Quechua Tercero

Rimana
3 Rimana
CORO
Somos libres, seámoslo siempre,

y antes niegue sus luces el Sol,
que faltemos al voto solemne
que la Patria al Eterno elevó.
3
BANDERA HIMNO NACIONAL ESCUDO Kuskalla yachasunchik
Declaración Universal de los Derechos Humanos
Qichwa
Quechua variante Collao
Qullaw
3 - secundaria
Comunicación
Comunicación 3 - secundaria
Cuaderno de trabajo
PERÚ Ministerio
DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN de Educación
PROHIBIDA SU VENTA
El 22 de julio de 2002, los representantes de las conformamos esta sociedad, nos sintamos parte
organizaciones políticas, religiosas, del Gobierno de ella. Con este fin, el Acuerdo promoverá el
y de la sociedad civil firmaron el compromiso acceso a las oportunidades económicas, sociales,
de trabajar, todos, para conseguir el bienestar y culturales y políticas. Todos los peruanos tenemos
desarrollo del país. Este compromiso es el Acuerdo derecho a un empleo digno, a una educación de
Nacional. calidad, a una salud integral, a un lugar para vivir.
Así, alcanzaremos el desarrollo pleno.
El Acuerdo persigue cuatro objetivos
fundamentales. Para alcanzarlos, todos los 3. Competitividad del País
peruanos de buena voluntad tenemos, desde el Para afianzar la economía, el Acuerdo
lugar que ocupemos o el rol que desempeñemos, se compromete a fomentar el espíritu de
el deber y la responsabilidad de decidir, ejecutar, competitividad en las empresas, es decir,
vigilar o defender los compromisos asumidos. mejorar la calidad de los productos y servicios,
Estos son tan importantes que serán respetados asegurar el acceso a la formalización de las
como políticas permanentes para el futuro. pequeñas empresas y sumar esfuerzos para
fomentar la colocación de nuestros productos
Por esta razón, como niños, niñas, adolescentes o en los mercados internacionales.
adultos, ya sea como estudiantes o trabajadores,
debemos promover y fortalecer acciones que 4. Estado Eficiente, Transparente y
garanticen el cumplimiento de esos cuatro Descentralizado
objetivos que son los siguientes: Es de vital importancia que el Estado cumpla
con sus obligaciones de manera eficiente y
1. Democracia y Estado de Derecho transparente para ponerse al servicio de todos
La justicia, la paz y el desarrollo que necesitamos los peruanos. El Acuerdo se compromete a
los peruanos sólo se pueden dar si conseguimos modernizar la administración pública, desarrollar
una verdadera democracia. El compromiso del instrumentos que eliminen la corrupción o el uso
Acuerdo Nacional es garantizar una sociedad indebido del poder. Asimismo, descentralizar el
en la que los derechos son respetados y los poder y la economía para asegurar que el Estado
ciudadanos viven seguros y expresan con sirva a todos los peruanos sin excepción. Mediante
libertad sus opiniones a partir del diálogo abierto el Acuerdo Nacional nos comprometemos a
y enriquecedor; decidiendo lo mejor para el país. desarrollar maneras de controlar el cumplimiento
de estas políticas de Estado, a brindar apoyo
2. Equidad y Justicia Social y difundir constantemente sus acciones a la
Para poder construir nuestra democracia, es sociedad en general.
necesario que cada una de las personas que
Riman
na
a
3
Kuskalla yachasunchik
Z_01-236_interiores_com_quechua_collao_3_ok.indd 1 4/11/21 10:09

Perú Suyupi Yachay Kamayuq
Simikunapi, Kawsaykunapi, Sapsikunapi Tukuyniraq Yachachina Umalliq
Iskay Simipi Kawsaypura Yachachiq Umalliq
3 Rimana Qichwa – Qullawpi llamk’ana mayt’u

Cuaderno de trabajo – Comunicación 3 – Quechua Collao - secundaria
©PERÚ SUYUPI YACHAY KAMAYUQ
193 yupayuq, Comercio Ñanpi, San Borja llaqtapi tarikun
Lima, Perú
Waqyana: 615-5800
www.gob.pe/minedu
2021 watapi qispichisqa
10,292 mirachisqa
2021 watapi, Unu Raymi killapi mirachisqa
Ruraq
Felicia Armendáriz Meza
Leónidas Bautista Aslla
Qillqasqa qhawapayaq
Justa Amanda Laguna Bustamante
Qillqa qhawapayaq
Cesar Jara Luna
DEIB-DIGEIBIRA llapan llamk’aypi yanapakuqkuna

Genaro Rodrigo Quintero Bendezú
Laura Gómez Arana
Qichwa simipi kawsaypi allichapaq

Cesar Jara Luna
Mayt’u tupachiq
Carlos Alberto Rosas Ramírez
Siq’iqkuna
Jean Pool Bejarano Herquinigo
Dutsi Ernestina Jeremias Yauri
DEIBpa siq’inkuna
Allichasqa qhawapaqkuna
Paulino Choque Quispe – Puno
José Antonio Palomino Aguilar – Apurímac
Lisbeth Deida Cahuana Medrano - Puno
Mayt’up kaqninkuna qhawaq - DEIB

Felix Alain Riveros Paravicino
Impreso en:
Amauta Impresiones Comerciales S.A.C.,
Jr. Juan Manuel del Mar y Bernedo 1290 - Lima.
RUC N.º 20547416776
Noviembre 2021
2021-09244 yupawan Perú Suyup Hatun Ñawinchana Wasipi churasqa
Kay mayt’uqa, paqarichiqkunap mana munayninwanqa, manam pipas mirachinmanchu.

Perú suyupi mirachisqa / Impreso en el Perú/Pinted in Perú.

Yachakuqpa
Sutiyqa:
Ñiqiyqa:
Yachay wasiyqa:
Llaqtayqa:
Yachachiqniyqa:
Wata:

Riqsichikuynin
Khuyasqay yachachiq, hinallataq munakusqay yachakuq.
Iskay Kawsaypi Hark’anakuywan Iskay Simipi Yachaywanqa

(Educación Intercultural Bilingüe), rimayninchik, ñawinchayninchik
kaq qillqayninchik wiñachinapaqqa, Rimana mayt’ukunam kanan.
Chaymi kay llamk’anaqa wak Modelo de Servicio Educativo
Intercultural Bilingüe (MSEIB) nisqap purichiynin ñanpi
kallpachakamuchkan. Chaytataqmi umalliq mama Ministerio
de Educación (MINEDU) nisqa, chay Dirección de Educación
Intercultural Bilingüe (DEIB) nisqapi q’imikuspa, kallpachamuchkan.
Kay mama wasipi umalliqkunaqa 55 kawsay llaqtakunata, 48
simikunapim yachaywasi ukhukunapi mast’arikunanta munam.
Kay llamk’anaqa yachakuqkunata yanapanapaqmi kan.

Paykunam, llamk’anankupi, yachayninkuta qispichinankupaq, kay
mayt’uwanqa allinta kallpachakunqaku. Chayrakum, yachachiqkuna
yachaqkunata allin yachanankupaq yanapayninpaqmi kachkan;
hinaspa suyasqa yachayninku aypanankupaq kan.
Kay 3 Rimana qillqasqaqa yachaqkuna yanapaq mayt’um kan.

Kay llamk’anaqa qichwa simipi, runa kawsaypi kaq yachachiypi
imam yachaqkunata yanapanqa. Chaypim 8 t’aqapi kawsayninchik
ukhupi ruraykunamanta yachasunchik, kaq qichwa simi
kaqninkunamantapas qichwa siminchikpi yuyaymanasunchik.
Sapanka t’aqam 24 raphikunayuq kanku. Chaypim 1 kaq yupayniyuq

raphipi t’aqap yupaynin kaq sutim ima richkanku; 2 kaq raphipitaq
atipakuy kaq yachaykuna aypana ima rinku; 3 raphimanta 10
raphikamañataqmi rimaypa rurayninkuna aypanapaq rin; 11
raphimanta 12 raphikama qichwa simimanta yuyaymanay rin; 16
raphimanta 20 raphikamataq qillqasqa ruraykuna rin; 21 raphimanta
22 raphikamataq kawsaymanta rimaykuna rinku; 23 raphimanta 24
raphikamataq t’aqapi llamk’aymanta yuyaymanay tapuykuna rinku.
Kamachisqa qichwa simipi qillqasqam kachkan. Chaymi kay 3

Rimana mayt’uqa Qusqu – Qullaw qichwa simipi qillqasqam
kachkan. Ichaqa kay wawa simitaqa Apurímac, Arequipa, Cusco,
Moquegua, Puno nisqa suyukunapim rimanku. Mayqan suyupipas
yachaywasinchik tarikun chayqa, Kawsayta kaq Simita Kallpachana
(Fotalecimiento Cultural y Lingüístico) kaqpim tarikun; chaypi
yachakuqkunapaqmi kay Rimana mayt’uqa kan.
Chayraykum, kay 3 Rimana mayt’uta, yachachiqkuna kaq

yachaqkuna, makiykichikman churamuyku. Kay mayt’uqa Urin
Qichwa Simip yachaqkuna rimasqankupaqmi kan. Chaymi kay
mayt’uqa Educación Secundaria EIB nisqa yachakuqkuna qichwa
siminku kallpachaspa llamk’anankupaqmi kanqa. Chaypin qichwa
simipi rimayta, ñawinchayta kaq qillqayta ima kallpachasun;
hinaspataq runa kawsayninchikmanta hamut’asun.
Umalliq Dirección de Educación Intercultural Bilingüe

Kaqninkuna
1 T’aqa:
Hawas, arwihas, purutu aymuraymanta 9
1.1. Qhulla kaptin pallasun, puqu kaptin aymurasun 11
1.2. Willakuyta ch’usasqaykimanta ñawinchay, chaymanta, allin yuyayta ñawpa
yachaykunamanta, mikhuykuna huqariymanta, allinta yuyapachay 14
Pisi qhawachiq suti rantikuna. Rimay t’inkichiqkuna 20
1.3. Huk hatun rimakuyta, ancha munasqaykimanta, qillqasunchik 24
1.4. Watuchiq –chá (pronóstico) simi hunt’achiqmanta 29
Yachasqanmanta yuyaymanay 32
2 T’aqa:
Kinuwamanta, kiwichamanta, qañiwamantawan 33
2.1. Kinuwata, kiwichata (achitata), qañiwata manaña runakuna
mikhusqankumanta willanakusunchik 35
2.2. Willka kawsaykunap chaninmanta qillqasqata ñawichasunchik 37
Siminchikta riqsisunchik 43
2.3. Munasqaykimanta huk willakuyta qillqasunchik 48
2.4. Kawsaykuna usuchisqamanta rimapayawanchik 53
Yachasqaymanta yuyaymanay 56
3 T’aqa:
Ñanninchikta sumaqta qhawarisun 57
3.1. Runa ñan allichaypi llamk’anapaq kamachikuykuna paqarichinapaq
rimanakusunchik 59
3.2. Llaqta ñankuna allichaypi, runakuna yanapakunanpaq yachachina
qillqasqata ñawinchay 61
Siminchikta mat’ipasunchik 67
3.3. Ima ruraypaqpas yachachina qillqasqata qillqasunchik 72
3.4. Runa ñan kichaypi Apukunamanta mañakuy 77
4 T’aqa:
Ñawpa yachaykunawan quwita kaq wallpata uywasunchik 81
4.1. Ñawpa runakunap imahina quwita, wallpata uywasqanku yachaykuna
chinkasqanmanta willakuy 83
4.2. Quwitawan Wallpatawan uywaymanta yachaykunata ñawinchasunchik 85
4.3. Munasqanchikmanta huk rimakuyta qillqasunchik 96
4.4. Wallpap takiynin willawasqanchikmanta yachasunchik 101

Raphi yupaykuna
5 T’aqa:
Uywa qarapi llamk’aykunamanta 105
5.1. Uywa qaramanta imaymanakuna rurasqa qhatupi mana
rantikusqankumanta rimaykusunchik 107
5.2. Uywa qarawan llamk’ay yachaykuna chinkasqanmanta qillqasqata
ñawinchasunchik 109
Siminchikta riqsiykusunchik 115
5.3. Munasqanchikmanta huk q’iminamanta qillqasunchik 120
5.4. Apunchikkunawan illawan rimanakuyta yachasunchik 125
Yachasqamanta yuyaymanay 128
6 T’aqa:
Kusisqa tarpuykusunchik 129
6.1. Kinuwa tarpuy yachayninkunamanta huk qillqasqa ruraytukutahina
(drama) rimasqankuta ñawinchaspa, ñuqanchikpura rimanakusunchik 131
6.2. Kinuwa tarpuypi sasachakuykunamanta qillqasqa ruraytukuta (drama)
ñawinchasunchik 133
6.3. Qillqasqata imapas riqsinanchikpaq qillqasunchik 144
6.4. Tarpunapaq t’aksariy ukhupi para waqyakuyta riqsisunchik 149
7 T’aqa:
Pacha Mamanchikpa hatun p’unchawninmanta 153
7.1. Pacha Mamanchik ch’uyayachinanchikpaq rimanakusunchik 155
7.2. Pachawan imahina uywanakuymanta yachachiq tapukuyta
wichinapi ñawinchay 57
7.3. Munasqanchikmanta huk yachachiq tapukuyta qillqasunchik 168
7.4. Apunchikkunawan rimanakuyta yachasunchik 173
8 T’aqa:
Apunchikkunap wasinkunamanta 177
8.1. Wak’akunap, Apukunap wasinhina rikhurichimunapaq
rimanakusunchik 179
8.2. Hawa iñiykuna iñiyninchik sarupasqanmanta yachay rimasqa
qillqasqata ñawinchay 182
8.3. Munasqanchikmanta, yachay rimasqata qillqasunchik 192
8.4. Kuka k’intuwan qhawaqkunawan rimanakusqankumanta yachasunchik 197
Anexos: Yachaqpa qillqanam raphikuna 201

8

1
T’aqa
Hawas, arwihas, purutu
aymuraymanta
Qhulla kaptin pallasun, puqu kaptin aymurasun
Yachaykuna rikhurichiq
K ay chiraw pachapiqa, tukuy llaqtantin runakunam kawsaykunata

huqarinku; wakin kawsaykunatam, qhulla kaptin pallanku, puqu
kaptintaq aymuranku (cosechan): hawasta, arwihasta, purututapas.
Ichaqa ñawpa runap yachayninwanqa manañam pallankuchu, aswanmi
chinkaykapuchkan; chaymi llakikuy kachkan. Chayraykum kunanqa
yachakuq masinchikkunawan huñunakuspa hawasta, arwihata, purututa
allin uywayta yachasun; chaypaqtaqmi kunan willakuykunata willaspa
ayllunchikpi allin kawsanapaq mast’arisun.

Atipakuy (reto)
Ancha yupay huñupi, hawaspa, arwihaspa, purutupa tarpuykunamanta
mast’arikuy.
Yachaykuna aypanan (propósito de aprendizaje)

• Huk willakuyta willakuy, chaymanta rimaspa uyarispa kay qillqasqa
rimaymanta qillqaykuy.
• Hawaspa, arwihaspa, purutup chinkasqanmanta kaq tarpuyninkunamanta
willakuyta ñawinchay.
• Huk willakuyta, allin tinkunayasqata (coherencia) kaq t’inkinayasqata
(cohesión), chaninchasqata qillqaykuy.
• Rimaykunata k’askaq simikunata chay kaqninkunawan allinta ch’uyanchay.
10

1.1. Hawas, arwihas, purutukuna pallaymanta
Illariwan Tupaqwan rimayninkuta ñawinchaykuy.

Illariptawan Tupaqpatawan rimayninkunata qillqaykuy.
Panacháy Illari allintam

rimarikunki, kay
qhipa watakunaqa
manañam hinatachu
rurarqanku; paykunaqa
makina rurayman
aparqunku, ñawpaqqa
raymichakuynintinmi
karqan, chay yachaykuna
kawsarichinanchikpap,
¿imatam rurasunman?
Turacháy Tupaq,
arwihas, hawas pallaypi
aynikuwanaykipaq
mink’ariykamuchkayki.
Chaypim llapan ayllunchik Kay tapukuykunata kutichiy.
pallaysiwasun; achkan • Illariwan Tupaqwan, ¿imamantam
runam kanqa; mikhunapas rimachkanku?
allinmi kanqa; harawispa • Arwihasta ñawpaq, ¿imahinatataq
kaq takiykukuspa kusisqa pallarqanku?, kunanri, ¿imahinatataq
llamk’asunchik. Ichaqa, pallarqanchik?
ñawpaqqa kay pallaykunaqa • ¿Imanaptintaq ñawpa ruraykunatari
sumaqmi karqan, kunanqa manaña rurankuñachu?
manañam chayhinatañachu
• Chay yachaykuna chinkakuyninmanta,
llamk’anchik.
kay ruraykunapi, ¿imatataq
rurasunman?
11

Yachakuq masiykikunawan huk willakuyta paqarichiy.
Willaykunata maskay, ñawpaq machukunari hawasta, arwihasta,
¿imaynatataq pallarqankuri?
• Hawasmanta, arwihasmanta, purutumanta willakuykunata, ¿ima
yachaymantataq hurqurqanki? Kaypi qillqaykuy.
• ¿Imayna willakuytataq rurayta munanki?
• ¿Ima rikch’ay rimaykunamantataq willakuwaq?
• ¿Imaynatataq willakuyniykita rurachkanki?
• ¿Imaynatapunim rimayniykita paqarichiwaq?
Kay ruraykunaqa
• Aylluykipi kuraq yachayniyuqkunata, ¿tapukunkichu? warmap yachayninpi
rimayninkunapim
kachkan; chaymi
sut’inchakun,
chayhinata, ñuqanchik
rikusqanchiktahina,
willakuy.
Qallarisqayki pachapi rimayniykikunata

yuyayniykipi, kay qatipayta, hap’ikunayki:
Rimayniykipi… Uyariyniykipi…
Allin qillqasqa llamk’asqaykita, Qhawarikuyta allillamanta

allin yuyasqaykita, yuyayniykipi uyarisunchik.
rimasqaykita, rikuchiy.
Rimakuyta pipas qallariptinqa
Rimayninchikta allintapuni ama ch’aqwanachu, willakuqtam
ch’uyanchana kan. pantachiwaq.
Kayman waqman purikachanki, -Allin yuyaytaqa huk raphipi
uyaykita asiy asiyta churaspa, qillqana kan.
makiykiwan yanapachikuspa,
rimanki.
12

Kay Willakuyniypiqa Arí Mana
¿Allin ch’uyay ch’uyaytachu qillqa rimayta rimarqani?

¿Llapanku uyariwanankupaqchu rimarqani?
Chay yuyaykunata, ¿allin ch’uyanchasqatachu
rimarqani?, ¿chiqaqtachu qatiparqani?
Willakuyniyta ¿allinta churaspachu qatiparqani?
Uyarisqaykitawan rimasqaykitawan chaninchaykuy.

Rurasqaykikunata qhawariy Arí Mana
Willakuspa, ¿sut’itachu, chaninpichu rimarqani?

Uyariq runakuna, ¿allintachu uyariwarqanku?
Rimasqaypi, ¿ima pantayniykunapas karqanchu?
Uyarispa, ¿llapan willakuytachu yuyayniyman
churarqani?
Willakuyta, ¿allintachu hap’irqani?
13

Willakuyta ñawinchay, chaymanta,
1.2. allin yuyayta ñawpa yachaykunamanta,
mikhuykuna huqariymanta, allinta yuyapachay
Hawa llaqta runakunaqa, chiraway pachapiqa, chakra llamk’aypim tarikunku; chay
llamk’ayninkupiqa imaymanatam tarpunku; chay tarpusqankutam pallanku. Ichaqa
wakin llaqtakunapiqa chay ñawpa runakunap yachayninqa chinkapuchkanñam;
chaymi llakikuypaq kachkan.
Amaraq qillqasqata ñawinchachkaspa, kay siq’ita qhawaykuspa,
tapukuykunata kutichiy.
1. Kay siq’iri, ¿imatataq nisunki?
…………………………………………………………
…………………………………………………………
…………………………………………………………
2. Kay qillqasqari, ¿imamantataq
rimachkanman?
…………………………………………………………
…………………………………………………………
…………………………………………………………
3. Kay qillqasqa rurayninpi, ruraqpa rimayninri, ¿mayqantaq kanman?

………………………………………………………………………………...........................................
………………………………………………………………………………...........................................
4. Kay qillqasqari, ¿ima qillqasqa rimaytaq kanman? ¿Imanaptin?
………………………………………………………………………………...........................................
………………………………………………………………………………...........................................
Qatipayninman huk qillqa rimayta, simi hap’i haywarimuyki
ch’usasqanmanta lluqsiynin ruraqpa, chay pachapi ñawinchaspa, kay
qatipay ruraykunata ruranki.
1. Yuyaykunata allinninta sikwiykusun.
2. Allin yuyaykunata ch’ikuykusun, mana chaytaq kay raphipi patanpi qillqaykusun.
3. Mana riqsisqa rimaykunataqa wakllapi qillqaykusunchik.
4. Sapa t’aqapi qillqakunata chaninchasun, hinaspataq llaqtanchikpi wakin runa
masinchikman willaykusunchik.
14

Mama Juliap llaqtanpi mikhuy
huqariymanta
H
uk tutamanta illapa
p’unchaw, 3 p’unchaw
Inti Raymi killapi, kapulipas, tintinpas, phurutillapas
2011 watapi, Papino sutiyuq warku warkullañam kasqa. Kaq
irqi, manaraq illarimuchkaptin uwihatapas, wakatapas, wallpatapas
puñusqanmanta sayarisqa, ancha pisillata uywasqa; ichaqa paquchanqa
ch’allchawan, illapawan kuska; achkan kasqa. K’anchakunanpaqtaq
hinamanqa maman, wawantin mana imapas kasqachu; unupas
karrupi ch’usayta qallarinku. pisilla kasqa, pukyu unulla kasqa,
Maman Juliata watukuq risqaku, manataqmi ununpas hampisqachu
karu purisqankupiña, yapamanta, kasqa; chayqa llamt’awan, q’awawan,
kawallupi puriyta qallarinku; tulluwan, ichhuwan ima q’unchanpi
kaq chakipipas puririllankutaq, wayk’ukuq kasqa. Wasichanpas
sikra q’ipiyusqa, chaypim Mama q’usñillaña kasqa, manas piwanpas
Juliapaq p’achata, kukata ima waqyanakuyta atisqachu, ¿imanaptin?,
apasqaku. Llaqtaqa karullaña manasyá chay waqyanan kasqachu.
kasqa. Aqu Mayu llaqtamantas Tutamantaqa Hanaq pachaqa ch’aq nispa
kawallupi 5 pacha puriynin kasqa, illarimusqa; hinaspa intipas illamuspa
manas pipas ñantaqa purinchu; k’anchayninta wach’ichimusqa, chayta
sayk’uyllañas huch’uy llaqtaman rikuspanmi sunqunraq llanllarin,
chayanku; chaypi samanku, wichaypas uraypas kusisqa purinapaq.
hinaspa runa huñunakuyta Mamanwan Juliawanqa siwara aqhatas
qallarinku. Chaypis paykunaqa upyanku; chayhinallas tutayaykamun.
mana llaqtankupihinachu Ch’askakuna k’anchamun, hatunraq
tarikusqaku; chaymantaqa huch’uyraqmi hanaq pachata
hatun rimanakuymanta qhawariptinqa rikhurimunku. Mama
karuncharikapunku; chay Juliaqa sinchi payachañam kasqa.
pachapiqa maymanpas
rillankumansi. Hinamanqa mama
Juliap wasinman chayanku, payqa Simi taqi
Papinopa awichansi kasqa. Payqa Waqyana: celular, teléfono.
kusikuywansi, waqarqukuspas, Inti Raymi killa: mes de
chaskiykun. Mama Juliaqa junio.
ch’ukllachapis tiyasqa, pirqanpas Inti p’unchaw: lunes.
rumimantas kasqa; chaypim
15

Chaymantapas aylluntinkama patanman astanku, chaypim ch’akispa
unaypachamanta huñunakusqaku, puquyta hunt’apanku; chaymantataq
tupanakuspanku allinta kusirikunku. ch’akiptin waqtanku, chaymi mayqan
Raymipiqa quwi kankata, ch’uñu runapas nin: “Hakuchu, chay arwihas
phasiyuqta mikhunku. Chay huñusqanchikta huqarimusun”, nispa.
huñunakuypis llapanku kusirikuspa Hukninqa mana chay llamk’ayta
raymichakunku. Awichaqa yachasqachu, hinaspa tukuy
wawallanwan tiyasqa; wawanqa munayninwan chay huqariykuna yachaq
warmiyuqña kasqa, hawaykunapas risqa; payqa, qichwa uraymanta kaspa,
5 qharikama kasqaku; wawakunaqa purutu irayllata yachasqa.
yachaywasipiña kasqaku;
hinaspa paykunaqa chakrankuta
llamk’aspa kawsasqaku; hawasta,
arwihata ima tarpuspa. Chay
huñunakuypiqa kusichu timpupim Musuq simikuna
tarikusqaku; mikhuykunataqa ñawpa
machulanku huqariynintahinayá Aymuray: cosecha.
kusichasqaku: rawk’anawan, Sikra: canasta.
waqtanawan, urkitawan ima. Illapa p’unchaw: jueves
Paykunaqa chay kawsaykunataqa Ch’allcha: sonido de la
rutuspankum kusichasqaku,
lluvia persistente.
chaymantam kikin chakrap
16

Iray p’unchawqa yana llimp’i, yuraq
llikllataraq pachanman mast’anku,
chay hawapi q’asunankupaq; ichaqa ñawpaqhina llamk’aykunaqa
mayqan runapas makinawan ñam chinkapunña, manañam
kusichallanmanmi, trilladora ruraykuñachu. Kunanqa
sutiyuq makinawan. Chaypa pisi qullqillawanmi utqaylla
qatiyninmanmi kawsaykunataqa huqarikun, “Manam runaman
kustalkunallamanñam hunt’anku; mikhuchinapaqqa qullqipas
chaymanta wasiman q’ipipi, achkañachu kan”, nispanmi
llikllakunapi, apanku. ninku.
Hinamantaqa, q’upanta Chaymanta llamk’ay
wayrachinankupaq, wayrap tukukuyninpiqa awichanqa
kananta suyanku; chaymantataq, imaymana mikhuykunata
puquy killapi mikhunankupaq, ripunanpaq quykun.
waqaychanku. Ichaqa, kunan Maqt’achaqa mamanwan karrup
pacha runakunaqa, utqayllatam purinan ñankama kutinpun,
huqarirqunku: mana takiywan, chaymanta karrupi taytanpa
tusuywan, Pacha Mamamanpas llaqtankama ch’usapunku,
mana haywarikuspa. Sumaq awichanpa imaymana
mikhunatapas manaña apankuchu, mikhuykuna quykusqanta
chayta rikuspanmi mamanta, apariykuspa chayapusqaku; 14
awicham uyarichkaptin, tapurikun: Inti p’unchaw Inti Raymi killapi,
─¿Imanaptintaq manaña kutipusqaku.
ñawpaqhinañachu kawsaykunata
huqarinku?
Awichansi kutichin:
Willarikuymanhinaqa manañam
─Wawáy, manañam kawsaykunataqa ñawpa
ñawpaqhinañachu yachaykunawanñachu huqarinku,
huqarikun. Ñawpaqqa chaymi llamk’aykunapas
ayninakuspa, mink’anakuspa chinkapuchkan. Kunan
yanaparinakurqanku. Chay pachakunaqa huk musuq
pachapiqa Pacha Mamamanpas makinakunawan, utqayllata
kaq Apukunamanpas huqaripunku.
haywarikunam karqan. Chaymi
17

Ñawinchayta tukuspaqa allin chaninchayman
yaykusunchik, chaypaq kay ruraykunata hunt’asunchik.
Qillqasqap uman
Runakuna Maypi Ima pacha Qillqaq, ¿imatataq

mananri?
Chay qillqasqawan qillqaqrí, ¿imatapunitaq munan?

…………………………………………………………………………………….................................
…………………………………………………………………………………….................................
…………………………………………………………………………………….................................
…………………………………………………………………………………….................................
…………………………………………………………………………………….................................
…………………………………………………………………………………….................................
Pisi rimayllapi, chay ñawinchasqaykita, yapamanta qillqaykuy.

…………………………………………………………………………………….................................
…………………………………………………………………………………….................................
…………………………………………………………………………………….................................
…………………………………………………………………………………….................................
…………………………………………………………………………………….................................
…………………………………………………………………………………….................................
18

Chay qillqaqrí, ¿imatataq rurananchikta munan?
…………………………………………………………………………………….................................
…………………………………………………………………………………….................................
…………………………………………………………………………………….................................
…………………………………………………………………………………….................................
Awichanri, kaykunata rimapayasqa: “Wawáy, manañam ñawpaqhinañachu
huqarikun. Ñawpaqqa ayninakuspa, mink’anakuspa yanaparinakurqanku.
Chay pachapiqa Pacha Mamamanpas kaq Apukunamanpas haywarikunam
karqan. Chaymi ñawpaqhina llamk’aykunaqa ñam chinkapunña, manañam
ruraykuñachu. Kunanqa pisi qullqillawanmi utqaylla huqarikun, ‘Manam
runaman mikhuchinapaqqa qullqipas achkañachu kan’, nispanmi ninku”; chay
nisqanwan, ¿imatataq niyta munarqan?
…………………………………………………………………………………….................................
…………………………………………………………………………………….................................
…………………………………………………………………………………….................................
…………………………………………………………………………………….................................
¿Imahinatam yacharqunki?
Ñataq willakuyta ñawincharqunkiña, manaraq qallarichkaspa kay

tapukuykunata kutichiy:
– Kunankama, ¿ima ruraykunawantaq sasachakuchkankiri?
……………………………………………………………………………………..........................
– ¿Ima sasachaykunapas ñawinchaptiyki karqanchu? ¿Mayqan?
……………………………………………………………………………………..........................
¿Imahinatataq ayparqankiri?…………………………………………..........................
– ¿Imatataq allintari munarqanki?…………………………………..........................
¿Imanaptin?…………………………………………………………………..........................
– ¿Ima rikch’ana ñawinchaypitaq yuyayniykita mat’ipanaykipaq aswanta
llamk’anaykiri?
……………………………………………………………………………………..........................
¿Imaynatataq rurarquwaqri?
……………………………………………………………………………………..........................
19

Pisi qhawachiq suti rantikuna
Chay willakuy qillqasqamanta, anqas llimp’isqa simikunata
akllarimuy, hinaspataq kaypi allinta chanincharqunki.
1. ……………………………………………………………………………………...................................
2. ……………………………………………………………………………………...................................
3. ……………………………………………………………………………………...................................
1. ……………………………………………………………
Chay anqaswan
llimp’isqa simikuna, 2. ……………………………………………………………
¿imam kankuman? 3. ……………………………………………………………
Chay simikunari,
¿imam kanman?
Pisi qhawachiq suti rantinkunam (pronombres indefinidos) sapa

kutim rikhurimun, paykunaqa mana sutip kasqanpim rin, sutip
rantinta; kaykunam kanku:
Llapan Imapas Maypas Pisi
Mayqanpas Pipas Maypipas Wak
Imapichá Imachá Aswan Achka
20

Rimay t’inkichiqkuna
Kaqmanta qillqasqata ñawinchay, hinaspa pukawan qillqasqa

simikunawan tawa rimaykunata paqarichiy.
1. Kustalkunamanmi hunt’achinku, chaymanta wasiman q’ipichakapunku.

2. ……………………………………………………………………………………...................................
3. ……………………………………………………………………………………...................................
4. ……………………………………………………………………………………...................................
Kunanqa, sapallayki, allinta yuyaymanakuspa, puka qillqa simita

qhawaykuspa, rimaykunata qispichiy.
1. ……………………………………………………………………………………...................................
2. ……………………………………………………………………………………...................................
3. ……………………………………………………………………………………...................................
Rimaykunapi llapallam qillqasqapi qillqayyá, samapaykuna pichasqa

kasqa, kunanqa allinta qhawarispa churapaykuy.
Chaypa qatiyninmanmi kawsaykunataqa kustalkunallamanñam

hunt’anku; chaymanta wasiman q’ipipi, llikllakunapi, apanku.
Hinamantaqa, q’upanta wayrachinankupaq, wayrap kananta
suyanku; chaymantataq, puquy killapi mikhunankupaq,
waqaychanku. Ichaqa, kunan pacha runakunaqa, utqayllatam
huqarirqunku: mana takiywan, tusuywan, Pacha Mamamanpas
mana haywarikuspa. Sumaq mikhunatapas manaña apankuchu,
chayta rikuspanmi mamanta, awicham uyarichkaptin, tapurikun.
21

Imaynatam kawsaykunata Maya llaqtapi
huñurqanku
Imahinatan mikhuykunata Maya llaqtapi hawasta, arwihata,
purututa huñurqanku; chayta riqsisun.
Llamk’aykunata, manaraq ñawpaqta

ñawinchachkaspa, kay tapukuykunata
kutirqachiy.
1. ¿Imam sutin kachkanman?
…………………………………………………………
…………………………………………………………
…………………………………………………………
2. Kay qillqari, ¿imamantataq
rimakuchkanman?
…………………………………………………………
…………………………………………………………
…………………………………………………………
MAYAKUNAP MIKHUYNINKU AYMURAYMANTA
M aya llaqtakunataqa, ñawpa

maya simipiqa, Milpa, ñispam
sutichasqaku. Kawsaykunataqa
Maya runakunaqa killata sumaq
warmitahina qhawasqaku; chaymi
tarpuy utaq huqariy p’unchawpi
mink’arikuspankum tarpusqaku. k’anchay k’anchayta p’acharqukunku,
Chaymi ninku, Maya runakunaqa chaypim kawsaykunap rantinta sumaq
chakratam allinta llamk’arqanku, warmi killawan sutinchasqa kanku.
nispa. Chaymantapas qhatuymanpas Paykunap mikhuykuna tarpuyninkuqa
t’ikrasqakum; kaq maki allin kallpachakunankupaqmi kasqa;
ruraykunapas ancha allinmi chaymantaqa p’achakunankupaq,
kasqaku. Ichaqa saratam aswantaqa makipurakunankupaqpas, ayllunkuna
tarpusqaku; kay mikhuyqa allin qhawarinakunankupaq, kaqllataq
kawsayninku ukhupi kanankupaqmi kasqa. Chay kawsayninkupiqa,
kasqa. Chaymatapas purututa, llaqtanku paqarichiypi, sach’akunatam
apichuta, lakawitita, rumuta, wit’uykusqaku. Chaytaqsi, qhipa
hawaskunata iman huñusqaku. watakunamanqa, ancha ch’akiy
22

mit’a hamusqa; mana
allin rurasqankuta
qhawarikusqaku; chaymi
ninku, paykunallam
mana allin kawsayman
yaykuykunku, nispa.
Ichaqa paykunaqa ch’akiy
watakuna, muchuy
pacha kasqanraykum
chinkapusqaku. Chaysi 80
wata pisikurqankuman
karqan; ichaqa
muchuy watakuna
t’ikrakusqanmanhinaqa
ch’akiy watakunaqa
yaqa 100 wata kasqa, Mayakunap kawsayninkuqa tukukusqa. Aswansi
chaymi chay muchuyqa paykunap watuqninkunaqa ninkuman karqan:
1020 watamanta 1100 “2012 watapim tiqsi muyup hukkaq pachan
watakama kasqa, chaypim tukukapunqa”, nispa.
Ñawinchay qhipanmantaq, tapukuykunata kutichispa,

chaninchasunchik:
- Chay qillqasqa, ¿imamantam rimasqa?
……………………………………………………………………………………………………...............
- Maya suyupi, ¿ima mikhuykuna huqariypi apakusqa?
……………………………………………………………………………………………………...............
Maya simipiqa, Milpaqa “Sara tarpunapaq allpa” nisqamanmi chaninchakun,
ayllunchikkunapipas kallantaqmi, ¿ima kawsaykunatawantaq chay chakrakunapi
tarpunchik?
……………………………………………………………………………………………………...............
- Kay watuyninkumanta: “2012 watapim tiqsi muyup huk kaq pachan
tukukapunqa”, qam, ¿ima niwaqmi?
……………………………………………………………………………………………………...............
- Mikhuy huqariypi, warmitawan killatawan kaqlla qhawayninkumanta, ¿ima niwaqmi?
……………………………………………………………………………………………………...............
- Mayakuna pisikuspa chinkapusqankumanhina, ñuqanchik, ¿imakunatataq
rurasunman mana muchuy pacha qatiriwananchikpaq?
……………………………………………………………………………………………………...............
23

Huk hatun rimakuyta, ancha
1.3. munasqaykimanta qillqasunchik
Amaraq qillqayman yaykuchkaspa, ñawpaqta, imahinas chay

willakuypa sayaynin, puriynin, chaykunataraq riqsiykusunchik.
…………………………………………………………
Sutin. …………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
Qallariynin;
imahinatas …………………………………………………………………………………
qallarin …………………………………………………………………………………
chayta
willakun …………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
Chawpi …………………………………………………………………………………
willakuy;
imakunas ……………………………………………………………………
chay
willakuypi …………………………………………………………………………………
apakun
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
Tukukuynin;
imahinatas …………………………………………………………………………………
willakuy
…………………………………………………………………………………
tukukun
…………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………
24

Amaraq qillqayta qallarichkaspa, kay tapukuykunataraq
kutichisunchik, chaymanhina qillqasqata qallarinapaq.
Ya Tapukuykuna Kaypi kutichiy
1. ¿Ima qillqasqa t’aqatam

qillqasaq?
2. Chay willakuyniy,
¿imamantam rimanqa?
3. ¿Maypin chay ruraykuna
apakunqa?
4. ¿Hayk’aqmi chay
ruraykuna apakunqa?
5. Qillqasqanchik allin
kallpayuq kananpaq,
¿ima yachaykunawanmi
kallpachakusunchik?
6. Aylluykipi kuraq
awichakuna
yanapasunkiman,
¿imakunatam tapuwaq?
7. Kuraq tayta
mamakunap yachaynin
willawasqaykita,
ima qillqakunapipas
yachaykuna
hap’isqaykita, ¿imapim
huñunayki?
8. ¿Imayna rimaykunatam
kay qillqaykipi rimarinki?
9. Chay qillqasqata,
¿pikunam
ñawinchanqaku?
10. Chay internet llikapi,
¿imahinatam llapa
runaman riqsichinki?
25

Qillqayki qallariypi, ama qunqankichu: rimay t’inkichiqta
qillqayta, kaq ñawpaq qillqasqapi rikusqaykitapas.
Maypachachus llapan imapas yuyaychasqa allin riqsisqa

kaptinqa, allin yuyaywan qillqayta qallariykuy.
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
26

…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
…………………………………………………………………………………..................
27

Kunanqa chay willakuy qillqasqa rurasqaykita, allinta
qhawarisunchik, hinaspataq maykunapichá pantaykuna
kachkan, chaykunata allichaykusunchik.
Qillqasqanchikta, kay tapukuykunawan chaninchaykusunchik.
Ya Rurasqakuna Arí Mana
1. Willakuyniypa qallariynin qillqasqay,

¿sut’ichu tarikuchkan?
2. Chawpi willakuypi rimaykuna,
¿sut’ichu kachkanku?
3. Sapanka qillqasqa t’aqapi allin
yuyaykuna, ¿sut’ichu kachkanku?
4. Qillqasqapi rurasqakuna, ¿sut’ichu
kachkanku?
5. Llapan willakuy qillqasqakuna,
¿sut’ichu kachkanku, icha pantay
pantaychu kachkanku?
6. Sapanka qillqa t’aqapi, chay rimay
t’inkichiqkuna, ¿rikhurichkanchu?
7. Chay pisi qhawachiq suti ranti
(pronombres indefinidos)
rimaychakuna, qillqanchikpi
kachkankuchu.
8. Willakuypi rikhuriq runakunap
ruraynin, ¿sut’ichu kachkan?
9. Chay qillqakuna maymanta
tarisqa, ¿piqpa rurasqan sutikuna
kachkanchu?
Maypacha qillqasqanchikta chaninchaykuspa,

pantaykunata allichasun; chaymantataq hukmanta
allin yuyaywan kasqan willakuyta qillqaykusunchik.
28

1.4. Musquymanta yachay
A wichanchikkunap yachayninpiqa mikhuykuna mana allin kananpaqmi

sinchi yachaykunam kan; ima uywapas yaykurqunanpaq
kan, chaytam, runapiwan lliwta mikhuyninkunata
musquyninchikpiwan yachayninkuta mikhuykunanpaqmi kan,
willakuwanchik; ichaqa chay sarukachaykunanpaqmi kan;
yachaykunaqa chinkapuchkanña, runtu utaq pisqu phawan chaypas,
manayá kay yachaykunapiqa chikchi hawas, arwihasta, purututa
kanñachu. Ichaqa wakin chakra ima kumpananpaqmi kan. Ichaqa,
llamk’aq runakunaqa llamk’ayninku wakin runaqa: “manapas allinchu
ukhupiqa yachallankum: wawa kachkan”, nispam, paykunaqa
waqan anchata, chayqa, chakrapi rimarikunku.
29

Huñullapi rimariychik.
Kay ayllunchikkunapiqa, wawa

waqachkaqta musqurqunku chayqa,
chakra uywasqanku mana allin
kananpaq. Chay musquyqa willakunmi
imatapas, awichanchikqa allinta
kay yachayta yachaqku. Paykunaqa
manchakullaqkuña.
• Chiqaqpipuni runap rimasqan, imapas mana allin rinanpaq, ¿allintachu

chaninchan? ¿Imanaptin?
• Runakuna rimaqman, chay musquy “iñiyllan”, ¿imatam niwaq?,
¿chiqaqchu icha manachu?
30

Chaninchakuy
Kay t’aqapi llamk’asqayki, qampaq, ¿chiqaqchu?
Chay llamk’asqaykimanta tukuy sunquykiwan chimpuy: arí, mana,, nispa.
Rurasqaykuna Arí Mana
Ñawinchasqayta, llapan yachakuq masiykikunaman,

yachachiqniykiman, ¿aylluykimanpas allintachu
willakurqani?
Kay t’aqa llamk’ay qallariypi, ¿ima ruranayta
qhawarirqani, chayta hunt’arqanichu? Hinaspapas,
¿allintachu qhawarirqani?
Willakuq qillqasqatari, ¿allin yuyaykunata riqsispa, allin
chaninchaywanchu ñawincharqani?
Willakuy qillqasqamanta, llapan imaymana
tapukuykunata, ¿allin yuyaywanchu, chaninpichu
kutichirqani?
Willakuypa puriyninta, sayayninta, rikch’ayninta
¿allintachu riqsiykuni?
Chay willakuymanta mana riqsisqa suti rantinkunamanta
¿allintachu rimaykuni, chaninchaykuni, riqsiykuni?
Wak suyukunapi hawas, arwihas, purutu huqariymanta
qillqasqakunata, ¿allintachu ñawinchakuni,
yuyayniypaqchu chaninchaykuni?
Willakuy qillqasqa wakichinaypaq, ¿ñawpaqmantachu
imahinas qillqanayta qhawarirqani, imapaqsi qillqayman
chaymanhina?
Ñawpaq qallariy qillqasqa wakichisqaypi, rimay
t’inkichiqkuna, rimaychakuna , ¿sut’ichu rikhurichkan?
Chay qillqasqa wakichisqayta, ¿allintachu qhawaykurqani,
hinaman huk allin qillqasqa hatarichinaypaq?
Qillqasqa rurasqayta chay correopiri, ¿yachakuq
masiykunaman, aylluyman apachirqanichu?
Ñawpa yachaqkunap yachayninkunata
“musquykunamanta” rimarikuyninkuta riqsirqanichu.
31

Yachasqamanta yuyaymanay
Kunan yachasqanchikmanta yuyaymanasun, hinaman qhipa
llamk’aykunapi aswan allin rurananchikpaq.
Kay tapukuykunata kutichisun.

1. Kay qallariy t’aqapi rurasqaykikuna allinpaqchu kanman.
Chay hawas, arwihas, purutu uqariymanta yachaykuna, chaninchaykuna,
¿allinpaqchu kanman?
………………………………………………………………………………………………….............
………………………………………………………………………………………………….............
………………………………………………………………………………………………….............
2. Kay llamk’aypi, ¿mayqan ruraykunatataq tukuy sunquwan ruraykunki?
¿Mayqan ruraykunapitaq sasachakunki? ¿Imanaptin?
………………………………………………………………………………………………….............
………………………………………………………………………………………………….............
………………………………………………………………………………………………….............
3. Chay ruraykunapi, ¿mana allin mañakuykuna, mana sut’i
kamachikuykuna rikhurisunkichu? Hinarí, ¿imahinatataq ruranki?
………………………………………………………………………………………………….............
………………………………………………………………………………………………….............
………………………………………………………………………………………………….............
4. Kay t’aqapi llamk’aykunata, ¿imahinatataq hunt’aykurqanki? Chay
rurasqaykikunawan, ¿allinchu tarikunki?
………………………………………………………………………………………………….............
………………………………………………………………………………………………….............
………………………………………………………………………………………………….............
5. Aswan allin rurayniykikuna purichinaykipaq, ¿imatataq rurawaq?
………………………………………………………………………………………………….............
………………………………………………………………………………………………….............
………………………………………………………………………………………………….............
32

2
T’aqa
Kinuwamanta, kiwichamanta,
qañiwamantawan
Willka kawsayninchikkunamanta
Q hali kanapaqqa inkakunap willka kawsayninkunatam mikhunanchik:

kinuwata, kiwichata, qañiwata ima. Ichaqa, Anti suyupi ayllukunaqa
hawa llaqtakunamanta yaykumuq mikhuykunallatañam mikhuchkanku.
Chay mikhunakuna mikhuyllaqa, kuraq runatam unquchin kaq
upichuyachin, wawakunatataqmi, iquyachin. ¿Imatataq ayllunchikkuna
qhali kawsanankupaq rurasunman? Ayllunchikkunaman, ¿imatataq kay
kawsaykunap kallpanmanta riqsichisway?
33

Atipakuy
Inkakunap willka kawsayninkunamanta (kinuwa, kiwicha, qañiwa) kamasqa
mikhuymanta qillqaspa willarikuy.
Yachaykuna aypanan
• Kinuwamanta, kiwichamanta, qañiwamanta mana runakunap
mikhusqankumanta willakuyta willakuy.
• Kinuwamanta, kiwichamanta, qañiwamanta kamasqa
mikhuykunamanta willakuyta ñawinchay.
• Llaqtaykipi kawsaykunamanta kamasqa mikhuykuna
rurasqankumanta qillqaykuy.
• Llaqtaykipi wiñaq kawsaymanta kamasqa mikhuykuna
rurasqankumanta qillqaykuy; chaymantataq qillqasqata qillqaspa
musuq llikakunapi mast’arikuy.
34

Kinuwata, kiwichata (achitata), qañiwata
2.1. manaña runakuna mikhusqankumanta
willanakusunchik
Qhatuna wasi ukhupi rantiqkunap
rimasqankumanta ñawinchay, Panáy Ilaku, allillanmi.
hinaspataq tapukuykunata kutichiy. Coca-colata,
chisitostawan apasaq.
Turáy Simón,
¿imaynalla
kachkanki?, Wawaykunaqa
¿ima mikhuytam kinuwa, qañiwa,
wawaykikunapaq kiwicha (achita)
apanki? hak’utaqa manam
munankuchu;
ñuqapas chay
mikhuykunataqa
qunqapuniñam.
Chaypaschá covid
Kinuwa, qañiwa, kiwicha
unquyqa utqayllata
mikhuykunam allin qhaliy
hap’irquwarqan.
qhaliy kanankupaqmi
kan; chayqa yuyayta,
kallpata iman
Paykuna munanankupaq,
quchikun; aswanchá
¿imatam rurayman? Hinaspaqa
wawaykikunapaqqa
niwasqayki hinachá chay
kay mikhuykunata
mikhuykunata rurasaq, mana
wayk’uwaq.
unquy unquylla kanaykupaq.
1. Simónwan Ilakuwan, ¿imamantataq rimachkanku?

………………………………………………………………………………………………......................
2. Inkakunap willka kawsayninkunata, ¿imahinanpitaq manaña
munapunkuñachu?
………………………………………………………………………………………………......................
3. Kay kawsaykunamanta, runakunap mikhunankupaq, ¿imakunatataq
kamaykuwaq?
………………………………………………………………………………………………......................
35

Yachakuq masiykikunawan kay ñut’u
kawsaykunamanta kamasqa mikhunakunap
kallpankunata qhawarichiy.
1. Kinuwa hak’umanta, ¿ima mikhuykunatataq kamanku?

………………………………………………………………………………………………..........................
2. Kiwicha hak’ukunamantari, ¿ima mikhuykunatataq kamawaq?
………………………………………………………………………………………………..........................
3. Kinuwap kaq kiwichap hak’un, ¿imanaptinmi kallpata qukunman?
Yachaqkunata tapuykuy, willakusqankutataq qillqaykuy.
………………………………………………………………………………………………..........................
4. Kinuwap, qañiwap, kiwichap hak’unpa kallpanmanta, aylluykikuna
mikhunankupaq, ¿ima nispataq munachiwaq?
………………………………………………………………………………………………..........................
Kinuwap, qañiwap, kiwichap (achitap)

hak’unmanta, yachaqkunap willakusqankumanhina,
aylluykikunaman willaykuy.
Allillamanta, sumaqta ch’uyay ch’uyata, makiykiwan yanapachikuspa, rimay;

uyariqniykikunap ñawinta qhawaspa rimaykuy.
Kunantaq, yachakuq masiyki, rimapayasqaykimanta, tapuspa chaninchasunki.

kay simikunawan: arí, mana, nispa, rurasqaykimanhina, chimpunki.
Imahina rimasqay Arí Mana
Rimaspa, ¿allintachu uyarichikurqani?

¿Ch’uyay ch’uyatachu rimarqani?
Qapariwaptinmi rimarqani.
Sumaqllatam rimarqani.
Makiykunawanmi rimasqaytaqa yanapachikuni.
Uyarichikuqhinam rimarqani.
Kuraq runakunap niwasqanmanhinachu rimarikurqani.
Kusisqam runa masiykunaqa uyariwarqanku.
36

2.2. Willka kawsaykunap chaninmanta
qillqasqata ñawichasunchik
Qichwa runankunaqa kinuwap, qañiwap, kiwichap hak’uta kaq wiñaputa
manañam mikhuyta munankuñachu, aswanmi millakapunku.
Qillqasqap sutinta, chirunkunata kaq hamuq tapukuykunata kutichiy.
1. ¿Pitaq willakuchkanman? 5. Qillqaq, kay qillqasqanwan,

.............................................................. ¿imatataq munan? Allin kaqta
muyuwan wichq’ay.
2. ¿Imamantataq rimachkanman?
a. Yachachiyta.
..............................................................
ch. Rurachiyta.
..............................................................
chh. Willarikuyta.
3. ¿Ima yachaytataq munanki?
ch’. Rimanakuyta.
..............................................................
..............................................................
4. ¿Ima mikhuytataq 6. ¿Ima niwaqtaq kay

millakapunkuri? rimaykunamantari?
.............................................................. ..............................................................
.............................................................. ..............................................................
.............................................................. ..............................................................
.............................................................. ..............................................................
Qatiqninman tukuy kallpaykita churaspa, kay qillqasqata ñawinchaykuy.
Ñawinchasqaykimanhina, kaykunata ruraykuy.

1. Qhapaq yachaykunata tarispa siq’iykuy.
2. Umaykipi rikhurimusqanta, ñawichasqaykimanhina, munaspaykiqa, raphip
waqtanpi qillqaykuy.
3. Mana riqsisqa simikunata hurquykuy:
………………………………………………………………………………………………..........................
………………………………………………………………………………………………..........................
………………………………………………………………………………………………..........................
37

Willka kawsaykunap mikhuyninmanta
kaq qhatuyninmantapas
I
nkakunap willka
kawsayninkunaqa, qichwa
suyunchikpa, chiri utaq q’uñi
allpakunapim wiñanku; kay Simi taqi
allpakunapim kinuwaqa, kiwichaqa - Willka: sagrado.
kaq qañiwaqa allinta wiñanku. - Chupi: sopa.
Chaymi kiwichaqa q’uñi allpapi
- Ch’ila: duro, fuerte.
sumaqta wiñan, kinuwañataqmi chiri
allpapi kusata wiñan, qañiwañataqmi - Qillqasqa t’aqa: párrafo.
sinchi chiri allpankunapi munayta - Chimpuy: marcar.
rurun. Kaq, imahinam yana, q’illu,
puka, yuraq allpakuna kanku,
chayhina llimp’inirayniyuqkunatam
kinuwapas, kiwichapas kaq hinallataqmi llipt’atapas manañam
qañiwapas rurunku. mikhupuyta munankuñachu,
aswanmi millakapunku. Ichaqa
unquchikuq mikhuykunallataña,
llaqwaparikusparaq, mikhunku.
Llaqtapi tiyaq runakunapas, chay
Ñawpa runakunaqa, kay willka qhapaq tukuqkunaqa, kinuwata,
kawsaykunata mikhuspankun qañiwata, achitata manañam,
qhali kawsaqku; chaymi kay paykunapas, mikhunkuñachu.
kawsaykunaqa runakunap Aswanmi ninku: “Wakcha runakunap
allin chaninchasqam kasqaku. mikhunanmi”, nispa.
Chaysi hak’ukunata kutaspanku,
imaymana mikhunakunata tupachiq
karqanku: uchuta, chupita, wiñapu
aqhata, hak’uta, hamk’atapas.
Qhipa wiñay runakunañataqmi, Chayraykum, tarpukuqkunapas,
kay kawsaykunataqa, manaña pisillataña tarpukunku. Hatun
mikhuytapas munankuñachu. chakrakunapi tarpuqkunaqa
Aswanmi irqikunaqa, wakin hawa llaqtakunaman
wayna runakunapas sinchita apachinallankupaqñam
millakunku. Chaymi kinuwa llamk’anku. Chaymi pisillatañam
uchutaqa utaq chupitapas manañam mikhunankupaqqa puchuykunku;
rikuytapas munankuñachu; hinaspam qullqillapaqña kay
chayhinallatataqmi kinuwa kaq kawsaykunata tarpunku. Chaymi
qañiwa hak’utapas chiqnikapunku; qhatukunapiqa achka qullqip
38

chanillantaña tarinchik; chaypim Kay kawsaykunataqa, inkakunap
pisi qullqiyuq runaqa, mikhuytaña pachankupi, unquykunamanta
munaspapas, manañam rantikuyta hark’akusqankuraykum,
atinkuñachu. Ichaqa, hawa suyu yachaqkunaqa, willka kawsaykuna,
runakunaqa, kay mikhuykunataqa, nispa, sutiyarqanku. Chaymi
anchatam chaninchanku; chaymi ñawpa runakunaqa pisi
japoneskuna, italianokuna unquyniyuq karqanku, aswanmi
mikhuyta munanku. Hinaspam, unay kawsarqanku. Kunan
llaqtanchikman hamuspankuqa, qhipa wiñay runakunañataqmi,
apakunankupaq, rantikunku. manaña mikhusqanchikrayku,
Aswansi llaqtankupiqa, unqulillaña kapunchik. Ichaqa,
qhatukunapi tarikuptinkupas, kay kawsaykunaqa kallpa, yuyay
sasachakuywan rantikunku; quqmi kanku; chayhinatam
tarinku chaypas, achka qullqipa runataqa ch’ilay ch’ilataq, mana
chaninpaqsi kanku. unquyniyuqta, uywanku; chaymi
kay willka kawsaykunataqa
mikhunanchikpuni kanman.
39

Ñataq ñawinchayta tukurqunkiña chayqa, yachakuq
masiykikunawan rimanakuspa, kay ruraykunata
llamk’arquy.
1. Sapanka qillqasqa t’aqakuna, ¿imamantataq rimachkan?
Qillqasqap sutin
1 qillqasqa t’aqa 2 qillqasqa t’aqa 3 qillqasqa t’aqa 4 qillqasqa t’aqa
…………………………………………………………….......................................................
…………………………………………………………….......................................................
…………………………………………………………….......................................................
Qillqasqap sutin
2. Ñawpa runakunaqa, ¿imahinanpitaq qhali kawsakurqanku? Allin kaqta

muyuwan wichq’aykuy.
a. Kinuwa, lisas, rumu mikusqankurayku
ch. Qañiwa hak’u, chisitos, Coca-cola mikhusqankurayku
chh. Kinuwa, papa, kiwicha mikhusqankurayku
ch’. Kinuwa, qañiwa, kiwicha hak’ukuna kaq wiñapukuna mikhusqankurayku
40

3. Chiqaq rimayta (Ch ) qillqawan riqsichiy, mana chiqaq rimayta (M) qillqawan
riqsichiy.
Ñawpaq tayta mamanchikkunaqa unquchikuq mikhuykunata ( )

a
mikhuqku karqan.
Pisi qullqiyuq runakunaqa manañam kinuwata, qañiwata, achitata

ch ( )
rantiyta atinkuñachu.
Kinuwa wayk’usqa mikhuykunatan sumaqllataña warmakuna,

chh ( )
sipaskuna, maqt’akuna mikhunku.
Ñawpa runakunaqa, kay kallpasapa kawsaykunata mikhuspankum, ( )

ch’
qhali kawsakurqanku.
4. Qillqaqri, ¿ima rikch’aq runakunapaqtaq qillqanman karqan? Allinnin kaqta

q’illu llimp’iwan llimp’iykuy.
Llaqta runakunapaq Qharikunapaq Umalliqkunapaq
Kamaqkunapaq Warmikunapaq
Yachaqkunapaq Chakra llamk’aq Hampiqkunapaq

runakunapaq
5. Qhawasqayki rimanakunamanta, qillqaqpa munasqanwan tinkuqkunata

qhawachiy.
Asichiy Llakichiy Kallpachachiy
Kusichiy P’inqachiy Munachiy
Waqachiy Kallpachachiy P’anay
41

6. Qillqasqa rimasqanmanhina, ¿ima ruraykunataq kay rimayta rikhurichimun?
Chayta qillqaykuy:
Kayraykum tarpukuqkunapas pisillataña tarpukunku
7. Manaña kinuwata, qañiwata, kiwichata mikhuq runakunata, ¿imatam niwaq?

………………………………………………………………………………………………………………….......
………………………………………………………………………………………………………………….......
………………………………………………………………………………………………………………….......
8. Kinuwamanta, qañiwamanta, kiwichamanta, ¿ima mikhunakunatam wayk’uwaq?
………………………………………………………………………………………………………………….......
………………………………………………………………………………………………………………….......
………………………………………………………………………………………………………………….......
9. Ñuqanchikpura yanapanakusunchik.
Yachakuq masiyki yanapanaykipaq, tapukuykuna imahina kutichisqaykita
yachachinaykipaq, 4 kamachiqkunatahina qillqaykuy.
1. ……………………………………………………………………………………………………….......
2. ……………………………………………………………………………………………………….......
3. ……………………………………………………………………………………………………….......
4. ……………………………………………………………………………………………………….......
42

Siminchikta riqsisunchik
Sutichana
Wakmanta ñawpa qillqasqata ñawichasunchik
Inkakunap willka kawsayninkunaqa, qichwa suyunchikpa, chiri utaq

q’uñi allpakunapim wiñanku; kay allpakunapim kinuwaqa, kiwichaqa
kaq qañiwaqa allinta wiñanku. Chaymi kiwichaqa q’uñi allpapi sumaqta
wiñan, kinuwañataqmi chiri allpapi kusata wiñan, qañiwañataqmi sinchi
chiri allpankunapi munayta rurun. Kaq, imahinam yana, q’illu, puka,
yuraq allpakuna kanku, chayhina llimp’i nirayniyuqkunatam kinuwapas,
kiwichapas kaq qañiwapas rurunku.
1. Chay qillqasqapiri, ¿imamantam rimachkan?

………………………………………………………………………………………………………………….......
2. Kay mikhuykunap sutin, ¿mayqan patamanmi tupan? Chayta tupachiy:
Kiwicha Sinchi chiri allpapi
Qañiwa Chiri allpapi
Kinuwa Q’uñi allpapi
3. Qamñataq hamuq chiruta sutichay:

Sutichana simikunaqa
sutikunata kuskachaspam
imahina kasqanta,
rikch’ayninta, hayk’a
kasqantam riqsichin.
…………………………………… ……………………………………
…………………………………… …………………………………… ……………………………………
43

Rimana
Kay qillqasqamanta tawa rimanakunata tariy, chaykunata tarispataq uray
siq’ikunapi qillqaykuy.
Ñawpa runakunaqa, kay willka kawsaykunata mikhuspankum qhali

kawsaqku; chaymi kay kawsaykunaqa runakunap allin chaninchasqam
kasqaku. Chaysi hak’ukunata kutaspanku, imaymana mikhunakunata
tupachiq karqanku: uchuta, chupita, wiñapu aqhata, hak’uta, hamk’atapas.
1. ………………………………………………… 3. …………………………………………………
2. ………………………………………………… 4. ………………………………………………….
Kay rimanakunap ñiqachayninta riqsisunchik:
Suti Kunan pacha Kunan pachapi tukukuq

Ñuqa purini purirqamuni
Ch’ulla
Qam purinki purirqamunki
Pay purin purirqamun
Ñuqanchik purinchik purirqamunchik

Ñuqayku puriyku Purirqamuyku
Achka
Qamkuna purinkichik Purirqamunkichik
Paykuna purinku Purirqamunki
Qamñataq hamut’ay rimanawan, kunan pachapi qillqaykuy. Wakinta qillqana

mayt’uykipi qillqaykuy.
Kunan pacha
Ñuqa Ñuqanchik
Chulla Qam Achka Ñuqayku
Pay Qamkuna
Paykuna
44

Astikakunapas kinuwataqa anchatam munasqaku
Manaraq hamuq qillqasqata ñawichachkaspa, kay llamk’aykunata rurayquy.
1. ¿Imamantataq qillqasqari rimachkanman?
………………………………………………………………………………………………………………….
2. ¿Imapaqtaq ñawinchasaq?
………………………………………………………………………………………………………………….
Qhaliyachikuq willka kawsaykunamanta
I
nkakunawan astikakunawanqa, astikakunapas kay kawsaywan
kinuwatawan kiwichatawanqa, manunkutapas kutichiqku karqan;
willka kawsaykunatahinam hinaspas chaywan apunkunamanpas
qhawasqaku. Kay kawsaykunawanmi haywarikuqku karqan; chayraykum
ñawpa runakunaqa allin qhali, España runakunaqa, kay kawsaytaqa,
kallpasapa, yuyaysapa, mana chinkachiyta munaspanku, anchata
pisipaq ima kasqaku. Chayhinam, chiqnikurqanku.
kiwicha mikhuq runakunaqa sapa
p’unchaw kallpasapalla imatapas
llamk’aqku; chaymantapas,
kusisqam imatapas ruraqku karqan.
Chayhinallataqmi amarantupas
imaymana unquykunata hampin; España runakunaqa,
aychamantapas aswan ancha llaqtanchikkunaman
kallpayuqmi kan. Chaymi yaykurqamuspankum, kinuwataqa,
45

kiwichataqa, qañiwataqa, kanarquspankum llipt’ata ruraqku
chiqnikuywan qhawaspanku, huk karqan; chaywanmi, kukankuta
kawsaykunata, rantinkuta, tarpuyta akullispanku, misk’ichiq kanku.
qallarisqaku. Allin kallpasapa kawsay
kaptinku iñisqankuq huchanpim
ñawpa runakuna tarpunankuta
mich’akurqanku. Chaymantapunim
kinuwa kawsayqa, kallpasapa kawsay Kinuwap kallpanqa, manam
kachkaspas, millakuywan qhawasqa mikhunallapaqchu kasqa, aswanmi
kasqa. Yaqa 500 watamantañam, kan: unquykuna hampinapaq,
tarpuypaq huñuqa suyukunap nanay qaliyachinapaq, punkipakuy
allichakusqankum, kayhinata chinkachinapaq, mana ancha
nin: “Kinuwa kawsayqa ancha machuyanapaq. Kaq q’icha
kallpayuq kawsaymi, allinmi runa unquywan kaptiykipas, ch’akichinmi,
mikhunanpaq”. Kinuwapipunim rurukunatapas mayllinmi, kiru
imaymana mikhuykunap kallpanpas aychanchik yawarchakuptinpas
tarikun. Kayraykum hanaq ch’akichinmi, kunka nanaypaqpas,
pachaman ch’usaqkunatapas punkisqa amuqllitapas, wiksa
kinuwata mikhuchinku. Chaymi nanaytapas thanichinmi. Amarantupas,
30 watamantaña tiqsi muyuntinpi kiwichahinam riqsisqa kan; chaymi
runakunaqa yapamanta mikhuyta runakunap kawsayninpaqa ancha
qallarimuchkanku. Chaymi allinmi kan; achka kallpayuqmi
qatukunapi kinuwamanta, kan. Kay kawsaytapas España
kiwichamanta imaymana runakunap huchanpim manaña
mikhuykuna rantikunapaq llaqta masinchikkuna mikhuyta
kamasqa kachkan; chaykunatam munarqankuñachu.
munachichkanku. Pilasqa
rurullatapas utaq hak’upipas
mikhullaswanmi. Chaymi,
hak’utahinapas, wiñaputahinapas,
hamk’atahinapas rantikullankum.
Kay Kawsaykunaqa chiripipas,
Kaqmi chupikunapipas, lawapipas,
qasapipas, ch’aki allpapipas, mana
humint’apipas, uchupipas,
allin allpapipas sumaqtan rurunku.
saqtapipas, t’antapipas, aqhapipas
Aswanpas, sapa kutillam mikhusqaqa,
mikhullaswanmi. Ñawpa tayta
waynatahinaraqmi uywakuwanchik.
mamanchikkunaqa tullunta
46

Qillqasqata ñawinchaspaqa, raphipi,
mañakusqanmanhina, ruraykuy.
1. ¿Qillqasqamanhina, ¿pikunam kinuwa Musuq simikuna
kawsayta mikhurqanku? - Rimanap ñiqichaynin:
a. Inkakunawan astikakunawan conjugación verbal.
ch. Awya Yalapi kawsaq runakuna. - Saqta: machacado.
chh. Españolkunawan qamkunawan
- Ch’usay, illay: viajar.
2. España runakuna, allpanchikkunaman - Awya Yala: continente
yaykurqamuspanku, ¿imaraykutaq kinuwa americano.
mikhuyninchikta mich’akurqanku?
………………………………………………….........................
………………………………………………….........................
3. Runa masiykikuna kinuwata, kiwichata, qañiwata mikhunankupaq, ¿ima

yachaykunapi q’imipakuspataq rimapayawaq?
…………………………………………………..........................………………………………………….
…………………………………………………..........................………………………………………….
4. Qillqa kanchapi kinuwamanta, achitamanta kamasqa mikhuykunap
sutinkunata tarispa, wichq’ay: chupikunapi, lawapi, humint’api, uchupi, saqtapi,
t’antapi, aqhapi, llipt’api.
…………………………………………………..........................………………………………………….
r u n w i ñ a p u p i a
l i p a t q u s t’ k a h
a n m l a th u p a l u a
w u k i ch y ñ i n m i q
a h a u r n h w t q t’ a
p ch u p i k u n a p i P
i s i c ch n t’ h p w h p
h a m k’ a p i u i u p i
s w i p a t p a s i i p
p k ñ n h t h ñ a n p r
47

Munasqaykimanta huk willakuyta
2.3. qillqasunchik
Manaraq qillqayta qallarichkaspa, ima kasqanta yachaykusunchik.
Imahina llaqtapas,
wasipas, wayq’upas,
urqupas,
allpapas imahina
llimp’isqamanta
rikch’ayninkunamanta
willakuymi kan.
Yachay masiykikunawan huñunakuspa, sumaqta huk willakuyta qillqaykuy:
1. ¿Imahinatataq qillqasqari? 3. ¿Imaraykutaq qillqasaqri?
………………………………………………….... …………………………………………………....
2. ¿Pipaqtaq qillqasaq? Hukninta 4. ¿Imamantataq qillqasaqri?

pukawan llimp’iy: Hukninta akllay:
Ayllu masiypaq Llaqtaymanta
Llaqta masiypaq Allpamanta
Taytaypaq Wasiymanta
Wawqiypaq Urqumanta
Yachakuq masiykunapaq Mayumanta
Ipaypaq Ñanmanta
5. ¿Imahinatataq qillqaykitari riqsichinki? Hukninta akllay
Lliwya willanantakama Facebooknintakama WhatsAppnintakama
48

Kunanqa allichanapaqraq kaq qillqasqata qillqaykuy.
Ch’ikukuna kaqninpi churayta ama qunqankichu; kaq
willakuyniykiqa ch’uyay ch’uyaymi kanan.
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
49

…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
…………………………………………………………………………………...........................
50

Qillqasqanchikta tukurquspanchikqa, kay
tapuykunata rurasun.
Qillqasqayta wakin qillqaq masiykikunawan ayninakuy. Qammi paypa qillqanta
ñawinchanki, paytaq qampa qillqasqaykita ñawichanqa.
1. P’inqaqhina allillamanta ñawinchaspa, pantaykunata tarispa, imahina
allichananpaq rimapayay.
2. Qampas kikiykip qillqasqaykita, kay tapukuykunata kutichispayki,
qhawapayaykuy. Kasqanmanhina, kay chakatawan (x), sapankapi,
yuyasqaykimanhina, chakatay
3. Mayt’uykita ñawinchachkaspa, llapa ima nisqasuykita sunquchakuspa,
uyariykuy.
Ya Rimaykuna Arí Mana
1. Qillqasqapi hatun huch’uy qillqawan simikuna tarikunchu.
2. ¿Qillqasqap sutin tarikunchu?
3. Qillqasqap rimasqanri, ¿ch’uyachu umaykiman yaykun?
4. Qillqasqata ñawinchaspayki, ¿kusikunkichu?
5. Qillqasqata ñawinchaspayki, ¿sasachakuyta tarinkichu?
6. Qillqasqapi sasachakuyta tarispa, ¿qispirqankichu?
7. Qillqasqa ñawinchasqaykipi, ¿mikhuymanta ima

rimayllapas tarikunchu?
8. Kay qillqasqatari, ¿pimanpas yachachiwaqchu?
9. ¿Qillqasqa sunqunta yacharqunkiñachu?
10. Kay qillqasqatari, ¿llakisqachu ñawincharqani?
Qillqasqayki sumaq allichasqaña kaptinqa, Facebook

sutichasqantakaman wakinkunaman riqsichiykuy. Kaypaq
kaykunata ruraykuy:
51

1. Qillqasqayki mana chapunakunanpaqqa PDF mayt’uman
t’ikraykuy. Mana atispaqa yachachiqniykita tapuykuy.
2. Llikaman yaykuspa WhatsAppniykita kichaykuy;

hinaspa musuq huñuta aylluykiwan paqarichiy.
3. PDF q’ipita Facebookniykiman churaykuy, chaymanta

huñu paqarichisqaykiman yaykuy, hinaspa qillqasqaykita
yachanankupaq apachiy.
4. Pillapas qillqasqa apachisqaykita ñawinchaspa,

imallatapas qillqamusuptiykiqa, kusi sunqullawan
kutichinki.
5. Yachachiqniyki ñawinchananpaq Facebookniykiman

churaykuy.
52

Kawsaykuna usuchisqamanta
2.4. rimapayawanchik
Kinuwawan runawanmi rimanakunku, chaytam allinllata ñawinchaykuy.
Qullqillachu, qurillachu
Mamalláy, ama
kayman, runakunaqa
waqaychu.
manachá saruwaspa
Wiqiykimanmi
purinkumanchu.
chayaykuman.
Quri qullqi kaptiyqa,
Kunanmantapacha
huqariwankumanchá.
allinta uywasaykiku.
Rimanakusunchik
Rimanakusqankuta ñawinchaspa, huñupi tapukuykunawanhina rimanakuy,
chaymantaqa chikallanta qillqaykuy.
1. Huk kutillapas, ¿imallatapas kawsaykunamanta uyarirqankichu?
………………………………………………………………………………...................¿Imahinata?
…………………………………………………………………………………………………….................
2. ¿Ima kawsaykunawantaq rimamurqanki? …………………………………………………
3. ¿Ima nispataq kawsaykunata rimapayankiman? …………………………………………
…………………………………………………………………………………………………….................
4. Aylluykipi runakuna, kay kawsaykunata, ¿rimapayankuchu? ...........................
¿Imahinata? ……………………………………………………………………………………………….
5. Pillatapas kawsaykuna rimapayaqta, ¿uyarirqankichu?
…………………………………………………………………………………………………….................
53

Warmiwan kinuwawan rimanakusqankuta ñawinchay, hinaspa qampas
achitamantawan qañiwamantawan huk yachaykunata maskay.
Hatun tayta mamaykitapas, llaqtaykipi kuraq runakunatapas

kawsaykunawan rimanakusqankumanta tapuykuy.
Tapukuyta kutichiptiykiqa muyuchata llimp’iykuy Arí Mana
¿Kawsaykunata ñankunapi wisch’usqata rikurqankichu?
Kawsaykunata ñanpi rikunki chayqa, ¿huqarinkichu?
¿Imatataq chay kawsaykunawan rurankiri?
Kawsaykunata huqarispayki, ¿wikch’unkichu?
Kawsaykunata huqarispayki, ¿waqaychankichu?
Kawsaykunata wikch’usqata rikuspa rimapayaptiykiqa,

imallatapas nisunkichu, chay kawsay imataq kanman.
Warmikunap rimanakusqanta ñawinchay, hinaspa qampas

achitamantawan qañiwamantawan yachaykunata maskaykuy:
¡Mamalláy mama!, ¡Ñañachalláy!, chiqaqchu

ñanpi, quri ruruta, niwasqayki, mana
usurqachisqaku; kunanqa yacharqanichu, chayhina
qhipa pachakunachá, rimaqllatam uyarini. Apukuna,
aylluyki llakipi tarikunqa; sallqa uywakuna, yarqaptinmi,
chaypichá qullqiykita malliykunankupaq kinuwataqa
q’alata tukupunki. usuchinchik, nispa.
Kawsaykunataqa, khuyakuywan, rimapayana; paykunapas, ñuqanchikhina,

runam kanku.
54

Chaninchakuy
Kay t’aqapi llamk’aykunari, ¿chiqaq yachaychu karqanku?
Kasqanmanhina: arí, mana, nispa, chakataykuy.
Yachachiqniytapas, tayta mamaytapas yachakuq masiykunatapas

willakuq qillqasqayta ñawinchachirqanichu.
Llamk’ay qallariyniypi llamk’ayniykunataqa allintam yacharqani.
Kinuwa, kiwicha, qañiwa kawsaykunamanta rimaq qillqasqatam,

kallpayuq kasqanta ñawincharqani.
Qillqasqa ñawinchasqaymanta tapukuykunataqa, allinta

yuyayniyman churakurqani.
Kay qillqasqapi ima rimasqanmantapas allintam riqsirquni.
Qichwa simipi kay pachapi, ñawpa pachapi rimanakunata

riqsirqunim.
Qhichwa simipi sutichana simitapas riqsirqunim.
Huk llaqtap yachayninkunamanta, kawsayninkumanta

rimaykunata ñawincharqanim.
Rimanakuy ukhupi, pikuna, maypi, imamanta qillqanaypaq

sumaqta allichakurqani.
Qillqasqa rurasqayta allintan allichaparquni.
Willapa qillqasqaytaqa llikapurantakama Facebooknintakama

runakuna ñawichanankupaq apachini.
Kawsay ususqa waqasqanmanta rimanakusqankutapas

riqsirqunim.
55

Yachayniykikuna kallpachanaykipaq, allichana kaptinqa
allichapanaykipaq allinta yuyaymanay.
Kutichiy.
1. Kay t’aqapi qillqasqa rurasqaykikuna, ¿allinchu karqan?, ¿imallapipas
yanaparqusunkichu?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
2. Kinuwa, qañiwa, achita kawsaykuna, aylluykip kawsayninpaq, ¿allinchu
kanman?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
3. Kay t’aqapi llamk’aykuna, ¿mayqantaq aswan allin kawsayniykipaq kanman?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
4. Kay t’aqapi, ¿mayqan llamk’anallapas sasachakuyman aparqasunkichu?
¿Imahinata?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
5. Kay t’aqapi llamk’asqayki, ¿ima yuyaytataq qusunkiri?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
6. ¿Imahinataq kay llamk’aykunapi tarikurqanki? ¿Imahinapi?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
7. Yachayniykipi wiñanaykipaq, ¿imapiraqtaq aswan allinta llamk’awaq?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
56

3
T’aqa
Ñanninchikta sumaqta
qhawarisun
Runa ñan kichaymanta
K unan pacha runaqa, Estadomanta qullqita chaskikuspa, manaña

ñanllankutapas allichakuyta munankuñachu. Ayllupi kawsay
chaninchayninkunatapas aswanmi qunqapuchkanku: aynita, mink’ata;
chaymi ima llamk’aytapas qullqillapaqña rurayta munanku. Ichaqa
ñawpa tayta mamanchikkunaqa sumaqta rimanakuspanku, llaqta
ñawpaqman purinanpaq, mink’api yarqhatapas hasp’irqanku kaq ñantapas
allicharqanku; kayhina llamk’aytan ayllunchikkuna qunqapuchkanku,
chayraku, qam, ¿imatataq rurawaq? Runakunapa yuyayninta t’ikrachiyta
munaspa, ¿imahinatataq mink’api ñankuna allichanankupaq munachiwaq?
57

Mink’api ñanninchikta allichasunchik
Atipakuy
Llaqta allin kananpaq, runankuna yanapakunankupaq, huk kamachikuyta
qillqaspa musuq llikakunapi mast’ariy.
Yachaykuna aypanan
• Runa ñan allichaypi, llaqta yanapakunanpaq, kamachikuymanta willakuy.
• Llaqta ñankuna allichakuymanta yachachina qillqasqata
ñawinchay.
• Ima ruraypaqpas yachachina qillqasqata qillqaykuy.
• Runa ñan kichaypi Apukuna mañakusqanta riqsiykuy.
58

Runa ñan allichaypi llamk’anapaq
3.1. kamachikuykuna paqarichinapaq
rimanakusunchik
Llaqtap willakuyninta ñawinchaspa, qatiq tapukuykunata kutichiy.
Willakuy
Llaqta masiykuna willarikamuykichik, k’uychichaw 23 p’unchawta,
Qhapaq Sitwa killapi, 2022 watapi, hatun ñan allinchay mink’am
apakunqa. Chaypaqmi, sapa ayllumanta huk kuraq warmipas,
kuraq qharipas, kuraq waynapas sayamunan, llamk’ananta
aparikusqa puririmunan. Chaymanhinam aktapi kamachikuykunata
qillqasqanchikmanhina chaninchasqa kanqa.
Qallarinanchikpaqmi Kiskachayuq Patapi, 7:00 pacha tutamantanta,
suyanakusunchik; chaypim huñunakuyta qallariykusunchik.
• Chay pirqapi k’askarayaq qillqasqa raphi, ¿imatataq willakuchkanri?

• Kay llikapi, yachasqaykimanhina, rimarikuy; chaymantataq qillqaykuy:
Llaqtaykipi, ¿imahinatataq ñankunata allichanku?
Ñawpa pachapi Kunan pachapi
Allinninmanta yachanaykipaq, ñan allichay mink’a ruraykunapi, ¿imatataq rurawaq?

……………………………………………………………………………………………………...................
……………………………………………………………………………………………………...................
59

Llaqtaykipi, runakuna ñan allichay mink’a
yanapakunankupaq, yachakuq masiykikunawan
rimanakuspa qillqayta qallarisun.
Runakuna llamk’anankupaq,
¿imahina kamachiytam rimaspa
quyman?
Llamk’anankupaq, ¿imatataq
rimapayasaq?
¿Imakunawanmi rimasqayta
yanapachikuyman?
Willakuyniyki ukhupi SIMI TAQI

wakichikuy, aswan kay Yachachina qillqasqa
rimaykunata ama qunqaychu. Huk rikch’aq qillqasqa. Ka
y
qillqapiqa imamantapas wa
- Uyariqniykikuna rimaykuyta. kin
rurananpaq yachachinapa
qmi allin
kan, kamachinakuna rurach
- Ch’uya rimayta. inapaq
sapan rimanawanmi kay rik
ch’aq
- Runakunap rimayninmanhina. qillqasqataqa qillqana kan
: imahina
chakra llamk’ay, imahina ña
n
allichay, imahina pirqa pir
qay,
imahina wasi sayarichiy.
Willakusqaymanhina,
yachasqaymanta yuyaymanay
¿Rimasqayta
allintachu
uyariwarqanku?
¿Ch’uyay
Ch’uyatachu
rimarqani?
¿Allintachu
willakuyniypi
kamachikurqani?
60

Llaqta ñankuna allichaypi, runakuna
3.2. yanapakunanpaq yachachina qillqasqata
ñawinchay
Siq’ikunata allinta qhawaspa, tapukuykunata kutichiy.
1. ¿Imahinatataq kay siq’ikunata sutichawaq?
¿Imarayku?
………………………………………………………………
………………………………………………………………
2. ¿Ima ñankunataq kanman?
………………………………………………………………
………………………………………………………………
3. Iskaynin siq’imanta, ¿imatataq rimarikuwaq?
………………………………………………………………
………………………………………………………………
4. Kay siq’ikunawan qillqaq, ¿imatataq

willakuyta munasunki? ¿Imarayku?
………………………………………………………………
………………………………………………………………
5. Llaqtaykipi ñankuna allin kananpaq,
¿imatam rurawaq?
………………………………………………………………
………………………………………………………………
Ñawinchayta qallarispayki, kay ruraykunatam, yuyaykuspa, qispichinayki:
Chaninchasqa rimaykunata siq’iykuy.
Mana riqsisqayki simikunata hurqunki, chaymanta simi taqipi maskay.
Ñawinchasqaykimanhina, yuyaynikipi kay qillqasqa rimakuyta hap’ikuy.
Allin ch’uyay ch’uyayta ñawinchay, allinta simikunata t’uqyachispa.
61

Kunanqa, kay qillqasqata, yuyaymanaywan, ñawinchay
K anchan ura llaqtachapim

runakuna, kuraq
kamachikuqwan kuska,
llamk’ananta aparikusqa, kuraq warmipas,
kuraq qharipas, kuraq waynapas
sayamunan.
purinanku ñan allichanankupaqqa Ichaqa, manaraq ñan allichay p’unchaw
huñunakunku. Kamachikuykuna chayamuchkaptin, llaqta kamachikuq
chaninchasqa kananpaq, aktapim unqurqun. Kayraykum llaqta masinkuna
rimanakusqankuqa qhipan; mana mana rimanankupaq yachachina qillqasqata
chinkananpaq chaypi qillqanku. qillqarquspan aparqachin. Kunanqa chay
Chaymi ñan allichaymanqa, qillqasqata ñawinchaykuychik.
1. Ñan allichanapaq yachaykuna

• Qallarinanchikpaqqa Kiskachayuq Patapi, 7:00 pacha tutamantanta,
suyanakusunchik. Chay pachamantam huñunakuytaqa qallarisunchik.
• Aktapi qillqasqankumanhina, manaraq 7:00 pachata, Kiskachayuq patapi
kanaykichik.
• Muyupi tiyaykuspam, apunchikkunaman waqyarikunkichik allin ñan
qhispichinapaq, wiñay kananpaq.
• Rumi patakunapi tiyaykuspaykichikmi kallpachakunaykichik; chaypim
kukachata akulliykunkichik.
• Kamachikuq nisqanmanhinam llamk’ayta qallarikunkichik. Llapaykichik
llamk’anaykichikta (waritata, rawk’anata, wankaynuta ima) apankichik.
• Sapanqa runa, samana pachata mikhunaykichikpaq, qharmuntin,
rahuchantin kanaykichik.
• Mana apunchikkunaman haywarikunchik chayqa, ima mana allinpas
rikhurinmanmi.
62

2. Ñan allichaypi
• Parisninpi llamk’ankichik: qharipura, warmipura, warmapura.
• Kusisqalla, allinllata llamk’ankichik: pichinkup, hak’achup takiyninwan
kuskalla.
• Hawkalla llamk’ankichik: rumikunata huqarispa, k’urpakunata wikch’uspa,
thuñisqa wasikunata pirqaspa, ñanman lluqlla lluqllamuqta pampachaspa,
unu ñanman kichamusqanta allichaspa.
• Misk’ipay pacha chayarqamuptinqa, samaqhina, tiyaspaykichik
quqawchaykichikta chaskiykunkichik.
• Mikhuna pacha chayarqamuptinqa, sumaq sunqullawan quqaw
apaskusqaykichikta, mallichinakuspa, mikhunkichik.
• Llapa llamk’anaykichikkunata allinta qhawaykunkichik.
• Mana phiñanakunaykichikpaq: ama maqanakunaykichikchu, ama
tanqanakunkichikchu, aswanpas kusisqalla llamk’ankichik.
3. Llamk’ay tukurquptin
• Misk’ita qarmuykichikta mikhurquspaykichik kiyunwan ahusniyuq unuta
upyaykuspa, kusisqa tusuykunkichik.
• Amam machanaykichikkamaqa upyankichikchu.
• Llamk’asqaykichik, mikhusqaykichik, tususqaykichik allpamantaqa
q’upachanta wasiykichikman apakunkichik.
• Ñan allichasqaykichikta mana lluqllarqunanpaq unu apanaykichik yarqhata,
allinta kichanaykichik.
• Ñan mana allin kaptinqa, willarinakuspa allicharqunkichik.
63

Kunan ñawincharquspaqa, yuyayniykimanhina, kay
tapukuykunata kutichiy:
Qatiq ruraykunata ñawinchay, hinaspa pachan siq’ipi, kasqanmanhina,
chakatay.
a) Machanaykichikkamam upyankichik.
ch) Ñanninchiktaqa mana allin kan chayqa willarinakuspam allichasunchik.
chh) Qharikunaqa manam warmikunawan warmakunawanqa
llamk’ankichikchu.
ch’) Sapa kutillam tiyaykuspaykichik, samaylla samankichik, mana
kallpachakuspa.
a ch chh ch’
• Kay qillqasqata qillqaq, ¿imapaqtaq qillqanman karqan? Chayta

allinninta akllaykuy:
Llakichinapaq
Kamachinapaq
Yachachinapaq
Munachinapaq
• Tapukuymanhina kutichiy.
64

Yachachisqanmanhina mana ruraptinku, ¿imataq kanmanri?
Ruraykuna Imaman t’ikrasqan
Misk’ipay pacha chayarqamuptinqa

samaqhina quqawchaykichikta
chaskiykunkichik.
Mana phiñachikunaykichikpaq ama
pukllaspalla, ama tanqanakuspalla,
aswanpas kusisqalla llamk’ankichik.
Mana phiñanakunaykichikpaq
ama maqanakunaykichikchu,
ama ch’iqminakuspalla, aswanpas
hawkalla llamk’ankichik.
Kusisqalla, kuska llaqhilla
llamk’ankichik, pichinkuq,
hak’achuq takiyninwan.
Ñan allichasqaykichikta, mana
lluqllarqunanpaq, unu apanaykichik
yarqhata allinta kichanaykichik.
1. ¿Pitaq kay qillqasqata qillqarqan? Kutichiyninta akllaykuy.

a) Qhari ch) Kamachikuq chh) Maqt’a ch’) Warmi
¿Imanaptin? ………………………………………………………………………….........................
2. ¿Imahinataq qillqaq runa tarikun? Kaqninta akllaykuy.
a) Phiñasqa ch) Unqusqa chh) Kusisqa ch’) Qhali
¿Imahinanpi chayta yachanki? ………………………………………………………………………
3. Kay qillqasqa, ¿ima rimaykunatam yuyayninchikman churawanchik?
………………………………………………………………………………………………………..............
………………………………………………………………………………………………………..............
4. Llaqtaykipi ñankunata, ¿kay yachaykunawanchu allichakunku?
………………………………………………………………………………………………………..............
………………………………………………………………………………………………………..............
65

5. Llaqtaykipi ñan allichasqankumanhina, yachasqayki yapaykunata yapaykuy.
Chayta sapa siq’ipi qillqaykuy.
Manaraq ñan allichayta Llamk’ay ukhupi

qallarichkaspa
...................................................... ......................................................
...................................................... ......................................................
...................................................... ......................................................
...................................................... ......................................................
Ñan ruray tukuypi Imatawanmi rimarikuwaq
...................................................... ......................................................
...................................................... ......................................................
...................................................... ......................................................
...................................................... ......................................................
6. Ñawpa tayta mamanchikkunap ñan allichasqanku yachaykuna, kay qhipa

watakunapi ñanninchikkuna allichanapaq, ¿allinraqchu kanman? ¿Imanaptin?
………………………………………………………………………………………………………...................
………………………………………………………………………………………………………...................
Yachasqayta qatipasaq:
Qillqasqa ñawinchasqaykipi, ¿ima sasachakuykunawanpas tuparqankichu?
………………………………………………………………………………………………………...................
¿Imahinatataq chay sasachakuyniykita qispirqunki?
………………………………………………………………………………………………………...................
Yuyayniykimanhina, kay yachaykunari, ¿imataq kanman?
………………………………………………………………………………………………………...................
………………………………………………………………………………………………………...................
66

Siminchikta mat’ipasunchik
Imapas ruranapaq rimana rimaycha simikuna.
a. Qillqasqa ñawinchasqaykipi rurachiq, rimana rimaycha simikunata maskay,
hinaspa kaypi qillqaykuy.
Unqurqusqa
ch. Qillqasqayki simikunata hamuq simikunawan tinkuchiy. ¿Kaqllachu, imapitaq

t’ikrakun?
Rimana rimaychapiqa rimanan umallayuqmi kanman. T’ikrasqa
kanmanpas amapas.
T’ikraq T’ikraq Rimana uman
Qayna pacha
Allpa K’urpallata
Qayna p’unchawmi Anchatapuni
chh. ¿Imakunatataq siq’ipi qhawachkanchik?

1. ......................................................................................................................
2. ......................................................................................................................
ch’. Hamuq rimanakunata, kay pachapi kaq qhipa pachapi churaykuy.
.............. ................................................ ................................................ maqay
.............. ................................................ ................................................ mikhuy
.............. ................................................ ................................................ tanqay
.............. ................................................ ................................................ asiy
67

Siyukcha qillqa
Ñawichasqayki qillqasqapi siyukcha qillqakunata maskay, hinaspa
kikin uyapi q’illu llimp’iwan llusiykuy.
Siyukcha qillqa kasqanmanhina, iskay rimayta hamuq siq’ipi qillqaykuy:
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
T’ikraqkunaqa Hatun qillqakuna

rimanapaq nisqanta qallariyninpin
hunt’apakun, qillqakun, puririntaq
chaymanpunim wiñitakunaqa
rimaykunapa qati qatillatam
hunt’asqa rikukunqa niwasqanchikta
qhawarichiwanchik.
Rimaykunata siyukwan qillqaykuy.

…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
Qillqasqa ñawichasqaykipi, kaymanhina tarisqaykita, kaypi qillqaykuy
T’ikray T’ikray Rimana uma
68

Tayruna llaqtap ñawpa runa ñannin imahina
kasqanta riqsisunchik.
Manaraq ñawinchachkaspa, kay tapukuykunata kutichiy:

1. Tayruna llaqtap ñanninta, ¿imahinataq kanman karqan?
…………………………………………………………………………………………………………………
2. “Nawpa runa ñan”, niptin, ¿ima ninantataq kanman?
…………………………………………………………………………………………………………………
3. ¿Imaraykutaq ñawinchankiri?
…………………………………………………………………………………………………………………
Tayruna
llaqtap ñawpa
ñanninkuna
maskapay
T ayruna llaqtaqa Colombia

suyup ñawpa chinkasqa
llaqtansi kan. Paykunaqa huk
llaqtakunawan t’inkisqas
kasqaku; hinaspas yunka ukhu
urqukunapi, rumikunamanta
ñankunataqa rurasqaku. Chaymi
kay pachakunapi ñawpa
ñankunamanta yachaq runakuna
imahina, imakunawan rurasqa
kasqanta t’aqwirisqaku; chaypis
sumaq hatun, taksa rumichasqa
ñankunata tarisqaku; chaysi
allinchalla qayna watakuna
rurasqahinalla kaptin
“Qhapaq” nispa sutichasqaku.
Huk ayllukunamanta
hamuq runakunatapas
kaqninwan sunquchachikuspa
munapayaypaq kasqa.
69

Tariqkunaqa kayhinata hamut’asqaku: urqutaqa qispinku. Wakin
“Kay ñankunaqa Españamanta ñankunañataq mach’ay
hamuq runakunap rurasqanchus ukhupi manchakuy qaqapi
kanmanhina”, nispa, rimapakusqaku. rumimanta taksalla kasqa, huk
Ichaqa qillqakunata maskarispankum, runa purinallanpaqmi kasqa.
imahina Tayruna llaqtap ñawpa Chay ñankunaqa mancharikuy
ñanninkuna kasqanta riqsichisqankuta qaqa qaqa ukhupim rikukun,
tarisqaku. Chaypim tayta Ripizo hinallataq chiriwan chikchiwan
Cabrera, 1994 watapi mayt’u qillqanpi hap’isqa qurakunallam qatapi
kayhinata ñanmantaqa qillqasqa: qhawarikun”.
“Españamanta chayamusqan Kay tayta Ripizoqa Tayruna llaqtap

pachapim, pata pata hatun ñan rurasqanta riqsichin. Tayruna
rumiwan ñanninkunata rurasqa, ayllukunaqa yunka urqukunap
uywakunap urqup ñawinman chawpinpi wasichakuspankum
ñak’arisqa puriqku kan, tiyasqaku; huk law llaqtakunawan
pisipasqallaña qawchisyaspa, t’inkunakunapaq qaqapi, yunka
phurphuryaspa, qaqa tinyallaña ukhupi ñankunata qispichisqaku. Kay
70

ñankunaqa pata pata rumimantakama,
qaqakuna samp’alla qispinapaqhinam
kanku. Ichaqa kay ñankunaqa
uywakunap (mulawan kawalluwan)
kaq karrukunap purinanpaqpas
manam allinchu kan.
Tayruna ayllukunaqa rumita, allin

kallpasapa kaq allin sayayniyuq kaptin,
anchatam khuyasqaku; hinallataq
yunka ukhupi urqukunaqa rumi
rumillañam kasqaku. Chayhinallataq
ñankuna maskaq tayta John Hyslop,
yanapaq runantinkuna imaynam
Tayruna runakuna ñanninkuta
rurasqankumanta yuyaykusqa; chaysi
tapunakusqaku: ¿imaraykum hatun
allpa ñanmanta huch’uychallaman
Kay qillqasqapi, ñan
ñanta ch’intichinku? ¿Imahinanpitaq
maskapasqankumanhina, kay pachapi
ñankunari chayllaraq rurasqahina
hawamanta hamuq runakuna,
rikukun? Chaymi payqa kayhinata
Tayruna llaqtap ñawpa ñanninkunata
hamutarqusqa:
waqaychasqaku, chaypaqmi kay
ruraykunata qhawarichinku.
Kay ñankunataqa manas
makinakunawanqa allichankumanchu,
thuñirparinmansi, chaysi runa
“Pata pata ñankunaqa sayaq makillanwan allichana kan, Pacha
rumi rumi urqu kasqanraykum Mamawan rimanakuspa ima. Kaq
kan. Tayruna runakunaqa kay pata pata ñannintaqa runallam
ñan kichanankupaqqa purinan sumaqta qhawarinankupaq.
allintam ñawpaqta Chayhinallataq kunan pacha
allichakusqaku, hinallataq ruraykunawan, hatun ñankunata
rumikuna allin takyananpaq qhispirqachinku, uywakunawan
3 killa kanan; chayraykun karrukunawan purinankupaq,
kunan p’unchawkama allin hinallataq Tayruna llaqtankuq
sayayniyuqhina kaqlla yachayninkunata wakin llaqtakuna
waqaychakun”. riqsinankupaq ima.
71

Ima ruraypaqpas yachachina qillqasqata
3.3. qillqasunchik
Anti suyu llaqtakunapiqa tukuy ima ruraykunaqa muyuqllam kanku: tarpuy,

kawsay qhaway, uywa michiy, kawsay huqariy, wasichakuy, ñan allichay,
yarqha allichay. Chayhinallataqmi llaqtapa rayminkunapas: kutimuqlla kanku.
Kay ruraykuna qhispinanpaqqa llaqtam, ñawpaqtaqa, sumaqta rimanakun.
Ima ruraytapas yachachinaykipaq huk yachachina qillqasqata qillqaykuy.

1. Manaraq qillqayta qallarichkaspa, tapukuykunamanhina, kutichiy.
• Llaqtaykipi, kay killapi, ¿ima ruraykunataq kan? Yachasqaykita qillqaykuy:
……………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………
• Kay ruraykunamanta, hukllata imamanta qillqanaykipaq akllaykuy.
……………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………
• Kuraq runakunata qhawariy, chaymantataq llamk’ay rurasqankumanta
tapukuy; hinaspa chay willasusqaykita qillqaykuy.
……………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………
• Yachachina qillqasqata, ¿imapaqtaq qhispichisaq?
……………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………
• Yachachina qillqasqata, ¿pipaqtaq qillqasaq?
……………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………
• ¿Imaynataq qillqasaq?
……………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………
• ¿Ima rikch’aq rimanakunawantaq qillqasaqri?
……………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………
• Qillqasqayta, runakuna ñawinchanankupaq, ¿imahinatataq apachisaq?
……………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………
72

2. Allinta tapukuykunata ñawinchaspa, kutichiy.
................................................................
¿Imataq qillqasqaypa
sutinri kanqa? ................................................................
................................................................
................................................................
¿Imahinataq yachana
qillqasqayta qallarisaq? ................................................................
................................................................
Qillqasqay, ¿pikunapaqtaq ................................................................

kanqa?
................................................................
¿Ima rikch’aq qillqasqataq
kanqa? ................................................................
Llamk’asqaykimanhina, yachachina qillqasqa qillqayta puririchiy.
Qillqasqayki pachapi siyukcha, wiñita qillqaytaqa

amam qunqankichu; hinaspapas hunt’achiq rimana
simikunawanpas qillqanaykim kanqa.
Kaypi sutinta qillqay.
..........................................................................................
..........................................................................................
..........................................................................................
73

....……………………………………………………………
....…………………………………………………………...
Riqsichiy
Kaypiqa qillqasqa ima ....……………………………………………………………
munasqanta qillqay. ....……………………………………………………………
Pisi rimayllawan
riqsichiy. ....…………………………………………………………...
....……………………………………………………………
....……………………………………………………………
....……………………………………………………………
....…………………………………………………………...
Yachachina ....……………………………………………………………
Kaypiqa rurana
yachachiyta ....……………………………………………………………
qallarikuy. ....…………………………………………………………...
....……………………………………………………………
....……………………………………………………………
....……………………………………………………………
....…………………………………………………………...
Yachachina ....……………………………………………………………
Kaypiqa akllasqayki ....……………………………………………………………
rurana yachachiyta
qillqarikuy. ....…………………………………………………………...
....……………………………………………………………
....……………………………………………………………
74

....……………………………………………………………
Wichq’ay ....…………………………………………………………...
Kaypiqa imahina
yachachina ....……………………………………………………………
qillqasqa tukuyninta ....……………………………………………………………
qillqaykuy.
....…………………………………………………………...
....……………………………………………………………
Qillqasqata tukurquspaykiqa, kaykunata ruraykuy.

1. Qillqasqa rurasqaykita ñawinchay, hinaspa kasqanmahina: arí, mana,
nispa, simikunawan qillqaykuy.
Qillqasqata, ¿munasqaymanhinachu,
qillqarquni?
Qillqasqaykip sutin churasqayki,

¿sunqunwanhinachu kachkan?
¿Ruranapaq yachayniy qillqasqa

allintachu yachachin?
¿Rimanakunata rurarqanichu?
¿Rimaykuna wiñitakunawanchu
qillqakunawanchu qallarichkan?
¿Rimaykuna rimana rimaycha

simikunawanchu tarikuchkan?
¿Ch’uyay ch’uya qillqasqachu

tarikuchkan?
¿Qillqasqa yachachina
siyukchawanchu kachkan?
¿Allinta runa ch’uyanchananpaqchu

rurarqani?
75

1. Qillqasqayki, rikusqaykimanhina, ¿allichanapaqraqchu kachkan?
……………………………………………………………………………………………………………..........
……………………………………………………………………………………………………………..........
……………………………………………………………………………………………………………..........
……………………………………………………………………………………………………………..........
2. Kay qillqasqa mayt’u tukuyninpi yapamanta qillqasqaykita allichapasqaykita
huk raphipi qillqaykuy.
……………………………………………………………………………………………………………..........
……………………………………………………………………………………………………………..........
……………………………………………………………………………………………………………..........
……………………………………………………………………………………………………………..........
3. Kunanqa, yachachina qillqasqaykita, wakin runakuna ñawinchananpaq
llikapurantakama riqsichiy. Kaypaq kaykunata ruraykuy:
• ¿Pikunam qillqaykita ñawinchananta munawaq? Sutinkunata akllaykuy.
• Qillqasqaykita, mana taqrukunanpaq, PDF sutiyuq qillqasqaman t’ikrarqachiy.
• WhatsAppnintakama munasqayki runa
masiykikunaman, qhawanankupaq,
apachiy.
• Mayqanllanpas mayt’u apachisqaykita ñawinchaspanku qillqamusunkiku

chayqa, qampas sumaq rimayllawan kutichiy.
Atispaqa qillqaykita
Qillqaykita
Whatsapp nisqapi
tukurquspaqa,
riqsirichiy
aylluykiman yachakuq
masiykimanpas
riqsirichiy.
76

3.4. Runa ñan kichaypi Apukunamanta
mañakuy
Ñawpa runakunaqa, ñan kichaypipas utaq allichaypipas, manaraq ima

llamk’anata qallarichkaspa, Apunchikkunawanraqmi rimanakunku. Allin
llamk’ayninku qhispinanpaqmi, Pacha Mama sumaqta haywarikunku.
Chayraqmi llamk’aytaqa qallarinku.
Qhariwan warmiwan rimasqankuta ñawinchaspa, hamuq tapukuykunamanta

rimanakuychik:
Khuyasqa
warmilláy, ñanta Apunchikkunachá,
allichachkaptiykum Pacha Mamanchik
qaqa urmayamun, ima yarqaymanta
chaypin yaqa qaqa kachkanku.
ñit’iwanku. Winuchatachá
kukachatawan
haywarikusunchik.
1. ¿Imamantataq rimachkanku? Chay siq’ita qhawaykuspa kutichiy.

…………………………………………………………………………………………………………….........
2. ¿Warmiri imanaptintaq nin: “Apunchikkunaqa yarqaymantachá kachkanku”?
…………………………………………………………………………………………………………….........
…………………………………………………………………………………………………………….........
3. ¿Imahinanpitaq Apukuna yarqasqa kasqanta rimarinku?
…………………………………………………………………………………………………………….........
…………………………………………………………………………………………………………….........
4. ¿Imahinatataq Apukuna runakunawan rimakunman?
…………………………………………………………………………………………………………….........
…………………………………………………………………………………………………………….........
77

Hatun tayta mamaykitapas, kuraq aylluykikunatapas
musquykunamanta willakusqankuta tapukuychik.
Nisusqaykichikta qillqaykuychik.
1. Apukunap kaq Pacha Mamap mañakusqankuta, ¿imahinapitaq yachawaq?
……………………………………………………………………………………………………………...........
……………………………………………………………………………………………………………...........
2. Musquyniykipi Apukuna mañasusqaykita, ¿imahinataq yachanki?
……………………………………………………………………………………………………………...........
……………………………………………………………………………………………………………...........
3. ¿Apukunawan rimarikuwaqchu?
……………………………………………………………………………………………………………...........
……………………………………………………………………………………………………………...........
4. Musquyniyki Apukuna mañasqasuykita mana ruraptiykiqa, ¿imataq kanman?
……………………………………………………………………………………………………………...........
……………………………………………………………………………………………………………...........
5. Wakin runakunaqa kayhinatam ninku: “Musquypi Apukunawan rimanakuyqa,
Apukunaman haywarikuyqa saqrapa rurayninmi, chayqa manam allinchu”,
nispanku. Kayhina rimaq runakunata, ¿ima niwaqtaq?
……………………………………………………………………………………………………………...........
……………………………………………………………………………………………………………...........
Runakunaqa musqukusqanku ñawinchaytaqa manam llapankuchu

yachanku. Yachaqkunaqa musquyllankuwanmi imatapas yacharinku.
Musqukusqankupim piwanpas rimanakunku.
78

Chaninchakuy
Kay t’aqapi llamk’ay rurasqayki, qampaq, ¿chiqan yachaychu?
Imahina kasqanmanhina: arí, mana, nispa, chakataykuy.
Ruraykuna Arí Mana
Yachachiqniytapas, tayta mamaytapas, yachakuq masiykunatapas

rurana yachachina qillqasqayta qhawarqachiniñam.
Llamk’ayta qallarichkaptiyraqmi kay rurayniykunata allinta
yacharqani.
Runa ñan allichaypi yachaykuna qillqasqataqa yachaspayñan
ñawincharqani.
Qillqasqa ñawinchasqaymanta tapukuykunataqa allinta
yuyaymanakuspan kutichirqani.
Qillqasqapi siq’ikunataqa, ima kasqantapas riqsirquniñam.
Yachachina qillqasqa ukhunpi huk rikch’aq rimaykunatapas
riqsirquniñam.
Imahina yachachina qillqasqapa sayaynintapas allintañam
riqsirquni.
Huk llaqtap yachayninkunamanta rimaq qillqasqatapas allinta
yuyayniyman, sunqunta tarispaymi, ñawincharqani.
Rimanakuy ukhupi, yachaykunata sumaqta apakurqani.
Rimasqayman allin yuyaykunata churaspaymi qillqarqani.
Yachachina qillqasqapi ima rikch’ay rimanawan qillqana
kasqantapas riqsirqunim.
Ch’uya qillqa qispichinaypaq ñawpaq qillqasqayta qatiparqanim.
Yachachina qillqasqaytapas llikapurantakama, WhatsAppninta,
wakin runakuna ñawichanankupaq, apachirqanim.
Musquypi ñankunata urayman purisqaytapas, Apukunawan
rimanakuymantapas yacharqunim.
79

Yachayniykikuna kallpachanaykipaq, allichanaña kaptinpas,
allinta yuyaymanaspa allichapanayki kan.
Chaymanta kutichiy.
1. Kay t’aqapi yachaykuna qispichisqayki, ¿munayllaykichu karqan?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
2. Llaqtaykipaq, ñan allichaypaq, kichaypaq yachaykuna, ¿allinchu
kanman? ¿Imanaptin?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
3. Kay t’aqapi lliw llamk’aykunamanta, qampaq, ¿mayqantaq aswan allin
karqan?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
4. Kay t’aqapi, ¿ima sasachakuypas karqanchu? ¿Imahinatataq chay
sasachakuymanta qispirirqankiri?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
5. Kay t’aqapi llamk’aykunawan, ¿imahinataq tarikurqankiri?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
6. Yachayniykipi wiñanaykipaq, ¿ima yachaykunapiraqtaq aswanta
llamk’awaq?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
7. Yachayniykita ñawpaqman puririchinaykipaq, ¿pikunamantaq
mast’arikunkiri?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
80

4
T’aqa
Ñawpa yachaykunawan quwita
kaq wallpata uywasunchik
Quwitawan wallpatawan uywasunchik
Ñ awpaqa, kumun quwita kaq wallpatapas mana ancha

sasachayllawanmi uywakurqanku. Kunan pachakunañataqmi,
runakunaqa, qhatukunamantam allinyasqa quwikunata kaq chiwchikunata
rantispanku wasinkupi uywanku. Chaymi kay uywakuna rantikusqankuqa
mana riqsisqa unquykunata apamun; hinaspa utqayllaman wañurqunku.
Hinaspanmi mana hampiytapas yachankuchu. Chaymi ñawpa runakunap
yachayninwan uywanankupaq, ¿imatataq rurawaq?
81

Atipakuy
Awichakunap imayna quwita kaq wallpata uywasqanku yachayninkunata
riqsichiy.
Yachaykuna aypanan
• Quwitawan wallpatawan uyway yachayninku chinkasqan
sasachaymanta willakuy.
• Quwitawan wallpatawan imahina uywasqankumanta qillqasqata
ñawinchay.
• Llaqtaykipi, ñawpa runakuna, quwita kaq wallpata imahina
uywasqankumanta, hatun siq’iyuqta, qillqay.
• Wallpaq takisqanmanta utaq quwip sukasqanmanta ima
willakuyninta yachay.
82

Ñawpa runakunap imaynam quwita,
4.1. wallpata uywasqanku yachaykuna
chinkasqanmanta willakuy
Kay yachaykunam ña chinkapuchkanña, chaykuna yachachinaykipaq allichakuy.
Qhatukunamanta quwita, wallpata

rantimusqankuqa sumaqllañam kanku.
Ichaqa unqulillañam kanku: ima
unquywanpas utqaylla hap’irqachikunku.
Aswanmi ñawpaqa, wallpanchikkunapas,
qhali kawsarqanku; kikillankun
mikhuyninkutapas maskaspankum
kawsakuqku karqan.
Wich’ina
¿Imamantataq Yachachinaypaq, ¿Imakunawantaq ¿Pikunapaqtaq

qillqasaq? ¿maymantan yanapachikusaq? qillqasaq?
yachaykunata
hurqumusaq?
Chaykunata
qillqay.
Umallaymanta
Mayt’ukunamanta
Kuraqkunamanta
Llikapuramanta
83

Wich’ina / yachachina
¿Ñuqallachu ¿Hayk’a ¿Kallpawanchu ¿Imahinatataq

rimasaq icha unaytaq rimasaq icha rimayta
uyariqniyta rimasaq? sanp’allachu? qallarikusaq?
rimachisaqchu?
Kunanqa, imahina kay uywakuna uywaymanta rimarikuy. Kaypaq kaykunatam

yuyanayki kanqa:
Huch’uy rimaykunallawan rimay. - Purispa rimay.

Allinta, ch’uyata rimay. - Ama qillqasqamanhina rimaychu.
Uyariqkunata tapuy. - Uyariqkunap ñawinta qhawaspa rimay.
- Ch’irusqakunawan rimasqaykita q’imiy.
- Pipas tapusuptiykiqa, utqaylla kutichiy.
Yachakuq masiykikunawan huñunakuspa rimasqaykita kutichiy.
Rurasqaymanhinachu rimarqani.
Ch’uyatam rimarqani.
Kayman chayman purispaymi rimarqani.
Allillamantam rimarikuni.
Rimaspay, mancharisqahinam karqani.
Kusisqam runa masiykuna uyariwarqanku.
Kuraq runakunap niwasqanmanhinam rimarquni.
84

Quwitawan wallpatawan uywaymanta
4.2. yachaykunata ñawinchasunchik
Sapankaman rimaykunata, allillamanta ñawinchaspa, kaykunata ruraykuy: 1)

rimasqanwan yachayniyki tupaptinqa: allinmi, nispa, qillqay; 2) yachayniykiwan
mana tupaptinqa: mana, nispa, qillqaykuy.
Rimaykuna Manaraq Ñawinchayta

ñawinchaspa tukurquspa
Quwip kaq wallpap

kawsasqankumantam
qillqasqaqa rimachkan.
Rikch’ayniymanhinam
hatun rimay qillqasqapi
imatam niwanchik
Hatun rimay qillqasqaqa

huk rikch’aq qillqasqam,
hatun qillqawanmi
ima yachaytapas
wakinmanqa
riqsichinchik
Wallpap aychanmi
quwipmantaqa allin
kallpayuq kan.
Ñawinchay ukhupi, ñawinchachkaspa,

kaykunata ruraykuy:
1. Ñawpaqtaqa ch’inlla ñawinchaykuy, chaymantapas kallpawan rimaspa ñawinchay.
2. Musuq simikunata tarispaqa, waqt’anpi kaq raphipi qillqaykuy.
3. Ima nisqanpas mana sunquykimanhina kaptinqa, waqtachanpi munasqaykita qillqaykuy.
85

Quwitawan wallpatawan allin uywaymanta
H
awa ayllukunaqa, rikch’aqman t’ikrakunku.
quwitapas, wallpatapas Quwikunaqa llimp’inmanhinam
aswan purun t’aqakun; kay llikapi https://
uywakunatahinallam uywanku. mascotasymas.net/cobayas
Manam allin uywaytaqa willakusqanmanhinaqa, imahinas
yachankuchu. Ichaqa tayta chukchankuna sunichus icha
mamanku imahina uywasqankuta manachus, chaymanhinam 4 t’aqa
qhawaspallankum uywanku. rikch’ayniyuq kanku: 1 kaqniyuq
Manam yachankuchu: imahina (huch’uy piluyuq), 2 kaqniyuq
uywayta, mikhuchiyta, (hatun piluyuq), 3 kaqniyuq (k’uspa
puñuchiytapas. Chayraykum piluyuq), 4 kaqniyuq (q’alalla).
tapukusway, llaqtaykipi pillatapas Wallpakunamantañataqmi, tiqsi
quwita kaq wallpata allin muyuntinpi, ¿hayk’a rikch’aq
mirachiqta, ¿riqsinkichu? Aylluykipi, wallpa t’aqakunam kanman?
¿imahinatataq uywanku? ¿Maypitaq Willakusqanmanhinaqa 2629
aswan allin uywasqa kanman? rikch’aq uywana wallpa t’aqakunam
tiqsi muyuntinpiqa kanku;
kaymantas: 749 rikch’aq wallpa
t’aqakunam kay América mama
suyupi tarikunku; Europapiñataqsi
Wasinchikpi runtuq wallpakuna
1347 rikch’aq wallpa t’aqakunam
uywasqanchiktaqa, karu
kanku, Españapiñataqsi 32 rikch’aq
llaqtakunamanta, España
wallpa t’aqakunam kanku.
runakuna, apamusqaku.
Quwiñataqmi kay suyukunapi
paqariq kasqa; chaymi
kampupiqa purun quwitapas
tarinchik; hinaspapas Tawantin Quwip aychanqa kallpatam qukun,
Suyup allpankunapim tarikum. chaymi runakunap mikhunanpaq
Chawpi qichwa simipiqa huk kan. Hamuq chirusqapi
sutikunawanmi quwitaqa riqsinku: imahina kallpan rakikusqanta
akash, haka, saka, nispa. qhawaykusunchik.
Quwipura, wallpapura Qhawasqaykichikmanhina, quwip

taqrunakuspanku aychanmi, wallpamantaqa, aswan
mirasqanraykum imaymana allin kallpayuq kan. Chaymi,
86

Coronavirus unquywanña karqan; kacharisqalla kaspankum,
kaptiykipas, quwip aychanqa imaymana mikhuy tarisqankuta
utqayllaman qhaliyachisunkiman. mikhuspanku, allin wiñasqaku.
Quwi aycha mikhuqkunaqa Aswanmi kay qhipa watakunaqa,
manas machuyaytapas kaq wallpa uywaqkunaqa, mana uqllasqa
payayaytapas riqsinkuchu. runtumanta t’uqyaq chiwchikunata
Chaymi, apunchikkunapas rantiquspankum sasachakuyman
nillankutaqmi: “Allinmi yaykunku; chay chiwchikunaqa
unquqkuna hampinapaqpas”, unquyniyuqkunam hamunku;
nispa. Chayraykun, munasqanchik hinaspa utqayllaman wañupunku,
pachakama mikhukunanchikpaq, kaq wakin wallpamanpas unquytaqa
wasinchikpi uywarikuna kanqa. ratachipunku. Chay mana riqsisqa
unquykunatam mana hampita
yachanchikchu; hinaspapas,
kamasqa hampikunawanmi hampina
kan; chaykunaqa sinchi qullqip
Chayhinallataqmi wallpapas,
chaninmi kanku.
kallpasapa runtun kasqanraykum,
tiqsi muyuntinpi, ayllukunaqa Uywana quwinchikñataqmi
uywanku. Ayllunchikkunapiqa,
uywasqanchik wallpakunataqa
chusku utaq kumun wallpa
nispanku sutiyanku. Ichaqa, ima llaqtapipas kawsakun:
kay wallpakunaqa, ñawpaq qhichwapi, chiripipas, q’uñipipas.
watakunaqa, mana munaytaraqmi Hinaspapas q’achu qurakunatam
mirarqanku; chaymi, wakinqa mikhunku; chaymi wasipi
uywaqnin sipinankaman uywaspankuqa wayk’usqankup
kawsakurqanku, wakintaqmi puchukunatam qaranku,
unquypas hap’ipuptin sut’uchita iman mikhuchinku, kaq
wañurqanku, mayninpiqa kikillanmanta wiñaq q’achukunata
suwapas, atuqpas, ankapas mikhuchinku; chaymi sumaqta
hap’irqapunankama, chayqa, miranku; chayrakum ñawpa tayta
chinkaptin, wallpayuqkunaqa, mamanchikkunaqa ima allpapipas
maskanku. Ñawpaqmantaraqmi mana sasachakuspalla uywakusqaku.
kay wallpakunaqa kikillankumanta Chaymi, Perú mama suyupi
mikhuynintaqa maskaq karqanku; ayllunkunaqa achkata quwitaqa
mana hampisqa, mana runap uywanku. Tukuy wasipitaqmi
mikhuy qarasqanmi kawsakuqku uywakunmanpas: wayk’una
87

wasipi, q’unchap sikinkunapim, akallantam huñurparinku,
galpónkunapi; chaymi mana manam k’uchun k’uchuntaqa
ima unquypas hap’inchu; picharinkuchu; chaymi akanpi
chaytaqchá ninkupas: “Q’usñim kurukunataqa mana wikch’unkuchu.
unquymantaqa hark’akun”, nispa. Chaymi, wallpapas quwipas
Chayhinatam uywanku. huch’uy tuq’uchakunapihinam
puñunku. Mana wayra
yaykunanpim wichq’arayanku.
Ichaqa, wakin uywaqkunaqa,
quwipaq, wallpapaq allin wasita,
sayayninmanhina, ruranku; kaq,
Ayllukunaqa,
mana maqanakunankupaq, rakinku;
atisqankumanhinallam,
hinaspa, kallpayuq q’achukunata
quwitapas wallpatapas
mikhuchinku, kaq kamasqa
uywanku. Manam rakinkuchu,
mikhuykunata mikhuchispam
huñunasqallatam wiñachinku.
utqayllaman quwitapas,
Chaymi huk wasillapim huch’uy,
wallpatapas wiñachinku kaq
malta, hatun quwikunatapas
mirachinku. Chaymi, quwikunapas
uywanku. Uña quwichapas
wallpakunapas, utqayman
hatun quwikunawan kuskallam
wiñaspanku utaq miraspanku,
kanku; chaymi kututukunaqa
allin qullqita, uywaqkunaman,
mama quwita qatikachaspanku,
kutichinku.
uñachakunata saruspa,
wañurqachipunku. Hinaspapas, Kay llikakunapi q’imikuspam kay qillqasqa
paqarimurqan:
puñusqanku wasitaqa, manam
http://www.fao.org/3/a-as541s.pdf
allin pichaytaqa yachankuchu;
http://www.fao.org/3/w6562s/w6562s01.htm
88

Ñawinchayta tukurquspataq, kamachisqa
qillqasqata ruraykuy.
1.
¿Imahinatam
wallpata
uywasqaku?
¿Imahinatam ¿Maymantataq
quwita wallpatari
uywanku? apamurqanku?
¿Imataq
¿Maymantataq Quwitawan wich’inaq
quwiri? wallpatawan sunqunri?
uywasqankumanta
Rikch’aq
Maykunapitaq quwikunap
quwi kawsan sutinta qillqay
¿Hayk’a
¿Ima aychataq rikch’aq wallpa
aswan allin kan? t’aqakunataq
kan?
89

2. ¿Imakunatam purun 3. ¿Ima uywataq purun
uywatahinalla uywanku? pampakunapi paqarirqan?
a) Allquta, quwita. a) Hatun piluyuq quwi.

ch) Quwita,wallpata. ch) Purun quwi.
chh) Quwita. chh) Wallpa.
ch’) Wallpata. ch’) Pisqukuna.
4. Qillqasqap rimasqanmanhina, ¿mayqan aychataq kallpata qukun?

………………………¿Imarayku?……………………………………………………………….............
…………………………………………………………………………………………………………………..
5. ¿Ima unquypaqmi quwi aycha allin kasqa?
…………………………………………………………………………………………………………………..
6. Quwimantawan wallpamantawan, ¿imakunatam rimakuchkan?
Quwi Wallpa
……………………………….................... ………………………………....................
……………………………….................... ………………………………....................
……………………………….................... ………………………………....................
……………………………….................... ………………………………....................
7. Kunam ayllukuna, ¿wallpatawan quwitawan uywachkankuraqchu?

¿Imahinapi?
…………………………………………………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………………………………………..
8. Aylluykipi sumaqta quwita, wallpata uywanankupaq, ¿imatataq rurawaq?
…………………………………………………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………………………………………..
90

Imapas ruranapaq kamachikuq simikuna
a. Qillqasqa ñawinchasqaykipi rurachiq, kamachiq, yachachiq
simikunata maskay; chaymanta kaypi qillqaykuy.
1.- 2.- 3.-
4.- 5.- 6.-
ch. Qillqasqayki simikunata hamuq simikunawan tupachiy. ¿Kaqllachu icha

rakinakunchu?
Kamachiq, rurachiq rimanakuna
Huklla Achka
Runa Rimana Runa Rimana
Ñuqa (rimaq) Ñuqayku
Ñuqanchik pichasunchik
Qam (uyariq) uyway Qamkuna tiyaychik
Pay (karupi kaq) pichan Paykuna tiyachunku
chh. ¿Imakunatam siq’ipi qhawachkanchik?

1. Rimaq runallam uyariq runataqa kamachinmanpas/ rurachinmanpas.
2. Karupi kaq runataqa, mana uyariq runataqa uyariq runantakaman kamachina.
3. Sapallan rimaq runataqa manam uyariq runaqa kamachinmanchu. Manataqmi
rakikusqa achka runakunatapas kamachinmanchu.
4. Ñawpaq pachapiqa manam kamachiq rimanakunaqa karqanchu. Kay pacha kaq
qhipa pachallapim kamachikuchwanchu.
ch’. Hamuq rimanakunata, kay pachapi kaq qhipa pachapi, churaykuy.
Rimay………………...…..... Mirachiy……………........….….. Uyway………….…….....…...
91

Hatun qillqa
Ñawichaspayki hatun qillqakunata maskay, hinaspa kikinpi q’illu llimp’iwan
llimp’iykuy.
Hatun qillqasqa, kasqanmanhina, lliw rimaytapas, mana chayqa, kikin
rimanallatapas hamuq siq’ipi qillqaykuy.
……………………………………………………………………………………………………................
……………………………………………………………………………………………………................
……………………………………………………………………………………………………................
Hatun qillqataqa rakiq

ch’iku, qatichina ch’iku, Hatun qillqawanqa runap,
tukuna ch’ikupa qatiq simi Apukunap llaqtakunap
qallariyninpim qillqana kan. sutinku qallariyninpim
qillqakun.
Hatun qillqakunawan qallariq rimaykunata qillqaykuy

……………………………………………………………………………………………………...........
……………………………………………………………………………………………………...........
……………………………………………………………………………………………………...........
Runap sutin Ayllukunap sutin Uywakunap sutin
92

Mapuchi ayllukuna wallpa uywasqankumanta
Manaraq hamuq qillqasqata ñawinchachkaspa, kay llamk’aykunata ruraykuy.
1. ¿Ima sasachakuywantaq kay 2. ¿Imata maskaspataq qillqasqata

qillqasqa tupachkanman? ñawinchasaq?
....................................................... .......................................................
....................................................... .......................................................
....................................................... .......................................................
....................................................... .......................................................
Musuq simikunata maskay upallalla qillqasqata ñawinchay.
Mapuchi ayllukuna wallpa uywasqankumanta
M apuchikunaqa, wallpankutaqa,
kicharisqa pampakunapim
uywanku. Kay wallpakunaqa,
Kay qillqasqapim
imahina wallpakuna 2
rikch’aq uywasqankuta
kikillankumantam runtunkutaqa riqsisunchik: 1) hukninmi
uqllanku kaq chiwchinkutapas kicharisqa pampakunapi,
uywanku, kaq mikhuyninkutapas 2) hukninñataqmi huch’uy
maskaspa, sach’akunapi puñuspam kanchakunapi. Iskayninmi
kawsanku. Chakrapim uqllankupas, 21 imayna ñawpa ayllukuna
p’unchawmanta achka chiwchikunantin yachayninwan uywasqa kanku.
rikhurimunku; hinaspapas hawka
kacharisqa kaytam munanku. Ichaqa
kay watakunaqa, huk yachaykuna
rikhurimusqanrayku, manañam
chayhinañachu kan; manaña allpa
kamakusqanraykum hukniraqman
t’ikrakapun.
93

1. Kicharisqa pampapi: Mapuchi kaptinqa q’isata/ thapata sumaqta
wallpaqa purun pampaman ruranku; chaymantam runtukunataqa
yachasqam kan. Chayhinatam watan uqllananman churaykuna kan.
watan ñawpa ayllukuna uywarqanku. Chaymantam 21 p’unchawmantaq
Kayhinatam ñawpaqqa chiwchita chiwchikuna t’uqyayta qallarimun;
uywarqanku: purun pampapim sarata wakinqa 20 p’unchawllapim
pallanku, hinaspa wayk’usqanku t’uqyamunku; puchuqchakunaqa 22
puchukunata mikhuchinku. p’unchawtaraqmi t’uqyanku.
2. Huch’uy kanchakunapi: Wallpakunap mikhunan.

Mapuchi wallpaqa huch’uy wasikunapi Chakrapi utaq pampakunapi
kaspaqa, k’itku k’uchuchakunapim kawsaq wallpakunaqa kurukunata,
kawsayta yachan; ichaqa runap ch’illikukunata, ch’uspikunata,
mikhuchisqallam kan: rurukunata, saphichakunata, qurachakunata,
wayk’usqanku puchukunata, kamasqa aquchakunata mikhuspankum
mikhuykunallatam mikhunku. kawsakunku. Wallpayuqkunaqa allin
wiñanankupaqmi siwarata, sarata,
pitipuyata, rurukunata, yuyukunata,
wayk’usqanku puchukunata ima
Runtu uqllachiy. Mapuchi mikhuchinku. Paykunaqa manam
wallpakunaqa allintam wirayachiq, utqayman wiñachiq,
runtunkunataqa uqllanku; chaymi runtuchiq mikhuykunataqa
paykunallawan uqllachinku. qarankuchu. Chaymi challwa
Sayayninmanhinam wallpaqa 16 hak’utaqa kaq yana wiramanta
utaq 8 utaq 10 anqas runtukunata kamasqa mikhuykunataqa, manam
uqllanku; kaytaqa uywaqkunam mikhuchinkuchu; chakrapi wiñaq
qhawanan. Wallpa uqllanan pacha mikhuykunallatam mikhuchinku.
Qillqasqata ñawincharquspaqa, tapukuykunata kutichiy.

1. ¿Ima rikch’aq runatataq qillqaq rimapayachkan?
a. Kamaqkunapaq chh. Wallpa uywaqkunapaq
ch. Tayta mamakunapaq ch’. Yachaqkunapaq
2. ¿Ima rikch’aq simiwantaq qillqaq runa kamachina qillqasqata paqarichimun?
……………………………………………………………………………………………………...........
¿Imaynapi? …………………………………………………………………………….............
94

3. Rimaykunata rimaykunawan chiqaqchus (CH) icha llullachus (LL) kaqninpi
chakanawan chakataykuy:
Qillqa Tapukuy Ch Ll
a. Mapuchi wallpakunaqa hawka kacharisqan puriytam munanku.

ch. Lliw Mapuchi wallpakunam 12 runtuta uqllanku.
chh. Lliw runtukunam 21 p’unchawtapuni t’uqyanku.
ch’. Mapuchi wallpakunaqa imatapas qarasqankuta mikhunku.
h. Wallpakunaqa wirayachiq mikhuykunallatam mikhunku.
4. Qillqasqari, ¿imamantataq rimachkan? Kaqninta kutichiy.

a. Mapuchi runakunap imahina wallpa uywasqankumanta.
ch. Mapuchi wallpakunap mirasqanmanta.
chh. Mapuchi wallpakunap ima rikhurisqanmanta.
ch’. Mapuchi wallpakunap maykunapi yachasqanmanta.
5. ¿Qillqasqap rimasqan kay p’unchawkuna ima sasachakuykuna

rikhurimusqanwantaq tupachkan?
……………………………………………………………………………………………………................
……………………………………………………………………………………………………................
……………………………………………………………………………………………………................
……………………………………………………………………………………………………................
……………………………………………………………………………………………………................
6. Mapuchi runakuna, imahina wallpa uywasqanwan qichwa runakuna
uywasqanwan, ¿tupanchu icha manachu? ¿Imahinapi?
……………………………………………………………………………………………………................
……………………………………………………………………………………………………................
……………………………………………………………………………………………………................
……………………………………………………………………………………………………................
……………………………………………………………………………………………………................
95

Munasqanchikmanta huk rimakuyta
4.3. qillqasunchik
Manaraq qillqayta
qallarichkaspa, ima wich’ina
kasqanta yuyapaychik.
Wich’ina huk
rikch’aq qillqasqa
ima yachaymantapas
sasachakuymantapas
hukkunamantapas runa
masinchikkunaman
yachayta riqsichiy.
Yachakuq masiykiwan rimanakuy, hinaspa huk wich’ina qillqanaykipaq allichakuy.

1. ¿Ima rikch’aq qillqasqatataq paqarichisaq?
……………………………………………………………………………………………………................
2. ¿Ima rimaymantataq qillqasaq?
……………………………………………………………………………………………………................
3. ¿Pipaqtaq qillqasaq?
……………………………………………………………………………………………………................
4. ¿Imahinataq qillqasaq?
……………………………………………………………………………………………………................
5. ¿Ima rikch’aytataq qillqasqapi rimarikusaq?
……………………………………………………………………………………………………................
6. Paykunapaqhinam qillqasaq: 7. ¿Ima qillqasqaytam

wakinkunaman riqsichisaq?
Munasqaypaqmi
..........................................................
Mana riqsisqaypaqmi
..........................................................
Riqsisqay runapaqmi
..........................................................
Kamachiqpaqmi ..........................................................
Qullanapaqhinan ..........................................................
96

Kunanñataq wich’inap sayayninta riqsiychik,
chaymanhina qillqasqata qillqanaykichikpaq.
Sutin.
…………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
Qallariy: …………………………………………………………………………………
Kaypim imamanta
yachachinanchikta …………………………………………………………………………………
riqsichina, hinaspa
…………………………………………………………………………………
kusirichiqhina
ñawinchanapaq. …………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
Qispichina: …………………………………………………………………………………
Kaypim yachachiyta
sumaqta allichaspa, …………………………………………………………………………………
pisi pisimanta …………………………………………………………………………………
riqsichina kan,
chirukunapi …………………………………………………………………………………
yupaykunapi
q’imipakuspan
…………………………………………………………………………………
ch’uyata willakuna …………………………………………………………………………………
kan.
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
Wichq’ana. …………………………………………………………………………………
Ch’intichispam
qispinapi …………………………………………………………………………………
qillqasqanchikta
yapamanta qillqana
…………………………………………………………………………………
kan, hinaspa qhipa …………………………………………………………………………………
p’unchawkuna
ñawinchaqkuna …………………………………………………………………………………
ruranankupaq …………………………………………………………………………………
rikuchina kan.
97

Kunanqa allichapayraq kaq qillqasqata qillqaykuy.
Willakuyniykiqa ch’uyan kanan.
…………………………………………………………
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
98

Qillqayki allichanapaqraq kaptinqa, allichanaykipaq
kaykunata ruraykuy.
1. Qillqasqaykita wakin qillqaq masiykikunawan rakinakuychik. Pay qampata
ñawinchanqa, qamñataq paypata ñawinchanki.
2. Allinllamanta p’inqaqhina ñawinchaspa, pantaykunata tarispa, imahina
3. Kikiykipas hamuq tapukuykunata kutichispayki qillqasqaykita
qhawapayaykuy. Kasqanmanhina, kay chakanawan (x) chimpuy.
1. ¿Qillqasqapi, ch’ikukana kachkanchu?

2. ¿Rimay qallariypi hatun simi qillqawanchu qillqasqa
tarikuchkan?
3. ¿Qillqaqpa sutin tarikunchu?
4. ¿Qillqasqap ch’irun kachkanchu?
5. ¿Qallariykuna sutillachu qhawakun?
6. ¿Qispichina sutillachu qhawakun?
7. ¿Wichq’ana sutillachu qhawakun?
8. ¿Qillqasqap rimasqan ch’uyachu umaykiman yaykun?
9. ¿Qillqasqayki munaychu kachkan?
4. Mayt’uyki ñawinchaqpa llapan nisqasuykita sunquchakuspa uyariykuy.

Chaymanta qillqaykuy.
……………………………………………………………………………………………………................
……………………………………………………………………………………………………................
……………………………………………………………………………………………………................
……………………………………………………………………………………………………................
……………………………………………………………………………………………………................
99

5. Runa masiykip nisqasuykimanhina, qillqasqaykip tapuytawan
tupachispa, pantaykuna tarisqaykita umachakuy.
……………………………………...........................……………………
……………………………………...........................……………………
…………………………………………………………
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
Ñawpaq qillqasqaykipi pantaykuna chinkachiqhina,

runa masiyki rimapayasusqaykimanhina, yapamanta
wich’inata qillqaykuy.
1. Qillqasqayki, mana chapukunanpaq, PDF mayt’uman t’ikraykuy.
2. Facebookniykita kichaykuy; hinaspa musuq huñuta paqarichiy.
3. PDF rikhurichisqaykita musuq huñu paqarichisqaykiman paltaspa apachiy.
4. Kikin Facebooknintakama, WhatsAppnintakama, Instagramtakama siq’i
qillqasqaykita, lliw riqsinankupaq, apachiy.
5. Pillapas apachisqayki qillqasqata ñawinchaspa qillqamusuptiykiqa,
kusikuyllawan kutichiy.
100

Wallpaq takiynin
4.4. willawasqanchikmanta yachasunchik
Wallpawan runawan rimanakusqankumanta sumaqllata ñawinchaykuy.
Wasi masilláy, Arí, mikhunata

¿uyarirqankichikchu? mikhuchkaptiykum
Qayna p’unchawmi wallpa ninriykuman,
kuskan p’unchawta qunqaychalla takiynin,
takiyta qallarimun, chayamun. ¿Mayqan
imanaptinchá. ayllunchikchá
wañukunqa? Takiyninqa
wañuymi ninkum.
Rimanakusqankuta ñawinchaspa, huñupi tapukuykunamanhina rimanakuychik,

hinaspa pisillata qillqaykuy.
1. ¿Imamantataq qhariwan warmiwan rimachkanku?

…………………………………………………………………………………………………………............
2. Aylluykipi, ¿wallpa takiymanta yachankuchu?
…………………………………………………………………………………………………………............
3. Huk kutillapas wallpap waqasqanta, ¿imallatapas yacharqankichu?
…………………………………………………………………………………………………………............
4. ¿Llakipaqchu utaq kusipaqchu wallpa takin? ¿Imarayku?
…………………………………………………………………………………………………………............
…………………………………………………………………………………………………………............
101

Awichaykikunawan, kuraq aylluykikunawanpas wallpa
kuskan p’unchaw takisqanmanta rimanakuy. Chaymanta
rimanakusqaykimanhina kutichiy.
Wallpaqa manam yanqallaqa
takinmanchu. Mayqan ayllunchikpas
wañukunanpaqpunim t akin.
Imahinachá yachanpas. Chaymi wallpa
waqaqta uyarispaqa ancha llakiwan
mana hap’ichikunapaq allichakunayki
karqan. Wallpataqa hap’irparina wasip
hawanta qhipanpamanta chuqarparina
wañuqta. Chayhinatan kutichina kan;
chaymi rimakuy kan.
1. ¿Mayllapipas wallpa takiqta uyarirqankichu?

Arí Mana
2. ¿Imapas llakiykuna kananpaqchu takin icha kusikunapaqchu? Nisqasuykita qillqay.
…………………………………………………………………………………………………….....................
…………………………………………………………………………………………………….....................
3. ¿Sapa kutillachu wallpa waqanman? Uyarisqaykita qillqaykuy.
…………………………………………………………………………………………………….....................
…………………………………………………………………………………………………….....................
4. ¿Wallpaq takiynin imatataq willasunki? Nisqasuykita qillqaykuy.
…………………………………………………………………………………………………….....................
…………………………………………………………………………………………………….....................
5. Wallpamanta willakusqanta amachakunapaq, ¿imatataq rurawaq?
…………………………………………………………………………………………………….....................
…………………………………………………………………………………………………….....................
6. ¿Ima yachaymi wallpa takiqmanta kasqa?
…………………………………………………………………………………………………….....................
…………………………………………………………………………………………………….....................
102

Chaninchakuy
Kay t’aqapi llamk’ay rurasqaykikuna, qampaq, ¿chiqaq yachaychu?
Kasqanmanhina: arí, mana, nispa, chimpuy.
Ruraykuna Arí Mana
Yachachiqta, tayta mamaytapas, yachakuq masiykunatapas

wich’ina qillqasqayta ñawinchaychinim.
Llamk’ayniypi, quwita, wallpata uywanamanta qillqasqaypi,
allintachu chanincharqani.
Llamk’ay qallariypi ima ruranayta allinta yacharqani.
Quwita, wallpata uywaymanta rimaq qillqasqatam, kallpayuq
rimaykunata tarispa, ñawincharqani.
Qillqasqa ñawinchasqaymanta tapukuykunataqa,
mañakusqanmanhinam, allinta yuyaspa kutichini.
Ima rimasqantapas yacharquniñam.
Willaq rimana ukhunpi huk rikch’aq rimaykunatapas
yacharquniñam.
Wich’ina qillqasqa sayaynintapas allintañam riqsirquni.
Huk llaqtap yachayninkunamanta rimaq qillqasqata, kallpayuq
rimaykunata tarispa, ñawincharquni.
sumaqta allichakuni.
Yuyasqaymanhinan huk wich’inata qillqani.
Ch’uya qillqa qhispichinaypaqa, ñawpaq qillqasqatapas qatipanim.
Qillqasqaytaqa llikapurantakama, Facebooknintakama wakin
runakuna ñawinchanankupaq apachini.
Wallpaq takisqan willakusqantapas yacharqunim.
Wallpa takiptin ima ruraytapas yacharqunim.
103

Yachayniyki kallpachanaykipaq kaq allichana kaptinqa,
allichapanaykipaq, allinta yuyaymanay.
Kunanqa kutichiy.
1. Kay t’aqapi rurasqaykikuna, qampaq, ¿allinchu kachkan?, ¿imallapipas
yanapasunkichu?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
2. Quwitaqa, wallpataqa uywakunan, kawsayninchikpaqpas allinmi kasqa,
chayqa, ¿allinchu aylluykipaqpas kanman?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
3. Kay t’aqapi lliw llamk’aykunamanta, qampaq, ¿mayqantaq allinpuni kachkan?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
4. Kay t’aqapi, ¿mayqan llamk’anallapas mana atina yachay kachkanchu?,
¿sasachakuyman apasunkichu? ¿Imaynatataq qispirqanki?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
5. ¿Kay t’aqapi llamk’asqaykita, ¿khuyakuywanchu rurarqanki? ¿Imahinataq
kay llamk’aywan tarikurqanki? ¿Imahinapi?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
6. Yachayniykipi ñawpaqman purinaykipaq, ¿imapiraqtaq aswan allinta
llamk’awaq?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
104

5
T’aqa
Uywa qarawan
llamk’aykunamanta
Uywa qara p’achanchikkunamanta
Ñ awpaqa uywakunap qaranwan llamk’aq runakunaqa achkam

karqanku. Kawallu qaramantaqa munturata, ch’uspakunata,
wiqaw watanakunata imam ruraq karqanku. Ichaqa, kunanqa,
manañam chaykunataqa rurankuñachu; qarakunawan llamk’aqkunapas
wañupunkutaq chayqa; chaymi paykunawan kuska yachaykunapas
chinkapun. Aswanmi, China mama suyumanta imaymana rurasqakuna
llaqtanchikman yaykurqamum; chaymi ñawpa runakunap qarakunawan
llamk’ayninkuqa chinkayta qallariykuchkan. Chayrayku, qarakunawan
llamk’ay yachaykuna mana chinkananpaq, ¿imatataq rurawaq?
105

Atipakuy
Qarawan llamk’aq runakunap yachaynin mana chinkananpaq huk
rimapayanata qispichiy.
Yachaykuna aypanan
• Uywa qarawan llamk’ay yachaykuna mana chinkananpaq rimapayay.
• Uywa qarawan llamk’ay yachaykuna chinkasqanmanta q’imisqa qillqasqata
ñawinchay.
• Uywa qarawan llamk’anakunamanta huk q’imisqa qillqasqata qillqay.
• Illawan rimaymanta yachay.
106

Uywa qaramanta imaymanakuna rurasqa
5.1. qhatupi mana rantikusqankumanta
rimaykusunchik
Rimasqankuta ñawinchay, chaymanta tapukuyta kutichiy.
Huk suyukunamanta
yaykumuq p’achakunaqa ¿Imanaptinmi chayhinata
sumaqmi qhawakunku; rimanki? ¡Llaqta
chaytaqa pisi masiykikunataqa
qullqillawanmi manataqmi
rantikunchik. Chayri, munasqankichu! Manachu
¿imapaqñataq uywa uywa qarawan llamk’ay
qaramanta rurasqa chinkaptinqa aswan sumaq
p’achakunata yachaykunam chinkanqa.
munasunman? Hinaqa
chinkachunña.
¿Mayqanpa rimasqantam chaninchawaq?
…………………………………………………………………………………………………………………
¿Imarayku?
………………………………………………………………………………………………………………...
Chaninchasqayki rimaq runata, yanapanaykipaq,

allichakuy; hinaspa hamuq llamk’ayta ruraykuy.
1. Hamuq qillqasqawan chaninchasqayki, ¿mayqan runap rimasqanmi allin
kachkan? Chayta akllaykuy.
Uywa qarawan llamk’ay chinkasqamanta.
Uywa qara ruraymanta.
Uywa qarawan llamk’ay yachaykuna chinkasqamanta.
Uywa qara ch’utisqanmanta.
107

2. Uywap qaranwan llamk’aq runakunata, imahina llamk’asqankuta,
sasachakuyninmanta ima tapukuy, chay kutichisqasusqaykita sumaqta rimaykuy;
ichaqa mayt’ukunapipas, llikapurapipas maskawaqmi.
3. ¿Pikunatataq rimapayankiri?
………………………………………………………………………………............................................
4. ¿Imata tariyta munaspataq runakunaman rimapayanki?
………………………………………………………………………………............................................
5. ¿Ima yachaykunawantaq rimasqaykita amachanki? Chayta qillqaykuy.
………………………………………………………………………………............................................
6. ¿Allin ch’uyanchasqatachu rimasqaykita amachakunki? Chayta qillqaykuy.
………………………………………………………………………………............................................
Allichakusqaykimanhina, uyariqkuna: arí, mana, nispa, chiqan nichiqhinam kan,

sumaqllata rimapayay. Kaypaq kaykunata ruraykuy:
1.- Runa uyariqkuna, munachiqhina, imamanta rimanaykita riqsichiy.

2.- Yachaykuna huqarisqaykiwan uyarichiy, munasqaykita amachaspa, rimay.
3.- Tukurquspañataq lliw rimasqayki yachayta wichq’aykuy.
Yachakuq masiykikunawan huñunakuspa: arí utaq mana, nispa, chakatay.
Sumaqllatan rimarqani.
Kuraq runakunap niwasqawanmi yanapachikuni.
Mayt’ukunatapas ñawicharqanim.
Kusisqam runakunaqa uyariwanku.
Lliw yachasqaytan rimarikuni.
108

Uywa qarawan llamk’ay yachaykuna
5.2. chinkasqanmanta qillqasqata
ñawinchasunchik
Hamuq qillqasqata manaraq ñawinchachkaspa, tapukuykunata kutichiy.
1. ¿Imapaqmi qillqaq allin rimayninta pukachawan llimp’isaq?

Rimasqayta riqsinaypaq.
Yachayniy wiñachinaypaq.
Rimasqanta riqsinaypaq.
Allin kanaypaq.
2. Kay qillqasqamanta, ¿imatataq yachani?
……………………………………………………………………………….......................................
……………………………………………………………………………….......................................
3. Ñawinchasqaykimanhina, ¿imamantataq qillqasqa rimachkan?
a. Uywa qarawan pukllaspa llamk’aqkunamanta.
ch. Uywa qaranwan achka rurasqankumanta.
chh. Uywa qarawan llamk’aqkunap ñak’akuyninmanta.
ch’. Qarakunawan llamk’aykuna chinkasqanmanta.
4. Mana sasachakuspa nisqanta aypanaypaq, ¿imahinatam ñawinchayman?
……………………………………………………………………………….......................................
……………………………………………………………………………….......................................
5. ¿Ima rikch’aq qillqasqataq kanman?
Willakuy Takyasqa rimay
Yachana Yanapakuna
6. ¿Imapaqtaq qillqaq qillqasqata paqarichinman karqan?

……………………………………………………………………………….......................................
……………………………………………………………………………….......................................
109

Ñawinchay sunqunpiqa, ñawichachkaspa, kaykunata
ruraykuy.
Ñawpaqta upallalla ñawinchay, chaymanta kallpawan rimay, ñawinchay.
• Mana riqsisqa simikunata tarispaqa, waqtanpi kaq raphichapi qillqay.
• Kallpayuq rimaykunata tarispaykiqa kaqpi q’illu llimp’iwan siq’iykuy.
• Ima nisqanpas mana allin kaptinqa, patachanpi, munasqaykita qillqaykuy.
Uywa qarapi llamk’aykuna chinkasqanmanta
U
ywa qarakunawan llamk’ayqa hinaspam allpawan tupanakuspa
ñawpaqmantaraqmi uywanakunchik. Ichaqa, kunan
rurakurqan; ichaqa tiqsi watakunaqa manañam uywa qarawan
muyupi runa paqarimusqanwan llamk’aq runakunaqa kankuchu;
kuchkaraqmi paqarimunman karqan. kunanpunim, Aya Kuchupipas kaq
Chay pachakunamanta kunankamam Wankawillkapipas wañuymanña
chay yachaykunaqa llamk’akuchkan. chayachkan. Chayhinapim Phuyu
Llaqtanchikkunapiqa ñawpa Kichka sutiyuq taytata tarinchik. Payqa
llamk’aymi karqan; uywasqanchik 75 watayuqñam kan, chaymi payqa
uywawanmi tupan; chaymi qarakunawan uywap munturankunata,
ñuqanchikpa khuyakuyninchik kaq hakimunkunata, wask’akunata,
kusikuyninchik ima karqan. Chaymi wiqaw/qara watanakunata ima
allpanchikpi saphichawanchik; ruran. Kay taytam makinpi,
110

umanpi, sunqunpi ñawpa yachaq
runakunap yachayninta hap’in.
Hatun taytanmantam kay yachayta
chaskisqa. Paymi hatun taytanwan
karu llaqtakunapi kawsaq runakunap Simi taqi
imaymana p’achakunata ruraqku.
Chay Llamk’asqanta apaspanmi
llaqtan llaqtan Perú suyuta muyumuq
kan. Machuyaspanñataqmi,
wasillanpiñan, takikuspa
wawankunawan rimanakuspa,
kusisqa qarata ñupuq, hinaspa siraq
kaq.
Ñawpa watakunaqa achkam

yachaqkunaqa karqanku; kunanqa Kay rikch’aq llamk’aykuna
pisi runakunallañam llamk’anku. kallpachachiyta, ¿atiswanraqchu
Chaymi llaqtanchikkunapiqa llakikuy icha manañachu? Aswan llaqta
kachkan: manañam kay watakunaqa kamachiqkunan qullanakuspanku
qarakunawan rurasqa p’achakunata rikch’arinanku. Paykunam kay
qhawarinkuñachu, kaq manañam rikch’aq llamk’aykuna mana
rantiqkunapas kankuñachu; chaymi chinkananpaq yanapakunanku.
kay yachaykunaqa chinkaymanña Chinkayninqa manam allinchu
richkanku. Rurasqankutapas kanman. Atisqanchikmanhina,
manam ñawpaq watakuna llamk’ayninkunata rantispam
hinañachu rantikunku; chaymi yanapasunchikman. Hawa
pisillataña llamk’achkanku. Hawa llaqtakunapi kamasqa p’achakuna
llaqtakunamantapas p’achataqa rantinanchiktaqa, aswan llaqta
pisi qullqillapaqñam apamunku; masinchikkunap rurasqan
hinaspapas, runakunaqa, makinawan p’achakunata rantikuspa, chaywan
sirasqa p’achallatañam maskanku. churakuspa kusisqa purikusunchik.
Chayhinam llaqta masinchikkunaqa Kay nisqanchikta, ¿rurawaqchu? Kay
manañam rantiyta munankuñachu. ñawinchasqayki, sunquykipaqhina
Aswanmi hawa llaqtayuq runakunaqa kaptinqa, wakin runa
kusisqam rantikunku, hinaspa masiykikunaman, ¿rimapayawaqchu?
apakunku. Chayraykum, kay https://www.elcomercio.com/tendencias/
qarakunawan llamk’ayqa, ichapas, talabarteria-oficio-resistencia-industria-
tungurahua.html
manaraq chinkanmanchu, aswanmi
https://pulperiaquilapan.com/talabarteria-arte-
kallpachana kanman. del-cuero-y-amor-de-artesano/
111

Ñawinchayta tukuspaqa, hamuq llamk’aykunata
ruraykuy.
1. Nisqanta mana chinkachispa, qampa simiykiwan, hamuq qillqasqata yapamanta
qillqaykuy.
Llaqtanchikkunapiqa ñawpa llamk’aymi karqan; uywasqanchik uywawanmi tupan;

chaymi ñuqanchikpa khuyakuyninchik kaq kusikuyninchik ima karqan. Chaymi
allpanchikpi saphichawanchik; hinaspam allpawan tupanakuspa uywanakunchik.
…………………………………............................…………………………………..................................
Chayhinatam llaqta masinchikkunaqa manañam rantiyta munankuñachu.

Ichaqa hawa llaqtayuq runakunaqa kusisqam rantikunku, hinaspa apakunku.
Chayraykum, kay qarakunawan llamk’ayqa, ichapas, manaraq chinkanmanchu,
aswanmi kallpachana kanman.
…………………………………............................…………………………………..................................
…………………………………............................…………………………………..................................
2. Qillqasqari, ¿imamantataq rimachkan? Pisi simillawan kutichiykuy.
Uywa qarakunawan llamk’ayqa

ñawpaqmantaraqmi rurakurqan; ………………………………………………………
ichaqa tiqsi muyupi runa
………………………………………………………
paqarimuyninmantaraqmi
kanman. Chay pachakunamanta ………………………………………………………
kunankamam chay yachaykunaqa
………………………………………………………
kanman.
Ñawpa watakunaqa achkam

yachaqkunaqa karqanku; ………………………………………………………
kunanqa pisi runakunallañam
………………………………………………………
llamk’anku. Rurasqankutapas
manam ñawpaq watakuna ………………………………………………………
hinañachu rantikunku; chaymi
………………………………………………………
pisillataña llamk’achkanku.
112

3. ¿Imamantataq qillqasqap sunqun rimachkan?
…………………………………............................…………………………………..................................
4. Qillqasqapi rimaykuna, ¿imamantam rimachkanku?
Rimaykuna Imamanta rimachkanku
Llaqtanchikkunapiqa llakikunapaqmi
kachkan: manañam kay watakunaqa
qarakunawan rurasqa p’achakunata
qhawarinkuñachu.
Chay pachakunamanta kunankamam

chay yachaykunaqa kanman.
Uywa qarakunawan llamk’ayqa

ñawpaqmantaraqmi rurakurqan;
ichaqa tiqsi muyupi runa
paqarimuyninmantaraqmi kanman.
5. Manaraq ñawinchachkaspa, tapukuykunata kutichiy.

¿Imamantataq qillqasqa rimachkan?
a Uywa qarawan llamk’aqkunamanta.
ch Uywa qarakuna rakisqankumanta.
chh Uywa qarawan llamk’aqkunap ñak’akuyninmanta.
ch’ Qarakunawan llamk’aykuna chinkasqanmanta
Ch’ikuna Yachachina Q’imina Tiqsichana
7. Kunan, ñawpa rurasqaykiwan tupachiy. Hina, ¿kaqllachu icha hukniraqchu?

Arí Mana
¿Imapitaq pantasqanki? …………………………………………………...................................……
8. Qillqaq runa, ¿imahinataq tarikun?
a Kusisqa chh Phiñasqa
ch Llakisqa ch’ Llamp’ulla
113

9. Hayk’aqllapas kay llamk’ayta, ¿rurayta munawaqchu?
…………………………………………………………………………………………………………………...
…………………………………………………………………………………………………………………...
…………………………………………………………………………………………………………………...
10. Chinkananpaq, ¿ima sasachakuytaq rikhurimusqa?
…………………………………………………………………………………………………………………...
…………………………………………………………………………………………………………………...
…………………………………………………………………………………………………………………...
11. Mana chinkananpaq, ¿imatam rurawaq?
12. Qillqasqapi rimaykuna, ¿chaninchasqachu icha pantasqachu kachkan?
…………………………………………......…… …………………………………………......……
12. Kay qillqasqamanta, qam, ¿ima rimaytataq hurquwaq?
13. Yachaykunata, kay qillqasqamanta, qam, ¿hurquwaqchu?
…………………………………………………………………………………………………………………...
…………………………………………………………………………………………………………………...
…………………………………………………………………………………………………………………...
14. Qarawan llamk’ay, ¿imaraykutaq chinkachkan?
a Runakuna manaña rantiptin.
ch Chaywan kawsasqankurayku.
chh Mana huk llamk’ay kasqanrayku.
ch’ Llamk’asqankurayku.
15. Qarawan llamk’aqkuna, ¿imanaptinmi llamk’achkankuraq?

a) Runakuna mana rantiptin.
ch) Huk p’achakuna rikhurimuptin.
chh) Hawa runakuna rantiptin.
ch’) Ruraqkuna wañusqanwan.
114

T’inkiq rimay
Kay rimaykunata allinta ñawinchay:
1. Allpaqa yanam kachkan.
2. Allpaqa yanam kanqa. K’askachi
rimanakuna:
3. Allpaqa yanam.
Kay
4. Llamk’ayqa allinmi. Rikch’akuy
5. Taytayqa allin llamk’aqmi. Tukuy
6. Payqa quwitachu mikhun.

7. Mamaywanmi rini.
8. Qamkunaqa allin llamk’aqmi kankichik.
Kunanñataq, sapa rimaymanta rimanankunata hurqumuspa qillqaykuy.
1. ………………………….................... 5. …………………………....................
2. ………………………….................... 6. …………………………....................
3. ………………………….................... 7. …………………………....................
4. …………………………....................
¿Hayk’a rikch’aqtaq rimanakunam kachkanri?
Huk Kimsa Pichqa Qanchis
Rurasqaykikunata uray qillqaq nisqanwan tupachiy.
Kay rikch’aq rimaykunaqa t’inkiq rimanakunawanmi (kay, tukuy,

rikch’akuy) lluqsimun. Kay rikch’aq rimaykunaqa suti nisqallatam, mana
chayqa, rimana hukmanyachiq kusallatam rurasqanpi chaskin.
T’inkiq rimanakunaqa pisillam kanku, manam achkaqa kankuchu.
115

“Kay” rimanata rimaptinchikqa manam rikhurimunanpunichu. “Kay” rimanata
mana rimaptinchikqa manam rimaypa niynin chinkanchu, hinallam uyarikun.
Ñawinchasqayki qillqapi, t’inkiq rimaykunata tarispayki, qillqaykuy.
1. …………………………………………………………………………………....................................
2. ……..…………………………………………………………………………....................................
3. ………..………………………………………………………………………....................................
Tapuq simikuna
Ñawinchasqaykipi, pukawan qillqasqakunata, kaypi qillqaykuy:
1. …………………………………………………………………………………....................................
2. ………..………………………………………………………………………....................................
3. …………………………..……………………………………………………....................................
4. ………………………..………………………………………………………....................................
Kay rimaykuna, ¿imatataq nichkan? Chayta tarispa, riqsichiy.
a ch chh ch’
¿Willachkanchu? ¿Mich’akuchkanchu? ¿Tapuchkanchu? ¿Rimachkanchu?
¿Imahinanpi yachanki?
Tapuy simipi saphi hunt’achiqpa –chu, chayhina qillqanam kan; hinaspapas

tapuq sanampakunawanmi (¿?) rin: ¿Ripuchkankichu? Chaymi, ima
saphinmanpas, kay saphi hunt’achiqtaqa –chu k’askachiswanmi, kayhinata:
Marichu, misichu, runachu, qharichu, Josichu, quchachu
Tapuq rimaykuna. Kay rikch’aq rimaykunataqa tapuq simip –chu saphi

hunt’achiqwanmi qhispichinchik. Chaypaqmi tapusqanchik simiman –chu
saphi hunt’achiqta k’askachinchik. Chaymanmi tapuq sanampata (¿?),
qallariyninpi kaq tukukuyninpi churananchik; ichaqa, wakin kutipiqa, –chu
saphi hunt’achiq riptinqa, manañam tapuq sanampaqa rinmanpasñachu;
ichaqa tapuq rimay kananpaq churallaswaymi.
116

Qutakachi llaqtapi uywa qarawan
llamk’aymanta ñawinchasunchik.
Manaraq hamuq qillqasqata ñawinchachkaspa, tapukuykunata kutichiy.
1. ¿Imaraykutaq qillqasqata ñawinchasaq?

………………………………………………………………………………….......................................
2. ¿Imamantam qillqasqa rimachkanman?
………………………………………………………………………………….......................................
Musuq simikunata maskaspa, ch’inlla qillqasqata ñawinchay.
Qutakachi llaqtapi uywa qarawan llamk’aymanta1

Qillqaqkuna/ t’ikraqkuna: Raúl Clemente Cevallos
Miguel Posso Yépez
Q utakachi llaqtapim ñawpa

watakunamantaraq uywakunap
qaranwan runakunaqa llamk’anku.
Musuq simikuna
Qutakachi llaqtaqa Ecuador

mama suyupim tarikun. Kay
ayllumanta imahina uywa qarawan
llamk’asqankuta riqsiykusunchik.
1. Uywa qara allichay.
Achka unuwan, allillamanta sipilluwan
qaquspa, chukchayuq hawa qarata
mayllina. Hinallataqmi ukhu qarapi
puchuq aychakunata, wirakunata 2. Qarap unun ch’umay.
pichana kan. Kaypaqmi 3 utaq 4
Qarata sumaqta mayllirquspañataqmi
p’unchaw unupi chulluchina kan.
chullusqan unumanta hurquspa
Hinaspam llapa puchusqa aychata, unun ch’umakunanpaq huk pacha
wirata, yawarta wikch’una kan. Sapa warkulayana kan.
p’unchawmi, qara ch’uya qhipananpaq, 1
Kay yachaykunataqa “Historia de la Talabartería en
unuta t’ikrana kan. Kachiyuq unupim Cotacachi – Ecuador” sutiyuq mayt’umanta hurquspam
chulluchina kan. runa simiman t’ikrasqaku.
117

3. Kachiwan p’uchquchisqa
qarakuna allichay. Qaramanta kachin
hurqunapaqmi 2 p’unchaw yapamanta
unupi chulluchina kan, hinaspam
qarata llamp’uyachina kan. Hinaspa
puchuq aychawan, wira lluqsinanpaq,
achka unuwan allinta mayllina kan;
ununtaqa sapa kutillam t’ikrapayana,
qara ch’uyay ch’uyay kanankama.
4. Ch’akisqa p’uchqu qarakuna
allichay.
Manaraq qara llamp’uyasqa
kaptinqa, k’aspiy k’aspiy kaptinraq, 8. Iskuchay (isku hurquy).
yapamantam 2 p’unchawtawan unupi
Yapamantam qarataqa 3 p’unchaw,
chulluchina kan.
isku puchukuna chinkanankama,
5. Mana aychayuq qara kananpaq ch’uya unupi chulluchina kan. Kayhina
allichay. kaptinmi qaraqa mana rawranchu,
manataq ismurqunchu. Chullusqan
Qara allin ch’uyaña qhipananpaqmi p’unchawkunaqa sapa kutillam qarata
aychachankunata wirachankunata kuyuchina kan; hinaspam sapa 12
hurqupaykuna kan. pachamanta kuchunawan siksina. Sapa
6. Iskuchana. mayllinapaqmi unuta t’ikrana kan.
Qarakunata sumaqta kachiwan iskuyuq 9. Qara llimp’iy.

unupi yapamanta, allin mast’asqata, Qarakunataqa sumaqta
chulluchina kan. Chaymi 3 p’unchaw llamp’uyananpaqmi warankhuyuq
chullunan. Sapa p’unchawmi unupi chulluchina kan. Allinta
qarakunata huk hukmanta kuyuchina nuyuykuptin hurquna, chayqa
kan. Rakhuyaynin allin kanankamam ruphaypi masarquna. Ch’aki kaptinqa,
rurana kan. llamp’uyananpaq, linasawan utaq
7. Aychachaywan chukchachay. challwa unu wirawanpas llusiykuna
kan. Qara llimp’inapaq waranhuwan,
Pampa k’ulluman qarata kaskarillawan llimp’ikun.
churaykuspam 2 makiyuq Chaymantaqa ch’akisqata, wayrasqa
kuchunawan chukchankunata, puchuq wasipi allichana kan. Chaymantaqa
aychankunata, wirankunata siksirquna. imaymana p’achakuna rurayta
Yuraq yuraq kanankaman kuchunawan qallarikum. Kay llamk’ayqa yachaqpa
qaquna kan. makinpaqmi karqan.
118

Qillqasqata ñawinchaspaqa, tapukuykunata kutichiy.
1. Rimaykunap yupayninta allin rimaykunapi tupachiy, chaymanta
wichq’anapi qillqaykuy:
1. Qara unu ch’umay. ( ) sipilluwan qaquspa chukchayuq

hawa qarata mayllina.
2. Qarakuna allichay.
( ) unun ch’umakunanpaq huk pacha
warkulayanan.
3. Iskuchana.
( ) ununtaqa sapa kutillam
4. Uywa qara allichay. t’ikrapayana qara ch’uyay ch’uyay
kanankama.
5. Qara llimp’iy. ( ) k’aspiy k’aspiy kaptinraq,
yapamantam 2 p’unchawtawan unupi
6. Chakisqa p’uchqu qarakuna allichay. chulluchina.
7. Kachiwan puchquchisqa. ( ) kachiwan iskuyuq unupi

yapamanta nuyuchina.
8. Aychachaywan chukchachay. ( ) iskay makiyuq kuchunawan
chukchankunata, puchuq
9. Iskuchay. aychankunata, wirankunata,
phaspanta ima sumaqta siksirquna.
2. Uywa qarawan llamk’asqanku, ¿allintachu rikch’akapusunki? ¿Imahinapi?

...…………………………………………………………………………………...................................
...…………………………………………………………………………………...................................
...…………………………………………………………………………………...................................
...…………………………………………………………………………………...................................
3. Llaqtaykipi kayhinatachu uywa qarawan llamk’anku. Ayllu masiykita tapuy.
Willasqasuykita qillqaykuy.
...…………………………………………………………………………………...................................
...…………………………………………………………………………………...................................
...…………………………………………………………………………………...................................
...…………………………………………………………………………………...................................
119

5.3. Munasqanchikmanta huk q’iminamanta
qillqasunchik.
Manaraq qillqasqata qallariykuchkaspa ima q’imina kasqanta yuyapaychik.
1. ¿Ima ninantaq q’imina kan?

...…………………………………………………………………………………......................................
Ima llakikunataq llaqtaykita sasachakuyman apan. Chaykunamanta hukllatapas
akllaykuy, hinaspa qillqaykuy.
...…………………………………………………………………………………......................................
...…………………………………………………………………………………......................................
Yachakuq masiykiwan rimanakuy; hinaspa huk q’imina qillqanaykichikpaq

allichakuychik.
1. ¿Ima rikch’aq qillqasqatataq paqarichisaq? Chayta akllaykuy:
a Yachachina ch Q’imina chh T’ikrana ch’ Patiqsi
2. ¿Ima sasachakuytataq chinkachiyta munanki?

...…………………………………………………………………………………......................................
3. ¿Imakunapitaq rimanaykipaq q’imikunki? Chaykunata akllaykuy.
Mayt’ukunapi Manam imapipas
Qhawapanapi Llikapurapi
4. ¿Imaraykutaq chay sasachakuyta chinkachiyta munanku?

...…………………………………………………………………………………......................................
5. Sutinkunata qillqaykuy.
...…………………………………………………………………………………......................................
6. ¿Imamantaq apachisaq qillqasqayta riqsinankupaq?
...…………………………………………………………………………………......................................
120

Q’iminapaq sayayninqa wichinapaqhinallam.
Chaymanhina qillqayta qillqanaykichikpaq riqsiykuychik.
Yuyariqhina yapamanta rikch’ayninkunata ñawinchay
Wichinapa sutin
…………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
Qallariy: …………………………………………………………………………………
Kaypim imamanta
yachachinanchikta …………………………………………………………………………………
riqsichina
…………………………………………………………………………………
kan; hinaspa,
kusirichiqhina, …………………………………………………………………………………
ñawinchanapaq
munachina kan. …………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
Qispichina: …………………………………………………………………………………
Kaypim yachachiyta,
sumaqta allichaspa, …………………………………………………………………………………
pisi pisimanta …………………………………………………………………………………
riqsichina kan,
chirukunapi …………………………………………………………………………………
yupaykunapi
q’imipakuspan
…………………………………………………………………………………
ch’uyata willakuna …………………………………………………………………………………
kan.
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
Wichq’ana. …………………………………………………………………………………
Chintichispam
qispinapi …………………………………………………………………………………
qillqasqanchikta
yapamanta qillqana
…………………………………………………………………………………
kan, hinaspa qhipa …………………………………………………………………………………
p’unchawkuna
ñawinchaqkuna …………………………………………………………………………………
ruranankupaq …………………………………………………………………………………
munachina kan.
121

Kunanqa allichakusqanchikmanhina, allichanapaqraq, kaq qillqasqata
qillqaykuy. Willakuyniykiqa ch’uya ch’uyam kanan.
kaypi qallariyninta qillqay
……………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
Kaypi qhispichinata qillqay
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
Kaypi wichq’anata qillqay
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
…………………………………………………………………………………......................
122

Qillqayta tukurquspaqa, allichanapaqraq kaptinqa,
kaykunata ruraykuy.
1. Qillqasqaykita yachakuq masiykikunawan ayninakuychik. Pay qampata
ñawinchanqa, qamtaq paypata ñawinchanki.
2. Allillamanta ñawinchaspa, pantaykunata tarispa, imahina allichananpaq
rimapayay.
3. Kikiykipas hamuq tapukuykunata kutichispayki qillqasqaykita qhawapayaykuy.
Kasqanmanhina chakatawan (x) akllaykuy.
Yupa Rimaykuna Arí Mana
1. ¿Qillqasqa rurasqayki runakuna ñawinchaspa

munananpaqchu kachkan?
2. ¿Rurasqaykipi lliw qillqasqaykikuna allinchu kachkan?
3. ¿Q’imikusqayki mayt’ukuna runakunap sutin tarikunchu?
4. ¿Wichq’asqaykipi rimasqayki runakuna imatapas

rurananpaq mañakuchkanchu?
5. ¿Qillqasqayki kallpawan rurasqachu tarikun?
6. ¿Qillqasqayki runap ñawinchananpaqhinachu kachkan?
4. Qillqasqaykita ñawinchaqpa tukuy nisqasuykita sunquchakuspa uyariykuy.

...…………………………………………………………………………………......................................
...…………………………………………………………………………………......................................
...…………………………………………………………………………………......................................
5. Runa masiyki nisqanmanhina, qillqasqaykipi pantaykuna kaptinqa,
ruranaykipaq allichakuy.
...…………………………………………………………………………………......................................
...…………………………………………………………………………………......................................
...…………………………………………………………………………………......................................
123

Ñawpa qillqasqaykipi pantaykuna chinkachiqhina, runa masiyki
rimapayasusqaykimanhina wakmanta wich’inata qillqaykuy.
………………………………………………………………………....…………......................
………………………………………………………………………....…………......................
……………………………………………………………....……………………......................
………………………………………………………………....…………………......................
…………………………………………………………………....………………......................
………………………………………………………………....…………………......................
………………………………………………………………………....…………......................
……………………………………………………………....……………………......................
………………………………………………………………....…………………......................
…………………………………………………………………....………………......................
………………………………………………………………....…………………......................
………………………………………………………………………....…………......................
………………………………………………………………………....…………......................
Qillqanaykipaq allichakusqaykiman, runa

akllasqaykikuna ñawinchananpaq, allichakuspa apachiy.
1. Qillqasqayki mana chapukunanpaq PDF mayt’uman t’ikraykuy.
2. Facebookniykita kichaykuy; hinaspa musuq huñuta paqarichiy.
3. PDF rikhurichisqaykita musuq huñu paqarichisqaykiman paltaspa apachiy.
4. Kikin Facebooknintakama kaq WhatsAppnintakama qillqasqayki
churkusqaykita willakuy.
5. Pillapas apachisqayki qillqasqata ñawinchaspa qillqamusuptiykiqa,
124

Apunchikkunawan illawan
5.4. rimanakuyta yachasunchik
Kay illata khuyakuywan

¡Taytalláy! haywariykamuykiku
Qammanmi sumaqta uywaykuta
khuyakuywan qhawarinaykipaq,
muyuykamuykiku, allinlla kanaykupaq.
ama ima qillakuy, ¡Chaskiykullawaykuyá!
sasachakuykunapas
llamk’ayniykupi
kachunchu.
Illanchikqa
sumaqta
uywanchikta
hap’in,
hinaspam allin
mirachiyninta
quwanchik.
1. ¿Imakunatataq siq’ipi qhawachkanki? Chayta qillqaykuy.

………………………………………………………………………………………………………….........
2. ¿Imatataq runakuna rurachkanku?
………………………………………………………………………………………………………….........
3. ¿Qam iñikunkichu illapi icha manachu?
………………………………………………………………………………………………………….........
¿Imanaptin?……………………………………………………………………………………………...
4. ¿Imanaptintaq illa hap’ikuy allin kasqa?
………………………………………………………………………………………………………….........
5. Kay illa haywarikuypi, ¿churapakurqankichu hayk’aqllapas?
………………………………………………………………………………………………………….........
6. Qam rikch’ariyniykipi, chay ruraykunamanta, ¿ima niwaqtaq?
………………………………………………………………………………………………………….........
………………………………………………………………………………………………………….........
125

Qilla ch’uspa mana tukuy atisqanchikmanta
Illamanta mañakusun.
Runap rimarisqanta ñawinchay, hinaspa

yachaq masiykikunawan rimanakuychik.
Imahinanpitaq
kay ch’uspakunata
kunankama mana
tukuyta atichkanichu.
¡Qillapakunim,
imaraykuchá!
Illata hap’ikunki
chayqa, manam
qillakuy kanchu,
kallpallawanmi
llamk’akunki;
uywanchikkunatapas
sumaqtam uywakun.
Awichaykikuna, tayta mamaykipas,

¿hayk’aqllapas haywarikurqankuchu?
…………………………………………………………………………………………………………..............
Kay yachaykunamanta, runa masiykikunawan, ¿ima nispataq willarikuwaq?
…………………………………………………………………………………………………………..............
…………………………………………………………………………………………………………..............
…………………………………………………………………………………………………………..............
Kay illaman haywarikuykuna, ¿imanaptintaq llaqtanchikpi kan?
…………………………………………………………………………………………………………..............
…………………………………………………………………………………………………………..............
126

Chaninchakuy
Kay t’aqapi llamk’asqay, chiqaq allinpunichu, icha yachayniykunatapas
aswanchu mat’ipaykusaq, ima ruraykunapipas yanapakunmanchu.
Chay llamk’asqayta tukuy sunquwan chimpusaq: arí, mana, nispa.
Ruraykuna Arí Mana
Yachachiqniyta, tayta mamaytapas, yachakuq masiykunatapas

q’imina qillqasqayta ñawincharqachiniñam.
Llamk’ay qallariykuyllanpiraq ima ruranayta allinta yacharqani.
Uywa qarawan llamk’aymanta rimaq qillqasqatam, kallpayuq
rimaykunata tarispa ñawincharqani.
mañakusqanmanhinam, allinta yuyaykuspa kutichirqani.
Q’imina imamanta rimasqantaqa riqsirquniñam.
Willaq rimana ukhunpi huk rikch’aq rimaykunatapas
riqsirquniñam.
Qillqasqa sayaynintapas allintañam riqsirquni.
Huk llaqtakunap yachayninkunamanta rimaq qillqasqata,
kallpayuq rimaykunata tarispa, ñawincharqani.
Allichakusqaymanhinam huk q’iminatapas qillqarqani.
Ch’uya qillqa qispichinaypaq ñawpaq qillqasqatapas qatipanim.
Q’imina qillqasqaytaqa llikapurantakama, Facebooknintakama
wakin runakuna ñawinchanankupaq apachinim.
Imahina ch’uspa rimapayaytapas yacharqunim.
Rimanakuyniy ukhupi llikapurantakama Telegrampipas
apachiniñam.
Illa imahina hap’iytapas llamk’ayniy ukhupiqa riqsirqunim.
127

Yachayniykikuna kallpachanaykipaq, hinaspa allichana kaptinqa
allichapanaykipaq, allinta yuyaymanay. Kutichiy.
1. Kay t’aqapi rurasqaykikuna, qampaq, ¿allinchu karqan?, ¿imallapipas

yanapasunkichu?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
2. Uywa qarawan llamk’aykuna, aylluykipaq, ¿kanallanchu icha manachu?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
3. Kay t’aqapi, lliw llamk’aykunamanta, qampaq, ¿mayqantaq aswan allin
karqan?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
4. Kay t’aqapi, ¿mayqan llamk’anallapas mana aypay atina karqanchu?,
¿sasachakuyman aypasurqankichu?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
5. ¿Imahinatam sasachakuymanta wasaparqanki?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
6. Kay t’aqapi llamk’asqaykita, ¿khuyakuywanchu rurarqanki? ¿Imahinataq
kay t’aqipi llamk’aywan tarikurqanki? ¿Imanasqa?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
7. Yachayniykipi wiñanaykipaq, ¿imapiraqtaq aswanta llamk’awaq?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
128

6
T’aqa
Kusisqa tarpuykusunchik
Kinuwata, kiwichata kaq qañiwata tarpusunchik
K ay pachapiqa kinuwa kaq kiwicha tarpuypim kanchik. Chayhinam

hatun chakrakunapiqa sukapim utaq sirmaspam/wikch’uspam
tarpunku. Ichaqa imahina allpawan ñit’ichiytaqa yachanam kan;
mana kaqninpi ñit’ichisqaqa ruphaymi k’anarqunman, mana chayqa
pisqukunañataqmi pallarqapunman. Hinallataqmi Pacha Mamamantapas
mañakuna kan, llamp’u sunqunwan, allin ruruchinanpaq, mana chayqa lliw
kawsay tarpusqam qullurparinman. Kay yachaykunam chinkapuchkanña;
tarpuqkunam manaña ñawpa runakunahina tarpuyta yachankuñachu.
Chaymi, tarpuqkunaman yachachinaykipaq, ¿imahinatataq ñut’u
kawsaykuna tarpuypi chinkaq yachaykunata kallpachachiwaq?
129

Atipakuy
Ñawpa runakunap yachayninwan tarpunankupaq, pukllaqhinalla, kawsay
tarpuqkunata, sunqunku llamp’uyachiqhinalla, rimapayay.
Yachaykuna aypanan
• Kinuwa tarpuy yachaykunamanta, pukllaqhinalla, rimakuychik.
• Kinuwa tarpuypi sasachakuy rikhurimusqanmanta riqsichinapaq
qillqasqata utaq qillqasqa ruraytukuta ñawinchay.
• Pukllaqhina, riqsichinapaq qillqasqata utaq qillqasqa ruraytukuta qillqay.
• Puquy ukhu pachapi mana para kasqanrayku Apukuna waqyarikuymanta
riqsiy.
130

Kinuwa tarpuy yachayninkunamanta
huk qillqasqa ruraytukutahina (drama)
6.1. rimasqankuta ñawinchaspa, ñuqanchikpura
rimanakusunchik
Killawan Antikuwan rimanakusqankuta ñawichasunchik, hinaspa
tapukuykunata kutichiychik.
KILLA: ¡Imaynallam turáy Antiku!

ANTIKU: ¡Allillanmi panáy! Llakisqatahina rikuchkayki, panáy.
KILLA: Arí turáy, llakiqa qatiwachkanmi, chaymi llakisqa tarikuni.
ANTIKU: ¿Imamamantan llakiyki panáy?
KILLA: Kinuwatam tarpurqani, paranqachá, nispa, chaymi kunankama
mana para chayamunchu.
ANTIKU: ¿Manachu tayta mamayki pacha qhawayta yachachirqasunki?
KILLA: Manam turáy yuyanichu, chay yachay niwasqaykitaqa.
ANTIKU: Kunanqa Mama kinuwataqa ruphay kankarqunqa, hinaspam
wañuchinqa, kaq urpikunapas mikhurqunqachá riki.
KILLA: Chaymi llakiy kachkan, achka qullqitam manuyukuni,
chaywanmi tarpukurqani, kayhinalla pacha kaptinqa manachá
qispinqachu riki. ¡Kunanqa manuchá qhipasaq!
ANTIKU: ¿Hayk’a unaymi rurunanta suyakunayki?
KILLA: Sasachakuywanmi qispin, 8 killam suyakunay kanqa.
1. Antikuwan Killawan, ¿imamantataq rimachkanku?

2. ¿Imaraykun mama kinuwata ruphay kankarqunqa, chaymanta wañurqunqa
utaq urpikunapas mikhurqunqa?
…………………………………………………………………………………………………………..............
Antukuwan Killawan ñut’u kawsay tarpuypi yachay chinkasqanmanta
riqsichinapaq, qamkunapas, rimanakuspa, allichaykuychik. Kaypaq
131

1. ¿Pikunam sumaqllata llamk’aypi rimanakunqaku? Chayta akllanakuychik.
…………………………………………………………………………………………………………...............
2. Kay rimaykunata, ¿maypitaq rimakunkichik?
…………………………………………………………………………………………………………...............
3. Kinuwa tarpuypi sasachakuykuna rikhurimusqanmanta, ¿hayk’a unaytaq
rimankichik?
…………………………………………………………………………………………………………...............
4. Ñut’u kawsaykunata tarpunapaq, ¿ima yachaykunatataq yachana kan?
…………………………………………………………………………………………………………..............
5. Rurasqaykichikmanhina, rimanaykichikpaq, sumaqllata yuyaymanaychik.
…………………………………………………………………………………………………………..............
Kunanqa sasachakuykuna riqsichinaykipaq,

sumaqllata uyarichiy.
Rimay ukhupiqa, kaykunatam ruranayki kan:
1. Rurasqaykimanhinam, kusisqapas, llakikuypipas, waqaykuspapas, llakipas
rimanayki.
2. Uyariq runakunata, sunqun t’ikrachinaykipaq, allin kallpawan rimanayki.
3. Rimanaykipaq, makikiwan yanapachikuy, hinaspam allin ch’uyata rimanayki kan.
Rurasqaykichikta, rimasqaykichikta kunanqa kutichiychik.
Imahinam rimasqay Arí Mana
Sumaqllatam rimariykuni.
Llamk’ay ukhupi, rimasqayta uyariqkunaqa, kusisqam karqanku.
Simikunata ch’uyata rimarqani.
Allin kallpawanmi, kusisqa rimarqani.
Makiywan yanapachikuspan rimarqani.
Uyariqniykunap ñawinta qhawaspaymi rimarqani.
Rimaspayqa, allintam uyarichikuni.
132

Kinuwa tarpuypi sasachakuykunamanta
6.2. qillqasqa ruraytukuta (drama)
ñawinchasunchik
1. Hamuq qillqasqap sutinta qhawaspa, tapuykuykunata qillqaspa, kutichiy.
Qillqasqa ruraytukupa sutin:…………………………………………….................................
¿Maypipas kay qillqatahina ¿Imamantataq kay qillqasqa

ñawincharqankichu? rimachkanman?
……………………………………................ ……………………………………................
……………………………………................ ……………………………………................
……………………………………................ ……………………………………................
……………………………………................ ……………………………………................
……………………………………................ ……………………………………................
2. Ñut’u rurukuna tarpuymanta, ¿imanaptintaq qillqasqa ruraytukuta (drama)

ñawinchanki?
………………………………………………………………………………………………………….........
………………………………………………………………………………………………………….........
Ñawinchachkaspa, kay ruraykunata qispichiy.

1. Mana riqsisqa simikunata tarinki chayqa, siq’inchaypas llimp’iypas, hinaspa
rimaykunap, nisqanmanhina, kaq sut’i rimayninta tariykuy.
2. Qillqasqa mana ch’uya kaptinqa, patanpi yuyaymanasqaykita qillqaykuy.
3. Qallariyniykipi allinta ñawinchay. Ch’inlla, simiykita mana kuyuchispa,
chaymantataq rimarispa, ñawinchaykuy.
4. Qillqasqata allin ch’uyay ch’uyayta rimariy uyariqniykikunap allinta
yuyaychakunankupaq.
5. Ñawinchasqaykita, runa masiykikuna uyarisunaykipaq, allinta rimaykuy.
Qatiq “Ñak’arikuy” qillqasqa ruraytukupim (drama), Antisuyu llaqtapi, Javicha
Kinuwata sinchita tarpuypi ñak’arichisqa, chaymantam Apu Taytap ñak’ayninman
chayarqusqa, chaytayá ñawinchaykuy.
133

Ñak’ariykuy
TAYTA HUBER: (Churinta Apukunap khuyasqan wawanmi

waqyaspam tiyarichin, kan! Yanqataq usuchichkawaq,
hinaspam rimapayan) ñak’apachichkawaq,
¡Javicha warmiyakuypaqñam sumaqtam uywanki. ¿Rimaqta
kachkanki! Chayhina kaptinqa, uyariwachkankichu?
allin llamk’aysapam kanayki;
kawsaykunatapas sumaqtam (Mana uyariq tukuspan Kinuwata
uywanayki. (Wasanta t’aqllaykuspa) aysaspa wasinman winaykukun.
Chaypaqmi wawalláy chakrachata Semananmanta Javichaqa
qusqayki. Kay kinuwatawan qusqayki, ruranankunata allichakun,
sumaqta, uywakunaykipaq. hinaspa quqawtapas, kinuwatapas
asnunman tarpuq rinanpaq
churaykun).
JAVICHA: (Qharitukuspa
tiyasqanmanta hatarirqun)
¡Taytáy! Ñuqaqa llamk’aysapan JAVICHA: (Kusisqa kinuwata
kani. Lima llaqtapipas 8 watantinmi khuyapayan) ¡Kunanqa quri
llamk’amuni, chakrapipas huch’uycha rurucháy, chakraman tarpunaypaq
kachkasparaqmi yanaparqayki apasqayki, hinaspa, sumaq
riki. (Qillapakuspa) ¡¿Kinuwata?! wiñanaykipaq, tarpumusqayki.
Allinchá kanqa riki. Sumaq puriqtam
qhawachkani.
KINUWA: (Tapukuykunata
kutichin) Javicha, ¿Pacha
KINUWA: ¡Taytáy! Manam allin Mamap kaqninkunawan
niqtachu musyachkani. Hinachá riki Apukunawan ima allintañachu
paywan kasaq. rimanakunki?, pachatapas,
¿qhawarirqankiñachu?
Taytaykitapas puriyniymanta,
¿allintachu yacharichikunki?
(Llakisqa) Ñuqaqa paykunap
TAYTA HUBER: (Anyarispa yanapakuyninwanmi wiñani. Mana
hap’ichin) ¡Javicha, kay kawsayqa chayqa, manam allinchu kanqa.
134

KINUWA: (Javichata
qhawaykuspan rimapakun)
Manam allinchu kayman, aswan
JAVICHA: (Phiñallaña) ¡Upalláy! ripukusaq; chinkaqta rikuwaspaqa,
Chaykunaqa awichukunap rurayninmi yuyaymananmanpaschá (ripuq tukun).
kan, chayraykum paykunaqa
muchuyllapi tiyakurqanku. Kunan
pachakunapiqa huk yachaykunañam
sumaq wiñayniykipiqa kan. Ñam
Limapi kawsay uywaymanta hatun JAVICHA: (Rikhurquspan
wasipi yachaq wawqiyta tapukuniña. qunqaylla q’apirqun, hinaspanmi
¡Amaña mana allin rimaykunata hampi apasqanwan chapurqun)
rimaykachaychu! ¡Quri ruruchalláy, ¿Ripuytachu muñachkarqanki?
sumaqtam uywakusqayki! ¡Kay asnaqta muskhiy! Kaymi allin
sayachinasuykipaq, achka qullqita
(Pisipay pisipay, sayk’usqa, huñukunaypaq (lliw chakrapi
qhispirqunku). sirmarparin).
KINUWA: Chayhinaqa, KINUWA: (Qaparin) ¡Ama

¡allinchá kanqa! (Chakrakunata chaynawaychu! Sumaqllata sirmaway,
qhawakachaspa tapun) ¿Mayqan mana chayqa wachupi tarpuykuway;
chakrapitaq ttarpuwankiri? (Llakisqa) hinaspa pisi allpallawan qataykuway.
¡Manaraqtaq qallpasqachu!
(Javichaqa, asnumanta, Kinuwatawan

ruranakunatawan uraykachin).
JAVIER: (Pampaman wikapaykun)
Yanqam qhaparkachanki, ñuqaqa
rurasqayta yachanim, upallayña.
¡Ripusaq! Killamantam kutimusaq
JAVICHA: ¡Kaypin uywakusqayki! (ripukun).
¡Ama llakikuychu, kunallanmi may
tiyasqallaykita qallpachaykusaq, (Kinuwaqa waqan, hinaspam
parapas yaqañachá chayamunqa! chinkaykuqta qhawan, hinallapi
Aswan, niway, ¿maychapin puñupun).
tiyayta munanki? (Kaypi, wakpi
takakachaykun) Kunanqa sumaq (Huk killamanta Kinuwaqa,
qallpañam kachkan, tarpusaqña chakrapi, wañuypa patanpiña
(t’uqukunata kichan). kaspam Pacha Mamata waqyakun).
135

JAVICHA: (Pisipay pisipay
KINUWA: ¡Mamáy Pacha qhispirqamun) ¡Kinuwachalláy! Kaypiña
Mama, apakuway, kay nanaymi kachkani. (Mana allin kaqta musyaspan,
wañuchiwachkan! utqaylla thaspin) Hampitam
apamuchkayki, upyay kawsarinkim
(Pacha Mamaqa, uyarispa, llakisqa (manaña rich’ariptin, waqan).
qhawan).
(Illapakuna t’uqyachiq, yana
phuyuntin, Apu Tayta yaykumun).
PACHA MAMA: ¡Kinuwachalláy!

(Qhawaspa marq’arikun, hinaspa
tapun) ¿Pipa huchanpitaq kayhina APU TAYTA: (Qhapaq simiwan
kachkanki? riman) Javicha, ¡ayqiriy! Khuyasqa
Kinuwallayta, wañunankama,
ñakarichirqanki. Mana uyariq
tukuspayki, ¿imatam kayta rurarqanki?
Pacha Mamap kaqninkunawanqa
KINUWA: ¡Mamáy! kuskam, rimanakuspa, kawsaykunataqa
Uywakuwaqniymi mana uyarikuspa, uywanayki karqan.
qamkunata qhipancharqukuspa,
kaypi ñak’arichiwachkan. ¡Mamáy!
Ch’akiykuwachkanmi, unuchatam
munachkani.
JAVICHA: (Waqaspa
mañakun) ¡Taytalláy, huchayta
pampachaykullaway!
PACHA MAMA: ¿Imahinanpitaq
mana waqyakamurqankichu?
APU TAYTA: ¡Chay huchaykiraykum

KINUWA: Javichaqa, killamantaña kawsaykunataqa manaña tarpuyta
hamuqta rikuwanki, nispa niwarqan; atinkiñachu, tukuy rurasqaykiqa
chaymi ñuqapas suyaqta tariwananta kikiykimanmi kutisunki! (Para chikchita
munarqani. Chaymi mana phiñakuyninwan apachimun) Javicha,
willarikunichu (llakita samaykuspa, kunamantam qunqasqa tiyanki; kinuwa
Pacha Mamap marq’ayninpi, ayalam kanki (Javichaqa kinuwa
wañurqukun). ayalaman tukurparin).
136

Ñawincharquspa, yuyasqaykimanhina,
ruraykunata qispichiy.
1. Ñawinchasqayki qillqasqa ruraytuku (drama), ¿qhawasqaykimanhinachu kasqa?
Arí Mana
¿Imarayku?…………………………………………………………………………………………………....
2. Qatiq chirupi, tapukuykunamanhina, kutichiy.
Kinuwap ñak’ariyninmanta tapuy
¿Maypim ruraykuna apakusqa? ¿Ima pachapim apakuynin kasqa?

.............................................................. ..............................................................
.............................................................. ..............................................................
.............................................................. ..............................................................
.............................................................. ..............................................................
.............................................................. ..............................................................
¿Maypim ruraykuna apakusqa?

.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
3. Chiqaq ruraykunawan rikch’aq ruraykunata, hamuq siq’ipi, tupachiy.
Chiqan ruraykuna Hina ruraykuna
4. Sumaqllata rimanakuy, qillqasqamanhina, tapukuykunata kutichiy.

a) ¿Imanaptintaq Kinuwa wañusqa? chh) Kinuwaqa, ¿imahinam kanan?
ch) ¿Imataq huchanri kasqa? ch’) ¿Imataq Apu Taytaq ñak’ayninri kasqa?
137

5. Rimanapaq qillqasqa (libreto), sayayninmanhina, qillqaykuy.
Qallariy Chawpin Tukuynin
6. Kay tapukuyta kutichiy.

- Qam, ¿mayqan rimarikuqtaq kayta munawaq karqan? ¿Imarayku?
……………………………………………………………………………………………………………......
- ¿Mayqan rimaqtaq mana kayta munawaqchu karqan? ¿Imarayku?
……………………………………………………………………………………………………………......
- Yuyasqaykimanhina, ¿kay qillqawan kinuwa tarpuypi sasachakuykuna
chinkanmanchu? ¿Imarayku?
……………………………………………………………………………………………………………......
Yachasqayta qatipasun
¿Imakunatam yacharquni? Yachasqay, ¿imapaqmi allin kanman?
…………………………………………… …………………………………………….....
…………………………………………… …………………………………………….....
…………………………………………… …………………………………………….....
…………………………………………… …………………………………………….....
…………………………………………… …………………………………………….....
…………………………………………… …………………………………………….....
138

Sutiyachiqwan tukupasqa rimay.
Kay rimaykunaqa –q hunt’achiqwanmi chukusqa rimayta sutiyachinchik.

Hinaspa rimanakunaqa sutiman tukunku:
Rimanakuna: rikuy, muskhiy, uyariy, musyay, llapt’ay.
Sutikuna: rikuq, muskhiq, uyariq, musyaq, llapt’aq.
Sutiyachiqqa
rimanakunatam sutiman t’ikrachin.
Chaymi tiya- rimana saphiman
–q hunt’achiqta yapaptinchikqa
tiyaq lluqsin, kay simiqa manañam
rimanachu, kunanqa sutiñam kan.
1. “Ñak’arikuy” qillqasqa ruraytuku (drama) ñawinchasqaykipi, ankaswan

qillqasqa simikunata hurqumuspa, siq’ikunapi qillqaykuy.
……………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………......
2. Ñawpaq rimaykunawan rikch’akunchu. Tupachiy, chaymanta qillqaykuy.
……………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………......
3. Iskay simita, sutiyachiqwan tukupasqa, rimayta qillqaykuy:
a. ………………………………………………………………………………………………………….
ch.………………………………………………………………………………………………………...
139

Wichq’aq sanampakuna ( )
1. Hamuq qillqasqata ñawinchay.
“KINUWA: Chayhinaqa, ¡allinchá kanqa! (Chakrakunata
qhawakachaspa tapun) ¿Mayqan chakrapitaq tarpuwankiri?
(Llakisqa) ¡Manaraqtaq qallpasqachu!
(Javichaqa, asnumanta, kinuwatawan ruranakunatawan
uraykachin)
JAVICHA: ¡Kaypim uywakusqayki! ¡Ama llakikuychu, kunallanmi may
tiyasqallaykita qallpachaykusaq, parapas yaqañachá chayamunqa!
Aswan, niway, ¿maychapim tiyayta munanki? (Kaypi, wakpi
takakachaykun) Kunanqa sumaq qallpañam kachkan tarpusaqña
(t’uqukunata kichan).”
2. Yuyaymanasqaykimanhina, ¿imaraykutaq wichq’aq sanampa ( ) churakunman
karqan? Umaykipi hap’isqaykita qillqaykuy.
……………………………………………………………………………………………………………..........
……………………………………………………………………………………………………………..........
……………………………………………………………………………………………………………..........
3. ¿Ima rikch’aq rimaykunata wichq’aq sanampa ukhupi tarikun?
Yuyaymanasqaykita qillqaykuy.
……………………………………………………………………………………………………………..........
……………………………………………………………………………………………………………..........
……………………………………………………………………………………………………………..........
Wichq’aq sanampa ( ). Kay sanampaqa, ñawpaq kaqmi

kichan, qhipañataq wichq’an. Kay sanampaqa simikunata
t’aqanapaqmi kan, chay simikunataqa hukniray kunkawanmi
t’uqyachikun. Wichq’aq sanampa ukhunpi rimaykuna
kanan, kayhinata: Yana kinuwam iskay killayuqña karqan,
chaytam waka sarurparisqa (kinuwaqa sumaq llanllay llanllay
wiñachkarqan).
140

Méxicopi amarantu tarpusqankumanta
qhawarisunchik.
Manaraq ñawinchachkaspa, kay tapukuykunata kutichiy.
1. Rimarisqaykimanhina, 3. Musyasqaykimanhina, ¿allin

¿imahinatataq amarantu ñawpa tarpuy puririyniyuqchu kanman
llaqtapi tarpukunman karqan? karqan?
2. ¿Llaqtaykipi kinuwa tarpuy 4. ¿Imaraykutaq kay qillqasqata

hinallachu kanman? ¿Imarayku? ñawinchanki?
Kunanqa, hamuq riqsichinapaq qillqasqata

(texto expositivo) ñawinchaykuy.
Amarantumanta1
A
marantutaqa Méxicopiqa, cruentus kaqkunam q’uñi allpakunapi
ñawpa ayllunkunaqa, (qhichwapi) yachakusqaku; caudatus
khuyasqaku. Muchuypipas, nisqataqmi, chikan q’uñi allpakunapi.
uchhaypipas, paraypipas wiñap Apukunapa khuyasqa kawsaynin
kaptin uywasqaku; ichaqa, kasqanrayku, sumaqta chaninchaspa,
saratapas, purututapas, k’usitapas uywasqaku. Nanaq ayllukunas
tarpusqakum. Kay mama suyupiqa México suyupiqa Chinampa sutiyuq
kiwicha nispan riqsinchik; ciencia tarpunapis wiñachisqaku; kay
nisqataqmi Amaranthus caudatus Chinampaqa quchapi wampuhina
nispa riqsin. Amarantu sutiqa wanchaq chakras kasqa.
griego simimantam paqarimusqa: Amarantutaqa wakin kawsaykunap
‘Mana hayk’aqpas wañuq’ utaq chawpinpis tarpusqaku.
‘Qharillaña awqaq (warmi)’ hinatas Ichaqa, wakin ayllukunaqa para
chaninchakun. Amarantuqa chayamuptinña tarpuyta qallarinku.
3 rikch’ayniyuqmi kasqa: 1) Chinampapiqa (wampupiqa)
hipocondriaco, 2) cruentus, 3) Mallkiypis uywasqaku. Mallkiypiqa
caudatus. Hipocondriaco kaq kay ruraykunatas qispichisqaku:
1Kay qillqapim ñawpaq qillqa q’imikurqan Alejandre Itúrbide, G. y Gómez, F. (1986). Cultivo de amaranto en
México. Dpto. de Zonas Áridas, Universidad Autónoma de Chapingo, México.
141

- Ñawpaqta, suyt’u takirakunata
rurasqaku; chaysi kayhinata
tupusqaku: a) suyt’unman: 11 - 20
thatkikama, ch) kinrayninman: 1
thatkikama chawpinpi, chh) ukhu
sayayninman: 10 – 100 thatkikama
kasqa. Takirakunaqa mallkichakuna
kasqanmanhinam rurakusqa.
- Chaypi qhipantañataqsi Chapinis

- Suyt’u takira rurasqaña kaptinqa, chawpinpi q’uruntawan mana
tutamantata, pacha unu ukhunmantas, chayqa rawk’anawanpas 1 thatki
t’uruta urqusqaku. Takira t’uquta rurasqaku. Sapa t’uqupin
pampayanankamas hunt’achinanku 10 utaq 20 muhuta churasqaku,
kasqa. Kay t’uruqa muhukuna sumaq tukurquspañataqsi wakap
qhaliy qhaliy wiñananpaqsi allin kan. wanunwan qatasqaku.
- Takirapi t’uru pampayasqaña - 3 p’unchawmantas yura

kaptinqa, ruphayman, wasphinanpaq ch’ikchimusqanta qhawasqaku.
kaq unun sut’unanpaq, saqinku. Ña Hatunchaña, yaqa chawpi
tasusqaña kaptinqa, suyt’unman, kuwartachaña sayaynin kaptinsi,
kinrayninman huch’uy 4 lliw wanuta pichasqaku.
k’uchuschakunatas, sapa waqtanpi Chaymantas yurachakunata
4 pachaqcha thatkiyuq kasqata qharpasqaku.
siq’isqaku. Méxicopiqa 4 k’uchu
siq’ichakunaqa Chapinis sutiyuqmi
kasqaku.
- Yurakunataqa, killamanta
hatunña kaptinqa, takiramanta
- 1 kilu amarantuqa 100 k’anchar mana saphichakunanpaq rakisqaku.
allpapaq aypan; tarpukunqa 2 takira Kaykunaqa paray pachapaqsi (Inti
100 ch’iptan ukhupi allin kananpaq; raymi) ña tarpupanapaqña kanan
ichaqa, tarpuy pachapiqa, allpaqa, kasqa. Yura urqusqataqa k’aspikuna
apin kanan; 2 rikch’ay tarpuymi kasqa: watasqallapihinas, tarpupanapaq
wachupi. astanku.
142

- Yura tarpupaypiñataqsi 5
runawansi mink’api ruranku: huk
wachuta kichan, hukninñataq
yurakunata iskay kimsamansi rakin.
Hukñataqsi chuchaw kaspimanta
isanka rurasqatas wiqawninpi
watakun yurakunata churananpaq.
Hukninsi isankamanta
yurata hurquspan kuwarta
kuwartamanta churan. Wakinqa
yurata, sayayniyuqpachata,
allpawan q’imispa chakinwanpas p’unchawkamapas Chinampa
makinwanpas mat’ichata, tarpuytaqa rurachkankuraqmi; wakin
muyuriqninta, ñit’ipan. Kayhinata ayllukunañataqsi, amarantu tarpuy
tarpuyta tukunku. Kunan qallarinankupaqa, parataraq suyanku.
Ñawinchasqaykimanhina, tapukuykunata kutichiykuy:

1. Perú mama suyupi, amarantuta, ¿ima sutiwanmi riqsinchik?
……………………………………………………………………………………………………………....
2. Chinampapi amarantu tarpuy, ¿imahinam kasqa?
……………………………………………………………………………………………………………....
……………………………………………………………………………………………………………....
3. Perú mama suyupi, ¿imaynatam kiwichata tarpunchik?
……………………………………………………………………………………………………………....
……………………………………………………………………………………………………………....
4. Titi Qaqa quchapim, Uruskuna, t’uturamanta wayt’aq wampu patakunapi
tiyanku, qam, qucha ukhupi utaq qucha patapi tiyaspa, ¿imahinatataq wampu
patapi, Uruskunahina, tiyawaq utaq, Chinampapihina, tarpuwaq?
……………………………………………………………………………………………………………....
……………………………………………………………………………………………………………....
143

6.3. Qillqasqata imapas
riqsinanchikpaq qillqasunchik
Amaraq qillqasqata qallariykuchkaspa, imahinas chanin yuyaywan

rimay qillqakunata qhawasunchik.
¿Imataq chay Kayqa saphihina

qillqari? utaq sapaq rimaypas
rikch’achiq simin.
Mamanpa kusikuynin,
asikuynin, taytanpa
llamk’aynin ,
haywarikuynin;
imaymana
simikunatam qillqaqa
rikch’achin.
kayhina qillqasqata qillqanaykipaq,

ñawpaqta yuyanchaykuy.
Mamanhina: Wawanqa Mamanhina kasqa yachaysapallaña.
Unqusqahina: Taytanqa unqusqahina ñak’ayllaña ruruta tarpuchkan.
Taytaypa llamk’asqantahina rikuwaspachushina pasakapun.
Taytayhina haywarikuqmi kani. Rumihina qasquyuq mana llakikuq kani.
1. Kay tapukuykunata kutichiy.

Qillqay
¿Imamantataq chayhina qillqasqa kanqa?

¿Pikunataq pukllaqhinalla rimanqaku?
¿Hayk’a unaytaq rimanqaku?
¿Hayk’a t’aqa ruraykunapitaq rimana kanqa?
Sapa t’aqapi, ¿imamantaq rimakunqa?
¿Maypitaq rurasqaykita riqsichinki?
144

2. Sumaqta qillqaykuy. Kaymanhina qillqanaykipaq, allinta ch’uyanchariy.
Qillqap uman ..................................... Qillqasqa ruraytukup

QALLARIYNIN kaqninkuna
.....................................
Rimanakuqkunata, T’AQA: Kayqa
.....................................
hinallataq ruraykuna ruraytuku qillqasqapi
willakuy paqarichiqta ..................................... sapa q’apaq
riqsichikun. ruraykunap rakiqninmi
..................................... kan.
..................................... CHIRU: T’aqap ukhupi
..................................... tukuy ima kaqninkuna
riqsichinapaq
..................................... allichakuy.
..................................... QHAWANA: T’aqa
..................................... ukhupihina kaq
rimaqkunalla
..................................... rimakunku, hinallataq
CHAWPIN ..................................... rimaqkunap
Kaypi willakuypa haykuynin, hinallataq
..................................... llusqiyninta
chanin ruraykunatam
riqsichikun. qhawachikun.
.....................................
RIMAQKUNA:
.....................................
Ruraytuku willakuypi
..................................... puririchikkuna,
rimanakuqkuna.
.....................................
RIMANANKU:
.....................................
Kayqa sapa t’aqa
..................................... qillqapi rimaqkunap
rimananmi.
.....................................
YAPAN: Rimaqkuna,
TUKUPAYNIN ..................................... ima kaqkuna, maypi
Kaypiqa willakuypa ..................................... rurananku, ima
chanintam pachapi apakuy
ch’uyanchan ..................................... riqsichiyninta
..................................... wichq’asqa sanampa
“( )” ukhupi willakun.
145

Kunanqa, kay qillqasqata, allichakusqaykimanhina,
qillqayta qallariykuy.
............................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
146

................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
Qillqayta tukuspaykiqa, hukkunaman riqsichinaykipaq,

allicharikuy.
1. Sapa chirupi arí, mana, nispa, kasqanmanhina hunt’aykuy.
Ruraykuna Arí Mana
Qillqaspay, ¿sayayninmanhinachu, qallariynin, chawpi,

tukupayninta imatachu qillqarqani?
¿Yuyarikusqaymanhinachu qillqani?
Qillqasqay, ¿ch’uyachu tarikun?
Wichq’aq sanampakuna, ¿qillqasqaypi tarikunchu?
Wichq’aq sanampakuna ukhunpi rimaykuna qillqasqa nisqan,
allin uyarikunanpaq, ¿yanapakunchu?
2. Ñawpaq qillqasqaykita ñawinchay, hinaspa pantaykunata tarispa, allichay.

Allichasqaykimanhina, kay qillqasqa mayt’u tukuyninpi yuraq raphikunapi,
yapamanta qillqaykuy.
............................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
147

................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
3. Munaspaykiqa, qillqasqaykimanhina,
rimasqaykita hap’ichispa wakinkunamanpas
riqsichiwaqmi.
4. Pukllaqhinalla rimasqaykita hap’ichisqaña

kaptinqa, blogman churaspa wakinkunaman
riqsichiwaqmi.
5. Qillqasqaykitañataq, wakinkuna
ñawinchanankupaq, llikapuraman churay.
6. Kaypaq, imahina blog nisqapi

qhispichinaykipaq yachachiqniykiwan
yanapachikuy. Qispisqaña kaptinqa
kaymanpas qillqasqaykita churaykuy.
148

Tarpunapaq t’aksariy ukhupi para
6.4. waqyakuyta riqsisunchik
Kay qhipa watakunapiqa pachaqa huk niraqmanmi t’ikrakuchkan, runakuna

Apukunap kaqninkunata qhipanchakusqankurayku, chaymi ruphaypas,
chikchipas, rit’ipas, parapas, mana pachallanpi wich’ichimun. Ichaqa
kantaqmi wakin ayllukunaqa pachataraq qhawan, hinallataqmi Pacha mamap
kaqnikunawan, apukunawanpas rimanakuspa tarpuytaqa qallarikunku.
Yaqa killaña mana paranchu,

kawsaykunaqa manachá qispinqachu,
¿imatam rurarquyman? Aswanqa,
Apukunamanchá, allin kawsaynin
kananpaq, k’intuta k’intuykusaq.
1. ¿Ima sasachakuytataq qillqasqari riqsichichkan?
…………………………………………………………………………………………………………….......
…………………………………………………………………………………………………………….......
…………………………………………………………………………………………………………….......
…………………………………………………………………………………………………………….......
2. Llaqtaykipi tarpuy qallarinaykichikpaq Pacha Mama, ¿mayqan
kaqninkunawantaq rimanakunkichik?
…………………………………………………………………………………………………………….......
…………………………………………………………………………………………………………….......
…………………………………………………………………………………………………………….......
…………………………………………………………………………………………………………….......
3. Yanapanaykipaq, ¿imahinatam runap tapukuyninta kutichiwaq?
…………………………………………………………………………………………………………….......
…………………………………………………………………………………………………………….......
…………………………………………………………………………………………………………….......
…………………………………………………………………………………………………………….......
149

Yachakuq masiykiwan huñunakuspa, para waqyakuy
yachayta qhawaychik, hisnaspa rimanakuychik.
Nispaqa ch’isintachá
warmanchikkunata
lluqsichisun para
waqyakunankupaq para
kachaykamunanpaq.
Taytáy
ankupayay,
ankupayay Imagen
parallaykita
apachimuwayku,
unullaykita
Taytáy, llakim
t’akarikamuy.
tarpuyninchik
kachkan, tarpuy
qallarinanchikpaq,
manam
paramuchkanchu.
Apunchikmanpas
haywarikunam kan.
Huñupi rimanakuychik
• Rikusqaykimanhina, ¿imanaptintaq warmakunalla parata waqyakunku?
…………………………………………………………………………………………………………….......
…………………………………………………………………………………………………………….......
…………………………………………………………………………………………………………….......
• Llaqtaykipi, ¿imahinatataq parata waqyanku?
…………………………………………………………………………………………………………….......
…………………………………………………………………………………………………………….......
…………………………………………………………………………………………………………….......
• Llaqtaykipi tarpunkuchu, chayta qillqaykuy.
…………………………………………………………………………………………………………….......
…………………………………………………………………………………………………………….......
…………………………………………………………………………………………………………….......
150

Chaninchakuy
Kay llamk’aykuna rurasqayki, qampaq, allin yachaychu karqan.
Imahina kasqanmanhina: arí, mana, nisqa, qillqawanpas chakatay.
Llaqtay yachayninta runa masiykunaman, yachachiqniyman

riqsichinichu.
Yachayniyta, sumaqllatachu qhispichirqani.
Manaraq llamk’ayta qallarichkaspay, kay t’aqapi, tukuy

ruraymanchu sunquchakurqani.
Qillqasqa imarayku rurakusqanta riqsinichu.
Qillqasqa ñawinchasqayta, tapukuykunata allintachu kutichirqani.
Manaraq qillqasqata qallarichkaspay kay rimayta riqsirqanichu.
Kiwichamanta qillqasqapa takyachiyninta allintañam riqsirquni.
Qillqasqa ruraytukupa (drama) ima kaqninkunata riqsirqani.
Huk llaqtap amarantu tarpuypi yachayninkunata, llaqtaypa

yachayninkunawan allinta yuyaymanaspay tupachirqani.
Qillqasqata ruraspa munasqaymanhinachu allichakurqani.
Allichakusqaymanhinachu allinta qillqasqata qillqarqani.
Sutiyachiqwan tukupasqa kaq wichq’aq chiru simikunawanchu

qillqasqaypi yanapachikurqani.
Qillqasqa ruraytuku videota rurarquspa riqsichirqani.
Pacha Mamap kaqninkunawan rimanakuyta chanincharquni.
Tarpuy ukhupi para waqyakuyta yacharqunichu.
151

Kutichiy.
1. Kay t’aqapi ruraykunata, ¿kusisqachu icha llakisqachu qhispichirqanki?
¿Imahinanpi?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
2. ¿Imallatapas kay t’aqapi yacharqankichu?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
Kay t’aqapi yachaykuna kawsayniykipi, ¿allinchu kanman? ¿Imahinapi?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
3. Kay t’aqapi, ¿mayqan llamk’aypitaq sasachakurqanki?, ¿imahinatataq
qhispirqanki?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
4. Ayllukuna, tarpuy ukhupi, ¿imahinataq Apukunaman waqyarikunku?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
5. Qillqasqa ruraytuku riqsichikuy, ayllukunap sunqun
llamp’uyachinaykipaq, ¿allinchu? ¿Imahinanpi?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
6. Tarpuy ukhupi, ¿imaraykutaq parata waqyakuna kan?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
7. Tarpuy pachapi mana para kaptin, ¿imataq kanman?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
152

7
T’aqa
Pacha Mamanchikpa
hatun p’unchawninmanta
Pacha Mamanchikmanta
Yachaykuna Rikhurichiq
Ñ uqanchikpaqa Pacha Mamap hatun p’unchawninqa kusikuy

raymim kan. Payta raymikuspanchikmi imaymana uywasqanchikta
anchata saminchakunchik, chaymi khuyakuyninta, riqsiqhina,
qhawaykunchik. Chayhina kachkaptinpas wakin runakunaqa
manañam Pacha Mamanchiktaqa khuyankuñachu, aswanmi mana allin
llamk’aykunawan unqurqachinku. Chayraku, ¿imata ruraspataq Pacha
Mamanchik mana llakipayaq runakunapa sunqunta llamp’uyachiwaq?
153

Atipakuy
Runakunap, rumiyasqa sunqun llamp’uyachiqhina, Pacha Mamanchik
khuyapayanankupaq rimapayay kaq yachachiy.
Yachaykuna aypanan
• Pacha Mamanchik ch’uyayachinanchikpaq rimanakusunchik.
• Pacha Mamawan imahina uywanakuymanta rimaykunata ñawinchay.
• Pacha Mama imahina qhawaymanta yachachiq wichinata qillqay.
• Pacha Mama rimapayaymanta yachay.
154

Pacha Mamanchik
7.1. ch’uyanchananchikpaq
rimanakusunchik
Siq’ita qhawaychik, hinaspataq qhawasqaykichikmanhina, rimanakuychik
Wichina ima kasqanta yuyariy
Wichina. Huk
rikch’aq qillqasqam
kan. Runa
masinchikkunamam
s,
ima yachaymantapa
munaymantapas
n,
riqsichin, yachachi
rimapayan.
¿Imahinataq Pacha Mama kayhina kaspam tarikunman?
Llakisqa. Unqusqa. Kusisqa. Kallpachakusqa.
¿Imanaptin? …………………………………………………………………………………………………….
Pacha Mamanchikta ch’uyay ch’uyay uywananchikpaq,

runa masiykikunawan rimanakuspa, kay
1. Pacha Mamamanta runa masiykunawan rimayta, ¿imanaptintaq munayman?
……………………………………………………………………………………………………………..........
……………………………………………………………………………………………………………..........
2. Pacha Mama kay sasachakuy tarikusqanpi, ¿ima watakunamantaraqtaq hamun?

...................................................¿Imanaptin?.............................................................
……………………………………………………………………………………………………………..........
155

3. ¿Imahinatataq runa masiykunatari rimapayasaq?
Llakisqa. Kallpawan. Phiñasqa. Kusi kusilla.
4. ¿Imakunawantaq rimapayasqayta yanapachikusaq? Sutinkunata qillqaykuy.
• …………………………………………………………………………………………………………….........
• …………………………………………………………………………………………………………….........
• …………………………………………………………………………………………………………….........
5. Llaqtaykipi kuraq runakunatapas, ñawpa tayta mamakunatapas
Pacha Mamanchikpa kasqanmanta willawananpaq tapuykusaqmi.
Niwasqankumanhinam, qillqasaq.
……………………………………………………………………………………………………………...........
……………………………………………………………………………………………………………...........
Allichakusqaykimanhina, runa masiykikunapaq,

wichina llamk’asqaykita yachachiy.
1. Pi kasqaykita riqsichiy, chayman uyariqkunaman, munachiqhina, imamanta

rimasqaykita riqsichiy.
2. Ch’uyata rimaspa, allillamanta kallpawan rimaspa, rimapayay.
3. Tukuykunaykipaqñataq, lliw rimasqayki yuyarichiqhina, rimasqaykita tukuy.
4. Rimasqaykiqa sumaqtan uyarikunam: Manam qaparqachanachu.
Yachakuq masiykikunawan huñunakuspa kay

tapukuykunata qhawariy.
Imahina rimasqay Arí Mana Imahina rimasqay Arí Mana
Allichakusqaykimanhinachu Kuraq runakunapa

rimarqanki. willasqaykikunawan
Ch’uyatachu rimarqanki. yanapachikurqankichu
Kayman chayman
purispachu rimarqanki.
Allillamantachu rimarqanki.
Kuraq runakunata Runakuna, kusisqachu
tapurqankichu. uyarisurqankiku.
Uyarichikuqhinachu
rimarqanki.
156

Pachawan imahina uywanakuymanta
7.2. yachachiq tapukuyta wichinapi
ñawinchay
Hamuq q’illqasqata manaraq ñawinchachkaspa,
tapukuykunata kutichiy
1. ¿Imatataq Pacha Mamamanta yachani?
……………………………………………………………………………………………………………...........
……………………………………………………………………………………………………………...........
……………………………………………………………………………………………………………...........
2. ¿Imapaqtaq ñawinchasaq?
Simi taqi
Kusikunaypaq.
Yachachiq wichina. Hu
k
Yachayniy wiñachinaypaq. rikch’aq qillqasqam kan.
Imapas yachachinapaqmi
Rimasqanta riqsinaypaq. wichina. Mayt’ukunapi,
llikapurapi, yachaykunata
P’inqanaypaq. maskaspa runakunaman
yachachinapaq qillqasqam.
Willakuy Tusunapaq Maqanapaq
Tapukuy Yanapakuna Sunquchakuna
¿Imanasqa?
……………………………………………………………………………………………………………...........
4. ¿Imapaqtaq qillqari rimachkanman?
……………………………………………………………………………………………………………...........
……………………………………………………………………………………………………………...........
……………………………………………………………………………………………………………...........
Ñawinchay ukhupiqa, ñawinchaspaqa, kaykunata ruraykuy:

1. Musuq simikunata tarispaqa, wak raphichapi qillqaykuy.
2. Ima nisqanpas mana sunquykimanhina kaptinqa, wak munasqaykita qillqay.
3. Kallpayuq rimaykunata tarispaykiqa siq’inchaypas, llimp’iypas.
157

Waq qillqasqaykipi, tapukuykunata tarispaqa,
ñawinchasqaykimanhina, kutichiykuy.
Pacha Mamawanqa kusi
kusillan uywanakuna
K
Simi taqi
ay watakunaqa ancha llakimanmi - T’aksay: dejar de
runakuna yaykurqunchik. llover.
Imatapas mana kaqninpi - Siq’inchay: subrayar.
rurasqanchikraykum, Pacha Mamanchikta - Chimpuy: marcar.
anchata unquchisqanchikraykum - T’iktu, siq’i: dibujo
imaymana unquykuna rikhurirqamun.
Coronavirus unquypas ancha allpanchik
ñak’arichisqanchikraykum rikhurirqamun.
Paykunapas phiñallaña ukhunchikman
yaykurqamuspankum wañuyman
apawanchik.
llump’ayta qhillichachkanku.
Chaymi China mama suyuwan USA
mama suyuwanqa millayta unuta
qhillichachkanku. Perú mama
suyunchikpipas hornopi kanaqkuna
qhillichanku. Chayhina kachkaptinpas
manam chirupi Perú suyunchikpa
sutin rikhurimunchu, chayhina
kaptinqa, qhillim wayraqa kay hatun
llaqtakunapiqa tarikun.
Manañam tutapi quyllurtapas, killatapas
Allpanchiktam urmayarqachinchik: qhawankuñachu; kaq p’unchawpipas
Kawsaykunap wasintam intip k’anchayninpas, pinchi
thunichichkanchik. Chaymi, 1000 pinchillañam chayamun.
kawsaykunam chinkayman purichkanku;
pukyukunapas chinkachkanñam.
Imapas p’uchu kay sunquyuqmi Coronavirus
maymanpas runakuna winakunchik. nisqa, ¿chiqaqchu
Ñawsahinam purichkanchik, qhipa kawsay allpa
p’unchawkuna imapas rikhurimunanta ñak’akusqanrayku
manañam mañakunchikchu. rikhurimunman?
Chirusqa qhawasqanchikmanhinaqa,
hatun llaqtakunam wayranchikta
158

¿Imanaptintaq
kristiyanukunaman
tumpachkan?
Runa masinchikkunawan mana sumaq nirqan: “Qamkunapmi kay allpaqa,

kawsayta yachasqanchikraykum munasqaykichikta ruraychik”, nispa.
imaymana wañuchikuq hampikunata,
Tiqsi muyuwan Pachawan,
t’uqyanakunata paqarichispa lliw
kusi kusi kawsayta munaspaqa,
Pachata ñakayman apachkanchik.
uywanakuyninchikta/
Chayraykum tiqsi muyupi muyuq
hark’anakuyninchiktan allinta
wayrapas rikhurirqullan.
akllakunanchik. Ichaqa manam
Uray t’iktu qhawasqanchikmanhinaqa sapallanchikchu kanchik: Pachaqa lliwpa
pukawan llimp’isqa suyukunam wasinmi, manam runakunallapachu
ununchikta anchata qhillichanku. kan. Chaymi wakin kawsaykunawanpas
allinta uywanakunanchik. Manam
Qullqi mirachiyta munaspanchikmi,
kawsay kanallanpaqchu, achwanchá
Pacha Mamap sinchi ruruchiyman
lliw kawsaqkunan allinpi kasunman;
rinchik; chayraykum wayratapas,
chaymi uywakunapas, sach’akunapas,
allpatapas, unutapas qhillichanchik.
mayukunapas, allpapas, wayrapas,
Chaymi, lliw runakuna
parapas allinniyuqmi kanku.
munasqanchikta ruranchik.
Kaykunapi q’imipakuspam kay wichina
Kay yuyayniyuqmi llapanchikpas lluqsimun:
kanchik; chayraykum tiqsi muyu https://www.bauldealgodon.es/vivir-en-armonia-

sinchita q’uñirikuchkan. Runa con-la-naturaleza/ https://radiocamaguey.wordpress.
com/2019/10/22/el-medio-ambiente-un-espacio-
kawsaypa chawpinhina, sunqunhina para-convivir-en-armonia/ https://es.statista.com/
rikhurin. Paykunaq huchanpim Pacha grafico/9662/emisiones-de-dioxido-de-carbono-por-
paises-en-2018/ (contaminación del aire)
Mamanchikpi llapa ima kawsayta
mana allin kawsaymam apawanchik. https://elpais.com/sociedad/2019/08/20/
actualidad/1566322372_387777.html (contaminación del
Kristiyanup taytachanmi, kayhinata agua).
159

Ñawinchasqaykimanhina, hamuq tawachasqata,
masiykiwan rimanakuspayki, hunt’apay.
Qillqasqap sutin
Qillqaq Qillqasqa Ñawinchaq
Pikunataq riman Rimasqanmanhina, Pikunapaqtaq qillqan

simikunamanhina
.......................................... ..........................................
ima rikch’aq
.......................................... sutichanakunawantaq ..........................................
.......................................... qillqasqata riqsiswan ..........................................
.......................................... .......................................... ..........................................
.......................................... .......................................... ..........................................
¿Imata maskaspataq ¿Imahinataq qillqasqa Ñawinchaspa,

qillqan? rikhurimun? ñawinchaqkuna,
¿imahina qhipanantataq
.......................................... qillqaq suyanman?
.......................................... • Ñawpa ruraykuna
.......................................... willakuqhina ..........................................
.......................................... • Qillqasqan ..........................................
sayapayaqhina
¿Imahinataq ..........................................
qillqasqanta willakun? • Tiqsichaspa
..........................................
• Yachachiqhina
.......................................... Imamantapas ..........................................
.......................................... willakuqhina ..........................................
.......................................... • Lliw nisqanchikmanta, ..........................................
¿mayqantam atipakun? ..........................................
..........................................
Rimanakusqankupa chawpin
..................................................................................
..................................................................................
..................................................................................
160

1. Ñawinchasqaykimanhina, wichaypi qillqasqa, ¿imamantataq
rimachkan? Chayta chimpuykuy.
Ñawinchasqaykimanhina, tapukuykunata kutichiy:
Pacha Mamamanta Wayramanta
Yakumanta Mayumanta
2. Chaymanta, ¿imatataq nichkan? Chayta muyuwan wichq’aykuy:

a. Pacha Mama unqusqanmanta.
ch. Pacha Mama allin kasqanmanta.
chh. Wayra ancha qhillichasqa kasqanmanta.
ch’. Unu tiqsi muyupi llump’ay qhillichasqa kasqanmanta.
3. Ñawinchasqa qillqasqapi, chawpi sunqunta tarisun:

a. Pacha Mamaqa runa masinchik huchanpim unquchkan.
ch. Pacha Mama imahina qhawaymanta, amachaymantam rimapayawanchik.
chh. Pacha Mama imahina runakuna unquchisqankumantam willawanchik.
ch’. Pacha Mama ñak’akusqanmantam sunqunchikta llamp’uyachiyta munan.
4. Qhawarisqanchik qillqasqamanhinaqa, kristiyanukunapa taytachansi kayhinata

rimasqa: “Qamkunapam kay allpaqa, munasqaykichikta ruraychik”, nispa,
chay rimaywan, ¿imatataq runa masinchikta kamachim?
…………………………………………………………………………………........................................
…………………………………………………………………………………........................................
…………………………………………………………………………………........................................
…………………………………………………………………………………........................................
…………………………………………………………………………………........................................
…………………………………………………………………………………........................................
…………………………………………………………………………………........................................
161

5. Wichaypi, willakusqanmanhina, ¿mayqan suyukunataq wayrata llump’ayta
qhillichanku? Sutinkunata qillqaykuy.
…………………………………………………… ……………………………………………………
…………………………………………………… ……………………………………………………
6. Wichaypi, willakusqanmanhinaqa, ¿mayqan mama suyukunataq tumpallata
unuta qhillichanku? Sutinkunata qillqaykuy.
…………………………………………………… ……………………………………………………
…………………………………………………… ……………………………………………………
7. Ñawinchaspa, hamut’asqaykimanhina, hamuq t’aqakunapi qillqaykuy.
Ñuqap hamut’asqay
Ñawinchasqaykimanhina, Nisqanwan
Nisqanwan Hukmanyasqam
kaypi kallpayuq manam
tupanim. kani.
rimaykunata qillqaykuy. tupanichu.
Hunt’apaykuy:
Nisqanwan tupanim: ……………………………………………………………………………………...
Samp’a samp’alla kani: …………………………………………………………………………………..
Nisqanwan manam tupanichu: …………………………………………………..........................
Kayraykum qillaqpa nisqanwan tupani: …………………………………………………...........
162

Tupaq simi. Huk niraq
Siminchikta riqsisunchik rikch’aqniyuq rikhurimun.
Niyninqa hina kaqllam.
Tupaq simi
Hina kaqllatam iskay kimsa
Hamuq qillqasqata ñawinchay: rikch’aq simiwan riqsinchik.
Qichwa simimanta huñunakuypim Chanka Qichwa simi rimaqwan Qulla

Qichwa simi rimaqwan tupaspanku. Chaypim kayhinata rimanakunku:
- Quwi kankatam, iskay kimsa papachantinta, siwara unu t’impuchayuqta
mikhuyta munarqani, nispa qichwa runa masinta rimapayan.
- ¿Haka aychatachu munachkanki? Ñuqaykuqa haka, nispam,
hatum hisp’ayta niyku; chay misk’i aychayuq, papa nisqaykiqa achka
sutichasqaykuchá kanman, ¿icha pantachkanichu?, nispam Wanka
Qichwa simi rimaq runa kutichin.
- Chay mikhuyta munaspaykiqa, kaymanta lluqsispam sumaqllata rinki,
hinaspam kinrayman chayarquspaqa phañaman muyunki, huknin
kinrayman chayarquspañataq lluq’iman purinki, nispa Qulla runa Qichwa
runata yachachin.
- Tapuykusqayki wawqilláy, ¿ima ninantaq paña?
- Ah, qamkunaqa allin ninkichikmi riki.
Tupaqnin simiwan hamuq simikunata yapamanta qillqaykuy.
1. Quwi kankatam iskay kimsa ........................kankatam iskay kimsa

papachantinta mikhuyta munani. ............... chantinta mikhuyta munani.
2. Kinrayman chayarquspaqa Kinrayman chayarquspaqa ................man

pañaman muyunki, huknin
muyunki, huknin kinrayman
kinrayman chayarquspañataq
lluq’iman purinki. chayarquspañataq...............man purinki.
Qamñataq hamuq qillqasqa kanchapi simikunap tupasqanta tarispayki, hamuq

simikunapa watachanpi qillqaykuy.
U W I K S A
Yaku .......................................................
Y N H I R P
Para ....................................................... A S U T A I
Uma ....................................................... K I T’ A M Q
Urku ....................................................... U T A M U A
P S R CH Q R
Wiksa .......................................................
S U R K U A
Mat’i ....................................................... S A P R A P
Sapra .......................................................
163

Huk rimanapi qhapaq rimay sanp’a sanp’alla
hap’ipakusqa kan
Ñawinchasqayki qillqasqapi –spa kaq –pti saphi hunt’achiqkunawan
rikhurimuq simikunata tarispa uraypi qillqaykuy.
1. ……………………………………………………………………………………………………………...
2. ………..…………………………………………………………………………………………………...
3. …………………..………………………………………………………………………………………...
Rimaykunapa rimanakunawan musuq rimaykunata qispichiy.
1. ……………………………………………………………………………………………………………...
2. ………..…………………………………………………………………………………………………...
3. …………………..………………………………………………………………………………………...
Kunanñataq, hamuq rimaykunata sumaqta ñawinchay.
1. Khuyawaspaqa kutimunkim. 3. Qullqi kapusuptiykiqa quway.

2. Hamuptiykiqa khuyasqaykim. 4. Khuyawaspaqa much’aykuway.
Sapa rimayta qhawaptinqa, kayhinam rikhurimun: hukwan (1) tawawan (4)

rimaykunapiqa –spa hunt’achiqwan –qa hunt’achiqwan huñunakunku;
iskaywan (2) kimsawan (3) rimanakunapiqa –pti hunt’achiqwan –qa
hunt’achiqwan huñunakunku. Chaymi 4 rimaykunapim –qa hunt’achiq
rikhurinpuni.
Kay rikch’aq rimaykunatam “Huk rimanapi hap’ipakusqa qhapaq rimay” nispa
sutichanchik.
Kunanñataq, hamuq rimaykunata sumaqta ñawinchay.
...……………………………………………………………………………………………………………...
...……………………………………………………………………………………………………………...
...……………………………………………………………………………………………………………...
164

Suwamisu llaqtapa imahina pacha
uywasqankumanta ñawinchasunchik.
Manaraq hamuq qillqasqata ñawinchachkaspa,
1. ¿Imapaqtaq qillqasqata ñawinchasaq?
……………………………………………………………………………………………………………..........
……………………………………………………………………………………………………………..........
2. ¿Imamantam qillqasqa rimachkanman?
……………………………………………………………………………………………………………..........
……………………………………………………………………………………………………………..........
Musuq simikunata maskaspa qillqasqata ñawinchay.

Ñuqanchikpam allpaqa, ñuqanchikpas
allpapaqmi kanchik Suwamisu Qullana: Noah Seathl
“U SA mama suyu kamachikuqmi

kartata apachikamun.
Allpanchikkunatas rantiyta munan.
Musaq simikuna
Khuyasqa simikunawan, allin

kananchikpaqsi, munapayayninta
apachikamun. Paypaqsi nisqanqa
allin kanman, aswansi mana
khuyawasqanchiktaqa payqa
yachanmi. Kayhina kaptinpas
mañawasqanchikta chaskisunmi, mana Kunankama wayrap chirillanpas,
mañakusqanmanhina ruraptinchikqa unupa k’anchariyninpas mana
pistulanwan hamuspam allpanchikta ñuqaykupaqchu, ¿imahinataq qamkuna
hap’ikunqaku. USA kamachikuqqa rantirquwankichikman? Pacha
mañakusqanta hatun qullana Noah chayamuptinchá ñuqayku rimasaqku.
Seathlqa chaskinmi. Imahinataq yuraq Allpapa sapa k’uchunmi runaypaqqa
q’arakunaqa wawqinchikkuna inti, para willkam. Pinupa k’anchariq sapa
kachkanñam, nispa rimanku. Rimasqayqa kichkanmi, sapa mayu patanpi aqum,
quyllurhinam, manam imatapas pakanchu. sapa sach’a sach’apa llanthunmi, sapa
Imahinatataq Hanaq pachatapas, illariynim, sapa urupa waqayninmi
ruphaytapas allpatapas rantikuchwanpas. runaypa yuyayninpiqa yachayninpi
Kaytaqa llaqtayqa manam riqsinchu. willkam kan.
165

Ichaqa sallqa kaq upa kasqayraykus
chaykunataqa mana aypanichu;
chaychá ch’inpas rinriypi
qaparkachan. Chami ñuqa tapukuni:
Tuta puriq pisqup takinta, Inti
tapuykun qucha patankunapi, kay
runakunapa takisqanta, runa mana
uyariptinqa, ¿imataq kawsaypi
qhipan? Qucha hawantakama wayra
purispan, llamp’u sukasqantam
ch’umpi runaqa munan, hinaspapas
Yuraq q’ara runakunaqa ñuqaykuhina chawpi p’unchawpi parawan
mana kasqankutaqa manam mayllisqa wayra muskhiytam
yachankuchu. Paykunapaqqa ima munan, mana chayqa pinupa
rikch’aq allpapas kaqllam kan, asnayninwan chapukusqa wayra
paykunaqa, hawa runahinam, muskhiytam munan. Runapas,
tutalla hamuspa, munasqanku uywapas, sach’apas hinakaq
allpata hap’ikunku. Allpaqa manam samayllatam muskhinchik,
pananchu nitaqmi wawqinchu kayraykum ch’umpi runapaq
kan. Hap’irqukuspaqa, hinallam wayraqa ancha munay kan. Yuraq
ñawpaqman purin. Paykunaqa q’ara runapaqqa manachushina
taytankupa p’ampakusqan allpatapas wayra muskhisqanqa kanchu. Sapa
saqinkus, manas imapas qukunchu. p’unchaw wañuchkaq runahinam
Chayhinam taytanpa p’ampakusqan mana asnasqantaqa riparanchu.
allpapas churinkunapa t’aqasqa Mañawasqanta chaskispayqa,
allpakunapas qunqasqam kanku. kaytam mañasaq: yuraq q’ara
Wiksanmi allpata mikurqunqa, runaqa, kay allpapi kawsaq lliw
hinaspam purunyasqa ch’aki allpata uywakunatam wawqintahina
saqinqa. Llaqtankuqa, ch’umpi runapa qhawanan. Sallqa runam kani,
ñawintaqa, nanachinmi. ñuqapaqa manam huk ñanqa
Ichaqa ch’umpi runa sallqa kaq upa kanchu: Chayllatam riqsini.
kasqanrayku mana uyarinchu nitaq Waranqa waranqa pampakunapi
hamut’anchu. Yuraq q’arakunap bisonte ismusqantam qhawani.
Makinawan purispanku
llaqtanpiqa manam imapas kusi pukllaqhinalla wachupi saqinku.
kusilla kanmanchu. Manam Upa runam kani, chaychá makina
wamp’ukunapa phawasqallantapas purisqan bisontemanta aswan
sach’akunap raphin wichikusqantapas chaninniyuq kasqanta mana
may k’uchu llaqtapipas uyariwaqchu. aypanichu.
166

Bisontetaqa, mikhuspa, allpa k’irichaqmi wawankunatapas
kawsanallaykupaqmi wañuchiyku; k’irichanqa. Churinchikkunam
mana uywakuna kaptinqa, tayta mamanku p’inqaypi
¿imahinataq runakuna kawsankuman? churakusqankuta qhawarqanqaku.
Lliw uywakuna chinkaptinqa, Llapa qhawasqanchikkunam p’inqaywan
runakunachá saqisqa nunahina hap’ichikunqaku. Chayraykum
llakiwan purispan wañunkuman. atipachikusqanta llakiwan t’ikran,
Ima llakipas uywakunata hap’iptinqa, hinaspam qilli mikhuykunawan
runakunatapas hap’inmi. Llapanchikpas ruphaq upyanakunawan ukhunkuta
hap’inasqam tarikunchik. Llapa ima qhillichanakunku.

1. Yuraq q’ara runawan ch’umpi runawan Suwamisu runakuna, imahina Pacha
Mamanchik qhawasqankuta tupachispa qillqaykuy.
Suwamisukunap Pacha Mama qhawariyninmanta tapukuy
Yuraq q’ara runakunaqa, kayhinatam Suwamisu, ch’umpi runakunaqa,

Pachata qhawanku: kayhinatam qhawanku:
1. .......................................................... 1. ..........................................................
.............................................................. ..............................................................
2. .......................................................... 2. ..........................................................
.............................................................. ..............................................................
3. .......................................................... 3. ..........................................................
.............................................................. ..............................................................
4. .......................................................... 4. ..........................................................
.............................................................. ..............................................................
5. .......................................................... 5. ..........................................................
.............................................................. ..............................................................
2. Qam, ¿imahina sunquyuqta Pacha Mamata qhawanki? ¿Imanaptin?

...……………………………………………………………………………………………………………...
...……………………………………………………………………………………………………………...
3. Pachanchik kusi kusilla kananpaq, ¿ima nispataq runa masiykikunata
rimapayawaq? Chayta qillqaykuy.
...……………………………………………………………………………………………………………...
...……………………………………………………………………………………………………………...
167

Munasqanchikmanta huk yachachiq
7.3. tapukuyta qillqasunchik
5 t’aqapi huk tapukuyta qillqarqankiñam, aswan chaypiqa willakuq

tapukuymanta qillqarqanki, kay t’aqapiqa yachachiq tapukuymanta qillqanki.
Imapi rakinakusqankuta qillqaykuy.
Tapukuy
Willana tapukuy Yachachiq tapukuy
……………………………………………… ………………………………………………
……………………………………………… ………………………………………………
……………………………………………… ………………………………………………
……………………………………………… ………………………………………………
Yachakuq masiykiwan rimanakuy, hinaspa huk yachachiq

tapukuyta qillqanaykichikpaq allichakuychik.
1. ¿Ima rikch’aq qillqasqatataq paqarichisaq? Chayta akllaykuy:
Willakuy Maqanapaq
Willakuq tapukuy Yachachiq tapukuy
2. Runa masiykikunaman, ¿imamantataq yachachiyta munanki?

…………………………....………………...............................................................................
3. Chay yachachiyta, runa masinchikman, ¿imaraykutaq yachachiyta munanki?
…………………………....………………..............................................................................
…………………………....………………..............................................................................
4. ¿Pikunataq chay runa masiykikunari kanqa? Sutinkunata qillqaykuy.
…………………………....………………..............................................................................
168

5. Yachachinaykipaq, ¿imakunapitaq yachaykunata hurqumunki? Chaykunata
akllaykuy.
( ) Mayt’ukunapi ( ) Llikapurapi ( ) Yachaqkunapi
( ) P’unchawchanapi ( ) Qhawapayanapi ( ) Amawtaypi
( ) Hukkunapi Willakuy: ..........................................................................
6. Wakinkunaman, qillqasqaykita, ¿imahinatataq riqsirichiwaq? Chayta willakuy.
7. ¿Imahina sunquyuqtaq qillqanki? Chayta akllaykuy.
( ) Kusisqa ( ) Phiñakusqa ( ) Q’aqchaqhina
( ) Yachachiqhina ( ) Chansakuqhina ( ) Sumaqlla
( ) Kallpawan
Qhawariy: sayaynintaqa ñam 4 t’aqapi riqsinkiña kaq q’iminapaq

sayaynintapas 5 t’aqapi riqsinkiñam; hina kaqllam yachachina tapukuy
sayayninqa. Mana yuyaspaqa, 4 t’aqatawan 5 t’aqatawan watukuy.
Kunanqa, allichakusqanchikmanhina, allichanapaqraq kaq

qillqasqata qillqaykuy. Willakuyniykiqa ch’uyam kanan,
kaqninpim imatapas churanayki kanqa.
……………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
169

……………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
170

Qillqasqata tukurquspaykiqa, allichanapaqraq kaptinqa,
kaykunata ruraykuy.
1. Qillqasqaykita wakin qillqaq masiykikunawan ayninakuychik: Pay

qampata ñawichanqa, qamñataq paypata ñawinchanki.
2. P’inqaqhina allinllamanta ñawinchaspa, pantaykunata tarispa, imahina
allichananpaq, rimapayay.
3. Kikiykipas hamuq tapukuykunata kutichispayki, qillqasqaykita
qhawapayaykuy.
Kasqanmanhina, chakatawan (x) chakatay.
1. Allichakusqaymanhinam qillqarqani.
2. Qillqasqa qallariykusqayqa runakuna ñawinchaspam mana

saqinanpaqhinam tarikun.
3. Qispichina kaqpiqa lliw yachachiy munasqaymi sumaq

allichasqa kachkan.
4. Maymanta yachaykuna hurqumusqaypa sutinkunapas

kachkanmi.
5. Qillqasqay wichq’asqaypipas, runakunapa sunqun

llamp’uyachiqhinam, rurananpaq mañakuchkani.
6. Qillqasqaypiqa rimay rakiqkuna sanampakunapas

kaqninpi churasqam tarikun.
7. Qillqasqayqa munaymi kachkan, ñawichaqkunaqa manam

sasachakuyman yaykunqachu.
4. Mayt’uyki ñawinchaqpa llapa ima nisusqaykita sunquchakuspa uyariy.

5. Masiykipa nisusqaykimanhina, qillqasqayki tupusqaykimanhina,
pantaykuna kaptinqa, imahina allichanaykipaq hamut’aykuy.
171

Ñawpa qillqasqaykipi, pantaykuna chinkachiqhina,
masiyki rimapayasusqaykimanhina, yapamanta
wichinata qillqaykuy.
……………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
Qillqanaykipaq, allichakusqaykiman akllasqayki runa

ñawichananpaq, allichakuspa apachiy.
1. PDF rikhurichisqaykita, musuq huñu paqarichisqaykiman, paltaspa, apachiy.
2. Bitacoramanmi churanayki. Bitácora paqarichinaykipaqqa
Gmail llika willanaman yaykuspam paqarichinayki. Chirukuna
nisqanmanhina ruraykuy.
3. Pillapas, apachisqayki qillqasqata ñawichaspa qillqamusuptiykiqa,
172

Apunchikkunawan rimanakuyta
7.4. yachasunchik
T’iktuta qhawaspa, tapukuykunata kutichiy
Taytalláy, qanmanmi
khuyakuywan asuykamuni.
Anchatam
mikhuchiwasqaykikurayku
riqsikuykiku. Ñuqaykupas
khuyakuyniykuta
apamuykiku.
1. T’iktupi, ¿imakunatataq qhawanki? Chayta qillqaykuy.

…………………………………………………………………………………………………………...........
…………………………………………………………………………………………………………...........
2. ¿Imatataq runa rurachkan?
…………………………………………………………………………………………………………...........
…………………………………………………………………………………………………………...........
3. Kay rikch’aq haywarikuykunapi, ¿ch’ulla kutillatapas haywakurqankichu?
…………………………………………………………………………………………………………...........
…………………………………………………………………………………………………………...........
4. Haywarikuq, ¿piwantaq rimachkan?
…………………………………………………………………………………………………………...........
…………………………………………………………………………………………………………...........
173

Hatun tayta mamaykiwan, yachaqkuna Apukunawan
rimanakusqankumanta tapuykuy.
1. Ch’ulla kutillapas Apukunawan, ¿rimarqankichu? Yachasqaykita qillqaykuy.
…………………………………………………………………………………………………………...........
…………………………………………………………………………………………………………...........
2. ¿Lliw runakunachu Apukunawan riman icha yachaqkunallachu rimankuman?
Yachasqaykita qillqaykuy.
…………………………………………………………………………………………………………...........
…………………………………………………………………………………………………………...........
3. ¿Ima nispataq Apukunawan rimanakunchik? Yachasqaykita qillqaykuy.
…………………………………………………………………………………………………………...........
…………………………………………………………………………………………………………...........
4. ¿Mikhunanta apaspachu Apukunawan rimanakunchik? Yachasqaykita
qillqaykuy.
…………………………………………………………………………………………………………...........
…………………………………………………………………………………………………………...........
5. Apukunawan, ¿maypipas rimallasunmanchu icha riqsisqa allpallapichu?
…………………………………………………………………………………………………………...........
…………………………………………………………………………………………………………...........
6. Apukunap kutichiwasqanchikta uyariwasqanchikta, ¿imahinataq yachanchik?
…………………………………………………………………………………………………………...........
…………………………………………………………………………………………………………...........
Apu taytanchikkunaqa lliwtam qhawariwanchik; qhariña utaq

warmiña kaptinchikpas munakuwanchikmi. Uywasqachikta
riqsikuspanchikmi paymanpas khuyakuyninchikta apaspam
haywariykunchik. Apunchikkunaqa uyariwanchikmi; chaymi
musquyninchikpi willawanchik. Qhawaykusqanchispim
chaskiwasqanchik mana chaskiwasqanchistapas yachanchik.
174

Chaninchakuy
Kay t’aqapi llamk’ay rurasqaykikuna, ¿chiqa yachaychu qampaq
karqan? Kasqanmanhina: arí, mana, nispa, chakatay.
Ruraykuna Arí Mana
Yachachiqniytapas, tayta mamaytapas, yachakuq masiykunatapas

yachachiq wichina qillqasqayta ñawincharqachiniñam.
Llamk’ay qallariykuyllanpiraqmi ima ruranayta allinta yacharqani.
Pacha Mama qhawaymanta rimaq qillqasqatam, kallpayuq
rimaykunata tarispan, ñawincharqani.
mañakusqanmanhinam, allinta hamut’aspa kutichirqani.
Yachachiq wichina imamanta rimasqantapas riqsirquniñam.
Qillqasqapi musuq simikuna rikhurimusqantapas riqsirquniñam .
Yachachiq wichinapa sayaynintapas allintañam riqsirquni.
Huk llaqtapa yachayninkunamanta rimaq qillqasqata, kallpayuq
rimaykunata tarispanmi ñawincharqani.
Allichakusqaymanhinam huk yachachiq wichinatapas qillqarqani.
Ch’uya qillqasqa qispichinaypaq ñawpaq qillqasqatapas
qatiparqanim.
Q’imina qillqasqaytaqa bitacorantakamam,
Facebooknintakamam, wakin runakuna ñawinchanankupaq,
apachirqanim.
Apukunawan imahina rimapayaytapas yacharqunim.
Imakunawan apunchikkuna haywarikuytapas yacharqunim.
175

Yachayniykikuna kallpachanaykipaq, allichana kaptinqa
allichapanaykipaq, allinta yuyaymanaykuy.
Kutichiy.
yanapasunkichu?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
2. Pacha Mamanchik qhaway, qampaq, aylluykipaq, llaqtaykipaq, ¿allinchu
kanman?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
3. Kay t’aqapi lliw llamk’aykunamanta, qampaq, ¿mayqantaq aswan allin
karqan?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
¿sasachakuyman apasurqankichu? ¿Imahinatam sasachakuymanta
lluqsirqanki?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
6. Yachayniykipi wiñanaykipaq, ¿imapiraqtaq aswanta llamk’awaq?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
176

8
T’aqa
Apunchikkunap
wasinkunamanta
Apunchikkunamanta yachasun
C olonia nisqa pachapin, Españamanta hamuq kristiyanu nisqa

runakuna, apunchikkunapa wasinkunata chinkachisqaku; manas
inkakunap pirqankunallatachu thuñichisqaku, aswansi apunchikkunapa
wasinkunata, wak’akunata chhallusqaku. Chaymantapacham paqukunata
kaq altumisayuqkunatapas, tayta kurakuna, q’asunankupaq utaq
wañuchinankupaq, qatikachasqaku. Chaymi chay pachataqa kastilla
simipi Extirpación de idolatrías nispa riqsinku. Chaymantapachan
kunankamapas, paqukunaqa paka pakallapi apukunamanqa haywarikunku.
Hinaspan, qhipa wiñay runakunaqa Apukunamanta, Wak’akunamanta kaq
haywarikuyninmantapas, manaña anchata yachankuñachu. Chayrayku,
¿imahinataq waqmanta llaqtanchikpi wak’akunata chaninchasunman?
177

Atipakuy
Apunchikkunawan rimanakunankupaq kaq wak’akuna riqsinapaq, llaqta
runata chaninkunamanta rimapayanan kan.
Yachaykuna aypanan
• Wak’akunam Apukunap wasin, chaymanta rimapayay.
• Hawa iñiykuna iñiyninchik sarukachasqankumanta yachay rimasqata
ñawinchay.
• Anti iñiyninchikkunmanta yachay rimasqata qillqay.
• Musquypi Apukuna runakunawan rimanakusqanmanta kaq kuka k’intu
willakusqanmanta yachay.
178

8.1. Wak’akunap, Apukunap wasinhina
rikhurichimunapaq rimanakusunchik
Kay uray raphipi, huñupi tapukuykunamanhina rimanakuychik.

1. Kay raphipi, ¿imakunatataq rikuchkankiri?
……………………………………………………………………………………………………………..........
……………………………………………………………………………………………………………..........
2. ¿Pikunataq raphipi rikhurichkan?
……………………………………………………………………………………………………………..........
……………………………………………………………………………………………………………..........
3. ¿Imatataq rurachkanku?
……………………………………………………………………………………………………………..........
……………………………………………………………………………………………………………..........
179

4. Kapayuq runa, ¿imanaptintaq unuwan hich’achikuqta hap’ichkan?
……………………………………………………………………………………………………………..........
……………………………………………………………………………………………………………..........
……………………………………………………………………………………………………………..........
……………………………………………………………………………………………………………..........
5. Kay unu hich’ayta, ¿pikunataq apamurqanku?, ¿may llaqtamantataq
apamurqanku?
……………………………………………………………………………………………………………..........
……………………………………………………………………………………………………………..........
……………………………………………………………………………………………………………..........
……………………………………………………………………………………………………………..........
Qhawasqayki raphi, qamman, ¿imahinatataq

qhawachisunki? Kay tapukuyta kutichinaykipaq, hamuq
ruraykuna, mañakusqanmanhina, allichakuy.
1. Yachaykuna maskanaykipaq llaqtaykipi kuraqkunata tapuy, mayt’ukunapi,
llikapurapi España runakuna allpanchikman manaraq yaykumuchkaptin, imahina
Apukunawan runakunawan rimanakusqanmanta maskariy.
2. Hinallataq apunchikkunamanta rimay, España runakuna
qunqachiwasqanchikmanta llikapurapi, Youtube nisqapi ima willakuykunata
maskaykuy.
3. ¿Imahinataq rimanki? Hukllatapas iskaytapas akllawaqri, rimasqaykimanhina:
Ñuqam rimasaq
Huktam rimachisaq
Hukpa nisqantam rimasaq
Kikiypa hamut’asqaytam rimasaq
¿Pikunatataq rimapayanki?
……………………………………………………………………………………………………………........
……………………………………………………………………………………………………………........
180

4. ¿Imata munaspataq runakunaman rimapayanki? Huk iskayta akllay.
Runa waqachiqhina.
Runa yachachiqhina.
Runap sunqun llamp’uyachiqhina.
Runa phiñachiqhina.
Allichakusqaykimanhina rimay, munasqaykita

wakinkunaman uyarichiy.
1. Pi kasqaykita riqsichiy, hinaspa, uyariqkunap sunqun llamp’uyachiqhina, rimay.

2. Ch’uyata rimay, allillamanta kallpawan rimay. Uyarinankupaqhina rimaykuy.
Rimasqaykita tupuykuy.
Allichakusqaymanhinam rimarqani.
Kayman chayman purispanmi rimarqani.
Allinllamantam rimarqani.
Mayt’ukunatapas ñawincharqanim.
Kuraq runakuna, llikapura, Youtube yachaykuna
tarisqaymanhinam rimasqayta allicharqani.
181

Hawa iñiykuna iñiyninchik
8.2. sarupasqanmanta yachay rimasqa
qillqasqata ñawinchay
1. Qillqaq, ¿imamantataq rimapayawayta munachkan?

Chayta muyuwan wichq’ay.
Yachay rimasqa
a) Apunchikkunamantachá. Huk rikch’aq qillqasqa.
Imamantapas
ch) Kristiyanukunapa taytachanmantachá.
yachaykunapi,
chh) Runakunap taytachankumantachá. runakunapi,
mayt’ukunapa nisqanpi
ch’) Apunchikkuna chinkachiy munasqankumantachá. q’imipakuspan amachan.
2. ¿Imakunapi hap’ipakuspataq rimasqan iñinaypaq rimapayawachkanman?

……………………………………………………………………………………………………………..........
……………………………………………………………………………………………………………..........
3. ¿Imaraykutaq ñawinchanki?
……………………………………………………………………………………………………………..........
……………………………………………………………………………………………………………..........
4. ¿Imahina umayuqtaq qillqasqata ñawinchanki?
a) P’inqaq sunquyuq.
ch) Mana p’inqaspa, kusilla.
chh) Allin mana allin kasqan hamut’asun.
ch’) Manam imapas qukuwanqachu.
5. ¿Imapaqtaq qillqaq qillqasqata paqarichinman karqan?
Kusichiwananpaq P’inqachiwananpaq
Hamut’achiwananpaq Yachachiwananpaq
182

Ñawinchachkaspaqa, kaykunata ruraykuy.
1. Ñawpaqta upallalla ñawinchay, chaymanta kallpawan rimaspa ñawinchay.
2. Musuq simikunata tarispaqa, waqmanta kaq raphichapi qillqaykuy.
3. Ima nisqanpas mana sunquykimanhina kaptinqa, waqtachanpi, munasqaykita qillqaykuy.
4. Kallpayuq rimaykunata tarispaykiqa, siq’inchaypas llimp’iypas.
5. Tapukuykunata tarispaqa, samachaykuspa, kutichiy; chaymanta tukunaykikama
ñawinchanki.
Iñiyninchikkuna chinkachiy munasqankumanta
E
spaña runakunaqa
iñiyninkuman iñinanchiktam Simi taqi
munarqanku, chaytam,
chayamusqankumantapacha,
maskarqanku. Chaymi,
iñiyninchikkunata, chinkachiyta
munaspanku, apachitanchikkunata
thuñichirqanku; mallkinchikkunapa,
wak’anchikkunapa, apunchikkunapa
rantinkupi huk apukunata
sayachirqanku.
Chay XVI pachaq watakunapim
1671 watakama. Kaypim
España kurakuna huk umalla,
ichaqa munasqankuta ¿Imatataq España
Qichwa llaqta iñiyninchikta
tarirqanku. Chaypim, runakuna
chinkachinankupaq, tuta p’unchaw
hampiq runakunatawan, apunchikkuna
llamk’arqanku. Mana samarispa chinkachinankupaq
paqukunatawan,
llamk’achkaptinkupas manam Pariya rurarqanku?
altumisayuqkunatawan,
Qaqata, Illapata, Apukunata ima
layqakunatawan kuskata
chinkachiyta atirqankuchu. Chaysi,
chinkana wasikunapi
ñawpa tayta mamanchikkunaqa
wichq’asqaku, wakintataqmi
hinallam Apukunaman
wañuchipusqaku. Chaysi, paykunaqa,
haywakuchkarqanku.
yachayninkuta waqaychanankupaqqa,
Kayta qhawaspankum kurakunaqa llaqtan llaqtan watupakuspa
XVII pachaq watakunapi 3 puriq kasqaku. Kayhinata
kutita apukunata kaq illakunata watupakuspankum, apunkunamanta,
chaquq lluqsirqanku. Ñawpaqmi illapankunamanta yachayninkuta
karqan: a) 1609 watamanta 1619 pakasqaku; chayhinatam, taytamanta
watakama; ch) 1625 watamanta 1626 churinman yachachispallanku, mana
watakama; chh) 1641 Watamanta chinkachiyta atisqakuchu.
183

¿Imatataq
España
runakuna
maskarqanku?
España kurakuna llaqtanchikpa Jesucristota, Santa Mariatam,

iñiyninta mayhinataña p’uchukayta Santo Tomastam mañakuchkanku,
munachkaptinkupas, hinallam nispam, upakunata iñichirqanchik.
sapa p’unchaw rurayninchikpi Aswan manayá paykunawanchu
kawsakurqan. Qichwa llaqtanchikqa rimarqanchikqa, Apukunawanmi
manam llaqtamanta hamuq sunqunchikpiqa rimakurqanchik.
yachayninkunataqa chayhinallaqa
Jesucristopa chakinpi qunqurisqata
chaskiyta munarqanchikchu;
qhawariwaspanchikmi kurakunaqa
aswanmi rurasqanchikpi sinchita
kusisqaña karqanku: “Ñam
saphichakurqanchik.
iñiyninchikman sunqunta
Huk rikch’aq
t’ikrarqunchikña”, nispanku.
haywarikuykunatam Kunanqa manaña chayhinañachu
¿Ima ninantaq
rikhurichirqanchik. XVII watakuna kanchik. Yaqa XVII watakuna
Manañam pacha? pachapi tukuykuchkaqtañam
wak’akunallapiñachu musyakurqanku.
Apunchikkunawan
rimanakurqanchik. España runakunap rurasqankuqa,
Ñut’usqa illakunawan huch’uychalla llaqtanchikpa iñiynintaqa
kasqanrayku pakaspahinalla sinchitam iquyarqachirqanku,
rimanakurqanchik. Mana aswan manam p’uchukayta
rikch’ayniyuq rumichakunapas, tukurqankuchu, chaymi
ñuqanchikpaqqa, kallpayuq kunankamapas Apunchikkunaman,
willkakunam kanku. Kaytaqa Pacha Mamanchikman, Intimam,
upa españolkunaqa manam Killaman, Mayuman, Quchaman
musyakurqankuchu. Hinaspapas, ima hinalla haywarikunchikraq.
184

Kristiyanu risukullawanña Kaq kumun español runaqa,
rimapayaspas, ichaqa qurita, qullqita maskaspanku,
apunchikkunatam munaspanku illapakunapa
rimapayanchkanchik. wañuyninta maskarqanku.
España runakunapa
Kaykunapim qillqasqa paqarichinapaq
sunqunpiqa manayá Apukuna
qillqaq q’imikurqan:
apachitakuna, Pariya Qaqa, Illapa https://educared.fundaciontelefonica.com.
chinkachiyllatachu maskarqanku; pe/sites/virreinato-peru/extidolatrias.
paykunaqa Wak’akunapa tiyasqan htm https://journals.openedition.org/
nuevomundo/3346?lang=es http://
allpakuna hap’ikurqanku; chaymi www.memoriachilena.gob.cl/602/w3-
kunan iglesiap allpankuna kapun. article-97368.html
Ñawinchayta tukurquspañataq, hamuq

llamk’aykunata ruraykuy.
1. Yachay qillqasqa, ¿mayqan rikch’aq qillqasqap ukhunpitaq tarikun?
Tiqsichana
Kayrayku:
Q’imina
........................................................................
Wichina
........................................................................
Willana ........................................................................
2. a wachupi kaq simikunata ch wachupi kaq ch’ullankunawan tupachiy:
a ch
Wichina Musyay
Q’imima Kamachiy
Willana Rimanakuy
T’iqsichana Yachachiy
Rimanakuna Willay
Kamachina Rimapayay
Musyana Riqsichiy
185

3. Mañakusqanmanhina hunt’apay.
Q’imina qillqasqa
Yachay rimasqa
Yachay rimasqap Yachay rimasqap Yachay rimasqap

sunqun q’imikusqankuna q’imikusqankuna
4. Qaqawan illapawan karqanku, ¿pitaq payri? Chiqaq kaqta muyuwan wichq’ay.

a) Wak’akuna ch) Apachitakuna
chh) Apukuna ch’) Willkakuna
5. Qillqasqa rimasqanmanhina, chiqaq kaqta Ch qillqawan riqsichiy, mana
chiqaq kaqta M qillqawan riqsichiy.
a) Tawa kutipim España kurakuna qichwa llaqtap iñiyninta tukuyta
munarqanku. (Ch) – (M)
ch) España runakunaqa Qichwa llaqtap iñiyninta
chinkachiqhinallam allpankuta, qurinkuta, qullqinkuta qichurqanku.
(Ch) – (M)
chh) España kurakuna pantachiqhinam qichwa runakunaqa Jesucristota,
Santa Mariata, Santo Tomasta rimapayarqanku. (Ch) – (M)
ch’) Qichwa llaqtap iñiyninqa manam chinkarqanchu, hinallam
kunankama allin kallpachasqa tarikun. (Ch) – (M)
h) Kurakuna illankunapi manaña iñisqankuta qhawanankupaqmi illankunap
p’akisqan rumichakunallataña pakaspanku uywaqku karqan, hinaspapas
rimanakurqanku. (Ch) – (M)
6. Hamuq qillqasqap sunqunta mana chinkachispalla, qampa simiykiwan,
qillqasqata yapamanta qillqaykuy.
186

Chaypim, hampiq runakunatawan, paqukunatawan, altumisayuqkunatawan,
layqakunatawan kuskata chinkana wasikunapi wichq’asqaku, wakintataqmi
wañuchipusqaku. Chaysi, paykunaqa, yachayninkuta waqaychanankupaqqa,
llaqtan llaqtan watupakuspa puriq kasqaku. Kayhinata watupakuspankum,
apunkunamanta, illapankunamanta yachayninkuta pakasqaku.
…………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………….
7. “Chaypim, hampiq runakunatawan, paqukunatawan, altumisayuqkunatawan,

layqakunatawan kuskata chinkana wasikunapi wichq’asqaku, wakintataqmi
wañuchipusqaku”. Kay qillqasqamanhinaqa, ¿imataq chinkana wasi kanman?
……………………..................................……Kayrayku: ………..................…………………
……………………………………………………………………………………………………………......
8. “Watuqkunaqa llaqtapa siminta mana pantanankupaqmi allinta uyarinanku
karqan”. ¿Imatataq kay rimaywan qillqaq willachkanchik?
……………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………......
9. ¿Imahinataq kay p’unchawkuna llaqtanchikpa iñiynin tarikun?
……………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………......
10. Hawa karu llaqtakunamanta iñiyninku llaqtanchikkunaman
yaykumusqanwan, ¿kusisqachu kanki?
……………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………......
187

Yanasi simikuna
Sapa chiruta yananwan/chullanwan tupachiy, hinaspa

rikch’ayninmanhina sutinta qillqaykuy.
Yanasi simi: Kay rikch’aq simikunatam yanasiwan riqsinchik.

Qhawasqaykihinapas manam mayqan simikunapas rikch’ayninpiqa tupanchu.
Niyninpas manataqmi tinkunchu. Aswanmi wasawan qhasquhina qhawakun.
Qamñataq, hamuq simikunapa yanasinta qillqay, hinaspa sapa yanasiwan huk

rimayta qillqaykuy.
wallpa
1. ...................................................
Uwiha 2. ....................................................
Sumaq warmi 3. ....................................................

4. ....................................................
Puqu
188

Iskay saphiyuq simikuna
Hamuq qillqasqata ñawinchay, hinaspa llaqtakunap urqunkunap
sutinta siq’ispa ruray, chaymantataq siq’ikunapi qillqaykuy.
Mama Justan, warmallaraq kachkaspa, hatun tayta mamanpa qhipallanta

maymanpas purisqa. Chaymi kayhinata willakun: Llaqtayman rinaypaqqa
Yana Urqu pataman qhispirquspaymi Kunuranata qhawaykuptiyqa sunquy
sinchita kusirikuq kan. K’ikllu k’ikllu ñanta qhispispay kaq uraykuspayraqmi
utqayllaman Langui quchanta tumpa sayk’usqa chayaq kani. Kaymantaqa
manaraq t’uru llaqtayman chayachkaspaymi mayuchataraq chimpanay karqan,
chaymantaqa Yana Urqu pataman qhispirquspayqa utqhayllaman Aqu Pampata
chinkakuykuspay, hatun mamaypa wasinpi rikhuriq karqani.
1. ............................................................. 4. .............................................................
2. ............................................................. 5. .............................................................
3. ............................................................. 6. .............................................................
Rimasqanchik runa simipiqa manam iskay saphiqa huk simi hinallaqa

qillqakunmanchu, aswanmi t’aqasqa qillqakunanku kan.
Kayhina qillqasqa simikunata tarispaqa, kayhinatam

qillqana kanqa:
Kastilla simipi qillqasqa Qhichwapi qillqasqa
Marcavalle Marka Walla

Ayacucho Aya K’uchu
Añasuayco Añas Wayq’u
Arequipa Ari Qhipa
Limacpampa Rimaq Pampa
Qamñataq qillqasqamanta hurqumuspayki sutikunata,

nisqanchikmanhina, allichaykuy.
189

Suwamisu llaqtap imahina pacha
uywasqankumanta ñawichasunchik.
Manaraq hamuq qillqasqata ñawinchachkaspa, tapukuykunata kutichiy.
a. ¿Imaraykutaq qillqasqata ñawinchasaq?

……………………………………………………………………………………………………………..........
ch. ¿Imamantataq qillqasqa rimachkan?
……………………………………………………………………………………………………………..........
Musuq simikunata maskaspa, upallalla qillqasqata

ñawinchay.
“Ñuqanchikpam allpaqa, ñuqanchikpas allpap

kanchik” (II kaq raki) Suwamisu Qullana: Noah Seathl
Kawsayninchik tukunankama
maypi tiyananchikpas imañataq
qukuwanchikman. Manañam
Musuq simikuna
llumpaqa kanñapaschu. Iskay kimsa
p’unchawmantaqa, iskay kimsa puquy
mit’amantaqa, sach’a ukhunkunapi
purisqankuta, huk kuti hatun kallpasapa
runakunap p’ampakusqan wasip
chimpanpi sayaspanku, hatun
ayllunchikkunap churinkuna manañas
ñak’akunqakuñachu.
Huktam ñuqanchik yachanchik, ichaqa
kanman p’unchaw yuraq q’ara runakuna runapaqpas ch’umpi runapaqpas.
yacharqunankupaq: apunchikqa Kay allpataqa, payqa, khuyakunmi.
kikin apun kan. Apuyku uywaykihina Allpa k’irichayqa paqarichiqnin ancha
qampa kasqanta umachachkankichá. chiqniyninmi kan.
Allpayku hap’ikuy munasqaykitahinas Ichayá Awya Yala ayllukuna
apuykutapas hap’ikuyta munachkanki. manaraq tukuchkaptin yuraqkunapas
Nisqayki, chay ruraytaqa, qam, manam chinkanman. Hinallayá puñunaykita
atiwaqchu. Payqa runap apunmi, qachachachkay, qanrachasqaykipi
khuyakuyninqa hinallam yuraq q’ara puñunaykipaq p’unchawqa
190

upam kanchik. Yuraq q’ara
runakunapa musqusqankuqa
pakasqan ñuqanchikpaq kan.
Pakarayasqa kaptinmi ñuqanchikqa
ñanninchikta qatisun. Ñuqanchik
anri nispaqa maypi yachananchik
allpa quway munasqankuta
takyachinallapaqchá. Ichayá
chaypiqa as p’unchawkunallaña
kapuwasqanchikkama kawsaswan,
chaytam munanchik.
Manaña ch’umpi runakuna
kay allpakunapi kaptinpas,
utaq yuyayninpas urqukunapi,
kanqam. Lliw Bisontekunata
wayq’ukunapi, mayukunapi puriq
wañurqachiptinku, hinaspa lliw
phuyupa llantun hinallanña
sallqa uywakunata sillarquptinku,
kaptinpas, kay allpakunaqa
chaymanta sach’akuna mana
llaqtaypa kallpanhinallam
qhawasqa uchkunkuna runallaña
tarikunqa. Imanasqa, paqariq
asnaptinqa (rimaysapa yuraq
wawahina mamanpa sunqun p’um
warmikuna urqukunata
p’umyasqanta khuyasqanhinam
wampurquptinqa). Maypitaq
llaqtayqa sinchita allpata khuyan.
sach’akuna chinkasqa, maypitaq anka
Ñuqayku, qamkunamanta
chinkasqa.
allpaykuta rantikurquptiykuqa,
Wiñaypaq wiñaqta chinkachisunchik. ñuqaykuhina sinchita khuyaychik:
Uywa hap’iypas qullurqun. Ñuqaykuhina qhawaychik. Imahina
Wayrahina kallpaypas chinkarqun. qusqaykutahinalla umaykichikpi
Kawsayqa wiñaypaq ripukun, allpapa yuyayninta takyachiychik.
chaymantaqa kawsapakuytas Hinaspa tukuy kallpaykichikwan, lliw
qallariykusunchik. munayniykichikwan churiykichikpaq
amachaychik. Taytachahina, lliw
Yuraq q’ara runakuna ima kuyasqanchikhina, qamkunapas
musqusqanta yachaspanchikqa, allpata kuyaychik. Kaytam ñuqaykuqa
ichayá munasqankuta aypaswanpas. yachayku: Apuykuqa qamkunapahina
Imatayá, chiri mit’a pachakunapi, Apullaykichikmi kan. Kay allpaqa
churinkunata rimapayanku. ñawinhinam paypaqa kan.
Ima musquykunawanyá
achikyayta qhawanankupaq Chayhinaqa yuraq q’ara runaqa
ñutqunkuta qachachanku. manam kaymantaqa rakikunmanchu,
Aswanmi, ñuqanchikqa, sallqa manam ayqirikunmanchu.
191

1. Qillqasqata yapamanta ñawinchaspa Pacha Mamanhik imahina llaqtakuna
qhawasqanta tupachispa kutichiychik.
Kristiyanu runakuna Qichwa runakuna Suwamisu runakuna
............................................ ............................................ ............................................

............................................ ............................................ ............................................
............................................ ............................................ ............................................
............................................ ............................................ ............................................
............................................ ............................................ ............................................
............................................ ............................................ ............................................
............................................ ............................................ ............................................
............................................ ............................................ ............................................
............................................ ............................................ ............................................
............................................ ............................................ ............................................
2. Hamuq qillqasqawan: “Allpayku hap’ikuy munasqaykitahinas apuykutapas

hap’ikuyta munachkanki. Nisqayki, chay rurayta, qamqa, manam atiwaqchu.
Payqa runap apunmi, khuyakuyninqa hinallam yuraq q’ara runapaqpas ch’umpi
runapaqpas. Kay allpataqa payqa khuyakunmi. Allpa k’irichayqa paqarichiqnin
ancha chiqniyninmi kan.” ¿Imatataq tayta Noah Seathl niyta munawachkanchik?
Chayta qillqaykuy.
…………………………………………………………………………………………………………….........
…………………………………………………………………………………………………………….........
…………………………………………………………………………………………………………….........
3. Kay qillqasqata ñawinchaspa, ¿imahinataq tarikurqanki? ¿Imanasqa?
…………………………………………………………………………………………………………….........
…………………………………………………………………………………………………………….........
…………………………………………………………………………………………………………….........
192

Munasqanchikmanta, yachay
8.3. rimasqata qillqasunchik
7 t’aqapi ima yachachiq wichinata riqsirqunkichikñam. Kay tukuq t’aqapiqa

yachay rimasqamantam rimachkanchik. ¿Imapitaq yachachiq wichinawan
yachay rimasqa rakinakun? Chaymanta uray siq’ipi qillqaykuy.
Yachachiq wichina Yachay rimasqa
............................................ ............................................
............................................ ............................................
............................................ ............................................
............................................ ............................................
............................................ ............................................
............................................ ............................................
............................................ ............................................
Yachakuq masiykiwan rimanakuy, hinaspa huk yachay rimasqata

qillqanaykichikpaq, tapukuykunawan yanapachikuspa, allichakuychik.
1. ¿Imamantataq rimayta munanki? Hukninta akllaykuy.

Hawa llaqtakunapa iñiyninkunamanta.
Qichwa llaqtapa apunkuna imahina qhawasqanchikmanta.
España runakuna iñiyninchik chinkachiy munasqankumanta.
Wak’akunamanta, apachitakunamanta, saywakunamanta.
Waqmanta?.…………………………………………………………………………………………………
2. ¿Imaraykutaq chaymanta rimayta munanki?

…………………………………………………………………………………………………………….........
…………………………………………………………………………………………………………….........
193

3. ¿Imakunapitaq rimanaykipaq q’imikunki? Chaykunata riqsichiy.
a. ……………………………………………………………………………………..…………….........
ch. ………………………………………………………………………………………………….........
4. ¿Pikuna ñawinchanantataq munankiri?
……………………………………………………………………………………………………................
……………………………………………………………………………………………………................
5. ¿Imahinatataq qillqasqaykita wakinkunaman riqsichinkiri?
……………………………………………………………………………………………………................
……………………………………………………………………………………………………................
Yachay rimasqa qillqasqapa sayayninqa q’iminapa, wichinapa hinallam.

Chaymanhina qillqasqata qillqanaykichikpaq, yapamanta riqsiykuychik.
……………………………………………………
Wichinapa sutin
……………………………………………………
…………………………………………………… Qallariykuna: Kaypim imamanta

rimanaykita, rimasqaykipa
…………………………………………………… sunqunta riqsichina kan.
…………………………………………………… Qallariykuq wachupim kayta
…………………………………………………… qillqana kan.
…………………………………………………… Qispichina: Qatiq

…………………………………………………… wachukunapiñataqmi rimasqaykipa
…………………………………………………… sunqunta sayapayaspapas
p’inqaspapas qillqanayki. Qampa
…………………………………………………… hamut’asqaykitam qillqanayki kan.
……………………………………………………
…………………………………………………… Wichq’ana. Kay tukuq wachupiqa
…………………………………………………… rimasqayki uyarichikuqhinam,
uyariqkunap sunqun
…………………………………………………… t’ikrachiqhinam rimapayana kan.
194

Kunanqa allichakusqanchikmanhina allichanapaqraq kaq qillqasqata
qillqay. Qillqasqaykiqa ch’uyam kanan. Allinta qillqanaykipaq,
yuyaymanay.
Kaypi qallariykunata qillqay
……………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
Kaypi qispichinata qillqay
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
Kaypi wichqanata qillqay
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
Qillqayta tukurquspaykiqa, allichanapaqraq kaptinqa,

kaykunata ruraykuy:
1. Qillqasqaykita wakin qillqaq masiykikunawan ayninakuychik: Pay qampata
ñawinchanqa, qamñataq paypata ñawinchanki.
2. P’inqaqhina allinllamanta ñawinchaspa, pantaykunata tarispa, imahina
3. Kikiykipas hamuq tapukuykunata kutichispayki qillqasqaykita
qhawapayaykuy. Kasqanmanhina, chakataspa (x) akllaykuy.
195

Yupa Rimaykuna Arí Mana
1. Allichakusqaymanhinachu qillqarqani.
2. Qillqay qallariykuq wachupiqa rimasqaypa sunqunmi
ch’uyay ch’uyay qillqasqa kachkan.
3. Rimay munasqayqa sumaq willakusqam tarikun.
4. Imamanta rimay akllasqaytaqa p’inqastinhina,
sayapayastinhinam qillqani.
5. Qillqasqayqa rimaq runapi qillqasqam tarikun.
6. Qillqasqayqa allin ch’uyay ch’uyaymi tarikun. Manam
pantaykuna kanchu.
7. Qillqasqayqa munaymi kachkan.
4. Masiykipa nisusqaykimanhina, qillqasqayki tupusqaykimanhina, pantaykuna

kaptinqa imahina allichanaykipaq hamut’aykuy.
Ñawpa qillqasqaykipi, pantaykuna chinkachiqhina, yapamanta

qillqasqaykita qillqaykuy. Hamuq siq’ipiqa qallariykuyllanta qillqaykuy.
……………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
…………………………………………………………………………………...................
Qillqanaykipaq, allichakusqaykiman, akllasqayki runakuna

ñawinchanankupaq, allichakuspa apachiy.
1. Qillasqayki PDFman t’ikrayta ama qunqankichu.

2. Ñam Facebooknintakama, llika willanantakama, bitacorantakama,
huk runakuna ñawinchananpaq apachiyta yacharqunkiña. Chayhinaqa
kimsanmanpas PDFman t’ikraspa llamk’ayniykitaqa warkuykuy.
3. Pillapas, qillqasqa apachisqaykita ñawinchaspa qillqamusuptiykiqa,
196

Kuka k’intuwan qhawaqkunawan
8.4. rimanakusqankumanta yachasunchik
Kuka qhawaq rimasqanta ñawinchay, hinaspa tapukuykunata kutichiy.
1. ¿Imatataq runa rurachkan?

…………………………………………….................
…………………………………………….................
…………………………………………….................
…………………………………………….................
2. ¿Pitataq runa rimapayachkan?
…………………………………………….................
Mamalláy Kuka, willaykullawáy.
…………………………………………….................
Allinchu manachu qhispikullanqa.
……………………………………………................. Mamalláy qampa sutiykipi
……………………………………………................. qallariykusaq.
3. Runa, kukapa rimapayasqanta, ¿uyarinmanchu?

…………………………………………………………………………………………………………............
…………………………………………………………………………………………………………............
Kuka qhawaymanta, hamuq tapukuykunamanhina, rimanakuy.
1. Kukantakamas runawan Apukuna rimanakunku. ¿Chiqaqchu? Nisusqaykita

qillqaykuy.
…………………………………………………………………………………………………………............
2. Runakuna, ¿imakunamanta yachayta munaspataq kukata qhawachinku?
…………………………………………………………………………………………………………............
3. ¿Imahinataq kuka qhawaq runa Kuka k’intuta qhawan? Willakusqanta qillqay.
…………………………………………………………………………………………………………............
4. Kuka qhawaq runa, ¿sapallanchu icha wamaniwanchu, apuwanchu llamk’an?
¿Imanasqa?
…………………………………………………………………………………………………………............
197

Kuka k’intun qhawaymanta
Yanayasqa q’umir kuka k’intucham
machuchakunamanqa willan.
K’intum huknin waqtachanmi
tumpa punkisqacha.
Ch’uya qumir chutarisqahina suyt’u
kuka k’intucham takyasqa qharita
riqsichin, rikch’ayninqa suyt’ucham
kanan.
Huch’uy suytu kuka k’intucham huqarisqahina qhawakun. Kusisqapas
qhari warmata riqsichin. llakisqapas, ñak’akusqapas, uma muyusqapas
Kuka k’intu tulluman yachanapaqñataqmi kukapa iskaynin uyanta
rikchakuptinqa qachikuqmi tullu qhawana kan. Ñawpa uyaqa kusisqa kasqantam
nanaywan tarikun. Pukyusqa willakun. Qhipan uyañataqmi llakisqa kasqanta
unquytañataqmi ruyruniraq willakun. Kukata wikch’uptiyki qhipanpa
kuka k’intu riqsichin. Huk wichikuptinqa manam allinchu kawsayniyki
rikch’aq unquykupañataqmi tarikun. Ñawpa uyawan qhipa uyawan kaqlla
k’intuqa q’illuyasqahina kaptinqa allinmi kawsayniyki tarikun.
1. ¿Imatataq kuka k’inturi riqsichikun?

………………………………………………………………………………………………………...................
2. ¿Imatam kukap ñawpa uyachan kaq qhipa uyachan willakun?
………………………………………………………………………………………………………...................
3. ¿Pikunatam huch’uy suyt’u kuka k’intucha riqsinachin?
Qharita Qhari warmata Warmata wawantinta
4. Kuka qhawaqwan, hayk’aqllapas, suwirtiykita, ¿qhawachikurqankichu?
………………………………………………………………………………………………………...................
¿Imakunatam waturqanku?.
………………………………………………………………………………………………………...................
5. ¿Ima haywarikuykunapim kuka k’intu tarikun?
………………………………………………………………………………………………………...................
6. Kuka k’intumanta, ¿ima takikunatam uyarirqanki?
………………………………………………………………………………………………………...................
198

Chaninchakuy
Kay t’aqapi llamk’ay rurasqaykikuna, qampaq, ¿chiqaq yachaychu
karqan? Kasqanmanhina: arí, mana, nispa, chakatay.
Ruraykuna Arí Mana
Amawt’aytapas, tayta mamaytapas, yachakuq masiykunatapas

yachay rimasqa qillqasqayta ñawincharqachiniñam.
Llamk’ay qallariykuyllanpiraqmi ima ruranayta allinta yacharqani.
Wak’anchikkuna, Apunchikkuna, imahina kasqanmanta
kallpawanmi rimapayarqani.
Hawa iñiykuna iñiyninchik sarupasqanmanta yachay rimasqa
qillqasqata kallpayuq rimaykunata taristin ñawincharqani.
mañakusqanmanhinam, allinta hamut’aspa kutichirqani.
Yachay rimasqa imaman tinkusqanmantapas riqsirquniñam.
Yachaq rimasqa ukhunpi huk rikch’aq rimaykunatapas
riqsirquniñam .
Yachay rimasqapa sayaynintapas allintañam riqsirquni.
Huk llaqtap yachayninkunamanta yachay qillqasqata, kallpayuq
rimaykunata taristinmi ñawincharqani.
Allichakusqaymanhinam huk yachay qillqasqata qillqarqani.
Ch’uya qillqa qispichinaypaq ñawpaq qillqasqatapas
qatiparqanim.
Yachay rimasqa qillqasqaytaqa, Facebooknintakama hinaspa
bitacorankama wakin runakuna ñawinchanankupaq
apachirqanim.
Imahina iñiyninchikkuna España runakuna chinkachiyta
munasqankutapas yacharqunim.
Kuka k’ntuwan imahina yachaqkuna rimanakusqanmantapas
yachaykunata yacharqunim.
199

Kutichiy.
yanapasunkichu?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
2. España kurakuna qichwa llaqtap iñiynin chinkachiy munasqanku,
¿allinchu qampaq kanman?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
3. Kay t’aqapi lliw llamk’aykunamanta, ¿mayqantaq aswan allin, qampaq,
karqan?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
¿sasachakuyman apasurqankichu? ¿Imahinata sasachakuymanta
lluqsirqankiri?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
6. Yachayniykipi wiñanaykipaq, ¿imapiraqtaq aswan llamk’awaq?
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
200

Yachaqpa qillqanam raphikuna



































El 22 de julio de 2002, los representantes de las conformamos esta sociedad, nos sintamos parte
organizaciones políticas, religiosas, del Gobierno de ella. Con este fin, el Acuerdo promoverá el
y de la sociedad civil firmaron el compromiso acceso a las oportunidades económicas, sociales,
de trabajar, todos, para conseguir el bienestar y culturales y políticas. Todos los peruanos tenemos
desarrollo del país. Este compromiso es el Acuerdo derecho a un empleo digno, a una educación de
Nacional. calidad, a una salud integral, a un lugar para vivir.
Así, alcanzaremos el desarrollo pleno.
El Acuerdo persigue cuatro objetivos
fundamentales. Para alcanzarlos, todos los 3. Competitividad del País
peruanos de buena voluntad tenemos, desde el Para afianzar la economía, el Acuerdo
lugar que ocupemos o el rol que desempeñemos, se compromete a fomentar el espíritu de
el deber y la responsabilidad de decidir, ejecutar, competitividad en las empresas, es decir,
vigilar o defender los compromisos asumidos. mejorar la calidad de los productos y servicios,
Estos son tan importantes que serán respetados asegurar el acceso a la formalización de las
como políticas permanentes para el futuro. pequeñas empresas y sumar esfuerzos para
fomentar la colocación de nuestros productos
Por esta razón, como niños, niñas, adolescentes o en los mercados internacionales.
adultos, ya sea como estudiantes o trabajadores,
debemos promover y fortalecer acciones que 4. Estado Eficiente, Transparente y
garanticen el cumplimiento de esos cuatro Descentralizado
objetivos que son los siguientes: Es de vital importancia que el Estado cumpla
con sus obligaciones de manera eficiente y
1. Democracia y Estado de Derecho transparente para ponerse al servicio de todos
La justicia, la paz y el desarrollo que necesitamos los peruanos. El Acuerdo se compromete a
los peruanos sólo se pueden dar si conseguimos modernizar la administración pública, desarrollar
una verdadera democracia. El compromiso del instrumentos que eliminen la corrupción o el uso
Acuerdo Nacional es garantizar una sociedad indebido del poder. Asimismo, descentralizar el
en la que los derechos son respetados y los poder y la economía para asegurar que el Estado
ciudadanos viven seguros y expresan con sirva a todos los peruanos sin excepción. Mediante
libertad sus opiniones a partir del diálogo abierto el Acuerdo Nacional nos comprometemos a
y enriquecedor; decidiendo lo mejor para el país. desarrollar maneras de controlar el cumplimiento
de estas políticas de Estado, a brindar apoyo
2. Equidad y Justicia Social y difundir constantemente sus acciones a la
Para poder construir nuestra democracia, es sociedad en general.
necesario que cada una de las personas que
Rimana
3 Rimana
CORO
Somos libres, seámoslo siempre,

y antes niegue sus luces el Sol,
que faltemos al voto solemne
que la Patria al Eterno elevó.
3
BANDERA HIMNO NACIONAL ESCUDO Kuskalla yachasunchik
Declaración Universal de los Derechos Humanos
Qichwa
Quechua variante Collao
Qullaw
3 - secundaria
Comunicación
Comunicación 3 - secundaria
Cuaderno de trabajo
PERÚ Ministerio
DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN de Educación
PROHIBIDA SU VENTA

Quechua Tercero

Cargado por

Información del documento

Derechos de autor

Formatos disponibles

Compartir este documento

Compartir o incrustar documentos

Opciones para compartir

¿Le pareció útil este documento?

¿Este contenido es inapropiado?

Copyright:

Formatos disponibles

Quechua Tercero

Cargado por

Copyright:

Formatos disponibles

Rimana

Somos libres, seámoslo siempre,

Declaración Universal de los Derechos Humanos

Z_01-236_interiores_com_quechua_collao_3_ok.indd 1 4/11/21 10:09

Simikunapi, Kawsaykunapi, Sapsikunapi Tukuyniraq Yachachina Umalliq

Iskay Simipi Kawsaypura Yachachiq Umalliq

3 Rimana Qichwa – Qullawpi llamk’ana mayt’u

DEIB-DIGEIBIRA llapan llamk’aypi yanapakuqkuna

Qichwa simipi kawsaypi allichapaq

Mayt’up kaqninkuna qhawaq - DEIB

Kay mayt’uqa, paqarichiqkunap mana munayninwanqa, manam pipas mirachinmanchu.

Z_01-236_interiores_com_quechua_collao_3_ok.indd 2 4/11/21 10:09

Z_01-236_interiores_com_quechua_collao_3_ok.indd 3 4/11/21 10:09

Khuyasqay yachachiq, hinallataq munakusqay yachakuq.

Iskay Kawsaypi Hark’anakuywan Iskay Simipi Yachaywanqa

Kay llamk’anaqa yachakuqkunata yanapanapaqmi kan.

Kay 3 Rimana qillqasqaqa yachaqkuna yanapaq mayt’um kan.

Z_01-236_interiores_com_quechua_collao_3_ok.indd 4 4/11/21 10:09

Kamachisqa qichwa simipi qillqasqam kachkan. Chaymi kay 3

Chayraykum, kay 3 Rimana mayt’uta, yachachiqkuna kaq

Umalliq Dirección de Educación Intercultural Bilingüe

Z_01-236_interiores_com_quechua_collao_3_ok.indd 5 4/11/21 10:09

Z_01-236_interiores_com_quechua_collao_3_ok.indd 6 4/11/21 10:09

Z_01-236_interiores_com_quechua_collao_3_ok.indd 7 4/11/21 10:10

Z_01-236_interiores_com_quechua_collao_3_ok.indd 8 4/11/21 10:10

K ay chiraw pachapiqa, tukuy llaqtantin runakunam kawsaykunata

Z_01-236_interiores_com_quechua_collao_3_ok.indd 9 4/11/21 10:10

Yachaykuna aypanan (propósito de aprendizaje)

Z_01-236_interiores_com_quechua_collao_3_ok.indd 10 4/11/21 10:10

Illariwan Tupaqwan rimayninkuta ñawinchaykuy.

Panacháy Illari allintam

Z_01-236_interiores_com_quechua_collao_3_ok.indd 11 4/11/21 10:10

Qallarisqayki pachapi rimayniykikunata

Allin qillqasqa llamk’asqaykita, Qhawarikuyta allillamanta

Z_01-236_interiores_com_quechua_collao_3_ok.indd 12 4/11/21 10:10

¿Allin ch’uyay ch’uyaytachu qillqa rimayta rimarqani?

Willakuyniyta ¿allinta churaspachu qatiparqani?

Uyarisqaykitawan rimasqaykitawan chaninchaykuy.

Willakuspa, ¿sut’itachu, chaninpichu rimarqani?

Z_01-236_interiores_com_quechua_collao_3_ok.indd 13 4/11/21 10:10

3. Kay qillqasqa rurayninpi, ruraqpa rimayninri, ¿mayqantaq kanman?

Z_01-236_interiores_com_quechua_collao_3_ok.indd 14 4/11/21 10:10

Z_01-236_interiores_com_quechua_collao_3_ok.indd 15 4/11/21 10:10

Z_01-236_interiores_com_quechua_collao_3_ok.indd 16 4/11/21 10:10

Z_01-236_interiores_com_quechua_collao_3_ok.indd 17 4/11/21 10:10

Runakuna Maypi Ima pacha Qillqaq, ¿imatataq

Chay qillqasqawan qillqaqrí, ¿imatapunitaq munan?

Pisi rimayllapi, chay ñawinchasqaykita, yapamanta qillqaykuy.

Z_01-236_interiores_com_quechua_collao_3_ok.indd 18 4/11/21 10:10

Ñataq willakuyta ñawincharqunkiña, manaraq qallarichkaspa kay

Z_01-236_interiores_com_quechua_collao_3_ok.indd 19 4/11/21 10:10

Pisi qhawachiq suti rantinkunam (pronombres indefinidos) sapa

Z_01-236_interiores_com_quechua_collao_3_ok.indd 20 4/11/21 10:10

Kaqmanta qillqasqata ñawinchay, hinaspa pukawan qillqasqa

1. Kustalkunamanmi hunt’achinku, chaymanta wasiman q’ipichakapunku.

Kunanqa, sapallayki, allinta yuyaymanakuspa, puka qillqa simita

Rimaykunapi llapallam qillqasqapi qillqayyá, samapaykuna pichasqa

Chaypa qatiyninmanmi kawsaykunataqa kustalkunallamanñam

Z_01-236_interiores_com_quechua_collao_3_ok.indd 21 4/11/21 10:10

Llamk’aykunata, manaraq ñawpaqta

MAYAKUNAP MIKHUYNINKU AYMURAYMANTA

M aya llaqtakunataqa, ñawpa

Z_01-236_interiores_com_quechua_collao_3_ok.indd 22 4/11/21 10:10

Ñawinchay qhipanmantaq, tapukuykunata kutichispa,