Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
««
CHASKASCHAY
Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
POESIA EN QUECHUA
««
CHASKASCHAY
Quito-Ecuador
2004
Poesía en quechua/Chaskaschay
Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Impresión Docutech
Quito - Ecuador
ISBN: 9978-22-355-X
Astalamanta munakusqay
Mi agradecimiento de siempre
Intitaytapaq Killamamapaq
para nuestro sol y nuestra luna
Lliw apunchiskunapaq
mi eterno y profundo cariño
Sumaq pacha mamapaq
para todas nuestros dioses
en especial para pachamama.
Intrurusuncha/Introducción..................................................................13
Introducción
««
Pintura: Jorge
Chirinos Fotografia: Urpi Adela Anka
Ninawaman
1 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Ch’askaschay
««
Ch’askaschay
ch’aska ñawischay
p’unchay p’unchaytas
purinki muchila q’ipichayuq
calli callinta
tutan tutantataq
urmaykamunki
yanaykiq ch’ukllanman
manataq wiqsaqa
wiñanchu
kay wata
q’aya wata
niwanki
yaw ch’askaschay
amalla culirachiwaychu
chunpichaykita aysarikuspa
phulluchaykita
k’aywirikuspa
p’isqi mankachaykita
uqarispa kutiripuy
phawaylla lliphipipikuspa
urmayamusqayki chiqaqllanta
manaraq ch’illmiyurushaqtiy
quyllur quyllurmanta
ch’aska ñawichayki
k’anchayaramuwanqa.
Poesía en quechua/Chaskaschay 1
Estrellita fugaz
««
Estrellita
ojitos de lucero
dia a dia caminas
con tu mochilita violeta
por calles y plazas
y de noche a noche
bajas como estrella fugaz
a la chosa de tú enamorado
y nunca crece la barriguita
este año
al otro año me
prometes
Chay sirinitan
««
Chay sirinitan
kunkachallanwan takispalla
encantarun awkinchista
quri chukchachanwan
llamispallataq kadinarun
chaymi
kay muchuy wata
mast’arakamun wataramun yaku
para mamata.
Poesía en quechua/Chaskaschay 1
Esa sirenita
««
Esa sirenita
con su voz cautivadora
le encantó a nuestro dios
y con su cabellito de oro
lo encadenó bajo el lago.
Desde ese día
todo se encantó,
la lluvia se olvido de nosotros la
tristeza extendió sus alas.
2 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Yaku mama
««
Kay yana
phuyucha munay
warmicha,
nuqanchis patapiña,
p’uyñu q’ipiyusqallaña
chatu aysayusqallaña uqi
llikllachanwan
llikllayarakamun.
Iphu iphuchamanta
chhiri unu samaychan
q’usñirimushanña,
ch’iñi ruru wiqiychan
t’akakamushanña.
Kay warmicha
para yaku mama,
intiq taytaq urphun
sunqun
chayaytaraq, killa
mamaq rakin
sunqun hunt’aytaraq
t’inpuriramushan
wasaparamushan.
Kunallanmi,
p’uyñu p’akiytaraq
hich’ayakamunqa,
chatu chhalluytaraq
talliyakamunqa.
Poesía en quechua/Chaskaschay 2
Yasta hich’ayakamunpacha
yaku para mama,
talliyakamumpacha
sumaq allin kawsay,
sunqunchis hunt’aytaraq
sunqunchis chayaytaraq,
manañan pipas
amachanmanchu
tukukunan kama.
2 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Piadosa mujercita
««
Una negra
nubecilla como
piadosa mujercita
extiende su manta gris
sobre nosotros.
Sobre su espalda
carga un tumi de barro,
en sus manitas
jala dos cántaros finos.
Esta mujercita
mamá de las nubes,
como fresco aliento
ya empieza
a evaporar granitos de cristal,
como nueva vida
sus lágrimas empiezan a gotear.
Esta mujercita
piadosa esta
haciendo rebalsar con
su fresco aliento al
tumi del padre sol
al cántaro de la madre luna.
Que viva
la nueva vida,
ya esta aquí
el fresco aliento
de la mamá lluvia,
ya rompió su tumi de barro
también su cantarito fino,
ya nadie podrá impedirlo
hasta su última gota.
2 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Taqataqaq wallatacha
««
taqa taqa
wallatacha taqa
taqa nispa
p’istuykuway
taqa taqa nispa
chhiripipas rit’ipipas
taqa taqayunanchispaq
taqa taqa
wallatacha taqa
taqa nispa
taqa taqaychaykita
yacharachiway
taqa taqa nispa
Poesía en quechua/Chaskaschay 2
Taqataqa wallatita
««
Taqa taqa
cantorcito de quenas,
taqa taqando
cobíjame con tus
alas, taqa taqando
olaremos las olas del río,
taqa taqa taqando
olaremos las olas del lago
entre vientos y granizos.
Kiyucha kiyo
««
Imallamansis urayamunki
hayk’allamanchis
urayamunki hatun punapi
tiyakuq kiyu
waylla wayllapi tiyakuq kiyu
kiyucha kiyu, kiyucha kiyu
imallamanchis urayamunki
hayk’allamanchis
urayamunki aqarapilla
llikllitachantin
chhullullunkulla husut’achayuq
kiyucha kiyu, kiyucha kiyu
imallamanchis urayamunki
hayk’allamanchis
urayamunki uhallaykipas
michina kashan
ch’ukllallaykipas ruwana kashan
kiyucha kiyu, kiyucha kiyu
muyuykusunchu kiyu
muyuyta tusuykusunchu kiyu
tusuyta
lluq’imanñataq kiyucha
kiyu pañamanñataq
kiyucha kiyu kiyucha
Poesía en quechua/Chaskaschay 2
kiyu, kiyucha kiyu
3 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Kiyo kiyo
««
¿A qué vino
a estas tierras
a tierras
bajas?
viviendo en las altas punas
jugando en los waylla wayllas
bailando en su chocita de nieve
cantando kiyo kio, kiyo kio.
Cantora de lluvias
niña de nieves.
¿Qué vientos te trajeron
de las altas punas?
sabiendo que va caer lluvia
sabiendo que va rodar viento ay
kiyo kio, kiyo kio.
Sapito hanp’atitu
hanp’atita sapita
llaqtayuq wasiyuq
quri qullqichayuq.
Nuqataq
wasi wasinta
llaqta llaqtanta
wakcha kayniypi
muyuyushani.
Qanri
quri ñawi sapito
tutan tutantin
qhashwayushanki,
sapitu kullkul kullkul
sapitu k’ar k’ar nispa.
Nuqataq
wakcha kayniypi
tutan tutantin
maris marista waqakuni.
willaylla
willayukuway quri
ñawi sapito,
paqsanqachu puqunqachu?
chaymanhina
lavadiruman Maldunaduman
ripukapunaypaq.
3 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Sapito hamp’atita
hamp’atita sapito,
con tierra y casa
con plata y oro.
Y yo
pueblo en pueblo
casa en casa
sin oro sin plata.
Y tú
sapita cantorcita
ojitos de oro,
noche a noche cantorita
hanp’atita k’ar k’ar
sapitu kullkul kullkul.
Y yo
sin lluvia, sin
tierra, noche a
noche
me lloro en silencio.
Oye sapita,
ojitos de oro: no me engañes.
Primero me dices:
k’ar k’ar será año de cosechas,
luego me dices
kullkul será año de hambruna.
Poesía en quechua/Chaskaschay 3
Liyiyta qhillqayta
yacharuspataq,
saq’a
saq’arikuspa rit’i
rit’i patapi,
valicha waynuchaykita
tecno box, roco box
tusuychaykita,
t’alaq t’alaq
nispa q’ala
chakichayki
t’aqlaqinpacha.
Poesía en quechua/Chaskaschay 3
Kusikuymanta
apukunaraq silvariyunku
3 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
wayrakunataq muyuriyunku
ichhukunataq tusuyunku.
Inti waykutaqa
iphu iphu chawpichapi,
yuraq algudunchawanhina
munaychata qisacharukunki,
paña lafraykita aysarispataq
p’istuykunki urpi yanaykita,
chhiri phukumuqtintaq
lluq’i lafraykita
saq’arispa aswanta
p’istuykunki
urpi yanaykita.
Phisqa pachaq
timpumantaña,
phalaq phalaq nispa
phalaykamunkichis,
hatun lamar quchaman
thanta machu unkuykichis
lluch’urpariq.
Phalaq nispataq
phalaramunkichis
lamar quchamanta,
muchila q’ipichayuq
yuraq zapatuchayuqkama
colijialituman tukuspa.
Phalaq nispataq
phalaripunkichis
intiq k’anchayninman,
q’uñikuq kusikuq
waka mikhukuq
estudiuy yachakuq,
mana hayk’aq machuyaq
sumaq apuchiskuna.
Poesía en quechua/Chaskaschay 3
Phalaq phalaq
doctor mallku
primer inca.
Desde tiempos antiguos
hijo del sol
su engreído de la luna.
Entonces
los vientos silban
las nubes danzan,
y tú, gira que te gira,
tu wayno valicha
tu tecno box, roco box,
con tu chalina blanca
a veces de terno negro.
Cuando amanecen
despues de 500 años,
con los cabellitos blancos
desde las cordilleras bajan, a
las aguas del mar
a bañarse, a dejar
sus viejos cascarones de sierpe.
En un solo giro
phalaq emergen
de las profundas aguas,
con mochilitas azules
con zapatitos blancos
nuevamente colegialitos,
eternamente jóvenes.
Finalmente
giran, vuelo alto,
a los rayos de su padre
sol, a calentarse rico
a comer vacas
gordas a seguir
estudiando,
nuevamente colejialitos,
eternamente lucidos.
Poesía en quechua/Chaskaschay 4
Pitaq maytaq
willarasunki yana
ñawicha kasqayta
sullullu sinqacha kasqayta
cuartilla umacha kakusqayta.
Chay willaqniykita
yawar wiqiymanraq chayachun
hatun qaqaraq ñit’ichun
yawar mayu unuraq apachun.
Chay willaqniykita
chikchiraq ruphachun
kundurraq aqchiraq
ñawinta aysachun.
Quién te contaría
de mis ojitos negros,
de mi cabeza cuartilladita
como botellita de trago.
A ese tu chismoso,
que se habla de mi vida,
le salo con mis lágrimas,
que lo devore mi llanto
que caiga al dolor de mi soledad.
A ese tu chismoso,
que las erguidas cumbres lo aplasten
que las aguas sangrientas lo
devoren.
A ese tu chismoso,
que se habla de mi vida que
los rayos le quemen,
que los cóndores y buitres le
arranquen los ojos.
a mi amado compañero
de mis tantas andanzas.
Sábelo bien,
el sol es mi padre,
compañero en las quebradas
amigo en las montañas.
Sábelo bien,
la luna es mi madre,
compañera en los valles
hermana de la vida.
DE GATITOS SALVAJES
Y PUMAS
Pintura: Jorge
Chirinos Fotografia: Urpi Adela Anka
Ninawaman
4 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Rumanu quwa
««
Sapa
saq’arikuqtiyki
qasa wasaykimanta
chikchi thalayakamun,
sapa samariqtiykitaq
sulla sinqachaykimanta
para hich’ayakamun.
Yaw pumacha
runakunan riman, chiqachus?
inti taytanchis pukayaspa
wañunayashaqtin,
killa mamanchis q’illuyaspa
unqunayashaqtin.
Quyllur quyllurmanta
k’anchaq ch’aska titi
ñawiykiwan llamaq ñawinwan
khushka
rikch’arimuspa k’ancharimuspa
p’alta makichaykiwan
llami llamiykuspa kawsarichiranki.
Chaymantapachas
inti taytanchis, killa mamachis
watiqmanta paqarimuran.
Misino puma
cada vez que te sacudes
de tus espaldas de
escarcha precipitas
granizo,
siempre que jadeas
de tu nariz de rocío
descargas la lluvia.
Gatito salvaje
puma sagrado
los runas hablan ¿es verdad?
cuando el padre sol agonizaba cuando
la madre luna se nos iba, tus ojos de
felino resplandecieron
junto a los ojos cósmicos de la
llama, entre las estrellas de la Via
Láctea.
Entonces
Poesía en quechua/Chaskaschay 4
Wak’a quwa
««
K’ita misi,
awkiq misin;
phuyu aqtuq.
Samayllaykiwan
chikchi para waxaq.
Wawaykikuna
paramanta waqakuqtiyku,
ch’anpiq qaqa t’uquykimanta
t’ikramunki kuskatutata,
titi ñawiykiraq coliraypi
k’ancharin pukata.
Mayu mayunta,
rit’i rit’inta;
dalimunki phawaspa.
Chay mach’aqway
wit’iqiq
wit’iqishaq
chupaykiwantaq
phuyuta aysarikamunki.
Chayaramuspataq
wayrata uqurparinki
phuyuta aqturparinki.
Chayraq,
llipllikimunpacha
chay phuyu aysarimusqayki,
t’uxamunpacha
chay para aqtusqayki,
kay wawaykikunapaq.
Poesía en quechua/Chaskaschay 4
La diosa Nutria
««
Gato peligroso;
gatita salvaje.
Hija de diosas felinas
aliento de las montañas
mensajero de la lluvia,
que bonito: eruptas las nubes.
Si cae la hambruna
con tu solo aliento
llamas la lluvia
y con tu larga cola
jalas al granizo.
Pero,
a veces no te obedecen,
irremediablemente no llueve,
la hambruna cae hondo
avasallando cielo y tierra.
Entonces,
desde tus entrañas, crece y crece,
tus garras aladas de cóndor,
extiendes tus alas
aleteas y aleteas
llamas al granizo.
Irremediablemente,
el cielo sigue enrojeciendo
la hambruna cae más hondo
y no llueve ¡ay caraju!
5 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Entonces,
desenraízas desde tu columna tu
cola de sierpe,
meneando y meneando
deslizas tu cola de arco iris
en los profundos
manatiales.
Sin embargo,
la hambruna sigue calándonos,
el cielo gira sin nubes
el viento barre con todo.
Entonces,
tus garras de felino
devoran los malignos
vientos, maullando bramas
las nubes.
Finalmente,
latiguean los relámpagos, tu
aliento de diosa
se descarga en la lluvia.
Poesía en quechua/Chaskaschay 5
Misino
««
Nuqa kasqachallan
nuqa kikichallan,
p’alta sinqacha
t’añu sinqacha
sulla sinqacha nispa.
Yaw misino
manuso michicha,
pura killa wañupitaq
maww! maww!
maww! maww!
nispa,
paya mulakunawan
q’ipichikullankiraq
marq’achikullankiraq.
Poesía en quechua/Chaskaschay 5
Karu karupiña
ch’ulla
ch’aqlallapi
mulata kunpanki
tiyarimuqtintaq
t’aqllapaykuspa
mikhunkipacha
Ay doctor pumacha
chay t’aqllaq makichaykiwan kay
makichayta t’aqllaykuway.
kay qharita
maqakuwasqanmanta
k’irikuwasqanmanta.
5 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Misino
««
Señor gatito,
mañoso pumita;
chicoteador de mulas.
Trashumando sigilosamente
tus sendas solitarias,
jugueteas con las terneritas, las
besuqueas: una a una.
Igualitas a mí
idénticas a mí,
naricita achatada
boquita de rocío
hociquito de ternerita
dices
y vuelves a besuquearlas.
Yuyaysapa pumacha1
««
Pumacha
kallpasapa yuyaysapa,
wawachayman samayapuway.
Qanhina
yuyaysapa kananpaq,
runatapas rrasss
nichinampaq.
Hinachatayá,
makichaykita haywariway
makichaykita mañariway
wawachaypa makichanta
t’aqllararachikusaq.
Qanhina kallpasapa
kananpaq qanhina ch’ulla
taqllallapi
mula kunpanampaq
mula q’ipinampaq.
1
Este poema corresponde a mamá Lucía
Poesía en quechua/Chaskaschay 5
Sabio pumita
««
Sabio pumita,
aliento de guerrero
coraje de valiente
dale a mi huahuita.
Por favor
señor puma,
préstame tu mano
alcánzame tus garras,
en las manitas de mi huahua
suavecito le palmearé,
sabio guerrero será como tú.
Q’illu qalaywa
««
Aya wayraq
wayqin, pinku
wayraq turan; q’illu
qalaywa.
Ishkay ladunman
p’alta umachayuq
mana quri chupachayuq.
Avispiqa
quriqullqi laprachayuq,
q’umir q’achupi
encantu kallasqacha,
amaraq mayt’uwaychu
amaraq khipuwaychu.
llakita picharparispa
urqunta q’asanta
muyu muyurispa,
Lagartito de oro
««
Lagarto amarillo:
ánima de vientos antiguos,
espíritu de vientos vivos.
Lagartito amarillo,
hacia abajo y hacia
arriba, con cabecitas
aplanadas
con ojos engañadorcitos.
Lagartito amarillo
apareces y desapareces
dando vueltas con el rayo,
vuelas en remolinos
reventando y chicoteando el
corazón del huracán.
A veces vienes
lagartito con encanto
con alas de plata y oro,
encanto llevas mordiendo
en una quenita de paja
¿a quien le harás la pusanga?
todavía no me amarres
todavía no me encantes.
DE DIOSAS MONTAÑAS
Y CIUDADES
Pintura: Jorge
Chirinos Fotografia: Urpi Adela Anka
Ninawaman
64 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Ay Qusqu mamachay,
hampuway waway
hampukuway nispa
quyllur k’anchaq
ñawichaykiwan
qhawayukuwanki, chayraq
ñawichaypas qhawatatarirun
runahinaraq karuni.
Pisqa rusas
makichaykiwantaq haywarikuwanki
Poesía en quechua/Chaskaschay 6
Kuyakusqay waway,
mamaykiqa kashanitaq
chaychu munakusqay waway:
llakisqa piqtusqa
p’inqa p’inqalla
purishawaq,
wakcha wawahina
mana mamayuq
mana llaqtayuq
chiqnisqa qarqusqa.
Munasqay wawachay,
saranchischu
mikhukunanchispaq faltan,
66 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
aqhanchischu
uhakunanchispaq faltan,
imallanchispas hunt’asqan kakushan
wawachanchiskuna rikch’arinanpaq
ñawpaqman puririnankupaq.
Munasqay waway,
ama waqaychu
ama suyuychu,
mayraqchá
ch’ulla sarachamanta
waranqa waranqaman,
phuturispa mirarispa
puririnanchisqa.
Ashkhamantaqa,
qaqatapas rumitapas
tanqallasunmi,
rumipas qaqapas
puririllanqan sumaq
kawsaywanqa;
chaypiña munakusqay wawachay.
Poesía en quechua/Chaskaschay 6
Mi huahuita
ya no sufras
ya no llores,
de un solo maiz
brotando y refloreciendo,
volveremos a andar.
De miles y miles
cerros y barrancos
empujaremos nomás,
cerros y barrancos
volverán a andar
con paciencia y amor,
nuestro tiempo volverá
mi huahua, me dijiste.
70 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Chuqik’irawchaw
««
Munasqay Chuqik’irawchay,
intitaytaq qhawaykusqan urq u
killamamaq samaranan patacha,
qantapunin musqukuyki
quyllurkunawan t’akaykusqata,
sach’akunaq sunqunmanta
k’ancharimushaqta.
Munakusqay Chuqik’irawchay
ñawpaykunaq ñawpa llaqtan,
kisuhina rumimanta q’allasqa
chhuqlluhina rumimanta pirqasqa,
qantapunin musqukuyki
Apurimaq takiyniywan qarpasqata, riw
q’intichaq t’ikanmanta
t’ikarishaqta, munay llaqta.
Munasqay Chuqik’irawchay
yuraq phuyuwan chalinasqa,
Poesía en quechua/Chaskaschay 7
pachakamaq
q’umir punchunwan punchuykusqa,
pachamamaq
wankaykunan saywa patacha,
qantapunin musqukuyki
Salqantaypa paka k’inrayllanpi
qimisqa willkayusqata,
muyuriqninmanta apukunawan
qimisqa qinchayusqata.
Yaw
Chuqik’irawchay,
munay ch’aska
llaqtay; riw
q’intikunaq llaqtan.
Tuta p’unchaw
lliphi lliphipipispa
sunquyta suwawaqtiyki,
nuqapas
quyllur quyllurmanta
urmaykamuyki
t’ika huertuykiman
urpi yanay mashkaq tumpalla.
72 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Chuqik’iraw
««
Pueblo de incas
templo de coyas,
casa de sabios
pueblo al revés,
a ti siempre te sueño
escondido en el espacio
perdido en el tiempo;
envuelto en hojas de coca.
Mi lindo Chuqik’iraw,
bendecido con la sangre del maíz
purificado con el pecho de la
llama, a ti siempre te sueño
latiendo con el aliento
de las coyas y de los incas.
Mi lindo Chuqik’iraw
pueblo de mis ancestros,
piedra a piedra hecho como choclo
piedra a piedra cortado como queso,
yo a tí siempre te sueño,
cantando con los ríos profundos,
floreciente como riw
picaflorcito.
Mi lindo Chuqik’iraw
pueblo mágico y encantado,
chalinado con nubes blancas de
hermoso poncho verde,
Poesía en quechua/Chaskaschay 7
a ti siempre te sueño;
rodeado y cuidado
por montañas y diosas
salvajes y por un dios
indomable.
Oye mi Chuqik’irawcito,
pueblo de estrellas
huerto de picaflores,
de día y de noche
brillando robas mi corazón, yo
como estrella fugaz
caí de lo alto del cielo al
ver tu lindo huerto
como quien busca su amante.
74 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Pachatusan
««
Pachatusan
apu yaya diosniy,
sunquyki sunquywan
sumaqta rimarichunku;
kunansis rimananchis.
Sinchi llakisqan
k’umu
k’umulla,
llaqta llaqtanta
purimuspa wasi wasinta
muyumuspa
suchuykamuyki,
mach’aqwayhina
chiqnisqa ch’aqisqa.
Pachatusan awkiy,
kay llaki sunquyta
hump’iykiwan qarpaykuway,
huq-hinañan tarikuni
mana rikusqaytahinañan rikuni.
Pachatusan
««
Apuyaya diosniy mi
abuelito lindo,
ábreme tu puerta cardinal
encántame en tu ciudad
sana mis heridas
¡ya mucho he sufrido!
ya no siento lo permitido
esto me asusta mucho.
Apuyaya diosniy,
dios de los indios
dime qué es esto,
¿hasta cuándo esperaremos?
¿a quién esperamos?
¿a quién buscamos
con las miradas perdidas?
MAMA KUKACHAMANTA
DE COCA MAMA
Y ALIMENTOS SAGRADOS
Pintura: Jorge
Chirinos Fotografia: Urpi Adela Anka
Ninawaman
7 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Ch’ulla ñawicha
««
Ch’ulla makillaywan
mama kukachata
chaskiyukusqaymanta,
ch’ulla ñawichayuq
kay ch’aska ñawi wawachay.
Poesía en quechua/Chaskaschay 7
Mi pequeña hojita
««
Kuka mamacha
santa remidio,
tanteo qukuqcha
kallpa yuyay churakuq,
wiksa nanaypaq santa remidio
kiru nanaypaq santa remidio
chhaynallataq
sunqu nanaypaq santa remidio.
Poesía en quechua/Chaskaschay 8
Hojitas de coca,
santa remedio
tanteadora de suertes.
Siempre noche y día
estás dándome
mucha fuerza y mucha vida.
Hojitas de coca
para los cólicos
santa remedio.
Hojitas de coca
para el dolor de muela
santa remedio,
para el dolor de corazón
también santa remedio.
8 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Kukacha wachacha
««
Kuka k’intucha,
kinsa lapracha:
wik’uña ch’uspachapi uywana
pallay pallay unkhuñachapi khipuna.
Kuka k’intucha,
kinsa lapracha:
qanllawan nuqallawan
chhiritapas wayratapas
k’umuykachinchis,
llakiytapas
waqaytapas
tanqarparinchis
Kuka k’intucha,
kinsa lapracha:
khushkalla
vida pasaq masichay,
kuka k’intu ñanachay,
tapurikusqayki
sut’ichanta willayukuway:
kasadapaqchus kani
solterapaqchus kani,
solterallan kanki niwaqtiykiqa
Poesía en quechua/Chaskaschay 8
iskinitapiraq sayarukusaq
chawpi plasantaraq purirukusaq.
Kasadapaqmi niwaqtiykiqa
kay k’inray ñanllanta escaparusun
surtinchisqa solteritapaqmi.
8 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Para ti y para mí
las tristezas no faltan,
para arriba para abajo
siempre las dos juntas.
Kukacha
««
Maki quchachaymi
siqsiyurushawan,
akis urpiy munasqay
makichaymanta llamiyuruwanqá.
Chaypunin
chilim chilim
niyurushawan rinrichay, akis
munasqay urpiypuni
vidaymanta rimakushawan.
Poesía en quechua/Chaskaschay 8
Coca sagrada
««
Hojita verde,
compañera del cigarro:
fuma uno para mí,
déjame bailar
con el humo de tu cigarro,
déjame decirte que te quiero.
Hojita verde,
compañera del cigarro:
aquel puku puku me canta,
¿que sabe de mi
vida ese puku
pukucha?
Hojita verde,
compañera del cigarro:
mis ojitos me escuecen,
tal vez mi torcacita
prefiere verme de lejos.
Hojita verde,
compañera del cigarro:
aquel leqe leqecha me canta,
¿qué sabe de mi
vida ese leqe
leqecha?
Hojita verde,
compañera del cigarro:
mis manitas me escuecen, tal
vez mi palomita
quiera ayudarme de mis manitas.
8 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Hojita verde,
compañera del cigarro:
dices que no es mi palomita
dices que no es mi torcacita,
dices es sólo espejismo.
Imapas kachun,
hallpaylla hallpaykachiway;
llakipin tarikuni.
Sapan munasqay t’añuchaytan
wá rdia civilkuna qichuruwan
soldadu cartilpaq.
Chaypachaqa
q’umir pullera kumarita,
hallpayta hallpaykusun
kundurpa sayanantaraq,
wamanpa llusk’anantaraq,
amayá akulliyusunchu
llama tapurikuyllataqa.
Poesía
Poesía en quechua/Chaskaschay
en quechua/Chaskaschay 91
9
E.K
9 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Kukacha mamacha
««
Kukacha mamacha,
chhiripipas wayrapipas
vida pasaq masichay,
qanllas yachanki
chhiripipas wayrapipas
waqasqallayta.
Ay kukacha mamacha,
hayk’aqkamallaraq
waqayusunchis,
lunes p’unchawpichu
martes p’unchawpichu,
waqayunallanchis
tukuyakapunqa.
Ay kukacha mamacha,
ama llakiychu
ama suyuychu,
murado muchilachaypi
q’ipiyakapusqayki,
Lima llaqtapiña
llakiyninchista
hayt’arparisun.
Lima llaqtapiña
allinta tusuyusun
ricurdupaqpuni
uhayusunchis.
Poesía en quechua/Chaskaschay 95
Coca mama
««
Madrecita coca,
compañera en los fríos
amiga en las lluvias,
solo tú sabes mi vida
solo tú sabes mi dolor,
en el frío, en la lluvia,
solo tu sabes cuanto
hemos llorado de amargura.
Hojita de coca,
mujercita maltratada,
hasta cuando lloraremos
hasta cuando sufriremos,
en lunes santo
en martes santo,
¿se acabarán nuestras penas?
¡Ay¡ mujercita
golpeada ya no sufras
deja de llorar,
yo te llevaré
en mi linda mochilita verd e
allá lejos, muy lejos.
En Lima yá,
moviendo moviendo,
la derecha, la izquierda
zapateando taconeando
sacando polvo
las penas morirán.
9 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Ch’awiyuyu mama
««
Mayu patapi
q’illu sumbriru t’ikaqcha;
q’umir pullera ch’awicha.
Inti taytaq k’anchaykusqan
killa mamaq llanthuykusqan.
Irqichaykuna
t’antacha t’antachata
nispa waqakuqtin.
Sulla samaychaykiwan
pharpa pharpa uyachanta
uphaykuspa much’aykuspa
watan watan mana tukukuspa,
q’umir alimintuchaykita
yana inqichankuman
hunt’aykachipuwanki.
Ch’awiyuyu mamachay
yanayña urpiyña
wikch’uwaqtinpas, uyachaykita
qhawa-qhawayukuspa inqipas t’iqi
t’iqichataraq
wiqsapas bombo bombocharaq
kushkalla kawsakushansunchis.
9 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Ch’awiyuyu mama
««
Hierbita linda
de florcita amarilla,
de pollerita verde.
Bonito creces sobre los ríos
con el calor del sol
a la sombra de la luna.
Linda mujercita,
bonito naces
desde el fondo de la tierra
con sombrerito amarillo
y pollerita verde.
Cada día,
con tu tallito blanco
llenas nuestra negra pancita,
por eso, alegres jugamos
en la orilla de los ríos,
con la barriga bombo bombito
con la pancita t’iqi t’iqicha.
Si mi amor me abandona
olvidando sus huahuitas,
mirando tus lindas hojas
con las barriguitas t’iqi t’iqicha
con la pancita bombo bombito ya
nunca lloraría.
1 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Qañiwa mama
««
Ñawpa runakunaq
allin trabajasqan,
ch’ulla rurullamanta
waranqa waranqaman
ruru rurutaraq
mirariq.
Ñawpa machuchanchiskunaq
ñawpa payachanchiskunaq,
makinwan t’akakusqan
hump’iywan ch’aqchukusqan,
kunantaq astrunawtaq alimintun.
Chaytapuni pridisispa
awilitunchis awilitanchis
pinsayurukuranku asambliapi;
“kay qañiwa alimintunchista
haku killaman t’akarimusun
añu 2013 wataman wawanchiskuna
mama killaman chayananpaq”
nispa.
Poesía en quechua/Chaskaschay 10
Qañiwa mama
««
Harinita de qañiwa,
comida de las diosas,
nariz y ojo de las personas.
En el planeta tierra
como por magia creces
sobre los picos empinados
bajo las quebradas hondas
para el alimento de los dioses.
Rico alimento
sembrado con cariño
por nuestros abuelitos,
trabajado con sacrificio
por nuestras abuelitas,
brotaste de un granito
bastante a miles y
miles y ahora eres
alimento
de grandes astronawtas
de sabios que atan la luna.
Harinita de qañiwa
antes de llegar a la luna
en mi cuetito de plata,
faltando 7 minutos
wan, thu, tri... para el
2013 a siete leguas
tu saborcito ya se me antoja.
1 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
HUK VIDAMANTA
KUNDINARUMANTAWAN
Mama kutipakuqkuna
««
Tawa irqichakuna;
puka gurruchayuqkama
zapatu lustrarusqacha.
Mamankuta millaytapuni
kutipakusqankumanta:
“manakaw chay parti
trigu t’antataqa munaykuchu”
nispa,
wikch’uyukusqankumanta;
michi chupayuq
hirro ch’ulluyuq
ch’ampiq tutaman
mana munashaspa lat’ayunku.
Ch’ampiq tutapi
huk Riy kundinaru
michi chupankumanta
sumaqllata hap’iramuqtintaq
allillamanta chutaramuqtintaq,
chay kundinaruk wasinpi
hirru ch’ulluntin
kidakapunku mana hayk’aq
lluqsimpuq.
Chaymi irqichakuna,
Lima Arkipa llaqtamanta
llaqtachaykisman kutimpuspaqa,
amapuni p’inqakunkichischu
mamachaykichismantaqa,
chaskiyukuna imallatapas
ch’aki t’antallatapas.
Poesía en quechua/Chaskaschay 10
Niños malcriados
««
Huq vidamanta
««
Ikiraqsis karan
kay vida wañuyqa,
chinkakuna kanman
chinkarakapuyman,
pakakuna kanman
pakarakapuyman.
tal vez,
ya no vuelva a
caminar por mi
caminito
de mis tantas andanzas.
tal vez,
ya no vuelva por mi tierra
por mi querido pueblito.
Esta muerte
luto en vida
vida sin dioses
terriblemente
me mata.
Irremediablemente
el miedo de la muerte
se entierra en mi mente
toda vez que la muerte
enlutece mi vida
la muerte se me hace eterna.
Poesía en quechua/Chaskaschay 11
E.K
11 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Gallu waqay
««
Amas negraschay
amas sambaschay
lluqsinkichu,
wallpa waqay gallu takiy
ch’ampiq tuta kuskatutaqa.
Qoqoroqos:
puka gallus,
puka k’ankas,
hayt’arusunkiman.
Hinaspañataq,
desispiritasqa,
almayki qatiqasqa,
mana almayuq,
waq’ayaspa qoqoroshawaq.
Negraschay sambaschay,
kinsa gallu puka k’anka
qoqoroqo qoqoroqtinña,
huq vida purinan
uras qhipantaña,
q’ipichaykita k’aywirikuspa
lluqsimuypacha.
Yachankiñan
sambaschay
negraschay, primer
gallo qoqoroqo
Poesía en quechua/Chaskaschay 11
Oye mi negrita,
zambita canela,
cuidado con salir
en la noche negra
a media noche.
Zambita canela,
corazón de almendra, a
media noche
cuando cante el gallo
qoqoroqo qoqoroqo no
escuches.
Cuidado mi negrita
el gallo qoqoroqo de
cuello pelado
qoqoroqando
te puede patear.
Cuidado después,
cuidado mas tarde,
desespiritada
con el alma afuera
qoqoroqando
llores lágrimas,
por un lado leche
por el otro sangre.
Poesía en quechua/Chaskaschay 11
Oye mi negrita,
zambita canela,
corazón de diamante
ojitos de sirena:
al primer qoqoroqo
al segundo qoqoroqo
no salgas nunca.
Al tercer qoqoroqo
pasada la otra vida
pasado la luna llena
cargando tu bultito
vendrás urgentemente.
Ya sabes negrita
primer canto qoqoroqo,
mal espíritu; feo hora.
Segundo canto qoqoroqo
la otra vida; maligna
hora.
Tercer canto qoqoroqo
esta vida; buena hora.
11 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Yawar quchapi
tarikapusqani
mana imayuq.
Añuqara ch’uñula
allquchallayña,
ninata samaspa,
ninata supispa,
aysashawasqa,
yawar quchamanta.
Waraqu chakapiña,
puñuy taripashawaqtin,
chay añuqara alquchay;
sullullu ñawichanwan
qhawa-qhawapayaykuspa,
yana ch’uñula sinqachanmanta,
yaku unuchata sut’uchispalla
kawsachishawasqa.
Chayraq,
sayathapispa sayathapispa
tharpi tharpita kutirimpuni.
Yana llamachay aysantin,
waylla ichhuchay cargantin,
añuqara alquchay pusantin.
Poesía en quechua/Chaskaschay 11
Sólo mi añuqarita
ojitos de huairuro,
apenas me jalaba
del rió sangriento,
respirando fuego
lanzando pedos de candela.
Sólo mi perrito
nariz de chuño,
apenas me cargaba
el puente de espinos,
eruptando granizo
lanzando pedos de candela.
Ya un paso al paraiso,
sed de agua me atrapo
la otra vida me anudaba.
Entonces mi añoqarita,
mirando y mirándome
con sus ojos de wayruro,
11 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
E.K
12 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Lluq’ichay
««
Inti lluqsiyta
pukay pukayta,
lluq’i makiywan
mana pañaywanchu.
wikch’uykuni t’akaykuni,
waqachiqniypa
hina waqananpaq
hina t’akakunanpaq.
Inti waykuytaqa,
q’illuy q’illuytaqa,
ñan p’aki kampana
waqaramunña
alma waqayta.
12 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Brujería maleficio
««
Te cuento un maleficio:
pero no lo hagas.
Kundinaru
««
Wañuy pachapi
ñak’ariqmi kani,
manañan runatachu purini
wayraq apanallanñan
kanipas, urqunta q’asanta
ch’anki
mikhusqaypi,
wayq’unta pampanta
yanay maskasqaypi.
Yakumamaman chimpayuqtiypas
yawarmanmi tukun,
kukamamata pallarikuqtiypas
waraqumanmi tukun.
Chakiypas
tukukunñan tulluypas
ukhurinñan
llanthuypas chinkapunñan
yupiypas arrastrasqallañan
wayraq lastrunhina.
Condenaro
««
Mí vida es tormento
en este mundo,
hace tiempo
dejé de ser humano,
sólo espero
que me lleve el viento.
Mi vida no es
vida, cerro en
cerro
como ánima y como alma he
penado y he sufrido
comiendo espinos verdes.
Mi vida no es vida,
quebrada en quebrada
como alma y como ánima
he llorado buscándote.
se han acabado,
hasta mis huesos
de tanto andar
han aparecido.
No sé quien soy,
de tanto penar y andar
mi sombra se ha perdido,
mis pies ya no dejan
rastros
se arrastran como trapo viejo
como el dolor de los runas.
Dejaré de penar
terminando siete pueblos
acabando siete naciones.
Sirinitaq inkantun
««
Puquy timpupi
carnaval timpupi,
huq sirinita wahashawasqa
qaqa k’uchuman
“hamuy sulterito, camotito nispa”.
Chaylla
muyurikusparaq
sirinita q’ipiyukuwan.
Watamanqa
puquy timpupiña
Poesía en quechua/Chaskaschay 12
carnaval timpupiña,
t’ikramusaq
charranguchaywan
solteritakuna
q’ipikuqllaña.
13 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Encanto de sirena
««
Bajo la lluvia,
en tiempo de carnaval.
Una linda sirenita
sonrriente me llamaba
con un peine de oro
y con un espejo de plata:
“ven mi solterito, ven mi camotito ”.
Mi padre, mi
madre me hacian
bromas:
“oye, esa sirinita te
esta encantando,
despierta” .
Sin embargo
este pie, mala fe pie.
Este ojo, mala fe ojo.
Mirando arriba y abajo
río profundo gateó.
Al proximo año,
bajo la lluvia
en tiempo de carnaval
estaré de vuelta
con mi charango afinado
para robar solteritas.
13 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
VIDA VIDACHAMANTA
DE TRAGUITOS, DE
AMORES Y DE LA VIDITA
Pintura: Jorge
Chirinos Fotografia: Urpi Adela Anka
Ninawaman
13 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Perdidunan rikukuni2
««
Perdiduñan rikukuni
hudiduñan rikukuni
haku ripusun
haku pasasun
urpillay urpi
yanallay yana
ama waqaychu.
Perdiduñan rikukuni
yanallay yana
urpillay urpi
ama suyuychu
ama waqaychu.
trupachanmanta siparaymansi
manadanmanta apartaymansi.
Chaychus manalla
siparayman urpi yanayta
siparaymansi
warma yanayta apartaymansi,
tayta mamanpa chawpichanmanta
mama taytanpa laruchanmanta.
2
Este poema es de Don Florencio Carlos Anka.
Poesía en quechua/Chaskaschay 13
Me hallo jodido
««
Mi palomita no llore s
mi único amor no sufras,
perdido estoy
jodido estoy
vámonos lejos.
Jodido me veo
perdido me veo,
mi único amor no sufras
mi palomita no llores.
le robaría de su tropita
le separaría de tu manada.
Acaso no le robaría
a mi palomita, si le robaría
a mi único amor, le apartaría
del lado de su papacito
del cariño de su mamacita.
13 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Urpituchay
««
Urpitu urpituchay,
hamuy hampuway
ichhu qisachaykiman,
saracha umikuq
trigucha k’utukuq.
Chhiriraqmi muyushan
wayraraqmi phawashan.
Samaychaykiwa
n
samaychaywan
saminchayusun
,
mayladumanña
ripukunanpaqpas,
may ladumanña
pasapunanpaqpas.
Chaymantaqa,
phalaripushankichá
qanmantañachá,
puka simi urpituchay
ch’iqchi punchu urpituchay.
Poesía en quechua/Chaskaschay 13
Mi palomito
««
Ven mi palomito
de piquito rojo,
verás que todavia
el frío está girando,
verás que todavia
el viento está corriendo.
Primero,
hagamos crecer las alitas de
nuestra palomita,
hagamos llenar el buchecito de
nuestra pollita.
Con tu cariño
con mi aliento
vamos a bendecir
las alas de nuestra pollita,
para que alce vuelo
cruzando el atlantico.
Después será tu quere r,
puedes marcharte
puedes alzar
vuelo, donde tu
quieras
con tu piquito rojo
con tu ponchito libre .
13 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Sufriqmasiy kallaqtiykin
nuqapas sunquyta
carrutahina allinta frinarini,
mana hinaqa
huq saqmapicha
puka carruchaymanta
uraqarachiykiman.
Yaw
sufriqmasichay
manachu riparanki,
kay pallay prasarachapi
watiqmanta vidanchista,
sumaqta awasqayta?
Sufriqmasichay
qanpas miniykuy kallpaykiwan,
manaña pantananchispaq
manaña culirananchispaq.
Chhiriña chhirishaqtinpas
qasaña qasashaqtinpas,
awasqanchis prasarachawan
minisqanchis cubijachawan,
llikllayukusun p’istuyukusun
carruchanchista frina frinarispa.
Poesía en quechua/Chaskaschay 13
Timoneando el corazón
««
Mi chofercito, tu y yo
hemos sufrido bastante,
sólo por eso,
como carro freno mi corazón
timoneando timoneando,
sino ¡uchicales!
hace tiempo de un puñete te
hubiera bajado
de mi carrito rojo.
Ama qhawawaychu
««
Ama rimapayawaychu,
ama qhawapayawaychu,
manu kubrana ñawiykiwan yaw
mana p’inqakuq maqt’a.
Paqtataq huqtataq,
mana t’antayuq
chukulatita tumarqachiykiman,
huqtataq paqtataq,
kumbitis hank’ata k’uturqachiykiman,
Limapi gallu waqaqtaraq
uyarirqachiykiman.
No me mires mal
««
De un puñete también
voy a hacerte escuchar
hasta Lima tu canto de gallo.
Sólo yo sé mi tristeza,
si sólo supieras mi vida
mi corazón de pura tristeza
t’ik t’ik está por reventar.
14 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Yaw fulano
yaw manzano
yuyakushankichu
, qucha patapi
tuparqanchis.
Palabra anilluchayta
rigalarayki,
palabra promesachayta
qukurayki,
khushkan sunquchaytataq
partirirayki.
Alzando la mirada
te digo: no te quiero !caraju!
Tengo un nuevo durazno
que me que vale
que me quiere.
14 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Mana qarayukuq
««
Ay yaraqay yaraqaycha,
yaraqay ch’aqlaqcha.
Yaraqaycha qatirirushawan
kunanchá huq
kucharallatapas yaraqayta
ch’aqlayarachiyman.
Chaymi,
Wiksachanchista qisachayukuna
mayu killa, sirka p’unchaw
chayamunankama.
Ay hambre hambrecilla
quisiera una cucharadita
para que no sufra mi pancita:
pero no tengo ni un real.
En tiempos de cosecha
se cosecha en la
barriguita hasta tiempos
cercanos,
14 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
E.K
15 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Nishaykitáq yaw
papay allin huwis tininte,
kamachikuq munayniyuq,
kawsaypiqa paqapullasaqmi
kallpapiqa
kutichipullasaqmi.
Sintinshawanki chaypachaqa
qantapunin wañuspa
kuska tutata q’ipirikusayki.
E.K
15 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Viajirita urpicha
««
Yaw Timucha,
haku hakupuni Limata,
wawanchista waturakamusun.
Sunquyman hamushallan
khutu pampapi
huq waqcha wawacha
wikch’urayasqan,
ruphay pampapi
chhanqarayasqan,
qasaq qasasqan
chhiriq phukusqan.
Imaynas chay
waqcha wawacha,
k’irisqa samaychanwan
t’ikrasqa ñawichanwan
lluqsisqa sunquchanwan
mamantahina qhawaykuwan.
Chaymanta pachan
sunquy k’irisqa
sunquy t’ikrasqa
mana tahanchu.
Palomita viajera
««
Su almita de niña
estaba herida,
su corazón de huahua
estaba dolido.
No se porque, a mi,
con sus ojitos perdidos,
con su aliento herido, sin
querer me miró
como a su mamá.
Desde ese día
mi corazón anda herido mis
ojos andan perdidos.
15 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Oye Timucha,
por algo debe ser
pensarase mañana a esta hora,
en Lima estaremos
saboreando pejerrey
como los mistis:
en grandes salones
con nuestra Tingacha.
Poesía en quechua/Chaskaschay 15
E.K
15 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Wamp’uli ch’iwarcha
««
Cuartilla tragucha
misi hinaq kupachantin,
qanllata uhayuqtiymi
runa chiqniyushawan.
Yanaypas urpiypas
chiqniq tukuwan
qunqaq tukuwan.
Wamp’uli
ch’iwarcha, qanllata
uhayuqtiymi llakiyta
qunqarini,
llak’iyta t’ampaykuni.
Qanllawan nuqallawan
uhasqa mana uhasqa
hudidunan rikukunchis.
Kay wakcha
kawsayninchista
taripanchisña,
kay wakcha vidanchista
rikukunchisña.
Watan watan
waqachishawaqtiykipa
s, watan watan
k’irikushawaqtiykipas,
Poesía en quechua/Chaskaschay 15
Imananchá hayk’ananchá
kay llaki samaq sunqunchista
mana qunqanakuyta atinchischu.
Imapunichá hayk’apunichá
wakcha vidallanchisqa,
sapa p’unchaw
waqay waqaylla,
sapa tuta
uhay uhaylla.
Imapunichá
timpupas timpullama kasqa,
chaychá sunquchanchis
manaña tahayunñachu.
Imay sunquchallaraq
hayk’ay sunquchallaraq
rakinayukusun,
kay vidachamanta
malafe traguchay.
16 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Mala fe traguito
««
Traguito de cuarta
traguito de botella.
Por tomarte a ti
en tu copita de gato
la gente esta odiándome.
Ay hermanito,
wamp’uli traguito,
¿qué será nuestra vida?
Tomados o no tomados
jodidos ya estamos.
Ay mi único compañero
¿qué será de nuestra vida? ya
hemos sufrido tanto
con la miseria hemos
rodado y no podemos
separarnos.
Poesía en quechua/Chaskaschay 16
Mi único compañero,
traguito de cuarta,
con su copita de gato.
¿Por qué estás amargo?
16 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
E.K
16 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman
Kunanri
imanaykusuntaq,
hayk’anaykusuntaq.
Tinchaga Gatacha
escuylachanmanta
chayaramuqtinqa.
Kay kunkachanchis,
Rosita War kunkachan hina;
runku runkuchata,
ch’aqwa ch’aqwachata,
takispa dilataruwasun.
Ahora es ahora,
¿ahora que haremos?
Cuando nuestra
Tingacha y Gatacha
vuelvan de su escuelita.
Nuestra garganta
nos delatara,
cuando cante ronco ronquito como
el rocolero de Rosita War.
Vida vidascha
««
Ay vida vidachay,
qanllas yachanki
nuqaq vidayta
wakcha vidayta,
pi wakchallas
mana vida pasaq
mana muchuy yachaq,
wakcha vidallansis
allin guerra pasaq.
Poesía en quechua/Chaskaschay 16
Vida vidita
««
Ay vida vidita,
sólo tú sabes mi vida la
vida de los runas.
Que runa
no sabe pasar la vida,
que pobre
no sabe pasar hambre,
sólo nuestra vida de runa
sabe pasar la guerra,
sólo nuestra vida de pobre
es de guerreros ch’askaschas.