Está en la página 1de 200

Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

1
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

2
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

¿Vencidos?
... Crónica de la UP en las provincias.

Víctor León - Edison Ortiz - Raúl Paredes

3
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.


ƵƚŽƌĞƐ͗sşĐƚŽƌ>ĞſŶͲĚŝƐŽŶKƌƟnjͲZĂƷůWĂƌĞĚĞƐ

WƌŝŵĞƌĂĞĚŝĐŝſŶ͗:ƵůŝŽ͕ϮϬϭϲ͘

WƌŽŚŝďŝĚĂƐƵƌĞƉƌŽĚƵĐĐŝſŶƚŽƚĂůŽƉĂƌĐŝĂů͘
ĞƌĞĐŚŽƐƌĞƐĞƌǀĂĚŽƐ͘
EŝŶŐƵŶĂƉĂƌƚĞĚĞĞƐƚĂƉƵďůŝĐĂĐŝſŶ͕ŝŶĐůƵŝĚŽĞůĚŝƐĞŹŽĚĞůĂĐƵďŝĞƌƚĂ͕ƉƵĞĚĞ
ƐĞƌƌĞƉƌŽĚƵĐŝĚĂ͕ĂůŵĂĐĞŶĂĚĂŽƚƌĂŶƐŵŝƟĚĂĚĞŵĂŶĞƌĂĂůŐƵŶĂŶŝƉŽƌŶŝŶŐƷŶ
ŵĞĚŝŽ͕LJĂƐĞĂĞůĞĐƚƌſŶŝĐŽ͕ƋƵşŵŝĐŽ͕ſƉƟĐŽ͕ĚĞŐƌĂďĂĐŝſŶŽĚĞĨŽƚŽĐŽƉŝĂ͕ƐŝŶ
ƉĞƌŵŝƐŽƉƌĞǀŝŽĚĞůĞĚŝƚŽƌ͘

/^E͗EǑϵϳϴͲϵϱϲͲϯϲϮͲϳϳϮͲϱ

4
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

Dedicatoria.

“HoyƌĞƐƵůƚĂmásĐŽŶǀŽĐĂŶƚĞůĂUnidad
PopularLJƐƵĚĞƌƌŽƚĂƋƵĞůĂIndependencia
ĚĞ ŚŝůĞ͘͟ :ƵůŝŽ WŝŶƚŽ ;,ŝƐƚŽƌŝĂĚŽƌͿ͘

 ůŽƐ ƋƵĞ ƉĂƌƟĞƌŽŶ͗ ^ĂůǀĂĚŽƌ ůůĞŶĚĞ͕ >ƵŝƐ


sĞƌŐĂƌĂ͕ >ƵĐŚŽ ƌƌĞĚŽŶĚŽ͕ ,ƵŐŽ 'ƵĂũĂƌĚŽ͕
ĂŶŝĞů ZĞLJĞƐ͕ ,ĞĐƚŽƌ >ĂŐŽƐ͕ ĂƌůŽƐ >ŽƌĐĂ͕
džĞƋƵŝĞů WŽŶĐĞ͕ ZŝĐĂƌĚŽ >ĂŐŽƐ ^ĂůŝŶĂƐ͕
DŝĐŚĞůůĞ WĞŹĂ͕ ĂƌŽůŝŶĂ tŝī͕ >Ƶŵŝ sŝĚĞůĂ͕
:ŽĞů DĂƌĂŵďŝŽ͕ dŝƚŽ LJ WĞƌŝĐŽ ĐĞǀĞĚŽ͕
^ĞƌŐŝŽ DƵŹŽnj͕ DŝŐƵĞů ŶƌşƋƵĞnj͕ &ŝĚĞů
'ŽŶnjĄůĞnj LJ ƚŽĚŽƐ ůŽƐ ĚĞŵĄƐ͘

 ůŽƐ ƋƵĞ ĞƐƚĄŶ͗ ĚŽůĨŽ >ĂƌĂ LJ ^ĂƌŝƚĂ͕ EŝƚnjĂ


ĂƌƌĞŹŽ͕ ůĚŽ &ŝŐƵĞƌŽĂ͕ WĞĚƌŽ ZĂŵşƌĞnj͕
DĂƌŝŶĂ ,ĞƌŶĄŶĚĞnj͕ KƌůĂŶĚŽ DŽƌĂŐĂ͕ :ŽƌŐĞ
ƌƌĂƚĞ͕ ZĂƷů WĂƌĞĚĞƐ 'ƵĂƟĂŽ͕ &ĞƌŶĂŶĚŽ
sĂƌŐĂƐ͕ ŐƵƐơŶ ^ŽƚŽ͕ :ŽĂƋƵşŶ ĞĚŽ͕ ZŽƐĂ
ĐĞǀĞĚŽ͕ :ŽƐĠ >ƵŝƐ DĂĚĂƌŝĂŐĂ͕ sŝĐĞŶƚĞ
WĞŹĂ͕ ,ĞƌŶĄŶ ŽůŽŵĂ͕ dŝƚŽ ĞŶĂĚŽ͕
ůďĞƌƚŽ DĂLJŽů͕ ƌŝƐƟĄŶ ƵĞǀĂƐ͕ :ŽƌŐĞ
WĞŹĂ͕ ĂŶŝůŽ :ŽƌƋƵĞƌĂ͕ :ĞĂŶ ĞĂƵƐĞũŽƵƌ͕
ĂƌůŽƐ ĂƌƌĂƐĐŽ͕ 'ĂďƌŝĞů ŽƌŝĐ͕ ĂŵŝůĂ
sĂůůĞũŽ͕ <ĂƌŽů ĂƌŝŽůĂ LJ Ă ƋƵŝĞŶĞƐ ĐƌĞĞŶ ĞŶ
Ğů ĨƵƚƵƌŽ͘

 ůŽƐ ƋƵĞ ǀŝĞŶĞŶ͗ ŐƵƐơŶ͕ DĂƌơŶ͕ /ŐŶĂĐŝŽ͕


ŶĚƌĞƐŝƚŽ͕ sŝĐĞŶƚĞ͕ ĂŵŝůĂ LJ Ă ƚŽĚŽƐ ůŽƐ
ŶŝŹŽƐ ƋƵĞ ĐƌĞĐŝŵŽƐ Ăů ĂůĞƌŽ ĚĞ ůĂƐ ŵĞĚŝĚĂƐ
ĚĞ ůůĞŶĚĞ͗ Ğů Ъ ůŝƚƌŽ ĚĞ ůĞĐŚĞ͕ Ğů ĚĞƐĂLJƵŶŽ
LJ ůĂ ĞĚƵĐĂĐŝſŶ ƉƌĞĞƐĐŽůĂƌ͕ ƋƵĞ ƐĞƌĄŶ
ŶƵĞƐƚƌŽ ƉƌĞƐĞŶƚĞ LJ ŶƵĞƐƚƌŽ ĨƵƚƵƌŽ͘

5
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

6
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

Índice Pág

WƌſůŽŐŽ͘ 9
WĂůĂďƌĂƐ ƉƌĞǀŝĂƐ͘ ϭϭ
͎WŽƌ ƋƵĠ ƵŶ ůŝďƌŽ ƐŽďƌĞ ůĂ ĞdžƉĞƌŝĞŶĐŝĂ ĚĞ ůĂ hŶŝĚĂĚ WŽƉƵůĂƌ
ĞŶ ůĂ ƌĞŐŝſŶ͍͘ ϭϯ
ů 'ŽůƉĞ ĐŽŵĞŶnjſ ĞŶ ZĂŶĐĂŐƵĂ͘ ϭ9
>ĂƐ ƉƌŽǀŝŶĐŝĂƐ ĚĞ K͛,ŝŐŐŝŶƐ LJ ŽůĐŚĂŐƵĂ͘ ϮϮ
K͛,ŝŐŐŝŶƐ LJ ŽůĐŚĂŐƵĂ͗ ƌĞƚƌĂƚŽ ĚĞ ƵŶĂ ĠƉŽĐĂ ĞŶ ďůĂŶĐŽ LJ
ŶĞŐƌŽ͘ Ϯϰ
dison KrƟnj
>Ă hŶŝĚĂĚ WŽƉƵůĂƌ LJ Ğů ƚƌŝƵŶĨŽ ĚĞ ůůĞŶĚĞ ĞŶ Kǭ,ŝŐŐŝŶƐ͘ ϯϰ
Ğů ƚƌŝƵŶĨŽ Ăů 'ŽďŝĞƌŶŽ͘ ϯ9
dison KrƟnj
>Ă EĂĐŝŽŶĂůŝnjĂĐŝſŶ ĚĞů ĐŽďƌĞ͘ ϰϯ
dison KrƟnj
>Ă ZĞĨŽƌŵĂ ŐƌĂƌŝĂ͗ DĞŵŽƌŝĂ ĚĞ ƐƵ ŝŵƉĂĐƚŽ ĞŶ ůĐŽŶĞƐ͘ ϱϮ
Víctor León Donoso
:oĞů DĂƌĂŵďŝĞo LJ ůĂ ƉĞƌƐoŶŝĮĐĂĐŝſŶ ĚĞ ůĂ ƌĂĚŝĐĂůŝnjĂĐŝſŶ
ĐĂŵƉĞƐŝŶĂ͗ ĚĞ ƉoĞƚĂ Ă ŐƵĞƌƌŝůůĞƌo͘ ϱϲ
dison KrƟnj
>Ă ǀŝƐŝƚĂ ĚĞ &ŝĚĞů ĂƐƚƌo Ă ůĂ ƌĞŐŝſŶ͘ ϳϬ
>Ă ǀŝƐŝƚĂ Ă oLJĂ͘ ϳϰ
ů ĂĐƚo ĞŶ ů ƐƚĂĚŝo ů dĞŶŝĞŶƚĞ͘ 75
ů ǀŝĂũĞ Ăů ƌŝŹſŶ ĚĞ ůĂ KůŝŐĂƌƋƵşĂ͘ 77
dison KrƟnj
>Ă ĞůĞĐĐŝſŶ ĐoŵƉůĞŵĞŶƚĂƌŝĂ ĚĞ ĞŶĞƌo ĚĞ ϭϵϳϮ͘ ϴϭ
dison KrƟnj
ů ƉůĞŶo ĚĞ oLJĂ ĚĞ ϭϵϳϮ͗ ͎ƵĄŶĚo Ğů W^ ĞƐƚƵǀo Ă ƉƵŶƚo ĚĞ
ĂďĂŶĚoŶĂƌ Ăů ŐoďŝĞƌŶo͍͘ ϴϲ
dison KrƟnj
>ĂƐ ŚƵĞůŐĂ ĚĞů ϰϭ͗ ͎ůoƐ oďƌĞƌoƐ ĐoŶƚƌĂ ƐƵ ŐoďŝĞƌŶo͍͘ 9ϭ
ƐƚĂůůĂ Ğů ĐoŶŇŝĐƚo͘ 9ϭ
͎YƵŝĠŶ ĞƌĂ 'ƵŝůůĞƌŵo DĞĚŝŶĂ͍͘ 9ϰ

7
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

ů ĚĞƐĂƌƌoůůo ĚĞů ĚƌĂŵĂ͘ 95


dison KrƟnj
>Ă doŵĂ ĚĞů /ŶƐƟƚƵƚo /ŶŐůĞƐ͘ ϭϬϴ
dison KrƟnj
hŶĂ ŚŝƐƚoƌŝĂ oůǀŝĚĂĚĂ͗ ů DoǀŝŵŝĞŶƚo ĞƐƚƵĚŝĂŶƟů ĚĞ ůĂ
ƐĐƵĞůĂ /ŶĚƵƐƚƌŝĂů ĚĞ ^ĂŶ &ĞƌŶĂŶĚo ;ϭ9ϲϮͲϭ97ϰͿ͘ ϭϭ9
>oƐ ũſǀĞŶĞƐ ƌĞďĞůĚĞƐ ĚĞ ůĂ ĚĠĐĂĚĂ ĚĞ ůoƐ ƐĞƐĞŶƚĂ͘ ϭϮϮ
>Ă ŵĂƌĐŚĂ Ă ^ĂŶƟĂŐo͘ ϭϮ9
hŶŝĚĂĚ WoƉƵůĂƌ ĞŶ ůĂƐ ĐĂůůĞƐ ĚĞ ^ĂŶ &ĞƌŶĂŶĚo͘ ϭϯ5
ů /ŶĚƵƐƚƌŝĂů ĚĞŶƚƌo ĚĞ ůĂ hŶŝĚĂĚ WoƉƵůĂƌ͘ ϭϯ7
>Ă ƉoůĂƌŝnjĂĐŝſŶ ĚĞ ůoƐ ĞƐƚƵĚŝĂŶƚĞƐ ƐĞĐƵŶĚĂƌŝoƐ ĞŶ
^ĂŶ &ĞƌŶĂŶĚo͘ ϭϰϯ
ů 'oůƉĞ ĚĞ ƐƚĂĚo LJ Ğů ĮŶ ĚĞ ůoƐ ũſǀĞŶĞƐ ƌĞďĞůĚĞƐ͘ ϭ5Ϭ
Víctor León Donoso
>Ă ĂůŝŵĞŶƚĂĐŝſŶ ĞŶ ůoƐ ƟĞŵƉoƐ ĚĞ ůůĞŶĚĞ͘ ϭ57
ůůĞŶĚĞ ŚĂďůo ĚĞ ƉƌoƚĞşŶĂƐ͘ ϭϲϬ
ZĞĂůŝĚĂĚ ŶĂĐŝoŶĂů͘ ϭϲϮ
͋DĂŐĂůůĂŶĞƐ ƉƌĞƐĞŶƚĞ͊͘ ϭϲ5
͋ĚƵĐĂĐŝſŶ ƉĂƌĂ ƚoĚoƐ͊͘ ϭϲϲ
ů Ĩƌşo͕ ƉĞƌo ŝŶĚƵƐƚƌŝĂůŝnjĂĚo͘ ϭϲ7
>Ă oƌƉoƌĂĐŝſŶ ĚĞ DĂŐĂůůĂŶĞƐ͕ oƌŵĂŐ͗ ƵŶĂ ŚŝƐƚoƌŝĂ Ŷo
ĞƐĐƌŝƚĂ͘ ϭϲ7
ů ĐŚĂŶĐŚo ĐŚŝŶo͗ ĞƐĚĞ oƌŝĞŶƚĞ ůůĞŐĂƌoŶ ůoƐ ƚĂƌƌoƐ͘ ϭ7Ϯ
Raúl Paredes
ů ĨƵĞƌƚĞ ĚĞů D/Z ĞŶ WŝĐŚŝůĞŵƵ͘ ϭ7ϰ
ů ĐƵĂƌƚĞů ŐĞŶĞƌĂů ĚĞů D/Z ĞŶ /ŶĮĞƌŶŝůůo͘ ϭ77
dison KrƟnj
>oƐ ϭϭ ĚĞ ƐĞƉƟĞŵďƌĞ͘ ϭϴϯ
dison KrƟnj
oŶĐůƵƐŝoŶĞƐ ϭ95

8
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

Prólogo

Ğ ůo ƋƵĞ ƉĂƐſ LJ Ŷo ƉĂƐſ ĞŶ ^ĂŶƟĂŐo͕ ŶƵĞƐƚƌĂ ĐĂƉŝƚĂů͕ ĚƵƌĂŶƚĞ ůoƐ ŵŝů


ƐĞƚĞŶƚĂ LJ ĐŝŶĐo ĚşĂƐ ĚĞ ůůĞŶĚĞ͕ ƐĂďĞŵoƐ ďĂƐƚĂŶƚĞ͘ dĂŵďŝĠŶ ĚĞ ƐƵ ĮŶ͗
ůĂƐ ŝŵĄŐĞŶĞƐ ĚĞ >Ă DoŶĞĚĂ ĞŶǀƵĞůƚĂ ĞŶ ůůĂŵĂƐ ĚĞďĞŶ ƐĞƌ ƵŶĂ ĚĞ ůĂƐ
ƉoƐƚĂůĞƐ ŵĄƐ ƌĞĐoŶoĐŝĚĂƐ Ă ŶŝǀĞů ŵƵŶĚŝĂů͘ ^ŝŶ ĞŵďĂƌŐo͕ ƉoĐo ƐĂďĞŵoƐ͕
ƐĂůǀo ĂůŐƵŶoƐ ŚĞĐŚoƐ ĂŝƐůĂĚoƐ LJ ĚĞ ƚƌĂƐĐĞŶĚĞŶĐŝĂ ŶĂĐŝoŶĂů͕ ĚĞ ůo ƋƵĞ
oĐƵƌƌŝſ ĞŶ ůĂƐ ĚŝǀĞƌƐĂƐ ƉƌoǀŝŶĐŝĂƐ ĚĞů ƉĂşƐ͘ oŵĞŶnjĂƌ Ă ĞdžƉůoƌĂƌůo ĞƐ
ƵŶĂ ůoĂďůĞ ŝŶŝĐŝĂƟǀĂ͘

ů ůŝďƌo͕ ¿Vencidos? ... Crónica de la UP en las provincias.͕ ĐoŵďŝŶĂ


ƚƌĞƐ ĞũĞƌĐŝĐŝoƐ ŝŶƚĞůĞĐƚƵĂůĞƐ͘ hŶo͕ ůĂ ƌĞĐƵƉĞƌĂĐŝſŶ ĚĞ ůĂ ŵĞŵoƌŝĂ ĚĞ
ƵŶ ĐoŶǀƵůƐŝoŶĂĚo ƉĞƌŝoĚo ĚĞ ŶƵĞƐƚƌĂ ŚŝƐƚoƌŝĂ ƌĞĐŝĞŶƚĞ͕ ŵĞĚŝĂŶƚĞ Ğů
ƌĞƐĐĂƚĞ ĚĞ ƉƌoƚĂŐoŶŝƐƚĂƐ LJ ŚĞĐŚoƐ ĂŶƚĞƐ ĚĞ ƋƵĞ ƉĂƐĞŶ Ăů oůǀŝĚo͘ ƐĂ ĞƐ
ůĂ ƌĂnjſŶ Ɖoƌ ůĂ ƋƵĞ ĚĞĂŵďƵůĂŶ Ɖoƌ ĞƐƚĞ ƚĞdžƚo ƵŶĂ ƐĞƌŝĞ ĚĞ ƉƌoƚĂŐoŶŝƐƚĂƐ
ĚŝƌĞĐƚoƐ Ğ ŝŶĚŝƌĞĐƚoƐ ĚĞ ůĂ hŶŝĚĂĚ WoƉƵůĂƌ͕ ƋƵĞ ŶoƐ ƌĞůĂƚĂŶ ƐƵƐ ǀĞŶƚƵƌĂƐ
LJ ĚĞƐǀĞŶƚƵƌĂƐ ĚƵƌĂŶƚĞ ĂƋƵĞů ŝƌƌĞƉĞƟďůĞ ĞƐĨƵĞƌnjo Ɖoƌ ĐoŶƐƚƌƵŝƌ Ğů
ƐoĐŝĂůŝƐŵo ͞con empanadas y vino Ɵnto͘͟

Ŷ ƐĞŐƵŶĚo ůƵŐĂƌ͕ ĞŶ ůĂƐ ĂŶƟŐƵĂƐ ƉƌoǀŝŶĐŝĂƐ ĚĞ K͛,ŝŐŐŝŶƐ LJ oůĐŚĂŐƵĂ


ƐĞ ĚĞƐƉůĞŐĂƌoŶ ĚoƐ ĚĞ ůoƐ ŐƌĂŶĚĞƐ ƉƌoĐĞƐoƐ ĞŶ ƋƵĞ ƐĞ ŝŶǀoůƵĐƌſ Ă ĨoŶĚo
Ğů ŐoďŝĞƌŶo ĚĞů WƌĞƐŝĚĞŶƚĞ ůůĞŶĚĞ͗ ůĂ ƉƌoĨƵŶĚŝnjĂĐŝſŶ ĚĞ ůĂ ƌĞĨoƌŵĂ
ĂŐƌĂƌŝĂ LJ ůĂ ŶĂĐŝoŶĂůŝnjĂĐŝſŶ ĚĞů ĐoďƌĞ͘ Ɛ ĚĞĐŝƌ͕ ďƵĞŶĂ ƉĂƌƚĞ ĚĞů Ġdžŝƚo
o ĨƌĂĐĂƐo ĚĞ ƐƵ ŐoďŝĞƌŶo ƐĞ ĚĞƐĂƌƌoůůſ ĞŶ ƚoƌŶo Ă ĞƐƚĂƐ ĚoƐ ŐĞoŐƌĂİĂƐ
ƋƵĞ ŚoLJ͕ ŐƌoƐo ŵoĚo͕ ĐoŶƐƟƚƵLJĞŶ ůĂ ZĞŐŝſŶ ĚĞů >ŝďĞƌƚĂĚoƌ͘ Woƌ ĞƐƚĂ
ƌĂnjſŶ ĞƐ ƐŝŐŶŝĮĐĂƟǀo Ğů ĞƐĨƵĞƌnjo ƋƵĞ ŚĂĐĞŶ ůoƐ ŚŝƐƚoƌŝĂĚoƌĞƐ ůoĐĂůĞƐ
sşĐƚoƌ >ĞſŶ͕ ĚŝƐoŶ KƌƟnj͕ LJ Ğů ĐŚĞĨ ZĂƷů WĂƌĞĚĞƐ͘

dĞƌĐĞƌo͕ ĂƐŝƐƟŵoƐ Ă ƵŶ ŵoŵĞŶƚo ŚŝƐƚſƌŝĐo ĞŶ ƋƵĞ ůĂ ĂĐƟǀŝĚĂĚ ƉƷďůŝĐĂ͕ LJ


ŵƵĐŚoƐ ĚĞ ƋƵŝĞŶĞƐ ƐĞ ĚĞĚŝĐĂŶ Ă ĞůůĂ͕ ĞƐƚĄŶ ĂĨĞĐƚĂĚoƐ Ɖoƌ ƵŶ ƉƌoĨƵŶĚo
ĚĞƐƉƌĞƐƟŐŝo͘ ƐĐĂƌďĂƌ ĞŶ ůĂ ŚŝƐƚoƌŝĂ ĚĞ ůĂ hŶŝĚĂĚ WoƉƵůĂƌ ĞƐ͕ ƚĂŵďŝĠŶ͕
ƵŶ ĞƐĨƵĞƌnjo͕ ŵĄƐ ĂůůĄ ĚĞ ĂĐŝĞƌƚoƐ LJ ĞƌƌoƌĞƐ͕ Ɖoƌ ƌĞŝǀŝŶĚŝĐĂƌ ůo ŵĄƐ ŶoďůĞ
ĚĞ ůĂ ƉoůşƟĐĂ͘ &ƵĞ ĞƐĂ ƵŶĂ ĠƉoĐĂ ĚĞ ƐƵĞŹoƐ Ğ ŝĚĞĂůĞƐ ĚoŶĚĞ ůĂ ĂĐƟǀŝĚĂĚ
ƉƷďůŝĐĂ Ğdžŝպà Ğů ŵĄdžŝŵo ĐoŵƉƌoŵŝƐo ĚĞ ƋƵŝĞŶĞƐ ƐĞ ĚĞĚŝĐĂďĂŶ Ă ĞůůĂ͘
Ŷ ĞƐĞ ƐĞŶƟĚo͕ Ŷo ĨƵĞ ĐĂƐƵĂů ƋƵĞ͕ ƵŶĂ ǀĞnj ĨƌĂĐĂƐĂĚo Ğů ĞdžƉĞƌŝŵĞŶƚo
ƐoĐŝĂůŝƐƚĂ ĐŚŝůĞŶo͕ Ŷo ĚŝĞƌĂ ĨƌƵƚoƐ Ğů ĞƐĨƵĞƌnjo ĚĞ ůĂ ĚŝĐƚĂĚƵƌĂ ŵŝůŝƚĂƌ Ɖoƌ
ŝŶǀoůƵĐƌĂƌ Ă ůoƐ ƉƌoƚĂŐoŶŝƐƚĂƐ ĚĞů ŐoďŝĞƌŶo ĚĞ ůůĞŶĚĞ ĞŶ ŚĞĐŚoƐ ĚĞ
ĐoƌƌƵƉĐŝſŶ͕ Ă ƉĞƐĂƌ ĚĞ ƐƵ ĂďƐoůƵƚo ĐoŶƚƌoů ĚĞ ůĂ ƉoůŝĐşĂ͕ ůĂ ũƵĚŝĐĂƚƵƌĂ LJ

9
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

ůĂ ƉƌĞŶƐĂ͘ EŝŶŐƷŶ Ăůƚo ĚŝƌŝŐĞŶƚĞ ĚĞ ůĂ hŶŝĚĂĚ WoƉƵůĂƌ ĨƵĞ ĐoŶĚĞŶĂĚo


Ɖoƌ ĐoŝŵĂƐ͕ ƚƌĄĮĐo ĚĞ ŝŶŇƵĞŶĐŝĂƐ͕ ƐoďoƌŶo o ĞŶƌŝƋƵĞĐŝŵŝĞŶƚo ŝůşĐŝƚo͘ z
ĐƌĠĂŶŵĞ͕ ůoƐ ŵŝůŝƚĂƌĞƐ Ŷo ĞƐĐĂƟŵĂƌoŶ ĞƐĨƵĞƌnjoƐ Ŷŝ ƌĞĐƵƌƐoƐ ƉĂƌĂ ůĂƐ
ŝŶǀĞƐƟŐĂĐŝoŶĞƐ͘

Ŷ Ğů ĐƵƌƐo ĚĞ ƐƵ ĞƐƚƵĚŝo ŶƵĞƐƚƌoƐ ĂƵƚoƌĞƐ ĞŶĐoŶƚƌĂƌoŶ oƚƌoƐ ĞƉŝƐoĚŝoƐ


ĚĞ ŐƌĂŶ ŝŶƚĞƌĠƐ͗ ůĂ ǀŝƐŝƚĂ ĚĞ &ŝĚĞů ĂƐƚƌo Ă ŚŝůĞ LJ ƐƵ ǀŝĂũĞ Ă ůĂƐ ĚoƐ
ƉƌoǀŝŶĐŝĂƐ ƐĞŹĂůĂĚĂƐ͖ Ğů WůĞŶo ĚĞů oŵŝƚĠ ĞŶƚƌĂů ĚĞů WĂƌƟĚo ^oĐŝĂůŝƐƚĂ
ƌĞĂůŝnjĂĚo ĞŶ oĐƚƵďƌĞ ĚĞ ϭ97Ϯ͕ ƋƵĞ ŵĂƌĐſ ƵŶ ŵĄdžŝŵo ƉƵŶƚo ĚĞ ƚĞŶƐŝſŶ
ĞŶƚƌĞ Ğů W^ LJ ƐƵ ĐoŵƉĂŹĞƌo ƉƌĞƐŝĚĞŶƚĞ͖ ůĂ ŚƵĞůŐĂ ĚĞů ϰϭй LJ͕ ĞŶƚƌĞ ŵĞĚŝo͕
Ğů ĂƐĂůƚo Ă ůĂ ƐĞĚĞ ĚĞů W^ LJ Ğů ĞƐƚĂůůŝĚo ĚĞ ůĂ ƐĞĚŝĐŝſŶ ĞŶ ZĂŶĐĂŐƵĂ͕ ƋƵĞ
ƉƵƐo Ă ƵŶĂ ƉĂƌƚĞ ĚĞ ůoƐ ƚƌĂďĂũĂĚoƌĞƐ ĚĞů ĐoďƌĞ ĐoŶƚƌĂ ƐƵ ŐoďŝĞƌŶo͖
Ğů ŵoǀŝŵŝĞŶƚo ĞƐƚƵĚŝĂŶƟů ĞŶ ůĂ ĠƉoĐĂ͕ Ă ƚƌĂǀĠƐ ĚĞ ĚoƐ ĞdžƉĞƌŝĞŶĐŝĂ
oůǀŝĚĂĚĂƐ͗ Ğů ŵoǀŝŵŝĞŶƚo ĞƐƚƵĚŝĂŶƟů ĚĞ ůĂ ĞƐĐƵĞůĂ /ŶĚƵƐƚƌŝĂů ĚĞ ^ĂŶ
&ĞƌŶĂŶĚo LJ ůĂ ƚoŵĂ͕ Ɖoƌ ƉĂƌƚĞ ĚĞ ĂĚŚĞƌĞŶƚĞƐ ĚĞ ůĂ hW͕ ĚĞů /ŶƐƟƚƵƚo
/ŶŐůĠƐ ĞŶ ZĂŶĐĂŐƵĂ͖ ůĂ ŵĞŵoƌŝĂ ĚĞ ůĂ ƌĞĨoƌŵĂ ĂŐƌĂƌŝĂ ĞŶ ůĐoŶĞƐ LJ Ğů
ŵŝƚo ĚĞ :oĞů DĂƌĂŵďŝo ĞŶ ůoƐ ĐĂŵƉoƐ ĚĞ oůĐŚĂŐƵĂ LJ͕ Ɖoƌ ĐŝĞƌƚo͕ Đſŵo
ŶƵĞƐƚƌoƐ ƉƌoƚĂŐoŶŝƐƚĂƐ ǀŝǀŝĞƌoŶ ƐƵ ƉƌoƉŝo ϭϭ ĚĞ ƐĞƉƟĞŵďƌĞ͘

Woƌ ƷůƟŵo͕ ZĂƷů WĂƌĞĚĞƐ ƉůĂŶƚĞĂ ĞŶ Ğů ĐĂƉşƚƵůo ƌĞƐƉĞĐƟǀo ůĂ ƐƵŐĞƌĞŶƚĞ


ŚŝƉſƚĞƐŝƐ ĚĞ ƋƵĞ ůůĞŶĚĞ ŚĂďƌşĂ ƉoƚĞŶĐŝĂĚo͕ ĐoƐĂ ŝŶĠĚŝƚĂ ĞŶ ƵŶ ŐoďŝĞƌŶo
ŶĂĐŝoŶĂů͕ ůĂ ĐoĐŝŶĂ ĐŚŝůĞŶĂ LJ Ğů ƚƵƌŝƐŵo LJ ƋƵĞ ƐƵ ĂĚŵŝŶŝƐƚƌĂĐŝſŶ͕ ĚĞ
ŚĂďĞƌƐĞ ƉoĚŝĚo ĚĞƐĂƌƌoůůĂƌ ŶoƌŵĂůŵĞŶƚĞ͕ ŚĂďƌşĂ ŵĂƌĐĂĚo ƵŶ ƉƵŶƚo
ĚĞ ŝŶŇĞdžŝſŶ ĞŶ ĂŵďoƐ ƚĞŵĂƐ͘

ů ĂďoƌĚĂƌ ĞƐƚĂƐ ƚĞŵĄƟĐĂƐ͕ ůoƐ ĂƵƚoƌĞƐ ƉƵĚŝĞƌoŶ ĚŝŵĞŶƐŝoŶĂƌ Ğů


ĚĞƉůoƌĂďůĞ ƉĂƉĞů ĚĞ ůĂ ƉƌĞŶƐĂ ƌĞŐŝoŶĂů ĞŶ ĞƐĞ ƉĞƌşoĚo͕ ƋƵĞ ĐoŶƐƟƚƵLJſ͕
ĞŶ Ğů ĐĂƐo ĚĞ ůoƐ ŵĞĚŝoƐ oƉoƐŝƚoƌĞƐ͕ oƚƌĂ ƚƌŝŶĐŚĞƌĂ ŵĄƐ ĚĞƐĚĞ ůĂ ĐƵĂů
ƐĞ ƐoĐĂǀſ ƐŝŶ ĐƵĂƌƚĞů Ğů ĚĞƐĂƌƌoůůo ĚĞů ŐoďŝĞƌŶo ĚĞů WƌĞƐŝĚĞŶƚĞ ^ĂůǀĂĚoƌ
ůůĞŶĚĞ͘

:oƌŐĞ ƌƌĂƚĞ

^ĂŶƟĂŐo͕ ũƵůŝo ĚĞ ϮϬϭϲ͘

10
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

Palabras previas

ĞůĞďƌo ƋƵĞ ƐĞ ĚĞũĞ ĞŶ ĞǀŝĚĞŶĐŝĂ Ğů ƐŝůĞŶĐŝo ƉĞƌŵĂŶĞŶƚĞ ĚĞ ůoƐ


ĐſŵƉůŝĐĞƐ ĐŝǀŝůĞƐ ƋƵĞ ĐoůĂďoƌĂƌoŶ ĞŶ ĨoƌŵĂ ĂĐƟǀĂ ĐoŶ Ğů ŐoůƉĞ ŵŝůŝƚĂƌ͘
dĂŵďŝĠŶ Ğů ƌoů ŐoůƉŝƐƚĂ ĚĞ ŶƵĞƐƚƌo ͞DĞƌĐƵƌŝo ůoĐĂů͕͟ ů ZĂŶĐĂŐƺŝŶo͘

Woƌ ůo ĂŶƚĞƌŝoƌ ŵĞ ĐƵĞƐƚĂ ĐoŵƉƌĞŶĚĞƌ ƋƵĞ Ğů KZ ƌĞŐŝoŶĂů͕ ĚoŶĚĞ ŚĂLJ


ƵŶĂ ŶşƟĚĂ ŵĂLJoƌşĂ oĮĐŝĂůŝƐƚĂ͕ ůĞ ŚƵďŝĞƐĞ ƌĞĂůŝnjĂĚo ƵŶ ŚoŵĞŶĂũĞ Ɖoƌ
ƵŶĂŶŝŵŝĚĂĚ Ă ĞƐĞ ƉĞƌŝſĚŝĐo͘ ^ĞƌşĂ ĂůŐo ƐŝŵŝůĂƌ Ă Ɛŝ ůĂ EƵĞǀĂ DĂLJoƌşĂ Ă
ŶŝǀĞů ŶĂĐŝoŶĂů ůĞ ƌŝŶĚŝĞƌĂ ƚƌŝďƵƚo Ă ů DĞƌĐƵƌŝo͘

>o ŵĞŶoƐ ƋƵĞ ƐĞ Ɖo̺à ĞƐƉĞƌĂƌ ĞƐ ƋƵĞ ĞƐƚĞ ŵĞĚŝo ƐĞ ŚƵďŝĞƐĞ ŚĞĐŚo
ƵŶĂ ĂƵƚoͲĐƌŝƟĐĂ Ɖoƌ ƐƵ ƌoů ĚĞƐĞŵƉĞŹĂĚo ĞŶ ĂƉoLJo Ă ƵŶĂ ĚŝĐƚĂĚƵƌĂ
ďƌƵƚĂů͕ ĐoƐĂ ƋƵĞ ƐĞ ĞǀŝĚĞŶĐŝĂ ŶşƟĚĂŵĞŶƚĞ ĞŶ ǀƵĞƐƚƌo ƚĞdžƚo͘ >o ŵŝƐŵo
ĞƐ ǀĄůŝĚo ƉĂƌĂ ůĂƐ ĞŵŝƐoƌĂƐ ůoĐĂůĞƐ ƋƵĞ ĂƉoLJĂƌoŶ ĞƐĞ ƌĠŐŝŵĞŶ͘

Ɛ oďǀŝo ƋƵĞ Ğů ŐoůƉĞ ƚƵǀo ĐoŵƉoŶĞŶƚĞƐ ĚĞ ŵĂƐĂƐ͕ ĞũĞŵƉůo ĚĞ Ğůůo ĞƐ


ƋƵĞ ƐĞĐƚoƌĞƐ ĚĞ ƚƌĂďĂũĂĚoƌĞƐ ĚĞů ĐoďƌĞ͕ Ğů ďƵůůĂĚo ϰϭй͕ ŵĂƌĐŚĂƌoŶ
ŚĂƐƚĂ ^ĂŶƟĂŐo͕ ĐoŶ ĂƉoLJo ŝŶĐůƵƐo ĚĞ WĂƚƌŝĂ LJ >ŝďĞƌƚĂĚ͕ ĂĚĞŵĄƐ
ĚĞ ůĂ ĂĚŚĞƐŝſŶ Ă DĞĚŝŶĂ ĚĞ ƉĞƌƐoŶĂƐ ĚĞ ůĂ ŝnjƋƵŝĞƌĚĂ ůoĐĂů LJ ƋƵĞ
ƵƐƚĞĚĞƐ ĂďoƌĚĂŶ ƉƌoĨƵŶĚĂŵĞŶƚĞ͘ Ɛo ĞƐ ĂůŐo Ɖoƌ ůo ƋƵĞ ĚĞďĞƌşĂŵoƐ
ĂǀĞƌŐoŶnjĂƌŶoƐ͘

&ĂůƚĂ͕ ĂĚĞŵĄƐ͕ ĞŶ ŶƵĞƐƚƌoƐ ĂĐƚoƌĞƐ ƉoůşƟĐoƐ ůoĐĂůĞƐ͕ ĂƐş ƚĂŵďŝĠŶ


Ă ŶŝǀĞů ŶĂĐŝoŶĂů͕ ĞŶ ĞƐƉĞĐŝĂů ĚĞů WĂƌƟĚo ĞŵſĐƌĂƚĂ ƌŝƐƟĂŶo͕ ƵŶĂ
ƌĞŇĞdžŝſŶ ƐŝŶĐĞƌĂ LJ ƉƌoĨƵŶĚĂ Ɖoƌ Ğů ƌoů ƋƵĞ ĞůůoƐ ĚĞƐĞŵƉĞŹĂƌoŶ ĞŶ ůĂ
ĚĞƐĞƐƚĂďŝůŝnjĂĐŝſŶ ĚĞ ĂƋƵĞů ŐoďŝĞƌŶo ƋƵĞ ƚƵǀo ƉƌoƉſƐŝƚoƐ ƚĂŶ ŶoďůĞƐ͘

ů ŐoůƉĞ ĞŶ ůĂƐ ƉƌoǀŝŶĐŝĂƐ ĚĞ K͛,ŝŐŐŝŶƐ͕ ĂĐƚƵĂů ĂĐŚĂƉoĂů͕ LJ oůĐŚĂŐƵĂ͕


ƐŝŐŶŝĮĐo ƋƵĞ ƵŶ ŐƌĂŶ ŶƷŵĞƌo ĚĞ ŵŝůŝƚĂŶƚĞƐ LJ ĂĚŚĞƌĞŶƚĞƐ ĚĞ ůĂ hŶŝĚĂĚ
WoƉƵůĂƌ ĨƵĠƐĞŵoƐ ĞŶĐĂƌĐĞůĂĚoƐ LJ ƚoƌƚƵƌĂĚoƐ LJ ĂůŐƵŶoƐ ĂƐĞƐŝŶĂĚoƐ͘
WĂƌĂůĞůĂŵĞŶƚĞ Ă ĞƐƚo ƐĞ ƚƌĂƚſ Ɖoƌ ƚoĚoƐ ůoƐ ŵĞĚŝoƐ ƉoƐŝďůĞƐ͕ ĐoŶ Ğů
ĂƉoLJo ĚĞ ůoƐ ŵĞĚŝoƐ ĂŶƚĞƌŝoƌŵĞŶƚĞ ĚĞƐĐƌŝƚoƐ͕ ĚĞ ĂĐƵƐĂƌŶoƐ ĚĞ ĂĐƚoƐ ĚĞ
ĐoƌƌƵƉĐŝſŶ͘  ƉĞƐĂƌ ĚĞ ůĂƐ ĐoŶĚŝĐŝoŶĞƐ ĞŶ ůĂƐ ƋƵĞ ŶoƐ ĞŶĐoŶƚƌĄďĂŵoƐ
ŶŝŶŐƵŶo ĚĞ ŶoƐoƚƌoƐ ƉƵĚo ŶƵŶĐĂ ƐĞƌ ĐoŶĚĞŶĂĚo Ɖoƌ ĂĐƚoƐ ŝůşĐŝƚoƐ ĐoŶ
ůĂ ŵoƌĂů ƉƷďůŝĐĂ͘ dĂů Đoŵo ůo Ěŝũo ůůĞŶĚĞ͗ ͞Podemos cometer errores,
podemos meter las patas, pero jamás las manos͘͟ >ĂŵĞŶƚĂďůĞŵĞŶƚĞ

11
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

ŚoLJ Ŷo ƐĞ ƉƵĞĚĞ ĚĞĐŝƌ ůo ŵŝƐŵo LJ ĞƐoƐ ŝĚĠŶƟĐoƐ ŵĞĚŝoƐ ŵŝƌĂŶ


ƉĂƌĂ Ğů ůĂĚo ĐƵĂŶĚo ƐĞ ƚƌĂƚĂ ĚĞ ƉĂƌůĂŵĞŶƚĂƌŝoƐ ůoĐĂůĞƐ ƋƵĞ ƐĞ ŚĂŶ
ĂĐoƐƚƵŵďƌĂĚo Ă ŐoůƉĞĂƌ ƐƵƐ ƉƵĞƌƚĂƐ ĐƵĂŶĚo ůĂƐ ŶoƟĐŝĂƐ͕ ŐĞŶĞƌĂĚĂƐ
Ɖoƌ ĞůůoƐ ŵŝƐŵoƐ͕ Ŷo ƐoŶ ďƵĞŶĂƐ ƉĂƌĂ ĞůůoƐ͘

WĞƌo ĨƵŶĚĂŵĞŶƚĂůŵĞŶƚĞ͕ ĂŐƌĂĚĞnjĐo Ă ůoƐ ĂƵƚoƌĞƐ͕ Ɖoƌ ĚĞǀoůǀĞƌŶoƐ ƵŶĂ


ƉĂƌƚĞ ƚĂŶ ƐŝŐŶŝĮĐĂƟǀĂ ĚĞ ŶƵĞƐƚƌĂ ŚŝƐƚoƌŝĂ ƋƵĞ͕ ŚĂƐƚĂ ŚoLJ͕ ŚĂďşĂ ƐŝĚo
oůǀŝĚĂĚĂ͘ ƐƚĞ ƌĞůĂƚo͕ ĞƐ ƚĂŵďŝĠŶ ƉĂƌĂ ůĂƐ ŶƵĞǀĂƐ ŐĞŶĞƌĂĐŝoŶĞƐ͕ ƉĂƌĂ
ƋƵĞ ĂƉƌĞŶĚĂŶ ĚĞ ŶƵĞƐƚƌoƐ ĞƌƌoƌĞƐ͕ ƉĞƌo ƋƵĞ͕ ƚĂŵďŝĠŶ͕ ĞdžƚƌĂŝŐĂŶ ůĂƐ
ŵĞũoƌĞƐ ůĞĐĐŝoŶĞƐ ƋƵĞ ĚĞũſ ĂƋƵĞůůĂ ĠƉoĐĂ͗ ůĂ ƉƌĞoĐƵƉĂĐŝſŶ ƐŝŶĐĞƌĂ Ɖoƌ
ůoƐ ŵĄƐ ƉoďƌĞƐ͕ ůĂ ĂƐƉŝƌĂĐŝſŶ Ɖoƌ ŵĄƐ ũƵƐƟĐŝĂ Ğ ŝŐƵĂůĚĂĚ LJ Ɖoƌ ĐoŶƐƚƌƵŝƌ
ƵŶ ŚŝůĞ ŵĄƐ ŝŶĐůƵƐŝǀo͘ oŵĞƟŵoƐ ĞƌƌoƌĞƐ͕ ƉĞƌo ŶƵŶĐĂ ŚoƌƌoƌĞƐ͘

ĚoůĨo >ĂƌĂ ƵƐƚĂŵĂŶƚĞ͕ Ğdž ƐĞĐƌĞƚĂƌŝo ƌĞŐŝoŶĂů ĚĞů W^͘

ZĂŶĐĂŐƵĂ͕ ũƵůŝo ĚĞ ϮϬϭϲ͘

12
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

¿Por qué un libro sobre la experiencia de la Unidad Popular en


la región?

Woƌ ĚŝǀĞƌƐoƐ LJ ůoĂďůĞƐ ŵoƟǀoƐ͘ Ŷ ƉƌŝŵĞƌ ůƵŐĂƌ͕ ƉoƌƋƵĞ Ă ƵŶo ĚĞ ůoƐ


ĂƵƚoƌĞƐ ƐĞ ůo ƉŝĚŝĞƌoŶ ǀŝĞũoƐ ĂŵŝŐoƐ LJ ĐoŵƉĂŹĞƌoƐ ĚĞů W^͕ ƋƵŝĞŶĞƐ
ĂůŐƵŶĂ ǀĞnj͕ ĞŶ Ğů ĨƵŶĞƌĂů ĚĞ ƵŶo ĚĞ ĞůůoƐ͕ ůo ƌĞƉƌĞŶĚŝĞƌoŶ “¿cuándo el
compaŹero KrƟnj se va a poner a escriďir ya Ƌue nos estamos muriendo
todos?͟ Ŷ ƚĂů ƐĞŶƟĚo ĞƐƚĞ ƚĞdžƚo ĞƐ ĞŶ ƉƌŝŵĞƌ ůƵŐĂƌ ƵŶ ŝŶƚĞŶƚo Ɖoƌ
ƌĞƐĐĂƚĂƌ Ŷo Ɛoůo ůĂ ĞdžƉĞƌŝĞŶĐŝĂ ƋƵĞ ŵĄƐ ŵĂƌĐſ Ă ĞƐĂ ŐĞŶĞƌĂĐŝſŶ͕ ƐŝŶo
ƚĂŵďŝĠŶ Ăů ŚŝůĞ ĐoŶƚĞŵƉoƌĄŶĞo͘

oƐ͕ ůoƐ ĞƐƚƵĚŝoƐ ƐoďƌĞ ůĂ hŶŝĚĂĚ WoƉƵůĂƌ ;hWͿ ĞŶ ƌĞŐŝoŶĞƐ ƐoŶ ĐĂƐŝ
ŝŶĞdžŝƐƚĞŶƚĞƐ LJ ĚĞƐĚĞ ĞƐĞ ǀĂĐşo ƌĞƐƵůƚĂ ƐŝŐŶŝĮĐĂƟǀo ĂƉoƌƚĂƌ͕ ĚĞƐĚĞ ůĂ
ƉƌoǀŝŶĐŝĂ͕ ƵŶĂ ƉĞƌƐƉĞĐƟǀĂ ĚŝĨĞƌĞŶƚĞ Ă ƵŶ ƉƌoĐĞƐo ƋƵĞ͕ ŚĂƐƚĂ ŚoLJ͕
ƉĂƌĞĐŝĞƌĂ ƋƵĞ Ɛoůo ƐĞ ĚĞƐĂƌƌoůůſ ĞŶ ^ĂŶƟĂŐo͘ Eo ƌĞƐƵůƚĂ ĂĐĐŝĚĞŶƚĂů͕
ĞŶƚoŶĐĞƐ͕ ƋƵĞ ůĂƐ ŝŵĄŐĞŶĞƐ ŵĄƐ ŝŵƉoƌƚĂŶƚĞƐ ƋƵĞ ƐĞ ŚĂŶ ĐoŶƐĞƌǀĂĚo ĞŶ
ŶƵĞƐƚƌĂ ŵĞŵoƌŝĂ ĐoůĞĐƟǀĂ ĚĞ ĞƐĞ ĂĐoŶƚĞĐŝŵŝĞŶƚo ƐĞĂŶ ƉƌĞĐŝƐĂŵĞŶƚĞ
ĚĞ ůĂ ĐĂƉŝƚĂů͗ ĐƵĂŶĚo ůůĞŶĚĞ oĨƌĞĐŝſ ƐƵ ĚŝƐĐƵƌƐo ĚĞ ƚƌŝƵŶĨo ĚĞƐĚĞ ůoƐ
ďĂůĐoŶĞƐ ĚĞ ůĂ &ĞĚĞƌĂĐŝſŶ ĚĞ ƐƚƵĚŝĂŶƚĞƐ ĚĞ ůĂ hŶŝǀĞƌƐŝĚĂĚ ĚĞ ŚŝůĞ
;&,Ϳ͕ ůĂƐ ŵĂƌĐŚĂƐ ĚĞ ĂƉoLJo Ăů ƉƌĞƐŝĚĞŶƚĞ ĨƌĞŶƚĞ Ă >Ă DoŶĞĚĂ LJ ůĂƐ
ĚĞů ŵŝƐŵo ĐoŵƉĂŹĞƌo ƉƌĞƐŝĚĞŶƚĞ LJ Ğů ƉĂůĂĐŝo ĞŶ ůůĂŵĂƐ ĚĞů ϭϭ ĚĞ
ƐĞƉƟĞŵďƌĞ͘ Eo ŚĂLJ hŶŝĚĂĚ WoƉƵůĂƌ ĞŶ ƌĞŐŝoŶĞƐ ʹ ĐoŶ ĞdžĐĞƉĐŝſŶ ĚĞ
ůĂƐ ƚƌĂŐĞĚŝĂƐ ƉoƐƚ ŐoůƉĞ Ͳ͕ LJ las provincias ĐoŶƟŶƷĂŶ ĞŶ Ğů ĐoŶƚĞdžƚo
ĚĞ ůĂ ƚƌĂĚŝĐŝoŶĂů ŚŝƐƚoƌŝoŐƌĂİĂ ŶĂĐŝoŶĂů ƋƵĞ ǀĂ ĚĞ ĚĞƌĞĐŚĂ Ă ŝnjƋƵŝĞƌĚĂ͕
ƐŝĞŶĚo Ğů ĞƐƉĂĐŝo ŐĞoŐƌĄĮĐo ƋƵĞ͕ ĚĞ ǀĞnj ĞŶ ĐƵĂŶĚo͕ ƐĂůƚĂ Ă ůƵnj ƉoƌƋƵĞ
Ăůůş ŶĂĐŝſ ƵŶ ƉƌſĐĞƌ ĚĞ ůĂ ƉĂƚƌŝĂ o ƐĞŶĐŝůůĂŵĞŶƚĞ ƉoƌƋƵĞ ĂůŐƵŶo ĚĞ
ĞůůoƐ ůŝďƌſ Ăůůş ƵŶĂ ĂďƐƵƌĚĂ ďĂƚĂůůĂ ĚĞ ůĂ ŝŶĚĞƉĞŶĚĞŶĐŝĂ o ƐĞ ĚĞƐĂƌƌoůůſ
ƵŶ ĐĂƉşƚƵůo ĚĞ ƵŶ ĚƌĂŵĂ ŶĂĐŝoŶĂů ƋƵĞ͕ Ɖoƌ ƐƵƉƵĞƐƚo ĞƌĂ ĂŶƚĞ ƚoĚo
ŵĞƚƌoƉoůŝƚĂŶo͘ Ŷ ƚĂů ƐĞŶƟĚo͕ ƌĞƐĐĂƚĂƌ͕ ĚĞƐĚĞ ƌĞŐŝoŶĞƐ͕ ƵŶ ĨƌĂŐŵĞŶƚo
ĚĞ ĞƐĞ ƉƌoĐĞƐo ĠƉŝĐo ƌĞƐƵůƚĂ ĨƵŶĚĂŵĞŶƚĂů ƉĂƌĂ ĂƌŵĂƌ ƵŶ ĐƵĂĚƌo ŵĄƐ
ŐůoďĂů LJ ĐoŚĞƌĞŶƚĞ ĚĞů ŐoďŝĞƌŶo ĚĞ ůoƐ ŵŝů ĚşĂƐ ƐĞƚĞŶƚĂ LJ ĐŝŶĐo ĚşĂƐ͘
Ŷ ĞƐƉĞĐŝĂů ĐƵĂŶĚo ĞŶ ůĂ ĂĐƚƵĂů ƌĞŐŝſŶ ĚĞů >ŝďĞƌƚĂĚoƌ Ͳ ůĂƐ ĂŶƟŐƵĂƐ
ƉƌoǀŝŶĐŝĂƐ ĚĞ K͛,ŝŐŐŝŶƐ LJ oůĐŚĂŐƵĂ ʹ ƐĞ ĚĞƐĂƌƌoůůĂƌoŶ ĚoƐ ƉƌoĐĞƐoƐ
ĐůĂǀĞƐ ĞŶ ůĂ ƚƌĂŶƐĨoƌŵĂĐŝſŶ ƋƵĞ ďƵƐĐĂďĂ Ğů ƉĂşƐ Ɖoƌ ĞƐĞ ĞŶƚoŶĐĞƐ͗ ůĂ
ƌĞĨoƌŵĂ ĂŐƌĂƌŝĂ LJ ůĂ ŶĂĐŝoŶĂůŝnjĂĐŝſŶ ĚĞů ĐoďƌĞ͘ Ğ ŝŐƵĂů ŵoĚo ůĂ Huelga
del 41% ƉƵƐo Ă ƉƌƵĞďĂ Ă ůĂ ƉƌoƉŝĂ hW͗ ͎Đſŵo ĞƌĂ ƉoƐŝďůĞ ƋƵĞ ĂůŐƵŶoƐ
ĚĞ ůoƐ ĂĐƚoƌĞƐ͕ ůoƐ ŵŝŶĞƌoƐ͕ ƋƵĞ ŚĂďşĂŶ ƐŝĚo oďũĞƚo ĚĞů ĚŝƐĐƵƌƐo ĚĞů

13
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

ŐoďŝĞƌŶo ƐoĐŝĂůŝƐƚĂ͕ ƐĞ ůĞǀĂŶƚĂƌĂŶ ĐoŶƚƌĂ Ğů ŵŝƐŵo ƉƌoǀoĐĂŶĚo ƵŶĂ


ĐƌŝƐŝƐ ƋƵĞ ƚĞƌŵŝŶſ Ɖoƌ ŵĂƚĂƌ ĂŶƟĐŝƉĂĚĂŵĞŶƚĞ Ğů ƉƌoLJĞĐƚo ƉoƉƵůĂƌ͍ϭ

dƌĞƐ͘ ƵŶƋƵĞ ƉĂƌĞnjĐĂ ƉƌĞƚĞŶƐŝoƐo ĚĞĐŝƌůo͕ ůĂ hW ŶĂĐĞ LJ ŵƵĞƌĞ ĞŶ ůĂ


ƌĞŐŝſŶ LJ ŵĄƐ ƉƌĞĐŝƐĂŵĞŶƚĞ ĞŶ ůĂ ĐŝƵĚĂĚ ĚĞ ZĂŶĐĂŐƵĂ͗ ĞƐ Ăůůş ĚoŶĚĞ Ğů
ϭϭ ĚĞ ũƵůŝo ĚĞ ϭ97ϭ ƐĞ ƌĞĂůŝnjĂ Ğů ĞǀĞŶƚo ƋƵĞ ĐoŶŵĞŵoƌĂ Ğů ĂĐƚo ŵĄƐ
ƐoďĞƌĂŶo ƋƵĞ ŐoďŝĞƌŶo ĂůŐƵŶo ŚƵďŝĞƐĞ ƌĞĂůŝnjĂĚo ĞŶ ŶƵĞƐƚƌĂ ŚŝƐƚoƌŝĂ LJ
ƋƵĞ ĐoŶƚƌĂƐƚĂ ĐoŶ ůoƐ ĞũĞŵƉůoƐ ĚĞ ĐoƌƌƵƉĐŝſŶ LJ ĚĞƐƉoũo ĚĞů ƉĂƚƌŝŵoŶŝo
ŶĂĐŝoŶĂů͕ ƋƵĞ ĂďƵŶĚĂŶ͕ ƉĞƌƉĞƚƌĂĚoƐ Ɖoƌ ƐƵƐ ƉƌoƉŝĂƐ oůŝŐĂƌƋƵşĂƐ
ƉoůşƟĐĂƐ͘ EoƐ ƌĞĨĞƌŝŵoƐ Ă ůĂ ŶĂĐŝoŶĂůŝnjĂĐŝſŶ ĚĞů ĐoďƌĞ ƋƵĞ ƐĞ ĐĞůĞďƌſ
ƵŶĂ ĨƌşĂ ƚĂƌĚĞ ĚĞů ϭϭ ĚĞ ũƵůŝo ĞŶ ZĂŶĐĂŐƵĂ͕ Ăů ƋƵĞ ĂƐŝƐƟſ Ğů ƉƌoƉŝo
ƉƌĞƐŝĚĞŶƚĞ ĞŶ ĐoŵƉĂŹşĂ ĚĞů ĐĂƌĚĞŶĂů ZĂƷů ^ŝůǀĂ ,ĞŶƌşƋƵĞnj͘ oŵo ůo Ěŝũo
Ğů Ğdž ƐĞĐƌĞƚĂƌŝo ŐĞŶĞƌĂů ĚĞů W ĞŶ ĞƐĞ ƟĞŵƉo ͞La nacionalinjación del
coďre Ĩue la transĨormación más importante, vital, Śistórica, acomeƟda
por el 'oďierno Popular͟2͘ ^ĂůǀĂĚoƌ ůůĞŶĚĞ ĨƵĞ ĐoŶƐĐŝĞŶƚĞ ĚĞů ŚŝƐƚſƌŝĐo
ŵoŵĞŶƚo ĚĞů ƋƵĞ ĐƵĂů Ġů ŵŝƐŵo͕ ĞƌĂ Ğů ƉƌŝŶĐŝƉĂů ƉƌoƚĂŐoŶŝƐƚĂ͕ ĂƋƵĞůůĂ
ŶoĐŚĞ ĞŶ ZĂŶĐĂŐƵĂ
,oLJ ĞƐ Ğů ̺à ĚĞ ůĂ ĚŝŐŶŝĚĂĚ ŶĂĐŝoŶĂů LJ ĚĞ ůĂ ƐoůŝĚĂƌŝĚĂĚ͘ Ɛ Ğů ̺à ĚĞ ůĂ ĚŝŐŶŝĚĂĚ͕
ƉoƌƋƵĞ ŚŝůĞ ƌoŵƉĞ ĐoŶ Ğů ƉĂƐĂĚo͖ ƐĞ LJĞƌŐƵĞ ĐoŶ ĨĞ ĚĞ ĨƵƚƵƌo LJ ĞŵƉŝĞnjĂ Ğů ĐĂŵŝŶo
ĚĞĮŶŝƟǀo ĚĞ ƐƵ ŝŶĚĞƉĞŶĚĞŶĐŝĂ ĞĐoŶſŵŝĐĂ͕ ƋƵĞ ƐŝŐŶŝĮĐĂ ƐƵ ƉůĞŶĂ ŝŶĚĞƉĞŶĚĞŶĐŝĂ
ƉoůşƟĐĂ͘ Woƌ ĞƐo͕ ŶĂĚĂ ŵĄƐ ƐŝŐŶŝĮĐĂƟǀo Ğů ƋƵĞ ŚĂLJĂ ĞƐĐoŐŝĚo ƉĂƌĂ ŚĂďůĂƌůĞ Ă ůĂ ƉĂƚƌŝĂ
Đoŵo WƌĞƐŝĚĞŶƚĞ ĚĞ ĞůůĂ͕ ZĂŶĐĂŐƵĂ͕ ůĂ WůĂnjĂ ĚĞ ůoƐ ,ĠƌoĞƐ͘ ƋƵş ƐĞ ƐŝĞŶƚĞŶ Ğů ĂLJĞƌ LJ Ğů
ƉĂƐĂĚo͕ Ğů ŚĞƌoşƐŵo ĚĞ ůoƐ ƋƵĞ ůƵĐŚĂƌoŶ LJ ƐĂĐƌŝĮĐĂƌoŶ ƐƵƐ ǀŝĚĂƐ ƉĂƌĂ ĚĂƌŶoƐ ƐĞŶƟĚo
LJ ĐoŶƚĞŶŝĚo ĚĞ ƉƵĞďůo͘ ƋƵş ĞƐƚĄ ƉƌĞƐĞŶƚĞ ůĂ ŝŵĂŐĞŶ ĚĞ K͛,ŝŐŐŝŶƐ LJ ĂƋƵş ƉoĚĞŵoƐ
ĚĞĐŝƌůĞ Ăů ƉĂĚƌĞ ĚĞ ůĂ ƉĂƚƌŝĂ ƋƵĞ ƐoŵoƐ ƐƵƐ ůĞŐşƟŵoƐ ŚĞƌĞĚĞƌoƐ͕ LJ ƋƵĞ ĨƵĞ Ğů ƉƵĞďůo
Ğů ƋƵĞ ŐĂŶſ ĞƐƚĂ ďĂƚĂůůĂ ĚĞ ůĂ ŝŶĚĞƉĞŶĚĞŶĐŝĂ LJ ůĂ ĚŝŐŶŝĚĂĚ ŶĂĐŝoŶĂů͘ϯ

 ƐƵ ǀĞnj͕ Ğů ĐoŶŇŝĐƚo ĚĞ ůoƐ ƚƌĂďĂũĂĚoƌĞƐ ĚĞ ů dĞŶŝĞŶƚĞ͕ Ğů ƐĞŐƵŶĚo


LJĂĐŝŵŝĞŶƚo ĐƵƉƌşĨĞƌo ŵĄƐ ŝŵƉoƌƚĂŶƚĞ ĞŶ ƉƌoĚƵĐĐŝſŶ ĚĞů ƉĂşƐ͕ ĐoŶoĐŝĚĂ
1 En El Rancagüino del viernes 25 de mayo de 1973, a través de una inserción los mineros en
huelga recurrían a esa contradicción con una ironía “El gobierno delos trabajadores encarcela
a los mineros de ¿El Teniente”. Sergio Bitar diría más tarde “La huelga de El Teniente fue el
conflicto laboral de mayor envergadura que enfrentó el Gobierno de Salvador Allende. Estalló
el 18 de abril y concluyó el 29 de junio de 1973, el mismo día en que era abordado un intento de
golpe de Estado, preparatorio del que tendría lugar con éxito pocas semanas después. La huelga,
fue, sin duda, un factor importante de la caída del Gobierno de la Unidad Popular y del colapso
del régimen democrático”. Sergio Bitar y Crisóstomo Pizarro; La caída de Allende y la Huelga de
El Teniente. Lecciones para la Historia; Ediciones del Ornitorrinco, Santiago, 1986, pág. 11.

2 Luis Corvalán Lepe; El Gobierno de Salvador Allende; LOM Ediciones, Santiago, 2003, p. 39.
3 ZĞǀŝƐƚĂ ĞďĂƚĞ EΣ Ϯ͘ ůůĞŶĚĞ ĚĞ ĐoďƌĞ͖ &ŝĂĚĞůƐo͕ ϮϬϬϲ͕ Ɖ͘Ϯ9͘

14
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

Đoŵo la Śuelga del 41 ƋƵĞ ĞƐƚĂůůĂ Ğů ϭ9 ĚĞ Ăďƌŝů ĚĞ ϭ97ϯ LJ ƋƵĞ ƐĞ


ĞdžƚĞŶĚĞƌĄ Ɖoƌ 7ϰ ĚşĂƐ ʹ ŚĂƐƚĂ Ğů ϭ ĚĞ ũƵůŝoϰ ƋƵĞ ĞƐ ĐƵĂŶĚo ůoƐ ŵŝŶĞƌoƐ
ĚĞĐŝĚĞŶ ƌĞƚoƌŶĂƌ Ăů ƚƌĂďĂũo ʹ ƚĞŶĚƌĄ Đoŵo ĞƐĐĞŶĂƌŝo ƉƌŝŶĐŝƉĂů Ă ůĂ
ĐŝƵĚĂĚ ĚĞ ZĂŶĐĂŐƵĂ ĚoŶĚĞ ĚƵƌĂŶƚĞ ĚoƐ ŵĞƐĞƐ ƐĞ ůŝďƌĂƌĄŶ͕ ĚĞ ƵŶo LJ oƚƌo
ďĂŶĚo͕ ĚŝƐƉƵƚĂƐ ƐŝŐŶŝĮĐĂƟǀĂƐ ƋƵĞ ǀĂŶ ĚĂŶĚo ĐƵĞŶƚĂ ĚĞ ůĂ ƉoůĂƌŝnjĂĐŝſŶ
ĂƐĐĞŶĚĞŶƚĞ ĚĞů ƉĂşƐ ʹ ŝŶĐůƵƐo ƵŶ ĞŶƐĂLJo ŐĞŶĞƌĂů ĚĞů ŐoůƉĞ Đoŵo ĨƵĞ Ğů
dĂŶƋƵĞƚĂnjo ĚĞů Ϯ9 ĚĞ ũƵŶŝo Ͳ ƉoƐƚ ĞůĞĐĐŝoŶĞƐ ƉĂƌůĂŵĞŶƚĂƌŝĂƐ ĚĞ ŵĂƌnjo
ĚĞů 7ϯ͕͛ LJ ƋƵĞ ƉƌoǀoĐĂƌĄ ĚĂŹoƐ ŝƌƌĞƉĂƌĂďůĞƐ Ă ůĂ ĞĐoŶoŵşĂ LJ ƐĞƌĄ ƵŶo
ĚĞ ůoƐ ŚĞĐŚoƐ ƋƵĞ ĂŚoŶĚĂƌĄ ůĂ ĐƌŝƐŝƐ ĚĞů ŐoďŝĞƌŶo ƉoƉƵůĂƌ LJ ůĂ ĂŶƚĞƐĂůĂ
ĚĞ ƐƵ ĐĂşĚĂ ĚĞĮŶŝƟǀĂ ƵŶ ƉĂƌ ĚĞ ŵĞƐĞƐ ĚĞƐƉƵĠƐ ĚĞ ƐoůƵĐŝoŶĂĚo Ğů
ĐoŶŇŝĐƚo LJ ĚƵƌĂŶƚĞ Ğů ĐƵĂů͕ ůůĞŐĂƌĄŶ ŝŶĐůƵƐo Ă ĞŶĨƌĞŶƚĂƌƐĞ Ğů ƉƌĞƐŝĚĞŶƚĞ
ĐoŶ ůoƐ ĚoƐ ƉƌŝŶĐŝƉĂůĞƐ ƉĂƌƟĚoƐ ĚĞ ůĂ ĐoĂůŝĐŝſŶ͗ Ğů W^ LJ Ğů W͕ Ă ƌĂşnj ĚĞ
ůĂ ĞŶƚƌĞǀŝƐƚĂ ƋƵĞ ĐoŶĐĞĚŝſ Ă ůoƐ ĚŝƌŝŐĞŶƚĞƐ ĞŶ ,ƵĞůŐĂ͘

Ŷ ŵĞĚŝo ĚĞ ĂŵďoƐ ĂĐoŶƚĞĐŝŵŝĞŶƚoƐ ǀŝŶĐƵůĂĚoƐ Ăů ĐoďƌĞ ƐĞ ĚĞƐƉůŝĞŐĂŶ


ĞŶ ůĂ ƌĞŐŝſŶ͕ ƵŶĂ ƐĞƌŝĞ ĚĞ ĂĐoŶƚĞĐŝŵŝĞŶƚoƐ LJ ŚĞĐŚoƐ ƋƵĞ ůĞ ĚĂŶ ƵŶ
ĐĂƌĄĐƚĞƌ ƐŝŶŐƵůĂƌ Ăů ƉƌoĐĞƐo ĚĞ ůĂ hŶŝĚĂĚ WoƉƵůĂƌ͗ ůĂ ǀŝƐŝƚĂ ĚĞ &ŝĚĞů
ĂƐƚƌo Ă ĂŵďĂƐ ƉƌoǀŝŶĐŝĂƐ ʹ ǀŝƐŝƚſ oLJĂ͕ ZĂŶĐĂŐƵĂ LJ ^ĂŶƚĂ ƌƵnj ʹ LJ ĐƵLJo
ĞƉŝĐĞŶƚƌo ĨƵĞ Ğů ŵƵůƟƚƵĚŝŶĂƌŝo ĂĐƚo ĐĞůĞďƌĂĚo Ɖoƌ ůĂ ŶoĐŚĞ ĞŶ Ğů ƐƚĂĚŝo
ů dĞŶŝĞŶƚĞ LJ ĚoŶĚĞ ĨƵƐƟŐſ Ă ůĂ ƉƌĞŶƐĂ ƌĞĂĐĐŝoŶĂƌŝĂ Ɖoƌ ůĂ ƉƌoƉĂŐĂŶĚĂ
ůĂŶnjĂĚĂ ĞŶ ĐoŶƚƌĂ ĚĞ ůĂ ĂŵŝƐƚĂĚ ĐŚŝůĞŶoͲĐƵďĂŶĂ͘ ů ̺à ƐŝŐƵŝĞŶƚĞ ʹ Ϯ5
ĚĞ ŶoǀŝĞŵďƌĞ ʹ ƐoŶ Ğů ĞƉĂƌƚĂŵĞŶƚo ĚĞ oůĐŚĂŐƵĂ͕ LJ ĞŶ ƉĂƌƟĐƵůĂƌ͕
ůĂ ĐoŵƵŶĂ ĚĞ ^ĂŶƚĂ ƌƵnj ĚoŶĚĞ ĐoŶoĐĞ ĂůŐƵŶoƐ ĂƐĞŶƚĂŵŝĞŶƚoƐ
ĐĂŵƉĞƐŝŶoƐ LJ ƐĞ ĞŶƚĞƌĂ ĚĞ ƉƌŝŵĞƌĂ ĨƵĞŶƚĞ ĚĞů ƉƌoĐĞƐo ĚĞ ĚĞƐĂƌƌoůůo ĚĞ
ůĂ ƌĞĨoƌŵĂ ĂŐƌĂƌŝĂ͕ LJ ƉĂƌƟĐŝƉĂ ĚĞ ƵŶ ĂŐĂƐĂũĂĚo ĂůŵƵĞƌnjo ĞŶ EĂŶĐĂŐƵĂ͕
ůoƐ ůƵŐĂƌĞƐ Ɖoƌ ĚoŶĚĞ ƉĂƐĂƌĄ Ğů ͞Comandante͘͟ Ɛ ĞŶ WĂŶŝĂŚƵĞ͕ Ğů ůƵŐĂƌ
ĞŶ ƋƵĞ Ğů ůşĚĞƌ ĐƵďĂŶo ƐĞ ĨoƚoŐƌĂİĂ ǀĞƐƟĚo ĐoŶ ƉoŶĐŚo LJ ĐoŶ ĐŚƵƉĂůůĂ
LJ ĚoŶĚĞ ĞŵŝƟſ ƵŶ ĚŝƐĐƵƌƐo ĞŶ ƋƵĞ ĞŶĨĂƟnjſ ƋƵĞ ůĂƐ ƐoůƵĐŝoŶĞƐ ĚĂĚĂƐ
Ɖoƌ Ğů ĐoŵƵŶŝƐŵo ĞƌĂŶ ŵĄƐ ĐoŵƉůĞũĂƐ ĚĞ ĂƉůŝĐĂƌ ĞŶ Ğů ĐĂŵƉo ƋƵĞ ĞŶ ůĂ
ĐŝƵĚĂĚ͘ Ğ ĐƵĂůƋƵŝĞƌ ŵoĚo͕ ůĂ ǀŝƐŝƚĂ ŝŶŶĞĐĞƐĂƌŝĂ͕ un error tácƟco ƐĞŐƷŶ
ĂůŐƵŶoƐ ůşĚĞƌĞƐ ĚĞ ůĂ hW͕ Ɛŝƌǀŝſ Ɛoůo ƉĂƌĂ ƉoŶĞƌ ŵĄƐ ĨƵĞŐo Ă ůĂ ĐĂůĚĞƌĂ
ĞŶ ůĂ ƋƵĞ LJĂ ĐoŵĞŶnjĂďĂ Ă ƚƌĂŶƐĨoƌŵĂƌƐĞ ĂƋƵĞůůĂ ĂĚŵŝŶŝƐƚƌĂĐŝſŶ LJ Ğů
ƉĂşƐ͘ ^ĞƌĄ͕ ƚĂŵďŝĠŶ͕ ƐƵ ĂŵŝƐƚĂĚ ĐoŶ :oĞů DĂƌĂŵďŝo ůĂ ƋƵĞ ƉĞƌŵŝƚĞ ƋƵĞ
oůĐŚĂŐƵĂ͕ Đoŵo ƵŶ ĂĐƚo ĚĞ ĚĞĨĞƌĞŶĐŝĂ ŚĂĐŝĂ Ğů ĚŝƉƵƚĂĚo ƐoĐŝĂůŝƐƚĂ͕
ƌĞĐŝďĂ Ă ƚĂŶ ƐŝŐŶŝĮĐĂƟǀĂ ĮŐƵƌĂ ƉƷďůŝĐĂ͘

4 Sergio Bitar y Crisóstomo Pizarro; La caída de Allende y la Huelga de El Teniente…; op. cit.
pág.72

15
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

ƐƚĄŶ ƚĂŵďŝĠŶ ůĂ ƚoŵĂ ĚĞů /ŶƐƟƚƵƚo /ŶŐůĠƐ͕ oƚƌĂ ĚĞƌŝǀĂ ĚĞ la Batalla de


Rancagua ƋƵĞ ƐĞ ůŝďƌĂ ĞŶƚƌĞ ŚƵĞůŐƵŝƐƚĂƐ LJ ůĂ oƉoƐŝĐŝſŶ Ɖoƌ ƵŶ ůĂĚo͕
LJ ůoƐ ŵŝŶĞƌoƐ ͞con conciencia de clase͟5 LJ Ğů ŐoďŝĞƌŶo Ɖoƌ oƚƌĂ͕ Ɖoƌ
ŵĂŶƚĞŶĞƌ o ƚĞƌŵŝŶĂƌ ĐoŶ ĂƋƵĞů ĐoŶŇŝĐƚo ƋƵĞ ĂƐĮdžŝĂ Ă ůĂ hW͖ ůoƐ ƐƵĐĞƐoƐ
ĂĐoŶƚĞĐŝĚoƐ ĞŶ ^ĂŶ &ĞƌŶĂŶĚo͕ ůĂ ƌŝĐĂ ĞdžƉĞƌŝĞŶĐŝĂ ĚĞů ŵoǀŝŵŝĞŶƚo
ĞƐƚƵĚŝĂŶƟů ƋƵĞ ƐĞ ĚĞƐĂƌƌoůůĂ ĞŶ ƚoƌŶo Ăů >ŝĐĞo ŝŶĚƵƐƚƌŝĂů ĚĞ ůĂ ĐŝƵĚĂĚ o
ůĂ ƌĞĨoƌŵĂ ĂŐƌĂƌŝĂ ĞŶ ůĐoŶĞƐ ƋƵĞ ĚĞƐĂƌƌoůůĂ sşĐƚoƌ >ĞſŶ͕ ůĂ ĐoŵŝĚĂ LJ
ůoƐ ĂůŝŵĞŶƚoƐ ƋƵĞ ƐĞ ĐoŶƐƵŵĞŶ ĚƵƌĂŶƚĞ ůoƐ ŵŝů ĚşĂƐ ƋƵĞ ĞůĂďoƌĂ Ğů ĐŚĞĨ
ZĂƷů WĂƌĞĚĞƐ͖ o Ğů ĨƵĞƌƚĞ ĚĞů D/Z WŝĐŚŝůĞŵƵ͕ ĂƐş Đoŵo oƚƌĂ ĐĂŶƟĚĂĚ
ŝŶŶƵŵĞƌĂďůĞ ĚĞ ŚĞĐŚoƐ ƋƵĞ ƐĞ ƌĞƚoŵĂŶ LJ ƋƵĞ ǀƵĞůǀĞŶ Ă ĐoďƌĂƌ ǀŝĚĂ
ĞŶ ĞƐƚĞ ƌĞůĂƚo͘

ƐƚĞ ĞũĞƌĐŝĐŝo ŝŶƚĞůĞĐƚƵĂů ŶoƐ ƉĂƌĞĐĞ͕ ƵŶ ďƵĞŶ ĞƐĨƵĞƌnjo Ɖoƌ ƌĞƐĐĂƚĂƌ


ůĂ ŵĞŵoƌŝĂ ŝŶƚĂŶŐŝďůĞ ĚĞ ƵŶĂ ĠƉoĐĂ Ă ƚƌĂǀĠƐ ĚĞ ƌĞůĂƚoƐ͕ ĞŶƚƌĞǀŝƐƚĂƐ Ă
ƉĞƌƐoŶĂũĞƐ ƋƵĞ͕ ĚĞ ĚŝƐƟŶƚĂƐ ĞĚĂĚĞƐ LJ ĚĞƐĚĞ ĚŝǀĞƌƐĂƐ ſƉƟĐĂƐ ĂŶŝŵĂƌoŶ
LJ ĚŝĞƌoŶ ǀŝĚĂ Ă͕ ƋƵŝnjĄ͕ Ğů ƉƌoĐĞƐo ƉoůşƟĐo ŵĄƐ ŝŵƉoƌƚĂŶƚĞ ƋƵĞ ĂĐoŶƚĞĐŝſ
ĞŶ ŚŝůĞ͘ WƌƵĞďĂ ĚĞ Ğůůo ĨƵĞ Ğů ŝŵƉĂĐƚo ŝŶƚĞƌŶĂĐŝoŶĂů ƋƵĞ ƉƌoǀoĐĂƌoŶ
ůĂƐ ŝŵĄŐĞŶĞƐ ĚĞ >Ă DoŶĞĚĂ ĞŶ ůůĂŵĂƐ ƋƵĞ ĚŝĞƌoŶ ůĂ ǀƵĞůƚĂ Ăů ŵƵŶĚo͕
ĂƐş Đoŵo ƋƵĞ ůĂ ĞdžƉĞƌŝĞŶĐŝĂ ƉoƉƵůĂƌ ĨƵĞƐĞ oďũĞƚo ĚĞ ůoƐ ŵĄƐ ĚŝǀĞƌƐoƐ
ĂŶĄůŝƐŝƐ LJ ƉƌoǀoĐſ ƵŶ Őŝƌo ƚƌĂƐĐĞŶĚĞŶƚĂů ĞŶ ůĂ ƐoĐŝĂůĚĞŵoĐƌĂĐŝĂ
ĞƵƌoƉĞĂ͘

ƵĂƚƌo͕ ƉĂƌĂ ƋƵŝĞŶĞƐ ĞƐĐƌŝďŝŵoƐ ĞƐƚĞ ƚĞdžƚo͕ ůĂ ƉoůşƟĐĂ ĂĐƚƵĂů͕ Đoŵo ĚŝƌşĂ
Ğů ŐƌĂŶ /ŐŶĂƟƵƐ ZĞŝůůLJ͕ ĐĂƌĞĐĞ Ŷo Ɛoůo ĚĞ ͞ĚĞ ƚĞoůoպà LJ ŐĞoŵĞƚƌşĂ͟ϲ͕ ƐŝŶo
ƚĂŵďŝĠŶ ĚĞ ƌĞůĂƚo LJ ƉoĞƐşĂ͕ LJ ƐƵ ĐoŵƉĂƌĂĐŝſŶ ŶĂƚƵƌĂů ĐoŶ ůĂ hW͕ ĚĞũĂ
ĂďŝĞƌƚĂ ƵŶĂ ďƌĞĐŚĂ ĠƟĐĂ ƉƌoĨƵŶĚĂ͕ Ğ ŝŶƐĂůǀĂďůĞ͕ ĐoŶ ƵŶ ƟĞŵƉo ĚoŶĚĞ
Ğů ĞƚŚoƐ ƉƌŝŶĐŝƉĂů ƋƵĞ ŵoǀŝůŝnjĂďĂ ůĂ ĨƵĞƌnjĂ ĚĞ ůoƐ ĂĐƚoƌĞƐ ƐoĐŝĂůĞƐ LJ
ƉoůşƟĐoƐ ĞƌĂŶ ůoƐ ƌĞůĂƚoƐ ĚĞ ƐoĐŝĞĚĂĚ ƋƵĞ ĞƐƚĂďĂŶ ĞŶ ƉƵŐŶĂ͘ WĂƌĂ
ĚĞĐŝƌůo ĞŶ ďƌĞǀĞ͗ ůoƐ ĂĐƚoƌĞƐ ĚĞ ůĂ hW ĚĞũĂƌoŶ ƵŶĂ ǀĂƌĂ ĂůơƐŝŵĂ Ăů ƌĞƐƚo
ĚĞ ůĂƐ ŐĞŶĞƌĂĐŝoŶĞƐ ĚĞ ĚŝƌŝŐĞŶƚĞƐ ƉoůşƟĐoƐ ĚĞ ĐĞŶƚƌo ŝnjƋƵŝĞƌĚĂ͘ ů ƋƵĞ
ĚŝǀĞƌƐoƐ ƉƌoƚĂŐoŶŝƐƚĂƐ ĚĞ ĂƋƵĞůůĂ ĞƉoƉĞLJĂ ŶoƐ ŚƵďŝĞƐĞŶ ƌĞŝƚĞƌĂĚo
ĞŶ Ğů ƚƌĂŶƐĐƵƌƐo ĚĞ ĞƐƚĂ ŝŶǀĞƐƟŐĂĐŝſŶ ƋƵĞ͕ ƉĞƐĞ Ă ƋƵĞ ůoƐ ŵŝůŝƚĂƌĞƐ͕
ďƵƐĐĂƌoŶ ŚĂƐƚĂ ďĂũo ůĂ ĂůĨoŵďƌĂ͕ Ŷo ŚƵďo ŶŝŶŐƷŶ ũĞƌĂƌĐĂ ĚĞ ůĂ hW ƋƵĞ
ŚƵďŝĞƐĞ ƐŝĚo ĐoŶĚĞŶĂĚo Ɖoƌ ĞŶƌŝƋƵĞĐŝŵŝĞŶƚo ŝůşĐŝƚo͕ ĞƐ ƉƌƵĞďĂ ĚĞ ƐƵ

5 Decía otra proclama anunciada en El Rancagüino que “los trabajadores concientes de su


responsabilidad con Chile, con sus hermanos de clase, vuelven al trabajo”. El Rancagüino, 16 de
mayo de 1973, p. 11.
6 John Kennedy Tole; La Conjura de los necios; Anagrama, Barcelona, 2009, pág.10.

16
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

ĠƟĐĂ ƉƷďůŝĐĂ͘ oŵo ůo ƌĞƐƵŵŝſ ŐĞŶŝĂůŵĞŶƚĞ ůĂ ĨƌĂƐĞ ƋƵĞ ƐĞ ƉoƉƵůĂƌŝnjſ


Ɖoƌ ĂƋƵĞů ƟĞŵƉo LJ ƋƵĞ Ɛŝŵďoůŝnjſ Ğů ĐoŵƉƌoŵŝƐo ĚĞ ůoƐ ŵŝĞŵďƌoƐ ĚĞ
ůĂ hW ĐoŶ ĂƋƵĞůůĂ ĂĚŵŝŶŝƐƚƌĂĐŝſŶ ƋƵĞ ƉƌĞƚĞŶ̺à ŚĂĐĞƌ ůĂ ƌĞǀoůƵĐŝſŶ ĐoŶ
empanadas y vino Ɵnto͗ ͞podremos meter las patas, pero jamás las
manos͘͟

Ɛ ƚĂŵďŝĠŶ ƵŶ ŚoŵĞŶĂũĞ LJ ƌĞĐoŶoĐŝŵŝĞŶƚo Ă ƵŶĂ ŐĞŶĞƌĂĐŝſŶ ĚĞ


ŚoŵďƌĞƐ LJ ŵƵũĞƌĞƐ ƋƵĞ ĨƵĞƌoŶ ĚĞƌƌoƚĂĚoƐ͕ ŚƵŵŝůůĂĚoƐ͕ ƉĞƌƐĞŐƵŝĚoƐ
ƚoƌƚƵƌĂĚoƐ LJ ĂůŐƵŶoƐ ŚĂƐƚĂ ĂƐĞƐŝŶĂĚoƐ Ɖoƌ ŚĂďĞƌ ĂĚŚĞƌŝĚo Ă ƵŶĂ
ĐĂƵƐĂ ƋƵĞ ĚĞũſ ƉƌoĨƵŶĚĂƐ ŚƵĞůůĂƐ ĞŶ ƐƵ ĞdžƉĞƌŝĞŶĐŝĂ ĚĞ ǀŝĚĂ ƉĞƌƐoŶĂů
LJ ĨĂŵŝůŝĂƌ͘ Eo ƉoĐoƐ ĚĞ ĞůůoƐ Ăů ƌĞŐƌĞƐĂƌ ůĂ ĚĞŵoĐƌĂĐŝĂ ĨƵĞƌoŶ ƚƌĂƚĂĚoƐ
Đoŵo ƉĂƌŝĂƐ LJ ĚĞĐůĂƌĂĚoƐ visitas non gratas Ɖoƌ Ğů ŶƵĞǀo ƌĠŐŝŵĞŶ
ĚĞŵoĐƌĄƟĐo ĚoŶĚĞ ǀĂƌŝoƐ ĚĞ ƐƵƐ Ğdž ĐoŵƉĂŹĞƌoƐ ƋƵĞ ĂŚoƌĂ oĐƵƉĂďĂŶ
ĐĂƌŐoƐ ƌĞůĞǀĂŶƚĞƐ ĞŶ Ğů ƐƚĂĚo ƐĞ ĐoŵƉoƌƚĂƌoŶ Đoŵo Ɛŝ ĨƵĞƌĂŶ ƐƵƐ ŵĄƐ
ĂĐĠƌƌŝŵoƐ ĂĚǀĞƌƐĂƌŝoƐ͕ LJ ǀŝƐŝƚĂƐ Ă ůĂƐ ĐƵĂůĞƐ ŚĂďşĂ ƋƵĞ ŝŶǀŝƐŝďŝůŝnjĂƌ͘ Ŷ
ĮŶ͕ ƵŶ ƌĞĐoŶoĐŝŵŝĞŶƚo ƚĂƌĚşo ƋƵŝnjĄ͕ Ă los upelientos ƋƵĞ ƋƵŝƐŝĞƌoŶ
ĐoŶƐƚƌƵŝƌ ƵŶ ŚŝůĞ ŵĄƐ ũƵƐƚo LJ ŵĞũoƌ ŚĂĐĞ LJĂ ĐĂƐŝ ŵĞĚŝo ƐŝŐůo͘

17
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

18
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

El Golpe comenzó en Rancagua


ϭϬ ĚĞ ƐĞƉƟĞŵďƌĞ͘ Ϯϯ͗ϬϬ ŚoƌĂƐ͘ DĂdž DĂƌĂŵďŝo ůůĞŐĂ Ă ůĂ ƌĞƐŝĚĞŶĐŝĂ
oĮĐŝĂů ĚĞ doŵĄƐ Doƌo7͘ ,Ă ƐŝĚo ĐŝƚĂĚo Ɖoƌ ůůĞŶĚĞ ƉĂƌĂ ƌĞƐoůǀĞƌ ƵŶ
ĐoŵƉůĞũo ĚŝůĞŵĂ ĞŶ ĐŝĞƌŶĞƐ͗ ƐĞ ŚĂ ƌĞĐŝďŝĚo ŝŶĨoƌŵĂĐŝſŶ ƋƵĞ Ğů ϭϭ ĚĞ
ƐĞƉƟĞŵďƌĞ Ă ůĂƐ ϬϮ͗ϬϬ Ă͘ŵ͘ ƵŶ ŐƌƵƉo oƉĞƌĂƟǀo ĚĞ WĂƚƌŝĂ LJ >ŝďĞƌƚĂĚ
ǀoůĂƌĄ ĞŶ Ğů ƉƵĞŶƚĞ ĂĐŚĂƉoĂů ƵŶ ƚƌĞŶ ŵŝdžƚo ƋƵĞ ƚƌĂĞ ƉĞƌƐoŶĂů LJ ĐoďƌĞ
LJ ƋƵĞ ǀĂ ĐoŶ ĚŝƌĞĐĐŝſŶ Ă ^ĂŶ ŶƚoŶŝo͘ ů Ğdž 'W ůĞ ĞŶǀŝſ ƵŶ ŵĞŶƐĂũĞ
ƵƌŐĞŶƚĞ Ăů ƉƌĞƐŝĚĞŶƚĞ LJ ĠƐƚĞ ůo ŚĂ ĐŝƚĂĚo Ă ƐƵ ĐĂƐĂ ƉĂƌĂ ƌĞƐoůǀĞƌ Ğů
ĐoŵƉůĞũo ĂƐƵŶƚo͘ DĂdž͕ Ă ƚƌĂǀĠƐ ĚĞů ũĞĨĞ oƉĞƌĂƟǀo ĚĞ WĂƚƌŝĂ LJ >ŝďĞƌƚĂĚ
ĞŶ ZĂŶĐĂŐƵĂ͕ ƋƵĞ ĞƐ ĞŶ ƌĞĂůŝĚĂĚ ƵŶ ŵŝůŝƚĂŶƚĞ ĚĞů D/Z ŝŶĮůƚƌĂĚo͕ ŚĂ
ƚĞŶŝĚo ĂĐĐĞƐo Ă ůĂ ŝŶĨoƌŵĂĐŝſŶ LJ ĞƐƚĄ ĚĞƐĞƐƉĞƌĂĚo Ɖoƌ ůo ƋƵĞ ƉƵĞĚĂ
oĐƵƌƌŝƌ͘
>oƐ ƌƵŵoƌĞƐ ƌĞĐŝďŝĚoƐ Ɖoƌ ƐƵ ĞŶůĂĐĞ ĚĂŶ ĐƵĞŶƚĂ ƋƵĞ ůĞƐ ŚĂŶ oƌĚĞŶĂĚo
ǀoůĂƌ Ğů ƉƵĞŶƚĞ ĐƵĂŶĚo ƉĂƐĞ Ğů ƚƌĞŶ͕ ůo ƋƵĞ ĞƐƉĂŶƚĂ Ăů ŝŶĮůƚƌĂĚo ƋƵŝĞŶ
ŝŶƚĞŶƚĂŶĚo ŵoĚŝĮĐĂƌ ůĂ ĐƌƵĞŶƚĂ oƌĚĞŶ LJ ŚĂĐĞƌůoƐ ƌĞĐĂƉĂĐŝƚĂƌ͕ ůĞƐ
ĂĚǀŝĞƌƚĞ ůoƐ ƉĞůŝŐƌoƐ ĚĞ ĞũĞĐƵƚĂƌůĂ͗ ͞ƉĞƌo ĐoŵƉĂƚƌŝoƚĂƐ͕ aŚí si volamos
el tren van a morir mucŚos compatriotas͟. >Ă ƌĞƐƉƵĞƐƚĂ ƋƵĞ ůĞ ĚĂŶ ƵŶo
ĚĞ ůoƐ ũĞĨĞƐ ĞƐ ůĂ ƐŝŐƵŝĞŶƚĞ͗ “mira, por cada patriota Ƌue muera, van a
morir dienj upelientos͘͟
ůůĞŶĚĞ͕ ƋƵŝĞŶ ƐĞ ĞŶĐƵĞŶƚƌĂ ĐĞŶĂŶĚo ĐoŶ ƵŶ ŐƌƵƉo ĚĞ ĂƐĞƐoƌĞƐ LJ
ŵŝŶŝƐƚƌoƐ ƉƌĞƉĂƌĂŶĚo Ğů ĚŝƐĐƵƌƐo ƐoďƌĞ Ğů ƉůĞďŝƐĐŝƚo ƋƵĞ ƌĞĂůŝnjĂƌşĂ ĞŶ
ƵŶĂƐ ŚoƌĂƐ ŵĄƐ ĞŶ ůĂ hŶŝǀĞƌƐŝĚĂĚ dĠĐŶŝĐĂ ĚĞů ƐƚĂĚo͕ ƐĞ ĚĂ ƟĞŵƉo ƉĂƌĂ
ĚŝĂůoŐĂƌ ĐoŶ DĂdž͘ ^Ğ ĞŶƚĞƌĂ ĚĞů ƉƌoďůĞŵĂ ƋƵĞ ŚĂLJ ĞŶ ZĂŶĐĂŐƵĂ LJ ůĞ
ĞŶĐoŵŝĞŶĚĂ ůĂ ŵŝƐŝſŶ͗ ͞vaya e impida Ƌue eso suceda͕͟ ĞƐ ůĂ ŝŶƐƚƌƵĐĐŝſŶ
ĚĞů ŚŝĐŚo͘
DĂdž ĞƐ ƐoƌƉƌĞŶĚŝĚo Ɖoƌ ůĂ ƌĞƐƉƵĞƐƚĂ ĚĞů ŐoďĞƌŶĂŶƚĞ ĚĂĚo ůĂ ƐoůĞĚĂĚ
ĞŶ ƋƵĞ ůo ĚĞũĂ ƉĂƌĂ ĂďoƌĚĂƌ ƚĂŶ ĐoŵƉůĞũĂ ƐŝƚƵĂĐŝſŶ͘ >o ƋƵĞ ůo ĂƐƵƐƚĂ ĞƐ

7 Jaime Gazmuri, ratifica que Allende tenía otra reunión esa noche muy tarde. Jaime
Gazmuri; El Sol y la Bruma; Ediciones B Chile, Santiago, 2000, págs. 83-85. También uno de
los GAP, Silvio (Juan Osses Beltrán), recuerda que “En la mesa familiar de Tomás Moro, el 10
por la noche, se encontraban Salvador Allende, Hortensi Bussi y su hija Isabel, Joan Garcés,
Carlos Briones, Augusto Olivares y Orlando Letelier… luego de la comida, el Presidente y sus
invitados se abocaron a mejorar el discurso con que Allende pretendía convocar a plebiscito,
diálogo interrumpido en varias ocasiones con noticias que advertían sobre el acuartelamiento
de la guarnición de Santiago (Jognant)… o la profusión de rumores sobre un Golpe de Estado
en marcha (Carlos Altamirano)… los rumores eran corrientes. Así en medio de una profunda
incertidumbre, Allende se acostó alrededor de la 1:00 AM”. Patricio Quiroga; Compañeros. El
GAP: la escolta de Allende; Aguilar Chilena de ediciones, 2001, págs. 175-176

19
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

ƋƵĞ Ɛŝ ĂƋƵĞůůo ůůĞŐĂ Ă oĐƵƌƌŝƌ ƚĞŶĚƌĄ ƋƵĞ ͞agarrarse a ďalanjos͟ ĐoŶ ůoƐ
ƉƌoǀoĐĂĚoƌĞƐ ĞŶƚƌĞ ůoƐ ĐƵĂůĞƐ͕ ƐoƐƉĞĐŚĂ͕ ƉƵĞĚĞ ĞŶĐoŶƚƌĂƐĞ ƵŶ ŵŝůŝƚĂƌ
ƉƵĞƐ ƐƵƐ ĨƵĞŶƚĞƐ ůĞ ŚĂŶ ŝŶĚŝĐĂĚo ƋƵĞ ĞƐ ůĂ ŵĂƌŝŶĂ ƋƵŝĞŶ ŚĂ ĨĂĐŝůŝƚĂĚo
ůoƐ ŝŶƐƵŵoƐ ƉĂƌĂ ĐoŶƐƵŵĂƌ Ğů ĂƚĞŶƚĂĚo Ğ ŝŶƚƵLJĞ ƋƵĞ ĞƐ ƵŶo ĚĞ ůoƐ
ŵŝůŝƚĂƌĞƐ Ă ĐĂƌŐo ĚĞů ƐƚĂĚo ĚĞ ŵĞƌŐĞŶĐŝĂ ĞŶ ůĂ ƉƌoǀŝŶĐŝĂ͕ ƌŝƐƟĄŶ
ĐŬĞƌŬŶĞĐŚƚ͕ ƋƵŝĞŶ ĚŝƐƉĞŶƐĂ ůĂ ŝŶƚĞůŝŐĞŶĐŝĂ LJ Ğů ĂƉoLJo ƉĂƌĂ ĐoŶƐƵŵĂƌ
ƐƵ oďũĞƟǀo͘ >Ğ ĞdžŝŐĞ Ăů ƉƌĞƐŝĚĞŶƚĞ ƵŶĂ ĨoƌŵƵůĂĐŝſŶ ƉoůşƟĐĂ LJ ĂůŐƵŶĂƐ
ĐoŶĚŝĐŝoŶĞƐ ŵşŶŝŵĂƐ ƋƵĞ ŝŵƉŝĚĂŶ ƋƵĞ ƐƵ Ăƌƌoũo ƐĞĂ ǀŝƐƚo Đoŵo ƵŶĂ
ĂǀĞŶƚƵƌĂ ƉĞƌƐoŶĂů LJ ƐĞ ƚƌĂŶƐĨoƌŵĞ ůƵĞŐo ĞŶ Ğů ĐŚŝǀo ĞdžƉŝĂƚoƌŝo ĞŶ ĐĂƐo
ĚĞ ƋƵĞ ůĂ ŵŝƐŝſŶ ĨƌĂĐĂƐĞ͗
>Ğ ƉŝĚo ůo ƐŝŐƵŝĞŶƚĞ͗ ƋƵĞ ǀĂLJĂ ĐoŶŵŝŐo :oŐŶĂŶƚ͕ ĞƐƚĂŵoƐ ŚĂďůĂŶĚo ĚĞ ƋƵĞ ĞƐƚĄďĂŵoƐ
ďĂũo ĞƐƚĂĚo ĚĞ ƐŝƟo͕ ƋƵĞ ǀĂLJĂ DĄdžŝŵo ;ZŝĐĂƌĚo WŝŶĐŚĞŝƌĂͿ ƋƵĞ ĞƐƚĂďĂ ĂŚş͕ Ŷo ŵĞ
ĂĐƵĞƌĚo ƋƵŝĞŶ ŵĄƐ ŵĞ ůůĞǀĠ ĞŶ ůĂ ƉĂƌĂ͛ LJ ƵŶ ŐƌƵƉo ĚĞ Ɵras ƋƵĞ ŶoƐ ĂƉoLJĞŶ ƉƵĞƐ Ɛŝ
ǀĂŵoƐ Ă ŚĂĐĞƌ ƵŶ oƉĞƌĂƟǀo LJ ǀĂŵoƐ Ă ƚĞƌŵŝŶĂƌ Ă ďĂůĂnjoƐ ĞƐo Ŷo ǀĂ Ă ƐĞƌ ƐŝŵƉůĞ͕ ĞƐo
ǀĂ Ă ƐĞƌ ƵŶ ƉoĐo ĐoŵƉůŝĐĂĚo͕ ƉĞƌo Ăů ŵĞŶoƐ ƋƵĞ ǀĂLJĂ ƵŶĂ ƌĞƉƌĞƐĞŶƚĂƟǀŝĚĂĚ ƉoůşƟĐĂ͘
Eo ƋƵŝĞƌo ĐĂƌŐĂƌ Ɛoůo ĐoŶ ĞƐƚĂ ĐƵĞƐƟſŶ͕ ͎YƵŝĠŶ ƐoLJ LJo ƉĂ͛ ĞƐƚĂƌ ĐĂƌŐĂŶĚo ĐoŶ ĞƐƚo͍8

ŶƚĞƐ ĚĞ ƐĂůŝƌ ĚĞ doŵĂƐ Doƌo͕ DĂƌĂŵďŝo ƌĞĐƵĞƌĚĂ ƋƵĞ ǀĂƌŝoƐ ĚĞ ůoƐ


ĂƐŝƐƚĞŶƚĞƐ ĐoŵŝĞŶnjĂŶ Ă ƌĞĐŝďŝƌ ƐĞŹĂůĞƐ ƐoďƌĞ ƐƵĐĞƐoƐ ĞdžƚƌĂŹoƐ ĞƐƚĄŶ
oĐƵƌƌŝĞŶĚo ĞŶ ůĂ ŵĂƌŝŶĂ LJ ĞŶ ĂůŐƵŶĂƐ ƵŶŝĚĂĚĞƐ ŵŝůŝƚĂƌĞƐ͗ ƋƵĞ ůĂ ĂƌŵĂĚĂ
ƐĞ ŚĂďşĂ ƚoŵĂĚo ƚĂů ƉůĂnjĂ͕ ƋƵĞ ŚĂďşĂ ĚĞƐƉůŝĞŐƵĞƐ͕ ƋƵĞ ŚĂďşĂ ǀƵĞůƚo ůĂ
ĞƐĐƵĂĚƌĂ LJ ƋƵĞ ŚĂďşĂŶ ĞŵƉĞnjĂĚo ůĂƐ ƉƌŝŵĞƌĂƐ ĂĐĐŝoŶĞƐ ĚĞ ĐoŶƚƌoů͘ ZĞŶĠ
>ĂƌŐo &ĂƌşĂƐ͕ ĚĞ ůĂ oĮĐŝŶĂ ĚĞ ƌĂĚŝoĚŝĨƵƐŝſŶ ĚĞ >Ă DoŶĞĚĂ͕ ƐĞ ĐoŶƚĂĐƚĂ
ĐoŶ doŵĄƐ Doƌo LJ ůĞ ŝŶĚŝĐĂ Ăů ƉƌĞƐŝĚĞŶƚĞ ƋƵĞ ͞^e están desplanjando
tropas desde los regimientos Guardia Vieja de Los Ángeles y Yungay de
San Felipe͘͟9 ůůĞŶĚĞ ĞƐ ĂĚǀĞƌƟĚo ƉĞƌo ĠƐƚĞ͕ ĐĂƐŝ ĞŶ ƵŶ ƚoŶo ĚĞ ĞŶoũo LJ
ĐĂŶƐĂŶĐŝo͕ ůĞƐ ƌĞŝƚĞƌĂ ƋƵĞ ĐoŶǀŝǀĞ ĐoŶ ĞƐĞ ƉĞůŝŐƌo LJĂ Ɖoƌ ŵĞƐĞƐ
 ŵş Ŷo ŵĞ ũoĚĂŶ ŵĄƐ ĐoŶ ĞƐƚĂ ŚŝƐƚoƌŝĂ ĚĞ ƋƵĞ ůĂƐ ƚƌoƉĂƐ LJ ĞƐƚĂ ĐƵĞƐƟſŶ͕ Ɛŝ ǀŝĞŶĞŶ ƉĂ͛
ĂĐĄ LJ ŵĞ ƌoĚĞĂŶ͕ ŶoƐoƚƌoƐ ǀĂŵoƐ Ă ůůĂŵĂƌ Ă ůoƐ ŶƵĞƐƚƌoƐ LJ ǀĂŵoƐ Ă ƌoĚĞĂƌůoƐ Ă ĞůůoƐ͘
Ɛş ƋƵĞ LJo ŵĞ ǀoLJ Ă ƚoŵĂƌ ůĂ ƉŝůĚoƌŝƚĂ͘ DĞ ǀoLJ Ă ĂĐoƐƚĂƌ Ă Ěoƌŵŝƌ LJ ĚĞƐƉŝĠƌƚĞŶŵĞ
ĐƵĂŶĚo ĞƐƚĠŶ ůĂƐ ƚƌoƉĂƐ ĂĨƵĞƌĂ͕ Ă ĞƐĂ ŚoƌĂ ŵĞ ůůĂŵĂŶ LJ ĚĞƐƉŝĞƌƚĂŶ ƉoƌƋƵĞ LJo ĂŚoƌĂ
ǀoLJ Ă ƚƌĂƚĂƌ ĚĞ Ěoƌŵŝƌ ƉoƌƋƵĞ ŚĂLJ ŵƵĐŚĂƐ ĐoƐĂƐ ƋƵĞ ŚĂĐĞƌ ŵĂŹĂŶĂ͘ϭϬ

ů Ğdž 'W ƐĂůŝſ ƌƵŵďo Ă ZĂŶĐĂŐƵĂ Ă ĞƐo ĚĞ ůĂƐ ϬϬ͗ϯϬ ĚĞů ϭϭ ĚĞ


ƐĞƉƟĞŵďƌĞ ũƵŶƚo Ă DĄdžŝŵo WŝŶĐŚĞŝƌĂ͕ ũĞĨĞ ĚĞ ƐĞŐƵƌŝĚĂĚ ĚĞů W^͕ LJ
ůĨƌĞĚo :oŐŶĂŶƚ͕ ĚŝƌĞĐƚoƌ ĚĞ ŝŶǀĞƐƟŐĂĐŝoŶĞƐ͕ Ă ĚĞƚĞŶĞƌ Ğů ĂƚĞŶƚĂĚo͘
ƌƌŝďĂŶ Ă ĞƐo ĚĞ ůĂƐ ϬϮ͗ϬϬ Ă͘ŵ͘ LJ Ăů ĞŶƚƌĞǀŝƐƚĂƌƐĞ ĐoŶ Ğů ũĞĨĞ oƉĞƌĂƟǀo
ĚĞ WĂƚƌŝĂ LJ >ŝďĞƌƚĂĚ͕ ĠƐƚĞ ůĞ ĚŝĐĞ Ă DĂƌĂŵďŝo ƋƵĞ͗ ͞Saďís ƋuĠ, nos
8 Entrevista a Max Marambio. Santiago, 27 de abril de 2016.
9 ŚƩƉ͗ͬͬĐŝƉĞƌĐŚŝůĞ͘ĐůͬϮϬϭϯͬϬ9ͬϬϲͬůĂͲĐoŶũƵƌĂͬ Consultado el 03 de junio de 2016.
10 Entrevista a Max Marambio; op. cit.

20
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

acaďan de desacƟvar. Eos dijeron se aďorta esa acción. dodo el mundo


pa͛ sus casas, a reĨugiarse en sus casas operaƟvasa. Eos dicen Ƌue
despuĠs nos avisarán Ƌue viene a conƟnuación͘ϭϭ
DĂƌĂŵďŝo͕ ũƵŶƚo Ă ƐƵƐ ĂĐoŵƉĂŹĂŶƚĞƐ͕ Ŷo ĞŶƟĞŶĚĞŶ ůĂ ĞdžƚƌĂŹo
ƐŝƚƵĂĐŝſŶ LJ ĐoŶĐůƵLJĞŶ ƋƵĞ ĚĞďĞ ŚĂďĞƌ oĐƵƌƌŝĚo ĂůŐƷŶ ŝŶĐŝĚĞŶƚĞ ŵĂLJoƌ
ʹ ͞ƵŶĂ ĐĂŐĄ ŵĄƐ ŐƌĂŶĚĞ͕͟ ƌĞůĂƚĂ Ğů Ğdž D/Z͘ &ŝŶĂůŵĞŶƚĞ ĚĞĐŝĚĞŶ ƌĞƚoƌŶĂƌ
Ă ^ĂŶƟĂŐo͕ Ă ůĂ ƋƵĞ ĂƌƌŝďĂŶ Ă ĞƐo ĚĞ ůĂƐ 5͗ϬϬ Ă͘ŵ͘ Woƌ ĞŶƚoŶĐĞƐ ǀŝǀĞ
ĞŶ ^ĂŶ oƌũĂ LJ Ğů ƚĞŵĂ ĚĞ ůĂ ĨĂůƐĂ ĂůĂƌŵĂ ƐŝŐƵĞ ĚĄŶĚoůĞ ǀƵĞůƚĂƐ ĞŶ
ƐƵ ĐĂďĞnjĂ͘ ^Ğ ƚoŵĂ ƵŶĂ ĚƵĐŚĂ LJ ŵŝĞŶƚƌĂƐ ǀĂ ƐĞ ĚŝƌŝŐĞ Ă ƐƵ ĐĂŵĂ ƉĂƌĂ
Ěoƌŵŝƌ ƌĞƐƵĞŶĂ Ğů ƚĞůĠĨoŶo ĚĞ ƐƵ ŚĂďŝƚĂĐŝſŶ LJ ĂůŐƵŝĞŶ ĚĞƐĚĞ ůĂ oƚƌĂ
ůşŶĞĂ ůĞ ǀĞƌďĂůŝnjĂ ĂƋƵĞůůĂ ƉĂůĂďƌĂ ƋƵĞ ŚĂ ĞƐƚĂĚo ĞƐƉĞƌĂŶĚo Ŷo ĞƐĐƵĐŚĂƌ
LJĂ Ɖoƌ ŵĞƐĞƐ͗ ͞ĐŝĐůſŶ͕͟ ƋƵĞ ĞƌĂ ůĂ ĐoŶƚƌĂƐĞŹĂ ƋƵĞ ƚĞŶşĂŶ ĞŶ ĐĂƐo ĚĞ
ĐoŶĐƌĞƟnjĂƌƐĞ Ğů ŐoůƉĞ͘ DĂdž ĞŶƚoŶĐĞƐ͕ ĚĞƐĐŝĨƌſ Ğů ĂĐĞƌƟũo ƋƵĞ ůo ǀĞŶşĂ
ƉĞƌƐŝŐƵŝĞŶĚo ĚĞƐĚĞ ůĂƐ Ϯ͗ϬϬ ĐƵĂŶĚo ƐĞ ƐƵƐƉĞŶĚŝſ Ğů ĂƚĞŶƚĂĚo͗ ͞esto
era, empenjó el golpe͘͟

11 Ibíd.

21
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

Las Provincias de O’Higgins y Colchagua

Ŷ ůĂ ƷůƟŵĂ ĚŝǀŝƐŝſŶ ƉoůşƟĐoͲĂĚŵŝŶŝƐƚƌĂƟǀĂ ƉƌĞǀŝĂ Ăů 'oůƉĞ ůo ƋƵĞ ŚoLJ


ĐoŶoĐĞŵoƐ Đoŵo ZĞŐŝſŶ ĚĞů ůŝďĞƌƚĂĚoƌ 'ĞŶĞƌĂů ĞƌŶĂƌĚo K͛,ŝŐŐŝŶƐ
ĂďĂƌĐĂďĂ ƚƌĞƐ ƉƌoǀŝŶĐŝĂƐ͗ K͛,ŝŐŐŝŶƐ ƋƵĞ ŝŶĐůƵşĂ Ă ůoƐ ĚĞƉĂƌƚĂŵĞŶƚoƐ
ĚĞ ZĂŶĐĂŐƵĂ͕ ĂĐŚĂƉoĂů LJ ^ĂŶ sŝĐĞŶƚĞ ĚĞ dĂŐƵĂͲdĂŐƵĂ͖ oůĐŚĂŐƵĂ͕
ĐoŶ ůoƐ ĚĞƉĂƌƚĂŵĞŶƚoƐ ĚĞ ^ĂŶ &ĞƌŶĂŶĚo LJ ĂƌĚĞŶĂů Ăƌo͖ LJ ƵƌŝĐſ ƋƵĞ
ĐoŶƚĞŶşĂ͕ Ɖoƌ ĞƐĞ ĞŶƚoŶĐĞƐ͕ ƵŶĂ ƉĂƌƚĞ ƐŝŐŶŝĮĐĂƟǀĂ ĚĞ ůĂ ĐoŵƵŶĂ ĚĞ
ŚĠƉŝĐĂ͘

>Ă WƌoǀŝŶĐŝĂ ĚĞ K͛,ŝŐŐŝŶƐ ŚĂďşĂ ĐƌĞĐŝĚo ĚĞ ϮϬϬ͘ Ϯ97 ŚĂďŝƚĂŶƚĞƐ


ĞŶ Ğů ĐĞŶƐo ĚĞ ϭ9ϰϮ Ă ϮϮϰ͘59ϯ ĞŶ ϭ95Ϯ͖ ůƵĞŐo Ă Ϯ59͘ϰ7Ϭ ĞŶ ϭ9ϲϬ LJ
Ă ϯϮ8͘789 ĞŶ ϭ97Ϭ͘  ƐƵ ǀĞnj ĞŶ Ğů ƚƌĂŶƐĐƵƌƐo ĚĞ ĞƐoƐ ĐƵĂƚƌo ĐĞŶƐoƐ
ůĂ ƉoďůĂĐŝſŶ ƉĂƐſ ĚĞ ƐĞƌ ĞŵŝŶĞŶƚĞŵĞŶƚĞ ƌƵƌĂů Ă ƵƌďĂŶĂ ĞŶ ĚŝĐŚĂ
ƉƌoǀŝŶĐŝĂ͘ Ŷ oůĐŚĂŐƵĂ ĞŶ ƚĂŶƚo͕ ůĂ ƉoďůĂĐŝſŶ ĐƌĞĐŝſ ĚĞƐĚĞ ϭϯϭ͘Ϯϰ8
ĞŶ ϭ9ϰϬ͖ Ă ϭϯ9͘5ϯϭ ĞŶ ϭ95Ϯ͖ Ă ϭ58͘5Ϭ9 ĞŶ ϭ9ϲϬ͖ LJ Ă ϮϮϭ͘9ϯϬ ĞŶ ϭ97Ϭ
ĞdžƉĞƌŝŵĞŶƚĂŶĚo ƵŶ ĐƌĞĐŝŵŝĞŶƚo ƐƵƐƚĂŶƟǀo ĞŶ Ğů ƉĞƌŝoĚo ĂƵŶƋƵĞ ƐƵ
ƉoďůĂĐŝſŶ ĐoŶƟŶƵſ ƐŝĞŶĚo ŵĂLJoƌŝƚĂƌŝĂŵĞŶƚĞ ƌƵƌĂů͘

>Ă ƌƵƌĂůŝĚĂĚ ĞƌĂ ƵŶ ĨĂĐƚoƌ ƐŝŐŶŝĮĐĂƟǀo ĞŶ ůĂ ƌĞŐŝſŶ͕ ĞŶ ĞƐƉĞĐŝĂů ĞŶ


oůĐŚĂŐƵĂ ĐoŶ ƵŶ ĨƵĞƌƚĞ ĂƐĐĞŶĚŝĞŶƚĞ ĐĂŵƉĞƐŝŶo ƋƵĞ ĞƐƚĄ ŵƵLJ ďŝĞŶ
ƌĞƚƌĂƚĂĚo ĞŶ ůĂƐ oďƌĂƐ ĚĞ DŝŐƵĞů >ŝƫŶ como La Ɵerra PromeƟda LJ
l cŚacal de EaŚueltoro͘ Ŷ ĞƐĞ ƐĞŶƟĚo Ŷo ĞƐ ĐĂƐƵĂů ƋƵĞ ůĂ ƉƌoƉŝĂ
ƌĞĨoƌŵĂ ĂŐƌĂƌŝĂ ƐĞ ŚƵďŝĞƐĞ ŝŶŝĐŝĂĚo ĞŶ ůĂ ƌĞŐŝſŶ ĞŶ ϭ9ϲϯ ĞŶ Ğů ĨƵŶĚo
WĂƚĂŐƵĂƐ Ğƌƌo͕ ĞŶ ůo ƋƵĞ ŚoLJ ĞƐ ůĂ ĐoŵƵŶĂ ĚĞ WŝĐŚŝĚĞŐƵĂ͕ ƋƵĞ ĞƌĂ
ƉƌoƉŝĞĚĂĚ ĚĞů ĂƌnjoďŝƐƉĂĚo ĚĞ ^ĂŶƟĂŐo ďĂũo Ğů ŵĂŶĚĂƚo ĚĞů ĐĂƌĚĞŶĂů
ZĂƷů ^ŝůǀĂϭϮ͘ ůůş ƚƌĞĐĞ ĨĂŵŝůŝĂƐ ĚŝĞƌoŶ Ğů ǀĂŵoƐ Ă ƵŶ ƉƌoĐĞƐo ƋƵĞ
ƚƌĂŶƐĨoƌŵſ ƉƌoĨƵŶĚĂŵĞŶƚĞ ůĂ ĞƐƚƌƵĐƚƵƌĂ ĚĞ ƉƌoƉŝĞĚĂĚ ĚĞ ůĂ ƟĞƌƌĂ͘ ů
oƚƌo ĐoŵƉoŶĞŶƚĞ ĞĐoŶſŵŝĐo ƐŝŐŶŝĮĐĂƟǀo ĚĞů ƚĞƌƌŝƚoƌŝo ĞƌĂ͕ ƐŝŶ ĚƵĚĂ͕
ůĂ ĞdžƉůoƚĂĐŝſŶ ĚĞů LJĂĐŝŵŝĞŶƚo ŵŝŶĞƌo ĚĞ ů dĞŶŝĞŶƚĞ ĞŶ ůĂ ĐoŵƵŶĂ
ĚĞ DĂĐŚĂůş Ŷo Ɛoůo Ɖoƌ ƐƵ ŝŵƉoƌƚĂŶĐŝĂ ŵoŶĞƚĂƌŝĂ ƐŝŶo͕ ƚĂŵďŝĠŶ͕
ƉoƌƋƵĞ ĞŶ ƚoƌŶo Ăů ŵŝƐŵo ƐƵƌŐŝĞƌoŶ ĚoƐ ĨĞŶſŵĞŶoƐ ƋƵĞ ůĞ ĚĂƌĄŶ ƐƵ
ŝŵƉƌoŶƚĂ Ă ĞƐƚĂ njoŶĂ͗ Ɖoƌ ƵŶ ůĂĚo ůĂ ŐƌĂŶ ŵŝŶĞƌşĂ ĚĞů ĐoďƌĞ ŵoǀŝůŝnjĂƌĄ
ƉĞƌŵĂŶĞŶƚĞŵĞŶƚĞ ƉoďůĂĐŝſŶ ĚĞƐĚĞ ůĂƐ njoŶĂƐ ĂůĞĚĂŹĂƐ ʹ ƉƌoǀŝŶĐŝĂƐ ĚĞ
oůĐŚĂŐƵĂ LJ ƵƌŝĐſ Ͳ LJ Ă ƐƵ ǀĞnj ĞƐĂ ƉoďůĂĐŝſŶ ŵŝŐƌĂŶƚĞ ĐoŶƐƟƚƵŝƌĄ ĞŶ ůĂ
ŵŝŶĂ ƵŶ ĨƵĞƌƚĞ ŵoǀŝŵŝĞŶƚo ƐŝŶĚŝĐĂů ƋƵĞ ŚĂƌĄ ŚŝƐƚoƌŝĂ ŵĄƐ ƚĂƌĚĞ͘ Eo ĞƐ
12 ŚƩƉ͗ͬͬĞůƟƉoŐƌĂĨo͘ĐůͬϮϬϭϲͬϬϮͬůĂͲƌĞĨoƌŵĂͲĂŐƌĂƌŝĂͲĞŶͲƉŝĐŚŝĚĞŐƵĂͲϮͬ Consultado
el 3 de marzo de 2016.

22
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

ĐĂƐƵĂů ƋƵĞ Ğů ĐĂŵƉĂŵĞŶƚo ŵŝŶĞƌo ĚĞ ^ĞǁĞůů ƋƵĞ ĂůďĞƌŐſ Ɖoƌ ĚĠĐĂĚĂƐ


Ă ĞƐĂ ƉoďůĂĐŝſŶ͕ ĂůĐĂŶnjſ ůĂƐ ƋƵŝŶĐĞ ŵŝů ƉĞƌƐoŶĂƐ ĞŶ ůoƐ ƐĞƐĞŶƚĂ ĂŶƚĞƐ
ĚĞ ƋƵĞ ƐĞ ŝŶŝĐŝĂƐĞ ůĂ operación valle. DŝĞŶƚƌĂƐ ƋƵĞ ZĂŶĐĂŐƵĂ͕ ĐoŶ
ĚoƐ ƐŝŐůoƐ LJ ŵĞĚŝo ĚĞ ǀŝĚĂ ĂůĐĂŶnjĂďĂ ƌĞĐŝĠŶ ůĂƐ ϲϬ͘ϬϬϬ ĂůŵĂƐ͘ ^oůo Ğů
ĚĞƐƉoďůĂŵŝĞŶƚo ĚĞů ĐĂŵƉĂŵĞŶƚo ƉƌoĚƵũo ƵŶ ĂƵŵĞŶƚo ƐŝŐŶŝĮĐĂƟǀo
ĚĞ ůĂ ƉoďůĂĐŝſŶ ƌĂŶĐĂŐƺŝŶĂ ʹ ĞŶ Ğů ĐĞŶƐo ĚĞ ϭ97Ϭ ůůĞŐſ Ă ĐoŶƚĂďŝůŝnjĂƌ
8ϲ͘ϰ7Ϭ ŚĂďŝƚĂŶƚĞƐ Ͳ͕ LJ Ɖoƌ ĞŶĚĞ͕ ůĂ ĞdžƉĂŶƐŝſŶ ĚĞ ƐƵ ƌĂĚŝo ƵƌďĂŶo
ĐoŶ Ğů ƐƵƌŐŝŵŝĞŶƚo ĚĞ ďĂƌƌŝoƐ ŵƵLJ ĐĂƌĂĐƚĞƌşƐƟĐoƐ ĚĞ ĞƐĞ ƐĞŐŵĞŶƚo
ƐoĐŝoĞĐoŶſŵŝĐo Đoŵo ZĂŶĐĂŐƵĂ EoƌƚĞ͕ hƌŵĞŶĞƚĂ͕ DĂŶnjĂŶĂů͕ DĂŶƐo
ĚĞ sĞůĂƐĐo͕ tŝůůŝĂŵƐ ƌĂĚĞŶ͕ ĞƚĐ͘ϭϯ

Ŷ ĮŶ͕ ůĂ ƌƵƌĂůŝĚĂĚ LJ ůĂ ƉƌoĚƵĐĐŝſŶ ŵŝŶĞƌĂ͕ ĂŵďoƐ ƉƌoĐĞƐoƐ


ŝŶƚĞƌĚĞƉĞŶĚŝĞŶƚĞƐ͕ ƐoŶ ůĂƐ ĐĂƌĂĐƚĞƌşƐƟĐĂƐ ƋƵĞ ŵĄƐ ĐĂƌĂĐƚĞƌŝnjĂŶ Ă ůĂ
njoŶĂ Ăů ŵoŵĞŶƚo ĚĞ ŝŶŝĐŝĂƌƐĞ ůĂ hŶŝĚĂĚ WoƉƵůĂƌ LJ ƐoŶ ůoƐ ĨĞŶſŵĞŶoƐ
ƋƵĞ ŵĂƌĐĂƌĄŶ Ğů ĐĂƌĄĐƚĞƌ ƐoĐŝo ƉoůşƟĐo ĚĞ ůoƐ ƉƌŝŶĐŝƉĂůĞƐ ĐoŶŇŝĐƚoƐ
ƋƵĞ ƐĞ ĚĞƐƉůĞŐĂƌĄŶ ĞŶ ůĂ njoŶĂ ĚƵƌĂŶƚĞ Ğů ŐoďŝĞƌŶo ĚĞ ^ĂůǀĂĚoƌ
ůůĞŶĚĞ͘ Ŷ ƚĂů ƐĞŶƟĚo Ŷo ƌĞƐƵůƚĂ ĐĂƐƵĂů ƋƵĞ ůoƐ ĚoƐ ƉƌŝŶĐŝƉĂůĞƐ
ƌĞƉƌĞƐĞŶƚĂŶƚĞƐ ĚĞ ůĂ ĂůŝĂŶnjĂ ŐƵďĞƌŶĂŵĞŶƚĂů ĞŶ Ğů ƉĂƌůĂŵĞŶƚo ƐĞĂŶ
ƉƌĞĐŝƐĂŵĞŶƚĞ ƵŶ ĚŝƌŝŐĞŶƚĞ ŵŝŶĞƌo͕ ,ĠĐƚoƌ KůŝǀĂƌĞƐ ^oůşƐ͕ ĚŝƉƵƚĂĚo ĚĞů
W^͕ LJ :oĞů DĂƌĂŵďŝo͕ ƚĂŵďŝĠŶ ƉĂƌůĂŵĞŶƚĂƌŝo ƐoĐŝĂůŝƐƚĂ͕ LJ ĐĂďĞnjĂ ĚĞů
ŵĄƐ ŝŵƉoƌƚĂŶƚĞ ŵoǀŝŵŝĞŶƚo ĐĂŵƉĞƐŝŶo ĚĞ ůĂ ƉƌoǀŝŶĐŝĂ ĚĞ oůĐŚĂŐƵĂ͘

Mapa actual de la Región.

Fuente: Google.cl Consultado el 02 de julio de 2016.

13 César Gonzalez; “Evolución del desarrollo urbano y Poblacional de la ciudad de Rancagua”;


en Revista Terra Australis, Instituto Geográfico Militar, 1984. págs. 27-31.

23
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

O’Higgins y Colchagua: retrato de una época en blanco y negro

ĂƐŝ ƚoĚoƐ ůoƐ ĂĐƚoƌĞƐ ƐoĐŝĂůŝƐƚĂƐ ĚĞ ůĂ ĠƉoĐĂ ƋƵĞ oĐƵƉĂƌoŶ ƉƵĞƐƚoƐ


ƌĞůĞǀĂŶƚĞƐ Ͳ ĚoůĨo >ĂƌĂ͕ :oƐĠ >ƵŝƐ DĂĚĂƌŝĂŐĂ o >ƵŝƐ :ĞƌĞnj ʹ ƐĞĂŶ ĞŶ Ğů W^
o ĞŶ ůĂ ĞƐĨĞƌĂ ƉƷďůŝĐĂ ƐĞ ƌĞĮĞƌĞŶ ƌĞŝƚĞƌĂĚĂŵĞŶƚĞ Ă ůĂ njoŶĂ͕ ĞŶ ĞƐƉĞĐŝĂů
ĞŶ oůĐŚĂŐƵĂ͕ Đoŵo ͞el riŹón de la oligarƋuía͟ ƋƵĞƌŝĞŶĚo ĂĚũĞƟǀĂƌ
ĐoŶ ĞůůoƐ ƋƵĞ ĂŵďĂƐ ƉƌoǀŝŶĐŝĂƐ͕ ƋƵĞ ĐoŶƐƟƚƵşĂŶ ƵŶĂ ĐŝƌĐƵŶƐĐƌŝƉĐŝſŶ
ƐĞŶĂƚoƌŝĂů͕ ƐĞ ĐĂƌĂĐƚĞƌŝnjĂďĂŶ Đoŵo ƵŶ ĄƌĞĂ ŐĞoŐƌĄĮĐĂ ĚoŶĚĞ ĂƷŶ ĞdžŝƐơĂ
ŵƵĐŚĂ ŝŶŇƵĞŶĐŝĂ ĐoŶƐĞƌǀĂĚoƌĂ͗ ͞tradicionalmente era un espacio
geográĮco Ƌue pertenecía a la derecŚa. Con alguna ligerenja literaria
se decía Ƌue la njona era ͚el riŹón de la oligarƋuía͛͟ϭϰ͕ o ĞŶ Ğů ĐĂƐo ĚĞ
Ϭ͛ŚŝŐŐŝŶƐ Ɖoƌ ůĂ ŝŶŇƵĞŶĐŝĂ ĚĞů ƉĞƌƐoŶĂů ŶoƌƚĞĂŵĞƌŝĐĂŶo LJ ƐƵƐ ĐoƐƚƵŵďƌĞƐ
ĞŶ ůoƐ ƚƌĂďĂũĂĚoƌĞƐ ƐƵďĂůƚĞƌŶoƐ ĚĞ oƌŝŐĞŶ ŶĂĐŝoŶĂů LJ Ğů ŵoĚo ĚĞ ǀŝĚĂ
ŵŝŶĞƌo͘ϭ5 ŵďĂƐ ƉƌoǀŝŶĐŝĂƐ ƐŝŶƚĞƟnjĂďĂŶ ůĂ ĚoďůĞ ĂůŵĂ ƋƵĞ ĚoŵŝŶĂďĂ
Ă ůĂ ƌĞŐŝſŶ͗ ƵŶ ŵƵŶĚo ƵƌďĂŶo LJ ĐŝƚĂĚŝŶo͕ ZĂŶĐĂŐƵĂ LJ ĂůƌĞĚĞĚoƌĞƐ͕
ƋƵĞ ŚĂďşĂ ĐƌĞĐŝĚo ĨƵŶĚĂŵĞŶƚĂůŵĞŶƚĞ ŐƌĂĐŝĂƐ Ă ůĂ ĞdžƉůoƚĂĐŝſŶ ŵŝŶĞƌĂ
ĚĞ ů dĞŶŝĞŶƚĞ ĚĞƐĚĞ ĐoŵŝĞŶnjoƐ ĚĞ ƐŝŐůo ƚƌĂŶƐĨoƌŵĄŶĚoƐĞ ĞŶ ƵŶo
ĚĞ ůoƐ ŵoƚoƌĞƐ ĚĞ ůĂ ĂƐĐĞŶĚĞŶƚĞ ŵŝŐƌĂĐŝſŶ ĐĂŵƉo ĐŝƵĚĂĚ ƋƵĞ ĞƐƚĄ
ďĂƐƚĂŶƚĞ ďŝĞŶ ƌĞŇĞũĂĚĂƐ ĞŶ ůĂ ƉƌoƉŝĂ ǀŝĚĂ ĚĞ ǀĂƌŝoƐ ĚĞ ůoƐ Ğdž ĚŝƌŝŐĞŶƚĞƐ
ĚĞů ƐoĐŝĂůŝƐŵo ůoĐĂů Đoŵo :oƐĠ >ƵŝƐ DĂĚĂƌŝĂŐĂ͕ ĐƵLJo ƉĂĚƌĞ ůůĞŐſ Ăů
ŵŝŶĞƌĂů ƉƌoǀĞŶŝĞŶƚĞ ĚĞ ůĂ njoŶĂ ĚĞ dƌŝĐĂŚƵĞ ĚĞ ůĂƐ :ƵŶƚĂƐ͖ ĚoůĨo >ĂƌĂ
ĐƵLJĂ ĨĂŵŝůŝĂ ĞƌĂ oƌŝŐŝŶĂƌŝĂ ĚĞ ƵŶ ƐĞĐƚoƌ ĚĞ >ŝŶĂƌĞƐ͖ >ƵŝƐ ƌƌĞĚoŶĚo
ĚĞ ůoƐ ƐĞĐƚoƌĞƐ ĂůĞĚĂŹoƐ Ă ƵƌŝĐſ͕ ĞŶ ĮŶ͘ Ɛo ƐŝŐŶŝĮĐſ ƵŶ ĐƌĞĐŝŵŝĞŶƚo
ƵƌďĂŶo ĚĞƐŵĞƐƵƌĂĚo ĚĞ ůĂ ĐŝƵĚĂĚ ĚƵƌĂŶƚĞ ůĂ ƉƌŝŵĞƌĂ ŵŝƚĂĚ ĚĞů ƐŝŐůo
dždž ŐĞŶĞƌĄŶĚoƐĞ ĐŝƚĠƐ LJ ĐoŶǀĞŶƟůůoƐ ƋƵĞ ƐĞ ƵďŝĐĂƌoŶ ƉƌĞĨĞƌĞŶƚĞŵĞŶƚĞ
ĞŶ ůĂŵĞĚĂ͕ DĂƌƵƌŝ͕ >ĂƐƚĂƌƌŝĂ͕ Ăůǀo Ğ ŝŶĐůƵƐo ĞŶ ĐĂůůĞƐ ĐĠŶƚƌŝĐĂƐ Đoŵo
/ďŝĞƚĂ o DŝůůĄŶ͕ ŵƵLJ ƉƌſdžŝŵĂƐ Ă ůĂ ĞƐƚĂĐŝſŶ ĚĞů ƚƌĞŶ ƋƵĞ ĚĞƐĐĞŶ̺à ĚĞ
ůĂ ŵoŶƚĂŹĂ LJ ĚoŶĚĞ ĞƐƚĂďĂŶ ůĂƐ oĮĐŝŶĂƐ ĚĞ ůĂ ĞŵƉƌĞƐĂ͘ Ɛş͕ ƐƵƌŐŝſ
ĂĚĞŵĄƐ͕ ƵŶĂ ŝŶĐŝƉŝĞŶƚĞ ƉƌoƐƟƚƵĐŝſŶ ƋƵĞ ĞƐƚĄ ŵƵLJ ďŝĞŶ ƌĞůĂƚĂĚĂ ĞŶ
ůŝďƌoƐ Đoŵo La vida simplemente ĚĞů ŝŶƐŝŐŶĞ ƉoĞƚĂ ƌĂŶĐĂŐƺŝŶo KƐĐĂƌ
ĂƐƚƌo͘  Ğůůo ƐĞ ƐƵŵſ Ğů ĐƌĞĐŝŵŝĞŶƚo ƋƵĞ ĞdžƉĞƌŝŵĞŶƚſ ůĂ ĐoŵƵŶĂ ĚĞ

14 Luis Jerez, Ilusiones y Quebrantos (desde la memoria de un militante socialista); Editorial


Forja, Santiago, 2007, pág. 29.
15 Mister Jara: “Desde sus comienzos buscó con insistencia la compañía de los
norteamericanos del mineral. Lo empujaban dos propósitos: SU admiración servil
hacia la rubia raza del norte y su interés de practicar inglés con ellos. Gonzalo Drago;
Mister Jara; Editorial Quimantú, Santiago, 1973, pág.7.

24
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

DĂĐŚĂůş ƋƵĞ ĞŶ ĂůŐƷŶ ŵoŵĞŶƚo͕ ůůĞŐſ Ă ƐĞƌ ƵŶĂ ĐoŵĂƌĐĂ ĐoŶ ďĂƐƚĂŶƚĞ
ŝŶŐƌĞƐoƐ ƉƌoĚƵĐƚo ĚĞů 5й ƋƵĞ ůĞ oƚoƌŐĂďĂ ůĂ ůĞLJ ĚĞů ĐoďƌĞ LJ ƋƵĞ ĞŶƚƌĞ
oƚƌĂƐ ĐoƐĂƐ͕ ƐŝŐŶŝĮĐſ ƋƵĞ ĨƵĞƐĞ Ă ĐoŵŝĞŶnjoƐ ĚĞ ůoƐ ƐĞƐĞŶƚĂ ĂŶĮƚƌŝoŶĂ
ĚĞ ƵŶĂ ĚĞ ůĂƐ ƐĞůĞĐĐŝoŶĞƐ ʹ ůĂ ďƷůŐĂƌĂ ʹ ƋƵĞ ƉĂƌƟĐŝƉſ ĚĞů ĐĂŵƉĞoŶĂƚo
ŵƵŶĚŝĂů ĚĞ ĨƷƚďoů LJ ĐƵLJĂ ƐƵďƐĞĚĞ ĨƵĞ ƉƌĞĐŝƐĂŵĞŶƚĞ ZĂŶĐĂŐƵĂϭϲ͘

ů ŵŝƐŵo ŵƵŶĚŝĂů ĚĞ ĨƷƚďoů LJ ůĂ ĐoŶŵĞŵoƌĂĐŝſŶ ĚĞ ůoƐ ϭ5ϬΣ ĚĞ ůĂ


ďĂƚĂůůĂ ĚĞ ZĂŶĐĂŐƵĂ ĨƵĞƌoŶ ůoƐ ƉƌĞƚĞdžƚoƐ ƋƵĞ ĞŵƉůĞĂƌoŶ ůoƐ ĂůĐĂůĚĞƐ
ĚĞ ůĂ ĠƉoĐĂ ʹ WĂƚƌŝĐŝo DĞŬŝƐ LJ ůƵĞŐo EŝĐoůĄƐ şĂnj Ͳ ƉĂƌĂ ŵoĚĞƌŶŝnjĂƌ ůĂ
ĐŝƵĚĂĚ͗ ůĂ ƌĞŵoĚĞůĂĐŝſŶ ĚĞů ĞƐƚĂĚŝo ĚĞ ůĂ ƌĂĚŝŶŐ ooƉĞƌ LJ ĚĞ ůĂƐ ĐĂůůĞƐ
ĂĚLJĂĐĞŶƚĞƐ͕ ůĂ ŝŵƉůĞŵĞŶƚĂĐŝſŶ ĚĞ ƵŶĂ ƌĞĚ ĚĞ ĂƵƚoŵoƚoƌĞƐ͕ ůĂ ŶƵĞǀĂ
ĞƐƚĂĐŝſŶ ĚĞ ƚƌĞŶĞƐ͕ Ğů ŵĞƌĐĂĚo ŵƵŶŝĐŝƉĂů͕ Ğů ĞĚŝĮĐŝo ĚĞ ůoƐ ƚƌŝďƵŶĂůĞƐ͕
ĞƚĐ͕͘ ĞƌĂŶ ůĂ ĐoŶƐĞĐƵĞŶĐŝĂ ĚŝƌĞĐƚĂ ĚĞ ĂŵďoƐ ĞǀĞŶƚoƐ ĞŶ ůo ƋƵĞ EŝĐoůĄƐ
şĂnj ůůĂŵſ ͞l salto prodigioso͟17͘ Ğ ĐƵĂůƋƵŝĞƌ ŵoĚo͕ ĞŶ ůoƐ ŝŶŝĐŝoƐ
ĚĞ ůĂ ĚĠĐĂĚĂ ĚĞů ƐĞƚĞŶƚĂ͕ ůĂ ĂĐƚƵĂů ĐĂƉŝƚĂů ƌĞŐŝoŶĂů ĞƐƚĂďĂ ůĞũoƐ ĚĞ ƐĞƌ
ƵŶĂ ĐŝƵĚĂĚ ŵoĚĞƌŶĂ LJ ƌĞĐŝĠŶ ŚĂďşĂ ƐŝĚo ĂĨĞĐƚĂĚĂ Ɖoƌ ůĂ ĞdžƉůoƐŝſŶ
ĚĞŵoŐƌĄĮĐĂ ƋƵĞ ƐŝŐŶŝĮĐſ ͞el plan valle͟ LJ Ğů ƚƌĂƐůĂĚo ĚĞ ůoƐ ŵŝŶĞƌoƐ
ĚĞƐĚĞ Ğů ĐĂŵƉĂŵĞŶƚo ĚĞ ^ĞǁĞůů Ă ŶƵĞǀoƐ ďĂƌƌŝoƐ ƋƵĞ͕ Ɖoƌ ƉƌŝŵĞƌĂ ǀĞnj͕
ŚŝĐŝĞƌoŶ ĐƌĞĐĞƌ ůĂ ƵƌďĞ ŵĄƐ ĂůůĄ ĚĞů ĚĂŵĞƌo ŚŝƐƚſƌŝĐo ƋƵĞ ĐoŵƉƌĞŶĚşĂ
ůĂƐ ĐĂůůĞƐ sŝŹĂ ĚĞů DĂƌ͕ DŝůůĄŶ͕ ůĂŵĞĚĂ LJ ^ĂŶ DĂƌơŶ͘ ^ŝ ďŝĞŶ ĞƐ ĐŝĞƌƚo͕
LJĂ ƵŶ ƉoĐo ĂŶƚĞƐ ĚĞ ĞƐĞ ŵoǀŝŵŝĞŶƚo͕ ƋƵĞ ĂĚĞŵĄƐ ĚĞ ^ĞǁĞůů͕ ŝŶĐůƵşĂ
Ğů ƚƌĂƐůĂĚo ĚĞ ůoƐ ĐĂŵƉĂŵĞŶƚoƐ ĚĞ oLJĂ LJ ĂůĞƚoŶĞƐ͕ ůĂ ĐŝƵĚĂĚ ŚĂďşĂ
ĞdžƉĞƌŝŵĞŶƚĂĚo ƵŶ ĐƌĞĐŝŵŝĞŶƚo ƵƌďĂŶo ĐoŶ ůĂ ĨƵŶĚĂĐŝſŶ ĚĞ ƉoďůĂĐŝoŶĞƐ
Đoŵo /ƐĂďĞů ZŝƋƵĞůŵĞ͕ WoďůĂĐŝſŶ K͛,ŝŐŐŝŶƐ͕ DƵŶŝĐŝƉĂů o ZĂŶĐĂŐƵĂ ^Ƶƌ͕
ŝŶĐůƵƐo ůĂ ƉƌoƉŝĂ Ϯ5 ĚĞ ĨĞďƌĞƌo ƋƵĞ ŚĂďşĂ ƐŝĚo Ğů ƌĞƐƵůƚĂĚo ĚĞ ƵŶĂ ƚoŵĂ
ĞŶ Ğů ǀĞƌĂŶo ĚĞ ϭ9ϲϭϭ8͕ ůĂ ŚŝƐƚſƌŝĐĂ ĐŝƵĚĂĚ ƐĞŐƵşĂ ĚĞƐĂƌƌoůůĄŶĚoƐĞ ĐĂƐŝ
ĞdžĐůƵƐŝǀĂŵĞŶƚĞ ĞŶ ƚoƌŶo Ăů ĚĂŵĞƌo ĐĞŶƚƌĂů LJ ĨƵĞƌoŶ ůoƐ ŶƵĞǀoƐ ďĂƌƌŝoƐ
ʹ ZĂŶĐĂŐƵĂ EoƌƚĞ͕ hƌŵĞŶĞƚĂ͕ tŝůůŝĂŵƐ ƌĂĚĞŶ͕ WĂƌƋƵĞ <oŬĞ͕ ĞƚĐ͘Ͳ ůoƐ
ƋƵĞ ƉoƐŝďŝůŝƚĂƌoŶ ƋƵĞ ZĂŶĐĂŐƵĂ ƐĞ ĞdžƉĂŶĚŝĞƐĞ ŵĄƐ ĂůůĄ ĚĞ ƐƵ ŶƷĐůĞo
ŚŝƐƚſƌŝĐo͘

 ĐoŵŝĞŶnjoƐ ĚĞ ůoƐ ƐĞƚĞŶƚĂ ůĂ ĐĂƉŝƚĂů ĚĞ ůĂ ƉƌoǀŝŶĐŝĂ ĚĞ K͛,ŝŐŐŝŶƐ͕


ƉĂƐĂďĂ ůĂƐ 8Ϭ͘ϬϬϬ ĂůŵĂƐ LJ ĚĞƐĞŵƉĞŹĂďĂ ƵŶ ƌoů ĐĞŶƚƌĂů ĞŶ ůĂ ŵŝŶĞƌşĂ͗

16 Edison Ortiz; Rancagua: la sede (im) posible del mundial del 62; Imprenta ATG, Santiago,
2012.
17 Nicolás Díaz; El salto prodigioso; Imprenta Camilo Henríquez, Rancagua, 1971, págs. 9-17.
18 Edison Ortiz y Mauricio Verón; Cuéntame tú, cuéntennos ellos… Historia Oral de una
Población de Rancagua: la toma de la 25 de febrero; Fondec, Rancagua, 1993.

25
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

ĞƌĂ Ğů ƉƵŶƚo ĚĞ ƉĂƌƟĚĂ ŚĂĐŝĂ Ğů ŵŝŶĞƌĂů LJ ĚoŶĚĞ ƐĞ ŝŶƐƚĂůĂƌoŶ ůĂƐ


ƉƌŝŶĐŝƉĂůĞƐ oĮĐŝŶĂƐ ĚĞ ůĂ ĐoŵƉĂŹşĂ͘ ĞƐĚĞ ĂŚş ƵŶĂ ƌĞĚ ĚĞ ďƵƐĞƐ ĚĞ
ůĂ ĂŶƟŐƵĂ ĞŵƉƌĞƐĂ ĚĞ dƌĂŶƐƉoƌƚĞƐ ŐƵŝůĂ ;dͿ͕ LJ ƵŶĂ ǀĞnj ƋƵĞ ƐĞ
ŝŶĂƵŐƵƌſ ůĂ ĐĂƌƌĞƚĞƌĂ ů oďƌĞ͕ ĞƌĂ ůĂ ĞŶĐĂƌŐĂĚĂ ĚĞů ƚƌĂƐůĂĚo ĚĞ ůoƐ
ŵŝŶĞƌoƐ ĚĞƐĚĞ Ğů ǀĂůůĞ Ă ůĂ ŵŝŶĂ͘ z Ɛŝ ďŝĞŶ ůĂ ĐoŵƵŶĂ ĞƌĂ ůĂ ƉƌŝŶĐŝƉĂů
ƵƌďĞ ďĞŶĞĮĐŝĂĚĂ ĐoŶ ůĂ operación valle ůo ĐoŶĐƌĞƚo ĞƐ ƋƵĞ ůĂ ǀŝĚĂ
ƌĂŶĐĂŐƺŝŶĂ ĐoŶƟŶƵſ ĚĞƐĂƌƌoůůĄŶĚoƐĞ ĞŶ ƚoƌŶo Ăů ĐĞŶƚƌo ĚĞ ůĂ ĐŝƵĚĂĚ
ƋƵĞ͕ ĂŚoƌĂ ƚĂŵďŝĠŶ ƉƵĚo ĞdžƚĞŶĚĞƌƐĞ ŵĄƐ ĂůůĄ ĚĞů ĚĂŵĞƌo ŚŝƐƚſƌŝĐo LJ
ĐƌĞĐŝſ ĚĞƐĚĞ ůĂ ĐĂůůĞ ^ĂŶ DĂƌơŶ ŚĂƐƚĂ ůĂ ĞƐƚĂĐŝſŶ ĚĞ ĨĞƌƌoĐĂƌƌŝůĞƐ ʹ o
ĐĂůůĞ sŝŹĂ ĚĞů DĂƌ ʹ ĚĞ ŵĂŶĞƌĂ ƉƌoůşĮĐĂ Ăů ƉoŶŝĞŶƚĞ͘ Ŷ ĞƐĞ ĐĞŶƚƌo ƐĞ
ĚĞƐĂƌƌoůůſ ƵŶ ŝŶƚĞŶƐo ĐoŵĞƌĐŝo ĞŶ ƋƵĞ ĚĞƐƚĂĐĂďĂŶ ƟĞŶĚĂƐ Đoŵo >Ă
ĂƚĂůůĂ͕ ĂƐĂ ƷŹŝŐĂ ʹ ĂƷŶ ĞdžŝƐƚĞŶƚĞ Ͳ͕ DĞƌĐĞƌşĂƐ ƚƌĂĚŝĐŝoŶĂůĞƐ Đoŵo
KůŝǀĂƌĞƐ LJ KƌƵĞƚĂ͕ ůĂ oƟĐĂ ŶŝĐŚ͕ ůĂ &ĂƌŵĂĐŝĂ El Águila, ĂƐĂ ŝůůĞƌo͕ ů
WĂůĂĐŝo ĚĞ ůĂ DoĚĂ͕ Ğů ZĞŝŶĂ sŝĐƚoƌŝĂ o ůĂ ƚƌĂĚŝĐŝoŶĂů ĨƵĞŶƚĞ ĚĞ ^oĚĂ ĚĞ
DŝůůĄŶ ĐoŶ ůŵĂƌnjĂ ĚoŶĚĞ ŚĂďŝƚƵĂůŵĞŶƚĞ oŶ :oƐĠ sĂůĞŶnjƵĞůĂ ďĞďŝſ
ĚƵƌĂŶƚĞ ŵĄƐ ĚĞ ŵĞĚŝo ƐŝŐůo ƐƵ ůŝŵſŶ ĐoŶ ƐoĚĂϭ9͘ dĂŵďŝĠŶ͕ La Sin Rival
ĞƐƉĞĐŝĂůŝnjĂĚĂ ĞŶ ĮĂŵďƌĞƐ͕ ĐƵLJĂ ĞƐƉĞĐŝĂůŝĚĂĚ ĞƌĂŶ ůĂƐ ƉƌŝĞƚĂƐ͕ ƉĞƌŶŝůĞƐ
LJ ĂƌƌoůůĂĚoƐ ƋƵĞ͕ ƐĞ ĚŝĐĞ͕ ĞƌĂŶ ĚĞů ŐƵƐƚo ĚĞ WĂďůo EĞƌƵĚĂ͕ ĂƵŶƋƵĞ͕ :oƐĠ
KƌƟnj͕ oďƌĞƌo ƉĂŶŝĮĐĂĚoƌ͕ ĞƌĂ ĂĚŝĐƚo Ă ƐƵ ƋƵĞƐo ĚĞ ĐĂďĞnjĂ ĚĞ ĐŚĂŶĐŚo͘
La Bota Verde LJ La casa PiŹeiro o Barďieri, la pĂŶĂĚĞƌşĂ ^ĂŶƚĂ /ƐĂďĞů
o >Ă ZĞƉƷďůŝĐĂ͘ ĞƐĚĞ Ğů ƉƵŶƚo ĚĞ ǀŝƐƚĂ ĚĞ ůĂ ĞŶƚƌĞƚĞŶĐŝſŶ Đoŵo Ŷo
ŶoŵďƌĂƌ Ăů Lucerna y Ăů Luján, Ăů ƚĞĂƚƌo ZĞdž o Ɖoůo͕ ĚoŶĚĞ ƐĞ ĞdžŚŝďŝĞƌoŶ
ĂůŐƵŶĂƐ ĚĞ ůĂƐ ƉĞůşĐƵůĂƐ ƋƵĞ ŵĂƌĐĂƌoŶ ĠƉoĐĂ Ɖoƌ ĂƋƵĞů ĞŶƚoŶĐĞƐ Đoŵo
El cŚacal de EaŚueltoro ƋƵĞ ĐĂƵƐſ ŵƵĐŚo ŝŵƉĂĐƚo ĞŶ ůoƐ ŵŝůŝƚĂŶƚĞƐ ĚĞ
ůĂ hW͕ Ăů ŝŐƵĂů ƋƵĞ Regreso al silencio͕ ƵŶ ƚŚƌŝůůĞƌ ƉoůŝĐŝĂů͕ Ya no ďasta
con renjar o El Padrino͕ ůĂ ĨĂǀoƌŝƚĂ ĚĞ ůoƐ ũſǀĞŶĞƐ ƐoĐŝĂůŝƐƚĂƐ LJ ƚoĚĂƐ ĞůůĂƐ
ŵƵLJ ĐoŶƟŶŐĞŶƚĞƐ ĐoŶ ůĂ ƚĞŵĄƟĐĂ ĚĞů ƉoĚĞƌ o ůĂ ĐƵĞƐƟſŶ ƐoĐŝĂů ĚĞ
ůĂ ĠƉoĐĂ͘ dĂŵďŝĠŶ ŚĂďşĂ ƐŝƟoƐ ĚĞ ĞŶƚƌĞƚĞŶŝŵŝĞŶƚoƐ ŵĄƐ ƉoƉƵůĂƌĞƐ LJ
ŵĞŶoƐ ĨoƌŵĂůĞƐ LJ ĚĞĐoƌoƐoƐ Đoŵo ůĂ YƵŝŶƚĂ ĚĞ ZĞĐƌĞo ĂƌŵĞůŝƚĂ ĞŶ
ůĂ ƉoďůĂĐŝſŶ Ϯ5 ĚĞ ĨĞďƌĞƌo͕ El luca, gamďa y sota, un ďurdel ďĂƐƚĂnƚĞ
ĨƌĞĐuĞnƚĂĚo Ɖoƌ Ğů ŵunĚo ƉoƉuůĂƌ͕ ĂƐş Đoŵo El cuarƟto anjul, o La
Universidad. ůůoƐ͕ ũunƚo Ă ůoƐ ƚƌĂĚŝĐŝonĂůĞƐ ďĂƌƌŝoƐ ĚĞ ƉƌoƐƟƚuĐŝſn
Đoŵo Zuďŝo͕ Ăůǀo͕ DĂƌuƌŝ o uƌoƌĂ ĐonƐƟƚuşĂn ůĂ oƚƌĂ ĐŝuĚĂĚ͕ ĂƋuĞůůĂ
ƋuĞ ĞƐĐĂƉĂďĂ Ă ůoƐ ĐonŇŝĐƚoƐ ƐoĐŝoͲƉoůşƟĐoƐ ƋuĞ ŵĂƌĐĂƌşĂn Ğů ŐoďŝĞƌno
ƉoƉuůĂƌ͘ >Ă oƚƌĂ uƌďĞ͕ ůĂ ĚĞ ĚşĂ͕ ĞƐƚĂďĂ Ğn ĐonƟnuĂ ĞďuůůŝĐŝſn͘

19 Esteban Valenzuela; El ronquido de papá. Etnohistoria de una familia extendida del barrio
Estación de Rancagua 1959-2009; Editorial Cuarto propio, Santiago, 2016, págs. 19-20.

26
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

ůĚo &ŝŐuĞƌoĂ͕ Ɖoƌ ĞnƚonĐĞƐ ĂĚoůĞƐĐĞnƚĞ LJ ŵŝůŝƚĂnƚĞ ĚĞ ůĂ :uǀĞnƚuĚ


^oĐŝĂůŝƐƚĂ͕ LJ ŚoLJ ĞdžŝůŝĂĚo Ğn EoƌuĞŐĂ ĂƐş ƌĞĐuĞƌĚĂ Ăů ZĂnĐĂŐuĂ ĚĞ ůĂ
ĠƉoĐĂ͗
ů ZĂnĐĂŐuĂ ĚĞ ůĂ hW ĞƌĂ unĂ ĐŝuĚĂĚ ŵĄƐ ƌĞĚuĐŝĚĂ Đon ĐĂŵƉĂŵĞnƚoƐ Ğn Ɛu ƉĞƌŝĨĞƌŝĂ͕
unĂ ĐŝuĚĂĚ ĚonĚĞ no ĞdžŝƐơĂn ůoƐ ƉĂƐoƐ ƉĞĂƚonĂůĞƐ͕ unĂ ĐŝuĚĂĚ ĚonĚĞ ƚoĚĂƐ ůĂƐ
ŵĂnŝĨĞƐƚĂĐŝonĞƐ Ğn ĨĂǀoƌ o Ğn ĐonƚƌĂ ĚĞ ůĂ hW ƐĞ ŝnŝĐŝĂďĂn Ğn ůĂ ƉůĂnjĂ ĚĞ ůoƐ ,ĠƌoĞƐ͙ ƐĞ
ĞƐĐuĐŚĂďĂ ŵuĐŚĂ ŵƷƐŝĐĂ ĚĞ ƉƌoƚĞƐƚĂ͕ ĐoŵƉƌoŵĞƟĚĂ͕ ƉĞƌo ƚĂŵďŝĠn ĞƐĐuĐŚĄďĂŵoƐ
Ă ^ĂnĚƌo͕ >ĞonĂƌĚo &Ăǀŝo͕ WĂůŝƚo KƌƚĞŐĂ͕ ďĂƐƚĂnƚĞ ĐĂnĐŝſn ĐoŵƉƌoŵĞƟĚĂ͗ ůoƐ
YuŝůĂƉĂLJƷn͕ Ɖoƌ ĞũĞŵƉůo͕ sŝĐƚoƌ :ĂƌĂ͕ nŐĞů WĂƌƌĂ͕ ĞƌĂ ŵƷƐŝĐĂ ƋuĞ ƐĞ ĞƐĐuĐŚĂďĂ
ďĂƐƚĂnƚĞ͕ ƚĂŵďŝĠn ĞƐƚĂďĂn Ğn nĂĐŝŵŝĞnƚo ŐƌuƉoƐ ĚĞ ŚŝƉƉŝĞƐ Đoŵo ^/>K͟ϮϬ

ZoďĞƌƚo KůŝǀĂƌĞƐ͕ ĂĐƟǀo ŵŝůŝƚĂnƚĞ ĚĞ ůĂ ũuǀĞnƚuĚ ĚĞů WĂƌƟĚo EĂĐŝonĂů


ŝnĚŝĐĂ ƋuĞ ƉĂƌĂ͗
͞ƚĂƋuŝůůĂƌ͟ LJ ĂƌŵĂƌ ůoƐ ƉĂnoƌĂŵĂƐ ĚĞ Įn ĚĞ ƐĞŵĂnĂ͕ Ğů Ɖunƚo oďůŝŐĂĚo ĚĞ ƌĞunŝſn
ĞƌĂ Ğů >uĐĞƌnĂ͕ LJ ƉĂƌĂ ĐoŵĞƌƐĞ unoƐ ďuĞnoƐ ƐĄnĚǁŝĐŚ ůĂ &uĞnƚĞ ůĞŵĂnĂ͘ ĞƐƉuĠƐ
ĂƉĂƌĞĐŝſ Ğů Ƌuí͕ ƚoĚoƐ uďŝĐĂĚoƐ Ğn ĐĂůůĞ /nĚĞƉĞnĚĞnĐŝĂ͘ ,ĂďşĂ ĂĚĞŵĄƐ ǀĂƌŝĂƐ ĚŝƐĐoƐ͖
unĂ Ğn un ƐuďƚĞƌƌĄnĞo Ğn ĂŵƉoƐ ĞnƚƌĞ DuũŝĐĂ LJ uĞǀĂƐ ;Los EicŚos͕ ĐƌĞoͿ͕ Las
Eueces͕ ĐĂŵŝno Ă DĂĐŚĂůş͕ ůĂ “Yuinta de recreo͟ Las Carmelitas ;Đon ƐŚoǁ ƚoĚoƐ
ůoƐ ĮnĞƐ ĚĞ ƐĞŵĂnĂͿ͕ Las dinajas Ğn DĂĐŚĂůş͕ LJ Ğn ůoƐ ͞ďĂƌƌŝoƐ ďĂũoƐ͟ Ğů Ĩuƌoƌ ĞƌĂ Ğů
Rendenj Vous͕ Ğn Zuďŝo͙͘ dĂŵďŝĠn Kƚƌo ͞ƉĂnoƌĂŵĂ͟ ĞƌĂn ůoƐ ͞ƉŝƋuĞƐ͟ ĚĞ ĂuƚoƐ ƋuĞ
ƐĞ ŚĂĐşĂn Ğn Ğů ĞnƚonĐĞƐ ͚WĂƌƋuĞ /nĚuƐƚƌŝĂů͕͛ ĚonĚĞ ŚoLJ ĞƐƚĄ ůĂ EĞůƐon WĞƌĞŝƌĂ͕ ƉĂƌĂ
ĚĞƐƉuĠƐ ŝƌ Ă ůĂ ĐĂƌƌĞƚĞƌĂ Ă ĐoŵĞƌ ůoŵŝƚoƐ Ăů DƷnŝĐŚ͕ ĚĞů <ĂŬo ǀon hnŐĞƌϮϭ

ůĞũĂnĚƌĂ WĂůůĂŵĂƌ͕ Ɖoƌ ĞnƚonĐĞƐ͕ Ɛoůo unĂ nŝŹĂ ƋuĞ ŝnŝĐŝĂďĂ ƐuƐ
ĞƐƚuĚŝoƐ ďĄƐŝĐoƐ LJ ƋuĞ ǀŝǀşĂ Ğn ůĂ ůoĐĂůŝĚĂĚ ĚĞ oLJĂ ƌĞŵĞŵoƌĂ ĂƋuĞů
ƟĞŵƉo ŵoĚo ƐŝŐuŝĞnƚĞ͗
DĞ ĂĐuĞƌĚo ĐůĂƌĂŵĞnƚĞ ƋuĞ oLJĂ ĞƌĂ ĂůŐo ŵuLJ ŝŵƉoƌƚĂnƚĞ ƉoƌƋuĞ ůoƐ ĐĂŵďŝoƐ ƐĞ
noƚĂďĂn͘  ůoƐ ŵĞƐĞƐ ĚĞƐƉuĠƐ ƋuĞ ƐĂůŝſ ůůĞnĚĞ ƐĞ ĨuĞƌon ƚoĚoƐ ůoƐ ŐƌŝnŐoƐ͘ nƚĞƐ LJo
ƚĞnşĂ ĂŵŝŐĂƐ ŐƌŝnŐĂƐ͕ ƋuĞ ĞƌĂn ŚŝũĂƐ ĚĞ ŐƌŝnŐĂ LJ ŚĂďůĂďĂn ŝnŐůĠƐ͕ ůĂ ŚŝũĂ ĚĞů ŐĞƌĞnƚĞ
ƐĞ ůůĂŵĂďĂ WĂŵĞůĂ 'ƌĂnƚ͕ ŝďĂn Ăů ĐoůĞŐŝo ŝnŐůĠƐ͕ ƚoĚoƐ ĞůůoƐ ĚĞƐƉĂƌĞĐŝĞƌon͕ no Śuďo
ŵĄƐ ŐƌŝnŐoƐ͘ n oLJĂ ůůĞŐĂƌon Ă ǀŝǀŝƌ ŚŝƉƉŝĞƐ ĚĞ ĂůŝĨoƌnŝĂ͘ DĞ ĂĐuĞƌĚo ƋuĞ ĐĂŵďŝo
ůĂ ĂƐĂ ŝĞn ƋuĞ ƐĞ ĐonǀŝƌƟſ Ğn Ğů ŚoƚĞů ĚĞ ůoƐ ƚƌĂďĂũĂĚoƌĞƐ͕ LJ ůĂ ĂƐĂ ŝnĐuĞnƚĂ͕
ƋuĞ ĞƌĂ ůĂ ĚĞů ƐuďŐĞƌĞnƚĞ͕ ƐĞ ĐonǀŝƌƟſ Ğn ĐĂƐĂ ĚĞ ůĂ ĐuůƚuƌĂ͕ ĨuĞ ŐĞnƚĞ Đoŵo ďŝĞn
ĐonoĐŝĚĂ ͘ŵƉĞnjſ Ă ǀĞnŝƌ ŐĞnƚĞ ĚĞ ^ĂnƟĂŐo͕ ƋuĞ ŝďĂn Ă ƐĞƌ ĐůĂƐĞƐ͕ LJ ĞƐo ĨuĞ ĂůŐo
Đoŵo ƌĞďonŝƚo͕ ƐĞ noƚſ Ğů ĐĂŵďŝo Ğn ƚĞŵĂƐ ĚĞ ĐuůƚuƌĂ͕ ŵŝ ƉĂƉĂ ƚoŵſ ĐůĂƐĞƐ ĚĞ
ĐuůƚuƌĂ͕ LJo Ĩuŝ Ă ůĂ ĂƐĂ ŝĞn͕ ƐĞ ŝŵƉůĞŵĞnƚſ Ğů ĨĞƐƟǀĂů ĚĞ ůĂ ŵĞƌůunjĂ ƋuĞ ƐĞ ŚĂĐŝĂ unĂ
ǀĞnj Ăů ĂŹo͕ ĚonĚĞ ƚoĚoƐ ĐoĐŝnĂďĂn ŵĞƌůunjĂ ƉĂƌĂ ŝnĐĞnƟǀĂƌ Ğů ĐonƐuŵo ĚĞ ƉĞƐĐĂĚo͕
ƉĂƐĂƌon ŵuĐŚĂƐ ĐoƐĂƐ ƋuĞ ĞƌĂn ŵuLJ ƉĂůƉĂďůĞ ƐŝĞnĚo nŝŹĂƐ͕ LJ ũunƚo Đon ĞƐo ůĂ ƚĞnƐŝſn

20 Entrevista a ůĚo &ŝŐuĞƌoĂ ĂŵoƌĂno͘ ϭ5 ĚĞ ŵĂLJo ĚĞ ϮϬϭ5͕&ŝƚũĂƌ͕ EoƌuĞŐĂ͘


21 Entrevista a Roberto Olivares, Rancagua, 15 de febrero de 2016.

27
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

ƐoĐŝĂů ƚĂŵďŝĠn ĞŵƉĞnjſ Ă ĐƌĞĐĞƌ͘ϮϮ

n Įn͕ ĂƐş ĞƌĂ Ğů ZĂnĐĂŐuĂ LJ ĂůƌĞĚĞĚoƌĞƐ ĚĞ ůĂ ĠƉoĐĂ͗ unĂ uƌďĞ Ğn ƉůĞnĂ


ĞdžƉĂnƐŝſn LJ ƋuĞ no ĞƌĂ ĂũĞnĂ Ă ůĂƐ ĚŝƐƉuƚĂƐ ƉoůşƟĐĂƐ ĚĞů ŵoŵĞnƚo LJ
ĚonĚĞ ĞdžŝƐơĂ un ĨuĞƌƚĞ ŵoǀŝŵŝĞnƚo ĚĞ ŝnjƋuŝĞƌĚĂ͕ Đon ƐoƉoƌƚĞ Ğn ůĂ
ŵŝnĂ͕ ƋuĞ ĚĞƐĚĞ ŚĂкà ŵuĐŚo ƟĞŵƉo ǀĞnşĂ ŚĂĐŝĞnĚo ĐƌĞĐĞƌ ůĂ oƉĐŝſn
ĂůůĞnĚŝƐƚĂ LJ ĞdžŝŐŝĞnĚo uno ĚĞ ůoƐ ƉƌŝnĐŝƉĂůĞƐ ƉunƚoƐ ĚĞ ĂƋuĞů ƉƌoŐƌĂŵĂ͗
ůĂ nĂĐŝonĂůŝnjĂĐŝſn ĚĞů ĐoďƌĞ͘ Eo ĞƌĂ ĐĂƐuĂů ƋuĞ Ğů ĚŝƉuƚĂĚo Ɖoƌ ůĂ njonĂ
ĨuĞƐĞ Ğů ĚŝƌŝŐĞnƚĞ ŵŝnĞƌo ,ĠĐƚoƌ KůŝǀĂƌĞƐ ^oůŝƐ ƋuŝĞn ĞƌĂ ĂĐoŵƉĂŹĂĚo
Ɖoƌ :oƌŐĞ /nƐunnjĂ ĚĞů W Ğn ůĂ ĐĄŵĂƌĂ͘

Kƚƌo ĨoĐo ƐŝŐnŝĮĐĂƟǀo ĚĞ ƉoďůĂŵŝĞnƚo͕ ĞƌĂ DĂĐŚĂůş͕ ĐoŵunĂ ĂůĞĚĂŹĂ Ă


ZĂnĐĂŐuĂ LJ ĚonĚĞ ƐĞ uďŝĐĂ Ğů ŵŝnĞƌĂů ů dĞnŝĞnƚĞ LJ ƋuĞ ͞consƟtuye uno
de los yacimientos más ríos del mundo͟Ϯϯ͘ &uĞ ĨunĚĂĚĂ Đoŵo ƚĂů͕ Ğn Ğů
ĐonƚĞdžƚo ĚĞ ůĂ ůĞLJ ĚĞ ůĂ ĐoŵunĂ ĂuƚſnoŵĂ ĚĞů ƐĞnĂĚoƌ DĂnuĞů :oƐĠ
/ƌĂƌƌĄnjĂǀĂů Ğn ϭ89ϭ͘>Ă ĐoŵunĂ ĞƐ ůĂ ŵĄƐ ŐƌĂnĚĞ ůĂ ƌĞŐŝſn Đon Ğů ϭ5͕8й
ĚĞ Ɛu ƐuƉĞƌĮĐŝĞ͘ ůůş ĞƐƚĄ ĞŵƉůĂnjĂĚo Ğů ĐĂŵƉĂŵĞnƚo ŵŝnĞƌo ĚĞ ^ĞǁĞůů
LJ ůĂ uƌďĞ ĨuĞ unĂ ĚĞ ůĂƐ ŵĄƐ ƌŝĐĂƐ ĚĞů ƉĂşƐ͕ Đoŵo ƌĞƐuůƚĂĚo ĚĞ ůĂ ůĞLJ ĚĞů
ĐoďƌĞ LJ ĚonĚĞ ƐĞ ĞdžƉƌĞƐſ͕ Ğn Ğů ƉĂƐĂĚo͕ ŵuĐŚĂ ŝnŇuĞnĐŝĂ ŵŝnĞƌĂ ʹ Ăůůş
ƐĞ Įƌŵſ Ğů ĂĐƚĂ ƋuĞ ĐƌĞſ ůĂ ƉoĚĞƌoƐĂ &ĞĚĞƌĂĐŝſn ĚĞ dƌĂďĂũĂĚoƌĞƐ ĚĞů
oďƌĞ Ğn ϭ95ϭͲ Ăů Ɖunƚo ƋuĞ ĂůŐunoƐ ĚĞ ůoƐ ĚŝƌŝŐĞnƚĞƐ ĚĞ ůĂ njonĂů ů
dĞnŝĞnƚĞ͕ ĨuĞƌon ƌĞŐŝĚoƌĞƐ o ĂůĐĂůĚĞƐ ĚĞ ůĂ ŵŝƐŵĂ LJ Ɖunƚo oďůŝŐĂĚo
ĚĞ ůůĞŐĂĚĂ ĚĞ ůoƐ ĐĂnĚŝĚĂƚoƐ ƉƌĞƐŝĚĞnĐŝĂůĞƐ͘ Eo ĞƐ ĐĂƐuĂů ƋuĞ ƉĂƌĂ Ğů
ŵunĚŝĂů ĚĞ ϭ9ϲϮ ĨuĞ ůĂ ůoĐĂůŝĚĂĚ LJ ŵunŝĐŝƉŝo ƋuĞ ĂůďĞƌŐſ Ă ůĂ ƐĞůĞĐĐŝſn
ĚĞ uůŐĂƌŝĂ ƋuĞ ƉĂƌƟĐŝƉſ ĚĞů ŐƌuƉo ĐuĂƚƌo Đon ƐĞĚĞ Ğn ZĂnĐĂŐuĂ͘ Woƌ
ůĂ ĠƉoĐĂ͕ LJ Đon Ğů ƐoďƌĞ ƉoďůĂŵŝĞnƚo ĚĞ ^ĞǁĞůů ůĂ ĐoŵunĂ ƚĞnşĂ ĐĞƌĐĂ
ĚĞ ϮϬ͘ϬϬϬ ŚĂďŝƚĂnƚĞƐ͘Ϯϰ

>Ă oƚƌĂ ƉƌoǀŝnĐŝĂ͕ oůĐŚĂŐuĂ͕ Ğn ƉĂƌƟĐuůĂƌ Ğů ĞƐƉĂĐŝo ŐĞoŐƌĄĮĐo ƋuĞ


ƐĞ ĞdžƟĞnĚĞ ŵĄƐ ĂůůĄ ĚĞ ^Ăn &ĞƌnĂnĚo ĚĞƐĚĞ Ğů dŝnŐuŝƌŝƌŝĐĂ Ă ůĂ ĐoƐƚĂ͕
ĞdžŚŝďşĂ Đoŵo ŝŵƉƌonƚĂ ůĂ ƌuƌĂůŝĚĂĚ LJ Ğů ƉĂŝƐĂũĞ ĐĂŵƉĞƐŝno ơƉŝĐo ĚĞů
ŚŝůĞ ĚĞů ǀĂůůĞ ĐĞnƚƌĂů ƋuĞ ĞƐƚĄ ŵuLJ ďŝĞn ƌĞŇĞũĂĚo Ɖoƌ DŝŐuĞů >ŝƭn
en La dierra promeƟda o en ƚedžƚoƐ Đoŵo dal como soy Ěe :oƐĠ >uŝƐ
DĂĚĂƌŝĂŐĂ͕ ĚŝƌŝŐenƚe ĐĂŵƉeƐŝno͕ ŵŝeŵďƌo Ěeů ĐoŵŝƚĠ ĐenƚƌĂů Ěeů W^
22 Entrevista a Alejandra Pallamar. Santiago, 20 de junio de 2016.
23 Federación Internacional de Fútbol Asociado (FIFA); “¿Quién es quién? Campeonato
Mundial de Fútbol de 1962”; Fifa, 1962, pág. 68.
24 María Cecilia Baros; Machalí, comuna centenaria; Ilustre Municipalidad de Machalí,
Machalí, 2008, págs. 199-200.

28
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

eůeŐŝĚo en >Ă ^eƌenĂ LJ ŐoďeƌnĂĚoƌ Ěe oůĐŚĂŐuĂ ĚuƌĂnƚe ĂƋueůůĂ


ĂĚŵŝnŝƐƚƌĂĐŝſn͘ >Ă ƉƌŝŵeƌĂ Ɛŝ ďŝen eƐƚĄ ĂŵďŝenƚĂĚĂ en ůĂ ƌeƉƷďůŝĐĂ
ƐoĐŝĂůŝƐƚĂ Ěe DĂƌŵĂĚuƋue 'ƌoǀe ůo Đŝeƌƚo eƐ Ƌue ŵuĐŚĂƐ Ěe ůĂƐ
ůoĐĂĐŝoneƐ Ɛe ƌeĂůŝnjĂƌon en ůoƐ ĂůƌeĚeĚoƌeƐ Ěe WĂůŵŝůůĂ ĚuƌĂnƚe ůĂ
hW LJ ĚonĚe un ŐƌuƉo Ěe ĐĂŵƉeƐŝnoƐ ĚeĐŝĚe ƚoŵĂƌƐe unĂƐ ƟeƌƌĂƐ
ƉeƌƚeneĐŝenƚeƐ Ă ůĂ ĨĂŵŝůŝĂ ƌƌĄnjuƌŝnj͘ Eo oďƐƚĂnƚe eůůo͕ eƐĐenĂƐ Ěe
ůĂ ƉeůşĐuůĂ͕ Ƌue ĂĚeŵĄƐ ĐuenƚĂ Đon extras ƌeĂůeƐ͕ ƌeŇeũĂn ŵuLJ ďŝen
eů Ăŵďŝenƚe ƌuƌĂů Ěe ĮneƐ Ěe ůoƐ ƐeƐenƚĂ LJ ĐoŵŝennjoƐ Ěe ůoƐ 7Ϭ͗
ĐĂŵƉeƐŝnoƐ eƌƌĂnƚeƐ ǀĂŐĂďunĚeĂnĚo Ɖoƌ ĐĂŵŝnoƐ LJ ƉeƌŝĨeƌŝĂƐ Ěe ůĂƐ
ŚĂĐŝenĚĂƐ͕ ďuƐĐĂnĚo un ƚƌĂďĂũo ƚeŵƉoƌĂů͖ ĂŵƉůŝĂƐ edžƚenƐŝoneƐ Ěe
ƟeƌƌĂƐ Ɛŝn uƐo nŝ ƉƌoĚuĐĐŝſn͕ ĐĂƌƌeƚĂƐ ƟƌĂĚĂƐ Ɖoƌ ďueLJeƐ LJ unĂ ŵŝƐeƌŝĂ
edžƚƌeŵĂ Ƌue eƌĂ en ƌeĂůŝĚĂĚ eů ĐoŵƉůeũo ƉĂnoƌĂŵĂ ƐoĐŝoƉoůşƟĐo en Ƌue
eƐƚĂďĂ ŝnƐeƌƚo eů ĐĂŵƉo ĚuƌĂnƚe ĂƋueůůĂ ĂĚŵŝnŝƐƚƌĂĐŝſn LJ en ƉƌoĐeƐo
Ěe ƉƌoĨunĚŝnjĂĐŝſn Ěe ůĂ ƌeĨoƌŵĂ ĂŐƌĂƌŝĂ ĐoŵennjĂĚĂ Ɖoƌ &ƌeŝ͘ Ɛe eƐ eů
ƌeƚƌĂƚo ǀŝƐuĂů Ěeů ͚ƌŝŹſn Ěe ůĂ oůŝŐĂƌƋuşĂ͛͘ onĐenƚƌĠŵonoƐ ĂŚoƌĂ en eů
ƌeůĂƚo eƐĐƌŝƚo Ěe oƚƌo ƉƌoƚĂŐonŝƐƚĂ Ěeů ƉeƌŝoĚo͘ Ɛ :oƐĠ >uŝƐ DĂĚĂƌŝĂŐĂ
Ƌuŝen en eů ůŝďƌo LJĂ ĐŝƚĂĚo ƌeĐonƐƟƚuLJe Ɛu ŚŝƐƚoƌŝĂ ĨĂŵŝůŝĂƌ LJ ƉeƌƐonĂů͘
e un ƉĂĚƌe Ƌue ĂďĂnĚonĂ ůĂ njonĂ Ěeů ƐeĐĂno ĐoƐƚeƌo Ěe oůĐŚĂŐuĂ
Ͳ dƌŝĐŚĂueƐ Ěe ůĂ :unƚĂ Ͳ͕ Đoŵo ŵuĐŚoƐ oƚƌoƐ ĐĂŵƉeƐŝnoƐ ƉĂƌĂ ďuƐĐĂƌ
ĨoƌƚunĂ en ůĂ ŵŝnĂ ů denŝenƚe en ϭ9ϭϭ LJ Ƌue en ^eǁeůů Ɛe ĐĂƐĂ Đon unĂ
ƌĂnĐĂŐƺŝnĂ͘ eů ŵĂƚƌŝŵonŝo nĂĐen ƚƌeƐ ŚŝũoƐ ʹ nueƐƚƌo ƉƌoƚĂŐonŝƐƚĂ͕
:uĂnĂ LJ ĂƌůoƐ ,uŐo Ͳ͕ Ɖeƌo ůĂ ĚŝĨeƌenĐŝĂ Ěe eĚĂĚ enƚƌe ĂŵďoƐ ŚĂĐe
ŝnƐoƐƚenŝďůe eů enůĂĐe eů ĐuĂů ƚeƌŵŝnĂ ĚŝƐoůǀŝĠnĚoƐe LJ ƐŝenĚo ůoƐ ŚŝũoƐ
ůoƐ Ƌue ĮnĂůŵenƚe ƐeƌĄn ůoƐ ŵĄƐ ĂĨeĐƚĂĚoƐ Ɖoƌ ůĂƐ ĚeĐŝƐŝoneƐ Ěe ůoƐ
ĂĚuůƚoƐ͘ ů ƉĂĚƌe Ěe :oƐĠ >uŝƐ͕ ƌenunĐŝĂ Ă ůĂ eŵƉƌeƐĂ LJ ǀueůǀe Ă Ɛu
ůoĐĂůŝĚĂĚ nĂƚĂů Đon Ɛu ƉƌŝŵoŐĠnŝƚo Ƌuŝen ŝnŝĐŝĂƌĄ un ƉeƌŝƉůo Ěe ǀŝĚĂ
Ɖoƌ ǀĂƌŝĂƐ ĄƌeĂƐ Ěe eƐe ŵunĚo ƌuƌĂů ĂďĂnĚonĂnĚo ƚeŵƉƌĂnĂŵenƚe Ɛu
ŝnĨĂnĐŝĂ ƉĂƌĂ ĚeĚŝĐĂƌƐe Ăů ŵunĚo Ěeů ƚƌĂďĂũo ůo Ƌue͕ Ɖoƌ ůo ĚeŵĄƐ͕ eƌĂ
ďĂƐƚĂnƚe ĨƌeĐuenƚe en ĂƋueů ƟeŵƉo͘ DĂĚĂƌŝĂŐĂ ĐĂƌĂĐƚeƌŝnjĂ ĂƐş Ă eƐe
ŵunĚo Ƌue ůůeŐſ Ă ŚĂďŝƚĂƌ͗
uĂƚƌo ƐeĐƚoƌeƐ ĂŝƐůĂĚoƐ Ěe ůĂ ĐŝǀŝůŝnjĂĐŝſn͕ unŝĚoƐ Ɖoƌ ƐuƐ ĐoƐƚuŵďƌeƐ LJ ĐoďŝũĂĚoƐ
Ɖoƌ eů ŵŝƐŵo ƚeĐŚo Ěe ůĂ ŝŐnoƌĂnĐŝĂ͘ WoĚƌşĂ͕ Ɛeƌ ůĂ ĐĂƌƚĂ Ěe ƉƌeƐenƚĂĐŝſn Ěe eƐƚoƐ
ŚĂďŝƚĂnƚeƐ Ƌue Ă ƉeƐĂƌ Ěe ƚoĚĂƐ ƐuƐ ůŝŵŝƚĂĐŝoneƐ͕ ŚĂn ƐŝĚo ĐĂƉĂĐeƐ Ěe ƐuďƐŝƐƟƌ Ănƚe
ůĂ ĂĚǀeƌƐŝĚĂĚ͘ ů ĂŝƐůĂŵŝenƚo ůo ĐonƐƚƌuLJeƌon ůoƐ ŐƌĂnĚeƐ ůĂƟĨunĚŝƐƚĂƐ Ěe ůĂ njonĂ͕
eůůoƐ Ƌue ŐoďeƌnĂƌon Ă ƐuƐ ĂnĐŚĂƐ͕ Ɛoůo ůo ŚŝĐŝeƌon ƉĂƌĂ ƉƌoƚeŐeƌ ƐuƐ ŝnƚeƌeƐeƐ͘ >oƐ
ŚĂďŝƚĂnƚeƐ nunĐĂ ĐonoĐŝeƌon Ɖuenƚe Ɛoďƌe eů ƌşo͕ ƚĂŵƉoĐo ĐĂŵŝnoƐ ƚƌĂnƐŝƚĂďůeƐ ƉĂƌĂ
ǀeŚşĐuůoƐ͕ ƉĂƌĂ ƋuĠ ŚĂďůĂƌ Ěe eƐĐueůĂƐ LJ ŚoƐƉŝƚĂůeƐ͙ eů eƐƚĂĚo Ěe ĚoŵŝnĂĐŝſn Ƌue
eũeƌĐşĂn ůoƐ ůĂƟĨunĚŝƐƚĂƐ Ɛoďƌe ůoƐ ĐĂŵƉeƐŝnoƐ eƌĂ ƚĂů Ƌue ĐĂƐŝ no Ɛe ĚĂďĂn ĐuenƚĂ

29
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

Ěe ƐuƐ ƉeƌŝƉeĐŝĂƐ͘ ^u ĂĐĐŝĚenƚĂĚĂ ǀŝĚĂ ĨoƌŵĂďĂ ƉĂƌƚe Ěe Ɛu ŵĂneƌĂ Ěe Ɛeƌ͘ >o ŵĄƐ
ŝŵƉoƌƚĂnƚe ƉĂƌĂ eůůoƐ eƌĂ Ƌue ůůoǀŝeƌĂ ŵoĚeƌĂĚĂŵenƚe ƉĂƌĂ Ƌue en ƐuƐ ĐĂŵƉoƐ
ĐƌeĐŝeƌĂ ůĂ ŚŝeƌďĂ LJ ƐuƐ ĂnŝŵĂůeƐ ƚuǀŝeƌĂn ĐoŵŝĚĂ͕ LJ Ƌue ƐuƐ ƐŝeŵďƌĂƐ ůeƐ ĚŝeƌĂn
ďuenĂƐ ĐoƐeĐŚĂƐ͘ ^ŝn eŵďĂƌŐo͕ ĐuĂnĚo ůoƐ ůĂƟĨunĚŝƐƚĂƐ ůeƐ enƚƌeŐĂďĂn ůoƐ ǀoƚoƐ en
ĐĂƐĂ͕ no ůo ƉenƐĂďĂn ĚoƐ ǀeĐeƐ LJ ǀoƚĂďĂn Ɖoƌ eů ĐĂnĚŝĚĂƚo Ƌue ůeƐ ƐeŹĂůĂƌĂnϮ5͘

ů nueǀo ĐĂŵƉeƐŝno enĐonƚƌĂƌĄ Ă ĐoƌƚĂ eĚĂĚ ƚƌĂďĂũo LJ ĂƐş ƉoĚƌĄ ĂLJuĚĂƌ


Ă un ƉĂĚƌe ĐĂĚĂ ǀenj ŵĄƐ enĨeƌŵo͘ ^e ƚƌĂnƐĨoƌŵĂ en ŚĄďŝů ũoƌnĂů LJ Ɛe
ŚĂĐe Ěe ůĂ ĐonĮĂnnjĂ Ěe ůĂ ĨĂŵŝůŝĂ͘ >ueŐo Ěe ĂŹoƐ Ěe Ěuƌo ƚƌĂďĂũo LJ
Ěe ĚeĂŵďuůĂƌ Ɖoƌ ĐĂƐŝ ƚoĚo eů ƐeĐĂno ĐoƐƚeƌo Ɛe ĐoŵƉƌoŵeƚe Đon ůĂ
ĚeŵĂnĚĂ ĐĂŵƉeƐŝnĂ Ɖoƌ ĚŝŐnŝĚĂĚ LJ ĚeƌeĐŚoƐ ĂĚ ƉoƌƚĂƐ Ěe ůĂ ƌeĨoƌŵĂ
ĂŐƌĂƌŝĂ Ƌue enƚƌĂƌşĂ en ǀŝŐenĐŝĂ Đon eů ƉƌeƐŝĚenƚe &ƌeŝ DonƚĂůǀĂ͕
ĐoůĂďoƌĂ en ůĂ oƌŐĂnŝnjĂĐŝſn Ěe ůĂ Śuelga de la Vendimia en ϭ9ϲ7Ϯϲ,
eů Ɖƌŝŵeƌ ƉůŝeŐo Đonũunƚo Ěe ůoƐ ĐĂŵƉeƐŝnoƐ Ěe oůĐŚĂŐuĂ͕ Ƌue ŚĂƌĄ
ŚŝƐƚoƌŝĂ LJ Ƌue ĐuůŵŝnĂƌĄ Đon ůĂ ƚoŵĂ Ěe ůĂ WůĂnjĂ Ěe ƐĂn &eƌnĂnĚo
ĂĚƋuŝƌŝenĚo ůĂ ŵoǀŝůŝnjĂĐŝſn un ĐĂƌĄĐƚeƌ nĂĐŝonĂů Ƌue ůoŐƌĂ Ƌue͕
ŚĂƐƚĂ eů ŵŝƐŵşƐŝŵo ƉƌeƐŝĚenƚe Ěeů ƐenĂĚo͕ ^ĂůǀĂĚoƌ ůůenĚe͕ Ɛe ŚĂŐĂ
ƉƌeƐenƚe eƐĂ noĐŚe en ůĂ ƉůĂnjĂ Ěe ĂƌŵĂƐ Ěe ůĂ ĐŝuĚĂĚ͘ n eƐe ƉƌoĐeƐo
DĂĚĂƌŝĂŐĂ ĐonoĐe Ă ^Ăůoŵſn oƌďĂůĄn Ƌuŝen͕ ͞se entregó por entero a
la organinjación campesina, siendo el creador de la carƟlla campesina͘͟Ϯ7
ůueŐo Ěeů pliego ƐeƌĄ edžƉuůƐĂĚo Ěeů ƚƌĂďĂũo LJ ĐonĐůuŝƌĄ ĐoůĂďoƌĂnĚo Đon
eů ƐenĂĚoƌ ƐoĐŝĂůŝƐƚĂ en ůĂ oƌŐĂnŝnjĂĐŝſn Ěeů ŵoǀŝŵŝenƚo ĐĂŵƉeƐŝno LJ
en ůĂ ĐonƐƟƚuĐŝſn Ěe ůĂ ĨeĚeƌĂĐŝſn ĐĂŵƉeƐŝnĂ ů ^uƌĐo Ěe ůĂ Ƌue Ĩue Ɛu
ƉƌeƐŝĚenƚe ƉƌoǀŝnĐŝĂů͕ ůueŐo Ɛe ĂĮůŝſ Ăů WĂƌƟĚo ^oĐŝĂůŝƐƚĂ͕ ĚonĚe ŝnŝĐŝſ
unĂ ŝnĐŝƉŝenƚe ĐĂƌƌeƌĂ ƉoůşƟĐĂ͗ ƐeƌĄ ƐeĐƌeƚĂƌŝo ƐeĐĐŝonĂů͕ ĚeůeŐĂĚo Ă ůoƐ
ĐonŐƌeƐoƐ Ěe ŚŝůůĄn LJ >Ă ^eƌenĂ͕ ŵŝeŵďƌo Ěe ůĂ ĚŝƌeĐƟǀĂ Ěeů ƌeŐŝonĂů
oůĐŚĂŐuĂ͕ Ěe Ɛu ĐoŵŝƚĠ ĐenƚƌĂů LJ ŐoďeƌnĂĚoƌ Ěe ůĂ ƉƌoǀŝnĐŝĂ͘

n ůoƐ ƌeůĂƚoƐ Ěe DĂĚĂƌŝĂŐĂ Ɛe ƉeƌĐŝďe ůĂ ĐonĨƌĂƚeƌnŝĚĂĚ LJ ŚeƌŵĂnĚĂĚ


Ƌue ƌeŝnĂďĂ en ůĂƐ ĚŝƌeĐĐŝoneƐ Ěeů ŵunĚo ƐŝnĚŝĐĂů ŵŝneƌo LJ Ěeů
ĐĂŵƉeƐŝno ůĂďoƌ en ůĂ ĐuĂů͕ ^Ăůoŵſn oƌďĂůĄn ŚĂďşĂ ƐŝĚo un ƐŝŐnŝĮĐĂƟǀo
nedžo ũunƚo Ă oƚƌoƐ ƉĂƌůĂŵenƚĂƌŝoƐ Đoŵo ,ĠĐƚoƌ KůŝǀĂƌeƐ͘ n uno Ěe ůoƐ
ƉĄƌƌĂĨoƐ Ƌue ƌeĐueƌĚĂ ůĂ ŐeƐƚĂ Ěe la Huelga de la vendimia LJ eů Ɖƌŝŵeƌ
ƉůŝeŐo Ěe ƉeƟĐŝoneƐ Đonũunƚo͕ ƌeƐuŵŝƌĄ Ƌue ůueŐo Ěeů ĂĐueƌĚo Ƌue
25 José Luis Madariaga, Tal como soy (la historia de muchos); Imprenta Belén, Rancagua, 2002,
pág. 46.
26 “Vivencias cotidianas junto a Salvador Allende”; María Elena Carrera. En Cuadernos
Médico Sociales; págs. 175-177, 2013, Volumen 53, N°3.
27 José Luis Madariaga, Tal como soy (la historia de muchos); op. cit. pág. 71.

30
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

ƉuƐo Įn Ăů ƉĂƌo LJ Ƌue ŵĂƌĐſ eů ŝnŝĐŝo Ěe ůĂ ƉeƌƐeĐuĐŝſn Ă ůoƐ ƉƌŝnĐŝƉĂůeƐ


ĐĂďeĐŝůůĂƐ Ěeů ŵoǀŝŵŝenƚo ůoƐ ƐŝnĚŝĐĂƚoƐ Ɛe ƌeunŝeƌon ƉĂƌĂ ƉůĂnŝĮĐĂƌ
eů Ĩuƚuƌo LJ Đſŵo ƉĂŐĂƌ ůĂƐ ĚeuĚĂƐ Ƌue Ěeũſ ůĂ ŵoǀŝůŝnjĂĐŝſn͘ ^Ăůoŵſn
oƌďĂůĄn ůeƐ Śŝnjo ůůeŐĂƌ unĂ ŝnǀŝƚĂĐŝſn Ěe ůoƐ ƐŝnĚŝĐĂƚoƐ ŵŝneƌoƐ Ěe
^eǁeůů LJ ĂůeƚoneƐ ƉĂƌĂ Ƌue unĂ ĚeůeŐĂĐŝſn ǀŝĂũĂƐe Ă ZĂnĐĂŐuĂ Ă
ƌeĐŝďŝƌ ĂLJuĚĂ eĐonſŵŝĐĂ Ěe ůoƐ ŵŝneƌoƐ͗
n ůĂ ƐeĚe ƐoĐŝĂů Ěeů ƐŝnĚŝĐĂƚo LJ Ănƚe ůĂ ƐĂŵďůeĂ Ěe ůoƐ ŵŝneƌoƐ ĨuŝŵoƐ ƉƌeƐenƚĂĚoƐ͕
Ɖoƌ un ĐoŵƉĂŹeƌo Ěe ĂƉeůůŝĚo YuŝnƚĂnĂ ;:uĂnͿ͘ >Ă ƐoůŝĚĂƌŝĚĂĚ͕ ůĂ ĂŵŝƐƚĂĚ LJ eů ĂĨeĐƚo
Ěe ůoƐ ŵŝneƌoƐ͕ Ĩue Đoŵo enĐonƚƌĂƌ ůĂ ĐĂuƐĂ LJ eů ǀĂůoƌ ƉĂƌĂ ƐeŐuŝƌ ůuĐŚĂnĚo͙ EoƐ
enƚƌeŐĂƌon Ɛu ĂLJuĚĂ ŵĂƚeƌŝĂů LJ ŵoƌĂů LJ noƐ ĚeƐƉŝĚŝeƌon Đon un ĐeƌƌĂĚo ĂƉůĂuƐo͘
hn Őƌŝƚo ĐĂƐŝ Ăů unşƐono Ɛe eƐĐuĐŚſ en ůĂ ƐĂůĂ͕ ŵŝneƌoƐ LJ ĐĂŵƉeƐŝnoƐ unŝĚoƐ
͋senĐeƌeŵoƐ͊Ϯ8

DŝŐueů ĂůĚeƌſn͕ nĂĐŝĚo en eů Ɛuƌ en ϭ9ϯϬ͕ Ɵene unĂ oƉŝnŝſn un ƉoĐo


ĚŝƐƟnƚĂ Ă ůĂ Ěeů edž ŐoďeƌnĂĚoƌ ƐoĐŝĂůŝƐƚĂ͘ e ƉƌoĨeƐŝſn ŵĂeƐƚƌo͕ ůůeŐſ
Ă ůĂ ŚĂĐŝenĚĂ ů ,uŝƋue en ϭ955͕ ƉĂƌĂ ŚĂĐeƌƐe ĐĂƌŐo Ěe ůĂ eƐĐueůĂ LJ
Ƌuŝen ŝnĚŝĐĂ Ƌue Ɖoƌ eƐe ƟeŵƉo ůĂ ƉƌoƉŝeĚĂĚ ƚenşĂ ŵĄƐ Ěe ŵŝů ĐuĂĚƌĂƐ
Ěe edžƚenƐŝſn LJ un nƷŵeƌo ƉĂƌeĐŝĚo Ěe ƚƌĂďĂũĂĚoƌeƐ͕ ƌeĐueƌĚĂ Ƌue
,uďo ŵuĐŚoƐ ĐĂŵďŝoƐ ĐĂƐo ƉĂƌĂĚſũŝĐo͕ ůĂ Őenƚe no ƋueƌşĂ ůĂ ƌeĨoƌŵĂ ĂŐƌĂƌŝĂ͕ ůĂ Őenƚe
ĂƋuş eƐƚĂďĂ ŵuLJ ďŝen͕ eƐƚĂďĂn ŵuLJ ĐonƚenƚoƐ Đon ůĂ ƉĂƚƌonĂ͕ ƐeŹoƌĂ ůenĂ ƌƌĄnjuƌŝnj
Ěe ^ĂnĐŚenj͕ ŚŝũĂ LJ ŚeƌeĚeƌĂ Ěe ůoƐ ƉƌeƐŝĚenƚeƐ ƌƌĄnjuƌŝnj͙ Ƌuş ŚĂďşĂ ĐĂŵƉeƐŝnoƐ
Ƌue ƚenşĂn ŵŝůůoneƐ Ěe ƉeƐoƐ͘ /ŵĂŐşnenƐe Ƌue ŚĂďşĂ ĐĂŵƉeƐŝnoƐ Ƌue ƚenşĂn ŵĄƐ Ěe
5Ϭ ĂnŝŵĂůeƐ eƐƚĂďĂn ůĂƐ ƉueƌƚĂƐ ĂďŝeƌƚĂƐ͘ ,ĂďşĂ un ũeĨe Ěe ůoƐ ĐĂƌďoneƌoƐ͕ Ƌue ƚenşĂ
ŵĄƐ Ěe ŵŝů ĐŚĂnĐŚoƐ͕ eƐe eƐ un eũeŵƉůo Ěe Ƌue ůĂ Őenƚe eƐƚĂďĂ ďŝen LJ ĐonƚenƚĂ Đon
Ɛu ƉĂƚƌonĂ͘Ϯ9

Ɛe ŵunĚo ƌuƌĂů ƉƌonƚĂŵenƚe Đoŵennjſ Ă ĚĂƌ ƐeŹĂůeƐ Ěe ǀŝĚĂ LJ Ƌue


ĂůĐĂnnjĂƌşĂ ŵuLJ ůueŐo ďĂƐƚĂnƚe noƚoƌŝeĚĂĚ͕ eƌĂ ƉƌeƐŝĚŝĚo Ɖoƌ unĂ
ĐĂďeĐeƌĂ Ěe ĐoŵunĂ ĚonĚe ƌeĐŝĠn ĐoŵennjĂďĂ Ă ƐenƟƌƐe ůĂ uƌďĂnŝĚĂĚ͘
^ĂnƚĂ ƌunj͕ Ɖoƌ enƚonĐeƐ͕ ƉeƋueŹĂ Ɖeƌo ŝnŇuLJenƚe eƌĂ͗
hnĂ ĐŝuĚĂĚ ƉeƋueŹĂ͕ Đon no ŵĄƐ Ěe ϭϬ͘ϬϬϬ ŚĂďŝƚĂnƚeƐ͘ >Ă ĂĐƟǀŝĚĂĚ ƉƌŝnĐŝƉĂů Ɛe
ƌeĚuкà à ĐŝnĐo o ƐeŝƐ neŐoĐŝoƐ ŵĂLJoƌŝƐƚĂƐ Ěe ǀenƚĂ Ěe ĂďĂƌƌoƚeƐ͕ ĚoƐ o ƚƌeƐ Ěe
ŵeƌĐeĚĂƌşĂƐ͕ ĚoƐ ĨĂƌŵĂĐŝĂƐ͕ ƚƌeƐ ĐĂƌnŝĐeƌşĂƐ LJ ĚoƐ ƉĂnĂĚeƌşĂƐ͘ ů ƌeƐƚo eƌĂn ƉeƋueŹoƐ
neŐoĐŝoƐ Ěe ǀeƌĚuůeƌşĂ͕ ƉenƐŝoneƐ LJ unoƐ Ƌue oƚƌoƐ ƌeƐƚĂuƌĂnƚeƐ͕ eů ƉeƐĐĂĚo ůo
ǀenşĂn Ă ĚeũĂƌ Ěe ĂĨueƌĂ en ĐĂŵŝoneƚĂƐ͘  ƉeƐĂƌ Ěe ƚoĚo͕ ^ĂnƚĂ ƌunj͕ eƌĂ eů Đenƚƌo
Ƌue ĐoŵunŝĐĂďĂ Đon eů ƌeƐƚo Ěe ůoƐ ƉueďůoƐ Ěe ůĂ njonĂ͕ ƚoĚĂ ůĂ ĐůŝenƚeůĂ ƌuƌĂů Ɛe
enĐonƚƌĂďĂ en ^ĂnƚĂ ƌunjϯϬ
28 Ibíd., pág.84.
29 Entrevista a Miguel Calderón Verdugo. Palmilla, 10 de junio de 2016.
30 José Luis Madariaga, Tal como soy (la historia de muchos); op. cit. pág. 54.

31
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

ů ďĂƌƌŝo Ěe WĂnŝĂŚue en ϭ97ϯ͕ Ă Ɛu ǀenj͕ eƌĂ un ƐeĐƚoƌ ďŝen ĚŝĨeƌenĐŝĂĚo


Ěe ůĂ ĐoŵunĂ ĚonĚe ůůeŐĂďĂ eů ƚƌen ƉƌoĐeĚenƚe ĚeƐĚe ^Ăn &eƌnĂnĚo͕
Ƌue Ɛe ĐĂƌĂĐƚeƌŝnjĂďĂ Ɖoƌ unĂ ŐƌĂn ĂĐƟǀŝĚĂĚ Ěe ĮĂŵďƌeƌşĂ ĚonĚe
ƐoďƌeƐĂůşĂn ĂƋueůůĂƐ Ƌue ƚƌĂďĂũĂďĂn ůoƐ ƉƌoĚuĐƚoƐ ĚeƌŝǀĂĚoƐ Ěeů ĐeƌĚo͘
ƌĂ un ďĂƌƌŝo Đon ŵuĐŚĂ ǀŝĚĂ͕ un ^ĂnƚĂ ƌunj ŵĄƐ ƉoƉuůĂƌ LJ ƚƌĂĚŝĐŝonĂů
Ƌue eů Ěeů Đenƚƌo ĐoŵunĂů͘ >Ă ĂǀenŝĚĂ ƌƌĄnjuƌŝnj͕ en ƚĂnƚo͕ eƌĂ ĂƷn unĂ
edžƚenƐĂ ǀşĂ Đon eƐĐĂƐĂƐ ǀŝǀŝenĚĂƐ Ƌue ƐeƉĂƌĂďĂ Ă un noƚoƌŝĂŵenƚe Ă
WĂnŝĂŚue Ěe ůĂ ĐoŵunĂ͘

Woƌ ĐonƐƟƚuŝƌƐe en eů ƉoďůĂĚo en Ƌue ĐonŇuşĂ ƚoĚo eů ŵunĚo ĐĂŵƉeƐŝno͕


ƉƌoƚĂŐonŝƐƚĂ Ěe unĂ Ěe ůĂƐ ŐƌĂnĚeƐ ƉƌoŵeƐĂƐ Ěe ĐĂŵďŝo Ěeů ϲϬͲ7Ϭ͕ ůĂ
ĐŝuĚĂĚ eƐƚĂďĂ ŝneƋuşǀoĐĂŵenƚe ůůĂŵĂĚĂ Ă ƚƌĂnƐĨoƌŵĂƌƐe en un ĂĐƚoƌ
ƉƌoƚĂŐſnŝĐo Ěeů ƉeƌŝoĚo͕ ĚĂĚo eů nŝǀeů Ěe ĂŐuĚenjĂ Ƌue ĂůĐĂnnjĂƌĄ eů
ĐonŇŝĐƚo ĂŐƌĂƌŝo en ůĂ njonĂ Ƌue enĨƌenƚĂƌĄ Ă unoƐ ĐĂŵƉeƐŝnoƐ ĐĂĚĂ
ǀenj ŵĄƐ eŵƉoĚeƌĂĚoƐ LJ Ă unoƐ ůĂƟĨunĚŝƐƚĂƐ ĐĂĚĂ ǀenj ŵĄƐ ĚeĐŝĚŝĚoƐ Ă
uƐĂƌ ůĂ ĨueƌnjĂ LJ ůĂ ƌeƉƌeƐŝſn͘ >Ă ƉƌoǀŝnĐŝĂ͕ LJ ůĂ ĐoŵunĂ͕ no eƐĐĂƉĂƌĄn͕
Ăů ĚƌĂŵĂ Ƌue enǀoůǀeƌĄ Ăů ƉĂşƐ ĐĂĚĂ ǀenj Đon ŵĂLJoƌ ĨueƌnjĂ LJ Ƌue Ɛe
edžƉƌeƐĂ ŝnĐůuƐo en ůĂƐ ǀŝƐŝoneƐ ĚŝƐŝŵŝůeƐ Ěe :oƐĠ >uŝƐ DĂĚĂƌŝĂŐĂ LJ
DŝŐueů ĂůĚeƌſn͕ ĚoƐ ĂůůenĚŝƐƚĂƐ en ϭ97Ϭ͕ Ɛoďƌe eů ƉƌoĐeƐo͘ Weƌo
ĚeƚenŐĄŵonoƐ͗ ĂƷn no ƚƌŝunĨĂ ^ĂůǀĂĚoƌ ůůenĚe͘

32
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

El nuevo edificio Empart: al fondo la Iglesia de La Merced.

Una postal de calle Independencia. Fotografía original de Guillermo Drago.

33
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

La Unidad Popular y el triunfo de Allende en O’Higgins y


Colchagua

EK ƌeƉeƟƌeŵoƐ en eƐƚĂ ŚŝƐƚoƌŝĂ ůo oďǀŝo͗ ůĂƐ ĐonĚŝĐŝoneƐ en Ƌue Ɛe Ěŝo ůĂ


ĐonĮƌŵĂĐŝſn Ěeů ĐuĂƌƚo ŝnƚenƚo ƉƌeƐŝĚenĐŝĂů Ěe͕ Đoŵo ĐĂƌŝŹoƐĂŵenƚe
ůo ůůĂŵĂďĂ EeƌuĚĂ͕ ͞ŵŝ ƉoƌĮĂĚşƐŝŵo ĐoŵƉĂŹeƌo͘͟ oŵo Ɛe ƐĂďe͕ LJ
ƉeƐe Ăů ĂŐoƚĂŵŝenƚo Ěe Ɛu ĮŐuƌĂ͕ ĐĂƐŝ Ɖoƌ ĚeƐĐĂƌƚe eů ǀŝeũo ƐenĂĚoƌ
Ɛe Ĩue ŝŵƉonŝenĚo uno ƚƌĂƐ oƚƌo Ă ůoƐ ĂƐƉŝƌĂnƚeƐ Ăů ŝnƚeƌŝoƌ Ěe ůĂ hW LJ
ůenƚĂŵenƚe Ĩueƌon ĐĂLJenĚo͕ uno ƚƌĂƐ oƚƌo͕ ůoƐ ĂƐƉŝƌĂnƚeƐ Ěe ůĂ ĂůŝĂnnjĂ
Ěe ŝnjƋuŝeƌĚĂ͗ ůďeƌƚo ĂůƚƌĂ͕ :ĂĐƋueƐ ŚonĐŚoů͕ ZĂĨĂeů dĂƌuĚ LJ WĂďůo
EeƌuĚĂ LJ Ƌuŝen ƌeƐuůƚſ Ɛeƌ eů ŵĄƐ Ěuƌo Ěe ƚoĚoƐ͗ nŝĐeƚo ZoĚƌşŐuenj eů
oƚƌo ƐenĂĚoƌ ƐoĐŝĂůŝƐƚĂ Đon ƉƌeƚenƐŝoneƐ Ƌue ƚuǀo unĂ ůeĐƚuƌĂ eƌƌĂĚĂ
Ěeů ĚeƐŐĂƐƚe Ěeů eƚeƌno ĐĂnĚŝĚĂƚo Ěeů ƉĂƌƟĚo͘

ůůenĚe Ĩue ƉƌoĐůĂŵĂĚo eů ϭϭ Ěe eneƌo Ěe ϭ97Ϭ Ɖoƌ ůĂ eŵeƌŐenƚe


ĂůŝĂnnjĂ ƉoůşƟĐĂ LJ eů ĐĂnĚŝĚĂƚo͕ ƐĂďŝenĚo Ƌue ĠƐƚe ƐeƌşĂ Ɛu ƷůƟŵo
ŝnƚenƚo͕ no Ɛe Ěŝo ǀĂĐĂĐŝoneƐ͘ >Ă ĐĂŵƉĂŹĂ Ěeů 7Ϭ͕͛ ƐeŐƷn ƐuƐ ƉƌoƉŝoƐ
ƉƌoƚĂŐonŝƐƚĂƐ ƐuƉeƌſ Ă ƚoĚĂƐ ůĂƐ ĂnƚeƌŝoƌeƐ͗
>Ă ŝŵĂŐŝnĂĐŝſn ƉoƉuůĂƌ Ɛe ƉƌoĚŝŐſ en ĨoƌŵĂ ĂƌƌoůůĂĚoƌĂ͕ ĂůenƚĂnĚo unĂ ĂĐƟǀŝĚĂĚ
ŵuůƟƚuĚŝnĂƌŝĂ Ƌue ƉĂƌeĐŝſ ŚĂďeƌ ĚeƐĐuďŝeƌƚo eů ŵoǀŝŵŝenƚo ƉeƌƉeƚuo͘ >oƐ oŵŝƚĠƐ
Ěe ůĂ hnŝĚĂĚ WoƉuůĂƌ ;hWͿ Ɛe ŵuůƟƉůŝĐĂƌon en ƚoĚo eů ƚeƌƌŝƚoƌŝo͕ ŝnƐƚĂůĄnĚoƐe en
ĐĂĚĂ ŝnƚeƌƐƟĐŝo Ěeů ƚeũŝĚo ƐoĐŝĂů͕ ĂĐuŵuůĂnĚo LJ ƚƌĂnƐĮƌŝenĚo eneƌŐşĂ͘ >oƐ ŵuƌĂůŝƐƚĂƐ
LJĂ eƐƚƌenĂĚoƐ en ũoƌnĂĚĂƐ ĂnƚeƌŝoƌeƐ͕ ŚŝĐŝeƌon ĂƉoƌƚe ĂƌơƐƟĐo ŚĂƐƚĂ en ůĂƐ ƉŝeĚƌĂƐ
Ěe ůoƐ ĐĂŵŝnoƐ͘  ƉoĐo ĂnĚĂƌ eů eƐƚƌŝďŝůůo Ěe ͚senĐeƌeŵoƐ͛ ůůenſ ůoƐ ĂŝƌeƐ Ěe Śŝůe͕
ŐĂůǀĂnŝnjĂnĚo ůĂƐ eƐƉeƌĂnnjĂƐ Ěe ůĂƐ ŵĂƐĂƐ ƉoƉuůĂƌeƐ Ƌue ƉĂƌeĐşĂn enƚenĚeƌ Ƌue eƌĂ
eƐƚĂ ǀenj o nunĐĂ͘ϯϭ

>o ŵŝƐŵo ƉŝenƐĂ oƚƌĂ ƉƌoƚĂŐonŝƐƚĂ Ěe ůĂ ĠƉoĐĂ͕ 'ůĂĚLJƐ 'oeĚeƌ͕ Ƌuŝen


Ɖoƌ enƚonĐeƐ ƚenşĂ ϯϭ ĂŹoƐ LJ eƌĂ ŵŝůŝƚĂnƚe Ěeů Doǀŝŵŝenƚo Ěe ĐĐŝſn
WoƉuůĂƌ hnŝƚĂƌŝo ;DĂƉuͿ͕ LJ ƌeƉƌeƐenƚĂnƚe Ěeů ŵŝƐŵo en ůĂ ĐooƌĚŝnĂĚoƌĂ
Ěe ůĂ hW en eů Ĩƌenƚe Ěe ŵuũeƌeƐ ůoĐĂů͗
>o ƌeĐueƌĚo ŵuLJ ďŝen͕ noƐ ƚoĐſ ŚĂĐeƌ ĐuĂƚƌo ŵĂƌĐŚĂƐ͕ Ɖƌŝŵeƌo ƚƌĂďĂũĂŵoƐ͕ noƐ
ƉƌeƉĂƌĄďĂŵoƐ ƉĂƌĂ ŝƌ Ă ĐonǀeƌƐĂƌ Đon ůĂ Őenƚe LJ Ƌue ƋueĚĂƌĂ ĂůŐo ĐonĐƌeƚo͕ eƐƚuǀŝŵoƐ
ŵuĐŚo ƟeŵƉo ŚĂĐŝenĚo eƐo en ƚoĚo ZĂnĐĂŐuĂ͘ hnĂ ǀenj ŚŝĐŝŵoƐ un enĐuenƚƌo Ěe
ŵuũeƌeƐ en eů ůŝĐeo Ěe ǀĂƌoneƐ͕ eƐƚĂďĂ ůůeno͕ Ĩue unĂ ŵĂƌĂǀŝůůĂ͕ Ĩue un enĐuenƚƌo Ěeů
Ăƌƚe͕ ƚenşĂ ƚoĚĂ eƐĂ ŝnƚenĐŝſn Ěe unŝĚĂĚ LJ Ěe ƚƌĂďĂũo ƉĂƌĂ ĂƉoƌƚĂƌ Ă ůĂ ĐĂŵƉĂŹĂ͘ doĚo
eƐƚo Ĩue ĚĂnĚo ƌeƐuůƚĂĚo͕ LJ Ăů ůůeŐĂƌ Ă ůĂ eůeĐĐŝſn ŚĂďşĂ Ƌue ŚĂĐeƌ ůĂƐ ĐuĂƚƌo ŵĂƌĐŚĂƐ͕

31 Luis Jerez; Ilusiones y Quebrantos (Desde la memoria de un militante socialista); op., cit. pág.
218.

34
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

ĐĂĚĂ uno Ɛe Śŝnjo ĐĂƌŐo Ěe unĂ ŵĂƌĐŚĂ͕ LJ noƐoƚƌoƐ ůoŐƌĂŵoƐ ĂŚş ƚeneƌ unĂ ŵuLJ ŐƌĂn
ƉĂƌƟĐŝƉĂĐŝſn͕ ƋueĚĂŵoƐ enĐĂƌŐĂĚoƐ Ěe unĂ ĐoůuŵnĂ͕ Ƌue ƐĂůşĂ Ěeů Ɛuƌ͘ Ɛo Ĩue ƉĂƌĂ
ĐeƌƌĂƌ ůĂ ĐĂŵƉĂŹĂ͕ Ƌue Ĩue ŵuLJ ŐƌĂnĚe͘ϯϮ

>Ă ĐĂŵƉĂŹĂ Ĩue ƚoŵĂnĚo ĨueƌnjĂ Ăů Ɖunƚo Ƌue Ɛe Ěeďŝſ ĂĐƟǀĂƌ unĂ
oƉeƌĂĐŝſn Ěeů ƚeƌƌoƌ Ƌue ƚuǀo nueǀĂŵenƚe Ăů ů DeƌĐuƌŝo LJ eů ƐeĐƚoƌ
ĨƌeşƐƚĂ Ěe ůĂ  Đoŵo ƉƌoƚĂŐonŝƐƚĂƐ LJ Ƌue ŝnǀoůuĐƌſ ŵŝůůoneƐ Ěe ĚſůĂƌeƐ͘
Weƌo Ă ůůenĚe LJ ůĂ hnŝĚĂĚ WoƉuůĂƌ ƉĂƌeĐe Ƌue eƐƚĂ ǀenj no ůoƐ ƉĂƌĂďĂ
nĂĚŝe͘ ů ϰ Ěe ƐeƉƟeŵďƌe Ěe ϭ97Ϭ͕ LJĂ ƚĂƌĚe͕ Ɛe Ěŝeƌon Ă ĐonoĐeƌ ůoƐ
ƌeƐuůƚĂĚoƐ oĮĐŝĂůeƐ Ƌue ĚĂďĂn Ăů ĐĂnĚŝĚĂƚo ƉoƉuůĂƌ un ƚoƚĂů Ěe ϭ͘Ϭ75͘
ϲϭϲ ǀoƚoƐ ;ϯϲ͕ϯйͿ͖ Ă ůeƐƐĂnĚƌŝ ϭ͘Ϭϯϲ͘Ϯ78 ;ϯ5͕ϯйͿ LJ Ă ZĂĚoŵŝƌo doŵŝĐ
8Ϯϰ͘8ϰ9 ;Ϯ8͕Ϭ8йͿ͘ ůůenĚe Ɛe ŝŵƉonşĂ Ɖoƌ un eƐƚƌeĐŚo ŵĂƌŐen Ă nŝǀeů
nĂĐŝonĂů Ĩƌenƚe Ăů ĐĂnĚŝĚĂƚo Ěe ůĂ ĚeƌeĐŚĂ͕ en ƚĂnƚo en K͛,ŝŐŐŝnƐ eů
ƐenĂĚoƌ ƐoĐŝĂůŝƐƚĂ oďƚenşĂ ϰϬ͘ϯϲ9͕ uďŝĐĄnĚoƐe Ă ŵĄƐ Ěe ϭϬ͘ϬϬϬ Ěe
ĚŝƐƚĂnĐŝĂ Ěe ůeƐƐĂnĚƌŝ ;ϯϬ͘Ϯ7ϭͿ LJ Ă ŵĄƐ Ěe ĚoĐe Ěe ZĂĚoŵŝƌo doŵŝĐ
;Ϯ8͘Ϭ9ϰͿ͘ ,ĂďşĂ ƐŝĚo un ƚƌŝunĨo ĂƉůĂƐƚĂnƚe Ěe ůůenĚe͘ n oůĐŚĂŐuĂ͕
͚ƌŝŹſn Ěe ůĂ oůŝŐĂƌƋuşĂ͕͛ eů edž ƉƌeƐŝĚenƚe ĂůĐĂnnjſ ůĂ ƉƌŝŵeƌĂ ŵĂLJoƌşĂ Đon
ϭ8͘8ϭϬ ǀoƚoƐ͕ en ƚĂnƚo un ƐoƌƉƌenĚenƚe ůůenĚe Ɛe uďŝĐſ ƐeŐunĚo Đon
ϭϰ͘8ϲ7 ĚeƐƉůĂnjĂnĚo Ă ZĂĚoŵŝƌo doŵŝĐ Ă un ƚeƌĐeƌ ůuŐĂƌ Đon ϭϰ͘ϰϰ9͘ >Ă
ƐuŵĂ Ěe ĂŵďĂƐ ƉƌoǀŝnĐŝĂƐ Ěŝo un ƚƌŝunĨo ƌoƚunĚo ƉĂƌĂ ^ĂůǀĂĚoƌ ůůenĚe
Đon un ƚoƚĂů Ěe 55͘Ϯϯϲ ƐuĨƌĂŐŝoƐ͖ ůeƐƐĂnĚƌŝ ůe ƐŝŐuŝſ en ƐeŐunĚo ůuŐĂƌ
Đon ϰ9͘Ϭ8ϭ LJ un ĚeďŝůŝƚĂĚo doŵŝĐ ůůeŐſ ƚeƌĐeƌo Đon Ɛoůo ϰϮ͘5ϰϯ ǀoƚoƐ͘
dĂn ƐoƌƉƌenĚenƚe Đoŵo eů ƚƌŝunĨo en K͛,ŝŐŐŝnƐ͕ ĐuLJo ǀoƚo Ěuƌo eƐƚĂďĂ
en ůĂ uƌďe LJ en eů ŵoǀŝŵŝenƚo ŵŝneƌo͕ ŚĂďşĂ ƐŝĚo Ɛu ƐeŐunĚo ůuŐĂƌ en
oůĐŚĂŐuĂ ĐunĂ Ěe ůĂ ƌeĨoƌŵĂ ĂŐƌĂƌŝĂ LJ ĚonĚe eů ĐĂnĚŝĚĂƚo ƐoĐŝĂůŝƐƚĂ
ŚĂďşĂ ĚeƐƉůĂnjĂĚo Ă un ƚeƌĐeƌ ƉueƐƚo nĂĚĂ ŵenoƐ Ƌue Ăů ĂƐƉŝƌĂnƚe ͕
ďĂũo ĐuLJo Őoďŝeƌno Ɛe ŚĂďşĂ ŝŵƉůeŵenƚĂĚo ůĂ ƌeĨoƌŵĂ ĂŐƌĂƌŝĂ͘ ů ĂƌĚuo
ƚƌĂďĂũo Ěe unĂ ƉůĠLJĂĚe Ěe ŚoŵďƌeƐ LJ ŵuũeƌeƐ enĐĂďenjĂĚoƐ Ɖƌŝŵeƌo Ɖoƌ
^Ăůoŵſn oƌďĂůĄn LJ ůueŐo Ɖoƌ :oeů DĂƌĂŵďŝo͕ ŚĂďşĂ ĚĂĚo ƌeƐuůƚĂĚo͘
:uĂn uĐuŵŝĚeƐ͕ ůĂ ĐoŵƉĂŹeƌĂ >ŝƫn͕ EeůƐon 'onnjĄůenj͕ ,ĠĐƚoƌ &uenƚeƐ͕
eů >uĐŚo DĂĚĂƌŝĂŐĂ͕ ůĂ eƐƉoƐĂ Ěe :oeů DĂƌĂŵďŝo͕ eů ĐoŵƉĂŹeƌo oƌƌeĂ͕
ůĂƐ ŚeƌŵĂnĂƐ ZeLJeƐ͕ ͞eů ĐŚĂŵŝĐo͟ DuŹonj͕ ,uŵďeƌƚo sĂůennjueůĂ͕
'uŵeƌĐŝnĚo ĂnĐŝno͕ eƌnĂƌĚo DeůůĂ͕ ZenĂƚo seƌĂ LJ ŵuĐŚoƐ oƚƌoƐ
ŚĂďşĂ ĚĂĚo Ĩƌuƚo͗ Ɖoƌ ƉƌŝŵeƌĂ ǀenj un ƉƌeƐŝĚenƚe ƐoĐŝĂůŝƐƚĂ ĚŝƌŝŐŝƌşĂ
eů ƉĂşƐ LJ en ĐuLJo ƉƌoŐƌĂŵĂ Ěe Őoďŝeƌno Ɛe ŚĂďşĂ ĐoŵƉƌoŵeƟĚo Ă
ĂǀĂnnjĂƌ en ůĂ ĐonƐƚƌuĐĐŝſn Ěeů ƐoĐŝĂůŝƐŵo Đon eŵƉĂnĂĚĂƐ LJ ǀŝno Ɵnƚo͘
n ^ĂnƚĂ ƌunj eů ĚeƌeĐŚŝƐƚĂ ĚŝĂƌŝo ů ſnĚoƌ͕ ĚŝƌŝŐŝĚo Ɖoƌ DĂdžŝŵŝĂno
32 Entrevista a Gladys Goeder. Requinoa, 18 de junio de 2016.

35
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

ƌƌĄnjuƌŝnj͕ Ƌue en ůoƐ ŵeƐeƐ ƉƌeǀŝoƐ Ɛe ŚĂďşĂ ĚeĚŝĐĂĚo Ă ƉƌoŵoĐŝonĂƌ


ůĂ ĐĂŵƉĂŹĂ Ěe ůeƐƐĂnĚƌŝ LJ Ƌue ĂĚǀeƌơĂ Ɛoďƌe ůoƐ ƉeůŝŐƌoƐ Ěe un
Őoďŝeƌno ĐoŵunŝƐƚĂ͕ en Ɛu eĚŝĐŝſn Ěeů ̺à ϰ Ěe ƐeƉƟeŵďƌe͕ Ƌue en Ɛu
ƟƚuůĂƌ ƚƌúà ůĂƐ “Instrucciones y nómina de vocales de mesa͕͟ LJ ůueŐo en
Ɛu ƉoƌƚĂĚĂ unĂ ďĂũĂĚĂ Ƌue Ěeкà ůo ƐŝŐuŝenƚe
,ĂƐƚĂ nueƐƚƌoƐ oşĚoƐ ŚĂn ůůeŐĂĚo ŝnƐŝƐƚenƚeƐ ƌuŵoƌeƐ en ůoƐ ĐuĂůeƐ Ɛe ŝnƐŝnƷĂ
Ƌue eů ŝƉuƚĂĚo DĂƌĂŵďŝo eƐƚĂƌşĂ ƉƌeƉĂƌĂnĚo unĂ ǀeƌĚĂĚeƌĂ ͚ƌĂnjnjŝĂ͛ en ĐonƚƌĂ
Ěe ĂůŐunoƐ ĚeƐƚĂĐĂĚoƐ eůeŵenƚoƐ Ěeů ĂůeƐƐĂnĚƌŝƐŵo ůoĐĂů͘ ,Ă ůůeŐĂĚo ŝnĐůuƐo
Ă ůĂnnjĂƌ ĂŵenĂnjĂƐ Ěe ŵueƌƚe en ĐonƚƌĂ Ěeů ƌeŐŝĚoƌ ĂƌůoƐ ĂƌĚoen͙ >ueŐo Ěe
ŚĂďeƌ ƉueƐƚo en ĐonoĐŝŵŝenƚo Ěe ĂƌĂďŝneƌoƐ eƐƚe ŚeĐŚo ŝnƐſůŝƚo Ƌue ĚeŵueƐƚƌĂ
eů eƐƉşƌŝƚu ƐĂnŐuŝnĂƌŝo LJ ĐĂǀeƌnşĐoůĂ Ěeů ŝƉuƚĂĚo DĂƌĂŵďŝo͘ nƚƌeŐĂŵoƐ eƐƚoƐ
ĂnƚeĐeĚenƚeƐ Ă ůĂ oƉŝnŝſn ƉƷďůŝĐĂ ƉĂƌĂ Ƌue ĠƐƚĂ ũunjŐue Đon ĐonoĐŝŵŝenƚo Ěe ĐĂuƐĂ
ůoƐ ĂĐonƚeĐŝŵŝenƚoƐ Ƌue Ɛe ƉuĚŝeƌĂn ƉƌoĚuĐŝƌ͘ϯϯ

n ĐĂƐo Ěe Ƌue ƚƌŝunĨĂƌĂ ůůenĚe͕ ůe ĨĂůƚſ ĚeĐŝƌ Ăů ƉeƌŝſĚŝĐo͘ deƐƟŵonŝo Ěe


Ƌue͕ ĂƷn ĂnƚeƐ Ěe Ƌue Ɛe ŝnŝĐŝĂƐe ĂƋueůůĂ ĂĚŵŝnŝƐƚƌĂĐŝſn͕ Ɛe eŵƉenjĂďĂ
Ă ĐƌeĂƌ un ĐůŝŵĂ ĂĚǀeƌƐo Đoŵo ůo edžƉƌeƐĂ ŵuLJ ďŝen eů ƉeƌŝſĚŝĐo
ƐĂnƚĂĐƌunjĂno Ƌue ůueŐo͕ LJ ĚuƌĂnƚe ǀĂƌŝoƐ ĚşĂƐ oŵŝƟſ ƌeĨeƌenĐŝĂ ĂůŐunĂ
Ăů ƚƌŝunĨo Ěe ůůenĚe ʹ ƐĂůǀo ůĂ ŝnƐeƌĐŝſn Ěe EeƌƋuŝŚue Ͳ͕ ŚĂƐƚĂ Ƌue
ĮnĂůŵenƚe eů ̺à ϭϮ Ěe eƐe ŵeƐ en Ɛu eĚŝƚoƌŝĂů ĐueƐƟonſ eů ƉoƐŝďůe
ĂƉoLJo  Ă ůůenĚe
eƐƚĂĐĂĚoƐ ƉĂƌůĂŵenƚĂƌŝoƐ Ěe ůĂ eŵoĐƌĂĐŝĂ ƌŝƐƟĂnĂ Ɛe ŚĂn ĂĐeƌĐĂĚo Ăů ƉƌeƐŝĚenƚe
eůeĐƚo ƉĂƌĂ ƚeƐƟŵonŝĂƌ Ɛu ĂĚŚeƐŝſn ŝnĐonĚŝĐŝonĂů Ăů 'oďŝeƌno Ěe ůĂ hnŝĚĂĚ WoƉuůĂƌ͘
ƐŝŵŝƐŵo͕ ƌeƐuůƚĂ ƐoƌƉƌeƐŝǀo oďƐeƌǀĂƌ ĂůŐunoƐ ĚŝƌŝŐenƚeƐ eŵſĐƌĂƚĂ ƌŝƐƟĂnoƐ Ěe
^ĂnƚĂ ƌunj Ƌue LJĂ eů ƐĄďĂĚo en ůĂ ŵĂŹĂnĂ ƐonƌeşĂn Đoŵo Ɛŝ ŚuďŝeƐen eĨeĐƟǀĂŵenƚe
ŐĂnĂĚo͙ ͎YuĠ oĐuƌƌe Đon eů ƉĂƌƟĚo Ěe 'oďŝeƌno LJ ƉƌŝŵeƌĂ ĨueƌnjĂ ƉoůşƟĐĂ Ěeů ƉĂşƐ͙
ů WĂƌƟĚo Ěe 'oďŝeƌno Ɛe oůǀŝĚſ Ěe eƐƚĂ ǀenj Ěe ůĂ ĂLJuĚĂ ƌeĐŝďŝĚĂ Ɖoƌ &ƌeŝ en ϭ9ϲϰ͙ϯϰ

>Ă ƷnŝĐĂ ƉoƐƚĂů Ěeů ĚŝĂƌŝo Ɛoďƌe eů ƚƌŝunĨo Ěe ůůenĚe Ĩue unĂ noƚĂ Ěeů
oŵĂnĚo Ěe ůĂ hnŝĚĂĚ WoƉuůĂƌ Ěe >oůoů Ƌue ƉƌeƐŝ̺à :uĂn şĂnj Doƌeno
Ƌue ĚeƐĚe EeƌƋuŝŚue Śŝnjo ůůeŐĂƌ Ɛu ĨeůŝĐŝĚĂĚ LJ ĂŐƌĂĚeĐŝŵŝenƚo Ɖoƌ eů
ƚƌŝunĨo Ěe Ɛu ĂďĂnĚeƌĂĚo ƉƌeƐŝĚenĐŝĂů
eƐƉuĠƐ Ěe ůĂ ŝnŵenƐĂ ĂůeŐƌşĂ Ƌue noƐ eŵďĂƌŐĂ Đon eů ƚƌŝunĨo Ěe ^ĂůǀĂĚoƌ ůůenĚe
oďƚenŝĚo eů ϰ ƌeĐŝĠn ƉĂƐĂĚo͕ ŵe ĐoƌƌeƐƉonĚe ĂŚoƌĂ ĚĂƌ ůĂƐ ŵĄƐ ƐŝnĐeƌĂƐ ŐƌĂĐŝĂƐ Ă
ƚoĚoƐ ƋuŝeneƐ noƐ ĂĐoŵƉĂŹĂƌon en eƐƚĂ ǀŝĐƚoƌŝoƐĂ ũoƌnĂĚĂ͕ Ĩueƌon ϮϬϰ ǀoƚoƐ ůŝŵƉŝoƐ
Ƌue Đoŵo ĚŝĐen͗ ůoƐ ǀoƚoƐ Ěe ůůenĚe no Ɛe ĐoŵƉƌĂn nŝ Ɛe ǀenĚen͖ eƐƚĂ Őenƚe Ƌue
ĐƌeLJſ en ůĂ ǀŝĐƚoƌŝĂ ƉoƉuůĂƌ eƐ Őenƚe Ɖoďƌe͕ Ěe ŵuLJ eƐĐĂƐoƐ ŵeĚŝoƐ eĐonſŵŝĐoƐ͕ Ƌue

33 Diario El Cóndor. 4 de septiembre de 1970, pág. 1.


34 Diario El Cóndor. 12 de septiembre de 1970, pág. 1.

36
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

ǀŝǀe en ůoƐ ĐeƌƌoƐ LJ ƌŝnĐoneƐ ŵĄƐ ĂƉĂƌƚĂĚoƐ͙ ůĂ Őenƚe Ěe >oůoů ǀŝo Đon ĂĚŵŝƌĂĐŝſn LJ
ƌeƐƉeƚo Đoŵo eů ƐĄďĂĚo en ůĂ ƚĂƌĚe Ɛe oƌŐĂnŝnjſ un ĚeƐĮůe ůůeno Ěe ĂůeŐƌşĂ͕ Ɖeoƌ Đon
oƌĚen LJ ƌeƐƉeƚo ŚĂĐŝĂ ůoƐ ĐoŵƉĂŹeƌoƐ ǀenĐŝĚoƐϯ5

^ĂďeŵoƐ͕ Đoŵo ůo ƌeůĂƚĂŵoƐ ŵĄƐ ĂĚeůĂnƚe Ƌue ĂƋueůůĂ no Ĩue ůĂ ƷnŝĐĂ


ĐeůeďƌĂĐŝſn Ƌue Ɛe Ěŝo en eƐĂ njonĂ ĂƋueůůĂ noĐŚe͘ n ƚĂnƚo en ZĂnĐĂŐuĂ
eů ƉĂnoƌĂŵĂ no eƌĂ ŵuLJ ĚŝƐƟnƚo LJ ůĂ ĂůeŐƌşĂ ŝnǀĂĚŝſ Ă ůoƐ ƉĂƌƟĚĂƌŝoƐ Ěe
ůůenĚe Ƌue ŚĂƐƚĂ Ăůůş͕ Ɛoůo ĐonoĐşĂn ůoƐ ƚƌŝunĨoƐ ŵoƌĂůeƐ LJ ůĂƐ ĚeƌƌoƚĂƐ
eůeĐƚoƌĂůeƐ͘ hn ƚeƐƟŐo ƉƌŝǀŝůeŐŝĂĚo Ěe ůĂ ĠƉoĐĂ ƌeƐuŵŝſ ĂƐş ůĂ noĐŚe
Ěeů ϰ Ěe ƐeƉƟeŵďƌe en ZĂnĐĂŐuĂ LJ no ƉuĚo oĐuůƚĂƌ͕ ƉeƐe Ă ůĂ euĨoƌŝĂ
ƌeŝnĂnƚe eů Ěoďůe ĚeƐĂİo Ƌue ůĂ ǀŝĐƚoƌŝĂ ƐŝŐnŝĮĐĂďĂ͗
ƋueůůĂ noĐŚe Ĩuŝ LJo͕ Đoŵo ĐŝenƚoƐ Ěe ŵŝůeƐ Ěe ĐŚŝůenoƐ͕ eů Ƌue ĐuŵƉůŝſ Đon eů ƌŝƚo
ĐeůeďƌĂƚoƌŝo en ůĂ ŝnƟŵŝĚĂĚ Ěe ŵŝ ŚoŐĂƌ ƌĂnĐĂŐƺŝno͘ ů ĐŚĂŵƉĂŐne no ŝŵƉŝĚŝſ Ƌue
ŵe ƐŝnƟeƌĂ ĂďƌuŵĂĚo Ɖoƌ ůoƐ ƌeƐuůƚĂĚoƐ͘ De ŚĂďşĂ ŚĂďŝƚuĂĚo Ă ůĂ ĨĂƚĂůŝĚĂĚ Ěe
ůoƐ ͚ƚƌŝunĨoƐ ŵoƌĂůeƐ͛͘ ,ĂďşĂ ĚŝƐĨƌuƚĂĚo ůĂ ƉoůşƟĐĂ Đoŵo un eũeƌĐŝĐŝo Ěe oƉoƐŝĐŝſn
LJ͕ ĂŚoƌĂ͕ ƐenơĂ en eů ƉeĐŚo eů enoƌŵe ƉeƐo Ěe eƐĂ ǀŝĐƚoƌŝĂ Ƌue͕ eƐƋuŝǀĂ͕ ƉĂƌeĐşĂ
ŝnĂůĐĂnnjĂďůe͕ Ɖeƌo ƚĂŵďŝĠn eů Ěe unĂ ĂŐoďŝĂĚoƌĂ ƌeƐƉonƐĂďŝůŝĚĂĚ ƉĂƌĂ ůĂ ĐuĂů͕
ƉƌeƐenơĂ şnƟŵĂŵenƚe͕ Ƌue no eƐƚĄďĂŵoƐ ƉƌeƉĂƌĂĚoƐ͙ ǀĂnnjĂĚĂ ůĂ noĐŚe͕ noƐ
ƌeunŝŵoƐ ƉĂƌĂ ĐeůeďƌĂƌ eů ƚƌŝunĨo ƉoƉuůĂƌ en ůĂ ƉůĂnjĂ Ěe >oƐ ,ĠƌoeƐ Ěe ZĂnĐĂŐuĂ͘
ůůş͕ ĐuĂnĚo ĂƌenŐĂďĂ Ă un ŵŝůůĂƌ Ěe ĂůŵĂƐ ǀŝĐƚoƌŝoƐĂƐ͕ Ɛe ŝnĐoƌƉoƌſ unĂ ĐoůuŵnĂ Ěe
ũſǀeneƐ  Ƌue ǀenşĂn Ă ĐoŵƉĂƌƟƌ eů ũƷďŝůo ũunƚo Ă noƐoƚƌoƐ͘ϯϲ
z eƐ Ƌue ůĂ ƐenƐĂĐŝſn LJ eŵoĐŝſn ƉoƌƋue Ăů ĮnĂů Ěe unĂ ůĂƌŐĂ ůuĐŚĂ Ƌue
ŚĂďşĂ ĐoŵennjĂĚo ĂůůĄ Ɖoƌ ϭ9ϯ8 Đon eů Frente Popular, Ɛe ƚƌĂnƐĨoƌŵĂďĂn
Ɖoƌ ƉƌŝŵeƌĂ ǀenj en ƉƌoƚĂŐonŝƐƚĂƐ Ěe unĂ ŐeƐƚĂ ĠƉŝĐĂ Ƌue ƉonşĂ
ŝnĠĚŝƚĂŵenƚe unĂ ĐoĂůŝĐŝſn͕ en Ƌue eƌĂ ŚeŐeŵonşĂ ůĂ ŝnjƋuŝeƌĚĂ Đon
un ƉƌeƐŝĚenƚe ƐoĐŝĂůŝƐƚĂ͕ Ă ůĂ ĐĂďenjĂ Ěeů ƐƚĂĚo eƌĂ ĂůŐo ŝŵƉenƐĂĚo
ƉĂƌĂ ĚoƐ͕ ĐĂƐŝ ƚƌeƐ ŐeneƌĂĐŝoneƐ Ěe ŵŝůŝƚĂnƚeƐ ĂĐoƐƚuŵďƌĂĚoƐ Ă ůĂƐ
ĚeƌƌoƚĂƐ͕ ůoƐ ƚƌŝunĨoƐ ŵoƌĂůeƐ͕ Ă Ɛeƌ ŵŝnoƌşĂ LJ oƉoƐŝĐŝſn en eů ŵeũoƌ Ěe
ůoƐ ĐĂƐoƐ͕ ĐuĂnĚo no ƉƌoƐĐƌŝƚoƐ͘ e Ăůůş eů ĨeƐƚeũo LJ ůĂ ĐeůeďƌĂĐŝſn͕ Ɖeƌo
ƚĂŵďŝĠn ůĂ ĐonǀŝĐĐŝſn Ěe Ƌue eƐƚĂ ǀenj Ɛş Ƌue eů Ɖueďůo enƚƌĂƌşĂ Ɖoƌ
ůĂ ƉueƌƚĂ ĂnĐŚĂ Ăů ƉĂůĂĐŝo ƉƌeƐŝĚenĐŝĂů͘ z ĂƐş ůo ƌĂƟĮĐĂďĂ eů ƉƌŝnĐŝƉĂů
ƉƌoƚĂŐonŝƐƚĂ Ěe ĂƋueůůĂ eƉoƉeLJĂ͗ ͞Conmigo es el pueďlo Ƌuien entra a
La Moneda͟ϯ7͘ z eƐo Ɛe ƐŝnƟſ͕ no Ɛoůo en ^ĂnƟĂŐo Ɛŝno en ĐĂĚĂ ƌŝnĐſn
Ěeů ƉĂşƐ ĚeƐĚe ůĂ ĐoŵunĂ ŵĄƐ ƉoďůĂĚĂ ŚĂƐƚĂ eů ůuŐĂƌ ŵĄƐ ƌeĐſnĚŝƚo Ěeů
ƉĂşƐ ĚonĚe eƐe Ɖueďůo Đeůeďƌſ Đoŵo nunĐĂ ĂƋueů ƚƌŝunĨo͘
35 Diario El Cóndor, 9 de septiembre de 1970, pág. 7.
36 Luis Jerez; De Ilusiones y Quebrantos (Desde la memoria de un militante socialista); op. cit.,
pág. 227.
37 Pierre Kalfon; Allende. Chile 1970-1973; Editorial Atlántida, 1998, Madrid, pág. 13.

37
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

Allende haciendo campaña en Rancagua. Colección Fundación Salvador Allende.

Una postal del Regional O’higgins del PS. Archivo privadod e Adolfo Lara.

38
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

Del triunfo al gobierno

oŵo ďŝen Ɛe ƐĂďe ůĂ ǀŝĐƚoƌŝĂ Ěe ůůenĚe ƚuǀo un ŝŵƉĂĐƚo ƐŝŐnŝĮĐĂƟǀo


no Ɛoůo Ɖoƌ ůĂ eŵoĐŝſn Ƌue ĐĂuƐſ un ƚƌŝunĨo ƚĂn eƐƋuŝǀo ďuƐĐĂĚo Ɖoƌ
ŵĄƐ Ěe ƚƌeƐ ĚĠĐĂĚĂƐ LJ ůueŐo Ěe ƚƌeƐ ŝnƚenƚoƐ ĨĂůůŝĚoƐ Ěeů ĂƐƉŝƌĂnƚe
ƐoĐŝĂůŝƐƚĂ Ɖoƌ ĂůĐĂnnjĂƌ ůĂ ƉƌeƐŝĚenĐŝĂ Ěe ůĂ ƌeƉƷďůŝĐĂ Ɛŝno͕ ƚĂŵďŝĠn͕
Ɖoƌ ƐuƐ enoƌŵeƐ ƌeƉeƌĐuƐŝoneƐ ŝnƚeƌnĂĐŝonĂůeƐ ĚeďŝĚo Ă ůĂƐ ĂŵĂƌŐĂƐ
edžƉeƌŝenĐŝĂƐ Ěe ĚeŵoĐƌĂƟnjĂĐŝſn ĚeƌƌŝďĂĚĂƐ en ůoƐ ƐoĐŝĂůŝƐŵoƐ ƌeĂůeƐ
ĚeƐĚe DoƐĐƷ͗

Śŝůe eƌĂ ƉĂƌĂ ůoƐ ĚeŵſĐƌĂƚĂƐ͕ ƉĂƌĂ ůoƐ ƐoĐŝĂůŝƐƚĂƐ ƌĂĚŝĐĂůeƐ Ěe ƉenƐĂŵŝenƚo LJ ĂĐĐŝſn͕
ůĂ ĂƉueƐƚĂ ůeũĂnĂ Ɖoƌ ůĂ ƷůƟŵĂ oƉoƌƚunŝĚĂĚ͕ unĂ edžƉeƌŝenĐŝĂ ƌeĨoƌŵŝƐƚĂ ƐĂůŝĚĂ Ěe ůĂƐ
uƌnĂƐ͙ ZenĂĐe ŐƌĂĐŝĂƐ Ă Ġů ůĂ eŵoĐŝſn Ƌue ĐonoĐŝeƌon ƚoĚoƐ ĂƋueůůoƐ Ƌue ƚenşĂn ůĂ
ŵŝƌĂĚĂ ƉueƐƚĂ en ^ĂnƟĂŐo LJ Ƌue͕ ĚeƐĚe ůĂ ƌeƉƌeƐŝſn Ěe WƌĂŐĂ͕ no ƉoĚşĂn ĚeƐǀŝĂƌůĂ
Ă oƚƌo ůuŐĂƌ͘ϯ8

K ƚĂŵďŝĠn ƉĂƌĂ ĂƋueůůoƐ ƉĂşƐeƐ oĐĐŝĚenƚĂůeƐ Ƌue eƐƚĂďĂn ĂƷn ƐuŵŝĚoƐ


en ĐƌueůeƐ LJ edžƚenƐĂƐ ĚŝĐƚĂĚuƌĂƐ͕ Đoŵo ůĂ eƐƉĂŹoůĂ͕ ůĂ edžƉeƌŝenĐŝĂ
ĐŚŝůenĂ eƌĂ un ĂůŝĐŝenƚe Ěe Ƌue Ɛe Ɖo̺à ĂůĐĂnnjĂƌ eů ƐoĐŝĂůŝƐŵo Ɖoƌ
ŵĠƚoĚoƐ ĚeŵoĐƌĄƟĐoƐ͘ Ɛş ůo ŵĂnŝĨeƐƚſ Ă driunĨo͕ nƌŝƋue dŝeƌno
'ĂůǀĄn͕ el viejo proĨesor, Ƌuŝen ůueŐo Ĩue ĂůĐĂůĚe Ěe DĂĚƌŝĚ
Śŝůe ŚĂďşĂ enƚƌĂĚo n ůĂ ŚŝƐƚoƌŝĂ unŝǀeƌƐĂů Đoŵo eũeŵƉůo Ɖƌŝŵeƌo Ěe unĂ ƐŝƚuĂĐŝſn
ŚĂƐƚĂ ĂŚoƌĂ ŝnĠĚŝƚĂ͙ ůĂ ƉoƐŝďŝůŝĚĂĚ Ěe unĂ ƚƌĂnƐŝĐŝſn ƉoůşƟĐĂ Ăů ƐoĐŝĂůŝƐŵo͙ ΀Ɛe ŚĂďşĂ
ƉueƐƚo en ŵĂƌĐŚĂ΁ ůĂ ƌeǀoůuĐŝſn ŵĄƐ ƌenoǀĂĚoƌĂ enƚƌe ĐuĂnƚĂƐ ƌeǀoůuĐŝoneƐ ŚĂ
ŚĂďŝĚo͗ ůĂ ƌeǀoůuĐŝſn Ƌue ŝŵƉone ůĂ ůeLJ Ɛoďƌe ůĂ ǀŝoůenĐŝĂ͘ϯ9

>Ă ŵŝƌĂĚĂ Ěeů ŵunĚo eƐƚĂďĂ ƉueƐƚo Ɛoďƌe eů noǀeĚoƐo ŵoĚeůo


ĐŚŝůeno Ěe ƚƌĂnƐŝĐŝſn Ăů ƐoĐŝĂůŝƐŵo͕ ĂunƋue no ƚoĚoƐ ůoƐ oũoƐ eƌĂn
Ěe ĂĚŵŝƌĂĐŝſn͗ ƚĂŵďŝĠn ůoƐ Ěe ĂƋueůůoƐ Ƌue oďƐeƌǀĂďĂn Đon ƌeĐeůo LJ
ĚeƐĐonĮĂnnjĂ ƉueƐ ŝďĂn Ă Ɛeƌ ĚŝƌeĐƚĂŵenƚe ĂĨeĐƚĂĚoƐ Ɖoƌ ůĂƐ ŵeĚŝĚĂƐ
Ƌue ŚĂďşĂ ƉƌoŵeƟĚo eů ƉƌoŐƌĂŵĂ Ěe Őoďŝeƌno͕ enƚƌe eůůĂƐ͕ ůĂƐ ŵĄƐ
ĚeƐƚĂĐĂĚĂƐ͕ ůĂ nĂĐŝonĂůŝnjĂĐŝſn Ěeů Đoďƌe ĐŚŝůeno Ƌue ŝďĂ Ă ĂĨeĐƚĂƌ
Ă ƉoĚeƌoƐoƐ ŝnƚeƌeƐeƐ noƌƚeĂŵeƌŝĐĂnoƐ en eů ƉĂşƐ LJ͕ ƚĂŵďŝĠn͕ ůĂ
ƉƌoĨunĚŝnjĂĐŝſn Ěe ůĂ ƌeĨoƌŵĂ ĂŐƌĂƌŝĂ Ƌue ƉeƌƚuƌďĂƌşĂ Ă ůĂ oůŝŐĂƌƋuşĂ
ƚeƌƌĂƚenŝenƚe Ƌue ŚĂďşĂ ƐŝĚo ůĂ ĚueŹĂ ƚƌĂĚŝĐŝonĂů Ěeů ƉĂşƐ͘ ƐƚĂďĂ͕
ĂĚeŵĄƐ͕ ůĂ ĂĚŵŝnŝƐƚƌĂĐŝſn ƌeƉuďůŝĐĂnĂ Ěe ůĂ ĂƐĂ ůĂnĐĂ Ƌue no ƋueƌşĂ
Ɖoƌ nŝnŐƷn ŵoƟǀo Ƌue Ɛe ƌeƉŝƟeƌĂ oƚƌĂ uďĂ en ůĂ ƌeŐŝſn͕ ŵenoƐ Ɛŝ
eƐƚĂ ƌeǀoůuĐŝſn eƌĂ ƐuƐƚenƚĂĚĂ en eů ǀoƚo ƉoƉuůĂƌ͘ Ɛ Ɖoƌ eůůo Ƌue͕
ĚeƐĚe un ƉƌŝnĐŝƉŝo͕ eů ƉƌeƐŝĚenƚe Eŝdžon Ɛe oďƐeƐŝonſ Đon ŚĂĐeƌ ĐĂeƌ
38 Ibid.
39 Edison Ortiz; El socialismo chileno: de Allende a Bachelet 1973-2005; Fiadelso, 2005, pág.9.

39
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

Ăů ƉeƌŝĨĠƌŝĐo Őoďŝeƌno ƐoĐŝĂůŝƐƚĂ ĐŚŝůeno͘ ŵƉenjſ Ɖoƌ ĚeƐǀŝĂƌ Ěŝenj


ŵŝůůoneƐ Ěe ĚſůĂƌeƐ Ěe ĨonĚoƐ eƐƉeĐŝĂůeƐ ƉĂƌĂ ƐĂďoƚeĂƌ Ă ůůenĚe͘
^oůo ů DeƌĐuƌŝo ƌeĐŝďŝſ enƚƌe ϭ97ϭ LJ ϭ97Ϯ ůĂ no ĚeƐƉƌeĐŝĂďůe ƐuŵĂ
Ěe hΨ ϭ͘ϲϲ5͘ϬϬϬ ĚſůĂƌeƐ͘ >Ă edžƉůŝĐĂĐŝſn Ƌue ĚĂƌĄ ƉoƐƚeƌŝoƌŵenƚe ƉĂƌĂ
ũuƐƟĮĐĂƌ ůĂ ŝnƚeƌǀenĐŝſn noƌƚeĂŵeƌŝĐĂnĂ en Śŝůe eƐ un Įeů ƚeƐƟŵonŝo
Ěe Đſŵo ͘hh͘ ĐonĐeƉƚuĂůŝnjĂ Ɛu ƌoů en ŵĠƌŝĐĂ >ĂƟnĂ LJ ůĂ ĂuƚonoŵşĂ
Ěe ůoƐ ŐoďŝeƌnoƐ Ěeů ĐonƟnenƚe͗ Eo veo porƋuĠ deďeríamos Śaďernos
Ƌuedado de ďranjos crunjados mientras Ƌue un país amenanjaďa con
pasar a manos del marxismo, simplemente por la irresponsaďilidad de
su pueďlo͙͟40
Weƌo no noƐ ĂĚeůĂnƚeŵoƐ͘ ,Ă ƚƌŝunĨĂĚo ůůenĚe LJ ůo Ƌue ƋueĚĂ enƚƌe
eů ϰ Ěe ƐeƉƟeŵďƌe LJ eů ϰ Ěe noǀŝeŵďƌe͕ eů ̺à en Ƌue Ěeďe ũuƌĂƌ eů
nueǀo ƉƌeƐŝĚenƚe ƉueĚe Ɛeƌ ĚeĮnŝĚo Đoŵo ůĂ ŵĄƐ ƚenƐĂ eƐƉeƌĂ͘ oŵo
Ɛe ƐĂďe eů ĂnƟŐuo ƌĠŐŝŵen ƉƌeƐŝĚenĐŝĂůŝƐƚĂ ĐŚŝůeno no Ɵene ƉƌeǀŝƐƚĂ
ůĂ ƐeŐunĚĂ ǀueůƚĂ LJ eƐ eů ƉĂƌůĂŵenƚo eů Ƌue Ěeďe Ěŝƌŝŵŝƌ Ɛoďƌe ůĂ
ƐŝƚuĂĐŝſn͘ >Ă ƷnŝĐĂ ǀenj en Ƌue Ɛe ŚĂ ƉƌeƐenƚĂĚo ĂnƚeƐ unĂ ƐŝƚuĂĐŝſn
ƐŝŵŝůĂƌ en Ƌue nŝnŐƷn ĐĂnĚŝĚĂƚo oďƚuǀo ŵĂLJoƌşĂ ĂďƐoůuƚĂ ;ϭ958Ϳ͕ eů
ĂƐunƚo Ɛe ƌeƐoůǀŝſ Ɛŝn ŵĂLJoƌ ĚŝƐĐuƐŝſn en ďĂƐe Ă Ƌuŝen ŚĂďşĂ oďƚenŝĚo
ůĂ ƉƌŝŵeƌĂ ŵĂLJoƌşĂ ƌeůĂƟǀĂ Ƌue en ĚŝĐŚĂ oĐĂƐŝſn Ĩue eů ŵŝƐŵo :oƌŐe
ůeƐƐĂnĚƌŝ Ƌue͕ ĂŚoƌĂ oĐuƉĂďĂ eů ƐeŐunĚo ůuŐĂƌ ĚeƐƉuĠƐ Ěe ůůenĚe͘
Weƌo eƐƚĂ ǀenj͕ eů ƚƌŝunĨo eƌĂ Ěe unĂ ĐoĂůŝĐŝſn ŐuďeƌnĂŵenƚĂů Ƌue Ɛe
ŚĂďşĂ ĐoŵƉƌoŵeƟĚo Đon ƚƌĂnƐŝƚĂƌ en ĚeŵoĐƌĂĐŝĂ ŚĂĐŝĂ eů ƐoĐŝĂůŝƐŵo LJ
ƉoƐƚuůĂďĂ un ƉĂƋueƚe Ěe ŵeĚŝĚĂƐ en eƐĂ ĚŝƌeĐĐŝſn͘ ůůo͕ eů eũeŵƉůo Ěe
uďĂ en eů Đonƚedžƚo Ěe ůĂ ŐueƌƌĂ ĨƌşĂ͕ ŵĄƐ un Őoďŝeƌno noƌƚeĂŵeƌŝĐĂno
uůƚƌĂĐonƐeƌǀĂĚoƌ Ĩueƌon eů ĐĂůĚo Ěe ĐuůƟǀo ƉĂƌĂ Ƌue͕ Ă ĚŝĨeƌenĐŝĂ Ěe
ϭ958͕ ůĂ ƐŝƚuĂĐŝſn Ɛe ƚenƐĂƌĂ Ăů ŵĄdžŝŵo Đon ĚŝneƌoƐ ƉƌoǀenŝenƚeƐ Ěe
ůĂ / LJ ůĂƐ ĂĐĐŝoneƐ enĐuďŝeƌƚĂƐ ƉĂƌĂ ŝŵƉeĚŝƌ Ƌue eů ĐonŐƌeƐo Ɖůeno
ƌĂƟĮĐĂƐe Ă ůůenĚe LJ Ƌue ƐŝŐnŝĮĐſ ůĂ ƉƌeƐŝſn͕ en eƐƉeĐŝĂů Ɛoďƌe eů W LJ
Ɛu ĂůĂ ŵĄƐ ĐonƐeƌǀĂĚoƌĂ ĚŝƌŝŐŝĚĂ Ɖoƌ eů ƉƌeƐŝĚenƚe ƐĂůŝenƚe ĚuĂƌĚo &ƌeŝ
DonƚĂůǀĂ͕ LJ ůĂ enƚƌĂĚĂ en ĂĐĐŝſn Ěe ŐƌuƉoƐ ƉĂƌĂŵŝůŝƚĂƌeƐ Ěe ĚeƌeĐŚĂ
ʹ WĂƚƌŝĂ LJ >ŝďeƌƚĂĚ ʹ ƋuŝeneƐ en eů Đonƚedžƚo Ěe eƐƚe ƉƌoĐeƐo ƚeƌŵŝnĂn
ĂƐeƐŝnĂnĚo Ăů ĐoŵĂnĚĂnƚe en ũeĨe Ěeů eũĠƌĐŝƚo͕ ZenĠ ^ĐŚneŝĚeƌ͕ Ƌue
ŚĂƐƚĂ Ăůůş Ɛe ŚĂďşĂ ĚeƐƚĂĐĂĚo Ɖoƌ Ɛu ĚoĐƚƌŝnĂ ĐonƐƟƚuĐŝonĂůŝƐƚĂ Ěe
ƌeƐƉeƚĂƌ ůoƐ ƌeƐuůƚĂĚoƐ LJ eů ƌoů Ěeů ĐonŐƌeƐo en eůůo͕ ƉƌoǀoĐĂnĚo ƚoĚo
ůo ĐonƚƌĂƌŝo Ěe ůo Ƌue Ɛe ƋueƌşĂ͗ ůůenĚe͕ ƉƌeǀŝĂ ĮƌŵĂ Ěeů ƐƚĂƚuƚo Ěe
'ĂƌĂnơĂƐ onƐƟƚuĐŝonĂůeƐ edžŝŐŝĚo Ɖoƌ ůĂ ͕ Ĩue ĐonĮƌŵĂĚo Ɖoƌ eů
ĐonŐƌeƐo Ɖůeno Ɖoƌ ϭ5ϯ ǀoƚoƐ Ă ĨĂǀoƌ LJ ϯ5 en ĂƉoLJo Ă ůeƐƐĂnĚƌŝ͘
nƚonĐeƐ͕ ůueŐo Ěe ƚƌeƐ edžƉeƌŝenĐŝĂƐ ĨĂůůŝĚĂƐ ʹ ϭ95Ϯ͕ ϭ958 LJ ϭ9ϲϰ ʹ
40 Pierre Kalfon; Allende. Chile. 1970-1973; op. cit., pág. 16.

40
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

ůůenĚe ũunƚo Ă Ɛu Ɖueďůo͕ ŝnŐƌeƐĂďĂn Ɖoƌ ǀenj ƉƌŝŵeƌĂ Ă >Ă DoneĚĂ͘ >Ă
ƐenƐĂĐŝſn Ěe ƚƌŝunĨo͕ Ěe ͞Ƌue esta venj nos toca a nosotros͟ Ɛe ŚĂ ǀenŝĚo
ƐŝnƟenĚo en ůoƐ ƉĂƌƟĚĂƌŝoƐ Ěe ůĂ hnŝĚĂĚ WoƉuůĂƌ ĚeƐĚe eů ŵŝƐŵo ϰ
Ěe ƐeƉƟeŵďƌe͘ Ɛş ůo Đƌeen ƐenƟƌ ůoƐ ĂĚŚeƌenƚeƐ Ěeů ĚeƌƌoƚĂĚo :oƌŐe
ůeƐƐĂnĚƌŝ en ZĂnĐĂŐuĂ͗
eƐĚe eů ŵŝƐŵo ŵoŵenƚo Ěeů ƚƌŝunĨo Ěe ůĂ hW Ɛe ƉoůĂƌŝnjo ůĂ ĐoƐĂ ĂƉĂƌeĐŝſ ŵuĐŚĂ
Őenƚe ĚĂnĚo ŵueƐƚƌĂƐ Ěe ƌeƐenƟŵŝenƚoƐ͕ Ěe ƌĂďŝĂ ĂĐuŵuůĂĚĂ ĐonƚƌĂ ƚoĚo eů ŵunĚo͘
hn ŐƌĂn eƌƌoƌ Ěe ůĂ hW Ĩue Ɛu ŐueƌƌĂ ĐonƚƌĂ ůĂ ďuƌŐueƐşĂ LJ nunĐĂ Ɛe ĚeĮnŝſ ďŝen Ƌue
eƌĂ ĂƋueůůo͕ eƌĂ unĂ ĂďƐƚƌĂĐĐŝſn͘ ,uďo un ƚeŵĂ Đon eƐƚo Ěe ůĂ ůuĐŚĂ Ěe ĐůĂƐe͕ Ƌue
ĂĚŚeƌenƚeƐ Ěe nueƐƚƌo ƐeĐƚoƌ͕ Ăů ǀeƌ eƐƚĂ ƌeĂĐĐŝſn͕ ůĂ Őenƚe Đoŵennjſ Ă ĂŐƌuƉĂƌƐe͕ eƐĂ
Őenƚe Ƌue Ɛe ƐŝnƟſ eƌĂ ĂůuĚŝĚĂ Ɖoƌ eƐƚo Ěe Ƌue eƌĂ Ěe ůĂ ďuƌŐueƐşĂ͕ Ɛe eŵƉenjſ Ă unŝƌ
Đoŵo ŵeĐĂnŝƐŵo Ěe ĂuƚoĚeĨenƐĂ͙ z Đoŵo ƐŝeŵƉƌe ůĂ ĚeƌeĐŚĂ ƌeĂĐĐŝonĂ LJ eƐo ƉĂƐſ͘
Ɛo ŚĂĐe Ƌue Ɛe ĂŐƌuƉe eƐƚĂ ĚeƌeĐŚĂ Ƌue ŚĂƐƚĂ enƚonĐeƐ no eƐƚĂďĂ unŝĚo͗ ŐƌeŵŝoƐ͕
ĐoŵeƌĐŝĂnƚeƐ͕ ƉƌoĨeƐŝonĂůeƐ͕ eƚĐ͘ϰϭ

>ueŐo Ěe ůĂ ƉƌoĐůĂŵĂĐŝſn Ěe ůůenĚe Ɖoƌ ƉĂƌƚe Ěeů ĐonŐƌeƐo nĂĐŝonĂů͕


ůo Ƌue ŝnĐůuLJſ eů ͞viva CŚile mierda͟ Ěe DĂƌŝo WĂůeƐƚƌo͕ LJ Ěe ůoƐ
ƌŝƚuĂůeƐ ƉƌoƉŝoƐ Ěe ůoƐ ĐĂŵďŝoƐ Ěe ŵĂnĚo Śuďo Ěe ŝnŵeĚŝĂƚo Ƌue
ƉoneƌƐe Ă ŐoďeƌnĂƌ͗ eƐƚo eƐ Ɖoneƌ en ŵĂƌĐŚĂ ůĂƐ ϰϬ ŵeĚŝĚĂƐ Ƌue
Ɛe ŚĂďşĂn ĐoŵƉƌoŵeƟĚo ĚuƌĂnƚe ůĂ ĐĂŵƉĂŹĂ ĂůŐunoƐ Ěe ĐĂƌĄĐƚeƌ
ŵuLJ ƉoƉuůŝƐƚĂƐ ʹ no ŵĄƐ ǀŝĂũeƐ ĨĂƐƚuoƐoƐ Ăů edžƚƌĂnũeƌo͕ no ŵĄƐ ĂuƚoƐ
ĮƐĐĂůeƐ en ĚŝǀeƌƐŝoneƐ͕ ƐuƉƌeƐŝſn Ěe ůoƐ ƐueůĚoƐ ĨĂďuůoƐoƐ͕ eů ĮƐĐo
no ĨĂďƌŝĐĂƌĂ nueǀoƐ ƌŝĐoƐ͕ Įn Ă ůĂƐ ũuďŝůĂĐŝoneƐ ŵŝůůonĂƌŝĂƐ ʹ oƚƌĂƐ Ěe
ŵuĐŚĂ ƉƌoLJeĐĐŝſn ʹ eů nŝŹo nĂĐe ƉĂƌĂ Ɛeƌ Ĩeůŝnj͕ ŵeũoƌ ĂůŝŵenƚĂĐŝſn ƉĂƌĂ
ůoƐ nŝŹoƐ Ěe Śŝůe LJ ůĂ ŚŝƐƚſƌŝĐĂ Ěeů ŵeĚŝo ůŝƚƌo Ěe ůeĐŚe͕ ĐonƐuůƚoƌŝoƐ
ŵĂƚeƌnoͲŝnĨĂnƟůeƐ en ůĂƐ ƉoďůĂĐŝoneƐ͕ eƚĐ͘ ʹ ĂƐş Đoŵo oƚƌĂƐ Ěe
ĐĂƌĄĐƚeƌ ŵuLJ eƐƚƌuĐƚuƌĂů Ƌue ŝďĂn Ă ĂĨeĐƚĂƌ ůĂ ŵeĚuůĂ Ěe ůĂ ƐoĐŝeĚĂĚ
ĐŚŝůenĂ ŚĂƐƚĂ Ăůůş͕ Đoŵo ůĂ ƉƌoĨunĚŝnjĂĐŝſn Ěe ůĂ ƌeĨoƌŵĂ ĂŐƌĂƌŝĂ LJ ůĂ
nĂĐŝonĂůŝnjĂĐŝſn Ěeů ĐoďƌeϰϮ͕ eƐƚĂƐ ĚoƐ ƷůƟŵĂƐ eƐƚƌeĐŚĂŵenƚe ǀŝnĐuůĂĚĂƐ
en Ɛu ĚeƐĂƌƌoůůo Ăů ƚeƌƌŝƚoƌŝo ůoĐĂů͘ ^eƌĄ en ƚoƌno Ă ĂŵďĂƐ ŐeoŐƌĂİĂƐ͕
nueƐƚƌĂƐ ĐŝuĚĂĚeƐ͕ ĐoŵunĂƐ͕ ƉoďůĂĐŝoneƐ͕ ĐĂůůeƐ LJ ĂǀenŝĚĂƐ ĚonĚe Ɛe
ůŝďƌĂƌĄn͕ ƚĂů ǀenj ůĂƐ ĚoƐ ďĂƚĂůůĂƐ ŵĄƐ ŝŵƉoƌƚĂnƚeƐ Ěeů Őoďŝeƌno Ěe ůĂ
hnŝĚĂĚ WoƉuůĂƌ͕ ĂƋueůůĂƐ Ƌue ůe ŐeneƌĂƌĂn ŵĄƐ ĂĚŚeƐŝſn LJ Ɛu ůuŐĂƌ en
eů ƐĂůſn Ěe ůĂ ĨĂŵĂ͕ Ɖeƌo ƚĂŵďŝĠn͕ ůĂƐ Ƌue ĚeƐƉeƌƚĂƌĄn Ă ĚoƐ Ěe ƐuƐ
ŵĄƐ enĐonĂĚoƐ ƌŝǀĂůeƐ͗ ůĂ oůŝŐĂƌƋuşĂ ƚeƌƌĂƚenŝenƚe ůoĐĂů Ƌue͕ ĚeƐĚe ůĂ
ĐonƋuŝƐƚĂ ŵŝƐŵĂ͕ Ɛe ŚĂďşĂ ĂƉƌoƉŝĂĚo LJ eƌĂ ĚueŹĂ Ěe ĐĂƐŝ ƚoĚĂ ůĂ ƟeƌƌĂ
LJ͕ ůĂƐ ƚƌĂnƐnĂĐŝonĂůeƐ noƌƚeĂŵeƌŝĐĂnĂƐ Ƌue͕ ĂǀĂůĂĚĂƐ Ɖoƌ un Őoďŝeƌno
ĐonƐeƌǀĂĚoƌ LJ en eů Đonƚedžƚo Ěe ůĂ ŐueƌƌĂ ĨƌşĂ͕ ŚĂƌĄn ƚoĚo ůo ƉoƐŝďůe
ƉĂƌĂ ƐĂďoƚeĂƌ ĂƋueůůĂ ĂĚŵŝnŝƐƚƌĂĐŝſn Ăů Ɖunƚo Ěe ŝnǀeƌƟƌ ĐuĂnƟoƐoƐ
41 Entrevista a Roberto Olivares, op. cit.
42 Miguel Lawner, Hernán Soto y Jacobo Schatan (Eds.); Salvador Allende. Presencia en la
ausencia; Lom, Santiago, 2008, págs. 397-407.

41
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

ƌeĐuƌƐoƐ ŵoneƚĂƌŝoƐ LJ ŚuŵĂnoƐ ƉĂƌĂ ŚĂĐeƌůo ĐĂeƌ͘ Woƌ ůo ƚĂnƚo͕ eů ƉĂƉeů


Ěe ůĂ ƌeŐŝſn͕ LJ ƚĂŵďŝĠn Ěe ƐuƐ ĂĐƚoƌeƐ ůoĐĂůeƐ͕ ƌeƐuůƚĂƌşĂn ĐůĂǀeƐ en
Đſŵo Ɛe ĚeƐĂƌƌoůůĂƌşĂ eů ƉƌoĐeƐo ĐuLJo oďũeƟǀo no eƌĂ Ƌue ĂǀĂnnjĂƌ Ă ůĂ
ĐonƐƚƌuĐĐŝſn Ěe unĂ patria socialista. ,eƚe ĂƋuş eů ŝnŝĐŝo Ěeů Ěeƌƌoƚeƌo
Ɖoƌ eů ĐuĂů ĚeĂŵďuůĂƌon eƐĂƐ ƉƌoŵeƐĂƐ Ěe ĐĂŵƉĂŹĂ en el riñón de la
oligarƋuía.

42
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

La Nacionalización del cobre


ƐƚĂ ƉƌoŵeƐĂ Ěe ĐĂŵƉĂŹĂ eƌĂ unĂ ǀŝeũĂ ĂƐƉŝƌĂĐŝſn Ěeů ŵunĚo ƐŝnĚŝĐĂů
ŵŝneƌo Ƌue Ă ůo ůĂƌŐo Ěe ůĂ ĚĠĐĂĚĂ Ěeů 5Ϭ͛ LJ Ěeů ϲϬ͛ Ɛe edžƉƌeƐſ en ƐuƐ
ĐonŐƌeƐoƐ LJ Ă ƚƌĂǀĠƐ Ěe ůoƐ ĚŝƌŝŐenƚeƐ Ěe ůĂ ƉoĚeƌoƐĂ onĨeĚeƌĂĐŝſn
Ěe dƌĂďĂũĂĚoƌeƐ Ěeů oďƌe ;dͿ ƋuŝeneƐ ĚeƐĚe Ɛu Ɖƌŝŵeƌ eǀenƚo
ĨunĚĂĐŝonĂů edžŝŐŝeƌon͕ enƚƌe oƚƌĂƐ ƉůĂƚĂĨoƌŵĂƐ͕ ůĂ nĂĐŝonĂůŝnjĂĐŝſn
Ěeů Đoďƌe͕ Ƌue edžƉƌeƐĂďĂn ŚĂďŝƚuĂůŵenƚe Ă ƐuƐ ƉĂƌůĂŵenƚĂƌŝoƐ Ěe ůĂ
njonĂ͕ en eƐƉeĐŝĂů Ěe Ɛu ƐeĐƚoƌ͕ en ĐuLJo ĐĂƐo ĂĚeŵĄƐ͕ uno eƌĂ un edž
ƉƌeƐŝĚenƚe Ěe ůĂ ŵuůƟƐŝnĚŝĐĂů͗ ,ĠĐƚoƌ KůŝǀĂƌeƐ ^oůşƐ͘ Weƌo͕ ĂĚeŵĄƐ͕ ƚĂů
ĂƐƉŝƌĂĐŝſn ŝnƚeƌƉƌeƚĂďĂ unĂ ƉƌoĨunĚĂ ĚeŵĂnĚĂ nĂĐŝonĂů͘
^eŐƷn eů edž ƐeĐƌeƚĂƌŝo ŐeneƌĂů Ěeů W͕ >uŝƐ oƌďĂůĄn͕ ůĂ nĂĐŝonĂůŝnjĂĐŝſn
Ěe ůĂƐ ƌŝƋuenjĂƐ ďĄƐŝĐĂƐ Ɛe ŝnƐĐƌŝďe en ůĂ ůſŐŝĐĂ Ěe Ƌue eů ŐƌĂn oďũeƟǀo
ƐuƉƌeŵo Ěe ĂƋueů Őoďŝeƌno no eƌĂ oƚƌo Ƌue ƚeƌŵŝnĂƌ Đon ůĂ ƉoďƌenjĂ͕
eů ĂƚƌĂƐo LJ ůĂƐ ĚeƐŝŐuĂůĚĂĚeƐ ƐoĐŝĂůeƐ͕ eƌĂ unĂ ƉƌŝoƌŝĚĂĚ ĐenƚƌĂů͕ en eƐe
ƉůĂn eƐƚƌĂƚĠŐŝĐo eƌĂ ĐůĂǀe ůĂ nĂĐŝonĂůŝnjĂĐŝſn Ěe ůĂ ŐƌĂn ŵŝneƌşĂ
on eƐƚĂ oƌŝenƚĂĐŝſn ƚoŵſ eů ƚoƌo Ɖoƌ ůĂƐ ĂƐƚĂƐ ĚeƐĚe eů Ɖƌŝŵeƌ ŝnƐƚĂnƚe͘ >Ă
nĂĐŝonĂůŝnjĂĐŝſn Ěeů Đoďƌe Ĩue ůĂ ƚƌĂnƐĨoƌŵĂĐŝſn ŵĄƐ ŝŵƉoƌƚĂnƚe͕ ǀŝƚĂů͕ ŚŝƐƚſƌŝĐĂ
ĂĐoŵeƟĚĂ Ɖoƌ eů 'oďŝeƌno WoƉuůĂƌ͘ ů ƉƌoLJeĐƚo ƌeƐƉeĐƟǀo Ƌue͕ ƉĂƌĂ ƚĂů Įn͕ Ɛe enǀŝſ
Ăů ƉĂƌůĂŵenƚo Đon ůĂ ĮƌŵĂ Ěeů WƌeƐŝĚenƚe Ěe ůĂ ZeƉƷďůŝĐĂ LJ ůĂ Ěe Ɛu ŵŝnŝƐƚƌo Ěe
DŝneƌşĂ͕ eů ƌĂĚŝĐĂů KƌůĂnĚo ĂnƚuĂƌŝĂƐ͕ Ɛe ĐonǀŝƌƟſ en ďƌeǀe ƟeŵƉo en unĂ ƌeĨoƌŵĂ
ĐonƐƟƚuĐŝonĂů ĐonǀenŝĚĂ Đon ůĂ eŵoĐƌĂĐŝĂ ƌŝƐƟĂnĂ͘ ů ƉƌoLJeĐƚo Ɛe ĐonoĐŝſ en ůĂ
oŵŝƐŝſn Ěe DŝneƌşĂ Ěeů ^enĂĚo͕ ĚonĚe ůĂ ƉoƐŝĐŝſn Ěeů eũeĐuƟǀo Ɛe Ěŝo Ă ƚƌĂǀĠƐ
Ěeů ĂďoŐĂĚo ĚuĂƌĚo EoǀoĂ DonƚƌeĂů LJ Ěe ^eƌŐŝo /nƐunnjĂ͕ ƚĂŵďŝĠn ĂďoŐĂĚo LJ
^uďƐeĐƌeƚĂƌŝo 'eneƌĂů Ěe 'oďŝeƌno͘ >Ă ƉĂƌƟĐŝƉĂĐŝſn Ƌue en ůĂ oŵŝƐŝſn Ěe DŝneƌşĂ
ƚuǀo Ɛu WƌeƐŝĚenƚe͕ ZenĄn &uenƚeĂůďĂ͕ ͚ĨueͲ ŵe Ěŝũo /nƐunnjĂ ʹ ƉĂƌƟĐuůĂƌŵenƚe
noƚĂďůe͛͘ >Ă ůeLJ Ěe nĂĐŝonĂůŝnjĂĐŝſn Ěeů Đoďƌe ʹƐuďƌĂLJſ ʹ ͚Ĩue ůĂ ůeLJ Ěe oƌo Ěeů Őoďŝeƌno͘
EĂĚĂ ŚŝĐŝŵoƐ ŵeũoƌ Ƌue eƐo͛ϰϯ͘

oŵo Ɛe ƐĂďe͕ eů ƉƌoLJeĐƚo Ěe ůeLJ ŝnŐƌeƐſ Ăů ƉĂƌůĂŵenƚo eů ϮϬ Ěe


ĚŝĐŝeŵďƌe Ěe ϭ97Ϭ͕ ƚuǀo unĂ ĂŐŝůşƐŝŵĂ ĚŝƐĐuƐŝſn͘ n eů ^enĂĚo͕ Ɛe
ĂƉƌoďſ Đon ŵoĚŝĮĐĂĐŝoneƐ en Ɖƌŝŵeƌ ƚƌĄŵŝƚe͘ nƐeŐuŝĚĂ͕ ůĂ ĄŵĂƌĂ
Ěe ŝƉuƚĂĚoƐ ůo ƌeƐƉĂůĚſ͕ ĂunƋue Đon enŵŝenĚĂƐ͕ eů ϭϭ Ěe ŵĂƌnjo en
ŐeneƌĂů͕ LJ eů 7 Ěe Ăďƌŝů en ƉĂƌƟĐuůĂƌ͘ WoƐƚeƌŝoƌŵenƚe͕ ůueŐo Ƌue eů ^enĂĚo
ƌeĐŚĂnjĂƌĂ ĂůŐunoƐ Ěe ůoƐ ĐĂŵďŝoƐ ŝnƚƌoĚuĐŝĚoƐ Ɖoƌ ůoƐ ĚŝƉuƚĂĚoƐ͕ ůĂ
ĄŵĂƌĂ ůo ǀoůǀŝſ Ă ǀoƚĂƌ eů ϲ Ěe ŵĂLJo͕ ƋueĚĂnĚo en ĐonĚŝĐŝoneƐ Ěe
Ɛeƌ ĂƉƌoďĂĚo ĮnĂůŵenƚe Ɖoƌ eů onŐƌeƐo Wůeno eů ϭϭ Ěe ũuůŝo Ěe ϭ97ϭ͕
oƉoƌƚunŝĚĂĚ en Ƌue ĂŵďĂƐ ĐĄŵĂƌĂƐ Ěŝeƌon Ɛu unĂnŝŵŝĚĂĚ͘ Ɛe ŵŝƐŵo
̺à Ɖoƌ ůĂ ƚĂƌĚe͕ eů Őoďŝeƌno Ěe ůĂ hnŝĚĂĚ WoƉuůĂƌ͕ ƌeĂůŝnjĂƌşĂ eů ĂĐƚo Ěe
ĐeůeďƌĂĐŝſn en ůĂ ĐŝuĚĂĚ Ěe ZĂnĐĂŐuĂ LJ unoƐ ĚşĂƐ͕ ĚeƐƉuĠƐ͕ eů ϭ5͕ un

43 Luis Corvalán Lepe, El Gobierno de Salvador Allende; op. cit., págs. 39-40.

43
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

Ɛoůeŵne ůůenĚe ĮƌŵĂƌşĂ͕ LJ ƉeĚŝƌşĂ Ă ƚoĚoƐ ƐuƐ ƐeĐƌeƚĂƌŝoƐ Ěe ƐƚĂĚo


Ăůůş ƉƌeƐenƚeƐ͕ Ƌue en Śonoƌ Ă ůĂ oĐĂƐŝſn͕ ŚŝĐŝeƌĂn ůo ŵŝƐŵo͕ eƐƚo eƐ͕
ƐuƐĐƌŝďŝƌ eů ĚeĐƌeƚo Ƌue ƉeƌŵŝơĂ ŚĂĐeƌ ůĂ ƌeĨoƌŵĂ ĐonƐƟƚuĐŝonĂů Ƌue
ƉoƐŝďŝůŝƚĂƌşĂ nĂĐŝonĂůŝnjĂƌ ůĂƐ ƌŝƋuenjĂƐ ďĄƐŝĐĂƐ Ěeů Ɛueůo ĐŚŝůeno͕ enƚƌe
eůůoƐ eů Đoďƌe͘
oŵo ůo ŚeŵoƐ ĚŝĐŚo͕ eů ϭϭ Ěe ũuůŝo͕ eů ĐonŐƌeƐo Ɖůeno ĂƉƌoďſ Ɖoƌ
unĂnŝŵŝĚĂĚ Ɖoƌ ůĂ ŵĂŹĂnĂ eů ƚedžƚo Ěeů eũeĐuƟǀo ʹ ůeLJ ϭ7͘ϰ5Ϭ ʹ en unĂ
ƐeƐŝſn ŵĂƌĂƚſnŝĐĂ Ƌue ĐonĐůuLJſ ĐuĂnĚo eů ƉƌeƐŝĚenƚe Ěeů ƐenĂĚo͕ LJ
ůueŐo Ěe ŵuĐŚoƐ ĚŝƐĐuƌƐoƐ͕ ŝnǀŝƚſ Ă ůoƐ ƉĂƌůĂŵenƚĂƌŝoƐ ƉƌeƐenƚeƐ
Ƌue ͞están por la aproďación del proyecto a Ƌue se pongan de pie͘͟
džĐeƉĐŝſn ŚeĐŚĂ Ěe ůoƐ ϰϮ ƉĂƌůĂŵenƚĂƌŝoƐ Ƌue no ĂƐŝƐƟeƌĂn Ă ůĂ ƐeƐŝſn͕
eů ƌeƐƚo Ěe ůoƐ ůeŐŝƐůĂĚoƌeƐ ƐŝŐuŝſ ůĂ ƐuŐeƌenĐŝĂ͘ Woƌ ůĂ ƚĂƌĚe eů Őoďŝeƌno
oƌŐĂnŝnjſ eů ĂĐƚo Ěe ĐeůeďƌĂĐŝſn en ůĂ ĐŝuĚĂĚ Ěe ZĂnĐĂŐuĂ͘ n eů ƉƌoƉŝo
ĚŝƐĐuƌƐo Ěe ůůenĚe͕ ĠƐƚe enƚƌeŐĂ eů ƉƌŝnĐŝƉĂů ŵoƟǀo Ƌue ůo ůůeǀſ Ă
ŚĂĐeƌ eů ĂĐƚo en la Śistórica ciudad, Ăůůş Ɛe ũunƚĂďĂ Đon eů ƉĂĚƌe Ěe ůĂ
ƉĂƚƌŝĂ LJ ĐoŵƉůeŵenƚĂďĂ eů ĂĐƚo Ěe ƐoďeƌĂnşĂ ƉoůşƟĐĂ Ěe ĂLJeƌ Đon͕ eů
ĂĐƚo Ěe ŝnĚeƉenĚenĐŝĂ eĐonſŵŝĐĂ Ěe ŚoLJ͘ :oƌŐe ƌƌĂƚe͕ Ɖoƌ enƚonĐeƐ
ƌeĐŝĠn noŵďƌĂĚo ǀŝĐeƉƌeƐŝĚenƚe eũeĐuƟǀo Ěe ůĂ oƌƉoƌĂĐŝſn Ěeů oďƌe
;oĚeůĐoͿ Đƌee͕ ĂĚeŵĄƐ͕ Ƌue ůĂ ĐonŵeŵoƌĂĐŝſn Ěe ƚĂn ƌeůeǀĂnƚe
ŚeĐŚo en ůĂ ĐŝuĚĂĚ Ěe ZĂnĐĂŐuĂ Ɛe edžƉůŝĐĂ ƉoƌƋue Ɛu ŝŵƉĂĐƚo ʹ Ɛoůo
Ă 8Ϭ ŬŝůſŵeƚƌoƐ Ěe ůĂ ĐĂƉŝƚĂů ʹ eƌĂ ŵuĐŚo ŵĄƐ ƐŝŐnŝĮĐĂƟǀo Ƌue Ɛŝ Ɛe
ŚuďŝeƐe ƌeĂůŝnjĂĚo en ĂůĂŵĂ o en ŚuƋuŝĐĂŵĂƚĂ uďŝĐĂĚĂƐ Ă ŵĄƐ Ěe
ϭ5ϬϬ ŬŝůſŵeƚƌoƐ Ěe ĚŝƐƚĂnĐŝĂϰϰ͘
eƐĚe eů ̺à Ănƚeƌŝoƌ ůĂ ĐŝuĚĂĚ Ɛe ŚĂ eƐƚĂĚo ƉƌeƉĂƌĂnĚo ƉĂƌĂ ůĂ
ĐeůeďƌĂĐŝſn LJ ŐeneƌĂnĚo eů Ąnŝŵo ĐşǀŝĐo ƉĂƌĂ ĐonǀoĐĂƌ Ă ůĂ ƉůĂnjĂ Ěe
>oƐ ,ĠƌoeƐ eů ̺à ϭϭ͘ ZŝĐĂƌĚo ^ĄnĐŚenj͕ Ɖoƌ enƚonĐeƐ ĂĚoůeƐĐenƚe LJ
ƉĂƌƟĚĂƌŝo Ěeů Őoďŝeƌno ƌeĐueƌĚĂ Ƌue͗
ů ̺à ƐĄďĂĚo ϭϬ Ěe :uůŝo Ă ůĂ ƐĂnjſn Đon ƉoĐo ŵĄƐ Ěe ϭϲ ĂŹoƐ͕ ĐonĐuƌƌo Đon ŵŝ
ĐoŵƉĂŹeƌo LJ ĂŵŝŐo Ă un ĂĐƚo ƉoůşƟĐo ĐuůƚuƌĂů Đon ŵoƟǀo Ěe ůĂ nĂĐŝonĂůŝnjĂĐŝſn Ěeů
Đoďƌe Ƌue Ɛe ƌeĂůŝnjĂ en eů ŐŝŵnĂƐŝo ĂůƚĂnjĂƌ ĂƐƚƌo Ěe ůĂ ĐĂůůe ueǀĂƐ͕ ƌeĐueƌĚo eů
ůuŐĂƌ ƌeƉůeƚo LJ Đon ƚoĚo eů ŵunĚo euĨſƌŝĐo͘ ĐƚƷĂ en Ɖƌŝŵeƌ ůuŐĂƌ un ŐƌuƉo Ěe ƚeĂƚƌo
Ěe ůĂ hnŝǀeƌƐŝĚĂĚ dĠĐnŝĐĂ Ěeů ƐƚĂĚo͕ Ěe eůůo ƌeĐueƌĚo un ŐƌĂn ŵuŹeĐo o ŵĂƌŝoneƚĂ
Ƌue ƌeƉƌeƐenƚĂďĂ Ăů ơo ^Ăŵ͕ eů ƉůĂƚo Ěe ĨonĚo eƌĂ ů YuŝůĂƉĂLJƷn͕ Ɛu ĂĐƚuĂĐŝſn Ĩue
ĂƉoƚeſƐŝĐĂ͕ ƉĂƌĂ ŵş unĂ edžƉeƌŝenĐŝĂ ƚƌeŵenĚĂ ;eƌĂ ƉƌŝŵeƌĂ ǀenj Ƌue ůoƐ ǀeşĂͿ LJ ŚĂĐeƌ
eů Đoƌo Ěeů dşo ĂŝŵĄn Ĩue ŝnoůǀŝĚĂďůe͘ϰ5

 ůĂ ĐonŵeŵoƌĂĐŝſn en ůĂ ŚŝƐƚſƌŝĐĂ ƉůĂnjĂ Ěe ůĂ ĐŝuĚĂĚ ĂƐŝƐƚen unĂƐ ĚoƐ

44 Conversación con Jorge Arrate. Santiago, 10 de febrero de 2016.


45 Entrevista a Ricardo Sánchez. Rancagua, 5 de mayo de 2016.

44
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

ŵŝů ƉeƌƐonĂƐ͕ LJ ůoƐ oƌŐĂnŝnjĂĚoƌeƐ ŚĂďůĂn Ěe un ĂĐƚo ŵuůƟƚuĚŝnĂƌŝo


ƉƌeĐeĚŝĚo Ɖoƌ ůĂ ŵĂƌĐŚĂ ŝnĐeƐĂnƚe Ěe ƐŝnĚŝĐĂƚoƐ͕ ŐƌeŵŝoƐ͕ eƐƚuĚŝĂnƚeƐ
LJ ƚƌĂďĂũĂĚoƌeƐ͘
oŵo LJĂ ůo ƐeŹĂůĂŵoƐ͕ ĚşĂƐ ŵĄƐ ƚĂƌĚe͕ eů ϭ5 Ěe ũuůŝo͕ en eů ŐƌĂn
ĐoŵeĚoƌ Ěeů ƉĂůĂĐŝo Ěe >Ă DoneĚĂ Ɛe ůůeǀſ Ă ĐĂďo eů ĂĐƚo oĮĐŝĂů Ěe
ĮƌŵĂ Ěeů ĚeĐƌeƚo Ƌue ƉeƌŵŝƟƌşĂ ůĂ ƌeĨoƌŵĂ ĐonƐƟƚuĐŝonĂů Ƌue ŚĂƌşĂ
ƉoƐŝďůe ůĂ nĂĐŝonĂůŝnjĂĐŝſn Ěeů Đoďƌe͘ >ĂƐ ŝŵĄŐeneƐ͕ en ďůĂnĐo LJ neŐƌo͕
Ěe ůĂ ƚeůeǀŝƐŝſn ůoĐĂů ŵueƐƚƌĂn Ă un ůůenĚe ŵuLJ Ɛoůeŵne LJ oƌŐuůůoƐo
Ěeů ĂĐƚo Ƌue ǀĂ Ă enĐĂďenjĂƌ͘ >Ă ƐoůeŵnŝĚĂĚ Ěe ůĂ ĮƌŵĂ Śŝnjo Ƌue Ă
eƐƚe ĂƐŝƐƟeƌĂn unĂ ŐƌĂn ĐĂnƟĚĂĚ Ěe ŵŝnŝƐƚƌoƐ͕ ůoƐ ƉƌeƐŝĚenƚeƐ Ěe
ĂŵďĂƐ ĐĄŵĂƌĂƐ ʹ ůoƐ  WĂƚƌŝĐŝo LJůǁŝn ;^enĂĚoͿ LJ ĚuĂƌĚo eƌĚĂ
;ĄŵĂƌĂ Ěe ŝƉuƚĂĚoƐ Ͳ͕ eů ĐĂƌĚenĂů ZĂƷů ^ŝůǀĂ ,enƌşƋuenj͕ ůĂƐ ŵĄdžŝŵĂƐ
ĂuƚoƌŝĚĂĚeƐ Ěe ůĂƐ ĨueƌnjĂƐ ĂƌŵĂĚĂƐ LJ ĐĂƌĂďŝneƌoƐ͕ eů ƉƌeƐŝĚenƚe Ěe
ůĂ Đoƌƚe ƐuƉƌeŵĂ͕ eů ĐonƚƌĂůoƌ ŐeneƌĂů ,ĠĐƚoƌ ,uŵeƌeƐ͕ LJ ĚŝƌŝŐenƚeƐ
Ěeů Đoďƌe Đoŵo eů ƉƌeƐŝĚenƚe Ěe ůĂ onĨeĚeƌĂĐŝſn Ěe dƌĂďĂũĂĚoƌeƐ Ěeů
oďƌe ;dͿ͕ KƌůĂnĚo DoƌĂŐĂ Ƌue eů ƉƌeƐŝĚenƚe ůůenĚe ĐonĨunĚŝſ eƐe
̺à Đon ,ĠĐƚoƌ KůŝǀĂƌeƐ ^oůŝƐ Ƌuŝen Ɛş ĂƐŝƐƟſ͕ Ɖeƌo en Ɛu ĐonĚŝĐŝſn Ěe
ĚŝƉuƚĂĚo͘ ů ƐĂůſn eƐƚĄ ƌeƉůeƚo LJ ůůenĚe eƐ ĐonƐĐŝenƚe Ěeů ŵoŵenƚo
ŚŝƐƚſƌŝĐo Ƌue ǀĂ enĐĂďenjĂƌ
Ɛƚe ĂĐƚo Ɵene unĂ edžƚƌĂoƌĚŝnĂƌŝĂ ƚƌĂƐĐenĚenĐŝĂ LJ ƉoĚƌşĂ ĚeĐŝƌ Ƌue eƐ͕ ƋuŝnjĄƐ͕ eů
ŵĄƐ ŝŵƉoƌƚĂnƚe ĚeƐƉuĠƐ Ěe nueƐƚƌĂ ŝnĚeƉenĚenĐŝĂ en ĐuĂnƚo Ġů ƐŝŐnŝĮĐĂ unĂ
ŵoĚŝĮĐĂĐŝſn Ă ůĂ ĐonƐƟƚuĐŝſn ƉoůşƟĐĂ Ƌue ĂĐenƚƷĂ LJ ĚĂ ĨueƌnjĂ Ăů ƐenƟĚo nĂĐŝonĂů
Ěe nueƐƚƌĂ ƉĂƚƌŝĂ͙ ƐƚĂ ƌeĨoƌŵĂ ĐonƐƟƚuĐŝonĂů Ɖeƌŵŝƚe nĂĐŝonĂůŝnjĂƌ ůĂƐ eŵƉƌeƐĂƐ
ŵŝneƌĂƐ Ěe ůĂ ŐƌĂn ŵŝneƌşĂ Ěeů Đoďƌe LJ ĂĚeŵĄƐ ƉƌeƐeƌǀĂƌ ƉĂƌĂ eů ƐƚĂĚo ůĂƐ ƌŝƋuenjĂƐ
ďĄƐŝĐĂƐ Ěe nueƐƚƌo ƉĂşƐ͘ ƐƚĂ ƌeĨoƌŵĂ ƐĂƟƐĨĂĐe un ĂŵƉůŝo ĂnŚeůo Ěeů Ɖueďůo Ěe Śŝůe͘
DĄƐ ĂůůĄ Ěe ůĂƐ ĨƌonƚeƌĂƐ Ƌue ĚŝǀŝĚen Ă ǀeĐeƐ ĂƉĂƐŝonĂĚĂŵenƚe Ă ůoƐ ŚoŵďƌeƐ͕ unĂ
ŐƌĂn ĐonĐŝenĐŝĂ nĂĐŝonĂů Ɛe ŚĂ ŚeĐŚo ƉƌeƐenƚe ƉĂƌĂ ŚĂĐeƌ ƉoƐŝďůe Ƌue Śŝůe Đon
eƐƚĂ ƌeĨoƌŵĂ eŵƉŝeĐe Ă ĐĂŵŝnĂƌ ŚĂĐŝĂ Ɛu ĚeĮnŝƟǀĂ ŝnĚeƉenĚenĐŝĂ eĐonſŵŝĐĂ͘ ^ŝ
eƐƚe ŚeĐŚo͕ ĐuLJĂƐ ƉƌoLJeĐĐŝoneƐ Ɛon ŚŝƐƚſƌŝĐĂƐ͕ ŚĂ ƐŝĚo ƉoƐŝďůe eƐ ƉoƌƋue Ɛe ŚĂn
ĐonŐƌeŐĂĚo ǀoůunƚĂĚeƐ nĂĐŝonĂůeƐ ŝnƐƉŝƌĂĚĂƐ eƐenĐŝĂůŵenƚe en eů ŝnƚeƌĠƐ Ěeů ƉĂşƐ e
ŝnĚŝƐĐuƟďůeŵenƚe͕ ƚĂŵďŝĠn͕ ƐeƌĄ neĐeƐĂƌŝĂ eƐƚĂ ǀoůunƚĂĚ nĂĐŝonĂů ƉĂƌĂ Ƌue ƉoĚĂŵoƐ
noƐoƚƌoƐ ŚĂĐeƌ Ěe eƐƚĂ ƌŝƋuenjĂ Ƌue ƐeƌĄ ŵĂneũĂĚĂ Ɖoƌ ůoƐ ĐŚŝůenoƐ ůĂ ƉĂůĂnĐĂ Ěe
nueƐƚƌo ƉƌoŐƌeƐo͕ Ěe nueƐƚƌo ďŝeneƐƚĂƌ͘ e Ăůůş͕ Ƌue en eƐƚe ŵŝnuƚo ƌeŝƚeƌſ Ƌue͕ ƚĂn
ĂůƚĂ ƐŝŐnŝĮĐĂĐŝſn ĐoŵƉƌenĚĂ Ƌue ůĂ ŚŝƐƚoƌŝĂ ŵe ŚĂ ĚeƉĂƌĂĚo un Śonoƌ ŝnŵeƌeĐŝĚo LJ
Ƌue Ăů ƉƌoŵuůŐĂƌ eƐƚe ĚeĐƌeƚo ƌeŝƚeƌſ ŵŝ Ĩe en eů Ɖueďůo Ěe Śŝůe ŐƌĂn ĂĐƚoƌ Ěe eƐƚo
LJ Ƌue͕ nĂĚŝe ƉueĚe ĚuĚĂƌ͕ eƐ ůĂ ǀŝĐƚoƌŝĂ Ěe ůĂ ƉĂƚƌŝĂ͟ϰϲ͘

Ɛ eů ŵŝƐŵo ƉƌeƐŝĚenƚe Ƌue ůueŐo͕ ůe ƉŝĚe Ă ƚoĚoƐ ůoƐ ŵŝnŝƐƚƌoƐ


ĂƐŝƐƚenƚeƐ Ƌue Įƌŵen eů ĚeĐƌeƚo ʹ ͞agradecería Ƌue este decreto Ĩuera
Įrmado por todos los ministros͟ Ͳ Ƌue Ɖone en ŵĂƌĐŚĂ ůĂ ƌeĨoƌŵĂ
ĐonƐƟƚuĐŝonĂů Ƌue ŚĂƌĄ ƉoƐŝďůe ůĂ nĂĐŝonĂůŝnjĂĐŝſn Ěeů Đoďƌe͘ hno Ă
46 ǁǁǁ͘ůuŝƐeŵŝůŝoƌeĐĂďĂƌƌen͘Đů. Consultado el 3 de marzo de 2016.

45
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

uno ǀĂn ƉonŝenĚo Ɛu ƌƷďƌŝĐĂ en eů ĚoĐuŵenƚo͕ KƌůĂnĚo ĂnƚuĂƌŝĂƐ͕


Ěe DŝneƌşĂ͖ ůoĚoŵŝƌo ůŵeLJĚĂ͕ ĐĂnĐŝůůeƌ͖ ůeũĂnĚƌo ZşoƐ sĂůĚŝǀŝĂ͕
ƐeĐƌeƚĂƌŝo Ěe eĨenƐĂ EĂĐŝonĂů͕ WeĚƌo suƐĐoǀŝĐ Ěe ĐonoŵşĂ͖ :oƐĠ
KLJĂƌĐe͕ ŵŝnŝƐƚƌo Ěeů dƌĂďĂũo͖ WĂƐĐuĂů ĂƌƌĂnjĂ Ěe KďƌĂƐ WƷďůŝĐĂƐ͕ :oƐĠ
doŚĄ Ěe /nƚeƌŝoƌ͖ :ĂĐƋueƐ ŚonĐŚoů Ěe ŐƌŝĐuůƚuƌĂ͖ ,uŵďeƌƚo DĂƌƚoneƐ
Ěe dŝeƌƌĂƐ LJ oůonŝnjĂĐŝſn͕ LJ >ŝƐĂnĚƌo ƌunj Ěe :uƐƟĐŝĂ͘  ĐonƟnuĂĐŝſn͕
KƌůĂnĚo ĂnƚuĂƌŝĂƐ ƌeĐoŐe ůĂ ĐĂƌƉeƚĂ Đon eů ĚeĐƌeƚo͕ Ɛe ƐŝenƚĂ ũunƚo
Ă LJůǁŝn͕ ůůenĚe LJ eů ƉƌeƐŝĚenƚe Ěe ůĂ ĐĄŵĂƌĂ LJ Ɛe Ɖone Įn Ăů ŚeĐŚo
ƉoůşƟĐo ŵĄƐ ĚuƌĂĚeƌo LJ ŵĄƐ ƐŝŐnŝĮĐĂƟǀo Ěe eƐe Őoďŝeƌno͘
>Ă nĂĐŝonĂůŝnjĂĐŝſn Ěeů Đoďƌe ƉeƌŵŝƟſ Ƌue eů ƐƚĂĚo ĐŚŝůeno Ă ůo ůĂƌŐo
Ěe ĚĠĐĂĚĂƐ ƉuĚŝeƐe ĚŝƐƉoneƌ Ěe ĐuĂnƟoƐoƐ ƌeĐuƌƐoƐ Ƌue ƉeƌŵŝƟeƌon
ĮnĂnĐŝĂƌ ŵuĐŚĂƐ ǀeĐeƐ unĂ ƉĂƌƚe ƐŝŐnŝĮĐĂƟǀĂ Ěeů ƉƌeƐuƉueƐƚo Ěe ůĂ
nĂĐŝſn͘ Eo eƐ ĐĂƐuĂůŝĚĂĚ Ƌue ŚoLJ͕ ůĂ ďĂũĂ Ěeů ƉƌeĐŝo Ěeů ŵeƚĂů ƚenŐĂ
en ǀŝůo no Ɛoůo Ă eƐe ƉƌeƐuƉueƐƚo Ɛŝno͕ ƚĂŵďŝĠn͕ ůĂ ƉƌoƉŝĂ ĚŝnĄŵŝĐĂ
eĐonſŵŝĐĂ nĂĐŝonĂů LJ Ƌue͕ ĂĚeŵĄƐ͕ Ɛe ŚĂLJĂ Ăďŝeƌƚo ƚoĚĂ unĂ ĚŝƐĐuƐŝſn
Ɛoďƌe ůĂ ƉueƐƚĂ Ěe ǀĂůoƌ ĂŐƌeŐĂĚo Ă Ɛu ƉƌoĚuĐĐŝſn Đoŵo ůo ŚĂ ǀenŝĚo
ƉůĂnƚeĂnĚo ŝnƐŝƐƚenƚeŵenƚe eů eĐonoŵŝƐƚĂ :oƐĠ 'Ăďƌŝeů WĂůŵĂϰ7͘
'onnjĂůo DĂƌƚneƌ 'ĂƌĐşĂ͕ ŵŝnŝƐƚƌo Ěe ůůenĚe LJ Ăuƚoƌ Ěe un ůŝďƌo Ɛoďƌe
eƐe Őoďŝeƌno, en eů ĐĂƉşƚuůo /// Ěeů ŵŝƐŵoƐ Ͳ >ĂƐ ƌeĨoƌŵĂƐ eƐƚƌuĐƚuƌĂůeƐ
LJ ůĂ EĂĐŝonĂůŝnjĂĐŝſn Ěe ůĂƐ eŵƉƌeƐĂƐ Ěe ůĂ ŐƌĂn ŵŝneƌşĂ Ěe Đoďƌe Ͳ
ƐeŹĂůĂ Ƌue͕ en unĂ ĂƉƌeĐŝĂĐŝſn Ěe Đonũunƚo Ƌue
>oƐ ƌeƐuůƚĂĚoƐ Ěe ůĂ nĂĐŝonĂůŝnjĂĐŝſn Ěeů Đoďƌe ŚĂn ƐŝĚo Ěe ŐƌĂn ďeneĮĐŝo ƉĂƌĂ
Śŝůe͘ eƐĚe ϭ97Ϯ ŚĂƐƚĂ ϭ985͕ Ɛe ŚĂn edžƉoƌƚĂĚo ĐĂnƟĚĂĚeƐ ĐƌeĐŝenƚeƐ Ěe Đoďƌe LJ͕
ĂunƋue eů ƉƌeĐŝo ƌeĂů no ŚĂ ƐŝĚo ƐĂƟƐĨĂĐƚoƌŝo͘ Śŝůe oďƚuǀo ϮϬ͘ϲ ŵŝůeƐ Ěe ŵŝůůoneƐ
Ěe ĚſůĂƌeƐ ĐoƌƌŝenƚeƐ͕ Ƌue ƋueĚĂƌon şnƚeŐƌĂŵenƚe en ďeneĮĐŝo Ěeů ƉĂşƐ͘ ,ĂƐƚĂ
ϭ97ϭ Ɛſůo eƐƚĂďĂn nĂĐŝonĂůŝnjĂĚoƐ un ϮϬй Ěe ůĂ ƉƌoĚuĐĐŝſn ĐuƉƌşĨeƌĂ ;ůĂ oŵƉĂŹşĂ
ŚuƋuŝĐĂŵĂƚĂ eƌĂ ůĂ ŵĄƐ ŐƌĂnĚe LJ no eƐƚĂďĂ nĂĐŝonĂůŝnjĂĚĂͿ͕ ĚĂnĚo ůuŐĂƌ Ă ƌeŵeƐĂƐ
Ěe uƟůŝĚĂĚeƐ Ăů edžƚeƌŝoƌϰ8͘

^ŝn eŵďĂƌŐo eů ŵŝƐŵo edž ŵŝnŝƐƚƌo Đƌee Ƌue eů enoƌŵe ďeneĮĐŝo


ĚeƌŝǀĂĚo Ěe ůĂ ƉƌoĚuĐĐŝſn ĐŚŝůenĂ no Ĩue uƐĂĚo ƉĂƌĂ ĂŵƉůŝĂƌ ůĂ
ƉƌoĚuĐĐŝſn Ɛŝno Ƌue͕ ĚuƌĂnƚe ůĂ ĚŝĐƚĂĚuƌĂ͕ Ɛe ŵĂůŐĂƐƚſ en ŝŵƉoƌƚĂƌ
ďŝeneƐ no eƐenĐŝĂůeƐ LJ eǀenƚuĂůŵenƚe ŐĂƌĂnƟnjĂƌ ĨuƚuƌoƐ ƉƌĠƐƚĂŵoƐ
edžƚeƌnoƐ͗ ͞El enorme esĨuernjo realinjado por CŚile Śasta 1ϵ7ϯ para
nacionalinjar el coďre y poner sus excedentes en ďeneĮcio de todos los

47 José Gabriel Palma; “la economía chilena se balancea sobre la tela de una araña”; En Revista
de Políticas Públicas de la Universidad de Santiago. Volumen 6, N°2, 2013, págs. 3-29.
48 Gonzalo Martner; El gobierno del presidente Salvador Allende 1970-1973. Una
evaluación͖ ĚŝĐŝoneƐ >Z͕ Santiago, 1988. ŚƩƉ͗ͬͬǁǁǁ͘ďůeƐƚ͘euͬďŝďůŝoͬŵĂƌƚneƌͬĐĂƉϯ͘
Śƚŵů. Consultado el 26 de junio de 2016.

46
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

cŚilenos, Ĩue Ĩrustrado por el despilĨarro de la era neoͲliďeral͘͟ϰ9


WĂƚƌŝĐŝo Deůůeƌ͕ eĐonoŵŝƐƚĂ ǀŝnĐuůĂĚo Ăů W ĐŚŝůeno͕ ƌeŝƚeƌĂ ůĂ
ĐĂnƟĚĂĚ ƐŝŐnŝĮĐĂƟǀĂ Ěe ƌeĐuƌƐoƐ Đon Ƌue Đonƚſ eů ƐƚĂĚo Ěe Śŝůe͕
ĚeďŝĚo Ăů Đoďƌe͗ ͞El impacto total de la Gran Minería Śa signiĮcado
Ƌue durante el periodo 1ϵ74Ͳ1ϵϴ7 la economía cŚilena Śa contado con
un volumen de ingresos adicionales, Ƌue se eleva a ϵ.ϱ 72.ϵ millones
de dólares de 1ϵϴ7͟.ϱ0
>Ă ŝŵƉoƌƚĂnĐŝĂ Ěeů Đoďƌe en eů Śŝůe ĐonƚeŵƉoƌĄneo Ĩue ƚĂn ƐŝŐnŝĮĐĂƟǀĂ
Ƌue nŝ ůĂ ĚŝĐƚĂĚuƌĂ ŵŝůŝƚĂƌ Ɛe Ăƚƌeǀŝſ Ă ĂǀĂnnjĂƌ en Ɛu ƉƌŝǀĂƟnjĂĐŝſn͘
oŵo Ɛe ƐĂďe Ăů ŝnƚeƌŝoƌ Ěe ĂƋueů ƌĠŐŝŵen Śuďo un ĐonŇŝĐƚo ƉƌoĨunĚo
enƚƌe ůoƐ ƐeĐƚoƌeƐ ŵĄƐ neoůŝďeƌĂůeƐ ƉĂƌƟĚĂƌŝoƐ Ěe ƉƌŝǀĂƟnjĂƌ LJ ůoƐ
ƐeĐƚoƌeƐ ŵŝůŝƚĂƌeƐ Ƌue͕ Ɖoƌ nŝnŐƷn ŵoƟǀo͕ ƋueƌşĂn ĐĂŵďŝĂƌ eů eƐƚĂƚuƚo
Ěe ϭ97ϭ͘ Ɛ unĂ ůeLJenĚĂ eů ƉĂƉeů ĚeƐeŵƉeŹĂĚo Ɖoƌ eů ĚŝƌŝŐenƚe
ŵŝneƌo͕ 'uŝůůeƌŵo DeĚŝnĂ͕ Đoŵo ŵŝeŵďƌo Ěeů onƐeũo Ěe ƐƚĂĚo͕
Ɛoďƌe WŝnoĐŚeƚ ƉĂƌĂ ŝŵƉeĚŝƌ Ƌue ĠƐƚe ĂǀĂnnjĂƌĂ en ůĂ ƉƌŝǀĂƟnjĂĐŝſn Ěe
ůĂ eƐƚĂƚĂů͘ >Ă ƐoůuĐŝſn ŝnƚeƌŵeĚŝĂ Ĩue ůĂ >eLJ KƌŐĄnŝĐĂ onƐƟƚuĐŝonĂů
Ɛoďƌe onĐeƐŝoneƐ DŝneƌĂƐ ƉƌoƉueƐƚĂ Ɖoƌ eů enƚonĐeƐ ŵŝnŝƐƚƌo :oƐĠ
WŝŹeƌĂ LJ ĂƉƌoďĂĚĂ eů ϭ Ěe ĚŝĐŝeŵďƌe Ěe ϭ98ϭ Ƌue Đƌeo ůĂ ĮŐuƌĂ Ƌue Ɛu
Ăuƚoƌ ĚeĮnŝſ Đoŵo
>Ă ĐonĐeƐŝſn ƉůenĂ ŝŵƉůŝĐĂ ůĂ ĨĂĐuůƚĂĚ Ěe ŝnŝĐŝĂƌ ůĂ edžƚƌĂĐĐŝſn LJ ĂƉƌoƉŝĂĐŝſn
Ěe ůĂƐ ƐuƐƚĂnĐŝĂƐ͘ n eů ĐĂƐo Ěe Ƌue eů ĐonĐeƐŝonĂƌŝo ƐuĨƌŝeƌĂ ůĂ ƉƌŝǀĂĐŝſn
ĂnƚeƐ Ěe ĐoŵennjĂƌ Ă edžƉůoƚĂƌ o ůĂ ĨĂĐuůƚĂĚ Ěe ĐonƟnuĂƌ eũeƌĐŝĠnĚoůo͕ ĐuĂnĚo
Ɛe edžƉƌoƉŝĂ ĚuƌĂnƚe ůĂ edžƉůoƚĂĐŝſn͕ Ɛe ĐoůŝŐe Ƌue ůĂ ŝnĚeŵnŝnjĂĐŝſn Ěeďe
ĐoŵƉƌenĚeƌ eů ǀĂůoƌ Ƌue Ă ůĂ ĨeĐŚĂ Ěe ůĂ edžƉƌoƉŝĂĐŝſn ƚenşĂ ůĂ ĐonĐeƐŝſn Ěe
edžƉůoƚĂĐŝſn o͕ ůo Ƌue eƐ ůo ŵŝƐŵo͕ eů ǀĂůoƌ Ƌue eů ŵeƌĐĂĚo ĂƚƌŝďuLJe Ăů neŐoĐŝo
Ƌue ƉoƐeşĂ eů ĐonĐeƐŝonĂƌŝo͘5ϭ

^ŝ ďŝen ůĂ noƌŵĂ Ĩue ĂƉƌoďĂĚĂ ĚuƌĂnƚe ůĂ ĚŝĐƚĂĚuƌĂ ŵŝůŝƚĂƌ ŵuLJ ƉoĐoƐ


ŝnǀeƌƐŝonŝƐƚĂƐ Ɛe ĂĐoŐŝeƌon Ă eůůĂ͕ o ĚŝĐŚo Ěe oƚƌo ŵoĚo eů ƐƚĂĚo no
enƚƌeŐſ ŵuĐŚĂƐ ĐonĐeƐŝoneƐ͘ ^eŐƷn eů eĐonoŵŝƐƚĂ :uůŝĄn ůĐĂLJĂŐĂ͗
͞aďsolutamente todas las concesiones mineras otorgadas a parƟr de
1ϵϴϯ, sin importar su tamaño, lo Ĩueron al amparo del nuevo Código
de Minería inspirado por :osĠ Piñera. Las inversiones en el Ɵempo de la
dictadura Ĩueron La Disputada Ƌue Enami vendió a Exxon y Minera El
49 Ibid.
50 Patricio Meller; “El cobre y la generación de recursos externos durante el régimen militar”;
Estudios Cieplan, N° 24, junio de 1988, pág. 106.
51 ŚƩƉ͗ͬͬǁǁǁ͘ǁŝŬŝǁĂnĚ͘ĐoŵͬeƐͬ:oƐйϯй9ͺWŝйϯйϭeƌĂͺĐŚenŝƋueηͬ
ZeĨoƌŵĂͺŵŝneƌĂ. Consultado el 26 de junio de 2016.

47
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

Indio, al amparo del anƟguo Código Minero. DespuĠs de 1ϵϴϯ, la única


gran inversión minera Ĩue Escondida, todas las demás se produjeron
ďajo La Concertación͟.ϱ2
&ue Đon eů Őoďŝeƌno ĚeŵoĐƌĄƟĐo͕ LJ en eƐƉeĐŝĂů Ă ƉĂƌƟƌ Ěe ϭ99ϭ͕ Ƌue
Ɛe ŝnŝĐŝſ ƚoĚĂ ůĂ ƉoůşƟĐĂ ĚeƐƟnĂĚĂ Ă ĂuŵenƚĂƌ LJ ŵĂƐŝĮĐĂƌ ůĂ enƚƌeŐĂ Ěe
ĐonĐeƐŝoneƐ ŵŝneƌĂƐ͘ ů eũeƌĐŝĐŝo Ƌue ƉůĂnƚeĂƌon ƐƚeďĂn sĂůennjueůĂ
LJ 'uŝůůeƌŵo DĂƌşn en eů ƚedžƚo Śŝůe 7ϯ eƐ un ďuen eũeŵƉůo ƉĂƌĂ
ĚŝŵenƐŝonĂƌ eů ƉeƐo Ěe eƐƚe ƌeĐuƌƐo en ůĂ eĐonoŵşĂ nĂĐŝonĂů
,ĂŐĂŵoƐ ŚŝƐƚoƌŝĂ Ěe ůo Ƌue ƉuĚo Ɛeƌ͗ en eů ĂŹo ϮϬϭϮ ůĂ eƐƚĂƚĂů K>K͕ Đon eů
ϯϬй Ěe ůĂ ƉƌoĚuĐĐŝſn Ěe Đoďƌe͕ ĂƉoƌƚſ ϭϬ ŵŝů ŵŝůůoneƐ Ěe ĚſůĂƌeƐ en un ĂŹo Ăů
ƐƚĂĚo͕ ůĂƐ ƉƌŝǀĂĚĂƐ Đon eů 7Ϭй Ěe ůĂ ŵŝneƌşĂ͕ Ɛoůo 5 ŵŝů ŵŝůůoneƐ en ŝŵƉueƐƚoƐ͘ ^ŝ
oĚeůĐo ŚuďŝeƐe ŵĂnƚenŝĚo ůĂ ƐuƉƌeŵĂкà Đon unĂ ďuenĂ ŐeƐƟſn LJ unĂ ĐĂƌƚeƌĂ Ěe
ŝnǀeƌƐŝoneƐ͕ ĂƉoƌƚĂƌşĂ Ɛoďƌe ϯϬ ŵŝů ŵŝůůoneƐ Ěe ĚſůĂƌeƐ ĂnuĂůeƐ Ăů Őoďŝeƌno ĐŚŝůeno5ϯ

>Ă ŝŵƉoƌƚĂnĐŝĂ Ěeů Đoďƌe en ůĂ eĐonoŵşĂ nĂĐŝonĂů͕ LJ ƚĂŵďŝĠn nueƐƚƌĂ


ĐonĐŝenĐŝĂ ĐoůeĐƟǀĂ͕ ƐŝŐue ƐŝenĚo ŵuLJ Ĩueƌƚe Ƌue ŚoLJ Ɛe ǀe ĂǀĂůĂĚĂ
Ɖoƌ ůĂ oƉŝnŝſn ŵĂLJoƌŝƚĂƌŝĂ Ěe Ƌue ĠƐƚe ĚeďeƌşĂ ƐeŐuŝƌ ƐŝenĚo un ƌeĐuƌƐo
eƐƚĂƚĂů5ϰ͕ Ă ůĂ ǀenj Ƌue Ɛe ĚeďeƌşĂn ĂuŵenƚĂƌ ůoƐ ŝŵƉueƐƚoƐ Ƌue Ɖoƌ
ůĂ edžƚƌĂĐĐŝſn Ěe eƐƚe ƌeĐuƌƐo Ɛe ĂƉůŝĐĂn͕ ĂƐş Đoŵo ƚĂŵďŝĠn eů ĚeďĂƚe
Ƌue Ăďƌŝſ :oƐĠ 'Ăďƌŝeů WĂůŵĂ ĐuĂnĚo LJĂ ƚeŵƉƌĂnĂŵenƚe en ϮϬϭϯ Ɛe
ƉƌeŐunƚſ
͎z Ɛŝ ůĂ ďonĂnnjĂ Ěeů Đoďƌe ƌeƐuůƚĂ Ɛeƌ ƚƌĂnƐŝƚoƌŝĂ͍͘͘͘ >o ƌeĂů eƐ Ƌue ůĂ eĐonoŵşĂ eƐƚĄ
ƉĂƌĂĚĂ Ɛoďƌe ůĂ ƚeůĂ Ěe unĂ ƐoůĂ ĂƌĂŹĂ͗ eů Ăůƚo ƉƌeĐŝo Ěeů Đoďƌe͖ LJ ĠƐƚe no Ɵenen Ɛu ƌĂşnj
en ĨunĚĂŵenƚoƐ ƌeĂůeƐ Ěe ůĂ eĐonoŵşĂ ŵunĚŝĂů͕ Ɛŝno ďĄƐŝĐĂŵenƚe en eƐƉeĐuůĂĐŝſn
ĮnĂnĐŝeƌĂ͘ e ǀoůǀeƌ eƐe ƉƌeĐŝo Ă un ǀĂůoƌ ďĂƐĂĚo en ĨunĚĂŵenƚoƐ ƌeĂůeƐ ;LJ no
eƐƉeĐuůĂƟǀoƐͿ͕ ůo ĐuĂů ƉueĚe ƉĂƐĂƌ en ĐuĂůƋuŝeƌ ŵoŵenƚo͕ eů ĂũuƐƚe ƉueĚe Ă Ɛeƌ
Ĩeƌonj Ͷ ŝnĐůuƐo ƉueĚe Ɛeƌ Ɖeoƌ Ƌue eů Ěeů ͛8Ϯ͘55

z eƐ Ƌue eů Đoďƌe͕ ĚeƐĚe ŵeĚŝĂĚoƐ Ěeů ƐŝŐůo yy͕ ĐuĂnĚo ůĂƐ ƚƌĂnƐͲ
nĂĐŝonĂůeƐ Ƌue oƉeƌĂďĂn en eů ƉĂşƐ LJĂ ůo ŚĂďşĂn ƚƌĂnƐĨoƌŵĂĚo en
nueƐƚƌo ƉƌŝnĐŝƉĂů ƉƌoĚuĐƚo Ěe edžƉoƌƚĂĐŝſn͕ Ɛe ƚƌĂnƐĨoƌŵſ en uno
52 Conversación electrónica con Julián Alcayaga. 25 de febrero de 2016.En red privada de
socialistas.
53 Joan Alcázar y Esteban Valenzuela (eds.); Chile 73. Memoria, impactos y perspectivas; PUV/
UAH, 2013, pág.83.
54 Encuesta Cooperativa/Imaginacción/Universidad Central; 1 de diciembre
de 2015. ŚƩƉ͗ͬͬǁǁǁ͘ĐooƉeƌĂƟǀĂ͘ĐůͬnoƟĐŝĂƐͬeĐonoŵŝĂͬŵĂƚeƌŝĂƐͲƉƌŝŵĂƐͬ
ĐoďƌeͬenĐueƐƚĂͲĐooƉeƌĂƟǀĂͲĐŚŝůenoƐͲĐƌeenͲƋueͲƐeͲĚeƐĂƉƌoǀeĐŚoͲůĂͲďonĂnnjĂͲ
ĚeůͬϮϬϭ5ͲϭϭͲϯϬͬϭ9ϬϰϰϬ͘Śƚŵů. Consultado el 26 de junio de 2016.
55 José Gabriel Palma; “la economía chilena se balancea sobre la tela de una araña”; op. cit.,
pág.4.

48
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

Ěe ůoƐ ĂƌŐuŵenƚoƐ ĐenƚƌĂůeƐ Ěeů ĚŝƐĐuƌƐo ƉoůşƟĐo͕ ƚĂnƚo Ƌue Ɛu


nĂĐŝonĂůŝnjĂĐŝſn Ĩue ƉĂƌƚe Ěe ůĂ oĨeƌƚĂ ƉƌoŐƌĂŵĄƟĐĂ Ěeů &ZW ĚeƐĚe ϭ958
LJ uno Ěe ůoƐ ŵoƟǀoƐ͕ Ɛe ĚŝĐe͕ Ɖoƌ ůoƐ ĐuĂůeƐ Ĩue ĚeĨeneƐƚƌĂĚo ůůenĚe͕
ƐuƉueƐƚĂŵenƚe Ɖoƌ ůĂ neŐĂƟǀĂ Ěe ĠƐƚe Ă ƉĂŐĂƌ unĂ ŝnĚeŵnŝnjĂĐŝſn Ă ůĂƐ
eŵƉƌeƐĂƐ edžƉƌoƉŝĂĚĂƐ LJ Ƌue ŚĂďƌşĂn ŐĂƟůůĂĚo ůĂ oƉŝnŝſn Ěe Eŝdžon Ěe Ƌue
͞ĂunƋue ƐeĂ un ƉeƐo͕ Ɖeƌo Ƌue ƉĂŐuen͕͟ Ɖeƌo Ƌue Ɛe ƉƌoĨunĚŝnjſ ůueŐo
ĐuĂnĚo Eŝdžſn Đƌeo un eƋuŝƉo ƐƉeĐŝĂů Ěe dƌĂďĂũo /nƚeƌͲŐenĐŝĂƐ ƉĂƌĂ
ŚĂĐeƌ ƐeŐuŝŵŝenƚo Ă Śŝůe5ϲ͘ Woƌ eů ĐonƚƌĂƌŝo͕ ůůenĚe en Ɛu ĐonoĐŝĚo
ĚŝƐĐuƌƐo en ůĂ KEh͕ enƚƌeŐſ ĂƌŐuŵenƚoƐ en ĨĂǀoƌ Ěe ůĂ ĚeĐŝƐŝſn Ěe
Śŝůe͕ ƉueƐ Ɛu Őoďŝeƌno͕ LJ Ɖoƌ enĚe eů ƐƚĂĚo͕ unĂ ǀenj ƉƌoĚuĐŝĚĂ ůĂ
nĂĐŝonĂůŝnjĂĐŝſn Ěeďŝſ ŚĂĐeƌƐe ĐĂƌŐo Ěe ůĂƐ ĚeuĚĂƐ Ƌue ůĂƐ eŵƉƌeƐĂƐ
edžƚƌĂnũeƌĂƐ ĚeũĂƌon͕ Đoŵo ƌeƐuůƚĂĚo Ěe Ɛu ƉůĂn Ěe edžƉĂnƐŝſn͕ LJ Ƌue Ɛe
ŚĂďşĂn ŚeĐŚo Đon ĐƌĠĚŝƚoƐ edžƚeƌnoƐ LJ Ƌue eů ĮƐĐo ĐŚŝůeno Ěeďŝſ ĂƐuŵŝƌ
Ăů ŵoŵenƚo Ěe eƐe ŚeĐŚo
ƐƚĂƐ ŵŝƐŵĂƐ eŵƉƌeƐĂƐ͕ Ƌue edžƉůoƚĂƌon eů Đoďƌe ĐŚŝůeno ĚuƌĂnƚe ŵuĐŚoƐ ĂŹoƐ͕
Ɛſůo en ůoƐ ƷůƟŵoƐ ĐuĂƌenƚĂ LJ ĚoƐ ĂŹoƐ͕ Ɛe ůůeǀĂƌon en eƐe ůĂƉƐo ŵĄƐ Ěe ĐuĂƚƌo ŵŝů
ŵŝůůoneƐ Ěe ĚſůĂƌeƐ Ěe uƟůŝĚĂĚeƐ͕ en ĐŝƌĐunƐƚĂnĐŝĂƐ Ƌue Ɛu ŝnǀeƌƐŝſn ŝnŝĐŝĂů no Ɛuďŝſ
Ěe ƚƌeŝnƚĂ ŵŝůůoneƐ͘ hn ƐŝŵƉůe LJ ĚoůoƌoƐo eũeŵƉůo͗ en ĂŐuĚo ĐonƚƌĂƐƚe͕ en ŵŝ ƉĂşƐ ŚĂLJ
ƐeƚeĐŝenƚoƐ͕ ŵŝů nŝŹoƐ Ƌue ũĂŵĄƐ ƉoĚƌĄn ŐonjĂƌ Ěe ůĂ ǀŝĚĂ en ƚĠƌŵŝnoƐ noƌŵĂůŵenƚe
ŚuŵĂnoƐ͕ ƉoƌƋue en ƐuƐ ƉƌŝŵeƌoƐ oĐŚo ŵeƐeƐ Ěe edžŝƐƚenĐŝĂ no ƌeĐŝďŝeƌon ůĂ ĐĂnƟĚĂĚ
eůeŵenƚĂů Ěe ƉƌoƚeşnĂƐ͘ uĂƚƌo ŵŝů ŵŝůůoneƐ Ěe ĚſůĂƌeƐ ƚƌĂnƐĨoƌŵĂƌşĂn ƚoƚĂůŵenƚe Ă
ŵŝ WĂƚƌŝĂ͘ ^ſůo ƉĂƌƚe Ěe eƐƚĂ ƐuŵĂ ĂƐeŐuƌĂƌşĂ ƉƌoƚeşnĂƐ ƉĂƌĂ ƐŝeŵƉƌe Ă ƚoĚoƐ ůoƐ
nŝŹoƐ Ěe ŵŝ WĂƚƌŝĂ͘57

Woƌ eů ĐonƚƌĂƌŝo͕ 'onnjĂůo DĂƌƚneƌ Đƌee Ƌue ůĂ nĂĐŝonĂůŝnjĂĐŝſn Ěeů Đoďƌe


no Ĩue eů ŵoƟǀo ĐenƚƌĂů͕ nŝ ƐŝƋuŝeƌĂ uno Ěe ůoƐ ĐenƚƌĂůeƐ Ƌue ŝnŇuLJeƌon
en ůĂ ĚeĨeneƐƚƌĂĐŝſn Ěe ůůenĚe͘ ĂƐĄnĚoƐe en ůĂƐ ƉƌoƉŝĂƐ ĂĮƌŵĂĐŝoneƐ
Ěe ,enƌLJ <ŝƐƐŝnŐeƌ ĨoƌŵuůĂĚĂƐ en ƐuƐ ŵeŵoƌŝĂƐ LJ enƚƌe ůĂƐ ĐuĂůeƐ Ɛe
ƉueĚen ƌeƐĐĂƚĂƌ ůĂƐ ƐŝŐuŝenƚeƐ
>Ă nĂĐŝonĂůŝnjĂĐŝſn Ěeů Đoďƌe Ɛe ŚĂ ŚeĐŚo oďƐeƌǀĂnĚo eƐĐƌuƉuůoƐĂŵenƚe
eů oƌĚenĂŵŝenƚo ũuƌşĚŝĐo ŝnƚeƌno͕ LJ Đon ƌeƐƉeƚo Ă ůĂƐ noƌŵĂƐ Ěeů eƌeĐŚo
/nƚeƌnĂĐŝonĂů͕ eů ĐuĂů no Ɵene Ɖoƌ ƋuĠ Ɛeƌ ŝĚenƟĮĐĂĚo Đon ůoƐ ŝnƚeƌeƐeƐ Ěe ůĂƐ
ŐƌĂnĚeƐ eŵƉƌeƐĂƐ ĐĂƉŝƚĂůŝƐƚĂƐ͙EueƐƚƌĂ ƉƌeoĐuƉĂĐŝſn Ɖoƌ ůůenĚe eƐƚĂďĂ ďĂƐĂĚĂ
en ůĂ ƐeŐuƌŝĚĂĚ nĂĐŝonĂů͘ Eo en ůĂ eĐonoŵşĂ͙>Ă nĂĐŝonĂůŝnjĂĐŝſn Ěe ůĂƐ ƉƌoƉŝeĚĂĚeƐ
Ěe ůoƐ noƌƚeĂŵeƌŝĐĂnoƐ no Ĩue eů ƉƌoďůeŵĂ͘ EunĐĂ oďũeƚĂŵoƐ eů ƉƌŝnĐŝƉŝo Ěe ůĂ ůeLJ
ŝnƚeƌnĂĐŝonĂů Ƌue Ɖeƌŵŝƚe ůĂ nĂĐŝonĂůŝnjĂĐŝſn Ɖoƌ ƌĂnjoneƐ Ěe ŝnƚeƌĠƐ ƉƷďůŝĐo͘58
56 Joan Garcés; Soberanos e Intervenidos. Estrategias Globales, Americanos y Españoles; Siglo
XXI, 2008, págs. 140-154.
57 Salvador Allende, “Discurso ante la organización de Naciones Unidas”; 4 de
diciembre de 1972. ŚƩƉƐ͗ͬͬǁǁǁ͘LJouƚuďe͘ĐoŵͬǁĂƚĐŚ͍ǀсϭ5Ƌh&8dϰKE/. Consultado
el 26 de junio de 2016.
58 Gonzalo Martner; El gobierno del presidente Salvador Allende 1970-1973. Una

49
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

YueĚĂ ĐůĂƌo Ƌue Ɛŝ ďŝen͕ ĚŝĐŚĂƐ eŵƉƌeƐĂƐ ĂůeŐĂƌon LJ ƉƌeƐenƚĂƌon


ƌeĐůĂŵĂĐŝoneƐ ŝnƚeƌnĂĐŝonĂůeƐ Ɛoďƌe eů ƉƌoďůeŵĂ͕ ůĂ nĂĐŝonĂůŝnjĂĐŝſn
no Ĩue eů ŵoƟǀo Ɖoƌ eů ĐuĂů ͘hh ĐonĚenſ Ă ůůenĚe͘ n unĂ ĠƉoĐĂ
Ěe ƉƌeĚoŵŝnŝo ĂďƐoůuƚo Ěe ůĂ ƉoůşƟĐĂ Ěe ďůoƋueƐ͕ eů ĂƐĐenƐo Ěe
ůůenĚe Ĩue un ƉƌoďůeŵĂ Ěe ƐeŐuƌŝĚĂĚ nĂĐŝonĂů ƉĂƌĂ ƐƚĂĚoƐ hnŝĚoƐ͕
no unĂ ĚŝĮĐuůƚĂĚ eĐonſŵŝĐĂ59͘ ů Ƌue eů Őoďŝeƌno noƌƚeĂŵeƌŝĐĂno LJ
ƐuƐ ĂŐenĐŝĂƐ ŚĂLJĂn eŵƉůeĂĚo eů ďoŝĐoƚ eĐonſŵŝĐo ƉĂƌĂ ŚĂĐeƌ ĐĂeƌ Ă
ůůenĚe ʹ enƚƌe eůůoƐ ůĂ ,ueůŐĂ Ěeů ϰϭ ʹ Ĩue unĂ ƉĂƌƚe ŵĄƐ Ěe ůĂƐ ƚĄĐƟĐĂƐ
uƐĂĚĂƐ Ɖeƌo ĐuLJo oďũeƟǀo eƐƚƌĂƚĠŐŝĐo eƌĂ oƚƌo͗ en ůſŐŝĐĂ ĂŵeƌŝĐĂnĂ
eǀŝƚĂƌ unĂ ƐeŐunĚĂ nueǀĂ uďĂ en ŵĠƌŝĐĂ >ĂƟnĂ͘ Ɛş ůo ƌeĂĮƌŵĂ
ƚĂŵďŝĠn ĂƌůoƐ ůƚĂŵŝƌĂno Ƌuŝen ĚĂ ĐuenƚĂ Ěe ůĂƐ ƚƌĂƚĂƟǀĂƐ Ƌue Ɛe
ŚŝĐŝeƌon ƉĂƌĂ enĐonƚƌĂƌůe unĂ ƐĂůŝĚĂ Ăů ĐonĐeƉƚo Ěe ͞renta excesiva͟
e ŝnĚeŵnŝnjĂƌ Ă ůĂƐ eŵƉƌeƐĂƐ noƌƚeĂŵeƌŝĐĂnĂƐ uƐĂnĚo ŝnĐůuƐo eů
ĐonĐuƌƐo Ěe un eŵƉƌeƐĂƌŝo Ăİn Ăů Őoďŝeƌno Đoŵo &ůĂǀŝĄn >eǀŝne Ƌuŝen
ŝnĐůuƐo ůoŐƌĂ ĐonĐeƌƚĂƌ unĂ enƚƌeǀŝƐƚĂ Đon <ŝƐƐŝnŐeƌ͕ Ɖeƌo ĠƐƚe͕ ͞seco y
cortante, dijo ͚Eo. ya es tarde͛͘͟ϲϬ
n ĚeĮnŝƟǀĂ͕ ůĂ EĂĐŝonĂůŝnjĂĐŝſn Ěeů Đoďƌe Ĩue uno Ěe ůoƐ ĂĐŝeƌƚoƐ e
ŝnnoǀĂĐŝoneƐ Ƌue ƉeƌĚuƌĂƌon Ěe ůĂ hW en eů ƟeŵƉo͘ϲϭ dĂů ĐuĂů Đoŵo Ɛe
edžƉƌeƐĂ en eů ƚedžƚo CŚile 7ϯ, unĂ Ěe ůĂƐ ReĨormas clave Ƌue camďiaron
CŚile para siempre.

evaluación; op. cit. ŚƩƉ͗ͬͬǁǁǁ͘ďůeƐƚ͘euͬďŝďůŝoͬŵĂƌƚneƌͬĐĂƉϯ͘Śƚŵů. Consultado el 26


de junio de 2016.
59 “Nuestra preocupación por Allende estaba basada en la seguridad, no en la economía”.
Henry Kissinger; Mis Memorias; Atlántida, Buenos Aires, 1982, págs. 456-474.
60 Gabriel Salazar; Conversaciones con Carlos Altamirano. Memorias Críticas; Random House,
2010, págs.254-257.
61 Joan Alcázar y Esteban Valenzuela (eds.); Chile 73. Memoria, impactos y perspectivas; op. cit.
pág.82.

50
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

Allende en la Intendencia de O´Higgins el 11 de julio de 1971. Bibioteca del Congreso.

El billete de 500 escudos conmemorativo de la Nacionalziación del cobre.

51
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

La Reforma Agraria: Memoria de su impacto en Alcones

 ŵeĚŝĂĚoƐ Ěe ůĂ ĚĠĐĂĚĂ Ěe ůoƐ ƐeƐenƚĂ Đoŵennjſ unĂ Ěe ůĂƐ


ƚƌĂnƐĨoƌŵĂĐŝoneƐ ŵĄƐ ŝŵƉoƌƚĂnƚeƐ ƌeĂůŝnjĂĚĂƐ en ůĂ ,ŝƐƚoƌŝĂ Ěe Śŝůe͕
eů Ƌuŝeďƌe ŵĄƐ Ĩueƌƚe ĚeƐĚe ůĂ ŝnĚeƉenĚenĐŝĂ͘ ͞La anƟgua Śegemonía
de los terratenientes se veía así seriamente amenanjada por primera
venj en la Śistoria del país͟ϲϮ

^e ƉƌoĚuĐe un ƉƌoĐeƐo Ěe ƚƌĂƐĨoƌŵĂĐŝſn Ěe ůĂ eƐƚƌuĐƚuƌĂ ĂŐƌĂƌŝĂ͕


ƉƌoǀoĐĂnĚo un ĐĂŵďŝo en ůĂ ƉƌoƉŝeĚĂĚ ƌuƌĂů͗ ͞ůĂ ƟeƌƌĂ ƉĂƌĂ Ƌuŝen
ůĂ ƚƌĂďĂũĂ͟ eƌĂ eů ƐůoŐĂn͘ >Ă ĂƉůŝĐĂĐŝſn Ěe eƐƚĂ ZeĨoƌŵĂ ŐƌĂƌŝĂ Ĩue
ŝŵƉuůƐĂĚĂ ĚeƐĚe eů Őoďŝeƌno Ěe :oƌŐe ůeƐƐĂnĚƌŝ ʹ Ɛe ůe ůůĂŵſ ůĂ reĨorma
del macetero Ͳ ďĂũo ĐuLJo ŵĂnĚĂƚo Ɛe ĚŝĐƚĂƌon ůĂƐ ƉƌŝŵeƌĂƐ ůeLJeƐ͕
ĐƌeĂnĚo ůoƐ oƌŐĂnŝƐŵoƐ Đoŵo ůĂ oƌƉoƌĂĐŝſn Ěe ůĂ ZeĨoƌŵĂ ŐƌşĐoůĂ
;KZͿ LJ eů /nƐƟƚuƚo Ěe eƐĂƌƌoůůo ŐƌoƉeĐuĂƌŝo ;/EWͿ ůoƐ ĐuĂůeƐ
ƚƌĂďĂũĂďĂn en ůĂ ĂƐŝƐƚenĐŝĂ ƚĠĐnŝĐĂ LJ Ěe ĐĂƉĂĐŝƚĂĐŝſn Ă ůoƐ ĐĂŵƉeƐŝnoƐ͘
Ăũo eů Őoďŝeƌno Ěe ĚuĂƌĚo &ƌeŝ DonƚĂůǀĂ ůĂ ƌeĨoƌŵĂ ĂĚƋuŝƌŝſ un
ŐƌĂn ŝŵƉuůƐo͕ Śŝnjo Ƌue ƚoĚĂ ŚĂĐŝenĚĂ Ěe ŵĄƐ Ěe 8Ϭ ŚeĐƚĄƌeĂƐ ĨueƌĂ
ƐuƐĐeƉƟďůe Ěe Ɛeƌ edžƉƌoƉŝĂĚĂ͘ ů Őoďŝeƌno ĐonĮƐĐo ŵĄƐ Ěe ϭ͘ϯϬϬ͘ ^e
ůůeǀĂƌon Ă ĐĂďo ůoƐ ƐenƚĂŵŝenƚoƐ ŐƌşĐoůĂƐ LJ ĐooƉeƌĂƟǀĂƐ ĚonĚe Ɛe
eƐƟŵuůĂďĂ eů ƚƌĂďĂũo ĐoŵunŝƚĂƌŝo LJ Ɛe ĂƐeƐoƌĂďĂ ůĂ ƉƌoĚuĐĐŝſn ĂŐƌşĐoůĂ͘
>ueŐo Ɛe ĂƐŝŐnĂďĂn ůoƐ ƉƌeĚŝoƐ Ă ůoƐ ĐĂŵƉeƐŝnoƐ Ƌue ĐuŵƉůŝeƌĂn ůĂƐ
ĐonĚŝĐŝoneƐ͘

uƌĂnƚe eů Őoďŝeƌno Ěe ^ĂůǀĂĚoƌ ůůenĚe Ɛe ƉƌoĨunĚŝnjſ eů ƉƌoĐeƐo


ůůeŐĂnĚo Ă 5͘77Ϭ͘ϬϬϬ ŚeĐƚĄƌeĂƐ edžƉƌoƉŝĂĚĂƐ͕ enƚƌeŐĂnĚo ůĂ ƟeƌƌĂ en
ĨoƌŵĂ Ěe ĐooƉeƌĂƟǀĂ LJ ůoƐ ĂnƟŐuoƐ ƚƌĂďĂũĂĚoƌeƐ Ěe ůĂƐ ŚĂĐŝenĚĂƐ
o ĨunĚoƐ Ĩueƌon ůoƐ ďeneĮĐŝĂĚoƐ Đon ůĂ ƌeĚŝƐƚƌŝďuĐŝſn Ěe ůĂƐ ƟeƌƌĂƐ
edžƉƌoƉŝĂĚĂƐ͘

 eƐƚe ƉƌoĐeƐo no Ĩue Ăũeno Ă ůĂ ,ĂĐŝenĚĂ Ěe ůĐoneƐ͘ >Ă ƉeƌĐeƉĐŝſn


Ěeů ĂƐunƚo ƉĂƌĂ ƋuŝeneƐ ǀŝǀşĂn en eů ůuŐĂƌ ĚŝĮeƌen Ěe ůĂƐ ĨoƌŵĂƐ Đoŵo
Ĩue ůůeǀĂĚo eů ƉƌoĐeƐo LJ Ěe ůoƐ ƌeƐuůƚĂĚoƐ Ěe ĠƐƚĂ͘ >Ă ZeĨoƌŵĂ ŐƌĂƌŝĂ
Ă ƉeƐĂƌ Ěe ŚĂďeƌ ƐŝĚo un Ĩenſŵeno ƉĂĐşĮĐo en ůĐoneƐ͕ ŐeneƌĂƌĄ
ĚŝĨeƌenĐŝĂƐ͘

62 Simon Collier; Historia de Chile 1808-1994; Cambridge, España 1999, pág. 270.

52
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

>Ă ƌeĨoƌŵĂ ĂŐƌĂƌŝĂ Ĩue ďuenĂ ƉĂƌĂ noƐoƚƌoƐ en ĂůŐunĂ ƉĂƌƚe͘ dƌĂďĂũĂŵoƐ ďŝen ůoƐ
ƉƌŝŵeƌoƐ ĂŹoƐ͕ Ɖeƌo Śuďo Őenƚe Ƌue no ƚƌĂďĂũſ Đoŵo Ɛe ĚeďeƌşĂ͘ Ƌuş eƐƚĂďĂn
ĂĐoƐƚuŵďƌĂĚoƐ Ƌue ĂůŐuŝen ůoƐ ŵĂnĚe͕ Ƌue ŚĂLJĂ un ĂĚŵŝnŝƐƚƌĂĚoƌ Ƌue ůoƐ ŵĂnĚe͘
^e Ĩueƌon ůoƐ ƉĂƚƌoneƐ LJ ůůeŐĂƌon oƚƌoƐ Ɖeoƌ͕ ůo ĚŝŐo Ɖoƌ ƋuŝeneƐ ƋueƌşĂn ƚƌĂďĂũĂƌ
LJ ƉƌoĚuĐŝƌ͘ ^e ŐĂnĂďĂ ƉoĐĂ ƉůĂƚĂ͕ Ɖeƌo no Ĩue ŵĂůo͘ EoƐoƚƌoƐ ĨuŝŵoƐ ůoƐ ƷůƟŵoƐ
Ƌue enƚƌĂŵoƐ͕ ƉoƌƋue ůoƐ ƉĂƚƌoneƐ ŚĂďşĂn eŵƉenjĂĚo Ă ƌeƉĂƌƟƌ ĂnƚeƐ Ěe ůĂ ƌeĨoƌŵĂ
ĂŐƌĂƌŝĂ͕ enƚƌĂŵoƐ Ɖoƌ ůĂƐ ŚŝũueůĂƐ͘ ů Ɖƌŝŵeƌ ĂŹo ŵeĚŝĂ ĐuĂĚƌĂ ƉĂƌĂ ŚĂĐeƌ unĂ ĐŚĂĐƌĂ
Ăů ƐeŐunĚo ĂŹo noƐ ďĂũſ Ă un ĐuĂƌƚo no ŵĄƐ͘ z ůoƐ ĂnŝŵĂůeƐ ƚĂŵďŝĠn Ɛŝ eůůoƐ ƚenşĂn
ĐŝnĐo͕ noƐoƚƌoƐ ƚƌeƐ;ůoƐ ƐoůƚeƌoƐͿ͘ z ĚeƐƉuĠƐ ƚoĚo ƚeƌŵŝnſ͕ LJ ůoƐ ƉĂƚƌoneƐ ƚoŵĂƌon
ƚoĚo Ěe nueǀo͘ z LJo ƋueĚĠ ĐeƐĂnƚe ĚoƐ ĂŹoƐ Đon un ŚeƌŵĂno ŵşo͘ϲϯ

WĂƌĂ ŵuĐŚoƐ ĐĂŵƉeƐŝnoƐ eů ĐĂŵďŝo ƐuƐƚĂnĐŝĂů ŐƌĂĐŝĂƐ Ă ůĂ ZeĨoƌŵĂ


ŐƌĂƌŝĂ Ĩue eů nueǀo ŚoƌĂƌŝo Ěe ƚƌĂďĂũo͕ ĚonĚe Ɛe ĂƉůŝĐĂďĂ ůĂƐ oĐŚo
ŚoƌĂƐ Ɖoƌ ĚşĂ͘ WĂƌĂ :uĂn zĄŹenj YuŝũĂĚĂ Ĩueƌon ƟeŵƉoƐ Ěe ŵuĐŚoƐ
ĐĂŵďŝoƐ no Ɖoƌ eůůo ĐoŵƉůeũoƐ͗

uĂnĚo enƚƌſ eů ƐeŹoƌ &ƌeŝ ĂŚş ĐĂŵďŝſ ƚoĚĂ ůĂ ƉeůşĐuůĂ͘ Śş ƚƌĂďĂũĂŵoƐ ůĂƐ oĐŚo ŚoƌĂƐ͕
ǀŝno ůĂ ŚoƌĂ LJ ŵeĚŝĂ Ěe Ăůŵueƌnjo͕ eů ĨĂŵŝůŝĂƌ ƚĂŵďŝĠn Ɛe ĂƌƌeŐůſ͘ WoƌƋue en eƐoƐ
ĂŹoƐ ƉĂŐĂďĂn eů ĨĂŵŝůŝĂƌ Ƌue ƋueƌşĂn eůůoƐ͘  ůoƐ ƉĂƚƌoneƐ no ůeƐ ŐuƐƚſ ŵuĐŚo͕ Ɖeƌo
ƚuǀŝeƌon Ƌue ĂĚĂƉƚĂƌƐe͘ eƐƉuĠƐ Ɛe ĚŝǀŝĚŝeƌon ůoƐ ĨunĚoƐ͕ ǀŝnŝeƌon ůoƐ ĂƐenƚĂŵŝenƚoƐ
LJ ĂŚş noƐ ĚŝǀŝĚŝŵoƐ Ɖoƌ ƚoĚĂƐ ůĂƐ ŚŝũueůĂƐ Ƌue ƋueĚĂƌon͘ >Ă ZeĨoƌŵĂ ŐƌĂƌŝĂ ŚĂďƌşĂ
ƌeƐuůƚĂĚo Ɛŝ ŚuďŝĠƌĂŵoƐ eƐƚĂĚo ƉƌeƉĂƌĂĚoƐ͕ Ɖeƌo ĠƌĂŵoƐ ƚoĚoƐ ƉĂũĂƌŝƚoƐ no ŵĄƐ͘
,ĂĐşĂŵoƐ ƚoĚo ůo Ƌue noƐ ĚeĐşĂn ůoƐ ƌŝĐoƐ no ŵĄƐ͕ eƐƚĄďĂŵoƐ ĐƌeşĚoƐ Đon eůůoƐ͘ ^ŝ
no ŚĂďƌşĂŵoƐ ƋueĚĂĚo Đon ƉĂƌĐeůĂ͙ uƌĂnƚe eů Őoďŝeƌno Ěe ůůenĚe noƐ oďůŝŐĂďĂn
Ăů ĂƐenƚĂŵŝenƚo͕ eů Ƌue no ƋueƌşĂ͕ ƚƌĂşĂn Őenƚe Ěe oƚƌo ůĂĚo Ă ĐĂĚĂ ƉĂƌĐeůĂ Ƌue
ŚĂďşĂ͘ WoƌƋue ĚŝǀŝĚŝeƌon en ĐŝnĐo eů ĨunĚo͘ EoƐoƚƌoƐ ůĂ ĂĚŵŝnŝƐƚƌĄďĂŵoƐ͕ noƐ ĚŝŵoƐ
ůĂ ďuenĂ ǀŝĚĂ͕ no ƐuƉŝŵoƐ ĂƉƌoǀeĐŚĂƌ eƐo͘ dƌĂďĂũĄďĂŵoƐ͕ ƋueƌşĂŵoƐ Đoŵeƌ un
ĐoƌĚeƌo͕ ůůeŐĄďĂŵoƐ ůo ƉŝůůĄďĂŵoƐ LJ ůŝƐƚo͕ ƉoƌƋue eƌĂ Ěe noƐoƚƌoƐ͘ oƌĚeƌo͕ ǀŝno͕ noƐ
ĚŝŵoƐ ŵuLJ ďuenĂ ǀŝĚĂ en eƐe ƟeŵƉo͘ WĂƌĂ noƐoƚƌoƐ Ĩue un ďuen ŵoŵenƚo͘ eƐƉuĠƐ
Ěeů ŐoůƉe ƋueƌşĂŵoƐ Ƌue ǀoůǀŝeƌĂn ůoƐ ƉĂƚƌoneƐ͕ no ƐĂďşĂŵoƐ ůo Ƌue eƐƚĄďĂŵoƐ
ƉeƌĚŝenĚo͙ Yue ĚeƐƉuĠƐ ůůeŐĂƌon ůoƐ nueǀoƐ LJ Ɛe ƉoƌƚĂƌon ŵeũoƌ͕ ďueno ůoƐ Ěe
ĂnƚeƐ ƚĂŵƉoĐo eƌĂn ŵĂůoƐ͕ Ɛŝ eƌĂ eů ŚoƌĂƌŝo ůo Ƌue noƐ ŵĂƚĂďĂ͟ϲϰ

DĂnueů doďĂƌ Ěe 79 ĂŹoƐ͕ ƌeĂůŝnjĂ un ĂnĄůŝƐŝƐ ĐoŵƉůeƚo Ěe ůoƐ ďeneĮĐŝoƐ


ĚŝƌeĐƚoƐ Ƌue oďƚuǀŝeƌon Đon ůĂ ZeĨoƌŵĂ ŐƌĂƌŝĂ͘ Weƌo ƚĂŵďŝĠn ĐoŵenƚĂ
ůoƐ eƌƌoƌeƐ Ƌue ĐoŵeƟeƌon ůoƐ ĐĂŵƉeƐŝnoƐ͗

ueno ĂƋuş ĐuĂnĚo Đoŵennjſ eů ƉƌeƐŝĚenƚe &ƌeŝ eŵƉenjſ eƐo ;ZeĨoƌŵĂ ĂŐƌĂƌŝĂͿ͘ ůĂƌo
ĐuĂnĚo ƐĂůŝſ &ƌeŝ Ĩue ůo ŵeũoƌ ƉĂƌĂ noƐoƚƌoƐ͕ ƉoƌƋue ĐĂŵďŝſ ƚoĚo͕ ůůeŐĂƌon ůoƐ
oĐŚo ŚoƌĂƐ Ěe ƚƌĂďĂũo͘ Śş ĐĂŵďŝſ ƚoĚo͕ ĚeƐƉeƌƚſ ůĂ Őenƚe͘ hƐƚeĚ ůůeŐĂďĂ ůĂ ŚoƌĂ Ěe

63 Entrevista a Sergio Jiménez Rojas. Alcones, 27 de diciembre de 2015.


64 Entrevista a Juan Yáñez Quijada. Alcones, 10 de enero 2016.

53
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

Ăůŵueƌnjo͕ Ɛe ƉĂƌĂďĂ ůĂ ŵĄƋuŝnĂ LJ ĂůŵoƌnjĂƌ͘ nƚeƐ no͕ Ɛŝ eƐƚĂďĂ eů ƉĂƚƌſn no Ɛe ƉoĚşĂ͕


ŚĂƐƚĂ Ƌue eů ƉĂƚƌſn ůe ĚŝũeƌĂ͘ ^ŝ eƐƚĂďĂ oƐĐuƌeĐŝenĚo no Ɛe ƉoĚşĂ͕ ŚĂƐƚĂ Ƌue eů ƉĂƚƌſn
ĚŝũeƌĂ͙Ƌuş ůe ƚuǀŝeƌon ŵŝeĚo Ă ůůenĚe͕ Ƌue ŝďĂ ůůeŐĂƌ eů ĐoŵunŝƐŵo͕ Ƌue ŝďĂ ůůeŐĂƌ eů
ƌĂĐŝonĂŵŝenƚo Ěe ƚoĚĂƐ ůĂƐ ĐoƐĂƐ͘ doĚoƐ ƚenşĂŵoƐ ŵŝeĚo͘ ueno noƐoƚƌoƐ ůoŐƌĂŵoƐ
ĂĚŵŝnŝƐƚƌĂƌ ůoƐ ĂƐenƚĂŵŝenƚoƐ͕ ƉoƌƋue noƐ enƚƌeŐĂƌon ůoƐ ĂƐenƚĂŵŝenƚoƐ͘ ueno Ĩue
eů ƉĂƚƌſn eů ĚueŹo Ƌuŝen enƚƌeŐo͘ duǀŝŵoƐ ĂůŵoƌnjĂnĚo Đon eůůoƐ͕ LJo LJ ĚoƐ ŵĄƐ͘ hno
eů ƉƌeƐŝĚenƚe Ěeů ĂƐenƚĂŵŝenƚo LJ LJo ƌeŵƉůĂnjĂďĂ Ăů enĐĂƌŐĂĚo Ěe ůĂƐ ŵĂƋuŝnĂƌŝĂƐ͘
Ɛş Ƌue Ĩueƌon ůoƐ ƉĂƚƌoneƐ ƋuŝeneƐ enƚƌeŐĂƌon͕ no Đoŵo en oƚƌoƐ ůĂĚoƐ͘ eĐşĂn
Ƌue eůůoƐ LJĂ eƐƚĂďĂn ůŝƐƚoƐ ĂnƚeƐ Ƌue ĂƐuŵŝeƌĂ ůůenĚe͘ >o ĂĚŵŝnŝƐƚƌĂŵoƐ ƉoĐoƐ
ĂŹoƐ͕ Ɖeƌo ĨunĐŝonſ ŵĂů͕ ƉoƌƋue ůĂ Őenƚe Ɛe ĚeĚŝĐĂďĂ Ă ƚoŵĂƌ LJ ŚĂĐeƌ ĂƐĂĚo͘ doĚoƐ
ĐeůeďƌĂďĂn͕ ƚƌĂďĂũĂďĂn LJ ĐeůeďƌĂďĂn͘ Eo ŚĂďşĂ ĐuůƚuƌĂ͘ &Ăůƚſ eĚuĐĂĐŝſn͘ϲ5

n ƐeƉƟeŵďƌe Ěe ϭ97ϯ oĐuƌƌŝſ eů ŐoůƉe Ěe ƐƚĂĚo en Śŝůe͕ ŚeĐŚo Ƌue


ĚĂƌĄ Įn Ăů ƉƌoĐeƐo Ěe ůĂ ZeĨoƌŵĂ ŐƌĂƌŝĂ LJ Ă ůoƐ ĐĂŵďŝoƐ eƐƚƌuĐƚuƌĂůeƐ
Ƌue Ɛe ůůeǀĂďĂn Ă ĐĂďo en eů ƉĂşƐ ĚeƐĚe ůĂ ĚĠĐĂĚĂ Ěe ůoƐ ƐeƐenƚĂ͘
WĂƌĂ ZĂƷů 'ĂůĂƌĐe͕ eů ƉƌoĐeƐo Ěe ůĂ ƌeĨoƌŵĂ ĂŐƌĂƌŝĂ no ƉƌoĚuũo unĂ
eneŵŝƐƚĂĚ nŝ Ƌuŝeďƌe en ůĂ ƌeůĂĐŝſn enƚƌe ůoƐ ƉĂƚƌoneƐ e ŝnƋuŝůŝnoƐ

>oƐ ƉĂƚƌoneƐ eƐƚĂďĂn ĐonƐĐŝenƚeƐ Ƌue noƐoƚƌoƐ ĂĐĄ no ƋueƌşĂŵoƐ ůĂ ƌeĨoƌŵĂ ĂŐƌĂƌŝĂ͕
Ɖeƌo Đoŵo ŵĂnĚĂďĂ eů ƉƌeƐŝĚenƚe LJ ůĂ oƌĂ Ěŝƌŝպà ƚoĚĂƐ eƐĂƐ ĐoƐĂƐ͘ nƚonĐeƐ
ƚenşĂŵoƐ Ƌue enƚƌĂƌ Ă ƚƌĂďĂũĂƌ Đon eůůoƐ͘ Ɛş Ƌue nunĐĂ Śuďo unĂ eneŵŝƐƚĂĚ enƚƌe
ůoƐ ƉĂƚƌoneƐ͕ ůoƐ ŝnƋuŝůŝnoƐ LJ ůoƐ oďƌeƌoƐ͘ Ɛş Ƌue ůoƐ Ƌue ǀŝǀşĂn en eƐƚe ƐeĐƚoƌ
enƚƌĂďĂn Ăů ĨunĚo ů ^ĂuĐe͕ &unĚo >Ă dƌĂnƋueƌĂ͕ &unĚo ů ĂƌƌŝnjĂů͕ eƐƚĂďĂ ůĂ ŚŝũueůĂ
uno͕ enƚonĐeƐ ĐĂƐŝ ƚoĚoƐ ǀoůǀŝeƌon Ăů ŵŝƐŵo ƚƌĂďĂũo Ƌue ƚenşĂn ĂnƚeƐ͘ϲϲ

WĂƌĂ oƚƌoƐ ĐĂŵƉeƐŝnoƐ Đoŵo DĂnueů doďĂƌ eů ĮnĂů Ěe ůĂ ƌeĨoƌŵĂ


ĂŐƌĂƌŝĂ no Ĩue ƐenĐŝůůo͘

>ueŐo Ěeů ŐoůƉe Ɛe enƚƌeŐĂ Ă ůĂ ƌeƐeƌǀĂ͕ Ƌue ůe ůůĂŵĂn͘ Śş ĚeƐƉuĠƐ Ěe ůĂ ƌeƐeƌǀĂ
eŵƉenjĂƌon Ă ƚoŵĂƌ Ă ůĂ Őenƚe Ƌue ůeƐ ƐeƌǀşĂ Ă eůůoƐ͘ >oƐ Ƌue eůůoƐ ƋueƌşĂn͕ ůoƐ Ƌue
ůeƐ ƐeƌǀşĂ͘ zo no ŚĂďşĂ ƋueĚĂĚo͘ Weƌo uno Ƌue ůe Ěŝũo͕ eƐƚe Śoŵďƌe Ɛŝƌǀe͘ WoƌƋue
ŵŝ ŚeƌŵĂno ŚĂďşĂ ƋueĚĂĚo͘ >e Ěŝũeƌon ͞eƐƚe eƐ ŝŐuĂů Ƌue eů ŚeƌŵĂno͟ ĂƐş Ƌue eů
ĂĚŵŝnŝƐƚƌĂĚoƌ ŵe ĐonƚƌĂƚo Ěon ^eƌŐŝo 'ĂƌĐşĂ͘͟ϲ7

sĂƌŝoƐ Ěe ůoƐ ĂnƟŐuoƐ ƚƌĂďĂũĂĚoƌeƐ e ŝnƋuŝůŝnoƐ no ƐŝŐuŝeƌon ƚƌĂďĂũĂnĚo


en ůĐoneƐ ƉƌoǀoĐĂnĚo eů ĠdžoĚo Ěe eůůoƐ Ă oƚƌĂƐ ůĂƟƚuĚeƐ͘

>ĂƐ ŐeneƌĂĐŝoneƐ Ěe nŝŹoƐ LJ ũſǀeneƐ Ěe ůĂ ĚĠĐĂĚĂ Ěe ůoƐ oĐŚenƚĂ LJ


65 Entrevista a Manuel Tobar. Alcones,27 diciembre 2015
66 Entrevista a Raúl Galarce. Alcones, 10 de enero de 2016.
67 Entrevista a Manuel Tobar; op.cit.

54
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

noǀenƚĂ eƐĐƌŝďŝƌĄn Ɛu ĚeƐƟno ƉƌŝnĐŝƉĂůŵenƚe en oƚƌo ůuŐĂƌ͘ ů ĂĐĐeƐo


Ă ŵeũoƌeƐ ĐonĚŝĐŝoneƐ Ěe eƐƚuĚŝo͕ ƉƌoǀoĐĂƌĂ ůĂƐ ĂnƐŝĂƐ Ěe ƐĂůŝƌ Ěe
ůĐoneƐ͘ ͞Cuando empenjó la educación, empenjó la gente joven a irse.
 estudiar y traďajar a otro lado. Mire, yo tengo cinco Śijos de ellos,
ninguno traďaja en el Ĩundo͟ϲ8

ů ƐŝŵďoůŝƐŵo Ěe ůĂ ŚĂĐŝenĚĂ ŵĂƌĐĂƌĄ Ă ůĂƐ ĚŝƐƟnƚĂƐ ŐeneƌĂĐŝoneƐ ŚĂƐƚĂ


eů ̺à Ěe ŚoLJ͕ ŵuĐŚoƐ Ěe eůůoƐ ƉĂƐĂƌĂn ĂůŐunoƐ ĂŹoƐ en ůĂƐ ŐƌĂnĚeƐ
uƌďeƐ͕ Ɖeƌo ǀueůǀen Ă eƐƚĂƐ ďeůůĂƐ LJ ƚƌĂnƋuŝůĂƐ ƟeƌƌĂƐ͕ eƐ eů ĐĂƐo Ěe
ZĂƷů 'ĂůĂƌĐe Ěe ϲ8 ĂŹoƐ͗

͞eƐƉuĠƐ Ěe ůĂ ƌeĨoƌŵĂ ĂŐƌĂƌŝĂ ŵuĐŚĂ Őenƚe Ɛe Ĩue͘ zo ŚŝĐe eů ƐeƌǀŝĐŝo ŵŝůŝƚĂƌ LJ


eƐƚuǀe ĚoƐ ĂŹoƐ ƚƌĂďĂũĂnĚo en ^ĂnƟĂŐo͕ Ɖeƌo no ŵe ĂĐoƐƚuŵďƌe͘ WoƌƋue ĂĚeŵĄƐ
ŵŝƐ ƉĂĚƌeƐ eƐƚĂďĂn ƐoůoƐ LJ Ěe eĚĂĚ͕ ĂƐş Ƌue ŵe ƌeŐƌeƐe Ăů ĐĂŵƉo͘ ĚeŵĄƐ ĂĐĄ LJo
ĐonoĐş Ă unĂ nŝŹĂ LJ ŵe ĐĂƐe Ă ůoƐ Ϯ5 ĂŹoƐ͘  eůůĂ ůĂ ĐonoĐş en eů ĐoůeŐŝo͕ ƚĂŵďŝĠn
eůůĂ ƚƌĂďĂũo en ^ĂnƟĂŐo͕ Ɖeƌo Ɛe ǀŝno ƚĂŵďŝĠn Ɖoƌ ĐĂƐĂƌƐe ĐonŵŝŐo͘ zo ƚenŐo ĐuĂƚƌo
ŚŝũoƐ͕ Ɖeƌo eƐƚĄn ƚoĚoƐ ĂĨueƌĂ͘ϲ9

,oLJ ůĐoneƐ oĨƌeĐe ůĂƐ ĐoŵoĚŝĚĂĚeƐ ƉƌoƉŝĂƐ Ěe un ƐeĐƚoƌ ƌuƌĂů en


nueƐƚƌo ƉĂşƐ͘ >oŐƌĂn ǀŝĂũĂƌ en ďuƐeƐ Ɖoƌ ůĂƐ ĐĂƌƌeƚeƌĂƐ Ƌue ůo ĚŝƌŝŐen Ă
^ĂnƟĂŐo o ^Ăn &eƌnĂnĚo͘ ^e ĐoŵunŝĐĂn Ɖoƌ ƚeůeĨonşĂ ŵſǀŝů LJ ǀen ůĂ ds
Ɖoƌ ĐĂďůe ƐĂƚeůŝƚĂů͘  ƉeƐĂƌ Ěe eůůo ƐŝŐuen ǀĂůoƌĂnĚo eů ƐenƟĚo ŚuŵĂno
Ěe ĐoŵƉĂƌƟƌ LJ ĚŝƐĨƌuƚĂƌ ĂůƌeĚeĚoƌ Ěe ůĂ ĐĂnĐŚĂ Ěe ĨƷƚďoů o unĂ ĮeƐƚĂ͘

^uĨƌen ůoƐ ƉƌoďůeŵĂƐ ƉƌoƉŝoƐ Ěe unĂ ĐoŵunŝĚĂĚ ĐĂŵƉeƐŝnĂ Ěe ůĂ


ĐoƌĚŝůůeƌĂ Ěe ůĂ ĐoƐƚĂ͕ ůĂ ĨĂůƚĂ Ěe ĂŐuĂ LJ ůĂ ƉĂuůĂƟnĂ eŵŝŐƌĂĐŝſn Ěe Ɛu
Őenƚe ŵĄƐ ũoǀen͘ hno Ěe ůoƐ ƌeůĂƚoƐ ŵĄƐ eŵoƟǀoƐ Ĩue Ěe ůďeƌƚo doďĂƌ
WeŹĂ Ƌuŝen Đoŵenƚſ͗

>Ă ũuǀenƚuĚ eƐƚuĚŝĂ LJ ĚeƐĂƉĂƌeĐe͘ zo ƚuǀe ĐŝnĐo nŝŹoƐ͘ z en ůĂ ĐĂƐĂ ƋueĚo unĂ nŝŹĂ
Ƌue Ɛe ƋueĚſ Đon noƐoƚƌoƐ ƉoƌƋue ƚuǀo unĂ enĨeƌŵeĚĂĚ ĐuĂnĚo ĐŚŝĐĂ͘ z ĂŚş eůůĂ no
ƐĂůŝſ Ă ƚƌĂďĂũĂƌ͕ LJ ůoƐ oƚƌoƐ ƚoĚoƐ ƐĂůŝeƌon͘ Eo ǀŝenen ƉĂƌĂ ůĂ ƉĂƐĐuĂ͕ no ǀŝenen ƉĂƌĂ
eů ĂŹo nueǀo͕ no ǀŝenen ƉĂƌĂ eů ĚŝeĐŝoĐŚo͕ ƉoƌƋue eůůoƐ Ɵenen Ɛu ĐĂƐĂ͘ nƚonĐeƐ ůoƐ
ǀŝeũoƐ ǀĂŵoƐ ƋueĚĂnĚo͘7Ϭ

68 Entrevista a Luis Hernán Vargas. Alcones, 10 de enero de 2016..


69 Entrevista a Raúl Galarce; op.cit.
70 Entrevista a Alberto Tobar Peña. Alcones, 26 diciembre de 2015.

55
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

:oel Marambio y la personiĮcación de la radicalización


campesina: de poeta a guerrillero
DĂdž DĂƌĂŵďŝo͕ Ƌuŝen ƌeŝƚeƌĂ Ƌue Ɛu ƉĂƉĄ Ɛe Ĩue ƌĂĚŝĐĂůŝnjĂnĚo
LJ ƚƌĂnƐĨoƌŵĂnĚo en ůĂ ŵeĚŝĚĂ Ƌue eů ƉƌoĐeƐo Ěe ƌeďeůŝſn Ěeů
ĐĂŵƉeƐŝnĂĚo ĂƐĐenĚşĂ͕ ĚŝĐe Ăů ƌeƐƉeĐƚo Ƌue
>o ŝnƚeƌeƐĂnƚe Ěe ŵŝ ƉĂĚƌe :oeů͕ eƐ Ƌue eƌĂ un Śoŵďƌe Ƌue ƚenşĂ ĐonĐŝenĐŝĂ Ěe ĐůĂƐe͕
ƐenƟĚo Ěe ĐůĂƐe͕ Ěe ŵĂneƌĂ ŵuLJ Ĩueƌƚe LJ ŵuLJ ĂƌƌĂŝŐĂĚĂ͘ z ůĂ ǀeƌĚĂĚ Ƌue LJo ƚe ĚŝƌşĂ
Ƌue eƌĂ ĐĂƐŝ un ĚeƐŵenƟĚo Ă ůĂƐ ƚeƐŝƐ ŵĂƌdžŝƐƚĂƐ͙ n ĚeĮnŝƟǀĂ DĂƌdž ƉenƐĂďĂ Ƌue eů
Śoŵďƌe ƉŝenƐĂ Đoŵo ǀŝǀe͕ no eƐ Đŝeƌƚo͘ Dŝ ƉĂƉĄ eƌĂ un ƉƌoĨeƐŝonĂů edžŝƚoƐo͕ Ɖeƌo Ɛe
Ĩue eŵƉĂƉĂnĚo Ěe ƐuƐ ǀŝeũoƐ ĐĂŵƉeƐŝnoƐ LJ ĚeƐƉƌenĚŝĠnĚoƐe Ěe ůo ŵĂƚeƌŝĂů͘7ϭ

>ueŐo͕ eů edž ŵŝƌŝƐƚĂ LJ ŚoLJ eŵƉƌeƐĂƌŝo͕ ƌeůĂƚĂ Đſŵo eƌĂ eů ƐŝƐƚeŵĂ Ěe


ǀŝĚĂ Ěe Ɛu ƉĂĚƌe
n oůĐŚĂŐuĂ ŵŝ ƉĂĚƌe ƐŝeŵƉƌe ƚenşĂ un ƐŝƐƚeŵĂ ƐŝŵƉĄƟĐo͕ ŵe ĂĐueƌĚo Ěe ŚĂďeƌ
ǀenŝĚo Ă ^ĂnƟĂŐo Đon Ġů͘ zo eƌĂ ĐŚŝĐo͕ eƌĂ un nŝŹo ƚoĚĂǀşĂ LJ eƌĂ un ǀŝĂũe Ƌue Ɛe
ƉƌeƉĂƌĂďĂ LJ ůůeŐĄďĂŵoƐ ĚoƐ ĚşĂƐ ĚeƐƉuĠƐ Ă ^ĂnƟĂŐo ƉoƌƋue Ġů eŵƉenjĂďĂ Ă ŵoĚŝĮĐĂƌ
eů ŝƟneƌĂƌŝo Ěeů ǀŝĂũe͘ eкà ͚ƚenŐo Ƌue ƉĂƐĂƌ Ă ǀeƌ unoƐ ǀŝeũoƐ͛͘ nƚonĐeƐ͕ enƚƌĂďĂŵoƐ
Ɖoƌ un ĐĂůůeũſn͕ Ăů ůuŐĂƌ ŵĄƐ ŝnƐſůŝƚo͕ en eů ĐĂŵŝno ĂnƚeƐ Ěe ƐĂůŝƌ Ěe ^Ăn &eƌnĂnĚo Ă
^ĂnƟĂŐo͕ ĂŚş Ɛe ƚeƌŵŝnĂďĂ eƐƚĂ ƉĂƌƚe Ěe oůĐŚĂŐuĂ͕ LJ ůůeŐĂďĂ LJ eŵƉenjĂďĂ Ă ĂƌŵĂƌ
unĂ ƌeunŝſn LJ eŵƉenjĂďĂn Ă ĂƉĂƌeĐeƌ ƐoŵďƌĂƐ neŐƌĂƐ enƚƌe ůĂƐ njĂƌnjĂƐ͕ ǀŝeũoƐ Đon
Ɛu ƉonĐŚo Ěe ĐĂƐƟůůĂ ĂƐş͕ ĐĂůůĂĚŝƚoƐ͕ ƐŝůenĐŝoƐo Đon Ɛu Ɛoŵďƌeƌo͕ ĂůůeŐĄnĚoƐe LJ Ġů
eŵƉenjĂďĂ Ă ŚĂďůĂƌ Đon ůĂ Őenƚe͕ ŚĂĐşĂn unĂ ĐoůeĐƚĂ enƚƌe ƚoĚoƐ͕ ŵŝ ǀŝeũo ĚeĐşĂ
͚ŚĂŐĂŵoƐ unĂ ǀĂĐĂ ƉĂ͛ Ƌue noƐ ĐoŵĂŵoƐ un ĐĂuƐeo͛ LJ ƉĂƌơĂ ĂůŐuŝen Ă ĐoŵƉƌĂƌ
ƚoŵĂƚe ĐeďoůůĂ͕ LJ ůe eĐŚĂďĂn ƋueƐo Ěe ĐĂďenjĂ͕ no ĨĂůƚĂďĂ eů ůuŐĂƌ ĚonĚe ŚuďŝeƌĂ un
ĂůŵĂĐĠn͕ LJ ĂƌŵĂďĂn unĂ Ĩuenƚe Đon eƐo LJ ƉĂn LJ unĂ ĚĂŵĂũuĂnĂ Ěe ǀŝno͕ un ĐŚuŝĐo
ůŝƐĂ LJ ůůĂnĂŵenƚe͕ ůoƐ ĐŚuŝĐoƐ eƌĂn Đoŵo Ěe ƋuŝnĐe ůŝƚƌoƐ LJ ůĂƐ ĚĂŵĂũuĂnĂ Ěe ĐŝnĐo͘
Śş͕ enƚonĐeƐ͕ ĐoŵşĂ Đon ůoƐ ǀŝeũoƐ͘ EunĐĂ ŵe Śe oůǀŝĚĂĚo Ěe ůĂ ĐŚŝůenĂ ĂůŝŹĂĚĂ Đon
ƋueƐo Ěe ĐĂďenjĂ͘ ueno en Įn͕ eŵƉenjĂďĂ ůĂ ĐoƐĂ LJ ĂŚş ĐoŵşĂ uno͕ ƚoĚo eů ŵunĚo
ĐoŵşĂ ůo ŵŝƐŵo ĂŚş͘7Ϯ

z eƐ Ƌue͕ eƐ Đŝeƌƚo͘ :oeů͕ Ɛe ƚƌĂnƐĨoƌŵſ en u ŵŝƚo ĐĂŵƉeƐŝno͘ WƌueďĂ


Ěe eůůo eƐ Ƌue ĐĂĚĂ ǀenj Ƌue enƚƌeǀŝƐƚĄďĂŵoƐ Ă ĂůŐuŝen en ^ĂnƚĂ
ƌunj͕ ƌeĂƉĂƌeкà Ɛu noŵďƌe Ɛŝn Ƌue ƉƌeŐunƚĄƐeŵoƐ͘ ůůo oĐuƌƌŝſ͕ Ɖoƌ
eũeŵƉůo͕ Đon 'Ăďƌŝeů sĂƌĂƐ͕ Ƌuŝen Ɛŝn Ƌue ŚŝĐŝĠƌĂŵoƐ ƌeĨeƌenĐŝĂ ĂůŐunĂ
Ăů ƉeƌƐonĂũe noƐ ŵĂnŝĨeƐƚſ Ƌue
De ĂĐueƌĚo Ěe ůĂ hW Ƌue eƐƚe ĐĂďĂůůeƌo͕ :oeů DĂƌĂŵďŝo ůůĂŵſ Ă ůoƐ ĐĂŵƉeƐŝnoƐ ƉĂƌĂ
edžƉƌeƐĂƌ un ĂƉoLJo en un ƉƌoŐƌĂŵĂ ƌĂĚŝĂů Ƌue eƌĂ eů ^uƌĐo͕ Đon eů ƚono ͚ĂƋuş ǀĂ eů
Ɖueďůo Ěe Śŝůe͕ ĂƋuş ǀĂ ůĂ hnŝĚĂĚ WoƉuůĂƌ͛͘ ƋueůůĂ eƌĂ Đoŵo ůĂ ĐĂnĐŝſn oĮĐŝĂů Ěe ůoƐ
ĂůŵueƌnjoƐ͙ ŵe ĂĐueƌĚo ĐuĂnĚo ůe ƉeŐſ Ă ƌƌĄnjuƌŝnj͕ LJ Ɛe ĚeƐĂĮĂďĂn Ɖoƌ ƌĂĚŝo͕ LJ :oeů

71 Entrevista a Max Marambio; op. cit.


72 Ibid.

56
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

ůe ƉeŐſ un ĐoŵďĂnjo͘ ƌĂ un Őueƌƌŝůůeƌo ƚoƚĂů͘7ϯ

n eĨeĐƚo ů ſnĚoƌ Ěeů Ƌue eƌĂ ĚŝƌeĐƚoƌ͕ eů ĂŐƌeĚŝĚo DĂdžŝŵŝĂno


ƌƌĄnjuƌŝnj͕ LJ Ƌuŝen ŚĂďşĂ ƉueƐƚo en unĂ ĚenunĐŝĂ en ĐĂƌĂďŝneƌoƐ Ɖoƌ
Ƌue eů ƉĂƌůĂŵenƚĂƌŝo ĐonĚuкà un ǀeŚşĐuůo Ɛŝn ƉĂƚenƚe͕ ƌĂnjſn Ɖoƌ ůĂ
Ƌue ĂŵďoƐ Ĩueƌon ĐŝƚĂĚoƐ Ă ĚeĐůĂƌĂƌ ƌeĐoŐŝſ ĂƋueů ĂůƚeƌĐĂĚo
&ue Ɖoƌ eƐo Ƌue eů ĚŝƉuƚĂĚo͕ enƌĂďŝĂĚo Ɖoƌ eƐƚĂ ƐŝƚuĂĐŝſn͕ Ă ŵĂnƐĂůǀĂ͕ ĐoďĂƌĚeŵenƚe
en eů :unjŐĂĚo en ƉƌeƐenĐŝĂ Ěe ĨunĐŝonĂƌŝoƐ LJ nuŵeƌoƐo ƉƷďůŝĐo͕ Ă ƉeƐĂƌ Ěe Ƌue LJo
eƐƚĂďĂ Đon ĂnƚeoũoƐ LJ Ƌue ƚenŐo unĂ eƐƚĂƚuƌĂ LJ un ƉeƐo ďĂƐƚĂnƚe ŝnĨeƌŝoƌ Ăů ƐeŹoƌ
DĂƌĂŵďŝo͕ Ă ŵĂnƐĂůǀĂ͕ ĚŝŐo͕ Ɛe ĂĐeƌĐſ͕ ŵe ĂďoĨeƚeſ ŝnĐƌuƐƚĄnĚoŵe ůoƐ ĂnƚeoũoƐ en ůĂ
ĐĂƌĂ͙ ů WĂƌƟĚo ^oĐŝĂůŝƐƚĂ ĚeďeƌĄ ƚoŵĂƌ ůĂƐ ŵeĚŝĚĂƐ ĚŝƐĐŝƉůŝnĂƌŝĂƐ Ƌue ĐoƌƌeƐƉonĚen
en ĐonƚƌĂ Ěe Ƌuŝen ĂĐƚuĂnĚo Ă ơƚuůo ƉeƌƐonĂů ŚĂ ĂĐĂƌƌeĂĚo ůĂ ŝnĚŝŐnĂĐŝſn ƉƷďůŝĐĂ
ĐonƚƌĂ Ɛu ĐoůeĐƟǀŝĚĂĚ ƉoůşƟĐĂ7ϰ͘

ů ƉĂƌůĂŵenƚĂƌŝo ƐoĐŝĂůŝƐƚĂ Ĩue enƚonĐeƐ ĚeƚenŝĚo ůĂ noƟĐŝĂ Đoƌƌŝſ


ƌĄƉŝĚo LJ un ĐonƟnŐenƚe Ěe ĐĂŵƉeƐŝnoƐ Ɛe ĂƉeƌƚƌeĐŚſ en eů ũunjŐĂĚo
ŚĂƐƚĂ Ƌue DĂƌĂŵďŝo Ĩue ůŝďeƌĂĚo͕ Đoŵo ůo ƌeĐueƌĚĂ ZoůĂnĚo ĐeǀeĚo͗
͞Una venj, cuando estaďa :oel, el Erránjurinj ;MaximianoͿ, lo mando preso, y
:oel le pegó un comďo delante del juenj, y la gente Ĩue a la cárcel, a rturo Prat
para exigir su liďeración y al Įnal tuvieron Ƌue ecŚarlo pa͛ Ĩuera͘͟75

oŵo ƐĂďeŵoƐ͕ LJĂ ĂnƚeƐ͕ en ϭ9ϲ8͕ ŚĂďşĂ ƐŝĚo ĚeƚenŝĚo LJ eƐƚuǀo


ƉƌoĐeƐĂĚo Ɖoƌ eů Őoďŝeƌno Ɖoƌ ƉƌoĨeƌŝƌ ŝnƐuůƚoƐ Ăů ƉƌeƐŝĚenƚe Ěe ůĂ
ƌeƉƷďůŝĐĂ͕ ĚuĂƌĚo &ƌeŝ DonƚĂůǀĂ͕ ŵŝenƚƌĂƐ Ɛe enĐonƚƌĂďĂ ƌeĂůŝnjĂnĚo
un ĚŝƐĐuƌƐo en un ĂĐƚo Ěe ŵĂƐĂƐ en ^ĂnƚĂ ƌunj͘7ϲ  Đoŵŝennjo Ěe ŵĂƌnjo
Ěe ϭ97ϭ Ĩue ĚeƐĂĨoƌĂĚo Ɖoƌ ůĂ ƌeĂĐĐŝſn Ěe ƉƌoƚeƐƚĂ ŐeneƌĂĚĂ Ă ƌĂşnj Ěeů
ŝnĐŝĚenƚe en Ƌue ĚŝƉuƚĂĚoƐ Ěeů WĂƌƟĚo EĂĐŝonĂů ŚĂďşĂn ƐoůŝĐŝƚĂĚo eů
ĚeƐĂĨueƌo Ěeů ŵŝnŝƐƚƌo Ěe DŝneƌşĂ :oƐĠ KLJĂƌĐe͘77
>ĂƐ ĚŝƐƉuƚĂƐ enƚƌe :oeů DĂƌĂŵďŝo LJ eů DĂdžŝŵŝĂno ƌƌĄnjuƌŝnj Ɛe ŚĂƌĄn
ƉeƌŵĂnenƚeƐ LJ ů ſnĚoƌ ƐeƌĄ eů eƐƉĂĐŝo Ƌue uƟůŝĐe ĨƌeĐuenƚeŵenƚe
eů Ĩuƚuƌo ĚŝƉuƚĂĚo Ěeů WE ƉĂƌĂ ĚeƐĂĐƌeĚŝƚĂƌ ůĂ ůĂďoƌ Ěeů ůşĚeƌ Ěe ůoƐ
ĐĂŵƉeƐŝnoƐ Ěe ůĂ njonĂ͘
>Ă ƌeƐeŹĂ ďŝoŐƌĄĮĐĂ Ěe DĂƌĂŵďŝo Ƌue eƐƚĄ en ůĂ ďŝďůŝoƚeĐĂ Ěeů ĐonŐƌeƐo
eƐ ƐuŵĂŵenƚe ĐoƌƚĂ LJ ĚŝĐe ĐoƐĂƐ ďĂƐƚĂnƚeƐ ŐeneƌĂůeƐ͕ Đoŵo Ƌue nĂĐŝſ
73 Entrevista a Gabriel Varas. Chépica, 14 de abril de 2016.
74 Diario El Cóndor. 5 de agosto de 1971, pág. 3.
75 Entrevista a Rolando Acevedo, op. cit.
76 Revista Punto Final. N° 65, 8 de octubre de 1968.
77 Patricio Dooner; Crónica de una democracia cansada. El Partido Demócrata Cristiano
durante el Gobierno de Allende. Instituto Chileno de Estudios Humanísticos (ICHEH), Santiago,
1985, págs., 31-32.

57
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

en ^ĂnƟĂŐo eů ϲ Ěe Ăďƌŝů Ěe ϭ9Ϯϲ LJ Ƌue ƐuƐ ƉƌŝŵeƌoƐ ĂŹoƐ eƐĐoůĂƌeƐ ůoƐ


ĐuƌƐſ en ůĂ Ƌue ƐeƌşĂ Ɛu ƟeƌƌĂ ƉƌoŵeƟĚĂ͕ ůĂ /ƐůĂ Ěeů 'uŝnĚo͕ njonĂ ƌuƌĂů
ƉeƌƚeneĐŝenƚe Ă ůĂ ĐoŵunĂ Ěe ^ĂnƚĂ ƌunj͘ ZoůĂnĚo ĐeǀeĚo͕ Śŝũo Ěe
,eƌŝďeƌƚo ĐeǀeĚo ʹ Ěon dŝƚo ʹ ƌeĐueƌĚĂ ůĂ ƉƌodžŝŵŝĚĂĚ Ěe DĂƌĂŵďŝo
Đon eƐe ƚeƌƌuŹo LJ ůĂ ĐeƌĐĂnşĂ Ƌue ĚeƐĚe ůĂ ŝnĨĂnĐŝĂ ƚuǀo Đon Ɛu ƉĂĚƌe͗
Ellos eran amigos de niños. Joel se crio en la Isla. Ellos vendían pan
amasado Ƌue lo Śacia la mama, y mis papas le ayudaďan a salir a
vender. La amistad entre amďos duro toda la vida, amigos de Ĩarra, de
todo͘78
dĂů Đoŵo ůo ƌeĂĮƌŵĂ DĂdž͕ :oeů͕ Ěe ƉƌoĨeƐŝſn ĐonƐƚƌuĐƚoƌ͕ en ůĂ ŵeĚŝĚĂ
en Ƌue Ĩue ĂƐĐenĚŝenĚo en Ɛu ĐĂƌƌeƌĂ ƉoůşƟĐĂ ʹ Ɖƌŝŵeƌo Ĩue ƌeŐŝĚoƌ
LJ ůueŐo ĂůĐĂůĚe Ěe ^ĂnƚĂ ƌunjͲ Ɛe eŵƉĂƉſ Ěeů ŵunĚo LJ Ěe ůĂ ǀŝĚĂ Ěeů
ĐĂŵƉeƐŝnĂĚo Ƌue͕ Đoŵo ůo ƌeůĂƚĂ ďĂƐƚĂnƚe ďŝen :oƐĠ >uŝƐ DĂĚĂƌŝĂŐĂ͕
ǀŝǀşĂ Ɖoƌ enƚonĐeƐ͕ en ĐonĚŝĐŝoneƐ Ěe ƉoďƌenjĂ edžƚƌeŵĂ͕ Đoŵo en eů
ƐŝŐůo džŝdž͗ ĂƌƌŝnĐonĄnĚoƐe en ĂůŐƷn ƉeĚĂnjo Ěe ƟeƌƌĂ Ƌue ŐƌĂƚuŝƚĂŵenƚe
ůe ĐonĐe̺à eů ƉĂƚƌſn LJ ĚonĚe ĂƌŵĂďĂ Ɛu ĐŚonjĂ LJ ĐuůƟǀĂďĂ un ƉeĚĂnjo
Ěe ƟeƌƌĂ LJ Ƌue͕ Ă ĐĂŵďŝo͕ ƚenşĂ Ƌue ƚƌĂďĂũĂƌ Ěe Ɛoů Ă Ɛoů͕ Ɛŝn ƐueůĚo͕
ƉĂƌĂ ƉĂŐĂƌ eƐe ďeneĮĐŝo͘ :oeů Ɛe Ĩue ƉeneƚƌĂnĚo Ěe eƐe ƐuĨƌŝŵŝenƚo
LJ ƐeŐƷn Ɛu Śŝũo͕ ůůeŐſ Ă ŵŝŵeƟnjĂƌƐe Đon Ġů͕ ĂďĂnĚonĂnĚo ĐĂƐŝ Ɖoƌ
ĐoŵƉůeƚo ůĂ ǀŝĚĂ ŵĂƚeƌŝĂů͗ El trataďa de resolverles los proďlemas a la
gente, lo Ƌue Ƌuería Ġl era Ƌue los campesinos tuvieran una vida digna.
Le daďa pena y se senơa proĨundamente Śerido por la condición en Ƌue
vivía la gente, esa era su lucŚa permanente͘79
ů ƉƌoĐeƐo͕ enƚonĐeƐ͕ Ɖoƌ eů Ƌue ƚƌĂnƐŝƚſ :oeů DĂƌĂŵďŝo ƚuǀo un Ěoďůe
ƐenƟĚo ƐŝenĚo Ăů ŵŝƐŵo ƟeŵƉo ĐĂuƐĂ LJ eĨeĐƚo͗ en ůĂ ŵeĚŝĚĂ en Ƌue
eů Śoŵďƌe Ɛe ŵŝŵeƟnjſ Đon eů ŵunĚo ƌuƌĂů LJ ƐuƐ ƐuĨƌŝŵŝenƚoƐ͕ Ɛe
ƌĂĚŝĐĂůŝnjſ ŵĄƐ͘ ŵďoƐ ĨenſŵenoƐ Ĩueƌon ƉĂƌĂůeůoƐ
ƌĂ un ƟƉo ƐƷƉeƌ͕ ŝnƚeŐƌĂĚo͕ ĂďƐoůuƚĂŵenƚe Ƌue no ƚenşĂ nŝnŐunĂ ĚuĚĂ Ěe Ƌue Ɛu
ĚeƐƟno eƌĂ eƐe LJ Ĩue un Ɛoďƌeǀŝǀŝenƚe͕ ůe ƉĂƐĂƌon ĐoƐĂƐ͘ ueno LJ ŚĂĐşĂn ůĂƐ ĐoƐĂƐ Ƌue
ŚĂĐen en eů Ɖueďůo͘ Eo ƚenşĂn nŝnŐƷn ƐenƟĚo ŵĂLJeƐƚĄƟĐo Ěe ŚĂĐeƌ ĐoƐĂƐ ĚeŵĂƐŝĂĚo
ĂŵƉuůoƐĂƐ͕ ůe ĚĂďĂ ůo ŵŝƐŵo͘ ZeĐueƌĚo Ƌue͕ en ĂůŐunĂ oĐĂƐŝſn͕ Ĩueƌon Ă ƉĂƐĂƌ unĂ
ƉeůşĐuůĂ Ěeů Śe Ƌue ŚŝĐŝeƌon en ĂƋueůůĂ ĠƉoĐĂ͘ ƌĂ unĂ ƉeůşĐuůĂ Ěe ŵŝeƌĚĂ͕ ŚeĐŚĂ
en ,oůůLJǁooĚ LJ eů ǀŝeũo Ĩue LJ Ƌueŵſ eů ƚeĂƚƌo͘ ů ĂuĚŝƚoƌŝo͕ ůe ƉƌenĚŝſ ĨueŐo͘ K ƐeĂ͕
en eů ĨonĚo Ġů ƋueƌşĂ unĂ ĐoƐĂ ŝnƐƚĂnƚĄneĂ͕ ůo ơƉŝĐo Ěe ůĂ ƉƌoǀŝnĐŝĂ͕ Ɖeƌo eƐƚĂďĂ
ĂďƐoůuƚĂŵenƚe ĚŝƐƉonŝďůe ƉĂƌĂ ůo Ƌue ŚuďŝeƌĂ ƐŝĚo͘ n eů ĨonĚo eƌĂ ďĂƐƚĂnƚe ŵĄƐ
ƌeǀoůuĐŝonĂƌŝo Ƌue ůĂ ŵĂLJoƌşĂ Ěe ůĂ Őenƚe Ƌue ƚeoƌŝnjĂ Ăů ƌeƐƉeĐƚo͘ ů no eƐƚĂďĂ en ůĂ
ĚŝƐĐuƐŝſn ƉoƌƋue ůe ƉĂƌeкà oďǀŝo͗ Ɖeƌƚeneкà à unĂ ĐůĂƐe ƉĂƌĂ ůĂ ĐuĂů eů ƐƚĂĚo eƌĂ eů
ƉƌoďůeŵĂ͘ Eo Ɛe eƋuŝǀoĐĂďĂ en eƐo LJ eƌĂ ŵuLJ ƉƌĄĐƟĐo͘ denşĂ un enoƌŵe ĐĂƌŝƐŵĂ LJ

78 Entrevista a Rolando Acevedo; op. Cit.


79 Entrevista a Max Marambio, op. Cit.

58
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

ůĂ Őenƚe ůo ĂĐoŵƉĂŹĂďĂ ŚĂƌƚo͟8Ϭ͘

n unĂ enƚƌeǀŝƐƚĂ Ƌue ůe ƌeĂůŝnjĂƌĂ ůĂ ZeǀŝƐƚĂ Wunƚo &ŝnĂů en ϭ9ϲ8͕


ƉƌoĨunĚŝnjĂƌĄ Ɛu ĐonĐeƉĐŝſn Ɛoďƌe ůĂ ƉoůşƟĐĂ͕ eů ƉĂƉeů Ěeů ĐĂŵƉo LJ Ěe
ůoƐ ĐĂŵƉeƐŝnoƐ en ůĂ ůuĐŚĂ ƌeǀoůuĐŝonĂƌŝĂ
onƐŝĚeƌo Ƌue͕ Ă ƉĂƌƟƌ Ěe ůĂ ƌeǀoůuĐŝſn ĐuďĂnĂ ŚĂ ƋueĚĂĚo en ĐůĂƌo ůĂ ŝŵƉoƌƚĂnĐŝĂ
Ƌue ĂƐuŵen ůoƐ ĐĂŵƉeƐŝnoƐ en ůĂ ůuĐŚĂ ƌeǀoůuĐŝonĂƌŝĂ ĐonƟnenƚĂů͘ ,ĂLJ Ƌue ĂĚŵŝƟƌ
Ƌue ůoƐ ƉĂƌƟĚoƐ ŵĂƌdžŝƐƚĂƐ no ƐuƉŝeƌon ĂƋuŝůĂƚĂƌůo oƉoƌƚunĂŵenƚe Ɖoƌ eů ĐonoĐŝĚo
ĂƉeŐo Ă eƐƋueŵĂƐ oƌƚoĚodžoƐ Ƌue Ɛe ĨƌĂŐuĂƌon en ůĂ ƌeĂůŝĚĂĚ euƌoƉeĂ Ěeů ƐŝŐůo
ƉĂƐĂĚo͙ ůĂ eƐƚƌuĐƚuƌĂ Ěe ůĂ ƐoĐŝeĚĂĚ ůĂƟnoĂŵeƌŝĐĂnĂ ƐŝƚƷĂ Ăů ĐĂŵƉeƐŝnĂĚo en ůĂ ďĂƐe
ŵŝƐŵĂ Ěe ůĂ ƉŝƌĄŵŝĚe ƐoĐŝĂů͘ ů ƐƚĂƚuƐ eĐonſŵŝĐoͲƐoĐŝĂů ŝnĨeƌŝoƌ Ěeů ĐĂŵƉeƐŝnĂĚo͕
ŚĂĐe ƉoƐŝďůe eů nŝǀeů Ěe ǀŝĚĂ ƐuƉeƌŝoƌ Ěe ůoƐ ŐƌuƉoƐ ƐoĐŝĂůeƐ Ƌue ǀŝǀen en ůoƐ ĐenƚƌoƐ
uƌďĂnoƐ͘ ^e ƉƌoĚuĐe ĂƐş unĂ edžƉůoƚĂĐŝſn ĐoůeĐƟǀĂ Ěe ůoƐ ĐĂŵƉeƐŝnoƐ͕ ƉƌoĐeƐo Ăů ĐuĂů
ŵuĐŚĂƐ ǀeĐeƐ no Ɛon ĂũenoƐ ůoƐ ŵŝƐŵoƐ ƉƌoůeƚĂƌŝoƐ ŝnĚuƐƚƌŝĂůeƐ͘ ů ĐĂŵƉeƐŝnĂĚo no
Ɛe ůe ƌeĐonoĐen ĚeƌeĐŚoƐ Ƌue Ɛş Ɛon ƌeƐƉeƚĂĚoƐ Ă oƚƌĂƐ ĐůĂƐeƐ͕ LJ en ůo ƉoůşƟĐo Ɛe
ƐuďeƐƟŵĂ Ă ůĂƐ ĐůĂƐeƐ ĐĂŵƉeƐŝnĂƐ ĐonƐŝĚeƌĄnĚoůĂƐ ĂũenĂƐ Ăů ƉƌoĐeƐo ƌeǀoůuĐŝonĂƌŝo8ϭ

'onnjĂůo ƌĂŐo͕ eƐĐƌŝƚoƌ͕ Ƌuŝen ůo ĐonoĐŝſ ďĂƐƚĂnƚe ũoǀen ʹ en ϭ9ϰ7͕


ĐuĂnĚo :oeů ƚenşĂ ĂƉenĂƐ Ϯϭ ĂŹoƐ ʹ ůo ĚeƐĐƌŝďe ĂƐş͗
onoĐş Ă :oeů DĂƌĂŵďŝo ŚĂĐe ǀĂƌŝoƐ ĂŹoƐ͕ en unĂ ƚƌĂnƋuŝůĂ ĐŝuĚĂĚ Ěe ůĂ njonĂ ĐenƚƌĂů͕
ĚonĚe ůĂƐ ůůuǀŝĂƐ ŝnƚeƌŵŝnĂďůeƐ ĚeƐĐueůŐĂn ƚeŵďůoƌoƐĂƐ ĐoƌƟnĂƐ Ěe ĂŐuĂ en ůĂƐ ĐĂůůeƐ
ĚeƐŝeƌƚĂƐ͕ LJ ůoƐ ŚoŵďƌeƐ Ɛe ƌeĨuŐŝĂn en ůĂƐ noĐŚeƐ en ƚuƌďŝoƐ ďoĚeŐoneƐ o ƚĂďeƌnĂƐ
Ă ŵĂƚĂƌ ůĂ ŵonoƚonşĂ ƉƌoǀŝnĐŝĂnĂ͙ senşĂ Ěe ůĂ ůoĐĂůŝĚĂĚ Ěe ^ĂnƚĂ ƌunj͙ ƌĂ un
ŵuĐŚĂĐŚo Ěe ƌeŐuůĂƌ eƐƚĂƚuƌĂ͕ ŵĂĐŝnjo͕ Ěe ŵŝƌĂĚĂ ƐeƌenĂ͕ ƉƌoƚeŐŝĚo Ɖoƌ unĂ ŐƌueƐĂ
ŵĂnƚĂ Ěe ĐĂƐƟůůĂ͘8Ϯ

:oeů͕ ƚĂŵďŝĠn͕ Ĩue ĂĐƚoƌ LJ ƉƌoƚĂŐonŝƐƚĂ Ěeů ƉƌoĐeƐo Ěe ƌĂĚŝĐĂůŝnjĂĐŝſn


Ƌue Đoŵennjſ Ă ǀŝǀŝƌ eů ƉĂşƐ Đon ůĂ ƌeĨoƌŵĂ ĂŐƌĂƌŝĂ LJ͕ Đoŵo LJĂ ůo
ĚŝũŝŵoƐ͕ Śoŵďƌe ĐůĂǀe en ůĂ oƌŐĂnŝnjĂĐŝſn LJ ƐŝnĚŝĐĂůŝnjĂĐŝſn Ěeů ŵunĚo
ĐĂŵƉeƐŝno ƚĂů Đoŵo ůo ƌeůĂƚĂ :oƐĠ DĂĚĂƌŝĂŐĂ͕ ƐŝenĚo ƉƌoƚĂŐonŝƐƚĂ͕
ũunƚo Ă ^Ăůoŵſn oƌďĂůĄn͕ en ůĂ oƌŐĂnŝnjĂĐŝſn Ěe ůĂ ĨeĚeƌĂĐŝſn
ĐĂŵƉeƐŝnĂ ů ^uƌĐo LJ ůĂ ƉƌoůŝĨeƌĂĐŝſn Ěe oƌŐĂnŝnjĂĐŝoneƐ ƐŝnĚŝĐĂůeƐ8ϯ͘
80 Ibid.
81 Entrevista a Joel Marambio “Una táctica para la lucha campesina”. En Revista Punto Final.
Año III, n° 67, 5 de noviembre de 1968, págs., 14-15.
82 Joel Marambio, Vendimia interior; Editorial Alfa, 1962, pág. 7.
83 “El PS está trabajando desde hace algún tiempo con una concepción correcta del papel
del campesino. Ya en el pleno nacional e 1966, el recordado camarada Salomón Corbalán
planteaba esta cuestión, otorgándoles un lugar de preeminencia en la actividad del partido…
“Debo recordar lo que decía el camarada Salomón Corbalán en ese pleno nacional de abril de
1966:’pensamos que dentro del plano nacional si existe, alguna coyuntura revolucionaria, una
posibilidad de encender la mecha de la rebelión es en el campo y no en el proletariado, ni de
las minas ni de las industrias’… la posibilidad revolucionaria más concreta radica hoy en las
masas campesinas que se movilizan por la reforma agraria pidiéndola ahora y en todo Chile”

59
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

:oeů DĂƌĂŵďŝo ůe Ěŝo ǀŝƐŝďŝůŝĚĂĚ Ă un ĂĐƚoƌ Ƌue ŚĂƐƚĂ Ăůůş eƌĂ ŝnǀŝƐŝďůe
en ůĂ ŚŝƐƚoƌŝĂ nĂĐŝonĂů͕ ůeƐ ĂLJuĚſ Ă ĐonĨoƌŵĂƌ unĂ ŝĚenƟĚĂĚ LJ ǀonj en ůĂ
eƐĐenĂ ƉoůşƟĐĂ nĂĐŝonĂů͘ z͕ Ɖoƌ ƐuƉueƐƚo͕ ůoƐ ĐĂŵƉeƐŝnoƐ ĂĐeƉƚĂƌon ůĂ
ŝnǀŝƚĂĐŝſn LJ enƚƌĂƌon Ă ůĂ ĐoLJunƚuƌĂ ƉoůşƟĐĂ Ɖoƌ ůĂ Ƌue ĐƌunjĂďĂ Śŝůe͘
eƐĚe Ƌue Ĩue eůeĐƚo ĚŝƉuƚĂĚo Ɖoƌ ƉƌŝŵeƌĂ ǀenj en ϭ9ϲ5͕ ƌĄƉŝĚĂŵenƚe
Ɛe ŝnƚeŐƌſ Ă ůĂ ĐoŵŝƐŝſn ĂŐƌĂƌŝĂ ĚeƐĚe ĚonĚe ůůeǀĂƌşĂ ůĂ ǀonj ĐĂnƚĂnƚe
Ěe ůoƐ ƉƌoĐeƐoƐ ƌeůĂĐŝonĂĚoƐ Đon ůĂ ŝnƐƚĂůĂĐŝſn Ěe ůĂ ƌeĨoƌŵĂ ĂŐƌĂƌŝĂ
ƉƌoŵeƟĚĂ Ɖoƌ eů Őoďŝeƌno Ěe &ƌeŝ Ěeů Ƌue Ĩue un oƉoƐŝƚoƌ ƚenĂnj Ɖeƌo
Ƌue ĂƉƌoǀeĐŚo eů ǀŝenƚo Ěeů ƟeŵƉo LJ ůo uƐo en ĨĂǀoƌ Ěe ĐonƐoůŝĚĂƌ Ɛu
ŝnŇuenĐŝĂ en eů ŵunĚo ĐĂŵƉeƐŝno LJ en ůĂ ĚĠĐŝŵĂ ĂŐƌuƉĂĐŝſn en ůĂ
Ƌue ŚĂďşĂ ƐŝĚo eůeĐƚo8ϰ͘ oŵo Ɛe ƐĂďe͕ Đon eů Ěŝneƌo Ƌue ůe oƚoƌŐĂďĂ
ůĂ ĐĄŵĂƌĂ ƉĂƌĂ ĂƐeƐoƌeƐ ĐonƚƌĂƚſ ĐoůĂďoƌĂĚoƌeƐ͕ Đoŵo eů ƉƌoƉŝo
DĂĚĂƌŝĂŐĂ͕ ƉĂƌĂ Ƌue ůe ĚŝeƌĂn ǀŝĚĂ LJ ƉeƌŵĂnenĐŝĂ Ă ůĂ oƌŐĂnŝnjĂĐŝſn
ƐŝnĚŝĐĂů͕ ŵŝenƚƌĂƐ DĂƌĂŵďŝo ƌeĐoƌƌşĂ ĐĂĚĂ ƉeĚĂnjo Ěe ƟeƌƌĂ Ěeů ͞riñón
de la oligarƋuía͟ ůůeǀĂnĚo ůĂ ďuenĂ nueǀĂ e ŝnƐƟƚuĐŝonĂůŝnjĂnĚo
eů ĐĂŵƉeƐŝnĂĚo͘ ^u ƉƌeƐenĐŝĂ İƐŝĐĂ͕ ůĂ Ěe ƐuƐ ĐoůĂďoƌĂĚoƌeƐ LJ ůĂ
ĐonƐƟƚuĐŝſn Ěe ůĂ ĨeĚeƌĂĐŝſn El Surco LJ Ɛu ƉƌoŐƌĂŵĂ Ěe ƌĂĚŝo Śoŵſnŝŵo
ƐeŵďƌĂƌon eů enƚuƐŝĂƐŵo LJ ůĂ eƐƉeƌĂnnjĂ ĐĂŵƉeƐŝnĂ͘ >o ĂƉoĚĂn͕ Ɖoƌ
enƚonĐeƐ͕ eů DĂnueů ZoĚƌşŐuenj͕ eů Zoďşn ,ooĚ ĐĂŵƉeƐŝno Ƌue ƋuŝƚĂ
ƟeƌƌĂƐ Ă ůoƐ ƌŝĐoƐ LJ enƚƌeŐĂ Ă ůoƐ ƉoďƌeƐ͘ >o ǀen ĐƌunjĂnĚo eů ƌşo en ů
,uŝƋue ĐuĂnĚo ůoƐ ƌƌĄnjuƌŝnj ĐeƌƌĂďĂn Ă ůĂƐ ϮϬ͗ϬϬ Ɖŵ Đon ĐĂnĚĂĚo ůĂ
ƉueƌƚĂ Ƌue ƉeƌŵŝơĂ ĂƚƌĂǀeƐĂƌůo ƉĂƌĂ enĐĂďenjĂƌ unĂ ƌeunŝſn Đon eů Įn
Ěe eůŝŵŝnĂƌ eƐe Đeƌƌoũo͖ oƚƌoƐ ůo ŝnŵoƌƚĂůŝnjĂn ƉeŐĄnĚoůe un Đoŵďo Ă
DĂdžŝŵŝĂno ƌƌĄnjuƌŝnj85͕ ĚeůĂnƚe Ěeů ũuenj ŵoƟǀo Ɖoƌ eů Ƌue eƐ ĚeƚenŝĚo
LJ enƚonĐeƐ͕ unĂ ƚuƌďĂ Ěe ĐĂŵƉeƐŝnoƐ ǀŝƐŝƚĂ ůĂ ĐĂůůe ƌƚuƌo WƌĂƚ ƉĂƌĂ
edžŝŐŝƌ Ɛu ůŝďeƌĂĐŝſn ŚĂƐƚĂ Ƌue ƚeƌŵŝnĂn ĐonĐeĚŝĠnĚoƐeůĂ͘ unƋue
ůueŐo ů ϭ7 Ěe ŵĂƌnjo Ěe ϭ97ϭ ͞la Corte Suprema, revocando un Ĩallo
emiƟdo por el Pleno de la Corte de pelaciones de Rancagua procede
a su desaĨuero, ďasado en una Ƌuerella en su contra en el Junjgado

Entrevista a Joel Marambio “Una táctica para la lucha campesina”. Revista Punto Final., op. cit.
págs., 14-15.
84 “El reformismo burgués – se refería al PDC – contribuyó a desatar en el campo una fuerza
nueva que está llamada a alterar en forma radical el inestable equilibrio social existente en
Chile. La tierra está ahora al alcance de la mano de los campesinos, ellos han comprobado
que los patrones son vulnerables y que tienen miedo; el derecho ‘natural’ sobre la tierra ha
sido cuestionado… Si bien la DC introdujo una transformación en el campo, su política está
fracasada desde el punto de vista de los intereses de los campesinos”. Ibid.
85 “Con la cobardía propia del débil y la incapacidad de quien no tiene argumentos para
sostener sus puntos de vista, el diputado Joel Marambio Páez, agredió en el recinto de Letras
de Santa Cruz al abogado y Director de este periódico, Maximiano Errázuriz Eguiguren, en
presencia de funcionarios del Juzgado y numeroso público que se encontraba presente”. El
Cóndor, 29 de julio de 1970, pág.1.

60
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

de Letras de Santa Crunj, por privación de liďertad y otros delitos͘͟8ϲ


ůŐunoƐ ůo ƌeĐueƌĚĂn no Ɛoůo ͞ĂnjunjĂnĚo ĂƐenƚĂĚoƐ͕͟ Ɛŝno Ƌue Ġů ŵŝƐŵo
͞colaďorando personalmente͟ Ěeů Ăƌƌeo Ěe ϭϮ ĂnŝŵĂůeƐ ĚeƐĚe eů ĨunĚo
ů >ůĂno ŚĂƐƚĂ ůoƐ ĐoƌƌĂůeƐ Ěe ĨeƌƌoĐĂƌƌŝůeƐ Ěeů ƐƚĂĚo Ěe WeƌĂůŝůůo͕ ũunƚo
Ă ĐĂŵƉeƐŝnoƐ͘87 KƚƌoƐ ůo ƌeŵeŵoƌĂn enĐĂďenjĂnĚo ůĂ ŵĂƌĐŚĂ Ƌue ƐĂůe
ĚeƐĚe ůĂ /ƐůĂ Ěeů 'uŝnĚo ůĂ noĐŚe Ƌue ƚƌŝunĨĂ ůůenĚe LJ ĚonĚe ǀŝenen
ĐĂŵƉeƐŝnoƐ Đon ĐĂƐĐoƐ͕ ĐuĐŚŝůůoneƐ͕ ŐĂƌĂďĂƚoƐ͕ ŚoƌƋueƚĂƐ en unĂ
ŵĂƌĐŚĂ ŝŵƉƌeƐŝonĂnƚe ƌuŵďo Ă ůĂ ƉůĂnjĂ Ěe ƌŵĂƐ Ěeů Ɖueďůo
^e oƌŐĂnŝnjĂƌon unĂƐ ĐĂƌƌeƚĂƐ Ƌue ůĂƐ enŇoƌĂďĂn ƚĂŵďŝĠn en ĐoůoƐoƐ LJ ĂŚş ŝnǀŝƚĂďĂn
Ă ůoƐ ĐĂŵƉeƐŝnoƐ LJ ĂƐş ĨuŝŵoƐ ƌeĐoƌƌŝenĚo ůĂ /ƐůĂ LJ ŐƌŝƚĂnĚo ͚Ăů ϭ͕ Ăů Ϯ͕ ůůenĚe ůoƐ
ĐĂŐſ͕͛ Ƌue eƌĂn ůeƐƐĂnĚƌŝ LJ doŵŝĐ͕ LJ ůoƐ ǀŝeũoƐ ůueŐo͕ ŐƌŝƚĂďĂn Ăů Đoƌo Eo͘ >oƐ ƌeĐĂŐſ
ŵŝeƌĚĂ͛͘ >ĂƐ ĐĂƌƌeƚĂƐ eƌĂn ŝŐuĂů Ƌue ůĂ ĮeƐƚĂ Ěeů uĂƐŝŵoĚo͕ Đon ůĂ ƉĂůŵĂ ďenĚŝƚĂ LJ ůe
ƉonşĂŵoƐ ĐoƐŝƚĂƐ Ěe ĐĂƌĚenĂůeƐ Ƌue ŚĂĐşĂn ůĂƐ ǀŝeũĂƐ Đon ŇoƌeƐ Ěe ƉĂƉeů͘88

ƋueůůĂ noĐŚe͕ Ɛe ƌeĐueƌĚĂ͕ Đoƌƌŝſ eů ǀŝno Ă ŵĂƌeƐ͕ Ɛe ĂƐĂƌon ĐĂƌneƐ͕


LJ unĂ nŝŹĂ Ƌue ĂƐŝƐƟſ Ă ůĂ ŵĂƌĐŚĂ ƌeŵeŵoƌĂ Ƌue͗ ͞Ĩue la nocŚe más
ďonita Ƌue recuerdo͙ corrió mucŚo alcoŚol y Śuďo mucŚas lágrimas.
Esa nocŚe mi papá Ĩue más socialista Ƌue nunca.͟ϴϵ
ƌeĐŝſ Ɛu ĮŐuƌĂ LJ ƐuƌŐŝſ eů ŵŝƚo͘ n ůĂ eůeĐĐŝſn ƉĂƌůĂŵenƚĂƌŝĂ Ěe ϭ9ϲ9͕
DĂƌĂŵďŝo ƌeĐoŐŝſ ƚoĚo ůo Ƌue ŚĂďşĂ ƐeŵďƌĂĚo ĚuƌĂnƚe ĂŹoƐ ũunƚo Ăů
ŵoǀŝŵŝenƚo ĐĂŵƉeƐŝno LJ eů W^ Ěoďůſ Ɛu ǀoƚĂĐŝſn͘ >ĂƐ Ěŝenj ŵŝů ƉeƌƐonĂƐ
Ƌue ůůeŐĂƌon Ă ůĂ ĐonĐenƚƌĂĐŝſn ĮnĂů eƌĂn ƉƌueďĂ Ěe Đſŵo ŚĂďşĂ ĐƌeĐŝĚo
ůĂ oƌŐĂnŝnjĂĐŝſn ĐĂŵƉeƐŝnĂ͘ ^eŐƷn DĂĚĂƌŝĂŐĂ ͞los trenes de PicŚilemu
a Santa Crunj y de San Fernando a Santa Crunj se repletaron de gente͘͟9Ϭ
z ĚuƌĂnƚe ůĂ hnŝĚĂĚ WoƉuůĂƌ Ɛu ĨĂŵĂ e ŝnŇuenĐŝĂ en eů ŵunĚo ĐĂŵƉeƐŝno
ĐonƟnuſ ƉƌoŐƌeƐĂnĚo Đoŵo Ɛu ƉƌodžŝŵŝĚĂĚ Đon eů Őoďŝeƌno ĐuďĂno
Đoŵo ƌeƐuůƚĂĚo Ěe Ɛu ƌoů en unĂ ŐŝƌĂ ƉĂƌůĂŵenƚĂƌŝĂ Ěeů Őoďŝeƌno Ěe &ƌeŝ
Ă >Ă ,ĂďĂnĂ en Ƌue ůĂ ŝnĐonƟnenĐŝĂ ǀeƌďĂů Ěe ĂƐƚƌo en un ĂĐƚo oĮĐŝĂů
ůo ůůeǀſ Ă ĐƌŝƟĐĂƌ ĚuƌĂŵenƚe Ăů ŐoďeƌnĂnƚe ĐŚŝůeno LJ ĐĂƌĂĐƚeƌŝnjĂƌůo͕
Đoŵo eů ƌeŐĂůſn Ěeů Őoďŝeƌno noƌƚeĂŵeƌŝĐĂno͕ ůo Ƌue ƐŝŐnŝĮĐſ Ƌue ůoƐ
ĚŝƉuƚĂĚoƐ ĨĂůĂnŐŝƐƚĂƐ ŝnƚenƚĂƐen ĂďĂnĚonĂƌ ŝnŵeĚŝĂƚĂŵenƚe ůĂ ŝƐůĂ͕
ŝnĐŝĚenƚe Ƌue Ĩue ƐuƉeƌĂĚo Ɖoƌ ůĂƐ ŝnƚenƐĂƐ ŐeƐƟoneƐ Ěe DĂƌĂŵďŝo Ƌue
ƉeƌŵŝƟeƌon Ƌue ůoƐ ͕ ĂunƋue ĨueƐe Ă ƌeŐĂŹĂĚŝenƚeƐ͕ Ɛe ƋueĚĂƐen
ŚĂƐƚĂ eů ĮnĂů Ěe ůĂ ǀŝƐŝƚĂ oĮĐŝĂů͘ >oƐ ŝƐůeŹoƐ nunĐĂ oůǀŝĚĂƌşĂn eƐe ŐeƐƚo
86 Wikipedia. Consultado el 12 de marzo de 2016.
87 Diario El Cóndor. 26 de septiembre de 1970, pág., 7.
88 Entrevista a Rosa Acevedo. Santa Cruz, 14 de abril de 2016..
89 Ibid.
90 José Luis Madariaga; Tal como soy…; op. cit. Pág. 106

61
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

Ěe :oeů LJ Ɛe ůo ƌeƚƌŝďuŝƌşĂn Đon ĂLJuĚĂ LJ ĐooƉeƌĂĐŝſn ƉeƌŵĂnenƚe


Đon ůĂ ƉƌoǀŝnĐŝĂ Ěe oůĐŚĂŐuĂ͕ ĨueƐe ůůeǀĂnĚo ĐĂŵƉeƐŝnoƐ Ă ĐonoĐeƌ
ůĂ edžƉeƌŝenĐŝĂ ĐuďĂnĂ͕ Đon ĐoŵŝƐŝoneƐ Ěe edžƉeƌƚoƐ ƉĂƌĂ ĂƉoLJĂƌ ůĂ
ƌeĨoƌŵĂ ĂŐƌĂƌŝĂ͕ ƐeĂ ǀŝƐŝƚĂnĚo ^ĂnƚĂ ƌunj͕ Đoŵo ůĂ ǀŝƐŝƚĂ Ěe ͞ĐoƌƚeƐşĂ͟
Ƌue &ŝĚeů ƌeĂůŝnjſ Ă ^ĂnƚĂ ƌunj͕ Đoŵo ůo ƌeůĂƚĂ Ɛu Śŝũo DĂdž͘ hnĂ ŵĂneƌĂ
Ěe ĂŐƌĂĚeĐeƌůe Ɛu ŐeƐƟſn ůĂ Ƌue ƉƌoĨunĚŝnjĂƌşĂ ůueŐo Ěeů ŐoůƉe Đon eů
ĂƉoLJo Ƌue ĂƐƚƌo ďƌŝnĚſ Ă Ɛu ƌeƚoŹo ƉeƌƐeŐuŝĚo͘
WĂƌĂůeůo Ă Ɛu ĨĂŵĂ ĐƌeĐŝſ͕ ƚĂŵďŝĠn͕ Ɛu ƌĂĚŝĐĂůŝnjĂĐŝſn en ĨĂǀoƌ Ěeů ŵunĚo
ĐĂŵƉeƐŝno͕ ůo Ƌue ůo ƚƌĂnƐĨoƌŵſ en un ǀeƌĚĂĚeƌo eneŵŝŐo Ěeů ͞riñón
oligárƋuico de ColcŚagua͘͟ n Ĩeďƌeƌo Ěe ϭ97ϭ͕ ĂƉenĂƐ ĐuĂƚƌo ŵeƐeƐ
Ěe ĂƐuŵŝĚo eů Őoďŝeƌno ƉoƉuůĂƌ͕ ŝnƚenƚſ ƚoŵĂƌƐe ũunƚo Ă ĐĂŵƉeƐŝnoƐ
eů ĨunĚo Ěe >oƐ ĂƌĂonĂ͕ ƉƌoĚuĐŝĠnĚoƐe unĂ ďĂůĂĐeƌĂ Ƌue ĂĐĂďĂƌĂ
Đon DĂƌĂŵďŝo ĂƌƌĂnĐĂnĚo Ɖoƌ ůoƐ ĐĂnĂůeƐ LJ ĂĐeƋuŝĂƐ LJ Đon eů ĚueŹo
Ěeů ĨunĚo͕ :oƌŐe ĂƌĂonĂ WueůŵĂ͕ ŵueƌƚo Ěe un ŝnĨĂƌƚo ĚoƐ ŵeƐeƐ
ĚeƐƉuĠƐ͕ ŵŝenƚƌĂƐ ǀŝĂũĂďĂ Ă ^ĂnƟĂŐo Ă ŚĂĐeƌƐe un ĐŚeƋueo ŵĠĚŝĐo un
̺à ĚeƐƉuĠƐ Ƌue Ɛu ĨunĚo ĨueƐe ĚeĮnŝƟǀĂŵenƚe edžƉƌoƉŝĂĚo͘
Ɛ :oeů DĂƌĂŵďŝo͕ eů nueǀo ƉĂůĂĚşn Ěeů ŵunĚo ƌuƌĂů Ƌue ǀĂ ƚoŵĂnĚo
ĐonĐŝenĐŝĂ Đoŵo ĂĐƚoƌ ƌeůeǀĂnƚe Ěe ůoƐ ƉƌoĐeƐoƐ Ěe ƉĂƌƟĐŝƉĂĐŝſn LJ
eŵƉoĚeƌĂŵŝenƚo Ƌue ŚĂ ĚeƐĂƚĂĚo ůĂ hW͘ ů Śoŵďƌe Ěe oƌŝŐen ƌĂĚŝĐĂů͕
Ɖeƌo Ƌue Ɛe ŚĂĐe ƐoĐŝĂůŝƐƚĂ ĚeďŝĚo Ă ůĂ ŝnŇuenĐŝĂ Ěe ^Ăůoŵſn oƌďĂůĄn͕
Ɖeƌo Ƌue ůueŐo͕ en eů ƚƌĂďĂũo en ƚeƌƌeno ƉƌeĮeƌe ĐooƌĚŝnĂƌƐe Đon eů
D/Z LJ Ƌuŝen͕ Ɛe ŐĂnĂ ůĂ ĐonĮĂnnjĂ ƉoůşƟĐĂ LJ ŚuŵĂnĂ Ěeů ĐĂŵƉeƐŝnĂĚo
Ɖoƌ Ɛu eƐƟůo eŵƉĄƟĐo͕ ďonĂĐŚſn LJ Ěe ĐoƐƚuŵďƌeƐ ŵuLJ ƐŝŵƉůeƐ Đoŵo
ůo ƌeůĂƚĂ ZoůĂnĚo ĐeǀeĚo͗
DĄƐ Ěe ĂůŐunĂ ǀenj Ġů ĂnĚĂďĂ Ěe ĨĂƌƌĂ Đon ŵŝ ƉĂƉĄ LJ Ɛe ƋueĚĂďĂn Ă Ěoƌŵŝƌ en ůĂ ƉĂũĂ
en ůĂ ĐĂƐĂ͘ Woƌ ůo ŐeneƌĂů ŝďĂ Ă Đoŵeƌ͕ ůo Ƌue ůe ŐuƐƚĂďĂ Ă :oeů eƌĂ Ƌue ŵŝ ơo WeƌŝĐo ůe
ŐuƐƚĂďĂ ƉeƐĐĂƌ͕ LJ :oeů ůo ĂĐoŵƉĂŹĂďĂ͕ LJ ůueŐo ůoƐ ĨƌeşĂn LJ Ɛe ůoƐ ĐoŵşĂn͘ ,ĂďşĂ unĂ
ĂŵŝƐƚĂĚ ŵuLJ ďuenĂ͕ ƉĂƌĂ eů ϭ8 Ɖoƌ eũeŵƉůo͕ ŝďĂn Ă ůĂƐ ĨonĚĂƐ͕ eƚĐ͘ ,ĂĐşĂn ƐuƐ ǀŝĂũeƐ
Ă >ŝŵĂ ƉĂƌĂ eƐĂƐ ĮeƐƚĂƐ͘ Dŝ ƉĂƉĂ ŝďĂ Ă Đon Ġů͕ LJ ĐuĂnĚo :oeů ŝďĂ Ă ƉĂŐĂƌ en ůĂ ĨonĚĂ
nĂĚŝe ůe ĐoďƌĂďĂ͘9ϭ

dĂů Đoŵo noƐ ůo ŚĂ ƌeůĂƚĂĚo DĂdž͕ Ɛu ƉĂĚƌe ͞tenía un enorme carisma


y la gente lo acompañaďa Śarto͕͟ LJ Ɛu ĂĮnŝĚĂĚ Đon eů ŵunĚo ƌuƌĂů Ĩue
ƚoƚĂů Ăů Ɖunƚo Ƌue ůůeŐſ Ă ƐenƟƌƐe uno ŵĄƐ Ěe eůůoƐ LJ ĂƐş ůo ƐŝnƟeƌon
ƚĂŵďŝĠn ůoƐ ĐĂŵƉeƐŝnoƐ͘ :oeů͕ ůůeŐſ ŝnĐůuƐo Ă eƐĐƌŝďŝƌ un ůŝďƌo ʹ Ġů ƷnŝĐo
Ƌue ŚĂƌşĂ ƐeŐƷn ĐonĨeƐſ Ă 'onnjĂůo ƌĂŐo Ͳ ĚonĚe ƉůĂƐŵſ Ɛu Ăŵoƌ LJ
eŵƉĂơĂ Đon ůĂƐ ůuĐŚĂƐ Ěe ůoƐ ĐĂŵƉeƐŝnoƐ LJ Ɛu ƚoƚĂů ĐoŵƉeneƚƌĂĐŝſn
Đon eůůoƐ͘ n eů ƉoeŵĂ Cononjco͕ Ɖoƌ eũeŵƉůo͕ ƌeůĂƚĂ Ƌue͗

91 Entrevista a Rolando Acevedo, op. cit.

62
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

ononjĐo ůĂƐ ĐĂnƟnĂƐ͙

,ĂLJ en eůůĂƐ unĂ edžƚƌĂŹĂ ĂůeŐƌşĂ

Ƌue eŵeƌŐe ƚƌŝƐƚeŵenƚe

ĚeƐĚe eů ĨonĚo Ěe un ǀĂƐo͘

ůůş Śe ǀŝƐƚo Ăů Śoŵďƌe

Đoŵo un enĚeŵonŝĂĚo͕

ŵĂůĚeĐŝƌ ĐuĂƌenƚĂ ĂŹoƐ

en unĂ ƐoůĂ noĐŚe͘

z ůo ǀŝƐƚo ƌeşƌ ƌeşƌ͕

ďeďŝĠnĚoƐe Ɛu ǀŝĚĂ

Ɛŝn ƐĂďeƌ Ƌue ůĂ ďeďe͘

>o Śe ǀŝƐƚo ƌeƚoƌĐeƌƐe

Đon un ƉuŹĂů Ěe ŵueƌƚe

Ɛoďƌe eů ƉeĐŚo͕

ĚeƐŝeƌƚĂ ůĂƐ ƉuƉŝůĂƐ͕

ŵĄƐ ĂůůĄ Ěe unĂ noĐŚe

Ěe ĐoƉĂƐ ĚeƐǀĂůŝĚĂƐ͙

z Ă ůĂ ƟeƌƌĂ͕

ůůoƌĂƌ Ěe ůunĂ

Ɛu ƐĂnŐƌe Ɛŝn ĂƌƚeƌŝĂƐ͘

,Ă ŝĚo Ă ůĂ ĐĂnƟnĂ

ƉĂƌĂ ƋueŵĂƌ ůĂ oďƐĐuƌĂ

ǀŝƐŝſn Ěe Ɛu ĂƌďoůeĚĂ͖

ƉoƌƋue en ůĂ ĐĂƐĂ ŚĂLJ ŚĂŵďƌe

LJ un ƉĂn ĂuƐenƚe ůůoƌĂn

63
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

ůoƐ ǀĂĐşoƐ uŵďƌĂůeƐ͕

ƉoƌƋue ůoƐ ŚŝũoƐ Ɵenen

unĂ ƌoƐĂ ĂŵĂƌŝůůĂ

ĚeďĂũo Ěe ůĂƐ ĐuenĐĂƐ͘

K ůĂ ŵĂĚƌe eƐƚĄ enĨeƌŵĂ

LJ eů ƚƌĂďĂũo no ďĂƐƚĂ

ƉĂƌĂ ƐĂďeƌůĂ ďuenĂ͘

Woƌ eƐo eů Śoŵďƌe ŚĂ ŝĚo͕

ďuƐĐĂnĚo unĂ ĂůeŐƌşĂ

Ƌue eŵeƌŐe ƚƌŝƐƚeŵenƚe

ĚeƐĚe eů ĨonĚo Ěe un ǀĂƐo͘9Ϯ

K eƐƚe oƚƌo ʹ Yo Śe visto ʹ ĚonĚe eǀŝĚenĐŝĂ͕ unĂ ǀenj ŵĄƐ͕ Ɛu Ɖůeno


ĐonoĐŝŵŝenƚo Ěe ůĂ ƌuƌĂůŝĚĂĚ ĂďĂnĚonĂĚĂ ŚĂƐƚĂ Ăůůş Ɖoƌ ůĂƐ ƉoůşƟĐĂƐ ƉƷďůŝĐĂƐ͗

zo Śe ǀŝƐƚo Ăů ĐĂŵƉeƐŝno

Đon ůĂƐ ŵĂnoƐ ĂŵĂƌŐĂƐ

ŵoƌĚŝenĚo Ɛu ĚeƐŝŐnŝo

LJ ůo Śe ǀŝƐƚo ĐeŹuĚo͕

ƐuĚoƌoƐĂƐ ůĂƐ ƐŝeneƐ

ĚeǀoƌĂnĚo ƉĂn Ěuƌo͘

,e ǀŝƐƚo ƐuƐ ƉoĐŝůŐĂƐ

Ěe ƉueƌƚĂƐ Ɛŝn ďŝƐĂŐƌĂ͕

Ěe ƉĂƌeĚeƐ eƐĐuĄůŝĚĂƐ

Ƌue Śueůen Ă ŵŝƐeƌŝĂ͕

LJ en un ƌŝnĐſn eĐŚĂĚo

92 Joel Marambio; Vendimia interior; op. cit., págs. 29-31.

64
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

un Ƌuŝůƚƌo ĂƌeƐƟnŝenƚo͘

zo Śe ǀŝƐƚo Ăů ĐĂŵƉeƐŝno

ŚoƌĐĂnĚo Ɛu ĂnŐuƐƟĂ

^oďƌe eů ĄƌŝĚo ƐuƌĐo

z ĂďoƌƚĂnĚo eƐƉeƌĂnnjĂƐ

nƚe eů ƌeůoũ Ěeů ƟeŵƉo͘

;ƉoƌƋue ŚĂLJ en Ɛu ĂƌďoůeĚĂ

hn Ɛoů Ƌue nĂĐe Ăů ĂůďĂ͕

z Ɛoůo Ɛe ĚeƐŵonƚĂ

DĄƐ ĂůůĄ Ěeů ĐƌeƉƷƐĐuůoͿ

zo Śe ǀŝƐƚo Ăů ĐĂŵƉeƐŝno

on ůoƐ ůĂďŝoƐ ĂŵĂƌŐoƐ

>ůeǀĂnĚo Ɛu ĚeƐŝŐnŝo͘9ϯ

Woƌ Đŝeƌƚo͕ ĚeďŝĚo Ă ůĂ ŵĂneƌĂ ĐĂuĚŝůůŝƐƚĂ Ěe eũeƌĐeƌ Ɛu ůŝĚeƌĂnjŐo͕ no


ƚoĚo Ĩue ŵŝeů Ɛoďƌe ŚoũueůĂƐ͘ ^e ŐeneƌĂƌon ĨueƌƚeƐ ƚenƐŝoneƐ Đon eů W^
Ěe oůĐŚĂŐuĂ Đoŵo ůĂƐ Ƌue eƐƚĄn ƌeůĂƚĂĚĂƐ ďĂƐƚĂnƚe ďŝen en eů ƚedžƚo
Ěe :oƐĠ >uşƐ DĂĚĂƌŝĂŐĂ Ƌuŝen ůo ĐƌŝƟĐĂďĂ ƉeƌŵĂnenƚeŵenƚe Ɖoƌ Ɛu
ƚenĚenĐŝĂ Ă eũeƌĐeƌ un ůŝĚeƌĂnjŐo ƉeƌƐonĂů Ƌue ƉĂƐĂďĂ Ɖoƌ enĐŝŵĂ
Ěe ůĂƐ ĚeĐŝƐŝoneƐ Ěeů ĐoůeĐƟǀo LJ Ƌue͕ ƐeŐƷn Ġů͕ ĨoƌũĂďĂn ůĂ ĨuƌŝĂ Ěe
ĚŝƌŝŐenƚeƐ Đoŵo eů ŵŝeŵďƌo Ěe ĐoŵŝƚĠ ĐenƚƌĂů LJ ŐoďeƌnĂĚoƌ Ƌuŝen
ůo ĂĐuƐĂďĂ ŝnĂůƚeƌĂďůeŵenƚe Ɖoƌ Ɛu ƉeƌƐonĂůŝƐŵo LJ͕ ƋuŝnjĄ ƚĂŵďŝĠn͕
ƉoƌƋue DĂƌĂŵďŝo Ɛe ŚĂďşĂ oƉueƐƚo Ă Ɛu ĚeƐŝŐnĂĐŝſn Đoŵo ƚĂů en eů
eƉĂƌƚĂŵenƚo Ěe ^ĂnƚĂ ƌunj͘ ŝĐŚĂ ƚenƐŝſn ĐƌunjĂďĂ Ă ƚoĚo eů ƐŝƐƚeŵĂ
ƉoůşƟĐo LJ en ƉĂƌƟĐuůĂƌ Ă ůoƐ ƐoĐŝĂůŝƐƚĂƐ͕ ƋuŝeneƐ ĚeďşĂn Đonǀŝǀŝƌ ƐŝeŵƉƌe
Đon ůĂƐ ĚeĐŝƐŝoneƐ Ƌue ŝŵƉůeŵenƚĂďĂn ƐuƐ ůşĚeƌeƐ͕ ŵuĐŚĂƐ ǀeĐeƐ
ƉƌoĚuĐŝĚĂƐ no Ɖoƌ ŵĂůĂ ŝnƚenĐŝſn Ɛŝno ƉoƌƋue eů ƌŝƚŵo ǀeƌƟŐŝnoƐo
Ěe ůoƐ ĂĐonƚeĐŝŵŝenƚoƐ ĂƐş ůo edžŝպà LJ ĚonĚe no ŚĂďşĂ ƟeŵƉo͕ ŵuĐŚĂƐ
ǀeĐeƐ͕ ƉĂƌĂ ĐonƐuůƚĂƌ͘

93 Ibid.

65
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

oŵo Ɛe ƐĂďe ŚĂĐŝĂ ϭ97ϯ ůĂ ƉoůĂƌŝnjĂĐŝſn Ěeů ƉĂşƐ eƌĂ LJĂ ƚoƚĂů LJ ůĂƐ
ƉĂƌůĂŵenƚĂƌŝĂƐ Ěe eƐe ĂŹo Ĩueƌon ƉeƌĐŝďŝĚĂƐ ƚĂnƚo Ɖoƌ eů Őoďŝeƌno
Đoŵo Ɖoƌ ůĂ oƉoƐŝĐŝſn Đoŵo ůĂ ŝnƐƚĂnĐŝĂ ĚeĐŝƐŝǀĂ ƉĂƌĂ ƌoŵƉeƌ eů
eŵƉĂƚe ƉoůşƟĐo͘ :oeů DĂƌĂŵďŝo͕ ƉĂƌĂ eƐĂƐ ĨeĐŚĂƐ͕ eƐƚĂďĂ LJĂ ĐĂnƐĂĚo
LJ ĂŐoƚĂĚo Ěe Ɛu ůuĐŚĂ LJ ĂƋueũĂĚo͕ ƚĂŵďŝĠn Ɖoƌ unĂ enĨeƌŵeĚĂĚ
ŝnĐuƌĂďůe͘ ů ĂŹo ϭ97Ϯ Ɛe ůe ĚeƚeĐƚſ un ŐƌĂǀe ĐĄnĐeƌ Ăů eƐƚſŵĂŐo LJ ƉeƐe
Ă ůoƐ ƚƌĂƚĂŵŝenƚoƐ no ƉuĚo ƐuƉeƌĂƌůo LJ Ĩue ƉeƌĚŝenĚo ƉeƐo LJ ǀŝƚĂůŝĚĂĚ͘
WeƐe Ăů enoũo Ěeů W^ ůoĐĂů Đon Ġů͕ ůĂ ĚŝƌeĐĐŝſn nĂĐŝonĂů Ěeů ƐoĐŝĂůŝƐŵo
ŝŐuĂů ƌĂƟĮĐſ Ɛu ĐĂnĚŝĚĂƚuƌĂ ƉĂƌĂ ůĂƐ eůeĐĐŝoneƐ Ěe ŵĂƌnjo͘ ů ĂĐƚo ĮnĂů
Ĩue en ůĂ ƉůĂnjĂ Ěe ^ĂnƚĂ ƌunj͕ ůůeŐſ un DĂƌĂŵďŝo ŝƌƌeĐonoĐŝďůe͗ ͞Salió
a su úlƟma concentración en Santa Crunj, solo a derramar lágrimas,
Śaďía perdido más de la mitad de su peso normal y su muerte era más
Ƌue anunciada͟9ϰ
DĂƌĂŵďŝo ŐĂnſ ůĂ eůeĐĐŝſn LJ ƉeƌŵŝƟſ Ăů ƐoĐŝĂůŝƐŵo ĂůĐĂnnjĂƌ eů Ϯϯй
Ěe ůĂ ǀoƚĂĐŝſn͕ ĂunƋue Ɛu ƚƌŝunĨo͕ Đoŵo eů ϰϮй Ƌue oďƚuǀo ůĂ hW͕ Ɛoůo
ĂůĂƌŐſ eů ĚƌĂŵĂ LJ ůe Ěŝo un ƉoĐo Ěe odžŝŐeno ƚĂnƚo Ăů Őoďŝeƌno Đoŵo
Ăů ĚŝƉuƚĂĚo ůşĚeƌ Ěe ůoƐ ĐĂŵƉeƐŝnoƐ͘ ^u ƐŝƚuĂĐŝſn İƐŝĐĂ Ɛe ĂŐƌĂǀſ Đon
eů ƉĂƐo Ěeů ƟeŵƉo͘ n ƐeƉƟeŵďƌe ŵueƌe ƚƌĄŐŝĐĂŵenƚe eů ƉƌeƐŝĚenƚe
ůůenĚe LJ ũunƚo Đon Ġů͕ Ɛe ĚeƌƌuŵďĂ Ɛu ĐoĂůŝĐŝſn͕ LJ ůoƐ ƐuƐ ƐueŹoƐ LJ
ĂƐƉŝƌĂĐŝoneƐ Ěeů ŵunĚo ĐĂŵƉeƐŝno͘ :oeů͕ Ɛoůo ƐoďƌeǀŝǀŝƌşĂ un ƉĂƌ Ěe
ŵeƐeƐ ŵĄƐ LJ en ĚŝĐŝeŵďƌe Ěe eƐe ĂŹo͕ ĐĂƐŝ en ĂŹo nueǀo͕ LJ Đon Ɛu ĐĂƐĂ
ĐuƐƚoĚŝĂĚĂ Ɖoƌ ŵŝůŝƚĂƌeƐ͕ ĨĂůůeĐe en ƐoůŝƚĂƌŝo͕ Đon ƐuƐ ŚŝũoƐ ĐůĂnĚeƐƟnoƐ
o ƌeĨuŐŝĂĚoƐ en ĂůŐunĂ eŵďĂũĂĚĂ͘ ^e ǀĂ Ƌuŝen ůe ŚĂďşĂ ĚĂĚo unĂ
ŝnŵenƐĂ ĂůeŐƌşĂ Ăů ĐĂŵƉeƐŝnĂĚo͕ oƌŐĂnŝnjĄnĚoůo LJ ĚoƚĄnĚoůo Ěe unĂ
ǀŝƚĂůŝĚĂĚ LJ ƉƌoƚĂŐonŝƐŵo͕ ƐŝƚuĂĐŝſn Ƌue no ŚĂ ǀueůƚo Ă ƌeƉeƟƌƐe Đon
ƉoƐƚeƌŝoƌŝĚĂĚ͘ /nĠƐ KƌƟnj͕ eƐƉoƐĂ Ěe uno Ěe ƐuƐ ŐƌĂnĚeƐ ĂŵŝŐoƐ Ěe ůĂ
/ƐůĂ Ěeů 'uŝnĚo ʹ dŝƚo ĐeǀeĚo ʹ Ɛe ůĂƐ ŝnŐenŝĂƌĄ ƉĂƌĂ ďuƌůĂƌ eů ĐeƌĐo
ƉoůŝĐŝĂů͕ ŚĂĐŝĠnĚoƐe ƉĂƐĂƌ Ɖoƌ unĂ ĂĐƌeeĚoƌĂ Ěe DĂƌĂŵďŝo Ƌuŝen
neĐeƐŝƚĂ Ƌue ůe ƉĂŐue unĂ ĚeuĚĂ͘ /nĠƐ͕ ƋuŝƐo ĚeƐƉeĚŝƌƐe Ěeů ůşĚeƌ Ƌue
ůeƐ ĂůeŐƌſ ůĂ ǀŝĚĂ95͘ Weƌo LJĂ no enĐonƚƌſ Ăů ǀĂƌſn ŐƌueƐo LJ ĐoƌƉuůenƚo
Ěe ĂnƚeƐ Ƌue Ă ŵenuĚo ǀŝƐŝƚĂďĂ Ɛu ĐĂƐĂ͕ Ɛŝno Ă un Śoŵďƌe ͞muy Ňaco
y muy dĠďil͘͟
DĂdž DĂƌĂŵďŝo͕ ĂƐŝůĂĚo Ɖoƌ enƚonĐeƐ͕ en ůĂ eŵďĂũĂĚĂ ĐuďĂnĂ͕
ƌeĐueƌĚĂ Ƌue no ƉuĚo ĂƐŝƐƟƌ Ăů ƐeƉeůŝo LJ Ƌue Ă Ɛu ƉĂĚƌe ůo ƐeƉuůƚĂƌon
Ɖoƌ ůĂ ƚĂƌĚe͕ Đon ƉƌoŚŝďŝĐŝſn Ěe Ƌue ůo ĂĐoŵƉĂŹĂƌĂ Őenƚe en Ɛu ƷůƟŵo
ǀŝĂũe Ěe ƌeŐƌeƐo Ă ůĂ ƟeƌƌĂ Ƌue ƚĂnƚo Ăŵſ LJ Ɖoƌ ůĂ ĐĂuƐĂ Ƌue ůe Ěŝo
94 José Luis Madariaga, Tal como soy..; op. cit. pág. 126.
95 “¿Cómo estai’ chiquilla, cómo está el Tito?”, le dijo Marambio a Inés. Entrevista a Inés Ortiz.
Santa Cruz, 8 de mayo de 2016.

66
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

ǀŝƚĂůŝĚĂĚ Ă Ɛu edžŝƐƚenĐŝĂ͘ ^oůo Ɛu ŚeƌŵĂnĂ ƉuĚo ĚeƐƉeĚŝƌůo LJ ƐeŐƷn eů


ƉƌſƐƉeƌo eŵƉƌeƐĂƌŝo ͞al viejo lo Ɵraron a una Ĩosa común͘͟ ^eŐƷn DĂdž
Đon ƉoƐƚeƌŝoƌŝĚĂĚ Ɛe ůe Śŝnjo unĂ ƚuŵďĂ͘ uĂnĚo ƌeŐƌeƐſ͕ Ă ŵeĚŝĂĚoƐ
Ěe ůoƐ 9Ϭ͛ LJ ƉuĚo Ɖoƌ Įn ĚeƐƉeĚŝƌ Ă Ɛu ƉĂĚƌe Ɛe ƉeƌĐĂƚſ Ƌue͗
uĂnĚo LJo ůůeŐuĠ Ĩuŝ͕ LJ Ġů eƐƚĂďĂ ĚonĚe Ġů ŚĂďşĂ ĚeĐŝĚŝĚo͕ eƐ ĚeĐŝƌ͕ ƚenşĂ ůĂ ƉŝeĚƌĂ͕
Ƌue Ġů ŵŝƐŵo ŚĂďşĂ ĚeũĂĚo ƉŝnƚĂĚĂ ĐuĂnĚo ŵuƌŝeƌĂ͘ hnĂ ƉŝeĚƌĂ Ƌue Ěeкà :oeů
DĂƌĂŵďŝo͕ eƐĐƌŝƚo Đon ůeƚƌĂ ĐuƌƐŝǀĂ͕ unĂ ƉŝeĚƌĂ eƐĐƌŝƚĂ Đon ƉŝnƚuƌĂ͙ ŵe ŝŵƉƌeƐŝonſ
ĐuĂnĚo ǀoůǀş͕ Ƌue Ɛu ƚuŵďĂ eƐƚĂďĂ ůůenĂ Ěe ƚĂƌƌŝƚoƐ Đon ŇoƌeƐ LJ ůĂ Őenƚe ůe ƉonşĂ
ǀeůĂƐ͘9ϲ

DĂdž ƐeŹĂůĂ Ƌue͕ Ɖoƌ ƉƌeƐŝſn Ěe ůĂ ĨĂŵŝůŝĂ ƋuŝƐo enƚonĐeƐ͕ ďuƐĐĂƌůe


un eƐƉĂĐŝo ŵĄƐ ĐſŵoĚo LJ eƐƚĠƟĐĂŵenƚe ŵeũoƌ ƉĂƌĂ ĚeƉoƐŝƚĂƌ ƐuƐ
ŚueƐoƐ͕ Ɖeƌo Ƌue ͞La gente me dijo ¿pa͛ Ƌue lo van a camďiar, si aŚí
lo Śemos acompañado, aŚí senƟmos Ƌue está Ġl?  mí me pareció, lo
ŚaďlĠ con mi Śermano, y nos pareció Ƌue la gente tenía más derecŚos
Ƌue nosotros.͟
Źo ϮϬϬ5͘ DeƐ Ěe ĚŝĐŝeŵďƌe͘ ZuďĠn nĚŝno͕ ĐĂnĚŝĚĂƚo ƐoĐŝĂůŝƐƚĂ
Ă ĚŝƉuƚĂĚo ĚeĐŝĚe ƌeĂůŝnjĂƌ͕ en uno Ěe ƐuƐ ĂĐƚoƐ ĮnĂůeƐ Ěe ĐĂŵƉĂŹĂ͕
unĂ ƌoŵeƌşĂ Ăů Đeŵenƚeƌŝo Ěe ^ĂnƚĂ ƌunj ƉĂƌĂ ƌenĚŝƌ un ŚoŵenĂũe Ăů
ŚĠƌoe oůǀŝĚĂĚo͘ n ůĂ ĂůoĐuĐŝſn ƌeĐueƌĚĂ eů ƉĂƉeů ƚƌĂƐĐenĚenƚĂů Ƌue
ĚeƐeŵƉeŹſ DĂƌĂŵďŝo en eů eŵƉoĚeƌĂŵŝenƚo LJ ůĂ ĚŝŐnŝĚĂĚ Ěe ůoƐ
ĐĂŵƉeƐŝnoƐ Ěe ůĂ njonĂ͘ >o ĂĐoŵƉĂŹĂn en eů ĂĐƚo ǀĂƌŝoƐ ǀeƚeƌĂnoƐ LJ
ĂŵŝŐoƐ Ěe :oeů͘ ƐƚĄn ĐĂůǀoƐ LJ Đon ĐĂďeůůeƌĂ ďůĂnĐĂ LJ ŵuĐŚoƐ Ěe eůůoƐ
ĂƌƌĂƐƚƌĂn en Ɛu ĐĂŵŝnĂƌ ůĂƐ ŚueůůĂƐ LJ ŚeƌŝĚĂƐ Ěe ĂƋueůůoƐ ĐoŵďĂƚeƐ͘
nĚŝno en eů ƚƌĂnƐĐuƌƐo Ěe Ɛu ĐĂŵƉĂŹĂ ŚĂ ŝĚo eŵƉĂƉĄnĚoƐe Ěeů
ŵŝƚo LJ Ɛu eƋuŝƉo Ěe ĐoůĂďoƌĂĚoƌeƐ͕ enƚƌe ůoƐ ĐuĂůeƐ ŚĂLJ ǀĂƌŝoƐ Ƌue ůo
ĐonoĐŝeƌon LJ ƚƌĂďĂũĂƌon Đon Ġů͕ Đoŵo Ɛu ŚeƌŵĂno ZŝĐĂƌĚo o eƌnĂƌĚo
DeůůĂ͕ ŝnĐůuƐo :oƐĠ >uŝƐ DĂĚĂƌŝĂŐĂ͕ Ƌuŝen ůe ŚĂ ƉƌoƉueƐƚo ůĂ ŝĚeĂ͘ >o
ĚŝƐĐuƚen LJ Ă ZuďĠn ůe ƉĂƌeĐe ũuƐƚo eů ŚoŵenĂũe Ăů ŚĠƌoe oůǀŝĚĂĚo͘ ^eƌ
ŚoŵenĂũeĂĚo en eů Đŝeƌƌe Ěe unĂ ĐĂŵƉĂŹĂ ƉĂƌůĂŵenƚĂƌŝĂ eƐ͕ ƋuŝnjĄ͕
Đoŵo Ă :oeů ůe ŚuďŝeƐe enĐĂnƚĂĚo Ƌue ůo ƌeĐoƌĚĂƌĄn͘
ϮϬϬ9͕ noǀŝeŵďƌe͘ DĂƌĐo nƌşƋuenjͲKŵŝnĂŵŝ ǀŝƐŝƚĂ ^ĂnƚĂ ƌunj en Ɛu ŐŝƌĂ
ƉƌeƐŝĚenĐŝĂů LJ nueǀĂŵenƚe Ɛu eƋuŝƉo Ěe ĐĂŵƉĂŹĂ ůe ƉƌoƉone ǀŝƐŝƚĂƌ
ůĂ ƚuŵďĂ Ěe :oeů͘ WƌeǀŝĂŵenƚe ůe ŚĂn ƉueƐƚo ŇoƌeƐ͕ LJ Ɛe ŚĂ ĂĚoƌnĂĚo
Ěe ŵĂneƌĂ eƐƉeĐŝĂů eů ƐeƉuůĐƌo ĚonĚe ĚeƐĐĂnƐĂn ƐuƐ ƌeƐƚoƐ͘ DK
enĐĂďenjĂ unĂ ůĂƌŐĂ ĮůĂ Ěe ĂƐŝƐƚenƚeƐ enƚƌe ůoƐ ĐuĂůeƐ ĐĂŵŝnĂn ǀĂƌŝoƐ
ĂŵŝŐoƐ Ěeů ĂůŵĂ͕ Đoŵo dŝƚo ĐeǀeĚo͕ /nĠƐ KƌƟnj͕ eƌnĂƌĚo DeůůĂ͕ LJ
oƚƌoƐ ĐĂŵƉeƐŝnoƐ Ƌue ůo ĂĐoŵƉĂŹĂƌon en ƐuƐ ůuĐŚĂƐ͘ ů ĐĂnĚŝĚĂƚo

96 Entrevista a Max Marambio; op. cit.

67
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

ĚeƉoƐŝƚĂ en eů ƉĂnƚeſn unĂ oĨƌenĚĂ ŇoƌĂů LJ ŵĂnŝĮeƐƚĂ unĂƐ ƉĂůĂďƌĂƐ͘


ZĄƉŝĚĂŵenƚe ůĂ ŵuĐŚeĚuŵďƌe Ɛe ĚŝƐueůǀe LJ :oeů ǀueůǀe Ă ƋueĚĂƌ Ɛoůo
Đon ƐuƐ ŚeƌŵĂnĂƐ͘ z Ɛŝ ďŝen eů ŵĂuƐoůeo Ɛe ǀe ĐĂĚĂ ǀenj ŵĄƐ ĂďĂnĚonĂĚo
no eƐ ŵenoƌ Đŝeƌƚo Ƌue ĐĂĚĂ ĂŹo ŵĄƐ ĂŵŝŐoƐ Ƌue ůo ĂĐoŵƉĂŹĂƌon en
ƐuƐ ůuĐŚĂƐ ĐĂŵƉeƐŝnĂƐ ŚĂn ŝĚo Ă ƌeunŝƌƐe Đon Ġů͕ Đoŵo WeƌŝĐo͕ dŝƚo͕
:uĂn ǀŝůĂ LJ ƌeĐŝenƚeŵenƚe eƌnĂƌĚo DeůůĂ͕ Ɖoƌ noŵďƌĂƌ Ă ǀĂƌŝoƐ Ěe
ůoƐ Ƌue LJĂ ƉĂƌƟeƌon͘ z en ĂůŐunĂ ƉĂƌƚe Ěeů ƌşo Ěeďen eƐƚĂƌ ƉeƐĐĂnĚo LJ
ĨƌŝĠnĚoůoƐ ůueŐo͕ ƚoŵĄnĚoƐe unĂ ĚĂŵĂũuĂnĂ ƉĂƌĂ enƐeŐuŝĚĂ͕ ďĂũo un
ƐĂuĐe͕ Ěoƌŵŝƌ ůĂ ƐŝeƐƚĂ LJ ǀoůǀeƌ Ă ƌeĐoƌƌeƌ ůoƐ ĐĂŵƉoƐ en eů &ŝĂƚ ϲϬϬ
Ƌue ĂůŐunĂ ǀenj ůe ĐŚoĐſ el loco Planja.
eƐĚe oƚƌo ŵunĚo͕ Ġů LJ ƐuƐ ĂŵŝŐoƐ͕ eƐƚĄn ƚƌĂďĂũĂnĚo en ĂŐƌeŐĂƌ eů
eƉŝƚĂĮo Ƌue :oeů ƐŝeŵƉƌe ƋuŝƐo Ƌue ůo ĂĐoŵƉĂŹĂƌĄ en Ɛu ƚuŵďĂ LJ Ƌue͕
Ɖoƌ ĚŝǀeƌƐĂƐ ƌĂnjoneƐ͕ nunĐĂ Ɛe ƉuƐo͗ ͞Ƌuí yace un Śomďre malo, pero
no tanto cómo los ďuenos͘͟

68
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

Joel Marambio Páez, diputado socialista por Colchagua.


Gentileza José Balaguer.

1972: Revista de Gimnasia en la Escuela 48 de Isla del Guindo, donde estudio Joel Marambio.
Gentileza Rosa Acevedo.

69
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

La visita de Fidel Castro a la región


oŵo Ɛe ƐĂďe ƚeŵƉƌĂnĂŵenƚe ůĂ ƌeǀoůuĐŝſn ĐuďĂnĂ Ɛe ƚƌĂnƐĨoƌŵſ en
un ƌeĨeƌenƚe ƉĂƌĂ ůĂ ŝnjƋuŝeƌĚĂ ůĂƟnoĂŵeƌŝĐĂnĂ LJ en eƐƉeĐŝĂů ƉĂƌĂ ƐuƐ
ƐeĐƚoƌeƐ ŵĄƐ ũſǀeneƐ͘ >Ă ŐeƐƚĂ Ěe ůoƐ ĂƌďuĚoƐ Ɛŝŵďoůŝnjſ ƌĄƉŝĚĂŵenƚe
ůĂ eŵĂnĐŝƉĂĐŝſn͕ ůĂ ĚŝŐnŝĚĂĚ Ěe ůoƐ ƉueďůoƐ Ĩƌenƚe Ă ůĂƐ ƉoƚenĐŝĂƐ͕
en ƉĂƌƟĐuůĂƌ ůĂ noƌƚeĂŵeƌŝĐĂnĂ Đon unĂ ůĂƌŐĂ ŚŝƐƚoƌŝĂ Ěe ĂďuƐoƐ LJ
ĂƚƌoƉeůůoƐ Ɛoďƌe ůoƐ ƉueďůoƐ Ƌue eƐƚĄn Ăů Ɛuƌ Ěeů ƌşo ƌĂǀo͘ ů eũeŵƉůo
ĐuďĂno ĐoďƌĂƌĄ ĂƷn ŵĄƐ ƌeůeǀĂnĐŝĂ Đon eů ĨƌĂĐĂƐo ƉƌeƐŝĚenĐŝĂů Ěe
ůůenĚe Ěe ϭ9ϲϰ en ŵĂnoƐ Ěe ĚuĂƌĚo &ƌeŝ DonƚĂůǀĂ enƚƌe ůĂ nueǀĂ
ŝnjƋuŝeƌĚĂ ĐŚŝůenĂ͘ Eo Ɛon ƉoĐoƐ ůoƐ Ƌue Đƌeen Ƌue ĚŝĐŚĂ ĚeƌƌoƚĂ ĐĂůſ
ŵuLJ ŚonĚo͕ en eƐƉeĐŝĂů en ůoƐ ƐeĐƚoƌeƐ ŵĄƐ ũſǀeneƐ͘ Ăũo eƐe ƉƌŝƐŵĂ
no eƐ ĐĂƐuĂů enƚonĐeƐ ůĂ ƌĂĚŝĐĂůŝnjĂĐŝſn Ƌue ĂĨeĐƚſ Ă ũſǀeneƐ ƐeĐƚoƌeƐ
ƐoĐŝĂůŝƐƚĂƐ͕ ĐoŵunŝƐƚĂƐ e ŝnĚeƉenĚŝenƚeƐ Ƌue ĨunĚĂƌĄn LJĂ en ϭ9ϲ5
eů Doǀŝŵŝenƚo Ěe /njƋuŝeƌĚĂ ZeǀoůuĐŝonĂƌŝo o D/Z97͕ o ůĂ ƐuĐeƐŝǀĂƐ
ƌeƐoůuĐŝoneƐ Ěe ůoƐ ĐonŐƌeƐoƐ Ěeů W^ Ěe >ŝnĂƌeƐ Ěe ϭ9ϲ5 LJ Ěe ŚŝůůĄn Ěe
ϭ9ϲ7 Ƌue ůoƐ enƌŝeůĂƌon͕ Ɖoƌ ůo ŵenoƐ ĚŝƐĐuƌƐŝǀĂŵenƚe͕ en eů ĐĂŵŝno
Ěeů ŵĂƌdžŝƐŵoͲůenŝnŝƐŵo LJ ĚonĚe ƌeƐuůƚĂƌon Ɛeƌ ƐuƐ ƉƌoƚĂŐonŝƐƚĂƐ ůoƐ
ƐeĐƚoƌeƐ ŵĄƐ ũſǀeneƐ͘
ů eũeŵƉůo ĐuďĂno Ĩue ƚĂn Ĩueƌƚe en un ƐeĐƚoƌ Ěe ůĂ ŝnjƋuŝeƌĚĂ Ƌue͕
ůůenĚe͕ ďuen ůeĐƚoƌ e ŝnƚĠƌƉƌeƚe Ěe ůoƐ ƉƌoĐeƐoƐ ƉoůşƟĐoƐ ǀŝĂũſ
ƚeŵƉƌĂnĂŵenƚe Đoŵo ǀŝĐeƉƌeƐŝĚenƚe Ěeů ƐenĂĚo Ă uďĂ en ϭ959 ƉĂƌĂ
ƌeƐƉĂůĚĂƌ ůĂ ƌeǀoůuĐŝſn LJ enƚƌeǀŝƐƚĂƌƐe Đon ƐuƐ ŵĄdžŝŵoƐ ůşĚeƌeƐ͗ ZĂuů
ĂƐƚƌo͕ Śe 'ueǀĂƌĂ LJ &ŝĚeů͘ >o ŵŝƐŵo oĐuƌƌŝſ ůueŐo Ěe ůoƐ ƐuĐeƐoƐ
Ěe WůĂLJĂ 'ŝƌſn en Ƌue ǀŝĂũſ ƌĄƉŝĚĂŵenƚe ƉĂƌĂ edžƉƌeƐĂƌ Ɛu ƐoůŝĚĂƌŝĚĂĚ
Đon eů Ɖueďůo ĐuďĂno LJ Ɛu ƌeǀoůuĐŝſn͘ DĄƐ ƚĂƌĚe͕ en ũuůŝo Ěe ϭ9ϲ7͕
enĐĂďenjſ unĂ ĚeůeŐĂĐŝſn ƐoĐŝĂůŝƐƚĂͲĐoŵunŝƐƚĂ ƉĂƌĂ ƉĂƌƟĐŝƉĂƌ en ůĂ
onĨeƌenĐŝĂ dƌŝĐonƟnenƚĂů Ěe ^oůŝĚĂƌŝĚĂĚ LJ Ĩue ĨunĚĂĚoƌ Ɖoƌ ůo ƚĂnƚo͕
Ěe ůĂ KƌŐĂnŝnjĂĐŝſn >ĂƟnoĂŵeƌŝĐĂnĂ Ěe ^oůŝĚĂƌŝĚĂĚ ;K>^Ϳ LJ Ƌue ůe
ǀĂůŝſ unĂ ĄĐŝĚĂ ĐƌşƟĐĂ en Śŝůe Ěe ƉĂƌƚe Ěe ƐuƐ oƉoƐŝƚoƌeƐ͘ e ŚeĐŚo
ůůenĚe Ĩue eů enĐĂƌŐĂĚo Ěe ƉƌeƐenƚĂƌ ůĂ ƉƌoƉueƐƚĂ ƉĂƌĂ ĐƌeĂƌ ĚŝĐŚo
oƌŐĂnŝƐŵo͘ uĂnĚo͕ eů 8 Ěe oĐƚuďƌe Ěe eƐe ĂŹo͕ Ɛe ƐuƉo Ƌue El CŚe
ŚĂďşĂ ƐŝĚo ĂƐeƐŝnĂĚo en oůŝǀŝĂ͕ ůůenĚe no Ɛoůo ůe ĚeĚŝĐſ un ĚŝƐĐuƌƐo
ƉſƐƚuŵo en eů ƐenĂĚo Ɛŝno Ƌue oĨƌeĐŝſ Ɛu ĐoůĂďoƌĂĐŝſn ƉĂƌĂ ƌeƐĐĂƚĂƌ Ă
ůoƐ ŐueƌƌŝůůeƌoƐ Ƌue ůo ĂĐoŵƉĂŹĂďĂn͘98
Woƌ ůo ƚĂnƚo ĂnƚeƐ Ěe ĂƐuŵŝƌ ůůenĚe͕ ĠƐƚe ƚenşĂ unĂ ŇuŝĚĂ ƌeůĂĐŝſn Đon

97 Mario Amorós; Miguel Enríquez. Un nombre en las Estrellas; Ediciones B, Santiago, 2014,
págs. 63-87.
98 Revista Punto Final. N° 662, 16 de mayo de 2008.

70
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

uďĂ LJ Đon &ŝĚeů Ƌue Ɛe ŚĂďşĂ ŵĂnŝĨeƐƚĂĚo LJĂ en ŵƷůƟƉůeƐ oĐĂƐŝoneƐ LJ


ĂŵďoƐ͕ ĐĂĚĂ ĐuĂů Ă Ɛu ŵĂneƌĂ͕ Ɛe ŚĂďşĂn ƚƌĂnƐĨoƌŵĂĚo en un ƌeĨeƌenƚe
ƉĂƌĂ ĂůĐĂnnjĂƌ eů ƐoĐŝĂůŝƐŵo͗ &ŝĚeů en Ɛu ǀeƌƐŝſn Őueƌƌŝůůeƌo Ƌue ƚĂnƚo
ƐeĚuũo Ă unĂ ŐeneƌĂĐŝſn Ěe ũſǀeneƐ ůĂƟnoĂŵeƌŝĐĂnoƐ͖ ŵŝenƚƌĂƐ Ƌue
ůůenĚe en unĂ ǀeƌƐŝſn ŵĄƐ ĐonǀenĐŝonĂů Ƌue ĐonĐenƚƌſ ůĂ ŵŝƌĂĚĂ
Ěeů ŵunĚo ĚeƐĂƌƌoůůĂĚo͘ ů ƌeĐůĂŵo Ěe <ŝƐƐŝnŐeƌ en ƐuƐ ŵeŵoƌŝĂƐ en
eů ƐenƟĚo Ěe Ƌue ůůenĚe ůoƐ Ăůeƌƚſ ƉueƐ ĠƐƚe͕ ƐeŐƷn eů edž ƐeĐƌeƚĂƌŝo
Ěe ƐƚĂĚo noƌƚeĂŵeƌŝĐĂno͕ ƋueƌşĂ ĨoƌŵĂƌ unĂ ƐeŐunĚĂ uďĂ͕ ůo Ƌue
ƌeƐuůƚĂďĂ inaceptaďle ƉĂƌĂ eů ďig ďrotŚer͗ ͞Lo Ƌue nos preocupaďa
acerca de llende era su proclamada ŚosƟlidad a los Estados Unidos y
su patente intención de crear eĨecƟvamente otra Cuďa͟.ϵϵ
e ŚeĐŚo en un Ěŝďuũo Ěe <onŬ͕ ƌeĂůŝnjĂĚo ƉĂƌĂ ůĂƐ ĐoůuŵnĂƐ Ěe >e
DonĚe ŝƉůoŵĂƟƋue Ƌue ĐuďƌşĂn ůĂƐ noƟĐŝĂƐ Ɛoďƌe Śŝůe͕ ĂƉĂƌeĐen
ĂŵďĂƐ ĮŐuƌĂƐ ʹ ůůenĚe LJ ĂƐƚƌo Ͳ ŵuLJ ƌŝƐueŹoƐ LJ ƚƌĂnƋuŝůoƐ Ěe Ɖŝe͘
DŝenƚƌĂƐ uno ĂĮƌŵĂ Đon Ɛu ŵĂno ĚeƌeĐŚĂ Ɛu ƉeƐo Ɛoďƌe unĂ uƌnĂ
Đon ůůĂǀe͕ en ƚĂnƚo eů ƐeŐunĚo ƐoƐƟene Ɛu ƉeƐo en Ɛu ŵĂno ŝnjƋuŝeƌĚĂ
Ƌue͕ Ă ůĂ ǀenj eƐƚĄ ĂĮƌŵĂĚĂ en un ĨuƐŝů͘ >Ă ĐeƌĐĂnşĂ enƚƌe ĂŵďoƐ şĐonoƐ
LJ eů ŝnŇuũo Ƌue ĐĂuƐĂďĂ ůĂ ƌeǀoůuĐŝſn ĐuďĂnĂ Ɛoďƌe unĂ ƉĂƌƚe Ěe ůĂ
ŝnjƋuŝeƌĚĂ ĐŚŝůenĂ Śŝnjo Ƌue unĂ Ěe ůĂƐ ƉƌŝŵeƌĂƐ ŵeĚŝĚĂƐ Ěeů Őoďŝeƌno
ƐoĐŝĂůŝƐƚĂ ĨueƐe ůĂ ƌeĂƉeƌƚuƌĂ Ěe ƌeůĂĐŝoneƐ ĚŝƉůoŵĄƟĐĂƐ Đon ůĂ ŝƐůĂ͘
Ƌueůůo ĂĐenƚuſ eů ĐĂƌĄĐƚeƌ ƐoůŝĚĂƌŝo enƚƌe ĂŵďoƐ ƌeŐşŵeneƐ͘ ŝĐŚĂ͕
ƉƌodžŝŵŝĚĂĚ Ƌue Ĩue ĐonƐƚƌuLJenĚo eů ƉƌoƉŝo ůůenĚe Đon eů ƌĠŐŝŵen
Ěe ĂƐƚƌo͕ ƚĂŵďŝĠn Ɛe ƚƌĂnƐĨoƌŵſ Ă ǀeĐeƐ en un ƉƌoďůeŵĂ ĚĂĚo eů
nŝǀeů Ěe ĂnŝŵĂĚǀeƌƐŝſn Ƌue ƉƌoǀoĐĂďĂ ůĂ ĮŐuƌĂ Ěe &ŝĚeů en eů W͕
ƐeĐƚoƌ ĐůĂǀe Đon eů ĐuĂů ůůenĚe ĚeďşĂ neŐoĐŝĂƌ ƉĂƌƚe Ěe ƐuƐ ƌeĨoƌŵĂƐ͘
e Ăůůş Ƌue eů ƉƌeƐŝĚenƚe ĐŚŝůeno ƉoĐo Ă ƉoĐo ƚuǀo Ƌue ƐĂůŝƌ Ă edžƉůŝĐĂƌ
Ɛu ƉƌoĐeƐo LJ ƚuǀo Ƌue ĐoŵennjĂƌ Ă ĚŝĨeƌenĐŝĂƌƐe Đon eů ůşĚeƌ ĐuďĂno͘
džƉůŝĐſ enƚonĐeƐ Ƌue ůĂ ƌeǀoůuĐŝſn ĐŚŝůenĂ ƐeƌşĂ Đon empanadas y vino
Ɵnto, unĂ ĨoƌŵĂ ŵuLJ ƉeĚĂŐſŐŝĐĂ Ěe edžƉoneƌ Ƌue Ɛe ŚĂƌşĂ Ěenƚƌo Ěe ůoƐ
ŵĂƌĐoƐ ŝnƐƟƚuĐŝonĂůeƐ Ƌue eů ƉƌoƉŝo ƌĠŐŝŵen ĚeŵoĐƌĄƟĐo ƉoƐŝďŝůŝƚĂďĂ͘
>Ă ĐoŵƉĂƌĂĐŝſn Ɛe Ĩue ŚĂĐŝenĚo ĐĂĚĂ ǀenj ŵĄƐ ĨƌeĐuenƚe Ăů Ɖunƚo Ƌue
en ĂůŐƷn ŵoŵenƚo ůůenĚe͕ ĂĐoƐĂĚo Ɖoƌ eƐĂ ƉƌeƐŝſn ůůeŐĂƌĂ Ă ĚeĐŝƌ en
Ɛu ƉƌŝŵeƌĂ ĐuenƚĂ ƉƷďůŝĐĂ Ăů Ɖueďůo Ěe Śŝůe ƌeĂůŝnjĂĚĂ en eů ƐƚĂĚŝo
EĂĐŝonĂů eů ϰ Ěe noǀŝeŵďƌe Ěe ϭ97ϭ Ƌue en un ĂŹo ŚĂ ŚeĐŚo ŵĄƐ Ƌue
ĂƐƚƌo
zo ƐoƐƚenŐo enĨĄƟĐĂŵenƚe͗ ůĂƐ ĐŝƌĐunƐƚĂnĐŝĂƐ Ɛon ĚŝƐƟnƚĂƐ͕ Ɖeƌo en eƐƚe ĂŹo ŚeŵoƐ
ŚeĐŚo ŵĄƐ noƐoƚƌoƐ ůoƐ ĐŚŝůenoƐ ͲLJ eůůo no ǀĂ en ĚeƐŵeĚƌo Ěe ůoƐ ĐuďĂnoƐͲ Ƌue
en eů Ɖƌŝŵeƌ ĂŹo Ěe ůĂ ƌeǀoůuĐŝſn ĐuďĂnĂ͘ z ĐuĂnĚo ǀenŐĂ &ŝĚeů ĂƐƚƌo Ɛe ůo ǀoLJ Ă

99 Henry Kissinger; Mis Memorias; op. cit. págs., 456-474.

71
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

ƉƌeŐunƚĂƌ͕ LJ LJo ƐĠ ĐuĄů ƐeƌĄ Ɛu ƌeƐƉueƐƚĂ͘ϭϬϬ

n eů ŵŝƐŵo ĚŝƐĐuƌƐo ƌeŝƚeƌĂƌĂ ůueŐo Ƌue “se Śa aumentado el


consumo de anjúcar en un ϯ7%. Cuando venga Fidel Castro, le voy a
decir Ƌue es demasiado͟. ueno͕ LJ &ŝĚeů Ĩue ŝnǀŝƚĂĚo Ă Śŝůe LJ Ăƚeƌƌŝnjſ
eů ϭϬ Ěe noǀŝeŵďƌe͕ en unĂ ǀŝƐŝƚĂ Ƌue ĚeďşĂ ĚuƌĂƌ Ěŝenj ĚşĂƐ͕ Ɖeƌo Ƌue
ŝnƐſůŝƚĂŵenƚe Ɛe edžƚenĚŝſ Ɖoƌ ŵĄƐ ƚƌeƐ ƐeŵĂnĂƐ͗ Ϯϰ ĚşĂƐ edžĂĐƚĂŵenƚe͘
ƌĂ edžƉůŝĐĂďůe͕ en eů Đonƚedžƚo Ěe un ƉĂşƐ ďůoƋueĂĚo LJ Ěe un ŵĂnĚĂƚĂƌŝo
ĂŝƐůĂĚo ŝnƚeƌnĂĐŝonĂůŵenƚe͕ Ƌue eů Őoďŝeƌno Ěe Śŝůe ůe ŚuďŝeƐe
ƉoƐŝďŝůŝƚĂĚo ƚĂn edžƚenƐĂ ǀŝƐŝƚĂ͕ ĂunƋue eůůo no ƌeƐuůƚſ edžƉůŝĐĂďůe ĚeƐĚe
ůĂ ƉeƌƐƉeĐƟǀĂ Ƌue ƚĂů ǀŝƐŝƚĂ͕ en un Đonƚedžƚo Ěe ĐƌeĐŝenƚe ƉoůĂƌŝnjĂĐŝſn ʹ
eů 8 Ěe ũunŝo un ŐƌuƉo edžƚƌeŵo͕ sKW͕ ĂƐeƐŝnſ Ă ĚŵunĚo WĠƌenj uũoǀŝĐ͕
edž ŵŝnŝƐƚƌo Ěeů /nƚeƌŝoƌ Ěe &ƌeŝ DonƚĂůǀĂͲ͕ LJ ĚonĚe ůĂ ĮŐuƌĂ Ěe &ŝĚeů͕
Ɛu ǀeƌďoƌƌeĂ LJ ĐĂƌŝƐŵĂ ƉoĚşĂ͕ Ɛŝno Ɛe ƉůĂnŝĮĐĂďĂ ďŝen Ɛu ƉeƌŵĂnenĐŝĂ͕
ĐonĐůuŝƌ ƚƌĂnƐĨoƌŵĄnĚoƐe en oƚƌĂ ĚŝĮĐuůƚĂĚ ƉĂƌĂ eů Őoďŝeƌno͘ z ĂůŐo Ěe
eƐo eĨeĐƟǀĂŵenƚe Ĩue ůo Ƌue oĐuƌƌŝſ͘ϭϬϭ
>oƐ ĚŝǀeƌƐoƐ ĚŝĂƌŝoƐ Ěeů ƉĂşƐ ƌeƉoƌƚĂƌon en ƉƌŝŵeƌĂ ƉĄŐŝnĂ Ɛu Ăƌƌŝďo
Ăů ƉĂşƐ͘ El Clarín, ŵeĚŝo Ăİn Ăů Őoďŝeƌno͕ Ɵƚuůſ en Ɛu eĚŝĐŝſn Ěeů ϭϭ
Ěe noǀŝeŵďƌe Ă ƉoƌƚĂĚĂ ĐoŵƉůeƚĂ “͋dremendo despelote͊ La más
grandiosa recepción de la Śistoria͕͟ ŵŝenƚƌĂƐ ŵĄƐ ĂďĂũo ůoƐ ůşĚeƌeƐ
ƐĂůuĚĂďĂn Ă ƐuƐ ĂĚŚeƌenƚeƐ͘ >ueŐo͕ Ɛe ƐeŹĂůĂďĂ Ƌue͗ “͋dodo CŚile salió
a la calle para aplaudir a Fidel y a Salvador͊͟ LJ en unĂ Ěe ƐuƐ ďĂũĂĚĂƐ Ɛe
ƌeƉƌoĚuкà ůĂ ƐŝŐuŝenƚe ĨƌĂƐe “¿Hay algún ƉƌoďůeŵĂ͕ ĂŚ͍ ů ƉueďůoƐ ůeƐ
ƚĂƉſ eů ŚoĐŝĐo Ă ůoƐ ŵoŵŝoƐ͘͟ϭϬϮ n ƚĂnƚo͕ oƚƌo ŵĂƚuƟno Ͳ ĚŝĂƌŝo dƌŝďunĂ
Ͳ͕ Ɖƌſdžŝŵo Ă ůĂ oƉoƐŝĐŝſn͕ Ɖƌeǀŝo Ăů Ăƌƌŝďo Ěeů oŵĂnĚĂnƚe eů ůuneƐ 8
Ěe noǀŝeŵďƌe ƟƚuůĂďĂ en Ɛu ƉoƌƚĂĚĂ ͞Junte ϯ ďarďas cocŚinas͗ ganará
un Fidel Castro͕͟ ŵŝenƚƌĂƐ Ă Ɛu ĐoƐƚĂĚo Ɛe edžŚŝďşĂ unĂ ĐĂƌŝĐĂƚuƌĂ Ěeů
ƌoƐƚƌo Ěe &ŝĚeů͘ n ůĂ ďĂũĂĚĂ eů ĚŝĂƌŝo ĂŐƌeŐĂďĂ ͞Concurso es sencillo,
100 Salvador Allende; “Discurso del 4 de noviembre de 1971”. ŚƩƉ͗ͬͬǁǁǁ͘ĂďĂĐƋ͘neƚͬ
ŝŵĂŐŝneƌŝĂͬĚŝƐĐuƌϰ͘Śƚŵ. Consultado el 26 de junio de 2016.
101 “Fidel nos vino a ver y se quedó más tiempo de lo esperado. Como que se quedó pegado…
En todas partes tuvo una recepción fenomenal, pero el entusiasmo público, como suele pasar
en Chile, fue decayendo. Y fue quedando en evidencia que la visita se estaba prolongando
demasiado… nadie quería invitarlo a que se fuera. Allende me pedía a mí que le sugiriera eso,
por ser yo el secretario general del partido. Y yo le respondía: ‘Mira Salvador, tú eres aquí el
jefe de Estado… te toca a ti decirle a Fidel que apreciamos enormemente su visita, pero que
Estados Unidos está indignado, que la DC está indignada y hay otros cansados, así que mejor
despidámonos’. Bueno ni Allende ni nadie se lo dijo así. Él decidió irse… Fue evidente que
la gente se fue cansando de esta ‘orgía fidelista’… la cual como podrás comprender, de poco
nos sirvió para llenar el gran vacío que teníamos en el plano internacional”. Gabriel Salazar;
Conversaciones con Carlos Altamirano. Memorias Críticas; op. cit. págs. 345-346.
102 Diario El Clarín. 11 de noviembre de 1971, pág. 1.

72
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

pero premio no entusiasma a nadie͗ CŚacal del Cariďe pisotea CŚile


esta semana͘͟ϭϬϯ
&ŝĚeů Ăƚeƌƌŝnjſ en nƚoĨĂŐĂƐƚĂ eů ϭϬ Ěe noǀŝeŵďƌe Ěe ϭ97ϭ LJ ĚuƌĂnƚe Ɛu
ǀŝƐŝƚĂ Ěe Ϯϰ ĚşĂƐ ƌeĐoƌƌŝſ eƐĂ ĐŝuĚĂĚ͕ ^ĂnƟĂŐo͕ oLJĂ͕ ZĂnĐĂŐuĂ LJ ^ĂnƚĂ
ƌunj͕ ŚuƋuŝĐĂŵĂƚĂ͕ >oƚĂ͕ onĐeƉĐŝſn LJ Wueƌƚo DonƩ͕ enƚƌe oƚƌoƐ͘
>oƐ ĚşĂƐ ĂƐŝŐnĂĚoƐ ƉĂƌĂ oLJĂͲZĂnĐĂŐuĂ Ĩueƌon eů Ϯ5͕ en ƚĂnƚo eů Ϯϲ
eƐƚuǀo en ^ĂnƚĂ ƌunj͘
^e eůŝŐŝſ Ă ĂŵďĂƐ ƉƌoǀŝnĐŝĂƐ ƉoƌƋue ůĂ hW en ŐeneƌĂů LJ eů W^͕ en ƉĂƌƟĐuůĂƌ
Ɛu ĨĂĐĐŝſn >E ;ũĠƌĐŝƚo Ěe >ŝďeƌĂĐŝſn EĂĐŝonĂůͿ͕ eƌĂ ďĂƐƚĂnƚe Ĩueƌƚe en
ĂŵďoƐ ůuŐĂƌeƐ ŐeoŐƌĄĮĐoƐ LJ͕ ƚĂŵďŝĠn͕ Đon ůĂ ŝnƚenĐŝſn Ěeů Őoďŝeƌno Ěe
ŵoƐƚƌĂƌ Ăů ĐoŵĂnĚĂnƚe ĚoƐ Ěe ůoƐ ŐƌĂnĚeƐ ƉƌoĐeƐoƐ Ěe ƚƌĂnƐĨoƌŵĂĐŝſn
en ůoƐ Ƌue Ɛe ŚĂďşĂ ĐoŵƉƌoŵeƟĚo ůĂ ĂĚŵŝnŝƐƚƌĂĐŝſn ůůenĚe͗ ůĂ
nĂĐŝonĂůŝnjĂĐŝſn Ěeů Đoďƌe͕ ůĂ ƌeĨoƌŵĂ ĂŐƌĂƌŝĂ LJ Ɛu ƉĂƌƟĐŝƉĂĐŝſn en
ĂůŐunoƐ eǀenƚoƐ Đoŵo eů Ɖůeno Ěeů ĐoŵŝƚĠ ĐenƚƌĂů Ěeů W^ Ƌue Ɛe ƌeĂůŝnjſ
en oLJĂ͕ eů ĂĐƚo ŵĂƐŝǀo en eů ƐƚĂĚŝo ů denŝenƚe LJ eů Ěe WĂnŝĂŚue
Ăů ůĂĚo Ěe ůĂ eƐƚĂĐŝſn Ěe ĨeƌƌoĐĂƌƌŝůeƐ Ěeů ƐƚĂĚo en ^ĂnƚĂ ƌunj Ƌue͕
Đoŵo ůo ƐeŹĂůĂ DĂdž DĂƌĂŵďŝo͕ Ĩue un ŐeƐƚo Ěe ĚeĨeƌenĐŝĂ ŚĂĐŝĂ Ɛu
ƉĂĚƌeϭϬϰ͘ ŝǀeƌƐoƐ ƉƌoƚĂŐonŝƐƚĂƐ Ěe ůĂ ĠƉoĐĂ Đoŵo ,eƌnĄn oůoŵĂͲ
͞Ġl ELE era poderoso en esa njona͟Ͳ ͕ Ănƚe EoƚĂƌŝ ʹ ͞en esas Ɵerras
era poderoso el PS͟Ͳ͕ ĚoůĨo >ĂƌĂ ʹ ͞el parƟdo estaďa ďastante ďien
situado en esta njona͟ Ͳ͕ ZuďĠn nĚŝno ʹ ͞ĚuƌĂnƚe ůĂ hW eƐƚe ƐeĐƚoƌ Ěe
ůĂ enƚonĐeƐ ƉƌoǀŝnĐŝĂ Ěe oůĐŚĂŐuĂ͕ Ĩue eƐĐenĂƌŝo Ěe ĨueƌƚeƐ ƚenƐŝoneƐ
enƚƌe ĐĂŵƉeƐŝnoƐ LJ ƚeƌƌĂƚenŝenƚeƐ͟ Ͳ ƌeĂĮƌŵĂn ůĂ ŚŝƉſƚeƐŝƐ Ěe Ƌue eů
Őoďŝeƌno ƉoƉuůĂƌ ŝnĐůuLJſ Ă ĂŵďĂƐ ƉƌoǀŝnĐŝĂƐ en ůĂ ǀŝƐŝƚĂ Ěe ĂƐƚƌo Ɖoƌ
ůĂƐ ĚoƐ edžƉeƌŝenĐŝĂƐ Ƌue enĐĂďenjĂďĂ eů Őoďŝeƌno LJ Ɖoƌ eů ƉeƐo Ěe ůĂ hW͕
LJ Ěeů W^͕ en ůĂ njonĂ͘ ,eƌnĄn oůoŵĂ ĂƐş ůo ƌĂƟĮĐĂ͗

Woƌ eƐo͕ Đƌeo Ƌue Ă ůĂ ŚoƌĂ Ěe ŚĂĐeƌ ĂŐenĚĂ͕ eůŝŐŝeƌon ůuŐĂƌeƐ Ƌue ƚenşĂn ŐƌĂn
ƐŝŵƉĂơĂ Ɖoƌ ůĂ ZeǀoůuĐŝſn uďĂnĂ LJ Đon Ĩueƌƚe Đonƚƌoů ƐoĐŝĂů͘ n eƐe ƟeŵƉo͕ ĂƐş
Đoŵo eů ƉƌeƐenƚe eƐƚĄ ƉeƌŵeĂĚo Ɖoƌ ůoƐ ǀĂůoƌeƐ Ěeů neoůŝďeƌĂůŝƐŵo LJ Ěeů ĂƉoLJo Ă
ůoƐ ŐƌĂnĚeƐ ƉoĚeƌeƐ nĂĐŝonĂůeƐ e ŝnƚeƌnĂĐŝonĂůeƐ͕ ůĂ ĐŝuĚĂĚĂnşĂ Ƌue ĂƉoLJĂďĂ Ă ůĂ hW͕
ƚĂŵďŝĠn ĂƉoLJĂďĂ ůĂ ŝĚeĂ Ěeů ůĂƟnoĂŵeƌŝĐĂnŝƐŵo͕ eƌĂn ĂnƟŝŵƉeƌŝĂůŝƐƚĂƐ LJ ƚenşĂn ŐƌĂn
ƐŝŵƉĂơĂ Ɖoƌ ůĂ ƌeǀoůuĐŝſn ĐuďĂnĂ͘ eƐĚe eƐe Ɖunƚo Ěe ǀŝƐƚĂ͕ ƚĂŵďŝĠn Ɛe ŐĂƌĂnƟnjĂďĂ
ůĂ ƐeŐuƌŝĚĂĚ Ă ůĂ ǀŝƐŝƚĂ͘ϭϬ5
z ůůeŐſ ůĂ ǀŝƐŝƚĂ /ůuƐƚƌe͗

103 Diario Tribuna. 8 de noviembre de 1971, pág. 1.


104 Entrevista a Max Marambio; op. cit.
105 Entrevista a Hernán Coloma, Santiago, 7 de mayo de 2016.

73
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

ů ϭϬ Ěe noǀŝeŵďƌe Ěe ϭ97ϭ͕ &ŝĚeů ĂƐƚƌo Zunj ůůeŐſ Ă Śŝůe͘ ^u ǀŝƐŝƚĂ eƐƚĂďĂ ƉƌoŐƌĂŵĂĚĂ
ƉĂƌĂ Ěŝenj ĚşĂƐ͕ Ɖeƌo eů ĐoŵĂnĚĂnƚe ůĂ edžƚenĚŝſ ĚuƌĂnƚe ŵĄƐ Ěe ƚƌeƐ ƐeŵĂnĂƐ͕ en
ůĂƐ Ƌue Ěeũſ ĐĂeƌ un ŚuƌĂĐĄn ĐĂƌŝďeŹo Ɛoďƌe eů ƉĂşƐ͕ ŵŝenƚƌĂƐ ůo ƌeĐoƌƌşĂ Ěe ƉunƚĂ
Ă ĐĂďo ƉĂƌĂ ĐonoĐeƌ eů ƉƌoĐeƐo ĐŚŝůeno͘ uƌĂnƚe Ϯϰ ĚşĂƐ͕ ĂƐƚƌo ƚoŵſ ƉŝƐĐo͕ uƐſ
ƉonĐŚoƐ͕ Đoŵŝſ ĐŚŝƌŝŵoLJĂƐ͕ ũuŐſ ďĂƐŬeƚďĂůů LJ Ɛe Ɛenƚſ en ůĂ ŵeƐĂ Đon ŵeĚŝo Śŝůe͖
Ĩue ĚeĐůĂƌĂĚo Śŝũo ŝůuƐƚƌe Ěe WunƚĂ ƌenĂƐ͕ Ěe ^Ăn DŝŐueů͕ ĚŝƐĐuƌƐeſ Ă ƚƌĂďĂũĂĚoƌeƐ͕
eƐƚuĚŝĂnƚeƐ LJ ĐĂŵƉeƐŝnoƐ LJ no ĚuĚſ en ĂŐĂƌƌĂƌƐe Đon ůĂ ĚeƌeĐŚĂ͕ Ƌue Ă ƚƌĂǀĠƐ Ěeů
ĚŝĂƌŝo dƌŝďunĂ ůo ƌŝĚŝĐuůŝnjĂďĂ LJ edžŝպà Ƌue Ɛe ĨueƌĂ͘ n eů ^ĂnƚĂ >ĂuƌĂ Ɛe ƌeunŝſ Đon
ŵĄƐ Ěe Ϯ5 ŵŝů ŵuũeƌeƐ LJ͕ ĐuĂnĚo Ăů Įn ĚeĐŝĚŝſ ŝƌƐe͕ ůůenſ eů EĂĐŝonĂů͘ϭϬϲ

La visita a Coya
>Ă ǀŝƐŝƚĂ Ěe &ŝĚeů ĂƐƚƌo Ă oLJĂ͕ Ƌue ŚĂƐƚĂ enƚonĐeƐ eƌĂ uno Ěe ůoƐ
ĐĂŵƉĂŵenƚoƐ ŵŝneƌoƐ Ƌue ŐŝƌĂďĂn en ƚoƌno Ă ůĂ edžƉůoƚĂĐŝſn Ěe
ů DŝneƌĂů ů denŝenƚe Ɛe enŵĂƌĐſ en eů Đonƚedžƚo Ěe ůĂ ǀŝƐŝƚĂ Ă eƐe
LJĂĐŝŵŝenƚo͕ ƌeĐŝenƚeŵenƚe nĂĐŝonĂůŝnjĂĚo LJ Ă ĐuLJo ĂĐƚo ĐenƚƌĂů ŚĂďşĂ
ĂƐŝƐƟĚo eů ƉƌoƉŝo ƉƌeƐŝĚenƚe ůůenĚe͘  ĚŝĐŚĂ ůoĐĂůŝĚĂĚ ĂƐŝƐƟſ ƉĂƌĂ
ŝnĂuŐuƌĂƌ ůa Casa del draďajador͕ ĂnƚeƐ eů Country Cluď gringo, LJ Ƌue
ĂŚoƌĂ ůe Ɖeƌƚeneкà Ăů ŚŝƐƚſƌŝĐo ^ŝnĚŝĐĂƚo ^eǁeůů LJ DŝnĂ. Coŵo ƐĂďeŵoƐ
eů ĐoŵĂnĚĂnƚe &ŝĚeů ĂƐƚƌo Zunj ƌeĐoƌƌŝſ ůĂ ůoĐĂůŝĚĂĚ͕ Ɛe ƌeunŝſ Đon ůoƐ
ǀeĐŝnoƐ LJ ĚŝĂůoŐſ Đon eůůoƐ LJ enƚƌeŐſ Ɛu ƐĂůuĚo͘ Eo Ɛon ƉoĐoƐ ůoƐ Ƌue
ŚĂƐƚĂ ŚoLJ ƌeĐueƌĚĂn Ɛu ƉĂƐo Ɖoƌ Ăůůş͘ ĚoůĨo >ĂƌĂ ƌeĐueƌĚĂ Ƌue Ɛe Ăůoũſ
en ůĂ Casa Cien – ůĂ ĐŝuĚĂĚ nŝ ůĂ ƉƌoǀŝnĐŝĂ ĐonƚĂďĂn nŝ ĚŝƐƉonşĂn Ěe
unĂ oĨeƌƚĂ ŚoƚeůeƌĂ en ůĂ ĠƉoĐĂ͕ ŵenoƐ Ɛŝ Ɛe ƚƌĂƚĂďĂ Ěe ůĂ ƐeŐuƌŝĚĂĚ Ěe
ůĂ ǀŝƐŝƚĂ͗ ͞aƋuí Śuďo eƋuipos de seguridad. Se oĨreció tres eƋuipos de
seguridad͗ uno de la JS, otro njonal y su propio eƋuipo, eran tres anillos
de seguridad͟107Ͳ en ƚĂnƚo͕ ůĚo &ŝŐueƌoĂ͕ Śŝũo Ěe un ĚŝƌŝŐenƚe Ěeů W^͕ LJ
Ɖoƌ enƚonĐeƐ ŵŝeŵďƌo Ěe ůĂ :^ ƉĂƌƟĐŝƉſ Ěe uno Ěe ĂƋueůůoƐ ĐoƌĚoneƐ
Ěe ƐeŐuƌŝĚĂĚ Ƌue Ɛe ƚenĚŝeƌon en ƚoƌno Ă &ŝĚeů͗
ĂƌůoƐ ;ƷŹŝŐĂͿ eƐƚuǀo Ă ĐĂƌŐo Ěe ůĂ ƐeŐuƌŝĚĂĚ ĐuĂnĚo ůůeŐſ ůůenĚe Ă oLJĂ Đon
&ŝĚeů͕ ƉĂƌĂ ǀŝƐŝƚĂƌ ůĂ ĐĂƐĂ Ěeů ƚƌĂďĂũĂĚoƌ Ƌue ĂnƚeƐ Ɛe ůůĂŵĂďĂ ͞ounƚƌLJ ůuď͘͟ Ɛƚuǀe
en oLJĂ ĐuĂnĚo ůůeŐſ ůůenĚe͕ &ŝĚeů͘ ů ŇĂĐo ĂƌůoƐ ƷŹŝŐĂ Ĩue eů Ƌue Śŝnjo ďĂũĂƌ eů
ŚeůŝĐſƉƚeƌo ĚonĚe ǀenşĂ &ŝĚeů͕ LJ Ƌue ůueŐo Ƌue ŵe Ěeũſ ĂďĂnĚonĂĚo en oLJĂ ĚonĚe
LJo eƐƚĂďĂ Ă ĐĂƌŐo Ěe ƚoŵĂƌ ƉĂƚenƚeƐ Ěe ǀeŚşĐuůoƐ Ƌue ƐuďŝeƌĂn LJ ďĂũĂƌĂn͘ Woƌ ĂƋueůůĂ
ĠƉoĐĂ LJo eƌĂ ĐonoĐŝĚo Đoŵo eů ƚeůĠĨono͙ en ůĂ ŵĂŹĂnĂ ŵuLJ ƚeŵƉƌĂno noƐ ǀĂ Ă
ƐĂůuĚĂƌ ƉĂƌƚe Ěe ůĂ ĚŝƌeĐĐŝſn ƉĂƌƚe Ěe ůĂ ĐoŵŝƟǀĂ Ěeů W^͕ LJ enƚƌe eůůoƐ ƌeĐueƌĚo Ă
ĂƌůoƐ ůƚĂŵŝƌĂno͕ un ĐoŵƉĂŹeƌo ŇĂĐo͕ Ăůƚo Ěe ůenƚeƐ͕ ƚĂŵďŝĠn ƌŝĐŬ ^ĐŚnĂŬe LJ oƚƌoƐ
ĐoŵƉĂŹeƌoƐ Ƌue no ƌeĐueƌĚo eů noŵďƌeϭϬ8

Woƌ Ɛu ƉĂƌƚe͕ ůeũĂnĚƌĂ WĂůůĂŵĂƌ͕ Ƌue ĐuƌƐĂďĂ Ɖoƌ enƚonĐeƐ ƐuƐ

106 The Clinic, 18 de diciembre de 2014.


107 Entrevista a Adolfo Lara Bustamante. Rancagua, 13 de enero de 2016.
108 Entrevista a Aldo Figueroa, op. cit.

74
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

ƉƌŝŵeƌoƐ eƐƚuĚŝoƐ ďĄƐŝĐoƐ͕ LJ Ƌue ƌeƐŝ̺à Ɖoƌ ĂƋueůůĂ ĠƉoĐĂ en oLJĂ͕


ƌeĐueƌĚĂ Ƌue͗ “la ida de Fidel Castro. Ƌuello me dio mucŚa risa. Iďan
todos a pedirle ĨotograĮarse con Fidel͗ los niños de derecŚa, centro e
injƋuierda iďan a sacarse Ĩotos con Ġl͟.10ϵ
>Ă ǀŝƐŝƚĂ Ěe ĂƐƚƌo Ă ůĂ ƉeƋueŹĂ ůoĐĂůŝĚĂĚ͕ ůĂ ŵŝƐŵĂ ĚonĚe Ɛe ŚĂďşĂ
ŚoƐƉeĚĂĚo ůĂ ƐeůeĐĐŝſn ŝnŐůeƐĂ Ěe ĨƷƚďoů eů ĂŹo ϭ9ϲϮ͕ ƉƌoǀoĐſ un
ƌeǀueůo en ůĂ ƉƌoǀŝnĐŝĂ͕ ĂunƋue Ĩue ŵuLJ ďƌeǀe LJ ŵuLJ ƌĄƉŝĚĂ ĐueƐƟſn
Ƌue eů ƉƌoƉŝo ĂƐƚƌo ƌeĐonoĐeƌşĂ ŵĄƐ ƚĂƌĚe en ů denŝenƚe͗

,Ă ƐŝĚo ďƌeǀe nueƐƚƌo ƌeĐoƌƌŝĚo Ɖoƌ eƐƚĂ njonĂ͕ Ɖoƌ eƐƚĂ ƉƌoǀŝnĐŝĂ ͶƐoůo unĂƐ ŚoƌĂƐͶ͕
ƚƌĂƚĂnĚo Ěe ƌeĐoŐeƌ Ăů ŵĄdžŝŵo ůĂƐ ŝŵƉƌeƐŝoneƐ͕ Ěe ĐonoĐeƌ Ăů ŵĄdžŝŵo ůĂ ƌeŐŝſn LJ
eů eƐĨueƌnjo Ěe uƐƚeĚeƐ͙ ,eŵoƐ ƚenŝĚo oƉoƌƚunŝĚĂĚ Ěe ǀŝƐŝƚĂƌ ůĂ ŵŝnĂ ů denŝenƚe
ŵuLJ ĐonoĐŝĚĂ en ƚoĚo eů ŵunĚo͕ ŵuLJ ĐonoĐŝĚĂ en nueƐƚƌo ƉĂşƐ͕ Ěe ĚŝĂůoŐĂƌ Đon ůoƐ
oďƌeƌoƐ͘ ,eŵoƐ ƚenŝĚo ƚĂŵďŝĠn oƉoƌƚunŝĚĂĚ Ěe ĐonǀeƌƐĂƌ Đon ůoƐ ƚƌĂďĂũĂĚoƌeƐ LJ ůoƐ
ǀeĐŝnoƐ Ěe oLJĂ͕ LJ ŚeŵoƐ ĂƐŝƐƟĚo Ă ůĂ ŝnĂuŐuƌĂĐŝſn Ěeů ůoĐĂů Ěeů ƐŝnĚŝĐĂƚo ŝnĚuƐƚƌŝĂů
Ěe ^eǁeůů LJ DŝnĂƐ͘ϭϭϬ

^u ǀŝƐŝƚĂ Ĩue eƐƉeƌĂĚĂ LJ ĂƉůĂuĚŝĚĂ Ɖoƌ eů ĐonƟnŐenƚe Ěe ůĂ hnŝĚĂĚ


WoƉuůĂƌ en ƉĂƌƟĐuůĂƌ Ɖoƌ eů W^ LJ ŵĄƐ ĂƷn Ɖoƌ ƐuƐ ũſǀeneƐ ŵŝůŝƚĂnƚeƐ
ƋuŝeneƐ ĚeƐeŵƉeŹĂƌon ƚĂƌeĂƐ Ěe ĐuŝĚĂĚo LJ ƐeŐuƌŝĚĂĚ Ěeů ĐoŵĂnĚĂnƚe
Ă ůo ůĂƌŐo Ěe ƚoĚo eů ƚƌĂLJeĐƚo Ƌue Śŝnjo Ɖoƌ ůĂ njonĂ͘ unƋue Ɛŝ ďŝen eƐ
Đŝeƌƚo͕ eů Śoŵďƌe Ěeů unŝĨoƌŵe ǀeƌĚe oůŝǀĂ ƚƌĂũo ĐonƐŝŐo un enoƌŵe
ĚŝƐƉoƐŝƟǀo Ěe ƐeŐuƌŝĚĂĚ ĐuďĂno Ƌue͕ en ŵĄƐ Ěe unĂ oĐĂƐŝſn͕ Őeneƌſ
ůşoƐ Đon ůĂ ƐeŐuƌŝĚĂĚ ĐŚŝůenĂ͕ ĂĚeŵĄƐ Ěeů ƉƌoƉŝo D/Z ĐŚŝůeno Ɖoƌ ŵeĚŝo
Ěe un ĐonƟnŐenƚe Ěe ŵŝůŝƚĂnƚeƐ Ěe eƐĂ ƟenĚĂ ƉoůşƟĐĂ Ƌue ͞traďajaron
en la protección de su integridad ante posiďles atentados͟.ϭϭϭ De
ĐuĂůƋuŝeƌ ŵoĚo͕ ůĂ ǀŝƐŝƚĂ Ěe &ŝĚeů ƚĂŵďŝĠn eƌĂ unĂ ďuenĂ oƉoƌƚunŝĚĂĚ
ƉĂƌĂ ŵĂnƚeneƌ oĐuƉĂĚo Ă un ĐonƟnŐenƚe oĐŝoƐo Ěe ŵŝůŝƚĂnƚeƐ ĄǀŝĚoƐ
Ěe ƉƌoenjĂƐ͕ ďĂƚĂůůĂƐ LJ ŐeƐƚĂƐ Ƌue ĐonƚĂƌ ůueŐo͘ n ƚĂů ƐenƟĚo Ɛu ǀŝƐŝƚĂ
Ĩue un edžĐeůenƚe Ɖƌeƚedžƚo ƉĂƌĂ Đonƚeneƌ LJ ƐoƐeŐĂƌ ůĂƐ ŐĂnĂƐ Ěe ůĂ
ďĂƚĂůůĂ͘

El acto en El Estadio El Teniente

Woƌ ůĂ ƚĂƌĚe ĂƐƚƌo͕ LJ ůueŐo Ěe ĂůŵoƌnjĂƌ en ůĂ ĂƐĂ ŝen͕ ƉĂƌƟĐŝƉſ Ěe un


ĂĐƚo Ěe ŵĂƐĂƐ en eů ŚŝƐƚſƌŝĐo eƐƚĂĚŝo ĚonĚe en ϭ9ϲϮ Ɛe ŚĂďşĂ ĚŝƐƉuƚĂĚo

109 Entrevista a Alejandra Pallamar. Santiago, 20 de junio de 2016.


110 (ǁǁǁ͘ĐuďĂ͘Đu͘ Consultado el 24 de febrero de 2016.
111 Mario Amorós; Miguel Enríquez. Un nombre en las estrellas; op. cit. pág. 169.

75
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

uno Ěe ůoƐ ŐƌuƉoƐ ʹ eů ĐuĂƚƌo Ͳ Ěeů ĐĂŵƉeonĂƚo ŵunĚŝĂů Ěe ĨƷƚďoů LJ


unĂ Ěe ĐuLJĂƐ ƐuďƐeĚeƐ Ĩue ZĂnĐĂŐuĂ͘ ^ŝn eŵďĂƌŐo͕ Ă ĚŝĨeƌenĐŝĂ Ěe
enƚonĐeƐ eů eƐƚĂĚŝo eƌĂ ĂŚoƌĂ ƉƌoƉŝeĚĂĚ Ěeů ĮƐĐo Ěe Śŝůe Ă ƚƌĂǀĠƐ
Ěe ůĂ ƌeĐŝĠn ĐƌeĂĚĂ oƌƉoƌĂĐŝſn Ěeů oďƌe Ěe ĐĂƌĄĐƚeƌ eƐƚĂƚĂů͘ >oƐ
ĂƐŝƐƚenƚeƐ Ăů eǀenƚo ƌeĐueƌĚĂn Ƌue Ɛe ŵoǀŝůŝnjſ unĂ ŐƌĂn ĐĂnƟĚĂĚ Ěe
Őenƚe ŚĂĐŝĂ eů ƌeĐŝnƚo ĚeƉoƌƟǀo LJ Ƌue Ɖoƌ ůo ŵenoƐ ĂƐŝƐƟeƌon unĂƐ
Ěŝenj ŵŝů ƉeƌƐonĂƐ͘ ĚoůĨo >ĂƌĂ ƌeĐueƌĚĂ Ƌue͗
ZĂnĐĂŐuĂ ƚenşĂ unĂ ŝŵƉoƌƚĂnĐŝĂ enoƌŵe Ɖoƌ eƐo eů Comandante ǀŝno ĂĐĄ͘ ZĂnĐĂŐuĂ
LJ ůĂ njonĂ ƚenşĂn ŵuĐŚĂ ŝnũeƌenĐŝĂ͕ eƌĂ un Đenƚƌo neuƌĄůŐŝĐo Ɖoƌ ůĂ nĂĐŝonĂůŝnjĂĐŝſn
Ěe Đoďƌe͕ Ɖoƌ ůĂ ƌeĨoƌŵĂ ĂŐƌĂƌŝĂ LJ ĂĚeŵĄƐ͕ Ɖoƌ Ɛu ƉƌodžŝŵŝĚĂĚ Ă ^ĂnƟĂŐo͙ Ăů ĂĐƚo Ăů
eƐƚĂĚŝo ǀŝnŝeƌon unĂƐ ϭϬ͘ϬϬϬ ƉeƌƐonĂƐϭϭϮ͘

DŝǀeƌƐĂƐ ĨuenƚeƐ ƌeŝƚeƌĂn Ƌue Ĩue un ĂĐƚo ŵuůƟƚuĚŝnĂƌŝo eů Ěe ĂƋueůůĂ


noĐŚe en ů denŝenƚe ʹ ͞Śora nos encontramos aƋuí reunidos en este acto
de masas, todo en una sucesión ininterrumpida de actos Ƌue apenas da Ɵempo
ni para respirar͕͟ ĚŝƌĄ &ŝĚeů Ăů ŝnŝĐŝĂƌ Ɛu ƉƌoĐůĂŵĂϭϭϯ- LJ Ƌue eů ůşĚeƌ ĐuďĂno
ŚĂďůſ un ƉĂƌ Ěe ŚoƌĂƐ͘ ůŐunoƐ Ěe ůoƐ eƉŝƐoĚŝoƐ ŵĄƐ ơƉŝĐoƐ Ěe ĂƋueů
ĚŝƐĐuƌƐo ƉƌonunĐŝĂĚo en El deniente Ɛon ĂůŐunoƐ Ěe ůoƐ ƐŝŐuŝenƚeƐ en
Ƌue͕ Ăů eƐƟůo ůůenĚe ĐoŵŝennjĂ ƌeĂůnjĂnĚo eů ǀĂůoƌ ŚŝƐƚſƌŝĐo Ěe ůĂ ĐŝuĚĂĚ
Ƌue ǀŝƐŝƚĂ͗
ŚoƌĂ noƐ enĐonƚƌĂŵoƐ ĂƋuş ƌeunŝĚoƐ en eƐƚe ĂĐƚo Ěe ŵĂƐĂƐ͕ ƚoĚo en unĂ ƐuĐeƐŝſn
ŝnŝnƚeƌƌuŵƉŝĚĂ Ěe ĂĐƚoƐ Ƌue ĂƉenĂƐ ĚĂ ƟeŵƉo nŝ ƉĂƌĂ ƌeƐƉŝƌĂƌ͘ Weƌo ŚeŵoƐ ƉĂƐĂĚo
Ɖoƌ eƐĂ WůĂnjĂ Ěe ZĂnĐĂŐuĂ͕ ŚeŵoƐ ƚenŝĚo oƉoƌƚunŝĚĂĚ Ěe ĐonoĐeƌ eů ŚŝƐƚſƌŝĐo ůuŐĂƌ͕
ůĂ ĨĂŵoƐĂ ƉůĂnjĂ ĚonĚe ůoƐ ůuĐŚĂĚoƌeƐ ĐŚŝůenoƐ Ɖoƌ ůĂ ŝnĚeƉenĚenĐŝĂ ůŝďƌĂƌon unĂ
Ěe ůĂƐ ŵĄƐ ŚeƌoŝĐĂƐ ďĂƚĂůůĂƐ Ěe ĂƋueůůĂ ĠƉoĐĂ͘ EoƐ ƌeĐoƌĚĂďĂn ůĂƐ ŚĂnjĂŹĂƐ Ěe ůoƐ
ůŝďeƌƚĂĚoƌeƐ LJ ůĂ ƐŝnŐuůĂƌ ƉƌoenjĂ Ěe eƌnĂƌĚo K͛,ŝŐŐŝnƐ͕ eů ĐoŵďĂƚe ĐonƚƌĂ ĨueƌnjĂƐ
Ěŝenj ǀeĐeƐ ƐuƉeƌŝoƌeƐ͕ eů ĐeƌĐo Ěe ůĂƐ ĨueƌnjĂƐ ƉĂƚƌŝſƟĐĂƐ ĐŚŝůenĂƐ͕ ůoƐ ĚoƐ ĚşĂƐ Ěe
ĐoŵďĂƚe͕ eů ϭƌo LJ Ϯ Ěe oĐƚuďƌe Ěe ϭ8ϭϰ͘ ,Ăn ƚƌĂnƐĐuƌƌŝĚo ŵĄƐ Ěe ϭ5Ϭ ĂŹoƐ LJ ƚoĚĂǀşĂ
Ɛe ƌeĐueƌĚĂ ĂƋueůůĂ ĨƌĂƐe͗ ͞K ǀŝǀŝƌ Đon Śonoƌ o ŵoƌŝƌ Đon ŐůoƌŝĂ͟ ͘

>ueŐo Ěe eĨuƐŝǀoƐ ĂƉůĂuƐoƐ͕ LJ Ěe ǀĂƌŝĂƐ ŚoƌĂƐ Ěe ŝnƚeƌǀenĐŝſn en


Ƌue͕ enƚƌe oƚƌĂƐ ĐoƐĂƐ͕ ĐoŵƉĂƌſ ůoƐ ĚoƐ ƉƌoĐeƐoƐ ŝnĚeƉenĚenƟƐƚĂƐ͕
LJ ůo ĚŝİĐŝů Ƌue ƌeƐuůƚĂ ŝŵƉůeŵenƚĂƌ ůoƐ ƉƌoĐeƐoƐ Ěe ĐĂŵďŝo͕ Đoŵo ůĂ
ƌeĨoƌŵĂ ĂŐƌĂƌŝĂ͕ ĨuƐƟŐſ Ă ůĂ ƉƌenƐĂ ƌeĂĐĐŝonĂƌŝĂ
͎z ƋuŝĠneƐ Ɛe ŚĂn oƉueƐƚo Ă ůĂ unŝſn Ěe nueƐƚƌoƐ ƉueďůoƐ͍ ͎ů ĚeƐĂƌƌoůůo Ěe ůoƐ

112 Entrevista a Adolfo Lara Bustamante, op. cit.


113 Fidel Castro. Discurso pronunciado el 24 de noviembre en el Estadio El Teniente
de Rancagua. ǁǁǁ͘ĐuďĂ͘Đu. Consultado el 24 de febrero de 2016.

76
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

ǀşnĐuůoƐ͕ Ěe ůoƐ ůĂnjoƐ Ěe nueƐƚƌoƐ ƉueďůoƐ͍ >oƐ Ƌue ŚĂn ƐeƌǀŝĚo Ă ůoƐ ŝŵƉeƌŝĂůŝƐƚĂƐ͗
ůoƐ oůŝŐĂƌĐĂƐ LJ ůoƐ ƌeĂĐĐŝonĂƌŝoƐ͘ ůůoƐ ŚĂn ƐŝĚo ůoƐ ĐſŵƉůŝĐeƐ Ěeů ŝŵƉeƌŝĂůŝƐŵo en ůĂƐ
ĐĂŵƉĂŹĂƐ Ěe ŵenƟƌĂƐ͕ Ěe ĐĂůuŵnŝĂƐ͕ Ěe ĚŝǀŝƐŝoneƐ͙ Eo ŚĂn ƚenŝĚo oƚƌĂ ĂƌŵĂ͕ no
ŚĂn ƚenŝĚo oƚƌĂ ĂƌŵĂ Ƌue ůĂ ŵenƟƌĂ͘ >oƐ ƌeĂĐĐŝonĂƌŝoƐ no Ɵenen ĂƌŐuŵenƚoƐ͘ Woƌ
eƐo ĂĐuĚen Ă ůĂƐ ŵenƟƌĂƐ ŵĄƐ ƌuŝneƐ LJ ŵĄƐ ďĂũĂƐ LJ ŵĄƐ ĐoďĂƌĚeƐ͘ z ǀĠĂnůo ĂƋuş͕
Đoŵo ůo ŚeŵoƐ ǀŝƐƚo en eƐƚoƐ ĚşĂƐ͕ Ă ƋuĠ ŝnƐuůƚoƐ ĂĐuĚen͘ ͎z Ɖoƌ ƋuĠ͍ WoƌƋue
no Ɵenen ĂƌŐuŵenƚoƐ͕ ƉoƌƋue eƐƚĄn ŵoƌĂůŵenƚe ĚeƐĂƌŵĂĚoƐ͕ ƉoƌƋue no Ɵenen
nŝnŐƷn ĐſĚŝŐo ŵoƌĂů͕ ƉoƌƋue no ƐŝŐuen nŝnŐunĂ ĠƟĐĂ͕ ƉoƌƋue ĐĂƌeĐen en ůo ĂďƐoůuƚo
Ěe ƉƌŝnĐŝƉŝoƐ͘ z ĂĚeŵĄƐ͕ ͎Ɖoƌ ƋuĠ͍ WoƌƋue ůeƐ Ěueůe Ƌue noƐoƚƌoƐ ĚŝĂůoŐueŵoƐ
Đon eů Ɖueďůo͕ ůeƐ Ěueůe Ƌue Ɛe ŚĂLJĂ ƉƌoĚuĐŝĚo ůĂ ĐŝƌĐunƐƚĂnĐŝĂ Ěeů ƚƌŝunĨo Ěe un
Őoďŝeƌno ƉoƉuůĂƌ Ƌue ŚĂ ƉeƌŵŝƟĚo eů ĂĐeƌĐĂŵŝenƚo enƚƌe ůoƐ ƉueďůoƐ Ěe uďĂ LJ
Ěe Śŝůe ;W>h^K^Ϳ͘ >eƐ Ěueůe Ƌue noƐoƚƌoƐ ĚŝĂůoŐueŵoƐ Đon ůoƐ ĐŚŝůenoƐ͕ Đoŵo
ŚeŵoƐ ĚŝĂůoŐĂĚo ;W>h^K^Ϳ͕ Đon ƚƌĂďĂũĂĚoƌeƐ͕ Đon eƐƚuĚŝĂnƚeƐ͕ Đon ĐĂŵƉeƐŝnoƐ͕
Đon ƌeƉƌeƐenƚĂnƚeƐ Ěe ůĂƐ ĚŝƐƟnƚĂƐ ŝnƐƟƚuĐŝoneƐ Ěeů ƉĂşƐ͘ϭϭϰ

El viaje al riñón de la Oligarquía.

ů ĂĐƚo ĐonĐůuLJſ ďĂƐƚĂnƚe ƚĂƌĚe LJ eů ̺à Ϯ5 eů ͚oŵĂnĚĂnƚe͛ ŵĂƌĐŚſ


ƚeŵƉƌĂno en Ăuƚoŵſǀŝů Ă ůĂ ĐoŵunĂ Ěe ^ĂnƚĂ ƌunj Ƌue eƌĂ ĐonƐŝĚeƌĂĚĂ
Ɖoƌ eů W^ no Ɛoůo un nƷĐůeo Ěuƌo Ěe ĂƉoLJo Ěeů >E Ɛŝno ƚĂŵďŝĠn Ěe
ƌeƐƉĂůĚo Ă ůĂ hnŝĚĂĚ WoƉuůĂƌ ĚeďŝĚo Ăů ƚƌĂďĂũo Ƌue ĚeƐĚe ŚĂĐşĂ
ŵĄƐ Ěe unĂ ĚĠĐĂĚĂ ŚĂďşĂn ǀenŝĚo ĚeƐĂƌƌoůůĂnĚo Ɖƌŝŵeƌo ^Ăůoŵſn
oƌďĂůĄn LJ Ƌue Ă Ɛu ŵueƌƚe ĐonƟnuo Ɛu eƐƉoƐĂ ůĂ ƐenĂĚoƌĂ DĂƌşĂ
ůenĂ ĂƌƌeƌĂ͕ LJ :oeů DĂƌĂŵďŝo ĚŝƉuƚĂĚo ƐoĐŝĂůŝƐƚĂ ŵuLJ ŝnŇuLJenƚe en
eů ŵunĚo ĂŐƌşĐoůĂ͘ >Ă ƉeƟĐŝſn ƉĂƌĂ Ƌue ĂƐƚƌo ǀŝƐŝƚĂƌĂ ůĂ ĐoŵunĂ Ĩue
ŚeĐŚĂ Ɖoƌ ůĂ ĚŝƌeĐƟǀĂ ůoĐĂů Ěeů W^ LJ ƚuǀo ďuenĂ ĂĐoŐŝĚĂ Ɖoƌ ƉĂƌƚe Ěe Ɛu
ĚŝƌeĐĐŝſn nĂĐŝonĂů͕ ŚĂďŝĚĂ ĐonƐŝĚeƌĂĐŝſn Ěe ůĂ eƐƟŵĂ Ěeů ůşĚeƌ ĐuďĂno
Ăů ĚŝƉuƚĂĚo ƐoĐŝĂůŝƐƚĂ͘ nƚeƐ eƐo Ɛş͕ ǀŝĂũſ Ă ^ĂnƚĂ ƌunj͕ unĂ ĐoŵŝƐŝſn Ěe
ƐeŐuƌŝĚĂĚ ƉĂƌĂ ĐŚeƋueĂƌ ůĂƐ ĐonĚŝĐŝoneƐ LJ ĂƉeƌƚƌeĐŚĂƌƐe Ăůůş͘ ůůoƐ Ɛon
ůoƐ Ƌue ĚeĐŝĚen ƌeĂůŝnjĂƌ eů ĂĐƚo ĐenƚƌĂů en WĂnŝĂŚue LJ no en eů Đenƚƌo
Ěe ůĂ ĐoŵunĂ͘ &ue en WĂnŝĂŚue͕ Ăů ůĂĚo Ěe ůĂ ƌuƚĂ 9Ϭ͕ Ăů oƚƌo edžƚƌeŵo
eů eƐƚeƌo LJ Ă un ĐoƐƚĂĚo Ěe ůĂ ǀŝeũĂ eƐƚĂĐŝſn Ěe ĨeƌƌoĐĂƌƌŝůeƐ ĚonĚe Ɛe
ƉƌeƉĂƌſ eů eƐĐenĂƌŝo ƉĂƌĂ ƌeĐŝďŝƌ Ăů Ɖƌŝŵeƌ ŵŝnŝƐƚƌo ĐuďĂno
n eů ĚeƐĐĂŵƉĂĚo Ěe ůĂ eƐƚĂĐŝſn Ěe ĨeƌƌoĐĂƌƌŝůeƐ Ěe WĂnŝĂŚue Ɛe ĐonĐenƚƌĂƌon ŵŝůeƐ
LJ ŵŝůeƐ Ěe ĐĂŵƉeƐŝnoƐ LJ Őenƚe Ěe ůoƐ ƉueďůoƐ ĐeƌĐĂnoƐ͘ ĂnĚeƌĂƐ Ěe ůoƐ ƉĂƌƟĚoƐ
ƉoůşƟĐoƐ LJ Ěe ůĂ hnŝĚĂĚ WoƉuůĂƌ ŇĂŵeĂďĂn Ăů Ăŝƌe͘ 'ƌŝƚoƐ͕ ĐonƐŝŐnĂƐ LJ ŵŝůeƐ Ěe
ďĂnĚeƌŝƚĂƐ ĐŚŝůenĂƐ ĂƉĂƌeĐşĂn Ɖoƌ ƚoĚĂƐ ƉĂƌƚeƐ͘ Weoƌ ůo ŵĄƐ ŝŵƉƌeƐŝonĂnƚe Ĩue
ĐuĂnĚo &ŝĚeů ĂƐƚƌo Ɛe ŝnƐƚĂůſ en ůĂ ƚƌŝďunĂ Ěe Śonoƌ LJ ůueŐo Ěe ůĂƐ ƉƌŝŵeƌĂƐ ƉĂůĂďƌĂƐ
Ěe Ɛu ĚŝƐĐuƌƐo͕ ĚeƐƉuĠƐ Ěe eůoŐŝĂƌ ůĂƐ ƌŝƋuenjĂƐ nĂƚuƌĂůeƐ͙ Ěŝũo͗ uƐƚeĚeƐ ǀŝǀen en unĂ

114 Ibid.

77
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

ƟeƌƌĂ ŵĂƌĂǀŝůůoƐĂ͕ Ɛon Őenƚe ůuĐŚĂĚoƌĂ LJ ƚƌĂďĂũĂĚoƌĂ͕ ůo Śe ƉoĚŝĚo ĐoŵƉƌoďĂƌ en


ůoƐ ŵŝneƌĂůeƐ͕ en ůĂƐ ŵƉƌeƐĂƐ Ěeů ƐƚĂĚo LJ en ůoƐ ĐĂŵƉeƐŝnoƐ͘ Śŝůe ǀŝǀe un ƉƌoĐeƐo
Ěe ĐĂŵďŝo͕ ůĂ ZeĨoƌŵĂ ŐƌĂƌŝĂ eƐ uno Ěe eůůoƐ͖ eů WƌeƐŝĚenƚe ůůenĚe Ěŝũo Ƌue eƐƚĄ
ZeĨoƌŵĂ ŐƌĂƌŝĂ ƐeƌĄ eů ƉĂn Ěe Śŝůe͘ ŚoƌĂ ďŝen͕ Ɛŝ uƐƚeĚeƐ Ƌuŝeƌen ĐĂŵďŝoƐ LJ
Ƌuŝeƌen ƉĂn͕ Ɵenen Ƌue ĂLJuĚĂƌ Ă Ƌue ůoƐ ĐĂŵďŝoƐ Ɛe ƌeĂůŝĐen͘ ^ŝ Ƌuŝeƌen ĐĂŵďŝoƐ͕
Ɛon uƐƚeĚeƐ ƋuŝeneƐ Ɵenen Ƌue ŚĂĐeƌůoƐ͕ Ɖeƌo no ĚeƐĚe unĂ ƉoƐƚuƌĂ ďůĂnĚenŐue
Ɛŝno Đon ůĂ ĨueƌnjĂ Ěe ƐuƐ oƌŐĂnŝnjĂĐŝoneƐ ĐĂŵƉeƐŝnĂƐ͘ϭϭ5
hnĂ Ěe ůĂƐ ĂnĠĐĚoƚĂƐ eŵoƟǀĂƐ Ěe ůĂ oĐĂƐŝſn eƐ ĐuĂnĚo un ĐonoĐŝĚo
ĚŝƌŝŐenƚe Ěe ůĂ ƉoďůĂĐŝſn 'ĂďƌŝeůĂ DŝƐƚƌĂů͕ el guatón Oria, ůe Őƌŝƚſ Ăů
ƉĂůĐo͗ ͞Comandante me puede dar la gorra͕͟ ƐoůŝĐŝƚuĚ Ă ůĂ Ƌue eů
ĐĂƌŝƐŵĄƟĐo &ŝĚeů ĂƐŝnƟſ͘ >ueŐo ůe ƉuƐŝeƌon un ƉonĐŚo ơƉŝĐo LJ unĂ
ĐŚuƉĂůůĂ͕ Đon ůĂƐ Ƌue ĂƉĂƌeĐe en unĂ Ěe ůĂƐ ƉoƐƚĂůeƐ ŵĄƐ ŵeŵoƌĂďůeƐ
Ěe ĂƋueůůĂ ĨeĐŚĂ͘ EĠƐƚoƌ ZĂŵşƌenj͕ Ɖoƌ enƚonĐeƐ ŵŝůŝƚĂnƚe Ěeů &ƌenƚe Ěe
ƐƚuĚŝĂnƚeƐ ZeǀoůuĐŝonĂƌŝoƐ ;&ZͿ LJ ĚŝƌŝŐenƚe Ěeů >ŝĐeo Ěe ^ĂnƚĂ ƌunj͕
ƌeĐueƌĚĂ Ƌue eů ĂĐƚo Ěeďe ŚĂďeƌ ĐoŵennjĂĚo Đoŵo Ă ůĂƐ ϭϭ͗ϬϬ LJ ƋueĚſ
ŵuLJ ŝŵƉƌeƐŝonĂĚo

,Ă ƐŝĚo unĂ Ěe ůĂƐ ŵĄƐ ŐƌĂnĚeƐ ĐonĐenƚƌĂĐŝoneƐ Ƌue LJo͕ ŚĂďşĂ ǀŝƐƚo͕ nunĐĂ unĂ ƚĂn
ŐƌĂnĚe Đoŵo eƐĂ͘ z ĂŚş :oeů ;DĂƌĂŵďŝoͿ͕ Đon ůĂ ĨeĚeƌĂĐŝſn ů ^uƌĐo Ɛe ŵoǀŝſ ďŝen
LJ ůoŐƌĂƌon ƚeneƌ unĂ ŐƌĂn ĐĂnƟĚĂĚ Ěe ƉƷďůŝĐo͘ WĂƌĂ ŵş͕ eƐƚuĚŝĂnƚe ƐeĐunĚĂƌŝo Ĩue
ŝŵƉƌeƐŝonĂnƚe ǀeƌ Ăů ůşĚeƌ Ěe ůĂ ƌeǀoůuĐŝſn ĐuďĂnĂ ĂŚş͕ Ă Ěŝenj ŵeƚƌoƐ ŚĂďůĂnĚo ĂŚş en
WĂnŝĂŚue͕ ͎ĐuĄnĚo ƚe ůo ŝďĂƐ Ă ŝŵĂŐŝnĂƌ ƚƷ͍ϭϭϲ

^eŐƷn noƐ ƌeůĂƚĂ :oƐĠ >uŝƐ DĂĚĂƌŝĂŐĂ͕ ŐoďeƌnĂĚoƌ Ěe ^ĂnƚĂ ƌunj LJ


ƚeƐƟŐo ƉƌŝǀŝůeŐŝĂĚo Ěeů ĂĐonƚeĐŝŵŝenƚo ůueŐo Ěeů ĂĐƚo &ŝĚeů ǀŝƐŝƚſ Ă
ůoƐ ĐĂŵƉeƐŝnoƐ Ěeů ĂƐenƚĂŵŝenƚo Las Palmeras Ěe EĂnĐĂŐuĂ ƋuŝeneƐ
Ĩueƌon ůoƐ enĐĂƌŐĂĚoƐ Ěe oĨƌeĐeƌ eů Ăůŵueƌnjo Ă &ŝĚeů LJ Ă ƚoĚĂ Ɛu ĐoŵŝƟǀĂ
LJ ƉĂƌĂ ĨeƐƚeũĂƌ ůĂ oĐĂƐŝſn Ɛe ƐĂĐƌŝĮĐſ unĂ ǀĂƋuŝůůĂ͘ on ƉoƐƚeƌŝoƌŝĚĂĚ
Ɛe enƚƌeŐĂƌon ůoƐ ƌeŐĂůoƐ ƉƌoƚoĐoůĂƌeƐ͘ n ůĂ oĐĂƐŝſn eƐƚuǀo ƉƌeƐenƚe
eů ŝnƚenĚenƚe :uĂn oĚeůŝĂ͕ :oeů DĂƌĂŵďŝo͕ :Ăŝŵe ^uĄƌenj͕ ŵŝnŝƐƚƌo
ƐeĐƌeƚĂƌŝo ŐeneƌĂů Ěe Őoďŝeƌno͕ LJ ůoƐ ĐĂŵƉeƐŝnoƐ Ƌue ĂĐoŵƉĂŹĂƌon Ă
&ŝĚeů͕ ůe ƉƌeŐunƚĂƌon Ěe ƚoĚo LJ ƉƌoďĂƌon Đon Ġů͕ eů ĚeůŝĐŝoƐo Macaya
Ěe ůĂ njonĂ͘
Ɛş Ɛe ƉuƐo Įn Ă unĂ Ěe ůĂƐ ŵĄƐ ŵeŵoƌĂďůeƐ ǀŝƐŝƚĂƐ Ƌue ŚĂ ƉĂƐĂĚo Ɖoƌ
^ĂnƚĂ ƌunj LJ Ɛoďƌe ĐuLJĂ ǀŝĂũe ůĂƐ oƉŝnŝoneƐ no Ɛon unĄnŝŵeƐ͘ Ɛş Ɖoƌ
eũeŵƉůo͕ ƉĂƌĂ Ƌuŝen ĨueƌĂ ǀŝĐeƉƌeƐŝĚenƚe Ěe ůĂ ĐoƌƉoƌĂĐŝſn Ěeů Đoďƌe LJ
ŵŝnŝƐƚƌo Ěe ŵŝneƌşĂ Ěe ůůenĚe͕ :oƌŐe ƌƌĂƚe

115 José Luis Madariaga; Tal como soy (la Historia de muchos); op. cit. pág. 123.
116 Entrevista a Néstor Ramírez. San Fernando, 24 de febrero de 2016.

78
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

^u ƉƌeƐenĐŝĂ ƐuƐĐŝƚĂ ĨueƌƚeƐ ƌeƐƋueŵoƌeƐ en ůĂ oƉoƐŝĐŝſn͘ >Ă ĂƚŵſƐĨeƌĂ ƉoůşƟĐĂ LJ


ƐoĐŝĂů Ɛe ŚĂ ƚenƐĂĚo LJ ůůenĚe en eů ĂĐƚo Ěe ĚeƐƉeĚŝĚĂ en eů ƐƚĂĚŝo EĂĐŝonĂů ĂnunĐŝĂ
ĂƉĂƐŝonĂĚĂŵenƚe Ƌue no ƌeƚƌoĐeĚeƌĄ en eů ĐuŵƉůŝŵenƚo Ěe ůĂ ƚĂƌeĂ Ƌue ůe ŚĂ
enĐoŵenĚĂĚo eů Ɖueďůoϭϭ7͘

WoƌƐu ƉĂƌƚe͕ ĚoůĨo >ĂƌĂ͕ ƐeĐƌeƚĂƌŝo ƌeŐŝonĂů Ěeů W^ en K͛,ŝŐŐŝnƐ LJ


ŵŝeŵďƌo Ěeů ĐoŵŝƚĠ ĐenƚƌĂů Ěe ůĂ ĐoůeĐƟǀŝĚĂĚ͕ ƌeĐueƌĚĂ Ƌue
>Ă ůeĐƚuƌĂ ƉoůşƟĐĂ Ěe Ɛu ǀŝƐŝƚĂ Ĩue͕ Ɛe Ěŝo Đoŵo un ĂƉoLJo͕ Ɖeƌo Ă ůĂ ŵŝƐŵĂ ǀenj Ɛe ǀŝo
Đoŵo unĂ edžĂŐeƌĂĐŝſn Ěe Đoŵo &ŝĚeů ŵĂƌĐĂďĂ ƉĂuƚĂ Ɛoďƌe ƋuĠ ŚĂĐeƌ LJ no ŚĂĐeƌ͘
Weƌo &ŝĚeů LJ ůůenĚe ŝnƐŝƐƟeƌon ŵuĐŚo en eƐo͘ Yue eƌĂn ĐĂŵŝnoƐ ĚŝĨeƌenƚeƐ͙ ůĂ ǀŝƐŝƚĂ
Ɛe edžƚenĚŝſ ŵuĐŚo͕ no ŚĂůůĄďĂŵoƐ ƋuĠ ŚĂĐeƌ Đon Ġů͘ϭϭ8

KƚƌĂ ƉeƌƐƉeĐƟǀĂ͕ ƐĂďeŵoƐ͕ ƚuǀo :oƐĠ >uŝƐ DĂĚĂƌŝĂŐĂ͕ ŐoďeƌnĂĚoƌ


ŵŝeŵďƌo Ěeů Đ͘Đ͘ Ěeů W^ LJ Ěe ůĂ ĨƌĂĐĐŝſn >E͕ ůo ŵŝƐŵo Ƌue EĠƐƚoƌ
ZĂŵşƌenj͕ ũoǀen Ěe ϭ5 ĂŹoƐ ĚŝƌŝŐenƚe Ěeů &Z LJ ůĚo &ŝŐueƌoĂ ʹ El
telĠĨono Ͳ͕ Ɖoƌ enƚonĐeƐ ŵŝůŝƚĂnƚe Ěe ůĂ :^ LJ uno Ěe ůoƐ ƚĂnƚoƐ ũſǀeneƐ
ƐoĐŝĂůŝƐƚĂƐ Ƌue ĐuŝĚĂƌon Ă &ŝĚeů͕ ƉŝenƐĂ Ƌue
&ue unĂ ĂůeŐƌşĂ ŵuLJ ŐƌĂnĚe͕ eƌĂ nĂĚĂ ŵenoƐ Ƌue &ŝĚeů͙ƉĂƌĂ ŵş eƌĂ ůo ŵĄdžŝŵo͕
unĂ DzĠƉoĐĂ ŚeƌŵoƐĂ͕ ĚonĚe eů ŝĚeĂůŝƐŵo ƌeǀoůuĐŝonĂƌŝo Ɛŝ edžŝƐơĂ LJ &ŝĚeů ƉĂƌĂ ůoƐ
ũſǀeneƐ Ƌue ĂƐƉŝƌĄďĂŵoƐ Ă Ɛeƌ ƌeǀoůuĐŝonĂƌŝoƐ eƌĂ un ůşĚeƌ ŝnĚŝƐĐuƟĚo Ɖoƌ eů ĐuĂů
ƐenơĂŵoƐ unĂ ŐƌĂn ĂĚŵŝƌĂĐŝſn LJ un ƚƌeŵenĚo ƌeƐƉeƚo ŝnĐůuƐo ŚoLJ͙ ƌeo Ƌue &ŝĚeů
ŵĂƌĐſ Ă nueƐƚƌĂ ŐeneƌĂĐŝſn Đon eƐ ƚƌeŵenĚĂ enƚƌeŐĂ e ŝĚeĂůŝƐŵo ƌeǀoůuĐŝonĂƌŝo Ƌue
eƐƚĄďĂŵoƐ ĐonǀenĐŝĚoƐ Ɛe edžƉĂnĚŝƌşĂ Ɖoƌ ƚoĚo eů ĐonƟnenƚe͘ϭϭ9͘

ůŐo Ƌue no Ɛe ŚĂ ĐonƚĂĚo Ěe ůĂ ǀŝƐŝƚĂ Ěe &ŝĚeů eƐ Ƌue eů ĂůŐƷn ŵoŵenƚo


eƐƚuǀo ĐonƚeŵƉůĂĚĂ ůĂ ǀŝƐŝƚĂ Ěeů Comandante Ăů ĨunĚo Ěe ĂůƚĂnjĂƌ
ĂƐƚƌo Ƌuŝen Ěe ĂŵŝŐo Ěe ůůenĚe͕ Ɛe Ĩue ƚƌĂnƐĨoƌŵĂnĚo ĚuƌĂnƚe Ɛu
Őoďŝeƌno en un ĂĐĠƌƌŝŵo ĚeƚƌĂĐƚoƌ ůo Ƌue Đoďƌſ eƐƉeĐŝĂů ƐŝŐnŝĮĐĂĐŝſn
ĚuƌĂnƚe la Śuelga del 41120͘ ĚoůĨo >ĂƌĂ ĚŝĐe Ƌue ͞ya en el pleno del
cc en Coya yo plantee Ƌue era incómodo Ƌue el comandante visitara
ese terreno, a pesar del rol Ƌue Ġl Śaďía desempeñado en aďastecer
a Cuďa durante el ďloƋueo͘͟ oŵo ƐĂďeŵoƐ &ŝĚeů ĮnĂůŵenƚe no Ĩue͕
ĂunƋue Śuďo ĚoƐ ƉĂƌůĂŵenƚĂƌŝoƐ ƐoĐŝĂůŝƐƚĂƐ ;,ĠĐƚoƌ KůŝǀĂƌeƐ LJ Ăƌŵen
>ĂnjoͿ Ƌue ƉƌeƐŝonĂƌon ďĂƐƚĂnƚe͕ ƐeŐƷn >ĂƌĂ͕ ƉĂƌĂ Ƌue Ɛe ĐonĐƌeƟnjĂƌĄ
ůĂ ǀŝƐŝƚĂ͘ ^eŐƷn eů edž ƐeĐƌeƚĂƌŝo ƌeŐŝonĂů Ěeů W^ en K͛,ŝŐŐŝnƐ ƋuŝeneƐ
eƐƚuǀŝeƌon en ůĂ ƉoƐŝĐŝſn Ěe Ƌue eů ĐoŵĂnĚĂnƚe no ǀŝƐŝƚĂƌĂ Ă Don
Balta, ĂĚeŵĄƐ Ěe Ġů ŵŝƐŵo, Ĩueƌon
117 Jorge Arrate y Eduardo Rojas; Memoria de la izquierda chilena. Tomo II (1970-2000);
Ediciones B, Santiago, 2003, págs. 65-66.
118 Entrevista a Adolfo Lara Bustamante; op. cit.
119 Entrevista a Aldo Figueroa Zamorano; op. cit.
120 El Rancagüino. 5 de mayo de 1973, pág. 5.

79
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

WeĚƌo ƌŵŝũo͕ DŝƌeĐƚoƌ njonĂů oƌĂ͕ 'Ăďƌŝeů deƌĂn͕ ũeĨe ĄƌeĂ ZenŐo͕ ůoƐ ŵŝƐŵoƐ Ƌue
eƐƚĄďĂŵoƐ Ɖoƌ ůĂ edžƉƌoƉŝĂĐŝſn Ěeů ĨunĚo Ěeů edž ƐenĂĚoƌ Ɖoƌ K͛,ŝŐŐŝnƐ Ɖeƌo Ƌue
ƌeƉenƟnĂŵenƚe ĚeƐĂƉĂƌeĐŝſ ůĂ ĐĂƌƉeƚĂ͘ ,ĂďşĂ unĂ ƌeunŝſn ĚonĚe Ɛe ƚoŵĂƌşĂ ůĂ
ĚeĐŝƐŝſn ĚeĮnŝƟǀĂ Ɛŝ Ɛe edžƉƌoƉŝĂďĂ o no LJ Ĩue en eƐoƐ ƉƌeĐŝƐoƐ ŵoŵenƚoƐ ĐuĂnĚo
ĚeƐĂƉĂƌeĐŝſ ůĂ ĐĂƌƉeƚĂ Ěeů ĐĂƐo͘ϭϮϭ

>ĂƌĂ ůůeŐſ Ă ƐeŹĂůĂƌ Ƌue Śuďo ĚŝƌŝŐenƚeƐ Ěeů W^ Ěe ůĂ ĠƉoĐĂ͕ Đoŵo


:uůŝĂ 'uĂũĂƌĚo͕ Ƌue ŚŝĐŝeƌon Ěe ŝnƚeƌŵeĚŝĂƌŝo ƉĂƌĂ Ƌue ůĂ ŵeĚŝĚĂ
no Ɛe ĐonĐƌeƟnjĂƌĂ͘ /nĐůuƐo ŝnĚŝĐĂ Ƌue uno Ěe eůůoƐ ʹ nunĐĂ ƋuŝƐo
ƌeǀeůĂƌ Ɛu noŵďƌe ʹ oĨƌeĐŝſ ƚĂnƚo Ă Ġů Đoŵo Ă oƚƌoƐ ĚŝƌŝŐenƚeƐ Ěe ůĂ
oƌŐĂnŝnjĂĐŝſn unĂ ƉĂƌĐeůĂ Ă ĐĂĚĂ uno Ă ĐĂŵďŝo Ěe Ƌue no edžƉƌoƉŝĂƌĂn
eů ĨunĚo Ěeů edž ƐenĂĚoƌ͕ ĐoƐĂ Ƌue ĮnĂůŵenƚe Ɛe ƌeĂůŝnjſ ŝŐuĂů Ɖeƌo ĐuLJĂ
ŵeĚŝĚĂ͕ ůueŐo en ĚŝĐƚĂĚuƌĂ Ĩue ƌeǀeƌƟĚĂ͘ Ăďe ƌeĐoƌĚĂƌ Ƌue ĂůƚĂnjĂƌ
ĂƐƚƌo en ŵeĚŝo Ěeů ďůoƋueo Ă uďĂ͕ ŚĂďşĂ ũuŐĂĚo un ƌoů ƐŝŐnŝĮĐĂƟǀo
edžƉoƌƚĂnĚo ĂůŝŵenƚoƐ Ă ůĂ ŝƐůĂ LJ eƐo ůe ŵeƌeĐŝſ eů ƌeƐƉeƚo Ěe &ŝĚeů͘ Eo
ůo ǀŝƐŝƚſ͕ ĂunƋue ĮnĂůŵenƚe͕ eů ĨunĚo Ěeů oƚƌo ĂƐƚƌo͕ ƚĂŵƉoĐo nunĐĂ
Ɛe edžƉƌoƉŝſ͘

Fidel Castro en Paniahue, vestido de huaso en Santa Cruz.

121 Entrevista a Aldo Figueroa Zamorano; op. cit.

80
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

La elección complementaria de enero de 1972


>ueŐo Ěeů eƐƚƌeĐŚo ƚƌŝunĨo Ěeů ϰ Ěe ƐeƉƟeŵďƌe ůĂƐ ƉƌſdžŝŵĂƐ eůeĐĐŝoneƐ͕
LJ ĂnƚeƐ Ƌue Ɛe ĚeƐĂƚĂƌĂ eů ĐonŇŝĐƚo Đon eů WD Ƌue Ɵene un Ɖunƚo Ěe
ŝnŇedžŝſn Đon eů ĂƐeƐŝnĂƚo Ěeů edž ŵŝnŝƐƚƌo Ěeů /nƚeƌŝoƌ Ěe &ƌeŝ͕ ĚŵunĚo
WĠƌenj uũoǀŝĐ LJ ůĂ ĂƐĐenƐŝſn Ěe EĂƌĐŝƐo /ƌuƌeƚĂ Ă ůĂ ĚŝƌeĐĐŝſn Ěeů WD͕
ůĂ hW ƚuǀo Ɛu ƉƌŝŵeƌĂ ŵeĚŝĐŝſn eůeĐƚoƌĂů en ůĂƐ ŵunŝĐŝƉĂůeƐ Ěe ϭ97ϭ
ĚonĚe ĂůĐĂnnjſ eů 5Ϭй͕ ůo Ƌue ůůeǀſ Ă Ƌue un ĂŐuĚo oďƐeƌǀĂĚoƌ Đoŵo
Wŝeƌƌe <ĂůĨſn Ɛe ƉƌeŐunƚĂƌĂ Đoŵo ůĂ ĐoĂůŝĐŝſn ŐuďeƌnĂŵenƚĂů no
ĂƉƌoǀeĐŚſ eƐĂ ĐoLJunƚuƌĂ ƉĂƌĂ ŚĂďeƌ ĐonǀoĐĂĚo Ă un ƉůeďŝƐĐŝƚo Ƌue
ƌeƐoůǀŝeƌĂ eů ŵĂƌĐo ůeŐĂů ĂƐĮdžŝĂnƚe Ƌue ŝďĂ enǀoůǀŝenĚo ůĂ ĐoĂůŝĐŝſn
oĮĐŝĂůŝƐƚĂ LJ Ƌue͕ Đon ůĂ ƉeƌƐƉeĐƟǀĂ Ěeů ƟeŵƉo :oƌŐe ƌƌĂƚe͕ ǀoůǀeƌĄ Ă
ƌeƐĐĂƚĂƌ͗
WĂƌeĐen ŚĂďeƌƐe ĚŝůuŝĚo ůoƐ ͞ĨƌĄŐŝůeƐ ůĂuƌeůeƐ͕͟ Đoŵo ůoƐ ĚenoŵŝnĂ Wŝeƌƌe <ĂůĨon͕ en
ƌeĨeƌenĐŝĂ Ăů ƚƌŝunĨo Ěe ůĂ hW en ůĂƐ ŵunŝĐŝƉĂůeƐ͘ <ĂůĨon ŚĂĐe edžƉůşĐŝƚĂ unĂ ĐƌşƟĐĂ
Ăů ĚeƐĂƉƌoǀeĐŚĂŵŝenƚo Ěe ůĂ ĨueƌnjĂ ŐĂnĂĚĂ en ůĂƐ ŵunŝĐŝƉĂůeƐ Ƌue ƉuĚo ŚĂďeƌ
ƉeƌŵŝƟĚo ůůĂŵĂƌ Ă un ƉůeďŝƐĐŝƚo ƉĂƌĂ ƚƌĂnƐĨoƌŵĂƌ ŝnƐƟƚuĐŝoneƐ ďĄƐŝĐĂƐ Ěe ĂĐueƌĚo
Đon eů ƉƌoŐƌĂŵĂ Ěe Őoďŝeƌno͘ϭϮϮ

hnĂ ǀenj ĚeƐĂƚĂĚo eů ĐonŇŝĐƚo Đon ůĂ DeŵoĐƌĂĐŝĂ ƌŝƐƟĂnĂ͕ ůo Ƌue ǀĂ Ă


oĐuƌƌŝƌ eƐ ƐenĐŝůůĂŵenƚe Ƌue ůĂƐ ƉƌueďĂƐ Ěe ĨueƌnjĂ enƚƌe eů oĮĐŝĂůŝƐŵo
LJ ůĂ oƉoƐŝĐŝſn ʹ Ƌue Ă ƉĂƌƟƌ Ěe ŵeĚŝĂĚoƐ Ěe ϭ97ϭ͕ ƚĂŵďŝĠn ŝnĐůuLJe
Ăů WD ʹ Ɛe ƚƌĂƐůĂĚĂƌĄn Ă ůĂƐ eůeĐĐŝoneƐ ĐoŵƉůeŵenƚĂƌŝĂƐ͘ >Ă ƉƌŝŵeƌĂ
Ěe eůůĂƐ ƐuĐeĚe en sĂůƉĂƌĂşƐo en ũuůŝo Ěe ϭ97ϭ ƉĂƌĂ ůůenĂƌ ůĂ ǀĂĐĂnƚe
ĚeũĂĚĂ Ɖoƌ ůĂ ĨĂůůeĐŝĚĂ ĚŝƉuƚĂĚĂ D 'ƌĂĐŝeůĂ >ĂĐoƐƚe͘ ůůenĚe ĚuĚĂ en
ůůeǀĂƌ un ĐĂnĚŝĚĂƚo ƉƌoƉŝo LJ Đƌee Ƌue eƐ neĐeƐĂƌŝo enƚƌeŐĂƌ unĂ ƐeŹĂů
Ěe ůĂ ĐoĂůŝĐŝſn Ăů WD oŵŝƟƌƐe LJ ĨĂǀoƌeĐeƌ Đon eƐe ŐeƐƚo Ăů ĨĂůĂnŐŝƐŵo͘
DŝƐƟnƚĂ eƐ ůĂ oƉŝnŝſn Ěe ůĂ ĐoĂůŝĐŝſn LJ Ěeů W^ ƋuŝeneƐ ĮnĂůŵenƚe ĚeĐŝĚen
Ɖoƌ ůůeǀĂƌ unĂ oƉĐŝſn ƉƌoƉŝĂ Ă ůĂ ĐonƟenĚĂ͗ ,eƌnĄn Ěeů Ănƚo͕ ŵŝůŝƚĂnƚe
ƐoĐŝĂůŝƐƚĂ LJ Ɖoƌ enƚonĐeƐ ƐeĐƌeƚĂƌŝo ŐeneƌĂů Ěe ůĂ hd͘ >Ă D en ƚĂnƚo
ƉƌeƐenƚĂ Đoŵo ĐĂnĚŝĚĂƚo Ă KƐĐĂƌ DĂƌşn LJ ůĂ ĚeƌeĐŚĂ͕ en Ɛu eƐƚƌĂƚeŐŝĂ
Ěe ƐuŵĂƌ Ăů WD͕ Ɛe oŵŝƚe LJ ĚeĐŝĚe ĂƉoLJĂƌ ůĂ ƉoƐƚuůĂĐŝſn ĨĂůĂnŐŝƐƚĂ͘
>Ă eůeĐĐŝſn Ɛe ƚƌĂnƐĨoƌŵĂ en unĂ ǀeƌĚĂĚeƌĂ ƉƌueďĂ Ěe ĨueƌnjĂƐ enƚƌe
Őoďŝeƌno LJ ůĂ oƉoƐŝĐŝſn LJ ĂŵďĂƐ ĐoĂůŝĐŝoneƐ ůe ĚĂn eƐe ĐĂƌĄĐƚeƌ͘ ^e
ŝŵƉone eƐƚƌeĐŚĂŵenƚe ůĂ oƉoƐŝĐŝſn Ɛoďƌe eů ĐĂnĚŝĚĂƚo ŐoďŝeƌnŝƐƚĂ
ʹ 5Ϭ͕8й ǀeƌƐuƐ un ϰ9͕ϭй - LJ Ɛe oĮĐŝĂůŝnjĂ eů eƐĐenĂƌŝo ƉoůşƟĐo en eů
Ƌue ƋueĚĂƌĄ enǀueůƚo eů ƐŝƐƚeŵĂ Ěe ƉĂƌƟĚoƐ͗ un ďůoƋue oĮĐŝĂůŝƐƚĂ ʹ ůĂ
hnŝĚĂĚ WoƉuůĂƌ ʹ LJ ůĂ oƉoƐŝĐŝſn Ƌue ůueŐo Ɛe ůůĂŵĂƌĂ ůĂ onĨeĚeƌĂĐŝſn
DeŵoĐƌĄƟĐĂ ʹ KD ʹ Ƌue ĂŐƌuƉĂƌĂ Ăů WE LJ Ăů WD͘
122 Jorge Arrate y Eduardo Rojas; Memoria de la izquierda chilena. Tomo II (1970-2003); op. cit.
págs. 23-62.

81
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

>Ă ƐeŐunĚĂ ŵeĚŝĐŝſn Ěe ĨueƌnjĂ eůeĐƚoƌĂů͕ en ŵeĚŝo LJĂ Ěe ůĂ ĂŐuĚŝnjĂĐŝſn


Ěeů ĐonŇŝĐƚo͕ Ɛe ƌeĂůŝnjĂƌĄ en eneƌo Ěe ϭ97Ϯ en ĚoƐ eůeĐĐŝoneƐ
ĐoŵƉůeŵenƚĂƌŝĂƐ͗ un ĚŝƉuƚĂĚo en >ŝnĂƌeƐ LJ un ƐenĂĚoƌ en K͛,ŝŐŐŝnƐ
LJ oůĐŚĂŐuĂ͘ n eů Ɖƌŝŵeƌ ĐĂƐo ůĂ ǀĂĐĂnĐŝĂ Ɛe ƉƌoĚuũo Ɖoƌ eů Ăuƚoedžŝůŝo
Ěeů ĚŝƉuƚĂĚo Ěeů WE͕ ĂƌůoƐ ǀenĚĂŹo LJ en eů ƐeŐunĚo͕ Ɖoƌ ůĂ ŵueƌƚe
Ěeů ƐenĂĚoƌ D :oƐĠ /ƐůĂ͘ n eů Ɖƌŝŵeƌ ĐĂƐo ůĂ ĂůŝĂnnjĂ ŝŵƉůşĐŝƚĂ WE-D
ƉƌeƐenƚſ Ă ^eƌŐŝo Dŝenj Ƌuŝen Ɛe enĨƌenƚĂƌşĂ Ă ůĂ ĐĂnĚŝĚĂƚĂ Ěe ůĂ hW
DĂƌŝĂ ůŝĂnĂ DeƌLJ ;/Ϳ͖ en eů ƐeŐunĚo ĐĂƐo ůĂ oƉoƐŝĐŝſn ƉƌeƐenƚſ Đoŵo
ĐĂnĚŝĚĂƚo ƷnŝĐo Ăů ŵŝůŝƚĂnƚe D ZĂĨĂeů Doƌeno͕ edž ǀŝĐeƉƌeƐŝĚenƚe Ěe ůĂ
oƌƉoƌĂĐŝſn Ěe ůĂ ZeĨoƌŵĂ ŐƌĂƌŝĂ Đon &ƌeŝ͕ en ƚĂnƚo ůĂ hW Ăů ĚŝƉuƚĂĚo
ƐoĐŝĂůŝƐƚĂ Ɖoƌ ZĂnĐĂŐuĂ LJ edž ƉƌeƐŝĚenƚe Ěe ůĂ onĨeĚeƌĂĐŝſn Ěe
dƌĂďĂũĂĚoƌeƐ Ěeů oďƌe͕ ,ĠĐƚoƌ KůŝǀĂƌeƐ ^oůŝƐ͘ >Ă eůeĐĐŝſn eůŝŵŝnſ ƚoĚĂ
ƐoƐƉeĐŚĂ Ɛoďƌe ůĂ ĐoĂůŝĐŝſn oƉoƐŝƚoƌĂ LJ eůůĂ ƚeƌŵŝnſ Ɖoƌ ĐonǀenĐeƌ Ă
ůůenĚe͕ LJ Ăů oĮĐŝĂůŝƐŵo͕ Ěe Ɛu Ɖeoƌ ƉeƐĂĚŝůůĂ͗ eů WE LJ ůĂ D ĂĐƚuĂƌşĂn
Ă ƉĂƌƟƌ Ěe ĂŚoƌĂ͕ ũunƚoƐ LJ ĐooƌĚŝnĂĚoƐ͘ >Ă ĨeĐŚĂ Ěe ůĂ eůeĐĐŝſn
ƋueĚſ ĮũĂĚĂ ƉĂƌĂ eů ϭϲ Ěe eneƌo Ěe ϭ97Ϯ LJ ƐeƌşĂ ůĂ ƉƌŝŵeƌĂ ŵeĚŝĐŝſn
Ěe ĨueƌnjĂ en eů nueǀo eƐĐenĂƌŝo ƉoůşƟĐo͘ >oƐ ĂĐƚoƌeƐ ƉoůşƟĐoƐ Ěe ůĂ
ĠƉoĐĂ ůe Ěŝeƌon Ɖoƌ ƚĂnƚo͕ un ĐĂƌĄĐƚeƌ ƉůeďŝƐĐŝƚĂƌŝo Ă ůĂ ĐonƟenĚĂ LJ Ɛe
ƉƌeƉĂƌĂƌon ƉĂƌĂ eůůo͗
Woƌ ůĂ ŝŵƉoƌƚĂnĐŝĂ Ƌue eƐĂ eůeĐĐŝſn ĐoŵƉůeŵenƚĂƌŝĂ ƐŝŐnŝĮĐĂďĂ ƉĂƌĂ ůĂ ŝnjƋuŝeƌĚĂ͕
ƚoĚĂ ůĂ hnŝĚĂĚ WoƉuůĂƌ͕ LJ en ƉĂƌƟĐuůĂƌ͕ eů WĂƌƟĚo ^oĐŝĂůŝƐƚĂ͕ Ɛe ǀoůĐĂƌon ĚŝƐƉueƐƚoƐ Ă
ŐĂnĂƌ eƐĂ ďĂƚĂůůĂ͕ ĐonǀenĐŝĚoƐ Ěe Ƌue en eů ƷůƟŵo ƟeŵƉo ůoƐ ƉoƌĐenƚĂũeƐ eůeĐƚoƌĂůeƐ
eƐƚĂďĂn ƐŝenĚo ŵuLJ ĨĂǀoƌĂďůeƐ Ă ůĂ ŝnjƋuŝeƌĚĂ͘ϭϮϯ

^ŝ ďŝen Ɛe ƐĂďe Ƌue ƉueĚe Ɛeƌ unĂ eůeĐĐŝſn ĚŝİĐŝů KůŝǀĂƌeƐ ƉĂƌƚe Đon eů
ŝŵƉoƌƚĂnƚe ƉŝƐo Ƌue ůe oƚoƌŐĂ ůĂ ǀoƚĂĐŝſn en K͛,ŝŐŐŝnƐ LJ ƉĂƌƟĐuůĂƌŵenƚe
ůĂ Ěe ZĂnĐĂŐuĂ͘ ůůo edžƉůŝĐĂ ƚĂů ǀenj Ƌue eů ŐƌueƐo Ěeů ĂƉĂƌĂƚo ƉĂƌƟĚĂƌŝo
Ěeů W^ Ɛe ƚƌĂƐůĂĚe Ă ĂƉoLJĂƌ eů ƚƌĂďĂũo en ůĂ ƉƌoǀŝnĐŝĂ Ěe oůĐŚĂŐuĂ͘ ůůş
Ɛe ĚŝƐƉone ĚeƐĚe un Ɖƌŝŵeƌ ŵoŵenƚo Ěe un ĚŝƐƉoƐŝƟǀo ƉĂƌƟĚĂƌŝo Ƌue
ŝnǀoůuĐƌſ enƚƌe oƚƌoƐ͕ Ăů ƐenĂĚoƌ ĚonŝƐ ^eƉƷůǀeĚĂ͕ enĐĂƌŐĂĚo Ěe Đuďƌŝƌ
ůĂ njonĂ Ěe ůĂ ĐoƐƚĂ Ƌuŝen ŵoǀŝůŝnjſ ŵuĐŚo ĐonƟnŐenƚe ĚeƐĚe ůĂ ĐĂƉŝƚĂů
Ăů ŝŐuĂů Ƌue ZoůĂnĚo ĂůĚeƌſn Ƌue ĐoŵƉƌoŵeƟſ eů ĂƉoLJo LJ eů ƚƌĂďĂũo
Ěe unĂ ŐƌĂn ĐĂnƟĚĂĚ Ěe ŵŝůŝƚĂnƚeƐ ĚeƐĚe ^ĂnƟĂŐo Ăů ŵŝƐŵo ƟeŵƉo
Ƌue ƐŝƌǀŝeƌĂ ƉĂƌĂ ĐonƚƌĂƌƌeƐƚĂƌ ůoƐ ĂƚĂƋueƐ Ěeů ŐƌuƉo WĂƚƌŝĂ LJ >ŝďeƌƚĂĚ͘
n ^ĂnƚĂ ƌunj͕ ĐĂďenjĂ Ěe ƉůĂLJĂ Ěe ůĂ njonĂ͕ ƉeƌŵĂneĐŝſ un ĚeƐƚĂĐĂĚo
nƷĐůeo Ěe ŵuũeƌeƐ ƐoĐŝĂůŝƐƚĂƐ͗ DoLJ Ěe doŚĄ͕ eƐƉoƐĂ Ěeů ŵŝnŝƐƚƌo Ěeů
ŝnƚeƌŝoƌ Ěe ůůenĚe͕ LJ eĂƚƌŝnj͕ ůĂ ŚŝũĂ Ěeů ƉƌeƐŝĚenƚe Ěe ůĂ ƌeƉƷďůŝĐĂ ůĂƐ
Ƌue͕ ƐeŐƷn DĂĚĂƌŝĂŐĂ “Įjaron su residencia en la casa Śaďitación del
Goďernador durante toda la campaña electoral͘͟ ůůenĚe eƐƚĂďůeĐŝſ͕
enƚonĐeƐ͕ unĂ ůşneĂ ƚeůeĨſnŝĐĂ ĚŝƌeĐƚĂ ƉĂƌĂ ĐoŵunŝĐĂƌƐe en eů ŵoŵenƚo
123 José Luis Madariaga; Tal como soy (la historia de muchos); op. cit. pág. 121.

82
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

Ƌue ĨueƐe neĐeƐĂƌŝo Đon Ɛu ŚŝũĂ LJ ĂƐş eǀĂůuĂƌ ůĂ ŵĂƌĐŚĂ Ěe ůĂ ĐonƟenĚĂ͘


ŵďĂƐ ĮŐuƌĂƐ ĨeŵenŝnĂƐ Ěeů ƐoĐŝĂůŝƐŵo ƚƌĂďĂũĂƌon ĂƌĚuĂŵenƚe en eů
sector de los HuiƋues LJ en ůĂs cĂďecerĂs de deƉĂrtĂŵento͕ coŵo ^Ăn
&ernĂndo LJ ůĂ ƉroƉŝĂ ^ĂntĂ runj͘ n tĂnto͕ eů ŐoďernĂdor DĂdĂrŝĂŐĂ
erĂ eů ŐuşĂ en terreno LJ encĂrŐĂdo de ƉreƉĂrĂr ůos Ăctos de cĂŵƉĂŹĂ͕
en tĂnto unĂ ďrŝŐĂdĂ esƉecŝĂů ǀenŝdĂ desde ^Ăn DŝŐueů se ŚĂcşĂ cĂrŐo
de ůĂ ƉroƉĂŐĂndĂ ŵurĂů͕ deů rĂLJĂdo LJ deů reƉĂrto de ǀoůĂntes͘ &ue
unĂ cĂŵƉĂŹĂ ĂŐresŝǀĂ LJ ŵuLJ ŝntensĂ͘ ntre ůos Ƌue ǀŝenen de ůĂ
cĂƉŝtĂů͕ estĄn͕ entre otros͕ DĂnte EotĂrŝ͕ :osĠ ͞Śŝco͟ Wŝnto͕ ůeũĂndro
͞dĂŚuĂdĂ͟ &uenteĂůďĂ͕ :orŐe ͞EeŐro͟ esƉedes͕ 'uŝůůerŵo ͞tŝůůLJ͟
uĂdrĂ͕ &ernĂndo ͞>oůo͟ 'ƷnjŵĂn͕ <ĂdŝŵĂ ͞^cĂƉŝnnŝ͕͟ tres ďoůŝǀŝĂnos
soďreǀŝǀŝentes de deoƉonte͕ un ĂrŐenƟno LJ un ďrĂsŝůeŹo͘ hno de eůůos
recuerdĂ Ăsş ůĂ conĨrontĂcŝſn͗
rĂ ŵuLJ ŝŵƉortĂnte LJĂ Ƌue se trĂnsĨorŵſ en un enĨrentĂŵŝento en Ƌue cĂdĂ
ŵŝůşŵetro ƉodşĂ ser un trŝunĨo o unĂ derrotĂ͘ unƋue no ĨuerĂ deterŵŝnĂnte en
cuĂnto Ă ůĂ correůĂcŝſn de ĨuernjĂs en eů ^enĂdo͕ un trŝunĨo de ůĂ derecŚĂ erĂ un
deďŝůŝtĂŵŝento deů Ɖroceso͕ ŵĄs ĂƷn en eů terreno ƉoůşƟco-ŝdeoůſŐŝco͘ > Z&KZD
'ZZ/ LJ Ƌue de unĂ ŵĂnerĂ u otrĂ se trĂtſ de ǀŝncuůĂr con ůĂ E/KE>//KE
D> KZ͘ Dos sŝtuĂcŝones Ƌue se dĂďĂn en ůĂ ŵŝsŵĂ ƉroǀŝncŝĂ͘ ů trŝunĨo de ůĂ
derecŚĂ se ŝnterƉretĂďĂ coŵo unĂ derrotĂ en esos dos cĂŵƉos͘ ů trŝunĨo de ůĂ hW͕
erĂ eů trŝunĨo deů 'oďŝerno͕ o seĂ rĂƟĮcĂcŝſn deů cĂŵŝno͘ϭϮϰ
>Ă cĂŵƉĂŹĂ en ĂŵďĂs ƉroǀŝncŝĂs Ĩue ŵuLJ dŝsƉutĂdĂ LJ en ĂůŐunos
ŵoŵentos ůůeŐſ Ă tener rŝďetes ǀŝoůentos͘ ů ϭϬ de enero en >ŝnĂres se
Ɖroduce enĨrentĂŵŝentos entre ƉoůŝcşĂs LJ ŵŝeŵďros LJ ƉĂrƟdĂrŝos de ůĂ
hnŝdĂd WoƉuůĂr͘ ů ϭϰ de enero͕ en eů dŝscurso de cŝerre de ůĂ cĂŵƉĂŹĂ
senĂtorŝĂů de ZĂĨĂeů Doreno en ^Ăn &ernĂndo͕ duĂrdo &reŝ DontĂůǀĂ
ƉronuncŝĂ un dŝscurso ŵuLJ ǀŝoůento contrĂ eů Őoďŝerno͘ doůĨo >ĂrĂ͕
reconocŝdo dŝrŝŐente socŝĂůŝstĂ de K͛,ŝŐŐŝns recuerdĂ de estĂ ŵĂnerĂ
ĂƋueůůĂ dŝsƉutĂdĂ cĂŵƉĂŹĂ͗

ů ƉroďůeŵĂ de esĂ coŵƉůeŵentĂrŝĂ Ĩue trĂďĂũĂr Ɖor KůŝǀĂres LJ ƉĂrĂ


eso ůůeŐĂron ďrŝŐĂdĂs de dŝsƟntĂ ƉĂrtes deů ƉĂşs͘ ů W^ ůĂ ǀŝo coŵo unĂ
ƉosŝďŝůŝdĂd de ŐĂnĂr͕ ĂunƋue sus resuůtĂdos deŵostrĂrşĂn Ƌue KůŝǀĂres LJĂ
estĂďĂ cuesƟonĂdo͕ ŝncůuso Ăů ŝnterŝor de ůĂ d͘ Eo sĂcſ ůĂ ǀotĂcŝſn Ƌue
se esƉerĂďĂ LJ no ĂrrĂsſ en ZĂncĂŐuĂ͘ n ese senƟdo eů cĂndŝdĂto tĂŵďŝĠn
nos ĨĂůůſ͕ no ĂrrĂsſ͕ no tuǀo ůĂ ǀotĂcŝſn ĂůtĂ Ƌue se esƉerĂďĂ en ůĂ cĂƉŝtĂů
de ůĂ ƉroǀŝncŝĂ͘ Eo soůo Ĩue ůĂ coůusŝſn de ůĂ derecŚĂ LJ ůĂ D en torno Ă ůĂ
ĮŐurĂ de ZĂĨĂeů Doreno͕ sŝno tĂŵďŝĠn Ƌue KůŝǀĂres LJĂ en ese entonces tenşĂ
ƉroďůeŵĂs͘ ^ŝeŵƉre se suƉo Ƌue ŐĂnĂr ůĂ eůeccŝſn erĂ dŝİcŝů͕ ĂunƋue en ese
ŵŝnuto estĄďĂŵos en Ɖosŝcŝſn de ŐĂnĂr͘ zĂ se ŚĂďşĂ ŚecŚo ůĂ nĂcŝonĂůŝnjĂcŝſn

124 Ibid.

83
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

deů coďre LJ ŚĂďşĂ ĂǀĂnnjĂdo ůĂ reĨorŵĂ ĂŐrĂrŝĂ͘ ^e ƉůĂnteſ ůĂ ƉosŝďŝůŝdĂd de


>uŝs :erenj͕ Ɖero se terŵŝnſ ĂƉoLJĂndo Ă KůŝǀĂres Ƌue͕ sŝn dudĂ͕ erĂ ŵeũor
cĂndŝdĂto͘ dĂŵďŝĠn LJĂ estĂďĂ en oůcŚĂŐuĂ ŝnstĂůĂdĂ ůĂ ƉuŐnĂ entre :osĠ
>uŝs DĂdĂrŝĂŐĂ LJ :oeů DĂrĂŵďŝo͕ ůo Ƌue Śŝnjo Ƌue ůĂ dĂƟ ǀŝnŝerĂ Ă ĂƉoLJĂr ůĂ
cĂŵƉĂŹĂ Ă soůŝcŝtud de un Őrueso de ŵŝůŝtĂntes de esĂ njonĂ͘ deŵĄs :oeů LJĂ
estĂďĂ enĨerŵo LJ ƉrĄcƟcĂŵente no ƉĂrƟcŝƉſ en eůůĂ͘ϭϮ5͘

>Ă eůeccŝſn Ƌue tuǀo un seŐuŝŵŝento ŝnternĂcŝonĂů resuůto ĨĂǀorĂďůe Ă


ůĂ oƉosŝcŝſn LJ Ăsş ůo recoŐŝſ eů dŝĂrŝo La Vanguardia de sƉĂŹĂ ͞Victoria
de la oposición. Los resultados Śan mostrado la Ĩuernja derivada
de la unión de los parƟdos de centroͲderecŚa͟.126 >Ă ƉroƉŝĂ DĂrtĂ
,ĂrnecŬer͕ en un tedžto ŝnĠdŝto ƟtuůĂdo͕ ŚĂce reĨerencŝĂ Ă ese resuůtĂdo
LJ ůo cĂůŝĮcĂ Ăsş ͞El Ĩrente único opositor logra ďuenos resultados en las
elecciones de enero de 1ϵ72͗ triunĨan sus candidatos en las elecciones
de diputado de Linares y de senador en O͛Higgins y ColcŚagua͘͟ϭϮ7͘
 su ǀenj ů dŝĂrŝo ŵonĂrƋuŝstĂ esƉĂŹoů  dŝrĄ Ƌue este es un cůĂro
͞trŝunĨo deů edž Ɖresŝdente &reŝ͘͟ϭϮ8n eĨecto tĂnto en >ŝnĂres͕ con unĂ
dŝĨerencŝĂ de ϭ7 Ɖuntos͕ trŝunĨĂ eů cĂndŝdĂto oƉosŝtor ^erŐŝo Dŝenj͕ en
tĂnto en K͛,ŝŐŐŝns-oůcŚĂŐuĂ͕ ZĂĨĂeů Doreno ůe sĂcĂ unĂ ǀentĂũĂ de
seŝs Ɖuntos Ăů cĂndŝdĂto socŝĂůŝstĂ͘77͘ ϲϭϰ suĨrĂŐŝos de Doreno contrĂ
ϲ8͘ϯϯ8 deů dŝƉutĂdo͕ es decŝr ŵĄs de 9͘ϬϬϬ ǀotos de dŝĨerencŝĂ͕ ůo Ƌue
erĂ ďĂstĂnte ŝŵƉensĂdo Ɖues ůĂ ƉroƉŝĂ hW ůocĂů ŚĂďşĂ ƉronosƟcĂdo un
resuůtĂdo ŵucŚo ŵĄs estrecŚo͘ n ŐenerĂů en ĂŵďĂs ƉroǀŝncŝĂ ůĂ hW
ŵĂnƟene sus cŝĨrĂs Ɖero Ɖŝerde͘ >Ă concůusŝſn es oďǀŝĂ͗ ͞El resultado
produce un notorio aĮannjamiento de la unidad entre la Democracia
CrisƟana y la derecŚa cŚilena͘͟ϭϮ9
n Įn͕ ůĂ ŝnterƉretĂcŝſn correctĂ es ĂƋueůůĂ͗ ŝndeƉendŝenteŵente deů
ŵĂŐro resuůtĂdo eůectorĂů oďtenŝdo tĂnto en >ŝnĂres coŵo en K͛,ŝŐŐŝns
LJ oůcŚĂŐuĂ͕ ůo reĂůŵente sŝŐnŝĮcĂƟǀo es Ƌue Ăů cĂůor de ůĂ cĂŵƉĂŹĂ D
LJ WE ŚĂn ĂǀĂnnjĂdo en sus nŝǀeůes de unŝdĂd͘ De ĂůŐƷn ŵodo͕ ĂƋueůůĂ
eůeccŝſn ;LJ sus resuůtĂdosͿ ĂĮĂnnjſ deĮnŝƟǀĂŵente ůĂ ĂůŝĂnnjĂ Ƌue͕
ĂŚorĂ͕ ŝrĂ trĂs ůĂ cĂďenjĂ de ůůende͘ Zesuůtſ ser Ƌue es en torno Ă estĂ
125 Entrevista a Adolfo Lara; op. cit.
126 Diario La Vanguardia de España. 18 de enero de 1972, pág.18.
127 Marta Harnecker; “La lucha de un pueblo sin armas (los tres años del gobierno popular)”;
pdf. 2006, pág. 21.
128 Diario ABC de España. 18 de enero de 1972, pág. 18.
129 Víctor Farías; La izquierda chilena (1969-1973): Documentos para el estudio de su línea
estratégica; CEP, Santiago, 2000.

84
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

reŐŝſn donde se consoůŝdĂ ůĂ coĂůŝcŝſn ƉoůşƟcĂ Ƌue ŵĄs tĂrde ŚĂrĄ cĂer
Ăů Őoďŝerno͘ ,ĂrnecŬer͕ Ăsş ůo deũĂ entreǀer͗ ͞De este Ĩracaso electoral
el goďierno sale deďilitado para enĨrentar las crecientes diĮcultades
Ƌue salían a su paso͟.1ϯ0

130 Marta Harnecker; “La lucha de un pueblo sin armas (los tres años del gobierno popular)”;
op. cit. pág. 21.

85
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

El pleno de Coya de 1972:


¿cuándo el PS estuvo a punto de abandonar el gobierno?

^e reĂůŝnjſ ůos dşĂs ϭϬ͕ϭϭ LJ ϭϮ de noǀŝeŵďre de ϭ97Ϯ͕ en ůĂ ůocĂůŝdĂd


uďŝcĂdĂ Ă un costĂdo deů rşo ĂcŚĂƉoĂů en ůĂ serrĂnşĂ de ůĂ cordŝůůerĂ
de >os ndes͘ ů eǀento ƉĂrƟdĂrŝo deů W^ se concretſ en un contedžto LJĂ
ŵĂrcĂdo Ɖor eů drĂŵĂƟsŵo Ƌue ŝďĂ enǀoůǀŝendo Ă ůĂ hnŝdĂd WoƉuůĂr͘
hn esƉĂŹoů Ƌue ǀŝsŝtĂ Śŝůe Ɖor esĂ ĠƉocĂ ƉĂrĂ conocer de ƉrŝŵerĂ
Ĩuente la experiencia cŚilena͕ retrĂtĂ Ăsş eů ŵoŵento ƉoůşƟco Ɖor eů
Ƌue ĂtrĂǀŝesĂ eů ƉĂşs͗
Śŝůe es ŚoLJ Ăsş͗ Ă ůĂ derecŚĂ o Ă ůĂ ŝnjƋuŝerdĂ͖ eů centro se estĄ ƋuedĂndo ǀĂcşo͘
>Ă conǀersĂcŝſn se reƉŝte en ůĂs cĂůůes͕ en ůĂs ͚ŵŝcro͛ ʹ ǀetustos Ăutoďuses Ƌue
recorren ^ĂnƟĂŐo -͕ en ůos ŚoŐĂres͙ ĂdĂ uno ŝnterƉretĂ conĨorŵĂ su ŝdeoůoŐşĂ͘
>os ŝndŝĨerentes ǀĂn sŝendo ŵenos͙ ůĂ ƉeƋueŹĂ LJ ŵedŝĂnĂ eŵƉresĂ͕ donde ŇotĂn
ŵŝůes LJ ŵŝůes de ǀotos ŝndecŝsos͕ ƟeŵďůĂ Ănte ůĂ ƉosŝďŝůŝdĂd de Ƌue ůos contĂctos de
ůůende ʹ su recŝente ǀŝĂũe Ă ZusŝĂ - con ƉĂşses coŵunŝstĂs suƉonŐĂn un ĂǀĂnce en
ůĂs nĂcŝonĂůŝnjĂcŝones LJ Ƌue ĠstĂs ĂĨecten Ă sus ŝntereses͘ >os ŚĂLJ Ƌue ĂdŝǀŝnĂn un
ŐoůƉe de estĂdo͙ ͎^erĄ Ɖosŝďůe Ƌue eů Ɖresŝdente en Ĩuncŝones͕ eů ŐenerĂů Ărůos
WrĂts͕ dĠ eů tĂntĂs ǀeces cĂntĂdo ŐoůƉe de ĨuernjĂ ŵŝůŝtĂr͙͍͘ ů D/Z ůo teŵe LJ ǀŝŐŝůĂ͖
͞WĂtrŝĂ LJ >ŝďertĂd͟ ;ůĂ edžtreŵĂ derecŚĂͿ ůo ƉroƉŝcŝĂ LJ deseĂ͘ Weor eů eũĠrcŝto cŚŝůeno͕
ŚĂce cuĂrentĂ ĂŹos Ƌue no Ɵene eů Ɖoder LJ eů ŐustĂ de ser Įeů Ăů Ɖresŝdente LJ Ă ůĂ
onsƟtucŝſn Ăů ŵenos Ɖor ĂŚorĂ͘ϭϯϭ

oŵo Śeŵos ǀŝsto desde enero de ϭ97Ϯ se ŚĂ consoůŝdĂdo ůĂ ĂůŝĂnnjĂ


WD-WE͘ n Ĩeďrero͕ en tĂnto͕ surŐen ůos Ɖrŝŵeros ŝndŝcŝos de crŝsŝs
econſŵŝcĂ͘ ůůende se reƷne con ůos ůşderes de ůĂ hW LJ ůos tĠcnŝcos
deů Őoďŝerno en eů cſncůĂǀe deů rrĂLJĄn ƉĂrĂ ĂnĂůŝnjĂr cĂŵďŝos en ůĂ
ƉoůşƟcĂ econſŵŝcĂ͘ ů Őoďŝerno ĂcusĂ Ă ůĂ rĂden ooƉer deů eŵďĂrŐo
de sus ďŝenes en ͘hh LJ eů eũecuƟǀo decŝde no ƉĂŐĂr ŝndeŵnŝnjĂcŝones
Ă ůĂ ŵŝnerĂ norteĂŵerŝcĂnĂ͘ n ŵĂrnjo͕ eů ƉerŝodŝstĂ :ĂcŬ nderson
denuncŝĂ ůĂ consƉŝrĂcŝſn de ůĂ /nternĂƟonĂů deůeŐrĂƉŚŝc deůeƉŚone ;/ddͿ LJ
ůĂ / desde su Ăsuncŝſn contrĂ ůůende͖ en ũunŝo͕ se reƷne ůĂ coĂůŝcŝſn
en >o urro ƉĂrĂ ĂnĂůŝnjĂr eů coŵƉůeũo ƉĂnorĂŵĂ ƉoůşƟco͕ ůĂ Ăscendente
crŝsŝs LJ ůĂ ƉroůŝĨerĂcŝſn de conŇŝctos ůĂďorĂůes͘ ůůş se ƉroƉone ůĂ tesŝs
de ͞vannjar, sin trannjar͕͟ Ɖor ƉĂrte deů ĂůĂ ŵĄs rĂdŝcĂů deů Őoďŝerno͘
^ŝn eŵďĂrŐo͕ ůůende LJ eů WĂrƟdo oŵunŝstĂ ŝŵƉuůsĂn unĂ ůşneĂ
ŵoderĂdĂ Ƌue ƉerŵŝtĂ eů dŝĄůoŐo con ůĂ D͘ n ĂŐosto͕ Ă su ǀenj͕ ů
D/Z͕ con eů ĂƉoLJo de sectores deů W^ LJ eů DWh͕ ůůĂŵĂ en onceƉcŝſn
Ă consƟtuŝr ůĂ sĂŵďůeĂ deů Wueďůo͘ ů Ɖresŝdente reĂccŝonĂ LJ reƉrueďĂ
ůĂs tendencŝĂs dŝǀŝsŝonŝstĂs en ůĂ coĂůŝcŝſn͖ Ă su ǀenj͕ se consƟtuLJe unĂ
ĂůŝĂnnjĂ de ůos ƉĂrƟdos de oƉosŝcŝſn͕ ƉĂrĂ enĨrentĂr ůĂs eůeccŝones
131 José Antonio Gurriaran; ¿Caerá Allende?, Dopesa, Barcelona, abril de 1973, págs. 9-10.

86
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

ůeŐŝsůĂƟǀĂs de ŵĂrnjo de ϭ97ϯ͘ ^e Ɖroduce un conŇŝcto entre ƉoďůĂdores


de >o ,erŵŝdĂ͕ dŝrŝŐŝdos Ɖor eů D/Z͕ LJ ĨuncŝonĂrŝos deů Őoďŝerno Ƌue
oďůŝŐĂ Ă ůůende Ă ŝnterǀenŝr ƉersonĂůŵente ƉĂrĂ soůucŝonĂrůo͖ >Ă
hW denuncŝĂ un ƉůĂn ^eƉƟeŵďre ƉĂrĂ ƉrecŝƉŝtĂr Ăů ƉĂşs Ă ůĂ ŐuerrĂ
cŝǀŝů LJ ůůĂŵĂ Ă ĨorŵĂr coŵŝtĠs contrĂ eů ĨĂscŝsŵo LJ ůĂ sedŝcŝſn͖ en
octuďre͕ se desĂrroůůĂ eů ƉĂro de ůos cĂŵŝoneros Ƌue es ĂƉoLJĂdo Ɖor
ůos eŵƉresĂrŝos LJ en eů Ƌue ƉĂrƟcŝƉĂn tĂŵďŝĠn sectores de ůĂ cůĂse
ŵedŝĂ͘ ů dşĂ ƉŝcŬ es eů ϭϮ de octuďre en Ƌue ůos ŚueůŐuŝstĂs ocuƉĂn
ůĂs ƉrŝncŝƉĂůes ǀşĂs deů ƉĂşs oďůŝŐĂndo Ăů Ɖresŝdente ůůende Ă decretĂr
estĂdo de eŵerŐencŝĂ en ϭ8 ƉroǀŝncŝĂs͘ n ƉĂrĂůeůo se desĂrroůůĂn Ăctos
de ĂtentĂdos LJ sĂďotĂũes de ƉĂrte de WĂtrŝĂ LJ >ŝďertĂd͘ ^e consƟtuLJen
ůos ůůĂŵĂdos cordones ŝndustrŝĂůes LJ coŵĂndos coŵunĂůes ƉĂrĂ ƉĂůŝĂr
ůĂs consecuencŝĂs de ůĂ ŚueůŐĂ LJ deĨender Ăů Őoďŝerno͘ DucŚĂs ĨĄďrŝcĂs
son ocuƉĂdĂs e ŝncorƉorĂdĂs Ăů ĄreĂ de WroƉŝedĂd ^ocŝĂů ;W^Ϳ͘ hn
cĂrŐĂŵento de coďre es eŵďĂrŐĂdo Ɖor ůĂ <ennecoƩ en eů Ɖuerto
ĨrĂncĠs de >e ,Ăǀre͘ ^oůŝdĂrŝnjĄndose con Śŝůe͕ ůos esƟďĂdores se
nŝeŐĂn Ă deseŵďĂrcĂr eů ŵetĂů roũo͕ ŵŝentrĂs Ƌue un trŝďunĂů ĨrĂncĠs
ůeǀĂntĂ eů eŵďĂrŐo͖ en noǀŝeŵďre͘ ^e suƉerĂ ůĂ crŝsŝs con eů ŝnŐreso
de ůos ŵŝůŝtĂres Ăů ŐĂďŝnete͗ eů ŐenerĂů WrĂts es ŵŝnŝstro deů /nterŝor͖
tĂŵďŝĠn ƉĂrƟcŝƉĂn ůos ŵĄdžŝŵos reƉresentĂntes de ůĂ hd͘

n ese contedžto de ĂůtĂ conŵocŝſn socŝĂů LJ de crŝsŝs deů Őoďŝerno eů


W^ desĂrroůůĂ su Ɖůeno de oLJĂ Ăů Ƌue no Ăsŝste su secretĂrŝo ŐenerĂů͕
Ărůos ůtĂŵŝrĂno Ƌuŝen se encuentrĂ ǀŝĂũĂndo con unĂ deůeŐĂcŝſn͕
Ɖero sŝ eů Ɖresŝdente ůůende Ƌuŝen Ăccede en ŚeůŝcſƉtero Ăů certĂŵen
ƉĂrĂ͕ seŐƷn un Ăsŝstente Ăů eǀento͕ ͞en su discurso plantear el programa
políƟco Ƌue deďía discuƟrse durante la campaña parlamentaria Ƌue se
iniciaďa y Ƌue concluiría en marnjo del 7ϯ͟ϭϯϮ͘ ů eǀento Ĩue Ɖresŝdŝdo Ɖor
eů suďsecretĂrŝo donŝs ^eƉƷůǀedĂ Ƌuŝen es eů resƉonsĂďůe de eǀĂcuĂr
eů edžtenso docuŵento de conǀocĂtorŝĂ Ƌue ĂdeŵĄs de ĂůĂrŵĂnte ʹ ͞las
clases dominantes aletadas y dirigidas por el imperialismo, lannjaron
este úlƟmo Ɵempo una oĨensiva de grandes proyecciones Ƌue agudinjó
Ĩuertemente el enĨrentamiento de clases en nuestro país, a cuyo
desenlace parcial asisƟmos por estos días͙ Estamos viviendo Śoras de
prueďa para el pueďlo de cŚile͟ϭϯϯ - es ďĂstĂnte crşƟco con eů Őoďŝerno
LJ con eů ƉroƉŝo Ɖresŝdente͘ donŝs ^eƉƷůǀedĂ ƉĂrte recordĂndo ůĂ
132 Conversación Con Roberto Iribarra. Valparaíso, 26 de febrero de 2016.
133 Partido Socialista de Chile; “Informe político al pleno del Partido Socialista de Chile”;
noviembre 9 de 1972, pág.1.

87
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

dŝsƉutĂ surŐŝdĂ en eů Ɖůeno Ănterŝor ʹ ůŐĂrroďo- entre ůĂ dŝreccŝſn deů


ƉĂrƟdo LJ eů coŵƉĂŹero Ɖresŝdente soďre eů cĂrĄcter deů Ɖroceso LJ ůĂs
tĂreĂs Ƌue se derŝǀĂďĂn de eůůo͗
Desde entonces Ă estĂ ƉĂrte͕ ůĂ ďrecŚĂ Ƌue seƉĂrĂ ĂŵďĂs conceƉcŝones se ŚĂ ŝdo
enĂncŚĂndo en eů desĂrroůůo de ůos Ăcontecŝŵŝentos͕ ůůeŐĂndo Ăů Ɖunto crşƟco en Ƌue
ŚoLJ nos encontrĂŵos͕ con eů WĂrƟdo enĨrentĂdo Ă sŝtuĂcŝones de ŚecŚo ŝŵƉuestĂs Ɖor
eů c͘ Wresŝdente Ă ƉĂrƟr de su ĂƉrecŝĂcŝſn ƉoůşƟcĂ de ůĂs cŝrcunstĂncŝĂs͙ ^e esŐrŝŵe
ƉĂrĂ reďĂƟr nuestrĂ Ɖosŝcŝſn͕ un ǀŝsŝſn deĨorŵĂdĂ deů ƉĂrƟdo͕ de su ůşneĂ͕ Ăducŝendo
Ƌue nosotros ͚ĂnsŝĂŵos͛ LJ esƟŵuůĂŵos Ɖor todos ůos ŵedŝos eů enĨrentĂŵŝento͕
eů Ƌuŝeďre de ůĂ ŝnsƟtucŝonĂůŝdĂd͘ so es ĨĂůso͘ oŵo Śeŵos deŵostrĂdo͕ LJ ůo
reŝterĂŵos ĂŚorĂ͕ es ůĂ 1͕ eů ŝŵƉerŝĂůŝsŵo LJ ůĂ ďurŐuesşĂ Ƌuŝenes ŚĂn ƉrecŝƉŝtĂdo
eů Ƌuŝeďre ŝnsƟtucŝonĂů͙ ů Ɖresŝdente en cĂŵďŝo͕ sostuǀo en ůŐĂrroďo͕ LJ ůo reŝterĂ
Ĩrecuenteŵente en ĨorŵĂ edžƉůşcŝtĂ o ŝŵƉůşcŝtĂ͕ Ƌue este Ɖroceso Ɖuede dĂrse sŝn
ese enĨrentĂŵŝento͕ LJ Ƌue serşĂn nuestrĂs suƉuestĂs ŝncursŝones en eů cĂŵƉo deů
Ăǀenturerŝsŵo͕ ůĂs Ƌue ƉodrşĂn ƉrecŝƉŝtĂrůoϭϯϰ͘

ů edžtenso docuŵento͕ descrŝďe en un tono ĂůĂrŵĂnte ůĂ sŝtuĂcŝſn en


Ƌue se encuentrĂ eů ƉĂşs ůueŐo deů ƉĂro de cĂŵŝoneros LJ denotĂ͕ Ɖor
eů esƟůo de redĂccŝſn deů tedžto͕ ďĂstĂnte ďŝen eů drĂŵĂ Ɖor eů Ƌue
ĂtrĂǀŝesĂ eů ƉĂşs͕ eů Őoďŝerno LJ eů W^͘ ůůş se Ɖone en eǀŝdencŝĂ ůĂ ƉuŐnĂ
Ƌue͕ ĂŚorĂ͕ dŝstĂncŝĂ Ăů W^͕ deů Őoďŝerno Ă ƉroƉſsŝto deů cĂŵďŝo de
ŐĂďŝnete Ƌue seŐƷn ůĂ coůecƟǀŝdĂd no soůo Ĩue ŝnnecesĂrŝo ŚĂcerůo cĂer͕
sŝno ŵenos concůuŝr ŝncorƉorĂndo Ă unŝĨorŵĂdos en eů ŵŝsŵo͘ rŝterŝo
dŝsƟnto deů de ůůende Ƌuŝen creşĂ Ƌue eů ŝnŐreso de ůĂ rĂŵĂ cĂstrense
ůe dĂrşĂ ŝŵĂŐen de ͞ĨuernjĂ͟ LJ Ă ůĂ ǀenj ĂLJudĂrşĂ Ă consƟtuŝr unĂ ĂůŝĂnnjĂ
de ůos trĂďĂũĂdores LJ ůĂs ĨuernjĂs ĂrŵĂdĂs en Ɖos de reĂůŝnjĂr ůĂs tĂreĂs
ĂnƟŝŵƉerŝĂůŝstĂs LJ ĂnƟ oůŝŐĂrcĂs͘ >Ă ŝncorƉorĂcŝſn de ůos ŵŝůŝtĂres Ăů
ŐĂďŝnete Ĩue un teŵĂ Ƌue tensŝonſ ůĂ reůĂcŝſn con ůĂ dŝrŝŐencŝĂ deů W^
dĂdo Ƌue se eũecutſ ŵŝentrĂs ůĂ coůecƟǀŝdĂd dŝscuơĂ eů teŵĂ LJ Ƌue
ůůeŐſ Ă ƉůĂnteĂr͕ Ăů ŵenos docuŵentĂůŵente͕ ůĂ ƉosŝďŝůŝdĂd de Ƌue ůos
socŝĂůŝstĂs ĂďĂndonĂsen eů ŐĂďŝnete͗
^erşĂ un ŐrĂǀe error ĂŚorĂ͕ ƉĂrĂ eů WĂrƟdo͕ eů 'oďŝerno͕ eů Ɖueďůo LJ su Ɖroceso
reǀoůucŝonĂrŝo͕ ĂďĂndonĂr nuestrĂ reƉresentĂcŝſn en eů ĂƉĂrĂto estĂtĂů͕ o
reconsŝderĂr nuestrĂ resoůucŝſn de ĂctuĂr͕ LJ ĂctuĂr con enerպà tĂŵďŝĠn desde
eů 'oďŝerno͘ ^ŝn dudĂ Ƌue eů ŚecŚo de ƋuedĂrnos en eů Őoďŝerno con ůĂ nueǀĂ
conĮŐurĂcŝſn Ƌue ĂdƋuŝrŝſ ůĂ seŵĂnĂ ƉĂsĂdĂ͕ ƉůĂnteĂ ŝnterroŐĂntes ŚĂcŝĂ eů Ĩuturo͕
resƉecto de ůĂs cuĂůes no Ɖodeŵos ĂǀenturĂr͕ Ăsş coŵo Ăsş resƉuestĂ ƉrecŝƉŝtĂdĂs͘ϭϯ5

134 Ibid.
135 Ibíd., pág. 23

88
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

&ŝnĂůŵente eů ŵĂnuscrŝto ŝndŝcĂďĂ Ƌue ůos socŝĂůŝstĂs no ĂďĂndonĂrşĂn


eů Őoďŝerno ͞porƋue eso sí signiĮca provocar su caída, y cancelar, por
iniciaƟva nuestra, las posiďilidades de desarrollo de este proceso͘͟
&ŝnĂůŵente eů edžtenso docuŵento ŚĂcŝĂ un ďĂůĂnce ƉosŝƟǀo de ůo
ůoŐrĂdo͕ ĂƷn en ůĂs dŝİcŝůes cŝrcunstĂncŝĂs en Ƌue se estĂďĂ desĂrroůůĂndo
eů Ɖroceso LJ ůůĂŵĂďĂ Ă ůos socŝĂůŝstĂs Ă cuŵƉůŝr un conũunto de tĂreĂs
coŵo estĂďůecer un sŝsteŵĂ nĂcŝonĂů de ƉůĂnŝĮcĂcŝſn econſŵŝcĂ͕
ĨortĂůecer eů controů oďrero de ůĂ eŵƉresĂ ƉrŝǀĂdĂ͕ ŐĂnĂr ůĂ ďĂtĂůůĂ
de ůĂ Ɖroduccŝſn͕ Ăsş coŵo eů ŐrĂn desĂİo nĂcŝonĂů ƉĂrĂ ǀencer ůĂ
esƉecuůĂcŝſn LJ eů ŵercĂdo neŐro͕ etc͘

n ĂůŐunĂ ŵĂnerĂ eů Wůeno de oLJĂ sŝŐnŝĮcſ un Ɖunto de tensŝſn


ŵĄdžŝŵĂ entre ůĂ dŝrŝŐencŝĂ socŝĂůŝstĂ LJ eů compañero presidente Ăů
Ɖunto de ƉůĂnteĂrse unĂ ŚŝƉotĠƟcĂ sĂůŝdĂ deů W^ de ůĂ ĂdŵŝnŝstrĂcŝſn
deů stĂdo LJ deů Ɖroceso Ɖuesto en ŵĂrcŚĂ͘ ůůo edžƉůŝcĂ ůĂ ǀŝsŝtĂ de
ůůende LJ su ŝnterǀencŝſn en ĂƋueů certĂŵen͘ Zoďerto /rŝďĂrrĂ͕
secretĂrŝo ƉoůşƟco deů ZeŐŝonĂů sĂůƉĂrĂşso͕ uno de ůos Ăsŝstentes Ă ůĂ
ũornĂdĂ resuŵŝſ Ƌue͗
Wor su ƉĂrte͕ eů Wůeno Ĩue ŵuLJ crşƟco con ůĂ Dŝreccŝſn deů WĂrƟdo Ănte ůo Ɖoco Ƌue
se ĂǀĂnnjĂďĂ en ůos teŵĂs de ůĂ deĨensĂ deů Ɖroceso͕ estĂďĂ Ɖresente ůĂ sŝtuĂcŝſn
ŝnsurreccŝonĂů creĂdĂ Ɖor eů ƉĂro de octuďre LJ eů WůŝeŐo de Śŝůe ƉresentĂdo Ɖor
ůĂ derecŚĂ͕ ĂƉoLJĂdĂ en ůos Őreŵŝos eŵƉresĂrŝĂůes͘ Zecuerdo Ƌue donŝs͕ Ănte
eůůo͕ dŝũo unĂ ĨrĂse ŵuLJ ŝŵƉĂctĂnte ͞hstedes creen coŵƉĂŹeros Ƌue nosotros͕
Ƌue Śeŵos estĂdo durĂnte dĠcĂdĂs ůucŚĂndo͕ nos deũĂreŵos ĂrreďĂtĂr ůo
Ƌue Śeŵos ĂůcĂnnjĂdo͘ n eů ŵoŵento necesĂrŝo estĂrĄn ůĂs ĂrŵĂs ƉĂrĂ deĨender
Ăů Őoďŝerno ƉoƉuůĂr͟ sto ůo dŝũo con ŵucŚĂ conǀŝccŝſn LJ cĂůŵſ ůĂ ĂŐŝtĂcŝſn Ƌue se
ŚĂďşĂ ůeǀĂntĂdoϭϯϲ͘

>Ăs Zesoůucŝones deů eǀento͕ Ƌue seŐƷn sus redĂctores ŵĂrcĂn ͞un Śito
en el deďate͕͟ tuǀŝeron Ƌue sĂůŝr Ăů ƉĂso de ůĂs crşƟcĂs de ůos ŵedŝos
oƉosŝtores Ɖor ůo ĄůŐŝdo deů ŵŝsŵo͗ “DesminƟendo una venj más las
tendenciosas inĨormaciones de la prensa enemiga, las deliďeraciones se
desarrollaron en un clima de Ĩraternidad y unidad1ϯ7͘͟ >Ăs resoůucŝones
ĂƉuntĂron͕ en unos cĂsos͕ Ă reĨornjĂr ĂůŐunĂs de ůĂs ƉroƉuestĂs Ƌue se
ŚĂďşĂn ƉůĂnteĂdo en eů docuŵento de conǀocĂtorŝĂ͗ ůĂ ůucŚĂ en ůos
Ĩrentes de ŵĂsĂs contrĂ ůos eneŵŝŐos deů Ɖueďůo LJ deů Őoďŝerno͕ LJ ůĂ
136 Conversación con Roberto Iribarra; op. cit.
137 Partido Socialista de Chile; “Resoluciones del Pleno Nacional del Partido Socialista”;
Noviembre de 1972, pág.1.

89
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

conǀocĂtorŝĂ Ă unĂ ŵĂnŝĨestĂcŝſn ŵĂsŝǀĂ ƉĂrĂ eů ϭϲ de noǀŝeŵďre en


resƉĂůdo Ă ůůende͘ Wor ƷůƟŵo͕ eů Wůeno ƉůĂnteſ͗
>Ă necesŝdĂd de sostener unĂ ƉoůşƟcĂ oĨensŝǀĂ LJ ŵĂno durĂ con ůos resƉonsĂďůe de ůĂ
suďǀersŝſn LJ deů dĂŹo econſŵŝco ŝnĨrŝnŐŝdo Ăů ƉĂşs͕ Ăů ŵŝsŵo ƟeŵƉo Ƌue resƉonder
con drĄsƟcĂs ŵedŝdĂs Ă ůĂ crŝsŝs Ƌue eů ŝŵƉerŝĂůŝsŵo LJ ůĂ ďurŐuesşĂ ŚĂn ĂŐudŝnjĂdo͕
esƉecŝĂůŵente ĂŚorĂ Ƌue se constĂtĂ unĂ serŝe de ŵoǀŝŵŝentos de ůos reĂccŝonĂrŝos
tendŝentes Ă reĂcƟǀĂr ůĂ oĨensŝǀĂ eŵƉresĂrŝĂů LJ eů ƉĂro sedŝcŝoso͘ϭϯ8

^e cerrĂďĂ de ese ŵodo un eǀento͕ LJ unĂ dŝsƉutĂ entre eů Ɖresŝdente


LJ su orŐĂnŝnjĂcŝſn LJ Ƌue Ăů ƉĂrecer conƟnuĂrşĂ tensĄndose cĂdĂ cŝerto
ƟeŵƉo LJĂ Ƌue se Ĩueron ŚĂcŝendo ŵĄs notorŝĂs͕ Ɖese Ă ůĂ unŝdĂd de
ƉroƉſsŝtos entre eů eũecuƟǀo LJ ůĂ orŐĂnŝnjĂcŝſn͕ ůĂs dŝsŝŵŝůes estrĂteŐŝĂs
de Ăŵďos ƉĂrĂ enĨrentĂr ůĂ Ăscendŝente sedŝcŝſn Ƌue se toŵĂďĂ eů ƉĂşs
LJ Ƌue no erĂ otro Ƌue eů deďĂte soďre eů cĂrĄcter LJ ƟeŵƉos de ůos
ĂǀĂnces Ƌue͕ ĂdeŵĄs͕ contĂŐŝſ Ăů resto de ůĂ coĂůŝcŝſn͘ n ƉĂůĂďrĂs de
:orŐe rrĂte͗
De este ŵodo eů deďĂte de Įnes de ϭ97Ϯ ǀueůǀe Ă enĨrentĂr ůĂs ƉosturĂs LJĂ
deůŝneĂdĂs dentro de ůĂ hW͘ ů W ĂƉuntĂ Ă ďuscĂr coŝncŝdencŝĂs con ůos Ƌue Ƌuŝeren
eǀŝtĂr en Śŝůe unĂ ŐuerrĂ cŝǀŝů͕ dŝce͕ LJ reĂĮrŵĂ ůĂ necesŝdĂd de ŵoderĂr ůĂ Ăccŝſn
deů Őoďŝerno͙ ů W^ reĂĮrŵĂ su ƉoůşƟcĂ de rĂdŝcĂůŝnjĂr ůĂ Ăccŝſn deů Őoďŝerno ƉĂrĂ
ŐĂrĂnƟnjĂr eů ĂƉoLJo de ůos trĂďĂũĂdores͕ LJ esƟŵĂ Ƌue ǀĂcŝůĂr en ůĂ resƉuestĂ Ă ůĂs
ĂsƉŝrĂcŝones de Ġstos soůo deďŝůŝtĂ ůĂ ĨuernjĂ deů cĂŵƉo ƉoƉuůĂr͘͟ ů ŵŝsŵo ƟeŵƉo͕ se
Ăďre un deďĂte ŝdeoůſŐŝco Ƌue͕ en tĠrŵŝnos Őruesos enĨrentĂ ůĂ Ɖosŝcŝſn ͚reĨorŵŝstĂ͛
Ă ůĂ ͚reǀoůucŝonĂrşĂ͛͘ϭϯ9

138 Ibíd., pág. 3.


139 Jorge Arrate y Eduardo Rojas; Memoria de la Izquierda Chilena. Tomo II (1970-2003); op.
cit. pág. 105.

90
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

La huelga del 41 %:
¿Cuándo los obreros desaĮaron a su gobierno?140
:orŐe rrĂte͕ Wŝerre <ĂůĨſn͕ Ărůos ůtĂŵŝrĂno LJ otros ŚĂn sostenŝdo Ƌue
ůueŐo deů ĨrĂcĂso deů derrocĂŵŝento de ůůende Ă trĂǀĠs deů ĂsesŝnĂto
deů 'enerĂů ^cŚneŝder Ăsş coŵo deů ŝntento de ůĂ /dd Ă trĂǀĠs de su
ƉůĂn͗ “Ei la CI ni los parƟdos políƟcos tradicionales Śaďían podido
ulƟmar su oďjeƟvo por la vía conspiraƟva͟ϭϰϭ͘ dĂŵƉoco͕ coŵo ůo reůĂtĂ
ŝtĂr͕ ůo Ɖudŝeron ŚĂcer con ůĂ ŚueůŐĂ de ůos cĂŵŝoneros en ϭ97Ϯ
ƉorƋue no contſ con ĂƉoLJo ƉoƉuůĂr͘ >Ă ƉrſdžŝŵĂ͕ sŝ deďşĂ contĂr con
este coŵƉonente ƉĂrĂ desĂİĂ Ăů rĠŐŝŵen͘ De Ăůůş ůĂ oƉosŝcŝſn edžtrĂũo
ůĂ concůusŝſn ŵĄs sŝŐnŝĮcĂƟǀĂ de ese ĨrĂcĂso͕coŵo ůo reůĂtĂ ŝtĂr en
su ůŝďro͗ ůĂ ƉrſdžŝŵĂ ŝntentonĂ ŐoůƉŝstĂ deďşĂ tener eů resƉĂůdo de ůĂs
ĨuernjĂs ĂrŵĂdĂs LJ deů ŵoǀŝŵŝentos socŝĂůes o ŐreŵŝĂůes͘ on estos
ƷůƟŵos ůĂs estrĂteŐŝĂs se ƉroĨundŝnjĂrşĂn desde ϭ97Ϯ͘

zĂ sĂďeŵos Ƌue resƉecto Ă ůĂs ĨuernjĂs ĂrŵĂdĂs eů trĂďĂũo Ĩue ůento


LJ sŝnuoso͘ ůůende͕ tĂŵďŝĠn entendşĂ ůo ŵŝsŵo Ƌue ůos ŐoůƉŝstĂs de
>Ă ĂsĂ ůĂncĂ LJ se ŵoǀşĂ rĄƉŝdĂŵente ƉĂrĂ cuďrŝr eů ŇĂnco de ůos
unŝĨorŵĂdos Ƌue͕ coŵo ůo Śeŵos descrŝto͕ tĂŵƉoco deũĂďĂ de ŐenerĂrůe
ƉroďůeŵĂs LJ no ŵenores͕ ŝncůuso con su ƉroƉŝĂ coůecƟǀŝdĂd ƉoůşƟcĂ͘
n eů seŐundo ƉroƉſsŝto͕ ůĂ ƉrotestĂ de ůos ŵoǀŝŵŝentos socŝĂůes͕ ůes
Ĩue ŵucŚo ŵeũor LJ Śuďo tres Ƌue ŵĂrcĂron un Ăntes LJ un desƉuĠs en
eů desĂrroůůo deů Őoďŝerno͗ eů ƉĂro eŵƉresĂrŝĂů de octuďre de ϭ97Ϯ͕
ůĂs ŵoǀŝůŝnjĂcŝones de ůos cĂŵŝoneros LJ ůĂ ŚueůŐĂ de ůos sŝndŝcĂtos de
ů denŝente͕ ŵĄs conocŝdĂ coŵo ůĂ ,ueůŐĂ deů ϰϭй Ƌue no soůo resuůtſ
ser unĂ ƉrotestĂ contrĂ eů eũecuƟǀo sŝno Ƌue se trĂnsĨorŵſ en unĂ
ŵoǀŝůŝnjĂcŝſn oďrerĂ contrĂ su ƉroƉŝo Őoďŝerno ůo Ƌue cĂůſ ŵuLJ Śondo
en ůĂ coĂůŝcŝſn oĮcŝĂůŝstĂ ůĂ Ƌue͕ un Ɖoco Ăntes͕ ŝncůuso seůeccŝonſ Ă
ZĂncĂŐuĂ coŵo ůĂ urďe donde se ceůeďrſ ůĂ nĂcŝonĂůŝnjĂcŝſn deů coďre͘

Estalla el conŇicto.

oŵo se sĂďe ůĂ dŝsƉutĂ se orŝŐŝnĂ LJ ĂrrĂstrĂ desde seƉƟeŵďre de


ϭ97Ϯ cuĂndo eů Őoďŝerno dŝctĂ ůĂ ůeLJ ϭ7͘7ϭϯ Ƌue estĂďůece un reĂũuste

140 Un detalle pormenorizado del conflicto está en el texto de ex ministro de minería de


Allende, ya citado. Sergio Bitar y Crisóstomo Pizarro; La caída de Allende y la Huelga de El
Teniente. Lecciones de la Historia; op. cit. 116, págs.
141 Jorge Arrate; Memorias; Borrador, 2016.

91
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

Ƌue decretĂ eů Ăuŵento deů ϭϬϬй de ůos sĂůĂrŝos ƉĂrĂ todos ůos
sectores deďŝdo Ă ůĂ crecŝente ŝnŇĂcŝſn͘ ů eũecuƟǀo en su oƉortunŝdĂd
tĂŵďŝĠn oĨrecŝſ Ă ůos trĂďĂũĂdores suũetos Ă conǀenŝos esƉecŝĂůes ůĂ
ƉosŝďŝůŝdĂd de ĂcoŐerse Ă estĂ ůeLJ͘ >os trĂďĂũĂdores de ů denŝente se
ĂdŚŝrŝeron Ă tĂů ďeneĮcŝo LJ edžŝŐŝendo ůĂ ƉroůonŐĂcŝſn Ɖor tres ŵeses
ŵĄs ůĂ durĂcŝſn deů conǀenŝo ǀŝŐente Ƌue se ŚĂďşĂ suscrŝto eů ĂŹo
Ănterŝor LJ Ƌue ŚĂďşĂ ĂuŵentĂdo sus sueůdos en un ϰϭй͘ >Ă ŵƉresĂ
cĂnceůſ eů reĂũuste de octuďre de ϭ97Ϯ descontĂndo ese ϰϭй͘ >os
trĂďĂũĂdores ĂceƉtĂron eů ƉĂŐo͕ deũĂndo Ɖendŝente ůĂ dŝscusŝſn
soďre ůĂ ƉrocedencŝĂ deů descuento͕ LJ ůueŐo soůŝcŝtĂron un estudŝo en
derecŚo͘ >Ă eůĂďorĂcŝſn deů ŝnĨorŵe͕ ůĂ ĂŐŝtĂcŝſn Ɖre-eůectorĂů LJ ůos
cĂŵďŝos ŵŝnŝsterŝĂůes ƉosterŐĂron ůĂ soůucŝſn deů conŇŝctoϭϰϮ͘ rrĂte͕
Ɖor entonces ǀŝceƉresŝdente eũecuƟǀo de ůĂ estĂtĂů͕ cree Ƌue eů ůşo se
Őenerſ Ɖor
hnĂ dŝǀerŐente ŝnterƉretĂcŝſn de ůĂ ůeLJ de reĂũuste Ƌue estĂďůecşĂ un Ăuŵento
ŐenerĂů ŝŐuĂů ƉĂrĂ todos ůos sĂůĂrŝos͕ ĂunƋue reconocŝendo Ă ůos sŝndŝcĂtos ůĂ oƉcŝſn
de Ătenerse Ă ůĂs cůĄusuůĂs de su contrĂto coůecƟǀo sŝ ůĂs esƟŵĂďĂn ŵĄs ďeneĮcŝosĂs͘
hn ŐruƉo de dŝrŝŐentes de ů denŝente ůeǀĂntĂron unĂ tesŝs Ƌue sŝŐnŝĮcĂďĂ ůĂ
suƉerƉosŝcŝſn deů contrĂto coůecƟǀo LJ ůĂ ůeLJ͕ de ŵodo Ƌue ůos trĂďĂũĂdores
oďtendrşĂn͕ sŝ ese crŝterŝo ƉrŝŵĂďĂ͕ un ͞doďůe reĂũuste͕͟ coŵo ůo denoŵŝnĂŵos
entonces -eů ŐenerĂů LJ un ϰϭй esƉecŝĂů ƉĂrĂ esĂ eŵƉresĂ͘ϭϰϯ

ŝtĂr͕ Ɖor su ƉĂrte ƉostuůĂ en eů ĂƉĠndŝce EΣ ϯ de su tedžto ʹ >Ă


ŵďŝŐƺedĂd de ůĂ ůeLJ - Ƌue ůĂ suƉerƉosŝcŝſn de norŵĂƟǀĂ LJ su
coŵƉůeũo entrĂŵĂdo dĂďĂn͕ desde estĂ ƉersƉecƟǀĂ͕ ĨundĂŵento ůeŐĂů
Ă ůĂ deŵĂndĂ de ůos ŚueůŐuŝstĂs LJ ĂďrşĂ un Ĩoco de ůeŐŝƟŵŝdĂd Ă ůĂ
ŵŝsŵĂ
 ůĂ ůunj de estos Ăntecedentes͕ cĂďe concůuŝr Ƌue desde eů ĄnŐuůo ůeŐĂů no erĂ cůĂrĂ
ůĂ ƉrocedencŝĂ o ŝŵƉrocedencŝĂ de ůĂ ŝŵƉutĂďŝůŝdĂd de ůĂ escĂůĂ ŵſǀŝů͘ n otrĂs
ƉĂůĂďrĂs͕ eů ĨundĂŵento ũurşdŝco de ůos ŚueůŐuŝstĂs͕ ĂunƋue cĂrente de ǀĂůŝdenj ĠƟcĂ͕
erĂ ƉůĂusŝďůe LJ no ƉodşĂ ser desecŚĂdo sŝn ŵĄs trĄŵŝte͘ϭϰϰ

ů conŇŝcto eŵƉenjſ Ă ǀŝsůuŵďrĂrse ŝncůuso durĂnte ůĂs eůeccŝones


ƉĂrůĂŵentĂrŝĂs de ŵĂrnjo de ϭ97ϯ͕ ĨecŚĂ en Ƌue deďşĂn reĂůŝnjĂrse
142 Jaime Ruiz-Tagle; “Huelga en El Teniente. Un conflicto mal planteado”; pdf, 20 de mayo de
1973, pág.1.
143 Jorge Arrate; Memorias; op. cit.
144 Sergio Bitar y Crisóstomo Pizarro; La caída de Allende y la Huelga de El Teniente. Lecciones
de la Historia; op. cit. págs. 58-62.

92
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

eůeccŝones ƉĂrůĂŵentĂrŝĂs LJ donde ŝncůuso ĂůŐunos cĂndŝdĂtos de


ůĂ hW͕ coŵo eů socŝĂůŝstĂ ,Ġctor KůŝǀĂres Śŝcŝeron cĂŵƉĂŹĂ con estĂ
deŵĂndĂϭϰ5͘ oŵo se sĂďe eů teŵĂ Ĩue derŝǀĂdo Ă unĂ ũuntĂ de
oncŝůŝĂcŝſn de ůĂ 'rĂn DŝnerşĂ ʹ coŵƉuestĂ Ɖor eů Dŝnŝstro deů drĂďĂũo͕
eů de DŝnerşĂ LJ eů ǀŝceƉresŝdente de odeůco ʹ Ƌue eů ϭ7 de Ăďrŝů se
Ɖronuncŝſ Ă ĨĂǀor͕ coŵo erĂ de esƉerĂr de ůĂ tesŝs de ůĂ eŵƉresĂ͘ >Ă
resoůucŝſn͕ recŚĂnjĂdĂ orŝŐŝnĂůŵente Ɖor todos ůos dŝrŝŐentes͕ coďrſ
ĨuernjĂ cuĂndo seŝs de ůos nueǀe sŝndŝcĂtos de ůĂ ŵŝnerĂ estĂtĂů ǀotĂron
ůĂ ŚueůŐĂ͘

>Ă 'erencŝĂ de ůĂ eŵƉresĂ consŝderĂďĂ Ƌue eů conŇŝcto en cŝernes͕


dĂdo eů contedžto de ůĂ ĠƉocĂ͕ erĂ unĂ ͞amenanja potencial͟ LJ Ƌue sŝ
no se ŵĂneũĂďĂ ďŝen ƉodşĂ trĂnsĨorŵĂrse en otro doůor de cĂďenjĂ
ƉĂrĂ eů Őoďŝerno͕ ĂunƋue se toŵſ ůĂ decŝsŝſn de Ƌue Ġste se ŵĂneũĂrşĂ
entre ůĂ dŝreccŝſn de ůĂ eŵƉresĂ LJ ůĂ njonĂů͕ Ƌue ĂŐruƉĂďĂ Ă ůos nueǀes
sŝndŝcĂtos͕ LJ donde se ƉrŝǀŝůeŐŝĂrşĂ ůĂ reůĂcŝſn con un ŝndeƉendŝente
ŵuLJ esƉecŝĂů e ŝnŇuLJente en ů denŝente͗ 'uŝůůerŵo DedŝnĂ͘

Wero ůĂ oƉosŝcŝſn tĂŵďŝĠn sĂcĂďĂ ůĂs ŵŝsŵĂs cuentĂs Ƌue ůĂ hnŝdĂd


WoƉuůĂr LJ ǀeşĂ en ůĂ ƉroĨundŝnjĂcŝſn de ĂƋueůůĂ dŝsƉutĂ unĂ oƉortunŝdĂd
ƉĂrĂ ƉroĨundŝnjĂr ůĂ crŝsŝs deů Őoďŝerno LJ ĂƉostĂron͕ tĂŵďŝĠn͕ Ɖor ĂƉoLJĂr
LJ coůĂďorĂr con ůĂ ŵĂsŝĮcĂcŝſn LJ ĂŐudŝnjĂcŝſn deů conŇŝcto͘ n esƉecŝĂů
cuĂndo eů ƉrŝncŝƉĂů dŝrŝŐente en cuesƟſn tenşĂ unĂ ĂcƟtud ďĂstĂnte
ǀĂcŝůĂnte resƉecto de ůĂ ĂdŵŝnŝstrĂcŝſn de ůůende͘ ů ŵĂneũo de ůĂ
ƉrensĂ ůocĂů ʹ en ƉĂrƟcuůĂr ů ZĂncĂŐƺŝno Ƌue Ă ůo ůĂrŐo de todo eů
conŇŝcto cuďrŝrşĂ ůĂ ŚueůŐĂ LJ dŝstorsŝonĂrşĂ ůĂ ǀerdĂderĂ dŝŵensŝſn deů
conŇŝcto LJ soďredŝŵensŝonĂrşĂ eů roů de DedŝnĂϭϰϲ ʹ Ɖor ƉĂrte de ůĂ
oƉosŝcŝſn Ăů Őoďŝerno͕ tornĂrşĂ ĂƷn ŵĄs reůeǀĂnte eů conŇŝcto͕ coŵo
se Ɖudo ĂƉrecŝĂr en sus edŝcŝones de Ăďrŝů͕ ŵĂLJo͕ ũunŝo LJ coŵŝennjos de
ũuůŝo de ese ĂŹo͘
145 “Las reivindicaciones de los trabajadores de El teniente fueron acogidas en la Zona
(provincia de Rancagua) incluso algunos candidatos de partidos de izquierda, miembros de
la Unidad Popular, legitimando por en cierta forma la posición que más tarde asumirían los
trabajadores de la empresa nacionalizada”. Ibid., pág. 18.
146 En su portada del 3 de mayo, el diario local traía como titular la siguiente frase “Paralizaría
toda la gran Minería. En apoyo a El Teniente”. Señalaba que “la huelga de los trabajadores ha
pasado a ser total en sus nueve sindicatos que conforman la Zonal de El Teniente”. La foto de
portada seleccionada por el periódico no podía ser más evidente del mensaje que se quería
transmitir: Eran los mismos obreros que dos años antes celebraban la nacionalización de la
mina. El Rancagüino, 3 de mayo de 1973, pág. 1.

93
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

¿Quién era Guillermo Medina?

'uŝůůerŵo DedŝnĂ erĂ un dŝrŝŐente Ɖroǀenŝente orŝŐŝnĂůŵente de ůĂ


DeŵocrĂcŝĂ rŝsƟĂnĂ Ƌue en ϭ97Ϯ erĂ Ɖresŝdente de ůĂ njonĂů ů denŝente
Ƌue ĂŐruƉĂďĂ Ă ůos nueǀe sŝndŝcĂtos ŵŝneros͘ DedŝnĂ͕ sŝn eŵďĂrŐo͕ erĂ
un Śoŵďre ďĂstĂnte Ɖrſdžŝŵo Ăů ƉrŝncŝƉĂů dŝrŝŐente ƉoůşƟco socŝĂůŝstĂ de
ůĂ ĠƉocĂ coŵo ůo erĂ eů dŝƉutĂdo ůocĂů ,Ġctor KůŝǀĂres ^oůşs͘ De ŚecŚo
cuĂndo se Ɖresentſ ůĂ ĂcusĂcŝſn Ă ůos ŵŝnŝstros de DŝnerşĂ͕ ^erŐŝo ŝtĂr͕
LJ de drĂďĂũo LJ Wreǀŝsŝſn ^ocŝĂů͕ >uŝs &ŝŐueroĂ͕ ůĂ dŝƉutĂdĂ deů WĂrƟdo
EĂcŝonĂů ;WEͿ͕ ^ŝůǀŝĂ Wŝnto Ɖresentſ de estĂ ŵĂnerĂ Ăů sŝndŝcĂůŝstĂ en eů
deďĂte en eů Śeŵŝcŝcůo͗
Yuŝero reĨerŝrŵe͕ en Ɖrŝŵer ůuŐĂr͕ Ă ůo Ƌue seŹĂůĂron ůos dŝrŝŐentes de ůĂ njonĂů ů
denŝente͕ encĂďenjĂdos Ɖor 'uŝůůerŵo DedŝnĂ͕ Ƌuŝen ĨuerĂ Wresŝdente deů oŵŝtĠ
/ndeƉendŝente de ůĂ cĂŵƉĂŹĂ Ă DŝƉutĂdo de ,Ġctor KůŝǀĂres LJ once ĂŹos dŝrŝŐentes
de ů denŝente͘ Wor ůo tĂnto͕ ũunjŐue ůĂ ĄŵĂrĂ cuĄůes son ůos Ăntecedentes ƉoůşƟcos
de don 'uŝůůerŵo DedŝnĂ͗ no es nŝ ĨĂscŝstĂ͕ nŝ entreŐĂdo Ă ůĂ /͕ nŝ es de KƉosŝcŝſn͕
sŝno Ƌue un Śoŵďre de /njƋuŝerdĂ͘ ZeƉresentĂ Ă nueǀe sŝndŝcĂtos͘ϭϰ7

doůĨo >ĂrĂ͕ secretĂrŝo reŐŝonĂů deů WĂrƟdo ^ocŝĂůŝstĂ en ůĂ ƉroǀŝncŝĂ de


K͛,ŝŐŐŝns LJ ŵŝeŵďro de dŝrecƟǀĂ nĂcŝonĂů en ĂƋueůůĂ ĠƉocĂ͕ conĮrŵĂ
ůĂ reůĂcŝſn Ƌue ŚĂďşĂ entre eů ƉĂrůĂŵentĂrŝo socŝĂůŝstĂ LJ eů dŝrŝŐente
Ƌue encĂďenjĂďĂ ůĂ ŚueůŐĂ͗
n ůĂ ŚueůŐĂ deů ϰϭ no Śuďo nŝnŐƷn dŝrŝŐente Ƌue ĨuerĂ socŝĂůŝstĂ͘ ů Ʒnŝco dŝrŝŐente
Ƌue estuǀo Ĩue dŝto KůŝǀĂres͘ ůůende Ĩue ůĂƉŝdĂrŝo con KůŝǀĂres Ăů ĮnĂů de su ǀŝdĂ͕
ůůende Ăů ĮnĂů de su ǀŝdĂ ůo reƉudŝo͘ Eosotros ůe ƉonşĂŵos ŐuĂrdŝĂ ƉorƋue en ůĂs
nocŚes trúà à DedŝnĂ Ă su cĂsĂ ƉĂrĂ concertĂrse͘ KůŝǀĂres estĂďĂ ƉĂsĂdo Ăů drŝďunĂů
^uƉreŵo deů W^ Ăů ŵoŵento deů 'oůƉe Ɖor su roů en ůĂ ŚueůŐĂ deů ϰϭ͘ϭϰ8

:orŐe rrĂte͕ ŵĄdžŝŵo dŝrecƟǀo de ůĂ ŵŝnerĂ estĂtĂů Ɖor ĂƋueů entonces


cĂrĂcterŝnjſ Ă DedŝnĂ deů ŵodo sŝŐuŝente͗
DedŝnĂ conocşĂ en detĂůůe ůos ƉůŝeŐues deů coŵƉůeũo ƋueŚĂcer sŝndŝcĂů de ů denŝente͕
tenşĂ tĂůento ƉĂrĂ desenǀoůǀerse en ůĂ ĂŵďŝŐƺedĂd LJ ĂƉeůĂr Ăů senƟdo coŵƷn͘
ĂƉĂcŝdĂd ƉĂrĂ urdŝr coŵƉroŵŝsos LJ trŝƋuŝŹueůĂs LJ osĂdşĂ ƉĂrĂ correr rŝesŐos͘
ZeƉresentſ todo ůo Ƌue͕ en ůĂ cuůturĂ ůĂďorĂů de ůos encůĂǀes ŵŝneros ʹ con Ăůtos
sĂůĂrŝos -dŝstorsŝonĂn ůos coŵƉortĂŵŝentos de ůos trĂďĂũĂdores LJ nĂdĂ de ůĂ noďůenjĂ
Ƌue ŚĂďşĂ tenŝdo su ŚŝstorŝĂ de ůucŚĂ sŝndŝcĂů de ů denŝente͘ϭϰ9
147 ĄŵĂrĂ de DŝƉutĂdos͕ sesŝſn KrdŝnĂrŝĂ 5 LJ ϲ de ũunŝo de ϭ97ϯ
148 ntreǀŝstĂ Ă doůĨo >ĂrĂ ustĂŵĂnte͕ oƉ͘ cŝt͘
149 ͘:orŐe rrĂte͕ DeŵorŝĂs͕ orrĂdor͖ oƉ͘ cŝt͘

94
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

n reĂůŝdĂd Ƌuŝen erĂ eů Ɖresŝdente ůeŐşƟŵo de ůĂ njonĂů erĂ nĂdĂ


ŵenos Ƌue eů socŝĂůŝstĂ ,ernĄn ĂsƟůůo eů Ƌue͕ en ůĂ ǀersŝſn de doůĨo
>ĂrĂ͕ Ĩue ƉresŝonĂdo Ɖor KůŝǀĂres ƉĂrĂ Ƌue renuncŝĂrĂ LJ Ăsş ĂsuŵŝerĂ
DedŝnĂ coŵo tĂů͘ ^eŐƷn eů edž dŝrŝŐente socŝĂůŝstĂ KůŝǀĂres ŝncůuso
reĂůŝnjſ ŐesƟones ƉĂrĂ Ƌue DedŝnĂ ŝnŐresĂrĂ Ăů W^ cosĂ Ƌue Ġů͕ nuncĂ
ĂceƉto coŵo ŵĄdžŝŵo dŝrŝŐente ůocĂů͘ ů ZĂncĂŐƺŝno no soůo sŝŐuŝſ LJ
dŝo ĂŵƉůŝĂ coďerturĂ Ăů dŝrŝŐente ŵŝnero͕ sŝno Ƌue tĂŵďŝĠn Ă sus ŚŝũĂs͘ϭ5Ϭ

oŵo se sĂďe͕ con ƉosterŝorŝdĂd Ăů 'oůƉe͕ DedŝnĂ se trĂnsĨorŵſ


en ůĂ ŵĄdžŝŵĂ ĮŐurĂ sŝndŝcĂůŝstĂ Ɖor ůĂ ũuntĂ͕ en cuLJĂ condŝcŝſn Ĩue
coŵŝsŝonĂdo Ɖor WŝnocŚet ƉĂrĂ ƉĂrƟcŝƉĂr en ůĂ deůeŐĂcŝſn Ƌue coŵo
ĮŐurĂ sŝndŝcĂů esteůĂr͕ ƉĂrƟcŝƉſ en ůĂ deůeŐĂcŝſn Ƌue noŵďrſ eů rĠŐŝŵen
ƉĂrĂ ƉĂrƟcŝƉĂr en ůĂ onĨerencŝĂ ĂnuĂů de ůĂ KrŐĂnŝnjĂcŝſn /nternĂcŝonĂů
deů drĂďĂũo ;K/dͿ en ϭ97ϰ LJ͕ tĂŵďŝĠn͕ encĂďenjſ ůĂ de ϭ975͕ cuĂndo
LJĂ entre ůos dŝrŝŐentes Ɖro ŐoůƉe ŚĂďşĂn Ƌuŝeďres en torno Ă ůĂ ǀŝsŝſn
deů Őoďŝerno͘ oŵo sĂďeŵos ŵĄs tĂrde͕ WŝnocŚet Ɖreŵŝo su ĂdŚesŝſn
noŵďrĄndoůo en ϭ97ϲ coŵo ŵŝeŵďro deů onseũo de stĂdo͕ desde
donde surŐŝſ eů ŵŝto Ƌue ůe ŚĂďrşĂ ĂsŝŐnĂdo Ă Ġů͕ un roů ĨundĂŵentĂů
ƉĂrĂ Ƌue eů dŝctĂdor ũĂŵĄs Śuďŝese toŵĂdo ůĂ decŝsŝſn de ƉrŝǀĂƟnjĂr
odeůco͕ ĂunƋue esĂ ǀersŝſn es un Ɖoco dudosĂ dĂdo eů nĂcŝonĂůŝsŵo
Śŝstſrŝco soďre eů teŵĂ en ůĂs ĨuernjĂs ĂrŵĂdĂs͘

El desarrollo del drama.

rrĂte ĮŐurĂ centrĂů LJ ƉrotĂŐonŝstĂ deů conŇŝcto coŵo reƉresentĂnte


deů Őoďŝerno en ůĂ eŵƉresĂ seŹĂůĂ Ƌue
n torno Ă ůĂ ŚueůŐĂ de ů denŝente͕ ŝnŝcŝĂdĂ entonces͕ ůĂ oƉosŝcŝſn͕ ŝntentĂ reŐenerĂr
ůĂs condŝcŝones de ŵoǀŝůŝnjĂcŝſn de octuďre de ϭ97Ϯ͘ Eo ůo consŝŐue͕ ƉĂrƟcuůĂrŵente
Ɖor ůĂs renuencŝĂs de ůos sŝndŝcĂtos de ůos otros ŐrĂndes ŵŝnerĂůes Ă soůŝdĂrŝnjĂr con ůos
ŚueůŐuŝstĂs͘ Wor otro ůĂdo ůĂ ƉoůşƟcĂ deů Őoďŝerno ŵoǀŝůŝnjĂ Ă ůos trĂďĂũĂdores ŵŝsŵos
ƉĂrĂ desĂutorŝnjĂr Ă ůos Ɖroŵotores deů ƉĂro͕ oďũeƟǀo Ƌue se ůoŐrĂ en ďuenĂ ŵedŝdĂ
LJ un Ăůto ƉorcentĂũe de trĂďĂũĂdores͕ esƉecŝĂůŵente de ůos sŝndŝcĂtos oďreros͕ se

150 “Hija de tigre, Gloria Medina está en la lucha gremialista”, indicaba el diario y luego concedía
una extensa entrevista a la hija del dirigente opositor. El Rancagüino, 15 de mayo de 1973, pág.
7. Lo mismo ocurriría el 26 de mayo de 1973, cuando un grupo de mujeres encabezadas entre
otras por Gloria Medina, se toman Radio Rancagua y nuevamente se resalta el rol de la hija de
Medina “Gloria Medina, la hija del líder Guillermo Medina, y funcionaria ella, a su vez, de La
Sociedad Minera El Teniente. El gremialismo le corre por las venas”. El Rancagüino, 26 de mayo
de 1973, pág. 7.

95
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

reŝnteŐrĂ Ăů trĂďĂũo͘ϭ5ϭ

ů edž Ɖresŝdente deů W^ ƉreǀĠ Ƌue en eů contedžto ĂůtĂŵente ƉoůŝƟnjĂdo


Ƌue ǀŝǀşĂ eů ƉĂşs͕ eů ƉĂro deďe enĨrentĂrse coŵo un conŇŝcto de
esĂ nĂturĂůenjĂ ;esencŝĂůŵente ƉoůşƟcoͿ LJ deďe recŚĂnjĂrse sŝn
ĂŵďŝŐƺedĂdes ůĂ deŵĂndĂ soďre eů doďůe reĂũuste͘ Eo oďstĂnte͕ ese
crŝterŝo no se ŝŵƉone en eů Őoďŝerno LJ ůĂ ĂdŵŝnŝstrĂcŝſn deů ŵŝsŵo
correrĄ Ɖor dos ůşneĂs ƉĂrĂůeůĂs͗ ůĂ Ƌue ůe tocſ eũercer Ă rrĂte coŵo
eũecuƟǀo de odeůco cuLJo ƉroƉſsŝto erĂ ĨortĂůecer ůĂ ďĂse de ĂƉoLJo
Ă ůĂ hnŝdĂd WoƉuůĂr en eů ŵŝnerĂů͕ cuĂdrĂndo Ă ůos dŝrŝŐentes Ƌue
no coŵuůŐĂďĂn con DedŝnĂ LJ de ese ŵodo ƉroǀocĂr un ĨorĂdo en
ůĂ coŚesŝſn deů ŵoǀŝŵŝento LJ Ăsş ůoŐrĂr ůĂ ƉĂrĂůŝnjĂcŝſn de ůĂ ŚueůŐĂ͘
>Ă seŐundĂ ǀşĂ corrŝſ Ɖor cuentĂ de ůos ŵŝnŝstros &ŝŐueroĂ LJ ŝtĂr
encĂrŐĂdos de neŐocŝĂr con ůos ŚueůŐuŝstĂs tenŝendo coŵo ůşŵŝte ůĂ
neŐĂƟǀĂ deů Őoďŝerno Ă tĂů ĂsƉŝrĂcŝſn͘ϭ5Ϯ

oŵo se sĂďe eů ŝŵƉĂsse derŝǀſ en ůĂ :untĂ de oncŝůŝĂcŝſn ůĂ Ƌue eů


ϭ7 de Ăďrŝů se decůĂrſ en ĨĂǀor de ůĂ tesŝs de ůĂ eŵƉresĂ ʹ no ŚĂLJ ƉĂŐo
de reĂũuste soďre reĂũuste - ůĂ Ƌue Ĩue recŚĂnjĂdĂ Ɖor seŝs de ůos nueǀe
sŝndŝcĂtos ĂunƋue con ƉosterŝorŝdĂd estos ƷůƟŵos se suŵĂrşĂn ŝŐuĂů
Ăů ƉůŝeŐo͘ ,ĂcŝĂ Įnes de Ăďrŝů eů ǀŝceƉresŝdente eũecuƟǀo de odeůco
ƉresŝonĂ Ă ůos dŝrŝŐentes sŝndŝcĂůes ĂĮnes Ă ůĂ hW Ă roŵƉer ůĂ ŚueůŐĂ͘
ů Ĩoco de ůĂ tensŝſn se Ɖone soďre eů Śŝstſrŝco ^ŝndŝcĂto ^eǁeůů LJ
DŝnĂ encĂďenjĂdo Ɖor un dŝrŝŐente socŝĂůŝstĂ͕ >uŝs 'orrŝſn serŐĂrĂ͕ LJ
eů coŵunŝstĂ Ɵeů DorĂŐĂ͕ ŚerŵĂno de KrůĂndo DorĂŐĂ Ă ůĂ sĂnjſn
Ɖresŝdente de ůĂ onĨederĂcŝſn de drĂďĂũĂdores deů oďre͘ ntonces͕
Ăŵďos dŝrŝŐentes conǀocĂn Ă unĂ ĂsĂŵďůeĂ en eů sŝndŝcĂto LJ rrĂte
ůe conĮrŵĂ ůĂ ďuenĂ nueǀĂ Ăů Ɖresŝdente ůůende Ƌuŝen͕ Ɖese Ă ůos
ĂrŐuŵentos suLJos ƉĂrĂ no ĂsŝsƟr - ͞Doctor, la verdad es Ƌue creo Ƌue
es riesgoso͙ Primero, traslada el conŇicto de la empresa a CODELCO.
demás, puede ser considerado una intromisión. Eo es algo Śaďitual
Ƌue el dueño de la empresa vaya a una asamďlea sindical͙ Por úlƟmo,
pudiera enardecer los ánimos͟ ʹ ůe ŝnstruLJe ĂsŝsƟr Ă ƉesĂr de ůĂ
suŐerencŝĂ Ƌue ůe ŚĂce 'orrŝſn serŐĂrĂ -͞Si el Presidente lo dice, ƋuĠ
le vamos a Śacer. Śora, tú saďes͗ puede Ƌuedar la grande͟ ʹ concůuLJe
ŚĂcŝĠndose Ɖresente en eů sŝndŝcĂto donde ocurre ůo Ƌue eů dŝrŝŐente
151 Jorge Arrate y Eduardo Rojas; Memoria de la izquierda chilena. Tomo II; op. cit. pág.117.
152 Jorge Arrate; Memorias, op. cit.

96
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

ŵŝnero ůe ĂdǀŝrƟſ͘ >Ă ďĂtĂŚoůĂ es totĂů ĂunƋue unĂ ŵĂnŝoďrĂ ʹ ͞el


golpe del conejo͟ ʹ de >uŝs serŐĂrĂ ĂsƟůůo concůuLJe con eů Įn de ůĂ
ƉĂrĂůŝnjĂcŝſn en ŵedŝo deů cĂos ŐenerĂů deů teĂtro͘ rrĂte͕ sĂůǀĂ ŝůeso
ŐrĂcŝĂs Ăů ĂctuĂr de ůos ŚerŵĂnos YuŝntĂnĂ͕ Ƌuŝenes ůos ƉroteŐen de
ůos cucŚŝůůos LJ ƉuŹos ĂŵenĂnjĂntes͕ LJ cree Ƌue ĂƋueůůo no es un trŝunĨo
Ɖşrrŝco sŝno Ƌue ŵuLJ Ɖor eů contrĂrŝo ͞El paro Ƌuedó Śerido en el ala͘͟
unƋue͕ doůĨo >ĂrĂ ƉŝensĂ otrĂ cosĂ͗

ů ŵĂLJor dĂŹo Ĩue ůĂ sensĂcŝſn de cĂos Ƌue se ĂƉoderſ deů Ăŵďŝente͘ ^ŝ ďŝen ů
denŝente no ƉĂrĂůŝnjſ͕ Śuďo conĨrontĂcŝſn͕ coŵo ůe ocurrŝſ Ă rrĂte cuĂndo se
Ɖresentſ en ůĂ ĂsĂŵďůeĂ LJ sĂcĂron cucŚŝůůo ƉĂrĂ ĂŐredŝrůo en eů sŝndŝcĂto ^eǁeůů LJ
DŝnĂ͕ LJ ůĂ sensĂcŝſn de cĂos͘ >Ă sensĂcŝſn de dŝǀŝsŝſn en ůĂ ŝnjƋuŝerdĂ Ĩue ďĂstĂnte
dĂŹŝnĂ ƉorƋue Śuďo Őente Ƌue ƉĂrƟcŝƉſ en ůĂ ŚueůŐĂ͘ϭ5ϯ

ů reǀĠs recŝďŝdo Ɖor ůos ŚueůŐuŝstĂs no ŵŝnſ su Ąnŝŵo LJ es Ăsş coŵo


DedŝnĂ se ůĂs ŝnŐenŝĂ nueǀĂŵente ƉĂrĂ͕ sŝn oĨrecer nĂdĂ nueǀo͕
eŵďoscĂr Ă rrĂte LJ entreŐĂrůe ͞un pesado soďre͟ en Ƌue no ǀŝene
nĂdĂ nueǀo͘ >Ă derrotĂ deů ^eǁeůů LJ DŝnĂ ůůeǀĂ Ă ůos ŚueůŐuŝstĂs Ă
eũecutĂr Ăctos de ŵĂLJor ǀŝoůencŝĂ coŵo ůo Ĩue eů cŝerre de ůĂ cĂrreterĂ
eů coďre ƉĂrĂ ŝŵƉedŝr Ƌue ůos trĂďĂũĂdores ĂccedŝerĂn Ăů ŵŝnerĂů͕ ůo Ƌue
conƟnƷo desƉuĠs con eů sĂďotĂũe Ă ůos ƉroƉŝos ďuses͘ ,ĂcŝĂ ŵedŝĂdos
de ŵĂLJo ůĂ ŚueůŐĂ deů ŵŝnerĂů LJĂ tenşĂ unĂ ƉĠrdŝdĂ de cercĂ de ϯϬ
ŵŝůůones de dſůĂres en dŝǀŝsĂs en un escenĂrŝo donde ůĂ oƉosŝcŝſn
estĂďĂ LJĂ ĂďŝertĂŵente en ĨĂǀor deů derrocĂŵŝento deů Őoďŝerno͘
ů dŝĂrŝo ůocĂů ů ZĂncĂŐƺŝno se trĂnsĨorŵĂ entre Ăďrŝů LJ ũuůŝo en eů
esƉeũo deů cĂŵƉo de ďĂtĂůůĂ de esĂ ůucŚĂ entre trĂďĂũĂdores͖ entre
ůĂ oƉosŝcŝſn LJ eů Őoďŝerno LJ en ůos ŵedŝos de coŵunŝcĂcŝſn͘ sş Ɖor
eũeŵƉůo eů ŵĂtuƟno ůocĂů ŝndŝcĂ Ƌue ͞^ŝn soůucŝſn ŵŝneros ǀoůǀerşĂn
Ă trĂďĂũĂr͟ LJ ůueŐo ĂŐreŐĂďĂ͕ en eů tono ƉroƉŝo deů Ɖerŝſdŝco Ƌue ͞es
extremadamente peligroso porƋue se intenta Ƌueďrar el movimiento
dividiendo a los traďajadores consideró la posición del ministro Bitar
el presidente de la njonal El deniente Guillermo Medina͟.ϭ5ϰ >Ă reunŝſn
cŝtĂdĂ concůuLJſ con ůĂ sĂůŝdĂ de un Őrueso nƷŵero de trĂďĂũĂdores de ůĂ
ŚueůŐĂ Ƌue eů dŝĂrŝo ůocĂů ơtuůo de ůĂ sŝŐuŝente ŵĂnerĂ͗ “Sigue la Huelga.
ϱ000 traďajadores acuerdan recŚanjar a los divisionistas͟ϭ55͘ ů ůunes
sŝŐuŝente eů Ɖerŝſdŝco ůocĂů ƉonşĂ ĠnĨĂsŝs en eů ŵoǀŝŵŝento de ĂƋueůůos
trĂďĂũĂdores Ƌue ĂƷn ƉerŵĂnecşĂn en ŚueůŐĂ LJ en Ƌue eů Ɖresŝdente
153 Entrevista a Adolfo Lara, op.cit.
154 El Rancagüino, 4 de mayo de 1973, pág. 1.
155 El Rancagüino, 5 de mayo de 1973, pág. 1.

97
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

de ůĂ conĨederĂcŝſn͕ eů rĂdŝcĂů ,Ġctor >ĂŐos͕ ŚĂďşĂ sŝdo sĂcĂdo de unĂ


cĂŵŝonetĂ de ůĂ eŵƉresĂ LJ oďůŝŐĂdo Ă suďŝr Ăů estrĂdo donde tuǀo Ƌue
ĂƉoLJĂr Ă ůos sŝndŝcĂůŝstĂs LJ escucŚĂr Ƌue ůos trĂďĂũĂdores ͞repudian a
los ͚divisionistas͛ Ƌue Śan intentado Ƌueďrar el movimiento͘͟ϭ5ϲ ů dşĂ
Ɖosterŝor eů ƉĂsŬŝn ůocĂů ŝnterƉeůĂďĂ dŝrectĂŵente Ăů ŵĂndĂtĂrŝo en
eů conŇŝcto ͞EL PRESIDEEdE S. LLEEDE IEVIdDO POR LOS MIEEROS.
Yue venga a saďer la verdad, dicen͟. En seŐuŝdĂ en unĂ ďĂũĂdĂ seŹĂůĂďĂ
Ƌue
ů Dŝnŝstro de DŝnerşĂ Ănuncŝſ ĂLJer Ƌue ůos trĂďĂũĂdores de ů denŝente ŚĂďşĂn
ǀueůto Ă sus ůĂďores͘ >os dŝĂrŝos de Őoďŝerno tĂŵďŝĠn ŝnĨorŵĂn ŚoLJ Ƌue desde ĂLJer
ůĂ Ɖroduccŝſn se ŚĂ norŵĂůŝnjĂdo en ů denŝente͘ Wero ůĂ ǀerdĂd es Ƌue ůĂ ŚueůŐĂ
conƟnuĂ LJ Ƌue soůo un ƉorcentĂũe ŵŝnorŝtĂrŝo ŚĂ ǀueůto Ă sus ůĂďores͘ϭ57

n eů ƉroƉŝo Ɖerŝſdŝco͕ LJ Ă trĂǀĠs de sus ƉĄŐŝnĂs͕ se dĂrĄ unĂ ǀerdĂderĂ


ďĂtĂůůĂ de ŝnsercŝones entre eů Őoďŝerno͕ ůos sŝndŝcĂtos ĂĮnes͕ LJ ůos
dŝrŝŐentes en ŚueůŐĂ͕ de ůĂ Ƌue se ŚĂrĄn ƉĂrte desde eů &rente de
drĂďĂũĂdores ZeǀoůucŝonĂrŝo ;&dZͿ͕ϭ58 ĂƉoLJĂndo Ă ůos Ɖrŝŵeros LJ WĂtrŝĂ
LJ >ŝďertĂd͕ en deĨensĂ de ůos seŐundos͘ϭ59 ů conŇŝcto Ă todĂs ůuces
ŵĂneũĂdo Ɖor ůĂ oƉosŝcŝſn ǀĂ suďŝendo de tono LJ encendŝendo Ă ůĂ
cŝudĂd͘ n ese contedžto LJ cuĂndo eů ƉĂro ǀĂ Ɖerdŝendo ĨuernjĂ coŵo
ŵoǀŝŵŝento ŐreŵŝĂů ŵutĂ Ă Ăctos de sĂďotĂũe LJ terrorŝsŵo Ƌue estĄn
ŵuLJ ďŝen ƉorŵenorŝnjĂdos en ůos ƟtuůĂres deů ŵĂtuƟno de ůĂ cŝudĂd
en esos ŵeses͕ resuůtĂndo ser uno de ůos ŵĄs ŐrĂǀes ĂƋueů en Ƌue se
ŝnǀoůucrſ Ă ůĂ sede deů WĂrƟdo ^ocŝĂůŝstĂ ůocĂů͘ >os ŚecŚos son ŵĄs o
ŵenos ůos sŝŐuŝentes seŐƷn ůos reůĂtĂ ů ZĂncĂŐƺŝno
uĂndo reŐresĂďĂn de ůĂ ůĂŵedĂ ernĂrdo K͛,ŝŐŐŝns ůueŐo de ƉrestĂr ĂƉoLJo Ă
ůĂs ŵuũeres Ƌue ŵĂnƟenen ocuƉĂdĂ ůos estudŝos de ZĂdŝo ZĂncĂŐuĂ͕ un ŐruƉo de
estudŝĂntes Ĩue ĂŐredŝdo con ĂrŵĂs de ĨueŐo LJ oďũetos contundentes desde ůĂ sede
deů W͘ ^ocŝĂůŝstĂ de cĂůůe DƷũŝcĂ͘ >os sucesos se reŐŝstrĂron cercĂ de ůĂs ϭϮ͗ϯϬ ůueŐo
de ŚĂďer ĮnĂůŝnjĂdo un Ăcto en eů Ƌue ŚĂďůĂron ůosĂ dŝrŝŐentes estudŝĂnƟůes DŝŐueů
^ĂůĂnjĂr LJ :uĂn Ărůos DĂrĂŵďŝo͙ hn ŐruƉo de estudŝĂntes ĂǀĂnnjſ ŚĂcŝĂ stĂdo ^ur
en dŝreccŝſn Ă ůĂ WůĂnjĂ de >os ,Ġroes͘ ntes de ůůeŐĂr Ă DƷũŝcĂ Ĩueron ŝnterceƉtĂdos
Ɖor ŐruƉos de cŚoƋue deů WĂrƟdo ^ocŝĂůŝstĂ Ƌuŝenes ƉortĂďĂn cĂdenĂs͕ ƉĂůos cortos͕

156 El Rancagüino, 7 de mayo de 1973, pág. 1.


157 El Rancagüino, 8 de mayo de 1973, pág. 1.
158 “El F.T.R. a los trabajadores de ‘El Teniente’ y al pueblo”. Entre los puntos se señalaba
“hacemos un llamado a terminar con la huelga”. El Rancagüino, 14 de mayo de 1973, pág. 2.
159 Inserción “El Frente Nacionalista Patria y Libertad, a la opinión pública. El texto del
inserto enviado por su Departamento de Propaganda y Comunicaciones de la Provincia de
O’Higgins señalaba al final que: “Trabajadores del cobre, trabajadores de ‘El Teniente’, tengan
fe en el nacionalismo, súmense a la lucha desde cualquier trinchera, incluso anónimamente”. El
Rancagüino, 24 de mayo de 1973, pág. 12.

98
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

con cůĂǀo͕ ĂrŵĂs de ĨueŐo LJ otros oďũetosϭϲϬ

^eŐƷn eů ŵŝsŵo dŝĂrŝo͕ Ƌue recoŐe eů reůĂto de :uĂn 'Ăůǀenj͕ oďrero de


Ăůetones LJ Ƌuŝen resuůtſ Śerŝdo durĂnte eů enĨrentĂŵŝento͗
^enơ Őrŝtos de estudŝĂntes cuĂndo ŵe encontrĂďĂ en ůĂ ƉŝenjĂ de ŵŝ cĂsĂ͘ ^Ăůş
corrŝendo LJ ǀŝ con estuƉor coŵo ĂůŐunos nŝŹos erĂn ŐoůƉeĂdos en eů sueůo Ănte ůĂ
ŝndŝŐnĂcŝſn de Ƌuŝenes ƉĂsĂďĂn Ɖor Ăůůş͙ Desde ůĂ sede deů WĂrƟdo ^ocŝĂůŝstĂ ŚĂďşĂ
Őente Ƌue ƉortĂďĂ ĂrŵĂs LJ Ƌue estĂďĂn ĂctuĂndo coŵo ĨrĂncoƟrĂdores desde eů
teũĂdo͘ denşĂn escoƉetĂs LJ rŝŇes LJ ƟrĂďĂn Ă ŵĂtĂr͘ &ue terrŝďůe͕ ƉensĠ Ƌue eů sĂůdo
serşĂ de ŵucŚos nŝŹos ŵuertosϭϲϭ

ů ZĂncĂŐƺŝno Ɵtuůſ ese dşĂ ͞Fue allanada la sede socialista. Haďían


armas͕͟ LJ contſ con detĂůůes eů desƉůŝeŐue ordenĂdo Ɖor eů coroneů
cŬerŬnecŚt LJ eũecutĂdo Ɖor sus suďordŝnĂdos͘ &ueron detenŝdos
unĂ serŝe de dŝrŝŐentes deů W^ ʹ entre eůůos ,ernĄn ĂsƟůůo͕ ĂůcĂůde de
DĂcŚĂůş͖ >uŝs rredondo͕ dŝrŝŐente deů ^eǁeůů LJ DŝnĂ͖ >uŝs serŐĂrĂ͕
dŝrector deů ŵŝsŵo sŝndŝcĂto͖ DŝŐueů >ee͕ dŝrŝŐente reŐŝonĂů deů W^͖
nrŝƋue >eLJton͕ reŐŝdor de ZĂncĂŐuĂ͖ >uŝs DondĂcĂ͖ :oĂƋuşn edo͕
denƟstĂ͖ doůĨo >ĂrĂ͕ secretĂrŝo reŐŝonĂů deů W^͕ etc͘ϭϲϮ  este ƷůƟŵo
se ůe Ăcusſ de ͞ser autor de varios disparos siendo idenƟĮcados por
algunos, maniĨestantes Ƌuienes permanecieron en el lugar Śasta Ƌue
se produjo el allanamiento͟.ϭϲϯ oŵo sŝeŵƉre eů dŝĂrŝo no recoŐŝſ ůĂ
ǀersŝſn de ůos dŝrŝŐentes socŝĂůŝstĂs͘ doůĨo >ĂrĂ conĨesſ ŵĄs tĂrde Ƌue
eů ĂůtercĂdo se Őenerſ Ɖor unĂ ƉeůeĂ entre ũſǀenes͕ LJ ůos ŵŝůŝtĂntes de
ůĂ :^ se reĨuŐŝĂron en ůĂ sede ƉĂrƟdĂrŝĂ donde se reĂůŝnjĂďĂ unĂ reunŝſn͕
LJ ĂŚş se ŝnŝcŝſ eů conŇŝcto͘ϭϲϰ
ů ǀŝceƉresŝdente eũecuƟǀo ůe ƉĂrecŝſ unĂ edžĂŐerĂcŝſn eů Ɖroceder
de cŬerŬnecŚt LJ coŵo sĂďeŵos Ɖŝdŝſ su reŵocŝſn͕ Ɖero no Ɖudo
encontrĂr Ăů ŐenerĂů WrĂts LJ ůe deũſ eů recĂdo LJ su ƉůĂnteĂŵŝento Ă
su reeŵƉůĂnjĂnte͗ eů ŐenerĂů WŝnocŚetϭϲ5͕ Ƌuŝen Ɖuso un suƉerŝor Ă

160 El Rancagüino, 23 de mayo de 1973, pág. 1.


161 Ibid.
162 En la nómina detallada por el mismo periódico un día después se agregan a los 14 dirigentes
19 militantes y brigadistas, entre los cuales están: Carlos Zúñiga, secretario regional de la JS;
Luis Mariño Núñez; Pablo Pallamar; Alberto Martínez y Hernán Lobos. El Rancagüino, 24 de
mayo de 1973, pág. 6
163 El Rancagüino, 23 de mayo de 1973, pág. 1
164 Entrevista a Adolfo Lara Bustamante; op. cit.
165 “Expuse a Allende la situación y le señalé que la opinión colectiva de quienes seguíamos
directamente el curso de la huelga era que Ackernecht no podía continuar a cargo de la zona de
emergencia. El Presidente se comunicó a través del Ministro de Defensa con el Comandante en

99
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

cĂrŐo͘ ů dŝĂrŝo ůocĂů dŝo cuentĂ deů suceso LJ en tono edžcůĂŵĂƟǀo Ɵtuůſ
“͋Relevado comandante cŬernecŚt͊ Euevo jeĨe͘͟ϭϲϲ ^e ŚĂcşĂ cĂrŐo de
ůĂ ƉůĂnjĂ eů coroneů KrůĂndo /ďĂŹenj͘ DĄs tĂrde nos enterĂrşĂŵos Ƌue eů
͞General PinocŚet visitó a mujeres en Śuelga͘͟ϭϲ7
ů ŚecŚo ŵĂrcſ un Ɖunto de ŝnŇedžŝſn en ůĂ conǀŝǀencŝĂ ůocĂů LJ Ĩue
usĂdo ƉoůşƟcĂŵente Ɖor todos ůos ĂdǀersĂrŝos Ăů Őoďŝerno͘ sş Ɖor
eũeŵƉůo eů reŐŝdor de ZĂncĂŐuĂ͕ EŝcoůĄs DşĂnj͕ Ɖresentſ unĂ denuncŝĂ
ĨorŵĂů Ăů ũunjŐĂdo ͞por el ďaleo de Ƌue Ĩueron oďjeto estudiantes y
mineros desde la sede del ParƟdo Socialista͘͟ se ŵŝsŵo dşĂ reĂccŝonſ
tĂŵďŝĠn ůĂ ĄŵĂrĂ de oŵercŝo e /ndustrŝĂ ůocĂů Ƌuŝenes Ă trĂǀĠs de
unĂ decůĂrĂcŝſn ĂcuerdĂn ͞protestar en la Ĩorma más enĠrgica por los
criminales atentados en contra de los estudiantes y oďreros Ƌue ayer
Ĩueron ďaleados y Śeridos por individuos ĨanáƟcos e irresponsaďles
pertenecientes a un parƟdo de goďierno͘͟ϭϲ8 damďiĠn protesta en
Centro de Padres y poderados del Rancagua College Ƌuienes exigen a
las autoridades “la clausura o traslado de la sede del ParƟdo Socialista,
uďicado al lado de nuestro colegio, por consƟtuir un permanente peligro
para la seguridad de nuestros Śijos͘͟ϭϲ9 n eů deďĂte tĂŵďŝĠn se ŚĂcen
Ɖresentes ůos trĂďĂũĂdores deů /EDW Ƌue͕ encĂďenjĂdos entre otros
Ɖor :uĂn EƷŹenj sĂůennjueůĂ͕ Ƌuŝenes ũunto con ŵĂnŝĨestĂr su ͞decŝdŝdo
ĂƉoLJo Ă ůos estudŝĂntes͕͟ edžƉresĂn
^u ŵĄs enĠrŐŝcĂ ƉrotestĂ͕ ŚĂcŝendo Ɖresente ĂdeŵĄs͕ eů ŵĂůestĂr de ůos trĂďĂũĂdores
de /EDW Ɖor ůĂ ƉĂrƟcŝƉĂcŝſn deů ĨuncŝonĂrŝo de KZ͕ ^r͘ doůĨo >ĂrĂ͕ :eĨe deů
WerĨeccŝonĂŵŝento deů 'ZK͕ Ƌuŝen ŚĂ sŝdo sŝndŝcĂdo coŵo unĂ de ůĂs ƉersonĂs Ƌue
se encontrĂďĂn en ůĂ sede de ese ƉĂrƟdo durĂnte eů ďĂůeo Ƌue Ɖroǀocſ ϲ estudŝĂntes
LJ ϯ ŵŝneros Śerŝdos͘ϭ7Ϭ

>ueŐo eů Ăsunto se ĂŐrĂǀĂ no soůo cuĂndo se ŝntentĂ edžƉortĂr ůĂ ŚueůŐĂ


Ă ŚuƋuŝcĂŵĂtĂ͕ sŝno tĂŵďŝĠn cuĂndo ĂůŐunĂs ŵuũeres de ůos ŵŝneros
ʹ ente eůůĂs unĂ de ůĂs ŚŝũĂs de DedŝnĂ -decŝden toŵĂrse ʹ en Ăcuerdo

Jefe subrogante del Ejército, Augusto Pinochet, para remover al coronel. El general Prats estaba
fuera de Chile en un viaje a la Unión Soviética. Pinochet respaldó públicamente a Ackernecht
pero, considerando que se aumentaría el contingente con más efectivos, justificó colocar por
sobre él a un oficial de mayor grado”. Jorge Arrate; Memorias; op. cit.
166 El Rancagüino. 24 de mayo de 1973, pág. 1.
167 Fernando García y Oscar Sola (Eds.); Salvador Allende. Una época en blanco y negro; El País-
Aguilar, Madrid, 1998; pág. 173.
168 El Rancagüino, 24 de mayo de 1973, pág. 6.
169 Ibid.
170 El Rancagüino. 25 de mayo de 1973, pág. 15.

100
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

con ůos dueŹos de ůĂ eŵŝsorĂ - ZĂdŝo ZĂncĂŐuĂ eů Ϯ7 de ŵĂLJo LJ desde


Ăůůş no soůo ĂcuŵuůĂn ĨuernjĂ sŝno Ƌue trĂnsŵŝten dŝĂrŝĂŵente su
oƉŝnŝſn͘
dĂŵďŝĠn eů Ăsunto ƉĂsĂ Ă ŵĂLJores nŝǀeůes de tensŝſn cuĂndo eů dşĂ
ŵŝĠrcoůes ϯϬ de ŵĂLJo un conscrŝƉto de unĂ ƉĂtruůůĂ ŵŝůŝtĂr soůŝcŝtĂ
Ăů cŚoĨer de unĂ cĂŵŝonetĂ en ůĂs esƋuŝnĂs de stĂdo con DŝůůĄn
sus docuŵentos neŐĄndose eů conductor de ůĂ ^ŝŵcĂ Ă tĂů ƉeƟcŝſn͕
seŐƷn reůĂtĂ ů ZĂncĂŐƺŝno ƉorƋue ͞no comeơa ninguna inĨracción de
tránsito ni otra disposición y Ƌue además esta laďor no correspondía
a los militares͘͟ϭ7ϭ ů dĂr ƉĂso Ă ůĂ ůunj ǀerde eů conductor >uŝs rĂǀo
Ɖone eů ĂceůerĂdor en ŵĂrcŚĂ su ǀeŚşcuůo ͞no para arrancar de los
militares, sino como lo Śace todo automovilista Ƌue ve la lunj verde͟ϭ7Ϯ͕
recŝďŝendo Ăů descĂrŐĂ de un conscrŝƉto Ƌue ůo terŵŝnĂ ŵĂtĂndo͘
>Ă cŝudĂd se ƉĂrĂůŝnjĂ LJ eů ŵoǀŝŵŝento ŚueůŐuşsƟco ĂůcĂnnjĂ su cůşŵĂdž
cuĂndo dşĂs desƉuĠs͕ ůĂ cĄŵĂrĂ de dŝƉutĂdos ĂƉrueďĂ unĂ ĂcusĂcŝſn
consƟtucŝonĂů contrĂ ůos ŵŝnŝstros ŝtĂr LJ &ŝŐueroĂ͘ n ůĂ dŝscusŝſn de
dŝcŚo reƋuerŝŵŝento eů dşĂ 5 de ũunŝo͕ en Ƌue ƉĂrƟcŝƉſ ůĂ dŝƉutĂ deů
WĂrƟdo EĂcŝonĂů ;WEͿ͕ ^ŝůǀŝĂ Wŝnto͕ se Ɖueden conocer ĂůŐunos de ůos
ĂrŐuŵentos Ƌue ƉresentĂron ůos sŝndŝcĂůŝstĂs en ŚueůŐĂ͕ coŵo ,orĂcŝo
DĂůdonĂdo͗
͞^oLJ oďrero͘ Eo se ŚĂ recurrŝdo Ă ůos drŝďunĂůes de :usƟcŝĂ ƉorƋue nosotros tenşĂŵos
unĂ ƉresentĂcŝſn Ă ůĂ :untĂ de oncŝůŝĂcŝſn͕ en ůĂ cuĂů estĂďĂ eů seŹor Dŝnŝstro deů
drĂďĂũo͘ z ese ĨĂůůo Ĩue ůĂƉŝdĂrŝo ƉĂrĂ ůos trĂďĂũĂdores de ů denŝente͖ LJ cuĂndo
nosotros ůůeǀĂŵos ese ĨĂůůo Ă ůĂ ĂsĂŵďůeĂ de ^eǁeůů LJ DŝnĂs͕ ĠstĂ estĂůůſ͘ >Ăs ďĂses
nos soďreƉĂsĂron Ă ůos dŝrŝŐentes͘ Wor eso edžŝste estĂ ŚueůŐĂ͕ ƉorƋue ůos dŝrŝŐentes
no Ɖudŝŵos contener Ă ůĂs ďĂses͕ Ƌue estĂůůĂron de ŝrĂ cuĂndo suƉŝeron de este ĨĂůůo͘ϭ7ϯ

n ůĂ sesŝſn se reŐŝstrĂ tĂŵďŝĠn ůĂ ŝnterǀencŝſn deů Śoŵďre Ƌue ůe ŚĂ


ŚecŚo ůĂ ǀŝdĂ ŝŵƉosŝďůe Ăů eũecuƟǀo de odeůco͕ 'uŝůůerŵo DedŝnĂ͘
Yuŝen en tono ůĂdŝno descrŝďŝſ Ăsş eů desĂrroůůo deů Ɖroceso Ƌue tenşĂ
ƉĂrĂůŝnjĂdo eů ŵŝnerĂů͗
>Ă eŵƉresĂ nĂdĂ Śŝnjo ƉĂrĂ reunŝrse con ůos trĂďĂũĂdores͘ ^oůĂŵente cuĂndo >uŝs
&ŝŐueroĂ coŵennjſ Ă tercŝĂr en eů conŇŝcto͕ ƉensĂŵos Ƌue se soůucŝonĂrşĂ͕ ƉorƋue
Ġů nos conoce LJ nosotros ůo conoceŵos͘ Wero Ġů no Ăctuſ de ŵedŝĂdor nŝ ŝnterǀŝno
en ůĂs reunŝones͖ LJ Ɖudŝŵos ǀer͕ con ƉroĨundĂ sorƉresĂ Ƌue Ƌuŝen estuǀo sŝeŵƉre
con ůos trĂďĂũĂdores͕ se consƟtuLJſ Ɖoco ŵenos Ƌue en trŝďunĂů nuestro͘ KLJſ Ă ůĂs
ƉĂrtes LJ entreŐſ͕ Ɖor secretĂrşĂ͕ un ĨĂůůo Ădǀerso͘ ste ĨĂůůo Ădǀerso ǀĂ en contrĂ

171 El Rancagüino. 31 de mayo de 1973, pág. 1.


172 Ibid.
173 Cámara de Diputados. Sesión Ordinaria N°5 de junio de 1973.

101
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

de ůĂs conƋuŝstĂs conseŐuŝdĂs Ɖor ůos trĂďĂũĂdores deů coďre Ă trĂǀĠs de treŝntĂ
ĂŹos de ůucŚĂ͘ z ŚoLJ Ƌuŝenes estĄn deĨendŝendo Ăů 'oďŝerno ůůĂŵĂn deŵocrĂcŝĂ Ă
ĂsĂŵďůeĂs Ƌue terŵŝnĂďĂn Ă ďoĨetĂdĂs͖ Ă ĂsĂŵďůeĂs en ůĂs cuĂůes ůos dŝrŝŐentes Ƌue
reƉresentĂn Ăů 'oďŝerno ŚĂďůĂďĂn LJ se ůůeǀĂďĂn eů ŵŝcrſĨono͕ o Ăů ŚecŚo de Ƌue un
sŝndŝcĂto Ƌue cuentĂ con ŵŝů socŝos reĂůŝce unĂ ĂsĂŵďůeĂ con cŝento cŝncuentĂ de
eůůos LJ sĂƋue un Ăcuerdo Ă ĨĂǀor de ůĂ eŵƉresĂ͘ϭ7ϰ

oŵo se sĂďe͕ ůĂ ĂcusĂcŝſn ƉrosƉerſ LJ ůos ŵŝnŝstros Ĩueron ĮnĂůŵente


desƟtuŝdos Ă ŵedŝĂdos de ũunŝo͕ en tĂnto eů conŇŝcto ǀoůǀşĂ Ă
recrudecer LJ ůĂ ŚueůŐĂ Ɖretende edžtenderse ŚĂstĂ ŚuƋuŝcĂŵĂtĂ͘
ĨortunĂdĂŵente ůĂ ǀotĂcŝſn es desĨĂǀorĂďůe LJ eů Őoďŝerno ceůeďrĂ͘
oŵo ůo reůĂtĂŵos LJ deďŝdo Ă ůĂ crecŝente ǀŝoůencŝĂ Ƌue se ĂƉoderĂďĂ
de ůĂ njonĂ ůůende ŚĂďşĂ decůĂrĂdo Ă ůĂ WroǀŝncŝĂ de K͛,ŝŐŐŝns en
estĂdo de eŵerŐencŝĂ LJ tĂů coŵo ůo recuerdĂ :orŐe rrĂte͕ eů ŵŝůŝtĂr
Ă cĂrŐo de ůĂ njonĂ erĂ eů coroneů rŝsƟĄn cŬerŬnecŚt͕ Ƌuŝen ůůĂŵſ ůĂ
Ătencŝſn deů eũecuƟǀo Ɖues detrĄs de su escrŝtorŝo coůŐĂďĂ un retrĂto
deů ŐenerĂů ĂůeŵĄn Zoŵŵeů͕ eů njorro deů desŝerto͕ durĂnte ůĂ seŐundĂ
ŐuerrĂ ŵundŝĂů͕ Ăsş coŵo ůĂ neutrĂůŝdĂd ŵostrĂdĂ en eů conŇŝcto cosĂ
Ƌue se conĮrŵſ cuĂndo ůĂ ƉĂtruůůĂ ŵŝůŝtĂr͕ ĨuerĂ de todĂ ůſŐŝcĂ͕ Ăsesŝnſ
Ă ŵĂnsĂůǀĂ Ă >uŝs rĂǀo un trĂďĂũĂdor͘ ƋueůůĂ ŝŵƉresŝſn de rrĂte se
conĮrŵſ con eů ĂůůĂnĂŵŝento Ă ůĂ sede socŝĂůŝstĂ͘ ZeůĂtĂreŵos ůueŐo͕
ůĂ ŝŵƉresŝſn soďre eů roů deů coroneů en eů ŐoůƉe͘ Źos desƉuĠs͕ ůos
ŵŝeŵďros de ůĂ hW tendrşĂn unĂ ƉeƋueŹĂ reǀĂncŚĂ cuĂndo ůĂ dŝctĂdurĂ
ůo desŝŐnſ coŵo ĂŐreŐĂdo ŵŝůŝtĂr en onn LJ ůĂ ŵĂsŝǀĂ ƉrotestĂ de ůos
edžŝůŝĂdos Śŝnjo Ƌue tuǀŝese Ƌue renuncŝĂr Ă esĂ ŵŝsŝſn LJ Ĩuese ŝnǀŝtĂdo
Ă sĂůŝr de ůĂ ůeŵĂnŝĂ &ederĂůϭ75͘
^eŐƷn rrĂte eů cůŝŵĂ Ƌue se ǀŝǀşĂ en ZĂncĂŐuĂ erĂ de ƉerŵĂnente
conŵocŝſn LJ ƉrueďĂ de eůůo es Ƌue eů ƉroƉŝo Ăutoŵſǀŝů deů dŝrŝŐente
ŵŝnero >uŝs serŐĂrĂ Ĩue destruŝdo Ɖor unĂ ďoŵďĂϭ7ϲ͘ rrĂte͕ Ƌue en
unĂ de esĂs nocŚes deďŝſ ďĂũĂr desde oLJĂ Ă ůĂ cŝudĂd deďŝdo Ă ůĂ
ĂŐudŝnjĂcŝſn de ůĂ crŝsŝs͕ ĂcoŵƉĂŹĂdo Ɖor eů dŝƉutĂdo :orŐe /nsunnjĂ͕
constĂtſ͕ Ăů ůůeŐĂr Ă ůĂ ƉůĂnjĂ Ƌue ŚĂLJ ďĂrrŝcĂdĂs LJ ƋueŵĂ de neuŵĄƟcos͘
n ůĂ ŵedŝdĂ en Ƌue ůĂ nocŚe trĂnscurrşĂ ůos sucesos se Ĩueron
ĂŐrĂǀĂndo LJ cĂrĂďŝneros erĂ suƉerĂdo Ɖor eů ŵoǀŝŵŝento Ɖro ŚueůŐĂ
ĂƉoLJĂdo Ɖor ŐruƉos ƉĂrĂŵŝůŝtĂres de derecŚĂ͘ n ese contedžto es Ƌue

174 Ibid.
175 Carlos Lira; Capuchinos, Hamburgo, Santiago; Tamy Ediciones, Santiago, 1992, págs., 117-
134.
176 ¡Bomba estremeció a Rancagua y a un jeep de El Teniente! El Rancagüino. 26 de mayo de
1973, pág. 1.

102
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

Ă :orŐe rrĂte se ůe ocurre ůůĂŵĂr Ăů Ɖresŝdente Ƌue͕ coŵo sĂďeŵos͕


ŵonŝtoreĂďĂ ŵuLJ de cercĂ ůos ŚecŚos͘ Eo ůe resuůtĂ ĨĄcŝů uďŝcĂrůo Ɖues
ůůende se encontrĂďĂ en un Ăcto ƉrotocoůĂr en ůĂ eŵďĂũĂdĂ de uďĂ͘
n esos ŝnstĂntes drĂŵĄƟcos se dĂ entre Ăŵďos eů sŝŐuŝente dŝĄůoŐo͗
͞oŵƉĂŹero͕͟ ůe dŝũe͕ ͞estĂŵos en ůĂ /ntendencŝĂ de ZĂncĂŐuĂ con eů dŝƉutĂdo
/nsunnjĂ LJ Śeŵos resueůto ůůĂŵĂrůo ƉorƋue ůĂ sŝtuĂcŝſn se ŚĂ tornĂdo crşƟcĂ͘͟ >e dŝũe
Ƌue ůĂ ƉůĂnjĂ estĂďĂ rodeĂdĂ LJ Ƌue escucŚĂŵos unĂ ďĂůĂcerĂ conƟnuĂ e ŝnterŵŝnĂďůe͘
ůůende ƉreŐuntſ͗ ͎͞,ĂLJ ŵuertos͕ coŵƉĂŹero͍͘͟ Eo Ɖude eǀŝtĂrůo LJ ůe dŝũe͗ ͞Eo sĠ͕
Wresŝdente͕ Ɖero ǀoLJ Ă sĂůŝr Ă ǀer͘͟ ů tenşĂ ŵucŚo senƟdo deů Śuŵor Ɖero no ůe
ŐustĂďĂ ƉĂrĂ nĂdĂ Ƌue ůe toŵĂrĂn eů Ɖeůo͘ ͞nǀuĠůǀĂse en unĂ ďĂnderĂ cŚŝůenĂ e
ŝnŵſůese Ɖor ůĂ ƉĂtrŝĂ͕͟ ŵe dŝũo͘ z cortſ͘ hnos ŵŝnutos desƉuĠs eĨecƟǀos deů ũĠrcŝto
se desƉůeŐĂron Ɖor eů sector ƉĂrĂ restĂďůecer ůĂ seŐurŝdĂd ĂŵĂŐĂdĂ͘ϭ77

 ƉesĂr de ůos ŐrĂǀes ŝncŝdentes Ɖor ůos Ƌue ĂtrĂǀesĂďĂ eů Őoďŝerno͕


ůos dŝrŝŐentes de ůĂ hnŝdĂd WoƉuůĂr no ƉerdşĂn su senƟdo deů Śuŵor LJ
eů dŝĄůoŐo rrĂte-ůůende erĂ unĂ ƉrueďĂ ǀŝǀŝente de ĂƋueůůo͘
oŵo eů curso de ůos sucesos ŚĂďşĂ ůůeŐĂdo Ă ese edžtreŵo ůos Ɖersoneros
ƉoůşƟcos deů Őoďŝerno ƉresŝonĂron entonces Ă ůos dŝrŝŐentes ƉĂrĂ Ƌue
ŚŝcŝerĂn resƉetĂr su ŵĂLJorşĂ͘ >os ůşderes sŝndŝcĂůes dudĂron soďre eů
reĂů coŵƉroŵŝso deů Őoďŝerno con eůůos͕ en esƉecŝĂů desƉuĠs de Ƌue͕
Ă ŝnstĂncŝĂs deů dŝƉutĂdo KůŝǀĂres͕ 'uŝůůerŵo DedŝnĂ Ĩue recŝďŝdo Ɖor
ůůende͕ ŐenerĂndo ůĂ ŵoůesƟĂ de ůos sŝndŝcĂůŝstĂs ƉĂrƟdĂrŝos de ůĂ hW
LJ de ůĂ tensŝſn Ƌue Ɖroǀocſ eů ŚecŚo en ůĂs dŝrŝŐencŝĂs ƉoůşƟcĂs͘ ^e ůes
consŝŐuŝſ unĂ entreǀŝstĂ con eů ŵĂndĂtĂrŝo Ă Įn de ůŝŵĂr ĂsƉerenjĂs͘
>Ă reunŝſn se ĨorŵĂůŝnjſ Ɖronto LJ tuǀo ůuŐĂr en cĂsĂ deů Ɖresŝdente
en doŵĄs Doro͘ n ůĂ oƉortunŝdĂd ĂcoŵƉĂŹſ Ă ůůende eů ŐenerĂů
WrĂts Ƌuŝen ŚĂďşĂ reŐresĂdo de su ǀŝĂũe Ă DoscƷ LJ ĂsŝsƟeron unos
ϮϬ dŝrŝŐentes deů coďre͘ ĂdĂ uno ŚĂďůſ LJ ůe trĂnsŵŝƟſ su ŵensĂũe Ăů
ŵĂndĂtĂrŝo Ƌuŝen͕ ŝŵƉĂctĂdo LJ eŵocŝonĂdo͕ seŐƷn rrĂte͕ ůes ĂseŐurſ
Ƌue eů Ɖresŝdente no ůos deũĂrşĂ ďotĂdos͘ ůůende ŚĂďşĂ cuŵƉůŝdo con ůo
suLJo͕ ĂŚorĂ erĂ eů turno de ůos dŝrŝŐentes͗ Ă ůĂ seŵĂnĂ sŝŐuŝente DedŝnĂ
erĂ deĨenestrĂdo deů cĂrŐo de Ɖresŝdente de ůĂ njonĂů LJ en su ůuŐĂr
ĂsuŵşĂ rŵĂndo 'Ărrŝdo͕ ŵŝůŝtĂnte socŝĂůŝstĂ͕ en tĂnto >uŝs rredondo͕
tĂŵďŝĠn socŝĂůŝstĂ͕ ůo ŚĂcşĂ coŵo secretĂrŝo͖ sşctor >ŝďeronĂ͕ coŵo
tesorero LJ ůos dŝrectores͕ KrůĂndo DorĂŐĂ LJ Ărůos Zoďůesϭ78͘ Wero eů
conŇŝcto no se detuǀo ĂŚş͘ >Ă ŚueůŐĂ de ů denŝente LJĂ erĂ ƉĂrte de
unĂ ƉuŐnĂ ƉoůşƟcĂ ŵĂLJor LJ coŵo LJĂ se ŚĂďşĂ ŚecŚo costuŵďre eů
ďĂndo oƉosŝtor decŝdŝſ edžƉortĂr ůĂ ŚueůŐĂ Ă ^ĂnƟĂŐo͘ ů ZĂncĂŐƺŝno

177 Jorge Arrate, Memorias; op. cit.


178 La Nación, 13 de junio de 1973, pág. 15.

103
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

con ĂnƟcŝƉĂcŝſn estuǀo Ɖroŵoǀŝendo ůĂ ŵĂrcŚĂ Ă ůĂ ŵetrſƉoůŝs͘ϭ79 Los


ŚueůŐuŝstĂs encĂďenjĂdos Ɖor DedŝnĂ ŵĂrcŚĂron soďre ůĂ cĂƉŝtĂů͕ con
ŵucŚĂ coďerturĂ ƉerŝodşsƟcĂ͕ LJ Ĩueron detenŝdos en eů Ɖuente DĂŝƉo
Ɖor eů entonces ŝntendente :uůŝo ^tuĂrdo en ůo Ƌue Ɖerŝſdŝco ůocĂů
cĂrĂcterŝnjſ coŵo ͞ůĂ ďĂtĂůůĂ deů Ɖuente DĂŝƉo͟ϭ8Ϭ͘ LůeŐĂron de todos
ŵodos Ă ^ĂnƟĂŐo LJ Ĩueron recŝďŝdos con oǀĂcŝſn Ɖor ůos ŐreŵŝĂůŝstĂs en
ůĂ hnŝǀersŝdĂd ĂtſůŝcĂ͘ De Ăůůş͕ Ɖŝdŝeron entreǀŝstĂrse con eů Ɖresŝdente
Ɖese Ă ůĂ oƉŝnŝſn contrĂrŝĂ de rrĂte LJ de ůos ƉĂrƟdos ŵĄs ŐrĂndes
de ůĂ hW͘ LĂ reunŝſn Ă ůĂ Ƌue Ăsŝsten Ărůos ůtĂŵŝrĂno͕ ,ernĄn deů
Ănto LJ donŝs ^eƉƷůǀedĂ Ɖor eů W^͕ LJ sŝctor DşĂnj͕ suďsecretĂrŝo de
ůĂ coůecƟǀŝdĂd͕ DĂrŝo ĂŵorĂno LJ :orŐe /nsunnjĂ͕ Ɖor eů W ĂdƋuŝere
tono drĂŵĄƟco cuĂndo eů secretĂrŝo ŐenerĂů deů W^ ůe ůee ůĂ cĂrtĂ Ƌue
suscrŝďen Ăŵďos ƉĂrƟdos crŝƟcĂndo Ă ůůende Ɖor ŚĂďer recŝďŝdo Ăů
cĂďecŝůůĂ de ůĂ ŚueůŐĂ Ă ŝnstĂncŝĂs deů dŝƉutĂdo ,Ġctor KůŝǀĂres
&rente Ă este ĨĂůso ŵoǀŝŵŝento ŐreŵŝĂů͕ ƉůĂneĂdo LJ sostenŝdo Ɖor todĂ ůĂ reĂccŝſn͕ en
unĂ ĂcƟtud ĨĂscŝstĂ LJ sedŝcŝosĂ͕ no cĂďen ǀĂcŝůĂcŝones nŝ deďŝůŝdĂdes͘ Wor tĂůes rĂnjones͕
ůos ƉĂrƟdos ^ocŝĂůŝstĂ LJ oŵunŝstĂ esƟŵĂŵos ĂďsoůutĂŵente ŝnconǀenŝentes ůĂs
conǀersĂcŝones reĂůŝnjĂdĂs en eů dşĂ de ŚoLJ en LĂ DonedĂ con eů ŐruƉo de eůeŵentos
cĂrentes de reƉresentĂƟǀŝdĂd͘ϭ8ϭ

ůůende recŝďe ůĂ cĂrtĂ LJ sŝn resƉonder se reƟrĂ deů sĂůſn donde se


desĂrroůůĂ ůĂ reunŝſn͘ rrĂte sŝente ůĂ sensĂcŝſn Ƌue͕ estĂ ǀenj͕ ŚĂ
deũĂdo soůo Ăů Ɖresŝdente͘ LĂ ruƉturĂ con ůos dos ƉĂrƟdos ƉrŝncŝƉĂůes
de ůĂ coĂůŝcŝſn es notorŝĂ LJ eǀŝdente͘ ů ZĂncĂŐƺŝno recoŐe ůĂ dŝscordŝĂ LJ
ƟtuůĂ Ƌue ͞pasado el mediodía se inĨormó Ƌue las gesƟones realinjadas
con el Presidente llende para solucionar la Śuelga Śaďían Ĩracasado
ante la terminante negaƟva de los ParƟdos Comunista y Socialista para
llegar a un entendimiento con los mineros͟ϭ8Ϯ͘ se dşĂ ŚĂLJ unĂ ďĂtĂůůĂ
cĂŵƉĂů en ^ĂnƟĂŐo donde resuůtĂ ŵuerto eů ďrĂsŝůeŹo Dŝůton DĂ ^ŝůǀĂ
de Ϯϰ ĂŹos ŵŝůŝtĂnte deů D/Z͘
doůĨo LĂrĂ͕ ůueŐo͕ en unĂ ǀŝsŝtĂ de ůůende Ă ůĂ njonĂ͕ ůe recrŝŵŝnĂrĂ Ăů
179 “Mineros marcharan a Santiago el jueves, a pedir solución a la huelga larga”, título el diario
su edición del 12 de junio de 1973 (pág.1); el 13 de junio su encabezado fue “Mañana mineros
marchan a Santiago. Ayuda de gremios”; el jueves 14 fue “Mineros avanzan. Pese a las amenazas
de violenta represión”; en tanto la portada del día 15 rezaba “Mineros llegaron hoy a Santiago”.
180 “Entrando en combate”, era una de las bajadas del periódico en su portada del día 15. Luego
en su página interior titulaba “la Batalla del Maipo duró más de tres horas. El Rancagüino. 15 de
junio de 1973 págs. 1-2.
181 Declaración conjunta de las comisiones políticas de los Partido Socialista y Comunista; 16
de junio de 1973.
182 El Rancagüino. 16 de julio de 1973, pág. 1

104
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

coŵƉĂŹero Ɖresŝdente ůĂ reunŝſn con DedŝnĂ͕ Ɖero Ġste ůe resƉonderĄ͗


“no sea Śuevón joven Lara, Śay cosas Ƌue Ud., no saďe͘͟ unƋue con
ƉosterŝorŝdĂd tendrĄ Ƌue reconocerůe Ăů ũoǀen secretĂrŝo reŐŝonĂů deů
W^ Ƌue ŚĂďşĂ coŵeƟdo un error Ă ŝnstĂncŝĂs deů dŝƉutĂdo socŝĂůŝstĂ Ɖor
ZĂncĂŐuĂ͕ ĂunƋue ŵĄs tĂrde͗ “llende Ĩue lapidario con Olivares al
Įnal de su vida. llende al Įnal de su vida lo repudio͟.ϭ8ϯ

uĂndo eů ϰ de ũuůŝo͕ ĮnĂůŵente ůĂ ŚueůŐĂ se ĂcĂďĂ ʹ coŝncŝdenteŵente


eů Ϯ9 ůos ŵŝůŝtĂres ŚĂn ŚecŚo un ensĂLJo ŐenerĂů deů 'oůƉe ʹ Ɖor ůĂ
dŝǀŝsŝſn Ăů ŝnterŝor deů ŵoǀŝŵŝento entre eů ŵundo oďrero LJ ůos sectores
de eŵƉůeĂdos Ƌue controůĂďĂ eů WD͕ ĠstĂ LJĂ ŚĂ ŚecŚo un dĂŹo ůetĂů Ăů
Őoďŝerno͘ DĂrtĂ ,ĂrnecŬer dŝrĄ Ƌue ůĂ ŚueůŐĂ

unƋue no ůoŐrĂ eů ĂƉoLJo ŵĂLJorŝtĂrŝo deů sector oďrero͕ sş consŝŐue eů ĂƉoLJo de ůĂ


ŝnŵensĂ ŵĂLJorşĂ eů sector de ůos eŵƉůeĂdos de ͚ů denŝente͛ LJ ĂůŐunos otros centros
ŵŝneros͕ dos oďũeƟǀos tĄcƟcos ĨundĂŵentĂůes͗ roŵƉer ůĂ unŝdĂd de ůĂ cůĂse oďrerĂ LJ
ĂŐudŝnjĂr ůĂ sŝtuĂcŝſn econſŵŝcĂ Ƌue ǀŝǀe eů ƉĂşs͟ϭ8ϰ͘

LĂ ŚueůŐĂ no soůo enĨrentſ Ăů Őoďŝerno con Ƌuŝen se suƉone son su


ďĂses͗ ůos oďreros de ůĂ ŵŝnerşĂ Ƌue dŝeron unĂ ďĂtĂůůĂ ĨundĂŵentĂů
ƉĂrĂ nĂcŝonĂůŝnjĂr eů coďre͕ Őesto Ƌue retrŝďuLJſ ůůende encĂďenjĂndo eů
Ĩesteũo de ese Śŝto en ZĂncĂŐuĂ͕ LJ Ƌue͕ ĂŚorĂ͕ Ɖor unĂ ŚĄďŝů estrĂteŐŝĂ
de ůĂ oƉosŝcŝſn ʹ ͞la derecŚa liderando masas, un Ĩenómeno nuevo en
la Śistoria de CŚile͕͟ dŝrĄ 'Ăďrŝeů ^ĂůĂnjĂrϭ85 - ůoŐrĂďĂ suŵĂr un Ĩrente
sŝndŝcĂů ĂnƟ hW de ůĂ ƷnŝcĂ ŵĂnerĂ Ɖosŝďůe͗ ͚Ɖor unĂ cuesƟſn sĂůĂrŝĂů͖͛
LJ Ƌue ůoŐrſ ƋueďrĂr Ă ůĂ ƉroƉŝĂ coĂůŝcŝſn hW en ůos ŵoŵentos Ɖrecŝsos
en Ƌue se estĂďĂ desĂrroůůĂndo eů ensĂLJo ŐenerĂů deů 'oůƉe͘
LĂ ,ueůŐĂ de ů denŝente tuǀo un ͞dramaƟsmo Śistórico͟ Ƌue resuůtſ
ser ůĂ ĂntesĂůĂ deů ŐoůƉe de stĂdo dĂdo eů dĂŹo ŝnŇŝŐŝdo no soůo Ă ůĂ
econoŵşĂ nĂcŝonĂů͕ sŝno tĂŵďŝĠn Ă ůĂ ůſŐŝcĂ socŝoůſŐŝcĂ de ůĂ ƉroƉŝĂ
coĂůŝcŝſn LJ Ƌue Ɖuso Ă ůos oďreros contrĂ su Őoďŝerno LJ Ƌue ŚĂce Ƌue
eů edž secretĂrŝo reŐŝonĂů deů W^ de ůĂ ĠƉocĂ se cuesƟone ŚĂstĂ ŚoLJ ůo
siguiente:
Los trĂďĂũĂdores deů coďre todĂǀşĂ no se ŚĂn ŚecŚo unĂ ĂutocrşƟcĂ resƉecto deů roů
Ƌue ũugĂron en ůĂ derrotĂ de ůůende͘ sĂ es unĂ deudĂ ŚistſricĂ͘ 'ente de injƋuierdĂ

183 Entrevista a Adolfo Lara; op. cit.


184 Marta Harnecker; “La lucha de un pueblo sin armas (los tres años del gobierno popular)”;
op. cit. pág. 46.
185 Gabriel Salazar; Proposiciones N° 13. Año 7, Volumen 7, enero-abril de 1987, pág. 186.

105
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

estuǀo ŵoǀiůinjĂdĂ͘ Los ŚueůguistĂs Ƌue ŵĂrcŚĂron Ă ^ĂnƟĂgo Ĩueron reciďidos en ůĂ


h Ɖor WĂtriĂ LJ LiďertĂd͕ se suŵſ ůĂ h^KWK͕ en ůĂ njonĂ͘ ů 'uĂtſn Zoŵo Ĩue cĂndidĂto
Ă senĂdor Ɖor ůĂ hsoƉo Ɖor Ksorno͘ DĂnieů ^iůǀĂ͕ de ůĂ hsoƉo͕ estuǀo en ůĂ ŚueůgĂ LJ
tĂŵďiĠn ŵiůitĂntes sociĂůistĂs͘ϭ8ϲ

LĂ ŚueůgĂ de ƉĂsſ͕ coŵo ůo tesƟŵoniĂn ůĂs ƉortĂdĂs deů diĂrio ůocĂů


cĂdĂ dşĂ͕ trĂnsĨorŵſ Ă ZĂncĂguĂ en un sşŵiů ŵĄs ƉeƋueŹo de ^ĂnƟĂgo
donde ĂďundĂďĂn ůĂs ŵĂrcŚĂs͕ ůĂs ŚueůgĂs͕ ůĂs ƉrotestĂs͕ ůos ĂtentĂdos:
ůĂ ĂntesĂůĂ de ůo Ƌue ocurrirşĂ dos ŵeses desƉuĠs͘
ů Ăŵďiente de crisƉĂciſn Ƌue Ĩue enǀoůǀiendo ůĂ ciudĂd Ă rĂşnj de
ůĂ ŚueůgĂ deů ϰϭ Ĩue deĮniendo Ă sus Śiũos LJ Ăctores en unĂ u otrĂ
Ɖosiciſn edžtreŵĂ͘ ů dşĂ ŵiĠrcoůes Ϯϯ de ŵĂLJo Ĩue eů dşĂ de ĨuriĂ Ƌue
eů Ɖeriſdico ůocĂů ơtuůo en su ƉortĂdĂ Ăsş: ͞s/KLEdK^ EhEdZK^͘
oŵďĂs͕ ƉiedrĂs͕ ŚeridĂs͕ dĂŹos͘͟ ϭ87 LĂ ƟendĂ ^cĂƉƉini͕ cuLJos dueŹos
erĂn ĂsociĂdos coŵo ƉĂrƟdĂrios de ůĂ hW͕ erĂ nueǀĂŵente ďůĂnco de
ůĂ ĨuriĂ de ůos oƉositores͘ Ktro Ɖunto neurĄůgico en Ƌue ůos ĂdǀersĂrios
de ůůende se enĨrentĂron Ă cĂrĂďineros Ĩueron ůĂs intersecciones de
ůĂs cĂůůes ĂŵƉos e /ndeƉendenciĂ͘ oŵo unĂ ironşĂ ůos dirigidos de
DedinĂ coůocĂron unĂ inserciſn ƉeriodistĂ Ƌue ůůeǀĂďĂ eů siguiente
ƟtuůĂr: ͞El goďierno de los traďajadores encarcela a los mineros de El
deniente͕͟ dĂndo cuentĂ de ůĂ ůĂrgĂ ůistĂ de trĂďĂũĂdores detenidos ese
dşĂ͘ DĄs ĂďĂũo eů tedžto concůuşĂ con “¡Los mineros unidos jamás serán
vencidos͊͘͟ϭ88 ů entonces oďisƉo de ůĂ ciudĂd͕ en eů ŵensĂũe ͞dodavía
es posiďle la panj͟ coŵƉrueďĂ ͞las inƋuietudes opuestas de ďandos en
lucŚa ya aďierta͘͟ϭ89

Guillermo Medina se dirige a los huelgistas. El Rancagüino, 14 de mayo de 1973.

186 Entrevista a Adolfo Lara, op. cit.


187 El Rancagüino. 25 de mayo de 1973, pág. 1.
188 Ibid., págs.1, 2,3.
189 Ibid., pág. 15.

106
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

El Presidente Allende asiste a los funerales del minero muerto. El Rancagüino, junio de 1973.

Carabineros forzando la puerta de acceso a la sede. El Rancagüino, 24 de mayo de 1973.

Luis Arredondo rumbo al bus policial. El Rancagüino, 24 de mayo de 1973.

107
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

La Toma del /nsƟtuto /nglés


rĂ ůĂ tercerĂ seŵĂnĂ de ũunio de ϭ97ϯ͘ LĂ crisis ƉoůşƟcĂ estĄ en Ɖůeno
desĂrroůůo LJ coŵo ůo oďserǀĂŵos en eů cĂƉştuůo Ănterior ZĂncĂguĂ se
ŚĂ trĂnsĨorŵĂdo en uno de ůos eƉicentros de ůĂ disƉutĂ͘ zĂ oďserǀĂŵos
Ƌue Ă ƉroƉſsito de ůo ocurrido en ůĂ sede deů W^ ůocĂů LJ donde estuǀieron
inǀoůucrĂdos estudiĂntes ůĂs cĂrtĂs de recŚĂnjo Ɖor ůo ocurrido se
suceden unĂs trĂs otrĂs en eů diĂrio ůocĂů͘ ů Ăŵďiente de ƉerŵĂnente
ƉrotestĂ en ĨĂǀor LJ en contrĂ͕ de ďoŵďĂnjos͕ de ǀioůenciĂ cĂůůeũerĂ͕
de diǀisiſn de sus ŚĂďitĂntes LJ Ƌue ŚĂ tenido Ăů ŵundo ŵinero coŵo
Ĩoco͕ Ɖronto ĂůcĂnnjĂ Ăů ŵundo ũuǀeniů͕ sector Ƌue͕ coŵo cuĂůƋuier
otro͕ se trĂnsĨorŵſ en otro cĂŵƉo de ďĂtĂůůĂ͘ ZĂncĂguĂ͕ con ůĂ ŚueůgĂ
deů ϰϭ es unĂ oůůĂ en ƉerƉetuĂ eďuůůiciſn LJ ůĂs ŵĂrcŚĂs͕ ŚueůgĂs LJ
enĨrentĂŵientos estĄn Ă ůĂ orden deů dşĂ͘ ů ŵundo ũuǀeniů no es Ăũeno
Ă ůĂ conĨrontĂciſn Ƌue se ŚĂ toŵĂdo eů ƉĂşs LJ͕ Ɖor eů contrĂrio͕ es
Ăďsorďido Ɖor eů ŵisŵo͘ LĂ ĂntesĂůĂ de este eƉisodio Ɖoco recordĂdo
de nuestrĂ ŚistoriĂ ůocĂů Ɵene coŵo Ăntecedentes ůĂ ƉĂrƟciƉĂciſn de
dirigentes LJ estudiĂntes oƉositores en ůĂs ũornĂdĂs de ƉrotestĂ LJ ĂƉoLJo
Ă ůos ŵineros en ŚueůgĂ͘ oŵo ďien ůo seŹĂůĂ Wedro ZĂŵirenj͕ ůĂ hW erĂ
ŵinorşĂ en ůos centros de Ăůuŵnos de ZĂncĂguĂ: ͞creo Ƌue nosotros,
la industrial, la escuela tĠcnica y el comercial, Ġramos los únicos Ƌue
estaďan en manos de la injƋuierda y el insƟtuto O͛Higgins con los Mapu,
con Mario Lƺďďert͖ el Oscar Castro, la industrial Uno – Śoy Liceo
presidente Pedro guirre Cerda Ͳ, eran de derecŚĂ͟ϭ9Ϭ͘
ů ůĂrgo conŇicto entre eů goďierno LJ ůĂ hW͕ se suŵĂďĂn Ă niǀeů ůocĂů
ůĂ interŵinĂďůe ŚueůgĂ de ůos ŵineros deů coďre Ƌue encendşĂn
cĂsi Ă diĂrio ůĂs ŵĂrcŚĂs LJ ůĂs ƉrotestĂs en ůĂ ciudĂd LJ en eů ŵundo
estudiĂnƟů eů ĨrĂcĂso de ůĂ Eh͘ s en ese contedžto Ƌue ůĂ oƉosiciſn
D LJ WE ĂgruƉĂdĂ en ůĂ KD reƷnen ĮrŵĂs͕ ĂĨuerĂ de ůĂ ƉĂnĂderşĂ
Reina Victoria, ƉĂrĂ edžigir ůĂ renunciĂ de ůůende Ă ůĂ ǀenj Ƌue orgĂninjĂn
ůĂ toŵĂ deů ůiceo de niŹĂs de ůĂ ciudĂd͕ ĂƉoLJĂdos Ɖor eů oŵĂndo
ZoůĂndo DĂtus LJ WĂtriĂ LJ LiďertĂd͘ zĂ Ăntes ŚĂďşĂn sido toŵĂdos Ɖor
estudiĂntes oƉositores ůos ůiceos KscĂr Ăstro͕ en ƉĂro indeĮnido LJ
donde ůos Ăůuŵnos ͞en su gran mayoría Śijos de traďajadores de El
deniente, Śan suspendido sus clases para protestar por el prolongado
conŇicto y exigir del goďierno una preocupación para encontrarle una
solución al conŇicto͘͟ϭ9ϭ n ůĂ escĂůĂdĂ suďǀersiǀĂ Ƌue se ŚĂ ĂƉoderĂdo
de ZĂncĂguĂ LJ donde Ă ůĂ ŚueůgĂ deů ϰϭ͕ ůos ƉĂros Ɖeriſdicos de ůos
190 Entrevista a Pedro Ramírez. 4 de marzo de 2016.
191 El Rancagüino. 8 de junio de 1973. pág. 13.

108
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

greŵios LJ deů coŵercio͕ se suŵĂďĂ ĂŚorĂ eů ŵundo estudiĂnƟů͘ Ktro


ƉĂso en esĂ oƉerĂciſn erĂ ƉĂrĂůinjĂr eů ůiceo de EiŹĂs de ůĂ ciudĂd͕ cosĂ
Ƌue ůos gruƉos de ĂůuŵnĂs oƉositorĂs con eů ĂƉoLJo LJĂ coŵentĂdo
ůogrĂn Ăů ĂŵĂnecer deů dşĂ ϭ8 de ũunio so Ɖretedžto de edžigir ůĂ renunciĂ
de ůĂ directorĂ͕ Doris drĂǀerso͕ ƉorƋue estĄ ͞Śaďía roto un compromiso
de no aceptar ninguna maniĨestación políƟca en el estaďlecimiento
permiƟendo Ƌue el Frente de Estudiantes Revolucionarios colocara
recortes de prensa͟ϭ9Ϯ
se Ăŵďiente de ŵucŚĂ conĨrontĂciſn LJ de oĨensiǀĂ oƉositorĂ͕ generĂ
eů ŵĂůestĂr LJ ůĂ reĂcciſn de ůos ũſǀenes ŵiůitĂntes LJ ĂdŚerentes de ůĂ
hW͕ ůos Ƌue reunidos en ůĂ ĂsĂŵďůeĂ ũuǀeniů͕ conǀocĂn Ă unĂ reuniſn
de estudiĂntes ƉĂrĂ orgĂninjĂr unĂ reĂcciſn Ăů sĂďotĂũe͘
n eůůĂ ůos estudiĂntes ĂcordĂron ǀisitĂr Ăů intendente Luis ĂenjĂ con
ůĂ ƉeƟciſn ƉĂrĂ Ƌue eů ůiceo de niŹĂs Ĩuese desĂůoũĂdo Ɖor ůĂ ĂutoridĂd
ƉroǀinciĂů͘ nte ůĂ negĂƟǀĂ de Ġste͕ ůos estudiĂntes orgĂninjĂn unĂ
nueǀĂ reuniſn LJĂ con ůos Ąniŵos encendidos Ƌue se ůůeǀſ Ă cĂďo en ůĂ
ĂnƟguĂ sede deů sindicĂto de WĂniĮcĂdores ʹ uerĂs ϯϯϯ ʹ Ƌue estĂďĂ
reƉůeto ƉĂrĂ ůĂ ocĂsiſn LJ Ă ůĂ Ƌue͕ segƷn tesƟgos͕ ĂsisƟeron todĂs
ůĂs ũuǀentudes reƉresentĂdĂs en ůĂ hW LJ ŵĄs ĂůůĄ͕ coŵo eů &rente de
studiĂntes ZeǀoůucionĂrios ;&ZͿ deů D/Z͘ ůůş͕ LJ dĂdĂ ůĂ negĂƟǀĂ de
ůĂ ĂutoridĂd ƉoůşƟcĂ se ƉůĂnteſ Ɖriŵero͕ toŵĂr eů ůiceo KscĂr Ăstro
Ɖero Ănte ůĂ inĨorŵĂciſn de Ƌue serĄn reciďidos Ɖor gruƉos ĂrŵĂdos͕
se Ɖensſ nueǀĂŵente en retomar eů ůiceo de niŹĂs LJ en esĂ ŵedidĂ
estuǀo de Ăcuerdo todĂ ůĂ hW ũuǀeniů con edžceƉciſn de ůĂs :uǀentudes
oŵunistĂs ;::Ϳ Ƌue segƷn tesƟgos “se Ƌueďraron͘͟ ůdo &igueroĂ
ƉůĂnteĂ Ƌue ĂdeŵĄs Śuďo unĂ discusiſn de Ĩondo:
drĂs ůĂ discusiſn con ůĂs ::͕͘͘ dĂdo Ƌue un coŵƉĂŹero en esĂ ĂsĂŵďůeĂ ƉroƉuso Ƌue
ƉidiĠrĂŵos eů ĂƉoLJo Ă ůos trĂďĂũĂdores de ůĂ construcciſn ʹ Ɖuesto Ƌue Ġstos sieŵƉre
͚ĂgĂncŚĂďĂn͛ en ůĂs ůucŚĂs ĂnƟĨĂscistĂs͕ Ɖero un dirigente de ůĂ :otĂ diũo esto es Ăůgo
estudiĂnƟů en donde nĂdĂ Ɵenen Ƌue ŚĂcer ůos trĂďĂũĂdores de ůĂ construcciſn͛͘ cto
seguido un coŵƉĂŹero ůe resƉondiſ ͚todĂ reǀoůuciſn se ŚĂce con ůos trĂďĂũĂdores LJ
eů Ɖueďůo͛͘ sto Ĩue deterŵinĂnte ƉĂrĂ Ƌue ŵucŚos coŵunistĂs se reƟrĂrĂn͕ no Ăsş
ůos coŵƉĂŹeros de ůĂ :^͕ ŵucŚos de ůos cuĂůes ƉĂrƟciƉĂron de ůĂ toŵĂ͘ϭ9ϯ

ů Ɖunto de encuentro ƉĂrĂ dirigirse Ă ůĂ Ăcciſn deďşĂ ser ůĂ sede de ůĂ


:uǀentud ^ociĂůistĂ ;:^Ϳ͘ ů ůůegĂr Ɖor ůĂ nocŚe͕ ǀĂrios se ƉercĂtĂn Ƌue
se ŚĂ ĮůtrĂdo ůĂ noƟciĂ LJ Ƌue en eů trĂnscurso de esĂs ŚorĂs LJĂ ǀĂrios

192 El Rancagüino. 18 de junio de 1973. pág. 3.


193 Entrevista a Aldo Figueroa, op. cit.

109
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

estudiĂntes ŚĂn sido detenidos Ɖor cĂrĂďineros LJ eů ůiceo reĨornjĂdoϭ9ϰ͘


s Ăůůş cuĂndo ůos estudiĂntes ŚĂcen unĂ inŇedžiſn en su estrĂtegiĂ LJ
deciden trĂsůĂdĂr ůĂ toŵĂ ŚĂciĂ eů /nsƟtuto /ngůĠs Ɖues͕ ǀĂrios ƉensĂron
Ƌue ͞era el ďasƟón más reaccionario de Rancagua y un golpe Ƌue le iďa
a doler a la derecŚa͘͟
LĂ toŵĂ deů ingůĠs coŵennjſ͕ segƷn Ăůgunos ƉrotĂgonistĂs entre ůĂ
unĂ LJ dos de ůĂ ŵĂŹĂnĂϭ95͕ LJ Ĩue ĂƉoLJĂdĂ Ɖor un grueso nƷŵero de
estudiĂntes͕ ĂunƋue ĂƷn insuĮcientes ƉĂrĂ ůĂs tĂreĂs Ƌue ůĂ toŵĂ
deŵĂndĂrşĂ͘ oŵennjĂron Ɖor desĂrŵĂr Ăů cuidĂdor LJ Ɖrocedieron Ă
ŚĂcerse resƉonsĂďůes deů coůegio͘ hnĂ ǀenj dentro descuďrieron Ƌue eů
ůugĂr erĂ un ǀerdĂdero centro de ĂcĂƉĂrĂŵiento donde estĂďĂn todĂs
ůĂs cosĂs Ƌue no estĂďĂn en ůos suƉerŵercĂdos: cĂĨĠ͕ ƉĂstĂ de dientes͕
ũĂďſn͕ Įdeos͕ etc͘ WĂrĂ ĂƋueůůos ŵucŚĂcŚos resuůtſ desconcertĂnte
encontrĂrse con ĂƋueů ƉĂisĂũe de suƉerĂďundĂnciĂ ŵientrĂs en eů resto
de ůĂ ciudĂd reinĂďĂ ůĂ escĂsenj: ͞Agarramos todo eso y lo llevamos a la
toma preĨerida Ƌue era la de la Rene ScŚneider, aŚí llevamos mucŚas
de las cosas de las Ƌue encontramos͟1ϵ6, dirĄ uno de sus ƉrotĂgonistĂs.
Los estudiĂntes intentĂn negociĂr con eů goďierno Ă trĂǀĠs deů intendente
Ɖero Ġste no se Ɖresentſ͘ Wor eů contrĂrio͕ ůos ƉrotĂgonistĂs deů suceso͕
indicĂn Ƌue ordenſ Ă cĂrĂďineros eů desĂůoũo deů estĂďůeciŵiento͘
doůĨo LĂrĂ͕ secretĂrio regionĂů deů W^͕ reiterĂ ůo ŵisŵo: ͞ůĂ toŵĂ no
tenşĂ ni eů ĂƉoLJo deů W^͕ ni de ůos ƉĂrƟdos de ůĂ hnidĂd WoƉuůĂr͕ ni
ŵenos deů goďierno͘͟ϭ97
s Ăůůş donde ůĂ toŵĂ coŵiennjĂ Ă Ɖerder ĨuernjĂ͘ ,ĂciĂ ůĂ ŵĂdrugĂdĂ
se iniciĂ eů ĂďĂndono de eůůĂ Ɖor ǀĂrios de ůos estudiĂntes LJ ĂůgunĂs
ũuǀentudes ƉoůşƟcĂs coŵo ůĂ :^͕ ƋuedĂndo ĮnĂůŵente en ůĂ Ăcciſn
un Ɖroŵedio de ϰ5 ũſǀenes coŵo ůo reůĂtĂ ůdo &igueroĂ͘ unƋue no
ŚĂLJ unĂ ǀersiſn coŵƷn de ůos ŚecŚos Ƌue desĂtĂn ůĂ ǀioůenciĂ͕ entre
eů edž sociĂůistĂ ŚoLJ residente en EoruegĂ LJ Wedro ZĂŵşrenj͘ DientrĂs
Ƌue ƉĂrĂ eů Ɖriŵero eůůo se generĂ cuĂndo ůos estudiĂntes constĂtĂn
Ƌue cĂrĂďineros se ŚĂ ŚecŚo Ɖresente en eů recinto LJ Ƌue ŚĂLJ unĂs
ŵiů ƉersonĂs en sus Ăůrededores ʹ Ăůuŵnos͕ ƉĂdres LJ ĂƉoderĂdos͕ ŵĄs

194 “Previamente, en la madrugada, carabineros detuvo a un grupo de 13 miristas que


intentaban atacar el Liceo de Niñas”. El Rancagüino. 20 de junio de 1973, pág. 4.
195 Según la prensa local la toma comenzó a las 2:30 a.m. El Rancagüino. 19 de junio de 1973,
pág. 1.
196 Entrevista a Pedro Ramírez, op. cit.
197 Entrevista a Adolfo Lara; op. Cit.

110
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

ǀecinos deů sector͕ ďoŵďeros͕ etc͘ ʹ se desesƉerĂn LJ deciden ƋueŵĂr


eů ůocĂů͘ϭ98 WĂre eů segundo en tĂnto͕ ĂƋueůůos no es Ăsş͕ sino ŵĄs ďien
durĂnte ůĂ nocŚe se ŚĂn encendido ĨogĂtĂs LJ ůos ďoŵďeros usĂn ůĂs
ŚoguerĂs coŵo Ɖretedžto ƉĂrĂ tensionĂr ŵĄs ůĂ situĂciſn LJ ĂcusĂr Ă ůos
ũſǀenes de Ƌuerer incendiĂr eů insƟtuto͘ Wedro ZĂŵşrenj reůĂtĂ Ăsş ůĂ
situĂciſn
stuǀiŵos todĂ ůĂ nocŚe LJ Ăů otro dşĂ͕ ůos ƟƉos erĂn unos energƷŵenos͕ Śuďo unĂ
Ĩeronj reƉresiſn Ɖor rĂnjones İsicĂs͕ Ĩuiŵos resƉonsĂďůes de todo eů cuento LJ un
gruƉo͕ LJ sĂcĂŵos Ă ǀĂrios coŵƉĂŹeros Ƌue erĂn ŵĄs o ŵenos ǀitrineĂdos LJ ƉodşĂn
ser oďũeto de reƉresĂůiĂs͘ ,uďo ŚĂrto diĂůogo con ůos ƉĂcos͕ con ůos ĂƉoderĂdos͕
ĨĂŵiůiĂres de ůos Ƌue estĄďĂŵos en ůĂ toŵĂ͘͘͘ LĂ sĂůidĂ es ǀioůenơsiŵĂ ƉorƋue ŚĂLJ unĂ
encerronĂ en ůĂ Ƌue ƉĂrƟciƉĂn ůos ďoŵďeros͕ ůĂ ŵisŵĂ ĂcƟtud deů ϭϭ de seƉƟeŵďre͘
n LĂ DonedĂ͕ un gruƉo ƉĂrĂŵiůitĂr͕ ůos ƟƉos inǀentĂron Ƌue ŚĂďşĂ un incendio͕
deďido Ă ůĂ ĨogĂtĂ Ƌue erĂ ƉĂrĂ coŵďĂƟr eů Ĩrio͕ LJ de ƉĂsĂditĂ Ă ůos ƉĂcos͘ zo ŵe
Ăcuerdo en ůo ƉersonĂů Ƌue trĂtĂŵos ŵucŚos de sĂcĂr coŵo erĂ inŵinente Ƌue nos
iďĂn Ă detener͕ intentĂŵos sĂcĂr Ăů ŵĄdžiŵo de coŵƉĂŹeros Ƌue ůos tenşĂn en ůĂ
ŵirĂ LJ Ƌue erĂ ŵuLJ Ɖosiďůe Ƌue ůos ůincŚĂrĂn LJ cuidĂŵos Ƌue sĂůierĂn͕ Ƌue sĂůtĂrĂn
unĂ ŵurĂůůĂ͘ Los Ƌue enĨrentĂŵos ŵĄs eů teŵĂ͕ Ĩuiŵos Ƌuienes ĠrĂŵos dirigentes
ƉƷďůicos LJ ƉoůşƟcos͘ ϭ99

&inĂůŵente cĂrĂďineros ingresĂ Ăů estĂďůeciŵiento LJ eů cĂos es totĂů͘


dĂŵďiĠn͕ Ăcceden ďoŵďeros LJ eů gruƉo ŵſǀiů LJ ůĂ situĂciſn se Ɖone Ăů
ůşŵite͘ Ktro de ůos ƉrotĂgonistĂs deů suceso recuerdĂ Ƌue:
/nǀĂde entonces cĂrĂďineros LJ ĂƋueůůo se trĂnsĨorŵĂ en un ǀerdĂdero ĂũusƟciĂŵiento
de ůos ŵucŚĂcŚos Ƌue son sĂcĂdos entre ƉĂtĂdĂs LJ coŵďos de ƉĂdres LJ ĂƉoderĂdos
deů coůegio entre unĂ ĮůĂ de ďoŵďeros͘ ůůş sĂngrĂ ůĂ ŚiũĂ de ^ĂůĨĂte͕ Ƌue se ǀe
ĂďuůtĂdĂ ƉorƋue ĂndĂ con unĂ cŚĂƋuetĂ ďůĂncĂ͘ zo ůĂ Ɖroteũo con ŵi cuerƉo ŚĂstĂ
entregĄrseůĂ Ă su ƉĂdre͕ ŵientrĂs otro coŵƉĂŹero reciďe un ůuŵĂnjo en ůĂ ďocĂ͘ Los
cŚicos esƉerĂn ůo Ɖeor͘ &inĂůŵente son detenidos LJ ůůeǀĂdos Ă ůĂ coŵisĂriĂ de ^Ăn
DĂrơn donde ƋuedĂn en cĂůidĂd de detenidos͘ϮϬϬ

Los tesƟgos indicĂn Ƌue Ăů sĂůir ůes Śicieron ͞callejón oscuro͘͟ ůdo
&igueroĂ ǀe Ăů cĂrĂďinero Ƌue intentſ goůƉeĂrůo Ƌue ͞Ƌuedó con la
culata del lannja lacrimógenas en la mano cuando Ƌuiso atacarlo y
Ġl se deĨendió con sus nuncŚaŬo͘͟ Wedro ZĂŵirenj͕ tesƟŵoniĂ Ƌue ǀĂ
sĂngrĂndo͕ con ůĂ cĂďenjĂ rotĂ͘ ů sĂůir ůos esƉerĂ eů ďus de cĂrĂďineros͕
donde reciďen ůĂ instrucciſn de Ƌue no sentĂrĄn͕ ͞Ƌue por nada del

198 Esa fue también la versión que recogió el diario local “Los miristas les lanzaron piedras
desde el interior y los apoderados respondieron. Los ocupantes provocaron un incendio en las
dependencias interiores, amenazando con quemar todo el establecimiento”. El Rancagüino. 19
de junio de 1973, pág. 1.
199 Entrevista a Pedro Ramírez, op. cit..
200 Entrevista a Aldo Figueroa; op., cit.

111
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

mundo les dejáramos una gota de sangre soďre los asientos͘͟ z no ůes
Ƌuedſ otrĂ soůuciſn Ƌue ŚĂcerůo en ůos ƉĂsiůůos͘ De Ăůůş ůos ůůeǀĂron Ă
urgenciĂ donde se enterĂn de Ƌue ŚĂn ingresĂdo dos ũſǀenes ŵuLJ
grĂǀes: Luis Zoŵero͕ estudiĂnte deů &Z deů Liceo industriĂů LJ DĂrşĂ
ůenĂ ^eƉƷůǀedĂ͕ de ŵiůitĂnciĂ sociĂůistĂ͘
Wedro ZĂŵşrenj sosƟene Ƌue ůĂs ǀşĂs de escĂƉe Ĩueron dos: ůĂ ƉrinciƉĂů
Ƌue erĂ Ɖor ĂǀenidĂ ĂcŚĂƉoĂů LJ unĂ ĂůternĂƟǀĂ Ɖor /rĂrrĄnjĂǀĂů͕ en
ůĂ ƉoďůĂciſn sƉerĂnnjĂ͘ Wor Ăůůş escĂƉĂn Ƌuienes Ɖueden͘ ů resto
Ɵene Ƌue sĂůir Ɖor ůĂ ƉuertĂ ƉrinciƉĂů LJ Ăůůş Ɵene Ƌue ƉĂsĂr Ɖor ĂƋueů
callejón oscuro͕ entre ďoŵďeros͕ cĂrĂďineros LJ ƉĂdres enĂrdecidos͘
Wedro ZĂŵşrenj ĂrguŵentĂ Ƌue en su cĂso ůe roŵƉieron ůĂ cĂďenjĂ con
un ůĂnnjĂďoŵďĂs estĂndo detenido: ͞y un paco, y junto con los pacos,
y las Ĩamilias de los grupos de derecŚa, y los pacos Śacían como te
deĨendían, era un verdadero lincŚamiento͘͟ ͞Una encerrona͕͟ sosƟene
ůdo &igueroĂ͘
ů ZĂncĂgƺino ůos destronjſϮϬϭ͕ nĂdie ůos Ɖrotegiſ ni deĨendiſ ʹ doůĨo
LĂrĂ en ůĂ coŵisĂriĂ soůo Ɖuso un ĂďogĂdo Ɖor ůos ũſǀenes sociĂůistĂs
LJ edžƉůşcitĂŵente seŹĂůſ Ƌue ͞Aldo no lo era͟ϮϬϮ ʹ LJ Ĩueron ůůeǀĂdos Ăů
ŚosƉitĂů͕ ƉĂrĂ constĂtĂr ůesiones LJ ůuego Ă ůĂ coŵisĂrşĂ de cĂůůe ^Ăn
DĂrơn͘
n ůĂ editoriĂů deů ϮϬ de ũunio eů diĂrio ůocĂů Śinjo unĂ ĂƉoůogşĂ deů
estĂďůeciŵiento LJ ĂƷn Ĩue ŵĄs ĂůůĄ:
ů eƉisodio ŵerece ŵeditĂrse͙ Derece ser ŵeditĂdo Ɖor Ƌuienes ǀeĂn ĂŵĂgĂdos
sus ŚogĂres LJ Ɖor Ƌuienes ǀiǀen ďĂũo eů ƉerŵĂnente teŵor de ĂtĂƋues Ă sus Śiũos͕
Ă sus ĨĂŵiůiĂs͘ Los ƉĂdres LJ ůĂs ŵĂdres deů /nsƟtuto /ngůĠs dieron ĂLJer unĂ durĂ LJ
drĄsƟcĂ ůecciſn͘ϮϬϯ

n unĂ ediciſn Ɖosterior eů ŵĂtuƟno ůocĂů ƟtuůĂďĂ en unĂ de sus ƉĄginĂs


interiores: ͞5ϬϬ ŵiů scudos en dĂŹos en ůĂ toŵĂ deů /nsƟtuto /ngůĠs͕͟

201 “Batalla en el Instituto Inglés hoy”, tituló el diario local, culpando de todo al MIR y su
frente juvenil. El Rancagüino, 19 de junio de 1973, pág. 19. Luego en una edición posterior
dirá en su editorial que “Su querido colegio, el segundo lugar de mil muchachos y muchachas,
ya no les pertenecía: había sido tomada por gente que enarbolaba banderas revolucionarias y
que amenazaba con incendiar y destruir el establecimiento si alguien intentaba desalojarlos…
En esos momentos apoderados estratégicamente ubicados, anunciaron que dos miristas habían
comenzado a rociar con parafina el colegio con la intención de cumplir la amenaza de prenderle
fuego”. El Rancagüino. 20 de junio de 1973, pág. 4.
202 Ibid.
203 Ibid., pág. 3.

112
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

e indicĂďĂ Ƌue tĂŵďiĠn Śuďo roďos en eů ĂůtercĂdoϮϬϰ͕ enseguidĂ ůĂ


orƉorĂciſn ducĂcionĂů /nsƟtuto /ngůĠs ŚĂciĂ unĂ inserciſn donde se
seŹĂůĂďĂ Ƌue ĂdeŵĄs deů &Z͕ ůĂ toŵĂ ŚĂďşĂ sido ƉrotĂgoninjĂdĂ Ɖor
eůeŵentos deů WĂrƟdo ^ociĂůistĂ LJ oŵunistĂ͕ ǀĂrios de ůos estĂŵentos
deů coůegio ʹ cuerƉo direcƟǀo͕ docentes͕ Ăůuŵnos LJ ĂƉoderĂdos ʹ
ŚĂďşĂn sido ĂŵenĂnjĂdos “por un tal Aďarca͟ LJ Ƌue ůuego de reĂůinjĂr
un resuŵen de ůos ŚecŚos decůĂrĂn Ƌue
Eo edžiste ůĂ ŵşniŵĂ ũusƟĮcĂciſn ƉĂrĂ ůos ŚecŚos criŵinĂůes Ƌue ƉroǀocĂron ůos
toŵĂdores deů coůegio͙ ignorĂn tĂů ǀenj͕ Ƌue eů /nsƟtuto /ngůĠs no es unĂ ŵƉresĂ͕
sino unĂ orƉorĂciſn ducĂcionĂů de ƉroƉiedĂd de ǀĂrios centenĂres de ƉĂdres
Ƌue con su esĨuernjo ůo ŚĂn creĂdo͕ ůo ŵĂnƟenen LJ ůo ĮnĂnciĂn͘ s unĂ ĂutĠnƟcĂ
orgĂninjĂciſn coŵunitĂriĂ͙ ignorĂn Ƌue Ăůůş ŚĂLJ ƉĂdres LJ ƉroĨesores con Ɖosiciones
coŵunistĂs LJ sociĂůistĂs͕ Ƌue nĂturĂůŵente Ɵene Ƌue reƉudiĂr ůĂ inũusƟciĂ LJ criŵinĂů
toŵĂ deů coůegioϮϬ5

WĂrĂůeůĂŵente eů Ɖeriſdico ůocĂů dĂďĂ cuentĂ de ůĂ ŵediĂciſn Ƌue


ŚĂďşĂ reĂůinjĂdo eů entro de WĂdres de Liceo de EiŹĂs ƉĂrĂ Ƌue ůĂs
estudiĂntes deů coůegio ǀoůǀierĂn Ă cůĂses: ͞Al Įnal todo Ƌuedó
superado, la normalidad se espera Ƌue llegue al colegio y Ƌue las clases
perdidas puedan recuperarse͘͟ϮϬϲ
Wedro ZĂŵşrenj͕ ĂƷn recuerdĂ Ƌue
 nosotros nos detuǀieron LJ nos ůůeǀĂron͕ Ăů ŚosƉitĂů LJ ĂŚş este sĂnto ǀĂrſn Ƌue ŚoLJ es
eů Dr͘ EicoůĄs DiĂnj Ĩue Ă ƉroǀocĂrnos͘ ů ƉrĂcƟcĂnte ŵe Ɖregunto si erĂ de injƋuierdĂ
o de derecŚĂ͕ ƉorƋue si erĂ de derecŚĂ ŵe ƉonşĂ trĂnƋuiůinjĂnte ;ĂnestesiĂͿ LJ si no ůo
erĂ ŵe ƉodşĂ deũĂr en estĂdo ǀegetĂů͘ϮϬ7

hnĂ ǀenj en ůĂ ƉriŵerĂ coŵisĂrşĂ de ůĂ ciudĂd͕ segƷn ůos tesƟgos͕


coŵiennjĂ ůĂ inusuĂů receƉciſn͕ Ɖor ƉĂrte deů teniente segĂ͕ conocido
LJĂ Ɖor ǀĂrios de ůos estudiĂntes Ɖor sus ĂndĂnnjĂs LJ su esƟůo edžĂgerĂdo
ƉĂrĂ ĂctuĂr en ůos Ăctos donde se reƉriŵşĂ͕ esƉeciĂůŵente Ă ĂdŚerentes
de ůĂ hnidĂd WoƉuůĂr͘ ZecuerdĂn Ƌue ůes diũo: ͞así Ƌue ustedes son
miristas, entonces deďen ser capos en Ŭarate͙ ΀Mientras exŚiďía un
nuncŚaŬo΁ el Ƌue me Ƌuite esto, lo dejo liďre, sino cagó͕͟ ůes esƉetĂďĂ
Ă ůos ĂsustĂdos ĂdŚerentes ũuǀeniůes de ůĂ hW ŵientrĂs ůe dĂďĂ ƉĂtĂdĂs
Ă Ăůgunos coŵo eů ũoǀen 'onnjĂůo DşĂnj͕ coŵunistĂ LJ ŚĂstĂ ŚĂce Ɖoco
eů conocido ĂdŵinistrĂdor deů Ăr ů sieũo ZĂncĂguĂ͘ &ue en esos

204 El Rancagüino. 21 de junio de 1973, pág. 15.


205 El Rancagüino. 22 de junio de 1973, pág. 4.
206 Ibid.
207 Entrevista a Pedro Ramírez, op. cit.

113
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

instĂntes drĂŵĄƟcos LJ coŵƉůeũos cuĂndo ĂƉĂreciſ eů ƉreĨecto :ĂƋue͕


Ă Ƌuienes ǀĂrios sindicĂďĂn coŵo Ɖrſdžiŵo Ă ůĂ hnidĂd WoƉuůĂr͕ LJ se
Ɖuso terŵinſ Ă ůĂ ǀengĂnnjĂ LJ Ăů esƉectĄcuůo Ƌue oĨrecşĂ eů oĮciĂů de
cĂrĂďineros͘
ntre ůos ŚecŚos noǀeůescos Ƌue Ăůgunos recuerdĂn en ŵedio de ůĂ
detenciſn estĄ ůĂ decůĂrĂciſn Ƌue reĂůinjĂ Ƌuiůes ^eƉƷůǀedĂ͕ Ƌuien
Ăů ŵoŵento de tener Ƌue decůĂrĂr ŵĂniĮestĂ Ƌue: ͞agradenjcan los
Śuevones Ƌue no alcannjamos a Ƌuemarles el colegio͕͟ ůo Ƌue ůe ǀĂůiſ
unĂ durĂ reƉriŵendĂ de ůĂ ĂutoridĂd͘ ůdo &igueroĂ indicĂ Ƌue en su
cĂso͕ Ƌuedo con ĮrŵĂ ƋuincenĂů durĂnte un ĂŹo LJ con ƉroŚiďiciſn de
ŵoǀerse de ZĂncĂguĂ͘
Wedro ZĂŵirenj se ĂcuerdĂ Ƌue͕ con ƉosterioridĂd͕ ͞nos pasaron al
segundo junjgado Ƌue estaďa donde Śoy está La día Rica͟ ʹ ůĂ cĂũĂ de
crĠdito ƉrendĂrio͘ LĂ ŵĂLJorşĂ cree Ƌue ůĂs ŵuũeres ƋuedĂron ͞todĂs
ůiďres͕͟ en cĂŵďio ůos ǀĂrones Ƌue Ĩueron soŵeƟdos Ă Ɖroceso Ɖor
un ũuenj de noŵďre Lenin Liůůo Ƌuien͕ ĂdeŵĄs de ser ĂccionistĂ deů
coůegioϮϬ8͕ con ƉosterioridĂd serşĂ ŵieŵďro de ůĂ corte de ĂƉeůĂciones
de deŵuco͕ Ĩueron ƉĂsĂdos todos Ă ůĂ cĄrceů de ZĂncĂguĂ donde
estuǀieron detenidos unĂ seŵĂnĂ͘ Los ŵĂLJores de ϭ8 se Ĩueron
Ăů sector de enĨerŵerşĂ ŵientrĂs ůos ŵenores͕ soďre ϭ8 LJ entre ůos
Ƌue destĂcĂďĂ eů Śiũo de 'uiůůerŵo DedinĂ͕ ͞eů negro KŵĂr͕͟ Ĩueron
ůůeǀĂdos Ă otro sector͘ DucŚos inŵortĂůinjĂn Ƌue eů Ɖreso ŵĄs ĨĂŵoso
erĂ eů Śiũo de DedinĂ͕ entreǀistĂdo Ɖor diǀersos ŵedios coŵo ͞el Śijo
reďelde͟ deů dirigente Ƌue encĂďenjĂďĂ ůĂ ŚueůgĂ deů ϰϭ͕͛ eů ŵisŵo Ƌue
͞escupirá a su padre en la cara cuando Ġste, intentó únicamente a Ġl,
sacarlo de la cárceů͘͟ϮϬ9
ů dşĂ Ϯϯ de ũunio se inĨorŵĂďĂ Ƌue doce de ůos detenidos en ůĂ toŵĂ
deů /nsƟtuto /ngůĠs ŚĂďşĂn sido decůĂrĂdos reos ʹ ĂunƋue ůĂ ďĂũĂdĂ de
ůĂ noƟciĂ soůo ŚĂďůĂďĂ ůuego de once -͕ Ɖor eů segundo ũunjgĂdo deů
criŵen͘ ůůos erĂn ͞JosĠ Orellana, Diógenes Valennjuela, Gilďerto Celis,
Pedro Ramírenj, Juan Vasconcelos, Jaime Yeomans, AƋuiles Muninjaga
y Arturo Pinto, Raúl Ramírenj y Edǁin EoĠ͙ ΀más΁ un nomďre Ƌue
Ĩalta en esta lista͟ϮϭϬ͘ z resƉecto de ůos Ϯϲ ŵenores detenidos͕ entre
ůos Ƌue se encontrĂďĂ ͞eů negro KŵĂr͟ ʹ ͞HĠctor Medina Osorio
Śijo del Presidente de la onal El deniente Guillermo Medina Gálvenj͟
208 La Nación. 28 de junio de 1973, pág. 17.
209 Entrevista a Aldo Figueroa; op. cit.
210 El Rancagüino. 23 de junio, pág.3.

114
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

ʹ se indicĂďĂ Ƌue Ĩueron Ɖuestos Ă disƉosiciſn deů ŵisŵo triďunĂů


de ŵenores ƉĂrĂ Ƌue ͞la juenj determine acerca de la actuación con
discernimiento en la ocupación del estaďlecimiento educacional donde
provocaron daños, Śurto e incendio de especies͟Ϯϭϭ
Wedro ZĂŵşrenj Ĩue ĮnĂůŵente condenĂdo Ɖor eů deůito de usurƉĂciſn
de ůĂ ƉroƉiedĂd ƉriǀĂdĂ Ƌue ůo Ɖersiguiſ durĂnte ŵucŚo ƟeŵƉo LJ Ƌue
soůo͕ ƟeŵƉo desƉuĠs͕ eů ĂďogĂdo de ůos derecŚos ŚuŵĂnos͕ DĂrio
DĄrƋuenj͕ Ɖudo ůiŵƉiĂr su ƉrontuĂrio ƉĂrĂ Ɖoder ƟtuůĂrse de ƉroĨesor
de stĂdo en ůĂ hniǀersidĂd dĠcnicĂ deů stĂdo͘ ůdo &igueroĂ͕ en
tĂnto͕ recuerdĂ Ƌue͕ en ůĂ cĄrceů eů ĂůcĂide Ărůos LirĂ ͞se portó muy
ďien con nosotros͕͟ LJĂ Ƌue ůos ƉĂsĂron Ă unĂ ceůdĂ de ůos cŚoĨeres͕
ƉeƋueŹĂ donde ŵuLJ ĂƉiŹĂdos͕ ƉodşĂn conciůiĂr eů sueŹo ƉrotegiĠndose
unos con otros͘ dĂŵďiĠn recuerdĂ Ƌue LirĂ iŵƉidiſ Ƌue ůos ůůeǀĂrĄn Ă
inǀesƟgĂciones ƉĂrĂ ĮcŚĂrnos LJĂ Ƌue ƉretendşĂn deũĂrůos ǀĂrios ŵeses
Ɖresos Ɖor eů ĂsĂůto Ă ůĂ ƉroƉiedĂd ƉriǀĂdĂ͘ De ŚĂďer sido Ăsş͕ eů goůƉe
ůos ŚĂďrşĂ encontrĂdo detenidos͘
ů dşĂ Ϯ8 de ũunio de ϭ97ϯ͕ ĂƉĂreciſ unĂ notĂ en eů diĂrio LĂ EĂciſn de
un gruƉo de Ƌuienes ŚĂďşĂn ƉrotĂgoninjĂdo esĂ toŵĂ͕ encĂďenjĂdos Ɖor
Wedro ZĂŵşrenj͕ donde ůos estudiĂntes edžƉůicĂn Ănte reƉorteros de ese
ŵedio͕ Wuro Śiůe LJ ů ůĂrşn͕ en ůĂ sede deů W^ en ZĂncĂguĂ en cĂůůe
DƷũicĂ͕ su ǀersiſn de ůos ŚecŚos LJĂ Ƌue͕ ůĂ ƉrensĂ ůocĂů͕ coŵo ůo ǀiŵos
con ů ZĂncĂgƺino͕ no ůos trĂtſ ŵuLJ ďien͘ ů diĂrio deů goďierno ƟtuůĂrĄ
eů incidente coŵo ͞Eanjis del PE organinjaron masacres del InsƟtuto
InglĠs. Una turďa de más de mil personas golpeó, vejó y torturó a ϴ0
estudiantes secundarios͘͟ n ůĂ notĂ Ƌue ůeǀĂntſ eů diĂrio oĮciĂůistĂ se
seŹĂůſ͕ entre otrĂs cosĂs͕ Ƌue:
ů ũuenj Liůůo ordenſ eů desĂůoũo deů ůocĂů͘ Wero ũunto con ůůegĂr ůĂ ĨuernjĂ ƉƷďůicĂ ƉĂrĂ
edžƉuůsĂr Ă ůos Ăůuŵnos ůůegſ tĂŵďiĠn unĂ turďĂ de ƉĂdres LJ ĂƉoderĂdos͕ ĂdeŵĄs
de gruƉos de cŚoƋue ĨĂscistĂs LJ ůos regidores deů WĂrƟdo EĂcionĂů ůĨonso KruetĂ LJ
^ergio DeůĠndenj ĂƉĂrte de gruƉos conectĂdos reĂccionĂrios de ůĂ njonĂϮϭϮ

Los ƉrotĂgonistĂs de ĂƋueů eƉisodio coinciden en Ƌue ůĂ toŵĂ no tuǀo


ningƷn resƉĂůdo de ůĂ hnidĂd WoƉuůĂr regionĂů ni de su goďierno͘
ůgunos seŹĂůĂn Ƌue͕ incůuso cuĂndo eů intendente coŵunistĂ se
enterſ Ƌue no ŚĂďşĂ ningƷn ŵiůitĂnte de ůĂs ::  en ůĂ toŵĂ͕ enǀiſ
sin ƉiedĂd Ă cĂrĂďineros Ă reƉriŵirůĂ: ͞los dirigentes de la UP, no
apoyaron la toma, ni AdolĨo Lara ni el PC͘͟ deŵĄs͕ ůos ŵisŵos ĂgregĂn
211 Ibid.
212 La Nación. 28 de junio de 1973, pág. 17.

115
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

Ƌue eů ŵoǀiŵiento erĂ tĂŵďiĠn ďĂstĂnte Ăutſnoŵo de ůos ƉĂrƟdos


trĂdicionĂůes͘ LĂ ŵĂLJorşĂ͕ tĂŵďiĠn coincide en Ƌue ůĂ toŵĂ ůes Śinjo
ǀer ůo duro Ƌue se ǀenşĂ eů Ĩuturo͘ Lo Ƌue ocurrşĂ Ɖor entonces en
ZĂncĂguĂ͕ ŚueůgĂ deů ϰϭ͕ toŵĂ de ůiceos͕ ŵĂrcŚĂs͕ ĂsĂůto Ă ůĂs sedes
de ůos ƉĂrƟdos de ůĂ hW ʹ ¡¡ El Fascismo se desďoca en Rancagua͊͊
Asaltaron sedes del PS, PR, MAPU, Y JJ.CC. incendiando y dinamitando.
Desde Radio Rancagua se instruye a los nanjis para volver al ataƋue y
la destrucciónϮϭϯ - ͕ ƉrotestĂs͕ erĂn en reĂůidĂd ůĂ ĂntesĂůĂ de ůo Ƌue
se ǀendrşĂ desƉuĠs͘ ^on conscientes Ƌue ůos ŵoŵentos Ƌue se ǀiǀşĂn
erĂn de ŵĄdžiŵĂ tensiſn͕ ŚĂďşĂ ŵucŚĂ sĂďidurşĂ deů ŵoŵento Śistſrico
Ƌue se ǀiǀşĂ͕ Ɖero Ă su ǀenj reconocen Ƌue ͞Śaďía un pensamiento de
derecŚa muy proĨundo y arraigado en la capital provincial͟. ů ŚecŚo
dĂďĂ cuentĂ tĂŵďiĠn deů esƉontĂneşsŵo Ăů Ƌue se estĂďĂ ůůegĂndo
coŵo resuůtĂdo de ůĂ ĨĂůtĂ de unĂ ǀisiſn ŚoŵogĠneĂ Ăů interior de ůĂ
hW soďre ůo Ƌue deďşĂ ŚĂcerse o no LJ͕ Ɖor suƉuesto͕ eů ƉrotĂgonisŵo
cĂdĂ ǀenj ŵĂLJor de unĂ ŵĂsĂs Ƌue Ĩueron conǀocĂdĂs Ă trĂnsĨorŵĂr eů
ƉĂşs LJ Ƌue͕ cĂdĂ ǀenj ŵĄs LJ con ŵĂLJor ĨrecuenciĂ͕ se ŚĂcşĂn cĂrgo de esĂ
inǀitĂciſn͕ ůo Ƌue ůe generĂďĂ innuŵerĂďůes conŇictos Ăů goďierno LJ Ă
ůos ƉĂrƟdos͕ seĂ en ůos cordones industriĂůes͕ en ůĂs toŵĂs de Ĩundos o
con su secciſn ũuǀeniů LJ estudiĂnƟů͘
sş͕ ůo reĂĮrŵĂn Ăůgunos de ůos ƉrotĂgonistĂs de ĂƋueůůĂ derrotĂ͕ Ƌue
coinciden͕ en Ƌue Ĩueron Ăctores esteůĂres de un Ɖroceso Śistſrico Ƌue
ŵuLJ rĂdicĂůinjĂdo LJ ŵuLJ ƉĂreũo:
zo erĂ un ũoǀen estudiĂnte LJ ůĂ hW erĂ ƉugnĂ͕ tensiſn conŇicto͘ rĂ unĂ ĠƉocĂ de
sueŹos Ɖero tĂŵďiĠn de ŵucŚĂ disƉutĂ LJ donde cĂdĂ uno de nosotros ĂƉrendiſ Ă
conǀiǀir con eů ŵiedo͘ Los ƷůƟŵos ŵeses de ůĂ hnidĂd WoƉuůĂr erĂn ůĂ ĂntesĂůĂ de ůo
Ƌue ǀendrşĂ Ă ƉĂrƟr deů ϭϭ de seƉƟeŵďre͘ WĂrĂ ŵş͕ ůos recuerdos de ĂƋueůůĂ ĠƉocĂ LJ
de ĂƋueů goďierno es soďre todo conŇicto͘Ϯϭϰ

Wero͕ tĂŵďiĠn de ŵucŚo ƉrotĂgonisŵo͕ irreǀerenciĂ LJ reďeůdşĂ͘ Donde


ůos ũſǀenes tenşĂn ǀonj LJ ǀoto͘ Wedro ZĂŵşrenj reŵeŵorĂ eů ŵoŵento
trĂscendentĂů Ɖor eů Ƌue ƉĂsĂďĂn
Eosotros͕ coŵo centro de Ăůuŵnos͕ tenşĂŵos un Ɖode eĨecƟǀo͕ ŚoLJ dşĂ en cĂŵďio
son un cŚiste͕ no Ɵenen ningƷn Ɖoder͘ WĂrƟciƉĄďĂŵos con ǀonj LJ ǀoto en eů conseũo
de ƉroĨesores͕ ŚĂcşĂŵos͕ Ă ǀeces ŵĄs ĂƉorte Ƌue eůůos͘ LĂ ŵiůitĂnciĂ erĂ tĂŵďiĠn
disƟntĂ͘ n ŵi cĂso͕ Ɖor eũeŵƉůo͕ LJo erĂ ƉĂrte de un ƉĂrƟdo de cuĂdros͕ Ƌue ĂdeŵĄs
tuǀo unĂ crisis Ĩeronj coŵo resuůtĂdo deů ĂsĂůto Ă ůĂ ǀiŹĂ ^ĂntĂ ůĂncĂ Ƌue descĂďenjſ
ůĂ direcƟǀĂ͘ De tocſ Ăsuŵir ƉegĂs en todos ůos Ĩrentes͕ de trĂďĂũĂdores͕ ƉoďůĂcionĂů͘

213 La Nación. 3 de junio de 1973, pág.7.


214 Entrevista a Aldo Figueroa; op. cit.

116
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

zo erĂ de ĂƋueůůos Ƌue ǀiǀşĂ ƉerŵĂnenteŵente ĂƉoLJĂndo toŵĂs͘Ϯϭ5

^osƟenen Ƌue ŚĂďşĂ unĂ ĠƟcĂ LJ un coŵƉroŵiso disƟnto: ͞las cosas


se decían de Ĩrente͟ LJ ĂdeŵĄs͕ con unĂ enorŵe irreǀerenciĂ coŵo
cuĂndo͕ Ƌuiůes ^eƉƷůǀedĂ͕ Ănte un discurso deů secretĂrio regionĂů deů
W^͕ LJ unĂ de ůĂs ĂutoridĂdes deů eũecuƟǀo en ůĂ ƉroǀinciĂ͕ donde Ġste
Ăůudiſ LJ citſ unĂ ĨrĂse de Lenin͖ con ǀonj segurĂ ůe reƉrocŚſ Ă doůĨo
LĂrĂ ͞yo pienso Ƌue el camarada Lenin se eƋuivoca͘͟
rĂ eů sino de ůos ƟeŵƉos LJ ůos ũſǀenes de ůĂ hW tĂŵďiĠn cuesƟonĂďĂn
Ă sus ŵĂLJores͘ Wocos erĂn conscientes Ƌue detrĄs de ĂƋueůůo ŚĂďşĂn un
ƉůĂn Ƌue se ǀenşĂ eũecutĂndo ƉůĂniĮcĂdĂŵente LJ Ăů cuĂů resƉondşĂn ůos
ŵineros en ŚueůgĂ͕ ůos Ɖeriſdicos ůocĂůes͕ ůos centros de Ăůuŵnos͕ ůos
coůegios ƉriǀĂdos͕ ůĂ oƉosiciſn LJ͕ ƋuinjĄ͕ tĂŵďiĠn͕ ůos ŵĂndos ŵiůitĂres
ůocĂůes͘ LĂ toŵĂ deů /ngůĠs͕ ŵĄs ĂůůĄ de ůo ĂnecdſƟco Ĩue͕ tĂŵďiĠn͕ unĂ
ƉienjĂ ŵĄs deů ƉůĂn estrĂtĠgico en ŵĂrcŚĂ͘

215 Entrevista a Pedro Ramirez; op. cit.

117
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

Titular de El Rancagüino. 19 de junio de 1973.

Pedro Ramirez encabeza la rueda deprensa para explicar los vejámenes


que sufrieron los jóvenes de la toma en la sede del PS local. La Nación,
28 de junio de 1973.

118
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

Una historia olvidada: El movimiento estudianƟl de la Escuela


Industrial en San Fernando (1964-1974)

hnĂ ŵĂŹĂnĂ ůůuǀiosĂ LJ ŚeůĂdĂ deů Ϯ9 de ũunio deů ϮϬϭϭ͕ ůĂ


coŵunidĂd sĂnĨernĂndinĂ ǀeşĂ con Ăsoŵďro LJ sorƉresĂ siůůĂs Ɖor ĂrriďĂ
de ůĂ ƉuertĂ ƉrinciƉĂů deů Liceo /ndustriĂů͕ ĂdeŵĄs de unos cuĂntos
Ăůuŵnos ĂgoůƉĂdos soďre ůĂs ƉĂredes ŵoũĂdĂs Ɖor ůĂ intensĂ ůůuǀiĂ͘
ů costĂdo injƋuierdo un ůiennjo indicĂndo ͞hnĂ Zeǀoůuciſn /ndustriĂů
coŵiennjĂ con unĂ ďuenĂ educĂciſn͘͟ LĂ ĂcƟtud de ůos Ăůuŵnos
resƉondşĂ Ă ůĂs ŵoǀiůinjĂciones estudiĂnƟůes ůůeǀĂdĂs Ă cĂďo en todo
eů ƉĂşs en eů ŵĂrco de ůĂ deŵĂndĂ Ɖor ůĂ educĂciſn grĂtuitĂ Ă ůo Ƌue͕
se suŵĂďĂn deŵĂndĂs internĂs coŵo renoǀĂciſn de ŵĂteriĂůes LJ ůĂ
reconstrucciſn deů estĂďůeciŵiento Ƌue se encontrĂďĂ ĂĨectĂdo desde
eů terreŵoto de ϭ985͘

LĂ ŵoǀiůinjĂciſn Ĩue eů inicio de unĂ serie de ŚueůgĂs LJ toŵĂs durĂnte ůos


ĂŹos restĂntes͕ ƉroǀocĂndo eů Ăsoŵďro de ůĂ ciudĂdĂnşĂ͘ WĂrĂ ŵucŚos
erĂ edžtrĂŹo oďserǀĂr coŵo ůos Ăůuŵnos Ƌue Ɖroǀienen ƉrinciƉĂůŵente
de sectores rurĂůes de ůĂ regiſn LJ Ƌue se cĂrĂcterinjĂďĂn Ɖor su
ƉĂsiǀidĂd ĂsuŵşĂn͕ ĂŚorĂ͕ un roů deterŵinĂnte en ůĂs ŵoǀiůinjĂciones
en ůĂ coŵunĂ͘

Dentro de ůĂs ŵucŚĂs conǀersĂciones Ƌue desƉertſ ůĂ Ăcciſn de ůos


ŵucŚĂcŚos͕ ůos recuerdos de ĂnƟguos ƉroĨesores coŵennjĂron ŚĂcerse
cĂdĂ ǀenj ŵĄs ůĂtentes LJ Ĩuertes͕ LJ coŵennjſ Ă reŵeŵorĂrse ĂnƟguĂs
ŵoǀiůinjĂciones͕ ŵĂrcŚĂs LJ toŵĂs de un ƉĂsĂdo oůǀidĂdo͘

n cĂdĂ diĂůogo iďĂ ĂŇorĂndo͕ Ɖoco Ă Ɖoco͕ unĂ ŚistoriĂ Ƌue se escriďiſ en
ůos ĂŹosos ƉĂsiůůos deů industriĂů͕ ůůeǀĄndonos Ă ůĂ necesidĂd de intentĂr
sisteŵĂƟnjĂr un ƉĂsĂdo oůǀidĂdo Ɖor ůĂ ciudĂdĂnşĂ sĂnĨernĂndinĂ͕ Ɖero
Ƌue ĂƷn se ĂtesorĂ en eů corĂnjſn de ŵucŚos ƉroĨesores LJ edž Ăůuŵnos
deů Liceo /ndustriĂů de ^Ăn &ernĂndo͘ hn ƉĂsĂdo en eů Ƌue tĂŵďiĠn se
ǀen inǀoůucrĂdos ůos otros estĂďůeciŵientos de educĂciſn secundĂriĂ
de ůĂ ciudĂd͕ LJ Ƌue serĄn eů reŇeũo de unĂ etĂƉĂ de nuestrĂ ŚistoriĂ͕
unĂ etĂƉĂ Ƌue Ĩue ŵĂrcĂdĂ Ɖor ůos ũſǀenes LJ niŹos de ůĂ njonĂ͘

119
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

WĂrĂ eŵƉenjĂr͕ es iŵƉortĂnte ŚĂcer ĂůgunĂs considerĂciones: Wriŵero͕ ůos ũſǀenes


ŚĂn sido ŵuLJ ƉocĂs ǀeces incorƉorĂdos coŵo suũetos Śistſricos͘ EuestrĂ sociedĂd ŚĂ
sido ŵoůdeĂdĂ desde eů discurso e insƟtuciones de ůos Ăduůtos: LĂ &ĂŵiůiĂ͕ eů stĂdo͕
LĂ /gůesiĂ LJ eů DercĂdo͘ Donde eů ũoǀen deďe reciďir ůĂ instrucciſn LJ educĂciſn de
ůos Ăduůtos͕ ĂdeŵĄs de insertĂrse en unĂ sociedĂd ŵoůdeĂdĂ Ɖor eů ŵundo Ăduůto͘ Ϯϭϲ

LĂ ŵirĂdĂ de ůĂ ŚistoriĂ soďre eůůos ŚĂ sido desde unĂ ƉersƉecƟǀĂ


ĂduůtocĠntristĂ͕ donde ŚĂn cuesƟonĂdo ůĂs ĂcƟtudes ͞reďeůdes͟ o
ĨuerĂ de ůĂ norŵĂ͕ estĂďůeciendo ƉĂrĂ ůos Ăduůtos ͞Ƌue todo estĄ ŵĂů͕
Ƌue ůĂ sociedĂd no Ɵene ďuenĂ Ĩuturo͘͟ z cuĂndo estos son ͞oďedientes
LJ sĂnos͕͟ son ůĂ iŵĂgen de unĂ sociedĂd trĂnƋuiůĂ LJ ƉerĨectĂ͘

^egundo͕ ůĂ ŚistoriĂ de ůos ŵoǀiŵientos estudiĂnƟůes ŚĂ sido ĂďordĂdĂ


Ɖor ůĂ ŚistoriogrĂİĂ Ɖero se ŚĂ concentrĂdo ƉrinciƉĂůŵente en eů
gruƉo uniǀersitĂrio͘ ů ŵoǀiŵiento estudiĂnƟů secundĂrio en sus
disƟntĂs ĠƉocĂs ŚĂ sido escĂsĂŵente considerĂdo͕ concentrĄndose
ĨundĂŵentĂůŵente en ůos ĂŹos de resistenciĂ Ă ůĂ dictĂdurĂ de WinocŚet
en ůĂ dĠcĂdĂ de ůos 8Ϭ͛ LJ en ůĂs disƟntĂs ŵoǀiůinjĂciones durĂnte este
sigůo yy/͘

Los estudiĂntes secundĂrios desde ůĂ dĠcĂdĂ deů ϰϬ͛ coŵiennjĂn Ă


orgĂninjĂrse en disƟntĂs ĂgruƉĂciones tĂnto de cĂrĄcter ůocĂů͕ regionĂů
o Ă niǀeů ƉĂşs͘ ,ĂciĂ ϭ9ϰ5͕ LJĂ edžiste ůĂ &ederĂciſn de studiĂntes
^ecundĂrios de Śiůe ;&^͕ &^ŚͿ͘ n ϭ9ϰ8 nĂce ůĂ &ederĂciſn
de studiĂntes de ^ĂnƟĂgo ;&^^Ϳ͕ ůĂ Ƌue reƉresentĂrĄ unĂ grĂn
signiĮcĂciſn ƉoůşƟcĂ͘ LĂ ǀincuůĂciſn de ůos ũſǀenes en ůĂ ƉoůşƟcĂ
erĂ insertĂ en ƉĂrƟdos coŵo: rĂdicĂůes͕ sociĂůistĂs͕ ĨĂůĂngistĂs͕
conserǀĂdores LJ sociĂůʹcrisƟĂnos͘ ů stĂdo tĂŵďiĠn esƟŵuůĂrĂ ůĂ
orgĂninjĂciſn de ůos entros de ůuŵnos͕ estĂďůeciendo unĂ norŵĂƟǀĂ
en ϭ9ϰ9͘

LĂ siguiente inǀesƟgĂciſn estĄ diǀididĂ en dos etĂƉĂs deů Ɖroceso


de ŵoǀiůinjĂciones LJ ĂcƟǀidĂdes estudiĂnƟůes: ƉriŵerĂ etĂƉĂ durĂnte
ůĂ dĠcĂdĂ de ůos sesentĂ ;ϭ9ϲϰ-ϭ9ϲ9Ϳ LJ segundĂ etĂƉĂ durĂnte ůĂ
dĠcĂdĂ de ůos setentĂ ;ϭ97Ϭ-ϭ975Ϳ͘ WĂrĂ ůĂ eůĂďorĂciſn se eŵƉůeĂron
Ĩuentes ƉriŵĂriĂs coŵo Ɖeriſdicos de ůĂ ciudĂd de ^Ăn &ernĂndo ͞ů

216 Gabriel Salazar y Julio Pinto. Historia Contemporánea de Chile V. Niñez y juventud. Editorial
Lom, Santiago 2002, pág. 10.

120
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

'uerriůůero͕͟ ͞LĂ sonj de oůcŚĂguĂ͟ LJ ͞LĂ Zegiſn͕͟ ĂdeŵĄs se incorƉorĂn


tesƟŵonios de Ăůuŵnos͕ ƉroĨesores LJ ĨuncionĂrios Ƌue Ĩueron ƉĂrte
de ese Ɖroceso en ůĂ ciudĂd cĂƉitĂů de oůcŚĂguĂ͘

121
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

Los jóvenes rebeldes de la década de los sesenta

͞ů ŵundo estĄ cĂŵďiĂndo LJ cĂŵďiĂrĄ ŵĄs͕


eů cieůo se estĄ nuďůĂndo ŚĂstĂ Ɖonerse Ă ůůorĂr͘
z ůĂ ůůuǀiĂ cĂerĄ͕ ůuego ǀendrĄ eů sereno͘
z ůĂ ůůuǀiĂ cĂerĄ͕ ůuego ǀendrĄ eů sereno͘

uĄntĂs ǀeces nos ŚĂn dicŚo riendo͕ tristeŵente͕


Ƌue ůĂs esƉerĂnnjĂs ũſǀenes son sueŹos͘͟ ;Los /rĂcundosͿ

z eů ŵundo estĂďĂ cĂŵďiĂndo͘ n ůĂ dĠcĂdĂ de ůos sesentĂ ĂƉĂrecen ůos


ũſǀenes dentro de ůos ƉrinciƉĂůes Ɖrocesos sociĂůes LJ cuůturĂůes͕ desde eů
ŵoǀiŵiento estudiĂnƟů en &rĂnciĂ ͞ŵĂLJo deů ϲ8͕͛͟ ůĂs ŵĂniĨestĂciones
contrĂ ůĂ guerrĂ de sietnĂŵ o ůĂs ƉrotestĂs estudiĂnƟůes en ĂůgƷn
ƉĂşs ůĂƟnoĂŵericĂno͘ Los ũſǀenes se ŚĂcşĂn ƉĂrte de ůĂ ŚistoriĂ LJ se
conǀerơĂn en ĂrơĮces de ůĂs reǀoůuciones͕ en un ŵundo goďernĂdo
Ɖor ůĂ gerontocrĂciĂ͘ ^u irruƉciſn estĂrĄ ŵĂrcĂdĂ Ɖor cĂŵďios de
estereoƟƉos͕ eů ũoǀen de ůos sesentĂ coŵennjĂďĂ Ă ǀesƟrse disƟnto͕ eů
Ɖeůo LJ ůĂ ďĂrďĂ ůĂrgĂ ĂƉĂrecşĂn coŵo Ăůgo norŵĂů͕ ŵuLJ contrĂrio Ă ůos
ůooŬ deů ŵundo Ăduůto͘ LĂ industriĂ coŵerciĂů tĂŵďiĠn encontrĂrĂ en
eůůos unĂ nueǀĂ ĨortunĂ͕ en esƉeciĂů con ůĂ industriĂ de ůĂ ŵƷsicĂ con
sonidos Ăngůos coŵo ůos eĂtůes o ůos Zoůůing ^tones͕ LJ en eů ƉůĂno
ůocĂů ůĂ EueǀĂ KůĂ o ůĂ EueǀĂ Ănciſn ŚiůenĂ͘

ů cine LJ ĂŚorĂ tĂŵďiĠn ůĂ teůeǀisiſn ŵostrĂďĂn ůos disƟntos şdoůos Ă


seguir͕ LJ con eůůos unĂ ĂŵƉůiĂ gĂŵĂ de Ărơcuůos͘ ͞La cultura juvenil se
convirƟó en la matrinj de la revolución cultural en el senƟdo más amplio
de una revolución más amplio de una revolución en el comportamiento
y las costumďres, en el modo de disponer el ocio y en las artes
comerciales, Ƌue pasaron a conĮgurar cada venj más el amďiente Ƌue
respiraďan los Śomďres y mujeres urďanos͘͟Ϯϭ7

n ůos Ɖriŵeros ĂŹos de ůĂ dĠcĂdĂ deů sesentĂ ^Ăn &ernĂndo erĂ ůĂ


cĂƉitĂů de ůĂ WroǀinciĂ de oůcŚĂguĂ ůĂ Ƌue incorƉorĂďĂ en esos
ŵoŵentos Ă coŵunĂs coŵo WicŚiůeŵu͕ su ƉoďůĂciſn ĂůcĂnnjĂďĂ Ϯϭ͘77ϰ
217 Eric Hobsbawm. Historia del siglo XX; Critica, Buenos Aires, Décima edición, 2014, pág.
287

122
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

ƉersonĂs͘ EuestrĂ ciudĂd͕ en ůĂ reǀistĂ de &errocĂrriůes deů stĂdo ͞En


Viaje͟ erĂ descritĂ Ăsş Ɖor 'onnjĂůo DrĂgo
ůgunĂs de sus cĂůůes con sus ơƉicĂs cĂsĂs de Ădoďe LJ de ůĂgriŵeĂntes teũĂs en ůos
ůĂrgos inǀiernos coůcŚĂgƺinos͕ Ƌue se cuďren de un ŵuůůido tercioƉeůo ǀerde͕ conserǀĂ
eů encĂnto de otros ƟeŵƉo LJ ůĂ ƉĂnj Ƌue soůo se encuentrĂ en ůugĂres ĂƉĂrtĂdos͘ z
es estĂ ůĂ ƉrinciƉĂů cĂrĂcterşsƟcĂ de ^Ăn &ernĂndo: su siůencio Ăcogedor͕ ůĂ idşůicĂ ƉĂnj
de sus cĂůůes Ƌue deseŵďocĂn en eů cĂŵƉo͕ desde donde ůůegĂ eů ĂroŵĂ de trĠďoůes
LJ ĂůĨĂůĨĂs deů Ăgro coůcŚĂgƺino͙ Wero en eů cruce de ůĂs ĂǀenidĂs DĂnueů Zodrşguenj
LJ ernĂrdo KDz,iggins͕ eů Ɖrogreso ŵuestrĂ su Ɖuůso ĂceůerĂdo con un intenso trĄĮco
de ǀeŚşcuůos ŵotorinjĂdos͕ sus restĂurĂntes͕ sus ƉosĂdĂs͕ sus cĂĨĠs͕ donde eů ǀiĂũero
se deƟene en su trĄnsito ŚĂciĂ eů norte o ŚĂciĂ eů sur͘

Los ůiceos de ,oŵďre LJ de EiŹĂs͕ ůĂ escueůĂ dĠcnicĂ &eŵeninĂ͕ ůĂ scueůĂ /ndustriĂů͕


eů coůegio de ůos ,erŵĂnos DĂristĂ͕ ůĂs DonũĂs &rĂncesĂs ;/nŵĂcuůĂdĂ onceƉciſnͿ
LJ nuŵerosos estĂďůeciŵientos de educĂciſn ƉriŵĂriĂ ǀigorinjĂn͕ desde diĨerentes
Ɖuntos de ǀistĂ ůĂ ǀidĂ cuůturĂů de ^Ăn &ernĂndo͟Ϯϭ8

n estĂ ciudĂd trĂnƋuiůĂ͕ iŵƉregnĂdĂ de un Ăŵďiente rurĂů ƉroƉio


deů ǀĂůůe de oůcŚĂguĂ͕ uno de sus estĂďůeciŵientos educĂcionĂůes
de ŵĂLJor iŵƉortĂnciĂ erĂ ůĂ scueůĂ /ndustriĂů͕ insƟtuciſn Ƌue Ĩue
creĂdĂ Ɖor eů Wresidente Wedro guirre erdĂ͕ con eů oďũeƟǀo de
esƉeciĂůinjĂr Ă ůĂ ŵĂno de oďrĂ ƉĂrĂ eů Ɖroceso de industriĂůinjĂciſn Ƌue
se ůůeǀĂrşĂ durĂnte eů Ɖeriodo grĂciĂs Ă ůĂ ĂdoƉciſn deů ůůĂŵĂdo ŵodeůo
ISI ;Industrialinjación por SusƟtución de ImportacionesͿ. Desde sus
Ɖriŵeros ĂŹos eů ůůĂŵĂdo ͞industriĂů͟ reciďiſ ƉrinciƉĂůŵente Ă niŹos LJ
ũſǀenes Ɖroǀenientes de disƟntos ůugĂres de ůĂ ƉroǀinciĂ͕ reůĂcionĂdos
ŵĄs Ăů Ąŵďito rurĂů͕ LJ ǀĂrios Ɖroǀenientes de escueůĂs ,ogĂres de
disƟntĂs Ɖuntos diseŵinĂdos Ɖor ůĂ regiſn͘ Lo Ănterior͕ Ɖroǀoco Ƌue
LJĂ en ůos Ɖriŵeros ĂŹos se estĂďůecierĂ un rĠgiŵen de internĂdo͕ eů
Ƌue ĂůďergĂrĄ durĂnte eů Ɖeriodo de estudio Ă ůos ũſǀenes͘

Los Ăůuŵnos deďşĂn ǀiĂũĂr grĂndes distĂnciĂs en ƉrecĂriĂs ĨorŵĂs de


trĂsƉorte - cĂďĂůůo͕ cĂrretĂ͕ ŵicro o ŵucŚĂs ǀeces Ă Ɖie - ƉĂrĂ ůůegĂr Ăů
estĂďůeciŵiento͘ Soůo ĨĂǀorecşĂ en Ăůgunos cĂsos ůĂ red ĨerroǀiĂriĂ de
esĂ ĠƉocĂ Ƌue contĂďĂ con eů rĂŵĂů de WeůeƋuĠn Ă LĂs cĂďrĂs o de SĂn
&ernĂndo Ă WicŚiůeŵu͘

218 Gonzalo Drago. “San Fernando La Capital agraria.” En Revista En Viaje. Enero, 1963,
pág.47.

123
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

sĂrios de ůos edž Ăůuŵnos ĂƷn recuerdĂn estos ǀiĂũes͘ ugenio 'uerrero


dorres estudio durĂnte ůĂ dĠcĂdĂ deů sesentĂ͕ ůůego Ă ůos ϭ5 ĂŹos desde
ucĂůeŵu LJ reůĂtĂ Ăsş su ǀiĂũe

zo ǀiĂũĂďĂ cĂdĂ cierto ƟeŵƉo Ă ŵi cĂsĂ͕ ƉĂsĂďĂn Ă ǀeces ǀĂrios ŵeses͘ deŵĄs erĂ
coŵƉůeũo ƉorƋue ůos Ɖeriodos erĂn ŵuLJ cortos͕ estudiĄďĂŵos ŚĂstĂ eů dşĂ sĄďĂdo
Ăů ŵedio dşĂ͕ LJ necesĂriĂŵente tenşĂŵos Ƌue estĂr eů doŵingo en ůĂ tĂrde͘ Wor eso
erĂ diİciů ǀiĂũĂr͘ WĂrĂ ǀiĂũĂr erĂ sƷƉer coŵƉůicĂdo ƉorƋue eů ďus ǀeniĂ de SĂnƟĂgo͕
ůo toŵĄďĂŵos ĂƋuş LJ ůůegĄďĂŵos ŚĂstĂ WĂredones͘ DĄs Ăun en inǀierno erĂ ŵĄs
coŵƉůicĂdo͘ ů ďus ůůegĂďĂ Ă ůĂs nueǀe de ůĂ nocŚe͕ LJ ŵĄs ĂůůĄ eů ďus no ƉodşĂ
ƉĂsĂr͕ ƉorƋue ůos cĂŵinos no ůo ƉerŵiơĂn͘ rĂn cĂŵinos ŵuLJ gredosos ƉorƋue erĂ
soůĂŵente ďĂrro͘ z de ĂŚş͕ de ůĂs nueǀe de ůĂ nocŚe ŚĂďşĂ Ƌue ƉĂrƟr con ůĂ ŵĂůetĂ Ăů
Śoŵďro ŚĂstĂ ůůegĂr Ă ucĂůeŵu͘ diƉo dos o tres de ůĂ ŵĂŹĂnĂ ůůegĂndo Ă ucĂůeŵu
deƉende coŵo estuǀierĂ eů cĂŵino͘ De esĂ ĨorŵĂ ǀiĂũĄďĂŵos͕ LJ ƉĂrĂ ǀenirnos
tenşĂŵos Ƌue ƉĂrƟr Ă ůĂs cuĂtro de ůĂ ŵĂŹĂnĂ͕ ƉĂrĂ ůůegĂr Ă toŵĂr un ďus Ƌue sĂůşĂ
Ă ůĂs seis de ůĂ ŵĂŹĂnĂ͘͟Ϯϭ9

Ktro de ůos estudiĂntes de ĂƋueůůĂ ĠƉocĂ͕ doůĨo WĂiůĂŵiůůĂ͕ Ƌuien


egresſ de DecĄnicĂ IndustriĂů͕ LJ originĂrio ŵĂniĮestĂ Ƌue

͞ů grĂn ůio Ƌue ŚĂďşĂ͕ Ƌue donde LJo ǀiǀşĂ Ƌue erĂ en WicŚideguĂ ŚĂďşĂ unĂ soůĂ
ŵicro͕ LJ eů dşĂ doŵingo soůo corrşĂn ŵedio dşĂ no ŵĄs͕ Ăsş Ƌue uno ƉĂrĂ ǀenirse tenşĂ
Ƌue ǀenirse en ůĂ ŵĂŹĂnĂ no ŵĄs͘ Eos ƋuedĄďĂŵos en eů InternĂdo ůos Įnes de
seŵĂnĂ͕ nos deũĂďĂn de todo si͕ ĠrĂŵos un gruƉo de cĂtorce Ƌue ǀiĂũĄďĂŵos cĂdĂ
dos seŵĂnĂs͕ ƉĂrĂ Ƌue nos ůĂǀĂrĂn ůĂ roƉĂ͘ Eosotros ǀiĂũĄďĂŵos en tren͕ cuĂndo
ŚĂďşĂ tren Ă ůĂs ĂďrĂs͘ Eos ďĂũĄďĂŵos en WeůeƋuĠn͘ z de ĂŚş nos ďĂũĄďĂŵos en unĂ
estĂciſn ůůĂŵĂdĂ odĂo Ƌue estĂďĂ ŵĄs ĂůůĄ de Weuŵo͘ z de ĂŚş Ă ƉĂƟtĂ͕ Ă ǀeces en
cĂrretſn si no Ă ƉĂƟtĂ ŚĂstĂ Ƌue ůůegĄďĂŵos Ă ůĂ cĂsĂ͘ rĂn coŵo cuĂtro ŚorĂ Ă Ɖie
͋uŚŚŚ͊͘ Dis ƉĂƉĄs erĂn deů cĂŵƉo͘͟ϮϮϬ

DurĂnte ůos Ɖriŵeros ĂŹos de ůĂ dĠcĂdĂ deů sesentĂ ůos estĂďůeciŵientos industriĂůes
coŵiennjĂn Ă suĨrir ůĂ desƉreocuƉĂciſn deů stĂdo tĂnto en su inĨrĂestructurĂ coŵo en
ůĂ ĨĂůtĂ de ŚerrĂŵientĂs o ŵĂteriĂůes ƉroƉios ƉĂrĂ este ƟƉo de educĂciſn͕ ƉroǀocĂndo
en ůĂs orgĂninjĂciones estudiĂnƟůes ciertĂ ƉreocuƉĂciſn͘ LĂs disƟntĂs escueůĂs
tĠcnicĂs ƉroĨesionĂůes se orgĂninjĂďĂn de ŵĂnerĂ internĂ en entros de Ăůuŵnos
ůos Ƌue͕ Ă su ǀenj͕ se ĂgruƉĂďĂn Ă niǀeů nĂcionĂů en ůĂ &ederĂciſn de studiĂntes
IndustriĂůes͕ Ƌue ĂctuĂďĂn en disƟntĂs njonĂs͘ Los Ɖriŵeros dşĂs de ũuůio de ϭ9ϲϰ se
reĂůinjĂ un ongreso edžtrĂordinĂrio de ůĂ sII njonĂ ceůeďrĂdĂ en dĂůcĂŚuĂno͕ en ůĂ cuĂů
se ĂnĂůinjſ ůos ƉroďůeŵĂs Ƌue ĂĨectĂďĂn ůĂ enseŹĂnnjĂ industriĂů LJ se Ăcordſ Ɖedir Ă
ůĂ ĂutoridĂd ůĂ creĂciſn de nueǀos estĂďůeciŵientos ƉĂrĂ ůĂ enseŹĂnnjĂ industriĂů Ăsş

219 Entrevista a Eugenio Guerrero Torres. San Fernando, 24 de junio 2016


220 Entrevista a Adolfo Pailamilla Catalán. San Fernando, 11 de junio de 2016

124
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

coŵo eůeŵentos Ƌue se necesitĂn ƉĂrĂ ůĂ norŵĂů ůĂďor docente dentro de este ƟƉo
de estĂďůeciŵientos͘ dĂŵďiĠn se deterŵinĂ coŵennjĂr un Ɖroceso de ŵoǀiůinjĂciſn
de disƟntos coůegios͘  ůos Ɖocos dşĂs coŵiennjĂn ŚueůgĂs LJ toŵĂs de scueůĂs
IndustriĂůes en KǀĂůůe͕ Leďu͕ uricſ͕ SĂn &eůiƉe͕ SĂn ernĂrdo LJ SĂn &ernĂndo͘ϮϮϭ

ů ediĮcio donde ĨuncionĂďĂ ůĂ scueůĂ IndustriĂů de SĂn &ernĂndo


erĂ unĂ ĂnƟguĂ Ĩundiciſn de inicios deů sigůo yy͘ Su condiciſn erĂ
ƉrecĂriĂ ůĂ Ƌue se reŇeũĂďĂ durĂnte ůĂs ůůuǀiĂs deů Ɖeriodo inǀernĂů: ͞la
inĨraestructura estaďa pĠsima, se llovía adentro casi Śaďía Ƌue andar
con paragua adentro, Śaďía una sala de diďujo tĠcnico, el taller de
Electricidad y una de clases arriďa en el segundo piso, y era Śorrorosa,
casi ya se caía. Eran pĠsimas de mala͘͟ϮϮϮ LĂ ƉrensĂ sĂnĨernĂndinĂ
tĂŵďiĠn ŚĂcşĂ Ăůusiſn Ă ůos ƉroďůeŵĂs deů estĂďůeciŵiento LJ ůĂ ĨĂůtĂ de
coŵƉroŵiso Ɖor ƉĂrte de ůĂs ĂutoridĂdes

LĂ ŵĂůĂ construcciſn LJ ŵĄs Ƌue nĂdĂ ůo ǀetusto de eůůĂ deũĂn Ăů ĂůuŵnĂdo en


condiciones ůĂŵentĂďůes resƉecto Ă sus estudios͘ LĂs goterĂs ĂrreciĂron en tĂů ĨorŵĂ
Ƌue senciůůĂŵente no ůes deũĂron deseŵƉeŹĂr sus ŚĂďituĂůes ůĂďores de trĂďĂũo͘ ,ĂLJ
unĂ ŚistoriĂ soďre ůĂ scueůĂ IndustriĂů sus condiciones LJ en eůůĂ ŚĂn interǀenido
ƉĂrůĂŵentĂrios͕ ĂutoridĂdes LJ ŵucŚĂs ƉersonĂs Ƌue coŵƉrenden ůĂ iŵƉortĂnciĂ de
estĂ ũuǀentud Ƌue sĂůe de ůĂs ĂuůĂs ƉĂrĂ construir unĂ ƉĂtriĂ ƉrogresistĂ͘ Wero con
todĂ estĂ ǀoůuntĂd no se ŚĂ ůůegĂdo Ă nĂdĂ concreto͘ WĂsĂn ůos ĂŹos LJ ůĂ scueůĂ
IndustriĂů ƉenĂ Ɖor tener un ŵşniŵo de coŵodidĂdes͕ Ƌue se ŵerecen Ɖor ůo deŵĄs
LJ ůĂs necesitĂn en ĨorŵĂ ƉerentoriĂ͘ϮϮϯ

ů Ɖoco ƟeŵƉo de ůĂ ƉuďůicĂciſn LJ en ůos ŵisŵos dşĂs Ƌue duĂrdo


&rei DontĂůǀĂ ůůegĂďĂ Ă ůĂ ciudĂd de SĂn &ernĂndo en su cĂŵƉĂŹĂ
ƉresidenciĂů͕ ůos cuĂtrocientos Ăůuŵnos coŵennjĂron unĂ ŚueůgĂ de
ϰ8 ŚorĂs͕ en conũunto con ůĂ scueůĂ dĠcnicĂ &eŵeninĂ Ƌue tĂŵďiĠn
coŵiennjĂ unĂ ŵoǀiůinjĂciſn͕ ŚĂciendo Ɖresente ůĂs ŵĂůĂs condiciones
de ůos recintos educĂcionĂůes

on ůĂ ůůegĂdĂ de ůĂs ůůuǀiĂs se ŚĂn Ɖuesto nueǀĂŵente en tĂƉete de ůĂ ĂctuĂůidĂd


ůĂs ŵĂůĂs condiciones en Ƌue ĨuncionĂn grĂn ƉĂrte de ůos estĂďůeciŵientos ĮscĂůes
deů ƉĂşs͘ Los ƉroƉios estudiĂntes͕ ŚĂn renoǀĂdo sus cĂŵƉĂŹĂs en eů senƟdo de
conseguir de ůĂs ĂutoridĂdes corresƉondientes ůos Ĩondos necesĂrios ƉĂrĂ dĂr Ă
ůos estĂďůeciŵientos ĮscĂůes eů ŵşniŵo conĨort ƉĂrĂ Ƌue ůĂs cůĂses se desĂrroůůen

221 “Alumnos Industriales de San Felipe Marchan a Pie hacia Santiago”. Diario El Siglo de
Santiago. 10 de julio de 1964, pág. 5.
222 Entrevista a Raúl Gómez Galarce. San Fernando, 15 de junio de 2016
223 “Talleres de la industrial se anegan completamente”. Diario La Región. 7 de julio de 1964,
pág.3.

125
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

en ĨorŵĂ norŵĂů͕ LJ no ocurrĂ coŵo ŚĂstĂ ĂŚorĂ͕ Ƌue ŵucŚos coůegios ŚĂn deďido
susƉender sus ĂcƟǀidĂdes Ɖor eů ƉĠsiŵo estĂdo en Ƌue se encontrĂďĂn LJ Ɖor ŚĂďer
suĨrido inundĂciones Ƌue ŚĂn iŵƉosiďiůitĂdo eů trĂďĂũo en ĂuůĂs͘ϮϮϰ

LĂ ŵoǀiůinjĂciſn sorƉrende Ă ůĂ coŵunidĂd no ĂcostuŵďrĂdĂ Ă unĂ


reĂcciſn estudiĂnƟů de estĂ ĨorŵĂ͕ Ă ƉesĂr de eůůo eů ĂƉoLJo LJ ůĂ
coŵƉrensiſn se ŚĂce ƉĂtente:

Los ŵucŚĂcŚos͕ ĂcoŵƉĂŹĂdos de ĂůuŵnĂs de ůĂ tĠcnicĂ tuǀieron unĂ entreǀistĂ con


eů seŹor Intendente de ůĂ WroǀinciĂ͕ LJ ůe ƉůĂnteĂron ĨrĂncĂŵente sus ƉroďůeŵĂs͘
LĂ ƉriŵerĂ ĂutoridĂd Ĩue ŵuLJ ĂcceƋuiďůe Ă ůo ŵĂniĨestĂdo Ɖor ůos ŵucŚĂcŚos LJ de
inŵediĂto se Ɖuso en contĂcto con Ƌuienes Ɖueden ser ůĂ ďĂse Ă ůĂ soůuciſn de un
Ăsunto LJĂ ŵuLJ diůĂtĂdo͘ ů ŵoǀiŵiento de estos ŵucŚĂcŚos ŚĂ reciďido ĂŵƉůiĂ
ĂdŚesiſn de ůĂs ƉroǀinciĂs coůindĂntes K͛,iggins LJ uricſ͕ Ƌue Ɵenen coůegios
industriĂůes LJ Ƌue de estĂ ŵĂnerĂ ĂƉortĂn su ĂƉoLJo ŵorĂů Ăů ƉĂro estudiĂnƟů͘ on
estos ĂƉrestos͕ con ůĂ ĂŵƉůiĂ coŵƉrensiſn de todos͕ creeŵos Ƌue en reĂůidĂd se
toŵĂrĄ ĂŚorĂ eů cĂŵino Ƌue ŚĂce ƟeŵƉo deďiſ seguirse͘ WůĂnteĂr ůĂs cosĂs en ůĂs
esĨerĂs Ƌue ǀerdĂderĂŵente Ɖueden resoůǀerůos͘ϮϮ5

LĂ ŵoǀiůinjĂciſn de ůĂ scueůĂ IndustriĂů de SĂn &ernĂndo͕ serĄ reƉůicĂdĂ


Ɖor ůĂ scueůĂ IndustriĂů de uricſ ůĂ Ƌue se une Ă un Ɖroceso de ŚueůgĂ͕
tĂŵďiĠn Ɖor ůĂs ŵĂůĂs condiciones deů ediĮcio͘ϮϮϲ Los ũſǀenes deciden
unĂ nueǀĂ ĨorŵĂ de ƉrotestĂ ͞La doma del Estaďlecimiento͟ ĨorŵĂ no
ǀistĂ Ăntes Ɖor ůĂ ciudĂd͘ “Esta generación en CŚile Ĩue la responsaďle
de un camďio en la acciones por sus derecŚos tanto en las “tomas de
Ĩundos͟ con los campesinos, “toma de Ɵerras͟ con los poďladores,
“toma de Ĩáďricas͟ con los oďreros y la “toma de colegios͟. La “toma͟
no postula enemigos, sino derecŚos͘͟ϮϮ7

ů ůunes ϭϯ de ũuůio Ă ůĂs ϮϬ͘ϯϬ ŚorĂs doscientos cincuentĂ Ăůuŵnos se


toŵĂn ůĂs deƉendenciĂs deů ůiceo nueǀĂŵente
uůŵinĂndo unĂ serie de incidenciĂs LJ diĨerentes reĂcciones͕ ůĂ ŵucŚĂcŚĂdĂ
de ůĂ scueůĂ IndustriĂů de ůĂ ciudĂd se ͞tomaron͟ eů estĂďůeciŵiento en seŹĂů de
ƉrotestĂ Ɖor no ŚĂďer sido toŵĂdĂs ůĂs ŵedidĂs inŵediĂtĂs Ăů ŵeũorĂŵiento de

224 “Otra vez los recintos educacionales”. Diario La Voz de Colchagua, 8 de julio de 1964, pág.2.
225 “Alumnos de industrial declararon en huelga, piden mejoras en talleres”. Diario La
Región, 9 de Julio de 1964, pág.3.
226 “Los Industriales piden construcción de nuevo establecimiento”. Diario La Prensa de
Curicó, 4 de julio de 1964, pág.4.
227 Gabriel Salazar y Julio Pinto; Historia Contemporánea de Chile V. Niñez y juventud; op. cit.,
pág.133.

126
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

ůĂs instĂůĂciones de tĂůůeres ůos ŚĂcen ƉrĄcƟcĂŵente inserǀiďůes ůos dşĂs en Ƌue ůĂs
ůůuǀiĂs ĂrreciĂn͘ z coŵo ũustĂŵente ƉĂrece Ƌue estĂŵos coŵennjĂndo ůĂ teŵƉorĂdĂ
eĨecƟǀĂ de ůůuǀiĂs͕ ůĂs cosĂs Ɵenden Ă toŵĂr cĂrĂcterşsƟcĂs grĂǀes͘ uĂů ůo Śeŵos
inĨorŵĂdo en otrĂs oƉortunidĂdes͕ no es Ƌue no ŚĂůůĂn Ĩondos ƉĂrĂ ůĂs reƉĂrĂciones
u otros Ărregůos de ŵĂLJor enǀergĂdurĂ͘ ů cĂso es disƟnto LJĂ Ƌue soůĂŵente unĂ
trĂŵitĂciſn increşďůeŵente ůĂrgĂ es ůĂ deterŵinĂnte de este ŵoǀiŵiento estudiĂnƟů
de ƉrotestĂ͘ϮϮ8

ƉroǀecŚĂndo ůĂ coLJunturĂ͕ ůĂ KĮcinĂ de ,igiene ŵďientĂů se ŚĂce


Ɖresente LJ decůĂrĂ ůĂ scueůĂ IndustriĂů coŵo insĂůuďre͘ LĂ ƉrensĂ ĮũĂ
su Ătenciſn en ůĂ ŵĂnerĂ de ĂctuĂr de ůos ũſǀenes LJ de su ĨorŵĂ de
orgĂninjĂciſn͕ ŚĂciendo coŵentĂrios ĨĂǀorĂďůes

Los Ϯ5Ϭ Ăůuŵnos Ƌue se ĂƉoderĂron de ůĂ scueůĂ IndustriĂů se toŵĂron eů ƉůĂnteů con
ĂďsoůutĂ correcciſn͘ Se toŵĂron ůĂ escueůĂ LJ Ɖidieron Ăů ƉersonĂů de serǀicio Ƌue
ŚicierĂ ĂďĂndono de eůůĂ͘ Eo Śuďo ningunĂ cůĂse de ƉroďůeŵĂs LJ en Ɖocos ŵinutos
ůos Ăůuŵnos se orgĂninjĂron en coŵisiones de disciƉůinĂ͕ de Ăseo͕ cocinĂ͕ guĂrdiĂs͕
etc͘ Los Ăůuŵnos ƉerŵĂnecen en ůĂ scueůĂ dşĂ LJ nocŚe LJ se turnĂn ƉĂrĂ dorŵir
en eů InternĂdo͘ Los Ăůuŵnos ŚĂn reciďido ǀisitĂs de dirigentes ƉoůşƟcos͕ Ƌue ůos
ŚĂn ĂůentĂdo͕ de todos ůos ƉĂrƟdos LJ sĂnĨernĂndinos Ƌue ůes ŚĂn dĂdo su resƉĂůdo
esƉirituĂů͘ϮϮ9

LĂ toŵĂ deů estĂďůeciŵiento͕ es recordĂdo Ɖor Ƌuienes en ese


ŵoŵento erĂn Ăun niŹos Ƌue cursĂďĂn ůos Ɖriŵeros ĂŹos dentro de
ese ůiceo tĠcnico:

LĂ gente ĂLJudſ ŵucŚo͕ trúà ǀerdurĂ͕ trúà ĂůŵĂcĠn͘ LĂ oŵƉĂŹşĂ de dĂďĂco nos
trúà cigĂrros͕ erĂn roůůos de cigĂrros͘ &uŵĄďĂŵos coŵo ŵedio ŵetro de cigĂrro͕
Ăů otro dşĂ ĂŵĂnecşĂŵos con ůos dedos ĂŵĂriůůitos LJ enĨerŵos deů estſŵĂgo͘ Eos
ƋuedĄďĂŵos cĂsi todos en ůĂ toŵĂ͘ zo erĂ cŚico͘ z ŵe Ăcuerdo Ƌue ůos Ăůuŵnos
de ůos cursos suƉeriores nos desƉertĂďĂn con ǀioůines͘͘͘rĂŵos cĂďros cŚicos͕ Ɖero
ƉĂsĄďĂŵos Ĩrio͙ϮϯϬ

dĂŵďiĠn ůos Ɖocos Ăůuŵnos de SĂn &ernĂndo Ƌue tenşĂ ůĂ escueůĂ se


ŚĂcşĂn ƉĂrte de ůĂ ŵoǀiůinjĂciſn de ĂůgunĂ ŵĂnerĂ soůidĂriĂ:
zo estĂďĂ en segundo ŵedio de ůĂ industriĂů LJ ĂŚş teniĂ cĂtorce ĂŹos͘ z donde LJo
erĂ cĂďro cŚico todĂǀşĂ͕ ŵi ŵĂŵĄ ŵe ŵĂndĂďĂ Ă deũĂrůes ƉĂƋueƟtos Ă ůos cĂďros͘
WĂƋueƟtos de Įdeos͕ ĂnjƷcĂr͕ cĂĨĠ͕ ƉĂrĂ Ƌue no ƉĂsĂrĂn tĂntĂ ŚĂŵďre͘ z ŵe Ăcuerdo

228 “Alumnos se tomaron la Escuela Industrial”. Diario La Región. 14 de julio de 1964, pág.1.
229 “Alumnos de la Industrial se tomaron la escuela”. La Voz de Colchagua. 15 de julio de 1964.
pág.1
230 Entrevista a Raúl Gómez; op. cit.

127
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

Ƌue ǀeşĂ Ă ůos cĂďros ĂsoŵĂdos ĂrriďĂ de ůĂ ŵurĂůůĂ ŚĂciĂ ůĂ cĂůůe͘Ϯϯϭ

Los dos Ɖeriſdicos sĂnĨernĂndinos de ĂƋueůůĂ ĠƉocĂ inĨorŵĂn


conƟnuĂŵente soďre ůos Ărguŵentos de ůos estudiĂntes LJ de ůĂ oƉiniſn
Ɖor ƉĂrte de ůĂs ĂutoridĂdes ƉoůşƟcĂs de ůĂ njonĂ͘ n ǀĂrios nƷŵeros
dĂn un ĂƉoLJo edžƉůşcito deďido Ă ůĂs necesidĂdes deů estĂďůeciŵiento͘
LĂ toŵĂ es descritĂ de ŵĂnerĂ detĂůůĂdĂ Ɖor eů Ɖeriſdico LĂ sonj de
oůcŚĂguĂ͕ ŚĂciendo Ăůusiſn Ă ůĂ coƟdiĂnidĂd Ƌue se ůůeǀĂďĂ dentro
de eůůĂ:

Ϯ5Ϭ estudiĂntes industriĂůes Ƌue se ĂtrincŚerĂron en ůĂ escueůĂ͕ en ůĂ Ƌue estĄn


ǀiǀiendo dşĂ LJ nocŚe͕ se estĄn ĂůiŵentĂndo con ǀşǀeres Ƌue ůĂ ciudĂd ůes ŚĂ ŚecŚo
ůůegĂr͕ Ɖues eůůos decidieron no tocĂr ůos Ăůiŵentos Ƌue se guĂrdĂn en eů econoŵĂto LJ
en ůos ĂůŵĂcenes deů coůegio͘ LĂ coŵisiſn cocinĂ͕ ĨorŵĂdĂ Ɖor dienj Ăůuŵnos͕ ƉreƉĂrĂ
ůĂs coŵidĂs͕ Ƌue no son suĮcienteŵente ĂďundĂntes͕ Ɖor suƉuesto͘ ů ũueǀes Ĩuiŵos
reciďidos en ůĂ escueůĂ Ɖor ůos dirigentes deů ŵoǀiŵiento͘ ͞LĂ sonj de oůcŚĂguĂ͟
recorriſ ůos diǀersos ediĮcios LJ ǀiǀiſ de cercĂ ůĂ toŵĂ deů industriĂů͙ sĂ ŵĂŹĂnĂ soůo
toŵĂron desĂLJuno ůos Ăůuŵnos de ůos Ɖriŵeros cursos͕ Ɖues no ĂůcĂnnjĂďĂ ƉĂrĂ todos͕
ůĂ ůecŚe LJ eů cĂĨĠ͘ ů Ăůŵuernjo͕ se sirǀieron unĂ cĂrďonĂdĂ LJ unĂ ensĂůĂdĂ de reƉoůůo͖
ŵenƷ Ƌue se reƉiƟſ en ůĂ coŵidĂ͘ Eo Śuďo once ƉĂrĂ nĂdie͘ sƉeciĂů ƉreocuƉĂciſn
ŚĂn tenido ůos Ăůuŵnos Ɖor unĂ Ɖosiďůe inǀĂsiſn de ůĂs ĨuernjĂs ƉoůiciĂůes͕ Ƌue ƉodşĂn
intentĂr desĂůoũĂrůos͘ Wor este ŵoƟǀo se ůe dio grĂn iŵƉortĂnciĂ Ă ůĂs coŵisiones de
guĂrdiĂs͕ Ƌue instĂůĂdos en ůugĂres estrĂtĠgicos ǀigiůĂn dşĂ LJ nocŚe tĂnto eů interior
coŵo eů edžterior deů coůegio͘ n ůĂ nocŚe deů ŵiĠrcoůes se redoďůſ ůĂ guĂrdiĂ Ɖues
un ůůĂŵĂdo teůeĨſnico Ănſniŵo ůes Ănuncio Ƌue ϮϬ cĂrĂďineros irşĂn Ă desĂůoũĂrůos͘
Ϯϭ Ăůuŵnos ǀigiůĂron esĂ nocŚe cĂdĂ ƉuůgĂdĂ de ůĂ escueůĂ LJ en un ŵoŵento de
ƉĄnico ůos inǀĂdiſ cuĂndo escucŚĂron ruidos sosƉecŚosos en eů terreno coůindĂnte
con eů coůegio͘ Se dio ůĂ ĂůĂrŵĂ LJ un gruƉo de guĂrdiĂs Ăcudiſ Ăů ůugĂr de Ɖeůigro͘
Wero un edžƉůorĂdor Ƌue ĂƟsďſ Ɖor soďre ůĂ tĂƉiĂ inĨorŵſ Ƌue soůo se trĂtĂďĂ de
unĂ ƉĂreũĂ de cĂďĂůůos Ƌue ƉůĂƟcĂďĂn ůĂ ĂŵistĂd͘ uĂndo ǀisitĂŵos eů coůegio͕ nos
ůůĂŵſ ůĂ Ătenciſn eů orden͕ ůĂ correcciſn de ůos reďeůdes LJ eů Ăseo de ůĂ escueůĂ͘
Los siƟĂdos ŚĂn reciďido ůĂ ĂLJudĂ de diǀersos sectores de SĂn &ernĂndo͕ ůo Ƌue ůes
ŚĂ ƉerŵiƟdo ŵĂntener eů ŵoǀiŵiento͘ sş Ɖor eũeŵƉůo͕ ůĂ coŵƉĂŹşĂ DoůinerĂ SĂn
ristſďĂů ůes oďseƋuiſ Ărronj͕ ůos Ɖuestos deů ŵercĂdo ůes enǀiĂron ǀerdurĂs LJ ĨrutĂs͕
ůĂ ƉĂnĂderşĂ ZeƉƷďůicĂ ůes regĂůſ ƉĂn͕ ůĂ ĮrŵĂ KrŵeŹo LJ ZuiseŹor LJ otrĂs cĂsĂs
coŵerciĂůes ĂƉortĂron dinero LJ otros sĂnĨernĂndinos ůes ůůeǀĂron ůo Ƌue estuǀo Ă su
ĂůcĂnce͘ ů ŵoǀiŵiento se ŚĂ cĂrĂcterinjĂdo Ɖor ůĂ correcciſn LJ resƉonsĂďiůidĂd de ůos
ŵucŚĂcŚos Ƌue iniciĂron unĂ ƉrotestĂ Ɖor eů ŵĂů estĂdo de sus tĂůůeres͘͟ϮϯϮ

231 Entrevista a Víctor León Vargas. San Fernando, 12 de junio de 2016.


232 “250 estudiantes participaron de la toma del Industrial” Diario La Voz de Colchagua de San
Fernando. 18 de julio de 1964, pág.3.

128
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

La marcha a SanƟago

:unto Ă estĂ ŵedidĂ de Ɖresiſn͕ ůos Ăůuŵnos orgĂninjĂn con


ůos estudiĂntes deů Śoŵſniŵo IndustriĂů de uricſ unĂ ŵĂrcŚĂ Ă Ɖie
ŚĂstĂ SĂnƟĂgo͘ Los ũſǀenes curicĂnos coŵennjĂron su ŵĂrcŚĂ desde
ůĂ ƉůĂnjĂ de su ciudĂd͕ siendo oďserǀĂdos Ɖor ǀĂrios curiosos Ƌue ůos
conĨundşĂn con ůĂs cĂŵƉĂŹĂs ƉresidenciĂůes Ƌue se reĂůinjĂďĂn en esos
dşĂs͘ ů diĂrio LĂ WrensĂ de uricſ coŵentĂ:

ntes de sĂůir Ăů ůongitudinĂů͕ Ɖreŵunidos de un Ɖerŵiso de ůĂ IntendenciĂ LJĂ


ĂcoŵƉĂŹĂdos Ɖor un Ĩurgſn de rĂdio ƉĂtruůůĂs de cĂrĂďineros dieron unĂ ǀueůtĂ Ɖor
ůĂ ƉůĂnjĂ de ĂrŵĂs con ůĂ ďĂnderĂ cŚiůenĂ Ăů Ĩrente LJ con ǀĂrios ůetreros en Ƌue edžƉonşĂ
sus ƉeƟciones͕ en ĨorŵĂ crudĂ LJ concretĂ͘ DĄs de Ăůguien Ɖregunto ͎͞son de &rei o
de ůůende͍ z un reƉortero de LĂ WrensĂ contesto ͋͞Eo͕͊ son de ůĂ scueůĂ IndustriĂů͘Ϯϯϯ

Los curicĂnos ůůegĂn Ă ůĂ cĂƉitĂů coůcŚĂgƺinĂ͕ donde se ůes une ůĂ


coŵiƟǀĂ de ůĂ scueůĂ IndustriĂů de SĂn &ernĂndo͘ ů ŚecŚo de Ƌue
estos ũſǀenes deďierĂn crunjĂr unĂ distĂnciĂ de ϭϰϬ Ŭiůſŵetros ƉĂrĂ
ůůegĂr Ă ůĂ ĂutoridĂd centrĂů͕ erĂ unĂ ŵedidĂ Ƌue ŵĂrcĂ un Śito ƉĂrĂ
eů ŵoǀiŵiento estudiĂnƟů de ůĂ njonĂ͘ doůĨo WĂiůĂŵiůůĂ erĂ uno de
ůos dirigentes deů entro de ůuŵnos de ůĂ scueůĂ en ĂƋueůůĂ ĠƉocĂ͕
coŵentĂ:

zo estĂďĂ en eů uĂrto ĂŹo͕ LJo egresĠ eů ϲ5͛͘ Eos orgĂninjĂŵos ďĂstĂnte ďien LJ


ƉĂrƟŵos͘ WorƋue eů desĂİo erĂ grĂnde͕ cĂŵinĂŵos cuĂůƋuier cĂnƟdĂd͘ &uiŵos
ŵĄs de ϮϬ͕ ůos Ƌue ůůegĂŵos Ă ůĂ ĂsĂ deů studiĂnte ŵericĂno en SĂnƟĂgo͕ Ƌue nos
esƉerĂron con cĂĨĠ LJ coŵidĂ͘ rĂŵos todos de cursos suƉeriores cĂsi todos erĂn de
dieciocŚo ŚĂciĂ ĂrriďĂ͕ ϭ9͕ ϮϬ ĂŹos͘ n ZĂncĂguĂ se nos Ɖůegſ ŵĄs gente LJ Ăů otro dşĂ
ůůegĂŵos Ă SĂnƟĂgo͘ De ĂŚş nos ůůeǀĂron Ă ůĂ ĂsĂ deů studiĂnte ŵericĂno͕ ĂŚş nos
tenşĂn de todo͕ ͋si ǀenşĂŵos con ůĂs ͞ƉĂtĂs͟ rotĂs͊͘ Śş͕ Ăů otro dşĂ Ă ůos dirigentes
ůos reciďieron en eů ŵinisterio de ducĂciſn͕ LJ ĂŚş nĂciſ un coŵƉroŵiso de Ƌue se
iďĂn Ă construir ůos tĂůůeres͘ zo no ůos ǀi͕ LJo egresĠ en eů ϲ5͛ LJ ůos tĂůůeres eŵƉenjĂron
Ă construirse desƉuĠs͘ LĂ dudĂ Ĩue sieŵƉre Ăntes de ůĂ ŵĂrcŚĂ͕ ͎ſŵo ůo ŚĂcşĂŵos
en eů cĂŵino͍ z ůĂ gente sieŵƉre nos iďĂ dĂndo coŵidĂ͕ sieŵƉre nos ĂƉoLJſ͘ n ese
ƟeŵƉo erĂ Ăůgo ƉĂrecido Ă ůo Ƌue ŚĂ sucedido sieŵƉre en este ƉĂşs͘ oŵƉroŵisos͕
coŵƉroŵisos de ůĂs ĂutoridĂdes͕ Ɖero nĂdĂ concreto͘ ntonces coŵo no ƉĂsĂďĂ
nĂdĂ͕ ůos dirigente ƉensĂŵos ͎ǀĂŵos Ă SĂnƟĂgo͍ ͋sĂŵos Ă SĂnƟĂgo͊ Deďo reconocer
ůĂ ďuenĂ Ăcciſn en esƉeciĂů deů dirigente KsǀĂůdo ĂďĂůĂ erſn ;Wresidente de entro

233 “Marcha a la capital”. Diario La Prensa de Curicó. 16 de julio de 1964, pág. 4.

129
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

de ůuŵnosͿ WĂrĂ eů ƉĂşs erĂ unĂ noǀedĂd͕ si todo sĂůiſ deŵĂsiĂdo rĄƉido͘Ϯϯϰ

dĂŵďiĠn se encontrĂďĂ en ůĂ ŵĂrcŚĂ :osĠ ŚuŵĂdĂ &uentes͕


estudiĂnte de DecĄnicĂ IndustriĂů Ɖroǀeniente de LĂrŵĂŚue͕ cree Ƌue
ůĂ ŵoǀiůinjĂciſn Ĩue deterŵinĂnte ƉĂrĂ oďtener un resuůtĂdo LJ Ƌue este
şŵƉetu de ůos ũſǀenes industriĂůinos erĂ eů reŇeũo de unĂ generĂciſn
Ɖroǀeniente de sectores rurĂůes͕ ůos Ƌue se iŵƉregnĂďĂn de ůĂs ideĂs
de ůĂ ZeĨorŵĂ grĂriĂ͕ ĂdeŵĄs de ser ůĂ ƉriŵerĂ Ɖroůe Ƌue sĂůşĂ deů
ďeůůo cĂŵƉo Ă estudiĂr Ă ůĂ cuidĂd͘ DestĂcĂ Ƌue ĂƷn Ă ůos Ăůuŵnos no
ůos ŵĂrcĂďĂn ůos ƉreceƉtos ideoůſgicos de ĂůgƷn ƉĂrƟdo ƉoůşƟco͕ Ɖero
Ă ƉesĂr de eůůo edžisơĂn Ăůgunos en ůĂs :uǀentudes deů WĂrƟdo ZĂdicĂů͕
ĂdeŵĄs de reciďir ůos conseũos de Ăůgunos ƉroĨesores Ɖertenecientes
Ăů WĂrƟdo oŵunistĂ:

Dentro deů ŵisŵo recůĂŵo se Śinjo ůĂ ŵĂrcŚĂ Ă SĂnƟĂgo͕ Ĩue Ăůgo ŵuLJ ďueno͕ donde
nos ĂcoŵƉĂŹĂron Ăůuŵnos deů Liceo IndustriĂů de uricſ͘ ĂŵinĂŵos desde ĂƋuş Ă
SĂnƟĂgo͕ LJo ŵe Ĩui trotĂndo ŚĂstĂ Zengo ƉorƋue erĂ deƉorƟstĂ͕ Ăůůş dorŵiŵos ůĂ
ƉriŵerĂ nocŚe en eů giŵnĂsio de Zengo͕ ĂŚş nos Ătendieron͘ Luego seguiŵos ŚĂstĂ
ZĂncĂguĂ donde tĂŵďiĠn nos reciďieron de ďuenĂ ŵĂnerĂ Ɖero Ăůgo ŵĄs corto͕ LJ
desde ZĂncĂguĂ nos Ĩuiŵos en tren Ăůgunos ŚĂstĂ SĂn ernĂrdo͕ otros siguiendo
de Ă Ɖie͕ ůuego nos ũuntĂŵos en SĂn ernĂrdo LJ ůůegĂŵos Ă SĂnƟĂgo ũuntos͘ &ue
ďeůůo͕ nos ĂLJudſ ŵucŚo ůĂ gente de ůĂ hd͘ LĂ gente nos ĂLJudĂďĂ en todos ůĂdos͕
şďĂŵos con terŵos ƉĂrĂ toŵĂr cĂĨĠ͕ LJ ĂdeŵĄs de ĂůgunĂ coůĂciſn Ɖor eů cĂŵino͕ en
ese ŵoŵento con WĂiůĂŵiůůĂ şďĂŵos deůĂnte de ůĂ ŵĂrcŚĂ͘ Eos Ĩuiŵos Ɖor ůĂ ďerŵĂ
contrĂriĂ Ă ůĂ circuůĂciſn de ůos Ăutoŵſǀiůes͘Ϯϯ5

DurĂnte ůos dşĂs Ƌue ůos ŵucŚĂcŚos ŵĂrcŚĂďĂn Ă SĂnƟĂgo eů Intendente


Wedro 'onnjĄůenj͕ eů ůcĂůde de SĂn &ernĂndo Ƌuiůes orneũo͕ eů
Director de ůĂ scueůĂ IndustriĂů ureůio SĄncŚenj LJ eů Wresidente deů
entro de WĂdres ngeůino KũedĂ ĂŚĂŵondes͕ ǀiĂũĂron Ă SĂnƟĂgo
LJ se entreǀistĂron con eů Dinistro de ducĂciſn ůeũĂndro 'Ărretſn
LJ otros ũeĨes de enseŹĂnnjĂ ƉroĨesionĂů͘ ůůos reciďen ůĂ noƟciĂ de ůĂ
construcciſn de nueǀos tĂůůeres ƉĂrĂ ůĂ scueůĂ͘ Luego son reciďidos
ůos Ăůuŵnos Ƌue ǀenşĂn desde ůĂ ŵĂrcŚĂ Ă ůos Ƌue no coŵentĂn ůĂ
soůuciſn:

Se entreǀistĂron ůos estudiĂntes ũunto Ăů Ɖresidente nĂcionĂů de estudiĂntes


industriĂůes͘ ů seŹor 'Ărretſn reciďiſ Ă ůos estudiĂntes ĨrşĂŵente͕ segƷn nos

234 Entrevista a Adolfo Pailamilla; op. cit.


235 Entrevista a José Ahumada Fuentes. San Fernando, 17 de junio de 2016.

130
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

inĨorŵſ eů Wresidente deů entro de ůuŵnos de ůĂ escueůĂ ůocĂů͘ Se ůes diũo Ƌue eů
ƉroďůeŵĂ de ůos tĂůůeres no tenşĂ ningunĂ soůuciſn LJ se ŚĂďşĂn sĂcriĮcĂdo sin ůogrĂr
resuůtĂdos ƉosiƟǀos͘ ů ŵinistro no inĨorŵſ Ă ůos estudiĂntes de ůĂ orden Ɖor escrito
Ƌue entregſ Ăů 'erente de ůĂ onstructorĂ de stĂďůeciŵientos ducĂcionĂůes deů
DIEDh͕ cuLJĂ coƉiĂ trĂũo eů Wresidente deů entro de WĂdres͕ en ůĂ Ƌue se ƉedşĂ ůĂ
rĄƉidĂ ediĮcĂciſn͘͟Ϯϯϲ

ů ůůegĂr Ă SĂn &ernĂndo ůos Ăůuŵnos son reciďidos con ůĂs ďuenĂs
noƟciĂs de ůĂ construcciſn de tĂůůeres ƉĂrĂ eů ediĮcio͕ LJ deciden entregĂr
eů estĂďůeciŵiento LJ ǀoůǀer Ă cůĂses͘ Los estudiĂntes de uricſ tĂŵďiĠn
ůogrĂn ďuenĂs noƟciĂs ƉĂrĂ su escueůĂ͕ Ɖero en ůĂ ƉrensĂ de uricſ se
deũĂ senƟr un ĂsƉecto negĂƟǀo de ůĂ ŵĂrcŚĂ LJ sus consecuenciĂs: ͞La
marcŚa, según se nos inĨormó, Ĩue dramáƟca, ya Ƌue se eĨectuó sin
contar con alimentación, medios de alojamiento, medicina y otros. Por
ello algunos suĨrieron ataƋues en el camino͘͟Ϯϯ7

n ůos siguientes ĂŹos͕ LJĂ ďĂũo eů goďierno deů Wresidente duĂrdo &rei


DontĂůǀĂ͕ se construLJen ůos tĂůůeres Ƌue Ăun ĂůďergĂn Ă ůĂs disƟntĂs
esƉeciĂůidĂdes͕ iŵƉůeŵentĄndose ĂdeŵĄs con ŵĄƋuinĂs de cĂůidĂd de
ƉrocedenciĂ suinjĂ͘ Wese Ă esos ĂǀĂnces se reĂůinjĂrĄn ŵoǀiůinjĂciones de
disƟntĂ şndoůe͘ LĂ ƉriŵerĂ de eůůĂs en ϭ9ϲ5͕ donde nueǀĂŵente ĂctƷĂn
en coordinĂciſn Ă escueůĂs IndustriĂůes de uricſ͕ ZĂncĂguĂ LJ SĂnƟĂgo͘
ů ƉroĨesor LJ ĂctuĂů :eĨe de esƉeciĂůidĂd de DecĄnicĂ utoŵotrinj :osĠ
'uerrero recuerdĂ ůĂs circunstĂnciĂs de ĂƋueůůĂ ŚueůgĂ͕ donde Ăů iguĂů
Ƌue eů ĂŹo Ănterior se ŵoǀiůinjĂn en unĂ ŵĂrcŚĂ Ă SĂnƟĂgo͕ ĂŚorĂ con
Ăůrededor de ϲϬ Ăůuŵnos deů estĂďůeciŵiento:

rĂŵos cĂďros cŚicos tenşĂŵos ϭ5 ĂŹos LJ ƉĂrơĂŵos iguĂů͕ şďĂŵos Ă ir en ŵĂrcŚĂ


ũunto Ă ůos de uricſ LJ ZĂncĂguĂ͕ Ɖero ůĂ inĨorŵĂciſn Ĩue Ƌue no nos iďĂn Ă deũĂr
ƉĂsĂr cĂŵinĂndo Ɖor ngosturĂ͘ sş Ƌue nos Ĩuiŵos en tren ŚĂstĂ ůĂ estĂciſn de
,osƉitĂů LJ nos Ĩuiŵos cĂŵinĂndo todos ũuntos͘ z LJĂ erĂ tĂrde en ůĂ nocŚe LJ ǀĂrios
cĂŵiones ƉĂrĂron LJ nos ƉreguntĂron dſnde şďĂŵos LJ nos ůůeǀĂron Ă ůĂ estĂciſn de
SĂn ernĂrdo͕ donde ƉĂsĂŵos ůĂ nocŚe͘ z Ăů dşĂ siguiente ŵĂrcŚĂŵos Ăů centro de
SĂnƟĂgo͘ Eos reciďieron en unĂ scueůĂ IndustriĂů Ƌue estĂďĂ en SĂntĂ ZosĂ͕ Ɖero
ĂŚş ƉĂrĂ ingresĂr LJ no ƉerŵiƟr ůĂ entrĂdĂ de cĂrĂďineros͕ nosotros entrĂŵos Ɖor
ůĂs ǀentĂnĂs͘ LĂs cŚiƋuiůůĂs nos Ăďrieron ůĂs ǀentĂnĂs LJ Ɖor ůĂs ǀentĂnĂs entrĂŵos
Ădentro͕ ĂŚş nos tenşĂn ƉreƉĂrĂdo ƉĂrĂ coŵer͘ Luego todo Ăů ƉĂrƋue &orestĂů Ăů
Duseo de eůůĂs rtes Ă unĂ concentrĂciſn͕ Ɖero no nos deũĂron͕ coŵennjĂron ůos

236 La voz de Colchagua. 23 de julio de 1964


237 “Estudiantes Industriales Curicanos dieron termino a marcha de protesta”. Diario La Prensa
de Curicó. 18 de junio de 1964, pág. 5.

131
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

desſrdenes͘͘͘ dĂŵďiĠn ůos cĂrĂďineros nos Ănduǀieron siguiendo ƉĂrĂ todos ůĂdos LJ
se ůůeǀĂron Ă ǀĂrios detenidos͘Ϯϯ8

hnĂ de ůĂs reŇedžiones Ƌue ĂgregĂ͕ erĂ Ƌue ůos estudiĂntes de ůĂ scueůĂ
IndustriĂů Ă diĨerenciĂ de otros estĂďůeciŵientos de ůĂ coŵunĂ ƉoseşĂn
ŵĂLJor ŵĂdurenj o indeƉendenciĂ͕ LJĂ Ƌue en su ŵĂLJorşĂ deďşĂ ǀiĂũĂr de
otros sectores ůeũĂnos Ă estudiĂr Ă SĂn &ernĂndo͕ ůo Ƌue inǀoůucrĂďĂ un
ŵĂLJor Ăuto cuidĂdo LJ deterŵinĂciſn͘ ů recinto se encontrſ toŵĂdo
Ɖor ǀĂriĂs seŵĂnĂs͕ donde ůĂs ǀiǀenciĂs dentro de eůůĂ ĂƷn estĄn en ůĂ
reƟnĂ de ŵucŚos͘

ů ƉroĨesor Luis resƩo tenşĂ unĂ ͞ůieďre͟ ceůeste LJ ŚĂciĂ un recorrido Ɖor todos ůos
Ăůrededores LJ ůůegĂďĂ con ůĂ ůieďre ůůenĂ de Ăůiŵentos͕ de ůo Ƌue ůe dierĂn ƉĂƉĂs͕
ceďoůůĂs͕ Ɖorotos͘ Wero no ƉĂsĂďĂ nĂdĂ͕ ningƷn destronjo͕ ĂdeŵĄs en ese ƟeŵƉo
estĂďĂn eŵƉenjĂndo Ă construir ůos tĂůůeres͘ hno se entretenşĂ ũugĂndo unĂ ƉicŚĂngĂ͕
ũugĂndo cĂrtĂs͕ conǀersĂndo͕ escucŚĂndo ŵƷsicĂ͘ LĂ EueǀĂ KůĂ͕ ůos eĂtůes͕ todĂ ůĂ
ŵƷsicĂ de ŵodĂ͕ si tenşĂŵos unĂs dos o tres rĂdios Ă ƉiůĂs no ŵĄs͘Ϯϯ9

Woco Ă Ɖoco en ůos deŵĄs estĂďůeciŵientos educĂcionĂůes de SĂn


&ernĂndo tĂŵďiĠn se ůůeǀĂrĂn Ă cĂďo disƟntĂs ŚueůgĂs͘ Los oďũeƟǀos
de eůůĂs erĂn encontrĂr ůĂ soůuciſn de ƉroďůeŵĂs tĂnto en ůos ediĮcios
coŵo de ĂůiŵentĂciſn o de internĂdo ƉĂrĂ Ƌuienes ǀiĂũĂďĂn de otros
sectores͘ WĂrĂ ůĂ ciudĂdĂnşĂ sĂnĨernĂndinĂ ͞la Śuelga͟ se ŚĂďşĂ
trĂsĨorŵĂdo en unĂ ƉĂůĂďrĂ de uso coƟdiĂno͕ LJ LJĂ ŵucŚĂs ǀeces
ŚĂďiendo sido deŵoninjĂdĂ erĂ ĂsuŵidĂ coŵo Ăůgo norŵĂů LJ ũusto͘ hnĂ
coůuŵnĂ deů 7 ŵĂLJo de ϭ9ϲϲ en eů Ɖeriſdico conserǀĂdor LĂ Zegiſn
indicĂ:

͞džiste unĂ ǀerdĂderĂ cĂdenĂ de ŚueůgĂs estudiĂnƟůes Ă ůo ůĂrgo deů ƉĂşs͘ uĂndo
ocurren estos ŵoǀiŵientos͕ surgen ůĂs ǀoces de sieŵƉre Ƌue ĂĮrŵĂn Ƌue no son
ƉocĂ ƉrosoƉoƉeLJĂ͕ Ƌue ůĂs ŚueůgĂs ĂcĂrreĂn grĂndes Ɖerũuicios͕ Ƌue ĂtentĂn contrĂ
ĂutoridĂd͕ Ƌue desconocen ůĂs ũerĂrƋuşĂs͕ Ƌue destruLJen eů eƋuiůiďrio sociĂů͕ LJ Ƌue
cuĂndo se trĂtĂ de estudiĂntes͕ Ƌue ǀĂ contrĂ todos ůos ƉrinciƉios ƉedĂgſgicos LJ ůĂs
norŵĂs de ůĂ educĂciſn͘ hnĂ ŚueůgĂ no es un concierto sinĨſnico͕ ni unĂ Ɖrocesiſn Ă
risto ZeLJ͕ ni unĂ reuniſn sociĂů seguidĂ de ďĂiůe͘ hnĂ ŚueůgĂ es un Ăcto de resistenciĂ
LJ ƉrotestĂ͕ de reďeůdşĂ LJ͕ en eů Ĩondo͕ de ĨuernjĂ͘ LĂ ŚueůgĂ es eů ƷůƟŵo recurso contrĂ
ůĂ indiĨerenciĂ͕ contrĂ ůĂ trĂŵitĂciſn͕ contrĂ ůĂ negůigenciĂ͕ contrĂ ineĮcĂciĂ͕ contrĂ ůĂ
inũusƟciĂ͕ LJ no ƉocĂs ǀeces contrĂ ůĂ ignorĂnciĂ͘ n nuestro ƉĂşs no Ɖocos ƉroďůeŵĂs
se ŚĂn resueůto͕ LJ segurĂŵente seguirĄn resoůǀiĠndoůos͕ grĂciĂs Ă ůos terreŵotos͕ Ă ůĂs
238 Entrevista a José Guerrero; op. cit.
239 Ibid.

132
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

inundĂciones LJ Ă ůos incendios͘ uĂndo tĂůes recursos ĨĂůtĂn͕ no ƋuedĂ otro reŵedio
Ƌue recurrir Ă ůĂ ŚueůgĂ͘ LĂs ŚueůgĂs de ůos estudiĂntes son sieŵƉre desinteresĂdĂs͕
generosĂs͕ LJ ĂunƋue no ůes guste Ă ŵucŚos͕ son ũustĂs͘ studiĂntes Ă ůo ůĂrgo de
todo eů ƉĂşs recurren Ă ůĂ ŚueůgĂ͕ ƉĂrĂ oďtener ůĂ soůuciſn deů ŵĄs eůeŵentĂů de ůos
ƉroďůeŵĂs͕ Ƌue tĂŵƉoco deďierĂ serůo: eů de ůĂ ediĮcĂciſn escoůĂr͘ Wor ƷůƟŵo estĄ en
ŚueůgĂ ůos estudiĂntes de SĂn &ernĂndo͘ Su ŵoǀiŵiento no ǀĂ contrĂ deů Zector͕ no
contrĂ eů ƉroĨesorĂdo͘ ůůos Ƌuieren eŵƉuũĂr unĂ soůuciſn Ƌue deďiſ ĂdoƉtĂrse ŚĂce
ĂŹos͘ ůůos Ƌuieren ĂnƟciƉĂrse Ă cuĂůƋuier cĂtĄstroĨe irreƉĂrĂďůe͘͟ϮϰϬ

n ŵĂLJo de ϭ9ϲϲ͕ ůos Ăůuŵnos deů Liceo de ,oŵďre de SĂn &ernĂndo


ĂůegĂn Ɖor ůĂ construcciſn de un nueǀo ediĮcio LJ de un InternĂdo͘ sto
ůůeǀĂrĄ Ă unĂ serie de ŵoǀiůinjĂciones Ƌue cuůŵinĂrĂn con unĂ toŵĂ͘
ů iguĂů Ƌue ͞la toma͟ deů industriĂů en ϭ9ϲϰ͕ ůĂ ƉrensĂ descriďe ůos
detĂůůes de ůĂ orgĂninjĂciſn de ůos ũſǀenes ůiceĂnos:

ůos Ăůuŵnos decidieron ĂƉoderĂrse deů ůocĂů deů ůiceo ĨĂůtĂndo dienj ŵinutos ƉĂrĂ ůĂ
unĂ de ůĂ ŵĂdrugĂdĂ de ŚoLJ Ă Įn de ůogrĂr unĂ deĮniƟǀĂ decisiſn deů goďierno LJ
no ser trĂŵitĂdos tĂnto ƟeŵƉo coŵo ŚĂ sido ŚĂstĂ ůĂ ĨecŚĂ͙ coůocĂron ůĂ ďĂnderĂ
nĂcionĂů LJ eů escudo en eů ĨronƟs deů ediĮcio͕ LJ ĂdeŵĄs͕ nuŵerosos cĂrteůones
Ăůusiǀos Ă su reďeůiſn͘ s Ăsş͕ coŵo eů oŵitĠ de WrensĂ LJ WroƉĂgĂndĂ ĂƟende eů
teůĠĨono͖ ůĂ oŵisiſn de ůĂ WorterşĂ ĂceƉtĂ ůĂ entrĂdĂ LJ sĂůidĂ de diĨerentes ƉersonĂs͕
ďien controůĂdo ůſgicĂŵente͖ ůĂ oŵisiſn de DisciƉůinĂ es ůĂ Ƌue ǀigiůiĂ eů ďuen
coŵƉortĂŵiento de ůos estudiĂntes dentro deů ediĮcio toŵĂdo͖ ůĂ oŵisiſn de seo
ŚĂce eů şteŵ LJ ŚĂLJ otrĂ coŵisiſn coŵƉuestĂ Ɖor 5 Ăůuŵnos Ƌue se encĂrgĂ de ůĂ
cocinĂ LJ ƉroƉorcionĂ Ăůiŵentos deďidĂŵente rĂcionĂdos͘ oŵo se Ɖuede ĂƉreciĂr
todo estĄ deďidĂŵente orgĂninjĂdo͕ incůuso ΀ƉĂrĂ΁ eǀitĂr ŵĂůos entendidos ůos
Ăůuŵnos desĂrroůůĂn un cĂŵƉeonĂto de ďĂsƋuetďoů entre eůůos͘ deŵĄs ƉrĂcƟcĂn
ďĂďLJ ĨƷtďoů LJ Ɵene eů Ăũedrenj Ă su disƉosiciſn͘ ĂdĂ uno duerŵe en eů Ɖuesto Ƌue ůe
corresƉonde͕ o en ůĂ ƉorterşĂ͕ o en ůĂ ďiďůiotecĂ͕ o en ůĂs sĂůĂs͘ Ϯϰϭ

Los Ăůuŵnos ƉedirĄn ŵediĂnte ůĂ ƉrensĂ ĂLJudĂ Ă disƟntos coŵerciĂntes


LJ ůĂ coŵunidĂd en generĂů͕ ƉĂrĂ no ĨornjĂrse Ă uƟůinjĂr ůĂ desƉensĂ deů
econoŵĂto͕ ůo Ƌue ƉodrşĂ ser un Ăcto deůictuĂů͘

hnĂ de ůĂs cĂrĂcterşsƟcĂs de ůĂs ŵoǀiůinjĂciones secundĂriĂs de ůĂ


ĠƉocĂ͕ es eů incondicionĂů ĂƉoLJo Ƌue reciďşĂn Ɖor ƉĂrte de otrĂs
coŵunidĂdes educĂƟǀĂs͕ cĂusĂndo reƉercusiſn no soůo en ůĂ ciudĂd
de SĂn &ernĂndo͕ sino tĂŵďiĠn en SĂntĂ runj

240 “Estas Huelgas”. Diario La Región de San Fernando. 7 de mayo de 1966, pág. 4.
241 Diario La Región de San Fernando. 14 de mayo de 1966, pág.5.

133
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

ů ƉĂro deů Liceo de ,oŵďres ĂĨectĂ Ă ŵĄs de 9ϬϬ Ăůuŵnos͕ es Ɖosiďůe Ƌue ůĂs niŹĂs
tĂŵďiĠn ůo inicien ŚoLJ LJ coŵƉonente ŵĄs de ϭϬϬϬ ĂůuŵnĂs͕ eů InsƟtuto coŵerciĂů
entro reciĠn Ă ůĂs Ϯ͘ϯϬ de ůĂ tĂrde Ă cůĂses͕ este ƉĂro ĂĨecto Ă ϰϮϭ Ăůuŵnos ;Ɖor
otros ŵoƟǀosͿ Ɖero es ŵuLJ ƉroďĂďůe Ƌue ĂƉoLJen tĂŵďiĠn ůĂs cĂusĂs ůiceĂnĂs͘ Wor
otrĂ ƉĂrte eů Liceo de SĂntĂ runj ĂƉoLJĂrĂ Ă ůos educĂndos sĂnĨernĂndinos ůo Ƌue
en ďuenĂs cuentĂs ǀendrşĂ Ă coƉĂr ůĂ ŚueůgĂ cĂsi ůĂ totĂůidĂd deů estudiĂntĂdo
secundĂrio͘ϮϰϮ

ů goďierno duĂrdo &rei DontĂůǀĂ iŵƉůeŵentĂ unĂ ǀĂstĂ ZeĨorŵĂ


ducĂcionĂů en eů ƉĂşs͕ ůĂ Ƌue incorƉorĂ unĂ grĂn cĂnƟdĂd de nueǀos
estĂďůeciŵientos͘ dĂŵďiĠn se ĂǀĂnnjſ de ϲ Ă 8 ĂŹos ůĂ enseŹĂnnjĂ ďĄsicĂ
LJ cuĂtro ĂŹos ƉĂrĂ ůĂ enseŹĂnnjĂ ŵediĂ͘ Se iŵƉůeŵentſ eů InsƟtuto
EĂcionĂů de ĂƉĂcitĂciſn IEW͕ ƉĂrĂ iŵƉĂrƟr educĂciſn tĠcnicĂ LJ
cĂƉĂcitĂciſn en disƟntĂs ciudĂdes͕ siendo unĂ de eůůĂ SĂn &ernĂndo͘
Lo Ănterior͕ Ătentſ contrĂ ůĂ edžistenciĂ de ůĂ scueůĂ IndustriĂů ůĂ Ƌue
ƉĂrĂ ŵucŚos LJĂ no ũusƟĮcĂďĂ su edžistenciĂ͕ suŵĂdo Ă ůĂ ďƷsƋuedĂ de
ser cĂtĂůogĂdĂ coŵo escueůĂ de WriŵerĂ ůĂse͕ ƉroǀocĂndo ůĂ ,ueůgĂ
de ůos estudiĂntes de dicŚo ƉůĂnteů͘  eůůĂ se unen ůos estĂďůeciŵientos
Liceo de EiŹĂs LJ ,oŵďres͕ scueůĂ de Serǀicios LJ dĠcnicĂs sƉeciĂůinjĂdĂs͕
InsƟtuto oŵerciĂů͕ Liceo Didžto de SĂntĂ runj͕ scueůĂ onsoůidĂdĂ
de SĂntĂ runj͘ Ktros Ăctores sociĂůes de ůĂ ƉroǀinciĂ de oůcŚĂguĂ
tĂŵďiĠn se ŚĂcen Ɖresentes:

ů sĄďĂdo͕ en ůĂ reuniſn ʹ Ăůŵuernjo eĨectuĂdĂ en ůĂ scueůĂ ,ogĂr͕ con ŵucŚĂ de


ůĂs insƟtuciones reƉresentĂdĂs͕ se insinuſ unĂ ƉĂrĂůinjĂciſn de todĂs ůĂs ĂcƟǀidĂdes
de nuestrĂ ƉroǀinciĂ͙ en unĂ reuniſn de un coŵitĠ ĨorŵĂdo ƉĂrĂ este eĨecto͕ se
inĨorŵſ en ĨorŵĂ ŵĄs concretĂ Ƌue ůĂ entrĂ hnitĂriĂ de drĂďĂũĂdores soůo estĂďĂ
esƉerĂndo eů ƉronunciĂŵiento deů Dinistro de ducĂciſn͕ DĄdžiŵo WĂcŚeco͙ no
soůo ůĂ hd estĂrşĂ disƉuestĂ Ă iniciĂr un ƉĂro͕ sino ůĂ cĄŵĂrĂ de oŵercio o ůĂs
&WZKDLK͕ ŵeũor dicŚo͕ ŚĂrşĂ un cierre de ůos estĂďůeciŵientos en todĂ ůĂ
ƉroǀinciĂ͘ Wor ƷůƟŵo ŚĂďrşĂ Ƌue ĂgregĂr Ƌue ůĂ sociĂciſn de WeƋueŹos IndustriĂůes
LJ rtesĂnos͕ Ƌue reƷne un grĂn nƷŵero de tĂůůeres de oůcŚĂguĂ͕ tĂŵďiĠn ĂƉoLJĂrşĂ
eů ƉĂro͘ Son ŵucŚĂs ůĂs orgĂninjĂciones o sindicĂtos Ƌue estĂrşĂn ĂĮůiĂdos Ă ůĂ hd͕
Ɖor ende͕ un ƉĂro generĂů͕ ĂunƋue esto seĂ Ɖor un dşĂ͕ ƉroǀocĂrşĂ desconcierto LJ tĂů
ǀenj Ɖerũuicios͙ Ɖero serşĂ unĂ de ůĂs ĨorŵĂs de Ƌue en SĂnƟĂgo se ƉreocuƉen ŵĄs
deů Ăsunto LJ no ŵiren tĂn Ă Śueǀo estĂ ƉroǀinciĂ͘Ϯϰϯ

WĂrĂ :osĠ 'uerrero en estĂ ŵoǀiůinjĂciſn Ă diĨerenciĂ de ůĂs Ănteriores͕


se ŚĂcen Ɖresente en eů estudiĂntĂdo Ăůgunos ƉĂrƟdos ƉoůşƟcos coŵo
242 Diario La Región de San Fernando. 4 de mayo de 1966, pág. 4.
243 “Se paraliza toda la provincia” Diario La Región, 1 de julio de 1969, pág. 1.

134
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

ůĂ DeŵocrĂciĂ risƟĂnĂ͕ SociĂůistĂ͕ ZĂdicĂůes LJ ůĂ rigĂdĂ studiĂnƟů


WroĨesionĂů SociĂůistĂ͕ ůos Ƌue inŇuenciĂďĂn Ă Ăůgunos ůşderes de
ĂƋueůůos ĂŹos coŵo eů Ɖresidente deů entro de ůuŵnos cuŹĂ
;DeŵſcrĂtĂ risƟĂnoͿ LJ ĂďĂůĂ deů WĂrƟdo ZĂdicĂů Ƌuien ŚĂďşĂ ůiderĂdo
Ăů entro de ůuŵnos durĂnte ϭ9ϲϰ͘

 ůĂs ƉocĂs seŵĂnĂs de ůĂ ůůegĂdĂ deů Śoŵďre Ă ůĂ ůunĂ͕ se rĂƟĮcĂ Ă ůĂ


scueůĂ IndustriĂů coŵo estĂďůeciŵiento de WriŵerĂ ůĂse͕ con eůůo se
Ɖone Įn Ă ůĂ ƷůƟŵĂ ŵoǀiůinjĂciſn de ĂƋueůůĂ ĠƉocĂ ůůenĂ de ideĂůes LJ
ũuǀentud͘

Unidad Popular en las calles de San Fernando

n octuďre de ϭ97Ϭ coŵiennjĂ ůĂ ƉresidenciĂ de SĂůǀĂdor ůůende͕


estĂďůeciĠndose un nueǀo ƉroLJecto ƉoůşƟco ůůĂŵĂdo ͞Vía cŚilena al
Socialismo͟ ďuscĂndo ĂůcĂnnjĂr ese oďũeƟǀo desde ůĂ insƟtucionĂůidĂd
de ůĂ deŵocrĂciĂ ůiďerĂů͕ Ăůgo ďĂstĂnte disƟnto Ă ůĂ edžƉerienciĂ reĂůinjĂdĂ
Ă niǀeů ŵundiĂů͘ ů Ɖeriodo estĂrĄ ŵĂrcĂdo Ɖor unĂ Ĩuerte inŇuenciĂ
de ůĂ ƉoůşƟcĂ en todos ůos esƉĂcios tĂnto ƉƷďůico coŵo ƉriǀĂdos de
nuestrĂ sociedĂd͕ LJ unĂ ƉoůĂrinjĂciſn ideoůſgicĂ Ƌue trĂerĄ consigo
eů Ƌuieďre en ŵucŚĂs coŵunidĂdes͘ stĂs cĂrĂcterşsƟcĂs no soůo se
ǀerĄn reƉresentĂdĂs en ůĂs grĂndes urďes sino ĂdeŵĄs en ciudĂdes de
ŵenor densidĂd LJ tĂŵďiĠn en ůĂs njonĂs de ǀidĂ rurĂů͘
n SĂn &ernĂndo eů ƉĂnorĂŵĂ no serĄ disƟnto͕ donde ůos diĨerentes
ďĂndos ƉoůşƟcos se enĨrentĂrĂn en disƟntos ĂsƉectos de ůĂ coƟdiĂnidĂd͕
desde ůĂs toŵĂs de Ĩundos en ůĂs ĄreĂs rurĂůes͕ ůĂs ƉĂrĂůinjĂciones deů
coŵercio͕ trĂnsƉorte cĂrretero LJ͕ cůĂro͕ tĂŵďiĠn dentro deů ŵoǀiŵiento
estudiĂnƟů secundĂrio͘ n ůos disƟntos estĂďůeciŵientos se ůůeǀĂrĂn
disƉutĂs reŹidĂs ƉroǀocĂndo ŵucŚĂs ǀeces Ăctos ǀioůentos͘
hn Ɖunto de iŵƉortĂnciĂ ƉĂrĂ eů ĂnĄůisis deů Ɖeriodo es ůĂ ƉrensĂ͕ ůĂ Ƌue
reƉresentĂrĄ eů senƟr de ůĂs dos ĨrĂcciones͕ Ɖor un ůĂdo eů Ɖeriſdico ͞La
Región͟ Ƌue se trĂsĨorŵſ en eů ŵotor de ůĂ inĨorŵĂciſn de ůos sectores
conserǀĂdores͕ ůos Ăuto ůůĂŵĂdos ͞democráƟcos͕͟ Ƌuienes Ă trĂǀĠs de
sus ƉĄginĂs denotĂďĂn eů descontento con eů goďierno͘ ů otro ůĂdo
se encontrĂďĂ eů Ɖeriſdico ͞El Guerrillero͟ donde se edžƉresĂďĂn ůĂs
oƉiniones LJ senƟr de ůos siŵƉĂƟnjĂntes de ůĂ hnidĂd WoƉuůĂr͘

135
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

Alumnos del Liceo Industrial de la época.

La celebración del clásico de 1971 y el burro Cristilino.

136
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

El Industrial dentro de la Unidad Popular

ů estĂďůeciŵiento se encontrĂrĄ en un creciŵiento ostensiďůe de


ŵĂtrşcuůĂ indicĄndose Ƌue en ϭ97Ϭ contĂďĂ con 8ϮϬ Ăůuŵnos de
ŵĂtrşcuůĂ LJ ŚĂciĂ ϭ97ϯ con ϭϭ7ϯ estudiĂntes de ůos cuĂůes no soůo erĂn
ǀĂrones sino tĂŵďiĠn ĂůgunĂs ŵuũeres Ƌue no ůůegĂďĂn Ă ůĂ decenĂ͘
LĂ ƉrocedenciĂ de ůos Ăůuŵnos seguirĄ siendo ŵĂLJoritĂriĂŵente de
sectores ĨorĄneos Ă ůĂ ciudĂd de SĂn &ernĂndo͕ siendo grĂn ƉĂrte de eůůos
Śiũos de inƋuiůinos LJ cĂŵƉesinos͕ Ƌuienes erĂn ůĂ ƉriŵerĂ generĂciſn
Ƌue sĂůşĂ desde sus coŵunidĂdes Ă estudiĂr͘ Desde ůĂ ƉersƉecƟǀĂ
cuůturĂů͕ eů estĂďůeciŵiento contĂrĄ con ǀĂriĂdĂs ƉĂrƟcuůĂridĂdes coŵo
ůĂ ĂŵƉůiĂ gĂŵĂ de ĂcƟǀidĂdes edžtrĂ ƉrogrĂŵĄƟcĂs͕ destĂcĄndose en
disciƉůinĂs deƉorƟǀĂs͘

hno de ůos ŵoŵentos ŵĄs esƉerĂdos durĂnte eů ĂŹo erĂ ůĂ ͞Clásico


EstudianƟl͟ donde se enĨrentĂďĂn en eů estĂdio ŵuniciƉĂů ůos dos
ƉrinciƉĂůes ůiceos de ůĂ ciudĂd: eů IndustriĂů contrĂ eů Liceo de ,oŵďres͘
LĂ trĂdiciſn ƉroǀenşĂ de ůos ƷůƟŵos ĂŹos de ůĂ dĠcĂdĂ deů ϰϬ͕͛ donde
se orgĂninjĂďĂ un encuentro de Ĩutďoů ƉĂrĂ ĮnĂůinjĂr eů ĂŹo͕ Ɖero estĂ
ǀeniĂ engĂůĂnĂdĂ Ɖor unĂ ƉresentĂciſn ĂrơsƟcĂ de Ăŵďos ůiceos
denoŵinĂdĂs ͞CopucŚas͘͟ LĂ ciudĂd de SĂn &ernĂndo se ŵoǀiůinjĂďĂ
en ŵĂsĂ ƉĂrĂ ĂsisƟr Ă dicŚo eǀento registrĄndose un ƉƷďůico Ɖroŵedio
ŵĂLJor Ă ůĂs cinco ŵiů ƉersonĂs͕ siendo ŵĄs ŵĂsiǀo Ƌue cuĂůƋuier
ƉĂrƟdo deů cůuď de ĨƷtďoů ůocĂů͕ oůcŚĂguĂ͘ n eů Ɖeriodo de estudio
͞el clásico͟ de ϭ97Ϭ Ĩue ĨĂǀorĂďůe Ɖor ϯ Ă Ϭ Ăů Liceo de ,oŵďres͕
ŵientrĂs ůos ĂŹos restĂntes ϭ97ϭ͖ Ϯ Ă Ϭ LJ ϭ97Ϯ͖ ϯ Ă Ϭ ƉĂrĂ ůĂ scueůĂ
tĠcnicĂ: ͞Industrial ganó el clásico por ϯ a 0. Un gran encuentro donde
los animadores en la cancŚa se dieron entero por su divisa, pero el
industrial en espectacular demostración de poderío, Ĩuernja y capacidad
ĨutďolísƟca dio cuenta del liceo Ƌue no pudo contrarrestar la gran
actuación del industrial͟Ϯϰϰ

n ϭ97ϭ se ŵĂrcĂrĄ un Śito͕ LJĂ Ƌue este se reĂůinjĂ en ŚorĂrio nocturno͕


ŚĂciendo uso de ũuegos de ĂrƟĮcios͘ ͞Un clásico Ƌue pasara a la
Śistoria, porƋue Ĩue el primero Ƌue se jugó en reunión nocturna y

244 Diario La Región. 4 de noviembre de 1972, pág. 5.

137
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

porƋue industrial en gran demostración de capacidad colecƟva e


individual derrotó al liceo͘͟

ĂdĂ eƋuiƉo se ƉreƉĂrĂďĂ durĂnte ǀĂriĂs seŵĂnĂs Ăntes deů eǀento


con encuentros con otros eƋuiƉos͕ ĂdeŵĄs su concentrĂciſn erĂ en
ůos resƉecƟǀos ͞reĨugios ƉrecordiůůerĂnos͟ tĂnto deů Liceo de ,oŵďre
e IndustriĂů en eů sector de LĂs WeŹĂs͘ ͞en ůos tres ƷůƟŵos ĂŹos segƷn
ůĂ oƉiniſn de ůĂ ŵĂLJorşĂ de ůĂ gente͕ ŚĂn ƉresentĂdo ͞copucŚas͟
esƉectĂcuůĂres͘ ƋueůůĂ deů ďurrito risƟůino͕ ͞El color rojo del oro
ďlanco͟ LJ ůĂ ͞doma del InĮerno͟ Ĩueron ĂůgunĂs ůĂs ƉresentĂciones
inoůǀidĂďůes͘͟

DucŚĂs ǀeces estos conĂtos iďĂn ĂcoŵƉĂŹĂdos de ĂƉuestĂs entre


ůos directores de ůos Liceos: ͞Si resulta derrotado el conjunto liceano,
CasƟllo tendrá Ƌue correr descalnjo un tramo de ϱ0 metros. Y lo mismo
Śará Lara si pierde la Escuela Industrial͟Ϯϰ5

Luego deů ůĄsico studiĂnƟů͕ erĂ tĂŵďiĠn unĂ trĂdiciſn eů ǀiĂũe en tren
de todĂ ůĂ coŵunidĂd educĂƟǀĂ Ăů ďĂůneĂrio de WicŚiůeŵu͘ DurĂnte un
dşĂ ůos Ăůuŵnos͕ ƉroĨesores LJ Ăůgunos ĂƉoderĂdos ĂrrendĂďĂn un tren
esƉeciĂů ƉĂrĂ disĨrutĂr deů soů LJ ůĂ ƉůĂLJĂ deů ŵes de dicieŵďre

ů ŵĂrtes reĂůinjſ su trĂdicionĂů ƉĂseo Ăů ďĂůneĂrio de WicŚiůeŵu͕ ůĂ scueůĂ IndustriĂů


de SĂn &ernĂndo con Ăůrededor de ϲϬϬ ƉersonĂs͕ entre ƉroĨesores͕ Ăůuŵnos͕
ƉersonĂů ƉĂrĂdocente͕ ĂudžiůiĂres͕ ƉĂdres LJ ĂƉoderĂdos ĂdeŵĄs de ĨĂŵiůiĂres en
generĂů͕ disĨrutĂron de un dşĂ de ƉůĂLJĂ en ŵedio de unĂ cĂŵĂrerşĂ Ƌue ƉodrşĂ serǀir
de eũeŵƉůo Ă otros estĂďůeciŵientos sĂnĨernĂndinos͘ ů ǀiĂũe en un tren esƉeciĂů͕
se iniciſ Ă ůĂs 7 ŚorĂs ĂƉrodžiŵĂdĂŵente con un entusiĂsŵo ĨĄciů de iŵĂginĂr͘ LĂ
ideĂ de este ǀiĂũe Ă WicŚiůeŵu nĂciſ ůuego deů ůĄsico studiĂnƟů ϭ97Ϭ͘ Sin eŵďĂrgo
Ɖor diǀersĂs rĂnjones͕ ůos ĂŹos siguientes no se reĂůinjſ͘ n ϭ97ϰ ůĂ ĂcƟǀidĂd ǀoůǀiſ Ăů
coůegio LJ es eů Ąniŵo de ƉroĨesores LJ Ăůuŵnos ŵĂntenerůĂ Ɖor sieŵƉre͘Ϯϰϲ

hno de ůos edž ƉroĨesores Ƌue ƉĂrƟciƉſ de estĂ ĂcƟǀidĂd͕ :osĠ ZeƋuenĂ͕


ůo recuerdĂ Ăsş

Se contrĂtĂďĂ un tren con cuĂtro o cinco cĂrros LJ cĂdĂ WroĨesor :eĨe orgĂninjĂďĂ su
curso͕ ůůeǀĂďĂn eů cocĂǀş͕ eů ďeďesƟďůe͕ ĂůůĄ en WicŚiůeŵu͘ ĂdĂ ƉroĨe ũeĨe con su

245 La Región. 4 de Noviembre de 1972, pág. 5.


246 Diario La Región. San Fernando, 27 de noviembre de 1974, pág. 3.

138
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

curso LJ ŚĂďşĂ cŚiƉe ůiďre͘ De ĂƋuş sĂůşĂŵos ƟƉo siete de ůĂ ŵĂŹĂnĂ͕ ůos Ƌue ǀiǀşĂn ƉĂů
rĂŵĂů no Ɖo͕͛ ƉorƋue se suďşĂn Ɖor eů cĂŵino͘ ů ǀiĂũe erĂ ďonito͕ ďuenos recuerdos͕
ůo ďueno es Ƌue ŚĂďşĂn ŵucŚos cŚiƋuiůůos Ƌue no conocşĂn eů ŵĂr͕ şďĂŵos coŵo
seiscientos Ăůuŵnos Ă ŵediĂdos de dicieŵďre͕ ůos cŚiƋuiůůos Ƌue cĂntĂďĂn LJ de ĂůůĄ
nos deǀoůǀşĂŵos coŵo ůĂs siete de ůĂ tĂrde͘ Ϯϰ7

LĂ conǀiǀenciĂ erĂ ĂŵenĂ͕ Ɖor eůůo ůĂs reŵeŵďrĂnnjĂs de ůos edž Ăůuŵnos


estĄn ůůenĂs de ĂnĠcdotĂs LJ ĂůegrşĂs͘ Wedro &ůores dĂƉiĂ͕ Ĩue tesorero
deů entro de ůuŵnos durĂnte ϭ97Ϯ͕ Ƌuien ŵencionĂ eů gruƉo de
ďodžeo Ƌue tenşĂn ůos Ăůuŵnos

duǀiŵos ŚĂstĂ un eƋuiƉo de ďodžeo͘ n eů ĂŹo 7Ϯ͛ se Śinjo un cĂŵƉeonĂto de ďodžeo͕


LJo erĂ eů entrenĂdor LJ eů ƉroĨe WĂiůĂŵiůůĂ erĂ eů encĂrgĂdo coŵo eů dirigente de ůĂ
rĂŵĂ͘͘͘Si͕ tuǀiŵos un eƋuiƉo de ďodžeo Ƌue ƉĂrƟciƉſ en eů cĂŵƉeonĂto de ůos ďĂrrios
ĂƋuş en SĂn &ernĂndo LJ sĂůieron cĂŵƉeones dos cŚiƋuiůůos͕ uno de eůůos driĄn DşĂnj͘
ntrenĄďĂŵos ĂŚş Ăů Ĩrente deů DercĂdo DuniciƉĂů donde estĂďĂ unĂ ƉĂrte deů
InternĂdo de ůĂ escueůĂ LJ ĂŚş tenşĂŵos eů giŵnĂsio͘Ϯϰ8

DucŚĂs ǀeces ůos ũuegos se conĨundşĂn con ůĂs ůĂďores ƉroƉiĂs de ůĂ


esƉeciĂůidĂd

SĂůşĂŵos con eů cĂŵiſn ;InternĂƟonĂů de ϭ9ϯ8Ϳ Ă Ɖuro ƉĂsĂr ǀergƺennjĂ͘ n ůĂ escueůĂ


tuǀieron un cĂŵiſn Ɖor ŵucŚos ĂŹos͕ LJ ĂŚş ŚĂcşĂn ůĂ ƉrĄcƟcĂ ůos ŵecĄnicos͕ LJ
sĂůşĂŵos Ă coŵƉrĂr ƉĂsteůes͕ ŵĂnnjĂnĂs en eů cĂŵiſn͘ z se nos ecŚĂďĂ Ă Ɖerder ũusto
Ăů Ĩrente de ůĂ scueůĂ dĠcnicĂ͘Ϯϰ9

Ktro edž Ăůuŵno Ărůos ortes͕ recuerdĂ ůĂ ǀidĂ en eů InternĂdo LJ coŵo su


ǀidĂ ũuǀeniů girĂďĂ deterŵinĂnteŵente en torno Ă su estĂďůeciŵiento:

ueno͕ ƉĂrƟciƉĠ en ůĂ seůecciſn de ĂtůeƟsŵo deů coůegio coŵƉiƟendo en eů estĂdio͕


LJ ůos ũuegos de ů Dercurio͕ recuerdo sĂůir Ă trotĂr Ă ůĂs Ϭϲ:ϬϬ de ůĂ ŵĂŹĂnĂ LJ en
ůĂ tĂrde coŵo Ă ůĂs ϭ9:ϯϬ LJ ůuego nos dĂďĂn coŵidĂ en eů InternĂdo ƉĂrĂ estudiĂr
ŚĂstĂ ůĂs Ϯϭ:ϬϬ LJ ůuego Ă dorŵir͘ deŵĄs en ĂůgƷn ŵoŵento ƉĂrƟciƉĂŵos en ůĂ ĂsĂ
deů Ĩuerino Ă ĂcƟǀidĂdes de trĂďĂũo ǀoůuntĂrio con otros de ŵis coŵƉĂŹeros deů
coůegio͕ ŵis recuerdos ŵe ůůeǀĂn Ăů cĂŵiſn ceůeste deů coůegio reƉĂrƟendo ůecŚe en
eů ,osƉitĂů͕ ŚĂciendo Ɖernos ƉĂrĂ eů eũĠrcito en eů tĂůůer de ŵĄƋuinĂs-ŚerrĂŵientĂs͘
Zecuerdo ŚĂďer ƉintĂdo eů tĂůůer de ,oũĂůĂterşĂ de coůor ǀerde LJ en eů ĂniǀersĂrio
ůe coůocĂron un ƉĂr de cĂrĂďinĂs LJ terŵinſ siendo eů ZetĠn deů oůo ;ĂƉodo de un

247 Víctor León y Catherine Valenzuela. Voces a toda máquina: historia social del tren de San
Fernando a Pichilemu (1871-1986). Geo Black Ediciones, Santiago, 2014, pág., 154.
248 Entrevista a Pedro Flores Tapia. San Fernando, 30 de junio de 2016.
249 Ibid.

139
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

ƉroĨesor de ese tĂůůerͿ͘250

Desde ůĂ ƉersƉecƟǀĂ ƉoůşƟcĂ eů Liceo IndustriĂů se cĂrĂcterinjĂrĄ Ɖor


su cercĂnşĂ Ă ƉreceƉtos ideoůſgicos de injƋuierdĂ͕ tĂnto sus Ăůuŵnos
coŵo ƉĂrte iŵƉortĂnte de sus ƉroĨesores͕ ůo Ƌue Ɖroǀocſ Ƌue durĂnte
eů Ɖeriodo͕ Ă diĨerenciĂ de otrĂs insƟtuciones no edžisƟerĂ ŵĂLJor
discreƉĂnciĂ

n ϭ97Ϭ tenşĂ Ƌue ǀenir Ă Ɖedir unos ƉĂƉeůes Ă ůĂ scueůĂ IndustriĂů͕ todĂǀşĂ no ŵe
ƟtuůĂďĂ͕ LJ ĂŚş ŵe oĨrecieron ŚorĂs ƉĂrĂ ŚĂcer cůĂses͕ desde ese ŵoŵento trĂďĂũĠ
coŵo ƉroĨesor de DecĄnicĂ IndustriĂů LJ coŵo Ăsesor deů entro de ůuŵnos͘ Los
Ăůuŵnos en ese ŵoŵento erĂn coŵƉroŵeƟdos͕ tenşĂn un discurso cůĂro͘ n eů coůegio
ŚĂďşĂ diĨerenciĂs ideoůſgicĂs Ɖero no edžisơĂn ŵĂLJores discusiones͕ se ŵĂntenşĂ todo
en cĂůŵĂ͘ Eosotros ůos Ƌue ĂƉoLJĄďĂŵos ůĂ hnidĂd WoƉuůĂr creĂŵos unĂ :W en ůĂ
cuĂů ĂLJudĄďĂŵos Ă todos ůos deů ůiceo sin disƟnciſn͕ ŵĄs Ăun cuĂndo se Ɖuso ƉesĂdĂ
ůĂ cosĂ LJ no ŚĂďşĂ ŵucŚos Ăůiŵentos͘Ϯ5ϭ

Ktro de ůos ƉroĨesores deů Ɖeriodo erĂ doůĨo WĂiůĂŵiůůĂ͕ Ƌuien


durĂnte esos ĂŹos erĂ ͞Inspector PucŚero͟ o ƉroĨesor Ƌue ǀiǀşĂn en eů
estĂďůeciŵiento LJ estĂďĂ ciertos dşĂs de turno en eů InternĂdo de ůos
Ăůuŵnos͕ Ƌuien recuerdĂ Ƌue

zo Ăsuŵş coŵo ƉroĨe deů industriĂů eů ϰ de Ăďriů de ϭ97ϭ͘ WĂrĂ ŵş en ese ƟeŵƉo
ůos Ƌue ĠrĂŵos de ůĂ hnidĂd WoƉuůĂr ĨuncionĄďĂŵos orgĂninjĂdos en ďůoƋue͘ Wero
si ĠrĂŵos ŵĂLJorşĂ͕ ďĂstĂnte͘ Zecuerdo Ƌue en ůos conseũos de ƉroĨesores͕ Ƌuien
ůůeǀĂďĂ ůĂ ǀonj cĂntĂnte erĂ eů WĂrƟdo oŵunistĂ͘ De Ăcuerdo de Ărůos dorcŚiĂ Ƌue
erĂn ƉroĨe de ,istoriĂ͕ erĂ coŵunistĂ LJ eů ůůeǀĂďĂ ůĂ ǀonj͘ stĂďĂ duĂrdo Yuinteros
͞ů DĂsitĂ͟ Ƌue erĂ deů WůĂn 'enerĂů͕ estĂďĂ DontĂůďĄn͕ erĂn cĂďros ũſǀenes Ƌue
ǀenşĂn con ůĂ ideĂ͘Ϯ5Ϯ

LĂs eůecciones de entro de ůuŵnos estĂďĂn ŵĂrcĂdĂs Ɖor ůĂ


ƉresenciĂ de ƉĂrƟdos ƉoůşƟcos cercĂnos Ă ůĂ hnidĂd WoƉuůĂr͕ coŵo eů
WĂrƟdo oŵunistĂ͕ SociĂůistĂ LJ ZĂdicĂů͘ ů otro sector erĂ ůĂ DeŵocrĂciĂ
risƟĂnĂ LJ erĂn ƉuďůicĂdĂs en ůos ŵedios escritos de ůĂ ciudĂd͕ donde
se eǀidenciĂďĂn ůĂs cercĂnşĂs con ůĂ ƉrensĂ Ƌue interƉretĂďĂ ůĂs
disƟntĂs corrientes ideoůſgicĂs͘ &ue eů cĂso de WĂciĮco renĂs Ăůuŵno
Ƌue ůogrĂ incorƉorĂr unĂ ƉĄginĂ con noƟciĂs deů estĂďůeciŵiento en eů
250 Entrevistas a Carlos Cortes Gómez. Santiago, 20 de junio de 2016.
251 Entrevista a José Ahumada Fuentes, op. cit.
252 Entrevista a Adolfo Pailamilla, op. cit.

140
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

diĂrio La Región͕ ũunto Ă ůĂs ŵisceůĄneĂs ŚĂcşĂ Ăůusiſn Ă su ĮgurĂ ƉĂrĂ


ƉuďůicitĂr su cĂŵƉĂŹĂ Ăů entro de ůuŵnos

ů no edžige͕ soůo dĂ Ă entender ůo Ƌue se Ɖuede esƉerĂr sĂcĂndo ůistĂs ĂƉĂdrinĂdĂs


Ɖor un noŵďre ƉoůşƟco͕ Ɖeor ĂƷn si no ůo ůůeǀĂn LJ se esconden ďĂũo unĂ cĂƉĂ͘
,Ăceŵos un ůůĂŵĂdo Ă ůĂ concienciĂ estudiĂnƟů de nuestros coŵƉĂŹeros͕ ůos Ƌue
estĂŵos seguro en su grĂn ŵĂLJorşĂ reƉudiĂ ůĂ ƉoůşƟcĂ en nuestros coůegios LJĂ Ƌue su
ƷnicĂ consecuenciĂ es ůĂ diǀisiſn de ůĂs ƉersonĂs LJ ůĂ destrucciſn de nuestros ǀĂůores
ŚuŵĂnos ƉĂrĂ conǀerƟrůos en ĨĂnĄƟcos LJ Ăů ĮnĂů en instruŵentos de gruƉos Ƌue soůo
ďuscĂn sus ƉroƉio ďienestĂr sin iŵƉortĂrůes ůĂ coŵunidĂd estudiĂnƟů͘Ϯ5ϯ

n ƉĂrĂůeůo eů diĂrio El Guerrillero ƉuďůicitĂďĂ ůĂs cĂndidĂturĂs de


injƋuierdĂ

LĂ ůistĂ de ůĂ hnidĂd WoƉuůĂr ůůeǀĂ nĂturĂůŵente todĂs ůĂs de gĂnĂr͘ s ůĂ siguiente:


Sergio SiůǀĂ͕ Digueů Wino͕ rnesto ustos͕ Wedro &ůores LJ :uĂn rroLJo͘ Los coŵďĂƟǀos
estudiĂntes de ůĂ scueůĂ IndustriĂů͕ Ƌue trĂdicionĂůŵente ŚĂ sido edžtrĂordinĂriĂŵente
ůucŚĂdores͕ ůe ŚĂrĄn eŵƉeŹo ƉĂrĂ Ƌue ůĂ ůistĂ de ůĂ unidĂd ƉoƉuůĂr triunĨe en todĂ
ůşneĂ͘Ϯ5ϰ

hno de ůos ŵĂLJores ůşderes estudiĂnƟůes Ĩue nnjo DuŹonj rĠǀĂůo


Ăůuŵno de ůectricidĂd Ƌuien se deseŵƉeŹſ coŵo Wresidente deů
entro de ůuŵnos durĂnte ϭ97Ϯ͘ ů dirigente es recordĂdo Ɖor Ƌuienes
ůo conocieron coŵo eů Ƌuerido LJ siŵƉĄƟco ͞guatón͘͟ nnjo͕ ƉertenecşĂ
Ă ůĂs :uǀentudes oŵunistĂs LJ ĂdeŵĄs ůogrĂ ůĂ ƉresidenciĂ de ůĂ
&ederĂciſn de studiĂntes de oůcŚĂguĂ durĂnte eů ŵisŵo Ɖeriodo͘ LĂ
cercĂnşĂ Ă ůĂ hnidĂd WoƉuůĂr ůĂ ŚĂcen Ɖresente en disƟntĂs instĂnciĂs
tĂnto en ŵĂrcŚĂs coŵo en insertos en ůĂ ƉrensĂ͕ dĂndo ůĂ oƉiniſn en
esƉeciĂů de ůĂs ŵĂniĨestĂciones contrĂriĂs Ăů goďierno͕ uno de eůůos es
ůĂ ƉuďůicĂciſn ͞Estudiantes de la industrial siguen dándole duro a los
momios Ĩascistas͟ donde denotĂn su reƉudio Ă ůĂ ƉĂrĂůinjĂciſn de ůos
cĂŵioneros en octuďre de ϭ97Ϯ͕ ĂdeŵĄs de ůĂs ŚueůgĂs reĂůinjĂdĂs Ɖor
otros estĂďůeciŵientos:

ϭǑ LĂ ĂsĂŵďůeĂ de DeůegĂdos reunidĂ edžtrĂordinĂriĂŵente͕ Ănte ůĂ oůĂ de ruŵores


de un ƉĂro nĂcionĂů en ĂƉoLJo Ă &SS decůĂrĂ: ĂͿ reƉudiĂŵos Ăů orgĂnisŵo &SS͕
coŵo Ă su Ɖresidente uƟůinjĂndo ƉoůşƟcĂŵente ƉĂrĂ ƉroǀocĂr ŚecŚos ůĂŵentĂďůes

253 La Región, 16 de noviembre de 1971, pág. 2.


254 “Elecciones en la Escuela Industrial”. Periódico El Guerrillero, 7 de noviembre de 1972,
pág. 3.

141
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

Ƌue no ǀĂn en ďeneĮcio deů estudiĂntĂdo͘͘͘


ďͿ ZeƉudiĂŵos ůĂ ŚueůgĂ ƉoůiƟƋuerĂ deů Liceo de EiŹĂs Ƌue no tuǀo otro oďũeƟǀo Ƌue
eů de cĂƉeĂr cůĂses LJ donde Ĩueron engĂŹĂdĂs nuestrĂs coŵƉĂŹerĂs Ɖor cuĂnto su
ƉresidentĂ no estĂďĂ͕ LJ ůĂs deůegĂdĂs en un ϲϬй estĂďĂn Ăusentes Ɖor tener cůĂses
en ůĂ tĂrde͙ ϯǑ ,Ăceŵos un ůůĂŵĂdo Ă ůos estudiĂntes conscientes de oůcŚĂguĂ
ƉĂrĂ reƉudiĂr Ă ůĂs cĂďenjĂs ůocĂs de &SS LJ Ă ůos gruƉƷscuůos de estudiĂntes de
SĂn &ernĂndo Ƌue ĂndĂn corriendo ruŵores soďre eů ƉĂro nĂcionĂů͙ϰǐ ,Ăceŵos
ĂdǀertenciĂ Ă cuĂůƋuier gruƉƷscuůo Ƌue ƉretendĂ entorƉecer ĂcƟǀidĂdes en ůĂ
scueůĂ IndustriĂů͕ ƉorƋue eů estudiĂntĂdo estĄ disƉuesto Ă sĂcĂrůo Ɖor ůĂ ĨuernjĂ si
es necesĂrio͘Ϯ55

Los Ăůuŵnos durĂnte eů ĂŹo ϭ97Ϯ se ŵoǀiůinjĂn nueǀĂŵente Ă trĂǀĠs


de unĂ toŵĂ ƉĂrĂ edžigir ůĂ sĂůidĂ deů Directo DĂnueů iůůĂcŚ Ƌuien͕
ĮnĂůŵente͕ Ĩue reŵoǀido de su cĂrgo͘ WĂrĂ Wedro &ůores ůĂs intenciones
erĂn cůĂrĂs͗ “Eosotros lo sacamos de aŚí, nosotros nos tomamos el
colegio, caraďineros vino a desalojarnos y lo tuvimos tomado un par de
días el colegio. PorƋue el Śomďre era de derecŚa, esta toma Ĩue a Įnes
del 72͛ y luego viene el “CŚico Lara.͟2ϱ6

n eů ƷůƟŵo ĂŹo deů goďierno de ůůende ƉĂrte deů entro de ůuŵnos


erĂ Ɖresidido Ɖor ůĂudio ĂďrerĂ LĂďrĂ de ůĂ DeŵocrĂciĂ risƟĂnĂ͕ Ă
ƉesĂr de eůůo͕ ůos estudiĂntes siguieron siendo cercĂnos Ă ůos ideĂůes de
goďierno͘ n ese ĂŹo͕ ůĂ oƉosiciſn en SĂn &ernĂndo Ăctuſ de ŵĂnerĂ
enĠrgicĂ con ůos estudiĂntes Ƌue no soůidĂrinjĂďĂn con sus ƉosturĂs
ŚĂciĠndose ŚĂďituĂů ůĂ ƉrĄcƟcĂ de ĂƉedreĂr ůos recintos educĂcionĂůes͘
&ue eů cĂso de Ăďriů de ϭ97ϯ͕ cuĂndo un gruƉo de ƉersonĂs ĂtĂcĂ eů
InternĂdo deů estĂďůeciŵiento deů Liceo IndustriĂů͘ n ůĂ ƉrensĂ se
detĂůůĂ ůĂ situĂciſn en unĂ coůuŵnĂ escritĂ Ɖor eů estudiĂnte de tercero
, de onstrucciſn rnesto ustos LinjĂnĂ:

ů ŵiĠrcoůes coŵo es de todos conocido eů &͕ donde no ŚĂLJ un soůo reƉresentĂnte


de ůĂ hnidĂd WoƉuůĂr͕ ůůĂŵſ Ă un ƉĂro͕ Ɖor suƉuesto coŵo esto en eůůos es trĂdicionĂů
no se ůes consuůto Ă ůos estudiĂntes LJ unĂ ǀenj ŵĄs se nos ŚĂ ƉĂsĂdo Ă ůůeǀĂr LJ esto͕
estoLJ seguro͕ no ůo ĂceƉtĂŵos LJ sĂďreŵos reƉudiĂr Ă estos Ɖiũecitos ĂƉĂsionĂdos e
incĂƉĂces de consuůtĂr Ă ůĂs ŵĂLJorşĂs Ƌue soŵos ůos estudiĂntes͕ Ɖor eũeŵƉůo͕ en ůĂ
scueůĂ dĠcnicĂ no ŚĂďşĂ ŵĄs de ϮϬ ĂůuŵnĂs de dicŚo coůegio͕ Ɖero iguĂů eů coůegio
estĂďĂ ůůeno͕ esƉeciĂůŵente de ůos DĂristĂs LJ Liceo de ,oŵďres͕ todos estos ŵĂtones
ĂrŵĂdos de cĂdenĂ͕ ƉĂůos͕ Įerros LJ otros eůeŵentos Ƌue todĂ ůĂ ciudĂdĂnşĂ sĂďe Ƌue

255 Diario El Guerrillero. 7 de octubre de 1972, pág3


256 Entrevista a Pedro Flores; op. cit.

142
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

estos niŹitos usĂn͙ ͎YuĠ ƉĂsſ en ůĂ scueůĂ IndustriĂů͍ Śş unĂ ƉĂrte Ĩue toŵĂdĂ
Ɖor reĂccionĂrios de todos ůos coůegios͕ incůuso Ɖor gente Ƌue no es estudiĂnte LJ ůĂ
otrĂ Ɖor ũſǀenes de ůĂ hW e indeƉendientes͕ sin ningƷn reĨuernjo͕ todos Ăůuŵnos deů
coůegio͘ Wosteriorŵente Ă ůĂs ϭϬ de ůĂ ŵĂŹĂnĂ ŵĄs de 5ϬϬ entroŵeƟdos en ĨorŵĂ
ŵĂtonescĂ ƉenetrĂron Ă nuestrĂ escueůĂ ůĂs consecuenciĂs se dieron LJ eů resuůtĂdo
estĂ: ŵĄs de ϯϬ ǀidrios deů InternĂdo ƋueďrĂdos͕ ĨuerĂ de otros innuŵerĂďůes dĂŹos͘Ϯ57

DurĂnte ůos ŵeses ĮnĂůes deů goďierno de ůůende eů estĂďůeciŵiento


suĨriſ͕ tĂŵďiĠn͕ ůĂs consecuenciĂs deů desĂďĂsteciŵiento de Ɖroductos
en esƉeciĂů ĂƋueůůos Ƌue erĂn indisƉensĂďůes ƉĂrĂ eů ĨuncionĂŵiento
deů InternĂdo͕ ůo Ƌue ůůeǀo Ă ƉroĨesores LJ Ăůuŵnos Ă unĂ cĂŵƉĂŹĂ de
recoůecciſn de Ăůiŵentos en diǀersos sectores͘ Lo Ănterior se detĂůůĂ en
unĂ sĂďrosĂ coůuŵnĂ deů diĂrio El Guerrillero:

dĂnto ůos ƉroĨes coŵo ůos cĂďros de ůĂ ͞hƉĠ͟ ůe Ɖusieron eů Śoŵďro Ăů Ăsunto LJ se
eŵƉeŹĂron en Ƌue ŚĂďşĂ Ƌue ecŚĂrůe ͞ƉĂĠůĂnte͟ LJ dĂr de coŵer Ă ůos cŚiƋuiůůos
internos LJ de ƉĂsĂditĂ ĂďĂstecer sus ƉroƉios ŚogĂres- sş ůo Śicieron se Ɖusieron
en cĂŵƉĂŹĂ͕ ŚĂďůĂron Ɖor ĂƋuş LJ Ɖor ĂůůĄ ůogrĂndo ĂůgunĂs cositĂs ƉĂrĂ ůĂ oůůĂ͙͘
&ueron ŚĂstĂ eů sentĂŵiento LĂ estreůůĂ de ,ueŵuů LJ ŚĂďůĂron con unos ŚuĂsos
reDzencĂcŚĂdos Ƌue ůes diũeron ͞Ăů Ɵro no ŵĄs coŵƉĂŹeros͙͟ Wero ůĂ cuesƟſn
no terŵinĂ ŚoLJ no ŵĄs͘ oŵo unĂ ŵĂnerĂ de integrĂciſn LJ coŵƉroŵiso con ůĂ
coŵunidĂd͕ ůos Ăŵigos ĂsentĂdos con ůos ƉroĨes de ůĂ industriĂů͕ concertĂron unĂ
tĂrde deƉorƟǀĂ en Ĩut-ďĂůů͘ ZĂLJueůĂ͕ ďriscĂ͕ doŵinſ LJ otros͘Ϯ58

Wese Ă todo eů cůiŵĂ Ƌue se ĂƉoderĂďĂ deů ƉĂşs͕ LJ deů Ƌue no se escĂƉĂďĂ
ůĂ cĂƉitĂů de oůcŚĂguĂ͕ eů Ăŵďiente de ůĂ scueůĂ IndustriĂů no se ǀerĄ
ĂĨectĂdo ŵĂLJorŵente Ɖor eů Ɖroceso de ƉoůĂrinjĂciſn ƉoůşƟcĂ Ƌue
ǀiǀşĂ eů ƉĂşs͕ cosĂ Ƌue no sucediſ con eů resto de ůos estĂďůeciŵientos
de ůĂ ciudĂd donde ůĂs ĨrĂcturĂs dentro de ůĂ conǀiǀenciĂ se Śicieron
ƉĂtentes͘

La polarización de los estudiantes secundarios en San Fernando.

 niǀeů nĂcionĂů ůĂ educĂciſn secundĂriĂ se diǀidşĂ en ducĂciſn


DediĂ ienơĮcĂ ŚuŵĂnistĂ Ƌue ƉoseşĂ ϭ͘ϮϲϮ͘Ϯϭ5 Ăůuŵnos͕ nseŹĂnnjĂ
oŵerciĂů ϭϮ9͘ϯ7ϯ Ăůuŵnos LJ ůĂ enseŹĂnnjĂ IndustriĂů erĂ de 7Ϭ͘5ϯϲ

257 “Si no quieren estudiar que se manden a cambiar”. Diario El Guerrillero, 24 de abril de 1973,
pág. 4.
258 “Campesinos y profes de la industrial mano a mano” Diario El Guerrillero, 15 de mayo de
1973, pág. 5.

143
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

ũſǀenes͕ grşcoůĂ ϭϭ͘79Ϯ LJ dĠcnicĂ &eŵeninĂ 57͘5ϰ8͘ Ϯ59

n SĂn &ernĂndo ůos estĂďůeciŵientos de enseŹĂnnjĂ ŵediĂ erĂn tĂnto


de cĂrĄcter ƉƷďůico coŵo eů Liceo de ,oŵďres ;97ϭ ĂůuŵnosͿ͕ Liceo
de EiŹĂs ;ϭϭ5Ϭ ĂůuŵnĂsͿ͕ scueůĂ IndustriĂů ;ϭϬ8Ϯ ĂůuŵnosͿ͕ InsƟtuto
oŵerciĂů ;98ϲ ĂůuŵnosͿ LJ scueůĂ dĠcnicĂ &eŵeninĂ;ϲϲϯ ĂůuŵnĂsͿ͘
DientrĂs ůos estĂďůeciŵientos reůigiosos ƉriǀĂdo erĂ oůegio InŵĂcuůĂdĂ
onceƉciſn ;89ϲ ĂůuŵnĂsͿ e InsƟtuto DĂristĂ͘ Los estudiĂntes de cĂdĂ
insƟtuciſn se orgĂninjĂďĂn Ă trĂǀĠs de sus entro de ůuŵnos͕ ůos Ƌue
ĨuncionĂďĂn en reuniones resoůuƟǀĂs en reuniones de deůegĂdos
Ɖor curso͘ dodos ůos estĂďůeciŵientos se unşĂn Ă ůĂ &ederĂciſn de
studiĂntes de oůcŚĂguĂ ;&Ϳ͕ ůĂ Ƌue se ĂrƟcuůĂďĂ con ůĂ &SS
;&ederĂciſn de studiĂntes SecundĂrios de SĂnƟĂgoͿ͘
DurĂnte eů Ɖeriodo ůos conŇictos entre ůos estudiĂntes ĂdŚerentes
de ůĂ hnidĂd WoƉuůĂr LJ ůĂ oƉosiciſn Ăů goďierno͕ serĄ Ăůgo ƉĂůƉĂďůe
de ŵĂnerĂ notoriĂ͕ ƋuinjĄs ŵucŚo ŵĄs Ƌue en otros ĂsƉectos de ůĂ
sociedĂd͘ ů Ɖeriodo estĂrĄ ŵĂrcĂdo Ɖor ŵĂrcŚĂs͕ ŚueůgĂs LJ toŵĂs de
ůiceos donde ůos ƉĂrƟdos ƉoůşƟcos LJ greŵios serĄn ƉĂrte deů DE de ůĂ
orgĂninjĂciſn estudiĂnƟů͘

hno de esos ũſǀenes de inicios de ůos 7Ϭ͛ erĂ Zoďerto Yuintero͕


entonces Ăůuŵno deů InsƟtuto oŵerciĂů͕ Ƌuien recuerdĂ:

zo durĂnte ůĂ hnidĂd WoƉuůĂr tenşĂ entre ϭϯ Ă ϭϲ ĂŹos͘ studiĠ en eů coŵerciĂů cuĂndo


estĂďĂ uďicĂdo en sƉĂŹĂ con ŚĂcĂďuco͕ Ĩrente Ăů DercĂdo DuniciƉĂů͘ n ese ƟeŵƉo
seriĂŵos unos ϯϬϬ Ăůuŵnos͕ ĠrĂŵos ƉoƋuitos͘ DesƉuĠs nos cĂŵďiĂron Ăů ediĮco de
ůĂ dĠcnicĂ͘ zo ƉĂrƟciƉĂďĂ en ůĂ ƉĂstorĂů en ůĂ : ;:uǀentud de studiĂntes ĂtſůicosͿ͕
erĂn de ůĂ ƉĂrte inĨĂnƟů͕ LJo recuerdo Ƌue ĂŚş en ůĂ ƉĂrroƋuiĂ ŚĂďşĂn ďĂndos ďĂstĂnte
ƉoůiƟnjĂdos LJ todo ĨuncionĂďĂ desde ůĂ ƉersƉecƟǀĂ ƉoůşƟcĂ͕ ĂŚş ůĂ cosĂ reůigiosĂ
ƉĂsĂďĂ ďĂstĂnte Ă un segundo͕ tercer ƉůĂno͘ zo recuerdo Ƌue ůos cĂďros erĂn de ůĂ
DeŵocrĂciĂ risƟĂnĂ LJ deů WĂrƟdo EĂcionĂů͕ de injƋuierdĂ no tĂnto͙ uriosĂŵente
LJo no tenşĂ ǀşncuůo con ningƷn ůĂdo ƉoůşƟco͕ Ɖero ŵis Ăŵigos en eů coůegio erĂn
ƉrinciƉĂůŵente de injƋuierdĂ͕ incůuso erĂn ŵiůitĂntes de ůĂ ::͘ De Ăcuerdo Ƌue
erĂ coŵƷn ůĂ conĨrontĂciſn entre uno LJ otro ďĂndo͘ ,ĂďşĂ ŵucŚos ƉĂros͕ Ɖero ůos
ŵiůitĂntes de injƋuierdĂ sieŵƉre iďĂn LJ coŵo LJo erĂ Ăŵigo de eůůos͕ Ɖor tĂnto tĂŵďiĠn
iďĂ͘ rĂ unĂ cosĂ ŵediĂ edžtrĂŹĂ͕ LJo no tenşĂ coŵƉroŵiso ƉoůşƟco͕ Ɖero iďĂ Ɖor Ƌue
estĂďĂn ŵis Ăŵigos͘ rĂ unĂ ĠƉocĂ ŵuLJ edžtrĂŹĂ Ɖor Ƌue ƉĂsĂďĂn ŚĂstĂ ŵeses sin
cůĂses͕ Ɖero nosotros şďĂŵos Ă conǀersĂr Ă cĂnturreĂr͕ ĂrŵĄďĂŵos cĂŵƉeonĂtos de
ĨƷtďoů͘ Wero tĂŵďiĠn ůos cĂďros se ũuntĂďĂn Ă ǀer ůĂs cosĂs ƉrogrĂŵĄƟcĂs de sus

259 Instituto Nacional de Estadísticas. Censo 1970, pág. 56.

144
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

ƉĂrƟdos͘ϮϲϬ

Desde ůos Ɖriŵeros ŵeses deů 'oďierno e ůĂ hnidĂd WoƉuůĂr se ǀiǀirĄ en


cĂdĂ coůegio ůĂ ƉugnĂ ƉoůşƟcĂ͕ donde ůos reƉresentĂntes de ůos ƉĂrƟdos
ůucŚĂrĂn Ɖor tener eů controů de ůĂ reƉresentĂciſn estudiĂnƟů͘ n unĂ
ƉriŵerĂ etĂƉĂ Ƌue se edžƟende ŚĂstĂ seƉƟeŵďre de ϭ97Ϯ͕ ůos ƉĂros o
ŵoǀiůinjĂciones erĂn esƉorĄdicĂs LJ de cortĂ durĂciſn͘ Los conŇictos
estĂďĂn ůigĂdos ƉrinciƉĂůŵente Ă ůĂs eůecciones de entro de ůuŵnos
donde ůĂ riǀĂůidĂd erĂ ǀoto Ă ǀoto coŵo ůĂ eůecciſn de ŵĂLJo ϭ97Ϯ en
eů Liceo de EiŹĂs͘

DucŚĂs ǀeces se cuůƉĂďĂ Ă ůĂ interǀenciſn de ĂůgƷn ƉroĨesor͘ Desde ůĂ


ƉersƉecƟǀĂ de ůos Ăduůtos ůos conŇictos estudiĂnƟůes erĂn ŵĂniƉuůĂdos
Ɖor ůos ŵĂLJores͕ Ƌuienes ƉůĂsŵĂďĂn su ideoůogşĂ en estos ŵucŚĂcŚos͘
De ŚecŚo͕ en ůĂ ƉrensĂ de Ăŵďos sectores se ŚĂcşĂ Ɖresente ese senƟr
cuĂndo ůĂs cosĂs estĂďĂn ĂdǀersĂs:

,eŵos ǀisto en ůĂ cĂƉitĂů de oůcŚĂguĂ Ăctos Ƌue estĄn coŵƉůetĂŵente reŹidos


con ůĂ ůſgicĂ͕ coŵo Ĩue ůĂ Ɖresiſn Ƌue Śicieron Ăůgunos ƉroĨesores en ƉůĂnteůes de
educĂciſn de diǀersos niǀeůes͕ ƉĂrĂ Ƌue unĂ ŵşniŵĂ deů estudiĂntĂdo se toŵĂrĄ
ůos ediĮcios escoůĂres͕ ďůoƋueĂrĂ ůos cĂŵinos LJ oďrĂs de Ărte ǀitĂůes ƉĂrĂ ůĂ ǀidĂ
nĂcionĂů͕ ůĂ ͞toŵĂ͟ de ůĂ eŵisorĂ ůocĂů͕ intento de toŵĂrse eů DercĂdo DuniciƉĂů͘
LĂ edžƉerienciĂs ŚĂ ŚecŚo ǀer Ă ůos ƉĂdres Ƌue es unĂ de ůĂs torƉenjĂs ŵĄs grĂndes
Ƌue sus Śiũos ƉĂrƟciƉen en ŚueůgĂs ƉoůşƟcĂs͕ ƉorƋue no serĄn ni ůos ƉoůşƟcos ni
sus ĂcƟǀistĂs Ƌuienes resƉonderĄn de ůĂs ƉĠrdidĂs econſŵicĂs Ƌue deŵĂndĂn
ůos ĂtrĂsos en ůos estudios͕ Ăsş coŵo tĂŵƉoco serĄn ůos ƉoůşƟcos ni sus ĂcƟǀistĂs
Ƌuienes resƉonderĄn ůĂ ǀidĂ deů Śiũo cuĂndo cĂe Śerido͕ ƋuedĂ inǀĄůido o ŵuere Ɖor
ŚĂďerse ĂƉroǀecŚĂdo de su inocenciĂ ƉĂrĂ ůĂnnjĂrůo Ă ůĂs ůucŚĂs cĂůůeũerĂs Ă destruir
eů coŵercio LJ ůĂ ƉroƉiedĂd ƉriǀĂdĂ͘Ϯϲϭ

ů Ɖunto de ŵĂLJor inŇedžiſn en ůos conŇictos estudiĂnƟůes serĄ eů ĂƉoLJo


Ƌue ƉrestĂn ůos gruƉos oƉositores Ă ůĂ ŚueůgĂ de ůos cĂŵioneros LJ
donde eů ƉĂşs resuůtſ ser seǀerĂŵente ĂĨectĂdo durĂnte tres seŵĂnĂs͘
n ůĂ ƉrensĂ conserǀĂdorĂ se destĂcĂn ůĂs disƟntĂs decůĂrĂciones de
Ƌuienes ĂƉoLJĂďĂn ůĂ ŚueůgĂ͕ en esƉeciĂů de Ăůuŵnos de ůĂ DeŵocrĂciĂ
risƟĂnĂ:

260 Entrevista a Roberto Quintero. San Fernando, 13 de junio de 2016.


261 “Fue una torpeza haber incitado a los estudiantes a una huelga”. Diario La Región. 13 de
mayo de 1971, pág.4.

145
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

ϭ͘-ƉoLJĂŵos soůidĂriĂ LJ ĨrĂternĂŵente Ăů ŵoǀiŵiento eŵƉrendido Ɖor ůos greŵios


Ăůudidos͙ ϰ͘- oŵunicĂŵos Ăsiŵisŵo nuestrĂ disƉosiciſn de ŵĂntenernos en ĂůertĂ
en nuestrĂ Ɖosiciſn de recŚĂnjĂr en eů ŵoŵento ƉroƉicio͕ si ĨuerĂ necesĂrio͕ unĂ
nueǀĂ tentĂƟǀĂ de ůĂ ŵĂů ůůĂŵĂdĂ hnidĂd WoƉuůĂr de reiterĂr un ĂtĂƋue sectĂrio ŚĂciĂ
ůĂ ůiďertĂd de nuestrĂ DeŵocrĂciĂ estĂďůecidĂ de ůos diĨerentes greŵios ĂĨectĂdos͘
5͘- ZecŚĂnjĂŵos en ĨorŵĂ cĂtegſricĂ ůĂ ĂcƟtud ĂutoritĂriĂ LJ ĂnƟ deŵocrĄƟcĂ
ĂdoƉtĂdĂ Ɖor eů goďierno Ĩrente Ă ůos ŵedios de inĨorŵĂciſn Ƌue Ɵene coŵo Ʒnico
norte iŵƉůĂntĂr Ă Śiůe eů ideĂů ŵĂrdžistĂ͘
ϲ͘- oŵo ƷůƟŵo Ɖunto ŚĂceŵos un ůůĂŵĂdo Ă ůĂ ũuǀentud en generĂů Ă unirse Ă este
ŵoǀiŵiento greŵiĂů ƉĂrĂ Ăsş deŵostrĂrůe Ă este goďierno iŵƉerƟnente Ƌue nosotros
coŵo integrĂntes de ůĂ deŵocrĂciĂ crisƟĂnĂ estĂŵos disƉuestos Ă deĨender ůĂ
deŵocrĂciĂ LJ ůĂ ůiďertĂd ŚĂstĂ ůĂs ƷůƟŵĂs consecuenciĂs͘ϮϲϮ

DurĂnte ůos ŵisŵos dşĂs ĂƉĂrece en eů DiĂrio LĂ Zegiſn ůĂ decůĂrĂciſn


de ůos Ăůuŵnos deů InsƟtuto SĂn &ernĂndo ;DĂristĂͿ͕ coůegio ƉriǀĂdo
donde sus Ăůuŵnos Ɖroǀienen de ůos sectores ĂcoŵodĂdos͕ en eů
ŵisŵo senƟdo:

ϭ͘- Se ĂdŚiere incondicionĂůŵente ƉĂrĂůinjĂndo ůĂďores estudiĂnƟůes Ɖor ϰ8 ŚorĂs


ƉrorrogĂďůes ŚĂstĂ Ƌue se ůůegue Ă unĂ soůuciſn ũustĂ LJ deĮniƟǀĂ ƉĂrĂ con ůos
greŵios͙ Ϯ͘- Eosotros ůos Ăůuŵnos estĂŵos siendo ĂĨectĂdos directĂŵente͕ LJĂ Ƌue
ůĂ ŵĂLJorşĂ de nuestros ƉĂdres Ɖertenecen Ă dicŚos greŵios͕ Ɖor ůo tĂnto no deďeŵos
ŵĂntenernos Ăů ŵĂrgen de ůos ƉroďůeŵĂs͘Ϯϲϯ

 estĂs decůĂrĂciones en ĂƉoLJo Ă ůos cĂŵioneros͕ ůĂ &ederĂciſn de


studiĂntes de oůcŚĂguĂ͕ ůiderĂdĂ Ɖor eů coŵunistĂ nnjo DuŹonj͕
resƉonde con unĂ Ĩuerte LJ cůĂrĂ decůĂrĂciſn͕ deũĂndo ǀer ůĂ ƉugnĂ con
ůĂ inŇuenciĂ Ƌue ƉoseşĂ ůĂ &SS Ƌue erĂ ůiderĂdĂ Ɖor ůĂ oƉosiciſn Ă ůĂ
hW:

ϭǑ ZeƉudiĂr ůĂ Ăcciſn Ɖoco resƉonsĂďůe LJ ǀĂndĄůicĂ de ůos suũetos de WĂtriĂ LJ


LiďertĂd͕ :E ;:uǀentud EĂcionĂůͿ LJ :D ;:uǀentud DeŵſcrĂtĂ risƟĂnĂͿ͕ en reůĂciſn Ă
ůos desŵĂnes ocurridos en ůĂ WroǀinciĂ de SĂnƟĂgo LJ se deũĂ ǀer Ƌue estĂs situĂciones
resƉonden Ă un ƉůĂn sincroninjĂdo LJ dirigido Ɖor eůeŵentos Ăũenos Ăů ŵoǀiŵiento
estudiĂnƟů͕ ĂĮrŵĂndo ůo dicŚo Ănteriorŵente͕ teneŵos eů cĂso deů Liceo de EiŹĂs de
SĂn &ernĂndo LJ eů Liceo Didžto de SĂntĂ runj͙ ϯǑ sş ŵisŵo reƉudiĂŵos ůĂ ĂcƟtud
oƉortunistĂ deů Ɖresidente de &SS 'uiůůerŵo zungue͕ Ƌue en Ăcciones ƉoůiƟƋuerĂs
uƟůinjĂ Ăů estudiĂntĂdo ƉĂrĂ ďeneĮcios de ůos sectores reĂccionĂrios͕ contrĂ ůos

262 “Declaración Pública del Núcleo DC del Liceo de Niñas de San Fernando”. Diario La Región.
15 octubre de 1972, pág. 4.
263 “Declaración Pública de los estudiantes del Instituto San Fernando”. Diario La Región, 17
octubre de 1972, pág 5.

146
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

intereses de ůos estudiĂntes͙ ϰǑ LĂ &ederĂciſn se ŚĂce un deďer escůĂrecer Ăů Ɖueďůo


LJ estudiĂntĂdo͕ de ůĂ ĂcƟtud toŵĂdĂ Ɖor ůĂs dirigentes deů Liceo de EiŹĂs͕ Ƌuienes
en ĂusenciĂ de ůĂ WresidentĂ deů entro de ůuŵnos engĂŹĂron Ă sus coŵƉĂŹerĂs
ƉĂrĂ conseguir sus Įnes ƉoůiƟƋueros e inŇuenciĂdos en grĂn ƉĂrte Ɖor eů ƉroĨesorĂdo
reĂccionĂrio de ese estĂďůeciŵiento͙ 5Ǒ ŚĂceŵos notĂr Ƌue eů ƉůĂn dirigido LJ
sincroninjĂdo Ɖor eůeŵentos Ăũenos Ăů estudiĂnƟů͕ resuůto un rotundo ĨrĂcĂso͕ Ɖor
ůo Ƌue se deũĂ ǀer Ƌue eů estudiĂntĂdo estĂrĄ ĂůertĂ Ănte unĂ ƉrſdžiŵĂ intentonĂ
de ƉĂrte de ůos eůeŵentos ĂnƟdeŵocrĄƟcos LJ Ɖocos estudiĂnƟůes͙ ϲǑ Wediŵos Ă
ůos dirigentes de ůĂ &ederĂciſn LJ estudiĂntes en generĂů͕ ƉerŵĂnecer ĂůertĂs Ănte
cuĂůƋuier ůůĂŵĂdo de estĂ ƉĂrĂ reƉudiĂr todĂ ĂcƟtud ƉerũudiciĂů ƉĂrĂ eů estudiĂntĂdo͘Ϯϲϰ

LĂs ƋueũĂs de ůos disƟntos ůiceos Ɖor ůĂs ŵoǀiůinjĂciones son eǀidentes
en cĂdĂ nƷŵero deů ŵes de octuďre LJ dicieŵďre de ϭ97Ϯ͕ eŵergen
gruƉos Ƌue intentĂn toŵĂrse ůos estĂďůeciŵientos͕ entrĂndo en
connĂtos con Ƌuienes se oƉonşĂn Ă eůůo:

Los seŹoritos deů InsƟtuto de ůos ,erŵĂnos DĂristĂs LJ ůĂs seŹoritĂs de ůĂ InŵĂcuůĂdĂ
onceƉciſn͕ ǀisitĂron eů ŵiĠrcoůes en ůĂ nocŚe eů Liceo Eocturno ƉĂrĂ inǀitĂrůos Ă
soůidĂrinjĂr con ůĂ ŚueůgĂ sediciosĂ͘ DeŵocrĄƟcĂŵente ůos estudiĂntes nocturnos
consuůtĂron curso Ɖor curso͘ LĂ tĂƉĂ se sinƟſ en ůĂ IndocŚinĂ Ɖor unĂ ĂďruŵĂdorĂ
ŵĂLJorşĂ ůos nocturnos ůe diũeron nones Ă ůos seŹoritos LJ siguieron estudiĂndo Ă
cĂďenjĂ gĂcŚĂ͘ ͋'rĂn cŚingĂdĂ de ůos Ɖiũesitos͊ Wor su ƉĂrte en eů Liceo de ,oŵďres eů
Ɖiũerio se Ɵrſ ůos cĂrriůes͕ Ɖero tĂŵďiĠn Ɖor unĂ ĂďruŵĂdorĂ ŵĂLJorşĂ ůos cĂďros deů
Liceo de ,oŵďres diũeron nones Ă ůos ĨĂscistĂs͕ sediciosos LJ contrĂrreǀoůucionĂrios͘Ϯϲ5

n Ăůgunos cĂsos son ůos Ăůuŵnos Ƌue denunciĂďĂn Ă ƉroĨesores Ƌue


͞no realinjaďan clases por apoyar la movilinjación, lo Ƌue provocaďa
la denuncia y división dentro de los colegios, ejemplo de ello Ĩue la
acusación a tres proĨesores del InsƟtuto Comercial de Įrmar el liďro de
clases, pero no realinjar ninguna cátedra͘͟ Ϯϲϲ
n dicieŵďre de ϭ97Ϯ se reĂůinjĂn ůĂs eůecciones de entro de ůuŵnos
en ůos disƟntos estĂďůeciŵientos de enseŹĂnnjĂ ŵediĂ de ůĂ coŵunĂ͕ LJ
oďƟene eů triunĨo ůĂ DeŵocrĂciĂ risƟĂnĂ en grĂn ƉĂrte de eůůos͕ coŵo
eů Liceo de EiŹĂs LJ eů Liceo oŵerciĂů͘  ůo Ănterior se suŵĂrĂn ůĂ
derrotĂ suĨridĂ Ɖor ůĂs Śuestes de ůĂ hW en ůĂ &ederĂciſn de studiĂntes
de oůcŚĂguĂ͕ en eů ongreso reĂůinjĂdo ente eů ϭϬ LJ ϭϮ dicieŵďre de
264 “Federación de estudiantes de Colchagua se le cruza a los momios sediciosos”
Diario El Guerrillero. 7 de octubre de 1972, pág. 4.
265 Diario El Guerrillero. 21 de octubre de 1972, pág. 2
266 “Alumnos de Incosaf acusan de fraude a 3 profes.” Diario El Guerrillero, 28 de
octubre de 1972, pág. 4.

147
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

ϭ97Ϯ en ůos reĨugios ƉrecordiůůerĂnos de LĂs WeŹĂs deů Liceo de ,oŵďre


LJ scueůĂ IndustriĂů:

 ƉesĂr de Ƌue ůos uƉeůientos Śicieron ŵucŚĂs ĂrƟŵĂŹĂs ƉĂrĂ inscriďir gente en eů
congreso desƉuĠs de ůĂ ĨecŚĂ esƟƉuůĂdĂ en ůos regůĂŵentos͕ ůos cĂďros deŵocrĄƟcos
Śicieron sonĂr ŵĄs Ƌue concierto de tĂrros Ă ůos ƉostuůĂntes de ůĂ hnidĂd WoƉuůĂr͘ ů
triunĨo de ůos deŵocrĄƟcos ŵĄs ƉĂreciſ ƉĂůinjĂ Ƌue triunĨo ƉĂrĂ goďierno estudiĂnƟů͕
LJĂ Ƌue ůos ũſǀenes deŵocrĄƟcos ůogrĂron eůegir todos ůos cĂrgos con Ƌue deďe ĂctuĂr
eů nueǀo directorio͘Ϯϲ7

n resƉuestĂ Ă ůĂs derrotĂs de ůos ƉĂrƟdos de injƋuierdĂ͕ ĂƉĂrece


unĂ coůuŵnĂ en eů Ɖeriſdico El Guerrillero͕ cuůƉĂndo de eůůĂ Ă ůĂ
ŵĂůĂ inŇuenciĂ de ůos Ăduůtos LJ ůĂ ĂusenciĂ de conociŵiento deů
ŵundo ůĂďorĂů soďre ůos ũſǀenes͕ ƉroǀocĂndo ĮnĂůŵente en eůůos unĂ
conĨusiſn en su interƉretĂciſn de ůĂ reĂůidĂd:

Los ŵĂů ůůĂŵĂdos deŵocrĄƟcos no Ɵenen otro cĂŵƉo se Ăcciſn Ƌue ůĂ ƉoďůĂciſn
terciĂriĂ͕ es decir ůĂ ƉoďůĂciſn Ƌue no Ɖroduce͕ LJ no conoce ůĂ edžƉůotĂciſn de cercĂ͘
ste ƟƉo de ƉoďůĂciſn es ĨĄciů de gĂnĂr ƉĂrĂ ůos sectores ďurgueses LJĂ Ƌue en eů cĂso
de ůos estudiĂntes es ĨĄciů ĂůienĂrůos͕ es decir͕ ĂůeũĂrůos de sus ǀerdĂderos intereses͕
con unĂ serie de ĂrƟŵĂŹĂs Ƌue usĂ ůĂ derecŚĂ de cſŵo enǀiciĂr ůĂ ũuǀentud͕
creĂr ĨĂůsos şdoůos͕ sĂcĂr ůĂ cosĂ ŚerŵosĂ Ƌue distrĂe LJ Ƌue se Ɖone de ŵodĂ͕ etc͘
jůƟŵĂŵente todos ůos esĨuernjos ůos ŚĂn concentrĂdo en ůos estudiĂntes͘ n ůĂ
ƉroǀinciĂ de oůcŚĂguĂ ůĂs cosĂs no se nos dĂn ŵuLJ ďuenĂs en eů ĂůuŵnĂdo͕ LJĂ Ƌue
en estos ŵoŵentos eů ĂůuŵnĂdo no ǀiďrĂ ƉoůşƟcĂŵente LJ Ɖor eů Ăŵiguisŵo se ŚĂ
coůocĂdo sin sĂďerůo Ăů serǀicio de ůos ŵĂů ůůĂŵĂdos deŵocrĄƟcos͘ Wero cuĂndo
eů ũoǀen ŵĂdurĂ ƉoůşƟcĂŵente un Ɖoco͕ se Ɖone Ăů ůĂdo de ůos cĂŵďios͕ Ăů ůĂdo deů
Ɖrogreso LJ conoce de cercĂ donde estĄn ůos eneŵigos de cůĂse͘Ϯϲ8

DurĂnte eů ĂŹo ϭ97ϯ͕ conƟnuĂrĄn ůos conŇictos ĂcentuĄndose ůĂ toŵĂ


de estĂďůeciŵientos Ɖor ƉĂrte de ĂdŚerentes de oƉosiciſn͕ siendo
ĂŚorĂ eů ŵoƟǀo de ůĂ disƉutĂ eů ƉroLJecto Eh ;scueůĂ EĂcionĂů
hniĮcĂdĂͿ͘ LĂ ƉoůĂrinjĂciſn erĂ ƉůĂsŵĂdĂ tĂnto en ǀioůentos ĂƉedreos
Ă estĂďůeciŵientos coŵo eů suĨrido Ɖor eů InternĂdo deů Liceo industriĂů
o Ɖor ůucŚĂs cĂůůeũerĂs͕ Ƌue se ŚĂcşĂn LJĂ coƟdiĂnĂs:

Los estudiĂntes de injƋuierdĂ reĂccionĂron LJ eů ŵiĠrcoůes en ůĂ nocŚe Ɖese Ă Ƌue Śuďo


coŵƉroŵiso de no sĂůir Ă ůĂ cĂůůe Ă ƉroǀocĂr Śuďo ǀĂrios encuentros esƉeciĂůŵente
en ůĂ ƉůĂnjĂ͘ Se ƋueŵĂron ůos estudiĂntes de injƋuierdĂ LJ se Ĩueron de grito en grito

267 Diario La Región. 14 de diciembre de 1972, pág. 2.


268 “Estudiantes por Pato Martínez” Diario El Guerrillero. 30 de noviembre de 1972, pág. 4.

148
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

ŚĂstĂ ůůegĂr Ă ůĂs ƉiedrĂs͘ Deďiſ interǀenir cĂrĂďineros con ďoŵďĂs ůĂcriŵſgenĂs
ƉĂrĂ ĂƉĂciguĂr ůos Ąniŵos͕ ůo Ƌue se consiguiſ Ă ůĂs ƉriŵerĂs ůĄgriŵĂs͘Ϯϲ9

LĂs ŵĂrcŚĂs Ɖor eů centro de SĂn &ernĂndo se ŚĂcen ƉĂtentes ďĂũos


ůos disƟntos cĂnƟcos LJ consignĂs͘ Los Ɖeriſdicos se dedicĂn Ă criƟcĂr
Ă ůos estudiĂntes ĂdǀersĂrios ƉoůşƟcĂŵente͕ eũeŵƉůo de eůůo es ůĂ
ƉuďůicĂciſn de El Guerrillero contrĂ ůĂs ŵĂniĨestĂciones de ůĂs ĂůuŵnĂs
de ůĂ InŵĂcuůĂdĂ onceƉciſn:

EĂdĂ de ƉĂrƟcuůĂr͙ si este ͚desĮůe de ƉrotestĂ͛ se Śuďiese reĂůinjĂdo en ĨorŵĂ


resƉetuosĂ͘ Wero ŵucŚĂs ƉersonĂs no ƉodşĂn conǀencerse de ůos gritos LJ consignĂs
Ƌue sĂůşĂn de esos ůĂďios ũuǀeniůes Śi cŚic Śi- cŚo cŚo cŚu-cŚu cŚicŚo cŚucŚĂ de tu
ŵĂdreDz͛͘ sş de cůĂrito se escucŚĂďĂ͕ Ă nosotros nos trĂtĂn de Ƌue soŵos groseros
Ɖor decir ůĂs cosĂs Ɖor su noŵďre͘ ueno͕ ĂŚorĂ Ƌue ůo seƉĂ ůĂ DirectorĂ deů
coŵƉortĂŵiento de sus ĂůuŵnĂs͕ creeŵos en eů ŵeũor de ůos cĂsos͕ esƉerĂr unĂ
decůĂrĂciſn ƉƷďůicĂ deů uerƉo de WroĨesorĂs deů citĂdo estĂďůeciŵiento͘Ϯ7Ϭ

ů dşĂ 7 de seƉƟeŵďre de ϭ97ϯ ocurre uno de ůos ŚecŚos Ƌue ŵĂrcĂrĄn


ůos recuerdos de ŵucŚos en ůĂ ciudĂd͘ DurĂnte ůĂ ŵĂŹĂnĂ es ĂtĂcĂdĂ ůĂ
genciĂ 'rĂŚĂŵ Ɖor un gruƉo de WĂtriĂ LJ LiďertĂd͕ ůĂ Ƌue es deĨendidĂ
ƉroǀocĂndo ůĂ ŚeridĂ Ă ďĂůĂ de un estudiĂnte͘ n eů trĂscurso de esĂ
tĂrde estudiĂntes LJ ŵieŵďros de WĂtriĂ LJ LiďertĂd ĂtĂcĂn eů reciento
deů Liceo dĠcnico Ĩeŵenino͕ Ƌue durĂnte esĂ ŚorĂ erĂ ocuƉĂdĂ Ɖor eů
InsƟtuto oŵerciĂů:

De Ăcuerdo Ƌue esĂ tĂrde ǀeŵos ǀenir Ɖor cĂůůe K͛,iggins ũſǀenes ŵiůitĂntes de ůĂ
DeŵocrĂciĂ risƟĂnĂ LJ :ſǀenes deů WĂrƟdo EĂcionĂů͕ LJ ŵucŚos Ăduůtos tĂŵďiĠn͘ rĂn
unĂ ƉĂtotĂ grĂnde͕ LJ entre eůůos Ăůgunos Ăŵigos͘ z uno de eůůos ŵe dice ͞oLJe cſrrete
de ĂƋuş ƉorƋue ĂƋuş ǀĂ ƋuedĂr ůĂ escoďĂ͟ LJ LJo ĂtendşĂ ůĂ insinuĂciſn LJ sĂůş Ɖor ůĂ
ŵurĂůůĂ Ƌue dĂ Ă YuecŚereguĂs͟ LJ de ĂŚş ŵe Ĩui Ă ůĂ esƋuinĂ de DĂnueů Zodrşguenj con
K͛,iggins LJ coŵiennjĂ ůĂ ƋueďrĂnjſn de ǀidrios͘ &ue todo sorƉresiǀo͘ Lo Ƌue recuerdo
es Ƌue no Ƌuedo ningƷn ǀidrio͘ Wero Ă esos se suŵĂron ůos cĂŵioneros͕ Ƌue erĂn ĂnƟ
goďierno LJ ůĂ sede de ůos cĂŵioneros estĂďĂ Ɖor YuecŚereguĂs con ZĂncĂguĂ͕ o seĂ
cĂsi Ăů Ĩrente deů ůiceo͘ z desde ĂtrĄs entonces tĂŵďiĠn ƟrĂďĂn ƉiedrĂs͕ ſseĂ ůůegĂďĂn
ƉiedrĂs de Ĩrente LJ detrĄs͘ reo Ƌue ese dşĂ tĂŵďiĠn Śuďo otro ĂůtercĂdo LJ Ăůguien
Ƌuedo Śerido o ŵuriſ͘ Incůuso ůos Ƌue ǀenşĂn trĂşĂn un ĂrŵĂ͘Ϯ7ϭ

269 Diario El Guerrillero. 21 de abril de 1973, pág. 3.


270 “Niñitas de las monjas se lucieron con su chi-chi, cho-cho, chu-chu”. Diario El Guerrillero.
3 de mayo de 1973, pág. 4.
271 Entrevista a Roberto Quintero. San Fernando, 13 de junio de 2016.

149
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

ů InsƉector 'enerĂů deů InsƟtuto oŵerciĂů de ĂƋueů ŵoŵento


DĂnueů DuŹonj ĂtriďuLJe eů Ăcto de ĂtĂƋue Ăů ůiceo coŵo ƉroƉio de ůĂs
reƉresĂůiĂs de ůos sectores oƉositores deďido Ă Ƌue ůĂ ŵĂLJorşĂ de sus
Ăůuŵnos erĂn Ĩerǀientes ĂdŚerentes e ůĂ hnidĂd WoƉuůĂr͘ n su ůiďro
͞dorturĂs Ăů ritŵo de sĂůses de StrĂuss͟ descriďe ůĂ situĂciſn:
dres o cuĂtro dşĂs Ăntes deů 'oůƉe de stĂdo͕ eů director deů InsƟtuto oŵerciĂů
;Zoďerto SiůǀĂ SĂĂǀedrĂͿ ŵe coŵunicſ Ƌue ocurrirşĂ un ŚecŚo serio͕ grĂǀe o ĂnorŵĂů
en eů curso deů dşĂ͘ De edžtrĂŹſ ŵucŚo ůĂ insſůitĂ noƟciĂ Ƌue ŵe dĂďĂ sin entregĂrŵe
otros detĂůůes͕ Ɖero ůo Ƌue ŵĄs ŵe iŵƉresionſ Ĩue su inocuůtĂďůe nerǀiosisŵo͘ ůgo
rĂro ŚĂďşĂ en su conductĂ͙ Eo ŵĄs de unĂ ŚorĂ desƉuĠs de ůĂ ďreǀe conǀersĂciſn
con SiůǀĂ͕ Ġů se reƟrſ deů insƟtuto͕ LJo conƟnƷe ŵis ůĂďores ŚĂďituĂůes LJ de Ɖronto
unĂ ůůuǀiĂ de ƉiedrĂs Ănjotſ eů ediĮcio͕ tĂnto Ɖor eů Ĩrente coŵo Ɖor ůĂ ƉĂrte de
ĂtrĄs͕ ůo Ƌue Ɖroduũo un inusuĂů esƉĂnto͕ gritos de ŵiedo e ŚisteriĂ en eů ĂůuŵnĂdo
Ƌue͕ desconcertĂdos͕ no sĂďşĂn dſnde reĨugiĂrse͘ zo ŵe encontrĂďĂ Ăů interior deů
ŚĂůů de ůĂ entrĂdĂ ƉrinciƉĂů deů coůegio͕ cercĂno Ă ůĂ ƉorterşĂ͕ LJ ǀi cſŵo Śoŵďres
encĂƉucŚĂdos ůĂnnjĂďĂn ƉiedrĂs LJ deďş coďiũĂrŵe detrĄs deů ŵesſn de ůĂ ƉorterşĂ
ƉĂrĂ no ser ĂůcĂnnjĂdo Ɖor eůůĂs͘ Los cĂŵioneros Ƌue ĂtĂcĂron Ɖor ůĂ ƉĂrte de ĂtrĄs se
ŵeƟeron Ăů ƉĂƟo deů estĂďůeciŵiento͕ ǀioůĂndo ůĂ ƉroƉiedĂd ĮscĂů͕ ƉĂrĂ Ɖroducir eů
desďĂnde en eů desĂrroůůo de ůĂs cůĂses͘͟Ϯ7Ϯ

El Golpe de Estado y el Įn de los jóvenes rebeldes.

͞La Historia es nuestra y la Śacen los pueďlos͙͟ erĂn ůĂs ϭϬ͘ϭ5 ŚorĂs
de ůĂ ŵĂŹĂnĂ cuĂndo eů Ɖresidente ůůende se dirigşĂ Ɖor ƷůƟŵĂ ǀenj
Ăů ƉĂşs͘ hnĂs ŚorĂs Ăntes ŚĂďşĂ coŵennjĂdo un 'oůƉe de stĂdo Ƌue
cĂŵďiĂrĄ ostensiďůeŵente Ă Śiůe͘  ůo ůĂrgo de ůĂ nĂciſn ůĂ ƉoďůĂciſn
se inĨorŵĂďĂ de ůos Ăconteciŵientos͘

n SĂn &ernĂndo eů dşĂ estĂďĂ nuďůĂdo con un gris Ƌue inundĂďĂ eů


Ăŵďiente͕ ƋuinjĄs ĂnƟciƉĂndo ůos ƟeŵƉos Ƌue se ǀendrşĂn͘ Desde
teŵƉrĂno ůos Ăůuŵnos ůůegĂďĂn Ă sus coůegios ƉĂrĂ ĨesteũĂr eů ͞Día
del Maestro͟ LJ cĂdĂ coŵunidĂd educĂƟǀĂ ŚĂďşĂ ƉreƉĂrĂdo disƟntĂs
ĂcƟǀidĂdes:

se dşĂ desƉertĠ LJ escucŚĂďĂ ŵĂrcŚĂs͕ LJ LJo edžtrĂŹĂdo͘ z en eso dicen ͞Segundo


Ăndo͟ LJ ŚĂďůĂ eů seŹor WinocŚet͘ z ĂŚş ŵe ǀine Ăů ůiceo͘ uĂndo ǀoLJ ůůegĂndo Ăů ůiceo
ǀeo un cĂŵiſn ŵiůitĂr LJ se ďĂũĂn coŵo dienj ŵiůicos͘ Dieron un sĂůto LJ ďĂũĂron͘ hnos
se ŵeƟeron Ădentro deů ůiceo LJ otros cuĂtro ĂĨuerĂn͘ z LJo ůůeguĠ Ă ůĂ ƉuertĂ LJ ŵe
272 Manuel Muñoz Fernández. Torturas al ritmo de valses de Strauss. Ediciones Lom, Santiago,
2009, pág. 21.

150
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

diũeron Ƌue no ƉodşĂ entrĂr Ƌue ŵe deǀoůǀierĂ ƉĂrĂ ůĂ cĂsĂ noŵĂs͘Ϯ7ϯ

dĂŵďiĠn ůo recuerdĂ eů ƉroĨesor sşctor Leſn sĂrgĂs:

ů dşĂ Ăntes deů goůƉe se estĂďĂ ƉreƉĂrĂndo ůos Ĩesteũos deů DşĂ deů DĂestro͕ ƉorƋue
eů dşĂ ϭϭ de seƉƟeŵďre se ĨesteũĂďĂ eů dşĂ deů ŵĂestro en ŚoŵenĂũe Ă Doŵingo
&ĂusƟno SĂrŵiento Ƌue Ĩue un ƉedĂgogo͕ inteůectuĂů LJ ƉoůşƟco ĂrgenƟno Ƌue estuǀo
edžiůiĂdo en Śiůe͘ sş Ƌue ůůegĂŵos ese dşĂ Ăů coůegio ƉĂrĂ ĨesteũĂr ũunto Ă ůos Ăůuŵnos͕
LJ de reƉente ůos coůegĂs eŵƉienjĂn ĂǀisĂr deů 'oůƉe de stĂdo͘ sş Ƌue Ă ůos cŚiƋuiůůos
ůos reunieron ůes diũeron Ƌue se ĨuerĂn todos͘ Eosotros nos ƋuedĂŵos ĂŚş͕ ƉensĂndo
͚͎YuĠ ŚĂceŵos͍͛  ŵş ŵe dio ŵucŚĂ ƉenĂ͕ ŵe ǀino un ďĂũſn treŵendo ƉorƋue tenşĂ
eů ƉresenƟŵiento Ƌue eŵƉenjĂďĂ unĂ ůĂrgĂ ƉesĂdiůůĂ͕ destruLJĠndose todos nuestros
sueŹos͘ z Ăů rĂto ŵe ǀine Ă ůĂ cĂsĂ͕ LJ escucŚĄďĂŵos Ɖor ůĂ rĂdio Ă ůos ŵiůitĂres con un
odio iniŵĂginĂďůe trĂnsŵiƟdo en sus ĂŵenĂnjĂs Ă trĂǀĠs de ͞Ăndos͟ LJ entreǀistĂs͘
on controů Ăďsoůuto de ůos ŵedios de coŵunicĂciſn en ds͕ rĂdios LJ ƉrensĂ escritĂ͘
Śş se ůes cĂLJſ ůĂ ŵĄscĂrĂ Ă ůĂs ĨuernjĂs ĂrŵĂdĂs de Śiůe͕ ŵostrĂndo su ůĂdo ƉoůşƟco͘Ϯ7ϰ

Ktro ƉroĨesor deů Liceo IndustriĂů en esos ŵoŵentos͕ :osĠ ŚuŵĂdĂ


tĂŵďiĠn se ǀio conŵocionĂdo Ɖor ůĂs inĨorŵĂciones Ƌue ůe ůůegĂďĂn:

ů dşĂ deů goůƉe͕ LJo estĂďĂ ŚĂciendo cůĂses͘ rĂn ůĂs once LJ se suƉo Ƌue ŵiůitĂres
ǀenşĂn de sĂůƉĂrĂşso Ă SĂnƟĂgo LJ estĂďĂn entrĂndo desde eů norte ŚĂciĂ LĂ DonedĂ͘
WĂrĂ nosotros Ĩue triste͕ Ĩue eů Įn de ůĂ deŵocrĂciĂ eů Įn de un sueŹo͕ Ɖero ũĂŵĄs
ƉensĂŵos ůĂs ďĂrďĂridĂdes Ƌue ǀendrşĂn͘ se dşĂ desƉĂcŚĂron teŵƉrĂno Ă ůos
Ăůuŵnos͕ LJo erĂ ͞ơo ƉucŚero͕͟ ǀiǀşĂ en eů InternĂdo.275

n otros ůiceos eů ƉĂnorĂŵĂ no erĂ disƟnto͕ en eů trĂscurso de ůĂ


ŵĂŹĂnĂ unĂ ƉĂtruůůĂ ŵiůitĂr interruŵƉe en ůĂ entrĂdĂ ƉrinciƉĂů deů
Liceo de ,oŵďres de SĂn &ernĂndo͕ ůos Ăůuŵnos son sorƉrendidos Ɖor
ůĂ situĂciſn͘ hno de eůůos erĂ ZĂƷů DĂrĂďoůş SĄncŚenj Ƌuien tenşĂ ϭϯ
ĂŹos:

ů dşĂ ϭϭ ůůegĂron ůos ŵiůitĂres Ă ůĂ ƉůĂnjĂ Ĩrente Ăů Liceo͘ Lůegſ eů ĂƉitĄn DĂnrşƋuenj
LJ encĂŹonĂron Ăů ůiceo͕ LJ ůĂ gente ũoǀen no sĂďşĂ ůo Ƌue erĂ un 'oůƉe DiůitĂr͕ incůuso
ůe trĂtĂron de decir Ăůgo Ă ůo ŵiůitĂres͘ Incůuso uno͖ Lorennjo 'onnjĄůenj͕ con un cigĂrro
en ůĂ ďocĂ ůos contrĂdiũo͕ ƉorƋue eů cĂƉitĄn DĂnrşƋuenj diũo ͋͞ů Ƌue no ŚĂce cĂso
se ǀĂ Ă uďĂ͊͟ LJ Lorennjo 'onnjĄůenj diũo ͞De ǀoLJ Ă uďĂ͟ LJ ĂŚş ŵi ƉĂdre Ƌue erĂ
InsƉector 'enerĂů toŵſ Ă Lorennjo LJ ůo Ɵro ƉĂrĂ Ădentro͘ z en reĂůidĂd ůo sĂůǀo͕
ƉorƋue ůĂ ũuǀentud no sĂďşĂ ůo Ƌue erĂ un 'oůƉe DiůitĂr͕ en cĂŵďio ůos ŵĂLJores
273 Entrevista a Raúl Gómez, op.cit.
274 Entrevista a Víctor León Vargas, op. cit.
275 Entrevista a José Ahumada, op. cit.

151
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

si sĂďşĂn ƉorƋue tenşĂ ideĂ Ɖor sƉĂŹĂ͕ sĂďşĂn ůo Ƌue erĂ unĂ dictĂdurĂ͘ ueno͕
ůos ŵiůicos ƟrĂron ǀĂrios ďĂůĂnjos LJ ese dşĂ se ĨesteũĂďĂ eů DşĂ deů WroĨesor͕ tenşĂn
todo ƉreƉĂrĂdo͕ LJ eso Ƌuedſ inconcůuso͘ z de ĂŚş todos ƉĂrĂ ůĂ cĂsĂ͕ Ăůgunos Ĩeůices
contentos͕ Ăůgunos ƉensĄďĂŵos Ƌue ůos ŵiůitĂres iďĂn Ă coůocĂr orden͕ Ƌue iďĂ ser
Ăůgo corto Ƌue no iďĂ durĂr ŵucŚo͕ Ƌue iďĂn Ă coůocĂr orden Ă Ăŵďos ůĂdos ƉoůşƟcos͕
ĠrĂŵos iůusos͘Ϯ7ϲ

'ůoriĂ DurĂn erĂ ĂůuŵnĂ deů Liceo EiŹĂs͕ en esos ŵoŵentos unĂ
ũoǀen de ϭ5 ĂŹos͕ Ƌue ŵĂntenşĂ unĂ reůĂciſn ĂŵorosĂ con ůĂudio
ontrerĂs LĂďrĂ Ƌuien erĂ eů Wresidente deů entro de ůuŵnos deů
IndustriĂů͘ WĂrĂ eůůĂ ůos recuerdos son doůorosos eů dşĂ deů goůƉe͕ ůĂ
trĂgediĂ ůůegĂrĄ de ĨorŵĂ trĂuŵĄƟcĂ eů ϭϭ de seƉƟeŵďre͘ se dşĂ ůos
Ăůuŵnos Ĩueron desƉĂcŚĂdos teŵƉrĂnĂŵente͕ eůůĂ ũunto Ă su noǀio
deďşĂn ǀiĂũĂr Ă ŚiŵďĂrongo:

z ese dşĂ eů Ʒnico ŵedio Ƌue ŚĂďşĂ ƉĂrĂ ǀiĂũĂr erĂ eů tren LJ tenşĂŵos Ƌue ůůegĂr Ă SĂn
,enriƋue de ŚiŵďĂrongo͘ De Ăcuerdo de ůĂudio estĂďĂ ďien ĂůterĂdo LJ ŵe decşĂ
Ƌue iďĂ Ă ƉĂsĂr Ăůgo terriďůe͘ Si ůůegĂŵos Ă ůĂ estĂciſn de ŚiŵďĂrongo LJ ŵi ƉĂƉĄ nos
estĂďĂ esƉerĂndo͘ Si͕ Ġů ůůego conŵigo Ă ůĂ escueůĂ de ŵis ƉĂdres LJ se Ĩue Ă donde
ǀiǀşĂ Ăů &undo ,uicŚunguĂůĂ LJ ĂŚş Ĩue cuĂndo sĂcſ eů ĂrŵĂ de su ƉĂdrĂstro LJ se Ĩue Ă
ƋuitĂr ůĂ ǀidĂ esĂ nocŚe deů ϭϭ Ă unĂ ŵediĂ ůunĂ Ƌue ŚĂďşĂ͘Ϯ77

Los dşĂs siguientes ůĂ situĂciſn deů ƉĂşs coŵiennjĂ Ă cĂŵďiĂr drĄsƟcĂŵente͘


n eů Liceo IndustriĂů se registrĂn ůos Ɖriŵeros ĂůůĂnĂŵientos siendo
ƉuďůicĂdĂs Ɖor eů Ɖeriſdico LĂ Zegiſn coŵentĂndo

oŵunicĂdo nΣ5 Ϯ5 de seƉƟeŵďre de ϭ97ϯ͘ ϭ͘- n ůĂ ŵĂŹĂnĂ de ŚoLJ͕ LJ en


cuŵƉůiŵiento Ă ůos disƉuesto Ɖor ůĂ &iscĂůşĂ DiůitĂr de SĂn &ernĂndo͕ eĨecƟǀos
ŵiůitĂres deů Zegiŵiento InĨ͘ EΣ ϭ9 oůcŚĂguĂ͕ Ɖrocedieron Ă ĂůůĂnĂr eů LocĂů de
ůĂ escueůĂ IndustriĂů uďicĂdĂ en DĂnso de seůĂsco 7ϲϭ͘ Ϯ͘- Los resuůtĂdos deů
ĂůůĂnĂŵiento serĄ dĂdos Ă conocer ŵĄs ĂdeůĂnte͕ Ɖor consƟtuir secreto de suŵĂrio
Ƌue se inscriďe en ůĂ inĨrĂcciſn Ă ůĂ ůeLJ nΣϭ7͘798 soďre ontroů de rŵĂs LJ džƉůosiǀos͘Ϯ78

 ůos Ɖocos dşĂs nueǀĂŵente se ƉuďůicĂ ͞Dos mil alumnos es la matrícula


de la Escuela Industrial el proĨesorado Ɵene record de asistencia: ciento
por ciento. La escuela Ĩue Śigieninjada por los malos olores, Ƌue Śaďía

276 Entrevista a Raúl Maraoli. San Fernando, 24 de junio de 2016.


277 Entrevista a Gloria Duran Seguel. Santiago, 12 de junio de 2016.
278 Diario La Región. 25 de septiembre de 1973, pág. 3.

152
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

dejado el marxismo͘͟Ϯ79

hno de ůos ƉroĨesores Ƌue ǀiǀşĂ en eů InternĂdo de ůĂ scueůĂ IndustriĂů


erĂ DĂrceůino ,uenĂŵĄn uriƋueo͕ Ƌuien dice:

,uďo ĂůůĂnĂŵientos͘ ntrĂron Ăů coůegio͘ hďicĂron ŵiůicos en disƟntos ůugĂres deů


coůegio͘  ůos ƉroĨesores se nos dio ůĂ orden de ir Ă unĂ sĂůĂ͘ z ĂŚş ŚĂcernos ůĂǀĂdo
de cĂďenjĂ͘ Los ŵiůicos decşĂn Ƌue erĂ un coůegio de coŵunistĂs LJ Ƌue ŚĂďşĂ ĂrŵĂs͘
,ĂďşĂ unĂ rĂdio cŚicĂ Ƌue tenşĂŵos ƉĂrĂ escucŚĂr ůĂs noƟciĂs͘ z LJo ǀi Ƌue ůůegĂron
con tĂntĂ ƉreƉotenciĂ LJ trĂtĠ de cuďrir ůĂ rĂdio ƉĂrĂ Ƌue no ůĂ ŚicierĂn ƟrĂ͘ sş Ƌue
ŵe goůƉeĂron Ɖor eso͕ ƉensĂron Ƌue LJo estĂďĂ desoďedeciendo͘ De Ăcuerdo de un
Ăůuŵno Ƌue estĂďĂ ŚĂciendo unĂ ŚerrĂŵientĂ ƉĂrĂ un trĂďĂũo Ƌue tenşĂ Ƌue ŚĂcer LJ
eůůos ůo toŵĂron Ă ŵĂů coŵo Ƌue erĂ un ĂrŵĂ ƉersonĂů͘ z Ăů niŹo ůo sĂcĂron Ă ůĂ cĂůůe͕
ůe ƉegĂron ĂŚş ĂƉegĂdo Ă un ũeeƉ͘Ϯ8Ϭ

 ůos Ɖocos dşĂs de Ɖroducido eů goůƉe ůĂ dictĂdurĂ cĂŵďiĂ Ăů director de


ůĂ scueůĂ IndustriĂů coŵo tĂŵďiĠn sucede en otros estĂďůeciŵientos͕
Ăsuŵiendo nriƋue Leſn 'onnjĄůenj Ƌuien erĂ DeŵſcrĂtĂ risƟĂno͘
LĂs ǀisitĂs de ůos ŵiůitĂres͕ en ďuscĂ de ƉersonĂs͕ se Śicieron ŵĄs
Ĩrecuentes

DşĂs desƉuĠs deů goůƉe ůůegſ unĂ ƉĂtruůůĂ Ăů Liceo industriĂů trĂLJendo unĂ ůistĂ con
ƉersonĂs Ƌue suƉuestĂŵente erĂn ƉeůigrosĂs LJ ŚĂďşĂ Ƌue detener͘ z dentro deů
ůistĂdo estĂďĂ don DĂrio ůďĂrrĄn Ƌue erĂ rĂdicĂů͘ LĂ cosĂ es Ƌue ůůegĂron Ăů coůegio
LJ estĂďĂ don DĂrio soůo ƉorƋue erĂ ŚorĂ de Ăůŵuernjo͘ ů ũeĨe de ůĂ ƉĂtruůůĂ ůůegſ
consuůtĂndo Ɖor ůĂs ƉersonĂs de ůĂ ůistĂ͘  ůo cuĂů don DĂrio Ɖreguntſ ĂŵĂďůeŵente
͎͞LJ Ă Ƌuienes ďuscĂn͍͟ LJ ůe diũeron ͞Ă estos ƉroĨesores͕͟ ĂgregĂndo groserşĂs͘ Le
ůeLJeron ůĂ ůistĂ LJ dentro de esos ͋estĂďĂ Ġů͊ z ůes contestſ ͋͞Eooo͊ no ŚĂLJ nĂdie
de eůůos͘ Sş͕ ĂndĂn todos ĂůŵornjĂndo͘ stoLJ ĂcĄ ƉorƋue soLJ uno de ůos Ɖorteros͘͟
Dentro de ůĂ ƉĂtruůůĂ ĂndĂďĂn conscriƉtos Ƌue ŚĂďşĂn sido Ăůuŵnos deů industriĂů LJ
ůo uďicĂďĂn Ă Ġů͘ Wero se ƋuedĂron cĂůůĂdos͘Ϯ8ϭ

 un ŵes deů 'oůƉe de stĂdo͕ en unĂ de ůĂs ocĂsiones Ƌue ůos ŵiůitĂres
ĂůůĂnĂďĂn nueǀĂŵente eů coůegio IndustriĂů͕ son toŵĂdos detenidos
dos ƉroĨesores de DecĄnicĂ IndustriĂů͘ ůůos erĂn :osĠ ŚuŵĂdĂ LJ
rnoůdo ŚĂǀĂrrşĂ Ƌuienes Ĩueron entregĂdos Ɖor su Director

De ůůeǀĂron Ăů Zegiŵiento de SĂn &ernĂndo donde ůůeguĠ Ă ůĂ SĂůĂ de DƷsicĂ Ƌue


279 Diario La Región. 29 de septiembre de 1973, pág. 5.
280 Entrevista a Marcelino Huenaman. Temuco, 20 junio de 2016
281 Entrevista a Víctor León Vargas, op.cit.

153
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

ĂůďergĂďĂ Ă ůĂ ĂndĂ InstruŵentĂů͕ Eos tenşĂn ĂŵĂrrĂdos LJ soůo unĂs coůcŚĂs


ŵoũĂdĂs͘ SieŵƉre con ůos oũos ǀendĂdos͕ nos ƉegĂďĂn LJ soůo escucŚĂďĂ de Ăůgunos
ŵiůitĂres ͞Ġů erĂ ŵi ƉroĨe͘͘͘Eo ůe Ɖeguen ŵucŚo͘͟ ůrededor de ůĂs tres de ůĂ
ŵĂdrugĂdĂ uno de ůos ŵiůitĂres Ƌue ŚĂďşĂ sido Ăůuŵno ŵe ůůeǀo un tĂnjſn grĂnde
de cĂĨĠ͕ LJ ŵe diũo ͞WroĨe ƉĂrĂ Ƌue se recuƉere͘͟ De sĂůǀſ ŵucŚo Ă ŵi ser ƉroĨesor
de ǀĂrios de ůos ŵiůitĂres Ƌue se encontrĂďĂn ĂŚş͘ ů otro dşĂ nos ůůeǀĂron Ă ůĂ
WiscinĂ deů regiŵiento ůĂ cuĂů estĂďĂ ǀĂcşĂ͕ LJ nos ŚĂcşĂn Ɖoner ůos ďrĂnjos Ăďiertos
LJ ůĂs ƉiernĂs iguĂů͕ LJ nos goůƉeĂďĂn͘ dĂŵďiĠn Ăůgunos ŵe decşĂn ͙͞ƉroĨe ũunte un
Ɖoco ŵĄs ůĂs ƉiernĂs͕ descĂnse de tĂů ĨorŵĂ ƉĂrĂ Ƌue no sientĂ tĂnto͘͟ 'rĂciĂs Ă
un conocido Ɖudiŵos enǀiĂr unĂ cĂrtĂ Ăů 'enerĂů oniůůĂ edžƉůicĂndo nuestro cĂso͕
estĄďĂŵos condenĂdos Ă siete ĂŹos de cĄrceů Ɖor conƟnuĂr con ĂcƟǀidĂd ƉoůşƟcĂ
desƉuĠs deů goůƉe͕ LJ ŚĂďşĂŵos sido condenĂdo ĂůgƷn cĂŵƉo de concentrĂciſn deů
norte͘ 'rĂciĂs Ăů 'enerĂů oniůůĂ͕ eů ŵisŵo Ƌue ůiƋuidĂron ůos ƉroƉios ŵiůicos͕ nos
reďĂũĂron ůĂ condenĂ LJ nos enǀiĂron desƉuĠs de un ŵes en eů regiŵiento Ă ůĂ cĄrceů
de SĂn &ernĂndo͘ n eů Zegiŵiento conocş Ă ŵucŚĂs ƉersonĂs Ƌue ŚĂďşĂn trĂďĂũĂdo
en ůĂ KZ ƉĂrĂ eů interior͕ coŵentĂďĂn Ƌue ŚĂďşĂ ŵucŚo cĂŵƉesino Ƌue Ĩueron
enǀiĂdos Ăů norte de ůos cuĂůes nuncĂ ŵĄs suƉe͘ n ůĂ cĄrceů tĂŵďiĠn nos goůƉeĂron͘
LĂ esƉosĂ de ŵi Ăŵigo WĂiůĂŵiůůĂ todos ůos dşĂs ŵe iďĂ Ă deũĂr coŵidĂ͕ ƉĂsſ Ă ser
coŵo ŵi ŵĂdre͘ hn dşĂ de ŵĂnerĂ edžtrĂŹĂ ŵe ůůeǀĂron Ă ůĂ scueůĂ IndustriĂů͘ &uĠ
edžtrĂŹo͕ ŵe edžƉusieron en unĂ cůĂse de un ƉroĨesor Ƌue no conocşĂ͕ LJo estĂďĂ ŵuLJ
deteriorĂdo͘ reo Ƌue ůo Śicieron ƉĂrĂ ŚuŵiůůĂrŵe͘ &iũĠ ůos oũos en ůos Ăůuŵnos͕ LJ
ǀĂrios ŵe conocşĂn͕ en sus oũos derrĂŵĂďĂn ůĄgriŵĂs ǀĂrios de eůůos͘ Eo sĠ͕ Ĩue
treŵendĂ esĂ situĂciſn͘ DesƉuĠs cuĂndo ŵe dieron ǀisitĂs en ůĂ Ąrceů Ĩueron ůos
dos uĂrtos ŵedios Ă ǀerŵe͘ 'rĂciĂs Ă ŵis Ăůuŵnos ůo treŵendo no Ĩue ĨĂtĂů͘Ϯ8Ϯ

Ktro ƉroĨesor deů Liceo IndustriĂů erĂ DĂrio DurĄn SĂndoǀĂů͕ Ƌuien
se deseŵƉeŹĂďĂ en ůĂ ĂsignĂturĂ de DĂteŵĄƟcĂs LJ Ƌuien en ũuůio de
ϭ97ϲ desĂƉĂrece͘ sş ůo recuerdĂ su ŚiũĂ:

Dis ƉĂƉĄs trĂďĂũĂďĂn en un coůegio de Ĩundo͕ ĂůĨĂďeƟnjĂďĂn Ă ůos cĂŵƉesinos͘ so


creo Ƌue nos ůes gustĂďĂ Ă ůos ƉĂtrones Ăsş Ƌue cerrĂron eů coůegio desƉuĠs deů goůƉe͘
Los Ăůuŵnos erĂn Śiũos de inƋuiůinos͕ erĂn cĂŵƉesinos͘ uĂndo eŵƉenjſ eů ƉrogrĂŵĂ
de ůĨĂďeƟnjĂciſn ŵi ƉĂƉĄ trĂďĂũĂďĂ en eů dşĂ LJ en ůĂ nocŚe se dedicĂďĂ Ă enseŹĂrůe Ă
ůos cĂŵƉesinos͘ DesƉuĠs deů goůƉe ůe ƋuitĂn ůĂ escueůĂ͕ Ăsş Ƌue ĂŚş ŵi ƉĂdre trĂďĂũĂďĂ
en ůĂ scueůĂ deů ZoŵerĂů de ŚiŵďĂrongo͕ en eů gruƉo escoůĂr de ŚiŵďĂrongo LJ en
ůĂ scueůĂ IndustriĂů͘ sş Ƌue coŵennjĂron de Ă Ɖoco Ă sĂcĂrůo de cůĂses͕ tĂnto en eů
ZoŵerĂů LJ en ŚiŵďĂrongo͘ Lo sĂcĂďĂn͕ ůo guĂrdĂďĂn en eů ZetĠn de ŚiŵďĂrongo͘
z donde ůo torturĂron Ĩue en eů retĠn de odeguĂ͘ n ũuůio de ϭ97ϲ desĂƉĂrece entre
eů Liceo IndustriĂů LJ ůĂ hniǀersidĂd dĠcnicĂ ;sede en ĂsĂ LircunůĂutĂͿ͘Ϯ8ϯ

dĂŵďiĠn eů ƉroĨesor ,Ġctor Zşos ůĨĂro Ƌuien erĂ ĂdeŵĄs docente de

282 Entrevista a José Ahumada, op. cit.


283 Entrevista a Gloria Duran Seguel. Santiago, 12 de junio de 2016

154
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

ůĂ hniǀersidĂd dĠcnicĂ deů stĂdo͕ estuǀo detenido Ɖor ϮϮ dşĂs en eů


stĂdio EĂcionĂů͘

WĂrĂ Ƌuienes erĂn Ăůuŵnos en esos ŵoŵentos ůĂ situĂciſn no erĂn


ŵuLJ disƟntĂ LJĂ Ƌue en grĂn ƉĂrte de ůos ůiceos Ĩueron detenidos
ũſǀenes estudiĂntes͘ Se ůes edžigşĂ orden LJ eů Ɖeůo corto͘ ů edž Ăůuŵno
deů InsƟtuto oŵerciĂů͕ Zoďerto Yuinteros͕ dice:

DesƉuĠs deů goůƉe ǀĂrios de ŵis Ăŵigos terŵinĂron Ɖresos͕ ǀĂrios se ůos ůůeǀĂron
de ĂƋuş͘ DucŚos de eůůos tuǀieron Ƌue desertĂr deů coůegio Ă ƉesĂr Ƌue nos ůos
detuǀieron͘  otros ůos detuǀieron͕ ůos torturĂron Ɖero nuncĂ ŵĄs ǀoůǀieron Ăů
coůegio͘ hno de eůůos͕ rnĂůdo ontrerĂs͕ Ƌue erĂ coŵƉĂŹero de curso LJ uno de ŵis
ŵĄs cercĂnos Ăŵigos͘Ϯ8ϰ

hno de ůos Ăůuŵnos de ůĂ scueůĂ IndustriĂů detenidos Ĩue Ărůos ortes


'ſŵenj͕ cuLJĂ edžƉerienciĂ de ǀidĂ ůuego deů goůƉe es ŵuLJ conŵoǀedorĂ:

Siendo eů Ϯ7 de seƉƟeŵďre LJ teniendo cůĂses en eů sector deů ingreso Ă ůĂ derecŚĂ͕


Segundo ͕ durĂnte ůĂ ŵĂŹĂnĂ ŵe contĂron Ƌue dos ƉersonĂs de ciǀiů ŵe ďuscĂďĂn͘
ůŵorcĠ LJ ŵe Ĩui Ă cůĂses en ůĂ tĂrde LJ ǀeo dos ƉersonĂs Ƌue ůĂs guiĂďĂn ŚĂciĂ
ŵi sĂůĂ͘ De ĂrrĂnƋuĠ LJ ŵe Ĩui Ɖor ĂtrĄs ŚĂstĂ ůůegĂr Ă ůos tĂůůeres LJ ůuego sĂůtĂr ůĂ
ƉĂnderetĂ ŚĂciĂ DĂnso de seůĂnjco siendo sorƉrendido Ɖor ŵi ƉroĨesor de DecĄnicĂ
&ernĂndo͞Śe͟ senegĂs͘ Le edžƉůiƋue LJ ŵe deũo ir͘ DurĂnte ůĂ tĂrde ŵe Ĩui Ă esconder
Ăů eŵenterio LJ trĂtĠ de ůůegĂr Ăů Ănedžo InternĂdo deů coůegio uďicĂdo en ŚĂcĂďuco
donde Ĩui detenido͘ Los dşĂs Ɖosteriores dentro de ŵi rĂnjonĂŵiento conocş Ă gente
ŵĂLJor Ƌue ŵe ďrindſ eů ĂƉoLJo LJ ŵe ĂLJudſ Ă soďreůůeǀĂr este Ăsunto deďido ŵĄs Ƌue
nĂdĂ Ɖor ŵi edĂd ϭϲ ĂŹos͘ Di ŵĂdre goůƉeſ ŵucŚĂs ƉuertĂs ŵĄs ůĂ grĂn cĂnƟdĂd de
ƉersonĂs Ƌue ŵe conocşĂ͖ WirincŚo ƉroĨesor deů Liceo͕ LĂ SrĂ͘ ndreĂ ortes͕ DĂrio
ůďĂrrĄn͕ Ărůos ͞ŚĂrůes͟ runj͕ WroĨesor zĄŹenj de ienciĂs SociĂůes Ƌue ŚĂciĂ cůĂses
en ůĂ Ąrceů͕ LJ ŵucŚĂs ƉersonĂs ŵĄs Ƌue ůucŚĂron ƉĂrĂ Ƌue un dşĂ de Eoǀieŵďre͕
creſ eů 5͕ ũunto Ă rcŚiďĂůdo DorĂůes ͞eů Śito͟ nos dierĂn unĂ ůiďertĂd͘ Wero Ƌue
Ăů Śito ůo ŵĂndĂron Ăů otro ŵundo͙ soůǀş Ăů oůegio Ă ůucŚĂr Ɖor ŵi retorno LJ
recuƉerĂr todo ůo Ƌue tenşĂ͕ con ͞Ăůguien͟ Ƌue ŵe seguşĂ͘ Don ͞ŚĂrůes͟ runj ŵe
decşĂ Ƌue no ĨuerĂ Ă sĂůir deů coůegio͘ ZecuƉerĠ todo͕ ŵe desĂƉĂrecş ůos Įnes de
seŵĂnĂ de SĂn &ernĂndo͘ ŵigos ŵe ŵeƟeron Ă ũugĂr ĨƷtďoů Ă ůĂ DĂggi͕ ĂtůeƟsŵo
Ɖor eů coůegio͕ o seĂ ůůeno de ĂcƟǀidĂdes ƉĂrĂ no ƉensĂr en ůo Ƌue ŚĂďşĂ ǀiǀido͘
Luego terŵinſ ŵi coůegio eů 75 LJ decidş irŵe de SĂn &ernĂndo ƉorƋue no estĂďĂ
ǀiǀiendo unĂ ǀidĂ sĂnĂ͙ on ϭ8 ĂŹos Ă ŵedio cĂŵino donde nĂdie ŵe conocşĂ LJ
donde cĂdĂ ǀenj Ƌue Ăgentes de seguridĂd ŵe ƉedşĂn eů cĂrnet ŵe ůůeǀĂďĂn detenido͘
n ŵi detenciſn se Ɖreguntſ ŵucŚo reĨerente Ă ůĂ orgĂninjĂciſn deů coůegio LJĂ Ƌue
erĂ iŵƉosiďůe Ƌue en un ůiceo tĂn reǀoůucionĂrio soůo cĂLJerĂn cuĂtro ƉersonĂs͘ Wor
eso deďo ĂgrĂdecer Ă ŵucŚos Ƌue ŵe ĂLJudĂron Ă recuƉerĂr ŵi ďecĂ͕ ŵi internĂdo͕
284 Entrevista a Roberto Quinteros, op.cit.

155
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

ŵi ŵĂtricuůĂ LJ tener un trĂto ƉreĨerente ƉĂrĂ rendir ƉrueďĂs͘ LĂ ŵĂůĂ edžƉerienciĂ


Ĩue Ƌue ŵi LicenciĂturĂ no ŵe ůĂ entregĂron ŚĂstĂ eů ĂŹo ϮϬϭϰ LJĂ Ƌue nriƋue Leſn͕
eů Director de esĂ ĠƉocĂ͕ ŵe diũo ͘͘͘͟regresarás pero no te Ɵtularás͟ Ɖor eůůo Ă ƉesĂr
de ƉresentĂr ŵis ƉĂƉeůes ƉĂrĂ reĂůinjĂr ŵi ƉrĂcƟcĂ LJ reiterĂr Ƌue no ŵe suƉerǀisĂron͕
nuncĂ dieron resƉuestĂ Ă eůůo LJ no Ɖude ƟtuůĂrŵe͕ cĂŵďiĂr ŵi ruŵďo LJ tener Ƌue
irŵe Ă SĂnƟĂgo sin recoŵendĂciſn LJ sin un ơtuůo͕ ĂgregĂdo Ă un registro de ŚĂďer
estĂdo detenido LJ ser un edžtreŵistĂ Ɖeůigroso͘ soůǀş Ă reĂůinjĂr ŵi Serǀicio DiůitĂr LJ
ŵe ĮcŚĂron en ůĂ nĂciente DIE LJ ŵe ŵĂndĂron con un seůůo en ůĂ cĂďenjĂ de ser
edžtreŵistĂ͘Ϯ85

Dentro de ůos Ăůuŵnos ŵĄs recordĂdos de ese ĠƉocĂ estĄ eů cĂso de


nnjo DuŹonj͕ Ƌuien ůuego deů 'oůƉe ĂďĂndono ůĂ escueůĂ LJ no Ĩue ŵĄs
Ă cůĂses͘ nnjo Ĩue ĂsesinĂdo Ɖor Ăgentes de ůĂ EI eů ϰ de ũuůio de ϭ98ϰ
en ůĂ ZotondĂ DeƉĂrtĂŵentĂů en SĂnƟĂgo͘

WĂrĂ ŵucŚos desde ůos Ɖriŵeros ĂŹos de ůĂ dictĂdurĂ en ůos


ƉĂƟos LJ sĂůĂs de ůos coůegios se ĂůďergĂďĂn tĂŵďiĠn deůĂtores o
͞sĂƉos͟ Ƌue ŚĂcşĂn de estos esƉĂcios donde se deďşĂ iŵƉĂrƟr ǀĂůores͕
siƟos ůůenos de tristenjĂ LJ ŵiedo͘ LĂ sociĂďiůidĂd ƉroƉiĂ de ůos ũſǀenes
secundĂrios coŵiennjĂ Ă cĂŵďiĂr͕ LJĂ no se ƉodşĂ sĂůir ůiďreŵente Ă unĂ
ĮestĂ͘ stĂs coŵennjĂrĄn Ă reĂůinjĂrse durĂnte ůĂs tĂrde en ŚorĂrios
reducidos deďido Ăů doƋue de YuedĂ͘ Los ũſǀenes coŵiennjĂn Ă
ĂƉĂgĂrse͕ ůos ŵoǀiŵientos secundĂrios en SĂn &ernĂndo soůo ǀueůǀen
Ă ůĂs cĂůůes durĂnte ůĂs ŵĂniĨestĂciones deů sigůo yyI͕ donde edžigen eů Įn
Ă ůos ƉreceƉtos educĂcionĂůes iŵƉuestos en ůĂ dictĂdurĂ de WinocŚet͘
s ůĂ ŚistoriĂ oůǀidĂdĂ de un ůiceo eŵďůeŵĄƟco en ŵoǀiůinjĂciones
estudiĂnƟůes en ůĂ coŵunĂ de SĂn &ernĂndo͘

285 Entrevista a Carlos Cortez Gómez. Santiago 15 de junio de 2016.

156
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

157
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

,oũeĂndo ůĂ ŚistoriĂ͕ nos dĂŵos cuentĂ Ƌue ůos cĂŵďios ĂůiŵentĂrios


en Śiůe son iŵƉresionĂntes͘ De un ƉĂşs desnutrido Ă unĂ ƉĂndeŵiĂ
de oďesidĂd es eů cĂŵino Ƌue Śeŵos recorrido en ůos ƷůƟŵos 5Ϭ
ĂŹosϮ8ϲ͘ Sin eŵďĂrgo͕ ŚĂLJ Ăntecedentes iŵƉortĂntes deů goďierno
deů Ɖresidente ůůende ďĂũo cuLJo ŵĂndĂto se iniciĂron ůĂs ďĂses de
ƉoůşƟcĂs ƉƷďůicĂs en ĂůiŵentĂciſn͘
,ĂďůĂr de ůůende es reconstruir recuerdos LJ reůĂtos de inĨĂnciĂ͘ EĂcş
en 79͕͛ ďĂstĂnte desƉuĠs de ůos ŚecŚos͕ en ŵi inĨĂnciĂ ĂdeŵĄs de ůĂ
ďicicůetĂ LJ ůos ũuguetes estuǀieron ůĂs tertuůiĂs ĨĂŵiůiĂres͕ sintoninjĂndo
rĂdio LĂ sonj de LĂ ostĂ en eů diĂů 9Ϭ Ăŵ LJ su enůĂce con ZĂdio DoscƷ͘
Era Osorno de 1ϵϴ6. Eso marco mi inƋuietud sociĂů͕ ŚeredĂdĂ de ŵis
ƉĂdres LJ de ŵi Ăďueůo 'ustĂǀo Ƌue iŵƉuůsĂron Ɖor eů cĂŵino de
ĂƉrender͕ leer e invesƟgar.
,oLJ intentĂndo reconstruir unĂ ǀisiſn oďũeƟǀĂ͕ rescĂto ůĂs ideĂs͕ Ɖor
soďre eů drĂŵĂ LJĂ ƉůĂsŵĂdo en toneůĂdĂs de ůiďros escritos soďre
ĂƋueůůĂ trĂgediĂ͘ ,ĂLJ deŵĂsiĂdĂs ůĄgriŵĂs LJ deŵĂsiĂdĂs cuůƉĂs
Ănte un ŚecŚo de trĂscendenciĂ ŵundiĂů͘ ů triunĨo deŵocrĄƟco deů
sociĂůisŵo͕ eů Ƌue se deďe Ăsuŵir sin ocuůtĂr ůo Ƌue reĂůŵente iŵƉortĂ
LJ en eso ůĂ ŚistoriĂ ůe ŚĂ dĂdo ůĂ rĂnjſn Ă SĂůǀĂdor ůůende͘ Eo es soůo
ůĂ hW͕ es ůĂ ǀisiſn de ůĂ concienciĂ sociĂů desde ůĂ dirigenciĂ estudiĂnƟů͕
desde eů senĂdo LJ desde ůĂ ƉresidenciĂ͕ es de ůĂ iŵƉortĂnciĂ de ůĂs
ideĂs͕ de ůĂ ŵirĂdĂ ĂŵƉůiĂ de ůĂrgo ƉůĂnjo de ůĂ Ƌue͕ ŚoLJ͕ cĂreceŵos͘

Fotograİa genƟlenja memoriacŚilena.cl

286 “La Salud Infantil en Chile durante la Década del Setenta”. Revista chilena de
pediatría. Volumen 53, N° 5. Encuesta nacional de salud ŚƩƉ:ͬͬǁǁǁ͘dintĂ͘cůͬǁƉ-
dintĂcůͬǁƉ-contentͬuƉůoĂdsͬWresentĂcion-ESĂůud-ϮϬϭϬ͘ƉdĨ

158
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

Yuereŵos ŵostrĂr unĂ ĂristĂ Ɖoco conocidĂ de ĂƋueů ƟeŵƉo LJ Ƌue


no Ĩue otrĂ Ƌue ůĂ ĂsƉirĂciſn de un goďierno Ɖor iŵƉuůsĂr ůĂs ŵedidĂs
ďĄsicĂs de ďienestĂr Ă trĂǀĠs de ůos Ăůiŵentos͘ ZeŵontĠŵonos Ă
ůĂ dĠcĂdĂ de ůos ϲϬ LJ en eů contedžto de ůĂ econoŵşĂ ďĂsĂdĂ en unĂ
ĂgricuůturĂ de ŚĂciendĂ͕ ŵuLJ trĂdicionĂů LJ ŵuLJ ďĄsicĂ͕ ůĂ Ƌue Ɖost
reĨorŵĂ ĂdƋuiere ŵoǀiŵiento e innoǀĂciſn LJ ŵoderninjĂ ůos cuůƟǀos͕
edžƉĂnde ůĂ ƟerrĂ cuůƟǀĂďůe LJ se ĂuŵentĂ ůĂ cĂnƟdĂd de Ɖroducciſn LJ
deŵocrĂƟnjĂciſn de su distriďuciſn͘ ů stĂdo͕ Ă trĂǀĠs de ůĂ KZ e
IEDW͕ Ɖrestſ ĂsistenciĂ tĠcnicĂ LJ ĮnĂnciĂŵiento ƉĂrĂ desĂrroůůĂr ůĂ
ƉroducƟǀidĂd͘ Se intentſ construir ůĂs ďĂses ƉĂrĂ unĂ reůĂciſn sociĂů
ĂgrşcoůĂ diĨerente͕ en cooƉerĂƟǀĂs ƉĂrĂ ůĂ Ɖroducciſn LJ ƉĂrĂ ůĂs ǀentĂs͘
Śiůe erĂ Ă ĮnĂůes de ůos ϲϬ un ƉĂşs Śuŵiůde͕ ŵuLJ consuŵidor de ƉĂn͕
ƉrinciƉĂůŵente en ůos sectores sociĂůes ŵĄs ǀuůnerĂďůes͘ Sin eŵďĂrgo
ůĂs ůeguŵďres estĂďĂn ŵuLJ Ɖresentes en ůĂs ŵesĂs nĂcionĂůes͕ Ɖero
eů ŵĂşnj erĂ escĂso͕ ůĂs ǀerdurĂs se deteriorĂďĂn rĄƉidĂŵente Ɖor ůĂ
distĂnciĂ entre eů cĂŵƉo LJ ůĂ ciudĂd LJ ůĂ tecnoůogşĂ ƉĂrĂ conserǀĂrůĂs
erĂ ůiŵitĂdĂ͘Ϯ87 ů conceƉto de ůĂ gĂstronoŵşĂ erĂ ŵĄs ďien de
ĂůiŵentĂciſn͕ ŵuLJ disƟnto Ă ůĂ ĂŵƉůiĂ oĨertĂ ĂctuĂů LJ ŵĂrcĂdĂ Ɖor ůĂs
diĨerentes reĂůidĂdes de un ƉĂşs tĂn edžtenso͘

ůgunĂ ǀenj ŵis ƉĂdres ŵe contĂron de sus ǀidĂs entre sĂůdiǀiĂ


LJ Ksorno͕ eů cŚĂncŚo cŚino se ǀendşĂ ďĂstĂnte͕ se ůeşĂ ů Zeďeůde LJ eů
'rĂnŵĂ͕ no ŚĂďşĂ ŵucŚo Ăcceso Ăů ůuũo de ůos Śoteůes Wedro de sĂůdiǀiĂ
ni Ăů Śoteů Ksorno o Ăů ůuď ůeŵĄn͘ LĂ reĂůidĂd erĂn ůos Įdeos ďien
ďůĂncos en eů ŵenƷ ũuǀeniů ŵientrĂs Ƌue eů trutro de Ɖoůůo erĂ edžcůusiǀo
ƉĂrĂ eů ũeĨe de ĨĂŵiůiĂ͘ LĂ ďoŚeŵiĂ estudiĂnƟů erĂ en ƉeŹĂs ĨoůcůſricĂs
en donde escĂseĂďĂn ůos cigĂrros LJ tĂŵďiĠn ůĂs ƉeůeĂs͕ con unĂ sĂnĂ
conǀiǀenciĂ indeƉendiente Ă ůĂs ƉĂsiones LJ ƉensĂŵientos ƉoůşƟcos͕ ŵe
coŵentĂ ŵi ƉĂƉĂ sin dĂrnos cuentĂ Ƌue se nos ĂcĂďĂron ůĂs ďoteůůĂs
de ǀino Ƌue ůe ůůeǀe de regĂůo͕ ůĂ conǀersĂciſn es interesĂnte͕ ůĂ nocŚe
ƉĂsĂ ǀoůĂndo LJ es ineǀitĂďůe ůĂ nostĂůgiĂ͘

287 Luis orǀĂůĄn͖ El goďierno de Salvador Allende͕ oƉ͘ cit͘ ƉĄg͘ ϰ5͘

159
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

Allende hablo de proteínas.


LĂ desnutriciſn inĨĂnƟů Ĩue su inƋuietud constĂnte ůĂ Ƌue conociſ
ŵuLJ ďien Ă trĂǀĠs de sus diĨerentes Ɖeriodos ƉoůşƟcos͕ desde Ƌue
Ĩue dirigente estudiĂnƟů͕ senĂdor LJ ŵinistro͕ ůo Ƌue ǀĂůiſ ƉĂrĂ ŵĂrcĂr
ůĂ diĨerenciĂ entre conocer LJ ǀiǀir unĂ reĂůidĂd ĂdǀersĂ͕ reŇeũĂdo
Ɖosteriorŵente en su goďierno ďĂũo unĂ ƉroĨundĂ conǀicciſn͕ ďĂsĂdĂ
en ůĂ edžƉerienciĂ de Ƌuienes ůes dueůe Śiůe͘
&ue Ăsş coŵo eů Ăcceso Ă ůĂ ůecŚe ƉĂrĂ todos ůos niŹos ;Ɖese Ƌue
su Ɖroducciſn erĂ escĂsĂ LJ tuǀo Ƌue iŵƉortĂrůĂͿ͕ eů desĂLJuno Ă ůos
escoůĂres de ƉriŵĂriĂ LJ eů Ăůŵuernjo Ă ĂƋueůůos estudiĂntes Ƌue ůo
necesitĂrĂn͕ contriďuLJeron Ă unĂ ďĂũĂ ostensiďůe en ůĂ ŵortĂůidĂd
inĨĂnƟů Ƌue desde dĠcĂdĂs Ănteriores erĂn drĂŵĄƟcĂs: ϭϮϬ niŹos
ŵuertos Ɖor cĂdĂ ϭϬϬϬ nĂcidos en ϭ9ϮϬ͕ Ă 79 cĂdĂ ŵiů en ϭ97Ϭ͘Ϯ88

De ĂƋueůůĂs ĂudĂces ŵedidĂs Ɖodeŵos ŚoLJ ŚĂďůĂr de :hEϮ89


coŵo un sisteŵĂ consoůidĂdo de ĂůiŵentĂciſn Ƌue nĂciſ en ϭ9ϲϰ
LJ se increŵentſ en ůĂ hW͕ coŵƉůeŵentĄndose con otrĂs ŵedidĂs en
ǀiǀiendĂ͕ educĂciſn LJ tĂŵďiĠn ůĂ :hE:I ͕ en ϭ97Ϭ Ɖor eů Decreto de
LeLJ ϭ7ϯϬϭ siendo estĂ unĂ iniciĂƟǀĂ de Ăůto iŵƉĂcto͕ un sueŹo de ůĂrgo
ƉůĂnjoϮ9Ϭ͘ Ăďe destĂcĂr Ƌue desde ϭ99Ϭ͕ se reiŵƉuůsĂ estĂ ƉoůşƟcĂ
ƉƷďůicĂ͘ uŵentĂn ůos recursos de ůĂ :unĂeď LJ se edžƟende ůĂ coďerturĂ
Ă ůos ďeneĮciĂrios de ĂůiŵentĂciſn coŵƉůetĂ͕ incůuLJendo ůos Ɖerşodos
de ǀĂcĂciones͘

288 Partido Socialista de Chile; Salvador Allende Presidente de Chile. Discursos


Escogidos 1970-1973; Ediciones Biblioteca Clodomiro Almeyda, 2013, págs. ,45-55.
289 *Consultado el 20 de junio de 2016 ǁǁǁ͘ďůest͘euͬdŚͬiƉinnjĂ͘Śtŵů EN EL SIGLO
XX. 6 Realidad Médico-Social Chilena, Salvador Allende, 1939. 7 Declaración de
Alma Ata, 1978.
290 La Ley n°17.300 creó corporación denominada Junta Nacional de Jardines
Infantiles.

160
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

El presidente Allende a punto destapar la olla. Coleccion Fundacion Salvador Allende.

161
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

Realidad nacional.

Di ďuen Ăŵigo :orge seůinj ŵe indico͕ Ƌue coŵşĂ Ă sus dienj ĂŹos en
ricĂ: ͞Śuevos Ĩritos de pescado, guaƟtas y patas de pollo, sumado de
venj en cuando a unas salteñas y papas a la Śuancaína͟2ϵ1.Me reůĂtĂ esto
suŵĂndo Ăsş ŵĄs Ăntecedentes deů Śiůe de ĂLJer͕ ďĂstĂnte disƟntos Ă
ůos Ƌue recuerdĂ ŵi ơo ZicĂrdo Zuinj Ƌuien ǀiǀiſ en sĂůƉĂrĂşso desde
7ϭ͛͘ studiĂnte de Ɖeriodisŵo͕ soďreǀiǀiente Ă ůĂ Ɖensiſn de cerro
WoůĂnco en donde cĂdĂ uno deů gruƉo de Ăŵigos tenşĂ unĂ ŵisiſn:
Wedro en ďuscĂ deů Ărronj͕ ZicĂrdo Ă ůĂ deů ƉĂn͙ ŚĂďşĂ eŵƉenjĂdo eů desĂďĂsteciŵiento
Ɖero eů şŵƉetu ũuǀeniů seguşĂ intĂcto͘ LĂ ĂŵistĂd se ĨortĂůecşĂ en cĂdĂ ƉůĂto de
ƉĂncutrĂs LJ en eů cĂrrete de ĂƋueů ƟeŵƉo se coŵşĂ ůo Ƌue cĂdĂ uno ĂƉortĂďĂ͙
DĄs de unĂ ǀenj ĂƉĂrecieron gĂůůinĂs LJ Ɖoůůos o ůĂs ƉroƉiĂs ǀerdurĂs Ƌue ůĂ gente
ƉroducşĂ͙ LJ Ăsş se conǀersĂron Ărronj con Śueǀos͕ Śueǀos con toŵĂte LJ toŵĂte con
Śueǀos coŵo ŚĂďituĂůes ƉůĂtos͘Ϯ9Ϯ

s doŵingo LJ estoLJ sentĂdo en ůĂ WůĂnjĂ de rŵĂs sĂnƟĂguinĂ͕ Don


&ernĂndo un ĂŵĂďůe seŹor Ăccede ĂLJudĂrŵe LJ deũĂ su ůecturĂ de ůĂdo͘
ZĂdicĂdo desde ůos ϭ8 ĂŹos en ůĂ cĂƉitĂů͕ ŵe reůĂtĂ ůo Ƌue eů ǀiǀiſ en
su ũuǀentud en eů Śiůe rurĂů de ůĂ regiſn deů şo-şo͕ edžĂctĂŵente en
ůĂ ciudĂd de Los ngeůes
291 Entrevista a Jorge Veliz. Santiago, 15 de mayo de 2016.
292 Entrevista a Ricardo Ruíz. Santiago, 14 de abril de 2016.

162
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

rĂ unĂ ǀidĂ senciůůĂ͕ deƉendşĂ de cĂdĂ ĨĂŵiůiĂ͕ Ɖero recuerdo Ƌue coŵşĂŵos
ďĂstĂntes ůeguŵďres͕ de ǀenj en cuĂndo ĂƉĂrecşĂn ůĂs ƉrietĂs LJ en cĂsĂ de ŵis Ăďueůos
coŵşĂŵos entrĂdĂ ƉrinciƉĂů LJ Ɖostre͕ siendo ůĂ cĂnjueůĂ ůo Ƌue ŵĄs recuerdo ũunto Ă
unĂ ĂnĠcdotĂ con un ơo Ƌue ǀiǀşĂ en ntuco͕ Ƌue eůĂďorſ coŵo unĂ toneůĂdĂ de
cŚĂrƋui de oǀeũĂ͕ ůĂ Ƌue estuǀe coŵo un ĂŹo entero coŵiendo- ŵe reůĂtĂ- ŵientrĂs
esďonjĂ unĂ sonrisĂ͘ dĂŵďiĠn te Ɖuedo indicĂr Ƌue ŵe enǀiĂďĂn sieŵƉre Ăů ĂůŵĂcĠn
deů ďĂrrio͕ con unĂ ďoteůůĂ ƉĂrĂ coŵƉrĂr eů Ăceite o con unĂ gĂrrĂĨĂ ƉĂrĂ coŵƉrĂr eů
ǀino͘ LĂ ǀidĂ de ĂƋueů ƟeŵƉo erĂ ďien disƟntĂ Ă ůĂ de ĂŚorĂ͕ ŵuLJ siŵƉůe͕ ŵuLJ sĂnĂ͘
Zecuerdo tĂŵďiĠn un restĂurĂnt Ƌue Śuďo en Los ngeůes creo Ƌue erĂ eů deů Śoteů
ůcĄnjĂr en ůĂ ƉůĂnjĂ de ůĂ coŵunĂ͘Ϯ9ϯ

n SĂntĂ runj͕ un niŹo de ϭϭ ĂŹos coŵşĂ ƉĂn negro LJ ĂccedşĂ Ă ůĂ ůecŚe


Ƌue ůe entregĂďĂn grĂciĂs Ă ůĂ consiente soůidĂridĂd de ůĂ ǀidĂ rurĂů͕
en ůĂs ƟerrĂs ŚuĂsĂs de oůcŚĂguĂ͘ De coŵentĂ ZoůĂndo con unĂ
edžƉresiſn de ŵeůĂncoůşĂ LJ ŚuŵiůdĂd͕ recordĂndo ĂƋueůůos ŵoŵentos
sin ůuũos͕ ĂďundĂnte en ĨĂrrĂs LJ ůůenĂ de ĂŵistĂd sincerĂ͖ ůĂ deů ĂƉretſn
de ŵĂnos͕ de ƉescĂr en eů rşo͕ durŵiendo “la mona“ en ůos ĨĂrdos deů
gĂůƉſn de isůĂ guindo͕ con ůos ƉescĂos ĨriĠndose en unĂ ƉĂiůĂ Ƌue se
ennegrecşĂ en un ďrĂsero͕ erĂ ůĂ ǀidĂ de su ƉĂdre LJ de su Ăŵigo :oeů͕
:oeů DĂrĂŵďio͕ regidor ͕ ĂůcĂůde͕ diƉutĂdo sociĂůistĂ͕ Ɖroŵotor de ůĂ
reĨorŵĂ ĂgrĂriĂ LJ de ůĂ orgĂninjĂciſn cĂŵƉesinĂ͘ ů DĂnueů Zodrşguenj
de ůĂ ĠƉocĂ͘

ZoůĂndo͘ ͎de ĂcuerdĂs Ƌue coŵşĂs en ůĂ hW͍

Zecuerdo eů cŚĂncŚo cŚino͕ de ůos Ɖorotos con riendĂ͕ de ůĂ ŵĂntecĂ Ƌue ŵi ŵĂŵĂ
ĂŵĂsĂďĂ͕ De Ăcuerdo deů ŵercĂdo negro͕ desƉuĠs de ŚĂcer ůĂs coůĂs donde ŵe
deũĂďĂn cuidĂndo eů Ɖuesto LJ ůuego de ũuntĂr ciertĂ cĂnƟdĂd de cosĂs͕ en ůĂ cĂsĂ͕
ŵi ŵĂŵĄ ŚĂciĂ un ŚoLJo en ůĂ ƟerrĂ LJ ƉrotegşĂ LJ guĂrdĂďĂ ĂůgunĂs conserǀĂs͘ De
Ăcuerdo deů ĂůŵĂcĠn ͞ů troŵƉo͕͟ Ĩrente Ă ůĂ escueůĂ͘ n ůĂ cĂsĂ no ĨĂůůĂďĂn ůos
Ɖorotos con tĂůůĂrines͕ LJ ŵi ƉĂƉĄ ůo Ƌue ŚĂcşĂ erĂ rƷcuůĂ o reŵoůĂcŚĂ con Śueǀo͕
coŵo un cocido de ǀerdurĂs͘ n ůĂ escueůĂ nos dĂďĂn ŵucŚĂ ůecŚe con ƋuĂŬer LJ
ŵucŚĂ gĂůůetĂ͕ Ƌue se ůĂs guĂrdĂďĂ Ăů cŚĂncŚo Ƌue criĄďĂŵos en cĂsĂ͘Ϯ9ϰ

ntre tĂntos ůůĂŵĂdos LJ ǀiĂũes ŵe encuentro LJ cononjco Ăů ŵisŵşsiŵo


DĂdž DĂrĂŵďio͕ Ƌuien no ŵe Ƌuiere resƉonder de ůo Ƌue coŵşĂ en ůos
7Ϭ͕ Ɖero Ƌue ůuego de un ŵoŵento de ƉĂusĂ ŵe indicĂ ůĂ reĂůidĂd de
su ƟeŵƉo
293 Entrevista a Fernando García. Santiago, 14 de mayo de 2016.
294 Entrevista a Rolando Acevedo; op. cit.

163
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

Eosotros coŵşĂŵos todos ůos dşĂs LJ todĂs ůĂs ǀeces Śueǀos reǀueůtos con ŵĂrrĂƋuetĂ͕
esĂ erĂ nuestrĂ coŵidĂ LJ cuĂndo estĄďĂŵos coŵo euĨſricos LJ en ĂůgunĂ circunstĂnciĂ
ƉĂrƟcuůĂr͕ Śueǀos reǀueůtos con ƉoŵĂroůĂ͙ ůĂ ǀerdĂd erĂ unĂ ĠƉocĂ donde coŵşĂŵos
ƉĂ ĂůiŵentĂrnos͕ no tengo concienciĂ͕ ůƷdicĂ de ŚĂďer coŵido nĂdĂ en ƉĂrƟcuůĂr͙
de reƉente cuĂndo Ăsş ĂndĄďĂŵos en cĂcŚĂrro Ăůguien se ďĂũĂďĂ LJ coŵƉrĄďĂŵos
unĂ eŵƉĂnĂdĂ ƉorƋue no ƉodşĂŵos ŚĂďer ůůegĂdo Ă ningƷn ůĂdo Ă cocinĂr͕ tƷ te
coŵşĂs unĂ eŵƉĂnĂdĂ eso erĂ ůĂ ǀerdĂd LJ deďen ŚĂďer estĂdo ĨrşĂs LJ ŵĂůĂs͕ Ɖero
Ă esĂ edĂd uno Ɵene ŚĂŵďre LJ te ƋuitĂi eů ŚĂŵďre LJ ůisto͕ ĠrĂŵos estoicos en esĂ
cuesƟſn͘ LĂ gente ĨuŵĂďĂ ŵucŚo LJ ůĂ ǀerdĂd es Ƌue todo tenşĂ sĂďor Ă ƉucŚo͘Ϯ95

Wor su ƉĂrte ,ernĄn oůoŵĂ͕ edž ŵieŵďro de ůĂ oŵisiſn WoůşƟcĂ deů WS


durĂnte ůĂ hW͕ LJ estrecŚo coůĂďorĂdor de Ărůos ůtĂŵirĂno͕ ŵe indicĂ
ůĂ constĂnte ƉresenciĂ deů cŚĂncŚo cŚino LJ eů ƉĂsteů de cŚocůo

zo ƉĂ͛ no ŚĂcer coůĂ͕ coŵƉrĂďĂ cĂrne de cĂďĂůůo LJ ŵe ŚĂcşĂ ďistec LJ ĂŚş con su Ărronj͕
Ɖorotos͕ o tĂůůĂrines͘ Zecuerdo eso si eů treŵendo ďooŵ deů cocŚĂLJuLJo LJ deů ĂtƷn
en tĂrro LJ ƉĂů Ĩrio eů Ɖisco LJ ǀino no ŵe ĨĂůtſ nuncĂ͕ de esto ŵe Ăcuerdo ƉorƋue
trĂďĂũĠ ŵucŚo en ůos cordones industriĂůes͕ ƉĂrƟcuůĂrŵente en eů cordſn sicuŹĂ
DĂcŬennĂ LJ Ăůůş en ůĂs industriĂs ŵe inǀitĂďĂn ƉĂrĂ ŚĂcerůes ĨorŵĂciſn integrĂů LJ
ŵe reciďşĂn sieŵƉre con ĂsĂdo͕ con ƉrietĂs͘ Zecuerdo Ƌue ŵi ĂŵigĂ Ărŵen de
edžtrĂcciſn ďurguesĂ͕ ŵe decşĂ sieŵƉre ͞oLJe Śueǀſn en ůĂ cĂsĂ de ŵis ƉĂrientes LJ
en eů reĨri soůo ůes ĨĂůtĂ tener ůĂ ǀĂcĂ con cuero͘͟ ů ĮnĂů conseguşĂ cĂrne de cĂďĂůůo
LJ tĂŵďiĠn unĂ edžƉerienciĂ desĂstrosĂ ƉorƋue ŵe diũeron Ƌue ůĂ ďĂůůenĂ erĂ ŵuLJ
ďuenĂ͕ ůůegue Ă ůĂ cĂsĂ con un tronjo de ďĂůůenĂ de 7 Ŭiůos͕ no seguş ůĂs instrucciones
LJ esĂ ŚueǀĂ se ƉudriſϮ9ϲ͘

ůeũĂndrĂ WĂůůĂŵĂr͕ coLJinĂ de nĂciŵiento͕ rĂncĂgƺinĂ de ĂdoƉciſn LJ


ŚoLJ en trĄnsito Ɖor SĂnƟĂgo͕ reŵeŵorĂ su inĨĂnciĂ en oLJĂ͕ Ăů ůĂdo de
DĂcŚĂůş͕ regiſn deů LiďertĂdor
Zecuerdo ůĂ ůůegĂdĂ de gente de SĂnƟĂgo͕ Ƌue ǀinieron Ă dĂr cůĂses LJ eso Ĩue Ăůgo
coŵo reďonito͕ se notſ eů cĂŵďio en teŵĂs de cuůturĂ͕ ŵi ƉĂƉĂ ůĂs toŵſ͕ LJo Ĩui Ă ůĂ
cĂsĂ ien͕ se iŵƉůeŵentſ eů ĨesƟǀĂů de ůĂ ŵerůunjĂ Ƌue se ŚĂcşĂ unĂ ǀenj Ăů ĂŹo͕ donde
todos cocinĂďĂn ŵerůunjĂ ƉĂrĂ incenƟǀĂr eů consuŵo de ƉescĂdo͕ cosĂ ĂďsoůutĂŵente
innoǀĂdorĂ ƉorƋue ůĂs ƉĂƉĂs ĨritĂs con ŬĠtcŚuƉ LJĂ erĂn conocidĂs Ɖor ůĂ inŇuenciĂ
gringĂ Ƌue tenşĂŵos ĂcĄ͘Ϯ97

ZosĂ ŵeůiĂ 'onnjĄůenj LĂgos͕ ŵĂestrĂ de cocinĂ͕ con unĂ ŵĂno


iniguĂůĂďůe LJ eŵƉrendedorĂ Ɖor necesidĂd nos cuentĂ ůo siguiente de
ĂƋueůůĂ ĠƉocĂ
Zecuerdo Ƌue ŚĂcşĂŵos cĂnjueůĂ͕ nosotros no coŵşĂŵos ŵĂů͕ ƉorƋue ŵĂtuteĂďĂŵos͕
295 Entrevista Max Marambio; op. cit.
296 Entrevista a Hernán Coloma; op. cit.
297 Entrevista a Alejandra Pallamar; op. cit.

164
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

tenşĂŵos ƉĂrientes en SĂntĂ runj Ƌue ĨĂenĂďĂn cŚĂncŚo ĂŚş en WĂniĂŚue͘ drĂşĂŵos
Ƌueso de cĂďenjĂ͕ ĂrroůůĂdo͕ ƉrietĂs͕ cĂnjueůĂ LJ cĂrne de ǀĂcuno͘ Se coŵşĂ ŵucŚo eů
cŚĂnco cŚino͘ n eů desĂLJuno͕ se ŚĂcşĂ ŵerŵeůĂdĂ LJ ŵĂnteƋuiůůĂ͕ se coŵşĂn Ɖorotos͕
ůenteũĂs͕ cŚĂrƋuicĄn͕ ƉĂntrucĂs͕ se coŵşĂ ŵucŚĂ ůeguŵďre͕ coŵşĂŵos͕ ŚĂrinĂ de
gĂrďĂnnjo͕ con ƉĂƉĂs͘ dĂŵďiĠn ŚĂcşĂŵos͕ Ă ǀeces͕ ͞ŵĂcŚos ĂŚogĂdos͕͟ con ǀerdurĂs
ƉicĂdĂs͕ se ďĂten Śueǀos͕ se ůe ecŚĂ ĂguĂ͕ sĂů͕ ceďoůůĂ͕ njĂnĂŚoriĂ rĂLJĂdĂ͕ se ŚĂcşĂ
un ďĂƟdo esƉeso͕ LJ se ecŚĂn Ă ůĂ oůůĂ LJ Ă cocer con ƉĂƉitĂs ƉicĂdĂs ƋuedĂndo coŵo
ĂůďſndigĂs͕ Ɖero con ǀerdurĂs͘ dĂŵďiĠn ŵe recuerdo ůĂ cĂrďonĂdĂ LJ ůos tĂůůĂrines͘
,ĂďşĂ desĂLJuno LJ Ăůŵuernjo Ă ůĂ ŚorĂ Ƌue corresƉonde͕ once Ă ůĂs 5 LJ en ůĂ nocŚe
unĂ soƉĂ͘ Woůůo Ăů Śorno con ƉurĠ͘ Se coŵşĂ ƉescĂdo͙ ŚĂcşĂŵos ƉescĂdo Ăů ũugo con
ceďoůůĂ͕ LJ Śocico de ǀĂcuno͕ erĂn ŵuLJ ricĂs͘ dĂŵďiĠn ceďoůůĂ ĨritĂ con Śueǀo͘Ϯ98

Digueů Ăůderſn Ƌuien ǀiǀe en ůĂ coŵunĂ de ŚĠƉicĂ LJ erĂ Ădoůescente


durĂnte ůĂ ĠƉocĂ de ůĂ reĨorŵĂ ĂgrĂriĂ LJ eů goďierno de ůůende͕ cuentĂ
Ƌue
ueno LJo coŵşĂ Ɖorotos͕ Ărronj͕ cĂrne de Ăǀe͕ cŚĂncŚo͘ ,ĂďşĂ coŵerciĂntes Ƌue
tĂŵďiĠn ǀendşĂn cĂrne͘ Los Ɖorotos con riendĂs͕ Ɖorotos con Ărronj͕ eso erĂ ơƉico͕
ůĂ gente estĂďĂ ĂcostuŵďrĂdĂ ƉorƋue en ůĂ ŚĂciendĂ ůe dĂďĂn cĂdĂ dşĂ unĂ rĂciſn
de Ɖorotos͕ LJ dos gĂůůetĂs͕ de ŚĂrinĂ integrĂů͘ DĄs no͕ ƉorƋue ůĂ gente desconocşĂ͕
no ŵĂntenşĂ eů Śuerto ĨĂŵiůiĂr͕ LJo en ůĂ escueůĂ enseŹĂďĂ ŚĂrto Ă ůos cĂďros͕ ůes
enseŹĂďĂ Ă ƉůĂntĂr ǀerdurĂs͕ no ŚĂďşĂ cuůturĂ deů Śuerto en ůĂs cĂsĂs͘ sĂs Ĩue unĂ
de ůĂs cosĂs Ƌue introduũe ĂƋuş͕ ůĂ ŚĂciendĂ ŵe dĂďĂ unĂ edžtensiſn de ƟerrĂ ƉĂrĂ
seŵďrĂr LJ LJo ůůeǀĂďĂ Ă ůos Ăůuŵnos Ă cuůƟǀĂr ĂŚş͘Ϯ99

¡Magallanes presente!

WreguntĂndo LJ ůeLJendo de ĂƋueů Śiůe senciůůo de ůos 7Ϭ͕ contĂcto


Ă esĂr Derino͕ coůegĂ LJ coterrĄneo sureŹo Ƌuien ŵe coŵentĂ de
“dertulia magallánica͕͟ un ƉrogrĂŵĂ de ůĂ tǀ de WuntĂ renĂs con
Ƌuienes conǀerso ĂcercĂ de ůĂ reĂůidĂd deů sur ĂustrĂů͘ DĂrio͕ steďĂn LJ
DĂrino͕ ůos conductores deů ƉrogrĂŵĂ ůogrĂn ůůeǀĂr ŵi iŵĂginĂciſn Ɖor
ĂƋueůůĂ ŚerŵosĂ njonĂ LJ de ůos dĂtos de ĂƋueů ƟeŵƉo Ƌue indicĂďĂn
de ůĂ Ɖroducciſn de ůos ůĄcteos ŵĄs ĂustrĂůes deů ŵundo Ă cĂrgo de
SocoĂgro ;eŵƉresĂ ĮůiĂů de orĨoͿ͕ de ůĂ ƉresenciĂ de ůecŚe ĨrescĂ
LJ Ƌueso regionĂů͕ deů cuůƟǀo de ŚortĂůinjĂs͕ deů ůuũo de coŵer ĨrutĂs͕
deů Ăůto Ɖrecio deů Ɖoůůo LJ de ůĂ iniŵĂginĂďůe ǀentĂ de centoůůĂs en
ůĂs cĂrretĂs de ůĂ ƉůĂnjĂ de ĂrŵĂs͘ LĂ ǀidĂ erĂ siŵƉůe͕ nĂturĂů͕ de roƉĂ
iŵƉregnĂdĂ Ă “capón͟ LJ de ũĂďones ŚecŚos con su ŵisŵĂ grĂsĂ͘

298 Entrevista a Rosa González Lagos. Rancagua, 18 de junio de 2016.


299 Entrevista a Miguel Calderón; op. cit.

165
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

“Semďraremos la Ɵerra de gloria


Socialista será el porvenir
dodos juntos seremos la Śistoria
A cumplir, a cumplir, a cumplir.͟

SĂůǀĂdor ůůende Ĩue eůegido dos ǀeces SenĂdor Ɖor DĂgĂůůĂnes LJ


su ƉresenciĂ en ůĂs estĂnciĂs LJ ciudĂdes se reŵontĂďĂ Ă Įnes de ůos
ϰϬ LJ ƉrinciƉios de ůos ͛5Ϭ cuĂndo Ɖresentſ su ƉriŵerĂ cĂndidĂturĂ
ƉresidenciĂů͘ LĂ regiſn de ŵĂrcĂdo ƉerĮů sociĂůistĂ LJ regionĂůistĂ
no estuǀo Ăusente en ůos ƉůĂnes deů goďierno͕ sino en un ĂŵƉůio LJ
ŵoderninjĂdor ƉůĂn de desĂrroůůo͘ Dirigentes sociĂůes coŵo &rĂncisco
͞cŚe͟ DĄrƋuenj͕ :osĠ ĄrcĂŵo ĂrrşĂ dieron cuentĂ de ůĂ orgĂninjĂciſn
sociĂů LJ ůĂ ĮdeůidĂd ŚĂciĂ Ƌuien ĨuerĂ su senĂdor͕ ŚorĂ Ɖresidente de
ůĂ ZeƉƷďůicĂ͘ n eĨecto͕ eů triunĨo de ůůende encontrĂďĂ sus rĂşces en
Ɖrocesos sociĂůes͕ ƉoůşƟcos LJ econſŵicos Ƌue ƉroǀenşĂn de ůşderes
coŵo ůĨredo ,ernĄndenj͕ rnesto 'uĂũĂrdo LJ Ărůos 'onnjĄůenj Ƌue
ůůegĂron Ă ůĂ ĄŵĂrĂ de DiƉutĂdos͕ o cuĂndo ůĂs ŵĂLJorşĂs dieron ůĂ
ůcĂůdşĂ de WuntĂ renĂs Ă DĂnueů I累enj WĠrenj͕ EeůdĂ WĂnicucci LJ
Ărůos 'onnjĄůenj zĂŬsic LJ Ă ďeů WĂiůůĂŵĄn LJ KctĂǀio Ăstro en Wuerto
EĂtĂůes͘

ů WůĂn ƉĂrĂ DĂgĂůůĂnes͕ erĂ ƉroĨundinjĂr ůĂ ZeĨorŵĂ grĂriĂ LJ orgĂninjĂr


ůĂs ŚĂciendĂs estĂtĂůes͖ Ăů resƉecto es interesĂnte destĂcĂr Ƌue eů
ƉůĂn de edžƉroƉiĂciſn signiĮco ŵĄs de 5ϬϬ͘ϬϬϬ ŚĂs͕͘ coŵƉůeŵentĂdĂs
con ůĂ iŵƉortĂciſn de 5͘ϬϬϬ ǀĂcĂs LJ ϮϬϬ toros Įnos͖ ůĂ ĂŵƉůiĂciſn de
eŵƉĂstĂdĂs ĂrƟĮciĂůes en Ϯ͘ϬϬϬ ŚĂs͕͘ en dierrĂ deů &uego LJ trĂďĂũos de
cercĂdo͕ tĂŵďiĠn ůĂ iŵƉůeŵentĂciſn de unĂ centrĂů de ĂďĂsteciŵiento
de ŵĂteriĂs ƉriŵĂs͕ unĂ centrĂů de coŵerciĂůinjĂciſn ƉĂrĂ eů ƉeƋueŹo LJ
ŵediĂno Ɖroductor LJ ůĂ ĂƉerturĂ de un Ɖoder coŵƉrĂdor estĂtĂů ƉĂrĂ
ůĂ njonĂ͘ Se ƉrogrĂŵſ ůĂ instĂůĂciſn de Ϯ7 inǀernĂderos con eů oďũeto
de ĂďĂstecer ůĂ njonĂ de Ɖroductos ŚorơcoůĂs Ă Ɖrecios reůĂƟǀĂŵente
ďĂũos͘
¡Educación para todos!
LĂ suscriƉciſn deů onǀenio hd-IEW͕ ďeneĮciſ Ă ŵiůes de oďreros
LJ eŵƉůeĂdos de industriĂs LJ serǀicios ƉƷďůicos͕ sĂcĂndo ơtuůos
tĠcnicos en dŵinistrĂciſn de ŵƉresĂs LJ dĠcnicos KƉerĂdores de
WůĂntĂs YuşŵicĂs͕ incůuso estudiĂron en ůĂ hd͕ ŵucŚos integrĂntes de
ůĂs &&͕͘͘ ŵĂrinos LJ ĂǀiĂdores Ƌue se ƉerĨeccionĂron en DecĄnicĂ͕

166
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

ůectricidĂd LJ otrĂs esƉeciĂůidĂdes͘


El frío, pero industrializado.
ů goďierno ŚĂďşĂ reĂůinjĂdo un ďuen ĂnĄůisis de ůĂs necesidĂdes
de ůĂ regiſn͕ ƉĂrĂ eů Ăuŵento de ůĂ Ɖroducciſn LJ ŵeũorĂŵiento
de ůĂ ĂůiŵentĂciſn͕ Ɖor eůůo erĂ necesĂrio ŵeũorĂr ůĂ cĂƉĂcidĂd LJ
tecnoůogşĂ de ůos ĨrigorşĮcos ƉĂrĂ eů Ɖroceso ƉroducƟǀo deů oǀino LJ
Ăsş Ɖoder edžƉortĂrůo͕ coŵo tĂŵďiĠn introducir ǀĂcuno LJ Ăǀes ƉĂrĂ
eů ŵeũorĂŵiento LJ ǀĂriedĂd de ůĂ dietĂ ĂůiŵentĂriĂ de ůĂ ƉoďůĂciſn
ŵĂgĂůůĄnicĂ͘ WĂrĂ eůůo se ůe soůicitĂ Ă KZD' LJ SKK'ZK construir
unĂ unidĂd ĨrigorşĮcĂ ĨuncionĂů͕ con ƉroLJectos LJ ƉůĂnes de edžƉĂnsiſn en
ůĂ ŵisŵĂ ŵedidĂ Ƌue ƉrosƉere su edžƉůotĂciſn LJ con costos ĂdecuĂdos
Ă sus ƉosiďiůidĂdes de ĂŵorƟnjĂciſn͘ϯϬϬ

La Corporación de Magallanes, Cormag:una historia no escrita.301.


n ůĂ ŚistoriĂ de DĂgĂůůĂnes estĄ ůĂ ricĂ edžƉerienciĂ de ůĂ KZD'͕ en
su desƉůiegue de ƉroLJectos ƉĂrĂ ĨortĂůecer Ă ůĂ regiſn coŵo un Ɖoůo de
desĂrroůůo ƉroducƟǀo͕ creĂndo un Ărrio IndustriĂů ;con sus gĂůƉones
ĂŚorĂ conǀerƟdos en regiŵientosͿ con unĂ industriĂ ůĂnerĂ en ƉůenĂ
edžƉĂnsiſn͕ con desĂrroůůo ŚorơcoůĂ en WuntĂ renĂs LJ Wuerto EĂtĂůes͕
con ĮnĂnciĂŵiento ƉĂrĂ Ƌue ůos estudiĂntes ŵĂgĂůůĄnicos ǀĂLJĂn Ă
estudiĂr Ă otrĂs regiones͕ con ďeneĮcios en ŵĂteriĂ de ƉĂsĂũes ĂĠreos
LJ ŵĂrşƟŵos͘ KZD' ƉreƉĂrĂďĂ en ϭ97ϯ un contundente ƉrogrĂŵĂ
de ƉroLJectos cuLJos eĨectos iďĂn Ă durĂr ŚĂstĂ ůos ĂŹos Ϯ͘ϬϬϬ͘ϯϬϮ
Entre esos proyectos prioritarios de CORMAG hacia mediados de 1973
destacaban:

ϭ͘- onstrucciſn de un DĂtĂdero-&rigorşĮco ƉĂrĂ gĂnĂdo ŵĂLJor LJ


ŵenor en WuntĂ renĂs͘
Ϯ͘- InstĂůĂciſn deů oŵƉůeũo dedžƟů en WuntĂ renĂs͘ WroLJecto ƉĂrĂ
300 Paulo Gálvez Ojeda; “Cormag, un descentralización olvidada”. Tesis para optar el título de
profesor de Historia y Ciencias Sociales, Universidad de Magallanes. Inédita. Punta Arenas,
diciembre de 2012.

301 Texto gentileza Radio Polar de Punta Arenas.


302 Ciudadano Polar… El análisis. DEL FONDEMA A LA CORMAG… Y DE LA CORMAG
AL DESARROLLO. Publicado en ǁǁǁ͘rĂdioƉoůĂr͘ců͘ Consultado el 03 de julio de 2016.

167
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

iŵƉortĂciſn de ŵĂƋuinĂriĂ LJ ĂǀĂnce de oďrĂs en ϭ97ϯ͘ Wroceso de


industriĂůinjĂciſn ƉĂrĂ Ɖroducir ƉeinĂdo LJ cĂrdĂdo͘
ϯ͘- oŵƉůeŵentĂciſn de WicůĂderos͕ en eũecuciſn͘
ϰ͘- onstrucciſn de centrĂůes ŵĂdererĂs͘ oŵƉůetĂr ůĂ entrĂů
DĂdererĂ de Seno SŬLJring͘ IniciĂr ĂdƋuisiciones LJ oďrĂs de ůĂ segundĂ
entrĂů en seƉƟeŵďre de ϭ97ϯ LJ Ĩondos ƉĂrĂ reĨorestĂciſn industriĂů͘
5͘- derŵinĂciſn de ůĂ industriĂ de cĂůnjĂdo e iniciĂciſn de ůĂ industriĂ
de ĂƉroǀecŚĂŵiento de cueros curƟdos ƉĂrĂ ǀestuĂrios LJ Ărơcuůos de
cuero͘
ϲ͘- onstrucciſn de ůĂ WůĂntĂ WesƋuerĂ de Wuerto doro͘
7͘- DiseŹo LJ construcciſn de ϰ terŵinĂůes ƉesƋueros en WuntĂ renĂs͘
8͘- WůĂntĂ Wiůoto de drĂtĂŵiento deů <riůů͘
9͘- WůĂnteů de criĂnnjĂ ƉorcinĂ con Ăuŵento de cĂůidĂd LJ cĂnƟdĂd LJ
ĂƉroǀecŚĂŵiento ƉĂrĂ eů consuŵo regionĂů de eŵďuƟdos LJ cecinĂs͘
ϭϬ͘- WůĂnteů ǀşcoůĂ͘ SociedĂd DidžtĂ ǀeƉieů se dedicĂ Ă criĂnnjĂ de
codornices LJ Ɖroducciſn de sus Śueǀos͘ DesĂrroůůo de ůĂ criĂnnjĂ de
Ăǀes en generĂů en ůĂ ƉroǀinciĂ͘
ϭϭ͘- &ĄďricĂ de &ideos͘
ϭϮ͘- WrogrĂŵĂ de DesĂrroůůo 'ĂnĂdero͘
ϭϯ͘- WůĂntĂ de 'Ăs EĂturĂů ůicuĂdo͘
ϭϰ͘- WerĨorĂciones ƉetroůşĨerĂs: WůĂtĂĨorŵĂs de Ɖroducciſn de
Ɖetrſůeo͘
ϭ5͘- WůĂntĂ doƉƉing de Ăďo Eegro͘
ϭϲ͘- onstrucciſn de inǀernĂderos de ŚortĂůinjĂs en WuntĂ renĂs͘
Wroducciſn de ŚortĂůinjĂs LJ ĨrutĂs Ƌue ĂďĂstecerĄ Ă ůĂ ƉroǀinciĂ en
ĨorŵĂ econſŵicĂ͘
ϭ7͘- onƟnuĂciſn deů ŵĂtĂdero &rigorşĮco de dierrĂ deů &uego
;WorǀenirͿ͘ Se terŵinĂrşĂ en ϭ97ϰ͘ Se ďeneĮciĂrĄn entre ϮϬϬ͘ϬϬϬ LJ
5ϬϬ͘ϬϬϬ oǀinos LJ 5Ϭ͘ϬϬϬ ďoǀinos͘
ϭ8͘- onstrucciſn de ůĂ DĂestrĂnnjĂ de WuntĂ renĂs ůĂ Ƌue ƉerŵiƟrşĂ
ĂďĂstecer ůĂs necesidĂdes de desĂrroůůo industriĂů LJ de ůĂs oďrĂs
ǀĂriĂs de ůĂs insƟtuciones regionĂůes͘ WĂrƟciƉĂciſn de KZD' en eů
ĮnĂnciĂŵiento con EW LJ hddZ Ks͘
ϭ9͘- DiseŹo LJ construcciſn de un WicůĂdero en Worǀenir͘

168
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

se ĂŹo se inĨorŵĂďĂ Ƌue ͞La producción de lana de la provincia de


Magallanes era de alrededor del ϱ0% de la nacional, 12 mil toneladas,
la Ƌue tradicionalmente era exportada o internada al resto del país͘͟ n
ese ŵoŵento soůo edžisơĂ unĂ eŵƉresĂ͕ Lanera Austral͕ Ƌue eůĂďorĂďĂ
ůĂ ůĂnĂ de ůĂ njonĂ LJ Ƌue reciĠn eŵƉenjſ Ă Ɖroducir en ϭ97ϭ͕ en ŵĂnos
deů stĂdo͘ ů Ɖroducto ĮnĂů erĂ toƉs de ůĂnĂ con unĂ cĂƉĂcidĂd de
Ɖroducciſn de Ϯ͘5ϬϬ toneůĂdĂsͬĂŹo͘ ů oŵƉůeũo dedžƟů ƉroƉuesto en
ƉrinciƉio ƉĂrĂ ůĂ regiſn͕ incůuLJe eů ůĂǀĂdo totĂů de ůĂ ůĂnĂ͕ ůos toƉs͕ ůĂ
ŚiůĂnderşĂ ƉĂrĂ unĂ ƉĂrte iŵƉortĂnte de ůĂ Ɖroducciſn͕ ůĂ teũedurşĂ ƉĂrĂ
eů consuŵo regionĂů LJ eů ĂƉroǀecŚĂŵiento de ůĂ gruesĂ LJ ůĂ ƉedĂcerşĂ
en ůĂ ĨĂďricĂciſn regionĂů de ĂůĨoŵďrĂs͕ ĨrĂnjĂdĂs LJ ŵĂntĂs͘ ů estudio
estuǀo Ă cĂrgo de ůĂ oŵisiſn dedžƟů ;de KZ&KͿ͕ deďiendo entregĂrse
en Ăgosto de ϭ97ϯ͕ LJ eů ĮnĂnciĂŵiento Ă cĂrgo de KZD'͘ ů eŵƉůeo
generĂdo Ɖor este coŵƉůeũo ŇuctuĂrşĂ entre ϲϬϬ LJ 8ϬϬ ƉersonĂs͘

&uente: WĂuůo 'Ąůǀenj KũedĂ͘

169
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

,oLJ͕ Ă ŵĄs de ϰϬ ĂŹos desƉuĠs͕ ůĂs necesidĂdes de ůĂs regiones ŵĄs


ĂůeũĂdĂs siguen necesitĂndo unĂ estructurĂ reĂů de desĂrroůůo͘ Eo
se trĂtĂ de reconsƟtuir ůĂ KZD' de ůos ĂŹos sesentĂ LJ Ƌue ĨuerĂ
desŵĂnteůĂdĂ en ůos inicios deů rĠgiŵen ŵiůitĂr͕ sino de conĮgurĂr un
ente ƉƷďůico Ƌue resƉondĂ Ă ůĂs tendenciĂs deů desĂrroůůo regionĂů͕
nĂcionĂů LJ gůoďĂů LJ Ă ůĂ necesidĂd de ordenĂr ůĂ gesƟſn de ůos recursos
ƉƷďůicos desƟnĂdos Ă ůĂ regiſn͕ conĨorŵe Ă unĂ ǀisiſn LJ Ă unĂ estrĂtegiĂ
de DesĂrroůůo integrĂdorĂ͕ tĠcnicĂŵente sustentĂďůe͕ ƉĂrƟciƉĂƟǀĂ LJ
ĂdecuĂdĂ Ă ůos intereses LJ ĂsƉirĂciones de todos ůos sectores sociĂůes LJ
de todos ůos territorios Ƌue ůĂs coŵƉonen͘

soůǀiendo Ă SĂnƟĂgo ŵe encuentro con un dĂto de Ăůgo Ƌue se


estĂďĂ gestĂndo en ůo Ƌue serşĂ ůĂ ƉroĨesionĂůinjĂciſn de ůĂ cocinĂ
LJĂ Ƌue unĂ inǀitĂciſn deů goďierno ŚĂrşĂ cĂŵďiĂr de ruŵďo Ă Zene
cŬůinϯϬϯ͕ cŚeĨ suinjo de destĂcĂdĂ trĂLJectoriĂ Ƌue conociſ Śiůe ƉĂrĂ
ůuego ŵediĂnte eů serǀicio de cooƉerĂciſn tĠcnicĂ suinjĂ coůĂďorĂr
en ϭ97ϭ en ůĂ ĨorŵĂciſn de ƉroĨesionĂůes deů ruďro de ůĂ ŚoteůerşĂ͕
esto cuĂndo IEW ĂƷn erĂ unĂ insƟtuciſn ƉƷďůicĂ͘ se Ĩue eů Ɖriŵer
iŵƉuůso de scueůĂ ,oteůerĂ ĂƉortĂndo Ă ůĂ cocinĂ nĂcionĂů tĠcnicĂs LJ
esƟůo LJ siendo Ă Ĩuturo cunĂ de un seŵiůůero de cŚeĨs destĂcĂdos͕ en
ƟeŵƉos en donde ůĂ cĂƉitĂů sĂnƟĂguinĂ contĂďĂ con ůĂs cĂrtĂs de ůos
trĂdicionĂůes Śenj ,enri͕ eů cĂĨĠ oůoniĂ͕ LĂ Ĩuente ůeŵĂnĂ͕ eů ďĂr
deů Śoteů itLJ͕ eů Ărriůůſn͕ eů Śoteů riůůon͕ LJ Ɖor suƉuesto eů cůĄsico e
Śistſrico Śoteů ĂrrerĂ Ƌue tĂntos recuerdos ƉoůşƟcos LJ ĨĂrĂnduůeros se
guĂrdſ ƉĂrĂ ůĂ ƉosteridĂd dĂndo ƉĂso Ă un nueǀo conceƉto Śoteůero
coŵo ůo Ĩue eů Śoteů SŚerĂton͕ sĂůǀĂdo de ůĂ edžƉroƉiĂciſn Ɖor su
sindicĂto LJ ƉorƋue su estructurĂ no serǀşĂ ƉĂrĂ ŚosƉitĂů ƋuedĂndo Ăsş
coŵo eů Ɖriŵer Śoteů deů nueǀo ůuũo͘

303 ŚƩƉ:ͬͬǁǁǁ͘sǁissinĨo͘cŚͬsƉĂͬrenйϯй9-ĂcŬůin---ƉĂdre-de-ůĂ-ĂůtĂ-
gĂstronoŵйϯйDĂ-en-cŚiůe-ͬ8ϬϮϰ58. Consultado el 02 de julio de 2016.

170
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

171
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

El chancho chino: Desde oriente llegaron los tarros.

Ăŵino Ɖor eů ďĂrrio WĂtronĂto͕en SĂnƟĂgo eů dĂto Ƌue ŵe dieron indicĂ


Ƌue deďo ďuscĂr unĂ ƟendĂ teŵĂƟcĂ LJ ĂŚş estĂ͊͊͊ ŚinĂŚouse DĂrŬet
ĂƉĂrece en ůĂ cĂůůe ntoniĂ LoƉenj de eůůo Ϯϯ9͙con ĂnsiĂs ingreso LJ
ŵe doLJ cuentĂ Ƌue son ǀĂrios ůos ƉĂsiůůos con Ɖroductos ĂsiĂƟcos͕ ŵe
ƉreguntĂn Ƌue deseo LJ en ese Ɖreciso ŵoŵento ŵe detengo Ĩrente
Ă ůĂs ůĂtĂs͕ de ƉecuůiĂr tĂŵĂŹo͘ LĂ ǀerdĂd Ɖense sieŵƉre Ƌue erĂ
un ŵito eů Ɖroducto͕ Ɖero en ŵi ůento conǀersĂr con ůĂ dueŹĂ͕ unĂ
cŚinĂ de ǀerdĂd ŵe cuentĂ ůĂ ŚistoriĂ de ĂƋueů sşŵďoůo de ůĂ 'uerrĂ
&rşĂ Ă ůĂ cŚiůenĂ͕ de ůĂ soůidĂridĂd ĂsiĂƟcĂ Ă ůos Ɖueďůos de ŵericĂ͕
Ɖero ŵĂs ďien enŵĂrcĂdo dentro de ůĂs reůĂciones de cooƉerĂcion
entre ƉĂises͘ Śiůe erĂ un ƉĂis Śuŵiůde sin ŵĂLJor Ɖroduccion͕ con ůĂs
ƉroteinĂs escĂsĂs͕ siendo este singuůĂr Ɖroducto unĂ ĂůternĂƟǀĂ ƉĂrĂ
ůĂ ƉoďůĂciſn͘

Su tedžturĂ es coŵo un ƉĂte͕ con un sĂďor un Ɖoco grĂsoso Ƌue


recoŵiendo ŵenjcůĂr LJ encŚuůĂrůo un Ɖoco͘ De di cuentĂ Ƌue con
ǀerdurĂs sĂůteĂdĂs LJ ĂůgunĂs otrĂs cosĂs ŵeũorĂ ostensiďůeŵente
ĂůcĂnnjĂndo ŵĂs Ƌue dignidĂd LJĂ Ƌue su Ɖrecio no Ɵene nĂdĂ de
ƉoƉuůĂr LJ Ƌue ĂctuĂůŵente ďorde ůos ϰ͕5 doůĂres͘

172
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

s interesĂnte su ŚistoriĂ LJ de coŵo se conǀirƟo en un icono setentero


Ɖresente ŚĂstĂ en ůĂs cĂsĂs ŵĂs ŵoŵiĂs de ĂƋueů ƟeŵƉo͕ es un Ɖroducto
ǀintĂge ŚoLJ Ɖero ĂLJer contriďuLJo segurĂŵente Ă ǀĂriĂr ůĂ desƉensĂ de
ůos cŚiůenos Ănte eů coďĂrde LJ ƉrogrĂŵĂdo desĂďĂsteciŵiento͘ Si ďien
esƉero nuncĂ ocurrĂ ŚecŚos deů ƉĂsĂdo͕ ůos Ăůiŵentos deďierĂn estĂr
Ɖrotegidos de ďuenĂ ŵĂnerĂ Ănte ůos ǀĂiǀenes de ůĂ ƉoůiƟcĂ͕ ƉorƋue si
ǀĂŵos Ă ƉeůeĂr Ɖeůieŵos͕ discutĂŵos de iguĂů ŵĂnerĂ͕ en eů ƉůĂno de
ůĂs ideĂs͕ Ɖero nuncĂ ŵĄs ƉriǀĂndoŵos de ůĂ ƉriŵerĂ necesidĂd deů
Śoŵďre͘

WorƋue nuncĂ ŵĄs un goďierno eůegido en ůĂs urnĂs deďe terŵinĂr


ĂďruƉtĂŵente ů sueŹo de ŵeũorĂr ůĂ ĂůiŵentĂciſn͕ coŵennjĂndo
Ɖor ůĂ inĨĂnciĂ no sſůo Ĩue cuŵƉůido͕ sino tĂŵďiĠn insƉirſ en ŚĂcer
ůo ŵisŵo Ă otros ƉĂşses deů conƟnente. ů ĂŹo ϮϬϬϮ͕ eů WrogrĂŵĂ
DundiĂů de ůiŵentos de ůĂ KEhϯϬϰ͕ reconoce Ăů W coŵo uno de ůos
cinco ŵeũores en eů ŵundo e inǀitĂ Ă Śiůe Ă ser socio ĨundĂdor de ůĂ
Zed LĂƟnoĂŵericĂnĂ de ůiŵentĂciſn scoůĂr͘ De ƋuedĂ entonces ůĂ
inƋuietud resƉecto Ă ůo Ƌue ŚuďierĂ sido eů curso norŵĂů deů goďierno͙
͎ŚĂďrşĂŵos disĨrutĂdo ŚoLJ de ƉoůşƟcĂs estructurĂůes Ƌue nos ŚuďierĂn
gĂrĂnƟnjĂdo ŵĂLJor ďienestĂr͍ Si ůůende Ɖensſ en ĂdŵinistrĂr ůĂ Ɖoůis
coŵo unĂ ĨorŵĂ de deŵocrĂciĂ LJ reencuentro͕ Śiůe ͎ŚĂďrşĂ ĂǀĂnnjĂdo
con soůidenj LJ ŚĂstĂ en ĨorŵĂ sustentĂďůe͍ ů ƉrogrĂŵĂ de goďierno
deů Ɖresidente ůůende no es indiĨerente ĂctuĂůŵente ĂunƋue ŵucŚos
no ƋuierĂn reconocerůo͕ Ɖues no soůo Ĩue ƉensĂdo ƉĂrĂ nĂcionĂůinjĂr eů
coďre coŵo un ŵero erĂrio nĂcionĂů sino un cĂŵino ŚĂciĂ ůĂ iguĂůdĂd͕
ůĂ nutriciſn͕ ůĂ sĂůud ƉƷďůicĂ͕ ůĂ cuůturĂ͕ ůĂ educĂciſn tĠcnicĂ͕ entre
otrĂs cosĂs͘ reo Ƌue ůĂ suŵĂ de reĨorŵĂs en ĂgricuůturĂ͕ nutriciſn
inĨĂnƟů͕ cuůturĂ͕ inǀesƟgĂciſn ĂŹĂdido con ƟeŵƉo LJ esƉĂcio ƉĂrĂ
goďernĂr ŚĂďrşĂ dĂdo coŵo resuůtĂdo no soůo unĂ sociĂů deŵocrĂciĂ
consoůidĂdĂ͕ tĂŵďiĠn ŚĂďrşĂŵos destĂcĂdo Ă nuestrĂ cocinĂ coŵo unĂ
ĂůternĂƟǀĂ sĂnĂ LJ nutriƟǀĂ͘
304 Francisca Silva, Alejandro Carrasco, Nicolás Cobo y María Angélica Fellenberg;
“Ideas para Chile capítulo VII de la desnutrición a la obesidad: Desafíos de la política
de alimentación escolar”. Publicado en:http://politicaspublicas.uc.cl/wpcontent/
uploads/2016/01/Cap%C3%ADtulo-VII_De-la-desnutrici%C3%B3n-a-la-obesidad.
pdf Consultado el 02 de julio de 2016.

173
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

El fuerte del MIR en Pichilemu


oŵo se sĂďe eů ƉĂrƟdo ŵĄs signiĮcĂƟǀo LJ ŵĄs estructurĂdo de ůĂ
coĂůiciſn de goďierno en ůo Ƌue ĂctuĂůŵente conoceŵos coŵo ůĂ regiſn
deů LiďertĂdor ʹ ůĂs ĂnƟguĂs ƉroǀinciĂs de K͛,iggins LJ oůcŚĂguĂ ʹ erĂ
eů WS con ŵĄs ƉreƉonderĂnciĂ LJ orgĂninjĂciſn en ůĂ ƉriŵerĂ ƉroǀinciĂ
Ƌue en ůĂ segundĂ͕ donde estĂďĂ restringido ŵĄs ďien Ă ůĂ cĂƉĂcidĂd
ĂrƟcuůĂdorĂ de :oeů DĂrĂŵďio LJ Ƌue ĨuncionĂďĂ en torno Ă un ƉeƋueŹo
gruƉo Ădscrito Ă ůos ůenos cuLJĂ cĂďenjĂ ǀisiďůe eů goďernĂdor :osĠ Luis
DĂdĂriĂgĂ LJ eů ŵieŵďro de su coŵitĠ centrĂů :uĂn ǀiůĂ͘ ů W͕ en tĂnto͕
tenşĂ un nƷcůeo de Ăcciſn restringido Ă ůĂ ciudĂd de SĂn &ernĂndo͕
ŚiƉrodĂů͕ Ăůgunos ĂsentĂŵientos cĂŵƉesinos en ŚiŵďĂrongo
LJ ů dĂŵďo LJ ƉresenciĂ en eů sindicĂůisŵo ŵinero de ů deniente͘ ů
DĂƉu͕ Ă su ǀenj͕ soůo eũercşĂ inŇuenciĂ en torno Ă ůĂ 'oďernĂciſn de
SĂn &ernĂndo con :uĂn odeůiĂ LJ unĂ ŵşniŵĂ ĮgurĂciſn en ZĂncĂguĂ͕
coŵo ďien nos reůĂtſ 'ůĂdLJs 'oeder͘ϯϬ5 ů DIZ͕ Ɖor su ƉĂrte͕ tenşĂ unĂ
dĠďiů reƉresentĂciſn en ĂŵďĂs ƉroǀinciĂs: un Ɖoco en ZĂncĂguĂ͕ en
esƉeciĂů en torno Ăů &Z coŵo nos ůos ŚĂ reůĂtĂdo Wedro ZĂŵşrenj͕ LJ
ĂůgunĂ ĮgurĂciſn en SĂntĂ runj LJ ĂůrededoresϯϬϲ en ƉĂrƟcuůĂr͕ eů sector
conocido coŵo IsůĂ deů 'uindo Ƌue serĄ signiĮcĂƟǀo Ăů ŵoŵento de
controůĂr eů Barco Fantasma en InĮerniůůo͘ n generĂů eů ŵoǀiŵiento
ĨundĂdo Ɖor Digueů nrşƋuenj ĂůcĂnnjĂďĂn inŇuenciĂ soůĂŵente donde eů
WS no creĂďĂ orgĂninjĂciſn͕ cuesƟſn Ƌue se resoůǀiſ desde eů ŵoŵento
en Ƌue se ůůegſ Ă concordĂr tĂreĂs con :oeů͘ϯϬ7 Lo ŵĄs destĂcĂdo de
eůůos͕ erĂ sin dudĂ erĂ eů controů de ͞un Ĩuerte en PicŚilemu͟.

steďĂn deo sĂůennjueůĂ en su ůiďro ͞PicŚilemu Blues͕͟ reůĂtĂ en un


tono noǀeůesco un ŚecŚo Ƌue Ĩue reĂů: eů encuentro de sus Ăŵigos

305 “Llegamos al 70’ y ya empecé se empezó a armar el Mapu, mi marido ya estaba en


el Mapu. Entonces me invitaban a sus reuniones y empecé a ir…. Recuerdo que fui a
una reunión en el municipio, y vi muy poca gente. Me dio mucha preocupación que
fuera tan poca gente a ese espacio donde se estaba construyendo algo tan potente. Me
dio tanta preocupación que quede molesta e inquieta y comencé a ir a las reuniones de
la UP”. Entrevista a Gladys Goeder, Requinoa, 18 de junio de 2016.
306 El Cóndor, en relación a la toma que protagonizaban estudiantes en el Liceo de Santa Cruz
en mayo de 1973, recogía la queja de algunos los alumnos que entre acusaban la existencia de
varios problemas entre ellos “la presencia de elementos del MIR que iban a concientizar a los
alumnos más chicos’”. El Cóndor, 5 de mayo de 1973, pág. 1.
307 José Balaguer. Correspondencia a través de correos electrónicos. 15 de febrero de 2016.

174
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

con ŵiůitĂntes deů DIZ Ƌue ǀiǀşĂn en eů Barco Fantasma LJ con ůos
cuĂůes intercĂŵďiĂn reǀistĂs Ɖero Ƌue en ĂƋueů trueƋue Ă uno de sus
ƉĂrroƋuiĂnos se ůe escĂƉĂ un Ɵro ůůĂŵĂndo ůĂ Ătenciſn de ůos ǀecinos LJ
eů Ɖronto Ărriďo de cĂrĂďineros con Ƌuienes͕ sosƟenen un duro diĄůogo
Ƌue͕ segƷn eů escritor͕ en reĂůidĂd resuůtſ ser un enĨrentĂŵiento͘ϯϬ8
DĄs tĂrde͕ cuĂndo ŵucŚo de nosotros conociŵos eů ďarco Ĩantasma
conǀerƟdo LJĂ cĂsi en un Ɖonjo sĠƉƟco o en un ŵoteů ŵiů estreůůĂs
ŵucŚos no sĂďşĂŵos de su ĠƉocĂ reďeůde durĂnte ůĂ hnidĂd WoƉuůĂr
donde se conǀirƟſ en un ůugĂr ǀisitĂdo ƉerŵĂnenteŵente͘
LĂ construcciſn deů Barco dĂtĂ de ϭ9ϭϬ LJ Ĩue ƉensĂdo Ɖor gusơn dǁĂrd
coŵo un ůugĂr coŵƉůeŵentĂrio Ăů ĨĂŵoso cĂsino͘ &ue conceďido coŵo
un sĂůſn de tĠ donde ƉodşĂn reĨrescĂrse ůĂs dĂŵĂs de ůĂ ĂůtĂ sociedĂd
Ƌue Ɖor su condiciſn de ĨĠŵinĂs no ƉodşĂn ĂsisƟr Ă ũugĂr cĂrtĂs͘ ů
sĂůſn ůentĂŵente͕ LJ Ăů iguĂů Ƌue eů cĂsino͕ Ĩue Ɖerdiendo su edžcůusiǀidĂd
en ůĂ ŵedidĂ Ƌue eů tren ĂǀĂnnjſ ŚĂciĂ ůĂ costĂ͘ zĂ ĂďĂndonĂdo Ĩue
ĂdƋuirido Ɖor 'uiůůerŵinĂ DirĂndĂ hďeruĂgĂ Ă coŵiennjos de ůos ĂŹos
setentĂ Ƌue es ƉrecisĂŵente ůĂ ĠƉocĂ en Ƌue eů ŵirĂdor ʹ o ů Ărco
ʹ se trĂnsĨorŵĂ en ůo Ƌue durĂnte ůĂ hnidĂd WoƉuůĂr͕ irſnicĂŵente ůos
ŵiůitĂntes de ůos disƟntos ƉĂrƟdos deů goďierno͕ ůůĂŵĂron ͞el Ĩuerte del
MIR͟ en WicŚiůeŵu͘
n eĨecto͕ LJ coŵo resuůtĂdo deů trĂďĂũo ŵĂncoŵunĂdo Ƌue se estĂďůece
entre ůos sociĂůistĂs Ƌue coordinĂ :oeů DĂrĂŵďio en oůcŚĂguĂ͕ LJ en ůos
contornos de SĂntĂ runj͕ en esƉeciĂů en eů ŵundo cĂŵƉesino es Ƌue eů
DIZ coŵiennjĂ Ă tener ĂůgunĂ ƉresenciĂ en ůĂ njonĂ͕ en ƉĂrƟcuůĂr en eů
sector de ůĂ IsůĂ deů 'uindo͕ donde entĂďůĂn su centro de oƉerĂciones͘
ZosĂ ceǀedo͕ unĂ niŹĂ de dienj ĂŹos Ɖor entonces recuerdĂ Ăsş ůĂ
ĨorŵĂ en Ƌue ůos ŵiristĂs ůůegĂďĂn Ăů ůugĂr: ͞Ellos llegaďan por el río ;el
estero PaniaŚueͿ, provenientes de Cunaco donde se ďajaďan del ďus, o
del tren conƟnuando a nado Śasta crunjar el río o alguna venj en moto,
Śasta alcannjar la Isla del Guindo͟ϯϬ9͘
ntre Ƌuienes ǀisitĂďĂn ůĂ ůocĂůidĂd͕ recuerdĂn Ă ͞la Eegrita͕͟ Luŵi
sideůĂ͕ de trennjĂs ůĂrgĂs Ƌue se edžtendşĂn ŚĂstĂ su njonĂ ůuŵďĂr LJ
Ƌue ǀesơĂ ũeĂns LJ ůĂ ƉistoůĂ en ůĂ ƉĂrte trĂserĂ de su ƉĂntĂůſn͖ ͞dito
Fanta͟ Ƌue segƷn ůos ƉeƋueŹos erĂ de nĂcionĂůidĂd ŚoůĂndesĂ LJ con
unĂ discĂƉĂcidĂd ǀisiďůe en unĂ de sus ŵĂnos͖ ͞El Rucio͟ Ƌue eůůos

308 Esteban Valenzuela Van Treek; Pichilemu Blues; Primeros Pasos Ediciones; 2007; págs. 54-65.
309 Entrevista a Rosa Acevedo. Santa Cruz, op. cit.

175
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

ĂsociĂďĂn Ă ů ,uiƋue LJ Ƌue recuerdĂn ͞despuĠs asesinaron͖͟ ͞el


Ricardo Rementería͟ Ƌue ůĂs oĮciĂďĂ de ũeĨe deů gruƉo͖ ͞el Sergio y
el Vito͟ de nĂcionĂůidĂd cuďĂnĂ͘ Los ǀisitĂntes ŚĂcşĂn ůĂs deůiciĂs de
ůos ƉeƋueŹos diơn LJ ZosĂ Ɖues ͞La Eegrita͟ sieŵƉre ůe trúà duůces Ăů
ƉeƋueŹo͕ ŵientrĂs ZosĂ esƉerĂďĂ su ǀueůtĂ en ŵoto͘ stĂ ƷůƟŵĂ ůos
recuerdĂ coŵo “Ɵpos muy ďuenos monjos y Ƌue yo los veía grandes,
muy tostados, y muy cariñosos͘͟ rĂn gente ͞muy cariñosa, muy
preparada y con mucŚa disciplina͕͟ reĂĮrŵĂ ZoůĂndo͘
LĂ rĂnjſn Ɖor ůĂ Ƌue ǀisitĂďĂn Ĩrecuenteŵente eů terruŹo de ůĂ ĨĂŵiůiĂ
ceǀedo erĂ senciůůo: ͞En la casa todos mis ơos y mi papá militaďan
en el MIR. Ellos les entregaďan, entrenamiento militar, como armar y
desarmar armas, con los ojos vendados, luego se iďan a disparar al
ďosƋue y a veces los convocaďan a reuniones en SanƟago͟ϯϭϬ͘
Wor entonces se ĂůoũĂďĂn en ͞la ruca͟ de su ơo Perico͕ Ɖues eů
ŚerŵĂno de su ƉĂdre ͞tenía una casa de palitos, con ďarro encima y
era una sola pienja con tres camas y generalmente ellos llegaďan de
nocŚe. l tenía además una cocina con cañas de curaŚuilla ;escoďasͿ,
y yo dormía con ellos y cuando y me Ƌuedaďa dormida mi ơo me
camďiaďa a su cama y la de mi ơa Rosa͟ϯϭϭ͘
Los ŵiristĂs se ŚosƉedĂďĂn Ɖor entonces en eů ƉeƋueŹo terruŹo de
ůos ŚerŵĂnos ceǀedo͘ ZoůĂndo o diơn͕ recuerdĂ incůuso ŚĂďer ǀisto Ă
Digueů nrşƋuenj en ůĂ cĂůůe Ɖues Ġste ůe Ɖreguntſ Ɖor ůĂ cĂsĂ de su ơo
Werico: ͞Yo no lo conocía, me lo tope en la calle y me pregunto ¿dónde
vivía mi ơo Perico? Yo le dije dónde y despuĠs lo vi en la delevisión, aŚí
supe Ƌue era el jeĨe del MIR͘͟ϯϭϮ
ů DIZ tuǀo generĂů tuǀo escĂsĂ ƉresenciĂ en ůĂ regiſn͘ Sin eŵďĂrgo͕
donde ŵĄs sonſ LJ trĂďĂũſ Ĩue en eů ŵundo cĂŵƉesino deďido͕ coŵo
se sĂďe͕ Ă ůĂ ĂrƟcuůĂciſn con eů diƉutĂdo :oeů DĂrĂŵďio͘ ůůş tuǀieron
ǀisiďiůidĂd en ůocĂůidĂdes coŵo ůĂ ƉroƉiĂ IsůĂ deů 'uindo͕ unĂco͕ LĂ
WĂtĂguĂ͕ YuinĂŚue͕ SĂntĂ runj LJ en WicŚiůeŵu͕ donde contĂďĂn con un
ůugĂr de entrenĂŵiento͘
ZoůĂndo rĂƟĮcĂ Ƌue ůĂ ƉresenciĂ deů diƉutĂdo sociĂůistĂ :oeů DĂrĂŵďio
Ĩue ůĂ edžƉůicĂciſn Ăů Ărriďo de ůos ƉersonĂũes LJ de ĂƋueůůĂ orgĂninjĂciſn
Ă tĂn recſnditĂ njonĂ rurĂů LJ donde ůůegĂron Ă ĂgůuƟnĂr Ă un nƷŵero no
310 Entrevista a Rolando Acevedo, Paniahue, op. cit.
311 Ibid.
312 Ibid..

176
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

ŵenor de ŵiůitĂntes entre ůos cuĂůes recuerdĂn Ă


ůĂ &ůĂcĂ͖ ůĂ Ărŵen orneũo͖ eů Wedro͕ de LĂ scueůĂ ůĂ 'rĂnũĂ͖ ůos ŚerŵĂnos druũiůůo͕
de LĂ WĂtĂguĂ͖ eů ůoco WůĂnjĂ͕ de ĂƋuş de SĂntĂ runj͖ eů cŚueco WůĂnjĂ͕ Ƌue erĂ un ƟƉo
Ƌue tenşĂ ŚĂrtĂ ƉůĂtĂ͖ tĂŵďiĠn ŵiůitĂďĂ eů ůďerto͕ Ƌue erĂ eů ŵĂrido de ůĂ ZodžĂnĂ
DşĂnj LJ Ƌuien es ŵĂtronĂ͘ dĂŵďiĠn eů &rĂncisco SĂůĂnjĂr͕ Ƌue erĂ nuestro ƉroĨesor
en ůĂ escueůĂ ϰ8͖ LJ Ɖor cierto ŵi ƉĂƉĄ ,eriďerto ceǀedo͕ ŵi ơo Werico LJ ŵi Ɖriŵo
DĂơĂs͘ϯϭϯ

DĂniĮestĂn Ƌue iguĂů ŚĂďşĂ unĂ ŵidžturĂ entre sociĂůistĂs LJ ŵiristĂs


Ɖues͕ en eů cĂso de ůĂ gente ŵĂLJor͕ siguieron siendo sociĂůistĂs Ɖese
Ă trĂďĂũĂr ĂďiertĂŵente con eů DIZ: ͞Si Joel Maramďio tenían doďle
militancia porƋuĠ ellos no͘͟
dĂŵďiĠn es interesĂnte rescĂtĂr ůĂ conǀersiſn de &rĂncisco SĂůĂnjĂr ũoǀen
ƉroĨesor͕ Ƌuien ŚoLJ ǀiǀe en IngůĂterrĂ͕ Ăů gruƉo de Digueů nrşƋuenj͘
&rĂncisco Ɖerciďe Ƌue en eů terreno de ůos ceǀedo estĄn sucediendo
cosĂs e interrogĂ Ă diơn͕ Ƌuien ůe seŹĂůĂ Ƌue es gente deů DIZ LJ eů
docente ůe edžƉresĂ Ƌue Ƌuiere ƉĂrƟciƉĂr͘ &inĂůŵente &rĂncisco ingresĂ
Ă ŵiůitĂr en eů ŵoǀiŵiento LJ se ǀĂ Ă ǀiǀir Ă cĂsĂ de ůos ceǀedo donde
ĂrriendĂ unĂ ƉienjĂ Ƌue͕ segƷn ZoůĂndo͕ ůĂ terŵinĂ decorĂndo con ůos
coůores roũo LJ negro Ƌue cĂrĂcterinjĂďĂn Ăů gruƉo reďeůde cŚiůeno͘
El cuartel general del MIR en InĮernillo.

dĂů coŵo ůo descriďe eů ůiďro de deo sĂůennjueůĂ erĂ de ƉƷďůico


conociŵiento entre ůos ǀecinos de InĮerniůůo LJ͕ tĂŵďiĠn de ůĂ ĂutoridĂd
ƉoůiciĂů͕ Ƌue eů ǀieũo Barco erĂ un centro de oƉerĂciones de ůĂ
reǀoůucionĂrşĂ ĂgruƉĂciſn ƉoůşƟcĂ͘ n eů incidente Ƌue ůes ocurre Ă ůos
ŵucŚĂcŚos en ůĂ conocidĂ noǀeůĂ͕ LJ donde Ɖroŵeten guĂrdĂr siůencio͕
no ƉĂsĂ desĂƉerciďido Ɖues Ăů ůůegĂr Ă sus cĂďĂŹĂs todo eů ǀecindĂrio
estĄ enterĂdo de ůo sucedido
EuestrĂs ŵĂdres nos ŚĂďşĂn ǀisto en ůĂ cuďiertĂ deů Barco͘ ů escĄndĂůo en ůĂ siůůĂ
Ĩue en grĂnde͕ LJ todo eů ŵundo ŚĂďůĂďĂ deů enĨrentĂŵiento entre guerriůůeros
LJ cĂrĂďinero͘ uĂndo con Ărůos ŵostrĄďĂŵos ůĂs reǀistĂs SussLJ LJ ůos LůĂneros
SoůitĂrios Ƌue ůes ŚĂďşĂŵos cĂŵďiĂdo Ă ůos ŚiƉƉies͕ nĂdie nos creLJſ͘ϯϭϰ

ZeůĂtĂ eů edž ĂůcĂůde Ƌue tĂnto Ġů͕ coŵo sus coŵƉĂŹeros de ǀiĂũe͕


reciďieron unĂ durĂ reƉriŵendĂ de sus ƉĂdres Ɖor eů incidente͘ Su
ŵĂdre ůe esƉetſ Ƌue ͞estaďa ŚecŚo un vago, pervirƟĠndome, Ƌue
andaďa junto a los mariŚuaneros y guerrilleros, Ƌue estaďa pecando
313 Ibid.
314 Esteban Valenzuela; Pichilemu Blues; op. cit., págs. 64-65.

177
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

contra el cielo y la Ĩamilia͙ Yue PicŚilemu estaďa convirƟĠndose en


una asƋuerosidad con tanto melenudo políƟco͕͟ su ƉĂdre͕ en tĂnto͕ Don
:osĠ DĂrio͕ ůe recĂůcſ Ƌue ͞aƋuí vamos a poner orden͕͟ LJ se ĂcĂďĂron
ůĂs ǀisitĂs Ăů Barco LJ eů intercĂŵďio de reǀistĂs con sus edžcĠntricos
inƋuiůinos͘
ZoůĂndo ceǀedo͕ desde ůĂ otrĂ ǀeredĂ nĂrrĂ Ƌue͕ coŵo ďuen ƉƷďer ʹ
tenşĂ LJĂ ϭϯ ĂŹos -͕ ůe edžigiſ unĂ LJ otrĂ ǀenj Ă su ŵĂdre Ƌue ůe otorgĂrĂ
Ɖerŵiso ƉĂrĂ ĂcoŵƉĂŹĂr Ă ůos iůustres ǀisitĂntes en ese ǀiĂũe en tren
desde SĂntĂ runj ŚĂstĂ WicŚiůeŵu͕ LJĂ Ƌue͕ en su cĂso͕ ƋuerşĂ de
soďreŵĂnerĂ coŵƉĂrƟr con Luŵi sideůĂ ʹ ͚ůĂ EegritĂ͛ - Ƌuien sieŵƉre
ůe trúà duůces LJ cŚocoůĂtes͘ &inĂůŵente͕ ůos ƉĂdres de diơn ʹ coŵo
se ůe conoce Ă ZoůĂndo - Ăccedieron Ă ůĂ ƉeƟciſn de la Eegrita LJ eů
ŵucŚĂcŚo Ɖudo ĂcoŵƉĂŹĂr Ă sus ŚĠroes Ă su ĨortĂůenjĂ en ůĂ costĂ
siendo estĂ su ƉriŵerĂ ƉerceƉciſn Ăů ůůegĂr Ăů ůugĂr: ͞el Barco Ĩantasma
era como el cuartel general del MIR. Estaďa la playa y el lugar Śaďía
sido acondicionado para eso: Śaďían Śartas Śaďitaciones, pero sin
camas y todos lleváďamos sacos de dormir͘͟ϯϭ5
oŵo se sĂďe͕ ůos cĂŵƉesinos LJ ůos dirigentes ƉoůşƟcos eŵƉrendşĂn eů
ǀiĂũe desde ůĂ IsůĂ deů 'uindo ʹ ůocĂůidĂd rurĂů de ůĂ coŵunĂ de SĂntĂ
runj - ŵuLJ de ĂŵĂnecidĂ cĂŵinĂndo ŚĂstĂ ůůegĂr Ă ůĂ ĂnƟguĂ estĂciſn
de WĂniĂŚue͕ donde ĂďordĂďĂn eů ĨerrocĂrriů Ƌue sĂůşĂ Ă eso de ůĂs
ϭϬ:ϬϬ Ăŵ ruŵďo Ăů ďĂůneĂrio͘ ZoůĂndo ceǀedo reůĂtĂ Ƌue un cĂrro
coŵƉůeto erĂ ƉĂrĂ eů ŵoǀiŵiento LJ ƉrueďĂ de eůůo erĂn ůĂs ďĂnderĂs
roũĂs LJ negrĂs Ƌue doŵinĂďĂn ĂƋueů ǀĂgſn: ͞ellos no escondían su
idenƟdad͕͟ seŹĂůĂ tĂũĂnte͘
Se ĂrriďĂďĂ Ă WicŚiůeŵu ŵĄs o ŵenos Ă ůĂs ϭϰ͘ϬϬ ŚorĂs LJ ůĂ ǀisitĂ erĂ
Ɖor todo eů Įn de seŵĂnĂ͘ SegƷn diơn ůĂs escueůĂs erĂn en inǀierno͕
ĂunƋue ĂƋueůůĂ ĂĮrŵĂciſn contrĂstĂ con ůo Ƌue reŵeŵorĂ deo
sĂůennjueůĂ LJ ců eů ƉroƉio iƟnerĂrio de El tren excursionista͘ hnĂ de ůĂs
oďůigĂciones de ůos Ăsistentes erĂ turnĂrse de Ă dos ƉĂrĂ ŚĂcer guĂrdiĂ
ůĂ nocŚe LJ contriďuir Ă ŵĂntener ůĂ disciƉůinĂ͘ Luego͕ eů iƟnerĂrio de
trĂďĂũo erĂ ŵuLJ duro LJ rşgido:
Eos ůeǀĂntĄďĂŵos Ă ůĂs siete de ůĂ ŵĂŹĂnĂ͕ enseguidĂ toŵĄďĂŵos desĂLJuno Ƌue
en generĂů consisơĂ en ůecŚe LJ ƉĂn con cŚĂncŚo cŚino͖ ůuego ǀenşĂ eů entrenĂŵiento
ƉĂrĂŵiůitĂr donde se nos enseŹĂďĂ Ă ĂrŵĂr LJ desĂrŵĂr ĂrŵĂs͕ nuncĂ Ă disƉĂrĂr͕
LJ deĨensĂ ƉersonĂů ;Ărtes ŵĂrciĂůes LJ eŵƉůeo deů nuncŚĂŬuͿ͖ desƉuĠs ǀenşĂ eů
Ăůŵuernjo Ƌue erĂ coŵidĂ de cĂŵƉĂŹĂ ;en ůĂtĂsͿ͖ ůuego un rĂto de recreo entre ůĂs

315 Entrevista a Rolando Acevedo, op. cit.

178
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

ϭ5͘ϬϬ LJ ϭϲ͘ϬϬ͖ LJ en ůĂ tĂrde de nueǀo entrenĂŵiento LJ en ůĂ nocŚe unĂ cŚĂrůĂ teſricĂ


soďre eů ƉensĂŵiento ŵĂrdžistĂ͕ ůĂ ůşneĂ ƉoůşƟcĂ o ůĂ ůecturĂ de Wunto &inĂů͘ EĂdie
sĂůşĂ Ă toŵĂr͕ ni nĂdĂ de eso͘ ,ĂďşĂ ŵucŚĂ ŵşsƟcĂ͘ϯϭϲ

oŵo ůos entrenĂŵientos erĂn en ůĂ ƉůĂLJĂ en unĂ njonĂ Ƌue ŚĂstĂ


Ăůůş͕ sĂůǀo ůĂ ǀiůůĂ de ůĂs cĂďĂŹĂs de ǀerĂneo de ůos trĂďĂũĂdores de
deniente͕ estĂďĂ escĂsĂŵente ƉoďůĂdĂ͕ sieŵƉre ŚĂďşĂ disƉoniďůe unĂ
ƉeůotĂ de ĨƷtďoů ƉĂrĂ ĂrŵĂr unĂ ƉicŚĂngĂ si ĂůgƷn intruso͕ susƉicĂnj o
ĨuernjĂs ƉoůiciĂůes ĂƉĂrecşĂn͕ LJ Ăsş njĂĨĂr de cuĂůƋuier sosƉecŚĂ͘ Ƌueůůos
ĂdiestrĂŵientos se ŵĂƟnjĂďĂn͕ tĂŵďiĠn͕ con cĂnciones ƉroƉiĂs de
ůĂ ĠƉocĂ coŵo ͞el Pueďlo Unido͕͟ o con eů ͞Guantanamera͘͟ ů dşĂ
doŵingo͕ Ă eso de ůĂs ϮϬ:ϬϬ se retornĂďĂ en ͞El excursionista͟ϯϭ7 LJ se
regresĂďĂ Ă WĂniĂŚue ĂƉrodžiŵĂdĂŵente Ă ůĂs Ϯϯ͘ϬϬ ŚorĂs͘
LĂ soůedĂd LJ ĂďĂndono deů ůugĂr͕ su Ɖosiciſn estrĂtĠgicĂ LJ ůĂ ĂŵƉůitud
deů recinto ƉĂrĂ ŚĂďiůitĂr ŚĂďitĂciones͕ coŵedor LJ sĂůĂ de cĂƉĂcitĂciſn͕
LJ eů costo cero de su ocuƉĂciſn͕ Śicieron Ƌue eů DIZ ůo eůigiese coŵo su
centro de oƉerĂciones en ůĂ njonĂ͕ ͞su Ĩuerte͘͟
&ue segurĂŵente en unĂ de esĂs nocŚes de Ĩeďrero͕ cercĂ deů Barco
cuĂndo͕ :osĠ DĂrio sĂůennjueůĂ Ƌuien ŚĂ reciďido ůĂ ǀisitĂ de :uĂn ngeů
su ƉĂdrino LJ edž regidor de SĂn &ernĂndo͕ LJ Ă ƉroƉſsito de ůĂs eůecciones
ƉĂrůĂŵentĂriĂs de ŵĂrnjo de ϭ97ϯ LJ en torno Ă un DĂcĂLJĂ͕ se Ɖroduce
unĂ ǀioůentĂ discusiſn entre su ƉĂdre e inǀitĂdos͕ Ƌue desƉiertĂ Ă deo͕
Ƌuien ĂůcĂnnjĂ Ă escucŚĂr ůĂ siguiente ĨrĂse deů tutor de su ƉĂdre Ƌue
ůo ŵĂrcĂrĄn
Wuede Ƌue gĂne ůĂ derecŚĂ con un goůƉe de ůos ŵiůicos LJ recuƉeren eů Ɖoder͕ Ɖero
este ƟeŵƉo serĄ recordĂdo ƉĂrĂ sieŵƉre coŵo ůĂ ĠƉocĂ en Ƌue ůos Ɖoďres Śicieron
teŵďůĂr Ă ůos ricos͘ ͋Sſůo ĂŚorĂ ŚĂn tenido Ƌue coŵƉĂrƟr su riƋuenjĂ͊ϯϭ8

n su conocidĂ noǀeůĂ eů ŵisŵo ƉrotĂgonistĂ recuerdĂ ůo edžtrĂŹo Ƌue


Ĩue ǀoůǀer Ă WicŚiůeŵu en eů ǀerĂno de ϭ97ϰ LJ ƉĂseĂrse Ɖor eů Barco
Fantasma LJĂ sin ocuƉĂntes ʹ ͞estaďa completamente desŚaďitado͟ -͕
ƉercĂtĂrse Ƌue ŚĂďşĂn escĂsos ǀerĂneĂntes coŵo resuůtĂdo de Ƌue ese
316 Ibid.
317 “;Desde enero de ϭ9Ϯϲ ŚĂstĂ ϯ de enero de ϭ985Ϳ n recorrido norŵĂů͕ Ĩuncionſ
ůos dşĂs doŵingos desde dicieŵďre Ă Ĩeďrero͘ LĂs sĂůidĂs Ĩueron Ă teŵƉrĂnĂ ŚorĂ
desde SĂn &ernĂndo͕ Zengo o ZĂncĂguĂ͕ ůůegĂndo Ă ŵedio dşĂ Ă WicŚiůeŵu͘ ů ǀiĂũe de
regreso Ă ůos Ɖueďůos se Śinjo en ůĂ tĂrde͘ ů Ɖrecio deů ƉĂsĂũe Ĩue ŵĄs econſŵico Ƌue
ƉĂsĂũe norŵĂů͘͟ Víctor León y Catherine Valenzuela, Voces a toda máquina. Historia
social del tren de San Fernando a Pichilemu (1871-1986); op. cit., págs. 152-153.
318 Esteban Valenzuela; Pichilemu Blues; op. cit., pág. 138.

179
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

ĂŹo ůĂ ũuntĂ ŚĂďşĂ eůiŵinĂdo ͞los ďalnearios populares͟ LJ Ƌue͕ Ɖor ůo


ŵisŵos͕ LJĂ no ůůegĂron ůos trenes edžcursionistĂs͕ reƉůetos de oďreros
con sus ĨĂŵiůiĂs͘ ,ĂďşĂ toƋue de ƋuedĂ͕ desĂƉĂrecieron ůos ŚiƉƉies͕
estĂďĂn cerrĂdĂs ůĂs discotecĂs LJ ƉroŚiďidĂs ůĂs ĨogĂtĂs LJ Śuďo Ƌue
guĂrdĂr ůĂs guitĂrrĂs LJ eů cĂnturreo ŚĂstĂ nueǀo Ăǀiso͘ WicŚiůeŵu Ɖerdiſ
su coůorido ŚĂďituĂů LJ coŵennjſ Ă ůůenĂrse de coůores grises͘
 IsůĂ deů 'uindo͕ tĂŵƉoco regresĂron ůos ǀisitĂntes Ƌue ĂůegrĂďĂn
ůĂ ǀidĂ de ůos ŚerŵĂnos ceǀedo͘ oŵo sĂďeŵos su ƉĂdre͕ ơo LJ
Ɖriŵo͕ estuǀieron ďĂstĂnte ƟeŵƉo detenidos LJ no Śuďo ƟeŵƉo ƉĂrĂ
ƉreocuƉĂrse Ɖor ůos otros͕ cuĂndo ni siƋuierĂ ĂůcĂnnjĂďĂn ůĂs ŚorĂs LJ ůos
recursos ƉĂrĂ cuidĂr de ůos ƉroƉios͕ en ƉĂrƟcuůĂr cuĂndo InĠs KrƟnj͕
Ƌuedſ soůĂ con cuĂtro Śiũos LJ ůos dos ŵĂLJores tuǀieron Ƌue ŚĂcer ůĂs
ǀeces de ƉĂdre LJ ŵĂdre͕ ŵientrĂs eůůĂ goůƉeĂďĂ oĮcinĂs LJ regiŵientos
en ďuscĂ de su esƉoso͘ DucŚo ƟeŵƉo desƉuĠs͕ ůĂ ĨĂŵiůiĂ ceǀedo
KrƟnj͕ se enterſ Ƌue La Eegrita͕ ŚĂďşĂ sido detenidĂ LJ torturĂdĂ en siůůĂ
'riŵĂůdi͕ ũunto Ă su esƉoso Sergio WĠrenj͕ ŚĂstĂ ƉroǀocĂrůe ůĂ ŵuerte eů
ϯ de noǀieŵďre͕ LJ Ƌue eů dşĂ ϰ Ĩue ĂrroũĂdĂ Ăů interior de unĂ ƉĂred deů
ũĂrdşn de ůĂ eŵďĂũĂdĂ de ItĂůiĂ͘ LĂ ƉrensĂ de ůĂ ĠƉocĂ͕ LĂ SegundĂ LJ ů
Dercurio͕ seŹĂůĂron Ƌue su ŵuerte se Ɖroǀocſ en eů contedžto de unĂ
orgşĂ de ůos ĂsiůĂdos en esĂ sede diƉůoŵĄƟcĂϯϭ9͘
ZoůĂndo ceǀedo recuerdĂ Ƌue ůuego de ϭ97ϯ regreso Ă WicŚiůeŵu
LJĂ con Ƌuince ĂŹos LJ Ƌuiso ǀisitĂr El Barco en eů ǀerĂno de ϭ975͕
ĂcoŵƉĂŹĂndo͕ coŵo ũĂrdinero͕ Ă unĂ ĨĂŵiůiĂ ĂcoŵodĂdĂ de SĂntĂ
runj Ƌue ŚĂďşĂ deseŵƉeŹĂdo un destĂcĂdo roů en ůĂ ůiďerĂciſn de
su ƉĂdre͘ Zecordſ Ƌue se notĂďĂ Ƌue eů edž Ĩuerte deů DIZ ŚĂďşĂ sido
ďoŵďĂrdeĂdo LJ ĂďĂndonĂdo LJ en ruinĂs͘ stĂďĂ ͞todo ecŚo Ɵra͟.
dison orƟnj͕ ǀisitſ eů ůugĂr Ɖor ƉriŵerĂ ǀenj en dicieŵďre de ϭ98ϯ͕ ũunto
Ă un gruƉo de coŵƉĂŹeros de ůiceo͘ Eo recuerdĂ ŚĂďer escucŚĂdo
ŚistoriĂs de guerriůůeros ni de escueůĂs suďǀersiǀĂs͘ DĄs ďien ƉĂrecşĂ
un siƟo ƉroŚiďido donde ůůegĂďĂn ĂŵĂntes sin dinero o ĂƋueůůos
cuLJĂs necesidĂdes İsicĂs no ƉodşĂn esƉerĂr ŵĄs ƟeŵƉo͘ rĂ un siƟo
inŵundo LJ ĂďĂndonĂdo͕ ůůeno de corĂnjones con ŇecŚĂ LJ de Ăǀisos ͞Ɖor
ĂƋuş ƉĂsſ͘͟ hnĂ dĠcĂdĂ desƉuĠs͕ coŵo ŚĂďşĂ sucedido en cĂsi todos
ůos Ąŵďitos de ůĂ ǀidĂ nĂcionĂů͕ LJĂ no ƋuedĂďĂn rĂstros͕ ni ŵeŵoriĂ͕
ŵenos ŚistoriĂ de ůo Ƌue Ăůůş ŚĂďşĂ ocurrido en esos tres cortos ĂŹos
DucŚo ƟeŵƉo desƉuĠs se enterſ deů siŵďoůisŵo deů ůugĂr conǀerƟdo

319 Incluso El Mercurio del día 7 de noviembre en un terrorífico comic se volvió a burlar del
brutal asesinato de Lumi Videla.

180
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

ŚoLJ en un edžitoso ŚostĂů͘ Son ůĂs siete ǀidĂs deů Barco Fantasma de
WicŚiůeŵu͘

El Barco Fantasma, hoy exitoso hostal. Foto Edison Ortiz.

181
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

182
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

Los 11 de sepƟembre
ů ZĂncĂgƺino͕ deů dşĂ ϭϬ de seƉƟeŵďre seŹĂůĂ Ƌue ͞ALLEEDE HABLA
ESdA EOCHE SOBRE LA SIdUACIME POL1dICA͘͟ nseguidĂ en ůĂ ďĂũĂdĂ deů
tedžto se indicĂďĂ Ƌue eů Ɖriŵer ŵĂndĂtĂrio ŚĂďůĂrşĂ esĂ nocŚe Ăů ƉĂşs
soďre ͞la grave situación políƟca͘͟ ů ŵĂtuƟno ůocĂů ůuego entregĂďĂ
ůĂ resƉuestĂ Ă esĂ ƉreguntĂ reĂůinjĂdĂ Ɖor ůos ƉeriodistĂs Ƌue cuďrşĂn
LĂ DonedĂ LJ Ƌue Ănte ůĂ consuůtĂ Ă ůůende soďre si ŚĂďrşĂ sĂůidĂ o no
Ă ůĂ crisis͕ reciďieron Ɖor resƉuestĂ ͞Aďsolutamente, sí͘͟ϯϮϬ DĄs ĂďĂũo͕
ŚĂďşĂ unĂ Ĩoto de ůtĂŵirĂno͕ secretĂrio generĂů deů WS͕ ͞enƟdad
políƟca a la Ƌue pertenece el presidente Allende͟ Ƌuien ͞reconoció
ayer Śaďer tenido contacto con los marineros Ƌue están procesados
por sedición͘͟ Luego en unĂ de sus ƉĄginĂs interiores ĂƉĂrecşĂ eů
siguiente ŵensĂũe ĮrŵĂdo Ɖor un tĂů ͞Wirrşn͟: ͞Si todos Ƌueremos
panj y tranƋuilidad porƋue no empenjar Śoy, en el mes de la patria, a
eliminar el odio, el egoísmo y el sectarismo para reencontrarnos͘͟ϯϮϭ
Luego ŚĂďşĂ unĂ decůĂrĂciſn ƉƷďůicĂ de ůos ŵineros desƉedidos de ů
deniente Ƌue ĂgrĂdecşĂn Ăů eũĠrcito͕ Ăů WĂrƟdo DeŵſcrĂtĂ risƟĂno LJ Ă
su orgĂninjĂciſn sindicĂů en ůĂ ƉersonĂ de 'uiůůerŵo DedinĂ LJ enseguidĂ
decůĂrĂďĂn: ͞ϭΣ Yue eů eũĠrcito de Śiůe ŚĂ deŵostrĂdo ser gĂrĂnơĂ
de resƉeto de ůos derecŚos oďtenidos Ɖor ůos trĂďĂũĂdores Ă trĂǀĠs de
sus ůucŚĂs sindicĂůes͙͟ ϮΣ Yue eů WĂrƟdo DeŵſcrĂtĂ risƟĂno es unĂ
ďĂrrerĂ insĂůǀĂďůe ƉĂrĂ eů totĂůitĂrisŵo͘͟ϯϮϮ
LĂ ediciſn de ůĂ tĂrde deů ϭϭ de seƉƟeŵďre ůůeǀĂďĂ coŵo ƟtuůĂr
͞REVOLUCIOE EECABEAE FF.AA͘͟ Ƌue erĂ conƟnuĂdĂ Ɖor unĂ
ĨotogrĂİĂ deů Ɖresidente ůůende con ůĂ siguiente ďĂũĂdĂ ͞ULdIMAdUM
A ALLEEDE͘͟ ů diĂrio ůocĂů enseguidĂ desŵenunjĂďĂ eů ďĂndo EΣ ϯ dĂdo
Ă conocer Ă ůĂs ϭϬ:ϰ5 Ăŵ Ƌue instruşĂ ͞un planjo Śasta las 11 Śoras para
desalojar el Palacio de La Moneda͟ de ůo contrĂrio ͞la Fuernja AĠrea
ďomďardearía el Palacio de Goďierno y Ƌue Ĩuernjas de Ɵerra Śaría lo
propio͘͟ Dinutos ŵĄs tĂrde eů ďĂndo EΣ 5 ͞declaraďa desƟtuido el
Goďierno de Allende y Ƌue el mando Ƌuedaďa en manos de la Junta de
Goďierno Militar͟. Se indicĂďĂ͕ ĂdeŵĄs͕ Ƌue en ZĂncĂguĂ soůo rĂdio ů
LiďertĂdor͕ “Ƌue pertenece al ParƟdo Comunista͙ conƟnuaďan Śaciendo
llamados a los traďajadores para Ƌue ocuparan todos los centros de
traďajo y resisƟeran el ͚golpe Ĩascista͛͘͟ WĂrĂůeůĂŵente eů Intendente
ƉroǀinciĂů͕ Luis ĂenjĂ͕ ŚĂďůſ ͞ŚĂciendo un ůůĂŵĂdo Ă ůĂ ŵoǀiůinjĂciſn de
320 El Rancagüino. 10 de septiembre de 1973.
321 Ibid, pág. 3.
322 Ibid, pág. 15.

183
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

ůos trĂďĂũĂdores ŵĂnteniĠndose en sus siƟos de trĂďĂũo LJ edžƉresĂndo


Ƌue eů Ɖresidente ůůende entregĂrĄ su ǀidĂ si Ĩuese necesĂrio͘͟ Ăũo ůĂ
Ĩoto deů Ɖresidente se escriďiſ ůĂ siguiente ďĂũĂdĂ “Salvador Allende
Gossens, cuyo goďierno marxista Śa sido derrocado Śoy por la acción
decisiva de las FF. AA. CŚilenas͟.ϯϮϯ unƋue ƉĂrĂ ŵucŚos ŚĂďitĂntes de
ůĂ regiſn eů dşĂ ŚĂďşĂ coŵennjĂdo ŵucŚo Ăntes͘
 doůĨo LĂrĂ Ă ůĂs 7:ϬϬ Ăŵ deů dşĂ ϭϭ de seƉƟeŵďre͕ LJ ŵientrĂs se
ducŚĂ͕ ůe ĂǀisĂn Ƌue Ɵene un ůůĂŵĂdo teůeĨſnico en Ƌue ůe coŵunicĂn
Ƌue ŚĂLJ un intento de 'oůƉe͘ SĂůe͕ coŵo Ɖuede de su cĂsĂ LJ se dirige
Ă ůĂ KZ͕ donde ůe entregĂ instrucciones Ă su secretĂriĂ ƉĂrĂ Ƌue
eůiŵine todos ůos docuŵentos͘ nseguidĂ͕ ƉĂrte rĂudo Ă unĂ reuniſn
con eů W en cĂůůe IďietĂ͘ ůůş LJĂ se Ɖroducen ďĂũĂs LJ ŚĂLJ ǀĂrios dirigentes
deů WS Ƌue no ůůegĂn Ăů Ɖunto de encuentro͘ ů W ůe oĨrece unĂ cĂsĂ
de seguridĂd Ƌue LĂrĂ no ĂceƉtĂ͘ nseguidĂ ƉĂrte Ă oLJĂ͕ ǀueůǀe Ă
ůĂ eŵƉresĂ de ďuses d Ƌue trĂnsƉortĂ ŵineros cuLJĂ sede estĄ en
ĂcŚĂƉoĂů͕ donde ůo ƉiůůĂ eů toƋue de ƋuedĂ LJ de ĂŚş Ă su cĂsĂ͘ on
ƉosterioridĂd es sĂcĂdo Ă unĂ cĂsĂ de seguridĂd de un coŵƉĂŹero de
ƉĂrƟdo Ƌue estĄ Ĩrente Ăů retĠn de cĂrĂďineros de DĂcŚĂůş͘ ZegresĂ Ă
su cĂsĂ eů dşĂ ϭϯ LJ es cuĂndo Ɖor ƉriŵerĂ ǀenj Ɖuede ǀer Ɖor teůeǀisiſn
ůĂs iŵĄgenes de ůĂ ŵuerte de ůůende͘ ZecuerdĂ Ƌue en ZĂncĂguĂ
Śuďo un goůƉe Ăů ŵĂndo de cĂrĂďineros LJ desƟtuLJen Ă ůĂnco LJ :ĂƋue͕
resƉecƟǀos nƷŵero uno LJ dos de ůĂ insƟtuciſn en ůĂ ƉroǀinciĂ LJ Ăsuŵe
un tercero de ĂƉeůůido KrtegĂ͘ ů dĂto es reůeǀĂnte ƉorƋue ŚĂstĂ Ƌue
eso no ocurre ůos ŵiůitĂres ůocĂůes no sĂůen Ă ůĂ cĂůůe͘ n ZĂncĂguĂ eů
goůƉe no eŵƉienjĂ sino ŚĂstĂ Ƌue se suŵĂ cĂrĂďinerosϯϮϰ͘
LĂrĂ intuLJe Ƌue con ůĂ cĂƉĂcidĂd Ƌue Ɵenen Ɖueden ƉroƉinĂr un duro
goůƉe en deniente Ɖero͕ encĂďenjĂ ůĂ decisiſn de no ŚĂcerůo ũunto Ă
otros eũecuƟǀos de ůĂ ŵinerĂ estĂtĂů͘ LĂ rĂnjſn: Ă esĂ ŚorĂ LJĂ no ŚĂďşĂ
nĂdĂ Ƌue ŚĂcer LJ soůo ůes ƋuedĂďĂ reƉůegĂrse LJ soďreǀiǀir͘
ů secretĂrio regionĂů deů WS encuentrĂ unĂ cĂsĂ de seguridĂd͘ stĂndo
Ăůůş se enterĂ ůuego de Ƌue ŚĂn ĂsĂůtĂdo su ǀiǀiendĂ LJ ůĂ ŚĂn dinĂŵitĂdo͘
Yuien Ɖone ůĂ ďoŵďĂ es 'uiůůerŵo :iŵenenj ZiǀĂs͕ ĂdŚerente D LJ de
WĂtriĂ LJ LiďertĂd͘ Luego sĂůtĂ ůĂs ƉĂnderetĂs ǀecinĂs LJ Ăůůş es reducido
Ɖor ůĂs ĨuernjĂs ƉoůiciĂůes͘ dodos creen Ƌue es LĂrĂ eů ĂsesinĂdo͘ LĂ
rĂdio inĨorŵĂ Ƌue ŚĂ cĂşdo eů secretĂrio regionĂů deů WS Ƌue en su

323 El Rancagüino. 11 de septiembre de 1973, pág. 1.


324 El diario local informa que carabineros recién salió a las 10.00 am. A patrullar las calles de
la ciudad. Ibid., pág. 2.

184
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

cĂsĂ de ͞Avenida España ϵ12 Ĩueron encontrados siete cartucŚos de


dinamita con guías y Ĩulminantes Ƌue pasaron a disposición de la
autoridad militar͕͟ϯϮ5 LJ no son Ɖocos͕ ůos detenidos Ƌue coŵiennjĂn
Ă resƉonsĂďiůinjĂrůo de todo͘ ,ĂstĂ Ƌue LĂrĂ ĂƉĂrece incoŵunicĂdo
en ůĂ cĄrceů͘ :iŵenenj͕ en tĂnto͕ se ĂtrincŚerĂ dos cĂsĂs ŵĄs ĂůůĄ ŚĂstĂ
Ƌue ůůegĂn eĨecƟǀos ŵiůitĂres͕ ůo conĨunden con LĂrĂ LJ ůo ůiƋuidĂn͘ ů
secretĂrio regionĂů deů WS se trĂnsĨorŵĂrĄ͕ ŚĂstĂ ser detenido͕ segƷn El
Rancagüino͕ en uno de ůos cĂďeciůůĂs LJ edžtreŵistĂs Ƌue se encuentrĂn
todĂǀşĂ ƉrſĨugos͘ϯϮϲ n su ĨugĂ͕ ƉĂsĂ Ɖor disƟntĂs ŵorĂdĂs͕ ŚĂstĂ Ƌue
encuentrĂ unĂ donde es deůĂtĂdo sin Ƌuerer Ɖor un Ăŵigo ƉroƉio͘ Se
enterĂ todo eů ďĂrrio LJ ůĂs ƉoůicşĂs Ɖroceden Ă ĂůůĂnĂrůo͘ LĂrĂ deďe
escĂƉĂr en tĂdži͕ ǀĂ Ɖor cĂůůe DeŵďriůůĂr͕ Ĩrente Ăů regiŵiento LĂutĂro͕
cuĂndo ůo deƟenen eů dşĂ ϭ7 de seƉƟeŵďre͘ ůůş ƉĂsĂrĄ Ɖor un conseũo
de guerrĂ͕ Ɖor unĂ soůicitud ƉĂrĂ ser condenĂdo Ă ŵuerte LJ ĮnĂůŵente
es ƉenĂdo Ă Ϯϲ ĂŹos de cĄrceů͘ DesƉuĠs de unĂ ůĂrgĂ odiseĂ doůĨo
LĂrĂ es edžƉuůsĂdo Ă SueciĂ͕ ƉĂşs Ăů cuĂů ǀiĂũĂ eů ϭ7 Ĩeďrero de ϭ97ϲϯϮ7͘
ůdo &igueroĂ͕ el telĠĨono ;segƷn Ărůos uŹigĂͿ͕ Ɵene ϭϲ ĂŹos
Ăů ŵoŵento deů goůƉe Ƌuien se ƋuedĂ ũunto Ă otros coŵƉĂŹeros
͞esperando Įerros͟ es tesƟgo de ůo Ƌue sucede en ůĂ cĂsĂ de doůĨo
LĂrĂ:
DesƉuĠs deů ϭϭ: ͞suƉiŵos Ƌue eů ŚuĂso LĂrĂ ʹ ĂƉodo coŵƷn de doůĨo - ͕ estĄ
escondido en DĂcŚĂůş ũunto con otros coŵƉĂŹeros͘ stĄďĂŵos en ůĂ cĂsĂ cuĂndo
senƟŵos un ďoŵďĂnjo LJ LJo Ĩui Ă ͚sĂƉeĂr͛ con otros cĂďros͘ ,ĂďşĂ estĂůůĂdo unĂ
ďoŵďĂ͕ o dinĂŵitĂ creo͕ en ůĂ cĂsĂ deů ,uĂso ĂŚş cĂsi Ăů ůůegĂr Ă ZeƉƷďůicĂ Ɖor sƉĂŹĂ͘
Se sinƟſ un ƉencĂnjo ŵuLJ grĂnde͘ &ue Ăůůş cuĂndo ůĂ gente eŵƉienjĂ Ă gritĂr ͞Ăůůş ǀĂ͟
LJ se ǀe Ă un ƟƉo sĂůtĂndo ůĂ ŵurĂůůĂ͘ rĂ un D Ƌue ůe ŚĂďşĂ Ɖuesto ůĂ dinĂŵitĂ͘ ůůş
ůůegĂron ůos ŵiůicos LJ ůos ƉĂcos͕ goůƉeĂn ůĂ ƉuertĂ LJ ůe ƉegĂn un Ɵro Ăů ƟƉo Ƌue sĂůe
Śerido͘ ĨuerĂ eů Ƌue ŵĂndĂďĂ de ůos ŵiůicos ůe ƉegĂ un Ɵro LJ ůo reŵĂtĂ͘  ůĂ ǀenj un
sĂrgento de cĂrĂďineros͕ o suďoĮciĂů sĂco su sĂďůe LJ gritſ Ăů ǀiento ͋esto es eů nueǀo
Śiůe͕ ŵierdĂ͊͘ϯϮ8

ůdo͕ de ĨĂŵiůiĂ sociĂůistĂ͕ indicĂ Ƌue eů secretĂrio regionĂů de ůĂ


:uǀentud͕ Ărůos ƷŹigĂ͕ ŚĂ estĂdo coŵunicĄndose con eůůos͕ Ɖero
ƉĂsĂn tres dşĂs LJ eů ƉĂdre de ůdo ʹ nriƋue &igueroĂ ʹ ůos conŵinĂ
Ă irse: “caďros váyanse para la casa, aƋuí llegan milicos y nos van a
matar a todos͘͟ nseguidĂ Ɖierden eů contĂcto con ƷŹigĂ LJ &igueroĂ
325 “A balazos resistieron allanamiento de casa de Secretario Regional del PS”. El Rancagüino,
14 de septiembre de 1973, pág. 16.
326 El Rancagüino, 17 de septiembre de 1973, pág. 3.
327 Entrevista a Adolfo Lara, op. cit.
328 Ibid.

185
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

se ĂrriesgĂ Ă ir ǀisitĂr Ă su esƉosĂ͕ sioůetĂ͕ donde ƋueŵĂn ƉĂƉeůes LJ se


enterĂ de Ƌue Ărůos ŚĂ sido detenido en Los ngeůes͘ Luego͕ sucede
ůo ŵisŵo con su esƉosĂ͕ cuĂndo ǀĂ Ă ďuscĂrůĂ ƉĂrĂ inǀitĂrůĂ Ă ĂůŵornjĂr:
vivían en la poďlación Recreo, cuando voy, estoy Ĩuera de su casa, veo un auto staƟon
ďlanco, ďastante amplio y al pasar por su costado, veo Ƌue estaďa sentado el Ňaco
tinston Uriďe – socialistaͲ, Ƌuien me dice Ƌue me corra, me Śace gestos de Ƌue me
vaya, porƋue ese Ĩurgón era de invesƟgaciones, o de ͚los Ɵras͛ como decíamos en esa
Ġpoca, y se llevan detenida a su esposa al Buen Pastor͘ϯϮ9

oŵo sĂďeŵos͕ DĂdž DĂrĂŵďio sĂůe de ůĂ cĂsĂ de doŵĄs Doro Ă


eso de ůĂs ϬϬ:ϯϬ donde ŚĂ ǀisto Ɖor ƷůƟŵĂ ǀenj Ăů Ɖresidente Ƌuien ůe
entregĂ ůĂ instrucciſn ƉrecisĂ ƉĂrĂ Ƌue detengĂ eů ĂtentĂdo dinĂŵitero
ƉĂrĂ ǀoůĂr eů ĂcŚĂƉoĂů͘ ů edž 'W ůůegĂ Ă ZĂncĂguĂ ĂƉrodžiŵĂdĂŵente
Ă ůĂs dos de ůĂ ŵĂŹĂnĂ LJ se dĂ cuentĂ Ƌue ůĂ orden dĂdĂ Ă WĂtriĂ LJ
LiďertĂd ŚĂ sido congeůĂdĂ͘ ZegresĂ Ă SĂnƟĂgo Ă eso de ůĂs 5:ϬϬ Ă͘ŵ͘ LJ
Ɖrocede Ă dĂrse unĂ ducŚĂ Ăntes de ir Ă dorŵir͘ stĄ en eso cuĂndo un
teůeĨonĂnjo ůo ĂůertĂ de Ƌue se ŚĂ Ɖuesto en ŵĂrcŚĂ ͞el ciclón͕͟ Ƌue no
erĂ otrĂ cosĂ Ƌue ůĂ cůĂǀe ƉĂrĂ designĂr Ƌue ͞el golpe se Śaďía puesto
en marcŚa͘͟ ůůş entendiſ ƉerĨectĂŵente ƉorƋuĠ͕ eů gruƉo oƉerĂƟǀo
nĂcionĂůistĂ reciďiſ ůĂ instrucciſn de congeůĂr eů ĂtentĂdo ŚĂstĂ nueǀo
ĂǀisoϯϯϬ͘
Wedro ZĂŵşrenj͕ estudiĂnte LJ trĂďĂũĂdor Ă ůĂ ǀenj en ĂƋueůůĂ ĠƉocĂ͕
ŵiůitĂnte deů DIZ LJ uno de ůos ƉrotĂgonistĂs de ůĂ toŵĂ deů InsƟtuto
IngůĠs͕ ǀiǀe Ăsş su ϭϭ:
Wuse ůĂ rĂdio orƉorĂciſn͕ ǀonj de ůĂ reǀoůuciſn͕ rĂdio deů WS͕ LJ teŵƉrĂnito coŵennjſ
eů cuento LJ ŵe Ĩui Ă ŵi coůegio͕ no ŚĂďşĂ ůocoŵociſn LJ erĂ ŵuLJ de ŵĂdrugĂdĂ͘
Zecuerdo nşƟdĂŵente Ƌue erĂ eů dşĂ deů ŵĂestro͕ ϭϭ de seƉƟeŵďre͕ LJ nosotros
coŵo ƉĂrƟdo coŵo ŵoǀiŵiento͕ &Z LJ entro de ůuŵnos͕ en cĂso deů goůƉe nos
ĂcuĂrteůĄďĂŵos en eů industriĂů EΣϮ͕ ĂunƋue teŵƉrĂnĂŵente nos ǀiŵos suƉerĂdos
Ɖor ůĂs circunstĂnciĂs ƉorƋue ůůego ŵucŚĂ gente͕ Śiciŵos unĂ ĂsĂŵďůeĂ͕ escucŚĂŵos
ůĂs noƟciĂs͕ eů discurso de desƉedidĂ de ůůende͘ Zecuerdo Ƌue Śuďo un eƉisodio
sui generis͕ ůĂ ŵoscĂ Ănjuů͕ un stĂƟon ǀĂgon de ͚ůos ƟrĂs͛ ůůegſ ŚĂstĂ eů coůegio Ă
ƉreguntĂrnos cſŵo estĂďĂ ůĂ cosĂ LJ cĂsi Ă ƉrestĂrnos ĂƉoLJo͕ LJo conǀerse con eůůos͕
LJ ǀiŵos Ƌue estĄďĂŵos en ƉeůotĂs͕ Ăsş Ƌue conǀersĂŵos͕ con ůĂ gente Ƌue ǀenşĂ
Ă cĂrgo͕ LJ con ůĂ gente ŵĄs ũoǀen͕ ůe ƉůĂnteĠ ůĂ circunstĂnciĂ coŵo LJo ůĂ ǀeşĂ͕ Ƌue
erĂ un ŵoŵento cůĂǀe LJ decisiǀo͕ Śuďo coŵo tres interǀenciones de ƉroĨes͕ unĂ
de DinorĂ ZosĂůes͕ insƉectorĂ generĂů͕ coŵunistĂ͖ de rturo &redes͕ Ƌue erĂ un
ƉroĨe de cĂsteůůĂno͕ creo Ƌue rĂdicĂů͕ Ĩue eů ǀieũo Ƌue ŵeũor ƉroLJectſ coŵo ǀenşĂ ůĂ
ŵĂno͕ LJ :uůio Donoso un ƉroĨe ŵiristĂ Ƌue Ĩue detenido LJ Ƌue ůĂ ƉĂso ŵuLJ ŵĂů͘ Los
deŵĄs ƉroĨes erĂn reƉoco ĂƉorte͕ cuĂndo conǀerse con ůĂ gente deĮniŵos Ƌuienes

329 Ibid.
330 Entrevista a Max Marambio, op. cit.

186
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

seguşĂn͕ Ƌuienes se ƋuedĂďĂn LJ ĂceƉtĂŵos Ƌue ŵucŚĂ gente se ĨuerĂ͘ Los Ƌue
ĠrĂŵos ŵiůitĂntes seguşĂŵos en eů cuento͕ ŵi cĂsĂ de seguridĂd Ĩue ůĂ de ůdo͕ ŵirĂ
ŵi cĂsĂ de seguridĂd͕ ũĂ͕ ũĂ͊ ŵe toco consoůĂr gente cuĂndo se enterſ de ůĂ ŵuerte
de ůůende͕ entre gente ĂduůtĂ͕ ũſǀenes͕ ǀer donde eů teŵĂ de coŵunicĂciones͕ coŵo
nos contĂctĄďĂŵos͕ ƉorƋue esƉerĄďĂŵos Ƌue se diǀidierĂ eů eũĠrcito͕ Ƌue ůůende
Śuďiese ůůĂŵĂdo Ă ůĂ resistenciĂ͘ sş ƉĂsĠ͕ ese ĂŵĂrgo dşĂ͘ϯϯϭ

ů ƉroĨesor Luis ůŵonĂcid͕ no se encontrĂďĂ en su cĂsĂ eů ϭϰ de seƉƟeŵďre


de ϭ97ϯ cuĂndo unĂ ƉĂtruůůĂ ŵiůitĂr͕ encĂŹonſ Ă su ŵuũer Ƌuien se
encontrĂďĂ eŵďĂrĂnjĂ de ocŚo ŵeses͘ ů ŵĂestro no tuǀo ůĂ ŵisŵĂ suerte eů
dşĂ suďsiguiente
ů dşĂ ϭϲ ΀de seƉƟeŵďre de ϭ97ϯ΁͕ Ă ůĂs once de ůĂ ŵĂŹĂnĂ ΀su esƉoso΁ Ĩue Ă ůĂ cĂsĂ
Ă ǀer΀ůĂ΁͕ ƉorƋue Ġů no se encontrĂďĂ ĂůoũĂndo ΀Ăůůş΁ Ɖor rĂnjones de seguridĂd͘ ΀
eso de΁ ůĂs once LJ ŵediĂ de ůĂ ŵĂŹĂnĂ ůůegſ unĂ ƉĂtruůůĂ Ă ďuscĂrůo΀͘΁ Lo sĂcĂron
Ă eŵƉuũones͕ no ůe deũĂron Ɖonerse eů ǀestſn LJ ůo ůůeǀĂron ůos cĂrĂďineros ΀͙΁͘ Lo
eŵƉuũĂďĂn LJ Ġů iďĂ nerǀioso͕ con ůĂs ŵĂnos en Ăůto͘ ΀Su΁ ŵĂrido usĂďĂ ůentes͘ ΀ů
ůůegĂr΁ Ă ůĂ esƋuinĂ de ůĂ cĂsĂ ΀͙΁ en eů tuŵuůto ΀ǀio΁ Ƌue ΀su΁ ŵĂrido trĂstĂďiůů΀ſ΁͕
trĂtĂ΀ďĂ΁ de suũetĂr sus ůentes Ƌue se ůe cĂşĂn LJ sinƟſ ůĂ rĄĨĂgĂ de ůĂ ŵetrĂůůetĂ͙ erĂn
dos cĂrĂďineros Ƌue iďĂ con Ġů͘ ĂLJſ Śerido de ŵuerteϯϯϮ͘

LĂ esƉosĂ deů ƉroĨesor ůŵonĂcid se ůe desƉrendiſ su ƉůĂcentĂ LJ Ɖerdiſ


Ăů Śiũo Ƌue estĂďĂ en su ǀientre͘ Su ĨĂŵiůiĂ Ĩu destruidĂ͘ ů ZĂncĂgƺino͕
en esĂ oƉortunidĂd diũo ůo siguiente:
͞Luis Almonacid Ĩue muerto al tratar de eludir a la policía͘͟ DĄs ĂďĂũo
eů Ɖeriſdico detĂůůſ
ů ƉroĨesor ƉriŵĂrio coŵunistĂ͕ de ϰϮ ĂŹos͕ Luis ůŵonĂcid͕ Ĩue ŵuerto de un disƉĂro
cuĂndo ŚuLJſ de ůos cĂrĂďineros Ƌue ůe ŚĂďşĂn dĂdo ůĂ ǀonj de Ăůto͙ LĂ noƟciĂ oĮciĂů
seŹĂůĂ Ƌue eů ƉroĨesor Ĩue inƟŵĂdo Ă rendiciſn͕ sĂůiendo de su doŵiciůio con ůĂs
ŵĂnos en Ăůto͘ hnĂ ǀenj Ƌue estuǀo Ă distĂnciĂ de ůos ƉoůicşĂs eŵƉenjſ Ă correr en un
ǀĂno intento Ɖor dĂrse Ă ůĂ ĨugĂ͘ ů desoďedecer ůĂ orden de Ăůto͕ se disƉĂrſ en su
contrĂ͕ siendo ĂůcĂnnjĂdo Ɖor un ƉroLJecƟů Ƌue ůe cĂusſ ůĂ ŵuerte en ĨorŵĂ Ɖosterior
en eů ,osƉitĂů de ZĂncĂguĂ͘ϯϯϯ

zĂ sĂďeŵos Ƌue ůĂudio ontrerĂs LĂďrĂ Ƌuien erĂ eů Wresidente deů


entro de ůuŵnos deů IndustriĂů͕ no resiste ůĂ Ɖresiſn deů 'oůƉe LJ͕
soůo Ĩrente Ă ůĂs estreůůĂs se suicidĂ eů ϭϭ Ɖor ůĂ nocŚe en eů Ĩundo
,uicŚunguĂůĂ͘
oŵo sĂďeŵos ZositĂ ceǀedo͕ ǀiǀe en ůĂ njonĂ rurĂů de SĂntĂ runj ʹ IsůĂ

331 Entrevista a Pedro Ramírez, op. cit.


332 ŚƩƉ:ͬͬǁǁǁ͘ŵeŵoriĂǀiǀĂ͘coŵͬũecutĂdosͬũecutĂdosͺͬůuisͺĂůĨredoͺ
ĂůŵonĂcidͺĂreůůĂno͘Śtŵ. Consultado el 04 de julio de 2016.
333 El Rancagüino. 19 de septiembre de 1973.

187
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

deů 'uindo -͕ LJ Ăsiste Ă ůĂ escueůĂ ϰϰ8͘ diene ϭϭ ĂŹos LJ ǀiǀe en unĂ ĨĂŵiůiĂ
cĂŵƉesinĂ Ƌue ŚĂ ǀiǀido ŵuLJ de cercĂ eů Ɖroceso de ůĂ hW LJ de ůĂ reĨorŵĂ
ĂgrĂriĂ en eů Ƌue ŚĂn estĂdo inǀoůucrĂdos su ƉĂdre LJ ơos͕ nĂdĂ ŵenos Ƌue en
eů DIZ͘ ste es su reůĂto deů dşĂ ϭϭ:
Zecuerdo Ƌue estĂďĂ LJo con ŵi ƉĂƉĄ deďĂũo de unĂ ŵĂtĂ de nşsƉeros ůeLJendo unĂ
reǀistĂ de ŚistorietĂs͕ de dĂrnjĄn o de LĂ drincŚerĂ͕ de guerrĂ͕ LJ tenşĂŵos unĂ rĂdio͕ LJ
eŵƉienjĂn Ă trĂnsŵiƟr Ƌue LĂ DonedĂ ŚĂ sido ĂtĂcĂdĂ͕ erĂ cercĂ de ŵediodşĂ͕ LJ ŵi
ƉĂƉĄ dice Ƌue ͚ŚĂLJ Ƌue tener cuidĂdo͕ estĂs nocŚe no ǀĂŵos Ă dorŵir trĂnƋuiůos͕
ŚĂLJ Ƌue ǀer ůo Ƌue ƉĂsĂ͛͘ stuǀiŵos ĂŚş ŚĂstĂ cuĂndo eŵƉenjĂron Ă ďoŵďĂrdeĂr LĂ
DonedĂ͕ LJ ŵi ƉĂƉĄ se Ɖone intrĂnƋuiůo LJ no sĂďşĂ ƋuĠ ŚĂcer͕ ŚĂstĂ Ƌue dice ͚ŵe
ǀoLJ Ă ƋuedĂr ĂƋuş ƉorƋue no ǀĂ Ă ƉĂsĂr nĂdĂ͛͘ Di ƉĂƉĄ dice ůuego ͞si ǀienen ƉĂcos o
ŵiůicos ustedes ůo Ƌue Ɵenen Ƌue decir es no sĠ͕͟ nĂdĂ ŵĄs LJ eso ŵe Ƌuedſ grĂďĂdo
ŚĂstĂ ŚoLJ͘ z de ĂŚş se sĂůtĂn ŵis recuerdos͕ ŚĂstĂ Ƌue cuĂndo ĂnocŚece estĄďĂŵos
ĂcostĂdos LJ durŵiendo LJ nos eŵƉuũĂn ůĂ ƉuertĂ LJ ůůegĂron 8 o ϭϬ ŵiůicos͕ LJ ĂŚş nos
Śicieron ůeǀĂntĂrnos LJ Ă ŵi ƉĂƉĄ ůo sĂcĂron Ăů Ɵro͕ con cĂůnjonciůůos LJ nos ĂƉuntĂďĂn
LJ ůos coůcŚones ůos ůeǀĂntĂron LJ ƉicĂneĂron con ůos Ĩusiůes͘ sĂ nocŚe tĂŵďiĠn se
ůůeǀĂron ŵi Ɖriŵo DĂƟĂs͕ LJ cuĂndo ůos suďen Ăů cĂŵiſn ŵi ŵĂŵĄ ůe ĂůcĂnnjĂ Ă ƉĂsĂr
roƉĂ Ă ŵi ƉĂƉĄ͕ eso serşĂn coŵo ůĂs cuĂtro de ůĂ ŵĂŹĂnĂ͘ z ĂŚş ůůegĂn con eů DĂƟĂs
LJ ůo sientĂn Ăů ůĂdo de ŵi ƉĂƉĄ͘ rĂ un cĂŵiſn ŵiůitĂr con ďĂrĂndĂs LJ ĂŚş ŵi ƉĂƉĄ
desĂƉĂreciſ͙ n ůĂ cĂsĂ ůos ŵiůicos eŵƉenjĂron Ă reǀisĂr ůĂs ƉienjĂs LJ encontrĂron
unĂs reǀistĂs LJ cĂsi en todĂs ůĂs reǀistĂs decşĂ ZosĂ ceǀedo͕ LJ un ŵiůico ƉreguntĂ
͚͎ƋuiĠn es ůĂ ZosĂ ceǀedo͍͕͛ LJ ŵi ŵĂŵĄ ůe dice ͚estĄ Ĩrente Ă hd͕͘ es estĂ niŹitĂ͛͘
DesƉuĠs de ĂŚş no nos ĂcostĂŵos ŵĄs LJ ŵi ŵĂŵĄ sĂůiſ en ďuscĂ de ŵi ƉĂƉĄ Ăů otro
dşĂ Ă ƉriŵerĂ ŚorĂ͕ LJ ůĂ ƉriŵerĂ ǀisitĂ Ƌue Śinjo Ĩue ĂƋuş Ă ůĂ coŵisĂriĂ en SĂntĂ runj
LJ no estĂďĂ͕ LJ ůuego Ĩue Ă SĂn &ernĂndo LJ ůo tenşĂn en eů regiŵiento͘ϯϯϰ

Su ŚerŵĂno ŵĂLJor͕ ZoůĂndo͕ ŵĄs conocido coŵo diơn͕ Ƌuien Ɵene ϭϰ


ĂŹos LJ se encuentrĂ en ĂƋueůůĂ ĠƉocĂ internĂdo en ůĂ scueůĂ 'rĂnũĂ͕
recuerdĂ Ăsş su ϭϭ:
n ůĂ escueůĂ 'rĂnũĂ͕ tenşĂŵos teůe͕ estĄďĂŵos toŵĂndo desĂLJuno cuĂndo
ŵirĄďĂŵos ůĂs noƟciĂs LJ ĂŚş ĂƉĂreciſ Ƌue ŚĂďşĂ un ƉronunciĂŵiento ŵiůitĂr LJ
cĂŵino Ă ůĂ sĂůĂ un ƉroĨesor nos diũo Ƌue LJĂ ŚĂďşĂ ŵiůicos controůĂndo LJ nosotros
coŵo cĂďros en ůĂ escueůĂ no ƉodşĂŵos sĂůir͘ stĂďĂ ĂsustĂdo Ɖues LJo sĂďşĂ ůo Ƌue
estĂďĂn ĂtĂcĂndo ůos ŵiůicos LJ Ƌue Ăů ǀieũo se ůo iďĂn Ă ůůeǀĂr Ɖreso͕ uno estĂďĂ en
Ăntecedentes de Ƌue se trĂtĂďĂ LJ erĂ un ŚecŚo de Ƌue iďĂn Ă ser Ɖerseguidos͘ zo
estĂďĂ internĂdo LJ cuĂndo ƉĂsĂron unos dos dşĂs nos ŵĂndĂron ƉĂ͛ ůĂ cĂsĂ LJ Ă ŵi
ƉĂƉĂ LJĂ se ůo ŚĂďşĂn ůůeǀĂdo͕ tĂŵďiĠn Ă ŵis ơos LJ Ă ŵi Ɖriŵo͘ Di ƉĂƉĂ estuǀo esĂ
ǀenj coŵo tres ŵeses͕ LJ ůĂ segundĂ Ƌue estuǀo detenido͕ LJo sş estĂďĂ en ůĂ cĂsĂ͘
&ue en inǀierno͕ estĄďĂŵos en unĂ cocinĂ con ůeŹĂ toŵĂndo desĂLJuno LJ con cĂsco
LJ ŵetrĂůůetĂ ůo sĂcĂron esƉosĂdo͕ ůe diũeron Ƌue ůůeǀĂrĂ unĂs ĨrĂnjĂdĂs͕ ƉorƋue no
iďĂ Ă ǀoůǀer Ăů Ɵro͕ ůo suďieron Ă un cĂŵiſn con toůǀĂ͕ ůos Ɖusieron ďocĂ ĂďĂũo LJ ůos
trĂũeron Ă ůĂ coŵisĂriĂ de SĂntĂ runj LJ ůuego ůos ůůeǀĂďĂn Ă SĂn &ernĂndo LJ cuĂndo
ůos ďĂũĂron en SĂntĂ runj͕ cortĂron eů trĄnsito coŵo ƉĂ͛ Ƌue no se ĨuerĂn Ă ĨugĂr͘ z
cuĂndo ůůegĂron ůos ƉĂcos͕ ůůegĂron ĂƉuntĂndo Ƌue ƋuiĠn erĂ eů dito ceǀedo͕ Ɖues

334 Entrevista a Rosa Acevedo; op. cit.

188
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

tenşĂ Ƌue ƉresentĂrseϯϯ5͘

EĠstor ZĂŵirenj͕ otro sĂntĂcrunjĂno͕ Ɖor entonces͕ es dirigente


estudiĂnƟů en eů Liceo de ůĂ ciudĂd LJ ŵieŵďro deů &Z͕ reůĂtĂ Ăsş ĂƋueů
dşĂ ĨĂơdico:
stĂďĂ LJendo Ă cůĂses cuĂndo nos enterĂŵos con ůos coŵƉĂŹeros de Ƌue estĂďĂ
ocurriendo eů goůƉe͘ Eo ŚĂůůĄďĂŵos ƋuĠ ŚĂcer LJ nos Ĩuiŵos Ă ůĂ 'oďernĂciſn donde
estĂďĂ :uĂn ucuŵides ƉĂrĂ Ɖedir ĂrŵĂs con ůĂ intenciſn de ĂtĂcĂr eů retĠn de
cĂrĂďineros͘ rĂŵos ocŚo LJ Ăů ůůegĂr Ă ůĂ 'oďernĂciſn͕ nos dĂŵos cuentĂ de Ƌue
ĠstĂ LJĂ ŚĂďşĂ sido toŵĂdĂ Ɖor ůos ŵiůitĂres LJ Ăůůş un ŵiůitĂr nos dice ͚Ƌue ůĂ ĂutoridĂd
LJĂ no es :uĂn ucuŵides͕ sino ŵi ŵĂLJor͛͘ Śş decidiŵos ǀoůǀer Ă nuestrĂs cĂsĂs e
inĨorŵĂrnos Ɖor ůĂ rĂdio͘ DesƉuĠs de eso͕ LJo creo Ƌue eů ůunes siguiente͕ estĄďĂŵos
en eů ůiceo cĂntĂndo ůĂ cĂnciſn nĂcionĂů cuĂndo ĂƉĂrecieron ůos ŵiůicos en eů recreo
LJ nos sĂcĂron Ă todos de cůĂses LJ nos reunieron en eů giŵnĂsio LJ ĂŚş ůos ŵiůicos nos
diũeron Ƌue ͚ůĂs cosĂs ŚĂďşĂn cĂŵďiĂdo en este ƉĂşs͘ Yue ůos estudiĂntes tenşĂn Ƌue
dedicĂrse Ă estudiĂr͕ Ƌue ĂŚorĂ ŚĂďşĂ unĂ ũuntĂ de goďierno͕ LJ Ƌue͕ ĂŚorĂ͕ ůĂ cĂnciſn
nĂcionĂů ŚĂďşĂ Ƌue cĂntĂrůĂ con gĂnĂs͛͘ z ůuego seŹĂůſ Ƌue ͚ĂƋuş ŚĂLJ unos Ăůuŵnos
ƉroďůeŵĄƟcos Ƌue ůos ǀĂŵos Ă suďir Ăů escenĂrio Ăů Ɵro͛͘ ntonces suďieron Ă &idiĂs
ucuŵides͕ Ă uno de ĂƉeůůido Donoso͕ desƉuĠs Ă otro ucuŵides ;dĂƟcoͿ͕ ůuego LJo͘
ů ŵiůico nos Śuŵiůůſ un Ɖoco LJ desƉuĠs nos ůůeǀſ Ă ůĂ sĂůĂ deů director LJ nos edžƉůicſ
Ƌue en un ďoůso de unĂ niŹĂ de SĂn &ernĂndo ŚĂďşĂ ĂƉĂrecido un ƉĂnŇeto en contrĂ
deů goůƉe LJ Ƌue nosotros deďşĂŵos sĂďer eso͕ ŵientrĂs nos ĂŵenĂnjĂďĂ con eů corǀo͘
sş Ƌue ůuego nos Ĩuiŵos͕ nos ũuntĂŵos LJ diũiŵos ͎cſŵo ǀĂŵos Ă ĂǀeriguĂr͍ sş Ƌue
en ůĂ tĂrde ǀoůǀiŵos Ă decirůes eso: Ƌue no ŚĂďşĂŵos Ɖodido ĂǀeriguĂr nĂdĂ͘ De ĂŚş
nos eŵƉenjĂŵos Ă seƉĂrĂr entre nosotros LJ no ǀoůǀiŵos Ă ũuntĂrnos͘ zo eŵƉecĠ Ă
ďuscĂr otros Ăŵigos͕ de derecŚĂ͘ Di ƉĂƉĄ cĂLJſ Ɖreso͕ Ăsş Ƌue ƉĂrĂ ƋuĠ iďĂ Ă dĂr ŵĄs
ƉroďůeŵĂs en ŵi cĂsĂ LJo͘ z de ĂŚş͕ LJĂ no ŚueǀeĂŵos ŵĄs͘ϯϯϲ

steďĂn sĂůennjueůĂ͕ Ɖor entonces estudiĂnte de ůos Ɖriŵeros cursos


ďĄsicos deů InsƟtuto K͛,iggins reůĂtĂ Ƌue ese dşĂ
zo iďĂ ůůegĂndo Ăů InsƟtuto K͛,iggins͕ ůĂ ŵĂŹĂnĂ gris deů ϭϭ de seƉƟeŵďre Ă ůĂs 8:ϮϬ
Ă͘ŵ͕͘ cuĂndo estudiĂntes ŵĄs grĂndes regresĂron gritĂndo Ƌue ůos ŵiůitĂres estĂďĂn
derrocĂndo Ă ůůende͙ n ůĂ cĂsĂ͕ ŵĂŵĄ͕ DĂnoůşn͕ <uŬLJ͕ ůĂ ĂďueůĂ LJ ůĂ ơĂ orĂ
escucŚĂďĂn ůĂ rĂdio͕ ůĂs ƷůƟŵĂs ƉĂůĂďrĂs de ůůende en ZĂdio DĂgĂůůĂnes͕ LJ ǀieron en
ůĂ teůeǀisiſn ůĂs iŵĄgenes deů coŵďĂte͙ ůĂ ĂďueůĂ nos dio Ăůŵuernjo en totĂů ŵudenj͘
Di ƉĂdre ůůegſ con rostro serio ʹ no Śuďo euĨoriĂ͕ ni ďĂnderĂs cŚiůenĂs͕ ůo recuerdo
ďien͕ Ġů suƉo Ƌue eů 'oůƉe erĂ un ĨrĂcĂso͕ unĂ trĂgediĂ͙ Ĩue un ŵĂrtes nuďůĂdo͕ Ĩrşo͕
triste͘ LĂ ŚoguerĂ creciſ cuĂndo ƉĂƉĄ͕ con ůos oũos Śuŵedecidos͕ regresſ deů cuĂrto
deů Ĩondo de ůĂ cĂsĂ con un Ăůto de ůiďros de ŵĂrdžisŵo LJ sindicĂůisŵo deů Ăďueůo
DĂnueů͘ Di ƉĂƉĄ no se ƋuedĂďĂ dorŵido esĂ nocŚe͕ LJo ůo ĂďrĂcĠ sin escucŚĂr sus
ronƋuidos͘ϯϯ7

335 Entrevista a Rolando Acevedo; op. cit.


336 Entrevista a Néstor Ramírez., op. cit.
337 Esteban Valenzuela, El ronquido de papá. Etnohistoria de una familia extendida del barrio
estación de Rancagua 1959-2009; op. cit., págs.90-91.

189
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

ůeũĂndrĂ WĂůůĂŵĂr͕ ǀiǀşĂ Ɖor entonces en oLJĂ con sus ƉĂdres LJ erĂ ƉĂrte
de unĂ ĨĂŵiůiĂ ǀĂrioƉintĂ ƉoůşƟcĂŵente͕ su ͞papá era alessandrista y
mi mamá allendista͘͟ LĂ ŚoLJ edžitosĂ ƉsicſůogĂ erĂ ŚerŵĂnĂ de uno de
ůos dirigentes ŵĄs conocidos de ůĂ :uǀentud SociĂůistĂ͘ WĂďůo WĂůůĂŵĂr
njuĂ͕ LJ este es su recuerdo de ese dşĂ ŵĂrtes
De Ăcuerdo Ƌue ese dşĂ nos Ĩuiŵos deů coůegio teŵƉrĂno͕ desƉuĠs deů ŵediodşĂ͘ ů
ϭϭ coŵiennjĂ Ă ser unĂ neďuůosĂ LJ todo seƉƟeŵďre͕ ŵe Ăcuerdo Ƌue eŵƉenjĂron ůos
ruŵores͕ Ƌue Ăůgunos ǀecinos destĂƉĂron ďoteůůĂs de cŚĂŵƉĂgne͕ ďrindĂron LJ Ƌue͕
en ŵi cĂsĂ no ďrindĂron LJ ŵi ŵĂŵĄ LJ ƉĂƉĄ estĂďĂn ŵuLJ ĂngusƟĂdos͕ LJ ůo Ƌue ŵe
Ăcuerdo deů resto de seƉƟeŵďre͕ es Ƌue no sĂďşĂŵos dſnde estĂďĂ ŵi ŚerŵĂno͘
LůegĂďĂn ruŵores͕ ŚistoriĂs de Ƌue gente ĂƉĂrecşĂ en eů rio deů DĂƉocŚo͘ Zeciďiŵos
ůĂ ǀisitĂ insſůitĂ de un Ɖriŵo Ƌue erĂ ďoinĂ negrĂ Ƌue ǀisito Ă ŵi ŵĂdre LJ Ƌue ƋuerşĂ
sĂďer dſnde estĂďĂ ŵi ŚerŵĂno͘ z ŵi ƉĂƉĄ cůĂrĂŵente se deƉriŵiſ͕ Ġů intuşĂ Ƌue
iďĂ Ă ser Ăůgo doůoroso ƉĂrĂ eůůos͕ ŵi ƉĂƉĄ ůůegĂďĂ deů trĂďĂũo se sentĂďĂ en eů siůůſn
ŵirĂndo ƉĂ͛ů tecŚo͕ LJ ŵi ŵĂŵĂ ŚĂďůĂndo con gente͕ ŵoǀiůinjſ su red͕ reciďiſ estĂs
ǀisitĂs Ƌue erĂn ĂŵenĂnjĂntes͘ Luego recuerdo Ƌue͕ ƉĂrĂ ŵş cuŵƉůeĂŹos Ƌue Ĩue eů
Ϯϯ de seƉƟeŵďre͕ Ƌue Ĩue ŵuLJ triste͘ Dis ƉĂƉĂs no estĂďĂn͕ se ŚĂďşĂn ido Ă ůĂ cĂsĂ
de unos Ɖriŵos͘ Di ŚerŵĂno estĂďĂ desĂƉĂrecido͘ϯϯ8

sicente WeŹĂ WĂůoŵinos Ɵene Ɖor entonces ϭϲ ĂŹos LJ cursĂ eů ϯΣ Dedio


en ůĂ entonces ůůĂŵĂdĂ scueůĂ onsoůidĂdĂ de džƉeriŵentĂciſn de
SĂn sicente de dĂguĂ dĂguĂ LJ Ƌue LJĂ Ɖor entonces se considerĂďĂ un
ĂůůendistĂ͘ sicente recuerdĂ Ăsş ĂƋueů dşĂ
stĂďĂ en ŵi escueůĂ͕ en cůĂses coŵo de costuŵďre͕ ůĂs cuĂůes se susƉenderşĂn
ƉrontĂŵente͘ ů dşĂ ϭϭ de seƉƟeŵďre ;dşĂ deů ƉroĨesorͿ͕ nos ĂguĂrdĂďĂ un Ăcto en
conŵeŵorĂciſn deů ŵĂestro͕ Ăcto en cuĂů deďşĂ ƉĂrƟciƉĂr con unĂ de ŵis ƉoesşĂs
Ƌue ƉrecisĂŵente ŚĂďşĂ escrito ƉĂrĂ ůĂ ocĂsiſn͘ rĂ un dşĂ gris con ŵucŚĂ ĂusenciĂ
Ă cůĂses de ƉĂrte de ŵis coŵƉĂŹerĂs LJ coŵƉĂŹeros ͕ LJĂ Ƌue eů ƉĂro de ůos
cĂŵioneros iŵƉedşĂn un ďuen trĂnsƉorte͘ ů ŵoŵento de dĂr inicio Ăů ŚoŵenĂũe
Ăů ƉroĨesor͕ se ĂnunciĂ Ɖor ƉĂrůĂntes Ƌue deďşĂŵos reƟrĂrnos Ă nuestrĂs cĂsĂs
LJĂ Ƌue se ŚĂďşĂn susƉendidos ůĂs cůĂses͘ dodo Ĩue desconcierto͕ Ă ƉesĂr de Ƌue
se ruŵoreĂďĂ Ƌue Ăůgo edžtreŵo ƉodşĂ ƉĂsĂr͘ &ue un dşĂ ŵuLJ triste͕ gris͕ Ɖůetſrico
de ŵiedos LJ ĂngusƟĂs͘ ů regreso Ă cĂsĂ ǀi en ůĂs cĂůůes Ă ƉersonĂs ceůeďrĂndo LJ
ĂŵenĂnjĂndo Ă Ƌuienes trĂnsitĄďĂŵos Ɖor ůĂs ĂcerĂs͘ ů ŵoǀiŵiento de cĂrĂďineros
trĂnsĨorŵĂdos en soůdĂdos con sus cĂscos LJ ĂrŵĂs͕ se escurrşĂn Ɖor todos ůĂdos͘
Di ŵĂdre nos esƉerĂďĂ en ůĂs ƉuertĂs de ŵi ŚogĂr con su rostro coŵƉungido LJ
ƉresĂ de ŵucŚĂ tristenjĂ LJ ŵiedo͕ ůgunos ǀecinos coŵerciĂntes de origen ĄrĂďe͕
turcos ůes decşĂŵos͕ ĂƉůĂudşĂn LJ cĂntĂďĂn Ăůegres͘ dĂů Ăcto contrĂstĂďĂ con ůĂ
ƉenĂ de nuestros rostros cĂďinjďĂũos͘ se dşĂ͕ nos ĂƉegĂŵos Ă ůĂ ƷnicĂ rĂdio Ă ƉiůĂs͘ϯϯ9
,ernĄn oůoŵĂ͕ ƉeriodistĂ de ƉroĨesiſn LJ ŵieŵďro de ůĂ oŵisiſn
338 Entrevista a Alejandra Pallamar; op. cit.
339 Entrevista a Vicente Peña. San Fernando, 29 de mayo de 2016.

190
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

WoůşƟcĂ deů WS en ĂƋueůůĂ ĠƉocĂ recuerdĂ Ăsş su ϭϭ:


n ůĂ ŵĂdrugĂdĂ deů ϭϭ coŵo Ă ůĂs ϬϮ:ϯϬ Ă͘ŵ͘ ŵe ƋuedĠ en ƉĂnĂ LJ ŵe Ĩui cĂŵinĂndo
Ă ůĂ cĂsĂ͘ Wor entonces tenşĂ un ƉeƋueŹo deƉĂrtĂŵento en IrĂrrĄnjĂǀĂů cercĂ de
sicuŹĂ DĂcŬennĂ͕ ůůegue ŵuLJ cĂnsĂdo LJ cuĂndo desƉierto Ă ůĂs ϭϬ:ϯϬ Ăŵ͕ con ůos
ďĂndos LJĂ inĨorŵĄndose Ɖor rĂdio͕ sĂůş LJ ŵe encontrĠ con LĂurĂ ůůende͕ Ƌuien ŵe
ůůeǀſ en su citroůĂ LJ Ƌue ůĂ nocŚe Ănterior͕ segƷn ŵe dice͕ ůůende se ŚĂďşĂ desƉedido
de eůůĂ LJ Ƌue ƉĂsĂrĂ ůo Ƌue ƉĂsĂrĂ no se ĨuerĂ Ă doŵĂs Doro ni Ă LĂ DonedĂ͘ zo ůe
diũe Ƌue ůůende tenşĂ rĂnjſn LJ ůe ĂconseũĠ Ƌue se ĨuerĂ Ă oncŚĂůş donde su gente Ƌue
ůĂ ƉodrşĂ Ɖroteger͘ϯϰϬ

dison KrƟnj͕ ĂcĂďĂďĂ de cuŵƉůir 7 ĂŹos ʹ eů Ϯϯ de Ăgosto͕ dşĂ en Ƌue


ůůende Ăscendiſ Ă WinocŚet-͕ LJ cursĂďĂ eů Ɖriŵer ĂŹo ďĄsico en ůĂ
scueůĂ EƷŵero ϯ de SĂn ernĂrdo:
Di ŵĂŵĄ desƉertſ ese dşĂ con unĂ crisis LJ no sĠ si erĂ Ɖor ůĂ coŵƉůeũĂ reůĂciſn Ƌue
tenşĂ Ɖor ese ƟeŵƉo con ŵi ƉĂdre o Ɖor eů recuerdo de su ŚerŵĂnĂ ʹ ůĂ ơĂ 'ůĂdLJs
ĨĂůůecidĂ en enero de ese ĂŹo en eů ďĂůneĂrio de Yuinteros͘ Zecuerdo Ƌue ĂƋueů dşĂ͕
nuďůĂdo LJ triste͕ eůůĂ ǀeşĂ ĨĂntĂsŵĂs de ŵuũeres LJ de ŵş ơĂ en eů ƉĂƟo de ůĂ cĂsĂ LJ
erĂ ĂudžiůiĂdĂ Ɖor ůos ŵĄs grĂndes ŵientrĂs LJo ŵirĂďĂ ĂsustĂdo͘ Eo recuerdo si Ĩue
Ɖor eso o Ɖor eů estĂůůido deů goůƉe Ƌue no Ĩuiŵos Ă cůĂses͘ Luego͕ se sinƟeron ǀoůĂr
rĂsĂntes ůos ŚĂǁŬer Śunter Ƌue iďĂn Ă ďoŵďĂrdeĂr LĂ DonedĂ͘ Eos trĂsůĂdĂron Ă
ůĂ cĂsĂ de ůĂ ĂďueůĂ Ƌue estĂďĂ ĂŚş ŵisŵo Ɖero en eů ĨronƟs͕ Ă ůĂ ŚĂďitĂciſn donde
estĂďĂ ůĂ teůe LJ ŚĂďituĂůŵente ǀeşĂŵos ůos diďuũos ĂniŵĂdos o ďĂiůĄďĂŵos con ŵi ơĂ
LĂurĂ ůĂs cĂnciones de DƷsicĂ Liďre͘ ůůş donde coůgĂďĂ un retrĂto Śerŵoso de ůĂ ơĂ
ĨĂůůecidĂ LJ Ɖor ŵedio de ůĂ rĂdio nos enterĂŵos de ůĂ ŵuerte de ůůende͘ Zecuerdo
Ƌue se decretſ toƋue de ƋuedĂ teŵƉrĂno LJ no se ƉodşĂ sĂůir de cĂsĂ͘ stĂďĂ contento
Ɖor no ir Ă cůĂses LJ sĂůşĂŵos Ă ũugĂr un ƉĂr de ŚorĂs͘ dĂŵďiĠn ŵe Ăcuerdo Ƌue en
dşĂs Ɖosteriores desƉĂrecieron ůos ŵĂriŚuĂneros ʹ ŚiƉƉies ʹ de ůĂ ƉůĂnjĂ 'uĂreůůo͕ se
ĂcĂďĂron ůĂs coůĂs donde ůĂ ŵĂLJorşĂ de nosotros reciďiſ su Ɖriŵer soďrenoŵďre LJ
ůos negocios estĂďĂn ůůenos de ŵercĂderşĂ LJ ůos ũeeƉs con ŵiůitĂres se toŵĂron ůĂ
cĂůůe͕ :͘:͘ WĠrenj͕ donde ǀiǀşĂŵos͘ ,uďo unĂ oƉerĂciſn ƉeinetĂ soďre eů ďĂrrio LJ Ă ůos
niŹos nos encerrĂron en ůĂ ŵisŵĂ ƉienjĂ donde estĂďĂ ůĂ teůe ŵientrĂs eů ŵiůitĂr Ƌue
coŵĂndĂďĂ ůĂ Ăcciſn ůes decşĂ Ă ůos grĂndes en ůĂ cocinĂ Ƌue ͚no Ƌuereŵos ŵĂtĂr
Ă nĂdie͕ Ăsş Ƌue si Ɵenen ĂrŵĂs entrĠguenůĂs͛͘ so recuerdo deů goůƉe LJ de ůos dşĂs
Ɖosterioresϯϰϭ͘

Zoďerto KůiǀĂres͕ ũoǀen oƉositor deů WE Ăů goďierno͕ Ɵene un reůĂto


disƟnto de ese dşĂ:
zo ŵe enterĠ teŵƉrĂno͘ n ese ƟeŵƉo Ɖor eů teŵĂ de ůĂ ƉoůĂrinjĂciſn uno escucŚĂďĂ
ciertĂs rĂdios͕ LJo escucŚĂďĂ ůĂ gricuůturĂ͘ Di ŵĂŵĂ erĂ ƉroĨesorĂ͕ ƉĂrơĂŵos en
ůĂ ŵĂŹĂnĂ coŵo Ă ůĂs 7:ϬϬ con ůĂ noƟciĂ en cĂdĂ rĂdio donde edžĂcerďĂďĂn ĂƷn
ŵĄs ůos Ąniŵos͕ con cĂnciones ĂĮnes͘ Śş escucŚĠ ůo de ůĂ ŵĂrinĂ en sĂůƉĂrĂşso͕
ůĂ ŇotĂ ŚĂďşĂ ǀueůto͕ LJo no Ĩui Ă ůĂ escueůĂ ƉorƋue ůĂs rĂdios eŵƉenjĂron Ă ůůĂŵĂr Ă

340 Entrevista a Hernán Coloma. Santiago, 7 de mayo de 2016.


341 Auto entrevista, 10 de mayo de 2016.

191
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

Ƌue ůĂ gente no sĂůierĂ de sus doŵiciůios͘ Wor eso no sĂůş͘ ,ĂďşĂ un Ăsunto͘ Donde LJo
ǀiǀşĂ ŚĂďşĂ ŵucŚĂ gente de oƉosiciſn Ă ůĂ hW ;ůĂŵedĂ con ZecreoͿ͕ dentro de ůos
deƉĂrtĂŵentos͘ ,ĂďşĂ gruƉos de ĂutoƉrotecciſn ƉĂrĂ Ƌue no se nos ŵeƟerĂ gente
ƉĂrĂ dentro͘ ntonces cuĂndo eů ϭϭ se suƉo de esto͕ LJo erĂ cĂďro tenşĂ ϭ7 ĂŹos LJ
eŵƉenjſ ůĂ gente ŵĂLJor Ă ũuntĂrse LJ ůĂ ŵĂLJorşĂ Ă ceůeďrĂr LJ Ă trĂtĂr de coŵunicĂrse
ƉĂrĂ tener inĨorŵĂciſn resƉecto de Ƌue se ŚĂcşĂ͘ Se injĂron ďĂnderĂs͕ se Śinjo unĂ
esƉecie de ceůeďrĂciſn dentro deů recinto͘ϯϰϮ

Wero no son soůo Zoďerto͕ su ĨĂŵiůiĂ LJ ǀecinos ůos Ƌue ceůeďrĂn͘ Son
ŵucŚo ŵĄs LJ se Ɖueden encontrĂr en ůĂs ƉĄginĂs de ů ZĂncĂgƺino en͕
Ɖor eũeŵƉůo͕ su editoriĂů deů ǀiernes ϭϰ de seƉƟeŵďre cuĂndo se ŚĂ
susƉendido eů toƋue Ƌueda Ɖor eů dşĂ
n ZĂncĂguĂ͕ eů dşĂ de ĂLJer ʹ ũueǀes ϭϯ ʹ ƉĂrecşĂ un dşĂ de ĮestĂ͘ LĂ gente Ăů
encontrĂrse en ůĂs cĂůůes se ĂďrĂnjĂďĂ LJ reşĂ Ĩeůinj͘ LĂ inŵensĂ ŵĂLJorşĂ ciudĂdĂnĂ
Ƌue ǀiǀiſ durĂnte ůos ƷůƟŵos ĂŹos ĂngusƟĂdĂ LJ teŵerosĂ͕ Ɖudo otrĂ ǀenj ŵirĂr eů
Ɖresente LJ eů Ĩuturo con ŵĂLJor conĮĂnnjĂ͙ z Ăsş͕ con ůĂ ĨeůicidĂd de ůos ŵĄs LJ con ůĂ
resignĂciſn LJ conǀenciŵiento de ůos ŵenos͕ Śiůe ŚĂ coŵennjĂdo Ă cĂŵinĂr ŚĂciĂ ůĂ
norŵĂůidĂdϯϰϯ͘

Son 'uiůůerŵo DedinĂ LJ ůos cinco dirigentes Ƌue ůo ĂcoŵƉĂŹĂn LJ


sonrşen rĂdiĂntes ƉĂrĂ eů diĂrio LJ Ƌue LJĂ no edžigen con ĨuernjĂ LJ ĂƉuro
eů ϰϭй͘ Dicen Ƌue coŵƉrenden Ƌue ĂŚorĂ ǀienen ůĂ reorgĂninjĂciſn de
ůos ŵĂndos suƉeriores de ůĂ eŵƉresĂ deũĂndo ͞vacante la totalidad
de aƋuellos cargos Ƌue Ĩueron ocupados por políƟcos y no por personal
tĠcnico͘͟ LĂ ƉrensĂ ůocĂů reconoce͕ ĂdeŵĄs͕ ͞el patrioƟsmo de ůos
ŵineros eů dşĂ ϭϭ͟ Ƌue ͞cerraron las puertas de la empresa para
no permiƟr el ingreso de elementos extremistas͟ y Ƌue “al llegar las
Ĩuernjas militares Śicieron entrega de sus puestos y se reƟraron en
completo orden a sus domicilios a la espera de la orden de reintegrarse
al traďajo͘͟ϯϰϰ
Lo son͕ ĂdeŵĄs͕ ůĂs nueǀĂs ĂutoridĂdes Ƌue eů dşĂ ϭ8͕ ͞en un emoƟvo
acto religioso͕͟ Ă ƉroƉſsito deů de Deuŵ͕ injĂron nueǀĂŵente eů ƉĂďeůůſn
ƉĂtrio en ůĂ IntendenciĂϯϰ5͘ s ůĂ seŹorĂ Ƌue ǀiǀe en Diego WortĂůes
Ƌue Śinjo ͞una manda de donar cinco mil escudos el día Ƌue cayera el
goďierno marxista͟ϯϰϲ LJ Ƌue ŚĂďşĂ cuŵƉůido su ƉroŵesĂ͘ s ůĂ :untĂ
secinĂů EΣ ϯ Ƌue siente ͞saƟsĨacción y alegría͟ Ɖor ͞la ďrillante acción

342 Entrevista a Roberto Olivares; op. cit.


343 El Rancagüino. 14 de septiembre de 1973, pág. 4.
344 Ibid, pág. 3.
345 El Rancagüino. 18 de septiembre de 1973.
346 El Rancagüino. 19 de septiembre de 1973, pág. 4.

192
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

de nuestras FF.AA. para poner orden en nuestra patria͕͟ Ɖero Ƌue


oůǀidĂ ͞la lucŚa Ƌue dieron personas e insƟtuciones contra el marxismo
esclavinjante͕͟ coŵo eů Ƌue dieron ŵuũeres de ƉroĨesiſn ƉeriodistĂ:
Ărŵen WueůŵĂ͕ SiůǀiĂ Winto͕ DĂrşĂ ͘ KLJĂrnjƷn͕ WĂtriciĂ 'unjŵĄn͕ deresĂ
Donoso LJ tĂntĂs otrĂs͘ z Ƌue de ƉĂso ĂgrĂdece Ăů director deů diĂrio ͞Y
personal por su valioso aporte a la liďeración de nuestra Ƌuerida patria
y conĮamos en Ud., para seguir lucŚando en la reconstrucción͘͟

193
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

194
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

Conclusiones.
EuestrĂ inǀesƟgĂciſn nos ŚĂ ƉerŵiƟdo͕ no soůo reconstruir unĂ ƉĂrte
signiĮcĂƟǀĂ de nuestrĂ ŚistoriĂ ůocĂů͕ sino͕ tĂŵďiĠn͕ Ɖoder reŇedžionĂr͕
ŵĄs de cuĂrentĂ ĂŹos desƉuĠs͕ soďre Ăconteciŵientos tĂn signiĮcĂƟǀos
Ƌue ŵĂrcĂron nuestrĂ conteŵƉorĂneidĂd͘
Los ŚecŚos LJ sucesos Ăcontecidos en ůĂs ƉroǀinciĂs de K͛,iggins LJ
oůcŚĂguĂ ʹ en ƉĂrƟcuůĂr ůĂ nĂcionĂůinjĂciſn deů coďre LJ sus deriǀĂdos
;incůuidĂ ůĂ ,ueůgĂ deů ϰϭйͿ͕ Ăsş coŵo ůĂ reĨorŵĂ ĂgrĂriĂ - dĂn cuentĂ
de unĂ njonĂ donde ͞se jugó͟ en ďuenĂ ƉĂrte eů desƟno de ůĂ hnidĂd
WoƉuůĂr ;hWͿ con ůĂs consecuenciĂs LJĂ sĂďidĂs͘ n tĂů senƟdo ůůĂŵĂ ůĂ
Ătenciſn ʹ LJ se ůo ƉreguntĂŵos Ă :orge rrĂte LJ Ă doůĨo LĂrĂ durĂnte eů
trĂnscurso de ůĂ inǀesƟgĂciſn ʹ Ƌue eů ďůoƋue oĮciĂůistĂ no ůe Śuďiese
dedicĂdo ŵĄs ƟeŵƉo LJ reůeǀĂnciĂ Ă ůĂ njonĂ Ăntes de ůĂ crisis͕ ŚĂďidĂ
cuentĂ Ƌue dos de sus ƉroƉuestĂs ƉrogrĂŵĄƟcĂs ŵĄs signiĮcĂƟǀĂs͕ se
ĂƉostĂron͕ todo o nĂdĂ͕ en Ăŵďos territorios Ƌue conũugĂďĂn ůos dos
ƉrinciƉĂůes Ĩenſŵenos en ũuego durĂnte ůĂ ĠƉocĂ: ůĂ ŵinerşĂ LJ eů cĂŵƉo
Ƌue deďşĂn ser o nĂcionĂůinjĂdos o suũetos de unĂ reĨorŵĂ ƉroĨundĂ LJ
Ƌue tenşĂn Ă ŵineros LJ cĂŵƉesinos͕ coŵo Ăctores ƉrinciƉĂůes de esos
cĂŵďios͘
Los ŚecŚos ĂcĂecidos en torno Ă ůĂ ,ueůgĂ deů ϰϭй - eů ĂůůĂnĂŵiento
Ă ůĂ sede ůocĂů deů WS͕ ůĂ toma deů InsƟtuto IngůĠs͕ LJ ůĂ sediciſn ĂďiertĂ
en ZĂncĂguĂ -͕ Ăsş coŵo ůĂ ƉroĨundinjĂciſn de ůĂ reĨorŵĂ ĂgrĂriĂ LJ ůĂ
rĂdicĂůinjĂciſn de :oeů DĂrĂŵďio LJ ũunto con Ġů͕ ůĂ de ůos cĂŵƉesinos͕
dĂn cuentĂ de un Ɖroceso creciente de deĮniciſn de ůos Ăctores
ƉoůşƟcos en ũuego͘ LĂ ũugĂdĂ ŵĂgistrĂů de ůos consƉirĂdores en torno
Ă suŵĂr Ă oďreros ŵineros Ă ůĂ ƉrotestĂ contrĂ ůůende ŵediĂnte eů
Ʒnico ŵecĂnisŵo Ɖosiďůe ʹ ͞una reivindicación salarial͟ ʹ dĂn cuentĂ͕
ĂdeŵĄs͕ de ůĂ ĨrĂgiůidĂd en Ƌue se desenǀueůǀen ůos Ɖrocesos de
cĂŵďio͘ ů ũĂƋue-ŵĂte Ă ůĂ hW͕ ŵediĂnte eů ƉĂro de ůos cĂŵioneros
LJ ůĂ ŚueůgĂ deů ϰϭй͕ son eũeŵƉůos Śistſricos soďre ůĂ necesidĂd de
ŵĂntener Ă ůĂs inestĂďůes ŵĂLJorşĂs- LJ en esƉeciĂů Ă ůĂs cůĂses ŵediĂs ʹ
en ůos Ɖrocesos de trĂnsĨorŵĂciſn sociĂů LJ unĂ ĂutĠnƟcĂ ůecciſn soďre
ůo Ƌue no se deďe ŚĂcer en tĂů situĂciſn͘
unƋue en ƷůƟŵĂ instĂnciĂ͕ ůĂ interǀenciſn norteĂŵericĂnĂ ;ŵuLJ
ideoůſgicĂ LJ donde soďrſ eů dineroͿ͕ ŚĂďşĂ de ĂnteŵĂno condenĂdo
Ăů rĠgiŵen de ůůende Ă su ĨrĂcĂso LJ Ɖor ŵĄs Ƌue ůĂ hnidĂd WoƉuůĂr
se Śuďiese esŵerĂdo en cuŵƉůir sus coŵƉroŵisos su suerte estĂďĂ
ecŚĂdĂ͘ n ese senƟdo ŵĄs ďien cĂďe ƉreguntĂrse ƋuĠ ŚĂďrşĂ ƉĂsĂdo

195
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

con ese goďierno si Ġste Śuďiese Ɖodido desĂrroůůĂrse de ŵĂnerĂ


norŵĂů͘
YuedĂ de ůĂ hnidĂd WoƉuůĂr͕ su esĨuernjo trĂnsĨorŵĂdor͕ sus gĂnĂs Ɖor
construir un Śiůe ŵĄs eƋuitĂƟǀo͕ su ĠƟcĂ ƉoůşƟcĂ͕ su coŵƉroŵiso con
ůĂ gesƟſn ƉƷďůicĂ Ƌue͕ ϰϲ ĂŹos desƉuĠs͕ se edžtrĂŹĂ en un Ăŵďiente en
Ƌue ůĂ ĂcƟǀidĂd ƉƷďicĂ estĄ deĮniƟǀĂŵente Ɖor eů sueůo͘

dĂŵďiĠn eů estudio ůogrĂ ǀisiďiůinjĂr͕ en ƟeŵƉos donde ĂďundĂ ůĂ


ĂƉĂơĂ͕ Ă Los ũſǀenes coŵo suũetos Śistſricos ƉocĂs ǀeces incůuidos
o condicionĂdos Ɖor ůĂ ǀisiſn Ăduůto centristĂs͕ ŵĄs Ăun cuĂndo son
eůůo ŵoǀiŵientos de estudiĂntes secundĂrios͘ Se deǀeůĂ͕ entonces͕ eů
desƉertĂr de ůos Śiũos de inƋuiůinos͕ Ƌue en conũunto Ă ůĂ reĨorŵĂ ĂgrĂriĂ
iniciĂn su ůucŚĂ Ɖor ŵeũores condiciones en ůos disƟntos esƉĂcios
ƉƷďůicos͕ LJĂ seĂ en unĂ ŵĂrcŚĂ o en ůĂ toŵĂ de su estĂďůeciŵiento͘
Desde ůĂ ŵĂrcŚĂ Ă Ɖie de SĂn &ernĂndo Ă SĂnƟĂgo en ϭ9ϲϰ͕ LJ eů ĂƉoLJo
de ůĂ coŵunidĂd͕ Ă un Ɖeriodo coŵƉůeũo coŵo ůĂ hnidĂd WoƉuůĂr
donde eů ŵoǀiŵiento secundĂrio se ƉoůiƟnjĂ LJ no ůogrĂ escĂƉĂr de ůĂ
tensiſn generĂů Ƌue enǀueůǀe Ăů ƉĂşs LJ se trĂnsĨorŵĂ en otrĂ de ůĂs
ĂrŵĂs Ƌue eŵƉůeĂn unos LJ otros en ůĂ disƉutĂ͕ trĂnsĨorŵĄndose en un
conŇicto ůůeǀĂdo ŵucŚĂs ǀeces Ă ůĂ ǀioůenciĂ en ůĂs cĂůůes ŚĂstĂ eů goůƉe
de stĂdo LJ sus trĂuŵĄƟcĂs consecuenciĂs en ůĂs ĂuůĂs LJ ƉĂsiůůos de ůos
coůegios coůcŚĂgƺinos LJ Ƌue͕ deseŵƉeŹĂrĂ͕ un roů trĂscendentĂů en ůos
ŵedios de ƉrensĂ de ůĂ ƉroǀinciĂ ŚuĂsĂ͘

Wor otrĂ ƉĂrte͕ eů ƉrogrĂŵĂ de ĂůiŵentĂciſn de ůůende͕ resuůtĂ ser


unĂ ƉroƉuestĂ ƉrogrĂŵĂ integrĂů de trĂďĂũo con resuůtĂdos concretos
ĂǀĂůĂdos Ɖor diĨerentes instĂnciĂs͘ ,ĂLJ unĂ cůĂrĂ deŵostrĂciſn Ƌue
cuĂndo eů stĂdo ĂdŵinistrĂ ďien ůos ďeneĮcios͕ Ġstos ůůegĂn directos Ă
ůos ciudĂdĂnos ůo Ƌue estĄ eǀidenciĂndo Ă trĂǀĠs de ůĂ reĨorŵĂ ĂgrĂriĂ
ůos ƉůĂnes de desĂrroůůo en regiones͕ eů reconociŵiento Ă esĂs ŵedidĂs
en eů edžtrĂnũero LJ ůĂ ŵĂntenciſn de ŵucŚĂs de eůůĂs en eů ƟeŵƉo͘
s Ƌue͕ eů goďierno ƉoƉuůĂr͕ LJ su ŵĄdžiŵo ůşder ʹ SĂůǀĂdor ůůende ʹ nos
seguirĄn ƉenĂndo Ɖor ŵucŚo ƟeŵƉo͘ ů iguĂů Ƌue ŵucŚos iconos de ůĂ
ŚistoriĂ uniǀersĂů Ƌue ŚĂn sido ĂƉůĂstĂdos o ĂsesinĂdos͕ tĂnto ůĂ ĮgurĂ
de ůůende coŵo de ůĂ hnidĂd WoƉuůĂr͕ sigue estĂndo Ɖresente en ůos
disƟntos discursos LJ ƉreceƉtos de ůĂs ŵoǀiůinjĂciones estudiĂnƟůes LJ
sociĂůes͕ ůo Ƌue ůegiƟŵĂ Ăun grĂn ƉĂrte de sus ideĂs͘

196
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

SerşĂ un ďuen ĂƉorte Ă ůĂ ĂŵƉůiĂciſn ŚistoriogrĄĮcĂ soďre eů ƉĂşs͕


ƉroĨundinjĂr ůĂs inǀesƟgĂciones no soůo soďre ůĂ hnidĂd WoƉuůĂr͕ si
no soďre otros Ɖrocesos de ůĂ ŚistoriĂ de Śiůe Ƌue͕ ŵirĂdos desde ůĂ
ƉroǀinciĂ͕ no ƉocĂs ǀeces son disƟntos͕ o ƉresentĂn ŵucŚos ŵĂƟces
con ůos Ƌue se ŵirĂn desde ůĂs cuĂtro cuĂdrĂs Ƌue rodeĂn Ă LĂ DonedĂ͘
n otrĂs ƉĂůĂďrĂs descentrĂůinjĂr tĂŵďiĠn eů cĂŵƉo de estudio Śistſrico͘

197
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

198
Victor León / Edison Ortiz / Raul Paredes

199
¿Vencidos?... Crónica de la UP en las provincias.

200

También podría gustarte