Está en la página 1de 42

Los manuscritos de las Vitae sanctorum

de Bernardo de Brihuega conservados


en la Biblioteca General Histórica
de la Universidad de Salamanca
José Carlos Martín-iglesias
Universidad de Salamanca
jocamar@usal.es

Introducción1

Bernardo de Brihuega, un canónigo de la Iglesia de Sevilla activo hacia


la segunda mitad del s. XIII, reunió un vasto expediente de materiales sobre
la historia del cristianismo a iniciativa de Alfonso X el Sabio (1252-1284)2.
Esta compilación, que suele designarse bajo el título de Vitae sanctorum
(Díaz, 1490)3, se distribuía en cinco libros, originalmente en latín, pero
pronto traducidos al castellano y, más adelante, al portugués4.

* Recebido em 31-01-2020; aceite para publicação em 15-07-2020.


1 Artículo asociado a los Proyectos de Investigación FFI2016-76495-P (MINECO), y “Los

libros del Studium: la cultura académica de los s. XIII-XVII y sus huellas en el Fondo Antiguo
de la Biblioteca General Histórica de la Universidad de Salamanca” del Programa Logos
Fundación BBVA de Ayudas a la Investigación en el Área de Estudios Clásicos.
2 Bibliografía esencial: M. C. Díaz y Díaz, “La obra de Bernardo de Brihuega, colabo-

rador de Alfonso X”, in Strenae. Estudios de filología e historia dedicados al profesor Manuel
García Blanco, Salamanca, 1962 (Acta Salmanticensia. Filosofía y Letras, 16), pp. 145-161, y
Id., “tres compiladores latinos en el ambiente de Sancho IV”, in C. Alvar, J. M. Lucía Megías
(edd.), La literatura en la época de Sancho IV (Actas del Congreso Internacional “La literatura en
la época de Sancho IV”, Alcalá de Henares, 21-24 de febrero de 1994), Alcalá de Henares, 1996,
pp. 35-52, en las pp. 37-41; P. Henriet, “Hagiographie et historiographie en Péninsule Ibérique
(XIe-XIIIe siècles). Quelques remarques”, Cahiers de linguistique hispanique médiévale, 23, 2000,
53-85, en 79-83; J. pérez-eMbiD WaMba, Hagiología y sociedad en la España medieval. Castilla y
León (siglos XI-XIII), Huelva, 2002 (Arias Montano, 59), pp. 255-302; S. noCentini, “Bernardus
Briocanus”, in C.A.L.M.A. Compendium Auctorum Latinorum Medii Aevi (500-1500), vol. 2, Bartho-
lomeus Fracancianus – Conradus de Mure, Firenze, 2004, p. 300; J. C. Martín-iglesias, “Códices
hagiográficos latinos de origen hispánico de los siglos IX-XIV, con un apéndice sobre el siglo XV.
ensayo de inventario”, Analecta Bollandiana, 127, 2009, 313-363, en 355-356, y Id., “El corpus
de textos sobre santo Domingo de Silos reunido por Bernardo de Brihuega en sus Vitae
sanctorum (ca. 1270)”, Revista de Estudios Latinos, 16, 2016, 131-153.
3 M. C. Díaz y Díaz, Index Scriptorum Latinorum Medii Aevi Hispanorum, 2 vols., Sala-

manca, 1958-1959 (Acta Salmanticensia. Filosofía y Letras, 13:1-2).


4 Sobre la tradición romance de esta obra pueden consultarse i. V. CepeDa, “Autos dos

apóstolos”, in G. Lanciani, G. Tavani (edd.), Dicionário da literatura medieval galega e portu-

EVPHROSYNE, 48, 2020


152 JOSÉ CARLOS MARTÍN-IGLESIAS

El primer libro, perdido en latín y conservado fragmentariamente en


castellano, estaba dedicado a la Virgen María y a Jesucristo5; el segundo,
conservado sólo en parte en latín y en castellano, pero completo en una
traducción portuguesa de la primera mitad del s. XV, estaba dedicado a los
apóstoles y sus discípulos, y en su parte final incluía una sección sobre el
arcángel San Miguel6; el tercero, conservado incompleto en latín, castellano
y portugués, estaba dedicado a los santos mártires7; el cuarto, el único que

guesa, Lisboa, 1993, pp. 75-76; Á. garCía De la borbolla, “Las fuentes hagiográficas hispanas
en lengua vulgar (1230-1350)”, in G. Philippart (dir.), Hagiographies IV, Turnhout, 2006 (Corpus
Christianorum), pp. 135-181, en las pp. 169-170; D. brieseMeister, “Hagiografía latina y verná-
cula en la Península Ibérica (1350-1500)”, in M. Goullet (dir.), Hagiographies VI, Turnhout,
2014 (Corpus Christianorum), pp. 235-399, en las pp. 241-242 y 275-276.
5 Una copia parcial en castellano se lee en el manuscrito Madrid, Biblioteca Francisco

de Zabálburu y Basabe, 11-144, ejecutado a mediados del s. XIV, uid. F. bautista, “Alfonso X,
Bernardo de Brihuega y la General estoria”, Atalaya: Revue d’études médiévales romanes, 17, 2017,
artículo electrónico, URL: https://journals.openedition.org/atalaya/2954 (16-07-2020), n.º 10
(DOI: https://doi.org/10.4000/atalaya.2954). Y otra, también parcial y que incluye episodios de
la vida de Jesucristo no recogidos en el manuscrito de Zabálburu, como el de la Última Cena,
en otro manuscrito de la segunda mitad del s. XVI, es mencionada igualmente en F. bautista,
“Alfonso X, Bernardo de Brihuega”, loc. cit., n.º 18-20, aunque no se precisa ni la Biblioteca
en la que se guarda este segundo códice ni la signatura del ejemplar. Este mismo estudioso ha
apuntado, además, la posibilidad de que el manuscrito Madrid, Biblioteca Nacional, 10252, en
su Sector II (ff. 101-148), de finales del s. XIV o comienzos del XV y dedicado la vida de Jesu-
cristo ya adulto, tenga relación con la compilación de Brihuega, uid. F. bautista, “Bernardo de
Brihuega y la colección hagiográfica del ms. BNE 10252”, Zeitschrift für Romanische Philologie,
130, 2014, 71-104, en 101.
6 Podría haberse conservado, en efecto, al menos, en parte, en una versión castellana

en Madrid, Biblioteca Nacional, 10252, en su Sector I (ff. 1-140), ejecutado entre finales del
s. XIV y comienzos del XV, mutilado de varios folios y encuadernado de forma desordenada,
uid. F. bautista, “Bernardo de Brihuega”, loc. cit. Recientemente, se han descubierto, además,
dos fragmentos en castellano en el Archivo Histórico Provincial de Orense: Fragmentos, carp. 3,
n.º 4-5, de finales del s. XIII o comienzos del XIV, procedentes del monasterio de Santa Clara
de Allariz (Orense) – los primeros capítulos de las Vidas de santo Tomás y san Marcos, y
los últimos de la Vida de san Andrés, uid. r. piCHel, “La tradición vernácula de la obra de
Bernardo de Brihuega: noticia de un nuevo hallazgo”, artículo electrónico, URL: https://textor
blog.wordpress.com/2019/04/08/la-tradicion-vernacula-de-la-obra-de-bernardo-de-brihuega-no
ticia-de-un-nuevo-hallazgo (16-07-2020), y r. piCHel, p. sánCHez Ferro, “O legado haxiográfico
de Bernardo de Brihuega en Ourense”, Fronda: Voandeira do Arquivo Histórico Provincial de
Ourense, 13, 2019, n.º 82, 2 páginas sin numeración, URL: https://www.anabad.org/wp-content/
uploads/2019/11/82-Brihuega.pdf (16-07-2020). De este mismo libro de Brihuega hay una versión
portuguesa en una copia parcial de finales del s. XIV o comienzos del XV: Lisboa, Biblioteca
Nacional de Portugal, 5, n.º 28, un solo folio (el f. CLVI) de un manuscrito perdido, que con-
tiene un fragmento de la Vida de san Andrés, uid. i. V. CepeDa, “Um fragmento inédito das
Vidas e Paixões dos Apóstolos”, Boletim de Filologia, 24, 1975, 295-304; y otra completa, fechada
entre 1442 y 1443 y realizada en el monasterio de Santa María de Alcobaça por deseo del abad
Esteban de Aguilar, en Lisboa, Biblioteca Nacional de Portugal, Alcobaça 280 (olim CCLXXXII),
publicada por i. V. CepeDa, Bernardo de Brihuega. Vidas e Paixões dos Apóstolos (ms. alcoba-
cense 280 da B. N. de Lisboa, confrontado com a edição de Lisboa, 1505). Edição crítica e estudo,
2 vols., Lisboa, 1982-1989 (Textos Medievais Portugueses, 1).
7 Se conserva parcialmente, en efecto, en su versión portuguesa, en un impreso de gran

rareza publicado en 1513 por Giovan Pietro Bonomini: Livro e legenda que fala de todolos
feytos e payxões dos santos martires, Lisboa, 1513, uid. F. bautista, “Bernardo de Brihuega”,
loc. cit., en 82, n. 26; e Id., “El final de la General estoria”, Revista de Filología Española, 95,
LOS MANUSCRITOS DE LAS VITAE SANCTORVM DE BERNARDO DE BRIHUEGA 153

ha llegado íntegro hasta nuestros días en latín, estaba dedicado a los santos
confesores; y el quinto, conservado parcialmente en latín, a las vidas y
pasiones de las santas8.

2015, 251-278, en 259-260. Es estudiada por M. Martins, “Bernardo de Brihuega, compilador


do Livro e legenda que fala de todolos feitos e paixões dos Santos Mártires”, Brotéria, 76, 1963,
411-423. Ahora puede consultarse online en el Corpus de Textos Antigos, n.º 265, “Livro dos
Mártires”, A. Sonsino, M. Cruz, C. Sobral (edd.), URL: http://teitok.clul.ul.pt/cta/index.php?
action=file&id=2265.xml (16-07-2020). La versión castellana de algunas pasiones aisladas ha
sido identificada en el Sector I (ff. 1-140) del citado Madrid, Biblioteca Nacional, 10252, uid.
F. bautista, “Bernardo de Brihuega”, loc. cit., esp. 75-77. Las pasiones de los santos márti-
res incluidas en el índice inicial del manuscrito (f. 1va-vb), con indicación de la entrada BHL
propuesta por Bautista y el número que ocupan en dicha lista, son las siguientes (donde incluyo
las referencias a las versiones latinas conservadas en Salamanca, BGHU, 2538 [S], con la
entrada BHL, si ésta difiere de la señalada por Bautista): [15] san Sebastián y san Fabián (BHL
7543), [16] san Vicente de Zaragoza (BHL 8628-8630), [17] san Blas de Sebaste (BHL 1370),
[18] san Tirso y compañeros (BHL 8280) (S: ff. 146rb-152va), [19] san Jorge de Capadocia (BHL
3362z), [20] san Cristóbal (de Licia) (perdida por mutilación del manuscrito), [21] san Pantaléon
(mutilada por el comienzo) (BHL 2869), [22] san Félix de Nola (BHL 2869), [23] san Esteban
papa (BHL 7845) (S: f. 154rb-va [Speculum historiale de Vicente de Beauvais, lib. 11, cap. 60 de
la ed. Duaci, 1624 – uid. infra n. 16]), [24] san Lorenzo, Sixto y compañeros (BHL 7801 + 4753)
– publicada por D. e. prinCe, “A Fourtenth-Century Life of St. Lawrence: Madrid, B. N. MS
10252”, La Corónica, 21, 1993, 86-107, en 93-103 – (S: ff. 162rb-163ra [BHL 7812]), [25] san
Adrián (BHL 3744b) (S: ff. 219vb-224ra), [26] santos Cosme y Damián (BHL 1970) (S: f. 224ra-va,
incompleta por el final: BHL 1967). Las entradas perdidas, pero mencionadas en el índice, son
las siguientes, con indicación de la fecha de su culto propuesta por Bautista (señalo aquellas
conservadas en su versión latina): [27] san Dionisio de París (9 de octubre) (S: ff. 13vb-21rb
[BHL 2175]), [28] san Mamés (17 de agosto), [29] san Quírico (16 de junio) (S: ff. 135ra-137ra
[BHL 1809], y f. 137rb [BHL 1811]), [30] san Longino (15 de marzo), [35] san Silvestre papa
(31 de octubre) (S: ff. 36rb-46ra [BHL 7725-7734]). Por su parte, la entrada [48] san Julián, que se ha
propuesto identificar con Julián el Hospitalario (29 de enero [30 de enero en F. bautista, loc. cit.,
77, n. 15]), en cuyo caso habría sido copiada del libro IV de Brihuega, que, sin embargo, en su
versión latina conservada no la incluye, quizás sea más probable que se refiera a san Julián de
Cenomanum (27 de enero), uno de los supuestos discípulos de los apóstoles, con lo que per-
tenecería al libro II de Brihuega. En fin, la entrada [34] sobre san Nicolás de Bari, confesor (6 de
diciembre), corresponde, sin duda, al libro IV de Brihuega (S: ff. 60vb-67va [BHL 6104-6108]).
8 No se ha conservado en ninguna versión romance, aunque, en el manuscrito Madrid,

BN, 10252, en la lista inicial de entradas (f. 1vb), se incluyen algunas dedicadas a las santas
mártires, uid. F. bautista, “Bernardo de Brihuega”, loc. cit., 77, n. 15. Son las siguientes (en su
mayor parte, textos integrantes del Pasionario Hispánico), a las que añado la referencia de
los folios de los textos latinos conservados en Salamanca, BGHU 2538 (S) y la referencia a
la versión de la BHL utilizada por Brihuega o a la fuente de éste: [31] santa Columba (31 de
diciembre) (S: ff. 255rb-256ra [BHL 1893]), [32] santa Agnes (21 de enero) (S: ff. 281ra-283ra
[BHL 156]), [33] santa Ágata (5 de febrero) (S: ff. 244rb-246ra [BHL 135]), [36] santa Teodosia
(2 de abril) (S: ff. 268rb-271vb [BHL 8090]), [37] santa Marina (16 de junio Bautista [17 de julio,
según la BHL]) (S: ff. 297va-300ra [BHL 5307]), [38] santa Cristina (24 de julio) (no conservada
en latín), [39] santa Marta (29 de julio) (las vidas de santa Marta y María Magdalena se copian
como una única entrada en S: ff. 229ra-235ra [Speculum historiale de Vicente de Beauvais, lib. 9,
capp. 92-110]), santa Fe (29 de agosto) (S: ff. 262rb-263vb [BHL 2929c]), [41] santa Catalina
(25 de noviembre) (S: ff. 283va-291vb [BHL 1663]), [42] santa María Magdalena (22 de julio)
(uid. la entrada [39] correspondiente a santa Marta), [43] santa Bárbara (4 de diciembre)
(S: ff. 260ra-261ra [BHL 912v]), [44] santa Lucía (13 de diciembre) (S: ff. 291vb-292vb [BHL
4992]), [45] santa Genovesa (i. Genoveva, pero con la misma ortografía en el texto latino) (3 de
enero) (S: ff. 354ra-355ra [Speculum historiale, lib. 20, capp. 46-48]), [46] las Once mil vírgenes de
Colonia (21 de octubre) (S: ff. 350va-354ra [BHL 8428]) y [47] santa Anastasia (25 de diciembre)
(S: ff. 178rb-179ra [BHL 401]).
154 JOSÉ CARLOS MARTÍN-IGLESIAS

La tradición manuscrita latina conocida está compuesta por un manus-


crito del Real Monasterio de San Lorenzo del Escorial, el f-I-1, del s. XV,
dedicado por entero al libro IV de Bernardo de Brihuega, pero mutilado
por el final, por lo que concluye un poco antes de la conclusión de la
Vita s. Ambrosii (BHL 377, CPL 169) de Paulino de Milán (cap. 53, 1);
y cuatro manuscritos de la Biblioteca General Histórica de la Universidad de
Salamanca, procedentes todos ellos del Colegio Mayor de San Bartolomé
de esa misma ciudad9: el 2538, de finales del s. XIV o comienzos del XV, y
que incluye parte de los libros III (ff. 1ra-234v) y V (ff. 224va-355vb); el 2539,
del s. XV, que incluye el final del libro IV (ff. 7r-248v) y lo poco que queda
del libro II (ff. 249r-257v), y es el único que ha sido descrito con detalle
en su totalidad10; el 2540, del s. XV, que conserva la parte del libro IV que
precede a la incluida en el manuscrito 2539; y el 2541, también del s. XV
y que transmite la primera parte del libro IV (esto es, la que precede a la
recogida en el manuscrito 2540).
La versión latina sólo ha conocido ediciones parciales de los prólogos
conservados de los diferentes libros11, de algunas noticias de Brihuega sobre
los tiempos de diversos emperadores y reyes, romanos o medievales12, de
una Vita s. Dominici ab. Exiliensis (no recogida en la BHL) del libro IV,
anónima e inspirada, en parte, en la Vita s. Dominici ab. Exiliensis (BHL
2238) de Grimaldo13, y de los Miracula s. Petri ep. Oxomensis, también del
libro IV, originales, sin duda, del propio Brihuega, que completó con ellos la
Vita et miracula s. Petri ep. Oxomensis (BHL 6760-6761)14. En la actualidad,
existe un proyecto de edición del libro III bajo la dirección de Emma Falque
Rey, cuya publicación será acogida por la Continuatio Mediaeualis del
Corpus Christianorum.

Finalidad y características del trabajo

El propósito del presente artículo es dar a conocer con detalle los con-
tenidos de los tres manuscritos de Salamanca de las Vitae sanctorum de
Bernardo de Brihuega que aún carecen de descripciones minuciosas, pero
sin entrar en el sentido último de la compilación o la razón de la selección
de los materiales, que requeriría un estudio propio, efectuado, por lo demás,

9 La noticia del catálogo de esta biblioteca puede leerse en ó. lilao FranCa, C. Castrillo
gonzález (edd.), Catálogo de manuscritos de la Biblioteca Universitaria de Salamanca, II.
Manuscritos 1680-2777, Salamanca, 2002 (Obras de referencia, 13), pp. 888-890.
10 J. C. Martín-iglesias, “El corpus de textos”, loc. cit., 132-142.
11 En especial, en el artículo de M. C. Díaz y Díaz, “La obra de Bernardo de Brihuega”,

loc. cit.
12 Sobre todo en J. pérez-eMbiD WaMba, Hagiología y sociedad en la España medieval,

op. cit., pp. 260-268, 279, n. 62, 281 y 299-300.


13 J. C. Martín-iglesias, “El corpus de textos”, loc. cit., 145-148.
14 J. pérez-eMbiD WaMba, Hagiología y sociedad en la España medieval, op. cit., pp. 165-167;

y J. C. Martín-iglesias, “La Vita s. Petri ep. Oxomensis (BHL 6760-61): edición y estudio del
oficio completo en honor del obispo Pedro de Osma”, Analecta Bollandiana, 132, 2014, 55-88,
en 85-87.
LOS MANUSCRITOS DE LAS VITAE SANCTORVM DE BERNARDO DE BRIHUEGA 155

en una cierta medida15. Este trabajo, ya extenso de por sí, ha de entenderse,


más bien, como el paso previo e imprescindible para poder llegar a
conclusiones más seguras sobre la labor recopilatoria del Briocano.
En las noticias que proporciono deben tenerse en cuenta tres elemen-
tos: primero, las copias de estos códices están llenas de errores; segundo,
en los abundantes extractos del Speculum historiale de Vicente de Beauvais,
Brihuega incluye los títulos de todos y cada uno de los capítulos seleccio-
nados (si bien, en algunos casos, las rúbricas no han llegado a añadirse
en los ejemplares conservados, aunque se ha dejado el espacio en blanco
necesario para ello), pero en mis descripciones, señalo, en general, tan sólo
el título inicial de la entrada16; y tercero, las citas literales de los manuscritos
aparecen siempre entrecomilladas.
Finalmente, querría insistir en el hecho de que un estudio de este
tipo no presenta un mero valor descriptivo, pues requiere un minucioso
conocimiento de la literatura cristiana conservada, tanto patrística como
medieval, tanto latina como griega; una profunda comprensión de las
peculiaridades de la transmisión de los textos antiguos, que a menudo
han experimentado procesos de reelaboración o de combinación con otros
escritos, o se conservan incompletos como consecuencia de accidentes
materiales (por daño o por mutilación del modelo o de la copia conocida);
y un amplio dominio de los repertorios y de las colecciones de textos al uso
con objeto de identificar con la mayor precisión posible las piezas reunidas
en los ejemplares conservados. A todo ello se suma la destreza de leer la
escritura medieval, a menudo difícil, repleta de abreviaturas que requieren
una correcta interpretación (aquí es donde se encuentran los mayores errores
de muchas transcripciones de textos) y que debe hacerse, con frecuencia, a
partir de imágenes en blanco y negro y de mediocre o incluso mala calidad.
En nuestros días, es una labor que incumbe, fundamentalmente, a los
filólogos y tan relevante como un comentario de unos versos de Virgilio.

Los códices 2538 y 2540-2541 de la Biblioteca General Histórica


de la Universidad de Salamanca

Salamanca, BGHU, 2538: ff. Ira-IIIva, “Tabula istius libri incipit”, un


índice alfabético de los contenidos del manuscrito; f. IV, en blanco; f. Vra,
“In secunda parte bibliotece regis Alfonsi domini incipit prologus libri tercii
continentis martirum passiones”, sigue el prólogo de este libro III17; ff. Vra-

15 J. pérez-eMbiD WaMba, Hagiología y sociedad en la España medieval, op. cit., pp. 255-302.
16 Citaré siempre por la edición Bibliotheca mundi seu Speculi maioris Vincentii Burgundi
praesulis Bellovacensis, Ordinis Praedicatorum, theologi ac doctoris eximii, tomus quartus, qui
Speculum historiale inscribitur, Duaci, 1624 (reimpr. Graz, 1965). En la identificación de los
pasajes ha sido fundamental la página electrónica del Atelier Vincent de Beauvais: http://atilf.
atilf.fr/bichard.
17 Editado por M. C. Díaz y Díaz, “La obra de Bernardo de Brihuega”, loc. cit., 152-153;

y J. pérez-eMbiD WaMba, Hagiología y sociedad en la España medieval, op. cit., pp. 257 y 259
(está completo, pero su edición se divide entre esas dos páginas).
156 JOSÉ CARLOS MARTÍN-IGLESIAS

VIIIvb, tabla de materias ordenada cronológicamente de acuerdo con los


emperadores en el poder, desde el romano Tiberio (14-37) hasta Federico II
de Hohenstaufen, emperador del Sacro Imperio Germánico (1194-1250);
f. 1ra-va, “Incipit liber tertius de passionibus martirum et statim de tempo-
ribus imperii Tiberii Cesaris, tercii Romanorum imperatoris”, Speculum
historiale de Vicente de Beauvais, lib. 7, capp. 1-4 (sólo el comienzo del
cap. 4); f. 1va-vb, “Passio s. Stephani prothomartiris qui fuit secundus
septem diaconorum”, Speculum historiale, lib. 7, capp. 70-71 (algunas
variantes ponen esta entrada en relación más estrecha con Vicente de
Beauvais que con los Hechos de los Apóstoles); ff. 1vb-2va, “De inuentione
sancti Stephani”, noticia tomada del Martyrologium de Adón de Vienne (3 de
agosto, n.º 1, p. 245, Dubois)18, de la Inuentio corporis s. Stephanis martyris
(BHL 7851, CPL 575) en la traducción de Avito de Braga (sin la carta-
prefacio) (capp. 1-19, hasta “... Timui[t], domine mi, ad primam uissionem
hec nunciare ne uidere<r> seductor esse”) (f. 2ra-va)19, de unas líneas del
Sermo 317 (CPL 284) de Agustín de Hipona (cap. 3: “Dominus noster Iesus
Xps filius Dei: nunquid Stephanus? ...”) (f. 2va, a partir de la lín. 12), y, sin
ninguna rúbrica, de nuevo del Martyrologium de Adón de Vienne (3 de
agosto, n.º 1, pp. 246-247, Dubois) (f. 2va, a partir de la lín. 22: “Surgens
uenerabilis presbiter perrexit in ciuitatem ...”); ff. 2va-4ra, “De miraculis
sancti Stephani”, son los Miracula facta in Africa (BHL 7863), tomados del
De ciuitate Dei (CPL 313) de Agustín de Hipona, lib. 22, cap. 8; f. 4ra-rb,
“De beatis Nicanore, Parmena, Prochoro, Timone et Nicholao, qui fuerunt
de septem diaconibus primitiue ecclesie”, Speculum historiale, lib. 7, cap. 73;
ff. 4rb-5va, [sin título] “Post mortem Tiberii imperatoris quartus Gallus
Galicula, nepos eius, cepit imperare”, Speculum historiale, lib. 7, cap. 129 +
capp. 132-136; ff. 5va-6ra, “De imperio Claudii”, Speculum historiale, lib. 8,
capp. 1-3; f. 6ra-va, “De imperio Neronis”, Speculum historiale, lib. 9, cap. 1
+ capp. 6-8 + cap. 11; ff. 7rb-8vb, Passio s. Torpentis m. Pisis sub Nerone (BHL
8307, CPL 2240); ff. 8vb-9va, Passio ss. Processi et Martiniani mm. Romae
sub Nerone (BHL 6947, CPL 2223); ff. 9va-10va, Passio ss. Geruasii et Protasii
mm. Mediolani sub Nerone (BHL 3514, CPL 2195) del Ps. Ambrosio; ff. 10va-
11rb, “Passio ss. Na<za>rei et Ce<l>si martirum”, Speculum historiale, lib. 9,
capp. 51-53; f. 11rb-va, “De sanctis Saueniano et Potentiano et Altino et ex
gestis eorundem”, Speculum historiale, lib. 9, cap. 41; f. 11va-vb, “De qui-
busdam aliis sub Nerone passis” (inc.: “Quidam etiam alii passi sunt sub
Nerone, quorum gesta ad plenum non reperii, sed ex martilogio abreuiata
accepi ...”), Martyrologium de Usuardo (Martyres quadraginta et septem: 14 de
marzo, n.º 1, p. 193, Dubois20; Felix et Constantia: 19 de septiembre, n.º 3,
p. 305, Dubois; Honesimus: 16 de febrero, n.º 1, pp. 181-182, Dubois; Epafra:

18 Edición de J. Dubois, g. renauD, Le Martyrologe d’Adon. Ses deux familles, ses trois

recensions. Texte et commentaire, Paris, 1984 (Sources d’histoire médiévale), pp. 245-247.
19 Edición de é. VanDerlinDen, “Revelatio sancti Stephani (BHL 7850-6)”, Revue des

Études Byzantines, 4, 1946, 178-217, en 188-189 (Epistula Auiti), 190-216 (Reuelatio sancti
Stephani, rec. A) y 191-217 (Reuelatio sancti Stephani, rec. B).
20 J. Dubois, Le martyrologe d’Usuard. Texte et commentaire, Bruxelles, 1965 (Subsidia

Hagiographica, 40).
LOS MANUSCRITOS DE LAS VITAE SANCTORVM DE BERNARDO DE BRIHUEGA 157

19 de julio, n.º 1, p. 269 Dubois; Euodius: 6 de mayo, n.º 2, p. 225, Dubois;


Priscus: 1 de septiembre, n.º 3, p. 295 Dubois); ff. 11vb-12ra, “Passio sancto-
rum martirum Thimotei et Appollinaris”, Speculum historiale, lib. 9, cap. 55;
f. 12ra-va, “Passio sancti Hermagore martiris”, Speculum historiale, lib. 9,
capp. 116-117; f. 12va, [sin título] “Post mortem Neronis Vespasianus,
turbida tirannorum turba discussa, imperium est adeptus ...”, Speculum
historiale, lib. 10, cap. 1; ff. 12vb-13ra, “Passio s. Appollinaris”, Martyrologium
de Adón de Vienne (23 de julio, n.º 1, pp. 231-233, Dubois)21; f. 13ra-rb, [sin
título] “Mortuo Vespasiano, Titus filius eius successit in imperium ...”,
Speculum historiale, lib. 10, capp. 8-9; f. 13ra-vb, [sin título] “Post mortem
Titi successit ei Domicianus frater eius ...”, Speculum historiale, lib. 10, capp.
10-11; f. 13vb, “Passio sancti Neronis et Achilei”, Speculum historiale, lib. 10,
cap. 15; ff. 13vb-21rb, Passio s. Dionysii ep. Parisiensis, Rustici et Eleutherii
(BHL 2175) de Hilduino de Saint-Denis22; ff. 21rb-22va, “Passio sancti
Eutropii martiris”, Speculum historiale, lib. 10, capp. 18-21; f. 22va-vb, “Vita
sancti Yonii”, Speculum historiale, lib. 10, cap. 23; ff. 22vb-23rb, “Passio et
uita sancti Beluacensi” [.i. Luciani Beluacensis], Speculum historiale, lib. 10,
capp. 25-26; f. 23rb-va, “Passio s. Eugenii Toletani”, Speculum historiale,
lib. 10, cap. 35; f. 23va, [sin título] “Post mortem Domiciani imperatoris
Nerua senex successit in imperium ...”, Speculum historiale, lib. 10, capp.
38-39 + cap. 45; ff. 23vb-24ra, [sin título] “Eodem anno, ut legitur, sanctus
Timoteus multa pro ueritate passus est ...”, Speculum historiale, lib. 10, cap.
38; f. 24ra, “Passio sanctorum martirum Entices [.i. Eutychetis], Victuri<n>i
et Mauri”, Speculum historiale, lib. 10, cap. 45; f. 24ra-va, [sin título] “Mortuo
Nerua, successit in imperium Traianus ...”, Speculum historiale, lib. 10, cap.
46 (f. 24ra-rb) y del Chronicon mundi de Lucas de Tuy (lib. 1, 115: “Hic qua-
tuordecim legiones millitum missit contra Occidentem ...”) (f. 24rb-va);
ff. 24va-25ra, “Passio sancti Simeonis Cleophe martiris”, Historia ecclesias-
tica (CPG 3495) de Eusebio de Cesarea en la traducción latina de Rufino de
Aquilea, lib. 3, capp. 11-13 + capp. 32-33, 2; f. 25ra-vb, “Passio sancti Ignacii
martiris”, Speculum historiale, lib. 10, capp. 56-57; ff. 25vb-28va, Passio s.
Phocae ep. m. Sinope sub Traiano (BHL 6838); f. 28va, “Passio ss. martirum
Simplicii [.i. Sulpicii] et Seruiliani”, Speculum historiale, lib. 10, cap. 55;
ff. 28va-29va, Passio s. Mantii m. prope Eboram in Lusitania (BHL 5219);
ff. 29va-98vb, “Incipit liber primus hystoriarum”, son las Recognitiones (BHL
6644, CPG 1015, n.º 5) del Ps. Clemente en la versión latina de Rufino de
Aquilea (completas a excepción del prólogo de Rufino, que se copia un poco
más adelante); ff. 98vb-99va, “De sancto Gauderico”, es la Epistula Anastasii
Bibliothecarii ad Gaudericum (BHL 2072: Cyrillus et Methodius Slauorum
apostoli n.º 1); ff. 99va-100ra, Prologus Rufini in Ps. Clementis Recognitiones
(CPL 198n); ff. 100ra-102vb, Epistula Clementis ad Iacobum (BHL 6646)23;

21 Edición de J. Dubois, g. renauD, Le Martyrologe d’Adon, op. cit., pp. 245-247.


22 Reciente edición y estudio de M. lapiDge, Hilduin of Saint-Denis, The Passio s. Dionysii
in Prose and Verse, Leiden-Boston, 2017 (Mittellateinische Studien und Texte, 51).
23 Edición en b. reHM (†), g. streCker, Die Pseudoklementinen II. Rekognitionen in

Rufins Übersetzung, Berlin, 19942 (Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten drei
Jahrhunderte, 51), pp. 375-387.
158 JOSÉ CARLOS MARTÍN-IGLESIAS

ff. 102vb-103vb, Passio s. Clementis I papae (BHL 1848, CPL 2177) (incom-
pleta, se copia hasta la mitad del cap. 10 [p. 44, Fábrega Grau])24; f. 103vb,
rúbrica “Sub Adriano imperatore”, seguida inmediatamente, en los ff. 103vb-
106va, de la Passio ss. Alexandri, Euentii, Theoduli, Hermetis et Quirini mm.
Romae (BHL 266, CPL 2160); ff. 106va-109ra, Passio ss. Faustini et Iouitae
mm. Brixiae sub Hadriano (BHL 2837); ff. 109ra-110ra, Passio ss. Getulii,
Cerealis et sociorum mm. Romae sub Hadriano (BHL 3524, CPL 2195a);
ff. 110ra-111va, Passio ss. Acacii primicerii et sociorum decem millium sub
Hadriano (BHL 20) en la traducción latina de Anastasio el Bibliotecario (sin
el prólogo del traductor); ff. 111va-113vb, Passio s. Secundi m. Astensis sub
Hadriano (BHL 7562); ff. 113vb-115rb, Passio ss. Eleutherii ep. et Antiae
matris eius et soc. mm. Romae sub Hadriano (BHL 2451); ff. 115rb-117rb,
Passio ss. Timothei et Maurae mm. in Thebaide (BHL 8303) (texto raro);
f. 117rb-va, “Passio sanctorum Quirini et Heremetis [.i. Hermetis] ex gestis
Alexandri pape”, Speculum historiale, lib. 10, cap. 73; ff. 117va-118ra, “Passio
sancti Siste pape et Peregrini Antisiodorensis”, Speculum historiale, lib. 10,
cap. 75; ff. 118ra-119ra, “Passio sancti Tauri<ni> sub Licinio preside”,
Speculum historiale, lib. 10, capp. 76-79; f. 119ra-rb, “Passio sancti Eustachii
martiris”, Speculum historiale, lib. 10, cap. 82; f. 119rb-va, [sin título] “Post
mortem Adriani imperatorum Romanorum tercius decimus imperauit Titus
Antoninus cognomento Pius ...”, Speculum historiale, lib. 10, cap. 91; ff. 119va-
120ra, Passio s. Concordii presb. m. Spoleti sub Antonino (BHL 1906, CPL
2178); f. 120ra-vb, Passio s. Pontiani m. Spoleti sub M. Aurelio (BHL 6891,
CPL 2220); ff. 120vb-121ra, “Passio sancti Papie Ieropolitani martiris”, Spe-
culum historiale, lib. 10, cap. 93; f. 121ra, “Passio sanctorum martirum Thimo-
tei et Lucii”, Martyrologium de Usuardo (19 de octubre, n.º 1, pp. 324-325,
Dubois); f. 121ra-rb, [sin título] “Mortuo Antonino Pio successit ei Marcus
Aurelius Antoninus, qui et Verus nominatus ...”, Speculum historiale, lib. 10,
capp. 94-95; ff. 121rb-122va, Passio s. Polycarpi ep. Smyrnensis (BHL 6875)
(es la recensión propia del Pasionario Hispánico, que no coincide del todo
con el BHL 6875, pero es la versión más cercana, porque el texto de Brihuega
sigue también la Historia ecclesiastica de Eusebio de Cesarea, lib. 4, cap. 15,
§§ 4-44, y tiene un desinit semejante); f. 122va-vb, “Passio sanctorum marti-
rum Pionii et Iustini et quorundam aliorum”, Speculum historiale, lib. 10,
cap. 97; ff. 122vb-124rb, “Passio sanctorum Fo[n]tini, Alexandri, Attali et
Pontici martirum”, Speculum historiale, lib. 10, capp. 98-102; f. 124rb-vb,
Passio s. Felicitatis cum septem filiis mm. Romae sub Antonino (BHL 2853,
CPL 2187) (es la versión propia del Pasionario Hispánico); ff. 124vb-125ra,
“Passio sancti Floceli martiris”, Speculum historiale, lib. 10, cap. 105;
ff. 125ra-126rb, Passio ss. Victoris et Coronae mm. in Aegypto sub Antonino
(BHL 8559) (la versión propia del Pasionario Hispánico); f. 126rb-va, “Passio
sancti Marcelli martiris”, Speculum historiale, lib. 10, cap. 109; f. 126va,
“Passio sancti Valentini et quorundam aliorum”, Speculum historiale, lib. 10,
cap. 110; f. 126vb, “De sancto Aniceto papa”, texto: “Tempore istorum impe-

24 á. Fábrega grau, Pasionario Hispánico (siglos VII-XI), vol. 2, Madrid / Barcelona,

1953-1955 (Monumenta Hispaniae Sacra. Serie Litúrgica, 6), pp. 40-46.


LOS MANUSCRITOS DE LAS VITAE SANCTORVM DE BERNARDO DE BRIHUEGA 159

ratorum passus est beatus Anicetus papa. Iste fuit uir magne sanctitatis et
omnium uirtutum genere adornatus. Fuit in papatu annis .Xi., quem optime
rexit et ab istis imperatoribus, quia eorum ydola destrueba[n]t et fidem
Christi mirabiliter exaltabat, fuit diuersis penis diuerssisque martiriis coro-
natus. Passus est igitur beatus Anicetus papa sexta decima die mensis
aprilis. Porro eius meritis multa fecit et facit miracula noster Dominis Iesus
Christus, qui uiuit et regnat per omnia secula seculorum”, fuente por
identificar, aunque, probablemente, Brihuega se decidió a incluirlo aquí
porque este papa es citado brevemente en el Speculum historiale, lib. 10,
cap. 112 (y la datación moderna del día de la muerte del santo hace pensar
en el propio Brihuega como redactor de la entrada); ff. 126vb-127ra, “De
imperio Aurelii Como<di>”, Speculum historiale, lib. 10, cap. 114 + cap. 125;
ff. 127ra-128ra, “Passio sanctorum martirum Eusebii, Vincencii, Peregrini,
Potenciani, Iullii senatoris et Antonii”, Speculum historiale, lib. 10, capp.
119-123; f. 128ra, “Passio sancti martiris Appollinaris”, Speculum historiale,
lib. 10, cap. 114; f. 128rb, [sin título] “Da [.i. ea] tempestate Eleuterio papae
Rome Victor successit ...”, Speculum historiale, lib. 10, cap. 124 (De Victore
papa et Irenaeo Lugdunensi); ff. 128rb-129ra, “Passio sancti Leon<i>dis patris
Origenis”, Speculum historiale, lib. 11, capp. 1-2 + cap. 8; f. 129ra-rb, [sin
título] “Philipus autem patre [.i. pater] sancte Eugenie cum Alexandrie ...”,
Speculum historiale, lib. 11, cap. 3 (De passione sancti Philippi episcopi);
f. 129rb-va, [sin título] “Preterea kalendas maii celebratur solemniter in
Gallus [.i. Galiis] territorio Wariensi natale beati Audochii ...”, Speculum
historiale, lib. 11, cap. 6 (Passio ss. Andeoli et Victoris papae); ff. 129va-134ra,
Passio ss. Caeciliae, Valeriani, Tiburtii et Maximi (BHL 1495, CPL 2171) (el
título de Brihuega, que evita la mención de la santa, porque éstas tienen su
propio libro, es: “Passio ss. Tiburcii et Valeriani”) (otro texto propio del
Pasionario Hispánico); f. 134ra-va, “Passio sancti Calixti pape et Calepodii
presbiteri”, Speculum historiale, lib. 11, cap. 24; ff. 134va-135ra, “Passio
sancti Vrbani pape cum sociis suis”, Speculum historiale, lib. 11, cap. 25;
ff. 135ra-137ra, Passio ss. Ciryci et Iulittae mm. Tarsi sub Diocletiano (BHL
1809) de Hucbaldo de Saint-Amand; f. 137rb, Translatio ss. Ciryci et Iulittae
mm. Tarsi sub Diocletiano (BHL 1811)25; f. 137rb-vb, “De octo martiribus in
passione martirii”, Speculum historiale, lib. 11, cap. 27 (De sancta Martina
uirgine et octo martyribus); ff. 137vb-138ra, [sin título] “In hac Fabianus
urbe Roma martirio coronatus sedem episcopatus sui Co<r>nelio reliquid ...”,
Speculum historiale, lib. 11, cap. 36 (De imperio Decii et Fabiano papa);
ff. 138ra-139ra, “Passio sancti Alexandri pape”, Speculum historiale, lib. 11,
cap. 19 + capp. 38-41; f. 139ra-vb, [sin título] “Sub persecucione Decii beata
uirgo Agatha passa est ...”, Speculum historiale, lib. 11, capp. 42-44 (De sancta
Agatha et eius passione); ff. 139vb-140ra, “Passio sanctorum martirum Petri
et Pauli cum sociis suis”, Speculum historiale, lib. 11, cap. 46; f. 140ra-va,
“De sancto puero Trip<h>one”, Speculum historiale, lib. 11, capp. 47-48;

25 No se atribuye a Hucbaldo de Saint-Amand en r. angelini, “Hucbaldus Elnonensis

monachus”, in C.A.L.M.A. Compendium Auctorum Latinorum Medii Aevi (500-1500), 6:3:


Hrabanus Maurus – Hugo Physicus, Firenze, 2019, pp. 309-317.
160 JOSÉ CARLOS MARTÍN-IGLESIAS

ff. 140va-141ra, “Passio sanctorum martirum Secundiani et Adriani et


Marceliani”, Speculum historiale, lib. 11, capp. 50-51; f. 141ra-rb, “De ceteris
passis sub Decio”, Speculum historiale, lib. 11, cap. 52; f. 141rb-va, “De
septem dormientibus”, Speculum historiale, lib. 11, cap. 45; ff. 141va-142vb,
sigue un texto dedicado a los santos Laurentino y Pergentino, titulado
“Passio sanctorum martirum Laurentini et Progentini”, que es el Sermo 22
de Pedro Damián; ff. 142vb-143va, Passio s. Acacii ep. sub Decio (BHL 25);
ff. 143va-144rb, Passio s. Isidori m. in insula Chio sub Decio (BHL 4478)
(texto del Pasionario Hispánico); ff. 144rb-146rb, Passio s. Babylae ep.
Antiocheni m. sub Numeriano (BHL 891) (texto del Pasionario Hispánico);
ff. 146rb-152va, Passio ss. Thyrsi, Leucii, Callinici et soc. mm. in Asia sub
Decio (BHL 8280) (texto del Pasionario Hispánico); ff. 152va-153rb, Passio
s. Nicephori m. in Oriente sub Valeriano (BHL 6085) (texto del Pasionario
Hispánico); f. 153rb-vb, Passio s. Cornelii papae (BHL 1958, CPL 2180);
ff. 153vb-154ra, “Passio sanctorum martirum Prisci, Alexandri et Malchi et
Marini”, Speculum historiale, lib. 11, cap. 57; f. 154ra-rb, “Passio sancti
Asticii martiris”, Speculum historiale, lib. 11, cap. 58 (De sancto Asterio
senatore); f. 154rb, “Passio sancti Lucii pape martiris”, Speculum historiale,
lib. 11, cap. 60; f. 154rb-va, “Passio s. Stephani pape martiris”, Speculum
historiale, lib. 11, cap. 60; ff. 154va-155rb, Passio ss. Fructuosi ep. Tarra-
conensis, Augurii et Eulogii diac. mm. sub Galieno (BHL 3196) (texto del
Pasionario Hispánico); f. 155rb-vb, Passio s. Cypriani ep. Carthaginiensis
(BHL 2037, CPL 53) (otro texto del Pasionario Hispánico); ff. 155vb-159rb,
“De illustribus uiris”, Speculum historiale, lib. 11, cap. 62 (De sancto Cypriano
episcopo ac martyre, et libris eius) + capp. 63-73 (sobre la producción escrita
de san Cipriano); ff. 159rb-160rb, Passio s. Priuati ep. Gabalitani (BHL 6932)
(otro texto del Pasionario Hispánico); f. 160rb-va, “Passio sanctorum marti-
rum Prompti et Iacinti”, Speculum historiale, lib. 11, cap. 76 (Passio sanctae
Basillae et Prothi et Hyacinthi) (en los títulos de las entradas de este libro,
Brihuega omite sistemáticamente los nombres de las santas por corresponder
estas noticias al libro V, a pesar de que el libro III abunda también en
pasiones protagonizadas por mujeres); ff. 160va-161rb, “Passio sancti Pontii
martiris”, Speculum historiale, lib. 11, capp. 78-79; f. 161rb, “De quibusdam
aliis supprafatis imperatoribus passis et fine aliorum”, Martyrologium de
Usuardo (Milites quadraginta: 13 de enero, n.º 1, p. 159, Dubois; Iouinus et
Basileus: 2 de marzo, n.º 1, p. 188, Dubois; Zenon: 12 de abril, n.º 2, p. 211,
Dubois; Agapius et Secundinus: 29 de abril, n.º 2, pp. 220-221, Dubois;
Trecenti martyres: 24 de agosto, n.º 2, p. 289, Dubois); f. 161rb-va, “Passio
sancti Pollicroni martiris episcopi Babillonie”, Speculum historiale, lib. 11,
cap. 89; f. 161va-vb, “Passio sancti Parmenii presbiteri”, Speculum historiale,
lib. 11, cap. 90; ff. 161vb-162ra, “Passio sanctorum martirum Abdon et Senne,
Olimpiadis et Maximi”, Speculum historiale, lib. 11, cap. 91; f. 162ra-rb,
“Passio sancti Sisti martiris”, Speculum historiale, lib. 11, cap. 92; ff. 162rb-
163ra, “Passio sancti Laurencii”, es la Passio s. Sixti II papae (BHL 7812)
(otro texto del Pasionario Hispánico); f. 163ra-rb, “Passio sancti Ypoliti mar-
tiris cum sociis suis”, Speculum historiale, lib. 11, cap. 95; f. 163rb-va, “Passio
sancti Quirini martiris”, Speculum historiale, lib. 11, cap. 98; ff. 163va-164vb,
Passio ss. Marii, Marthae et sociorum Romae sub Claudio (BHL 5543, CPL
LOS MANUSCRITOS DE LAS VITAE SANCTORVM DE BERNARDO DE BRIHUEGA 161

2208), comienza en el § 526, pues se omite el comienzo del texto, porque éste
es continuación de la noticia precedente27; ff. 164vb-165ra, “Passio sancto-
rum martirum Cesarii et Iulliani”, Speculum historiale, lib. 11, cap. 101;
f. 165ra-rb, “De passione eorundem et quorundam aliorum”, Speculum
historiale, lib. 11, cap. 102; ff. 165rb-166va, Passio s. Valentini ep. Inter-
amnensis m. Romae sub Claudio (BHL 8460); f. 166va, “De ducentis sesaginta
sex martiribus et de san<c>to Cirino et de sancto Felice papa”, tres breves
noticias para las que no he encontrado una fuente literal, que fechan los
martirios siguiendo el sistema de datación moderno, no antiguo (por lo que
pueden haber sido escritas por el propio Brihuega a partir de otras fuentes),
y cuyo texto dice (1) “Tempore etiam huius Claudii imperatoris passi sunt
[de] ducenti sesaginta et sex martires, qui ad arenam cauandam da<m>pnati
sunt uia Salaria et postmodum pro nomine Christi sagitis pariter interfecti.
Quorum festiuitas prima die marcii celebratur” (cf. Adón de Vienne, Marty-
rologium, 1 de marzo, n.º 1, p. 96, Dubois; Usuardo, Martyrologium, 1 de
marzo, n.º 1, p. 188, Dubois), (2) “Item sub eodem imperatore passus est
Rome beatus Cirinus. Quam [.i. quem] postquam Claudius imperator
interficere fecit, precepit eum proici in fluuium Tiberim ne possint christiani
eius reliquias inuenire, attamen corpus eius inuen<t>um est apud Nicaniam
insulam et tandem sepultum in ciminterio Ponciani. Cuius festiuitas .XXV.
die marcii celebratur” (cf. Adón de Vienne, Martyrologium, 25 de marzo,
n.º 3, p. 112, Dubois), y (3) “Item Felix papa, postquam regit ecclesiam
Romanam per quinque annos, sub eodem imperatore coronam martirii est
adeptus. Cuius festiuitas .XXX. die maii est colenda” (cf. Usuardo, Martyro-
logium, 30 de mayo, n.º 1, p. 237, Dubois); f. 166va-vb, “De sanctis quadra-
ginta sex martiribus”, Speculum historiale, lib. 11, cap. 95; ff. 166vb-168va,
“Passio sanctorum martirum Cipriani et Teodocii”, es la Passio ss. Cypriani,
Iustinae et Theoctisti mm. prope Nicomediam sub Diocletiano (BHL 2047)
(texto del Pasionario Hispánico); ff. 168va-169va, “Passio sanctorum marti-
rum supra”, es la Passio ss. Cypriani et Iustinae (BHL 2050); f. 169va-vb
(continúa el expediente precedente), Paenitentia seu confessio Cypriani (BHL
2049), sólo el comienzo del texto, que se interrumpe de improviso en medio
de una frase tras las palabras “... in quibus quasi putabatur”; ff. 169vb-171ra,
Passio ss. Ansani et Maximae mm. sub Diocletiano (BHL 515, CPL 2164);
ff. 171ra-172vb, Passio ss. Sabini ep. et soc. mm. Spoleti sub Maximiano
(BHL 7452, CPL 2228); ff. 172vb-173vb, Passio s. Gregorii presb. m. Spoleti
sub Diocletiano (BHL 3677); ff. 173vb-175rb, Passio s. Chrysogoni m. Aqui-
leiae sub Diocletiano (BHL 1795-1795a, CPL 2163)28, el BHL 1795a se copia

26 En la edición de los Acta Sanctorum, Ianuarii tomus II, Antverpiae, 1643 (reimpr.

Bruxelles, 1966), pp. 216-219.


27 Se transmite en el denominado Pasionario de Tuy (Archivo de la Catedral, 1), del

último cuarto del s. XII, acaso manejado por Brihuega. Sobre este códice, uid. J. Janini, Manus-
critos litúrgicos de las Bibliotecas de España, Castilla y Navarra, vol. 1, Burgos, 1977 (Publica-
ciones de la Facultad Teológica del Norte de España. Sede de Burgos, 38:1), pp. 319-320, n.º 380.
28 Comienza como el texto de H. DeleHaye, Étude sur le Légendier romain: les saints de

novembre et de décembre, Bruxelles, 1936 (Subsidia hagiographica, 23), pp. 221-228, capp. 1-9
(Passio s. Chrysogoni m. Aquileiae sub Diocletiano [BHL 1795], sin el BHL 1795a).
162 JOSÉ CARLOS MARTÍN-IGLESIAS

tras un espacio en blanco, sin rúbrica ninguna, y como si fuese el prólogo


de la pasión que sigue, pues no es más que una frase que sirve de unión
entre la Passio Chrysogoni y la siguiente; ff. 175rb-176va, lín. 33 “... Passe
sunt autem Agape et Chionia quarto nonas aprilis et in ipsis nonis Hyrene
apud Salonicam, Maximiano ter consule”29 (sin título, inmediatamente
después del prefacio BHL 1795a, como una continuación del texto anterior,
porque Brihuega no menciona a mujeres en los títulos de las entradas de
este libro), es la Passio ss. Agapes, Chioniae et Irenes (BHL 118, CPL 2163);
ff. 176va, lín. 33-178rb, [sin título] “Reuertente autem Diocleciano impe-
ratore apud Syrinium a Macedonia, allata est ei Theodore cum tribus
filiis ...”, se copia como si fuese, simplemente, la continuación de la entrada
precedente, aunque es una nueva pasión, pero de una mujer, de ahí que
Brihuega la incluya de este modo, sin mencionar a su protagonista, como si
formase parte de la Passio Chrysogoni, pero es la Passio s. Theodotae cum
tribus filiis m. Niceae sub Diocletiano (BHL 8093, CPL 2163)30; ff. 178rb-179ra,
[sin título] tras un espacio en blanco “Igitur, ut supra dictum est, tradita
sancta Anastasia prefecto Illirici in grandi custodia habe<b>atur ...”, es la
Passio s. Anastasiae m. in insula Palmaria sub Diocletiano (BHL 401)31;
f. 179ra-va, Passio s. Secundi sub Maximiano (BHL 7559); ff. 179va-181ra,
Passio ss. Anthimi presb., Sisinnii diac., Piniani et Lucinae et soc. mm. sub
Diocletiano (BHL 561, CPL 2165); ff. 181ra-182rb, Passio s. Victoris Mauri m.
Mediolani sub Maximiano (BHL 8580, CPL 2242); ff. 182rb-183va, Passio ss.
Marcellini presb., Petri diac. et soc. mm. Romae (BHL 5230, CPL 2206);
ff. 183va-185va, Passio s. Erasmi ep. m. in Campania sub Diocletiano (BHL
2578); ff. 185va-189ra, Passio s. Lupercii seu Luperculi m. apud Elusates sub
Decio (BHL 5071-5072) (texto raro), cito los números BHL de este expediente
hagiográfico, pero no es ninguno de los textos recogidos en la BHL, sino,
más bien, un sermón, aparentemente, inédito y que forma una sola pieza
con la entrada que sigue, que en el manuscrito de Brihuega se separa del
texto precedente por un blanco y se introduce sin título32 (su inicio y su
conclusión son como sigue: “Passio sancti Ruperculi [sic]. Igitur cum
beatissimus Leuperculus [sic] ffelicissime natiuitatis sue locale principium
secundum seculi existimacionem non celsam propaginem parentum apud
Cessaraugustum [sic] est sortitus ... Ite tamen, carnifices, et extra urbem
deducite et ibidem, cunctis presentibus, capitalia sentencia punite. ... Taliter
est beatus Luperculus passus, fratres karissimi, sub preside Daciano quarto
kalendas iullii”); f. 189ra-va, Miracula s. Lupercii seu Luperculi m. apud
Elusates (BHL 5071b)33; ff. 189va-190rb, Carmen in honorem s. Luperculi,

29 H. DeleHaye, Étude sur le Légendier romain, op. cit., pp. 228-235, capp. 10-18.
30 Edición de H. DeleHaye, Étude sur le Légendier romain, op. cit., pp. 235-245, capp. 19-31.
31 Ibidem, pp. 245-249, capp. 32-36. Es posible que Brihuega encontrase todas estas

piezas ya de este modo, tal y como se leen en Delehaye, sólo que la versión publicada por este
estudioso no incluye la frase de transición BHL 1795a, precediendo al comienzo del BHL 118.
32 Cf. a. ClergeaC, “La légende de saint Luperc”, Revue de Gascogne, n. s. 33, 1938, 5-16,

que edita la continuación de esta composición en 9-14, de acuerdo con un manuscrito de la


abadía de Berdoues (del que no proporciona más datos), hoy desaparecido o por identificar.
33 Edición de a. ClergeaC, “La légende de saint Luperc”, loc. cit., 9-14. Por su parte,

CH. baillet, “Prier devant les reliques des saints d’après les textes hagiographiques du Midi
LOS MANUSCRITOS DE LAS VITAE SANCTORVM DE BERNARDO DE BRIHUEGA 163

inc. “Emicuit meritis martyr Luperculus almus” y des.: “nobis perpetuam


omnibus hic ueniam”, parece inédito y no es recogido en la BHL ni en el
repertorio de Chevalier34; ff. 190rb-191vb, Passio ss. Primi et Feliciani mm.
Romae sub Diocletiano (BHL 6922, CPL 2222); ff. 191vb-193va, Passio ss.
Victoris et sociorum mm. Massiliensium sub Maximiano (BHL 8571), texto:
“Cum sub Diocletiano et Maximiano, uicessimo imperii eorum anno, octauo
die mensis iullii, crudelis ac turbulenta ruynosaque pene totam urbem
uastaret perssecucio ... ita ut, dum fremeret ferocitas ac seueritas inpiissimi
ac crudelissimi tirani, dignus fieret penis, quas merebatur, exsoluere et
sanctis, que debebatur, patria non negaretur et de antiquissimo hoste cele-
rius ulcisceretur” (la versión de Brihuega no coincide del todo con la BHL
8571, ni tampoco con la propia del Pasionario Hispánico, que es la versión
BHL 8570); ff. 193va-197ra, Passio ss. Viti, Modesti et Crescentiae mm. Romae
sub Diocletiano (BHL 8714); f. 197ra, sin título en el manuscrito, como si
fuese una pieza en honor del mártir precedente, pero que, en realidad, se
transmite junto a la Passio ss. Ciryci et Iulittae mm. Tarsi sub Diocletiano
(BHL 1809)35, pues es el Carmen “Plebs uero sacrata patri per climata mundi”
(BHL 1810) atribuido a Hucbaldo de Saint-Denis36; f. 197ra-va, Passio ss.
Verissimi, Maximae et Iuliae mm. Vlysippone sub Diocletiano (BHL 8544)
(texto del Pasionario Hispánico)37; ff. 197va-198vb, Passio ss. Cyriaci et
Paulae mm. Malacae sub Diocletiano (BHL 2066t) (texto del Pasionario
Hispánico); ff. 198vb-199ra, Passio ss. Saturnini et Sisinnii mm. Romae sub
Maximiano (BHL 7493); f. 199ra-vb, Passio s. Saturnini ep. Tolosani (BHL
7497) (texto del Pasionario Hispánico); ff. 199vb-204va, Passio s. Saturnini
ep. Tolosani (BHL 7503) (sin el prólogo)38; ff. 204va-205ra, Passio s. Marcelli
m. Tingi in Mauritania (BHL 5254y) (texto del Pasionario Hispánico); f. 205
ra-va, Passio ss. Seruandi et Germani mm. in Hispania (BHL 7608) (texto del
Pasionario Hispánico); ff. 205va-207vb, Passio ss. Facundi et Primitiui mm.
in Galecia sub Marco Aurelio (BHL 2820) (texto del Pasionario Hispánico);

aquitain et gascon (XIe-XIIIe siècle)”, in La parole sacrée: Formes, fonctions, sens (XIe-XVe siècle),
Toulouse, 2013 (Cahiers de Fanjeaux, 47), pp. 107-143, en la p. 133, fecha estos Miracula en
torno a 1100 y los considera compuestos para el priorato de Saint-Luperc de Eauze.
34 u. CHeValier, Repertorium Hymnologicum: Catalogue des chants, hymnes, proses,

séquences, tropes en usage dans l’Église latine depuis les origines jusqu’à nos jours, 6 vols.,
Louvain-Bruxelles, 1892-1920.
35 El santo es mencionado en el v. 4: “Perlegat has Quirici laudes et facta beati”, que

en el manuscrito de Brihuega dice: “perlegas as Sitici laudes et facta beati”. Edición de a. M.


banDini, Bibliotheca Leopoldina Laurentiana, vol. 1, Florentiae, 1791, col. 255.
36 r. angelini, “Hucbaldus Elnonensis monachus”, loc. cit., 313-314 (n.º 13).
37 Edición de p. riesCo CHueCa, El Pasionario Hispánico: (Introducción, Edición crítica

y Traducción), Sevilla, 1995 (Publicaciones de la Universidad de Sevilla. Filosofía y Letras, 131),


pp. 266-268.
38 La BHL sólo recoge la edición de extractos del BHL 7503, pero el epítome de este

texto (BHL 7505) está editado en C. Douais, “Une vie de saint Saturnin de Toulouse d’après
le Lectionnaire de l’abbaye de Leyre, diocèse de Jaca. XIIIe/XIVe siècle”, Bulletin de la Société
archéologique du Midi de la France, 15, 1894, 11-24, en 21-24 (son doce lecciones). Aunque, al
comienzo, el texto del epítome y el de Brihuega coinciden, a partir de la lección IVª el texto
difiere y la versión de Brihuega contiene pasajes que no se leen en el epítome.
164 JOSÉ CARLOS MARTÍN-IGLESIAS

ff. 207vb-208vb, Passio ss. Emetherii et Celedonii mm. Calagurri (BHL 2533)
(texto del Pasionario Hispánico); ff. 208vb-209rb, Passio ss. Fausti, Ianuarii
et Martialis mm. Cordubae (BHL 2841b, CPL 2070) (texto del Pasionario
Hispánico); f. 209rb-vb, Passio ss. Claudii, Luperci et Victorici mm. Legione
in Hispania sub Diocletiano (BHL 1831) (texto del Pasionario Hispánico39);
ff. 209vb-211vb, Passio ss. Romani mon. et Barulae pueri mm. Antiochiae sub
Maximiano (BHL 7299b) (texto del Pasionario Hispánico); ff. 211vb-214va,
[de nuevo] Passio ss. Chrysogoni m. Aquileiae sub Diocletiano (BHL 1795
[aquí sin el BHL 1795a]) + Passio ss. Agapes, Chioniae et Irenes (BHL 118)
(= CPL 2163])40, en esta nueva copia el BHL 1795 termina en el f. 213rb,
lín. 7, y en esa misma línea comienza la continuación, el BHL 118, hasta el
final del texto (se había copiado ya más arriba en los ff. 172vb-176va);
f. 214va-vb, “Passio sanctorum martirum Appolini et comitum eius Viiiº
ydus marcii”, Historia monachorum (BHL 6524, CPG 5620) en la traducción
de Rufino de Aquilea, cap. 19 (completo); ff. 215ra-217ra, Passio s. Fabii
uexilliferi m. Caesarae in Mauritana sub Diocletiano (BHL 2818, CPL 2061)
(texto del Pasionario Hispánico); ff. 217ra-218rb, Passio ss. innumerabilium
martyrum Caesaraugustanorum sub Diocletiano (BHL 1505, CPL 2068) (texto
del Pasionario Hispánico); ff. 218rb-219va, Passio ss. Aciscli et Victoriae mm.
Cordubae sub Diocletiano (BHL 26) (texto del Pasionario Hispánico); ff. 219
vb-224ra, Passio ss. Hadriani et soc. Nicomediae sub Maximiano (BHL
3744b) (texto del Pasionario Hispánico); f. 224ra-va, Passio ss. Cosmae et
Damiani cum sociis mm. Aegis in Cilicia sub Diocletiano (BHL 1967), incom-
pleta, se interrumpe hacia el final del cap. 7 (ed. Fábrega Grau): “... Et tu, si
factus fueris christianus, uidebis per xpm [sic] ista omnia et cognosces
cooperantem in te uirtutem Domini nostri Iesu Xpi” (texto del Pasionario
Hispánico)41.
En este punto del manuscrito 2538 concluye la copia del libro III de
Brihuega y comienza la copia del libro V: f. 224va-vb, el Prologus del libro V:
“Incipit prologus libri quinti continentis uitas et passiones uirginum et
san<c>tarum”42; f. 224vb, índice de los contenidos, “Nomina uero uirginum
et sanctarum, de quibus loquitur liber iste, sunt hec omnia que sequntur.
Sub Alexandro imperatore ... Sub Nerone imperatore ... Sub Traiano impera-
tore ... Sub Adriano imperatore ... Sub Marcho Antonino, Vero et Aurelio
Comodo imperatoribus”43; f. 225ra, “Incipit liber quintus, qui continet uitas

39 El único manuscrito antiguo conocido que la transmite es Toledo, Archivo y Biblioteca

Capitulares, 44-11, del s. XIII, lo que hace pensar que pudo haber sido manejado por Brihuega.
Sobre este códice, uid. J. Janini, r. gonzálVez (con la colaboración de a. M. MunDó), Catálogo
de los manuscritos litúrgicos de la Catedral de Toledo, Toledo, 1977 (Publicaciones del Instituto
provincial de investigaciones y estudios toledanos. Serie Tercera. Estudios, catálogos, repertorios,
11), pp. 185-186, n.º 174.
40 Coincide ahora con la versión publicada por H. DeleHaye, Étude sur le Légendier

romain, op. cit., pp. 221-235 (sin el BHL 1795a).


41 á. Fábrega grau, Pasionario Hispánico (siglos VII-XI), vol. 2, op. cit., pp. 349-353.
42 Editado por M. C. Díaz y Díaz, “La obra de Bernardo de Brihuega”, loc. cit., 154;

y J. pérez-eMbiD WaMba, Hagiología y sociedad en la España medieval, op. cit., pp. 276-277.
43 Editado por J. pérez-eMbiD WaMba, Hagiología y sociedad en la España medieval,

op. cit., pp. 277-278.


LOS MANUSCRITOS DE LAS VITAE SANCTORVM DE BERNARDO DE BRIHUEGA 165

et passiones uirginum et sanctarum. Et statim passio san<c>te Tecle uirgi-


nis”, seguido, no obstante, antes del comienzo de la pasión propiamente
dicha, de una breve presentación del contexto histórico: “Mortuo Gayo
Caligula, qui successerat Tiberio, cepit post ipsum Claudius imperare, era
octuagessima prima, anno Domini quadragessimo primo, regni uero Agrippe
regis Iudee quarto. Floruit tempore istius imperatoris Claudii beatissima
uirgo Tecla”; ff. 225ra-228ra, Passio s. Theclae uirg. discipulae Pauli apost.
(una variante del BHL 8020, parecida en su inicio al BHL 8020b, pero con
un final diferente) (es la versión del Pasionario Hispánico); f. 228ra, “De
uirginibus et san<c>tis mulieribus que floruerunt tempore Neronis impera-
toris et statim <de> uita san<c>te Valerie uxoris san<c>ti Vitalis. Post
Claudii imperatoris Nero succepit imperium et cepit regnare era nonages-
sima quinta, anno Domini quinquagessimo quinto, regni uero Agripe regis
Iudee decimo nono et floruerunt tempore suo iste uirgines et sancte, quorum
nomina subsequntur ...”; f. 228ra-rb, [sin título] “Postquam sanctus Vitalis
coronam martirii est adeptus ...”, una pequeña noticia sobre la pasión de
santa Valeria, tomada del Speculum historiale, lib. 9, cap. 50; f. 228rb, “Vita
sanctarum Petronile, filie sancti Petri, et Felicule, coletanee sue”, Speculum
historiale, lib. 9, cap. 38; f. 228va, “Vita san<c>te Potenciane uirginis”, Marty-
rologium de Usuardo (19 de mayo, n.º 2-3, p. 232, Dubois); ff. 228va-229ra,
“Vita sancte Epigenie uirginis”, Speculum historiale, lib. 9, capp. 76-77;
ff. 229ra-235ra, “Vita san<c>tarum Marie Magdalene et Marthe sororis eius”,
Speculum historiale, lib. 9, capp. 92-110; f. 235ra-vb, [sin título] tras un
espacio en blanco, sigue, como si fuese la continuación del texto precedente,
un extracto del cap. 6 de la Vita s. Martialis ep. Lemouicensis (BHL 5552)
“Ingressi autem ciuitatem, recepti sunt autem in hospicium <a> nobilissima
matrona nomine Susanna, que habebat unicam filiam nomine Valeriam ...
quod ipsa nocte moreretur. Quod dictum statim ut protullit, ab angelo
percussus cecidit ad pedes ducis et mortus est” (pp. 365-368, Birch)44;
f. 235vb, “De uirginibus et san<c>tis mulieribus que floruerunt Tragiani
imperatoris [sic]”, unas breves líneas sobre la sucesión de los emperadores
desde la muerte de Nerón hasta el ascenso al poder de Trajano y la lista de
las santas que vivieron en los tiempos de este emperador; ff. 235vb-236ra,
[sin título] Passio ss. Domitillae et soc. (BHL 6066, CPL 2214); f. 236ra-va,
“De uirginibus et san<c>tis mulieribus que floruerunt temporibus Adriani
imperatoris et statim de sancta Serapia”; f. 236va-vb, “Passio sancte
Serapie”, Speculum historiale, lib. 10, cap. 80; ff. 236vb-237ra, “Vita sancte
Sabine”, Speculum historiale, lib. 10, cap. 81; ff. 238ra-239ra, Passio ss. Fidei,
Spei, Caritatis et earum matris Sophiae mm. Romae (BHL 2969) (texto del
Pasionario Hispánico); f. 239ra-vb, Passio s. Mariae ancillae uirg. m. sub
Hadriano (BHL 5423); f. 239vb, “Passio sancte Theodore sororis Her[e]metis
martiris”, pequeña noticia redactada, verosímilmente, por Brihuega, e
inspirada, en parte, en el Martyrologium de Usuardo (1 de abril, n.º 1, p. 205,

44 W. De g. birCH, “Vita sanctissimi Martialis apostoli. The Life of St. Martial by Aure-

lianus, from a Manuscript in the British Museum. Prefatory Remarks and Notes”, The Journal
of the British Archaeological Association, 28, 1872, 353-390, en 358-390.
166 JOSÉ CARLOS MARTÍN-IGLESIAS

Dubois) y, probablemente, en el Speculum historiale, lib. 10, cap. 73; ff.


239vb-240ra, “Passio san<c>te Thausie martiris et sancti Eleuterii episcopi”,
una variante de la Passio ss. Eleutherii ep., Antiae matris eius et soc. (BHL
2451), inc. “Tempore quo Traianus imperator missit pro beato Eleuterio
episcopo ut iret Romam ad inmolandum diis coram ipso, iuit cum eo
uenerabilis mater sua Tassia ...” (texto del Pasionario Hispánico) – al tratarse
de la pasión de un santo, Brihuega reescribe el comienzo del texto y toma el
final de la pasión, cuando, tras la muerte de Eleuterio, el texto se centra ya
en Tasia, a partir de las palabras de Brihuega, f. 239vb: “... Mater eius, que
sepe cum eo orauerat et confortauerat eum, gauissa est in eius passionibus ...”
y hasta el final del texto –; ff. 240ra-241va, “Passio san<c>te Maure uxoris
sancti Timotei”, la Passio ss. Timothei et Maurae mm. in Thebaide (BHL
8303) (otra pieza recogida en el Pasionario Hispánico), de nuevo Brihuega
reescribe el comienzo del texto hasta la muerte del santo y retoma a la letra
la pasión cuando comienza la parte dedicada a Maura, f. 240ra: “... Surgens
igitur Maura repleta spiritu sancto, iuit ad presidem et, cum uenisset, stetit
in conspectu eius ...”, hasta el final del texto; f. 241va, “Passio de uirginibus
et sanctarum mulieribus que floruerunt et passe sunt tempore Marchi Anto-
nini Veri et Aurelii Comodi imperatorum”, unas líneas para contextualizar
cronológicamente las pasiones que siguen; ff. 214va-242ra, “Vita san<c>te
Blandine martiris”, Speculum historiale, lib. 10, cap. 98 + cap. 101; f. 242ra-rb,
“Passio san<c>te Felicitatis”, Speculum historiale, lib. 10, cap. 103; f. 242rb-vb,
Vita s. Praxedis uirg. Romanae (BHL 6920); f. 242vb, “Passio san<c>te
Corone”, inc. “Legitur in passione beati Victoris quod, cum ipse multa
martiria tollerasset et ad ultimum excoriaretur, uxor cuiusdam millitis,
nomine Corona, etatis annorum circiter sexdecim, exclamauit: Beatus es,
Victor, et beata opera tua ...”, una selección de pasajes relacionados con
santa Corona tomados de una variante de la Passio Victoris et Coronae mm.
in Aegypto sub Antonino (BHL 8559) (otro texto del Pasionario Hispánico)
– Brihuega reescribe el comienzo a partir de la Pasión original y luego sigue
ésta a la letra, cuando interviene la santa, pero aquí seleccionando sólo
algunos pasajes del resto de la obra –; ff. 242vb-243ra, “De uirginibus et
sanctis mulieribus que floruerunt et passe sunt temporibus Alexandri
imperatoris et statim de sancta Cecilia”, unas breves líneas para enmarcar
cronológicamente las pasiones que siguen (f. 242vb) y la lista de las entradas
(f. 243ra), sólo dos en este caso: santa Cecilia y santa Martina; f. 243ra, “De
sancta Cecilia”, Speculum historiale, lib. 11, cap. 23; ff. 243ra-244b, “Passio
sancte Martine”, Speculum historiale, lib. 11, capp. 27-29; f. 244rb, “De uirgi-
nibus et san<c>tis mulieribus que floruerunt et passe sunt tempore Decii
imperatoris et statim de san<c>ta Agatha”, de nuevo unas breves líneas para
enmarcar cronológicamente el tiempo en el que vivieron las santas citadas a
continuación, y la lista de las entradas que siguen; ff. 244rb-246ra, Passio s.
Agathae uirg. m. Catanae sub Decio (BHL 135) (texto del Pasionario Hispá-
nico); f. 246ra-rb, “Passio sanctarum Cointe et Appollonie”, Speculum
historiale, lib. 11, cap. 38; f. 246rb-va, “Passio san<c>te Dionisie”, Speculum
historiale, lib. 11, cap. 46; ff. 246va-247vb, Passio s. Victoriae uirg. m.
Romanae sub Decio (BHL 8591, CPL 2174); ff. 247vb-248rb, Passio ss.
Anatoliae et Audacis mm. in dioecesi Reatinae sub Decio (BHL 418, CPL
LOS MANUSCRITOS DE LAS VITAE SANCTORVM DE BERNARDO DE BRIHUEGA 167

2174)45; f. 248rb, “De uirginibus et san<c>tis mulieribus que floruerunt et


passe sunt temporibus Valeriani et Galieni et statim de Tercula et Antonia,
et de quadam alia muliere et de san<c>tis Maxima et Donatilla secunda”,
siguen unas líneas de enmarcación cronológica y la lista de las santas que
serán incluidas en esa sección de la compilación; f. 248rb-va, [sin título]
“Tercio igitur kalendas maii in Numidia apud Circensum [coloni] coloniam
passe sunt ...”, una pequeña entrada elaborada a partir de diversas noticias
del Martyrologium de Usuardo (Tertulla et Antonia: 1 de mayo, n.º 2, pp. 220-
221, Dubois; Maxima, Donatilla, Secunda: 30 de julio, n.º 1, p. 275, Dubois);
ff. 248va-253va, “Passio sanctarum Eugenie, Basilice et Claudie”, es la Passio
ss. Eugeniae, Prothi et Hyacinthi mm. Romae sub Valeriano (BHL 2666m,
CPL 2184) (texto del Pasionario Hispánico); f. 253va-vb, “Passio san<c>te
Corcordie et transitus sancte Triph<oni>e, uxoris Galieni”, Speculum histo-
riale, lib. 11, cap. 95; f. 253vb, “De uirginibus et san<c>tis mulieribus que
floruerunt tempore Claudii imperatoris et statim de sancta Pelagia”, líneas
de enmarcación cronológica y lista de las siguientes entradas; ff. 253vb-
254rb, [sin título] “Tempore igitur Claudii, cum apud Antiochiam ...”, Specu-
lum historiale, lib. 11, capp. 96-97 (De imperio Claudii, et Paulo haeresiarcha,
et Pelagia peccatrice); f. 254rb-va, “Passio sancte Ciril[i]e, filie Decii, et passio
sancte Marthe, uxoris Marii”, Speculum historiale, lib. 11, cap. 95 (Cyrilla) +
cap. 100 (Martha); ff. 254va-255rb, “Passio san<c>te Iustine”, Speculum
historiale, lib. 12, capp. 119-121; f. 255rb, “De uirginibus et san<c>tis mulie-
ribus que floruerunt et passe sunt tempore Aureliani imperatoris et statim
de sancta Mustiola et sancta Leonilla et sancta Ionilla”, líneas de enmar-
cación cronológica y lista de las siguientes entradas; f. 255rb, [sin título]
“Sancta Mustiola fuit nobilissima matrona ... Sancta autem Leonilla et
sancta Ionilla passe sunt ...”, entradas inspiradas en el Martyrologium de
Usuardo (Mustiola: 3 de julio, n.º 3, p. 261, Dubois; Leonilla, Ionilla: 17 de
enero, n.º 2, pp. 162-163, Dubois); ff. 255rb-256ra, Passio s. Columbae uirg.
m. apud Senones (BHL 1893) (texto del Pasionario Hispánico); f. 256ra-va,
“Incipit uita sancte Sauine uirginis”, Speculum historiale, lib. 11, cap. 107;
f. 256va, “De uirginibus et san<c>tis mulieribus que floruerunt et passe sunt
tempore Kari et Karini et Numeriani imperatorum et statim de san<c>ta
Daria et de sancta Ylaria”, líneas de enmarcación cronológica y lista de las
siguientes entradas; ff. 256va-257vb, [sin título] “De quibus sciendum est
quod, cum pater sancti Crisanti filium suum mississet ...”, Speculum histo-
riale, lib. 11, capp. 124-129 (De sancto Chrysantho et eius tentatione); f. 258
ra-rb, “De uirginibus et sanctis mulieribus que floruerunt et passe sunt
temporibus Diocleciani et Maximiani imperatorum”, líneas de enmarcación
cronológica y lista de las siguientes entradas; f. 258rb, “Passio sanctarum
Crescencie, Candide et Pauline”, Speculum historiale, lib. 12, cap. 70 (Cres-
centia) + cap. 75 (Candida et Paulina); f. 258rb-va, “Passio san<c>tissime
Zoe, uxoris primisscrinii Nichosarati [.i. Nichostrati]”, Speculum historiale,
lib. 12, cap. 13; f. 258va-vb, “Vita san<c>te Aglaes”, Speculum historiale,

45 Es la misma entrada de la CPL que la Pasión anterior, porque en algún manuscrito

se transmiten juntas en la siguiente combinación: BHL 1534 + 8591 + 418.


168 JOSÉ CARLOS MARTÍN-IGLESIAS

lib. 12, cap. 31 + cap. 33; ff. 258vb-259vb, “Vita san<c>te Lucie uidue”,
Speculum historiale, lib. 12, capp. 39-42; ff. 259vb-260ra, “Passio septem
mulierum”, Speculum historiale, lib. 12, cap. 46; ff. 260ra-261ra, Passio s.
Barbarae uirg. m. Nicomediae sub Maximiano (BHL 912v); f. 261ra-rb,
“Transitus san<c>te Natalie”, Speculum historiale, lib. 12, cap. 84; f. 261rb-vb,
“Transitus san<c>te Basilice [.i. Basilisse]”, Speculum historiale, lib. 12,
capp. 106-108; ff. 261vb-262ra, “Passio san<c>te Matre [.i. Macre] uirginis”,
Speculum historiale, lib. 12, cap. 142; f. 262ra-rb, “Passio san<c>te Fauste
uirginis”, Speculum historiale, lib. 12, cap. 155; ff. 262rb-263vb, “Passio
sancte Fidis”, Passio ss. Fidei uirg., Caprasii, Primi et Feliciani mm. Agin-
norum sub Maximiano (BHL 2929c), al comienzo tiene las variantes propias
del BHL 2928, hasta el § 546 (f. 262vb: “... et gloriosam sunt martirii coronam
consequti”) y sigue el comienzo indicado en el BHL 2929c (§ 3 Labbé:
“Eodem itaque tempore cum hec agerentur ...”)47, y al final transmite el
texto propio del BHL 2929, descripción que corresponde al BHL 2929c;
ff. 263vb-264ra, “Passio san<c>te Benedicte uirginis et martiris”, Speculum
historiale, lib. 12, capp. 156-157; f. 264ra-va, “Passio san<c>tarum martirum
Maxime et Iullie”, es la Passio ss. Verissimi, Maximae et Iuliae mm. Vlysip-
pone sub Diocletiano (BHL 8544); ff. 264va-265ra, Passio s. Marcianae uirg.
m. Caesaraea in Mauritana sub Diocletiano (BHL 5257); ff. 265ra-267rb,
“Passio sanctarum martirum Afre et comitum eius, que passe sunt in ciuitate
Augusta sub Diocletiano imperatore augusto idus octobris”, es la Passio ss.
Afrae, Hilariae, Dignae, Euprepiae mm. Augustae Vindelicorum sub Diocle-
tiano (BHL 108-109, copiándose las dos versiones, una tras otra: la BHL 108
hasta el f. 266va, lín. 17, y a partir de ahí comienza, en la misma línea de la
columna, la BHL 109 con algunas variantes) (texto del Pasionario Hispá-
nico); ff. 267rb-268rb, “Passio beatissime uirginis Xpi Lucidie48 et aliorum
ciuium Romanorum secundo kalendas iullii”, inc. “In diebus illis enim
Lucid<i>a uirgo castimonialis fortuitu ...”, es la Passio ss. Luceiae, Auceiae et
soc. mm. Romae sub Diocletiano (BHL 4982) (la versión propia del Pasio-
nario Hispánico); ff. 268rb-271vb, Passio s. Theodosiae uirg. m. Caesaraea
sub Maximiano (BHL 8090) (texto del Pasionario Hispánico); ff. 271vb-272vb,
Passio s. Eulaliae uirg. m. Barcinone sub Diocletiano (BHL 2693) (texto del
Pasionario Hispánico); ff. 272vb-274vb, Passio s. Eulaliae uirg. m. Emeritae
sub Diocletiano (BHL 2700) (texto del Pasionario Hispánico); ff. 274vb-275rb,
Passio s. Leocadiae uirg. m. Toleti sub Diocletiano (BHL 4848a, CPL 2072)
(texto del Pasionario Hispánico); f. 275rb-vb, Passio ss. Iustae et Rufinae
uirg. et mart. Hispali (BHL 4566, CPL 2070aa) (texto del Pasionario Hispá-
nico); ff. 275vb-278rb, “Passio sancte Anastasie et Theodor[i]e”, la primera

46 Edición en los Acta Sanctorum, Octobris tomus III, Antverpiae, 1770 (reimpr. 1970),

pp. 288-289.
47 pH. labbé, Nova Bibliotheca manuscriptorum librorum, Rerum Aquitanicarum, prae-

sertim Bituricensium, uberrima collectio, vol. 2, Parisiis, 1657, pp. 528-531 (en realidad, el tercer
párrafo, que comienza en la p. 529).
48 Lectura dudosa, porque la -d- no está bien escrita, podría ser “Lucioie” o incluso

“Lucroie”, que es lo que leyó el anotador marginal. En la lista de las entradas de esta sección de
vidas, f. 258ra, se lee claramente “S(anc)ta Lucidia”.
LOS MANUSCRITOS DE LAS VITAE SANCTORVM DE BERNARDO DE BRIHUEGA 169

parte es la Passio s. Theodotae cum tribus filiis mm. Niceae sub Diocletiano
(BHL 8093, CPL 2163) (hasta el f. 277vb, lín. 23)49 y la continuación (dentro
de la misma línea del manuscrito, sin título ni ningún espacio en blanco) es
la Passio s. Anastasiae m. in insula Palmaria sub Diocletiano (BHL 401, CPL
2163)50 (texto del Pasionario Hispánico), son obras que se habían copiado
ya, en otra combinación, en los ff. 176va, lín. 33-178rb y 178rb-179ra;
ff. 278rb-281ra, “Passio san<c>te Grisogoni, Agapi et Erene et Cionie”, es
una combinación de la Passio s. Chrysogoni m. Aquileiae sub Diocletiano
(BHL 1795, CPL 2163) (hasta el f. 279vb, lín. 4)51 y la Passio ss. Agapes,
Chioniae et Irenes (BHL 118, CPL 2163) (inmediatamente a continuación y
hasta el final), ya se habían copiado antes en los ff. 211vb-214va52; ff. 281ra-
283ra, “Passio sancte Agnetis uirginis”, es la Passio s. Agnetis uirg. m. Romae
(BHL 156, CPL 2159) del Ps. Ambrosio de Milán (texto del Pasionario Hispá-
nico); f. 283ra-rb, [sin título] “Post Dioclecianum et Maximianum Gallerius,
post Gallerium Constantinus et Licinius imperauerunt et ceperunt regnare
era tricentessima quadragessima septima, anno Domini tricessimo decimo
nono, et, ut supra satis plane narratum est libro istius imperatoris, tirani-
zabat Rome Marencius [sic], Maximiani Herculi filius, qui a pretorianis
millitibus imperator fuerat institutus et, ut ait iste Marencius [sic], primo
uelut inuitande erga se plebis gratia fidei nostre ueneratorem se esse
symulabat ...”, Speculum historiale, lib. 13, cap. 4; f. 283rb-va, [sin título]
“Igitur cum iam septimum annum imperii sui perageret Constantinus,
aduerssus Marencium [sic] pessimus [sic], ut diximus, moribus adornatum,
nondum babtizatus, conspirante secum collega Licinio, bellum parauit ... et
usque ad septimum an<n>um imperii eius floruerunt et passe sunt iste
uirgines et sanctissime mulieres, quarum nomina subsequntur” (no sigue,
sin embargo, ninguna lista de entradas), Speculum historiale, lib. 13, cap. 43;
ff. 283va-291vb, “Passio sancte ac beatissime Catherine uirginis et martiris
Christi, Costi regis filie, que passa est sub Maxencio imperatore in ciuitate
Alexandria septimo kalendas decembris”, es la recensio longior de la Passio
s. Catharinae uirg. m. Alexandriae sub Maxentio (BHL 1663)53; ff. 291vb-
292vb, Passio s. Luciae uirg. m. Syracusis sub Diocletiano (BHL 4992, CPL
2204) (texto del Pasionario Hispánico); ff. 292vb-293ra, [sin título] “Per
idem tempus etiam Iberorum gens conuerssa est per quandam captiuam
christianam apud eos repertam. Apud quos moris est ...”, Speculum historiale,
lib. 13, cap. 97 (De conuersione Indorum per Frumentium et Iberorum per
quandam captiuam); ff. 293ra-294vb, “Vita sancte Helene, matris Constan-

49 H. DeleHaye, Étude sur le Légendier romain, op. cit., pp. 235-245, capp. 19-31.
50 Ibidem, pp. 245-249, capp. 32-36. El texto de Brihuega termina un poco antes que el
editado por Delehaye, con las palabras: “... atque, expenso non paruo pecunie numero, base-
licam ibi, ubi eam sepelierat, fabricauit, regnante Domino nostro Ihu Xpo, qui uiuit cum Deo
patre et regnat in secula seculorum. Amen”.
51 Ibidem, pp. 221-228, capp. 1-9.
52 Ibidem, pp. 228-235, capp. 10-18.
53 Coincide, en efecto, con la versión publicada por H. knust, Geschichte der Legenden

der h. Katharina von Alexandrien und der h. Maria Aegyptiaca nebst unedirten Texten, Halle, a. S.,
1890, pp. 231-314.
170 JOSÉ CARLOS MARTÍN-IGLESIAS

tini”, es la Inuentio sanctae Crucis (BHL 4169) (texto del Pasionario Hispá-
nico); ff. 294b-295ra, [sin título] “Tunc sugestum est regi uti duas formosas
mulieres ad eum faceret introduci. Quo facto, uir sanctus in oracione pros-
ternitur ...”, Speculum historiale, lib. 13, cap. 25 (Passio sanctarum Nicetae et
Aquilinae); ff. 295ra-296ra, Passio s. Margaritae uirg. m. Antiochiae (BHL
5306); ff. 296ra-297ra, “Incipit uita san<c>te Regine”, Speculum historiale,
lib. 13, capp. 29-30; f. 297ra-va, Passio s. Marcianae uirg. m. Caesareae in
Mauritania sub Diocletiano (BHL 5257) (texto del Pasionario Hispánico);
ff. 297va-300ra, Passio s. Marinae uirg. m. Antiochiae (BHL 5307) (texto del
Pasionario Hispánico); f. 300ra-rb, “Passio sanctarum martirum Antonie et
Gedenes”, dos entradas tomadas del Martyrologium de Usuardo (Antonia:
4 de mayo, n.º 4, p. 224, Dubois; Gudenes: 18 de julio, n.º 1, p. 269, Dubois);
f. 300rb-va, “Incipit uita san<c>te Marine que uocata est, alibi fuit Marinus”,
Speculum historiale, lib. 15, capp. 74-75; ff. 300va-312rb, “Incipit prologus
de uita sancte Helie”, es la Vita s. Heliae uirg. Dyrrachii (BHL 3798, CPL
2070a) (incluye el himno final en honor de la santa); ff. 312rb-323va, Vita
Melaniae iunioris matronae Romanae (BHL 5885); ff. 323va-324rb, “Incipit
uita cuiusdam san<c>te uirginis”, la Vita cuiusdam uirginis54; f. 324rb-va,
“De iusticia principum”, es un extracto de las Sententiae (CPL 1199) de
Isidoro de Sevilla, lib. 3, cap. 48, §§ 6-7, § 9 y § 11 (una pieza anómala dentro
de este conjunto de vidas y pasiones de santas mujeres)55; ff. 324va-325va,
Epistula beatissimae Egeriae laude conscripta (BHL 2382, CPL 1276) de
Valerio del Bierzo; ff. 325va-331rb, Vita s. Mariae Aegyptiacae paenitentis
(BHL 5415, CPG 7675[b]) de Sofronio de Jerusalén, en la traducción latina
de Paulo de Nápoles (s. IX)56 (sin la carta-prefacio del traductor); ff. 331ra-
332vb, “Incipit passio san<c>te Gemme uirginis et martiris”, una Passio s.
Gemmae uirg. m. apud Santonas no recogida en la BHL (cf. BHL 3303) y,
aparentemente, inédita, inc.: “Gloriossisima igitur Christi uirgo preclara
urbe Planatia extitit oriunda, libera et nobilis spectabilissimo genere,
liberior et nobilior fide sui conditoris ...” y des.: “... itaque uirgo admirabilis
gloriossisimi agonis curssu, sertato capite duplici laurea, uiuit in gloria.
Cuius trihumphale martirium .Xii. kalendas iulii annuanti [.i. annuatim] a
fidelibus cum summo tripudio celebratur in terris, de quo perhenniter sancti
gratulantur cum Christo in celis, cui cum patre et spiritu sancto gloria,
honor et imperium per inffinita secula seculorum. Amen”; ff. 332vb-336vb,
“Vita uel transitus san<c>te Seguline confessoris Christi die .iX. kalendas
augusti”, es una variante de la Vita s. Segolenae (Segulinae) abb. Troclarensis
(BHL 7571, CPL 2141) (en algunos pasajes está algo abreviada y, como
resultado de ello, el desinit es un poco diferente); ff. 336vb-337vb, “Passio
beatissime Salse”, es la Passio s. Salsae uirg. m. Tipasitanae (BHL 7467, CPL
2064), pero mutilada, pasa de “organa populosis uocibus digitibus [sic]

54 Edición de V. burrus, M. Conti, “Between Fragment and Compilation: A Virgin’s

Vision of the Afterlife”, Sacris Erudiri, 54, 2015, 201-223, en 217-223.


55 Edición de p. Cazier, Isidorus Hispalensis. Sententiae, Turnhout, 1998 (CC SL 111).
56 Vid. b. Valtorta (ed.), Clavis scriptorum Latinorum Medii Aevi. Auctores Italiae

(700-1000), Firenze, 2006 (Edizione Nazionale dei Testi Mediolatini, 17; Serie I, 10), pp. 220-221.
LOS MANUSCRITOS DE LAS VITAE SANCTORVM DE BERNARDO DE BRIHUEGA 171

interrogantibus concrepare” (f. 337va-vb) (cap. 4, p. 78, lín. 17) al cap. 14


(final del texto) “propicium, hostibus inimicum et totis per euum socius
[sic] cum laudibus celebrandum per Dominum nostrum Iesum Christum,
cui est cum Deo patre et spiritu sancto honor, uirtus et gloria in secula
seculorum. Amen” (f. 337vb) (p. 108, lín. 4)57, sin duda, por mutilación del
modelo (texto del Pasionario Hispánico); ff. 337vb-339ra, Vita s. Castissimae
uirginis (BHL 1640); ff. 339ra-346vb, tras la rúbrica “De uirginibus et
san<c>tis mulieribus que floruerunt et passe sunt sub imperio Constantini a
septimo anno ultra”, sigue la Vita s. Constantiae (seu Constantinae), filia
Constantini imperatoris (BHL 1927); ff. 346vb-347ra, “De uirginibus et
sanctis mulieribus que floruerunt tempore Theodosii senioris et statim de
sanctis abbatissis Sarra et Sincletice”, inc. “Mortuo Constantino, Constan-
tius, Constantinus et Constans filii eius imperauerunt, post ipsos Iullianus,
post Iulianum Iouianum [sic], post Iouianum Valens et Valentinianus, et
post ipsos Teodossius senior imperauit et cepit regnare era quadragintessima
XX. quinta, anno Domini tricessimo octuagessimo septimo ... et floruerunt
tempore suo due laudabiles abbatisse Sarra et Sincletice” (el final está
tomado del Speculum historiale, lib. 17, cap. 9), unas líneas de enmarcación
temporal, antes de copiar la primera de las vidas que siguen; f. 347ra-rb,
[sin título] “Quarum Sarra tredecim annis a spiritu fornicacionis fortiter est
impugnata et orabat Deum ut non recederet ...”, Speculum historiale, lib. 17,
cap. 9; f. 347rb, “De quadam sancta ancilla”, Speculum historiale, lib. 17,
cap. 65; f. 347rb-vb, “De quadam sancta monacha que se fecit fatua<m>
propter Deum”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 83; ff. 347vb-348ra, “De uita
sancte Melanie”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 89; f. 348ra-rb, “De sancta
Siluia uirgine”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 91; f. 348rb-va, “De san<c>ta
uirgine Amara et Taor et quadam alia et Melania iuniore”, Speculum histo-
riale, lib. 17, cap. 92; f. 348va-vb, “De uirgine apud quam san<c>tus Athana-
sius sex [sex] annis latuit”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 93; ff. 348vb-
349ra, “De uirgine Corintia per iuuenem a lupanari liberata”, Speculum
historiale, lib. 17, cap. 94; f. 349ra-rb, “De uirgine lapsa reconciliata prefecte
[.i. perfecte]”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 95; f. 349rb, “De uirginibus et
san<c>tis mulieribus que floruerunt temporibus Archadii et Honorii impe-
ratoris”, líneas de enmarcación temporal y lista de las entradas que siguen,
texto: “Theodosio deffuncto, successerunt duo filii sui Archadius et Honorius
et ceperunt regnare era quadrigentessima tricessima sexta, anno Domini
tricentessimo nonagessimo octauo ... et regnauerunt isti imperatores annis
.Xiii., floruerunt autem suo tempore sancta Paula, sancta Eustochia”, inspi-
rado, en parte, en el Speculum historiale, lib. 18, cap. 1; ff. 349rb-350rb, “Vita
sancte Paule et eius peregrinacio”, Speculum historiale, lib. 18, capp. 48-50,
que se completa, en el f. 350rb-va, con su doble epitafio, tomado de la Epis-
tula CVIII (cap. 33, §§ 2-3)58 (CPL 620) de Jerónimo de Estridón; f. 350va,

57 Edición de a. M. g. pireDDa, Passio Sanctae Salsae: Testo critico con introduzione e

traduzione italiana, Sassari, 2002 (Quaderni di Sandalion, 10), pp. 66-108.


58 Edición de i. Hilberg, Sancti Eusebii Hieronymi Epistulae. Pars II: Epistulae LXXI-CXX,

Vindobonae-Lipsiae, 1912 (CSEL, 55), pp. 350-351.


172 JOSÉ CARLOS MARTÍN-IGLESIAS

“De uirginibus et sanctis mulieribus que floruerunt et passe sunt temporibus


Martiani imperatoris et statim de sancta Vrsula cum sociabus suis, que
fuerunt undecim mille uirgines”, texto: “Post mortem Archadii Honorius et
Theodossius inperauerunt, post Honorium Theodossius solus, postea Theo-
dossius cum Valeriano, post ipsos Martianus cepit imperare era quadringen-
tessima nonagessima, anno Domini quadringentessimo quinquagessimo
secundo ... floruerunt suo tempore sancta Vrsula cum undecim milibus
uirginum, quarum passio sequitur in hunc modum”, inspirado en parte en
el Speculum historiale, lib. 20, cap. 35; ff. 350va-354ra, [sin título] “Regnante
Domino nostro Iesu Christo post passionem, ressurreccionem et accensio-
nem eius, conuerssus [.i. conuerssis] ad Dominum cunctis ffinibus terre ...”,
es la Passio ss. Vrsulae et sociarum (11000) uirg. mm. cultarum Coloniae
(BHL 8428); ff. 354ra-355ra, “Vita sancte Genouese uirginis”, Speculum
historiale, lib. 20, capp. 46-48; f. 355ra, “De uirginibus et sanctis mulieribus
que floruerunt et passe sunt tempore Zenonis et statim de quibusdam
sanctis uirginibus que in Africa passe sunt”, y siguen unas líneas de enmar-
cación temporal, “Mortuo Martiano, Leo sumpsit imperium et post Leonem
Zeno. Et cepit imperare era quinquagessima duodecima, anno Domini
quadringentessimo septuagessimo quarto ... Regnauit autem iste imperator
Zeno annis .XiX. Floruerunt autem suo tempore et passe sunt iste uirgines
que sequntur, quarum passio sequitur in hunc modum”, inspiradas, en parte,
en el Speculum historiale, lib. 20, cap. 73; f. 355ra-rb, [sin título] “Precepit
Vgnericus rex Vuandalorum sacras uirgines congregari ...”, Speculum histo-
riale, lib. 20, cap. 78; f. 355rb-va, “Passio sancte Dionissie et san<c>te Datiue
et san<c>te Leoncie”, Speculum historiale, lib. 20, cap. 88; f. 355va, “De
uirginibus et san<c>tis mulieribus que floruerunt et passe sunt tempore
Iustini senioris et statim de sancta Brigida”, texto: “Post mortem Zenonis
imperauit Anastasius, post Anastasius [sic] Iustinus senior cepit imperare
anno Domini quingentessimo octauodecimo ... Regnauit autem iste impe-
rator Iustinus annis .X. Floruit suo tempore sancta Brigida, cuius uita sequi-
tur in hunc modum”, inspirado en el Speculum historiale, lib. 21, cap. 29;
f. 355va-vb, [sin título] “Anno primo Iustini senioris obiit in Scotia sancta
Brigida, uirgo Dei ...”, Speculum historiale, lib. 21, capp. 29-30, la copia se
interrumpe de improviso en medio de una frase en la lín. 19 del f. 355vb y
se deja en blanco el resto del folio.

Salamanca, BGHU, 2540 (presenta una foliación antigua que comienza


en el f. 251 y llega hasta el f. 527, a la que se ha añadido una foliación
moderna): ff. 251ra-288va [= ff. 1ra-34va], “Vita Iohannis heremite, qui et
Cassianus dicitur”, noticia sobre Juan Casiano tomada del Speculum histo-
riale de Vicente de Beauvais (una fuente fundamental, de nuevo, de Brihuega),
lib. 19, capp. 14-130; f. 288va-vb, “De imperio Theodosii, qui solus impe-
rauit”, Speculum historiale, lib. 20, capp. 1-2; ff. 288vb-308va [= ff. 34va-
54va], “Vita sancti Augustini episcopi Ypone et de origine atque exordibus
adolescencie eius et cetera”, una amplia noticia sobre Agustín de Hipona
tomada del Speculum historiale, lib. 17, 46-52 (ff. 288vb-291ra [= ff. 34va-
37ra]), de la Vita s. Augustini (BHL 785, CPL 358) de Posidio (prólogo, § 7,
LOS MANUSCRITOS DE LAS VITAE SANCTORVM DE BERNARDO DE BRIHUEGA 173

y cap. 1 al cap. 31, 5)59 (ff. 291ra-294rb [= ff. 37ra-40rb]), y, de nuevo, del
Speculum historiale, lib. 18, capp. 53-99 (ff. 294rb-308va [= ff. 40rb-54va]);
ff. 308va-317vb [= ff. 54va-63vb] Vita s. Germani ep. Autissiodorensis (CPL
2105, BHL 3453) de Constancio de Lyon; ff. 317vb-318ra [= ff. 63vb-64ra],
“Vita sancti Lupi Tricenensis episcopi et Petri episcopi Rauennensis ex
gestis eius”, extractada del Speculum historiale, lib. 20, cap. 16; f. 318ra-rb
[= f. 64ra-rb], “De uita sancti Mamentini [.i. Mamertini] abbatis ex gestis
eius”, Speculum historiale, lib. 20, cap. 17; f. 318rb-vb [= f. 64rb-vb], “Vita
sancti Mariani monachi”, Speculum historiale, lib. 20, capp. 18-19; ff. 318vb-
319ra [= ff. 64vb-65ra], “De sanctis episcopis Eutherio Lugdunensi[s]
et Hylario Arelatensi”, Speculum historiale, lib. 20, cap. 20; f. 319ra-rb
[= f. 65ra-rb], “Incipit uita sancti Honorati Arelatensis episcopi et <de> eius
primordiis”, Speculum historiale, lib. 20, capp. 21-22; f. 319rb-va [= f. 65
rb-va], “Vita sancti Petronii Bononiensis episcopi”, Speculum historiale, lib.
20, cap. 25; ff. 319va-321vb [= ff. 65va-67vb], “Vita sancti Maurili Andega-
uensis episcopi et cetera”, Speculum historiale, lib. 17, capp. 20-27; f. 321vb
[= f. 67vb], “Vita sancte Leonis pape sermologi et de scriptis eius”, Speculum
historiale, lib. 20, cap. 29; ff. 321vb-325ra [= ff. 67vb-71ra], Vita s. Amandi ep.
Traiectensis (BHL 332) (sin el prólogo); f. 325ra-va [= f. 71ra-va], “De morte
Theodosii et Valentiniani. De imperio Marciani”, Speculum historiale, lib. 20,
capp. 35-36; ff. 325va-326ra [= ff. 71va-72ra], Passio s. Felicis presb. Romani
(BHL 2885); f. 326ra-va [= f. 72ra-va], “Vita sancti Aniani Aurelianensis epis-
copi ex gestis eius et cetera”, Speculum historiale, lib. 19, capp. 12-13; f. 326
va-vb [= f. 72va-vb], “Vita sancti Briccii Turonensis episcopi”, Speculum
historiale, lib. 18, cap. 41; ff. 326vb-327rb [= ff. 72vb-73rb], “Incipit uita
sancti Paulini Nolani episcopi et qualiter pro captiuo se seruituti barbari
adduxit”, tiene el título del Speculum historiale, lib. 18, cap. 37, y el texto
de los capp. 37-38, pero con numerosas variantes que coinciden de forma
sistemática con la fuente de Vicente de Beauvais, los Dialogi (CPL 1713) de
Gregorio Magno, lib. 3.1-860; ff. 327rb-328vb [= ff. 73rb-74vb], Epistula de
Paulini obitu (BHL 6558, CPL 207) de Uranio; ff. 328vb-329ra [= ff. 74vb-
75ra], “De morte Marciani et de imperio Leonis primi et cetera”, Speculum
historiale, lib. 20, cap. 50 + capp. 55-56; ff. 329ra-331va [= ff. 75ra-77va], Vita
s. Symeonis stylitae senioris (BHL 7957); ff. 331va-335rb [= ff. 77va-81rb],
“Vita Prosperi et Dorothei et de libris eorum”, Speculum historiale, lib.
20, capp. 58-72; f. 335rb [= f. 81rb], “De morte Leonis primi et de imperio
Zenonis et cetera”, Speculum historiale, lib. 20, cap. 73; ff. 335va-336ra
[= ff. 81va-82ra], “Vita sancti Patricii Hybernensis episcopi”, Speculum histo-
riale, lib. 20, capp. 23-24; f. 336ra-rb [= f. 82ra-rb], “Vita sancti Remigyrensis
archiepiscopi”, Speculum historiale, lib. 20, cap. 100 + lib. 21, cap. 8; f. 336rb-va
[= f. 82rb-va], “Vita Gelasii pape et cetera”, Speculum historiale, lib. 20,

59 Edición de a. a. r. bastiaensen en C. MoHrMann, a. a. r. bastiaensen, l. Canali,

C. Carena, Vite dei santi III: Vita di Cipriano, Vita di Ambrogio, Vita di Agostino, Milano, 1975
(Scrittori Greci e Latini), pp. 130-240.
60 Edición de a. De Vogüé, Grégoire le Grand. Dialogues, 2 vols., Paris, 1979-1980 (Sources

chrétiennes, 260, 265).


174 JOSÉ CARLOS MARTÍN-IGLESIAS

cap. 101; ff. 336va-338rb [= ff. 82va-84rb], “Vita sancti Fulgentii Ruspensis
episcopi”, Speculum historiale, lib. 20, capp. 104-111; f. 338rb-va [= f. 84rb-va],
“De morte Zenonis et de imperio Anastasii”, Speculum historiale, lib. 21,
cap. 1 + cap. 27; ff. 338va-340ra [= ff. 84va-86ra], Vita s. Hilari ab. Galeatensis
(BHL 3913); f. 340ra-va [= f. 86ra-va], “Vita sancti Genebaudi Laudimensis
ac penitencia Sigiberti”, Speculum historiale, lib. 21, cap. 7; ff. 340va-341ra
[= ff. 86va-87ra], “Vita sancti Leonardi Lemouicensis”, Speculum historiale,
lib. 21, capp. 11-12; f. 341ra-rb [= f. 87ra-rb], “Vita sancti Simachi pape
ex gestis eius et cetera”, Speculum historiale, lib. 21, capp. 1-2; f. 341rb-va
[= f. 87rb-va], “Vita sancti Seuerini abbatis Agauensis ex gestis eius et
cetera”, Speculum historiale, lib. 21, cap. 21; f. 341va-vb [= f. 87va-vb], “Vita
sancti Maxenty abbatis Pictauensis et cetera”, Speculum historiale, lib. 21,
cap. 22; ff. 341vb-342ra [= ff. 87vb-88ra], “Vita sancti Melani Redonensis ex
gestis eius”, Speculum historiale, lib. 21, cap. 24; f. 342ra-rb [= f. 88ra-rb],
“De consilio Aurelianensi, que fuit prima in Francia et cetera”, Speculum
historiale, lib. 21, cap. 23; f. 342rb-va [= f. 88rb-va], “Vita sancti Ennodi
Tycinensis episcopi”, Speculum historiale, lib. 21, cap. 28; f. 342va [= f. 88va],
“De morte Anastasy et de imperio Iustini senioris”, Speculum historiale,
lib. 21, cap. 29; ff. 342va-343ra [= ff. 88va-89ra], “Vita sancti Vigoris
Baiotensis episcopi”, Speculum historiale, lib. 21, capp. 39-40; ff. 343ra-344rb
[= ff. 89ra-90rb], “De sanctis Karilpho et Auito ex gestis eorum et cetera”,
Speculum historiale, lib. 21, capp. 41-45; ff. 344rb-345ra [este f. 345r es
seguido a continuación de otro folio con la misma numeración] [= ff. 90rb-
91ra], “Vita sancti Sidonii Auernensis episcopi”, Speculum historiale, lib. 21,
capp. 46-48; f. 345ra [= f. 91ra], “De imperio Iustiniani”, tomado en parte
del Speculum historiale, lib. 21, cap. 50; f. 345rb-va [= f. 91rb-va], [sin título]
“Eo tempore floruit Cassiodorus prius senator, postea monachus ...”, Specu-
lum historiale, lib. 21, cap. 49; f. 345va-vb [= f. 91va-vb], “Vita sancti Gregorii
episcopi Linguonensis”, Speculum historiale, lib. 21, cap. 53; ff. 345vb-345
(bis)ra [= ff. 91vb-92ra], “Vita sancti Clodoaldi”, Speculum historiale, lib. 21,
capp. 59-60; f. 345(bis)ra-rb [= f. 92ra-rb], “Vita sancti Theoderici et sancti
Theodulfi et Medardi Suesionensis atque Geldardi confessorum”, Speculum
historiale, lib. 21, cap. 62; f. 345(bis)rb-vb [= f. 92rb-vb], “Vita sancti Germani
Augustudinensis”, Speculum historiale, lib. 21, capp. 63-65; ff. 345(bis)vb-
346ra [= ff. 92vb-93ra], “Vita sanctorum episcoporum Sabini, Cassii, Ful-
gencii atque Cerbonii confessorum”, Speculum historiale, lib. 21, cap. 66;
f. 346rb-va [= f. 93rb-va], “Vita sancti Leonardi Corbiginarensis ex gestis
eius”, Speculum historiale, lib. 21, cap. 82; ff. 346va-347ra [= ff. 93va-94ra],
“Vita sancti Launomaris Carnotensis”, Speculum historiale, lib. 21, capp.
83-84; ff. 347ra-348va [= ff. 94ra-95va], “Vita sancti Maclonii confessoris”,
Speculum historiale, lib. 21, capp. 93-100; f. 348va-vb [= f. 95va-vb], “Vita
sancti Agapiti pape”, Speculum historiale, lib. 21, cap. 61; ff. 348vb-349ra
[= ff. 95vb-96ra], “Vita sancti Vigilii pape”, Speculum historiale, lib. 21, cap.
75; ff. 349ra-351ra [= ff. 96ra-98ra], “Vita sancti Columbani abbatis”, Specu-
lum historiale, lib. 21, capp. 102-104 + lib. 22, capp. 4-8; ff. 351ra-353ra
[= ff. 98ra-100ra], “Vita sancti Sansonis Dolensis episcopi”, Speculum histo-
riale, lib. 21, capp. 105-113; f. 353ra-va [= f. 100ra-va], “Vita sancti Ethbini
LOS MANUSCRITOS DE LAS VITAE SANCTORVM DE BERNARDO DE BRIHUEGA 175

discipuli eiusdem sancti Sansonis”, Speculum historiale, lib. 21, capp. 114-
115; ff. 353va-354ra [= ff. 100va-101ra], “Vita sancti Basoli Remensi<s>
anachorite”, Speculum historiale, lib. 21, cap. 116; f. 354ra-rb [= f. 101ra-rb],
“Vita sancti Maglorii archiepiscopi”, Speculum historiale, lib. 21, cap. 121;
f. 354rb-vb [= f. 101rb-vb], “Vita sancti Pauli Leonensis episcopi”, Speculum
historiale, lib. 21, capp. 122-123; ff. 354vb-355rb [= ff. 101vb-102rb], “Vita
sancti Gregorii Turonensis episcopi”, Speculum historiale, lib. 21, cap. 124;
ff. 355rb-356rb [= ff. 102rb-103rb], “Vita sancti Goaris archiepiscopi”, Specu-
lum historiale, lib. 22, capp. 13-16; f. 356rb-vb [= f. 103rb-vb], “Vita sancti
Vedasti Attrebatensis episcopi”, Speculum historiale, lib. 21, capp. 9-10;
ff. 356vb-364vb [= ff. 103vb-111vb] (lib. I) + ff. 364vb-373rb [= ff. 111vb-120rb]
(lib. II: [BHL 1102]), [sin título] “Sanctus Honoratus dum in prima etate
carnalibus abstineret ...”, son los libros I-II de los Dialogi (CPL 1713) de
Gregorio Magno, precedidos de la lista de los capítulos; ff. 373rb-375vb
[= ff. 120rb-122vb], Historia translationis s. Benedicti in agrum Floriacensem
(BHL 1117) de Adrevaldo de Fleury61; ff. 375vb-389vb [= ff. 122vb-136vb]
(lib. III) + ff. 389vb-402vb [= ff. 136vb-149vb] (lib. IV), “Explicit liber secun-
dus. Incipiunt capitula libri tercii”, libros III-IV de los Dialogi (CPL 1713) de
Gregorio Magno; ff. 402vb-403ra [= ff. 149vb-150ra], Epistula I (CPL 620)
de Jerónimo de Estridón (pasa de improviso de una palabra del cap. 2 a otra
al final del cap. 13, sin duda, por la pérdida de un folio del modelo);
ff. 403ra-406va [= ff. 150ra-153va], “Publica Theophili penitencia et satisfac-
tione [sic], qui Xpm abnegauit et ueniam a beata [sic] Marie interuentu
promeruit”, es el Miraculum s. Mariae de Theophilo poenitente (BHL 8121)
de Paulo de Nápoles (autor del s. IX, cuya traducción de la Vita s. Mariae
Aegyptiacae paenitentis [BHL 5415] incluye Brihuega en su libro V, según se
ha señalado más arriba)62; ff. 406va-414rb [= ff. 153va-161rb], Nauigatio s.
Brendani (BHL 1438); ff. 414rb-415ra [= ff. 161rb-162ra], Vita s. Mauri ab.
Blannafoliensis (BHL 5773) (sin la carta prefacio ni el prólogo, e incompleta
por el final63); f. 415ra-rb [= f. 162ra-rb], “Post mortem religiosissimi impera-
toris Iustini, Iustinus minor cepit imperare ...”, exposición del contexto
histórico, tomada del Speculum historiale, lib. 21, cap. 101; f. 415rb-vb
[= f. 162rb-vb], “De diuisione regni Francorum inter filios Lotharii et uxori-
bus eorum”, Speculum historiale, lib. 21, capp. 117-118; ff. 415vb-416ra
[= ff. 162vb-163ra], “De imperio Tyberii imperatoris”, Speculum historiale,
lib. 21, cap. 127 + lib. 22, cap. 1; f. 416ra-rb [= f. 163ra-rb], “De imperio
Mauricii imperatoris”, Speculum historiale, lib. 22, cap. 1 + cap. 18; ff. 416rb-

61 Se le atribuye la obra en R. loVe, “Adrevaldus Floriacensis mon.”, in C.A.L.M.A.

Compendium Auctorum Latinorum Medii Aevi (500-1500), Abaelardus Petrus – Bartholomaeus


de Forolivio, vol. 1, Firenze, 2003, p. 47.
62 El Miraculum s. Mariae de Theophilo poenitente (BHL 8121) puede leerse, por ejemplo,

en A. Carrera De la reD, F. Carrera De la reD, Miracula beate Marie Virginis (Ms. Thott 128
de Copenhague). Una fuente paralela a Los Milagros de Nuestra Señora de Gonzalo de Berceo.
Edición, traducción, introducción y notas, Logroño, 2000 (Centro de Estudios Gonzalo de
Berceo, 19), pp. 272-292 (cap. 28).
63 Son los capp. 8-12 (sólo las primeras líneas de este último) de la edición de g. Henskens

en los Acta Sanctorum, Ianuarii tomus I, Antverpiae, 1643 (reimpr. Bruxelles, 1965), pp. 1039-1050.
176 JOSÉ CARLOS MARTÍN-IGLESIAS

426va [= ff. 163rb-173va], Vitas s. patrum Emeretensium (BHL 2530, CPL


2069); f. 426va-vb [= f. 173va-vb], “De imperio Foce”, Speculum historiale,
lib. 22, cap. 104; ff. 426vb-444vb [= ff. 173vb-191vb], Vita s. Gregorii I papae
(BHL 3641) de Juan Diácono (Hymmónides); ff. 444vb-453ra [= ff. 191vb-
200ra], “De libris ab ipso beato Gregorio compositis” y otras entradas sobre
Gregorio Magno tomadas del Speculum historiale, lib. 22, capp. 24-58;
ff. 453ra-455va [= ff. 200ra-202va], “De pauore et consolacione sanctorum
in obitu suo”, de nuevo varias entradas relacionadas con Gregorio Magno
y tomadas del Speculum historiale, lib. 22, capp. 95-103; ff. 455va-456ra
[= ff. 202va-203ra], [sin título] “Eo tempore claruit in Gallia sanctus
Maurus ...”, Speculum historiale, lib. 21, capp. 71-72; ff. 456ra-470rb [= ff.
203ra-217rb], Vita s. Iohannis Eleemosynarii ep. Alexandrini (BHL 4388) de
Leoncio de Nápoles, en la traducción latina de Anastasio el Bibliotecario
(con el Prologus interpretis al final de la Vita); ff. 470rb-474va [= ff. 217rb-
221va], Vita s. Aemiliani (BHL 100, CPL 1231) de Braulio de Zaragoza;
f. 474va-vb [= f. 221va-vb], “De imperio Eracli imperatoris”, Speculum histo-
riale, lib. 23, cap. 1; ff. 474vb-475vb [= ff. 221vb-222vb], [sin título] “Cum
autem sanctus Columbanus de [in] cenobio Luxoniensi exturbatus ...”,
Speculum historiale, lib. 23, capp. 2-5; ff. 475vb-476rb [= ff. 222vb-223rb],
[sin título] “Eo tempore sanctus Alomnus [.i. Allouuinus] florebat, quem
uulgo Ba[i]uonem nominant ...”, Speculum historiale, lib. 23, capp. 6-7 (De
sancto Bauone recluso); ff. 476rb-477ra [= ff. 223rb-224ra], “Vita sancti Lupi
Senonensis episcopi et eius miraculis [sic] ex gestis eius et cetera”, Speculum
historiale, lib. 23, capp. 8-9; f. 477ra-vb [= f. 224ra-vb], “Vita sancti Faronis
Meltensis episcopi”, Speculum historiale, lib. 23, capp. 17-19; ff. 477vb-478ra
[= ff. 224vb-225ra], “De uita sancti Eustasii atque Attali abbatum”, tomado
Speculum historiale, lib. 23, cap. 20; f. 478ra-vb [= f. 225ra-vb], “Vita sancti
Walanci [.i. Walarici] et bonis eius iniciis [sic]”, Speculum historiale, lib. 23,
capp. 21-24; ff. 478vb-479ra [= ff. 225vb-226ra], “Vita sancti Hyldenerti
[.i. Hildeunti] Meldensis episcopi”, Speculum historiale, lib. 23, cap. 25;
f. 479ra-rb [= f. 226ra-rb], “Vita sancti Austregili Bituricensis episcopi”,
Speculum historiale, lib. 23, cap. 26; ff. 479rb-480rb [= ff. 226rb-227rb], [sin
título] “Beatus quoque Suppliciis [.i. Sulpicius] clarissimus ortus ...”,
Speculum historiale, lib. 23, capp. 27-29 (De sancto Sulpicio eiusdem succes-
sore); ff. 480rb-493vb + ff. 493vb-494vb [= ff. 227rb-240vb + ff. 240vb-241vb],
Vita s. Isidori ep. Hispalensis (BHL 4486), incluida la Adbreuiatio Braulii
Caesaraugustani (BHL 4486º, CPL 1215); ff. 494vb-501va [= ff. 241vb-248va],
Historia translationis s. Isidori (BHL 4491); ff. 501va-502ra [= ff. 248va-
249ra], [sin título] “Sic Romaricus cum esset in aula Theo<de>berti quon-
dam regis Austrasiorum positus ...”, Speculum historiale, lib. 23, capp. 72-73;
f. 502ra-rb [= f. 249ra-rb], [sin título] “Porro sanctus Goericus primo quidem
miles egregius ...”, Speculum historiale, lib. 23, cap. 74 (De sancto Goerico
Metensium episcopo); ff. 502va-503va [= ff. 249va-250va], [sin título] “Anno
sequenti sanctus Arnulfus ex maiore domus [.i. domo] Metensium episco-
pus ...”, Speculum historiale, lib. 23, capp. 75-78 (De uita praedicti Arnulphi);
f. 503va-vb [= f. 250va-vb], [sin título] “Mortuo Heradio [.i. Heraclio] impe-
ratore, Constantinus filius eius successit imperiu<m> et cepit regnare ...”,
LOS MANUSCRITOS DE LAS VITAE SANCTORVM DE BERNARDO DE BRIHUEGA 177

entrada sobre el contexto histórico de la época tomada del Speculum histo-


riale, lib. 23, cap. 79; ff. 503vb-504va [= ff. 250vb-251va], “De sancto Furseo”,
Speculum historiale, lib. 23, capp. 80-83; f. 504va-vb [= f. 251va-vb], “De
gestis sancti Martini pape”, Speculum historiale, lib. 23, cap. 84; ff. 504vb-
505vb [= ff. 251vb-252vb], “De sancto Eligio Nouiomensi”, Speculum histo-
riale, lib. 23, capp. 85-88; ff. 505vb-506va [= ff. 252vb-253va], “De sancto
Andoeno [.i. Audoeno] Rothomagensi”, Speculum historiale, lib. 23, capp.
91-93; ff. 506va-507ra [= ff. 253va-254ra], “De sancto Phi<li>berto abbate”,
Speculum historiale, lib. 23, capp. 94-95; f. 507ra-va [= f. 254ra-va], “De
sancto Richario Pontinensi”, Speculum historiale, lib. 23, capp. 96-97; ff.
507va-508ra [= ff. 254va-255ra], “De sancto Germaro [.i. Geremaro] abbate
Flauiacensi”, Speculum historiale, lib. 23, cap. 98; f. 508ra-rb [= f. 255ra-rb],
“De sancto Ausberto archiepiscopo”, Speculum historiale, lib. 23, cap. 100;
ff. 508rb-509ra [= ff. 255rb-256ra], “De sancto Agilo abbate Resbacensi”,
Speculum historiale, lib. 23, capp. 101-103; f. 509ra-vb [= f. 256ra-vb], “De
sancto Remaclo ceterisque sanctis qui tunc temporis clarebant in Galliis”,
Speculum historiale, lib. 23, capp. 104-106; ff. 509vb-510rb [= ff. 256vb-
257rb], “De sancto Audomaro Tarnacensi [.i. Taruanensi] episcopo”, Specu-
lum historiale, lib. 23, capp. 108-109; f. 510rb-vb [= f. 257rb-vb], “De sancto
Bertino abbate”, Speculum historiale, lib. 23, capp. 110-112; ff. 510vb-511rb
[= ff. 257vb-258rb], “De imperio Constantini”, Speculum historiale, lib. 23,
cap. 118; f. 511rb-va [= f. 258rb-va], “De quibusdam euentibus illius tem-
poris”, Speculum historiale, lib. 23, cap. 123; ff. 511va-513vb [= ff. 258va-
260vb], la Vita s. Ildefonsi auctore Legionensi (sin número de BHL)64;
f. 513vb [= f. 260vb], [sin título] “Hys temporibus sanctus Vigilius genere
nobilis et sanctitate preclarus ...”, Speculum historiale, lib. 23, cap. 126 (De
sancto Vigilio Antisiodorensi episcopo); ff. 513vb-514ra [= ff. 260vb-261ra],
[sin título] “Huius sancti Ausberti temporibus claruit sanctus Leufredus ...”,
Speculum historiale, lib. 23, cap. 128 (De sancto Leufredo abbate); ff. 514ra-
515ra [= ff. 261ra-262ra], “De sancto Wandregisilo ex gestis eius et cetera”,
Speculum historiale, lib. 23, capp. 129-131; f. 515ra-rb [= f. 262ra-rb],
“De imperio Leonis patricii”, Speculum historiale, lib. 23, capp. 134-135;
f. 515rb-va [= f. 262rb-va], “De imperio Absumari, qui Tiberius uocabatur”,
Speculum historiale, lib. 23, cap. 135; f. 515va-vb [= f. 262va-vb], “De imperio
Iustiniani iterato”, Speculum historiale, lib. 23, cap. 137; f. 516ra-rb [= f. 263
ra-rb], “De imperio Philippici”, Speculum historiale, lib. 23, cap. 139; f. 516rb
[= f. 263rb], “De imperio Anastasy”, Speculum historiale, lib. 23, resumen de
los capp. 140-141 + cap. 144; ff. 516rb-517ra [= ff. 263rb-264ra], “Vita sancti
Albini Andegauensis”, Speculum historiale, lib. 23, capp. 141-143; f. 517ra-rb
[= f. 264ra-rb], “De imperio Theodosy tertii”, Speculum historiale, lib. 23,
cap. 144; ff. 517rb-518va [= ff. 264rb-265va], “De imperio Leonis tertii”,
Speculum historiale, lib. 23, capp. 145-149; ff. 518va-519rb [= ff. 265va-

64 Edición de J. C. Martín-iglesias, “Una Vita s. Ildefonsi inédita, fuente de Juan Gil

de Zamora. Presentación y edición del texto”, in J. Martínez Gázquez, Ó. de la Cruz Palma,


C. Ferrero Hernández (edd.), Estudios de latín medieval hispánico. Actas del V Congreso inter-
nacional de latín medieval hispánico (Barcelona, 7-10 de septiembre de 2009), Firenze, 2011
(Millennio medievale, 92; Strumenti e studi, n. s. 30), pp. 193-204, en las pp. 196-203.
178 JOSÉ CARLOS MARTÍN-IGLESIAS

266rb], “Sanctus Wolfranus et sanctus Rathbodus”, Speculum historiale, lib.


23, capp. 145-146; f. 519rb-va [= f. 266ra-va], “De Beda uenerabili pres-
bytero”, Speculum historiale, lib. 23, cap. 133 + cap. 150; ff. 519va-522ra
[= ff. 266va-269ra] “De imperio Constantini filii Leonis”, Speculum historiale,
lib. 23, cap. 151 + cap. 154 + cap. 156 + cap. 158 + capp. 160-161 + capp.
167-170 (el cap. 170 se interrumpe de improviso en mitad de una frase);
f. 522rb-vb [= f. 269rb-vb], en blanco; ff. 523ra-524vb [= ff. 270ra-271rb],
“Incipit tabula istius libri”, un índice alfabético de los nombres de los santos
recogidos en el libro IV de Brihuega, en el que se remite a los folios de este
manuscrito y a los del 2541, descrito a continuación, que en algún momento
formaron un solo códice en el que los contenidos del 2541 precedían a los
del actual 2540 (con esta tabla concluyen los textos copiados en el volumen).

Salamanca, BGHU, 2541: f. Ir, en blanco; f. Iv, pruebas de pluma y la


antigua signatura “N.º 337”; ff. IIra-vb, “De uana gloria spirituali et occulta
ex libro XIº”, Speculum historiale, lib. 19, capp. 37-40, pero la copia se
interrumpe al poco de comenzar la columna de la derecha del f. IIv; f. IIIra,
“Incipit prologus libri tercii continentis gesta et miracula confessorum”,
prólogo del libro IV, en realidad, según se lee a continuación en el f. 1ra
(y confirman los títulos del libro III conservados en el manuscrito 2538,
f. Vra y f. 1ra)65; ff. IIIra-IVvb y 1ra, “Nomina uero confessorum, de quibus
loquitur liber iste, sunt hec omnia que secuntur”, un índice de materias;
f. 1ra, título del libro IV: “Incipit liber quartus qui continet gesta et miracula
confessorum et statim de hiis qui tempore Tiberii floruerunt”, seguido, en el
f. 1ra-rb, de unas breves líneas que sirven de introducción al principado del
emperador romano Tiberio; f. 1rb-va, “Incipit uita sancti Philipi, qui fuit
secundus dyachonus a Stephano”, Speculum historiae, lib. 7, capp. 72-73;
f. 1va, “Vita sancti Nicholai, qui fuit unus ex septem dyaconibus”, Speculum
historiae, lib. 7, cap. 73; f. 1va-vb, “De confessoribus qui floruerunt tempore
Neroni imperatoris et statim de sanctis Torquato, Indalecio, Thesifonte,
Eufrasio, Cecilio, Ysichio, Secundo, quorum festiuitas est kalendas madii”,
y sigue una lista de los santos tratados a continuación; ff. 1vb-2va, [sin
título, al final de la lista precedente] “Igitur cum apud Romam beatissimi
confessoris [sic] Torquatus, Tesifons, Indaletius, Secundus, Eufrasius,
Cecilius et Ysicheus a sanctis apostolis sacerdotium suscepissent ...”, es la
Vita ss. Torquati, Ctesiphontis, Secundi, Indaletii, Caecilii, Hesychii et
Euphrasii episcoporum in Hispania (BHL 8310) (sin el prólogo); ff. 2va-11rb,
Vita s. Martialis ep. Lemouicensis (BHL 5552); f. 11rb-vb, “De sancto Clementi
Metensi episcopo”, Speculum historiale, lib. 9, cap. 42; ff. 11vb-13ra, Vita s.
Frontonis ab. in Aegypto (BHL 3190a) [es la versión que se transmite en la
Compilación de Valerio del Bierzo66]; f. 13ra-va, “De sancto Memmio

65 Ha sido publicado por M. C. Díaz y Díaz, “La obra de Bernardo de Brihuega”, loc. cit.,

156; y J. pérez-eMbiD WaMba, Hagiología y sociedad en la España medieval, op. cit., p. 286.
66 Edición de r. FernánDez pousa, San Valerio (Nuño Valerio). Obras. Edición crítica con

XIII facsímiles, Madrid, 1942 [reimpr. 1944] (Clásicos Emerita), pp. 56-64 (reimpr. en J. garCía
garCía, Obras de San Valerio traducidas por Jesús García García del original latino de la edición
crítica de Don Ramón Fernández Pousa [C.S.I.C., Madrid, 1944], Ponferrada, 2019, pp. 139-143).
LOS MANUSCRITOS DE LAS VITAE SANCTORVM DE BERNARDO DE BRIHUEGA 179

Cathalensi”, Speculum historiale, lib. 9, capp. 45-46; f. 13va-vb, “De sancto


Trophino, et de sancto Tyto, et de sancto Prudente, et de sancto Crescente,
et de sancto Epaphro, et de sancto Paulo confessore, discipulis Pauli”,
noticias tomadas del Martyrologium de Usuardo67 (29 de diciembre, n.º 2,
p. 149, Dubois; 4 de enero, n.º 1, p. 154, Dubois; 19 de mayo, n.º 3 + 2, p. 232,
Dubois; 27 de junio, n.º 1, p. 255, Dubois; 19 de julio, n.º 1, p. 269, Dubois;
12 de diciembre, n.º 1, p. 357, Dubois)68; ff. 13vb-14ra, “De ceteris aposto-
lorum discipulis”, más noticias tomadas del Martyrologium de Usuardo69
(29 de abril, n.º 1, p. 220, Dubois; 13 de julio, n.º 2, p. 267, Dubois; 27 de
junio, n.º 1, p. 255, Dubois [repetido, porque ya se había incluido en la
entrada precedente]; una noticia titulada “Item pridie nonas augusti: natale
beati Pauli apostoli”, 4 de agosto, n.º 1, p. 278, Dubois [pero puede haber un
error de copia, porque la entrada de Usuardo dice: “Natalis beati Aristarchi,
discipuli sancti Pauli apostoli”]; 20 de junio, n.º 1, p. 250, Dubois); f. 14ra,
“De sancto Maximino Aquensi episcopo et sociis eius”, Speculum historiale,
lib. 9, cap. 111; f. 14ra-va, “De sancto Iuliano Cenomanensi”, Speculum
historiale, lib. 9, capp. 113-114; f. 14va-vb, “De alio Iuliano pro quo dicitur
oratio Dominica”, Speculum historiale, lib. 9, cap. 115; ff. 14vb-15rb, “De
confessoribus qui floruerunt tempore Domiciani, et statim de sanctis
Sanctino et Anthonino”, Speculum historiale, lib. 10, cap. 22; f. 15rb-vb, “Vita
sancti Caurani Carnotensis”, Speculum historiale, lib. 10, cap. 24; ff. 15vb-
17rb, “Vita sancti Reguli Arelatensis episcopi”, Speculum historiale, lib. 10,
capp. 27-32; ff. 17rb-19ra, “De confessoribus qui floruerunt tempore Traiani
imperatoris, et statim de sancto Iustino”, y sigue la Vita s. Iustini confessoris
culti in Pertiniaco uico Vasconiae (BHL 4582) (texto raro)70; f. 19ra-rb, “De
confessoribus qui floruerunt tempore Adriani imperatoris, et statim de
sancto Quadrato episcopo Athenarum et de sancto Aristide”, Speculum
historiale, lib. 10, cap. 72; f. 19rb-va, “De confessoribus qui floruerunt tem-
pore Marci Anthonii et Aurelii Commodi imperatorum, et statim de sanctis
Egisipo et Dyonisio episcopo Cornitiorum”, Speculum historiale, lib. 10, cap.
112; f. 19va-vb, “Vita sanctorum Th<e>ophili Antiocheni episcopi et Apolli-
naris Ierapolitani Asie episcopi et Philipi Cretensis episcopi”, Speculum
historiale, lib. 10, cap. 112 (es la continuación de la entrada precedente);
ff. 19vb-20ra, “Vita sancti Papie Ierapolitani episcopi”, Speculum historiale,

Sobre la denominada Compilación hagiográfica de Valerio del Bierzo, uid., por ejemplo, M. C.
Díaz y Díaz, Valerio del Bierzo. Su persona. Su obra, León, 2006 (Fuentes y estudios de historia
leonesa, 111), pp. 86-101; C. CoDoñer, “La transmisión de algunas Vitae visigóticas: la Vita
Fructuosi”, in P. F. Alberto, P. Chiesa, M. Goullet (edd.), Understanding Hagiography: Studies
in the Textual Transmission of Early Medieval Saints’ Lives, Firenze, 2020 (Quaderni di Hagio-
graphica, 17), pp. 163-190, esp. 163-172.
67 Lo anuncia el propio Brihuega, f. 13va: “Fuerunt discipuli Pauli apostoli uiri perplures

egregii et illustres in ecclesia Dei, quorum gesta ad plenum scripta non reperi, sed ex marti-
rologio breuiter sumpta hic inserui”.
68 J. Dubois, Le martyrologe d’Usuard, op. cit.
69 Escribe Brihuega, f. 13vb: “Fuerunt et multi sanctorum apostolorum discipuli uiri

egregii, quorum gesta ad plenum non reperi, sed ex martilogio breuiter collegi”.
70 Edición de pH. labbé, Nova Bibliotheca manuscriptorum librorum, vol. 2, op. cit.,

pp. 579-582.
180 JOSÉ CARLOS MARTÍN-IGLESIAS

lib. 10, cap. 93; f. 20ra-rb, “Vita sancti Meliti Sardensis episcopi et Piniti
Cretensis et sancti Musiani”, entradas tomadas del De uiris illustribus (CPL
616) de Jerónimo de Estridón (capp. 24, 28 y 31)71; f. 20ra-va, “De confes-
soribus qui floruerunt tempore Seueri imperatoris, et statim de sancto
Panteno et de sancto Clemente Alexandrino”, Speculum historiale, lib. 10,
cap. 126; f. 20va-vb, “Vita sancti Natalis confessoris”, Speculum historiale,
lib. 11, cap. 5; ff. 20vb-21ra, “Vita sancti Tertuliani et scriptis eius”, Speculum
historiale, lib. 11, cap. 7; f. 21ra-rb, “Vita sanctorum confessorum episco-
porum Hephesiorum Apioni, Simathi [.i. Symmachi] et Theodotionis”,
Speculum historiale, lib. 11, cap. 16; f. 21rb-vb, “De confessoribus qui
floruerunt tempore Antonini Karacalle, et statim de sancto Narciso epicopo
Ierosolimitanorum”, Speculum historiale, lib. 11, capp. 17-18; ff. 21vb-22ra,
“De confessoribus qui floruerunt tempore Gordiani imperatoris, et statim
de sancto Ypolito et sancto Berillo”, Speculum historiale, lib. 11, cap. 30;
f. 22ra-rb, “Vita sanctorum confessorum Ammonii, Ambrosii, Driphonis,
Iuliani Affricani et Gemini”, entradas tomadas del De uiris illustribus (CPL
616) de Jerónimo de Estridón (capp. 55-57 y 63-64); f. 22rb-va, “De con-
fessoribus qui floruerunt tempore Galli et Voluciani, et statim de sancto
Iustino”, Speculum historiale, lib. 11, cap. 55; ff. 22va-25ra, “Vita sancti
Origenis et de feruore eius a puericia”, Speculum historiale, lib. 11, cap. 2 +
capp. 8-15; ff. 25ra-26va, “De confessoribus qui floruerunt tempore Valeriani
et Galieni, et statim de sancto Dyonisio Alexandrino”, Speculum historiale,
lib. 11, cap. 56 + capp. 37-41 + cap. 84; f. 26va-vb, “Vita sancti Melonii Rotho-
magensis episcopi”, Speculum historiale, lib. 11, cap. 74; ff. 26vb-27rb, “Vita
sancti Gregorii, qui et Theodorus”, Speculum historiale, lib. 11, capp. 80-82;
f. 27rb-va, “De confessoribus qui floruerunt tempore Claudii imperatoris, et
statim de sancto Leontio”, Speculum historiale, lib. 11, cap. 101; f. 27va-vb,
“De imperio Constantini et de confessoribus qui suo tempore floruerunt”,
Speculum historiale, lib. 13, cap. 1; ff. 27vb-28ra, “De imperio et flagitiis
Marenni [.i. Maxentii]”, Speculum historiale, lib. 13, cap. 4; f. 28ra-rb, “De
crudelitate et libidine Maximini <et> Galerii”, Speculum historiale, lib. 13,
cap. 9; ff. 28rb-29rb (varias entradas sobre los emperadores Galerio y Maxi-
mino), “De flagello diuino quod eum ad modicum mitessere [.i. mitescere]
coegit ... De persecutione quam postmodum in xpistianos iterauit ... De
impiis edictis Galerii contra xpistianos ... De ultione diuina in Galerium et
in suos ... De pietate xpistianorum in paganos”, Speculum historiale, lib. 13,
capp. 11-12 + capp. 20-22; f. 29rb-va, “De Eusebio papa et dissonantia hysto-
riarum”, Speculum historiale, lib. 13, cap. 23; ff. 29va-35ra (varias entradas
sobre el emperador Constantino), “De uictoria Constantini per signum
crucis”, Speculum historiale, lib. 13, capp. 43-45 + capp. 47-50 + capp. 53-58
+ capp. 62-66 + cap. 102; f. 35ra-rb, “Vita sancti Vrsacii et sancti Spiridonis
confessorum”, Speculum historiale, lib. 13, cap. 61 + cap. 65; f. 35rb-va, “De
sancto Iacobo Misibeno episcopo”, Speculum historiale, lib. 13, cap. 82;
ff. 35va-36ra, “De sancto Lactancio et scriptis”, Speculum historiale, lib. 13,

71 Remito a la edición de a. Ceresa-gastalDo, Gerolamo, Gli uomini illustri. De uiris

illustribus, Firenze, 1988 (Biblioteca Patristica, 12), pp. 56-232.


LOS MANUSCRITOS DE LAS VITAE SANCTORVM DE BERNARDO DE BRIHUEGA 181

capp. 89-90; f. 36ra-rb, “De sancto Viuencio confessore”, Speculum historiale,


lib. 13, cap. 99; ff. 36rb-46ra, Vita s. Siluestri papa (BHL 7725-7734); f. 46ra-rb,
“De imperio Constantini, Constancii et Constantis et de confessoribus qui
suo tempore floruerunt”, Speculum historiale, lib. 14, cap. 1; ff. 46rb-48ra,
Vita s. Pauli Thebaei primi eremitae (BHL 6596, CPL 617) de Jerónimo de
Estridón; ff. 48ra-60va, Vita s. Antonii ab. in Thebaide (BHL 609) de Atanasio
de Alejandría en la traducción latina de Evagrio de Antioquía (sin los
prólogos); f. 60va-vb, “De imperio Iuliani”, Speculum historiale, lib. 14, cap.
26 + cap. 25; f. 60vb, “De imperio Iouiniani et de confessoribus qui suo
tempore floruerunt”, Speculum historiale, lib. 14, cap. 47; ff. 60vb-67va, Vita
s. Nicolai ep. Myrensis (BHL 6104-6108); f. 67va-vb, “De imperio Valentis et
Valentiniani et de confessoribus qui suo tempore floruerunt”, Speculum
historiale, lib. 14, cap. 48 + cap. 50; ff. 67vb-71ra, Vita s. Hilarii ep. Pictauensis
(BHL 3885-3887, CPL 1038) de Venancio Fortunato; ff. 71ra-76va, Vita s.
Hilarionis ab. in Palaestina (BHL 3879, CPL 618) de Jerónimo de Estridón;
ff. 76va-78ra, Vita s. Malchi mon. captiui (BHL 5190, CPL 619) de Jerónimo
de Estridón; ff. 78ra-81vb, “Incipit uita sancti Antiochi abbatis et primo de
duodecim mandatis sancti Athanasii episcopi ad ipsum Antiochum”, es la
Doctrina mandatorum duodecim (CPG 2255) del Ps. Atanasio de Alejandría
(de nuevo un texto de la Compilación de Valerio del Bierzo)72; ff. 81vb-82ra,
“Vita cuiusdam monachi in qua datur exemplum de penitencia monachorum
et recuperatione post ruinam”, un extracto del Liber de uitis patrum interprete
Pelagio diacono Romano (BHL 6527, CPG 5570), lib. 5.5, cap. 38 (PL 73,
884-885) (texto de la Compilación de Valerio del Bierzo)73; f. 82ra-va, “Incipit
uita cuiusdam monachy”, otro extracto del Liber de uitis patrum interprete
Pelagio diacono Romano (BHL 6527), lib. 5.5, cap. 41 (PL 73, 886-888) +
cap. 34 (PL 73, 882-883) (texto de la Compilación de Valerio del Bierzo)74;
f. 82va-vb, “De exultatione diaboli in ruina monachorum uel perseuerantia
et labore perfectuum”, extracto del Liber de uitis patrum interprete Pelagio
diacono Romano (BHL 6527), lib. 5.5, cap. 39 (PL 73, 885-886) (otro texto de
la Compilación de Valerio del Bierzo)75; ff. 82vb-83ra, “Vita sancti Cassiani”,
Speculum historiale, lib. 20, cap. 12; ff. 83ra-84ra, “Vita sancti Euursii
[.i. Euurtii] Aurelianensis episcopi”, Speculum historiale, lib. 13, capp. 83-88;

72 Es la versión con el comienzo especial señalada por Dolbeau en su reseña de la edición

de Bandini: “Dux aliquis nomine Anthiocus ...”, uid. M. banDini, “Un’inedita traduzione latina
della Doctrina ad Antiochum ducem pseudo-atanasiana”, Studi Classici e Orientali, 46, 1997,
439-484; y F. Dolbeau, Reseña “Michele Bandini, Un’inedita traduzione latina della Doctrina ad
Antiochum ducem pseudo-atanasiana, dans Studi classici e orientali, t. 46, 1997, pp. 439-484
[achevé d’imprimer, décembre 1998]”, Archivum Latinitatis Medii Aevi, 57, 1999, 358-359.
Puede consultarse, además, s. g. aMeriCano, “La versione latina della Doctrina ad Antiochum
ducem Pseudo-Atanasiana (CPG 2255). Origine e datazione”, Augustinianum, 55, 2015, 33-46.
73 Edición de r. FernánDez pousa, San Valerio (Nuño Valerio). Obras, op. cit., pp. 91-92

(reimpr. en J. garCía garCía, Obras de San Valerio, op. cit., pp. 157-158).
74 Edición de r. FernánDez pousa, San Valerio (Nuño Valerio). Obras, op. cit., pp. 93-96

y 97-98 (reimpr. en J. garCía garCía, Obras de San Valerio, op. cit., pp. 158-160 y 161).
75 Edición de r. FernánDez pousa, San Valerio (Nuño Valerio). Obras, op. cit., pp. 99-100

(reimpr. en J. garCía garCía, Obras de San Valerio, op. cit., pp. 162-163). La versión de Brihuega
coincide con la editada por Fernández Pousa antes que con la recogida en la Patrologia Latina.
182 JOSÉ CARLOS MARTÍN-IGLESIAS

f. 84ra-rb, “Vita sancti Frumencii et Edicii confessorum Xpristi [sic]”, Specu-


lum historiale, lib. 13, capp. 96-97; f. 84rb-va, “Vita sancti Florencii con-
fessoris”, Speculum historiale, lib. 13, capp. 100-101; f. 84va-vb, “De imperio
Graciani et Valentiniani”, Speculum historiale, lib. 14, cap. 97; ff. 84vb-86vb,
“Vita sancti Basilii archiepiscopi Cesaree”, Speculum historiale, lib. 14, capp.
78-84 + lib. 16, cap. 94 (este último sobre la muerte del santo); ff. 86vb-87ra,
“Vita sanctorum Gregorii Emiseni episcopi et Petri, fratrum sancti Basilii”,
Speculum historiale, lib. 14, cap. 85; ff. 87ra-88ra, “Vita sancti Athanasii
episcopi”, Speculum historiale, lib. 14, capp. 3-6; f. 88ra-rb, “Vita sancti
Maximini episcopi Treuerensis”, Speculum historiale, lib. 14, cap. 7; f. 88va,
[sin título] “Igitur post Iulium papam qui et ipse multas tribulationes susti-
nuit ...”, Speculum historiale, lib. 14, cap. 11; f. 88va-vb, [sin título] “Rictorinus
[.i. Victorinus] Affer Rome sub Constancio principe ...”, Speculum historiale,
lib. 14, cap. 22; f. 88vb, [sin título] “Eo tempore Roma<ne> ecclesie trece-
simus quintus episcopus ordinatus Damasus ...”, Speculum historiale, lib. 14,
cap. 49; ff. 88vb-89ra, [sin título] “Eo tempore Mannia, Sarracenorum gentis
regina, uehementi bello ...”, Speculum historiale, lib. 14, cap. 59; f. 89ra-rb,
[sin título] “Abbas Siluanus diu in excessu mentis factus est ...”, Speculum
historiale, lib. 14, cap. 66; f. 89rb-va, [sin título] “Erat tunc temporis
Euagrius, duorum Machariorum discipulus ...”, Speculum historiale, lib. 14,
cap. 69; ff. 89va-90ra, [sin título] “Porro sanctus Effrem Syrus, cum esset in
heremo audiens opera sancti Basilii ...”, Speculum historiale, lib. 14, capp.
86-87; f. 90ra, [sin título] “Mortuo Graciano, Theodosius solus cepit impe-
rare ...”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 1; ff. 90ra-91va, [sin título] “Grego-
rium autem Capadocia nobis cum Basilio germinauit ...”, Speculum historiale,
lib. 14, capp. 88-95 (De sancto Gregorio Nazianzeno); f. 91va-vb, [sin título]
“Interea, Valente furente apud Antiochiam contra catholicos, erat ibi Affra-
tes monachus ...”, Speculum historiale, lib. 14, cap. 99; ff. 91vb-131vb, [sin
título] Vita Barlaam et Iosaphat apud Indos (BHL 979, CPG 8120); ff. 131vb-
143rb, [sin título] Visio Edmundi monachi de Eynsham (prólogo y capp. 1-36)
atribuida a Adam de Eynsham († c. 1233)76; ff. 143rb-148va, Vita et miracula
s. Orientii ep. Auscensis (BHL 6346); ff. 148va-149vb, Vita s. Iuuenalis ep.
Narniensis (BHL 4614); ff. 149vb-155vb, [sin título] “Extat etiam liber Hugonis
de claustro anime, nomine quidem Hugonis de Folieto intitulatus ...”, Specu-
lum historiale, lib. 27, capp. 18-45 (De obitu Hugonis Parisiensis et libro de
claustro anime); ff. 155vb-156rb, “De imperio Archadii et Honorii”, Speculum

76 Se incluye con un signo de interrogación entre las obras de este autor en s. poliDori,

“Adam Eyneshamensis abb.”, in C.A.L.M.A. Compendium Auctorum Latinorum Medii Aevi


(500-1500), vol. 1, op. cit., p. 27. Edición de p. M. Huber, “Visio Monachi de Eynsham”, Roma-
nisches Forschungen, 16, 1904, 641-733, en 644-733, el texto del manuscrito concluye al final
del cap. 36 (644-702). Existe también una reciente tesis doctoral que incluye la edición de esta
obra: s. CreMonesi, Le visiones dell’Aldilà nella cultura medievale: la Visio monachi de Eynsham,
Università degli Studi di Milano, 2016-2017, http://www.studilefili.unimi.it/extfiles/unimi
dire/56101/attachment/cremonesi-visio-monachi-de-eynsham.pdf (16-07-2020), edición en las
pp. 78-220 (la división en capítulos es la misma en todas las ediciones, porque está en el manus-
crito). No he llegado a consultar a. biHrer, Visio monachi de Eynsham. Die Vision des Mönchs
von Eynsham. Die kartäusische Redaktion des Spätmittelalters (Fassung E). Einleitung und
Edition, Berlin, 2019.
LOS MANUSCRITOS DE LAS VITAE SANCTORVM DE BERNARDO DE BRIHUEGA 183

historiale, lib. 18, cap. 1; ff. 156rb-173va, Historia monachorum (BHL 6524,
CPG 5620) en la traducción de Rufino de Aquilea; ff. 173va-185va, Vita s.
Pachomii ab. Tabennensis (BHL 6410) en la traducción de Dionisio el Exiguo;
ff. 185va-186vb, Vita s. Alexii conf. Edessae et Romae (BHL 286); ff. 186vb-
187va, “De uita sancti Iohannis Crisostomi”, Speculum historiale, lib. 18,
capp. 3-4 + cap. 51 + cap. 5; f. 187vb, “De Orosio et scriptis eius”, Speculum
historiale, lib. 18, cap. 6; ff. 187vb-188ra, “Vita Tyconiy Affri et de scriptis
eiusdem”, Speculum historiale, lib. 18, cap. 7; f. 188ra-rb, “Vita Seueri Supplicii
qui floruit apud urbem Tholosam et de scriptis eiusdem”, Speculum histo-
riale, lib. 18, cap. 8; f. 188rb, “Vita sancti Donati episcopi”, Speculum histo-
riale, lib. 18, cap. 5; f. 188rb-va, “Vita sancti Heraclidis”, Speculum historiale,
lib. 17, capp. 64-65 (se interrumpe en la lín. 14 del f. 188va, en medio del
capítulo 65: “... et ipsam Alexandrie prefecto christianorum persecuto [...]”,
pero continúa en este mismo pasaje en el f. 189ra); f. 188va-vb, sigue en la
misma línea (lín. 14) la Historia monachorum (BHL 6524, CPG 5620) en la
traducción de Rufino de Aquilea, cap. 31.7: “Et ubi plene eum qualiter se in
singulis agere deberet instruxit ...”, sin duda, porque en el modelo se pasaba
de un folio a otro con pérdida de folios entre ambos, y la copia de esta nueva
obra abarca del cap. 31.7 al cap. 32.4: “... in occulto peccati fuisset admissum
et inuenit” (se interrumpe de improviso al final del f. 188vb, como si el
copista se hubiese dado cuenta de que se había equivocado, porque en el
f. 189 continúa el mismo pasaje del Speculum historiale, lib. 17, cap. 65, en
el mismo punto en que se había interrumpido antes); f. 189ra, sigue la “Vita
sancti Heraclidis”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 65: “... et ob ipsam
Alexandrie prefecto christianorum persecutori tradidit ...”; f. 189ra, “De sancto
Dortheo Thelmio [.i. Dorotheo Thebano]”, Speculum historiale, lib. 17, cap.
66; f. 189ra-rb, “De Didimo Alexandrino et eius narracionibus”, Speculum
historiale, lib. 17, cap. 67; f. 189rb-va, “De sanctis uiris Almone [.i. Ammone]
<et> Pampo [.i. Pambo]”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 68; f. 189va-vb,
“De Ammonio et Beniamin”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 69; ff. 189vb-
190ra, “De Machario Egypcio”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 70; f. 190ra-vb,
“De alio Machario Alexandrino”, Speculum historiale, lib. 17, capp. 71-73;
ff. 190vb-191rb, “De sancto Moyse Ethyope”, Speculum historiale, lib. 17,
cap. 74; f. 191rb-va, “De sancto Eulogio monacho Alexandrino et elephan-
tioso”, Speculum historiale, lib. 17, capp. 75-76; ff. 191va-192ra, “De conuer-
sione Pauli simplicis”, Speculum historiale, lib. 17, capp. 77-78; f. 192ra-rb,
“De sancto Pachomio Scythiotico”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 79;
f. 192rb-va, “De quodam sancto Stephano et Valente presumptuoso”, Specu-
lum historiale, lib. 17, cap. 80; f. 192va-vb, “De sanctis Helya et Dorotheo”,
Speculum historiale, lib. 17, cap. 81; ff. 192vb-193ra, “De sancto Pachomio
Tabennensi et eius regula per angelum ditata”, Speculum historiale, lib. 17,
cap. 82; f. 193ra-rb, “De uirgine humili et abiecta, <quam> Picius [.i. Pite-
rius] uisitauit”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 83; f. 193rb-vb, “De sancto
Iohanne incluso et eius spiritu prophetico”, Speculum historiale, lib. 17, cap.
84; ff. 193vb-194ra, [sin título] “Serapion, qui et Syndonius uocabatur ...”,
Speculum historiale, lib. 17, cap. 85 (De sancto Serapione); f. 194ra-rb, “De
sancto Euagrio”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 86; f. 194ra-va, “De sanctis
Effrem, Adolio et Innocencio”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 87; f. 194va-vb,
184 JOSÉ CARLOS MARTÍN-IGLESIAS

“De sancto Philoromo presbytero”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 88;
ff. 194vb-195ra, “De sanctis mulieribus Eustochio e<t> Melania”, Speculum
historiale, lib. 17, cap. 89; f. 195ra-rb, “De sanctis Elapicio, Synsynio, Gaddano
et Helya” [.i. De sanctis Elpidio, Sisinnio, Gaddano et Elia], Speculum
historiale, lib. 17, cap. 90; f. 195rb-va, “De sancta Siluia uirgine et sancta
Dyocle et Capitone”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 91; f. 195va-vb, “De
sancta uirgine Amata et quadam alia et Melania”, Speculum historiale,
lib. 17, cap. 92; f. 195vb, “De uirgine apud quam sanctus Athanasius VI annis
latuit”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 93; f. 196ra, “De uirgine Corinthea
per iuuenem a lupanari liberata[m]”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 94
(forma parte también del libro V de Brihuega, pues se copia en el manuscrito
2538, ff. 348vb-349ra); f. 196ra-rb, “De quodam piissimo monacho et de
uirgine lapsa, reconciliata perfecte”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 95
(de nuevo otra pieza integrante del libro V, copiada en el manuscrito 2538,
f. 349ra-rb); f. 196rb-va, “De illa que corruptionis sue crimen in que<n>dam
lectorem transtulit”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 96; f. 196va-vb, “De
sancto Nathsaele [.i. Nathanaele] seniore”, Speculum historiale, lib. 17, cap.
97; ff. 196vb-197ra, “De sanctitate cuiusdam fratris cum Heraclide conuer-
santis”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 98; f. 197ra, “De Rufino presbytero
et scriptis eius”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 99 (sólo el comienzo del
capítulo); ff. 197ra-202rb, Vita s. Martini ep. Turonensis (BHL 5610, CPL 475)
de Sulpicio Severo; ff. 202rb-204ra, Epistulae III (BHL 5611-5613, CPL 476)
de Sulpicio Severo; ff. 204ra-215va, Dialogi (BHL 5614-5616, CPL 477) de
Sulpicio Severo, hasta el lib. 3, cap. 16 “... Sed istum, cuius commemoratio
parum suauis est, transeamus, et ad Martinum nostrum, Galle, reddamus”
(el lib. I concluye en el f. 209ra; y el libro II, en el f. 212rb); ff. 215vb-216ra,
“De transitu eiusdem”, Historiae (CPL 1023) de Gregorio de Tours, lib. 1,
cap. 48; f. 216ra-va, [sin título] “Beatus autem Seuerinus Coloniensis ciui-
tatis episcopus, uir honeste uite et per cuncta laudabilis ...”, Liber de uirtu-
tibus s. Martini (BHL 5618, CPL 1024: Libri III-VI de los Miraculorum libri
VIII) de Gregorio de Tours, lib. 1, capp. 4-6; ff. 216va-221rb, Vita s. Ambrosii
(BHL 377, CPL 169) de Paulino de Milán; f. 221rb-vb, “De morte Archadii et
de imperio Honorii et Theodosii”, Speculum historiale, lib. 19, cap. 1 + capp.
5-6 + cap. 8 + cap. 11; ff. 221vb-241va, [sin título] Vita s. Hieronymi presb.
Stridonensis (BHL 3869, CPL 623), hasta el f. 222rb, lín. 26 (“... ut uolasse
magis quam uenisse eum crederet [.i. crederes]” [PL 22, 179]), y a continua-
ción (“Quadriennio huius penitencie sic exacto, ad opidum Bethleem
remeauit ibique in breui multos discipulos coadunans ...”) el texto se toma
del Speculum historiae, lib. 16, capp. 18-88 + cap. 11; f. 241va, “Vita sancti
Firmini Ambianensis episcopi”, Speculum historiale, lib. 16, cap. 89; al final
de esa misma columna se añade “Explicit liber iste. Deo gracias”, y se deja
en blanco la columna de la derecha.

Conclusiones

Se advierte, en definitiva, la extraordinaria relevancia del Speculum


historiale de Vicente de Beauvais en el conjunto de las Vitae sanctorum de
LOS MANUSCRITOS DE LAS VITAE SANCTORVM DE BERNARDO DE BRIHUEGA 185

Bernardo de Brihuega, pues de él toma este compilador tanto las noticias


sobre los reyes y emperadores que le proporcionan el contexto histórico
en el que insertar las vidas y pasiones que ha reunido, como las noticias
biográficas sobre muchos de los santos protagonistas de su compilación.
Junto con el Speculum historiale, es evidente que Brihuega ha manejado
algunos manuscritos hispanos de lo que se conoce como el Pasionario
Hispánico, como, con toda probabilidad, Toledo, Archivo y Biblioteca Capi-
tulares, 44-11, del s. XIII, y, verosímilmente, también el Pasionario de Tuy
(Tuy, Archivo de la Catedral, 1), del último cuarto del s. XII. Es manifiesto
que dispuso igualmente de un manuscrito de la denominada Compilación
hagiográfica de Valerio de Bierzo, pero, contra lo que podría parecer, no se
trató de Salamanca, BGHU, 2537, fechado, por lo demás, entre finales del
s. XIII y comienzos del XIV, pese a la estrecha relación desde antiguo de
este manuscrito con los códices salmantinos del Briocano, pues, además de
la datación que se le atribuye (que podría ser errónea, no obstante), diversas
variantes de los textos reunidos por Valerio propias de ese códice no se
encuentran en las copias de Brihuega, por lo que he podido comprobar77.
Brihuega recurrió asimismo en diversas ocasiones a los Martirologios
de Adón de Vienne y, sobre todo, de Usuardo, así como al De uiris illustribus
(CPL 616) de Jerónimo de Estridón o a la traducción latina de Rufino de
Aquilea de la Historia monachorum (BHL 6524), que, además, recogió
completa en su compilación (MS 2541, ff. 156rb-173va).
Otras composiciones de gran extensión que copió completas son las
Recognitiones (BHL 6644) del Ps. Clemente en la versión latina de Rufino
de Aquilea (MS 2538, ff. 29va-98vb y ff. 99va-100ra), los Dialogi (CPL
1713) de Gregorio Magno (MS 2540, ff. 356vb-402vb), las Vitas s. patrum
Emeretensium (BHL 2530) (MS 2540, ff. 416rb-426va), o todo el corpus
de Sulpicio Severo en honor de san Martín de Tours, que incluye la Vita
s. Martini ep. Turonensis (BHL 5610), las Epistulae III (BHL 5611-5613) y
los Dialogi (BHL 5614-5616) (MS 2541, ff. 197ra-215va), y el reunido en el
monasterio de San Isidoro de León hacia finales del s. XII y los primeros años
del XIII en honor de Isidoro de Sevilla, con la Vita s. Isidori ep. Hispalensis
(BHL 4486), incluida la Adbreuiatio Braulii Caesaraugustani (CPL 1215), y la
Historia translationis s. Isidori (BHL 4491) (MS 2540, ff. 480rb-501va), que
tomó, sin duda, del manuscrito Madrid, Biblioteca Nacional, 1044278.
Por otro lado, la parte conservada de su compilación incluye algunos
textos raros y, por esa misma razón, de gran interés, como la Passio s.
Lupercii seu Luperculi m. apud Elusates sub Decio (BHL 5071-5072) (Lupér-
culo, en Brihuega) (MS 2538, ff. 185va-189ra), una suerte de sermón que no
se corresponde, sin embargo, con ninguna de las entradas recogidas en la

77 Sobre Salmanca, BGHU, 2537, uid. ó. lilao FranCa, C. Castrillo gonzález (edd.),

Catálogo de manuscritos de la Biblioteca Universitaria de Salamanca, vol. 2, op. cit., pp. 886-888;
M. C. Díaz y Díaz, Valerio del Bierzo, op. cit., pp. 141-142; a. a. nasCiMento, “Códices antigos
de Lorvão: Um manuscrito perdido, mas referenciado”, in C. Codoñer, P. F. Alberto (edd.),
Wisigothica: After M. C. Díaz y Díaz, Firenze, 2014 (mediEVI, 3), pp. 595-606.
78 Vid. J. C. Martín-iglesias, Scripta Medii Aeui de uita Isidori Hispalensis episcopi,

Turnhout, 2016 (CC CM 281), p. 118*.


186 JOSÉ CARLOS MARTÍN-IGLESIAS

BHL y parece inédito, completado con los Miracula (BHL 5071b) (MS 2538,
f. 189ra-va) asociados a ese mismo santo y publicado todo ello a partir de un
manuscrito de la abadía de Berdoues, hoy desaparecido o por identificar79.
Es posible, además, que forme parte de ese mismo expediente hagiográfico
el Carmen in honorem s. Luperculi que comienza diciendo “Emicuit meritis
martyr Luperculus almus”, copiado por Brihuega tras los Miracula (BHL
5071b) (MS 2538, ff. 189va-190rb), del que no he encontrado tampoco
más noticias ni edición alguna. Otra pieza conservada por Brihuega y
aparentemente inédita es una Passio s. Gemmae uirg. m. apud Santonas
(cf. BHL 3303) cuyo incipit es: “Gloriossisima igitur Christi uirgo preclara
urbe Planatia extitit oriunda, libera et nobilis spectabilissimo genere,
liberior et nobilior fide sui conditoris ...” (MS 2538, ff. 331ra-332vb). En fin,
otros textos poco conocidos, pero recogidos por Brihuega, son la Passio ss.
Timothei et Maurae mm. in Thebaide (BHL 8303) (MS 2538, ff. 115rb-117rb y,
de nuevo, reelaborada, en los ff. 240ra-241va) y la Vita s. Iustini confessoris
culti in Pertiniaco uico Vasconiae (BHL 4582) (MS 2541, ff. 17rb-19ra).
Es interesante señalar, también, que en la parte conservada del libro V,
dedicado a las santas y vírgenes, Brihuega reúne algunos textos ya incluidos
en otros de sus libros, pero más o menos reelaborados para destacar ahora
en ellos las figuras de las mujeres protagonistas.

Índice de los textos reunidos en los cuatro manuscritos


de Bernardo de Brihuega conservados en Salamanca

El presente índice incluye todas las piezas reunidas por Brihuega en


los manuscritos de Salamanca, BGHU, 2538-2541, excluidos, no obstante, los
numerosos extractos del Speculum historiale de Vicente de Beauvais.

Adam de Eynsham († c. 1233), Visio Edmundi monachi de Eynsham (atribuida): 2541,


ff. 131vb-143rb.
Adón de Vienne, Martyrologium: 2538, ff. 2ra, 2va, 166va (?).
Adrevaldo de Fleury, Historia translationis s. Benedicti in agrum Floriacensem (BHL 1117):
2540, ff. 373rb-375vb.
Agustín de Hipona, De ciuitate Dei (CPL 313), lib. 22, 8 (Miracula s. Stephani facta in
Africa [BHL 7863]): 2538, ff. 2va-4ra.
——, Sermo 317 (CPL 284): 2538, f. 2va.
Anastasio el Bibliotecario, Epistula ad Gaudericum (BHL 2072): 2538, ff. 98vb-99va.
——, Vita s. Iohannis Eleemosynarii ep. Alexandrini (BHL 4388): 2540, ff. 456ra-470rb.
Atanasio de Aleandría, Vita s. Antonii ab. in Thebaide (BHL 609) (versión latina de Evagrio
de Antioquía): 2541, ff. 48ra-60va.
Ps. Atanasio de Alejandría, Doctrina mandatorum duodecim (CPG 2255): 2541, ff. 78ra-
81vb.
Avito de Braga, Inuentio corporis s. Stephanis martyris (BHL 7851): 2538, f. 2ra-va.

79 Vid. a. ClergeaC, “La légende de saint Luperc”, loc. cit.


LOS MANUSCRITOS DE LAS VITAE SANCTORVM DE BERNARDO DE BRIHUEGA 187

Bernardo de Brihuega, Miracula s. Petri ep. Oxomensis: 2539, ff. 52vb-53ra.


Braulio de Zaragoza, Vita s. Aemiliani (BHL 100): 2540, ff. 470rb-474va.
Buenaventura de Bagnoregio, Legenda maior s. Francisci (BHL 3107): 2539, ff. 72vb-83rb
(prólogo y capp. 1-7, 9), 90va-91rb (cap. 15).
——, Legenda minor s. Francisci (BHL 3110): 2539, ff. 83va-90rb.
Ps. Clemente, Epistula Clementis ad Iacobum (BHL 6646): 2538, ff. 100ra-102vb.
——, Recognitiones (BHL 6644) (versión latina de Rufino de Aquilea): 2538, ff. 29va-98vb
y ff. 99va-100ra.
Constancio de Lyon, Vita s. Germani ep. Autissiodorensis (CPL 2105): 2540, ff. 308va-317vb.
Eusebio de Cesarea, Historia ecclesiastica (CPG 3495) (versión latina de Rufino de
Aquilea): 2538, ff. 24va-25ra.
Geoffroy de Clairvaux, Sermo in anniuersario obitus s. Bernardi (BHL 1229): 2539,
ff. 209rb-211va.
Gregorio Magno, Dialogi (CPL 1713): 2540, ff. 326vb-327rb (lib. 3, 1-8), 356vb-364vb
(lib. 1), 364vb-373rb (lib. 2), 375vb-389vb (lib. 3), 389vb-402vb (lib. 4).
Gregorio de Tours, Historiae (CPL 1023): 2541, ff. 215vb-216ra (lib. 1, 48).
——, Liber de uirtutibus s. Martini (BHL 5618): 2541, f. 216ra-va (lib. 1, 4-6).
Grimaldo, Vita s. Dominici ab. Exiliensis (BHL 2238): 2539, ff. 58rb-65vb + ff. 18ra-33rb
(incompleta).
Hilario de Arlés, Sermo de uita s. Honorati Arelatensis episcopi (BHL 3975): 2539, f. 211va
(praef. 1-2).
Hilduino de Saint-Denis, Passio s. Dionysii ep. Parisiensis, Rustici et Eleutherii (BHL
2175): 2538, ff. 13vb-21rb.
Hucbaldo de Saint-Amand, Carmen “Plebs uero sacrata patri per climata mundi” (BHL
1810) (atribuido): 2538, f. 197ra.
——, Passio ss. Ciryci et Iulittae mm. Tarsi sub Diocletiano (BHL 1809): 2538, ff. 135ra-
137ra.
Isidoro de Sevilla, Sententiae (CPL 1199): 2538, f. 324rb-va (lib. 3, 48).
Jerónimo de Estridón, De uiris illustribus (CPL 616): 2541, f. 20ra-rb (capp. 24, 28 y 31),
22ra-rb (capp. 55-57 y 63-64).
——, Epistula I (CPL 620): 2540, ff. 402vb-403ra.
——, Epistula CVIII (CPL 620) (cap. 33, §§ 2-3): 2538, f. 350rb-va.
——, Vita s. Hilarionis ab. in Palaestina (BHL 3879): 2541, ff. 71ra-76va.
——, Vita s. Malchi mon. captiui (BHL 5190): 2541, ff. 76va-78ra.
——, Vita s. Pauli Thebaei primi eremitae (BHL 6596): 2541, ff. 46rb-48ra.
Juan Diácono (Hymmónides), Vita s. Gregorii I papae (BHL 3641): 2540, ff. 426vb-444vb.
Leoncio de Nápoles: v. Anastasio el Bibliotecario.
Lucas de Tuy, Chronicon mundi: 2538, f. 24rb-va.
Marbodo de Rennes, Vita s. Roberti abbatis (BHL 7261): 2539, ff. 33vb-41rb, f. 48va-vb
(prólogo).
Osberto de Clare, Vita sancti Edwardi confessoris (BHL 2422): 2539, ff. 128ra-129va
(epítome en 12 lecciones).
Passiones, Miracula, Vitae et alia opera hagiographica anonyma
Carmen in honorem s. Luperculi m. apud Elusates: 2538, ff. 189va-190rb.
Historia monachorum (BHL 6524) (versión latina de Rufino de Aquilea): 2538,
f. 214va-vb (cap. 19); 2541, ff. 156rb-173va (completa), 188va-vb (capp. 31, 7 a
32, 4).
188 JOSÉ CARLOS MARTÍN-IGLESIAS

Historia translationis s. Isidori (BHL 4491): 2540, ff. 494vb-501va.


Inuentio sanctae Crucis (BHL 4169): 2538, ff. 293ra-294vb.
Liber de uitis patrum interprete Pelagio diacono Romano (BHL 6527): 2541, ff. 81vb-
82ra (lib. 5, 5, 38), 82ra-va (lib. 5, 5, 41 + 34), 82va-vb (lib. 5, 5, 39).
Miracula de quadam muliere Maria nomine et eius filio in pago Larensi a s. Dominico
ab. Exiliensi facta: 2539, f. 57va (inconcluso).
Miracula s. Lupercii seu Luperculi m. apud Elusates (BHL 5071b): 2538, f. 189ra-va.
Nauigatio s. Brendani (BHL 1438): 2540, ff. 406va-414rb.
Paenitentia seu confessio Cypriani (BHL 2049): 2538, f. 169va-vb.
Passio ss. Acacii primicerii et sociorum decem millium sub Hadriano (BHL 20)
(versión latina de Anastasio el Bibliotecario): 2538, ff. 110ra-111va.
Passio s. Acacii ep. sub Decio (BHL 25): 2538, ff. 142vb-143va.
Passio ss. Aciscli et Victoriae mm. Cordubae sub Diocletiano (BHL 26): 2538, ff. 218rb-
219va.
Passio ss. Afrae, Hilariae, Dignae, Euprepiae mm. Augustae Vindelicorum sub Diocle-
tiano (BHL 108-109): 2538, ff. 265ra-266va y 266va-267rb.
Passio ss. Agapes, Chioniae et Irenes (BHL 118): 2538, ff. 175rb-176va, 213rb-214va,
279vb-281ra.
Passio s. Agathae uirg. m. Catanae sub Decio (BHL 135): 2538, ff. 244rb-246ra.
Passio ss. Alexandri, Euentii, Theoduli, Hermetis et Quirini mm. Romae (BHL 266):
2538, ff. 103vb-106va.
Passio s. Anastasiae m. in insula Palmaria sub Diocletiano (BHL 401): 2538, ff. 178rb-
179ra, 277vb-278rb.
Passio ss. Anatoliae et Audacis mm. in dioecesi Reatinae sub Decio (BHL 418): 2538,
ff. 247vb-248rb.
Passio s. Andreae apostoli (BHL 428): 2539, ff. 249ra-250va.
Passio ss. Ansani et Maximae mm. sub Diocletiano (BHL 515): 2538, ff. 169vb-171ra.
Passio ss. Anthimi presb., Sisinnii diac., Piniani et Lucinae et soc. mm. sub Diocle-
tiano (BHL 561): 2538, ff. 179va-181ra.
Passio s. Babylae ep. Antiocheni m. sub Numeriano (BHL 891): 2538, ff. 144rb-146rb.
Passio s. Barbarae uirg. m. Nicomediae sub Maximiano (BHL 912v): 2538, ff. 260ra-
261ra.
Passio ss. Caeciliae, Valeriani, Tiburtii et Maximi (BHL 1495): 2538, ff. 129va-134ra.
Passio s. Catharinae uirg. m. Alexandriae sub Maxentio (BHL 1663) (rec. longior):
2538, ff. 283va-291vb.
Passio s. Chrysogoni m. Aquileiae sub Diocletiano (BHL 1795-1795a): 2538, ff. 173vb-
175rb, 211vb-213rb (sin el BHL 1795a), 278rb-279vb (sin el BHL 1795a).
Passio ss. Claudii, Luperci et Victorici mm. Legione in Hispania sub Diocletiano (BHL
1831): 2538, f. 209rb-vb.
Passio s. Clementis I papae (BHL 1848): 2538, ff. 102vb-103vb.
Passio s. Columbae uirg. m. apud Senones (BHL 1893): 2538, ff. 255rb-256ra.
Passio s. Concordii presb. m. Spoleti sub Antonino (BHL 1906): 2538, ff. 119va-120ra.
Passio s. Cornelii papae (BHL 1958): 2538, f. 153rb-vb.
Passio ss. Cosmae et Damiani cum sociis mm. Aegis in Cilicia sub Diocletiano (BHL
1967): 2538, f. 224ra-va.
Passio s. Cypriani ep. Carthaginiensis (BHL 2037): 2538, f. 155rb-vb.
Passio ss. Cypriani, Iustinae et Theoctisti mm. prope Nicomediam sub Diocletiano
(BHL 2047): 2538, ff. 166vb-168va.
LOS MANUSCRITOS DE LAS VITAE SANCTORVM DE BERNARDO DE BRIHUEGA 189

Passio ss. Cypriani et Iustinae (BHL 2050): 2538, ff. 168va-169va.


Passio ss. Cyriaci et Paulae mm. Malacae sub Diocletiano (BHL 2066t): 2538,
ff. 197va-198vb.
Passio ss. Domitillae et soc. (BHL 6066): 2538, ff. 235vb-236ra.
Passio ss. Eugeniae, Prothi et Hyacinthi mm. Romae sub Valeriano (BHL 2666m):
2538, ff. 248va-253va.
Passio ss. Eleutherii ep. et Antiae matris eius et soc. mm. Romae sub Hadriano (BHL
2451): 2538, ff. 113vb-115rb, 239vb-240ra (reelaborada).
Passio ss. Emetherii et Celedonii mm. Calagurri (BHL 2533): 2538, ff. 207vb-208vb.
Passio s. Erasmi ep. m. in Campania sub Diocletiano (BHL 2578): 2538, ff. 183va-
185va.
Passio s. Eulaliae uirg. m. Barcinone sub Diocletiano (BHL 2693): 2538, ff. 271vb-
272vb.
Passio s. Eulaliae uirg. m. Emeritae sub Diocletiano (BHL 2700): 2538, ff. 272vb-
274vb.
Passio s. Fabii uexilliferi m. Caesarae in Mauritana sub Diocletiano (BHL 2818):
2538, ff. 215ra-217ra.
Passio ss. Facundi et Primitiui mm. in Galecia sub Marco Aurelio (BHL 2820): 2538,
ff. 205va-207vb.
Passio ss. Fausti, Ianuarii et Martialis mm. Cordubae (BHL 2841b): 2538, ff. 208vb-
209rb.
Passio ss. Faustini et Iouitae mm. Brixiae sub Hadriano (BHL 2837): 2538, ff. 106va-
109ra.
Passio s. Felicis presb. Romani (BHL 2885): 2540, ff. 325va-326ra.
Passio s. Felicitatis cum septem filiis (BHL 2853): 2538, f. 124rb-vb.
Passio ss. Fidei uirg., Caprasii, Primi et Feliciani mm. Aginnorum sub Maximiano
(BHL 2929c): 2538, ff. 262rb-263vb.
Passio ss. Fidei, Spei, Caritatis et earum matris Sophiae mm. Romae (BHL 2969):
2538, ff. 238ra-239ra.
Passio ss. Fructuosi ep. Tarraconensis, Augurii et Eulogii diac. mm. sub Galieno (BHL
3196): 2538, ff. 154va-155rb.
Passio s. Gemmae uirg. m. apud Santonas (cf. BHL 3303): 2538, ff. 331ra-332vb.
Passio ss. Geruasii et Protasii mm. Mediolani sub Nerone (BHL 3514): 2538, ff. 9va-
10va.
Passio ss. Getulii, Cerealis et sociorum mm. Romae sub Hadriano (BHL 3524): 2538,
ff. 109ra-110ra.
Passio s. Gregorii presb. m. Spoleti sub Diocletiano (BHL 3677): 2538, ff. 172vb-173vb.
Passio ss. Hadriani et soc. Nicomediae sub Maximiano (BHL 3744b): 2538, ff. 219vb-
224ra.
Passio ss. innumerabilium martyrum Caesaraugustanorum sub Diocletiano (BHL
1505): 2538, ff. 217ra-218rb.
Passio s. Isidori m. in insula Chio sub Decio (BHL 4478): 2538, ff. 143va-144rb.
Passio ss. Iustae et Rufinae uirg. et mart. Hispali (BHL 4566): 2538, f. 275rb-vb.
Passio s. Leocadiae uirg. m. Toleti sub Diocletiano (BHL 4848a): 2538, ff. 274vb-275rb.
Passio ss. Luceiae, Auceiae et soc. mm. Romae sub Diocletiano (BHL 4982): 2538,
ff. 267rb-268rb.
Passio s. Luciae uirg. m. Syracusis sub Diocletiano (BHL 4992): 2538, ff. 291vb-292vb.
190 JOSÉ CARLOS MARTÍN-IGLESIAS

Passio s. Lupercii seu Luperculi m. apud Elusates sub Decio (BHL 5071-5072): 2538,
ff. 185va-189ra.
Passio s. Mantii m. prope Eboram in Lusitania (BHL 5219): 2538, ff. 28va-29va.
Passio s. Marcelli m. Tingi in Mauritania (BHL 5254y): 2538, ff. 204va-205ra.
Passio ss. Marcellini presb., Petri diac. et soc. mm. Romae (BHL 5230): 2538, ff. 182rb-
183va.
Passio s. Marcianae uirg. m. Caesaraea in Mauritana sub Diocletiano (BHL 5257):
2538, ff. 264va-265ra, 297ra-va.
Passio s. Margaritae uirg. m. Antiochiae (BHL 5306): 2538, ff. 295ra-296ra.
Passio s. Mariae ancillae uirg. m. sub Hadriano (BHL 5423): 2538, f. 239ra-vb.
Passio s. Marinae uirg. m. Antiochiae (BHL 5307): 2538, ff. 297va-300ra.
Passio ss. Marii, Marthae et sociorum Romae sub Claudio (BHL 5543): 2538, ff. 163va-
164vb.
Passio s. Nicephori m. in Oriente sub Valeriano (BHL 6085): 2538, ff. 152va-153rb.
Passio s. Phocae ep. m. Sinope sub Traiano (BHL 6838): 2538, ff. 25vb-28va.
Passio s. Polycarpi ep. Smyrnensis (BHL 6875): 2538, ff. 121rb-122va.
Passio s. Pontiani m. Spoleti sub M. Aurelio (BHL 6891): 2538, f. 120ra-vb.
Passio ss. Primi et Feliciani mm. Romae sub Diocletiano (BHL 6922): 2538, ff. 190rb-
191vb.
Passio s. Priuati ep. Gabalitani (BHL 6932): 2538, ff. 159rb-160rb.
Passio ss. Processi et Martiniani mm. Romae sub Nerone (BHL 6947): 2538, ff. 8vb-9va.
Passio ss. Romani mon. et Barulae pueri mm. Antiochiae sub Maximiano (BHL
7299b): 2538, ff. 209vb-211vb.
Passio ss. Sabini ep. et soc. mm. Spoleti sub Maximiano (BHL 7452): 2538, ff. 171ra-
172vb.
Passio s. Salsae uirg. m. Tipasitanae (BHL 7467): 2538, ff. 336vb-337vb.
Passio s. Saturnini ep. Tolosani (BHL 7497): 2538, f. 199ra-vb.
Passio s. Saturnini ep. Tolosani (BHL 7503): 2538, ff. 199vb-204va.
Passio ss. Saturnini et Sisinnii mm. Romae sub Maximiano (BHL 7493): 2538,
ff. 198vb-199ra.
Passio s. Secundi sub Maximiano (BHL 7559): 2538, f. 179ra-va.
Passio s. Secundi m. Astensis sub Hadriano (BHL 7562): 2538, ff. 111va-113vb.
Passio ss. Seruandi et Germani mm. in Hispania (BHL 7608): 2538, f. 205ra-va.
Passio ss. Simonis et Iudae apostolorum (BHL 7749-7751): 2539, ff. 254vb-257va.
Passio s. Sixti II papae (BHL 7812): 2538, ff. 162rb-163ra.
Passio s. Theclae uirg. discipulae Pauli apost. (cf. BHL 8020-8020b): 2538, ff. 225ra-
228ra.
Passio s. Theodosiae uirg. m. Caesaraea sub Maximiano (BHL 8090): 2538, ff. 268rb-
271vb.
Passio s. Theodotae cum tribus filiis m. Niceae sub Diocletiano (BHL 8093): 2538,
ff. 176va-178rb, 275vb-277vb.
Passio s. Thomae apostoli (BHL 8136): 2539, ff. 250va-254vb.
Passio ss. Thyrsi, Leucii, Callinici et soc. mm. in Asia sub Decio (BHL 8280): 2538,
ff. 146rb-152va.
Passio ss. Timothei et Maurae mm. in Thebaide (BHL 8303): 2538, ff. 115rb-117rb,
240ra-241va (reelaborada).
Passio s. Torpentis m. Pisis sub Nerone (BHL 8307): 2538, ff. 7rb-8vb.
LOS MANUSCRITOS DE LAS VITAE SANCTORVM DE BERNARDO DE BRIHUEGA 191

Passio ss. Vrsulae et sociarum (11000) uirg. mm. cultarum Coloniae (BHL 8428):
2538, ff. 350va-354ra.
Passio s. Valentini ep. Interamnensis m. Romae sub Claudio (BHL 8460): 2538,
ff. 165rb-166va.
Passio ss. Verissimi, Maximae et Iuliae mm. Vlysippone sub Diocletiano (BHL 8544):
2538, ff. 197ra-va, 264ra-va.
Passio s. Victoriae uirg. m. Romanae sub Decio (BHL 8591): 2538, ff. 246va-247vb.
Passio ss. Victoris et Coronae mm. in Aegypto sub Antonino (BHL 8559): 2538,
ff. 125ra-126rb, 242vb.
Passio s. Victoris Mauri m. Mediolani sub Maximiano (BHL 8580): 2538, ff. 181ra-
182rb.
Passio ss. Victoris et sociorum mm. Massiliensium sub Maximiano (BHL 8571): 2538,
ff. 191vb-193va.
Passio ss. Viti, Modesti et Crescentiae mm. Romae sub Diocletiano (BHL 8714): 2538,
ff. 193va-197ra.
Translatio beati regis Eduardi (cf. BHL 2427): 2539, ff. 129va-131rb.
Vita sancti Aegidii ab. in Occitania (BHL 93): 2539, ff. 107vb-110rb.
Vita s. Alexii conf. Edessae et Romae (BHL 286): 2541, ff. 185va-186vb.
Vita s. Amandi ep. Traiectensis (BHL 332): 2540, ff. 321vb-325ra.
Vita Barlaam et Iosaphat apud Indos (BHL 979): 2541, ff. 91vb-131vb.
Vita prima Bernardi Claraeuallensis (rec. B) (BHL 1211-1216): 2539, ff. 173ra-209rb.
Vita s. Castissimae uirginis (BHL 1640): 2538, ff. 337vb-339ra.
Vita s. Constantiae (seu Constantinae), filia Constantini imperatoris (BHL 1927):
2538, ff. 339ra-346vb.
Vita cuiusdam uirginis: 2538, ff. 323va-324rb.
Vita s. Dominici fundatoris ordinis Praedicatorum (BHL 2220): 2539, f. 17rb-vb +
ff. 66ra-72vb.
Vita I s. Dominici ab. Exiliensis: 2539, f. 7ra-vb + ff. 56ra-57va.
Vita II s. Dominici ab. Exiliensis: 2539, ff. 57va-58rb.
Vita s. Frontonis ab. in Aegypto (BHL 3190a): 2541, ff. 11vb-13ra.
Vita s. Heliae uirg. Dyrrachii (BHL 3798): 2538, ff. 300va-312rb.
Vita s. Hieronymi presb. Stridonensis (BHL 3869): 2541, ff. 221vb-241va.
Vita s. Hilari ab. Galeatensis (BHL 3913): 2540, ff. 338va-340ra.
Vita s. Ildefonsi ep. Toletani auctore Legionensi (BHL –): 2540, ff. 511va-513vb.
Vita s. Isidori ep. Hispalensis (BHL 4486) (con la Adbreuiatio Braulii Caesaraugustani):
2540, ff. 480rb-493vb y 493vb-494vb.
Vita s. Iustini confessoris culti in Pertiniaco uico Vasconiae (BHL 4582): 2541,
ff. 17rb-19ra.
Vita s. Iuuenalis ep. Narniensis (BHL 4614): 2541, ff. 148va-149vb.
Vita s. Martialis ep. Lemouicensis (BHL 5552): 2538, f. 235ra-vb (cap. 6); 2541,
ff. 2va-11rb.
Vita s. Mauri ab. Blannafoliensis (BHL 5773): 2540, ff. 414rb-415ra.
Vita Melaniae iunioris matronae Romanae (BHL 5885): 2538, ff. 312rb-323va.
Vita s. Nicolai ep. Myrensis (BHL 6104-6108): 2541, ff. 60vb-67va.
Vita et miracula s. Orientii ep. Auscensis (BHL 6346): 2541, ff. 143rb-148va.
Vita s. Pachomii ab. Tabennensis (BHL 6410) (versión latina de Dionisio el Exiguo):
2541, ff. 173va-185va.
192 JOSÉ CARLOS MARTÍN-IGLESIAS

Vitas s. patrum Emeretensium (BHL 2530): 2540, ff. 416rb-426va.


Vita s. Petri ep. Oxomensis (BHL 6760-6761): 2539, ff. 48vb-52vb.
Vita s. Praxedis uirg. Romanae (BHL 6920): 2538, f. 242rb-vb.
Vita s. Segolenae (Segulinae) abb. Troclarensis (BHL 7571) (rec. breuior): 2538,
ff. 332vb-336vb.
Vita s. Siluestri papa (BHL 7725-7734): 2541, ff. 36rb-46ra.
Vita s. Symeonis stylitae senioris (BHL 7957): 2540, ff. 329ra-331va.
Vita ss. Torquati, Ctesiphontis, Secundi, Indaletii, Caecilii, Hesychii et Euphrasii epis-
coporum in Hispania (BHL 8310): 2541, ff. 1vb-2va.
Vita s. Turibii ep. Asturicensis (BHL 8344b): 2539, ff. 110rb-111vb (sin los Miracula).
Paulino de Milán, Vita s. Ambrosii (BHL 377): 2541, ff. 216va-221rb.
Paulo de Nápoles, Miraculum s. Mariae de Theophilo poenitente (BHL 8121): 2540, ff. 403ra-
406va.
——, Vita s. Mariae Aegyptiacae paenitentis (BHL 5415) (traducción de Sofronio de Jeru-
salén): 2538, ff. 325va-331rb.
Pedro Damián, Sermo 22: 2538, ff. 141va-142vb.
Posidio, Vita s. Augustini (BHL 785, CPL 358): 2540, ff. 291ra-294rb.
Rodolfo de Casa-Dei (Rodulfo de la Chaise-Dieu), Vita s. Adelelmi (BHL 71): 2539,
ff. 41rb-48va.
Sofronio de Jerusalén: v. Paulo de Nápoles.
Sulpicio Severo, Dialogi (BHL 5614-5616): 2541, ff. 204ra-215va.
——, Epistulae III (BHL 5611-5613): 2541, ff. 202rb-204ra.
——, Vita s. Martini ep. Turonensis (BHL 5610): 2541, ff. 197ra-202rb.
Uranio, Epistula de obitu Paulini (BHL 6558): 2540, ff. 328vb-329ra.
Usuardo, Martyrologium: 2538, ff. 11va-vb, 121ra, 161rb, 166va (?), 228va, 239vb, 248rb-va,
255rb, 300ra-rb; 2541, ff. 13va-vb, 13vb-14ra.
Valerio del Bierzo, Epistula beatissimae Egeriae laude conscripta (BHL 2382): 2538, ff. 324va-
325va.
Venancio Fortunato, Vita s. Hilarii ep. Pictauensis (BHL 3885-3887): 2541, ff. 67vb-71ra.

ABSTRACT: This article describes the contents of three manuscripts of the Vitae sanctorum
of Bernardo de Brihuega preserved in the General Historical Library of the University of Sala-
manca: 2538 (Books III and V of Brihuega), 2540 (Book IV: second part) and 2541 (Book IV:
first part), and offers an alphabetical index of the authors and works gathered in these
manuscripts and in MS 2539 (Book IV: third part; and Book II). The study highlights the
importance of Vincent of Beauvais’ Speculum historiale as the main source of the Brihuega’s
compilation.

KEYWORDS: Latin Hagiography; Bernardus of Brihuega; Alfonso X of Castile; Vincent of


Beauvais.

También podría gustarte