Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Introducción1
libros del Studium: la cultura académica de los s. XIII-XVII y sus huellas en el Fondo Antiguo
de la Biblioteca General Histórica de la Universidad de Salamanca” del Programa Logos
Fundación BBVA de Ayudas a la Investigación en el Área de Estudios Clásicos.
2 Bibliografía esencial: M. C. Díaz y Díaz, “La obra de Bernardo de Brihuega, colabo-
rador de Alfonso X”, in Strenae. Estudios de filología e historia dedicados al profesor Manuel
García Blanco, Salamanca, 1962 (Acta Salmanticensia. Filosofía y Letras, 16), pp. 145-161, y
Id., “tres compiladores latinos en el ambiente de Sancho IV”, in C. Alvar, J. M. Lucía Megías
(edd.), La literatura en la época de Sancho IV (Actas del Congreso Internacional “La literatura en
la época de Sancho IV”, Alcalá de Henares, 21-24 de febrero de 1994), Alcalá de Henares, 1996,
pp. 35-52, en las pp. 37-41; P. Henriet, “Hagiographie et historiographie en Péninsule Ibérique
(XIe-XIIIe siècles). Quelques remarques”, Cahiers de linguistique hispanique médiévale, 23, 2000,
53-85, en 79-83; J. pérez-eMbiD WaMba, Hagiología y sociedad en la España medieval. Castilla y
León (siglos XI-XIII), Huelva, 2002 (Arias Montano, 59), pp. 255-302; S. noCentini, “Bernardus
Briocanus”, in C.A.L.M.A. Compendium Auctorum Latinorum Medii Aevi (500-1500), vol. 2, Bartho-
lomeus Fracancianus – Conradus de Mure, Firenze, 2004, p. 300; J. C. Martín-iglesias, “Códices
hagiográficos latinos de origen hispánico de los siglos IX-XIV, con un apéndice sobre el siglo XV.
ensayo de inventario”, Analecta Bollandiana, 127, 2009, 313-363, en 355-356, y Id., “El corpus
de textos sobre santo Domingo de Silos reunido por Bernardo de Brihuega en sus Vitae
sanctorum (ca. 1270)”, Revista de Estudios Latinos, 16, 2016, 131-153.
3 M. C. Díaz y Díaz, Index Scriptorum Latinorum Medii Aevi Hispanorum, 2 vols., Sala-
guesa, Lisboa, 1993, pp. 75-76; Á. garCía De la borbolla, “Las fuentes hagiográficas hispanas
en lengua vulgar (1230-1350)”, in G. Philippart (dir.), Hagiographies IV, Turnhout, 2006 (Corpus
Christianorum), pp. 135-181, en las pp. 169-170; D. brieseMeister, “Hagiografía latina y verná-
cula en la Península Ibérica (1350-1500)”, in M. Goullet (dir.), Hagiographies VI, Turnhout,
2014 (Corpus Christianorum), pp. 235-399, en las pp. 241-242 y 275-276.
5 Una copia parcial en castellano se lee en el manuscrito Madrid, Biblioteca Francisco
de Zabálburu y Basabe, 11-144, ejecutado a mediados del s. XIV, uid. F. bautista, “Alfonso X,
Bernardo de Brihuega y la General estoria”, Atalaya: Revue d’études médiévales romanes, 17, 2017,
artículo electrónico, URL: https://journals.openedition.org/atalaya/2954 (16-07-2020), n.º 10
(DOI: https://doi.org/10.4000/atalaya.2954). Y otra, también parcial y que incluye episodios de
la vida de Jesucristo no recogidos en el manuscrito de Zabálburu, como el de la Última Cena,
en otro manuscrito de la segunda mitad del s. XVI, es mencionada igualmente en F. bautista,
“Alfonso X, Bernardo de Brihuega”, loc. cit., n.º 18-20, aunque no se precisa ni la Biblioteca
en la que se guarda este segundo códice ni la signatura del ejemplar. Este mismo estudioso ha
apuntado, además, la posibilidad de que el manuscrito Madrid, Biblioteca Nacional, 10252, en
su Sector II (ff. 101-148), de finales del s. XIV o comienzos del XV y dedicado la vida de Jesu-
cristo ya adulto, tenga relación con la compilación de Brihuega, uid. F. bautista, “Bernardo de
Brihuega y la colección hagiográfica del ms. BNE 10252”, Zeitschrift für Romanische Philologie,
130, 2014, 71-104, en 101.
6 Podría haberse conservado, en efecto, al menos, en parte, en una versión castellana
en Madrid, Biblioteca Nacional, 10252, en su Sector I (ff. 1-140), ejecutado entre finales del
s. XIV y comienzos del XV, mutilado de varios folios y encuadernado de forma desordenada,
uid. F. bautista, “Bernardo de Brihuega”, loc. cit. Recientemente, se han descubierto, además,
dos fragmentos en castellano en el Archivo Histórico Provincial de Orense: Fragmentos, carp. 3,
n.º 4-5, de finales del s. XIII o comienzos del XIV, procedentes del monasterio de Santa Clara
de Allariz (Orense) – los primeros capítulos de las Vidas de santo Tomás y san Marcos, y
los últimos de la Vida de san Andrés, uid. r. piCHel, “La tradición vernácula de la obra de
Bernardo de Brihuega: noticia de un nuevo hallazgo”, artículo electrónico, URL: https://textor
blog.wordpress.com/2019/04/08/la-tradicion-vernacula-de-la-obra-de-bernardo-de-brihuega-no
ticia-de-un-nuevo-hallazgo (16-07-2020), y r. piCHel, p. sánCHez Ferro, “O legado haxiográfico
de Bernardo de Brihuega en Ourense”, Fronda: Voandeira do Arquivo Histórico Provincial de
Ourense, 13, 2019, n.º 82, 2 páginas sin numeración, URL: https://www.anabad.org/wp-content/
uploads/2019/11/82-Brihuega.pdf (16-07-2020). De este mismo libro de Brihuega hay una versión
portuguesa en una copia parcial de finales del s. XIV o comienzos del XV: Lisboa, Biblioteca
Nacional de Portugal, 5, n.º 28, un solo folio (el f. CLVI) de un manuscrito perdido, que con-
tiene un fragmento de la Vida de san Andrés, uid. i. V. CepeDa, “Um fragmento inédito das
Vidas e Paixões dos Apóstolos”, Boletim de Filologia, 24, 1975, 295-304; y otra completa, fechada
entre 1442 y 1443 y realizada en el monasterio de Santa María de Alcobaça por deseo del abad
Esteban de Aguilar, en Lisboa, Biblioteca Nacional de Portugal, Alcobaça 280 (olim CCLXXXII),
publicada por i. V. CepeDa, Bernardo de Brihuega. Vidas e Paixões dos Apóstolos (ms. alcoba-
cense 280 da B. N. de Lisboa, confrontado com a edição de Lisboa, 1505). Edição crítica e estudo,
2 vols., Lisboa, 1982-1989 (Textos Medievais Portugueses, 1).
7 Se conserva parcialmente, en efecto, en su versión portuguesa, en un impreso de gran
rareza publicado en 1513 por Giovan Pietro Bonomini: Livro e legenda que fala de todolos
feytos e payxões dos santos martires, Lisboa, 1513, uid. F. bautista, “Bernardo de Brihuega”,
loc. cit., en 82, n. 26; e Id., “El final de la General estoria”, Revista de Filología Española, 95,
LOS MANUSCRITOS DE LAS VITAE SANCTORVM DE BERNARDO DE BRIHUEGA 153
ha llegado íntegro hasta nuestros días en latín, estaba dedicado a los santos
confesores; y el quinto, conservado parcialmente en latín, a las vidas y
pasiones de las santas8.
BN, 10252, en la lista inicial de entradas (f. 1vb), se incluyen algunas dedicadas a las santas
mártires, uid. F. bautista, “Bernardo de Brihuega”, loc. cit., 77, n. 15. Son las siguientes (en su
mayor parte, textos integrantes del Pasionario Hispánico), a las que añado la referencia de
los folios de los textos latinos conservados en Salamanca, BGHU 2538 (S) y la referencia a
la versión de la BHL utilizada por Brihuega o a la fuente de éste: [31] santa Columba (31 de
diciembre) (S: ff. 255rb-256ra [BHL 1893]), [32] santa Agnes (21 de enero) (S: ff. 281ra-283ra
[BHL 156]), [33] santa Ágata (5 de febrero) (S: ff. 244rb-246ra [BHL 135]), [36] santa Teodosia
(2 de abril) (S: ff. 268rb-271vb [BHL 8090]), [37] santa Marina (16 de junio Bautista [17 de julio,
según la BHL]) (S: ff. 297va-300ra [BHL 5307]), [38] santa Cristina (24 de julio) (no conservada
en latín), [39] santa Marta (29 de julio) (las vidas de santa Marta y María Magdalena se copian
como una única entrada en S: ff. 229ra-235ra [Speculum historiale de Vicente de Beauvais, lib. 9,
capp. 92-110]), santa Fe (29 de agosto) (S: ff. 262rb-263vb [BHL 2929c]), [41] santa Catalina
(25 de noviembre) (S: ff. 283va-291vb [BHL 1663]), [42] santa María Magdalena (22 de julio)
(uid. la entrada [39] correspondiente a santa Marta), [43] santa Bárbara (4 de diciembre)
(S: ff. 260ra-261ra [BHL 912v]), [44] santa Lucía (13 de diciembre) (S: ff. 291vb-292vb [BHL
4992]), [45] santa Genovesa (i. Genoveva, pero con la misma ortografía en el texto latino) (3 de
enero) (S: ff. 354ra-355ra [Speculum historiale, lib. 20, capp. 46-48]), [46] las Once mil vírgenes de
Colonia (21 de octubre) (S: ff. 350va-354ra [BHL 8428]) y [47] santa Anastasia (25 de diciembre)
(S: ff. 178rb-179ra [BHL 401]).
154 JOSÉ CARLOS MARTÍN-IGLESIAS
El propósito del presente artículo es dar a conocer con detalle los con-
tenidos de los tres manuscritos de Salamanca de las Vitae sanctorum de
Bernardo de Brihuega que aún carecen de descripciones minuciosas, pero
sin entrar en el sentido último de la compilación o la razón de la selección
de los materiales, que requeriría un estudio propio, efectuado, por lo demás,
9 La noticia del catálogo de esta biblioteca puede leerse en ó. lilao FranCa, C. Castrillo
gonzález (edd.), Catálogo de manuscritos de la Biblioteca Universitaria de Salamanca, II.
Manuscritos 1680-2777, Salamanca, 2002 (Obras de referencia, 13), pp. 888-890.
10 J. C. Martín-iglesias, “El corpus de textos”, loc. cit., 132-142.
11 En especial, en el artículo de M. C. Díaz y Díaz, “La obra de Bernardo de Brihuega”,
loc. cit.
12 Sobre todo en J. pérez-eMbiD WaMba, Hagiología y sociedad en la España medieval,
y J. C. Martín-iglesias, “La Vita s. Petri ep. Oxomensis (BHL 6760-61): edición y estudio del
oficio completo en honor del obispo Pedro de Osma”, Analecta Bollandiana, 132, 2014, 55-88,
en 85-87.
LOS MANUSCRITOS DE LAS VITAE SANCTORVM DE BERNARDO DE BRIHUEGA 155
15 J. pérez-eMbiD WaMba, Hagiología y sociedad en la España medieval, op. cit., pp. 255-302.
16 Citaré siempre por la edición Bibliotheca mundi seu Speculi maioris Vincentii Burgundi
praesulis Bellovacensis, Ordinis Praedicatorum, theologi ac doctoris eximii, tomus quartus, qui
Speculum historiale inscribitur, Duaci, 1624 (reimpr. Graz, 1965). En la identificación de los
pasajes ha sido fundamental la página electrónica del Atelier Vincent de Beauvais: http://atilf.
atilf.fr/bichard.
17 Editado por M. C. Díaz y Díaz, “La obra de Bernardo de Brihuega”, loc. cit., 152-153;
y J. pérez-eMbiD WaMba, Hagiología y sociedad en la España medieval, op. cit., pp. 257 y 259
(está completo, pero su edición se divide entre esas dos páginas).
156 JOSÉ CARLOS MARTÍN-IGLESIAS
18 Edición de J. Dubois, g. renauD, Le Martyrologe d’Adon. Ses deux familles, ses trois
recensions. Texte et commentaire, Paris, 1984 (Sources d’histoire médiévale), pp. 245-247.
19 Edición de é. VanDerlinDen, “Revelatio sancti Stephani (BHL 7850-6)”, Revue des
Études Byzantines, 4, 1946, 178-217, en 188-189 (Epistula Auiti), 190-216 (Reuelatio sancti
Stephani, rec. A) y 191-217 (Reuelatio sancti Stephani, rec. B).
20 J. Dubois, Le martyrologe d’Usuard. Texte et commentaire, Bruxelles, 1965 (Subsidia
Hagiographica, 40).
LOS MANUSCRITOS DE LAS VITAE SANCTORVM DE BERNARDO DE BRIHUEGA 157
Rufins Übersetzung, Berlin, 19942 (Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten drei
Jahrhunderte, 51), pp. 375-387.
158 JOSÉ CARLOS MARTÍN-IGLESIAS
ff. 102vb-103vb, Passio s. Clementis I papae (BHL 1848, CPL 2177) (incom-
pleta, se copia hasta la mitad del cap. 10 [p. 44, Fábrega Grau])24; f. 103vb,
rúbrica “Sub Adriano imperatore”, seguida inmediatamente, en los ff. 103vb-
106va, de la Passio ss. Alexandri, Euentii, Theoduli, Hermetis et Quirini mm.
Romae (BHL 266, CPL 2160); ff. 106va-109ra, Passio ss. Faustini et Iouitae
mm. Brixiae sub Hadriano (BHL 2837); ff. 109ra-110ra, Passio ss. Getulii,
Cerealis et sociorum mm. Romae sub Hadriano (BHL 3524, CPL 2195a);
ff. 110ra-111va, Passio ss. Acacii primicerii et sociorum decem millium sub
Hadriano (BHL 20) en la traducción latina de Anastasio el Bibliotecario (sin
el prólogo del traductor); ff. 111va-113vb, Passio s. Secundi m. Astensis sub
Hadriano (BHL 7562); ff. 113vb-115rb, Passio ss. Eleutherii ep. et Antiae
matris eius et soc. mm. Romae sub Hadriano (BHL 2451); ff. 115rb-117rb,
Passio ss. Timothei et Maurae mm. in Thebaide (BHL 8303) (texto raro);
f. 117rb-va, “Passio sanctorum Quirini et Heremetis [.i. Hermetis] ex gestis
Alexandri pape”, Speculum historiale, lib. 10, cap. 73; ff. 117va-118ra, “Passio
sancti Siste pape et Peregrini Antisiodorensis”, Speculum historiale, lib. 10,
cap. 75; ff. 118ra-119ra, “Passio sancti Tauri<ni> sub Licinio preside”,
Speculum historiale, lib. 10, capp. 76-79; f. 119ra-rb, “Passio sancti Eustachii
martiris”, Speculum historiale, lib. 10, cap. 82; f. 119rb-va, [sin título] “Post
mortem Adriani imperatorum Romanorum tercius decimus imperauit Titus
Antoninus cognomento Pius ...”, Speculum historiale, lib. 10, cap. 91; ff. 119va-
120ra, Passio s. Concordii presb. m. Spoleti sub Antonino (BHL 1906, CPL
2178); f. 120ra-vb, Passio s. Pontiani m. Spoleti sub M. Aurelio (BHL 6891,
CPL 2220); ff. 120vb-121ra, “Passio sancti Papie Ieropolitani martiris”, Spe-
culum historiale, lib. 10, cap. 93; f. 121ra, “Passio sanctorum martirum Thimo-
tei et Lucii”, Martyrologium de Usuardo (19 de octubre, n.º 1, pp. 324-325,
Dubois); f. 121ra-rb, [sin título] “Mortuo Antonino Pio successit ei Marcus
Aurelius Antoninus, qui et Verus nominatus ...”, Speculum historiale, lib. 10,
capp. 94-95; ff. 121rb-122va, Passio s. Polycarpi ep. Smyrnensis (BHL 6875)
(es la recensión propia del Pasionario Hispánico, que no coincide del todo
con el BHL 6875, pero es la versión más cercana, porque el texto de Brihuega
sigue también la Historia ecclesiastica de Eusebio de Cesarea, lib. 4, cap. 15,
§§ 4-44, y tiene un desinit semejante); f. 122va-vb, “Passio sanctorum marti-
rum Pionii et Iustini et quorundam aliorum”, Speculum historiale, lib. 10,
cap. 97; ff. 122vb-124rb, “Passio sanctorum Fo[n]tini, Alexandri, Attali et
Pontici martirum”, Speculum historiale, lib. 10, capp. 98-102; f. 124rb-vb,
Passio s. Felicitatis cum septem filiis mm. Romae sub Antonino (BHL 2853,
CPL 2187) (es la versión propia del Pasionario Hispánico); ff. 124vb-125ra,
“Passio sancti Floceli martiris”, Speculum historiale, lib. 10, cap. 105;
ff. 125ra-126rb, Passio ss. Victoris et Coronae mm. in Aegypto sub Antonino
(BHL 8559) (la versión propia del Pasionario Hispánico); f. 126rb-va, “Passio
sancti Marcelli martiris”, Speculum historiale, lib. 10, cap. 109; f. 126va,
“Passio sancti Valentini et quorundam aliorum”, Speculum historiale, lib. 10,
cap. 110; f. 126vb, “De sancto Aniceto papa”, texto: “Tempore istorum impe-
ratorum passus est beatus Anicetus papa. Iste fuit uir magne sanctitatis et
omnium uirtutum genere adornatus. Fuit in papatu annis .Xi., quem optime
rexit et ab istis imperatoribus, quia eorum ydola destrueba[n]t et fidem
Christi mirabiliter exaltabat, fuit diuersis penis diuerssisque martiriis coro-
natus. Passus est igitur beatus Anicetus papa sexta decima die mensis
aprilis. Porro eius meritis multa fecit et facit miracula noster Dominis Iesus
Christus, qui uiuit et regnat per omnia secula seculorum”, fuente por
identificar, aunque, probablemente, Brihuega se decidió a incluirlo aquí
porque este papa es citado brevemente en el Speculum historiale, lib. 10,
cap. 112 (y la datación moderna del día de la muerte del santo hace pensar
en el propio Brihuega como redactor de la entrada); ff. 126vb-127ra, “De
imperio Aurelii Como<di>”, Speculum historiale, lib. 10, cap. 114 + cap. 125;
ff. 127ra-128ra, “Passio sanctorum martirum Eusebii, Vincencii, Peregrini,
Potenciani, Iullii senatoris et Antonii”, Speculum historiale, lib. 10, capp.
119-123; f. 128ra, “Passio sancti martiris Appollinaris”, Speculum historiale,
lib. 10, cap. 114; f. 128rb, [sin título] “Da [.i. ea] tempestate Eleuterio papae
Rome Victor successit ...”, Speculum historiale, lib. 10, cap. 124 (De Victore
papa et Irenaeo Lugdunensi); ff. 128rb-129ra, “Passio sancti Leon<i>dis patris
Origenis”, Speculum historiale, lib. 11, capp. 1-2 + cap. 8; f. 129ra-rb, [sin
título] “Philipus autem patre [.i. pater] sancte Eugenie cum Alexandrie ...”,
Speculum historiale, lib. 11, cap. 3 (De passione sancti Philippi episcopi);
f. 129rb-va, [sin título] “Preterea kalendas maii celebratur solemniter in
Gallus [.i. Galiis] territorio Wariensi natale beati Audochii ...”, Speculum
historiale, lib. 11, cap. 6 (Passio ss. Andeoli et Victoris papae); ff. 129va-134ra,
Passio ss. Caeciliae, Valeriani, Tiburtii et Maximi (BHL 1495, CPL 2171) (el
título de Brihuega, que evita la mención de la santa, porque éstas tienen su
propio libro, es: “Passio ss. Tiburcii et Valeriani”) (otro texto propio del
Pasionario Hispánico); f. 134ra-va, “Passio sancti Calixti pape et Calepodii
presbiteri”, Speculum historiale, lib. 11, cap. 24; ff. 134va-135ra, “Passio
sancti Vrbani pape cum sociis suis”, Speculum historiale, lib. 11, cap. 25;
ff. 135ra-137ra, Passio ss. Ciryci et Iulittae mm. Tarsi sub Diocletiano (BHL
1809) de Hucbaldo de Saint-Amand; f. 137rb, Translatio ss. Ciryci et Iulittae
mm. Tarsi sub Diocletiano (BHL 1811)25; f. 137rb-vb, “De octo martiribus in
passione martirii”, Speculum historiale, lib. 11, cap. 27 (De sancta Martina
uirgine et octo martyribus); ff. 137vb-138ra, [sin título] “In hac Fabianus
urbe Roma martirio coronatus sedem episcopatus sui Co<r>nelio reliquid ...”,
Speculum historiale, lib. 11, cap. 36 (De imperio Decii et Fabiano papa);
ff. 138ra-139ra, “Passio sancti Alexandri pape”, Speculum historiale, lib. 11,
cap. 19 + capp. 38-41; f. 139ra-vb, [sin título] “Sub persecucione Decii beata
uirgo Agatha passa est ...”, Speculum historiale, lib. 11, capp. 42-44 (De sancta
Agatha et eius passione); ff. 139vb-140ra, “Passio sanctorum martirum Petri
et Pauli cum sociis suis”, Speculum historiale, lib. 11, cap. 46; f. 140ra-va,
“De sancto puero Trip<h>one”, Speculum historiale, lib. 11, capp. 47-48;
2208), comienza en el § 526, pues se omite el comienzo del texto, porque éste
es continuación de la noticia precedente27; ff. 164vb-165ra, “Passio sancto-
rum martirum Cesarii et Iulliani”, Speculum historiale, lib. 11, cap. 101;
f. 165ra-rb, “De passione eorundem et quorundam aliorum”, Speculum
historiale, lib. 11, cap. 102; ff. 165rb-166va, Passio s. Valentini ep. Inter-
amnensis m. Romae sub Claudio (BHL 8460); f. 166va, “De ducentis sesaginta
sex martiribus et de san<c>to Cirino et de sancto Felice papa”, tres breves
noticias para las que no he encontrado una fuente literal, que fechan los
martirios siguiendo el sistema de datación moderno, no antiguo (por lo que
pueden haber sido escritas por el propio Brihuega a partir de otras fuentes),
y cuyo texto dice (1) “Tempore etiam huius Claudii imperatoris passi sunt
[de] ducenti sesaginta et sex martires, qui ad arenam cauandam da<m>pnati
sunt uia Salaria et postmodum pro nomine Christi sagitis pariter interfecti.
Quorum festiuitas prima die marcii celebratur” (cf. Adón de Vienne, Marty-
rologium, 1 de marzo, n.º 1, p. 96, Dubois; Usuardo, Martyrologium, 1 de
marzo, n.º 1, p. 188, Dubois), (2) “Item sub eodem imperatore passus est
Rome beatus Cirinus. Quam [.i. quem] postquam Claudius imperator
interficere fecit, precepit eum proici in fluuium Tiberim ne possint christiani
eius reliquias inuenire, attamen corpus eius inuen<t>um est apud Nicaniam
insulam et tandem sepultum in ciminterio Ponciani. Cuius festiuitas .XXV.
die marcii celebratur” (cf. Adón de Vienne, Martyrologium, 25 de marzo,
n.º 3, p. 112, Dubois), y (3) “Item Felix papa, postquam regit ecclesiam
Romanam per quinque annos, sub eodem imperatore coronam martirii est
adeptus. Cuius festiuitas .XXX. die maii est colenda” (cf. Usuardo, Martyro-
logium, 30 de mayo, n.º 1, p. 237, Dubois); f. 166va-vb, “De sanctis quadra-
ginta sex martiribus”, Speculum historiale, lib. 11, cap. 95; ff. 166vb-168va,
“Passio sanctorum martirum Cipriani et Teodocii”, es la Passio ss. Cypriani,
Iustinae et Theoctisti mm. prope Nicomediam sub Diocletiano (BHL 2047)
(texto del Pasionario Hispánico); ff. 168va-169va, “Passio sanctorum marti-
rum supra”, es la Passio ss. Cypriani et Iustinae (BHL 2050); f. 169va-vb
(continúa el expediente precedente), Paenitentia seu confessio Cypriani (BHL
2049), sólo el comienzo del texto, que se interrumpe de improviso en medio
de una frase tras las palabras “... in quibus quasi putabatur”; ff. 169vb-171ra,
Passio ss. Ansani et Maximae mm. sub Diocletiano (BHL 515, CPL 2164);
ff. 171ra-172vb, Passio ss. Sabini ep. et soc. mm. Spoleti sub Maximiano
(BHL 7452, CPL 2228); ff. 172vb-173vb, Passio s. Gregorii presb. m. Spoleti
sub Diocletiano (BHL 3677); ff. 173vb-175rb, Passio s. Chrysogoni m. Aqui-
leiae sub Diocletiano (BHL 1795-1795a, CPL 2163)28, el BHL 1795a se copia
26 En la edición de los Acta Sanctorum, Ianuarii tomus II, Antverpiae, 1643 (reimpr.
último cuarto del s. XII, acaso manejado por Brihuega. Sobre este códice, uid. J. Janini, Manus-
critos litúrgicos de las Bibliotecas de España, Castilla y Navarra, vol. 1, Burgos, 1977 (Publica-
ciones de la Facultad Teológica del Norte de España. Sede de Burgos, 38:1), pp. 319-320, n.º 380.
28 Comienza como el texto de H. DeleHaye, Étude sur le Légendier romain: les saints de
novembre et de décembre, Bruxelles, 1936 (Subsidia hagiographica, 23), pp. 221-228, capp. 1-9
(Passio s. Chrysogoni m. Aquileiae sub Diocletiano [BHL 1795], sin el BHL 1795a).
162 JOSÉ CARLOS MARTÍN-IGLESIAS
29 H. DeleHaye, Étude sur le Légendier romain, op. cit., pp. 228-235, capp. 10-18.
30 Edición de H. DeleHaye, Étude sur le Légendier romain, op. cit., pp. 235-245, capp. 19-31.
31 Ibidem, pp. 245-249, capp. 32-36. Es posible que Brihuega encontrase todas estas
piezas ya de este modo, tal y como se leen en Delehaye, sólo que la versión publicada por este
estudioso no incluye la frase de transición BHL 1795a, precediendo al comienzo del BHL 118.
32 Cf. a. ClergeaC, “La légende de saint Luperc”, Revue de Gascogne, n. s. 33, 1938, 5-16,
CH. baillet, “Prier devant les reliques des saints d’après les textes hagiographiques du Midi
LOS MANUSCRITOS DE LAS VITAE SANCTORVM DE BERNARDO DE BRIHUEGA 163
aquitain et gascon (XIe-XIIIe siècle)”, in La parole sacrée: Formes, fonctions, sens (XIe-XVe siècle),
Toulouse, 2013 (Cahiers de Fanjeaux, 47), pp. 107-143, en la p. 133, fecha estos Miracula en
torno a 1100 y los considera compuestos para el priorato de Saint-Luperc de Eauze.
34 u. CHeValier, Repertorium Hymnologicum: Catalogue des chants, hymnes, proses,
séquences, tropes en usage dans l’Église latine depuis les origines jusqu’à nos jours, 6 vols.,
Louvain-Bruxelles, 1892-1920.
35 El santo es mencionado en el v. 4: “Perlegat has Quirici laudes et facta beati”, que
texto (BHL 7505) está editado en C. Douais, “Une vie de saint Saturnin de Toulouse d’après
le Lectionnaire de l’abbaye de Leyre, diocèse de Jaca. XIIIe/XIVe siècle”, Bulletin de la Société
archéologique du Midi de la France, 15, 1894, 11-24, en 21-24 (son doce lecciones). Aunque, al
comienzo, el texto del epítome y el de Brihuega coinciden, a partir de la lección IVª el texto
difiere y la versión de Brihuega contiene pasajes que no se leen en el epítome.
164 JOSÉ CARLOS MARTÍN-IGLESIAS
ff. 207vb-208vb, Passio ss. Emetherii et Celedonii mm. Calagurri (BHL 2533)
(texto del Pasionario Hispánico); ff. 208vb-209rb, Passio ss. Fausti, Ianuarii
et Martialis mm. Cordubae (BHL 2841b, CPL 2070) (texto del Pasionario
Hispánico); f. 209rb-vb, Passio ss. Claudii, Luperci et Victorici mm. Legione
in Hispania sub Diocletiano (BHL 1831) (texto del Pasionario Hispánico39);
ff. 209vb-211vb, Passio ss. Romani mon. et Barulae pueri mm. Antiochiae sub
Maximiano (BHL 7299b) (texto del Pasionario Hispánico); ff. 211vb-214va,
[de nuevo] Passio ss. Chrysogoni m. Aquileiae sub Diocletiano (BHL 1795
[aquí sin el BHL 1795a]) + Passio ss. Agapes, Chioniae et Irenes (BHL 118)
(= CPL 2163])40, en esta nueva copia el BHL 1795 termina en el f. 213rb,
lín. 7, y en esa misma línea comienza la continuación, el BHL 118, hasta el
final del texto (se había copiado ya más arriba en los ff. 172vb-176va);
f. 214va-vb, “Passio sanctorum martirum Appolini et comitum eius Viiiº
ydus marcii”, Historia monachorum (BHL 6524, CPG 5620) en la traducción
de Rufino de Aquilea, cap. 19 (completo); ff. 215ra-217ra, Passio s. Fabii
uexilliferi m. Caesarae in Mauritana sub Diocletiano (BHL 2818, CPL 2061)
(texto del Pasionario Hispánico); ff. 217ra-218rb, Passio ss. innumerabilium
martyrum Caesaraugustanorum sub Diocletiano (BHL 1505, CPL 2068) (texto
del Pasionario Hispánico); ff. 218rb-219va, Passio ss. Aciscli et Victoriae mm.
Cordubae sub Diocletiano (BHL 26) (texto del Pasionario Hispánico); ff. 219
vb-224ra, Passio ss. Hadriani et soc. Nicomediae sub Maximiano (BHL
3744b) (texto del Pasionario Hispánico); f. 224ra-va, Passio ss. Cosmae et
Damiani cum sociis mm. Aegis in Cilicia sub Diocletiano (BHL 1967), incom-
pleta, se interrumpe hacia el final del cap. 7 (ed. Fábrega Grau): “... Et tu, si
factus fueris christianus, uidebis per xpm [sic] ista omnia et cognosces
cooperantem in te uirtutem Domini nostri Iesu Xpi” (texto del Pasionario
Hispánico)41.
En este punto del manuscrito 2538 concluye la copia del libro III de
Brihuega y comienza la copia del libro V: f. 224va-vb, el Prologus del libro V:
“Incipit prologus libri quinti continentis uitas et passiones uirginum et
san<c>tarum”42; f. 224vb, índice de los contenidos, “Nomina uero uirginum
et sanctarum, de quibus loquitur liber iste, sunt hec omnia que sequntur.
Sub Alexandro imperatore ... Sub Nerone imperatore ... Sub Traiano impera-
tore ... Sub Adriano imperatore ... Sub Marcho Antonino, Vero et Aurelio
Comodo imperatoribus”43; f. 225ra, “Incipit liber quintus, qui continet uitas
Capitulares, 44-11, del s. XIII, lo que hace pensar que pudo haber sido manejado por Brihuega.
Sobre este códice, uid. J. Janini, r. gonzálVez (con la colaboración de a. M. MunDó), Catálogo
de los manuscritos litúrgicos de la Catedral de Toledo, Toledo, 1977 (Publicaciones del Instituto
provincial de investigaciones y estudios toledanos. Serie Tercera. Estudios, catálogos, repertorios,
11), pp. 185-186, n.º 174.
40 Coincide ahora con la versión publicada por H. DeleHaye, Étude sur le Légendier
y J. pérez-eMbiD WaMba, Hagiología y sociedad en la España medieval, op. cit., pp. 276-277.
43 Editado por J. pérez-eMbiD WaMba, Hagiología y sociedad en la España medieval,
44 W. De g. birCH, “Vita sanctissimi Martialis apostoli. The Life of St. Martial by Aure-
lianus, from a Manuscript in the British Museum. Prefatory Remarks and Notes”, The Journal
of the British Archaeological Association, 28, 1872, 353-390, en 358-390.
166 JOSÉ CARLOS MARTÍN-IGLESIAS
lib. 12, cap. 31 + cap. 33; ff. 258vb-259vb, “Vita san<c>te Lucie uidue”,
Speculum historiale, lib. 12, capp. 39-42; ff. 259vb-260ra, “Passio septem
mulierum”, Speculum historiale, lib. 12, cap. 46; ff. 260ra-261ra, Passio s.
Barbarae uirg. m. Nicomediae sub Maximiano (BHL 912v); f. 261ra-rb,
“Transitus san<c>te Natalie”, Speculum historiale, lib. 12, cap. 84; f. 261rb-vb,
“Transitus san<c>te Basilice [.i. Basilisse]”, Speculum historiale, lib. 12,
capp. 106-108; ff. 261vb-262ra, “Passio san<c>te Matre [.i. Macre] uirginis”,
Speculum historiale, lib. 12, cap. 142; f. 262ra-rb, “Passio san<c>te Fauste
uirginis”, Speculum historiale, lib. 12, cap. 155; ff. 262rb-263vb, “Passio
sancte Fidis”, Passio ss. Fidei uirg., Caprasii, Primi et Feliciani mm. Agin-
norum sub Maximiano (BHL 2929c), al comienzo tiene las variantes propias
del BHL 2928, hasta el § 546 (f. 262vb: “... et gloriosam sunt martirii coronam
consequti”) y sigue el comienzo indicado en el BHL 2929c (§ 3 Labbé:
“Eodem itaque tempore cum hec agerentur ...”)47, y al final transmite el
texto propio del BHL 2929, descripción que corresponde al BHL 2929c;
ff. 263vb-264ra, “Passio san<c>te Benedicte uirginis et martiris”, Speculum
historiale, lib. 12, capp. 156-157; f. 264ra-va, “Passio san<c>tarum martirum
Maxime et Iullie”, es la Passio ss. Verissimi, Maximae et Iuliae mm. Vlysip-
pone sub Diocletiano (BHL 8544); ff. 264va-265ra, Passio s. Marcianae uirg.
m. Caesaraea in Mauritana sub Diocletiano (BHL 5257); ff. 265ra-267rb,
“Passio sanctarum martirum Afre et comitum eius, que passe sunt in ciuitate
Augusta sub Diocletiano imperatore augusto idus octobris”, es la Passio ss.
Afrae, Hilariae, Dignae, Euprepiae mm. Augustae Vindelicorum sub Diocle-
tiano (BHL 108-109, copiándose las dos versiones, una tras otra: la BHL 108
hasta el f. 266va, lín. 17, y a partir de ahí comienza, en la misma línea de la
columna, la BHL 109 con algunas variantes) (texto del Pasionario Hispá-
nico); ff. 267rb-268rb, “Passio beatissime uirginis Xpi Lucidie48 et aliorum
ciuium Romanorum secundo kalendas iullii”, inc. “In diebus illis enim
Lucid<i>a uirgo castimonialis fortuitu ...”, es la Passio ss. Luceiae, Auceiae et
soc. mm. Romae sub Diocletiano (BHL 4982) (la versión propia del Pasio-
nario Hispánico); ff. 268rb-271vb, Passio s. Theodosiae uirg. m. Caesaraea
sub Maximiano (BHL 8090) (texto del Pasionario Hispánico); ff. 271vb-272vb,
Passio s. Eulaliae uirg. m. Barcinone sub Diocletiano (BHL 2693) (texto del
Pasionario Hispánico); ff. 272vb-274vb, Passio s. Eulaliae uirg. m. Emeritae
sub Diocletiano (BHL 2700) (texto del Pasionario Hispánico); ff. 274vb-275rb,
Passio s. Leocadiae uirg. m. Toleti sub Diocletiano (BHL 4848a, CPL 2072)
(texto del Pasionario Hispánico); f. 275rb-vb, Passio ss. Iustae et Rufinae
uirg. et mart. Hispali (BHL 4566, CPL 2070aa) (texto del Pasionario Hispá-
nico); ff. 275vb-278rb, “Passio sancte Anastasie et Theodor[i]e”, la primera
46 Edición en los Acta Sanctorum, Octobris tomus III, Antverpiae, 1770 (reimpr. 1970),
pp. 288-289.
47 pH. labbé, Nova Bibliotheca manuscriptorum librorum, Rerum Aquitanicarum, prae-
sertim Bituricensium, uberrima collectio, vol. 2, Parisiis, 1657, pp. 528-531 (en realidad, el tercer
párrafo, que comienza en la p. 529).
48 Lectura dudosa, porque la -d- no está bien escrita, podría ser “Lucioie” o incluso
“Lucroie”, que es lo que leyó el anotador marginal. En la lista de las entradas de esta sección de
vidas, f. 258ra, se lee claramente “S(anc)ta Lucidia”.
LOS MANUSCRITOS DE LAS VITAE SANCTORVM DE BERNARDO DE BRIHUEGA 169
parte es la Passio s. Theodotae cum tribus filiis mm. Niceae sub Diocletiano
(BHL 8093, CPL 2163) (hasta el f. 277vb, lín. 23)49 y la continuación (dentro
de la misma línea del manuscrito, sin título ni ningún espacio en blanco) es
la Passio s. Anastasiae m. in insula Palmaria sub Diocletiano (BHL 401, CPL
2163)50 (texto del Pasionario Hispánico), son obras que se habían copiado
ya, en otra combinación, en los ff. 176va, lín. 33-178rb y 178rb-179ra;
ff. 278rb-281ra, “Passio san<c>te Grisogoni, Agapi et Erene et Cionie”, es
una combinación de la Passio s. Chrysogoni m. Aquileiae sub Diocletiano
(BHL 1795, CPL 2163) (hasta el f. 279vb, lín. 4)51 y la Passio ss. Agapes,
Chioniae et Irenes (BHL 118, CPL 2163) (inmediatamente a continuación y
hasta el final), ya se habían copiado antes en los ff. 211vb-214va52; ff. 281ra-
283ra, “Passio sancte Agnetis uirginis”, es la Passio s. Agnetis uirg. m. Romae
(BHL 156, CPL 2159) del Ps. Ambrosio de Milán (texto del Pasionario Hispá-
nico); f. 283ra-rb, [sin título] “Post Dioclecianum et Maximianum Gallerius,
post Gallerium Constantinus et Licinius imperauerunt et ceperunt regnare
era tricentessima quadragessima septima, anno Domini tricessimo decimo
nono, et, ut supra satis plane narratum est libro istius imperatoris, tirani-
zabat Rome Marencius [sic], Maximiani Herculi filius, qui a pretorianis
millitibus imperator fuerat institutus et, ut ait iste Marencius [sic], primo
uelut inuitande erga se plebis gratia fidei nostre ueneratorem se esse
symulabat ...”, Speculum historiale, lib. 13, cap. 4; f. 283rb-va, [sin título]
“Igitur cum iam septimum annum imperii sui perageret Constantinus,
aduerssus Marencium [sic] pessimus [sic], ut diximus, moribus adornatum,
nondum babtizatus, conspirante secum collega Licinio, bellum parauit ... et
usque ad septimum an<n>um imperii eius floruerunt et passe sunt iste
uirgines et sanctissime mulieres, quarum nomina subsequntur” (no sigue,
sin embargo, ninguna lista de entradas), Speculum historiale, lib. 13, cap. 43;
ff. 283va-291vb, “Passio sancte ac beatissime Catherine uirginis et martiris
Christi, Costi regis filie, que passa est sub Maxencio imperatore in ciuitate
Alexandria septimo kalendas decembris”, es la recensio longior de la Passio
s. Catharinae uirg. m. Alexandriae sub Maxentio (BHL 1663)53; ff. 291vb-
292vb, Passio s. Luciae uirg. m. Syracusis sub Diocletiano (BHL 4992, CPL
2204) (texto del Pasionario Hispánico); ff. 292vb-293ra, [sin título] “Per
idem tempus etiam Iberorum gens conuerssa est per quandam captiuam
christianam apud eos repertam. Apud quos moris est ...”, Speculum historiale,
lib. 13, cap. 97 (De conuersione Indorum per Frumentium et Iberorum per
quandam captiuam); ff. 293ra-294vb, “Vita sancte Helene, matris Constan-
49 H. DeleHaye, Étude sur le Légendier romain, op. cit., pp. 235-245, capp. 19-31.
50 Ibidem, pp. 245-249, capp. 32-36. El texto de Brihuega termina un poco antes que el
editado por Delehaye, con las palabras: “... atque, expenso non paruo pecunie numero, base-
licam ibi, ubi eam sepelierat, fabricauit, regnante Domino nostro Ihu Xpo, qui uiuit cum Deo
patre et regnat in secula seculorum. Amen”.
51 Ibidem, pp. 221-228, capp. 1-9.
52 Ibidem, pp. 228-235, capp. 10-18.
53 Coincide, en efecto, con la versión publicada por H. knust, Geschichte der Legenden
der h. Katharina von Alexandrien und der h. Maria Aegyptiaca nebst unedirten Texten, Halle, a. S.,
1890, pp. 231-314.
170 JOSÉ CARLOS MARTÍN-IGLESIAS
tini”, es la Inuentio sanctae Crucis (BHL 4169) (texto del Pasionario Hispá-
nico); ff. 294b-295ra, [sin título] “Tunc sugestum est regi uti duas formosas
mulieres ad eum faceret introduci. Quo facto, uir sanctus in oracione pros-
ternitur ...”, Speculum historiale, lib. 13, cap. 25 (Passio sanctarum Nicetae et
Aquilinae); ff. 295ra-296ra, Passio s. Margaritae uirg. m. Antiochiae (BHL
5306); ff. 296ra-297ra, “Incipit uita san<c>te Regine”, Speculum historiale,
lib. 13, capp. 29-30; f. 297ra-va, Passio s. Marcianae uirg. m. Caesareae in
Mauritania sub Diocletiano (BHL 5257) (texto del Pasionario Hispánico);
ff. 297va-300ra, Passio s. Marinae uirg. m. Antiochiae (BHL 5307) (texto del
Pasionario Hispánico); f. 300ra-rb, “Passio sanctarum martirum Antonie et
Gedenes”, dos entradas tomadas del Martyrologium de Usuardo (Antonia:
4 de mayo, n.º 4, p. 224, Dubois; Gudenes: 18 de julio, n.º 1, p. 269, Dubois);
f. 300rb-va, “Incipit uita san<c>te Marine que uocata est, alibi fuit Marinus”,
Speculum historiale, lib. 15, capp. 74-75; ff. 300va-312rb, “Incipit prologus
de uita sancte Helie”, es la Vita s. Heliae uirg. Dyrrachii (BHL 3798, CPL
2070a) (incluye el himno final en honor de la santa); ff. 312rb-323va, Vita
Melaniae iunioris matronae Romanae (BHL 5885); ff. 323va-324rb, “Incipit
uita cuiusdam san<c>te uirginis”, la Vita cuiusdam uirginis54; f. 324rb-va,
“De iusticia principum”, es un extracto de las Sententiae (CPL 1199) de
Isidoro de Sevilla, lib. 3, cap. 48, §§ 6-7, § 9 y § 11 (una pieza anómala dentro
de este conjunto de vidas y pasiones de santas mujeres)55; ff. 324va-325va,
Epistula beatissimae Egeriae laude conscripta (BHL 2382, CPL 1276) de
Valerio del Bierzo; ff. 325va-331rb, Vita s. Mariae Aegyptiacae paenitentis
(BHL 5415, CPG 7675[b]) de Sofronio de Jerusalén, en la traducción latina
de Paulo de Nápoles (s. IX)56 (sin la carta-prefacio del traductor); ff. 331ra-
332vb, “Incipit passio san<c>te Gemme uirginis et martiris”, una Passio s.
Gemmae uirg. m. apud Santonas no recogida en la BHL (cf. BHL 3303) y,
aparentemente, inédita, inc.: “Gloriossisima igitur Christi uirgo preclara
urbe Planatia extitit oriunda, libera et nobilis spectabilissimo genere,
liberior et nobilior fide sui conditoris ...” y des.: “... itaque uirgo admirabilis
gloriossisimi agonis curssu, sertato capite duplici laurea, uiuit in gloria.
Cuius trihumphale martirium .Xii. kalendas iulii annuanti [.i. annuatim] a
fidelibus cum summo tripudio celebratur in terris, de quo perhenniter sancti
gratulantur cum Christo in celis, cui cum patre et spiritu sancto gloria,
honor et imperium per inffinita secula seculorum. Amen”; ff. 332vb-336vb,
“Vita uel transitus san<c>te Seguline confessoris Christi die .iX. kalendas
augusti”, es una variante de la Vita s. Segolenae (Segulinae) abb. Troclarensis
(BHL 7571, CPL 2141) (en algunos pasajes está algo abreviada y, como
resultado de ello, el desinit es un poco diferente); ff. 336vb-337vb, “Passio
beatissime Salse”, es la Passio s. Salsae uirg. m. Tipasitanae (BHL 7467, CPL
2064), pero mutilada, pasa de “organa populosis uocibus digitibus [sic]
(700-1000), Firenze, 2006 (Edizione Nazionale dei Testi Mediolatini, 17; Serie I, 10), pp. 220-221.
LOS MANUSCRITOS DE LAS VITAE SANCTORVM DE BERNARDO DE BRIHUEGA 171
y cap. 1 al cap. 31, 5)59 (ff. 291ra-294rb [= ff. 37ra-40rb]), y, de nuevo, del
Speculum historiale, lib. 18, capp. 53-99 (ff. 294rb-308va [= ff. 40rb-54va]);
ff. 308va-317vb [= ff. 54va-63vb] Vita s. Germani ep. Autissiodorensis (CPL
2105, BHL 3453) de Constancio de Lyon; ff. 317vb-318ra [= ff. 63vb-64ra],
“Vita sancti Lupi Tricenensis episcopi et Petri episcopi Rauennensis ex
gestis eius”, extractada del Speculum historiale, lib. 20, cap. 16; f. 318ra-rb
[= f. 64ra-rb], “De uita sancti Mamentini [.i. Mamertini] abbatis ex gestis
eius”, Speculum historiale, lib. 20, cap. 17; f. 318rb-vb [= f. 64rb-vb], “Vita
sancti Mariani monachi”, Speculum historiale, lib. 20, capp. 18-19; ff. 318vb-
319ra [= ff. 64vb-65ra], “De sanctis episcopis Eutherio Lugdunensi[s]
et Hylario Arelatensi”, Speculum historiale, lib. 20, cap. 20; f. 319ra-rb
[= f. 65ra-rb], “Incipit uita sancti Honorati Arelatensis episcopi et <de> eius
primordiis”, Speculum historiale, lib. 20, capp. 21-22; f. 319rb-va [= f. 65
rb-va], “Vita sancti Petronii Bononiensis episcopi”, Speculum historiale, lib.
20, cap. 25; ff. 319va-321vb [= ff. 65va-67vb], “Vita sancti Maurili Andega-
uensis episcopi et cetera”, Speculum historiale, lib. 17, capp. 20-27; f. 321vb
[= f. 67vb], “Vita sancte Leonis pape sermologi et de scriptis eius”, Speculum
historiale, lib. 20, cap. 29; ff. 321vb-325ra [= ff. 67vb-71ra], Vita s. Amandi ep.
Traiectensis (BHL 332) (sin el prólogo); f. 325ra-va [= f. 71ra-va], “De morte
Theodosii et Valentiniani. De imperio Marciani”, Speculum historiale, lib. 20,
capp. 35-36; ff. 325va-326ra [= ff. 71va-72ra], Passio s. Felicis presb. Romani
(BHL 2885); f. 326ra-va [= f. 72ra-va], “Vita sancti Aniani Aurelianensis epis-
copi ex gestis eius et cetera”, Speculum historiale, lib. 19, capp. 12-13; f. 326
va-vb [= f. 72va-vb], “Vita sancti Briccii Turonensis episcopi”, Speculum
historiale, lib. 18, cap. 41; ff. 326vb-327rb [= ff. 72vb-73rb], “Incipit uita
sancti Paulini Nolani episcopi et qualiter pro captiuo se seruituti barbari
adduxit”, tiene el título del Speculum historiale, lib. 18, cap. 37, y el texto
de los capp. 37-38, pero con numerosas variantes que coinciden de forma
sistemática con la fuente de Vicente de Beauvais, los Dialogi (CPL 1713) de
Gregorio Magno, lib. 3.1-860; ff. 327rb-328vb [= ff. 73rb-74vb], Epistula de
Paulini obitu (BHL 6558, CPL 207) de Uranio; ff. 328vb-329ra [= ff. 74vb-
75ra], “De morte Marciani et de imperio Leonis primi et cetera”, Speculum
historiale, lib. 20, cap. 50 + capp. 55-56; ff. 329ra-331va [= ff. 75ra-77va], Vita
s. Symeonis stylitae senioris (BHL 7957); ff. 331va-335rb [= ff. 77va-81rb],
“Vita Prosperi et Dorothei et de libris eorum”, Speculum historiale, lib.
20, capp. 58-72; f. 335rb [= f. 81rb], “De morte Leonis primi et de imperio
Zenonis et cetera”, Speculum historiale, lib. 20, cap. 73; ff. 335va-336ra
[= ff. 81va-82ra], “Vita sancti Patricii Hybernensis episcopi”, Speculum histo-
riale, lib. 20, capp. 23-24; f. 336ra-rb [= f. 82ra-rb], “Vita sancti Remigyrensis
archiepiscopi”, Speculum historiale, lib. 20, cap. 100 + lib. 21, cap. 8; f. 336rb-va
[= f. 82rb-va], “Vita Gelasii pape et cetera”, Speculum historiale, lib. 20,
C. Carena, Vite dei santi III: Vita di Cipriano, Vita di Ambrogio, Vita di Agostino, Milano, 1975
(Scrittori Greci e Latini), pp. 130-240.
60 Edición de a. De Vogüé, Grégoire le Grand. Dialogues, 2 vols., Paris, 1979-1980 (Sources
cap. 101; ff. 336va-338rb [= ff. 82va-84rb], “Vita sancti Fulgentii Ruspensis
episcopi”, Speculum historiale, lib. 20, capp. 104-111; f. 338rb-va [= f. 84rb-va],
“De morte Zenonis et de imperio Anastasii”, Speculum historiale, lib. 21,
cap. 1 + cap. 27; ff. 338va-340ra [= ff. 84va-86ra], Vita s. Hilari ab. Galeatensis
(BHL 3913); f. 340ra-va [= f. 86ra-va], “Vita sancti Genebaudi Laudimensis
ac penitencia Sigiberti”, Speculum historiale, lib. 21, cap. 7; ff. 340va-341ra
[= ff. 86va-87ra], “Vita sancti Leonardi Lemouicensis”, Speculum historiale,
lib. 21, capp. 11-12; f. 341ra-rb [= f. 87ra-rb], “Vita sancti Simachi pape
ex gestis eius et cetera”, Speculum historiale, lib. 21, capp. 1-2; f. 341rb-va
[= f. 87rb-va], “Vita sancti Seuerini abbatis Agauensis ex gestis eius et
cetera”, Speculum historiale, lib. 21, cap. 21; f. 341va-vb [= f. 87va-vb], “Vita
sancti Maxenty abbatis Pictauensis et cetera”, Speculum historiale, lib. 21,
cap. 22; ff. 341vb-342ra [= ff. 87vb-88ra], “Vita sancti Melani Redonensis ex
gestis eius”, Speculum historiale, lib. 21, cap. 24; f. 342ra-rb [= f. 88ra-rb],
“De consilio Aurelianensi, que fuit prima in Francia et cetera”, Speculum
historiale, lib. 21, cap. 23; f. 342rb-va [= f. 88rb-va], “Vita sancti Ennodi
Tycinensis episcopi”, Speculum historiale, lib. 21, cap. 28; f. 342va [= f. 88va],
“De morte Anastasy et de imperio Iustini senioris”, Speculum historiale,
lib. 21, cap. 29; ff. 342va-343ra [= ff. 88va-89ra], “Vita sancti Vigoris
Baiotensis episcopi”, Speculum historiale, lib. 21, capp. 39-40; ff. 343ra-344rb
[= ff. 89ra-90rb], “De sanctis Karilpho et Auito ex gestis eorum et cetera”,
Speculum historiale, lib. 21, capp. 41-45; ff. 344rb-345ra [este f. 345r es
seguido a continuación de otro folio con la misma numeración] [= ff. 90rb-
91ra], “Vita sancti Sidonii Auernensis episcopi”, Speculum historiale, lib. 21,
capp. 46-48; f. 345ra [= f. 91ra], “De imperio Iustiniani”, tomado en parte
del Speculum historiale, lib. 21, cap. 50; f. 345rb-va [= f. 91rb-va], [sin título]
“Eo tempore floruit Cassiodorus prius senator, postea monachus ...”, Specu-
lum historiale, lib. 21, cap. 49; f. 345va-vb [= f. 91va-vb], “Vita sancti Gregorii
episcopi Linguonensis”, Speculum historiale, lib. 21, cap. 53; ff. 345vb-345
(bis)ra [= ff. 91vb-92ra], “Vita sancti Clodoaldi”, Speculum historiale, lib. 21,
capp. 59-60; f. 345(bis)ra-rb [= f. 92ra-rb], “Vita sancti Theoderici et sancti
Theodulfi et Medardi Suesionensis atque Geldardi confessorum”, Speculum
historiale, lib. 21, cap. 62; f. 345(bis)rb-vb [= f. 92rb-vb], “Vita sancti Germani
Augustudinensis”, Speculum historiale, lib. 21, capp. 63-65; ff. 345(bis)vb-
346ra [= ff. 92vb-93ra], “Vita sanctorum episcoporum Sabini, Cassii, Ful-
gencii atque Cerbonii confessorum”, Speculum historiale, lib. 21, cap. 66;
f. 346rb-va [= f. 93rb-va], “Vita sancti Leonardi Corbiginarensis ex gestis
eius”, Speculum historiale, lib. 21, cap. 82; ff. 346va-347ra [= ff. 93va-94ra],
“Vita sancti Launomaris Carnotensis”, Speculum historiale, lib. 21, capp.
83-84; ff. 347ra-348va [= ff. 94ra-95va], “Vita sancti Maclonii confessoris”,
Speculum historiale, lib. 21, capp. 93-100; f. 348va-vb [= f. 95va-vb], “Vita
sancti Agapiti pape”, Speculum historiale, lib. 21, cap. 61; ff. 348vb-349ra
[= ff. 95vb-96ra], “Vita sancti Vigilii pape”, Speculum historiale, lib. 21, cap.
75; ff. 349ra-351ra [= ff. 96ra-98ra], “Vita sancti Columbani abbatis”, Specu-
lum historiale, lib. 21, capp. 102-104 + lib. 22, capp. 4-8; ff. 351ra-353ra
[= ff. 98ra-100ra], “Vita sancti Sansonis Dolensis episcopi”, Speculum histo-
riale, lib. 21, capp. 105-113; f. 353ra-va [= f. 100ra-va], “Vita sancti Ethbini
LOS MANUSCRITOS DE LAS VITAE SANCTORVM DE BERNARDO DE BRIHUEGA 175
discipuli eiusdem sancti Sansonis”, Speculum historiale, lib. 21, capp. 114-
115; ff. 353va-354ra [= ff. 100va-101ra], “Vita sancti Basoli Remensi<s>
anachorite”, Speculum historiale, lib. 21, cap. 116; f. 354ra-rb [= f. 101ra-rb],
“Vita sancti Maglorii archiepiscopi”, Speculum historiale, lib. 21, cap. 121;
f. 354rb-vb [= f. 101rb-vb], “Vita sancti Pauli Leonensis episcopi”, Speculum
historiale, lib. 21, capp. 122-123; ff. 354vb-355rb [= ff. 101vb-102rb], “Vita
sancti Gregorii Turonensis episcopi”, Speculum historiale, lib. 21, cap. 124;
ff. 355rb-356rb [= ff. 102rb-103rb], “Vita sancti Goaris archiepiscopi”, Specu-
lum historiale, lib. 22, capp. 13-16; f. 356rb-vb [= f. 103rb-vb], “Vita sancti
Vedasti Attrebatensis episcopi”, Speculum historiale, lib. 21, capp. 9-10;
ff. 356vb-364vb [= ff. 103vb-111vb] (lib. I) + ff. 364vb-373rb [= ff. 111vb-120rb]
(lib. II: [BHL 1102]), [sin título] “Sanctus Honoratus dum in prima etate
carnalibus abstineret ...”, son los libros I-II de los Dialogi (CPL 1713) de
Gregorio Magno, precedidos de la lista de los capítulos; ff. 373rb-375vb
[= ff. 120rb-122vb], Historia translationis s. Benedicti in agrum Floriacensem
(BHL 1117) de Adrevaldo de Fleury61; ff. 375vb-389vb [= ff. 122vb-136vb]
(lib. III) + ff. 389vb-402vb [= ff. 136vb-149vb] (lib. IV), “Explicit liber secun-
dus. Incipiunt capitula libri tercii”, libros III-IV de los Dialogi (CPL 1713) de
Gregorio Magno; ff. 402vb-403ra [= ff. 149vb-150ra], Epistula I (CPL 620)
de Jerónimo de Estridón (pasa de improviso de una palabra del cap. 2 a otra
al final del cap. 13, sin duda, por la pérdida de un folio del modelo);
ff. 403ra-406va [= ff. 150ra-153va], “Publica Theophili penitencia et satisfac-
tione [sic], qui Xpm abnegauit et ueniam a beata [sic] Marie interuentu
promeruit”, es el Miraculum s. Mariae de Theophilo poenitente (BHL 8121)
de Paulo de Nápoles (autor del s. IX, cuya traducción de la Vita s. Mariae
Aegyptiacae paenitentis [BHL 5415] incluye Brihuega en su libro V, según se
ha señalado más arriba)62; ff. 406va-414rb [= ff. 153va-161rb], Nauigatio s.
Brendani (BHL 1438); ff. 414rb-415ra [= ff. 161rb-162ra], Vita s. Mauri ab.
Blannafoliensis (BHL 5773) (sin la carta prefacio ni el prólogo, e incompleta
por el final63); f. 415ra-rb [= f. 162ra-rb], “Post mortem religiosissimi impera-
toris Iustini, Iustinus minor cepit imperare ...”, exposición del contexto
histórico, tomada del Speculum historiale, lib. 21, cap. 101; f. 415rb-vb
[= f. 162rb-vb], “De diuisione regni Francorum inter filios Lotharii et uxori-
bus eorum”, Speculum historiale, lib. 21, capp. 117-118; ff. 415vb-416ra
[= ff. 162vb-163ra], “De imperio Tyberii imperatoris”, Speculum historiale,
lib. 21, cap. 127 + lib. 22, cap. 1; f. 416ra-rb [= f. 163ra-rb], “De imperio
Mauricii imperatoris”, Speculum historiale, lib. 22, cap. 1 + cap. 18; ff. 416rb-
en A. Carrera De la reD, F. Carrera De la reD, Miracula beate Marie Virginis (Ms. Thott 128
de Copenhague). Una fuente paralela a Los Milagros de Nuestra Señora de Gonzalo de Berceo.
Edición, traducción, introducción y notas, Logroño, 2000 (Centro de Estudios Gonzalo de
Berceo, 19), pp. 272-292 (cap. 28).
63 Son los capp. 8-12 (sólo las primeras líneas de este último) de la edición de g. Henskens
en los Acta Sanctorum, Ianuarii tomus I, Antverpiae, 1643 (reimpr. Bruxelles, 1965), pp. 1039-1050.
176 JOSÉ CARLOS MARTÍN-IGLESIAS
65 Ha sido publicado por M. C. Díaz y Díaz, “La obra de Bernardo de Brihuega”, loc. cit.,
156; y J. pérez-eMbiD WaMba, Hagiología y sociedad en la España medieval, op. cit., p. 286.
66 Edición de r. FernánDez pousa, San Valerio (Nuño Valerio). Obras. Edición crítica con
XIII facsímiles, Madrid, 1942 [reimpr. 1944] (Clásicos Emerita), pp. 56-64 (reimpr. en J. garCía
garCía, Obras de San Valerio traducidas por Jesús García García del original latino de la edición
crítica de Don Ramón Fernández Pousa [C.S.I.C., Madrid, 1944], Ponferrada, 2019, pp. 139-143).
LOS MANUSCRITOS DE LAS VITAE SANCTORVM DE BERNARDO DE BRIHUEGA 179
Sobre la denominada Compilación hagiográfica de Valerio del Bierzo, uid., por ejemplo, M. C.
Díaz y Díaz, Valerio del Bierzo. Su persona. Su obra, León, 2006 (Fuentes y estudios de historia
leonesa, 111), pp. 86-101; C. CoDoñer, “La transmisión de algunas Vitae visigóticas: la Vita
Fructuosi”, in P. F. Alberto, P. Chiesa, M. Goullet (edd.), Understanding Hagiography: Studies
in the Textual Transmission of Early Medieval Saints’ Lives, Firenze, 2020 (Quaderni di Hagio-
graphica, 17), pp. 163-190, esp. 163-172.
67 Lo anuncia el propio Brihuega, f. 13va: “Fuerunt discipuli Pauli apostoli uiri perplures
egregii et illustres in ecclesia Dei, quorum gesta ad plenum scripta non reperi, sed ex marti-
rologio breuiter sumpta hic inserui”.
68 J. Dubois, Le martyrologe d’Usuard, op. cit.
69 Escribe Brihuega, f. 13vb: “Fuerunt et multi sanctorum apostolorum discipuli uiri
egregii, quorum gesta ad plenum non reperi, sed ex martilogio breuiter collegi”.
70 Edición de pH. labbé, Nova Bibliotheca manuscriptorum librorum, vol. 2, op. cit.,
pp. 579-582.
180 JOSÉ CARLOS MARTÍN-IGLESIAS
lib. 10, cap. 93; f. 20ra-rb, “Vita sancti Meliti Sardensis episcopi et Piniti
Cretensis et sancti Musiani”, entradas tomadas del De uiris illustribus (CPL
616) de Jerónimo de Estridón (capp. 24, 28 y 31)71; f. 20ra-va, “De confes-
soribus qui floruerunt tempore Seueri imperatoris, et statim de sancto
Panteno et de sancto Clemente Alexandrino”, Speculum historiale, lib. 10,
cap. 126; f. 20va-vb, “Vita sancti Natalis confessoris”, Speculum historiale,
lib. 11, cap. 5; ff. 20vb-21ra, “Vita sancti Tertuliani et scriptis eius”, Speculum
historiale, lib. 11, cap. 7; f. 21ra-rb, “Vita sanctorum confessorum episco-
porum Hephesiorum Apioni, Simathi [.i. Symmachi] et Theodotionis”,
Speculum historiale, lib. 11, cap. 16; f. 21rb-vb, “De confessoribus qui
floruerunt tempore Antonini Karacalle, et statim de sancto Narciso epicopo
Ierosolimitanorum”, Speculum historiale, lib. 11, capp. 17-18; ff. 21vb-22ra,
“De confessoribus qui floruerunt tempore Gordiani imperatoris, et statim
de sancto Ypolito et sancto Berillo”, Speculum historiale, lib. 11, cap. 30;
f. 22ra-rb, “Vita sanctorum confessorum Ammonii, Ambrosii, Driphonis,
Iuliani Affricani et Gemini”, entradas tomadas del De uiris illustribus (CPL
616) de Jerónimo de Estridón (capp. 55-57 y 63-64); f. 22rb-va, “De con-
fessoribus qui floruerunt tempore Galli et Voluciani, et statim de sancto
Iustino”, Speculum historiale, lib. 11, cap. 55; ff. 22va-25ra, “Vita sancti
Origenis et de feruore eius a puericia”, Speculum historiale, lib. 11, cap. 2 +
capp. 8-15; ff. 25ra-26va, “De confessoribus qui floruerunt tempore Valeriani
et Galieni, et statim de sancto Dyonisio Alexandrino”, Speculum historiale,
lib. 11, cap. 56 + capp. 37-41 + cap. 84; f. 26va-vb, “Vita sancti Melonii Rotho-
magensis episcopi”, Speculum historiale, lib. 11, cap. 74; ff. 26vb-27rb, “Vita
sancti Gregorii, qui et Theodorus”, Speculum historiale, lib. 11, capp. 80-82;
f. 27rb-va, “De confessoribus qui floruerunt tempore Claudii imperatoris, et
statim de sancto Leontio”, Speculum historiale, lib. 11, cap. 101; f. 27va-vb,
“De imperio Constantini et de confessoribus qui suo tempore floruerunt”,
Speculum historiale, lib. 13, cap. 1; ff. 27vb-28ra, “De imperio et flagitiis
Marenni [.i. Maxentii]”, Speculum historiale, lib. 13, cap. 4; f. 28ra-rb, “De
crudelitate et libidine Maximini <et> Galerii”, Speculum historiale, lib. 13,
cap. 9; ff. 28rb-29rb (varias entradas sobre los emperadores Galerio y Maxi-
mino), “De flagello diuino quod eum ad modicum mitessere [.i. mitescere]
coegit ... De persecutione quam postmodum in xpistianos iterauit ... De
impiis edictis Galerii contra xpistianos ... De ultione diuina in Galerium et
in suos ... De pietate xpistianorum in paganos”, Speculum historiale, lib. 13,
capp. 11-12 + capp. 20-22; f. 29rb-va, “De Eusebio papa et dissonantia hysto-
riarum”, Speculum historiale, lib. 13, cap. 23; ff. 29va-35ra (varias entradas
sobre el emperador Constantino), “De uictoria Constantini per signum
crucis”, Speculum historiale, lib. 13, capp. 43-45 + capp. 47-50 + capp. 53-58
+ capp. 62-66 + cap. 102; f. 35ra-rb, “Vita sancti Vrsacii et sancti Spiridonis
confessorum”, Speculum historiale, lib. 13, cap. 61 + cap. 65; f. 35rb-va, “De
sancto Iacobo Misibeno episcopo”, Speculum historiale, lib. 13, cap. 82;
ff. 35va-36ra, “De sancto Lactancio et scriptis”, Speculum historiale, lib. 13,
de Bandini: “Dux aliquis nomine Anthiocus ...”, uid. M. banDini, “Un’inedita traduzione latina
della Doctrina ad Antiochum ducem pseudo-atanasiana”, Studi Classici e Orientali, 46, 1997,
439-484; y F. Dolbeau, Reseña “Michele Bandini, Un’inedita traduzione latina della Doctrina ad
Antiochum ducem pseudo-atanasiana, dans Studi classici e orientali, t. 46, 1997, pp. 439-484
[achevé d’imprimer, décembre 1998]”, Archivum Latinitatis Medii Aevi, 57, 1999, 358-359.
Puede consultarse, además, s. g. aMeriCano, “La versione latina della Doctrina ad Antiochum
ducem Pseudo-Atanasiana (CPG 2255). Origine e datazione”, Augustinianum, 55, 2015, 33-46.
73 Edición de r. FernánDez pousa, San Valerio (Nuño Valerio). Obras, op. cit., pp. 91-92
(reimpr. en J. garCía garCía, Obras de San Valerio, op. cit., pp. 157-158).
74 Edición de r. FernánDez pousa, San Valerio (Nuño Valerio). Obras, op. cit., pp. 93-96
y 97-98 (reimpr. en J. garCía garCía, Obras de San Valerio, op. cit., pp. 158-160 y 161).
75 Edición de r. FernánDez pousa, San Valerio (Nuño Valerio). Obras, op. cit., pp. 99-100
(reimpr. en J. garCía garCía, Obras de San Valerio, op. cit., pp. 162-163). La versión de Brihuega
coincide con la editada por Fernández Pousa antes que con la recogida en la Patrologia Latina.
182 JOSÉ CARLOS MARTÍN-IGLESIAS
76 Se incluye con un signo de interrogación entre las obras de este autor en s. poliDori,
historiale, lib. 18, cap. 1; ff. 156rb-173va, Historia monachorum (BHL 6524,
CPG 5620) en la traducción de Rufino de Aquilea; ff. 173va-185va, Vita s.
Pachomii ab. Tabennensis (BHL 6410) en la traducción de Dionisio el Exiguo;
ff. 185va-186vb, Vita s. Alexii conf. Edessae et Romae (BHL 286); ff. 186vb-
187va, “De uita sancti Iohannis Crisostomi”, Speculum historiale, lib. 18,
capp. 3-4 + cap. 51 + cap. 5; f. 187vb, “De Orosio et scriptis eius”, Speculum
historiale, lib. 18, cap. 6; ff. 187vb-188ra, “Vita Tyconiy Affri et de scriptis
eiusdem”, Speculum historiale, lib. 18, cap. 7; f. 188ra-rb, “Vita Seueri Supplicii
qui floruit apud urbem Tholosam et de scriptis eiusdem”, Speculum histo-
riale, lib. 18, cap. 8; f. 188rb, “Vita sancti Donati episcopi”, Speculum histo-
riale, lib. 18, cap. 5; f. 188rb-va, “Vita sancti Heraclidis”, Speculum historiale,
lib. 17, capp. 64-65 (se interrumpe en la lín. 14 del f. 188va, en medio del
capítulo 65: “... et ipsam Alexandrie prefecto christianorum persecuto [...]”,
pero continúa en este mismo pasaje en el f. 189ra); f. 188va-vb, sigue en la
misma línea (lín. 14) la Historia monachorum (BHL 6524, CPG 5620) en la
traducción de Rufino de Aquilea, cap. 31.7: “Et ubi plene eum qualiter se in
singulis agere deberet instruxit ...”, sin duda, porque en el modelo se pasaba
de un folio a otro con pérdida de folios entre ambos, y la copia de esta nueva
obra abarca del cap. 31.7 al cap. 32.4: “... in occulto peccati fuisset admissum
et inuenit” (se interrumpe de improviso al final del f. 188vb, como si el
copista se hubiese dado cuenta de que se había equivocado, porque en el
f. 189 continúa el mismo pasaje del Speculum historiale, lib. 17, cap. 65, en
el mismo punto en que se había interrumpido antes); f. 189ra, sigue la “Vita
sancti Heraclidis”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 65: “... et ob ipsam
Alexandrie prefecto christianorum persecutori tradidit ...”; f. 189ra, “De sancto
Dortheo Thelmio [.i. Dorotheo Thebano]”, Speculum historiale, lib. 17, cap.
66; f. 189ra-rb, “De Didimo Alexandrino et eius narracionibus”, Speculum
historiale, lib. 17, cap. 67; f. 189rb-va, “De sanctis uiris Almone [.i. Ammone]
<et> Pampo [.i. Pambo]”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 68; f. 189va-vb,
“De Ammonio et Beniamin”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 69; ff. 189vb-
190ra, “De Machario Egypcio”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 70; f. 190ra-vb,
“De alio Machario Alexandrino”, Speculum historiale, lib. 17, capp. 71-73;
ff. 190vb-191rb, “De sancto Moyse Ethyope”, Speculum historiale, lib. 17,
cap. 74; f. 191rb-va, “De sancto Eulogio monacho Alexandrino et elephan-
tioso”, Speculum historiale, lib. 17, capp. 75-76; ff. 191va-192ra, “De conuer-
sione Pauli simplicis”, Speculum historiale, lib. 17, capp. 77-78; f. 192ra-rb,
“De sancto Pachomio Scythiotico”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 79;
f. 192rb-va, “De quodam sancto Stephano et Valente presumptuoso”, Specu-
lum historiale, lib. 17, cap. 80; f. 192va-vb, “De sanctis Helya et Dorotheo”,
Speculum historiale, lib. 17, cap. 81; ff. 192vb-193ra, “De sancto Pachomio
Tabennensi et eius regula per angelum ditata”, Speculum historiale, lib. 17,
cap. 82; f. 193ra-rb, “De uirgine humili et abiecta, <quam> Picius [.i. Pite-
rius] uisitauit”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 83; f. 193rb-vb, “De sancto
Iohanne incluso et eius spiritu prophetico”, Speculum historiale, lib. 17, cap.
84; ff. 193vb-194ra, [sin título] “Serapion, qui et Syndonius uocabatur ...”,
Speculum historiale, lib. 17, cap. 85 (De sancto Serapione); f. 194ra-rb, “De
sancto Euagrio”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 86; f. 194ra-va, “De sanctis
Effrem, Adolio et Innocencio”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 87; f. 194va-vb,
184 JOSÉ CARLOS MARTÍN-IGLESIAS
“De sancto Philoromo presbytero”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 88;
ff. 194vb-195ra, “De sanctis mulieribus Eustochio e<t> Melania”, Speculum
historiale, lib. 17, cap. 89; f. 195ra-rb, “De sanctis Elapicio, Synsynio, Gaddano
et Helya” [.i. De sanctis Elpidio, Sisinnio, Gaddano et Elia], Speculum
historiale, lib. 17, cap. 90; f. 195rb-va, “De sancta Siluia uirgine et sancta
Dyocle et Capitone”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 91; f. 195va-vb, “De
sancta uirgine Amata et quadam alia et Melania”, Speculum historiale,
lib. 17, cap. 92; f. 195vb, “De uirgine apud quam sanctus Athanasius VI annis
latuit”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 93; f. 196ra, “De uirgine Corinthea
per iuuenem a lupanari liberata[m]”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 94
(forma parte también del libro V de Brihuega, pues se copia en el manuscrito
2538, ff. 348vb-349ra); f. 196ra-rb, “De quodam piissimo monacho et de
uirgine lapsa, reconciliata perfecte”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 95
(de nuevo otra pieza integrante del libro V, copiada en el manuscrito 2538,
f. 349ra-rb); f. 196rb-va, “De illa que corruptionis sue crimen in que<n>dam
lectorem transtulit”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 96; f. 196va-vb, “De
sancto Nathsaele [.i. Nathanaele] seniore”, Speculum historiale, lib. 17, cap.
97; ff. 196vb-197ra, “De sanctitate cuiusdam fratris cum Heraclide conuer-
santis”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 98; f. 197ra, “De Rufino presbytero
et scriptis eius”, Speculum historiale, lib. 17, cap. 99 (sólo el comienzo del
capítulo); ff. 197ra-202rb, Vita s. Martini ep. Turonensis (BHL 5610, CPL 475)
de Sulpicio Severo; ff. 202rb-204ra, Epistulae III (BHL 5611-5613, CPL 476)
de Sulpicio Severo; ff. 204ra-215va, Dialogi (BHL 5614-5616, CPL 477) de
Sulpicio Severo, hasta el lib. 3, cap. 16 “... Sed istum, cuius commemoratio
parum suauis est, transeamus, et ad Martinum nostrum, Galle, reddamus”
(el lib. I concluye en el f. 209ra; y el libro II, en el f. 212rb); ff. 215vb-216ra,
“De transitu eiusdem”, Historiae (CPL 1023) de Gregorio de Tours, lib. 1,
cap. 48; f. 216ra-va, [sin título] “Beatus autem Seuerinus Coloniensis ciui-
tatis episcopus, uir honeste uite et per cuncta laudabilis ...”, Liber de uirtu-
tibus s. Martini (BHL 5618, CPL 1024: Libri III-VI de los Miraculorum libri
VIII) de Gregorio de Tours, lib. 1, capp. 4-6; ff. 216va-221rb, Vita s. Ambrosii
(BHL 377, CPL 169) de Paulino de Milán; f. 221rb-vb, “De morte Archadii et
de imperio Honorii et Theodosii”, Speculum historiale, lib. 19, cap. 1 + capp.
5-6 + cap. 8 + cap. 11; ff. 221vb-241va, [sin título] Vita s. Hieronymi presb.
Stridonensis (BHL 3869, CPL 623), hasta el f. 222rb, lín. 26 (“... ut uolasse
magis quam uenisse eum crederet [.i. crederes]” [PL 22, 179]), y a continua-
ción (“Quadriennio huius penitencie sic exacto, ad opidum Bethleem
remeauit ibique in breui multos discipulos coadunans ...”) el texto se toma
del Speculum historiae, lib. 16, capp. 18-88 + cap. 11; f. 241va, “Vita sancti
Firmini Ambianensis episcopi”, Speculum historiale, lib. 16, cap. 89; al final
de esa misma columna se añade “Explicit liber iste. Deo gracias”, y se deja
en blanco la columna de la derecha.
Conclusiones
77 Sobre Salmanca, BGHU, 2537, uid. ó. lilao FranCa, C. Castrillo gonzález (edd.),
Catálogo de manuscritos de la Biblioteca Universitaria de Salamanca, vol. 2, op. cit., pp. 886-888;
M. C. Díaz y Díaz, Valerio del Bierzo, op. cit., pp. 141-142; a. a. nasCiMento, “Códices antigos
de Lorvão: Um manuscrito perdido, mas referenciado”, in C. Codoñer, P. F. Alberto (edd.),
Wisigothica: After M. C. Díaz y Díaz, Firenze, 2014 (mediEVI, 3), pp. 595-606.
78 Vid. J. C. Martín-iglesias, Scripta Medii Aeui de uita Isidori Hispalensis episcopi,
BHL y parece inédito, completado con los Miracula (BHL 5071b) (MS 2538,
f. 189ra-va) asociados a ese mismo santo y publicado todo ello a partir de un
manuscrito de la abadía de Berdoues, hoy desaparecido o por identificar79.
Es posible, además, que forme parte de ese mismo expediente hagiográfico
el Carmen in honorem s. Luperculi que comienza diciendo “Emicuit meritis
martyr Luperculus almus”, copiado por Brihuega tras los Miracula (BHL
5071b) (MS 2538, ff. 189va-190rb), del que no he encontrado tampoco
más noticias ni edición alguna. Otra pieza conservada por Brihuega y
aparentemente inédita es una Passio s. Gemmae uirg. m. apud Santonas
(cf. BHL 3303) cuyo incipit es: “Gloriossisima igitur Christi uirgo preclara
urbe Planatia extitit oriunda, libera et nobilis spectabilissimo genere,
liberior et nobilior fide sui conditoris ...” (MS 2538, ff. 331ra-332vb). En fin,
otros textos poco conocidos, pero recogidos por Brihuega, son la Passio ss.
Timothei et Maurae mm. in Thebaide (BHL 8303) (MS 2538, ff. 115rb-117rb y,
de nuevo, reelaborada, en los ff. 240ra-241va) y la Vita s. Iustini confessoris
culti in Pertiniaco uico Vasconiae (BHL 4582) (MS 2541, ff. 17rb-19ra).
Es interesante señalar, también, que en la parte conservada del libro V,
dedicado a las santas y vírgenes, Brihuega reúne algunos textos ya incluidos
en otros de sus libros, pero más o menos reelaborados para destacar ahora
en ellos las figuras de las mujeres protagonistas.
Passio s. Lupercii seu Luperculi m. apud Elusates sub Decio (BHL 5071-5072): 2538,
ff. 185va-189ra.
Passio s. Mantii m. prope Eboram in Lusitania (BHL 5219): 2538, ff. 28va-29va.
Passio s. Marcelli m. Tingi in Mauritania (BHL 5254y): 2538, ff. 204va-205ra.
Passio ss. Marcellini presb., Petri diac. et soc. mm. Romae (BHL 5230): 2538, ff. 182rb-
183va.
Passio s. Marcianae uirg. m. Caesaraea in Mauritana sub Diocletiano (BHL 5257):
2538, ff. 264va-265ra, 297ra-va.
Passio s. Margaritae uirg. m. Antiochiae (BHL 5306): 2538, ff. 295ra-296ra.
Passio s. Mariae ancillae uirg. m. sub Hadriano (BHL 5423): 2538, f. 239ra-vb.
Passio s. Marinae uirg. m. Antiochiae (BHL 5307): 2538, ff. 297va-300ra.
Passio ss. Marii, Marthae et sociorum Romae sub Claudio (BHL 5543): 2538, ff. 163va-
164vb.
Passio s. Nicephori m. in Oriente sub Valeriano (BHL 6085): 2538, ff. 152va-153rb.
Passio s. Phocae ep. m. Sinope sub Traiano (BHL 6838): 2538, ff. 25vb-28va.
Passio s. Polycarpi ep. Smyrnensis (BHL 6875): 2538, ff. 121rb-122va.
Passio s. Pontiani m. Spoleti sub M. Aurelio (BHL 6891): 2538, f. 120ra-vb.
Passio ss. Primi et Feliciani mm. Romae sub Diocletiano (BHL 6922): 2538, ff. 190rb-
191vb.
Passio s. Priuati ep. Gabalitani (BHL 6932): 2538, ff. 159rb-160rb.
Passio ss. Processi et Martiniani mm. Romae sub Nerone (BHL 6947): 2538, ff. 8vb-9va.
Passio ss. Romani mon. et Barulae pueri mm. Antiochiae sub Maximiano (BHL
7299b): 2538, ff. 209vb-211vb.
Passio ss. Sabini ep. et soc. mm. Spoleti sub Maximiano (BHL 7452): 2538, ff. 171ra-
172vb.
Passio s. Salsae uirg. m. Tipasitanae (BHL 7467): 2538, ff. 336vb-337vb.
Passio s. Saturnini ep. Tolosani (BHL 7497): 2538, f. 199ra-vb.
Passio s. Saturnini ep. Tolosani (BHL 7503): 2538, ff. 199vb-204va.
Passio ss. Saturnini et Sisinnii mm. Romae sub Maximiano (BHL 7493): 2538,
ff. 198vb-199ra.
Passio s. Secundi sub Maximiano (BHL 7559): 2538, f. 179ra-va.
Passio s. Secundi m. Astensis sub Hadriano (BHL 7562): 2538, ff. 111va-113vb.
Passio ss. Seruandi et Germani mm. in Hispania (BHL 7608): 2538, f. 205ra-va.
Passio ss. Simonis et Iudae apostolorum (BHL 7749-7751): 2539, ff. 254vb-257va.
Passio s. Sixti II papae (BHL 7812): 2538, ff. 162rb-163ra.
Passio s. Theclae uirg. discipulae Pauli apost. (cf. BHL 8020-8020b): 2538, ff. 225ra-
228ra.
Passio s. Theodosiae uirg. m. Caesaraea sub Maximiano (BHL 8090): 2538, ff. 268rb-
271vb.
Passio s. Theodotae cum tribus filiis m. Niceae sub Diocletiano (BHL 8093): 2538,
ff. 176va-178rb, 275vb-277vb.
Passio s. Thomae apostoli (BHL 8136): 2539, ff. 250va-254vb.
Passio ss. Thyrsi, Leucii, Callinici et soc. mm. in Asia sub Decio (BHL 8280): 2538,
ff. 146rb-152va.
Passio ss. Timothei et Maurae mm. in Thebaide (BHL 8303): 2538, ff. 115rb-117rb,
240ra-241va (reelaborada).
Passio s. Torpentis m. Pisis sub Nerone (BHL 8307): 2538, ff. 7rb-8vb.
LOS MANUSCRITOS DE LAS VITAE SANCTORVM DE BERNARDO DE BRIHUEGA 191
Passio ss. Vrsulae et sociarum (11000) uirg. mm. cultarum Coloniae (BHL 8428):
2538, ff. 350va-354ra.
Passio s. Valentini ep. Interamnensis m. Romae sub Claudio (BHL 8460): 2538,
ff. 165rb-166va.
Passio ss. Verissimi, Maximae et Iuliae mm. Vlysippone sub Diocletiano (BHL 8544):
2538, ff. 197ra-va, 264ra-va.
Passio s. Victoriae uirg. m. Romanae sub Decio (BHL 8591): 2538, ff. 246va-247vb.
Passio ss. Victoris et Coronae mm. in Aegypto sub Antonino (BHL 8559): 2538,
ff. 125ra-126rb, 242vb.
Passio s. Victoris Mauri m. Mediolani sub Maximiano (BHL 8580): 2538, ff. 181ra-
182rb.
Passio ss. Victoris et sociorum mm. Massiliensium sub Maximiano (BHL 8571): 2538,
ff. 191vb-193va.
Passio ss. Viti, Modesti et Crescentiae mm. Romae sub Diocletiano (BHL 8714): 2538,
ff. 193va-197ra.
Translatio beati regis Eduardi (cf. BHL 2427): 2539, ff. 129va-131rb.
Vita sancti Aegidii ab. in Occitania (BHL 93): 2539, ff. 107vb-110rb.
Vita s. Alexii conf. Edessae et Romae (BHL 286): 2541, ff. 185va-186vb.
Vita s. Amandi ep. Traiectensis (BHL 332): 2540, ff. 321vb-325ra.
Vita Barlaam et Iosaphat apud Indos (BHL 979): 2541, ff. 91vb-131vb.
Vita prima Bernardi Claraeuallensis (rec. B) (BHL 1211-1216): 2539, ff. 173ra-209rb.
Vita s. Castissimae uirginis (BHL 1640): 2538, ff. 337vb-339ra.
Vita s. Constantiae (seu Constantinae), filia Constantini imperatoris (BHL 1927):
2538, ff. 339ra-346vb.
Vita cuiusdam uirginis: 2538, ff. 323va-324rb.
Vita s. Dominici fundatoris ordinis Praedicatorum (BHL 2220): 2539, f. 17rb-vb +
ff. 66ra-72vb.
Vita I s. Dominici ab. Exiliensis: 2539, f. 7ra-vb + ff. 56ra-57va.
Vita II s. Dominici ab. Exiliensis: 2539, ff. 57va-58rb.
Vita s. Frontonis ab. in Aegypto (BHL 3190a): 2541, ff. 11vb-13ra.
Vita s. Heliae uirg. Dyrrachii (BHL 3798): 2538, ff. 300va-312rb.
Vita s. Hieronymi presb. Stridonensis (BHL 3869): 2541, ff. 221vb-241va.
Vita s. Hilari ab. Galeatensis (BHL 3913): 2540, ff. 338va-340ra.
Vita s. Ildefonsi ep. Toletani auctore Legionensi (BHL –): 2540, ff. 511va-513vb.
Vita s. Isidori ep. Hispalensis (BHL 4486) (con la Adbreuiatio Braulii Caesaraugustani):
2540, ff. 480rb-493vb y 493vb-494vb.
Vita s. Iustini confessoris culti in Pertiniaco uico Vasconiae (BHL 4582): 2541,
ff. 17rb-19ra.
Vita s. Iuuenalis ep. Narniensis (BHL 4614): 2541, ff. 148va-149vb.
Vita s. Martialis ep. Lemouicensis (BHL 5552): 2538, f. 235ra-vb (cap. 6); 2541,
ff. 2va-11rb.
Vita s. Mauri ab. Blannafoliensis (BHL 5773): 2540, ff. 414rb-415ra.
Vita Melaniae iunioris matronae Romanae (BHL 5885): 2538, ff. 312rb-323va.
Vita s. Nicolai ep. Myrensis (BHL 6104-6108): 2541, ff. 60vb-67va.
Vita et miracula s. Orientii ep. Auscensis (BHL 6346): 2541, ff. 143rb-148va.
Vita s. Pachomii ab. Tabennensis (BHL 6410) (versión latina de Dionisio el Exiguo):
2541, ff. 173va-185va.
192 JOSÉ CARLOS MARTÍN-IGLESIAS
ABSTRACT: This article describes the contents of three manuscripts of the Vitae sanctorum
of Bernardo de Brihuega preserved in the General Historical Library of the University of Sala-
manca: 2538 (Books III and V of Brihuega), 2540 (Book IV: second part) and 2541 (Book IV:
first part), and offers an alphabetical index of the authors and works gathered in these
manuscripts and in MS 2539 (Book IV: third part; and Book II). The study highlights the
importance of Vincent of Beauvais’ Speculum historiale as the main source of the Brihuega’s
compilation.