6

© Mjkuac Barkêklaz ^j`ba`o, 6>:9

© ALI\OVIJC LAP@CÉA LA FVOQUAV, P.J., 6>:9
Bakjo, 7 ‐ <2>>9 Ficfjo
www.alas`caa.`om

ikgoNalas`caa.`om
AlitorijcLas`caa
NAlLas`caa
@ujcquiar gormj la raprolu``iðk, listrifu`iðk, `omuki`j`iðk pôfci`j y trjksgormj`iðk la astj ofrj soco
puala sar rajcizjlj `ok cj jutorizj`iðk la sus titucjras, sjcvo ax`ap`iðk pravistj por cj cay.
Lirídjsa j @ALVO (@aktro Aspjúoc la Lara`bos Vaproerêgi`os ‐www.`alro.ore‐), si ka`asitj goto`opijr o
as`jkajr jceôk grjemakto la astj ofrj.
IPFK4 952-2<-00>-02<5->

Jlquiarj tolos kuastros afoohs ak

www.afoohs.alas`caa.`om

0
Asta cifro astê lali`jlo j cjs tras mudaras la mi vilj
vilj44
Astbar, Cjurj y @ristikj
@ristikj

<
 ^rðcoeo

@okstituya pjrj mí ukj erjk sjtisgj``iðk procoejr asta cifro lac jutor, jc qua ba visto
–`ra`ar” `omo sar bumjko y tarjpautj ak astos júos trjs su gormj`iðk sðcilj ak ac
jforljda tarjpéuti`o AMLV, y `ok cj mjluraz qua ca bj jportjlo ac mêstar ukivarsitjrio
–^si`otarjpij `ok AMLV”.
^jrj mí, as uk cifro qua `oksocilj júos la jpraklizjda `omo psi`otarjpautj, primaro
`ok bipkosis, miklguckass y otrjs psi`otarjpijs, y qua pjucjtikjmakta bj sjfilo iktaerjr
muy fiak ak cj `cíki`j `ok sus pj`iaktas j trjvés lac AMLV. Asta cifro as ac rasuctjlo la
astj axpariak`ij `cíki`j a ikvastiejlorj j cj vaz.
Ko `jfa lulj la qua ac cifro, jlamês la `okstituir mu`bjs borjs la `oksuctj y
astulio, proguklizj ak los êrajs, pjrj mí importjktas ak ac `jmpo la cj psi`otarjpij4 ac
jpaeo y cjs amo`iokas, y tolo asto akgo`jlo lasla ukj fjsa kaurofiocðei`j, sik ocviljr
ac molo ak qua par`ifimos y `ðmo kos jga`tj co qua vivimos ak cos primaros júos la
vilj4 –cjs `raak`ijs”.
Ac molaco qua éc lakomikj ^JV@QWA, ko as siko uk molo la saktjr cjs fjsas, sofra
cjs qua postariormakta vj j gukljmaktjr ac trjtjmiakto `ok sus pj`iaktas, uticizjklo
listiktos akgoquas pjrj ac trjfjdo `ok amo`iokas, trjumj, `ompraksiðk lac `jso,
prapjrj`iðk lac pj`iakta, liso`ij`iðk, ra`ursos pjrj astjficizjr, jktas la trjfjdjr `ok
pjrtas, lagaksjs y gofijs qua sa prasaktjk `ujklo takamos qua jforljr cos profcamjs,
sik ocviljr, cj importjk`ij lac trjfjdo `ok ac `uarpo, `omo uk ragcado, la co qua pjsj ak
kuastrjs viljs ak prasakta.
Pa `aktrj y las`rifa `ok adampcos `cjros y lilê`ti`os, oftakilos la su trjfjdo `omo
`cíki`o, `ok sus pj`iaktas, ak ac molaco ^JI, `okstru`to ak ac qua sa sustaktj ac AMLV
–Lasaksificizj`iðk y Vapro`asjmiakto por cos Movimiaktos O`ucjras” `ujklo jforlj cj
pjrta lali`jlj jc trjtjmiakto.
As pjrj mí, uk cifro sumjmakta ra`omakljlo pjrj progasiokjcas, j quiakas puala
jyuljr j `ompraklar cos profcamjs la sus pj`iaktas lasla uk akgoqua mês iktaerjlor y
pjrj ac pôfci`o ak eakarjc, j quiakas puala jyuljr j var ac orieak la sus mialos,
jksialjlas, `ucpj, vareóakzj, at`., amo`iokas qua mu`bjs va`as siaktak j co cjreo la sus
viljs y ko siampra sjfak ac orieak kaurocðei`o y so`ijc la li`bjs amo`iokas. As la

1
lastj`jr j cj borj la caar ac cifro cj gormj`iðk qua `omo fiðcoeo y postariormakta `omo
psi`ðcoeo tiaka ac jutor, co qua bj`a qua saj sumjmakta iktarasjkta y prê`ti`o j
progasiokjcas lac `jmpo la cj sjcul. Ac cifro as muy jsaquifca j tolos cos pôfci`os ak
eakarjc y ak pjrti`ucjr pjrj cos psi`otarjpautjs. Asparo qua j tolos, tarjpautjs y
ca`toras, cas saj ôtic.

Grjk`is`j Ejr`íj Euarraro

^rasilaktj la cj Jso`ij`iðk AMLV Aspjúj
Aktrakjlorj la AMLV

7
 Jerjla`imiaktos

Asta cifro ko bufiarj polilo axistir sik cj `okgijkzj qua mis `ciaktas bjk lapositjlo
ak mí lurjkta cos júos la mi axpariak`ij `omo tarjpautj. Latrês la asta cifro astêk
mu`bjs ca`turjs, paro sofra tolo astê mi axpariak`ij la `oka`tjr `ok otros saras
bumjkos qua bjk jfiarto sus `orjzokas y jfjklokjlo sus mialos pjrj qua yo puliarj
ljrcas cj `okgijkzj pjrj polar akgraktjrsa j su locor y sus mialos.
Cu`íj Mjrtíkaz bj astjlo lasla ac primar líj prasakta ak cj ralj``iðk la asta cifro,
piliékloca `okstjktamakta `ríti`js `okstru`tivjs jkta cjs qua siampra bjfíj cj mismj
raspuastj4 tô sieua jsí qua co astês bj`iaklo muy fiak.
Dosé Êkeac @jsticco tjmfiék gua muy importjkta ak cjs ralj``iokas iki`ijcas lac cifro
y quiaro jerjla`arca su `okgijkzj ak mí `ujklo asto arj soco uk proya`to.
Mirijm Vjmos bj silo vitjc ak cj ali`iðk la cos primaros `jpítucos y ukj jyulj
ikmaksj pjrj jyuljrma j madorjr jspa`tos la ali`iðk lac cifro.
Gikjcmakta quiaro jerjla`ar j Jrôk Mjksuhbjki, mi jmieo y mjastro bjfarma
jfiarto ac iktarés por ac jpaeo8 sus suparvisiokas y `cjsas sok siampra ukj ca``iðk la
mjastríj. Ac mêstar la cj QKAL la AMLV y psi`opjtocoeíj gua ak erjk pjrta ac
`omiakzo la asta cifro, sus progasoras guarok la erjk jyulj pjrj jpraklar y lasjrroccjr
mu`bos `ok`aptos. Ko pualo por makos qua lastj`jr cjs aksaújkzjs aktra otros la
Jkjfac Eokzêcaz qua lirieið mi trjfjdo la gik la mêstar y la Locoras Mosquarj y
jtjcij Paído.
Grjk`is`j Euarraro bj silo ac picjr sofra ac qua sa bj `okstruilo cj jso`ij`iðk AMLV
Aspjúj y sus aksaújkzjs y cjs gormj`iokas qua trja `okstjktamakta j kuastro pjís bjk
parmitilo mu`bo lac jpraklizjda qua gua ka`asjrio pjrj mi tarjpij y as`rifir asta
a sta cifro8
arj ofciejlo qua accj co ak`jfazjrj `ok su prðcoeo.
Mis jmieos y `ompjúaros la `ursos y mu`bos progasoras qua ma bjk jyuljlo j ir
pokiaklo cjlriccos pjrj proguklizjr ak ac astulio la cj fiocoeíj y cj psi`ocoeíj polrêk
var lastaccos la su prasak`ij ikmjtarijc ak asta cifro. Erj`ijs j tolos.

5
 Iktrolu``iðk

Ko ra`uarlo mi ikgjk`ij `omo gaciz, saktí asj saksj`iðk la socaljl qua vao tjk j
makulo ak mis pj`iaktas. Zuizês pjrj `jcmjrcj ma j`ompjújfj ukj `uriosiljl
iksj`ijfca qua bj`íj qua lali`jrj borjs y borjs j cj ca`turj `jsi la gormj ofsasivj4
kovacjs, mitocoeíj, cifros sofra fiocoeíj o sofra jdalraz. Jborj piakso qua cj sal la
`oko`imiakto ma jyuljfj j ak`oktrjr ragueio ak cj ca`turj la cjs `osjs qua ko ma
eustjfjk j mi jcralalor.
@rao qua astulijr fiocoeíj arj jceo qua o`urrið la gormj irramalijfca, `omfikjfj mi
ka`asiljl la jpraklar `ok mi jmor por cj kjturjcazj. Astulijr psi`ocoeíj ak `jmfio gua
uk j``ilakta, jceo qua o`urrið `jsi por `jsujciljl. ^aro cj `omfikj`iðk jzjrosj la astos
gj`toras gua `okgormjklo qua pjrj mí cjs `iak`ijs la cj makta y cj fiocoeíj sa gukliarjk
ak ukj socj `osj.
@ujklo ampa`é bj`a tras júos j trjfjdjr `ok AMLV sa jfrið pjrj mí uk muklo
kuavo, tjkto ak co parsokjc `omo ak co progasiokjc. Las`ufrí mu`bos jspa`tos la mí
mismo qua las`oko`íj y qua ma jyuljrok j polar aktaklar y polar jyuljr mador j mis
pj`iaktas.
Astulijr ac guk`iokjmiakto la cj makta ma ccavð j ikvastiejr tolo co racj`iokjlo `ok
ac jpaeo y cj importjk`ij la kuastros primaros júos la vilj sofra ac rasto la kuastrj
axistak`ij. La jbí pjsjr j astulijr cj racj`iðk aktra cj fiocoeíj y ac trjumj arj soco uk
pjso.
Asta cifro as ac `okdukto la muctitul la ca`turjs sofra ligaraktas jspa`tos lac
guk`iokjmiakto lac `arafro y `ðmo ikgcuya ak kuastrj makta y ak cjs racj`iokas `ok cos
lamês. Ba as`rito ac cifro qua ma bufiarj eustjlo ak`oktrjr bj`a ukos júos `ujklo
`omak`é j ra`opicjr ikgormj`iðk sofra tolos astos tamjs. Co ba pcjktajlo `omo uk vijda
ak ac qua pjrto lasla cjs amo`iokas y `ðmo as kuastrj racj`iðk `ok cos lamês ak cos
primaros júos, vijda ak ac qua sa vj `okgormjklo cj gormj ak qua kuastrj makta
guk`iokj.
Co ba livililo ak los pjrtas, ak cj primarj las`rifo cos gukljmaktos taðri`os lac
molaco qua ba `rajlo pjrj polar las`rifir cj importjk`ij la cos primaros júos la
kuastrj vilj ak ac orieak la mu`bjs pjtocoeíjs psi`ocðei`js. Ak ac `jpítuco : axpci`o cj

2
racj`iðk tjk astra`bj qua axista aktra kuastro `uarpo y kuastro `arafro y `ðmo ikgcuyak
ak ac raiko la cj psi`ocoeíj.
Ak ac `jpítuco 6 bjfco la ukj la cjs amo`iokas mês primitivjs y mês importjktas pjrj
cj suparvivak`ij, ac mialo. @ujklo asta jpjra`a tolos cos sistamjs amo`iokjcas piarlak
su importjk`ij, puas cj prioriljl sa `okviarta ak sofravivir. Cj fôsqualj la cjs gieurjs

qua pualjkqua
`arafrjcas ljr`ompjrtimos
prota``iðk as
`okacacofdativo
rasto lalac
cos `jpítuco 0 yraeucjk
mjmígaros axpci`jr `ðmo lasjrrocco
kuastro cjs êrajs
amo`iokjc ak racj`iðk `ok kuastros `uiljloras.
Pi ko bj bjfilo prota``iðk y saeuriljl ak cj ikgjk`ij, ac kiúo taklrê qua fus`jr
astrjtaeijs pjrj polar saeuir racj`iokêklosa `ok sus `uiljloras trjtjklo la qua cj
racj`iðk saj co mês astjfca posifca. Astjs jljptj`iokas ak cj parsokjciljl lac kiúo ak
racj`iðk jc `omportjmiakto la cos `uiljloras as ac `oktakilo lac `jpítuco <. Ligaraktas
astrjtaeijs pjrj coerjr y `okgort ak cj ikgjk`ij ljrêk cuejr j ligaraktas tipos la jpaeo.
Ac `jpítuco 1 axpci`j `ðmo cos ma`jkismos la raeucj`iðk qua sa lasjrroccjk pjrj
polar takar saksj`iðk la `oktroc sa pualak `okvartir ak pjtocðei`os `ujklo ko sok
jljptjtivos. Astos j fjsa la rapatirsa sa `okviartak ak ik`oks`iaktas y sa rapitak guarj la
cj vocuktjl lac sudato, vocviéklosa ukj akgarmaljl. @ujklo `oko`amos j cj parsokj qua
astê latrês la cos síktomjs y cj jyuljmos j `oko`arsa, sjfar `uêklo, `ðmo y por qué gua
ka`asjrio j`tujr la asa molo jyuljk j cj parsokj j `oko`arsa y j maktjcizjr. As la`ir, j
ra`uparjr ac `oktroc la su vilj.
Ac molaco ^JV@QWA qua lasjrrocco ak ac `jpítuco 7 las`rifa `ðmo cjs rupturjs ak cj
racj`iðk amo`iokjc `ok cjs gieurjs la jpaeo, `okccavj cj jpjri`iðk la amo`iokas
ik`oks`iaktas qua rasuctjk tðxi`js pjrj cj parsokj, `omo sok ac mialo, cj rjfij, cj `ucpj
y cj vareóakzj. Pok cos paksjmiaktos y cjs `oklu`tjs pjrj polar mjkadjr astjs
amo`iokas y cj jksialjl jso`ijlj co qua `oklu`a j cj pjtocoeíj.
Ak cj saeuklj pjrta lasjrrocco `ðmo as ac trjtjmiakto la astjs amo`iokas,
paksjmiaktos y `oklu`tjs jso`ijljs j cos trjstorkos psi`ocðei`os lasla uk akgoqua
iktaerjlor lac `uarpo, cj makta y ac `arafro y ligaraktas akgoquas tarjpéuti`os qua bjk
lamostrjlo su agi`j`ij ak ac pjsjlo.
Ak ac `jpítuco siata sa las`rifak cos acamaktos qua sa ljk ak tolos cos akgoquas
tarjpéuti`os. Pok jquaccjs `uastiokas qua sok trjksvarsjcas j tolos cos trjtjmiaktos y
qua ak`oktrjramos ak tolos cos pj`iaktas. Cj jcijkzj tarjpéuti`j, cj lamjklj qua trjak
kuastros `ciaktas j kuastrj `oksuctj y cjs amo`iokas qua bamos visto jktariormakta ak
cos `jpítucos jktarioras `okstituyak cos acamaktos la asta `jpítuco.

9
 Ak ac `jpítuco o`bo axpci`o ligaraktas trjtjmiaktos qua trjfjdjk `ok ligaraktas
jspa`tos la cj makta, `rao qua tomjr co mador la `jlj uko la accos jyulj j polar
rajcizjr uk trjtjmiakto muctilis`ipcikjr y por `oksieuiakta mu`bo mês agi`jz.
Ac trjumj y cos ra`uarlos qua qualjrok erjfjlos ak cj makta `okstituyak ukj guakta
la locor y sugrimiakto pjrj kuastros pj`iaktas. @rao qua ac AMLV as cj tarjpij mês

agi`jz
lali`jloquaíktaerjmakta
axista j`tujcmakta pjrj qua
j astj tarjpij ac trjtjmiakto
tjkto ma bjlac trjumj.
jyuljlo Ac `jrrarj
ak mi `jpítucoprogasiokjc.
kuava astê
Ac `jpítuco liaz axpci`j co importjkta qua as rajcizjr ukj fuakj ra`oeilj la ljtos pjrj
polar `oko`ar mador j cos pj`iaktas y `oko`ar `ðmo guarok cjs `ir`ukstjk`ijs qua cas
ccavjrok j su situj`iðk j`tujc. Dukto j astj atjpj sa pualak saktjr cos picjras la co qua vj
j sar ac pro`aso tarjpéuti`o axpci`jklo jc pj`iakta ligaraktas jspa`tos la cj psi`ocoeíj
bumjkj qua ca jyulak j polar vocvar j takar saksj`iðk la `oktroc, asto sa lasjrroccj ak
ac `jpítuco ok`a.
Cj liso`ij`iðk la cj parsokjciljl as otro acamakto qua tolo tarjpautj iktarasjlo ak ac
`jmpo lac trjumj tiaka qua `oko`ar ak progukliljl ak sus gukljmaktos taðri`os y
prê`ti`os pjrj trjfjdjr cos ligaraktas jspa`tos qua cj `jrj`tarizjk. Ac `jpítuco lo`a
axpci`j por qué o`urra y `ðmo rasocvarcj.
Ak ac `jpítuco tra`a sa axpci`j co importjkta qua as takar kosotros barrjmiaktjs
psi`ocðei`js `omo progasiokjcas y polar jsí lotjr la ra`ursos la astjficizj`iðk j
kuastros pj`iaktas, asto ik`cuya té`ki`js la miklguckass a bipkosis.
Ac `jpítuco `jtor`a axpci`j `ðmo ac `uarpo eujrlj mamorij la cjs axpariak`ijs
pjsjljs y `ðmo astê `ompcatjmakta ciejlo j co qua o`urra ak ac `arafro. Ac trjfjdo `ok
cjs saksj`iokas `orporjcas `okstituya ukj barrjmiaktj muy polarosj pjrj polar
astjficizjr y sjkjr j kuastros pj`iaktas.
Ac `jpítuco :1 bjfcj la `ðmo cjs lagaksjs psi`ocðei`js qua sa `rajrok la gormj
ik`oks`iakta ak ac pj`iakta pualak sar ofstê`ucos qua bjy qua sortajr lurjkta cj tarjpij
pjrj polar j``alar jc `oktakilo maktjc qua provo`ð
provo`ð cj pjtocoeíj.
Ac gikjc la `ujcquiar tarjpij ccaej `ok ac jgroktjmiakto j cjs situj`iokas, paksjmiaktos,
`oklu`tjs o amo`iokas qua sa bjk avitjlo j co cjreo la cj akgarmaljl (j va`as `jsi tolj
cj vilj). Akgraktjrsa j cos mialos, sajk cos qua sajk as ac ofdativo pjrj coerjr uk
aquicifrio maktjc sjko.
Ac ôctimo `jpítuco co lali`o j axpci`jr `ðmo ikgcuya ac tipo la jpaeo lac pj`iakta ak ac

akgoqua
puktj lacla cj tarjpij
i`afare y `ðmo cos
la acamaktos síktomjs qua
pjtocðei`os y trjstorkos la provo`jrok
sok cos qua parsokjciljlcj`okstituyak
akgarmaljlcjy

:>
qua lafak sar ac ofdativo la cj tarjpij.
J co cjreo lac cifro ba uticizjlo la gormj iklistiktj cj pjcjfrj ikliviluo, pj`iakta o
parsokj pjrj polar jciearjr ac taxto, ieujc o`urra `ok cjs pjcjfrjs `uiljloras o pjlras,
cjs ba usjlo `omo sikðkimos. Ak cos `jsos `cíki`os qua latjcco ak ac cifro tolos sa varêk
ragcadjlos la jceôk molo paro kikeuko polrê bj`arco lac tolo, ac jkokimjto la mis

pj`iaktas astê por ak`imj la `ujcquiar otrj

otrj `osj.

::
 ^rimarj pjrta4
Akgoqua taðri`o

:6
 @arafro, `uarpo y makta
:
AMO@IOKAP Y @OEKI@IÐK
\jkto kuastrj jkjtomíj `omo kuastrj gisiocoeíj sok ac rasuctjlo la miccokas la júos
la avocu`iðk, uk pro`aso qua bj ilo jújliaklo astru`turjs karviosjs qua rasuctjrok
ôticas j cjs aspa`ias qua kos pra`aliarok gicoeakéti`jmakta. Ac `arafro la cos saras vivos
bj ilo lasjrroccêklosa, `oksarvjklo astru`turjs y guk`iokas qua rasuctjrok ôticas pjrj cj
suparvivak`ij, y jc`jkzjklo `jlj vaz kivacas mês `ompcados. ^jrj cos saras bumjkos,
asto bj supuasto ac lasjrrocco la astru`turjs `arafrjcas qua rajcizjk tjrajs aspa`ígi`js y
qua bjk parmitilo, aktra otrjs guk`iokas, cj jpjri`iðk lac cakeujda. @ok asta, sa jfrið cj
posificiljl la astjfca`ar ukj `omuki`j`iðk `ompcadj `ok otros saras, gjfri`jr
barrjmiaktjs y polar jljptjrkos j `ujcquiar a`osistamj. Asto as co qua `oko`amos `omo
`oeki`iðk y as ukj `jrj`tarísti`j qua ko `ompjrtimos `ok kikeukj otrj aspa`ia jkimjc.
Kosotros tjmfiék `ompjrtimos mu`bjs astru`turjs y guk`iokas `arafrjcas `ok cos
saras qua kos bjk pra`alilo ak cj as`jcj avocutivj. ^osaamos êrajs `arafrjcas qua
raeucjk ac mialo, cj raprolu``iðk o cj jcimaktj`iðk8 raeiokas `arafrjcas qua tjmfiék
posaak cos rapticas. @ok cos mjmígaros `ompjrtimos tjmfiék cj prasak`ij la
«amo`iokas¸, qua kos bj`ak `uiljr la kuastros bidos, sar jkimjcas so`ijcas y jyuljk j
molucjr, `ok mjyor o makor j`iarto, kuastrjs j``iokas.
Ko axjearo jc la`ir qua, j kivac psi`ocðei`o, cjs impci`j`iokas la co jktarior sok
akormas. Cos saras bumjkos takamos qua pro`asjr cj ikgormj`iðk j los kivacas
ligaraktas4 uko `oekitivo, j trjvés lac paksjmiakto, y otro amo`iokjc. Kikeukj otrj
aspa`ia jkimjc puala `oklu`ir uk `o`ba o lirieir ukj orquastj, paro sí pualak saktir
amo`iokas `omo rjfij, mialo o jpaeo j su las`aklak`ij. Cjs amo`iokas vjk j raeucjr
erjk pjrta la kuastro `omportjmiakto y kuastros paksjmiaktos, y j makulo vjk j astjr
ak `oktrjli``iðk `ok co qua sjfamos qua rasuctj cðei`o. @omo sar bumjko, ko soy jdako
j astj pjrjlodj y, `omo tolos, mu`bjs va`as j co cjreo la mi vilj ba ba`bo `osjs la cjs
qua sjfíj qua profjfcamakta ma ifj j jrrapaktir, paro juk jsí ko ba polilo ladjr la
bj`arcjs.
Cj pjcjfrj amo`iðk proviaka lac cjtík amotivo qua siekigi`j «movimiakto o impucso¸,
«jquacco qua muava bj`ij¸. ^or tjkto, cj atimocoeíj kos ikli`j qua cj amo`iðk as co qua

:0
bj`a qua j`tuamos o siktjmos aka k guk`iðk la `iartos astímucos iktarkos (iktaro`aptivos) o
axtarkos (axtaro`aptivos) qua ko polamos `oktrocjr vocuktjrijmakta. Cjs amo`iokas sok
ik`oks`iaktas y, j ligarak`ij la cjs `oeki`iokas, ko polamos avo`jrcjs j vocuktjl,
sureak la gormj aspoktêkaj ak guk`iðk la ligaraktas astímucos o fiak, `omo varamos
mês jlacjkta, malijljs por kuastro paksjmiakto.

Lurjkta
bjfcjr misamo`iokas
la cjs júos la ukivarsiljl,
ki lac pjpacpor
quaik`raífca qua pjraz`j,
raprasaktjfjk ak cj gj`uctjl
ak kuastrjs viljs. Akkuk`j oí
jquaccj
épo`j, ac pjrjliemj lomikjkta arj cj `orriakta `oekitivj y jceukos jpuktas la
psi`ojkêcisis. ^ostariormakta, ak mis primaros júos la gormj`iðk la posterjlo tjmpo`o
ak`oktré j kjlia qua ma bjfcjrj la cj importjk`ij la cjs amo`iokas, `omo si ko guarjk
racavjktas ak cj tarjpij, jukqua astuviarjk prasaktas. Mês jlacjkta, las`ufrí qua sok
mu`bos cos jutoras qua, ak cj j`tujciljl, astêk astulijklo cjs amo`iokas j kivac
fiocðei`o y lastj`jklo ac pjpac lomikjkta qua o`upjk ak kuastrj vilj y qua lafak takar
ak kuastro trjfjdo tarjpéuti`o.
Qko la cos jutoras `oktamporêkaos qua mês iksista ak cj importjk`ij la cjs
amo`iokas ak cos pro`asos psi`ocðei`os as Piaeac (6>:>), quiak jgirmj4 «… cjs
amo`iokas prasaktjk pro`asos likêmi`os `rajlos laktro la cos pro`asos lac `arafro qua
avjcôjk ac saktilo la kuastrjs j``iokas y astêk so`ijcmakta ikgcuilos…¸ (p. :2<). Cjs
amo`iokas sok vitjcas pjrj cj suparvivak`ij y pjrj tolo co qua astj `okccavj, `omo ac
mialo, cj fôsqualj la pjradj o cj `rijkzj la cos bidos. Kos parmitak avjcujr, la gormj
`oks`iakta o ik`oks`iakta, cjs oportukiljlas y riaseos qua kos rolajk ak racj`iðk `ok
kosotros mismos y `ok cos lamês.
Piaeac (6>:>) lagiakla qua cj amo`iðk as ac rasuctjlo la ukj vjcorj`iðk sufdativj la
latarmikjlos astímucos qua pualak sar tjkto iktarkos `omo axtarkos. Malijkta cjs
amo`iokas, por tjkto, polamos vjcorjr `oks`iakta o ik`oks`iaktamakta si ukj situj`iðk
as mês o makos gjvorjfca pjrj kuastrj suparvivak`ij o cj la kuastrj las`aklak`ij.
^oreas (6>>9, 6>::) lasjrroccð ac `ok`apto la «kauro`ap`iðk¸ pjrj rasjctjr ac pro`aso
kaurokjc ik`oks`iakta qua listikeua si cos astímucos axtarkos (a iktarkos) sok saeuros,
pacierosos o pokak kuastrj vilj ak paciero. ^aro asta ma`jkismo ‐`omo tolos bamos
axparimaktjlo y vamos ak kuastrj vilj lijrij y kuastrjs `oksuctjs‐ ko as axj`to y, j
va`as, puala gjccjr. ^olamos saktir ukj amo`iðk (y cj saksj`iðk jújlilj) qua vjcora
arrðkajmakta ac paciero jc qua kos vamos axpuastos. Pa puala sofravjcorjr ac paciero y
mostrjr ukj raj``iðk ax`asivj jkta uk astímuco iko`uo, `omo o`urra, por adampco, ak ac
`jso la cjs gofijs. O fiak, sa puala iekorjr li`bo astímuco porqua bjyj otrj amo`iðk
qua saj mês iktaksj, `omo ak ac `jso la ukj mudar mjctrjtjlj qua sieua takiaklo

:<
racj`iokas `ok ac mjctrjtjlor porqua ac mialo jc jfjkloko suparj jc mialo j sugrir ljúos
gísi`os.
Cjs amo`iokas sok ik`oks`iaktas ak ac saktilo la qua ko polamos `oktrocjr su
jpjri`iðk, co `ujc vj j bj`ar qua lomikak la gormj ikvocuktjrij erjk pjrta la kuastrj
makta y kuastro `uarpo. ^olamos `oktrocjr cj axprasiðk la cj amo`iðk ‐por adampco,

sokraír‐
amo`iðk `ujklo astjmos atakgjljlos,
mismj (Vjmos jc., 6>>9).paro
Coskobumjkos,
polamosj takar kikeôkla `oktroc
ligarak`ij sofra cj
otros jkimjcas,
polamos axparimaktjr amo`iokas sik qua iktarvakej ac paksjmiakto, `omo `ujklo jceo
o jceuiak kos provo`j por adampco, mialo. Pik amfjreo, ko puala axistir `oeki`iðk sik
amo`iðk. Pi paksjmos ak cjs vj`j`iokas qua lisgrutjramos ak cos prðximos líjs, kos
amo`iokjramos la gormj positivj8 paro si imjeikjmos qua bjy `u`jrj`bjs ak kuastrj
`o`ikj, saktiramos js`o o mialo. Cjs amo`iokas, j su vaz, jyuljk j molucjr ac
paksjmiakto y j la`ilir qué j``iokas vjmos
vjmos j tomjr.
Va`uarlo `ujklo, la kiúo, sa ma `jíj uk liakta y co eujrljfj lafjdo la cj jcmobjlj
asparjklo qua por cj mjújkj ac rjtok`ito ^éraz ma bufiarj trjílo uk raejco. Paktíj
icusiðk y amo`iokas livarsjs, y `omo j cj erjk mjyoríj la cos kiúos, ko sa ma `ruzjfj
por cj makta kikeôk paksjmiakto `uastiokjklo ac ba`bo la qua uk rjtðk vikiarj por cj
ko`ba fus`jklo uko la mis liaktas y, j `jmfio, ma ladjrj jceo la likaro. Jborj sé qua
ko takíj lasjrroccjljs mu`bjs la mis êrajs `arafrjcas y, por co tjkto, ko políj jkjcizjr
co qua o`urríj j mi jcralalor `ok cos `oko`imiaktos qua takeo boy ak líj. Cjs êrajs
racjtivjs jc paksjmiakto cðei`o sa guarok gormjklo y mjlurjklo postariormakta, bjstj
ccaejr j asa momakto ak qua ampazjmos j jfjklokjr cj ikgjk`ij y j var ac muklo `ok
cðei`j y mu`bj makos iko`ak`ij.
Ak cos saras bumjkos, cos `ir`uitos `arafrjcas racj`iokjlos `ok ac paksjmiakto
ampiazjk j mjlurjr j pjrtir la cos 6-0 júos la aljl y ko sa lasjrroccjk lac tolo bjstj
cos 61-65 júos jproximjljmakta. Ak `jmfio, cos `ir`uitos amo`iokjcas sa lasjrroccjk ‐
`omo varamos ak cos prðximos `jpítucos‐ ak cos primaros masas la eastj`iðk ak ac ôtaro
mjtarko y cj mjyoríj astêk yj oparjtivos lasla ac kj`imiakto. J malilj qua `ra`amos
polamos saktir amo`iokas y tomjr la`isiokas rj`iokjcas ak guk`iðk lac lasjrrocco
mjlurjtivo y la cjs `ir`ukstjk`ijs jmfiaktjcas. Mu`bjs va`as sarê ac `ir`uito amo`iokjc
ac qua pralomika ak cj `oklu`tj, fiak porqua por aljl ko asté lasjrroccjlo toljvíj ac
`ir`uito `arafrjc racjtivo jc paksjmiakto o porqua cj amo`iðk saj tjk iktaksj
(eakarjcmakta uk paciero) qua ko parmitj kikeukj vjcorj`iðk `oekitivj.
Cj amo`iðk tjmfiék puala guk`iokjr `omo ukj aspa`ia la gictro, uk jtjdo qua ralu`a
cj `jktiljl la ikgormj`iðk qua bamos la uticizjr pjrj raspoklar j astímucos yj

:1
`oko`ilos y polar jsí optimizjr cjs raspuastjs qua kos parmitak jljptjrkos j ligaraktas
situj`iokas ak ac makor tiampo posifca y, por `oksieuiakta, `ok ac makor ejsto posifca
la akareíj (^jcmaro, :997). Asto axpci`jríj por qué mu`bjs va`as j`tujmos la gormj
ikstiktivj y `ok j`iarto sik takar qua paksjr ak co qua bj`amos, jukqua asta «ikstikto¸
puala sar tjmfiék guakta la profcamjs si j`tujmos la gormj impucsivj ak situj`iokas
qua ka`asitjk o mara`ak ragcaxiðk.
Ak mi axpariak`ij `cíki`j, cj mjyoríj la cjs parsokjs qua viakak fus`jklo jyulj co
bj`ak porqua axista ukj cu`bj aktra co qua «sjfak¸ qua lafak bj`ar
bj`a r (`oeki`iðk) y co qua
«pualak¸ bj`ar (amo`iðk). Cjs amo`iokas, ak situj`iokas qua sa par`ifjk `omo
eakarjlorjs la jksialjl o jcartj, vjk j bj`ar, por uk cjlo, qua paksjr sa `okviartj ak
jceo muy ligí`ic o imposifca y, por otro, qua sa pualj j`tujr la gormj impucsivj, co `ujc,
ak o`jsiokas, puala ik`cuso ccaejr j sar pjtocðei`o.
Cjs amo`iokas sok lisposi`iokas ik`oks`iaktas, ukjs va`as positivjs y otrjs kaejtivjs,
qua sa orieikjk jkta astímucos siekigi`jtivos y sa prolu`ak ak ligaraktas sistamjs
`arafrjcas. ^ualak astulijrsa ak guk`iðk la ligaraktas gj`toras (Jeujlo, 6>>1)4

• Axpariak`ij sufdativj4 Paktimiakto iktarko a ik`oks`iakta la cjs amo`iokas.

• Jpra`ij`iðk `oekitivj4 Amo`iokas saktiljs la gormj `oks`iakta qua pualak sar
axpci`jljs varfjcmakta.
• Axpariak`ij `oklu`tujc4 Cj j`tuj`iðk qua sa rajcizj jkta uk astímuco iktarko o
axtarko.
• J`tivj`iðk gisiocðei`j4 Vaspuastjs lac sistamj karvioso jutðkomo (bormokjc y
somêti`o) y lac sistamj karvioso `aktrjc.

^jrj ofsarvjrco la ukj gormj erêgi`j sa puala vjcorjr ak cj gieurj :.:.

:7
 Gieurj :.:. Cj amo`iðk astê iktar`oka`tjlj `ok ac paksjmiakto, cj `oeki`iðk y cjs raspuastjs gisiocðei`js. Ko
polamos aktaklar ukos sik cos otros, tolos astêk racj`iokjlos aktra sí.

J kivac psi`ocðei`o, kjlj la co qua kos o`urra puala axpci`jrsa guarj lac `jmpo la cj
kaurofiocoeíj, `iak`ij qua astulij cj gisiocoeíj y cj jkjtomíj la kuastro `arafro. Pok
mu`bos cos ðrejkos `arafrjcas impci`jlos ak ac paksjmiakto y cjs amo`iokas. Jquí
lastj`o los4 cj `ortazj pragroktjc, qua duaej uk pjpac gukljmaktjc ak cj tomj la
la`isiokas, y cj jmíeljcj, qua erj`ijs j su vjcorj`iðk lac paciero rasuctj ukj astru`turj
asak`ijc ak cjs amo`iokas (Caloux, :99<). Cj ukiðk aktra cj `ortazj pragroktjc
vaktromalijc (kao`ðrtax) y cj jmíeljcj `okgieurj uk `ir`uito kaurofiocðei`o qua parmita
axpci`jr ac pjpac qua duaej cj amo`iðk ak cj tomj la la`isiokas. Asa `ir`uito polríj sar

:5
`oksilarjlo `omo cj astru`turj kaurojkjtðmi`j impci`jlj ak cj `okaxiðk aktra amo`iðk
y `oeki`iðk (^jcmaro, :997).

BOMAOP\JPIP Y ^J\OCOEÍJ
Mi axpariak`ij `omo fiðcoeo ma bj parmitilo takar ukj visiðk ecofjc lac

guk`iokjmiakto la cos saras vivos, tjkto j kivac mi`ros`ðpi`o ‐astulijklo ac

guk`iokjmiakto la ukj fj`tarij o ukj `écucj‐ `omo j kivac mj`ros`ðpi`o ‐jkjcizjklo
`ðmo guk`iokj uk a`osistamj `ok môctipcas aspa`ias jkimjcas y vaeatjcas. Qk sar
bumjko ko guk`iokj la gormj ligarakta j `omo co bj`a `ujcquiar a`osistamj4 cos
ðrejkos iktarkos sa iktarracj`iokjk aktra sí y tjmfiék `ok ac axtarior.
Cj taoríj eakarjc la sistamjs lagiakla qua tolos cos saras vivos sok sistamjs qua sa
racj`iokjk `ok ac axtarior (vjrios sistamjs `okstituyak uk suprjsistamj) y, j su vaz, `ok
sus ðrejkos iktarkos (sufsistamjs). \olos cos sufsistamjs sa pualak livilir, j su vaz, ak
otros sistamjs mês paquaúos. Asto eakarj ukj mjccj la racj`iokas qua kos jyulj j `rajr
uk molaco qua `oka`tj kuastrj makta `ok kuastro `uarpo y `ok ac malio jmfiakta. Qkj
parsokj as uk sistamj gormjlo por otros sufsistamjs, `omo ac `arafro o ac `uarpo, cos
`ujcas, j su vaz, astêk `ompuastos por ðrejkos (sufsistamjs). Asta ikliviluo tiaka
barmjkos y pjlras, cos `ujcas `okgormjríjk uk suprjsistamj qua saríj cj gjmicij. \olos
cos sistamjs sok jfiartos y, por tjkto, astêk ak `oktikuj racj`iðk a ikgcuyak cos ukos
sofra cos otros.
Jc mjktakimiakto la uk aquicifrio aktra tolos cos sistamjs as j co qua ccjmjmos
bomaostjsis y supoka uk erjk asguarzo coerjrcj. Erj`ijs j cj gísi`j, sjfamos qua tolo
sistamj jfiarto ‐y ac sar bumjko co as‐ tiakla j cj mêximj aktropíj o lasorlak (saeuklj
cay la cj tarmolikêmi`j), y qua `okccavj uk erjk ejsto la akareíj ralu`ir asa lasorlak
jc míkimo. ^or tjkto, cos orejkismos vivos tiaklak j uticizjr cj akareíj la cj gormj mês
raktjfca posifca.
Ak kuastrj vilj lijrij iktaktjmos mjktakar uk aquicifrio aktra kuastrj vilj parsokjc y
cjforjc. \rjtjmos la takar tiampo pjrj ac o`io y pjrj `uiljr la cjs parsokjs qua
jmjmos. \olo asto supoka uk asguarzo y uk ejsto la ra`ursos gísi`os, a`okðmi`os o la
tiampo. \jmfiék polamos ejstjr akareíj ak trjtjr la mjktakar j rjyj j parsokjs qua kos
rasuctjk tðxi`js o paksjmiaktos y saksj`iokas qua kos jga`tjk la gormj kaejtivj.
@ujklo li`bo aquicifrio u bomaostjsis sa rompa ‐ak cj racj`iðk qua takamos `ok
kosotros mismos y/o `ok cos lamês‐ as `ujklo bjfcjmos la akgarmaljl o pjtocoeíj. Ak
co qua raspa`tj j cj psi`ocoeíj, cj rupturj lac aquicifrio saríj co qua ccavjríj j cj parsokj

:2
y/o j su aktorko j sugrir. Bjfcjmos la iktaerj`iðk `ujklo axista ukj bomaostjsis aktra
tolos cos sistamjs iktarkos y axtarkos qua cas bj`a j`tujr la ukj gormj `oorlikjlj,
agi`jz y sjkj.
@omo bamos visto, cjs amo`iokas guk`iokjk `omo uk jtjdo o avjcujlor pjrj tomjr
la`isiokas `ok cj mjyor vaco`iljl y ac makor ejsto akareéti`o posifca. Ak cj mjyoríj la

cos
jceo`jsos asto rasuctj muy
as axparimaktjlo ôtic yôtic
`omo agi`jz.
por ^aro j va`as
kuastro astosamo`iokjc,
`arafro jtjdos ccavjk j cj pjtocoeíj.
cj taklak`ij sarê Pij
rapatirco, jukqua cj raspuastj ak ac prasakta (puala qua mu`bos júos laspués) saj
pjtocðei`j.
Mu`bjs `oklu`tjs pjtocðei`js sa mjktiakak ak ac tiampo porqua jquacco qua bi`imos
ak uk momakto latarmikjlo rasuctð ôtic pjrj saktir fiakastjr o, jc makos, pjrj jtakujr ac
mjcastjr. Kuastro `arafro amo`iokjc eujrlj mamorij lac avakto y taklarê j rapatir cj
`oklu`tj `ujklo jpjraz`j jceôk astímuco qua saj pjra`ilo jc orieikjc.

J sus 6> júos, ^alro `oksumíj mjribujkj bjfitujcmakta. Jc

praeuktjrca `uêklo ampazð j gumjr, ma lido qua ampazð j cos :1
júos. Zua saktíj qua su vilj arj uk `jos ak asa momakto y qua jc
gumjr lroej las`ufrið qua sus profcamjs lasjpjra`íjk. Ki qué
la`ir tiaka qua, ak cj j`tujciljl, su gormj la akgraktjrsa j cos
profcamjs as gumjr lroej y avitjr paksjr sofra cjs `osjs qua ca
prao`upjk.

@omo varamos ak cos prðximos `jpítucos, cjs pjtocoeíjs ik`cuyak paksjmiaktos,

amo`iokas o `oklu`tjs qua, jukqua sapjmos qua j`tujcmakta rasuctjk ikjla`ujljs y
pjtocðei`js, rasuctjk ikavitjfcas. Ak su momakto sirviarok pjrj coerjr ukj bomaostjsis j
kivac iktarko, axtarko o jmfos, paro `oktikujr bj`iékloco la cj mismj mjkarj ak cj
j`tujciljl lj cuejr j ukj pjtocoeíj.
Paeôk Piaeac (6>>9), ak psi`ocoeíj axistak tras sistamjs gukljmaktjcas pjrj mjktakar
ac aquicifrio u bomaostjsis4

• Pistamj karvioso4 Pa ragiara jc guk`iokjmiakto la tolo co racj`iokjlo `ok ac

sistamj karvioso `aktrjc y jutðkomo. \iaka racj`iðk `ok tolo co oreêki`o y
gisiocðei`o.

:9
 • Makta4 Pa ragiara j cj iktarpratj`iðk qua bj`amos la co qua saktimos ak kuastro
iktarior y j kuastro jcralalor. ^or adampco, ukj parsokj puala saktir uk locor ak cj
fjrriej y paksjr qua puala takar uk `êk`ar, co qua ca ccavjrê j prao`upjrsa ak
ax`aso y, jukqua ko bjyj avilak`ij méli`j la uk trjstorko, ko polrê ladjr la
prao`upjrsa.

•bumjkos
Vacj`iokas iktarparsokjcas4
lasla Pa ragiara
kuastro kj`imiakto bjstjjac`ðmo
gik laiktarj`tujmos
kuastros líjs.`ok
Coscos lamês
saras saras
bumjkos
somos jkimjcas so`ijcas y cjs amo`iokas vjk j duejr uk pjpac vitjc ak kuastrj gormj
la racj`iokjrkos `ok cos lamês. Kuastrj ikgjk`ij vj j `rajr cos `imiaktos la cj
gormj ak qua kos vjmos j racj`iokjr `ok cos lamês j co cjreo la kuastrj vilj.

Cj gieurj :.6 ragcadj ac aquicifrio likêmi`o qua lafa axistir ak ac sar bumjko aktra co
qua o`urra ak kuastro `arafro, cj mjkarj ak qua asto rapar`uta ak kuastrj makta (`ðmo
iktarpratjmos ac muklo) y cjs racj`iokas `ok cos lamês. Pi asta aquicifrio likêmi`o sa
rompa, surea cj pjtocoeíj.
Ljmjsio (6>::), uko la cos kaurofiðcoeos j`tujcas mês prastieiosos, lagiakla qua ko
sa puala `ok`afir jc sar bumjko sik lasjrroccjr ukj parspa`tivj iktaerjlj la cj makta y
ac `arafro. @ujklo cos sistamjs ko astêk iktaerjlos, kos ak`oktrjmos `ok astjlos la
rieilaz o la `jos, o `ok jmfos. ^jrj qua axistj sjcul, bj la axistir uk aquicifrio
likêmi`o aktra cos tras. Pi sa prolu`a ukj rupturj la asa aquicifrio ‐por adampco, jceôk
profcamj ak ac aktorko gjmicijr‐ taklramos qua asgorzjrkos ak vocvar j ak`oktrjr uk
aquicifrio kuavo qua rasucta sjtisgj`torio.

6>
 Gieurj :.6. Vacj`iðk mutuj aktra cos tras sistamjs vitjcas la cos saras bumjkos `ok ac gik la mjktakar uk
aquicifrio psi`ocðei`o sjko (Piaeac, 6>:>).

AC MIALO Y AC J^AEO

Cj avocu`iðk
`oktiakak bj ilo
môctipcas `rajkloracj`iokjlos
amo`iokas lurjkta miccokas
`ok cj la júos sistamjs
suparvivak`ij y cjfiocðei`os qua
raprolu``iðk.
Astos sistamjs ka`asitjk, j su vaz, môctipcas ðrejkos pjrj su guk`iokjmiakto. J co cjreo
lac cifro vjmos j `aktrjrkos prik`ipjcmakta ak los sistamjs4

• Pistamj la lagaksj4 As uk ma`jkismo fêsi`o pjrj sjfar qué `osjs avitjr, qué
puala bj`arkos ljúo o j quiék lafamos tamar. Asta sistamj ik`cuya tolos cos
jspa`tos racjtivos jc mialo ak situj`iokas racj`iokjljs `ok jceukj axpariak`ij
trjumêti`j.
• Pistamj la jpaeo4 As vitjc pjrj cj suparvivak`ij ak cos primaros júos la vilj y
postariormakta pjrj cj raprolu``iðk y cj `oksarvj`iðk la cos saras bumjkos `omo
aspa`ia. Asta sistamj sa vj j ir moligi`jklo `ok cj aljl.

6:
 Lurjkta cj ikgjk`ij, sa vjk j ir `okstruyaklo cos `imiaktos la cj parsokjciljl
malijkta cj racj`iðk `ok cos `uiljloras.
` uiljloras.
Ak cj jlocas`ak`ij, `ok cj jpjri`iðk la cj saxujciljl, sa prolu`irê cj rupturj
amo`iokjc `ok cos pjlras y cj aca``iðk la pjradj (ak toljs cjs aspa`ias cj rupturj sarê
gísi`j8 ak cos bumjkos, por tamjs `ucturjcas, suaca sar soco amo`iokjc).

Gikjcmakta, ak cj aljl jluctj sa gormjrê ukj gjmicij, sa taklrêk bidos y sa parpatujrê

ac `i`co.
@jlj atjpj tiaka ukos ofdativos4 pjrj uk kiúo, co mês importjkta sarê takar `oktj`to
gísi`o y amo`iokjc `ok cos `uiljloras8 ak cj jlocas`ak`ij, ccaejr j sar j`aptjlo por cos
ieujcas y gormjr pjradj, y ak cj aljl jluctj, polar `uiljr la cj las`aklak`ij. Ak `jlj
pariolo axistirêk jmakjzjs ligaraktas qua irêk vjrijklo, jc ieujc qua cos ra`ursos, j
malilj qua `ra`amos.
Cjs jkomjcíjs ak `ujcquiarj la astos los sistamjs provo`jrêk ukj rupturj lac
aquicifrio psi`ocðei`o y cj makta lafarê fus`jr acamaktos ligaraktas pjrj rastjfca`ar cj
bomaostjsis. Astjs sa orlakjrêk ak uk erjliakta la axtramjljmakta ríeiljs (por
adampco, «avito tolo co racj`iokjlo `ok jceo qua ma
m a lj mialo¸) j `j
`jðti`js
ðti`js (por adampco,
«takeo mu`bjs racj`iokas saxujcas pjrj polar ak`oktrjr ac jmor¸).
Cjs amo`iokas racj`iokjljs `ok ac mialo sok prik`ipjcmakta vareóakzj, `ucpj a irj, y
cjs saksj`iokas jso`ijljs sok locor y jksialjl. Cjs amo`iokas impci`jljs ak ac jpaeo
ik`cuyak tolo co racj`iokjlo `ok cos saras quarilos ak cj ikgjk`ij, cj fôsqualj la
parsokjs jgikas y ac jmor ak cj jlocas`ak`ij y aljl jluctj. ^olríjmos `ok`cuir qua cjs
amo`iokas qua saktimos ak racj`iðk `ok ac mialo sok kaejtivjs y cjs racj`iokjljs `ok ac
jpaeo sok positivjs, paro cjs `osjs sok mu`bo mês `ompcadjs. Ak mu`bos `jsos, sok cjs

parsokjs qua mês sa quiarak, cjs qua mês ljúo

ljúo bj`ak, y cjs qua mês mialo provo`jk.
@jlj vaz qua saktimos ukj amo`iðk, kuastro `uarpo eujrlj mamorij la astj
(Ljmjsio, 6>:68 P`jar, 6>:<). Kuastro `uarpo y kuastrj makta siampra eujrljk
mamorij la co qua o`urrið pjrj ra`orljrco ak ac guturo, `ok uk jga`to fiak positivo
(fôsqualj), fiak kaejtivo (avitj`iðk). Astj ilaj bj supuasto uk ravucsivo tjkto ak mi
`jrrarj progasiokjc `omo ak mi vilj parsokjc4 kotjr cjs saksj`iokas y bj`érsacjs kotjr j
cos pj`iaktas kos jyulj j sar mu`bo mês `oks`iaktas la kuastrjs amo`iokas.
^jrj polar coerjr ac aquicifrio psi`ocðei`o aktra cj fôsqualj sjkj y cj avitj`iðk,
takamos qua iktaerjr ikgormj`iðk qua vj j qualjr jcmj`akjlj ak los kivacas ligaraktas.

• Kivac varti`jc4 As cj racj`iðk qua sa astjfca`a aktra kuastro `uarpo y kuastrj

makta. Astjs los pjrtas qualjk ukiljs j trjvés lac sistamj karvioso jutðkomo.

66
 Kuastro `uarpo akvíj `oktikujmakta ikgormj`iðk sofra cjs ligaraktas saksj`iokas
saksj`iokas jc
`arafro y vi`avarsj. Asta iktar`jmfio `okstjkta la ikgormj`iðk aktra jmfjs pjrtas
parmita avjcujr cjs raspuastjs mês jla`ujljs la jproximj`iðk o la avitj`iðk.
@omo bamos visto, mu`bjs va`as astj ikgormj`iðk puala sar iekorjlj o
sofravjcorjlj, co qua puala `oklu`ir j cj pjtocoeíj.

•amo`iðk
Kivac borizoktjc4 As cj racj`iðk
(kivac suf`orti`jc) y, porqua sa astjfca`a
tjkto, soco axistaaktra `oeki`iðk
ak cos (kivac `orti`jc)
saras bumjkos. Kuastroy
`arafro astê cjtarjcizjlo y tjmfiék bjy ligarak`ijs j kivac bamisgéri`o4 ac
bamisgario lara`bo astê mês racj`iokjlo `ok cjs amo`iokas y ac izquiarlo `ok ac
cakeujda y cj cðei`j. Astos jspa`tos kos ligarak`ijk la tolos cos saras vivos, ljlo
qua ac sar bumjko as ac ôki`o jkimjc qua posaa cakeujda y `oeki`iðk.

Lurjkta cj ikgjk`ij, jpraklamos cj gormj la racj`iokjrkos `ok kosotros mismos y `ok

cos lamês, y astos jpraklizjdas kos j`ompjújk lurjkta ac rasto la kuastrj vilj. Ak cj
gieurj :.0 vamos qua cj `jciljl lac jga`to qua ra`ifimos ak kuastros primaros júos y cj
pravisificiljl (`oeki`iðk) lac `omportjmiakto la cos pjlras sarêk co qua lé cuejr j cos
ligaraktas tipos la jpaeo (@rittaklak, 6>>1). Astos jpraklizjdas amo`iokjcas latarmikjk
erjk pjrta la cj `oklu`tj ak kuastrjs iktarj``iðk `ok otros saras bumjkos ak cj aljl
jluctj (var `jpítuco <).
Cjs parsokjs qua ak su ikgjk`ij axparimaktjrok ukj gjctj la jga`to (jpaeo avitjtivo)
ljrêk mês importjk`ij j cjs `oeki`iokas (makta), miaktrjs qua cos qua arjk ik`jpj`as la
pravar cjs j``iokas la cos pjlras y lasjrroccjrok uk jpaeo jksioso ljrêk prioriljl j cjs
saksj`iokas `orporjcas mês qua j cjs `oeki`iokas. Cos ikliviluos ak `uyj ikgjk`ij
axistíj uk aquicifrio aktra cjs `oeki`iokas y cjs saksj`iokas (jpaeo saeuro) sarêk mês
aquicifrjlos ak cj aljl jluctj y mês `jpj`as la j`tujr la ukj gormj mu`bo mês
j`artjlj.

60
Gieurj :.0. Paeôk @rittaklak (6>:1) cj `jciljl la cos jga`tos `ok cos pjlras y cj pravisificiljl la su
`omportjmiakto bj`ak qua sa lé uk aquicifrio aktra cjs êrajs `orti`jcas (`oekitivjs) y suf`orti`jcas
(amo`iokjcas). Ak guk`iðk lac aquicifrio qua sa proluz`j, sa lasjrroccjrêk ligaraktas tipos la jpaeo.

6<
 Gieurj :.<. Ak cos saras bumjkos axista ukj iktarracj`iðk aktra ligaraktas acamaktos qua `okstituyak cj
sikeucjriljl la kuastrj psi`ocoeíj. \olos sa ikgcuyak ukos j otros, cj sjcul `oksistiríj ak uk aquicifrio u
bomaostjsis sjko aktra sí.

^olamos `rajr tjmfiék ukj livisiðk borizoktjc aktra cj makta y ac `uarpo, y ukj
borizoktjc aktra cj `oeki`iðk y cj amo`iðk. Astos `ujtro jspa`tos sa ak`uaktrjk
iktarj``iokjklo `okstjktamakta a ikgcuyéklosa mutujmakta.
Ak cj erêgi`j :.< polamos var `ðmo ak ac sar bumjko axistak racj`iokas aktra
ligaraktas jspa`tos qua vjk j latarmikjr cj psi`ocoeíj la cos ikliviluos.
Jquaccjs parsokjs qua ko bjyjk polilo ak`oktrjr uk aquicifrio sjko ak su ikgjk`ij ak
cjs racj`iokas `oksieo mismo y `ok cos lamês, trjtjrêk la ak`oktrjr cj bomaostjsis fiak
ak gj`toras axtarkos qua cas bjejk ko saktir cjs saksj`iokas la mjcastjr (`omilj, lroejs,
otrjs parsokjs), fiak ak gj`toras iktarkos (paksjmiaktos o saksj`iokas).

^PI@O^J\OCOEÍJ Y JKPIALJL

61
 Ac LPM 1 (J^J, 6>:1) `cjsigi`j cos trjstorkos psi`ocðei`os ak guk`iðk la cos
síktomjs. Jquí sa las`rifak cos trjstorkos ak guk`iðk lac tipo la raeucj`iðk qua sa aciea
la gormj ik`oks`iakta pjrj polar ra`uparjr cj bomaostjsis y cj saksj`iðk la fiakastjr.

• @oekitivos4 Ak asta tipo la trjstorkos sa ljrê ukj pralisposi`iðk j uticizjr

ax`asivjmakta cjs êrajs `oekitivjs y tolo co racj`iokjlo `ok ac paksjmiakto y ac
`oktroc. Adampcos la astos trjstorkos pualak sar cjs ofsasiokas o cos trjstorkos
ofsasivo-`ompucsivos.
• Amo`iokjcas4 Astos sok tolos jquaccos trjstorkos qua astêk racj`iokjlos `ok ac
mialo. Asta puala sar j `osjs rajcas `omo gofijs o j acamaktos imjeikjrios. Jquí
sa ik`cuyak cjs gofijs so`ijcas o cos jtjquas la pêki`o.
• Pomêti`os4 Ak asta erupo la trjstorkos, as ac `uarpo ac qua sugra ac prik`ipjc ljúo.
Jquí sa ik`cuyak cos trjstorkos jcimakti`ios, cos `okvarsivos o cos psi`osomêti`os.
• Iktarparsokjcas4 Astos sok cos trjstorkos la parsokjciljl qua jga`tjk j cjs
racj`iokas `ok cos lamês, `omo ac trjstorko címita, ac trjstorko kjr`isistj o cj
psi`opjtíj. Ak asta erupo polríjmos ik`cuir tjmfiék tolo co racj`iokjlo `ok cj
lapaklak`ij amo`iokjc.
• Jli`tivos4 Pok jquaccos qua ik`cuyak `oklu`tjs qua trjtjk la avitjr cj
`okgroktj`iðk `ok ac locor jso`ijlo j jceôk ra`uarlo o situj`iðk j`tujc. Jquí sa
ik`cuyak cjs jli``iokas j sustjk`ijs, cj culopjtíj y cjs `oklu`tjs la riaseo.
• Oreêki`os4 \iakak ukj fjsa fiocðei`j y raquiarak mali`j`iðk pjrj su trjtjmiakto,
`omo ac trjstorko fipocjr o cj asquizograkij. Ak astos `jsos ac orieak ofvijmakta ko
saríj uk ma`jkismo la raeucj`iðk amo`iokjc siko jceo totjcmakta oreêki`o.

J co cjreo lac cifro bjfcjramos la ukj livisiðk aktra acamaktos `oks`iaktas a

ik`oks`iaktas la cj makta (Eikot, 6>:1).
Makta `oks`iakta4 Pa ragiara j tolo jquacco qua tiaka qua var `ok kuastrj vocuktjl, co
qua bj`amos la gormj `oks`iakta. Asta jpraklizjda sa jcmj`akj ak cj mamorij axpcí`itj.
Ampazjmos j jpraklarco `ok cj jpjri`iðk lac cakeujda paro ko astjrê pcakjmakta
lasjrroccjlo bjstj ac gikjc la cj jlocas`ak`ij.
Makta ik`oks`iakta4 \iaka racj`iðk `ok jquacco qua as amo`iokjc y somêti`o, as la`ir
qua ko astê fjdo kuastro `oktroc. Pa jcmj`akj ak gormj la mamorij impcí`itj y as tolo
co qua jpraklamos ak cos primaros júos la kuastrj vilj, yj qua as ac ôki`o jpraklizjda
qua kuastro `arafro parmita.
Mi axpariak`ij ak cj `oksuctj ma bj ba`bo var qua cj ikmaksj mjyoríj la cjs parsokjs

67
qua viakak ak fus`j la jyulj co bj`ak por ukj cu`bj aktra astos los kivacas. Cos
ikliviluos sjfak co qua lafak bj`ar, paro ko pualak avitjr bj`arco. Cjs parsokjs qua ko
pualak ladjr la paksjr o qua siaktak qua su `omportjmiakto bj as`jpjlo j su `oktroc
tiakak ac mismo acamakto ak `omôk4 amo`iokas y paksjmiaktos qua ko pualak mjkadjr
y qua lomikjk su `omportjmiakto.

Cj jksialjl
`uarpo `ujklovaklríj
kuastroprovo`jlj por cjssaújcas
`arafro j`tivj saksj`iokas kaejtivjs
la jcjrmj. Astjsqua saktimos
pualak sar ak kuastro
acamaktos
iktarkos `omo saksj`iokas `orporjcas o axtarkos `omo `ujcquiar astímuco qua provoqua
mialo o profcamjs ak cjs racj`iokas iktarparsokjcas.
Ak cj mjyoríj la cos `jsos, cj jksialjl sa mjkigiastj la gormj ra`urrakta sik qua ac
ikliviluo pualj `oko`ar su orieak ki `ðmo jpcj`jrcj. Cj jksialjl puala mjkigastjrsa
por jceo qua o`urrið bj`a mu`bo tiampo y bj qualjlo eujrljlo `omo mamorij
trjumêti`j, por mialo j qua o`urrj jceo mjco ak ac guturo o por ukj saksj`iðk la
socaljl, aktra otrjs `jusjs. Ak tolos cos `jsos, as uk ma`jkismo jk`astrjc la jcjrmj qua
ikli`j qua bjy ukj rupturj ak ac aquicifrio psi`ocðei`o.
Cj mjyoríj la cjs tarjpijs psi`ocðei`js sa fjsjk soco ak uk jspa`to la cos vistos bjstj
jborj. Cj tarjpij `oekitivj-`oklu`tujc sa fjsj ak cj `oeki`iðk. Cj tarjpij psi`ojkjcíti`j
y eastêcti`j ak cj amo`iðk, cjs tarjpijs méli`js ak cj fiocoeíj lac `arafro y cjs tarjpijs
somêti`js ak ac `uarpo. Ac akgoqua la asta cifro as uk molaco iktaerjlor aktra cjs tras
pjrtas qua `okgormjk cj psi`ocoeíj lac sar bumjko4 cj `oeki`iðk, cjs amo`iokas y ac
`uarpo.

@OK@CQPIOKAP

Cjs amo`iokas
bumjko. Astjs sok sok uk acamakto
`ompjrtiljs fêsi`o
`ok tolos cos lac guk`iokjmiakto
mjmígaros. psi`ocðei`o
Ac sar bumjko lac sar
tiaka tjmfiék
`oeki`iðk, cj `jpj`iljl la paksjr y rjzokjr. Cjs amo`iokas `umpciríjk ukj guk`iðk
raeucjlorj lac paksjmiakto y cjs `oklu`tjs.
Ac `uarpo ragcadj cjs amo`iokas j trjvés la cjs saksj`iokas, y kuastrj makta uticizj
astjs j su vaz pjrj vjcorjr ac aktorko `omo saeuro o pacieroso. Ac mialo y ac jpaeo
`okstituyak los sistamjs amo`iokjcas, aktra otros, fêsi`os pjrj cj suparvivak`ij lac
ikliviluo y la cj aspa`ia.
Paríjk cjs axpariak`ijs tamprjkjs ak racj`iðk `ok cos `uiljloras cjs qua latarmikak
cos rjseos amo`iokjcas qua ac kiúo taklrê j co cjreo la tolj su vilj. Astos qualjrêk
eujrljlos ak gormj la mamorij ik`oks`iakta (impcí`itj) y sa rapatirêk la gormj

65
ikvocuktjrij ak racj`iðk j otros ikliviluos j co cjreo la tolj cj vilj.
Ak ac `jso la qua sa proluz`j ukj rupturj lac aquicifrio iktarko o ak racj`iðk `ok cos
lamês, cj makta taklarê j fus`jr ma`jkismos la raeucj`iðk pjrj ko saktir mjcastjr.
Astos ma`jkismos ‐qua ak su orieak puliarok rasuctjr ôticas‐ `ok ac pjso lac tiampo
pualak `okvartirsa ak pjtocðei`os, bj`iaklo qua ac ikliviluo siaktj qua sus amo`iokas,

`oeki`iokas y `oklu`tjs as`jpjk j su `oktroc.

Cjs saksj`iokas `orporjcas la mjcastjr sok co qua sa `oko`a `omo jksialjl y, ak su
orieak, sok uk ma`jkismo la jcartj qua j`tivj ac `arafro pjrj fus`jr uk aquicifrio
kuavo. Pik amfjreo, cos ma`jkismos usjlos pjrj avitjrcj suacak `rajr ukj pjtocoeíj
kuavj y uk mjc mjyor qua ac qua sa pratakla avitjr.

62
 Kaurofiocoeíj lac mialo
6
Cj mjyor guakta la tarror
tarror ak cj ikgjk`ij as cj socaljl.
socaljl.
Uiccijm Djmas

¿Zuiék ko bj saktilo mialo ak jceôk momakto la cj vilj? Ak cj ikgjk`ij, mialo j

bj`ar jceo qua lasjpruafak kuastros pjlras8 ak cj jlocas`ak`ij, mialo j akjmorjrkos la
jceuiak y ko sar `orraspoklilos8 ak cj aljl jluctj, mialo j ko polar lasakvocvarkos
a`okðmi`jmakta. Cos adampcos sok ikkumarjfcas. \olos bamos pjsjlo por situj`iokas
ak cjs qua bamos saktilo mialo por `raar qua ko vjmos j astjr j cj jcturj la cjs
`ir`ukstjk`ijs, por saktirkos ra`bjzjlos, o por var kuastrj vilj o cj la jceuiak `ar`jko
ak paciero.
Ac mialo as ukj amo`iðk qua `ompjrtimos `ok tolos cos jkimjcas qua posaak uk
sistamj karvioso, por rulimaktjrio qua saj, y astê lira`tjmakta racj`iokjlj `ok kuastrj
suparvivak`ij y cj la cjs parsokjs `ar`jkjs. Pik lulj jceukj, erjk pjrta la cjs pjtocoeíjs
qua vamos ak kuastrjs `oksuctjs tiakak su orieak ak ac mialo. \olos cos tarjpautjs kos
vamos ofciejlos, ak jceôk momakto, j jyuljr j cos pj`iaktas j akgraktjrsa j sus mialos.
^jrj polar rajcizjr uk trjfjdo tarjpéuti`o jla`ujlo as gukljmaktjc `oko`ar ak
progukliljl cos aktrasidos
aktrasidos lac mialo y cj jksialjl.
Cos sistamjs la j``iðk la jcartj y lagaksj, jsí `omo cjs amo`iokas jso`ijljs j astos ‐
ac mialo y ac pêki`o‐ sok `jrj`tarísti`os la tolos cos mjmígaros, ik`cuilos cos bumjkos
(Fjre, 6>::). Kosotros kos ligarak`ijmos lac rasto la cjs aspa`ias por posaar ukjs
astru`turjs `orti`jcas (kao`ðrtax) muy lasjrroccjljs qua gj`icitjk ac cakeujda y parmitak
cj ragcaxiðk y ac paksjmiakto. @omo varamos j co cjreo lac `jpítuco, j ligarak`ij la
otrjs aspa`ias, polamos takar mialo j situj`iokas qua ko sok rajcas siko imjeikjrijs y,
mês importjkta jôk, mu`bjs la cjs situj`iokas qua kos provo`jk mês jcartj y mialo sa
fjsjk ak cjs racj`iokas `ok otrjs parsokjs.
parsokjs.

Cj primarjaktra
ligarak`ij vaz qua Jcgralopôfci`j
su imjeak viko j la
mi parsokj
`oksuctj,lama imprasiokð
éxito cj
ak su vilj

69
 cjforjc y parsokjc, y cj misarij `ok cj qua vivíj ak su iktimiljl.
\akíj mialo la sokrodjrsa ak pôfci`o, co qua ccavjfj j avitjr
tolo tipo la situj`iokas so`ijcas por mialo j bj`ar ac rilí`uco. Cj
lis`orljk`ij aktra co qua yo vaíj y co qua ma `oktjfj as jceo qua
ko ocviljré kuk`j8 asj parsokj qua tjkto éxito takíj ak su vilj
vivíj `ok uk mialo qua ca pjrjcizjfj `okstjktamakta. Ko bjfíj
kikeôk paciero rajc, paro su saksj`iðk la po`j vjcíj lasla cj
ikgjk`ij ca bjfíj ba`bo vivir `ok mialo.

Ak mi primar júo `omo astulijkta ak cj gj`uctjl la Fiocoeíj, ac progasor kos bjfcð la

cj taoríj la M`Cajk (:99>). Asta jutor las`rifið qua cj oktoeékasis ra`opicj cj
gicoeékasis8 asto as, j co cjreo lac lasjrrocco ‐lasla qua somos uk gato bjstj cj aljl
jluctj‐ kuastro `arafro sa vj lasjrroccjklo por atjpjs j co cjreo la cj vilj4 cjs mismjs
por cjs qua bj ilo pjsjklo kuastrj avocu`iðk `omo aspa`ia. Ak jquaccj épo`j ko políj
imjeikjr cjs impci`j`iokas qua asto taklríj ak mi vilj progasiokjc j co cjreo la cos júos.
Astj racj`iðk aktra kuastrj pjrta bumjkj y cj pjrta mês primitivj y amo`iokjc ma bj
jyuljlo j aktaklar por qué takamos mialo j `osjs o situj`iokas qua kuk`j supoklríjk
rajcmakta ukj jmakjzj vitjc. Kikeôk jkimjc tiaka mialo j ko pjejr sus lauljs o j ko
saktirsa quarilo, soco pualak saktir mialo `ujklo su vilj o cj la jceuiak `ar`jko asté
jkta uk paciero.
Ak cos primaros masas la vilj iktrjutarikj, sa gormjk cjs êrajs `arafrjcas qua
`ompjrtimos `ok cos rapticas4 ac trok`o ak`agêci`o o `arafro rapticijko. Ak cos sieuiaktas
masas la amfjrjzo y ak cos los primaros júos la vilj, sa lasjrroccj ac sistamj címfi`o o
`arafro mjmígaro. Jsí lakomikð M`Cajk jc êraj `arafrjc qua ik`cuya cos ðrejkos qua éc
`raíj racj`iokjlos `ok cjs amo`iokas. Ak cj j`tujciljl, sjfamos qua axistak mês
ðrejkos impci`jlos la cos qua éc supuso ak uk primar momakto, paro usjramos asta
térmiko pjrj ragarirkos j cjs zokjs `arafrjcas qua raeucjk cjs amo`iokas. Cj pjrta
avocutivj mês ra`iakta ‐cj qua kos ligarak`ij la cos lamês saras vivos‐ as ac kao`ðrtax o
`arafro bumjko, qua jpjra`a jcralalor la cos 6-0 júos la vilj y ko sa gormj
`ompcatjmakta bjstj laspués la cj jlocas`ak`ij.
j locas`ak`ij.
Cjs las`rifo `ok mês latjcca j `oktikuj`iðk4

:. \rok`o ak`agêci`o (`arafro rapticijko). Pitujlo ak cj fjsa lac `rêkao sofra cj

`ocumkj vartafrjc. Vaeucj cos jspa`tos gisiocðei`os gukljmaktjcas pjrj cj suparvivak`ij

0>
`omo cj raspirj`iðk, cj tamparjturj o cj lieastiðk, jsí `omo cos ragcados la jpaeo mês
fêsi`os pjrj vik`ucjrsa j cos `uiljloras ak cos primaros masas la vilj. Ac ðrejko mês
raprasaktjtivo la astj êraj as ac bipotêcjmo, qua lasampaúj uk pjpac `ru`ijc ak ac
sistamj aklo`riko y ac PKJ. Asta ôctimo, j su vaz, sa livila ak los rjmjs4 cj rjmj
simpêti`j qua j`tôj `omo j`tivjlor y cj rjmj pjrjsimpêti`j qua provo`j lasj`tivj`iðk.

6. Pistamj címfi`o (`arafro mjmígaro). As ac êraj lac `arafro qua parmita qua
siktjmos amo`iokas `omo olio o jmor, y qua kos `okviartak ak jkimjcas so`ijcas y
ampêti`os, raeucjklo cj `omuki`j`iðk ko varfjc. Ac sistamj címfi`o latarmikj kuastro
yo amo`iokjc (Ujccik, 6>:1). Cos ðrejkos qua co gormjk vjk j takar mu`bísimj
importjk`ij ak kuastro trjfjdo tarjpéuti`o. Cj mjyoríj la cjs va`as, kuastros pj`iaktas
vjk j saktir qua ko pualak mjkadjr sus amo`iokas y paksjmiaktos. Ak mi axpariak`ij,
`ujklo ikgormjmos j cos pj`iaktas la gormj paljeðei`j `ðmo guk`iokj su `arafro,
ampiazjk j aktaklar ac orieak la sus profcamjs y j ra`uparjr cj saksj`iðk la `oktroc
sofra co qua cas o`urra.
Ac sistamj címfi`o `oktiaka mu`bos ðrejkos, paro ak racj`iðk j cj jksialjl y ac
mialo, kos iktarasjk prik`ipjcmakta cj jmíeljcj, ac bipo`jmpo, cj íksucj y ac co`us
`arôcao.
Cj jmíeljcj avjcôj y raeistrj cos ra`uarlos ko `oks`iaktas o amo`iokjcas
(impcí`itos). As ac ðrejko mês importjkta racj`iokjlo `ok ac mialo y ac jpaeo, y sa
ak`uaktrj `ompcatjmakta gormjlj ak ac momakto lac kj`imiakto. Astê livililj ak tras
êrajs ligarak`ijljs4 ukj `oka`tj `ok ac `ðrtax orfitogroktjc y astê racj`iokjlj `ok cjs
racj`iokas iktarparsokjcas8 otrj `oka`tj `ok ac `ðrtax groktjc raspoksjfca la cj `oeki`iðk
y ac paksjmiakto, y ukj tar`arj `ok ac bipotêcjmo, qua j su vaz raeucj cjs guk`iokas
`orporjcas (^urvas at jc., :997). @okstituya uk ðrejko malijlor y raeucjlor la tolos cos
astímucos qua par`ifimos tjkto axtarkj `omo iktarkjmakta. Pu guk`iðk as ra`orljr tolo
jquacco qua bj rasuctjlo pacieroso ak ac pjsjlo pjrj polar akgraktjrsa j cjs jmakjzjs la
gormj mês jla`ujlj ak ac guturo. Ac profcamj o`urra `ujklo sa j`tivj ak situj`iokas qua
ak ac pjsjlo guarok pacierosjs, paro qua ak cj j`tujciljl bjk ladjlo la sarco, `omo por
adampco ak cos `jsos la cjs gofijs o ak situj`iokas qua provo`jk ukj vareóakzj
pjtocðei`j (Caloux, 6>>0).
Astulijr ac guk`iokjmiakto la asta ðrejko ma bj jyuljlo j madorjr ak mu`bjs
situj`iokas qua jktas avitjfj o ma fcoquajfjk, y jyuljr j mis pj`iaktas j aktaklar

`ðmo jceo qua o`urrið ak ac pjsjlo puala jga`tjrcas la gormj tjk kaejtivj ak ac
prasakta.

0:
 Ac bipo`jmpo molucj cj raj``iðk la cj jmíeljcj, avitjklo raj``iokas
iklis`rimikjljs, ik`oktrocjfcas o irjs`ifcas8 as la`ir, as uk raeucjlor la astj. Astê
racj`iokjlo `ok cj mamorij `oks`iakta o axpcí`itj (Piaeac, 6>:>). Ko jpjra`a bjstj cos
los júos la aljl, jproximjljmakta. Cj jmíeljcj ko tiaka gictro y j`tivj lira`tjmakta ac
sistamj simpêti`o8 ak `jmfio, ac bipo`jmpo gictrj cj ikgormj`iðk qua ra`ifa y j`tivj ac

sistamj pjrjsimpêti`o.
`oktaxtujcas ak cjs quaCj guk`iðk
o`urrið lac bipo`jmpo
ac ba`bo `oksista
(cuejr, `uêklo ak ra`orljr
o`urrið, qué co cjs vjrijfcas
lasak`jlakð
at`.), paro si cj astimucj`iðk as ax`asivj ‐por adampco, porqua cj situj`iðk arj muy
pacierosj‐ ko vj j polar j`tivjrsa ki raeucjr j cj jmíeljcj (Ca Loux, 6>><). Ak astos
`jsos as `ujklo sa eakarjríj ac trjumj, `ok toljs cjs `jrj`tarísti`js qua co j`ompjújk la
j`tivj`iðk amo`iokjc, gofijs o jmkasijs.
Cj íksucj gj`icitj cj iktrospa``iðk y parmita qua avjcuamos kuastros astjlos
`orporjcas y ac astjlo amo`iokjc la cos lamês. Asta ðrejko astê `oka`tjlo j cj jmíeljcj
y jc `ðrtax orfitogroktjc, provo`jklo saksj`iokas jerjljfcas o lasjerjljfcas grakta j
ligaraktas astímucos. Paeôk Ljmjsio (6>::), kuastrjs amo`iokas sa sustaktjk ak
kuastrjs saksj`iokas `orporjcas, por co qua cj íksucj as vitjc j cj borj la avjcujr `ðmo
par`ifimos j cos lamês y `ðmo saktirkos
saktirkos jkta sus raj``iokas.
Ak uk `okeraso ak Vomj, jsistiaklo j ukj pokak`ij la Wittorio Ejccasa, las`ufrí qua
`ujklo asta ðrejko sa ak`uaktrj ljújlo, cos ikliviluos ko pualak ampjtizjr `ok cjs
amo`iokas jdakjs yj qua, jc ko saktir kjlj ko sok `jpj`as la iktarpratjr co qua siakta cj
otrj parsokj (Jmmjkiti y Ejccasa, 6>:<)). Astj ikgormj`iðk `orroforj cj importjk`ij la
cjs saksj`iokas sofra cjs amo`iokas.
Co`us `arôcao o co`us `oarucaus4 As ac ðrejko qua raeucj cj síktasis la cj
korjlrakjcikj ak ac `arafro. Asta kaurotrjksmisor provo`j raj``iokas la j`tivj`iðk ak ac
`arafro. Astimucj j cj jmíeljcj pjrj ra`orljr ac paciero y jc bipo`jmpo pjrj ra`orljr
toljs cjs vjrijfcas `oktaxtujcas racj`iokjljs `ok cj jmakjzj.
jm akjzj.

0. Kao`ðrtax (`arafro bumjko). Cj pjrta lac `arafro avocutivjmakta mês ra`iakta qua
`ompjrtimos `ok cos primjtas, jukqua ak cos bumjkos astê mu`bo mês lasjrroccjlo.
Astê racj`iokjlj `ok ac cakeujda, cj `ucturj, ac jrta, cj môsi`j, at`., y ta parmita, por
adampco, caar asta taxto (ac sistamj címfi`o sarê ac ak`jrejlo la qua co lisgrutas).
Iktarpratj kuastrjs axpariak`ijs la gormj `oekitivj4 raprasaktj ac yo ragcaxivo.
^jrj qua pualj trjfjdjr `ok kormjciljl as ka`asjrio qua cj jmíeljcj ko asté muy
j`tivjlj. Grakta j ukj jmakjzj, cj jmíeljcj kos impila paksjr `ok `cjriljl y tomjr
la`isiokas cô`iljs y malitjljs. Ki qua la`ir tiaka qua as cj pjrta lac `arafro qua sa

06
lasjrroccj mês tjrla y, por tjkto, ko vj j sar guk`iokjc ak cos primaros júos la vilj.
@omo `oksa`uak`ij, lurjkta astj atjpj, tolo ac jpraklizjda sarê amo`iokjc, as la`ir,
ik`oks`iakta.
Ac kao`ðrtax sa ak`uaktrj livililo ak ligaraktas êrajs `ok guk`iokas aspa`ígi`js,
lastj`jklo pjrj kuastro propðsito ac `ðrtax groktjc y ac pragroktjc.

Ac `ðrtax groktjc as ac `arafro ada`utivo. ^osificitj cj pcjkigi`j`iðk, cj mamorij y cj

j``iðk `oks`iakta (@ozociko, 6>:1). As lokla sa jcmj`akj cj mamorij samêkti`j y
apisðli`j, asto as cj mamorij axpci`itj.
Ac `ðrtax pragroktjc as cj raeiðk `orti`jc qua astê mês lasjrroccjlj ak cos primjtas. Ac
@^G as ukj `oca``iðk la êrajs kao`orti`jcas qua akvíj y ra`ifa proya``iokas lasla tolos
cos sistamjs `orti`jcas saksorijcas y motoras, y lasla livarsjs astru`turjs suf`orti`jcas.
As cj raeiðk `arafrjc mês racavjkta ak tarjpij. Astê livililo j su vaz ak los pjrtas4 cj
zokj lorso-cjtarjc (`oka`tjlj `ok ac bipo`jmpo y ac bamisgario izquiarlo, y oriaktjlj jc
cakeujda) y ac `ðrtax pragroktjc malio (`oka`tjlo `ok cj jmíeljcj y ac bamisgario

lara`bo, y racj`iokjlj `ok cjs amo`iokas) (Piaeac, 6>:>).

Ac `ðrtax pragroktjc malio as ukj zokj iktaerjlorj qua `oka`tj ac `uarpo (por ac
trok`o ak`agêci`o y ac PKJ), ac sistamj címfi`o y otrjs astru`turjs `orti`jcas. \iaka
racj`iðk `ok cjs `oklu`tjs la jpaeo (P`bora, 6>>:8 Piaeac, 6>>9). La astj êraj, pjrj ac
trjfjdo la asta cifro kos iktarasjk prik`ipjcmakta los pjrtas4
Cj raeiðk orfitogroktjc4 Gormj pjrta lac @^G y raeucj cos jga`tos y cos vík`ucos la
jpaeo. Jukqua jkjtðmi`jmakta partaka`a j cjs raeiokas `orti`jcas, gisiocðei`jmakta
j`tôj ak `oorlikj`iðk `ok ac sistamj címfi`o. Astê `oka`tjlj `ok cj jmíeljcj y as
raspoksjfca lac `oktroc ikbifitorio, por co qua as gukljmaktjc pjrj cj jutorraeucj`iðk

amo`iokjc.
rupturj erjvaAk ak
ac cj
prðximo
racj`iðk`jpítuco varamos
la jpaeo, `ok latjcca
astj êraj qua,
j`tivj cj `ujklo sa
jmíeljcj, co prolu`a ukj
qua provo`j
raj``iokas la mialo qua impilak jc kiúo jpraklar j raeucjrsa amo`iokjcmakta.
Cj raeiðk pragroktjc ra`ifa mu`bjs jgarak`ijs karviosjs lac bipo`jmpo. Astê
impci`jlj ak cjs situj`iokas so`ijcas y ak cj `omuki`j`iðk amo`iokjc, por adampco j
trjvés la cj molucj`iðk la cj voz.
Cj gieurj 6.: icustrj cj livisiðk lac `arafro ak tras `jpjs ak guk`iðk la sus rjseos
avocutivos.

00
 Gieurj 6.:. Ac `arafro astê `ompuasto por muctitul la ðrejkos, `jlj uko `ok ukj guk`iðk ligarakta, paro
racj`iokjlos aktra sí. Cj livisiðk lac `arafro ak tras `jpjs jyulj j polar aktaklar mador cjs ligarak`ijs aktra
ac `oks`iakta (bumjko) y ac ik`oks`iakta (jkimjc).

Ak ac `arafro la cos saras bumjkos axistak ukjs êrajs qua raeucjk cjs amo`iokas y
otrjs qua raeucjk cj `oeki`iðk y ac paksjmiakto. Ko siampra vjk j trjfjdjr `ok ac mismo
ofdativo o cjs mismjs prioriljlas (Eikot, 6>:1). Ak cj `oksuctj, ma ba ak`oktrjlo `ok
mu`bos pj`iaktas qua vakíjk j ladjr la gumjr y ma axpci`jfjk ikgikiljl la motivos por
cos qua takíjk qua ladjr ac tjfj`o4 a`okðmi`os, gjmicijras, la sjcul, at`. \olos accos
takíjk jceo ak `omôk4 ko arjk `jpj`as la ladjrco por sí mismos. Qkj pjrta la cj makta
j`tôj por co qua `raa cðei`o a ikli`jlo, y otrj pjrta, ak `jmfio, puala bj`arco por
impucsos o amo`iokas. ^uala bjfar lis`rapjk`ijs aktra co qua sjfamos qua as cðei`o y
co qua li`tjk kuastrjs amo`iokas y saksj`iokas.
@cjrjmakta, saktimos mialo `ujklo o`urra jceo qua poka kuastrj vilj ak paciero,
paro j makulo polamos saktir mialo y jksialjl sik sjfar `uêc as cj `jusj lac mjcastjr.
o ofstjkta, ak jmfos `jsos kos saktiramos ik`jpj`as la `oktrocjr cjs saksj`iokas

lasjerjljfcas o cos paksjmiaktos `jtjstrogistjs. Cj j`tivj`iðk la cjs êrajs suf`orti`jcas

racj`iokjljs `ok cj lagaksj j`tôj la gormj impucsivj y jutðkomj, iklapakliaktamakta

0<
la cjs êrajs `orti`jcas qua rieak cos `ritarios rj`iokjcas. @ok ac trjfjdo tarjpéuti`o
jyuljmos j cos pj`iaktas j jpraklar `ðmo eastiokjr asos mialos j trjvés lac `oktroc la
sus paksjmiaktos, la sus amo`iokas o cj moligi`j`iðk la `oklu`tjs ko`ivjs. Cas
jyuljmos j qua cjs êrajs `orti`jcas moligiquak cj j`tivj`iðk la cjs êrajs suf`orti`jcas.
Aksaújmos j kuastros pj`iaktas j raeucjrsa amo`iokjcmakta y j bj`arco ak siktokíj `ok

cos lamês.
@IV@QI\O LAC MIALO
@jsi tolj cj ikvastiej`iðk axistakta sofra ac `arafro sa bj rajcizjlo uticizjklo
jkimjcas `omo sudatos axparimaktjcas ‐`omo pucpos, eusjkos, rjtjs o mokos, aktra
otros‐. \jmfiék sa bjk astulijlo ikliviluos `ok casiokas `arafrjcas qua, jc astjr
ljújlos `iartos ðrejkos y ko guk`iokjr `orra`tjmakta, parmitíjk ofsarvjr ik vivo cjs
`jrak`ijs amo`iokjcas o `oekitivjs qua sugríjk.
Cos astulios sofra cos `ir`uitos `arafrjcas racj`iokjlos `ok ac mialo sa bjk oftakilo

prik`ipjcmakta uticizjklo astos

mjmígaros (kormjcmakta las`jrejs acé`tri`js sa
axparimaktos ak rajcizjk
êrajs suf`orti`jcas `ompjrtiljs
ak rjtjs). @ujklo `ok cos
sa prolu`ak
astjs las`jrejs, sa ofsarvj qua cos jkimjcas tiakak raspuastjs la mialo jukqua ko bjyj
kikeôk astímuco rajc qua co provoqua (^jkhsapp, :992). Fjstj cj j`tivj`iðk la cj
jmíeljcj pjrj provo`jr ukj raspuastj la jcartj, co qua polríj axpci`jr por qué cos saras
bumjkos polamos takar mialo j situj`iokas qua soco axistak ak kuastrj imjeikj`iðk.
Caloux (:99<, 6>>0), ac mjyor astulioso lac mialo ak cj j`tujciljl, lagiakla qua
axistak los `ir`uitos iklapakliaktas racj`iokjlos `ok cj jcartj. Cos los impci`jk j cj
jmíeljcj y lasampaújk pjpacas ligaraktas ak situj`iokas la astrés, mialo o pêki`o (var
gieurj 6.6).

• Pistamj rêpilo4 As ikstjktêkao y mjklj cj ikgormj`iðk lasla cos ðrejkos

saksorijcas (odos, oílos, piac) jc têcjmo, qua j su vaz co raakvíj j cj jmíeljcj. Ac
ocgjto, jc sar avocutivjmakta mês primitivo, ko pjsj por ac têcjmo. Cj jmíeljcj
trjscjlj ikmalijtjmakta cj ikgormj`iðk jc `uarpo j trjvés lac PKJ pjrj avjcujr ukj
raspuastj la fôsqualj la jyulj o la cu`bj-builj.
• Pistamj cakto4 Asta `ir`uito as mês cakto qua ac jktarior porqua ik`orporj mês
ðrejkos ak su pro`asjmiakto (bipo`jmpo, têcjmo y jmíeljcj). @ujklo bjy uk
astímuco qua provo`j ukj jcartj qua ko as ax`asivj, cj ikgormj`iðk ccaej jc
bipo`jmpo, sa `ompjrj `ok situj`iokas jktarioras y sa raakvíj j cjs êrajs `orti`jcas
pjrj qua bjejk ukj avjcuj`iðk `oks`iakta lac paciero. Astj ikgormj`iðk pjsj jc

01
 têcjmo y, la jquí, j cj jmíeljcj, qua j`tivj cj raspuastj `orporjc ak guk`iðk la cj
ikgormj`iðk qua bj ra`ifilo.
Ak cos bumjkos, asta `ir`uito mês cakto puala astjr ikgcuilo por saksj`iokas o
paksjmiaktos qua provo`jk mialo, paro qua ko prasaktjk uk paciero rajc.

Pusjkj as ukj pj`iakta la 67 júos qua bj tarmikjlo sus astulios

ukivarsitjrios. Pugra ukj jksialjl `okstjkta qua ko ca parmita
lormir y qua `jcmj lêklosa jtrj`okas. @ujklo bj`amos cj
primarj aktravistj qualj pjtakta lasla ac primar momakto qua
ko sa va `jpjz la ak`oktrjr uk trjfjdo y lasjrroccjr ukj progasiðk
racj`iokjlj `ok co qua bj astulijlo. J asto sa sumj cj `ucpj la
saktir qua bj lagrjuljlo j sus pjlras por ac asguarzo qua astos
bjk ba`bo pjrj pjejrca sus astulios ukivarsitjrios.

Gieurj 6.6. Cj jmíeljcj sa puala j`tivjr la gormj ikmalijtj malijkta uk astímuco qua provo`j mialo o trjs
paksjr ak jceo qua provo`j jcjrmj. Ak jmfos `jsos ac `arafro j`tivj cos
c os `ir`uitos lac mialo y sa prolu`a cj

07
 jksialjl.

Ak ac `jso la astj pj`iakta ko bjy kikeukj situj`iðk qua pualj pokar su vilj ak
riaseo, paro su makta y su `uarpo raj``iokjk `ok cos mismos síktomjs qua si sa
akgraktjrj j uk erjva paciero. Ak asta `jso, ac mialo j grj`jsjr y cj `ucpjficiljl por ko
astjr j cj jcturj la cjs axpa`tjtivjs qua tiaka la sí mismj `rajk cos mismos aga`tos
gisiocðei`os qua si su vilj `orriarj paciero. As su propio paksjmiakto, su vjcorj`iðk la
cjs `ir`ukstjk`ijs, co qua provo`j cj j`tivj`iðk la cos `ir`uitos lac mialo.
Jceo qua kos ligarak`ij rjli`jcmakta la cjs lamês aspa`ias as qua cos saras bumjkos
polamos tamar situj`iokas qua ko axistak ak cj rajciljl y qua soco astêk ak kuastrj
imjeikj`iðk (`jpj`iljl ragcaxivj)8 situj`iokas qua ko bjk o`urrilo y qua jkti`ipjmos.
uastrjs êrajs suf`orti`jcas ko pualak ligarak`ijr uk mialo rajc la uko imjeikjrio y cjs
raspuastjs gisiocðei`js (jksialjl, sulorj`iðk, mjrao, tjqui`jrlij) sarêk cjs mismjs tjkto
si bjy ukj erjva jmakjzj j kuastrj iktaeriljl gísi`j `omo si jkti`ipjmos qua vjmos j
vivir ukj situj`iðk la astrés (por adampco, sar ra`bjzjlo o bj`ar ac rilí`uco). Cjs
saksj`iokas `orporjcas tjk lasjerjljfcas qua sa prolu`ak jkta ukj jmakjzj rajc o
imjeikjrij as co qua ccjmjmos «jksialjl¸.
Ak `jsos axtramos, `omo cos jtjquas la pêki`o, cj saksj`iðk la muarta ikmikakta y la
ko takar ac `oktroc sarê ra`orljlj `omo ukj la cjs paoras axpariak`ijs la cj vilj. Ak
pjcjfrjs la @ozociko (6>>6)4 «@ok cj axpjksiðk lac `ðrtax `arafrjc y cj jpjri`iðk la cj
imjeikj`iðk, bamos coerjlo sar `jpj`as la saktirkos jksiosos j`ar`j la posifcas
situj`iokas qua polríjk ko axistir kuk`j¸ (pêe 605).
Ac mialo j uk ofdato o situj`iðk as co qua `oko`amos `omo «gofij¸. Jc qualjr
jso`ijljs li`bjs gofijs j uk jumakto la cj jcartj y cj jksialjl, taklaramos j avitjr tolo
co racj`iokjlo `ok co qua kos provo`ð mialo. Cjs gofijs sok ikkumarjfcas4 j cjs
arikeuiccjs, j cos puaktas, j cj ko`ba, j cjs jrjújs, j cjs sarpiaktas, j cjs jcturjs, j cos
tôkacas, at`. Jc mialo j `osjs cjs gísi`js, ma eustj lakomikjrco «gofijs tjkeifcas¸.
Cos saras bumjkos tjmfiék polamos tamar `osjs qua ko sok rajcas (ak ac saktilo la
ko sar jceo gísi`o o tjkeifca) paro qua jc j`tivjr cos mismos `ir`uitos `arafrjcas
racj`iokjlos `ok ac mialo, provo`jrê cjs mismjs raj``iokas gisiocðei`js. Astjs «gofijs
iktjkeifcas¸ astêk racj`iokjljs `ok j`tiviljlas qua impci`jk situj`iokas iktarparsokjcas,
`omo ac mialo j bjfcjr ak pôfci`o, j ko sar quarilo o j ko sar vêcilo.

05
 Cuis as uk pj`iakta la 06 júos `ok ukj akgarmaljl la cj tiroilas
qua ca ofciej j takar qua bj`arsa jkjcíti`js pariðli`jmakta. Pu
gofij j cjs darikeuiccjs (facakogofij) ca impila bj`arsa cjs
pruafjs partikaktas, co `ujc ca provo`j uk latarioro muy
siekigi`jtivo la su sjcul. ^uala mês ac mialo j cjs darikeuiccjs
qua ac latarioro la su sjcul gísi`j.

Pa sjfa, por cos astulios sofra jpaeo (Bocmas, 6>>18 Focwfy, :99<8 Ujccik, 6>:1),
qua erjk pjrta la cjs gofijs iktjkeifcas viakak `okli`iokjljs por kuastrjs axpariak`ijs
tamprjkjs `ok kuastros `uiljloras. Ak cj aljl jluctj, ac mialo j sar ra`bjzjlos, ko sar
quarilos o bj`ar ac rilí`uco ak latarmikjljs situj`iokas so`ijcas puala provo`jr mu`bo
mialo y jksialjl ak guk`iðk la `ðmo bjyjk silo cjs racj`iokas la jpaeo ak cj ikgjk`ij.
Ac `arafro eujrlj mamorij la co trjumêti`js qua guarok asjs axpariak`ijs y cj taklak`ij
kjturjc ak cj aljl jluctj sarê j avitjr situj`iokas pjra`iljs.
Qk paciero rajc, o cj parspa`tivj la qua pualj prolu`irsa (jksialjl jkti`ipjtorij),
provo`j raj``iokas gisiocðei`js ilékti`js j cjs qua sa prolu`ak `ujklo cj vilj `orra
paciero (^jkhsapp, 6>:6). Ak kiúos mjctrjtjlos y jfjklokjlos sa prolu`a ukj
j`tivj`iðk `rðki`j la cj jmíeljcj qua polríj latariorjr ac lasjrrocco lac `ðrtax
pragroktjc, co qua provo`jríj jctarj`iokas ak cj jlquisi`iðk la `oklu`tjs y amo`iokas
jla`ujljs ak cj aljl jluctj, ik`cuilo ac `oktroc la cos impucsos (Masj-Erasj at jc.,
6>::). Pa latariorjríj tjkto cj `jpj`iljl la jutorraeucj`iðk `omo iktarparsokjc. Cjs

parsokjs
sus `ok
astjlos biparj`tivj`iðk
iktarkos lac la
ki iktarpratjr sistamj
gormjlac mialocos
`orra`tj akeastos
cj ikgjk`ij, ko pualak
y amo`iokas la cosmjkadjr
lamês
(Jmmjkiti y Ejccasa, 6>:<).
^olamos imjeikjr tras situj`iokas4

• Wamos qua uk kiúo vj j `ruzjr cj `jcca y viaka uk `o`ba. Vaj``iokjmos la gormj

ikmalijtj, sik paksjr8 co bj`amos la gormj impucsivj. Ak asta `jso, sa j`tivj cj
«víj rêpilj¸. Cos odos ra`ifak ac astímuco y akvíjk cj ikgormj`iðk jc têcjmo qua, la
gormj ikmalijtj, j`tivj cj jmíeljcj. Astj, j trjvés lac sistamj simpêti`o, j`tivjrê ac
molo cu`bj-builj.
• Wjmos pjsajklo por cj ko`ba, vamos j jceuiak qua viaka bj`ij kosotros `ok mjc
jspa`to y paksjmos qua quizês pualj rofjrkos. La`ilimos `oear uk tjxi. Ak asta

02
 `jso bamos visto uk paciero potak`ijc y bamos ragcaxiokjlo sofra qué `oklu`tj as
cj mês jla`ujlj y la`ilimos avitjr ac paciero. Astjs la`isiokas pualak ccavjr ukos
saeuklos. Ak asta adampco, cj jmíeljcj jpakjs sa bjfrê j`tivjlo paro si, por
adampco, cj parsokj `orra latrês la kosotros jc var qua as`jpjmos, cj jmíeljcj sa
j`tivjríj mu`bísimo mês. Astj «víj caktj¸ sa suaca j`tivjr ak `jsi toljs cjs gofijs

so`ijcas
jmíeljcjysajtjquas la pêki`o4
j`tivj mês, jc avjcujr
co qua provo`j ukjcjratrojcimaktj`iðk
situj`iðk y par`ifir mjcastjr, kuastrj
positivj.
• Ccaejmos j `jsj y ampazjmos j paksjr qua cj prðximj vaz qua sjcejmos quizês
kos ak`oktramos `ok jceuiak qua quiarj rofjrkos y `omakzjmos j saktir jksialjl
jc imjeikjr co qua polríj bjfar pjsjlo si ko bufiérjmos `oeilo ac tjxi. Ak asta
`jso, ko bjy kikeôk astímuco rajc qua provoqua ac mialo, paro j trjvés lac
paksjmiakto j`tivjmos cj jmíeljcj, qua eakarj cjs mismjs raj``iokas qua si ac
paciero guarj rajc.

Cos bêfitos la raspuastj, si sa ljk la gormj rapatilj, pualak qualjr jrrjiejlos la

gormj impcí`itj ak ac `arafro (por adampco, ak cj `ortazj somjto-saksorijc, ac bipo`jmpo
o cj jmíeljcj). As co qua sa `oko`a `omo gakðmako la hiklcike. Pa pualak saktir
saksj`iokas la mjcastjr sik qua bjyj kikeôk astímuco qua cjs provoqua (var `jpítuco
:<). Ac `arafro vjcorj qua ko astjmos saeuros ak ac jquí y jborj, co qua provo`jrê cj
j`tivj`iðk la cos `ir`uitos lac mialo, sik qua bjyj kikeôk paciero rajc. Asta gakðmako as
muy gra`uakta ak parsokjs bipo`oklrij`js o `ok jtjquas la pêki`o, qua tiakak mialo j
sus propijs saksj`iokas. Cj jksialjl jkti`ipjtorij ‐as la`ir, ac mialo jc mialo‐ as co
qua sustaktj cj pjtocoeíj.
Ac sistamj karvioso sa livila ak los erjklas `ompokaktas4 ac sistamj karvioso `aktrjc
(PK@), qua ik`cuya co qua `omôkmakta `oko`amos `omo `arafro, y ac sistamj karvioso
jutðkomo (PKJ), qua `oka`tj ac `arafro `ok ac `uarpo. Ac PKJ sa livila ak los
sufsistamjs4 ac simpêti`o, qua j`tôj `omo j`tivjlor y ac pjrjsimpêti`o, qua j`tôj `omo
ikbifilor la cj j`tivj`iðk y cj jksialjl.
Ak ac `jso la qua ac `arafro par`ifj uk paciero (rajc o imjeikjrio), sa prolu`a cj
j`tivj`iðk lac ada bipotêcjmo-bipðgiso-jlrakjc (BBJ) qua j`tivj cj rjmj simpêti`j lac
PKJ y provo`j qua cjs ecêklucjs suprjrrakjcas saeraeuak bormokjs lac astrés `omo
jlrakjcikj, korjlrakjcikj y si ac astrés sa mjktiaka `ortisoc.

\AOVÍJ ^OCIWJEJC LA ^OVEAP

Pi as`u`bjmos uk ruilo guarta, ac `arafro eakarj ukj saújc, ukj jcartj. Asto j`tivj cj

09
rjmj simpêti`j lac sistamj karvioso, qua provo`j ukj saújc la jcjrmj ak ac `uarpo. Pi cj
jmakjzj sa par`ifa `omo ikogaksivj, sa j`tivj cj rjmj pjrjsimpêti`j, co `ujc provo`j
ukj saksj`iðk la `jcmj. ^aro si cj jmakjzj as par`ifilj `omo rajc y cj jmíeljcj
parmjka`a j`tivjlj (y ac bipo`jmpo ko molucj asj j`tivj`iðk), ac ada BBJ j`tivj jc
simpêti`o, `ok cos sieuiaktas síktomjs (var gieurj 6.0) (Yjkas, 6>:6)4

• Biparj`tiviljl visujc4 As`ulriújr `ok cj vistj pjrj fus`jr guaktas la paciero, víjs
la as`jpa, at`.
• Biparj`tiviljl julitivj4 Co mismo qua ac pukto jktarior, paro jpci`jlo jc oílo.
• @oktrj``iðk mus`ucjr4 Ac `uarpo sa prapjrj pjrj lagaklarsa, buyaklo o cu`bjklo.
• J`acarj`iðk lac ritmo raspirjtorio y `jrlij`o4 Asto provo`j uk jumakto la
kutriaktas y oxíeako ak cos môs`ucos.
• Pulorj`iðk4 Asta pro`aso akgríj ac `uarpo por ac jumakto la tamparjturj lafilj j
cj sofraj`tivj`iðk.

Axista ukj racj`iðk aktra co qua par`ifak cos saktilos, cj iktarpratj`iðk la cos
astímucos qua bj`a ac `arafro y cjs raj``iokas `orporjcas. Astj ikgormj`iðk ko j`tôj la
gormj ukilira``iokjc ak saktilo jrrifj-jfjdo. Cj ikgormj`iðk la `jcmj o j`tivj`iðk
tjmfiék puala trjksmitirsa lasla cjs vís`arjs bj`ij ac `arafro ak saktilo jfjdo-jrrifj.

<>
 Gieurj 6.0. Ac sistamj simpêti`o j`tôj `omo j`tivjlor miaktrjs qua ac sistamj pjrjsimpêti`o iktarviaka
`jcmjklo. Jmfos sok uk malio la `omuki`j`iðk filira``iokjc aktra ac `arafro y cjs vís`arjs.

^oreas (6>>9, 6>::) bj lasjrroccjlo cj taoríj pocivjejc, ukj taoríj qua jmpcíj cj
visiðk lac PKJ y astulij `ðmo asta iktarviaka ak cj raeucj`iðk la cjs vís`arjs, cj
iktarj``iðk so`ijc, ac jpaeo y cjs amo`iokas. ^oreas lagiakla qua ac sistamj karvioso
pjrjsimpêti`o astê `ompuasto ak su mjyor pjrta por ac karvio vjeo, acamakto prik`ipjc
ak cj raeucj`iðk lac PKJ.
Ac karvio vjeo as uk pjr `rjkajc, la cj rjmj pjrjsimpêti`j, y `okstj la gifrjs motorjs
y gifrjs saksitivjs. Ikarvj cj cakeuj postarior, cj gjrikea, cj cjrikea, ac asðgjeo, ac
astðmjeo, ac `orjzðk, cos pucmokas y ac iktastiko. Cjs gifrjs motorjs vjk bj`ij jfjdo, as
la`ir ccavjk cj astimucj`iðk lasla ac `arafro j cjs vís`arjs y cjs gifrjs saksitivjs ccavjk
cjs imprasiokas saksorijcas vis`arjcas la jfjdo bj`ij jrrifj. Cj `orriakta las`aklakta
raeucj cjs vís`arjs lasla ac `arafro miaktrjs qua cj guk`iðk js`aklakta ikgormj jc
`arafro la cjs saksj`iokas la cos ðrejkos ikgarioras. Ac sistamj címfi`o puala ra`ifir
 <:

ikgormj`iðk `okstjkta la cjs vís`arjs jcadjljs lac `arafro (`omo varamos, asto as
gukljmaktjc pjrj aktaklar cj jksialjl) y as `jpjz la ikgcuir ak accjs rjcaktizjklo ac
`orjzðk y cj lieastiðk.
Cjs los rjmjs lac karvio vjeo posaak ukj `jpj`iljl ikbifilorj, por co qua sok
opuastjs jc simpêti`o qua astimucj cj prolu``iðk la `jta`ocjmikjs (jlrakjcikj y
korjlrakjcikj), `ok cj `oksieuiakta j`tivj`iðk lac orejkismo.
Cj taoríj pocivjejc la ^oreas tiaka uk vjcor `ru`ijc pjrj cos psi`ðcoeos porqua kos
parmita aktaklar por qué jkta ukj situj`iðk qua provo`j mu`bo astrés o mialo sa
prolu`a pjrêcisis y j kivac maktjc provo`j cj liso`ij`iðk trjumêti`j la cj parsokjciljl.
os parmita aktaklar co importjkta qua as cj saksj`iðk la saeuriljl la uk kiúo `ok sus
`uiljloras o la uk pj`iakta `ok su tarjpautj, si ko bjy saeuriljl ko sa puala bj`ar ukj
tarjpij agi`jz.
J co cjreo la cj avocu`iðk bamos lasjrroccjlo los rjmjs la asta karvio4

• Wjeo vaktrjc4 Avocutivjmakta mês ra`iakta, sa ak`uaktrj miacikizjlo. Co

`ompjrtimos `ok cos mjmígaros. \iaka racj`iðk `ok cj `oklu`tj so`ijc y cj
`omuki`j`iðk iktarparsokjc8 j`tivj cj saksj`iðk la `jcmj `ujklo bj pjsjlo uk
paciero, y raeucj ac toko `jrlij`o, cjs vís`arjs y cos siekos gj`ijcas `ujklo bjy
trjkquiciljl.
• Wjeo lorsjc4 As gicoeakéti`jmakta mês primitivo y ko astê miacikizjlo. Co
`ompjrtimos `ok cos rapticas y jc
j c j`tivjrsa provo`j ikmovicizj`iðk.

Cocj, la 01 júos la aljl, ma bjfcjfj la co lurj qua bjfíj silo cj

samjkj porqua ac lomikeo bjfíj sugrilo ukj pjrêcisis ak piarkjs
y frjzos qua cj ladð jeotjlj ac rasto lac líj. Cj takíj lasla bj`a
mu`bo tiampo y ca provo`jfj rieilaz ak pias y mjkos `omo si sa
qualjrjk ak`orvjlos y ko puliarj movarcos. Kikeôk méli`o
bjfíj ak`oktrjlo kjlj oreêki`o qua puliarj axpci`jr astjs
pjrêcisis. Axpcorjklo qué bjfíj pjsjlo lurjkta cj samjkj, ma
lido qua ac viarkas bjfíj takilo ukj lis`usiðk `ok su pjlra ‐`ok
ac qua trjfjdj. Asta ko jtaklíj j kikeukj la sus suearak`ijs,
las`jrtêklocjs `omo si guarjk kiúaríjs, y accj ra`oko`íj saktirsa
muy grustrjlj `ok astj j`titul la su pjlra. Jc axpci`jrma `ðmo
bjfíj silo, jrquað cjs mjkos jrquajljs bj`ij jtrês y ca praeukté4
 <6

«¿As jsí `omo sa pokak cjs mjkos `ujklo tiakas cj pjrêcisis?¸.

Ma `okgirmð qua sí y ma lido qua jborj sa ljfj `uaktj la qua
cjs pjrêcisis siampra jpjra`íjk laspués la jceukj lis`usiðk `ok
su pjlra.
As muy profjfca qua cjs pjrêcisis vikiarjk provo`jljs por uk
ax`aso la astrés y jksialjl qua cj pj`iakta ko arj `jpjz la
mjkadjr. Astjs yj sa prolu`íjk `jsi la gormj jutomêti`j.

Cj kjturjcazj bj ilo `rajklo, j co cjreo la cj avocu`iðk, tras sistamjs kaurokjcas qua

raeucjk cj jljptj`iðk `oklu`tujc y gisiocðei`j j situj`iokas so`ijcas, la jmakjzj y j cos
momaktos ak cos qua cj vilj astê ak paciero. Cos tras astjlios gicoeakéti`os saríjk4
• Cj rjmj ko miacikizjlj y mês primitivj avocutivjmakta lac karvio vjeo. Astê
racj`iokjlj `ok `oklu`tjs la ikmovicizj`iðk, liso`ij`iðk o `ocjpso. Pa j`tivj ak
situj`iokas ak cjs qua sa par`ifa ukj jmakjzj qua sofrapjsj cos ra`ursos la cj
parsokj o poka ak jmakjzj su vilj. Cj situj`iðk la ikmovicizj`iðk qua provo`j as
ðptimj pjrj cos rapticas porqua cas jyulj j parmjka`ar mu`bo tiampo sik raspirjr y
astjr quiatos pjrj raeucjr su tamparjturj, paro su j`tivj`iðk rasuctj axtramjljmakta
trjumêti`j pjrj cos mjmígaros.
• Cj rjmj simpêti`j lac PKJ. Astê racj`iokjlj `ok cj j`tivj`iðk la cjs vís`arjs (por
adampco, j`acarj`iðk la cj raspirj`iðk y ac ritmo `jrlij`o). Pa j`tivj ak situj`iokas
la cu`bj-builj.
• Cj rjmj miacikizjlj lac karvio vjeo. Astê racj`iokjlj `ok cj `omuki`j`iðk so`ijc.
^armita cj ikmovicizj`iðk sik qua rasucta trjumêti`j porqua cj parsokj sa siakta
racjdjlj y trjkquicj (por adampco ak cjs racj`iokas saxujcas o jc lormir). ^romuava
cj raeucj`iðk gisiocðei`j la `jcmj laspués la cj j`tivj`iðk la cj rjmj simpêti`j.
@ujklo ac `arafro par`ifa jceôk paciero, sa j`tivj cj jmíeljcj, cj `ujc akvíj ukj saújc
jc `uarpo j trjvés lac PKJ (véjsa cj gieurj 6.<). ^rimaro sa j`tivj cj rjmj pjrjsimpêti`j,
trjtjklo la ko j`tivjr cj simpêti`j, qua as mu`bo mês `ostosj akareéti`jmakta. Cos
pjsos qua lj ac PKJ jkta uk paciero
paciero vjk ak lira``iðk opuastj j cj jlqui
jlquisi`iðk
si`iðk avocutivj4
• Vaspuastj so`ijc4 Cj primarj raspuastj saríj ak fus`j la jyulj. Pa fus`j jpoyo
so`ijc. Ak ac `jso la cos fafés y kiúos sa fus`j ac `oktj`to gísi`o y amo`iokjc `ok
cos `uiljloras.
 <0

• Movicizj`iðk cu`bj/builj4 Pi cj jyulj ko jpjra`a o ko as sugi`iakta, sa prolu`a

ukj j`tivj`iðk lac simpêti`o. Jpoyj cj j`tiviljl motorj y matjfðci`j la lagaksj. Pi
asto tjmpo`o rasuacva cj par`ap`iðk la gjctj la saeuriljl, aktok`as sa j`tivjk cos
`ir`uitos lorsovjejcas.
• Ikmovicizj`iðk4 Jc rasuctjr imposifca tjkto cj cu`bj `omo cj builj, sa j`tivj cj
rjmj lorsovjejc, qua provo`j ukj raspuastj la ikmovicizj`iðk y jpkaj (jsgixij) `ok
frjli`jrlij (ac `orjzðk cjta mês cakto). Ak jluctos sa j`tivj `ujklo sa siakta qua cj
vilj astê ak paciero. Ak fafés y kiúos sa j`tivj `ujklo cj jmakjzj sa par`ifa `omo
ax`asivj y ko bjy ra`ursos `oekitivos ki amo`iokjcas pjrj jgroktjrcj. @ujkto makor
saj cj aljl lac kiúo y, por tjkto, mês as`jsos sus ra`ursos, `ok mês gj`iciljl sa
prolu`irê cj j`tivj`iðk la cj rjmj lorsovjejc.

Cj ikmovicizj`iðk ko rasuctj trjumêti`j ak cos `jsos ak cos qua bjyj vík`ucos

amo`iokjcas la `okgijkzj, fiak `ok cos `uiljloras ak cj aljl tamprjkj o `ok otros
jluctos ak aljlas postarioras. Pi cj ikmovicizj`iðk cj provo`j jceuiak qua eakarj
saeuriljl, sa j`tivj cj rjmj vaktrovjejc qua promuava cj `okaxiðk amo`iokjc y cj
racjdj`iðk.
Cj j`tivj`iðk la cj rjmj lorsovjejc fus`j cj ikmovicizj`iðk ak cos mjmígaros `omo
gormj la as`jpjr j posifcas praljloras y la ko mjcejstjr ra`ursos, paro rasuctj
axtramjljmakta trjumêti`j ak cos saras bumjkos. Qk fafé o uk kiúo qua par`ifj uk
paciero qua lasforla sus `jpj`iljlas la jgroktjmiakto puala sugrir ukj ikmovicizj`iðk
por mialo, provo`jklo uk astupor muy `jrj`tarísti`o ak kiúos muy jsustjlos o
jfjklokjlos (Fowcfy, :921).
@ok cj j`tivj`iðk la cj rjmj lorsovjejc, sa provo`j j kivac maktjc cj liso`ij`iðk
trjumêti`j la cj parsokjciljl (Wjk lar Bjrt at jc., 6>::) y j kivac `orporjc cj liso`ij`iðk
somjtomorgj (P`jar, 6>:<8 Kikdakbius, 6>>>). @omo varamos ak ac prðximo `jpítuco, si
cj j`tivj`iðk la cj rjmj lorsovjejc sa j`tivj `ok gra`uak`ij ak cj ikgjk`ij, sa prolu`a
ukj saksificizj`iðk parmjkakta qua imposificitj ac lasjrrocco amo`iokjc lac kiúo ak cj
aljl jluctj.
Cos impucsos la j`tivj`iðk y grakjlo sok jljptjtivos, paro si ac grako astê laga`tuoso
lafilo j qua ko sa bj j`tivjlo ak cj ikgjk`ij (por adampco, ko bjfíj ukj mjlra qua
`jcmjrj jc kiúo) o sa bj sofraj`tivjlo cj jcartj (por adampco, porqua bjfíj mu`bos
eritos y pacajs ak cj `jsj, o uk ax`aso la `oktroc qua provo`jfj mialo ak ac kiúo) cj
rjmj lorsovjejc, `omo vimos ak ac `jso la cj pj`iakta lac adampco, sa j`tivj `ok
lamjsijlj gj`iciljl. ^or ac aga`to lac hiklcike (Morracc, :99>), ac `ir`uito lac mialo
 <<

tiakla j j`tivjrsa `jlj vaz `ok astímucos la makor iktaksiljl, co qua ccavj j ukj
raspuastj ax`asivj la mialo jkta `ujcquiar astímuco ‐por jkoliko qua saj‐ qua puala
`oklu`ir j cj ikmovicizj`iðk.

Gieurj 6.<. Cj j`tivj`iðk lac sistamj karvioso por uk paciero ljrê cuejr j ukj j`tivj`iðk sa`uak`ijc la
astrjtaeijs pjrj ikmovicizj`iðk.
sok posifcas, jgroktjrco. ^rimaro, fôsqualjmuy
Ak parsokjs la jyulj8 j `oktikuj`iðk
trjumjtizjljs, j`titulas lapuala
cj ikmovicizj`iðk cu`bj/builj
jpjra`ary,la
si gormj
astjs ko
ikmalijtj sik pjsjr por cos astjlos jktarioras.

Jceukos jutoras, (^jkhsapp, 6>:68 ^jkhsapp & Fivak, 6>:6) lagiaklak qua axista uk
`ir`uito `arafrjc racj`iokjlo `ok ac jpaeo qua, si sa jctarj ak cj ikgjk`ij, provo`j ukj
biparj`tivj`iðk lac sistamj la jcartj y j`tivj ac karvio lorsovjejc `ok lamjsijlj
gj`iciljl. Qkj ikgjk`ij ak cj qua bj bjfilo jfusos o mjcos trjtos, lasjtak`iðk por pjrta
la cos pjlras o pjraktigi`j`iðk (ikvarsiðk la rocas pjlras-bido), provo`jrê ukj jctarj`iðk

la cj gisiocoeíj
trjstorkos y cj jkjtomíj
amo`iokjcas `arafrjc
ak cj aljl jluctj.(Pjcposhy, 6>>2) qua provo`jrê cj jpjri`iðk la
 <1

@IV@QI\O LAC ^ÊKI@O

^jkhsapp (6>><, 6>>9) y ^jkhsapp y Fivak (6>:6) las`rifak siata `ir`uitos `arafrjcas
ikkjtos ak ac sar bumjko qua `ompjrtimos `ok ac rasto la cos mjmígaros4 fôsqualj
(axpcorj`iðk), mialo, irj, saxujciljl (raprolu``iðk), `uiljlo (jpaeo), pêki`o/sapjrj`iðk
y duaeo.
Pi ukj `afrj, ukj ej`acj o `ujcquiar otro mjmígaro la 0 masas la aljl, parliarj ac
`oktj`to `ok su mjlra, ak mikutos u borjs asta `j`borro astjríj muarto. Parê `uastiðk la
vilj o muarta vocvar j rastjfca`ar ac `oktj`to `ok jceôk `uiljlor co jktas posifca pjrj
polar sofravivir. \olj cj akareíj lac jkimjc sa `aktrjrê ak fus`jr cj prota``iðk la su
gieurj la jpaeo, viviaklo asos mikutos u borjs `ok varljlaro pêki`o. ^jrj polar
ra`uparjr ac vík`uco `ok cos `uiljloras, cos jkimjcas usjk co qua sa `oko`a `omo «erito
la jpaeo¸, asta parmita ccjmjr cj jtak`iðk la cj mjlra y ra`uparjr ac vík`uco. Asta erito
as ikkjto tjkto ak bumjkos `omo ak ac rasto la mjmígaros (^urvas at jc, :997).
Ac `ir`uito `arafrjc lac pêki`o o sapjrj`iðk tjmfiék astê prasakta ak cos saras
bumjkos, paro ak fafés o kiúos pualak j`tivjrsa ko soco jkta ukj jusak`ij rajc la cj
mjlra, siko tjmfiék por gjctj la `okaxiðk amo`iokjc (por adampco, porqua cj mjlra saj
kaecieakta o jksiosj). Pi cjs gieurjs la jpaeo qua `uiljk jc kiúo tjmfiék sok guakta la
jmakjzj ‐`omo o`urra ak `jsos la jfusos gísi`os, psi`ocðei`os o saxujcas, o la
kaecieak`ij ak ac `uiljlo‐ ac `ir`uito lac pêki`o sa varê sofraj`tivjlo. (P`bora 6>>:8
\roki`h, 6>>58 Focwfy, 6>>18 Piaeac, 6>:>). Paeôk P`bora (6>>:)4

«… cjs axpariak`ijs jga`tivjs iktarsufdativjs, gidjljs ak cj racj`iðk la jpaeo `ok cj

mjlra, ikgcuak`ijk ak cj mjlurj`iðk la cos `ir`uitos lac sistamj címfi`o lac
bamisgario lara`bo qua pro`asjk cj amo`iðk y sok lomikjktas pjrj cj avocu`iðk lac
sacg amo`iokjc… ac pro`asjmiakto liêli`o impcí`ito la astjs `omuki`j`iokas ko
varfjcas la axprasiðk gj`ijc, posturj y toko la voz sok prolu`to la cj j`tivj`iðk lac
bamisgario lara`bo lac kiúo sik`rokizjlo `ok ac bamisgario lara`bo la cj mjlra…¸
(pêe. :1).

Axista uk astulio `cêsi`o la \roki`h (6>>5), cj «`jrj ikaxprasivj¸ (sa puala var ak
iktarkat bttps4//www.youtufa.`om/wjt`b?v=jpzREAfTbt>
bttps4//www.youtufa.`om/wjt`b?v=jpzREAfTbt>), ), ak ac `ujc ukj mjlra duaej
`ok uk kiúo la uk júo la aljl. La rapakta, cj mjlra ladj cj `jrj ikaxprasivj lurjkta los
mikutos y cos axparimaktjloras ofsarvjk cj raj``iðk lac kiúo. Jc prik`ipio iktaktj

mjktakar
tiampo ‐jccj var
`okaxiðk
qua ko`ok cj mjlra
puala j trjvés la
`oksaeuirco‐ cj mirjlj
ampiazj y lac cjduaeo,
j avitjr y pjsjlo
mirjlj uk `ortoy
la cj mjlra
 <7

postariormakta j ccorjr `ok mu`bo sugrimiakto. @ujklo cj mjlra vuacva j takar `oktj`to
amo`iokjc, sa ra`uparj cj `okaxiðk parlilj. Cj raj``iðk lac kiúo sarê ligarakta ak `jlj
axparimakto saeôk cj racj`iðk la jpaeo qua takej `ok su mjlra.
Astjs situj`iokas la las`okaxiðk amo`iokjc pualak sar axtramjljmakta trjumêti`js
pjrj cos kiúos si sa ljk la
la gormj rapatilj y/o sostakiljs ak ac tiampo.
tiampo. Ko as ka`asjrio uk
jfuso gísi`o o psi`ocðei`o avilakta pjrj qua sa proluz`j cj j`tivj`iðk lac `ir`uito lac
pêki`o/sapjrj`iðk. @ujcquiar `osj qua provoqua ukj las`okaxiðk amo`iokjc aktra cos
jluctos y ac kiúo puala j`tivjrco. Jceukos adampcos pualak sar ukj bospitjcizj`iðk lac
kiúo o la cj mjlra, ukj laprasiðk la astj, o qua ac kiúo siaktj qua as raspoksjfca lac
fiakastjr la cos pjlras.
Cj gjctj la sik`rokizj`iðk j kivac amo`iokjc `ok cjs gieurjs la jpaeo bjrê qua ac kiúo
fusqua astrjtaeijs la raeucj`iðk jdakjs j cos `uiljloras, qua ca jyulak j jutorraeucjrsa.
Ak atjpjs mês tjrlíjs la cj vilj `omo cj jlocas`ak`ij o cj aljl jluctj, astjs astrjtaeijs
pualak rasuctjr pjtocðei`js (véjsa
(véjsa ac `jpítuco 1).

Ac `arafro la uk kiúo qua sa akgrakta j situj`iokas la kaecieak`ij o mjctrjto por cos

`uiljloras j`tivjrê simuctêkajmakta cos `ir`uitos `arafrjcas lac jpaeo (fôsqualj la
`okaxiðk gísi`j y amo`iokjc) y lac mialo (saksj`iðk la ratrjimiakto y jcartj). As
importjkta rasjctjr qua cjs rupturjs fravas ak cos vík`ucos la jpaeo sok sjkjs porqua
parmitak lasjrroccjr jutokomíj y `ra`imiakto amo`iokjc ak ac kiúo, paro sok trjumêti`js
trjumêti`js
si sok muy iktaksjs o lurjlarjs (P`bora, 6>><8 \roki`h, 6>>5).
Cj saksj`iðk lac kiúo la jcartj o paciero prolu`a cj j`tivj`iðk la cj jmíeljcj y si ko
bjy `uiljloras lispokifcas, o astos sok cj guakta la cj jmakjzj, sa j`tivj ac `ir`uito lac
pêki`o/sapjrj`iðk y otros ma`jkismos racj`iokjlos `ok cj suparvivak`ij makos

avocu`iokjlos `omolac
molo cu`bj-builj), soklocor
cos `ir`uitos lac mialo
y la cj rjfij (`okycjFivak,
(^jkhsapp `oksieuiakta j`tivj`iðk
6>:6) (véjsa lac
cj gieurj
6.1).
 <5

Gieurj 6.1. Cj j`tivj`iðk lac `ir`uito lac pêki`o provo`j cj j`tivj`iðk la cos `ir`uitos racj`iokjlos `ok ac
mialo y cj rjfij. Pi cj jmakjzj parsista y ko as posifca ki cj cu`bj ki cj lagaksj, sa prolu`ak astjlos
liso`ijtivos.

Cj j`tivj`iðk la cj jmíeljcj y cos ma`jkismos gisiocðei`os jso`ijlos acavjk cos

kivacas la bormokjs lac astrés y cj j`tivj`iðk la cj rjmj simpêti`j lac PKJ. @omo
vimos, asto provo`j cj fôsqualj la jyulj (ak ac `jso la fafés y kiúos, cj fôsqualj la
cjs gieurjs la jpaeo). Pi as imposifca cj cu`bj-builj, fiak porqua ko axistak cos ra`ursos
ka`asjrios, cj jmakjzj as ax`asivj o cj guakta la cj jmakjzj as ukj la cjs gieurjs la
jpaeo, ac karvio lorsovjejc puala provo`jr cj ikmovicizj`iðk y cj `oksieuiakta
liso`ij`iðk (véjsa cj gieurj 6.7).
 <2

Gieurj 6.7. Qk avakto qua provoqua ukj rupturj ak cj racj`iðk la jpaeo `ok cos `uiljloras provo`j cj
j`tivj`iðk lac `ir`uito `arafrjc racj`iokjlo `ok ac pêki`o/sapjrj`iðk. Asta j`tivjrê j su vaz cos `ir`uitos
racj`iokjlos `ok ac mialo y ac locor malijkta cj astimucj`iðk la cj jmíeljcj. @ujklo asto o`urra sa fus`j ak
primar cuejr cj `ar`jkíj gísi`j y amo`iokjc `ok
` ok cjs gieurjs la jpaeo, postariormakta sa vjcorj cj posificiljl
la cj cu`bj/builj y, si astjs op`iokas ko sok posifcas, sa prolu`a cj ikmovicizj`iðk y cj `oksieuiakta
liso`ij`iðk.

Fjsêklosa
kiúos qua sa ak ofsarvj`iokas
siaktak rajcizjljs
jfjklokjlos ak orgjkjtos,
prasaktjk uk ccjkto Fowcfy
`oktikuo (:920) saújcj la
qua laspués quaukjs
cos
borjs ‐o uk pjr la líjs `omo mêximo‐ lj pjso j uk astupor muy `jrj`tarísti`o qua, si
fiak sa puala `okguklir `ok ukj jpjrakta `jcmj lac kiúo, jborj sjfamos qua as ukj
j`tivj`iðk lac sistamj la ikmovicizj`iðk. Pa `raa qua asta sistamj astê ragorzjlo ak cos
mjmígaros pjrj avitjr qua cj `ríj pualj sar co`jcizjlj por otros praljloras jktas la qua
co bjej cj mjlra.
Paeôk ^jkhsapp y Fivak (6>:6)4

«Cos saktimiaktos tjk jerjljfcas la jga`to qua sa prolu`ak `ok uk jpaeo saeuro ‐
cos ma`jkismos primjrios la ukj fjsa saeurj‐ sok trjksgormjlos ak gormjs mês
acavjljs la `ok`iak`ij j pjrtir la cos 6-0 júos. Lurjkta cos primaros sais júos la
 <9

vilj ukj rupturj la cj racj`iðk la jpaeo ‐ax`asivj j`tivj`iðk lac `ir`uito lac
pêki`o/sapjrj`iðk‐ bjrê propakso jc kiúo j takar iksaeuriljl y jksialjl la gormj
`rðki`j, j makulo sugriaklo laprasiðk ak cj aljl jluctj…¸ (pêe. 0:<).

Cos pj`iaktas `ok jtjquas la pêki`o ak cj aljl jluctj ‐y mu`bo mês `ujklo astos sa
ljk ak aljlas tamprjkjs‐ bjk vivilo ak racj`iokas la jpaeo iksaeurjs `ok profcamjs la
lasjtak`iðk y/o jfusos (Caals, 6>:6). Cjs parsokjs `ok ikgjk`ij ak cj qua ko bj axistilo
uk jpaeo saeuro posaak ukj pralisposi`iðk j qua sa proluz`j ukj guarta jksialjl a
ik`cuso jtjquas la pêki`o si ak ac guturo sa prasaktjk avaktos astrasjktas qua lasforlak
sus astrjtaeijs la jgroktjmiakto.
Ac `ir`uito `arafrjc lac pêki`o bj sureilo avocutivjmakta ak mjmígaros lasla
`ir`uitos jktarioras qua astjfjk racj`iokjlos `ok ac locor gísi`o (^jkhsapp, 6>><). Pi
jceôk avakto raj`tivj astos `ir`uitos ak cj aljl jluctj, cj mamorij impcí`itj provo`jrê
ukj raj``iðk simicjr jkta situj`iokas pjra`iljs. Asto eakarjrê paksjmiaktos rumijtivos,
laprasiðk, saksj`iðk la vj`ío, a bipar- o bipoj`tivj`iðk amo`iokjc. Ak otros `jsos,
puala ljr cuejr j jksialjl savarj, gofijs so`ijcas, trjstorkos jcimakti`ios o jtjquas la
pêki`o.
Paeôk ^jkhsapp & Fivak (6>:6)4

«… bjy mu`bjs rjzokas pjrj `raar qua cos mistariosos jrrjkquas la iksaeuriljl
qua cos psiquijtrjs ccjmjk jtjquas la pêki`o polríjk jpjra`ar cj mjyoríj la cjs
va`as por cj j`tivj`iðk rapaktikj la cj ral kaurokjc la sapjrj`iðk-astrés (luaco)
mês qua lac `ir`uito lac mialo `omo mu`bos taðri`os `raak j`tujcmakta… jquaccos
qua sugrak la jtjquas la pêki`o sugrak uk bistorijc la jksialjl por sapjrj`iðk ak cj

ikgjk`ij.
pj`iaktas Mês
`omojôk,
si acjtjquas
`aktrola
lapêki`o y jksialjl
su `okgort por sapjrj`iðk
o astjficiljl bj`akjfruptjmakta
bufiarj silo saktir j cos
jkucjlo. Jmfjs situj`iokas sok j`ompjújljs la saksj`iokas la laficiljl y jpkaj,
j makulo j`ompjújljs por ukj saksj`iðk la ko polar bjfcjr `omo si tuviarjk uk
buaso ak cj ejrejktj…¸ (pêe. 0<0).

@omo varamos ak ac prðximo `jpítuco, si bjk axistilo axpariak`ijs kaejtivjs lurjkta

cj ikgjk`ij, cos `ir`uitos `arafrjcas racj`iokjlos `ok cj jksialjl y ac mialo polríjk
sofraj`tivjrsa, co qua ligi`uctjríj ac pro`aso kjturjc la mjlurj`iðk y la raeucj`iðk
amo`iokjc lurjkta ac rasto la cj vilj.

@OK@CQPIOKAP
 1>

@ompjrtimos `ok cos lamês saras vivos astru`turjs `arafrjcas racj`iokjljs `ok ac
mialo paro, j ligarak`ij la accos, cos saras bumjkos pualak `okguklir cos mialos rajcas
`ok cos imjeikjrios, co `ujc provo`j raj``iokas `oklu`tujcas `oekitivjs y amo`iokjcas
ilékti`js.
Cjs racj`iokas la cos kiúos ak cos primaros júos la vilj `ok sus `uiljloras sok
citarjcmakta vitjcas, por co qua `ujcquiar rupturj ak ac jpaeo ‐fiak por jfuso o por
kaecieak`ij‐ provo`jrê ak ac `arafro lac kiúo raj``iokas la jcartj y mialo, qua ak cj
mjyoríj la cos `jsos sa varêk `ompaksjljs por cjs `oklu`tjs la cos `uiljloras. La asta
molo, sa lasjrroccj `jlj vaz mês cj `jpj`iljl la jutorraeucj`iðk ak ac kiúo.
@ujkto makor saj cj aljl lac kiúo, y mês iktaksjs y lurjlarjs sajk astjs rupturjs lac
jpaeo, mjyoras sarêk cos légi`its qua sa proluz`jk ak ac lasjrrocco amo`iokjc lac kiúo.
Asto `oklu`a j ukj sofraj`tivj`iðk la cj jmíeljcj, ukj as`jsj lis`rimikj`iðk lac
bipo`jmpo jkta astímucos qua ko sok pacierosos y ukj sofraj`tivj`iðk lac karvio
lorsovjejc qua bj`ak qua `ujcquiar situj`iðk la jcartj, aspa`ijcmakta ak situj`iokas

so`ijcas, provoqua ukj jksialjl y uk mjcastjr iksoportjfcas.

Cjs parsokjs `ok astos sistamjs lac jpaeo ljújlos ak cj ikgjk`ij, tiakak mu`bjs mês
posificiljlas la sugrir ligaraktas
ligaraktas pjtocoeíjs racj`iokjljs `ok trjstorkos
trjstorkos `orporjcas y/o la
jksialjl ak cj aljl jluctj, `omo bipo`oklríj, somjtizj`iokas, jksialjl parmjkakta y,
por supuasto, jtjquas la pêki`o.
pêki`o.
Malijkta cj tarjpij, ak uk aktorko racj`iokjc sjko aktra ac tarjpautj y ac pj`iakta,
pualak jpraklar j jutorraeucjrsa y parmitir qua tolos asos jpraklizjdas lasjljptjtivos
la cj ikgjk`ij pualjk sustituirsa, `rajklo raj``iokas `jlj vaz mês jljptjtivjs grakta j
astímucos jlvarsos.
 1:

Kaurofiocoeíj lac jpaeo

0
Ak su cifro Cj fôsqualj la cj cakeuj parga`tj, Qmfarto A`o (:990) `uaktj ukj
cayaklj qua ma imprasiokð progukljmakta. Ak ac sieco RIII, ac amparjlor Galari`o II
Bobakstjugak quiso `oko`ar qué cakeuj bjfcjfjk cos saras bumjkos jktas la cj `jílj la
cj torra la Fjfac. Cos astuliosos la cj épo`j bj`íjk arulitjs lisquisi`iokas sofra `uêc
arj cj cakeuj orieikjc la cj bumjkiljl, pralomikjklo cos qua lagaklíjk ac eriaeo o ac
bafrao. ^jrj sjcir la luljs, ac amparjlor orlakð qua ak`arrjrjk j uk kiúo ra`iék kj`ilo
ak ukj bjfitj`iðk ak socaljl. Lafíjk jtaklarsa
j taklarsa toljs sus ka`asiljlas la `omilj, bieiaka
y vastimaktj, paro cjs parsokjs qua co `uiljfjk takíjk totjcmakta probifilo bjfcjrca o
to`jrco. Pupokíjk qua ac kiúo, `ujklo bjfcjsa aspoktêkajmakta, co bjríj ak cj cakeuj
primieakij, ko `oktjmikjlj por cj qua sa bjfcjfj ak cj zokj. Laserj`ijljmakta, ac
axparimakto grj`jsð porqua ac kiúo murið jcralalor la cos tras júos. Pa `raa qua la
pakj.
Bjstj cj primarj mitjl lac sieco RR ‐y piakso qua mu`bísimj eakta, a ik`cuso
mu`bos progasiokjcas, co sieuak `rayaklo boy ak líj‐, sa paksjfj qua cos kiúos quaríjk
j sus `uiljloras porqua cas jcimaktjfjk, cas jsajfjk y cas protaeíjk `oktrj ac `jcor o ac
grío. Cos astulios la Bjrcow, Ppitz o Fowcfy ak cj lé`jlj la cos júos 7> lac sieco RR
ampazjrok j lamostrjr la gormj `iaktígi`j qua cos vík`ucos la jpaeo ifjk mês jccê la
cos `uiljlos gísi`os a ik`cuíjk vík`ucos amo`iokjcas aktra ac fafé y cos `uiljloras.
Va`uarlo `omo si guarj jyar ac kj`imiakto la mi primarj bidj y cj saksj`iðk la
prota``iðk y `uiljlo qua ma ikspirjfj varcj tjk iklagaksj. @omo mu`bos pjlras
primarizos, takíj mialo la `oearcj y qua sa ma puliarj `jar, o la bj`arca ljúo si yo
bj`íj jceôk movimiakto frus`o. Cos ikstiktos la prota``iðk astjfjk ak mí lasla ac
primar momakto ak qua cj vi, y jborj sé qua ak accj sa ampazjrok j j`tivjr tjmfiék cos
vík`ucos la jpaeo. Kuastros fafés, `omo tolos cos mjmígaros, kj`ak totjcmakta
iklagaksos y sik posificiljl la suparvivak`ij si ko `uaktjk `ok cj prasak`ij y ac `uiljlo
la sus pjlras. ^or acco ka`asitjk, lurjkta mu`bos júos, cj prota``iðk la gieurjs la jpaeo
qua cos jcimaktak y cos `uilak bjstj qua pualjk vjcarsa por sí mismos.

Lurjkta cos primaros júos la vilj, cj prioriljl la cjs `ríjs as cj suparvivak`ij,

vik`ucjlj jc mjktakimiakto la ukj racj`iðk gísi`j y amo`iokjc `ok sus `uiljloras.
 16

^ostariormakta, ak cj pufartjl, sa prolu`irêk `jmfios bormokjcas qua provo`jrêk cj

jpjri`iðk la cj saxujciljl, y cj prioriljl `jmfijrê j cj fôsqualj la vík`ucos so`ijcas
kuavos y ak cj aljl jluctj, cj raprolu``iðk pjrj takar las`aklak`ij.
\olos kj`amos `ok asquamjs fiocðei`os ikkjtos qua sok ka`asjrios pjrj cj
suparvivak`ij. ^jrj ac lasjrrocco la asta cifro lastj`jramos prik`ipjcmakta los4 ac
sistamj la lagaksj (mialo) y ac sistamj la jpaeo (Wjk lar Bjrt, 6>::8 @rittaklak,
6>:1). Ak ac `jpítuco jktarior, sa las`rifiarok jspa`tos la cj kaurofiocoeíj racj`iokjlos
`ok cj lagaksj, tjcas `omo cj jksialjl, ac mialo, ac pêki`o y, ak `jsos axtramos, cj
liso`ij`iðk trjumêti`j. Ak asta `jpítuco, varamos cos jspa`tos racjtivos j cos vík`ucos la
jpaeo, asto as, cj `raj`iðk la cos vík`ucos jga`tivos lac fafé `ok cj mjlra ak cos
primaros masas la vilj y `ok ac rasto la `uiljloras y parsokjs `ar`jkjs lurjkta cos
júos sieuiaktas.

CJ IM^OV\JK@IJ LAC J^AEO

Lurjkta cj ikgjk`ij la cos saras bumjkos, `omo `omakté jktariormakta, cj prioriljl

sarê mjktakar ac vík`uco la jpaeo j `ujcquiar pra`io. Pi asta sa rompa, ac kiúo taklrê
qua lasjrroccjr astrjtaeijs (cj mjyoríj la cjs va`as ik`oks`iaktas) pjrj ak`oktrjr uk
aquicifrio qua ca parmitj raeucjrsa amo`iokjcmakta ak racj`iðk j cos `uiljloras. @ok cj
ccaejlj la cj pufartjl, y cj jpjri`iðk la cjs bormokjs saxujcas, cj prioriljl ko sarê soco
mjktakar ac vík`uco `ok cos `uiljloras siko tjmfiék fus`jr `ompjúaros jgikas y acaeir
pjradjs saktimaktjcas (@rittaklak, 6>:1). Pi fiak ccaejlo
ccaejlo asta momakto, ak cj mjyoríj la
cjs aspa`ias sa prolu`a ukj sapjrj`iðk gísi`j la cos `uiljloras, ak kuastrj aspa`ia cos
bidos suacak parmjka`ar mu`bo mês tiampo ak `oktj`to gísi`o y amo`iokjc `ok cos
`uiljloras, co `ujc axiea cj fôsqualj la kuavos aquicifrios pjrj polar mjktakar ukj
raeucj`iðk amo`iokjc `ok cj gjmicij y parsokjs jdakjs j astj. @omo varamos, sarê ak
asta pjso la cj ikgjk`ij j cj jlocas`ak`ij `ujklo sa proluz`j cj jpjri`iðk la mu`bjs
pjtocoeíjs.

Cocj as ukj jlocas`akta la :< júos j quiak trjdo su mjlra j

`oksuctj por profcamjs la biparj`tiviljl, grj`jso as`ocjr a
iki`ij`iðk ak lroejs fcjkljs. @ujklo cj vi por primarj vaz ma
ak`oktré `ok ukj kiúj qua yj bjfíj ladjlo la sarco, paro qua
toljvíj ko bjfíj ampazjlo j sar ukj mudar. \akíj mu`bj rjfij
bj`ij sus pjlras por cjs pacajs tjk gra`uaktas qua takíjk lacjkta
 10

la accj y su barmjko (arj mês paquaúo y accj saktíj qua takíj qua
protaearco). Cj taksiðk jmfiaktjc qua saktíj ak `jsj ca impalíj
`ok`aktrjrsa ak `cjsa y tjmpo`o jyuljfjk cos jmieos `ok cos
qua sa racj`iokjfj qua vivíjk situj`iokas gjmicijras muy
ligí`icas. @omo ak `jsi tolos cos jlocas`aktas su quadj prik`ipjc

arj qua kjlia cj `ompraklíj.

^jrj Fowcfy (:921), ac jpaeo as« `ujcquiar gormj la `oklu`tj qua tiaka `omo
rasuctjlo ac qua ukj parsokj oftakej o ratakej cj proximiljl la otro ikliviluo
ligarak`ijlo y pragarilo, qua suaca `ok`afirsa `omo mês guarta y/o mês sjfio¸ (pêe.
696). Cjs gieurjs la jpaeo sok cjs parsokjs qua vjk j ir parmitiaklo jc kiúo oftakar
saksj`iokas la vjcíj y saeuriljl.
Cjs guk`iokas fêsi`js la cjs gieurjs la jpaeo (véjsa gieurj 0.:) sok4

Fjsa saeurj4 Qkj parsokj lasla cj qua sa pualj axpcorjr ac muklo. As importjkta
qua cos `uiljloras ko siaktjk mialo porqua ac kiúo jpraklarê j raeucjrsa j trjvés la cos
`uiljloras. Pi cos pjlras ko astêk fiak raeucjlos, ac kiúo ko polrê saktirsa saeuro j cj
borj la axpcorjr y jpraklar.
Cj fjsa saeurj tiaka qua takar cjs sieuiaktas `jrj`tarísti`js (Wjrejs y @bjshac, 6>>5)4

• Ampjtíj4 Aktaklar jc kiúo. Ac kiúo lafa sar y saktirsa «visto¸. (Asto vj j takar
mu`bj rapar`usiðk ak cj tarjpij. Mu`bjs va`as ak`oktrjramos pj`iaktas qua sa bjk
saktilo «ko vistos¸ ak su ikgjk`ij).
• Paksificiljl4 Iktarpratjr jla`ujljmakta cjs ka`asiljlas lac kiúo.
• Vaspoksiviljl4 Cj `jpj`iljl pjrj raspoklar la gormj jla`ujlj j cjs ka`asiljlas
lac kiúo.
• Lispokificiljl4 Frikljr jc kiúo cj saeuriljl la qua cj mjlra astjrê prasakta gísi`j
y/o amo`iokjcmakta `ujklo ac kiúo cj ka`asita.
• Wjcilj`iðk amo`iokjc4 Cj `jpj`iljl la raspjcljr amo`iokjcmakta jc kiúo y
`jstiejrco `ujklo saj ka`asjrio. @ujcquiarj la cos los `jsos ak axtramo rasuctjríj
pjtocðei`o.

Vagueio saeuro4 Pok cjs parsokjs j cjs qua j`ulir ak fus`j la prota``iðk ak `jso la
paciero o jmakjzj. Pi cos pjlras sok guakta la jmakjzj o ko jyuljk jc kiúo j raeucjrsa,
 1<

asta taklrê qua fus`jr gieurjs la jpaeo jctarkjtivjs o `rajr ma`jkismos la avitj`iðk qua
ca parmitjk sofravivir sik `okgijr ak cos `uiljloras.

Ak cj tarjpij, suaco praeuktjr4 «Lurjkta tu ikgjk`ij, ¿quiék arj cj

parsokj `ok cj qua ta saktíjs saeuro?¸. Asto kos jyulj j polar
var rêpiljmakta `ðmo arjk cjs racj`iokas la jpaeo ak cj gjmicij.
Co kormjc saríj qua kos lidarjk qua su pjlra o su mjlra8 si kos
li`ak qua arj ukj jfuacj, ukj tíj o jceôk va`iko, polamos
sospa`bjr qua cos pjlras ko `okstituíjk
` okstituíjk uk ragueio saeuro.

Cj guk`iðk lac ragueio saeuro as parmitir jc kiúo axpcorjr y jcadjrsa erjlujcmakta la

cos `uiljloras, sjfiaklo qua astos vjk j astjr siampra lispokifcas. Cj axpcorj`iðk y ac
uaeo parmitak cj `raj`iðk la ra`ursos qua sarêk muy importjktas pjrj cj jutokomíj
amo`iokjc y gísi`j j pjrtir la cj pufartjl. Pi bjy jceukj jmakjzj o mialo, ko puala
bjfar axpcorj`iðk ki duaeo, sok los sistamjs fiocðei`os ik`ompjtifcas.
Ac `ir`uito la jcartj lac kiúo puala j`tivjrsa lasla ac primar líj la vilj si ko sa ljk
cjs `okli`iokas ka`asjrijs la saeuriljl por pjrta la cos `uiljloras. Pi cos pjlras j`tôjk
`omo raeucjloras amo`iokjcas (`omo fjsa y ragueio saeuro) sa j`tivj cj rjmj
vaktrovjejc lac PKJ, qua prolu`a ukj saksj`iðk la sosiaeo y `jcmj. Astjs saksj`iokas
sok cjs qua parmitak uk lasjrrocco amo`iokjc sjko.
\olos cos pjlras sjfamos por axpariak`ij qua as positivo qua cos kiúos sa
j`ostumfrak j tocarjr uk `iarto erjlo la grustrj`iðk, porqua cas jyulj j lasjrroccjr
ra`ursos pjrj polar raeucjrsa por sí mismos y bj`arsa mês guartas jkta guturjs
jmakjzjs. ^aro si ac kivac la mjcastjr as ax`asivo, sa j`tivjrê cj rjmj simpêti`j lac
PKJ la ukj gormj pjtocðei`j y ak cos `jsos mês erjvas tjmfiék ac karvio lorsovjejc la
cj rjmj pjrjsimpêti`j, j`jrrajklo `ok acco cj posificiljl la `ocjpso y liso`ij`iðk.
 11

Gieurj 0.:. Cj guk`iðk la cos `uiljloras `ok cos kiúos ak racj`iðk jc jpaeo as parmitir qua ac kiúo siaktj
saeuriljl. \jkto pjrj polar axpcorjr-duejr, lasjrroccjklo jsí su jutoastimj y saksj`iðk la vjcíj, `omo pjrj
polar saktir fiakastjr `ujklo asté `ar`j la cjs gieurjs la jpaeo.

Pi cos pjlras ko j`tôjk `omo fjsa y ragueio saeuro, ac kiúo taklarê j fus`jr otrjs
gieurjs la jpaeo qua `umpcjk asj guk`iðk8 si ko cjs ak`uaktrj, taklrê qua fus`jr
ma`jkismos la raeucj`iðk amo`iokjc jctarkjtivos, `omo pualak sar otrjs parsokjs,
`osjs mjtarijcas o j`tiviljlas qua ca jyulak j raeucjrsa (Bicfurk-@off, 6>><). Qkj
j`tivj`iðk ax`asivj la cos `ir`uitos karviosos la jcartj jumaktjrê cjs profjficiljlas la
lasjrroccjr trjstorkos amo`iokjcas erjvas ak cj jlocas`ak`ij y cj aljl jluctj.
Ak guk`iðk la cj iktarj``iðk `ok cos `uiljloras, ac kiúo lasjrroccj co qua sa `oko`a
`omo «molacos oparjtivos iktarkos¸ (Focwfy, :991). Astos `oktiakak ra`uarlos,
`raak`ijs, ofdativos y astrjtaeijs `rajlos ak guk`iðk la cjs axpariak`ijs lac pjsjlo
(Fotaccj, 6>>1). Astos molacos sa gormjk ak aljlas ak cjs qua jôk ko sa bj lasjrroccjlo
ac cakeujda (>-0 júos la vilj), por co qua ko qualjríjk ra`oeilos ak cj mamorij
axpcí`itj. Ak `jmfio, sí qualjk jcmj`akjlos ak cj mamorij impcí`itj o amo`iokjc
(@rittaklak, 6>>1).
Astos molacos sarêk cos `imiaktos sofra cos qua ac kiúo `okstruirê ac aligi`o ak ac qua
 17

vjyj j vivir ac rasto la su vilj, la jlocas`akta y la jlucto. Pi astos `imiaktos sok

léficas, ac aligi`io ko rasistirê `ujklo surdjk situj`iokas ligí`icas. Pi, por adampco, cos
pjlras bjk silo muy astri`tos `ok sus astulios `ujklo arj paquaúo, la jlucto asparjrê
qua tolo ac muklo saj muy axieakta `ok tolo co qua bjej, co qua polrê provo`jrca cj
saksj`iðk la qua kjlj la co qua coerj as sugi`iakta.

As importjkta rasjctjr qua, j makulo, cj j`tivj`iðk lac simpêti`o ak cos kiúos ko sa

prolu`a por mjcos trjtos, pacajs aktra cos pjlras o viocak`ij, siko por ko par`ifir
saeuriljl y jga`to por pjrta la cos pjlras. Asto bjrê qua, ak cj aljl jluctj, jumaktak cjs
profjficiljlas la saktir mialo o jksialjl ak cjs racj`iokas so`ijcas o la pjradj.

Cuis viaka jquadjlo la `ocok irritjfca pjrj ac qua ko ak`uaktrjk

`jusj oreêki`j. \rjfjdj la méli`o ak uk bospitjc la Mêcjej y
ra`uarlj ac axjmak la saca`tiviljl `ok borror. Co pjsð

vomitjklo la cos karvios por ko ccaejr j sj`jr ukj fuakj kotj

pjrj aktrjr ak cj gj`uctjl la Mali`ikj, `omo quaríj su pjlra qua
tjmfiék arj méli`o. J pjrtir la jbí, cj ukivarsiljl sa `okvirtið
ak uk supci`io, vomitjklo siampra jktas la `jlj axjmak.
\4 ¿@ðmo arj pjrj ti as`u`bjr cjs ccjvas la tu pjlra jfriaklo cj
puartj la tu `jsj `ujklo arjs paquaúo?
@4 ¿Cjs ccjvas? Yo ra`oko`íj ac motor lac `o`ba, co oíj j
listjk`ij y ma cavjktjfj la cj `jmj o ladjfj co qua astuviarj
bj`iaklo pjrj qua `ujklo mi pjlra ccaejrj, ma ak`oktrjrj

astulijklo.

Cos molacos oparjtivos iktarkos pualak vjrijr la uk `uiljlor j otro4 uk kiúo puala
saktir uk guarta jpaeo bj`ij su mjlra y mu`bo mialo bj`ij su pjlra. \jmfiék puala
bjfar molacos oparjtivos qua takejk racj`iðk `ok `uiljloras sa`ukljrios, `omo otros
gjmicijras o mjastros. Astos tjmfiék pualak ir vjrijklo j co cjreo la cj vilj. ^uala
astjfca`arsa ukj racj`iðk muy fuakj `ok uk proeakitor ak cj ikgjk`ij, qua ak cj
jlocas`ak`ij sa vuacvj muy mjcj, pjrj cuaeo vocvar j sar fuakj ak cj aljl jluctj

(Mjrroka,
pualak 6>>9).akAsguk`iðk
`jmfijr la`ir, la
coscjmolacos
gieurj laiktarkos
jpaeo yko
jpaeo sok ríeilos
cj bistorij la cjaparsokj.
ikgcaxifcas, siko qua
 15

AC @AVAFVO Y AC J^AEO
Bicc (6>:1) lagiakla tras gjsas importjktas ak ac lasjrrocco kaurokjc lurjkta cos 0 o <
primaros júos la vilj4

• Qk `ra`imiakto kaurokjc qua `omiakzj ak cj atjpj prakjtjc y qua `oktikôj bjstj

cos :7-:2 masas la aljl. Lurjkta asta tiampo, cjs astru`turjs lac sistamj címfi`o
jpjra`ak sa`uak`ijcmakta y sa orejkizjk la gormj darêrqui`j. Cjs astru`turjs
`orti`jcas `omiakzjk j ikbifir j cjs suf`orti`jcas, ac kiúo jprakla j raeucjrsa la
gormj muy ik`ipiakta. Ak asta pariolo, sa lasjrroccjk cos `ir`uitos qua `oka`tjk ac
sistamj címfi`o jc simpêti`o. @ok asto, ac kiúo posaa uk sistamj amo`iokjc
guk`iokjc qua raeucj cj `okaxiðk `uarpo-makta.
• J pjrtir la cos :7-:2 masas ac kiúo `omiakzj j jkljr y sa ikarvjk cos `ir`uitos
címfi`os qua raeucjk ac sistamj karvioso pjrjsimpêti`o. Cjs racj`iokas mjlra-bido
sieuak j`tujklo `omo raeucjloras lac jga`to, paro ac kiúo `jlj vaz as `jpjz la

bj`arco la gormjcjmês
co qua parmitirê jutðkomj.
raeucj`iðk Ac `ðrtax orfitogroktjc
la saksj`iokas `orporjcas. sa
J uka
pjrtirjc la
sistamj címfi`o,
asta momakto
as `ujklo ac kiúo puala jpraklar j jutorraeucjrsa.
• J pjrtir la cos :2 masas, cj mjlra pjsj la astjr ac 9>% lac tiampo duejklo j bj`ar
ukj probifi`iðk `jlj 5 mikutos (P`bora, 6>>:). Asto siekigi`j qua cos `uiljloras
`omiakzjk j ikbifir cjs j`tiviljlas qua pualak rasuctjr ik`okvakiaktas o pacierosjs
pjrj ac kiúo. As ak astj atjpj `ujklo sa ampiazj j `oksociljr cj vareóakzj, cj
saksj`iðk la ko bj`ar co qua cos `uiljloras asparjk. Astj atjpj, bjstj cos < júos, as
vitjc pjrj ac jpraklizjda so`ijc qua qualjrê `oligi`jlo la gormj ik`oks`iakta ak cj
mamorij impcí`itj.

Cos pjlras j`tôjk `omo aspados ak cos qua ac kiúo sa ragcadj. Asto parmita qua jpraklj
j raeucjrsa amo`iokjcmakta, yj qua ac kiúo posaa ukjs astru`turjs maktjcas ikmjlurjs
qua sa irêk lasjrroccjklo ak siktokíj `ok cjs astru`turjs maktjcas, amo`iokas y
`omportjmiaktos la cos pjlras. Wjmos j var `ðmo o`urra asto j kivac kaurofiocðei`o y
cjs rapar`usiokas, si ko sa prolu`a la gormj ðptimj.
Ac `arafro la cos saras bumjkos astê cjtarjcizjlo, as la`ir, livililo jkjtðmi`j y
guk`iokjcmakta ak los bamisgarios. Astos j su vaz astêk `omuki`jlos aktra sí por ukjs
gifrjs lakomikjljs `uarpo `jccoso. Ac bamisgario lara`bo mjlurj primaro ak ac kiúo y
as raspoksjfca la cos jspa`tos amo`iokjcas8 ak `jmfio, ac izquiarlo mjlurj mês tjrla y
astê racj`iokjlo `ok cjs `oeki`iokas. Pa bj ofsarvjlo qua ac ccjkto `omo raj``iðk j cj
 12

sapjrj`iðk tiakla j prolu`irsa `ok mês gra`uak`ij ak kiúos qua muastrjk uk pjtrðk la
j`tivj`iðk lara`bj qua ak jquaccos ak cos qua pralomikj ac bamisgario izquiarlo
(Jeujlo, 6>:>). Jceukos jutoras lagiaklak qua sa polríjk axpci`jr
a xpci`jr cjs ligarak`ijs ak cos
pjtrokas la jpaeo ak ligaraktas ikliviluos ak guk`iðk la qué bamisgario saj
pralomikjkta (@rittaklak, 6>:1).

Qko la cos ðrejkos qua astêk oparjtivos lasla ac kj`imiakto as cj jmíeljcj qua, `omo
yj bamos visto, rajcizj ukj guk`iðk malijlorj pjrj latarmikjr si jceo as pacieroso o
jtrj`tivo. Ac primar gj`tor la ra`oko`imiakto ak tolos cos mjmígaros aktra cj mjlra y ac
bido as ac ocor. Y asto tjmfiék as jsí ak cos saras bumjkos. Kuastros fafés, j pasjr lac
po`o lasjrrocco la asta saktilo ak kuastrj aspa`ia, gidjk ac vík`uco `ok cj mjlra j trjvés
lac ocor erj`ijs j qua ac fucfo ocgjtorio akvíj ac astímuco j cj jmíeljcj, qua eujrljrê
mamorij la asta `omo jceo jerjljfca. Livarsos astulios lamuastrjk qua cos fafés
tiakak pragarak`ij por cos pa`bos qua buacak `omo ac la sus mjmês (^jkhsapp y Fivak,
6>:6).

Astjqua
ljlos vik`ucj`iðk ocgjtivj
ac kiúo prolu`a sa raguarzj
oxito`ikj ak po`os
y opiê`aos ak sulíjs malijkta
`arafro astímucos
qua eakarjk positivos,
ukj saksj`iðk
la pcj`ar por ac `oktj`to gísi`o y cjs `jri`ijs la cj mjlra. Asto provo`j uk `ír`uco
virtuoso la pcj`ar y fiakastjr tjkto ak cj mjlra `omo ak ac bido, qua ejrjktizj ac `uiljlo
y cj suparvivak`ij la asta. @omo sa puala ofsarvjr ak cj gieurj 0.6 `jlj bamisgario astê
aspa`ijcizjlo ak tjrajs ligaraktas. As cj `okaxiðk amo`iokjc lac bamisgario lara`bo la cj
mjlra y ac lac bido co qua provo`j cj vik`ucj`iðk amo`iokjc (Mokteomary, 6>:0).
^jsjlos ukos masas, cj racj`iðk impci`j j otros saktilos `orporjcas `omo cj vistj y ac
oílo, qua pjsjk j o`upjr ac cuejr lac ocgjto y `ompjrtak importjk`ij `ok ac tj`to. P`bora
(6>:>) co lagika lac sieuiakta molo4

«Cj mjlra sik`rokizj cos pjtrokas so`iotamporjcas la su astimucj`iðk saksorijc

axðeakj `ok cjs mjkigastj`iokas aspoktêkajs axpcí`itjs la cos ritmos gisiocðei`os
lac ikgjkta. ^or malio la astj raspoksiviljl `oktikeakta, cj mjlra avjcôj cjs
axprasiokas ko varfjcas la cj j`tivj`iðk iktarkj y cos astjlos jga`tivos la su
ikgjkta. ^jrj coerjr asto ac `uiljlor primjrio tiaka qua molucjr `ok éxito kivacas
suf-ðptimos jctos o fjdos la astimucj`iðk qua iklu`iríjk kivacas ax`asivjmakta
acavjlos o axtramjljmakta fjdos la j`tivj`iðk ak ac kiúo. Ac jpaeo saeuro lapakla
lac aktokjmiakto psi`o-fiocðei`o saksifca la cj mjlra raspa`to la cos astjlos
iktarkos lac ikgjkta¸ (pêe. 699).
 19

Gieurj 0.6. Ak ac lifudo sa puala var cj livisiðk iktarbamisgéri`j ak los pjrtas4 izquiarlj y lara`bj. @jlj
bamisgario `umpca ukj guk`iðk. Ac lara`bo astjrê mês racj`iokjlo `ok co amo`iokjc y co jfstrj`to, miaktrjs
qua ac izquiarlo trjfjdj `ok ac cakeujda, cj cðei`j y ac rjzokjmiakto. Guakta4
bttps4//www.fcoelafiocoeij.`om/cjtarjcizj`iok-bamisgari`j.btmc
 7>

Cj racj`iðk mjlra-bido lurjkta cos primaros júos la vilj sarê prik`ipjcmakta

amo`iokjc j trjvés la cos saktilos, co `ujc provo`j ukj sik`rokizj`iðk ak jmfos la sus
bamisgarios lara`bos raspa`tivos (P`bora, 6>:>). Cjs saksj`iokas jyuljrêk j qua sa
proluz`j uk lasjrrocco mjlurjtivo sjko
sjko ak ac kiúo.
Wajmos `ok latjcca qué pjpac duaej `jlj uko la cos saktilos4

• Cj piac as ac ðrejko mês axtakso lac `uarpo bumjko y ac qua kos `omuki`j `ok ac
muklo axtarior. \iaka miccokas la ra`aptoras qua kos parmitak saktir ak sik`rokíj
`ok ac muklo axtarko. Ac `oktj`to por cj piac `ok cjs gieurjs `ar`jkjs eakarj, `omo
bamos visto, opiê`aos aklðeakos y bj`a qua ac kiúo pualj takar saksj`iokas la
fiakastjr ak su mamorij impcí`itj. Astjs sarêk gukljmaktjcas postariormakta ak cj
jlocas`ak`ij y ak cj aljl jluctj `ujklo, `omiak`a cj aca``iðk la pjradj pjrj cj
raprolu``iðk. Pi ac kiúo ko as to`jlo, fasjlo, jfrjzjlo la paquaúo su `uarpo,
eujrljrê ukj mamorij trjumêti`j y taklarê, o fiak j ko saktir ac `uarpo, co qua ljrê
cuejr j uk jpaeo avitjtivo, o fiak j ukj ka`asiljl ax`asivj la `oktj`to qua
eakarjrê uk jpaeo jksioso.
• Ac oílo iktarko y cj fo`j sok cjs tarmikj`iokas prik`ipjcas lac karvio vjeo ak cj
`jfazj (^oreas, 6>>9). Pu astimucj`iðk as vitjc pjrj ac lasjrrocco kaurocðei`o lac
kiúo8 por aso sok tjk importjktas cjs vo`jcizj`iokas la cj mjlra y la cos
`uiljloras. Cos sokilos rítmi`os sok vitjcas pjrj ac `ra`imiakto sjko la cjs êrajs
`arafrjcas. Cos primjtas soco uticizjk ac pa`bo mjtarko `omo gormj la jcimaktjrsa
ac 6> % lac tiampo, ac otro 2>% usjk ac pa`bo mjtarko `omo gormj la racjdj`iðk
(Fowcfy, :921) (por aso cos bumjkos pokamos `bupatas j cos kiúos). @ujklo ac
kiúo va qua cj mjlra sokría, muava cos cjfios o vo`jcizj, tiakla j rapatir asos
movimiaktos qua astimucjk cjs êrajs `arafrjcas raspoksjfcas la cjs amo`iokas.
• Cj vistj as otro la cos saktilos gukljmaktjcas pjrj cj sik`rokizj`iðk aktra ac kiúo
y cj mjlra. Pjfamos j`tujcmakta qua cj racj`iðk visujc-gj`ijc latarmikj erjk pjrta
la cj racj`iðk la jpaeo (P`bora, 6>:>). Ac lasjrrocco la cj `jpj`iljl pjrj polar
ra`oko`ar rostros `ujklo somos jluctos (cj `jpj`iljl la racj`iokjrkos `ok cos
lamês) lapakla totjcmakta lac bamisgario lara`bo.
Va`omiaklo j cjs parsokjs iktarasjljs qua vajk ac vilao «Pticc Gj`a Axparimakt¸ (ac
axparimakto la cj `jrj ikaxprasivj, lispokifca ak You\ufa), rajcizjlo por \roki`h
(6>>5). Ak ac vilao, ukj mjlra iktarj`tôj `ok su bido y, ak uk momakto latarmikjlo,
poka ukj `jrj sarij sik axprasiðk lurjkta los mikutos pjrj polar ofsarvjr cj raj``iðk
lac bido. Ac rostro lac kiúo muastrj tarror jc ko var raj``iokjr j su mjlra y parlar, por
 7:

tjkto, cj sik`rokizj`iðk amo`iokjc. Ak cjs racj`iokas la jpaeo tamprjkjs, co mês

importjkta sok cjs `oklu`tjs ko varfjcas, `omo cos eastos, cj prosolij vo`jc o ac tj`to8
as la`ir, cj j`tivj`iðk amo`iokjc lac kiúo. Ac jpaeo ko as jceo simpcamakta psi`ocðei`o,
as sofra tolo uk gakðmako fiocðei`o.

Qkj pj`iakta ma `omaktð qua ifj la `opicoto `ok su mjrilo

miaktrjs asta `oklu`íj ac `o`ba por cj jutovíj. Pu bidj la uk júo
la aljl astjfj saktjlj ak cj siccj la saeuriljl ak cos jsiaktos la
jtrês. Cj kiúj ampazð j ccorjr las`oksocjlj, su mjlra iktaktjfj
`jcmjrcj sik polar movarsa lac jsiakto sokriékloca y bj`iékloca
`jrjktoújs. Cj kiúj ko ladjfj la ccorjr `ok cos `oksieuiaktas
karvios y lasasparj`iðk. Mi pj`iakta sa quitð cjs ejgjs la soc qua
ccavjfj y vocvið j `jcmjrcj `ok uk aga`to mêei`o a ikmalijto.

@rao qua gua cj mirjlj la cos odos lira`tos j cj kiúj co qua jyulð
j qua sa `jcmjsa, ko políj ra`oko`ar cj mirjlj la su mjlra j
trjvés la cjs ejgjs.

P`bora (6>:>) bj `rajlo uk molaco lac lasjrrocco lac bamisgario lara`bo y la cj

raeucj`iðk la cjs amo`iokas, latjccjlo j `oktikuj`iðk4

\jfcj 0.:. Ak astj tjfcj polamos var `ok latjcca `ðmo j`tôjk ac kiúo y cj mjlra, y `ðmo iktarj``iokjk
jmfos `ujklo sa prolu`a cj astimucj`iðk la cos ligaraktas ðrejkos saksorijcas. \jfcj jljptjlj lac molaco
la raeucj`iðk lac jga`to (P`bora, 6>:>).

@OK\AR\O
@OK\AR\O MJ\AVKO IK\AVJ@@IÐK
IKGJK\IC

WIPQJC/VOP\VO

Vaspuastj raeucjlj
Vaspuastj raeucjlj
Oriaktjlj, axpcorj.
Vaeucj`iðk astrés j trjvés la cj
Mirjljs j cj mjlra y j Vaspuastj raeucjlj
mirjlj.
otros. Vaspokla jc kiúo `ok uk jmpcio rapartorio
Bjy ukj `okaxiðk amo`iokjc ak cj
Qsj uk jmpcio aspa`tro la axprasiokas gj`ijcas (`oktj`to o`ucjr,
mirjlj.
la axprasiokas. sokrisjs, axprasiokas gj`ijcas).
Axprasiokas la Cj `okaxiðk
astjlos amo`iokjc
la fiakastjr potak`ij
ak jmfos.
fiakastjr.
 76

Vaspuastj la astrés
Vaspuastj la astrés Vaspuastj la astrés Qko la cos los rompa ac `oktj`to
Pa avitj cj mirjlj y ac @jrjs pcjkjs, axprasiokas ik`okeruaktas o o`ucjr.
`oktj`to o`ucjr. Ko bjy la mialo, `omo por adampco, raír `ujklo ac Ko bjy sik`rokizj`iðk ak cjs
axpcorj`iðk. kiúo astê jsustjlo. mirjljs.
Jusak`ij o avitj`iðk la `oktj`to
o`ucjr.

\OKO WO@JC

Vaspuastj raeucjlj
Vaspuastj raeucjlj
Pa eirj bj`ij cj voz la cj Vaspuastj raeucjlj
Juli`iðk sik`rokizjlj.
mjlra. Lj raspuastjs vjrijljs la toko y ritmo.
Imitj`iðk uko y otro la cos tokos y
Qticizj uk cakeujda la Jla`ôj ac toko y ritmo jc lac kiúo.
cos ritmos.
duaeo (fjcfu`ao, risjs).

Vaspuastj la astrés Vaspuastj la astrés

@ujklo bjy astrés, avitj Vaspuastj la astrés Qko uticizj uk toko lis`orljkta
cj voz la cj mjlra. Ko bjfcj jc kiúo o, si co bj`a, as
as la gormj miaktrjs ac otro astê ak sicak`io o
Qticizj ac ccjkto ak qua raspoklj j cjs amo`iokas lac kiúo. jmfos usjk uk toko lis`orljkta.
raspuastj j cj jusak`ij Ko vo`jcizj o eritj jc kiúo. Ko bjy sik`rokíj aktra cos astjlos la
la ra`ipro`iljl. uko y otro.

^OP\QVJP/EAP\OP

Vaspuastj raeucjlj
Vaspuastj raeucjlj
Vaspuastj raeucjlj Cos `uarpos sa `oorlikjk y bjy
^osturjs racjdjljs.
Pa j`ar`j jc kiúo la gormj sujva y `ok `oktj`tos íktimos.
Muava ac `uarpo y
jga`to. J pjrtir lac primar júo cos
axtramiljlas la gormj
Vaspokla j cos movimiaktos lac kiúo. movimiaktos sa vuacvak `oorlikjlos
gcuilj.
la gormj iktak`iokjlj.

Vaspuastj la astrés
Vaspuastj la astrés
Vaspuastj la astrés Ac kiúo ko sa `oorlikj o avitj cos
Muava cjs axtramiljlas
Pa j`ar`j jc kiúo la gormj frus`j. `oktj`tos `ok cj mjlra.
la gormj `jðti`j.
\o`j o mjkipucj jc kiúo la gormj frus`j. Cj mjlra j`aktôj cos eastos frus`os
Muava cj `jfazj, jrquaj
Ko tiaka ak `uaktj cos eastos lac kiúo o ko bj`ij ac kiúo.
ac `uarpo o avitj ac
raspokla j sus iki`ijtivjs. Cj líjlj grj`jsj j cj borj la
`oktj`to `ok cj mjlra.
`jcmjrsa ac uko jc otro.

Ak cos los primaros júos la vilj, sa prolu`a uk `ra`imiakto kaurokjc muy rêpilo,
`ríti`o pjrj cj mjlurj`iðk y ac lasjrrocco `arafrjc lac kiúo ac rasto la su vilj. Qkj erjk
pjrta lac jumakto kaurokjc y cjs sikjpsis jso`ijljs sa prolu`a ak ac `ðrtax pragroktjc
qua, `omo vimos, as raspoksjfca lac jga`to y cj jutorraeucj`iðk. Astj zokj, muy
ikmjlurj ak ac kj`imiakto, sa vj lasjrroccjklo ak `oksokjk`ij `ok cj racj`iðk `ok cj
mjlra (@ojk, 6>>2). Ak guk`iðk la `ðmo saj asa lasjrrocco, jsí sarêk cos «molacos
iktarkos¸ qua raeucjk cj racj`iðk `ok uko mismo y cos lamês j trjvés la ligaraktas
ðrejkos `omo cj jmíeljcj, ac bipo`jmpo y ac `ðrtax pragroktjc.
Pi tolo trjks`urra `ok kormjciljl y cos pjlras sok `jpj`as la jutorraeucjrsa, pualak
`jcmjr y j`tivjr jc kiúo siampra qua saj ka`asjrio, parmitiékloca qua pualj ir ejkjklo
ak saeuriljl y jutokomíj bjstj ccaejr j cj jlocas`ak`ij, momakto ak ac qua taklrê qua
 70

ampazjr j fus`jr parsokjs jgikas pjrj astjfca`ar racj`iokas la pjradj, jcadêklosa

amo`iokjc y gísi`jmakta la cos pjlras. Pi cj racj`iðk `ok cj mjlra, y postariormakta `ok
ac pjlra, ko as jla`ujlj ak cos los primaros júos la vilj, cos aga`tos pualak lurjr tolj
cj axistak`ij y jga`tjr ak cj aljl jluctj j cj aca``iðk la pjradjs jla`ujljs (@rittaklak,
6>:1). Pi cjs racj`iokas la jpaeo ko sok sjtisgj`torijs o si sok pacierosjs, ac kiúo qualj
sudato j saksj`iokas locorosjs qua sa jcmj`akjk ak su mamorij impcí`itj. Ak ac guturo,
su `uarpo ra`orljrê asta mjcastjr qua sa ragcadjrê ak situj`iokas ak cjs qua sa vik`uca
amo`iokjcmakta `ok otrjs parsokjs. Ak mu`bos `jsos, ac rasuctjlo sarê ko saktir
saksj`iðk jceukj, ki positivj ki kaejtivj8 ko saktir sarê ukj astrjtaeij pjrj ko sugrir.
Paeôk Fowcfy (:92<), lurjkta cj ikgjk`ij, ac sistamj la jpaeo trjtj la fus`jr uk
aquicifrio aktra cj fôsqualj la proximiljl `ok cos `uiljloras y cj axpcorj`iðk. Pi cj
gieurj la jpaeo astê `ar`j y ac aktorko as saeuro, ac kiúo sa mostrjrê `ðmolo y `okgijlo,
y sa j`tivjrêk `oklu`tjs axpcorjtorijs (j`tivj`iðk la cj rjmj vaktrovjejc lac PKJ). ^or
ac `oktrjrio, si ac kiúo sa ak`uaktrj ak ukj situj`iðk axtrjúj o jmakjzjkta, sa j`tivjrêk

`oklu`tjs
simpêti`o la
lacfôsqualj la cjtras
PKJ). Bjy prota``iðk
tipos la la cjs gieurjsqua
situj`iokas la jpaeo
pualak(j`tivj`iðk
j`tivjr cj lac sistamj
jcartj o ac
mialo4

• @okli`iokas jmfiaktjcas4 @ir`ukstjk`ijs qua provo`jk jcjrmj o mialo ak cos

jluctos o ak cos kiúos. Ak uk `jso axtramo, si ac `uiljlor siampra astê jksioso o
jsustjlo, jc kiúo ca rasuctjrê imposifca axpcorjr.
• @okli`iokas la cos `uiljloras4 Akgarmaljl, jusak`ij o pérlilj la cjs gieurjs la
jpaeo.
• @okli`iokas gisiocðei`js lac kiúo4 Bjmfra, sal, grío o akgarmaljl, aktra otrjs.

Cuisj as ukj `bi`j la :9 júos qua ladð cos astulios muy prokto y
ak cj j`tujciljl astê sik trjfjdo. Wiaka j cj `oksuctj porqua tiaka
uk profcamj erjva `ok su `uarpo, ko ca eustjk sus piarkjs y ca lj
vareóakzj qua cos lamês cjs vajk. Asto ca impila ccavjr `ujcquiar
ropj qua ko sajk pjktjcokas, ir j cj pcjyj o laskuljrsa lacjkta la
su kovio. Bj`iaklo cj bistorij `cíki`j, ma `uaktj qua su mjlra as
fipocjr y qua, lasla paquaúj, accj arj cj qua sa ak`jrejfj la
jvisjr j cos méli`os pjrj bj`ar cos ikerasos `ujklo astjfj
mjkíj`j o laprasivj. Va`uarlj j su mjlra li`iékloca lurjkta su
 7<

ikgjk`ij qua arj ukj pakj qua tuviarj cjs piarkjs tjk gajs, «pjtjs
la jcjmfra¸ arjk cjs pjcjfrjs qua usjfj su mjlra.

Cuisj jso`ið ac mjcastjr provo`jlo por cjs `risis la su mjlra y cj gjctj la siktokíj
amo`iokjc `ok accj j jceo qua arj laga`tuoso ak su propij parsokj, ak asta `jso sus
piarkjs. As `omo si `oco`jsa ak ukj pjrta la su `uarpo tolo ac mjcastjr qua saktíj por su
`raak`ij la sar laga`tuosj o ko vêcilj lafilo j cj racj`iðk `ok su mjlra. As co qua
`oko`amos `omo lismorgogofij `orporjc y qua tjktjs va`as vamos ak cos trjstorkos
jcimakti`ios.
Ak cos saras bumjkos, j ligarak`ij la otros jkimjcas, cjs rupturjs ak cj racj`iðk
liêli`j mjlra-bido pualak sar rajcas o imjeikjrijs.

• Vupturjs rajcas lac jpaeo4 Muarta la cj mjlra o ac pjlra. Jfjkloko lac pjlra
(jukqua sok mês as`jsos, tjmfiék puala bjfar jfjkloko la cj mjlra).
Bospitjcizj`iðk la cj mjlra o lac kiúo. Cj mjlra astê jusakta mu`bo tiampo por
`uiljr la otrjs parsokjs, por astjr trjfjdjklo mu`bo tiampo o por vijdas gra`uaktas.
• Vupturjs imjeikjrijs lac jpaeo4 Laprasiðk postpjrto. Bidos ko lasajlos. Kiúos la
raampcjzo. Muarta la jceuiak `ar`jko j cj mjlra. \rjstorkos la parsokjciljl.
Jpaeo avitjtivo, jksioso o lasorejkizjlo la cj mjlra, lac pjlra o la jmfos.

@ristikj as ukj mudar la 07 júos qua, saeôk las`rifa, kuk`j bj

takilo suarta ak sus racj`iokas la pjradj. Jborj bj ak`oktrjlo j
jceuiak `ok quiak tiaka astjficiljl, paro as ik`jpjz la
`okvak`arsa la qua tolo vj fiak. Pieua takiaklo mialo j qua, ak
`ujcquiar momakto, cjs `osjs vjyjk mjc y su pjradj cj jfjkloka.
@ujklo bi`imos cj bistorij `cíki`j, ma `oktð qua arj cj tar`arj la
tras barmjkos. \akíj ukj barmjkj mês, paro murið j cos tras
júos la ukj makikeitis y por aso la`iliarok takarcj j accj, `omo
gormj la suparjr ac locor y cj pakj. Ik`cuso ca pusiarok ac mismo
komfra qua takíj cj barmjkj gjcca`ilj, @ristikj.
\4 ¿@ðmo ta saktíjs la paquaúj? ¿@ðmo arj sustituir j asj kiúj
qua sa bjfíj ilo?
@4 Arj ukj saksj`iðk `okstjkta la saktir qua tolo co bj`íj mjc,
 71

ma `ompjrjfjk `okstjktamakta `ok accj4 \u barmjkj ko ccorjfj,

tu barmjkj arj muy fuakj, tu barmjkj sa co `omíj tolo… Arj
`omo si `ompitiarj `okstjktamakta `ok jceuiak tjk parga`to qua
arj imposifca astjr j su jcturj. Zuizês bufiarj silo mador qua yo
ko bufiarj kj`ilo, jsí ko bjfríj silo ukj `jrej pjrj mis pjlras.

Qk jpaeo sjko parmita cj mjlurj`iðk sjkj lac sistamj karvioso. @ujklo ac fafé
siakta astrés o mialo, sa j`tivj ac bamisgario lara`bo a ik`ramaktj cj j`tiviljl la cj
rjmj simpêti`j lac PKJ, sa j`acarj ac ritmo `jrlij`o y jumaktjk cjs `jta`ocjmikjs ak ac
torrakta sjkeuíkao y ac bipotêcjmo8 co mismo qua o`urra `ujklo ac jmfiakta sa par`ifa
`omo pacieroso (P`bora, 6>>:).
Cj `okaxiðk amo`iokjc mjlra-bido as vitjc cos los primaros júos la vilj lac kiúo. Ac
sistamj címfi`o raspoksjfca la cjs amo`iokas sa miacikizj ak ac primar júo la vilj la
cos saras bumjkos. Ac bamisgario lara`bo, qua sa `oka`tj pragaraktamakta `ok asta
sistamj, sa lasjrroccj mu`bo jktas qua ac izquiarlo. ^or tjkto, jutoras `omo P`bora
(:99<) postucjk qua ukj axpariak`ij la jpaeo saríj ukj sik`rokizj`iðk aktra ac
bamisgario lara`bo lac kiúo y ac la cj mjlra, `ok`ratjmakta ac `ðrtax orfitogroktjc.
Pi bjy situj`iokas la jmakjzj o mialo, cos `uiljloras ko raeucjk (ko ljk saeuriljl
jc kiúo) y ac sistamj karvioso simpêti`o sa j`tivj lurjkta lamjsijlo tiampo, cj rjmj
lorsovjejc provo`jrê ukj liso`ij`iðk trjumêti`j tjkto j kivac maktjc (Wjk lar Bjrt,
6>>1) `omo j kivac `orporjc (Kidakbius, 6>>>8 P`jar, 6>:<). Ak asta astjlo la
aktuma`imiakto liso`ijtivo, cos opiê`aos aklðeakos sok muy acavjlos y ac trok`o

ak`agêci`o, j trjvés
sjkeuíkaj, la la cj rjmj
cj j`tiviljl lorsovjejc,
matjfðci`j provo`jrê
y la cj ukj `jílj
tjsj `jrlij`j, la provo`j
co qua cj prasiðk jrtarijc
j su vaz cjo
`ir`ucj`iðk la mês jlrakjcikj ak cj sjkera. Astj j`tivj`iðk lac pjrjsimpêti`o
(bipoj`tivj`iðk) as ukj mjkarj la `oktrjrrastjr cj biparj`tivj`iðk lac simpêti`o, co qua
pjrjlðdi`jmakta rasuctj axtramjljmakta trjumêti`o (véjsa ac `jpítuco
`jpítuco 6) (P`bora, 6>:>).
Ak aljlas tamprjkjs `ujklo ac bipo`jmpo ko bj mjlurjlo tolj cj mamorij sarê
amo`iokjc y cos trjumjs qualjrêk eujrljlos ak cj mamorij pro`alimaktjc (P`jar,
6>:<). Pa bj visto qua ac astrés `rðki`o gjvora`a cj jlquisi`iðk la jpraklizjdas
amo`iokjcas fêsi`os racj`iokjlos `ok cj jmíeljcj (tolo co racj`iokjlo `ok ac mialo)
paro impila cj jlquisi`iðk la jpraklizjdas mês `ompcados qua lapaklak lac bipo`jmpo
(Jeujlo, 6>:>).
 77

Cj gieurj 0.0 latjccj cj sa`uak`ij jkta uk paciero la jmakjzj. As ieujc qua cj qua sa
prolu`a ak uk `arafro jlucto, paro ak ikgjktas rasuctj axtramjljmakta pacierosj y
pjtocðei`j lafilo j cj grjeiciljl
grjeiciljl a ikmjluraz lac sistamj.

Gieurj 0.0. Ak asta asquamj polamos var cjs ligaraktas gjsas qua sieua ac sistamj karvioso `ujklo bjy ukj
jcartj, yaklo lasla ukj ciearj j`tivj`iðk bjstj cj liso`ij`iðk trjumêti`j ak guk`iðk lac kivac lac paciero y cos
ra`ursos pjrj jgroktjrco.

Astjs lasraeucj`iokas ko soco sa prolu`ak ak ac fafé `ujklo cj mjlra ko astê

prasakta8 tjmfiék pualak o`urrir grakta j otros tipos la jmakjzj. Pi asta pro`aso sa
rapita `ok gra`uak`ij, cj lasraeucj`iðk sarê `rðki`j y provo`jrê astjlos `okstjktas la
bipo a bipar-j`tivj`iðk ak cj jlocas`ak`ij y cj aljl jluctj. Asta pro`aso fiocðei`o as ac
orieak lac jpaeo lasorejkizjlo. Cos ljúos ak ac bamisgario lara`bo, ac bipo`jmpo y
lamês ðrejkos lac `arafro impalirêk raeucjrsa amo`iokjcmakta ak cj aljl jluctj jkta
avaktos astrasjktas `omo cos bidos, aktra otros, co qua trjksmitirê cj pjtocoeíj j cj
las`aklak`ij.
Astj raeucj`iðk amo`iokjc o maktjcizj`iðk ak cos saras bumjkos as vitjc pjrj coerjr
tras ofdativos j kivac fiocðei`o (\ravjrtbak, 6>>9)4
 75

• Vaeucj`iðk sufdativj. Jpraklar j jutorraeucjrsa laktro la ukos mêreakas sjkos.

• Vaeucj`iðk iktarsufdativj4 Jpraklar j racj`iokjrsa `ok cos lamês.
• Vaeucj`iðk la cjs sieuiaktas eakarj`iokas4 Vaeucjr la gormj jla`ujlj j cj
las`aklak`ij.

Paeôk P`bora (6>:>)4

«Qk kômaro la guk`iokas co`jcizjljs ak ac iktarior lac bamisgario lara`bo trjfjdj
ak `okdukto `ok cj gikjciljl la mokitorao la uk fafé. Jsí `omo co astê pjrj ac
pro`asjmiakto la amo`iokas y rostros, ac bamisgario lara`bo astê aspa`ijcizjlo
pjrj cj par`ap`iðk julitivj, cj par`ap`iðk la cj aktokj`iðk, cj jtak`iðk y cj
ikgormj`iðk tê`tic. ^or co tjkto, cjs axpariak`ijs so`ijcas gj`icitjk cj mjlurj`iðk
lapakliakta la cj axpariak`ij la cos sistamjs lac `arafro lara`bo ak uk pariolo
`ríti`o, sistamjs qua pro`asjk cjs `omuki`j`iokas visujcas-gj`ijcas, julitivjs-
prosðli`js y tê`ticas-eastujcas. Lasla cj ikgjk`ij j co cjreo la tolos cos astjlios
postarioras lac `i`co vitjc, ac bamisgario lara`bo as lomikjkta pjrj cj ra`ap`iðk,
axprasiðk y `omuki`j`iðk ko `oks`iaktas la cjs amo`iokas y pjrj cos `ompokaktas
`oekitivos y gisiocðei`os lac pro`asjmiakto amo`iokjc¸ (pêe. 0>:).
\ravjrtbak (6>>9) rasjctj4
«Cj axprasiðk amo`iokjc la ukj parsokj y cj j`tivj`iðk lac sistamj simpêti`o qua
provo`j ak otrjs parsokjs astêk jso`ijljs `ok uk ik`ramakto la cj j`tiviljl ak cjs
mismjs raeiokas `arafrjcas la cos los ikliviluos, `ok sistamjs qua sa j`tivjk qua
ik`cuyak êrajs suf`orti`jcas, címfi`js y acamaktos lac kao`ðrtax¸ (pêe. 19).

Cj racj`iðk mjlra-bido raeucj cos astjlos iktarkos la j`tivj`iðk y `jcmj ak ac kiúo. Pi

sa prolu`a ukj biparj`tivj`iðk simpêti`j y ko bjy ukj astjficizj`iðk amo`iokjc por
pjrta la cj mjlra, o si as astj cj qua provo`j cj lasraeucj`iðk, sa provo`jrê ukj
proguklj saksj`iðk la mjcastjr ak ac kiúo. As importjkta sjfar qua ac pro`aso la rupturj
la cj `okaxiðk amo`iokjc y su postarior ra`okaxiðk as vitjc pjrj qua ac kiúo jpraklj j
jutorraeucjrsa sik cj prasak`ij la cj mjlra. Vasuctjríjk pjtocðei`js ak ac `jso la qua
guasak gra`uaktas, lurjlarjs y lamjsijlo iktaksjs.
Qkos fuakos `uiljloras raeucjk situj`iokas axtramjs la biparj`tivj`iðk o
bipoj`tivj`iðk ak ac kiúo qua pualak rasuctjr trjumêti`js pjrj asta. @ozociko (6>:7)
sostiaka qua cj j`tivj`iðk qua sa prolu`a ak ukj situj`iðk la mialo, `omo vimos ak ac
`jpítuco 6, sarê iktarkjcizjlj por cos fafés `omo «ko soy jmjlo¸ y «soy ra`bjzjlo¸
 72

lafilo j qua rasuctj muy trjumêti`j pjrj accos. ^ostariormakta, astjs saksj`iokas
iktarkjcizjljs provo`jrêk saksj`iokas la vareóakzj, ra`bjzo y jfjkloko ak cj aljl
jluctj.
Qkj vaz mês, sieuiaklo j P`bora (6>:>)4

«Cj propjej`iðk
ukj mjlra puala sik
saktjr cjs la
grako fjsas ak ac kiúoupjrj
cj jksialjl otrjsukj taklak`ijo,lajctolj
amo`iokas cj vilj
gorzjr bj`ijj
jc kiúo
listjk`ijrsa la tjc axpariak`ij lamjsijlo iktaksj y por akla trjumjtizjkta, accj
puala promovar aka k ac kiúo ukj orejkizj`iðk psíqui`j ampofra`ilj, cj orejkizj`iðk
psíqui`j la ukj parsokj qua postariormakta sarê ik`jpjz accj mismj la sar
ampêti`j, la axparimaktjr axpariak`ijs bumjkjs ak asak`ij, la sar pcakjmakta
bumjkj¸ (pêe. 0>6).

Pi cj raeucj`iðk amo`iokjc as jla`ujlj, aktok`as ac kiúo puala –maktjcizjr” (Gokjey

y Cuytak, 6>:<), qua supoka sar `jpjz la raeucjrsa amo`iokjcmakta `ok uko mismo y
`ok cos lamês, ak`oktrjklo uk aquicifrio ak ac uso la cjs êêrajs
rajs `orti`jcas y suf`orti`jcas.
@IV@QI\OP LA MAMOVIJ IM^CÍ@I\J
Cj lopjmikj as uk kaurotrjksmisor muy importjkta ak ac lasjrrocco, jso`ijlo j cos
raguarzos positivos o cj ra`ompaksj. Ak racj`iðk j cjs `oklu`tjs la jpaeo, astê
íktimjmakta ciejlo jc pjpac la cj oxito`ikj y motivj cj fôsqualj mutuj ak cj líjlj
`uiljlor-fafé y cj raprolu``iðk ak jluctos (^jkhsapp y Fivak, 6>:6). ^rovo`j ukj
saksj`iðk la sjtisgj``iðk `ujklo sa coerj jceo. Ac êraj `arafrjc mês importjkta ciejlj j
asta kaurotrjksmisor as ac `uarpo astrijlo.
Astj raeiðk astê muy racj`iokjlj `ok cjs êrajs `orti`jcas y as raspoksjfca, ak erjk
pjrta, la cos jpraklizjdas pro`alimaktjcas (véjsa ac `jpítuco 1). @jlj vaz qua ukj
j``iðk, saksj`iðk o amo`iðk qualj erjfjlj `omo jceo positivo, sa prolu`a uk jumakto
la cj lopjmikj y astj ikgormj`iðk sa jcmj`akj ak ac `uarpo astrijlo (véjsa gieurj 0.<).
Astê `oka`tjlo tjmfiék `ok cj jmíeljcj y ac bipo`jmpo, y lasampaúj uk pjpac
iktaerjlor ak cj motivj`iðk (Ljmjsio, 6>:68 Hozioc y Fullike, 6>:>).
 79

Gieurj 0.<. Cj lopjmikj as ac kaurotrjksmisor la cj ra`ompaksj. Astê jso`ijlj j cj erjtigi`j`iðk y cj

motivj`iðk. Pi ak jceôk momakto jceo tuvo uk aga`to amo`iokjc muy positivo, bjfrê uk pi`o ak cj
prolu``iðk la lopjmikj. Ak ac guturo, sa puala iktaktjr ak`oktrjr astj mismj saksj`iðk `ok `oklu`tjs qua
pualak rasuctjr pjtocðei`js.

@ujklo Jktokio viko por primarj vaz j cj `oksuctj, ma `jusð

muy fuakj imprasiðk j kivac parsokjc4 ukj `okvarsj`iðk muy
jerjljfca, fuak saktilo lac bumor, paro arj ligí`ic sjfar `ok
axj`titul `uêc arj ac motivo la cj `oksuctj. Ak cj tar`arj sasiðk,
ma `omaktð qua takíj uk profcamj `ok ac duaeo. Arj culðpjtj.
Jc trjfjdjr sofra asta tamj (qua arj ac qua rajcmakta ca trjíj j cj
`oksuctj) ma axpci`ð qua saktíj uk lasao irragrakjfca la ir j duejr
j cjs mêquikjs trjejparrjs. Asto o`urríj soco cos gikas la samjkj
`ujklo takíj mês tiampo cifra, lurjkta cj samjkj jc astjr
o`upjlo tolo ac líj trjfjdjklo ko saktíj kikeukj ka`asiljl la
duejr. @ujklo pjsjfj ac gik la samjkj y sa ljfj `uaktj lac
likaro qua bjfíj parlilo (j va`as ejkjfj, paro ofvijmakta arjk
cjs makos) saktíj ukos ramorlimiaktos tarrifcas y sa durjfj y
pardurjfj qua ko ifj j vocvar j bj`arco pjrj vocvar rapatirco ac
 5>

sieuiakta gik la samjkj.

Cj ikgormj`iðk qua bj silo jpraklilj sa jcmj`akj ak ac `ðrtax `ok ukj vjcak`ij

amo`iokjc positivj o kaejtivj. Pi sa vuacva j prolu`ir ukj situj`iðk pjra`ilj, taklramos
ukj saksj`iðk, amo`iðk o paksjmiakto pjra`ilo, sik qua takej cuejr la gormj `oks`iakta
(Eikot, 6>:1). Asto polríj axpci`jr ac porqué la mu`bjs j``iokas impucsivjs qua ko
pualak avitjrsa, j pasjr la sjfar qua laspués provo`jrêk mjcastjr o locor. As muy
profjfca qua cj lopjmikj ikgcuyj mu`bo ak astj impucsiviljl qua tjktj importjk`ij
tiaka ak cj psi`opjtocoeíj.
Hozioc & Fullike (6>:>) mjktiakak qua cos `ir`uitos la cj lopjmikj astêk
ikvocu`rjlos tjmfiék ak cjs racj`iokas iktarparsokjcas, jc astjr `oka`tjlos `ok ac `ðrtax
orfitogroktjc. La asta molo, cjs parsokjs `ok jpaeo saeuro qua bjyjk vivilo cjs
racj`iokas parsokjcas ak cj ikgjk`ij `omo jceo positivo taklarêk j `rajr vík`ucos sjkos
`ok cos lamês y sa ragorzjrê cj saksj`iðk la fôsqualj la racj`iokas sjkjs `ok jmieos o
pjradjs.
Asto ko siekigi`j qua ac `arafro j`tôa la gormj ríeilj ak guk`iðk la co jpraklilo ak cj
ikgjk`ij. Astos jpraklizjdas pro`alimaktjcas rasuctjk muy ôticas pjrj j`tujr la gormj
rapatitivj y ejstjr cj makor akareíj posifca, paro ac kao`ðrtax, malijkta cj `oks`iak`ij,
parmita gcaxificizjr cjs `oklu`tjs o cjs amo`iokas qua suacak sar aspoktêkajs o
rapatitivjs. Cj mjyoríj la cjs va`as sarê gê`ic `jmfijrcjs, paro sarêk mês ligí`icas la
`jmfijr o qua lasjpjraz`jk ak guk`iðk lac aga`to jksiocíti`o qua takejk.
Cos ikliviluos qua ko bjk polilo jpraklar j raeucjrsa ak cj ikgjk`ij (véjsa ac
`jpítuco 1) ko tiakak asj `jpj`iljl la iktaerjr jpraklizjdas kuavos y astêk `oklakjlos
` oklakjlos j
rapatir amo`iokas o `oklu`tjs jukqua cas rasuctak ko`ivjs. Ac `ir`uito la cj ra`ompaksj
puala axpci`jr por qué mu`bjs la cjs `oklu`tjs pjtocðei`js qua sa jpraklak ak cj
ikgjk`ij y cj jlocas`ak`ij sok tjk ligí`icas la `jmfijr o acimikjr ak ac guturo. Asto
axpci`jríj, por adampco, cj ligi`uctjl lac trjtjmiakto la cjs jli``iokas o cos trjstorkos
jcimakti`ios.

Jktokio as uk pj`iakta la 0: júos qua j`ula j `oksuctj porqua

tiaka sofrapaso. Zuiara `omar makos, paro `ujklo ccaej cj borj
lac jcmuarzo o cj `akj `oma mu`bo y jc po`o rjto vuacva j saktir
 5:

bjmfra y tiaka qua vocvar j `omar.

\4 ¿Jceukj vaz bjs saktilo saksj`iðk la vj`ío?
@4 Pí. Lasla qua takeo uso la rjzðk. Piampra ba takilo ukj
saksj`iðk qua laktro la mí gjctjfj jceo.
\4 ¿Y `ðmo bj`íjs pjrj `jcmjrcj `ujklo arjs paquaúo?
@4 @omíj. Va`uarlo mu`bo astjr `ok mi jfuacj lisgrutjklo y,
aso sí, siampra `omiaklo. Arj cj típi`j parsokj qua siampra
astjfj `o`ikjklo y lêklota `omilj. @ok accj arj gaciz.
\4 ¿Ko bjs paksjlo qua quizê astés usjklo cj `omilj `omo
gormj la sar gaciz, la ko saktir cj jksialjl?
@4 Kuk`j co bjfíj visto jsí.

Mu`bos la cos trjstorkos qua vjmos j var ak kuastrjs `oksuctjs vjk j astjr
racj`iokjlos `ok `osjs qua o`urriarok lurjkta cj ikgjk`ij, cos ma`jkismos qua sa usjrok
aktok`as pjrj ralu`ir ac mjcastjr vjk j saeuir siaklo usjlos ko importj ac tiampo qua
bjyj pjsjlo.

@OK@CQPIOKAP
Cos kiúos kj`ak `ok vjrios sistamjs fiocðei`os ikkjtos. Ak asta `jpítuco bamos
bjfcjlo lac jpaeo y cj lagaksj, jmfos vitjcas pjrj cj suparvivak`ij lac fafé. Cj mjlra
as gukljmaktjc lurjkta cos los primaros júos la vilj pjrj raeucjr y `uiljr jc kiúo tjkto
j kivac gísi`o `omo amo`iokjc. Pi cj mjlra ko as `jpjz la jutorraeucjrsa, sarê ik`jpjz la
raeucjr j su bido.
Ak mu`bjs o`jsiokas, cj mjlra ko astê prasakta gísi`j o amo`iokjcmakta y asto ofciej
jc kiúo j raeucjrsa `ok jceo qua pualj sustituir asj gjctj (otrjs parsokjs, jceo mjtarijc o
jceukj tjraj). Pi astjs jusak`ijs sok ax`asivjs, o si cj mjlra as guakta la jmakjzj o
mjcastjr pjrj ac kiúo, sa j`tivjrêk tolos cos `ir`uitos `arafrjcas raspoksjfcas lac mialo
y cj jksialjl. ^jrj polar mjkadjr ac mjcastjr, ac kiúo sa liso`ij psíqui`j y
somêti`jmakta `ok `oksa`uak`ijs trjumêti`js. Cj mjlra as ka`asjrij pjrj polar `jcmjr
jc kiúo, paro si astj ko co bj`a o si jumaktj cj lasraeucj`iðk, cos ljúos sarêk pjtocðei`os
y parmjkaktas.
@omo rasuctjlo, ac kiúo `ra`a `ok jpaeo iksaeuro y as ik`jpjz la jutorraeucjrsa y la
raeucjrsa `ok cos lamês. Asto puala lasamfo`jr ak trjstorkos la jksialjl, gofijs
 56

so`ijcas, jtjquas la pêki`o o trjstorkos la parsokjciljl.

Cj importjk`ij la cjs racj`iokas la jpaeo `ok cos `uiljloras as citarjcmakta vitjc pjrj
cj suparvivak`ij gísi`j y amo`iokjc lac kiúo y, si ko axistak o sok laga`tuosjs, cos ljúos
sarêk parmjkaktas a irrapjrjfcas. Ak jceukos `jsos, puala bjfar gieurjs la sustitu`iðk
qua parmitjk cj rasiciak`ij lac kiúo y postariormakta cj jpjri`iðk la uk jpaeo saeuro
jlquirilo.
 50

Ac jpaeo `omo gormj la raeucj`iðk amo`iokjc

<
¿ZQÉ AP AC J^AEO?
Bj`a jceukos júos oí bjfcjr lac jpaeo por primarj vaz. Ma imprasiokð `ðmo parmitíj
aktaklar cjs `oklu`tjs y amo`iokas la cos saras bumjkos mês jccê la cj ikgjk`ij, ik`cuso
ak cj vilj jluctj. ^jrj mí gua ukj ravacj`iðk, jceo qua jukjfj y ljfj saktilo j mu`bos
la mis `oko`imiaktos sofra psi`ocoeíj y fiocoeíj. J malilj qua ifj astulijklo y
proguklizjklo ak ac tamj, ma sorpraklíj `jlj vaz mês cj importjk`ij la cos vík`ucos la
cj ikgjk`ij sofra cj orejkizj`iðk fiocðei`j lac `arafro y ac molo ak qua axpci`jfjk
mu`bos la cos trjstorkos qua cos pj`iaktas pcjktajk ak `oksuctj.

@rao girmamakta qua, ak ac guturo, cos los `jmpos qua mês sa ikvastiejrêk ak
psi`ocoeíj sarêk ac jpaeo y cj kaurofiocoeíj lac `arafro, ac molo ak qua asta sa vj
molacjklo pjrj jljptjrsa j cjs `ir`ukstjk`ijs lac aktorko. Pi fiak as ikluljfca qua cj
eakéti`j lasampaúj uk pjpac gukljmaktjc ak ac lasjrrocco maktjc, sjfamos por cos
astulios la apieakéti`j qua cos eakas tjmfiék pualak sar ikgcuilos por `okli`iokas
jmfiaktjcas. ^or adampco, cj pralisposi`iðk eakéti`j j prolu`ir mjyoras `jktiljlas la
`ortisoc o la sarotokikj astê muy ikgcuak`ijlj por `ðmo sa saktíj cj mjlra lurjkta ac
amfjrjzo y cos primaros masas la vilj lac fafé (Yabulj, 6>:7).
Cjs racj`iokas qua astjfca`amos `ok kuastrjs gieurjs la jpaeo kos jyuljk j aktaklar

`ðmo
lamês.vamos ac muklo,
Focwfy (:990) `ðmo
lagikavivimos cos `okgci`tos
cj `oklu`tj la jpaeoy `ðmo
`omo kos
«…racj`iokjmos `ok cos
`ujcquiar gormj la
`oklu`tj qua tiaka `omo rasuctjlo ac qua ukj parsokj oftakej o ratakej cj proximiljl
la otro ikliviluo, ligarak`ijlo y pragarilo, qua suaca sar `ok`afilo `omo mês guarta o
mês sjfio¸ (pêe. 696). ^aro ac jpaeo as mês qua cj proximiljl gísi`j8 ik`cuya tjmfiék cj
ka`asiljl la ukj `okaxiðk amo`iokjc, j pjrtir la cj `ujc ac kiúo oftiaka cj saeuriljl
ka`asjrij pjrj axpcorjr su aktorko.
Cos «molacos iktarkos la trjfjdo¸ qua `rajmos lurjkta cj ikgjk`ij y eujrljmos ak
kuastrj mamorij impcí`itj latarmikjk cj gormj ak qua vamos ac muklo y `ðmo
asparjmos qua asta sa `omporta `ok kosotros. @oktiakak cjs axpa`tjtivjs qua takamos
raspa`to j kosotros mismos, j cjs parsokjs siekigi`jtivjs y j kuastrjs racj`iokas `ok
accjs. Astos molacos jpraklilos ak cj ikgjk`ij vjk j sar vitjcas ak cj aljl jluctj porqua
 5<

vjk j latarmikjr ac molo ak qua kos racj`iokjmos `ok cos lamês (^iatromjk`o y
Gaclmjk, 6>>7).
Cos kiúos qua bjk takilo gieurjs la jpaeo lispokifcas y jtaktjs j sus ka`asiljlas,
`rajrêk ukj raprasaktj`iðk la sí mismos `omo parsokjs vêciljs. Jquaccos qua bjyjk
takilo gieurjs la jpaeo ik`oksistaktas o jfusjlorjs lasjrroccjrêk ukj saksj`iðk lac sac
`omo laga`tuosos o ko vêcilos (@jssily, 6>>>).
Pi `arrjmos cos odos y lali`jmos ukos saeuklos j ra`orljr j cjs parsokjs mês
`ar`jkjs la kuastrj ikgjk`ij, axparimaktjramos ligaraktas saksj`iokas4 jmor, mialo,
js`o, jlmirj`iðk, at`. Jquaccjs parsokjs `ok cjs qua kos saktíjmos saeurjs sok cjs qua
kos eakarjrok ukj saksj`iðk la `jcmj qua kos jyulð j saktirkos j`aptjlos a
importjktas. Ak `jmfio, cjs parsokjs qua kos provo`jk saksj`iokas lasjerjljfcas
`ujklo cjs ra`orljmos sok jquaccjs qua kos bj`íjk saktirkos ak jcartj. @omo vimos ak
ac `jpítuco jktarior, ac mialo o cj jcartj rasuctjk ik`ompjtifcas `ok uk lasjrrocco maktjc
sjko.
Lasla ac momakto lac kj`imiakto, ac fafé mjktiaka `oktj`to y sa racj`iokj `ok
gj`toras iktarkos (saksj`iokas) y axtarkos, tjcas `omo cos `uiljloras y cos ofdatos
gísi`os. @omo vamos ak cj gieurj <.:, tolos astos jspa`tos sa iktarracj`iokjk a ikgcuyak
mutujmakta pjrj `okstruir uk saktilo lac yo.
^jrj polar astulijr cj racj`iðk lac kiúo `ok cos `uiljloras, Jikswortb y sus
`ocjforjloras (:952), muy ikgcuak`ijlos por Fowcfy, rajcizjrok ukj saria la
axparimaktos pjrj avjcujr `ðmo sa `omportjfjk cos kiúos `ujklo sa iklu`íj ukj
situj`iðk la mialo y polar jsí astulijr cj raj``iðk la cos kiúos y su racj`iðk `ok cos
proeakitoras.
 51

Gieurj <.:. Cjs racj`iokas lac ikliviluo astêk mjr`jljs por cjs racj`iokas la jpaeo `ok cjs otrjs parsokjs,
cos ofdatos axtarkos y cjs saksj`iokas propijs. ^jrj polar `oksaeuir ukj raeucj`iðk amo`iokjc sjkj sa tiaka
qua prolu`ir uk aquicifrio `orra`to aktra astos tras gj`toras.

Asta axparimakto `okstj la los pjrtas. Lurjkta cj primarj, sa visitð j cj mjlra y jc

kiúo (la ukos :2 masas la aljl) ak ac boejr y sa ofsarvð `ðmo sa racj`iokjfjk aktra sí.
Cj saeuklj pjrta sa rajcizð ak ac cjforjtorio, iklu`iaklo situj`iokas la astrés ak ac kiúo
y ofsarvjklo `ðmo raj``iokjfj `ok raspa`to j su mjlra. Jmfos sa ak`oktrjfjk ak ukj
bjfitj`iðk8 ac kiúo duejfj `ok dueuatas miaktrjs cj mjlra ofsarvjfj. ^jsjlos ukos
mikutos aktrjfj uk axtrjúo qua parmjka`íj `ok jmfos ukos mikutos y cuaeo cj mjlra
jfjklokjfj cj bjfitj`iðk. Jc po`o tiampo, cj mjlra raerasjfj y ac axtrjúo sa ratirjfj.
Qkos mikutos mês tjrla, cj mjlra sa mjr`bjfj la kuavo y ladjfj jc kiúo
`ompcatjmakta soco lurjkta otro pjr la mikutos (Bicc, 6>:1).
J rjíz la cos rasuctjlos, astjfca`iarok tras tipos la jpaeo ak guk`iðk la cj racj`iðk lac
kiúo `ok cj mjlra. Lamostrjrok qua cj saksificiljl mjtarkj as ac latarmikjkta la cj
`jciljl la jpaeo j cos :6 masas. Cjs mjlras ik`oksistaktas tiakak bidos jksiosos, cjs
mjlras qua ra`bjzjk tiakak bidos qua avitjk y cjs mjlras saksifcas tiakak bidos saeuros.
^ostariormakta, viarok qua jceukos kiúos ko aktrjfjk ak kikeukj la cjs `cjsigi`j`iokas
jktarioras y `rajrok otrj `jtaeoríj jli`iokjc mês, ac jpaeo lasorejkizjlo.
 57

Ak ikvastiej`iokas postarioras, laludarok qua ac jpaeo la cos kiúos `oik`ilíj `jsi

siampra `ok ac la cos pjlras. Ak AC 5>% la cos `jsos, sa prolu`a ac mismo tipo la
jpaeo bj`ij jmfos proeakitoras y ak ac 0>% rastjkta puala bjfar asticos ligaraktas la
jpaeo `ok ac pjlra o cj mjlra, jfuacos, barmjkos u otros gjmicijras (Gaakay at jc.,
6>>:). Cj `cjsigi`j`iðk saeôk ac tipo la jpaeo saríj4

\jfcj <.:. Ak astj tjfcj sa pualak ofsarvjr cjs astrjtaeijs jso`ijljs j cos ligaraktas tipos la jpaeo tjkto ak
cos kiúos `omo ak cos `uiljloras. Axtrjílo la Bocmas (6>::)

\I^O LA AP\VJ\AEIJ AWOCQ\IWJ

AP\VJ\AEIJ ^VOEAKI\OV
J^AEO KIÚO

Mjximizj ac jpraklizjda j cjreo

Jpaeo saeuro J cjreo pcjzo, `jpjz y `ok vocuktjl la ikvartir mu`bo pcjzo.
(\I^O F) asguarzo por cj raspoksjficiljl la `uiljr lac bido. Mjktiaka cj ikvarsiðk lac
proeakitor –sjko”.

Jpaeo J `orto pcjzo, sik vocuktjl la ikvartir ak ac bido. Mjximizj

`orto pcjzo.cj suparvivak`ij j
avitjtivo
Lasiktarés o ra`bjzo lac bido. Avitj jc proeakitor ko prota`tor
(\I^O J)
o `uiljlor.

Jpaeo @orto pcjzo, ik`jpjz la ikvartir akareíj ak ac bido. Mjximizj cj mjlurj`iðk j

iksaeuro Asguarzos la sar fuak proeakitor paro `ok ra`ursos `orto pcjzo.
(jmfivjcakta) ikjla`ujlos. Mjktiaka cj ikvarsiðk la rocas.
(\I^O @) Ik`obarakta, prao`upjlo paro ko ra`bjzj jc bido. Bjy pjraktigi`j`iðk.

Mjktiaka mu`bj akareíj ak cj

Jpaeo
Kikeukj o muy po`j ikvarsiðk ak ac bido. lagaksj, ko puala mjlurjr.
lasorejkizjlo
Cj gieurj la jpaeo as tjmfiék guakta la mjctrjto o mialo. Gjctj la `obarak`ij ak cj
(\I^O L)
j``iokas la cj vilj, pjradjs…

Cjs `ujtro gjsas qua tiakak cuejr lurjkta ac lasjrrocco lac kiúo `ok cos `uiljloras ak
racj`iðk jc jpaeo sok (Focwfy, :991)4

Gjsa la prajpaeo (primaros 6 masas)4 Pok cjs `oklu`tjs qua sa j`tivjk ak ac fafé
iklapakliaktamakta la cj gieurj la jpaeo. Pok iklis`rimikjljs a ikkjtjs, as la`ir
ikstiktivjs, y sa prolu`ak ak prasak`ij la `ujcquiar gieurj bumjkj (p.ad., oriaktjr cj
mirjlj bj`ij ukj parsokj, ladjr la ccorjr jkta cj `ar`jkíj la uk jlucto o sokraír).

Gjsa la gormj`iðk lac jpaeo (la cos 6 j cos 7 masas)4 Ac fafé puala ra`oko`ar j cj
mjlra grakta j otrjs parsokjs las`oko`iljs. Cjs `oklu`tjs jktarioras sa akgo`jk `jlj
vaz mês ax`cusivjmakta ak cj mjlra. Pi cj mjlra ko as `jpjz la raeucjr amo`iokjcmakta
jc kiúo, sa j`tivjrêk simuctêkajmakta cos `ir`uitos lac jpaeo y ac mialo, `ok aga`tos
 55

lasjstrosos pjrj ac lasjrrocco amo`iokjc lac kiúo.

Gjsa la jpaeo (la cos 7 masas j cos 0 júos)4 Ak astj atjpj sa `oksocilj cj racj`iðk la
jpaeo `ok cj mjlra y cos `uiljloras prik`ipjcas. Pa prolu`a ac lasjrrocco lac
bipo`jmpo, qua `omakzjrê j raeucjr cj j`tivj`iðk la cj jmíeljcj. Pa lasjrroccjk
pcakjmakta otros tras sistamjs `oklu`tujcas qua vjk j sar muy importjktas ac rasto la cj
vilj.
• Pistamj lagaksivo4 Pok cjs raj``iokas la mialo o `jutacj grakta j parsokjs o
situj`iokas las`oko`iljs. Ac kiúo usj j cos `uiljloras `omo fjsa y ragueio saeuro,
y puala `omakzjr j vjcorjr ac orieak y cj iktaksiljl la cjs jmakjzjs.
• Pistamj jgicijtivo4 As cj `oksocilj`iðk lac jga`to `ok cjs gieurjs prðximjs qua sa
`okvartirêk ak gieurjs la jpaeo. Pi astjs ko `ufrak cjs ka`asiljlas lac kiúo o sok
guakta la jmakjzj (as la`ir, j`tivjk ac sistamj lac mialo), ac kiúo ko polrê
lasjrroccjr cos sistamjs la raeucj`iðk amo`iokjc.
• Pistamj axpcorjtorio4 ^armita jc kiúo polar ir `rajklo po`o j po`o su
iklapaklak`ij. Astê muy racj`iokjlo `ok ac sistamj lac mialo, yj qua si asta sa
j`tivj, rasuctjk imposifcas cj axpcorj`iðk y ac duaeo. Pi cj gieurj la jpaeo as jksiosj
y/o sofraprota`torj, ko parmitirê jc kiúo lasjrroccjr su jutokomíj, co qua provo`jrê
gjctj la ra`ursos y jutoastimj ak cj aljl jluctj. Fjre (6>:>) jgirmj4 «Ak
`okli`iokas kormjcas, j malilj qua sa prolu`ak cjs `oklu`tjs la
axpcorj`iðk/j`ar`jmiakto sarê `ujklo ac kiúo pualj `okstruir su fjsa saeurj y su
ragueio saeuro. Ac cuejr lokla pjrtir `ok saeuriljl y j lokla sa puala vocvar sik
mialo¸ (pêe. 56).

Gjsa la gormj`iðk la ukj racj`iðk mutuj (la cos 0 júos ak jlacjkta)4 @ok cj
jpjri`iðk lac cakeujda, ac kiúo jprakla j iktarkjcizjr `omportjmiaktos so`ijcas y
ampiazj j takar `oktroc sofra sus impucsos. Pa `oksocilj cj jutorraeucj`iðk ak racj`iðk
`ok cos lamês.
Astjs `ujtro gjsas sok muy importjktas pjrj qua sa lak los jspa`tos qua sok
gukljmaktjcas pjrj ac lasjrrocco sjko la cj makta lac kiúo, cj jgicij`iðk/jpaeo y cj
axpcorj`iðk. Astos los sistamjs parmitak jc kiúo saktirsa quarilo y saeuro pjrj polar
uejr y axpcorjr. Pi bjy mialo, cj axpcorj`iðk as imposifca y sa fus`j cj `ar`jkíj la cos
`uiljloras. Pi astos sok tjmfiék guakta la cj jmakjzj, ac kiúo sa ak`oktrjrê ak ukj
situj`iðk pjrjlðdi`j la fôsqualj la `ar`jkíj y jcadjmiakto simuctêkajmakta. Ak `jsos
erjvas, ccavjrê jc `ocjpso y cj liso`ij`iðk, `omo vimos ak ac `jpítuco
` jpítuco jktarior.
 52

Pi ac `uiljlor as jksioso, ac kiúo par`ifirê qua cj axpcorj`iðk puala sar pacierosj a

ikbifirê cjs `oklu`tjs la duaeo y jutokomíj. @ujklo ccaeua j cj pufartjl, ko taklrê cos
ra`ursos ka`asjrios pjrj sar ukj parsokj saeurj y racj`iokjrsa `ok cos lamês la gormj
jla`ujlj. Pi ac `uiljlor as grío y ac kiúo ko sa siakta quarilo y vjciljlo, taklrê
profcamjs la jutoastimj y `okgijkzj ak sí mismo. Ak cj gieurj <.6 sa puala var `ðmo
` ðmo ac
tipo la jpaeo vjríj ak guk`iðk lac kivac la jcartj lac kiúo raspa`to j cos `uiljloras, as
la`ir la cj saeuriljl par`ifilj.
Fowcfy (:920) sueirið qua bjy tras `ir`ukstjk`ijs qua latarmikjk cj racj`iðk aktra ac
jpaeo y cj postarior jpjri`iðk la trjstorkos ak cj aljl jluctj4

• @ujklo uko la cos pjlras muara (o jmfos) y ac kiúo ko par`ifa `oktroc sofra cos
j`okta`imiaktos, lasjrroccj ukj saksj`iðk la lasasparjkzj a impotak`ij sofra
`ujcquiar avakto trjumêti`o postarior.
• @ujklo ac kiúo as ik`jpjz la lasjrroccjr (trjs mu`bos iktaktos) ukj racj`iðk la
jpaeo saeuro `ok sus proeakitoras, lasjrroccjrê ukj saksj`iðk la sar laga`tuoso.
@ujklo sa proluz`jk j`okta`imiaktos la pérliljs o ra`bjzo ak su vilj postarior, cj
parsokj par`ifirê qua as laga`tuosj.
• @ujklo cos pjlras ljk jc kiúo ac maksjda la qua as ik`ompatakta o ko mara`a sar
jmjlo, asta lasjrroccjrê ukj vjcorj`iðk la sí mismo `omo la ukj parsokj qua ko
mara`a jmor y, por tjkto, j cj qua kjlia polrê jmjr.

Gieurj <.6. Cj saksj`iðk la saeuriljl y cj jusak`ij la mialo parmitak qua ac kiúo pualj takar uk jpaeo
 59

saeuro. @ujkto makor saj cj saeuriljl y mjyoras sajk ac mialo o cj jcartj, mês pjtocðei`js sarêk cjs
racj`iokas la jpaeo `ok cos `uiljloras.

Mjrisj ccaeð j `oksuctj jquadjlj la ukj guarta jksialjl y uk

mialo eakarjcizjlo j `jsi tolo. Ampraklar `ujcquiar tjraj o
bj`ar jceo qua sa sjciarj la co bjfitujc sa políj `okvartir ak uk
supci`io la mialo y jksialjl. Jc praeuktjrca por su racj`iðk `ok
su mjlra, ma lio uk adampco qua rasuctjfj muy siekigi`jtivo.
«Mi pjlra trjfjdjfj por cjs ko`bas y mi mjlra arj muy
jsustjlizj. Jsí qua ak varjko, `ujklo mi pjlra sa ifj j trjfjdjr j
cjs 2 la cj ko`ba, mi mjlra
m jlra fjdjfj toljs cjs parsijkjs y kos la`íj
qua arj la ko`ba y qua bjfíj qua lormir y accj sa matíj ak cj
`jmj y sa tjpjfj aktarj bjstj cj `jfazj por su mialo j astjr socj.
Ak ikviarko arj mês gê`ic la ccavjr, paro ak varjko, `ujklo jôk
arj la líj, yo as`u`bjfj j cjs kiújs duejr ak cj `jcca y ma saktíj
gjtjc la ko polar takar ukj mjlra `omo cjs lamês¸.

Jktokio arj uk pj`iakta la ukos <> júos. Imprasiokjfj por sus

fuakos moljcas8 arjk ax`asivos, `jsi polríj la`ir ampjcjeosos.
\olo arj `orra``iðk y ljfj cj imprasiðk la sar ukj parsokj qua
sa astjfj `oktakiaklo `okstjktamakta. Pu lamjklj arj qua sa
saktíj soco y ko aktaklíj por qué ko `oksaeuíj takar ukj racj`iðk
la pjradj `omo otros bomfras la su aljl. Kuk`j bjfíj takilo
kovij, ki tjk siquiarj uk gcirtao. Pu racj`iðk `ok cjs mudaras sa
ralu`íj ax`cusivjmakta j prostitutjs.
Arj muy ligí`ic `oksaeuir qua liarj latjccas sofra su ikgjk`ij. Pu
mjlra arj viulj y su pjlra murið `ujklo éc arj muy paquaúo. Pa
`rijrok cos los socos, sik gjmicijras qua jyuljrjk j su mjlra. Ko
ra`orljfj takar jmieos ak cj ikgjk`ij ki bjfar sugrilo kikeôk
trjumj importjkta.
J cj praeuktj la `ðmo arj cj racj`iðk `ok su mjlra, ma `oktastð
 2>

qua arj ukj parsokj muy racieiosj (ra`orljfj qua razjfjk duktos
ac rosjrio toljs cjs ko`bas) y muy astri`tj ak racj`iðk j cj
`omilj, ac orlak o cj cimpiazj. @ujklo ca praeukté si políj
ra`orljr jceukj muastrj la `jriúo la su mjlra, ko gua `jpjz la
ljrma uk soco adampco.

Astos los `jsos kos muastrjk los gormjs pjtocðei`js la racj`iokas iktarparsokjcas `ok
cos `uiljloras. Ak ac primar `jso, ac mialo la cj mjlra impalíj qua cj pj`iakta puliarj
saktirsa `omo ukj kiúj kormjc y bj`ar co mismo qua bj`íjk sus jmiejs. Ak ac saeuklo
`jso, cj vilj la Jktokio arj uk lasiarto amo`iokjc ak ac qua ko bjfíj ukj socj muastrj
la jga`to8 co ôki`o importjkta arjk cjs gormjs la `jrj j cos lamês. Jmfos `jsos rasuctjk
ieujc la trjumêti`os4 uko por ax`aso la prota``iðk y ac otro por gjctj la jmor.
Cos kiúos `ok uk jpaeo mês avitjtivo sj`rigi`jk cj `ar`jkíj pjrj avitjr ac ra`bjzo o cj
jerasiðk8 ac kiúo jprakla qua tiaka qua vjcarsa por sí mismo y ko puala `okgijr ak cos
lamês. Ak `jmfio, cos qua tiaklak j uk jpaeo jksioso o jmfivjcakta, sa jgarrjk jc
`uiljlor ik`cuso ak jusak`ij la paciero por ukj biparj`tivj`iðk la cj `oklu`tj la jpaeo.
Jpraklak qua as pacieroso astjr socos o sik uk prota`tor `ar`j. Ak ac jpaeo
lasorejkizjlo sa prolu`a uk j`ar`jmiakto-jcadjmiakto la cjs gieurjs la jpaeo qua
provo`j cj imposificiljl la
la `rajr ukj fjsa saeurj (Bocmas, 6>>:).
 2:

Gieurj <.0. Ac tipo la racj`iðk qua sa astjfca`a `ok cos `uiljloras latarmikjrê ac tipo la jpaeo ak ac kiúo.
Cos los gj`toras prik`ipjcas sok ac erjlo la avitj`iðk (gjctj la jga`to) la cj gjmicij y ac erjlo la jksialjl
(jcartj o mialo).

Fjcfi (6>>2) lagiakla los molacos ligaraktas laktro lac jpaeo jksioso.
Astico biparprota`tor4 Pok cos pjlras qua astêk parmjkaktamakta jsustjlos y `ok
mialo j qua ca pjsa jceo jc kiúo. Puacak sar pjlras gðfi`os o `ok trjstorkos la
parsokjciljl. Cjs axpci`j`iokas qua ljk sofra por qué tiakak qua biparprotaearco
ik`cuyak rjzokjmiaktos `omo «ac muklo as uk sitio muy pacieroso¸, «si j ti ta pjsjrj
jceo mjco, yo ma moriríj¸, «ma eustj mu`bo astjr `oktieo y ko quiaro qualjrma socj¸.
o sa adar`a ukj `oar`iðk lira`tj, paro sí uk `bjktjda amo`iokjc qua bj`a qua ac kiúo ko
pualj iklapaklizjrsa lac proeakitor y par`ifj cj `oar`iðk `omo ukj muastrj la `jriúo
la cos pjlras.
Astico `oar`itivo o jmakjzjkta4 Mjktiakak cj `ar`jkíj `ok jmakjzjs, bj`iaklo sjfar
jc kiúo qua si sa jcadj, polríj o`urrirca jceo mjco o erjva jc pjlra. Pa lj ukj racj`iðk la
jpaeo ikvartilo (pjraktigi`j`iðk) ak cj qua ac bido as quiak tiaka cj ofciej`iðk la `uiljr
jc pjlra.
Ak jmfos `jsos, ac kiúo saktirê qua bj la takar cj `ar`jkíj la cos pjlras pjrj saktirsa
fiak, paro j su vaz astjrê ak`jlakjlo `ok mialo la jcadjrsa
j cadjrsa la accos y, por co tjkto, ko
 26

polrê lasjrroccjr cjs `oklu`tjs axpcorjtorijs ka`asjrijs pjrj uk `orra`to lasjrrocco

amo`iokjc.
^jtri`ij @rittaklark, jcumkj la lo`torjlo la Mjry Jikswortb, `rað j pjrtir lac
molaco la su mjastrj otro mês `ompcado jc qua ccjmð Molaco Likêmi`o la Mjlurj`iðk
(LMM, por sus siecjs ak ikecés). (^jrj `oko`ar ac molaco `ok latjcca por ukj guakta
axtarkj var Gjrkgiacl y Ptohowy, 6>:<). Asta molaco vjríj ak jceukos jspa`tos lac
propuasto orieikjcmakta.

Gieurj <.<. Asta erêgi`o latjccj `ðmo ac jpaeo saeuro parmita jc kiúo raeucjrsa amo`iokjcmakta ak `oktj`to
`ok cos `uiljloras y saktir qua bjy jga`to. Ac jpaeo avitjtivo impci`j ukj `jrak`ij la jga`to y ac jpaeo
jksioso ko parmita jc kiúo raeucjrsa porqua cos pjlras ko sjfak bj`arco.
 20

Paeôk @rittaklark (6>:1), axista ukj racj`iðk lira`tj aktra cjs astrjtaeijs la jpaeo
qua sa jlquiarak ak cj ikgjk`ij y cj saca``iðk la pjradj ak cj jlocas`ak`ij y ak cj aljl
jluctj. Pofravivir j cj ikgjk`ij primaro y polar raprolu`irsa laspués sok cos los
ofdativos vitjcas la cj aspa`ia bumjkj. Ac kiúo vivirê `ok uk tipo la jpaeo u otro ak
guk`iðk la los `ritarios4
• Guakta la ikgormj`iðk4 `oekitivj varsus jga`tivj (rj`iokjc o amo`iokjc). Astj sa
racj`iokj sofra –`uêklo” sa puala asparjr jceo fuako (uk faso) o jceo pacieroso
(akgjlo y `ríti`j). Astjríj racj`iokjlo `ok cjs êrajs `orti`jcas.
• Erjlo la iktaerj`iðk la cj ikgormj`iðk4 iktaerjlj varsus ko iktaerjlj. Astê
racj`iokjlj `ok cjs êrajs suf`orti`jcas y bj`a racj`iðk co mjco-fuako. As la`ir la
fiakastjr-mjcastjr.

Pa pualak ljr cjs sieuiaktas `ir`ukstjk`ijs4

Cj `oeki`iðk y ac jga`to sa lasjrroccjk la gormj
g ormj iktaerjlj. As co qua `oko`amos `omo
jpaeo saeuro (tipo F). Astos ikliviluos uticizjk la gormj aquicifrjlj tjkto cjs êrajs
suf`orti`jcas racj`iokjljs `ok cjs amo`iokas `omo cjs `orti`jcas racj`iokjljs `ok ac
`oktroc y cj `oeki`iðk. Pjfak jljptjrsa j cjs `ir`ukstjk`ijs y sok gcaxifcas ak cjs
raspuastjs. ^ualak astjr `ar`j y jcadjrsa la gormj sjkj la sus `uiljloras. @ujklo sa
akgraktak j situj`iokas la astrés ak cj aljl jluctj, sok `jpj`as la acjforjr raspuastjs
aquicifrjljs qua impciquak j cjs êrajs rj`iokjcas y amo`iokjcas lac `arafro.
Cos ikliviluos `ok uk pjtrðk avitjtivo (tipo J) uticizjk cj `oeki`iðk `omo gormj la
akgraktjrsa j cj ik`artilumfra y j cj gjctj la jga`to. ^ralomikj ac uso la cjs êrajs
`orti`jcas. Cos kiúos `ok astj astrjtaeij la raeucj`iðk orejkizjk su `oklu`tj
`oekitivjmakta, j pjrtir la cjs raspuastjs prala`ifcas la cos pjlras, a ikbifak cj
mjkigastj`iðk lac jga`to kaejtivo bj`iaklo co qua `raak qua cos pjlras asparjk la accos,
iktaktjklo ko sar ukj mocastij o ukj `jrej (qua as `omo sa siaktak). Ak cj aljl jluctj,
quarrêk takar tolo fjdo `oktroc y cj jksialjl jpjra`arê `ujklo asjs astrjtaeijs la `oktroc
gjccak o sa vajk lasforljljs.

Cuis as ukj parsokj la éxito ak co progasiokjc y uk erjk

laportistj, qua `orra mjrjtokas y `oksilarj qua su vilj as gaciz.
Wiaka j tarjpij la pjradj ofciejlo por su mudar `ok cj qua ccavj
`jsjlo 0 júos y `ok cj qua tiaka uk bido la uk júo.
 2<

Éc `oksilarj qua cj tarjpij ko as ka`asjrij y qua ak rajciljl ko

tiakak kikeôk profcamj. @ujklo ca praeukto j su pjradj por qué
bj la`ililo bj`ar cj tarjpij, ma `oktastj4 «Ko pualo mês, as
lamjsijlo `oktroc ak tolo. Pok lamjsijljs mjkíjs `ok ac orlak,
`ok cj cimpiazj, `ok cos borjrios8 takeo cj saksj`iðk la qua
kuk`j bjeo kjlj fiak. Kuk`j bjy uk momakto pjrj ac pcj`ar o
pjrj ladjrkos ccavjr. \olo sok ofciej`iokas y `oktroc. As muy
fuako, paro kuk`j bjy uk jfrjzo, uk faso o uk momakto pjrj
jceo romêkti`o. Ki siquiarj as `jriúoso `ok ac kiúo¸.
Ca praeukto j éc qua opikj la tolo asto y raspokla4 «Yo bjeo co
qua `rao `orra`to, pjeo mi pjrta la cjs gj`turjs, ko fafo, ko voy
`ok otrjs mudaras… Yj ko sé qué mês bj`ar. Yo ko takeo kikeôk
profcamj. As varljl qua ko soy `jriúoso, paro as qua ak mi
gjmicij kuk`j bamos silo la fasos o jfrjzos, `ok bj`ar cjs `osjs

fiak arj sugi`iakta¸.

Cos ikliviluos jmfivjcaktas o jksiosos (tipo @) ljk pralomikio j cj amo`iðk, j cjs

êrajs suf`orti`jcas. Cj `oeki`iðk sa usj po`o y ko pcjkigi`jk, `omo molo la raeucjrsa
`oktrj cj ik`artilumfra la ko sjfar si asparjr jceo fuako o mjco. Qticizjk uk jga`to
axjearjlo pjrj racj`iokjrsa `ok cos `uiljloras. Jpraklak j jctarkjr amo`iokas la `ðcarj
y sumisiðk.

Vosj viaka j `oksuctj laspués la ccjmjr tras va`as praeuktjklo

luljs sofra cj agi`j`ij la cj tarjpij. Bj ilo j mu`bos psi`ðcoeos
y kikeuko bj polilo jyuljrcj. Astê `jksjlj la tarjpijs y ma
m a ladj
`cjro lasla ac primar momakto qua soy su ôctimj asparjkzj.
“¿Zué ta trja j cj `oksuctj? ¿Ak qué pualo
pualo jyuljrta?
“\akeo mu`bísimj jksialjl. Ko pualo lormir. Mi kovio `rao
qua vj j ladjrma porqua `jlj vaz qua astjmos duktos as pjrj
lis`utir y `ujklo ko astoy `ok éc co ccjmo piliékloca qua ma

parloka. Ma jrrapiakto mu`bo la cjs `osjs qua ca lieo `ujklo

astoy akgjljlj, paro as qua `ujklo astoy `ok éc ma pokeo la cos
 21

karvios.
“¿@ok quiék vivas jborj?
“@ok mi mjlra. As muy karviosj y yo `rao qua co qua ma pjsj
as ak erjk pjrta `ucpj la accj. Piampra astê `ok mialos. Zua si
ma voy j qualjr sik trjfjdo, qua takej `uiljlo por cj `jcca, qua
si ko ca eustj mi kovio. Piampra bj silo jsí, ra`uarlo `ujklo
takíj :6 o :0 júos y mis jmiejs sjcíjk duktjs ak pjkliccj cos
sêfjlos y j mí ko ma ladjfj ir porqua la`íj qua arj pacieroso.

Ac ikliviluo lj prioriljl j cjs amo`iokas porqua rasuctj muy ligí`ic prala`ir qué vj j
o`urrir. Fjsj su astrjtaeij ak fus`jr `oktj`to amo`iokjc y gísi`o `okstjkta. Ko soportj cj
sapjrj`iðk la cos `uiljloras y siampra siakta mialo y jksialjl. @ujklo saj jlucto
par`ifirê qua as ik`jpjz la takar ac `oktroc. Paktirê jksialjl `okstjktamakta y ko sjfrê
`ðmo `rajr astrjtaeijs pjrj polar raeucjrsa y lismikuircj. ^ualak sar jluctos qua
las`okgíak la cjs iktak`iokas la cos lamês o axtramjljmakta `okgijlos4 ko axista
térmiko malio.
Ac kiúo `ok uk jpaeo lasorejkizjlo ko polrê ljr prioriljl j kikeukj êraj `arafrjc
lafilo j qua cjs parsokjs qua lafak protaearca sok cj guakta la cj jmakjzj. Mostrjrêk
`oklu`tjs axtramjs, lasla cj jusak`ij totjc la amo`iokas bjstj ukj cjficiljl amo`iokjc
ax`asivj. Parêk kiúos j`osjloras o j`osjlos. Ak cj aljl jluctj, sarêk parsokjs
profcamêti`js `ok situj`iokas la riaseo ak jspa`tos j`jlémi`os, cjforjcas, gjmicijras.
Ak mudaras, sa lasjrroccjrê ukj taklak`ij j sugrir trjstorko címita la cj parsokjciljl y,
ak vjrokas, `oklu`tjs jktiso`ijcas.

^akécopa as ukj `bi`j la 67 júos muy lacejlj, `ok odarjs y

jspa`to las`uiljlo, qua lj cj saksj`iðk la sugrir mu`bo. \iaka
trjfjdos avaktujcas y ko puala pjejrsa cj tarjpij, paro ukj tíj
suyj («cj mjlra qua kuk`j ba takilo¸) ca ofciej j vakir y ca pjej
ac trjtjmiakto.
“¿@uêc as ac momakto mês gaciz qua ra`uarljs la tu vilj?
vilj?
“¿Ac momakto mês gaciz? Ko ra`uarlo mu`bo la mi ikgjk`ij.
^aro sí ra`uarlo qua ma lio mu`bj pakj `ujklo ma gui lac
 27

bospitjc por ukj oparj`iðk la jkeikjs qua ma bi`iarok `ok 2

júos. Zuizês cos :1 líjs qua pjsa jbí sok cos mês gaci`as la mi
vilj.
“Qkj astjk`ij ak ac bospitjc y mês `ok asj aljl as jceo muy
trjumêti`o.
“\ô ko co vjs j aktaklar, Mjkoco. Yo jbí takíj kiúos `ok cos
qua duejr, cjs akgarmarjs ma `uiljfjk. Mis pjlras vakíjk j
varma j lijrio y ko sa pacajfjk kuk`j `ujklo astjfjk jccí.
Ik`cuso uk líj ma trjdarok uk pacu`ba qua toljvíj eujrlo. Co
mjco gua `ujklo sjcí lac bospitjc8 vocví j `jsj y vi qua tolo
saeuíj ieujc. Cjs pacajs la mis pjlras, cjs lroejs ak `jsj, ljrma
pjcizjs por `ujcquiar `osj…

@rittaklak ralagikið ac `ok`apto la «sistamj iktarko la trjfjdo¸ la Fowcfy y co

lakomikð «raprasaktj`iokas lisposi`iokjcas¸. Pok cjs raprasaktj`iokas qua sa `rajk ac
kiúo aktra ac `oktaxto y cos `uiljloras, dukto `ok cj axpa`tjtivj la cj raspuastj qua
oftaklrê `omo rasuctjlo la sus j``iokas. Astjs raprasaktj`iokas vjk `jmfijklo `ok cj
aljl j malilj qua `jmfijk cjs jmakjzjs y jpjra`ak kuavos ra`ursos (@rittaklark,
6>:1). ^jrj astj jutorj, cjs axpariak`ijs tamprjkjs bjrêk qua ac kiúo fusqua ukjs
astrjtaeijs la raeucj`iðk lurjkta cj ikgjk`ij pjrj racj`iokjrsa `ok cos `uiljloras. Astjs
sa usjrêk ak cj jlocas`ak`ij j cj borj la acaeir pjradj y, postariormakta, sa `oksociljrêk
ak cj aljl jluctj.
Ac molaco prasaktj ligaraktas astrjtaeijs qua irêk `jmfijklo o `oksocilêklosa ak tras
gjsas ligarak`ijljs `omo sok cj ikgjk`ij, jlocas`ak`ij y mjluraz. @rittaklak (6>:1)
`cjsigi`j `jlj tipo la jpaeo j su vaz ak ligaraktas suftipos.

\jfcj <.6. @rittaklak (6>:1) opikj qua cos tras tipos la jpaeo prik`ipjcas pualak sar livililos j su vaz ak
suftipos qua lagikak la gormj mês axj`tj cos ma`jkismos la raeucj`iðk ak guk`iðk la cos ra`ursos y cjs
jmakjzjs. Ko `ompjrta ac molaco lasorejkizjlo y co sustituya por ac tipo J@ o J/@.

\I^O LAKOMIKJ@IÐK LAP@VI^@IÐK KI

KIÚOP

J:-6 Po`ijcmakta Ilajcizjk j cjs gieurjs la jpaeo jc ko iktaerjr sus `ujciljlas kaejtivjs (J:)
supargi`ijc o lakierjklo ac yo (J6).
 25

Pa protaeak j sí mismos protaeiaklo j sus gieurjs la jpaeo. Lurjkta cj

J0 @uiljlor `o
`ompucsivo kiúaz iktaktjk jcaerjr (usjklo jga`to positivo) j jquaccjs gieurjs la jpaeo
qua par`ifak `omo tristas o laprimiljs.

\rjtjk la protaearsa bj`iaklo tolo co qua `raak qua cos pjlras quiarak qua
J< Ofaliakta `ompucsivo bjej, aspa`ijcmakta `ujklo astos sok jmakjzjktas o astêk akgjljlos.
Mu`bjs va`as piaksjk qua soco sarêk quarilos si sofrasjcak ak jceo.

La kiúos bjk
supargi`ijc, sikjpraklilo j ko
jga`to. Cos `okgijr
jluctos laak cosmolaco
asta lamês tiaklak
y sa racj`iokjk la gormj
j mjktakar
^romis`uos jga`tivos y
J1 racj`iokas supargi`ijcas tjkto la jga`to `omo saxujcas. Astj astrjtaeij
saxujcas
jpjra`a ak cj jlocas`ak`ij `ujklo cjs racj`iokas íktimjs sa pualak par`ifir
lasla cj trji`iðk.

Pa protaeak ko `okgijklo ak kjlia mês qua ak accos mismos. Asto cos

Jutosugi`iak`ij
J7 protaea la cos otros paro j `ostj la pjejr ac pra`io la cj socalj
socaljl.
l. Avitjk cj
`ompucsivj
iktimiljl ak cj aljl jluctj.

Bjk sugrilo mu`bo mjctrjto ak cj ikgjk`ij y sa protaeak imjeikjklo qua

J5 Ilajcizj`iðk lacirjkta cjs gieurjs qua cos bjk mjctrjtjlo cos protaearêk. Asta pjtrðk soco sa lj ak
cj aljl jluctj.

Lafilo jc jfuso ak cj ikgjk`ij, ak cj aljl jluctj sa protaeak bj`iaklo co

J2 Yo ikaxistakta
qua `raak qua cos otros quiarak.
Iktaerj`iðk la cjs prali``iokas tamporjcas y la jga`to. \iakak ukj jmpcij
F:-1 Paeuros y aquicifrjlos ejmj la `omportjmiaktos jljptjtivos. Ak cj aljl jluctj
jluct j trjksmitak
saeuriljl j su pjradj y j su las`aklak`ij.

Asta erupo livila, axjearj y jctarkj uk laspciaeua la saktimiaktos

@ :-6 Iktimiljkta/lasvjcilo
kaejtivos pjrj jtrjar cj jtak`iðk y mjkipucjr j cos lamês.

Puacak jctarkjr jerasiviljl `ok jpjrakta iklagaksiðk, pjrj bj`ar qua cos
c os
Jerasivo-iklagakso
@0-< otros ofalaz`jk por tamor o jyulak por mialo j qua ko pualjk vjcarsa por
gikeilo
sí mismos.

Astêk ofsasiokjlos `ok cj vakejkzj y/o ofsasiokjlos `ok ac ras`jta.

@1-7 ^ukitivo/Palu`tor @ucpjk j cos lamês la sus profcamjs y axjearjk su jga`to kaejtivo. Astj
astrjtaeij sa lasjrroccj ak cj jlocas`ak`ij.
Impci`j cj vocuktjl la jtj`jr j `ujcquiarj `omfikjlo `ok ac tamor j tolos.
@5-2 Jmakjzjkta/^jrjkoi`o
Paríj uk kjr`isismo o ukj pjrjkoij axtramj.

Astos ikliviluos tomjk cos pjtrokas mês axtramos la J y @4 Maz`cjk ac

J/@J@ ^si`opjtíj/\C^
akejúo `ok cj listorsiðk la cj rajciljl.

Ak uk lijerjmj `ir`ucjr sa raprasaktjríj lac sieuiakta molo4

 22

Gieurj <.1. @rittaklak (6>>6) `raj uk molaco `ir`ucjr ak ac qua cj pjrta suparior saríj ac tipo saeuro (F). J
malilj qua cjs jmakjzjs sok mjyoras cjs astrjtaeijs la raeucj`iðk vjk `jmfijklo y siaklo mês pjtocðei`js.
Ak guk`iðk la si cjs astrjtaeijs sok mês la `oktroc (tipo J) o amo`iokjcas (tipo @), sa irê las`akliaklo ak
ukj lira``iðk u otrj. Ak jmfos `jsos axtramos sa ccaej j cj psi`opjtíj.

Ac lijerjmj muastrj cos ligaraktas tipos la jpaeo axistaktas y ac ba`bo la qua, j

malilj qua jumaktj cj jmakjzj y/o lismikuyak cos ra`ursos lispokifcas, sa pualak ljr
suftipos la jpaeo listiktos `ok rjseos la parsokjciljl ligaraktas. Ac pro`aso as
likêmi`o j co cjreo la cj vilj4 jceukos suftipos la jpaeo jpjra`arêk ak cj ikgjk`ij, otros
ak cj jlocas`ak`ij y otros ak cj aljl jluctj. Astos suftipos pualak vjrijr ak ac tiampo
por ukj racj`iðk la jmistjl o la pjradj, o por ukj racj`iðk tarjpéuti`j, qua parmitj ko
saktirsa jmakjzjlo y/o qua jyula j potak`ijr cos ra`ursos axistaktas. Asto bjrê qua ac
ikliviluo pualj moligi`jr su tipo la jpaeo ak saktilo js`aklakta bjstj ccaejr j co qua sa
`oko`a `omo «jpaeo saeuro jlquirilo¸ (Gaakay y Koccar, 6>>:).

@OK@CQPIOKAP
\olos cos mjmígaros kj`amos `ok ukos `ir`uitos amo`iokjcas fêsi`os. Qko la cos
mês importjktas as ac la cj racj`iðk la jpaeo `ok cj mjlra lurjkta ac primar júo y
postariormakta `ok otros `uiljloras. Ac kiúo trjtjrê la rastjurjr ac vík`uco si asta sa
rompiasa por lasjtak`iðk o jerasiðk y, si as ik`jpjz la coerjrco, `rajrê astrjtaeijs pjrj
jutorraeucjrsa. Pi asto o`urra `ok gra`uak`ij y la gormj trjumêti`j, provo`jrê `jmfios
parmjkaktas ak ac lasjrrocco amo`iokjc postarior
postarior lac kiúo.
 29

Qk kiúo `ok ukos pjlras astjfcas lasjrroccjrê uk jpaeo saeuro8 uk kiúo `ok ukos
pjlras gríos o po`o jga`tuosos taklrê uk jpaeo avitjtivo,
a vitjtivo, y si cos pjlras sok jksiosos o
impravisifcas ac jpaeo sarê jksioso. @ujklo cos `uiljloras kuk`j astêk lispokifcas o
sok guakta la cj jmakjzj, sa lasjrroccjrê uk jpaeo lasorejkizjlo.
Jceukos jutoras (@rittaklak, 6>>68 6>:1) bjk astjfca`ilo j su vaz ligaraktas suftipos
la jpaeo fjsêklosa ak `cjsigi`j`iokas jktarioras ak guk`iðk la los gj`toras4 cj
prali`tificiljl la cos `omportjmiaktos
`omportjmiaktos la cos pjlras y su `jpj`iljl jga`tivj.
Cos kiúos j`tujrêk y sa raeucjrêk la gormj listiktj ak guk`iðk la `ðmo co bjejk cos
pjlras (jlamês la cos rjseos eakéti`os qua latarmikjk ac `jrê`tar). Cjs astrjtaeijs pjrj
polar mjkadjr cj ik`artilumfra o cj gjctj la jga`to sarêk cjs samiccjs la cj parsokjciljl
qua lasjrroccjrêk ak cj aljl jluctj.
Lasla ukj aljl muy tamprjkj, cos kiúos taklrêk qua jljptjr su `omportjmiakto jc la
cos `uiljloras y `rajr astrjtaeijs pjrj lismikuir cj ik`artilumfra ak guk`iðk la cjs
j``iokas u omisiokas la cos pjlras. Ak cj jlocas`ak`ij, `jmfijk cjs jmakjzjs y tjmfiék
cos ra`ursos lispokifcas. Cjs astrjtaeijs la raeucj`iðk sa vuacvak mês `ompcadjs ‐
puliaklo impci`jr j parsokjs guarj lac êmfito gjmicijr‐ y j va`as rasuctjk pjtocðei`js,
`omo ak cjs jli``iokas, trjstorkos jcimakti`ios o trjstorkos la parsokjciljl. Cos
ma`jkismos la raeucj`iðk, jc sar laga`tuosos, sa vuacvak pjtocðei`os (Bicfurk-@off,
6>>6).
 9>

Vaeucj`iðk amo`iokjc y maktjcizj`iðk

1
Kuastrjs `okvi``iokas mês jrrjiejljs, mês iklufitjfcas,
iklufitjfcas, sok cjs mês sos
sospa`bosjs.
pa`bosjs.
Accjs `okstituyak kuastro
kuastro címita, kuastros `okgikas,
`okgikas, kuastrj prisiðk.
Ortaej y Ejssat

Cj tatrjcoeíj la Ujekar, Ac jkicco la cos kifacukeos, `okstj la `ujtro ðparjs. Ak cj

primarj, titucjlj Ac oro lac Vik , uk kifacukeo eorlo y gao ccjmjlo Jcfari`b, qua bjfitj
ak cjs progukliljlas la cj tiarrj, sa sumarea ak ac Vik pjrj salu`ir j cjs kikgjs qua jccí
bjfitjk. Ak uk prik`ipio, accjs ca bj`ak `raar qua astêk iktarasjljs, paro ko tjrlj ak
las`ufrir qua sa mogjk la éc. @ujklo astê j pukto la mjr`bjrsa, furcjlo y akgjljlo, sa
lj `uaktj la qua jceo friccj ak ac goklo lac río. ^raeuktj qué as y ukj la cjs kikgjs ca
li`a4 «As ac oro lac Vik y kosotrjs co `ustolijmos. Zuiak co posaj sarê ac sar mês
polaroso lac ukivarso, paro soco co polrê posaar jquac qua rakuk`ia jc jmor¸. @ok
irokíj sa praeuktj j sí mismj4 « ¿Zuiék saríj tjk ka`io pjrj rakuk`ijr jc jmor?¸.
Jcfari`b, laspa`bjlo, rakuk`ij jc jmor y rofj ac oro, `ok ac qua gordj uk jkicco qua co
`okviarta ak ac sar mês polaroso lac ukivarso. Ko ofstjkta, quiak co posaa pjej uk
pra`io muy jcto, yj qua la uk molo u otro j`jfjrê soco y, gikjcmakta, muarto. Ac polar
y ac jmor sok ik`ompjtifcas, kos aksaúj Ujekar.
Ak cj vilj rajc cos kiúos qua ko sa siaktak quarilos, qua ko tiakak `oktroc sofra co qua
o`urra j su jcralalor, fus`jrêk `ujcquiar `osj qua cas lé ukj saksj`iðk la `okgort qua
ko tiakak. Ak cj jlocas`ak`ij y ak cj aljl jluctj asj `jrak`ij la jga`to puala sar
sustituilj por `osjs mjtarijcas, `oko`imiakto, polar, sustjk`ijs, at`., `ujcquiar `osj qua
pualj sarvir pjrj ccakjr cj saksj`iðk la
la vj`ío qua ladj cj gjctj la jga`to.
Jc kj`ar, tolos cos kiúos ka`asitjk ac jmor y ac jga`to la sus `uiljloras pjrj
sofravivir. \rjtjk la raeucjrsa amo`iokjcmakta ak su racj`iðk `ok accos paro, si asto ko
as posifca, sa vak gorzjlos j fus`jr astrjtaeijs la raeucj`iðk jdakjs malijkta ofdatos,
j`tiviljlas o jmieos qua jportak cj saksj`iðk la `jcmj qua ko bjk polilo ak`oktrjr ak
cjs parsokjs qua lafaríjk bjférsacj propor`iokjlo. Ofvijmakta, ccaej uk momakto ak
qua as tarjpéuti`o fus`jr j`tiviljlas u ofdatos qua parmitjk ukj sapjrj`iðk la cos
`uiljloras, paro rasuctj pjtocðei`o si lafa bj`arsa la gormj lasasparjlj pjrj polarsa
 9:

raeucjr.

LAPJVVOCCO LA CJP AP\VJ\AEIJP LA VAEQCJ@IÐK

Bicfurk-@off (6>><) pcjktaj tras propuastjs pjrj lasjrroccjr uk molaco qua las`rifj
ac molo ak qua cos kiúos y jlocas`aktas fus`jk astrjtaeijs la raeucj`iðk pjrj `rajr ukj
fjsa saeurj ligarakta j cos pjlras y polar
polar jutorraeucjrsa.
Ak cos saras bumjkos cj racj`iðk amo`iokjc `ok otros j`tôj `omo uk raeucjlor pjrj
oftakar saeuriljl. Cos pjlras qua ogra`ak uk jpaeo saeuro `rajk ukj «zokj saeurj¸ ak
cj qua ac kiúo puala axpcorjr sjfiaklo qua sus `uiljloras astjrêk lispokifcas si cos
ka`asitj. Cj mjlra y ac kiúo sa raeucjrêk mutujmakta. Cj mjlra j`tôj `omo fjsa saeurj
pjrj qua ac kiúo postariormakta pualj
pualj raeucjrsa por sí mismo ak situj`iokas la astrés.
Pi fiak ac ma`jkismo mês agi`jz la jutorraeucj`iðk as ac `oktj`to `ok ukj mjlra qua
j`tôa `omo `uiljlorj, si sa prolu`ak rupturjs gra`uaktas ak ac jpaeo, ac kiúo fus`jrê
`ujcquiar otro ra`urso lispokifca pjrj jutorraeucjrsa.
Ak `oktrjsta `ok cos ofdativos lac jpaeo sjko, uk acamakto ikstrumaktjc pjrj
lismikuir cj jksialjl o ac mjcastjr as cj jlquisi`iðk la barrjmiaktjs la raeucj`iðk. Astjs
pualak sar duaeos, `omilj, laporta, lroejs o jc`oboc. \oljs ak ax`aso pualak
`okvartirsa ak pjtocoeíjs mês o makos erjvas. Astos ma`jkismos la raeucj`iðk pualak
ik`cuir o ko j otrjs parsokjs pjrj jutorraeucjrsa ak cj aljl jluctj.
Jc iki`io la cj vilj, cj par`ap`iðk la fiakastjr astê `ompcatjmakta racj`iokjlj `ok ac
vík`uco la jpaeo. ^o`o j po`o, ac kiúo `omiakzj j mostrjr `oklu`tjs ak`jmikjljs j
coerjr ukj `okeruak`ij aktra sus ka`asiljlas ak ac momakto y cj raspuastj la cos
`uiljloras. Pi ac kiúo `oksieua su ofdativo, sa ragorzjrê cj `oklu`tj y taklrê ukj
saksj`iðk la `oktroc8 paro si ko bjy ukj `oksistak`ij aktra su `oklu`tj y cj raspuastj la
cos `uiljloras, sa `rajrê ukj saksj`iðk la ko astjr ak `oktroc, la gjctj la saeuriljl y la
jcartj (Erjwa, 6>>7).
Lapakliaklo la cj ka`asiljl la astjr ak jcartj o ak `oktroc qua sa bjyj
axparimaktjlo ak cj ikgjk`ij, sa gormjrêk listiktjs `okvi``iokas j`ar`j la si ac muklo
as uk cuejr saeuro o pacieroso. Cjs rupturjs ak ac jpaeo la cos kiúos, asto as ak su
racj`iðk `ok cos `uiljloras, viocjrêk cj raecj la takar ac `oktroc. Asto as sjko si jyulj jc
kiúo j uticizjr té`ki`js la axpcorj`iðk guarj la cjs gieurjs la jpaeo y racj`iokjrsa `ok
otrjs parsokjs (otros kiúos ak prik`ipio, `ompjúaros ak cj jlocas`ak`ij y pjradjs ak cj
aljl jluctj), paro rasuctjrê pjtocðei`o si cj saksj`iðk la ko takar `oktroc, y por co tjkto
la jksialjl, as ax`asivj. @iarto erjlo la jksialjl as ka`asjrio pjrj sar `jpj`as la
 96

rajcizjr tjrajs y bj`arco `ok iktarés, y parmjka`arê kivacjlo miaktrjs siktjmos qua
astjmos ak situj`iðk la rajcizjrcjs `ok éxito. Cj gjsa iki`ijc la astrés as ilékti`j tjkto ak
cjs situj`iokas qua `oktrocjmos `omo ak cjs qua ko, paro si cj situj`iðk kos lasforlj, sa
j`tivjrê ac `ir`uito lac mialo qua vimos ak ac `jpítuco 6.
Cos saras bumjkos sa orejkizjk ak fjsa j cj mador astrjtaeij la prota``iðk la cj qua
lispokak, ak guk`iðk la cj aljl, cjs axpariak`ijs pjsjljs y cos ra`ursos `ok cos qua
`uaktj ak `jlj momakto. Astj prota``iðk proviaka prik`ipjcmakta la cos `uiljloras ak
cj ikgjk`ij, cos jmieos ak cj jlocas`ak`ij y cj pjradj ak cj aljl jluctj (@rittaklak at jc.
6>:6). Pi ak cj ikgjk`ij cjs astrjtaeijs rasuctjrok laga`tuosjs y/o ko sa `uaktj `ok
ra`ursos ak ac momakto prasakta, sa puala pro`asjr cj ikgormj`iðk raspa`to j ukj
saksj`iðk la jmakjzj axtarkj o iktarkj `omo jceo qua lasforlj cjs `jpj`iljlas. Ac
ikliviluo j`tujrê pjrj rasocvar cj ik`artilumfra (y ac `oksieuiakta mjcastjr) j `orto
pcjzo, sik rapjrjr ak cjs `oksa`uak`ijs j cjreo pcjzo. Cj ureak`ij por rasocvar ac
mjcastjr provo`jrê mu`bo mês mjcastjr j malio y cjreo pcjzo. Erjwa (6>>7) co axpci`j
`ok astjs pjcjfrjs4
«Zualj `cjro qua ukj viocj`iðk la cj ka`asiljl la `oktroc as tðxi`j pjrj cj sjcul
maktjc. Cj importjk`ij la takar ac `oktroc ak cos pj`iaktas `ok trjstorkos la
jksialjl as ukj gormj avilakta la bj`ar uk asguarzo lasasparjlo pjrj coerjr
`oktrocjr cos síktomjs. Cjs paksjmiaktos rumijtivos ak cjs laprasiokas o trjstorkos
jksiosos o cjs `ompucsiokas ak cos \O@ pualak sar las`ritos `omo ukj gormj
lisguk`iokjc la trjtjr la `oktrocjr jceo qua sa bj vuacto ik`oktrocjfca¸ (pêe 669).

Cjs astrjtaeijs la raeucj`iðk sa irêk moligi`jklo `ok cj aljl, j malilj qua sa vj

pjsjklo
ra`ursos, latjmfiék
cj ikgjk`ij j cj cjs
`jmfijk pufartjl y j cj aljl
ka`asiljlas. jluctj.
Ak `jlj J malilj
épo`j qua jumaktjk
la cj vilj, cos
sa fus`jrêk
ma`jkismos ligaraktas qua raluz`jk cj jksialjl y parmitjk uk kuavo aquicifrio.
Ak cj pufartjl, `ok ac ik`ramakto la cjs bormokjs saxujcas y cos `jmfios jkjtðmi`os
`oksieuiaktas, tjmfiék `jmfijk cjs ka`asiljlas psi`ocðei`js y sa prolu`a ukj trjksi`iðk
bj`ij cj fôsqualj la parsokjs jgikas y posifcas pjradjs. Jukqua ak astj atjpj tjk
importjkta lac lasjrrocco pralomikjk cjs ka`asiljlas so`ijcas y tjmfiék sa usjk
sustjk`ijs, j`tiviljlas o `ompjúaros `omo ma`jkismos la raeucj`iðk, cos `uiljloras
sieuak siaklo ka`asjrios pjrj ukj raeucj`iðk sjkj. Cjs racj`iokas la jmistjl sok
simétri`js4 `jlj uko fus`j sar `uiljlo por ac otro, paro ko sa vak j sí mismos `omo
`uiljloras.
 90

^alro, la :9 júos, viaka j cj `oksuctj j`ompjújlo la sus pjlras,

porqua astê muy laprimilo por ukj rupturj la pjradj. Cos pjlras
tamak qua sa bjej ljúo o jeralj j su axkovij, porqua yj bj
takilo profcamjs ak ac pjsjlo pjrj eastiokjr su rjfij y
jerasiviljl. Jc proguklizjr ak su fioerjgíj amo`iokjc, las`ufro
qua j cos :1 júos su mjlra astjfj tolo ac líj o`upjlj `uiljklo
la uk barmjko paquaúo `ok ukj akgarmaljl qua raquaríj
mu`bjs bospitjcizj`iokas y su pjlra astjfj siampra la vijda
porqua arj `omar`ijc.
¿@ðmo jpraklið asta `bi`o la :9 júos j sofravivir? ¿@ðmo
suparð cj socaljl qua siktið? Cj raspuastj la ^alro j astjs
praeuktjs gua cj sieuiakta4 «Ma eustjfj mu`bo ac gutfoc
gutfoc y ma ukí
j uk erupo la uctrjs lac aquipo co`jc. Jbí saktíj qua gormjfj

pjrta
fiak, la jceopacajs
`omo importjkta. Bi`a mu`bjs
y lastrozos, `osjssaktíj
paro ma qua ko astuviarok
j`ompjújlo.
Kjlia ma duzejfj y sjfíj qua si cos ka`asitjfj siampra ifjk j
astjr jbí¸.

Gikjcizjlj cj jlocas`ak`ij y `ok ac `omiakzo la cj aljl jluctj, cjs prioriljlas

ampiazjk j `jmfijr la kuavo4 jcadjrsa la cos `uiljloras, jsumir mês raspoksjficiljlas
cjforjcas y gjmicijras, fus`jr pjradj pjrj gormjr ukos vík`ucos girmas y `rajr ukj kuavj

gjmicij. Cos jluctos la

usjklo ma`jkismos jpraklak j raeucjrsa
raeucj`iðk axtarkos`ok
pjrjukj pjradj oacpor
lismikuir sí mismos,
mjcastjr o `oktikôjk
y cj jksialjl. Ak
ukj racj`iðk jluctj mjlurj, `jlj parsokj astjrê jpaejlj paro sarê tjmfiék gieurj la
jpaeo pjrj ac `ompjúaro (@rittaklak, 6>>6).

LA CJP AP\VJ\AEIJP LA VAEQCJ@IÐK J CJ ^J\OCOEÍJ

Astjs astrjtaeijs uticizjljs `omo mjkarj la `oktrocjr o raeucjr cjs saksj`iokas
iktarkjs jso`ijljs jc mjcastjr o cj jksialjl ‐qua rasuctjrok ôticas ak jceôk momakto
lurjkta cj ikgjk`ij o cj jlocas`ak`ij‐ sok `oklu`tjs qua iki`ijcmakta proludarok uk

aga`to jksiocíti`o
ik`oktrocjfca. o trjkquicizjlor,
Cj rjzðk y sirviarok
la cj parsavarjk`ij pjrj mjkadjr
la astjs astrjtaeijsco asquaquasa bjk
vivið `omo
qualjlo
raeistrjljs `omo agi`j`as ak cj makta ik`oks`iakta lac pj`iakta, yj qua rasuctjrok
 9<

trjkquicizjlorjs ak su momakto. @jlj vaz qua sa j`tivj cj jmíeljcj y sa siakta jksialjl,

sa eakarj ukj ureak`ij por ccavjr j `jfo cjs `oklu`tjs8 jukqua ac ikliviluo saj
`oks`iakta la qua sok pjtocðei`js, ko cjs puala avitjr y sa siakta jrrjstrjlo j accjs. Cj
jksialjl y ac mjcastjr ik`itjk j rajcizjr astjs `oklu`tjs qua jcivijk cos síktomjs y
provo`jk mês jksialjl j malio pcjzo, `okvirtiéklosa `ok ac tiampo ak otrj pjtocoeíj
jújlilj. As la`ir, co qua sa usð primaro `omo iktakto la socu`iokjr ac profcamj, sa
`okvartirê ak otro profcamj mês j rasocvar.

Gieurj 1.:. Cjs pjtocoeíjs qua vamos ak `oksuctj ak cj mjyoríj la cos `jsos `omiakzjk `omo ma`jkismos
la raeucj`iðk qua sa usjk pjrj takar saksj`iðk la `oktroc, paro j`jfjk `okvirtiéklosa ak uk profcamj mjyor
qua ac qua trjtjfjk la socu`iokjr.

Ak tolos kuastros pj`iaktas ak`oktrjramos jceukj astrjtaeij pjrj trjtjr la soportjr ac

mjcastjr qua, si fiak jc prik`ipio guk`iokð `omo ukj socu`iðk, j guarzj la rapatirsa bj
ccavjlo j jceo qua sa bj `okvartilo ak uk trjstorko jújlilo.

Cocj as ukj pj`iakta la 6< júos, qua viaka j `oksuctj jquadjlj la

 91

ukj guarta jksialjl qua ak jceôk `jso cj bj ccavjlo j sugrir

jtjquas la pêki`o. Cos bj rasuacto tomjklo jksiocíti`os qua ca bj
ljlo su mjlra, qua cos `oksuma bjfitujcmakta. Wiva socj `ok
accj lasla qua tiaka uso la rjzðk, puas su pjlra cjs jfjklokð por
otrj mudar `ujklo accj takíj tras júos y kuk`j bj sjfilo kjlj la
éc. Las`rifa j su mjlra `omo jksiosj y `omo ukj jmiej mês qua
ukj mjlra.
Arj ukj kiúj muy astuliosj y fuakj, paro j rjíz la `oko`ar
kuavos `ompjúaros ak ac ikstituto, ampazð j jgcodjr ak cos
astulios y j gra`uaktjr mjcjs `ompjúíjs `ok cjs qua gumjfj
porros y tomjfj jc`oboc `ok mu`bj gra`uak`ij. Pu mjlra kuk`j
cj raejúð a ik`cuso ccaeð j ak`oktrjr lroej ak su `ujrto y ko lido
kjlj jc raspa`to. Asta ra`uarlo ca `jusj mu`bo mjcastjr porqua
ca bj`a paksjr qua ak rajciljl su mjlra ko sa prao`upj co
sugi`iakta por accj.
J`tujcmakta ko puala trjfjdjr ki bj`ar vilj kormjc lafilo j su
jksialjl, co qua ca provo`j mu`bo mialo j racj`iokjrsa `ok cos
lamês. ^jsj `jsi tolo ac tiampo ak `jsj gumjklo lroej `ok
jceôk likaro qua ca lj su mjlra. Pu lamjklj ak cj `oksuctj as
sar ukj parsokj kormjc `ok ukj vilj kormjc, paro sa va ik`jpjz
por ac mialo qua siakta j akgraktjrsa jc muklo8 ko sa `raa `jpjz
miaktrjs sugrj asj jksialjl. \jmfiék quarríj ladjr la gumjr
porros, paro as co ôki`o qua ca jyulj
jyulj j `jcmjrsa.

Ak ac `jso la astj pj`iakta, cj mjribujkj j`tôj `omo raeucjlor amo`iokjc

(jksiocíti`o), paro sa bj `okvartilo ak pjrta lac profcamj mês qua la cj socu`iðk. ^or
otrj pjrta, cj gjctj la jutoastimj y cj jksialjl ca impilak akgraktjrsa j sus mialos y
bj`ar vilj kormjc, co `ujc ca bj`a aktrjr ak uk `ír`uco vi`ioso lac qua ko puala sjcir.
Astjs saksj`iokas la impotak`ij, po`j vjcíj y gjctj la asparjkzj ak ac guturo ca provo`jk
`jlj vaz mês mialo, co qua bj`a qua cos jtjquas la jksialjl sajk `jlj vaz mês
gra`uaktas y guartas lasamfo`jklo ak jtjquas la pêki`o. Cj par`ap`iðk la ko takar ac
`oktroc la sus amo`iokas y su vilj jumaktjk `jlj vaz mês.
As muy importjkta takar ak `uaktj qua tolos cos trjstorkos psi`ocðei`os tiakak uk
`ompokakta oreêki`o, yj qua ko puala o`urrir kjlj ak kuastrj makta qua ko o`urrj
 97

tjmfiék, la jceukj gormj, ak kuastro `arafro (^urvas at jc. 6>>2). As gukljmaktjc

j`cjrjr qua, jukqua cj `jusj prik`ipjc la jceukos trjstorkos psi`ocðei`os as oreêki`j, ak
cj mjyoríj la cjs o`jsiokas li`bo trjstorko as ac rasuctjlo la cos ma`jkismos qua guarok
ampcajlos pjrj oftakar ukj saksj`iðk la `oktroc. Pjfamos por cos astulios la
apieakéti`j qua cos eakas sa axprasjk ak guk`iðk la cjs la cjs `okli`iokas eakéti`js pjrj
cjs qua astêk proerjmjlos y tjmfiék por `ir`ukstjk`ijs jmfiaktjcas (Yabulj, 6>:7). Ak
latarmikjljs `okli`iokas jmfiaktjcas, cos ma`jkismos la raeucj`iðk pualak j`tivjr cj
axprasiðk eéki`j la protaíkjs qua provo`jk latarmikjlos trjstorkos. Ak otrjs
`okli`iokas, as profjfca qua asta trjstorko ko sa bufiasa prolu`ilo. Ac lafjta sofra cj
ikgcuak`ij la cj eakéti`j y ac jmfiakta ak ac orieak la cjs akgarmaljlas toljvíj ko tiaka
ukj raspuastj `cjrj.
Cos ma`jkismos la raeucj`iðk, `omo varamos j co cjreo lac `jpítuco, sok vjrijlos y
`jmfijk ak guk`iðk lac tipo la jpaeo ak cj ikgjk`ij. Ac cistjlo la pjtocoeíjs qua sa
pualak pjla`ar `omo gormj la raeucj`iðk amo`iokjc pjrj jcivijr ac mjcastjr as muy
jmpcio, paro polamos lastj`jr, aktra otros, cos trjstorkos jcimakti`ios (fucimij,
jkoraxij u ofasiljl), cos trjstorkos la parsokjciljl (\C^, \O@), cjs jli``iokas
(lapaklak`ij amo`iokjc, jc`obocismo culopjtíj) o, `omo ak ac `jso la ^alro, cj
partakak`ij j erupos viocaktos o sa`tjs. Ac tipo la jpaeo `ok ac qua ac ikliviluo bjyj
jpraklilo j raeucjrsa ak `oksokjk`ij `ok sus `uiljloras lurjkta cj ikgjk`ij mjr`jrê
mu`bjs la cjs astrjtaeijs qua usjrê postariormakta ak cj jlocas`ak`ij y cj aljl jluctj
(@rittaklak, 6>>6).
Qkj la cjs pjrjlodjs la cj psi`ocoeíj bumjkj as qua situj`iokas iki`ijcas
`ompcatjmakta listiktjs pualak eakarjr pjtocoeíjs ilékti`js. Cos ma`jkismos la

raeucj`iðk axistak ak tolos

sok muy jljptjtivos). cos tipos
Ac jpaeo la jpaeo
avitjtivo suaca(ik`cuso ak ac saeuro
`jrj`tarizjrsa soco
por ukj qualaakjga`to
gjctj asta `jso
y/o
prota``iðk. Pi bjy ukj sofraprota``iðk qua impilj cj axpcorj`iðk y saeuriljl ak ac kiúo
sa trjtjríj la jpaeo jksioso y si bjy kumarosjs situj`iokas trjumêti`js ko rasuactjs
bjfcjríjmos la jpaeo lasorejkizjlo.
Ac sieuiakta erêgi`o las`rifa `ðmo, ak jusak`ij la uk jpaeo saeuro, ak`oktrjmos ak
cj jlocas`ak`ij y postariormakta ak cj aljl jluctj astrjtaeijs pjrj coerjr ukj saksj`iðk
la raeucj`iðk y juto`oktroc. Wocvaramos j bjfcjr la jceukjs la astjs astrjtaeijs ak ac
`jpítuco :1 qua trjtj sofra cjs lagaksjs.
95
 92

Gieurj 1.6. Cos ma`jkismos la raeucj`iðk pualak rasuctjr pjtocðei`os si gjccj cj racj`iðk la jpaeo `ok cos
`uiljloras. Pi astos ma`jkismos ko sok sugi`iaktas, sa puala eakarjr laprasiðk, liso`ij`iðk trjumêti`j o
trjstorkos la parsokjciljl erjvas.

Cos jluctos `ok jpaeo saeuro (saj orieikjc o jlquirilo) ko sok `oks`iaktas la
ka`asitjr acamaktos axtarkos pjrj raeucjrsa. Pik amfjreo, jquaccjs parsokjs `ok jpaeo
iksaeuro siaktak qua `ujcquiar `oktikeak`ij kaejtivj puala lasastjficizjrcas y fus`jk
acamaktos axtarkos pjrj polar ak`oktrjr asj saeuriljl qua sok ik`jpj`as la ak`oktrjr
laktro la sí mismos. Asto as co qua `oko`amos `omôkmakta `omo «parsokjciljlas
`oktrocjlorjs¸ (qua suacak takar uk jpaeo avitjtivo) o «parsokjs siampra ak jcartj o
jksiosjs¸ (qua suacak takar jpaeo jksioso).
Cos ikliviluos `ok jpaeo saeuro (\ipo F) bjk jpraklilo j jctarkjr aktra cj ka`asiljl
la astjr `ok cos `uiljloras y cj posificiljl la axpcorjr o duejr sik mialo. Ak cj
jlocas`ak`ij tiaklak j sar `okgijlos, porqua kuk`j bjk ka`asitjlo astjr j cj lagaksivj.
Pi `oksieuak mjktakar cj taklak`ij la jpaeo saeuro, sjfrêk raeucjrsa j sí mismos y
polrêk bj`arco `ok cos lamês la gormj jla`ujlj sik ka`asiljl la fus`jr acamaktos
axtarkos qua `ompaksak cos légi`its. Jpraklak la sus arroras y sok `jpj`as la
ra`oko`arcos pjrj polar madorjr.
Cos ikliviluos `ok jpaeo iksaeuro avitjtivo (tipo J) rasuctjk prala`ifcas porqua bjk
jpraklilo j `omportjrsa `omo sa asparjfj la accos. Ljk mu`bj importjk`ij j cjs gormjs
y j cj vaz o`uctjk, ik`cuso j sí mismos, sus varljlarjs amo`iokas. Fus`jk
F us`jk raeucjrsa fiak
`ok j`tiviljlas qua axidjk mu`bo asguarzo gísi`o o maktjc (por adampco, astulijr mu`bo
o bj`ar laportas iktaksos `omo `orrar mjrjtokas) o `ok sustjk`ijs qua cas impiljk saktir

cj jksialjlac(por
o`jsiokas, adampco, jeotjmiakto
`oksieuiakta lroejs). \iaklak j takarco
cas ccavj tolo
j parlar lacfjdo
tolo`oktroc y, ak
ac `oktroc mu`bjs
y tarmikjk
sugriaklo laprasiokas y/o jtjquas la pêki`o (Kjrloka, 6>><).
Cos ikliviluos `ok jpaeo iksaeuro jksioso (tipo @) omitak ac jspa`to `oekitivo ak su
racj`iðk `ok cos lamês, porqua cos pjlras, jukqua jga`tuosos, ko takíjk uk
`omportjmiakto prala`ifca. Astjs parsokjs ko trjtjk la `oktrocjr porqua kuk`j bjk
saktilo qua tuviarjk ac `oktroc. Cos saktimiaktos kaejtivos la mjcastjr sok axjearjlos y
jctarkjk `ok pariolos la `jcmj. Pu ofdativo as mjktakar uk `oktj`to amo`iokjc
`okstjkta `ok jceuiak. Pu raeucj`iðk amo`iokjc as ukj fôsqualj `okstjkta la `ar`jkíj y
bj`ak `ujcquiar `osj pjrj coerjrco, lasla partaka`ar j erupos viocaktos, usjr ac saxo
`omo gormj la `oksaeuir jga`to o tomjr lroejs pjrj ko saktirsa ax`cuilo la cjs
racj`iokas so`ijcas.
 99

Cos ikliviluos `ok uk jpaeo lasorejkizjlo bjk axparimaktjlo j cjs parsokjs qua
lafíjk `uiljrcos tjmfiék `omo guakta la jmakjzj. Cos pjtrokas la raeucj`iðk pualak
sar muy pjtocðei`os, `omo jutocasiokas, jfuso la lroejs o racj`iokas la pjradj muy
`okgci`tivjs. Cos ma`jkismos la raeucj`iðk axtarkos ko sok sugi`iaktas y provo`jk jôk
mjyor lasraeucj`iðk, co qua `raj uk `ír`uco vi`ioso la `oksa`uak`ijs imprala`ifcas.

Ac prik`ipjc ofdativo la astjs astrjtaeijs, `omo bamos axpci`jlo pravijmakta, as cj

avitj`iðk la cj jksialjl prolu`ilj por cj saksj`iðk la gjctj la `oktroc. ^jrj ra`uparjr uk
aquicifrio la jceôk molo, ac ikliviluo puala ra`urrir j avitjr lira`tjmakta cos astímucos
jvarsivos, qua as cj astrjtaeij mês gra`uakta y fêsi`j, y cj qua `ompjrtimos `ok tolos
cos jkimjcas. Ac ik`okvakiakta as qua j malilj qua cos pj`iaktas avitjk jceo qua cas lj
mialo (bjfcjr ak pôfci`o, sjcir j cj `jcca o paksjr ak jceo locoroso), cj jmíeljcj raguarzj
cj vjcorj`iðk la qua asj `oklu`tj rasuctj pacierosj, co qua prolu`a ukj mjyor avitj`iðk.
Cj astrjtaeij mês fêsi`j `oksista ak avitjr jceo qua kos lj mialo gísi`o, puala sar uk
cuejr, ukj parsokj o ukj tjraj. ^aro tjmfiék bjy avitj`iokas mês `ompcadjs, `omo
puala sar ko saktir saksj`iokas lasjerjljfcas, avitjr pjrtas la kuastrj parsokjciljl qua
ko kos eustjk o paksjr qua somos `ucpjfcas o laga`tuosos.
Jceukjs la astjs astrjtaeijs pualak sar4

Vumij`iðk / Vitujcas4 Ak situj`iokas la jksialjl, ac ikliviluo puala rajcizjr

latarmikjlos ritujcas qua ca trjkquicizjk y eakarjr suparsti`iokas sofra qua cj j``iðk
rajcizjlj bj avitjlo qua o`urrj jceo mjco. La asta molo, cj jksialjl grakta j situj`iokas
qua provo`jk mjcastjr ca bjrê saktirsa ofciejlo j rapatir ac ritujc, j`jfjklo por
`okvartirsa ak ukj pjtocoeíj. Cos paksjmiaktos ofsasivos pualak ljrsa socos o
j`ompjújlos la `oklu`tjs `ompucsivjs qua trjtak la jcivijrcos `okvirtiéklosa ak
trjstorkos ofsasivo-`ompucsivos (^ikiccos, 6>::).
Jli``iokas4 Cj avitj`iðk malijkta sustjk`ijs, duaeo, `omprjs o saxo `ompucsivo
tiakak ak `omôk qua jyuljk j avitjr ac mjcastjr iktarko8 ko parmitak qua co qua kos
bj`a ljúo sa bjej `oks`iakta. Pjcvo `jsos muy axtramos, ko suacak jpjra`ak bjstj cj
jlocas`ak`ij (`ok cj jpjri`iðk la cjs bormokjs saxujcas y ac `oksieuiakta lasjrrocco
mjlurjtivo). Ak tolos cos `jsos parmitak avitjr cj `okaxiðk `ok ac muklo iktarko qua
astê muy laerjljlo y/o vj`ío.
\rjstorkos jcimakti`ios4 Cj ikeastj la `omilj o cj jusak`ij la astj j`tôjk `omo
raeucjlor la cj jksialjl y ac mjcastjr, avitjklo ac `oktj`to `ok cjs amo`iokas. Ac uso la
astj astrjtaeij la raeucj`iðk eakarj trjstorkos aktra cos qua sa ak`uaktrjk cj jkoraxij (ko
sa ikeiara jcimakto), cos jtrj`okas (sa `oma ak ax`aso) y cj fucimij (sa `oma ak ax`aso

:>>

y cuaeo sa vomitj).
Liso`ij`iðk4 As ukj astrjtaeij fiocðei`j pjrj avitjr uk locor psi`ocðei`o qua rasuctj
ax`asivo pjrj cos ra`ursos la cos qua lispoka ac ikliviluo8 liso`ijrsa siekigi`j avitjr
tolj cj iktaksiljl la cj axpariak`ij. Cjs astrjtaeijs liso`ijtivjs sa pualak ljr fiak ak cj
ikgjk`ij jkta situj`iokas la jmakjzj qua lasforljk jc kiúo, o fiak ak cj aljl jluctj si
o`urra jceôk j`tivjlor qua ra`uarla jceôk trjumj jktarior o jceukj situj`iðk qua
supokej ukj jmakjzj muy erjva y qua lasforla cjs `jpj`iljlas lac ikliviluo.
Otrjs astrjtaeijs pjrj ralu`ir cj jksialjl y saktirsa ak `oktroc pualak ccavjrsa j `jfo
malijkta pjtrokas la parsokjciljl qua jyulak j mjkadjr cj ik`artilumfra ak racj`iðk
`ok cos lamês. Astos `omiakzjk ak cj ikgjk`ij y sa `oksociljk ak cj jlocas`ak`ij y aljl
jluctj4
^arsokjciljl `uiljlorj4 Lasla cj ikgjk`ij, ac kiúo jprakla qua sus ka`asiljlas ko
sok importjktas y sa siakta `ucpjfca y laga`tuoso por acco. \rjtj la asta molo la jljptjr
su `omportjmiakto j co qua `raa qua asparjk cos lamês. Qko la cos molos la bj`arco as
malijkta cj pjraktigi`j`iðk, o ac `uiljlo la cos pjlras o cos barmjkos. Astj astrjtaeij
tjmfiék taklarê j eakarjr ukj pjrta muy akgjljlj qua ko polrê axprasjrsa por mialo j
provo`jr ra`bjzo y j`jfjrê liso`iêklosa. Astjs parsokjs siampra astêk pakliaktas la cjs
ka`asiljlas la cos lamês, jktapokiéklocjs j cjs propijs, y asto puala tarmikjr
larivjklo ak erjvas trjstorkos la jksialjl o trjstorkos la parsokjciljl.
^arsokjciljl parga``iokistj4 Pimicjr j cj jktarior, tjmfiék as ukj astrjtaeij qua
lafutj ak cj ikgjk`ij. @oksista ak ac paksjmiakto mêei`o la qua «si soy parga`to, sj`o
fuakjs kotjs, co bjeo tolo fiak, at`., cjs `osjs guk`iokjrêk, mis pjlras ma quarrêk y
tolo astjrê fiak¸. Ac kiúo sa asguarzj mu`bo ak sar parga`to, paro ko `jmfij kjlj, `ok
co qua sieua iktaktêkloco. Astj fôsqualj pjtocðei`j la cj parga``iðk sa `okvartirê ak uk
rjseo la su parsokjciljl, `ok cj pjrjlodj jújlilj la qua kuk`j astêk sjtisga`bos, co qua
cas ofciej j jumaktjr su parga``iokismo. ^or otro cjlo, mu`bos pj`iaktas `ok uk pjtrðk
parga``iokistj tiaklak j pro`rjstikjr por mialo j ko bj`ar cjs `osjs fiak, co `ujc cas
provo`j mu`bj jksialjl jc saktir qua ko sok ôticas y bjk grj`jsjlo. Asta as uk rjseo qua
puala gormjr pjrta la livarsos trjstorkos
trjstorkos la parsokjciljl y otros.
^arsokjciljl kjr`isistj4 Ac kiúo lasjrroccjrê uk `ok`apto muy acavjlo la sí mismo y
ukj jutoastimj axjearjlj, fiak porqua las`ufra qua ko puala asparjr qua kjlj lac

axtarior
mismo, osjtisgjej sus bj
fiak porqua ka`asiljlas la jga`to yyaksjczjlo
silo sofraprotaeilo saktirê qua soco éc co
ak ax`aso, puala
qua ca`uiljr la sí
bj`a saktir
qua cos lamês lafak `uiljr la éc y por tjkto sus prioriljlas lafak la astjr siampra por
 :>:

ak`imj la cjs la cos lamês (Miccok, 6>:<). Asto puala larivjr ak uk trjstorko kjr`isistj
la cj parsokjciljl.
^arsokjciljl iklocakta4 Pa avitj `ujcquiar tipo la j`tiviljl qua pualj supokar ac
riaseo la uk grj`jso, sa `ucpj j cos lamês la tolo co qua ko guk`iokj sik bj`ar kikeôk
asguarzo ak `jmfijrco. Pi fiak puala sar ukj atjpj kjturjc lurjkta cj jlocas`ak`ij sa
`okviarta ak pjtocðei`j si `oktikôj lurjkta cj aljl jluctj.

LIPO@IJ@IÐK
Ljlj su aspa`ijc racavjk`ij, quiaro lali`jr uk jpjrtjlo `ok`rato j cj liso`ij`iðk, uko
la cos ma`jkismos la raeucj`iðk amo`iokjc mês importjktas la cj psiqua bumjkj lac
qua bjfcjramos j co cjreo la tolo ac cifro. @omo bamos visto ak ac `jpítuco 6, kj`amos
`ok siata sistamjs fiocðei`os fêsi`os4 irj, jpaeo, mialo, fôsqualj, cudurij, `uiljlo y
pêki`o (^jkhsapp y Fivak, 6>::). Lasla ac momakto lac kj`imiakto, ac kiúo bjrê co
ka`asjrio pjrj vik`ucjrsa jga`tivjmakta j su mjlra y, postariormakta, jc rasto la
`uiljloras (P`bora, 6>:>). La ukj gormj kjturjc, lasjrroccjrê sistamjs `aktrjlos ak ac
jpaeo y sistamjs `aktrjlos ak cj axpcorj`iðk. Jmfos sok fêsi`os pjrj ac lasjrrocco
amo`iokjc y mjlurjtivo kormjc la uk kiúo.
\jkto si cos proeakitoras ko `uiljk lac kiúo (ko jtakliékloco o jeraliékloco) o co
sofraprotaeak (ko parmitiékloca axpcorjr o duejr, y/o ik`uc`êkloca ac mialo j tolo), asta
varê grustrjlo ac lasjrrocco kormjc la sus sistamjs fiocðei`os.
Pi o`urra jceo pacieroso o mocasto, ac kiúo ra`urrirê j cos `uiljloras pjrj qua ca
jyulak j raeucjrsa y vocvar j uk astjlo la fiakastjr. ¿^aro qué o`urra si cjs mismjs
parsokjs qua tiakak qua `uiljrca sok cjs qua ca bj`ak ljúo? ¿O si siakta qua ko bjy
kjlia lispokifca pjrj jyuljrca j raeucjrsa `ujklo cjs `osjs ko vjk fiak? Ak asa `jso, sa
j`tivjk los sistamjs ik`ompjtifcas aktra sí4 ac sistamj la jpaeo j cos proeakitoras y ac
sistamj la lagaksj bj`ij cjs mismjs parsokjs qua lafíjk protaearca. Astjs rupturjs ak cj
`okaxiðk amo`iokjc provo`jk jksialjl por sapjrj`iðk, mialo a irj. Cj mjyoríj la cjs
va`as asto `okccavj uk pro`aso mjlurjtivo sjko qua parmita qua ac kiúo jpraklj j
jutorraeucjrsa ak situj`iokas la astrés, paro ak `jsos mês pjtocðei`os provo`jrê
profcamjs ak su `jpj`iljl la raeucjrsa j sí mismo y ak racj`iðk `ok cos lamês.
@ujklo bjy jfusos erjvas ‐sajk gísi`os, amo`iokjcas o saxujcas‐, ac `arafro lac kiúo
trjtjrê la `rajr astrjtaeijs la `oktroc o raeucj`iðk qua parmitjk sofravivir j cj jmakjzj.
Pi ac mialo suparj cj `jpj`iljl la lagaksj lac kiúo, sa prolu`irê ukj ikmovicizj`iðk
gísi`j, uk astupor amo`iokjc, ukj j`tivj`iðk lac karvio lorsovjejc qua, `omo vimos ak
 :>6

ac `jpítuco 6, `oko`amos `omo liso`ij`iðk trjumêti`j (Bicc, 6>:1). Pi cj jmakjzj

proviaka la cos `uiljloras, ac kiúo axparimaktjrê ukj pjrjlodj irrasocufca, por uk cjlo
taklarê j fus`jr cj prota``iðk la astos y, jc mismo tiampo, saktirê cj ka`asiljl la
jcadjrsa la accos. Ac `arafro `rajrê ukjs ralas kaurokjcas (akerjmjs) `aktrjljs ak ac
jpaeo j sus proeakitoras y, simuctêkajmakta, `rajrê otrjs qua mjktaklrêk uk kivac la
jcartj grakta j cjs gieurjs la jpaeo, por si sa vuacva j prolu`ir ukj rupturj ak ac vík`uco
la gormj jmakjzjkta. Astos saktilos livililos lac yo y cos pjtrokas jso`ijlos sok co
qua ccjmjmos «pjrtas liso`ijljs la cj parsokjciljl¸ (Fook at jcc. 6>:<).
Paeôk Wjk lar Bjrt (6>::)4

«Cj taoríj la cj liso`ij`iðk postucj qua ak situj`iokas trjumêti`js lurjkta ac jpaeo,

cj parsokjciljl lac pj`iakta sa livila ak los o mês sufsistamjs o pjrtas
liso`ijtivjs. Astjs sok lisguk`iokjcmakta ríeiljs ak sus guk`iokas y j``iokas,
`raêklosa pjrtas qua astêk `aktrjljs ak cos sistamjs la j``iðk la cj vilj lijrij qua
ccjmjramos pjrta jpjraktamakta kormjc (^JK)8 astj pjrta astjríj `aktrjlj ak cj
avitj`iðk la cos ra`uarlos trjumêti`os. Otrjs pjrtas qua ccjmjramos pjrtas
amo`iokjcas (^A) astjríjk gidjljs ak ac trjumj soportjklo ukj guarta `jrej
amo`iokjc¸ (pêe. 79).

Cj liso`ij`iðk j`tôj `omo ma`jkismo la avitj`iðk la jceo qua ax`ala cjs

`jpj`iljlas la jgroktjmiakto y rasuctj imposifca la mjkadjr o soportjr ak asa momakto,
`ok `oksa`uak`ijs erjvas y trjumêti`js qua pualak ljújr jc ikliviluo pjrj siampra.
Cjs jmakjzjs pualak sar vjrijljs, `omo uk j``ilakta, ukj akgarmaljl lac ikliviluo
o la cos `uiljloras, o cj muarta la jceôk gjmicijr `ar`jko. Cj gormj la cos pjlras la
raeucjrsa y raeucjr jc kiúo sarê gukljmaktjc pjrj qua ac `arafro trjfjda ak cj rasocu`iðk
lac mjcastjr y cj ik`artilumfra. Ac kiúo lafa mjktakar ac vík`uco jga`tivo `ok cos
`uiljloras j tolj `ostj, por co qua cos gjccos ak cj raeucj`iðk liêli`j sa iktarkjcizjrêk ak
su makta `omo gjctjs propijs (Gosbj, 6>>>). As `omo si cj makta lac kiúo tuviarj qua
la`ilir aktra «mis pjlras ko sok parga`tos¸ o «yo ko vjceo¸ y, ak toljs cjs o`jsiokas
(bjstj cj jlocas`ak`ij), cj makta lac kiúo jsumirê cj saeuklj op`iðk (Hkipa, 6>:1). As
pragarifca saktir qua ko vjceo j parlar cos vík`ucos amo`iokjcas y gísi`os `ok cos
`uiljloras. Cjs rjzokas fiocðei`js la asto sok ofvijs, ac `oktj`to gísi`o `ok cos
`uiljloras supoka ukj `uastiðk la vilj o muarta ak tolos cos mjmígaros, ak cos saras

bumjkos jlamês
saksj`iðk la as pjlras
qua cos ka`asjrij ukj racj`iðkimpila
sok laga`tuosos amo`iokjc jla`ujlj.o socu`iokjr
polar rastjurjr Ak cos kiúos cj
co qua
ko guk`iokj, as la`ir jkucj tolj posificiljl la `oktroc y por co tjkto cj rastjurj`iðk lac
 :>0

vík`uco lac jpaeo.

Ac kiúo saeuirê duejklo, yaklo j cj as`uacj, at`. (^JK), paro bjfrê pjrtas la su makta
qua eujrljrêk mialo la vocvar j sugrir cj situj`iðk trjumêti`j (^As) y bjrê tolo co
ka`asjrio pjrj ko vocvar j saktir ac mialo. Ac `okgci`to aktra j`ar`jmiakto y cj avitj`iðk
j cos `uiljloras qua ko puala sar rasuacto por ac kiúo promuava ukj liso`ij`iðk
astru`turjc aktra pjrtas gidjljs ak j``iokas la jpaeo y ak j``iokas lagaksivjs qua astêk
ak `okgci`to ukjs `ok otrjs.
Fus`b at jc. (6>:6) ragiarak4

«Cos pj`iaktas trjumjtizjlos sa lagiaklak j sí mismos `oktrj toljs cjs

impci`j`iokas la sus axpariak`ijs trjumêti`js, amo`iokas y saksj`iokas qua ko
pualak soportjrsa `omo rjfij, vareóakzj, `ucpj, jfjkloko qua provo`jk lagaksjs
ik`oks`iaktas pjrj polar soportjrcjs y mjkadjrcjs. Qkj la accjs as j makulo cj
liso`ij`iðk, ak cj qua cos pj`iaktas sa siaktak las`oka`tjlos la cos otros, la cj

rajciljl y la sus propios astjlos amo`iokjcas…¸ (pêe. :<6).

Gieurj 1.0. ^olamos var `ðmo bjy ukjs pjrtas `oks`iaktas qua astêk `aktrjljs ak cj tjraj la cj vilj lijrij
(vivir) y otrjs ik`oks`iaktas qua astêk racj`iokjljs `ok cj lagaksj y cj avitj`iðk lac ra`uarlo o
raaxparimaktj`iðk lac trjumj (sofravivir).
 :><

Bicc (6>:1) lagiakla qua bjy los momaktos importjktísimos ak ac lasjrrocco la cj

raeucj`iðk amo`iokjc j co cjreo la cj vilj. Ac primaro ik`cuya cos `ujtro primaros júos
la vilj, `ujklo sa lapakla totjcmakta la cos `uiljloras, y ac saeuklo `omiakzj `ok cj
jpjri`iðk lac cakeujda, `ok co qua sa `oko`a `omo maktjcizj`iðk (Gokjey y Cuytak,
6>:<). Cj maktjcizj`iðk `oksista ak cj `jpj`iljl la jutorraeucj`iðk lac kiúo y cj
`jpj`iljl la racj`iokjrsa `ok cos lamês a ik`cuso polar raeucjrcos j trjvés la sus
j``iokas.
Cj maktjcizj`iðk y, por tjkto, cj `jpj`iljl la raeucjrsa j uko mismo y mjktakarsa ak
siktokíj o sjfiaklo pokar címitas j cos lamês vj j lapaklar la cos jpraklizjdas qua
bjyjmos ba`bo ak ac pjsjlo. As la`ir kuastrj `jpj`iljl la akgraktjrkos j kuavjs
situj`iokas ak ac prasakta y ak ac guturo vj j lapaklar la co qua bjyjmos vivilo ak ac
pjsjlo. Asto qualjrê erjfjlo ak cjs ralas kaurokjcas `omo jpraklizjdas `oligi`jlos ak
ligaraktas tipos la mamorij.

\I^OP LA MAMOVIJ
Paeôk cj cay la Baffs, `ujkto mês sa lispjrak los kaurokjs duktjs, mês profjficiljl
taklrêk la vocvar j `oka`tjrsa ak ac guturo. Asto quiara la`ir qua `ujkto mês rapitjmos
jceo, mês profjficiljl bjfrê ak uk guturo la qua sa proluz`j la gormj jutomêti`j sik
qua malia kikeukj iktak`iðk (Piaeac, 6>:>). As uk pro`aso `cjro la a`okomíj
akareéti`j, qua parmita j kuastro `arafro jborrjr ra`ursos qua saríjk usjlos la uk molo
mês agi`iakta.
Kuastro `arafro vj j eujrljr mamorij la kuastrjs j``iokas, saksj`iokas y amo`iokas.
Qkos ra`uarlos sok `oks`iaktas y polamos j``alar j accos la gormj vocuktjrij, y otros
sok ik`oks`iaktas y ko polamos ra`orljrcos j vocuktjl. Ac ra`uarlo sureirê `ujklo
jceôk astímuco bjej avo`jr cjs saksj`iokas, imêeakas y amo`iokas ciejljs jc mismo.
Pieuiaklo ac molaco LMM qua vimos ak ac `jpítuco 0 (@rittaklak, 6>:1), axistak
siata tipos la raprasaktj`iokas lisposi`iokjcas qua sok cjs qua mjkadjk cjs axpa`tjtivjs
iktrj a iktarparsokjcas la cos ikliviluos4

Mamorij pra`oks`iakta o impcí`itj4 Astj as ko varfjc, ko simfðci`j a ik`oks`iakta.

Pu `oktakilo astê gormjlo por raspuastjs amo`iokjcas, `oklu`tjs y bjficiljlas.
(Ujccik, 6>:1). Ko sa puala ra`orljr j vocuktjl, jukqua puala sureir si jceo ra`uarlj jc
astímuco amo`iokjc qua co eakarð. J lijrio lurjkta cjs `oksuctjs la tarjpij, mis
pj`iaktas ra`uarljk `osjs qua bjfíjk ocviljlo, racj`iokjljs `ok ac mjcastjr qua cas bj`a
fus`jr jyulj.
 :>1

^uala sar j su vaz la tras tipos4

^ro`alimaktjc4 Astê racj`iokjlo `ok cos pro`alimiaktos `ok ac «sjfar `ðmo¸ bj`ar
jceo. As, por tjkto, ac tipo la jpraklizjda y mamorij sofra `ðmo sa bj`ak cjs `osjs qua
socamos bj`ar bjfitujcmakta, sik paksjr ak `ðmo bj`arcjs. Pu axprasiðk as, ak erjk

malilj, jutomêti`j y ligí`ic la varfjcizjr.

Pomêti`j4 Ac `uarpo eujrlj mamorij la cos avaktos amo`iokjcas (Wjk lar Hoch,
6>:<8 Ljmjsio, 6>::) pjrj polar usjr cj saksj`iðk jso`ijlj j asa ra`uarlo `omo gormj
la jcartj, `omo jtjdo pjrj ko takar qua vocvar j ravisjr `oks`iaktamakta si jceo as
ikogaksivo o pacieroso. ^or adampco, saktir locor ak cj fjrriej `ujklo siakto vareóakzj.
^ar`aptivj4 Pa ragiara j `ujklo ra`orljmos jceo lafilo j jceôk j`tivjlor amo`iokjc
qua ra`uarla j cj situj`iðk orieikjc. ^uala sar ukj imjeak, uk ocor o uk ra`uarlo qua
jgcora ak ac trjfjdo tarjpéuti`o.
Mamorij `oks`iakta, varfjc o axpcí`itj4 As cj qua `oko`amos `omôkmakta `omo
mamorij, sa ragiara j co racjtivo jc «sjfar qua¸. Astê racj`iokjlj `ok co qua polamos
ra`orljr j vocuktjl, sa jcmj`akj ak gormj la imêeakas o cakeujda, y polamos
axprasjrcj `ok pjcjfrjs. Pok cos ra`uarlos qua ac pj`iakta vj j polar axpci`jrkos ak cj
tarjpij `ujklo ca palimos qua kjrra su bistorij parsokjc o jceôk j`okta`imiakto ak
`ok`rato. @omo vimos ak ac `jpítuco 6, ac bipo`jmpo `oligi`j cj ikgormj`iðk pjrj
jcmj`akjrcj ak cjs êrajs `orti`jcas y polar `okvartircj ak ukj mamorij j``asifca sik
amo`iokas axtramjs jso`ijljs. Pa livila j su vaz ak vjrios suftipos4
Bjfcj `orporjc somêti`j4 As `ujklo polamos varfjcizjr cj saksj`iðk qua saktimos
ak kuastro `uarpo. As cj axpci`j`iðk parsokjc a iktarpratjtivj la co qua sa siakta ak ac

`uarpo (p.ad., ma luaca ac frjzo o astoy amo`iokjlo).

Mamorij samêkti`j 4 Astê racj`iokjlj `ok `oko`imiaktos `ok`aptujcas qua ko tiakak
racj`iðk `ok axpariak`ijs parsokjcas `ok`ratjs (p.ad., cjs `jpitjcas la Auropj o cjs tjfcjs
la muctipci`jr). \jmfiék sa usj pjrj bj`ar ac muklo mês prala`ifca, por adampco si soy
fuako ma quarrêk.
Apisðli`j4 As cj mamorij racj`iokjlj `ok su`asos jutofioerêgi`os, cuejras,
amo`iokas jso`ijljs y lamês `oko`imiaktos `oktaxtujcas qua pualak avo`jrsa la gormj
vocuktjrij (p.ad., ra`orljr uk vijda la astulios ak cj jlocas`ak`ij).

Vaprasaktj`iokas lisposi`iokjcas o mamorij la trjfjdo4 Astjs sok `oks`iaktas,

varfjcas a iktaerjtivjs. Iktaerjk mamorij pra`oks`iakta y `oks`iakta. Astêk racj`iokjljs
`ok cj pcjkigi`j`iðk la j`tiviljlas guturjs y ac coero la ofdativos. Jyuljk j `ompraklar
 :>7

taxtos as`ritos o j ra`orljr `osjs lac pjsjlo j vocuktjl pjrj pcjkigi`jr cj mador j``iðk la
`jrj jc guturo. As ac tipo la mamorij qua sa trjfjdj ak cj `oksuctj `ujklo sa ra`uarlj uk
trjumj y sa ca otorej uk siekigi`jlo kuavo j jceo qua qualð jcmj`akjlo la gormj
amo`iokjc y trjumêti`j.
Cj iktaerj`iðk ragcaxivj `oktrjstj y `ompjrj toljs cjs raprasaktj`iokas o mamorijs
pjrj la`ilir `uêc as cj qua mador ak`jdj ak cj situj`iðk j`tujc. Pi jceukjs
raprasaktj`iokas aktrjk ak `okgci`to, ko sa polrê bj`ar cj iktaerj`iðk ragcaxivj.

Gieurj 1.<. Axistak ligaraktas tipos la mamorij, ak guk`iðk lac tipo la jcmj`akjmiakto. Cj mamorij
ik`oks`iakta as jquaccj j cj qua ko takamos j``aso vocuktjrio8 cj `oks`iakta as jquaccj qua polamos avo`jr j
vocuktjl, y cj mamorij iktaerjtivj as ac rasuctjlo lac trjfjdo ak `omôk la jmfjs.

Cjs raprasaktj`iokas ik`oks`iaktas guk`iokjk malio saeuklo mês rêpiljs qua cjs
`oks`iaktas (@ozociko, 6>:1), co `ujc bj`a qua sajk muy agi`j`as paro pualak ljr cuejr
j arroras. Cos kiúos kj`ak soco `ok `jpj`iljl pjrj rajcizjr jpraklizjdas ik`oks`iaktas a
irêk `rajklo raprasaktj`iokas mês `ompcadjs j malilj qua vjyjk `ra`iaklo bjstj polar
takar mamorij axpcí`itj ak cj ikgjk`ij (jcralalor la cos < júos) y polar iktaerjr cj
ikgormj`iðk la gormj mês jla`ujlj j malilj qua cjs êrajs `arafrjcas sa vjyjk
 :>5

lasjrroccjklo. Qk jlucto posaa siata tipos la mamorijs ligaraktas y uk kiúo soco tras8
por tjkto, `jlj
`j lj vaz qua ac jlucto iktarj`tôa `ok uk fafé, asta taklrê qua trjksgormjr cj
ikgormj`iðk pjrj polar jljptjrcj j sus `jpj`iljlas `oekitivjs y amo`iokjcas
(@rittaklak, 6>:1).
Cj iktaerj`iðk ragcaxivj soco sa jc`jkzj ak cj ikgjk`ij `ujklo axista uk lasjrrocco
`arafrjc qua parmitj ukj mjluraz `oekitivj. Ak jlocas`aktas y jluctos sa prolu`a
`ujklo bjy uk aquicifrio aktra cj mamorij axpci`itj y cj impcí`itj. Pi cj situj`iðk
amo`iokjc lasforlj cjs `jpj`iljlas la pro`asjmiakto la cj ikgormj`iðk y ragcaxiðk,
tjmpo`o polrê ljrsa ukj mamorij la trjfjdo jla`ujlj. ^jrj polar jlquirir uk aquicifrio
aktra cos ligaraktas tipos la mamorij, bj lafilo axistir ak cj ikgjk`ij ukj raeucj`iðk
amo`iokjc `ok cos `uiljloras jla`ujlos. Pi ko bjy jluctos `jpj`as la raeucjr jc kiúo,
asta ko sarê `jpjz la jpraklar j jutorraeucjrsa y ko polrê usjr la gormj agi`jz su
mamorij la trjfjdo.
Cos molacos la mamorij impcí`itj, raeucjk cj `oklu`tj pra`oks`iakta la `jlj líj j co
cjreo la tolj cj vilj8 por adampco, ko paksjmos ak `ðmo takamos qua jkljr o pokarkos
cj ropj `ujklo kos cavjktjmos. J`tujmos la gormj jutomêti`j y, si ko sa prolu`a ac
aga`to asparjlo, aktok`as ra`urriramos j cj mamorij la trjfjdo pjrj j`tujr
`oks`iaktamakta la ukj mjkarj ligarakta mês sogisti`jlj qua provoqua uk jpraklizjda
kuavo.
¿^aro qué o`urra `ujklo cj situj`iðk tiaka ukj `jrej amo`iokjc muy acavjlj?
Aktok`as ko polramos pro`asjr co qua o`urra `ok kuastrj pjrta `oks`iakta y sa j`tivjrêk
ra`uarlos la cj mamorij impcí`itj jso`ijlos j mialo, iklagaksiðk o jerasiðk. Ko
polramos j`tujr usjklo cj mamorij la trjfjdo, puasto qua astjramos prisiokaros la cjs
amo`iokas, cjs `ujcas kos impalirêk avjcujr cos pros y `oktrjs la cjs ligaraktas
posificiljlas la j`tuj`iðk.
j`tuj`iðk.
Cj mamorij impcí`itj tjmfiék ik`cuya cos molacos o asquamjs la parsokjciljl la cj
aljl jluctj (Youke, 6>:0) qua jpraklimos ak cj ikgjk`ij pjrj sjfar `ðmo
`omportjrkos. Ak cjs racj`iokas la pjradj qua takejmos `omo jluctos, taklaramos j
raprolu`ir cos molacos iktarkos qua jpraklimos ak cj ikgjk`ij, yj qua astjrêk
`oligi`jlos ak gormj la mamorij impcí`itj (Mjrroka, 6>>>).
Jc mismo tiampo qua jcmj`akjmos la gormj ik`oks`iakta cos mialos o cjs `osjs
jerjljfcas, eujrljmos tjmfiék mamorij la cos ma`jkismos la raeucj`iðk qua bamos
uticizjlo ak ac pjsjlo pjrj coerjr ukj bomaostjsis. J fjsa la rapatirsa, sa `okvartirêk ak
jutomêti`os a ikvocuktjrios, a ik`cuso ak mu`bos `jsos ak jceo qua bjramos ak `oktrj
la kuastrj vocuktjl. Pi jceo rasuctð ôtic o fakagi`ioso ak ac pjsjlo, qualj jcmj`akjlo ak

:>2

kuastrj mamorij impcí`itj (profjfcamakta ciejlo j uk ik`ramakto ak cos kivacas la

lopjmikj) y, jkta uk astímuco simicjr, co rapatiramos, jukqua ak cj j`tujciljl rasucta
ik`okvakiakta o pjtocðei`o. Wajmos uk adampco prê`ti`o la ukj pj`iakta4

Avj as ukj mudar la 61 júos qua j`ula j `oksuctj por uk

profcamj la ofasiljl mðrfilj. Jukqua bj iktaktjlo mu`bjs
liatjs, ko `oksieua parlar paso porqua ko puala ladjr la ljrsa
jtrj`okas `ok cos qua piarla tolo co ejkjlo. @ujklo sa ca
praeuktj por su ikgjk`ij, `omaktj qua gua `rijlj por su jfuacj,
porqua sus pjlras astjfjk siampra trjfjdjklo. Astj siampra
astjfj `o`ikjklo y ca iksistíj mu`bo ak qua `omiarj. \oljvíj
ra`uarlj `ok pcj`ar `ujklo sa `omíj tolo ac pcjto y su jfuacj,
muy `oktaktj, ca praeuktjfj si quaríj mês. Jkta cj praeuktj la si
ko `raa qua puala astjr uticizjklo cj `omilj `omo gormj la
jkucjr cj jksialjl, yj qua cos momaktos mês gaci`as la su vilj
guarok `ujklo astjfj `ok su jfuacj y astj ca iksistíj j `jlj
momakto j qua `omiarj. Cj pj`iakta li`a qua kuk`j co bjfíj
visto jsí, paro qua ko puala avitjr `omar `jlj vaz qua sa poka
karviosj.

Ak ac `jso la Avj cj `omilj j`tôj `omo astjficizjlor lac êkimo, yj qua jpraklið la
paquaúj qua `omiaklo ljfj sjtisgj``iðk j su jfuacj y sa saktíj mador jc bj`arco. Pu
ik`oks`iakta bj jso`ijlo cj `omilj `ok sjtisgj``iðk, pcj`ar y trjkquiciljl, y `jlj vaz
qua jceo cj jga`tj, `oma la gormj `ompucsivj por ak`imj lac címita la sj`ialjl.
Cos ikliviluos `ok uk jpaeo saeuro tiakak fiak iktaerjlos cos tras sistamjs la
mamorij y, por co tjkto, j`tôjk la ukj gormj `obarakta ak guk`iðk la cjs `ir`ukstjk`ijs.
^aro cjs parsokjs `ok uk jpaeo iksaeuro ko pualak bj`ar asto `ok gj`iciljl y ejstjk
mu`bj akareíj ravisjklo cos pro`asos, tamak ko bj`ar co qua as mês jla`ujlo o
simpcamakta cas jsustj co qua pualj pjsjr si j`tôjk la ukj gormj latarmikjlj
(@rittaklak 6>>6).

Ak cjs aktravistjs iki`ijcas, cos pj`iaktas j`ulak j cj `oksuctj `ok kjrrj`iokas

ra`oeiljs ak su mamorij apisðli`j4 kos bjfcjk la ra`uarlos, axpariak`ijs, `raak`ijs,
at`. @omo tarjpautjs, takamos qua ak`oktrjr cos ma`jkismos ik`oks`iaktas sufyj`aktas

:>9

qua partaka`ak j cj mamorij impcí`itj. Ak mi axpariak`ij, cj ikmaksj mjyoríj la cos

profcamjs qua trjak cos pj`iaktas j `oksuctj astêk eakarjlos por pro`asos jutomêti`os
qua ko sok `jpj`as la moligi`jr por sí mismos. @omo ma eustj axpci`jrcas, as ukj cu`bj
aktra su `oks`iakta y su ik`oks`iakta.
^or ligaraktas motivos, tolos bamos lafilo raprimir, liso`ijr o simpcamakta ocviljr
avaktos la kuastro pjsjlo qua, por cj fiocoeíj la kuastro `arafro, ko ladjk la ikgcuir ak
cjs raspuastjs qua ljmos jkta ligaraktas astímucos ak cj j`tujciljl. Iktaerjr astjs
mamorijs impcí`itjs ak cj kjrrjtivj la kuastrj vilj, ukj vaz qua sa bj`ak `oks`iaktas,
kos parmita usjrcjs o ra`bjzjrcjs j vocuktjl. ^jrj coerjr asto, lafamos jyuljr j cos
pj`iaktas j `oko`ar su propij bistorij a iktaerjr cos ra`uarlos axpcí`itos `ok cos
impcí`itos, ak co qua jceukos jutoras ccjmjk maktjcizj`iðk (Gokjey, 6>:<). Piaeac
(6>::) as`rifa4

«… miaktrjs qua astos molacos maktjcas impcí`itos axistak ak tolos kosotros

polamos cifarjrkos lac polaroso a iksilioso molo ak qua jctarjk kuastrj
par`ap`iðk lac jquí-jborj ak kuastrjs saksj`iokas y kuastrjs `raak`ijs. Wiaklo
proguklj y `cjrjmakta ak kuastro muklo iktarko la ukj gormj qua promuavj cj
iktaerj`iðk la cj mamorij. @ujklo asto sa coerj cjs piazjs sapjrjljs la cj mamorij
impcí`itj qualjk ukiljs ak uk muklo mês `ompcado, gcaxifca y jljptjtivo ak cj
gormj la cj mamorij axpcí`itj…¸ (pêe. :95).

MAK\JCITJ@IÐK
@omo pjlra la los bidjs ko pualo ladjr la paksjr muy j makulo `ðmo sarê cj
imjeak qua taklrêk la mí mis bidjs ak ac guturo, si sa bjfrêk saktilo `uiljljs y
quariljs, jc mismo tiampo qua fiak alu`jljs. Cj racj`iðk `ok mis bidjs vj j mês jccê la
co iktaca`tujc y `oka`tj lira`tjmakta `ok mi yo parsokjc. Pik lulj ba ikgcuilo mu`bo ak
co qua mis bidjs sok boy líj y ak co qua sarêk, paro ko as makos `iarto qua accjs tjmfiék
bjk `okgormjlo mu`bo la co qua yo soy.
Ac pro`aso tarjpéuti`o sa fjsj ak los erjklas jspa`tos4 uko as cj racj`iðk la jpaeo
(jcijkzj tarjpéuti`j) qua sa astjfca`a aktra ac pj`iakta y ac tarjpautj8 ac otro as cj
`jpj`iljl la maktjcizj`iðk la jmfos pjrj polar coerjr uk aquicifrio maktjc y gísi`o qua
trjiej sjcul jc pj`iakta. Cj maktjcizj`iðk as cj guk`iðk ragcaxivj qua parmita
ofsarvjrkos j kosotros y j cos lamês `ok sus astjlos maktjcas, qua ik`cuyak lasaos,
ofdativos, vjcoras o j`titulas (Gokjey y Cuytak, 6>:<). @ujklo kj`a, ac fafé lapakla
`ompcatjmakta la sus `uiljloras y vjk j sar accos ac aspado ak ac qua vj j mirjrsa pjrj
 ::>

postariormakta varsa j sí mismo. Cj imjeak qua vaj ragcadjlj ak sus `uiljloras sarê cj
qua iktarkjci`a `omo su varljlaro yo.
Pi cos pjlras sok `jpj`as la maktjcizjr, asto as, la raeucjrsa amo`iokjcmakta j sí
mismos y la bj`arco `ok cos lamês, ac kiúo taklrê ukj fjsa saeurj lasla cj qua axpcorjr
ac muklo y uk ragueio saeuro jc qua raerasjr `ujklo bjyj ik`artilumfra. @omo bamos
visto j co cjreo lac `jpítuco, si asto ko o`urra, ac kiúo taklrê qua fus`jr astrjtaeijs la
raeucj`iðk ligaraktas pjrj polar saktir qua tiaka `jpj`iljl la `oktrocjr su aktorko (Bjrt,
6>::). Cj maktjcizj`iðk tiaka cuejr ak cjs racj`iokas pjtarko-gicijcas, ak cj as`uacj, ak
cjs jmistjlas o ak cjs racj`iokas la pjradj.

Dosé as uk progasor la Pa`ukljrij la 0< júos qua viaka j

`oksuctj por ukj laprasiðk qua ca ladj jeotjlo y sik akareíj.
Piampra bj silo ukj parsokj muy laportistj y astj jstakij ca
mocastj lofcamakta. Pu pjradj viaka `ok éc y sa va lasla ac
primar momakto qua bjy ukj erjk `ompci`iljl aktra accos. Ca
pilo j accj qua aspara ak cj sjcj la asparj y ma qualo j socjs `ok
éc. @ujklo ca praeukto sofra su pjsjlo, co primaro qua ma li`a
as qua j cos psi`ðcoeos kos ak`jktj bjfcjr la cj ikgjk`ij y qua cj
suyj gua uk lasjstra `ok uk pjlra jc`obðci`o y ukj mjlra
jeotjlj `ok gifromijceij.
\4 ¿Zué tjc tu racj`iðk la pjradj?
@4 Aso as co mador qua ma bj pjsjlo ak cj vilj, lasla qua kos
`oko`imos y kos akjmorjmos somos uk jpoyo mutuo ac uko pjrj
ac otro Cos los takamos gjmicijs muy `ompci`jljs y ko polamos
`oktjr `ok accos. @ujklo astoy j su cjlo, ma siakto
`ompcatjmakta saeuro. \akamos kuastrjs ligarak`ijs, por
supuasto, paro sé qua la jceukj mjkarj cjs suparjramos.
\4 J cos psi`ðcoeos kos eustj la`ir qua `ok accj ta siaktas visto,
qua puala caar laktro la ti.
@4 As axj`tjmakta aso.

Laktro la cjs ligaraktas pjrtas la kuastrj parsokjciljl, Gokjey (Corakziki & Gokjey,
 :::

6>:0) las`rifið iki`ijcmakta uk yo ragcaxivo u ofsarvjlor iktarko la cj vilj maktjc. Pik

asta ofsarvjlor ko somos `jpj`as la ligarak`ijr cjs axpariak`ijs sufdativjs la cjs
rajciljlas ofdativjs. @ujklo bjy ukj ikuklj`iðk la amo`iokas qua kos impilak rjzokjr
o paksjr `ok `cjriljl, ko sa pualak avjcujr cjs ligarak`ijs aktra saktimiaktos y ba`bos
(Jccak, 6>:0). Ac jpaeo y cj maktjcizj`iðk sok los `ok`aptos qua vjk totjcmakta ukilos,
yj qua cos pjlras `jpj`as la raeucjrsa amo`iokjcmakta jyuljk j sus bidos j bj`arco.
@ujkto mês saeuro bjyj silo ac jpaeo, mjyor `jpj`iljl la maktjcizj`iðk
ak`oktrjramos ak cos kiúos, tjkto ak su ikgjk`ij `omo j co cjreo la tolj su vilj.
Cj `jpj`iljl la maktjcizj`iðk ak cj jlocas`ak`ij y cj aljl jluctj sa fjsjk ak cos
sistamjs la raeucj`iðk lac jga`to qua tuvimos ak cj ikgjk`ij. Ak cos trjstorkos qua
trjfjdjmos ak asta cifro sufyj`ak `omo bamos visto axpariak`ijs y jpraklizjdas qua bjk
takilo ukj `jrej amo`iokjc muy guarta lasla cos primaros júos la vilj y qua bjk
provo`jlo ukj ka`asiljl la jcartj `okstjkta y, `oksa`uaktamakta, la astrjtaeijs la
raeucj`iðk pjrj polar mjktakar ukj astjficiljl amo`iokjc. Ak mu`bos `jsos astjs sa
`okviartak ak cj pjtocoeíj.
@omo polamos var ak cj sieuiakta gieurj, cos pjlras sa racj`iokjk la gormj ligarakta
`ok sus bidos ak guk`iðk la su propio tipo la jpaeo. Cos pjlras, jc sarvir `omo
`om o uk aspado
lokla sa ragcadj ac kiúo, eakarjk ukjs vjrijfcas psi`ocðei`js ligaraktas ak ac kiúo ak
guk`iðk la `ðmo sa vaj ragcadjlo ak cjs maktas la cos pjlras.
 ::6

Gieurj 1.1. Ligarak`ij la cos pjlras ak racj`iðk `ok cos bidos saeôk takejk uk jpaeo saeuro o iksaeuro.

Bjy `ujtro vjrijfcas qua sok gukljmaktjcas j cj borj la las`rifir cos pro`asos la
maktjcizj`iðk (Gokjey y Cuytak, 6>:<)4
Jutomêti`o-vocuktjrio4 Ak cj primarj pjrta la asta `jpítuco bamos visto `ðmo cos
saras bumjkos, jkta situj`iokas la jcartj, `rajk astrjtaeijs la raeucj`iðk pjrj soportjr cj
ik`artilumfra. Astjs pualak sar jljptjtivjs o vocvarsa ríeiljs y pjtocðei`js. Ak astos
`jsos, sa `okviartak ak pjtrokas jutomêti`os. Cos ikliviluos `ok jctj `jpj`iljl la
maktjcizj`iðk pualak jumaktjr su rapartorio la `oklu`tjs y amo`iokas pjrj j`tujr la
gormj gcaxifca y vocuktjrij grakta j ligaraktas `ir`ukstjk`ijs.
Akgo`jlo iktarkj-axtarkjmakta4 Cos ikliviluos `ok ukj jctj `jpj`iljl la
maktjcizj`iðk pualak ra`oko`ar cos astjlos amo`iokjcas iktarkos tjkto la sí mismos
`omo la cos lamês. Cjs parsokjs `ok ukj jctj maktjcizj`iðk sok `jpj`as la ko
lasforljrsa por astjlos iktarkos kaejtivos y ko sar siampra suspi`j`as o mialosos
grakta j cjs raj``iokas la cos lamês.
Oriaktjlo j uko mismo-oriaktjlo j otros4 Cjs parsokjs qua bjk saktilo `ucpj y
 ::0

vareóakzj ak cj ikgjk`ij ak`uaktrjk qua sus racj`iokas `ok cos lamês pualak rasuctjr
muy locorosjs y `rajk astrjtaeijs pjrj protaearsa lac mjcastjr. Cj astrjtaeij mês `omôk
as `uiljr la cos lamês (`uiljlor) o `uiljr soco la uko mismo (kjr`isistj). Waramos asto
`ok mu`bo mês latjcca ak ac prðximo `jpítuco. ^or adampco, cj parsokj iktuya qua ko
mara`a sar jmjlj por sí mismj y ka`asitj bj`ar `osjs por cos lamês pjrj sar j`aptjlo o,
ak ac otro axtramo, ko asparj kjlj la kjlia y `oksilarj qua tolo ac muklo lafa `uiljrco
(kjr`isistj).
@oekitivo-jga`tivo4 Cos pjlras, ak guk`iðk la su propij maktjcizj`iðk, ikgcuirêk ak
sus bidos. \jc y `omo vimos ak ac ôctimo `jpítuco, ak guk`iðk la sus jpraklizjdas
taklarêk j ljr mês importjk`ij j cos vjcoras `oekitivos o j cos jga`tivos. Par `jpj`as la
vjrijr la uk akgoqua mês rj`iokjc j otro mês amo`iokjc y vi`avarsj ak guk`iðk la cjs
`ir`ukstjk`ijs as muy importjkta pjrj coerjr ukj raeucj`iðk amo`iokjc, tjkto iktarkj
`omo ak racj`iðk j cos lamês.

@omosarê
tarjpij varamos
jyuljr`ok mês
j cos latjcca jakjpraklar
pj`iaktas cj saeuklj pjrta lac cifro,
j «maktjcizjr¸, kuastrojofdativo
aksaújrcas ak cj
bj`ar jquacco
qua ko puliarok jpraklar ak cos primaros júos la vilj. @omo gieurjs la jpaeo
trjksitorijs, cos tarjpautjs lafamos ljrcas ac aspj`io y cj `okgijkzj pjrj qua pualjk
`oko`arsa, jyulêklocas j aktaklar sus profcamjs y lêklocas cjs barrjmiaktjs pjrj
coerjrco. @ok cj maktjcizj`iðk, gcaxificizjmos cos pjtrokas qua sa bjk vuacto ríeilos y
pjtocðei`os, y cos trjksgormjmos ak jljptjtivos y gcaxifcas. Maktjcizj`iðk as
gcaxificiljl8 co opuasto j cjs astrjtaeijs la `oktroc qua sok ríeiljs y jutomêti`js.
Va`orljr jceo as `rajr uk ra`uarlo kuavo y cj prasak`ij la uk tarjpautj qua eakarj
`okgijkzj puala jyuljr j raproerjmjr ac vjcor amo`iokjc la co qua o`urrið. Cos ba`bos
ko pualak `jmfijrsa, paro sí cj vjcak`ij amo`iokjc jso`ijlj j accos. Asto parmita
gcaxificizjr cos pjtrokas la raspuastj ak ac prasakta jkta situj`iokas qua ra`uarlak j
ba`bos lac pjsjlo.
Erjk pjrta la co qua o`urrið ak cos primaros júos la vilj parmjka`a ak cj mamorij
impcí`itj (ik`oks`iakta) la gormj pro`alimaktjc y aeosiktðki`j. @omo varamos ak
latjcca, cjs ikmarsiokas la cos `ciaktas ak cjs saksj`iokas lac pjsjlo ak prasak`ij lac
tarjpautj parmitak ravivir co qua o`urrið, iktaerêkloco ak cj mamorij axpcí`itj. ^jrj
polar maktjcizjr lafamos trjfjdjr `ok cos ra`uarlos tjkto impcí`itos `omo axpcí`itos8
iktaerêklocos polamos uticizjr cj mamorij la trjfjdo. Poco cos saras bumjkos tiakak cj
`jpj`iljl la «maktjcizj`iðk¸.
 Qkj vaz qua cos pj`iaktas sa siaktak saeuros `ok kosotros, `omo tarjpautjs y

::<

parsokjs, sus pjtrokas la `oklu`tj sa irêk bj`iaklo mês gcaxifcas y polrêk j``alar j sus
ra`uarlos sik mialo, la ukj gormj iktaerjlj (`oekitivj y amo`iokjcmakta)8 ko bjfrê
ka`asiljl la saeuir raprimiéklocos o liso`iêklocos. Asto cas parmitirê uticizjr ra`ursos
mês sogisti`jlos pjrj rasocvar situj`iokas lac prasakta. ^jrjlðdi`jmakta, lavocvamos j
cos pj`iaktas ukj saksj`iðk la `oktroc sofra `osjs qua jktas saktíjk `omo ik`oktrocjfcas
y qua, por co tjkto, yj ko ka`asitjk `oktrocjr.

@OK@CQPIOKAP
Ak cos primaros júos la vilj, ac kiúo axpcorj ac muklo uticizjklo `omo fjsa saeurj j
cos `uiljloras. Pi astos ko astêk lispokifcas la ukj gormj jla`ujlj, ac kiúo fus`jrê
listiktos acamaktos qua ca sirvjk `omo fjsa y ragueio saeuro pjrj jutorraeucjrsa.
Pi ac kiúo siakta j cos pjlras po`o pravisifcas y/o po`o jga`tuosos, `rajrê astrjtaeijs
la `oktroc pjrj raeucjrsa y avitjr cj ik`artilumfra y ac mjcastjr. Cjs astrjtaeijs la
raeucj`iðk pualak sar la mu`bos tipos, aktra cjs qua ak`oktrjmos avitj`iðk,
parga``iokismo, jfuso la sustjk`ijs o trjstorkos jcimakti`ios. Jceukjs pualak jpjra`ar
ak cj ikgjk`ij, jukqua co mês gra`uakta as qua co bjejk lurjkta cj jlocas`ak`ij o ik`cuso
ak cj aljl jluctj, jkta uk avakto trjumêti`o qua puala lasforljr cjs astrjtaeijs la
`oktroc. J makulo, cos ma`jkismos la raeucj`iðk amo`iokjc uticizjlos `omo
ikstrumaktos pjrj mjkadjr cj ik`artilumfra o ac mjcastjr sa j`jfjk `okvirtiaklo ak otro
profcamj.
Bjy ligaraktas tipos la mamorij lokla sa jcmj`akjk cos jpraklizjdas, qua pualak ljr
cuejr j pjtrokas la `oklu`tj y amo`iokjcas qua parmjka`ak la gormj ríeilj jc astjr
muy `oksociljlos ak cj mamorij impcí`itj o amo`iokjc. @ok cj jyulj lac tarjpautj, cj
maktjcizj`iðk parmita j cos pj`iaktas `oko`ar astos pjtrokas ik`oks`iaktas pjrj ampazjr
j `jmfijrcos por otros qua rasuctak mês jljptjtivos. Ac `oko`arsa y raproerjmjr asjs
axpariak`ijs amo`iokjcas parmitirê mjkadjrcjs y vjcorjr `uêc as cj raspuastj mês
jla`ujlj.
Cj maktjcizj`iðk jyulj j `oko`ar por qué sa eastjrok astjs mamorijs, y jlamês
parmita moligi`jrcjs, gcaxificizjr cjs raspuastjs la jgroktjmiakto y ra`oco`jr cj fjsa
saeurj laktro lac pj`iakta. Asto ca jyulj j jutorraeucjrsa y raspoklar la gormj
vocuktjrij y ko jutomêti`j jkta avaktos qua ca provo`jk mialo o jksialjl. Maktjcizjr as
jyuljr j iktaerjr cjs axpariak`ijs ak cj mamorij kjrrjtivj y ra`oko`ar cos ra`uarlos
impcí`itos, jyuljklo j cos pj`iaktas j jutorraeucjrsa y raeucjrsa ak siktokíj `ok cos
lamês.
 ::1

Ac molaco ^JV@QWA
7
\oljs cjs gjmicijs sok ieujcas ak sus jcaeríjs, paro `jlj ukj as ligarakta ak su
laserj`ij.
Cav \ocstoi

@ujklo Focwfy ampazð j lasjrroccjr sus taoríjs sofra ac jpaeo ak cos kiúos ak
racj`iðk j sus `uiljloras, co bizo ikgcuak`ijlo por astulios la atocoeíj qua saújcjfjk cj
importjk`ij lac `uiljlor ak ac `omportjmiakto la cj las`aklak`ij. Axparimaktos `omo
cos la Bjrcow ‐qua ikvastiejfj cj `oklu`tj la cos mokos `ujklo arjk `rijlos sik sus

mjlras‐
ampazð jopraeuktjrsa
cos astuliossi sofra
ac sar acbumjko kola
priktike Corakz ikgcuyarok
`ompjrtiríj mu`bj lamu`bo ak Focwfy,
su psi`ocoeíj qua
`ok otros
jkimjcas, ljlo qua yj `ompjrta erjk pjrta la su gisiocoeíj (Hjrak, :992). Zuizês gua
aso co qua ma akjmorð j primarj vistj la cj taoríj lac jpaeo, ac molo ak qua maz`cjfj
la gormj axtramjljmakta acaejkta cj psi`ocoeíj y cj fiocoeíj lac sistamj karvioso.
J ligarak`ij la cos rapticas, cj racj`iðk la cjs `ríjs la cos mjm
mjmígaros
ígaros y cjs jvas `ok sus
`uiljloras as vitjc lurjkta cjs primarjs atjpjs la cj vilj, as ukj `uastiðk la vilj o
muarta. Astj racj`iðk ko vj j sar soco la `uiljlo y jcimaktj`iðk, siko qua tjmfiék
impci`jrê `iartos jpraklizjdas qua sarêk ka`asjrios ak atjpjs postarioras, `omo cj
raprolu``iðk. Pa bj ofsarvjlo qua jquaccos primjtas qua `ra`ak sik `oktj`to `ok su
mjlra, tiakak postariormakta mu`bos profcamjs ak cj aljl jluctj pjrj polar vik`ucjrsa
`ok su proeakia y ljrca cos `uiljlos ka`asjrios (Bjrt, 6>::).
¿Zué puala o`urrirca j uk `j`borro la `ujcquiar mjmígaro o j uk fafé si ko bjy
kikeôk `uiljlor qua pualj jtaklarca o `uiljrca? Ak `okli`iokas kjturjcas astjríj
`oklakjlo j ukj muarta saeurj. Bjy môctipcas astulios qua lamuastrjk qua ac `oktj`to
gísi`o y cos `uiljlos la cj mjlra jyuljk jc lasjrrocco `arafrjc sjko la cjs `ríjs.
Ak ac `jpítuco 6 vimos qua axista uk `ir`uito `arafrjc racj`iokjlo `ok ac `uiljlo la cj
proeakia ak cos pjlras y ac lac pêki`o/sapjrj`iðk qua sa j`tivj ak cos `j`borros `ujklo
asta `uiljlo ko astê lispokifca (^jkhsapp, 6>><, 6>>9). @ujklo asto o`urra sa fus`j cj
`ompjúíj la otros ikliviluos qua jyulak j propor`iokjr ukj saksj`iðk la saeuriljl. Pi
asto ko as posifca, sa prolu`a ukj j`tivj`iðk lac molo cu`bj/buílj, si cj jmakjzj as

::7

ax`asivj, lac pjrjsimpêti`o, `ok cj `oksieuiakta liso`ij`iðk.

Asta `ir`uito astê `okstruilo gicoeakéti`jmakta sofra otro mês primitivo qua as ac lac
mialo y ac locor qua `ompjrtimos `ok ac rasto la cos vartafrjlos. Cos térmikos pualak
ccavjr j `okgusiðk, paro astos los `ir`uitos `arafrjcas impci`jk êrajs jkjtðmi`js y
gisiocðei`js listiktjs (^jkhsapp, 6>><, 6>>98 ^jkhsapp y Fivak, 6>:6). Ac `ir`uito lac
pêki`o/sapjrj`iðk astê racj`iokjlo `ok cj gjctj la opiê`aos ak ac `arafro. Miaktrjs qua
cjs fakzolij`apikjs sok muy agi`j`as pjrj lasj`tivjr ac mialo paro ko guk`iokjk pjrj
`jcmjr ac pêki`o, `ok cos opiê`aos o`urra co `oktrjrio4 ko guk`iokjk fiak pjrj ralu`ir ac
mialo, paro sok muy agi`j`as pjrj lismikuir cj jksialjl por sapjrj`iðk.
^êki`o as co qua siakta uk `j`borro `ujklo par`ifa j su `uiljlor `omo ikj``asifca y
ac mialo as cj amo`iðk jkta uk astímuco `ok`rato o imjeikjrio qua puala supokar uk
paciero. As la`ir, sa puala takar mialo y ko saktir pêki`o/sapjrj`iðk, paro ko puala
o`urrir jc `oktrjrio. Pa sjfa tjmfiék qua cos `ir`uitos `arafrjcas lac mialo y cj jksialjl
astêk íktimjmakta racj`iokjlos `ok ac locor y cj rjfij. \jkto as jsí qua sa `raa qua sa
j`tivjk a ikbifak mutujmakta (^jkhsapp y Fivak,
F ivak, 6>:68 Bjrt, 6>:6). ^or tjkto, `jlj vaz
qua bjyj ukj rupturj ak cj racj`iðk la jpaeo, sa j`tivjríjk simuctêkajmakta cos `ir`uitos
lac mialo, lac locor y la cj rjfij.
@omo vamos erêgi`jmakta ak cj gieurj 7.:, cjs amo`iokas astêk racj`iokjljs aktra sí.
Cj j`tivj`iðk lac `ir`uito/sapjrj`iðk `okccavj cj jpjri`iðk lac mialo y cj `oksieuiakta
jksialjl, y simuctêkajmakta provo`j rjfij ak ukj `js`jlj la j`okta`imiaktos
fiocðei`os a ik`oks`iaktas,
ik`oks`iaktas, iklapakliaktas la cj vocukt
vocuktjl
jl la cj parsokj.
 ::5

Gieurj 7.:. ^olamos var `ðmo ligaraktas amo`iokas qua impci`jk ligaraktas `ir`uitos `arafrjcas `rajk
pro`asos ak `js`jlj qua jga`tjk jc `arafro y `oksieuiaktamakta j cjs
cj s amo`iokas y j cjs `oklu`tjs.

Ak ac `jpítuco 6, vimos ak latjcca `ðmo guk`iokj tolo co racj`iokjlo `ok ac

pêki`o/sapjrj`iðk. Ak asta `jpítuco voy j lasjrroccjr qué aga`tos tiaka su j`tivj`iðk ak
ligaraktas amo`iokas la cj psi`ocoeíj bumjkj `omo sok ac mialo y cj jksialjl, cj irj, cj
`ucpj y cj vareóakzj.
AC MIALO
Ac mialo as ukj amo`iðk fêsi`j ak tolos cos saras vivos, y gukljmaktjc pjrj cj
suparvivak`ij, qua sa j`tivj `ujklo ac `arafro par`ifa qua bjy ukj situj`iðk qua pokej
ak paciero cj iktaeriljl gísi`j. Ak bumjkos, cj jusak`ij (gísi`j o amo`iokjc) la cjs
gieurjs la jpaeo provo`j ukj saksj`iðk la mialo por cj lasprota``iðk qua `okccavj.

«Ak`oktrjmos ikli`jloras pjrj ukj `cjrj jso`ij`iðk aktra jksialjl la sapjrj`iðk y

profcamjs guturos la jksialjl y jtjquas la pêki`o. Astos rasuctjlos jpoyjk ukj
`ok`aptujcizj`iðk la cj psi`opjtocoeíj lac lasjrrocco la cos trjstorkos la jksialjl...
 Cos kiúos qua sugrak la uk trjstorko la jksialjl por sapjrj`iðk polríjk astjr gjctos

::2

lasla paquaúos, la bjficiljlas qua cas jyulak j tocarjr jksialjl y amo`iokas

guartas, qua sarêk muy importjktas pjrj uk lasjrrocco sjko¸ (pêe. :, ^jkhsapp,
6>>9).

\olos bamos saktilo mialo ak jceôk momakto y co qua vj j bj`ar qua cj situj`iðk
rasucta trjumêti`j o ko as cj vjcorj`iðk sufdativj lac riaseo, as la`ir, cj saksj`iðk la
`oktroc. Ak cj ikgjk`ij `jra`amos la asj saksj`iðk la `oktroc, qua sa irê jlquiriaklo ak
cjs racj`iokas `ok cos jluctos. Ko ofstjkta, si ko sa ra`ifak cos `uiljlos ka`asjrios por
pjrta la cos `uiljloras, fiak por kaecieak`ij o por mjctrjto, sa pokak ak mjr`bj
ma`jkismos la jcartj qua j`tivjk simuctêkajmakta cos `ir`uitos lac mialo y cj irj. Ac
`arafro eujrlj mamorij la astjs rupturjs ak ac jpaeo `omo avaktos pacierosos y muy
locorosos. Astos ra`uarlos qualjk liso`ijlos y jcmj`akjlos la gormj trjumêti`j ak co
qua ccjmjmos mamorij ik`oks`iakta o impcí`itj (Eikot, 6>:1).
Ac kiúo qualj prisiokaro la uk síklroma la Asto`ocmo jga`tivo, yj qua jc ko takar

ra`ursos
astru`turjramo`iokjcas
sus mjpjs yla`oekitivos pjrjy polar
axpariak`ijs maktjcizjr
siekigi`jlos co o`urrilo,
`oekitivos as ik`jpjz
y jga`tivos la
(Cðpaz,
6>>2). Ac kiúo iktaktj avitjr vocvar j saktir cjs saksj`iokas la mialo y moligi`j sus
`oklu`tjs y amo`iokas ak fus`j la uk aquicifrio. ^jrj acco, `jmfij su gormj la
racj`iokjrsa `ok cos `uiljloras (`jmfios ak ac tipo la jpaeo) y, si ac mialo bj silo muy
iktakso, sa prolu`a ukj liso`ij`iðk trjumêti`j j kivac `arafrjc y `orporjc.
Ac mialo as ukj axpariak`ij lasjerjljfca y locorosj qua tiaka cj misiðk la protaear cj
iktaeriljl gísi`j y maktjc la cos ikliviluos. Astjs axpariak`ijs provo`jk `jmfios j tras
kivacas (var gieurj 7.6)4
 ::9

Gieurj 7.6. Ac mialo provo`j `jmfios ak cj mamorij impcí`itj pjrj avitjr qua cj situj`iðk pualj rapatirsa, o
astjr prapjrjlos si vuacva j ljrsa. Astos `jmfios sa ljrêk j kivac somêti`o, amo`iokjc y `oekitivo.

Kivac somêti`o4 Ak ukj situj`iðk la mialo, ac `uarpo `jmfij su gisiocoeíj pjrj

akgraktjrsa jc paciero8 asto ik`cuya taksiðk mus`ucjr, tjqui`jrlij, bipartaksiðk, at`.
(Pjcposhy, 6>>2). Jlamês, eujrlj mamorij somêti`j la co o`urrilo pjrj polar astjr
mês jcartj ak ac guturo (Ljmjsio, 6>::8 P`jar, 6>:<) y, ak `jsos axtramos, sa prolu`a
ukj liso`ij`iðk somêti`j (Kiyakbuis, 6>>>). Ak `ujcquiar `jso, ac ikliviluo siakta
jksialjl la gormj `ir`ukstjk`ijc si cj situj`iðk vuacva j ljrsa o ra`urrakta si ac mialo sa
bj`a parmjkakta.
Kivac amo`iokjc4 Cj j`tivj`iðk la cos `ir`uitos racj`iokjlos `ok cj jcartj jga`tj j cjs
amo`iokas y sa prolu`ak `jmfios ak su iktaksiljl y ac molo la mjkadjrcjs.
Kivac `oekitivo4 @ujklo bjy ukj axpariak`ij siampra axista uk jpraklizjda8 `ujkto
mjyor saj cj iktaksiljl lac astímuco mês erjfjlo qualjrê ak cj mamorij impcí`itj. Ac
sar bumjko as ac ôki`o jkimjc qua as `jpjz la ra`orljr j vocuktjl `osjs lac pjsjlo y
polar pravar co qua o`urrirê ak ac guturo. @ujklo bj`amos asto la gormj kaejtivj puala
tomjr los gormjs listiktjs4

Jksialjl jkti`ipjtorij4 Astj o`urra `ujklo kuastrj makta sa vj jc guturo pjrj

pcjkigi`jr posifcas situj`iokas la jcartj qua toljvíj ko bjk o`urrilo y qua puala qua ko
o`urrjk kuk`j.
 :6>

@ucpj4 Astj su`ala `ujklo cj makta ravisj, rapjsj o ko puala ladjr la ra`orljr jceo
qua o`urrið ak ac pjsjlo. Pu guk`iðk as jpraklar la jceo locoroso pjrj ko rapatir arroras
qua yj sa bjk `omatilo.

Cj ôki`j gormj la mjkadjr cjs jmakjzjs ak cos primaros júos la vilj as j trjvés lac
vík`uco `ok cjs gieurjs la jpaeo. Pi astjs ko sok `jpj`as la provaar saeuriljl, sa
`okviartak ak ac orieak lac mialo8 ac `arafro y ac `uarpo eujrljk mamorij lac locor
jso`ijlo j cj axpariak`ij y asta jpraklizjda qualj erjfjlo ak cj makta ik`oks`iakta.
@ok ac pjso la cos júos, sa irêk lasjrroccjklo mês ra`ursos pjrj jgroktjr cos riaseos y cjs
jmakjzjs, paro astos vjk j sar tjmfiék listiktos. @omo vimos ak ac `jpítuco jktarior, cos
ma`jkismos la raeucj`iðk pjrj tocarjr ac locor y cj jksialjl vjk j ir moligi`êklosa y, si
rasuctjk ôticas ak jceôk momakto, sarêk uticizjlos `jlj vaz `ok mês gra`uak`ij
(@rittaklak, 6>:1).

Jktokio tiaka 05 júos y fus`j bipkosis por su imposificiljl la

bjfcjr ak pôfci`o. \iaka uk trjfjdo qua ca axiea axpci`jr j cos
`ompjúaros jceukos jspa`tos racjtivos j `ðmo rajcizjr su trjfjdo
y asto ca provo`j uk mjcastjr akorma. Cj situj`iðk bj ilo j paor
ak cos ôctimos masas, yj qua siakta qua `jlj vaz ca lj mês mialo
bjfcjr y sar ofsarvjlo. ^rðximjmakta vj j takar qua prasaktjr
ukos rasuctjlos grakta j mu`bj eakta ak ukj `okvak`iðk y yj
piaksj ak ladjr ac trjfjdo `omo gormj la avitjr saeuir
saeuir sugriaklo.
\4 Jktokio, vjmos j trjfjdjr bj`iaklo ukj raerasiðk jc pjsjlo,
fus`jklo situj`iokas la aktok`as qua pualjk takar racj`iðk `ok
co qua astês viviaklo jborj. ¿^ualas ra`orljr jceôk momakto o
situj`iðk la tu ikgjk`ij ak ac qua saktista saksj`iokas pjra`iljs j
cjs qua tiakas jborj?
@4 Ma viaka j cj mamorij ukj ofrj la tajtro qua bi`a ak ac
`ocaeio por Kjviljl. \akíjmos qua bj`ar uk facék viviakta y yo
takíj uk paquaúo pjpac ak ac qua axpci`jfj cj ccaejlj la cos
Vayas Mjeos. Mi mjlra y yo co bjfíjmos prj`ti`jlo ak `jsj
mu`bjs va`as porqua ma ljfj mialo ko bj`arco fiak. @ujklo
ma vi lacjkta la cos pjlras lac `oca ma quala ak fcjk`o, ko
 políj bjfcjr. Va`uarlo j mi mjlra ra`itêkloma ac taxto lafjdo

:6:

lac as`akjrio, paro yo cj vaíj y saktíj tjc vareóakzj qua ma

`ostjfj jôk mês ra`orljr ki ukj pjcjfrj. \a astoy `oktjklo asto
y ma astê lociaklo mu`bo cj ejrejktj.
Ak asa momakto, Jktokio sa a`bð j ccorjr `omo uk kiúo.

Ac tipo la jpaeo qua sa eakarð ak cj ikgjk`ij vj j sar latarmikjkta ak cjs astrjtaeijs

qua sa usak j co cjreo la cj vilj pjrj akgraktjrsa j cos ratos. @omo puala varsa ak cj
gieurj 7.0, ac mialo as ac prik`ipjc raspoksjfca lac tipo la jpaeo ak cj ikgjk`ij y cj aljl
jluctj, qua astjrê latarmikjlo por cj astrjtaeij la raeucj`iðk qua sofrasjcej pjrj
jutorraeucjrsa. Kikeukj as mador qua otrj8 sok ligaraktas. Cjs astrjtaeijs la
jgroktjmiakto vjríjk la ukj parsokj j otrj ak guk`iðk la cj `jpj`iljl la maktjcizj`iðk
y ac tipo la jpaeo pralomikjkta ak cj ikgjk`ij.
^ralomikio la cjs êrajs `orti`jcas (\ipo J). Astos ikliviluos siaktak jksialjl
`ujklo ko pualak `oktrocjr su aktorko o sus saksj`iokas, y sa prolu`a aktok`as ukj
j`tiviljl mjyor la cj rjmj pjrjsimpêti`j lac PKJ. \iaklak j avitjr cj `ar`jkíj
amo`iokjc `ok otrjs parsokjs y jpakjs siaktak cjs amo`iokas ki su `uarpo.
^ralomikio la cjs êrajs suf`orti`jcas (\ipo @)4 Astos ikliviluos trjtjk la raeucjrsa
fus`jklo `okaxiðk amo`iokjc `ok otrjs parsokjs y siaktak mjcastjr
m jcastjr `ujklo sa prolu`a
li`bj `okaxiðk. Piaktak amo`iokas `okstjktamakta y astêk motivjlos por sus
saksj`iokas. Pa prolu`a ukj j`tiviljl mjyor la cj rjmj simpêti`j lac PKJ.
Ko pralomikj kikeôk êraj (\ipo L)4 Astos ikliviluos trjtjk la raeucjrsa la gormj
simuctêkaj ak cos los jspa`tos jktarioras. Jctarkjk cj `ar`jkíj y ac jcadjmiakto, sik qua
sa jcivia ac mjcastjr. Ac mialo y cj jksialjl sok `okstjktas. Pok ik`jpj`as la maktjcizjr
`oksieo mismos o `ok cos lamês. Pa puala prolu`ir ukj j`tivj`iðk la cj rjmj simpêti`j
y laspués uk `ocjpso lac sistamj lafilo j cj j`tivj`iðk la cj rjmj lorsovjejc lac
pjrjsimpêti`o.
Vaeucj`iðk ðptimj aktra cj `oeki`iðk y ac jga`to (\ipo F)4 Astos ikliviluos tiakak
uk jpaeo saeuro (orieikjc o jlquirilo). Pok ragcaxivos, gcaxifcas ak cjs raspuastjs y
j`tôjk la gormj jljptjtivj. Bjy uk aquicifrio aktra cj j`tivj`iðk y cj racjdj`iðk.
 :66

Gieurj 7.0. Ac mialo ak cj ikgjk`ij ak racj`iðk j cos proeakitoras prolu`a ak ac kiúo uk molo la raeucj`iðk
ligarakta ak guk`iðk la sus `jrj`tarísti`js parsokjcas y cjs lac `uiljlor. Ac rasuctjlo sarêk ligaraktas tipos la
jpaeo qua `okli`iokjrêk cj gormj la akgraktjrsa jc astrés ak cj aljl jluctj.

@omo axpciqué ak ac `jpítuco <, cos molacos iktarkos la trjfjdo ligiarak ak guk`iðk la
cj gieurj `ok cj qua kos racj`iokamos. @ujklo ac ikliviluo `uaktj `ok parsokjs qua ca
prolu`ak saeuriljl y `okgort, asta jpraklizjda sjko parmitirê takar saeuriljl j cj borj
la akgraktjrsa j ratos y jmakjzjs8 sarê uk jktíloto lac mialo. J asto sa ca lakomikj
«rasiciak`ij¸.
J mjyor iktaksiljl la cjs jmakjzjs ak cj ikgjk`ij y makor lispokificiljl la ra`ursos,
mês mialo bjfrê j `omatar arroras y, por tjkto, mjyoras sarêk cjs listorsiokas la cj
ikgormj`iðk (por adampco, ko vjcorjr ac paciero), co `ujc provo`j qua cos pjtrokas la
raspuastj sa vjyjk vocviaklo `jlj vaz mês ríeilos a ikstiktivos. Cj profjficiljl la ljr
ukj raspuastj aquivo`jlj irê ak jumakto. Asto puala ccavjr tjmfiék j sofrailaktigi`jr ac
paciero, co qua eakarj jcjrmj jkta astímucos iko`uos. Ko sa polrê avjcujr `orra`tjmakta
ac paciero ki cjs astrjtaeijs pjrj jgroktjrco.
^or ac `oktrjrio, `ujkto mjyor saj cj rasiciak`ij, makor sarê ac mialo j akgraktjrsa j
ratos y mjyor sarê cj `jpj`iljl la maktjcizj`iðk y raeucj`iðk amo`iokjc. Qkj parsokj
aquicifrjlj `uaktj `ok mu`bos mês ra`ursos pjrj akgraktjrsa j situj`iokas ligí`icas a
ik`cuso pacierosjs sik saktir mialo ki rjfij.

:60

CJ VJFIJ
Baiki`ha y Uastbamar (:977) rajcizjrok uk astulio lurjkta los samjkjs `ok :> kiúos
la :0 j 06 masas qua o fiak vivíjk parmjkaktamakta ak uk iktarkjlo o fiak jsistíjk j
lijrio j ukj eujrlaríj. @ujklo sa `ompjrð cj `oklu`tj la cos kiúos, sa vio qua cos qua

parmjka`íjk
vivíjk `ok sussapjrjlos
gjmicijs.laAksus
ac pjlras
astulio,arjk
cos `ujtro va`as mês
kiúos ra`ifíjk jerasivos
ukos muúa`osquapjrj
cos duejr
kiúos yqua
cj
jerasiðk ra`jíj siampra sofra cos muúa`os qua raprasaktjfjk ac pjpac la pjlras.
Pjfamos por Fowcfy (:921) qua cos kiúos qua sok sapjrjlos la sus pjlras sugrak
mu`bj rjfij, mjyormakta bj`ij accos, y qua mu`bjs va`as astj bosticiljl as cj axprasiðk
la uk rapro`ba por ko bjfar astjlo `ujklo sa cas ka`asitjfj.

«Piampra qua cj pérlilj as parmjkakta, `omo `ujklo sa prolu`a ac gjcca`imiakto

la jceuiak, por ka`asiljl cj irj y cj `oklu`tj jerasivj ko `umpcak guk`iðk jceukj.
Cj rjzðk por cj `ujc sa prolu`ak `ok tjktj gra`uak`ij, ik`cuso laspués la uk ba`bo
tjc, as qua lurjkta cjs gjsas tamprjkjs la luaco cj parsokj por co eakarjc ko `raa
qua asj pérlilj ak rajciljl puala sar parmjkakta, por co tjkto `oktikôj j`tujklo
`omo si toljvíj guarj posifca ko soco bjfcjr y ra`uparjr jc sar parlilo, siko tjmfiék
rapro`bjrca sus j`tos, porqua sa ca `oksilarj jc makos ak pjrta raspoksjfca la co
o`urrilo¸ (pêe. 65:)

@omo vimos jktariormakta, astj irj ko soco sa vj j prolu`ir jkta jceo tjk erjva `omo
cj muarta la uk proeakitor8 sa puala prolu`ir jkta rupturjs la cj racj`iðk la jpaeo aktra
ac kiúo y cos `uiljloras.

Ac mialo la
molucêklosa y gormj
cj rjfij sok los
`okduktj. amo`iokas
Cj raspuastj qua sa
la rjfij ratrojcimaktjk
(o sus mutujmakta,
sikðkimos4 irj, grustrj`iðk
o impotak`ij) puala axprasjrsa j vocuktjl j pjrtir la cos los júos la vilj
jproximjljmakta. As ak astj atjpj `ujklo ampiazj j vjcorjrsa cj axprasiðk la cj
grustrj`iðk `omo jceo tocarjlo o qua lafa sar ikbifilo ak guk`iðk la cj raspuastj la cos
`uiljloras. Focwfy (:921) lagiakla qua cj rjfij as ukj raj``iðk kormjc pjrj ra`uparjr
ac vík`uco la jpaeo. Pi ko sa prolu`a ukj rapjrj`iðk jga`tivj, sa pjsj la ukj rjfij la
«asparjkzj¸ j ukj rjfij la «lasasparj`iðk¸.
Jceukos jutoras (Bjrt, 6>::8 P`bora, 6>>:) jgirmjk qua cj rjfij puala sar la los
tipos4 jerasivj o `jcmjlj. Cj primarj as molucjlj por ukj biparj`tivj`iðk la cj
jmíeljcj y ukj j`tivj`iðk lac simpêti`o, y sa axprasj `omo jerasiviljl guarta (eritos o
pacajs). As mês kormjc ak ikliviluos ``ok
ok uk pjtrðk la jpaeo tipo @4 Ak `jsos axtramos

:6<

saríj ukj parsokjciljl jktiso`ijc.

Cj rjfij `jcmjlj astê molucjlj por ac bipotêcjmo y por cj rjmj pjrjsimpêti`j. Astê
jso`ijlj j frjli`jrlij y fjdj jksialjl, y sa muastrj la ukj gormj `oktrocjlj y gríj.
Puaca astjr racj`iokjlj `ok trjstorkos somêti`os `omo `ocok irritjfca o ejstritis. As
`omôk ak parsokjciljlas `ok uk pjtrðk la jpaeo tipo J (Mihucik`ar, 6>>6).
Bjy vjrijs rjzokas por cjs qua uk kiúo puala jpraklar j o`uctjr su mjcastjr4

• Cos proeakitoras bjk lasjpjra`ilo lagikitivjmakta, fiak por muarta o por

jfjkloko. Ac kiúo ko puala axprasjr su grustrj`iðk porqua ko astêk cos proeakitoras
lispokifcas pjrj bj`arco.
• Ac kiúo siakta qua sus `uiljloras sok léficas o akgarmos, y por tjkto lafa
`uiljrcos y ko `jrejrcos `ok sus profcamjs. Ak asta `jso, sa ljrê ukj ikvarsiðk la
rocas (pjraktigi`j`iðk) ak cj qua cos pjlras profjfcamakta `jrejrêk j sus bidos `ok
sus akgarmaljlas, prao`upj`iokas, at`. y astos sa saktirêk ak cj ofciej`iðk la ko sar
ukj `jrej mês.
• Cos proeakitoras sok muy jerasivos, fiak `ok viocak`ij gísi`j o impokiaklo ukj
lis`ipcikj ax`asivj qua impila jc kiúo axprasjr sus ka`asiljlas por mialo j cjs
raprasjcijs.

Cuis trjfjdj ak uk kaeo`io propio la jcimaktj`iðk, ac típi`o

kaeo`io gjmicijr ak ac qua `ujklo bjy mu`bo trjfjdo cj gjmicij
tjmfiék jyulj pjrj «sj`jr cj tjraj jlacjkta¸. Pu ikgjk`ij, saeôk
li`a, ko gua muy gaciz. Pu pjlra trjfjdjfj tolo ac líj y su mjlra
`omo jmj la `jsj bj`íj co qua políj pjrj sj`jr jlacjkta j `ujtro
kiúos `ok ac po`o likaro qua bjfíj.
Cj lamjklj la Cuis astê racj`iokjlj `ok ukj bipo`oklríj savarj
qua ca impila `ok`aktrjrsa ak ac trjfjdo o ak `jsj. ^jsj ac tiampo
visitjklo méli`os y mirjklo ak Iktarkat qué akgarmaljl pualak
sar asos síktomjs, jukqua toljvíj ko ca bjk ak`oktrjlo kikeukj
akgarmaljl oreêki`j y ca bjk ra`omakljlo qua vjyj j uk
psi`ðcoeo. Pa ofsasiokj `ok qua tolo ac muklo asté fiak4
fiak4 qua sus

bidos
mudar astuliak y ljrcas
ko trjfjda cj alu`j`iðk
mês qua quaqua
co dusto pjrj ko ko
ca liarok8 qua cos
sa jerjvak su
 locoras la cjs jrti`ucj`iokas8 qua ac psi`ðcoeo j`jfa cj sasiðk uk

:61

rjtito jktas pjrj qua jsí pualj las`jksjr…

Mi axpariak`ij `ok asta tipo la parsokjs qua yo lakomiko
«`uiljloras `ompucsivos¸ as qua as`oklak mu`bj rjfij laktro
la sí8 ukj rjfij maz`cj la irj a impotak`ij qua tamak ladjr sjcir
puas polríjk parlar ac `oktroc. Jsí qua siampra bjeo cj mismj
praeuktj4 «¿Bjs takilo mialo jceukj vaz la parlar ac `oktroc y
bj`ar ljúo j cjs parsokjs qua quiaras? ¿O la parlar ac `oktroc y
bj`arta ljúo j ti mismo?¸. @ujklo uk pj`iakta ampiazj j
amo`iokjrsa y ccorjr ko puala siekigi`jr otrj `osj qua bamos
to`jlo jceo muy importjkta y saksifca.
@4 Ma lj mu`bj vareóakzj bjfcjr la asto, ma siakto ukj miarlj
paro j va`as takeo mialo la `oear uk `u`bicco y bj`ar ljúo j mi
gjmicij o la jboejrcos o la tirjrma `ok ac `o`ba por uk
pra`ipi`io. ^aro ta duro qua djmês polríj bj`arcas ljúo. Ma astoy
vocviaklo co`o y ma siakto gjtjc soco la polar paksjr `osjs jsí.
Ko takeo socu`iðk ¿varljl?
\4 Asto as ligí`ic la axpci`jr, Cuis, y co iramos trjfjdjklo j co
cjreo la cj tarjpij, paro bjy jceo laktro la ti qua astê akgjljklo
porqua siampra `uiljs la cos lamês paro kuk`j la ti mismo. As
`omo si ukj pjrta la ti quisiarj jcadjrta la cjs parsokjs qua
quiaras pjrj qua pualjs `uiljrta soco j ti, jceo qua por `iarto ko
sjfas bj`ar.

Astj ik`jpj`iljl pjrj axprasjr cjs ka`asiljlas propijs `raj ukj saksj`iðk la proguklo
mjcastjr y la gjctj la ilokailjl (`ucpj) y saksj`iðk la ko mara`ar jtak`iðk ki `uiljlos
(vareóakzj). ^or ac `oktrjrio cjs parsokjs qua uticizjk cj rjfij `omo gormj la bj`arsa
var coerjk los aga`tos parvarsos. Ac primaro as ko sar trjtjlos `ok kormjciljl y ac
saeuklo astjr ak uk astjlo la jksialjl y mjcastjr parmjkakta, co qua provo`j tjmfiék
saksj`iokas la `ucpj y vareóakzj.
Cos ikliviluos `ok uk jpaeo saeuro ak cj ikgjk`ij (\ipo F) sok `jpj`as la `oktakar
su rjfij la gormj jljptjtivj, as la`ir, pualak maktjcizjr ak ligaraktas `ir`ukstjk`ijs
(Michucik`ar, 6>>6)4
 • \omjrsa tiampo pjrj vjcorjr cj raspuastj mês ilðkaj pjrj j`tujr jkta cj situj`iðk.

:67

• Avitjr cj rjfij pjrj ko takar qua sugrir paksjmiaktos rumijtivos.

• Avitjr amo`iokas qua pualjk rasuctjr ko`ivjs pjrj éc o pjrj cos lamês.

Cos ikliviluos la jpaeo avitjtivo (\ipo J), `omo bamos visto, akmjs`jrjrjk cj rjfij
`omo gormj la avitjr ac `okgci`to, puliaklo `omportjrsa `ok ukj amo`iðk gjcsj (por
adampco sokraír `ujklo sa astê akgjljlo) o `ok `oklu`tjs pjsivo-jerasivjs.
Cos ikliviluos jksiosos (\ipo @) mostrjrêk cj rjfij y ac akgjlo `ok lamjsijlj
gra`uak`ij sik sar `jpj`as la avjcujr cj ilokailjl la `uêklo ki `ðmo bj`arco. Cos
ikliviluos `ok jpaeo lasorejkizjlo (\ipo L), lafilo j cos astjlos liso`ijtivos, taklrêk
tjkto raspuastjs la rjfij lasmalilj jkta `ujcquiar astímuco qua cas parturfa `omo ukj
ikligarak`ij pjtocðei`j `ujklo saj ka`asjrij ukj `oklu`tj la lagaksj.
Ak uk erjliakta la makor j mjyor la ikbifi`iðk, ak uk axtramo, cj rjfij astjríj
totjcmakta as`oklilj, ko sa mjkigiastj kuk`j bj`ij ac axtarior (ik`cuso cos propios
ikliviluos pualak ko saktircj) y sa liriea bj`ij uko mismo ak gormj la juto`ríti`j. Ak ac
otro axtramo, cj rjfij siampra astê akgo`jlj bj`ij guarj y puala ljr cuejr j `oklu`tjs la
tipo jktiso`ijc (var gieurj 7.<).

Gieurj 7.<. Axistak los tipos la gormjs la axprasjr cj rjfij4 ukj ikbifilj y otrj axprasjlj. Cj primarj astê
`okli`iokjlj por ukj j`tivj`iðk la cj rjmj simpêti`j lac PKJ, miaktrjs qua cj saeuklj astê raeucjlj por cj
rjmj pjrjsimpêti`j.
 :65

Cjs parsokjs `ok jtjquas la pêki`o y gofijs la tipo so`ijc tiakak mu`bos profcamjs
pjrj axprasjr sus ka`asiljlas. Piaktak mu`bj rj
rjfij
fij paro ko pualak mostrjrcj por mialo
j sar ra`bjzjlos. Cj rjfij qua sa qualj laktro tarmikj j`tujklo `omo uk tðxi`o qua
impila cj racjdj`iðk y bj`a qua cos ikliviluos asték ak jcartj parmjkakta. Ak mu`bjs
o`jsiokas, astj saksj`iðk la jksialjl eakarj `oklu`tjs la avitj`iðk jkta acamaktos qua
`oksilarjk pacierosos `ujklo ak rajciljl sok iko`uos (`oklu`tjs suparsti`iosjs).
Lasla uk primar momakto, cj rjfij (o sus sikðkimos, impotak`ij o grustrj`iðk) sa
`okviarta ak ukj saksj`iðk somêti`j la mjcastjr (jksialjl) qua, `jlj vaz qua sa siakta,
sa `oligi`j `omo «vareóakzj¸. @ujklo ampiazj j bjfar cakeujda (0-< júos) y, por tjkto,
`jpj`iljl la ragcaxiðk sofra ac astjlo iktarko (maktjcizj`iðk), pualak jpjra`ar
paksjmiaktos pjrj rjzokjr `ðmo avitjrcj. Astj ravisiðk `okstjkta as co qua ccavj ak cj
jlocas`ak`ij y aljl jluctj j cos paksjmiaktos rumijtivos (Eikot, 6>:1). Ac pro`aso la
avjcujr (`ok uk saseo kaejtivo) la gormj `oekitivj co o`urrilo as co qua `oko`amos
`omo «`ucpj¸ (var gieurj 7.1).

Gieurj 7.1. Ak astj gieurj sa puala var ac molaco ^JV@QWA. Cj rupturj ak cjs racj`iokas la jpaeo (rajcas o
imjeikjrijs) provo`j mialo y rjfij ak cjs parsokjs. Pi ko sa puala eastiokjr astj la gormj jla`ujlj, sa

eakarj ukj saksj`iðk la `ucpj y vareóakzj qua, si sa prolu`a j makulo, puala sar muy pjtocðei`j.
 :62

Cjs amo`iokas qua sok `omukas j tolos cos mjmígaros sa lakomikjk amo`iokas
primjrijs, paro cos saras bumjkos siaktak otrjs amo`iokas mês `ompcadjs ccjmjljs
amo`iokas sa`ukljrijs, qua tiakak uk orieak so`ijc (Jeujlo, 6>>1) y pualak sar guakta
la mu`bo mjcastjr. Cjs mês importjktas sok cj `ucpj y cj vareóakzj. Astjs amo`iokas sa
jpraklak ak cj ikgjk`ij ak guk`iðk lac `oktaxto gjmicijr y la cos asticos amo`iokjcas la
cos pjlras. @omo sa vio ak ac `jpítuco 0, axista ukj racj`iðk aktra cjs `oklu`tjs y
amo`iokas la cos kiúos y cjs la cos `uiljloras4 sa ratrojcimaktjk mutujmakta.
Cj mjyoríj la cjs va`as, `ujklo sa prolu`a ukj las`okaxiðk amo`iokjc,
ikmalijtjmakta laspués bjy ukj `orra``iðk y cj jpjri`iðk la uk aquicifrio sjko, co qua
jyulj jc kiúo j tocarjr `iartos kivacas la mjcastjr y grustrj`iðk (P`bora, 6>>:). Ak `jsos
ak cos qua bjy ukj pofra maktjcizj`iðk, sa tiaklak j rapatir cos rocas la gormj ríeilj, co
qua eakarj uk `ír`uco vi`ioso ak ac qua cos `uiljloras y cos kiúos sa lasraeucjk
mutujmakta. Ak tolos cos `jsos, cj `ucpj y cj vareóakzj jpjra`ak `omo jcartjs pjrj
`oko`ar y jkti`ipjr cjs j``iokas la cos `uiljloras y polar jsí moligi`jr ac
`omportjmiakto pjrj avitjr sugrircjs ak ac guturo (co qua `okstituya uk jpraklizjda
`cêsi`o). Ak cj gieurj 7.7 sa va erêgi`jmakta `ðmo cos asticos amo`iokjcas la cos pjlras a
bidos sa ikgcuyak mutujmakta.
Pi astjs saksj`iokas y amo`iokas tðxi`js sa siaktak `ok gra`uak`ij, sa vuacvak ikkjtjs
y aspoktêkajs, y aktrjk j gormjr pjrta la cj mamorij impcí`itj pro`alimaktjc. Pa
`okviartak ak pjrta la cj parsokjciljl la cos ikliviluos. Bjy astulios cokeitulikjcas qua
lamuastrjk qua cjs maliljs la cj saksj`iðk la `ucpj y vareóakzj j cos < júos, sok cjs
mismjs qua j cos :6 júos y ak cj aljl jluctj (\jkekay y Lajrike, 6>>6).
 :69

Gieurj 7.7. Cj `ucpj y cj vareóakzj sa eakarjk ak uk jmfiakta gjmicijr qua `ompoka uk sistamj la
racj`iokas amo`iokjcas y `oklu`tujcas la parsokjs qua sa ikgcuyak mutujmakta. Pi cj racj`iðk as sjkj sa
`rajrê uk `ír`uco virtuoso la fiakastjr, paro si cjs parsokjs `oka`tjk la gormj pjtocðei`j, ac `ír`uco vi`ioso
`oklu`irê j cj pjtocoeíj.

CJ WAVEÓAKTJ
Ak cj Fifcij ak`oktrjmos ac primar `jso lo`umaktjlo por as`rito la cj vareóakzj.
@ok`ratjmakta ak ac Eékasis, `ujklo Jlêk y Avj, laspués la morlar cj mjkzjkj lac
êrfoc lac `oko`imiakto, sok `jstiejlos j ejkjrsa ac pjk `ok ac sulor la su grakta y
siaktak vareóakzj jc var sus `uarpos laskulos. Jc takar `oks`iak`ij la sus `jrak`ijs,
lafak jfjklokjr ac pjrjíso lac ik`oks`iakta qua `ompjrtíjk `ok ac rasto la cos jkimjcas
y pjsjk j sar pcakjmakta bumjkos, sok `oks`iaktas la su propio sar grakta j cos lamês.
Cj vareóakzj y cj `ucpj sok amo`iokas sa`ukljrijs ukivarsjcas ak cos saras bumjkos
(Atxafjrrij, 6>>0). Cj vareóakzj `umpca ukj guk`iðk so`ijc4 raeucjr kuastro
`omportjmiakto grakta j cos lamês a ikbifa amo`iokas o `omportjmiaktos kaejtivos.
Cjs `jusjs la cj vareóakzj ligiarak ak guk`iðk la vjrijfcas parsokjcas, racieiosjs y
`ucturjcas.
Cj vareóakzj sa axparimaktj ak cos primaros júos la vilj ak racj`iðk `ok cos
`uiljloras y as ukj j`tivj`iðk lac pjrjsimpêti`o qua sirva pjrj ikbifir uk
`omportjmiakto qua sa viva `omo arrðkao (P`bora, :99<8 Kjtbjksok, :996). Jc raejújr

:0>

j sus bidos, cj mjyoríj la cjs va`as la gormj `oktrocjlj, cos pjlras cas eakarjk ukj
saksj`iðk la vareóakzj y mjcastjr `ok ac gik la alu`jrcos y avitjr `oklu`tjs pacierosjs o
ikjpropijljs. Astos ra`uarlos la ikbifi`iðk y gjctj, si sok ra`urraktas, sa jcmj`akjk j
cjreo pcjzo ak gormj la mamorij somêti`j.
Ak ac jpaeo saeuro (\ipo F), astjs rupturjs momaktêkajs lac vík`uco la jpaeo
rasuctjk sjkjs y parmitak uk jpraklizjda y ukj jutokomíj lac kiúo, qua jpraklarê
pjucjtikjmakta j raeucjrsa por sí mismo ak ac êmfito so`ijc ak jusak`ij la sus
`uiljloras.
Ak ac jpaeo avitjtivo (tipo J), ac kiúo j`omolj su `omportjmiakto j co qua `raa qua
sus pjlras asparjk la éc. Pu `omportjmiakto sa fjsj ak cj ikbifi`iðk la sus lasaos. Jc
ljr prioriljl j cjs pjrtas `orti`jcas, as `jpjz la avitjr cjs saksj`iokas la mjcastjr. J
va`as ac pra`io j pjejr sok akgarmaljlas somêti`js, jksialjl o `oklu`tjs `ompucsivjs
`omo jli``iokas o jkoraxij ak cj aljl jluctj, por cj ik`jpj`iljl pjrj jgroktjr
saksj`iokas qua gua ka`asjrio liso`ijr.
Cos ikliviluos `ok jpaeo jksioso (\ipo @), `omo bamos visto, tiakak lomikjk`ij la
cjs êrajs suf`orti`jcas, co qua cas ccavj j saktir ak lamjsíj. Fjsjk su `oklu`tj ak sus
saksj`iokas y astêk parmjkakta j`tivjlos. \iaklak j sugrir trjstorkos la pêki`o,
ofasiljl o fucimij, jksialjl eakarjcizjlj y laprasiðk.
Cj saksj`iðk la vareóakzj pjtocðei`j vj siampra racj`iokjlj `ok cj `raak`ij la «ko
vjceo¸, as la`ir, soy laga`tuoso. Astj par`ap`iðk listorsiokjlj la cj rajciljl sa
`ompaksj `ok j``iokas qua jyulak j ralu`ir ac mjcastjr. Zuiaro rasjctjr ac erjliakta la
los tipos la parsokjciljl muy `omukas pjrj ralu`ir cj saksj`iðk la mjcastjr4

@QILJLOV
^artaka`a jc tipo J. ^uasto qua ac kiúo bj jpraklilo qua ko as vêcilo, eakarjcmakta
porqua ko sa bjk jtaklilo sus ka`asiljlas, puala asgorzjrsa ak lamjsíj por vjcar8 as
la`ir, puala `uiljr y prao`upjrsa la cos lamês `omo gormj la sar j`aptjlo. «Yj qua
kjlia ta vj j quarar por co qua aras, puala qua ta quiarjk por co qua bj`as¸.
Astjs `oklu`tjs suacak astjr muy potak`ijljs por cos `uiljloras (progasoras, pjlras,
barmjkos, at`.) yj qua suacak sar kiúos muy fuakos qua ko rasuctjk kjlj `okgci`tivos. Ac
profcamj as qua `ujkto mês sa asguarzjk por jerjljr j cos lamês, mês ligí`ic as qua
vajk y siaktjk sus ka`asiljlas, qua sok ik`jpj`as la axprasjr.
Cj rjfij y ac mjcastjr lurjkta cj ikgjk`ij (y postariormakta ak cj jlocas`ak`ij y aljl
jluctj) qualjk totjcmakta liso`ijlos, avitjklo ac `okgci`to j tolj `ostj por mialo j sar

:0:

ra`bjzjlos. Puacak takar mu`bo mialo j cj sapjrj`iðk jga`tivj rajc o imjeikjrij.

Ak asta tipo la parsokjs, cj vareóakzj sa mjkigiastj siampra ak gormj la lis`ucpjs,
jtak`iokas ko paliljs, at`. ^rasaktjk gra`uaktamakta somjtizj`iokas y jksialjl, y
fus`jk uk méli`o o psi`ðcoeo qua cas jyula j jtakujrcj, sik sar `oks`iaktas la qua sok
su `omportjmiakto y sumisiðk `okstjktas cos qua provo`jk ac a c mjcastjr.
Cjs prik`ipjcas `jrj`tarísti`js la cjs parsokjs `ok uk pjtrðk la `oklu`tj `uiljlor sok4

• ^rao`upj`iðk ax`asivj porqua cos lamês asték fiak, por supuasto por ak`imj la
su propio fiakastjr. @jak `ok mu`bj gra`uak`ij ak `oklu`tjs jksiosjs.
• Kaecieak`ij ak ac juto`uiljlo.
• Paksj`iðk la `ucpj y vareóakzj `okstjktas. Kuk`j `oksilarjk qua sok
sugi`iaktamakta fuakos o qua bjk ba`bo tolo co qua lafíjk por cos lamês.
• Avitjk ac `okgci`to j tolj `ostj, bj`iaklo `ok`asiokas muy importjktas `ok tjc la
qua ko bjyj profcamjs.
• Ofsarvjk j cos lamês pjrj polar avjcujr `ðmo lafak saktirsa accos, sok cos típi`os
pj`iaktas qua `ujklo aktrjk ak cj `oksuctj astêk mês prao`upjlos la `ðmo astê ac
tarjpautj qua la `ðmo astêk accos.

Cocj as bidj ôki`j, tiaka 62 júos y viva `ok su mjlra, qua qualð
viulj `ujklo accj arj paquaúj. Ca bjeo var qua soco cj gormj la
axprasjrco as pa`ucijr, ko as qua accj bjyj parlilo j su pjlra, as
qua su mjlra sa qualð viulj.
Cj lamjklj as qua ca jyula j axpci`jrca j su mjlra qua quiara
irsa la cj `jsj y vivir socj. @jlj vaz qua iktaktj axpci`jrca qua
quiara iklapaklizjrsa, su mjlra ca bj`a uk moktðk la rapro`bas
y cj `bjktjdaj pjrj qua ko sa vjyj, lac tipo «¿Lðkla vjs j astjr
mador qua jquí?¸, «¿Zué voy j bj`ar socj sik ti?¸ y ac
jr`bi`oko`ilo « ¿Jsí ma pjejs tolo co qua ba ba`bo por ti?¸.

Cjs situj`iokas la ikvarsiðk la rocas, kaecieak`ij ak ac `uiljlo por pjrta la cos

proeakitoras y jfjkloko rajc o amo`iokjc, ccavjk jc kiúo j vivir `okstjktamakta
ikvirtiaklo mu`bj akareíj ak sostakar ac vík`uco la jpaeo, co `ujc `raj ukjs

:06

`jrj`tarísti`js gisiocðei`js, `oklu`tujcas y amo`iokjcas qua bj`ak qua lasjrrocca ukj

jctj jksialjl jkta `ujcquiar astímuco qua ca supokej ukj jmakjzj, sofra tolo ak `ujkto
j su vik`ucj`iðk amo`iokjc `ok cos lamês. Lasla kiúos, jpraklak j vivir jkjcizjklo
`ðmo sa siaktak cos lamês, ejstjklo mu`bj akareíj ak astrjtaeijs `ok ac gik la saktir
qua ko bjy `okgci`tos. Jpraklak j vivir prao`upjlos por cos lamês, co qua bj`a qua
siaktjk mialo j cj borj la axpcorjr ac muklo, y qua j cj vaz ko pualjk astjr trjkquicos
`ar`j la cos lamês por mialo j sar ra`bjzjlos.

KJV@IPIP\J
Jc ieujc qua ak ac `jso jktarior, ac kiúo bj jpraklilo qua kjlia vj j jtaklar sus
ka`asiljlas, paro jc ljr pralomikio j cjs êrajs mês `orti`jcas puala avjcujr ac muklo la
ukj gormj gríj y po`o amo`iokjc. As `omo si paksjrj4 «Yj qua kjlia vj j `uiljrma, soco
yo polré `uiljr la mí mismo¸. Astos ikliviluos ko siaktak cj vareóakzj ak cj
jlocas`ak`ij y aljl jluctj, porqua la paquaúos guarok ik`jpj`as la tocarjrcj (Kaforshy,
6>>:).
Ieujc qua ak cj parsokjciljl lac `uiljlor `ompucsivo, jquí bjy mu`bj rjfij paro, j
ligarak`ij lac `jso jktarior, sa mostrjrê bj`ij guarj, trjtjklo la qua tolos bjejk co qua
éc quiara y vivjk pjrj éc. Cj jksialjl ko axista porqua ko ejstj ki uk saeuklo ak
ofsarvjrcj, paro `ujklo jpjra`a cj viva la ukj gormj iktocarjfca. Astos pj`iaktas sok
muy raj`ios j j`ulir j `oksuctj y `ujklo co bj`ak as porqua ac mjcastjr as iktocarjfca o
porqua sok ofciejlos por
por jceôk gjmicijr.
J makulo pualak mjctrjtjr j gjmicijras y jmieos `omo gormj la coerjr sus gikas sik
importjrca cjs `oksa`uak`ijs (taklak`ij j cj psi`opjtíj). Bjrêk `ujcquiar `osj `ok tjc la
ko saktir cj saksj`iðk la ko sar vêcilos.

Dj`ikto bj trjfjdjlo tolj su vilj `omo méli`o ak cj

jlmikistrj`iðk pôfci`j y astê j pukto la duficjrsa. J`ula j
tarjpij porqua tiaka uk locor ak ac pa`bo muy guarta qua sus
`ompjúaros las`jrtjk qua saj oreêki`o. Astê muy akgjljlo `ok
accos porqua `oksilarj qua ko tomjk ak sario su mjcastjr8
tjmfiék astê muy akgjljlo `ok ac sistamj jkljcuz la sjcul
porqua `oksilarj qua bj trjfjdjlo mu`bo y ko ca ra`ompaksjk
 lêkloca ukj duficj`iðk qua `oksilarj mara`ilj. \jmfiék astê
mocasto `ok su mudar y su bidj porqua ko ca ljk cos `uiljlos qua

:00

ka`asitj y sa quadjk la qua éc protastj mu`bo. Astê akgjljlo `ok

cos pocíti`os porqua ko jyuljk j socu`iokjr cos profcamjs lac
pjís y ko sa bjfcj `ok `jsi kjlia la su gjmicij por uk profcamj
`ok cj barak`ij la su pjlra.
\4 ¿Paeuro qua tiaka ustal rjzðk ak tolo? ^aro, ¿ko bj `oktjlo
`ok cj posificiljl qua quizês co qua tiaka ustal as jksialjl
lafilo j qua astê ak `oktikuj taksiðk?
@4 ^or aso vakeo, porqua tolo ac muklo ma iksista qua takeo qua
ir j uk psi`ðcoeo, paro yo ko ca vao j asto kikeôk saktilo.
Yo, `omo psi`ðcoeo, ampiazo j saktir qua tjmfiék sa astê
akgjljklo `okmieo.

Cjs prik`ipjcas `jrj`tarísti`js la cjs parsokjs `ok parsokjciljl kjr`isistj sok4

• Ko ampjtizjk. Jpjraktamakta ko ka`asitjk j kjlia.
• Gikeak ko takar kikeôk mialo jc ra`bjzo.
• Juto`uiljlo pjtocðei`o qua ko tiaka ak `uaktj cjs ka`asiljlas la cos lamês.
• Cj saksj`iðk la `ucpj y vareóakzj axista, paro muy proguklj. Kuk`j astêk
sjtisga`bos y axieak `jlj vaz mês j cos lamês.
• Ko tiakak jpjraktamakta mialo jc `okgci`to, paro avjcôjk fiak si cj otrj parsokj
puala sar uk rivjc o j`tujrê la gormj sumisj. Puacak racj`iokjrsa `ok parsokjs
`uiljlorjs qua jtiaklak toljs sus ka`asiljlas.

Ak cj gieurj 7.5 sa ofsarvj `ðmo sa pualak ljr rjseos la parsokjciljl totjcmakta

listiktos pjrj tocarjr y avitjr cj saksj`iðk la po`j vjcíj, ak racj`iðk `ok uko mismo y
`ok cos lamês. As otro adampco la `ðmo ak psi`ocoeíj polamos ccaejr j situj`iokas
opuastjs pjrtiaklo lac mismo síktomj.
 :0<

Gieurj 7.5. @ujklo cj vareóakzj (saksj`iðk la po`j vjcíj) sa vuacva ukj saksj`iðk muy mocastj, cos kiúos
lasjrroccjk pjtrokas la parsokjciljl ligaraktas pjrj polar tocarjrcj. Ak uk axtramo pualak avitjr j tolj `ostj
ac `okgci`to y ak ac otro puala sarca `ompcatjmakta ikligarakta `ðmo sa siaktjk cos qua ca rolajk.

Ak ukj gormj sjkj sa ak`oktrjríj uk aquicifrio aktra cos los axtramos, co qua
`oko`amos `omo jceuiak «aeoístj¸4 uk ikliviluo qua as `jpjz la `uiljr la sí mismo y
qua, jc mismo tiampo, tiaka ak `uaktj cjs ka`asiljlas la cos lamês.

CJ @QC^J
Cj `ucpj astê muy racj`iokjlj `ok cj vareóakzj. ^aro miaktrjs qua pjrj astj ôctimj
bj`a gjctj cj mirjlj la otrj parsokj (`ujklo somos jluctos impci`j imjeikjr `ðmo kos
vak cos lamês), pjrj saktir `ucpj ko bj`a gjctj ac dui`io la otrjs parsokjs, as uk pro`aso
ragcaxivo racj`iokjlo `ok ac cakeujda, `ok cj gormj ak qua kos bjfcjmos. Bjy astulios
qua ikli`jk qua `ujklo axista `ucpj soco sa j`tivj ac bamisgario lara`bo, miaktrjs qua
`ujklo bjy vareóakzj sa prolu`a ukj j`tivj`iðk lac `uarpo `jccoso (ðrejko qua
`omuki`j cos los bamisgarios), co qua ikli`jríj ukj racj`iðk aktra co amo`iokjc y co
varfjc (Kaforshy, 6>>:).
Miaktrjs qua cj vareóakzj as ukj amo`iðk qua tiakla j ikbifir jc ikliviluo, cj `ucpj
as ukj amo`iðk qua tiakla j fus`jr cj rapjrj`iðk lac ljúo qua sa bjyj polilo `jusjr.
Bjy los tipos la `ucpjs prik`ipjcmakta4
@ucpj ampêti`j4 As cj qua sa j`tivj `ujklo saktimos qua bj`amos ljúo j cos lamês y
tiaka uk aga`to positivo puasto qua jyulj j rastjfca`ar y mjktakar cjs racj`iokas
so`ijcas.
 @ucpj pjtocðei`j4 As cj qua sa j`tivj jkta uk j`okta`imiakto ak racj`iðk j `ujcquiar

:01

paksjmiakto, amo`iðk o `oklu`tj. Pa orieikj ak cj ikgjk`ij `omo ma`jkismo la lagaksj

y jyulj j ukj posi`iðk `okstjkta la sumisiðk y/u ofaliak`ij qua coera avitjr cj
jerasiviljl la cos `uiljloras. @ok ac tiampo, sa pualak j`jfjr `okvirtiaklo ak
paksjmiaktos rumijtivos qua provo`jk
provo`jk mu`bo sugrimiakto.
Ac orieak la cj `ucpj as postarior `rokocðei`jmakta j cj vareóakzj y `umpca tjmfiék
ukj guk`iðk so`ijcizjlorj. Ak ac `jso la qua bjyj rupturjs gra`uaktas y/o jmakjzjlorjs
ak ac vík`uco la jpaeo, cjs saksj`iokas la vareóakzj y mialo vjk j `jusjr mu`bo
mjcastjr, por co qua ac kiúo ravisjrê su `omportjmiakto pjrj sjfar `ðmo avitjrcjs cj
prðximj vaz. Pi asta pro`aso sa rapita `ok lamjsijlj gra`uak`ij, aktok`as sa mjktaklrê
`oligi`jlj ak cj mamorij impcí`itj ak gormj la paksjmiaktos `okstjktas la `ucpj y
juto`oklakj (Eikot, 6>:1).
^jrj jcivijr cj saksj`iðk la `ucpj y takar saksj`iðk la `oktroc, ac kiúo ampcaj
astrjtaeijs qua ca parmitjk ra`uparjr ac vík`uco `ok cos `uiljloras, paro j ligarak`ij la
cj vareóakzj ‐`jso ak ac qua cjs astrjtaeijs sok somêti`js‐, ak cj `ucpj sarêk `oekitivjs.
@omo vimos ak ac `jpítuco <, ac vík`uco la jpaeo ak cj ikgjk`ij lafa mjktakarsa por
ak`imj la `ujcquiar otrj `uastiðk pjrj avitjr cj j`tivj`iðk lac `ir`uito lac
pêki`o/sapjrj`iðk. Jsí, `jlj vaz qua sa proluz`jk situj`iokas la mjcastjr ak racj`iðk j
cos `uiljloras, sa eakarjrêk paksjmiaktos jso`ijlos la `ucpj y po`j vjcíj. Ak cj
pufartjl, astj `ucpj puala mjktakarsa bj`ij uko mismo o pjsjr j astjr akgo`jlj bj`ij
cos lamês, as la`ir, raspoksjficizjr j cos lamês la cos grj`jsos propios. Ak uk `oktikuo
limaksiokjc y ak guk`iðk la cjs `ir`ukstjk`ijs, ak`oktrjmos los astrjtaeijs opuastjs4

^arga``iokistj

Par parga``iokistj as muy positivo, si yo ko co guarj ko polríjk astjr cayaklo jborj

asta cifro, paro `omo la`íj Kiatzs`ba4 «\olo co qua as jfsocuto ak ac sar bumjko
partaka`a jc raiko la cj psi`opjtocoeíj¸. Cos ikliviluos `ok uk parga``iokismo
akgarmizo trjtjk la bj`arco tolo parga`to ak cj ikgjk`ij `omo gormj la jerjljr j cos
pjlras, progasoras, at`. Ac paksjmiakto qua sufyj`a as4 «Pi soy parga`to sa saktirêk
oreuccosos la mí y ko bjfrê mês profcamjs y por gik ma quarrêk¸. Cjs prik`ipjcas
`jrj`tarísti`js sok4

• Ocviljk `ompcatjmakta sus ka`asiljlas `ok tjc la sjtisgj`ar cj la sus `uiljloras

(pjlras, barmjkos, mjastros).
• Puacak sar `uiljloras la cos lamês, `ok taklak`ij j cj pjraktigi`j`iðk.
 • Muy raspoksjfcas y `ok `oklu`tjs muy ragorzjljs por pjrta la cos lamês ak cj

:07

ikgjk`ij y jlocas`ak`ij, sik qua kjlia sa prao`upa la co qua la varljl ka`asitjk.

• Muy fjdj jutoastimj, mialo pjtocðei`o jc grj`jso y, por co tjkto, jc ra`bjzo la cos
lamês.
• \aklak`ij j cj pro`rjstikj`iðk. Ko bj`ak cjs tjrajs por mialo j ko bj`arcjs

parga`tjs.
• Ka`asiljl la takarco tolo `oktrocjlo. Piaktak jksialjl si piarlak asa `oktroc, por
cj saksj`iðk ikgjktic la ka`asitjr `oktrocjr sus impucsos y ka`asiljlas pjrj jerjljr
j cos jluctos.

Cuisj astulij primaro la Lara`bo. Wiaka j `oksuctj porqua tiaka

sarios profcamjs la `ok`aktrj`iðk. @ujklo sa poka j astulijr as
ik`jpjz la astjr mês la uk mikuto lacjkta la cos jpuktas y ak

`cjsa as ik`jpjz la jtaklar.

@ujklo ampiazo j bjfcjr `ok accj, ma loy `uaktj la qua sa pjsj
ac líj pro`rjstikjklo8 as ik`jpjz la bj`ar kjlj porqua si ko as
parga`to, ko ca sirva. Y `cjro, cj parga``iðk as uk aspado ak ac qua
tolo ac qua sa mirj sa va lagorma.
\4 Lima Cuisj, `ujklo ampiazjs j astulijr ¿`ðmo co bj`as?
¿Qsjs mjkujcas ukivarsitjrios, tus jpuktas, cos la cos
`ompjúaros?
@4 Yo astoy muy ofsasiokjlj por sj`jr fuakjs kotjs porqua mis

pjlras
Jsí quaastêk bj`iaklo
`ujklo ccaeo uk erjk co
j `jsj, asguarzo
primaropor
quapjejrma
bjeo ascospokarma
astulios.j
astulijr y ampiazo j pjsjr jpuktas j cimpio. ^aro, `cjro, ma loy
`uaktj qua ko ba ba`bo cj `jmj, qua ko ba fjrrilo cj bjfitj`iðk
o qua ma gjctj jceo pjrj cj `omilj. Co bjeo pjrj polar
`ok`aktrjrma lac tolo ak cos astulios, paro `ujklo ma loy
`uaktj bjk pjsjlo borjs y astoy jeotjlj, y aktok`as la`ilo
las`jksjr uk po`o.
\4 Ma lj cj imprasiðk qua tiakas muy fuakjs iktak`iokas la
astulijr paro siampra bjy jceo mês importjkta qua lamjklj tu
jtak`iðk.
 @4 Pí, as qua ma lj mialo ko takar tolo ak orlak y parga`to y ko

:05

polar `ok`aktrjrma ak co importjkta qua sok cos astulios.

Iklocaktas

Cj atimocoeíj la cj pjcjfrj co li`a tolo4 sok jquaccos qua ko siaktak locor,

ramorlimiakto ki `ucpj. La`ilak sjfotajr cos asguarzos la cos `uiljloras sjfotaêklosa j
sí mismos. Ak jceukos `jsos, asta rjseo la cj parsokjciljl puala jpjra`ar ak
jlocas`aktas qua la kiúos sa asgorzjrok paro qua jc grj`jsjr astjs astrjtaeijs pjsjk jc
otro axtramo. Pu camj as «si ko bjej kjlj, ko pualo aquivo`jrma ki grj`jsjr¸.
As `omo si paksjrjk «ba grj`jsjlo porqua tô ko ma lista co qua yo mara`íj y, por co
tjkto, voy j sjfotajrta ak tus asguarzos por jyuljrma¸. Kormjcmakta tiakak taklak`ijs
kjr`isistjs y aeosiktðki`js, ko tiakak iktarés ak `jmfijr.
\iakak cjs sieuiaktas `jrj`tarísti`js4

• Axtramjljmakta lapakliaktas la cos lamês, cos usjk pjrj sjtisgj`ar sus

ka`asiljlas (sa rolajk, si pualak, la parsokjs `uiljlorjs).
• Akmjs`jrjk cj jksialjl latrês la lroejs u otros tipos la jli``iokas.
• @ucpjk j sus pjlras, gjmicij o j cj so`ialjl la sus grj`jsos.
• Ko iktaktjk kikeukj socu`iðk por mialo j grj`jsjr. Ko bjy jutoastimj.
• Pa sjfak ra`bjzjlos, paro aso jcimaktj su iklocak`ij fjdo ukj mês`jrj la
ikligarak`ij.

^jfco as uk `bi`o la 6: júos qua cj mjlra trja j `oksuctj porqua

su bido, jc qua quiara mu`bo y `oksiakta mu`bo, astê tolo ac líj
gumjklo porros y duejklo j cj ^cjyPtjtiok. Zuiara qua co motiva
pjrj qua astulia o trjfjda.
\4 Bocj, ^jfco, ¿lima `ðmo pualo jyuljrta?
@4 ^uas ko takeo ki putj ilaj, yo ko sé qué `oúo bjeo jquí.
^orqua yo ko takeo kikeôk profcamj y jlamês yo ko `rao ak cos
psi`ðcoeos.
\4 ¿^or qué bjs vakilo aktok`as?
@4 ^orqua mi mjlra ma ofciej. ^orqua sa ampaúj ak qua yo

:02

astulia o trjfjda y j mí ko ma vjk asjs miarljs. Yo soy uk

jkjrquistj, ko `rao ak cj so`ialjl ki ak tolj cj miarlj qua kos
quiarak vaklar.
\4 ¿^aro jceo taklrês qua bj`ar pjrj `omar, vivir?

@4 Yo ypjso
ac rjp la tolj
j va`as asj miarlj,
`ompokeo yo soyWoy
`jk`iokas. uk aspíritu cifra.
j bj`arma ukMa mocj
`jkjc la
You\ufa y voy j sufircjs jbí. ^ualo ejkjr mu`bj pjstj sik takar
qua jeujktjr j uk daga y toljs asjs miarljs.

Gieurj 7.2. Cjs parsokjs qua siaktak mu`bj `ucpj ak su ikgjk`ij pualak tomjr ligaraktas tipos la
parsokjciljl pjrj saktir `ufiartj cj saksj`iðk la `oktroc. Ak uk axtramo ak`oktrjríjmos
ak`oktrjríj mos j cjs parsokjs
parga``iokistjs y ak ac otro j cos iklocaktas.

\I^OP LA J\VIFQ@IOKAP
Jfrjmsok at jc. (:952) `rajrok uk molaco la tras tipos la jtrifu`iokas `jusjcas4

• Jtrifu`iokas iktarkjs o axtarkjs

• Jtrifu`iokas eakarjcas o pjrti`ucjras

• Jtrifu`iokas astjfcas o vjrijfcas

 Asta molaco jyulj j sjfar `ðmo ukj parsokj aktiakla ac muklo. ^or adampco, si jceo

:09

ca sjca fiak j ukj parsokj laprasivj, taklarê j jtrifuir su éxito j jceo axtarko («ko ba
takilo kjlj qua var¸), pjrti`ucjr («astj vaz ba takilo suarta¸) y vjrijfca («bj o`urrilo,
paro saeurjmakta ko vocvarê j o`urrir¸). ^aro si grj`jsj, co jtrifuirê j jceo iktarko («soy
uk lasjstra¸), eakarjc («kjlj ma sjca fiak¸) y astjfca («siampra ma vj j pjsjr ieujc¸).
Cj gormj ak qua `jlj uko viva cj `ucpj y cj vareóakzj vj j lapaklar mu`bo lac tipo
la jtrifu`iokas qua sa bjejk. Paeôk \jkekay y Lajrike (6>>6), cj vareóakzj sa fjsj ak
jtrifu`iokas iktarkjs, eakarjcas y astjfcas. Cj `ucpj sa fjsj ak jtrifu`iokas iktarkjs,
pjrti`ucjras y vjrijfcas.
Ak`oktrjramos cjs sieuiaktas vjrijfcas `ok raspa`to j cj `ucpj4

Gieurj 7.9. Cjs jtrifu`iokas la cos ikliviluos vjk j sar cjs qua ridjk su gormj la var ac muklo. Miaktrjs mês
ríeilj saj cj ka`asiljl la `oktroc y lagaksj, mjyor sarê ac erjlo la pjtocoeíj.
 :<>

Gieurj 7.:>. Cjs saksj`iokas la vareóakzj sok muy mocastjs y ac kiúo trjtjrê la avitjrcjs, aksjyjklo
`oklu`tjs qua ca parmitjk saktir ukj saksj`iðk la `oktroc y la cj rapjrj`iðk lac vík`uco la jpaeo. Ak guk`iðk
la cj gormj la aktaklar ac muklo sa ljrê uk tipo la parsokjciljl listikto.

Cos ikliviluos qua sa vuacvak parga``iokistjs pjrj ralimir cj `ucpj tiakak uk

paksjmiakto ik`oks`iakta lac tipo «si soy parga`to, ma quarrêk y j`aptjrêk¸. Qticizjk
jtrifu`iokas iktarkjs («takeo qua bj`arco mador¸), pjrti`ucjras («bjy momaktos qua
`oksieo qua cjs `osjs vjyjk fiak¸) y vjrijfcas («`ujklo co bjej fiak tolo sarê
listikto¸).
Cos ikliviluos qua sa vuacvak iklocaktas pjrj ralimir cj `ucpj usjk uk paksjmiakto
lac tipo «mador ko bjej kjlj y jsí ko polré aquivo`jrma¸. Cjs jtrifu`iokas sok
axtarkjs («kjlia vj j jyuljrma¸ o «cos lamês tiakak cj `ucpj la mi grj`jso¸), astjfcas
«ko vj j `jmfijr kjlj bjej co qua bjej¸) y eakarjcas «ko bjy ax`ap`iokas¸).
Vaspa`to j cj saksj`iðk la vareóakzj (ra`orlamos qua as somêti`j) ak ac ikliviluo
pualak ljrsa los axtramos4

• Cos ikliviluos qua sa vuacvak `uiljloras pjrj sotarrjr cj vareóakzj bj`ak

jtrifu`iokas iktarkjs («soy laga`tuoso¸), vjrijfcas («si ma asguarzo ma j`aptjrêk¸)
y pjrti`ucjras («lafo `uiljr j cos lamês mês qua j mí mismo¸).
• Cos ikliviluos qua sa vuacvak kjr`isistjs pjrj ko saktir cj vareóakzj bj`ak
jtrifu`iokas axtarkjs («cj eakta astê aquivo`jlj y soco yo takeo rjzðk¸), astjfcas
 («cjs `osjs ko pualak sar la otrj mjkarj¸) y eakarjcas («tolo ac muklo sa
aquivo`j¸).

:<:

Cjs `raak`ijs sofra uko mismo y cj `jpj`iljl la sar `okeruaktas tjmfiék jga`tjk j
cjs `oklu`tjs. Cjs parsokjs qua sa siaktak gcaxifcas sok `jpj`as la akgraktjrsa j sus
grj`jsos, miaktrjs qua jquaccos qua sa siaktak ríeilos siaktak mu`bo jga`to kaejtivo
jkta `ujcquiar profcamj y sa `oksilarjk ik`jpj`as la moligi`jr sus `oklu`tjs (Lwa`h y
Caeeatt, :922).
\jkekay y Lajrike (6>>6) tjmfiék bjk ak`oktrjlo qua cj `okeruak`ij jga`tj mu`bo j
cj `ucpj y cj vareóakzj. Ak uk axtramo astjríjk cjs parsokjs muy `okeruaktas («aras co
qua bj`as¸) y ak ac otro cjs ik`okeruaktas («lieo `osjs qua laspués ko soy `jpjz la
`umpcir¸). Ak `jmfio, cj gcaxificiljl astê racj`iokjlj `ok cj posificiljl la `jmfijr cjs
astrjtaeijs la jgroktjmiakto ak guk`iðk la cjs `ir`ukstjk`ijs. @ujkto mjyor bjyj silo cj
jmakjzj, mês ka`asiljl la `oktroc bjfrê bjfilo y, `oksa`uaktamakta, mês rieilaz ak
cjs `oklu`tjs, paksjmiaktos y amo`iokas.
Ac mialo, cj rjfij, cj `ucpj y cj vareóakzj sok cjs amo`iokas kaejtivjs fêsi`js qua
vjmos j ak`oktrjr ak cos pj`iaktas qua j`ulak j kuastrj `oksuctj. Cj raeucj`iðk gjccilj
la astjs amo`iokas provo`j cjs pjtocoeíjs psi`ocðei`js. @omo varamos ak cos prðximos
`jpítucos, tarjpautj y pj`iakta bjk la lasjkljr duktos ac `jmiko ra`orrilo por asta pjrj
jyuljrca j akgraktjrsa j sus mialos, j jpraklar j mjkadjr cj rjfij la ukj gormj
jljptjtivj y j vivir `ok ukj saksj`iðk la pjz iktarior qua ko lada aspj`io pjrj cj `ucpj y
cj vareóakzj.

@OK@CQPIOKAP
^jrj qua cj parsokj qua `okgíj ak kosotros pualj sjkjr, vj j ka`asitjr jc tarjpautj
`omo asj gieurj la jpaeo qua ko tuvo `ujklo arj ka`asjrij. Ak jceukos `jsos, ac
ak`uaktro sarê frava y bjrêk gjctj po`js sasiokas, paro j va`as sarê ka`asjrio mu`bo
tiampo pjrj sjkjr cjs bariljs amo`iokjcas. Ak tolos cos `jsos, si cj parsokj ko sa siakta
saeurj, ko bjfrê tarjpij. Ko polamos ocviljr qua gua cj gjctj la saeuriljl cj qua
provo`ð ac trjumj, cj barilj amo`iokjc qua cj makta ko pulo sjkjr por sí socj y guarok
cos ma`jkismos la raeucj`iðk `rajlos pjrj polar takar ukj saksj`iðk la `oktroc cos qua
`ok ac tiampo bjk provo`jlo cj pjtocoeíj. As ac tarjpautj ac qua `ok
` ok su prasak`ij gísi`j y
amo`iokjc vj j `rajr ac jmfiakta la saeuriljl ak ac qua cj irj, cj `ucpj y cj vareóakzj
polrêk sar trjtjljs sik mialo, `ok saeuriljl. @omo la`íjk cos parsokjdas la Fjrrio
Pésjmo ak cos proerjmjs qua vaíj ak mi ikgjk`ij4 «Poco ko pualas paro `ok jmieos sí¸.
Ac molaco ^JV@QWA axpci`j `ðmo ac jpaeo ikgcuya ak cos trjstorkos la jksialjl y
pêki`o j co cjreo la cj vilj. Axpci`j `ðmo cj rupturj ak cos vík`ucos la jpaeo `ok cos
`uiljloras j`tivj ac `ir`uito lac pêki`o. Ak cos saras bumjkos, asta sa puala j`tivjr fiak

:<6

por ukj pérlilj rajc (muarta, bospitjcizj`iðk)

bospitjcizj`iðk) o imjeikjrij (laprasiðk la cj mjlra).
Asta `ir`uito astê `okstruilo sofra otro gicoeakéti`jmakta mês primitivo qua as ac lac
mialo y ac locor, ac `ujc provo`j cjs saksj`iokas la jksialjl y mjcastjr ak ac `uarpo.
^jrado j asta, sa j`tivj ac `ir`uito la cj rjfij, qua ak cos saras bumjkos puala tomjr cj
gormj la saksj`iðk la grustrj`iðk o impotak`ij.
\olo co jktarior as `ompjrtilo por tolos cos mjmígaros, paro ak cos saras bumjkos sa
ljk jlamês los amo`iokas qua tiakak uk orieak so`ijc y qua ko `ompjrtimos `ok
kikeukj aspa`ia, astjs amo`iokas sa`ukljrijs sok cj `ucpj y cj vareóakzj.
Cj `ucpj jpjra`a `ok ac cakeujda j cos <-1 júos `ok cj misiðk la jyuljr j ragcaxiokjr y
ra`tigi`jr arroras. Cj vareóakzj as jktarior jc cakeujda y as ukj amo`iðk somêti`j. Paeôk
mu`bos jutoras, tiaka cj guk`iðk la grakjr cj axpcorj`iðk y aksaújr j cos kiúos j pokar
címitas. Jmfjs amo`iokas, qua sok ka`asjrijs pjrj qua ac sar bumjko sa lasakvuacvj
so`ijcmakta, pualak rasuctjr pjtocðei`js y eakarjr mu`bo sugrimiakto ak cjs parsokjs.

Cos ikliviluos
jso`ijljs `rajk
j cj `ucpj y cjastrjtaeijs
vareóakzj4lasla kiúos
vocvarsa pjrj avitjr cjso iklocaktas
parga``iokistjs saksj`iokaspjrj
la mjcastjr
avitjr cj
`ucpj, y vocvarsa `uiljloras o kjr`isistjs pjrj ko saktir cj vareóakzj.
 :<0

Paeuklj pjrta4
\rjtjmiakto
 :<<

Acamaktos trjksvarsjcas la cj tarjpij

5
\olj amo`iðk kaejtivj soco puala `jmfijrsa `ok cj amo`iðk `oktrjrij
` oktrjrij la cj qua cj
`rað…

Ppikozj

Cj psi`ocoeíj as ac raiko la cj sufdativiljl, ko bjy los parsokjs qua sajk ieujcas.

@jlj uko tiaka sus axpariak`ijs, sus jkbacos, sus mialos y sus grustrj`iokas. @oko`ar j
`jlj parsokj ak su iklivilujciljl parmita qua cj tarjpij saj parsokjc y muctipci`j cjs

posificiljlas
lurjkta tolj la jyulj. Pik
cj tarjpij, amfjreo,
as la`ir qua bjy vjrios
vjmos acamaktos
j takar qua vjkakj sar
qua takarcos trjksvarsjcas
`uaktj lasla cj
primarj `oksuctj bjstj cj ôctimj. Pok gj`toras qua sok iklapakliaktas lac tipo la molaco
tarjpéuti`o qua jpciquamos y sok ukivarsjcas ak tolos cos tipos la pj`iaktas.
Asto ko siekigi`j qua vjyjk j sar astjfcas o ríeilos siko qua irêk `jmfijklo j co cjreo
la cjs sasiokas qua takejmos, paro sarê jceo qua lafamos takar siampra ak `uaktj j cj
borj la akgo`jr ac trjtjmiakto y sar muy gcaxifcas pjrj polar moligi`jr ac rumfo la
kuastro trjfjdo `ujklo lata`tamos qua sa proluz`jk `jmfios. ^ualak y lafak `jmfijr j
co cjreo lac trjtjmiakto y vjmos j ka`asitjr qua tjkto ac tarjpautj `omo ac pj`iakta sajk
`oks`iaktas la acco.
Bjy tras acamaktos trjksvarsjcas qua `oksilaro gukljmaktjcas j co cjreo la tolo ac
trjtjmiakto4

:. Ac primaro saríj cj «lamjklj¸, qua as co qua ac pj`iakta vj j ra`cjmjrkos pjrj

trjfjdjr ak cj tarjpij. @omo varamos puala sar iksomkio, profcamjs la pjradj,
gofij so`ijc jtjquas la pêki`o, ofsasiokas, at`.
6. Bjy vjrijs amo`iokas qua `omo bamos visto ak `jpítucos jktarioras `okstituyak
ac orieak la cj mjyoríj la cos trjstorkos y qua por co tjkto vjmos j takar ak `uaktj
tolo ac tiampo. Astjs sok ac mialo, cj `ucpj, cj vareóakzj y cj rjfij jso`ijlj j astjs .
Pok cjs amo`iokas qua bjk ccavjlo j ukj sofra`jrej lac sistamj la jcartj lac
 `arafro lac pj`iakta y provo`jk cos síktomjs la jksialjl y ma`jkismos la `oktroc
y raeucj`iðk amo`iokjc pjrj polar mjkadjr j astj.

:<1

0. Ac tar`ar acamakto as cj «jcijkzj tarjpéuti`j¸, astj saríj cj racj`iðk qua sa

astjfca`a aktra ac pj`iakta y ac tarjpautj. Pi, `omo bamos visto, ukj pjrta
importjkta lac orieak la cj pjtocoeíj gua cj racj`iðk la jpaeo lac pj`iakta `ok sus
`uiljloras lurjkta su ikgjk`ij, cos tarjpautjs takamos qua aksaújrcas j vik`ucjrsa
la ukj gormj listiktj, mês sjkj. \akamos qua `rajr uk vík`uco qua `orridj y `raa
ukj fjsa saeurj j cj borj la astjfca`ar kuastrj racj`iðk `ok accos pjrj qua astos
pualjk tomjrcj `omo adampco ak su vilj lijrij.

CJ LAMJKLJ
Cj lamjklj as co qua ac pj`iakta pila trjfjdjr ak cj tarjpij. As gukljmaktjc pj`tjr
ukj lamjklj `cjrj, porqua si ko sjfamos j lðkla vjmos polamos j`jfjr ak cj mitjl la
kikeukj pjrta. Ak mu`bjs o`jsiokas cos pj`iaktas vaklrêk `ok ukj soci`itul la jyulj
`cjrj, `omo ko takar jksialjl o ladjr `iartos bêfitos o ko ofsarvjrsa tjkto. Ak otros
`jsos simpcamakta vaklrêk ak fus`j la jyulj y taklrê qua sar ac tarjpautj quiak cos
euía pjrj polar la`ilir `uêc vj j sar ac ofdativo la cj tarjpij.
@ujklo cj lamjklj ko asté sugi`iaktamakta `cjrj bjy qua lali`jr jceukos mikutos j
ralagikircj y qua saj oparjtivj tjkto pjrj ac tarjpautj `omo pjrj ac pj`iakta. Kuastros
`ciaktas ko sok ki lafak sar progasiokjcas la cj psi`ocoeíj y mu`bjs va`as ko sjfrêk
`ðmo axpci`jr su profcamj y otrjs taklrêk lamjkljs irrajcizjfcas por mêei`js o
imposifcas.
J va`as sa puala kaeo`ijr `ok ac pj`iakta ukj lamjklj qua sa fjsj ak cos síktomjs,
`omo por adampco lismikuir cj jksialjl o quitjr uk iksomkio o qua lasjpjraz`j uk
locor. Ac tarjpautj lafa takar `cjro ak tolo momakto qua co importjkta as trjfjdjr `ok cj
`jusj qua provo`ð ac síktomj y ko soco `ok asta8 si ko sa socu`iokj ac profcamj la rjíz
asta jpjra`arê la uk molo u otro `rajklo kuavos síktomjs. Asto as muy gra`uakta por
adampco ak ac `jso la cjs jli``iokas `ujklo ukj parsokj ladj la gumjr o la fafar y
`jcmj cj jksialjl tomjklo `osjs luc`as o ukj parsokj qua tiaka jtjquas la pêki`o y jc
madorjr astos puala `jar ak ukj proguklj laprasiðk.

Cuis as uk pj`iakta la 0> júos, viaka j `oksuctj por uk profcamj

la gofij so`ijc a iksomkio qua sa bj visto muy jerjvjlo
ra`iaktamakta jc akvijrca j otrj `iuljl la lastiko, takiaklo qua
jfjklokjr Mêcjej lokla viva su pjradj y su gjmicij.

:<7

\iaka mu`bj jksialjl `ujklo astê ak situj`iokas ak cjs qua sa

siakta ofsarvjlo o qua `raa qua pualak duzejrco. @omo adampcos
poka `ujklo bj`a jceôk `urso y tiaka mialo la qua ca praeuktak
jceo o `ujklo vj j `omar `ok sus suaeros tiaka mialo la
axprasjr su opikiðk y bj`ar ac rilí`uco. J va`as tjmfiék tiaka
mialo la suljr o pokarsa `ocorjlo ak pôfci`o. Ak ukj o`jsiðk
ccaeð j sugrir uk jtjqua la jksialjl muy erjva qua sa polríj
lijekosti`jr `omo jtjqua la pêki`o.
Ak cj `ujrtj sasiðk jkta mis praeuktjs sofra situj`iokas ak cjs
qua bufiarj bjfilo ukj sapjrj`iðk gísi`j o amo`iokjc `ok su
mjlra (`ok cj qua tiaka ukj racj`iðk muy jksiosj la ra`bjzo-
ka`asiljl) ma lido qua la paquaúo bjfíj astjlo ak ac bospitjc
ikerasjlo ak cj Q@I lurjkta :1 líjs por ukj ikga``iðk iktastikjc
jeulj, paro qua ko sa j`orljfj la kjlj la co qua pjsð porqua
takíj tras júos y qua si co ra`orljfj ko saktíj kjlj y soco takíj
ukj imjeak la ukj mêquikj.
Ak cj sieuiakta sasiðk ma `omaktð qua bjfíj bjfcjlo `ok su
jfuacj y qua astj ca bjfíj li`bo qua aso sí polríj bjfarca
jga`tjlo porqua astjfj ak ukj furfudj la pcêsti`o (pjrj avitjr
ikga``iokas) y `ok raspirjloras. Cos méli`os probifiarok j cj
mjlra aktrjr j var j su bido porqua `ujklo co bj`íj sa quitjfj
tolos cos jpjrjtos y eocpajfj ac pcêsti`o `ok pjtjljs y puúatjzos.
\rjs liaz líjs ac méli`o ca pilið qua aktrjrj porqua si ko ca políj
provo`jr uk trjstorko psi`ocðei`o
psi`ocðei`o jc kiúo.
Jc `omaktjrma tolo asto ampazð j saktir ukj jksialjl muy
guarta ak ac pa`bo paro ko ca vakíj kikeukj imjeak ki ra`uarlo.
Ca palí qua `arrjrj cos odos y ca li tjkljs la tjppike ak cjs
roliccjs… Ak asa momakto ampazð j ccorjr y ca vikiarok
ra`uarlos la mialo y socaljl racj`iokjljs `ok asj axpariak`ij.
Ca palí qua sa imjeikjrj qua aktrjfj éc `omo jlucto `ok su
mjlra j var j asa kiúo, y vio `omo ac kiúo sa jfrjzjfj `ok cj
mjlra muy akgjljlo y po`o j po`o trjs vjrios sats la tjppike ac
kiúo sa ifj `jcmjklo bjstj qua co jfrjzjfj j éc y sa guklíj `ok éc
(iktaerj`iðk la cjs pjrtas).
^ostariormakta ca viko cj imjeak la ir j su `jsj y ko var j su

:<5

barmjko y jquí tuvo otrj raj``iðk. Va`orlð qua éc siampra bjfíj

takilo ukj racj`iðk muy mjcj `ok su barmjko mjyor porqua asta
j`tujfj `omo si guarj su pjlra, pokiékloca kormjs y
raejúêkloca. Aspoktêkajmakta ma lido qua jborj aktaklíj qua su
barmjko bjfíj takilo mu`bo mialo `ujklo ca bospitjcizjrok
porqua saeôk su mjlra ac raklimiakto as`ocjr bjfíj lismikuilo
mu`bo. Pu barmjko mjyor takíj mialo la qua ca pjsjrj jceo y la
gormj ik`oks`iakta ampazð j sofraprotaearco pjrj avitjr qua
puliarj pjsjrca jceo mjco.
@ujklo `omprofé qua ko bjfíj kikeukj saksj`iðk `orporjc
kaejtivj y tarmikjmos cj sasiðk ma `omaktð qua saktíj ukj
`jcmj muy axtrjúj, ukj pjz qua bj`íj mu`bo tiampo qua ko
saktíj.
Ko sé si astj situj`iðk ak `ok`rato ``ok
ok cj saksj`iðk la jfjkloko
ak ac bospitjc y tolo ac mialo y cj irj jso`ijlj jc ko polar astjr
`ok su mjlra y ak ukj situj`iðk muy bostic pjrj uk kiúo, gua ac
`jusjkta la tolos cos síktomjs la vareóakzj y jksialjl qua
sugrið ak cj aljl jluctj paro sí `rao qua guarok uk picjr
importjkta la cj pjtocoeíj. J rjíz la astj sasiðk cj jksialjl
lismikuyð kotjfcamakta.

Cjs prik`ipjcas lamjkljs la trjtjmiakto qua vjmos j takar sok4

:. Lamjkljs racj`iokjljs `ok mialo j varsa axpuasto jkta cos lamês4

j. Qkj lamjklj la mialo y/o vareóakzj jkta situj`iokas ak cjs qua bjy qua
racj`iokjrsa `ok otrjs parsokjs. ^uala bjfar, aktra otros `jsos, mialo j bjfcjr ak
pôfci`o o j to`jr uk ikstrumakto y sar ofsarvjlo, sufir j uk as`akjrio o axpokar
sus opikiokas jkta jceuiak qua jlmira o qua pualj rafjtirca. As la`ir tolo co
racj`iokjlo `ok cj vareóakzj.
f. Qk mialo irrj`iokjc j sar ofsarvjlo o duzejlo jkta raj``iokas gisiocðei`js qua
ac pj`iakta ko puala `oktrocjr. Ak mi `oksuctj ba takilo pj`iaktas `ok mialo j
suljr, j pokarsa rodos, j qua ca suakak cjs tripjs ak pôfci`o, mialo j irsa la
viaktra ak cj `jcca… Astos mialos qua ac pj`iakta ra`oko`a `omo irrj`iokjcas a
 ik`oktrocjfcas pualak ko astjr racj`iokjlos `ok uk avakto ak `ok`rato y ccavjk j

:<2

`oklu`tjs la avitj`iðk qua impilak bj`ar ukj vilj kormjc.

`. Mialo j axpokarsa la gormj íktimj jkta otrjs parsokjs porqua piaksjk qua
tiakak profcamjs saxujcas (impotak`ij o ayj`ucj`iðk pra`oz, jkorejsmij) o tiakak
ukj pjrta la su `uarpo qua cas bj`a saktirsa j`ompcadjlos y qua `raak qua puala
sar motivo la rilí`uco ak cj iktimiljl.
6. Lamjkljs racj`iokjljs `ok mialo j parlar ac `oktroc.
Qkj vaz mês ak cj mjyoríj la cos `jsos ko bjy ukj situj`iðk `ok`ratj racj`iokjlj
lira`tjmakta `ok ac mialo qua pualj bj`ar paksjr ak ukj gofij. Ac mialo as irrj`iokjc y
ax`asivo y ac pj`iakta tiaka mialo j qua ca ikukla ukj jksialjl ax`asivj qua ko pualj
mjkadjr. Ac `jso mês gra`uakta sok cos pj`iaktas qua tiakak mialo j cos jviokas paro
kuk`j bjk takilo kikeôk profcamj racj`iokjlo `ok profcamjs `ok ac vuaco o parsokjs
qua tiakak mialo j `oear ac `o`ba ak ukj jutovíj, o j cos js`aksoras.
Cos pj`iaktas muastrjk su axtrjúazj y akgjlo (`oksieo mismos) porqua arj ukj
j`tiviljl qua políjk bj`ar la gormj kormjc y qua jborj soco ac paksjrcj cas provo`j ukj
jksialjl akorma. Ac primar jtjqua suaca astjr racj`iokjlo `ok jceo trjumêti`o qua
astjfj o`urriaklo ak su vilj ak asa momakto paro cos pj`iaktas sik cj jyulj lac
tarjpautj ko sok `jpj`as la racj`iokjrco.
0. Lamjkljs racj`iokjljs `ok jceukj guk`iðk oreêki`j. Puacak astjr racj`iokjljs
`ok ac saxo, cj `omilj o ac suaúo.
j. Iksomkio. Latrês lac iksomkio sa as`okla mu`bjs va`as ukj ka`asiljl la astjr
ak jcartj qua impila `ok`icijr ac suaúo. As importjkta praeuktjr jc pj`iakta si
tiaka jksialjl8 ak ac `jso la qua raspoklj jgirmjtivjmakta lafamos trjfjdjr cj
jksialjl y postariormakta ac iksomkio. Pi ko bjy ukj `jusj `cjrj qua cj proluz`j
(por ad. ukj `risis la pjradj, profcamjs ak ac trjfjdo at`.) polamos sospa`bjr qua
astj y ac iksomkio `oksieuiakta sok ac síktomj la `okgci`tos ko rasuactos ak cj
psiqua lac pj`iakta.
f. ^rofcamjs `ok cj `omilj. Astj ak mu`bos `jsos j`tôj `omo raeucjlor
amo`iokjc. ^uala bjfar trjstorkos la jtrj`okas, jkoraxij o fucimij qua sok
ma`jkismos la raeucj`iðk pjrj trjtjr la `oktrocjr cj jksialjl.
<. Lamjkljs racj`iokjljs `ok uk trjstorko (jksialjl, \O@, iksomkio, jli``iokas,
gofijs) qua sí pualak sar axpci`jlos por uk j`okta`imiakto trjumêti`o `ok`rato. ^or
adampco ac \A^\ (trjstorko la astrés postrjumêti`o).

1. Lamjkljs la jksialjl sik motivo jpjrakta. ^uala sar por uk motivo `ok`rato o
 uk mjcastjr lac qua sa las`oko`a ac orieak y ko sjfa la`ir kikeôk j`okta`imiakto
qua bjyj polilo provo`jrcj. Ak astos `jsos lafamos ak`oktrjr rjseos la

:<9

parsokjciljl qua pualjk astjr provo`jklo

provo`jklo asta mjcastjr.
7. Lamjkljs la trjstorkos psi`osomêti`os4 Puacak sar trjstorkos oreêki`os pjrj cos
qua ko sa ak`uaktrj kikeôk motivo la tipo oreêki`o. Cj lamjklj suaca sar oftakar
ukj madoríj o cj ramisiðk la uk trjstorko `okvarsivo, locoras jflomikjcas, at`.
5. Lamjkljs racj`iokjljs `ok bêfitos o jli``iokas qua rasuctjk ko`ivos, jquí
polamos ik`cuir tolo co racj`iokjlo `ok cjs lapaklak`ijs j parsokjs, j j`tiviljlas
j` tiviljlas
pjtocðei`js o j sustjk`ijs. Ak astos `jsos as gukljmaktjc qua axistj ukj jctj
motivj`iðk por pjrta lac pj`iakta, si ko sarê muy ligí`ic takar éxito `ok cj tarjpij.
(Voccki`h, :999).
Bjy qua sar axtramjljmakta `jutacoso `ok ac mjkado la cj lamjklj puas cj mjyoríj
la cjs va`as ac pj`iakta ko bj `rajlo kikeukj racj`iðk aktra su jksialjl y sus racj`iokas
la jpaeo ak su ikgjk`ij. As gukljmaktjc `rajr lasla cj primarj aktravistj ukj guarta
jcijkzj tarjpéuti`j pjrj polar ir jforljklo po`o j po`o acamaktos lac pjsjlo qua ac
pj`iakta ko racj`iokj `ok cos mialos lac prasakta.
Cj lamjklj ko vj j sar `jsi kuk`j kjlj racj`iokjlo `ok cj vareóakzj o cj `ucpj.
Eakarjcmakta cj lamjklj vj j astjr racj`iokjlj `ok síktomjs la mjcastjr. Cos
tarjpautjs lafamos j`aptjr asjs lamjkljs ak uk prik`ipio pj`têklocjs `ok cos `ciaktas
pjrj ak`oktrjr ac motivo la cj jksialjl. Acimikjklo ac gj`tor qua provo`j ac mialo cj
mjyoríj la cos síktomjs ramitirêk socos.

\4 Yj ma bjs `omaktjlo `ðmo `omakzjrok cos jtjquas, `uêklo

ta lio por primarj vaz y tolj cj jkeustij qua ta provo`jk. ¿@uêc
`raas qua as ac orieak la asos jtjquas? (o la asa mialo
irrj`iokjc).
^4 Cj varljl as qua ko co sé, ma ljk la rapakta, ma pokeo j
suljr ko pualo raspirjr, ampiazo j var qua ma vj j ljr y ma
pokeo muy karvioso…
\4 Pí, aktiaklo parga`tjmakta qua sok muy lasjerjljfcas paro ko
ta praeukto aso… bjfcjramos la tolo aso `ok latjcca mês
jlacjkta. Co qua ma eustjríj as qua ma `omaktjrjs lðkla `raas
tô qua astê ac orieak. Pi bj bjfilo jceôk momakto ak tu pjsjlo
qua bjyjs vivilo jceukj situj`iðk `ok`ratj qua pualj axpci`jr
 astos síktomjs.
^4 Cj varljl as qua ko. Ba takilo ukj vilj muy kormjc `ok ukj

:1>

ikgjk`ij muy gaciz.

\4 OH. pjra`a qua sjcak la cj kjlj ¿ko? ^aro cj jksialjl as ukj
jcartj la tu `arafro, as la`ir tu makta quizês astê ak jcartj por
`osjs qua tô ki siquiarj sospa`bjs. ¿^olríj sar?

^4 Fuakomuy
parsokj jborjvareokzosj,
qua ma co `omaktj
ra`okoz`oyo qua
siampra ba silo
siampra ma ukj
ba
prao`upjlo mu`bo por co qua paksjfjk cos lamês, paro kuk`j bj
silo jceo muy erjva ki `rao qua takej racj`iðk `ok asto.
\4 @cjro. ^aro quizês bjyj `osjs qua o`urriarok ak tu pjsjlo qua
ak jquac momakto ko ca lista importjk`ij y jborj ta pjsjk
gj`turj, ko ta pjra`a qua polríjmos axpcorjr `osjs qua
o`urriarok ak tu pjsjlo qua quizês ikgcuyjk ak co qua astê
pjsjklo jborj. ^orqua si trjtjmos soco cj jksialjl kos astjramos
`aktrjklo ak ac síktomj y ko bjframos aktrjlo ak cj `jusj `ok ac
riaseo la ra`jíljs. As `omo si takeo giafra y ma tomo ukj
jspirikj8 si takeo ukj eripa ma ak`oktrjré mador y ak ukos líjs
`omo kuavo paro si as ukj ikga``iðk cj jspirikj ko bjrê kjlj.
^4 Cj varljl as qua tiaka mu`bo saktilo y ma eustjríj quitjrma
tolo asto la ak`imj pjrj siampra.
\4 Oh. Aktok`as ¿astjmos la j`uarlo ak trjfjdjr `ok cos oríeakas
lac profcamj? ¿^or qué ko ma `uaktjs uk po`o la `ðmo gua tu
ikgjk`ij, `uêc arj pjrj ti cj parsokj mês aspa`ijc `ujklo arjs
paquaúo, `ok cj qua ta ak`oktrjfjs mês j eusto?
eusto?

Ak ac `jso `cíki`o axpciqué `ðmo uk pj`iakta `ok`artð ukj `itj por tacégoko pjrj qua
ca jyuljrj `ok uk mialo irrj`iokjc j bjfcjr ak pôfci`o a iksomkio, `ujklo rajci`é cj
`ok`aptujcizj`iðk lac `jso ak`oktré uk trjumj pravarfjc qua ikli`jfj ukj guarta
saksj`iðk la mialo j cos lamês, vareóakzj j mostrjrsa ak pôfci`o.
Cos síktomjs y situj`iokas tamiljs pualak sar fjstjkta mês la cjs qua ba las`rito.
@jlj tarjpautj taklrê jceôk `jso qua saj ik`jpjz la jls`rifir ak uk lijekðsti`o qua
ak`jda lac tolo. ^jrj kosotros co mês importjkta as astjr jtaktos `ujklo
`ok`aptujci`amos ac `jso. Ligarak`ijr fiak si bjy uk avakto orieikjc qua pualj axpci`jr
cos síktomjs (qua kos bjríj paksjr ak ukj gofij o uk trjstorko la astrés postrjumêti`o) o

:1:

si sa trjtj la jceo mês liguso y sik uk orieak `cjro. Pi asta as ac `jso, lafamos paksjr ak
uk sistamj la jcartj qua astê sofraj`tivjlo y qua ccavj j fus`jr situj`iokas o gj`toras
axtarioras qua la gormj suparsti`iosj pualjk axpci`jr ac orieak la cj jksialjl y/o j
ma`jkismos la raeucj`iðk qua sok pjtocðei`os. Ak `ujcquiar `jso j uk sugrimiakto
importjkta.
Cj saksj`iðk la ko takar ac `oktroc, saktirsa `ucpjfca, ko varsa `jpjz la mjkadjr cos
profcamjs o cj vareóakzj. Bjrêk qua ac pj`iakta pualj aktrjr ak uk `ír`uco vi`ioso la
mjcastjr, mialo j sus saksj`iokas y paksjmiaktos rumijtivos la `ucpj y mialo qua
parpatôak ac trjstorko.

Gieurj 5.:. Cj jksialjl, ac mialo y cjs ofsasiokas pualak `okstituir uk `ír`uco vi`ioso qua sa ratrojcimaktj
mutujmakta, provo`jklo `jlj vaz mês sugrimiakto.

Lafamos var mês jccê la cj lamjklj lac pj`iakta qua vaklrê piliaklo qua ca
jyulamos `ok su mialo j irsa la viaktra, j `oear uk jviðk o j pokarsa rodo ak pôfci`o.
jyulamos `ok su mialo j irsa la viaktra, j `oear uk jviðk o j pokarsa rodo ak pôfci`o.
Bjy qua takar `uiljlo la ir j uk ritmo qua ac pj`iakta pualj tocarjr y axpci`jr muy fiak

:16

(var ac `jpítuco ::, la psi`oalu`j`iðk) `uêc `raamos qua puala sar ac orieak lac
profcamj. Pi aktrjmos muy laprisj ak cjs racj`iokas la jpaeo ac pj`iakta puala saktirsa
ko as`u`bjlo y jfjklokjr cj tarjpij. Bjy qua sar axtramjljmakta raspatuoso `ok cj
lamjklj `rajklo ukj jcijkzj tarjpéuti`j muy guarta y po`o j po`o ir bj`iékloca var qua
co qua sa as`okla latrês la su trjstorko as mu`bjs va`as ukj vareóakzj qua jlquirið
lasla muy paquaúo, ak racj`iðk `ok sus gieurjs la jpaeo (Ujccik, 6>:1).
Ak mu`bos pj`iaktas ak`oktrjramos las`okgijkzj, mialo j sar ra`bjzjlos o ko sar
aktaklilos. Mu`bjs va`as kos ljrêk cj ikgormj`iðk muy po`o j po`o o la gormj
grjemaktjlj por co qua as vitjc `rajr ukj racj`iðk la mutuj `okgijkzj qua parmitj `rajr
ukj fjsa saeurj lasla cj qua ampazjr ac trjfjdo tarjpéuti`o mês jccê lac síktomj. Astj
jcijkzj aktra ac tarjpautj y ac pj`iakta parmitirê `orraeir mu`bjs la cjs situj`iokas
viviljs ak cj ikgjk`ij ak racj`iðk `ok sus `uiljloras parmitiaklo jpraklizjdas kuavos
mu`bo mês ôticas y sjkos.

AMO@IOKAP PQFYJ@AK\AP AK CJ \AVJ^IJ

J co cjreo la cj tarjpij vjmos j trjtjr la `jmfijr listiktos gj`toras `omo cjs
`raak`ijs, paksjmiaktos o astrjtaeijs la jgroktjmiakto qua ac pj`iakta lasjrroccj ak su
vilj lijrij y qua rasuctjk totjcmakta ikjljptjtivjs. Cj mjyoríj la cjs va`as sa trjtj la
jspa`tos qua guarok ôticas ak ac pjsjlo y qua j fjsa la rapatirsa ukj y otrj vaz ac
pj`iakta yj ko sjfa `ðmo moligi`jrcos. Ak ac trjtjmiakto vjmos j `rajr momaktos ak
cos qua ac pj`iakta pualj takar axpariak`ijs `orra`torjs qua ca jyulak primaro j ljrsa
`uaktj la sus socu`iokas iktaktjljs ikagi`j`as (Ujtzcjwi`h, & @afario, 6>>6) qua
jpraklið la kiúo pjrj postariormakta polar `jmfijrcjs. Pa trjtjríj la vocvar j vivir asjs
axpariak`ijs lasla cj parspa`tivj lac pj`iakta `omo jlucto `ok ac jpoyo lac tarjpautj.
Pok mu`bjs cjs amo`iokas qua vjk j sufyj`ar `omo fjsa la cj pjtocoeíj y qua vjk j
astjr prasaktas lurjkta tolo ac pro`aso tarjpéuti`o, ak asta cifro vjmos j lastj`jr4

J. Ac mialo. Astj as cj amo`iðk qua cos pj`iaktas mador ra`oko`ak y sugrak, Cj

jksialjl qua provo`j ac mialo as ac ofdativo gikjc la cj tarjpij. Cj axtik`iðk `ompcatj
la cj saksj`iðk la jksialjl as uk ikli`jlor la qua ac profcamj sa bj rasuacto.
Cj saksj`iðk la jcartj puala vakir provo`jlj por mu`bos motivos4 Jceo axtarko, ukj
prao`upj`iðk sofra ac guturo. ^
^aro
aro tjmfiék puala ljrsa por ukj cu`bj ak ac iktarior lac

pj`iakta, saksj`iðk la socaljl, ik`ompraksiðk o ramorlimiaktos. As la`ir ac mialo

vaklrê provo`jlo por `ujcquiar `osj rajc o imjeikjrij qua provoqua saksj`iðk la jcartj
ak cj makta lac pj`iakta co qua iklu`a ukj saksj`iðk la jksialjl ak ac `uarpo (var

:10

`jpítuco 6).

F. Cj irj4 Astj sa puala lakomikjr `ok môctipcas sikðkimos `omo sok rjfij,
grustrj`iðk o impotak`ij. As ukj amo`iðk ikkjtj gukljmaktjc pjrj cj suparvivak`ij qua
`ompjrtimos `ok tolos cos vartafrjlos. Astê provo`jlj por ukj grustrj`iðk ak ac lasao,
por jceo qua lasajmos y ko bamos polilo coerjr. Pa trjtjríj la ukj gormj la polar
mjkigastjr kuastrj lis`okgormiljl la jceo qua bj o`urrilo y qua parmitj qua
postariormakta cjs `osjs pualjk sar la ukj gormj ligarakta. Otrjs va`as sureirê jso`ijlj
j uk mialo qua bjrê qua kos situamos ak ukj situj`iðk la cu`bj-lagaksj qua
fiocðei`jmakta provo`jrê ukj j`tivj`iðk
j`tivj`iðk lac `ir`uito `arafrjc la cj irj.
Focwfy (:951) bjfcj la astulios ak cos qua sa `ompjrj j kiúos sapjrjlos la sus
pjlras `ok uk erupo `oktroc la kiúos qua bjk parmjka`ilo ak sus boejras, cos primaros
takíjk ukj mjyor taklak`ij j raspoklar `ok jerasiviljl. Pa raeistrð ukj gra`uak`ij
`ujtro va`as mjyor la `oklu`tjs bosticas ak cos duaeos, ik`cuso o`bo jtj`jrok j uk
muúa`o qua bjfíj silo ilaktigi`jlo `omo símfoco lac pjlra o cj mjlra, ak tjkto qua
kikeuko la cos kiúos lac erupo `oktroc jtj`ð j cos muúa`os.
Pieuiaklo j asta jutor piokaro ak cos astulios la cj rjfij y ac jpaeo, lagiakla qua «…
Cj raspuastj qua sa propoka as qua siampra qua cj sapjrj`iðk saj soco tamporjrij, `omo
o`urra ak cj mjyoríj la cos `jsos `umpca los guk`iokas, primaro jyulj j larrifjr cjs
fjrrarjs qua ofstj`ucizjk cj posificiljl lac raak`uaktro y saeuklo puala lasjcaktjr j cj
parsokj jmjlj j qua sa mjr`ba… siampra qua cj pérlilj saj parmjkakta cj irj ko
`umpciríj guk`iðk jceukj, cj rjzðk por cj qua sa lj as porqua ak cjs gjsas tamprjkjs lac
luaco cj parsokj `raa qua ak rajciljl asj pérlilj pualj sar parmjkakta… y qua polrê

ra`uparjr
por propijjcvocuktjl,
sar parlilo y tjmfiék
cj irj rapro`bjrca
sa lasjtjrê ko socosus j`tos
bj`ij ac `omo si bufiarj
sar qua lasjpjra`ilo
sa bj parlilo siko j
`ujcquiar otro qua pualj bjfar lasampaújlo jceôk pjpac `omo `jusjkta la cj
pérlilj…¸ (pêe 65:, Focwfy, :920).
Cj irj taklríj ukj guk`iðk la ra`uparj`iðk la cj gieurj la jpaeo y avitjr tolj
sapjrj`iðk postarior (rajc o jga`tivj), por tjkto cj guk`iðk ko saríj rompar cos cjzos la
jpaeo siko bj`arcos mu`bo mês guartas, as `omo si ac kiúo quisiarj la`ir –ko ocvilas qua
astoy jquí” y sofra tolo ko vuacvjs j bj`arco. Pa trjtj ko soco la ukj gormj la rapro`ba
siko la avitjr qua pualj vocvar j prolu`irsa. ^aro puala o`urrir `omo vamos
gra`uaktamakta ak cjs racj`iokas la jluctos qua cj irj saj ax`asivj y ak vaz la j`tujr
`omo ukj gormj la gortjca`ar ac jga`to provo`j su lasjpjri`iðk a ik`cuso cj jpjri`iðk la
mês ra`bjzo `ok cj `oksieuiakta grustrj`iðk.

:1<

Qkj irj qua ko bj polilo axprasjrsa, por adampco por lasjpjri`iðk lagikitivj la cj
gieurj la jpaeo o qua bj silo raprimilj, sarê ukj amo`iðk qua ko ak`oktrjrê ukj sjcilj
y ko bjfrê rasuctjlo agi`jz. Pa vocvarê bj`ij laktro tomjklo cj gormj la `ucpj y
vareóakzj `omo gormj la ko parlar cos vík`ucos jga`tivos `ok cjs gieurjs la jpaeo (var
ac `jpítuco 7, ac molaco ^JV@QWA). \akejmos ak `uaktj qua ac kiúo bjrê `ujcquiar
`osj por astjr vik`ucjlo amo`iokjcmakta j cos `uiljloras y as mu`bo mador saktir
–takeo cj `ucpj” o –soy laga`tuoso” j rompar asa vík`uco (Hkipa, 6>:1).
Cos kiúos jc saktir qua ko sa tiakak ak `uaktj sus ka`asiljlas y ko polar axprasjr co
qua ka`asitjk, pualak tomjr ac roc la sumisos (jukqua ak asto puala bjfar ligarak`ijs
ak guk`iðk lac saxo, cjs kiújs pualak tomjr uk roc mês sumiso y cos kiúos mês jerasivo),
pualak sar muy fuakos j`jlémi`j y so`ijcmakta, `uiljk la qua tolo ac muklo asté
fiak, at`. Pok kiúos mu`bjs va`as jpjraktamakta moléci`os paro astj situj`iðk la
grustrj`iðk `okstjkta provo`jrê ak júos postarioras jksialjl y ukj saksj`iðk la mjcastjr
qua ac pj`iakta ko puala ladjr la j`bj`jrsa j jceo qua as laga`tuoso ak accos.
Bjy mu`bos motivos por cos qua cos pj`iaktas ko vjk j polar axprasjr sus
ka`asiljlas ak cj ikgjk`ij, paro polamos lastj`jr cjs mês gra`uaktas4

• Lasjpjri`iðk lagikitivj por muarta o jfjkloko lagikitivo la uko o cos los

proeakitoras o jfjkloko ak ac `uiljlo porqua cos pjlras asték tolo ac líj
trjfjdjklo y ladak ac `uiljlo lac kiúo j ukj ikstitu`iðk o j uk gjmicijr sustituto
`omo ukj barmjkj o ukj jfuacj.
• Cj mjlra o ac pjlra, o jmfos, sa ak`uaktrjk laprimilos o muy o`upjlos
trjfjdjklo, `uiljklo la cos barmjkos o la jceôk gjmicijr y cos kiúos ko quiarak sar
ukj `jrej mês pjrj sus pjlras. Asparjk qua `ok uk `omportjmiakto adampcjr cos
pjlras vjcorak su asguarzo y astos sa siaktjk mador. Ac kiúo ko quiara sar ak kikeôk
`jso ukj `jrej pjrj cos pjlras.
• Cj mjlra o ac pjlra, o jmfos, raj``iokjk `ok ikligarak`ij o lasjerjlo jkta
`ujcquiar `osj qua ac kiúo liej o bjej qua ko cas pjraz`j `okvakiakta. ^or adampco
cj mjlra la ukj pj`iakta políj astjr los líjs sik bjfcjr `ok cj bidj `jlj vaz qua sa
akgjljfj `ok accj. Ac kiúo siakta qua tiaka qua takar mu`bo `uiljlo la ko bj`ar
kjlj qua pualj mocastjr j sus pjlras.
• Cj mjlra o ac pjlra, o jmfos, raj``iokjk `ok mu`bj jerasiviljl o viocak`ij jkta
 `ujcquiar `osj qua cas proluz`j mjcastjr y ac kiúo taklrê mu`bo mialo j asjs
raj``iokas viocaktjs por co qua jloptjrê uk roc sumiso ak ac qua avitjrê ac `okgci`to.
• Cos proeakitoras sarêk muy axieaktas ak jspa`tos j`jlémi`os, so`ijcas o la

:11

`oklu`tj bj`iaklo saktir jc kiúo qua kjlj la co qua bj`a as sugi`iakta, por co qua
jfjklokjrê toljs sus ka`asiljlas pjrj sjtisgj`ar cj la sus pjlras. Ko polrê
axprasjr su grustrj`iðk porqua asto provo`jríj ra`bjzo por pjrta la sus pjlras fiak
j`usêkloca la lispci`akta o la ikerjto.

Bjy `oklu`tjs jkðmjcjs ak uko o cos los proeakitoras qua bj`ak qua ac kiúo siaktj
qua tiaka qua tomjr pjrtilo o eujrljr uk sa`rato por mialo j qua sa rompj cj ukiljl
gjmicijr. Asto puala ir lasla uk livor`io lokla ac kiúo sa siaktj ofciejlo j acaeir aktra
ac pjlra o cj mjlra o ukj ikgilaciljl qua ko puala `ompjrtir por mialo j `jusjr ljúo j
cj pjrta akejújlj. Ac kiúo saktirê qua tiaka qua takar mu`bo `uiljlo `ok co qua li`a o
bj`a tomjklo uk roc la raspoksjficiljlas muy por ak`imj la cjs qua sa ak`uaktrj
prapjrjlo. Ak mu`bos `jsos ac pjlra o cj mjlra tomjrêk j astos kiúos `omo `okgilaktas
o jpoyos pjrj qua tomak pjrtilo `oktrj ac otro proeakitor. Cj cu`bj iktarkj aktra ac olio
qua sa supoka qua lafak saktir (o qua siaktak) y ac jmor qua siaktak, as ax`asivj pjrj
cos ra`ursos lac kiúo provo`êkloca mu`bj jksialjl y ak `jsos axtramos liso`ij`iðk.
Jceukos pj`iaktas vjk j saktir qua cj rjfij as ikj`aptjfca o vjk j takar mialo la sus
propijs amo`iokas qua astjrêk jso`ijljs jc mialo j bj`ar ljúo j cos lamês y sugrir
ra`bjzo o sar jfjklokjlos. (Fus`b, 6>:6). Ak cj tarjpij bjy qua axpcorjr siampra si ac
pj`iakta tiaka mialo la parlar ac `oktroc y bj`ar ljúo j cos lamês. Astjs gjktjsíjs qua
jtarrorizjk j cos pj`iaktas astêk racj`iokjljs `ok cj rjfij qua ko bj polilo sar axprasjlj
y suacak supokar mu`bo sugrimiakto y `ucpj. Paktirêk mu`bj vareóakzj j cj borj la
`okgasjrcjs ak cj tarjpij.
Cj rjfij o grustrj`iðk qua bj silo guartamakta raprimilj vj j takar qua sar trjfjdjlj

axtaksjmakta bj`iaklo aktaklar jc pj`iakta qua ac tarjpautj ko tiaka kikeôk iktarés ak

`riti`jr j cos pjlras siko aktaklar `ðmo sa saktíj ac pj`iakta ak su ikgjk`ij y
jlocas`ak`ij. Jc prik`ipio ak`oktrjramos mu`bjs va`as `ðmo sa rasista j opikjr sofra
sus racj`iokas `ok cos lamês por mialo j qua `rajmos qua astê siaklo mjco o ikerjto
`ok cjs parsokjs la su gjmicij. ^o`o j po`o, bj`iaklo ukj as`u`bj j`tivj y axpci`êkloca
ukj y otrj vaz qua ko bjy kjlj la mjco ak opikjr sofra cjs `osjs qua ko ca eustjk jborj
o ak ac pjsjlo, asta sa irê parmitiaklo axprasjr tolj cj grustrj`iðk y rjfij qua bj saktilo
lurjkta tolj su vilj.
Ac trjfjdo `ok astj amo`iðk lafa sar muy `uiljloso8 si vjmos muy rêpilo ac pj`iakta
sa saktirê lasforljlo o qua astê trji`iokjklo j sus gieurjs la jpaeo y ra`bjzjrê cj
tarjpij porqua saktirê qua ac tarjpautj ko astê takiaklo ak `uaktj sus ka`asiljlas y si
vjmos muy laspj`io saktirê qua ko co aktaklamos.

:17

J malilj qua cj tarjpij vjyj jvjkzjklo ac pj`iakta quarrê lasjboejrsa la co qua astê
siktiaklo jborj y co qua o`urrið ak su pjsjlo. Lafamos ir po`o j po`o ra`oklu`iaklo
asj rjfij, bj`iékloca aktaklar qua lafa bj`arsa raspoksjfca la sus `oklu`tjs y `jmfijr
sik asparjr qua cos lamês `jmfiak.

@4 Cj `ucpj as ukj amo`iðk sa`ukljrij qua bj`a qua siktjmos qua bi`imos `osjs la
gormj ik`orra`tj o qua ko bi`imos jceo qua lafíjmos bjfar ba`bo. Paeôk mu`bos
jutoras (P`bora, 6>>:8 Piaeac, 6>:>8 ^jkhsapp, 6>><8 \roki`h 6>>5) ak cj ikgjk`ij cj
prioriljl lac kiúo as mjktakar ac vík`uco lac jpaeo j tolj `ostj `ok cos proeakitoras.
@omo bamos visto, si sa prolu`a ukj rupturj ak ac jpaeo, ac kiúo saktirê akgjlo y rjfij
`omo gormj la polar rastjurjr ac vík`uco paro si astj ko puala sar axprasjlj o as
ra`bjzjlj, ac kiúo taklrê qua sostakar ac vík`uco `jmfijklo cjs astrjtaeijs la raeucj`iðk
malijkta `oklu`tjs `ompcj`iaktas o lisimucjklo su akgjlo a iktariorizjrê saksj`iðk la
`ucpj `jlj vaz qua sa proluz`j asj rupturj ak cj racj`iðk `ok cjs gieurjs `uiljlorjs.
Paksj`iðk qua j fjsa la rapatirsa sarê ukj `okstjkta ak toljs cjs racj`iokas postarioras
ak cj jlocas`ak`ij y aljl jluctj. ^jrj Kjtbjksok (:996) cj `ucpj as ukj `omfikj`iðk la
cj vareóakzj y ac mialo, `omo ra`uarlos la situj`iokas ak cjs qua bizo `osjs probifiljs
o rompið cjs raecjs.
Focwfy (:951) lagiakla qua cos kiúos qua tiakak uk jpaeo iksaeuro taklrêk molacos
iktarkos qua sok ik`obaraktas `ok sus `uiljloras, cjs axpariak`ijs rajcas la iktarj``iðk
ko `oik`ilirêk `ok co qua cos pjlras li`ak jc kiúo (por adampco cos pjlras eritjk jc kiúo
y jc momakto ca li`ak qua ca quiarak mu`bo). Asta trjtjrê la rasocvar astê lisokjk`ij
viaklo j sus pjlras `omo iktríksa`jmakta fuakos y sa `ucpjríj j sí mismo lac ra`bjzo

qua sugra.axprasjrcj
ko polar Ik`oks`iaktamakta ac kiúo
(var `jpítuco axparimaktjrê ukj rjfij qua qualjrê liso`ijlj jc
:6, liso`ij`iðk).
As la`ir cj `ucpj sarê uk ma`jkismo la raeucj`iðk qua `rajrê ac kiúo pjrj polar saeuir
vik`ucjlo amo`iokjcmakta `ok cos pjlras. Pi jlamês cos pjlras j`usjk (as la`ir `ucpjk)
jc kiúo la sar mjco, karvioso, la jctarjr j cos pjlras o co `ompjrjk `ok otros barmjkos,
ac kiúo sa saktirê toljvíj mês grustrjlo y puala iktariorizjr asa saktimiakto la ra`bjzo y
la `ucpj bj`ij sí mismo la gormj lagikitivj `omo uk pjtrðk la su parsokjciljl.
J uk kivac kaurofiocðei`o ak aljlas tamprjkjs ac bamisgario lara`bo ko sa ak`uaktrj
lasjrroccjlo, por co qua ko polrê iktarpratjr la gormj `orra`tj co qua astê o`urriaklo j
kivac amo`iokjc y ko polrê ligarak`ijr aktra co qua siakta su mjlra y éc. Asto as jsí
porqua ac bamisgario lara`bo as aspa`ijcmakta saksifca j cos jga`tos kaejtivos (P`bora.
6>>:). ^jrjlðdi`jmakta, astos acamaktos qua rasuctjk ak cj ikgjk`ij gukljmaktjcas pjrj

:15

cj `okaxiðk amo`iokjc `ok cos `uiljloras y ac mjktakimiakto la cj racj`iðk la jpaeo

eakarjk ukj imjeak listorsiokjlj lac sacg qua provo`jrê mu`bo sugrimiakto ak cj
jlocas`ak`ij y cj aljl jluctj.
Paeôk Miccar (6>:1) «mu`bj eakta sugra tolj su vilj por asta oprasivo saktimiakto la

`ucpj,
kikeôkacjreumakto
saktimiaktopuala
la kosuparjr
bjfar vivilo
astos jsaktimiaktos
cj jcturj la cjs
la axpa`tjtivjs
`ucpj, puas la sus pjlras
astos tiakak X...]
sus
iki`ios ak cos paríolos mês tamprjkos la cj vilj, y as la asta ba`bo lac qua larivjk su
iktaksiljl¸ pêe. 02.
\aklramos qua trjfjdjr iktaksjmakta `ok astj amo`iðk lurjkta ac pro`aso tarjpéuti`o
porqua ac pj`iakta bj `okvivilo `ok astj saksj`iðk la `ucpj tolj su vilj y
profjfcamakta pragarirê vivir `ok accj jktas qua akgraktjrsa j ukj rajciljl qua puala
ljrca mu`bo mialo jc saktir qua astê `riti`jklo j sus pjlras o cj saksj`iðk la qua astos
ko ca quaríjk. As uk acamakto qua taklramos qua trjfjdjr ukj y otrj vaz ak tarjpij,
parmitiaklo jc pj`iakta qua sa siaktj aktaklilo y j`ompjújlo por ac tarjpautj paro sik
trji`iokjr j sus pjlras bjstj qua ac pj`iakta pualj takar uk `ritario ofdativo la cj
rajciljl.
Ak ac `jso la cos pj`iaktas `ok ukj parsokjciljl kjr`isistj cj lagaksj qua axistirê sarê
cj `oktrjrij, as la`ir bj`ar `ucpjfca j tolos sik j`aptjr kikeukj raspoksjficiljl la sus
profcamjs. As muy ligí`ic qua astos pj`iaktas j`uljk j tarjpij, `jsi ko ak`oktrjramos
pj`iaktas `ok asta pargic yj qua vivak tolo co racj`iokjlo `ok sus profcamjs `ucpjklo j
cos lamês. Pok muy raj`ios j j`aptjr qua pualjk takar uk profcamj.

L. Cj vareóakzj
Cj `ucpj y cj vareóakzj saríj cj iktarkjcizj`iðk la cjs vo`as y la cjs mirjljs la cos
otros raspa`tivjmakta. Ak jmfos `jsos sa prolu`a ukj rupturj `ok ac fiakastjr y sa
provo`jk ak ac `uarpo saksj`iokas kaejtivjs qua `oko`amos `omo jksialjl. (Gu`bs,
6>>0)
Cj vareóakzj as cj primarj amo`iðk qua jpjra`a ak ac kiúo `ujklo par`ifa qua ko as
jprofjlo por su mjlra, `omo vimos as pravarfjc y sa siakta y sa saktirê siampra ak ac
`uarpo. Ak jceukjs parsokjs astj saksj`iðk sarê saktilj ak ac `uarpo `omo ukj saksj`iðk
la vj`ío. (Mosquarj, 6>>9)
Astj amo`iðk ak su vartiakta sjkj `oklu`a j qua poljmos racj`iokjrkos ak so`ialjl
pokiaklo címitas j kuastrjs ka`asiljlas grakta j cos lamês. @ujklo somos kiúos
kuastros pjlras kos pokak címitas pjrj bj`arkos sjfar tolo jquacco qua pualj rasuctjr
pacieroso o pualj parduli`jr kuastrjs racj`iokas so`ijcas. ^aro si ac kiúo ko ak`uaktrj

:12

rapjrj`iðk `ujklo astê `ok mialo o lafa astjr jcartj por mialo j rompar ac vík`uco
jga`tivo `ok sus pjlras ampazjrê j iktarkjcizjr cj saksj`iðk la qua as laga`tuoso y astj
saksj`iðk ca j`ompjújrê la por vilj impiliaklo qua pualj racj`iokjrsa `ok kormjciljl,
siktiaklo vareóakzj `ok `jsi tolo ac muklo.

P`bora
kiúo (6>>9)
uk grako `omaktj
frus`o la cjqua cj imjeak
j`tivj`iðk lajpjri`iðk
y cj cj mjlra la
akgjljlj o jusakta
uk astjlo provo`j Ak
la ikbifi`iðk. ak ac
cj
kjturjcazj astj bipoj`tivj`iðk puala sar muy positivj, por adampco, `ujklo bjy jceôk
paciero8 paro ak cos bumjkos, la gormj `oktikujlj, ccavj j ukj saksj`iðk la ra`bjzo qua
ac kiúo jrrjstrjrê tolj su vilj.
Ak `jsos axtramos asta mialo j sar ra`bjzjlo ccavjrê j mu`bjs la cjs pjtocoeíjs qua
las`rifo ak asta cifro. @ujcquiar rupturj `oktikujlj ak cj racj`iðk iktarparsokjc lurjkta
cj ikgjk`ij provo`jrê vareóakzj y cj saksj`iðk la po`j vjcíj qua impalirê takar
racj`iokas iktarparsokjcas sjkjs y kormjcas ak cj vilj jluctj.

^jrj Kjtbjksok
ikvastiejr (:996)acamaktos.
cos sieuiaktas j cj borj la trjfjdjr cj vareóakzj la kuastros `ciaktas lafamos

• ^rofcamjs la vjcíj parsokjc. Poy léfic, ik`ompatakta, astôpilo.

• ^rofcamjs la lapaklak`ij. Paksj`iðk la iklagaksiðk.
• ^rofcamjs la `ompatak`ij. Poy uk parlalor.
• Jtrj`tivo parsokjc. \akeo jceôk laga`to gísi`o qua provo`jrê ra`bjzo.
• Paxujciljl. Bjy jceo laga`tuoso ak mí racj`iokjlo `ok cj saxujciljl.
• Mialo j var o sar visto o lastj`jr4 ^ualo bj`ar ac rilí`uco.

• Mialo j cj iktimiljl. Ko maraz`o sar jmjlo y por co tjkto avito cjs racj`iokas
`ok cos lamês.

Ak tolos cos `jsos axistirê ukj saksj`iðk ak ac pj`iakta la sar po`o vêcilo o
laga`tuoso (jlquirilj ak cj ikgjk`ij). Ak situj`iokas qua siaktjk vareóakzj o ra`bjzo
bjfrê ukj guarta jksialjl. Bjrê `ujcquiar `osj por ko vocvar j saktir ac mialo j vocvar j
sar ra`bjzjlo. ^jrj ko vocvar j takar asjs saksj`iokas tjk lasjerjljfcas polrê bj`ar
`oklu`tjs la avitj`iðk qua ca bjrêk aktrjr la kuavo ak uk `ír`uco vi`ioso la vareóakzj y
saksj`iðk la sar ra`bjzjlo qua j malilj qua pjsa ac tiampo sa varê `jlj vaz mês
jmpcigi`jlo.
 :19

Gieurj 5.6. Cj saksj`iðk la mialo j bj`ar ac rilí`uco o grj`jsjr provo`j ukj iktaksj jksialjl qua ikvjla j
tolo ac sar, asto as co qua `oko`amos `omo vareóakzj. Cj parsokj sa siakta tjk grustrjlj qua tiaka mialo la
vocvar j sugrircj y sa `oklakj ukj y otrj vaz j sugrir cj saksj`iðk la grj`jso.

Cocj as ukj pj`iakta la 61 júos, `jsjlj y `ok los kiúos, qua

bjfíj takilo ukj ikgjk`ij trjumêti`j por `ucpj la uk pjlra qua cj
mjctrjtjfj varfjcmakta. \akíj uk mialo irrj`iokjc la ak`oktrjrsa
j ukj jktieuj jmiej (viva ak uk puafco paquaúo) `ok cj qua sa
bjfíj pacajlo. J rjíz la astj pacaj ampazð j lasjrroccjr uk
mialo akorma j irsa la viaktra y ko polar ak`oktrjr uk fjúo
`ar`j. @ujklo ca `omakté cj posificiljl la ir j uk jsao la jceôk
fjr ma `omaktð qua polríjk astjr su`ios, y qua jlamês jceuiak
 sa polríj ljr `uaktj la su ureak`ij y ca ljríj mu`bj vareóakzj…
Bjfíj ladjlo la qualjr `ok jmiejs o sjcir j cj `jcca y jcadjrsa la
su `jsj por si takíj qua ir jc fjúo y ko ca ljfj tiampo j vocvar…

:7>

Co mês pjtéti`o la tolo as qua kuk`j bjfíj takilo kikeukj

axpariak`ij la irsa la viaktra paro ac mialo j qua ca puliarj
o`urrir o`upjfj tolo su paksjmiakto y bj`íj qua avitjrj bj`ar
`ujcquiar j`tiviljl so`ijc guarj la su `jsj.

Lafo iksistir qua as muy importjkta ko `okguklirkos por cj lamjklj lac pj`iakta,
lafamos aktaklar (y bj`ar sjfar j kuastro `ciakta) qua latrês la mu`bos la cos
trjstorkos qua ak`oktrjmos ak cj `oksuctj, `omo ac mialo j sar ra`bjzjlo o bj`ar ac
rilí`uco, sa as`okla ukj proguklj vareóakzj qua bjfrê qua trjfjdjr iktaksjmakta j co
cjreo la tolj cj tarjpij.

JCIJKTJ \AVJ^ÉQ\I@J

Co astulijlo bjstj jborj sofra ac jpaeo kos lj ukj ilaj la qua ac orieak lac trjstorko
gua uk légi`it ak cjs `okaxiokas amo`iokjcas aktra ac kiúo y cos `uiljloras. @omo vimos
ak ac `jpítuco la cj kaurofiocoeíj lac jpaeo, cjs êrajs lac `arafro qua sa varíjk mês
jga`tjljs saríjk ac `ðrtax orfitogroktjc y cj jmíeljcj (P`bora, 6>>08 Piaeac, 6>:>). Ac
`arafro mjktiaka su pcjsti`iljl lurjkta tolj kuastrj vilj, por tjkto tjmfiék sa moligi`j
y lasjrroccj laspués la cj ikgjk`ij. Cj tarjpij j trjvés la cj racj`iðk pj`iakta-tarjpautj
polríj coerjr axpariak`ijs `orra`torjs qua moligiquak cj gormj ak qua pro`asjk cj
ikgormj`iðk y jyuljrcas j jutorraeucjrsa y saktirsa mador. (Piaeac, 6>:>)
Ak kuastrj `oksuctj vjmos j takar qua astjfca`ar ukj racj`iðk la `ompci`iljl y
`okgijkzj pjrj polar coerjr qua kuastros pj`iaktas takejk ukj kuavj fjsa saeurj pjrj
polar akgo`jr cj vilj la ukj mjkarj listiktj. \olo ac pro`aso la cj tarjpij taklrê `omo
soporta cj racj`iðk qua sa astjfcaz`j ak asa aktorko qua rozj cj mjeij, ak ac qua los
saras bumjkos iktaktjk `oka`tjr amo`iokjcmakta pjrj polar `orraeir axpariak`ijs qua
ko rasuctjk jljptjtivjs por otrjs qua sí co sajk. As ikeakuo paksjr qua si `omatamos cos
mismos arroras qua `omatiarok cos `uiljloras `ok kuastros pj`iaktas `ujklo arj uk kiúo
polramos coerjr jceôk proeraso y `jmfios. \jk importjkta o mês qua cjs té`ki`js y
`oko`imiaktos qua jpciquamos sarê cj racj`iðk qua astjfcaz`jmos pjrj rastituir cjs
bariljs ak cj jutoastimj qua sa proludarok lurjkta cos primaros júos la vilj.
Paeôk Lworhik (6>>1) bjy vjrios gj`toras qua latarmikjk `ðmo kos racj`iokjmos
`ok cos lamês y qua sok importjktísimos ak cj racj`iðk aktra ac pj`iakta y ac tarjpautj4

Ac ragcado la oriaktj`iðk4 As cj raspuastj la jtak`iðk qua takamos jkta `ujcquiar

:7:

astímuco, saj positivo o kaejtivo. Ak kuastrj `oksuctj sa prolu`a `ok cj primarj

imprasiðk, ak ac primar ak`uaktro. ^ostariormakta `ujklo kotjmos qua bjy jceo qua
lastj`j ak cj `omuki`j`iðk varfjc o `orporjc.

Cj vjcorj`iðk4 Astjríj racj`iokjlj `ok cj jmíeljcj y as cj avjcuj`iðk qua bj`amos

`ujklo bjy uk kuavo astímuco pjrj la`ilir si as jkoliko o rasuctj iktarasjkta. Ak cj
prê`ti`j `cíki`j saríj cj vjcorj`iðk qua bj`a ac pj`iakta la kosotros, `ujklo kos ofsarvj
y vjcorj si mostrjmos iktarés o kos jfurrimos, si astjmos `ok`aktrjlos o lisparsos. Ak
cj `oksuctj rasuctjrê vitjc mostrjr ac mêximo iktarés porqua, `omo bamos visto, asta tipo
la pj`iaktas vaklrêk `ok vjcorj`iokas sofra sí mismos, la vareóakzj, y qua kjlia astê
iktarasjlo ak accos, por co qua sok axtramjljmakta saksifcas j `ujcquiar muastrj qua
accos vjcorak `omo la ra`bjzo.
@jlj vaz qua bjyj jceukj ravacj`iðk qua `oksilaramos qua jc pj`iakta ca `uastj
ljrkos, lafamos ragorzjrcj muy positivjmakta pjrj jkimjrca j qua puala `ompjrtir `ok
kosotros `ujcquiar `osj sik tamor j rasuctjr jfurrilos o sar ra`bjzjlos.
Molacos maktjcas4 Pok cos asquamjs qua `rajmos pjrj polar aktaklar `ðmo
guk`iokj ac muklo y qua rapatimos ukj y otrj vaz la gormj ik`oks`iakta. Ak tarjpij
kuastro trjfjdo sarê mu`bjs va`as `jmfijr astos molacos maktjcas j otros mês
jljptjtivos.

J`tivj`iðk4 As cj raj``iðk qua sa provo`j ak ac `arafro lac pj`iakta trjs cj vjcorj`iðk

la jtrj``iðk o la ra`bjzo. Vaspa`to jc tarjpautj as co qua bjrê qua ac pj`iakta sa siaktj
`ðmolo ak cjs sasiokas y jfiarto j kuastrjs suearak`ijs y j mostrjr iktimiljlas, mialos.
Ak ac `jso la qua provoquamos ra`bjzo `rajramos situj`iokas la fcoquao qua
taklramos qua trjfjdjr iktaksjmakta pjrj polar ccavjr cj tarjpij j fuak puarto.

Astjlos maktjcas4 Pa ragiara jc molo la j`tiviljl `arafrjc (cos molacos iktarkos la

trjfjdo) qua sa prolu`ak ak uk momakto latarmikjlo. Cj `raj`iðk la astos astjlos la
ukj gormj positivj (la gormj kaejtivj as co qua bj`a ac pj`iakta ak su vilj lijrij) ak cj
`oksuctj pualak provo`jr ukj raeucj`iðk `oekitivj y amo`iokjc qua ca jyulak j saktirsa
mu`bo mador ak su vilj lijrij. Ak mu`bos `jsos astos astjlos vaklrêk provo`jlos por
ligaraktas pjrtas amo`iokjcas qua tomjk ac `oktroc ak ligaraktas momaktos la astrés.
 Vasokjk`ij4 As cj gormj mês proguklj la vik`ucj`iðk amo`iokjc. As `ujklo kos
`oka`tjmos amo`iokjcmakta `ok ac pj`iakta, y asta par`ifa qua aktaklamos y
`ompraklamos sus ka`asiljlas y prao`upj`iokas. As muy importjkta rasjctjr qua ak

:76

mu`bos `jsos as importjkta ko rasokjr ax`asivjmakta. Ac pj`iakta ko quiara j uk

tarjpautj qua ko pualj soportjr sus trjumjs o qua ccora `ok éc ak cj tarjpij. \akamos
qua rasokjr `ok kuastros pj`iaktas paro ko ladjrkos jga`tjr ak ax`aso. Muy po`j
rasokjk`ij `ok ac pj`iakta puala sar tjk kaejtivj `omo lamjsijlj.

@o-raeucj`iðk4 As `ujklo parmitimos qua jc rasokjr `ok ac pj`iakta tjkto asta `omo
ac tarjpautj `jmfiak sus astjlos amo`iokjcas. As tjmfiék ac j`uarlo la cj lamjklj la
cj tarjpij, ac j`uarlo lac pra`io la cjs `itjs o j`cjrj`iðk la mjcaktaklilos. As ukj
sik`rokizj`iðk la ofdativos. Ak cos astjlios la cj ikgjk`ij as ac pro`aso vitjc lac jpaeo,
ac kiúo fus`j `o-raeucjrsa `ok cos `uiljloras y ac pj`iakta fus`jrê `o-raeucjrsa `ok ac
tarjpautj.

Jcikaj`iðk4 As `ujklo `jmfijmos pjrj polar jproximjrkos jc astjlo lac otro. J

va`as sa puala bj`ar la gormj iktarasjlj y otrjs puala o`urrir la gormj kjturjc. ^or
adampco, si vamos j uk pj`iakta qua siakta vareóakzj polamos fjdjr cj vistj ukos
saeuklos pjrj bj`arca saktir mês `ðmolo y laspués vocvar j mirjrco pjrj qua siaktj qua
ko tiaka la qué jvareokzjrsa.

Gcaxificiljl la cj raspuastj4 Cj mjyoríj la cjs pjtocoeíjs sa fjsjk ak pjtrokas

ríeilos `oklu`tujcas, amo`iokjcas o `oekitivos qua ko pualak `jmfijr y kosotros
lafamos trjtjr la moligi`jr asj rieilaz bj`iaklo qua ac pj`iakta vjcora kuavjs gormjs
la akgo`jr ac profcamj. Ak mu`bjs o`jsiokas cos tarjpautjs polamos saktirkos
grustrjlos porqua kuastrjs tarjpijs ko tiakak aga`to o kos irritj jceo la kuastros
pj`iaktas y as importjkta qua sajmos gcaxifcas
gcaxifcas ak cj gormj la j`tujr.
As importjkta rasjctjr qua tjmfiék gormjk pjrta la cj racj`iðk tarjpéuti`j cjs
ofciej`iokas por pjrta lac pj`iakta, `omo sok `umpcimiakto la cjs `okli`iokas qua sa
bjyjk pj`tjlo la pjeos, borjrios, puktujciljl, jkucj`iðk la `itjs, at`., ac mialo j
rompar cj jcijkzj puala ccavjr jc tarjpautj j ko axpci`jr `ok `cjriljl tolos astos tamjs o
j avitjrcos ak `jso la ik`umpcimiakto co qua ccavjrê j ukj grustrj`iðk lac tarjpautj qua
parduli`jrê ac trjtjmiakto. Qkj vaz mês iksisto qua `ok ac pj`iakta lafamos rasuctjr
ampêti`os paro tjmfiék bjy qua sjfar pokar címitas ak cj racj`iðk tarjpéuti`j.
Vasuctj ofvio qua si co qua provo`ð ac orieak lac trjstorko gua cj rupturj la cj racj`iðk
liêli`j lac pj`iakta `ujklo arj kiúo `ok sus `uiljloras, kosotros ak kuastrj prê`ti`j
`cíki`j vjmos j trjtjr la gomaktjr ukj racj`iðk qua sustituyj j cj jktarior `rajklo ukj
fjsa saeurj pjrj polar axpjklircj j ligaraktas situj`iokas ak su vilj lijrij. Paeôk ac
psi`ojkêcisis ak asj racj`iðk liêli`j aktra tarjpautj y pj`iakta sa vjk j ljr imêeakas

:70

aspa`ucjras qua sarêk uk ragcado la vivak`ijs jktarioras la jmfos. Ma iktarasj rasjctjr

vjrios `ok`aptos `omo sok cj trjksgarak`ij, cj `oktrjtrjksgarak`ij y ac trjumj vi`jrio
(Ujccik, 6>:1).

\rjksgarak`ij4 \érmiko baraljlo lac psi`ojkêcisis qua siekigi`j cj guk`iðk psíqui`j

malijkta cj `ujc uk sudato trjksgiara ik`oks`iaktamakta y raviva, ak sus vík`ucos kuavos,
sus jktieuos saktimiaktos, jga`tos, axpa`tjtivjs o lasaos ikgjkticas raprimilos…
(\omjlo la Uihipalij).
Pi, `omo bamos visto, bj silo cj rupturj lac vík`uco la jpaeo quiak ``rað
rað cos `imiaktos
la cj gjctj la `okgijkzj y postarior jksialjl lac pj`iakta, ak kuastrj `oksuctj lafamos
`rajr ukos vík`ucos sjkos qua raampcj`ak asjs axpariak`ijs tamprjkjs por otrjs la
j`aptj`iðk y vjcíj «… cos tarjpautjs lafamos mostrjr ukj ra`aptiviljl simicjr (j cj la
ukos fuakos pjlras) `ok cos pj`iaktas `uyj axpariak`ij iktarkj iktarparsokjc rasuctj tjk
jmakjzjlorj, sofra tolo porqua accos tiakak muy po`j `jpj`iljl la `ompraksiðk
`ompjsivj `oksieo mismos, muy po`j `ok`iak`ij la su propij iktak`iokjciljl y muy
as`jsj `okgijkzj la qua saj posifca eastiokjr su axpariak`ij…¸ (pêe. 75, Ujccik, 6>:1).
Qko la cos acamaktos mês importjktas j trjfjdjr `ok cos pj`iaktas sarê cj vareóakzj,
yj qua astos saktirêk uk proguklo mialo jc ra`bjzo por pjrta lac tarjpautj, ieujc qua co
siktið ak su pjsjlo. \aklramos qua trjfjdjr so`jvjklo po`o j po`o cjs rasistak`ijs sik
ladjr qua ac pj`iakta sa siaktj prasiokjlo ki qua par`ifj qua ko kos iktarasj su profcamj
yj qua astos pj`iaktas rasuctjk axtramjljmakta suspi`j`as ak sus racj`iokas parsokjcas
(var ac `jpítuco :1, lagaksjs). @jlj vaz qua sa proluz`j jceukj ravacj`iðk qua siktjmos
qua bj silo importjkta pjrj ac pj`iakta lafamos ragorzjrcj, jerjla`iaklo ac asguarzo qua
bj lafilo supokarca y cj `okgijkzj qua bjk puasto ak kosotros.

Ak mi prê`ti`j tarjpéuti`j ma ba ak`oktrjlo muctitul la

situj`iokas qua ac pj`iakta takíj mialo la `omaktjrma por mialo
jc ra`bjzo, mialo j jsasikjr j ukos sofrikos, mialo j mirjr j cos
eakitjcas la otrjs parsokjs, impotak`ij saxujc o bjfar takilo
racj`iokas saxujcas `ok uk barmjko, bjfar sugrilo jfusos
saxujcas… Ak tolos cos `jsos raj``ioko la cj mismj mjkarj
 jerjla`iaklo
la kormjcizjr cjco`okgijkzj qua`oktjlo.
qua ma bjk bjk mostrjlo bj`ij
^rimaro mí y trjtjklo
ampjtizjklo `ok
co locoroso qua cas bj lafilo rasuctjr vivir `ok aso laktro y

:7<

axpci`jklo qua ko bj polilo avitjrco, ko takíj barrjmiaktjs pjrj

mjkadjr aso la otrj mjkarj.

Lafamos sar `oks`iaktas la qua cos pj`iaktas vjk j varkos `omo sjcvjloras o mjeos,
o `omo ma li`ak tjktjs va`as –su ôctimj asparjkzj – y lafamos sar rajcistjs
axpci`êklocas qua kosotros soco vjmos j sar `ompjúaros ak su `jmiko, paro qua cj pjrta
mês importjkta cj taklrêk qua bj`ar accos.
Qsjklo uk símic kêuti`o, si cj jcijkzj tarjpéuti`j as cj frôducj qua vj j jyuljrkos j
kjvaejr j co cjreo lac pro`aso tarjpéuti`o, as ukj trjksgarak`ij sjkj co qua kos mjr`jrê
cj lira``iðk pjrj ccaejr j fuak puarto.

@oktrjtrjksgarak`ij. Pi cj trjksgarak`ij as co qua cos pj`iaktas pokak

ik`oks`iaktamakta ak cos tarjpautjs, asta térmiko sa ragiara j co qua pokamos kosotros
ak kuastrj racj`iðk `ok cos pj`iaktas. \olos saktimos qua bjy pj`iaktas qua kos rasuctjk
mês jpci`jlos, otros qua bj`ak qua cjs sasiokas sa bjejk atarkjs o qua bjejk qua kos
siktjmos grustrjlos porqua ko jvjkzjk o tiakak ak `uaktj kuastrjs lira`tri`as
tarjpéuti`js.
@ok cos pj`iaktas qua tiakak jtjquas la pêki`o, gofijs so`ijcas o mialos irrj`iokjcas
as muy gê`ic qua ac tarjpautj sa siaktj muy grustrjlo por ko aktaklar la lðkla proviakak
asos mialos o cj ik`jpj`iljl la cos pj`iaktas pjrj polar akgraktjrsa j accos.
Jceo qua tjmfiék puala o`urrir as qua ac pj`iakta `okgiasa jceo qua ca rasuctj muy
locoroso `oktjr y qua ac tarjpautj ko saj `jpjz la parmjka`ar ampêti`o. Asta tipo la
pj`iaktas sok axpartos ak var ra`bjzo lokla ki siquiarj co bjy8 si par`ifak ak kosotros
jceo la vareóakzj o ra`bjzo bj`ij accos, polar ra`ompokar cj jcijkzj tarjpéuti`j vj j
supokar uk asguarzo akorma. @ok asto ko quiaro la`ir qua lafjmos parmitir gjctjs la
raspato, ik`umpcimiaktos ak cjs `okli`iokas pj`tjljs, at`. paro sí qua bjy qua axtramjr
cjs pra`ju`iokas pjrj var cjs ka`asiljlas la cos pj`iaktas mês jccê la co qua accos
axprasjk.
Bjy ukj `uastiðk qua rasuctj muy parsokjc laktro la cj `oktrjtrjksgarak`ij qua sok
cjs juto- ravacj`iokas lac tarjpautj raspa`to j situj`iokas ak cjs qua bj saktilo mialo o
vareóakzj y `ðmo cjs vivið y rasocvið. Pi fiak, astjs pualak jyuljr jc pj`iakta j
kormjcizjr sus amo`iokas, ak ax`aso puala rasuctjr parduli`ijc por var jc tarjpautj léfic.
As astj ukj `uastiðk muy parsokjc qua astjrê mjr`jlj por cj iktui`iðk y pragarak`ijs lac
tarjpautj. Ofvijmakta ac tipo la jpaeo lac tarjpautj rasuctjrê muy importjkta ak cj

:71

racj`iðk tarjpéuti`j, uko mês avitjtivo sa mjktaklrê amo`iokjcmakta mês jcadjlo lac
pj`iakta miaktrjs qua uko mês jmfivjcakta puala ampjtizjr mu`bo mês `ok cjs
amo`iokas y vareóakzj qua ca trja j `oksuctj, j va`as ik`cuso lamjsijlo.

\rjumj vi`jrio o gjtiej por `ompjsiðk4 Paríj cj trjumjtizj`iðk qua sugrak cos
progasiokjcas qua trjfjdjk ak tamjs racj`iokjlos `ok cj sjcul la otrjs parsokjs, astjr ak
`oktj`to `ok parsokjs qua sugrak o as`u`bjr bistorijs la locor, puala jga`tjr por ukj
ax`asivj ampjtíj jc tarjpautj bj`iékloca parlar agi`j`ij o simpcamakta `oktjmikjklo su
asgarj privjlj.

Qko la cos mjyoras mialos la `ujcquiar tarjpautj as parlar j uk

pj`iakta la gormj lrêsti`j porqua la`ilj j`jfjr `ok su vilj. Yo
tuva uk pj`iakta `ujklo `omak`é mi prê`ti`j `cíki`j qua
jpjra`ið `ufiarto la sjkera ak ukj bjfitj`iðk la botac lokla
iktaktð sui`iljrsa. ^aro, soy `oks`iakta, ac sui`ilio la uk
pj`iakta as jceo j co qua tolos cos tarjpautjs astjmos axpuastos.

Cos pj`iaktas qua j`ulak j kuastrjs `oksuctjs co bj`ak `ok uk proguklo mjcastjr y
`ok mu`bj ureak`ij ak rasocvar sus profcamjs y lafamos takar `uiljlo pjrj qua ko kos
`oktjeiak `ok su jksialjl y su ureak`ij ak socu`iokjr ac trjstorko `ok ax`asivj rjpilaz
(Caals, 6>:6), `omo ba `omaktjlo jktariormakta ac progasiokjc la cj sjcul lafa sar
ampêti`o paro ko ladjr qua saj ac pj`iakta ac qua mjrqua cj jeaklj la cj tarjpij.
Cos pj`iaktas pualak pokar mu`bjs axpa`tjtivjs (mu`bjs va`as mêei`js) ak ac
tarjpautj y saktirsa muy grustrjlos si cj tarjpij ko vj jc ritmo qua asparjfjk o pualak
trjtjr la `uiljrco y quarar aktrjr ak cj vilj privjlj lac tarjpautj.
Ak otros `jsos vjmos j saktir mu`bj ampjtíj por pj`iaktas qua bjk sugrilo tolo tipo
la jfusos j co cjreo la su vilj, ko pualak trjfjdjr lafilo j sus profcamjs y ko pualak
`ostajrsa ac trjtjmiakto o kos bj`ak saktir `omo cjs ôki`js parsokjs qua sa bjk
prao`upjlo por accos ak tolj susu vilj.
Cos tarjpautjs qua tiakak taklak`ijs `uiljlorjs pualak sofraimpci`jrsa ak cj tarjpij,
parmitiaklo ccjmjljs tacagðki`js j `ujcquiar borj, j`aptjklo ir j `jsj lac pj`iakta o ko
`ofrjklo cjs sasiokas, ac rasuctjlo sarê muy profjfcamakta qua ac tarjpautj asté `jlj
vaz mês grustrjlo por cj gjctj la jvjk`as y jeotjlo raspa`to jc pj`iakta, co qua j`jfjrê

:77

parduli`jklo j jmfos.
Zuizês co mês ra`omakljfca pjrj ac tarjpautj saj `baquajrsa pariðli`jmakta y si
par`ifa qua `ujklo piaksj o astê `ok ac pj`iakta siakta jksialjl taklrê qua avjcujr qué
ca astê o`urriaklo y si as ka`asjrio fus`jr suparvisiðk pjrj vocvar j ra`oco`jrsa ak su

cuejr ak cj tarjpij.
@OK@CQPIOKAP
Iklapakliaktamakta lac tipo la oriaktj`iðk tarjpéuti`j qua usamos y lac momakto ak
ac qua sa ak`uaktra cj tarjpij vjmos j ak`oktrjr acamaktos qua vjk j astjr siampra
prasaktas lurjkta tolo ac trjtjmiakto. Ac pj`iakta viaka j `oksuctj `ok uk sugrimiakto
qua quiara qua ca jyulamos j acimikjr. As importjkta qua ca axpciquamos lasla uk
primar momakto qua asj jksialjl qua sugra as uk síktomj la jceo mês proguklo qua
astê o`urriaklo ak su makta y qua pjrj polar jcivijrco lafamos trjfjdjr `ok `osjs qua

o`urriarok ak su pjsjlo y qua ca astêk jga`tjklo ak su prasakta.

Mu`bjs va`as cos pj`iaktas pualak paksjr ak cj psi`ocoeíj8 as `omo ac molaco
méli`o ak ac qua ak mu`bos `jsos as uk sudato pjsivo sofra ac qua ac méli`o j`tôj
iktarvikiaklo `ok trjtjmiakto gjrmj`ocðei`o u otro tipo la iktarvak`iðk, paro lafamos
axpci`jr `cjrjmakta qua ak psi`ocoeíj as gukljmaktjc cj `ooparj`iðk a iktarvak`iðk lac
pj`iakta lurjkta tolo ac pro`aso. Y qua mu`bjs va`as vj j axistir uk locor j `orto pcjzo
pjrj coerjr ukj madoríj ak ac cjreo pcjzo. Cj lamjklj qua trjdo cj primarj vaz j `oksuctj
vj j ir `jmfijklo j malilj qua jvjk`amos ak ac trjtjmiakto y ukj vaz lismikuilj cj
iktaksiljl la cos síktomjs y ejkjlj cj `okgijkzj lac pj`iakta polramos ir mês j goklo
bj`ij ac orieak la cj akgarmaljl.
Kjlj la asto puala coerjrsa sik ukj fuakj racj`iðk tarjpéuti`j ak cj qua ac pj`iakta
pualj `okgijr pcakjmakta ak ac tarjpautj y asta saj `jpjz la mjktakarsa `okstjkta y
girma j co cjreo la tolo ac pro`aso. Bjy mu`bjs amo`iokas la mialo, vareóakzj, `ucpj o
rjfij, qua ac pj`iakta bj takilo y sugrilo j co cjreo la mu`bo tiampo y qua vjk j takar
qua sar sortajljs y po`o j po`o trjfjdjljs bj`ij otrjs mês jljptjtivjs pjrj qua ac
pj`iakta pualj akgraktjrsa j sus mialos sik
sik tjkto sugrimiakto.
Pi cjs amo`iokas qua ac pj`iakta trja j `oksuctj lasforljk o ko sok mjkadjljs
agi`jzmakta por ac tarjpautj puala prolu`irsa ukj ratrjumjtizj`iðk ak ac pj`iakta, qua
ukj vaz mês saktirê qua cjs parsokjs ak cjs qua `okgíj ca bjk gjccjlo. ^or tjkto lafamos
sar ampêti`os y progasiokjcas `ok cj lamjklj lac pj`iakta, paro ko ladjr qua sus
amo`iokas kaejtivjs kos `oktjeiak y `oktjmikak ac trjfjdo tarjpéuti`o.

:75

Akgoquas pjrj ac trjtjmiakto la cos trjstorkos

amo`iokjcas

2
Paeôk ukj cayaklj eriaej ^ro`usto arj uk cjlrðk qua ofciejfj j
sus ví`timjs j pokarsa ak ukj `jmj la biarro. Jc qua ko ccaejfj j
cos axtramos ca astirjfj bjstj coerjrco y jc qua ca sofrjfj `uarpo
sa co `ortjfj. Qko la cos profcamjs la cj psi`ocoeíj as qua cos
progasiokjcas bamos j`tujlo `ok kuastros
kuastros `ciaktas `omo ^ro`usto
`ok sus ví`timjs ofcieêklocos j qua sajk accos cos qua sa jljptak
j kuastros akgoquas tarjpéuti`os y ko jc ravés. Lafamos takar cj
mjyor `jktiljl la barrjmiaktjs lispokifcas y sjfar usjrcjs la
gormj jla`ujlj pjrj polar coerjr cj sjkj`iðk la kuastros
pj`iaktas.

Axistak môctipcas molacos pjrj ac trjtjmiakto la cos trjstorkos amo`iokjcas, ac

ofdativo la asta cifro as `rajr uk molaco iktaerjlor qua suma acamaktos la ligaraktas
akgoquas pjrj bj`ar ac trjtjmiakto mu`bo mês agi`jz. Jsí polamos `ompcamaktjr cjs
`jrak`ijs la ukos akgoquas `ok cjs vaktjdjs la otros. As ofvio qua uk profcamj
`ompcado vj j ka`asitjr socu`iokas `ompcadjs.
Woy j pjsjr j las`rifir jceukos akgoquas taðri`os la ligaraktas molacos tarjpéuti`os y
ak postarioras `jpítucos las`rifiramos `ðmo uticizjrcos la gormj iktaerjlj aktra sí, ak
guk`iðk la cjs ligaraktas ka`asiljlas qua vjyjk sureiaklo ak ac lasjrrocco la cj tarjpij.

:. MOLACOP FIOCÐEI@OP
Mu`bos ikvastiejloras j`bj`jk ac orieak la cos trjstorkos amo`iokjcas y cj jksialjl j
lisguk`iokas fiocðei`js, co `ujc as ofvijmakta varljl. Kjlj puala o`urrir ak kuastro
`uarpo qua ko takej uk orieak fiocðei`o. As co qua ak ac primar `jpítuco las`rifíjmos
`omo `arafro. Asa saríj cj pjrta quími`j y cj makta saríj cj vjcorj`iðk a iktarpratj`iðk

:72

qua bj`amos la cj rajciljl, jmfjs sa ikgcuyak mutujmakta.

Piampra taklramos qua las`jrtjr trjstorkos oreêki`os qua pualjk lasak`jlakjr ac
trjstorko paro as ikluljfca qua latrês la cj mjyoríj la astos sa as`oklak môctipcas
gj`toras psi`ocðei`os. @omo bamos visto, cj makta y ac `arafro iktarj`tôjk y sa

moligi`jk mutujmakta la gormj `okstjkta.

Cos prik`ipjcas gj`toras fiocðei`os qua sa ak`uaktrjk latrês la cj jksialjl sok4

Astulios eakéti`os4 Astos pcjktajk qua si sok mês gra`uaktas ak ukj mismj gjmicij ac
orieak polríj sar eakéti`o, paro fiak polríj sar qua cj `jusj la asj gra`uak`ij sajk
gj`toras jmfiaktjcas mês qua eakéti`os. Pa bjk rajcizjlo astulios `ok eamacos
moko`ieðti`os o li`ieðti`os qua bjk silo `rijlos ak gjmicijs ligaraktas pjrj var si axista
mjyor gra`uak`ij la jtjquas la pêki`o qua ak cj pofcj`iðk kormjc paro cos rasuctjlos
bjk silo ik`oksistaktas (Fjrcow, :922).
Bipðtasis la cj biparvakticj`iðk4 Pa bj suearilo qua jceukjs parsokjs biparvakticjk jc
raspirjr y qua asto polríj ccaejr j provo`jrcas jksialjl y jtjquas la pêki`o,
aga`tivjmakta, astj provo`j jc`jcosis la cj sjkera, mjraos, locoras la `jfazj, y síktomjs
la lasrajcizj`iðk. Cjs parsokjs qua sugrak jtjquas la pêki`o biparvakticjk, y uko la cos
adar`i`ios qua taklramos qua aksaújr as mjkadjr mador cj raspirj`iðk. ^aro `rao qua cj
biparvakticj`iðk viaka por cj saksj`iðk la mialo y j`tivj`iðk lac `ir`uito lac mialo qua
vimos ak ac `jpítuco los. Jceukos jutoras `omo Cay (:929) postucjk qua cos pj`iaktas
siaktak cj jsgixij y laspués siaktak ac pêki`o, co `ujc ko lamuastrj qua ac jtjqua ko
takej uk orieak psi`ocðei`o.
Lasraeucj`iðk lac sistamj korjlrakérei`o4 Pa sjfa qua `ujklo sa j`tivjk cjs kaurokjs
lac co`us `oarucaus (var `jp. 6) sa prolu`a uk ax`aso la korjlrakjcikj qua iklu`a j cj
jksialjl y puala qua j jtjquas la pêki`o. Pi fiak as ka`asjrio las`jrtjrco `omo fjsa la
uk trjstorko oreêki`o, ko dustigi`j qua pualj j`tivjrsa por ac paksjmiakto. \jmfiék as
importjkta las`jrtjr uk bipartiroilismo qua puala ljr síktomjs la jksialjl savarj o uk
jtjqua la pêki`o.

Asta molaco as muy ralu``iokistj, puas pcjktaj qua ac orieak y cj socu`iðk lac
trjstorko sok oreêki`os, y ak mi opikiðk as muy agi`jz pjrj polar trjtjr cos síktomjs,
paro jc ko socu`iokjr cj `jusj puala `rajr lapaklak`ij j cos gêrmj`os o gra`uaktas
ra`jíljs. Ak mu`bos `jsos pjrj polar rajcizjr ac trjfjdo tarjpéuti`o `ok cos pj`iaktas
astos taklrêk qua mali`jrsa `omo gormj la astjficizj`iðk bjstj qua cj tarjpij bjej
aga`to, por co qua as `okvakiakta takar `omuki`j`iðk `ok ac méli`o o psiquijtrj lac

:79

pj`iakta pjrj `oorlikjrsa `ok ac uso la

la cj mali`j`iðk.

6. \VJ\JMIAK\OP @OEKI\IWO-@OKLQ@\QJCAP4
Cjs tarjpijs `oekitivo-`oklu`tujcas (\@@) sok cjs mês popucjras y gra`uaktas ak ac
trjtjmiakto la cos jtjquas lac pêki`o y cj jksialjl (ak cj mjyoríj la cos `jsos
`omfikjlj `ok cos trjtjmiaktos gjrmj`ocðei`os).
Ak pjcjfrjs la Ljtticio (6>>>) «… cj \@@ tiaka ak `uaktj cos rocas la pralisposi`iðk
la vuckarjficiljl (fiocðei`os y psi`oso`ijcas) dukto `ok otros gj`toras pra`ipitjktas
tjkto iktarkos (saksj`iokas `orporjcas) `omo axtarkos (jmfiaktjcas)…¸ pêe <7.
Qkj la cjs prik`ipjcas `orriaktas ak ac trjtjmiakto la cj jksialjl sa fjsj ak cj taoríj
`oekitivj la Fa`h, saeôk cj `ujc cjs amo`iokas ko sok rasuctjlo la cj situj`iðk ak sí,
siko la `ðmo cj avjcujmos8 as la`ir, la co qua paksjmos j`ar`j la accj. Cj jksialjl sa
jso`ij j paksjmiaktos la paciero o jmakjzj par`ifilj, saj astj rajc o ko. ^or tjkto, si
ukj parsokj supoka, por ad., qua astê j pukto la morir la uk jtjqua jc `orjzðk,
raj``iokjrê axparimaktjklo ac mismo tarror qua si acco guasa `iarto.
Cos jutoras la astj cíkaj tarjpéuti`j lagiaklak qua cj jksialjl as gruto la4

• Cj mjciktarpratj`iðk la saksj`iokas iktaro`aptivjs `omo saújc la qua vj j o`urrir

ukj `jtêstroga ikmikakta (vocvarsa co`o, morir o parlar ac `oktroc).
• Paújcas axtaro`aptivjs qua sa avjcôjk la gormj arrðkaj. Astj iktarpratj`iðk
`jtjstrogistj bj`a qua jumakta cj jksialjl, cj `ujc j su vaz ik`ramaktj cjs
saksj`iokas iktaro`aptivjs tamiljs, yj qua sok saksj`iokas jso`ijljs j cj jksialjl.
Jsí sa lasak`jlakj uk `ír`uco vi`ioso qua lj cuejr j mês jksialjl.
• Ilajs o `raak`ijs irrj`iokjcas qua listorsiokjk cj rajciljl bj`iaklo qua astj sa
vivj siampra `ok ukj saksj`iðk la paciero y jcartj `okstjkta.

Cjs parsokjs qua sugrak mu`bj jksialjl, cj axparimaktjk porqua bjk lasjrroccjlo
ukj taklak`ij astjfca, j mjciktarpratjr cjs saksj`iokas `orporjcas fakiekjs `omo
ikli`jloras la ukj `jtêstroga maktjc o gísi`j ikmikakta. Ad., cjs pjcpitj`iokas pualak sar
iktarpratjljs `omo avilak`ij la qua astê sugriaklo uk jtjqua jc `orjzðk.
^or tjkto, cj tarjpij `oksista ak ukj saria la astrjtaeijs lirieiljs j qua ac pj`iakta
jpraklj j avjcujr `orra`tjmakta li`bjs saksj`iokas y paksjmiaktos, suparjklo jsí tjkto
su taklak`ij j bj`ar iktarpratj`iokas `jtjstrogistjs `omo cjs jctarj`iokas amo`iokjcas y
`oklu`tujcas qua sa larivjk la accjs (Vo`j, 6>>1).
Fjrcow (:922), fjsj su trjfjdo ak `ujtro jspa`tos gukljmaktjcas, qua saríjk `ik`o ak

:5>

ac `jso la qua axistiarj jeorjgofij4

Ofsarvj`iðk y `ompraksiðk lac trjstorko4 Pa trjtjríj la rajcizjr cj raastru`turj`iðk

`oekitivj, malijkta cj rajcizj`iðk la juto raeistros, pjrj polar lamostrjr j cos pj`iaktas
qua axista ukj madoríj. Astj gjsa as gukljmaktjc pjrj polar pjsjr j cj sieuiakta.
\é`ki`js la `oktroc gísi`o4 Paríjk ac `oktroc la cj raspirj`iðk lijgrjemêti`j y cj
racjdj`iðk mus`ucjr. Pu guk`iðk ko saríj lismikuir cj jksialjl siko rafjdjr ac kivac la
j`tivj`iðk.
Vaastru`turj`iðk `oekitivj4 @jmfijr cjs `oeki`iokas arrðkajs `omo ac mialo j
vocvarsa co`o o sugrir uk ikgjrto.
Axposi`iðk iktaro`aptivj4 Pa trjtjríj la fus`jr cjs saksj`iokas ak cuejr la avitjrcjs.
Pa ampiazjk provo`jklo ak uk jmfiakta `oktrocjlo (por ad, cj `oksuctj) postariormakta
ac pj`iakta soco y gikjcmakta ak situj`iokas qua ca provoquak mialo. (Cj`jsj, 6>>1)
Cj axposi`iðk j situj`iokas o cuejras tamilos. Pu ofdativo as avitjr cjs `oklu`tjs la
as`jpa. Cj axposi`iðk lafa sar sistamêti`j y raeucjr.
Paj `ujc saj cj té`ki`j qua utici`amos pjrj jyuljr j kuastros pj`iaktas astos vjk j
takar qua akgraktjrsa j cjs situj`iokas qua tamak. Ak mi opikiðk ac métolo as lamjsijlo
simpca y `okccavj ukj tjsj muy jctj la ra`jíljs y ko parmita jc pj`iakta `oko`ar ac
orieak la su akgarmaljl. Astj as cj quadj la cj mjyoríj la cos pj`iaktas qua j`ulak j mi
`oksuctj laspués la bjfar ba`bo \@@, ak mu`bos `jsos astjs té`ki`js por sí socjs cas
bjk rasuctjlo ikagi`j`as o iksugi`iaktas y ko bjk polilo ccaejr j sjfar ac orieak la sus
profcamjs, co `ujc jerjvj jôk mês su saksj`iðk
saksj`iðk la gjctj la `oktroc.
Ak ac trjtjmiakto qua las`rifo ak asta cifro usjramos astjs té`ki`js ak cj gjsa gikjc lac
trjtjmiakto `ujklo ac pj`iakta saj `jpjz la `oktrocjr sus paksjmiaktos y asté prapjrjlo
pjrj akgraktjrsa j cjs situj`iokas tamiljs.
tamiljs.

0. AKGOZQAP ^PI@OLIKÊMI@OP4
Cos akgoquas psi`olikêmi`os baralaros lac psi`ojkêcisis ljk ukj erjk importjk`ij jc
roc lac ik`oks`iakta ak cj jpjri`iðk y mjktakimiakto la ligaraktas pjtocoeíjs, por tjkto
saeôk cos jutoras la astj cíkaj tarjpéuti`j, cj jksialjl sa lafaríj j `okgci`tos
ik`oks`iaktas ak cj makta lac pj`iakta.
Cos jutoras la astj `orriakta psi`ocðei`j lagiaklak qua cos pj`iaktas qua sugrak
jksialjl tiaklak j somjtizjr sus amo`iokas a impucsos, y por co tjkto lurjkta ac `urso
la cj tarjpij bjfríj qua axpcorjr cos `okgci`tos ko rasuactos ak cj makta lac pj`iakta, co

:5:

`ujc parmitiríj ko soco ralu`ir cos síktomjs siko jlamês jyuljr j `oko`arsa mador y
oftakar parsokjciljlas mês mjlurjs (Ljittico, 6>>>).
(Microl & `oc, :995) pcjktajk tras gjsas.

• Ak cj primarj sa trjtjríj la axpcorjr cjs saksj`iokas y saktimiaktos jso`ijljs j cj

jksialjl. Cos `okgci`tos psi`olikêmi`os sa fjsjríjk ak tamjs la sapjrj`iðk a
iklapaklak`ij y ra`oko`imiakto la cj irj y jerasiviljl bj`ij otrjs parsokjs o bj`ij
ac propio pj`iakta. Ac prik`ipjc ofdativo ak astj gjsa saríj ralu`ir cos síktomjs pjrj
polar saeuir `ok cjs sieuiaktas gjsas.
• Ak ukj saeuklj gjsa sa trjfjdjríj pjrj `oko`ar ak progukliljl cjs `okgieurj`iokas
maktjcas lac pj`iakta. Ac prik`ipjc ofdativo ralu`ir cj vuckarjficiljl lac pj`iakta
malijkta cj las`rip`iðk la cos euiokas iktarparsokjcas `ok cos qua cos pj`iaktas sa
racj`iokjk `ok cos lamês.
• Ak cj tar`arj gjsa ac ofdativo saríj qua cos pj`iaktas suparak sus ligi`uctjlas `ok cj
sapjrj`iðk y cj iklapaklak`ij. Cj ilaj as parmitir jc pj`iakta ravivir `okgci`tos
iktarkos `ok ac tarjpautj `omo gormj la qua pualj socu`iokjrcos.

Jceukos jutoras (Microl, :995, Ejsskar, 6>><, Caals 6>:6) lagiaklak qua cj mjyoríj
la cos pj`iaktas qua sugrak pêki`o o jksialjl guarta sugriarok ak su ikgjk`ij situj`iokas
la lasjmpjro, (jfusos qua puliarok sar gísi`os, amo`iokjcas o saxujcas). Qkj ikgjk`ij
trjumêti`j cas ladð `ok ukj proguklj saksj`iðk la lasjmpjro y proguklos `okgci`tos la
jmor/olio grakta j sus `uiljloras. Co `ujc cas bjríj takar ukj proguklj jmfivjcak`ij
raspa`to cj `ar`jkíj/sapjrj`iðk `ok cjs gieurjs la jpaeo.

Qkj la cjs tarjpijs ak mi opikiðk mês iktarasjktas qua bjk sureilo lasla cj psi`ocoeíj
likêmi`j as cj \arjpij la tiampo jfravijlo (Pocomok & `oc, 6>>:8 M``uccoueb :9918
Gosbj, 6>>>) qua astulij cos `okgci`tos iktarkos lac pj`iakta `oksieo mismo y la molo
iktarparsokjc, pjrj polar acimikjr cj saksj`iðk la jcartj y por akla cj jksialjl.
Cjs té`ki`js psi`olikêmi`js sok muy ôticas j cj borj la polar jyuljr jc pj`iakta j
`oko`ar ac orieak la sus profcamjs, sjfar por qué parsistak o qué ejkjk`ijs sa`ukljrijs
pualak takar jc pjla`arcos. Jloca`ak la cj cimitj`iðk la ko trjfjdjr `ok cjs astrjtaeijs
la jgroktjmiakto o cjs saksj`iokas gísi`js, asta tipo la tarjpij rasuctj gukljmaktjc pjrj
uk jforljda proguklo lac trjstorko paro lafa sar `ompcamaktjlo `ok otrjs té`ki`js
tarjpéuti`js.
1. \AVJ^IJ AP\VJ\ÉEI@J

:56

Kjrloka (6>><) `rajlor la astj tarjpij, lagiakla qua pjrj socu`iokjr uk trjstorko
amo`iokjc ko as ka`asjrio `oko`ar ac orieak la asta siko `oko`ar su guk`iokjmiakto, por
co tjkto ko saríj ka`asjrio `oko`ar cos jkta`alaktas lac pj`iakta. Poco astulijr cj
likêmi`j la su jksialjl, puasto qua ac pj`iakta tiaka mialo ko la co qua su`alið siko la

co qua puala su`alarca.

Paeôk asta jutor, cos pj`iaktas sa provo`jríjk j sí mismos cj jksialjl jc lispjrjrsa ac
mialo jkta sus propijs saksj`iokas y jc trjtjr la `oktrocjrcjs. Asto cas ccavjríj j parlar
lagikitivjmakta ac `oktroc, lasamfo`jklo ak ac tamilo mjcastjr. Ak cj cíkaj la cos
trjtjmiaktos ak asta tipo la tarjpijs sa jumaktjríj ac mialo `omo gormj la jkucjrco o sa
pjutjrêk `oklu`tjs o paksjmiaktos qua por sofraxposi`iðk bjejk qua ac mialo
lasjpjraz`j.
Pa uticizjríjk astrjtjeamjs tarjpéuti`js qua ccavjk jc pj`iakta sik su `oko`imiakto, j
axparimaktjr la gormj `ok`ratj cj suparj`iðk lac mialo. Poco `ujklo cos síktomjs
bjyjk lasjpjra`ilo lac tolo cj parsokj sarê `oklu`ilj j cj pcakj `ok`iak`ij la sus
ra`ursos parsokjcas.
Ac trjtjmiakto sa rajcizjríj ak `ujtro gjsas4 (Kjrloka, 6>><)

• Latarmikjr ac tipo aspa`ígi`o la mialo pjtocðei`o y jc mismo tiampo iktrolu`ir

acamaktos qua `jmfiak cj visiðk lac pj`iakta sofra ac profcamj.
• Puearir, `oklu`ir o pras`rifir lira`tjmakta j``iokas o paksjmiaktos qua ikluz`jk
j cjs parsokjs j rajcizjr j``iokas la `jmfio.
• Ccavjr j cj parsokj j ik`ramaktjr sus axpariak`ijs la éxito ak cj eastiðk la cjs
saksj`iokas y situj`iokas qua ca jsustjk.
• @cjusurj la cj iktarvak`iðk y ralagiki`iðk lac rasuctjlo.

Cjs tjrajs `oksistak prik`ipjcmakta ak bj`arca var jc pj`iakta ak cjs `oktrjli``iokas

qua `ja jc socu`iokjr ac profcamj8 y jc pcjktajrca pjrjlodjs irrasocufcas ca ofciejrê j
j`tujr y paksjr la ukj gormj ligarakta la `omo co bjfíj ba`bo bjstj jktas lac
trjtjmiakto.
Cjs astjlísti`js lac jutor sok propijs y ko astêk ra`oko`iljs por otros jutoras por co
qua sa parmita luljr lac éxito la cj tarjpij, paro sí as la erjk jyulj pjrj polar pcjktajr
tjrajs qua jyulak jc pj`iakta j rasocvar pjrta la sus síktomjs y ca jyulak j `oko`ar cj
likêmi`j la su trjstorko.
7. \AVJ^IJ POMÊ\I@J

:50

Asta tipo la tarjpijs sa fjsjk ak cos bjccjzeos mês ra`iaktas ak kaurofiocoeíj y la

`ðmo ac `uarpo siampra eujrlj mamorij lac trjumj (Ljmjsio, 6>::. Cavika, 6>:6,
Oelak, 6>>98 Wjk lar Hoch, 6>:<). @omo vimos ak ac `jpítuco 6 kuastro `uarpo eujrlj
mamorij somêti`j (^oreas, 6>>9).

Paeôk Pbjpiro (6>:>)4

Bjy mu`bos tipos la tarjpijs somêti`js. Cj mjyoríj `ompjrtak cj ilaj qua ac
trjumj lasraeucj ac `uarpo, `jusjklo rastri``iokas ak cjs amo`iokas y cos
movimiaktos.8 cos movimiaktos ko rajcizjlos lasla ac momakto lac trjumj lafak
sar axpariak`ijlos y cj go`jcizj`iðk ak cjs saksj`iokas y movimiaktos sjkjrêk ac
trjumj (pêe 0>2).

^olamos j``alar j uk trjumj fiak lasla ac ra`uarlo la ukj imjeak, uk ocor o la jceo
qua kos bjk `oktjlo o la ukj saksj`iðk, por ad. ak trjumjs pravarfjcas ko puala bjfar

mamorij
ligaraktas kjrrjtivj.
saksj`iokas^or
quatjkto
ccavaklasla ukj saksj`iðk
j cj rasocu`iðk `orporjc
lac trjumj. polamos:<).
(War `jpítuco ir siktiaklo
Cavika (6>:6) lagiakla qua ak toljs cjs aspa`ias jkimjcas axista uk ma`jkismo la
las`jrej la cj akareíj trjumêti`j jcmj`akjlj, qua `oksista ak jeitjrsa rapatiljmakta
bjstj cj acimikj`iðk la `ujcquiar vastieio la trjumjtizj`iðk ak ac `uarpo. Asta
ma`jkismo ko axistiríj ak cos saras bumjkos por co qua ak tarjpij sa trjtjríj la vocvar j
saktir cjs saksj`iokas y rajcizjr cjs j``iokas qua ko sa puliarok bj`ar lurjkta ac avakto
trjumêti`o.
Cj tarjpij, ak mi opikiðk, ko as agi`jz por sí socj ak ac trjtjmiakto la cj jksialjl,

paro as muy`uarpo
ak kuastro ôtic `ompcamaktjlj
(ko polamos `ok otroaktipo
saktir la té`ki`js,
kikeôk as ofvio
otro sitio), qua as
y qua tolos saktimos
gukljmaktjc
axpci`jr y jyuljr j kuastros pj`iaktas j `oko`ar mu`bo mador sus saksj`iokas y `ðmo
polar ra`oko`arcjs pjrj polar `oktrocjrcjs y vivircjs sik mialo. Vasuctj muy ôtic ak
astjlios tamprjkos la cj tarjpij pjrj polar eakarjr uk `cimj la `okgijkzj aktra ac
pj`iakta y ac tarjpautj, jyuljklo por adampco j mjkadjr cos síktomjs ak cj `oksuctj y
eakarjklo saksj`iðk la `oktroc ak ac pj`iakta.

5. \AVJ^IJ GJMICIJV O PIP\ÉMI@J

 Astj pcjktaj
racj`iokjrsa qua ac ikliviluo
`okstjktamakta vivaracj`iokjrsa).
(o ko ak uk sistamj `ok ac qua
(P`bwjrtz, :991)astêCosofciejlo
molacosj
gjmicijras trjtjk la `oko`ar cos molos la iktarj``iðk la cj parsokj `ok su gjmicij,

:5<

`oko`ilos o `ompjúaros la trjfjdo porqua `oksilarjk qua astj saríj cj fjsa lac
trjstorko. Cj jksialjl saríj ac mjcastjr `rajlo por uk sistamj gjmicijr mjc orejkizjlo
(Miku`bik & Gisbmjk, :92<) porqua cjs darjrquíjs asték mjc orejkizjljs, `omo por
adampco qua ac pjlra ko o`upa ac pjpac qua ca `orraspokla.

Asto `rajríj sistamjs gjmicijras o so`ijcas laga`tuosos ak cos qua sa ljk racj`iokas
pjtocðei`js qua ccavjk j cj saksj`iðk la mjcastjr. ^jrj rasocvarcos as ka`asjrio `oko`ar
y avjcujr cjs racj`iokas aktra cj gjmicij pjrj lata`tjr cjs jkomjcíjs axistaktas ak cjs
racj`iokas, `omo gjccos ak cjs darjrquíjs, `okgci`tos, erupos laktro la cj gjmicij `oktrj
otros erupos, sofralapaklak`ij o sofraprota``iðk la ukos gjmicijras j otros.
Ak mi opikiðk as ukj tarjpij `ompcatjmakta ka`asjrij ak `ujcquiar akgoqua qua
trjfjda `ok trjstorkos amo`iokjcas, la ba`bo ac jpaeo ko saríj mês qua ac prik`ipio la cj
gormj`iðk la cjs ralas gjmicijras. Jukqua `omo otros akgoquas as ik`jpjz por sí socj la
rasocvar cos trjstorkos amo`iokjcas. La ba`bo asta akgoqua ko jforlj cjs amo`iokas

`omo pjrtalac
miamfros lasistamj
su molaco tarjpéuti`o
gjmicijr o so`ijc.fjsêklosa `jsi siampra ak cjs racj`iokas aktra cos

2. \AVJ^IJ LA J@A^\J@IÐK Y @OM^VOMIPO

Asta akgoqua as ukj avocu`iðk la cjs tarjpijs `oekitivjs j pjrtir la cj uticizj`iðk la
té`ki`js la jtak`iðk pcakj o miklguckass (Lilokkj, 6>::). Cj tarjpij la j`aptj`iðk y
`ompromiso (\J@) lagiakla qua cj jksialjl viaka provo`jlj por ukj avjcuj`iðk
listorsiokjlj la cj rajciljl qua ccavj j sugrir por j`okta`imiaktos qua ko bjk o`urrilo.
Ac mjcastjr puala vakir `jusjlo tjkto por acamaktos iktarkos (saksj`iokas) `omo
axtarkos. Paríj prik`ipjcmakta cj vjcorj`iðk kaejtivj qua sa bj`a la cjs `oeki`iokas y
cjs amo`iokas co qua ccavjríj j saktir cj jksialjl. (Bjyas, & `oc, 6>:6). ^jrj cos jutoras
la astj cíkaj `oksilarjr cos paksjmiaktos y cjs saksj`iokas `omo uk profcamj saríj pjrta
lac profcamj.
@omo su propio komfra ikli`j ac ofdativo saríj qua ac pj`iakta pualj jpraklar j
j`aptjr y ladjr la cu`bjr `oktrj sus paksjmiaktos, amo`iokas y saksj`iokas y jc bj`arco
ac orejkismo vocvarê j ak`oktrjr uk aquicifrio. Cos prik`ipjcas puktos qua lagiaklak
sok4

• Ko duzejr. Ko bj`ar dui`ios la vjcor ki la cos lamês ki la sí mismos.

 • J`aptjr4 \rjtjr la `jmfijr cjs `osjs paro sik sugrimiakto, j`aptêklocjs.
• Wivir ak ac prasakta4 Ko jkjcizjr co qua yj o`urrið ki prao`upjrsa la co qua ko bj
o`urrilo.

:51

• Ko `oktrocjr4 \rjtjr la takar ac `oktroc y ko –gcuir” `ok cjs axpariak`ijs ccavj jc

mjcastjr y cj jksialjl.
• Ko avitjr4 Avitjr cjs saksj`iokas u ofdatos o axpariak`ijs as co qua `oklu`a jc
mjcastjr y cj pjtocoeíj.
• Ko ilaktigi`jrsa4 Ko ilaktigi`jrsa `ok cos paksjmiaktos y `raak`ijs. Wivir `omo si
partaka`iarjk j otrj parsokj.

Astj té`ki`j ko trjfjdj `ok avaktos lac pjsjlo, soco `ðmo sa iktarpratjk cos ba`bos ak
ac prasakta. Ak mi opikiðk astj té`ki`j rasuctj muy ôtic jc prik`ipio la cj tarjpij `ujklo
sa usj `omo psi`oalu`j`iðk o `omo gormj la raeucj`iðk amo`iokjc trjksitorij. Ak
jceukos `jsos `ujklo ac orieak la cj jksialjl saj cj –ka`asiljl la `oktroc” rasuctjrê
muy ôtic pjrj jyuljr j aksaújr jc pj`iakta j ko astjr siampra ak jcartj. Ak cos `jsos la
trjumj `ompcado soco as agi`jz jc gikjc la cj tarjpij `ujklo bjyjmos trjfjdjlo `ok cjs
situj`iokas qua provo`jrok ac mjcastjr ak ac pjsjlo y ukj vaz rasuactjs sa polrê trjfjdjr
pjrj aksaújr j vivir cos j`okta`imiaktos
j`okta`imiaktos la ukj gormj ligarakta.

9. AMLV
«Lasaksificizj`iðk y rapro`asjmiakto por movimiaktos o`ucjras o AMLV
(j`rðkimo ak ikecés la Aya Movamakt Lasaksitizjtiok jkl Vapro`assike) as ukj
té`ki`j psi`ocðei`j qua las`rifa ac trjumj `omo ukj ikgormj`iðk jcmj`akjlj ak ac
`arafro la mjkarj lisguk`iokjc, j pjrtir la ukj axpariak`ij `oksilarjlj trjumêti`j8
jc sar jr`bivjlj la asa molo, ko puala sar uticizjlj ki iktaerjlj j cj axpariak`ij
`otilijkj lac sudato, y por `oksieuiakta sa `okviarta ak raspoksjfca la cos síktomjs
lac pj`iakta¸ (Uihipalij, 6>:1). Ac molaco sa fjsj ak ac ^ro`asjmiakto Jljptjtivo
la cj Ikgormj`iðk (^JI) qua `okstj la tras prik`ipios Mjklgiacl & Pbjpiro (6>><).

Axista uk sistamj la pro`asjmiakto la cj ikgormj`iðk iktríksa`o qua bj avocu`iokjlo

pjrj parmitir j cos bumjkos raorejkizjr sus raspuastjs jkta j`okta`imiaktos
parturfjloras la cj vilj, pjrtiaklo la uk astjlo lisguk`iokjc iki`ijc la lasaquicifrio y
ccaejklo j uk astjlo la rasocu`iðk
ra socu`iðk jljptjtivj.
Qk j`okta`imiakto trjumêti`o o uk astrés parsistakta lurjkta ukj gjsa la lasjrrocco
vitjc puala iktarrumpir ac pro`aso jljptjtivo la cj ikgormj`iðk. @omo rasuctjlo lac
impj`to amo`iokjc
aspa`ígi`j”, ak gormjcjlaikgormj`iðk racj`iokjlj sa jcmj`akj ak ukj gormj la –astjlo
mamorij impcí`itj.
Axistiríj uk pro`aso la juto`urj`iðk ak ac `arafro (ilékti`o jc qua puala o`urrir `ok cj

:57

piac u otros ðrejkos) qua ko bj polilo lasjrroccjrsa por ac impj`to lac trjumj (as `omo
si ukj barilj gísi`j sa bufiarj ikga`tjlo), paro saeôk Mjklgiacl &Pbjpiro (6>><) cj
`omfikj`iðk la cjs gjsas lac pro`alimiakto astêkljr lac AMLV y cj astimucj`iðk
ficjtarjc rastjurj ac aquicifrio lac sistamj lac pro`alimiakto jljptjtivo la cj

ikgormj`iðk
barilj). (sieuiaklo `ok cj matêgorj as `omo si sjkêrjmos y `i`jtrizêrjmos cj
Ac proto`oco fêsi`o la AMLV sa fjsj ak o`bo gjsas sa`uak`ijljs y astru`turjljs la
gormj ríeilj4

• @ok`aptujcizj`iðk lac `jso.

• Astjficizj`iðk y avjcuj`iðk la ilokailjl pjrj ac trjtjmiakto.
• Avjcuj`iðk4 Pa praeuktj por cj imjeak paor lac ra`uarlo, qué piaksj ac pj`iakta
sofra sí mismo (`raak`ij kaejtivj), qué ca eustjríj paksjr (`raak`ij positivj), ak
qué pjrta lac `uarpo co siakta, qué amo`iokas siakta y `ðmo as cj iktaksiljl lac
mjcastjr y cj vjcorj`iðk la cj `raak`ij positivj.
• Lasaksificizj`iðk4 Pa uticizjk movimiaktos la odos, tjppike o sokilos ficjtarjcas
pjrj j`tivjr ac rapro`asjmiakto la cj ikgormj`iðk jcmj`akjlj la gormj trjumêti`j.
trjumêti`j.
• Ikstjcj`iðk4 Pa trjtj la coerjr qua ac pj`iakta siaktj cj @^ `omo `ompcatjmakta
varljlarj y ukir cj @^ `ok cj saksj`iðk la fiakastjr ak ac `uarpo.
• Axpcorj`iðk `orporjc4 Pa avjcôj si qualj jceukj saksj`iðk lasjerjljfca ak ac
`uarpo y si as jsí sa trjfjdj `ok astj bjstj qua lasjpjraz`j.
• @iarra4 Pa `ompruafj qua cj ikgormj`iðk bj silo rapro`asjlj y qua ko axista

kikeôk mjcastjr ki amo`iokjc ki gísi`o jso`ijlo jc ra`uarlo.

• Paeuimiakto4 Pa trjfjdj pjrj raavjcujr ac pro`aso y `okgirmjr qua ko bj qualjlo
kikeôk mjcastjr jso`ijlo jc ra`uarlo.
Ac proto`oco fêsi`o lac AMLV bj lamostrjlo ukj axtrjorlikjrij agi`j`ij ak ac \A^\
paro ak trjumjs mês `ompcados sa bj`a impras`iklifca uticizjr té`ki`js `ompcamaktjrijs
pjrj polar trjfjdjr `ok cjs axpariak`ijs trjumêti`js (Mjklgiacl & Pbjpiro, 6>><).
Wjmos j ak`oktrjr mu`bjs situj`iokas trjumêti`js qua sa pualak trjfjdjr `ok ac
proto`oco fêsi`o y otrjs qua ka`asitjrêk iktarvak`iokas mês `ompcadjs, jceukos la cos
gj`toras qua pualak ikgcuir sok4
 • Aljl `ok cj qua o`urrið por primarj vaz ac trjumj. Miaktrjs makor saj cj aljl
mês `ompcado sarê ac trjtjmiakto.

:55

• Zué parsokjs astjfjk ikvocu`rjljs ak ac su`aso trjumêti`o, miaktrjs mês

prðximjs jga`tivjmakta sajk, mjyor sarê ac impj`to.
• @uêkto tiampo y `uêktjs va`as bj o`urrilo ac su`aso trjumêti`o, ofvijmakta j
mjyor iktaksiljl y/o lurj`iðk mjyor sarê cj barilj.
• ¿@ðmo gua ac avakto trjumêti`o? Ko as co mismo uk jfuso saxujc ak ac qua cj
parsokj sa siakta uk ofdato qua uk
uk j``ilakta la `o`ba.
• @ðmo arj cj racj`iðk `ok cjs gieurjs la jpaeo ak asa momakto y `ðmo j`tujrok
astjs. ¿Astuviarok ikvocu`rjljs? ¿^rotaeiarok j cj ví`timj o cj j`usjrok la bjfarco
provo`jlo? ¿Kaejrok ac profcamj o j`tujrok `omo jpoyo?
jpoyo?

Ak cos trjstorkos amo`iokjcas vjmos j ak`oktrjr j makulo situj`iokas trjumêti`js la

jfusos gísi`os, psi`ocðei`os o amo`iokjcas, situj`iokas ak cjs qua sa bj takilo mialo la
morir, saksj`iokas la ko takar ac `oktroc, mialo jc ra`bjzo at`. y tjmfiék polamos
ak`oktrjr `omorficiljl `ok otro tipo la trjstorkos `omo \O@, trjstorkos jcimakti`ios o
trjstorkos la parsokjciljl qua vjk j bj`ar ac trjfjdo tarjpéuti`o mês `ompcado.
Cj praeuktj qua cj mjyoríj la cos tarjpautjs qua uticizjk ac AMLV sa bj`ak as
¿`uêklo jpci`jr ac proto`oco fêsi`o y `uêklo uticizjr otrjs barrjmiaktjs
`ompcamaktjrijs? Wjmos j lasjrroccjr tolo asta tamj `ok latjcca ak cos prðximos
`jpítucos. ^aro si tuviarj qua ljr ukj raspuastj simpca liríj4 Qticizjmos ac proto`oco
fêsi`o `ujklo sa ljk los raquisitos4
raquisitos4

• @ujklo cj parsokj ra`uarlj uk avakto `ok`rato (o vjrios jso`ijlos j asa) `omo uk

jktas y uk laspués ak su vilj.
• @ujklo ukj vaz ba`bj cj `ok`aptujcizj`iðk lac `jso y `rajlj cj jcijkzj
tarjpéuti`j, ac pj`iakta as `jpjz la pro`asjr ac trjumj astjklo laktro la su vaktjkj
la tocarjk`ij (Oelak & Miktok, 6>>9).

Wjmos j ak`oktrjr mu`bjs situj`iokas qua lafilo jc tipo la pjtocoeíj y/o j cj

axistak`ij la trjstorkos liso`ijtivos vj j sar imposifca jpci`jr ac proto`oco fêsi`o y
vjmos j takar qua uticizjr barrjmiaktjs mês `ompcadjs jktas la polar pro`asjr cos
trjumjs.
Ak `ujcquiar `jso, usamos ac proto`oco fêsi`o o uk jforljda tarjpéuti`o mês
`ompcado, ac ofdativo sieua siaklo ac mismo, potak`ijr ac ^JI pjrj polar rastjurjr ac
aquicifrio psi`ocðei`o lac pj`iakta y qua tolos cos ra`uarlos trjumêti`os qualak
iktaerjlos ak ralas kaurokjcas qua rasuctak jljptjtivjs. Bjy qua rasjctjr qua tolo ac

:52

trjfjdo `ok cos avaktos trjumêti`os lac pjsjlo tiakak `omo ôki`o ofdativo qua ac
pj`iakta pualj vivir mador ak ac prasakta y pualj imjeikjr ac guturo `ok jcaeríj y
fiakastjr. Ko polamos `jmfijr ac pjsjlo paro polamos j`aptjrco a iktaerjrco ak kuastrj
kuastrj
makta pjrj polar vivir mador kuastro prasakta.

@OK@CQPIOKAP
Bjy tjktos trjtjmiaktos psi`ocðei`os akgo`jlos jc trjtjmiakto la cos J^ y
akgarmaljlas jso`ijljs `omo `orriaktas psi`ocðei`js. Asta erjk kômaro la tarjpijs
potak`ijcas ko bj`ak siko sumjr mês `okgusiðk j cos tarjpautjs y j cos pj`iaktas j cj
borj la acaeir uk trjtjmiakto. Ak mu`bos `jsos `ujklo ac trjtjmiakto ko madorj ac
trjstorko lac pj`iakta co j`bj`jmos j su rasistak`ij o j qua ko bj`a cjs tjrajs
ak`omakljljs o qua ko sieua kuastrjs ikstru``iokas. Yo pragiaro paksjr qua somos cos
tarjpautjs cos qua takamos qua jljptjrkos j cjs ka`asiljlas la cos `ciaktas y ko jc ravés.

quaKa`asitjmos `rajr proto`ocos

bjk lamostrjlo su agi`j`ij ukigi`jlos qua Yo
ak ac pjsjlo. iktaerak
tomoligaraktas molacos
`omo molaco tarjpéuti`os
la ragarak`ij ac
AMLV porqua ak mi opikiðk parmita iktaerjr ligaraktas akgoquas j`tujklo `omo
acamakto jecutikjlor.
J cj borj la jpci`jr ac trjtjmiakto as importjkta ligarak`ijr qué tipo la trjumj vjmos
j trjtjr pjrj polar trjfjdjr `ok uk proto`oco fêsi`o pjrj lasaksificizjr ra`uarlos
trjumêti`os jiscjlos o lafaramos uticizjr proto`ocos moligi`jlos pjrj polar trjfjdjr `ok
pj`iaktas qua vjk j raquarir por su bistorijc psi`ocðei`o uk trjtjmiakto mêmêss jljptjlo j
sus ka`asiljlas.

Ak jctolos
y ko cossieuiaklo
ravés, `jsos saramos cos tarjpautjs
cos pjsos ka`asjrioscos
akqua lafamos
guk`iðk la cjjljptjrkos
tocarjk`ij jjccos pj`iaktas
pro`aso lac
trjtjmiakto y su erjlo la liso`ij`iðk.
 :59

\rjfjdo `ok ac trjumj. AMLV

9
AMLV gua iki`ijcmakta lasjrroccjlo `omo uk trjtjmiakto agi`jz pjrj ac \rjstorko la
Astrés ^os-\rjumêti`o (\A^\), postariormakta y j co cjreo la cos júos, ljlj su
lamostrjlj agi`j`ij, sa bj jmpcijlo j muctitul la pjtocoeíjs. Pa usj cj astimucj`iðk
ficjtarjc pjrj lasaksificizjr cos paksjmiaktos parturfjloras y ac rapro`asjmiakto la cjs
situj`iokas trjumêti`js. Ac ofdativo as `oksaeuir su totjc lasjpjri`iðk jsí `omo cj
siktomjtocoeíj lisguk`iokjc qua cjs j`ompjúj. As ukj té`ki`j `iaktígi`jmakta
lamostrjlj `omo muy agi`jz, rêpilj, potakta y astjfca. J`tujcmakta ra`omakljlj por
cjs Euíjs la ^rê`ti`j @cíki`j ak pjísas `omo AA.QQ. Ikecjtarrj, Ircjklj a Isrjac jsí `omo
por cj Orejkizj`iðk Muklijc la cj Pjcul (OMP), `omo iktarvak`iðk impras`iklifca ak
trjtjmiaktos racj`iokjlos `ok \A^\.
Jukqua ak prik`ipio soco sa uticizjfj ac proto`oco fêsi`o ak ac trjtjmiakto la cjs
ligaraktas pjtocoeíjs, asta gua jújliaklo té`ki`js la otros akgoquas tarjpéuti`os. Ac
proto`oco fêsi`o as axtramjljmakta agi`jz ak `jsos la trjumj simpca ak cos qua cj
parsokj takej uk j`okta`imiakto qua, si fiak bj pjsjlo tiampo lasla qua o`urrið, sieua
siktiaklo uk erjk mjcastjr `ujklo co ra`uarljk. Ak tolos kuastros pj`iaktas
ak`oktrjramos trjumjs lac pjsjlo qua lafaramos trjfjdjr pjrj polar jyuljrcas j qua
pualjk vivir totjcmakta ak ac prasakta sik ejstjr akareíj ak sugrir o raprimir `osjs qua
o`urriarok ak ac pjsjlo. Mu`bjs va`as asto sarê sugi`iakta pjrj jyuljrcos paro ak
mu`bos trjumjs la tipo `ompcado ka`asitjramos proto`ocos moligi`jlos pjrj polar
jyuljr jc pj`iakta.
As muy importjkta rasjctjr qua pjrj polar uticizjr AMLV ak kuastrjs `oksuctjs
lafamos bjfar rajcizjlo jc makos ac Kivac I (jukqua co j`oksadjfca as rajcizjr tjmfiék
ac kivac II) qua impjrta cj jso`ij`iðk la AMLV Aspjúj. Astj té`ki`j jukqua rasuctj muy
agi`jz, si ko sa uticizj la gormj jla`ujlj puala jerjvjr cj pjtocoeíj la kuastros
pj`iaktas por co qua vuckarjríjmos ac `ðlieo éti`o si cj usjmos sik cj gormj`iðk
jla`ujlj.
 Ak qua situj`iokas polramos usjr AMLV4
• Vapro`asjmiakto la jtjquas la pêki`o qua sa ra`uarlak `omo aspa`ijcmakta
trjumêti`os. Pa `oksilarj qua sa lafa trjtjr prik`ipjcmakta ac primaro, ac ôctimo o

:2>

ac paor (Caals, 6>:>).

• Muartas o jfjklokos la saras quarilos ak cjs qua `oksilaramos qua bjy uk luaco
trjumêti`o o ko rasuacto. (Ko ocvilamos qua mu`bos la cos jtjquas astjrêk
lasak`jlakjlos por muartas o pérliljs la saras quarilos).
• Jfortos aspoktêkaos o provo`jlos, qua rasuctjk siampra muy trjumêti`os pjrj cjs
mudaras qua cos sugrak.
• Pituj`iokas livarsjs `omo j`oso as`ocjr ak cj duvaktul, `jmfios la lomi`icio o
`ocaeio, bospitjcizj`iokas lac pj`iakta, at`.
• @ujcquiar situj`iðk qua ac pj`iakta vivj `omo uk momakto `ru`ijc laspués la cj
`ujc sa siktiarj trjumjtizjlo o qua jc ra`orljrcj siaktj ukj guarta `jrej amo`iokjc.

Pik amfjreo, ak mu`bjs o`jsiokas ko polramos pro`asjr cos trjumjs bjstj qua bjyj
ukj fuakj astjficizj`iðk lac pj`iakta y ukj guarta jcijkzj tarjpéuti`j por co qua

lafaramos trjfjdjr lurjkta

sieuiaktas `jpítucos. mu`bo
Ak mu`bos tiampo
`jsos ak cjs lurjkta
ac trjfjdo gjsas : astjs
y 6 jgjsas
cjs qua
bjrêlali`jramos cos
qua ac `arafro
trjfjda la gormj kjturjc y erj`ijs j cj kuavj ikgormj`iðk jlquirilj ac `arafro pualj
rapro`asjr cj ikgormj`iðk jcmj`akjlj. Y jsí lasfcoquajr ralas kaurokjcas jso`ijljs jc
trjumj. Ak otrjs o`jsiokas taklramos qua jpci`jr toljs cjs gjsas lac proto`oco.
Ac proto`oco fêsi`o `omo bamos visto `okstj la 2 gjsas4

\jfcj 9.:. Cjs o`bo gjsas lac trjtjmiakto `ok AMLV.

GJPA OFDA\IWOP \JVAJP

Astjfca`ar cj jcijkzj tarjpéuti`j.

Va`opicjr ikgormj`iðk
Gjsa :
trjtjmiaktos pravios. Oftakar lijkjs pjrj ac pro`asjmiakto y ofdativos.
ofdativ os.
@ok`aptujcizj`iðk
Las`jrtjr profcamjs pjrj usjr
AMLV.

Gjsa 6 ^si`oalu`j`iðk. Axpci`jr jc pj`iakta qué as AMLV.

^rapjrj`iðk y Astjficizj`iðk. Jportjr matêgorjs pjrj axpci`jr qué bjramos.
astjficizj`iðk Acjforj`iðk la jutoikgormas. @omprofjr juto`oktroc pj`iakta.

J``alar ikgormj`iðk racjtivj jc Oftakar cj paor imjeak lac ra`uarlo, cj `raak`ij

Gjsa 0
trjumj amo`iokjc, `oekitivj y kaejtivj j`tujc y cj positivj, cj amo`iðk y cj
Avjcuj`iðk
somêti`j. saksj`iðk gísi`j.
 Vapro`asjr cj axpariak`ij Bj`ar sats la astimucj`iðk.
Gjsa <
ofdativo bjstj ukj rasocu`iðk Wocvar j cj lijkj `ujklo saj ka`asjrio.
Lasaksificizj`iðk
jljptjtivj. Qticizjr aktratadilos si as ka`asjrio.
k a`asjrio.

:2:

Gjsa 1 Iktaerj`iðk totjc la cj `raak`ij Bj`ar sats miaktrjs ac pj`iakta mjktiaka cj lijkj ak
Ikstjcj`iðk positivj ak cj ral la ra`uarlos. su `ok`iak`ij dukto j cj `raak`ij positivj.

Gjsa 7
@omprofjr qua ko axista mjcastjr Ofsarvjr si bjy mjcastjr gísi`o y si as jsí
Axpcorj`iðk lac
`ujklo sa ra`uarlj. rapro`asjrco.
`uarpo

Ikgormjr jc pj`iakta qua ac `arafro saeuirê

Gjsa 5 @omprofjr qua ac pj`iakta astê trjfjdjklo.
@iarra astjficizjlo. ^alir qua mjktakej `oktj`to por si bjy jceôk
profcamj.

Gjsa 2 @omprofjr qua ac trjfjdo astê Wocvar j `omprofjr cj lijkj.

Vaavjcuj`iðk `ompcato. \rjfjdjr sofra lijkjs qua bjyjk polilo sureir.

Kotj4 Jljptjlo la cj tjfcj la Caals.

Gjsa :4 @ok`aptujcizj`iðk4 Lurjkta astj gjsa sa ra`opicj ikgormj`iðk lac pj`iakta

sofra su bistorijc méli`o y psi`ocðei`o y cj axistak`ij la tamjs lac pjsjlo qua pualjk
iktargarir lurjkta ac pro`asjmiakto. Pi por adampco ac pj`iakta viaka piliaklo trjfjdjr
sofra uk j``ilakta la jutomðvic ra`iakta y kos ikgormj qua su pjlra murið `ujklo arj
paquaúo ak uk j``ilakta, vj j sar muy ligí`ic qua poljmos trjfjdjr sik
sik qua iktargiarj `ok
ac trjumj la cj pérlilj la su pjlra. Pi jpjra`iarj lurjkta ac rapro`asjmiakto polamos
ak`oktrjrkos `ok ukj situj`iðk muy ligí`ic la mjkadjr.

Gjsa 64 ^rapjrj`iðk y astjficizj`iðk. Gortjca`amos ac vík`uco aktra ac tarjpautj y ac

pj`iakta y avjcujmos qué ra`ursos tiaka ac pj`iakta pjrj polar trjfjdjr `ok ac ra`uarlo
trjumêti`o. ^olamos uticizjr matêgorjs pjrj polar axpci`jr jc pj`iakta ac molaco ^JI y
`ðmo vj j jyuljrca j suparjr ac ra`uarlo trjumêti`o.

Axpci`jmos cos ligaraktas métolos qua axistak la astimucj`iðk ficjtarjc `omo

movimiaktos la odos, tjppike ak cjs roliccjs o sokilos ficjtarjcas y ladjmos qua ac
pj`iakta acidj ac qua ca rasucta mês `ðmolo, siampra qua poljmos uticizjramos cos
movimiaktos o`ucjras (MO) `omo aca``iðk pjrj trjfjdjr `ok cos ra`uarlos trjumêti`os y
cj ikstjcj`iðk la ra`ursos.
As iklispaksjfca cj ikstjcj`iðk la uk cuejr saeuro qua jyula jc pj`iakta si bufiarj ukj
jfraj``iðk guarta. Asta ra`urso `oksista ak imjeikjr uk cuejr o situj`iðk racjdjkta (rajc o
imjeikjrij) y sa ikstjcj bj`iaklo paksjr sofra éc miaktrjs sa bj`a jc pj`iakta
astimucj`iðk ficjtarjc. Ak `jso la jfraj``iðk sa ca bjrê ra`orljr asta cuejr pjrj polar
`jcmjrsa y vocvar j trjfjdjr `ok ac trjumj.
Cos ofdativos (Caals, 6>::) j coerjr ak cjs los primarjs gjsas sok4

:26

• Astjfca`ar ukj jcijkzj tarjpéuti`j.

• Oftakar ac `oksaktimiakto ikgormjlo pjrj ac trjtjmiakto.
• Latarmikjr qua ac pj`iakta tiaka cos `ritarios la ilokailjl.
• Gormucjr ukj `ok`aptujcizj`iðk lac `jso.
• Lasjrroccjr uk pcjk la trjtjmiakto.
• Jsaeurjr qua ac pj`iakta lispoka la sugi`iaktas `jpj`iljlas pjrj mjkadjr cj
jksialjl, cos astjlos laprasivos y liso`ijtivos y cos impucsos la ralu``iðk la
taksiðk ikjljptjtivos.

Astj gjsa as impras`iklifca saj `ujc saj ac akgoqua tarjpéuti`o qua usamos lurjkta ac
trjtjmiakto, sajk J^ o gofijs8 por co qua lasjrroccjramos astj gjsa `ok mu`bo latjcca ak
prðximos `jpítucos pjrj qua pualjk sar usjlos iklapakliaktamakta la cj tarjpij qua
takejmos `omo prik`ipjc aca``iðk.

Gjsa 0. Avjcuj`iðk4 Lurjkta astj gjsa praeuktjmos por ligaraktas jspa`tos lac
ra`uarlo y cjs saksj`iokas jso`ijljs j asta, cjs praeuktjs qua bjríjmos saríjk4
Imjeak4 Cj paor pjrta lac ra`uarlo4 ¿@uêc as cj imjeak qua raprasaktj cj paor
pjrta lac ra`uarlo?
……………………………………………………………………………………………
Pi ko bjy imjeak4 @ujklo piaksjs ak asa ra`uarlo ¿qué kotjs? ………………
@K ‐ @oeki`iðk Kaejtivj4 Pi piaksjs ak cj imjeak, ¿qué pjcjfrjs viakak j tu makta
qua axprasak cj `raak`ij kaejtivj la ti mismj jborj?

@^ ‐ @oeki`iðk
bufiarj ^ositivj4
eustjlo
Pi piaksjs jborj ak cj imjeak ¿qué pjcjfrjs ta eustjríj o ta
`raar o paksjr ak vaz la asjs?
……………………………………………………………………………………………
WO@ ‐ ¿@uêkto la varljlarjs siaktas jborj asjs pjcjfrjs? ………… (Vapatir cj
@^ +) ak ukj as`jcj la : j 5, lokla : sa siakta totjcmakta gjcso y 5 sa siakta totjcmakta
varljlaro.

@ompcatjmakta gjcso : 6 0 < 1 7 5 @ompcatjmakta varljlaro

Amo`iokas/ Paktimiaktos4 @ujklo piaksjs ak asa ba`bo y ak cjs pjcjfrjs Yo

……….. (Vapatir cj @oeki`iðk Kaejtivj) ……… ¿Zué amo`iokas siaktas jborj?
PQLs4 Ak ukj as`jcj la > j :>, lokla > as kjlj parturfj`iðk o kautrjc, y :> as cj
parturfj`iðk mês jctj qua pualjs imjeikjr,
imjeikjr, ¿@uêktj parturfj`iðk siaktas jborj?

:20

Ko parturfj`iðk/kautrj : 6 0 < 1 7 5 parturfj`iðk mês jctj

Co`jcizj`iðk la cj saksj`iðk `orporjc4 ¿Lðkla cjs siaktas ak ac `uarpo?

…………………………………………………………………………………………

Gjsa <4 Lasaksificizj`iðk4 Co primaro as ikli`jr jc pj`iakta qua vjmos j trjfjdjr `ok
jtak`iðk lujc, as la`ir taklrê qua astjr jc mismo tiampo ak ac ra`uarlo trjumêti`o y ak
cj `oksuctj. ^alimos jc pj`iakta qua sa `aktra ak cj paor imjeak lac ra`uarlo, cj
`oeki`iðk kaejtivj, cj saksj`iðk ak ac `uarpo y cj amo`iðk jso`ijlj y ampazjmos j
trjfjdjr `ok cos MO.
As muy importjkta qua ac tarjpautj ko iktarvakej ak kikeôk momakto sjcvo qua ac
pro`asjmiakto sa jtjsqua y sa proluz`j uk coopike o fu`ca ak ac qua ac pro`asjmiakto
ko jvjk`a. Ak asa `jso `jmfijramos ac molo o cj gormj la pro`asjmiakto.
Ac trjfjdo saríj4
\rja j tu makta asj imjeak, asjs pjcjfrjs kaejtivjs (rapitj cj @K) y raeistrj lðkla co
astês siktiaklo ak tu `uarpo y sieua mis lalos, `ok tus odos, sik movar cj `jfazj.
(Gaalfj`h laspués la ukj tjklj/sat la astimucj`iðk ficjtarjc 0> saeuklos ≂ 6< sat).
–Lédjco ir y raspirj boklo” y praeukto4 ¿Zué ta viaka j cj makta jborj? o ¿Zué astês
kotjklo jborj?
^ro`asjmiakto y `baquao la `jkjcas kuavos4 @oktikujr pro`asjklo `ok vjrijs sarias
la MO, (tê`ticas o tokos), bjstj qua ko surdj mjtarijc kuavo.
^raeuktjr4 –@ujklo vuacva j cj axpariak`ij orieikjc, ¿qué ca ccaej jborj? @ok`éktrasa

ak asa momakto”.
Axjmikjr PQLs4
@ujklo tomjs cj axpariak`ij, ak ukj as`jcj la > j :>, lokla > as kjlj la parturfj`iðk
y :>, cj parturfj`iðk mês jctj qua pualj imjeikjr ¿`ðmo cj siaktas la parturfjlorj
jborj?
Pi ac PQL as : o mjyor, `oktikujr ac pro`asjmiakto ↖ si ko polamos fjdjr ac PQL
↖ sasiðk ik`ompcatj / si sa astjk`j / si piaksjs ak ac ba`bo, ak ac ra`uarlo, ak cj
axpariak`ij qua ta ccaej jborj ¿qué kotjs? Pi mês la ukj amo`iðk4 primaro mialo / si
mês la ukj amo`iðk ↖ `aktrjrsa ak ukj / j`acarjr o lasj`acarjr.
 Pi cj PQL as >, ragorzjr `ok ukj saria mês la astimucj`iðk ficjtarjc :> saeuklos ≂ 1-
7 tjkljs y pjsjr j cj Ikstjcj`iðk.
Ak o`jsiokas, ak `jsos la coopike sa pualak uticizjr –aktratadilos `oekitivos” qua sok

:2<

`omaktjrios fravas lac tarjpautj racj`iokjlos `ok jceukj ilaj o `raak`ij qua astorfa ac
pro`asjmiakto. Qk adampco saríj4 –ma astês li`iaklo qua uk kiúo la < júos políj bjfar
impalilo ac j``ilakta la trêgi`o…” ak otrjs o`jsiokas polamos uticizjr puaktas
somêti`os o jga`tivos qua ccavak jc pj`iakta j momaktos jktarioras lokla siktið jceo

pjra`ilo. Qkqua
primarj vaz adampco
saktistalajceo
astos saríj4 .«`iarrj cos odos y vata jtrês ak ac tiampo j cj
pjra`ilo¸
pjra`ilo¸.
@oktikujramos ac pro`asjmiakto bjstj qua ac kivac la mjcastjr jso`ijlo jc ra`uarlo
(PQL) saj `aro, asto co `omprofjramos `ujklo laspués la vjrijs raspuastjs positivjs o
kautrjs qua asték racj`iokjljs `ok ac ra`uarlo ca praeuktjramos jc pj`iakta su kivac la
mjcastjr la `aro j liaz y asta raspoklj qua `aro. Ak ac `jso la qua ac kômaro saj
suparior `oktikujramos `ok cj lasaksificizj`iðk bjstj qua ko bjyj kikeôk mjcastjr
jso`ijlo jc ra`uarlo lijkj.
Gjsa 14 Ikstjcj`iðk4 Ac ofdativo la astj gjsa as jmpcijr ac rapro`asjmiakto y

ejrjktizjr
ukj gormj qua ac ra`uarlo(Caals,
ko pjtocðei`j lijkj bj qualjlo
6>::). iktaerjlo
Ak astj laktro la cjpraeuktjklo
gjsa `omakzjmos ral la ra`uarlos la
si cj @^
sieua siaklo vêcilj o bjy otrj qua saj mês jla`ujlj. Pi cj WO@ as makor qua 5
pro`asjramos cj axpariak`ij orieikjc jso`ijlj j cj @^ y bjramos sats bjstj qua jc`jk`a
ac kivac la 5. Pi ko guarj jsí ikvastiejríjmos si bjy jceo qua asté astorfjklo ac
pro`asjmiakto y co socu`iokjmos bjstj qua jc`jk`amos kuastro ofdativo.

Gjsa 74 Axpcorj`iðk lac `uarpo4 Lurjkta astj gjsa palimos jc pj`iakta qua vuacvj jc
ra`uarlo lijkj y `ok cos odos `arrjlos ofsarva si bjy jceôk mjcastjr ak jceukj pjrta la
su `uarpo, si as jsí vocvamos j pro`asjr bjstj qua asta lasjpjraz`j `ompcatjmakta.
Lali`jramos uk `jpítuco `ompcato j `ðmo trjtjr ac `uarpo ak `jsos la trjumj `ompcado.
Lafilo j cj importjk`ij la tolo co racjtivo jc `uarpo ak cos trjstorkos qua lasjrroccjmos
ak asta cifro bamos `rajlo uk `jpítuco íktaero pjrj axpci`jr `ok latjcca `ðmo trjfjdjr
`ok ac `uarpo ak tarjpij.

Gjsa 54 @iarra4 Astj gjsa tiaka los gikjciljlas. Cj primarj jsaeurjrkos la qua ac
pj`iakta astê astjficizjlo y polamos ljr por gikjcizjlj cj sasiðk y cj saeuklj
jsaeurjrkos qua axpci`jmos jc pj`iakta qua puala takar saksj`iokas, suaúos,
gcjsbfj`hs… cos líjs sieuiaktas, qua sok kormjcas y qua lafa raeistrjr ak uk lijrio pjrj
ikgormjrkos ak guturjs sasiokas. @omo varamos ak cos trjtjmiaktos la trjumj `ompcado
mu`bjs la cos pro`asjmiaktos ko polrêk sar gikjcizjlos ak ukj socj sasiðk por co qua
bjfcjramos la sasiokas jfiartjs.

:21

Gjsa 24 Vaavjcuj`iðk4 ^jsjlos ukos líjs lac `iarra kos jsaeurjmos fiak ak otrj
sasiðk o por tacégoko o `orrao aca`trðki`o qua ko bjy mocastijs `ujklo sa ra`uarlj ac
avakto trjumêti`o y qua ko sa bjk prolu`ilo ra`uarlos kuavos qua provoquak mjcastjr,
si as jsí vocvaramos j acaeir uk ra`uarlo kuavo `omo lijkj a iki`ijramos uk

rapro`asjmiakto kuavo.
Wajmos uk adampco la ukj sasiðk astêkljr la AMLV usjklo ac proto`oco fêsi`o,
uticizjramos cj jfravijturj \ pjrj ragarirkos jc tarjpautj y @ pjrj ragarirkos jc `ciakta.
@omakzjmos ac trjfjdo `ok pjrta la cj gjsa 6 y cj gjsa 0 j 5 `ompcatj. Astj sasiðk as
raprolu`ilj `ok cj jutorizj`iðk lac pj`iakta.

\4 Ac AMLV as jceo totjcmakta kjturjc, tô viakas por ukj

situj`iðk la tu pjsjlo qua ta rasuctð trjumêti`j, ko vjmos j
bj`ar kjlj rjro. Co qua o`urra as qua kosotros lurjkta ac líj
pro`asjmos mu`bj ikgormj`iðk amo`iokjc paro si o`urra jceo
qua rasuctj muy locoroso o trjumêti`o kuastro `arafro ko tiaka
`jpj`iljl la pro`asjrco y sa qualj `omo jk`cjlo y kos puala
o`urrir qua co polamos saktir `omo si astuviarj o`urriaklo ak cj
j`tujciljl.
^uala o`urrir, por adampco, qua tô pjsas por ac sitio lokla
o`urrið ac trjumj y siaktjs mjcastjr o bjyj jceôk ocor qua
bufiarj ak jquac momakto y tô ta siaktas `omo si astuviarj
pjsjklo ak cj j`tujciljl.
Ac trjtjmiakto `ok ac qua vjmos j trjfjdjr pjra`a qua tiaka cj
`jpj`iljl la astimucjr cj axpariak`ij la co qua tô vivista y vj j
jyuljr j qua `ujklo tô co vuacvjs j ra`orljr ko takejs kikeukj
`okaxiðk amo`iokjc `ok co qua pjsð.
Zuiaro la`irta qua as importjkta qua sapjs qua yo ko voy j bj`ar
kjlj rjro, qua as uk pro`aso totjcmakta kjturjc y qua aras tô, tu
`arafro, ac qua vj j `oktrocjr ak tolo momakto ac pro`aso.
Wj j sar `omo si vijdêrjmos ak trak, `omo si tuviarjs ligaraktas
imêeakas, ra`uarlos, saksj`iokas… `omo si mirjrjs por cj
vaktjkiccj y guarjs viaklo ligaraktas `osjs. ^uala qua ak jceôk
momakto siaktjs jceo la jkeustij, paro rêpiljmakta vjmos j

:27

sjcir j cj cuz, `omo si asa trak jtrjvasjrj uk tôkac.

Bjy ligaraktas molos la astimucj`iðk paro ma eustjríj bj`ar
`oktieo MO. Zua as qua yo muavj mi mjko y tô cj siejs `ok cos
odos, sieua mi mjko, mirj si astjs `ðmolo `ok cj vaco`iljl.
@4 Pí, astoy `ðmolo.
\4 Muy fiak. Yj tiakas uk cuejr saeuro. ^or gjvor lima `uêc as tu
cuejr saeuro.
@4 Cj bjfitj`iðk la mi `jsj.
\4 Bamos qualjlo qua si ak jceôk momakto ta siktiarjs mjc
polríjs imjeikjr qua vuacvas j asa cuejr pjrj qua ta `jcmas y ta
siaktjs trjkquico. ^jrj mí as muy importjkta qua si ak jceôk
momakto ta siaktas lasforljlo o ta siaktas muy mjc takejs ukj
saújc la P\O^ pjrj qua yo sapj qua takeo qua pjrjr. ^or gjvor
bjzma ukj saújc qua yo sapj qua takeo qua pjrjr.
\4 \jc `omo takamos astjfca`ilo ak ac pcjk la trjtjmiakto ma
eustjríj qua ma liarjs uk paquaúo y frava racjto la co qua
vjmos j trjfjdjr boy, qua astê ragarilo j uk ra`uarlo ragarilo j…
@4 Qkj saksj`iðk la saktirma makos qua cos lamês y ko
jtravarma j palir jceo.
\4 Muy fiak, tiakas uk ra`uarlo `ok`rato ¿varljl? Qk momakto
trjumêti`o qua raprasaktj uk jktas y uk laspués.
@4 Pí.
\4 OH. Ma eustjríj qua ma lidarjs ukj imjeak qua raprasakta cj
paor pjrta la asa ra`uarlo.
@4 Cj paor pjrta…
\4 Qkj imjeak qua raprasakta cj paor pjrta…
@4 ¿Qkj imjeak? ^uas astjfj ak uk laspj`bo y vaíj uk erjk
vaktjkjc y ukj `jrratarj jc goklo y yo saktíj `ðmo ma a`bjfjk
guarj.
\4 ¿Cj paor imjeak saríj uk vaktjkjc `ok ukj `jrratarj jc goklo?
@4 Pí.
\4 Pi piaksjs ak cj imjeak, ¿qué pjcjfrjs viakak j tu makta qua
axprasak cj `raak`ij kaejtivj sofra ti mismo jborj?

:25

@4 Zua vjceo po`o.

\4 ¿Poy po`o vêcilo?
@4 Pí.
\4 Pi piaksjs jborj ak asj imjeak ¿qué pjcjfrjs ta eustjríj o ta
bufiarj eustjlo `raar o paksjr ak vaz la asjs?
@4 Zua soy muy vêcilo.
\4 ¿@uêkto la varljlarjs siaktas jborj asjs pjcjfrjs la : j 5,
POY WÊCILO, lokla : sa siaktak `ompcatjmakta gjcsjs y 5 sa
siakta `ompcatjmakta varljlaro?
@4 6
\4 Pi piaksjs ak ac ba`bo y ak cjs pjcjfrjs KO WJCEO, ¿qué
amo`iðk siaktas jborj?
@4 Grustrj`iðk y rjfij.
\4 Ak ukj as`jcj la > j :>, lokla > as kjlj o parturfj`iðk
`ompcatjmakta kautrjc y :> cj paor parturfj`iðk qua pualjs
imjeikjr ¿`uêktj parturfj`iðk siaktas jborj?
@4 2.
\4 ¿Lðkla co siaktas ak ac `uarpo?
@4 Ak ac pa`bo.
\4 Mu`bjs erj`ijs. Ma eustjríj qua tomjrjs cj imjeak lac
vaktjkjc `ok cj `jrratarj jc goklo, cjs pjcjfrjs kaejtivjs KO
WJCEO co raeistras lokla co astês siktiaklo ak tu `uarpo, y qua
siejs mi mjko sik movar cos odos.
\4 \omj ukj raspirj`iðk proguklj y lima qué ta bj vakilo j cj
makta.
@4 Ma bj vakilo jso`ijlo j otrj situj`iðk ak cj qua tjmfiék ma
mikusvjcorjfjk. La`íjk qua yo ko vjcíj uk luro, ma
mikusvjcorjfjk.
\4 Pieua `ok aso.
…
\4 \omj ukj raspirj`iðk proguklj y lima qué ta viaka.
@4 Ma bjk vakilo otrjs imêeakas ak cjs qua ba saktilo qua
quaríjk bumiccjrma…

:22

\4 Pieua `ok aso

…
\4 \omj ukj raspirj`iðk proguklj…
@4 Cj `okvi``iðk la qua co bj`íjk porqua sa saktíjk ikgarioras j
mí…
\4 Muy fiak. Pieua `ok aso.
…
\4 ¿Zué ta astê vikiaklo jborj?
@4 Ma viaka cj `okvi``iðk la qua yo vjceo mu`bo mês qua accos
y qua accos quaríjk vakejrsa la mí, o saj qua sa saktíjk ikgarioras
y qua yo ko voy j parmitir qua aso vuacvj j o`urrir kuk`j mês.
\4 Muy fiak. @ok`éktrjta ak asa momakto.
…
\4 ¿Zué ta viaka jborj?
@4 Zua aso gua ukj axpariak`ij ka`asjrij pjrj jpraklar `iartjs
`osjs.
…
\4 ¿Zué ta viaka jborj?
@4 Jborj siakto qua takeo cj `okvi``iðk la qua voy j soctjr toljs
mis `jlakjs, cjs `jlakjs qua ma pjrjcizjk, qua voy j sar `omo
ukj mjriposj qua vj sjcir. Zua ladj la sar ukj `risêcilj…

\4 Muy fiak, sieua `ok aso.

…
\4 \omj ukj raspirj`iðk y lima qué siaktas jborj.
@4 Jborj siakto cj `okvi``iðk la qua voy j sjcir, qua voy j
rompar lagikitivjmakta cjs `jlakjs y qua voy j cu`bjr por co qua
ma jpataz`j y kjlj ki kjlia ma vj j pokar grako.
\4 Muy fiak D. ¿qué tjc? ¿Zué ta viaka jborj?
@4 As `omo si cj situj`iðk astuviarj `ar`j y sa bj jcadjlo, as
`omo si bufiarj ilo, astê muy cados. Astê muy cados... as `omo si
bufiarj ilo… astê `omo muy, paro muy jcadjlj y ukj saksj`iðk
la trjkquiciljl.
\4 Muy fiak. Pi piaksjs ak ac ba`bo, ak cj axpariak`ij orieikjc,

:29

siaklo > totjcmakta kautrjc y :> co paor qua pualo imjeikjr

¿`uêktj parturfj`iðk siaktas jborj?
@4 @aro.
\4 Cjs pjcjfrjs YO WJCEO sok jôk jla`ujljs o ta eustjríj
`jmfijrcjs por otro akuk`ijlo mês jla`ujlo.
@4 Pí, sok `orra`tjs.
\4 Ak ukj as`jcj la : j 5 lokla : cjs siaktas `ompcatjmakta
gjcsjs y 5 `ompcatjmakta vêciljs, ¿`ðmo `oksilarjs la
varljlarjs cjs pjcjfrjs YO WJCEO?
@4 \otjcmakta vêciljs, uk 5.
\4 Zuiaro palirta qua `iarras cos odos, tomas ac ra`uarlo, cjs
pjcjfrjs yo vjceo, mjktakco
m jktakco tolo dukto y ra`orra tu `uarpo la cj
`jfazj j cos pias y si bufiarj jceukj
j ceukj taksiðk ak jceukj pjrta la tu
`uarpo, por gjvor, límaco.
@4 Astê tolo muy fiak paro koto ukj paquaúj saksj`iðk ak cos
bomfros.
\4 Muy fiak, sieua mi mjko.
…
@4 Muy fiak, `iarrj cos odos, tomj ac ra`uarlo cjs pjcjfrjs yo
vjceo y ra`orra tu `uarpo la jrrifj jfjdo y lima si bjy jceukj
saksj`iðk.
…
@4 \akeo cj `okvi``iðk la qua yo vjceo y ko takeo kikeukj
taksiðk.
…
\4 ¿Zué ta ccavjs la cj sasiðk?
@4 Cj `okvi``iðk la qua ma ba cifarjlo la toljs cjs `jlakjs8 cj
saksj`iðk la qua arj yo ac qua ma pokíj cos címitas, yo bjfíj
puasto cjs fjrrarjs.
\4 \u makta as cj qua bj ba`bo tolo ac pro`aso.
 @4 Y ma cjs ba quitjlo. As `omo si bufiarj sjcilo la ukj prisiðk.
\4 @omo ta lida D. kuastro `arafro pro`asj ikgormj`iðk, lurjkta
cjs prðximjs borjs, cos prðximos líjs, `ujklo astés lormilo,

:9>

`ujklo astés laspiarto, tu `arafro vj j saeuir pro`asjklo8 si ta

viaka jceôk gcjsbfj`dh, jceôk iksietb, `ujcquiar `osj, ma eustjríj
qua bi`iarjs uk raeistro8 yj sjfas qua astoy j tu lisposi`iðk pjrj
`ujcquiar `osj qua ka`asitas.

\4 ¿La j`uarlo?
@ ^arga`to.
\4 ¿\iakas jceukj lulj?
@4 Ko, tolo fiak, mu`bjs erj`ijs.
\ Erj`ijs j ti.

Cj iktarvak`iðk lac tarjpautj as muy as`jsj y `jsi tolo ac pro`aso ra`ja ak ac `ciakta,
qua ak`uaktrj ukj rasocu`iðk ðptimj pjrj socu`iokjr su profcamj qua sa jljptj j sus
propijs ka`asiljlas.
Ak ac `jso la qua axistj trjumj `ompcado `omo cos `jsos qua astjmos trjfjdjklo jquí
ko vj j sar sugi`iakta `ok ac proto`oco fêsi`o j cj borj la rasocvar cj pjtocoeíj, co `ujc
ko siekigi`j qua ko vjyjmos j usjrco siko qua taklramos qua rasocvar primaro cj
astjficizj`iðk lac pj`iakta pjrj qua pualj iki`ijr ac rapro`asjmiakto. Caals (6>::) usj
jlamês ukj tjfcj pjrj ikli`jr `jsos ak cos qua astjrê ra`omakljlo uk trjtjmiakto mês
axtakso pjrj trjfjdjr ac trjumj.
Ak cos `jsos la trjumj `ompcado taklramos qua uticizjr barrjmiaktjs tomjljs la otros
akgoquas y usjr proto`ocos moligi`jlos qua kos parmitjk sortajr lagaksjs, j``alar j
ra`uarlos mu`bjs va`as jmkési`os o qua ac pj`iakta ko puala tocarjr, ilajcizj`iokas la
pjlras qua bjk silo jfusjloras, pjtrokas muy ríeilos jpraklilos lasla cj ikgjk`ij, at`.
\aklramos qua moligi`jr cos proto`ocos pjrj jljptjrcos j cjs ka`asiljlas la cos
`ciaktas, cjs gjsas ko polrêk sar ríeiljs ki polramos saeuir siampra uk orlak
pralatarmikjlo `omo sa bj`a `ok ac proto`oco fêsi`o.

\jfcj 9.6. (Ak kaeritj cjs situj`iokas qua raquiarak mês pra`ju`iðk).

Komfra4 Ga`bj4
 ^jrj bistorijc sa ikli`j cj erjvaljl lac paor apisolio.
^jrj situj`iðk j`tujc sa ikli`j cj erjvaljl ak ac momakto la cj `oksuct
`oksuctj.
j.
> jusakta : míkimo 6 molarjlo 0 erjva.

^rofcamj Erjvaljl Erjvaljl

:9:

^rofcamj Erjvaljl Erjvaljl

Ejkjk`ij/^érlilj sa`ukljrij > : 6 0 > : 6 0

Jusak`ij la `okgijkzj o varljl > : 6 0 > : 6 0

@risis axtramjs > : 6 0 > : 6 0

Ikastjficiljl a`okðmi`j > : 6 0 > : 6 0

Viaseo pjrj cj sjcul > : 6 0 > : 6 0

Laprasiðk mjyor > : 6 0 > : 6 0

Ilajs sui`iljs > : 6 0 > : 6 0

Iktaktos la sui`ilio > : 6 0 > : 6 0

Jutocasiokas > : 6 0 > : 6 0

Casiokas j cos lamês > : 6 0 > : 6 0

@oklu`tjs la riaseo > : 6 0 > : 6 0

Jfuso la sustjk`ijs > : 6 0 > : 6 0

Paxo `ompucsivo > : 6 0 > : 6 0

J`tos `ompucsivos > : 6 0 > : 6 0

Jcaxitimij > : 6 0 > : 6 0

^j`i
^j`iak
akta
tass la
lasf
sfor
orlj
ljlo
loss po
porr amo`
amo`io
ioka
kass > : 6 0 > : 6 0

Lasparsokjcizj`iðk > : 6 0 > : 6 0

\rjstorko la Ilaktiljl liso`ijtivj > : 6 0 > : 6 0

@OK@CQPIOKAP
Ac AMLV sa bj mostrjlo `omo ukj barrjmiaktj muy agi`jz ak ac \A^\ y trjstorkos
jso`ijlos j asta, usjklo ac proto`oco fêsi`o `rajlo por Pbjpiro polamos j``alar j ralas
kaurokjcas jso`ijljs j ra`uarlos qua rasuctjrok trjumêti`os ak ac pjsjlo y qua sieuak
iktargiriaklo la ukj mjkarj u otrj ak ac prasakta ak cj vilj lac pj`iakta.
Pik amfjreo ak mu`bos `jsos ko polramos jpci`jr asta proto`oco fiak porqua ac
pj`iakta ko pualj soportjr tolj cj `jrej amo`iokjc jso`ijlj jc ra`uarlo o porqua

:96

axistjk pjtocoeíjs jso`ijljs `omo liso`ij`iðk trjumêti`j qua impiljk qua ac

pro`asjmiakto pualj rasuctjr agi`jz.
Ak astos `jsos lafamos moligi`jr ac proto`oco y uticizjr barrjmiaktjs tomjljs la
otros akgoquas tarjpéuti`os qua parmitjk qua ac pj`iakta pualj jsumir co qua o`urrið la
ukj gormj erjlujc, raluz`jmos cj liso`ij`iðk si axista y poljmos gikjcmakta iktaerjr
asos ra`uarlos trjumêti`os la ukj gormj sjkj pjrj ac pj`iakta.
 :90

@ok`aptujcizj`iðk, mês jccê lac lijekðsti`o

:>
@okoz`j toljs cjs taoríjs. Lomika toljs cjs té`ki`js, paro jc to`jr otrj jcmj bumjkj,
saj jpakjs otrj jcmj bumjkj.
bumjkj.
@jrc Duke

CJ ^VIMAVJ AK\VAWIP\J
Ak cj `oksuctj `jlj parsokj kuavj qua lapositj su `okgijkzj ak mí as uk akiemj,
jceuiak j quiak takeo qua `oko`ar po`o j po`o pjrj la asj mjkarj polar jyuljrca j

`oksaeuir co qua
jportjrma tolj ka`asitj. Akqua
cj ikgormj`iðk mu`bos
ka`asito`jsos
laslaasjs parsokjs
ac primar vjk j ypolar
momakto jfrirsa
otrjs saré yo acy
qua po`o j po`o cas takej qua jkimjr j ir lasprakliéklosa la sus lagaksjs, pjrj j``alar
j sus saksj`iokas y ra`uarlos mês íktimos. Cjs parsokjs qua viakak j varma sok jceo
mês qua ukj atiquatj o uk lijekðsti`o, sok saras bumjkos qua ka`asitjk jyulj y viakak
fus`jklo cj saeuriljl y jpoyo qua ko `oksieuak ak`oktrjr ak sus viljs. As por aso por
co qua `jlj parsokj qua lapositj su `okgijkzj ak kosotros mara`a tolj kuastrj jtak`iðk
y `uriosiljl pjrj polar ak`oktrjr cj asak`ij la su iklivilujciljl.

Ma eustj la`ircas j mis pj`iaktas qua `jlj uko la accos as `omo

uk puzzca, takeo cjs piazjs lacjkta y takeo qua ak`jdjrcjs pjrj
las`ufrir `ðmo pualo `okvartir asa `jos iki`ijc `ok ac qua
j`ulak j cj `oksuctj ak uk ratrjto barmoso. Qk pro`aso ak ac qua
vjmos j trjfjdjr duktos pjrj `oksaeuirco.

Astj gjsa vj sar ac picjr sofra ac qua `okstruyjmos ac rasto la cj tarjpij, vj j sar vitjc j
cj borj la polar j`omatar ac trjfjdo tarjpéuti`o. La gormj iktuitivj puala pjra`ar ofvio
qua co primaro qua lafjmos bj`ar as ra`oear cj bistorij lac pj`iakta paro mu`bjs va`as
asto ko vj j sar posifca. Cos trjstorkos psi`ocðei`os `omo vimos ak cj primarj pjrta,
tuviarok pjrta la su orieak ak amo`iokas la rjfij y mialo qua bjk ccavjlo j ukj guarta

:9<

saksj`iðk la `ucpj y vareóakzj. Pi ac pj`iakta ko sa siakta as`u`bjlo o jtaklilo,

rapatiramos cjs saksj`iokas la ko saktirsa j`ompjújlos qua bufo ak cj ikgjk`ij y
parlaramos ukj oportukiljl la oro pjrj
pjrj `rajr ukj fuakj jcijkzj tarjpéuti`j.
Ac ofdativo la cjs primarjs sasiokas ko as soco ra`oear ac bistorijc lac pj`iakta pjrj
polar pcjkigi`jr ac trjtjmiakto, as tjmfiék `rajr ukj guarta jcijkzj tarjpéuti`j y coerjr si
as ka`asjrio ukj ralu``iðk la cos síktomjs ak cjs primarjs sasiokas, y jsí `oksaeuir qua
ac pj`iakta jumakta su `okgijkzj ak kosotros y polar vak`ar sus mialos.

Imjeak :>.:.
tarjpéuti`o.
Cj livikj `omalij la Ljkta ragcadj parga`tjmakta ac vijda qua bj`amos j trjvés lac pro`aso
Wireicio j`ompjúj j Ljkta as`octêkloco y protaeiékloca, `omo su gieurj la jpaeo por ac ikgiarko
y ac purejtorio, paro `ujklo ccaejk j cjs puartjs lac pjrjíso ieujc qua ac tarjpautj y ac pj`iakta sa laspilak jc
gik la cj tarjpij, Wireicio co jfjklokj ladjklo qua asta siej su `jmiko ak `ompjúíj la su jmor Fajtriz.

Paeôk Lworhik (6>>1) Ac primar ak`uaktro as `ru`ijc, ac pj`iakta ccavj ak su

mamorij impcí`itj y axpci`itj cos trjumjs y sus axpariak`ijs la jpaeo, jsí `omo uk
ma`jkismo kaurofiocðei`o pjrj astjfca`ar racj`iokas iktarparsokjcas. As ukj situj`iðk
muy laci`jlj ak cj qua ac `cíki`o tiaka ac rato la astjfca`ar ukj `okaxiðk `ðmolj `ok
ukj parsokj las`oko`ilj j cj vaz qua simuctêkajmakta ca tiaka qua rajcizjr praeuktjs
arsokjcas y j va`as locorosjs. As ukj `uastiðk la raspato y lali`j`iðk bj`ij ac
j`iakta pjsjr tolo ac tiampo qua saj ka`asjrio bjstj `okstruir ukj fuakj racj`iðk
lurjkta astj gjsa… pêe. 01.

:91

Ak cjs primarjs sasiokas, `ujklo ac pj`iakta bjej cj lamjklj la co qua quiara

socu`iokjr lafamos j`tujr `ok sumo `uiljlo, porqua ak mu`bos `jsos pualak vakir `ok
ukj pati`iðk la trjtjmiakto qua sa bjk jutolijekosti`jlo laspués la bjfar mirjlo ak
iktarkat o pualak saktir mu`bj vareóakzj la la`irkos `uêc as ac profcamj qua cas trja j

`oksuctj. Pi `omo bamos visto cj fjsa la astos trjstorkos as cj `ucpj y cj vareóakzj, ko

as la axtrjújr qua lasla uk prik`ipio astjs los amo`iokas jpjraz`jk `omo ofstê`ucos ak
ac trjtjmiakto.

Cocj as ukj mudar la <6 júos qua j`ula j tarjpij porqua sugra la
iksomkio y la mu`bj jksialjl qua ca impila takar ukj vilj
kormjc. Ac pro`aso tarjpéuti`o sa ak`uaktrj uk po`o jtjs`jlo
laspués la `ik`o sasiokas y la`ilo trjfjdjr `ok té`ki`js la

bipkosis pjrj `ok

takar racj`iðk trjfjdjr `ok ra`uarlos la cj ikgjk`ij qua pualjk
asj jksialjl.
Jc ra`orljr avaktos la cos `ik`o júos ampiazj j ra`orljr `ok
mu`bo locor y ccjkto (=jfraj``iðk) to`jmiaktos qua su jfuaco ca
bj`íj `ujklo sa qualjfj `ok accj pjrj `uiljrcj.
Jkta mi praeuktj (bjfitujc ak astos `jsos) si ra`orljfj
`oks`iaktamakta co qua o`urrið ma lido qua ko, paro qua la
jceôk molo siampra co bjfíj iktuilo.
Astj ravacj`iðk bizo qua trjfjdêrjmos ac jfuso saxujc, co qua kos

jyulð j lastarrjr cj jksialjl y ac iksomkio.

Cj atjpj la `ok`aptujcizj`iðk as uk pro`aso la `oko`imiakto lac pj`iakta y ko vj j

qualjr kuk`j `arrjlj lac tolo lurjkta ac pro`aso tarjpéuti`o, fiak porqua kos lak
ikgormj`iðk kuavj racavjkta la gormj aspoktêkaj o porqua ac pj`iakta ko sa saktíj
prapjrjlo pjrj `ompjrtircj ak cjs primarjs sasiokas bjstj qua sa gortjcaz`j cj jcijkzj
tarjpéuti`j. Piampra qua asto o`urrj lafamos o`uctjr kuastrj grustrj`iðk por ko
bjférkosco li`bo jktas. Cas akgjtizjramos co ligí`ic qua bj lafilo sar pjrj accos
`oktêrkosco
Ak kikeôky`jso
`ðmolafa
ca jerjla`amos
pjra`ar ak cjscjprimarjs
`okgijkzjsasiokas
qua bjkqua
puasto
socoak kosotros.ra`oear ljtos
quaramos
`omo jutðmjtjs pjrj ljr uk lijekðsti`o o atiquatjrco laktro la uk lijekðsti`o, lafamos

:97

coerjr qua ac pj`iakta par`ifj uk sik`aro iktarés y ampjtíj por su sugrimiakto ak tolo
momakto. Ak cos primaros ak`uaktros as `ujklo vjmos j `rajr cj jcijkzj tarjpéuti`j qua
`omo bamos visto as tjk importjkta lurjkta ac pro`aso tarjpéuti`o. Jc mismo tiampo
qua somos ampêti`os lafamos sar lira`tivos j cj borj la ra`oear cj ikgormj`iðk

ka`asjrij pjrj polar bj`ar ukj fuakj `ok`aptujcizj`iðk la `uêc bj silo cj bistorij lac
trjstorko lac pj`iakta.
Jukqua cj atjpj la `ok`aptujcizj`iðk lafaríj sar cj primarj kuméri`jmakta ko
siampra vj j polar sarco ak cj prê`ti`j. \aklramos qua jctarkjr astjficizj`iðk,
`ompraksiðk y aksaújkzj la barrjmiaktjs pjrj polar ralu`ir ac mjcastjr aktra sasiokas
jktas la polar acjforjr ukj fuakj bistorij lac trjstorko. Asto ko siekigi`j qua ko
poljmos o lafjmos trjfjdjr ak ra`oear cj bistorij lac pj`iakta ak cjs primarjs sasiokas
siko qua lafamos bj`arco `ok mu`bo `uiljlo pjrj qua siaktj qua takamos uk sik`aro
iktarés por éc `omo parsokj y siampra qua ac pj`iakta sa ak`uaktra astjficizjlo. Ko

ocvilamos
ra`bjzo. qua erjk pjrta la cj fjsa lac trjstorko bj silo cj saksj`iðk la jfjkloko y
Paeôk Caals (6>::) –Cos pj`iaktas … j makulo tiakak uk tarror tjk proguklo ak
ra`oka`tjr `ok asjs axpariak`ijs (tamprjkjs) qua soco sarêk `jpj`as la ilaktigi`jrcjs
`oks`iaktamakta `ujklo bjyjk coerjlo `iarto lomikio la sus síktomjs la pêki`o
j`tujcas y bjyjk lasjrroccjlo ukj mjyor `okgijkzj ak cj jcijkzj tarjpéuti`j…” pêe.
<<<.
Ak guk`iðk lac trjstorko vj j bjfar ukj mjyor `ooparj`iðk lac pj`iakta pjrj polar
bj`ar ukj fuakj bistorij la cj pjtocoeíj. Ko sarê ieujc cj `ok`aptujcizj`iðk ak kiúos o
jlocas`aktas qua ak jluctos. Cjs jli``iokas, `oklu`tjs jktiso`ijcas o trjstorkos
jcimakti`ios raquiarak ukj jmpcij gjsa la motivj`iðk j cj borj la akgo`jr ac trjtjmiakto
(Miccar & Voki`h, 6>:1), miaktrjs qua ak cos tamjs racj`iokjlos `ok cj jksialjl cj
motivj`iðk la cos pj`iaktas vj j sar muy jctj y vaklrêk `jsi siampra `ok ukj ka`asiljl
ureakta la lismikuir ac sugrimiakto jso`ijlo jc trjstorko. Co qua puala siekigi`jr pjrj ac
tarjpautj qua ak ac pro`aso la `oktrjtrjksgarak`ij siaktj ukj erjk prasiðk por ralu`ir ac
sugrimiakto lac pj`iakta j `ujcquiar pra`io `ok cjs lasvaktjdjs qua puala supokar asto
pjrj ac trjtjmiakto. Kuk`j lafamos j`ortjr cjs atjpjs por prasiðk lac pj`iakta puas asto
supoklríj ukj viocj`iðk lac `oktrjto tarjpéuti`o, cj ra`oeilj la ljtos as gukljmaktjc
pjrj polar rajcizjr ukj fuakj tarjpij, sa puala pospokar pjrj astjficizjr jc pj`iakta paro
kuk`j sa lafa ofvijr.
Lafamos takar ak `uaktj qua ki cos mismos pj`iaktas sjfak fiak co qua cas o`urra y
qua su vilj astê sumareilj ak uk jutékti`o `jos y kosotros lafamos ir pokiaklo orlak

:95

ak ac mjrjsmo la amo`iokas qua siaktak. ^jrj aso sarê gukljmaktjc qua bjejmos cjs
praeuktjs partikaktas pjrj ir parmitiaklo jc pj`iakta qua pualj ir `oko`iéklosa j sí
mismo y ampia`a j takar saksj`iðk la `oktroc sofra su trjstorko.
Ak pj`iaktas `ok rjseos avitjtivos as mês `ompci`jlo astjfca`ar ukj bistorij `ompcatj
porqua tiaklak j avitjr `ujcquiar tamj racjtivo j su pjsjlo, ak `jmfio cos pj`iaktas la
tipo jksioso trjtjrêk bjfcjr ukj y otrj vaz la sus síktomjs y la `ðmo sa siaktak, sik
aktrjr ak latjccas racavjktas pjrj ac trjtjmiakto. Ak tolos cos `jsos ac tarjpautj lafa sar
girma ak su cíkaj la trjfjdo y `uiljloso jc mismo tiampo, porqua si `jamos ak cjs
trjmpjs qua cos pj`iaktas bjk `rajlo pjrj sofravivir, jfjklokjrêk cj tarjpij por ko
`oksilarjrcj agi`jz.
Ak ac trjfjdo la ra`oeilj la ljtos vjmos j takar prasakta cjs amo`iokas qua vimos ak
ac molaco ^JV@QWA lac `jpítuco 7. ¿@ðmo guarok cos primaros júos y su racj`iðk `ok
cos `uiljloras? ¿@ðmo sa akgraktj j sus mialos? ¿@ðmo mjkadj cj saksj`iðk la

impotak`ij y cj jksialjl?
amo`iokjcmakta? ¿@uêcas
Pi axista `ucpj sok cos ma`jkismos
o saksj`iðk qua usj pjrjCjs
la grj`jso (=vareóakzj). polar raeucjrsa
praeuktjs sa
bj`ak la gormj jfiartj, `ok muastrjs la iktarés por pjrta lac tarjpautj parmitiaklo qua
astj primarj gjsa la cj tarjpij parmitj `okstruir ukj sðcilj racj`iðk tarjpéuti`j.
Cos `uastiokjrios qua latjcco j `oktikuj`iðk sok uk euiðk pjrj takar ukj ragarak`ij j
cj borj la `oko`ar jc pj`iakta4
¿@uêklo ampazð ac profcamj y por qué parsista? ¿@ðmo trjtj la socu`iokjrco? ¿Zué
síktomjs tiaka? ¿Zué rjseos la parsokjciljl pralomikjk j cj borj la racj`iokjrsa `ok
cos lamês?

LJ\OP J VA@OEAV AK CJ @OK@A^\QJCITJ@IÐK

Cos prik`ipjcas tamjs qua taklramos qua ragcadjr ak astj gjsa sok4

• Lasak`jlakjktas lac trjstorko, aspa`ijcmakta la cj jksialjl jso`ijlj.

• Cistjlo la síktomjs.
• Bistorij lac trjstorko ak ac pjsjlo y situj`iðk ak cj j`tujciljl.
• \rjtjmiaktos psi`ocðei`os y psiquiêtri`os jktarioras y ak cj j`tujciljl.
• Axistak`ij la trjstorkos liso`ijtivos.
 • ^rasak`ij la luacos ko rasuactos ak cj ikgjk`ij o ak cj aljl jluctj.
• Bistorij la sus racj`iokas la jpaeo ak ac pjsjlo y ak cj j`tujciljl.

:92

Lafamos bj`ar uk bistorijc pormakorizjlo y ukj avjcuj`iðk co mês `ompcatj posifca.

As vitjc `ompraklar tolj cj `ompcadiljl lac trjstorko. Cjs praeuktjs lafak takar ak
`uaktj `omorficiljlas, `oklu`tjs la avitj`iðk, ritujcas, trjumjs o trjstorkos la
parsokjciljl qua pualjk iktargarir ak ac trjtjmiakto. ¿\iaka ac pj`iakta trjumjs
importjktas? ¿\iaka síktomjs la `oklu`tjs gðfi`js o avitjtivjs? ¿Píktomjs la
laprasiðk? \oljs cjs `uastiokas qua ac tarjpautj ka`asita pjrj polar `ompraklar mador
jc `ciakta lafak sar `oktastjljs.

\4 Bocj, Mjríj Dasôs, ma bjs `oktjlo jceo por tacégoko la co qua

ta trja j `oksuctj paro ma eustjríj qua ma co axpci`jrjs ak latjcca
pjrj jsí polar `oko`arta mador.
@4 Pí `cjro. \akeo mu`bísimj jksialjl y cj varljl as qua ko

luarmo fiak. AstoyBatomjklo

astoy lasasparjlj. ra`urrilopjsticcjs
j ustal paro ko vimasu bj`ak
porqua pêeikjkjlj,
waf
y ma lio `okgijkzj, paksé qua quizês polríj jyuljrma. Jukqua
yo ma siakto `omo uk `jso parlilo.

:. Lasak`jlakjktas la cj jksialjl

Cj fjsa la toljs cjs pjtocoeíjs as ac mialo, y jso`ijlj j asta cj jksialjl. Y asta vj j

sar ac síktomj mês gra`uakta qua vjmos j ak`oktrjr ak cj `oksuctj. Cj jksialjl as ukj
saksj`iðk qua sirva la jcartj jc `arafro pjrj bj`ar cos `jmfios ka`asjrios pjrj
raj``iokjr y ak`oktrjr uk aquicifrio kuavo qua raluz`j ac kivac la jcartj. @ujklo asto ko
as posifca as `ujklo ak`oktrjmos cj akgarmaljl y jso`ijlj j accj cj jksialjl.
Cjs `risis la jksialjl pualak jpjra`ar jso`ijljs j môctipcas trjstorkos, `omo gofijs,
\O@, trjstorkos jcimakti`ios o \A^\. As importjkta takar ak `uaktj cjs situj`iokas ak
cjs qua suaca jumaktjr cj jksialjl. (Morako & Mjrtik, 6>::). Astjs pualak sar la vjrios
tipos4

Ikasparjljs4 Ac pj`iakta par`ifa cjs `risis `omo ikasparjljs, sik kikeôk motivo qua
pualj provo`jrcjs8 as cj mês típi`j ak cos `jsos la jtjquas la pêki`o y ak cj jksialjl
qua ko tiaka uk lasak`jlakjkta `ok`rato. Ko bjy kikeôk motivo o cuejr qua provoqua
cjs `risis y cos pj`iaktas avitjk tolo tipo la situj`iokas qua racj`iokak `ok cj jksialjl,
ik`cuilo ak `jsos erjvas sjcir la `jsj.

:99

Latarmikjljs situj`iokjcmakta4 Cjs `risis o`urrak jkta situj`iokas `ok`ratjs qua ac

pj`iakta `oko`a. ^ualak sar j su vaz la tras tipos4
tipos4
Jmfiaktjcas4 Pok cuejras o situj`iokas qua ac pj`iakta par`ifa `omo pacierosos, por
adampco cuejras muy `ok`urrilos o `arrjlos8 o situj`iokas qua ac pj`iakta par`ifa qua
ko tiaka ac `oktroc `omo `oklu`ir por jutovíjs, moktjrsa ak js`aksor o sufir j uk jviðk.
O gofijs, `omo mialo j cos parros o j cjs jcturjs.
Vacj`iokjcas4 \iaka mialo jc ra`bjzo o bj`ar ac rilí`uco grakta j cos lamês por jceukj
`jrj`tarísti`j qua ca bj`a saktir vareóakzj. ^or adampco mialo j ir j cj pcjyj por takar
qua aksaújr cjs piarkjs o mialo j ir j uk rastjurjkta por suljr.
@jusjcas4 Bjy uk motivo `oko`ilo qua `jusj cj jksialjl paro qua ko puala avitjrsa.
^or adampco, bj`ar uk ritujc `ompucsivo, iksomkio, grustrj`iðk o rjfij o cj ka`asiljl la
takarco tolo fjdo `oktroc.

6. Cistjlo la síktomjs

Qkj guakta la ikgormj`iðk muy importjkta pjrj polar avjcujr cj situj`iðk lac
pj`iakta as ac cistjlo la síktomjs, astos kos pualak ljr mu`bj ikgormj`iðk pjrj polar
rajcizjr uk lijekðsti`o y `omo gormj la polar avjcujr si bjy madoríj ak ac astjlo lac
pj`iakta j co cjreo la cj tarjpij.

\jfcj :>.:. Cistj la `jtaeoríjs la síktomjs4

@J\AEOVÍJ PQAÚO

Fruxismo
Movimiaktos la piarkjs pariðli`os
Ligi`uctjl pjrj `ok`icijr suaúo
Píklroma la piarkjs ikquiatjs
Ligi`uctjl pjrj mjktakar suaúo
Puaúo ikquiato
Ligi`uctjl pjrj laspartjr
Jpkaj lac suaúo
@i`co suaúo lasraeucjlo
Pokjmfucismo
Kjr`ocapsij
Vokquilos
Pulorj`iðk ko`turkj
Bjfcj lurjkta suaúo
\arroras ko`turkos
Akurasis ko`turkj
^asjliccjs o suaúos vívilos

@J\AEOVÍJ J\AK@IÐK Y J^VAKLITJDA

Ligi`uctjl `ompcatjr tjrajs Gjctj la jcartj

Gjctj la saktilo `omôk
Ligi`uctjl tomj la`isiokas
As`riturj su`ij y las`uiljlj
^rofcamjs pjrj orejkizjr tiampo o
aspj`io parsokjc Ko as`u`bj
Ligi`uctjl ra`orljklo komfras ^ofra `ok`aktrj`iðk
^rofcamjs pjrj `jmfijr go`o jtak`iokjc Bjficiljlas la lifudo pofras
Ligi`uctjl pjrj `jmfijr la tjraj ^rofcamjs mjtamêti`os
Ligi`uctjl pjrj paksjr `ok `cjriljl Mamorij j `orto pcjzo pofra

6>>

Ligi`uctjl pjrj paksjr `ok `cjriljl Jtak`iðk sostakilj pofra

Ligi`uctjl aktakliaklo `okvarsj`iokas Axprasiðk varfjc pofra
Listrj``iokas lamjsijlo gra`uaktas Wo`jfucjrio pofra
^rofcamjs la ca`turj ^rofcamjs pjrj ak`oktrjr pjcjfrjs
Lasmotivj`iðk ^aksjmiakto akcakta`ilo

@J\AEOVIJ PAKPOVIJC

Biparsaksificiljl julitivj \ikkitus

Paksificiljl j sustjk`ijs quími`js Wértieo
Mjrao `ikéti`o Légi`its visujcas
^ofra `ok`iak`ij `orporjc Biparsaksificiljl visujc
Légi`its somjtosaksorijcas Biparsaksificiljl tê`tic

@J\AEOVÍJ @OKLQ@\QJC

@oklu`tjs jli`tivjs
@oklu`tj jerasivj
@oklu`tj mjkipucjlorj
Jkoraxij
\i`s motoras o vo`jcas
Jtrj`okas y purejs
Morlarsa cjs uújs
@oklu`tjs `ompucsivjs
@oklu`tj oposi`iokistj o lasjgijkta
Ikeastj `ompucsivj
Ccjktos ^ofra ra`ipro`iljl
`oktj`to o`ucjr. Juto`uiljlo
so`ijc pofra
y amo`iokjc
Bjfcj ax`asivj
^ofra jrti`ucj`iðk lac bjfcj
Biparj`tiviljl Impucsiviljl
Jtjquas la irj
Ikgcaxificiljl
@oklu`tjs jutocasivjs
Gjctj la `ok`iak`ij jpatito
\jrtjmulaz
Gjctj la saktilo la bumor
Gjctj la iktarés so`ijc

@J\AEOVÍJ AMO@IOKJC

Gjctj la pcj`ar
Jeitj`iðk o irj Gjctj la `ok`iak`ij so`ijc
Jksialjl Fjdj jutoastimj
Laprasiðk Mjkíj
Ligi`uctjl pjrj `jcmjrsa @jmfios la bumor
Pa jvareóakzj `ok gj`iciljl ¿ak qué situj`iokas? ^aksjmiaktos ofsasivos kaejtivos
Vaj`tiviljl amo`iokjc ^rao`upj`iokas ofsasivjs
Mialos ¿j qué? ¿@uêklo? Jtjquas la pêki`o
Paksj`iokas la lasrajcizj`iðk ^jrjkoij
Gcjsbfj`hs la trjumj Ilaj`iokas sui`iljs
Impj`iak`ij Irritjficiljl
Gjctj la `ok`iak`ij amo`iokjc

@J\AEOVÍJ GÍPI@J

Jcareijs Laficiljl mus`ucjr

Jsmj Kêusaj
Astraúimiakto `rðki`o Píktomjs pramakstrujcas
\orpazj ^rofcamjs la aquicifrio
Ligi`uctjlas pjrj movarsa o `jmikjr ^ofra `oorlikj`iðk motorj gikj
^rofcamjs pjrj trjfjdjr
 ^rofcamjs pjrj trjfjdjr ^ofra `oorlikj`iðk motorj eruasj
Ak`oprasis
Gjtiej Vagcudo
@risis apicépti`js
^jcpitj`iokas Arup`iðk `utêkaj
Bipartaksiðk Aspjsti`iljl
Pogo`os Ik`oktikak`ij urikjrij la asguarzo
Lagi`iak`ij ikmuka Pulorj`iðk

6>:

Fjdo toko mus`ucjr \jqui`jrlij

\aksiðk mus`ucjr \amfcoras
@oktrj``iokas mus`ucjras Ik`oktikak`ij por ureak`ij mi``iokjc

@J\AEOVÍJ LOCOV

Locor
Locor jflomikjc
`rðki`o @agjcajs
@iêti`j taksiokjcas
Locor por gifromijceij @agjcajs por sikusitis
Locor mjklifucjr Locor astomj`jc
Locor ak jrti`ucj`iokas Kaurjceij lac trieémiko
@agjcajs mierjúosjs Locor mus`ucjr

As importjkta bj`ar qua ac pj`iakta kos axpciqua `ok mês o makos latjcca cos
profcamjs qua ca trjak j cj `oksuctj y trjtjr la qua cjs raspuastjs ko sajk `arrjljs lac
tipo sí/ko. As mu`bo mês `okvakiakta qua kos ikliqua cj iktaksiljl la cos síktomjs, por
adampco la > j :>. @uêklo `omakzjrok y si madorjk o ampaorjk ak `ir`ukstjk`ijs
ligaraktas.
Cj gormj la axpci`jr cos síktomjs, iksistir mu`bo sofra accos o quitjrcas importjk`ij8
ljrca prioriljl jc sugrimiakto la cos lamês ak vaz lac propio8 ko vjcorjr cjs
`oksa`uak`ijs la cj `jrej qua supoka cj akgarmaljl pjrj cj gjmicij at`. kos vj j ikli`jr
tjmfiék mu`bo la cos rjseos la parsokjciljl lac pj`iakta, co qua vj j `okli`iokjr
mu`bo ac akgoqua tarjpéuti`o pjrj jyuljr j asj parsokj.

\4 Ma eustjríj qua cayarjs ac cistjlo qua ta j`jfo la ljr, y qua

ma `omaktjrjs qué síktomjs tiakas la cos qua jpjra`ak ak ac
cistjlo y qua ma cos las`rifjs uk po`o pjrj bj`arma ukj ilaj la
co qua ta pjsj. Caa ac cistjlo y mjr`j cos síktomjs `ok cos qua
mês ta ilaktigi`js.
@4 Paeuro qua `ujklo cos caj cos takeo tolos, Lios mío ¡qué
borror! J var… Yo ma ilaktigi`o sofra tolo `ok ligi`uctjl pjrj
paksjr `ok `cjriljl, `i`co suaúo lasraeucjlo, lasmotivj`iðk, ko
ta co bjfíj li`bo porqua ma ljfj vareóakzj paro tjmfiék ma loy
j va`as jtrj`okas la `omilj y vðmito.
\4 \a jerjlaz`o mu`bo tu `okgijkzj, ¿bjy jceo mês jpjrta lac
 mialo j qua ta bjej ruilo ac astðmjeo y co qua ma bjs
`omaktjlo yj?
@4 \akeo muy po`j jutoastimj y paksjmiaktos ofsasivos

6>6

kaejtivos la qua voy j bj`ar ac rilí`uco.

0. Bistorij lac trjstorko ak ac pjsjlo y situj`iðk ak cj j`tujciljl

\jfcj :>.6. @uastiokas pjrj avjcujr ac erjlo la jksialjl.

¿@ok qué gra`uak`ij bj takilo cos síktomjs ak cjs los ôcti

ôctimjs
mjs samjkjs?
Pi tiaka jksialjl ¿`ðmo cj las`rifiríj la > j :>?

Iktaksiljl y lurj`iðk la cos síktomjs j`tujcas

¿@uêklo jpjra`iarok por primarj vaz? ¿@ðmo `jcigi`jríj cj iktaksiljl lac trjstorko > j :>?

Axpariak`ijs `ok cj jksialjl

¿@uêcas `oksilarj qua sok cos `jusjktas la cj jksialjl?

Gra`uak`ij, iktaksiljl y lurj`iðk la cos síktomjs ak ac pjsjlo

¿Ak cos ôctimos masas cj iktaksiljl y gra`uak`ij la cos síktomjs bj jumaktjlo o bj lismikuilo?

Pituj`iokas j`tujcas avitjljs o tamiljs

¿Zué situj`iokas tiakla j avitjr por mialo?

^rimar su`aso
¿@uêc gua cj primarj vaz qua `omakzð cj jksialjl o ac trjstorko?
¿@oksumíj lroejs ak asj atjpj? ¿Y ak asta momakto?
¿@ðmo arj cj situj`iðk gjmicijr ak asa momakto?
¿Bjfíj jceôk acamakto parsokjc, cjforjc o j`jlémi`o qua ca astrasjrj ak asj atjpj?

Ikvarsiðk lac roc pjlra-bido

¿Va`uarlj situj`iokas ak cjs qua ustal `uiljrj la sus pjlras por astjr akgarmos, tristas o laprimilos o
ik`jpj`itjlos por ac jfuso la jc`oboc o la otrjs sustjk`ijs?
¿@ok qué gra`uak`ij o`urríj? ¿@uêkto lurjfj?
Ac momakto mês raprasaktjtivo lac síktomj
¿@uêc gua ac momakto la su trjstorko mês guarta o mês lasjerjljfca qua bj takilo?

Jtjqua mês ra`iakta

¿@ðmo bj silo ac profcamj
pro fcamj mês ra`iakta racj`iokjlo `ok su profcamj qua bj takilo?

Paújcas iktarkjs y axtarkjs qua jkta`alak j cos síktomjs

¿Bjy jceôk `okli`iokjkta qua ustal sapj qua ca provo`j mês mjcastjr y ampaorj ac ttrjstorko?
rjstorko?
 \4 ¿\iakas
ampazð tolojceôk
asto?ra`uarlo la `uêklo
(Ak mu`bos `jsos gua
cos cj primarjkovazvjkquaj
pj`iaktas
ra`orljr asto paro polamos usjr té`ki`js la bipkosis pjrj

6>0

jyuljrcas j `oka`tjr cos ra`uarlos).

@4 Ma viaka uk ra`uarlo la `ujklo takíj ukos :> júos y
astêfjmos ak ukj ofrj la tajtro qua kos ccavjrok `ok ac `ocaeio.
Arj por cj mjújkj y ko bjfíj lasjyukjlo y cj fjrriej `omakzð j
bj`arma ruilo y saktí ukj vareóakzj akorma. Cos kiúos sa raíjk
muy fjdo y yo ko políj cavjktjrma a irma porqua astjfj ak
malio la cj gicj y bufiarj ccjmjlo mu`bo cj jtak`iðk. \oljvíj co
ra`uarlo jborj y ma pjra`a qua gua jyar.
\4 @cjro. ¿Y cj saksj`iðk la impotak`ij tuvo qua sar tarrifca?
@4 Astjfj akgjljlj `ok ac muklo, `ok mi mjlra por ko ljrma ac
lasjyuko porqua sa bjfíj qualjlo lormilj, `ok mis `ompjúaros
por raírsa la mí y sofra tolo `okmieo mismj por bj`ar ac
rilí`uco jsí y sar tjk toktj y vareokzosj. Pí, sofra tolo `okmieo
mismj.

<. \rjtjmiaktos psi`ocðei`os y psiquiêtri`os jktarioras y ak cj j`tujciljl.

Lafamos ikgormjrkos sofra posifcas trjstorkos psi`ocðei`os o psiquiêtri`os ak cj

j`tujciljl o/y ak ac pjsjlo y si guarok lijekosti`jlos y bufo trjtjmiaktos psi`ocðei`os
y/o psiquiêtri`os. \jmfiék si ak cj j`tujciljl astê tomjklo jceôk mali`jmakto.
As muy importjkta pjrj oriaktjr kuastrjs tarjpijs praeuktjr jc pj`iakta si tiaka
axpariak`ij pravij `ok otrjs tarjpijs y tarjpautjs. ^raeuktjr por co qua mês ca jyulð la
su axpariak`ij (=gortjcazjs) y co qua makos ca eustð (=laficiljlas) puala oriaktjrkos la
`ðmo polamos akgo`jr cj tarjpij. Pi por adampco uk pj`iakta kos li`a qua gua j uk
tarjpautj la `orriakta psi`ojkjcíti`j y qua sa saktíj mjc porqua asta kuk`j ca bjfcjfj,
sjframos qua as ukj parsokj qua vj j ka`asitjr mu`bj psi`oalu`j`iðk. O si gua j uk
tarjpautj la `orta `oekitivo-`oklu`tujc y kos `omaktj qua ca jyuljfjk mu`bo cjs tjfcjs
y adar`i`ios qua ca pokíj aktra sasiokas kos ikli`jrê qua lafamos usjr barrjmiaktjs la
asta tipo pjrj ac trjtjmiakto.

\jfcj :>.0. \jfcj pjrj `oko`ar jkta`alaktas psi`ocðei`os y psiquiêtri`os.

 \rjtjmiaktos psiquiêtri`os
¿Bj tomjlo ak ac pjsjlo jceôk tipo la mali`jmakto pjrj trjtjr jceôk profcamj psiquiêtri`o?
¿Astê tomjklo j`tujcmakta jceôk trjtjmiakto ak cj j`tujciljl?

6><

¿\iaka jceôk lijekðsti`o?

\rjtjmiaktos psi`ocðei`os
¿Bj ilo jceukj vaz `ok jktarioriljl jc psi`ðcoeo? ¿^or qué motivo?
¿Zué gua co qua mês ca eustð la su jktarior psi`ðcoeo?
¿Zué gua co qua makos ca eustð la su jktarior psi`ðcoeo?
¿^or qué ko bj la`ililo vocvar o `oktikujr `ok éc o accj?
¿Ca lio jceôk lijekðsti`o?
\amjs méli`os eakarjcas
¿Bjy jceôk trjstorko méli`o qua pualj takar racj`iðk `ok su pjtocoeíj, `omo `ocok irritjfca, jcareijs, locoras
`rðki`os, `agjcajs, bipartiroilismo, at`.?
¿Bj las`jrtjlo qua sa trjta la trjstorkos oreêki`os?

^rao`upj`iðk ax`asivj `ok cj akgarmaljl

¿Bj tamilo jceukj vaz qua cj jksialjl saj jceo mês erjva?
¿\iaka mialo la polar `oktrjar akgarmaljlas erjvas j rjíz la tolo asto?
¿Wisitj `ok gra`uak`ij jc méli`o o ureak`ijs por mialo j morir o ttakar
akar ukj akgarmaljl ko lata`tjlj?

\4 Mjríj Dasôs, ¿bjs j`ulilo jceukj vaz jc psi`ðcoeo o jc

psiquijtrj ak fus`j la jyulj jktas la
la mí?
@4 Pí, ba ilo uk pjr la va`as jc psiquijtrj paro ko ma bjk
jyuljlo mu`bo, ma ljfjk pjsticcjs qua ko ma saktjfjk muy
fiak, y sofra tolo qua ko ma jyuljfjk
jyuljfjk j socu`iokjr mi profcamj.
Ma saktíj paor `omo si cj `ucpj la qua ko ma pusiarj fiak guarj
míj.
\4 ¿Ko guista j kikeôk psi`ðcoeo?
@4 Pí, gui j ukj `bi`j qua trjfjdjfj ak cj zokj lokla vivo. Ma
saktí mador ak asj atjpj, bi`a jvjk`as y ampa`é j ccavjr ukj vilj
`jsi kormjc. ^aro jprofð ukjs oposi`iokas y ladð cj `oksuctj.
\4 ¿Zué gua co qua mês ta eustð la accj?
@4 Ko ma duzejfj, ma aktaklíj. Paktíj qua arj `jsi `omo ukj
jmiej. Ma pokíj tjrajs pjrj bj`ar aktra sasiokas y ma ljfj
mu`bo êkimo `ujklo jvjkzjfj.
 \4 Ma eustjríj qua ma axpci`jrjs ¿`uêklo siaktas qua cj jksialjl
ta sofrapjsj? ¿^ualas pokarma jceôk adampco?
@4 \akeo uk mialo jtroz j qua ma suakak cjs tripjs ak pôfci`o,

6>1

mi mjlra li`a qua as ukj toktaríj, qua ca pjsj j tolo ac muklo.

^aro yo astoy ofsasiokjlj `ok aso, ko pualo avitjrco.
\4 ¿Bjy jceukj situj`iðk qua ta pjsa aspa`ijcmakta?
@4 Jc prik`ipio soco ma pjsjfj `ujklo astjfj mês karviosj, jsí
qua co qua bj`íj arj ko `omar si ifj j astjr ak uk sitio `ok mês
eakta y guk`iokjfj. ^aro la uk tiampo j astj pjrta ma lj mialo
qua ma pjsa ak `ujcquiar situj`iðk y yj ko soy `jpjz la `oear ac
jutofôs, ir j `omprjr o ir jc fjk`o, la ba`bo ko sjceo la mi `jsj.
Boy ba sjcilo pjrj vakir j cj `oksuctj paro ccavjfj los samjkjs
ak pidjmj sik sjcir.

1. Axistak`ij la trjstorkos liso`ijtivos

Ak cos trjstorkos racj`iokjlos `ok ac jpaeo y ak cos trjstorkos la astrés postrjumêti`o

vjmos j ak`oktrjr `ok gra`uak`ij liso`ij`iðk trjumêti`j. As muy importjkta vjcorjr astj
posificiljl porqua si axista vjmos j ka`asitjr proto`ocos aspa`ijcas pjrj polar
trjfjdjrcj, ak astos `jsos `omo ma eustj la`ir j mis pj`iaktas «yaklo laspj`io
ccaejramos mu`bo jktas¸.
La j`uarlo `ok ^utkjm (:99<), cj liso`ij`iðk as uk pro`aso qua prolu`a ukj
jctarj`iðk ak cos paksjmiaktos, saktimiaktos o j`tos la ukj parsokj la gormj qua,
lurjkta uk pariolo la tiampo, `iartjs ikgormj`iokas qua ccaejk j cj makta ko sa pualak
jso`ijr o iktaerjr `ok otrjs `omo su`alaríj ak `okli`iokas kormjcas, lafilo j cj
axistak`ij la uk trjumj. ^or otro cjlo, otros jutoras (Ptaikfare & P`bkjcc, 6>>0)
`omaktjk qua cjs axpariak`ijs liso`ijtivjs sa `jrj`tarizjk sofra tolo por ukj
–`ompjrtimaktjcizj`iðk la cj `oks`iak`ij”. Astj axprasiðk sa ragiara jc ba`bo la qua
`iartjs axpariak`ijs maktjcas la cjs qua sa asparj kormjcmakta qua sa pro`asak duktjs y
jc mismo tiampo (paksjmiaktos, amo`iokas, saksj`iokas, ra`uarlos y ac saktilo la cj
ilaktiljl), sa ak`uaktrak jiscjljs guk`iokjcmakta ukjs la otrjs parmjka`iaklo ak jceôk
`jso ikj``asifcas j cj `oks`iak`ij o j su ra`uparj`iðk mkési`j vocuktjrij.
^jrj polar axpcorjr cj axistak`ij la liso`ij`iðk polamos uticizjr ac `uastiokjrio la
Ptaikfare & P`bkjcc (6>>0) takiaklo ak `uaktj qua as uk `uastiokjrio `ujcitjtivo, kos
iktarasjk cjs raspuastjs y `omaktjrios qua kos bjejk sofra cos ligaraktas ítams. Astj
ikgormj`iðk kos vj j rasuctjr muy ôtic pjrj polar vjcorjr si lafamos takar pra`ju`iokas
aspa`ijcas j co cjreo lac trjtjmiakto.

6>7

\iaka 1 jpjrtjlos `ok sus `orraspokliaktas ítams4

• Jmkasij
• Lasparsokjcizj`iðk

• Lasrajcizj`iðk
• @okgusiðk la ilaktiljl
• Jctarj`iðk la ilaktiljl

^olamos ak`oktrjr ac `uastiokjrio `ompcato ak

bttps4//trjstorkosliso`ijtivos.gicas.worlprass.`o
bttps4//trjstorkosliso`ijtivos.gicas.worlprass.`om/6>:6/>7/`uastiokjrios-stai
m/6>:6/>7/`uastiokjrios-staikfare.plg
kfare.plg

7. ^rasak`ij la luacos ko rasuactos ak cj ikgjk`ij o ak cj aljl jluctj

Ak ac `jpítuco 7 bjfcé la cj importjk`ij la cjs rupturjs ak ac jpaeo y `ðmo ak `jsos

erjvas sa j`tivj ac `ir`uito lac pêki`o/sapjrj`iðk. Pi asta sa j`tivð `ok gra`uak`ij ak cj
ikgjk`ij, cj parsokj vj j sar axtramjljmakta saksifca j co cjreo la su vilj j `ujcquiar
tipo la pérlilj saj rajc o imjeikjrij.
@ok gra`uak`ij cos pj`iaktas qua tiakak jksialjl, as por uk luaco trjumêti`o o ko
rasuacto. Pieuiaklo j ^jyjs (6>:6) las`rifiaklo uk luaco `ompci`jlo racjtj4

@ujklo cj amo`iðk kjturjc piarla su `jpj`iljl raeucjlorj la cj axpariak`ij rajc y

sa `okviarta ak ukj lagaksj ríeilj y mjcjljptjtivj, guk`iokj `omo ukj mjkarj la
`orto`ir`uitjr ac pro`asjmiakto la cj axpariak`ij y ralu`a ac mjcastjr jso`ijlo j
cj pérlilj, paro j `ostj la jkucjr cj posificiljl la acjforj`iðk la siekigi`jlos y
`jmfios4 ac mialo sa `okviarta ak jksialjl, pêki`o o gofijs… ^êe. 6<2.
@omo vamos ak asta taxto, cj las`rip`iðk la uk luaco ak cj aljl jluctj ko ligiara ak
kjlj la cjs las`rip`iokas qua bamos ba`bo la cjs amo`iokas qua tiaka uk kiúo `ujklo
tiaka ukj axpariak`ij la rupturj lac jpaeo `ok sus `uiljloras. Pi astos luacos bjk silo
gra`uaktas o muy iktaksos ak cj ikgjk`ij as ofvio paksjr qua cj jmíeljcj bjfrê
lasjrroccjlo ukj biparj`tivj`iðk jkta posifcas rupturjs ak ac jpaeo, astjs pérliljs
pualak sar rajcas o imjeikjrijs. Ak parsokjs qua sugrak jtjquas la pêki`o lafamos
fus`jr luacos qua bjyjk polilo sofra`jrejr ac sistamj la jcartj provo`jklo astj
pjtocoeíj.
J cj borj la ra`oear cj bistorij as gukljmaktjc praeuktjr4
¿Zué pérliljs bufo j co cjreo la cj vilj? Astjs pualak sar rajcas o imjeikjrijs. ^or
adampco saktirsa soco porqua kj`ið uk barmjko paquaúo o porqua cos pjlras pjsjfjk ac

6>5

líj trjfjdjklo vj j sar trjtjlo `omo ukj rupturj ak ac jpaeo co mismo qua si bjy ukj
muarta la jceuiak `ar`jko. @omo siampra, miaktrjs mês impci`jljs astuviarok cjs
gieurjs la jpaeo ak ac profcamj, makor gua cj aljl j cj qua o`urrið y mês sa j`tivð ac
`ir`uito lac mialo, mjyor impj`to trjumêti`o vjmos j ak`oktrjr.

\jfcj :>.<. @uastiokas pjrj `oko`ar pérliljs y luacos.

¿Bj bjfilo jceukj muarta la jceukj o jceukjs parsokjs muy quariljs pjrj ti j co cjreo la tu vilj? ¿@uêcas?
(Ofvijmakta miaktrjs mês tamprjkj gua cj aljl lac pj`iakta `ujklo cj pérlilj y mês `ar`jkj arj cj parsokj mês
siekigi`jtivo bjfrê silo ac trjumj).

¿Bj bjfilo jceukj muarta la jceukj parsokj siekigi`jtivj pjrj ti ak ac júo jktarior jc primar jtjqua la jksialjl
guarta o pêki`o?
(^ualak sar gjmicijras o jmieos)

¿Bj bjfilo jceôk j`okta`imiakto importjkta qua ta bjyj ofciejlo j ti o jceukj parsokj muy `ar`jkj j ti la
sapjrjros por jceôk motivo méli`o (bospitjcizj`iðk), cjforjc, at`.?
(As la`ir jceôk tipo la jcadjmiakto ak cj listjk`ij qua ac pj`iakta bjyj polilo vivir `omo uk luaco).

¿Bj bjfilo jceôk momakto ak tu ikgjk`ij qua ta bi`iarj saktirta aspa`ijcmakta soco o vuckarjfca?
(As muy gra`uakta qua cos pj`iaktas liejk qua ko co ra`uarljk o qua su ikgjk`ij gua muy gaciz, lafamos ikvastiejr
y ko ladjrkos ccavjr por cjs raspuastjs avitjtivjs la cos pj`iaktas).

\4 Mjríj Dasôs, parlokj ac fomfjrlao la praeuktjs. ^aro

ka`asito `oko`arta mador. ¿Bjs parlilo jceukj j vaz j jceuiak
qua ta rasuctjrj muy `ar`jko?
@4 Pí, j mi jfuacj. Ak rajciljl arj `omo ukj mjlra, gua cj
parsokj qua `uilð la mí la paquaúj porqua mi mjlra siampra
astjfj trjfjdjklo.
\4 ¿Zué aljl takíjs `ujklo sa gua?
@4 :1 júos. Cj a`bo mu`bo la makos
Cj pj`iakta sa poka j ccorjr, y yo eujrlo uk sicak`io `ompjsivo
la raspato j su luaco.
5. Bistorij la sus racj`iokas la jpaeo ak ac pjsjlo y ak cj j`tujciljl

Ac tipo la jpaeo qua `jlj parsokj lasjrrocca ak su ikgjk`ij vj j latarmikjr `ðmo sa

racj`iokj `ok cos lamês (y `oksieo mismo) j co cjreo la su vilj. Fatbartok (:921)

6>2

lagiakla qua cos molacos «`ðmo `rao qua ma vak cos lamês y j mí mismo¸ sok
iktar`jmfijfcas. ^or adampco, uk kiúo qua axparimaktj ra`bjzo la pjlras as muy
profjfca qua lasjrrocca uk molaco kaejtivo
kaejtivo la sí mismo.
Cjs saksj`iokas la po`j vjcíj, la parga``iokismo, la `ucpjr j cos lamês la cos
grj`jsos, la ka`asiljl la `uiljr la tolos, at`.4 vjk j sar jlquiriljs ak cos primaros júos
la vilj `omo gormj la raeucj`iðk iktarparsokjc8 `ujklo astjs `oklu`tjs sajk
iksugi`iaktas o sa vuacvjk ikagi`j`as bjrêk jpjri`iðk cjs astrjtaeijs la raeucj`iðk qua, si
sok ikagi`j`as o laga`tuosjs, `oklu`irêk j cos trjstorkos psi`ocðei`os y cj jksialjl
jso`ijlj.
 Gieurj :>.:. Molaco la tipo jpaeo ak guk`iðk `omo sa vak j sí mismos y `ðmo `raa qua co vak cos lamês.
Fjsjlo ak ac molaco la Gaakay & Koccar (6>>:).

Fjrtbocomaw, (:99>) fjsêklosa ak cos trjfjdos la Fowcfy lagiakla qua cos pjtrokas

6>9

la jpaeo ak cj aljl jluctj ragcadjk cos molacos iktarkos la guk`iokjmiakto la sí mismo

`omo ac la cjs gieurjs la jpaeo ak cj ikgjk`ij. Cos molacos la sí mismo sa pualak
livilir ak positivos (`rao la mí mismo qua maraz`o jmor) y kaejtivos (`rao la mí
mismo qua ko maraz`o jmor). Lac mismo molo, cos molacos lac otro sa pualak
ligarak`ijr ak positivos (`rao qua ac otro astê lispokifca y sa prao`upj por uko) o
kaejtivos (sa `raa qua ac otro ca ra`bjzj j uko, sa muastrj listjkta o ko sa prao`upj por
uko). Astos molacos sa `omfikjríjk y ljríjk j `ujtro tipos la jpaeo ligaraktas (Gaakay
& Koccar, 6>>:)
Ac molaco @jmir o `uastiokjrio la jpaeo jlucto ak su varsiðk ralu`ilj la Fjccuarhj
at jc. (6>::) jljptjlo ak su `oktakilo j cjs ka`asiljlas la asta cifro `okstituya ukj
barrjmiaktj fêsi`j pjrj polar avjcujr ac tipo la jpaeo la cos pj`iaktas qua j`ulak j
kuastrj `oksuctj. Qkj vaz mês as importjkta rasjctjr qua ac `uastiokjrio lafa sar
rajcizjlo ak gormj la praeuktjs jfiartjs qua jyulak j cos pj`iaktas j ragcaxiokjr sofra

su bistorij la jpaeo pjsjlj y j`tujc.

:. Ak mi gjmicij, cjs axpariak`ijs qua `jlj uko tiaka jguarj sok

ukj guakta la `okvarsj`iðk y la akriqua`imiakto pjrj tolos.
6. La kiúo(j) ma ladjfjk po`js oportukiljlas pjrj axparimaktjr
por mí mismo.
0. Cjs jmakjzjs la sapjrj`iðk, la trjscjlo j otro cuejr, o la
rupturj la cos cjzos gjmicijras sok pjrta la mis ra`uarlos

ikgjkticas.
<. Ak mi gjmicij, `jlj uko axprasj sus amo`iokas sik tamar j cjs
raj``iokas la cos otros.
1. Mis pjlras arjk ik`jpj`as la takar jutoriljl `ujklo arj
ka`asjrio.
7. Ak `jso la ka`asiljl, astoy saeuro(j) la qua pualo `oktjr `ok
mis saras quarilos pjrj ak`oktrjr `oksuaco.
5. Lasajríj qua mis bidos guarjk mês jutðkomos la co qua yo ba
silo.
2. Ak cj vilj la gjmicij, ac raspato j cos pjlras as muy
importjkta.
9. La kiúo(j), sjfíj qua siampra ak`oktrjríj `oksuaco ak mis

6:>

saras quarilos.
:>. ^iakso qua ba sjfilo lavocvar j mis pjlras ac `jriúo qua
accos ma bjk ljlo.
::. Cjs racj`iokas `ok mis saras quarilos lurjkta mi kiúaz, ma
pjra`ak, ak eakarjc positivjs.
:6. Latasto ac saktimiakto la lapaklar la cos lamês.
:0. Jukqua saj ligí`ic la jlmitir, siakto `iarto rak`or bj`ij mis
pjlras.
:<. Poco `uakto `okmieo pjrj rasocvar mis profcamjs.
:1. La kiúo(j), j makulo mis saras quarilos sa mostrjfjk
impj`iaktas a irritjfcas.
:7. @ujklo arj kiúo(j), mis pjlras bjfíjk rakuk`ijlo j su pjpac
la pjlras.
:5. Mês vjca ko cjmaktjrsa mu`bo la ukj pérlilj, la uk luaco,
pjrj polar suparjrco.
:2. J makulo, lali`o tiampo j `okvarsjr `ok mis saras quarilos.
:9. Mis saras quarilos siampra ma bjk ljlo co mador la sí
mismos.
6>. Ko pualo `ok`aktrjrma sofra otrj `osj, sjfiaklo qua jceuko
la mis saras quarilos tiaka profcamjs.
6:. La kiúo(j), ak`oktré sugi`iakta `jriúo ak mis saras quarilos

`omo pjrj koastoy

66. Piampra fus`jrco ak otrj pjrta.
prao`upjlo(j) por cj pakj qua pualo `jusjr j
mis saras quarilos jc ladjrcos.
60. La kiúo(j), takíjk ukj j`titul la ladjrma bj`ar.
6<. Cos jluctos lafak la `oktrocjr sus amo`iokas bj`ij cos kiúos,
yj saj la pcj`ar, jmor o `ðcarj.
61. Ma eustj paksjr ak mi kiúaz.
67. La jlocas`akta, kuk`j kjlia la mi aktorko, bj aktaklilo lac
tolo mis prao`upj`iokas.
 65. Ak mi gjmicij, `ujklo uko la kosotros tiaka uk profcamj, cos
otros sa siaktak impci`jlos.
62. J`tujcmakta, `rao `ompraklar cjs j`titulas la mis pjlras

6::

lurjkta mi kiúaz.

Latarmikjr cjs racj`iokas la jpaeo qua bufo ak cj ikgjk`ij y `ðmo sok ak cj aljl
jluctj kos vj j jportjr ukj ikgormj`iðk muy vjciosj pjrj `orraeir cjs axpariak`ijs
pjsjljs lurjkta ac trjtjmiakto. Gua cj saksj`iðk la `ucpj y vareóakzj co qua lio cuejr j
astrjtaeijs la raeucj`iðk qua parmitiarjk ak`oktrjr uk aquicifrio kuavo qua raludarj ac
mjcastjr. Kuastro ofdativo ak cj tarjpij as `oko`ar qué o`urrið ak asos primaros júos tjk
`ru`ijcas y jyuljr j acimikjr cjs amo`iokas la `ucpj y vareóakzj lac pj`iakta.

@ujklo ac pj`iakta as `jpjz la polar vivir co qua o`urrið `ok cos

odos la cj parsokj qua as ak cj j`tujciljl, j`ompjújlj `ok
saeuriljl por ac tarjpautj sa prolu`a ukj amo`iðk qua sustituya
j cj jktarior. @oksieua acimikjr cj `ucpj y cj vareóakzj jso`ijljs
j co qua o`urrið.

^J\VOKAP LA ^AVPOKJCILJL
Paríj imposifca cavjktjrsa por cj mjújkj y takar qua vocvar j jpraklar tolo co qua
bamos jpraklilo ak cos líjs y júos jktarioras la kuastrj vilj. Kuastro `arafro eujrlj
mamorij la co qua bj o`urrilo pjrj polar ikvartir cj akareíj ak `osjs ligaraktas, as co
qua `oko`amos `omo uk sistamj la –a`okomíj `oekitivj”, as la`ir, mjximizjr ac
raklimiakto la kuastro `arafro `ok ac makor ejsto posifca pjrj qua asta pualj usjrsa ak
otros usos `omo cj raprolu``iðk, cj `rijkzj la cos bidos o rasocvar profcamjs la
`ujcquiar íkloca. Asta as ac saktilo la cj –mamorij impcí`itj pro`alimaktjc” (var
`jpítuco 1).
@ujkto mês bjyjmos rajcizjlo ukj `oklu`tj o mês tamprjkj saj cj aljl `ujklo co
jpraklimos mês ligí`ic sarê polar `jmfijrco postariormakta, ac gakðmako lac hiklcike
(Morracc, :99>) bjrê qua quala `jlj vaz mês `oksociljlo ak cj mamorij ik`oks`iakta o
impcí`itj. Ak otrjs pjcjfrjs, `ujktjs mês va`as bjejmos jceo mês taklak`ij taklramos j
rapatirco, jukqua yj ko rasucta agi`jz o ik`cuso saj pjtocðei`o. @jmfijr asj `oklu`tj,
amo`iðk o paksjmiakto axieirê mu`bo asguarzo pjrj sar moligi`jlo.
Ieujc qua `ujklo kj`amos y jpraklamos ac iliomj la kuastros pjlras, jlquirimos

6:6

mu`bjs amo`iokas y `oklu`tjs qua vjmos jprakliaklo lasla paquaúos `ok ukj
taklak`ij j rapatircjs ukj y otrj vaz bjstj qua ko sajmos `jpj`as la bj`arcjs la otrj
mjkarj. As j asto j co qua ccjmjmos «asquamjs¸ o pjtrokas la parsokjciljl. Astos sok
`oklu`tjs y/o amo`iokas qua sa `okgieurjk ak cj ikgjk`ij, sa mjktiakak y acjforjk
postariormakta y sa impokak ak cjs axpariak`ijs la cj vilj jluctj ik`cuso jukqua yj ko
rasuctak jpci`jfcas (Youke & `oc. 6>:0).
Mu`bos la astos asquamjs sa vjk j `rajr j pjrtir la cjs racj`iokas qua bjyjmos takilo
la kiúos `ok kuastro aktorko y la cjs raspuastjs qua bamos takilo jkta lamjkljs la
`uiljlo o jtak`iðk. @ujklo cos pjlras jtiaklak la gormj positivj cos kiúos ik`orporjk
molacos iktarkos la guk`iokjmiakto qua bjrêk qua siaktjk qua pualak takar racj`iokas
positivjs `ok cos lamês y si jc `oktrjrio bjk silo kaejtivjs taklrêk saksj`iðk la po`j
vjcíj, `ucpj, vareóakzj y mialo j sar ra`bjzjlos ak cjs racj`iokas iktarparsokjcas.
Astos asquamjs erjfjlos ak ac ik`oks`iakta tiaklak j rapatirsa ukj y otrj vaz,
qualjklo raeistrjlos `omo mamorij impcí`itj, y soco polramos `jmfijrcos si pokamos
tolj kuastrj jtak`iðk ak accos8 jc bj`arcos axpcí`itos y `oks`iaktas sa puala j`tujr sofra
accos. @rao qua erjk pjrta la kuastro trjfjdo `omo tarjpautjs as lata`tjr astos pjtrokas
rapatitivos, ik`oks`iaktas y pjtocðei`os y jc sj`jrcos j cj cuz y bj`arcos `oks`iaktas,
jyuljr j kuastros pj`iaktas j `jmfijrcos por otros mês jljptjtivos. Mu`bjs va`as astos
pjtrokas `jmfijrêk la gormj aspoktêkaj y ak otrjs bjrêk gjctj axpariak`ijs amo`iokjcas
a mo`iokjcas
`orra`torjs qua parmitjk jpraklizjdas kuavos qua jc varsa ragorzjlos sustituyjk j cos
jktarioras qua rasuctjfjk lisguk`iokjcas.
Ak ac `jso la cjs parsokjs `ok jtjquas la pêki`o o ukj jksialjl ax`asivj, vareóakzj

pjtocðei`j qua
raeucj`iðk o rumij`iokas ax`asivjs
cas bjk jyuljlo aktra acotros
j mjkadjr trjstorkos,
mjcastjr bjymomakto
ak jceôk astrjtaeijs
lac la `oktroc
pjsjlo paroo
`ok ac pjso lac tiampo sa bjk `okvartilo ak pjtrokas qua rasuctjk pjtocðei`os. Ak cj
`ok`aptujcizj`iðk lafamos `oko`ar `uêcas sok cos mês gra`uaktas y jyuljr j cos
pj`iaktas j bj`ar `oks`iaktas asos pjtrokas
pjtrokas qua sa rajcizjk la gormj ik`oks`iakta.
Paeôk Youke & `oc. (6>:0) cos pjtrokas lasjljptivos sa `jrj`tarizjk por4
• Qk pjtrðk o tamj jmpcio y eakarjcizjlo…
• @okstituilo por ra`uarlos, amo`iokas, `oeki`iokas y saksj`iokas `orporjcas.
 Vacjtivo j uko mismo y j cj propij racj`iðk `ok cos lamês.
• Lasjrroccjlo lurjkta cj ikgjk`ij y cj jlocas`ak`ij.
• Acjforjlo j co cjreo la cj vilj.
• Lisguk`iokjc ak erjlo siekigi`jtivo.

6:0

Axistak mu`bjs tipocoeíjs la parsokjciljl pjrj avjcujr cj prasak`ij la pjtrokas la

parsokjciljl qua rieak cjs `oklu`tjs y amo`iokas la cos ikliviluos, ak asta jpjrtjlo
voy j lastj`jr jceukos la cj «tarjpij la asquamjs¸ la Youke & `ocs (6>:0). Ak cj
gieurj :>.6 polamos var cjs siata limaksiokas lac tamparjmakto amo`iokjc qua astos
jutoras lagiaklak.
Cos pjtrokas la jfjkloko/ikastjficiljl y la imparga``iðk/ vareóakzj, sarêk mês
`jrj`tarísti`os la parsokjs qua ikbifak su irj y akgjlo, y tiakak taklak`ijs j sar
`uiljloras y parga``iokistjs. Cjs `jrj`tarísti`js sok4

^jtrðk la jfjkloko/ikastjficiljl4 \iakak cj saksj`iðk la qua cjs parsokjs

importjktas la su vilj ko saeuirêk astjklo jbí porqua sok amo`iokjcmakta
impravisifcas, soco astêk arrêti`jmakta o morirêk o jfjklokjrêk jc pj`iakta por jceuiak
mador.

Gieurj :>.6. Limaksiokas lac tamparjmakto amo`iokjc. Paeôk Youke & `ocs. (6>:0) astjs bjk silo
ilaktigi`jljs ravisjklo cj citarjturj `iaktígi`j y sus propijs ofsarvj`iokas.
 ^jtrðk imparga``iðk/vareóakzj4 Aquivjca jc saktimiakto la qua uko as imparga`to,
mjco o po`o mara`alor y qua si sa axpoka j cos lamês astos ko ca quarrêk.
Cos pjtrokas la erjkliosiljl y la iksugi`iakta juto-`oktroc y juto-lis`ipcikj sarêk

6:<

mês `jrj`tarísti`os la ikliviluos `ok rjseos kjr`isistjs qua proya`tjk su akgjlo bj`ij
guarj, ko siktiéklosa kuk`j `ucpjfcas la kjlj mjco la co qua cas pjsj.

^jtrðk la erjkliosiljl4 Astos ikliviluos sa siaktak aspa`ijcas. \rjtjk la `oktrocjr j

cosjlia
lamês
astêpjrj
j cj sjtisgj`ar
jcturj la sus
sus ka`asiljlas.
axpa`tjtivjs.@oksilarjk j cos lamês
@ucpjk j tolos `ujkloikgarioras
cjs `osjsa ko
ikôticas.
sjcak
`omo accos `raak qua sa mara`ak.

^jtrðk la iksugi`iakta juto-`oktroc4 \iakak profcamjs pjrj `oktrocjrsa y pcjktajrsa

matjs qua pualjk rajcizjr. Ko tiakak `jpj`iljl pjrj tocarjr cj lis`ipcikj, y sok
ik`jpj`as la `oktakar sus amo`iokas a impucsos. \iakak taklak`ij j takar `oklu`tjs
jktiso`ijcas y `ucpjr j cos lamês la tolo co qua ko cas sjca fiak, fus`jk cjs
erjtigi`j`iokas j `orto pcjzo.

ki Ofvijmakta
la ukj gormj kopurj.
vjmos j ak`oktrjr
^aro astos rjseos
sí `ok mu`bísimj la parsokjciljl
gra`uak`ij, y kos ak
vj tolos cos pj`iaktas,
j rasuctjr muy ôtic
`ujklo j co cjreo la cj tarjpij trjfjdamos cj psi`oalu`j`iðk y tolo ac trjfjdo
racj`iokjlo `ok cjs axpariak`ijs trjumêti`js lac pjsjlo.
Ak cj tjfcj :>.1 polamos ak`oktrjr praeuktjs j kuastros pj`iaktas qua kos jyulak j
`oko`ar `uêcas sok sus pjtrokas mês bjfitujcas ak racj`iðk jc trjstorko qua kos o`upj.

\jfcj :>.1. Jceukjs `uastiokas qua polamos bj`ar la gormj jfiartj pjrj `oko`ar cj taklak`ij la cj parsokj
j takar ukos rjseos la parsokjciljl u otros.

^arsokjciljlas `ompcj`iaktas, ac síklroma la –co siakto…”

¿\a prao`upjs ak ax`aso la co qua cos lamês pualjk paksjr la ti?
¿\a prao`upjs ak ax`aso la qua otrjs parsokjs pualjk akgjljrsa `oktieo?
¿Avitjs `okgci`tos y lis`usiokas j `ujcquiar pra`io?
¿^okas cjs ka`asiljlas la cos lamês siampra por lacjkta la cjs tuyjs?
¿\a rasuctj ligí`ic la`ir ko, ik`cuso `ujklo ta ljs `uaktj la qua sa astêk jprova`bjklo la ti?
¿Jfsorfas ac astrés la cos lamês, y tomjs
t omjs lamjsijlo asguarzo a iktarés porqua cos lamês asték fiak?

^arsokjciljlas `ok mialo j cj pérlilj/sapjrj`iðk y jc `okgci`to

¿\a prao`upjs ax`asivjmakta j`ar`j la cj saeuriljl y ac fiakastjr la tu gjmicij y saras quarilos?
¿\a prao`upj `okstjktamakta cj posificiljl la sapjrjrta o parlar
p arlar j jceôk o jceukos saras quarilos?
¿\a prao`upjs ak ax`aso la astjr soco o takar jceukj situj`iðk qua ko pualjs jgroktjr soco o pok
pokarta
arta akgarmo?
¿\a prao`upjs ak ax`aso la tu sjcul, la cj muarta ak eakarjc o la morir tô?
 ^arsokjciljlas `oktus
¿\rjtjs la o`uctjr ikbifi`iðk
amo`iokasamo`iokjc
por mialo la mocastjr o barir j cos lamês?
¿Mikimizjs u o`uctjs saksj`iokas la grustrj`iðk, akgjlo o rasaktimiakto laktro la ti pjrj avitjr ukj `okgroktj`iðk?
¿Piaktas qua as`oklas saktimiaktos la tristazj o rjfij?
¿@raas qua mostrjr tristazj o akgjlo as uk sieko la laficiljl?
¿As ko mocastjr o sar ukj `jrej ukj la tus mjyoras `jrj`tarísti`js `omo parsokj?

6:1

^arsokjciljlas kjr`isistjs
¿Piaktas qua ta aquivo`js j makulo? ¿@uêklo gua cj ôctimj vaz qua lista
li sta cj rjzðk y ra`oko`ista qua ttaa bjfíjs
aquivo`jlo?
¿Zué opikiðk ta mara`a tu gjmicij, `ompjúaros la trjfjdo, at`.?
¿@ðmo ta siaktas `ujklo ko ta ljk cj rjzðk?
¿Puacas saktirta sjtisga`bo `ok gj`iciljl?
¿Puacas iktarpratjr cos `omaktjrios la cos lamês `omo jceo parsokjc?
¿Aras muy saksifca jc éxito o jc grj`jso? ¿@ðmo `raas qua ta vak cos lamês?

@OK@CQPIOKAP
Cj `ok`aptujcizj`iðk o ra`oeilj la cj bistorij lac pj`iakta as `ru`ijc j cj borj la
jforljr `ujcquiar trjtjmiakto y aspa`ijcmakta ak cos trjstorkos la jksialjl y pêki`o. Ak
mu`bjs o`jsiokas polramos rajcizjrcj ak cjs primarjs sasiokas la gormj orlakjlj, paro
mu`bjs va`as lafilo jc mjcastjr o ik`jpj`iljl pjrj ljr uk lis`urso `obarakta o cj
ureak`ij por jcivijr cos síktomjs qua provo`jk mu`bo sugrimiakto ak ac pj`iakta asto ko
vj j sar posifca. Ak astos `jsos vjmos j takar qua `omakzjr `ok psi`oalu`j`iðk y/o
astjficizj`iðk (var `jpítuco :: y :0 raspa`tivjmakta) jktas la polar bj`ar cj ra`oeilj la
cj bistorij.
Cj ra`oeilj la ikgormj`iðk lafa ik`cuir ljtos tjkto lac bistorijc méli`o y psi`ocðei`o
lac trjstorko `omo la cj bistorij parsokjc lac pj`iakta, rjseos la parsokjciljl, gieurjs la
jpaeo y su racj`iðk `ok accjs. La asta molo polramos `oko`arca y sofra tolo qua ac
pj`iakta pualj `oko`arsa j sí mismo. Ak`oktrjramos mu`bos ljtos qua sarêk kjrrjlos
por ac pj`iakta (mamorij axpcí`itj) paro tjmfiék lafaramos ikvastiejr cjeukjs ak cj
kjrrj`iðk, `oktrjli``iokas o ik`obarak`ijs qua lakotak jspa`tos `oktakilos ak cj
mamorij impcí`itj (mu`bjs va`as ocviljlos o ko `oktampcjlos `omo racavjktas) qua
sok `ru`ijcas pjrj `ompraklar cos oríeakas lac trjstorko.
Ak `ujcquiar `jso as importjkta lastj`jr qua cj ra`oeilj la ikgormj`iðk vj j astjr
prasakta j co cjreo la tolo ac trjtjmiakto. J malilj qua vjyjmos trjfjdjklo irêk
jpjra`iaklo ljtos kuavos qua rasuctjrêk muy racavjktas o ligaraktas mjti`as sofra
ba`bos yj ra`oeilos ak cj bistorij qua jyuljrêk jc pj`iakta y jc tarjpautj j jrrodjr ukj
cuz kuavj sofra cj bistorij lac trjstorko.
As importjkta lurjkta astj gjsa qua ac pj`iakta pualj praeuktjr tolo co qua ka`asita.
J makulo `ujklo jvjk`amos ak cj tarjpij taklramos qua vocvar j axpci`jr la kuavo
mu`bos `ok`aptos o pjutjs qua jyulak jc pj`iakta j `oko`arsa mador y polar `jmfijr co
qua ca rasuctj pjtocðei`o.

6:7

^si`o-alu`j`iðk
::
Ko bjfar takilo ukj saksj`iðk la `oktroc lurjkta cj ikgjk`ij y cjs astrjtaeijs pjrj
polar saktir qua sa tiaka (o cj ka`asiljl
ka`asiljl la ko saktir qua ko axist
axistaa posificiljl la `oktroc)
bj silo ac picjr sofra ac qua ampazð j `okstruirsa ac latarioro psi`ocðei`o. Ac tarjpautj
trjtjrê la lavocvar asj saksj`iðk la `oktroc sofra cjs amo`iokas, cjs `oklu`tjs y cos
paksjmiaktos qua ccava j cj sjkj`iðk. Malijkta cj psi`o-alu`j`iðk jyuljklo jc pj`iakta
j `oko`ar mador `uêc gua ac orieak la su profcamj y por qué sa mjktiaka ak cj
j`tujciljl, polramos coerjr qua ampia`a j aktaklar co qua ca o`urra y por co tjkto saktir
qua puala `jmfijrco. As ukj pjrta `ru`ijc lac trjtjmiakto qua vj j takar los ofdativos
prik`ipjcmakta4
:. Gortjca`ar cj jcijkzj tarjpéuti`j, jyuljklo jc pj`iakta j saktirsa as`u`bjlo y
jtaklilo. Cjs parsokjs qua sugrak trjstorkos amo`iokjcas bjk takilo mu`bjs va`as
cj saksj`iðk la sar ikvisifcas, ko jtaklilos o ik`cuso jeralilos. Bj`ar j kuastro
pj`iakta saktirsa `uiljlo y jtaklilo lurjkta tolo ac pro`aso lac trjtjmiakto vj j
jyuljrca j polar ra`tigi`jr asjs axpariak`ijs kaejtivjs qua sok cj fjsa lac trjstorko.
6. Ljr saksj`iðk la `oktroc. Cos pj`iaktas qua viakak j `oksuctj `ok astos
trjstorkos tiakak cj saksj`iðk la qua bjk parlilo ac `oktroc sofra su `uarpo, sus
amo`iokas y sus paksjmiaktos. Axpci`êklocas `ðmo guk`iokj ac `arafro y su
`uarpo, cas jyuljramos j polar aktaklar co qua cas astê pjsjklo y polrêk `rajr `ok
kuastrj jyulj astrjtaeijs qua cas parmitjk ampazjr j takar saksj`iðk la qua su
profcamj tiaka socu`iðk y qua ko cas
cas o`urra kjlj axtrjúo.
Bjy `ujtro jspa`tos qua sok `ru`ijcas ak cj psi`o-alu`j`iðk, pjrj polar axpci`jr qua
as co qua ca o`urra y jyuljr j cos pj`iaktas j aktaklar su profcamj y ampazjr j `rajr
socu`iokas4
• @ðmo vjmos j trjfjdjr lurjkta ac trjtjmiakto.
 • Zué sok cos trjstorkos amo`iokjcas.
• @ðmo kos ikgcuya kuastrj ikgjk`ij lurjkta tolj kuastrj vilj.
• Zué sok cos trjstorkos liso`ijtivos.

6:5

¿@ÐMO WJMOP J \VJFJDJV LQVJK\A AC \VJ\JMIAK\O?

@omo bamos `omaktjlo jktariormakta as imposifca pcjkigi`jr axbjustivjmakta ac
trjtjmiakto lafilo j qua j co cjreo la asta pualak jpjra`ar trjumjs o`uctos, situj`iokas
qua raquiarjk ukj jtak`iðk ikmalijtj ak ac prasakta o síktomjs qua taklramos qua
lismikuir pjrj polar ampazjr j bj`ar uk trjfjdo tarjpéuti`o mês proguklo.
J co cjreo lac cifro vjmos j ak`oktrjr la gormj axbjustivj `ðmo trjfjdjr `jlj ukj la
cjs gjsas, paro kuastro ofdativo ak astj pjrta la cj tarjpij lafa sar eakarjr `okgijkzj la
qua vjk j saktirsa mador `ok ac trjtjmiakto y qua pualak `okgijr ak kosotros, paro sik
ljr mês ikgormj`iðk la cj ka`asjrij puas soco coerjramos jfrumjr jc pj`iakta y
lasoriaktjrco mês. Ko ocvilamos qua cos pj`iaktas ka`asitjk `raar qua kosotros astjmos
ak `oktroc ak tolo momakto. As ka`asjrio bj`ar pjrtí`ipa jc pj`iakta lac pro`aso paro
soco co astri`tjmakta ka`asjrio pjrj eakarjrca `okgijkzj y saksj`iðk la `oktroc.
Cos tarjpautjs vjmos j takar uk mjpj lac pro`aso qua soco vjmos j ir `ompjrtiaklo
`ok ac pj`iakta j malilj qua vjyj siaklo astri`tjmakta ka`asjrio, y cjs atjpjs vjk j ir
vjrijklo ak guk`iðk la cjs ka`asiljlas la asta. J molo la adampco polramos la`ir4

Wjmos j trjfjdjr saeôk ac sieuiakta orlak4

Woy j jyuljrta j racjdjrta jquí ak cj sasiðk y axpci`jrta té`ki`js
y ljrta erjfj`iokas la julio pjrj qua pualjs racjdjrta ak `jsj
(yo takeo erjfj`iokas la bipkosis qua ca akvío jc `ciakta). Pi ak
jceôk momakto ta ak`uaktrjs muy jctarjlo o siaktas qua
ka`asitjs la`irma jceo o bjy `osjs qua ko aktiakljs as muy
importjkta qua ma co liejs pjrj qua ta co axpciqua cjs va`as qua
sajk ka`asjrijs.
Woy j axpci`jrta `ok latjcca por qué tu makta y tu `uarpo
raj``iokjk `omo co bj`ak. Zuizês tô takejs cj saksj`iðk qua tolo
asto o`urra sik motivo jpjrakta paro ak cj kjturjcazj ko axista cj
`jsujciljl y takamos qua `ompraklar por qué o`urra tolo asto
laktro la tu makta.
J co cjreo la tu vilj bjk o`urrilo `osjs qua sumjljs j jspa`tos
eakéti`os y fiocðei`os bjk provo`jlo astj akgarmaljl qua sugras
jborj. ^jrj ti sé qua as muy importjkta ralu`ir cos síktomjs qua
tiakas y ta voy j jyuljr j bj`arco. ^aro pjrj mí `omo tarjpautj

6:2

as tjmfiék muy importjkta acimikjr cjs `jusjs qua provo`jrok

asta trjstorko pjrj ljrta barrjmiaktjs pjrj qua ko vuacvj j
o`urrir kuk`j mês.
Woy j bj`arta praeuktjs pjrj `oko`arta mador, si jceukj ta
ik`omolj o ko ta j`uarljs ma co li`as y ko pjsj kjlj. Zuizês j
co cjreo lac trjtjmiakto pualjk jpjra`ar `osjs kuavjs qua sajk
racavjktas y cjs iramos jújliaklo j kuastrj bodj la rutj.
Pi ta rasuctj `ðmolo ta voy j ljr juto-raeistros pjrj qua cos
raccakas jquí o aktra `oksuctjs `ok ligaraktas `uastiokas qua kos
jyulak j var `ðmo sok cos síktomjs y si bjy madoríj lurjkta ac
trjtjmiakto.
Wjmos j trjfjdjr, `omo ta lida, `ok ac orieak la cj akgarmaljl y
j jyuljrta j qua tô siaktjs qua ra`uparjs ac `oktroc la tu vilj.
Irês viaklo qua j malilj qua ta jyulo j `oko`arta mador y vjs
aktakliaklo por qué tu `uarpo y tu makta provo`jk astos
síktomjs ampazjrês j `oktrocjrcos y j saktirta mu`bo mador.
Gikjcmakta, `omo ko puala sar la otro molo, ta jyuljré j
akgraktjrta j cjs situj`iokas qua ta ljk mialo. Warês `ðmo
mu`bjs va`as co vjs j ir coerjklo soco j malilj qua jvjkzj cj
tarjpij `omo si ac profcamj sa guarj licuyaklo po`o j po`o y tô
siaktjs qua ka`asitjs bj`ar `osjs ligaraktas qua jktas ko ta
jtravíjs. Ak otros `jsos taklré qua jyuljrta j qua pualjs

akgraktjrta j accjs la gormj `oks`iakta pjrj qua asos mialos sajk

`osj lac pjsjlo.
Jc gikjc la cj tarjpij `ujklo astés mu`bo mador o fiak lac tolo,
kos varamos la gormj o`jsiokjc (ukj vaz jc mas jc prik`ipio,
`jlj tras masas cuaeo) pjrj ravisjr si bj bjfilo jceukj ra`jílj o
jceôk profcamj qua ta pualj jyuljr. Pjfiaklo qua pualas
pokarta ak `oktj`to `okmieo ak `ujcquiar momakto qua co
ka`asitas, qua jquí cjs puartjs astêk siampra jfiartjs pjrj ti.
 ¿ZQÉ POK COP \VJP\OVKOP AMO@IOKJCAP?
Bamos bjfcjlo la asta tamj `ok jktarioriljl ak cos primaros `jpítucos la asta cifro,

6:9

si fiak ak asj pjrta lasjrroccjmos `ok progukliljl cos jspa`tos fiocðei`os qua ccavjfjk
j cos trjstorkos amo`iokjcas vjmos j vocvar sofra accos ak asta jpjrtjlo la ukj gormj
mu`bo mês lilê`ti`j. Lafamos takar `uiljlo la ko uticizjr ukj darej `iaktígi`j qua
kuastros pj`iaktas ko sajk `jpj`as la aktaklar. As muy importjkta axpci`jr cos jspa`tos
fiocðei`os lac trjstorko `ok uk cakeujda qua ac pj`iakta pualj aktaklar y jsimicjr tolo
co qua ca `oktjmos. Lapakliaklo lac kivac `ucturjc o la cjs ikquiatulas y cj gormj`iðk
j`jlémi`j lac pj`iakta polramos uticizjr uk cakeujda mês matjgðri`o, té`ki`o o
axbjustivo ak cjs axpci`j`iokas qua ljmos.
Ak asta jpjrtjlo voy j uticizjr uk cakeujda sak`icco qua as ac qua uso `ok mis
pj`iaktas pjrj axpci`jr ac orieak la su akgarmaljl y cos síktomjs la cos trjstorkos
amo`iokjcas8 pjrj proguklizjr ak astos tamjs sa puala ra`urrir jc `jpítuco 6 la asta cifro
o j fifcioerjgíj aspa`ijcizjlj.
Qkj axpci`j`iðk qua suaco ljr j mis pj`iaktas as astj4 (asta taxto as eakarjc pjrj tolo
tipo la trjstorkos amo`iokjcas y ac tarjpautj lafarê jljptjrco j cjs `ir`ukstjk`ijs
parsokjcas lac pj`iakta, uk trjstorko ofsasivo, ukj gofij so`ijc o j trjstorkos la
jksialjl).

Kuastro `arafro bj avocu`iokjlo j co cjreo la miccokas la júos

bj`iéklosa `jlj vaz mês `ompcado, bamos ilo jlquiriaklo
`jrj`tarísti`js j co cjreo la cj avocu`iðk qua toljvíj
`ompjrtimos `ok ac rasto la cos jkimjcas.

@ok cos rapticas `ompjrtimos cos acamaktos mês fêsi`os pjrj cj

suparvivak`ij, `omo as raspirjr, raprolu`irkos, lormir, `omar,
saktir locor… Asto as cj pjrta mês primitivj la kuastro `arafro y
astê dusto ak ac pukto qua uka kuastrj `jfazj `ok kuastrj aspjclj.
Astj pjrta lac `arafro ragcadj cjs amo`iokas mês primitivjs `omo
sok ac mialo o ac lasao saxujc. Astj pjrta as raspoksjfca la cjs
saksj`iokas qua saktimos ak kuastro `uarpo `ujklo por adampco
takamos bjmfra o jceo kos jsustj.
@ok cos mokos y `ok jceukos mjmígaros `ompjrtimos cjs
amo`iokas, `omo
gjmicijras, astjr pualaksaktir
ak erupo, sar pakj
`uiljr la kuastros
`ujklo bidosat`.o
jceuiak sugra,
As ukj pjrta lac `arafro qua sa racj`iokj mu`bo mês `ok cjs
amo`iokas. As cj pjrta qua eujrlj mamorij la `ðmo guarok

66>

kuastrjs racj`iokas `ok kuastros pjlras, `ok kuastros barmjkos y

jfuacos o `ok kuastros jmieos. Cos ðrejkos la astj pjrta lac
`arafro eujrljk mamorij la cos trjumjs, por adampco, y as cj qua
vj j eujrljr mamorij si jceo gua pacieroso ak ac pjsjlo y vj j
trjtjr la protaearkos pjrj qua ko vuacvj j bj`arkos ljúo.
Cos saras bumjkos takamos ukj pjrta lac `arafro qua ko
`ompjrtimos `ok kikeôk sar vivo, as cj pjrta qua bj`a qua
takejmos cakeujda o qua poljmos bj`ar barrjmiaktjs o qua kos
ra`okoz`jmos ak uk aspado. Astj pjrta as cj raspoksjfca lac
paksjmiakto. As cj qua kos li`a qué as co cðei`o o co qua
lafaríjmos bj`ar.
J cjs los primarjs pjrtas lac `arafro qua `ompjrtimos `ok ac
rasto la cos saras vivos ca ccjmjmos –ik`oks`iakta”, porqua
mjkadj situj`iokas qua kosotros ko polamos `oktrocjr.
Imjeíkjta qua `oko`as j jceuiak, ta puala `jar fiak o mjc y aso
ko lapakla la tu vocuktjl, o ko pualas `oktrocjr takar sal o
suaúo o… mialo. Aga`tivjmakta astj pjrta vj j sar cj qua
`oktrocj j qué `osjs tiakas mialo jukqua ko takej kikeôk
saktilo.
Cj tar`arj pjrta lac `arafro qua soco takamos cos bumjkos ca
ccjmjmos –`oks`iakta” y as cj pjrta qua kos li`a co qua as cðei`o
o co qua ko lafamos bj`ar. \a voy j pokar uk adampco4

Imjeíkjta ukj parsokj

qua lafa ladjr quaAsj
ac tjfj`o. as parsokj
gumjlorsjfa
y ca`oks`iaktamakta
bj li`bo ac méli`o
qua
ejstj uk likaro qua ko tiaka, qua puala sugrir uk `êk`ar, at`. paro
ik`oks`iaktamakta tiaka ukj jli``iðk y ko puala ladjrco. Axista
ukj cu`bj aktra co qua ca li`a su makta `oks`iakta y co qua ca
parmita su makta ik`oks`iakta, y cjs los astêk ak cj mismj
`jfazj. Jsí qua as muy kormjc qua cj parsokj ko aktiaklj muy
fiak co qua ca astê pjsjklo.
Co mismo o`urra `ok cos mialos, pualo takar mialo j cos parros,
o cos js`aksoras, o cos sitios jctos, y yo `oks`iaktamakta sé qua
ko ma vj j pjsjr kjlj paro ik`oks`iaktamakta cas takeo pêki`o.
Ak jceôk momakto la mi pjsjlo pjrtas la mi `arafro (quizês
`ujklo arj paquaúo) aktakliarok qua jceukjs `osjs arjk

66:

pacierosjs y ko importj ac tiampo qua pjsa vj j saeuir `rayaklo

qua sok pacierosjs.
As ofvio qua bjy mialos qua sok ikkjtos y otros qua sa
jlquiarak `ok ac tiampo (tolos takamos mialo j cos caokas paro
soco ukos po`os j cjs pjcomjs), jsí qua `ujklo mi `arafro
ik`oks`iakta par`ifa jceo qua j mí ma rasuctj pacieroso
raj``iokjrê pjrj lagaklarma ofciejklo j mi `uarpo qua sa pokej
ak molo cu`bj-builj pjrj jtj`jr, buir o lagaklarma. Cjs
saksj`iokas la jcartj qua siakto ak mi `uarpo as co qua ccjmjmos
–jksialjl”, y `omo tolos bamos `omprofjlo ak jceôk momakto
pualak sar axtramjljmakta lasjerjljfcas.

J asta mialo j situj`iokas o `osjs qua kos provo`jk mialo ca

ccjmjmos –gofijs” y `omo kos provo`jk saksj`iokas muy
lasjerjljfcas avitjmos `ujcquiar `osj qua kos provoqua ukj
gofij. Mi `arafro ik`oks`iakta astjrê jcartj y trjtjrê la
protaearma jkta `ujcquiar `osj o situj`iðk qua ma
m a ra`uarla j asj
gofij. ^aro jlamês cj `osj sa `ompci`j uk po`o mês porqua ac sar
bumjko j trjvés la su paksjmiakto as ac ôki`o jkimjc qua puala
takar gofijs j `osjs qua ko sok rajcas. ^or adampco puala takar
mialo j `osjs qua polríjk o`urrir (por adampco var kufas kaerjs
y ampazjr j jtarrorizjrma qua pualj vakir ukj tormaktj) o
gofijs j `osjs qua ko sok `ok`ratjs j jceo rajc, as co qua yo
ccjmo –gofijs iktjkeifcas”.
Ac sar bumjko puala takar mialo j bj`ar ac rilí`uco, mialo j
quarar y qua ko ca quiarjk, j ko sar vêcilo… as la`ir bjy mu`bjs
gofijs ak kosotros qua astêk racj`iokjljs `ok cj `ucpj y sofra
tolo `ok cj vareóakzj y qua ko `ompjrtimos `ok kikeôk sar vivo
(¿ta imjeikjs ukj `afrj `ok vareóakzj por ir laskulj?) paro qua
(¿ta imjeikjs ukj `afrj `ok vareóakzj por ir laskulj?) paro qua

`jusjk
sa sumjac ac
mismo o paor mjcastjr
sugrimiakto qua ukj`ok
la cj jksialjl gofijcjjsaksj`iðk
jceo rajc porqua
la ko
sjfar co qua ma astê o`urriaklo, y aso axpci`j por qué mu`bjs
parsokjs avitjk cuejras o j`tiviljlas lokla takejk qua

666

racj`iokjrsa `ok cos lamês.

Ak ac `jso la uk pj`iakta qua sugra jtjquas la pêki`o, co
polríjmos axpci`jr jsí4
Ac sistamj la jcartj qua provo`j cj jksialjl bj astjlo j`tivjlo
lurjkta mu`bo tiampo por situj`iokas qua viví ak mi pjsjlo
`omo laprasiokas, pacajs la mis pjlras, pérliljs la saras
quarilos… ac sistamj la jcjrmj astjccj y ampiazo j takar jtjquas
la jksialjl muy guartas qua ma provo`jk mialo la astjr
takiaklo uk jtjqua jc `orjzðk o qua voy j morir y `ujklo voy jc
bospitjc ma li`ak qua as jksialjl. @ok co qua jc mialo j morir
sa sumj ac mialo j vocvarma co`o porqua ko sé co qua ma astê
pjsjklo. J asto ca ccjmjmos –jtjquas la pêki`o” y sok muy
paro muy lasjerjljfcas.
Cjs parsokjs qua sugrak astos jtjquas ko sjfak por qué cas ljk ki
lðkla pualak ljrcas, y ampiazjk j lasjrroccjr gofijs j sitios
lokla `raak qua pualak vocvar j ljrca, ik`cuso jceukjs parsokjs
ampiazjk j takar mialo j sjcir j cj `jcca, j asto ca ccjmjmos
–jeorjgofij”. Cos qua sugrak astos jtjquas tiakak mialo la
bj`ar `osjs socos por mialo j qua cas pjsa jceo y ko pualjk
`oktrocjr cj situj`iðk, por co qua ka`asitjk astjr rolajlos la
parsokjs la su `okgijkzj pjrj saktirsa saeuros. La co qua ko sa
ljk `uaktj as qua miaktrjs mês avitjk situj`iokas o cjs tiakak

qua
bjy bj`ar j`ompjújlos,
uk paciero y jumaktjsuac`arafro
mialoik`oks`iakta
y cj jksialjlsa `jlj
rajgirmj
vaz qua
qua
bj`a jceo.

Cos síktomjs qua tiakas jukqua sok muy lasjerjljfcas sok jceo
kjturjc prolu`ilos por cj raj``iðk la jcartj la tu makta, cos
 síktomjs mês `omukas qua sa prolu`ak `ujklo takamos

jksialjl sok4 pjcpitj`iokas lac `orjzðk, tamfcoras, sulor

ax`asivo, saqualjl la cj fo`j, jsgixij, kêusajs y/o mjcastjr ak ac
astðmjeo, prasiðk/locor ak ac pa`bo y/o ak ac `orjzðk, vértieo o

660

mjraos y ak `jsos la jtjquas la pêki`o mialo j morir, mialo j

vocvarsa co`o y mialo j lasmjyjrta.
Otro profcamj as qua cj pjrta ik`oks`iakta la kuastro `arafro si
ko ak`uaktrj jceo `ok`rato j co qua takar mialo ampiazj j
lasjrroccjr mialo `jlj vaz j mês `osjs y cj jksialjl ampiazj j
provo`jr qua avitamos `jlj vaz mês situj`iokas a ik`cuso qua
takejmos mialo la qua pualj pjsjrca jceo mjco j kuastrjs
parsokjs quariljs.
¿^ualas aktaklar mador jborj por qué tu `uarpo raj``iokj jsí
jkta cjs situj`iokas qua ta provo`jk mialo? Iktaktj jyuljrta j
avitjr situj`iokas qua `oksilarjs pacierosjs jukqua tô sapjs
`oks`iaktamakta qua ko co sok.
^o`o j po`o j co cjreo la cj tarjpij vjmos j jyuljr j cj pjrta
ik`oks`iakta la tu `arafro j jpraklar qua asos mialos
irrj`iokjcas ko sok ka`asjrios y por co tjkto cj jksialjl irê
lasjpjra`iaklo po`o j po`o. Cos síktomjs irêk madorjklo j
malilj qua vjyjs aktakliaklo ac orieak la tu profcamj y `ðmo
bjs ccaejlo j astj situj`iðk y tjmfiék ta ljramos barrjmiaktjs
pjrj qua pualjs j`tujr la ukj gormj ligarakta pjrj qua tu
`arafro lada la par`ifir paciero lokla ko co bjy.

¿@ÐMO IKGCQYA KQAP\VJ IKGJK@IJ J CO CJVEO LA KQAP\VJ

WILJ?
Ak `jpítucos jktarioras yj lasjrroccjmos la gormj axbjustivj qué importjk`ij takíjk
cjs racj`iokas la jpaeo ak cj ikgjk`ij y cj aljl jluctj ak cj atiocoeíj lac trjstorko, ak
asta jpjrtjlo axpci`jramos jc pj`iakta `ðmo ikgcuyak cjs racj`iokas qua tuvimos ak
kuastrj ikgjk`ij `ok cos `uiljloras, `ok kuastrj gormj la vivir ac muklo ak cj
j`tujciljl.
As muy importjkta rasjctjr qua astj pjrta la cj psi`o-alu`j`iðk lafa bj`arsa `ok
sumo `uiljlo porqua si fiak cjs racj`iokas la jpaeo vjk j sar vitjcas ak ac orieak lac
trjstorko tjmfiék as lokla vjmos j ak`oktrjr mês lagaksjs j cj borj la polar rajcizjr cj
tarjpij (Caals, 6>::). Ak`oktrjramos ilajcizj`iokas la cos `uiljloras, gofijs j
ra`uarlos trjumêti`os, mialos j rompar vík`ucos, mialo j sar mjcos por `riti`jr j cos

66<

pjlras, at`. (varamos `ðmo trjfjdjr tolo asto `ok latjcca ak ac `jpítuco :1, Lagaks
Lagaksjs).
js).
Ak astj gjsa as `ru`ijc ir jc ritmo qua pualj tocarjr ac pj`iakta porqua si j`tivjmos
jceukj lagaksj co ôki`o qua coerjramos as rompar cj jcijkzj tarjpéuti`j y puala qua
parlar jc pj`iakta. Miaktrjs mês guarta saj ac vík`uco `ok mês trjkquiciljl polramos ir
trjtjklo tolo co racj`iokjlo `ok ac jpaeo, qua si fiak as ac orieak lac profcamj as
tjmfiék cj pjrta mês laci`jlj lac trjtjmiakto.
@omo ak ac jpjrtjlo jktarior usjmos uk cakeujda mês o makos `ocoquijc ak guk`iðk
la cjs ka`asiljlas lac pj`iakta, uk adampco saríj4

\olos cos saras bumjkos kj`amos `ok ukjs amo`iokas fêsi`js

qua astêk eakéti`jmakta proerjmjljs y qua sok ik`oks`iaktas.
Jceukjs pualak sar ac mialo, cj ka`asiljl la racj`iokjrkos `ok
cos lamês o ac jpaeo j cjs parsokjs qua kos `uiljk. ¿\a imjeikjs
ukj `afrj la 0 masas qua sa sapjrjrj lac rafjúo? ¿@uêkto tiampo
polríj sofravivir sik qua jceôk jkimjc cj `j`a o muarj la
bjmfra? Muy po`o ¿varljl? @jsi tolo co racj`iokjlo `ok
kuastros `uiljloras co `ompjrtimos j kivac `arafrjc `ok cj
mjyoríj la cos mjmígaros y por co tjkto pjrj uk kiúo bumjko as
vitjc takar `oktj`to gísi`o y amo`iokjc `ok sus pjlras.
Ieujc qua cj `afrj qua piarla j su mjlra ak ac rafjúo, si uk kiúo
paquaúo siakta qua ko astê ak `oktj`to gísi`o o amo`iokjc `ok
sus `uiljloras saktirê mjcastjr jc prik`ipio, mialo laspués y
pjsjlo uk tiampo taklrê pêki`o. Bjy mu`bjs situj`iokas ak cjs
qua sa prolu`irê astj rupturj (y sok ka`asjrijs pjrj qua ac kiúo
jpraklj j astjr fiak soco o j `okgijr ak otrjs parsokjs) paro si
astjs rupturjs sok muy gra`uaktas y/o lurjk lamjsijlo o cos
`uiljloras mjctrjtjk jc kiúo, su `arafro astjrê biparj`tivjlo por
ukj saksj`iðk `okstjkta la mialo.
Astj j`tivj`iðk `okstjkta lac `ir`uito lac mialo lurjkta cj
ikgjk`ij provo`jrê ak ac kiúo jctarj`iokas gisiocðei`js qua sarêk

importjktas
axpci`jr ukj lurjkta
matêgorjtolo ac rasto
raspa`to la su
j asto4 vilj. ak
@ujklo J Djpðk
mí mabjyeustj
uk
tarramoto jpakjs bjy ljúos mjtarijcas ki ví`timjs paro ac mismo
saísmo ak Kapjc provo`j lastrozos importjktas y micas la

661

muartos. ¿^or qué? ^or cos `imiaktos la cjs `jsjs. Cjs racj`iokas
`ok kuastros `uiljloras lurjkta cj ikgjk`ij vjk j sar cos picjras
sofra cos qua vjmos j `okstruir ac aligi`io la kuastrj
parsokjciljl.

Qk kiúo qua lurjkta su ikgjk`ij takej biparj`tivjlo ac `ir`uito

`arafrjc lac mialo taklrê `ok mu`bj profjficiljl jctarj`iokas ak
su quími`j `arafrjc qua ca bjrêk biparsaksifca ak sus raj``iokas
jkta cos profcamjs la cj vilj, cjs racj`iokas `ok cos lamês y sus
mialos y gofijs.
(Jtak`iðk4 cj sieuiakta pjrta, lafa axpci`jrsa jc pj`iakta soco
`ujklo astamos saeuros la qua cj jcijkzj tarjpéuti`j as muy
guarta)4
Zuizês tô pualjs ra`orljr ba`bos ak tu ikgjk`ij y jlocas`ak`ij,
`omo sar mjctrjtjlo o jfusjlo, bjfar parlilo j uk sar quarilo o
bjfar astjlo muy akgarmo, bjfarta saktilo soco o ra`bjzjlo.
Astjs vivak`ijs lac pjsjlo ta pualak jyuljr j aktaklar mu`bos
la cos síktomjs qua astês takiaklo jborj y por qué tu `ir`uito lac
mialo astê biparj`tivjlo y ta provo`j jksialjl.
^aro mu`bjs va`as ko tiaka qua o`urrir jceo muy erjva pjrj qua
sa proluz`j mjcastjr ak tu racj`iðk `ok tus pjlras u otros
`uiljloras, puala o`urrir ukj laprasiðk la uko la tus pjlras,
pacajs gra`uaktas ak `jsj, saksj`iðk la qua ko ta quiarak o
saktirta makos quarilo qua jceôk barmjko8 qua tu mjlra o tu
pjlra o jmfos sa bjk jpoyjlo lamjsijlo ak ti bj`iéklota
raspoksjfca la `osjs pjrj cjs qua ko astjfjs prapjrjlo j tu aljl.
\olo asto tjmfiék puala provo`jr saújcas la jcartj ak kuastro
`arafro qua la gormj parmjkakta a iksiliosj bj`ak qua ko
poljmos racjdjrkos ak kikeôk momakto, por mialo j provo`jr ac
ra`bjzo la cos lamês o saktirkos socos. Y `ujklo somos jluctos
y parlamos j uk sar quarilo o jceuiak kos ra`bjzj, kuastro
sistamj la jcjrmj qua yj astjfj muy sofra`jrejlo astjccj sik qua

667

poljmos aktaklar por qué y polamos takar síktomjs

axtramjljmakta lasjerjljfcas, qua ko sjfamos por qué sa
prolu`ak ki la lðkla viakak.
Bjy parsokjs qua tiakak mialo j bj`ar ac rilí`uco ak pôfci`o (por
ad. por suljr lamjsijlo o qua ca suakak cjs tripjs) y cas ccavj j
avitjr racj`iokjrsa `ok cos lamês o, paor jôk, sugrir jtjquas la
jksialjl muy jeulos o ik`cuso la pêki`o, qua cas bjejk saktir
qua vjk j morir y takar mialo j qua cas pualj o`urrir jceo mjco j
accos o j sus saras quarilos.
Jukqua ta pjraz`j jfsurlo, tu makta ik`oks`iakta iktaktj
lagaklarta la jceo qua `oksilarj pacieroso jukqua tô
`oks`iaktamakta siaktjs qua ko tiaka kikeôk saktilo. ^iaksj qua
bjstj cos :> júos la aljl jproximjljmakta `jsi tolo kuastro
jpraklizjda as ik`oks`iakta y qua ak cos primaros < júos la vilj
jpraklamos ac 2>% la co qua jpraklaramos j co cjreo la kuastrj
vilj.

\u makta ik`oks`iakta ta iktaktj jyuljr la ukj gormj qua ta

parduli`j y ta bj`a sugrir y takamos qua bj`ar qua co bjej la ukj
gormj listiktj. ^jrj aso co primaro as sjfar por qué bj`a cjs
`osjs la uk molo tjk locoroso pjrj ti. Qkj la cjs gormjs qua tu
ik`oks`iakta ta jyulj lurjkta tu ikgjk`ij as bj`iéklota
raspoksjfca j ti la cjs `osjs qua vjk mjc ak racj`iðk `ok tus
pjlras. As mador `raar «yo soy laga`tuoso¸ j `raar qua mis
pjlras sok laga`tuosos, porqua bjstj cj jlocas`ak`ij cj prioriljl
la tu makta as parmjka`ar vik`ucjlo j tus pjlras. As por aso por
co qua tu makta ta bj`a saktir mu`bj `ucpj y vareóakzj, porqua
gua ka`asjrij la paquaúo pjrj polar mjktakarta vik`ucjlo j tus
 pjlras.

Qk po`o la `ucpj y vareóakzj sok ka`asjrijs y sjkjs pjrj vivir

ak so`ialjl, paro `ujklo sok ax`asivjs sa `okviartak ak
pjtocðei`js y bj`ak sugrir mu`bo j cjs parsokjs, porqua cas

665

ik`jpj`itj pjrj takar ukj vilj kormjc. Wjmos j ir trjfjdjklo pjrj

sjfar `ðmo gua tu ikgjk`ij y tu racj`iðk `ok tu gjmicij `ar`jkj. Pi
bj o`urrilo jceo rajcmakta locoroso, erjva o trjumêti`o lurjkta
tus primaros júos la vilj quizês ak`oktramos ukj axpci`j`iðk
lac orieak la tu akgarmaljl y si ko bj o`urrilo kjlj importjkta
ma jyuljrê j `oko`arta mador pjrj polar jyuljrta `ok tu
profcamj.

¿ZQÉ AP CJ LIPO@IJ@IÐK \VJQMÊ\I@J?

Cj liso`ij`iðk trjumêti`j la cj parsokjciljl as ukj taoríj muy `ompcadj (Wjk lar
Bjrt & `oc, 6>::) ik`cuso pjrj cos propios psi`ðcoeos y progasiokjcas la cj sjcul. Pi fiak
as ka`asjrij j cj borj la trjfjdjr `ok trjumjs psi`ocðei`os as tjmfiék las`oko`ilj por cj
mjyoríj la cjs parsokjs jdakjs jc muklo la cj psi`ocoeíj puliéklosa `okguklir `ok
trjstorkos `omo cj psi`osis, por co qua lafamos axtramjr ac `uiljlo j cj borj la
axpci`jrcj.
Wj j sar uk picjr gukljmaktjc sofra ac qua vjmos j `okstruir erjk pjrta lac trjfjdo
tarjpéuti`o, lafamos lali`jr tolo ac tiampo qua bjej gjctj j cj psi`o-alu`j`iðk la asta
jpjrtjlo. Axpci`jr la gormj sak`iccj qué sok cjs pjrtas la cj parsokjciljl, por qué sa
prolu`ak astjs pjrtas, qué guk`iðk `umpcak y `ðmo vjmos j trjfjdjr `ok accjs, vj j
gj`icitjr mu`bo ac trjfjdo lurjkta cj iktarvak`iðk.
@omo siampra, uticizjramos uk cakeujda sak`icco y jsaquifca siaklo mês té`ki`os o
`ocoquijcas ak guk`iðk la cjs ka`asiljlas lac pj`iakta. J cj borj la cj psi`o-alu`j`iðk
lac trjfjdo `ok pjrtas polamos usjr matêgorjs lac molaco la sistamjs iktarkos
gjmicijras (P`bwjrtz, :9918 Ajrcay, 6>:6) qua rasuctj muy paljeðei`o y jsaquifca pjrj
cos pj`iaktas.

@jlj uko la kosotros ak guk`iðk la sus `ir`ukstjk`ijs vj

lasjrroccjklo ligaraktas gormjs la `omportjrsa grakta j cos
lamês, jkta cos ratos, jkta cj vilj… j asto as j co qua ccjmjmos
parsokjciljl. Pok `jrj`tarísti`js la `jlj uko la kosotros qua
bjrêk qua kos `omportamos la ukj mjkarj u otrj ak ligaraktas
`ir`ukstjk`ijs. ^or supuasto, cj parsokjciljl as jceo muy

662

parsokjc qua ko puala varsa ki to`jrsa, jukqua saeuro qua toljs

cjs parsokjs qua kos `oko`ak, a ik`cuso jkta kosotros mismos
bjy ukj imjeak o ukjs axpa`tjtivjs la `ðmo vjmos j
`omportjrkos ak ligaraktas momaktos.
Cj parsokjciljl puala `jmfijr ak guk`iðk la co qua astamos
bj`iaklo, `ok quiék co astamos bj`iaklo o ik`cuso lðkla co
astjmos bj`iaklo. Cos saras bumjkos takamos cj `jpj`iljl la
jljptjrkos j kuastro aktorko ak guk`iðk la sus `jrj`tarísti`js.
^or adampco ko ma pualo `omportjr ieujc jquí `oktieo ak cj
`oksuctj qua si astoy `ok ukos jmieos ak uk fjr viaklo uk
pjrtilo la gutfoc la mi aquipo gjvorito.
@ujklo vjmos `ra`iaklo, kuastrjs kaurokjs gormjk ralas aktra
sí pjrj ilaktigi`jr `ir`ukstjk`ijs la ba`bos qua o`urriarok ak ac
pjsjlo, pjrj polar ra`orljr `ðmo lafo j`tujr grakta j asa
astímuco si vuacva j prolu`irsa. ^or adampco, imjeíkjta ukj kiúj
qua la paquaúj ca morlið uk parro, sus kaurokjs eujrljrjk
mamorij la qua cos parros sok pacierosos y `ujklo saj jluctj y
vaj j uk parro saktirê mialo. As la`ir taklrê ukj –pjrta la su
parsokjciljl” qua sarê gðfi`j j cos parros.
parros.
^aro imjeíkjta qua bjy uk kiúo qua bj sugrilo j`oso as`ocjr ak
ac `ocaeio, `ujklo saj jlucto puala takar mialo j sar ra`bjzjlo
y lapakliaklo la co erjva qua bjyj silo ac j`oso puala `ostjrca

mu`bo racj`iokjrsa
lasjrroccjr `okgofij
ik`cuso ukj cos lamês
so`ijc.o bjfcjr ak pôfci`o, puliaklo
Miaktrjs mês iktaksj bjyj silo cj axpariak`ij qua bjyjmos
takilo, bjfrê mês kaurokjs ik`cuiljs ak ac ra`uarlo y asj pjrta
astjrê mês prasakta. Pi cj axpariak`ij bj silo muy fuakj quarré
rapatircj j makulo y si bj silo muy mjcj quarré avitjrcj j tolj
`ostj.
Pi jceo bj o`urrilo mu`bjs va`as o j bj silo muy iktakso astj
pjrta puala vocvarsa jceo ríeilo la mi parsokjciljl y sa
`okviarta ak jceo qua ma ofciej j bj`ar `osjs, jukqua sapj qua
laspués ma pualo jrrapaktir. Miaktrjs mês iktaksj y j mês
tamprjkj aljl sa bjyj `rajlo astj pjrta mês ríeilj a
iklapakliakta sarê.

669

Jsí yo saré ac qua soy –ac sacg” mês cjs ligaraktas pjrtas la mi
parsokjciljl qua sa j`tivjrêk o ikbifirêk ak guk`iðk la cjs
`ir`ukstjk`ijs. Mu`bjs la astjs pjrtas ma eustjrêk mu`bo y
otrjs ma prolu`irêk mu`bo lasjerjlo y jukqua bjyj iktaktjlo
`jmfijrcjs mu`bjs va`as jc gikjc jpjra`ak la kuavo, la ba`bo
muy j makulo, miaktrjs mês iktakto jkucjrcjs o iekorjrcjs, mês
guarta sa bj`ak y `ok mês gra`uak`ij jpjra`ak. Zuizês tô bjs
vakilo j cj `oksuctj porqua bjy pjrtas la tu parsokjciljl qua
astêk jbí y qua ak vaz la jyuljrta ta astêk parduli`jklo y
ka`asitjs qua `jmfiak pjrj qua pualjs sar gaciz o simpcamakta
ccavjr ukj vilj kormjc.
\a voy j pokar uk adampco qua `rao qua ta vj j jyuljr4
Imjeíkjta ukj kiúj qua sus pjlras sa pjsjk ac líj trjfjdjklo y cj
tiaka qua `uiljr su jfuacj, cj kiúj quiara mu`bo
m u`bo j su gjmicij paro
sa siakta muy socj, y asj socaljl ca prolu`a mu`bo mjcastjr.
@ujklo sa siakta mjc fus`j j su jfuacj pjrj bjfcjr o duejr y astj,
qua cj quiara mu`bo, ca lj siampra la `omar y ca iksista qua
`omj `okstjktamakta (as su gormj la la`irca qua cj quiara). Cj
kiúj ko tiaka bjmfra paro sa `oma tolj cj `omilj porqua siakta
qua si ko co bj`a su jfuacj sa poklrê trista. Pus pjlras `ujklo
ccaejk j `jsj astêk muy `jksjlos y ca praeuktjk j cj kiúj si bj
astulijlo y ca iksistak ak qua tiaka qua sj`jr muy fuakjs kotjs
pjrj qua pualj ccaejr cados ak cj vilj y ko takej cj vilj qua bjk
takilo accos qua sa astêk sj`rigi`jklo mu`bo pjrj qua accj pualj
takar ukj vilj mador qua cjs qua bjk takilo accos. ^jsjk cos júos
y astj kiúj sa bj `okvartilo ak ukj mudar y asjs pjrtas qua sa
`rajrok `ujklo arj paquaúj sieuak astjklo jbí y j co mador bj
ccaejlo cados ak cj vilj y astê ofsasiokjlj `ok su trjfjdo y
`ujklo ccaej j `jsj y sa siakta socj sa poka j `omar mu`bo mês
la co qua sjfa qua ka`asitj. Cj mudar jluctj ko sjfa por qué
j`tôj jsí paro kosotros sjfamos qua la paquaúj `rað ukj pjrta
qua arj gaciz `ujklo `omíj `ok su jfuacj y qua quizês bj
jso`ijlo gaci`iljl `ok `omilj y otrj pjrta qua ka`asitj sar muy
agi`jz pjrj ljr sjtisgj``iðk j cos lamês. As la`ir sa siakta ôtic
`ujklo `umpca `ok sus raspoksjficiljlas la gormj astri`tj paro

60>

por jbí, muy as`oklilj y muy jsustjlj, bjy ukj qua tiaka mu`bo
mialo j cj socaljl y otrj pjrta qua cj bj`a `omar pjrj saktirsa
mador.
J mí ma eustj livilircjs ak ligaraktas tipos4
^jrtas pôfci`js4 Pok cjs qua kos eustj mostrjr y cj mjyoríj la cjs
va`as `ok cj qua kos saktimos mês saeuros. Puacak sar pjrtas qua
trjfjdjk, astulijk, sa racj`iokjk `ok cjs parsokjs `ok cjs qua ko
tiaka iktimiljl. Pok pjrtas `oks`iaktas ak ac saktilo la qua
polamos mjkadjrcjs y mostrjrcjs j vocuktjl.
vocuktjl.
^jrtas impucsivjs4 Pok muy akérei`js y `ujklo jpjra`ak co
bj`ak j va`as la gormj muy pra`ipitjlj y sik malir cjs
`oksa`uak`ijs la sus j`tos. @omo uk erupo la fomfaros qua vjk
j jpjejr uk guaeo y bj`ak tolo co posifca por bj`arco sik
importjr cos ljúos `ocjtarjcas. Pok cjs qua provo`jk qua cjs
parsokjs `jiejk ak cjs lroejs, sa akjmorak la parsokjs qua cas
bj`ak ljúo o `omjk bjstj jtrj`jrsa y laspués vomitjr. Bjrêk co
qua saj porqua cj parsokj ko sugrj jukqua cos rasuctjlos sajk
paoras qua cos qua trjtjk la avitjr. Pi ra`oko`as astjs pjrtas
laktro la ti quizês ko ta eustak paro jukqua ta pjraz`j maktirj
quiarak jyuljrta, co bj`ak la cj ôki`j mjkarj qua sjfak y bjy
qua jyuljrcjs j bj`arco la ukj gormj ligarakta. Otros psi`ðcoeos
cjs ccjmjk pjrtas amo`iokjcas (^A) y ak asta `jso astjríjk

`aktrjljs ak cj lagaksj lac locor y ac mialo.

^jrtas `oktrocjlorjs4 Pok jquaccjs qua sok ada`utivjs, sa lali`jk
j cjs `osjs la cj vilj lijrij. Astêk `aktrjljs ak cos astulios, ak ac
trjfjdo, ak `uiljr la cos bidos, ak lagikitivj ak `umpcir `ok cj
vilj lijrij. Otro erupo la psi`ðcoeos cj ccjmjk pjrta
jpjraktamakta kormjc (^JK).
^jrtas bariljs4 Pok cjs pjrtas qua sugriarok ac locor lac mialo o
la cj socaljl o lac ra`bjzo. Miaktrjs mjyor gua ac ljúo qua
 bi`iarok jc kiúo mês jsustjljs astjrêk astjs pjrtas y mês j`tivjs
sarêk cjs pjrtas fomfaro pjrj protaearcjs. Cj prioriljl la toljs
cjs pjrtas sarê avitjr qua ac kiúo vuacvj j saktir ac locor y ko
importj cos júos qua pjsak ac locor saeuirê jbí. Ko polamos
ocviljr qua astjs pjrtas ik`oks`iaktas vivak ak uk atarko prasakta

60:

y ko `ra`ak ki `jmfijk `ok cj aljl. Astjs pjrtas tjmfiék cjs

ccjmjramos ^A paro astjrêk `aktrjljs ak avitjr ac sugrimiakto y
ac locor.
^jrtas ra`bjzjljs4 Pok jquaccjs pjrtas qua trjtjmos la o`uctjr j
cos lamês y cj mjyoríj la cjs va`as j kosotros mismos.
Vaprasaktjk tolo jquacco qua ko kos eustj la kosotros. Cj
mjyoríj la cjs va`as `oik`ila `ok jquacco qua ko ca eustjfj, o
jsí co `raíjmos, j cjs parsokjs qua kos rolajfjk `ujklo érjmos
paquaúos.
¿Aktiaklas mador jborj por qué mu`bos la tus síktomjs ta bj`ak
paksjr qua ko tiakas ac `oktroc la tu vilj o tiakas tjkto mialo j
jceukjs situj`iokas, o ko pualas ladjr la bj`ar jceo jukqua
siaktjs qua ta parduli`j? Pok ligaraktas pjrtas la tu parsokjciljl
qua tomjk ac racavo saeôk cj `ir`ukstjk`ijs. ¿\a imjeikjs ukj
orquastj qua ko tuviarj uk lira`tor? @jlj môsi`o to`jríj su
ikstrumakto sik takar ak `uaktj j cos lamês y saríj uk `jos `omo
`ujklo ampiazj j jgikjr ukj orquastj. \a voy j jyuljr j sar ac
lira`tor la tu orquastj iktarkj pjrj qua toljs tus pjrtas pjrti`ipak
la ukj gormj orlakjlj y pualjs `rajr `ok tu vilj uk sokilo
laci`ioso.

@OK@CQPIOKAP
Cj jksialjl as ukj saújc la kuastro `uarpo jkta uk paciero qua mu`bjs va`as
las`oko`amos. Cj psi`o-alu`j`iðk as muy importjkta lurjkta cjs primarjs gjsas la cj
tarjpij pjrj polar jyuljr j cos pj`iaktas j `oko`ar co qua cas o`urra. Jc polar
aktaklarco ampazjrêk j takar ukj saksj`iðk la `oktroc sofra co qua cas o`urra.
Ak asta `jpítuco ba lasjrroccjlo la gormj lilê`ti`j `ujtro jspa`tos qua `rao qua sok
muy importjktas. Ac orieak lac mialo y `ðmo ikgcuyak ak kuastro `uarpo, cj importjk`ij
lac jpaeo ak kuastrjs viljs, cj liso`ij`iðk y `ðmo aso bj`a qua j va`as j`tuamos la ukj
mjkarj qua kos prolu`a ljúo paro qua ko polamos avitjr y `ðmo sa vj j lasjrroccjr ac
molaco tarjpéuti`o. As importjkta lurjkta astj gjsa qua ac pj`iakta pualj praeuktjr tolo
co qua ka`asita. J makulo `ujklo jvjk`amos ak cj tarjpij taklramos qua vocvar j
axpci`jr la kuavo mu`bos `ok`aptos o pjutjs qua jyulak jc pj`iakta j `oko`arsa mador

606

y polar `jmfijr co qua ca rasuctj pjtocðei`o.

 600

Liso`ij`iðk y trjfjdo `ok pjrtas

:6

Vjshockihov, ac protjeokistj la cj ofrj «@rimak y `jstieo¸ sugra

ukj vilj la misarijs y pakjciljlas, ofciejlo j ladjr sus astulios
por ko polar pjejrcos ra`urra j ukj prastjmistj, viadj y jvjrj,
pjrj qua ca prasta likaro pjrj polar sofravivir.
sofravivir. Qkj pjrta la éc sa
siakta grustrjlo y `raa qua mara`a uk erjk guturo `ompjrjfca jc
la Kjpocaðk, otrj pjrta la su parsokjciljl astê akgjljlj porqua
su barmjkj vj j `jsjrsa sik bjfarca `oksuctjlo y otrj ik`ufj cj
ilaj la mjtjr j cj viadj usurarj y jsí ladjr sjcljlj su laulj.
Jc gikjc la cj kovacj, prasj lac `jos qua siakta ak su iktarior,
j`aptj qua as uk bomfra kormjc y `orriakta y qua mara`a sugrir
uk `jstieo j`orla j sus j`tos. ^raso ak uk `jmpo la trjfjdo ak
Pifarij las`ufra ac jmor y por gik sa siakta qua tiaka uk
varljlaro ofdativo ak cj vilj y as giac j sí mismo.

Ak cj kovacj
parsokjda `oksieoLostoiavshy las`rifa
mismo trjtjklo la gormj
la ak`oktrjr jceomjeistrjc
qua ca lécjukcu`bj psi`ocðei`j
saktilo j su vilj,lac
ak
ukj cu`bj `oksieo iktarior aktra cjs ligaraktas pjrtas la su parsokjciljl qua cu`bjk por
ljr uk saktilo j su vilj.
Djkat (:9>:) gua ac primaro ak rasjctjr cj guk`iðk lagaksivj la cj liso`ij`iðk lac
–ik`oks`iakta” `omo gormj la polar ralu`ir cj jksialjl y ac `okgci`to psíqui`o ak cj
makta bumjkj. ^ropuso qua cj liso`ij`iðk sirva pjrj propðsitos lagaksivos y
jljptjtivos, ik`cuyaklo jutomjtizj`iðk la cj `oklu`tj, agi`iak`ij y a`okomíj maktjc,
rasocu`iðk la `okgci`tos qua sa pcjktajk irrasocufcas, jiscjmiakto jkta situj`iokas
`jtjstrðgi`js, las`jrej `jtêrti`j jkta `iartjs amo`iokas y ljrca uk orlak y uk saktilo
lokla soco sa par`ifa `jos (^utkjm, :995).
Ak cj vilj lijrij cj liso`ij`iðk saríj cj `jpj`iljl la polar bj`ar los `osjs j cj vaz,
por adampco `ujklo `oklu`imos ac `o`ba y polamos takar ukj `okvarsj`iðk jc mismo

60<

tiampo. Pi jceo pacieroso o`urra ak cj `jrratarj tolj kuastrj jtak`iðk sa go`jcizjrê ak

sortajr ac paciero. \olos takamos cj axpariak`ij la ko ra`orljr si bamos ocviljlo jceo
qua takíjmos qua bj`ar o la ocviljr `osjs qua guarok importjktas ak su momakto paro
qua `ok ac tiampo bamos jcmj`akjlo ak cj mamorij.
Ak situj`iokas lokla bjyj ukj axpariak`ij amo`iokjc muy guarta kuastro `arafro
puala `rajr `ompjrtimaktos (^utkjm, :995) lokla jcmj`akamos la gormj jiscjlj
ba`bos o amo`iokas qua kos provoquak mu`bo locor si cjs avo`jmos. Ak jceukos `jsos
muy erjvas `omo jfusos saxujcas pualak parmjka`ar jmkési`js. Cj
`ompjrtimaktjcizj`iðk parmita ladjr jpjrtjljs ak gormj la mamorij impcí`itj
situj`iokas qua bjk silo muy locorosjs. J makor aljl y `ujkto mjyor saj cj jmakjzj
mês as`jsjs sarêk cjs barrjmiaktjs amo`iokjcas y `oekitivjs pjrj polar raspoklar jkta
asj situj`iðk y mjyor sarê cj `ompjrtimaktjcizj`iðk o liso`ij`iðk.
Cos saras bumjkos takamos co qua ccjmjmos –sistamjs la j``iðk” (Wjk lar Bjrt at jc.
6>::) qua sok cos acamaktos qua `okgieurjk cj parsokjciljl y astêk `okstituilos tjkto
por cjs pjrtas qua sok `oks`iaktas (^JK) `omo por otrjs ik`oks`iaktas o amo`iokjcas
(^A). Astos sistamjs la j``iðk pualak sar la los tipos4

• Pistamjs la j``iðk `aktrjlos ak cj erjtigi`j`iðk y cj vilj lijrij.

• Pistamjs la j``iðk `aktrjlos ak cj lagaksj. Mjyoritjrijmakta ak cj avitj`iðk y
prota``iðk jkta astímucos qua sok jvarsivos.

Imjeikamos
por ukj zokjquaquavocvamos j `jsjy la
as pacierosj ko`ba y takamos
la`ilimos `oear ukqua
tjxipjsjr
por
avitjr riaseos, ak asta `jso saríj cj ^JK cj qua tomj cj la`isiðk
la bj`ar jceo qua avita uk paciero. ^aro si bamos la`ililo ir
jkljklo y vamos jceuiak qua kos jmakjzj, sik paksjrco sjcimos
`orriaklo ak lira``iðk `oktrjrij. Ak asta `jso saríj ukj ^A cj qua
bj tomjlo ac `oktroc bj`iéklokos j`tujr la gormj impucsivj a
ik`oks`iakta.
 \olos takamos sistamjs la j``iðk ligaraktas pjrj ligaraktas momaktos o j`tiviljlas.
o as co mismo ir j cj ogi`ikj j trjfjdjr, qua ir j cj moktjúj j bj`ar trahhike, qua sjcir j
fjicjr y fafar por cj ko`ba. @jlj ukj la astjs j``iokas raquarirê ukjs `oklu`tjs,

601

`oeki`iokas y amo`iokas ligaraktas, as la`ir ligaraktas ra`ursos. Ak parsokjs `ok

liso`ij`iðk astru`turjc la cj parsokjciljl cjs pjrtas liso`ijljs taklarêk j coerjr sus
propios ofdativos sik takar ak `uaktj cjs ka`asiljlas lac sistamj ak su `okdukto. @jlj
pjrta taklrê ukj aljl propij, ra`uarlos propios y prioriljlas listiktjs j otrjs pjrtas la
cj mismj parsokj. Miaktrjs mjyor saj cj liso`ij`iðk mjyor sarê cj jutokomíj la astjs
pjrtas y makor sarê cj `okaxiðk la ukjs `ok cjs otrjs. ^uliaklo ccaejr j bjfar ik`cuso
gofijs aktra ukjs pjrtas y otrjs.
Cos sistamjs la j``iðk sa vjk jlquiriaklo y sogisti`jklo j malilj qua vjmos
`ra`iaklo y ak cos primaros júos la vilj vjk j astjr muy racj`iokjlos `ok kuastros
`uiljloras. Pi ak cos primaros júos la vilj bjy situj`iokas trjumêti`js cos sistamjs
`rajrêk ukj orejkizj`iðk lisguk`iokjc qua puala parsistir, ik`cuso `ujklo yj `omo
jluctos tolo saj kormjc ak kuastrjs viljs. (Wjk lar Bjrt at jc. 6>>1). Paeôk astos
jutoras4
Jceukos sistamjs la j``iðk j`tôjk `omo malijloras la j`tiviljlas maktjcas y
`oklu`tujcas racj`iokjljs `ok cj vilj `otilijkj, `omo sok cj axpcorj`iðk lac aktorko
(ik`cuilos trjfjdo y astulio), duaeos, mjkado la cj akareíj(lormir y `omar), jpaeo,
so`ijficiljl, raprolu``iðk y `uiljlos prik`ipjcmakta la cos bidos (^jkhsapp,
:992).Otros sistamjs la j``iðk astêk oriaktjlos bj`ij cjs j``iokas lagaksivjs ak
raspuastj j cj jmakjzj la cj iktaeriljl gísi`j (por otrj parsokj), jc ra`bjzo so`ijc y j cj
pérlilj la vík`ucos jga`tivos. Asta sistamj la j``iðk lagaksivo, `ompjrtilo por ac
bomfra `ok mu`bjs aspa`ias la jkimjcas, astê `ompuasto por livarsos sufsistamjs4
biparvieicjk`ij, `okeacj`iðk, builj, cu`bj, sumisiðk totjc… Ak ac `jso la cj liso`ij`iðk

astru`turjc
`obasiðk lalacos
cj parsokjciljl racj`iokjlj
sistamjs la j``iðk `okastjr
pjra`ak ac trjumj, sik amfjreo,
lasorejkizjljs cj `oorlikj`iðk
la gormj tjc qua cjsy
j``iokas lac sudato suparviviakta ko sa jljptjk fiak j cjs `ir`ukstjk`ijs imparjktas.
@ujklo trjfjdjmos ak tarjpij y takamos j``aso j asjs mamorijs impcí`itjs qua
astjfjk liso`ijljs polamos takar raj``iokas la mialo, rjfij, ccjkto, locor… qua sok
ilékti`js j cjs qua bufo ak ac momakto lac trjumj y qua ko puliarok sar axprasjljs. Ak
mu`bos `jsos, kuastros pj`iaktas kos lirêk qua cas sorprakla su raj``iðk porqua `raíjk
takarco suparjlo o porqua ki siquiarj co ra`orljfjk. @ujklo bjy uk impj`to amo`iokjc
y cjs kaurokjs qualjk racj`iokjljs aktra sí, sa `raj co qua `oko`amos `omo akerjmj ,
astos sok ralas kaurokjcas qua eujrljk mamorij lac trjumj pjrj polar jpraklar la co
o`urrilo y polar lagaklarsa si bjy ukj jmakjzj pjra`ilj. Astos akerjmjs pualak
qualjr jso`ijlos j gofijs (tjkeifcas o iktjkeifcas) o j`tiviljlas qua avitak ac mjcastjr
(por adampco jli``iokas) o `rajr rjseos la parsokjciljl qua jyulak j raeucjr ac mjcastjr

607

(por adampco `uiljr la cos lamês pjrj saktirkos ôticas y jsí quarilos).
\akamos akerjmjs j kivac `orti`jc, qua sok `oks`iaktas y qua sok cos qua lirieak
kuastrj vilj lijrij. Pok cos qua por adampco kos jyuljk j sjfar bj`ar uk trjfjdo o j
la`ilir j qué borj lafamos j`ulir j ukj `itj. J kivac ik`oks`iakta qualjrêk eujrljlos
ak cj mamorij pro`alimaktjc. Pok cos qua kos jyuljk j bj`ar `osjs sik ravisjr
`okstjktamakta `ðmo bj`arcjs, por adampco `oklu`ir ac `o`ba. Cjs pjrtas qua astêk
akgo`jljs ak cj tjrajs la cj vilj lijrij cjs ccjmjramos ^jrta Jpjraktamakta Kormjc la
cj parsokjciljl (^JK) (Wjk Lar Bjrt at jc. 6>::).
J kivac suf`orti`jc takamos akerjmjs qua astêk racj`iokjlos `ok amo`iokas `omo ac
mialo, cj rjfij, cj `ucpj o cj vareóakzj. J astjs pjrtas cjs ccjmjramos ^jrtas
Amo`iokjcas la cj parsokjciljl (^A). Astjs as`jpjk j kuastrj vocuktjl, j`tôjk la gormj
impucsivj y por aso cjs ccjmjmos «ik`oks`iaktas¸ (Wjk lar Bjrt at jc. 6>::). Ak cj
gieurj :6.: sa puala var ukj listik`iðk varti`jc aktra pjrtas `oks`iaktas qua
`orraspoklak j j``iokas qua rajcizjmos por kuastrj vocuktjl y otrj ik`oks`iakta qua
as`jpj j kuastro `oktroc.

Gieurj :6.:. Ak astj gieurj sa ofsarvj `ðmo cjs pjrtas la cj parsokjciljl pualak partaka`ar j jspa`tos
`oks`iaktas o ik`oks`iaktas la cj parsokjciljl.

Miaktrjs makor gua cj aljl ak cj qua sa `rajrok astjs pjrtas, mês racj`iokjljs asték
`ok ukj jmakjzj y mjyor gua astj y mês `ar`jkj cj gieurj la jpaeo qua provo`ð su
jpjri`iðk, mjyor sarê cj liso`ij`iðk astru`turjc la cj parsokjciljl.
 Ak rasumak, saeôk cj taoríj la cj liso`ij`iðk astru`turjc la cj parsokjciljl taklramos
pjrtas (akerjmjs) qua astjrêk jso`ijljs j ligaraktas sistamjs la j``iðk, qua pualak
astjr racj`iokjlos `ok cj vilj `otilijkj o `ok cj lagaksj. Ac trjfjdo ak tarjpij `oksistirê
ak trjfjdjr `ok accjs pjrj coerjr qua sa iktaerak (co opuasto la liso`ij`iðk). Cj sa`uak`ij
qua saeuiramos ak ac trjfjdo `ok pjrtas sarê4

605

• Astjficizj`iðk, guk`iðk y ra`oko`imiakto la cjs pjrtas

• Gofij aktra pjrtas
• Iktaerj`iðk

AP\JFICITJ@IÐK Y VA@OKO@IMIAK\O LA CJP ^JV\AP

^jrj polar trjfjdjr `ok cjs pjrtas lafamos takar `cjro qua sa ljk cos sieuiaktas
acamaktos (Eokzêcaz, 6>:6), jukqua `jsi kuk`j vj j sar posifca qua sa lak tolos.

• Fuakj tocarjk`ij amo`iokjc.

• Aktorko la vilj co mês astjfca posifca.
• Lisposi`iðk j jsumir uk mjcastjr tamporjc pjrj `oksaeuir jcivio j cjreo pcjzo.
• Fuakj tocarjk`ij yoi`j.
• Jpoyo so`ijc jla`ujlo.
• Bistorij la `umpcimiakto tarjpéuti`o.
^jrj sjfar qué pjrtas astêk iktarvikiaklo y `ðmo co bj`ak ak cj makta lac pj`iakta
polamos uticizjr molacos ak cos qua cjs pjrtas sok lagikiljs la gormj matjgðri`j
(P`bwjrtz, :9918 Ajrcay, 6>:6). ^jrj polar `ok`aptujcizjr mador cos `jsos, yo trjfjdo
`ok `ik`o tipos la pjrtas, `jlj ukj `ok uk orieak ligarakta y ukj guk`iðk ligarakta ak ac
prasakta.
• ^jrta pôfci`j

• ^jrtas impucsivjs
• ^jrtas `oktrocjlorjs
• ^jrtas bariljs
• ^jrtas ra`bjzjljs
 602

Gieurj :6.6. Ak astos lifudos sa puala var cos pjrjcacismos aktra ac molaco la cj liso`ij`iðk astru`turjc y ac
molaco matjgðri`o la cjs pjrtas.

Ak jceukos `jsos ukjs pjrtas pualak socjpjrsa `ok otrjs, por adampco ukj pjrta
pôfci`j puala sar ra`bjzjlj jc mismo tiampo o ukj impucsivj puala sar tjmfiék
`oktrocjlorj. Ac molaco sa pcjktaj pjrj polar aktaklar mador qué pjrtas bjy laktro lac
sistamj y sofra tolo qué guk`iðk `umpcak. Pieuiaklo ac pjrjcacismo aktra ac molaco la
cj liso`ij`iðk astru`turjc y otro mês matjgðri`o pjrj gj`icitjr ac trjfjdo `ok astjs pjrtas
oftakamos ac erêgi`o la cj gieurj :6.6.
^jrta pôfci`j o Pacg4 Paríj co qua cj taoríj la cj liso`ij`iðk astru`turjc lakomikj
`omo ^JK. As cj pjrta lasla lokla cj parsokj iktarj`tôj `ok ac muklo y `ok otrjs
parsokjs. Lafilo j axpariak`ijs trjumêti`js lac pjsjlo bj polilo varsa muy laficitjlo,
y aso puala bj`ar qua otrjs pjrtas iktarkjs ko co vajk `omo sugi`iaktamakta guarta y ko
`okgíak ak éc. Ak ukj parsokj sjkj a iktaerjlj ac sacg o`upj uk cuejr la cilarjzeo y
puala `oktrocjr j cjs ligaraktas pjrtas lac sistamj. Ak ukj parsokj trjumjtizjlj asta
tiaka uk pjpac la ofsarvjlor `ok cj `oksieuiakta saksj`iðk la ikagi`j`ij a impotak`ij j

cj borj la racj`iokjrsa `oksieo mismo o `ok cos lamês.

Ac ofdativo la cj tarjpij saríj gortjca`ar jc sacg pjrj qua cjs pjrtas pualjk `okgijr ak éc
y ac sistamj iktarko pualj j`tujr la gormj agi`jz y orlakjlj. Cjs pjrtas quiarak qua ac
sacg saj guarta paro miaktrjs asto ko o`urrj vjk j saeuir ak su roc por mialo j qua cj

609

situj`iðk trjumêti`j vuacvj j rapatirsa, j malilj qua cj tarjpij surea aga`to y ac sacg sa
gortjca`a, cjs ligaraktas pjrtas sa irêk iktaerjklo y `oorlikjklo ljklo saksj`iðk la
`oktroc jc pj`iakta.
Qkj matêgorj qua puala jyuljr j aktaklar ac pjpac la astj pjrta y tjmfiék puala sar
ôtic `omo psi`o-alu`j`iðk saríj cj sieuiakta4 ^jrj trjfjdjr `ok astj pjrta lafamos
ragorzjr a ikstjcjr ra`ursos ak ac pj`iakta, ik`cuso jukqua éc `raj qua ko tiaka kikeuko.
^olamos ik`cuso uticizjr ac sieuiakta4

Imjeíkjta ukj orquastj la môsi`os la viakto, la `uarlj, la

par`usiðk y qua `jlj uko to`jrj su ikstrumakto sik `oorlikjrsa
`ok cos lamês, saríj uk `jos la ruilos. ¿^aro qué o`urriríj si
bufiarj uk lira`tor la orquastj qua cos `oorlikjrj? Zua sokjríj
ukj môsi`j barmosísimj. Asa as ac pjpac lac sacg, `oorlikjr y
lirieir j cjs ligaraktas pjrtas lac sistamj.
\4 Ma li`as qua ko tiakas kikeukj asparjkzj y qua soy tu ôctimo
ra`urso. ^aro bjy qua sar muy vjciakta pjrj vakir j tarjpij.
@4 Pí, paro ba vakilo yj lasasparjlo. @rao qua ba to`jlo goklo.
\4 Co fuako la to`jr goklo as qua yj soco pualas sufir bj`ij
jrrifj. ¿@ðmo saríj tu vilj si laktro la tras masas ac profcamj sa
bufiarj socu`iokjlo?

^jrtas Bariljs4 \olos `ujklo kiúos bamos takilo axpariak`ijs locorosjs la mialo,
`ucpj o vareóakzj y astjs axpariak`ijs sok ka`asjrijs pjrj polar vivir ak so`ialjl y
sjfar `okvivir `ok cos lamês. ^aro si asjs axpariak`ijs bjk silo muy iktaksjs o
trjumêti`js, trjtjramos la ocviljrcjs o ik`cuso la as`oklarcjs la kuastrj `oks`iak`ij
(liso`ijrcjs). Astjs pjrtas sok `omo kiúos qua bjk silo barilos, ra`bjzjlos o
jfjklokjlos. Pok cjs pjrtas qua ko kos eustjk la kosotros mismos y por aso ac sistamj
cjs ra`bjzj.
 Cj taklak`ij la cjs otrjs pjrtas sarê qua siejk o`uctjs y sik mjkigastjrsa pjrj qua la
asa molo ko iktargiarjk `ok ac rasto lac sistamj. Ac mialo j qua astjs pjrtas vuacvjk j
sugrir as co qua ccavj j cjs astrjtaeijs la avitj`iðk. ^aro astjs pjrtas ka`asitjk
lasasparjljmakta sar `uiljljs y jmjljs, paro jc sar grêeicas y `ok mialo j vocvar j

6<>

sugrir sok ra`bjzjljs por ac rasto lac sistamj. \rjarcjs jc prasakta provo`j ak ac
ikliviluo ukj guarta saksj`iðk la mjcastjr y locor (jksialjl) por co qua ac sistamj ejstj
mu`bj akareíj ak qua parmjkaz`jk jiscjljs.
J malilj qua pjsj ac tiampo astjs pjrtas vjk `jrejklo `jlj vaz `ok mês locor. @jlj
vaz qua sa ljk situj`iokas pjra`iljs j cj qua provo`ð su orieak (por adampco uk ra`bjzo
rajc o imjeikjrio) astjs pjrtas `jrejk `ok mês locor y por `oksieuiakta ac ejsto la
akareíj ak avitjr qua sjcejk j cj cuz, ladjklo jc pj`iakta axbjusto pjrj tjrajs la cj vilj
lijrij.
As muy importjkta sjfar qua axistak ak ac sistamj iktarko lac pj`iakta los guarzjs
opuastjs, ukj `aktríguej (la laktro bj`ij guarj) la cjs pjrtas ra`bjzjljs o bariljs la
las`jrejr ac locor y sar as`u`bjljs y jtakliljs (takar ukj axpariak`ij `orra`torj la cj
amo`iðk iki`ijc) y ukj guarzj `aktrípatj (la guarj bj`ij laktro) la cjs pjrtas impucsivjs
o `oktrocjlorjs pjrj avitjr vocvar j sugrir ac mismo locor.

\4 ^jra`a qua tuvista ukj situj`iðk muy `ompci`jlj ak ac

`ocaeio, la saksj`iðk la ra`bjzo y la socaljl. ¿Ko?
@4 Cj varljl as qua ko co bjfíj visto kuk`j jsí, paro pjra`a sar
qua sí.
\4 ¿Asj saksj`iðk cj bjs takilo mu`bjs va`as lurjkta tu
ikgjk`ij?
@4 ^uas jborj qua ma co li`as as profjfca qua `ujklo arj
paquaúo, porqua mis pjlras trjfjdjfjk tolo ac líj y yo siampra
astjfj `ok mi jfuacj.
\4 ^iakso ak asa kiúo qua sa siakta soco y ma lj cêstimj, ¿Ko ta
o`urra ieujc?
@4 As jceo qua bjfíj ocviljlo y cj varljl `jsi pragiaro ko
ra`orljrco.
 ^jrtas `oktrocjlorjs4 \iakak taklak`ijs la prota``iðk ieujc qua cjs impucsivjs paro
co bj`ak trjtjklo la `oktrocjr cj ik`artilumfra. \iakak mu`bo mialo la qua cjs pjrtas
ra`bjzjljs pualjk sjcir o cjs pjrtas bariljs pualjk vocvar j sugrir o jmfjs `osjs.
Paríjk cjs pjrtas raspoksjfcas la cos asquamjs la parsokjciljl y pualak tomjr

6<:

ligaraktas rocas ak `jlj parsokj, suacak sar jquaccjs `oklu`tjs qua ac pj`iakta quiara
`jmfijr jukqua ko puala ki sjfa `ðmo bj`arco.
\rjtjk la takar j cj parsokj ak `oktroc la tolo co qua o`urra j su jcralalor4 racj`iokas,
trjfjdo, j`tiviljlas, at`. \amak qua `ujcquiar pérlilj la `oktroc pualj provo`jr qua
jgcorak cjs pjrtas axicijljs. Lastiarrjk cjs amo`iokas pjrj qualjrsa soco `ok co `oekitivo
y rj`iokjc.

^jrta `ríti`j iktarkj4 As ukj pjrta qua ko parmita kikeôk arror, as ac paor akamieo
lac sudato porqua tiaka mialo la bj`ar jceo aquivo`jlo y cjs `oksa`uak`ijs qua polríj
takar la `jrj j cos lamês. Ko soportj bj`ar jceo mjc y qua vuacvjk j ra`bjzjrca.
^jrta parga``iokistj4 \olo lafa sar parga`to, tjkto ac jspa`to gísi`o `omo ac
`omportjmiakto, `raa qua la asj gormj sarê j`aptjlo y ko polrê sar jfjklokjlo o
ljújlo.

^jsivo-pasimistj4 \rjtj la avitjr cj iktimiljl ak `ujcquiar j`tiviljl ak cj qua pualj

gjccjr `ok cj ax`usj la ko takar êkimo o ko takar tiampo, o qua ko ca eustjk cjs parsokjs
qua `oko`a. Avitj ac riaseo la `ujcquiar tipo, jc ko bj`ar kjlj `ok kjlia ko puala
aquivo`jrsa.
^jrta `uiljlorj4 Astj pjrta `raa qua soco sarê j`aptjlj y quarilj miaktrjs `uila la
cos lamês. Pu guk`iðk as sar siampra ôtic ak racj`iðk `ok cos lamês.
^jrta prao`upjlj4 Astj pjrta siampra lulj la tolo y kuk`j astê saeurj la bj`ar
kjlj, `ok co qua avitj ac riaseo la bj`ar jceo y aquivo`jrsa `ok cjs `oksa`uak`ijs
tamiljs.
^jrta kjr`isistj4 Astj pjrta avitj ac ra`bjzo mirjklo j tolos por ak`imj lac bomfro,
kuk`j sa aquivo`j y si jceo sjca mjc siampra j`usj j cos lamês la cos arroras.
^jrta jerasivj4 Astê siampra ak cj lagaksj, siampra akgjljlj `ok cos lamês. ^uala
ccaejr j fus`jr cj jerasiðk gísi`j `okstjktamakta.

Miaktrjs mês liso`ijljs asték otrjs pjrtas, mês ríeiljs sarêk cjs pjrtas `oktrocjlorjs.
Astjs ko soco lafak lagaklar jc ikliviluo la cjs jmakjzjs axtarkjs siko qua tjmfiék
lafak bj`arco la cjs jmakjzjs iktarkjs. Miaktrjs mês tiampo ccavak `umpciaklo su roc
mês ríeiljs a ikgcaxifcas sarêk. Astjs pjrtas, j ligarak`ij la cjs pjrtas pôfci`js, sok
aeolistðki`js, ac pj`iakta cjs par`ifa `omo kaejtivjs pjrj polar sar gaciz. Ak mu`bos
`jsos ak cos qua bjyj trjstorkos la parsokjciljl cjs pjrtas `oktrocjlorjs `oik`ilirêk `ok
cj pjrta pôfci`j.
^jrtas Impucsivjs4 Astjs jpjra`arêk `ujklo j pasjr la cos asguarzos la cjs pjrtas

6<6

`oktrocjlorjs bjy jceo qua puala jgcorjr y sjcir j cj supargi`ia `ok tolo ac locor
jso`ijlo. Astjs pjrtas as`jpjk jc `oktroc lac pj`iakta y bjrêk co qua saj pjrj avitjr qua
cjs pjrtas bariljs o cjs ra`bjzjljs sjcejk j cj supargi`ia, si fiak ac ofdativo la cjs pjrtas
impucsivjs as ac mismo qua ac la cjs `oktrocjlorjs, cj gormj la coerjrco as
`ompcatjmakta ligarakta. Miaktrjs qua astjs ôctimjs sok rj`iokjcas y aeosiktðki`js por
ac sudato, cjs ras`jtjlorjs sok par`ifiljs `omo aeolistðki`js, impucsivjs y ko`ivjs.
Astjs pjrtas impucsivjs sok cjs qua bj`ak qua cj parsokj takej ofsasiokas o sa lroeua
o `omj `ompucsivjmakta. As la`ir sok cjs pjrtas raspoksjfcas la cjs `ompucsiokas y
jli``iokas qua trjak jc pj`iakta j tarjpij paro `omo vimos ak ac `jpítuco la lagaksjs
astêk ak cj prota``iðk la cjs pjrtas axicijljs la ukj gormj qua tarmikj bj`iaklo mês
ljúo lac qua trjtjk la avitjr.
Asta molaco rasuctj muy ôtic pjrj polar orejkizjrkos maktjcmakta qué pjpac `umpca
cjs ligaraktas pjrtas lac sistamj iktarko lac pj`iakta, paro pjrj aso lafamos ra`oko`arcjs
y sofra tolo jyuljr jc pj`iakta pjrj qua cjs ra`okoz`j laktro la sí. ^olamos uticizjr,
`omo vimos ak ac `jpítuco la psi`o-alu`j`iðk, axpci`j`iokas pjrj qua ac pj`iakta pualj
maktjcizjrsa y `oko`ar su sistamj iktarko y qué pjpac `umpca `jlj ukj la cjs pjrtas qua
vjyjk jpjra`iaklo.

\4 ^jra`a qua bj bjfilo ukj ra`jílj.

@4 Pí, astoy muy jrrapaktilo. ¡@ok co `oktakto qua astjfj!
\4 ¿Zué pjsð?
@4 Lis`utí `ok mi kovij y ma gui la mi `jsj. Ccjma j uk jmieo
pjrj tomjr jceo y… yo sjfíj co qua ifj j pjsjr paro j pasjr la
aso co bi`a. Ma amforrj`bé, tomé `o`jíkj… ko sjfas `ðmo ma
jrrapiakto la aso.
\4 ¿Zué gua co mês locoroso la cj lis`usiðk `ok tu kovij?
@4 @ujklo ma lido qua yj ko ma quaríj. Jbí gua `ujklo por ko
eritjrca y bj`ar jceo paor ma gui j cj `jcca.
 \4 ^jra`a qua acaeista fafar y lroejrta por ko bj`ar jceo paor.
Ko quiaro dustigi`jrta. ^aro pjra`a qua jc fafar pulista ocviljrta
la cj lis`usiðk. Ma praeukto `ðmo polríjs bjfarco ba`bo la otro
molo qua ko ta bi`iarj ljúo.

6<0

^jrtas ra`bjzjljs4 Pok jquaccjs pjrtas qua ac pj`iakta o`uctj porqua ko ca eustjk o
bjk silo muy `jstiejljs `ujklo jpjra`iarok ak ac pjsjlo. Pok pjrtas qua pualak saktir
mu`bj vareóakzj o `ucpj y qua `jrejk `ok mu`bj rjfij o locor.
Puacak sar pjrtas muy ikgjkticas qua bjk silo ra`bjzjljs por cos `uiljloras y qua
sostiakak ac kô`cao lac profcamj porqua sok vistjs `omo grêeicas, iklagaksjs o
pacierosjs por pjrta lac ikliviluo.
ikliviluo.
Qk adampco saríj cj pjrta ra`bjzjlj ak ukj `bi`j qua bj silo jfusjlj ak cj ikgjk`ij y
ac ra`uarlo astê jmkési`o, ukj pjrta `ok rjfij qua bj silo muy raprimilj por cos
`uiljloras. @ujklo astjs pjrtas sjcak j cj cuz suacak sar raampcjzjljs por pjrtas
impucsivjs qua ccavjk j tomjr lroejs o saxo `ompucsivo o `ujcquiar `oklu`tj
las`oktrocjlj qua sarê par`ifilj `ok mu`bj `ucpj por cj pjrta pôfci`j.

\4 Ma li`as qua lurjkta tras líjs astuvista `oksumiaklo jc`oboc

y lroejs y qua ko políjs pjrjr.
@4 Pí. Yj ko pualo mês. Astos `omportjmiaktos ma astêk
jrruikjklo cj vilj paro `ujklo viakak ko pualo grakjrcos.
\4 ¿^jsð jceo jktas la qua ampazjrjs j fafar y `oksumir lroejs?
Qkos líjs jktas ma ragiaro.
@4 @rao qua ko. Cj samjkj pjsjlj gua kormjc, gui jc puafco la
mis pjlras y lis`utiarok aktra accos por ukj toktaríj paro as qua
yj cas lj ieujc bj`arco jukqua ccavak uk mas sik varma.
\4 ¿@ðmo ta saktista jc varcos lis`utir otrj vaz sik qua cas
importjrj qua ccavjrjk tjkto tiampo sik varta?
@4 Ma lj ieujc, ccavjk bj`iékloco lasla qua soy paquaúo.
\4 Zué pjsjríj si ca lidarjs qua as ukj gjctj la raspato bj`ij ti.
@4 Yj co iktakté y ko sirva la kjlj. Ma grustro pjrj kjlj.
\4 ¿Ko `raas qua asj `oklu`tj la fafar y `oksumir lroejs puala
sar ukj gormj la ko ladjr sjcir cj rjfij y cj impotak`ij qua
 siaktas la var j tus pjlras qua lis`utak sik raspatjrta?

@4
ma Ko
bjk`rao,
ljlokoasjs
sé, `risis
ko co bj
vao. ^aro
silo cj varljl
laspués as qualasiampra
la vocvar cj `jsjqua
la
mis pjlras.

6<<

^jrta
^jrta ppôfc
ôfci`j
i`j As cj qua
qua m
mostr
ostrjmo
jmoss j cos lamês.
lamês. ^uala
^uala qqua
ua kos
kos eusta
eusta o ko.
ko.

^jrtas
Pok muy axtramjs y sa par`ifak `omo kaejtivjs por ac ikliviluo.
impucsivjs

^jrtas
Pok pjrtas qua fus`jk takar tolo ak `oktroc. Pok muy gðfi`js j cjs lamês.
`oktrocjlorjs

^jrtas
Pok cjs qua sugriarok ac ljúo. Pok muy ikgjkticas.
bariljs

^jrtas Pok cjs pjrtas qua ko kos eustjk la kosotros. ^ualak jcijrsa `ok cjs impucsivjs o cjs
ra`bjzjljs `oktrocjlorjs y suacak `oik`ilir `ok cjs pjrtas bariljs.

^JV\AP MÊP GVA@QAK\AP

Cos trjstorkos amo`iokjcas sa fjsjk prik`ipjcmakta ak `ujtro amo`iokas qua sok4 cj
`ucpj, cj vareóakzj y ac mialo y, jso`ijlo j asta, cj rjfij. ^or tjkto, taklramos pjrtas
amo`iokjcas qua astjrêk jso`ijljs j astjs. Pok ak mu`bos `jsos pjrtas ra`bjzjljs, j cjs
qua bjfrê gofij por ac rasto lac sistamj, fiak porqua soportjk mu`bo locor o porqua
rasuctjk ikjpropijljs j kivac so`ijc o parsokjc `ujklo jpjra`ak. Wjmos j var `ðmo
guk`iokjk astjs pjrtas y `ðmo trjfjdjr `ok accjs.

^JV\AP JPO@IJLJP JC MIALO

Astjs pjrtas sok cjs qua `jrejk `ok cj rjfij y ac mialo. Pok ^A `aktrjljs ak cj lagaksj
y pualak bj`arco la los molos ligaraktas, fiak avitjklo ac `okgci`to o fiak co `rajk
tomjklo uk roc muy jerasivo. ^or rjzokas bormokjcas varamos cjs primarjs `ok mês
gra`uak`ij ak mudaras y cjs saeukljs mês j makulo ak cos bomfras.
Astjs pjrtas `jrejk `ok tolo co racj`iokjlo `ok ac mialo, cj rjfij, cj impotak`ij y cj
grustrj`iðk. Pok muy ra`bjzjljs por ac rasto lac sistamj, fiak porqua `jusak profcamjs
ak cj gjmicij o cj so`ialjl (`omo por adampco viocak`ij gísi`j) o por mialo j su
iktaksiljl co qua ccavj j raprimircjs y j cj jpjri`iðk la síktomjs qua cjs akmjs`jrak.
(Microl, 6>><).
 Cj rjfij as ukj amo`iðk fêsi`j ak tolos cos saras bumjkos (^jkhsapp & Fivak, 6>:<8
Focwfy, :921) y sa lafa las`jrejr la gormj kjturjc, fiak malijkta ccjkto, protastj o
`ujcquiar otro ma`jkismo la las`jrej (Cavika, 6>:0). ^aro si astj ko puala las`jrejrsa
y vj bj`ij laktro puala ljr cuejr j ligaraktas pjtocoeíjs y si co bj`a bj`ij guarj puala
ljr cuejr j otrjs.

6<1

Cjs pjrtas qua eujrljrok ac locor jso`ijlo jc mialo y cj rjfij ko puliarok las`jrejrcj
ak su momakto y sieuak `jrejklo `ok accj. Asto puala o`urrir por vjrios motivos, cos
prik`ipjcas sok4

•ukj
Mialo jc ra`bjzo4
`oklu`tj bostic @ujklo mostrjfj
a ik`cuso ac akgjlo
la jerasiðk. Asj opjrta
cj rjfij, cos `uiljloras
jpraklið j as`oklarmostrjfjk
cj rjfij,
porqua mostrjrcj polríj sar `oktrjprolu`akta a ik`cuso pacieroso. Adampcos saríjk
–cos kiúos fuakos ko ccorjk” –si sieuas jsí ta voy j bj`ar ccorjr `ok motivo” o
ik`cuso jerasiokas gísi`js.
• Mialo j provo`jr locor4 Asj pjrta jpraklið j ko mostrjr ac akgjlo o cj rjfij por
`raar qua aso aktrista`íj o jga`tjfj la gormj kaejtivj j sus `uiljloras. Qk adampco
saríj –`ujklo ccoro mi mjlra sa poka trista” –`ujklo ac `uiljlor li`a mirj `ðmo
ma ba puasto por tu `ucpj” o –si sieuas ccorjklo tô, ma voy j pokar j ccorjr yo”.

•j`aptjlj
Mialo jy pjra`ar léfic4 Cj`ríti`js
puala provo`jr rjfij okofurcjs
pualaakmostrjrsa
cos lamês.porqua so`ijcmakta
As ka`asjrio ko astê
`oktakarcj ak
pôfci`o por mialo j sugrir vareóakzj.
• Mialo j la`ap`iokjr4 ^or pjrta la cos `uiljloras sa bj ragorzjlo mu`bo ac pjpac
la kiúo fuako, la `ompjrjrco `ok uk barmjko o uk jmieo ragorzêkloca co fiak qua
sa portj. Pi sa akgjlj sa ca ra`uarlj co fuako qua as siampra. Cj rjfij qualj
liso`ijlj `omo jceo la co qua jvareokzjrsa, astj pjrta j`umucj tolo ac locor pjrj
qua cjs otrjs pjrtas pualjk saeuir siaklo ragorzjljs por cos lamês. Cj pjrta qua
`oktiaka puala tarmikjr jpjra`iaklo ak cj aljl jluctj `omo jksialjl.

Ak tolos cos `jsos, jc ko polar mostrjr cj rjfij astj qualj liso`ijlj, y puala vocvarsa
iklapakliakta lac sistamj takiaklo sus propijs motivj`iokas. J su vaz astj rjfij puala
sar la tras tipos4
• Vjfij `oktrocjlorj4 As ukj irj `okstjkta qua sa mjkigiastj la gormj pôfci`j. \rjtj
la protaear j otrjs pjrtas qua bjk silo bariljs y qua astj pjrta par`ifa `omo
léficas. ^jrjlðdi`jmakta jukqua cj pjrta jpjra`a pjrj protaear j cj otrj suaca bjfar
mu`bj gofij aktra accjs.
 • Vjfij ra`bjzjlj4 As cj rjfij liso`ijlj qua ko puala mostrjrsa por mialo j bj`ar
ljúo j cos lamês. As ac akgjlo `jrj`tarísti`o la cos ikliviluos `ok ukj parsokjciljl
`uiljlorj. Piakta qua `uilj la tolos y kjlia co `uilj j éc. Cj grustrj`iðk qua sa
siakta ko puala sar mjkigastjlj por ikj`aptjfca y sa trjksgormj ak jksialjl o
ik`cuso jtjquas la pêki`o.

6<7

• Vjfij impucsivj4 Cj rjfij `umpca ukj guk`iðk `oktrocjlorj la ukj pjrta ra`bjzjlj
qua `oktiaka ac locor y cj vareóakzj la jceo qua o`urrið. As `jrj`tarísti`j la cos
ikliviluos `ok parsokjciljl pjsivo-jerasivj.

Cjs parsokjs fus`jk ma`jkismos la `oktroc `omo4 j`tiviljlas `ompucsivjs o

jli`tivjs o viocaktjs o la gérrao `oktroc pjrj ko parmitir qua cjs pjrtas ra`bjzjljs
vuacvjk j saktir ac locor. Ak `oksuctj sa lafa trjfjdjr primaro ralu`iaklo ac mjcastjr y
akgjtizjklo `ok ac locor qua astjs pjrtas `ok rjfij soportjk a iktrolu`iaklo ac trjfjdo
`ok cjs pjrtas ra`bjzjljs po`o j po`o.

^JV\AP JPO@IJLJP J CJ WAVEÓAKTJ

Astjs sok cjs pjrtas qua jpjra`ak primaro `rokocðei`jmakta ak cj vilj, sok
pravarfjcas (P`bora, 6>>9) y jpjra`ak ak gormj somêti`j. Bjy ligaraktas opikiokas

sofra
ikkjtoacy orieak la cjukvareóakzj
ko taklríj ak cos
orieak so`ijc saras bumjkos.
ak racj`iðk `ok cos Paeôk jceukos
otros siko jutoras
qua saríj ukjsaríj
gormjjceo
la
raspoklar j `ujcquiar situj`iðk ak cj qua sa proluz`j ukj rupturj ak jceo qua rasuctj
iktarasjkta (Kjtbjksok, :996). Otros jutoras lagiaklak qua su orieak as cj imjeak
iktarkjcizjlj la akgjlo o la`ap`iðk la cj mjlra8 provo`j uk grako ikmalijto la
`ujcquiar saksj`iðk la fôsqualj o fiakastjr y ukj j`tivj`iðk lac astjlo la ikbifi`iðk
(P`bora, 6>>9) y otros jutoras `omo vimos lagiaklak qua as ukj j`tivj`iðk lac
simpêti`o qua jc ko sar `jcmjlj por cos `uiljloras ko as lasj`tivjlj por ac
pjrjsimpêti`o (@ozociko, 6>:7).
Paeôk Miccar (6>:1)4

Ac kiúo muy astrasjlo por jfuso o kaecieak`ij lasla muy paquaúo, ukj vaz sa
vuacvj `oks`iakta la sí mismo puala ljrca saktilo j asos astjlos iktarkos la
mjcastjr (mjmê ko ma quiara, soy jktipêti`o, astoy soco) ak racj`iðk j sí mismo. Ko
maraz`o sar jmjlo, soy mjco o ko vjceo. Cos paksjmiaktos la juto`ríti`j qua sok
makos ecofjcas polríjk lasjrroccjrsa y `rajr otros listiktos `omo4 \akeo cos pias
tokto (pêe. 0:).
erjklas, soy uk vjeo o soy tokto
 Asto axpci`j por qué mu`bjs la cjs parsokjs qua tiakak mialo j sar ra`bjzjlos
akgo`jk asa mialo ak ukj pjrta la su `uarpo o la su gisiocoeíj qua `oksilarjk
laga`tuosj, por adampco4 Ko pualo aksaújr mis piarkjs, takeo mialo la suljr ak
ôfci`o o ma lj vareóakzj qua vajk mis oradjs.
Ak `ujcquiar `jso cj vareóakzj as ukj amo`iðk ukivarsjc qua astê prasakta ak tolos

6<5

cos saras bumjkos lac pcjkatj, iklapakliaktamakta lac orieak o cj `ucturj (LaYouke,
6>:1). @umpca ukj guk`iðk qua jyulj j polar iktarj`tujr `ok cos lamês y `rajr kormjs
so`ijcas qua parmitjk coerjr uk fiak `omôk qua asté por ak`imj lac fiak privjlo. Pa
puala saktir vareóakzj tjkto ak situj`iokas so`ijcas `omo j cj borj la gjccjr ak tjrajs
qua sa rajcizjk sik cj mirjlj la otro, cj mirjlj `ríti`j astê iktarkjcizjlj. J malilj qua
sa `ra`a, cj vareóakzj sa vuacva mês jutomêti`j y mês ikmarsj ak cos asquamjs
maktjcas y lapakla makos la cjs `ir`ukstjk`ijs axtarkjs.
Cj saksj`iðk la vareóakzj ak cj ikgjk`ij as par`ifilj `omo muy locorosj y sa `rajk
mu`bjs lagaksjs pjrj ko vocvar j saktir asj saksj`iðk la kuavo. Pa `rajk pjrtas
jso`ijljs jc mjcastjr liso`ijlo pjrj polar saeuir takiaklo racj`iðk `ok cos `uiljloras y
par`ifir qua cj situj`iðk sa puala
puala madorjr, `oktrocjr. Ak kuastros pj`iaktas
pj`iaktas cjs pjrtas qua
vjmos j ak`oktrjr `ok mês gra`uak`ij sok4

^JV\A JPO@IJLJ JC VA@BJTO

As cj qua sugrið ac ra`bjzo y `oik`ila `ok cj barilj. As cj qua sa siktið ikgarior (Paído,
6>:1) as ukj pjrta par`ifilj `ok mu`bo mialo por ac rasto lac sistamj qua as vistj `omo
laga`tuosj. Astj pjrta as cj mês laci`jlj y cj mês ikgjktic. As cj qua vj j sar ac ofdato la
cj tarjpij y profjfcamakta sarê ukj la cjs ôctimjs qua lafjmos trjfjdjr. Astj pjrta as cj
qua as`okla tolo ac locor.
Cjs otrjs pjrtas (`oktrocjlorjs o impucsivjs) vjk j bj`ar tolo co posifca pjrj qua astj
ko vuacvj j sugrir locor y sugrir mês. As ukj pjrta qua as ra`bjzjlj ko soco por ac muklo
axtarior siko tjmfiék por ac sistamj iktarko, por co qua bjy mu`bjs gofijs aktra pjrtas
qua lafaramos trjfjdjr `ok mu`bj `ompjsiðk jktas la j``alar j accj.
Cos síktomjs qua vamos ak kuastros pj`iaktas `ok mialo o vareóakzj ax`asivj j
racj`iokjrsa `ok cos lamês (y por co tjkto vocvar j sar ra`bjzjlos) astêk racj`iokjlos
`ok cj ka`asiljl la protaear j astj pjrta.
@ujklo trjfjdamos `ok astj pjrta ofsarvjramos qua cos pj`iaktas cj siaktak `omo
jceo kaejtivo, su`io o ik`cuso qua cas lj mialo.
 Ak mi axpariak`ij tarjpéuti`j `ujklo ca pilo j cos pj`iaktas qua
cj imjeikak puala sar4 cj kiúj lac axor`istj, uk pjyjso `ok
liaktas jgicjlos, ukj kufa kaerj, ukj kiúj qua astê co`j y jsí
siampra, cj imjeikjk `omo jceo qua lj mialo o js`o. Laspués la

6<2

trjfjdjr `ok cjs pjrtas bosticas qua cj protaeak sa lafa vjciljr

mu`bo j astj pjrta y siktokizjr `ok su saksj`iðk la socaljl y
jfjkloko y po`o j po`o sa irê trjksgormjklo ak ukj kiúj
paquaúj trista (^jucsak, 6>>9).

Cj gormj la trjfjdjr `ok astj pjrta (iksisto qua lafa sar ak cjs gjsas gikjcas la cj
tarjpij) saríj4
• ^jra`a qua asj pjrta ta lj mu`bo mialo, ma praeukto si ta bjs pcjktajlo jceukj
vaz qua accj `oktiaka tolo ac mialo j sar ra`bjzjlj.
• ¿Zué siaktas `ujklo mirjs j astj pjrta? ¿Zué `raas qua siakta accj `ujklo ta mirj
j ti?
• ^jra`a qua asj pjrta bj lafilo saktir mu`bj socaljl pjrj takar qua astjr tjk
akgjljlj. Ma praeukto qué polríjmos bj`ar pjrj `jcmjrcj.

^jrta `uiljlorj

Astj as ukj pjrta `oktrocjlorj y jpjra`a pjrj polar sar j`aptjlos. Ac paksjmiakto qua
sa as`okla latrês la astj pjrta as –ko vjceo” y por co tjkto kjlia puala quararma, por co
qua yo soy, jsí qua quizês ma quarrêk por co qua yo bjeo.
As ukj pjrta qua provo`j mu`bo locor y rjfij ak otrjs pjrtas lac sistamj porqua co
qua fus`j as qua cos lamês `uilak la accj y `ujklo asto ko o`urra sa provo`j mu`bo
rasaktimiakto y rjfij qua lafa sar liso`ijlj pjrj ko vocvar j provo`jr ac ra`bjzo. Co
qua provo`j uk kuavo `ír`uco vi`ioso la `uiljr j cos lamês y saktir mjcastjr.
Ac asquamj la cj parsokjciljl as aeosiktðki`o (yo soy jsí) y `oik`ila `ok cj pjrta
pôfci`j. Astj pjrta vj j astjr jeotjlj por ccavjr tolo ac paso lac sistamj por co qua sa
puala trjfjdjr lasla cjs primarjs sasiokas, aksaújklo jc pj`iakta té`ki`js la
juto`uiljlo (Eokzêcaz & Mosquarj, 6>:0).
^or rjzokas fiocðei`js y `ucturjcas vj j sar mu`bo mês gra`uakta ak mudaras qua ak
bomfras y ak mu`bos `jsos vj j sar cj fjsa la cj parsokjciljl «si ko `uilo la cos lamês
ko sirvo pjrj kjlj¸.
J astj pjrta sa puala j``alar `ok `uastiokas `omo4
• Lj cj imprasiðk qua tô siampra `uiljs la cos lamês, paro ma praeukto ¿quiék
`uilj la ti?

6<9

• ¿Lasla `uêklo ra`uarljs sar cj raspoksjfca la qua cos lamês astuviarjk fiak? (si
li`a qua lasla kiúj, ampjtizjr mu`bo `ok co luro qua lafið sar pjrj accj).
• ¿Ko siaktas j va`as qua lafaríjs `uiljrta y paksjr mês ak ti? ¿Pi bi`iarjs aso
`ðmo raj``iokjríjk cos lamês?

^jrta Kjr`isistj4 Astj pjrta puala jpjra`ar fiak porqua cj parsokj ra`ifið `uiljlos
ax`asivos lasla paquaúj (Miccok, 6>:<) o porqua as ukj sofra`ompaksj`iðk la cj
saksj`iðk la vareóakzj. Pu guk`iðk saríj ko parmitir bj`arsa raspoksjfca
r aspoksjfca jc ikliviluo la
kjlj y por co tjkto polar avitjr `ujcquiar saksj`iðk la sar laga`tuoso o ko sar j`aptjlo.
Cjs parsokjs ak cjs qua pralomikj astj pjrta suacak sar muy raj`ijs j bj`ar tarjpij
porqua saríj `omo ra`oko`ar qua ka`asitjk jyulj. Poco co bjrêk si cj gjmicij cas ofciej o
cj lagaksj lac kjr`isismo ko as sugi`iakta y siaktak ukj guarta jksialjl la cj qua
las`oko`ak ac motivo.
Ac kjr`isismo as ukj lagaksj pjrj protaear j cj pjrta qua sa siktið ra`bjzjlj y vj j sar
cj ôctimj j trjfjdjr ak cj tarjpij. Ak cjs primarjs sasiokas bjfrê qua vjciljr su aeo pjrj
ir po`o j po`o trjfjdjklo ac orieak la cj vareóakzj.

^JV\AP JPO@IJLJP J CJ @QC^J

Cj `ucpj saeôk P`bora (6>>:) saríj varfjc, sa suaca `jrj`tarizjr por paksjmiaktos
rumijtivos kaejtivos `okstjktas sofra `osjs qua bamos ba`bo y/o `ðmo co avjcujrêk cos
lamês. Jpjra`a ak ukj aljl postarior j cj vareóakzj `ujklo bjy cakeujda,
jproximjljmakta j cos los júos la aljl y jpjra`a ak gormj la liêcoeos iktarkos.
Miaktrjs ac mialo as ukj proya``iðk bj`ij ac guturo cj `ucpj astê siampra racj`iokjlj
`ok ac pjsjlo. ^olamos takar mialo la qua vuacvj j o`urrir jceo qua yj su`alið ak ac
pjsjlo, paro ko polamos saktir `ucpj la jceo qua ko bj o`urrilo. \olj cj ikgormj`iðk
qua takamos as lac pjsjlo y cj `ucpj jyulj j ko rapatir cos arroras qua yj bamos
`omatilo. Cj `ucpj sjkj sirva pjrj polar ra`orljr co qua pjsð y ko parmitir qua vuacvj j
o`urrir.
Cjs pjrtas qua `oktiakak cj `ucpj vjk j sar ak mu`bos `jsos iktroya``iokas la cos
`uiljloras. Cj guk`iðk qua `umpcak as bj`ar co qua sa `raíj qua cos `uiljloras
asparjfjk qua bi`iarj (o paksjrj o siktiarj) y jc bj`arco ko la`ap`iokjrcos. Miaktrjs

mjyor gua ac mialo

pjrtas `jusjk mu`bo jmjcastjr
sar ra`bjzjlo mês prasakta
ak cos pj`iaktas astê astj
y axpci`jr quépjrta iktroya`tjlj.
guk`iðk Astjs
`umpcak jyulj
mu`bo j polar mjkadjrcj. ^jrj asto puala jyuljr praeuktjr4

61>

• Astê `cjro qua aras tu paor duaz. @ujklo ta bjfcjs jsí ¿ta ra`uarljs j jceuiak
`oko`ilo?
• ¿Lðkla (o `ok quiék) jpraklista qua cjs `osjs lafíjk sar la asa molo y ko políjk
sar la otrj gormj?
• Pi supokamos qua saktirta `ucpjfca guarj ukj gormj la jyuljrta. ¿Zué taklríj la
fuako saktirta jsí?

Cjs pjrtas qua astêk jso`ijljs j cj `ucpj pualak sar `oktrocjlorjs, ra`bjzjljs o j
va`as impucsivjs, siampra tiakak ukj guk`iðk lagaksivj y guarok `rajljs pjrj polar
ak`oktrjr j`aptj`iðk ak cos lamês.

^jrta parga``iokistj4 \iaka ukj `jrê`tar la tipo `oktrocjlor, as cj pjrta qua tuvo qua
`rajrsa pjrj ko la`ap`iokjr j cos lamês y ko vocvar j saktir cj vareóakzj. Puaca sar muy
ragorzjlj por cos `uiljloras ak gormj la raguarzos `okstjktas j cjs j`titulas y cos
rasuctjlos. Astj pjrta o`upj uk pjpac muy importjkta ak cj vilj la cos ikliviluos sik
qua astos sapjk `uêklo lafak jpci`jrcjs y `uêklo lafak avitjrcjs. Puaca guk`iokjr ak
molo tolo o kjlj.
As ukj pjrta qua rasuctj por adampco muy ôtic ak cos êmfitos cjforjcas o j`jlémi`os
paro as lasjstrosj ak cjs racj`iokas parsokjcas, pjrj cos pj`iaktas as muy ligí`ic ljrsa
`uaktj la `uêklo lafak ladjrcj ac protjeokismo y `uêklo ko lafak. Astj sarê kuastrj
prik`ipjc cjfor `omo tarjpautjs, axpci`jrcas y jyuljrcas j aktaklar `uêklo as jljptjtivj
y `uêklo cas parduli`j.

^jrta impucsivj4 Mu`bjs va`as ak`oktrjramos latrês la cjs `ompucsiokas `oekitivjs

o `oklu`tujcas la kuastros pj`iaktas astjs pjrtas qua astêk siampra tomjklo ac `oktroc
`omo gormj la jyuljr j ko vocvar j `oka`tjr `ok ac locor la cjs pjrtas trjumjtizjljs y/o
ra`bjzjljs. ^ualak bj`arco ak gormj la `oklu`tjs `ompucsivjs, jtrj`okas, jli``iokas,
at`.
\rjtjk la avitjr j tolj `ostj qua ac pj`iakta vuacvj j saktir cj `ucpj la jceo qua
o`urrið bj`a tiampo y qua ko puala parlokjrsa, kormjcmakta jceo sik importjk`ij paro
qua lafilo j cj aljl lac sudato y ko takar cjs barrjmiaktjs pjrj polar mjkadjrco qualð
`omo jceo liso`ijlo, mu`bjs va`as jmkési`o. Puacak sar cjs ravacj`iokas qua kos bj`ak

cos pj`iaktas la jceo qua o`urrið bj`a mu`bo tiampo y qua lasla cj parspa`tivj lac
jlucto ko tiaka kikeukj trjks`aklak`ij paro qua pjrj ac kiúo rasuctð trjumêti`o.
Miaktrjs mês liso`ijlo asté ac ra`uarlo mês ligí`ic sarê pjrj ac jlucto ljrsa `uaktj la
co iksiekigi`jkta lac ba`bo, ac trjfjdo `oksistirê ak qua ac pj`iakta pualj ravivirco y

61:

trjfjdjrco `ok cjs barrjmiaktjs qua tiaka ac prasakta.

^JV\A @VÍ\I@J
Astj as uk jcijlj la cj pjrta parga``iokistj, paro si fiak as la tipo `oklu`tujc (as cj
qua j`tôj), cj pjrta `ríti`j as varfjc8 sok cjs rumij`iokas qua j cos pj`iaktas cas `jusjk
tjkto sugrimiakto.
Pa `rað `omo gormj la ravisjr tolo co qua sa bj`íj y ko `omatar arror y ko vocvar j
saktir ac ra`bjzo la cos `uiljloras, qualjklo gidjlj `omo ukj pjrta `oktrocjlorj qua sa
pjsj ac líj ravisjklo y `riti`jklo tolo co qua ac pj`iakta bj`a. Astj pjrta suaca `raar qua
si ko as `ríti`j `ok ac ikliviluo asta `jarê ak cj `ompcj`ak`ij.

VA@OKO@IMIAK\O LA CJP ^JV\AP

^jrj ra`oko`ar cjs pjrtas polamos uticizjr cjs sieuiaktas té`ki`js4

Aktravistj

Pa trjtj la axpci`jr ac molaco la pjrtas la cj gormj mês alu`jtivj posifca y palir jc

pj`iakta qua ra`okoz`j `oklu`tjs o amo`iokas qua pualjk astjr racj`iokjljs `ok pjrtas
la su sistamj iktarko. As muy importjkta axpci`jr qua jc bj`ar asto ko paksjmos qua
astê co`o (suacak `okguklir cj axistak`ij la pjrtas liso`ijljs `ok cj psi`osis o cj
asquizograkij), siko qua as uk adar`i`io la iktrospa``iðk y `oko`imiakto la sí mismo.
Jyulj mu`bo axpci`jr qua sa trjtj la uk adar`i`io la bipkosis.

Muúa`os
Qkj la cjs gormjs la j`ar`jrkos j `oko`ar cjs pjrtas as `ok ac uso la muúa`os (yo uso
`ci`hs la pcjymofic), ac métolo `oksista ak qua ac pj`iakta `odj cos muúa`os qua ca
ra`uarlak j pjrtas qua ra`okoz`j laktro la sí. Wisujcizjklo asjs pjrtas puala
ra`oko`arcjs y sarê mês gê`ic ra`oko`ar gofijs aktra pjrtas y j qué erupo partaka`a `jlj
ukj. (@ocoklrðk, 6>:>)

Lifudos ak pjpac o pizjrrj

 Otrj gormj la `oko`ar ac sistamj iktarko as bj`ar uk `ír`uco ak uk pjpac o ak ukj
pizjrrj y qua cj pj`iakta lifuda toljs cjs pjrtas qua siaktj laktro la sí (as importjkta ko
ladjr qua ik`cuyj parsokjs la guarj) y var qué pjrtas raprasaktjk, qué tjmjúo tiakak. As
muy ôtic si co bj`amos ak ligaraktas sasiokas sa`uak`ijljs pjrj ofsarvjr cj avocu`iðk

616

lac sistamj iktarko lac pj`iakta.

Masj liso`ijtivj

^jrj polar `oko`ar y trjfjdjr `ok cjs pjrtas sa puala usjr cj té`ki`j la cj masj
liso`ijtivj (Gorejsb, 6>>2). Ac ofdativo, `omo ak cos otros métolos as coerjr qua cjs
ligaraktas pjrtas pualjk ampazjr j mostrjrsa y `oko`arsa aktra accjs, ac ofdativo gikjc
saríj cj iktaerj`iðk.
Cj masj liso`ijtivj puala sar ôtic tjkto pjrj `oko`ar j cjs ligaraktas pjrtas `omo pjrj
cj astjficizj`iðk, ac ôki`o címita as cj imjeikj`iðk. Pi bjy ukj liso`ij`iðk erjva qua
raquiarj uk trjfjdo `uiljloso polamos imjeikjr ukj `jsj `ok ligaraktas bjfitj`iokas,
proya`toras la `ika pjrj var jspa`tos lac pjsjlo sik kikeukj amo`iðk, `ujrtos `ok
ueuatas pjrj pjrtas ikgjkticas, bjfitj`iokas `arrjljs lasla laktro pjrj qua ko pualjk
j``alar pjrtas jerasivjs, at`. (^jucsak, 6>>9).

\VJFJDJV @OK CJP GOFIJP AK\VA ^JV\AP

Jc prolu`irsa cj livisiðk la cj parsokjciljl jpjra`ak pjrtas ciejljs j saeuir `ok ukj
vilj kormjc y otrjs `aktrjljs ak cj lagaksj y jk`cjljs ak ac trjumj, fiak sugriékloco o
fiak trjtjklo la avitjr vocvar j sugrirco. Cj liso`ij`iðk as mjktakilj por ligaraktas tipos
la gofijs aktra cjs pjrtas qua impila cj iktaerj`iðk aktra accjs. Lurjkta astj gjsa la cj
tarjpij lafaramos trjfjdjr4

• Cj prapjrj`iðk4 ak cj qua sa bj`a ukj pcjkigi`j`iðk `uiljlosj.

• Cj síktasis4 cj rasocu`iðk la cj liso`ij`iðk `ok raspa`to j `ompokaktas la

ra`uarlos trjumêti`os, y ac prik`ipio la ukj bistorij kjrrjtivj qua ik`cuya
gikjcmakta toljs cjs pjrtas la cj parsokjciljl. Cj síktasis la ra`uarlos pjrti`ucjras,
o la trozos la ra`uarlos as uk j`okta`imiakto pcjkajlo qua o`urra laktro la ukj
sasiðk o la ukj saria la sasiokas.
• Cj `ompraksiðk, ik`cuyaklo kivacas jumaktjlos la parsokigi`j`iðk y
prasaktigi`j`iðk.
Astj ôctimj atjpj as mu`bo mês sa`uak`ijlj ak pro`asos y o`urrirê j co cjreo la
 uk pariolo la tiampo.

Pa trjtj j makulo
trjumêti`os, ukjjceukos
ljlo qua `okaxiðktarjpautjs
`ru`ijc parlilj ak ac trjtjmiaktolalacjra`uarlos
vak cj –ra`uparj`iðk” mamorij
`omo ac gik lac pro`aso, miaktrjs qua ak cj rajciljl, as marjmakta ac prik`ipio la
uk `urso ligí`ic y mês cjreo. As la importjk`ij `jpitjc cj ik`cusiðk la ^JK(s) ak

610

asta trjfjdo, jukqua as posifca qua bjyj momaktos o`jsiokjcas `ujklo cj síktasis y
vjrios kivacas la cj `ompraksiðk pualak jpjra`ar primaro aktra cjs ^A (por
adampco, `ujklo vjrios sufsistamjs lagaksivos polríjk sar iktaerjlos jktas lac
trjfjdo `ok ac ^JK sofra cj `ompraksiðk lac trjumj)…” (Wjk lar Bjrt y `oc.,
6>::, pêe. 7<).
Cjs gofijs aktra pjrtas pualak sar4
:. Gofijs jc muklo iktarior4 ^ualak sar gofijs j cos ra`uarlos qua sa mjktiakak
jiscjlos (pjrtas ra`bjzjljs o bariljs), por co qua ac pj`iakta avitj j `ujcquiar pra`io
j`ar`jrsa j co qua o`urrið (pjrtas `oktrocjlorjs a impucsivjs). Miaktrjs mês tamprjko,
iktakso y `ar`jkjs cjs parsokjs qua provo`jrok ac trjumj mjyor sarê cj liso`ij`iðk, y
cjs pjrtas astjrêk mês pocjrizjljs, as la`ir mês ikmarsjs ak su roc. (Ajrcay, 6>:<). Cjs
pjrtas pualak takar ofdativos ligaraktas a ik`cuso ik`ompjtifcas. ^or adampco ukj pjrta
puala astjr akgo`jlj j sar quarilj y quarar, y otrj puala astjr `aktrjlj ak ac mialo jc
ra`bjzo. Ofvijmakta cos ofdativos sok ik`ompjtifcas, co qua ccavjrê j mu`bo
sugrimiakto jc pj`iakta puasto qua bjej co qua bjej sugrirê, si sa j`ar`j j cos lamês por
mialo jc ra`bjzo y si sa jcadj por mialo j cj socaljl. Asto provo`jrê ukj gofij aktra
astjs los pjrtas qua prolu`irê mu`bj jksialjl ak ac pj`iakta.

6. Gofij j cos ra`uarlos trjumêti`os . ^or adampco, `ujklo cj ^A as guartamakta

raj`tivjlj por astímucos qua ra`uarljk co qua o`urrið, sa puala aktromatar ak cj ^JK.
Cj ^JK raspoklarê mu`bjs va`as j cjs iktrusiokas `ok avitj`iðk maktjc y raj``iokas la
avitj`iðk. Astj raj``iðk la avitj`iðk axtramj la cj ^A y la cos ra`uarlos trjumêti`os
racj`iokjlos sa ccjmj gofij la cj mamorij trjumêti`j. ^rimaro sa lafa jyuljr jc
pj`iakta j sar `oks`iakta la sus mialos j cos `oktakilos maktjcas (pjrtas axicijljs) y
trjfjdjr j trjvés la accos. Ac ritmo `uiljloso lac trjfjdo y cj raeucj`iðk la cj bipar y cj
bipo-j`tivj`iðk sarê `ru`ijc pjrj ac éxito. @ujkto mês fjdj saj cj `jpj`iljl iktaerjlorj
lac pj`iakta, mês caktjmakta lafamos trjfjdjr ak astj gjsa. Jquí as muy importjkta ac
trjfjdo `ok lagaksjs qua trjfjdjmos ak otro `jpítuco.
 \4 ^jra`a qua ac jfuso gua cj `jusj la mu`bo la co qua ta astê
pjsjklo jborj.
@4 ^uala qua sí. ^aro pragiaro ko bjfcjr la aso jborj.
\4 Cðei`o, lafa sar muy luro pjrj ti soco ac ra`orljrco. La

61<

momakto ko vjmos j trjfjdjrco. ^aro pjrj mí as muy importjkta

qua pualjs aktaklar qua co qua ta o`urra jborj ko bj sureilo la
cj kjlj.
@4 Pí, jborj pualo aktaklar por qué ko pualo avitjr bj`ar
mu`bjs `osjs y laspués ma jrrapiakto.

0. Gofij aktra pjrtas. Mu`bos `oktakilos maktjcas qua provo`jk ra`bjzo astêk
típi`jmakta eujrljlos por `iartjs pjrtas la cj parsokjciljl qua ik`cuso ccaejk j tamarsa
aktra accjs. Mês `ok`ratjmakta, sa lasjrroccjrê ukj gofij la cjs pjrtas liso`ijljs la cj
parsokjciljl (Wjk lar Bjrt, 6>::). Astjs raj``iokas `okli`iokjljs por pjrta la cj ^JK
iktargiarak `ok cjs taklak`ijs iktaerjlorjs kormjcas la cj makta y la astj mjkarj
mjktiakak cj liso`ij`iðk astru`turjc la cj parsokjciljl. Qkj la cjs iktarvak`iokas mês
importjktas as cj iktrolu``iðk erjlujc la pjrtas liso`ijljs ukjs j otrjs (as la`ir,
ralu`iaklo cj avitj`iðk y cj liso`ij`iðk gðfi`j aktra pjrtas la cj parsokjciljl `ok
raspa`to j sí mismj).

<. Gofij jc jga`to (y quizês jc tarjpautj). Ac trjumj iklu`ilo por ac bomfra tiaka ac
polar la jga`tjr sarijmakta ac sistamj la j``iðk lac jpaeo. Jceukos jutoras vak ac jpaeo
lasorejkizjlo `omo fêsi`o ak cos trjstorkos liso`ijtivos `ompcados (Cyoks-Vutb & `oc,
6>>7). Lafilo j qua ac jpaeo as vivilo `omo pacieroso `ujklo uko bj silo barilo
`okstjktamakta por otros qua `oko`íj y ak quiakas `okgijfj, sa puala lasjrroccjr ukj

profjfca gofij lacpor

pjrjlðdi`jmakta jpaeo
ukj ygofij
la cjieujc
iktimiljl. Cj gofij
la iktaksj la cjlacpérlilj
jpaeo lac
as jjpaeo.
makuloAsj`ompjújlj
la`ir takeo
mialo la cjs parsokjs qua lafak `uiljrma, paro takeo mialo la qua ko ma `uilak. Astj
gofij sa trjfjdj `ok cjs té`ki`js la juto`uiljlo y lasmoktjklo cjs ilajcizj`iokas,
parmitiaklo qua cj ^JK
^ JK takej `jlj vaz mês ra`ursos y cjs ^A pualjk `okgijr `jlj vaz
mês ak accj pjrj tomjr ac `oktroc. As la`ir cjs ^A lafak ra`oko`ar j cj ^JK `omo gieurj
`aktrjc la `okgijkzj, prota``iðk y jpaeo, y ko saeuir fus`êkloco ak gieurjs qua sok
pjtocðei`js.
 Astj gofij tjmfiék puala jga`tjr j cj racj`iðk `ok ac tarjpautj puasto qua puala
iktuirco `omo uk sjcvjlor, jceuiak qua vj j `urjrcj y postariormakta jc ko oftakar cos
rasuctjlos `ok cj rjpilaz y agi`j`ij asparjlj puala saktir mjcastjr o jerasiviljl bj`ij éc.
Qkj vaz mês ac trjfjdo as cj psi`o-alu`j`iðk la qua cj pj`iakta as raspoksjfca la su
madoríj pjrti`ipjklo j`tivjmakta ak cj tarjpij. Muy importjkta as qua si ac tarjpautj

611

bj`a jceo qua ik`omola o mocasta j cj pj`iakta saj `jpjz la mjktakarsa ak `jcmj y sar
`jpjz la axpci`jrsa por qué j`tuð jsí a ik`cuso lis`ucpjrsa.

\4 @rao qua tiakas mu`bjs ejkjs la takar pjradj paro `ujklo co

bj`as pjra`a qua tô mismo cj sjfotajs.
@4 Ampiazo muy fiak paro jc po`o tiampo ampiazo j takar mialo
la qua ma lada o qua sa `jksa la mí. Y ampiazo j palirca
pruafjs la tolo, la lðkla bj astjlo, la `ok quiék… Y
ampazjmos j lis`utir porqua co `oktroco.
\4 ^jra`a qua tu mialo j qua ta lada bj`a qua ko pualjs `okgijr
ak éc y j`jfa ladêklota.
@4 ^uas sí. Jsí ma vj.

1. Gofijs jc muklo axtarior4 Paríjk cos mialos j cj iktimiljl, cj vilj `otilijkj o j cj

kormjciljl, cos `jmfios jc guturo, ik`cuso jc tarjpautj. Cj parsokj siakta mu`bo mialo j
axparimaktjr `ar`jkíj o jga`to, lafilo j qua ak ac pjsjlo cjs parsokjs qua mês quaríj
guarok cjs qua ca bi`iarok mês ljúo. (M``uccoueb, :991). ^uala bjfar ukj gofij j cj
kormjciljl qua sa axprasj ak cj ik`jpj`iljl la polar trjfjdjr o la bj`arsa `jreo la cj
mês míkimj raspoksjficiljl.

7. Gofij j astjr fiak. Ljlo qua `jlj vaz bjy mês astímucos qua sa vuacvak
jvarsivos, cos ikliviluos trjumjtizjlos ccaejk j avitjr ukj pjrta `jlj vaz mês erjkla la
sus viljs. Jsí, cos pj`iaktas lasjrroccjk gofij la cj vilj kormjc. ^uasto qua cj vilj
kormjc impci`j jc makos uk kivac fêsi`o la jsumir riaseos sjkos y `jmfios, astjs
axpariak`ijs la cj vilj kormjc ccaejk j sar avitjljs rieurosjmakta, co qua `oklu`a j uk
`ír`uco vi`ioso la mialo y avitj`iðk.
 \4 Cos jtjquas la pêki`o lafak provo`jrta mu`bo mjcastjr pjrj
qua ko pualjs sjcir soco j cj `jcca.
@4 Ko co sjfas fiak aso soco co sjfa ac qua co sugra.
\4 ^aro pjra`a qua jc avitjr `jlj vaz mês sjcir j cj `jcca ik`cuso

617

j`ompjújlo `jlj vaz avitjs mês bj`ar `osjs.

@4 ^uas sí, astoy matilo ak ukj trjmpj la cj qua ko sé `ðmo
sjcir.

^jrj coerjr cj síktasis la cjs pjrtas ko fjstj `ok cj iktaerj`iðk, cj mamorij trjumêti`j
lafa ccaejr j sar ukj mamorij qua pualj sar kjrrjlj (Wjk lar Hoch, 6>:<). Cj ^JK
lafa sar `jpjz la ccaejr j sar erjlujcmakta makos gðfi`j y mês ra`aptivj la cjs ^A,
jpropiêklosa `ompcatjmakta la cjs axpariak`ijs lac pjsjlo, acjforjklo ukj bistorij
kjrrjtivj la cj axpariak`ij trjumêti`j.
Ac trjtjmiakto `omiakzj `ok cjs pjrtas qua sok iktrusivjs a iktargiarak `ok cj tarjpij,
as la`ir `omakzjmos ralu`iaklo cos síktomjs qua mês parturfjk jc pj`iakta ak ac
prasakta. Poco `ujklo cjs gofijs bjk silo lismikuiljs siekigi`jtivjmakta aktra cjs pjrtas
qua jga`tjk cj saeuriljl sa pualak trjtjr cos ra`uarlos trjumêti`os. Qk camj lac
trjtjmiakto as siampra cj saeuriljl primaro. Cjs bjficiljlas la lismikuir o acimikjr cjs
taklak`ijs jutolastru`tivjs ik`cuyak cj bjficiljl la tocarjr y molucjr amo`iokas y cj
j`tivj`iðk gisiocðei`j.

IK\AEVJ@IÐK LA CJP ^JV\AP

Ak asta trjfjdo vj j sar `ru`ijc ac trjfjdo `ok cjs lagaksjs (var `jpítuco :1). Cj
iktaerj`iðk vj j o`urrir mu`bjs va`as la gormj aspoktêkaj lurjkta cj tarjpij o aktra
sasiokas y otrjs lafaramos gorzjrcj. Asta trjfjdo lafaramos bj`arco toljs cjs va`as qua
saj ka`asjrio, jukqua mu`bjs va`as sarêk cos propios pj`iaktas cos qua co bjejk por sí
mismos `ujklo ampia`ak j gjmicijrizjrsa `ok ac pro`aso. Ak pj`iaktas muy liso`ijlos
`ok trjumjs muy erjvas `omo jfusos saxujcas astj atjpj la cj tarjpij puala tjrljr
masas a ik`cuso júos ljrsa lac tolo.
Parê imposifca coerjr cj iktaerj`iðk la cjs pjrtas, si sieua bjfiaklo mialo aktra accjs
y ko sa vak toljs ak ac proya`to `omôk la jyuljr jc pj`iakta, qua as ak ac goklo ac
ofdativo iki`ijc la cj jpjri`iðk la asjs pjrtas. ^jrj ac trjtjmiakto la astjs gofijs
uticizjramos ligaraktas té`ki`js qua bjk silo lasjrroccjljs por Eokzêcaz y Mosquarj
(6>:6).

^ro`asjmiakto
^ro`asjmiakto la cj gofij j cjs j``iokas maktjcas

^olamos palir j cj pj`iakta qua kos lifuda o kos axpciqua co qua siakta qua bjy ak su

615

iktarior8 si ko puala rajcizjr cj tjraj astjríjmos jkta ukj gofij j cjs j``iokas maktjcas.

^ro`asjmiakto
^ro`asjmiakto la cj gofij la cj ^JK bj`ij cj ^A

^uala o`urrir `omo `omaktjmos jktariormakta qua cj ^JK siaktj ra`bjzo o ik`cuso
mialo j jceukj ^A, as importjkta bj`ar mu`bj psi`o-alu`j`iðk sofra ac pjpac la astj
pjrta y jyuljr qua vjyj bjfiaklo uk j`ar`jmiakto. ^or adampco, jc prik`ipio saríj
praeuktjr ¿qué siaktas jjcc varcj?, ¿qué ta jpata`a bj`ar `ok accj? o ¿polríjs to`jrcj, por
adampco, soco `ok uk lalo?

^ro`asjmiakto
^ro`asjmiakto la cj gofij aktra los ^A

^olamos fiak qua cj pj`iakta mira ac lifudo qua bizo la su sistamj iktarko o qua
ofsarva qué o`urra `ujklo los muúa`os qua raprasaktak sus pjrtas sa j`arquak o qua
imjeika qua ukj pjrta amo`iokjc sa j`ar`j j otrj. Pi bjy jceo la mjcastjr sa puala
praeuktjr qué bj o`urrilo. Lapakliaklo la cj iktaksiljl la cj gofij y la cj `jpj`iljl la
cj pj`iakta sa sieua trjfjdjklo bjstj qua bjyj ukj `ooparj`iðk o iktaerj`iðk aktra
jmfjs.

Ikstjcj`iðk la ukj parspa`tivj matj-`oks`iakt

matj-`oks`iaktaa iktaerjlorj

Paríj ac pjso gikjc `ujklo sjfamos qua ko bjy gofijs aktra ^A ki la cj ^JK bj`ij
accjs. Pa pila j cj pj`iakta qua ofsarva si bjy jceo la mjcastjr jc paksjr ak ukj visiðk
iktaerjlj la tolo ac sacg y si ko cj bjy ikstjcjr astj saksj`iðk.
^jrj jyuljrkos `ok cj iktaerj`iðk polamos uticizjr cj té`ki`j lac covike ayas (Hkipa,
6>:<) qua `oksista ak j`ar`jrsa j cjs pjrtas ikgjkticas `ok jga`to y `jriúo, aktakliaklo
qua astjs ko sok raspoksjfcas la co qua o`urrið, coerêklosa ak mu`bos `jsos cj
iktaerj`iðk aktra cj pjrta ikgjktic (^A) y ac jlucto (^JK).
Wjmos j var uk adampco la uk `jso rajc pjrj polar `ompraklar `ðmo as ac pro`aso la
trjfjdo. Ak asta `jso vjmos j trjfjdjr `ok uk ra`uarlo trjumêti`o ak ac qua astêk
impci`jljs pjrtas ikgjkticas `ok ukj liso`ij`iðk molarjlj aktra cjs ^A y cj ^JK. As
op`iokjc ac uso la astimucj`iðk ficjtarjc pjrj j`tivjr ac pro`aso, paro pjrj asto bjy qua
takar cj gormj`iðk jla`ujlj ak AMLV o polamos sofraj`tivjr y trjumjtizjr jc pj`iakta.

\4 ¿Bjs vuacto j ofsasiokjrta `ok tu jspa`to gísi`o?

@4 Ba ilo jc eimkjsio y ba vuacto j `i`cjrma porqua ma vao

612

lamjsijlo lacejlo y léfic.

\4 ¿Yj sjfas qua cos lamês ko ta vamos jsí?
@4 Mi mjlra, mi kovij, tô tjmfiék ma la`ís qua astoy muy guarta
paro yo ko pualo ladjr la varma paquaúo.
\4 @ujklo piaksjs ak qua ta vas paquaúo ¿lðkla siaktas cj
saksj`iðk ak ac `uarpo la mjcastjr?
@4 Ak ac pa`bo.
\4 Oh. ¿^ualas `arrjr cos odos y saktir asj saksj`iðk ak ac pa`bo
y paksjr qua aras léfic a ir bj`ij jtrês ak ac tiampo j cj primarj
vaz qua saktista jceo jsí?
@4 Ko ma viaka kjlj.
\4 \olos kos bamos saktilo léficas ak jceôk momakto. ^or gjvor

vuacva j iktaktjrco.
@4 Ma viaka `ujklo takíj 5 júos y ak mi fjrrio bjfíj ukos kiúos
la atkij eitjkj y ma jmakjzjfjk `ok paejrma.
\4 ¿\iakas jceôk momakto qua ta siktiarjs aspa`ijcmakta léfic?
¿@ok mialo?
@4 Pí. Qkj vaz ma rofjrok ac racod. Yo ca lida j mi pjlra qua co
bjfíj parlilo porqua si ko ma bufiarj raejújlo por `ofjrla y ko
lagaklarma.
\4 ¿^olríjs imjeikjrta j asa kiúo y var `ðmo sa siakta `ujklo ca
quitjk ac racod?
@4 @ok mu`bo mialo y mês mialo la `omo sa co ifj j `oktjr j
mis pjlras. Arj uk raejco por mi `umpcajúos.
\4 ¿^ualas j`ar`jrta j asa kiúo `ok cos `oko`imiaktos y tu
jspa`to la jlucto j`tujc? @ujklo co bjejs praeôktjca si sjfa
quiék aras.
@4 Li`a qua ko co sjfa.
\4 Lica qua aras éc mismo qua bj `ra`ilo, qua jborj as uk jlucto
y qua as guarta y puala lagaklarsa.
@4 Ko ma `raa.
\4 Lica uk sa`rato qua soco sapêis cos los, jceo qua ko sapj kjlia
mês.

619

@4 Astê muy sorpraklilo. Ko ma astjré vocviaklo co`o ¿varljl?

\4 @omo ta axpciqué jktas as tu imjeikj`iðk. Pok pjrtas la tu
makta qua eujrljk ra`uarlos la j`okta`imiaktos qua pjrj ti
guarok importjktas. ¿^olríjs lagaklar j asa kiúo?
@4 Pí, co astoy bj`iaklo, ba a`bjlo j cos kiúos y ca ba lavuacto ac
racod.
\4 ¿@ðmo sa siakta jborj ac kiúo?
@4 Mu`bo mador, astê mês trjkquico.
\4 Muy fiak. ¿Lðkla ta eustjríj ccavjrco? ¿J tu `jsj j`tujc? ¿J
uk pjrqua? ¿@ok tus pjlras? Co qua tô y éc la`ilêis.
\4 @omo ta axpciqué jktas as tu imjeikj`iðk. Pok pjrtas la tu
makta qua eujrljk ra`uarlos la j`okta`imiaktos qua pjrj ti

guarok
@4 Pí, coimportjktas. ¿^olríjs
astoy bj`iaklo, lagaklar
ba a`bjlo j asa
j cos kiúo?
kiúos y ca ba lavuacto ac
racod.
\4 ¿@ðmo sa siakta jborj ac kiúo?
@4 Mu`bo mador, astê mês trjkquico.
\4 Muy fiak. ¿Lðkla ta eustjríj ccavjrco? ¿J tu `jsj j`tujc? ¿J
uk pjrqua? ¿@ok tus pjlras? Co qua tô y éc la`ilêis.
@4 Li`a qua quiara vakirsa `okmieo j mi `jsj.
\4 Oh, akséújca tu `jsj, uk `ujrto lokla pualj astjr, pualas
ljrca dueuatas…
@4 Pí, astê muy fiak, muy `oktakto.
\4 Oh, laspílata la éc y lica qua siampra qua co ka`asita vjs j
astjr jbí pjrj lagaklarco. @ujklo ra`uarljs co qua o`urrið qua ta
bizo vocvar j `i`cjrta y mj`bj`jrta ak ac eimkjsio. ¿Zué siaktas
jborj?
@4 Ko sé, as muy rjro. Co ra`uarlo `omo jceo sik importjk`ij ko
 sé por qué tuva qua raj``iokjr la asj mjkarj. Yo takeo guarzj
pjrj akgraktjrma j cjs `osjs.
\4 ^arga`to, quizês ak ac pjsjlo ta saktista grêeic y `ok mialo y
ka`asitjfjs saktirta mês guarta, paro jborj ko tiaka kikeôk
saktilo, sok mês importjktas cjs barrjmiaktjs iktaca`tujcas qua

67>

cjs gísi`js.
@4 Pí, jborj co vao ligarakta. ¡Zué `urioso!

VAPQMAK
\olos kj`amos `ok ukj proerjmj`iðk amo`iokjc fêsi`j, astjs sa pualak rasumir ak
co qua `oko`amos `omo –sistamjs la j``iðk”, iklispaksjfcas pjrj sofravivir cos la
jpaeo (`ar`jkíj j cos `uiljloras) y lagaksj (racj`iokjlos `ok ac fiakastjr y cj
suparvivak`ij.
@jlj vaz qua bjyj ukj j`tivj`iðk amo`iokjc pcj`aktarj o lasjerjljfca kuastrj makta
eujrljrê mamorij amo`iokjc lac avakto, `raêklosa co qua `oko`amos `omo pjrtas
amo`iokjcas qua astjrêk akgo`jljs ak cjs racj`iokas `ok cos lamês y otrjs qua astjrêk ak
cj avitj`iðk lac mjcastjr. Pi cjs axpariak`ijs sok ax`asivjs pjrj cj `jpj`iljl lac kiúo o
lac jlucto, astjs pjrtas qualjrêk liso`ijljs y ak `jsos axtramos taklrêk sus propios
ra`uarlos, saksj`iokas, at`.
Ac molaco liso`ijtivo as uk `oktikuo qua vj lasla liso`ij`iokas cavas lokla cj
parsokj as `oks`iakta la tolo co qua ca pjsð y sus pjrtas astêk oriaktjljs ak ac prasakta,
bjstj `jsos muy erjvas lokla cjs pjrtas sok `ompcatjmakta jutðkomjs y vivak toljvíj
ak ac momakto lac trjumj. J kivac paljeðei`o y pjrj gj`icitjr
gj `icitjr su ilaktigi`j`iðk polamos
uticizjr matêgorjs y las`rip`iokas qua pualjk jyuljr j gj`icitjr ac ra`oko`imiakto la
astjs pjrtas y ac `oksieuiakta trjfjdo `ok astjs.

Ac trjfjdo tarjpéuti`o `oksistirê ak ir ra`oko`iaklo astjs pjrtas a ir trjfjdjklo `ok cjs

gofijs aktra astjs y acamaktos axtarkos j cj parsokj. ^jrj ir parmitiaklo qua po`o j po`o
ac pj`iakta saj `oks`iakta la su muklo iktarko y takiaklo axpariak`ijs rapjrjlorjs
pualj ir coerjklo qua astjs pjrtas sa vjyjk iktaerjklo ak cj parsokjciljl, bjstj qua
toljs asték oriaktjljs ak ac prasakta y pualj takar saksj`iðk la `oktroc sofra sus
amo`iokas.
 67:

\é`ki`js la astjficizj`iðk y racjdj`iðk

:0
Cj ôki`j ikgormj`iðk
ikgormj`iðk qua takamos as ikgormj`iðk j`ar`j lac pjsjlo miaktrjs qqua
ua cj
ôki`j ikgormj`iðk qua as importjkta as cj racj`iokjlj `ok ac guturo.
^. @rittaklak

Pbopakbjuar, ac eakijc gicðsogo jcamêk yj pcjktajfj `uastiokas

ak ac sieco RIR qua ampazjmos j jpci`jr ak cj psi`ocoeíj
`oktamporêkaj lac sieco RRI. Asta pcjktað qua cos jkimjcas soco
pualak vivir ak ac prasakta miaktrjs qua cos saras bumjkos
pualak pcjkigi`jr ac guturo o ra`orljr ac pjsjlo j vocuktjl. Ac
gicðsogo li`a4
«… `ok`ala jc bomfra jquac lis`arkimiakto qua listikeua
jfsocutjmakta su `ok`iak`ij la cj la cos jkimjcas, y por cj `ujc
tolo su paraerikjda sofra cj tiarrj jpjra`a tjk ligarakta lac la
sus barmjkos irrj`iokjcas. Éc cos suparj por ieujc ak polar y ak
sugrimiakto. Accos vivak soco ak ac prasakta8 éc, j cj vaz, ak ac
guturo y ak ac pjsjlo. Accos sjtisgj`ak cj ka`asiljl momaktêkaj8
éc mirj por su guturo, jc sarvi`io lac `ujc ikvaktj cjs
ikstitu`iokas mês jrtigi`iosjs, y, mês jôk, sa prao`upj por ac
tiampo qua ko polrê vivir. Accos vivak aktraejlos por `ompcato j
cj imprasiðk lac momakto, j cj j``iðk la motivo iktuitivo8 j éc co
latarmikjk `ok`aptos jfstrj`tos iklapakliaktas lac prasakta.
^or aso poka ak prê`ti`j pcjkas malitjlos u ofrj saeôk
mêximjs, sik `oksilarjr su aktorko ki cjs imprasiokas
 j``ilaktjcas lac momakto Pbopakbjuar…¸ (6>:0) pêe 05.

Cos rjseos avocutivos qua listikeuak j cos saras bumjkos kos bjk parmitilo `ocokizjr
tolo ac pcjkatj paro bamos pjejlo uk pra`io4 cj jksialjl. @omo ba axpci`jlo j co cjreo

676

lac cifro, as uk síktomj la jcartj qua kuastro `arafro iktarpratj la gormj arrðkaj
provo`jklo ligaraktas raj``iokas qua prolu`ak mu`bo sugrimiakto y mjcastjr. Ak ac
trjfjdo tarjpéuti`o avjcujmos y trjfjdjmos pjrj jyuljr jc pj`iakta j aktaklarsa mador, j
`oko`ar `uêc as ac orieak la su profcamj y `ðmo `jmfijr cos paksjmiaktos y cjs
amo`iokas.
As muy importjkta polar aksaújr astrjtaeijs qua jyulak j astjficizjrsa y ralu`ir ac
mjcastjr, astjs té`ki`js sa pualak usjr lasla ac primar momakto `omo tjrajs ak cj
`oksuctj o pjrj trjfjdjrcjs ak cj vilj lijrij. Pi ac pj`iakta sa siakta muy ikastjfca, bjfrê
qua ralu`ir cj jksialjl co sugi`iakta pjrj qua pualj ampazjr j saktir qua puala `oktrocjr
sus amo`iokas y paksjmiaktos y pualj jpci`jr co jpraklilo.
Ak asta `jpítuco axpci`o tras té`ki`js qua `oksilaro muy ôticas pjrj trjfjdjr `ok cj
jksialjl y tjmfiék `ðmo uticizjr cos ra`ursos qua ac pj`iakta posaa pjrj polar ragorzjr
sus puktos guartas y jyuljrca j saktirsa ak `oktroc.

MIKLGQCKAPP
Miklguckass o `oks`iak`ij pcakj as ukj té`ki`j psi`ocðei`j qua fafa la cjs racieiokas
oriaktjcas `omo ac tjoísmo o ac fulismo. Ax`alaríj ac `oktakilo la asta cifro axpci`jr ak
latjcca tolo co racj`iokjlo `ok astj té`ki`j, saríj uk –astjlo la `ok`iak`ij qua impci`j
prastjr jtak`iðk j cj axpariak`ij lac momakto (Lilokkj, 6>::). Asta `ok`apto sa
liviliríj ak vjrios `ok`aptos j lasjrroccjr4

• Wivir ac prasakta

• Ko duzejr
• J`aptj`iðk
• Jkucjr ac picoto jutomêti`o maktjc

WIWIV AC ^VAPAK\A
Astj as cj `jusj prik`ipjc la cj jksialjl ak cos saras bumjkos, si fiak polar ra`orljr
ac pjsjlo j vocuktjl y polar paksjr ak ac guturo pjrj polar pcjkigi`jr kos bj ccavjlo j cj
`umfra la cj avocu`iðk si co bj`amos la ukj gormj kaejtivj sa `okviarta ak ukj guakta
la locor y sugrimiakto. Pi paksjmos ak ac guturo la gormj kaejtivj taklramos mialo y si
co bj`amos sofra ac pjsjlo la gormj kaejtivj taklramos `ucpj.

670

Gieurj :0.:. Ac sar bumjko as ac ôki`o jkimjc qua puala ir `ok su paksjmiakto jc guturo o jc pjsjlo j
vocuktjl, `ujklo co bj`a la gormj kaejtivj puala par`ifirsa `omo `ucpj o `omo mialo.

^aksjr la gormj jfstrj`tj co puala coerjr ac sar bumjko erj`ijs jc lasjrrocco la cjs
êrajs `orti`jcas, paro `omo vimos ak ac `jpítuco los, cj jmíeljcj ko ligarak`ij uk
paciero rajc la uko imjeikjrio. @ujklo paksjmos ak ac guturo o ac pjsjlo la gormj
kaejtivj sa j`tivjrêk cos `ir`uitos `arafrjcas racj`iokjlos `ok cj jcartj y kuastro `uarpo
saktirê jksialjl `ok ac `oksieuiakta mjcastjr jso`ijlo. Astj vj j sar ukj la cjs
prik`ipjcas guaktas la sugrimiakto la kuastros pj`iaktas, ac paksjr la gormj ofsasivj
sofra jquacco qua o`urrið y sofra co qua polríj o`urrir. @ujklo sa piaksj ak ac prasakta
ax`cusivjmakta ko puala axistir cj jksialjl (Pjpocshy, 6>><).
Cjs tarjpijs la miklguckass y cjs la j`aptj`iðk y `ompromiso (Bjyas & `oc, 6>:<)
iksistak mu`bo (ak mi opikiðk la gormj muy j`artjlj) ak vivir y paksjr soco ak ac
prasakta. Ac profcamj as qua si ukj parsokj sugra uk trjumj su makta qualjrê `okeacjlj
ak co qua o`urrið y por mu`bo qua co iktakta ko polrê ladjr la sugrir por co qua o`urrið y
`ok mialo porqua vuacvj j pjsjr (Barmjk, 6>:1). As muy importjkta rasocvar cos
trjumjs jktas la polar jpci`jr cjs té`ki`js pjrj `aktrjrsa ak ac prasakta. Ak mi opikiðk
cj té`ki`j mês agi`jz pjrj coerjr asto as ac AMLV. Qkj vaz rasuacto ac trjumj ko bjfrê
kikeôk profcamj pjrj polar trjfjdjr cj `ok`iak`ij lac prasakta.
^jrj coerjr asto polamos uticizjr té`ki`js la pjrjlj lac paksjmiakto o uticizjr ofdatos
qua jyulak j cos pj`iaktas j ra`orljr `aktrjrsa ak ac prasakta. Qk adampco saríj4
Wivir ak ac prasakta (ukj vaz qua ac pj`iakta astê prapjrjlo) as jceo jfsocutjmakta
ka`asjrio pjrj polar acimikjr cj jksialjl, ukj vaz qua sa vj `oksieuiaklo cos pj`iaktas
irêk siktiaklo qua ra`uparjk ac `oktroc la su makta y la sus viljs.

67<

\4 Yj sé qua ko pualas ladjr la prao`upjrta sofra `osjs qua

polríjk o`urrir ak ac guturo. ^aro ma eustjríj qua iktaktjrjs
`aktrjrta ak ac prasakta, ak ac jquí y jborj.
@4 As muy ligí`ic.
\4 Pé qua as ligí`ic, paro co vjmos j bj`ar po`o j po`o. @jlj vaz
qua ta vakej uk paksjmiakto sofra jceo lac pjsjlo o lac guturo
pjrj tu paksjmiakto y vuacva j trjar cj makta jc jquí y jborj.
^ualas to`jr tu piac u ofsarvjr cj ropj qua ccavjs puastj.
@ujcquiar `osj qua ta jyula j vocvar jc jquí y jborj.
@4 ^aro mu`bjs va`as takeo qua paksjr ak `osjs lac guturo, `ðmo
pcjkigi`jr ukjs vj`j`iokas o ra`orljr `osjs qua
qua bi`a ak ac pjsjlo.
¿@ðmo co bjeo?
\4 ^ualas bj`arco paro la ukj gormj positivj sik mialo,
pcjkigi`js tus vj`j`iokas a ikmalijtjmakta vuacvas
vuacvas jc prasakta.
@4 Oh, jborj co aktiaklo. Co bjeo tolos cos líjs.
\4 Co bj`as `okstjktamakta. Jc prik`ipio ta `ostjrê trjfjdo paro
as ukj eimkjsij maktjc y `ujklo co vjyjs prj`ti`jklo polrês
tarmikjr bj`iékloco la gormj jutomêti`j.

KO DQTEJV

Qkj vaz mês lafilo j kuastrj jrquita`turj y gisiocoeíj `arafrjc ac sar bumjko as ac
ôki`o jkimjc `jpjz la bj`ar dui`ios la vjcor y la j`tujr saeôk la`isiokas. Ak pjcjfrjs
la Ortaej y Ejssat ac –bomfra as uk jkimjc ofciejlo j tomjr la`isiokas”. J va`as cjs
la`isiokas pualak sar j`artjljs o aquivo`jljs `ok ac `oksieuiakta jcivio o `oktakto, o
jksialjl y sugrimiakto.
Bj`ar dui`ios `okstjktas sofra co qua bj`ak cos lamês o kosotros mismos ccavj j
ik`ramaktjr cos kivacas la jcartj la cj jmíeljcj (ik`oks`iakta) y `oksieuiaktamakta j cj
jpjri`iðk la cj jksialjl. Ofvijmakta as ka`asjrio bj`ar dui`ios la vjcoras y tomjr
la`isiokas pjrj polar vivir, paro ukj vaz mês lafo iksistir qua ko as pjtocðei`o co qua
sa bj`a siko `ðmo sa bj`a.
Cjs parsokjs qua vivak `ok `ucpj y vareóakzj (y por `oksieuiakta `ok mialo) co
bj`ak porqua `okstjktamakta sa astêk duzejklo la gormj kaejtivj. Bj`arcas var `ðmo

671

bj`ak asta pro`aso y jyuljrcas j `jmfijrco tjmfiék puala jyuljrcas mu`bo j saktirsa
mu`bo mador, `ok makos paksjmiaktos kaejtivos, amo`iokjcmakta mês astjfcas y `ok
makos jksialjl.
Qk adampco polríj sar4

\4 Ko sé si ta bjs ljlo `uaktj la co `ríti`o qua aras `oktieo. Y ko

sé si tjmfiék `ok cos lamês.
@4 Ko, soco soy `ríti`o `okmieo mismo8 ma duzeo siampra muy
lurjmakta.
\4 ¿Y qué ejkjs `ok aso?
@4 Kjlj. ^aro ko pualo avitjrco.

\4 Ma praeukto si jceuiak ak tu pjsjlo arj jsí la `ríti`o `oktieo.

@4 Pí, mi mjlra. Kuk`j ca pjra`íj fiak kjlj la co qua yo bj`íj.
\4 ¿Y aso ta eustjfj?
@4 ¡Zué vj! Co olijfj y co sieo olijklo.
\4 Zuizês bjs jpraklilo j bjfcjrta `omo ta bjfcjfj tu mjlra.
¿Ko `raas qua bj ccaejlo ac momakto la `jmfijrco?
@4 Ma ak`jktjríj, paro ko sé `ðmo bj`arco.
\4 Pimpcamakta `jlj vaz qua as`u`bas asj voz `riti`jklo, pêrjcj.
Imjeíkjta qua ca bjfcjrjs jsí j otrj parsokj. Axparimaktj `ðmo
sa saktiríj. Jc prik`ipio ta `ostjrê trjfjdo paro po`o j po`o varês
`ðmo rasuctj mês gê`ic bjstj qua pualjs `jmfijrco lac tolo.

J@A^\J@IÐK
J`aptjr jceo as co `oktrjrio la rasiekjrsa. J`aptjr siekigi`j qua si jceo ko ma eustj
pokeo tolj mi akareíj ak trjtjr la `jmfijrco. Vasiekjrsa siekigi`j qua si jceo ko ma
eustj pokeo mu`bj akareíj ak akgjljrma y soco ma qualj ukj po`j pjrj polar
`jmfijrco.
Astj as otrj la cjs `uastiokas ak cjs qua kos ligarak`ijmos la cos jkimjcas, astos soco
pualak j`aptjr, ko pualak `oktrocjr `omo bj`amos cos saras bumjkos (ak ac saktilo la
grustrjrsa porqua cjs `osjs ko bjyjk silo la otrj mjkarj). Ofvijmakta j cos jkimjcas cas

677

o`urrak mu`bjs `osjs qua ko cas eustjk paro jpraklak j vivir `ok accjs y trjtjk la
`jmfijrcjs sik grustrj`iðk.
Cos saras bumjkos `jlj vaz qua sa akgjljk o grustrjk bj`ak qua ac `arafro amo`iokjc
par`ifj ukj jcartj `ok ac `oksieuiakta ma`jkismo la j`tivj`iðk lac mialo y cj jksialjl.
Asto ko siekigi`j qua uko lafj astjr siampra somatiéklosa o j`omolêklosa, quiara
la`ir qua lafamos uticizjr tolj kuastrj akareíj ak `jmfijrco paro sik mjcastjr ki
jksialjl. Li`a uk viado provarfio `biko « Pi ko pualas `jmfijrco ¿por qué ta akgjljs?
si pualas `jmfijrco ¿por qué ta akgjljs?¸

\4 ^jra`as grustrjlo a imjeiko qua asto ta lafa provo`jr mu`bo

mjcastjr.
@4 Pí, astoy bjrto la ko coerjr kjlj la co qua ma propokeo. Yj
ko takeo ejkjs la bj`ar kjlj.
\4 Zuizês si pusiarjs mês akareíj ak o`upjrta y makos ak
prao`upjrta cjs `osjs iríjk mador.
@4 Paeuro qua sí. ^aro ko sé `ðmo bj`arco.
\4 Ejstjs mu`bj akareíj ak cjmaktjrta y quadjrta. ^ruafj
primaro j bj`ar primaro cj `osj mês sak`iccj y po`o j po`o irês
bj`iaklo `osjs mês `ompci`jljs. ^aro sofra tolo ko ejstas kjlj
la akareíj ak cjmaktjrta o akgjljrta.
@4 Oh co iktaktjré.
\4 \a ra`omiaklo qua ko co iktaktas, porqua jbí ccavjs impcí`ito
uk posifca grj`jso. Pimpcamakta bjzco.
@4 Oh, jsí co bjré.

ZQI\JV AC ^ICO\O JQ\OMÊ\I@O

 Bamos visto `ðmo kuastro `arafro tiakla j rapatir paksjmiaktos, amo`iokas o
j``iokas `omo gormj la polar usjr mador cos ra`ursos y polar takar lispokifca akareíj
pjrj usjrcj ak mês jsuktos. Astj mamorij ik`oks`iakta cj ccjmjmos impcí`itj y mês
`ok`ratjmakta –jutomêti`j o pro`alimaktjc”. Y rasuctj muy ôtic y ka`asjrij pjrj polar
sofravivir. ^aro j va`as, `ujklo j`tôj la gormj kaejtivj sa puala `okvartir ak kuastro

675

mjyor akamieo.
Ak mu`bjs o`jsiokas vjmos j takar qua pjrjr cos pro`asos qua bj`amos y ragcaxiokjr
sofra co `okvakiakta la kuastrjs j``iokas, paksjmiaktos o amo`iokas, `omo vimos ak ac
`jpítuco 1 as co qua `oko`amos `omo maktjcizj`iðk (Gokjey & Cuytak, 6>:<).
Asta jpjrtjlo astê lira`tjmakta racj`iokjlo `ok cos otros tras, takamos qua jpraklar j
pjrjr kuastro pro`aso jutomêti`o bjfitujc y jpraklar j vivir ak ac prasakta, j`aptjr cj
rajciljl pjrj polar `jmfijrcj8 mador ko bj`ar dui`ios `okstjktas. Jceukos jutoras
tjmfiék ccjmjk j asto gcuir (gcow ak ikecés). (@sihszaktmibjcy, :925). As cj saksj`iðk la
ladjrsa ccavjr por ac momakto y por j`tiviljlas qua lak saksj`iðk la fiakastjr, coero y
pcakitul.

BI^KOPIP Y VACJDJ@IÐK
Bjy muctitul la té`ki`js la racjdj`iðk, cj mês `oko`ilj as cj –racjdj`iðk proerasivj la
Dj`ofsok” qua `oksista ak taksiokjr y racjdjr su`asivjmakta uko j uko ligaraktas
môs`ucos lac `uarpo pjrj ir coerjklo ukj racjdj`iðk proguklj. Ak mi opikiðk tiaka ac
ik`okvakiakta la qua as gjrrjeosj y ccavj mu`bo tiampo su ada`u`iðk.
Otrj té`ki`j muy ra`omakljlj as cj –malitj`iðk” qua bj lamostrjlo takar môctipcas
vaktjdjs j kivac gísi`o y maktjc (Lilokkj, 6>::, Bjyas & `oc, 6>:<). Ac ik`okvakiakta
qua pcjktaj as qua j cos pj`iaktas cas `uastj mu`bo trjfjdo ladjr cj makta ak fcjk`o, y jc
iktaktjrco sa vak gra`uaktamakta jsjctjlos por paksjmiaktos la mjcastjr y jksialjl. Cj
malitj`iðk as ra`omakljfca soco `ujklo cos pj`iaktas sa ak`uaktrak `ok muy po`j o
kikeukj jksialjl, rasuctj muy ôtic (aspa`ijcmakta `omfikjlj `ok adar`i`ios la yoej)
`omo mjktakimiakto pjrj avitjr ra`jíljs.
Ak mi opikiðk cj bipkosis (y cj jutobipkosis) jc euijr j cos pj`iaktas `ok sueastiokas
sofra co qua lafak paksjr y `ðmo j`tujr o saktirsa, cas as mu`bo mês ligí`ic paksjr ak
sus profcamjs y ac astjlo la racjdj`iðk as mu`bo mês proguklo. Importjkta4 Ko sa
lafa bj`ar ukj racjdj`iðk muy rêpilj j parsokjs `ok mu`bj jksialjl o jc iktaktjr
racjdjrsa lamjsijlo rêpilo pualak ko `oktrocjr cj raspirj`iðk o sus saksj`iokas y
sugrir uk jtjqua la pêki`o.
 Cj jutobipkosis as ukj té`ki`j la racjdj`iðk ak cj qua sa aksaúj jc pj`iakta j racjdjrsa
co mês rêpilo posifca, bjy mu`bjs té`ki`js la jutobipkosis (Aimar, 6>>0). Yo voy j
raprolu`ir jquí cj qua por su agi`j`ij y gj`iciljl mês ma eustj. Lafa la`irsa
axj`tjmakta `omo co raproluz`o jquí4

672

@iarrj cos odos y ladj cos pêrpjlos las`jksjr, jborj bjz `omo si
quisiarjs jfrir cos odos y ko puliarjs. Aso as… muy fiak, lédjcos
vocvar j las`jksjr y ladj qua asj saksj`iðk la racjx fjda la tus

odos por tolo

cj puktj tu `uarpo
la cos lalos po`o j po`o,
la tus pias. muy laspj`io
Lisgrutj bjstj
la asj ccaejr j
saksj`iðk
lurjkta 0> saeuklos y `ujklo vuacvjs j jfrir cos odos ta
ak`oktrjrês mu`bo mês trjkquico y las`jksjlo.

As importjkta jdustjr ac eékaro la cj kjrrj`iðk jc lac pj`iakta (bomfra o mudar). Qkj

vaz ba`bo `ok kuastrj voz aksaújramos jc pj`iakta j bj`arco soco bjstj qua pualj
rapatirco sik asguarzo. Pa ra`omiaklj bj`arco ak `ujcquiar momakto qua ca jpataz`j

`omo gormj rêpilj y sak`iccj la racjdj`iðk.

Cj bipkosis as ukj té`ki`j jk`astrjc la racjdj`iðk ak cj qua sa racjdj jc pj`iakta co mês
posifca y sa ca rajcizjk sueastiokas
sueastiokas qua pualjk jyuljrca j `jmfijr ligaraktas jsjspa`tos
pa`tos la
su parsokjciljl jlamês la lismikuir cj jksialjl. Bjy los tipos la bipkosis
prik`ipjcmakta.

Bipkosis kjturjcistj o Ari`hsokijkj4 Ko uticizj iklu``iokas siko qua uticizj cj

`omuki`j`iðk ko varfjc lac pj`iakta, matêgorjs o símfocos `omo gormj la jyuljr jc
pj`iakta j racjdjrsa. Cos lagaksoras la astj té`ki`j lagiaklak qua ac pj`iakta usjrê co
qua oiej la gormj ik`oks`iakta pjrj polar `jmfijr co qua ka`asita. Qk adampco la
iklu``iðk Ari`hsokijkj saríj4

J malilj qua vjs as`u`bjklo mi voz y vjs siktiaklo `ðmo tu

`uarpo sa j`omolj j cj posturj, ma praeukto si bjfrês la`ililo
yj si pragiaras bj`ar ukj racjdj`iðk proguklj o ukj ciearj (=
té`ki`j la lofca vík`uco) o quizês bjs la`ililo ko racjdjrta ak
 jfsocuto (=té`ki`j la `okgusiðk) paro astoy saeuro la qua tu
ik`oks`iakta yj sjfrê co qua lafa bj`ar y yj astê bj`iaklo cos
`jmfios ka`asjrios pjrj jyuljrta j `jmfijr aso qua ta prao`upj
o quizês simpcamakta astê parmitiaklo racjdjrta pjrj polar
imjeikjrta qua ta vas j ti mismo lasla guarj (=té`ki`j la
liso`ij`iðk) y paksjrês qué `oksado ca ljríjs j uk jmieo qua

679

astuviarj pjsjklo por ukj situj`iðk pjra`ilj j cj tuyj (=té`ki`j

la listjk`ijmiakto) y si ca sjciarj fiak ac `oksado qua ca bjs ljlo
qué fiak sa saktiríj la var `ðmo sa siakta mador (té`ki`j la
proto`oco la guturo).

Bipkosis `cêsi`j4 Astj pcjktaj tras gjsas ligarak`ijljs j cj borj la bj`ar cj racjdj`iðk.
• Iklu``iðk
• ^roguklizj`iðk
• Pueastiðk
• @iarra

Cj iklu``iðk as ukj té`ki`j astêkljr qua jyulj j jc pj`iakta j racjdjrsa

progukljmakta, j mí cj qua mês ma eustj as cj –iklu``iðk
–iklu``iðk la Acmjk”.

Mirj mi mjko gidjmakta. Vaspirj co mês progukljmakta qua

pualjs, `okték ac jciakto.
Jborj ladj sjcir ac jira caktjmakta y va ladjklo qua tus odos sa
`iarrak.
Jborj pok aspa`ijc jtak`iðk ak tus pêrpjlos. ^ualas racjdjr tus
pêrpjlos tjkto qua ko quarrêk jfrirsa. Qkj vaz qua bjyjs ba`bo
asto, mjktakta ak asa astjlo la racjdj`iðk. Warigi`j qua tus
pêrpjlos, aga`tivjmakta ko quiarak jfrirsa. Fiak, jborj racêdjta
mês progukljmakta.
Jborj ladj qua asj saksj`iðk qua siaktas ak tus pêrpjlos ra`orrj
tolo tu `uarpo lasla cj pjrta suparior la tu `jfazj bjstj cj puktj
la cos lalos la tus pias, `omo si ccaejrj j ukj racjdj`iðk liaz
 va`as mês proguklj.
Fiak8 jborj iramos j ukj racjdj`iðk mês proguklj. Woy j `oktjr
la 0 bj`ij jtrês y `ujklo ccaeua jc `aro ta paliré qua jfrjs tus
odos y vuacvjs j `arrjrcos y `ujklo co bjejs ta racjdjrês ac lofca
la co qua astês jborj.
Qkj vaz mês. Woy j `oktjr la 0 bj`ij jtrês y `ujklo ccaeua jc

65>

`aro ta paliré qua jfrjs tus odos y vuacvjs j `arrjrcos y `ujklo co

bjejs ta racjdjrês ac lofca la co qua astês jborj.
Woy j cavjktjr tu mjko y laspués ladjrcj `jar. Ko ma jyulas j
cavjktjrcj, soco ladj qua yo co bjej miaktrjs sieuas muy racjdjlo.
^armita qua yo bjej tolo, fiak, jborj vjmos j proguklizjr astj
racjdj`iðk.
Jborj qua bamos racjdjlo tu `uarpo vjmos j racjdjr tu makta.
^armita qua tu makta sa racjda, tjc `omo tu `uarpo astê racjdjlo.
Laktro la uk momakto voy j palirta qua `uaktas caktj y
trjkquicjmakta, `omakzjklo `ok ac kômaro uko. Laspués la
`jlj kômaro ladj qua tu makta lupciqua cj racjdj`iðk. Laspués
la jceukos kômaros (qua ko sarêk mu`bos), sarês `jpjz la racjdjr
tu makta la ukj gormj mês jerjljfca la tjc molo qua cos
kômaros irêk lasvjka`iéklosa, lasvjka`iéklosa,
lasvjka`iéklosa bjstj qua lasjpjraz`jk. Pi co quiaras co pualas
bj`ar gê`icmakta. @ujklo cos kômaros sa bjyjk ilo, cavjktjrês ac
lalo íkli`a la cj mjko lara`bj, pjrj bj`arma sjfar qua sa bjk
ilo… (\u pj`iakta li`a4 uko) sujvamakta… (\u pj`iakta li`a4
los) jborj, lupci`j tu racjdj`iðk maktjc). (Cuaeo li4 tras y jsí
`oksa`utivjmakta) Jborj, ladj qua cos kômaros sa vjyjk cados tjc
y `omo tu racjdj`iðk y tu makta co astê bj`iaklo (`ujtro) lupci`j
tu racjdj`iðk maktjc, bjstj qua sa lasvjkaz`jk, lasvjkaz`jk,
lasvjkaz`jk. @ujklo cos kômaros sa lasvjkaz`jk li –fiak
ba`bo, va mês proguklo”.

Cj proguklizj`iðk4 Qkj vaz gikjcizjlj cj iklu``iðk sa puala proguklizjr ak ac astjlo

la trjk`a usjklo ligaraktas té`ki`js, cj mês usjlj por mí as cj la cj as`jcarj. Zua
`oksista ak4
 Jborj, miaktrjs parmjka`as progukljmakta racjdjlo, imjeikj qua ta ak`uaktrjs
ak co jcto la ukj as`jcarj la siata as`jcokas. Cj as`jcarj ta vj j `oklu`ir j uk
cuejr trjkquico y racjdjlo, `okgorma cj vjyjs fjdjklo pacljúo j pacljúo, tu
astjlo la somkocak`ij la jerjljfca pasjlaz y racjdj`iðk vj j ir
iktaksigi`êklosa, gikjcmakta `ujklo ccaeuas jfjdo… @ujklo pisas ac ôctimo

65:

as`jcðk, astjrês mês `oka`tjlo j tu propio iktarior, ak uk astjlo la trjk`a mês

proguklo, iktakso y jerjljfca. Wisujcizjs jborj cos pacljúos la cj as`jcarj qua
vjs j las`aklar miaktrjs parmjka`as mês progukljmakta racjdjlo y lormilo,
ko as ka`asjrio qua visujci`as tolj cj as`jcarj, fjstj `ok qua vajs ak tu makta ac
as`jcðk qua ta lispokas j pisjr, imjeikj jborj qua cavjktjs ac pia y jborj pisjs
ac pacljúo kômaro siata, ta sumareas ak uk suaúo mês proguklo, pualas saktir cj
pasjlaz y cj somkocak`ij qua sa axtiakla por tu `uarpo y por tu makta, cavjktjs
la kuavo ac pia y pisjs ac as`jcðk kômaro sais, suaúo mês proguklo a iktakso,
`jlj as`jcðk ta ccavj mês `ar`j la tu propio iktarior y mês jcadjlo la cj rajciljl
axtarior qua `jra`a la importjk`ij, por aso lasajs saeuir las`akliaklo cj
as`jcarj…”. Pa saeuiríj jsí bjstj ccaejr jc as`jcðk kômaro `aro.
Cj sueastiðk4 Asta as ac taxto mês importjkta lokla uticizjramos euiokas qua
polramos bj`ar jktas la cj sasiðk o fiak astêkljr ak guk`iðk la cj profcamêti`j lac
pj`iakta. As importjkta pjrj qua cjs sueastiokas takejk mês aga`to qua asté co mês
racjdjlo posifca. Qk adampco polríj sar4
Wjs j imjeikjr uk guturo ak ac qua ac profcamj qua ta bj trjílo jquí sa bj
rasuacto `ompcatjmakta a imjeikjs cj `jrj la sorprasj la cjs parsokjs qua
quiaras jc sjfar qua ta bjs `okvartilo ak ukj parsokj kuavj. Ko políjs imjeikjr
qua ifj j ccaejr asa momakto ki co gê`ic qua ta bj rasuctjlo. Jtrês qualjrok
toljs cjs prao`upj`iokas y tolos cos siksjforas, aso qua vivista ta bj jyuljlo j
ljrta `uaktj mu`bo mador la co qua quiaras. \a axtrjúj tolo aso qua pjsð `omo
si ca bufiarj su`alilo j ukj parsokj listiktj, `omo si tolo aso ca bufiarj
o`urrilo j jceuiak ligarakta bj`a mu`bo tiampo. La ba`bo vjs j polar lisgrutjr
la astj saksj`iðk la `jcmj y `oktroc lurjkta cos prðximos mikutos, borjs, líjs.
pjrj polar saktir qua tolo guk`iokj mu`bo
mu`bo mador.
@iarra4 As ac momakto gikjc la cj bipkosis, sa lafa bj`ar la ukj gormj pjusjlj y
po`o j po`o pjrj qua ac pj`iakta sa j`omola jc ritmo qua ca saj mês `okvakiakta, por
adampco4
 Jborj
mês ta vjs j ir moviaklo
jpataz`jk po`oqua
y j malilj j po`o cjs pjrtas
ta vjyj lac `uarpo
jpata`iaklo vjs jqua
ir
jfriaklo cos odos y vjs j ladjr qua toljs cjs sueastiokas qua bjs
oílo gormak pjrta la tu `uarpo, la tu makta y la tu aspíritu.

656

Ak mi prê`ti`j tarjpéuti`j siampra erjfo cjs sasiokas y cjs akvío postariormakta jc

mðvic lac pj`iakta pjrj qua pualj oírcjs ak su `jsj siampra qua quiarj. @ok aso `oksieo
tras ofdativos4
j. \iaka ukj barrjmiaktj pjrj polar racjdjrsa guarj la cj `oksuctj.
f. Pa siakta j`ompjújlo y `okgortjlo por cj voz la cj bipkosis, as `omo si ac
tarjpautj ca sieuiarj j`ompjújklo aktra cjs `oksuctjs.
`. ^armita qua cos maksjdas qua quiaro trjksmitir sajk as`u`bjlos mu`bjs va`as y
por tjkto pualjk pakatrjr mês progukljmakta ak su su makta.

VA@QVPOP LA AP\JFICITJ@IÐK

^jrj jyuljr
jksialjl j cosuticizjr
polamos pj`iaktas j saktirsa
té`ki`js mador y polar
la astjficizj`iðk tocarjr mador
qua jyulak ac mjcastjr
jc pj`iakta j takar yukj
cj
saksj`iðk la `oktroc sofra sus amo`iokas, paksjmiaktos y saksj`iokas. Jceukjs pualak
sar4
@oktroc la cj raspirj`iðk
Cj raspirj`iðk as ac euíj la kuastrj makta, asto as jceo `oko`ilo por tolos cos
prj`ti`jktas la malitj`iðk y yoej la tolo ac muklo. Pi cj raspirj`iðk
raspirj`iðk sa j`acarj cj makta
sa jeitj ak `jmfio `ujklo cj raspirj`iðk as trjkquicj cj makta sa sarakj.
@ujklo bjy uk paciero (y por co tjkto takamos jksialjl) kuastro `arafro mjklj
ðrlakas jc `uarpo pjrj qua sa movici`a ak posi`iðk cu`bj-builj (`omo vimos ak ac
`jpítuco los jukqua ac paciero ko saj rajc) y aktra otrjs `osjs sa prolu`a ukj
biparvakticj`iðk pjrj ccavjr mês oxíeako j cos ligaraktas ðrejkos lac `uarpo (Pjpocshy,
6>><).
Astj biparvakticj`iðk, jc ko bjfar ukj lamjklj rajc la oxíeako axtrj, provo`j uk
jumakto lac jkbílrilo `jrfðki`o ak sjkera, co qua sa `oko`a `omo bipo`jpkij. (Morako
& Mjrtík, 6>>5), `ok cj `oksieuiakta jc`jcosis la cj sjkera. Cos síktomjs qua sa
provo`jk `ujklo o`urra asto sok4

• \jqui`jrlijs.
• Paksj`iðk la jboeo, gjctj ac jira.
• Paksj`iðk la mjrao.

650

• Paksj`iðk la morir por ikgjrto o jsgixij.

• Paksj`iðk la vocvarsa co`o.

Ac erjlo la mjcastjr vj j vjrijr lasla cava, ak ac `jso la ukj jksialjl molarjlj bjstj
axtramo ak parsokjs qua sugrak jtjquas la pêki`o. La ba`bo, cos ikliviluos qua tiakak
jtjquas la pêki`o suacak j`jfjr ak ureak`ijs porqua piaksjk qua bjk sugrilo uk ikgjrto
la mio`jrlio. @ujklo asto o`urra, aca c lijekðsti`o as jksialjl.
As muy importjkta axpci`jr tolo asto `ok mu`bj `cjriljl j cos pj`iaktas pjrj qua
`okoz`jk qué cas o`urra y qua ak kikeôk `jso por lasjerjljfcas qua sajk cos síktomjs
vjk j sugrir uk jtjqua jc `orjzðk ki sa vjk j morir.
^jrj polar jyuljrcas j `oktrocjr cj raspirj`iðk ak `jso la uk jtjqua la jksialjl o la
pêki`o bjy uk adar`i`io muy sak`icco
sak`icco paro axtramjljmakta ôtic. Bjy qua prj`ti`jrco ak cj
`oksuctj `ok ac pj`iakta vjrijs va`as bjstj qua pualj bj`arco soco. Ac adar`i`io
`oksistiríj ak4

@omo ta ba axpci`jlo, tô mismo, jc ko polar raspirjr fiak ta

provo`js cos síktomjs la jsgixij. @ujklo siaktjs qua ta gjctj ac
jira vjs j jeujktjr cj raspirj`iðk 1 saeuklos y laspués vjs j
axpirjr muy laspj`io por cj fo`j y j ikspirjr fravamakta por cj
kjriz y vuacvas j jeujktjr cj raspirj`iðk 1 saeuklos. Wjmos j
bj`arco duktos4 \omj jira por cj kjriz, jeujktjmos cj raspirj`iðk.
@oktjmos4 Qko, los, tras, `ujtro y `ik`o. Muy fiak. Axpirjmos
muy laspj`io por cj fo`j y tomjmos jira por cj kjriz. @oktjmos4
uko, los, tras, `ujtro, `ik`o.

As importjkta axpci`jrcas qua asta adar`i`io sarê muy ligí`ic la bj`ar `ujklo asték ak
pcakj `risis y qua as importjkta qua co bjejk ak `ujkto ampia`ak j saktir cos síktomjs
la mjcastjr. As muy `okvakiakta prj`ti`jrco vjrijs va`as lurjkta ac líj pjrj polar
prj`ti`jrco `ok socturj `ujklo bjyj mjcastjr. @ok asta adar`i`io jyuljramos j cos
pj`iaktas j polar `oktrocjr cos síktomjs
síktomjs mu`bo mador y j ljrcas saksj`iðk la `oktroc.
`oktroc.
@borro la cuz4 Astj té`ki`j puala sar ôtic tjkto pjrj ac locor gísi`o `omo ac
amo`iokjc. \jmfiék as uk potak`ijlor la cj akareíj. (Pbjpiro, 6>:0). Pi ta siaktas

65<

jctarjlo, `ok`éktrjta ak asjs amo`iokas/saksj`iokas lasjerjljfcas ak tu `uarpo.

^raeôktjta co sieuiakta4 Pi asj saksj`iðk/amo`iðk tuviarj gormj, ¿`uêc saríj? Pi asj
saksj`iðk/amo`iðk tuviarj tjmjúo, ¿`uêc saríj? Pi asj saksj`iðk/amo`iðk tuviarj `ocor,
¿`uêc saríj? Laspués piaksj `uêc as tu `ocor gjvorito o qué `ocor jso`ijríjs jc fiakastjr.
Imjeikj qua ukj cuz lac `ocor acaeilo aktrj por cj pjrta suparior la tu `jfazj y sa liriea
j asj gormj (saksj`iðk lasjerjljfca) laktro la tu `uarpo. Asj cuz ko sa j`jfj, as
`oktikuj, `omo uk bjz la cuz. Cj cuz sa liriea bj`ij cj gormj, vifrj laktro y jcralalor la
accj. Imjeikj, ¿qué ca o`urra j cj gormj, j su tjmjúo o j su `ocor?

@rajr uk cuejr saeuro4 Astj té`ki`j `oksista ak `rajr uk cuejr saeuro, puala sar rajc
o imjeikjrio, a imjeikjr qua sa astê ak éc. Pa trjtjríj la vivir `ok cj mjyor iktaksiljl
posifca cjs saksj`iokas la fiakastjr y `jcmj jso`ijljs. Qkj vaz qua sa pualj imjeikjr
`ok socturj sa puala bj`ar ak `ujcquiar momakto qua sa takej jksialjl pjrj racjdjrsa.

Cjtj la pikturj4 ^olamos imjeikjr uk ra`uarlo qua kos rasuctj parturfjlor a

imjeikjr qua co pokamos laktro la ukj cjtj la pikturj. Qkj vaz laktro co ramovamos y
vamos `ðmo `jmfij su `ocor y por co tjkto cjs saksj`iokas jso`ijljs (Pbjpiro, 6>:0).
^olamos bj`arco tjmfiék `ok saksj`iokas `orporjcas o `ok situj`iokas qua astamos
viviaklo j`tujcmakta. \é`ki`js pjra`iljs pualak sar imjeikjrkos qua vamos ac ra`uarlo
trjumêti`o ak ukj pjktjccj la `ika y `jmfijmos ac `ocor o cj vaco`iljl la cj pací`ucj.

Aspirjc la amo`iokas4 Astj té`ki`j sa usj pjrj polar j`omoljrsa y trjfjdjr `ok
saksj`iokas lasjerjljfcas. Pa ca pila jc pj`iakta qua imjeika cj saksj`iðk y lðkla cj

siakta.
`oktastaPasa caca praeuktj4 Pi asj saksj`iðk
pila qua imjeika eirjrj
qua eirj ak ¿ak `oktrjrio.
saktilo qué lira``iðk co bjríj?sa@ujklo
Asta adar`i`io puala
rajcizjr toljs cjs va`as ka`asjrijs bjstj `oksaeuir qua lasjpjraz`j o sa jtakôa. La asta
molo ac pj`iakta puala j`omoljrsa j accjs.
@oktakalor la ra`uarlos4 Pa uticizj mu`bo ak cjs sasiokas lokla sa bjk trjfjdjlo
tamjs trjumêti`os o mocastos y ko sa quiara lasastjficizjr jc pj`iakta aktra sasiokas. Pa
ca pila qua `odj tolo co trjfjdjlo asa líj y co pokej ak uk `oktakalor fiak `arrjlo y qua
imjeika qua co jrrodj jc goklo lac mjr y ko sa vocvarê j jfrir bjstj cj prðximj sasiðk.
\jmfiék sa puala la`ir qua ac tarjpautj co puala eujrljr ak su ogi`ikj bjstj cj prðximj
visitj. Co mês importjkta as qua ko vuacvj j jfrirco aktra sasiokas.

@OK@CQPIOKAP
As gukljmaktjc pjrj polar trjfjdjr la gormj saeurj takar ra`ursos la astjficizj`iðk

651

tjkto pjrj qua pualjk trjfjdjrsa lurjkta cj sasiðk, `omo pjrj qua ac pj`iakta pualj
ra`urrir j accos `ujklo ac tarjpautj ko asté prasakta.
Bjy vjrijs té`ki`js qua polamos uticizjr `omo ac miklguckass, qua ik`cuya té`ki`js
pjrj jpraklar j `aktrjr cj makta ak ac prasakta, j`aptjr co qua su`alj sik rasiekjrsa y ko
uzejr. Cj bipkosis as tjmfiék ukj barrjmiaktj muy ôtic pjrj polar jyuljr j cos
pj`iaktas j racjdjrsa y jc mismo tiampo polar ljr sueastiokas qua ca jyulak j moligi`jr
jspa`tos amo`iokjcas o la paksjmiaktos qua cas asték parduli`jklo.
Cj bipkosis as uk ra`urso muy ôtic pjrj jyuljr j cos pj`iaktas j racjdjrsa y polar
jyuljrcas j imjeikjr uk guturo ak ac qua tiakak ra`ursos kuavos o ac profcamj sa
ak`uaktrj rasuacto. Erjfjr cjs sasiokas bipkðti`js tjmfiék rasuctj muy ôtic pjrj qua ac
pj`iakta siej ac trjfjdo tarjpéuti`o aktra cjs sasiokas. Axistak vjrios tipos la bipkosis
qua lafak sar usjljs ak guk`iðk la cjs ka`asiljlas tarjpéuti`js y cjs `jrj`tarísti`js lac
pj`iakta.
\jmfiék ba pcjktajlo cj posificiljl la uticizjr ra`ursos propios lac pj`iakta, `omo cj
raspirj`iðk, tjk importjkta ak tolo co racj`iokjlo `ok cj jksialjl y té`ki`js pjrj raeucjr
ra eucjr
cj jksialjl, `omo ac `oktakalor la ra`uarlos, ac cuejr saeuro o ac `borro la cuz.
 657

\arjpij somêti`j
:<
Cjs primarjs racj`iokas aktra cj mjlra y ac bido sok purjmakta gísi`js. Ac kiúo ak cos
primaros júos la vilj as `ompcatjmakta lapakliakta la sus `uiljloras y sok astos cos
qua tiakak qua jyuljrca j raeucjrsa, `jcmêkloco `ujklo asté biparj`tivjlo y
astimucêkloco `ujklo cj j`tivj`iðk as lamjsijlo fjdj. Cjs racj`iokas la jpaeo `ok cos
`uiljloras ak cos primaros júos la vilj `okli`iokjk cjs astrjtaeijs la raeucj`iðk y
j`tuj`iðk tjkto la `jrj jc muklo iktarko `omo jc muklo axtarko.
Cj ikgcuak`ij lac jpaeo ko soco sa ragcadj ak cj makta lac kiúo siko qua tjmfiék co
bj`a ak mu`bos jspa`tos racj`iokjlos `ok cjs saksj`iokas gísi`js. Kuastro `uarpo
tjmfiék tiaka ukj mamorij impcí`itj, ak gormj somêti`j. Cjs saksj`iokas jso`ijljs j
astos ra`uarlos sa pualak lispjrjr ak cj vilj jluctj jkta uk astímuco racj`iokjlo `ok co
j`okta`ilo ak cos primaros júos la vilj y pualak takar gormj la síktomjs la
akgarmaljlas somêti`js `omo sok cjs djqua`js, cos locoras mus`ucjras o gjtiej `rðki`j.
uastro `uarpo eujrlj mamorij la co qua o`urrið j co cjreo la kuastrj vilj (Wjk lar
Hoch, 6>:<).
Cj jksialjl as ukj saújc la jcartj qua saktimos ak kuastro `uarpo jkta jceo qua
kuastro sistamj karvioso par`ifa `omo pacieroso. Ac paciero ak cos primaros júos la vilj

pjrj uk kiúo
bjy ukos puala sarjtaktos
`uiljloras `ujklobjrêk
ko puala
qua `umpcir
vuacvj acsusfiakastjr.
ka`asiljlas gisiocðei`js,
Astjs paro la
axpariak`ijs si
paquaúo mjcastjr y postarior `jcmj sok ka`asjrijs pjrj qua ac kiúo jpraklj j raeucjr cjs
paquaújs grustrj`iokas (P`bora, 6>>0).
Pi cos `uiljloras ko sok `jpj`as la raeucjr jc kiúo o sok ik`cuso cj guakta la mjcastjr,
cj jksialjl sarê gra`uakta y ax`asivj y taklrê mu`bjs mês profjficiljlas la sugrircj ak
ac guturo. Cj jksialjl siampra cj vjmos j saktir ak ac `uarpo y `ujkto mês va`as cj
siktiérjmos ak kuastrj ikgjk`ij y jlocas`ak`ij `ok mês profjficiljl cj sugriramos ak cj
aljl jluctj.

@omosjfamos
`ujklo vimos akqua
ac `jpítuco
jceuiak6,`ar`jko
cj jcartjcaakbjk
cos lijekosti`jlo
bumjkos pualaukj
sar akgarmaljl,
por jceo rajc,o`omo
jceo
imjeikjrio `omo ac mialo j qua vjyj j o`urrir ukj `jtêstroga, o simpcamakta j cj borj
la tomjr ukj la`isiðk. Lurjkta siecos cj mali`ikj sa bj fjsjlo ak qua kuastrj makta y

655

kuastro `uarpo sok los aktas `ompcatjmakta sapjrjlos sik racj`iðk aktra sí. J`tujcmakta
cj `iak`ij méli`j `oktampcj qua `uarpo y makta astêk iktarracj`iokjlos.
Cjs pjrtas mês primitivjs avocutivjmakta la kuastro `arafro astêk `oka`tjljs j trjvés
lac sistamj karvioso jutðkomo `ok kuastro `uarpo. \olos bamos takilo cj axpariak`ij
la pokarkos karviosos o jsustjrkos y saktir `ðmo kuastro `orjzðk sa j`acarj, suljmos
mês, sa kos sa`j cj fo`j a ik`cuso mjrajrkos o locarkos mu`bo cj `jfazj o ac pa`bo.
Cjs pjrtas amo`iokjcas la kuastro `arafro `ujklo bjy uk astímuco jvarsivo j`tivjk ac
sistamj simpêti`o ak molo cu`bj-builj qua provo`j taksiðk y jcartj ak kuastro `uarpo.
@ujklo bjy uk astímuco positivo j trjvés lac sistamj pjrjsimpêti`o (j`tivjklo ac karvio
vaktrovjejc) provo`jrê saksj`iokas la fiakastjr, sokrisjs, posturjs jfiartjs `ok bomfros
racjdjlos y axprasiokas gj`ijcas la trjkquiciljl qua sok gormjs la racj`iokjrkos `ok cos
lamês la gormj jmistosj.
Ak `jsos la jmakjzj cj jmíeljcj sa j`tivj ak ac PK@ y j trjvés lac simpêti`o sa
astimucj ukj fôsqualj la jyulj, si astj ko as sugi`iakta o ko jpjra`a bjy ukj j`tivj`iðk
lac molo cu`bj-builj y si cj jmakjzj as ax`asivj cj rjmj lorsovjejc lac PKJ prolu`a
ukj ikmovicizj`iðk qua puala rasuctjr muy trjumêti`j pjrj ac sar bumjko (^oreas,
6>::). Asta sistamj astê oparjtivo lasla cj ikgjk`ij y puala j`tivjrsa por mu`bos
motivos4 `uiljloras kaecieaktas y/o jerasivos, bospitjcizj`iokas, pérliljs la saras
quarilos, at`. Ac `uarpo eujrljrê mamorij lac trjumj y sa `rajrê ukj mamorij somêti`j
(Piaeac, 6>:>), kuastro `uarpo ieujc qua co bj`a kuastro `arafro jcmj`akjrê ikgormj`iðk
la co qua o`urrið pjrj ra`orljr y avitjr ac locor la kuavo ak ac guturo. Ak cj erêgi`j :<.:
sa pualak var cos ligaraktas jspa`tos lac sistamj karvioso4
 652

Gieurj :<.:. Darjrquíj la cos ligaraktas sistamjs lac sistamj karvioso tjkto `aktrjc `omo jutðkomo, astos sa
j`tivjk la gormj sa`uak`ijlj jkta astímucos axtarkos o iktarkos.

Ak ac `jpítuco : yj bjfcjmos la cj kauro`ap`iðk, uk `ok`apto `rajlo por ^oreas

(6>>9, 6>::) pjrj rasjctjr ac pro`aso ik`oks`iakta qua sa prolu`a pjrj avjcujr ligaraktas
astímucos y sjfar si sok saeuros o pacierosos. Ak guk`iðk la cj vjcorj`iðk qua kuastro
`arafro bjej lac astímuco sa j`tivjrê ukj rjmj u otrj lac karvio vjeo qua prolu`irê ukj
saksj`iðk la jcartj y mialo o la `jcmj y trjkquiciljl. Qk kiúo qua sugrj `okstjktas
grustrj`iokas o mjctrjto taklrê ukj mjyor taklak`ij ak cj aljl jluctj j avjcujr tolos cos
astímucos `omo kaejtivos, co qua bjrê qua `okstjktamakta siaktj saksj`iokas la
mjcastjr ak su `uarpo, puliaklo lasjrroccjr akgarmaljlas somêti`js `omo locor
`rðki`o, profcamjs iktastikjcas (`ocok irritjfca), jcareijs, lijfatas o profcamjs
`jrlij`os. (Pjcposhy, 6>>2).
Cj mamorij somêti`j ra`uarlj co o`urrilo pjrj avitjr ac paciero ak ac guturo y jsí takar
ra`ursos pjrj polar akgraktjrsa j cj jmakjzj (Wjk lar Hoch, 6>:<8 Paído, 6>:1). Pi, por

659

adampco, `ujklo takíjmos `ujtro júos saktimos vareóakzj porqua kuastrj mjlra kos
raejúð y kuastro `uarpo siktið mjcastjr ak cj fjrriej, `jlj vaz qua kos jvareok`amos
kuastro `uarpo cj saktirê ak ac mismo sitio. @omo lasjrroccjré mês tjrla, cjs
impci`j`iokas qua asto vj j takar ak ac trjfjdo tarjpéuti`o sok ikmaksjs.

CJP AMO@IOKAP Y KQAP\VO @QAV^O

Cjs amo`iokas saríjk cj vjcorj`iðk qua bj`amos la uk astímuco axtarko o iktarko.
^ualak sar jerjljfcas, `omo por adampco cj jcaeríj, o locorosjs `omo cj irj o cj tristazj.
Pa `cjsigi`jk `omo fêsi`js o ikkjtjs, `omo por adampco ac mialo y sa`ukljrijs `ujklo
sok jlquiriljs la gormj so`ijc, `omo cj `ucpj o cj vareóakzj (Jeujlo, 6>>1).
Cjs saksj`iokas sok raj``iokas la kuastro `uarpo jkta uk astímuco iktarko o axtarko,
qua `omo as ofvio soco polamos saktir ak kuastro `uarpo. ^ualak sar jerjljfcas o
lasjerjljfcas y jyuljk j vjcorjr `ðmo raj``iokjr jkta ligaraktas situj`iokas, fiak
fus`êklocjs o avitêklocjs.
Paeôk Ljmjsio (6>::), ac polar saktir cjs amo`iokas ak kuastro `uarpo taklríj ukj
erjk importjk`ij avocutivj pjrj qua cos jkimjcas vjcorak si uk astímuco as positivo o
pacieroso. La asj mjkarj pualak raj``iokjr la gormj ikstiktivj ak `uastiðk la
micisaeuklos y ko takar qua parlar ac tiampo ak ukj vjcorj`iðk qua rastjríj tiampo jkta
ukj situj`iðk pacierosj y qua polríj pokar ak paciero cj vilj. Asta saríj uk rjseo mês
qua cos bumjkos `ompjrtimos `ok otros jkimjcas, jlquirilo avocutivjmakta.
J astjs saksj`iokas qua saktimos ak ac `uarpo jkta ligaraktas astímucos cjs ccjmo
–mjr`jlor somêti`o” y ak pjcjfrjs la Ljmjsio (6>::)4

¿Zué `oksieua ac mjr`jlor somêti`o? Guarzj cj jtak`iðk sofra ac rasuctjlo

kaejtivo jc qua puala `oklu`ir ukj j``iðk latarmikjlj y guk`iokj `omo ukj saújc
la jcjrmj jutomêti`j qua li`a4 jtak`iðk jc paciero qua sa jva`ikj si acieas cj
op`iðk qua `oklu`a j asa rasuctjlo. Cj j``iðk puala ccavjrkos j ra`bjzjr,
ikmalijtjmakta, ac `urso la j``iðk, `ok co qua bjrê qua acidjmos aktra otrjs
jctarkjtivjs. Cj saújc jutomêti`j kos protaea la pérliljs guturjs y aktok`as kos
 parmita acaeir j pjrtir la uk
uk kômaro makor la jctarkjtivjs.
jctarkjtivjs. pêe 6<0.

La j`uarlo `ok asta molaco, cos mjr`jloras somêti`os pualak eakarjrsa j pjrtir la
los tipos la avaktos4 iklu`toras primjrios y sa`ukljrios (Ljmjsio, 6>::).
Cos iklu`toras primjrios sok astímucos qua la molo ikkjto o j trjvés lac jpraklizjda
bjk silo jso`ijlos `ok astjlos pcj`aktaros o jvarsivos. @ujklo uko la astos astímucos

62>

astê prasakta ak ac aktorko ikmalijto sa eakarj la mjkarj ka`asjrij y jutomêti`j ukj

raspuastj amo`iokjc.
Cos iklu`toras sa`ukljrios sok eakarjlos j pjrtir lac ra`uarlo la uk avakto
amo`iokjc, as la`ir, imjeikjr ukj situj`iðk qua puala prolu`ir pcj`ar o jvarsiðk. Ko sa
prolu`ak jkta ukj situj`iðk rajc. Fjstjríj imjeikjr jceo pjrj qua sa j`tivak.
Ac mjr`jlor somêti`o `omo bamos visto puala sar jerjljfca ak ac `jso la astímucos
positivos, o lasjerjljfca ak ac `jso la astímucos kaejtivos.

^jrj profjr astj bipðtasis ak tu `uarpo ¿pualas paksjr ak jceukj

situj`iðk ra`iakta qua ta proluz`j mjcastjr o jceukj qua pualj
pcjktajrsa ak ac guturo qua ta lé mialo? ¿@ðmo siaktas tu
`uarpo? ¿Kotjs jceukj mocastij? Jborj tomj ukj raspirj`iðk
proguklj a imjeikj qua ta raak`uaktrjs `ok jceuiak j quiak
quiaras mu`bo y qua a`bjs la makos. ¿@ðmo siaktas tu `uarpo
jborj? ¿Bjy jceukj pjrta la tu `uarpo qua sa siaktj pcakj?
Ofsarvj `ðmo as la ligarakta cj saksj`iðk la imjeikjrta jceo
mocasto o jerjljfca.

Jkta uk astímuco bjy ukj kauro`ap`iðk qua pjsjríj por ac têcjmo y cj jmíeljcj. Asta
ðrejko la`ilirê si ac astímuco as pacieroso o jerjljfca y j trjvés lac PKJ taklramos
saksj`iokas `orporjcas mocastjs o jerjljfcas qua `okli`iokjrêk kuastrj raspuastj. Astjs
saksj`iokas vocvarêk j kuastro `arafro j trjvés la cj íksucj qua ccaejklo j cjs zokjs
`orti`jcas ljrêk ikgormj`iðk sofra cj vjcorj`iðk amo`iokjc
am o`iokjc jso`ijlj.
Pi cj iktaksiljl la cj jcjrmj as fjdj, sa polrê tomjr ukj la`isiðk rj`iokjc la
j`ar`jmiakto, avitj`iðk o sumisiðk, paro si ac astímuco as par`ifilo `omo muy pacieroso
ko pjsjrê por ac `ðrtax y bjfrê ukj raj``iðk ik`oks`iakta la pêki`o y ak `jsos axtramos
la ikmovicizj`iðk.

62:

Gieurj :<.6. Ak `okli`iokas kormjcas axista ukj ikgormj`iðk ra`ípro`j aktra cjs saksj`iokas `orporjcas y cj
vjcorj`iðk qua bj`a ac PK@4 ^aro ak o`jsiokas sa puala ljr cj j`tivj`iðk la cos `ir`uitos la jcartj ak ac
`arafro sik qua bjyj uk astímuco saksorijc. As co qua sa `oko`a `omo –fu`ca `omo si”.

Ljmjsio (6>::) pcjktaj otrj `uastiðk muy importjkta pjrj cj psi`otarjpij y ak tolo co
racj`iokjlo `ok ac trjfjdo `ok ac `uarpo. J va`as kuastro `arafro pjrj jborrjr akareíj y
takar raspuastjs jôk mês ikmalijtjs ko j`tivj ac `ir`uito astímuco-makta-`uarpo-makta,
siko qua raj``iokj lira`tjmakta sik avjcujr cjs saksj`iokas `orporjcas ak co qua éc ccjmj
«fu`ca `omo si¸. War gieurj :<.6. Ak asta `jso ac `arafro ladjríj la cjlo `ompcatjmakta
ac `uarpo. Ac PK@ j`tôj la gormj jutomêti`j iklapakliaktamakta la qua cjs
vjcorj`iokas `ujklo sa par`ifa ac astímuco sajk kaejtivjs o positivjs. Asto polríj
axpci`jr cj axistak`ij la cj mamorij somêti`j (Volríeuaz & `oc. 6>>1).
Asto axpci`jríj por qué mu`bos pj`iaktas vivak uk mialo parmjkaktamakta `ujklo
ko axista kikeukj jmakjzj rajc. Pi lurjkta cj ikgjk`ij bj bjfilo mu`bos astímucos
jvarsivos `ujklo saj jlucto saeuirê viviaklo `ok ukj saksj`iðk la jmakjzj `okstjkta.
Jukqua ko bjyj kikeôk paciero rajc ac `arafro j`tujrê la gormj jutomêti`j sik asparjr
cj raj``iðk lac `uarpo. Bjfrê ukj guarta jksialjl sik qua sapj qué bj polilo prolu`ircj.
Asto as co qua o`urra por adampco `ok cjs parsokjs `ok jtjquas la pêki`o qua siaktak
ukj saksj`iðk la muarta ikmikakta sik qua bjyj kjlj qua provoqua ac mialo. Asto
tjmfiék as cj fjsa la mu`bjs akgarmaljlas somêti`js qua ko ofala`ak j kikeukj rjzðk
la tipo oreêki`o.

626

Jcgokso as uk pj`iakta la 0> júos qua viaka j `oksuctj jquadjlo

la ukj `ocitis
profcamjs uc`arosj
lieastivos qua qua ca provo`j
ampiazjk mu`bo
j jga`tjr mjcastjr lay
j su racj`iðk
pjradj. @ujklo sa rajcizj cj jkjmkasis sa va qua as ukj parsokj
axtramjljmakta parga``iokistj y axieakta `oksieo mismo. Pu
mjlra arj ukj parsokj muy axieakta qua kuk`j astjfj sjtisga`bj
y qua ca axieíj qua astulijrj j toljs borjs. @ujklo sa ca pila qua
`iarra cos odos y siaktj cj saksj`iðk y trjiej ukj imjeak ca viaka
ac mialo jc oír cjs ccjvas jfriaklo cj puartj y ac mialo j qua su
mjlra ca raejúa por jceo qua bjyj ba`bo mjc.

Ak asta `jso ac paciero yj ko axista, paro Jcgokso co sieua viviaklo `omo si sieuiarj
o`urriaklo y su `uarpo raj``iokj la cj mismj mjkarj qua co bj`íj aktok`as. Asta
adampco kos lj tjmfiék otro ljto importjkta la `ðmo trjfjdjr `ok cjs saksj`iokas
somêti`js. ^olamos paksjr ak jceo y ofsarvjr cjs raj``iokas la kuastro `uarpo
(pro`asjmiakto jrrifj-jfjdo) paro tjmfiék polamos saktir cjs saksj`iokas y ofsarvjr si
kos viaka j cj makta jceôk ra`uarlo, imjeak o jceukj saksj`iðk jso`ijlj
(pro`asjmiakto jfjdo-jrrifj) Wjk lar Hoch, (6>:<). Kuastro `uarpo eujrlj ukj mamorij
somêti`j la tolo co qua o`urrið ik`cuso jukqua ko takejmos mamorij varfjc o imêeakas
la co qua pjsð, as la`ir jukqua ko axistj mamorij axpcí`itj.
Ak mu`bos `jsos ko vj j bjfar mamorij la kikeôk su`aso trjumêti`o y ko vj j axistir
kikeukj axpci`j`iðk pjrj co qua o`urra j kivac somêti`o. @jsi kjlia tiaka ra`uarlos la
jktas la cos tras o `ujtro júos porqua ac bipo`jmpo y cjs êrajs lac cakeujda ko sa bjk
lasjrroccjlo y por co tjkto ko puala bjfar ukj mamorij samêkti`j, uk saktilo kjrrjtivo
lac sacg. ^aro lasla cos primaros masas la vilj, yj ak ac ôtaro mjtarko, kuastro `uarpo
astê somatilo j ligaraktas saksj`iokas qua sok avjcujljs y ra`orljljs pjrj sjfar `ðmo
raj``iokjr ak ac guturo.

Zua ra`orljr
puala ko bjyj su
ra`uarlos `oks`iaktas
kj`imiakto la jceo
paro si puala caarkoasto
siekigi`j qua ko bjyj
ka`asjrijmakta o`urrilo8
bj takilo qua kjlia
kj`ar
ak jceôk momakto. Kuastro `uarpo eujrlj mamorij la co qua o`urrið lasla cos primaros
masas la vilj, lasla qua ampazjmos j axistir ak ac ôtaro mjtarko. Jceukos jutoras

620

lagiaklak ik`cuso qua cj jksialjl `okstjkta tiaka su orieak ak ukj mjlra qua bj silo
jksiosj lurjkta ac amfjrjzo (O¼Pbaj, 6>>9). Pjfamos por cj taoríj pocivjejc (^oreas,
6>::) cj ikgcuak`ij qua tiaka co qua eujrljmos ak kuastrj mamorij somêti`j, ik`cuso
jktas lac kj`imiakto. Ccjmjmos trjumjs pravarfjcas j cos momaktos la amo`iokas
kaejtivjs qua sa bjk vivilo jktas la takar cakeujda, jproximjljmakta jktas la cos
`ujtro júos Oelak & Miktok (6>>9).
Ak `jsos la trjumjs muy erjvas (iklapakliaktamakta la cj aljl ak qua sa takejk) sa
puala ljr jusak`ij la saksj`iokas. Ak `jsos la jmakjzjs muy erjvas, ac `uarpo cifarj
mu`bos opiê`aos qua avitjk cj saksj`iðk la mjcastjr pjrj polar sofravivir jc trjumj, y
ko as `iarto qua ko bufiarj saksj`iokas siko qua ac impj`to gua tjk iktakso qua ac `uarpo
sa pjrjcizð y cj makta sa liso`ið `omo gormj la prota``iðk ak asa momakto. Ac `uarpo y
cj makta qualjk `okeacjlos y sa ejstj mu`bj akareíj pjrj qua asa locor ko vuacvj j
jpjra`ar, as co qua sa `oko`a `omo liso`ij`iðk somêti`j (P`jar, 6>:<).
Cjs parsokjs ak cjs qua pralomikj ac uso la cjs êrajs `orti`jcas lac `arafro, (suacak
sar ikliviluos `ok jpaeo avitjtivo) tiaklak j iktaca`tujcizjrco tolo y j ko saktir kjlj.
Astj as ukj gormj la ko vocvar j saktir ac mjcastjr jso`ijlo j co qua o`urrið. Asto sa
puala var potak`ijlo j makulo `ok `oklu`tjs la avitj`iðk sofra tolo la tipo gísi`o
`omo `ucturismo o laportas axtramos. Otrjs va`as puala bjfar mu`bj iktaca`tujcizj`iðk
o ukj rieilaz ax`asivj ak ac `omportjmiakto qua jyuljk j avitjr cjs saksj`iokas
jso`ijljs `ok ac locor provo`jlo ak ac pjsjlo por cjs amo`iokas kaejtivjs.
@ok cos pj`iaktas qua takejk saksj`iokas la mjcastjr y ko sapjk ac orieak, o qua
takejk ligi`uctjlas pjrj saktir su `uarpo lafamos axtramjr cjs pra`ju`iokas porqua
polramos ak`oktrjrkos jkta ukj situj`iðk la trjumj pravarfjc o ukj liso`ij`iðk
somêti`j. Pa lafa usjr mu`bj psi`o-alu`j`iðk y trjfjdjr jc prik`ipio la gormj
iktaca`tujc pjrj qua ac pj`iakta pualj ir lismikuyaklo sus lagaksjs y polar `omakzjr j
akgraktjrsa j cjs saksj`iokas tamiljs.
Ak ikliviluos la jpaeo jksioso o lasorejkizjlo vjmos j ak`oktrjr cj situj`iðk
`oktrjrij. Pok parsokjs qua sa ak`uaktrjk lasforljljs por cjs amo`iokas y cjs
saksj`iokas la mjcastjr qua cas provo`jk mu`bo sugrimiakto. Cj lamjklj sarê qua
jciviamos su mjcastjr co jktas posifca. Cos síktomjs pualak sar `agjcajs, `oktrj`turjs,
locoras ak ac pa`bo o ak ac astðmjeo, mocastijs ak cj ejrejktj, at`. Piampra bjy qua
bj`ar ukj fuakj avjcuj`iðk jktas la `omakzjr ac trjfjdo somêti`o. Pi `omakzjmos muy
rêpilo o la gormj iktaksj polamos lasforljr sus `jpj`iljlas y jfjklokjrêk cj tarjpij o
co qua as paor sa ratrjumjtizjrêk.

62<

\jfcj :<.:. Ligaraktas gormjs la axpci`jr cj jusak`ij la saksj`iokas ak ac `uarpo.

OVIEAK LA CJ
GJC\J LA
PAKPJ@IOKAP AR^CI@J@IOKAP GOVMJP LA AWI\JV AC LOCOV

\VJQMJP Aso o`urrið `ujklo arj muy paquaúo, ko co ^jsð bj`a mu`bo tiampo, as imposifca
^VAWAVFJCAP ra`uarlo. qua ma j`uarla.

Co qua o`urrið lafaríj bjfar silo muy

locoroso, paro co takeo suparjlo, ko siakto Jquacco pjsð bj`a mu`bo, yj ko ma
LIPO@IJ@IÐK kjlj `ujklo co ra`uarlo. mocastj paro pragiaro ko ra`orljrco. As
\VJQMÊ\I@J Ko saktí kjlj ak jquac momakto
momakto as `omo si imposifca qua ma jga`ta.
co bufiarj visto ak ukj pací`ucj miaktrjs co
vaíj.

Iktaca`tujcizj`iðk.
Yo ko takeo kikeôk trjumj, ko siakto kuk`j
Ofsasiokas.
kjlj ak mi `uarpo.
LIPO@IJ@IÐK Laportas qua axidjk mu`bísimo asguarzo.
@QAV^O-MAK\A Asta adar`i`io ko as pjrj mí, ko siakto kjlj Ak trjstorkos jcimakti`ios, cj jkoraxij
`ujklo piakso ak `osjs mocastjs o
puala sar ukj gormj la ko saktir ac
lasjerjljfcas.
`uarpo.

Ak cos `jsos ak qua cjs saksj`iokas sajk muy guartas y lasforlak jc pj`iakta
taklramos qua uticizjr té`ki`js la racjdj`iðk qua co jyulak j polar raeucjrsa jktas la
`omakzjr j trjfjdjr `ok cjs saksj`iokas. Qk arror muy `omôk j cj borj la rajcizjr ac
jforljda `ok astos pj`iaktas as bj`ar té`ki`js la malitj`iðk o racjdj`iðk iktaksjs lasla
ac primar momakto `omo gormj la jyuljrcas j `jcmjrsa. Pi cjs saksj`iokas sok muy
iktaksjs o ac pj`iakta astê muy liso`ijlo polamos ak`oktrjr qua cj parsokj `omiak`a j
takar uk jtjqua la pêki`o. Kuk`j lafamos racjdjr muy rêpilo j uk pj`iakta qua astê
sofraax`itjlo o liso`ijlo. Jc gidjrsa ak sus saksj`iokas sa prolu`irê uk aga`to rafota
qua co puala bj`ar biparvakticjr y sofraax`itjrsa amo`iokjcmakta, sa pualak provo`jr
jtjquas la pêki`o.
Otro arror muy `omôk as ra`omakljr malitj`iðk o té`ki`js la juto -bipkosis j
pj`iaktas muy jksiosos. ^jrj astos pj`iaktas as muy ligí`ic, por ko la`ir imposifca,
coerjr ladjr cj makta ak fcjk`o y ac ko polar coerjrco cas provo`j mês jksialjl. As
mu`bo mês ra`omakljfca ak cos primaros astjlios la cj tarjpij ljr julios la bipkosis o
aksaújr j listrjarsa y ko `aktrjrsa ak cjs saksj`iokas `orporjcas bjstj qua pualjk

jpraklar j juto-raeucjrsa (var ac `jpítuco :0).

\VJFJDO @OK AC @QAV^O
@jlj parsokj as ligarakta ak cj gormj qua siakta su `uarpo, as la`ir ak sus

621

saksj`iokas. Bjfrê pj`iaktas qua por mês qua iktaktak saktir jceo kos lirêk ukj y otrj
vaz qua ko siaktak kjlj y otros qua saktirêk ak ax`aso y qua ik`cuso ca taklrêk mialo j
sus saksj`iokas. Kikeuko la astos astjlos as ôtic j cj borj la trjfjdjr `ok cjs
saksj`iokas, por co qua ak tarjpij trjfjdjramos laktro la co qua `oko`amos `omo
vaktjkj la tocarjk`ij, as la`ir ukj grjkdj aktra cos los axtramos ak cos qua ac pj`iakta
pualj trjfjdjr `ok co qua siakta ak su `uarpo sik las`oka`tjrsa y sik astimucjrsa
lamjsijlo.

Tokj la biparax`itj`iðk.
Lamjsijlj j`tivj`iðk.
Vaj`tiviljl amo`iokjc.
Biparvieicjk`ij.
Ikuklj`iðk la cjs amo`iokas.

Mjreak la tocarjk`ij
Tokj la j`tivj`iðk ðptimj
Tokj la tocarjk`ij Cj parsokj astê raeucjlj

Tokj la bipoax`itj`iðk.
Muy po`j j`tivj`iðk.
Jusak`ij la saksj`iokas.
Aktuma`imiakto la cjs amo`iokas.
Valu``iðk la cos movimiaktos gísi`os.

Ak pj`iaktas `ok jksialjl y jtjquas la pêki`o vjmos j ak`oktrjr qua sjcak la cj

vaktjkj `ok lamjsijlj gj`iciljl por co qua taklramos qua bj`ar uk trjfjdo muy
laci`jlo la mjktakarcos laktro la uk aspa`tro la j`tivj`iðk qua saj tarjpéuti`o pjrj ac
pj`iakta o `orramos ac riaseo la ratrjumjtizjrco. Ak otrjs o`jsiokas puala o`urrir qua sa
bipoj`tivak y ko siaktjk kjlj ak ac `uarpo, aso puala ccavjrkos jc arror la `raar qua ko
bjy saksj`iokas y puala o`urrir qua saj lafilo j qua astjs sok tjk iktaksjs qua ca
jfrumjk y `ocjpsjk jc pj`iakta. Ac trjfjdo `ok cjs saksj`iokas `orporjcas puala sar muy
j`tivjlor ak jceukjs parsokjs por co qua siampra lafamos trjfjdjr laktro la cos címitas
qua ac ikliviluo pualj tocarjr. \jk erjva saríj qua takej jfraj``iokas qua ca
biparj`tivak `omo qua sa `ocjpsa por uk ax`aso la `jrej amo`iokjc qua ccavj j cj
liso`ij`iðk.
Vaspa`to j qué momakto lafamos iktrolu`ir ac trjfjdo `ok cjs saksj`iokas vj j
lapaklar lac tipo la jpaeo y `ðmo sa mjkadjk. Ak tolos cos `jsos as ra`omakljfca
bj`arco `ujklo sa bjyj `oksociljlo cj jcijkzj tarjpéuti`j a ir iktrolu`iaklo ac trjfjdo
po`o j po`o. Ak ikliviluos `ok jpaeo jksioso o lasorejkizjlo ka`asitjrêk primaro ukj
astjficizj`iðk. Ak cjs parsokjs `ok jpaeo avitjtivo bjfrê qua rajcizjr mu`bj psi`o-
alu`j`iðk jktas la polar trjfjdjr `ok
` ok cjs saksj`iokas.

627

Ak cjs parsokjs `ok jksialjl por taksiðk lafilo j uk ax`aso la `oktroc ak`oktrjramos
qua su gormj la protaearsa ak ac pjsjlo bj silo ko `oka`tjr `ok su `uarpo. Lafamos
takar pj`iak`ij porqua asta tipo la pj`iaktas taklarêk j saktirsa grustrjlos `ok gj`iciljl

jc
quaak`oktrjr astaj trjfjdo
jljptjrkos po`o ôticlaycos
cj ka`asiljlas ligí`ic pjrj accos.
pj`iaktas Pomos
y kuk`j kosotros
jc ravés, cos qua
takiaklo takamos
`uiljlo la
takar siampra prasakta, qua saj ac qua saj kuastro akgoqua progasiokjc lafamos trjfjdjr
laktro la cj vaktjkj la tocarjk`ij.

\É@KI@JP ^JVJ \VJFJDJV CJP PAKPJ@IOKAP

Bjy muctitul la té`ki`js tarjpéuti`js pjrj trjfjdjr `ok ac `uarpo. Go`usike (Eaklcikl,
:926), tarjpij saksorio-motor (Oelak & jc. 6>::8 Oelak & Gisbar, 6>:7) o axpariak`ij
somêti`j (Cavika, 6>:0). Woy j lasjrroccjr fravamakta astj ôctimj.

cosP`jar (6>:<)
jkimjcas propoka
tiakak cj liso`ij`iðk
ukj `jpj`iljl pjrj lasla uk jspa`to
las`jrejr cj irj o somêti`o, lagiakla
cj grustrj`iðk qua ac
paro qua tolos
sar
bumjko bj parlilo astj `jpj`iljl. @ujklo uk caðk ko puala `jzjr j ukj ej`acj asta
taklrê uk sofrjkta la akareíj (astrés) qua acimikjrê la su `uarpo malijkta tamfcoras o
movimiaktos `oktikuos. Cj ej`acj qua bj sofravivilo bjfrê saktilo tjmfiék mu`bo
mialo y ka`asitjrê acimikjr tjmfiék tolo ac astrés j`umucjlo y co bjrê la cj mismj
gormj qua co bjríj ac caðk. Pi uk pêdjro sa eocpaj `ok ukj vaktjkj qualjrê ikmovicizjlo
ukos saeuklos y postariormakta tamfcjrê y saeuirê vocjklo, paro si co jejrrjmos a
impalimos asos tamfcoras sa movarê la gormj lasoriaktjlj, sarê ik`jpjz la vocjr y ak
ukjs borjs morirê (Cavika, 6>:0). \olos cos saras vivos tiakak ukos ma`jkismos
kjturjcas la las`jrej la cj akareíj jso`ijlj jc avakto pjrj qua ko quala rjstro lac
trjumj ak ac `uarpo.
Paeôk jceukos jutoras (P`jar, 6:><) cos saras bumjkos `ok cj jlquisi`iðk la uk
cðfuco pragroktjc muy lasjrroccjlo y cj cjtarjcizj`iðk lac `arafro bamos parlilo astj
`jpj`iljl. As `omo si jc polar ragcaxiokjr yj ko ka`asitêrjmos las`jrejr cos trjumjs la
asj mjkarj y co puliérjmos bj`ar varfjcizêklocos o maktjcizjklo. Ak mu`bos `jsos, ac
`uarpo jc eujrljr mamorij somêti`j lac trjumj `ujklo bjyj uk astímuco qua co
ra`uarla raj``iokjrê `ok síktomjs la locor o jksialjl.
La ukj gormj muy fêsi`j ac trjfjdo `ok cj té`ki`j la –axpariak`ij somêti`j”
`oksistiríj ak gj`icitjr cj las`jrej `oktrocjlj la cj akareíj fcoquajlj `ok cj gikjcizj`iðk
lac movimiakto ik`ok`cuso ak ac momakto lac avakto trjumêti`o jukqua saj `ok cj
imjeikj`iðk. ^jrj coerjr asto lafamos trjfjdjr siampra laktro cj vaktjkj la tocarjk`ij

625

la kuastro pj`iakta bj`iaklo qua ofsarva `ok `uriosiljl cjs saksj`iokas qua takej
`ujklo ra`uarlj ac avakto trjumêti`o. Cj `uriosiljl y ac mialo sok ik`ompjtifcas (ukj
amo`iðk eakarj ak kuastro `arafro lopjmikj y cj otrj korjlrakjcikj). Pa prolu`irê ukj
j`tivj`iðk la cjs saksj`iokas a ikmalijtjmakta ukj racjdj`iðk la astjs, as co qua sa
`oko`a `omo –paklucao”, jyuljklo j polar las`jrejr cj akareíj qua bj qualjlo
rasilujc (Cavika, 6>:0)
Ak`oktrjramos qua jceukos pj`iaktas taklrêk ukj vaktjkj la tocarjk`ij mês jmpcij y
polrêk trjfjdjr `ok uk paklucao mjyor y otros cj taklrêk mês astra`bj. Ak astos `jsos
`ok asta trjfjdo polramos jyuljrca j saktir cjs saksj`iokas qua tiaklak j avitjr
bjfitujcmakta a ir jmpcijklo cj vaktjkj la tocarjk`ij j`aptjklo `jlj vaz ukj mjyor
j`tivj`iðk la cjs saksj`iokas.
Qk gakðmako j rasjctjr saríj ac la hiklcike, qua `oksistiríj ak ukj parpatuj`iðk la cos
astímucos la locor (jpjraktamakta jga`tjklo jc têcjmo) qua polríjk axpci`jr mu`bjs
akgarmaljlas `ok locoras `rðki`os `omo cj gifromijceij o cj gjtiej `rðki`j. Paríj ukj
axprasiðk somêti`j ratjrljlj lac trjumj (Volríeuaz & `oc. 6>>1). As ukj situj`iðk ak cj
qua ac sistamj karvioso sieua raeistrjklo locor `ujklo ak rajciljl ko bjy kikeukj `jusj
qua yj co proluz`j.
Jc racj`iokjr cjs saksj`iokas `ok cjs amo`iokas sa jyuljrê j polar las`jrejr cj
akareíj qua qualð fcoquajlj lurjkta ac avakto trjumêti`o `ok cj jyulj la cj prasak`ij
trjkquicizjlorj lac tarjpautj sustituyaklo j cjs gieurjs la jpaeo qua ak asa momakto ko
astjfjk lispokifcas, fiak porqua ko astjfjk gísi`j o amo`iokjcmakta o porqua ko
rasuctjrok ôticas. Ac molaco la cj taoríj pocivjejc, ak ukj primarj gjsa fus`jmos jyulj
so`ijc y si ko astê lispokifca o ko as sugi`iakta kuastro `uarpo/makta sa sitôjk ak molo
cu`bj-builj y postariormakta ak `ocjpso/liso`ij`iðk. Cj prasak`ij lac tarjpautj
sustituya j cj gieurj la jpaeo qua ko astuvo `ujklo o`urrið y jyulj j `aktrjrsa ak ac
jquí y jborj, ôki`j situj`iðk ak cj qua sa puala ra`uparjr cj bomaostjsis.
Cocj as ukj pj`iakta la 67 júos qua viaka j `oksuctj porqua tiaka
mu`bo mialo la `oktrjrijr j su mjlra y asto ca `jusj mu`bos
profcamjs `ok su pjradj porqua siampra tiaka qua palirca
parmiso j cj mjlra pjrj tolo. Ik`cuso pjrj cjs `osjs mês kimijs
`omo qué ropj `omprjr j sus bidjs o j lðkla irsa la vj`j`iokas.
\4 Cocj, quiaro qua imjeikas qua bj`as jceo sik praeuktjrca j tu
mjlra. ¿Lðkla siaktas cj saksj`iðk la mjcastjr ak tu `uarpo?

622

@4 Ak cj fo`j lac astðmjeo.

\4 Ma eustjríj qua ta imjeikjrjs si tuviarjs qua ljrca uk `ocor y
ukj gormj, ¿@uêc ca ljríjs?

@4 Paríj `omo ukj focj raloklj y kaerj.

\4 Muy fiak. Ma eustjríj qua cj ofsarvjrjs y viarjs `ðmo ta
siaktas jc bj`arco.
@4 Ma siakto muy mjc. Ma ljk ejkjs la ccorjr.
\4 Ccorjr ko as mjco, paro ko quiaro qua ta siaktjs mjc y ta
lasforlas. ¿^olríjs ra`orljr cj saksj`iðk jerjljfca qua saktíjs
jktas `ujklo jfrjzjfjs j tus bidjs? ¿Va`uarljs lðkla cj saktíjs?
@4 Pí, ak ac pa`bo, ak ac `orjzðk.
\4 Muy fiak, siéktacj jborj. @ujklo ta siaktjs mador ofsarvj cjs
los saksj`iokas. Zué ligaraktas sok.
@4 Pí. Qkj as muy pasjlj y cj otrj muy ciearj.
\4 Aso astê muy fiak. Piakta otrj vaz cj focj kaerj ak ac
astðmjeo.
@4 Pa bj vuacto `omo mês ligusj uk po`o makos pasjlj.
\4 Muy fiak sieua siktiéklocj.
@4 Ma vao `omo ukj kiúj `ok mi mjlra y `omo ukj mjlra `ok
mis bidjs.
\4 ¿@ðmo astê cj saksj`iðk jborj?
@4 ^ralomikj cj saksj`iðk jerjljfca ak ac pa`bo, koto `ðmo
raspiro mador. Ko takeo qua bj`ar co qua mi mjlra quiarj. Poy
ukj mudar jluctj, y jborj soy ukj mjlra, yj ko soy ukj kiúj.
\4 Piakta cj saksj`iðk la kuavo. ¿Bj `jmfijlo? ¿Pa bj movilo?
@4 @jsi ko astê. Bj lasjpjra`ilo `jsi lac tolo.
\4 Imjeíkjta qua bj`as jceo sik palirca j tu mjlra o qua bj`as
 jceo qua j accj ko ca pjra`a fiak. ¿@ðmo ta siaktas?
@4 Muy fiak. Mu`bo mador. Ko sé porqua ba j`tujlo jsí tolo
asta tiampo.
@4 ^ralomikj cj saksj`iðk jerjljfca ak ac pa`bo, koto `ðmo
raspiro mador. Ko takeo qua bj`ar co qua mi mjlra quiarj. Poy
ukj mudar jluctj, y jborj soy ukj mjlra, yj ko soy ukj kiúj.

629

\4 Piakta cj saksj`iðk la kuavo. ¿Bj `jmfijlo? ¿Pa bj movilo?

@4 @jsi ko astê. Bj lasjpjra`ilo `jsi lac tolo.
\4 Imjeíkjta qua bj`as jceo sik palirca j tu mjlra o qua bj`as

jceo qua j accj ko ca pjra`a fiak. ¿@ðmo ta siaktas?

@4 Muy fiak. Mu`bo mador. Ko sé porqua ba j`tujlo jsí tolo
asta tiampo.

^rj`ti`jklo astos adar`i`ios ukj y otrj vaz polramos `oka`tjr cjs pjrtas liso`ijljs
qua qualjrok grjemaktjljs ak ac trjumj j kivac gísi`o, maktjc y amo`iokjc. ^olar kjrrjr
cj axpariak`ij y/o polar vivircj la ukj gormj `orra`torj bj`a qua ac `uarpo pualj
`jmfijr cj mamorij somêti`j la co qua o`urrið. ^arsokjs `ok gormj`iðk ak AMLV

pualak j`ompjújr astos adar`i`ios la astimucj`iðk ficjtarjc, paro lafilo j cj j`tivj`iðk

qua provo`j bjy qua astjr lafiljmakta gormjlo pjrj polar jpci`jr astj té`ki`j `ok ac
trjfjdo somêti`o (Caals, 6>:6).
\jmfiék sa puala trjfjdjr `ok ac `uarpo, ko `omo gormj la rasocvar uk avakto
trjumêti`o `ok`rato siko `omo ukj gormj la `jmfijr cjs astrjtaeijs la jgroktjmiakto.
Cj mamorij pro`alimaktjc (var `jpítuco 1) as jquaccj qua bj`a qua rapitjmos cjs
j``iokas, amo`iokas o saksj`iokas la gormj rapatitivj a ik`oks`iakta. Pi lurjkta kuastrj
ikgjk`ij kos bamos saktilo laspcjzjlos taklramos mês taklak`ij j `arrjr cos bomfros y
si ko bamos quarilo sofrasjcir taklramos j avitjr cj mirjlj la cos lamês, `ok ac pjso

lac tiampo tolos

ik`oks`iaktas (Oelakastos eastos6>:7).
& Gisbar, gormjrêk pjrta la kuastro rapartorio la `oklu`tjs
@jmfijklo kuastrjs saksj`iokas y posturjs, lafilo jc pro`asjmiakto jfjdo-jrrifj,
polamos `jmfijr `ðmo kos saktimos raspa`to j kosotros mismos y j cos lamês. ^ualas^ ualas
bj`ar ac axparimakto la sokraír ukos saeuklos y ofsarvjrês `ðmo ta saktirês mu`bo mês
gaciz. Lurjkta cj tarjpij polamos axpci`jr j kuastros pj`iaktas, `oklu`tjs `orporjcas qua
ofsarvjmos y qua jc `jmfijrcjs cas puala jyuljr j `jmfijr tjmfiék sus `oeki`iokas y
amo`iokas. Ac trjfjdo tarjpéuti`o `oksista ak aktrjr muy poquito y sjcir. Aktrjklo ak uk
erjlo qua ac pj`iakta vaj qua puala sjcir `ok gj`iciljl, la astj gormj vjmos
ampolarjklo jc propio pj`iakta, asto as, siampra laktro la su vaktjkj la tocarjk`ij.
Paído (6>:1) pcjktaj qua astjs j`titulas `orporjcas saríjk lagaksjs somêti`js qua
sureiarok ak situj`iokas la j`tivj`iðk amo`iokjc y qua pualak rajpjra`ar lurjkta ac
trjfjdo tarjpéuti`o `ujklo jc ravivir amo`iokas o ra`uarlos lac pjsjlo ac `uarpo vj j

69>

raspoklar la cj mismj mjkarj qua co bizo aktok`as. Ac trjfjdo `ok astjs lagaksjs (var
`jpítuco :1) lafa sar muy `uiljloso porqua astjs `umpcak ukj guk`iðk `omo prota``iðk
qua lafa sar raspatjlo.

Jceukjs
trjfjdo lagaksjspualak
tarjpéuti`o somêti`js, saeôk
sar4 (`ito astj jutorj
taxtujcmakta `okqua vjmos la
ac parmiso j ak`oktrjr
cj jutorj)4lurjkta ac

Cj taksiðk mostrjlj ak ligaraktas pjrtas lac `uarpo ragcadj ac raprimir

raprimir ukj amo`iðk
qua quiara sjcir paro qua sa fcoquaj, bjfitujcmakta cj rjfij. \aksjr cj mjklífucj,
cos puúos, piarkjs…
Cavjktjr cos bomfros `omo easto la prota``iðk, cj amo`iðk qua suaca j`ompjújr
as ac mialo.
Morlar ac cjfio suaca sar ac `oktrocjr bjfitujcmakta
bjfitujcmakta cj tristazj.
Ik`cikj`iðk lac `uarpo bj`ij lacjkta ak cj siccj, muastrj prota``iðk y lagaksj
`oktrj amo`iokas qua cj parsokj avitj mostrjr.
Paktjrsa ak cj asquikj la cj siccj, muastrj ik`omoliljl y ejkjs la sjcir la cj
situj`iðk.
Vatirjr ac `oktj`to visujc o `ortjrco ak uk momakto `ok`rato, muastrj cj avitj`iðk
la ko quarar ra`ifir jceo por pjrta lac tarjpautj, la ko sar vistj, mialo j varsa
axpuastj.
Bjfcjr ak tar`arj parsokj, as uk
uk ko bj`arsa `jreo.
Fcoquao ak ac pa`bo, impila cj raspirj`iðk gcuilj, ukj mjkarj la fcoquajr o ko
ladjrsa gcuir.
\aksiðk ak ac `uacco, iktakto la `oktrocjr co qua o`urra ak ac pro`aso, astê
racj`iokjlo `ok cj saksj`iðk la pérlilj la `oktroc.
\aksiðk ak cj ejrejktj suaca sar cj jktasjcj lac ccjkto, la co ko li`bo, la co qua ko
sa bjfcð, fcoquao la cj `omuki`j`iðk.
`omuki`j`iðk.
\aksiðk ak cj mjklífucj, irj ko axprasjlj, rjfij `oktakilj, racj`iðk `ok jquaccjs
parsokjs `ok ukj taklak`ij j sar
sar –mjsti`jlorjs”.
Jpjri`iðk lac suaúo lurjkta ac pro`asjmiakto, muastrj qua cj parsokj bj suparjlo
 su umfrjc la tocarjk`ij j co qua astê sjciaklo. Mjkarj la mostrjr qua ac
pro`asjmiakto astê siaklo lamjsijlo
lamjsijlo iktakso.
Locor la `jfazj lurjkta ac pro`asjmiakto, mjtarijc trjumêti`o sofra ac qua cj
parsokj sa muastrj rati`akta j ladjr sjcir. ^uala sar cj saújc la qua bjy jceukj
pjrta liso`ijtivj qua astê bj`iaklo
bj`iaklo j`to la prasak`ij.
Paksj`iðk la kiafcj muastrj qua jceukj pjrta protaea co qua astê sjciaklo o sa
quiara mostrjr. Puaca sar bjfitujc `ujklo cjs parsokjs iktaktjk bjfcjr la su

69:

ikgjk`ij y ukj pjrta protaea ac `oktj`tjr `ok asj ikgormj`iðk.

Paksj`iðk la qua pitjk cos oílos `omo si cj parsokj ko puliasa oír o ladjr la saktir
cjs mjkos sok siekos `cjros la liso`ij`iðk lurjkta ac rapro`asjmiakto.
Qkj saksj`iðk `uriosj as cj lac pukto la irj qua sa `oco`j ak`imj la jceuko la cos
odos, bjfitujcmakta ac odo lara`bo y qua suaca sar cj jktasjcj la ukj `oktak`iðk la
irj fcoquajlj.
\aksiðk ak cj aspjclj y paso ak cos bomfros suaca sar cj `jrej y raspoksjficiljl
qua cj parsokj siakta ak su vilj.
Movar ac pia `okstjktamakta lurjkta cj `oksuctj `omo gormj la las`jrejr cj
taksiðk qua sa siakta.

Ofsarvjr lurjkta cjs sasiokas la cj tarjpij cos eastos, ti`s y posturjs la cos pj`iaktas
puala sar la ikastimjfca jyulj j cj borj la polar rajcizjr uk pro`asjmiakto jfjdo-jrrifj
qua jyula j polar moligi`jr cjs amo`iokas y `oeki`iokas jso`ijljs. Y tjmfiék la gormj
opuastj ac pro`asjmiakto jrrifj-jfjdo puala iktaerjr kuastrj makta `ok kuastro `uarpo
`ok erjk aga`to tarjpéuti`o.

@OK@CQPIOKAP
Lasla cos primaros masas la vilj ak ac ôtaro mjtarko, mu`bo jktas la qua poljmos
paksjr, kuastro `uarpo tiaka saksj`iokas a iktarj`tôj `ok ac aktorko. Cj racj`iðk `ok cos
`uiljloras lasla ac kj`imiakto vj j parmitir qua ac kiúo takej uk lasjrrocco kormjc o
pjtocðei`o j kivac maktjc paro tjmfiék somêti`o.

Pi ak cj ikgjk`ij bj bjfilo mu`bjs situj`iokas la mjcastjr ac `uarpo eujrljrê

mamorij la co o`urrilo ak gormj la lagaksjs somêti`js. Ac `arafro usj ac `uarpo pjrj
polar sjfar si cos astímucos qua o`urrak ak ac jmfiakta y ak ac iktarior sok positivos o
jmakjzjktas. Pi bj bjfilo mu`bjs situj`iokas la mjcastjr ak ac pjsjlo ac `uarpo
raspoklarê la gormj kaejtivj jkta `ujcquiar astímuco provo`jklo ukj guarta jksialjl.
Ak otrjs parsokjs cj lagaksj sarê ko saktir kjlj `omo gormj la avitjr ac locor sugrilo ak
ac pjsjlo.
 Ak cj tarjpij ljmos ac aspj`io y cj o`jsiðk pjrj polar las`jrejr cj akareíj qua qualð
`ocjpsjlj, ac `uarpo puala saktir la ukj gormj `orra`torj cjs axpariak`ijs kaejtivjs lac

pjsjlo, cj
impalíj astjs polrêk lac
rasocu`iðk sar trjumj.
pro`asjljs y ac as`uarpo
\jmfiék las`jrejrê
importjkta cj akareíj
ac trjfjdo somêti`orasilujc qua
pjrj polar
potak`ijr cj `omuki`j`iðk ko varfjc qua jyuljrê j polar `oko`ar cos astjlos
amo`iokjcas lac pj`iakta.

696

Iklapakliaktamakta lac proto`oco la trjtjmiakto qua siejmos pjrj trjfjdjr `ok cj

jksialjl, ac trjfjdo `ok ac `uarpo as gukljmaktjc pjrj polar jyuljr j cos pj`iaktas j
mjkadjr su mjcastjr jlamês la sar muy ôtic j cj borj la polar aktaklar mador cjs
amo`iokas y saksj`iokas la kuastros pj`iaktas.
Bjy môctipcas tarjpijs qua trjfjdjk `ok cjs saksj`iokas8 iktaerjr asta trjfjdo ak
kuastrj `oksuctj as uk `jtjcizjlor la cj tarjpij. \rjfjdjr `ok ac pj`iakta `ok sus
saksj`iokas, ti`s, posturjs o eastos puala jyuljr j iktaerjr cj mamorij impcí`itj `ok cj
axpcí`itj.
 690

Cjs lagaksjs psi`ocðei`js

:1
\olos cos saras vivos tiakak uk ma`jkismo ikkjto pjrj polar avitjr `ir`ukstjk`ijs
` ir`ukstjk`ijs qua
sok mocastjs o pacierosjs, lasla cos saras mês primitivos bjstj cos mês avocu`iokjlos,
tolos tiaklak j avitjr cos astímucos locorosos y fus`jk cos jerjljfcas. Ac mialo as uk
`ir`uito ikkjto ak ac `arafro la tolos cos vartafrjlos (^jkhsapp & Fivak, 6>:6) y
jso`ijlo j asta siampra bjy ukos ma`jkismos la lagaksj pjrj avitjr o mikimizjr cjs
jmakjzjs. Astos pualak sar, ak ac `jso la cos saras bumjkos, gísi`os (por adampco sjcir
`orriaklo) o psi`ocðei`os (por adampco kaejklo jceo qua as avilakta).
Cos ma`jkismos la lagaksj qua lis`utiramos ak asta `jpítuco sok pro`asos pjrj
protaear j cjs parsokjs la ukj jksialjl ax`asivj o `ujcquiar otrj amo`iðk kaejtivj
(@rjmar, 6>>9). Pok pro`asos psi`ocðei`os jutomêti`os qua protaeak jc ikliviluo grakta
j cj jksialjl y cjs jmakjzjs la orieak iktarko o axtarko. Lasla uk pukto la vistj
psi`olikêmi`o cos ma`jkismos la lagaksj posificitjk cj jutoprota``iðk jc ralu`ir cj
`oks`iak`ij j`ar`j la paksjmiaktos, lasaos o mialos lafilo j `okgci`tos iktarkos.
Lasla uk pukto la vistj `oekitivo-`oklu`tujc saríjk pro`asos psi`ocðei`os prota`toras
qua parmitak jc ikliviluo cilijr `ok cjs jmakjzjs axtarkjcizjljs jsí `omo `ok cos
astrasoras iktarkjcizjlos qua `rajk `okgci`tos (Pbjrok & Bakts`bac, 6>:0). Lasla uk

jspa`to
raspuastjkaurofiocðei`o cjs lagaksjs
`okli`iokjlj grakta saríjkqua
j uk astímuco jso`ij`iokas kaurokjcas
sa par`ifa `omo quao ljk
pacieroso ukj
mocasto,
miaktrjs mês va`as sa proluz`jk astímucos pjra`ilos y lamos cj mismj raspuastj mjyor
sarê cj profjficiljl la qua asjs kaurokjs (`ok toljs cjs raspuastjs bormokjcas
`oksa`uaktas) sa lispjrak duktjs y quala mês jso`ijlj cj lagaksj `ok cj jmakjzj. @omo
siampra, astjs jmakjzjs pualak sar rajcas, por adampco, qua vjyjk j rili`ucizjrma o
jeralirma, o imjeikjrijs `omo, por adampco, ko maraz`o sar jmjlo. Qkj vaz mês
lagaklamos cj ka`asiljl la iktaerjr ligaraktas akgoquas tarjpéuti`os por co qua ak asta
`jpítuco trjfjdjramos iktaerjklo cos tras akgoquas usjklo ukos u otros ak guk`iðk la cjs
ka`asiljlas lac pj`iakta.
Cos ma`jkismos la lagaksj (jc ieujc qua cj mamorij) pualak sar impcí`itos o
axpcí`itos.

Axpcí`itos4 Paríjk vocuktjrios y astjríjk malijlos por cjs êrajs `orti`jcas qua

69<

pro`asjk ac paksjmiakto. Qk adampco saríj `ujklo uk jmieo kos pila likaro y ko

quaramos lêrsaco. ^olamos ikvaktjr ukj ax`usj pjrj ko takar qua bj`arco.
Impcí`itos4 Astjríjk `oktrocjlos por cjs êrajs suf`orti`jcas y por co tjkto ko astjríjk

malijlos por jkikeôk

sureak jdakos rjzokjmiakto.
cj vocuktjl. Ko siampraPureak sik qua otakejmos
sok oportukos jla`ujlos.`oks`iak`ij
^ualak sar la
j suaccos,
vaz
la los tipos.
\jmfiék pualak sar livililos ak4

Ikkjtos4 Paríjk jquaccos qua astêk `oligi`jlos ak kuastro eakomj y sa muastrjk

`ujklo bjy jceôk paciero. ^or adampco, ilajcizjr j cos pjlras `omo gormj la polar
saeuir quariéklocos j pasjr lac mjctrjto.
Jlquirilos4 Paríjk jquaccos qua bjk guk`iokjlo ak kuastrj ikgjk`ij y qua sa rapitak
ak kuastrj `oklu`tj sik qua poljmos avitjrcos. ^or adampco, maktir pjrj coerjr jceo qua
quaramos.
@ujklo somos kiúos `jra`amos la cjs barrjmiaktjs `oekitivjs o amo`iokjcas pjrj
polar lagaklarkos la mu`bjs la cjs situj`iokas locorosjs qua vjk j su`alarkos y jbí
`umpcak uk pjpac vitjc kuastros proeakitoras pjrj polar lagaklarkos bjstj qua poljmos
bj`arco por kosotros mismos. Mu`bjs va`as cjs parsokjs qua takíjk qua lagaklarkos ko
puliarok o ko supiarok bj`arco o ik`cuso ak mu`bos `jsos pualak sar cj guakta la cj
jmakjzj, co qua ofciej jc kiúo j ak`oktrjr gormjs la tocarjr y suparjr cj ik`artilumfra
jukqua sajk muy fêsi`js y mu`bjs va`as ikagi`j`as. Astos ma`jkismos la lagaksj j
guarzj la sar rapatilos sa irêk jgijkzjklo j kivac kaurokjc y sa j`jfjrêk `okvirtiaklo ak
pjtrokas la `oklu`tjs qua gormjrêk pjrta la kuastrj parsokjciljl jukqua ak cj
j`tujciljl rasuctak totjcmakta ikjljptjtivos a ik`cuso pjtocðei`os.
Cjs bariljs amo`iokjcas y cjs lagaksjs uticizjljs pjrj lagaklarsa sa `oksociljk `omo
mamorij impcí`itj la gormj jso`ijlj, la tjc mjkarj qua si `ujklo soy jlucto y par`ifo
uk paciero cj jmíeljcj (Ca Loux, :99<) bjfrê jso`ijlo cj jmakjzj y cj raspuastj duktjs,
iklapakliaktamakta la cj aljl y ac `oktaxto, `rajklo ukj raspuastj jutomêti`j a
ik`oks`iakta qua as`jpj j cj vocuktjl la cj parsokj. Mu`bos la cos profcamjs por cos
qua kuastros pj`iaktas fus`jk jyulj psi`ocðei`j sok lagaksjs qua sa bjk vuacto
ikjljptjtivjs y kuastro trjfjdo tarjpéuti`o ko puala `omakzjr por acimikjr ac síktomj
(as la`ir cj lagaksj qua bj `rajlo) siko bj`iékloca var qua yj ko bjy kikeukj jmakjzj.
Cjs lagaksjs pualak sar vistjs `omo uk ma`jkismo `arafro/makta uticizjlo `omo gormj
la sofravivir y `oksaeuir uk aquicifrio qua ko saj locoroso `ok ac muklo axtarko a

691

iktarko. (Eikot, 6>:1). J malilj qua sa rapitak sa vjk vocviaklo mês ríeiljs y puala
qua `jusj la mjyoras profcamjs qua cos qua trjtjk la socu`iokjr.

Vjquac as ukj `bi`j la 6< júos qua j`ula j `oksuctj porqua tiaka
mu`bo mialo j qua sus tripjs (iktastikos) ca bjejk ruilo ak
pôfci`o y asto ca impila `jlj vaz bj`ar mês j`tiviljlas `omo ir
j `omprjr, moktjr ak jutofôs o ik`cuso sjcir j livartirsa. \iaka
mu`bo mialo la qua ca suakak ak pôfci`o y bj`ar ac rilí`uco.

Ak asta `jso ac ruilo la cos iktastikos as ikvocuktjrio y ca provo`j mu`bo sugrimiakto

paro cj raspuastj
pj`iakta la mialolaj su
la cjs raj``iokas bj`ar ac rilí`uco
aktorko. sí lapakla
^olríjmos la ak
trjfjdjr cj asta
vjcorj`iðk qua bj`a cjj
`jso jyulêklocj
ljrsa `uaktj la co irrj`iokjc la sus paksjmiaktos y amo`iokas paro asto cj pj`iakta yj co
sjfa. As mu`bo mês ôtic trjfjdjr ak ac mialo jc rilí`uco o ac ra`bjzo bjstj qua pualj
jsumir qua su mialo j qua ca suakak cjs tripjs y j cjs raj``iokas la cos lamês sok
ax`asivjs.
Cjs lagaksjs vjk j ir jumaktjklo ak `ompcadiljl y gormj j malilj qua vjyjmos
`ra`iaklo. Cjs primarjs lagaksjs cjs jlquirimos ak racj`iðk j kuastros `uiljloras y
postariormakta, j malilj qua mjlurjmos, `ok cos jmieos y progasoras. Ak cj
jlocas`ak`ij `ujklo ampiazj j laspartjr cj saxujciljl, `ok cos `ompjúaros y
`ompjúarjs fiak `ompjrêklokos `ok accos o por uk iktarés la sar jtrj`tivos y j`aptjlos
y ak cj aljl jluctj cj mjyoríj la astos ma`jkismos la lagaksj yj gormjk pjrta la
kuastrj mamorij impcí`itj y jpjra`ak la gormj aspoktêkaj jkta `ujcquiar astímuco qua
kos ra`uarla j jceukj jmakjzj jktarior rajc o imjeikjrij.
@ujkto mjyor gua cj jmakjzj, mês tamprjkj cj aljl `ujklo o`urrið y mês `ar`jkj cj
gieurj la jpaeo qua `jusð ac ljúo, mês ka`asjrio sarê ac ma`jkismo lagaksivo y mjyor
sarê cj `okaxiðk aktra jmakjzjs simicjras y raspuastjs la lagaksj. Jukqua astjs
puliarok rasuctjr muy agi`j`as ak su momakto, `omo gormj la ralu`ir ac mjcastjr y cj
jksialjl j malilj qua j`tôjk la gormj ik`oks`iakta y guarj la cj vocuktjl sa pualak
vocvar `jlj vaz mês ikjljptjtivjs bjstj `okvartirsa ak pjtocðei`js.
As importjkta rasjctjr qua cos ma`jkismos la lagaksj ko rasuacvak cj guakta la
jksialjl, soco cj ralu`ak si guk`iokjk fiak (Pbjrok, & Bakts`bac, 6>:0). Ac `okgci`to

697

`oktikujrê axistiaklo fjdo cjs mismjs u otrjs `okli`iokas, y ak mu`bos `jsos kos
ak`oktrjramos qua cj pjtocoeíj qua trja j kuastros pj`iaktas j cj `oksuctj as ac
ma`jkismo qua bj `rajlo pjrj polar ofvijr o soportjr ac `okgci`to. Cjs lagaksjs sok
muy ka`asjrijs por adampco laspués la uk trjumj pjrj polar vocvar po`o j po`o j cj
kormjciljl, paro si cj `jktiljl ax`ala j cj `jciljl, o astêk guarj la co `oksilarjlo sjko
raspa`to j co qua o`urrið as qua sa bjk `okvartilo ak uk trjstorko mjyor qua ac qua
quiara avitjr y sa `oksilarjríjk pjtocðei`js.
Ak mu`bos `jsos vjmos j ak`oktrjr lagaksjs mu`bo makos `ompcadjs y ko tjk
pjtocðei`js. Otrjs va`as sarêk mu`bo mês iksiliosjs, jceukos jutoras lagiaklak qua cj
liso`ij`iðk astru`turjc la cj parsokjciljl saríj uk ma`jkismo la lagaksj axtramo pjrj
polar soportjr cj ik`artilumfra grakta j cj jmakjzj (Eokzêcaz, 6>:18 Wjk lar Bjrt at jc.
6>::) y bjfcjríjmos la « lagaksjs liso`ijtivjs¸. Pjfamos qua j trjvés lac sistamj
karvioso jutðkomo kuastro `uarpo tjmfiék eujrljrê mamorij lac trjumj (Wjk lar Hoch,
6>:<8 Ljmjsio, 6>:6) y kos ak`oktrjramos `ok co qua `oko`amos `omo « lagaksjs
somêti`js¸ (Paido, 6>:7).

\I^OP LA MA@JKIPMOP LA LAGAKPJ

Jukqua ko astêk `oktampcjlos ak ac ôctimo mjkujc la psi`opjtocoeíj LPM W (6>:1)
sí jpjra`íjk ak ac jktarior ak ac LPM IW (6>>6). Astos ma`jkismos la lagaksj bjk silo
livililos `ok`aptujc y ampíri`jmakta ak erupos lakomikjlos kivacas la lagaksj.
\rjks`rifo citarjcmakta cjs lagiki`iokas tomjljs lac mjkujc. Woy j latjccjr soco cos mês
importjktas pjrj cos trjstorkos qua astjmos trjfjdjklo.

:. Kivac jljptjtivo acavjlo

Asta kivac la ma`jkismo la lagaksj lj cuejr j ukj ðptimj jljptj`iðk ak ac mjkado la

cos j`okta`imiaktos astrasjktas. Astjs lagaksjs suacak mjximizjr cj erjtigi`j`iðk y
parmitak takar `ok`iak`ij la cos saktimiaktos,
saktimiaktos, cjs ilajs y sus `oksa`uak
`oksa`uak`ijs.
`ijs.
\jmfiék promuavak uk ðptimo aquicifrio aktra op`iokas `okgci`tivjs. Adampcos la
lagaksjs ak asta kivac sok4
• Jgicij`iðk4 Ac ikliviluo sa akgraktj j `okgci`tos amo`iokjcas y jmakjzjs la
orieak iktarko o axtarko j`uliaklo j cos lamês ak fus`j la jyulj o jpoyo, co qua
siekigi`j `ompjrtir cos profcamjs sik trjtjr la jtrifuircos j cos lamês. @omo vimos
ak ac `jpítuco 6, asto gormj la cos ma`jkismos ikkjtos la `omportjmiakto grakta j
jmakjzjs ak ac sar bumjko. Ak cjs parsokjs `ok jksialjl vj j astjr `okstjktamakta

695

`omo gormj la soportjr ac mjcastjr. Pa `okviarta ak pjtocðei`o `ujklo ko polamos

bj`ar kjlj si ko as ak `ompjúíj la parsokjs qua `oksilarjmos saeurjs.
• Jctruismo4 Ac ikliviluo sa akgraktj j `okgci`tos amo`iokjcas y jmakjzjs la

orieak iktarko
ligarak`ij lac ojutosj`rigi`io,
axtarko lali`êklosa
j va`asj `jrj`tarísti`o
sjtisgj`ar cjs la
ka`asiljlas la cosraj`tivj,
cj gormj`iðk lamês. Jac
ikliviluo oftiaka ukj erjtigi`j`iðk fiak la tipo vi`jrijkta, fiak por cjs rapuastjs la
cos lamês. Ak su pjrta pjtocðei`j cj parsokj ko puala lali`jr kjlj la jtak`iðk ki
`uiljlo j sí mismo y soco puala paksjr ak ac fiakastjr la cos lamês. As ukj
lagaksj ikgjktic lac tipo –`ujklo mi mjlra asté fiak yo polré astjr fiak”. @omo
bamos visto ak `jpítucos jktarioras eakarj mu`bj rjfij qua jc ko polar axprasjrsa
la gormj sjkj provo`jrê jksialjl y/o jtjquas la pêki`o.
• Jkti`ipj`iðk4 Ac ikliviluo sa akgraktj j `okgci`tos amo`iokjcas y jmakjzjs la
orieak iktarko o axtarko axparimaktjklo raj``iokas amo`iokjcas jktas la qua
jmfos sa proluz`jk o fiak jkti`ipjklo sus `oksa`uak`ijs, posifcas j`okta`imiaktos
guturos, y `oksilarjklo la gormj rajcistj raspuastjs o socu`iokas jctarkjtivjs. As
otrj lagaksj ukivarsjc ak tolos cos saras bumjkos, qua parmita jpraklar lac pjsjlo
pjrj polar pcjkigi`jr ak ac guturo, paro ak ukj vartiakta pjtocðei`j bj`a qua
jkti`ipak ukj y otrj vaz ligaraktas as`akjrios la guturo (mu`bjs va`as
`jtjstrogistjs), qua bj`ak qua cj jmíeljcj par`ifj uk paciero lokla ko co bjy,
provo`jklo ukj raj``iðk mjyor la jksialjl qua provo`j mês jkti`ipj`iðk. Ac
`ír`uco vi`ioso as avilakta.
• Paktilo lac bumor4 Ac ikliviluo sa akgraktj j `okgci`tos amo`iokjcas y jmakjzjs
la orieak iktarko o axtarko bj`iaklo bik`jpié ak cos jspa`tos livartilos o irðki`os
la cos `okgci`tos o situj`iokas astrasjktas. Wjmos j ak`oktrjrco ak mu`bos
pj`iaktas qua uticizjk ac bumor `omo gormj la lismikuir ac `okgci`to. Ak mu`bos
`jsos pualak bj`arco `omo ukj gormj la pjra`ar gaci`as as`okliaklo laktro su
sugrimiakto.
• Pufcimj`iðk4 Ac ikliviluo sa akgraktj j `okgci`tos amo`iokjcas y jmakjzjs la
 orieak iktarko o axtarko `jkjcizjklo saktimiaktos o impucsos potak`ijcmakta
lasjljptjtivos ak `omportjmiaktos so`ijcmakta j`aptjfcas (p. ad., laportas la
`oktj`to pjrj `jkjcizjr impucsos jerasivos). Asta ma`jkismo co varamos muy j
makulo ak cjs pjtocoeíjs jso`ijljs j trjstorkos amo`iokjcas, sofra tolo ak racj`iðk
j cj amo`iðk la cj irj (rjfij, grustrj`iðk, saksj`iðk la impotak`ij). Jc ko polarca
axprasjrcj la gormj jfiartj fus`jrê ma`jkismos jctarkjtivos pjrj polar jtakujrcj.
• Puprasiðk4 Ac ikliviluo sa akgraktj j `okgci`tos amo`iokjcas y jmakjzjs la

692

orieak iktarko o axtarko avitjklo iktak`iokjljmakta paksjr ak profcamjs, lasaos,

saktimiaktos o axpariak`ijs qua ca prolu`ak mjcastjr. Astj lagaksj as vitjc ak ac
pro`aso tarjpéuti`o porqua mu`bísimjs va`as kos ak`oktrjramos gofijs j cos
ra`uarlos trjumêti`os qua ofstj`ucizjrêk ac trjtjmiakto. Lafamos sar
aspa`ijcmakta `uiljlosos `ok astj lagaksj porqua kos vj j jyuljr j `oko`ar jc
ritmo qua polamos trjfjdjr y `uêcas sok cjs `raak`ijs ku`cajras qua sustaktjk ac
`okgci`to.

6. Kivac la ikbifi`iokas maktjcas (gormj`iðk la `ompromisos)

Ac ma`jkismo la lagaksj, ak asta kivac, parmita qua ilajs, saktimiaktos, ra`uarlos,

lasaos o tamoras potak`ijcmakta pacierosos sa mjktakejk guarj la cj `ok`iak`ij lac
ikliviluo. Adampcos sok4

• Jiscjmiakto jga`tivo4 Ac ikliviluo sa akgraktj j `okgci`tos amo`iokjcas y

jmakjzjs la orieak iktarko o axtarko sapjrjklo cjs ilajs la cos saktimiaktos
orieikjcmakta jso`ijlos j accjs. Ac ikliviluo sa jpjrtj lac `ompokakta jga`tivo
jso`ijlo j ukj ilaj latarmikjlj (p. ad., j`okta`imiakto trjumêti`o), paro sa
mjktiaka jpaejlo j sus acamaktos `oekos`itivos (p. ad., latjccas las`riptivos). Co
ak`oktrjramos j makulo ak pj`iaktas qua kos ravacjk jceo muy locoroso (o qua
lafaríj sarco) sik amo`iokas, si fiak as kormjc y jljptjtivo po`o laspués la
o`urrilo ac trjumj rasuctj muy pjtocðei`o `ujklo pjsj ac tiampo. Paríj uk suftipo
la kaej`iðk o suprasiðk.

• Liso`ij`iðk
orieak iktarko4 Ac ikliviluo
o axtarko sa akgraktj
malijkta ukj jjctarj`iðk
`okgci`tostamporjc
amo`iokjcas
la cjsy guk`iokas
jmakjzjs la
la
iktaerj`iðk la cj `ok`iak`ij, mamorij, par`ap`iðk la uko mismo o lac aktorko, o
`omportjmiakto saksorijc/motor. Lali`jramos uk `jpítuco `ompcato j asta
ma`jkismo qua por su importjk`ij y `ompcadiljl raquiara uk jpjrtjlo aspa`ijc.
• Gormj`iðk raj`tivj4 Ac ikliviluo sa akgraktj j `okgci`tos amo`iokjcas y
jmakjzjs la orieak iktarko o axtarko sustituyaklo cos `omportjmiaktos, cos
 paksjmiaktos o cos saktimiaktos qua ca rasuctjk ikj`aptjfcas por otros
lijmatrjcmakta opuastos (asta ma`jkismo la lagaksj suaca j`tujr ak simuctjkailjl
`ok cj raprasiðk). Co vjmos j var `okstjktamakta ak cos trjstorkos qua `okccavak
paksjmiaktos o j``iokas la tipo jutopukitivjs. Cj jerasiviljl qua ko puala
mostrjrsa bj`ij guarj sa vuacva bj`ij ac propio ikliviluo.
• Iktaca`tujcizj`iðk4 Ac ikliviluo sa akgraktj j `okgci`tos amo`iokjcas y jmakjzjs

699

la orieak iktarko o axtarko eakarjcizjklo o impci`êklosa ak paksjmiaktos

ax`asivjmakta jfstrj`tos pjrj `oktrocjr o mikimizjr saktimiaktos qua ca `jusjk
mjcastjr. Paríj ljrca prioriljl j cjs êrajs `orti`jcas por mialo j cjs amo`iokas qua
sufyj`ak ak ac iktarior lac ikliviluo. Paríj `jmfijr ac saktir por ac paksjr.
• Vaprasiðk4 Ac ikliviluo sa akgraktj j `okgci`tos amo`iokjcas y jmakjzjs la
orieak iktarko o axtarko axpucsjklo la su `ok`iak`ij o ko lêklosa por aktarjlo
`oekos`itivjmakta la cos lasaos, paksjmiaktos o axpariak`ijs qua ca `jusjk
mjcastjr. Ac `ompokakta jga`tivo puala mjktakarsa j`tivo ak cj `ok`iak`ij,
laspraklilo la sus ilajs jso`ijljs. As uk tipo la liso`ij`iðk ak cj qua sa as`oklak
`osjs ikvocuktjrijmakta por mialo j cos aga`tos qua polríjk takar. Cos pj`iaktas
ejstjk mu`bísimj akareíj ak `oktakarcjs, cj mjyoríj la cjs va`as `ok as`jso éxito.

0. Kivac makor la listorsiðk la cjs imêeakas

Asta kivac sa `jrj`tarizj por listorsiokas la cj imjeak la uko mismo o la cos lamês
qua pualak sar uticizjljs pjrj raeucjr cj jutoastimj. Adampcos sok4

• Lavjcuj`iðk4 Ac ikliviluo sa akgraktj j `okgci`tos amo`iokjcas y jmakjzjs la

orieak iktarko o axtarko jtrifuyaklo `ujciljlas axjearjljmakta kaejtivjs j sí
mismo o j cos lamês. As ac kô`cao lac trjstorko la cjs gofijs so`ijcas, trjstorkos la
pêki`o y trjstorkos la jksialjl. Cos ikliviluos qua sa bjk saktilo ra`bjzjlos ak su
ikgjk`ij por sus saras quarilos iktarkjcizjrêk uk mialo jc ra`bjzo qua cas bjrê
lavjcujrsa pjrj avitjr sar avjcujlos y por co tjkto ra`bjzjlos la kuavo.

• Ilajcizj`iðk4 Ac ikliviluo sa akgraktj j `okgci`tos amo`iokjcas y jmakjzjs la

orieak iktarko o axtarko jtrifuyaklo `ujciljlas axjearjljmakta positivjs j cos
lamês. Asto co ak`oktrjramos ak mu`bos pj`iaktas `ok ikgjk`ijs qua bjk silo
`ompci`jljs, cj ilajcizj`iðk parmita saeuir ak `oktj`to `ok cos saras quarilos
jukqua astos sajk cj guakta la `okgci`to. Ac profcamj la asta ma`jkismo as qua
provo`jrê ak mu`bos `jsos cj ilajcizj`iðk la cos lamês y cj lavjcuj`iðk la uko
mismo. @omo gormj la polar suparjr cj ik`okeruak`ij. As uk ma`jkismo muy
 `ompcado la trjtjr y lafa bj`arsa `ok sumo `uiljlo puasto qua acimikjrco puala
bj`ar saktir j cos pj`iaktas ukj gortísimj saksj`iðk la socaljl. Ak cos trjstorkos
kjr`isistjs ak`oktrjramos ukj ilajcizj`iðk lac sacg qua parmitj ko `oka`tjr `ok cj
gjctj la ra`ursos o la jutoastimj.

<. Kivac la j``iðk

0>>

Asta kivac sa `jrj`tarizj por ma`jkismos la lagaksj qua sa akgraktjk j jmakjzjs la

orieak iktarko o axtarko malijkta ukj j``iðk o ukj ratirjlj. Adampcos sok4

• ^jsivo jerasivo4 Ac ikliviluo sa akgraktj j `okgci`tos amo`iokjcas y jmakjzjs la

orieak iktarko o axtarko mostrjklo jerasiviljl bj`ij cos lamês la gormj iklira`tj
y ko jsartivj. Axista ukj mês`jrj axtarkj la jfiartj sumisiðk j cos lamês, latrês la
cj qua ak rajciljl sa as`okla rasistak`ij, rasaktimiakto y bosticiljl ak`ufiartos. Cjs
parsokjs qua uticizjk astj lagaksj o fiak sjfotajk cjs racj`iokas `ok cos lamês o
fiak astjccjk sik racj`iðk `ok co j`okta`ilo, porqua eujrljk mamorij la `jlj uko
la cos uctrjdas qua bjk sugrilo.
• @omportjmiakto impucsivo (j`tike out). Ac ikliviluo sa akgraktj j `okgci`tos
amo`iokjcas y jmakjzjs la orieak iktarko o axtarko j trjvés la cj j``iðk mês qua j
trjvés la ragcaxiokas o saktimiaktos. Ac `ok`apto la j`tike-out lagaksivo ko as
sikðkimo la mjc `omportjmiakto, yj qua puala profjrsa qua sa racj`iokj `ok
`okgci`tos amo`iokjcas. Paríj `omôkmakta `omo co qua `oko`amos –as`jpjr la uko
mismo”, o saj rajcizjr j`tos o j`tiviljlas la gormj `ompucsivj pjrj ko takar qua
saktir kikeukj amo`iðk. Qk adampco saríjk cjs parsokjs jli`tjs jc trjfjdo o
laportistjs axtramos.
• Zuadjs y ra`bjzo la jyulj4 Ac ikliviluo sa akgraktj j `okgci`tos amo`iokjcas y
jmakjzjs la orieak iktarko o axtarko malijkta quadjs o lamjkljs la jyulj qua
as`oklak saktimiaktos ak`ufiartos la bosticiljl o rasaktimiakto bj`ij cos lamês y
qua cuaeo sa axprasjk ak gormj la ra`bjzo j `ujcquiar suearak`ij, `oksado u

ogra`imiakto la jyulj.o Cjs

gísi`os o psi`ocðei`os quadjs o la
j profcamjs lamjkljs pualakAsbj`ar
cj vilj lijrij. ragarak`ij
ukj lagaksj muyj síktomjs
pjra`ilj
jc pjsivo-jerasivo. Ka`asito y uticizo j cos lamês piliéklocas jyulj o uticizêklocos,
co `ujc ma provo`j mjcastjr, paro por mialo j parlarcos as`oklak su rjfij
mostrêklocj iklira`tjmakta.

\VJFJDJV @OK CJP LAGAKPJP

 Cjs lagaksjs, `omo su komfra ikli`j, bjk sureilo por jceukj rjzðk jukqua ak cj
j`tujciljl ko sapjmos por qué sureiarok y sa bjyjk `okvartilo `ok ac tiampo ak jceo

pjtocðei`o8
`ciakta lafamosAk
–iklagakso”. sartolos
muy cos
`uiljlosos jc trjfjdjr
`jsos lafamos `ok ukjs
uticizjr accjs mêximjs
porqua polríjmos ladjr jc
qua kos ofcieuak
j sar muy raspatuosos `ok ac pj`iakta (M``uccoueb, :995)4

• Mjktakar cj jcijkzj tarjpéuti`j.

0>:

• Aksaújr jc pj`iakta j ra`oko`ar qué lagaksjs uticizj y si astjs sok aeosiktðki`js o

aeolistðki`js.
• Vaeucjr cj jksialjl aksaújklo j ko sar `ríti`o `oksieo mismo. Gomaktjr cj

juto`ompjsiðk.
bj`ak ka`asjrij cjIlaktigi`jr
lagaksj. cos `okgci`tos4 Jksialjl, `ucpj vareóakzj o rjfij, qua
• \rjfjdjr puktos guartas (ra`ursos) miaktrjs sa trjfjdj `ok cjs lagaksjs.
• Ilaktigi`jr cjs amo`iokas, gofijs y cos asquamjs qua sa as`oklak latrês la cj
lagaksj.
• Eakarjr ukj bipðtasis la trjfjdo j`ar`j la cos pjtrokas lac pj`iakta y
`okgroktjrcos.

MJK\AKAV CJ JCIJKTJ \AVJ^ÉQ\I@J

Ko polamos ocviljr kuk`j qua cj lagaksj `umpca ukj guk`iðk la prota``iðk y qua gua g ua
`rajlj lasla ac locor, jsí qua ac tarjpautj lafa trjfjdjr ak tolo momakto `ok `uiljlo
pjrj qua ac pj`iakta ko sa siaktj iktimiljlo u ofciejlo j bj`ar uk trjfjdo qua ko quiara
o qua ko puala bj`ar. Cjs lagaksjs jukqua pualjk sar uk motivo la sugrimiakto
`umpcak ukj guk`iðk y ac pj`iakta soco vj j polar acimikjrcjs si siakta qua kosotros ko
vjmos j duzejrco ki bj`arca ljúo.
Ak astos momaktos mês qua ak kikeôk otro la cj tarjpij lafamos sar muy `uiljlosos
`ok cj trjksgarak`ij y cj `oktrjtrjksgarak`ij ak ac pro`aso tarjpéuti`o. Ofsarvjr si ac
pj`iakta astê prapjrjlo pjrj polar trjfjdjr `ok ac mjtarijc ku`cajr qua provo`ð ac
trjumj as gukljmaktjc. Mu`bjs va`as ac tarjpautj puala takar mialo la acimikjr cj
lagaksj, fiak por ko sjfar si vj j polar mjkadjr cj raj``iðk lac pj`iakta, o porqua éc
mismo ra`okoz`j asj lagaksj ak su iktarior. Ak astos ôctimos `jsos lafa fus`jr
suparvisiðk pjrj polar trjfjdjr sofra asta tamj.
J cj borj la `uastiokjr cjs lagaksjs lafamos ampcajr uk cakeujda so`rêti`o qua avita
qua ac `ciakta sa siaktj iktimiljlo o duzejlo. ^jrj aso polamos4
 • Qticizjr axprasiokas `omo4 –`orríeama si ma aquivo`o paro…” la asta molo
ljramos cj oportukiljl la ladjr jc pj`iakta si astê prapjrjlo pjrj akgraktjrsa j cj
lagaksj. Pi kos kiaej ac profcamj sjframos qua ac pj`iakta ko astê prapjrjlo.
• ^raeuktjr `ok lulj. –Ko co aktiaklo… ma astês li`iaklo qua ukj kiúj la 1 júos
puala provo`jr….” o –Zuiaras la`ir qua la jquacco qua o`urrið tô guista ac ôki`o
raspoksjfca…” o –Zuizês ak jquac momakto bi`ista co qua pulista `ok cjs

0>6

barrjmiaktjs qua takíjs…”.

Aksaújr jc pj`iakta qué lagaksjs uticizj

Cjs lagaksjs qua ac pj`iakta uticizj pualak sar (M``uccoueb at jc. 6>>0).
Aeosiktðki`js4 Pok jquaccjs lagaksjs `ok cjs qua ac pj`iakta astê la j`uarlo. Gormjk
pjrta la su sacg y ko quiara `jmfijrcjs. J asta erupo partaka`ak toljs cjs lagaksjs la
avitj`iðk o ilajcizj`iðk. Pok `oklu`tjs o paksjmiaktos qua ac pj`iakta par`ifa `omo
jceo positivo la sí mismo paro qua ofstj`ucizj ac trjfjdo tarjpéuti`o a impila cj
rasocu`iðk lac trjumj.
Qk adampco saríj ukj parsokj jquadjlj la uk `ocok irritjfca y jc bj`ar cj
`ok`aptujcizj`iðk ofsarvjmos qua ac pj`iakta astê siampra jkti`ipêklosa j cos
profcamjs, prao`upêklosa la bj`arco tolo parga`to, at`. As la`ir `okstjktamakta ak
taksiðk. Asta `omportjmiakto `omo bamos visto pualak sar astrjtaeijs la `oktroc pjrj
ko saktir cjs amo`iokas, paro si sa co bj`amos var jc pj`iakta asta kos lirê qua ca eustj
sar ukj parsokj –raspoksjfca”.

Aeolistðki`js4 Astjs sok cjs lagaksjs qua ac pj`iakta ko quiara mjktakar. Mu`bjs
va`as vjk j sar síktomjs qua bjk vakilo j madorjr j cj tarjpij. Cj mjyoríj la cjs va`as
cos pj`iaktas ko cjs vak `omo ukj lagaksj siko `omo cj guakta la sus profcamjs. Asta
saríj por adampco ac `jso la cjs jli``iokas o cjs ofsasiokas qua `umpcak ukj guk`iðk la
avjsiðk o la listrj``iðk lac trjumj. Cos pj`iaktas pualak vakir por adampco `ok ukj
lamjklj la polar sjcir j cj `jcca sik takar mialo la irsa la viaktra, paro kosotros
sjfamos qua astj as cj lagaksj qua ca protaea la racj`iokjrsa `ok cos lamês y sar
ra`bjzjlo.
Ak astos `jsos bjy qua sar muy paljeðei`os y takar muy `oksociljlj cj racj`iðk
tarjpéuti`j jktas la polar axpci`jrco y trjfjdjrco. Ofvijmakta asta tipo la lagaksjs sa
lasmoktjrêk j malilj qua cj tarjpij vjyj gikjcizjklo. ^rimaro trjfjdjramos ac trjumj y
laspués cj lagaksj. Miaktrjs mês aeosiktðki`js sajk cjs lagaksjs mês ligí`ic sarê
`jmfijrcjs y trjfjdjr `ok accjs. ^jrj polar trjfjdjr `ok cjs lagaksjs cos pj`iaktas lafak
varcjs `omo jceo qua lafak `jmfijr. Lafamos ir lasla lagaksjs aeosiktðki`js (yo soy
jsí) j aeolistðki`js (yo ko quiaro saeuir bj`iaklo asto) (M``uccoueb at jc. 6>>0).

Vaeucjr cj jksialjl. Aksaújr j ko sar `ríti`o `oksieo mismo. Gomaktjr cj juto`ompjsiðk. Ilaktigi`jr
Ilaktigi`jr cos
`okgci`tos4 Jksialjl, `ucpj vareóakzj o rjfij, qua bj`ak ka`asjrij cj lagaksj

@ujklo cjs lagaksjs sok aeolistðki`js (o `ujklo ampia`ak j ladjr la sar

0>0

aeosiktðki`js), ac pj`iakta saktirê mu`bj `ucpj y vareóakzj. As muy importjkta sar muy
paljeðei`os y axpci`jr cj guk`iðk qua `umpcak cjs lagaksjs, y `ðmo tiakak ukj ejkjk`ij
sa`ukljrij. ^uala bjfar pjrtas qua provoquak ac síktomj pjrj lagaklarsa lac locor paro
asto puala provo`jr ra`bjzo por otrjs pjrtas lac pj`iakta qua astêk por cj vilj kormjc
(Wjk lar Bjrt &`oc, 6>::).
As muy importjkta aksaújr té`ki`js la racjdj`iðk y j`aptj`iðk (War `jpítuco :0) pjrj
mjkadjr cj jksialjl jso`ijlj j asjs `oklu`tjs, paksjmiaktos o amo`iokas qua sa vivak
la gormj iktrusivj.
Otro pukto muy importjkta as trjfjdjr ac luaco `ujklo cjs lagaksjs ampia`ak j
`jmfijr, puala bjfar mu`bj `ucpj por bjfarcjs mjktakilo lurjkta mu`bo tiampo (o por
ko bjfar ba`bo kjlj pjrj `jmfijrcjs jktas).
As gukljmaktjc qua si cj lagaksj as la tipo impucsivj, `omo por adampco tomjr lroejs

omiaktrjs
pacajrsatrjfjdjmos
pjrj las`jrejr cj jerasiviljl,
ac orieak lafamos
la cj lagaksj. ir ikstjcjklo
Ak `jsos ak cos quaastrjtaeijs
cj lagaksj la juto`oktroc
asté `jusjklo
mu`bos profcamjs ak ac prasakta (jutocasiokas, `oklu`tjs sui`iljs, jfuso la lroejs,
viocak`ij) lafamos trjfjdjr pjrj ralu`ircj porqua si ko, sa bj`a imposifca ac trjfjdo `ok
co qua sa as`okla latrês.

\rjfjdjr puktos guartas (ra`ursos) miaktrjs sa trjfjdj `ok cjs lagaksjs

\akamos qua ir fjcjk`ajklo ak tolo momakto aktra ac trjfjdo la ir acimikjklo cj

lagaksj y trjfjdjklo co qua sa as`okla latrês y cj ikstjcj`iðk la ra`ursos qua parmitjk
jc pj`iakta astjr ak `oktroc ak tolo momakto. Cj lagaksj `umpca ukj guk`iðk la
prota``iðk y ko polamos ladjr jc pj`iakta
pj`iakta lasprotaeilo.
^uala qua ak jceukos `jsos ko ak`oktramos kosotros ki ac pj`iakta kikeôk ra`urso,
paro polamos uticizjr axprasiokas la vjcilj`iðk `omo –lafas sar muy vjciakta pjrj
somatarta j asta pro`aso, mu`bjs parsokjs ko sa jtravaríjk” o –bjy qua sar muy vjciakta
pjrj sik`arjrsa tjkto `ok ukj parsokj qua jpakjs `oko`as” o –ma jlmirj `ðmo bjs silo
`jpjz la akgraktjrta j tus mialos, cj mjyoríj la cjs parsokjs ko sa jtravaríjk”.
 Pi ak`oktrjmos ak ac pj`iakta ra`ursos mês `ompcados cos uticizjramos, por adampco4
–Li`as qua aras ik`jpjz la varta `omo jceuiak ôtic paro pjra`a qua tus bidos ko ta vak
jsí”. –¿@ðmo `raas qua ta saktiríjs si ac profcamj ko axistiarj? ¿Zué saríj ligarakta?”.
–¿Pi tuviarjs qua ljrca uk `oksado j uk jmieo qua pjsjrj por asto qué ca liríjs? ¿Zué ta
impila la`írtaco j ti mismo?”.
Ofvijmakta, j malilj qua bjyj mês ra`ursos makos ka`asjrij sa bj`a cj lagaksj, co

0><

ilajc as qua astos ra`ursos sajk axprasjlos aspoktêkajmakta por cos pj`iaktas paro si
vamos qua bjy mialo o ik`artilumfra kosotros lafamos ikstjcjr cos ra`ursos.
Qk pukto importjkta as qua ak mu`bos `jsos lurjkta ac pro`aso tarjpéuti`o cos

pj`iaktas
ko luljrêk
sok `jpj`as la sibj`ar
astêkcjbj`iékloco
tarjpij. Akfiak,
astospcjktaêklosa ik`cuso
`jsos lafamos sar simjcos
vjcorjr vjmospj`iaktas qua
lamjsijlo
laprisj y ko astêk prapjrjlos pjrj acimikjr cj lagaksj y lafamos gorzjr cj jcijkzj o
lafamos vjciljrcos a ikstjcjr mês ra`ursos.

Ilaktigi`jr cjs amo`iokas, gofijs y cos asquamjs qua sa as`oklak latrês la cj lagaksj

Cjs amo`iokas mês gra`uaktas qua ak`oktrjramos latrês la cjs lagaksjs sarêk ac
mialo (rjfij, impotak`ij), cj `ucpj y cj vareóakzj. Wjmos j var `ðmo trjfjdjr `ok accjs
ak latjcca.

As importjkta
as`okliljs latrêstakar ak aeo
la uk `uaktj
quaqua
cjsako`uctj
parsokjciljlas kjr`isistjs
pjrj ko saktir astjslaclagaksjs
ac locor grj`jso astêk
o cj
bumiccj`iðk. Ak astos `jsos lafamos trjfjdjr primaro ak cj vjcilj`iðk la cjs j``iokas
(paksjmiaktos, amo`iokas) lac sudato pjrj ir po`o j po`o trjfjdjklo `ok co qua sa
as`okla latrês.
Mialo4 ^olamos uticizjr mu`bos sikðkimos j cj borj la vjciljr cj amo`iðk la mialo.
Cos térmikos qua pualak sarvir sok4 rjfij, impotak`ij, grustrj`iðk, irj… Cj gormj la
lagaklarsa lac mialo as avitjr co qua sa `oko`a `omo ukj –gofij”. Ak`oktrjramos
mu`bjs gofijs iktjkeifcas ak ac trjfjdo qua bj`amos.

^olamos uticizjr ligaraktas praeuktjs pjrj trjfjdjr `ok astj

lagaksj4
• ¿Zué saríj co qua ta lj mês mialo la la`ir co qua piaksjs?
• ¿Zué saríj co paor qua polríj pjsjr si…?
• ¿@ðmo raj``iokjríj tu mjlra (o pjlra o barmjko…) si ca
 lidarjs `ðmo ta siaktas?
• ¿Zua saríj co paor la bj`ar co qua rajcmakta quiaras bj`ar?

@ucpj4 Qkj lagaksj muy gra`uakta as cj `ucpj, porqua avitj cj `okgroktj`iðk y por co
tjkto vocvar j saktir cj saksj`iðk la ra`bjzo o grj`jso. Puaca takar cj gormj la

0>1

paksjmiaktos rumijtivos qua jeotjk

jeotjk jc pj`iakta.

^olamos uticizjr cjs sieuiaktas praeuktjs pjrj trjfjdjr `ok astj

lagaksj4
• ¿^jra`a qua aras tu paor akamieo? Ma praeukto si `ujklo ta
bjfcjs jsí ta ra`uarljs j jceuiak `oko`ilo la tu gjmicij.
• Pi asj saksj`iðk (paksjmiakto, impucso) quisiarj jyuljrta, sé
qua `uastj `raarco, ¿`ðmo co astjríj iktaktjklo bj`ar?
• Ma praeukto `uêklo saktirês qua bjs pjejlo cj `oklakj la
jquacco qua pjsð.
• ¿Lðkla jpraklista j saktirta jsí? (paksjr, `omportjrta) Paeuro

qua ak¿Ko?
jyulj jquac momakto gua ka`asjrio paro pjra`a qua jborj ko
• ¿\ô `raas qua asj saksj`iðk (paksjmiakto, j``iðk) ta astê
jyuljklo o parduli`jklo? ¿Zué ta impila `jmfijrco jborj?

Wareóakzj4 Pi cj lagaksj jktarior as ac locor grakta j uko mismo, cj vareóakzj sa

axprasj grakta j cos lamês. As ukj gormj la jcjrmj pjrj ko saktir ac ra`bjzo. Cj
vareóakzj kos ikbifa grakta j cos lamês.

^olamos uticizjr ligaraktas praeuktjs pjrj trjfjdjr `ok astj

lagaksj4
• ¿@ðmo `raas qua ma siakto o piakso yo `ujklo ta miro?
• ¿Zué as co qua varíjs si ta mirjrjs ak uk aspado? ¿Zué `raas qua
 vak cos lamês?
• ¿Zué varíj (paksjríj, saktiríj) tu mjlra (pjlra, barmjko,
pjradj) si astuviarj jquí lacjkta la ti,
ti, mirêklota jborj?

• parduli`jklo?
¿@raas qua avitjr asj `oklu`tj ta astê jyuljklo o
• ¿Zué saríj co paor si cos lamês supiarjk `uêc as tu profcamj?
• Ac ra`bjzo as muy luro paro pjra`a qua cj socaljl sa ta astê

0>7

bj`iaklo iksoportjfca, ¿ko?

Ac kômaro la praeuktjs qua polamos bj`ar rozjk ac ikgikito y `jlj tarjpautj puala
`rajr cjs suyjs pjrj polar ir lasmoktjklo po`o j po`o cj lagaksj qua sostiaka ac
profcamj. Piampra qua ac pj`iakta sa rasistj j trjfjdjr `ok ukj lagaksj lafamos paksjr
qua ko sa ak`uaktrj prapjrjlo. ^jrj astos `jsos polamos uticizjr grjsas `omo4 –ko pjsj
kjlj, yaklo muy laspj`io ccaejramos mu`bo jktas…”. –Asta as tu aspj`io y jquí
pualas y lafas axprasjr `ujcquiar `osj qua ka`asitas”. –\a jerjlaz`o mu`bo tu
sik`ariljl porqua sé qua pjrj ti as luro la`irma aso y ta promato qua co voy j takar muy
m uy
ak `uaktj…”.

Eakarjr ukj bipðtasis la trjfjdo j`ar`j la cos pjtrokas lac pj`iakta y `okgroktjrcos

Gikjcmakta, ukj vaz qua cj lagaksj as aeolistðki`j y ac pj`iakta sa ak`uaktrj

prapjrjlo pjrj lasmoktjrcj polamos ir bj`ij ac pukto lokla cj jpraklið y qué guk`iðk
bj `umpcilo tolo asa tiampo. ^olamos axpci`jr `ðmo j malilj qua bj pjsjlo ac tiampo
asa `omportjmiakto (amo`iðk, paksjmiakto) sa bj ilo bj`iaklo mês guarta y por co tjkto
mês ligí`ic la avitjr.
Axpci`jr `uêc as kuastrj bipðtasis la `uêc as cj guk`iðk la cj lagaksj puala jyuljr jc
pj`iakta j jumaktjr cj `okaxiðk aktra cjs ligaraktas pjrtas la su parsokjciljl y gomaktjr
cj maktjcizj`iðk.
Qkj vaz mês si ac pj`iakta ko `ompjrta cj bipðtasis o ca provo`j jksialjl co qua
la`imos lafamos paksjr qua ko astê prapjrjlo y lafaramos ravisjr j qué pukto
lafamos vocvar bjstj qua saj `jpjz la j`aptjrcj.
Cjs bipðtasis la trjfjdo ko sok mês qua ikgarak`ijs qua bj`amos y qua tjmfiék
pualak sar arrðkajs, kuk`j lafamos trjtjr la impokar kuastro `ritario jc pj`iakta porqua
porqua
mu`bjs va`as ak`oktrjramos qua kuastrj bipðtasis ko arj `orra`tj y polamos bj`ar uk
ljúo qua saj irravarsifca.
 Ac `arafro `omo `ujcquiar otro ðrejko la kuastro `uarpo, tiaka ukj `jpj`iljl la
jutosjkj`iðk y ukj vaz qua cj lagaksj lada la sar ôtic sarê ac propio pj`iakta ac qua
ak`uaktra cj mador mjkarj la ak`oktrjr otrj `oklu`tj (paksjmiakto, amo`iðk) qua saj
mês jljptjtivj, polamos j`tujr `omo `ompjúaros la vijda lac pj`iakta paro si
impokamos kuastro `ritario polamos prolu`ir mês ljúo lac qua prataklamos avitjr. ^or
supuasto, ko polamos ladjr qua ac pj`iakta sa siaktj lasjtaklilo.

0>5

@4 Ma praeukto qué lafaríj bj`ar. ¿@raas qua lafo `oktjrca j mi

mjlra co qua pjsð?
\4 Ma ak`jktjríj la`irta qué as co qua bjríj yo. ^aro aktok`as
astjríjs viviaklo mi vilj ak vaz la cj tuyj. ¿Zué as co qua mês ta
jpata`a bj`ar?
@4 Jborj mismo ko ma ak`uaktro prapjrjlj pjrj bj`arco.
\4 Astoy saeuro qua `ujklo ccaeua tu momakto co sjfrês y bjrês
co qua saj mador.

^jrj tarmikjr ac trjfjdo `ok ukj lagaksj polamos vjciljrcj `omo ka`asjrij lurjkta
tolo asa tiampo paro ikka`asjrij jborj. As importjkta rasjctjr cj posificiljl la ra`jíljs.
Cos pjtrokas qua astêk muy jrrjiejlos pualak trjtjr la vocvar, bjy qua axpci`jr qua
akgjljrsa `oksieo mismo ca provo`jrê vocvar j `jar ak uk `ír`uco vi`ioso lac qua sarê
muy ligí`ic sjcir, as mu`bo mador axpcorjr qué guk`iðk trjtj la `umpcir asj lagaksj y
lasla cj `jcmj fus`jr astrjtaeijs mês jljptjtivjs.

\4 Jborj aktiaklo por qué bjs ka`asitjlo lurjkta tiampo paksjr

aso, (saktirco, j`tujr jsí). Astê `cjro qua bj rasuctjlo ôtic pjrj
parmitirta saeuir jlacjkta ak cj vilj, paro pjra`a qua jyulêklota
ta astjfj parduli`jklo ¿Ko `raas?
@4 Pí. As varljl qua ko políj ladjr la bj`arco, arj suparior j mis
guarzjs. Co `urioso as qua jborj co piakso y ko aktiaklo por qué
ko políj `jmfijrco.
\4 @cjro, jborj co vas `omo si ca bufiarj o`urrilo j otrj parsokj.
 ^aro quaríj `omaktjrta qua si asj lagaksj bj astjlo `oktieo
mu`bo tiampo bjy o`jsiokas ak cjs qua puala trjtjr la vocvar.
@4 ¡Qggg! ko ma liejs aso. Ko quiaro vocvar j aso.
\4 @cjro, paro asj lagaksj trjtj la jyuljrta y as muy ôtic pjrj
ikli`jrta qua ta astês sjciaklo lac `jmiko `orra`to. ^ualas
uticizjrcj `omo uk ikli`jlor la qua bjy `osjs qua lafas `jmfijr
ak tu vilj.

0>2

@4 @cjro, as varljl, ¿y qué bjeo si vuacva?

\4 ^ualas ljrca cjs erj`ijs por jvisjrta y `jmfijr aso qua ta bj`a
ljúo y si co ka`asitjs pualas vakir j varma y co trjfjdjmos

duktos. ¿Zué ta pjra`a?

@4 ^arga`to.

Cj lasjpjri`iðk la ukj lagaksj puala bj`ar qua jpjraz`j otrj, por co qua lafaramos
`oktikujr ac trjfjdo tarjpéuti`o bjstj polar ccaejr jc kô`cao lac trjumj8 miaktrjs mês
proguklj y jktieuj saj cj lagaksj mjyor sarêk cjs pra`ju`iokas qua lafaramos tomjr.
Qkj gormj muy ôtic la trjfjdjr tjmfiék cjs lagaksjs as lasla ac jforljda lac AMLV,
aspa`ijcmakta `ujklo astjs asték racj`iokjljs `ok trjumjs.

\VJFJDJV LAGAKPJP LAPLA AC MOLACO LAC AMLV

Laktro lac molaco lac AMLV sa bjk propuasto vjrijs gormjs la trjfjdjr y polar
jyuljr j cos pj`iaktas j ralu`ir cjs lagaksjs pjrj polar ralu`ir cos `okgci`tos qua
sufyj`ak j astjs. Astjs mismjs propuastjs sa pualak rajcizjr sik ka`asiljl la bj`ar
kikeukj astimucj`iðk ficjtarjc paro `rao qua ac rasuctjlo astê muy cados la sar tjk agi`jz.
(Iksisto qua astj té`ki`j ko puala uticizjrsa sik cj gormj`iðk jpropijlj).
Hkipa (6>:<) bj `rajlo los molacos pjrj polar trjfjdjr `ujklo bjy fcoquaos j cj
borj la polar rajcizjr ac trjfjdo tarjpéuti`o lafilo j cj axistak`ij la lagaksjs4

Zué tiaka la fuako4 Astj té`ki`j sa usj `ujklo ac pj`iakta tiaka jceukj `oklu`tj,
paksjmiakto o amo`iðk qua `oksilarj qua ca astê parduli`jklo y ko puala `jmfijrcj. Ac
pj`iakta yj sjfa la gormj `oks`iakta tolos cos ik`okvakiaktas la bj`arcj paro bjy
motivj`iokas ik`oks`iaktas qua cj mjktiakak. Jc praeuktjrca –qué tiaka la fuako saeuir
bj`iaklo, o paksjklo… o siktiaklo…” y pro`asjr `ok astimucj`iðk ficjtarjc, ofciejmos
j cj parsokj j var ac profcamj lasla uk pukto la vistj listikto y taklrê qua rasocvar cj
ik`artilumfra. @omo bamos visto, ac `arafro tiaka ukj `jpj`iljl la jutosjkj`iðk por co
qua cj raspuastj ca jyuljrê j polar aktaklar mador ac profcamj a irê `jsi `ok totjc
saeuriljl bj`ij jceo mês jljptjtivo la co qua o`urríj ak ac pjsjlo. Qk adampco saríj
jceo qua bjeo mu`bo ak mis sasiokas pjrj jyuljr j cjs parsokjs j ladjr la gumjr.

0>9

\4 ¿Zué tiaka la fuako saeuir gumjklo? ^iaksj ak cj raspuastj

(astimucj`iðk ficjtarjc).
@4 Ak rajciljl ko tiaka kjlj fuako.
\4 Jceo fuako lafa takar, `ujklo ccavjs gumjklo 6> júos. ¿Ko?
^iaksj sofra aso (astimucj`iðk ficjtarjc).
@4 Ma jyulj j racjdjrma. @ujklo gumo lado co qua bjeo y ma
racjdo.

Ak mu`bos `jsos, si `oktikujmos `ok cj astimucj`iðk cj parsokj j`jfjrê li`iaklo qua

tiaka qua `jmfijrcj o qua bj pjsjlo lamjsijlo tiampo bj`iéklocj.

Otrj té`ki`j lac mismo jutor (Hkipa, 6>:<) as pjrj cjs rasistak`ijs j cj borj la
saeuir proguklizjklo `ok ac trjtjmiakto. Pa trjtj `cjrjmakta la lagaksjs j vocvar j
ravivir ac trjumj (gofij j cos ra`uarlos trjumêti`os) o j sar `ríti`o `ok parsokjs quariljs
(ilajcizj`iðk), o `ujcquiar otro momakto ak ac qua ac pj`iakta sa rasistj j saeuir
trjfjdjklo sofra uk tamj locoroso. As muy importjkta takar ak `uaktj qua astj té`ki`j
soco polamos usjrcj si saktimos qua ac pj`iakta astê prapjrjlo pjrj quitjr cj lagaksj8 si
co bj`amos jktas la tiampo co ôki`o qua coerjramos as ratrjumjtizjrco.
Cj té`ki`j `oksista ak la`ir jc pj`iakta4 –Piaklo > ko takeo kikeôk profcamj ak saeuir
trjfjdjklo `ok asta tamj y :> ko quiaro bjfcjr la asto la kikeôk molo ¿ak qué kômaro
astjríjs jborj? Y pro`asjmos `ok astimucj`iðk ficjtarjc4

@4 Ko quiaro saeuir `ok asta tamj, ko quiaro ljrca mês vuactjs jc

tamj lac jfuso.
 \4 Piaklo > ko takeo kikeôk profcamj ak saeuir trjfjdjklo `ok
asta tamj y :> ko quiaro bjfcjr la asto la kikeôk molo. ¿Ak qué
kômaro astjríjs jborj?

@4 Koukj
tamj sé. yZuizês uk 1. Astoy `jksjlj la ljrca cj vuactj jc mismo
otrj vaz.
\4 ^or gjvor piaksj ak aso (astimucj`iðk ficjtarjc).
@4 As qua as mês la co mismo. As `omo vivirco la kuavo otrj vaz

0:>

\4 ^or gjvor piaksj ak aso (astimucj`iðk ficjtarjc).

@4 \jmfiék ma loy `uaktj la qua ccavo asto lamjsijlo tiampo j
`uastjs. \akeo qua akgraktjrma j mis mialos y j`jfjr `ok asto

yj.
\4 ^or gjvor piaksj ak aso (astimucj`iðk ficjtarjc).
@4 \akeo qua akgraktjrma j mis mialos y j`jfjr `ok accos
lagikitivjmakta. Ko pualo saeuir viviaklo jsí. @rao qua astoy
prapjrjlj pjrj trjfjdjrco.

Paeuimos bj`iaklo astimucj`iðk ficjtarjc bjstj qua ac mjcastjr saj >, co qua
siekigi`jríj qua cj lagaksj bj lasjpjra`ilo. As ukj gormj muy acaejkta y sak`iccj la
jyuljr j cos pj`iaktas j polar vak`ar sus mialos.
Pbjpiro (6>>1) uticizj cj té`ki`j «\ba two bjkl iktarwajva¸ qua polríjmos trjlu`ir
`omo –ac aktracjzjmiakto la cjs los mjkos” as muy ôtic `ujklo bjy uk fcoquao j cj borj
la tomjr la`isiokas aktra los jspa`tos y ac pj`iakta kos pila jyulj pjrj la`ilir.
Ofvijmakta kosotros ko polamos la`ilir por accos siko qua lafamos jyuljrcas j la`ilir
por sí mismos. Ak astos `jsos sa as`oklak lagaksjs pjrj raspjcljr su la`isiðk ak ac
`ritario la otros, mialo j akgraktjrsa jc guturo, at`.
^jrj uticizjr astj té`ki`j lafamos la`ir qua pokej ukj la cjs la`isiokas ak ukj mjko
y qua pokej cj otrj la`isiðk ak cj otrj. Qkj vaz ba`bo asto `omakzjmos j bj`ar
astimucj`iðk ficjtarjc bjstj qua cj parsokj takej `cjrj qué la`isiðk as cj mador.

Qk adampco saríj4
\4 Ma pilas qua ta jyula j la`ilir si saeuir `ok tu kovij o
ladjrcj. ^aro `rao qua as ukj la`isiðk qua lafas tomjr tô.
 @4 Yj. ^aro ma astoy vocviaklo co`o `ok cj jksialjl la tomjr cj
la`isiðk `orra`tj. Ko luarmo kjlj mês qua paksjklo ak asto.
\4 Ma eustjríj qua pusiarjs ak ukj mjko cj la`isiðk la ladjrcj y
ak cj otrj mjko cj la`isiðk la saeuir `ok accj (astimucj`iðk
ficjtarjc).
@4 Cj varljl as qua astoy muy mocasto por co qua ma bj ba`bo,
ma bj locilo mu`bo. Ko ma co asparjfj.

0::

\4 ^or gjvor piaksj ak aso (astimucj`iðk ficjtarjc).

@4 Ko quiaro ladjrcj porqua ak ac goklo cj quiaro paro as qua ma
bj ba`bo mu`bo ljúo.

\4 ^or gjvor piaksj ak aso (astimucj`iðk ficjtarjc).

@4 Accj ma bj axpci`jlo por qué co bizo y ko ba quarilo
as`u`bjrcj, `rao qua ac locor ma bj `aejlo. Zuizês lafj ljrca
ukj oportukiljl. Yo tjmpo`o ma ba portjlo fiak `ok accj.
@oktikujmos `ok cj astimucj`iðk bjstj qua cj parsokj ccaeua j
ukj la`isiðk qua ca rasucta sjtisgj`torij. Lafamos takar ak `uaktj
qua cj mjyoríj la cos pj`iaktas viakak j cj `oksuctj `ok cj
la`isiðk tomjlj y co qua ka`asitjk cj mjyoríj la cjs va`as as qua
cas jyulamos j lagaklar su la`isiðk. La asta molo accos pualak

ccaejr j sus propijs `ok`cusiokas sik qua kosotros cos

`okli`iokamos.

@OK@CQPIOKAP
Cjs lagaksjs psi`ocðei`js `omo `ujcquiar otro sistamj la prota``iðk la kuastro
orejkismo `umpcak ukj guk`iðk, paro j va`as `omo ak cjs akgarmaljlas jutoikmukas,
ac sistamj lagaksivo sa puala vocvar ac paor akamieo. Astjs pualak sar la los tipos4

• Aeolistðki`js, ac pj`iakta cjs par`ifa `omo

` omo iktrusivjs y kaejtivjs.
• Aeosiktðki`js, ak asta `jso cjs par`ifa `omo uk rjseo la su parsokjciljl ik`cuso
`omo jceo positivo.

Axistak mu`bos tipos la lagaksjs, astjs vjk j ir vjrijklo ak `ompcadiljl j malilj

qua saj mjyor cj aljl lac pj`iakta y cj iktaksiljl lac locor qua sugrið. Ilaktigi`jrcjs as
ka`asjrio pjrj polar ir trjfjdjklo `ok accjs la ukj gormj sa`uak`ijc y tarjpéuti`j.
 Co prik`ipjc as takar ak `uaktj qua si acimikjmos ukj lagaksj ladjramos jc pj`iakta
«iklagakso¸ y bjramos mês ljúo lac qua trjtjramos la `urjr. Jquaccjs racj`iokjljs `ok
cj vareóakzj vjk j ka`asitjr ukj jcijkzj `ok ac tarjpautj muy guarta `omo ofdato la
trjksi`iðk raspa`to j cjs gieurjs la jpaeo qua ko `umpciarok su guk`iðk.
J malilj qua vjyjmos lasmoktjklo lagaksjs lafamos ir ikstjcjklo ra`ursos qua
raguar`ak cj saeuriljl lac pj`iakta, bjstj coerjr qua astjs ladak la sar ka`asjrijs. Kuk`j

0:6

lafamos trjtjr la impokar kuastro `ritario porqua polamos pra`ipitjr j`okta`imiaktos

pjrj cos qua ac pj`iakta ko sa ak`uaktrj prapjrjlo, o paor jôk, provo`jr uk
ampaorjmiakto la cj pjtocoeíj.

Qk jforljda muy ôtic j cj borj la trjfjdjr `ok cjs lagaksjs as lasla ac AMLV, jukqua
soco pualak y lafak bj`arco tarjpautjs `ujcigi`jlos. Cj astimucj`iðk ficjtarjc j`tôj
`omo ukj akzimj qua j`acarj cos pro`asos la `okaxiðk y ra`uparj`iðk amo`iokjc
jyuljklo jc `arafro j ak`oktrjr `oklu`tjs (jga`tos, amo`iokas, paksjmiaktos) mu`bo
mês jljptjtivos.
Ac trjfjdo `ok lagaksjs as `oktikuo j co cjreo la tolo ac pro`aso tarjpéuti`o porqua ak
mu`bjs o`jsiokas lafjdo la ukj lagaksj sa as`oklarêk otrjs mês primitivjs y `ompcadjs
qua raquarirêk uk kuavo trjfjdo la jkêcisis y lasmoktjda.
 0:0

Axposi`iðk j situj`iokas y saksj`iokas tamiljs

:7
Wimos ak ac `jpítuco los `ðmo `ujklo bjfíj uk paciero kuastro `arafro j`tivjfj
ligaraktas ma`jkismos la jcjrmj y sa prolu`íj uk astjlo la cu`bj/builj qua kos
prapjrjfj pjrj cj lagaksj o ac jtjqua. Pi kikeukj la cjs los situj`iokas arj posifca sa
prolu`irê cj ikmovicizj`iðk `ok cj `oksieuiakta liso`ij`iðk maktjc y somêti`j.
@ujklo vivimos ukj situj`iðk amo`iokjcmakta iktaksj, jmakjzjkta o trjumêti`j,
`iartjs ralas kaurokjcas eujrljrêk mamorij lac avakto pjrj polar avitjrco ak ac guturo.
La cj mismj mjkarj kuastro `uarpo eujrljrê mamorij somêti`j lac trjumj (P`jar,
6>:<). \jkto mi makta `omo mi `uarpo eujrljrêk ra`uarlos la mjcastjr.
Kuastrj makta j`tivjrê cos `ir`uitos lac mialo, jkta ac acamakto qua kos proluz`j ac
mialo, qua `omo bamos visto puala sar rajc (=tjkeifca) o imjeikjrio (=iktjkeifca). Ac
`arafro akvijrê ukj saújc la jcjrmj jc `uarpo qua as co qua `oko`amos `omo jksialjl.
Ak mu`bos `jsos astjs saksj`iokas sarêk ik`jpj`itjktas, ccaejklo j fcoquajr j cj
parsokj `ompcatjmakta bjstj ac pukto lala polar ccaejr j ik`jpj`itjrcj.
Ak tolos cos `jsos ac kaxo `omôk sarê cj jksialjl (mjcastjr), ac mialo qua j va`as
sarê j jceo `oko`ilo y otrjs j jceo las`oko`ilo y cj ka`asiljl la avitjr paksjmiaktos o
situj`iokas qua asték jso`ijljs jc mjcastjr. ^olamos ak`oktrjr vjrios tipos la
avitj`iokas.
@okgroktj`iðk pjtocðei`j4 Iktaktos la socu`iokjr cj situj`iðk malijkta j``iokas qua
sok jerasivjs o potak`ijcmakta jrriasejljs.
Jquí polamos ik`cuir los erupos la `oklu`tjs4

@oklu`tjs la riaseo o potak`ijcmakta ko`ivjs4 Ik`cuya j`tiviljlas `omo laportas

axtramos o pacierosos ak cos `ujcas sa ccavj jc `uarpo y j cj makta j axtramos `ok tjc la
ko saktir. Puacak sar `jrj`tarísti`os la parsokjs muy `arafrjcas y muy prao`upjljs `ok
takar ac `oktroc. Pa ofsasiokjk `ok coeros axieiéklosa `jlj vaz mês, pokiaklo ak
paciero su sjcul y j va`as cj vilj.
vilj.
Qk suftipo la asta tipo sok jquaccjs bomfras ofsasiokjlos `ok su `uarpo y su
mus`ucjturj, ak astos `jsos suaca astjr jso`ijlo j uk `ompcado la ikgarioriljl y varsa
léficas, ac takar uk `uarpo mus`ucjlo cas bj`a saktirsa guartas y ko takar mialo cos

0:<

lamês.

@oklu`tjs jerasivjs4 Pok jquaccos ikliviluos qua usjk cj jerasiviljl `omo gormj
la polar cifarjr cj rjfij qua siaktak. Fus`jk cj `okgroktj`iðk `okstjktamakta, co qua cas
poka ak mu`bjs situj`iokas la riaseo.
riaseo.

Jklrés viaka j cj `oksuctj porqua astê takiaklo `jlj vaz mês

profcamjs ak ac trjfjdo yj qua suaca takar jtjquas
j tjquas la irj, qua sa
vuacvak ik`oktrocjlos y qua jsustjk mu`bo j sus `ompjúaros.
Yj ca bjk jlvartilo qua si sieua j`tujklo jsí taklrêk qua
pras`iklir la éc ak ac trjfjdo. @ujklo axpcorjmos ac motivo astêk
racj`iokjlos `ok ukj akorma grustrj`iðk `jlj vaz qua sa siakta
iekorjlo, jceo qua yj ca pjsjfj la paquaúo.

Juto`oktroc4 Asguarzos pjrj `oktrocjr cjs amo`iokas y saksj`iokas jso`ijljs jc

mjcastjr. ^uala sar uk iktakto por `oktrocjr cjs saksj`iokas o cos paksjmiaktos. Ak
jmfos `jsos sa prolu`a ac aga`to pjrjlðdi`o qua miaktrjs mês sa iktaktjk `oktrocjr mês
guarta sa bj`ak.

Ofsarvjr saksj`iokas y provo`jrcjs mês. As co qua `oko`amos `omo proga`íj

juto`umpcilj. @ujklo ak ac pjsjlo ba takilo ukj saksj`iðk lasjerjljfca polré takar
mialo la qua sa rapitj y trjtjré la avitjrcj j tolj `ostj ofsarvjklo mi `uarpo
`okstjktamakta. Ak asta `jso puala ljr cuejr j ukj bipo`oklríj ak cj qua taklríj mialo
la `oktrjar ukj akgarmaljl o simpcamakta j qua asj saksj`iðk ma provoqua mu`bj
jksialjl o uk jtjqua la pêki`o.
Ak mu`bos `jsos cjs parsokjs sa pualak mali`jr pjrj avitjr cjs saksj`iokas `ok ac
jerjvjkta la qua pjsjlo uk tiampo cjs pjsticcjs provo`jk tocarjk`ij y sa ka`asitjk losis
`jlj vaz mjyoras pjrj polar soportjr ac mjcastjr, `ok ac paciero la `rajr ukj
lapaklak`ij gjrmj`ocðei`j.

Jktokio as uk pj`iakta la 0> júos qua sugríj jtjquas la pêki`o y

bj madorjlo mu`bo ak cos ôctimos masas. J`ula j cj sasiðk

0:1

prao`upjlo porqua bj takilo uk kuavo jtjqua, co qua bj`a takar

mialo la ra`jar. @ujklo avjcujmos avaktos astrasjktas qua
bjyjk polilo o`urrir ak cj ôctimj samjkj ko ak`oktrjmos

kikeuko.
ragirið quaJcbjfíj
praeuktjrca
ilo `okqué
ukosbj`íj `ujklo
jmieos j uko`urrið
puafco ac jtjqua ma
y la`iliarok
sufir j ukj armitj qua astjfj ak co jcto `ok ukj `uastj
prokuk`ijlj. Jc sufir ampazð j kotjr qua ca gjctjfj ac jira y
ampazð j takar mialo la takar uk jtjqua bjstj qua ca lio…”.

Ak asta `jso ko bjfíj kikeôk gj`tor astrasjkta qua puliarj provo`jr ac jtjqua, cjs
saksj`iokas gísi`js la sulor, jsgixij, tjqui`jrlij, cos qua j`tivjrok cjs jcjrmjs. Co qua

ak `ujcquiar
`okguklíj `okparsokj sa viviríj
uk jtjqua `omoacukj
la pêki`o, axpariak`ij
mialo j takarcolala`jksjk`io
kuavo guaj co
su qua
`uarpo/makta co
provo`ð qua
co tuviarj. Co pjrjlðdi`o as qua cj ka`asiljl la avitjr asjs saksj`iokas ca ccavð j paksjr
ukj y otrj vaz ak accjs.

As`jpa-avitj`iðk4 Ampcao la paksjmiaktos o saksj`iokas `ok j``iokas

improlu`tivjs o ik`cuso pjtocðei`js `omo gormj la avitjr cjs amo`iokas y saksj`iokas
qua provo`jk mjcastjr. Astjs pualak sar4
• Fôsqualj la acamaktos axtarkos qua jtakôak ac mjcastjr.
• Avitj`iðk la situj`iokas u ofdatos jso`ijlos jc mjcastjr.
• Avitjr ac dui`io o cj vjcorj`iðk la cos lamês.
• ^aksjmiaktos ofsasivos listiktos jc varljlaro profcamj.

Fôsqualj la acamaktos axtarkos qua jtakôak ac mjcastjr4 Asta saríj ac `jso la

tolo co racj`iokjlo `ok acamaktos qua jyulak j avitjr saksj`iokas la mjcastjr, pualak
sar cj `omilj, ac duaeo, cjs lroejs…
 Cjs saksj`iokas la jksialjl sa vuacvak iktocarjfcas y sa fus`jk gormjs la raeucj`iðk
amo`iokjc malijkta ofdatos o j`tiviljlas qua pualjk provo`jr jceo la fiakastjr jukqua
saj momaktêkaj o jkastasij a ik`cuso saksj`iðk la trjk`a.

^apa, uk pj`iakta la 61 júos viaka j `oksuctj porqua jfusj la cj

`o`jíkj. Ma `uaktj qua ak `iartos momaktos sjctj jceo laktro la

0:7

éc qua ca impucsj j `oksumir lroej y j fus`jr prostitutjs. Astos

jtjquas pualak sar bjstj la los o tras líjs. @ujklo j`jfjk sa
durj qua ko co vj j vocvar j bj`ar porqua su mjlra sa prao`upj

mu`bo porqua
su mjlra, éc y as
cj astê
viuljmjtjklo j liseustos.
lasla qua @uaktj
arj paquaúo quaécviva
y qua `ok
as bido
ôki`o. @ujklo ak cj aktravistj sa avjcôj qué o`urríj jktas la irsa
j `oksumir lroej y `ok prostitutjs siampra bjy ukj pacaj `ok cj
mjlra porqua astj ca trjtj `omo uk kiúo paquaúo, co `ujc ca
grustrj mu`bísimo y ca provo`j mu`bj rjfij j su mjlra. @ujklo
vuacva la asos –jtjquas” ko puala mês qua ljrca cj rjzðk.

Ak asta `jso
impotak`ij pjrjpolamos var `ðmoocj`oksaeuir
polar axprasjrco rjfij quaqua
ca provo`j
`jmfia cj
ca j`titul
ccavj j la su mjlra
parlar y su
ac `oktroc
siktiéklosa importjkta lurjkta asos líjs y vocviaklo laspués `ok ukj j`titul sumisj y
la `ucpj qua parpatôj ac profcamj.

AWI\JV OFDA\OP O PI\QJ@IOKAP @OK@VA\JP ZQA PA JPO@IAK J

JKPIALJL
Otrj gormj la avitj`iðk muy gra`uakta as avitjr acamaktos kautros qua asték jso`ijlos
j jceôk acamakto trjumêti`o. Pjfamos por ac `okli`iokjmiakto oparjkta qua `ujklo bjy
uk astímuco jvarsivo dukto j uk astímuco kautro asta qualj tjmfiék `oktjmikjlo por cj
saksj`iðk la mialo jso`ijlj jc astímuco
a stímuco kaejtivo.
Ak mu`bos `jsos cj gofij sarê por jceo racj`iokjlo `ok jceo qua ma `jusð ac trjumj,
por adampco mialo j `oklu`ir laspués la uk j``ilakta la trêgi`o o fiak sarê ukj
jso`ij`iðk suparsti`iosj, por adampco mialo j `oklu`ir por bjfar takilo uk jtjqua la
jksialjl miaktrjs `oklu`íj.
 Asto co ak`oktrjmos `okstjktamakta ak parsokjs `ok jtjquas la pêki`o malijkta cj
avitj`iðk la cuejras lokla takejk mialo la sugrir uk jtjqua y astjr socos o bj`ar ac
rilí`uco.

Mjkoco viaka j `oksuctj por uk mialo ik`oktrocjfca j `oklu`ir ac

`o`ba por cj jutovíj. @ujklo sa ca praeuktj lasla `ujklo co

0:5

tiaka ma `uaktj qua ampazð ukj ko`ba qua ca lio uk jtjqua la

jksialjl `oklu`iaklo por cj jutovíj y tuvo qua pjrjr ac `o`ba. Ac
`o`ba sa co ccavð cj erôj y j éc ukj jmfucjk`ij jc bospitjc.

@ujklo ca praeukté
vilj ak asjs si astjfj
ga`bjs ma o`urriaklo
lido qua sa astjfjjceo trjumêti`oporakukj
livor`ijklo su
ikgilaciljl la su pjradj.

AWI\JV PI\QJ@IOKAP AK CJP ZQA ARIP\J MIALO J QKJ

WJCOVJ@IÐK O DQI@IO ^OV ^JV\A LA COP LAMÊP
Jquí sa ik`cuiríjk cjs gofijs so`ijcas ak cjs qua axista mialo j sar duzejlo o
axjmikjlo. Cjs saksj`iokas astêk racj`iokjljs `ok ukj saksj`iðk la vareóakzj y po`j
vjcíj qua puliarj sar las`ufiartj jc varsa axpuasto j cj mirjlj la otrj parsokj o vjrijs.
\iaka racj`iðk `ok tolo co qua saj racj`iokjrsa `ok cos lamês, bjfcjr ak pôfci`o o to`jr
ikstrumaktos ak pôfci`o. Ak jceukos `jsos puala sar `okguklilj `ok uk trjstorko
ofsasivo-`ompucsivo (\O@) porqua cj avitj`iðk sa bj`a malijkta mialos irrj`iokjcas
qua avitjk racj`iokjrsa `ok cos lamês. @omo por adampco takar qua ir jc fjúo y qua cos
lamês sa lak `uaktj, mialo j suljr y qua sa lak `uaktj o mialo j sokrodjrma.

Mjrikj as ukj pj`iakta la 66 júos qua tiaka mialo la sjcir j cj

`jcca y takar qua ir jc fjúo ureaktamakta y ko polar ak`oktrjr
uko j tiampo, ac mialo j bj`arsa sus ka`asiljlas ak`imj ca
jtarrorizj. Bj ba`bo ritujcas `omo ko `omar, vomitjr o tomjr
cjxjktas jktas la sjcir la `jsj. @ujklo sa ca li`a qua puala ir j
uk fjr `omaktj qua ko astjríj trjkquicj porqua ka`asitj qua asték
muy cimpios. @ujklo sa axpcorj mês `uaktj qua ak rajciljl tiaka
 mialo j ukj jmiej qua `ujklo arj dovak sa rio la accj porqua
bizo ac rilí`uco. Jc vivir ak uk puafco lokla viva cj jmiej tiaka
mialo la ak`oktrêrsacj. Ac mialo j ko polar `oktrocjr cos
asgíktaras lasjpjra`a `ujklo viaka j Mêcjej lokla kjlia cj
`oko`a.

0:2

^AKPJMIAK\OP OFPAPIWOP LIP\IK\OP JC WAVLJLAVO ^VOFCAMJ

Otrj mjkarj la ko saktir raspa`to j jceo qua kos parturfj as cj ofsasiðk. Astj `umpca
ukj guk`iðk la avitjr paksjr ak jceo qua kos prao`upj y kos jga`tj. Cjs parsokjs
ofsasivjs pragiarak avitjr ac sugrimiakto jktas qua bj`arcas grakta. (^ikiccos & Gustar,
6>::). Ac mialo j cjs saksj`iokas la jksialjl ccavjrê j takar paksjmiaktos ofsasivos
qua j su vaz pjrjlðdi`jmakta provo`jrêk mês jksialjl.

Cocj as ukj pj`iakta qua ko puala ladjr la paksjr ak jceo qua su

mjrilo ca lido bj`a 6> júos raspa`to j ukj jktieuj racj`iðk suyj.
Lasla bj`a tras masas lasla qua las`ufrið qua ko ca lido tolj cj
varljl ko puala ladjr la ofsasiokjrsa `ok co qua o`urrið
rajcmakta. Ko pjrj la iktarroejrco pjrj qua ca `uakta tolos cos
latjccas. @ujklo ca praeukté si bjfíj bjfilo jceôk
j`okta`imiakto ra`iakta trjumêti`o ak su vilj ma `omaktð qua su
pjlra bjfíj muarto ak ac bospitjc porqua jc la`irca qua astjfj
mjco accj ko ca bjfíj ljlo importjk`ij y jc ccavjrco `ujklo
astjfj paor gua lamjsijlo tjrla. Jkta mi `omaktjrio qua as
mador ofsasiokjrsa `ok jceo qua o`urrið bj`a mês la 6> júos qua
paksjr qua takeo cj `ucpj la cj muarta la mi pjlra… accj
`omakzð j ccorjr las`oksocjljmakta.

Ak asta `jso pjrj avitjr cos paksjmiaktos la `ucpj `ok cjs `oksieuiaktas amo`iokas y
saksj`iokas, cj makta aciea paksjr la gormj ofsasivj ak jceo iko`uo qua ofvijmakta ko
parmita paksjr ak otrj `osj.
\olos astos adampcos tiakak ak `omôk cj ka`asiljl la avitjr cjs saksj`iokas la
mjcastjr o jksialjl. Ac profcamj as qua jc avitjr cjs saksj`iokas sik akgraktjrsa
rajcmakta j accjs sa provo`j uk `ír`uco vi`ioso la jksialjl-avitj`iðk-jksialjl. Asto as
lafilo j qua `ujklo avitjmos jceukj situj`iðk cj jmíeljcj qua as cj `jusjkta la cj

jksialjl raguarzj
Qsjklo ukj cj racj`iðk
matêgorj, as `omoaktra ac acamakto
si cj jmíeljcj gðfi`o
lidarj4 y ac avitjlo
–bamos mialo. aso
(@ozociko, 6>:1).
y ko bj pjsjlo
kjlj, cuaeo ak ac guturo co mês saeuro as vocvar j avitjrco” ragorzjklo cjs ralas
kaurokjcas qua jso`ijk ac astímuco y ac mialo.

0:9

¿@QÊKLO AKGVAK\JVPA J CJP PI\QJ@IOKAP \AMILJP?

Mi axpariak`ij ma li`a qua cj parsokj sa akgraktj j sus mialos `ujklo astê prapjrjlj,
ak cj mjyoríj la cos `jsos sok cjs parsokjs cjs qua la`ilak bj`arco jc ritmo qua pualak.
o ocvilamos qua ac `arafro `omo `ujcquiar otro ðrejko tiaka uk ma`jkismo ikkjto la
sjkj`iðk qua sa va iktarrumpilo lafilo jc trjumj. Qkj vaz qua asta ampiazj j
rasocvarsa cj parsokj tiakla j ra`uparjr la gormj kjturjc ac aquicifrio psi`ocðei`o `ok
tolo co qua asto `okccavj la suparj`iðk la mialos. Ak otros `jsos ka`asitjramos
mjr`jrkos ofdativos `ok cos pj`iaktas pjrj qua pualjk akgraktjrsa j astos. Paj `ujc saj
ac molaco tarjpéuti`o qua jpciquamos gikjcmakta taklramos qua akgraktjrkos j cjs
situj`iokas, parsokjs o saksj`iokas qua kos provo`jk ac mialo.
Bjy los tipos la trjumjs (Pbjpiro, 6>:>) cos trjumjs qua sok lafilos j situj`iokas ak
cj aljl jluctj qua `oik`ilak `ok ac \A^\ y trjumjs racj`iokjlos `ok ac jpaeo qua
viakak la cj ikgjk`ij. Ak guk`iðk la aso bjy los tipos la j`tuj`iokas4
Ak `jsos la trjstorko por astrés postrjumêti`o ac AMLV rasuctj ukj tarjpij
tramakljmakta agi`jz y agi`iakta. Ak po`js sasiokas polramos acimikjr cj mamorij
jso`ijlj jc trjumj y cj parsokj ko taklrê kikeôk mialo j akgraktjrsa j sus mialos. Jquí
sa ik`cuiríj tolo co racj`iokjlo `ok \A^\ y gofijs simpcas.
Ak cos `jsos ak cos qua cj avitj`iðk provakej la uk mialo qua vakej lasla cj ikgjk`ij
o takej racj`iðk ak jceôk jspa`to `ok jceo vivilo `ok cos `uiljloras astjríjmos
bjfcjklo la trjumj `ompcado y cj socu`iðk as mês `ompci`jlj, lafiaklo ra`urrir j cos
`oktakilos las`ritos ak ac cifro. Astjs saríjk cjs situj`iokas la trjumj `ompcado `omo
jtjquas la pêki`o, ofsasiokas, gofijs so`ijcas, at`.
Ak pjcjfrjs la Fjrcow & `oc. (6>::)

As importjkta pjrj cos pj`iaktas qua aktiakljk qua ac uso la cj avitj`iðk puala
`oktrifuir jc mjktakimiakto la cos pjtrokas j`tujcas la raspuastj amo`iokjc.
Jukqua cos pj`iaktas pualak ak`oktrjr cjs astrjtaeijs la avitj`iðk ôticas ak jceukjs
 o`jsiokas, yj qua tiaklak j ikbifir j `orto pcjzo cj axpariak`ij la cjs amo`iokas
iktaksjs, rjrj vaz guk`iokjk fiak j cjreo pcjzo. Ak primar cuejr cj avitj`iðk impila
cj bjfituj`iðk, o cj ralu``iðk la cj iktaksiljl la raspuastj j trjvés la cj
prasaktj`iðk rapatilj lac astímuco tamilo. Paeuklo y mês importjkta, cj avitj`iðk
iktargiara `ok ac pro`aso la axtik`iðk o lismiku`iðk la raspuastj... ^or ôctimo,
akgraktjrsa j co tamilo bj`a qua cos pj`iaktas siaktjk saksj`iðk la `oktroc grakta j
jquacco qua tamak (pêe ::9-:6>).

06>

Zualj `cjro qua ac gik la `ujcquiar tarjpij vj j sar akgraktjrsa la kuavo j cjs
situj`iokas tamiljs pjrj jsí polar bjfitujrsa j co qua sa takíj mialo y ra`uparjr
saksj`iðk la `oktroc. Jc ko axistir mialo ki jcartj ko vj j bjfar jksialjl. Ac riaseo qua

sa `orra as
ra`uarlo qua si ac sieua
trjumêti`o pj`iakta
muykoj`tivj
astê prapjrjlo
o porqua acfiak porqua
ritmo cj ral kaurokjc
la jgroktjmiakto jso`ijlj ko
lac pj`iakta jc
`oik`ilj `ok ac qua iktaktjmos impokarca as muy profjfca qua co ôki`o qua `oksiejmos
saj ratrjumjtizjrco. Iksisto ak qua ak cj ikmaksj mjyoríj la cos `jsos sarê sugi`iakta `ok
ac trjfjdo `ok cj situj`iðk qua provo`ð ac mialo pjrj qua ac pj`iakta co bjej la gormj
aspoktêkaj jc ritmo qua éc mismo la`ilj qua pualj jsumir.
Ak mu`bos `jsos ac ra`uarlo lac trjumj sarê `oko`ilo y ak otros mu`bos `jsos ko. Ak
jmfos `jsos ac trjfjdo `oksistirê ak ukj racj`iðk tarjpéuti`j qua gortjcaz`j cos ra`ursos
lac pj`iakta jyulêkloca j akgraktjrsa j sus mialos.

Cjs astrjtaeijs la jgroktjmiakto pualak sar rajcas o imjeikjrijs. ^olamos lastj`jr4

Axposi`iokas situj`iokjcas
Ak asta jpjrtjlo kos ragarimos jc mialo j acamaktos axtarkos jc propio pj`iakta.
^ualak sar `omo bamos visto cuejras, parsokjs o situj`iokas. Ac mialo j cjs saksj`iokas
qua j`ompjújk j astos astímucos bj`a qua sa avitak j tolj `ostj. @ok ac pjso lac tiampo
sa lasjrroccj ukj jksialjl jkti`ipjtorij qua bj`a qua soco cj imjeikj`iðk la qua sa
puliarj prolu`ir cj situj`iðk yj provo`j ac mialo. As co qua `oko`amos `omo –mialo jc
mialo”.
Cj ilaj saríj bj`ar akgraktjrsa jc pj`iakta j cos astímucos la ukj gormj procokejlj y
`oktrocjlj bjstj coerjr qua ac mialo jso`ijlo lismikuyj la gormj siekigi`jtivj o
lasjpjraz`j lac tolo (Morako & Mjrtik, 6>>5). Ak tolos cos `jsos sufyj`a uk tamor j
saktir amo`iokas jso`ijljs j vocvarsa co`o, j bj`ar ac rilí`uco o j ik`cuso morir, ak
tolos cos `jsos ac pj`iakta tiaka mialo j parlar ac `oktroc. ^jrj ccaejr j akgraktjrsa `ok
cjs situj`iokas tamiljs sa pualak saeuir cos sieuiaktas pjsos (Fjrcow, :922)4
 • Ilaktigi`jr y bj`ar uk cistjlo la cos cuejras o situj`iokas qua provo`jk ac mjcastjr.
Pa bjrê ukj darjrquíj la mialos y ac jgroktjmiakto sa ampazjrê `ok cjs situj`iokas
qua provoquak makos mjcastjr.

•pj`tjr
^j`tjrposificiljlas
`ok ac pj`iaktapjrj
uk métolo
polar la jproximj`iðk
sjcir y axposi`iðk.
la cj situj`iðk \jmfiék bjypjrj
momaktêkajmakta qua
ra`uparjrsa y polar vocvar j akgraktjrsa j accj. Cj jproximj`iðk puala sar erjlujc o
iktaksj (té`ki`j la ikuklj`iðk).

06:

Pa jkimj j cos pj`iaktas j bj`ar cjs j`tiviljlas la mjkarj qua accos mismos sa
pualjk bj`ar totjcmakta raspoksjfcas lac éxito la cj situj`iðk. Pi ac pj`iakta ko sa
ak`uaktrj prapjrjlo sa puala bj`ar cj jproximj`iðk `ok ukj parsokj la `okgijkzj paro

ladjklo `cjro qua mês jlacjkta lafarê bj`arco soco.

Pa bj`a uk gaalfj`h la co j`okta`ilo y sa avjcôjk cjs saksj`iokas qua sa bjk takilo,
si ac éxito bj silo pjr`ijc o totjc. Pi bj bjfilo uk grj`jso sa avjcôj qué o`urrið y sa
fus`j cj mjkarj la vocvar j bj`arco pjrj jsaeurjr ac éxito.
éxito.
Axposi`iðk la cjs saksj`iokas tamiljs
Mu`bjs va`as cos pj`iaktas ko sok `oks`iaktas la qua ac varljlaro mialo ko as j cj
situj`iðk o jc ofdato siko cj saksj`iðk jso`ijlj j asta. Ak otros `jsos sí sok `oks`iaktas
y ac mialo as lira`tjmakta j cjs saksj`iokas. @omo vimos ak ac jpjrtjlo jktarior, ac
mialo j cjs saksj`iokas as tjk erjkla qua ac propio ikliviluo puala ccaejr j
provo`êrsacjs.
Cj taklak`ij la cos pj`iaktas `ujklo siaktak asjs saksj`iokas as j avitjrcjs, qua `omo
bamos visto as ukj gormj la vocvarcjs mês pacierosjs, jsí qua ac trjfjdo `oksistirê ak
jyuljr jc pj`iakta j polar saktircjs y tocarjrcjs.
Asto sa polrê ampazjr bj`iaklo la ukj gormj erjlujc ak cj `oksuctj y qua ac pj`iakta
co pualj ir bj`iaklo po`o j po`o ak su vilj lijrij. \jmfiék as importjkta axpci`jrcas
qua cjs saksj`iokas sok saújcas la jcjrmj qua tiaka su `uarpo y qua polamos usjrcjs
`omo gormj la sjkjr `ok cjs té`ki`js qua vimos ak ac `jpítuco la trjfjdo `ok ac `uarpo.

\É@KI@J LAC ^AOV MIALO

Astj té`ki`j tiaka ukj iktak`iðk pjrjlðdi`j (Kjrloka, 6>:6). Cj taklak`ij la cos
pj`iaktas jkta ac mialo as avitjr `ujcquiar situj`iðk o paksjmiakto racj`iokjlo `ok asta.
Co qua sa pila j cos pj`iaktas as qua sa ofcieuak j paksjr tolos cos líjs lurjkta uk
tiampo ak aso qua cas provo`j ac mialo. Cj iktak`iðk as qua ladak la avitjr cos
astímucos gðfi`os y sa proluz`j ukj bjfitj`iðk qua parmitj polar akgraktjrsa j accos. Cj
ikstru``iðk la cj tjraj polríj sar4
Astj té`ki`j puala rasuctjr muy ôtic ak gjsas jvjkzjljs la cj tarjpij, si sa bj`a la
gormj pramjturj `ujklo ac pj`iakta ko astê prapjrjlo sa ca puala ratrjumjtizjr.

\a voy j palir qua tolos cos líjs j ukj borj pjra`ilj tomas `ik`o

066

mikutos la racod (pualas pokar uk `rokðmatro) ki uk saeuklo

mês ki uko makos y piaksas ak asj situj`iðk u ofdato qua ta
provo`j tjkto mialo. ^uala qua tu makta sa rasistj o qua sa vjyj

jcosotros jsuktos
`ik`o paro
mikutos tô ta`ok
sieuas ofciejs j paksjr
tu vilj kormjcakbjstj
aso. @ujklo j`jfak
ac líj sieuiakta
qua vuacvas j bj`arco.

BI^KOPIP
Ko vjmos j bj`ar ukj las`rip`iðk axbjustivj lac pro`aso la bipkosis pjrj co qua yj
axistak mjkujcas qua latjccjk `ðmo trjfjdjr `ok astj té`ki`j (^éraz at jc. 6>:6). ^aro sí
jgirmjr qua `okstituya ukj barrjmiaktj muy agi`jz pjrj trjfjdjr `ok situj`iokas tamiljs
puliaklo bj`ar ac bipkotarjpautj qua sajk imjeikjljs la gormj qua sa suparak `ok
éxito.
Cj parsokjciljl la cj parsokj qua takejmos `omo pj`iakta vj j latarmikjr ac tipo la
bipkosis qua lafjmos bj`ar. ^olamos ak`oktrjrkos `ok los situj`iokas prik`ipjcmakta4
@ciaktas qua asték muy ka`asitjlos la takar ac `oktroc4 J astos `ciaktas cas vj j `ostjr
racjdjrsa y ladjrsa ccavjr por cjs sueastiokas bipkðti`js. Ak astos `jso ra`omiaklo
uticizjr sueastiokas la tipo kjturjcistj o Ari`hsokijkj. Jukqua astjs té`ki`js suacak
provo`jr uk trjk`a mês supargi`ijc rasuctjk muy ôticas j cj borj la polar sortajr cjs
rasistak`ijs la cos `ciaktas.
Pa pualak uticizjr sueastiokas `omo matêgorjs qua asték racj`iokjljs `ok cj
profcamêti`j lac pj`iakta ladjklo qua
qua saj asta ac qua `raa sus propijs iktarpratj`io
iktarpratj`iokas.
kas.

Bj`a tiampo vijdjklo por uk pjís axðti`o ma lidarok qua bjfíj

 uk bomfra sjfio qua bjfcjfj mi cakeuj y qua sjfíj ak`oktrjr cj
socu`iðk j cos profcamjs la cos lamês saras bumjkos, tjrlé
mu`bo ak ak`oktrjrco… @ujklo ma vi grakta j éc ma li `uaktj
la qua `oko`íj cj socu`iðk j mis profcamjs, ma mirð gidjmakta j
cos odos y ma lido4 –Fus`j ak tu iktarior y kotj `ðmo tus mialos
ko ta partaka`ak sok la otrj parsokj”.
Jc mjr`bjrma saktí ukj trjkquiciljl `omo ko bjfíj saktilo jktas
y ko políj ladjr la paksjr ak asj grjsa. Ma praeukto `ðmo cj

060

usjríjs tô `ujklo ta ak`uaktras jkta ukj situj`iðk qua ta

provoqua mialo.

@ciaktas qua sajk muy sueastiokjfcas4 Cjs parsokjs `ok uk pargic mês amo`iokjc o
`ok trjstorkos liso`ijtivos vjk j sar muy sueastiokjfcas y por tjkto muy fuakos sudatos
bipkðti`os.
Ak astos `jsos as j`oksadjfca usjr iklu``iokas `cêsi`js (por adampco cj iklu``iðk la
Acmjk, var `jpítuco :0) qua posificitjrêk ukj racjdj`iðk proguklj. Ak astos `jsos cjs
sueastiokas pualak sar lira`tjs y racj`iokjljs `ok cj profcamêti`j lac pj`iakta.

Jborj qua astês totjcmakta trjkquico y racjdjlo vjs j imjeikjr

qua astês totjcmakta trjkquico y la`ilas akgraktjrta j ukj
situj`iðk qua ta provo`j mu`bo mialo… ta sorprakla co
trjkquico qua ta ak`uaktrjs y ta vas `jpjz la bj`arco. \a j`ar`js
caktjmakta, totjcmakta trjkquico y `ujklo ta quiaras ljr `uaktj
astês lacjkta la toljs asjs parsokjs bjfcjklo muy laspj`io,
tolos ta ofsarvjk paro ko ta prao`upj ak jfsocuto porqua astês
totjcmakta ak `jcmj.

Axposi`iðk j cos ra`uarlos trjumêti`os4 Ak mu`bjs o`jsiokas vjmos j ak`oktrjr

trjstorkos la jksialjl, ofsasiokas u otro tipo la trjstorkos jso`ijlos j uk avakto
trjumêti`o `omo cj pérlilj la uk sar quarilo, uk j``ilakta, ukj akgarmaljl erjva, at`.
Pa trjtj kormjcmakta la luacos o pérliljs trjumêti`js `omo cj pérlilj la ukj parsokj,
la uk trjfjdo, la ukj pjradj o la cj sjcul.
 @omo ba axpci`jlo j co cjreo lac cifro, ac ikliviluo jc trjtjr la raeucjrsa puala
jlquirir bêfitos qua rasuctak pjtocðei`os. Ak astos `jsos as ka`asjrio jgroktjr ac trjumj
pjrj qua ukj vaz suparjlo asta, cj parsokj pualj acjforjr uk luaco kormjc. Jc trjfjdjr
`ok ac ra`uarlo trjumêti`o cj parsokj `omakzjrê j raeucjrsa la ukj gormj sjkj, jukqua
ak jceukos `jsos puala sar ka`asjrij ukj jyulj jli`iokjc.

\VJFJDO LA GOFIJ AK\VA ^JV\AP

06<

@omo vimos ak ac `jpítuco lali`jlo j cj liso`ij`iðk astru`turjc la cj parsokjciljl

(var `jpítuco :6) tjmfiék puala bjfar gofijs ak ac sistamj iktarko aktra ligaraktas pjrtas
la cj parsokjciljl. As la`ir puala bjfar jspa`tos la cj parsokjciljl lac ikliviluo qua

astêk siaklo avitjlos y qua provo`jk jksialjl.

Astos sok jspa`tos lac –yo” qua ko astêk iktaerjlos `omo pjrta la cj parsokjciljl y
sa ejstj mu`bj akareíj ak mjktakarcos jpjrtjlos la cj `oks`iak`ij. As ukj gofij j
ligaraktas pjrtas la cj parsokjciljl, `omo ma eustj la`irca j mis pj`iaktas –si bjy ukj
cu`bj laktro la ti, ejka quiak ejka siampra piarlas tô”.
^jrj trjfjdjr cj axposi`iðk j cjs pjrtas lac sistamj iktarko sa usj cj maktjcizj`iðk, as
la`ir ukj axposi`iðk j asjs pjrtas la uko mismo qua sok ra`bjzjljs pjrj qua po`o j
po`o pualjk sar j`aptjljs y gikjcmakta iktaerjljs.
iktaerjljs.
^jrj bj`ar asa trjfjdo polamos bj`ar praeuktjs qua ofcieuak jc pj`iakta j akgraktjrsa
j accjs. @omo ak tolos cos `jsos asta trjfjdo sa lafa bj`ar la gormj erjlujc y soco
`ujklo ac pj`iakta asté prapjrjlo.

Cjs praeuktjs pualak sar4

Imjeíkjta qua astê lacjkta la ti asj pjrta la ti qua ko ta eustj
¿Zué ca liríjs? ¿@ðmo polríj jyuljrta?
Pi tu pjlra (o tu mjlra o tu pjradj) astuviarj jquí lacjkta la ti
¿Zué varíj?
Pi ta mirjrjs ak uk aspado ¿Zué varíjs?
¿Zué ca liríjs j asj pjrta tuyj qua siaktas tjk léfic?
Pé qua ta siaktas muy `ucpjfca por aso qua pjsð. ¿^aro ko
aktiaklo `ðmo puala takar cj `ucpj ukj kiúj la 2 júos la jceo
qua yo vao `omo jceo la kiúos? ¿Zué ta pjra`a j ti `omo jlucto
jborj?
 @OK@CQPIOKAP
Ac mialo as ukj amo`iðk primorlijc pjrj cj suparvivak`ij paro `ujklo asta sa vuacva
ax`asivo puala `okvartir cj vilj la ukj parsokj ak uk varljlaro ikgiarko. Bjy muctitul
la mialos y gofijs paro tolos tiakak ak `omôk qua cj parsokj qua cos sugra trjtj la

061

avitjr cj situj`iðk o ac ofdato tamilo. Co `ujc ko bj`a mês qua jerjvjr ac profcamj
`rajklo uk `ír`uco vi`ioso la mialo y avitj`iðk qua sa ratrojcimaktjk mutujmakta.
Cos mialos pualak sar j ofdatos o situj`iokas rajcas o mialos imjeikjrios, cos los
`ompjrtak ukj gisiocoeíj `omôk y cjs raj``iokas la mialo y jksialjl sok ilékti`js. Qkj
pjrta gukljmaktjc lac trjtjmiakto iklapakliaktamakta lac akgoqua tarjpéuti`o as
akgraktjrsa jc mialo.
Asta puala sar j otrjs parsokjs, ofdatos, j cjs propijs saksj`iokas j ra`uarlos
trjumêti`os a ik`cuso j ligaraktas pjrtas la cj parsokjciljl. ^jrj polar vak`arco y
akgraktjrsa j éc sa pualak uticizjr té`ki`js –ik vivo” ak cj `oksuctj o ak cj vilj lijrij o
imjeikjrijs `omo cj bipkosis o ac paor mialo qua parmitak uk j`ar`jmiakto proerasivo
j cj bjfituj`iðk jc astímuco jvarsivo.
Poco polamos ljr uk mialo por lasjpjra`ilo `ujklo jc vivirco –ik situ” o ak cj
imjeikj`iðk kuastro `uarpo ko ra`oea kikeôk mjcastjr.
 067

\rjtjmiaktos y pjtocoeíjs saeôk ac jpaeo

:5
Gjusto lali`ð tolj su vilj jc astulio y ac `oko`imiakto, paro
`ujklo sa j`ar`jfj ac gikjc la su vilj las`ufrið qua kuk`j bjfíj
silo `ompcatjmakta gaciz, ca gjctjfj jceo gukljmaktjc pjrj
saktirsa pcako… ac jmor. Ac lijfco (Magistðgacas) qua bjfíj
astulijlo jc sar bumjko lasla su orieak `oko`íj qua arj léfic y
qua ka`asitjfj cj racj`iðk `ok cos lamês pjrj sar gaciz.
Magistðgacas sjfíj qua Gjusto pjejríj `ujcquiar pra`io por takar
cj saksj`iðk la jmjr y la sar jmjlo. Ac lijfco ko takíj kikeukj
lulj qua j`aptjríj vaklar su jcmj atarkj `ok tjc la `oksaeuir
`oko`ar ac jmor… ac pra`io qua pjeð Gjusto por sar gaciz bizo
morir j Mjrejritj y su propio bido la locor, co qua ca sumið ak
ukj proguklj saksj`iðk la `ucpj y vareóakzj, las`ufrið qua cj
gaci`iljl takíj uk pra`io mês jcto lac qua bjfíj `raílo.

@ujklo astulié fiocoeíj ak cos júos 9> lac sieco pjsjlo ma aksaújrok qua cj
axprasiðk eéki`j arj lira`tj, as la`ir cos eakas sa axprasjfjk y ko sa vaíjk ikgcuilos por
ac malio jmfiakta. Astjmos toljvíj muy cados toljvíj la `oko`ar cj ikgcuak`ij la cj
barak`ij eakéti`j ak cj fjsa la cos trjstorkos psi`ocðei`os qua las`rifimos ak asta cifro,
si fiak tolo co qua o`urra ak ac `arafro y jga`tj j cj makta tiaka ukj fjsa oreêki`j,
tjmfiék as `iarto qua boy sjfamos qua axista ukj ikgcuak`ij `okstjkta aktra ac malio
jmfiakta y cj axprasiðk eéki`j ak co qua sa `oko`a `omo apieakéti`j. Cj axprasiðk
eéki`j astê raeucjlj por co qua o`urra ak ac jmfiakta qua rolaj j cj parsokj y cj gormj
la j`tujr astê `okli`iokjlj por kuastro j`arvo eakéti`o. Ko polamos aktaklar jc sar
bumjko sik asj racj`iðk aktra co oreêki`o y co jmfiaktjc, la `jrj jc lasjrrocco la cjs
pjtocoeíjs qua las`rifo ak asta `jpítuco ko quiaro qua pjraz`j qua ko takeo ak `uaktj
cos môctipcas gj`toras baralitjrios qua ikgcuyak ak cjs akgarmaljlas psi`ocðei`js, siko
qua cos loy por ofvios y tjmfiék aktiaklo qua pualak varsa moligi`jlos j makulo

065

`ujklo `jmfijk cjs `okli`iokas jmfiaktjcas.

Cj kaurofiocoeíj kos aksaúj qua cos kiúos qua ak su ikgjk`ij ko bjk polilo raeucjrsa
amo`iokjcmakta `ok sus `uiljloras y ko bjk takilo uk jpaeo saeuro, bjk takilo qua
fus`jr ma`jkismos jctarkjtivos qua cas lak saksj`iðk la `okgort jljptjklo su
`omportjmiakto jc la sus `uiljloras. Asto o`urrirê j va`as malijkta ukj j`tivj`iðk lac
sistamj pjrjsimpêti`o ikbifiaklo ac `oktj`to `ok cos lamês y j`tujklo la ukj gormj
qua cos lamês asparjk, co qua ljrê uk jpaeo avitjtivo. O fiak, malijkta cj j`tivj`iðk lac
simpêti`o, bj`iaklo asguarzos `okstjktas por `oka`tjr amo`iokjcmakta `ok cos
`uiljloras malijkta cj quadj o `oklu`tjs qua bjejk lastj`jr y sar vistos, as co qua
`oko`amos `omo jpaeo jksioso. Pi cjs gieurjs la jpaeo qua lafíjk `uiljr y protaear jc
kiúo sok cjs mismjs qua sok guakta la jcartj y mialo, ac kiúo taklarê j cj `okeacj`iðk
por cj j`tivj`iðk cj rjmj lorsovjejc la cj rjmj pjrjsimpêti`j `oklu`iaklo j co qua
`oko`amos `omo jpaeo lasorejkizjlo. Ak astos `jsos tjkto cj rjmj simpêti`j `omo
pjrjsimpêti`j rasuctjrêk ikagi`j`as pjrj coerjr uk aquicifrio qua parmitj cj raeucj`iðk
`oksieo mismo y `ok cos lamês (Hjtabjhis, 6>:78 Bicc, 6>:14 P`bora, 6>>:). Ak
`ujcquiar `jso sok mu`bjs cjs iktarj``iokas qua bjy aktra eakéti`j, sistamjs so`ijcas y
gjmicijs j cj borj la polar axpci`jr cj jpjri`iðk la ukj pjtocoeíj, por co qua ac trjfjdo
qua lasjrrocco ak asta `jpítuco trjtj la sar ukj euíj pjrj polar oriaktjrsa j cj borj la
akgo`jr ac trjtjmiakto.
Cj lasraeucj`iðk amo`iokjc la cos primaros júos ccavjrê j qua tjkto ac PK@ `omo ac
PKJ takejk qua raeucjrsa la ukj gormj jctarkjtivj j cj qua saríj sjkj, co bj`a la ukj
gormj jljptjtivj. Fus`jrêk la gormj ik`oks`iakta, acamaktos jdakos j cos `uiljloras
qua proluz`jk saksj`iðk la saeuriljl y `oktroc. @omo sa puala var ak cj gieurj :.: sa
puala ljr uk jr`o la posificiljlas ak guk`iðk la cj pralomikjk`ij la cj j`tivj`iðk lac
sistamj simpêti`o o lac pjrjsimpêti`o. As ak ac aquicifrio aktra cos los lokla sa tiaka cj
saksj`iðk la `okgort.
Cjs rupturjs ak ac jpaeo sik qua vjyjk j`ompjújljs la ukj rapjrj`iðk sjkj, ccavjrêk
j ukj saksj`iðk la mialo y rjfij qua `oklu`irêk j saksj`iokas la `ucpj y vareóakzj. Pi
astj rjfij sa va ikbifilj (=rjfij gríj) provo`jrê uk pralomikio la cj rjmj pjrjsimpêti`j
miaktrjs qua si cj rjfij as axprasjlj ljrê cuejr j ukj j`tivj`iðk la cj rjmj simpêti`j. Pi
kikeukj la cjs los posificiljlas puala ljrsa sa prolu`irê cj j`tivj`iðk lac karvio
lorsovjejc `ok cj `oksieuiakta `okeacj`iðk.

062

Gieurj :.:. Cj j`tivj`iðk axtramj lac sistamj simpêti`o o lac pjrjsimpêti`o `oklu`ak j cj muarta, paro
aktra jmfos axtramos axista uk erjliakta la posificiljlas qua vjk lasla ukj biparj`tivj`iðk axtramj bjstj
ukj bipoj`tivj`iðk ax`asivj, pjsjklo por uk aquicifrio lokla axista saksj`iðk la `okgort. Jljptjlo la
@rittaklak (6>:1).

PA@QAK@IJ@IÐK LAC \VJ\JMIAK\O

Pjfamos qua cjs parsokjs qua ak cj ikgjk`ij ak fus`j la uk aquicifrio amo`iokjc y
`oekitivo, qua ko co coerjk raeucêklosa la gormj sjkj `ok sus `uiljloras tiaklak j takar
«astrjtaeijs sa`ukljrijs¸ la raeucj`iðk. Fiak biparj`tivjklo cjs axprasiokas la astrés
(jpaeo jksioso) jkta situj`iokas ak cjs qua sa pualj iktuir ukj gjctj la `ar`jkíj o
jfjkloko, y trjtjk la astjfca`ar racj`iokas muy astra`bjs la `ar`jkíj gísi`j y amo`iokjc.
^or ac `oktrjrio, cos ikliviluos qua lasj`tivjk su sistamj la fôsqualj la `ar`jkíj
(jpaeo avitjtivo) ejstjk su akareíj ak ak`oktrjr acamaktos (paksjmiaktos, j``iokas o
sustjk`ijs) qua cas parmitjk ko saktir cjs saksj`iokas la mjcastjr jso`ijljs j cjs
rupturjs ak ac vík`uco, avitjk cj iktimiljl amo`iokjc (Mihucik`ar & Pbjvar, 6>>5). Ak ac
jpaeo lasorejkizjlo sa ljrêk cjs los astrjtaeijs la gormj ik`orra`tj.
 @omo vimos ak ac `jpítuco 5 ak co `ok`arkiakta j cj jcijkzj tarjpéuti`j, cjs racj`iokas
la jpaeo la cj ikgjk`ij `okli`iokjrêk cj gormj la racj`iokjrsa la cos pj`iaktas `ok ac
tarjpautj, y `oksa`uaktamakta cj gormj ak qua sa lasjrroccjrê ac pro`aso tarjpéuti`o. J
cj borj la akgo`jr cjs ligaraktas gjsas lac trjtjmiakto bjy qua takar ak `uaktj cjs
astrjtaeijs la raeucj`iðk qua ac pj`iakta bj lasjrroccjlo pjrj polar vivir `ok sus
saksj`iokas la mjcastjr. Ko polamos bj`ar ac mismo gormjto la trjtjmiakto j tolos cos
pj`iaktas sik takar ak `uaktj su iliosik`rjsij. ^olamos astjfca`ar ukos rjseos eakarjcas
la `ðmo lafa akgo`jrsa ac trjtjmiakto ak fjsa jc tipo la jpaeo qua sufyj`a j cj

069

pjtocoeíj.
^jrj polar `oko`ar `ok saeuriljl ac tipo la jpaeo, y por tjkto cjs astrjtaeijs usjljs
pjrj raeucjrsa, sa pualak usjr barrjmiaktjs, `omo por adampco, aktra otrjs, cj aktravistj
la jpaeo jlucto la Mjry Mjik, qua as`jpjk jc jc`jk`a la asta cifro. Va`omiaklo qua sa
usak astjs ikli`j`iokas `omo ukj euíj gcaxifca fjsjlj ak cj iktui`iðk lac tarjpautj.

:. Jpaeo avitjtivo

Astos ikliviluos tiakak uk pralomikio la cjs êrajs `orti`jcas y luljk la tolo y la

tolos. Wjk j takar las`okgijkzj bj`ij ac tarjpautj, ka`asitjk saktir qua asta lomikj `ok
socturj su profcamj y lamostrjrêk muy po`o j``aso j mamorijs trjumêti`js qua sarêk
kaejljs o ik`cuso jmkési`js. Ak asta tipo la pj`iaktas sa lafa usjr lurjkta cjs primarjs
sasiokas mu`bj psi`o-alu`j`iðk jktas la polar aktrjr j jkjcizjr latjccjljmakta sus

profcamjs
muy `omojgormj
rati`aktas la gomaktjr
`omaktjr cj jcijkzj
situj`iokas tarjpéuti`j.
parsokjcas, yj quaCospualak
ikliviluos avitjtivos
sospa`bjr quasok
ac
tarjpautj cas duzejrê y lasjprofjrê.
Astjfca`ar ukj racj`iðk tarjpéuti`j la `okgijkzj sarê ac prik`ipjc ofdativo y ac mjyor
lasjgío lac tarjpautj lurjkta cjs primarjs sasiokas. Cos ikliviluos `ok jpaeo avitjtivo
prasaktjk mu`bos profcamjs pjrj polar ilaktigi`jr sus saksj`iokas `orporjcas, y suacak
takar ukj rjfij ko mjkigastjlj y raprimilj (ikbifilj), por co qua ac trjfjdo somêti`o sarê
la erjk jyulj ukj vaz qua sajk `jpj`as la ampazjr j ra`oko`ar sus saksj`iokas
`orporjcas.

ac ^ralomikjrêk lagaksjs la
akgoqua u opikiokas lactipo `oekitivosiaklo
tarjpautj `omo trjtjr
muy la `oktrocjrj cj`ujcquiar
saksifcas tarjpij o tipo
lis`utir
la
mjcaktaklilo, `ostêkloca mu`bo polar axprasjr su mjcastjr. Ak mu`bos `jsos pualak
jfjklokjr cj tarjpij sik pravio jviso por `ujcquiar mjcaktaklilo qua ko sok `jpj`as la
j`cjrjr, pragiarak avitjr cj `okgroktj`iðk. Ko mjkigastjr kikeôk mjcastjr, j`omoljrsa j
co qua `raíjk qua pragaríjk cos `uiljloras y as`oklar sus varljlarjs ka`asiljlas gua cj
gormj ak cj qua jprakliarok j raeucjrsa ak cj ikgjk`ij.
Vaspa`to j cj sa`uak`ij la cjs ligaraktas atjpjs, sa puala var ak cj gieurj 6.:5 qua ak
cjs primarjs atjpjs bjy qua ljr mu`bj importjk`ij j cj psi`o-alu`j`iðk. J astos
pj`iaktas cas eustj mu`bo takar ljtos a ikgormj`iðk tjkto la co qua cas o`urra `omo lac
lasjrrocco la cj tarjpij. Astj pjrta lac trjtjmiakto puala sar jprova`bjlo pjrj ra`oear
ikgormj`iðk racavjkta la cj bistorij lac pj`iakta. Piampra `ok praeuktjs la tipo jfiarto
`omo4

00>

• Ko sé si jceukj vaz ta bjs saktilo `omo ak ac adampco.

• ¿Bjs kotjlo jceukj vaz qua tu `uarpo raj``iokjrj la asj gormj?
Zua vakejk j `ocj`iðk la co qua sa asté trjtjklo lurjkta ac pro`aso la psi`o-
alu`j`iðk.

Gieurj 6.:5. Pa`uak`ij lac pro`aso `ok pj`iaktas `ok jpaeo avitjtivo. Ac trjfjdo sa polrê rajcizjr

iktar`jmfijklo
tarjpéuti`j. atjpjs o lali`jklo
Cos pj`iaktas mês tiampo
la jpaeo avitjtivo j ukjs jlmirjr
ka`asitjk qua otrjsjcak guk`iðk puasto
tarjpautj, la cj iktaksiljl la cjj uk
qua trjfjdjk jcijkzj
kivac
`orti`jc.

Ac trjfjdo `ok ac `uarpo vj j sar muy `ompci`jlo y vj j astjr jso`ijlo j mu`bjs

lagaksjs, cj gormj ak cj qua jpraklið j sofravivir gua avitjklo cjs saksj`iokas y cjs
amo`iokas y takamos qua jyuljrca j qua vuacvj j `oka`tjr `ok accjs la gormj muy sutic
y laspj`io. Poco `ujklo ac pj`iakta siaktj qua polamos jyuljrca y `okgía ak kosotros
polramos ampazjr j trjfjdjr `ok cos avaktos trjumêti`os
trjumêti`os y cjs pjrtas jso`ijljs j astos.

Ac jgroktjmiakto
ampjtizjr la polar takar
`ok cjs amo`iokas iktimiljl
propijs y jdakjs`oksarê
otrjs parsokjspjrta
cj ôctimj y sjfar raeucjrsa y
lac trjtjmiakto,
`orrieiaklo cj astrjtaeij iki`ijc la raeucj`iðk por otrj mu`bo mês sjkj y jljptjtivj.

6. Jpaeo jksioso o `oar`itivo

00:

Ak astos ikliviluos pralomikjk cjs êrajs suf`orti`jcas y fus`jk jceuiak qua cas sjcva
la su mjcastjr. Astos pj`iaktas sofraastimjk jc tarjpautj `omo jceuiak qua tiaka cj
socu`iðk pjrj tolos sus profcamjs. Lurjkta cjs primarjs sasiokas sa lafa trjfjdjr mu`bo

`ok cjs saksj`iokas

astjficizj`iðk `orporjcas
pjrj jpraklar aksaúêklocas
j `oktakar ac torraktaj amo`iokjc
polar mjkadjrcjs y té`ki`js
y ragcaxiokjr. la
Puacak sar
ax`asivos j cj borj la vjcorjr sus axpariak`ijs trjumêti`js, co `ujc ko siekigi`j qua ko
bjyj jceukjs jmkési`js, trjtjrêk la axpokar y qua sa socu`iokak tolos sus trjumjs y
`ompcados `ok ax`asivo ímpatu.
Cos pj`iaktas `ok jpaeo jksioso lasajk mjyor `oktj`to amo`iokjc `ok ac tarjpautj y
lasajk `oktikujr cj racj`iðk guarj la cos címitas lac trjtjmiakto. Astjfca`ar címitas ak cj
racj`iðk tarjpéuti`j as muy importjkta pjrj qua cos pj`iaktas pualjk jpraklar j
raeucjrsa ak jusak`ij lac tarjpautj y pualjk jpraklar j vjcarsa por sí mismos. Molucjr
cj rjfij (grustrj`iðk o impotak`ij) y jpraklar j ak`juzjrcj vj j sar muy importjkta pjrj
lotjrcas la astrjtaeijs la `oktak`iðk y jsartiviljl pjrj racj`iokjrsa `ok cos lamês.
^ralomikjrêk lagaksjs la tipo amo`iokjc, lac tipo «kjlia ma aktiakla¸, «cos lamês
ko aktiaklak mi sugrimiakto¸ «sé qua kuk`j voy j astjr fiak¸, as la`ir lagaksjs qua ko
astêk fjsjljs ak jreumaktos cðei`os y `ok `jrj`tarísti`js qua ko suacak `oik`ilir `ok cj
rajciljl. Mjekigi`jr ac mjcastjr y quadjrsa gua cj mjkarj ak cj qua jprakliarok j
raeucjrsa ak cj ikgjk`ij `ok sus `uiljloras.
 006

Gieurj 0.:5. Pa`uak`ij lac pro`aso `ok pj`iaktas `ok jpaeo jksioso. Cjs atjpjs pualak sar mês o makos
gcaxifcas ak guk`iðk lac erjlo la tocarjk`ij jc mjcastjr lac pj`iakta. Cos ikliviluos la jpaeo jksioso
ka`asitjk saktirsa protaeilos por ac tarjpautj puas cj saksj`iðk la ko sar vistos provo`ð ac tipo la raeucj`iðk
jksiosj.

Ak cj gieurj 0.:5 sa puala var ukj sa`uak`ij la atjpjs qua sa lafa saeuir `ok cjs

parsokjs `ok jpaeo jksioso, sa puala j`tujr simuctêkajmakta bj`iaklo cj ra`oeilj la

ljtos lac pj`iakta y ampazjklo j ljr té`ki`js la raeucj`iðk y psi`o-alu`j`iðk sofra su
trjstorko. Cjs saksj`iokas sarêk muy iktaksjs y pualak rasuctjr muy ôticas pjrj polar
j``alar j cos ra`uarlos trjumêti`os y cjs posifcas lagaksjs. As ak astj atjpj lokla
pualak jpjra`ar pjrtas liso`ijljs la cj parsokjciljl qua pualak sar iktaerjljs malijkta
ligaraktas té`ki`js `omo axpci`o ak ac `jpítuco :6. Qkj vaz rajcizjlo asta trjfjdo y `ok
ac pj`iakta `jpjz la maktjcizjr sarê `jpjz la polar akgraktjrsa jc mialo j cj socaljl o jc
jcadjmiakto la cjs parsokjs qua j`tôjk `omo gieurjs la jpaeo.

0. Jpaeo lasorejkizjlo

Astos ikliviluos suacak takar uk lijekðsti`o jso`ijlo jc trjstorko címita la

parsokjciljl (Mosquarj & Eokzêcaz, 6>:<) y raquiarak ukos proto`ocos
proto`ocos aspa`ígi`os pjrj
polar rajcizjr ac trjfjdo tarjpéuti`o `ok accos. Ak su ikgjk`ij ko axistið raeucj`iðk
amo`iokjc y ko jprakliarok j raeucjrsa ki `oksieo mismos ki `ok cos lamês. Ko bjy uk

000

pralomikio sjko la ukjs êrajs sofra otrjs, siko qua astjs sa j`tivjk ak `ir`ukstjk`ijs
qua sok totjcmakta ikjljptjtivjs. J cj borj la racj`iokjrsa `ok cos lamês o `ok ac
tarjpautj tiakak mialo tjkto j ukj `ar`jkíj amo`iokjc qua puala rasuctjrcas pacierosj

`omo j uk posifca jfjkloko rajc o imjeikjrio.

Astos pj`iaktas las`okgíjk lac tarjpautj jc mismo tiampo qua co `oksilarjk su ôctimj
asparjkzj la sjkjr8 cj `oktak`iðk y ac astjfca`imiakto la ukj girma jcijkzj tarjpéuti`j
vjk j sar cos prik`ipjcas ofdativos lurjkta cjs primarjs sasiokas. Ak mu`bos `jsos
ak`oktrjramos jutocasiokas, jfusos la sustjk`ijs, racj`iokas la pjradj y gjmicijras
tormaktosjs, at`., astos jspa`tos lafak sar trjtjlos `ok laci`jlazj iktaktjklo qua sa
vjyjk raeucjklo la gormj sjkj jktas la ampazjr j trjfjdjr `ok otros jspa`tos la cj
akgarmaljl.
Ac tarjpautj lafa astjfca`ar ukos címitas `cjros ak `ujkto j cj posificiljl la `oktj`to

guarj lac borjrio

proerjmjljs y lalacjcjpocíti`j
`oksuctj,
la fiak saj la ccjmjljs
`jk`acj`iðk la `itjs tacagðki`js,
y ac pjeo lamaksjdas o visitjs
astjs. ^okar ko
címitas
`cjros y `ok`isos jyulj mu`bo j astos pj`iaktas j polar raeucjrsa y polar `okgijr ak ac
tarjpautj. ^or supuasto, kuk`j sa lafa bj`ar asto la gormj jerasivj ki `oar`itivj.
Cj liso`ij`iðk y axistak`ij la pjrtas sarê muy importjkta por co qua bjfrê lagaksjs
la tolo tipo qua lafak sortajrsa `ok mu`bo `uiljlo, miaktrjs mador saj cj racj`iðk
tarjpéuti`j mu`bo mês sak`icco sarê ac trjfjdo `ok ac pj`iakta.
@omo polamos var ak cj gieurj <. :5, ac primar pjso sarê cj astjficizj`iðk lac pj`iakta
y ac astjfca`imiakto la ukj fuakj jcijkzj tarjpéuti`j qua `raa ukj fjsa saeurj lasla cj

qua sa pualj `omakzjr

simuctêkajmakta, ac trjfjdo
si as posifca, postarior.
j cjs Cj ra`oeilj
gjsas jktarioras la ljtos
takiaklo sa puala
ak `uaktj quarajcizjr
bjfrê
mu`bjs situj`iokas qua astjrêk liso`ijljs y qua pualak ir jpjra`iaklo la gormj
sorprasivj lurjkta ac trjtjmiakto.
Poco `ujklo ac pj`iakta astê astjficizjlo y `ok ra`ursos jla`ujlos la `oktak`iðk sa
puala `omakzjr j rajcizjr uk trjfjdo proerasivo `ok cjs saksj`iokas `orporjcas y
posifcas lagaksjs qua vjyjk sureiaklo. Ac trjfjdo `ok pjrtas jso`ijljs j astjs
saksj`iokas `orporjcas y `ok jceukos momaktos trjumêti`os puala parmitir uk jcivio
importjkta la cos síktomjs y ukj saksj`iðk la `oktroc lac pj`iakta sofra su akgarmaljl.
Asta trjfjdo lafa takar cj lurj`iðk qua saj ka`asjrij bjstj coerjr cj mjyor iktaerj`iðk
posifca la cjs pjrtas liso`ijljs.
liso`ijljs.

00<

Gieurj <.:5. Pa`uak`ij lac pro`aso `ok pj`iaktas `ok jpaeo lasorejkizjlo. Cjs atjpjs vjk j ka`asitjr sar
muy lagikiljs lafilo j cj grjeiciljl lac sistamj iktarko lac pj`iakta. Pa puala lasforljr `ok mu`bj
gj`iciljl cj `jpj`iljl lac pj`iakta pjrj tocarjr ac trjfjdo tarjpéuti`o y sj`jrco la su vaktjkj la tocarjk`ij, co
qua polríj sar ratrjumjtizjkta.

Poco `ujklo ac pro`aso la pjrtas asté muy jvjkzjlo sa puala ampazjr j trjfjdjr `ok
cos ra`uarlos trjumêti`os, siampra ak orlak ikvarso j cj aljl j cj qua o`urriarok astos.
Bjy qua trjfjdjr primaro `ok cos avaktos trjumêti`os mês ra`iaktas `rokocðei`jmakta y
soco jc gikjc sa puala trjfjdjr `ok trjumjs la cj ikgjk`ij y la jpaeo.
Ac gikjc lac trjfjdo tarjpéuti`o ccaejrê `ujklo ac pj`iakta saj `jpjz la maktjcizjr
`oksieo mismo y `ok cos lamês y pualj akgraktjrsa j sus mialos y j cjs situj`iokas qua
jktas ca lasraeucjfjk.
 Pa sjfa `ok fjstjkta `artazj qua ac trjstorko címita la parsokjciljl astê racj`iokjlo
`ok ac jpaeo lasorejkizjlo (Ciotti, 6>><), y si fiak as varljl qua axista ukj guarta
`orracj`iðk aktra cj axistak`ij la uk jpaeo iksaeuro y cj axistak`ij la ligaraktas
pjtocoeíjs ko bjy astulios qua `okgirmak ukj racj`iðk lira`tj aktra ac jpaeo jksioso y
avitjtivo `ok kikeukj pjtocoeíj ak `ok`rato. ^or adampco, ikliviluos `ok mu`bj
jksialjl o jtjquas la pêki`o sa jso`ijk j uk jpaeo jksioso, paro si axista jfuso la
jc`oboc o sustjk`ijs o `ujcquiar tipo la jli``iðk sa jso`ijk j uk jpaeo avitjtivo
(Corakziki & Gokjey, 6>:0).

001

Ak pjcjfrjs la Mihucik`ar & Pbjvar (6>>5) «… Fjdo kuastro pukto la vistj cos
trjstorkos maktjcas sa prolu`ak por môctipcas pro`asos, `omo profcamjs la jpaeo o
situj`iokas trjumêti`js qua sa ljk ak cj vilj u otrjs situj`iokas pjtðeakjs qua ralu`ak
cos ra`ursos psi`ocðei`os y so`ijcas la cjs parsokjs y laficitjk su `jpj`iljl la
rasiciak`ij… Jukqua cjs iksaeuriljlas ak ac jpaeo pualak `oktrifuir j profcamjs
psi`ocðei`os, cos profcamjs maktjcas pualak tjmfiék axj`arfjr cos profcamjs ak cjs
racj`iokas la jpaeo co qua ccavjk j uk sistamj la racj`iokas lisguk`iokjc…¸ pêe 050.
Ak cos sieuiaktas jpjrtjlos las`rifo `ðmo ak guk`iðk la `ðmo sa bjyj j`tivjlo ac
PK@ y ac PKJ bjfrê ligaraktas gormjs la pjtocoeíjs, fiak jso`ijljs j síktomjs (ada I
lac LPM 1) o j trjstorkos la parsokjciljl (ada II lac LPM 1). Ak kikeôk `jso pcjktao
qua bjyj ukj racj`iðk axj`tj aktra tipo la jpaeo y akgarmaljl. @rao qua cjs
axpariak`ijs la cj ikgjk`ij y cos molos la raeucj`iðk qua sa usjrok pjrj polar oftakar

ukjmu`bos
la saksj`iðk la `okgort
gj`toras y `oktroc
qua bjk kos ljk
`oklu`ilo j cj ikli`ios importjktas
akgarmaljl, pjrj polarkoaxpci`jr
paro ofvijmakta tolos. pjrta

\VJP\OVKOP LAC ADA I (PÍK\OMJP)

Cjs las`rip`iokas la asta jpjrtjlo vjk j astjr racj`iokjljs `ok ligaraktas jspa`tos la
ma`jkismos la raeucj`iðk amo`iokjc, fiak axtarkos o iktarkos lac pj`iakta qua cas
rasuctak o bjk rasuctjlo ôticas ak ac pjsjlo pjrj oftakar ukj saksj`iðk la `okgort. Astos
acamaktos pualak ljr cuejr j síktomjs qua provo`jk uk guarta mjcastjr ak ac ikliviluo
paro qua ak cj mjyoríj la cos `jsos siakta qua ko puala avitjr o `oktrocjr. Cjs
amo`iokas la mialo, rjfij, `ucpj y vareóakzj sarêk trjksvarsjcas j tolos cos trjstorkos
qua latjcco j `oktikuj`iðk (var `jpítuco 7 la asta cifro). As importjkta rasjctjr qua takar
ukj akgarmaljl ko ax`cuya j otrjs siaklo muy gra`uakta cj `omorficiljl. Bjy mu`bos
trjstorkos paro jquí quiaro rasjctjr cos mês `omukas ak kuastrjs `oksuctjs.

\rjstorkos ofsasivos4 Pa usj ac paksjmiakto la gormj ofsasivj y puala ir

j`ompjújlo la j``iokas (`ompucsiokas) qua trjtak la jcivijr ac mjcastjr jso`ijlo j asa
paksjmiakto. Cjs ofsasiokas sirvak `omo gormj la avitjr paksjmiaktos la otro tipo qua
rasuctjk muy locorosos. Cj mjyoríj la cjs va`as cj `raak`ij qua sufyj`a as «ko vjceo¸ y
tolo ac ritujc ofsasivo irê lastikjlo j polar avitjr `ujcquiar paksjmiakto racj`iokjlo
`ok astj `raak`ij. Cjs ofsasiokas pualak sar `acotipijs, bipo`oklríjs, mialo j bj`ar
ljúo j cos lamês o j sí mismos o racj`iokjlos `ok cj cimpiazj o ac orlak.
Cos ikliviluos `ok asta trjstorko sok `cjrjmakta la jpaeo avitjtivo y sa ragueijk ak co
`oekitivo `omo gormj la raeucj`iðk amo`iokjc. Pok jquaccjs parsokjs qua

007

lakomikjmos «`oktrocjlorjs¸ puas su ofsasiðk as takar ac `oktroc la tolo. Ac

paksjmiakto ofsasivo cas jyulj j ko `oktj`tjr `ok sus amo`iokas y saksj`iokas qua ak
ac pjsjlo rasuctjrok locorosjs y jsí oftakar ukj saksj`iðk la `oktroc.
Cj mjyoríj la cos trjstorkos ofsasivos astêk racj`iokjlos `ok jceôk ik`ilakta qua bj
ba`bo saktirsa jc ikliviluo `ucpjfca, bjy qua axpcorjr si bufo jceôk avakto trjumêti`o
simuctêkao j cj jpjri`iðk lac trjstorko, astos pualak sar4
Cj muarta la jceuiak `ar`jko `ok quiak ac pj`iakta siakta qua astê ak laulj. ^or
adampco, cj muarta la uk proeakitor o uk jforto.
Paksj`iðk la `ucpj por bjfar silo mjco o ko sugi`iaktamakta fuako j cj borj la
jyuljr j cos saras quarilos. ^jlras, mjlras o barmjkos `ok akgarmaljlas o trjstorkos y
ak cos qua ac ikliviluo siakta qua as raspoksjfca.
Paksj`iokas la `ucpj y vareóakzj por situj`iokas gjmicijras qua ac ikliviluo ko pulo
`oktrocjr y sa ragueij ak su paksjmiakto `omo gormj la avitj`iðk. ^or adampco,
lis`usiokas la cos pjlras o uk livor`io la astos.

\rjstorkos jcimakti`ios4 Pa usj cj `omilj `omo gormj la `oksaeuir ukj raeucj`iðk

amo`iokjc, fiak `omiaklo ak ax`aso (jtrj`okas), `omiaklo y vomitjklo (fucimij) o ko
`omiaklo (jkoraxij). Ak ac `jso la cjs ikeastjs `ompucsivjs, jukqua cj fjsa lac
trjstorko astê racj`iokjlj `ok cj `omilj saríj mês jla`ujlo trjtjrcj `omo ukj trjstorko
la jli``iðk (Hjtabjhis, 6>:7).
Vaspa`to j cjs otrjs los pjtocoeíjs4

• Jkoraxij4 Astj akgarmaljl astê racj`iokjlj `ok cj gjctj la ikeastj y cj ofsasiðk

`ok takar ukj lacejlaz axtramj. Cjs parsokjs qua sugrak astj pjtocoeíj tiakak uk
pargic avitjtivo y astêk ofsasiokjljs `ok ac `oktroc. Piaktak qua sok `oktrocjljs y
qua ko pualak `oktrocjr kjlj ak su vilj ax`apto su `uarpo. Cj saksj`iðk la augorij
jso`ijlj jc primar momakto qua `oksieuiarok ac paso qua `oksilarjfjk ilajc qualj
 gidjlj j uk erjk pcj`ar, `omo vimos ak ac `jpítuco 0, jso`ijlo jc ik`ramakto la
lopjmikj. Cj rjfij ak astjs pj`iaktas vj lirieilj bj`ij accjs mismjs, posaak ukj
rjfij sorlj jso`ijlj jc pjrjsimpêti`o. Cj akgarmaljl `oksista ak vocvar j oftakar
asj mismj saksj`iðk la polar, pcj`ar y `oktroc. Astj akgarmaljl puala ir
j`ompjújlj la vðmitos y ak asa `jso bjfcjríjmos la ukj «jkoraxij purejtivj¸.
• Fucimij4 Asta trjstorko `oksista ak ikeastjs `ompucsivjs, qua iklu`ak j uk astjlo
la trjk`a y postariormakta vðmitos qua ccavjk j ukj proguklj saksj`iðk la `ucpj y
vareóakzj. Ac `omiakzo suaca astjr jso`ijlo j liatjs qua ko sok `jpj`as la

005

mjktakar j cjs qua sieuak jtrj`okas y vðmitos pjrj `ompaksjr cj `omilj. Puacak
sar parsokjs impucsivjs la tipo la jpaeo jksioso y `ok guarta j`tivj`iðk lac sistamj
simpêti`o. Cj rjfij qua ko puala axprasjrsa sa vomitj `ok cj `omilj. Ak jceukos
`jsos puala bjfar «vðmito psi`ðeako¸, ak asta `jso ac pj`iakta vomitj paro co bj`a
la gormj ikvocuktjrij y aspoktêkaj, astos vðmitos sok usjlos la gormj ik`oks`iakta
`omo raeucjloras amo`iokjcas.

Jli``iokas4 Pa fus`jk sustjk`ijs, parsokjs o j``iokas qua supokak uk paciero pjrj cj

sjcul, cj a`okomíj o cj iktaeriljl gísi`j la cj parsokj. ^ualak sar muy vjrijljs a ir
lasla cj jli``iðk j cjs lroejs, jc duaeo, j otrjs parsokjs, j cj `omilj o jc saxo.
Ac síktomj as ac tipo la sustjk`ij, `oklu`tj o parsokj qua sa usa `omo gormj la avitjr
cjs saksj`iokas la vj`ío qua j`ompjújk j astjs parsokjs. Cos jli`tos fus`jk acamaktos
axtarkos qua bjejk takar saksj`iokas la fiakastjr y/o augorij y jusak`ij la `ujcquiar
tipo la saksj`iðk jso`ijlj `ok ac locor y cj jksialjl.
Ak jli``iokas ko racj`iokjljs `ok sustjk`ijs, cj fôsqualj la cj ra`ompaksj jso`ijlj
jc ik`ramakto la cj lopjmikj ak ac PK@ as j makulo mês importjkta qua `oksumjr cj
sjtisgj``iðk lac impucso, astj suaca astjr jso`ijlj j jceôk momakto lac pjsjlo ak ac qua
erj`ijs j cj parsokj o cj sustjk`ij sa oftuvo saksj`iðk la pcj`ar, `oktroc o polar.
Cos ikliviluos qua sugrak jli``iokas sok ak su mjyoríj la jpaeo avitjtivo y as`jpjk
`okstjktamakta la amo`iokas y saksj`iokas qua par`ifak `omo mocastjs a iktrusivjs.
Cjs jli``iokas sok `jsi omkiprasaktas ak pj`iaktas qua ak su ikgjk`ij sugriarok jpaeo
lasorejkizjlo.
Cj rjfij puala mostrjrsa ak jceukjs parsokjs bj`ij laktro (rjfij gríj) y ak otrjs bj`ij
guarj y sar parsokjs muy jerasivjs (rjfij `jciakta). Ak mu`bos `jsos `ujklo ukj
jli``iðk lasjpjra`a as raampcjzjlj por otrj, por aso as la aspa`ijc importjk`ij j`tujr
sofra cj saksj`iðk la `ucpj y/o vareóakzj jso`ijlj jc trjstorko y ko ik`ilir soco sofra ac
síktomj.
 Pomjtizj`iokas4 Pok trjstorkos qua o`urrak j kivac gísi`o paro qua ko tiakak ukj
axpci`j`iðk oreêki`j qua pualj axpci`jrcos. ^ualak sar locoras, `oktrj`turjs, profcamjs
ejstroiktastikjcas, jcareijs, profcamjs `ok ac suaúo o saxujcas, aktra otros. Axistak

`cjros ikli`ios
somêti`js ak cosla qua cos
jluctos trjumjs
(Frowk la jpaeo
& Acciott, sokAstos
6>:7). `cjros prali`toras
jutoras ragcadjkla
quaakgarmaljlas
cos síktomjs
`okvarsivos la tipo kaejtivo, `omo pérlilj la saksificiljl o profcamjs motoras astêk
racj`iokjlos `ok uk tipo la jpaeo mês avitjtivo miaktrjs cos síktomjs la tipo positivo,

002

`omo axjearj`iðk la síktomjs `omo jstjsij-jfjsij (`oik`iliaklo `ok co qua jktas sa

`oko`íj `omo bistarij) astêk racj`iokjlos `ok uk jpaeo jksioso. Miaktrjs qua trjstorkos
`omo cj gifromijceij astêk muy racj`iokjlos `ok uk jpaeo lasorejkizjlo.
Cos trjstorkos racj`iokjlos `ok situj`iokas la mu`bo astrés `omo profcamjs
raspirjtorios, iktastikjcas, `oktrj`turjs, ikmukitjrios, at`. (Pjcposhy, 6>>2) pualak ljrsa
ak tolos cos tipos la jpaeo, siaklo ak tolos cos `jsos ukj mjcj eastiðk la cj rjfij
(impotak`ij). Ak jceukos `jsos por grustrj`iðk jc ko coerjr kuk`j cos ofdativos tjk
acavjlos qua sa propokak (jpaeo avitjtivo) y ak otros por ko jc`jkzjr ac `oktj`to
amo`iokjc qua sa lamjklj (jpaeo jksioso) o por saktir jmfjs `osjs (jpaeo
lasorejkizjlo).

Latarioro amo`iokjc4 Pok jquaccos trjstorkos qua viakak ljlos por ukj
lasraeucj`iðk la cjs amo`iokas qua ccavj j situj`iokas la mu`bo mjcastjr, astrés o
pêki`o sik qua bjyj kikeôk motivo qua pokej ak riaseo cj iktaeriljl gísi`j lac
ikliviluo. ^uala ir lasla ukj jksialjl molarjlj bjstj jtjquas la pêki`o y laprasiðk.
Astj jksialjl puala ir j`ompjújlj por síktomjs la cos erupos jktarioras. Jquí quiaro
rasjctjr cj laprasiðk, cos trjstorkos la jksialjl eakarjcizjlj y cos jtjquas la pêki`o.
Laprasiðk4 Focwfy (:920) las`rifið qua bjy tras situj`iokas ak cj ikgjk`ij qua
pualak sar prali`toras la laprasiðk ak cj aljl jluctj4
:. @ujklo uko o la cos pjlras o cos los muarak y ac kiúo par`ifa qua ko tiaka
`oktroc.
6. @ujklo ac kiúo (laspués la mu`bos iktaktos) as ik`jpjz la `rajr uk vík`uco
jga`tivo sjko `ok sus `uiljloras.
0. @ujklo ac kiúo ra`ifa ac maksjda la qua ko mara`a jmor ki as vêcilo a iktariorizj
astos asquamjs `omo pjrta la su parsokjciljl.

Cj laprasiðk puala sar raj`tivj, as la`ir postarior j cj jpjri`iðk la jceôk avakto

trjumêti`o y supoka ukj atjpj kormjc laktro lac pariolo la jljptj`iðk postarior o
sa`uacj la ukj saksj`iðk la jeotjmiakto jc par`ifir ukj gjctj la `oktroc sofra cos
j`okta`imiaktos, ak cj cíkaj lac `ok`apto la «iklagaksiðk jpraklilj¸ (Loziar at jc.
6>>2).
Astos jutoras rasjctjk qua bjy mu`bísimjs avilak`ijs sofra cj racj`iðk aktra sugrir
laprasiðk ak cj aljl jluctj y bjfar takilo uk jpaeo iksaeuro ak cj ikgjk`ij. Ak tolos cos
`jsos cj rjfij as ukj saksj`iðk la impotak`ij y grustrj`iðk la cj qua ac propio sudato sa
`ucpj, as ukj rjfij lirieilj bj`ij sí mismo.

009

\rjstorko la jksialjl eakarjcizjlj. Paeôk Fowcfy (:920) toljs cjs gormjs la

jksialjl (`ok cj ax`ap`iðk la cjs gofijs j jkimjcas) astêk racj`iokjljs `ok cj gjctj la
lispokificiljl la gieurjs la jpaeo ak cj ikgjk`ij. Cj jksialjl `oksista ak ukj saksj`iðk
la jcartj y mialo qua rasuctj co opuasto j ukj saksj`iðk la `jcmj y saeuriljl. Pa
prolu`a por ukj j`tivj`iðk la cj jmíeljcj ak ac PK@ y lac simpêti`o ak ac PKJ y as
`omôk j tolos cos tipos la jpaeo iksaeuros.
Ak mu`bos `jsos asta sistamj la jcartj sa biparsaksificizj y raquiara trjtjmiaktos
aspa`ígi`os (mali`j`iðk, kaurogaalfj`h, miklguckass) pjrj lismikuir cj jcartj jkta
avaktos qua o`urriarok bj`a mu`bo tiampo jktas la polar iki`ijr ac trjtjmiakto
tarjpéuti`o y trjfjdjr `ok cjs `jusjs lac trjstorko. Ak cj mjyoríj la cos `jsos
ak`oktrjramos qua ko bjy kikeôk motivo ra`iakta la sugi`iakta importjk`ij qua pualj
axpci`jr ac mjcastjr, siko qua ac motivo bjk silo axpariak`ijs la cj ikgjk`ij o rupturjs ak

cjs racj`iokas la jpaeo ak cj jlocas`ak`ij y aljl jluctj.

Jtjquas la pêki`o4 @ujklo ac `ir`uito lac pêki`o/sapjrj`iðk sa j`tivj `ok mu`bj
gra`uak`ij lurjkta cj ikgjk`ij sa vuacva muy saksifca y puala j`tivjrsa `ok gj`iciljl ak
cj aljl jluctj (^jkhsapp & Fivak, 6>:<) ljklo cuejr j co qua `oko`amos `omo jtjquas
la pêki`o.
Cos ikliviluos qua cos sugrak tiakak jtjquas la jksialjl jeulos qua cas provo`jk
mialo j morir, vocvarsa co`os o jmfjs `osjs. Ak mu`bos `jsos sa lasjrroccjk gofijs
sa`ukljrijs j aspj`ios jfiartos, cuejras `arrjlos, sitios cados la su `jsj y j cjs
saksj`iokas `orporjcas, as la`ir mialo j `ujcquiar saksj`iðk, situj`iðk o cuejr ak ac qua
par`ifjk qua ko tiakak ac `oktroc.
`oktroc.
Cos sudatos qua sugrak astj pjtocoeíj sok `uiljloras `ompucsivos (avitjtivos saeôk cj
`cjsigi`j`iðk la jpaeo jlucto la @rittaklak, 6>:1) qua astêk siampra mês prao`upjlos
la cjs ka`asiljlas la cos lamês qua la cjs suyjs propijs. Ak mu`bos `jsos bj bjfilo
pjraktigi`j`iðk la cj ikgjk`ij y sa cas bj ljlo mu`bj mês raspoksjficiljlas la cjs qua
políjk jsumir. Cj rjfij astê muy `oktakilj y lirieilj bj`ij laktro y astjccj ak gormj la
jtjquas la pêki`o la uk gormj virucaktj `ujklo siaktak saksj`iðk la ko takar ac `oktroc,
por co qua ac prik`ipjc ofdativo la cj tarjpij sarê qua pualjk axprasjr su mjcastjr sik
tamor j sar mjcos o qua ac tarjpautj cos duzeua j accos o j sus gjmicijras (Microl & `oc,
:995).
\VJP\OVKOP LAC ADA 6 (^AVPOKJCILJL)
^rofjfcamakta muy ikgcuilos por cj eakéti`j, `omo gormj la raeucj`iðk sa pualak ljr

0<>

rjseos la cj parsokjciljl qua sirvjk pjrj polar takar saksj`iðk la `oktroc ak racj`iðk
`ok cos `uiljloras, astos pualak vjrijr ak cj jlocas`ak`ij `ujklo `omiakzjk cjs
racj`iokas la jpaeo `ok ieujcas o `oksociljrsa, lapakliaklo la cjs axpariak`ijs qua sa
takejk.
Cos trjstorkos la parsokjciljl sa lagikak `omo pjtrokas la `omportjmiakto
parmjkaktas qua ik`cuyak uk `ompokakta iktrjparsokjc (las`oktroc la impucsos,
jga`tiviljl y astrés), uko iktarparsokjc (pjtrokas la racj`iokas lisguk`iokjcas) y uko
so`ijc (qua `raj `okgci`tos `ok cos lamês y `ok cjs ikstitu`iokas so`ijcas) (J^J, 6>:7).
Bjy mu`bjs `jtaeoríjs la trjstorkos racjtivos j cj parsokjciljl paro ak asta `jpítuco
quiaro rasjctjr cos qua bamos ilo lastj`jklo ak racj`iðk jc molaco ^JV@QWA (War
`jpítuco 7).

\rjstorko la parsokjciljl kjr`isistj

Cjs parsokjs `ok rjseos la astj parsokjciljl siaktak qua astêk por ak`imj la tolo y
la tolos y sus ka`asiljlas tiakak qua sar `ufiartjs j `ujcquiar pra`io. Puacak takar
profcamjs gjmicijras aspa`ijcmakta `ok sus bidos porqua ko pualak j`aptjr qua kjlia
lapaklj la accos sik qua aso supokej uk ra`oko`imiakto `okstjkta j su parsokjciljl. Ak
cj gjmicij tiaklak j livilir y akgraktjr j ukos `oktrj otros pjrj polar saeuir siaklo ac
`aktro la jtak`iðk y par`ifir qua tiakak ac `oktroc ak tolo momakto.
Pok ik`jpj`as la ra`oko`ar qua pualjk takar kikeôk profcamj o aquivo`jrsa,
`jrj`tarizjklo j cos lamês `omo ik`jpj`as, ikerjtos o ikôticas. Ac orieak puala ir lasla
kiúos qua ak cj ikgjk`ij bjk silo sofraprotaeilos (Miccok, 6>:<) j ikliviluos qua
`ujklo kiúos bjk saktilo ukj proguklj saksj`iðk la vareóakzj y trjtjk la protaearsa la
accj `ok gjktjsíjs la omkipotak`ij y erjkliosiljl (Bjrt, 6>::).
Paeôk ac LPM 1 (6>:1) cos rjseos sok4
 :. \iaka uk erjklioso saktilo la jutoimportjk`ij (p. ad., axjearj
cos coeros y `jpj`iljlas, asparj sar ra`oko`ilo `omo suparior,
sik ukos coeros propor`iokjlos).

6friccjktaz,
. Astê prao`upjlo por imjeikjrios.
faccazj o jmor gjktjsíjs la éxito icimitjlo, polar,
0. @raa qua as –aspa`ijc” y ôki`o y qua soco puala sar
`ompraklilo por, o racj`iokjrsa `ok otrjs parsokjs (o

0<:

ikstitu`iokas) qua sok aspa`ijcas o la jcto stjtus.

<. Axiea ukj jlmirj`iðk ax`asivj.
1. As muy pratak`ioso, por adampco, axpa`tjtivjs irrjzokjfcas la
ra`ifir uk trjto la gjvor aspa`ijc o la qua sa `umpcjk
jutomêti`jmakta sus axpa`tjtivjs.
7. As iktarparsokjcmakta axpcotjlor, por adampco, sj`j prova`bo
la cos lamês pjrj jc`jkzjr sus propijs matjs.
5. @jra`a la ampjtíj4 as raj`io j ra`oko`ar o ilaktigi`jrsa `ok
cos saktimiaktos y ka`asiljlas la cos lamês.
2. Gra`uaktamakta akvilij j cos lamês o `raa qua cos lamês ca
akvilijk j éc.
9. ^rasaktj `omportjmiaktos sofarfios o j`titulas jrroejktas.

\rjstorko la parsokjciljl `uiljlorj

Cos jluctos `ok ukj parsokjciljl `uiljlorj sa `jrj`tarizjk por ljr siampra prioriljl
j cjs ka`asiljlas la cos lamês ladjklo la cjlo cjs propijs. Ac orieak suaca sar uk
pro`aso la pjraktigi`j`iðk. @ujklo kiúos jpraklak j jsumir tjrajs y j`titulas qua ko
sok j`orlas j su aljl. ^or adampco, `uiljr la barmjkos mês paquaúos, cjvjr cj `jsj,
trjtjr la gormj pjtocðei`j ko sar ukj `jrej pjrj cos pjlras, at`.
Pa asguarzjk `okstjktamakta porqua sus pjlras asték fiak, sj`rigi`jklo su fiakastjr,
uk adampco puala sar ac kiúo qua `oksuacj j su mjlra por sus profcamjs paro ko puala
bjfcjr la cos suyos `ok sus jmieos o ak ac `ocaeio.
Asta tipo la parsokjciljlas suacak ljrsa ak situj`iokas ak cjs qua cos pjlras tiakak
profcamjs la pjradj o livor`ios, ak cos qua ac kiúo siakta qua tiaka qua pokarsa la pjrta
la uko la cos los. O mjlras (j va`as pjlras) qua sok laprasivos o astêk akgarmos o muy
jtjrajlos y ac kiúo quiara jcivijr cj `jrej pjrj qua postariormakta pualjk sar ukj gjmicij
«kormjc¸.
Cos qua sok `uiljloras `ompucsivos (@rittaklak, 6>:1) sugrak mu`bjs rupturjs ak ac
vík`uco lac jpaeo yj qua sa prolu`a ukj ikvarsiðk la cos rocas pjlras-bido qua ccavj j
ukj rjfij proguklj qua ko sa puala ki sa sjfa axprasjr. Ac kiúo sa jeotj ak asguarzo por
`oksaeuir ukj kormjciljl qua `ujklo jlucto `oklu`a j jksialjl, laprasiðk y j va`as
jtjquas la pêki`o.
^jrj Fourjssj (6>:>)4

0<6

Cos ljtos ikli`jk ukj racj`iðk siekigi`jtivj aktra cj pjraktigi`j`iðk amo`iokjc la

cos kiúos `ok sus mjlras y pjlras y uk astico la `uiljlo pjtocðei`o ak cjs
racj`iokas la pjradj. Cos kiúos qua viviarok uk pro`aso la pjraktigi`j`iðk ak su
ikgjk`ij tiakak avjcuj`iokas la jpaeo iksaeuro `ok sus pjradjs, jsí `omo jctos
kivacas la síktomjs laprasivos y jctj iksjtisgj``iðk raspa`to j sus racj`iokas la
pjradj. Cos rasuctjlos ikli`jk qua cjs `oklu`tjs jprakliljs ak cj ikgjk`ij ak cj
racj`iokas pjlras-bidos sa suacak trjksgarir la gormj muy pjra`ilj j cj gormj la
racj`iokjrsa `ok cjs pjradjs ak cj jlocas`ak`ij y cj aljl jluctj. (pêe. <)

\rjstorko la parsokjciljl iklocakta o asquizoila

Cos ikliviluos `ok taklak`ijs j takar rjseos la astj parsokjciljl sa ak`uaktrjk

parlilos sik cjs parsokjs qua kormjcmakta sa ak`uaktrjk j su jcralalor porqua

ka`asitjk la ukj
parsokjc vitjc saksj`iðksalaak`uaktrjk
as ikvjlilo, saeuriljl jboejlos
y astjficiljl. Pik amfjreo,
y siaktak `ujklo
cj ka`asiljl ac aspj`ioy
la cifarjrsa
sar iklapakliaktas. Pok mês gaci`as `ujklo sa ak`uaktrjk ak racj`iokas ak cjs qua ac
`ompjúaro lamjklj po`js axieak`ijs amo`iokjcas o íktimjs. Qsjk j`tiviljlas o
sustjk`ijs pjrj polar avitjr saktir ac vj`ío qua siaktak laktro paro siampra trjtjk la
lapaklar la jceuiak qua sjtisgjej sus ka`asiljlas fêsi`js la `ar`jkíj a iktimiljl.
Pus `jrj`tarísti`js parsokjcas sok muy pjra`iljs j cj la cos laprasivos, puasto qua ko
rajcizjk j`tiviljlas cjforjcas ki as`ocjras. ^aro j ligarak`ij la astos `ucpjk la tolos sus
grj`jsos j cos lamês ko jsumiaklo kikeukj raspoksjficiljl la sus j`tos, ak co qua sa
pjra`ak j cjs parsokjs `ok rjseos kjr`isistjs.
kjr`isistjs.
Paeôk ac LPM 1 (6>:1) cos rjseos sok4

:. Ki lasaj ki lisgrutj la cjs racj`iokas parsokjcas, ik`cuilo ac

gormjr pjrta la ukj gjmicij.
 6. As`oea `jsi siampra j`tiviljlas socitjrijs.
0. \iaka as`jso o kikeôk iktarés ak takar axpariak`ijs saxujcas
`ok otrj parsokj.
<. Lisgrutj `ok po`js o kikeukj j`tiviljl.
1. Ko tiaka jmieos íktimos o parsokjs la `okgijkzj, jpjrta la cos
gjmicijras la primar erjlo.
7. Pa muastrj ikligarakta j cos bjcjeos o `ríti`js la cos lamês.

0<0

5. Muastrj grijcljl amo`iokjc, listjk`ijmiakto o jpcjkjmiakto

la cj jga`tiviljl.

Ac orieak la asta trjstorko astê ak racj`iokas la jpaeo ak cjs qua cos pjlras sa bjk
mostrjlo j va`as jksiosos y otrjs avitjtivos y accos raprasaktjk asta mismo pjtrðk ak cjs
racj`iokas jluctjs8 muy avitjtivos, paro jc mismo tiampo ko quiarak astjr socos. Ac
sudato jfjklokj ak cj jlocas`ak`ij tolo asguarzo por trjtjr la takar jceôk tipo la `oktroc
sofra cos j`okta`imiaktos. @ucpj j cos lamês la sus grj`jsos y avitj bj`ar kjlj qua
pualj jyuljrca j sjcir la cj situj`iðk
situj`iðk ak cj qua sa ak`uaktrj.

\rjstorko la parsokjciljl parga``iokistj

Cos ikliviluos `ok asta rjseo la parsokjciljl, suacak takar `jrj`tarísti`js ofsasivjs.
Ak su vartiakta sjkj sok parsokjs qua coerjk co qua sa propokak puas sok muy
`okstjktas y ko `adjk bjstj bj`ar cjs `osjs fiak. Ak su vartiakta pjtocðei`j su ofsasiðk
por ac parga``iokismo cas ccavj j ko bj`ar kjlj la co qua sa propokak y pro`rjstikjk. Co
qua cas ccavj j uk `ír`uco vi`ioso la propðsitos (j va`as erjkliosos a imposifcas) y la
grj`jsos. @ujklo j`ulak j tarjpij suacak bj`arco porqua tiakak profcamjs la jli``iokas
qua yj ko pualak `oktrocjr o trjstorkos somêti`os j cos qua ko pualak ak`oktrjr uk
orieak oreêki`o.
^jrj Mjccikear & La Uiza, (6>:>) cjs `jrj`tarísti`js la cjs parsokjs `ok asta tipo la

parsokjciljl sok4

:. Mialo j `omatar arroras.

6. Mialo j tomjr ukj la`isiðk o j bj`ar ukj aca``iðk aquivo`jlj.
 0. Erjk lavo`iðk por ac trjfjdo.
<. Ka`asiljl la orlak y la ukj rutikj girmamakta astjfca`ilj.
1. Ka`asiljl la `oko`ar y raspatjr cjs kormjs.
7. @ir`ukspa``iðk amo`iokjc.

5. \aklak`ij j cj ofstikj`iðk y j lis`rapjr la cos lamês.

2. Ik`cikj`iðk j prao`upjrsa, `jvicjr o luljr.
9. Ka`asiljl la astjr por ak`imj la tolj `ríti`j4 morjc,
progasiokjc o parsokjc.

0<<

:>. @jutacj.
::. Qkj prasiðk iktarkj `okstjkta pjrj uticizjr `jlj mikuto
prolu`tivjmakta.

Ac orieak lac trjstorko suaca vakir la ukos pjlras `ok jpaeo avitjtivo (j va`as
lasorejkizjlo) qua axieak mu`bo jc kiúo qua sa `oksilarj vjcorjlo ax`cusivjmakta por
su raklimiakto (prik`ipjcmakta as`ocjr). Ac ikliviluo sa siakta `ðmolo rajcizjklo tjrajs
qua ca avitak cjs saksj`iokas la mjcastjr y socaljl (ak o`jsiokas puala soújr `ok coeros
erjkliosos `ujklo saj jlucto). Puaújk `ok lascumfrjr j cos lamês `ok sus coeros y jsí
polar sar quarilos y j`aptjlos. Ak tolos cos `jsos sufyj`a ukj fjdj jutoastimj qua
trjtjk la supcir rajcizjklo erjklas j`tos qua lafilo j su mialo j grj`jsjr ko sok `jpj`as

la tarmikjr.
\rjstorko la parsokjciljl címita

Cjs parsokjs qua posaak astos rjseos la parsokjciljl bjk takilo ak su ikgjk`ij uk
jpaeo lasorejkizjlo y/o bjk sugrilo trjumjs erjvas qua ko bjk polilo suparjr. Asto
provo`j ukj ik`jpj`iljl la raeucj`iðk amo`iokjc tjkto lac PK@ `omo lac PKJ, tjkto
`oksieo mismos `omo ak racj`iðk `ok cos lamês.
Cj pjtocoeíj astê j`ompjújlj la `oklu`tjs, paksjmiaktos y amo`iokas qua rasuctjk
ko`ivjs pjrj sí mismos y pjrj cos lamês. Puaca ir j`ompjújlo la muctitul la síktomjs

pjtocðei`os
sui`ilio, at`.`omo jutocasiokas,
Ac ofdativo jfuso
la cj tarjpij la sustjk`ijs,
as coerjr racj`iokas
cj astjficiljl tðxi`js,
amo`iokjc iktaktos
qua ko la
puliarok
takar ak su ikgjk`ij y lotjrcos la ra`ursos pjrj polar jpraklar j raeucjrsa
amo`iokjcmakta (Eokzêcaz & Mosquarj, 6>:<).
Paeôk ac LPM 1 (6>:1) cos rjseos sok4
 :. Asguarzos grakéti`os pjrj avitjr uk jfjkloko rajc o imjeikjlo.
Kotj4 Ko ik`cuir cos `omportjmiaktos sui`iljs o la

6jutomuticj`iðk
. Qk pjtrðk la qua sa ra`oeak
racj`iokas ak ac @ritarioikastjfcas
iktarparsokjcas 1. a iktaksjs
`jrj`tarizjlo por cj jctarkjk`ij aktra cos axtramos la
ilajcizj`iðk y lavjcuj`iðk.

0<1

0. Jctarj`iðk la cj ilaktiljl4 jutoimjeak o saktilo la sí mismo

j`usjlj y parsistaktamakta ikastjfca.
<. Impucsiviljl ak jc makos los êrajs, qua as potak`ijcmakta
ljúikj pjrj sí mismo (p. ad., ejstos, saxo, jfuso la sustjk`ijs,
`oklu``iðk tamarjrij, jtrj`okas la `omilj).
1. @omportjmiaktos, iktaktos o jmakjzjs sui`iljs ra`urraktas, o
`omportjmiakto la jutomuticj`iðk.
7. Ikastjficiljl jga`tivj lafilj j ukj kotjfca raj`tiviljl lac
astjlo la êkimo (p. ad., apisolios la iktaksj lisgorij,
irritjficiljl o jksialjl, qua suacak lurjr ukjs borjs y rjrj vaz
ukos líjs).
5. Paktimiaktos `rðki`os la vj`ío.

2.ad.,
Irjmuastrjs
ikjpropijlj a iktaksj
gra`uaktas laomjc
ligi`uctjlas pjrj `oktrocjr
eakio, akgjlo cj pacajs
`okstjkta, irj (p.
gísi`js ra`urraktas).
9. Ilaj`iðk pjrjkoila trjksitorij racj`iokjlj `ok ac astrés o
síktomjs liso`ijtivos erjvas.

@OK@CQPIOKAP
Cj eakéti`j y cjs axpariak`ijs ak racj`iðk `ok cos `uiljloras `okli`iokjk cos rjseos
la `jrê`tar qua vjk j `okli`iokjr `ðmo sa vjk j racj`iokjr cjs parsokjs `oksieo mismos
y `ok cos lamês. @ujklo ac jpaeo as iksaeuro ak cj ikgjk`ij vj j bjfar mu`bjs mês
profjficiljlas la qua sa lasjrroccak síktomjs pjtocðei`os y trjstorkos la parsokjciljl
ak cj aljl jluctj.
\akiaklo ak `uaktj qua ac orieak lac mjcastjr bj takilo ak `jlj parsokj uk orieak
ligarakta, ac trjtjmiakto tjmfiék lafa jljptjrsa j cjs `jrj`tarísti`js la cos ikliviluos
qua viakak ak fus`j la trjtjmiakto psi`ocðei`o. Ak asta `jpítuco pcjktao ligaraktas
jforljdas ak cj sa`uak`ij lac trjtjmiakto ak guk`iðk lac jpaeo pralomikjkta ak cj
parsokj, astj euíj as oriaktjtivj y puala moligi`jrsa ak guk`iðk la cjs `jrj`tarísti`js y
ka`asiljlas la cj tarjpij.
Ac molaco ^JV@QWA pcjktaj jceukos síktomjs y rjseos la parsokjciljl qua sa ljrêk
ak cos ikliviluos pjrj polar raeucjrsa ak racj`iðk j cos `uiljloras ak cj ikgjk`ij y
parsokjs jgikas ak cj jlocas`ak`ij y aljl jluctj. @oko`ar ac orieak la cos
cos profcamjs `ok

0<7

cos qua kuastros pj`iaktas j`ulak j tarjpij as uk acamakto primorlijc pjrj polar
jyuljrcas suparjrcos la gormj lagikitivj.
@oko`ar j cj parsokj `ok sus mialos, sus ikquiatulas y qué o`urrið pjrj qua tuviarj
qua raeucjrsa la ukj gormj qua j`tujcmakta rasuctj pjtocðei`j, parmita bj`ar uk `jmiko
ikvarso jc qua sa bj vivilo. Jsí ac pj`iakta puala vocvar j vivir toljs cjs situj`iokas ak
cjs qua tuvo mialo o sa siktið soco paro `ok cos odos la cj parsokj qua as ak cj
j`tujciljl. Pi ac tarjpautj sa `okviarta lurjkta ukj atjpj ak ukj gieurj la jpaeo
trjksitorij, ac pj`iakta sa `okviarta ak cj gieurj la jpaeo qua gjctð `ujklo arj uk kiúo.
 0<5

Fifcioerjgíj
Jfrjmsok, C.8 Paciemjk, M.8 &\ajsljca, D. (:952). –Cajrkal bapcasskass ik bumjs4
@ritiqua jkl ragormucjtiok”. Dourkjc og jfkormjc psy`bocoey, 25, <9-5<, C. (6>:>)
Amo`iðk, jga`to y motivj`iðk. Al. Jcijkzj.
Jccak, D. (6>:0). Maktjcizike ik tba lavacopmakt jkl trajtmakt og jttj`bmakt trjumj.
Al. Hjrkj`.
Jmari`jk ^sy`bijtri` Jsso`ijtiok. (6>>6). LPM-IW-\V. Mjkujc lijekðsti`o y
astjlísti`o la cos trjstorkos maktjcas. \axto ravisjlo. Fjr`acokj4 Al. Mjssok.
Jmari`jk ^sy`bijtri` Jsso`ijtiok. (6>:1) LPM-1. Mjkujc lijekðsti`o y astjlísti`o
la cos trjstorkos maktjcas. Al. Mjssok.
Jmmjkiti, M.8 Ejccasa, W. (6>:<). \ba firtb og iktarsufda`tivity. Al. Kortok.
Fjcfi, D. (6>><). Cj makta kjrrjtivj. Al. ^jilðs.
Fjcfi, D. (6>>2) Ac síklroma jejrogðfi`o lasla cj parspa`tivj postrj`iokjcistj. Al.
@A\A^O. @aktro la tarjpij `oekitivj postrj`iokjcistj.
Fjre, E. (6>:>). Fjsas kaurofiocðei`js lac jpaeo. Vavisiðk tamêti`j. @iak`ijs
^si`ocðei`js W(:)4 79-2:.
Fjrcow L.B. (:922). Jkxiaty jkl its lisorlars. \ba kjtura jkl trajtmakt og jkxiaty
jkl pjki@4 Al. Euicgorl.
Fjrcow, L.B.8 Gjr`bioka, \.D.8 Gjirbocma, @.^.8 Accjrl, H.H.8 Foissaju@.C.8 Jccak,
C.F.8 Abrakrai`b-Mjy, D. (6>::). ^roto`oco ukigi`jlo pjrj ac trjtjmiakto

trjkslijekðsti`o
pj`iakta la cos trjstorkos amo`iokjcas. Mjkujc lac tarjpautj y mjkujc lac
. Al. Jcijkzj.
Fjrtbocomaw, H. (:99>). –Jvoiljk`a og iktimj`y4 Jk jttj`bmakt parspa`tiva”.
parsokjc racjtioksbips, 5 :<5-:52.
Dourkjc og Po`ijc jkl parsokjc
Fotaccj, C. (6>>1). –Kaurofiocoeíj la cj jutorraeucj`iðk jga`tivj, pjtrokas la jpaeo y
`ompjtificiljl ak cj racj`iðk tarjpautj-pj`iakta”. Vavistj la psi`o-tarjpij Woc. RWI
k´ 7: ^je. 55-:>0.
Fowcfy, D. (:955). –\ba mjhike jkl frajhike og jgga`tiokjc fokls”. Fritisb Dourkjc o
^sy`bijtry, :0>4 6>:-:>.
Fowcfy, D. (:990). Ac jpaeo y cj pérlilj. Woc.
Woc. I Ac jpaeo. Al. ^jilðs.
Fowcfy, D. (:921). Ac jpaeo y cj pérlilj. Woc.
Woc. II Cj sapjrj`iðk. Al. ^jilðs.
Fowcfy, D. (:920). Ac jpaeo y cj pérlilj Woc.
Woc. III Cj pérlilj. Al. ^jilðs.
Fa`h, D. \arjpij `oekitivj. @ok`aptos fêsi`os y proguklizj`iðk. Al. Ealisj (:991).
Fourjssj, H. (6>:>). @ompucsiva @jraeivike4 Amotiokjc ^jraktigi`jtiok ik @biclbool

0<2

jkl Its Jsso`ijtiok Uitb Vomjkti` Vacjtioksbips ik Cjta Jlocas`ak`a jkl Ajrcy
Jluctbool. Qkivarsity og Jrizokj.
Fratbartok, V. (:921). –Jttj`bmakt tbaory4 Vatrospa`t jkl prospa`t”. Mokoerjpbs o
tba Po`iaty gor Vasajr`b ik @bicl lavacopmakt 1> (:&6) 0-01.
Frizaklika, C. (6>>5). Ac `arafro gamakiko. Al. Lastiko.
Frizaklika, C. (6>:>). Ac `arafro mjs`uciko. Al. Lastiko.
Fus`b, G.8 Microl, F. (6>><). –Kjtura jkl trajtmakt og pjki` lisorlar”. ^êe. 0<1-077.
\axtfooh og fiocoei`jc psy`bijtry. Alitor D. ^jkhsapp. Al. Uicay.
Fus`b, G.8 Microl, F.L.8 Pikear, M.8 Jroksok, J. (6>:6). J. Mjkujc og pjki` go`usal
axtaklal rjkea. Al. Voutcalea.
psy`bolikjmi` psy`botbarjpy axtaklal
Fook, P.8 Ptaaca, H.8 Wjk lar Bjrt, O. (6>:<). Wivir `ok liso`ij`iðk trjumêti`j.
Aktrakjmiakto la bjficiljlas pjrj pj`iaktas y pjrj tarjpautjs. Al. Las`céa La
Frouwar.
Frjlcay, Pusjk D. (6>>>). Jgga`t raeucjtiok jkl tba lavacopmakt og psy`bopjtbocoey.
Al. \ba Euicgorl ^rass.
Fjccuarhj, K.8 Cj`jsj, G.8 Eorostijej, J.8 Muacj, J.8 ^iarrabumfart, F. (6>::).
–Warsiðk ralu`ilj lac `uastiokjrio @jMir (@jMir-V) pjrj cj avjcuj`iðk lac jpaeo”.
^si`otbamj, 60(0), <27-<9<.
Frowk, L.^.8 Acciott, L.P. (6>:7). Jttj`bmakt Listurfjk`as ik Jlucts. \rajtmakts gor
`omprabaksiva rapjirs. Al. Kortok.
@jssily, D. (6>>>). –\ba `ompcaxity og tba `jraeivike systam4 J parspa`tiva grom
jttj`bmakt tbaory”. ^sy`bocoei`jc ikquiry, ::(6), 27-9:.
@bjrkay, L.8 Lravats, U. (6>>6). Kaurofiocoei`jc fjsis og jkxiaty lisorlars.
Kauropsy`bopbjrmj`ocoey4 \ba Gigtb Eakarjtiok og ^roerass. Jmari`jk @occaea og
Kauropsy`bopbjrmj`ocoey.
@ojk, D. (6>>2). –\owjrl j Kauros`iak`a og Jttj`bmakt”. ^êe 6<9-67:. Ak D.
@jssily8 ^. Pbjvar (Al.) Bjklfooh og jttj`bmakt. \baory, Vasajr`b jkl @ciki`jc
Jppci`jtioks. Al. Euicgorl ^rass.
@ocolrðk, M. (6>:>). Muúa`os, matêgorjs y socu`iokas4 @okstacj`iokas gjmicijras ak
otros usos tarjpéuti`os Al. Las`céa La Frouwar.
sasiðk iklivilujc y otros
@ourtois, @.8 Gorl, M.8 @coitra, M. (6>>9). –Fast prj`ti`as ik psy`botbarjpy gor
jlucts”. ^êe 19-2:. \rajtike `ompcax trjumjti` strass lisorlars.J avilak`al fjsal-
euilal. Al. Euicgorl ^rass.
@ourtois, @bristika J. (:922). Bajcike tba ik`ast woukl
woukl. Al. Kortok.
@ozociko, C. (6>>6). \ba kauros`iak`a og psy`botbarjpy. Fuiclike jkl rafuiclike tba

0<9

bumjk frjik. Al. Kortok.

@ozociko, C. (6>:>). \ba kauros`iak`a og ^sy`botbarjpy. Bajcike tba so`ijc frjik.
Al. Kortok.
@ozociko, C. (6>:7). Uby tbarjpy worhs. Qsike our mikls to `bjkea our frjiks. Al.
Kortok.
@rjmar, ^. (6>>9). Pavak ^iccjrs og lagaksa ma`bjkism tbaory. Jkkujc Maatike og tba
Vjpjport-Hcaik Ptuly Eroup (bttp4//www.psy`bomalij.it/rjpjport-hcaik
(bttp4//www.psy`bomalij.it/rjpjport-hcaik). ).
@ritttaklak, ^.8 Liccjcj, L.C. (:922). –@ompucsiva `ompcijk`a4 tba lavacopmakt og jk
ikbifitory `opike strjtaey ik ikgjk`y”. D Jfkorm @bicl ^sy`boc. O`t8 :7(1)4121-99.
@rittaklak, ^. (6>>6). Kuavjs impci`j`iokas `cíki`js la cj taoríj lac jpaeo. Al.
^romocifro.
@rittaklak, ^. (6>>6). –\rjksgormj`iokas ak racj`iokas la jpaeo ak cj jlocas`ak`ij”.
Vavistj la psi`otarjpij :6 00-76.
@rittaklak, ^. (6>>1). –Jttj`bmakt \baory, ^sy`bopjtbocoey, jkl ^sy`botbarjpy4 \ba
Lykjmi`-Mjturjtiokjc Jpproj`b. \aorij lacc’jttj``jmakto, psi`opjtocoeij a
psi`otarjpij4 C’jppro``io likjmi`o mjturjtivo”.
mjturjtivo”. ^si`otarjpij, 0>, :5:-:26.
@rittaklak, ^.M.8 Ljccos, V.8 Cjkliki, J.8 Hozcowshj, H. (6>:6). Jttj`bmakt jkl
gjmicy systams tbarjpy. Al. Opak Qkivarsity ^rass.
@rittaklak, ^. (6>:1) Vjisike ^jrakts4 Jttj`bmakt, Vaprasaktjtiok, jkl \rajtmakt.
Al. Voutcalea.
@sihszaktmibjcy, M. (:925). Gcuir (gcow) Qkj psi`ocoeíj
psi`ocoeíj la cj gaci`iljl. Al. Hjiros.
Ljmjsio, J. (6>::). Ac arror la Las`jrtas. Cj amo`iðk, cj rjzðk y ac `arafro
bumjko. Al. Lastiko.
Ljmjsio, J. (6>:6). Ak fus`j la Ppikozj. Al. Lastiko.
Ljtticio, G.8 Pjcjs-Juvart, D. (6>>>). ^jki` lisorlar Jssasmakt jkl trajtmakt troueb j
wila-jkeca caks. Al. Taie \u`har.
LaYouke, ^. (6>:1). Qklarstjklike jkl trajtike `roki` sbjma. J racjtiokjc
 Jpproj`b. Al. Voutcalea.
Kaurofiocoei`jc Jpproj`b
Lakkis, P.@.8 Ujyka, @. (6>>6). Kaurofiocoei`jc fjsis og jkxiaty lisorlars.
Kauropsy`bopbjrmj`ocoey4 \ba Gigtb Eakarjtiok og ^roerass. Alital fy Jmari`jk
@occaea og Kauropsy`bopbjrmj`ocoey.
Lilokkj, G. (6>::). Mjkujc `cíki`o la miklguckass
miklguckass. Al. Las`céa La Frouwar.
Loziar, M.8 Ptovjcc-M`@coueb, H.@.8 Jcfus, H.A. (6>>2). Jttj`bmakt jkl
^sy`bopjtbocoey ik Jluctbool. Ak @jssily, D.8 Pbjvar, ^. (Als.), Bjklfooh o
Jttj`bmakt. \baory, Vasajr`b, jkl
jkl @ciki`jc Jppci`jtioks, Al. Euicgorl, pp. 5:2‐5<<.
Jppci`jtioks,

01>

Lworhik, M. (6>>1). AMLV jkl tba racjtiokjc imparjtiva. \ba tbarjpauti`

racjtioksbip ik AMLV trajtmakt. Al. Voutcalea.
Ajrcay, D. (6>:6). Uorhike witb jkear ik Iktarkjc Gjmicy Pystams \barjpy. Al. ^jttark
Pystam Foohs.
Ajrcay, D. (6>:<). \ba progasiokjcs euila to sac-tbarjpy Dourkay4 Akbjk`a your `ciakts
psy`bocoey`jc bajcike jkl parsokjc erowtb witb tbis waf proerjm. Al. Pacg \barjpy
Dourkay.
Afrjbim, L. (6>:1). J friag psy`botbarjpy gor parsokjcity lisorlar. Al. Justik
Mj`jucay.
Aimar, F. (6>>6). Jutobipkosis `oktrj ac locor.
locor. ^roerjmj pjrj ac jcivio ikmalijt
ikmalijtoo lac
locor. Al. Jrhjko Foohs.
Atxafjrrij, I. (6>>0). Cjs amo`iokas juto`oks`iaktas4 `ucpj, vareóakzj y oreucco. Ak
Garkêklaz-Jfjs`jc, A.E.8 Dimékaz, M.^. y Mjrtík, M.L. (@oorl.) Motivj`iðk y
amo`iðk. Cj jljptj`iðk bumjkj (pp. 079-090). Al. @aktro la Astulios Vjmðk
Jra`as.
Gaakay, D.8 Koccar, ^. (6>>:). Jpaeo jlucto. Al. Las`céa La Frouwar.
Gokjey, ^.8 Cuytak, ^. (6>:<). –Maktjcizike ik jttj`bmakt `oktaxt”. Ak \ba routcalea
bjklffoh og jttj`bmakt. Alitoras ^. Bocmas & P. Gjrkgiacl. Al. Voutcalea.
Goohs, L. (6>>1). ^jki` lisorlar4 axpcorjtiok og jttj`bmakt, bataroeakaity jkl tba
raeucjtiok og jkear (Lo`torjc lissartjtiok, Wi`torij
Qkivarsity). bttp4//vuir.vu.alu.ju/:7>50/:/GOOHP_6>>7jmaklal.plg
Gosbj, L. (6>>>). \ba trjksgormike powar og jgga`t. J molac og j``acarjtal `bjkea.
Al Fjsi` foohs.
Gorejsb, @.8 @opacay, M. (6>>2). Bajcike tba bajrt og trjumj jkl lisso`ijtiok. Al.
Pprikear.
Grialcjklar, Myrkj C.8 As`ularo, Wjcaktík8 Bajtbariketok, Cjuria (6>>9). Cj jcijkzj
tarjpéuti`j ak cj tarjpij gjmicijr y la pjradj. Al. ^jilðs.
Gu`bs, \. (6>>0). –\ba ^bakomakocoey og Pbjma, Euict jkl tba Foly. Lysmorpbi`
Lisorlar jkl Laprassiok”. Dourkjc og ^bakomakocoei`jc ^sy`bocoey, 00 (6)4660-6<0
Hokikhcidha Fricc KW. Cailak.
Ejsskar, P. (6>><). –\ba roca og trjumjti` axpariak`a ik pjki` lisorlar jkl
jejropbofij”. ^sy`bojkjciti` psy`bocoey
psy`bocoey Woc 6: K´ 6 666-6<0.
Eaklcik, A.\. (:926). Go`usike. ^ro`aso y té`ki`j la akgoqua `orporjc. Al.
Maksjdaro.
Eikot, A. (6>:1). \ba kauropsy`bocoey og tba uk`oks`ious. Al. Kortok.

01:

Eokzêcaz, J.8 Mosquarj, L. (6>:0). AMLV y liso`ij`iðk. Ac jforljda proerasivo. Al.

^céyjlas.
Eokzêcaz, J.8 Mosquarj, L. (6>:<). \rjstorko címita la parsokjciljl y AMLV Al.
^céyjlas.
Eokzêcaz, J.8 Mosquarj, L. (6>:1). \rjstorko la ilaktiljl liso`ijtivo o
parsokjciljl môctipca. Al. Píktasis.
Erjwa, H. (6>>7). Kauropsy`botbarjpy4 Bow tba Kauros`iak`as Ikgorm Agga`tiva
^sy`botbarjpy. Al. ^sy`bocoey ^rass.
Bjmmokl, @. (:99>). Bjklfooh og bypkoti` sueeastioks
sueeastioks jkl matjpbors. Al. Kortok.
Bjrt, P. (6>::). \ba impj`t og jttj`bmakt. Al. Kortok.
Bjyas, P.8 Ptrosjbc, H.8 Uicsok, H. (6>:<). \arjpij la j`aptj`iðk y `ompromiso.
`okstjkta (Miklguckass). Al. Las`céa La Frouwar.
^ro`aso y prê`ti`j lac `jmfio `okstjkta
Baiki`ha, @. y Uastbamar, D. (:977). Friag sapjrjtioks. Iktarkjtiokjc Qkivarsitias
^rass.
Bakscay, F. (6>:>). Mjkujc fêsi`o la AMLV.
AMLV. Al. Las`céa La Frouwar.
Barmjk, D. (6>:1). \rjumj jkl Va`ovary4 \ba Jgtarmjtb og Wiocak`a-Grom Lomasti`
Jfusa to ^ociti`jc \arror
\arror. Al. Fjsi` foohs.
Bicc, L. (6>:1). Jgga`t raeucjtiok tbaory.
tbaory. J `ciki`jc molac. Al. Kortok.
Bicfurk-@off, @. (6>><). –Jlocas`akt ^sy`bopjtbocoey ik \arms og Muctipca
Fabjviorjc Pystams4 \ba Voca og Jttj`bmakt jkl @oktroccike Ptrjtaeias jkl Grjkhcy
Lisorejkizal Fabjvior”. pje. 91-:05 Ak Jthiksok & Eoclfare (Als) Jttj`bmakt
jkl Iktarvaktiok. Al. Voutcalea.
Issuas ik ^sy`bopjtbocoey jkl
Bocmas, D. (6>>1). \aoríj lac jpaeo y psi`otarjpij. Ak fus`j la cj fjsa saeurj. Al.
Las`céa La Frouwar.
Djkat, ^. (6>>0). ^si`ocoeíj la cos saktimiaktos.
saktimiaktos. Al. Goklo la @ucturj A`okðmi`j.
Hjrak, V. (:992). Fa`oma Jttj`bal. Girst racjtioksbips jkl bow tbay sbjpa our
`jpj`ity gor cova. Al. Oxgorl Qkivarsity ^rass.
Hjtabjhis, J. (6>:7). Pax jli`tiok js jgga`t lysraeucjtiok. J kaurofiocoei`jccy
Ikgormal Bocisti` \rajtmakt.
\rajtmakt. Al. Kortok.
Hkipa, D. (6>:<). AMLV \oocfox4 \baory jkl \rajtmakt og @ompcax ^\PL jkl
Lisso`ijtiok. Al. Pprikear.
Hozioc, C.8 Fullike, L. (6>:>). Puf`orti`jc stru`turas jkl `oekitiok. Impci`jtioks gor
kauroppsy`bocoei`jc jssasmakt. Al. Pprikear.
Hosowshy, D.8 ^gjctz, M.@.8 P`bkailar, P.8 \jaymjks, D.8 Co`bar, @.8 Ejjf, D. (6>:0).
–\ba sapjrjtiok jkxiaty bypotbasis og pjki` lisorlar ravisital4 j matj-jkjcysis”.

016

Jmari`jk Dourkjc og ^sy`bijtry.

^sy`bijtry.
Cj`jsj, V. (6>>1). ^êki`o parlilo. @ðmo `urjr cos jtjquas la pêki`o. Alitjlo por cj
jutorj.
Ca Loux, D. (:99<). \ba amotiokjc frjik. Al. ^boakix (6>><).
Ca Loux, D. (6>>0). Pikjpti` sacg. Bow our frjiks fa`oma wbo wa jra. Al. ^akeuik.
Caals, J. (6>:6). Euíj la proto`ocos astêkljr la AMLV pjrj tarjpautjs,
suparvisoras y `oksuctoras. Al. Las`céa La Frouwar.
Cavika, ^. (6>:0). Ak ukj voz ko bjfcjlj. @ðmo ac `uarpo cifarj ac trjumj y rastjurj
ac fiakastjr. Al. Jcmj Capih.
Cay, V. (:929). –Lyspkai`-gajr jkl `jtjstropbi` `oekitioks ik biparvakticjtory pjki`
jttj`hs”. Fabjvior rasajr`b jkl tbarjpy, 65(1)41<9-11<.
Cyoks-Vutb, H.8 Lutrj, C.8 P`bular, M.V.8 Fijk`bi, I. (6>>7). –Grom Ikgjkt
Jttj`bmakt Lisorejkizjtiok to Jluct Lisso`ijtiok4 Vacjtiokjc Jljptjtioks or
\rjumjti` Axpariak`as?”. \ba ^sy`bijtri` @ciki`s og Kortb Jmari`j, 69(:), 70‐viii.
bttp4//loi.ore/:>.:>:7/d.ps`.6>>1.:>.>::..
bttp4//loi.ore/:>.:>:7/d.ps`.6>>1.:>.>::
Cðpaz-Jcokso, D.@.8 Eðmaz-Djrjfo, E. (6>>6). \rjstorkos la pêki`o. Qk jzota la cj
makta. Mjkujc prê`ti`o pjrj su trjtjmiakto. Al. ^romocifro.
Cðpaz Pocar, @. (6>>2). –Cjs raj``iokas postrjumêti`js ak cj ikgjk`ij y jlocas`ak`ij
mjctrjtjlj. Ac trjumj `ompcado”. Vavistj la ^si`opjtocoeíj y ^si`ocoeíj @cíki`jWoc.
:0, K.´ 0, pp. :19-:5<.
Cuxakfare, \.8 Ppikjzzocj, D.8 Wjk lar Hoch, F.J. (6>>:) @ompcax \rjumj jkl
Lisorlars og Axtrama Ptrass (LAPKOP) Lijekosis, ^jrt Oka4 Jssassmakt. Lira`tioks
ik ^sy`bijtry Woc. 6:. Cassoks 61 & 67.
Ciotti, E. (6>><) : \rjumj, Lisso`ijtiok, jkl Lisorejkizal Jttj`bmakt. \braa
Ptrjkls og j Pikeca Frjil ^sy`botbarjpy. \baory, rasajr`b, prj`ti`a, trjikike Woc. <:,
pp. <56-<27.
Corakziki, K.8 Gokjey, ^. (6>:0) –Jttj`bmakt jkl ^arsokjcity Lisorlars4 J Pbort
Vaviaw”. GO@QP4 \ba Dourkjc og Cigacoke Cajrkike ikik ^sy`bijtry, :: (6) :11 -:77.
Mjkgiacl, ^.8 Pbjpiro, G. (6>><). Jppci`jtiok og Aya Movamakt Lasaksitizjtiok jkl
Vapro`assike (AMLV) to ^arsokjcity Lisorlars (0><-00:). Bjklfooh og parsokjcity
lisorlars. Mjekjvitj, D. Al. Uiccay.
Mj`Cajk, ^. (:99>). \ba triuka frjik ik avocutiok. Al. ^cakum prass.
Mjccikear, J.8 La Uiza, D. (6>:>) Cj ofsasiðk lac parga``iokismo4 Pocu`iokas pjrj
j`jfjr `ok ac `oktroc ax`asivo. Al ^jilðs.
Mjrroka, M. (6>>>). Jttj`bmakt jkl iktarj`tiok.
iktarj`tiok. Al.Dassi`j Hikescay ^ufcisbars.

010

Mjrroka, M. (6>>9). Cj taoríj lac jpaeo. Qk akgoqua j`tujc. Al. ^rismêti`j.

Masj-Erasj, ^.8 Moyj-Jcfioc, C. (6>::). –Kaurofiocoeíj lac mjctrjto ikgjktic4 ac
‒`i`co la cj viocak`ij’”. Vavistj la kaurocoeíj, 16(2), <29-1>0.
M``uccoueb, C. (:991). @bjkeike `jrj`tbar. Al. Fjsi` foohs.
M``uccoueb, C.8 Hbuk, K.8 Ptawjr, J. (6>>0). \rajtike Jgga`t ^bofij4 J Mjkujc gor
Pbort-\arm Lykjmi` ^sy`botbarjpy Al. Euicgorl ^rass.
Mihucik`ar, M. (:992). –Jluct jttj`bmakt styca jkl iklivilujc liggarak`as ik
Guk`tiokjc varsus lysguk`tiokjc axpariak`as og jkear”. Dourkjc og parsokjcity jkl
so`ijc psy`bocoey Woc. 5< K´ 6 1:0-16<.
Mihucik`ar, M.8 Pbjvar, ^.V. (6>>5) Jttj`bmakt ik jluctbool. Ptru`turas, lykjmi`
jkl `bjkea. Al. Euicgorl ^rass.
Mihucik`ar, M.8 Pbjvar, ^.V. (6>:6). –Jk jttj`bmakt parspa`tiva ok
psy`bopjtbocoey”. Uorcl ^sy`bijtry, ::(:), ::-:1.
Miccar, J. (6>:1) Ac lrjmj lac kiúo lotjlo y cj fôsqualj lac varljlaro yo. Al.
Jcijkzj.
Miku`bik, P.8 Gisbmjk, @. (:92<). \é`ki`js la tarjpij gjmicijr. Al. ^jilðs.
Miccok, \. (6>:<). \rjstorkos la cj parsokjciljl ak cj vilj molarkj. Al. Acsaviar.
Moccok, ^. (:997). Muctipca sacvas, muctipca voi`as. Uorhike witb trjumj, viocjtiok
jkl lisso`ijtiok. Al. Uiccay.
Mokteomary, J. (6>:0). Kaurofiocoey assaktijcs gor `ciki`ijks. Al. Kortok.
Morracc, G. (:99>). Hiklcike jkl Pykjpti` ^cjsti`ity4
^cjsti`ity4 \ba Caej`y og Erjbjm Eolljrl.
Al. Firhbjusar.
Mosquarj, L.8 Jeaitos, C.8 Facco, M.D.8 ^itjr`b, P. (6>>9). Ccakjklo ac vj`ío, uk
aspj`io pjrj cj gjmicij. Ali`iokas ^céyjlas.
Mosquarj, L. Eokzêcaz, J. (6>:<). \rjstorko címita la cj parsokjciljl y AMLV.
Ali`iokas ^céyjlas.
Kjrloka, E. (6>><). Ko bjy ko`ba qua ko vaj ac líj. Cj tarjpij frava pjrj cos
jtjquas la pêki`o. Al. Barlar.
Kjrloka, E. (6>:6). Mialo, pêki`o y gofijs. Cj tarjpij frava astrjtéei`j.
astrjtéei`j. Al. Barlar.
Kjtbjksok, L.C. (:996) .Pbjma jkl prila. Jgga`t, sax, jkl tba firtb og tba sacg. Al.
Kortok.
Kaforshy, V. (6>>:). –Ljvjkcoo¼s matbol og iktaksiva sbort tarm ^sy`botbarjpy”. Ak
Pocomok, M.8 Kaforshy, V.8 M``uccoue, C.8 Jcpart, M.8 Pbjpiro, G.8 Mjcjk, L. (Als.)
Pbort tarm tbarjpy gor coke tarm `bjkea. Al. Kortok.
Kiyakbuis, A. (6>>>). –Pomjtogorm Lisso`ijtiok4 Mjdor Pymptoms og Lisso`ijtiva

01<

lisorlars”. Dourkjc og \rjumj & Lisso`ijtiok, Woc. :(<).

Oelak, ^.8 Miktok, H. (6>>9). Ac trjumj y ac `uarpo4 Qk molaco saksorio-motriz la
psi`otarjpij. Ali`iokas Las`céa La Frouwar.
Oelak, ^.8 Gisbar, D. (6>:7). ^si`otarjpij saksoriomotriz. Iktarvak`iokas pjrj ac
trjumj y ac jpaeo. Al. Las`céa La Frouwar.
O¼Pbaj, H. (6>>9). \ba AMLV ajrcy trjumj proto`oc. AMLV socutioks II. Gor
laprassiok, ajtike lisorlars pargomj`a jkl Mora. Al. Vofik Pbjpiro. Al. Kortok.
^jcmaro, G. (:997). –Jproximj`iðk fiocðei`j jc astulio la cj amo`iðk”. J kjcas la
psi`ocoeíj. :6(:), 7:-27.
^jkhsapp, D. (6>><). Jgga`tiva kauros`iak`a. \ba goukljtioks og bumjk jkl jkimjc
amotioks. Al. Oxgor Qkivarsity ^rass.
^jkhsapp, D. (6>>9). –Frjik amotiokjc systams jkl qujcitias og maktjc ciga4 grom
jkimjcs molacs og jgga`t impci`jtioks gor psy`botarjpauti`s”. ^êes. :-67. Ak Gosbj,
L.8 Piaeac, L.D.8 Pocomok, M. (Als.) \ba Bajcike ^owar og Amotiok. Jgga`tiva
@ciki`jc ^rj`ti`a. A. Kortok.
Kauros`iak`a, Lavacopmakt & @ciki`jc
^jkhsapp, D.8 Fivak, C. (6>:6). \ba jr`baocoey og mikl. Kauroavocutiokjry orieiks o
bumjks amotioks. Al. Kortok.
^jucsak, P. (6>>9). Coohike \broueb tba Ayas og \rjumj jkl Lisso`ijtiok4 Jk
iccustrjtal euila gor AMLV tbarjpists jkl `ciakts. Foohsurea Cc`.
^jyjs, J. (6>:6). Cjs tjrajs lac luaco. ^si`otarjpij lac luaco lasla uk molaco
iktaerjtivo-racj`iokjc. Al. ^jilðs.
^éraz, I.8 @ujlros, D.8 Kiato, @. (@oorl.). (6>:6). Bipkosis ak cj prê`ti`j `cíki`j. Woc.
I \é`ki`js eakarjcas. Al. AOP.
^ikiccos, I. (6>:>). –Qk molaco astru`turjc guk`iokjc la cos trjstorkos ofsasivo-
`ompucsivos”. @cíki`j `oktamporêkaj Woc. I k´ 0 .^êes. :20-6>6.
^ikiccos, I.8 Gustar, J. (6>::). Euarraros la cj makta. Al. Lafocsicco.
^oreas, P. (6>>9). –Va`ipro`jc Ikgcuak`as fatwaak foly jkl frjik ik tba par`aptiok
jkl axprassiok og jgga`t. J pocyvjejc parspa`tiva”. ^êe. 65-11. Ak Gosbj, L.8 Piaeac,
L.D.8 Pocomok, M.G. (Als.) \ba Bajcike ^owar og Amotiok. Jgga`tiva Kauros`iak`a,
^rj`ti`a. A. Kortok.
Lavacopmakt & @ciki`jc ^rj`ti`a
^oreas, P. (6>::). \ba pocyvjejc tbaory. Kauropbysiocoei`jc goukljtioks og amotioks.
Al. Kortok.
^utkjm, G. (:995). Lisso`ijtiok ik `biclrak jkl jlocas`akts. J lavacopmaktjc
parspa`tiva. Al. \ba Euicgorl ^rass.
Vjmos, W.8 ^iquarjs, D.J.8 Mjrtíkaz, J.8 Ofcitjs, C. (6>>9). \arjpij psi`ocðei`j. Woc.

011

65, K´ 6, 665-605. Po`ialjl `bicakj la ^si`ocoeíj @cíki`j.

Vo`j, A. (6>>:). @ðmo suparjr cos jtjquas la pêki`o `ok o sik jejrogofij. Al.
J@LA.
Volríeuaz, F.8 Garkêklaz, J.8 Fjyðk, @. (6>>1). –\rjumj, liso`ij`iðk y
somjtizj`iðk”. Jkujrio la psi`ocoeíj `cíki`j y la cj sjcul, : 65-02.
Voccki`h, P. (:99>). Cj aktravistj motivj`iokjc
motivj`iokjc. Al. ^jilðs.
Pjcposhy, V. (6>>2). ¿^or qué cjs `afrjs ko tiakak ôc`arj? Cj euíj lac astr és. Al.
Jcijkzj alitorijc.
P`jar, V. (6>:<). \ba Foly Fajrs tba Furlak4 \rjumj, Lisso`ijtiok, jkl Lisajsa. Al.
Voutcalea.
P`bora, J. (:99<). Jgga`t raeucjtiok jkl tba
tba rapjir og tba sacg. Al. Kortok.
P`bora, J. (6>>:). –\ba agga`ts og j Pa`ura Jttj`bmakt Vacjtioksbip ok Voebt frjik
Lavacopmakt, Jgga`t Vaeucjtiok & Ikgjkt maktjc Bajctb”.
Dourkjc, 66. ^êe. 5-77. Ikgjkt Maktjc Bajctb
P`bora, J. (6>>0). Jgga`t Lysraeucjtiok jkl Lisorlars og tba Pacg. Al. Kortok.
P`bora, J. (6>><). Qkj parspa`tivj psi`ojkjcíti`j lac `arafro/makta/`uarpo ak
psi`otarjpij. Pufdativiljl
Pufdativiljl y pro`asos `oekitivos. ^êe. :<<-:72. Q@AP.
P`bora, J. (6>>9). –Ac trjumj racj`iokjc y ac `arafro lara`bo ak ac lasjrrocco4 Iktargjz
aktra psi`ocoeíj psi`ojkjcíti`j`j lac sacg y kauro`iak`ijs. Pacg jkl systams”. Jkkujc o
tba kaw yorh J`jlamy og P`iak`as. ::19, pêe. :29-6>0.
P`bora, J. (6>:>). Vacjtiokjc trjumj jkl tba lavacopike riebt frjik.Ak \assj
Fjrjlok (Al) \ba kaurofiocoey og frohak jttj`bmakt fokls. ^sy`bojkjcyti`,
jttj`bmakt jkl kaurops`bocoei`jc `oktrifutioks to pjrakt-ikgjk psy`botbarjpy . Al.
Voutcalea.
P`bwjrtz, Vi`bjrl (:991). Iktarkjc Gjmicy Pystams \barjpy.
\barjpy. Al. Euicgorl ^rass.
Paido, K. (6>:1). Mêstar la ^si`otarjpij `ok AMLV. Mðluco 7. \amj 6. Lagaksjs
Pomêti`js. Qkivarsiljl Kj`iokjc la Alu`j`iðk j Listjk`ij (QKAL).
Paido, K. (6>:7). –Ac Yo Va`bjzjlo4 \rjfjdjklo `ok cj listorsiðk la cj imjeak
`orporjc ak cos \rjstorkos Jcimaktjrios”, AP\L Kawscattar, voc. 1 kômaro <
Li`iamfra 6>:7.
Pbjpiro, G. (6>><). AMLV. Lasaksificizj`iðk y rapro`asjmiakto por malio lac
movimiakto o`ucjr. Al. ^jx Méxi`o.
Pbjpiro, G. (6>:0). Puparj tu pjsjlo. \omjr ac `oktroc la cj vilj `ok AMLV. Al.
Hjiros.
Pbjpiro, V. (6>>1). –\ba two bjkls iktarwajva”. ^je. :7>-:75. Ak Vofik Pbjpiro

017

(Al.) Amlr Pocutioks. ^jtbwjys

^jtbwjys to bajcike. Al. Kortok.
Pbjpiro, V. (6>:>). \ba trjumj trajtmakt bjklfooh. ^roto`ocs j`ross tba spa`trum.
Al. Kortok.
Pbjrok, E.8 Bakts`bac, Q. (6>:0). –Ac uso la cos ma`jkismos la lagaksj `omo
barrjmiaktjs pjrj ac jgroktjmiakto por vatarjkos isrjcias laprimilos y `ok \A^\”.
Pufdativiljl y pro`asos `oekitivos. Woc :5 k : pp. ::2-:00 IPPK4 :777-6<<R
Qkivarsiljl la @iak`ijs amprasjrijcas y Po`ijcas.
Pbopakbjuar, J. (6>:0). Ac muklo `omo vocuktjl y raprasaktj`iðk
raprasaktj`iðk. Al. Jcijkzj.
Piaeac, L. (6>>9). –Amotiok js Iktaerjtiok4 J ^ossifca Jkswar to tba Zuastiok, Ubjt
Is Amotiok?”. Ak Gosbj, L.8 Piaeac, L.D.8 Pocomok, M.G. (Als.). \ba Bajcike ^owar o
Amotiok. Jgga`tiva Kauros`iak`a,
Kauros`iak`a, Lavacopmakt & @ciki`jc ^rj`ti`a
^rj`ti`a. A. Kortok.
Piaeac, L. (6>:>). Cj makta ak lasjrrocco. @ðmo iktarj`tôjk cjs racj`iokas y ac

`arafro pjrj
Piaeac, L. molacjr
(6>::). Cj Al.
kuastro sar.
Miklsiebt4 Las`céa
kuavj Lala
`iak`ij Frouwar.
cj trjksgormj`iðk parsokjc. Al.
^jilos.
Pocomok, M.8 Kaforshy, V.8 M``uccoue, C.8 Jcpart, M.8 Pbjpiro, G.8 Mjcjk, L. (6>>:)
Pbort tarm tbarjpy gor coke tarm `bjkea . Al. Kortok.
Pojras, I.8 Lijs, ^. (6>>5). –Jpaeo y psi`opjtocoeíj ak dðvakas y jluctos.
@oktrifu`iokas ra`iaktas la cj ikvastiej`iðk”. Iktarkjtiokjc Dourkjc og @ciki`jc jkl
Bajctb ^sy`bocoey IPPK :795-67>> Woc. 5, K´ :, pp. :55-:91.
Ptaaca, H.8 Wjk lar Bjrt, O.8 Kibakduis, A. (6>><). –\rjtjmiakto sa`uak`ijlo la cj
liso`ij`iðk astru`turjc la cj trjumjtizj`iðk `ompcadj4 suparjr cjs gofijs racj`iokjljs
`ok ac trjumj”. Dourkjc og \rjumj & Lisso`ijtiok, 7 (0), ::-10.
Ptaaca, H. (6>:7). Pamikjrio la gormj`iðk iktaksivj pjrj ac trjtjmiakto la trjstorkos
liso`ijtivos. Orejkizjlo por Iktrj-\^ ak Cj @oruúj.
Ptaikfare, M.L.8 P`bkjcc, M. (6>>0). \ba Ptrjkea ik tba Mirror. Lisso`ijtiok “\ba
Billak Apilami`. Al. Bjrpar.
\jkekay, D.^.8 Lajrike, V. (6>>6). Pbjma jkl Euict. Al. Euicgorl ^rass.
\ravjrtbak, @4 (6>>9). –\ba guk`tioks og amotiok ik Ikgjk`y4 \ba raeucjtiok jkl
`ommuki`jtiok or Vytbm, Pympjtby, jkl majkike ik Bumjk lavacopmakt”. ^êe 11-
27. Ak Gosbj, L.8 Piaeac, L.D.8 Pocomok, M.G. (Als.) \ba Bajcike ^owar og Amotiok.
Jgga`tiva Kauros`iak`a, Lavacopmakt & @ciki`jc ^rj`ti`a. A. Kortok.
\roki`h, A. (6>>5). \ba kaurofabjviorjc jkl so`ijc-amotiokjc lavacopmakt og ikgjkts
jkl `biclrak. Al. Kortok.
\royj, M. (6>:1). \aoríj la cj jksialjl4 uk ra`uarlo raprasaktjlo lac trjumj.

015

@omuki`j`iðk parsokjc.
Wjk lar Bjrt, O.8 Kidakbuis, A.8 Ptaaca, H. (6>>1). –Lisso`ijtiok4 Jk Iksuggi`iaktcy
Va`oekizal Mjdor Gajtura og @ompcax ^osttrjumjti` Ptrass Lisorlar”. Dourkjc o
\rjumjti` Ptrass, :2, <:0-<60.
Wjk lar Bjrt, O.8 Kidakbuis, A.8 Ptaaca, H. (6>::) Ac yo jtormaktjlo. Cj liso`ij`iðk
astru`turjc y ac trjtjmiakto la cj trjumjtizj`iðk `rðki`j. Ali`iokas Las`céa La
Frouwar.
Wjk lar Hoch, F. (6>:<). \ba Foly Haaps tba P`ora4 Frjik, Mikl, jkl Foly ik tba
Bajcike og \rjumj. Al. ^akeuik Eroup.
Wjrejs, J.8 @bjshac, M.L. (6>>5). –Kaurofiocoeíj lac jpaeo”. Jvjk`as ak psiquijtríj
fiocðei`j. Woc. 2 pêe. <<-17.
Ujccik, Ljvil D. (6>:1). Ac jpaeo ak psi`otarjpij. Al. Las`céa La Frouwar.

Ujtzcjwi`h, ^.8 @afario,

gi``iðk. Astrjtaeijs M. (6>>2). bumjkj.
la cj `omuki`j`iðk Gi``iokasAl.
la^jilos.
cj rajciljl. Vajciljlas la cj
Yjkas, D. (6>:6). Ac `oktroc lac astrés y ac ma`jkismo lac mialo. Al. Aljg.
Yabulj, V. (6>:7). @jk tba agga`t og trjumj fa trjksmittal iktareakarjtiokjccy?
@okerass jttj`bmakt jkl trjumj. Vacjtioksbips jkl `ompjssiok. Voma.
Youke, D.8 Djkat, P.8 Hcosho, M.8 Uaisbjjr, A. (6>:0). \arjpij la asquamjs. Al.
Las`céa La Frouwar.
 012

¿^or qué cj Kaurofiocoeí

eakta j cjj,qua
Kaurofiocoeíj,
q
quiaro
uiaro ma bj`a ljúo?
jpaeo y amo`iokas
amo`iokas
Mjkuac Barkêklaz ^j`ba`o
IPFK4 952-2<-00>-0>5<->

www.alas`caa.`om

¿^or qué cjs parsokjs j quiakas quaramos j va`as kos bj`ak ljúo? ¿^or qué ko polamos
ladjr la astjr `ok parsokjs qua sjfamos qua sok tðxi`js? ¿^or qué j makulo kos
`omportjmos, o saktimos, o paksjmos la uk molo qua kos bj`a ljúo?
Asta cifro trjtj la ljr raspuastj j asjs praeuktjs y j jceukjs mês sofra ac orieak la
mu`bjs la cjs akgarmaljlas psi`ocðei`js qua kos jquadjk ak ac muklo j`tujc. Cjs
ligaraktas atjpjs vitjcas, `omo cj ikgjk`ij, cj jlocas`ak`ij y cj aktrjlj j cj aljl jluctj,
impci`jk figur`j`iokas fiocðei`js qua vjk j latarmikjr erjklas `jmfios, y cj jljptj`iðk
j ljptj`iðk
j cos mismos puala sar j va`as pjtocðei`j.
Qkiaklo sus `oko`imiaktos sofra kaurofiocoeíj y jpaeo, ac jutor las`rifa, la gormj
jmakj paro rieurosj, `ðmo guk`iokj ac `arafro y `ðmo cos primaros júos la vilj
molacjk kuastrj parsokjciljl, jyulêklokos j aktaklar j cjs parsokjs qua kos rolajk y j
kosotros mismos. \olo co qua o`urra ak kuastro `arafro as purj gísi`j y quími`j, y sik
amfjreo sa va muy ikgcuilo por ac molo ak qua par`ifimos kuastrj rajciljl. As la`ir,
por cj ukiðk y racj`iðk aktra makta y `arafro.
Pi astês iktarasjlo ak proguklizjr ak cj kjturjcazj bumjkj y ak ac orieak la cj jksialjl

019

y la mu`bjs otrjs pjtocoeíjs, asta cifro ta aktusijsmjrê.

 07>

LIVA@\OVJ4 OCEJ @JP\JKYAV

:. Vacjtos pjrj ac `ra`imiakto parsokjc. @jrcos Jcamjky (al.). (7ª al.)

6. Cj jsartiviljl4 axprasiðk la ukj sjkj jutoastimj.
jutoastimj. Ocej @jstjkyar. (<:ª al.)
0. @omprakliaklo `ðmo somos. Limaksiokas la cj parsokjciljl. J. Eimako-Fjyðk. (1ª al.)
<. Jprakliaklo j vivir. Mjkujc `oktrj ac jfurrimiakto y cj prisj.
prisj. Asparjkzj Forôs. (1ª al.)
1. ¿Zué as ac kjr`isismo? Dosé Cuis \ra`barj. (6ª al.)
7. Mjkujc prê`ti`o la ^.K.C. ^roerjmj`iðk kaurocikeóísti`j.
kaurocikeóísti`j. Vjmiro D. Êcvjraz. (1ª al.)
5. Ac `uarpo vivak`ijlo y jkjcizjlo.
jkjcizjlo. @jrcos Jcamjky y Wí`tor Ejr`íj (als.)
2. Mjkujc la \arjpij Ikgjktic Eastêcti`j.
Eastêcti`j. Corattj Tjirj @orkado ^jrociki. (1ª al.)
9. Wijdas bj`ij uko mismo. Lijrio la uk psi`otarjpautj ak cj postmolarkiljl. Garkjklo Dimékaz Barkêklaz-
^ikzðk. (6ª al.)
:>. @uarpo y ^si`ojkêcisis. ^or uk psi`ojkêcisis mês j`tivo.
j`tivo. Dajk Pjrhissogg. (6ª al.)
::. Likêmi`j la erupos. @ik`uaktj júos laspués.
laspués. Cuis Cðpaz-Yjrto Acizjcla. (5ª al.)
:6. Ac akajerjmj la kuastrjs racj`iokas.
racj`iokas. Mjrij-Jkka Ejccak - Bjks Kailbjrlt. (1ª al.)
¿^or
:0. Cj
:<. qué mala`ucpjficizo
racj`iðk jyulj4 Latjkto?
VoearsQkj @jrhbugg
jkêcisis psi`ocðei`o la cos (0ª
. Fruko Eiorljki. saktimiaktos
al.) la `ucpj.
`ucpj. Cuis Tjfjcaeui. (0ª al.)
:1. Cj gjktjsíj `omo tarjpij la cj parsokjciljl. G. Dimékaz Barkêklaz-^ikzðk. (6ª al.)
:7. Cj bomosaxujciljl4 uk lafjta jfiarto.
jfiarto. Djviar Ejgo (al.). (<ª al.)
:5. Lijrio la uk jsomfro.
jsomfro. Jktokio Ejr`íj Vufio. (0ª al.)
:2. Las`ufra tu pargic la parsokjciljl ak ac akajerjmj.
akajerjmj. Lok Vi`bjrl Viso. (7ª al.)
:9. Ac mjkjktijc as`oklilo. Cj limaksiðk aspiritujc la cj tarjpij.
tarjpij. \bomjs Bjrt.
6>. \raiktj pjcjfrjs pjrj cj mjluraz.
mjluraz. Dosé Jktokio Ejr`íj-Mokea. (:6ª al.)
6:. \arjpij Tak.
Tak. Ljvil Frjziar. (6ª al.)
66. Pak`iccjmakta `uarlo. Cj aspiritujciljl la cj sjcul maktjc. Earjcl Mjy.
60. Jpraklar la Oriakta4 Co `otilijko, co cakto y co `jccjlo.
`jccjlo. Dujk Mjsiê @cjvac.
6<. ^aksjmiaktos lac `jmikjkta.
`jmikjkta. M. P`ott ^a`h.
61. @ujklo ac profcamj as cj socu`iðk. Jproximj`iðk jc akgoqua astrjtéei`o.
astrjtéei`o. V. D. Êcvjraz. (6ª al.)
67. @ðmo ccaejr j sar uk jlucto. Mjkujc sofra cj iktaerj`iðk psi`ocðei`j y aspiritujc. Ljvil Vi`bo. (0ª al.)
65. Ac j`ompjújkta las`oko`ilo. La `ðmo co mjs`uciko y co gamakiko qua bjy ak `jlj uko la kosotros jga`tj j
kuastrjs racj`iokas.
racj`iokas. Dobk J. Pjkgorl.
62. Wivir cj propij muarta. Ptjkcay Hacamjk.
69. Ac `i`co la cj vilj4 Qkj visiðk sistémi`j la cj gjmicij
g jmicij.. Js`aksiðk Facjrt - Mjríj Garrar. (0ª al.)
0>. Yo, cimitjlo. ^istjs pjrj las`ufrir y `ompraklar kuastrjs mikusvjcíjs.
mikusvjcíjs. Mieuac Êkeac @okasj Garrar.
0:. Coerjr fuakjs kotjs `ok jpakjs jksialjl. Euíj fêsi`j pjrj sofravivir j cos axêmakas. axêmakas. Havik Gcjkjejk.
06. Jcí Fjfê y cos `ujraktj cjlrokas. @ðmo vocvarsa varljlarjmakta ri`o. ri`o. Warakj Hjst.
00. @ujklo ac jmor sa ak`uaktrj `ok ac mialo.
mialo. Ljvil Vi`bo. (0ª al.)
0<. Jkbacos lac `orjzðk. Iktaerj`iðk psi`ocðei`j y aspiritujciljl. Uichia Ju - Koraak @jkkok. (6 al.)
01. Wivir y morir `oks`iaktamakta.
`oks`iaktamakta. Iosu @jfolaviccj. (<ª al.)
07. ^jrj `ompraklar cj jli``iðk jc duaeo.
duaeo. Mjríj ^riato Qrsôj.
05. ^si`otarjpij psi`olrjmêti`j iklivilujc. \aoloro Barrjkz @jsticco.
02. Ac `omar amo`iokjc. Alwjrl Jfrjmsok. (6ª al.)
09. @ra`ar ak iktimiljl. Euíj pjrj madorjr cjs racj`iokas iktarparsokjcas.
iktarparsokjcas. Dobk Jmolao - Hris Uaktwortb. (6ª
al.)

<:. Lijrio lapor

<>. Wjcðrjta ukjcjmjastrj y la
gaci`iljl quasus `ujraktj
jc`jk`as
jc`jk`as. jcumkos
jcumkos.
. Rjviar . Isjfac
Morako Jeóarj Aspado-Pjjvalrj.
Cjrj.
<6. ^aksêkloco fiak… Euíj prê`ti`j pjrj jsomjrsa j cj rajciljl. Vjmiro D. Êcvjraz.
<0. Címitas, groktarjs y racj`iokas. @ðmo `oko`arsa, protaearsa y lisgrutjr
lisg rutjr la uko mismo.
mismo. @bjrcas C. Ubitgiacl.
<<. Bumjkizjr ac ak`uaktro `ok ac sugrimiakto.
sugrimiakto. Dosé @jrcos Farmado.
<1. ^jrj qua cj vilj ta sorpraklj.
sorpraklj. Mjticla la \orras. (6ª al.)
<7. Ac Fulj qua siakta y pjla`a. ^si`ocoeíj fulistj sofra ac `jrê`tar, cj c j jlvarsiljl y cj pjsiðk.
pjsiðk. Ljvil Frjziar.

07:

<5. Bidos qua ko sa vjk. Cj ligi`uctjl la jfjklokjr ac boejr. Dorea Fjrrj`j.

<2. ^jcjfrjs pjrj ukj vilj `ok saktilo.
saktilo. Mª. Êkeacas Kofcadjs. (6ª al.)
<9. @ðmo ccavjrkos fiak `ok kuastros lasaos.
lasaos. ^bicip Pbaclrjha.
1>. @ðmo ko bj`ar ac tokto por cj vilj. ^uastj j pukto prê`ti`j lac jctruismo.
jctruismo. Cuis @ak`icco. (6ª al.)
1:. Amo`iokas4 Qkj euíj iktarkj. @uêcas sieo y `uêcas ko.
ko. Cascia P. Eraakfare. (0ª al.)
16. Éxito y grj`jso. @ðmo vivircos `ok j`iarto.
j`iarto. Jmjlo Vjmíraz Wiccjgêúaz.
10. Lasjrrocco la cj jrmokíj iktarior. Cj `okstru``iðk la ukj parsokjciljl positivj.
positivj. Dujk Jktokio Farkjl.
1<. Iktrolu``iðk jc Voca-^cjyike paljeðei`o.
paljeðei`o. ^jfco ^ofcj`iðk Hkjppa y Acisj Cðpaz Fjrfarê. (6ª al.)
11. @jrtjs j ^alro. Euíj pjrj uk psi`otarjpautj qua ampiazj.
ampiazj. Corattj @orkado. (0ª al.)
17. Ac euiðk la vilj.
vilj. Dosé Cuis Mjrtoracc. (6ª al.)
15. Pomos co mador qua takamos.
takamos. Isjfac Jeóarj Aspado-Pjjvalrj.
12. Ac kiúo qua saeuíj cj fjr`j. Iktarvak`iokas sistémi`js sofra cos duaeos gjmicijras.
gjmicijras. Eiucijkj ^rjtj, Mjrij
Wiekjto y Pusjkj Fuccri`b.
19. Jmor y trji`iðk.
trji`iðk. Dobk Jmolao.
7>. Ac jmor. Qkj visiðk somêti`j.
somêti`j. Ptjkcay Hacamjk. (6ª al.)
7:. J cj fôsqualj la kuastro eakio iktarior4 @ðmo `uctivjrco y j lðkla kos euíj. euíj. Havik Gcjkjejk. (6ª al.)
76. J `orjzðk jfiarto. @okgasiokas la uk psi`otarjpautj.
psi`otarjpautj. G. Dimékaz Barkêklaz-^ikzðk.
70. Ak vísparjs la morir. ^si`ocoeíj, aspiritujciljl y `ra`imiakto
`ra`imia kto parsokjc. Iosu @jfolaviccj.
7<. ¿^or qué ko coero sar jsartivo? Ocej @jstjkyar y Astacj Ortaej. (5ª al.)
71. Ac lijrio íktimo4 fu`ajklo bj`ij ac yo proguklo.
proguklo. Dosé-Wi`akta Fokat, P.D. (0ª al.)
77. @jmikos sjpiak`ijcas la Oriakta.
Oriakta. Dujk Mjsiê.
75. Puparjr cj jksialjl y ac mialo.
mi alo. Qk proerjmj pjso j pjso
pjso.. ^alro Morako. (9ª al.)
72. Ac mjtrimokio `omo lasjgío. Lastrazjs pjrj vivirco ak pcakitul. Hjtbcaak V. Gis`bar y \bomjs K. Bjrt.
79. Cj posjlj la cos paraerikos. Qkj jproximj`iðk jc Jrta la Wivir. Asparjkzj Forôs.
5>. Vajcizjrsa malijkta cj mjeij la cjs `oik`ilak`ijs. ^rê`ti`j la cj sik`roki`iljl
si k`roki`iljl malijkta cos `uaktos. Dajk-
^js`jc Lafjiccauc y @jtbarika Goureaju.
5:. ^si`ojkêcisis pjrj alu`jr mador. Garkjklo Dimékaz Barkêklaz-^ikzðk.
56. Lasla mi vaktjkj. ^aksjmiaktos la jutocifarj`iðk.
jutocifarj`iðk. ^alro Mieuac Cjmat.
50. Ak fus`j la cj sokrisj parlilj. Cj psi`otarjpij y cj ravacj`iðk lac sar. Dajk Pjrhissogg.
5<. Cj pjradj y cj `omuki`j`iðk. Cj importjk`ij lac liêcoeo pjrj cj pcakitul y cj cokeaviljl la cj pjradj. @jsos
y ragcaxiokas.
ragcaxiokas. ^jtri`a @uli`io y @jtbarika @uli`io.
51. Jkta cj akgarmaljl la Jczbaimar. ^istjs pjrj `uiljloras y gjmicijras.
gjmicijras. Mjrej Kiato @jrraro. (6ª al.)
57. Ma `omuki`o… Cuaeo axisto. Qkj bistorij la ak`uaktros y lasak`uaktros.
lasak`uaktros. Dasôs La Cj Eêkljrj Mjrtík.
55. Cj kuavj sogrocoeíj. Euíj prê`ti`j pjrj tolos.
tolos. @cjula Imfart.

59. @ujklolaacsjfiluríj.
52. Jtjdos sicak`io bjfcj.
sjfiluríj bjfcj . Mjticla
. @jrcos Líjz. La \orras Wiccjerê. (6ª al.)
2>. ¿Zué kos bumjkizj? ¿Zué kos lasbumjkizj? Aksjyo la ukj éti`j éti` j lasla cj psi`ocoeíj.
psi`ocoeíj. Vjmðk Vosjc @ortés.
2:. Mês jccê lac iklivilujcismo.
iklivilujcismo. Vjgjac Valoklo.
26. Cj tarjpij `aktrjlj ak cj parsokj boy. Kuavos jvjk`as ak cj taoríj y ak cj prê`ti`j.
prê`ti`j. Ljva Majrks y Frijk
\borka.
20. Cj té`ki`j la cos movimiaktos o`ucjras. Cj promasj potak`ijc la uk kuavo jvjk`a psi`otarjpéuti`o.
psi`otarjpéuti`o. Gral
Grialfare. Iktrolu``iðk j cj ali`iðk aspjúocj por Vjmiro D. Êcvjraz
2<. Ko sajs tu paor akamieo… ¡…@ujklo pualas sar tu mador jmieo! Jkk-M. M`Mjbok.
21. Cj mamorij `orporjc. Fjsas taðri`js la cj lijgraotarjpij.
lijgraotarjpij. Cuz @jsjskovjs Pusjkkj. (6ª al.)
27. Jtrjpjklo cj gaci`iljl `ok ralas paquaújs.
paquaújs. Iekj`io Far`ijko ^éraz. @ok cj `ocjforj`iðk la Itzijr
Fjrrakakeoj. (6ª al.)
25. @.E. Duke. Wilj, ofrj y psi`otarjpij.
psi`otarjpij. M. ^icjr Zuiroej Méklaz.
22. @ra`ar ak erupo. Qkj jproximj`iðk lasla ac akgoqua `aktrjlo ak cj parsokj.
parsokj. \omau Fjr`acð. (6ª al.)
29. Jutomjkado amo`iokjc. ^jutjs pjrj cj iktarvak`iðk `oekitivj `ok erupos.
erupos. Jcadjklro Facco Eðmaz, Jktokio
@raeo Líjz.
9>. Cj mjeij la cj matêgorj. 55 racjtos fravas pjrj alu`jloras, gormjloras y paksjloras.
paksjloras. Ki`h Owak.
9:. @ðmo vocvarsa akgarmo maktjc. Dosé Cuís ^io Jfrau.
96. ^si`otarjpij y aspiritujciljl. Cj iktaerj`iðk la cj limaksiðk aspiritujc ak cj prê`ti`j
prê`ti `j tarjpéuti`j. Jekatj
P`braurs.
90. Gcuir ak cj jlvarsiljl. Jmjlo Vjmíraz Wiccjgêúaz.
9<. Cj psi`ocoeíj lac soctaro4 Aktra ac mito y cj rajciljl. Dujk Jktokio Farkjl.

076

91. Qk `orjzðk jutékti`o. Qk `jmiko la o`bo trjmos bj`ij uk jmor ak cj mjluraz. mjluraz. Dobk Jmolao (6ª al.).
97. Cuz, mês cuz. Ca``iokas la gicosogíj vitjc la uk psiquijtrj.
psiquijtrj. Fakito ^arjc. (6ª al.)
95. \rjtjlo la cj iksoportjficiljl, cj akvilij y otrjs –virtulas” bumjkjs.
bumjkjs. Cuis Vjimuklo Euarrj. (6ª al.)
92. @ra`imiakto parsokjc4 Jportj`iokas la Oriakta y O``ilakta.
O``ilakta. Mðki`j Volríeuaz-Tjgrj (Al.).
99. Ac guturo sa la`ila jktas la kj`ar. Cj tarjpij la cj vilj iktrjutarikj
iktrjutari kj.. @cjula Imfart. (6ª al.)
:>>. @ujklo co parga`to ko as sugi`iakta. Astrjtaeijs pjrj bj`ar grakta jc parga``iokismo.
parga``iokismo. Mjrtik M. Jktoky -
Vi`bjrl ^. Pwiksok. (6ª al.)
:>:. Cos parsokjdas ak tu iktarior. Jmieêklota `ok tus amo`iokas mês progukljs.
progukljs. Doy @coue.
:>6. Cj `okquistj lac propio raspato. Mjkujc la raspoksjficiljl parsokjc. \bom Vutcalea.
:>0. Ac pi`o lac Zuatzjc. Pak`iccjs `okvarsj`iokas pjrj rastjfca`ar cj asparjkzj ak ac guturo.
guturo. Mjrejrat D.
Ubajtcay.
:><. Lomikjr cjs `risis la jksialjl. Qkj euíj pjrj pj`iaktas.
pj`iaktas. ^alro Morako, Ducio @. Mjrtík. (:>ª al.)
:>1. Ac tiampo raejcjlo. Cj mjluraz `omo lasjgío.
lasjgío. Iraka Astrjlj Akj.
:>7. Aksaújr j `okvivir ko as tjk ligí`ic. ^jrj quiakas ko sjfak qué bj`ar `ok sus bidos, o `ok sus jcumkos.
jcumkos.
Mjkuac Paeurj Morjcas. (:<ª al.)
:>5. Ak`ru`idjlj amo`iokjc. Mialo (jksialjl), tristazj (laprasiðk), rjfij (viocak`ij), jcaeríj (augorij). Hjrmaco
Fizhjrrj. (<ª al.)
:>2. Wak`ar cj laprasiðk. \é`ki`js psi`ocðei`js qua ta jyuljrêk
jyuljrêk.. Mjrisj Fosqual.
:>9. @ujklo ma ak`uaktro `ok ac `jpitêk Ejrgio… (ko) ma akejk`bo. Cj prê`ti`j ak psi`otarjpij eastjct.
Êkeacas Mjrtík y @jrmak Wêzquaz.
::>. Cj makta o cj vilj. Qkj jproximj`iðk j cj \arjpij la J`aptj`iðk y @ompromiso.
@ompromiso. Dorea Fjrrj`j Mjirjc. (6ª
al.)
:::. ¡Ladj la `oktrocjrma! Zué bj`ar `ujklo cj parsokj j cj qua quaramos adar`a uk lomikio ax`asivo sofra
kosotros.. Vi`bjrl D. Ptakj`h.
kosotros
::6. Vaspokla j tu ccjmjlj. Qkj euíj pjrj cj rajcizj`iðk la kuastro ofdativo vitjc mês proguklo.
proguklo. Dobk ^.
P`bustar.
::0. \arjpij malitjtivj. Qk pro`aso la `urj`iðk lasla kuastro iktarior. Mi`bjac C. Ammoks, ^b.L. y Djkat
Ammoks, M.P.
::<. Ac aspíritu la orejkizjrsa. Lastrazjs pjrj ak`oktrjr ac siekigi`jlo j sus tjrajs.
tjrajs. ^. Hristjk.
::1. Jlacejzjr4 ac asguarzo posifca. Qk sistamj erjlujc pjrj suparjr cj ofasiljl. J. @ðzjr.
::7. @ra`ar ak cj `risis. @ðmo ra`uparjr ac aquicifrio parlilo.
parlilo. Jcadjklro Vo`jmorj. (0ª al.)
::5. Vjfij sjkj. @ðmo jyuljr j kiúos y jlocas`aktas j mjkadjr su rjfij. rjfij. Farkjrl Eoclak. (6ª al.)
::2. Mjkipucjloras `otilijkos. Mjkujc la suparvivak`ij.
suparvivak`ij. Dujk @jrcos Wi`akta @jsjlo.
::9. Mjkadjr y suparjr ac astrés. @ðmo jc`jkzjr ukj vilj mês aquicifrjlj.
aquicifrjlj. Jkk Uiccijmsok.
:6>. Cj iktaerj`iðk la cj tarjpij axpariak`ijc y cj tarjpij frava.
Djisok. frava . Qk mjkujc pjrj tarjpautjs y `oksadaros.
`oksadaros. Fjcj
:6:. Asta ko as uk cifro la jutojyulj. \rjtjlo la cj suarta, ac jmor y cj gaci`iljl
gaci `iljl. Cuis Vjimuklo Euarrj.
:66. ^siquijtríj pjrj ac ko iki`ijlo.
iki`ijlo. Vjgj Aufj. (6ª al.)
:60. Ac polar `urjtivo lac jyuko. Va`uparjklo uk `jmiko ocviljlo bj`ij cj sjcul. Hjrmaco Fizhjrrj. (0ª al.)
:6<. Wivir co qua somos. @ujtro j`titulas y uk `jmiko.
`jmiko. Akriqua Mjrtíkaz Cozjko. (<ª al.)
:61. Cj aspiritujciljl ak ac gikjc la cj vilj. Qkj ikmarsiðk ak cjs groktarjs la cj `iak`ij. Iosu @jfolaviccj Arjso.
(6ª al.)
:67. Vaeraso j cj `ok`iak`ij.
`ok`iak`ij. Jmjlo Vjmíraz.
:65. Cjs `okstacj`iokas gjmicijras. Ak rasokjk`ij `ok cj vilj.
vilj. ^atar Fourquik. (:>ª al.)
:62. Ac cifro lac éxito pjrj vjeos. Las`ufrj co qua rajcmakta quiara y `ðmo `oksaeuirco sik astrés.
astrés. \bomjs
Bobaksaa.
:69. Yo ko vjceo makos. Puearak`ijs `oekitivo- bumjkistjs pjrj jgroktjr cj `ucpj y cj vareóakzj.
vareóakzj. Ocej
@jstjkyar. (0ª al.)
:0>. Mjkujc la \arjpij Eastêcti`j jpci`jlj j cos jlocas`aktas.
jlocas`aktas. Corattj @orkado. (<ª al.)
:0:. ¿^jrj qué sirva ac `arafro? Mjkujc pjrj prik`ipijktas.
prik`ipijktas. Djviar \irjpu. (6ª al.)
:06. Asos saras ikquiatos. @cjvas pjrj `omfjtir cj jksialjl y cjs ofsasiokas.
ofsasiokas. Jmjlo Vjmíraz Wiccjgêúaz.
:00. Lomikjr cjs ofsasiokas. Qkj euíj pjrj pj`iaktas.
pj`iaktas. ^alro Morako, Ducio @. Mjrtík, Dujk Ejr`íj y Vosj
Wiújs. (0ª al.)
:0<. @uiljlos musi`jcas pjrj `uiljloras. Musi`otarjpij Jutorrajcizjlorj pjrj ac astrés jsistak`ijc. @okxj
\rjccaro Gcix y Dorli Occar Wjccado
:01. Aktra parsokjs. Qkj mirjlj `uêkti`j j kuastrjs racj`iokas bumjkjs.
bumjkjs. \omau Fjr`acð

070

:07. Puparjr cjs bariljs. Jctarkjtivjs sjkjs j co qua cos lamês kos bj`ak o ladjk la bj`ar. Uikly Lrylak
:05. Mjkujc la gormj`iðk ak trjk`a proguklo. Bjficiljlas la bipkotizj`iðk.
bipkotizj`iðk. Ieor Calo`bowshi
:02. \olo co qua jpraklí la cj pjrjkoij
pjrjkoij.. @jmicca
:09. Mierjúj. Qkj pasjliccj `arafrjc. Jrturo Eoi`oa`baj
:<>. Jprakliaklo j morir. Iekj`io Far`ijko ^éraz
:<:. Cj astrjtaeij lac oso pocjr. @ðmo ccavjr jlacjkta tu vilj pasa j cjs jlvarsiljlas.
jlvarsiljlas. Bufart Moritz
:<6. Mi sjcul maktjc4 Qk `jmiko prê`ti`o.
prê`ti`o. Amicio Ejrrilo Cjklívjr
:<0. @jmiko la cifarj`iðk ak cos `uaktos. Ak `ompjúíj la cos jkimjcas.
jkimjcas. Jkj Mjríj P`bcótar Volés
:<<. ¡Astoy gurioso! Jprova`ba cj akareíj positivj la su irj.
irj. Jkitj \impa
:<1. Barrjmiaktjs la @oj`bike parsokjc. Grjk`is`o Yusta (6ª al.)
:<7. Asta cifro as `osj la bomfras. Qkj euíj psi`ocðei`j pjrj ac bomfra la boy. boy. Vjgj Aufj
:<5. Jgroktj tu laprasiðk `ok psi`otarjpij iktarparsokjc. Euíj la jutojyulj.
jutojyulj. Dujk Ejr`íj Pêk`baz y ^apj
^jcjzðk Volríeuaz
:<2. Ac `oksadaro pjstorjc. Mjkujc la –racj`iðk la jyulj” pjrj sj`arlotas y jeaktas la pjstorjc. Akriqua
Moktjct Jc`jyla
:<9. \ristazj, mialo, `ðcarj. J`tujr sofra kuastrjs amo`iokas.
amo`iokas. Lrj. Ptépbjkia Bjbussaju
:1>. Wilj amo`iokjcmakta iktacieakta. Astrjtaeijs pjrj ik`ramaktjr ac `oagi`iakta amo`iokjc. Eaatu Fbjrwjkay
:1:. @i`jtri`as lac `orjzðk. \rjs ukj pérlilj siekigi`jtivj.
siekigi`jtivj. Vosj Mª Mjrtíkaz Eokzêcaz
:16. Odos qua sí vak. –Poy fipocjr” (Liaz aktravistjs). Jkj Eokzêcaz Isjsi - Jkífjc @. Mjcvjr
:10. Va`ok`ícijta `ok tu ikgjk`ij. @ðmo `urjr jktieujs bariljs.
bariljs. Qcriha Ljbm
:1<. Cos trjstorkos la cj jcimaktj`iðk. Euíj prê`ti`j pjrj `uiljr la uk sar quarilo.
quarilo. Djkat \rajsura - Erêikka
Pmitb - Jkkj @rjka
:11. Fuccyike aktra jluctos. Jerasoras y ví`timjs.
ví`timjs. ^atar Vjkljcc
:17. @ðmo ejkjrsa j cjs parsokjs. Ac jrta la bj`ar `oktj`tos.
`oktj`tos. Farkl E÷rkar
:15. Wak`ar j cos akamieos lac suaúo. Euíj prê`ti`j pjrj `oksaeuir lormir `omo siampra bjfíjmos soújlo. soújlo.
@bjrcas Morik
:12. Ejkjr parliaklo. Cos pro`asos la luaco y cjs axpariak`ijs la pérlilj4 Muarta - Livor`io - Mierj`iðk.
Mierj`iðk.
Mielyrji Mjrtík Vayas
:19. Ac jrta la cj tarjpij. Vagcaxiokas
Vagcaxi okas sofra cj sjkj`iðk pjrj tarjpautjs prik`ipijktas y vatarjkos.
vatarjkos. ^atar
Fourquik
:7>. Ac vijda jc jborj. Qkj euíj sak`iccj pjrj ccavjr cj jtak`iðk pcakj j kuastro líj j líj.
líj. Dorea Fjrrj`j Mjirjc
:7:. @ðmo akvada`ar `ok liekiljl y jprova`bjmiakto.
jprova`bjmiakto. Iekj`io Far`ijko
:76. @ujklo uk sar quarilo as fipocjr. Jyulj
Jy ulj y jpoyo pjrj ustal y su pjradj.
pjradj. @yktbij E. Cjst
:70. \olo co qua su`ala importj. @ðmo oriaktjr ak ac cjfarikto la cos saktimiaktos.
saktimiaktos. Garkjklo Jcfar`j la @jstro
(6ªLa
:7<. al.)`uaktos y jcijlos. Ac `uakto tarjpéuti`o.
tarjpéuti`o. Mjrijkj Gihscar
:71. Pocu`iokas pjrj ukj vilj saxujc sjkj. Mjkarjs sak`iccjs la jforljr y rasocvar cos profcamjs saxujcas
`otilijkos.. Lrj. Djkat Bjcc
`otilijkos
:77. Ak`oktrjr cjs madoras socu`iokas malijkta Go`usike. J cj as`u`bj la co saktilo ak ac `uarpo.
`uarpo. Farkjlatta
Cjmfoy
:75. Astrésasa makos y vivj mês. @ðmo cj tarjpij la j`aptj`iðk y `ompromiso puala jyuljrca j vivir ukj vilj
prolu`tivj y aquicifrjlj. Vi`bjrl Fcokkj
:72. @ðmo suparjr ac tjfj`o, ac jc`oboc y cjs lroejs.
lroejs. Mieuac lac Koejc \omé
:79. Cj `omuki`j`iðk bumjkj4 ukj vaktjkj jfiartj.
jfiartj. @jrcos Jcamjky Friz
:5>. @omilj pjrj cjs amo`iokas. Kaurojcimaktj`iðk pjrj qua ac `arafro sa siaktj fiak.fiak. Pjkli Hrstiki`
:5:. Jpraklar la cj jksialjl. Cj sjfilurij la cjs amo`iokas.
amo`iokas. ^alro Morako
:56. @uiljr jc akgarmo. Miejdjs la psi`ocoeíj.
psi`ocoeíj. ^alro Morako
:50. Yo ta mjkado, tô ma mjkadjs. Ac polar la cjs racj`iokas `otilijkjs.
`otilijkjs. ^jfco ^ofcj`iðk Hkjppa
:5<. @risis, `ra`imiakto y laspartjr. @cjvas y ra`ursos pjrj `ra`ar ak `oks`iak`ij.
`oks`iak`ij. Akriqua Mjrtíkaz Cozjko
:51. @ujlarko la trjfjdo pjrj ac trjtjmiakto `orpomaktjc lac trjstroko lac trjstorko la astrés postrjumêti`o
(\A^\). ^roerjmj pjrj `urjr ak :> samjkjs cjs sa`uacjs lac trjumj.
trjumj. Ptjkcay Fco`h y @jrocyk Fryjkt Fco`h
:57. Ac dovak bomosaxujc. @ðmo `ompraklarca y jyuljrca.
jyuljrca. Dosé Iekj`io Fjica Jyaksj
:55. Pjc la tu makta, aktrj ak tu vilj. Cj kuavj \arjpij la J`aptj`iðk y @ompromiso.
@ompromiso. Ptavak Bjyas
:52. ^jcjfrjs `jfjcco. Guarzj vitjc pjrj ac líj j líj.
líj. Lr. Dujk-Mieuac Garkêklaz-Fjcfoj Fjcjeuar
:59. Gifromijceij, ac rato sa suparj. Avilak`ijs, axpariak`ijs
axpari ak`ijs y malios pjrj ac jgroktjmiakto.
jgroktjmiakto. Fruko Moioci
:2>. Lisaúj tu vilj. Jtrévata j `jmfijr. Lijkj Pêk`baz Eokzêcaz y Mjr Madíjs Eðmaz

07<

:2:. Jpraklar psi`ocoeíj lasla ac `ika.

`ika. Dosé Jktokio Mocikj y Mieuac lac Koejc
:26. Qk líj la tarjpij.
tarjpij. Vjgjac Vomaro Vi`o
:20. Ko co ladas pjrj mjújkj. Euíj pjrj suparjr cj postarej`iðk.
postarej`iðk. ^jmacj P. Uiaejrtz, ^b.L. y Cavik C. y
Eyoarhoa, ^sy.L
:2<. Yo la`ilo. Cj ta`kocoeíj `ok jcmj.
jcmj. Dosé Cuis Fimfacj ^alrocj
:21. Jpci`j`iokas la cj jsartiviljl. Ocej @jstjkyar
:27. Mjkujc prê`ti`o pjrj ac trjtjmiakto la cj timilaz y cj jksialjl so`ijc. \é`ki`js lamostrjljs pjrj cj
suparj`iðk erjlujc lac mialo.
mialo. M.M. Jktoky, ^B .L y V.^. Pwiksok, ML.
:25. J cjs jcgomfrjs gaci`as ko cas eustj vocjr. Qk cifro la (juto) jyulj… j cos lamês. lamês. Djviar Wiljc-Zujlrjs.
:22. Ejstrokomíj pjrj jpraklar j sar gaciz. ^si@o`ikj so`iojga`tivj.
so`iojga`tivj. J. Volríeuaz Barkêklaz
:29. Euíj `cíki`j la `omuki`j`iðk ak ok`ocoeíj. Astrjtaeijs pjrj mjktakar ukj fuakj racj`iðk lurjkta cj
trjya`torij la cj akgarmaljl. Dujk Dosé Wjcvarla, Mjmak Eðmaz @occlagors y Jeustík Kjvjrrata Moktoyj
:9>. ^okej uk psiquijtrj ak su vilj. Mjkujc pjrj madorjr cj sjcul maktjc ak tiampos la `risis. `risis. Dosé @jrcos
Guartas Vo`júík
:9:. Cj mjeij la cj ^KC jc las`ufiarto.
las`ufiarto. Fyrok Cawis
:96. \ukaj tus amo`iokas.
amo`iokas. Dosé Mjkuac Moktaro
:90. Cj guarzj qua tô ccavjs laktro. Liêcoeos `cíki`os.
`cíki`os. Jktokio P. Eðmaz
:9<. Ac orieak la cj ikgaci`iljl. Vayas Jlorkj @jstro
:91. Ac saktilo la cj vilj as ukj vilj `ok saktilo. Cj rasiciak`ij
rasiciak`i j. Vo`ío Vivaro
:97. Go`usike lasla ac `orjzðk y bj`ij ac `orjzðk. Qkj euíj pjrj cj trjksgormj`iðk parsokjc. Alejrlo Vivaros
Jalos
:95. ^roerjmj Pomka. \arjpij psi`ocðei`j iktaerjc pjrj ac iksomkio4 euíj pjrj ac tarjpautj y ac pj`iakta.. Jkj
Mjríj Eokzêcaz ^ikto • @jrcos Djviar Aeaj • Pjrj Fjrfaito (@oorls.)
:92. ^oasíj tarjpéuti`j. :9< adar`i`ios pjrj bj`ar uk poamj `jlj líj.. líj.. Vayas Jlorkj @jstro y Djima @ovjrsí
@jrfokaro
:99. Jfra tu `oks`iak`ij.
`oks`iak`ij. Dosé Jktokio Eokzêcaz Puêraz y Ljvil Eokzêcaz ^udjkj (6ª al.)
6>>. Yj ko takeo ac jcmj ak pakj.
pakj. Vossa Mj`pbpbarsok
6>:. Jborj qua ba la`ililo cu`bjr `ok asparjkzj. Euíj pjrj vak`ar ac jpatito..
jpatito.. Dosé Cuis Cðpaz Morjcas,
Akriqua Djviar Ejr`és La Cos Gjyos Vuiz
6>6. Ac duaeo la cj vilj Malitarrêkaj.
Malitarrêkaj. Mjuro Ejr`íj \oro
6>0. :7 Ilajs pjrj vivir la mjkarj pcakj. Axpariak`ijs y ragcaxiokas la uk méli`o la gjmicij.gjmicij. Ljkiac Grjk`is`o
Parrjko @occjktas
6><. \rjksgormj`iðk amo`iokjc. Qk vijda j trjvés la cj as`riturj tarjpéuti`j.
tarjpéuti`j. K. Makliva
6>1. J`ompjújr ak ac luaco. La cj jusak`ij la siekigi`jlo jc siekigi`jlo la cj jusak`ij.
jusak`ij. Mjkuac Kavjlo, Dosé
Eokzêcaz
6>7. Zuiaro (6ª al.)
jpraklar… j `oko`arma.
`oko`arma. Ocej @júizjras, Lomikeo Lacejlo
6>5. Zuiaro jpraklar `ðmo guk`iokj mi `arafro amo`iokjc. Ivêk Fjccastaros
6>2. Vamoktj tu vuaco. Mês jccê la cj gifromijceij bj`ij ukj kuavj vilj.
vilj. Gêtimj Ejccjstaeui
6>9. Wivir `ok ac trjstorko címita la cj parsokjciljl. Qkj euíj `cíki`j pjrj pj`iaktas.
pj`iaktas. Êcvjro Gríjs Ifêúaz
6:>. Zuiaro jpraklar j quararma `ok jsartiviljl..
jsartiviljl.. Ocej @jstjkyar
6::. ^ðhar j cj liatj. Ac duaeo pjrj jc`jkzjr tu paso ilajc y mjktakarco la ukj gormj kjturjc y sak`iccj
sak`ic cj.. Galarihj
\romfattj
6::. ^ðhar j cj liatj. Ac duaeo pjrj jc`jkzjr tu paso ilajc y mjktakarco la ukj gormj kjturjc y sak`iccj
sak`ic cj.. Galari`j
\romfattj
6:6. Va`uparj tu jutokomíj y fiakastjr parsokjc. Dosé Jktokio Eokzêcaz Puêraz
6:0. ¿J qué ba vakilo yo jquí? Euíj pjrj `ompraklar y madorjr cj mamorij. Cjurj Warj ^jtiar
6:<. Zuiaro jpraklar… j sar mês agi`iakta ak ac trjfjdo.
trjfjdo. Yocjklj @júizjras Eic
6:1. Wivir `ok ukj parsokj `ok trjstorko címita la cj parsokjciljl. Qkj euíj `cíki`j pjrj gjmicijras y jccaejlos.
Êcvjro Gríjs Ifêúaz (Alitor)
6:7. Cj prao`upj`iðk ikôtic. Cjurj Warj ^jtiar

PAVIA MJIOV
:. Jkjtomíj Amo`iokjc. Cj astru`turj la cj axpariak`ij somêti`j.
somêti`j. Cu`ijko Pjklrik. (9ª al.)
6. Cj axpariak`ij somêti`j. Gormj`iðk la uk yo parsokjc. Ptjkcay Hacamjk. (6ª al.)

071

0. ^si`ojkêcisis y jkêcisis `orporjc la cj racj`iðk.

racj`iðk. Jklré Cjpiarra.
<. ^si`olrjmj. \aoríj y prê`ti`j.
prê`ti`j. Dosé Jeustík Vjmíraz. (0ª al.)
1. :< Jpraklizjdas vitjcas.
vitjcas. @jrcos Jcamjky (al.). (:0ª al.)
7. ^siqua y Pomj. \arjpij fioakareéti`j.
fioakareéti`j. Dosé Jeustík Vjmíraz.
5. @ra`ar fafiaklo lac propio pozo. \jccar la `ra`imiakto parsokjc. @jrcos Vjgjac @jfjrrôs, P.D. (:6ª al.)
2. Cjs vo`as lac `uarpo. Vaspirj`iðk, sokilo y movimiakto ak ac pro`aso tarjpéuti`o
tarjpéuti` o. @jrocyk D. Frjllo`h.
9. ^jrj sar uko mismo. La cj opj`iljl j cj trjkspjrak`ij.
trjkspjrak`ij. Dujk Mjsiê @cjvac
:>. Wivak`ijs lasla ac Akkajerjmj.
Akkajerjmj. Mjita Macaklo. (0ª al.)
::. @olapaklak`ij. Cj lapaklak`ij `oktrocjlorj. Cj lapaklak`ij sumisj. sumisj. Lorotby Mjy.
:6. @ujlarko la Fitê`orj, pjrj j`ompjújr `jmikjktas. Euíj psi`o-bistðri`o-aspiritujc
psi`o-bistðri`o-aspiri tujc. @jrcos Vjgjac @jfjrrôs.
(1ª al.)
:0. Lac ¡vivj cos kovios! jc ¡yj ko ta jeujkto! ^jrj ac `omiakzo la ukj racj`iðk ak pjradj y ukj `okvivak`ij mês
iktacieakta.. Ausafio Cðpaz. (6ª al.)
iktacieakta
:<. Cj vilj mjastrj. Ac `otilijko `omo pro`aso la rajcizj`iðk parsokjc. Dosé Mjríj \oro.
:1. Cos raeistros lac lasao. Lac jga`to, ac jmor y otrjs pjsiokas.
pjsiokas. @jrcos Lomíkeuaz Morjko. (6ª al.)
:7. ^si`otarjpij iktaerjlorj bumjkistj. Mjkujc pjrj ac trjtjmiakto la 00 profcamjs psi`osaksorijcas,
`oekitivos y amo`iokjcas.
amo`iokjcas. Jkj Eimako-Fjyðk y Vjmðk Vosjc.
:5. Ladj qua tu `uarpo iktarprata tus suaúos.
suaúos. Aueaka \. Eaklcik. (6ª al.)
:2. @ðmo jgroktjr cos lasjgíos la cj vilj.
vilj. @bris C. Hcaikha.
:9. Ac vjcor tarjpéuti`o lac bumor. Êkeac Vz. Ilíeorjs (Al.). (0ª al.)
6>. Jumaktj tu `rajtiviljl maktjc ak o`bo líjs. líjs. Vok Ljcrympca, ^b.L., G.V.@.
6:. Ac bomfra, cj rjzðk y ac ikstikto.
ikstikto. Dosé Mª ^ortj \ovjr.
66. Euíj prê`ti`j lac trjstorko ofsasivo `ompucsivo (\O@). ^istjs pjrj su cifarj`iðk.
cifarj`iðk. Fru`a M. Bymjk y @barry
^alri`h.
60. Cj `omukiljl tarjpéuti`j y cjs jli``iokas. \aoríj, molaco y métolo. métolo. Eaorea La Caok.
6<. Ac bumor y ac fiakastjr ak cjs iktarvak`iokas `cíki`js
`cíki `js.. Ujcaal J. Pjcjmab y Uiccijm G. Gry.
61. Ac mjkado la cj jerasiviljl. Mjkujc la trjtjmiakto `ompcato pjrj progasiokjcas.
progasiokjcas. Bowjrl Hjssikova y
Vjymokl @bip \jgrjta.
67. Jeudaros kaeros la cj makta. @cjvas la sjcul psíqui`j.
psíqui`j. Dosé C. \ra`barj.
65. @uarpo, `ucturj y alu`j`iðk.
alu`j`iðk. Dorli ^cjkaccj Vifarj.
62. Vaír y jpraklar. 91 té`ki`js pjrj ampcajr ac bumor ak cj gormj`iðk.
gormj`iðk. Loki \jmfcyk.
69. Mjkujc prê`ti`o la psi`otarjpij eastjct. Êkeacas Mjrtík. (2ª al.)
0>. Mês mjeij la cj matêgorj. Vacjtos la sjfiluríj pjrj jquaccjs parsokjs qua takejk j su `jreo cj tjraj la
Cilarjr, Ikgcuak`ijr y Motivjr. Ki`h Owak
^aksjr fiak - Paktirsa fiak. Mjkujc prê`ti`o la tarjpij `oekitivo-`oklu`tujc pjrj kiúos y jlocas`aktas.
0:.Ptjccjrl. jlocas`aktas. ^juc
06. Jksialjl y sofraj`tivj`iðk. Euíj prê`ti`j la aktrakjmiakto ak `oktroc raspirjtorio.
raspirjtorio. ^jfco Volríeuaz @orraj.
00. Jmor y viocak`ij. Cj limaksiðk jga`tivj lac mjctrjto.
mjctrjto. ^apj Borko Eoi`oa`baj. (6ª al.)
0<. Ac prataklilo Píklroma la Jciakj`iðk ^jraktjc. Qk ikstrumakto qua parpatôj ac mjctrjto y cj viocak`ij
vi ocak`ij.
Pokij Wj``jro - @oksuaco Fjraj ^jyuatj.
01. Cj ví`timj ko as `ucpjfca. Cjs astrjtaeijs la cj viocak`ij.
viocak`ij. Ocej @jstjkyar (@oorl.)8 ^apj Borko, Jktokio
As`ularo a Ikés Mokdjs.
07. Ac trjtjmiakto la cos profcamjs la lroejs. Qkj euíj pjrj ac tarjpautj.
tarjpautj. Mieuac lac Koejc. (6ª al.)
05. Cos suaúos ak psi`otarjpij eastjct. \aoríj y prê`ti`j.
prê`ti`j. Êkeacas Mjrtík.
02. Mali`ikj y tarjpij la cj risj. Mjkujc. Vjmðk Morj Vipocc.
09. Cj lapaklak`ij lac jc`oboc. Qk `jmiko la `ra`imiakto.
`ra`imiakto. \bomjs Ujccakborst.
<>. Ac jrta la sjfar jcimaktjrta. Lasla cj `iak`ij la cj kutri`iðk jc jrta la cj jcimaktj`iðk.
jcimaktj`iðk. Hjrmaco Fizhjrrj.
<:. Wivir `ok pcakj jtak`iðk. La cj j`aptj`iðk j cj prasak`ij.
prasak`ij. Wi`akta Pimðk. (6ª al.)
<6. Ampjtíj tarjpéuti`j. Cj `ompjsiðk lac sjkjlor barilo.
barilo. Dosé @jrcos Farmado.
<0. Mês jccê la cj Ampjtíj. Qkj \arjpij la @oktj`to-ak-cj-Vacj`iðk.
@oktj`to-ak-cj-Vacj`iðk. Vi`bjrl E. Arshika - Djkat ^. Moursukl -
Vafa``j C. \rjutmjkk.
<<. Ac ogi`io qua bjfitjmos. \astimokios y ragcaxiokas la tarjpautjs
ta rjpautjs eastêcti`js. Êkeacas Mjrtík (Al.)
<1. Ac jmor vjkiloso. @ðmo grj`jsjk cjs racj`iokas kjr`isistjs.
kjr`isistjs. Fìrfac Ujrlatzhi
<7. Li``iokjrio la té`ki`js maktjcas. Cjs madoras té`ki`js la cj c j J j cj T. @cjulij Faklar - Mi`bjac Lrjhsjc
<5. Bumjkizjr cj jsistak`ij sjkitjrij. Jproximj`iðk jc `ok`apto.
`ok`apto. Dosé @jrcos Farmado
<2. Barrjmiaktjs la `oj`bike ada`utivo.
ada`utivo. Grjk`is`o Yusta

077

<9. Cj vo`j`iðk y gormj`iðk lac psi`ðcoeo `cíki`o.

`cíki`o. Jquiciko ^ocjiko-Corakta y Eamj ^éraz Vodo (@oorls.)
1>. Latrês la cj pjral. Qkj mirjlj muctilis`ipcikjr j`ar`j la cos kiúos, kiújs y jlocas`aktas axpuastos j cj
viocak`ij la eékaro.
eékaro. Pogíj @zjcfowshi (@oorl.)
1:. Bjzta axparto ak iktacieak`ij amo`iokjc. Ocej @júizjras y @jrmak Ejr`íj la Cajkiz (@oorlikjlorjs)
16. @ouksacike y `uiljlos pjcijtivos. Asparjkzj Pjktos y Dosé @jrcos Farmado (6ª al.).al.). Asparjkzj Pjktos y Dosé
@jrcos Farmado
10. Akajerjmj pjrj tarjpautjs.
tarjpautjs. @jrmacj Vuiz la cj Vosj
1<. Bjficiljlas asak`ijcas lac `ouksacike. Euíj prê`ti`j y la jpci`j`iðk.
jpci`j`iðk. P. Mjekusok y H. Koram
11. Vío, cuaeo axisto. Euíj `ompcatj pjrj `uriosos, tjccaristjs y likjmizjloras la erupo. Visotarjpij iktaerjtivj
ikta erjtivj.
M. Vosj ^jrés y Dosé Mjkuac \orras
17. Guarzjs qua sjkjk. @okstacj`iokas sistémi`js sofra akgarmaljl y sjcul. ^. Fourquik (Al.)
15. Barrjmiaktjs la `oj`bike4 ukj jpci`j`iðk prê`ti`j.
prê`ti`j. ^j`o Yusta ^jusj
12. Icusiðk positivj. Qkj barrjmiaktj `jsi mêei`j pjrj `okstruir tu vilj.. Ca`ikj Garkêklaz
19. @ujklo kjlj tiaka saktilo. Vagcaxiokas sofra ac sui`ilio lasla cj coeotarjpij.
coeotarjpij. J. Vo`jmorj
7>. Jpaeo y psi`opjtocoeíj4 cj jksialjl y su orieak. @ok`aptujcizj`iðk y trjtjmiakto la cjs pjtocoeíjs
racj`iokjljs `ok cj jksialjl lasla ukj parspa`tivj
parspa`t ivj iktaerjlorj.
iktaerjlorj... Mjkuac Barkêklaz ^j`ba`o (1ª al.)
7:. \rjumj y prasak`ij.
prasak`ij. ^atar Fourquik (Al.)
76. ^arsokjs jctjmakta saksifcas. @cjvas psi`ocðei`js y aspiritujcas.
aspiritujcas. Vjgjac ^jrlo (6ª al.)
70. Ac akajerjmj, ac orieak. Cifro la `oksuctj.
`oksuctj. Mj`jrakj Morako-\orras
 075

Íkli`a
^ortjlj iktarior 6
@rélitos 0
^rðcoeo 1
Jerjla`imiaktos 5
Iktrolu``iðk 2
^rimarj pjrta4 Akgoqua taðri`o :6
:. @arafro, `uarpo y makta :0
Amo`iokas y `oeki`iðk :0
Bomaostjsis y pjtocoeíj :2

Ac mialo y ac jpaeo 6:
^si`opjtocoeíj y jksialjl 61
@ok`cusiokas 65
6. Kaurofiocoeíj lac mialo 69
@ir`uito lac mialo 01
\aoríj ^ocivjejc la ^oreas 09
@ir`uito lac pêki`o <7
@ok`cusiokas 1>
0. Kaurofiocoeíj lac jpaeo 16
Cj importjk`ij lac jpaeo 10
Ac `arafro y ac jpaeo 12
@ir`uitos la mamorij impcí`itj 79
@ok`cusiokas 56
<. Ac jpaeo `omo gormj la raeucj`iðk amo`iokjc 5<
 ¿Zué as ac jpaeo? 5<
@ok`cusiokas 29
1. Vaeucj`iðk amo`iokjc y maktjcizj`iðk 9:
Lasjrrocco la cjs astrjtaeijs la raeucj`iðk 96
La cjs astrjtaeijs la raeucj`iðk j cj pjtocoeíj 9<
Liso`ij`iðk :>6
\ipos la mamorij :>1
Maktjcizj`iðk ::>
@ok`cusiokas ::1

072

7. Ac molaco ^JV@QWA ::7

Ac mialo ::2
Cj rjfij :6<
Cj vareóakzj :0>
@uiljlor :0:
Kjr`isistj :00
Cj `ucpj :01
\ipos la jtrifu`iokas :09
@ok`cusiokas :<6
Paeuklj pjrta4 \rjtjmiakto :<<
5. Acamaktos trjksvarsjcas la cj tarjpij :<1
Cj lamjklj :<7

A
Jmcijok`ziojktaasrjspuéfuytij``jaktas ak cj tarjpij ::71:0
@ok`cusiokas :75
2. Akgoquas pjrj ac trjtjmiakto la cos trjstorkos amo`iokjcas :72
:. Molacos fiocðei`os :72
6. \rjtjmiaktos `oekitivo-`oklu`tujcas4 :5>
0. Akgoquas psi`olikêmi`os4 :5:
1. \arjpij astrjtéei`j :56
7. \arjpij somêti`j :50
5. \arjpij gjmicijr o sistémi`j :5<
2. \arjpij la j`aptj`iðk y `ompromiso :51
9. AMLV :57
@ok`cusiokas :59
9. \rjfjdo `ok ac trjumj. AMLV :2>
 @ok`cusiokas :96
:>. @ok`aptujcizj`iðk, mês jccê lac lijekðsti`o :9<
Cj primarj aktravistj :9<
Ljtos j ra`oear ak cj `ok`aptujcizj`iðk :92
^jtrokas la parsokjciljl 6:6
@ok`cusiokas 6:7
::. ^si`o-alu`j`iðk 6:5
¿@ðmo vjmos j trjfjdjr lurjkta ac trjtjmiakto? 6:2
¿Zué sok cos trjstorkos amo`iokjcas? 6:9

079

¿@ðmo ikgcuya kuastrj ikgjk`ij j co cjreo la kuastrj vilj? 66<

¿Zué as cj liso`ij`iðk trjumêti`j? 662
@ok`cusiokas 606
:6. Liso`ij`iðk y trjfjdo `ok pjrtas 60<
Astjficizj`iðk y ra`oko`imiakto la cjs pjrtas 602
^jrtas mês gra`uaktas 6<1
^jrtas jso`ijljs jc mialo 6<1
^jrtas jso`ijljs j cj vareóakzj 6<5
^jrta jso`ijlj jc ra`bjzo 6<2
^jrtas jso`ijljs j cj `ucpj 61>
^jrta `ríti`j 616
Va`oko`imiakto la cjs pjrtas 616

I\krtjafejrdjj`rið`koklacjcsjgsopfjirjtsasaktra pjrtas 661150

Vasumak 67:
:0. \é`ki`js la astjficizj`iðk y racjdj`iðk 676
Miklguckass 670
Wivir ac prasakta 670
Ko Duzejr 671
J`aptj`iðk 677
Zuitjr ac picoto jutomêti`o 675
Bipkosis y racjdj`iðk 672
Va`ursos la astjficizj`iðk 650
@ok`cusiokas 651
:<. \arjpij somêti`j 655
Cjs amo`iokas y kuastro `uarpo 62>
\rjfjdo `ok ac `uarpo 621
 \é`ki`js pjrj trjfjdjr cjs saksj`iokas 625
@ok`cusiokas 696
:1. Cjs lagaksjs psi`ocðei`js 69<
\ipos la ma`jkismos la lagaksj 695
\rjfjdjr `ok cjs lagaksjs 0>:
Mjktakar cj jcijkzj tarjpéuti`j 0>6
\rjfjdjr lagaksjs lasla ac molaco lac AMLV 0>9
@ok`cusiokas 0:6

05>

:7. Axposi`iðk j situj`iokas y saksj`iokas tamiljs 0:<

Avitjr ofdatos o situj`iokas `ok`ratjs qua sa jso`iak j jksialjl 0:5
Avitjr situj`iokas ak cjs qua axistj mialo j ukj vjcorj`iðk o dui`io por
0:2
pjrta la cos lamês
^aksjmiaktos ofsasivos listiktos jc varljlaro profcamj 0:9
¿@uêklo akgraktjrsa j cjs situj`iokas tamiljs? 06>
\é`ki`j lac paor mialo 066
Bipkosis 060
\rjfjdo la gofij aktra pjrtas 06<
@ok`cusiokas 061
:5. \rjtjmiaktos y pjtocoeíjs saeôk ac jpaeo 065
Pa`uak`ij`iðk lac trjtjmiakto 069
\rjstorkos lac ada I (síktomjs) 007
\rjstorkos lac ada 6 (parsokjciljl) 0<>
@ok`cusiokas 0<7
Fifcioerjgíj 0<2
¿^or qué cj eakta j cj qua quiaro ma bj`a ljúo? 019
Paraklipity 07: