Maaya 't aan

Lengua maya
Campeche, Quintana Roo y Yucatán

Primer grado
Libro de texto en lengua m aya Cam peche, Quintana Roo y Yucatán
Elaborado en la Dirección General de Educación Indígena de la Subsecretaría de
Educación Básica de la Secretaría de Educación Pública

Autores
Florinda Sosa Castilla, Víctor Manuel Canto Chán
y Carlos Humberto Contreras Ortíz

Ilustración y Fotografía
Archivo Iconográfico de la Dirección General de Educación Indígena,
Mauricio Gómez Morín y Jorge Anaya Torres

Diseño de Portada
Comisión Nacional de Libros de Texto Gratuitos,
con la colaboración de Luis Almeida.

Ilustración de Portada
“Vendedora de frutas”, Olga Costa (1913-1993)
Oleo sobre tela, 1951, I95 x 245cm.
Museo de Arte Moderno, INBA CNCA
Reproducción autorizada por el
Instituto Nacional de Bellas Artes y Literatura

Fotografía de Portada
Javier Hinojosa

D R.© Ilustración de Portada: Olga Costa/INBA

D R.© Secretaría de Educación Pública 1993
Argentina No. 28
Col. Centro, C.P. 06029
México, D.F.

ISBN 978-970-18-1854-1

Décima reimpresión 2009

Décima sexta reimpresión 2015

Impreso en México
 La Patria (1962),
Jorge González Camarería.

Esta obra ¡lustró la portada de

los primeros libros de texto .
H oy la reproducimos aquí para
que tengas presente que lo que
entonces era una aspiración:
que los libros de te x to
estuvieran en tre los legados que
la Patria deje a sus hijas y a sus
hijos, es hoy una m eta
cumplida.

séis décadas del inicio de la gran campaña alfabetizadora y de la puesta en

A marcha del proyecto de los libros de texto gratuitos, ideados e impulsados por
Jaime Torres Bodet, el Estado mexicano, a través de la Secretaría de Educación
Pública, se enorgullece de haber consolidado el principio de la gratuidad de la educación
básica, consagrada en el Artículo Tercero de nuestra Constitución, y distribuir a todos los
niños en edad escolar los libros de texto y materiales complementarios que cada asigna­
tura y grado de educación básica requieren.
Los libros de texto gratuito son uno de los pilares fundamentales sobre los cuales
descansa el sistema educativo de nuestro país, ya que mediante estos instrumentos de
difusión del conocimiento se han forjado en la infancia los valores y la identidad nacional.
Su importancia radica en que a través de ellos el Estado ha logrado, en el pasado, acercar
el conocimiento a millones de mexicanos que vivían marginados de los servicios educati­
vos y, en el presente, hacer del libro un entrañable referente gráfico, literario, de
conocimiento formal, cultura nacional y universal para todos los alumnos. Así. cada día se
intensifica el trabajo para garantizar que los niños de las comunidades indígenas de
nuestro país, de las ciudades, los niños que tienen baja visión o ceguera, o quienes tienen
condiciones especiales, dispongan de un libro de texto acorde con sus necesidades. Como
materiales educativos y auxiliares de la labor docente, los libros que publica la Secretaría
de Educación Pública para el sistema de Educación Básica representan un instrumento
valioso que apoya a los maestros de todo el país, del campo a la ciudad y de las montañas
a los litorales, en el ejercicio diario de la enseñanza.
De esta forma, el libro ha sido, y sigue siendo, un recurso tan noble como efectivo para
que México garantice el Derecho a la Educación de sus niños y jóvenes.

Secretaría de Educación Pública

 PRESENTACIÓN

E
ste libro de texto está dirigido a las niñas y los niños indígenas
que cursan la educación primaria, tiene el propósito de
favorecer el aprendizaje de la lectura y la escritura de la lengua
indígena que se habla en su com unidad.

Se espera que este libro sea utilizado en forma creativa, tanto por
el profesorado com o por las niñas y los niños, en este ciclo escolar
y los subsecuentes, para dar respuesta a los problemas particulares
que se presenten en el desarrollo de la expresión escrita y la
comprensión lectora.

En el libro se encuentran diferentes textos, algunos hablan del

entorno físico de los alumnos, objetos y cosas que hay en la
com unidad, y otros se refieren al entorno social y cultural, pues
relatan las costumbres, fiestas y leyendas de la región.

Su elaboración estuvo a cargo de profesores indígenas bilingües

con experiencia en la enseñanza de su lengua materna, así com o
con un profundo conocim iento de la cultura de sus comunidades.
Para la redacción, los autores consideraron el enfoque
com unicativo propuesto en el Plan y Programas de Estudio Para la
Educación Primaria 1993.

Este libro de texto podrá ser enriquecido a partir de las

observaciones y consideraciones que profesores, padres de familia,
com unidades y organizaciones civiles indígenas realicen acerca
del lenguaje utilizado, los contenidos, las ilustraciones, el form ato y
la presentación.
 K’AOOLTE’EX LE AANALTE’A ’

U áanalte’il le maaya t’aana’ tuukutlta’a u ti’ a ’al u yáax jun jaats

xook ti’ Educación Primaria, u ti’ a ’al ka u kano’on xook yéetel ts’iib
le mejen paalalo’ob tl’le t’aan tu kano’ob ti’ u yuumo’obo’. Le
ka’ansaj ichil u t’aan j-xooko’ seeba’an ku kanbal, turneen je’el u
pajtal u tsikbal yéetel u na’atikubaj ichil u baastsilo’obe’, beya’
m a’alob kun kanal.

Le áanatle’a ’ beeta’an tuméen máasewalj-ka’ ansaj xooko’ob

suuka’an u meyajo’ob ti’ u naajil xook yéetel uk’oa’oolo’ob xan u
t’aan yéetel bix u ch’i’ibalo’ob. U meyajil le áanalte’a ’ beetpaja’an
bix le k’a ’anan u ka’ansa’al mejen paalalo’obe’, je’el bix u ya’alik
le Programa Nacional ti’ Educación Pirmaria 1994, le bey túuno’,
yaan u núukul xooko’ob túumbentako’ob u ti a’al u ka’ansa’al le j-
xooko’obo’, je’el bix u k’áatik le Acuerdo Nacional u tF a ’al
Modernización ti’ Educación Básicao’.

Le áanalte’a ’, junp’eél meyaj ikil u chúunsa’al junp’éel nojoch

meyaj, le o’lale’ k’a ’anan u m a’alobkinsa’al yéetel tu láakaí le
nu’ukbesaj t’aano’ob kun yaantal kan jo’op’ok u meyajta’al ichil le
u naajil xooko’ob ti’ le yáax jun jaats xooka’.

Tu láakal le t’ aano’ob ka u beeto’ob j-ka’ ansaj xooko’ob,

taatatsilo’ob, kaajo’ob yéetel máako’ob u much’majubao’ob
meyaj u it’ a ’al u yustsil máasewal wíinke’ yana u meyaj u ti’ a ’al u
utsul beeta’al le ‘aanalte’a ’.

K-ts’aik u diosbo’atikilti’j-ka’ ansaj xooko’ob, Supervisores Escolares,

Jefes ti’ Zonas ti’ Supervisión ku meyajo’ob ich Educación Indígena,
bey xan ti’ taatatsilo’ob yóok’lal le lep’óolal tu yéeso’ob ka tu
xak’alto’ob le u yáax ts’ íibilil le áanatle’ ti’ maaya t’aano’, ti’ le
u jun yáax jaats xooka’, tuméen tu láakal le ba’alo’ob yéetel tu
ts’ajo’obo’ meyajnajo’ob u ti’ a ’al u beeta’al le áanalte’a.
 Buctzotz
Tlzmln

Izamal
Tunkás
Homún Temezón
Cozamá •
Yaxkabá Chemáx
VaHadolld •
Mama
Cantamayec tekóm

Teabo Tlxcacalcupul
Sta. Elena Akll Chlklndzonot
Oxkutzcab # Tekox
• Tahdziu
Tlxmehuác % pef0

Hopelchen

Felipe Carrillo Puerto

José Ma. Morelos
 INDICE

Unidad Título Página

1 Yáax jaats meyaj 13

láak’tsilo’ob

2 Ka’a jaats meyaj 71

k-lu’um

3 Óox jaats meyaj 143

kaaj

4 Kan jaats meyaj 210

u tich’ilo’ob mayab
Láak’tsilo’ab
13
 X-Maruch
X-Maruche’ tu pajkunsaj u yaalak’ x-kaax,
ts’o ’ok u laj tóop’ol u mejenilo’ob.

16
lool pak’áal

x-kaax

miis

k’éek’en

17
 ¿Ba’ax ku beetiko’ob?
Le mejen x-ch’uupalalo’obo’ táan u
pak’achtiko’ob waaj, u ti’al u yúuchul
jaanal.

18
 LeX-ch’uupala’
táan u juuch’.

Le X-ch’uupala’
táan u xa’ak’tik
u juuch’ sakan.

Jun leek waaj.

19
 Ti’e ’ t’aano’ob yana te otocha’
Ts’íibt u k’aaba; le bonano’oba’.

p’onto’

W/W//&
Tmrmw

okom

o to ch

20
 Chan xiibpal

Mejen j-xiibpalalo’obe’ ku bino’ob meyaj

ich kool, u ti’al u suuto’ obe’ yéet taal u
si’o ’ob, u ti’a ’ meyaj k’óoben.
21
 Ts’íibt u láak’ chowak t’aano’ob.

J-Tiinoe’ táan u bujche’.

J-Piile táan u páak. J-Loole’ táan u jek’ nal.

22
Le k’aabao’ob yaan tu pach le áako’ ts’íibt
tu’ux k’a ’abéet u bin.
Ts’íibt u k’aaba’ le ba’alo’oba’.

23
 Ts’íibt le t’aano’ob tu’ux k’a ’abéet
u bin.

soots’ llmoots chok’ob ¡olo’och

24
 Chukbes le t’aan’oba’

j __ ch

ch m
25
 ¿Tu’ux ku bino’ob?
X- ch’uupale’ u ka’a juunch’
J-xiibpale’ u ka’a ich kool.
 A’al a k’aabá

ln k’aabae’ x-Miila.

A k’aabae’ j-Lool.

U k’aabae’ j-Toono.

¿Máax a k’aaba’?

27
X-Miilae’ táan u miis. J-Loole’ táan u xook.
'XVLf

J-Toonoe’ táan u ts’iib.

28
Ts’ilbat ba’ax ku beetko’ob
 YAAKUNAJ
(k’aay)

U yaakunaj j-Piil
Ti’ u yuume’, (ka’aten)
je’el bix u yaakunsmil
x-Meech ti’e’.
30
J-Piile’ u yaakunsm aj u
yuum.

X -M eeche’u
yaakunsm aj j-Piil.

U yuum j-Piil.

31
 Ts’íibt u k’aaba’o ’ob.

Bon u yoochel le ba’ax ta na’ataj

ti’ le k’aayo.

32
 Ko’ paal
Chen junp’éel k’iinake’ juntúul chan paal jach
k’asa’an u tuukule’, bin k’áaxe’ ka tu yilaj
junp’éel k’u’, ka tu tukultaj beya’: bininka’ajen in
kinsej u mejnil le ch’íich’o’ob yano’ob tu k’u’o’ob.

33
Le ka tu kóolaj le chan k’u’o’ juntúul nuxi’
kaan jilk’a ji’, ka jo ’op’ u yawat.
Yéetel le ba’ax úuch ti’o ’, tu tukultaje’ mix
bik’in bíin u meent k’aas ti’ mix máak.

Bon u yoochel bix u ts’o’okol le tsikbalo’

34
U yalak’o ’ob
35
36
¿Ba’ax ka wiliki’i’?

37
 Ts’íibt le ba’ax ka wilaj te bono’oba’.

38
39
 Ti’e ’ xooxot’ t’aa n o ’ob yaan te ts’íibt U k’a a b a ’ le bonano’o b a ’

40
 Chukbes u ts’íibil le chowak t’aano’oba’.

U yaalak’ _k
x-Maas.

Juntúul x-k _ x yéetel u mejenilo’ob.

Bin manj _ _s Táan u paay j _ j-Tiino.

x-Peet.
41
 ¿Ba’ax ka wiliki’?
U yotoch x-Maruch
Tu yotoch x-Maruche’ yaan pa’a p ’úuli,
tuméen sáamal u k’iinbesa’al u k’iin u
k’aaba’, yaan xan u t’o’oxol janal, sakab
yéetel u ch’ujukil makal yéetel ts’iim.
42
Ts’íibt b a ’ax u bilal le b a ’alo’ob ka
wilika’.

43
 Chukbes u ts’íibil le chowak
t’aano’oba’

Tu yotoch x-Maruche’ t’o’ox?

¿Ba’ax pa’abi’i’?

44
 ¿Ba’ax ku beetik le t’_’_ lo’?

Le yaan tu k’ab junkúul paak’alo’ x-ch’_ ’

45
 luuch k’úum

uj

46
Táan u chi’ibil uu X-Miilae’ u ka’aj
tsaj k’úum.

X-Tiinae’ táan u Le ch’ñch’o’o táan u

p ’o’ luuch. beetik u k’u’.

47
 Xook le ts’íibo’oba’

úulum
ku’uk

lu’
48
 Chukbes le ts’íibo’ob tu’ux k’a ’abéet

Le máako’ táan u Le ko’olelo’ táan u

p ’uchik u _ sil. t’abik ch k.

Le paalo’ táan u Le chan paalo’

jantik p _ _ t. jach ts’ _ t.
49
 Na’at

Ma’ u beetiko’ob waaj,

ku patiko’ob yéetel u k’abo’ob,
ku bino’ob ti’ iik’, jach seba’anik.
(péepen)

50
51
 Péepeno’ob

Péepeno’obe’ ti’ ku kuxtalo’ob k’áaxe’, ti’ ku

bino’ob t’uchtal tu lool le che’o’obo’.
Le péepeno’obo’ jejelaso’ob yaan saktaki’,
yana k’ank’antaki’ yéetel yaan wawayo’obi’.
 K-k’óoben

¿Ba’ax ka wiliki?

53
i ; ••; . |,
 ¿Ba’ax ku beetal

Chukbes u ts’íibil le xooxot’ t’aano’oba’

 Jéets’ méek’

Ku tsikbalta’ale’, u jéets’ méek’ta’al mejen

x-ch’uupalalo’obe tu yóox wináal ti’o’ob,
tuméen óoxpéel bin u tuunichil u
k’óobeno’ob.
Le padino’obo’ bolonp’éel u suuto’ob tu
bak’panch le banketao’, u padinile’ tu x-
no’oj, u madinile’ tu x-ts’íik.
Je’ex u bin u suuto’obe’ bey u bin ts’ aiko’ob
tu k’ab chan x-ch’uupalale’ le ba’alo’ob
kan u k’abetkunso’ob ken nojoch-
chajako’ob.
Ts’fibt u k’aaba’ le ba’alo’oba’ yéetel
tsikbalt yéetel a wéet xookilo’obe’
ba’ax u bilalo’ob.

57
58
 Chukbes u ts’fibi le xooxot’

tu’ux k’a ’abéet.

ch 1 ch’ ’ n
59
 Xook le chowak t’aano’oba’

Junwool k’eyem. X-leeche’ táan u ts’aik u

chu’uch u mejenilo’ob.

U paak’ ts’eelem xuux.

U che’il j-be’eb. Junkúul nikte’.

60
¿Ba’ax ka wiliki’?
61
Nu’ukulil k’óoben
U ba’alo’ob k’óoben

kuum luuch

pe’et lak

ch’óoy

Nuuplant le xooxot’ t’aano’ob

62
k’áanche’ ka’

káat p’úul

x-k’utub

yéetel u yoochelo’obo’

63
 Ts’fibt le ba’axo’ob a wojelo’ ti’ le
ba’alo’ob ka wilika’.

ch’úuy

ix i im

sikil
64
Chukbes u ts’fibil le chowak t’aano’oba’

U ti’al u yúuchul U ti’al u k’u’utul

chaakal

táan u luuk’ nal. Junp’éel wakáal

___ yéetel___
65
 Bon u yoochel ba’ax úuch tu ts’ook.

66
 chi’ikam

’aaba’
 Teñe’ táan Bey xan ten
in kanik táan in kanik
ts’ñb xook

¿Ba’ax ts’o’ok o kanike’ex?

68
 U k’aay muucho’ob.
lek, lek, lek, lek, lek, lek
máax leekelo’o’, máax leekelo’o,’
máax leekelo’o’
u leek a chiich, u leek a chiich
u leek a chiich
in pa’e, pa’e, pa’e, pa’e
69
 bo’ote, bo’ote, bo’ote, bo’ote
jaarat’at’at’at’at’at’a

Bon u yoochel le muucho’ob ku binejtiko’,

ku ts’o ’okole’ ka ts’íibtik ie ba’ax ku binejtik
xano’.

lek, lek... u leek a

chiich...

máax
leekelo’o’...

in pa e, bo’ote,
in pa’e. bo’ote.
70
K - Lu’um

71
 XAM AN

CHIK’IN
*^7

NOOJOL
 U lak’in ti’ Mayab

74
 Ts’ono’oto’ob

Tu lak’in ti’ Jo’e’ ya’ab ts’ono’oto’ob yaani’

je ’ex u ts’ ono’otilo’ob Saki’ yéetel k’éek’en.
Le u ts’ooka’, ti’ yaan tu kaajil Dzitnupe’, ku
tsikbalta’ale’ tu yo yo’olal juntúul k’ eek’ene’
ka ila’abi, tuméen sa’at ti’ u yuumile’ ka
jo ’op’ u máan kaxantbil.
Táan u máano’ob ti’ le kaxano’, ka
j-k ’ucho’ob tu’ux ku yok’ol, chen ba’axe’
ma’ u yiliko’ob tak ka j-k ’ucho’ob naats’il
ti’junp’éel jool tu’ux ku taal u yok’ol le
k’eek’eno’, bey úuchik u ts’abal u k’aaba’ le
ts’ono’oto’, ts’ono’ot k’éek’en.
 Tsikbalt ba’ax lu’umilo’ob a k’aol.

tsek’el lu’um

k’ankab lu’um

Lela’ k’o’opo’ob

76
ts’unu’un ts’armuy

tsíimin tsuuk

tsuub ts’a ’ay

77
 Chukbes u ts’íibil le xooxot’
t’aano’oba’

U tso’o___ ... Lelo’____ aats U____ uum.

78
Ts’íibt ba’ax úuchul ti’ le mejen paalalo’oba’.

79
80
Lelo’ nukuch k’áax

Lela’ mejen k’aax

81
 Chukbes u ts’íibil le chowak
t’aano’oba’

. U yii___ chéecheme’ ku wayik máak.

..Chéecheme’ je’el u kinsik m áake’ wa ka wuk’ik

u ja ’il tu’ux ts’ aamal u le.’

... U kaabil_ii_il che’e ’ jach uts.

....U sóol chukume’ ku meyaj u ti’a ’al u

___ a ’amal k’éewel.

- U le’ chakaje’ ku janta’al tuméen wakax.

. Kux tun_alam ¿ Ba’ax u bilal ?

82
 Tsikbalt bix u ba’alche’ilo’ob a kaajal.

kitam sak xikin

ooch ch’omak

baach úukum

chay kaan siina’an x-chiwol

83
 Chukbes u ts’íibil le chowak t’aano’oba’.

t/ * ^
1

'M
■ m 1 k

J \ l/ I \ L ’i Vf l »I )/ *

-f// > ''*>' \ -ÍW 'I

** •i k .
A alak’bil w akaxo’ob. Le nalo’ ts’o ’ok u yiijtaj.

Le Le
o ’ táan u janal. o ’ ts’o ’ok u ts’oon.

Le tsuutsuyo’ táan Le tsab o’ u

u k’aay. kopmubaj.

84
 WSmí

kuuts

v ® k ís

VÄ- is&'
 Ts’iibt u k’aaba’ le ba’alo’ob ka wilik
te bono’oba’.

86
 ts’ono’ot ch’e’en jaltun

.¿Tu’ux ka ch’aik ja ’ u ti’al a wuk’e?

Ti’__________ , wa ti’__________ , wa
ti’______________ .
..¿Ka lookansik wa a wo’och ja ’?
kin_______ , ma’ach in____________ .

...K’a ’abet u lookansa’al wa ma’e’ je ’el

u k’oja’antal máake’.
87
 Ts’íibt u láak’ tuukulo’ob yéetel
le bono’oba’.

p-
I V

Wa ma' a wojel báabe’,

m a’ wokoj ich ts’ono’ot.

Ma’a paktaj yóok’ol

ch’e ’en bik
ch’ijk’ajalkechi’i’.

¿Tu’ux u láak’ ku
kaxtiko’ob ja’ u
yuk’o’ob le
ba’alche’o’obo’?
88
¿Ba’ax ku beetiko’ob?

89
 Mukuy k’áak’

Mukuy k’áak’, tu’ux yanech,

tu’ux yanech, mukuy k’áak’.

Ti’ in wilaj yak’abtal

in kuxtal yéetel tech. (k’aay)

90
U noojol yéetel u noojol chik’in ti’
Mayab.
91
 Uuchben kaajo’ob
Te’ tu lu’umil le pu’uko’, ya’ab u úuchben
kaajilo’ob le k- ch’i’ibalo’ob ts’aka’antak
tak bejlao’, je ’ex Uxmal, Labna, Sayil,
Labpak’ yéetel Chakmultun. Yaan xan
nukuch aaktuno’obi’i’, je ’ex u yáaktunil
Looltun yéetel áaktun Ka’amale’.
Le k-úuchben ch’i’ibalo’obo’ kuxlajo’ob ti’ u
meyajil kool, tu k’aoltajo’ob bix u suut
yóok’olkab, tu kano’ob u xookil tsolk’iin,
ja ’ab, bey xan u yaabilto’ob yuuntsilo’ob
yéetel yuum k’uj.

94
Tsikbolt ba’ax úuchben kaajilo’ob a
k’aol.

Uxmal Labna

Chakmultun

Tulum Koba
95
Le úuchben kaajo’ob yaan te’ tu lu’umil
pu’uko’, jach chika’antako’ob ti’ u úuchben
kaajilo’ob Chichen-ltza, Dzibilchaltun yéetel
Koba’, lela’ ti’ yaan tu lu’umil Quintana Roo.

Bon u yoochel junp’éel úuchben kaaj.

96
Tu noojol ti’ Mayabe’ yaan

. tsek’el lu’um
..k’ankab lu’um
... box lu’um
.... sajkab lu’um

__aak’alche’ lu’um; lela’ ti’ yaan paachil ti’ le

pu’uko’ tu jáal u multunilo’ob ti’ u lu’umil
Campeche yéetel Quintana Roo.

¿Bix u lu’umilo’ob a Kaajal?

 p’óok p’íik
páak
puut
p’aak
p’u’uk
pik
peek’
piik

Jóok’sej le xooxot’ t’aano’oba u ti’ al

ka ts’a o ’ob tu kúuchil.

98
 Chukbes u ts’fibil le chowak t’aano’oba
yéetel le xooxot’ t’aano’oba’.

._________ e’ ku ts’u’uts’ik u k’i’ik’ el máak.

..___________e’ ku meyaj u ti’al men janal.
...____ e’ u nook’ x-ch’uup.
....____ e’ u ti’al u bo’oybesik u jo’ol máak.
______ e’ ku kanantik k-naajil.
. Le xíibpalo’ yaan u______________ .

eten che’ ak’am

aak óok
99
¿Bix u t’aanikubao’ob k-aalak’o ’ob?
¿Ba’ax úuch ti’ le x-kaaxo’obo’?

101
 Tsikbolt bix u t’aanik x-nuuk tuux u
mejenilo’o b.

102
 Wa jach na’ateche’

Ken áak’abchajake’,
x-nuk tuuxe’ ku juukik
tu láakal u mejenilo’ob.
(naaj)

Bon u yoochel le b a ’ax ta na’ataj ti’

le na’a ta ’.

103
 Táan u wenelo’ob
104
 K’áaxo’ob

. Te tu lu’umil le pu’uko’ yaan:

nukuch k’áax yéetel mejen k’áax.

.. Te tu jáal le pu’uko’:
ti’ ku chúunul táax lu’umi’i’,
tak ken juupuk xaman yéetel
lak’in.

...Le táax lu’umo’ u lu’umil:

kabal che’
kelem che’ yéetel
pok che’.

105
 Xook u k’aaba’le che’ o’ ob yaano’ ob
te báaxalo’oba’.

. Yéetel piich ikil u beeta’al u un’ukul kaab.

.. Ja’abine’ jach máalob u ti’al u k’fich
máak.
... U le’ boobe’ ku meyaj u ti’al u to’obol
waaj.
.... Ka’ach úuche’, le chakajo’ ku meyaj u
ti’a ’l u beeta’ al k’áak’.
- U yich kaatsime’ u yo’och x-t’uut’.
106
U ba’alche’ilo’ob k’áax.

107
 yuuk jaaleb kitam
weech ooch

ku’uk

Ts’íibt u k’aaba’ le ba’alche’o ’oba’,

yéetel bon juntúuli’

108
¡o’ol
julte’

jóoch’

juuj ja
109
 lo’che’

lu’um

**V

lu’
110
 Xook jayp’éel xooxot’ t’aano’ob yaan
ti’ le chowak t’aano’oba’.

Jóoch’e’ ¡ach taj yaj u chi’ibal.

Jóoch’e’ tr ku kaital tL’ x-lalab che’o ’obe’.

Juuie’ tT ku kuxtal k’áaxe’. tak ich kaai.

Juuje’ ku ¡antik u paak’al bu’ul j-koolnal.
Juuje’ yaan máax kT u jantik u bak’el.
ni
Lo’che’e ’ u ti’a ’al u yúuchul páak

Lo’che’e ’ je u loobiltik m áake’

Lo’che’e ’ je u mevai xan u ti’a ’l kool sak’abe’

Lu’ume’ ¡ach k’a ’anan u ti’a ’l y kuxtal máak

Lu’ume’ leti’e ’ bey k-na’e ’. tuméen leti’ ts’aik to’on

ba’alo’ob u ti’a ’al k-kuxtale’ex
112
 Ts’fibt u k’aaba’ le bonano’oba’ yéetel
bon u yoochel le ba’alo’ob ku
binejtiko’.

’ 'Jr
/jT

luuch
113
114
Chukbes u ts’fibil le chowak t’aano’obá.

J-Tiinoe’ ook yuk’ ja’ ichil le________ o’.

115
. U ti’a ’al jajalile’ le_________ o ’ ku chukik ja ’.

Bon u yoochel le ba’ax ka na’atiko’ ti le

xooxot’ t’aano’oba’.

ch’e ’en jaltun

116
 J-ts’o o n o ’o b

U ya ’almajo’ob u jalach wiinikilo’ob ti’

yucatane’ ma’ u ts’ o’onol kéej, kitan, jaaleb
yéetel u láak’ ba’alche’o ’ob, tuméen táan u
ch’ejelo’ob.

Bix a tuukultike’ex, uts wa k’aas, chen ka

k’a ’ajak to’one’ juntúul ba’alche’ ku
kinsa’ale’ ba’ax k’iin ken yanak u jeel, le
o ’lale’ k’a ’anan u xu’ulsa’al u ts’o’onolo’ob
u ti’a ’al ma’ u ch’éejel u ba’alche’ilo’ob.

117
 Tsikbalt ba’ax ta na’ataj ti’ u ts’íibil le
j-ts’oono’obo’, ku ts’o ’okole’ ka ts’iibtik.

Ts’íibt junp’éel chan tsikbal yóok’lal

juntúul ba’alche’.

118
 immrrn

U xaman ti’ Mayab

119
U xaman ti’ Mayab.
U chi’ k’a ’náab
 U pixan k’a ’náab

Ku tsikbalta’ale’, jach k’a ’abet u

yaakunsa’al k’a’náab.

Wiinik ku bin chuk kay wa ichkile’e’

k’a ’anan u sipit olal ti u ti’a ’l ma’ u nich’bal.

K’a ’abet ma’ u yúuchul túubi’, wiix, mix u

yéek’kunsa’al, tuméen letie’ yaan u kuxtal
yéetel u pixan.

Le o ’lale’ kan lúubuk u ta’ mfis wa kan kiimik

u ba’alche’il k’a’náabe’ ku jóok’sik jaal ja ’.

122
Bon u yoochel tu’ux k’a ’abéeto’

mfis ta’ mfis

wiinik kay
123
k’a ’náab

ta’ab

u ja ’il ta ’ab

124
Ts’íibt le ba’ax ka tuukultik u bin
ti’ le chowak t’aano’oba’.

k’a ’abet u yaakunsa’al

¿Ba’axten bey
le k’a ’náabo’?

Tsikbalt junp’éel chan tsikbal ti’

k’a ’náab, ku ts’o’okole’ ka ts’íibtik.

125
 Ts’íibt le ba’axo’ob ka wiliko’ ti le
bonano’oba’.

126
Tsikbalt ba’axo’ob ka wilik ti’ le
bono’oba’, ku ts’o’okole’ ka bon u
láak’ bix u t’aanikubaj wíinik o ’ob.

Le xiibpalalo’obo’ táan
u tsikbalo’ob.

Le máako táan u
xuxubtik u x-ba’al.

Le xiibpalo’ táan u
xóobtik u yéet
báaxalo’ob.

Le xiibpalo’ táan u
bech’ k’ab.
127
 Ts’íibt le ba’ax ka wilik te bonano’oba’

128
Tu xaman ti’ Mayabe’ yaan:

.U chi’ k’a ’náab.

- •••

fctfwL. ó-u:

.. U samil k’a ’náab.

¡VV
»

V-í *
1 • •* 1. “I i* .
.fcy.* •, * ' r -V » I
V \ f
’ ‘m i

¿«¿í. 8®í,
... Tsek’el lu’um, lela’ ti’ ku chúunul tu’ux
ku ts’o ’okol u ya k’ alil u chi’ k’a ’náabe’.
129
 cháak chooch

ts’armuy chakaj

chaay
130
ch’óoy ch’e’en

ch’omak ch’am

ch’il
131
 Chukbes u ts’fibil le chowak t’aano’oba’

. Tu yotoch x-Miilae’ yaan u paak’al

____ aay.

.. Tu naajil j-Tiinoe’ u pak’maj____ óoch.

... J- piile’ bin ch’ak___ akaj u ti’a’al

u wakax.

....Táan u sen lelem____ áak

- X- Peete’ táan u but’___ ooch.

.tba jhr>. & n.

132
Ts’íibt u k’aaba le ba’alo’ob ka wilika.

133
 U che’il chuk te’

U k’áaxil u chi k’a’náab.

. Le chuk te’o ’ ma’ach u sen nuktal.

.. Le sak boko’ob yéetel aj tsuko’obo’ ti’ ku

chuk che’o’ob tu k’ab le te’o’obo’.
 U ba’alcheilo’ob k’a ’náab.

bab áak

p ’onto’ = ch’iich’il ja ’ bulukluch

135
j-kanxok bak
j-pat bok

ka’atúul óoxtúul
136
 Chukbes u ts’fibil le chowak t’aano’oba’.

kantúul jo’otúul.

waktúul u’uktúul
137
J a ’o ’o b

uk’um

yak’al ak’alche’
138
W a tu m é e n j- n a ’a t- tu n n a ’a t e c h e ’:

aanjil junp’éel k’a ’náabe’ ma'

pikta’ab men iik’i’
(u ja’il coco)

Bon u yoochel le ba’ax ta na’atajo’ ti’

le na’ata’.

139
 Le woojo’ob ts’o’ok a wiliko’, kaxto’ob
ichil u k’aayil u ch’íich’ilo’ob
k’a ’náab.

tso’ pik chak

ka’ k ’iin

je ’ lu’

p ’óok c h ’ik ts’unu’un

140
U ch’fich’ilo’ob k’a ’náab. (k’aay)

In ka’aj in k’aay te’ex u k’aayil u ch’iich’ilo’ob

k’a ’náab. (ka’aten)

Bix u ch’ilikubao’ob u k’uk’umil u mejen

ch’íich’ilo’ob k’a ’náab.
(ka’aten)

141
Ba’axten ku beetiki’ob lelo’, le u mejen
ch’íich’ilo’ob k’ak’naabo’.
(ka’aten)

Táan u ba’atelfiko’ob juntúul chan kay, le o’lal ku

beetiko’ob lelo’.
(ka’aten)

Bon u yoochel juntúul ch’íich’il ja’.

142
kúuchil áak’o ’ob
 Akil
U kaajil Akile’ ti’ ku p’aatal tu noojol ti’ u
lu’umil Mayabe’, tu chúumuk u noj
kaajilo’ob Oxkutzcab yéetel Tekax.

U náachii le kaaja’ ti’ u noj kaajil Jo’e ’ 28

lúubo’ob.

U ti’a ’al u bin máak tu noj kaajil Jo’e ’ je’el u

páajtal yéetel kis buts’o’obe’ wa ti’ wakax
káak’e ’.

Núuk le chowak k’áat chi’o ’oba’.

. ¿Tu’ux ku p’aatal u kaajil Akil?

.. ¿Bix u p ’aata l le k a a ja ’ ti’ le noj

kaajo’obo’?

... ¿Tu’ux yaan a kaajal?

144
 c ^ .jc rr^ jrÄ c 5 ..-..3 h n

Kaajnalo’ob yéetel t’aan

U t’aan u wíinikil le kaaja’, leti le maaya

yéetel kastran t’aano’.

U ya ’abil u wíinikele’ u ch’i’ibal úuchben

m aayao’ob, lelo’oba’ ku t’aaniko’ob
maaya, tuméen u t’aan u nojoch
yuumo’ob, yaan xan ts’o’ok u kaniko’ob
le kastran t’aano’ yéetel yaan xan ku
su’laktalo’ob ti le u t’aano’oba.

U “ts’uulilo’ob” le kaaja’ jach ma’ sen

ya’abo’obi, u t’aano’obe’ leti’ le kastran
t’aano’, yaane’ u yojel maaya wa mae’
ku na’ atik.

Beya’, te j-kaaja’ ka’ap’éel bix je ’el u

pajtal u t’aanikuba u kaajnalo’obile’.

145
Ts’nbt le chowak t’aan ku binejtiko’.

Le ko’olelo’ táan u man bak’.

Le máako’ táan u páak.

146
¿ B a ’a x k u b e e t ik o ’o b ?

147
 Ts’íibt le ba’axo’ob ka na’atiko’ ti’ le
bono’oba’.

M
&

148
149
 K-búuk

Ti’ wíinike, k’a ’abetchaj u yaantal u búuk

yéetel ts’ab u tuukulil ti’ xan bix k’a ’anan u
beetik u nook’ u ti’a ’al u balikubaj ti’ k’iin, ti’
iik’ yéetel ti’ cháak.

Ka’ache’ ku beetiko’ob yéetel u k’éewelil

ba’alche’o’ob, ku ts’o’okole’ yéetel u so’ok’
wa u piits’il che’o’ob.

Tu yilo’ob xan u k’a ’abetil u yaantal u nook’

x-ch’uup yéetel ti’ j-xiibi’, bey úuchik u
jelpajal le u búuk wíiniko’, u ti’a ’al ka
k’aolta’ak wa x-ch’uup wa j-xiib.
Le o’lale’, le úuchben m aayao’obo’ ku
chuuyiko’ob iipilo’ob u ti’a ’al x-ch’uupo’ob
yéetel kul eexo’ob u ti’a ’al le xiibo’obo’.

Le iipilo’obo’ jejelas u winkilisilo’ob yaan bey

je’ex ek’o’obe’e ’, u lool che’o’ob, ba’alche’o’ob
wa u yiik’elo’ob k’áax.

Bejlae’ le xokbil chuuyo’ ma’ach u jach

beeta’al wa ku beeta’ale’ yéetel u lool
nikte’o’ob ikil chuuya’anilo’ob, le u yaanal
winkilisilo’obo’ ts’o’ok u xu’ulul u sen
meyajta’alo’ob.

Le k-nook’o’ leti’ ts’aik to’on u wíinikil k-

ch’iibalo’ob, tuméen bey tu kanij yéetel bey
tu ka’nsaj to’on le k-yuume’exo’.

151
 Tsikbalt ba’ax meyajilo’ob ku beeta’al ta
kaajal.

jiit’

chuuy
152
Chukbes u ts’íibil le chowak t’aano’oba’.

Le ko’olela’ táan u Le máako’ táan u

Le m áaka’ táan u Le ko’olelo’obo’ taan u

Le ko’olela’ táan u Le máako’ táan u

153
 Ts’íibt ba’ax meyajilo’ob ku beeta’al ta
kaajal.

154
 Le___ o’ ya’axch’oj u k’u’umel.

.. Junmúul______________

... ______ e’ ku beeta’al yéetel

tóokbil tuunich yéetel ak’ che’.

....______e’ k’anya’ax u paach.

155
 oot’ t’eel x-t’uuch t’óon

x-t’ara’ach
In wíits’ine’ táan u cha’antik u mejen je’
juntúul___________ , ka tu yilaj t’uchukbaj
juntúul_________ , ku k’aaye’, ka ja ’ak’ u
yóole’ ka tu jampaytaj u_______________
156
Tsikbalt le ba’axo’ob ka wiliko’ ti’ le
bono’oba’.

157
158
U úuchben ka a jil Edzna
159
 Chukbes u ts’íibil le chowak
t’aano’oba’.

. J-Tiinoe’ tu kóolaj u x-t’uuch x-Miila.

.. U yaalak’ ___________j-Piile’ táan u k’aay.
... J-Toonoe’ táan u jóok’saj_____________ .
.... X-Maruche’ tu sataj u ________________ .
__ X-Peete’ tu manaj u yo’och ch’ujuk
yéetel u _______ .

160
 U k’aay ba’alche’o’ob
Junp’éel k’iine’, juntúul tsuutsuye’ tu yilaj
junp’éel jaltun, chen ba’ale’ ts’o’okili’ u
yila’al xan tuméen juntúul nuxi’ kéeje’.
161
Le tsuutsuye’ jach uk’aj, ka j-k’uch yiknal le
jaltune’, ka tu yile’ táan u kojik u k’ab le
kéeje’, ka tu ya’alaj le tsuutsuy beya’: táan
u ts’ilik u yok in yuum, táan u ts’ilik u yok in
yuum.
Ti’ lelo’ ka j-taal nuxi’ beech’ ka tu ya’alaj
beya’: u k’éewelil yuuk u maak in paax.
Tu yu’ubaj nuxi’ kéeje’ ka tun binij, leti’ tun
ka j-k ’uch le tsuutsuye’ u yuk’ le ja ’o’.
Táan u bin u yáalkab le kéeje’, ka tu ya ’alaj
le baach beya’: kin chukikeche’ kin
chakikech, kin chukikeche’ kin chakikech.
Ti’ lelo’ ka j-k’uch juuntúul máak yéetel u
nuxi’ chuuj, ka tun tu ya’alaj le x-nuk yuuya
beya’: tok ti’, tok ti’, tok ti’.
Le máake’ tu tuukulte’ nuka’aj tokbil u chuuj,
ka tun tu jéenp’uchtaj le u chuujo’.

Bon u yoochel le ba’ax ta na’ataj ti’

le tsikbala’.

163
 U ch’e’en j-p’uuso’ob.

Ka’ache’ ku tsikbalta’ale’ le u ch’e ’enil u

k’iiwikil Juarezo’, u meyaj ch’e’en
j-p ’uuso’ob. I chil le ch’e’ena’ ti’ kaxta’ab
bin juntúul ko’olebili’ tuméen u kajnalilo’ob,
ka tu jóok’so’obe’ ka tu biso’ob tu k’unaaj le
kaajo’.

Tu sáastal tu láak’ k’iin ka j-bin ilbij wa ti’

yane’e’ ku yilale’ mina’an’i’i, ka j-bin ilbij te
ichil le ch’e’ene’, ku yila’ale’ ti yani’i’ ka
ka’a jóok’sa’abe’ ka bisa’ab tu ka’aten tu
k’unaaj.

164
Ku ka’a bin ilbij tu ka’aten wa ti’ yane’e’, ku
yila’ale’ mina’ani’i’ ka’a suunaj tu ch’e’en,
áak’ab tu bin bin te ichil le ch’e’eno’. Bey bin
u sen beetik ti le máako’ob, tak ka
aanjij máax a ’alik ti’o’obe, u ti’a ’al ka
p ’áatak ti le k’unaajo’, k’a ’abet u k’oya’al
junp’íit u ts’o’omel u jo’ol.

Ku ya’alale’ yaanchaj máax béetik le ba’ax

ala’ab ti’o’obo’, bey úuchik u p’áataj ti’ le
k’unaajo’, le máax bin beet ti’o ’ kíim bin,
bejlae’ le ko’olebilo’ u xunáanil le kaaja’.
 Bon u yoochel bix ts’o ’okik le tsikbala’.

166
¿Bix u k á a jb a l le ts ik b a lo ’?

¿Bix u ts’o’okol le tsikbalo’?

167
 U meyajil kool

U meyajil koole’ u ti’al u winalil

noviembre ku chunsa’al turneen ma’
jach ts’u’uyak che’i’. Yáaxe’ ku p ’iisil u
k’áaxil, ku jolch’akta’al, Ku ts’o ’okole’
ku taal tun u koolil yéetel u p’aaytok’il.

Uk’iinil tóoke’ u ti’a’al yáaxk’iin tu

beeta’al, ichil u winalilo’ob marzo wa
abril, tuméen leti’ kan jéets’ek u yooxol
’ u puuts’ul k’áak’ yéetel
’ ku míista’al

171
U paak’alile’ ku beeta’al u ti’a’al u yokbal
ja ’ja ’lil, u ti’a ’al mayo, wa t’iil yáaxk’iine’ ku
chan máan u k’iinil páak’al, wa ku
tikinmukta’al le i’inajo’. Le i’inaj ku páak’al
ka’acho’; x-mejen nal yéetel x-nuk nal,
yaan u k’anil yéetel u sakil.

U joochile’ ku m eyajta’al u ti’a ’al

septiembre, chen ba’axe’ yana máax
paa’tik octubre wa noviembre u yoksik u
nal.

Ka’ache’ u j-koolkabilo’ob le kaaja’, ti’ u

meyajil kool ikil kuxa’anilo’ob, tu láakal
wiinik yaan u yixi’im, u bu’ulil, u yiibil, u
yiikal yéetel u k’úumil, ma’ach u sen
muk’yajta’al wi’ijil tuméen yana ba’al u
ti’a ’al jantbil.

172
Bejlae’ le meyaj koolo’ ts’o’ok u chan
túubsa’al tuméen j-koolkabe kuumul u
pak’ik x-chiina, layli’ jats’uts u meyajile’
chen ma’ u túubul to’one’ k- kuxtale’ t’it’ilkij
ti’ le x- ki’ichpan ixi’imo’.

Bon u yoochel le b a ’ax ta no’ataj ti’e ’

xook ts’o ’ok a beeti’ka ’

173
 Kéej yéetel j-ku’uk

174
 Ts’íibt u k’aaba’, le ba’alche’oba’
yéetel le ba’ax ku beetiko’obo’.

. ¿Ba’axten k’uch táanil j-ku’uk?

.. ¿Ba’ax úuch ti’ kéej k’uch tu ts’ook?

... Bon tu’ux ku kuxtal kéej yéetel ku’uk.

175
 Chukbes u ts’íibil le chowak
t’aano’oba’.

X-Maase’ tu chakaj
kal.

J-Tiinoe’ chu’uk
tuméen u yiik’al
chul

J-Piile’ ook ich

tun

J-Beetoe’ yaan u
yaalak’ k i_____.

X-Tiinae’ táan u
men nal.
Bon u yoochel le ba’alo’ob ku ya’alik
le xooxot’ t’aano’oba’.

177
 Chukbes u ts’íibil le chowak
t’aano’oba’

. U ________u kuum x-Miilae’ sa’ati.

.. L e _______o ’ táan u meyaj ich kool.

... L e _____ o’ tu chukaj juntúul ch’o’.

.... L e ________ o’ jach ka’anal.

- L e _________ o’ jach páap.

178
 Ch’o’ yéetel miis
ch’o ’: miis ba’ax u bilaltech le miiso’,
miis: ch’o’ u ti’al in ch’apachtikech,
ch’o ’: miis ma’ a wojel ba’ax ka wa’aliki’i’,
x-Maase’ sáamsamal u machik u miis u
ti’ a ’al u miistikech.

Bon u yoochel le ba’ax ka na’atik ti’

le chan tsikbala’.

179
 U paak’al
j-Tiino.

U _____ x-Maase’
jach ki’ichpan.

Le chan xiibpalo’ táan

u ye’esik u ____ .

Le wakaxo’ u ch’uymaj u

Le____ a ’ jach
jats’uts.

Le chan x-ch’uupalo’
táan u ye’esik u ____

182
Tsikbalt le ba’ax ka wilika’.

183
 yaan ma’

jaaj mix

bey xan mix bik’in

je’el ma’atan

tak mix máak

mina’an

Xook le chowak t’aano’oba’.

Yaan in bin báaxal. Ma’ in bin báaxal.

Jaaj j-lúuben. Mix j-luubeni’.

Bey xan ten luuben. Mix bik’in in suut in

t’aanech.

Je’e in bin ta wotoche’. Ma’atan in bin si’.

Tak ten kin taal. Mix máak j-taali.

184
 - Yana in bin Jo’

- Teñe’ ma’.

- Jaaj lúubech x-Miila.

- Mix jaaji’.

- Bey xan ten.

- Mix bik’in in suut

in t’aan j-Tiino.

- Je’el wa a taal ti’ in naajil.

xfimbale’ x-Maas.

- M a’atan.

- Tak ten in k’áat ka taakech.

- M a’.
185
Ts’íibt le chowak t’aan ku binejtiko’.
. Yaan x-chiina.

.. Mina’an ixi’im.

... Yaan oon.

.... Mina’an bu’ul

- Mina’an waaj

186
.jc rít c^?. J&za & ^JS c3 Sczz 5hrt ‘'cm .

Poposta’anil
Bin nuka’aj úuchul junp’éel poposta’anil, le
x-ch’uupalo’ manal u yóok’ot, le x-nuuko’
táan u saak’tal u tan yok; bin uka’aj u mans
u saak’il.
i Ay wet xiibil I
i Bin uka’aj u máans u saak’il, wet xiibil I
(k’aay)

187
 Ts’íibt le ba’ax ka tuukultik ku
ya’aliko’obo’.

188
Much’ meyaj

189
 U kúuchil tich’o’ob
Le úuchben m aayao’obo’ mi tu tuukulto’ob u
yaantal ti’o’ob utsul kuxtal ichil u
baatsililo’ob ti’ u ch’ilankabil Mayab.
Le o ’iai waie’ tu much’ubao’ob u ti’a ’al u
menyajto’ob le nukuch pak’il naajo’ob
yaano’ob te úuchben kaajo’ob je ’ex:
Chichen Izta, Uxmal, Edzna, Tulum yéetel le u
láak’o ’ob ts’aka’antal tak bejlao’.
Le úuchben kaajo’obo’ u kúuchilo’ob tu’ux
ku much’ikubao’ob ka’ach u k’áat óolto’ob
ti’yuum cháak, ti’yuum iik’ yéetel ti’ u láak’
yuum k’uo’obe’, ka ts’abak ti’o’ob utsul
cháako’ob.iik’o ’ob u ti’a ’al ka u naajalto’ob
u yich u paak’alo’ob, uti’a ’al xan ka yaanak
ti’ tu láakal wiínik máalob kuxtal yéetel
ki’imak óolal.

190
 Chichen Itza
Ma’ ta u’uyik? Ich cha’an yaanilo’on bejlae’.
Bey.
Chichen Itza’, jach ki’imak yóol tuméen
bejlae’ ku chíikbesa’al u nonojbeile’, le bej
tu’ux bin máanak u piktanil aj-xfimbalo’ob
ku taalo’ob u kaxtanto’ob u uuchben
ba’alo’ob ujten ki’ichpamilo’ob ti’le k’ajlayi
Chicheno’: u yutsil yéetel u ma’alobil síijil
kaajil Itzao’ob... oj... kikit’aanbil Aj-mail
j-m aayabo’ob... kikit’aanbil kajtali in
úuchbeno’ob.
Chichen, wakaaj pajtak u ka’aj kuxtalo’ob
junsutukuk a j-muuk’an k’atunilolob, a
nojoch j-baatabo’ob, a j-ayik’al yéetel jach
muuk’anil Ajawuo’ob yéetel u muulut
paapal yéetel j-k ’ooso’ob u ti’a ’al ka u
ketilo’ob leti’le aj-noj cha’an ku beeta’al
bejle’ ti’o ’lal le nojoch ba’alo’ob tu
p ’aato’ob ti’ u mek’tano’obo.
Ki’ óol Chichen Itza’, laix a nojochil yéetel
muuk’anilo’ob a paalal yéetel a
j-k ’ooso’ob ti’ ichil jach ki’imak óolile’, ka u
yilo’ob ti’ tu muknalo’obe’, leti’, le
x-ki’ichpam cha’an ku beeta’al bejlae’
yéetel tu láakal nojchil yéetel jats’utsile’ ti’ u
yóok’lal u k’aylaj a úuchben ba’alo’ob.

191
 Xoox le chowak t’aano’oba’ ku
ts’o ’okole’ ka núuktik le k’at chi’o’oba’

ja ’ atskab k’iin

chúumuk k’iin

oknaj k’iin
192
 ¿Tu’ux ku tiip’il k’iin?

.. ¿Tu’ux ku t’uubul k’iin?

... Ts’íibt u k’aaba’ u ti’itsilo’ob ka’an.

Chan j-lile’ ja ’atskab Chúumuk k’iin tun

k’iin ku bin xook. yúuchul janal.

Oknaj k’iin ku
yúuchul ichkíil.
193
Wa tuméen j-na’atun, na’ateche’:
Xiib, nojoch, chen ba’ale’ mix u cha’abal u
jóok’oi áak’ab. (k’iin)
. Ts’íibt ba’ax ta na’ataj ti’ le na’ata’.

.. Bon u yoochel le ba’ax ta na’ato’.

194
Tsikbalt ba’axten k’a’anan u nuukbesikubaj
máak.
195
Bon u yoochel le ba’axo’ob ka beetik
ja ’atskab k’iin, chúumuk k’iin yéetel oknaj
k’iino’, ku ts’o’okole’ ka ts’íibtik bix a
beetiko’ob.

ja ’atskab k’iin

chúumuk k’iin

oknaj k’iin
196
U tsikbalil ti’ ka’ap’éel u ti’itsil ka’an: lak’in
yéetel Chik’in.

Ku tsikbalta’ale’, lak’ine’ u ti’itsil ka’an jach

uts,tuméen leti ts’aik to’on utsul cháako’ob,
u lool che’o’ob, síis óolal yéetel máalob
iik’o’ob, le o’lale’ jach ku ch’a chi’ta’al ken
beeta’ak ch’a cháak.

Chik’ine’ u jach k’aasil bin, tuméen leti’

taasik k’oja’anilo’ob, wi’ijilo’ob, otsililo’ob
yéetel ku k’askunaj paak’alo’ob.
 Ts’íibt ba’ax ka na’atik ti’ le bono’ob
ka wilika’.
mm
a :T
fUi t
•rm ur*í
gnu \

i
<é r >

i V “ i-

dM
mí

198
 baak

Ts’íibt u k’aaba’ le bono’oba’.

ba’ats’

199
 Chukbes u ts’fibil le chowak
t’aano’oba.

. Le_____ o’ táan u janal ja’as.

. . _______e ’ ti’ ku kajtal yaanal lu’ume’.

... Le máako’ táan u bujik si’ yéetel u

______ ■

.... X-Piile’ bin m a n ___________ .

- U paak’a l _______j-Maas.
200
 m

Waye’ u yotoch in suku’un.

Te’ela’ ku ko’onol ch’ujuk waaji.’

Te’elo’ ku ko’onol ts’aaki’.

201
 Tsikbalt ichil a weet xooko’ob le
xooxot’ t’aano’oba’.

. Waye’ yaan juntúul peek’i’,

.. te’ela’ juntúul tsiimin,

... te’elo juntúul wakax.

.... ¿Tu’ux yaan chan x-Miila?______

—¿Tu’ux ts’o’ok j- Tiino?________

. ¿ Tu’ux bin x-Maruch?________

Ts ‘íibt u láak’ xooxot’ t’aano’ob.

202
203
204
 é, IsWW
I i m

¡Aay! ku’uk tu tusen,

¡aay! ku’uk tu tusen,
¡aay! ku’uk tu tusen.

Ts’íibt ba’ax ta na’ataj ti le bono’ob ta wilo’ yéetel

ba’ax ba’alche’ilo’ob ku tsikbalo’obi’.

205
K’ex u kúuchil u ts’íibil le k’aaba’o ’oba’.

. Ku’uke’ ku jantik ixi’im.

.. Ku jantik ixi’im ku’uk.

... Ixi’im ku jantik ku’uk.

.... Sak pakale’ ku luk’ik ixi’im yéetel u yich

che’o’ob.

__Ixi’im yéetel u yich che’o’ob ku luk’ik

sak pakal.

^ K u luk’ik ixi’im yéetel u yich che’o’ob

sak pakal.

_LL.Peek’e’ ku jantik bak’.

206
Miise’ ku chukik ch’o ’ ti’a ’al u jante.

X-kaaxe’ ku siik je ’.

Máake’ ku meyaj u ti’al u kuxtal.

 k’eyem janal kaanbal

chi’ikam máakech nojoch

máaskab cháamcham

nat’a ’an kabal ixi’im

noojol léembal

siina’anche’ baalam

Chukbes u ts’fibil le xooxot’

t’aano’oba’.
k’e_____ ja________ kaan________

chi’i_____ ________ k e c h _____ joch

___ k a ____ c h a m ___ t’a ’an

ka___ i______ ________ jol

léem síi che’ lam

208
U ti’al ka nojoch-chajak yéetel ka
jats’utschajak u kaajal máake’ k’a ’anan u
m u c h ’ ik u b a o ’ob u k a jn a lilo ’ob u
menyajto’ob le utsul ba’alo’ob ku
k’a ’abetchajal u ti’a ’al u jook’sa’al tu tan
sáasilo’, je ’ex le u naajil xooko’obo’, le
bejo’obo’, le k’íiwiko’obo’ yéetel u láak’
ba’alo’ob yaan ti’ le kaajo’.

U ti’al ka beychajake’ k’a ’abet u

nupikubaj u kajnalilo’ob yéetel u jalach
wíinikilo’ob, yéetel junp’éel paklan
tsikbe’enil, u ti’al ka yanak ti’ to’on tu
láakal le utsul ba ’alo’ob k’a ’abet u ti’a ’al
k-kuxtale’ex tu beel ichil junp’éel ki’imak
óolal yéetel k-paalale’exo’obo’.
209
U tich’ilo’ob Mayab
4
 U payal chi’il ch’a cháak

(u yáax jaats)

Yuum, ta k’aaba’ kin t’aanik tu láakal u

yuumilo’ob yóok’ol kab, ti’ Lak’in, ti’ Chik’in,
ti’ Noojol yéetel Xaman.

Yuum, tech ts’a to’on tu láakal ba’alo’ob, le

o’lal kin t’aanik yuum cháako’ob.

Yuum, ti’ tech yaan u pajtal a ts’aik to’on

ixi’im.

Yuum, k- p ’atik tu tan a k’ab k-jooch.

Yuum, lak’in yéetel noojol ka uts

óolalchajako’ob.

Yuum, síito’on tumben cháak u ti’al u jooch

le a wáalo’obo’.

212
Yuum, tu tan a k’ab yéetel tu tan u k’ab
báalam o’ob k-p’atik u pajtal a ts’aik to’on
cháak.

Yuum, u yiik’al lak’in, chik’in, noojol yéetel

xaman, ka taalako’ob tu tan ka’anche’ u
ti’a ’al ka u yojelto’ob kin p ’atik tu tan u
k’abo’ob u jooch a wáalo’ob.

Yuum, way wa’alakbalene’ u ti’a ’al in

k’amik tu láakal iik’o ’ob yéetel kin k’áatik
ti’o’ob ka u ts’ao’ob to’on tumben ixi’im,
yáax táanile' ka u ts’ao’ob to’on tumben
cháak.

Yuum, waye’ yaanten janal u ti’a ’al in

ts’ati’o ’ob a waalo’ob taasej.

Yuum, tu kanti’itsilo’ob ka’an in k’áat ka

tiip’iko’ob tu láakal iik’o’ob u ti’a ’al in t’oxik
ti’o’ob k-janal.
213
Yuum, le k’am u ya’almaj u beetik a
waalo’obe’ táan u beetpajal, ki’ki’t’aanto’ob
tu láakalo’ob tuméen ts’o’ok u beetpajal.

Yuum, sa’as úuchik in t’aanikech way tu

lu’umil aj k’ebano’obe’, tuméen ma’ je’el
mix máak u pajtal u t’aanikeche’e’ yéetel
kin k’áatik tech ka sa’as in k’eban úuchik in
beetik.

Yuum, kin k’ubik tech le kilich k’am a’, tu

yóok’lale’ táan in t’aaniko’ob u yiik’al lak’in,
ti noojol yéetel ti’ tu láakal iik’o ’ob yaan
lak’in yéetel noojol u ti’a ’al ka u janto’ob le
ba’ax kin k’ubik ti’o ’obo’.

214
Le k’uba’ tak it’ u yiik’al chik’in yéetel
xaman kin beetik, u ti’a’al ka u yilo’ob xan
junp’éel tumben k’ub.

kin t’aaniko’ob tu láakalo’ob u ti’al ka

páatak in tsentiko’ob yéetel janal ma’
tuuntaki’ yéetel in síiskuntik u yóolo’ob
yéetel le baalche’ yaan to’on waya’.

Tu k’ab tu láakal iik’o’ob kin p’atik le

ch’íich’o’ob kinsa’abo’obo’, le waajo’obo’,
le x-chok’obo’ yéetel tu láakal le ba’ax
yaan te k-ka’anche’o’.

Kin laj k’ubik ti’o’ob tu láakal, tu láakal le

ba’ax yaan tu yóok’ol ka’anche’o’ yéetel
kin jach k’áat óoltik ti’o’obe’ ka u
kananto’ob le k-koolo’obo’...

215
216
Ts’íibt u k’aaba’o’ob le ba’alo’ob ta
wilajo’ ti’ le bono’oba’.

Ts’íibt ba’ax ta na’ataj ti’ le bono’oba’.

217
 Xook le ts'íiba____________________
. U tich’il ch’a cháake’ jach paybe’en ka
beeta’ak tuméen leti’ ikil k-k’áatik ti’ yuum
cháak, ti’ yuum iik’o ’ob yéetel ti’ u láak’
k’ujo’obe’ ka u ts’ao’ob to’on u ki’ilil u
t’aanilo’ob u ti’a ’al ka naajalta’ak le
koolo’obo’.

.. U k’amil waajil kool, u waajil ch’e’en,

jook’saj sakab, u jo ’che’etal nal, ts’a sakab
yéetel u láak’o ’ob.

Ts’íibt u k’aaba’ le k’amilo’ob ts’o ’ok a

xookiko’:

____________________ j ________________________________________________________________________________________________ j

yéetel______________________________

Ts’íibt u láak’ k’amil a wojel ku beeta’al

ta kaajal wa yaanal kaaj.

218
Xook le xooxot’ t’aano’oba’

ankoti

219
 Ya’axche’ yéetel yuum k’áax

Ku tsikbaltik le úuchben máako’obo’, le

yuum k’áaxo’obo’ bey bin máako’obé, ku
ts’aiko’ob nook’ yéetel p ’óok, ti’ ku
kajtalo’ob k’áaxe’; ku kanantiko’ob bin
koolnalo’ob yéetel mejen páalalo’ob u
ti’a ’al ma’ u tu’usulo’ob tuméen x-taabay, le
kan áak’abchajake’ x-taabaye’ ku jóok’ol
bin kutal tu chuun x-ya’axche’u ti’al u páat
u máan juntúul xiib, le ken u yil táan u taal
u náats’ale’ ku pi’istik, ka náats’ak tu yiknal,
bey tun bin le u tusik wíiniko’.
 Bon u yoochel le ba’ax ku k’áata’al
techo’.

ya’axche’ x-taabay yuun k’áax

221
 wóolpóoch

waxak
wakax weech
wakáal

Ts’íibt u k’aaba’o ’ob le ba’alo’ob ka wilika’.

222
Xook le xooxot’ t’aano’oba’.

x-turix

jara’at’

■■ ■■■ ■ m^
jiri ich joop

x-meerech

x-t’ara’ach

223
 Chukbes u ts’íibil le chowak
t’aano’oba’.

. Tu chuun_________ ti’ ku
jóok’ol kutal bin x-taabayi’.

.. Bik k’a ’alak ch’ujuk t a _______________

turneen je ’el u kíimil máake’.

... U k’u’_bey sabukan ch’uylike’.

.... U chi’ibal__________ je’el u kinsik

m áake’.

- U bak’el___________ ku janta’al

.Le_________ o ’ ku meyaj u ti’a ’al

u bu’ut’ul u yich paak’alo’ob.

..Le_______ o’ ken okok tu naajil máake

táan u ya’alik yaan u taal u’lab.

...Le_________________o’ k’a ’abet u ti’a ’al u

t’a’ abal k’áak’.

....Le__________ o’ u chan ba’alche’il k’áax.

224
 Chan weech

¿Ba’ax tun le ka taasiko’ chan máak?

Juntúul chan weech,juntúul chan wéech.

¿Ba’ax tun ti’ le weech lela’? ( u xikin )

U niich’ ts’uul, u niich’ ts’uul.

Kux tun lela’ ( u ni’ ).

U jo ’op ts’uul, u jo ’op ts’uul.

Kux tun lela’ ( u yíich’ak ).

U aj t’ox-janal ts’uul, u aj t’ox-janal ts’uul.

¿Kux tun bin le la ’? ( u sóol weech ).

U búuk ts’uul, u búuk ts’uul.

225
U xolte’ ts’uul, u xolte’ ts’uul.

¿Kux tun bin lela’? ( u choochel).

U kenanil ts’uul, u kenanil ts’uul.

¿Kux tun lela’? ( u y it).

U ts’ipit k’ab ts’uul, u ts’ipit k’ab ts’uul.

¿Kux tun bin lela’? (u toon).

U chan chamal ts’uul, u chan chamal ts’uul.

Ts’íibt u k’aaba’o ’ob u xooxot’al a
wíinkil yéetel ti’ chan weechi’.

227
 in ti’a ’cil

otoch

Xook le xooxot’ t’aano’oba’.

K’uxub
229
 o ’och

janal

Chukbes u ts’íibil le chowak

t’aano’oba’.

. X-Maase’ bin
man

^Le máako’ táan u

t’ook

... Le chan
xi’ibpalo’ táan u
taal yéetel u man

230
 ... Le chan x-ch’uupalo’
táan u tsentik u mejen
úulumo’ob yéetel_____

Le chan xi’ibpalo’ táan

u

A e chan x-ch’uupalo’
táan u ka’ansa’al

.. Le xanabo’ in

231
 Le iipilo’ in

.... Le_______ o’
ti’ a ’al in yuum.

= Le____________ o’ u ti’il
in suku’un.

= Lela’ ¡n w
ch’ujuk.

= Lelo’

232
 Upayal chi’il ch’a chaak

( u ka’a ja a ts)
Wey yaanene’ u ti’al in k’am ike’ex, tu
láakal túumben iik’o’ob, kin t’aanik. Aj
kakab, kin t’aanik xan t’ulpaach iik’o’ob
yéetel tu láakal iik’o ’ob ts’akantako’ob u
ti’al in much’iko’ob wey tu chuum le
ka’anche’a u ti’al ka in p ’at tu k’abo’ob
janal, waajo’ob, baalche’, tuméen ma’
k-k’ub ti’ mix máaki’.
Tak xan kin t’aanik iik’o’ob kanantik
koolo’ob, ti’ xan le kanantik mojono’obo’, ti’
moson iik’o’ob u ti’al u paklan t’oxikubao’ob
yéetel le janala’
Táan in t’aaniko’ob tu láakalo’ob u ti’al ka
jáawak p ’uja’anilo’ob, wa p ’uja’ano’ob; u
ti’al ka u yilo’ob xan táan k- k’ubik le
janala’, u ti’a’al ka ki’imakchajak u
yóolo’ob.

233
Táan xan k-k’ubik le k’am a’ ti’ u t’uupilo’ob
iik’o ’ob, ti’ u yiik’ alil chultuno’ob, ti’ túumben
k’áak’, ti’ u yiik’alil tuunicho’ob tuméen tak
leti’o’ob kanantik le koolobo’, ti’ le iik’o ’ob
ts’o ’ok u tsentalo’obo’.

Le k’am a’ u ti’a ’al xan le iik’o’ob yáax u

taalo’oba’, ti xan le iik’ ku kanan tu paachil
tuunicho’obo’, yéetel xan ti’ le iik’o’ob
jóok’o’ob ti’ áaktuno’obo’.

K-t’aaniko’ob xan yuum k’áak’ yéetel yuum

cháak, bey xan ti’ u yuumil iik’o’ob u ti’a ’al
ka in k’ub ti’o ’ob le janala’.

Kin k’áatik xan ti’ iik’o’ob ka u pekso’ob u

yuumilo’ob muuyalo’ob u ti’a ’al ka u
joyabto’ob le u kool a waalo’oba’.

K-k’áatik ti’ le muuyalo’obo’ ka síis

óolchajak le u túumben paak’alil ixi’imo’, u
ti’al ka yaanak to’on ba’al k-jante yéetel
xan ka ki’imakchajak u yóol le a
waalo’oba’.

234
Ts’o’ok in wilik, ts’o’ok a much’ikabae’ex tu chuun
le ka’anche’a, tu láakal le k’ujo’ob yéetel u
yiik’alilo’ob ti’ u kanti’itsil ka’an yéetel kin k’áatik ti’
j-joyabo’obe’ ka u k’amo’ob le k’am a’,
tuméen kin p’atik tu k’abo’ob tu láakal le ba’ax
yaan te ka’anche’a ’.

Kin t’aanik xan u tankelilo’ob k’ujo’ ob ti’ cháak, tu

láakal bolon pixano’ob, tuméen ts’o’ok u
ts’o’oksa’al u bejil u taalo’ob.

Tak xan u yaya’axil múuyalo’ob, ti’ j-kuch ja’o’ob,

kin k’ubik le k’am a’.

Le k’am a’ u ti’a ’al xan Aj K’iin Chi’, tuméen tu

yóoxts’apil ka’an yaan u k’uj najo’ob, tak leti’o’ob
ku ch’achi’talo’ob xan u ti’al ka ki’imakchajak u
yóolo’ob yéetel le u k’amil janaj yéetel
baalche’o ’ob.
Tak xan Aj K’iin ti’ Koba’, Aj K’iin Kolante’
Ts’iib, ka taalako’ob ti’ le k’am a’.

Tak xan k’uyen Bartolomé yéetel k’uyen

Pedro ka taalako’ob, le tu ts’ooka’ leti’ kun
jeik to’on u joonajilo’ob ka’an u ti’a ’al ka
paatak u yilik yuum k’uj ba’ax k - beetik.

Kin k’ubik xan ti’ ki’ichkelem yuum k’uj, ti’ u

paal yéetel ti’ k’uyen pixan.

In k’áat ka wile’ex yuum k’uje’exe’

k-nuupmalbaj u ti’a ’al k-k’ubik te’ex le
k’am a’ yéetel ki’imak óolal.

Kin t’aanik xan k’uyenilo’ob aj kanbalo’ob u

ti’a ’al ka u k’amo’ob le k’am a’ yéetel Juan
Bautista, K’uyen Román, k’uyen Antonio, ti’
yuum Reyo’ob, k’uyen Esteban, k’uyen
Bernardino, ta k’aaba’e’ex kin p ’atik le
janala’.
Tak xan ti’ ko’oiebil María kin k’ubik le
janala’ yéetel ti’ tu láakal ko’olebilo’ob
yaano’ob, ku ts’ aiko’ob u paalalo’ob yéetel
ku luk’siko’ob xan.

Kin k’áatik xan u pajtalil u ti’a ’al in t’aanik

Chilan Balam, Aj k’iin Chi’, k’uk’ikaan, yuum
k’iim, kin t’aanik xan u yu’uktúulul
pixano’ob ti’ u’ukp’éel k’iino’ob, u k’ uil uj, ti’
saturno, ti’ chak ek’, mercurio, ti’ noj ek’,
tuméen leti’o’obe’ u k’aolo’ob u’uktúul
pixano’ob.

Kin t’aanik xan u yuumilo’ob ti’ k’uyen

Chichen Itza, u k’uyen Uxmal, u yiik’alo’ob
Itsmal yéetel tu láakal u yiik’alilo’ob
chultuno’ob yéetel áaktuno’ob tuméen mix
juntéen taalako’ob u xíimbalto’ono’ob.

237
Bey ts’o’ok u loj much’ikubao’ob tu chuun le
ka’anche’a ’, way tu lu’umil aj k’ebano’obe’,
ka k’am e’ex tu láakal le ba’ax k-k’ubik
yéetel ki’imak óolalo’, le ixi’imo’, le
ch’íich’o ’obo’ yéetel le baalche’o’, ts’o’ok u
xáantal jóop’ok in t’aanike’ex, yáaxe’ u
yiik’al wa u k’ujil lak’ine’ ka u ts’ao’ob to’on
u ki’ki’il t’ aanilo’ob yéetel ka u ts’ao’ob to’on
u yutsilil koolo’ob.

Bey ts’o’ok a ki’ki’ jantike’ex le janala’, kin

k’áantik ti’ u yuumilo’ob lak’in, chik’in, noojol
yéetel xaman ka xi’iko’ob.

Ka xi’iko’ob xan le bolon pixano’obo’ yéetel

k’uyeno’ob taalo’ob ti’ le janala’.

Ka xi’iko’ob xan u yiik’alilo’ob mojono’ob, u

yiik’alil moson yéetel tu láakal le iik’o’ob
taalo’ob wayo’.

238
Jach kin k’áatik te’ex ka xi’ike’ex yéetel mix
máak ka p ’aatak tu chuun le ka’anche’a ’,
tuméen ts’o ’ok u na’ajtal tu láakal, ka
k’uchke’ex yéetel uts ti’ le tu’ux a taale’exo’
yéetel kin k’áatik te’ex a ki’ki’il t’aanile’e’ex
u ti’a ’al ka kuxlajako’on tu beel, tuméen
ts’o’ok k-beetik le ba’ax k-a’almaj k’ubiko’
yéetel le k-tuukulmajo’.
Ts’íibt le ba’ax ta na’ata, ti’e ’ xook
ts’o’ok a beetika’
 Bon u yoochel le ba’alo’ob ku meyaj u
ti’al u beeta’al ch’a cháako’.

240
 Ook’ostaj pool

Ko’one’ex, ko’one’ex paalale’ex,

ko’one’ex ok’ot-tik,
wa tun beya’, wa tun ma’
bo’ otako’one’ le yaani’.

Ko’one’ex, ko’one’ex paalale’ex, ten u

ch ’íich’il yóok’ol kab, u ch’íich’ilen
sak p a k a lje ’en ku t’aan in puksi’ik’al.

Junp’éel tiik’ kin p ’iitik

le’en ku t’aan in puksi’ik’al
ti’o’lal a x-ch’ejin nook’e’,
chojk’alak u ja ’il in wich.
Ts’íibt ba’ax o ’lal ku beeta’al le ook’ostaj poolo’.

243
 Majan t’aano’ob

Ya’ab u k’aaba’o’ob u wíinikilo’ob Mayab

jela’antako’ob, ma’ bey je’ex le u chuukan
máako’ob yaan u k’aaba’o’ob ti’ ich
maayao’.

Nijka’aj chan tsikbalt tu’ux u taal le

k’aaba’o ’oba’.

Wakax: lela’ma’ u k’aaba’ wíiniki’ u k’aaba’

ba’alche’. Ti’ u taal ti’ u t’aanil kastran
t’aane’, chen majanta’ab u ti’ a ’al u ya ’ala’al
u k’aaba’ wakax.

Matus wa Matos: lelo’oba’ ti’ u taal ti’ u

t’aanil u wíit’ilo’ob ti’ u xaman ti’ u lu’unil
Mexicoe’, yaquio’ob yeétel mayo’ob.

Nahuat, Chimal, Uitsil, Xiu, wakáal yéetel

masewáal: le xooxot’ t’aano’oba’ ti’ u taal ti’
u t’aan nawaso’obe’, le jelo’oba’ ti’
yaano’ob tu chúumukil u lu’umil Mexicoe’.

244
245
 Maaya t’aan Y a a n a 1
t’aano’ob
wakax vaca

chúuk Matus

éets’ Matos

t’aan Nahuatl

pakal, maax Chimal

ts’unu’un Uitsil

k’áax, xiw Xiu

ba’as che’ wakáal

wí’it’ masewáal

Ts’ í i b t u láak’ t ’a a n o ’ ob
ma’ maayat’aano’obi’.

246
Bon u yoochel le b a ’alo’ob ta
ts’iibtajo’.

247
Chukbes u ts’fibil u k’aaba’ le
máako’oba’ yéetel le k’aaba’o’ob
ts’o’ok
#» * f*
a wilike’exo’. '
uJbG r •*%>'•' ’7 ' '* > V

X-Miila yaan Yaan

( wa a bin cha x-Peet,
tech

X-Miila Matos yéetel x-Peet__________ táan u

tsikbalo’ob tu k’íiwikil u kaajalo’ob.
... »

Ma’tech J-lis,
ma’ ts’o ’okok in
joochi’. i
¿Ba’ax ku tsikbaltiko’ob j- T iib ___ yéetel x-
Maruch ?

Bon ka’atúul mejen paalalo’ob ku

tisikbalo’ob, ku ts’o’okole’ ka ts’íibtik u
k’aaba’o ’ob yéetel ba’ax ku
tsikbaltiko’ob.

249
 Le k’aabao’ob yaan ichil le k’aano,
ts’íibt tu’ux k’a ’abéet u bin.

250
so so

so so
251
 Chukbes u ts’fibil le chowak
t’aano’oba’__________________________

. U chan_____x-Maase’ lem jats’uts u k’aay.

.. U kool yuum j-Piile’ janta’an turneen

______■

... Ti’ u men ch’ujuk x-Tiinae’ sen ok_______ .

.... J-yuum Baase’ ku jaxik______u ti’a ’al u

beetik u k’ab u táab.

_X-Maruche’ táan u juuch’_____ u ti’a ’al

mentik sikilil p ’aak.

AJ-Paabe’ bin ch’ak_______ u ti’a ’al u tsentik

u yaalak’ wakax.

„ U______il u pay ja ’ x-Piile’ bin ich ch’e’en.

252
Chukbes u ts’íibil le xooxot’
t’aano’oba’

253
 Chukbes u ts’fibil le xooxot’ t’aano’ba’

res

xóoi xuu

254
Ts’íibt u k’aaba’ le bono’oba’.

Bon u yoochel b a ’alo’ob ku kajbal

yéetel s, x.

255
 Chukbes u ts’íibil le chowak
t’aano’oba’, yéetel le xooxot’
t’aano’ob ts’o ’ok a wiliko’.

.Tu sataj u _____ x-Maas.

.. Ka’ach u _____ le nuxibo’.

... Le_____ kabo’ táan u bin ch’éejel.

.... Bejlae’ ya’ab wfinik m a’ach u paak’al

_U wiinikil u chuumukil u lu’umil Mexicoe’

suuka’an u jantik le ________o’

Ts’iibt u lak’ chowak t’aano’ob yéetel le

xooxot’ t’aano’ob p’aatalo’._________

256
 U báaxalil timbomba
¿Bix u beeta’al u báaxalil?

Ku kaxta’al u ____ an xoot’ che’, jach wa

____ aanti’e’ lajunp’éel cm. u chowakil.

Ku __ola’al u ni’o’ob u ti’al ka

ja_utschajak, u chuumukile’ chan puk’us
kun p ’aatalil.

Le kan ts’o’oko___ u beeta’ale’ ku___ a’akal

u____ achab che’il u ti’ a’al u p ’u’uchul,
lela’ jach wal junk’áal cm. u ch______
wakile’.

¿Bix u báaxta’al?

Le mej__ n xi’ibpalalo’obo’, ku nupikubao’ob

báaxal ichil u baatsilo’ob, ku ts’o ’okole’ ku
buliko’ob máa__ kun yáax ma___k’ol jaats’
yéete__ máax kun máan meyajtiko’ob le
kun k-o’uucho’obo’.
Le ku n _ol jaats’abo’, ku jan ja _at’-tiko’ob
le lu’umo’ u ti’a ’al u _oniko’ob u am ayte’il
tu’ux kan u uchkinso’ob le t mbombao’.

Leti’ t _n kan lekchajak le báaxalo’; le j-

jaats’o ’obo’ ku tak jats’tiko’ob le
timbombao’, lela’ ku bin ka’a n _I, le kan
_uunak u yéemele’ kan k’uchuk tu ka’anlil
u_em le máax ku jaats’o’, leti’ kan chich
__ uuch jats’ta’ak. Le ku meyajtiko’ob u jaats’
u láak’o ’obo’, yaan u yiliko’ob bix u
k’amiko’ob wa beyjio’obe’, lela’ a u t,__ a
mea’ yaan u kaxtiko’ob bix kan u tsaysilo’ob
u ch’ino’ob ti’ le u machab che’il
k’atkunsa’an ichil am ayte’o’, wa tsa’ayti’e ’,
lela’ layli’ aute’, bey tak kan k’uchuk
óoxp’éel, leti’ kan máanak le yaanalo’ob
jaats’o ’.

258
Wa ma’ tu k’am o’ob, mix tsa’ayti’e’, le j-
p’uucho’, ku ka’a kum ul_aats’, chen
ba’ale’ le ku k’am o’obo’ ma’ u
jupikubao’obi’, kan ts’o ’okoke’ ku k’áatik
jayp’éel u p ’iisil ti’ u machab che’ ku
tuukultik yaan tak le tu’ux yaan u timbomba
tak na am ayte’o ’, wa chukpaj u xookil le
buka’aj tu k’áato’ ma’alob ya a n ik_uméen
táan u bin u ya ’abkunsiko’ob u p ’iisil ti’o’ob,
le máaxo’ob kun ya ’abtal u p’iisil ti’o’obe’,
leti’o ’ob kun ts’its’ilo’ob.
 Ts’íibt ba’ax ku beetik le paalalo’oba’.

260
Wi’ileb-che’, xex, nojoch yuum, chiich, ye-
yuum , ye- na’, achak’, j-na’an, ix-kit, mu’il,
yuum, na’, ka’a-suku’un, 'WSm
K .U ~ ," :l' 1

rVft
**V

¡n na’ un yuum in waalo’ob

261
in chiich

in nojoch yuum ka’a-suku’un

wi’ileb che’ ka’a-kiik

262
Lelo’ wi’ileb che’.

Lela’ in ka’a-suku’un,
u yáal u kiik in na’.

Lelo’ in ka’a-kiik,
u mejen u yiits’in in
yuum.

263
Lelo’oba’ in
ach’ako’ob, u
yaalo’ob in kiik.

Lela’ in ye-yuum,
tuméen leti’ bismilen
okja’.

Lela’ in ye-na’,
tuméen leti’ jéets’
méek’milen.

Lela’ in ix-kit, u yatan

u suku’un in na’.
 Lelo’ in j-na’an,u
yiichan u yiits’in
in yuum.

Lela’in mu’il, u
yatan in suku’un.

Lelo’ in baal, u
yiichan in kiik.

Lelo’oba’ in jachil
yéetel in jawan, u
yuumo’ob in watan.

265
 Chukbes u tsTibil le chowak
t’aano’oba’.

. ¿Máax u k’aab a’ a x-ki’ichpan na’?

.. ¿Bix u k’aa b a’ a yuum?_______________

...¿Máax u k’aa b a’ a noj yuum?__________

.... ¿Bix u k’aab a ’ a chiich?_____________

_X-Piil taasten le ____ o’ u tia’al in kutal.

x X-Maas ka p’oe’_______________ tu’ux ku

yúuchul le janalo’

266
 Le ken ts’o’okok a xookik le
ka ts’íibt u yal k’aaba’. ts’íiba’,

Nojoch máake’ex mi ya’ab u xooxot’ t’aanil

ti’ le maaya t’aan táan u bin u sa’atalo’obo’.

K’a ’an’an ka ka’a suunako’on ti’ le t’aan ku

beetiko’ob k-nojoch yuumo’ob ka’acho’,
tuméen jujunp’iitile’ táan u bin u kíimil le
k-t’aane’exa’.

Ka’ach úuche’ ku ya ’ala’al: In na’, a yuum,

u chiich, k-aalo’ob, a jachile’ex, u
ach’ako’ob.

Bejlae’ ku ya ’ala’al: in mama, a tata, u lin

wa abuela, k-paalalo’ob wa hijo’ob, a
suegroe’ex, u soobo’ob wa sobrino’ob.

¿Bix a tuukultike’ex?

267
Ts’íibt junp’éel chan tsikbal ti’ Juan
t’u’ul.

Bin Juan t’u’ul ich kool

268
U xu’ulul paalitsil México

16 ti’ septiembre ti’ 1810.

Ka’ach úuche’, le máaxo’ob ku ya’aliko’ob

ba’ax ku beetbil tu lu’umil Mexikoe’, leti’ le
sak wíiniko’obo’.
Chen ba’ale’ yaanchaj máax tukultik
k’a ’ana’an u xu’ulul u paalitsilta’al u wíinikil
México, le máax tukulto’ u k’aaba’e’ Yuum
Miguel Hidalgo yéetel u láak’o ’ob. U sáastal
tu k’iinil 16 ti’ septiembre ka tu much’aj
ya’ abkach wíinik yuum Miguel Hidalgo, tu
kaajil Dolores, ka tu ya ’alaj ti’ leti’o’obe’
k’a ’ana’an k-ba’atel u ti’a’al u xu’ulul le
paalitsilo’.
Bey kaajik le ba’atel u ti’a ’al u páajtal u
xu’ulsa’al le paalitsil way Méxiko’.
269
U káajbal b a’atelil tu lu’umil
México.

SO?
20 ti’ noviembre ti’ 1910.

Tu lu’umil Mexicoe’ yaanchaj juntúul jalach

jach xáanchaj u ts’aik a ’almaj t’aan, t’iil
máanal ti’ 30 ja ’abo’ob, u k’aaba’ le jalach
wíinika’ Porfirio Díaz.

Ya’ab éet lu’umile’ex jo ’op’ u tukultiko’ob,

mix juntúul jalach ma’alob u xáantal u
ya ’ alik a’almaj t’aanil.

Bey le túuna’, Francisco I. Madero yéetel u

láak’ wíiniko’obe’ tu much’ubao’ob u ti’a’al
ba’atel u ti’a ’al ka jóok’ok le jalacho’, ka tu
yilaj Porfirio Díaz le ba’atela’ ka yaanchaj u
p ’atik le u jalachilo’ ka j-púuts’i, ka bin
tanxelil lu’umilo’ob.
270
U k’iinil ikil sfijik Benito Juárez

Tu k’iinil ti’ 21 ti’ marzo ku k’iinbesa’al u

síijil juntúul ma’alob jalach yaanchaj tu
lu’umil Méxiko, le jalacha’ Yuum Benito
Juárez.

Yuum Benito Juárez ba’atelnaj u ti’a ’al u

yaantal tsikbe’enil ichil tu láakal
kaajo’ob yéetel ti’ tu láakal wíiniko’ob.
271
272
OLGA COSTA (1913-1993)
Obra: Vendedora de frutas, 1951
Óleo sobre tela, 195 x 245 cm
Museo de Arte Moderno, INBA, CNCA

Campeche, Quintana Roo

y Yucatán

SEP COMISION
NACIONAL
SECRETARÍA DE Sí) .£« OE LIBROS
EDUCACIÓ N PÚBLICA OE TEXTO
GRATUITOS