Está en la página 1de 139

Acerca de este libro

Esta es una copia digital de un libro que, durante generaciones, se ha conservado en las estanterías de una biblioteca, hasta que Google ha decidido
escanearlo como parte de un proyecto que pretende que sea posible descubrir en línea libros de todo el mundo.
Ha sobrevivido tantos años como para que los derechos de autor hayan expirado y el libro pase a ser de dominio público. El que un libro sea de
dominio público significa que nunca ha estado protegido por derechos de autor, o bien que el período legal de estos derechos ya ha expirado. Es
posible que una misma obra sea de dominio público en unos países y, sin embargo, no lo sea en otros. Los libros de dominio público son nuestras
puertas hacia el pasado, suponen un patrimonio histórico, cultural y de conocimientos que, a menudo, resulta difícil de descubrir.
Todas las anotaciones, marcas y otras señales en los márgenes que estén presentes en el volumen original aparecerán también en este archivo como
testimonio del largo viaje que el libro ha recorrido desde el editor hasta la biblioteca y, finalmente, hasta usted.

Normas de uso

Google se enorgullece de poder colaborar con distintas bibliotecas para digitalizar los materiales de dominio público a fin de hacerlos accesibles
a todo el mundo. Los libros de dominio público son patrimonio de todos, nosotros somos sus humildes guardianes. No obstante, se trata de un
trabajo caro. Por este motivo, y para poder ofrecer este recurso, hemos tomado medidas para evitar que se produzca un abuso por parte de terceros
con fines comerciales, y hemos incluido restricciones técnicas sobre las solicitudes automatizadas.
Asimismo, le pedimos que:

+ Haga un uso exclusivamente no comercial de estos archivos Hemos diseñado la Búsqueda de libros de Google para el uso de particulares;
como tal, le pedimos que utilice estos archivos con fines personales, y no comerciales.
+ No envíe solicitudes automatizadas Por favor, no envíe solicitudes automatizadas de ningún tipo al sistema de Google. Si está llevando a
cabo una investigación sobre traducción automática, reconocimiento óptico de caracteres u otros campos para los que resulte útil disfrutar
de acceso a una gran cantidad de texto, por favor, envíenos un mensaje. Fomentamos el uso de materiales de dominio público con estos
propósitos y seguro que podremos ayudarle.
+ Conserve la atribución La filigrana de Google que verá en todos los archivos es fundamental para informar a los usuarios sobre este proyecto
y ayudarles a encontrar materiales adicionales en la Búsqueda de libros de Google. Por favor, no la elimine.
+ Manténgase siempre dentro de la legalidad Sea cual sea el uso que haga de estos materiales, recuerde que es responsable de asegurarse de
que todo lo que hace es legal. No dé por sentado que, por el hecho de que una obra se considere de dominio público para los usuarios de
los Estados Unidos, lo será también para los usuarios de otros países. La legislación sobre derechos de autor varía de un país a otro, y no
podemos facilitar información sobre si está permitido un uso específico de algún libro. Por favor, no suponga que la aparición de un libro en
nuestro programa significa que se puede utilizar de igual manera en todo el mundo. La responsabilidad ante la infracción de los derechos de
autor puede ser muy grave.

Acerca de la Búsqueda de libros de Google

El objetivo de Google consiste en organizar información procedente de todo el mundo y hacerla accesible y útil de forma universal. El programa de
Búsqueda de libros de Google ayuda a los lectores a descubrir los libros de todo el mundo a la vez que ayuda a autores y editores a llegar a nuevas
audiencias. Podrá realizar búsquedas en el texto completo de este libro en la web, en la página http://books.google.com
EL ANFITRION DE PLAUTO

LA ANDRIANA DE TERENCIO ,

TRADUCIDAS DEL LATIN AL CASTELLANO

POR

DON SALVADOR COSTANZO .

MADRID , 1859 .

ESTABLECIMIENTO TIPOGRAFICO DE D. F. DE P. MELLADO,


.
calle de Santa Teresa , núm. 8.
1
AL SEÑOR DON ROMAN GOICOERROTEA.

La república de las letras , que no es por cierto lo mejor que tene-


mos en estos tiempos , y que proporciona fama y buen vivir á muchos
ignorantes presuntuosos , que pasan por sábios , bajo su sola palabra y
garantía, ha adoptado en las dedicatorias fórmulas tan constantes y uni-
formes, que se juzga hoy casi un crímen salir de ellas . En este género
de escritos , el autor pide proteccion y amparo para su obra, y luego
ensalza la noble alcurnia y los talentos privilegiados del personage á
quien la dedica , aunque éste haya nacido en un pesebre , ó sea un hom-
bre esencialmente vanidoso y fátuo , que , encubriendo su nulidad con
un hablar pausado y sentencioso , sobre el trascendentalismo de la filo-
sofia alemana, que no comprende, ó sobre los acontecimientos mas gra-
ves y la política palpitante, con ánimo de pregonar el absolutismo o la
anarquía , se parece mucho , en el primer caso , á un loro , que despues
de haber desertado de las aulas académicas , pretende repetir las teorías
astrusas de Kant ; y en el segundo á un Grocio en caricatura , ó á un
Metternich, que sube á la tribuna en trage de arlequin . Yo , mi buen
amigo, muy ageno de todos esos panegíricos rutinarios , y que me in-
clino mas bien, con toda la fuerza de mi voluntad , á desahogar mi có-
lera, con la pluma en la mano , contra la injusticia y vileza de los hom-
bres , no apruebo esas fórmulas , y gusto únicamente de la verdad .
Dedico, pues, á V. la traduccion de dos comedias latinas , que me
han costado largos desvelos y un trabajo ímprobo, porque sé la mucha
aficion que V. tiene á la literatura clásica ; porque V. está versado en
este ramo de estudios ; porque no ha dejado de dar públicos testimo-
nios , por el órgano de la prensa, de sus talentos y de su aptitud , ya es-
cribiendo artículos literarios de mérito, ya tratando con aplomo y sen-
satez admirable asuntos muy espinosos en las Córtes , ya contribuyendo
á perpetuar las glorias de España , como lo demuestra la elegante Me-
moria, que V. dió á luz , cuando se celebró en Alcalá la solemne cere-
monia por la inhumacion de los restos mortales del cardenal Cisneros ;
porque V. lo pospone todo á su decoro y honradez ; porque ha puesto á
mi disposicion , con generosidad fraternal , su rica y selecta biblioteca,
facilitándome los medios de adelantar en mis trabajos , sin separarme
de los cálculos muy ajustados de aquella economía que reclama mi
estado .
En todas las dedicatorias , muy parecidas por su fórmula y estilo á
una carta, se da término con las palabras: « Beso sus manos, me tenga
por su servidor.» Yo , que no entiendo nada de eso , mi buen amigo , yo ,
que no beso las manos á nadie , ni soy servidor de nadie, tengo una sa-
tisfaccion en decirle , que conservo una lealtad eterna y un entrañable
afecto hácia mis verdaderos amigos , y que á V. , que ocupa en este nú-
mero, muy corto, un lugar preferente, le estoy tan reconocido , por las
pruebas que me ha dado de sincera amistad , que su memoria me será
siempre muy grata en cualquier rincon de la tierra donde me halle .

SALVADOR COSTANZO .
INTRODUCCION.

Aunque hemos hablado estensamente en nuestra Historia universal de Plauto y Terencio,


de su mérito como poetas dramáticos, y de la cultura intelectual de Roma en su época, ponien-
do de manifiesto el fuerte impulso que dieron entrambos á la literatura de su siglo, juzgamos
muy del caso publicar el Anfitrion del primero, y la Andriana ( 1 ) del segundo, no solo porqua
todos los críticos mas eminentes los han juzgado en todas las épocas como un modelo del arte,
sino tambien porque, para formarse una idea perfecta del verdadero mérito, ó de los defectos
de un escritor , es menester examinar con detencion y crítica imparcial lás producciones de su
pluma. Pero, considerando por otra parte, que muchos no se han familiarizado con el idioma
latino , y que otros muchos han descuidado del todo su estudio, uo contentándonos con insertar
el texto original de las dos comedias mencionadas, las hemos acompañado de nuestra traduc- •
cion castellana.
Villalobos vertió al idioma vulgar el Anfitrion , y Simon Abril la Andriaua ; pero estas dos
traducciones, que tienen únicamente aprecio por su antigüedad , son muy endebles, y no pue-
den dar, bajo ningun concepto, á los lectores la verdadera idea del mucho mérito, de la gra-
cia, de la sencillez Y de la viveza del diálogo, que han hecho colocar á Plauto y Terencio en
un puesto muy preferente entre los dramáticos latinos. Villalobos no se atuvo al sentido del
Anfitrion de Plauto; su traduccion se separa mucho del original, é interpreta algunos conceptos
del autor con poca maestría. Simon Abril, por el contrario, tradujo la Andriana de un modo
tan pedestre y pedantesco, que parece la version de un dómine, que traduce del latin al caste-
Ilano las palabras de Terencio y no su sentido. Estos motivos nos han impulsado á publicar
una nueva version de ambas comedias.
Nosotros estamos muy persuadidos de que otras plumas, mejor cortadas que la nuestra ,
podrán desempeñar airosamente la misma tarea, por lo que sujetamos nuestra traduccion á la
sana crítica de los sabios españoles, no habiéndonos propuesto mas objeto que manifestar al
público el mucho anhelo que tenemos de cooperar con nuestros trabajos al progreso de la cul-
tura intelectual, y de la literatura clásica en España.
Queremos advertir, por último, que el Anfitrion de Plauto, y la Audriana de Terencio, nos
ofrecen el tipo mas elocuente y original del arte dramático en Roma , bajo los dos puntos de
vista que lo distinguen , á saber: el popular y chistoso, que raya algunas veces en modos ple-
beyos y poco comedidos; y el noble, que tiene algo de aristocrático y grave. El Anfitrion, y
casi todas las comedias de Plauto, pertenecen al primer género; la Andriana, y todas las de-
mas comedias de Terencio, pertenecen al segundo. Asi es, que los críticos y sabios modernos,
mas eminentes, consideran los fragmentos que nos quedan de Livio Andrónico, de Ennio, de
Acio, de Pacuvio , etc. como las primeras semillas de una nueva cultura intelectual, esparci-

(4) No ignoramos que muchos escritores españoles dicen mas bien la Andria que la Andriana de Te-
rencio, pero nosotros hemos querido preferir la palabra Andriana, porque espresa mas terminantemento
que Glicerio era de Andros, al paso que Andria parece un nombre propio.
das en el fecundo suelo de Roma , sin aquel método y refinado gusto que exigen las letras; al
paso que al hablarnos de Plauto y Terencio, nos presentan á estos dos escritores como un mo-
delo acabado del arte dramático, y como dos nuevos campeones, destinados á dar realce é im-
portancia al teatro latino , que habia comenzado á adquirir algun lustre por obra de sus pre-
decesores.
El Anfitrion y la Andriana son sin duda las dos comedias mas apreciables que escribieron
Plauto y Terencio, y nosotros vamos á publicarlas con preferencia, no solo por su mérito intrín-
soco, sino tambien porque queremos que los lectores no echen jamás en olvido estas palabras
de Voltaire: «El que quiera juzgar escrupulosa y concienzudamente á los grandes hombres,
que han descollado por sus obras, debe fundar su juicio en lo que han escrito de mas notable,
reparando poco en sus producciones medianas ó de ningun mérito , porque las producciones
mas apreciables de un hombre son la verdadera medida del genio, que reside siempre en las re-
giones mas elevadas de nuestra inteligencia. >>
EL ANFITRION ,

COMEDIA DE PLAUTO.
7
ANFITRION.

DRAMATIS PERSONÆ. PERSONAGES.

AMPHITRUO. ANFITRION, general de los tebanos


ALCMENA, Uxor Amphitrionis. ALCUMENA , su muger.
SOSIA, servus Amphitrionis, SOSIA, esclavo de Anfitrion .
JÚPITER. JUPITER.
MERCURIUS. MERCURIO.
BLEPHARO , dux thebanus, BLEFARON, general tebano.
BROMIA BROMIA ... sirvientas de Alcumena .
THESSALA. ancillæ. TESALA...

La escena pasa en Tebas.


ARGUMENTUM. ARGUMENTO.

In faciem vorsus Amphitruonis Iuppiter, (Se atribuye por algunos á Prisciano ; por
Dum bellum gereret cum Telebois hostibus, otros , á Sidonio Apolinar; y por otros, al
Alcmenam uxorem cepit usurariam. mismo Plauto .)
Mercurius formam Sosiæ servi gerit
Absentis: his Alcmena decipitur dolis. Júpiter logra engañosamente los favores
Postquam rediere veri, Amphitruo et Sosia, de Alcumena, tomando la figura de Anfitrion ,
Uterque luduntur dolis mirum in modum . mientras que este combate contra los Telebois.
Hinc jurgium, tumultus, uxori et viro. Mercurio toma la figura de Sosia , estando este
Donec cum tonitru voce missa ex æthere, esclavo ausente, y Alcumena se quedaengañada
Adulterum se Iuppiter confessus est. con esta astucia, Cuando vuelven el verdadero
Anfitrion y el verdadero Sosia , se ven burla-
dos los dos de la manera mas chistosa . Da
aquí nacen injurias y disensiones entre ma-
rido y muger, hasta que Júpiter , haciendo
retumbar su voz de entre el estrépito de los
truenos, se confiesa adúltero desde lo alto del
Olimpo.
ALIUD. OTRO ARGUMENTO

Amore captus Alcumenas Iuppiter, atribuido tambien por algunos á Prisciano,


Mutavit sese in eius formam conjugis.
Pro patria Amphitruo dum cernit cum hosti- Júpiter, enamorado de Alcumena, toma la
bus, figura de su esposo , mientras que Anfitrion
Habitu Mercurius ei subservit Sosiæ: combate contra los enemigos de su patria,
Is advenienteis, servum ac dominum frustra Mercurio, que toma el aspecto de Sosia, favo-
habet. rece los amores de Júpiter, y se burla de An-
Turbas uxori ciet Amphitruo: atque invicem fitrion y de su esclavo tan luego como regro-
10

Raptant pro machis . Blepharo captus arbiter , san . Anfitrion se indispone sobremanera con-
Uter sit, non quit, Amphitruo , decernere . tra su esposa , y todos la acusan alterna-
Omnem rem noscunt: geminos Alcmena eniti- tivamente de adulterio. Blefaron es elegido
tur. árbitro, pero no llega á conocer al verda-
dero Anfitron , y no puede decidir. Finalmen-
te se aclara la duda , y Alcumena pare dos ge-
melos.

PROLOGUS . PROLOGO .
Mercurius. Mercurio.

Ut vos in vostris voltis mercimoniis ¿Quereis que facilite vuestro comercio, y


Emundis, vendundisque me lætum lucris que os proporcione ganancias en las compras y
Adficere, atque adjuvare in rebus omnibus: ventas?..¿quereis que en todos vuestros nego-
1 Et ut res , rationesque vostrorum omnium cios presentes y futuros, tanto en vuestros
Bene expedire voltis, peregreque et domi , hogares, como en el estrangero, os propor-
Bonoque atque amplo auctare perpetuo lucro, cione siempre buenas ganancias?.. ¿quereis que
Quasque incepistis res, quasque inceptabitis : os sea propicio de noticias felices , tanto para
Et uti bonis vos vostrosque omneis nuntiis vosotros como para vuestras familias, y tam-
Me adficere voltis: ea afferam , ea ut nuntiem, bien para todos, porque sabeis que los otros
Quæ maxume in rem vostram communem sient: dioses me han confiado el cargo de ser men-
(Nam vos quidem id jam scitis concessum et sagero, y favorecer el comercio? ¿quereis, por
datum último, que me esfuerce en proporcionaros
Mihi esse ab dis aliis , nuntiis præsim et lucro:) siempre ganancias y en protegeros? Escuchad
Hæc ut me voltis adprobare, adnitier silenciosamente esta comedia, y juzgadla con
Lucrum ut perenne vobis semper subpetat: justicia y equidad . Ahora os diré quien me
Ita huic facietis fabulæ silentium, ha mandado venir , y para qué he venido: os
Itaque æqui et justi hic eritis omneis arbitri . diré tambien mi nombre. Vengo por mandato
Nunc quojus jussu venio, et quamobrem vene- de Júpiter, y mi nombre es Mercurio . Júpiter,
rim, mi padre, me ha enviado á vosotros como em-
Dicam: simulque ipse eloquar nomen meum ; bajador , aunque no ignoraba ya que una pa-
lovis jussu venio : nomen Mercurii est mihi. labra , salida de su boca , la hubiérais ejecutado
Pater huc me misit ad vos oratum meus , al instante, considerándola como un mandato ,
Tametsi pro Imperio, vobis quod dictum foret, porque sabe que le respetais y temeis como
Scibat facturos, quippe qui intellexerat , le corresponde. Sin embargo, me ordenó ha-
Vereri vos se ei metuere, ita ut æquom est, blaros en esta circunstancia con cortesía y con
lovem : palabras dulces y persuasivas. Júpiter, por
Verum profecto hoc petere me precario cuyo mandato vengo, no teme menos que cual-
A vobis jussit leniter dictis bonis. quiera de vosotros los males: y no debe esto
Etenim ille, quojus huc jussu venio, Iuppiter , causaros maravilla, porque tambien él ha naci-
Non minus quam vostrum quivis formidat ma- do de padres mortales : y yo , que soy su hijo ,
lum : he heredado de este padre la enfermedad del
Humana matre natus, humano patre , temor. Vengo, pues, con intenciones pacíficas
Mirari non est æquom , sibi si prætimet. y con la paz os brindo , exigiendo de vosotros
Atque ego quoque etiam, qui lovis sum filius, una cosa fácil y justa, porque conozco que de
Contagione mei patris metuo malum . personas justas , como vosotros , un justo men-
Propterea pace advenio , et pacem ad vos ad- sagero no puede esperar mas que justicia , y
fero. seria muy fuera del caso pedir cosas injustas
Iustam rem et facilem esse oratum a vobis á los justos; asi como seria locura pretende
volo: cosas justas de los injustos, porque todos los
Nam juste ab justis justus sum orator datus. inícuos desconocen el derecho, y no lo prac-
Nam injusta ab justis impetrare non decet: tican .
lusta autem ab injustis petere, insipientia ' st: Fijad, pues, vuestra atencion en todo lo
Quippe olli iniqui jus ignorant, neque tenent . que os diré; y vosotros debeis querer todo lo
Nunc jam huc animum omneis ea quæ loquar que nosotros queremos, porque yo y mi padre
advortite. somos acreedores á merecerlo todo de vosotros
Debetis velle quæ velimus , meruimus y de vuestra república. En vuestras tragedias
Et ego et pater de vobis et re publica . ¿no he visto yo á Neptuno , á la Virtud, á la
Nam quid ego memorem, ut alios in tragœdiis Victoria , á Marte , á Belona y á otros dioses,
Vidi, Neptunum, Virtutem, Victoriam , que os recordaban sus beneficios? y sin em-
Martem, Bellonam, commemorare quæ bona bargo dimanaban de mi padre, supremo señor
Vobis fecissent? queis benefactis meus pater, de los dioses , y hacedor de todas las cosas.
Deorum regnator, architectus omnibus . Pero, mi padre no tuvo jamás la costumbre
Sed mos numquam illic fuit patri meo, de echar en cara á los buenos sus beneficios ,
Ut exprobraret quod bonis faceret boni . porque os ha juzgado siempre agradecidos, y
Gratum arbitratur esse id a vobis sibi, cree haberos prodigado merecidamente el
Meritoque vobis bona se facere quæ facit. bien . Pero os diré ante todo lo que he venido
11 =

Nunc quam rem oratum huc veni , primum , á pediros, y luego os declararé el argumento
proloquar: de esta tragedia . ¿Fruncis las cejas, porque
Post, argumentum hujus eloquar Tragœdiæ. os anunció una tragedia? Pero soy un dios , y
Quid contraxistis frontem? quia Tragœdiam si quereis puedo darla otra forma, dejando los
Dixi futuram hanc? Deus sum : conmutavero mismos versos: ¿lo quereis , sí ó no? Pero me
Eandem hanc, si voltis: faciam, ex Tragoedia doy por muy necio, y casi hago dudar de mi
Comœdia ut sit, omnibus eisdem versibus. divinidad , fingiendo ignorar vuestro gusto.
Utrum sit, an non, voltis? sed ego stultior, Sé muy bien lo que quereis, y voy á arregla-
Quasi nesciam vos velle, qui divus siem: ros una tragicomedia , pues no me parece muy
Teneo quid animi vostri super hac re siet. del caso, que sea toda comedia una represen-
Faciam ut conmista sit Tragico comoedia: tacion en que intervienen reyes y dioses: ¿qué
Nam me perpetuo facere ut sit Comœdia , haré pues? En atencion á que toman tambien
Reges quo veniant et Di, non par arbitror. parte en ella esclavos, la convertiré en tragi-
Quid igitur? quoniam hic servos quoque par- comedia , como os he dicho . Os impongo ahora
teis habet , por mandato de Júpiter , que establezcais ins-
Faciam sit, proinde ut dixi, Tragico como- pectores para que vigilen á los espectadores
diam . en sus asientos, y se hagan dejar en fiauza la
Nunc hoc me orare a vobis jussit Iuppiter, toga de los que aplauden por encargo. Júpiter
Ut conquisitores singuli in subsellia quiere que sean castigados bajo el imperio de
Eant per totam caveam , spectatoribus : una misma ley los que intriguen para que con-
Si quoi fautores delegatos viderint, sigan el premio los histriones ó los escenógra-
Ut his in cavea pignus capiantur toga. fos, sea escribiendo esquelas para el caso, sea
Sive qui ambissent palmam histrionibus , apelando á medianeros; quiere que lo sean
Seu quoiquam artifici, seu per scriptas literas, igualmente los histriones, que hagan lo propio
Sive qui ipsi ambissent, seu per internuntium, por sí mismos; y los ediles, que hayan adju-
Sive adeo edileis perfidiose quoi duint, dicado con perfidia el premio , deben ser con-
Sirempse legem jussit esse Iuppiter; siderados como hombres, que han usurpado
Quasi magistratum sibi alterive ambiverit. una magistratura para sí ó para otros; que
Virtute dixit vos victores vivere, los vencedores, ha dicho Júpiter, lo deban todo
Non ambitione, neque perfidia : qui minus á su virtud, y no á la intriga y á la perfidia.
Eadem histrioni sit lex, quæ summo viro? ¿Tendrá la ley menos fuerza para un histrion ,
Virtute ambire oportet, non favitoribus; que para un ilustre personage? Que todas las
Sat habet favitorum semper, qui recte facit: aspiraciones se apoyen en la virtud , y no en
Si ollis fides est, quibus est ea res in manu. los protectores: el que obre bien los tendrá
Hoc quoque etiam mihi in mandatis dedit, siempre sobrantes, si abrigan fé los que deben
Ut conquisitores fierent histrionibus, juzgarle. Júpiter me ha impuesto ademas , que
Qui sibi mandassent delegati ut plauderent, haya inspectores entre los histriones, a fin de
Quive, quo placeret alter, fecissent, minus , sorprender á los que intriguen para ser aplau-
Eis ornamenta et corium uti conciderent. didos, ó para impedir que se aplauda á otro .
Mirari nolim vos, quapropter Iuppiter Los culpables perderán sus trages y hasta
Nunc histriones curet; ne miremini. sus pellejos á golpes. No os admireis, que Jú-
Ipse hanc acturu'st Iuppiter Comœdiam . piter se cuide tanto de los histriones : no hay
Quid admirati estis? quasi vero novum motivo para ello. En esta comedia Júpiter mis-
Nunc proferatur, lovem facere histrioniam . mo desempeñará el papel de actor. Pero ¿qué
Etiam histriones anno quom in proscenio teic asombro es el vuestro? ¿Es tal vez una nove-
lovem invocarunt, venit: auxilio eis fuit: dad ver á Júpiter convertido en histrion? El
Præterea certo prodit in Tragoedia . año pasado, que los histriones le invocaron ,
Hanc fabulam, inquam, hic Iuppiter hodie ipse bajó á esta escena , y les prodigó sus auxilios:
aget, ¡ por lo demas, se presenta resueltamente en
Et ego una cum illo . Nunc animum advor- la tragedia . Os dijo, pues, que hoy hará su
lite, papel en esta produccion dramática , y que
Dum hujus argumentum eloquar Comœdiæ. tambien yo trabajaré con él . Pero , escuchad
Hæc urbs est Thebe: in illisce babitat ædibus ahora lo que os voy a decir acerca del argu-
Amphitruo, natus Argis ex Argo patre, mento de esta comedia.
Quicum Alcumena est nupta , Electri filia . Esta ciudad es Tebas, y en este palacio
Is nunc Amphitruo præfectu'st legionibus : habita Anfitrion, nacido en Argos , de padre ar-
Nam cum Telebois bellum' st Thebano poplo. givo. Anfitrion se enlazó con Alcumena , hija
Is priusquam hinc abiit ipsemet in exercitum, de Electro , y ahora marcha con un ejército,
Gravidam Alcumenam uxorem fecit suam . porque el pueblo tebano está en guerra con
Nam ego vos novisse credo jam, ut sit pater los Telebois : antes de su partida dejó en cin-
meus; ta á su esposa . Supongo que vosotros conoceis
Quam liber harum rerum multarum siet; la indole de mi padre, amador fogoso de todo
Quantusque amator siet quod complacitum ' st lo que le gusta , y acostumbrado á obrar re-
semel. sueltamente en casos semejantes. Comenzó,
Is amare obcœpit Alcumenam clam virum , pues, por amar á Alcumena sin saberlo el ma-
Usuramque ejus corporis cepit sibi, rido , y le fué tan agradable su persona, que
Et gravidam fecit is eam compressu suo. la hizo madre con sus repetidos abrazos: y
Nunc , de Alcumena ut rem teneatis rectius , os digo ahora , para que lo sepais todo, que
:
= 12 =

Utrimque est gravida , et ex viro, et ex sum- lleva en el seno dos hijos, uno del marido, y
mo love. otro de Júpiter. Con efecto mi padre yace con
Et meus pater nunc intus heic cum illa cubat: ella en el aposento interior, y ha ordenado que
Et hæc ob cam rem nox est facta longior, las noches sean mas largas para satisfacer con
Dum ille, quacum volt, voluptatem capit: mejor talante sus voluptuosos deseos: y ha
Sed ita assimulavit se quasi Amphitruo siet. tomado formas parecidas en un todo á las de
Nunc ne hunc ornatum vos meum admire- Anfitrion . No os admire, pues, mi trage , que
mini , me he disfrazado de esclavo para presentaros
Quod ego huc processi sic cum servili schema, una comedia antigua con formas nuevas, dán-
Veterem atque antiquam rem novam ad vos dome otro aire. Mi padre Júpiter , que está
proferam: alli dentro, ha tomado una figura tan pareci-
Propterea ornatus in novum incessi modum. da á la de Anfitrion, que todos los esclavos
Nam meus pater intus nunc est, eccum, lup- lo juzgan por tal : cuando se le antoja, se tras-
piter: forma de mil maneras. Yo me he prestado la
In Amphitruonis vortit sese imaginem, imágen del esclavo Sosia , para favorecer los
Omneisque eum esse censent servi, qui vident: designios de mi padre enamorado: y para que
Ita versipellem se facit, quando lubet. los criados no investiguen quien soy, recorro
Ego servi sumpsi Sosiæ mihi imaginem, con frecuencia toda la casa. Creyéndome, pues,
Qui cum Amphitruone abiit hinc in exerci- un siervo y uno de sus camaradas, ninguno
tum: averigua quien soy, ó para que he venido. Mi
Ut præservire amanti meo possem patri : padre da rienda suelta alli dentro á sus incli-
Atque ut ne, qui essem, familiares quærerent, naciones entre los repetidos abrazos de Alcu-
Versari crebro heic quom viderent me domi . mena, que son lo que de ella mas desea. La
Nunc quom esse credent servom, et conservom refiere todos los hechos que mediaron , duran-
suum, te la guerra, y ella cree entretenerse con su
Haud quisquam quæret qui siem, aut quid ve- | marido, mientras que yace con el amante.
nerim . Luego mi padre la refiere de que modo puso
Pater nunc intus suo animo morem gerit: en fuga á las legiones enemigas, y los muchos
Cubat complexus, cujus cupiens maxume est. presentes, que con este motivo le hicieron;
Quæ illei ad legionem facta sunt, memorat pa- pero los hemos arrebatado á Anfitrion , que
ter los habia recibido , porqué mi padre logra
Meus Alcumenæ: at illa illum censet virum fácilmente todo lo que quiere. En tanto viene
Suum esse, quæ cum mocho est: ibi nunc meus hoy del ejército Anfitrion y el esclavo, cuya
pater figura he tomado. Os digo, pues, á fin de que
Memorat, legiones hostium ut fugaverit: podais conocernos con facilidad, que yo lle-
Quo pacto sit donis donatus plurimis. varé en el casco estas pequeñas plumas que
Ea doua, quæ illeic Amphitruoni sunt data, veis, y que mi padre llevará en el suyo un lazo
Abstulimus: facile meus pater quod volt facit . de oro: Anfitrion no tendrá estas divisas, y
Nunc hodie Amphitruo veniet huc ab exercitu , nadie de su casa podrá verlas, á no ser vos-
Et servos, quojus ego hanc fero imaginem. otros. Pero, hé aquí Sosia , su esclavo, que vie
Nunc internosse ut nos possitis facilius; ne del puerto con una linterna: voy á desviar-
Ego has habebo heic usque in petaso pinnulas; le del palacio: ha llegado y llama á la puerta,
Tum meo patri autem torulus inerit aureus
Sub petaso: id signum Amphitruoni non erit.
Ea signa nemo horum familiarium
Videre poterit: verum vos videbitis .
Sed Amphitruonis illic est servos Sosia ,
A portu illic nunc cum laterna advenit.
Abigam jam ego illum advenientem ab ædi-
bus,
Adest: ferit . Opera pretium heic spectantibus
lovem atque Mercurium facere histrioniam .

ACTUS PRIMUS . ACTO PRIMERO.

SCENA I. ESCENA I.

SOSIA . MERCURIUS. SOSIA. MERCURIO.

Sosia. Sosia.

Qui me alter est audacior homo? aut qui me ¿Hay un hombre mas atrevido que yo ó mas
confidentior? confiado, que conociendo las travesuras de la
Juventutis mores qui sciam, qui hoc noctis so - juventud, rondea solo de noche? ¿Qué haré,
lus ambulem? pues, si los triumviros me meten en la cárcel?
13 =

Quid faciam nunc, si tresviri me in carcerem, Al dia siguiente, del calabozo oficial me sacarán
compegerint? al látigo, sin que me se manifieste lo que lo ha
Inde cras é promptuaria cella depromar ad fla- motivado, sin que de algun modo me auxilie el
grum, amo, ni otro cualquiera, dándolo todo por bien
Nec caussam liceat dicere mihi , neque in hero hecho: y ocho hombres robustos me golpearán,
quiddam auxilii siet, pobre de mí, como si fuese un yuuque. Esta
Nec quisquam sit quin me omnes esse dignum será la buena acogida que recibiré pública-
depulent: ita mente, regresando del estrangero . La precipi-
Quasi incudem me miserum homines octo va- tacion de mi amo ha sido la que me ha obliga-
lidi cædant: ita do á dejar el puerto al anochecer. ¿No podia
Peregre adveniens hospitio publicitus adci- haberme enviado de dia? Es muy dura la suer-
piar. te de los que sirven á los grandes , y es mas
Hæc heri inmodestia cogit, me qui hoc mezquino aun el esclavo del rico, porque le
Noctis a portu ingratis excitavit. está encima de noche y de dia , y no le deja
Nonne idem hoc luci me mittere potuit? tranquilo, ya diciéndole que haga esto , ya en-
Opulento homini hoc servitus dura est; cargándole aquello. Este amo, rico con el tra-
Hoc magis miser est divitis servos: bajo de su esclavo, y que ignora la fatiga, cree
Noctesque diesque adsiduo satis superque est, terminantemente posible y justo todo lo que se
Quo facto, aut dicto adest opus, quietus ne le antoja: no considera lo que cuesta el tra-
sis. bajo, ni repara si lo que manda es justo o iní-
Ipse dominus dives operis , et laboris ex- cuo. Se exigen de los esclavos muchas cosas
pers, inicuas, y debemos aceptar y sobrellevar este
Quodcunque homini adcidit libere, posse re- peso con el trabajo .
tur :
Equom esse putat: non reputat laboris quid
sit:
Nec, æquom anne iniquom imperet, cogita- }
bit.
Ergo in servitute expetunt multa iniqua :
Habendum et ferendum hoc onus est cum
labore.
Mercurius. Mercurio.

Satius est me queri illo modo servitutem; Mas bien yo debo quejarme de ser esclavo,
hodie por haber sido libre hasta hoy, y no éste, engen-
Qui fuerim liber, eum nunc potivit pater drado por su padre en la esclavitud , nacido es-
Servitutis: hic, qui verna natus est , que- clavo en la casa de su amo: es verdad , sin em-
ritur. bargo, que yo lo soy por travesura .
Sum vero verna verbero .
Sosia. Sosia.
Numero mihi in mentem fuit, A propósito me ocurre ahora, que he re-
Dis advenientem gratias pro meritis agere, at- gresado, dirigirme á los dioses, y darles gracias
que adloqui. por sus beneficios, pues que es cierto , que si
Næ illi, edepol, si merito meo referre studeant quisiesen tratarme como merezco , podrian ele-
gratias, gir á un hombre cualquiera, para que me sen--
Aliquem hominem adlegent, qui mi advenienti tára regaladamente las costuras , habiendo
os occillet probe: siempre correspondido con ingratitud y negli
Quoniam bene quæ in me fecerunt, ingrata ea gencia á sus beneficios.
habui atque inrita.
Mercurius. Mercurio.
Facit ille, quod volgo haud solent, ut quid se Este hombre no piersa como suelen pen-
sit dignum sciat. sar los demás, y conoce lo que merece.
Sosia. Sosia.
Quod numquam opinatus fui, neque alius quis- No lo creí jamas, ni otro cualquiera de los
quam civium ciudadanos lo habria supuesto , sucederle lo
Sibi eventurum, id contigit, ut salvi potire- que á nosotros ha acontecido, que hemos re-
mur domum. gresado sanos y salvos á los hogares domésti-
Victores victis hostibus legiones reveniunt do- cos, despues de haber derrotado á los enemi
mum, gos nuestras legiones victoriosas, dando fin
Duello extincto maxumo , atque internecatis con mucha carnicería de aquellos á una guerra
hostibus; atroz, que acarreó desastres muy deplorables
Qui multa Thebano populo acerba objecit fu- al pueblo tebano. Esa ciudad (a) ha sido ven-
nera ,
Id vi et virtute militum victum atque expug-
(a) La ciudad de los Telebois, como se dice luego
natum oppidum ' st, en el testo.
14 =

Imperio atque auspicio heri mei Amphitruoniscida y espugnada por la fuerza y valor de nues-
maxume. tros soldados, y principalmente bajo el mando
Præda atque agro, adoreaque adfecit popula+ y auspicios de mi amo Anfitrion. Ha repartido
res suos, entre sus conciudadanos un rico botin de trigo
Regique Thebano Creonti regnum stabilivity tierras ; ha consolidado en su trono al rey
suum . tebano, Creonte ; y me ha enviado desde el
Me a portu præmisit domum, ut hæc nuntiem puerto á su casa para anunciar á su esposa es-
uxori suæ, tos sucesos y las empresas de la república ba-
Ut gesserit rempublicam ductu , imperio , aus- jo su direcion , mando y auspicios. Iba pensan-
picio suo. do, pues, en todo esto, y en el modo de anun-
Ea nunc meditabor , quo modo illi dicam, ciarlo á mi llegada : si miento, no hago mas
quom illo advenero. que seguir mi costumbre. Lo cierto es , que
Si dixero mendacium , solens meo more fe- cuanto mas fuerte era la pelea , tanto mas re-
cero; doblaba mis fuerzas en huir. Fingiré , sin em-
Nam quom pugnabant maxume, ego fugiebam bargo , haberlo presenciado casi todo, y refe-
maxume. riré lo que he oido . Pero quiero consultar an-
Verumtamen quasi adfuerim simulabo, atque tes conmigo mismo como debo portarme ha-
audita eloquar. blando: comenzaré , pues , en esta forma . «Tan
Sed quo modo et verbis quibus me deceat fa- luego como llegamos y pusimos los pies en tier-
bularier, ra, Anfitrion eligió al instante los gefes de en-
Prius ipse mecum etiam volo heic meditari ; sic tre los mas principales, y despues los envió á
hoc proloquar: los Telebois, con el espreso mandato de comu-
Principio ut illo advenimus , ubi primum terram nicarles estas resoluciones suyas. « Si se avie-
tetigimus, nen á entregar sin violencia ni guerra lo que
Continuo Amphitruo delegit viros primorum han robado, y á los usurpadores; si se avienen
principes: á restituir lo que se han llevado, se retira-
Eos legat: Thelebois jubet sententiam ut di- rá desde luego á Tebas con su ejército , y
cant suam . tambien los argivos regresarán á su pais, de-
Si sine vi et sine bello velint rapta et rapto- jando á los Telebois en paz y descanso . Si se
res tradere , proponen otra cosa, y no se conforman con lo
Si quæ absportassent, redderent ; se exercitum que Anfitrion exige , echará mano vigorosa-
extemplo domum mente de sus soldados, para espugnar la ciu-
Reducturum , abituros agro Argivos , pacem at- dad de los Telebois.» Tan luego como les fué
que otium' comunicado al pie de la letra lo que Anfitrion
Dare illis: sin aliter sient animati , neque dent habia dispuesto , apostrofaron á nuestros lega-
quæ petat, dos con mucha fiereza, como hombres resuel-
Sese igitur summa vi virisque eorum oppidum tos, orgullosos y confiados en su valor y fuer .
expugnassere . zas, diciendo que rechazarian con los suyos
Hæc ubi Thelebois ordine iterarunt quos præ- toda resistencia bélica, y añadiendo, por últi-
fecerat. mo, que nuestros ejércitos saliesen al instante
Amphitruo, magnanimi viri , freti virtute, et vi- de sus confines. Cuando los legados dieron
ribus cuenta de su embajada , Anfitrion mandó salir
Superbi , nimis ferociter legatos nostros in- inmediatamente de los campamentos todo nues-
crepant. tro ejército, y los Telebois sacaron á su vez
Respondent, bello se et suos tutari posse: de la ciudad sus legiones, revestidas de bri-
proinde uti llantes armaduras. Luego se presentan las dos
Propere de finibus suis exercitus deduce- numerosas huestes, colocadas en órden de ba-
rent. talla; pero nuestros soldados y sus filas se co-
Hæc ubi 1 legati pertulere, Amphitruo castris ordenan siguiendo nuestras costumbres y tác-
illico tica militar; y los enemigos hacen lo propio en
Producit omnem exercitum : contra Theleboæ cuanto á sus costumbres y táctica. Entonces
ex oppido los dos generales, de uno y otro ejército , so
Legiones educunt suas, nimis pulchris armis adelantan , separándose de sus filas, y confe-
præditas . renciando entre sí, establecen que los venci-
Postquam utrimque exitum' st maxuma copia, dos en batalla entregarán a discrecion la ciu-
Dispertiti viri , dispertiti ordines: dad, el territorio, los templos y sus hogares.
Nos nostras more nostro et modo instruximus Hecho este convenio, el sonido de las trompas
legiones; resuena , la tierra repite su eco, y las dos hues-
Item hostes contra legiones suas instruunt. tes levantan grandes gritos. Los dos generales
Deinde utrique imperatores in medium exeunt elevan cada vez con mas fervor sus votos á
Extra turbam ordinum; conloquontur; simul Júpiter, y arengan su ejército: cada cual mues-
Convenit, victi utri sint eo prælio , tra lo que puede y vale, blandiendo el acero:
Urbem, agrum, aras, focos, seque uti dede- los dardos cruzan los aires; retumba el eco de
rent. los gritos de los combatientes; los vapores de
Postquam id actum'st, tubæ utrimque canunt: su aliento afanoso se condensan como nube; es-
contra tos caen heridos, aquellos desfallecidos . Final-
Gonsonat terra : clamorem utrimque ecferunt. mente nuestro ejército vence, como lo deseá-
Imperator utrimque hinc et illinc lovi bamos: los enemigos caen á millares , y los
- 15

Vota suscipere, hortari exercitum : nuestros á su vez les acometen, venciéndoles ,


Pro se quisque, id quod quisque potest et va- aunque fieros. Sin embargo, ninguno de ellos
let, apela á la fuga ; ninguno abandona su puesto
Edit, ferro ferit : tela frangunt: boat en el combate ; exhalan mas bien el último sus-
Coelum fremitu virum : ex spiritu atque anhe- piro en vez de abandonar el campo ; y cada
litu cual queda tendido en el mismo lugar en don-
Nebula constat : cadunt volneris vi et virium. de estaba formado. Mi amo Anfitrion , obser-
Denique, ut voluimus, nostra superat manus: vándolo todo, ordena al instante que la caba-
Hostes crebri cadunt: nostri contra ingruunt . llería ataque el flando derecho ; los caballeros
Vicimus vi feroces. lo ejecutan con presteza ; entran en la accion
Sed fugam in se tamen nemo convortitur, con impetu resuelto, lanzando gritos; y der-
Nec recedit loco, quin statim rem gerat. rolan y pasan á cuchillo, con justicia, á las
Animam omittunt priusquam loco demigrent: falanges perversas de los enemigos.
Quisque uti steterat, jacet, obtinetque ordi-
nem .
Hoc ubi Amphitruo herus conspicatus est,
Illico equites jubet dextera inducere.
Equites parent citi : ab dextera maxumo
Cum clamore involant, impetu alacri:
Fœdant et proterunt hostium copias jure injus-
tas.
Mercurius. Mercurio.
Numquam etiam quidquam adhuc verborum est Hasta ahora en todo lo que ha dicho no ha
prolocutus perperam : mentido ni una sola palabra, porque yo y mi
Namque ego fui illeic in re præsenti , et meus, padre, que hemos presenciado la accion, vimos
quom pugnatum' st, pater. el órden de la batalla.
Sosia. Sosia.
Perduelleis penetrant se in fugam, ibi nostris Los enemigos se entregan por último á la fu-
animus additu ' st: ga: entonces los nuestros cobran mas valor; abru-
Vortentibus Thelebois, telis complebantur cor- man de dardos á los Telebois, que retroceden ;
pora. y el mismo Anfitrion corta la cabeza con su ma-
Ipsusque Amphitruo regem Pterelam sua ob- no al rey Pterela. Fué esta la batalla , que duró
truncavit manu. desde la mañana hasta la noche, y me acuerdo
Hæc illeic est pugnata pugna usque a mane ad aun mas de ella , porque aquel dia estuve en
vesperum. ayunas. La noche pone fin al combate , y al dia
Hoc adeo hoc conmemini magis , quia illo die siguiente vienen de la ciudad á nuestros cam-
inpransus fui. pamentos los gefes de los Telebois, anegados en
Sed prælium id tandem diremit nox interven- ilanto; nos ruegan , en tono suplicante, perdo-
tu suo . nemos sus culpas, y entregan á discrecion y ar-
Postridie in castra ex urbe ad nos veniunt flen - bitrio de los tebanos todo lo que poseen de sa-
tes principes: grado y profano, con su ciudad é hijos. Despues
Velatis manibus orant, ignoscamus peccatum dan á mi amo Anfitrion en premio de su valor
suum : la taza de oro en que solia beber el rey Ptere-
Deduntque se, divina humanaque omnia, ur- la: haré á mi ama todo este relato. Pero vamos
bem et liberos, ahora á ejecutar las órdenes del amo, y en-
In ditionem atque in arbitratum cuncti The - tremos en casa .
bano poplo.
Post ob virtutem hero Amphitruoni patera do-
nata aurea' st,
Qui Plerela potitare rex solitu' st: hæc sic di-
cam heræ.
Nunc pergam heri imperium exequi, et me do-
mum capessere .
Mercurius. Mercurio.
Alat! illic huc ituru ' st : ibo ego illi obviam. ¡Oh, ya se dirige á la casa ! pero le salgo al
Neque ego hunc hominem hodie ad ædeis has encuentro, y no le dejaré acercarse hoy á ella;
sinam unquam adcedere : me he prestado su figura: puedo burlarme de
Quando imago' st hujus in me, certum' st ho- éste hombre . Pero, habiéndome revestido con
minem eludere . su imágen, y puesto en su lugar, debo tambien
Et enimvero, quoniam formam cepi hujus in adoptar sus modales y costumbres. Debo , pues ,
me, et statum; ser malo, taimado y un gran pillastre, para
Decet et facta moresque hujus habere me si- herirle mañosamente con sus propias armas , y
mileis item . echarle de casa . ¡ Pero que es eso! fija los ojos
Itaque me malum esse oportet , callidum, astu- en el cielo: observaremos lo que hace .
tum admodum ,
= 16

Atque hunc, telo suo sibi, malitia a foribus pe-


Пlere.
Sed quid illuc est? Cœlum adspectat: observabo
quam rem agat.
Sosia. Sosia.
Certe edepol scío, si aliud quidquam ' st quod ¡Por vida de Polux! estoy seguro , si en algo
credam, aut certo sciam , puedo estarlo, de que Vespro, por estar ébrio,
Credo ego hac noctu Nocturnum obdormivisse duerme profundamente esta noche: el carro de
ebrium . Bootes está inmóvil en el cielo : la luna se que-
Nam neque se Septemtriones quoquam in cœlo da detenida en donde apareció: Orion , Venus
conmovent, y las Pleiadas no corren al Ocaso . Todos los as-
Neque se Luna quoquam mutat, atque uti exor- tros están firmes, y la noche no quiere ceder el
ta est semel. puesto al dia .
Nec lugulæ, neque Vesperugo, neque Vergiliæ
occidunt.
Ita statim stant signa , neque nox quoquam
concedit die.
Mercurius. Mercurio,
Pergo, nox, ut obcœpisti! gere patri morem Sigue, oh noche! la marcha comenzada ,
meo: condesciende con los deseos de mi padre: asi
Optume optumo optumam operam das: datam harás cosa muy agradable á Júpiter, y no en
pulchre locas. vano.
Sosia. Sosia.
Neque ego hac nocte longiorem me vidisse cen - Creo no haber visto jamás una noche mas
seo, larga que esta , á no ser la que me tuvieron sus-
Nisi item unam, verberatus quam pependi per- pendido con cuerdas, me apalearon: aquella
petem. noche fué mucho mas larga que esta . No dudo
Eam quoque, edepol , etiam multo hæc vicit lou- que el sol debe este sueño profundo á su bebi-
gitudine . da, lo que no dejará de causarme maravilla,
Credo, edepol, equidem dormire Solem; atque si no ha cenado algo mas de lo ordinario.
adpotum probe .
Mira sunt, nisi invitavit sese in cœna pluscu-
lum.
Mercurius. Mercurio.
Ain'vero; verbero? deos esse tui similes putas? ¡Oh el gran camastron! ¿Crees tú que los
Ego pol te istis tuis pro dictis et malefactis , fur- dioses te se asemejen? ¡Por vida de Polux! yo te
cifer, tomaré, pillo, por mi cuenta con tus dichos y
Adcipiam; modo sis, veni huc: invenies infortu- picardías: te arreglaré ; ven aqui , que te daré
nium. un mal rato,
Sosia. Sosia.

Ubi sunt isti scortatores, qui soli inviti cubant? ¿En dónde están aquellos disolutos que exi-
Hæc nox scita'st exercendo scurto conducto gen compañía en el lecho? Esta noche es muy
male. å propósito para abrazos lascivos y costosos.
Mercurius. Mercurio.

Meus pater nunc pro hujus verbis recte et sa- Mi padre sigue sabia y justamente los con-
pienter facit, sejos de éste, yaciendo y regocijándose ena-
Qui complexus cum Alcumena, cubat amans, morado, y con ánimo satisfecho, en los brazos
animo obsequens . de Alcumena.
Sosia. Sosia.
Ibo, ut, herus quod imperavit, Alcumenæ nun- Voy á anunciar á Alcumena lo que el amo
tiem . me ha dicho. Pero, ¿qué hombre es éste, á
Sed quis hic est homo? quem ante ædeis video quien veo delante de la casa? tiene mala cata-
hoc noctis? non placet. dura.
Mercurius. Mercurio.
Nullus est hoc meticulosus æque. No hay uno mas cobarde que él.
Sosia. Sosia.
Quem? in mentem venit, Este hombre quiere renovar tal vez el te-
Illic homo hoc denuo volt pallium detexere. jido de mi manto.
17

Mercurio. Mercurio.
Timet homo: deludam ego illum . Teme: me servirá de juguete .
Sosia. Sosia.
Perii! dentes pruriunt. Estoy perdido, y tengo escozor en la boca,
Certe advenientem me hic hospitio pugnæ porque me parece que éste va á darme la bien
adcepturus est. venida á puñetazos . Creo, sin embargo , que lo
Credo misericors est; nunc propterea quod me hará por lastima, porque habiéndome obligado
meus berus mi amo á velar, éste quiere ahora que yo duer-
Fecit ut vigilarem, hic puguis faciet hodie ut ma mecido á puñetazos. Me doy terminante-
dormiam. mente por muerto , joh como me asombra un
Oppido interii: obsecro hercle quantus et quam aspecto tan fuerte y gallardo!
validus est!
Mercurius. Mercurio.
Glare abvorsum fabulabor; hic ascultet quæ lo- Hablaré ahora en alta voz, para que enten-
quar. diendo lo que digo cobre mucho mas temor.
Igitur magis modum in majorem in sese con- «Ejercitaos, puños mios: hace ya tiempo que
cipiet metum. no suministrais alimento á mi estómago. Me,
«Agite , pugni : iam diu'st, quod ventri victum parece que habeis estado mucho en ocio, aun-
non datis: que ayer habeis aporreado á golpes y des
Iam pridem videtur factum, heri quod homines huesado á cuatro hombres .>>
quatuor
In soporem collocastis nudos .>>
Sosia. Sosia.
Formido male Tengo gran temor que se me mude el nom-
Ne ego hic nomen meum conmutem, et Quin- bre, y que me trasforme de Sosia en Quinto ,
tus fiam e Sosia. porque éste dice haber aporreado á cuatro
Quatuor viros sopori se dedisse hic autumat ! hombres, y temo aumentar su número.
Metuo ne numerum augeam illum .
Mercurius. Mercurio.
Hem! nunc jam ergo: sic colo. ¡Oh! Vamos, pues, à servirle bien .
Sosia. Sosia.
Cingitur certe, expedit se . Ya se arregla la cintura para ser mas ligero .
Mercurius. Mercurio.
Non feret, quin vapulet. No está lejos quien le vapulée .
Sosia. Sosia.
Quis homo? ¿A quién alude?
Mercurius. Mercurio.
Quisque homo huc profecto venerit, pugnos Cualquiera que venga aquí, catará estos
edet. puños .
Sosia. Sosia.
Apage! non placet me hoc noctis esse: coenavi ¡Fuera de aquí! No me agradan estas vian-
modo; das de noche: he cenado ya. Vete, pues, á
Proin tu istam coenam , largire, si sapis, esu- prodigar esta cena á los hambrientos , si gus-
rientibus. tas.
Mercurius. Mercurio .
Haud malum huic est pondus pugno. Tiene buen peso este puño .
Sosia. Sosia.
Perii! pugnos ponderat. ¡Estoy perdido! equilibra los puños.
Mercurius. Mercurio.
Quid si ego illum tractim tangam ut dormiat? ¿No seria bueno palparie un poco para que
durmiera?
Sosia. Sosia.
Servaveris: Muy á propósito, porque he velado tres no-
Nam continuas has treis nocteis pervigilavi. ches seguidas.
3
18

Mercurius. Mercurio.
Pessumum ' st. Son muy pesados tus golpe ¡ Oh mano! y
Facinus! nequiter ferire malam male discit cuando los descargas son terribles: el que los
manus. prueba queda desfigurado .
Alia forma oportet esse quem tu pugno legeris .
Sosia. Sosia.
Illic homo me interpolabit; meumque os finget Este hombre me vá á arreglar dándome
denuo. otra forma.
Mercurius. Mercurio.
Exossatum os esse oportet, quem probe per- Cuando esta mano lo coge bien , lo des-
cusseris. buesa.
Sosia. Sosia.
Mirum ni hic me, quasi murænam, exossare co- No es mucho proponerse deshuesarme
gitat. como si fuese una lamprea . Lejos de aqui este
Ultro istunc qui exosat homines: perii ! si me deshuesador de hombres. Estoy perdido si
adspexerit. llega á verme .
Mercurius. Mercurio.
Olet homo quidam malo suo. Este hombre huele á desgracia.
Sosia. Sosia.
Hei! numnam ego obolui? ¡Ay de mí! ¿exhálo algun hedor?
Mercurius . Mercurio.
Atque haud longe abesse oportet: verum longe Y no debe estar lejos de aquí, aunque lo
hinc abfuit. estuvo.
Sosia. Sosia.
Illic homo superstitiosu' st. Este hombre será adivino .
Mercurius. Mercurio.
Gestiunt pugni mihi . Me hormiguean los puños.
Sosia. Sosia.
Si in me exerciturus, quæso, in parietem ut Si te propones ejercitarlos sobre mi perso-
primun domes. na , te ruego lo hagas primero sobre la pared .
Mercurius. Mercurio.
Vox mihi ad aureis advolavit . Me ha volado una voz á los oidos.
Sosia. Sosia.
Næ ego homo infelix fui, ¡Desgraciado de mi! mi voz era pájaro , y
Qui non alas intervelli: volucrem vocem ges- no le corté las alas!
tito.
Mercurius. Mercurio.
Illic homo a me sibi malam rem arcessit jumen- Este hombre viene á buscar una mala al-
to suo. barda para su cabalgadura .
Sosia. Sosia.
Non equidem illum habeo jumentum . " No tengo cabalgadura ninguna .
Mercurius. Mercurio.
Onerandu' st pugnis probe. Voy á descargarle una buena lluvia de pu-
uetazos.
Sosia. Sosia.
Lassus sum hercle e navi, ut vectus huc sum: Estoy tan mareado de los vaivenes del
etiam nunc nauseo . buque que me ha traido, tengo tantas náu-
Vix incedo inanis; ne ire posse cum onere seas, que me sostengo apenas, y me parece
existumes. que no puedo llevar ningun peso.
Mercurius. Mercurio.
Certe enim hic nescio quis loquitur. No sé por cierto quien es el que habla aqui.
19

Sosia. Sosia.
Salvos sum , non ne videt. Estoy salvado: no me vé, porque dice: «no
Nescio quem loqui autumat: mihi certo nomen sé quien habla , y sin embargo soy yo que me
Sosia' st. llamo Sosia.»
Mercurius. Mercurio.
Hinc enim mihi dextera vox aureis , ut videtur, Por lo que parece, ha resonado á mis oidos
verberat. una voz venida del lado derecho .
Sosia. Sosia.
Metuo vocis ne vice hodie hic vapulem, quæ Temo que la percusion de la voz , que le
hunc verberat. ha llegado , se convierta en percusion so-
bre mí.
Mercurius. Mercurio.
Optume eccum incedit ad me. Muy bien: he aquí como se aproxima há-
cia mí.
Sosia. Sosia.
Timeo: totus torpeo. Temo : estoy sobrecogido de terror . No sé,
Non edepol nunc ubi terrarum sim scio , si quis por vida de Polux , en que punto de la tierra
roget, estoy, si alguien me lo pregunta; y no puedo
Neque miser me conmovere possum præ for- ¡ pobre de mi! ni siquiera menearme por te
midine. mor. ¡Adios, órdenes de mi amo , y Sosia tam-
Hlicet mandata heri perierunt una et Sosia. bien! Es menester , sin embargo, hablar atre-
Verum, certum'st confidenter hominem contra vidamente á este hombre para que no me va-
conloqui, pulee, creyéndome un valiente.
Qui possim videri huic fortis, a me ut absti-
neat manum.
Mercurius. Mercurio.
Quo ambulas tu , qui Vulcanum in cornu con- ¿A dónde vas tú con esa interna en la
clusum geris? mano?
Sosia. Sosia.
Quid id exquiris tu , qui pugnis os exossas ho- ¿Qué quieres tú, que quitas á puñetazos lo ·
minibus? huesos de la cara á los hombres?
Mercurius, Mercurio.
Servos esne, an liber? ¿Eres esclavo ú hombre libre?
Sosia. Sosia.
Uutcunque animo collibitum' st meo. Soy lo que me da la gana.
Mercurius. Mercurio .
Ain' vero? Hablas de veras?
Sosia . Sosia.
Aioenim vero.- Hablo de veras .
Mercurius. Mercurio.
Verbero! Eres un pillo, digno de palos.
Sosia. Sosia.
Mentiris nunc jam. Ahora mientes.
Mercurius. Mercurio.
At jam faciam ut verum dicas dicere. Te obligaré á confesar , que yo digo la
verdad.
Sosia. Sosia.
Quid eo est opus? ¿Qué necesidad hay de eso?
Mercurius. Mercurio.
Possum scire quo profectus, quojus sis , aut ¿Puedo saber á donde vas, á quién perte-
quid veneris? neces y á qué has verido?
:
20

Sosia. Sosia.
Huc eo: heri mei sum servos , numquid nunc Voy allá: soy el esclavo de mi amo : ¿quié-
es certior? res saber ahora algo mas de cierto?
Mercurius. Mercurio.
Ego tibi istam hodie scelestam comprimam Yo pondré freno á tu lengua sacrilega.
linguam .
Sosia. Sosia.
Haud potes: No puedes hacerlo, porque es muy morige-
Bene pudiceque asservatur. rada.
Mercurius. Mercurio.
Pergin' argutarier? ¿Has acabado con tus agudezas? ¿Qué clase
Quid apud hasce ædeis negoti' st tibi? de negocios tienes en esa casa?
Sosia. Sosia.
Imo quid tibi'st? Y tú. ¿ Qué tienes que ver en ella á tu vez?
Mercurius . Mercurio.
Rex Creo vigiles nocturnos singulos semper El rey Creonte la rodea siempre de guar-
locat. dias nocturnas.
Sosia. Sosia.
Bene facit: quia nos eramus peregre , tutatu' Está muy bien hecho haberla vigilado du-
st domum : rante nuestra ausencia; pero vete ahora, y di-
At nunc abi sane , advenisse familiareis di- le que han llegado las gentes de la casa.
cito.
Mercurius. Mercurio.
Nescio quam tu familiaris sis: nisi actutum hinc No sé si tú lo eres, pero si no te vas presto,
abis, te mostraré á tí, que eres de esa gente, que no
Familiaris adcipiere faxo haud familiariter. te trataré con cortesía.
Sosia. Sosia.
Heic, inquam, habito ego , atque horunc ser- Te digo que habito en esta casa, y que per-
Vos sum . tenezco á su amo.
Mercurius. Mercurio.
At scin' quomodo? ¿Y cómo es eso? Si no te marchas de aqui
Faciam ego hodie te superbum , nisi hinc regalaré hoy tu mérito.
abis.
Sosia. Sosia.
Quonam modo? ¿De qué manera?
Mercurius. Mercurio.
Auferere , non abibis, si ego fustem sump- Cogiendo mi baston , para que no te vayas á
sero. pie , sino llevado por otro.
Sosia. Sosia.
Quin, me esse huius familiæ familiarem præ- Digo resueltamente, que soy de los que
dico. pertenecen á esta familia.
Mercurius. Mercurio.
Vide sis, quam mox vapulare vis, nisi actutum Mírate bien, y márchate presto de aqui, si
hinc abis. no tienes gana de ser sacudido.
Sosia. Sosia.
Tun' domo prohibere peregre me advenien- ¿Pretendes, pues, prohibirme la entrada en
tem postulas? casa, á mí, que vengo de tan lejos?
Mercurius. Mercurio.
Hæccine tua domu' st? ¿Es aquella tu casa?
Sosia. Sosia.
Ita, inquam. Si, te digo.
21
I
Mercurius. Mercurio.
Quis herus est igitur tibi? ¿Quién es pues tu amo?
Sosia. Sosia.
Amphitruo , qui nunc præfectu' st Thebanis Anfitrion, que ahora es gefe de las legio-
legionibus; nes tebanas, y con quien está casada Alcu-
Quicum nupta' st Alcumena . mena .
Mercurius. Mercurio.
Quid ais? quid nomen tibi' st? ¿Qué vas hablando? ¿cómo te llamas?
Sosia. Sosia.
Sosiam vocant Thebani , Davo prognatum pa- Los tebanos me llaman Sosia, hijo de Davo.
tre .
Mercurius. Mercurio.
Næ tu istic hodie malo tuo, compositis menda - Has venido hoy ciertamente para tu des-
ciis ventura, embustería personificada, con tautas
Advenisti, audaciæ columen , consutis dolis. mentiras y engaños entretejidos.
Sosia. Sosia.
Imo equidem tunicis consutis huc advenio, Vengo por cierto con trages entretejidos, y
non dolis. no con engaños.
Mercurius. Mercurio.
At mentiris etiam : certo pedibus, non tunicis Sigues mintiendo, porque has venido con
venis. los pies, y no con los trages .
Sosia. Sosia.
Ita profecto. Seguramente.
Mercurius. Mercurio.
Nunc profecto vapula ob mendacium . Seguramente, pues , vas á llevar palos por
tus mentiras.
Sosia. Sosia.
Non edepol volo profecto. Ciertamente no lo deseo, por vida de Polux.
Mercarius. Mercurio.
At pol profecto ingratis . Por vida de Polux , asi sucederá á pesar tu-
Hoc quidem profecto certum' st, non est arbi- yo : y esto es cierto, no eventual.
trarium .
Sosia. Sosia.
Tuam fidem obsecro! Apelo á tu caridad .
Mercurius . Mercurio.
Tun'te audes Sosiam esse dicere, Te atreves á decir que eres Sosia ¿y quién
Qui ego sum? soy yo entonces?
Sosia. Sosia.
Perii! ¡Estoy perdido!
Mercurius. Mercurio.
Parum etiam, præut futurum' st , prædicas. Y todavía es poco para lo que vendrá en
Quojus nunc es? seguida. ¿ A quién perteneces?
Sosia. Sosia.
Tuus: nam pugnis usu fecisti tuum . Soy todo tuyo, porque me has puesto bajo
Prob, fidi Thebani civeis! tu dominio, ejercitando los puños. ¡ Oh leales
ciudadanos tebanos!
Mercurius . Mercurio.
Etiam clamas, carnufex? ¿Esclamas todavía, verdugo? Dime ¿á qué
Eloquere, quid venisti? has venido?
Sosia. Sosia.
Ut esset quem tu pugnis cæderes. Para que tú tengas á quien agobiar con tus
puños.
22 -

Mercurius. Mercurio.
Qojus es? ¿A quién perteneces?
Sosia. Sosia.
Amphitruonis, inquam, Sosia. Soy Sosia, esclavo de Anfitrion.
Mercurius. Mercurio.
Ergo istoc magis, Tendrás mas palos aun por tus vaniloquíos .
Quia vaniloquos, vapulabis: ego sum, non tu, Sosia soy yo, y no tú .
Sosia.
Sosia. Sosia.
Ita di faciant, ut tu potius sis, atque ego, te Asi lo hagan los dioses, para que siéndolo
ut verberem . tú mas bien que yo, pueda apalearte.
Mercurius. Mercurio.
Etiam muttis? ¿Murmuras todavía?
Sosia. Sosia.
lam tacebo. Me callaré desde luego .
Mercurius . Mercurio.
Quis tibi heru' st? ¿Quién es tu amo?
Sosia: Sosia.
Quem tu voles. Quien tú quieras.
Mercurius. Mercurio.
Quid igitur? qui nunc vocare? Dime, pues, ¿cómo te llamas?
Sosia. Sosia.
Nemo; nisi quem jusseris . No tengo mas nombre que el que quieras
darme.
Mercurius. Mercurio.
Amphitruonis te esse aibas Sosiam . Decias ser Sosia, esclavo de Anfitrion.
Sosia. Sosia.
Peccaveram : Me habia equivocado: queria decir que era
Nam Amphitruonis socium næ me esse volui socio de Anfitrion .
dicere.
Mercurius. Mercurio.
Scibam equidem nullum esse nobis , nisi me, Sabia muy bien que no habia otro esclavo
servom Sosiam. Sosia en esta familia sino yo. Te se ha ido tu
Fugit te ratio. juicio.
Sosia. Sosia.
Utinam istuc pugni fecissent tui! ¡Ojalá hubiesen hecho otro tanto tus puños!
Mercurius. Mercurio.
Ego sum Sosia ille, quem tu dudum esse aie- Yo soy, pues, el Sosia que me decias ahora
bas mihi . mismo ser tú.
Sosia. Sosia.
Obsecro per pacem liceat te adloqui, ut ne va- Te ruego me permitas hablarte en paz, sin
pulem . venir á los palos.
Mercurius. Mercurio.

Imo induciæ parumper fiant, si quid vis lo- Te doy, pues, un tantico de tregua , si quie-
qui. res decirme algo.
Sosia. Sosia.
Non loquar nisi pace facta, quando pugnis plus. No hablaró sino despues de haber conve-
vales. nido la paz, y descansado tus puños.
23 =

Mercurius. Mercurio.
Dicito, si quid vis, non nocebo. Habla, si quieres no te haré daño.
Sosia. Sosia.
Tuæ fidei credo? ¿Puedo creerte?
Mercurius. Mercurio.
Meæ. Sí.
Sosia. Sosia.
Quid, si falles? ¿Y si me engañas?
Mercurius . Mercurio.
Tum Mercurius Sosiæ iratus siet. Entonces Mercurio se abandonará á la ira
de Sosia.
Sosia. Sosia.
Animum advorte: nunc licet mihi libere quid- Escúchame, ya que puedo hablarte con
vis loqui. toda libertad. Yo soy Sosia, esclavo de Anfi-
Amphitruonis ego sum servos Sosia. trion.
Mercurius. Mercurio.
Etiam denuo? ¿Sigues aun?
Sosia. Sosia.
Pacem feci ; fœdus feci; vera dico. La paz está hecha, el tratado tambien, y
digo, pues, la verdad .
Mercurius. Mercurio.
Vapula. Te apaleo.
Sosia. Sosia.
Ut lubet, quod tibi lubet fac, quoniam pugnis Como quieras: haz lo que gustes, porque
plus vales. eres el mas fuerte con tus puños . Pero, aun→
Verum, utut es facturus, hoc quidem hercle que hagas lo que te dé la gana , no callaré por
haud reticebo tamen. cierto lo dicho .
Mercurius. Mercurio.
Tu me vivos hodie nunquam facies , quin sim Por mucho que vivas, no conseguirás hoy
Sosia. que yo no sea Sosia.
Sosia. Sosia.
Certe, edepol, tu me alienabis numquam , quin Ciertamente , por vida de Polux , tú no
noster siem: conseguiras metamorfosearme para que no sea
Nec nobis præter med alius quisquam ' st ser- uno de los de esta casa , ni hay otro Sosia , si-
vos Sosia, no yo, que haya ido al ejército con mi amo Án-
Qui cum Amphitruone hinc una ieram in exer- fitrion .
citum .
Mercurius: Mercurio.
Hic homo sanus non est. Este hombre está loco.
Sosia. Sosia.
Quod mihi prædicas vitium, id tibi ' st. Lo que me achacas lo eres tú.
(Seorsum .) (Aparte.)
Quid malum! non sum ego servos Amphitruo- ¡Qué lance tan pesado! ¿No soy, pues, Sosia
nis Sosia? el esclavo de Anfitrion? ¿no ha llegado esta no-
Nonne hac noctu nostra navis huc ex portu che del puerto Pérsico una de nuestras naves,
Persico que me ha traido aquí ? ¿No me ha enviado aquí
Venit, quæ me advexit? nonne me huc herus mi amo? ¿No estoy yo delante de nuestra casa?
misit meus? ¿No tengo la linterna en la mano? ¿No soy yo
Nonne ego nunc heic sto aute ædeis nostras? quien habla? ¿No estoy despierto? no he cu-
non mihi' st laterna in manu? contrado yo á este hombre, que me agobia con
Non loquor? non vigilo? non hic homo modo sus puñetazos? Esto es tan cierto, que todavía ,
me pugnis contudit? pobre de mí, me duelen las megillas.
24 =
Fecit hercle, nam etiam misero nunc malæ (En voz alta.)
dolent. ¿Por qué lo dudo, pues, y por qué no entro
(Alta voce. ) en nuestra casa?
Quid igitur ego dubito? aut cur non introeo in
nostram domum?
Mercurius. Mercurio.
Quid, domum vestram? ¿Qué tu casa?
Sosia. Sosia.
Ita enimvero. Así es, por cierto.
Mercurius . Mercurio.
Quin quæ dixisti modo, Lo que acabas de decir es todo mentira:
Omnia ementitu's: equidem Sosia Amphitruo- yo soy Sosia, esclavo de Anfitrion . En esta mis-
nis sum . ma noche ha zarpado nuestra nave del puerto
Nam noctu hac soluta' st navis nostra e portu Pérsico; espugnamos la ciudad, en donde reinó
Persico; el rey Pterela; derrotamos á las legiones de los
Et ubi Pterela rex regnavit, oppidum expugna- Telebois, y el mismo Anfitrion cortó la cabeza
vimus, en la batalla al rey Pterela .
Et legiones Teleboarum vi pugnando cepimus,
Et ipsus Amphitruo obtruncavit regem Ptere-
lam in prælio
Sosia. Sosia .
Egomet mihi non credo, quum illæc autumare Desconfio de mi misma existencia , oyendo
illum audio . á este hombre que habla todas estas cosas. Es
Hic quidem certe, quae illeic sunt res gestæ, cierto que sabe de memoria todo lo que se hizo
memorat memoriter. en aquella empresa ; pero dí ¿qué "dieron los
Sed quid ais, quid Amphitruoui a Telebois da- Telebois á Anfitrion?
tum' st?
Mercurius. Mercurio.
Pterela rex qui potitare solitus est, patera au- La taza de oro en que solia beber el rey
rea . Pterela.
Sosia . Sosia.
Elocutus est: ubi patera nunc est? Bien dicho; pero ¿en dónde está ahora la
taza?
Mercurius . Mercurio.
In cistula. En un pequeño cesto sellado con la marca
Amphitruonis obsignata signo' st. de Anfitrion .
Sosia. Sosia.
Signi , dic , quid est? ¿Y qué representa esa marca?
Mercurius. Mercurio.
Cum quadrigis Sol exoriens, quid me captas, El nacer del sol con su cuádriga: ¡Verdugo!
carnufex? ¿creés cogerme en falta?
Sosia. (Seorsum.) Sosia . (Aparte. )
Argumentis vincit: aliud nomen quærendum' Los testimonios están en su favor, no me
st mihi. queda mas que buscarme otro nombre. No sé
Nescio unde hæc hic spectavit. Iam ego hunc en donde haya podido verlo todo. Pero voy á
decipiam probe: cogerle sin duda en el lazo, pues creo, que no
Nam quod egomet solus feci, nec quisquam podrá jamás decirme lo que yo solo he hecho
alius adfuit. en mi tienda, sin verlo nadie.
In tabernaculo, id quidem hodie uunquam po-
terit dicere. (En voz alta.)
Si tu Sosia es, legiones quom pugnabant ma- Si tu eres Sosia , ¿qué has hecho en tu
xume, tienda durante lo mas fuerte de la pelea? si
Quid in tabernaculo fecisti? victus sum, si di- me lo dices, me doy por vencido.
xeris.
Mercurius. Mercurio.
Cadus erat vini : inde implevi hirneam . Habia un cántaro de vino, y llené con él
una botella .
Sosia. Sosia.
Ingressu' st viam. Se pone en camino.
= 25

Mercurius. Mercurio.
Eam ego, ut matre fuerat natum , vini eduxi Y me la sorbí toda bebiendo aquel vino tan
meri. puro como sale de la madre.
Sosia. Sosia.
Mira sunt, nisi latuit intus illic in illac hirnea. Esto es admirable, á no ser que estuviese
Factum' st illud, ut ego illeic vini hirneam ebi- escondido en aquella botella, pues es cierto
berim meri. que me bebí todo el vino que contenia.
Mercurius. Mercurio.
Quid nunc? vincon' argumentis , te non esse ¿Estás ahora persuadido cou estas pruebas
Sosiam? de que tú no eres Sosia?
Sosia. Sosia.
Tu negas med esse? ¿Niegas, pues, que lo soy?
Mercurius. Mercurio .
Quid ego ni negem, qui egomet siem? ¿Si no lo negase , quién seria yo?
Sosia. Sosia.
Per lovem juro med esse? neque me falsum Juro, por vida de Júpiter, que lo soy, y no
dicere. miento.
Mercurius. Mercurio.
At ego per Murcurium juro, tibi lovem non Y yo juro por Mercurio, que Júpiter no te
credere; creerá; y estoy persuadido de que dará mas
Nam injurato, scio , plus credet mihi , quam ju- crédito à mis palabras, sin jurar , que á tí, ju-
rato tibi. ramentado.
Sosia Sosia.
Quis ego sum saltem, si non sum Sosia? te in- Dime á lo menos ¿quién soy yo, si no soy
terrogo. Sosia? te lo pregunto.
Mercurius. Mercurio.
Ubi ego Sosia nolim esse, tu este sane Sosia. Cuando yo no quiera serlo, selo tu enhora-
Nunc quando ego sum, vapulabis ni hinc abis, buena; pero siéndolo yo, te apalearé, pillo, si
ignobilis. no te vas.
Sosia. Sosia..
Certe edepol, quom illum contemplo, et for- ¡Por vida mia! es cierto que cuando le miro,
mam cognosco meam , y reconozco mi figura tal como me la ha refle-
Quemadmodum ego sum (sæpe in speculum jado repetidas veces el espejo, nada hay de mas
inspexi) nimis simili' st mei ." parecido: tiene el mismo casco, el mismo trage,
Itidem abet petasum, ac vestitum: tam consi- y se me parece perfectamente, Las piernas,
mili' st atque ego . los pies, la estatura, el pelo cortado, los ojos,
Sura, pes, statura, tonsus, oculi, nasum, vel la nariz, los labios, las megillas, la barba , el
labra, cuello: todo es parecido. ¿A qué hablar mas?
Malæ, mentum, barba, collum: totus! quid ver- Si tiene tambien cicatrices en las espaldas, no
bis opu'st? puede haber nada de mas parecido. Pero refle-
Sitergum cicatricosum, nihil hoc simili ' st si- xionando, veo que soy siempre aquel mismo
milius. que he sido: conozco a mi amo, conozco nues-
Sed quom cogito, equidem certo idem sum qui tra casa, estoy en buen juicio, y lo discierno
semper fui. todo. Sin cuidarme, pues, de lo que dice este,
Novi herum, novi ædeis nostras; sane sapio et voy á llamar á la puerta .
sentio.
Non ego illi obtempero quod loquitur; pultabo
foreis.
Mercurius. Mercurio.
Quo agis te? ¿A dónde vas?
Sosia. Sosia.
Domum. A nuestra casa .
Mercurius. Mercurio.
Quadrigas si nunc inscendas Iovis, Aunque trepes á la cuadriga de Júpiter
4
26
Atque hinc fugias, ita vix poteris effugere in- para huir , á duras penas podrás evitar el in-
fortunium . fortunio que te amenaza.
Sosia. Sosia.
Nonne heræ meæ nunciare, quod herus meus ¿No me es permitido, pues, llevar á mi ama
jussit, licet? el recado de mi amo?.
Mercurius. Mercurio.
Tuæ, si quid vis nunciare: hac nostram adire Si quieres decirla algo, búscala; pero no te
non sinam . dejaré ver á la nuestra ; y si me irritas aun, te
Nam si me irritassis, hodie lumbrifagium hinc romperé las costillas.
auferes.
Sosia. Sosia.
Abeo potius: Di immortales, obsecro vostram Mas bien me voy: ¡ piedad de mí, dioses in-
fidem! mortales! ¿En dónde me he hundido? ¿en dónde
Ubiego perii? ubi immutatus sum? ubi ego for- me he trasformado? ¿en dónde he dejado mi fi-
mam perdidi? gura?¿La he olvidado por ahí? Es menester que
An egomet me illeic reliqui , si forte oblitus fui? sea así, porque este ha tomado toda la imágen
Nam hic quidem omnem imaginem meam, quæ que tuve primero, y poseí: y me prodiga , aun-
antehac fuerat, possidet . que estoy vivo, los honores que ninguno me
Vivo fit, quod numquam quisquam mortuo fa- prodigará despues de muerto. Iré al puerto y
ciet mihi. diré á mi amo lo que me ha pasado, á no ser
Ibo ad portum , atque hæc uti sunt facta, hero que él tambien me desconozca ; pero, permi-
dicam meo. ta Júpiter que esto suceda, porque entonces
Nisi etiam is quoque me ignorabit; quod ille afeitándome la cabeza tomaré el gorro de hom-
faciat luppiter! bre libre.
Ut ego hodie raso capite calvos capiam pileum.

ESCENA II. · ESCENA II.


1
Mercurius. Mercurio.

Bene prospereque hoc hodie operis processit Hasta ahora todo me ha salido bien, y he
mihi. alejado de la casa á este hombre tan pesado,
Abmovi a foribus maxumam molestiam , para que mi padre siguiese prodigando con
Patri ut liceret tuto illam amplexarier . seguridad sus abrazos a Alcumena . Pero este,
Iam ille illuc ad herum quom Amphitruonem tau luego como llegue su amo Anfitrion, le di-
advenerit, rá que le ha separado de la casa otro Sosia .
Narrabit servom hinc sese a foribus Sosiam Anfitrion, sin embargo, creerá que miente, y
Abmovisse: ille adeo illum mentiri sibi que no ha venido á ejecutar sus órdenes. Voy,
Credet: neque credet huc profectum, ut jus- pues, á enredar á los dos en engaños y locu-
serat. ras, y con ellos á toda la familia de Anfitrion,
Erroris ambo ego illos et dementiæ hasta que mi padre satisfaga todos sus ardoro-
Complebo, atque omnem Amphitruonis fami- sos deseos con la que ama. Luego sepan todos
liam . lo que ha pasado, que por último Júpiter res-
Adeo usque satietatem dum capiet pater tablecerá la antigua concordia entre los cónyu-
Illius quam amat: igitur demum omnes scient, ges. Por de pronto Anfitrion alborotará con su
Quæ facta. Denique Alcumenam Iuppiter esposa , y la culpará de adulterio; pero mi padre
Rediget antiquam in concordiam conjugis. apaciguará todo, y en cuanto á Alcumena no os
Nam Amphitruo actutum uxori turbas conciet, he dicho todavía que parirá dos gemelos; el uno
Atque insimulabit eam probri: tum meus pater saldrá á luz despues de diez meses de su con-
Eam seditionem iu tranquillum conferet. cepcion; y el otro despues de siete: el uno
Nunc de Alcumena, dudum quod dixi minus, pertenece á Anfitrion ; y el otro á Júpiter. El
Hodieilla pariet filios geminos duos: primero pertenece al menor de los dos pa
Alter decumo post mense nascetur puer , dres; y el segundo al mayor. ¿Os quedais ya
Quam seminatus; alter mense septumo. enterados de todo? Mi padre ha querido que
Eorum Amphitruonis alter est, alter lovis. Alcumena pariese dos fetos de una sola vez
Verum minori puero major est pater, para salvar su honor ; para sufrir los trabajos de
Minor majori: jamne hoc scitis quid siet? un solo parto; para que se encubran las sospe-
Sed, Alcumenæ hujus honoris gratia , chas del adulterio, y para que queden ocultos
Pater curavit uno ut foetu fieret; los amores clandestinos, aunque, como lo he
Uno ut labore absolvat ærumnas duas , anunciado ya , Anfitrion acabará por ser infor-
Et ne in suspicione ponatur stupri, mado de todo. ¿Y qué resultará por fin de ello?
Et clandestina ut celetur suspicio. Que ninguno, por cierto, culpará de adulterio
Quamquam, ut jam dudum dixi, resciscet tamená Alcumena, pues que Júpiter no sufrirá que
27

Amphitruo rem omnem : quid igitur? nemo id se eche la culpa á una mortal de un delito que
probro es todo suyo. Pero me callo , porque siento re-
profecto ducet Alcumena: nam Deum chinar la puerta. Hé aquí que sale el supuesto
Non par videtur facere, delictum suum Anfitrion con Alcumena, esposa postiza .
Suamque culpam expetere in mortalem ut
sinat.
Orationem conprimam : crepuit foris.
Amphitruo subditivus, eccum, exit foras,
Cum Alcumena uxore usuraria.

ESCENA III. ESCENA III.

IUPPITER, ALCUMENA , MERCURIUS . JUPITER , ALCUMENA , MERCURIO .

Iuppiter. Júpiter.

Bene vale, Alcumena; cura rem conmunem , Consérvate bien , Alcumena : cuida de nues-
quod facis. tra casa como siempre. Te recomiendo no te
Atque inparce, quæso; menses jam tibi esse fatigues, porque ya ves que estás próxima à
actos vides. tu alumbramiento. Me es preciso marchar .
Mihi necesse' st ire hinc; verum , quod erit Cuida, pues, del niño, que va á nacer .
natum, tollito.
Alcumena. Alcumena.
Quid istud est, mi vir , negoti , quod tu tam su- ¿Qué negocios te urgen, esposo mio , para
bito domo ausentarte tan pronto de la casa?
Abeas?
Iuppiter. Júpiter.
Edepol, haud quod tui me, neque domi, dis- No es por cierto porque me pesa estar en
lændeat: casa y á tu lado; pero si el general en gefe no
Sed ubi summus imperator non adest ad exer- está a la cabeza de su ejército, se hace mas
citum , pronto lo que no se debe, que lo que es nece-
Citius, quod non facto' est usus, fit, quam quod
facto'st sario .
opus.
Mercurius. Mercurio. (Aparte.)
Nimis hic scitu st sycophanta, qui quidem Este mi padre es un pillastron. Mirad con
meus sit pater. qué suavidad lisonjea á esta muger.
Observatote, quam blande mulieri palpabitur.
Alcumena. Alcumena.
Ecastor, ro experior, quanti facias uxorem ¡Por vida de Castor! conozco ya el mucho
tuam . aprecio en que tienes á tu esposa.
Iuppiter. Júpiter.
Satin' habes , si feminarum nulla'st , quam ¿No to basta que yo no quiera á ninguna
æque diligam? otra muger tanto como á tí?
Mercurius. Mercurio. (Aparte mirando al cielo .)
Edepol, næ illa si istis rebus te sciat operam Es cierto, que si tu esposa supiera todas
dare, estas fechorías tuyas, apuesto que quisieras
Ego faxim to Amphitruonem esse malis, quam ser mas bien Anfitrion que Júpiter.
Iovem.
Alcumena. Alcumena .
Experiri istuc mavellem me, quam mi memo- Quisiera mas bien pruebas de hecho que
rarier. tantas espresiones . Te vas tan pronto , que de-
Prius abis, quam lectus, nbi cubuisti, concaluit jas todavia caliente el lugar de la cama que
Jocus. has ocupado. Has venido ayer á media noche,
Here venisti media nocte, nunc abis: hoccine y ahora te marchas: ¿te parece bien hecho?
placet?
Mercurius. Mercurio. (Aparte.)
Adcedam, atque hauc adpellabo, et subparasi- Voy á acercarme, y á entremeterme en el
tabor patri. discurso para apoyar á mi padre. - Por cierto
28

Nunquam, edepol , quemquam mortalem credo creo que no hubo jamás mortal, que haya ama-
ego uxorem suam do tan apasionadamente á su muger como este,
Sic efflictim amare, proinde ut hic te efflic- que se desvive por ti .
tim deperit.
Iuppiter. Júpiter.

Carnufex, non ego te gnovi? abin'e conspectu Verdugo. ¿Quién te ha llamado? Quítateme
meo? de delante. ¿Qué cuidado te da este negocio?
Quid tibi hanc curatio est rem, verbero, aut¿Quieres callarte, ó te apaleo? ¡ Oh el buen apo-
muttitio? yo!....
Quoi ego jam hoc scipione.
Aicumena. Alcumena.
Ah! noli. ¡Aht no mas.
luppiter. Júpiter.
Muttito modo. Callo á mi vez .
Mercurius. Mercurio..

Nequiter pæne expedivit prima parasitatio. Mi primer ensayo me ha salido muy des-
graciado.
Iuppiter. Júpiter.
Verum quod tu dicis, mea uxor , non te mihi Aunque es verdad lo que tú dices, esposa
irasci decet. mia, no hay motivo para que te irrites contra
Clanculum abii á legione; operam hanc subri- mí . Me he marchado secretamente del ejército ,
pui tibi, y he robado estos instantes para consagrár-
Ex me primo prima scires, rem ut gessissem telos, y para que tú fueses la primera á saber
publicam. con preferencia por mí todo lo que habia he-
Ea tibi omnia enarravi: nisi te amarem pluri- cho para la patria. Si note hubiese amado mu-
mum, che, no habria observado esta conducta.
Non facerem .
Mercurius. Mercurio. (Aparte).
Facitne ut dixi? timidam palpo percutit . ¿No hace lo que he dicho? Acaricia á la po
brecilla con lisonjas.
Iuppiter. Júpiter
Nunc, ne legio persentiscat, clam illuc redeun- Ahora para que el ejército no sospeche mi
dum' st mihi; ausencia, ni diga que he preferido mi esposa á
Ne me uxorem prævortisse dicant præ repu- la república , me es preciso volver secreta-
blica. mente.
Alcumena. Alcumena.
Lacrumantem ex abitu concinnas tu tuam uxo- Me dejas anegada en lágrimas por tu par-
rem. tida.
Iuppiter. Júpiter.
Tace. Calla , no enrojezcas tus ojos , volveré
Ne conrumpe oculos; redibo actutum. pronto.
Alcumena . Alcumena.
Id actutum diu'st. Este pronto será largo.
Iuppiter. Júpiter.
Non ego te heic lubens relinquo, neque abeo No te dejo, ni me separo, de tí voluntaria-
abs te.. mente.
Alcumena . Alcumena.
Sentio: Ya lo comprendo, y es una prueba de ello,
Nam qua nocte ad me venisti, eadem abis. que te marchas en la misma noche en que has
llegado.
Iuppiter. Júpiter.
Cur me tenes? ¿Por qué me detienes? es ya la hora de mar-
Tempu'st: exire ex urbe, priusquan luciscat, char: quiero salir de la ciudad antes de que
volo. rompa el alba. Toma entre tanto esta copa que
= 29

Nunc tibi hanc pateram, quæ dono mi illeic ob se me ha dado como recompensa de mi valor :
virtutem data' st, bebia en ella el rey Pterela, muerto por mi
Pterela rex qui potitavit, quem ego mea oc- mano. Te la doy , Alcumena .
cidi manu,
Alcumena, tibi condono.
Alcumena. Alcumena.
Facis ut alias res soles; Te portas con cariño, como siempre: el
Ecastor, condignum donum, quali ' st, qui do- don es tan digno por cierto como el donador.
num dedit.
Mercurius. Mercurio.
Imo sic condignum donum, quali ' st quoi dono Este don , sin embargo, es mas digno aun
datum' st. de la persona á quien se da.
Iuppiter. Júpiter.
Pergin' autem? nonne ego possum, furcifer, te ¿No quieres quitárteme de delante , racimo
perdere? de horca? ¿quieres que te aniquile?
Alcumena. Alcumena.
Noli, amabo, Amphitruo, irasci Sosiæ causa Anfitrion no te encolèrices por mi causa
mea. contra Sosia , á quien amo.
Iuppiter. Júpiter.
Faciam ita ut vis. Lo haré asi porque lo quieres.
Mercurius. Mercurio.
Ex amore hic admodum quam sævus est? ¡Cuán crudo es este en su mismo amor!
Luppiter. Júpiter.
Nunquid vis? ¿Qué quieres mas?
Alcumena. Alcumena.
Ut quom absim, me ames, me tuam absentem Que me ames estando lejos y ausente de mi,
tamen. tu esposa .
Mercurius. Mercurio.
Eamus, Amphitruo, luciscit hoc jam. Vamos, Anfitrion, que amanece ya .
Iuppiter. Júpiter.
Abi præ , Sosia , Ve adelante, Sosia, te seguiré luego: ¿quié-
lam ego sequar: nunquid vis? res mas Alcumena?
Alcumena. Alcumena.
Etiam: ut actutum advenias. Quiero todavía que vuelvas presto.
Iuppiter. Júpiter,
Licet. Muy bien, vendré mas pronto de lo que
Prius tua opinione adero : bonum animum tú crees; está alegre .
habe.
(Egreditur Alcumena.) (Sale Alcumena.)
Nunc te, nox, quæ me mansisti, mitto, ut ce- Ahora joh noche ! que has detenido por
das die, mi tu curso, te permito que cedas el lugar al
Ut mortaleis inluciscas luce clara et candida, dia para que alumbres á los mortales con tu
Atque, quanto nox fuisti longior hac proxuma , clara y cándida luz : y haré que este dia sea
Tanto brevior dies ut fiat faciam, ut æque dis - tan breve como larga has sido tú ¡ oh noche!
paret, que lo has precedido, para que se equilibre
Et dies e nocte adcedat: ibo, et Mercurium la noche y el dia, desapareciendo su falta. Me
subsequar. marcho, y voy á alcanzar á Mercurio.
= 30 =

ACTUS II. ACTO II.

ESCENA I. ESCENA I.

AMPPITRUC, SOSIA. ANFITRION Y SOSLA.

Amphitruo. Anfitrion.
Age, i tu secundum . Anda y sigueme .
Sosia. Sosia.
Sequor, subsequor te. Sigo tus huellas.
Amphitruo. Anfitrion.
Scelestissimum te arbitror. Creo que eres un gran pícaro.
Sosia Sosia.
Nam quamobrem? ¿Y por qué motivo?
Amphitruo. Anfitrion.
Quia id, quod neque est, neque fuit, neque Porque me aseguras lo que no ha sido, lo
futurum' st, que no es, y lo que no será.
Mihi prædicas.
Sosia. Sosia.
Eccere, jam tuatim ¡Por Ceres! Hé aqui tu sistema de no pres-
Facis, ut tuis nulla apud te sit fides. tar fé jamás á lo que te dice tu gente.
Amphitruo Anfitrion.
Quid est? quo modo? jam quidem hercle ego ¿Qué es eso? ¿Qué modo de contestar? Voy
tibi istam por cierto, infame, á arrancarte esa lengua sa-
Scelestam , scelus, linguam abscindam . crilega .
Sosia. Sosia.
Tuus sum: Soy tu esclavo: haz, pues, lo que gustes.
Proinde ut commodum' st et lubet, quidque fa- Sin embargo no podrás lograr jamás, y por
cias: ningun estilo, que no diga las cosas sino como
Tamen, quin loquar hæc uti facta sunt heic, han pasado.
Nunquam ullo modo me potes deterrere.
Amphitruo. Anfitrion.
Scelestissume! audes mihi prædicare id , ¡Gran pillo! Osas afirmarme, mientras que
Domi te esse nunc, qui heic ades? te veo aqui presente , que estás en casa?
Sosia. Sosia.
Vera dico. Digo la verdad .
Amphitruo. Anfitrion.
Malum! quod tibi dii dabunt, atque ego hodie ¡Teme la ira de los dioses y la mia, desgra-
dabo. ciado!
Sosia, Sosia.
Tienes toda la autoridad sobre mí, porque
Istuc tibi est in manu: nam tuus sum . soy tu esclavo.
Amphitruo. Anfitrion.
Tun me, verbero, audes herum ludificari , ¿Te atreves, pues, á burlarte , bribon , de
Tun' id dicere audes? quod uemo unquam ho- mí, que soy tu amo? ¿Y te atreves á decir que
mo antehac un hombre puede encontrarse al propio tiempo
Vidit, nec potest fieri, tempore uno en dos puntos distintos , cosa que nadie ha
Homo idem duobus locis ut simul sit? visto jamás, ni puede ser?
Sosia. Sosia.
Pro fecto, ut loquar, ita res est. Lo que digo es muy cierto .
15
I
Amphitruo. Anfitrion.
Juppiter te perdat! ¡Que Júpiter te aniquile!
Sosia. Sosia.
Quid mali sum , here, tua ex re promeritus? ¿Qué delito he cometido, amo mio? ¿En qué
1 te he faltado?
Amphitruo. Anfitrion.
Rogasna, improbe, etiam, qui ludos facis me? ¿Y me lo preguntas todavía , malvado , des-
pues de haberme convertido en juguete tuyo?
Sosia. Sosia.
Merito, maledicas mihi, si id ita factum' st. Si asi fuese, tendrias razon para blasfemar
Verum haud mentior, rêsque uti facta, dico. contra mí; pero no miento , y digo las cosas
como han sucedido.
Ampitruo. Anfitrion.
Homo hic ebrius est, ut opinor. Creo que este hombre está borracho .
Sosia. Sosia.
Utinam ita essem! ¡Ojalá lo estuviese!
Amphitruo. Anfitrion.
Optas quæ facta. Deseas lo que es ya una realidad.
Sosia. Sosia.
Egone? ¿Lo estoy, pues?
Amphitruo. Anfitrion.
Tu istic: ubi bibisti? Lo estás: ¿en dónde has bebido?
1 Sosia. Sosia.
Nusquam equidem bibi. No he bebido por cierto hasta ahora.
Amphitruo. Anfitrion.
Quid hoc sit hominis? ¡Con qué hombre tengo que habérmelas !
Sosia. Sosia.
Equidem decies dixi: Lo he dicho diez veces, y lo digo , que es-
Domi ego sum inquam ; toy en casa. ¿Lo oyes, pues? Y estoy aqui con-
Ecquid audis? et apud te adsum Sosia idem. tigo, yo que soy el mismo Sosia. ¿Me esplico
Satin' hoc plane, con claridad, y no hablo, amo mio, de modo
Satin' diserte, here, nunc videor tibi locutus que entiendas tú bien lo que digo?
Esse?
Amphitruo. Anfitrion.
Vah! apage te a me. Vete, apártate de mí.
Sosia. Sosia.
Quid est negotii? ¿Y por qué motivo?
Amphitruo. Anfitrion.
Pestis te tenet. Porque hueles á pesto.
Sosia. Sosia.
Nam cur istuc dicis? ¿Por qué me dices eso? Estoy bueno y muy
Equidem valeo , et salvos sum recte, Amphi- sano, oh Anfitrion .
truo . 1
Amphitruo. Anfitrion.
At te ego faciam hodie, proinde ac meritus es, Pero yo haré hoy de manera, para recom-
Ut minus valeas, et miser sis, pensar tu mérito, que te portes algo menos
Salvos domum si rediero: jam bien, y que des lástima si vuelvo á casa foliz-
Sequere, sis, herum qui ludificas dictis deli- mente. Sigueme, pues, tú que te burlas de tu
rantibus: amo con tantos desvarios. Habiendo descuida-
Qui quoniam, herus quod imperavit, neglixisti do de ejecutar lo que te mandó el amo, ahora
persequi, vienes ademas á mofarte de él, y á brindarme,
= 32 =

Nunc venis etiam ultro inrisum dominum: quæ oh verdugo, con patrañas que no son posibles,
neque fieri y que ningun hombre las oyó jamás; pero haré
Possunt, neque fando unquam adcepit quis- que paguen tus espaldas todas estas mentiras.
quam , profers, carnufex;
Quojus ego hodie in tergo faxo ista expetant
mendacia.
Sosia. Sosia.
Amphitruo, miserrima istæc miseria est servo Anfitrion, la mas grande de las miserias pa-
bono, ra un esclavo fiel es la de decir á su amo la
Apud herum qui vera loquitur , si id vi verum verdad, y verla sin embargo rechazada con la
vincitur. fuerza.
Amphitruo. Anfitrion.
Quo id, malum , pacto potest (nam mecum ar- ¿Pero cómo puede ser ¡oh desgraciado! (ya
gumentis puta) que tú quieres que disputemos aun) que tú es-
Fieri, nunc uti tu heic sis et domi? id dici volo. tes aquí, y en casa? Quiero que me lo espli-
ques.
Sosia. Sosia.
Sum profecto et heic et illeic, hoc quoivis mi- Es cierto que estoy aqui y allá , lo que pue-
rari licet. de causar estupor á todos, y esto no te pare-
Neque tibi istuc mirum magis videtur, quam cerá menos extraordinario de lo que á mí me
mihi. parece.
Amphitruo. Anfitrion.
Quo modo? ¿Pero cómo puede ser?
Sosia. Sosia.
Nihilo, inquam, mirum magis tibi istuc, quam Te digo que no me causa menos maravilla
mihi. que á tí: asi los dioses me protejan como yo,
Neque, ita me dii ament, credebam primo mi- que soy Sosia, en un principio no di crédito á
himet Sosiæ, mi mismo, hasta que aquel otro Sosia me obli-
Donec Sosia, ille egomet, fecit sibi uli crede- gó á creer que era otro yo. Me ha referido por
rem . su órden todo lo que pasó combatiendo contra
Ordine omne, uti quidque actum' st , dum nuestros enemigos, y se ha apoderado de mi
apud hostes sedimus , nombre y figura. Y no se parecen tanto dos
Edissertavit: tum formam una abstulit cum no- gotas de leche como él y yo . Habiéndome tu
mine; mandado desde el puerto á casa mucho antes
Neque lac lacti magis est simile, quam ille ego de amanecer...
similis' st mei.
Nam ut dudum ante lucem a portu me præmi-
sisti domum....
Amphitruo. Anfitrion.
Quid igitur? ¿Que sucedió pues?
Sosia. Sosia.
Prius multo ante ædeis stabam, quam illo ad- Que estuve delante de la casa mucho antes
veneram . de haber llegado á ella .
Amphitruo. Anfitrion.
Quas, malum, nugas! satin' tu sanus es? ¡Que charlatanerías son estas, pícaro! ¿Es-
tás tú bastante cuerdo?
Sosia. Sosia.
Sic sum, ut vides. Bien lo estoy, como lo ves.
Amphitruo. Anfitrion.
Huic homini nescio quid est mali mala objec- No sé que mano enemiga ba comunicado á
tum manu , este hombre su hechizo maligno desde que se
Postquam a me abiit . separó de mí.
Sosia. Sosia.
Fateor; nam sum obtusus pugnis pessume. Convengo en ello, porque estoy atrozmen-
to molido a puñetazos.
Amphitruo. Anfitrion.
Quis te verberavit? ¿Quién te sacudió?
33 CC
Sosia. Sosia
Egomet memet, qui nunc sum domi. Aquel yo mismo que ahora está en casa.
Amphitruo. Anfitrion.
Cave quicquam, nisi quod rogabo te, mihi res- Déjate de todo para responder á lo que yo
ponderis. te pregunte: y ante todo quiero saber quien es
Omnium primum, iste qui sit Sosia , hoc dici ese Sosia.
volo.
Sosia. Sosia.
Tuus est servus. Tu esclavo.
Amphitruo. Anfitrion.
Mihi quidem uno te plus etiam' st quam volo: Con un Sosia solo, que eres tú, me sobra,
Neque, postquam sum natus, habui nisi te ser- y desde que he nacido no tuve mas Sosia que
vom Sosiam. á tí.
Sosia. Sosia.
At ego nunc, Amphitruo, dico : Sosiam servom Pero ahora joh Anfitrion! te digo que al
tuum, ph llegar á casa to haré encontrar otro Sosia, tu
Præter me alteram, inquam, adveniens faciam esclavo, hijo de mi mismo padre Davo, y que
ut obfeudas domi, tiene mi misma edad y figura: ¿pero á qué fa-
Davo prognatum; patre eodem quo ego sum: blar tanto? Tu Sosia se ha duplicado.
forma, ætate item
Qua ego sum: Quid opu' st verbis? geminus
Sosia hic factu'st tibi.
Amphitruo. Anfitrion.
Nimia memoras mira: Sed vidistin' uxorem Me cuentas demasiadas maravillas: ¿Pero
meam? has visto á mi esposa?
Sosia. Sosia.
Quin introire in ædeis nunquam licitum ' st. No me fué permitido de ninguna manera
entrar en casa.
Amphitruo. Anfitrion.
Quis te prohibuit? ¿Quién te lo prohibió?
Sosia. Sosia.
Sosia ille, quem jamdudum dico, is qui - me Aquel Sosia de quien te he hablado ya, y
contudit. que me ha sacudido.
Amphitruo. Anfitrion.
Quis istic Sosia' st? ¿Quién es, pues, este Sosia?
Sosia. Sosia.
Ego, inquam. Quoties dicendum' st tibi? Yo, te digo: ¿cuántas veces tengo que repe-
tártelo?
Amphitruo, . Anfitrion.
Sed quid ais? Num obdormivisti dudum? ¿Pero que me vas diciendo? ¿Lo has soña-
do tal vez?
Sosia. Sosia.
Nusquam gentium. No por cierto.
Amphitruo. Anfitrion.
Ibi forte istum si vidisses quemdam in somnis Habrás visto acaso en sueños á este tal
Sosiam. Sosia.
Sosia. Sosia.
Non soleo ego somniculose heri imperia perse- No suelo ejecutar dormitando los mandatos
qui. de mi amo. Lo vi despierto: despierto te veo
Vigilans vidi, vigilans nunc te video, vigilans ahora, despierto hablo, y á mi despierto, aquel
fabulor, otro Sosia, despierto tambien, me abrumó de
Vigilantem ille me jamdudum vigilans pugnis puñetazos.
contudit.
Amphitruo. Anfitrion.
Quis homo? ¿Quién es ese hombre?
5
= 34 -

Sosia. Sosia.
Sosia, inqnam, ego ille: quæso , nonne inte- Te digo que aquel hombre soy yo . ¿ No lo
llegis? entiendes aun?
Amphitruo. Anfitrion.
Qui, malum , intellegere quisquam potis est? ¿Y quién puede entenderte, ¡ oh picaro!
Ita nugas blatis. cuando ensartas todas estas patrañas?
Sosia. Sosia.
Verum actutum gnosces. Lo conocer ás bien pronto .
Amphitruo. Anfitrion.
Quem? ¿A quién?
Sosia. Sosia.
Illum gnosces, servom Sosiam . A ese otro esclavo Sosia.
Amphitruo. Anfitrion.
Sequere hac igitur me: nam mi istuc primum Vamos, sigueme, que á mí toca desenredar
* exquisito' st opus. esta maraña, pero haz traer del buque todo
Sed vide ex navi ecferantur , quæ jim impera- lo que te he ordenado .
vi , omnia .
Sosia. Sosia.
Et memor sum, et diligens, ut , quæ imperes, De todo me acuerdo minuciosamente para
compareant. que se traiga aqui lo que has mandado, que no
Non ego cum vino simitu ebibi imperium tuum . he sorbido vino, ni engullido con él tus ór-
denes.
Amphitruo. Anfitrion.
Utinam Di faxint, infecta dicta re eveniant tua! ¡Ojala no suceda nada de todo lo que has
dicho!

ESCENA II. ESCENA II.

ALCUMENA, AMPHITRUO , SOSIA, THESSALA . ALCUMENA, ANFITRION, SOSIA , TESALA.

Alcumena. Alcumena.

Satin' parva res est voluptatum in vita , Muy reducidos son los placeres de la vida, y
Atque in ætate agunda , los que nosotros disfrutamos, en comparacion
Præ quam quod molestum' st: ita quoique com-de los pesares que nos agobian: el patrimonio
paratum de la especie humana, y la voluntad de los dio-
Est in ætate hominum ; ses, exigen que los placeres y los dolores sean
Ita dia placitum, voluptatem ut moeror comesindivisibles compañeros. El que toque algo de
consequatur: bueno, se encontrará frente à frente con ma-
les é incomodidades mayores, como lo esperi-
Quin, incommodi plus malique illico adsit, boni
si obtigit quid. mento en el seno de mis hogares, y como yo
Nam ego id nunc experior domo , atque ipsa demisma lo sé , por haber disfrutado del breve
me scio, quoi voluptas placer de estar con mi esposo tan solo una no-
Parumper data' st, dum viri mei mihi potestasche para verle partir antes de aparecer el dia :
vidundi fuit y ahora me veo aqui sola por estar separada
Noctem unam modo : atque is repente abiit del hombre á quien amo sobre todo. Mas dolor
a me hinc ante lucem. me ha causado su partida que placer su llega-
da . Me alegra, sin embargo, saberlo victorioso
Sola hic mihi nunc videor , quia ille hinc abest,
quem ego amo præter omnes. de sus enemigos, y verle vuelto á sú casa refúl-
Plus ægri ex abitu viri, quam ex adventu vo- gente de gloria . Que vaya, pues, con tal que
luptatis cepi. vuelva colmado de aplausos: lo sufriré todo, y
Sed hoc me beat saltem, quod perduelleis vi- sobrellevaró su partida con ánimo fuerte y fir-
cit, et domum ineza, con tal de que tenga por recompensa ver
Laudis compos revenit: id solatio' st. Absit;á mi señor descollar en la guerra: esto me bas-
dummodo ta . El valor es el máximo de los premios, y
Laude
feram parta ocupa un puesto preferente en las demas cosas:
domum recipiat se: feram et per-
usque es defensor y salvaguardia de la libertad, del
Abitum ejus animo forti atque obfirmato, id bienestar, de la vida , de los hombres, de los
modo si mercedis parientes, de la patria, y de los hijos . Esta
= 35 =
Datur mihi, ut meus victor vir belli clueat; satis virtud abriga todas las demas en su seno, y
Mihi esse ducam. Virtus præmium' st optu- posee todos los bienes el que la tiene..
mum.
Virtus omnibus rebus anteit profecto.
Libertas, salus, vita , res, parentes,
Patria et prognati tutantur, servantur:
Virtus omnia in se habet: omnia adsunt bona,
quem penes est virtus .
Amphitruo. Anfitrion.
Edepol, me uxori exoptatum credo adventu- Creo por cierto, que mi esposa desea an-
rum domum , helosamente mi regreso , porque me ama tan-
Quæ me amat, quam contra amo: præsertim re to, como yo la amo, y mas aun despues de ha-
gesta bene, ber acabado gloriosamente con enemigos , á
Victis hostibus, quos nemo posse superari quienes se creia que nadie pudiera vencer, y
ratu' st: sin embargo fueron vencidos al primer encuen-
Eos auspicio meo atque ductu primo cœtu vi- tro bajo mis auspicios y mando. Estoy seguro
cimus: que mi venida es por ella muy anhelada.
Certe enim me illi expectatum optato ventu-
rum scio.
Sosia. Sosia.
Quid me non rere expectatum amica ventu- ¿Y crees tú que no espera tambien con im -
rum meæ? paciencia mi querida?
Alcumena. (Seorsum .) Alcumena. (Aparte).
Meus vir hic quidem' st. Este es ciertamente mi esposo.
Amphitruo. Anfitrion.
Sequere ac tu me. Sígueme por aqui .
Alcumena. Alcumena. (Aparte).
Nam quid ille revortitur, Pero ¿porqué vuelve, si dijo que se veia
Qui dudum properare sese aibat? an ille me obligado á partir? ¿Quiero tal vez ponerme á la
tentat sciens? prueba? pero si lo hace con ánimo de conocer,
Atque si id volt experiri, suum abitum ut de- si yo deseaba su partida, es cierto que su re-
siderem , greso á casa no me será molesto .
Ecastor med haud invita se dómum recipit
suam.
Sosia. Sosia.
Amphitruo, redire ad navem meliu' st nos. Anfitrion, nos conviene mas volver al bu-
que.
Amphitruo. Anfitrion.
Qua gratia? ¿Por qué motivo?
Sosia. Sosia.
Quia domi daturus nemo' st prandium adve- Porque nadie habrá preparado la comida
nientibus. para nuestra llegada .
Amphitruo. Anfitrion.
Qui tibi istuc in mentem venit? ¿Cómo te ocurre eso?
Sosia. Sosia.
Quia enim sero advenimus. Porque llegamos ya tarde.
Amphitruo. Anfitrion.
Qui? ¿Cómo?
Sosia. Sosia.
Quia Alcumenam ante ædeis stare saturam in- Veo á Alcumena, que está delante de la
tellego. puerta bien gruesa .
Amphitruo. Anfitrion.
Gravidam ego illanc heic reliqui , quom abeo. La he dejado en cinta cuando me he mar-
chado.
Sosia. Sosia.
Hei perii miser! ¡Ay de mí, estoy perdido!
- 56 =

Amphitruo. Anfitrion.
Quid tibi 'st? ¿Qué tienes?
Sosia. Sosia.
Ad aquam præbendam commodum veni domum, He venido á propósito despues de diez me-
Decumo post mense, ut rationem te dictare in- ses para proporcionar el agua que se necesite
tellego. hoy para el alumbramiento, ateniéndome á lo
que dices.
Amphitruo. Anfitrion.
Bono animo es. Quédate tranquilo.
Sosia. Sosia.
Scin' quam bono animo sim? si situlam cepero, ¿No conoces tú mi mucha tranquilidad? Si
Nunquam, edepol, tu mihi divini quicquam cre- tomo el cubo en la mano, creerás por cierto,
duis post hunc diem, despues de este dia, que en mí hay algo de di-
Ni ego illi puteo, si obcepso, animam omnen vino, porque si principio á sacar el agua del
intertraxero. pozo, lo dejaré seco.
Amphitruo. Anfitrion.
Sequere hac me modo , alium ego isti rei adle- Sígueme ahora por aqui, y no temas, que
gabo, ue time. encargaré á otro esta faena.
Alcumena. Alcumena.
Magis nunc meum obficium facere, si huic eam Creo que obro muy bien si le salgo al en-
advorsum, arbitror. cuentro.
Amphitruo. Anfitrion.
Amphitruo uxorem salutat lætus, speratam Anfitrion saluda con alegría á su amada es-
suam , posa , á la que juzga como la mas apreciable
Quam omnium Thebis vir unam esse optumam entre las mugeres de Tebas, y á la que los te-
dijudicat, banos celebran por su honestidad. —¿Le has
Quamque adeo civeis Thebani vero rumificant pasado bien hasta hoy? ¿No soy yo el bienve-
probam. nido?
Valuistin' usque? expectatusne advenio?
Sosia. Sosia.
Haud vidi magis ¡En dónde he visto á otro esperado con tan-
Exspectatum ! eum salutat magis haud quis - ' to anhelo! No se le saluda sino como á un
quam, quam canem . perro.
Amphitruo. Anfitrion.
Et quom te gravidam, et quom pulchre plenam Me alegro al verte en cinta, y de una fres-
adspicio, gaudeo. cura tan seductora en el último período de tu
alumbramiento.
Alcumena. Alcumena.
Obsecro, ecastor, quid tu me deridiculi gratia Por Castor, te ruego decirme, ¿por qué me
Sic salutas, atque adpellas , quasi dudum non saludas en un tono tan mofador, y me hablas
videris , i como si no hubieses acabado de verme, como
Quasique nunc primum recipias te domum huc si fuese ahora la primera vez que vuelves á
ex hostibus, casa despues de haber peleado contra el ene-
Atque me nunc proinde adpellas , quasi multo migo, y como si no me hubieses viste hace ya
post videris? mucho tiempo?
-Amphilruo. Anfitrion.
Imo equidem te, nisi nunc, hodie nusquam Es cierto que hasta hoy no te he visto ni he
vidi gentium . visto á nadie de la familia.
Alcumena. Alcumena.
Cur negas? ¿Por qué me lo niegas?
Amphitruo. Anfitrion.
Quia vera didici dicere. Porque he aprendido á decir la verdad .
Alcumena. Alcumena .
Haud æquom facit, No hace bien el que desaprende lo apren-
Qui, quod didicit, id dediscit: an periclitamini, dido: ¿procuras sondear mi interior? ¿y por
37

Quid animi habeam? sed quid huc vos revorti- qué has vuelto tan presto? ¿han detenido tu
mini tam cito? partida siniestros agüeros, ó la tempestad? ¿Por
An te auspicium conmoratum ' st? an tempes- qué no has ido á reunirte al ejército, como lo
tas continet? habias dicho no ha mucho?
Qui non abiisti ad legiones, ita uti dudum di-
xeras?
Amphitruo. Anfitrion.
Dudum! quam dudum istuc factum 'st? ¡No ha mucho! ¿qué mucho me vas recor-
dando?
Alcumena. Alcumena .
Tentas: jam dudum, modo . Quiéres sondearme : no ha mucho es lo
mismo que ahora, bace poco.
Amphitruo. Anfitrion.
Qui istuc potis est fieri, quæso, ut dicis , jam ¿Cómo puede ser, te pregunto, esto que tú
dudum , modo? dices de no ha mucho, y hace poco?
Alcumena. Alcumena.
Quid enim censes? te ut deludam contra luso- ¿Pues, qué? ¿Crees tú que yo quiero tomar
rem meum , la revancha contra el que se ha burlado de mí,
Qui nunc primum te advenisse dicas, modo por haberme dicho tú que habias llegado abora
qui hinc abieris? por primera vez, mientras que acababas de
dejarme poco antes?
Amphitruo. Anfitrion.
Hæc quidem deliramenta loquitur. Escierto que esta muger delira.
Sosia. Sosia.
Paulisper mane, Espérate un poco hasta mañana , que habrá
Dum edormiscat unum somnum . echado un sueño.
Amphitruo. Anfitrion.
Quæne vigilans somniat. Pero sueña estando despierta .
Alcumena. Alcumena.
Equidem , ecastor, vigilo; et vigilans id, quod Es cierto que estoy despierta , y estando
factum ' st fabulor. desvelada digo lo que ha pasado, á saber, que
Nam dudum ante lucem et istunc et te vidi. poco antes de amanecer os he visto á tí y á
Sosia.
Amphitruo. Anfitrion.
Quo in loco? ¿En qué parte?
Alcumena. Alcumena.
Heic, in ædibus, ubi tu habitas. Aqui, en esta casa en que tú vives.
Amphitruo. Anfitrion.
Numqnan factum ' st. Esto no ha sucedido jamás.
Sosia. Sosia.
Non taces? ¿Por qué no te callas? ¿Quién sabe si el bu-
Quid si e portu navis huc nos dormienteis de- que no nos ha trasladado durmiendo desde el
tulit? puerto hasta aqui?
Amphitruo. Anfitrion.
Etiam tu quoque adsentaris huic? ¿Tambien tú te pones de su parte?
Sosia. Sosia.
Quid vis fieri? ¿Y qué quieres hacer? No ignoras por cier-
Non tú scis, Baccha bacchanti si velis advor- to que si quieres contradecir á una bacante en-
sarier, furecida, no lograrás mas que dar alas á su lo-
Et insana insaniorem facies, feriet sæpius: cura para que ella vuelva á la carga con mas
Si obsequare, una resolvas plaga. fuerza. Si condesciendes con su voluntad, cor-
tas el nudo desde luego .
= 38

Amphitruo. Anfitrion.
At, pol, quin certa res Pero quiero á toda costa echarla en cara,
Hanc est objurgare, quæ me hodie advenien- que hoy me ha hecho tan mal recibimiento al
tem domum llegar á casa.
Noluerit salutare.
Sosia. Sosia.
Iuritabis crabrones Atizarás la hoguera .
Amphitruo . Anfitrion.
Tace. Calla—¡ Oh Alcumena! quiero hacerte una
Alcumena, unum rogare te volo . pregunta.
Alcumena. Alcumena.
Quid vis rogare? roga. ¿Qué quieres preguntarme? habla .
Amphitruo. Anfitrion.
Num tibi aut stultitia adcessit, aut superat su- ¿Has perdido el juicio , ó te has dejado ven-
perbia? cer por el orgullo?
Alcumena, Alcumena.
Qui istuc in mentem tibi, mi viv, percontarier? ¿Cómo te ocurre, mi señor , hacerme esta
pregunta?
Amphitruo. Anfitrion.
Quia salutare advenientem me solebas an- Porque antes de ahora solias saludarme
tidhac , cuando llegaba á casa , y luego te entretenias
Adpellare itidem, ut pudice suos viros, quæ conmigo, como acostumbran hacerlo con sus
sunt, solent. esposos las mugeres virtuosas. Pero en es.
Eo more expertem te factam adveniens obfen- te regreso noto que has echado en olvido
di domi. esta costumbre con perjuicio de la familia.
Alcumena. Alcumena.
Ecastor, equidem te certo heri advenientem ¡Por Castor! es cierto, que cuando has veni-
illico do ayer te he saludado desde luego, esposo
Et salutavi, et valuissensne usque, exquisivi mio. Te pregunté al propio tiempo si te ha-
simul , bias conservado bien hasta entonces, te cogí
Mi vir , et manum prehendi et osculum detuli por la mano, y te dí un beso .
tibi.
Sosia. Sosia.
Tun' heri hunc salutavisti? ¿Ayer, pues, has saludado á Anfitrion?
Alcumena. Alçumena .
Et te quoque etiam, Sosia. Y á tí tambien, oh Sosia.
Sosia. Sosia.
Amphitruo, speravi ego istam tibi parituram Anfitrion, yo alimentaba la esperanza de
filium : que esta mi señora te daria un hijo, pero no
Verum non est puero gravida. lleva en su seno un niño.
Amphitruo. Anfitrion.
Quid igitur? ¿Qué lleva, pues?
Sosia. Sosia.
Insania. Un lio de locuras .
Alcumena. Alcumena.
Equidem sana sum, et deos quæso , ut salva Estoy ciertamente en mi juicio; y ruego á los
pariam filium . dioses que me hagan dar á luz felizmente
Verum tu magnum malum habebis, si hic suum un hijo; pero tú lo pasarás muy mal, si An-
obficium facit. fitrion te trata como le cumple; y tendrás la
Oh istuc omen, ominator , capies quod te con- recompensa que mereces por tus pronósticos,
decet. ominoso adivino .
Sosia. Sosia.
Enim vero prægnanti oportet et malum ma- Es menester, sin embargo, brindar con
lum dari , frulas ásperas á la muger en cinta, para que
39

Ut, quod obrodat , sit, animo si male esse obcœ- 1 se restablezca si tiene amagos de desmayo.
perit.
Amphitruo. Anfitrion.
Tu me heri heic vidisti? ¿Me has visto ayer aqui?
Alcumena. Alcumena.
Ego, inquam, si vis decies dicere . Yo misma: y si gustas te lo repetiré diez .
veces.
Amphitruo. Anfitrion.
In somnis fortasse. Me has visto, puede ser, en sueños .
Alcumena . Alcumena.
No por cierto: to he visto despierta , y tú
Imo vigilans vigilantem . estabas despierto tambien.
Amphitruo. Anfitrion.
Væ misero mihi! ¡Desdichado de mí!
Sosia. Sosia.
Quid tibi' st? ¿Qué te ocurre?
Amphitruo. Anfitrion.
Delirat uxor . Mi esposa delira .
Sosia. Sosia.
Atra bili percita' st. Está acometida por la atrabilis, y no hay
Nulla res tam deliranteis homines concinnat cosa que haga delirar tanto como esta .
cito.
Amphitruo. Anfitrion.
Ubi primum tibi sensisti, mulier, impliciscier? ¿Desde cuando, esposa mia , has comenzado
á sentirte tan mal?
Alcumena. Alcumena.
Equidem ecastor sana et salva sum. Tengo el juicio muy sano, y estoy buena.
Amphitruo. Anfitrion.
Cur igitur prædicas, ¿Por qué dices pues que me has visto ayer,
Te heri me vidisse, qui hac noctu in portum si hemos llegado esta noche al puerto? He cc-
advecti sumus? nado allí , he descansado toda la noche en el
Ibi cœnavi, atque ibi quievi in navi noctem buque, y no he vuelto á poner los pies en mi
perpetem. casa desde que me puse en marcha con el ejér-
Neque meum pedem huc intuli etiam in ædeis , cito contra los Telebois, nuestros enemigos, y
ut cum exercitu los vencí.
Hinc profectus sum ad Teleboas hosteis, eosque
ut vicimus.
Alcumena. Alcumena.
Imo mecum cœnavisti, et mecum cubuisti . No es asi: tú has cenado y dormido con-
migo .
Amphitruo. Anfitrion.
Quid id est? ¿Qué palabras son esas?
Alcumena. Alcumena.
Vera dico. Digo la verdad .
Amphitruo. Anfitrion.
Non quidem hercle de hac re; de aliis nescio. En cuanto á esto no por cierto: todo lo de-
mas lo ignoro.
Alcumena. Alcumena.
Primulo diluculo abivisti ad legiones. Al romper el alba te has ido al ejército.
Amphitruo. Anfitrion.
Quomodo? ¿Cómo?
Sosia. Sosia.
Recte dicit: ut conmeminit, somnium narrat Dice muy bien: se va recordando del sueño
tibi. y te lo cuenta. Pero , Alcumena, no habrás fal-
40

Sed, mulier, postquam experrecta ' s, prodi- tado, de ofrecer hoy, estando ya despierta,
giali lovi al Jupiter, que aleja prodigiosamente de nos-
Aut mola salsa hodie, aut thure conprecatam otros los presagios siniestros, una torta sala-
oportuit. da ó incienso, acompañando el voto con ple-
garias.
Alcumena . Alcumena.
Væ capiti tuo! ¡Desgraciado de tí!
Sosia. Sosia.
Tua istuc refert, si curaveris. A tí sola interesa el haberlo ó no cumplido.
Alcumena. Alcumena,
Iterum jam hic in me inclementer dicit, atque Vuelve a hablarme con insolencia. ¿Y lo
id sine malo? hace impunemente?
Amphitruo. (Ad Sosiam .) Anfitrion. (A Sosia .)
Tace tu. (Ad Alcumenam.) Tu dic: egone abs Cállate.-(A Alcumena.) ¿Dices, pues, que
te abii hinc hodie cum diluculo? me he separado de ti al amanecer?
Alcumena. Alcumena.
Quis igitur nisi vos narravit mihi , illi ut fuerit ¿Y quién me ha contado, si no tú, el éxito
prælium? de la batalla?
Amphitruo. Anfitrion.
An etiam id tu scis? ¿Lo sabes tambien?
Alcumena. Alcumena.
Quippe quæ ex te audivi: ut urbem maxumam De tí he oido por cierto, que habias espug-
Expugnavisses; regemque Pterelam tute occi- Pterela.nado una ciudad muy fuerte, y muerto al rey
deris.
Amphitruo. Anfitrion.
Egone istuc dixi? ¿Te he dicho esto yo?
Alcumena. Alcumena.
Tute istic, etiam adstante hoc Sosia. Tú en este mismo lugar, y estando presen-
te tambien Sosia.
Amphitruo. Anfitrion.
Audivistin'tu me narrare hoc hodie? ¿Me has oido tú referir hoy todas estas
cosas?
Sosia. Sosia.
Ubi ego audiverim? ¿Y como y cuando las he oido yo?
Amphitruo. Anfitrion.
Hanc roga. Pregúntalo á Alcumena.
Sosia. Sosia.
Me quidem præsente nunquam factum'st , quod Este relato no ha sido hecho jamás en mi
sciam . presencia, y puedo asegurarlo.
Alcumena. Alcumena.
Mirum, quin te advorsus dicat. Te causa estupor , que no afirma lo con-
trario.
Amphitruo. Anfitrion.
Sosia, age, me huc adspice. Vaya Sosia , fija en mí tus miradas.
Sosia. Sosia.
Specto. Las he fijado ya.
Amphilruo. Anfitrion.
Vera volo loqui te: nolo adsentari mihi Quiero que digas la verdad sin tenerme
Audivistin' tu hodie me illi dicere ea, quæ illa ninguna clase de consideraciones: ¿me has oido
autumat? contar hoy á Alcumena lo que ella dice?
41

Sosia. Sosia.
Quæso, edepol, num tu quoque etiam insanis, Te pregunto á mi vez: ¿vasá volverte loco
quom id me interrogas? tambien tú, que me diriges preguntas seme-
Qui ipsus equidem nunc primum istanc tecum jantes, mientras que me encuentro aqui con-
conspicio simul. tigo por primera vez, presenciando lo que
pasa?
Amphitruo. Anfitrion.
Quio nunc, mulier, audin' illum? . ¿Lo oyes, pues, esposa mia?
Alcumena. Alcumena.
Ego vero , ac falsum dicere . Si , lo oigo, pero miente.
Amphitruo. Anfitrion.
Neque tu illi , neque mi viro ipsi credis? ¿No crees tú á este ni á tu mismo esposo?
Alcumena. Alcumena.
Eo fit, quia mihi Justamente: porque creo con mucha pre-
Plurimum credo, et ista scio hæc facta proinde ferencia á mí misma, y porque sé que todo ha
ut proloquor. pasado como acabo de decirlo.
Amphitruo. Anfitrion.
Tun' me heri advenisse dicis? ¿Dices, pues, que he venido ayer?
Alcumena . Alcumena.
Tun' te abisse hodie hinc negas? ¿Y niegas tú que has marchado de aqui hog
mismo?
Amphitruo. Anfitrion.
Nego enimvero; et me advenire nunc primum Lo niego ciertamente, y digo que esta es la
aio ad te domum . primera vez que vuelvo á casa y á verte.
Alcumena. Alcumena.
Obsecro, etiamue hoc negabis , te auream patc- Te pregunto ahora: ¿negarás tambien que
ram mihi me has regalado hoy una copa de oro , y que
Dedisse dono hodie, qua te illeic donatum esse has dicho que te hicieron este presente los
dixeras? vencidos'
Amphitruo. Anfitrion.
Neque, edepol, dedi, neque dixi: verum ita ¡Por vida de Polux! no te la he dado, ni te
animatus fui, he hablado de ella, aunque es cierto que he te-
Itaque nunc sum, ut ea te patera donem : sed nido, y tengo la intencion, de dártela: pero
quis istuc tibi ¿quién te ha dicho todo eso?
Dixit?
Alcumena. Alcumena.
Ego quidem ex te audivi , et ex tua adcepi Lo he oido todo de tu boca , y he recibido
manu la copa de tu propia mano.
Pateram .
Amphitruo. Anfitrion,
Mane, mane, obsecro te . Nimis demiror , Sosia, Detente, detente, te lo suplico. Me sor-
Qui illæc illeic me donatum esse aurea patera prende sobremanera ¡ Oh Sosia ! que Alcumena
sciat, esté enterada de que los vencidos me han re-
Nisi tu dudum hanc convenisti , et narravisti galado una copa de oro. Creo que tú has veni-
hæc omnia. do ya, y la has informado de todo.
Sosia. Sosia.
Neque, edepol, ego dixi , neque istam vidi , nisi Yo no se lo he dicho por cierto, y no la he
tecum simul. visto sino al propio tiempo que tú,
Amphitruo. Anfitrion.
Quid hoc sit hominis! ¡Qué personage misterioso es este'
Alcumena. Alcumena.
Vin' proferri pateram? ¿Quiéres que haga traer la copa?
Amphitruo, Anfitrion.
Proferri volo . Lo quiero.
6
42 =

Alcumena. Alcumena.
Fiat: tu, Thessala, intus pateram proferto foras, Al instante: Tésala, ve à sacar de dentro
Qua hodie meus vir donavit me. la copa, que me ha regalado hoy mi esposo.
Amphitruo. Anfitrion.
Secede huc tu, Sosia. Ven aquí , Sosia : mi sorpresa será mucho
Enimvero illud præter alia mira , miror. ma- mayor que todas las demas , si Alcumena tiene
xume, csta copa.
Si hæc habet pateram illam.
Sosia. Sosia.
An etiam id credis, quæ in hac cistellula Pero ¿cómo puedes creerlo, si la tengo
Tuo signo obsignata fertur? guardada en este cofrecito, que lleva tu sello?
Amphitruo. Anfitrion.
Salvom signum ' st? ¿Está entero el sello?
Sosia. Sosia.
Inspice. Míralo.
Amphitruo. Anfitrion.
Recte ita' st, ut obsignavi. Está cabalmente como lo he puesto.
Sosia. Sosia.
Quæso quin tu istanc jubes Ahora te pregunto ¿Necesitas mas para de-
Pro cerita circumferri? clararla loca?
Amphitruo. Anfitrion.
Edepol , quin facto' st opus . Es positivo, que asi lo merece, porque es
Nam hæc quidem, edepol, larvarum plena' st. una gran visionaria.
Alcumena. Alcumena.
Quid verbis opu' st? Pero ¿á que sirve hablar tanto? toma la
Hem tibi pateram, eccam. copa: hela aquí.
Amphitruo. Anfitrion.
Cedo mihi. Dámela.
Alcumena. Alcumena.
Age, adspice huc sis nunc jam, Tú que osas negar la realidad de los he-
Tu, qui, quæ facta, inficiare: quem ego jam chos, vuélvela ahora y revuélvela, como mejor
heic convincam palam. te se antoje, para que yo te deje terminante-
Estne hæc patera, qua donatus illi? mente confundido no es esta la copa que has
dado á Alcumena?
Amphitruo. Anfitrion.
1
Summe Iuppiter , ¡Oh gran Júpiter! ¿qué es lo que veo? cier-
Quid ego video! hæc ea' st profecto patera : tamente la copa es esta . Sosia , me veo aniqui-
perii! Sosia. lado.
Sosia. Sosia.
Aut, pol, hæc præstigiatrix mulier multo ma- ¡Por Polux! ó esta muger es una gran he-
xuma 'st, chicera , que ha sacado la copa , ó la copa está
Aut pateram heic inesse oportet. metida allí dentro .
Amphitruo. Anfitrion.
Agedum, solve cistulam. Vamos, abre el cofre.
Sosia. Sosia.
Quid ego istam exsolvam? obsignata' st recte: ¿Para qué? el sello está intacto, pero el
res gesta' st bene. lance es muy bueno. Tú has procreado otro
Tu peperisti Amphitruonem, ego alium peperi Anfitrion, yo, otro Sosia; si ahora la copa
Sosiam: pare otra copa, seremos todos gemelos.
Nunc si pateram patera peperit; omnes con-
geminavimus.
Amphitruo. Anfitrion.
Certum' st aperire , atque inspicere. Es muy preciso abrirlo y registrarlo.
43

Sosia. Sosia.
Vide sis signi quid siet: Pero, mira por todos lados el sello, para
Ne posterius in me culpam conferas. que no vengas luego echándome culpas.
Amphilruo. Anfitrion.
Aperi modo: Abrelo al instante, que Alcumena se ha
Nam hæc quidem nos deliranteis facere dictis propuesto volvernos locos con sus discursos.
postulat.
Alcumena. Alcumena.
Unde hæc igitur est, nisi abs te, quæ mihi ¿Quién ha podido darme, pues , esta copa
dono data st? sino tú?
Amphitruo. Anfitrion.
Opus mi est istuc exquisito .. Esto es lo que pretendo averiguar.
Sosia. Sosia.
Juppiter, prob Iuppiter! ¡Júpiter! ¡oh gran Júpiter!
Amphitruo. Anfitrion.
Quid tibi' st? ¿Qué te ha sucedido?
Sosia. Sosia.
Heic patera nulla in cistula' st. En el cofre no hay copa ninguna.
Amphitruo. Anfitrion.
Quid ego audio? ¿Qué oigo?
Sosia. Sosia.
# Es muy cierto.
Id quod verum 'st.
Amphitruo. Anfitrion.
At cum cruciatu jam , ni adparet, tuo. Desdichado de tí si no aparece.
Alcumena. Alcumena.
Hæc quidem adparet. Hela aquí, apareció.
Amphitruo. Anfitrion.
Quis igitur tibi dedit? ¿Quién te la ha dado pues?
Alcumena. Alcumena.
Qui me rogat. El que me lo está preguntando .
Sosia. Sosia.
Me captas, quia tute ab navi clanculum huc Veo que me engañas. Tú has venido ocu. -
alia via tamente del buque, y por un camino distin-
Præcurristi: atque hiac pateram tute exemis- to del que hemos recorrido; tú has sacado del
ti, atque eam cofre la copa; tú la has dado á tu esposa, y lue-
Huic dedisti, posthac rursus obsignasti clancu- go has vuelto á poner silenciosamente tu sello .
lum.
Amphitruo. Anfitrion.
Hei mihi! jam tu quoque hujus adjuvas insa- ¡Ay de mí! tú apoyas tambien sus locuras.
niam . -(A Alcumena). ¿Dices tú que hemos tenido
Ain' heri nos advenisse huc? aquí ayer?
Alcumena. Alcumena.
Aio, adveniensque illico Lo digo: y cuando has venido me has sa-
Me salutavisti , et ego te, et osculum tetuli ludado: yo te saludé tambien , y te di un beso .
tibi.
Amphitruo. Anfitrion .
Iam illud non placet principium de osculo: La iniciativa del beso no me gusta: sigue
pergam exsequi . adelante.
Alcumena. Alcumena.
Lavisti. Te has dado un baño.
I
Amphitruo. Anfitrion.
Quid, postquam lavi? ¿Y despues del baño?
Alcumena. Alcumena .
Adcubuisti. Te has sentado á la mesa.
Sosia. Sosia.
Euge! optime. ¡Egregiamente! ¡Muy bien! sigue inter-
Nunc exquire. rogándola.
Amphitruo. Anfitrion.
Ne interpella. Perge porro dicere. (A Sosia).-No la interrumpas.-(A Alcu
mena). Sigue, pucs, tu narracion.
Alcumena. Alcumena.
Cœna adposita' st: cœnavisti mecum : ego ad- Se sirvió la cena: tú cenastes conmigo: nos
cubui simul. sentamos juntos .
Amphitruo. Anfitrion.
In eodem lecto? ¿Sobre el mismo lecho?
Alcumena. Alcumena.
In eodem . Sobre el mismo .
Sosia. Sosia.
Hei! non placet convivium . ¡Ah! el convite no te llena.
Amphitruo. Anfitrion.
Sine modo argumenta dicat. Quid , postquam (A Sosia).- Déjala hablar libremente.- ( A
cœnavimus? Alcumena.) ¿Y acabada la cena qué pasó?
Alcumena. Alcumena.
Te dormitare aiebas: mensa ablata' st, cubi- Dijiste que tenias ganas de dormir: se qui
tum hinc abiimus. tó la mesa, y fuimos á acostarnos.
Amphitruo. Anfitrion.
Ubi tu cubuisti? ¿En dónde te acostastes?
Alcumena. Alcumena.
In eodem lecto tecum una in cubiculo. En tu mismo aposento, y en tu mismo lecho.
Amphitruo. Anfitrion.
Perdidisti! ¡Has acabado conmigo !
Sosia. Sosia.
Quid tibi' st? ¿Qué te ha sucedido?
Amphitruo. Anfitrion.
Hæc me modo ad mortem dedit . Alcumena me ha entregado en las manos
de la muerte .
Alcumena. Alcumena.
Quidjam , amabo? ¿Qué tienes, querido mio?
Amphitruo. Anfitrion,
Ne me adpella. No me des este nombre.
Sosia. Sosia.
Quid tibi' st? ¿Qué tienes?
Amphitruo. Anfitrion.
Perii miser! ¡No vivo ya, pobre de mí! Estando yo au-
Quia pudicitiæ hujus vitium me heic absente' st sente, la torpeza del vicio manchó su pudor.
additum .
Alcumena. Alcumena.
Obsecro, ecastor, cur istuc , mi vir , et te Te pregunto, esposo mio , ¿qué razones han
audio? motivado lo que oigo de tu boca?
= 48 =

Amphitruo. Anfitrion.
Vir ego tuus sim? ne me adpella falsa falso ¿Tu esposo yo? No me llames con este nom-
nomine. bre engañoso toh muger engañosa !
Sosia. Sosia.
Hæret hæc res: siquidem hæc jam mulier fac- Si es así, se ha trasformado ya de hombre
ta' st ex viro. en muger.
Alumena. Alcumena.
Quid ego feci, qua istæc propter dicta dican- ¿Qué he hecho yo para que se me abrume
tur mihi? de tantas injurias?
Amphitruo. Anfitrion.
Tute edictas facta tua, ex me queris quid de- Publicas tus hazañas, ¿y luego me pregun-
liqueris? tas en que consiste tu delito?
Alcumena. Alcumena.
Quid ego tibi deliqui , si cui, nupta sum, te- ¿En qué he faltado, si estuve contigo yo
cum fui? que soy tu esposa?
Amphitruo, Anfitrion.
Tun' mecum fueris? quid illac impudente au- ¿Has estado tú conmigo? ¿ Puede hacerse
dacius? alarde de impudencia con mas audacia? Si
Saltem tute, si pudoris egeas , sumas mu- has perdido el pudor, conserva cuando menos
tuum . sus apariencias.
Alcumena . Alcumena.
Istuc facinus, quod tu insimulas, nostro ge- El delito de que me culpas calumniosamen-
neri non decet. te es estraño á una muger de mi clase, y si
Tu si me impudicitiæ captas, non potes ca- te empeñas en ello , no podrás probármelo.
pere.
Amphitruo. Anfitrion.
Proh di inmortales! cognoscin' tu me saltem, ¡Oh dioses inmortales! ¿me conoces tú al
Şosia? menos , oh Sosia?
Sosia. Sosia.
Propemodum. Tal cual .
Amphitruo. Anfitrion.
Cœnavin' ego heri in navi in portu Per- ¿No he cenado ayer en mi nave en el puer-
sico? to Pérsico?
Alcumena. 3 1. Alcumena.
Mihi quoque adsunt testes, qui illud , quod ego Tambien yo tengo testigos , que puedan
dicam, adsentiant. confirmar lo que digo.
Amphitruo. Anfitrion.
Qui? testes? ¡Qué! ¿Tienes testigos?
Alcumena. Alcumena.
Testes. Tengo testigos.
Amphitruo. Anfitrion.
Quid testiculare? ¿Que testigos son esos?
Alcumena. Alcumena.
Enim uno sat est; Uno solo basta , y este es Sosia , que es el
Necnobis praesente aliquis nisi servos Sosia solo que ha quedado con nosotros.
adfuit.
Sosia. Sosia.
Nescio quid istuc negotii dicam, nisi quis- No sé como descifrar este enigma, á no ser
piam est que otro Anfitrion, estando tu ausente, cuide
Amphitruo alius, qui forte te heic absente de tus faenas, y desempeñe tu papel . El ha-
tamen berme visto sustituido por otro Sosia me causó
46

Tuam rem curet, teque absente, heic munus mucho estupor, pero me lo causa mas au
fungatur tuum : ese otró Anfitrion, y no sé si algun hochicero
Namque de illo subditivo Sosia mirum nimis engaña á tu esposa.
est.
Certe de istoc Amphitruone jam alterum mi-
rum' st magis.
Nescio qui præstigiator hanc frustratur mu-
lierem .
Alcumena. Alcumena.
Supremi regis regnum juro , et.matrem fa- Juro por el trono del sumo Jupiter y por la
milias, matronal virtud de Juno , á quien debo respe-
Iunonem, quam me vereri et metuere st par tar sobre todo, y temer, que tú únicamente me
maxume, has prodigado tus abrazos, y que ningun otro
Ut mi, extra unum te, mortalis nemo corpus mortal hizo otro tanto para ofender mi pudor.
corpore
Contigit, quo me impudicam faceret.
Amphitruo. Anfitrion.
Vera isthæc velim. Quisiera que fuese todo verdad.
Alcumena . Alcumena.
Vera dico, sed nequicquam, quoniam non vis Digo la verdad, pero inútilmente, porqua
credere. no quieres creerme.
Amphitruo Anfitrion.
Mulier es, audacter juras. Eres muger, y juras con audacia.
Alcumena. Alcumena.
Quæ non deliquit, decet La que no ha delinquido, debe ser audaz,
Audacem esse, confidenter pro se et proterve y puede hablar de sí con entereza y orgullo.
loqui.
Amphitruo. Anfitrion.
Satis audacter. Tú tienes sobrante osadía.
Alcumena. Alcumena.
Ut pudicam decet. Toda la que conviene á una muger virtuosa.
Amphitruo. Anfitrion.
Tu verbis probas . Tus palabras lo ponen de manifiesto..
Alcumena. Alcumena.
Non ego illam mihi dotem duco esse, quæ dos Yo, lejos de creer , que es mi dote lo que se
dicitur: llama dote, juzgo mis dotes verdaderas , la ho-
Sed pudicitiam, et pudorem , et sedatum cu- nestidad, el pudor, la morigeracion, el temor
pidenem , á los dioses, la piedad filial, el afecto mútuo en-
Deum metum, parentum amorem, et cogna- tre los deudos, mi acatamiento hacia tí, mis
tum concordiam: actos benéficos hacia los buenos , y mi empeño
Tibi morigera, atque ut munifica sim bonis, en ser útil á los virtuosos.
prosim probis.
Sosia. Sosia.
Næ ista , edepol , si hæc vera loquitur , ex amus- Esta muger es un modelo de perfeccion , si
sim' st optuma. todo lo que dice es verdad.
Amphitruo. Anfitrion.
Delenitus sum profecto ita, ut me qui sim nes- Me quedo tan pasmado con sus palabras,
ciam . que hasta ignoro lo que soy.
Sosia. " Sosia.
Amphitruo es profecto: cave sis ne tu te usu Tú eres sin duda Anfitrion; tenlo presente,
perduis : para que no pierdas por tí mismo tu ser, que
Ita nunc homines inmutantur, postquam pe- despues de nuestro regreso del estrangero los
regre advenimus. hombres se trasforman.
Amphitruo. Anfitrion.
Mulier, istam rem inquisitam certum ' st non Esposa mia , estoy decidido á averiguario
amittere. todo.
47

Alcumena. Alcumena.
Edepol , me facies libente. Esto es lo que mas deseo .
Amphitruo. Anfitrion.
Quid ais? responde mihi. Contéstame, pues: si traigo aqui del buque
Quid si adduco tuum cognatum huc a navi Nau- á Neucrates, tu pariente, que ha venido con-
cratem, migo en aquel buque mismo, y este desmiente
Qui mecum una vectu' st una navi : atque is si todo lo que afirmas ¿cuál será la pena que mas
denegat te convenga? ¿No te verás forzada á decir, que
Facta, quæ tu facta dicis, quid tibi æquom' st tengo motivos para repudiarte?
fieri?
Nunquid causam dicis, quin te hoc multem ma⚫
trimonio?
Alcumena. Alcumena.
Si deliqui, nulla causa ' st. Si soy culpable, no se necesita formacion
de causa .
Amphitruo. Anfitrion.
Convenit. Tu, Sosia , Convenido. Tú, Sosia , lleva á casa estos
Duc hos intro: ego huc ab navi mecum addu- prisioneros, que yo voy al buque para traer
cam Naucratem . aqui á Neucrates.
Sosia. Sosia. (A Alcumena.)
Nunc quidem præter nos nemo' st: dic mihi Ahora estamos solos: dime con formalidad,
verum serio, ¿hay alli dentro otro Sosia, que se me parezca
Ecquis alius Sosia intu' st, qui mei similis siet? perfectamente?
Alcumena. Alcumena.
Abin' hinc a me dignus domino servos. Apártate de mí, esclavo digno de tan buen
amo.
Sosia. Sosia.
Abeo, si jubes. Me voy, si así lo quieres.
Alcumena. Alcumena.
Nimis, ecastor, facinus mirum' st, qui illi colli- Me causa estupor que le haya ocurrido á
bitum siet mi esposo culparme tan calumniosamente de
Meo viro, sic me insimulare falsum facinus tamaño crímen . Pero mi pariente Neucrates
tam malum . me informará de la realidad de los hechos.
Quicquid est, jam ex Naucrate cognato id cog-
noscam meo.

ACTUS III . ACTO III .

SCENA I ESCENA 1.

luppiter. Júpiter.
Ego sum ille Amphitruo, cui' st servos Sosia, Yo soy aquel Anfitrion, que tiene por es-
Idem Mercurius qui fit, quando commodum' st, clavo á Sosia, el cual se trasforma en Mercurio
In superiore qui habito coenaculo, cuando le acomoda , y yo tambien, cuando se
Qui interdum fio Iuppiter, quando lubet. me antoja , me convierto en el gran Júpiter,
Huc autem quom extemplo adventum adpor- que habita en las cimas del Olimpo. Pero, tan
to, illico 邗 luego como desciendo aqui, me trasformo al
Amphitruo fio, et vestitum inmuto meum . instante en Anfitrion , dejando mi divinal ata-
Nunc huc honoris vostri venio gratia , vío y ahora vengo para congraciarme con
Ne hauc inchoatam transigam Comœdiam, vosotros con el desenlace de esta comedia, ya
Simul Alcumenæ , quam vir insoutem probri comenzada; y he venido tambien para socor-
Amphitruo adcusat, veni, ut auxilium feram; rer á Alcumena inocente, culpada por Aufi-
Nam mea sit culpa, quod egomet contraxerim, trion de adulterio, que recaeria sobre mí lá
Si id Alcumenæ innocenti expetat . culpa , si la inocente Alcumena tuviese que su-
Nunc Amphitruvnem memet, ut obcœpi semel , frir el castigo de un delito, que yo he come-
Esse adsimulabo, atque in horum familiam tido. Seguiré , pues , fingiéndome Anfitrion,
Frustrationem hodie injiciam maxumam: como lo he hecho ya, y sembraré hoy en esta
48

Post igitur demum faciam res fiat palam , familia mil engaños, pero acabaré por revelarlo
Atque Alcumenæ in tempore auxilium feram, todo, y suministrando oportunamente mis au-
Faciamque ut uno foetu, et quod gravida' st xilios á Alcumena , haré que para de una vez ,
viro, y sin dolor, el fruto que ha concebido por obra
Et me quod gravida' st, pariat sine doloribus . mia, y el que pertenece á su esposo . He orde-
Mercurium jussi me continuo consequi, nado á Mercurio alcanzarme pronto, para man-
Si quid vellem imperare: nunc hanc adloquar, darle lo que pudiera ocurrirme. Voy ahora á
hablar con ella.

SCENA II. ESCENA II.

ALCUMENA, IUPPITER . ALCUMENA, JUPITER .

Alcumena. Alcumena.

Durare nequeo in ædibus: ita me probri , Me repugna permanecer en esta casa: ¡mi
Stupri, dedecoris a viro argutam meo! esposo me ha culpado de inmodestia , de adul-
terio, de infamia! Niega la realidad de los he-
Ea quæ sunt facta, infecta refert, ac clamitat.
Quæ neque sunt facta, neque ego in me admi- chos, y reclama contra mí me echa en cara
si, arguit: Cosas que no han existido , y que no he hecho:
Atque id me susque deque esse habituram pu- y cree que puede columpiarme á su gusto, lle-
tat. vándome de arriba abajo . No será asi , por
Non edepol faciam, neque me perpetiar probri cierto, ni sufriré mas que se me culpe calum-
Falso insimulatam, quin ego illum aut de- niosa y falsamente de adulterio : ó le abando-
seram , no, ó satisface mis exigencias , jurando que
Aut satisfaciat mihi ille, atque adjuret insuper,
han side injustas las acusaciones que ha lanza-
Nolle esse dicta, quæ in me insontem protulit.do contra mí, inocente.
Iuppiter. Júpiter.
Faciundum st mihi illud , fieri quod illæc Debo hacer lo que esta exige, si aspiro á
postulat, reconquistarme su amoroso afecto: la conduc-
Si me illam amantem ad sese studeam recipere: ta que he observado ha sido odiosa para Anfi-
Quando ego quod feci, factum id Amphitruoni trion , y mi amor á Alcumena ha acarreado
obfuit, grave molestia á este hombre inocente. Me es
Atque illé dudum meus amor negotium menester , pues, sufrir los efectos de su ira é
Insonti exhibuit; nunc autem insonti mibi. invectivas contra su esposa , aunque en cuanto
Illius ira in banc et maledicta expetent. á esto no soy culpable.
Alcumena. Alcumena.
Et, eccum, video, qui me miseram arguit Aqui está, lo veo, el que me ha culpado de
Stupri, dedecoris. adulterio con infamia.
Iuppiter. Júpiter.
Te volo , uxor , conloqui Esposa mia, quiero hablarte: ¿por qué di-
Quo te avortisti ? riges tus miradas á otra parte?
Alcumena, Alcumena.
Ita ingenium meum' st: Esto es propio de mi carácter, porque me
Inimicos semper osa sum obtuerier. ha sido siempre odioso mirar á mis enemigos.
Iuppiter. Júpiter.
Heia autem inimicos! Vaya, pues, ¡ enemigos tuyos!
Alcumena. Alcumena.
Sic est, vera prædico: Es asi: lo digo en alta voz, á no ser que
Nisi etiam hoc falso dici insimulaturus es. tambien quieras decir calumniosamente que es
falso este mi aserto.
Iuppiter. Júpiter.
Nimis verecunda' s. (Alarga su mano á Alcumena, y ésta reti-
ra la suya) . Es demasiado altiva tu mo-
destia.
Alcumena. Alcumena.
Potin' es ut abstineas manum? ¿No es justo que te abstengas de tocarme
Nam certo si sis sanus, aut sapias satis , la mano? Si estás en todo tu juicio, y eres bien
49

Quam tu inpudicam esse arbitrere et præ- cuerdo, no es regular que te entretengas , bien
dices, sea jocosa ó sériamente, conmigo, que te he
Cum ea tu sermonem nec joco , nec serio sido infiel , como tú lo juzgas , y lo proclamas,
Tibi habeas, nisi sis stultior stultissumo. á no ser que seas muy necio entre los necios.
Iuppiter. Júpiter.
Si dixi , nihilo magis es , neque esse arbi- Si lo hedicho , no ha sufrido por esto desca-
tror, labro tu virtud, ni creo que sea verdad lo que
Et id huc revorti, uti me purgarem tibi. te he dicho: he vuelto, pues, para justificarme,
Nam numquam quidquam meo animo fuit que nada ha herido mi corazon , como el haber 4
ægrius, oido que estabas encolerizada conmigo. Pero
Quam postquam audivi , ted esse iratam mihi. ¿por qué me has prodigado palabras semejan-
Cur dixisti? inquies: ego expediam tibi. tes, dirás tú? Voy á esplicártelo . No lo he he-
Non , edepol , quo te esse inpudicam cre- cho ciertamente porque te he creido infiel , sino
derem: para ponerte á tan árdua prueba con ánimo de
Verum periclitatus animum sum tuum, ver lo que hacias, y como lo tolerabas: y á de-
Quid faceres , et quo pacto id ferre indu- cir verdad, mientras que hablaba jocosamente,
ceres . no pretendia mas que divertirme, como puede
Equidem joco illa dixeram dudum tibi, decirtelo Sosia.
Ridiculi causa: vel hunc rogato Sosiam .
Alcumena. Alcumena.
Quin huc adducis meum cognatum Naucra- ¿Por qué no has traido aquí á Neucrates ,
tem, mi pariente, como habias dicho ya que ibas
Testem quem dudum te adducturum dixeras, á hacerlo, para que sirviera de testigo, afir-
Te huc non venisse? mando que tú no habias venido?
Iuppiter. Júpiter.
Si quid dictum' st perjocum, Si todo lo que he dicho ha sido una broma,
Non æquom ' st id te serio prævortier. no es regular que lo tomes en tono serio.
Alcumena. Alcumena.
Ego illud scio quam doluerit cordi meo. Yo sé que toda esta broma me ha herido
hasta el fondo del corazon .
luppiter. Júpiter.
Per dexteram tuam te, Alcumena, oro, ob- Te suplico encarecidamente, oh Alcumena,
secro, por esta tu mano, que tengo asida , me perdo-
Da mihi hanc veniam: ignosce; irata ne sies. nes : disimula mis faltas, y no te encolerices.
Alcumena. Alcumena.
Ego istaec feci verba virtute inrita: Mi virtud habia anonadado ya tus acusa-
Nunc quando factis me inpudicis abstines, ciones; pero aun cuando te has propuesto no
Ab inpudicis dictis avorti volo. culparme de impudicicia, quiero ponerme á
Valeas , tibi habeas res tuas, reddas meas , cubierto de las escandalosas habladurías. Dé-
luben' mi ire comites. monos, pues, un adios: toma tus bienes, de-
vuélveme los mios, y ordena á mis esclavas
que me acompañen .
Iuppiter. Júpiter.
Sanan' es? ¿Estás en tu juicio?
Alcumena. Alcumena.
Si non jubes, Si así no lo mandas, me iré sola , acompa-
Ibo egomet, comitem Pudicitiam duxero. ñada de mi modestia.
Iuppiter. Júpiter.
Mane, arbitratu tuo jusjurandum dabo, Quédate; y juraré á toda tu satisfaccion,
Me meam pudicam esse uxorem arbitrarier. quejuzgo fiel á mi esposa : y si lo digo para en-
Id ego si fallo, tum te, summe Iuppiter, gañarte, quiero, oh sumo Júpiter , que des-
Quæso, Amphitruoni ut semper iratus sies. cargues cada vez mas sobre Anfitrion toda
tu ira.
Alcumena. Alcumena.
Ah! propitius sit potius. ¡Ah no! que te sea cada vez mas propicio.
Iuppiter. Júpiter .
Confide fore: Lo será siempre, porque mi juramento en
= 50

Nam jusjurandum verum te advorsum dedi. tu abono es sincero . ¿Ha acabado ya tu ira?
Jam nunc irata non es?
Alcumena. Alcumena.
Non sum. No la tengo mas.
Iuppiter. Júpiter.
Bene facis. Bien hecho. En las humanas vicisitudes
Nam in hominum ætate multa eveniunt hu- suceden muchas cosas por este estilo : hoy es-
jusmodi: tamos llenos de regocijos, y mañana de mise-
Capiunt voluptates, capiunt rursum miserias . rias : boy graves disensiones nos afligen , y
Iræ interveniunt, redeunt rursum in gratiam. mañana vuelven las cariñosas amistades: y si
Verum iræ si quæ forte eveniunt hujusmodi casualmente suceden disensiones semejantes
Inter eos, rursum si reventum in gratiam st, entre amigos , que se reconcilian luego , serán
Bis tanto amici sunto inter se, quam prius. dos veces mas amigos que antes.
Alcumena. Alcumena.
Primum cavisse oportuit ne diceres; Debias haber evitado estos discursos, pero
Verum eadem si isdem purgas, mihi patiunda ya que has venido á una justificacion, debo to-
sunt. lerártelos.
luppiter. Júpiter.
Jube vero vasa pura adornari mihi, Ordena ahora que se me preparen los 7a-
Ut, quæ apud legionem vota vovi, si domum sos sagrados para que cumpla los sacrificios,
Redissem salvos, ea ego exsolvam omnia. que prometí á los dioses, capitaneando el ejér-
cito, si volvia sano y salvo.
Alcumena. Alcumena.
Ego istuc curabo. Tendré cuidado de todo.
Iuppiter. Júpiter.
Evocate huc Sosiam ; Que se llame á Sosia , y que vaya á buscar
Gubernatorem, qui in mea navi fuit, al piloto de mi nave Blefaron, para que sea
Blepharonem arcessat , qui nobiscum pran nuestro comensal . ( Aparte.) Sosia se quedará
deat. burlado y en ayunas; y á Anfitrion, yo sabré
(Seorsum). sacarlo de aquí .
Is adeo impransus ludificabitur ,
Quom ego Amphitruonem collo hinc obstricto
traham .
Alcumena. Alcumena.
Mirum quid solus secum secreto ille agat! ¡Pero qué habla consigo mismo en secreto!
Atque aperiuntur ædes: exit Sosia. esto me maravilla. -Hé aquí Sosia, que sale.

SCENA III . ESCENA III.

SOSIA, JUPITER, ALCUMENA. SOSIA, JUPITER, ALCUMENA.

Sosia. Sosia.

Amphitruo, adsum: si quid opus est, impera: Héme aquí, Anfitrion: manda si necesitas
imperium exequar. algo; ejecutaré tus órdenes.
Iuppiter. Júpiter.
Optume advenis . Vienes oportunamente.
Sosia. Sosia.
Jam pax est inter vos duos? ¿Se ha restablecido la paz entre los dos?:
Nam quia vos tranquillos video, gaudeo et vo- me alegro, y me complazco de veros recon-
lupe' st mihi. ciliados, pues un buen esclavo debe intere-
Atque ita servom par videtur frugi sese insti- sarse en la suerte de sus amos, debe confor-
tuere, mar su carácter al de ellos; y tomando un mis-
Proinde, heri ut sint, ipse item sit: voltum e mo aspecto , será triste si lo son sus amos, y
voltu conparet, alegre, si están contentos. Pero dime, contés-
31

Tristis sit, si heri sint tristes: hilarus sit, sitame: ¿habeis vuelto á reconciliaros verdade-
gaudeant. ramente?
Sed age, responde : jam vos redistis in con-
cordiam?
Iuppiter. Júpiter.
Derides, qui scis hæc jam dudum me dixisse Déjate de mofas, pues sabes muy bien que
per jocum. todos mis discursos no fueron mas que una
broma.
Sosia. Sosia.
Ad id joco dixisti? equidem serio ac vero ¿Fué todo una broma? Yo lo creí formal y
ratus. verdadero. -
Iuppiter. Júpiter.
Habui expurgationem; facta pax est. Se me ha absuelto, y la paz quedó hecha .
Sosia. Sosia
Optume ' sl. Muy bien.
luppiter. Júpiter.
Ego rem divinam intus faciam , vota quæ Voy á cumplir en casa un sacrificio para
sunt. satisfacer mi voto á los dioses.
Sosia. Sosia.
Censeo. Es muy justo.
Iuppiter. Júpiter.
Tu gubernatorem a navi buc evoca verbis Tú ve á decir de mi parte al piloto de mi na-
meis ve, Blefaron , que venga á comer conmigo
Blepharonem, ut re divina facta, mecum pran- despues del sacrificio .
deat.
Sosia. Sosia .
Iam beic ero, quum illeic censebis esse me. Iré tan pronto, que cuando vuelva me cree-
rás todavía allí.
luppiter. Júpiter.
Actutum huc redi. Vuelve presto.
Alcumena. Alcumena.
Numquid vis quin abeam jam intro, ut appa- ¿Quieres algo mas? pues voy á entrar en
rentur quibus opu' st? casa para prepararlo todo.
Iuppiter. Júpiter.
1 sane, et,12 quantum potest, parata fac sint Ve enhorabuena , y prepáralo todo lo mas
omnia. pronto posible.
Alcumena. Alcumena.
Quin venis, quando vis, intro : faxo haud quid - Tú entrarás cuando quieras, y yo harẻ de
quam sit moræ. modo que nada retardo el sacrificio .
Iuppiter. Júpiter.
Recte loquere, et proinde diligentem ut uxo- Hablas muy bien, y tal como conviene á
rem decet. una esposa diligente. (Aparte. ) El esclavo y
Jam hi ambo et servos et hera frustra sunt la ama, que me suponen Anfitrion, están los
duo, dos engañados, y es muy oportuno que lo es-
Qui me Amphitruonem rentur esse ; errant tén. Y tú ahora, ó Sosia divino , que estas aquí
probe. presente, y escuchas lo que digo , aunque invisi-
Nunc tu divine fac huc adsis Sosia. ble, haz de modo, que viniendo Anfitrion á
Audis quæ dico, tametsi præsens non ades: está casa , se separé de ella por obra tuya bajo
Fac Amphitruonem advenientem ab ædibus cualquier pretesto. Hazlo , tú, que sabes inven-
Vt abigas quovis pacto; fac conmentus sies. tar. Quiero que Anfitrion sirva de juguete,
Volo deludí illum, dum cum hac usuraria mientras que me recreo, disfrutando las gra-
Vxore nunc mihi morigero. Hæc curata sint, cias de su esposa . Que se ejecute, pues, todo
Fac sis, proinde adeo, ut me velle intellegis: esto: haz que todo sea como sabes que yo lo
Atque ut ministres mihi , quom mihi sacrufi- quiero, y luego ven tambien á asistirme en el
cem. sacrificio que ofrezco á mí mismo.
52 =

SCENA IV. ESCENA IV.

Mercurius. Mercurio.

Concedite atque abscedite, omnes de via de- Apartaos, retiraos , dejadme todos libre el
cedite , camino, y que ningun hombre sea lan audaz
Nec quisquam tam audax fuat homo , qui ob- que me impida el paso ¿Se permitirá menos á
viam obsistat mihi. mí, que soy un dios, que a todos los criados
Nam mihi quidem, hercle, qui minus liceat de una comedia , el lanzar estas amenazas al
Deo minitarier pueblo, para que no me estorbe? Aquel anuncia
Populo, ni decedat mihi, quam servolo in Co- que ha arribado sano y salvo un buque; este
mœdiis? anuncia la llegada de un anciano encoleriza-
Ille navem salvam nunciat, aut irati adventum do; pero yo obedezco los mandatos de Júpiter,
senis: y vengo ahora aquí por órden suya, hay mas
Ego sum lovi dicto audiens, ejus jussu nunc razon, pues, para cederme el paso y reti-
buc me adfero. rarse. Me llama mi padre, lo sigo; me inclino
Quamobrem mi magis par est via decedere , et á sus órdenes imperiosas, y me porto con él,
concedere. como los buenos hijos con sus padres . Condes-
Pater vocat me, eum sequor , ejas dicto impe- ciendo con sus amores; le infundo valor; le
rio sum audiens: sirvo de apoyo; le aconsejo; participo de su
Vt filium bonum patri esse oportet, itidem ego alegría, y si mi padre logra sus voluptuosos de-
sum patri. seos, mi satisfaccion es mayor aun que la suya.
Amanti subparasitor, hortor, adsto, admoneo, Ama: sabe bien lo que se hace, y obra bien
gaudeo. cuando se abandona á sus inclinaciones , por-
Si quid patri volupe'st, voluptas ea mihi mul- que todos los hombres hacen otro tanto, y se
to maxuma'st. les permite por necesidad, con tal que lo hagan
Amat; sapit, recte facit, animo quando obse- discretamente. Mi padre quiere ahora que
quitur suo: Anfitrion sea un objeto de burla : así lo haré,
Quod omneis homineis facere oportet, dum id y vereis vosotros , como lo convierto en un
modo fiat bono Juguete á vuestra presencia . Me ceñiré la ca-
Nunc Amphitruonem volt deludi meus pater; beza con una corona; me fingiré ébrio ; subiré
faxo probe. al punto elevado, que veis, y desde allí le
Iam hic deludetur, spectatores, vobis spectan- echaré regaladamente de la casa,, convirtiéndo-
tibus. le de sóbrio en borracho. Luego el castigo re-
Capiam coronam mi in caput ; adsimulabo me caerá sobre Sosia , su esclavo, y éste se verá
esse ebrium: espuesto hoy á la cólera del amo por mis fe-
Atque illuc sursum escendero: inde optume chorías: pero ¿qué me importa? Debo obede-
cispellam virum . cer á mi padre, y servirle con empeño . Hé aquí
De supero, quum huc adcesserit, faciam ut sit Anfitrion que viene: voy á burlarme de él con
madidus sobrius. oportunidad, como vosotros lo vereis, fijan-
Deinde illi actutum subferet suus servos pœ- do vuestra atencion . Entro en la casa para po-
nas Sosia: * nerme un trage que convenga á mi papel, y
Eum fecisse ille bodie arguet, quæ ego fecero luego subiré al tejado á fin de prohibir a este
heic: quid id mea? hombre la entrada.
Meo me æquom' st morigerum patri, ejus stu-
dio servire addecet.
Sed eccum Amphitruonem; advenit : jam ille
heic deludetur probe,
Siquidem vos voltis auscultando operam dare.
Ibo intro, ornatum capiam, qui potis decet.
Dein sursum adscendam in tectum , ut illum
hinc prohibeam.

ACTUS IV . ACTO IV .

SCENA I. ESCENA I.

Amphilruo. Anfitrion.

Naucratem quem convenire volui, in navi non Neucrates, á quien mehabia propuesto traer
erat: conmigo, no estaba en el buque; y no he podi-
Neque domi, neque in urbe invenio quem- do encontrar á ninguno en su casa ni en la ciu-
quam , qui illum viderit. dad, que lo haya visto. Recorrí, pues, todas
Nam omneis plateas perreptavi, gymnasia et las plazas públicas , los gimnasios, las perfu-
myropolia: merías, el grande y pequeño mercado ; fuí á la
53

Apud emporium, atque in macello, in palæstra palestra , al tribunal, á las casas de los ciruja-
atque in foro: nos, á las barberías, y á todos los templos, así
In medicinis, in tonstrinis, apud omneis ædeis que estoy rendido buscándole, pero no en-
sacras. cuentro á Neucrates. Ahora volveré á casa, y
Sum defessus quæritando , nusquam invenio precuraré sonsacar á Alcumena, sondeándola
Naucratem . aun mas, quien ha sido el infame que la ha
Nunc domum ibo, atque ex uxore hanc rem hecho adúltera: y me sería la muerte menos
pergam exquirere, molesta que el dejar en completo abandono
Quis fuerit, quem propter corpus suum stupri la averiguacion de este asunto . Pero han cer-
compleverit. rado la puerta: ¡muy bien! Se conducen en es-
Nam me, quam illam quæstionem inquisitam to como en todo lo demas. Voy á llamar .
hodie amittere , Abrid: hola: ¿no está nadie ? nadie viene á
Mortuum satiu' st: sed ædeis obcluserunt: eu- abrirme la puerta?
gepa!
Pariter hoc fit, atque ut alia facta sunt: feriam
foreis.
Aperite hoc: heus, ecquis heic est? ecquis hoc
aperit ostium?

SCENA II. ESCENA II.

MERCURIUS , AMPHITRUO . MERCURIO, ANFITRION .


Mercurius. Mercurio.

Quis ad foreis est? ¿Quién llama á la puerta?


Amphitruo. 1 Anfitrion.
Ego sum . Soy yo.
Mercurius. Mercurio.
Quid, ego sum? ¿Quién es este yo?
Amphitruo. Anfitrion.
Ita loquor. Soy aquel mismo yo.que responde.
Mercurius. Mercurio.
Tibi Iuppiter Tienes por cierto la maldicion de Júpiter
Diqui omneis irati certo sunt, qui sic frangas y de todos los dioses , tú que nos echas la
foreis. puerta abajo.
Amphitruo. Anfitrion.
Quo modo? ¿Qué palabras son las tuyas?
Mercurius. Mercurio.
Eo modo, ut profecto vivas ætatem miser. Las que suenan: que los dioses te abrumen
de miserias por toda la vida.
Amphitruo. Anfitrion.
Sosia. Sosia.
Mercurius. Mercurio.
Ita sum Sosia, nisi me esse oblitum existu- Sí, soy Sosia, á menos que te figures que
mas. me he olvidado quien soy ¿qué quieres ahora?
Quid nunc vis?
Amphitruo. Anfitrion.
Sceleste, at etiam quid velim , id tu me ro- Malvado: ¿me preguntas todavía que es lo
gas? que quiero?
Mercurius. Mercurio.
Ita rogo: pene ecfregisti , fatue, foribus cardi- Sí, te lo pregunto, hombre fátuo; casi has
nes. hecho saltar los goznes de la puerta . ¿Crées,
An foreis censebas nobis publicitus præberier?tal vez, que el Estado nos costea otra?: ¿por
Quid me adspertas, stolide? quid nunc vis tibi?
qué me miras tanto, imbécil? ¿qué pretendes
aut quis tu es homo? de mí? ¿y quién eres tú?
Amphitruo. Anfitrion.
Verbero, etiam quis ego sim me rogitas? ulmo- ¡Infame! tú, á quien he agoviado bajo el po-
rum acheruns? so de mis infernales vapuleos ¿me preguntas
-54 =

Quem, pol, ego hodie ob istæc dicta faciam fer- todavía quién soy? Pero no tengas cuidado , que
ventem flagris . te haré pagar estos dicterios , calentándote
las costillas á palos.
Mercurius. Mercurio.
Prodigum te fuisse oportet olim in adoles- Siendo en otro tiempo muy jóven, has de-
centia. bido ser pródigo .
Amphitruo. Anfitrion.
Quidum? ¿Por qué?
Mercurius. Mercurio .
Quia senecta ætate a me mendicas malum. Porque vienes mendigando en tu vejez
mis azotes.
Amphitruo. Anfitrion.
Cum cruciatu tuo istæc hodie , verna , verba Esclavo, estas palabras te costarán hoy mu-
funditas. cha amargura .
Mercurius. Mercurio.
Sacrufico ego tibi. Quiero darte los honores del sacrificio .
Amphitruo. Anfitrion.
Qui? ¿Qué es eso?
Mercurius. Mercurio.
Quia enim te macto infortunio . Que voy á inmolarte á la desventura.
Amphitruo. Anfitrion.
Tun' me mactes, carnufex, nisi formam dii ho- ¡Vas, pues, á inmolarme, oh verdugo! pero
die meam perduint, si los dioses no me aniquilan hoy, haré que
Faxo ut bubulis coriis onustus sis , Saturni quedes agobiado, como una víctima de Satur-
hostia, no , bajo los golpes del vergajo; te haré espi-
Ita ego te certo cruce et crùciatu mactabo : exirar en una cruz, y probar mil tormentos. Sal
foras, de aquí, hombre digno de palos.
Mastigia.
Mercurius. Mercurio.
Larva umbratilis , tu me mineis territas? ¿Crées aterrarme con tus amenazas, añeja
Nisi hinc actutum fugias, si denuo pultaveris, caricatura? Si no huyes precipitadamente, si
Si minusculo digito increpuerint foreis, hac vuelves á dar nuevos golpes á la puerta , si la
tegula oigo rechinar empujada por tu meñique, te
Tuum deminuam caput, ut cum dentibus lin- aplastaré la cabeza con esta teja hasta hacerte
guam excrees. escupir la lengua y los dientes.
Amphitruo. Anfitrion.
Tun ' , furcifer, meis me procul prohibessis ædi- ¿Me prohibirás tú, pues, oh racimo de hor-
bus? ca, la entrada de mi casa? ¿Me prohibirás lla-
Tun' meas pulsare foreis? hasce illico toto de- mar á mi puerta? pero la empujaré hasta
moliar cardine. echarla abajo, arraucando los goznes .
" Mercurius. Mercurio.
1 Pergin'? ¿Sigues, pues?
Amphitruo. Anfitrion.
Pergo . Sigo .
Mercurius. Mercurio.
Adcipe . Toma. (Le tira una teja).
Amphitruo. Anfitrion.
Sceleste , in herum? si te hodie adprehendero, ¡Infame! ¿A tu amo? Si llego á cogerte, te
Ad id redigam miseriarum, ut semper sis mi- someteré á un castigo, que te hará desgracia-
ser. do por toda la vida.
Mercurius. Mercurio.
Bacchana , te exercuisse oportuit, senex. ¡Oh viejo! Es menester decir que estás bor-
racho.
Amphitruo. Anfitrion.
Qui dum? ¿Y por qué?
Mercurius. Mercurio.
Quando tu me tuum servom censes. Porque tú me tomas por tu esclavo.
55

Amphitruo. Anfitrion.
Quid censeo? ¿Pues quién quieres que te crea?
Mercurius. Mercurio.
Malum tibi: præter Amphitruonem, herum no- Vete enhoramala: no conozco mas amo que
vi neminem . Anfitrion.
Amphitruo. Anfitrion.
Num formam perdidi? mirum, quin me norit Hé perdido, pues, mi figura? me causa
Sosia. maravilla que Sosia no me conozca . Pero va-
Scrutabor: ego dic mihi, quis videor? num sa- mos á ver: dime ¿quién te parezco? ¿No ves
tis Amphitruo? bien que soy Anfitrion?
Mercurius. Mercurio.
Amphitruo? sanusne es? nonne tibi prædictum, ¿Anfitrion? ¿estás en tu juicio? ¿No te he
senex, dicho ya que estabas borracho, viejo? ¿y no lo
Bacchanal te exercuisse, quom, qui sis, alium confirmas ahora con estas otras preguntas?
rogites? Te aconsejo marcharte , y que no seas molesto,
Abscede, moneo: molestus ne sies, dum Am- mientras que Anfitrion, que acaba de regre-
phitruo sar del ejército, yace voluptuosamente con su
Cum uxore, modo ex hostibus adveniens, vo- esposa.
luptatem capit.
Amphitruo. Anfitrion.
Qua uxore? ¿Con qué esposa?
Mercurius. Mercurio.
Alcumena. Con Alcumena.
Amphitruo. Anfitrion.
Quis homo? ¿Quién es el hombre de quien me hablas?
Mercurius. Mercurio.
Quotiens vis dictum? Amphitruo , ¿Cuántas veces quieres que te lo diga? An-
Herus meus: molestus ne sies. fitrion mi amo: no seas, pues, molesto.
Amphitruo. Anfitrion.
Quicum cubat? ¿Con quién está acostado?
Mercurius. Mercurio.
Vide, ne infortunium quæras, qui me sic ludi- Mira, que no te atraigas la desgracia, tú
fices. que pretendes convertirme en tu juguete.
Amphitruo. Anfitrion.
Dic, quæso , mi Sosia . Respóndeme; te lo ruego , Sosia mio.
Mercurius. Mercurio.
Blandire? cum Alcumena. ¿Me lisonjeas ? Está acostado con Alcu-
meua.
Ampitruo. Anfitrion.
In eodemne ¿En el mismo aposento?
Cubiculo?
Mercurius. Mercurio.
Imo, ut arbitror, corpore corpus incubat. Asi lo creo, y el uno al lado de la otra.
Amphitruo. Anfitrion.
Væ misero mihi! ¡Ay desdichado de mí!
Mercurius. (Seorsum .) Mercurio. (Aparte.)
Lucri'st, qu
quod miseriam deputat : nam uxorem Lo que juzga desgracia es para ól una ga-
usurariam nancia, pues el que da en empréstito su es-
Perinde est præbere, ac si agrum sterilem fo- posa, es igual al que da en arrendamiento un
diendum loces. campo estéril para labrarle.
Amphitruo. Anfitrion.
Sosia. Sosia.
ཚ 56
Mercurius. Mercurio.
Quid, malum, Sosia? ¿Para qué quieres á Sosia, pícaro?
Amphitruo. Anfitrion.
Non me novisti, verbero? ¿No has llegado á conocerme, camastron?
Mercurius. Mercurio.
Novi te hominem molestum, qui ne emas liti- Te he conocido ya por un hombre muy
gium. pesado, que quieres habertelas conmigo .
Amphitruo. Anfitrion.
Adhuc amplius: Otra pregunta aun : ¿No soy yo tu amo An-
fitrion?
1 tuus Amphitruo?
Nonne ego herus sum
Mercurius . Mercurio.
Tu Bacchus es, Tú eres Baco y no Anfitrion . ¿Cuántas ve-
Haud Amphitruo: quotiens tibi dictum vis? num ces quieres que te lo diga? ¿Exiges que te
denuo? lo repita nuevamente? Mi amo Anfitrion es-
Meus Amphitruo uno cubiculo Alcumenam com- tá en un mismo aposento con Alcumena , te-
plexu tenet. niéndola en sus brazos. Si tú sigues, haré que
Si pergas, eum heic sistam, neque sine tuo venga aquí, y no te saldrá muy bien la cuenta.
magno malo.
Amphitruo. Anfitrion.
Cupio adcersi: utinam ne pro benefactis hodie Deseo que lo llames: quieran los dioses
patriam, que no pierda hoy, en recompensa de mis ser-
Adeis, uxorem, familiam cum forma una per- vicios, la patria, la casa, la esposa, la familia ,
duam ! y tambien mi figura.
Mercurius. Mercurio.
Adcersam equidem: sed de foribus tu interea Lo llamaré por cierto. Pero, mira , aléjate
sis vide. de nuestra puerta; que si sigues con tu impor-
Si molestus sis, evades nunquam , quin te sa- tunidad , no te escaparás de aquí sin servirme
cruficem . de víctima.

SCENA III. ESCENA III.

AMFITRUO, BLEPHARO, SOSIA . ANFITRION, BLEFARON , SOSIA .

Amphitruo. Anfitrion.

Di vostram fidem ! quæ intemperiæ nostram (Sin ser visto y sin ver á Blefaron. ) ¡ A fé
agunt familiam! quæ mira de los dioses, que trastornos agitan toda mi
Video, postquam advenio peregre ! nam ve- familia! ¡ Qué cosas tan estraordinarias me ha
rum' st, quod olim est auditum tocado presenciar despues de mi regreso! Es
Fabularier, mutatos Atticos in Arcadia homi- cierto, pues, como se ha oido contar en otro
nes, tiempo, que fueron algunos atenienses tras-
Et sævas belluas mansitasse, nec umquam de- formados en bestias feroces en la Arcadia, y
nuo parentibus que no volvieron jamás á ser reconocidos por
Cognitos. sus parientes.
Blepharo. Blefaron.
Quid illuc Sosia? magna sunt, quæ mira præ- (Dice, entrando con Sosia.) ¿Qué acaba de
dicas. suceder allí dentro, Sosia? Son grandes los
Ain' tu alterum te reperisse domi consimilem prodigios , que tu propalas. ¿Es cierto, que has
Sosiam? encontrado en casa otro Sosia, que te se ase-
meja perfectamente?
Sosia. Sosia.
Aio: sed heus tu, quom ego Sosiam , Amphi- Lo digo. Pero habiendo yo procreado otro
truonem Amphitruo , quid scis an Sosia, y mi amo , otro Anfitrion ¿Quién sabe si
Tu forte alium Blepharonem parias? o Di fa- tú no has engendrado otro Blefaron? ¡Oh! quie-
ciant, ut tu quoque ran los dioses que tú lo creas así, quedándote
Concisus pugnis, et illisis dentibus, id inpran- molido á puñetazos con los dientes rotos y en
sus creduas. ayunas; pues aquel otro Sosia , es decir , el yo,
Nam ego, ille alter Sosia, qui illic sum, me que está allí dentro, me ha sacudido de muy
malis mulcavit modis. mala manera.
57

Blepharo. Blefaron.
Mira profecto: sed gradus condecet grandire: Es por cierto asombroso: pero apresuremos
nam ut video, el paso, porque, á lo que veo, Anfitrion nos
Expectat Amphitruo, et vacuus mihi venter espera , y oigo resonar en mi estómago el eco
ayuno
crepitat. del .
Amphitruo. Anfitrion. (Aparte .)
Et quid aliena Pero ¿á qué hablar de hechos agenos? En
Fabulor? in nostro olim Thebano genere plus- tiempos muy remotos hubo prodigios mas me-
quam mira memorant, morables aun entre los tebanos de nuestra es-
Martigenam ille adgressus belluam magnus tirpe. Cuando el gran Cadmo buscaba á Euro-
Europæ quæstor, anguineo pa , fué acometido por un monstruo feroz; vió
Repente hosteis peperit seminio: et, pugnata brotar instantáneamente de la semilla serpen-
illac pugna, tina un enjambre de enemigos; vió en la pelea
Frater trudebat fratrem hasta et galea : et á un hermano abalanzarse contra otro, arma-
nostræ auctorem gentis dos todos con lanza y yelmo: y la tierra de
Cum Veneris filia angueis repsisse tellus Epi- Epiro vió arrastrar por el suelo, convertidos
rotica en serpientes, á aquel progenitor de nuestra
Vidit: de summo summus Iuppiter sic statuit, nacion y á su esposa, hija de Venus. Así lo dis-
sic fatum habet. puso Júpiter en el alto empíreo: este fué el fa-
Optumi omnes nostrates, pro claris factis, di- lo del destino: y nuestros ilustres proaves
ris aguntur malis. no lograron mas recompensa , por sus hechos
Facta isthæc me premunt, pertolerarem vim preclaros, que verse abandonados á la merced
tantam, cladeisque de las desgracias mas crueles. Destinos seme-
Exantlarem inpatibileis . jantes me agobian, y me obligan á sufrir tan
fiero empuje, sujetándome á desventuras in-
soportables.
Sosia. Sosia.
Blepharo! ¡Blefaron!
Blepharo. Blefaron.
Quid est? ¿Qué hay?
Sosia. Sosia.
Nescio quid mali suspicor. No sé que sospechas siniestras me agitan
la mente.
Blepharo. Blefaron.
Quid? ¿Por qué?
Sosia. Sosia.
Vide sis, herus salutator oppessulatas ante fo- Mira bien: el amo se pasea delante dé la
reis graditur . puerta que está cerrada , como un cliente, que
espera el permiso del que ha de franquearle la
eutrada.
Blepharo. Blefaron.
Nihil est, famem exspectat obambulans, Eso no quiere decir nada: paseándose es-
pera que venga á buscarle el hambre.
Sosia. Sosia.
Curiose quidem: foreis enim Pero me parece muy estraño que haya
Clausit, ne prævorteretur foras. cerrado la puerta para que el hambre no le
alcance.
Blepharo. Blefaron.
Obgannis. Vuelves á la misma cancion.
Sosia. Sosia.
Nec gannio, nec latro. No canto ni ladro. Si quieres oirme, ob-
Si me audias, observes. Nescio quid secum so- serva . No sé que se dice á sí mismo: supongo
lus, puto, que medita reconcentrado: quiero espiar lo
Rationes conligit: quid memoret , hinc exci- que dice , no te adelantes.
piam, ne propera.
Amphitruo. Anfitrion. (Aparte.)
Ut metuo, ne, victis hostibus, Di partam ex- Temo que los dioses quieran sustraer-
pungant gloriam. me la gloria que me he adquirido derrotan-
Totam miris modis nostram video turbatam fa - do á los enemigos, y veo prodigios estraor-
miliam. dinarios, que trastornan toda la familia; pe-
8
58

Tum vero uxor vitio , stupro , dedecore me plero el honor de mi esposa, contaminada por
na enicat. el adulterio, me anonada. El robo de la copa
Sed de patera mirum' st: erat tamen signum es estraordinario, porque el sello estaba in-
obsignatum probe . tacto . ¿Y qué mas? ¡ Alcumena me ha referido
Quid enim ? pugnas pugnatas prolocuta , et los sucesos de la guerra, y el fin de Pterela ,
Pterelam obpugnatum, acometido y muerto valerosamente por mi
Nostris occisum manibus fortiter: atat! novi mano! Pero caigo en la burla: todo ha sido
jam ludum: " obra de Sosia , que tambien hoy se ha atrevi-
Id Sosiæ factum' st opera , qui me hodie quo- do con infamia a separarme de la casa.
que præsentem ausit
Indigne prævortier.
Sosia. Sosia.
De me locutus, et quæ velim minus. Habla de mi, y no me agrada lo que dice:
Hominem ne congrediamur , quæso , priusquam dejemos de acercarnos , te lo ruego, hasta que
stomachum detexerit. no haya revelado todo lo que siente en su in-
terior.
Blepharo. Blefaron.
Ut lubet. Como gustes.
Amphitruo. Anfitrion.
Si illum datur hodie mastigiam adprehendere , Si llego á coger hoy á este esclavo , le
ostendam quid sit haré ver lo que cuesta burlarse de un amo con
Herum fallere, minis et dolis incessere. amenazas y engaños .
Sosia. Sosia.
Audin' tu illum? ¿Oyes lo que dice?
Blepharo. Blefaron.
Audio. Lo oigo.
Sosia. Sosia.
Illæc machina meas onerat scapulas: conpelle- El peso de todo este enredo amenaza mis
mus sis hominem . espaldas. Dirijámosle la palabra si quieres.
Scin' quid vulgo dici solet? ¿Sabes tú aquel proverbio vulgar?
Blepharo. Blefaron.
Quid dicturus sis , nescio: No sé lo que quieres decir; pero casi adi-
Quid tibi patiundum , fere hariolor. vino lo que tendrás que sufrir ."
Sosia. Sosia.
Vetu' st adagium : fames et mora Es un adagio antiguo , que el hambre y la
Bilem in nasum conciunt. espera reconcentran la bilis en la nariz.
Blepharo. Blefaron.
Verum quidem. E loco compellemus Es una verdad: vamos, pues, á dirigirle
Alacre. Amphitruo. resueltamente la palabra desde aquí . (En voz
alta.) Anfitrion.
Amphitruo. Anfitrion.
Blepharonem audio: (seorsum) mirum quid ad Oigo Blefaron (aparte) y me causa mara-
me veuiat. villa que venga á buscarme, pero se me pre-
Opportune tamen se offert, ut uxoris facta con- senta oportunamente para que yo pueda con-
vincam turpia. vencer á mi esposa de sus hechos infamos.
Quid huc ad me Blepharo? (Volviendose hacia Blefaron .) ¿Por qué has
venido aquí, Blefaron?
Blepharo. Blefaron.
Oblitus tam cito , quam diluculo. ¿Tan pronto has olvidado que enviastes á
Misisti ad navim Sosiam, ut hodie tecum con- Sosia al buque, cuando acababa de romper el
- viverem? alba, para decir que viniera hoy á comer con-
tigo?
Amphitruo. Anfitrion.
Nusquam factum gentium: sed ubi illic sceles No he enviado á nadie. ¿En dónde está esté -
tus? infame?
Blepharo. Blefaron.
Quis? ¿Quién?
59

Amphitruo Anfitrion.
Sosia. Sosia.
Blepharo . Blefaron.
Eccum illum . Héle aquí.
Amphitruo. Anfitrion.
Ubi? ¿En dónde?
Blepharo. Blefaron..
Ante oculos non vides? ¿No ves que lo tienes ante tus ojos?
Amphitruo. Anfitrion.
Vix video præ ira, adeo me istic Apenas veo: tanta es mi ira: á tanto deli-
Hodie delirum fecit: ne te sacruficem pun- rio éste me ha reducido hoy: no huirás sin que
quam evades . te mate. Déjame, Blefaron .
Sine me, Blepharo.
Blepharo. Blefaron.
Ausculta, precor. Escucha, te lo ruego .
Amphitruo. Anfitrion.
Dic, ausculto: tu vapula . Habla, te escucho; pero tú ( dirigiéndose á
Sosia) toma estos palos.
Sosia. Sosia.
Qua de re? num satis tempori? non ocius qui- ¿Y por qué eso? ¿No he llegado bien pron-
vi, si me to? No podia venir mas presto, aun cuando hu-
Dædaleis tulissem remigiis. biese tenido las alas de Dédalo.
Blepharo. Blefaron.
Abstine, quæso; non potuimus Detente te lo ruego . No hemos podido apre-
Nostros grandius graudire gradus. surar mas el paso.
Amphitruo. Anfitrion.
Sive grallatorius, sive Bien sea que haya venido precipitadamen-
Testudineus fuerit, certum'st mihi huuc sce - te, ó con mas lentitud que una tortuga, es
lestum perdere: cierto que debo acabar con este malvado . (Sa-
En tectum! en tegulas! en obductas foreis! en cudiéndole. ) Toma por tu hecho del tejado;
ludificatum berum! toma por las tejas; toma por haber cerrado la
En verborum seelus! puerta; toma por haberte burlado del amo; to-
ma por las injurias que me has lanzado .
Blepharo. Blefaron.
Quid mali fecit tibi? ¿Qué mal te ha hecho?
Amphitruo. Anfitrion.
Rogas? ex illo ¿Me lo preguntas? Desde aquel tejado me
Tecto, exclusum foribus, me deturbavit ædi- alejó de la puerta , y me impidió la entrada cu
bus. casa.
Sosia. Sosia.
Egone? ¿Yo?
Amphitruo. Anfitrion.
Tu, quid minitabas te facturum, si istas pepu- Tú. ¿Y no me amenazastes que harias esto
lissem foreis? ú lo otro, si yo llamaba á la puerta? ¿Lo nie-
Negas , sceleste ? gas, infame?
Sosia, Sosia.
Quin negem? en testis ampliter, quicum ve- ¿Quieres que no lo niegue? Hé aqui por for-
nio: tuna un testimonio en éste , con quien vengo,
Missus sedulo , ut ad te vocatum ducerem . y á quien me has enviado espresamente para
que te lo trajera aqui .
Amphitruo. Anfitrion.
Quis te misit, ¿Quién te ha enviado, racimo de horca?
Furcifer?
Sosia. Sosia.
Qui me rogat. El que me lo pregunta.
60

Amphitruo. Anfitrion.
Quando gentium? ¿Cuándo ha sido eso?
Sosia. Sosia.

Dudum, jam pridem; modo, Hace poco: al amanecer. Tan luego como
Ubi cum uxore domi redisti in gratiam. te has reconciliado con tu esposa.
Amphitruo. Anfitrion.
Bacchus te irritassit. Baco te ha trastornado la cabeza .
Sosia. Sosia.
Nec Bacchum salutem hodie, nec Cererem: tu No he saludado hoy ni á Baco ni á Ceres:
purgari jusseras tú me has ordenado limpiar los vasos sagrados
Vasa, ut rem divinam faceres : et hunc me para hacer un sacrificio, y luego me has man-
adcersitum mittis, dado á buscar á Blefaron para que viniera á
Ut tecum prandeat. comer contigo.
Amphitruo. Anfitrion.
Blepharo, dispeream , si aut intus adhuc fui, Blefaron, que perezca si he entrado hasta
Aut si hunc miserim: dic, ubi me liquisti? ahora en mi casa, y si he enviado á este Sosia.
Di, ¿en dónde me has dejado tú?
Sosia. Sosia.
Domi cum Alcumena conjuge . En casa con tu esposa Alcumena . Separado
Ego a te abiens portum vorsus volito, hunc de tí he vuelto volando al puerto; he convida-
tuis verbis voco . do á Blefaron , segun me habias dicho; luego
Venimus, nec te, nisi nunc, video postea. hemos venido, y desde entonces no te he vuel-
to á ver hasta ahora.
Amphitruo. 1 Anfitrion.
Scelestum caput! cum uxore? ¡Hombre infame! ¿Me has dejado con mi es-
Numquam abis, quin vapules. posa? No te marcharás sin llevar palos.
Sosia. Sosia.
Blepharo. Blefaron .
Blepharo. Blefaron.
Amphitruo, mitte hunc mea gratia , Anfitrion, déjalo por consideracion á mí ,
Et me audias. y escúchame .
Amphitruo. Anfitrion.
En mitto; quid vis , loquere. Ya le dejo: habla lo que quieras.
Blepharo. Blefaron.
Istic jam dudum mihi Este Sosia me ha contado ya prodigios
Maxuma memoravit mira: præstigiator forte. estraordinarios; y tal vez algun encantador ó
aut veneficus mago hechiza á tu familia. Haz, pues, nuevas
Hanc excantat tibi familiam: inquire aliunde investigaciones para averiguar que es esto, y
vide quid siet. no atormentes á este desgraciado antes de
Nec ante hunc excruciatum miserum facias. aclarar las cosas.
quam rem intellegas .
Amphitruo. Anfitrion.
Recte mones: camus, te advorsum uxori etiam Me aconsejas muy bien; vamos: quiero que
advocatum volo. seas testigo contra mi esposa.

ESCENA IV. ESCENA IV.

IUPPITER , AMPHITRUC , SOSIA, BLEPHARO , JUPITER, ANFITRION, SOSIA, BLEFARON .

Iuppiter. Júpiter.

Quis tam vasto impete has foreis toto couvol ¿Quién llama con tanta furia á mi puerta
sit cardine? que vá á desprenderse de sus goznes? ¿Quién
Quis ante ædeis tantas tamdiu turbas concitat? hace tanto rido delante de mi casa? Si lo en-
quem si conperero, cuentro, lo inmolo á los manes de los Telebois:
61

Telebois sacruficabo manibus: nihil est, ut dici nada hoy, como suele decirse , secunda mis
solet, deseos. Dejé á Blefaron y á Sosia para traer
Quod hodie bene succedat mihi : deserui Ble- aquí á Neucrates, mi pariente; á éste no le en-
pharonem, et Sosiam, contré, y á aquellos los he perdido de vista.
Ut cognatum Naucratem convenirem : hunc Pero los descubro ya: les salgo al encuentro
non reperi, et illos perdidi. para saber si tienen algo de nuevo .
Sed eos video: ibo advorsum, ut si quid ha-
bent, scisciter.
Sosia. Sosia.
Blepharo, illic qui Blefaron: aquel que sale de la casa es el
Ex ædibus, heru'st, hic vero veneficus amo, y éste un hechicero.
Blepharo. Blefaron.
Pro Iuppiter! ¡Por Jupiter! ¿qué veo? Anfitrion no es éste
Quid intueor? hic non est, sed ille, Amphitruo: sino el otro: si fuera éste no seria aquél , á me-
istic si fuat, nos que sea doble.
Illum sane non esse oportuit, ni si quidem sit
geminus.
Iuppiter. Júpiter.
Eccum cum Blepharone Sosiam : conpellabo Hé aquí á Sosia con Blefaron : voy desde
hos prius. Sosia , luego á dirigirles la palabra: ¿Sosia , has ve-
Tandem ad nos? esurio. nido por fin?: tengo hambre.
Sosia. Sosia. (Indicando á Anfitrion.)
Dixin' tibi hunc veneficum? ¿Note lohe dicho que este es un hechicero?
Amphitruo. Anfitrion.
Imo ego hunc, Thebani cives, qui domi uxo- ¡O tebanos! aquel es el verdadero hechice-
rem meam ro, que ha contaminado la pureza de mi espo-
Impudicitia impetivit, per quem teneo thesau- sa, y ha deshonrado mi casa con el adulterio .
rum stupri.
Sosia. Sosia.
llere, si tu nunc esuris , ego satur pugnis ad Amo mio, si tienes hambre, yo vengo harto
te volito. de puñetazos.
Amphitruo. Anfitrion.
Pergin', mastigia? ¿Persistes, pues, pillastron?
Sosia. Sosia.
Abi ad Acheruntem , venefice. Vete á los infiernos, hechicero.
Amphilruo. Anfitrion.
Men' veneficum? ¿Hechicero yo? toma estos palos.
Vapula .
Iuppiter. Júpiter.
Quæ, hospes, intemperiæ, ut tu meum verbe- Estrangero: ¿cómo te oscedes hasta sacu-
res? dir á mi esclavo?
Amphitruo. Anfitrion.
Tuum? ¿Tú esclavo?
Iuppiter. Júpiter.
Meum. Si, mi esclavo.
Amphitruo. Anfitrion.
Mentiris. Mientes.
Iuppiter. Júpiter.
Sosia, i intro: dum hunc sacrufico, fac paretur Sosia, entra en casa y prepárame la comi-
prandium . da, mientras que yo aplano las costuras á éste.
Sosia. Sosia.
Ibo. Amphitruonem , arbitror, ita comiter Am- Voy. Creo que Anfitrion acomete al otro
phitruo Anfitrion con tanta cortesia , como yo , el Sosia
Adcipiet, ut dudum memet ego ille alter Sosia de hace poco, he tratado á este Sosia, que es-
Sosiam . tá presente. Mientras que estos pelean, voy á
62

Interea dumisti certant, in popinam devortun- 1 hacer el oficio de cocinero: voy á limpiar to-
dum'st mihi: dos los platos y á arrebañar las ollas .
Lauces detergam omneis , omneisque trullas
hauriam .
Luppi er. Júpiter.
Tun' me ¿Dices, pues, que yo miento?
Mentiri ais?
Amphitruo. Anfitrion.
Mentiris, inquam, meæ conruptor familiæ . Lo digo que mientes, violador de mi familia.
Iuppiter. Júpiter.
Ob istuc indignum dictum, te obstricto collo Por haber pronunciado estas palabras infa-
hac adripiam . mes, voy á estrangularte.
Amphitruo. Anfitrion.
Væ misero mihi ! ¡Ay, desdichado de mi!
Iuppiter. Júpiter.
At id præcavisse oportuit. Debias esperártelo.
Amphitruo. Anfitrion.
Blepharo, subpetias mihi. Blefaron, socórreme.
Blepharo. Blefaron (Aparte).
Consimileis sunt adeo, ut utri adsim , nesciam: Son tan iguales que no sé á quien defen-
rixam tamen, der: quiero, sin embargo , sofocar la disputa de
Ut potest, dirimam. Amphitruo, noli Amphi- la manera que pueda . ( Alto) . Anfitrion: que no
truonem duello perdere; mates á Anfitrion : sueltale el cuello , te lo
Linque collum , precor. ruego.
Iuppiter. Júpiter.
Hunc tu Amphitruouem dictitas? ¿Das á este el nombre de Anfitrion?
Blepharo. Blefaron.
Quid ni? unus olim; nunc vero partus est ge- ¿Y porque nó? En otro tiempo fué uno , y
minus. ahora se ha convertido en dos gemelos. Si tu
Dum tu vis esse, alter quoque esse forma non quieres ser Anfitrion, el otro tampoco deja de
desinit. serlo en su figura . Te ruego, sin embargo,
Interea quæso, collum linque. sueltes su cuello .
Iuppiter. Júpiter.
Linquo: sed dic mihi, videturue tibi Lo suelto: pero dime ¿te parece que es este
Istic Amphitruo? Anfitrion?
Blepharo. Blefaron.
Uterque quidem . Lo sois entrambos.
Amphitruo Anfitrion.
Prob summe luppiter ! ubi hodie ¡Oh sumo Júpiter ! ya que me quitas hoy la
Mihi formam adimis ! pergo quærere : tune Am- figura, me apresuro á preguntarte: ¿eres tú,
phitruo? tal vez Anfitrion?
Iuppiter. Júpiter.
Tu negàs? ¿Lo negarás tú?
Amphitruo. Anfitrion.
Pernego, quando Thebis, præter me , nemo ' st Constantemente lo niego, porque en Tebas
alter Amphitruo. no hay mas Anfitrion que yo.
Iuppiter. Júpiter.
Imo, præter me, nemo; atque adeo , tu Blepha- Mas bien no hay ningun otro que yo: va-
ro , judex sies . mos, pues, Blefaron, sé tú nuestro juez .
Blepharo. Blefaron.
Faciam id, si queo, signis palam : tu responde ! Lo aclararé lodo terminantemente, si pue-
prius. do: respóndeme tú primero .
65

Amphitruo. Anfitrion.
Lubens. De buen grado.
Blepharo. Blefaron.
Antequam cum Taphiis a te pugna sit inita, Antes de haber comenzado tú el combate
quid mandasti mihi? contra los Tafienses ¿qué me ordenastes ?
Amphitruo. Anfitrion.
Parata navi, clavo hæreres sedulo. Que tuvieses preparada la nave ; y que es-
tuvieses constantemente al timon .
Iuppiter. Júpiter.
Ut si nostri fugam facerent, illuc me tuto reci- Para que pudiera ponerme en salvo en el
perem . buque si los nuestros huyesen.
Blepharo. Blefaron.
Item aliud? ¿Y qué mas?
Amphitruo. Anfitrion.
Ut bene nummatum servaretur , marsupium . Que guardases cuidadosamente una bolsa
bien provista de dinero.
Iuppiter. Júpiter.
Quæ pecuniæ? ¿Qué monedas contenia?
Blepharo. Blefaron.
Tace sis tu, mecum ' st quærere : scisti nume- Calla, si quieres, á mí corresponde inter-
rum? rogar: ¿Sabes que cantidad contenia?
Iuppiter. Júpiter.
Talenta quinquaginta Attica. Cincuenta talentos áticos.
Blepharo. Blefaron.
Hic ex amussim rem enarrat; et tu, Responde con mucha exactitud : y tú dí
Quot Philippei? ¿cuántos Felipes?
Amphitruo. Anfitrion.
Duo milia . Dos mil.
luppiler. Júpiter.
Oboli vero bis totidem. Y otro tanto en óbolos.
Blepharo. Blefaron.
Uterque Están entrambos muy enterados, y es me-
Rem tenet probe , intus in crumena clusum nester que uno de los dos haya sido encerrado
alterum esse oportuit. en la bolsa.
luppiter. Júpiter.
Attende sis: hac dextera, ut nosti , regem mac- Escucha : tú sabes, que despues de haber
tavi Pterelam ; muerto al rey Pterelá con esta mano, lo des-
Spolia ademi , et pateram, qua ille potare soli- pojé, y metí en un cofrecito la copa en que or-
tus' st, in cistella dinariamente bebia. He hecho con ella un pre-
Pertuli: dono uxori me dedi, quicum hodie sente á mi esposa , y despues de habernos ba-
domi lavi, ñado los dos, y de haber yo hecho un sacrifi-
Sacrificavi, cubui. cio, he dormido con Alcumena.
Amphitruo. Anfitrion.
Hei mihi! quid audio? vix apud me sum: ¡Ay de mí! ¿Qué vigo? Estoy casi fuera de
Vigilans quippe dormio : vigilans somnio, vivus mí mismo: sueño despierto, y velando en el
et sanus intereo. mismo sueño , muero vivo y sano . Soy sin em-
Ego idem ille sum Amphitruo, Gorgophones bargo, el mismo Anfitrion, general de los te-
nepos, imperator Thebanorum: banos, nieto de Corcofon, y el solo vengador de
Et Creontis unicus, Teleboarum perduellis : qui Creonte en la guerra contra los Telebois : he
Acarnanes vencido con valor á los Acarnanios, á los Ta-
Et Taphios vi vici, et summa regem virtute fienses, y á su esforzado rey, dándoles por ge-
bellica. fe á Céfalo, hijo de Dioneo .
Illisce præfeci Cephalum, magni Deionei fi-
lium .
64

Iuppiter. Júpiter.
Ego idem latrones hosteis bello et virtute con- Yo mismo be aniquilado con mi valor y mis
tudi. armas á esos enemigos ladrones. Estos habian
Electryonem perdiderant, nostræ et germanos muerto á Electrion y á los hermanos de mi es-
conjugis, posa; y recorriendo por la Acaya, la Etolia, la
Achaiam , Etoliam, Phocidem, per freta Ionium Focide, el mar Egeo y el de Creta , lo devasta-
et Egeum et Creticum ban todo con sus piraterías .
Vagati, vi vortebant piratica .
Amphitruo. Anfitrion.
Dii immortales ! mihimet ¡Dioses inmortales! narra todos los hechos
Non credo, ita omnia, quæ facta illic , ex amus- con tanta exactitud, que no creo ya en mi mis-
sim loquitur: vide, mo: ¡lo ves, Blefaron!
Blepharo!
Blepharo. Blefaron.
Unum superest: id si fuat , Amphitruones fito- Una cosa sola queda que averiguar , y si
te gemini . la teneis entrambos no podeis ser mas que
Anfitriones gemelos .
Iuppiter. Júpiter.
Quid dicas, novi : cicatricem in dextro muscu- Ya te entiendo: quieres hablar de la cica-
lo ex illoc volnere triz que me ha quedado en el músculo del bra-
Quo mihi inpegit Pterela . zo derecho por la herida que recibíde Pterela.
Blepharo. Ble/aron.
Eam quidem. Precisamente .
Amphitruo. Anfitrion.
Adposite. Eso es.
luppiter. Júpiter.
Viden' , en adspice. ¿No la ves? mírala.
Blepharo. Blefaron.
Detegite, adspiciam . Descubrios, que la veré.
Iuppiter. Júpiter.
Deteximus, vide. Lo estamos ya, mira .
Blepharo. Blefaron.
Supreme Iuppiter, ¡Sumo Júpiter! ¡ qué veo! Entrambos la tie-
Quid intueor ! utrique in musculo dextero , co- nen en el músculo del brazo derecho , en el
dem in loco, mismo sitio , y se la ve igualmente rojiza y algo
Signo codem adparet probe, ut primum coivit, cárdena . Mi razon se confunde: mí juicio se
cicatrix rufula queda entorpecido: no sé que resolver.
Sublurida . Rationesjacent, judicium silet , quid
agam nescio.

SCENA V. ESCENA V.

BLEPHARO, AMPHITRUO , IUPPITER. BLEFARON, ANFITRION, JUPITER .

Blepharo. Blefaron.

Vos inter vos partite; ego abeo, mihi nego- Arreglaos entre vosotros: me voy, que ten-
tium ' st. go que hacer. Creo que no he presenciado
Neque ego umquam tanta mira me vidisse jamás prodigios semejantes.
censeo.
Amphitruo. Anfitrion.
Blepharo, quæso, ut advocatus mihi adsis, ne- Blefaron: te ruego que seas mi defensor, y
ve abeas. que no te marches .
=65=

Blepharo. Blefaron.
Vale. Adios. ¿De qué sirve mi asistencia , si no
Quid opu'st me advocato? qui , utri sim advo- sé á quien defender?
catus, nescio.
Iuppiter . Júpiter.
Intro hinc eo. Alcumena parturit. Voy á entrar en casa . Alcumena está á
punto de parir.
Amphitruo. Anfitrion.
Peri miser! ¡Ay! ¡ Estoy perdido! ¿Qué será de mí? Los
Quid ego? quem advocati jam atque amici de- amigos, cuyo auxilio he invocado, me aban-
serunt. donan ya. Es cierto, por vida de Polux, que
Numquam, edepol, me inultus istic ludificabit, éste, sea quien fuere, no seguirá burlándose
quisquis est. impunemente de mí . Íré desde luego á buscar
Nam jam ad regem recta me ducam, resque al rey, y á decirle todo lo que ha pasado .
ut facta' st, eloquar. ¡Por vida mia! sabré vengarme hoy de este
Ego, pol , illum ulciscar hodie. Thessalum ve- hechicero tesalio, que ha trastornado con in-
neficum , famia la cabeza á toda mi familia . Pero ¿en
Qui pervorse perturbavit familiæ mentem dónde está? Creo ciertamente que ha entra-
meæ. do en casa para ver á mi esposa . ¿Hay otro
Sed ubi ille'st? intro , edepol, abiit , credo ad mas desgraciado que yo en Tebas? ¿Qué voy
uxorem meam. á hacer? todos me desconocen, y se burlan
Qui me Thebis alter vivit miserior? quid nunc de mí á su talante . Es cierto, sin embargo,
agam? que entraré por fuerza en casa, y á cualquiera
Quem omneis mortaleis ignorant, et ludificant, que se me ponga por delante, bien sea la
ut lubet. criada ó el esclavo , la esposa ó el adúltero, el
Certum'st, introrumpam in ædibus; ubi quem- padre ó el abuelo, lo asesinaré en la misma
que hominem adspexero, casa. Júpiter y todos los dioses no lograrán
Sive ancillam, sive servom, sive uxorem, sive impedirmelo, aunque quieran . Haré , pues,
adulterum, lo que he resuelto. Voy ahora mismo á entrar.
Seu patrem, sive avom videbo , obtruncabo in
ædibus.
Neque me Iuppiter, neque di omneis id prohi-
bebunt, si volent.
Quin sic faciam uti constitui: pergam in ædi-
bus nunc jam .

ACTUS V. ACTO V.

SCENA I. ESCENA 1.

BROMIA, AMPHITRUO . BROMIA, ANFITRION.

Bromia. Bromia.

Spes atque opes vitæ meæ jacent sepultæ in Las esperanzas y los consuelos de mi vida
están comprimidos en el fondo del alma , y mí
pectore,
Neque ulla'st confidentia jam meo in corde, corazon no abriga valor ninguno , porque todo
quin amiserim ; lo he perdido; me parece que el mar, la tier-
Ita mihi videntur omnia, mare, terra, cœlum, ra, el cielo y todos los elementos conspiran á
consequi , oprimirme, á aniquilarme . ¡ Soy muy desgra-
jam ut obprimar, ut enicer : me miseram! quid ciada! No sé que hacer, tantos son los prodi-
agam nescio. gios que han sucedido en esta casa . ¡Ay infe-
Ita tanta mira in ædibus sunt facta: væ mise- liz de mí! Voy á desmayarme : deseo un poco
ræ mihi! de agua estoy trastornada y abatida . Me
Animo male'st : aquam velim : conrupta sum, duele la cabeza . No oigo, y tengo ofuscada la
atque absumta sum. vista. No hay muger mas desgraciada que yo,
Caput dolet, neque audio, neque oculis pros- y ninguna otra creerá serlo mas, por lo que
acontece hoy á mi ama: en el momento de
picio satis.
Nec me miserior fœmina'st, neque ulla videa- parir invoca á los dioses , y de pronto, ins-
tur magis. tantáneamente , se oye un gran ruido, un gran
Ita heræ meæ hodie contigit: nam ubi partu- estrépito, y el eco bronco y retumbante de
rit, deos sibi invocat. los truenos . El estruendo aterra á todos, y los
9
= 66

Strepitus, crepitus, sonitus, tonitrus: ut subi- hace caer al suelo. No sé que voz terrible es-
to, ut propere, ut valide tonuit! clama en aquel momento: no temas Alcumena,
Ubi quisque institerat, concidit crepitu : ibi se corre en tu auxilio, interviene un númen
nescio quis maxuma celeste, propicio á tí y á los tuyos. Levantaos,
Voce exclamat: Alcumena , adest auxilium, ne dijo, vosotros, que habeis caido al suelo ater-
time: rados por el temor que os he inspirado. Tan
Et tibi, et tuis propitius cœli cultor advenit. pronto como habia caido, me levánté, y me
Exurgite, inquit, qui terrore meo obcidistis pareció ver la casa encendida en llamas: tan-
præ metu. to era el esplendor que se derramaba por do
Ut jacui, exsurgo : ardere censui ædeis, ita tum quiera. Entonces Alcumena me llama, su voz
confulgebant! me infunde espanto; pero lo vence todo el te-
Ibi me inclamat Alcumena : jam ea res me meroso cuidado, que me inspira mi ama ; corro
horrore adficit. precipitadamente para saber lo que quiere .
Herilis prævortit metus: ocius adcurro, ut scis- Veo que ha parido dos gemelos; y sin embar-
cam quid velit: go , ninguno de nosotros lo sabia , ninguno
Atque illam geminos filios pueros peperisse habia previsto su parto. Pero ¿ qué es esto?
conspicor ; ¿quién es este anciano, que yace así echado
Neque nostrum quisquam sensimus , quom pe- delante de nuestra puerta? Le habrá herido
perit, neque prævidimus . tal vez Júpiter con su rayo? así lo creo, por-
Sed quid hoc? quis hic est senex, que joh Júpiter ! yace inmóvil, como si fuera
Qui ante ædeis nostras sic jacet? numnam hunc muerto . Voy, pues, á ver quién es. Es por
percussit Iuppiter? cierto Anfitrion, mi amo Anfitrion .
Credo, edepol: nam, proh Iuppiter ! sepultu'
est, quasi sit mortuus.
Ibo et cognoscam, quisquis est . Amphitruo hic
quidem' st, herus meus.
Amphitruo!
Amphitruo. Anfitrion.
Perii! ¡Estoy aniquilado!
Bromia. Bromia.
Surge. Levántate.
Amphitruo. Anfitrion.
Interii! ¡Me he muerto!
Bromia. Bromia.
Cedo manum. Toma mi mano .
Amphitruo. Anfitrion.
Quis me tenet? ¿Quién me tiene asido?
Bromia. Bromia.
Tua Bromia ancilla. Bromia, tu criada .
Amphitruo. Anfitrion.
Totus timeo, ita me increpuit Iuppiter. Estoy lleno de espanto. El rayo de Júpiter
Nec secus est, quam si ab Acherunte veniam: me ha herido; me encuentro en tal estado,
sed quid tu foras que me parece haber vuelto de los infiernos .
Egressa's? ¿Pero tú, por qué has salido de la casa?
Bromia. Bromia.
Eadem nos formido timidas terrore inpulit: Me he visto sobrecogida de un temor igual
In ædibus, ubi tu habitas , nimia mira vidi: al tuyo. He visto grandes prodigios en la casa
væ mihi! en donde tú vives: ¡ ay de mí! Anfitrion , es-
Amphitruo; ita mihi animus etiam nunc abest. toy todavía fuera de mi misma.
Amphitruo. Anfitrion.
Agedum expedi. Dime, Bromia: ¿conoces bien que yo soy tu
Scin' me tuum esse herum Amphitruonem? amo?
Bromia. Bromia.
Scio. Si lo conozco .
Amphitruo. Anfitrion.
Viden' etiam nunc? ¿Pero me miras todavía?
Bromia. Bromia.
Scio. Te conozco.
67

Amphitruo. Anfitrion.
Hæc sola sanam mentem gestat meorum fami- Esta es la única persona de toda mi familia,
liarium. que está en su sanò juicio .
Bromia. Bromia.
Imo omneis sani sunt profecto. No es así, pues todos lo están.
Amphitruo. Anfitrion.
At me uxor iusanum facit Pero mi esposa me vuelve loco con sus ma
Suis fœdis factis . los procederes .
Bromia. Bromia,
At ego faciam, tu idem ut aliter prædices, Haré que tú cambies de lenguaje; oh Anfi-
Amphitruo, piam et pudicam esse tuam uxo- trion , y que reconozcas que tu esposa es tier-
rem ut scias. na y casta: te daré pruebas y testimonios de
De ea re signa atque argumenta paucis verbis elo en pocas palabras. Has de saber ante todo
eloquar. que Alcumena ha parido dos gemelos .
Omnium primum Alcumena geminus peperit
filios.
Amphitruo. Anfitrion.
Ain' tu gemino? ¿Dos gemelos, dices tú?
Bromia. Bromia.
Geminos. Dos gemelos.
Amphitruo. Anfitrion.
Di me servant. Los dioses perpetuan mi estirpe.
Bromia. Bromia.
Sine me dicere, Déjame hablar , que todos son propicios á
Ut scias tibi tuæque uxori deos esse omneis ti y á tu esposa .
propitios.
Amphitruo. Anfitrion.
Loquere. Habla.
Bromia. Bromia.
Postquam parturire hodie uxor obcœpi tua , Tan luego como tu esposa estuvo próxima
Ibi utero exorti dolores, ut solent puerperæ: á parir, y se vió, como todas las demás mu-
Invocat deos immortaleis , ut sibi auxilium fe- geres, acometida de los primeros dolores, in-
rant, vocó á los dioses inmortales, levantando sus
Manibus puris, capite operto : ibi continuo cou- manos puras hacia el cielo, y cubriéndose la
tonat cabeza, para que la prestáran socorro. Enton-
Sonitu maxumo; ædeis primo ruere rebamur ces se oyó instantáneamente el estruendo ter-
tuas. rible del trueno : creimos desde luego que
Edeis totæ confulgebant tuæ , quasi essent toda tu casa iba á hundirse, pero todo resplan-
aureæ. decia como reluciente oro.
Amphitruo. Anfitrion.
Quæso absolvito huinc me extemplo , quando 1 Acaba pronto tu narracion , te lo suplico:
sat deluseris. y no me refieras mas cuentos. ¿Luego qué
Quid fit deinde? pasó?
Bromia. Bromia.
Dum hæc aguntur, interea uxorem tuam En medio de estos prodigios, tu esposa ,
Neque gementem, neque plorantem nostrum sin que nadie de la familia la oyera quejarse
quisquam audivimus: ni llorar, parió, y ciertamente sin dolores.
Ita profecto sine dolore peperit.
Amphitruo. Anfitrion.
Jam istuc gaudeo, Esto me alegra, cualquiera que haya sido
Ut ut erga me merita' st. su comportamiento hácia mí.
Bromia. · Bromia.
Mitte isthæc, atque hæc, quæ dicam , adcipe. Abandona estas sospechas , sofoca estas
Postquam peperit pueros, lavere jussit nos: dudas, y escucha lo que me queda por decirte .
obcœpimus, Tan luego como parió los dos niños, nos man-
= 68

Sed puer ille, quem ego lavi, ut magnu ' st, et dó que los lavásemos, y así lo ejecutamos;
multum valet ! pero ¡cuán grande es y gallardo el que yo he
Neque eum quisquam colligare quivit incun- lavado! y ninguno ha podido envolverle en los
bulis. pañales.
Amphitruo. Anfitrion.
Nimia mira memoras: si isthæc vera sunt, di- Me refieres cosas sorprendentes , y si son
vinitus 1 verdaderas, no dudo que los dioses han prodi-
Non metuo quin meæ uxori latæ suppetia gado su asistencia á mí esposa.
sient.
Bromia. Bromia.
Magis jam, faxo, mira dices: postquam in cu- Voy á decirte cosas que juzgarás mas es-
nas conditu' st, traordinarias aun. Cuando puse en la cuna á
Devolant angues jubati deorsum in inpluvium aquel niño , se lanzaron del techo dos ser-
duo pientes enormes con grandes crestas, y ende-
Maxumi: continuo extollunt ambo capita . rezaron entrambas de repente sus cabezas .
Amphitruo. Anfitrion.
Hei mihi! ¡Ay de mí!
Bromia. Bromia.
No pave: sed angueis oculis omneis circumvi- No temas, las serpientes giran por do quie-
sere . ra sus ojos, y despues de haber visto á los ni-
Postquam pueros conspicati, pergunt ad cu- ños, corren precipitadamente á la cuna ; yo
nas citi. sobrecogida de espanto por mí y por ellos ,
Ego cunas recessim rursum versum trahere et retiro la cuna , llevándola por acá y por acu-
ducere, Ilá, pero las serpientes nos persiguen con mas
Metuens pueris , mihi formidans: tantoque an- ahinco . El niño mas robusto, tan pronto como
gueis acrius las vé, salta con gallardía de la cuna , se dirige
Persequi: postquain conspexit augueis ille al- directa é impetuosamente contra ellas, y las
ter puer,. coge con presteza , una en cada mano.
Citus è cunis exilit, facit recta in angueis im-
petum :
Alterum altera adprehendit eos manu perni-
citer.
Amphitruo. Anfitrion.
Mira memoras : nimis formidolosum facinus Me narras prodigios, cuentas hechos terri
prædicas. bles; y al escuchar, pobre de mí , tus palabras ,
Nam mihi horror membra misero percipit dic- me se hielan los miembros de espanto ¿Y que
tis tuis. sucedió luego? Sigue.
Quid fit deinde? porro loquere.
Bromia. Bromia.
Puer ambo anguéis enicat. El niño estranguló á las dos serpientes ;
Dum hæc aguntur , voce clara exclamat uxo- y en tanto una voz sonora lama ȧ tu esposa.
rem tuam.....
Amphitruo. Anfitrion.
Quis homo? ¿Quién la llama?
Bromia. Bromia.
Summus imperator divom atque hominum , El supremo señor de los dioses y de los
Iuppiter. hombres, Júpiter , el cual dijo que habia divi-
Is se dixit cum Alcumena clam consuetum cu- dido ocultamente el lecho con Alcumena, que
bilibus, era hijo suyo el que habia vencido á las ser-
Eumque filium suum esse , qui illos angueis vi- pientes, y que el otro niño era tuyo.
cerit:
Alterum tuum esse dixit puerum.
Amphitruo . Anfitrion.
Pol, me haud pœnitet, Por vida mia, no me pesa ciertamente te-
Scilicet boni dimidium mihi dividere cum love. ner por compañero á Júpiter ; tú, entra en ca→
Abi domum, jube
" vasa pura actutum adornari sa , y ordena que se me preparen pronto los va-
mihi, Sos sagrados para que impetre paz del supremo
Ut Iovis supremi multis hostiis pacem expe- Júpiter, ofreciéndole muchas víctimas. Man-
tam . daré á buscar al adivino Tiresia para que me
Ego Tiresiam conjectorem advocabo, et con- aconseje lo que debo hacer, y le referiré todo
sulam , lo que acaba de pasar. Pero ¿qué es eso?
69

Quid faciundum censeat; simul hanc rem, ut ¡qué trueno tan terrible ¡Dioses, tened pie-
facta' st, eloquar. dad de mí!
Sed quid hoc? quam valide tonuit! di , obsecro
vostram fidem!
SCENA II. ESCENA II.

Iuppiter. Júpiter.

Bono animo es, adsum auxilio , Amphitruo , tibi Anfitrion , cobra valor: aqui estoy para
et tuis: proteger á tí y á los tuyos, nada temas, y dé-
Nihil est quod timeas: hariolos, haruspices jate de adivinos y arúspices, que te haré sa -
Mitte omneis: quæ futura, et quæ facta , elo- ber con mucha mas seguridad que ellos lo
quar: pasado y lo futuro, porque soy Júpiter. Sepas
Multo adeo melius, quam illi, quom sim Iup- ante todo, que he disfrutado de la persona de
piter. Alcumena, y que en nuestra unioù la he he-
Primum omnium Alcumenæ usuram corporis cho madre de un hijo, como tú la habias hecho
Cepi, et concubitu gravidam feci filio . de otro, cuando has marchado con el ejército:
Tu gravidam item fecisti, quom in exercitum ahora ha parido los dos à un tiempo. El que
Profectus: uno partu duos peperit simul ha sido engendrado por mí te cubrirá de in-
Eorum alter, nostro qui est susceptus semine, mortal gloria con sus hechos. Restituye el an-
Suis factis te immortali adficiet gloria. tiguo cariño á tu esposa Alcumena , que no
Tu cum Alcumena uxore antiquam in gratiam merece verse separada de tí por el desliz en
Redi: haud promeruit, quamobrem vitio vor- que mi poder la ha hecho sucumbir : vuelvo
teres. al celeste empireo.
Mea vi subact' st facere: ego in cœlum mi-
gro.
SCENA III. ESCENA III.

Amphitruo. Anfitrion.
Faciam ita, ut jubes, et te oro promissa ut Haré lo que me ordenas , y te suplico me
serves tua . cumplas tus promesas. Voy á buscar allí den-
Ibo ad uxorem intro; missum facio Tiresiam tro a mi esposa , y no haré venir al viejo Ti-
senem . resia. Ahora, espectadores, hourad á Júpiter
Nunc, spectatores, Iovis summi causa clare con el entusiasmo de vuestros aplausos.
plaudite.
LA ANDRIANA ,

COMEDIA DE TERENCIO
ANDRIANA .

COMEDIA EN CINCO ACTOS .

DRAMATIS PERSONE. PERSONAGES DE LA COMEDIA.

SIMO, Senex, pater Pamphili. SIMON, viejo, padre de Pámfilo.


PAMPHILUS, adolescens, filius Simonis. PAMFILO, jóven, é hijo de Simon.
DAVUS, servus Simonis. DAVO, esclavo de Simon.
DROMO, Servus. DROMO, esclavo.
SOSIA, libertus Simonis. SOSIA, liberto de Simon.
CHARINUS , adolescens, amans Philumenam. CARINO, jóven, amante de Filumena.
BYRRHIA, servus Charini. BIRRIA, esclavo de Carino.
CRITO, bospes Andrius. CRITON, huésped de la ciudad de Andria.
CHREMES, senex, pater Philumenæ. CREMES, viejo, padre de Filumena .
GLYCERIUM, quæ et Pasibula, filia Chremetis GLICERIO, llamada tambien Pasíbulo , hija de
et amica Pamphili. Cremes, y manceba de Pamfilo .
MYSIS, ancilla Glycerii. MISIA, criada de Glicerio.
LESBIA, obstetrix. LESBIA, partera.
ARCHILLIS, ancilla. ARQUILES, criada .
CHRYSIS, meretrix . CRISO, ramera.
C. SULPICII APOLLINARIS PERIOCHA. ARGUMENTO DE C. SULPICIO APOLINAR .

Sororem falso creditam meretriculæ, Desflora Pámfilo á Glicerio , tenida falsa-


Genere Andriæ, Glycerium viciat Pamphilus: mente por hermana de una ramera, que era
Gravidaque facta, dat fidem, uxorem sibi de Andro; y viéndola en cinta, la da palabra
Fore hanc: nam aliam pater ei desponderat, de casamiento. En tanto el padre le tiene pro-
Gnatam Chremetis; atque, ut amorem compe- metida otra muger , hija de Cremes; y aunque
rit, enterado de los amores del hijo, sigue disimu-
Simulat futuras nuptias, cupiens suus lando las futuras nupcias, deseoso de conocer
Quid haberet animi filius cognoscere . qué pensamiento abriga el hijo en su ánimo; y
Davi suasu non repugnat Pamphilus. éste, ateniéndose á los consejos de Davo, em-
Sed ex Glycerio natum ut vidit puerulum peña su palabra . Cremes, tan luego como vé
Chremes , recusat nuptias, generum abdicat . que Pámfilo tiene un hijo de Glicerio , no quie-
Mox filiam Glycerium insperato agnitam re aceptarle por yerno, y se niega al casa-
Hanc Pamphilo dat, aliam Charino conjugem. miento; pero, habiendo llegado á conocer ines-
peradamente que Glicerio es hija suya , la da á
Pámfilo , y casa la otra con Carino.
PROLOGUS. PROLOGO.

Poeta, quum primum animum ad scribendum Cuando el vate se determinó á escribir,


appulit, creyó que debia cuidarse tan solo de agradar
Id sibi negoti credidit solum dari, al público con sus comedias . Pero ve ahora
10
Populo ut placerent, quas fecisset fabulas. que se trata mas bien de otra cosa, y que debe
Verum aliter evenire multo intelligit: malgastar su tiempo en escribir prólogos, no
Nam in prologis scribundis operam abutitur, para esponer el argumento, sino para respon-
Non qui argumentum narret , sed qui male - der á las calumnias de algun viejo poeta , que le
voli tiene envidia. Os suplico, pues, que escucheis
Veteris poetæ maledictis rospondeat. las reconvenciones que se le dirigen . Menandro
Nunc, quam rem vitio dent, quæso, animum escribió el Andria y la Perintia: el que conozca
advortite. una de ellas , conocerá las dos, porque sou de
Menander fecit Andriam et Perinthiam . argumento muy parecido, aunque compues-
Qui utramvis recte norit, ambas noverit. tas en estilo y oracion diferentes . Confiesa el
Non ita dissimili sunt argumento, et tamen autor haberse prestado de la Perintia todo lo
Dissimili oratione sunt factæ ac stilo. que convenia al Andria, y haberse servido
Quæ convenere, in Andriam ex Perinthia de ello como cosa propia : le acriminan esto, y
Fatetur transtulisse, atque usum pro suis. dicen altercando, que no es juicioso entremez-
Id isti vituperant factum; atque in eo dispu- clar los argumentos dramáticos . Pero esos, que
tant, presumen de muy sábios, manifiestan igno-
Contaminari non decere fabulas . rarlo todo, porque culpando á nuestro poeta,
Faciunt, næ, intelligendo , ut nihil intelligant. culpan á Nevio, á Plauto y á Ennio , que le
Qui quum hunc accusant, Nævium, Plautum, sirven de guia, y cuyos descuidos se aprecia
Ennium imitar mas bien que la diligencia pedestre de
Accusant, quos hic noster auctores habet: aquellos. Que callen , y les advierto que refre-
Quorum æmulari exoptat negligentiam , nen su maledicencia, si quieren que no se co-
Potius quam istorum obscuram diligentiam . nozcan sus faltas. Escuchad y asistid con áni-
Dehinc ut quiescant, porro moneo, et desinant mo benévolo, á fin de juzgar con tino , y cono-
Maledicere, malefacta ne noscant sua . cer si podeis, fundando alguna esperanza en
Favete, adeste æquo animo , et rem coguos- el autor, si las comedias que escribirá mas
cite, adelante, merecerán ser representadas ó re-
Ut pernoscatis ecquid spei sit reliquum , chazadas sin exámen.
Posthac quas faciet de integro comedias,
Spectandæ an exigendæ sint vobis prius .

ACTUS PRIMUS . ACTO PRIMERO .

SCENA I. ESCENA I.

SIMO, SOSIA. SIMON, SOSIA.

(Servi portantes obsonia. ) (Esclavos cargados de provisiones .)

Simo. Simon.

Vos istæc intro auferte; abite. Sosia, Llevad vosotros esas viandas allá dentro : id.
Adesdum: paucis te volo... Tú, Sosia, ven acá, que te quiero decir dos
palabras.
Sosia. Sosia.
Dictum puta : Tenlas por dichas: sé que quieres que se
Nempe ut curentur recte hæc . componga todo esto bien.
Simo. Simon.
Immo aliud . Hay mas.
Sosia. Sosia.
Quid est, ¿Qué otra cosa hay en que pueda servirte
Quod tibi mea ars efficere hoc possit amplius? con mi arte?
Simo. Simon.
Nihil istac opus est arte ad hanc rem , quam No hay necesidad de ese arte para lo que
paro; yo pretendo, sino de aquellas virtudes , que yo
Sed iis, quas semper in te intellexi sitas, en tí siempre he conocido, que son fidelidad y
Fide et taciturnitate. silencio..
Sosia. 1 Sosia.
Exspecto quid velis. Estoy suspenso aguardando qué me quie-
res .
75 -

Simo . Simon.
Ego postquam te emi a parvulo , ut semper Tú sabes, que despues de haberte compra-
tibi do para mi servicio, todavía niño, te he tratado
Apud me justa et clemens fuerit servitus, siempre con benignidad y dulzura . Te hice de
Scis: feci ex servo, ut esses libertus mihi , esclavo mi liberto, porque me servias afectuo-
Propterea quod serviebas liberaliter. samente: te di el mayor precio que pude .
Quod habui summum pretium, persolvi tibi.
Sosia. Sosia.
In memoria habeo. No estoy de eso olvidado .
Simo. Simon.
Haud muto factum . Ni yo tampoco estoy de ello arrepentido .
Sosia. Sosia.
Gaudeo, Me alegro, Simon , de haber hecho ó hacer
Si tibi quid feci, aut facio, quod placeat, Si- en tu servicio algo que te agrade , y de haber
mo , et dado con tu gusto: lo tengo en gran merced .
Id gratum fuisse advorsum te, habeo gratiam . Pero tus palabras me causan sentimiento , por-
Sed hoc mihi molestum est: nam istæc com- que trayéndomelas á la memoria , es como re-
memoratio convenirme de haberme olvidado de las mer-
Quasi exprobratio est immemoris beneficii . cedes recibidas: dime, pues, en pocas palabras
Quin tu uno verbo dic, quid est , quod me velís . qué es lo que quieres.
Simo. Simon.
Ita faciam. Hoc primum in hac re prædico tibi: Asi lo haré. Ante todo te advierto, que es-
Quas credis esse has, non sunt veræ nuptiæ. tas bodas que tú crees verdaderas, son fin-
gidas.
Sosia. Sosia.
Cur simulas igitur? ¿Y por qué esta ficcion?
Simo. Simon.
Rem omnem a principio audies: Escúchalo todo desde su principio, y asi co-
Eo pacto et gnati vitam et consilium meum nocerás la vida de mi hijo y mis intenciones, y
Cognosces, et quid facere in hac re te velim . tambien qué es lo que yo quiero que tú hagas
Nam is postquam excessit ex ephebis , Sosia, en este caso. Asi que mi hijo salió de la pu-
Liberius vivendi fuit potestas: nam antea bertad, amigo Sosia, lo dejé vivir libremente:
Qui scire posses , aut ingenium noscere, hasta entonces, ¿quién podria saber ni enten-
Dum ætas, metus, magister prohibebant? der su carácter, mientras la edad, el miedo y
el maestro le estorbaban?
Sosia. Sosia.
Ita est. Esto es cierto .
Simo. Simon.
Quod plerique omnes faciunt adolescentuli , Lo que hacen todos los mancebos es aficio-
Ut animum ad aliquod studium adjungant, aut narse á alguna cosa, como á criar caballos ó
equos perros para caza , ó dedicarse á la filosofía : él
Alere, aut canes ad venandum, aut ad philoso- en nada de esto se ejercitaba con pasion, y en
phos: todo se le veía moderado: esto me agradaba .
Horum ille nihil egregie præter cætera
Studebat; et tamen omnia hæc mediocriter.
Gaudebam .
Sosia. Sosia.
Non injuria: nam id arbitror Y con razon, porque me parece muy útil
Adprime in vita esse utile , ut ne quid nimis.en la vida no hacer cosa ninguna estremada.
Simo. Simon.
Sic vita erat: facile omnes perferre ac pati; Su manera de vivir era de esta suerte : su-
Cum quibus erat cumque una , iis sese dedere; frir y acomodarse fácilmente al carácter de
Eorum studiis obsequi; advorsus nemini ; todos aquellos con quienes trataba, colocarse á
Nunquam præponens se illis: ita facillime su mismo nivel , complacerles en sus deseos, no
Sine invidia laudem invenias, et amicos pares. porfiar con nadie, nunca preferirse á otro : de
tal manera , que sin pesadumbre, ni enojo pu-
diese ganar honra y grangearse amigos.
76

Sosia. Sosia.
Sapienter vitam instituit: namque hoc tem- Discretamente arregló su vida , porque hoy
pore dia el complacer gana amigos, y el decir las
Obsequium amicos, veritas odium parit. verdades , enemigos.
Simo. Simon.

Interea mulier quædam abhinc triennium En tanto, hace cerca de tres años , llegó á
Ex Andro commigravit huc viciniæ, este nuestro barrio una muger de Andro, obli-
Inopia et cognatorum negligentia gada por la necesidad y por descuido de sus
Coacta, egregia forma atque ætate integra. deudos , muger de muy buen rostro y moza.
Sosia. Sosia.
Hei! vereor ne quid Andria adportet mali. ¡Ah! temo que esta andriana nos cause al-
gun perjuicio.
Simo. Simon.
Primum hæc pudice vitam parce ac duriter Esta al principio vivia recogida y dedica-
Agebat, lana ac tela victum quæritans. da al trabajo, y se ganaba la vida bilando
Sed postquam amans accessit , pretium po - ó haciendo tejidos de lana; pero como se la
llicens, allegaron galanes, prometiéndola dinero unos
Unus et item alter ; ita ut ingenium est om- y otros, y como la inclinacion de los hombres
nium desbarra tan facilmente de los trabajos al delei-
Hominum ab labore proclive ad libidinem , te, aceptó sus ofrecimientos, y comenzó á sa-
Accepit conditionem; dein quæstum occipit. car partido de sus encantos. Los que entonces
Qui tum illam amabant, forte, ita ut fit, fi- la obsequiaban, llevaron tal vez, como esto
lium suele suceder, mi hijo á su casa para comer
Perduxere illuc, secum ut una esset, meum. juntos. Entonces dije entre mí : realmente me
Egomet continuo mecum: « certe captus est; lo han cazado: herido está . Aguardaba por
Habet.» Observabam mane illorum servulos las mañanas á sus pequeños esclavos , cuando
Venientes aut abeuntes; rogitabam: Heus, puer, iban ó venian, y les preguntaba: dí mozo , por
Dic sodes, quis heri Chrysidem habuit? Nam tu vida , ¿quién disfrutó ayer los favores de
Andriæ Crisis? Así se llamaba la de Andro.
Illi id erat nomen .
Sosia. Sosia.
Teneo. Ya lo entiendo.
Simo. Simon.
Phædrum aut Cliniam Fedro, me decian, Clinia ó Nicerato, porque
Dicebant, aut Niceratum: nam hi tres tum estos tres la amaban todos á un tiempo ¿y Pám-
simul filo qué hace? ¿qué? pagó su escote y cenó. Yo
Amabant. Eho , quid Pamphilus? Quid? Sym- lo celebraba . Preguntábales otro dia lo mismo :
bolam veia en verdad que nada podia sospecharse de
Dedit, cœnavit. Gaudebam. Item alio die Pámfilo, y realmente me parecia esta una gran-
Quærebam comperiebam , nihil ad Pamp - de y clara muestra de virtud, porque quien
hilum anda revuelto con gentes semejantes, y no si-
Quidquam adtinere . Enimvero spectatum satis gue su mal ejemplo, parece que puede ya te-
Putabam , et magnum exemplum continentiæ: ner manera y asiento de vivir . Causábame esto
Nam qui cum ingeniis conflictatur ejusmodi, alegría, y todos unánimemente me daban mil
Neque commovetur animus in ea re tamen; parabienes y celebraban mi buena ventura,
Scias posse jam habere ipsum suæ vitæ porque tenia un hijo de tan buena inclinacion
modum . ¿Hay menester de mas palabras? Cremes indu-
Quum id mihi placebat, tum uno ore omnescido de esta fama, vino á mi voluntariamente
omnia á ofrecerme por muger para mi hijo una sola
Bona dicere, et ! audare fortunas meas, hija , que tiene con muy gran dote. Parecióme
Qui gnatum haberem tali ingenio præditum. bien, acepté y dispuse las bodas para hoy.
Quid verbis opus est ? Hac fama impulsus
Chremes
Ultro ad me venit, unicam gnatam suam
Cum dote summa filio uxorem ut daret.
Placuit ; despondi ; hic nuptiis dictus est
dies.
Sosia. Sosia.
Quid igitur obstat , cur non veræ fiant? ¿Qué impedimento, pues, hay para que de
veras no se hagan?
Simo. Simon.
Audies . Yo te lo diré: pocos dias despues que se
Fere in diebus paucis, quibus hæc acta sunt, trató de esto , murió esta nuestra vecina Crisis.
Chrysis vicina hæc moritur.
Sosia. Sosia.
O factum bene! ¡Dichoso acontecimiento ! Me has llenado de
Beasti: metui á Chryside. alegría: tuve recelo de Crisis.
Simo. Simon.
Ibi tum filius Entonces mi hijo , casi no abandonaba la ca-
Cum illis, qui amabant Chrysidem, una ade- sa de esa muger, y estando con los que la ama-
rat frequens ; ban, cuidaba de sus funerales, tenia un aspec-
Curabat una funus; tristis interim , to triste, y algunas veces lloraba con ellos . Me
Nonnunquam collacrymabat. Placuit tum id pareció bien, y pensaba entre mí mismo: si por
mihi . un poquillo de trato siente la muerte de esta
Sic cogitabam: hic, parvæ consuetudinis muger con tan tierno corazon ¿qué haria si la
Causa, hujus mortem tam fert familiariter: hubiese amado, y que hará por mí que soy su
Quid , si ipse amasset? Quid mihi hic faciet padre, si llega á perderme? Todos estos me
patri? parecian testimonios de condicion afable y
Hæc ego putabam esse omnia humani in- ánimo benigno . ¿A qué decir mas? Yo mismo
geni, por amor á mi hijo, fuí al entierro, no sospe-
Mansuetique animi officia ; quid multis mo- chando mal ninguno .
ror?
Egomet quoque ejus causa in funus prodeo ,
Nihil suspicans etiam mali.
Sosia. Sosia.
Hem, quid id est? ¿Y qué ha habido , pues?
Simo. Simon.
Scies. Voy á decirtelo . Se llevan el cadáver : va-
Effertur : imus . Interea inter mulieres, mos todos, y entre las mugeres que iban , veo
Quæ ibi aderant, forte unam adspicio adoles- casualmente á una jovencita de forinas.....
centulam .
Forma...
Sosia. Sosia.
Bona fortasse? ¿Tal vez muy bonitas?
Simo. Simon.
Et voltu, Sosia, Y de un aspecto, Sosia, tan modesto , tan
Adeo modesto, adeo venusto , ut nihil supra. gracioso, que nada hay mejor. Viendo que esta-
Quæ quum mihi lamentari præter cæteras ba afligida mas que ninguna, y que se distin-
Visa est, et quia erat forma præter cæteras guia entre las demas por su modesto y noble
Honesta et liberali , accedo ad pedissequas: aspecto, me acerqué á las que la seguian , y
Quæ sit, rogo. Sororem esse aiunt Chrysidis. pregunté quien era: me contestaron que era
Percussit illico animum : at at! hoc illud est . hermana de Crisis. Esto fué para mi una sor-
Hinc ille lacrymæ, hæc illa' st misericordia. presa, y dije, jah! he penetrado el secreto : sé
á quien se dirigen las lagrimas: hé aqui el mo-
tivo de tanta sensibilidad .
Sosia. Sosia.
Quam timeo quorsum evadas! ¡Ah! temo el desenlace.
Simo. Simon.
Funus interim En tanto marcha el entierro, lo seguimos,
Procedit: sequimur: ad sepulcrum venimus : llegamos á la sepultura , se pone el cadáver en
In ignem imposita' st : fletur. Interea hæc la hoguera, y todos lloran. Entonces la herma-
soror, na de quien te he hablado, se acercó indiscre-
Quam dixi , ad flammam accessit impruden - tamente al fuego con harto peligro; y Pámfilo,
tius, sobrecogido de espanto, descubre sus amores
Sati cum periclo. Ibi tum exanimatus Pam- bien disimulados y secretos: corre, abraza á la
philus muger, asiéndola por la cintura, y la dice:
Bene disimulatum amorem et celatum indi- alma mia , Glicerio ¿ qué haces? ¿por qué vas á
cat; perderte? Entonces ella se abandona sobre
78 -

Adcurrit; mediam mulierem complectitur . Pámfilo, llorando con aquella espansion fra-
Mea Glycerium, inquit, quid agis? Cur te is terna , que revela desde luego sus largos
perditum? amores.
Tum illa , ut consuetum facile amorem cer-
neres,
Rejecit se in eum flens quam familiariter.
Sosia. Sosia.
Quid ais? ¿Qué dices?
Simo. Simon.
Redeo inde iratus, atque ægre ferens. Vuelvo de alli enojado y rencoroso, pero
Nec satis ad objurgandum causæ. Diceret: sin motivo suficiente para reconvenirle, por-
Quid feci? Quid commerui, aut peccavi, pater? que podria haberme dicho ¿cuál es mi culpa ,
Quæ sese in ignem injicere voluit, prohibui , padre, en que he faltado? detuve á la que
Servavi. Honesta oratio est. queria arrojarse al fuego, y la salvé: disculpa
muy honrosa.
Sosia. Sosia.
Recte putas. Dices muy bien; porque si reprendes al que
Nam si illum objurges , vitæ qui auxilium tulit; dió socorro á la vida ¿qué harás al que hiciere
Quid facias illi , qui dederit damnum aut ma- mal ó daño?
lum?
Simo. Simon.
Venit Chremes postridie ad me, clamitans Viene Cremes al dia siguiente á mi casa,
Indignum facinus comperisse ; Pamphilum dando voces por haber descubierto la accion
Pro uxore habere hanc peregrinam. Ego illud muy indigna de que Pámfilo tenia por su es-
sedulo posa á esa aventurera . Yo niego constante-
Negare factum : ille instat factum. Denique mente el hecho, pero él porfia y lo afirma , úl-
Ita tum discedo ab illo , ut qui se filiam timamente nos hemos separado , diciéndome
Neget daturum . que no daria su hija á Pámfilo.
Sosia. Sosia.
Non tu ibi gnatum...? ¿Y tú á tu hijo no lo has....?
Simo. Simon.
Ne hæc quidem No me pareció tampoco bastante razon pa-
Satis vehemens causa ad objurgandum . ra reconvenirle.
Sosia. Sosia.
Qui cedo? ¿Cómo no?
Simo. Simon.
Tute ipse his rebus finem præscripsti, pater . Podia haberme dicho: tu , padre mio , has
Prope adest , quum alieno more vivendum fijado un término á mi libertad, se acerca el
est mihi tiempo en que he de vivir á gusto ageno, dé-
Sine nunc meo me vivere interea modo. jame vivir entretanto á mi autojo.
Sosia. Sosia.
Quis igitur relictus est objurgandi locus? ¿Qué lugar, pues, te queda para recon-
veuirle?
Simo. Simon.
Si propter amorem uxorem nolet ducere, Si por sus amorios rehusa casarse, este pri-
Ea primum ab illo animadvertenda injuria' st. mer agravio me inducirá á castigarle, y ahora
Et nunc id operam do, ut per falsas nuptias quiero proporcionarme por medio de un casa-
Vera objurgandi causa sit, si deneget: miento fingido un justo motivo de reconvenir-
Simul, sceleratus Davus si quid consili le , si se niega á hacerlo; y si el bellaco de Da-
Habet, ut consumat nunc quum nihil obsint vo quiere echar mano de alguna de sus astu-
doli . cias, que las agote ahora que no puede causar-
Quem ego credo manibus pedibusque obnixe me ningun daño. Es cierto, que pondrá en jue-
omnia go todos sus esfuerzos mas bien para desazo-
Facturum; magis id adeo, mihi ut incommodet, narme que para complacer á mi hijo .
Quam ut obsequatur gnato.
Sosia Sosia.
Quapropter? ¿Por qué?
Simo . Simon.
Rogas? ¿Eso me preguntas? Es beilaco de malas
79 =

Mala mens, malus animus: quem quidem ego si intenciones y malas entrañas: si doy con él ....
sensero... Pero ¿ necesitamos malgastar palabras ? Si su-
Sed quid opus est verbis? Sin eveniat, quod cediere lo que yo deseo, que en Pámfilo no ha-
volo, ya resistencia, me queda lograr el sí de Cre-
In Pamphilo ut nil sit moræ; restat Chremes mes: y asi confio que sucederá . Ahora lo que
Qui mihi exorandus est: et spero confore . tú has de hacer se reduce á fingir muy bien es-
Nunc tuum est officium, has bene ut adsimu- tas bodas, atemorizar á Davo, ver lo que de-
les nuptias; termina mi hijo, y que maquinaciones proyec-
Perterrefacias Davum; observes filium , tan los dos.
Quid agat, quid cum illo consili captet.
Sosia . Sosia.
Sat est. Está muy bien : cuidaré de ello ; pero en-
Curabo. Eamus jam nunc intro. tremos.
Simo. Simon.
I præ, sequar. Anda adelante , que ya voy .

SCENA II. ESCENA II.

Simo. Simon.

Non dubium' st quin uxorem nolit filius: Está visto que mi hijo no quiere casarse,
Ita Davum modo timere sensi , ubi nuptias porque, segun tengo entendido , asustó á Davo
Futuras esse audivit. Sed ipse exit foras. la noticia de que se realizaria el casamiento,
pero héle aquí que sale .
ESCENA III. ESCENA III.

DAVUS , SIMO. DAVO, SIMON.


Davus. Davo. (Aparte.)

Mirabar hoc si sic abiret, et heri semper-le- Yo me maravillaba de que esto se pasase
nitas asi por alto, y me infundia temor el no saber
Verebar quorsum evaderet. hasta dónde iria á parar esta mansedumbre
Qui postquam audierat, non datum iri filio perenne de mi amo: despues de haber sabido ,
uxorem suo, que no se quiere conceder ya á su hijo la es-
Nunquam cuiquam nostrum verbum fecit, ne- posa , lo calla celosamente á todos nosotros, ni
que id ægre tullit. se muestra apesadumbrado por ello.
Simo. Simon. (Aparte .)
At nunc faciet; neque, ut opinor, sine tuo mag- La boda se hará, y muy á tu costa, por lo
no malo. que juzgo .
Davus. Davo. (Aparte.)
Id voluit, nos sic nec opinantes duci falso Quiso entretenernos , sin que lo previése-
gaudio, mos, con una falsa alegría, para que estando
Sperantes jam, amoto metu; interea oscitantes nosotros en espectativa, pudiese luego, sin
opprimi, temor ninguno, cogernos descuidados , de mo-
Ne esset spatium cogitandi ad disturbandas do que no tuviésemos tiempo para impedir
nuptias. este casamiento ¡ Cuánta astucia!
Astute!
Simo. Simon (Aparte .)
Carnifex, quæ loquitur! ¡Que dice este verdugo!
Davus. Davo.
Herus est, neque provideram . Es mi amo, y no le habia visto .
Simo. Simon.
Dave. Davo.
Davus. Davo.
Hem , quid est? ¿Qué mandas?
Simo. Simon.
Ehodum, ad me. Llégate acá.
80

Davus. Davo. (Aparte).


Quid hic volt? ¿Qué me querrá este?
Simo. Simon.
Quid ais? ¿Qué dices?
Davus. Davo.
Qua de re? ¿Sobre qué?
Simo.. Simon.
Rogas? ¿Eso me preguntas? Se dice por ahí que mi
Meum gnatum rumor est amare. hijo tiene una manceba.
Davus . Davo.
Id populus curat scilicet. Muchos son los cuidados que se toma la
gente.
Simo. Simon.
Hoccine agis, an non? ¿Me entiendes ó no?
Davus. Davo.
Ego vero istuc . Ya te entiendo .
Simo. Simon.
Sed nunc ea me exquirere, Sería un padre inícuo si me pusiese ahora
Iniqui patris est: nam quod antehac fecit, nihil á investigar estas cosas, porque cuanto ha he-
ad me attinet. cho mi hijo hasta hoy, de ningun modo me ata-
Dum tempus ad eam rem tulit, sivi animun ne, le consentí obrar á su antojo hasta que su
ut expleret suum. edad lo permitió, pero ahora es menester que
Nunc híc dies aliam vitam adfert, alios mores adopte otra vida y otros hábitos: desde hoy
postulat. en adelante te pido, Davo , y si es justo, te
Dehinc postulo, sive æquum est, te oro, Dave, lo suplico, que le pongas en buen camino.
ut redeatjam in viam.
Davus. Davo.
Hoc quid sit? ¿Qué quieres decir?
Simo. Simon.
Omnes qui amant, graviter sibi dari uxorem Todos los que tienen amores sienten mucho
ferunt. que se les case.
Davus. Davo.
Ita aiunt. Así lo dicen.
Simo. Simon.
Tum , si quis magistrum cepit ad eam rem im- Y el que dá oido en casos semejantes á un
probum, guia perverso, este influye para que el espíritu
Ipsum animum ægrotum ad deteriorem partem enfermo se atenga casi siempre á lo peor.
plerumque applicat.
Davus. Davo.
Non hercle intelligo. En verdad que no te entiendo.
Simo. Simon.
Non? hem. ¿Que nó? ¡Hé!
Davus. Davo.
Non: Davus sum, non OEdipus. No: yo soy Davo y no Edipo.
Simo. Simon.
Nempe ergo aperte vis , quæ restant, me ¿Quiéres, pues, que te diga claramente lo
loqui? que me queda por decir?
Davus. Davo.
Sane quidem. Sí , por cierto .
Simo. Simon.
Si sensero hodie quidquam in his te nuptiis Si yo llego á comprender que tú meditas
Fallacia conari, quo fiant minus; algun engaño para que esta boda no se realice,
Aut velle in ea re ostendi, quam sis callidus : ó que tú quieres hacer alarde de astucia, Da-
84 =
Verberibus cæsum te in pistrinum, Dave, de- | vo , te hartaré de palos , y luego te mandaré á
dam usque ad necem , moler trigo hasta la muerte; y te juro, que si
Ea lege atque omine, ut, si te inde exemerim, te suelto iré yo en tu lugar á molerlo. Ea,
ego pro te molam ." pues, ¿lo has entendido ahora, ó no te has en-
Quid? hoc intellextin' ? an nondum etiam ne terad
hoc quidem? o aun?
Davus . Davo.
Immo callide:
Muy bien, te he entendido, porque ahora
Ita, aperte ipsam rem modo locutus, nil cir- me has manifestado el negocio muy a las claras
cuitione usus es.
y sin rodeos.
Simo. Simon.
Ubivis facilius passus sim, quam in hac re, me
deludier. En cualq uier otro caso sentiré menos que
me engañes, que no en este.
Davus.
Davo.
Bona verba , quæso.
No te encolerices.
Simo. Simon.
Irrides? nihil me fallis. Sed dico tibi,
¿ Te burla
Ne temere facias , neque tu hoc dicas , tibi non vierto que no obres áno
s de mí? me engañ ad-
la ligera , ni as, y teluego
digas
prædictum. Cave.
que no te lo avisaron .-Guárdate.
SCENA IV. ESCENA IV .
Davus. Davo .
Enimvero, Dave , nihil loci ' st segnitiæ , neque
socordiæ, No cabe duda, Davo, que cuanto tengo en-
Quantum intellexi modo senis sententiam de tendido de estelenti viejo , respecto al casamien-
to, no admite tud ni descuido; y si no
nuptiis, se echa mano de la astucia, dará al traste con-
Quæ, si non astu providentur, me, aut herum
pessum dabunt: migo ó con mi amo. No sé que me haga :
¿complaceré á Pámfilo ó daré oido al viejo?
Nec quid agam certum' st: Pamphilumne adju-
tem, an auscultem seni. Si abandono al hijo, pongo en riesgo su vi-
da, si le ayudo, temo las amenazas del otro,
Si illum relinquo , ejus vitæ timeo ; sin opitu - que no se deja fácilmente engañar. Ante todo
lor, bujus minas ;
está muy enterado de los amores, y me tie-
Cui verba dare difficile est. Primum jam dene ojeriza , porque teme que desbarate la bo-
amore hoc comperit ;
da con algun engaño. Si llega á saber al-
Me infensus serval, ne quam faciam in nuptiis go, perdido soy, y tomará cualquier pretes-
fallaciam .
to, si se le antoja, bien sea con razon ó sin
Si senserit, perii; aut, si lubitum fuerit, cau- ella, para dar conmigo en una tahona. Pero á
sam ceperit. estos males se agrega otro. Esta andriana, es-
Quo jure, quaque injuria præcipitem me in posa o manceba de Pámfilo, está en cinta: y
pistrinum dabit. asombra la audacia de entrambos, porque huele
Ad hæc mala hoc mihi accedit etiam: hæc An- mas bien á demencia que á proyecto de aman-
dria ,
tes. Están decididos á criar al que naciere , va-
Sive ista uxor, sive amica' st, gravida e Pam - ron ó hembra, y entre ellos urden, no sé que
philo est,
maraña. Esta dice, que es ciudadana de Ate-
Audireque eorum est operæ pretium auda- nas, y que habiendo naufragado en otro tiem-
ciam:
po un viejo mercader junto á la isla de An-
Nam inceptio' st amentium, haud amantium. dros, en donde murió, ella aun pequeña, sal-
Quidquid peperisset, decreverunt tollere: vada del naufragio y huérfana, fué recogida
Et fingunt quamdam inter se nunc fallaciam, por el padre de Crisis. Todo mentiras: a mí
· Civem Atticam esse hanc: fuit olim hinc qui-
dam senex, ciertamente no me parece que es verdad, pero
ellos se quedan muy satisfechos con su cuente-
Mercator: navem is fregit apud Andrum insu- cillo. Hé aqui Misis, que sale de su casa: yo me
lam :
voy á la plaza para avistarme con Pámfilo, á fin
Is obiit mortem: ibi tunc hanc ejectam Chry- de que su padre no lo coja desapercibido en
sidis
este negocio.
Patrem recepisse orbam, parvam. Fabulæ !
Mihi quidem non fit verisimile; at ipsis com-
mentum placet.
Sed Mysis ab ea egreditur. At ego hinc me ad
forum, ut
Conveniam Pamphilum, ne de hac re pater im-
prudentem opprimat.
11
82
11
SCENA V. ESCENA V.

Mysis. Misis.

Audio, Archyllis , jam dudum : Lesbiam adduci Te entiendo ya , Arquilis , quieres que trai-
jubes . ga á Lesbia. A fé mia, es una borracha , una
Sane pol illa temulenta' st mulier et temera- temeraria, y no merece que se la confie el
ria, parto de una muger primeriza , sin embargo ,
Nec sati' digna, cui committas primo partu la traeré: obsérvese en tanto la importuni-
mulierem: dad de esta vejezuela , su compañera de be-
Tamen eam adducam . Importunitatem specta- bida : ¡oh dioses! os suplico deis fuerzas á mi
te aniculæ; ama, próxima á parir; y Lesbia, que practique
Quia compotrix ejus est . Di, date facultatem , con otras sus desvaríos . Pero ¿qué es esto? veo
obsecro, á Pámfilo, que viene demudado. Temo que ha-
Huic pariundi, atque illi in aliis potius peccan- ya sucedido algo. Aguardaré para averiguar la
di locum . causa de esta tristeza .
Sed quidnam Pamphilum exanimatum video?
Vereor, quid siet.
Opperiar, ut sciam nunc, quidnam hæc turba
tristitia adferat.

SCENA VI. ESCENA VI.

PAMPHILUS , MYSIS . PAMFILO , MISIS.

Pamphilus. Pámfilo.

Hoccine' st humanum factum, aut inceptum ? ¿Es este rasgo ó comportamiento de hom-
hoccine' st officium patris? bre? ¿Es este el deber de un padre?
Mysis. Misis.
Quid illud est? ¿Qué novedad hay?
Pamphilus. Pámfilo.
Pro deum fidem! quid est, si hoc non contu- ¡A fé de los dioses! ¿y hay afrenta, si esta
melia ' st? no lo es? Si habia determinado casarme hoy ,.
Uxorem decrerat dare sese mi hodie: nonne ¿no era justo que lo supiera yo primero? ¿no
oportuit era justo que tratára primero de ello con-
Præscisse me ante? Nonne prius communica- migo?
tum oportuit?
Mysis. Misis.
Miseram me! quod verbum audio? ¡Desdichada de mí! ¿qué palabras oigo!
Pamphilus. Pámfilo .
Quid Chremes? Qui denegarat ¿Y Cremes, que habia dicho que no me da-
Se commissurum mihi gnatam suam uxorem; ria su hija por muger, ha mudado de propósi-
id mutavit, to, porque me ve firme en el mio? Con su tena-
Quia me immutatum videt. cidad procura apartarme de Glicerio; ¡desdi-
Ita obstinate dat operam, ut me a Glycerio mi- chado de mí! Si esto sucede, me doy por per-
serum abstrahat! dido irremediablemente ¿Es posible que haya
Quod si fit, pereo funditus. hombre tan desgraciado, ni tau desdichado
Adeon' hominem esse invenustum, aut infeli- como yo? ¡ A fé de los dioses y de los hombres!
cem quemquam, ut ego sum? ¿no podré, pues, librarme de ninguna manera
Pro deum atque hominum fidem! del parentesco de Cremes? ¡cuántos desprecios,
Nullon' ego Chremetis pacto affinitatem effu- cuántos desaires me abruman! Estaba todo
gere potero? Quot modis arreglado, todo convenido , se me rechaza:
Contemptus, spretus! facta, transacta omnia. luego me tornan á buscar y por qué? No pue-
Hem! de ser sino por lo que sospecho . La muger
Repudiatus repetor: quamobrem? Nisi si id est, que me ofrecen es algun monstruo: y como no
quod suspicor. la pueden encajar á nadie, vienen á bus-
Aliquid monstri alunt. Ea quoniam nemini ob- carme.
trudi potest,
Itur ad me.
83

Mysis. Misis.
Oratio hæc me miseram exanimavit metu . ¡Triste de mi! qué terror me han inspirado
estas palabras.
Pamphilus. Pámfilo.
Nam quid ego dicam nunc de patre? ah, Pero ¿qué diré ahora de mi padre? ¡ Ah ! ¿de-
Tantamne rem tam negligenter agere ! Præte- bia de haber tratado un negocio tan grave con
riens modo, 1 tanto descuido? Hace un instante, que pasan-
Mi apud forum: uxor tibi ducenda' st, Pam- do cerca de mí en la plaza, me dijo: Pamfilo,
phile, hodie, inquit: para; hoy te has de casar: prepárate, vete á casa .
Abi domum. Id mihi visus est dicere : Abi cito, Yo creí , que me habia dicho: despáchate, y
et suspende te. vete á ahorcar. Me quedé pasmado . ¿Créese ,
Obstupui . Censen' me verbum potuisse ullum tal vez , que pude haberle dicho alguna pala-
proloqui, aut bra, ó alegar alguna escusa necia, falsa ó injus-
Ullam causam , saltem ineptam, falsam, ini- ta? Nada de eso: se me heló la palabra en la bo-
quam? obmutui . ca. Si ahora se me preguntase ¿qué es lo que yo
Quod si ego rescissem id prius , quid facerem habria hecho sabiéndolo antes? -Habria hecho
si quis nunc me interroget? algo para no venir á parar en lo que se quiere
Aliquid facerem, ut hoc ne facerem. Sed nunc que haga . Pero ¿qué haré ahora primero? Tan-
quid primum exequar? tos cuidados me oprimen , que no sé á qué
Tot me impediunt curæ, quæ meum animum partido atenerme: el amor, la compasion que
divorse trahunt! me inspira Glicerio, la congoja de este casa-
Amor, misericordia hujus, nuptiarum sollici- miento: y el respeto que debo á mi padre,
tatio: que hasta ahora ha sufrido con tanta manse-
Tum patris pudor, qui me tam leni passus ani- dumbre, que yo obrára á mi gusto, ¿me per-
mo est usque adhuc, mite que lo contradiga? ¡ Ay de mí ! no sé qué
Quæ meo cumque animo lubitum ' st , facere: hacer.
ein' ego ut advorser? Hei mihi !
Incertum' st quid agam.
Mysis. Misis.
Misera timeo, incertum hoc quorsum accidat. ¡Pobre de mí! temo el desenlace de estas
Sed nunc peropu' st, aut hunc cum ipsa , aut palabras : «no sé á que atenerme . » Pero ahora
de illa me advorsum hunc loqui. es indispensable que este hable con Glicerio y
Dum in dubio est animus, paulo momento huc que yo le hable de ella . Cuando la voluntad va-
vel illuc impellitur. cila, un solo instante basta para que se incline
á una parte ú otra.
Pamphilus. Pámfilo.
Quis hic loquitur? Mysis, salve. ¿Quién habla aquí? Me alegra verte buena ,
Misis.
Mysis. Misis.
O salve, Pamphile. Que seas bien venido, Pámfilo .
Pamphilus. Pámfilo.
Quid agit? ¿Qué hace tu señora?
Mysis. Misis.
Rogas? ¿Eso me preguntas? Está fatigada de los
Laborat e dolore; atque ex hoc misera sollici- dolores, y ademas afligida , porque sabe que
ta' st, diem hoy es el dia prefijado para el casamiento, y
Quia olim in hunc sunt constitutæ nuptiæ; tum teme la desampares.
autem hoc timet,
Ne deseras se.
Pamphilus. Pámfilo.
Hem, egone istuc conari queam? ¿Podré siquiera pensarlo? ¿Permitiré que
Egon' propter me illam decipi miseram si- por causa mia se quede la pobrecilla engaña-
nam? da? Habiéndome ella confiado su corazon y
Quæ mihi suum animum atque omnem vitam toda su vida , y habiéndola yo tenido con in-
credidit; timidad de afectos como muger propia ¿permi-
Quam ego animo egregie caram pro uxore ha- tiré que la pobreza la obligue a mudar su in-
bucrim ; dole, naturalmente buena y pudorosa? No lo
Bene et pudice ejus doctum atque eductum si- haré.
nam ,
Coactum egestate, ingenium immutarier?
Non faciam .
= 84

Mysis. Misis.
Haud verear, si in te sit solo situm: No lo temeria, si consistiese en tí única-
Sed ut vim queas ferre. mente; pero pueden valerse de la violencia.
Pamphilus. Pámfilo.
Adeone me ignavum putas? ¿Tan desagradecido, inhumano y cruel me
Adeon' porro ingratum, inhumanum , ferum , juzgas , que nila familiaridad en el trato, ni
Ut neque me consuetudo , neque amor, neque el amor, ni la vergüenza me muevan inclinen
pudor á guardarie fé?
Commoveat, neque commoneat ut servem fi-
dem?
Mysis. Misis.
Unum hoc scio , hanc meritam esse, ut memor Yo sé únicamente que bien , merece que te
esses sui. acuerdes de ella.
Pamphilus. Pámfilo.
Memor essem ? O Mysis, Mysis, etiam nunc ¿Qué me acuerde? Misis, Misis , tengo es-
mihi critas aun en el alma aquellas palabras, que
Scripta illa dicta sunt in animo Chrysidis Crisis me dijo de Glicerio. Estando casi mori-
De Glycerio. Jam ferme moriens, me vocat: bunda me llamó, me acerqué, vosotras os se-
Accessi ; vos semota ; nos soli; incipit: parasteis, y habiéndonos quedado solos , me
Mi Pamphile, hujus formam atque ætatem vi- habló en esta forma: Pámfilo mio, bien ves su
des; hermosura y edad juvenil, ni te se oculta lo
Nec clam te est, quam illi utræque res nunc perjudicial que sou hoy para conservar su ho-
utiles, nestidad y su hacienda. Te suplico, pues, por
Et ad pudicitiam et ad rem tutandam sient. esta mi mano, que te doy, y por tu genio tute-
Quod te ego, per dextram hanc, oro, et per
Genium lar , ruégote por tu fé y por su aislamiento, que
tuum , no te apartes de ella , ni la desampares, si es
Per tuam fidem, perque hujus solitudinem, cierto que te he amado siempre como mi pro-
Te obtestor , ne abs te hanc segreges , neu de- pio hermano, y que ella te ha tenido siempre
seras: en mucho, manifestándotese condescendiente
Si te in germani fratris dilexi loco, en todo. Te la confio para que seas su esposo,
Sive hæc te solum semper fecit maximi , amigo, tutory padre . Te doy todo lo que tene-
Seu tibi morigera fuit in rebus omnibus. mos, y lo encomiendo á tu honradez: juntó mi
Te isti virum do , amicum , tutorem , patrem : mano con la de Glicerio, y exhaló el último
Bona nostra hæc tibi permitto, et tuæ mando suspiro. Acepté el depósito, y lo conservaré.
fidei .
Hanc mihi in manum dat, mors continuo ipsam
Occupat.
Accepi: acceptam servabo.
Mysis. Misis.
Ita spero quidem. Asi lo espero.
Pamphilus. Pámfilo.
Sed cur tu abis ab illa? Pero ¿por qué sales de casa?
Mysis. Misis.
Obstetricem arcesso . Voy á llamar á la partera.
Pamphilus. Pámfilo.
Propera; Corre, pero escucha: que no le digas ni
Atque, audin'? Verbum unum cave de nuptiis, una sola palabra del casamiento , que esto
Ne ad morbum hoc etiam . podria agravar su estado.
Mysis. Misis.
Teneo. Entiendo.
85

ACTUS II. ACTO II.

SCENA I. ESCENA 1.

CHARINUS , BYRRHIA . CARINO, BIRRIA.

Charinus. Carino.

Quid ais, Byrrhia? daturne illa Pamphilo ho- ¿Qué me dices, Birria? ¿Se casa hoy Pámfi-
die nuptum? lo con Filomena?
Byrrhia. Birria.
Sic est. Asi es.
Charinus. Carino.
Qui scis? ¿Como lo sabes tú?
Byrrhia. Birria.
Apud forum modo e Davo audivi . Se lo he oido á Davo ahora mismo en la
plaza .
Charinus. Carino.
Væ misero mihi! ¡ Ah desdichado de mí! He vivido hasta
Ut animus in spe atque in timore, usque ante- ahora entre el temor y la esperanza , pero
hac attentus fuit; perdida esta, me quedo abatido , acongojado,
Ita, postquam adempta spes est, lassus, cura estupefacto.
confectus, stupet . Birria.
Byrrhia.
Quæso, depol, Charine, quando non potest Te suplico , Carino , por los dioses , que
id fieri quod vis , hagas lo que puedas, cuando no te es posi-
Id velis, quod possit. ble conseguir lo que quieres.
Charinus. Carino.
Nihil volo aliud , nisi Philumenam . Nada mas quiero que á Filomena.
Byrrhia. Birria
Ah, quanto satius est, te id dare operam, ¡Oh cuánto mas te valdria arrancar de tu
Qui istum amorem ex animo amoveas tuo, pecho este amor, que hablar de una cosa que
Quam id loqui, quo magis lubido frustra incen- enciende tan infructuosamente tu deseo!
datur tua!
Charinus. Carino.
Facile omnes, quum valemus, recta consilia Todos, cuando estamos sanos, damos fácil-
ægrotis damus . mente buenos consejos á los enfermos. Si tú
> Tu si hic sis, aliter sentias. estuvieses en mi lugar, sentirias otra cosa .
Byrrhia. Birria.
Age, age, ut lubet . Haz, pues, haz lo que gustes.
SCENA II. ESCENA II.

CHARINUS , BYRRHIA, PAMPHILUS. CARINO, BIRRIA, PAMFILO .

Charinus. Carino.

Sed Pamhilum Veo á Pámfilo, y estoy decidido á intentar-


Video; omnia experiri certum st, priusquam lo todo antes de perecer.
pereo.
Byrrhia . Birria. (Aparte.)
Quid hic agit? ¿Qué hace aqui?
= 86 =

Charinus. 8 Carino.
psum hunc orabo, huic supplicabo: amorem Le rogaré, le suplicaré, le manifestaré mi
huic narrabo meum . amor, conseguiré tal vez, que dilate por algu-
Credo, impetrabo, ut aliquot saltem nuptiis nos dias este casamiento , y entre tanto espero
prodat dies . que acontezca alguna novedad.
Interea fiet aliquid , spero .
Byrrhia. Birria.
Id aliquid nihil est. Y esta novedad será nada.
Charinus. Carino.
Byrrhia, ¿Qué opinas, Birria? ¿Vamos á hablarle?
Quid tibi videtur? Adeon' ad eum?
Byrrhia. Birria.
Quidni? Si nihil impetres, ¿Por qué no? si no puedes lograr nada, sepa
Ut te arbitretur sibi paratum machum , si illam al menos que si se casa con ella, tendrá un
duxerit. galan.
Charinus. Carino.
Abin' hinc in malam rem cum suspicione istac, Vete de aqui en hora mala, bellaco , con es-
scelus. tas.sospechas.
Pamphilus. Pámfilo.
Charinum video. Salve. Veo á Carino: -que los dioses te ayuden.
Charinus. Carino.
O salve, Pamphile; ¡Oh Pámfilo! buenos dias. Vengo á pedirte
Ad te advenio, spem, salutem, auxilium, con- esperanzas, salud , socorro , consejo.
silium expetens .
Pamphilus. Pámfilo.
Neque pol consilii locum habeo, neque auxilii A fé mia , no estoy para dar consejo, n
copiam . para dispensar socorros, ¿de qué se trata?
Sed istuc quidnam ' st?
Charinus. Carino.
Hodie uxorem ducis? • ¿Te vas á casar hoy?
Pamphilus. Pámfilo.
Aiunt. Asi dicen.
Charinus. Carino.
Pamphile, Pámfilo , si lo haces , me verás hoy por
Si id facis, hodie postremum me vides última vez.
Pamphilus. Pámfilo.
Quid ita? ¿Por qué?
Charinus. Carino.
Hei mihi! ¡Ay de mí! tengo reparo en decirlo. Birria,
Vereor dicere . Huic dic, quæso, Byrrhia. te suplico se lo digas tu.
Byrrhia. Birria.
Ego dicam . Hablaré.
Pamphilus. Pámfilo.
Quid est? ¿De qué se trata?
Byrrhia. Birria.
Sponsam hic tuam amat. Este ama á tu desposada .
Pamphilus. Pámfilo.
Næ iste haud mecum sentit . Ehodum , dic mihi : Tiene un gusto muy opuesto al mio. Dime,
Num quidnam amplius tibi cum illa fuit, Cha- por tu vida, Čarino ¿has tenido algo con ella?
rine?
Charinus. Carino.
Ah, Pamphile, Nada , Pámfilo .
Nil.
1
= 87

Pamphilus. Pámfilo.
Quam vellem ! ¡Oh como quisiera , que asi no fuese !
Charinus. Carino.
Nunc te per amicitiam et per amorem ob- Te ruego ante todo por nuestra amistad y
secro, por mi amor que no te cases con ella .
Principio, ut ne ducas.
Pamphilus. Pámfilo.
Dabo equidem operam. Lo haré todo para complacerte.
Charinus. Carino .
Sed si id non potes, Pero si no puedes, ó si esta boda te ha in-
teresado el corazon....
Aut tibi nuptiæ hæ sunt cordi.
Pamphilus. Pámfilo.
Cordi? ¿El corazon?
Charinus. Carino.
Saltem aliquot dies Que la dilates al menos por unos dias,
Profer, dum proficiscor aliquo, ne videam. para que me vaya á alguna parte en donde
tal no vea.
Pamphilus. Pámfilo.
Audi nunc jam : Escúchame ahora. Creo, Carino , que no
Ego, Charine, neutiquam officium liberi esse conviene de ninguna manera á un caballero
hominis puto, pretender que se le den las gracias sin haber-
Cum is nil mereat, postulare id gratiæ adponi | las merecido ; pues mi anhelo de librarme de
sibi. este casamiento es mucho mayor que el que
Nuptias effugere ego istas malo , quam tu adi- tú tienes para conseguirlo.
piscier.
Charinus . Carino.
Reddidisti animum . Me has dado la vida.
Pamphilus. Pámfilo.
Nunc si quid potes aut tute, aut hic Byrrhia, Ahora si puedes hacer algo tú, ó lo puede
Facite, fingite , invenite , efficite , qui detur Birria, manos á la obra: fingid, inventad, com-
tibi. binad para que te se dé esa muger, y yo lo
Ego id agam, qui mihi ne detur. haré todo para que no me la den .
Charinus. Carino.
Sat habeo. Me quedo satisfecho .
Pamphilus. Pámfilo.
Davum optume. Llega muy oportunamente Davo, en cuyo
Video, cujus consilio fretus sum. consejo me apoyo.
Charinus. Carino. (A Birria .)
At tu hercle haud quidquam mihi, Por vida mia , tú nunca me dices nada , si-
Nisi ea quæ nihil opus sunt sciri. Fugin ' hinc? no lo que no me interesa saber : vete de aqui .
1 Birria.
Byrrhia.
Ego vero, ac lubens . De muy buena gana.

SCENA III. ESCENA III.

DAVUS, CHARINUS, PAMPHILUS. DAVO, CARINO, PAMFILO.

Davus. Davo. (Aparte.)

Di boni, boni quid porto! Sed ubi inveniam ¡Buenos dioses! ¡qué noticias tan satisfacto-
Pamphilum , rias traigo! Pero ¿en dónde encontraré à Pám
Ut metum , in quo nunc est, adimam, atque filo para quitarle el miedo que le acosa , y lle-
expleam animum gaudio? narle de gozo?
= 88

Charinus. Carino.
Lætus est, nescio quid. Está muy alegre, y no sé por qué .
Pamphilus. Pámfilo.
Nihil est: nondum hæ rescivit mala . No es nada: ignora todavía las cosas malas
que tenemos.
Davus. Davo. (Aparte.)
Quem ego nunc credo , si jam audierit sibi pa- Si habrá sabido ya , como supongo , que se
ratas nuptias... le ha preparado un casamiento....
Charinus. Carino. (A Pámfilo.)
Audin' tu illum? ¿Oyes lo que dice?
Davus. Davo.
Toto me oppido exanimatum quærere. Me andará buscando congojado por toda
Sed ubi quæram? aut quo nunc primum inten- la ciudad, pero ¿en dónde podré encontrarle?
dam? ¿hácia que punto me dirigiré primero?
Charinus . Carino. (A Pámfilo .)
Cessas adloqui? ¿Por qué no le hablas?
Davus. Davo.
Habeo. Me voy.
Pamphilus. Pamfilo.
Dave, ades! resiste! Ven acá, Davo, no te marches.
Davus . Davo.
Quis homo' st qui me? ... O Pamphile! ¿Quién es que...? ¡ Oh Pámfilo ! Te voy bus-
Te ipsum quæro. Euge , Charine , ambo oppor- cando.... ¡Oh Carino! Os encuentro á entram-
tune; vos volo. bos oportunamente: busco á los dos.
Pamphilus. Pámfilo.
Dave, perii! Davo, estoy perdido.
Davus. Davo.
Quin tu hoc audi. Escúchame.
Pamphilus. Pámfilo.
Interii. Muerto soy .
Davus. Davo.
Quid timeas, scio. Sé lo que temes.
Charinus. Carino.
Mea quidem hercle certe in dubio vita' st. Es cierto, que mi vida se halla en peligro.
Davus. Davo.
Et quid tu , scio. Sé tambien lo que te pasa
Pamphilus. Pámfilo.
Nuptiæ mihi... Mi boda....
Davus. Davo.
Et id scio. Ya lo sé.
Pamphilus. Pámfilo.
Hodie. Debe ser hoy.
Davus. Davo.
Obtundis, tametsi intelligo. No me canses, ya te entiendo. Carino teme
Id paves, ne ducas tu illam : tu autem, ut que tú te cases con ella, y tú que te veas obli-
ducas. gado á hacerlo.
Charinus. Carino.
Rem tenes . Has cogido el hilo.
Pamphilus. Pámfilo.
Istuc ipsum. Eso mismo es.
= 89

Davus. Davo.
Atque istuc ipsum , nil pericli est: me vide. Y en eso mismo no hay riesgo ninguno: mi-
rame al rostro.
Pamphilus. Pámfilo.
Obsecro te, quam primum hoc me libera mise- Te suplico que me libres lo mas pronto po-
rum metu. sible ¡ desdichado de mí! del temor que me
oprime.
Davus: Davo.
Hem , Vaya si te libro: ya Cremes no te dá su
Libero. Uxorem tibi non dat jam Cremes. hija por muger.
Pamphilus. Pámfilo.
Qui scis? ¿Cómo lo sabes?
Davus. Davo.
Scies. Vas á oirlo: tu padre me llamó, y me dijo
Tuus pater modo prehendit; ait tibi uxorem que hoy iba á enlazarte en matrimonio , y
dare sese tambien otras muchas cosas, que referírtelas
Hodie; item alia multa, quæ nunc non est nar- ahora seria inoportuno: me echo á andar: cor-
randi locus. ro á la plaza para comunicártelo; y no habién
Continuo ad te properans, percurrò ad forum, dote encontrado, subo á una altura, miro en
ut dicam tibi hæc. mi derredor, pero no estás en ninguna parte.
Ubi te non invenio , escendo in quemdam ibi Tropiezo casualmente con Birria, esclavo de
excelsum locum. Carino, y le pregunto si te habia visto , me di-
Circumspicio: nusquam es: ibi forte hujus vi- ce que no. Desesperado pienso en lo que he
deo Byrrhiam. de hacer; pero volviendo concibo alguna sos-
Rogo : negat vidisse. Mihi molestum. Quid pecha acerca del casamiento, y digo: tan es-
agam , cogito . casos preparativos, el padre triste, y unas bo-
Redeunti interea ex ipsa re mi incidit suspi- das improvisadas no concuerdan bien.
cio. Hem,
Paululum obsoni; ipsus tristis ; de improviso
nuptiæ .
Non cohærent.
Pamphilus. Pámfilo.
Quorsumnam istuc? ¿En qué va á parar todo esto?
Davus. Davo.
Ego me continuo ad Chremem. Me voy derecho á la casa de Cremes: lle-
Quum illoc advenio , solitudo ante ostium: go, y no encuentro á nadie , de lo que me
Jam id gaudeo. alegro.
Charinus. Carino.
Recte dicis. Dices bien.
Pamphilus. Pámfilo.
Perge. Sigue.
Davus. Davo.
Maneo: interea introire neminem Me paro: no veo entrar ni salir á nadie, y
Video, exire neminem; matronam nullam; in adelantándome y mirando hacia el interior, no
ædibus veo á ninguna matrona , ni adornos, ni bullicio
Nil ornati, nil tumulti. Accessi, intro aspexi. en la casa.
Pamphilus. Pámfilo.
Scio, Entiendo: muy buena señal.
Magnum signum.
Davus. Davo.
Num videntur convenire hæc nuptiis? ¿Te parecen estos preparativos para bodas?
Pamphilus. Pámfilo.
Non, opinor, Dave. Creo que no, Davo.
Davus. Davo.
Opinor, narras? Non recte áccipis, ¿Dices creo? Vaya no lo entiendes muy
Certa res est: etiam puerum indé abiens con- bien .... Es cierto, y ademas he encontrado
veni Cbremis, en el camino al pequeño esclavo de Cremes,
12
= 90

Olera et pisciculos minutos ferre in cœnam que llevaba un óbolo de verdura y pescadillos
obolo seni. para la cena del buen viejo.
Charinus. Carino.
Liberatus sum hodie, Dave, tua opera. Davo, te debo hoy mi salvacion.
Davus. Davo.
Ac nullus quidem . Pero no del todo.
Charinus. " Carino.
Quid ita? Nempe huic prorsus illam non dat. ¿Cómo es eso , siendo muy cierto, que no
la dá á Pámfilo?
Davus. Davo.
Ridiculum caput! ¡Qué cabeza destornillada! parece que no
Quasi necesse sit, si huic non dat, te illam dándola por muger á Pámfilo se vea obligado á
uxorem ducere: darla á tí, sin que tú hables, supliques y hala-
Nisi vides, nisi senis amicos oras, ambis. gues á los amigos del viejo.
Charinus. Carino.
Bene mones. Me aconsejas muy bien: iré, á pesar de que
Ibo, etsi hercle sæpe jam me spes hæc frus- muchas veces me han salido fallidas estas es-
trata' st. Vale. peranzas . Adios .

SCENA IV. ESCENA IV.

PAMPHILUS, DAVUS. PAMFILO, DAVO.

Pamphilus. Pámfilo.

Quid igitur sibi volt pater? Cur simulat? ¿Qué proyectos tiene, pues, mi padre?
¿por que estas ficciones?
Davus. Davo.
Ego dicam tibi . Voy á decirtelo; si se dejase ahora llevar
Si id succenseat nunc, quia non det tibi uxo- de su cólera, porque Cremes no te da su hija
rem Chremes, por muger, creeria con razon agraviarse á sí
Ipsus sibi esse injurius videatur, neque id in- mismo por no haber sondeado primero tus in-
juria, tenciones acerca de este casamiento; pero si
Prius quam tuum, ut sese habeat , animum ad tú to niegas á realizarlo, echará sobre tí toda
nuptias perspexerit. la culpa, y entonces nacerán las riñas.
Sed si tu negaris ducere, ibi culpam in te
transferet.
Tum illæ turbæ fient.
Pamphilus. Pámfilo.
Quidvis patiar. Lo sufriré todo.
Davus. Davo.
Pater est, Pamphile. Mira, Pámfilo, que es tu padre: y el asunto
Difficile' st. Tum hæc sola' st mulier. Dictum es muy espinoso. Ademas esta muger aislada
ac factum invenerit no tiene amparo; y una palabra ó un hecho no
Aliquam causam, quamobrem eam oppido eji- dejará de proporcionar à tu padre algun pre-
ciat. testo para hacerla desterrar.
Pamphilus. Pámfilo.
Ejiciat! ¡Desterrarla!
Davus. Davo.
Ac cito. Y muy pronto.
Pamphilus. Pámfilo.
Cedo igitur, quid faciam, Dave? ¿Qué voy á hacer, pues, Davo?
Davus. Davo.
Dic te ducturum. Dí que te casarás.
Pamphilus. Pámfilo.
Hem! ¡Cóme!
94

Davus. Davo.
Quid est? ¿Qué es eso?
Pamphilus. Pámplo .
Egon' dicam? ¿Que lo diga yo?
Davus. Davo.
Cur non? ¿Qué hay de particular?
Pamphilus. Pámfilo.
Nunquam faciam . No lo haré jamás.
Davus. Davo.
Ne nega. Hazlo.
Pamphilus. Pámfilo.
Suadere noli. No te obstines en persuadirme.
Davus. Davo.
Ex ea re quid fiat, vide. Considera el efecto que producirá.
Pamphilus. Pámfilo.
Ut ab illa excludar, huc concludar. Que me separe de aquella , y me quede con
esta.
Davus. Davo.
Non ita' st. No es cierto: y creo que las cosas pasarán
Nempe hoc sic esse opinor : dicturum pa- de otro modo . Tú padre te dirá: quiero que te
trem, cases: tú responderás: me casaré . Dime ¿ten-
Ducas volo hodie uxorem ; tu , ducam, in- drá motivo para incomodarse contigo? Con
quies. esto frustrarás toda la certeza de sus planes
Cedo, quid jurgabit tecum? Hic reddes omnia, sin el menor riesgo; pues no hay que dudarlo
Quæ nunc sunt certa ei consilia, incerta ut que Cremes no te dará la hija ; y en tanto tú
sient, seguiras haciendo lo que has hecho hasta aho-
Sine omni periclo. Nam hocce haud dubium' st , ra, á fin de que Cremes no mude de opinion .
quin Chremes Dí á tu padre que gustas casarte para que no
Tibi non det gnatam; nec tu ea causa mi- tenga razon de enojarse contigo, aunque se lo
nueris haya propuesto: ni debes ilusionarte con decir :
Hæc, quæ facis; ne is mutet suam sententiam. nadie dará su hija á un hombre de mi conduc-
Patri dic velle: ut, quum velit, tibi jure irasci ta . Voy á desmentirte. Tú padre preferirá mas
non queat. bien casarte con una pobre, que dejarte en
Nam quod tu speres, propulsabo facile: uxo- brazos de la disolucion . Pero si te resignas con
rem his moribus docilidad al yugo, se descuidará, te buscará
Dabit nemo. Inveniet inopem potius, quam te otra muger con tiempo, y en tanto podrá su-
corrumpi sinat. ceder algo de bueno.
Sed si te æquo animo ferre accipiet, negligen-
tem feceris.
Aliam otiosus quæret: interea aliquid acciderit
boni.
Pamphilus. Pámfilo.
Itan' credis? ¿Lo crees tú asi?
Davus. Davo.
Haud dubium id quidem' st. Indudablemente.
Pamphilus. Pámfilo.
Vide quo me inducas. Mira el compromiso en que me pones.
Davus. Davo.
Quin taces? ¿No quieres callar?
Pamphilus. Pámfilo.
Dicam. Puerum autem ne resciscat mi esse ex Lo haré todo; pero que no sepa mi padre
illa, cautio est: que tengo un hijo de ella, pues la he prometido
Nam pollicitus sum suscepturum. criarle, como testimonio de mi fidelidad.
92 =

Davus . Davo.
O facinus audax ! ¡Qué gran locura !
Pamphilus. Pámfilo.
Hanc fidem Me rogó la diera esta prenda, como segu-
Sibi, me obsecravit , qui se sciret non deser- ridad de no abandonarla.
tum iri, ut darem .
Davus. Davo.
Curabitur. Sed pater adest. Cave, te esse tris- Se le cuidará . Hé aqui tu padre, que vie-
tem sentiat. ne: finge para que no te vea triste .

SCENA V. ESCENA V.

SIMO, DAVUS , PAMPHILUS . SIMON, DAVO , PAMFILO .

Simo. Simon. (Aparte.)

Reviso, quid agant, quidve captent consili. Vuelvo con ánimo de averiguar que es lo
que hacen, y que determinacion toman.
Davus. Davo.
Hic nunc non dubitat, quin te ducturum ne- Tu padre no duda en este instante, que te
ges. negarás al casamiento . Viene de algun lugar
Venit meditatus alicunde ex solo loco; solitario, en donde habrá meditado y prepara-
Orationem sperat invenisse se, do un discurso, con el cual espera confundirte.
Qui differat te. Proin tu fac, apud te ut sies. No pierdas, pues, tu entereza.
Pamphilus. Pámfilo.
Modo ut possim, Dave. Con tal que lo pueda .
Davus. Davo.
Crede, inquam, hoc mihi, Pamphile, Confia , Pámfilo en mí , tu padre no replica-
Nunquam hodie tecum commutaturum patrem rá ni una sola palabra si le dices que te ca..
Unum esse verbum, si te dices ducere. sarás.

SCENA VI. ESCENA VI.

BYRRHIA, SIMO , DAVUS, PAMPHILUS. BIRRIA, SIMON, DAVO, PAMFILO.

Byrrhia. Birria. (Aparte.)

Herus me, relictis rebus , jussit Pamphilum Mi amo me ha mandado , que dejando apar-
Hodie observarem, quid ageret de nuptiis, te todo los asuntos, cuide hoy de averiguar
Scirem: id propterea nunc hunc venientem se- que trata de hacer Pámfilo en cuanto al casa-
quor. miento: hé aqui porque sigo ahora sus pasos.
Ipsum adeo præsto video cum Davo . Hoc Pero le veo allí con Davo, y no le dejaré.
agam.
Simo. Simon. (Aparte. )
Utrumque adesse video. Veo á los dos juntos.
Davus. Davo. (4 Pámfilo .)
Hem, serva. ¡Valor!
Simo. Simon.
Pamphile! ¡Pámfilo!
Davus. Davo. (A Pámfilo .)
Quasi de improviso respice ad eum. Míralo con sorpresa.
Pamphilus. Pámfilo.
Hem, pater. ¡Oh padre!
Davus. Davo.
Probe. ¡Muy bien!
93 =

Simo: Simon.
Hodie uxorem ducas, ut dixi, volo. Quiero que hoy te cases, como te tengo
dicho.
Byrrhia. Birria.
Nunc nostræ timeo parti, quid hic respon- Es m u y crítico para nosotros este momen-
deat. to en que va á responder.
Pamphilus. Pámfilo.
Neque istic, neque alibi tibi usquam erit in me Ni en eso ni en todo lo demas, tú, padre
mora. mio, hallarás resistencia en mí.
Byrrhia. Birria. (Aparte.)
Hem! ¡Ah!
Davus. Davo. (Aparte.)
Obmutuit. Enmudeció
Byrrhia. Birria. (Aparte.)
Quid dixit! ¡Qué ha dicho !
Simo. Simon.
Facis ut te decet, No haces mas que lo que debes, manifestán-
Quum istuc, quod postulo, impetro cum gra- dote complaciente en otorgarme lo que exijo .
tia.
Davus. Davo . (A Pámfilo .)
Sum verus? ¿He acertado?
Byrrhia. Birria. (Aparte.)
Herus, quantum audio , uxore excidit. Mi amo, por lo que me parece, no tiene la ·
muger en la mano.
Simo. Simon.
I nunc jam intro; ne in mora, quum opus sit , Vete ahora allá dentro para que no te ha-
sies. gas esperar, cuando te se necesite.
Pamphilus. Pámfilo.
Eo. Voy.
Byrrhia. Birria.
Nullane in re esse cuiquam homini fidem? ¿A quién fiarse en este mundo? Es muy
Verum illud verbum' st, vulgo quod dici solet, cierto aquel refran, que suele vulgarmente re-
Omnes sibi esse melius malle, quam alteri. petirse: que todos quieren mas para sus dien-
Ego, quum illam vidi virginem, forma bona tes que no para sus parientes: Cuando la co-
Memini videre: quo æquior sum Pamphilo , nocí doncella era muy bonita, y comprendo
Si se illam in somnis, quam illum, amplecti perfectamente, que Pámfiló haya querido dor-
maluit. mir en sus brazos con preferencia á Carino .
Renuntiabo, ut pro hoc malo mihi det ma- Vamos á decirlo á mí amo para que me dé por
lum. la mala noticia malas albricias.

SCENA VII. ESCENA VII.

DAVUS, SIMO . DAVO, SIMON.

Davus. Davo.

Hic nunc me credit aliquam sibi fallaciam Este cree que vengo ahora con algun em-
Portare, et ea me hic restitisse gratia . buste, y que me he detenido con este pro-
pósito.
Simo. Simon.
Quid, Dave, narrat? ¿Qué me dices, Davo?
Davus. Davo.
Eque quidquam nunc quidem . Absolutamente nada por ahora.
Simo. Simon.
Nilne? Hem. ¡Nada! ¿cómo es eso?
- 94 =

Davus. Davo.
Nil prorsus. Absolutamente nada.
1
Simo. Simon.
Atqui exspectabam quidem. Yo esperaba que me dijeras algo.
Davus. Davo. (Aparte.)
Præter spem evenit, sentio: hoc male habet Ve frustradas sus esperanzas: ya lo entien-
virum . do: y esto le da pena .
Simo. Simon.
Polin' es mihi verum dicere? ¿Té hallas en el caso de decirme una
verdad?
Davus. Davo.
Ego? nil facilius. ¿Yo?....Nada mas fácil.
Simo. Simon.
Num illi molestæ quippiam hæ sunt nuptiæ, Este casamiento ¿no le causa tal vez pesar
Propter hospitæ hujusce consuetudinem? á mi hijo por el trato que tiene con esa es-
trangera?
Davus. Davo.
Nihil hercle; aut, si adeo, bidui est aut tridui No por cierto, ó cuando mas, será un pesar
Hæc sollicitudo; nosti: deinde desinet. de dos o tres dias, tú bien lo sabes, y luego la
Etenim ipsus eam rem recta reputavit via. abandonará, pues ha reflexionado en ello con
madurez .
Simo. Simon.
Laudo. Muy bien.
Davus. Davo.
Dum licitum est ei, dumque ætas tulit, Mientras que le fué lícito, y se lo permitió
Amavit; tum id clam ; cavit, ne unquam infa- la edad, vivió en amores, pero con reserva, y
miæ evitando como hombre muy recatado todo lo
Ea res sibi esset, ut virum fortem decet. que podia causarle afrenta. Ahora que ha de
Nunc uxore opus est: animum ad uxorem ap- casarse piensa únicamente en la esposa .
pulit.
Simo. Simon.
Subtristis visu' st esse aliquantulum mihi . Pero me ha parecido algo triste.
Davus. Davo.
Nil propter hanc; sed est, quod succenset tibi. No por la boda, sino porque tiene de tí no
sé qué motivos de queja .
Simo. Simon.
Quidnam' st? ¿Qué motivos son estos?
Davus. Davo.
Pueril' st. Niñerías.
Simo. Simon.
Quid est? ¿Qué pasa?
Davus. Davo.
Nil. Nada.
Simo. Simon.
Quin dic, quid est? Habla ¿qué hay?
Davus. Davo.
Ait, nimium parce facere sumptum . Dice que es muy mezquino el gasto que tú
haces.
Simo. Simon.
Mene? ¿Quién, yo?
Davus. Davo.
Te. Tú. El dice: mi padre apenas lleva gasta-
Vix, inquit, drachmis est obsonatus decem . das diez dracmas: ¿y es esta la manera de casar
Num filio videtur uxorem dare? á un hijo? ¿A quién de mis amigos osaré con-
= 95 =

Quem, inquit, vocabo ad cœnam meorum æqua- vidar á la cena de mi boda?-y hablando en-
lium tre nosotros con franqueza, reparas mucho en
Potissimum nunc? et, quod dicendum hic siet, la economía : esto no me gusta.
Tu quoque perparce nimium: non laudo.
Simo. Simon.
Tace. Calla.
Davus. Davo.
Commovi. Lo he picado en lo sensible.
Simo Simon.
Ego istæc, recte ut fiant, vidoro. Dispondré que se haga todo como convie-
Quidnam hoc rei est? Quid hic volt veterator ne (Aparte.) Pero ¿de qué se trata? ¿qué es lo
sibi? que quiere este bellaco? Si sus palabras encu-
Nam si hic mali est quidquam, hem illic est bren alguna astucia, hé aqui los preludios.
huic rei caput.

ACTUS III. ACTO III .

SCENA I. ESCENA 1.

MYSIS, SIMO, DAVUS, LESBIA. MISIS, SIMON, DAVO , LESBIA.

Mysis. Misis.

Ita pol quidem res est, ut dixti , Lesbia: Es muy cierto, Lesbia, como tú lo has di-
Fidelem haud ferme mulieri invenias virum . cho, que apenas podrás dar con un hombre que
sea fiel á una muger.
Simo. Simon. (A Davo. )
Ab Andria' st ancilla hæc. Es una sierva de Glicerio.
Davus. Davo.
Quid narras? ¿Qué hablas?
Simo. Simon.
Ita' st. No cabe duda.
Mysis. Misis. (A Lesbia.)
Sed hic Pamphilus.... Pero, este Pámfilo....
Simo. Simon.
Quid dicit? ¿Qué dice?
Mysis. Misis. (Continuando .)
Firmavit fidem. Ha empeñado su fé.
Simo ." Simon.
Hem! ¡Ah!
Davus. Davo. (Aparte.)
Utinam aut hic surdus, aut hæc muta facta sit. Ojalá se volviese éste sordo ó ésta muda .
Mysis. Misis.
Nam quod peperisset, jussit tolli. Ha dispuesto que se crie al que naciere.
Simo. Simon.
O Jupiter! ¡Oh Júpiter! ¡qué oigo! Todo se ha perdido ,
Quid ego audio! Actum' st, siquidem hæc vera si es verdad lo que esta dice.
prædicat.
Lesbia. Lesbia. (A Misis .)
Bonum ingenium narras adolescentis. Tus palabras indican que es un buen mu-
chacho.
96 =

Mysis. Misis.
Optumum. Muy bueno: pero entra conmigo para qué
Sed sequere me intro, ne in mora illi sis. no llegues demasiado tarde.
Lesbia. Lesbia.
Sequor. Vamos.

SCENA II. ESCENA II.

DAVUS, SIMO, GLYCERIUM. DAVO, SIMON, GLICERIO.

Davus. Davo. (Aparte.) .

Quod remedium nunc huic malo inveniam? ¿Cómo podré remediar ahora este mal?
Simo. Simon. (Aparte.)
Quid hoc? ¿Qué es eso? ¿ha perdido tal vez la cabe-
Adeone est demens? Ex peregrina! Jam scio, za?..... ¡ por una estrangera! .... ¡Ah! ya caigo
ah! en ello: qué imbécil soy! apenas he llegado por
Vix tandem sensi stolidus. último á comprenderlo.
Davus. Davo. (Aparte.)
Quid hic sensisse ait? ¿Qué es lo qué dice haber comprendido?
Simo. Simon. (Aparte.)
Hæc primum adfertur jam mihi ab hoc falla- Hé aqui el primer engaño, que este me ur-
cia. de. Finge un parto supuesto para asustar á
Hanc simulant parere, quo Chremetem abster- Cremes .
reant.
Glycerium. Glicerio. (Desde adentro.)
Juno Lucina, fer opem! serva me, obsecro. Socórreme, Lucina; sálvame, te lo suplico.
Simo. Simon.
Hui! tam cito? Ridiculum! Postquam ante os- ¡Ah! ¿tan pronto? ¡qué farsa ridícula! Se
tium dá prisa, porque ha oido que estoy delante de
Me audivit stare, adproperat : non sat com- su puerta. Davo, no has arreglado bien tus
mode entreactos.
Divisa sunt temporibus tibi, Dave, hæc.
Davus. Davo.
Mihin'? ¿Yo?
Simo. Simon.
Num immemores discipuli? ¿Tan olvidadizos son tus discípulos?
Davus. Davo.
Ego quid narres nescio. No sé lo que dices.
Simo. Simon. (Aparte.)
Hiccine me si imparatum in veris nuptiis Si hubiese sido lo boda una realidad, co-
Adortus esset, quos me ludos redderet? giéndome tan desprevenido ¿qué mala partida
Nunc hujus periclo fit; ego in portu navigo. me habria jugado? Pero lo hace todo á su ries-
go: estoy en salvo.

SCENA III. ESCENA III.

LESBIA , SIMO, DAVUS. LESBIA, SIMON , DAVO.

Lesbia. Lesbia.

Adhuc, Archylis, quæ adsolent, quæque opor- Hasta ahora, Arquilis, veo que esta tiene
tet todas las señales ordinarias de un feliz alum-
Signa esse ad salutem, omnia huic esse video. bramiento. Se la dé primero un baño, beba
Nunc primum fac istæc lavet: post deinde, en seguida lo que he mandado, y del modo que
= 97-

Quod jussi ei dari bibere, et quantum impe- lo he prescrito, yo volveré luego. (Aparte) .
ravi, Por cierto ha nacido á Pámfilo un niño muy
Date: mox ego huc revertor. hermoso: que los dioses se lo conserven, pues
Per ecastor scitus puer est natus Pamphilo. tiene tan buena índole, que no ha querido
Quumque huic est veritus optumæ adolescenti hacer un agravio á esta honrada jóven.
facere injuriam.
Deos quæso, ut sit superstes, quandoquidem
ipse' st ingenio bono.

SCENA IV. ESCENA IV.

SIMO, DAVUS. SIMON, DAVO .

Simo. Simon .

Vel hoc quis non credat, qui norit te, abs te El que te conozca ¿ podrá creer que todo
esse ortum? este enredo no lo has combinado tú?
Davus. Davo.
Quidnam id est? ¿Qué?
Simo. Simon.
Non imperabat coram, quid opus facto esset Nada ordenaba en la casa de lo que era
puerperæ; necesario hacer para la parida, y luego estan-
Sed postquam egressa' st, illis quæ sunt in- do en la calle lo pregonaba á los de adentro.
tus, clamat de via. Davo ¿merezco, pues, que en tan poco aprecio
O Dave, itan' contemnor abs te? Aut itane me tengas? ¿ó te parece, tal vez, que soy
tandem idoneus muy bonachon para que emprendas á enga-
Tibi videor esse, quem tam aperte fallere in- ñarme tan abiertamente? Sé mas avisado, á fin
cipias dolis? de aparentar que me temerias, si yo llegase á
Saltem accurate, ut metui videar certe, si averiguarlo todo.
resciverim .
Davus. Davo. ( Aparte.)
Certe hercle nunc hic se ipsus fallit, haud Es muy cierto que ahora se engaña á sí
ego. mismo, y que no soy yo el que le engaña .
Simo. Simon.
Edixin' tibi? ¿No te lo he advertido? ¿No te he amena-
Interminatus sum, ne faceres? Num veritu ? zado para que no lo hicieras? pero ¿té he ins-
Quid retulit? pirado temor? ¿qué provecho he sacado de to-
Credon ' tibi hoc nunc, peperisse hanc e Pam- do esto? ¿He de creerte cuando me dices, que
philo? esta ha parido un hijo á Pámfilo?
Davus. Davo. (Aparte.)
Teneo, quid erret; et quid agam, habeo. Entiendo en lo que se equivoca, y sé lo que
debo hacer.
Simo. Simon.
Quid taces? ¿Por qué te callas?
Davus. Davo.
Quid credas? Quasi non tibi renunciata sint ¿Y cómo has podido tú creerlo si te habian
hæc sic fore. dicho ya que esto habia de suceder del mode
que ha sucedido?
Simo. Simon.
Mihin ' quisquam? ¡A mí!.... ¿y quién?
Davus. Davo.
Eho, an tute intellexti hoc adsimulari? ¿Has llegado á comprenderlo, pues, por tí
mismo, que todo esto era fingido?
Simo. Simon. (Aparte.)
Irrideor. Se burla de mí.
Davus. Davo.
Renuntiatum est: nam qui istæc tibi incidit Estabas prevenido: y á no ser asi ¿cómo po-
suspicio? dias caer en semejante sospecha?
13
- 98-

Simo. Simon.
Qui? Quia te noram . ¿Cómo?.... porque te conozco.
Davus. Davo.
Quasi tu dicas, factum id consilio meo. Quieres decir, pues, que se ha hecho todo
por mi consejo.
Simo. Simon.
Certe enim scio. Lo sé con certeza.
Davus. Davo.
Non satis pernosti me etiam, qualis sim, Simo. No me has conocido todavía lo bastante, Si-
mon.
Simo. Simon.
Ego non te? ¿No te he conocido yo?
Davus. Davo.
Sed, si quid narrare occepi, continuo dari Apenas comienzo á decirte algo te figuras,
Tibi verba censes. desde luego, que te engaño.
Simo. Simon .
Falso. Sin motivo....
Davus. Davo.
Itaque hercle nihil jam mutire audeo. Y por eso no me atrevo ya ni siquiera á
chistar.
Simo. Simon .
Hoc ego scio unum , neminem peperisse hic. Sé únicamente que nadie aqui ha parido.
Davus. Davo.
Intellexti; Lo has comprendido muy bien, y sin em-
Sed nihilo secius mox puerum huc deferent bargo dentro de poco te traerán el niño aqui
ante ostium . delante de la puerta. Te digo, mi amo, lo
Id ego jam nunc tibi, bere, renuntio futurum, que van á hacer para que tú lo sepas, y no di-
ut sis sciens; gas luego, que son consejos ó engaños de Da-
Ne tu hoc mihi posterius dicas, Davi factum vo: quiero que te se quite del todo de la cabe-
consilio aut dolis . za esta opinion que te has formado de mí .
Prorsus a me opinionem hanc tuam esse ego
amotam volo.
Simo. Simon.
Unde id scis? ¿Cómo lo sabes tú?
Davus. Davo.
Audivi et credo: multa concurrunt simul. Lo he oido decir y lo creo: y hay un con-
Qui conjecturam hanc nunc facio. Jam primum junto de circunstancias, que me llevan á con-
hæc se a Pamphilo jeturarlo. Primero esta dijo , que se hallaba
Gravidam dixit esse : inventum' st falsum. en cinta por estar relacionada con Pámfilo: esto
Nunc, postquam videt salió falso. Ahora que ha visto, que se hacen
Nuptias domi apparari, missa' st ancilla illico
en casa preparativos para la boda, ha enviado
Obstetricem arcessitum ad eam, et puerum ut á llamar de prisa á la partera para que venga
adferret simul. y traiga al propio tiempo un niño, porque si
Hoc nisi fit, puerum ut tu videas; nihil moven-
no se hacia en términos que tú lo vieras, no se
tur nuptiæ. trastornaba la boda.
Simo. Simon.
Quid ais! cum intellexeras , ¡Qué dices! cuando has sabido que acudian
Id consilium capere, cur non dixti extemplo á ese medio ¿por qué no lo has dicho inmedia-
Pamphilo? tamente á Pámfilo?
Davus. Davo.
Quis igitur eum ab illa abstraxit, nisi ego? ¿Quién, pues, lo ha separado de ella sinoyo?
Nam omnes nos quidem Todos sabemos muy bien con que delirio la ha
Scimus, hanc quam misere amarit; nunc sibi amado; pero ahora quiere casarse. En resolu-
uxorem expetit . cion, deja este negocio á mi cargo, y en tanto
99 =

Postremo id da mihi negoti; tu tamem idem tú sigue trabajando con el mismo ahinco en tra-
has nuptias tar este casamiento, y espero que los dioses
Perge facere ita, ut facis; et id spero adjutu- nos ayuden .
ros deos.
Simo. Simon.
Immo abi intro: ibi me opperire, et quod pa- Entra pronto en casa, aguárdame, y pre-
rato opus est, para. para todo lo que se necesita.

SCENA V. ESCENA V.

Simo. Simon. (Aparte.)

Non impulit me, hæc nunc omnino ut cre- No me ha convencido hasta el punto de creer
derem . todo lo que acaba de decirme, y no sé si lo que
Atque haud scio, an, quæ dixit , sint vera me ha dicho es todo verdad . Pero me importa
omnia; poco, en atencion á que consiste todo en lo que
Sed parvi pendo . Illud mihi multo maxumum me ha prometido mi mismo hijo. Ahora buscaré
est, á Cremes y le suplicaré que dé su hija por mu-
Quod mihi pollicitu ' st ipsus gnatus. Nunc ger á Pámfilo. Si lo consigo ¿qué podré de-
Chremem sear mas que celebrar hoy esta boda? Y si mi
Conveniam, orabo gnato uxorem . Id si im- hijo se retrae de sus promesas, no cabe duda ,
petro, que puedo con razon obligarle. Pero, hé aqui
Quid alias malim, quam hodie, has fieri nup- Cremes que llega muy á propósito .
tias?
Nam goatus quod pollicitu' st, haud dubium'
st mihi,
Si nolit, quin eum merito possim cogere .
Atque adeo in ipso tempore eccum ipsum ob-
viam .
SCENA VI. ESCENA VI.

SIMO, CHREMES. SIMON, CREMES.


Simo. Simon.
Jubeo Chremetem Seas el bien venido Cremes.
Chremes. Cremes.
O! te ipsum quærebam . ¡Oh! justamente te buscaba .
Simo. Simon.
Et ego te. Y yo tambien .
Chremes. Cremes.
Optato advenis . Te encuentro lleno de satisfaccion. Algunas
Aliquot me adierunt, ex le auditum qui aibant, personas fueron á buscarme, y me dijeron que
hodie filiam habian oido de tí, que hoy mi hija iba á casar-
Meam pubere tuo gnato : id viso , tun ' an illi se con tu Pámfilo: vengo, pues, á averiguar si
insaniant. has perdido tú la cabeza, o si es que ellos se
han vuelto locos.
Simo. Simon.
Ausculta paucis: et, quid te ego velim, et quod Oyeme un instante, y sabrás lo que yo
tu quæris, scies. quiero de tí, y lo que tú me preguntas .
Chremes. Cremes.
Ausculto: loquere quid velis . Escucharé: dí lo que gustes.
Simo. Simon.
Per ego te deos oro, et nostram amicitiam , Te ruego, Cremes, por los dioses, y por
Chreme, nuestra amistad , que habiendo comenzado
Quæ incepta a parvis cum ætate adcrevit si- desde la infancia, ha medrado con los años , te
mul, ruego por tu hija única y por mi hijo, cuya
Perque unicam gnatam tuam , et gnatum salvacion está en tus manos , que me ayudes en
meum, esta coyuntura, y que se haga el casamiento
Cujus tibi potestas summa servandi datur, tal como lo habíamos arreglado .
Ut me adjuves in hac re; atque ita, uti nuptiæ
Fuerant futuræ, fiant.
= 400

Chremes. Cremes.
Ah, ne me obsecra , Déjate de ruegos, pues obrando de este
Quasi hoc te orando a me impetrare oporteat. modo , parece que necesitas suplicarme para
Alium esse censes nunc me, atque olim, quum conseguir de mí lo que deseas, ó que me juzgas
dabam ahora otro personage muy distinto del que se
Si in rem est utrique ut fiant, arcessi jube. habia avenido ya á dar su hija . Si conviene á
Sed si ex ea plus mali ' st , quam commodi entrambos que se haga el casamiento , mándala
Utrique, id oro te, in commune ut consulas, traer; si por el contrario es mas bien perjudi-
Quasi illa tua sit, Pamphilique ego sim pater.cial , que ventajoso para los dos, te suplico que
lo medites para su bien comun , y como si ini
bija fuese là tuya , y yo padre de Pámfilo.
Simo. Simon .
Immo ita volo, itaque postulo, ut fiat, Chreme; Esto es lo que quiero y lo que pido que se
Neque postulem abs te, ni ipsa res moueat. haga, Cremes: ni te lo exigiria si el caso no lo
requiriese.
Chremes. Cremes.
Quid est? ¿Qué hay, pues?
Simo. Simon.
Iræ sunt inter Glycerium et gnatum . Están reñidos Glicerio y mi hijo .
Chremes. Cremes.
Audio. Entiendo.
Simo. Simon.
Ita magnæ, ut sperem posse avelli. En tales términos, que espero poderle ar-
rancar de su lado.
Chremes. Cremes.
Fabulæ! Son cuentos.
Simo. Simon.
Profecto sic est. Es positivo.
Chremes. Cremes.
Sic hercle, ut dicam tibi: Y tan cierto, como voy á decirtelo: « las iras
Amantium iræ, amoris integratio' st. de los amantes suministran nuevas fuerzas al
amor.»
Simo. Simon,
Hem, id te oro, ut ante eamus, dum tempus ¡Ah! te suplico que nos anticipemos ya que
datur, tenemos tiempo para ello: mientras su pasion
Dumque ejus lubido occlusa' st contumeliis , está amortiguada por la fuerza de las injurias,
Priusquam harum scelera et lacrymæ conficta y antes de que la maldad y las lágrimas engaño-
dolis sas de esa clase de mugeres inclinen su ánimo
Reducunt animum ægrotum ad misericordiam, enfermo á la piedad, casémolos. Espero, que la
Uxorem demus. Spero consuetudine, et constancia de los afectos y un casamiento dig-
Conjugio liberali divictum, Chreme, no lo sacaran finalmente con facilidad del abis-
Dehinc facile ex illis sese emersurum malis. mo de tantos males.
Chremes. Cremes.
Tibi ita hoc videtur: at ego non posse arbitror Asi te parece á tí; pero yo juzgo que mi
Neque illum hanc perpetuo habere, neque me hija no podrá vivir siempre con él, ni yo mẹ
perpeti . resigno à sufrirlo.
Simo. Simon.
Qui scis ergo istuc, nisi periculum feceris? ¿Cómo lo sabes tú, pues, sin haberlo espe-
rimentado?
Chremes. Cremes.
At istuc periculum in filia fieri ,grava est . Es muy duro que mi hija sirva de víctima
al esperimento.
Simo. Simon.
Nempe incommoditas denique huc omnis redit, Todo el inconveniente se reduciria por úl-
Si eveniat, (quod di prohibeant!) discessio. timo, si aconteciera (¡ que no lo permitan los
At si corrigitur, quod commoditates! vide. dioses!) á una separacion. Pero, si se corrige
Principio amico filium restitueris; ¡Cuántas ventajas! Mira: restituirás ante to-
Tibi generum firmum, et filiæ invenias virum.do el hijo á un amigo, y luego te encontrarás
con un yerno leal y con un marido para tu hija.
= 101 =

Chremes. Cremes.
Quid istic? Si ita istuc animum induxti esse ¿A qué cansarte mas? Si lo juzgas cosa
utile , útil, no me obstino de ninguna manera contra
Nolo tibi ullum commodum in me claudier. tu bien.
Simo . Simon.
Merito te semper maximi feci, Chreme. Con razon te he querido siempre mucho,
Cremes.
Chremes. Cremes.
Sed quid ais? Pero ¿qué dices?
Simo. Simon.
Quid? ¿De qué? }
Chremes. Cremes.
Qui scis eos nunc discordare inter se? ¿Cómo sabes tú que están ahora reñidos? ·
Simo. Simon.
Ipsus mihi Davus , qui intimus est eorum con- Me lo ha dicho el mismo Davo, que es su
siliis, dixit; confidente, y me ha insinuado que haga todo
Et is mihi suadet, nuptias, quantum queam, cuanto pueda para que se realice la boda.
ut maturem . ¿Crees tú que me lo diria , si no supiese que es
Num, censes? faceret, filium nisi sciret eadem esta la voluntad de mi hijo? Tu mismo vas
hæc velle? ahora á oirle: ¡hola! que llamen á Davo. Pero,
Tute adeo jam ejus verba audies. Heus! evo- héle aqui que sale.
cate huc Davum.
Atque eccum video ipsum foras exire .

SCENA VII. ESCENA VII.

DAVUS, SIMO, CHREMES. DAVO, SIMON, CREMES.

Davus. Davo.

Ad te ibam. Iba á buscarte.


Simo. Simon.
Quidnam est? ¿Qué hay de nuevo?
Davus. Davo.
Cur uxor non arcessitur? Jam advesperascit. ¿Por qué no se manda venir á la esposa? Co-
mienza á ser tarde.
Simo. Simon. (A Cremes.)
Audin'? ¿Le oyes?-Davo he desconfiado de ti por
Ego dudum non nil veritus sum abs te, Dave, algun tiempo, porque recelaba que tú, hacien-
ne faceres idem do lo propio que todos los demas criados , me
Quod vulgus servorum solet, dolis ut me de- urdieses algun engaño , à fin de favorecer los
luderes; amores de mi hijo.
Propterea quod amat filius.
Davus. Davo.
Egon' istuc facerem? ¿Iba á hacer yo una cosa como esa?
Simo. Simon.
Credidi; Me lo figuré, y temiéndolo os oculté á en-
Idque adeo metuens vos celavi quod nunc trambos, lo que voy á decir ahora.
dicam.
Davus. Davo.
Quid? ¿De qué se trata?
Simo. Simon.
Scies, Quiero que sepas, ya que comienzo casi á
Nam propemodum habeo jam fidem. fiarme de tí....
= 102 =

Davus. Davo.
Tandem cognosti, qui siem . En fin has llegado á conocer quien soy .
Simo. Simon.
Non fuerant nuptiæ futuræ . Este casamiento ha sido una ficcion.
Davus. Davo.
Quid! non! ¡Cómo! ¡No es una realidad!
Simo. Simon.
Sed ea gratia Lo he fingido para sondear tu ánimo y el
Simulavi, vos ut pertentarem . de mi hijo.
Davus. Davo.
Quid ais? ¿Qué dices?
Simo. Simon.
Sic res est. Esta es la verdad.
Davus. Davo.
Vide! ¡Mira ! No me habria sido posible adivi-
Numquam istuc ego quivi intelligere. Vah, narlo: ¡Diantre, cuánta astucia!
consilium callidum!
Simo. Simon. r

Hoc audi: ut hinc te introire jussi, opportune Escucha. Tan luego como te mandé entrar
hic fit mi obviam. en casa me encontré afortunadamente con
Cremes.
Davus. Davo. (Aparte.)
Hem! numnam periimus? ¡Ah! ¿nos hemos perdido tal vez?
Simo. Simon.
Narro huic, quæ tu dudum narrasti mihi., Le dije todo lo que acababas de referirme.
Davus. Davo . (Aparte).
Quidnam audiam? ¿Qué oigo?
Simo. Simon.
Gnatam ut dot oro , vixque id exoro. Le ruego nos conceda la hija, y lo consigo,
aunque con trabajo.
Davus . Davo. (Aparte).
Occidi. Muerto soy .
Simo. Simon.
Hem ! quid dixisti? ¡Hé ! ¿qué has dicho?
Davus. Davo.
Optume inquam factum . Digo, que está muy bien hecho.
Simo. Simon.
Nunc per hunc nulla ' st mora. Por parte de Cremes no hay ya obstáculo
ninguno.
Chremes. Cremes.
Domum modo ibo; ut apparetur , dicam; at- Ahora iré á casa, ordenaré que lo dispongan
que huc renuntio. todo, y luego vengo á avisaros.
SCENA VIII. ESCENA VIII.

SIMO, DAVUS. SIMON, DAVO.

Simo. Simon.

Nunc te oro, Dave , quoniam solus mihi effe- Ahora te suplico, Davo , ya que á tí solo
eisti has nuptias.... debo este casamiento....
403-

Davus. Davo. -
Ego vero solus. Indudablemente á mí solo.
Simo. Simon.
Corrigere mi gnatum porro enitere. Te suplico hagas todos los esfuerzos para
corregir á mi hijo.
Davus . Davo.
Faciam hercle sedulo. Lo haré con todo empeño .
Simo. Simon.
Potes nunc, dum animus irritatus est. Ahora que su ánimo está irritado puedes
hacerlo.
Davus. Davo.
Quiescas. Descansa en mi palabra .
Simo. Simon.
Age igitur , ubi nunc est ipsus? Díme, pues ¿en dónde está él ahora?
Davus. Davo.
Mirum , ni domi ' st Debe de estar en casa.
Simo. Simon.
Ibo ad eum, atque eadem hæc, tibi quæ dixi, Voy á buscarle , y le repetiré lo propio que
dicam itidem illi. te he dicho .

SCENA IX. ESCENA IX.

Davus . Davo.
Nullus sum . Me veo aniquilado: ¿y por qué no voy muy
Quid cause' st, quin hinc in pistrinum recta pronto á dar con la tahona por el camino mas
proficiscar via? corto? Ni súplicas , ni ruegos pueden propor-
Nihil est preci loci relictum . Jam perturbavi cionarme el perdon: lo he trastornado todo; he
omnia: engañado á mi amo , y he metido á su hijo en
Herum fefelli ; in nuptias conjeci herilem los enredos de un matrimonio , que va á reali-
filium; zarse hoy por causa mia, sin haberlo esperado
Feci hodie ut fierent, insperante hoc, atque su padre y con pesar de Pámfilo. ¡ Malditas
invito Pamphilo. astucias ! Si me hubiese quedado tranquilo, no
Hem, astutias! Quod si quiessem, nihil evenis- habria sucedido mal ninguno. Pero, héle aqui
set mali. que viene: muerto soy . Ojalá se me presentá-
Sed eccum video ipsum. Occidi. ra delante un abismo en donde precipitarme.
Utinam mihi esset aliquid hic, quo me nunc
præcipitem darem .

SCENA X. ESCENA X.

PAMPHILUS, DAVUS. PAMFILO, DAVO .

Pamphilus. Pámfilo.

Ubi illic est scelus, qui me perdidit? ¿En dónde está aquel pérfido que me ha
llevado al precipicio?
Davus. Davo.
Perii! Me veo perdido.
Pamphilus. Pámfilo.
Atque hoc confiteor Pero lo confieso, que sufro lo que he me-
Jure mi obtigisse, quandoquidem tam iners, recido por mi torpeza y poco tino: ¿por qué be
tam nulli consili confiado mi suerte à un siervo despreciable?
Sum: servon fortunas meas me commisisse Llevo el pago de mi imbecilidad , pero no de-
futili? jará de esperimentar mi venganza.
Ergo pretium ob stultitiam fero; sed inultum
id nunquam auferet.
* 104

Davus. Davo . (Aparte.)


Posthac incolumem sat scio fore me, nunc si Si consigo ahora evitar el mal que me ame-
naza , sé muy bien que me quedaré mas ade-
hoc devito malum .
lante sano y salvo.
Pámfilo. (Aparte.)
Pamphilus .
¿Qué diré ahora á mi padre? ¿ le diré tal
Nam quid ego nunc dicam patri ? Negabon ' ve- vez que no quiero casarme , despues de habér-
lle me, modo selo prometido? ¿Tendré valor para tanto? No
Qui sum pollicitus ducere ? Qua fiducia id fa-
sé ahora á que partido atenerme .
cere audeam ?
Nec, quid me nunc faciam , scio.
Davus. Davo. (Aparte. )
Yo tampoco , aunque pienso constantemen-
Nec d me,idatq
meueinven sedulo
Dicaquim, aliqu id ago
turum , ut. huic malo te en ello: pero le diré que alguna nueva astu-
cia, que yo invente , no dejară de retardar es-
aliquam producam moram .
te mal negocio .
Pamphilus . Pámfilo.
¡Oh!
Ohe! Davo.
Davus.
Me ha visto.
Visus sum. Pámfilo.
Pamphilus .
Chodum, bone vir, quid agis? Video ' me con- ¡Hola! ¿qué haces , buena alhaja? ¿No ves tú,
desdichado de mí, el enredo en que me han
siliis tuis
Miserum impeditum esse? puesto tus consejos?
Davo.
Davus.
Te sacaré pronto del compromiso .
At jam expediam .
Pámfilo.
Pamphilus . ¿Me sacarás?
Expedies? Davo.
Davus.
No lo dudes , Pámfilo .
Certe , Pamphile .
Pámfilo .
Pamphilus.
Si: como hace poco....
Nempe ut modo .
Davo.
Davus.
o o
Esper , much mejor.
Immo melius , spero.
Pámfilo.
Pamphilus.
¡Oh! ¿pretendes tú, racimo de horca, que
Oh! tibi ego ut credam , furcifer? yo te crea? ¿podrás tú remediar un negocio tan
Tu rem impeditam et perditam restituas ! Hem , enredado y perdido? ¡ Ah ! que deposite ahora
quo fretus sim, yo mi confianza en quien me ha arrancado hoy
Qui me hodie ex tranquillissima re conjecisti del seno de la paz para enredarme en esa bo-
da. ¿No te lo habia dicho ya que iba á suceder
Anno n dixiasesse
in nupti . hoc futurum?
esto?
Davo.
Davus.
Me lo dijistes.
Dixti.
Pamphilus . Pámfilo.
¿Qué mereces pues?
Quid meritu's?
Davo.
Davus.
Ser crucificado. Pero deja que vuelva un
em . paululum ad me redeam: jam aliquid tantico en mí mismo, y algo se me ocurrirá.
Crucsine
Sed
dispiciam . Pámfilo.
Pamphilus .
¡Ay de mí! Siento no tener proporcion
Hei mihi! para castigarte como deseo, porque el tiempo
Cum non habeo spatium, ut de te sumam sup- actual que exige que yo cuide de mí mismo,
plicium , ut volo.
Namque hoc tempus, præcavere mihi me, no me permite vengarme de ti.
haud te ulcisci sinit.
405

ACTUS IV . ACTO IV .

SCENA I. ESCENA 1.

CHARINUS, PAMPHILUS , DAVUS , CARINO, PAMFILO , DAVO .

Charinus. Carino. ( Aparte. )

Hoccin' est credibile, aut memorabile, ¿Es creible, y merece ser recordado, que
Tanta vecordia innata cuiquam ut siet, hay hombres de tan ingénita malignidad , que
Ut malis gaudeant, atque ex incommodis se regocijan en los males agenos , y procuran
Alterius sua ut comparent commoda? Ah, sacar partido de lo que aflige á los demás? Pe-
Idne ' st verum? Immo id est genus hominum ro la raza peor es la de los hombres, que tie-
pessimum , nen cierto reparo en negarse , y que despues ,
In denegando modo quis pudor paulum adest; cuando llega el plazo de cumplir sus promesas ,
Post, ubi tempus promissa est jam perfici, forzados se quitan la máscara con temor; pero
Tum, coacti, necessario se aperiunt; la necesidad les obliga á retraerse. Entonces
Et timent: et tamen res premit denegare. os dicen con descaro: «¿Quién eres tú? ¿qué
Ibi tum eorum impudentissima oratio est: lazos nos unen? ¿por qué debo cederte lo mio?
«Quis tu es? Quis mihi es? Cur meam tibi? ¡Ah! no hay para mí un deudo mas próximo
«Heus, proxumus sum egomet mihi. » Attamen que yo mismo.» Si les preguntais: ¿en dónde
ubi fides? está la buena fé? No se sonrojarán : no se aver-
Si roges, nihil pudet. Hic, ubi opus est, güenzan de lo que lo merece, y se abochornan
Non verentur; illic, ubi nihil opus est, ibi ve- de lo que no deberian . Pero ¿qué haré? voy á
rentur. buscarle para exigirle satisfaccion de esta ofen-
Sed quid agam? Adeamne ad eum, et cum eo sa? ¿le abrumaré de denuestos? No faltará quien
injuriam hanc expostulem? me diga: «No sacarás provecho ninguno . » - Sa-
Ingeram mala multa? atqui aliquis dicat: nihil caré mucho con acibarar su alegría y desaho-
promoveris; gar mi rabia.
Multum; molestus certe ei fuero , atque animo
morem gessero.
Pamphilus. Pámfilo.
Charine, et me et te imprudens, nisi quid dî Carino, he perdido con mi imprudencia á
respiciant, perdidi. los dos , si los dioses no nos amparan .
Charinus. Carino.
Itane , imprudens? Tandem inventa' st causa: ¿Has sido, pues, imprudente? Vamos, has
solvisti fidem. hallado un pretesto , faltándome á la pro-
mesa.
Pamphilus. Pámfilo.
Quid tandem? ¿Qué es lo que tú crees?
Charinus. Carino .
Etiam nunc me ducere istis dictis postulas? ¿Pretendes engañarme todavía con esas pa-
labras?
Pamphilus. Pámfilo.
Quid istuc est? ¿Qué significa esto?
Charinus. Carino.
Postquam me amare dixi, complacita' st tibi. Tan luego como te dije que la amaba , te
Heu me miserum ! qui tuum animum ex animo gustó. ¡ Ay desdichado de mí! que juzgué tu
spectavi meo. corazon por el mio.
Pamphilus. Pámfilo.
Falsus es. Estás muy equivocado.
Charinus. Carino.
Nonne tibi satis esse hoc visum solidum est ¿No era tal vez muy satisfactoria tu ale-
gaudium , gría, si no me engañabas á mí, pobre amante ,
14
106 =

Nisi me lactasses amantem, et falsa spe pro- lisonjeándome con falsas esperanzas? Que sea
duceres? tuya.
Habeas.
Pamphilus. Pámfilo.
Habeam ! Ah ! nescis quantis in malis verser ¡Mia! ¡ Ah! no sabes en que abismo de males
miser, estoy, desdichado de mí , y en cuantos apuros
Quautasque hic suis consiliis mihi confecit me ha metido con sus consejos ese Davo , mi
sollicitudines , verdugo.
Meus carnufex !
Charinus. Carino.
Quid istuc tam mirum est, de te si exemplum ¿De qué maravillarse , si sigue tu ejemplo?
capit?
Pamphilus. Pámfilo.
Haud istuc dicas, si cognoris vel me , vel amo- No dirias eso, si conocieses bien mi interior
rem meum . y mis afectos.
Charinus. Carino.
Scio, cum patre altercastí dudum : et is punc Sé que has altercado , hace poco, con tu
propterea tibi padre, y que á consecuencia de la disputa es-
Succenset; nec te quivit hodie cogere, illam tá muy enojado contigo, y que no ha podido
ut duceres. obligarte á que te cases hoy con ella.
Pamphilus. Pámfilo.
Immo etíam, quo tu minus scis ærumnas meas, Muy al contrario , y estás muy poco entera-
Hæ nuptiæ non apparabantur mihi , do de mis desgracias: no se pensaba en casar-
Nec postulabat nunc quisquam uxorem dare. me, y nadie se había propuesto darme una
esposa.
Charinus. Carino.
Scio: tu coactus tua voluntate es. Lo sé: te has visto forzado , porque te ha
dado la gana de serlo..
Pamphilus. Pámfilo.
Mane; Espera , que no lo sabes aun.
Nondum scis.
Charinus . Carino.
Scio equidem illam ducturum esse te. - Sé muy bien que te vas á casar con ella .
Pamphilus. Pámfilo.
Cur me enicas? Hoc audi: numquam destitit ¿Por qué me oprimes? Escucha : no dejó
Instare, ut dicerem , me esse ducturum, patri , nunca de apremiarme para que dijera á mi pa-
Suadere, orare, usque adeo donec perpulit. dre que me casaria: y á fuerza de persuasio-
nes y ruegos me indujo á ello.
Charinus. Carino.
Quis homo istuc? ¿Quién ha hecho eso?
Pamphilus. Pámfilo.
Davus. Davo.
Charinus. Carino.
Davus? quamobrem? ¿Davo? ¿y por qué?
Pamphilus. Pámfilo.
Nescio; Lo ignoro, y no sé mas que los dioses, muy
Nisi mihi deos satis scio fuisse iratos, qui airados contra mí, hicieron que le diera oido."
auscultaverim.
Charinus. Carino.
Factum est hoc, Dave? ¿Es esta obra tuya, Davo?
Davus. Davo.
Factum est. Obra mia.
Charinus. Carino.
tem, quid ais? scelus! ¡Hé! ¿qué contestas, gran pícaro? que los
AH tibi dii dignum factis exitium duint ! dioses te den por tus fechorías el castigo que
107 -

Eho, dic mihi, si , omnes hunc conjectum in mereces . Pero dime : si todos sus enemigos hu
nuptias biesen querido enredarle en este matrimonio
Inimici vellent, quidni hoc consilium darent? ¿qué mas consejo que este podrian haberle dado?
Davus. Davo.
Deceptus sum, at non defatigatus . Me he engañado , pero no me doy por ven-
cido .
Charinus. Carino.
Scio. Lo sé.
Davus. Davo.
Hac non successit , alia adgrediemur via ; No habiendo salido bien por este camino ,
Nisi id putas, quia primo processit parum , intentaremos otro , á no ser que tú juzgues que
Non posse jam ad salutem converti hoc malum. por no haber tenido un buen resultado la pri-
mera vez no pueda ya aquel mal convertirse
en bien.
Pamphilus. Pámfilo.
Immo etiam: nam satis credo, si advigilaveris , Todo lo contrario; pues creo muy bien , que
Ex unis geminas mihi conficies nuptias. si sigues cuidándote de ello, me proporciona-
rás dos casamientos en vez de uno.
Davus. Davo.
Ego, Pamphile, hoc tibi pro servitio debeo, Yo, Pámfilo, estoy obligado, como tú escla-
Conari manibus, pedibus, noctesque et dies, vo, á emplear todos mis esfuerzos , sin dejar en
Capitis periclum adire, dum prosim tibi. reposo á mis manos ni á mis pies, y á arries-
Tuum ' st, si quid præter spem evenit, mi ig- gar la vida para serte útil. Si sucede, pues, al-
noscere : guna cosa contraria á mis esperanzas debes
Parum succedit quod ago; at facio sedulo . perdonarme: si lo que hago no sale bien , no
Vel melius tute reperi ; me missum face. por esto me he descuidado: si encuentras me-
jores recursos , mándame á paseo .
Pamphilus. Pámfilo.
Cupio: restitue in quem me accepisti locum . Anhelo que me repongas en la situacion en
que me encontrastes cuando me has tomado
por tú cuenta.
Davus. Davo.
Faciam . Lo haré.
Pamphilus. Pámfilo.
At jam hoc opus est. Pero es menester que sea pronto.
Davus. Davo.

Hem! st, mane: concrepuit a Glycerio ostium. ¡Chiton! aguárdate: ha rechinado la puerta
de Glicerio.
Pamphilus. Pámfilo.
Nihil ad te. Esto note importa . (En tanto Pámfilo, ha-
ciendo señas á Davo , le da á entender que
confia en alguna nueva astucia que pueda
ocurrirle.)
Davus. Davo.
Quæro. La estoy buscando .
Pamphilus. Pámfilo.
Hem! nunccine demum? Muy bien: pero ¿en fin?
Davus . Davo.

At jam hoc tibi inventum dabo. La tengo ya preparada.


= 108

SCENA. II. ESCENA II.

MYSIS, PAMPHILUS, CHARINUS , DAVUS . MISIS, PAMFILO, CARINO, DAVO.

Mysis: Misis.

Jam, ubi ubi erit, inventum tibi curabo , et me- (Saliendo dice á Glicerio, que está en casa,
cum adductum y sin haber visto aun á Pámfilo ni á Da-
Tuum Pamphilum : modo tu, anime mi , noli te vo .) Do quiera que estuviese, procuraré hallar-
macerare. le y traeré conmigo á tu Pámfilo, pero tú , alma
mia , no te angusties.
Pamphilus. Pámfilo.
Mysis! ¡Misis!
Mysis. Misis.
Quid est? Ehem! Pamphile, optume te mihi ¿Qué es eso? ¡ Ah! Pámfilo muy oportuna-
offers. mente te encuentro .
Pamphilus. Pámfilo.
Quid est? ¿Qué hay?
Mysis. Misis.
Orare jussit, si se ames , hera , jam ut ad se Mi señora me ha mandado, que te ruegue
venias; vayas á buscarla si la amas, porque desea
Videre ait te cupere. verte.
Pamphilus. Pámfilo.
Vah, perii! hoc malum integrascit . ¡ Ah! muerto soy. El mal se renueva . ¿Por
Siccine me atque illam opera tua nuuc miseros causa tuya, pues, ( se dirige á Davo) estamos yo
sollicitari? y ella abrumados de desventuras? y me man-
Nam idcirco arcersor , nuptias quod mi adpa- da á buscar , porque ha sabido los preparativos
rari sensit. que se hacen para mi boda.
Charinus. Carino.
Quibus quidem quam facile potuerat quiesci, Que muy facilmente por cierto podiamos
si hic quiesset . habernos quedado descansando , si Davo hu-
biese descansado tambien .
Davus. Davo . (A Carino.)
Age, si hic non insanit satis sua sponte, ins- Sigue: y si este no está de suyo bastante
tiga. loco, aguijonéale.
Mysis. Misis.
Atque ædepol Esto es el verdadero motivo, y lo que tanto
Ea res est; proptereaque nunc misera in mo- aflije á la desventurada .
rore est.
·Pamphilus. Pámfilo.
Mysis, Misis, te lo juro por todos los dioses , que
Per omnes tibi adjuro deos, nunquam eam me no la abandonaré jamás, aunque supiera que
deserturum , me atraia por ello la enemistad de todos los
Non, si capiundos mihi sciam esse inimicos hombres. Deseé su amor , lo obtuve , congenia-
omnes homines . mos los dos: que se vayan , pues , enhoramala
Hanc mihi expetivi ; contigit; conveniunt mo- los que pretenden divorciarnos. Nadie me la
res. Valeant, quita sino la muerte.
Qui inter nos discicium volunt. Hanc, nisi
mors, mi adimet nemo.
Mysis. Misis.
Resipisco. Respiro.
Pamphilus. Pámfilo.
Non Apollinis magis verum, atque hoc, res- El oráculo de Apolo no es mas cierto que
ponsum est. esto. Si pudiera hacerse de modo, que mi pa-
Si poterit fieri, ut ne pater per me stetisse dre no sospechára que se ha trastornado la
credat, boda por causa mia, es lo que quiero; pero si
= 109-

Quo minus hæ fierent nuptiæ, volo. Sed si id no puede ser, haré que sepa , ni me causará
non poterit, sentimiento, que yo he interpuesto todos los
Id faciam, in proclivi quod est, per me stetis- obstáculos. (A Carino . ) ¿Qué te parece?
se, ut credat.
Quis videor?
Charinus. Carino.
Miser, æque atque ego. Eres tan desgraciado como yo.
Davus. Davo.
Consilium quæro. Pienso en lo que he de hacer.
Charinus. Carino.
Forti's . Eres un valiente . (Satiricamente.)
Pamphilus. Pámfilo.
Scio quid conere. Sé lo que pueden tus esfuerzos. (Tambien
satiricamente.)
Davus. Davo.
Hoc ego tibi profecto effectum reddam . Lo llevaré á efecto con certeza.
Pamphilus. Pámfilo..
Jam hoc opus est . Es menester que sea pronto.
Davus. Davo.
Quin, jam habeo. Lo tengo ya proyectado,
Charinus. Carino.
Quid est? ¿Qué es?
Davus. Davo.
Huic, non tibi habeo, ne erres. Lo he meditado para él y no para tí, ténlo
entendido.
Charinus. Carino.
Sat habeo. Esto me basta.
Pamphilus. Pámfilo.
Quid facies? cedo. ¿Qué harás? dímelo.
Davus. Davo.
Dies mi hic ut satis sit vereor Temo que no me baste todo el dia para lo
Ad agendum: ne vacuum esse me nunc ad nar- que me propongo hacer : no creas que tengo
randum credas. ahora tiempo para contártelo: apartaos , pues,
Proinde hinc vos amolimini: nam mi impedi- de aquí que me estorbais. (Lo dice á Pamfiló
mento estis. y Carino.)
Pamphilus. Pámfilo.
Ego hanc visam. Yo voy á ver á Glicerio. (Entra en la casa
de esta.)
Davus. Davo.
Quid tu? quo hinc te agis? (A Carino.) Tú ¿qué haces? ¿á dónde vas?
Charinus. Carino.
Verum vis dicam? ¿Quiéres que te diga la verdad?
Davus. Davo.
'Immo etiam Vamos, se propone contarme una historia.
Narrationis incipit mi initium.
Charinus. Carino.
Quid me fiet? ¿Qué será de mi?
Davus. Davo.
Eho tu impudens, non satis habes, quod tibi ¡No te basta, hombre indiscretò, que así
dieculam addo, como dilato el casamiento de este (Pámfilo) tú
Quantum huic promoveo nuptias? tienes un poquito mas de tiempo?
I
440

Charinus. Carino.
Dave, at tamen... Empero Davo...
Davus. Davo.
Quid ergo? ¿Qué quieres pues?
Charinus. Carino.
Ut ducam . Que me hagas casar con ella.
Davus. Davo.
Ridiculum! ¡Qué disparate!
Charinus. Carino.
Huc face ad me venias, si quid poteris . No dejes de ir á mi casa si puedes hacer
algo.
Davus. Davo.
Quid veniam? Nihil habeo. ¿Por qué hé de ir? no me ocurre nada .
Charinus. Carino.
Attamen si quid... Pero, si hay algo...
Davus. Davo.
Age , veniam . Bien, iré.
Charinus. Carino .
Si quid , Si algo hubiere, estaré en casa.
Domi ero.

SCENA III. ESCENA III.

DAVUS, MYSIS. DAVO, MISIS .

Davus. Davo .

Tu, Mysis , dum exeo , parumper opperire Misis, voy á salir , aguárdame un poco
me hic.
aqui.
Mysis. Misis.
Quapropter? ¿Para qué?
Davus. Davo.
Ita facto est opus .
Es preciso que sea así.
Mysis. Misis.
Matura.
Davus. Despáchate.
1 Davo.
Jam, inquam, hic adero. Te digo que volveré al instante.

SCENA IV. ESCENA IV.

MYSIS. Misis.

Nilne esse proprium cuiquam? Dî, vostram ¿A nadie está concedido alcanzar un bien
fidem! verdadero? ¡ dioses eternos! juzgué que Pám-
Summum bonum esse heræ putavi hunc Pam- filo seria un bien supremo para mi ama, un
philum , amigo, un amante, un esposo pronto á ampa-
Amicum, amatorem , virum in quovis loco rarla por do quiera; pero ahora ¡ cuántos pesa-
Paratum: verum ex eo nunc misera quem capitres cuesta á la desdichada! y estos males son
Laborem! facile hic plus mali est, quam illic mayores que los halagos del amor y de la ter-
boni. nura. Hé aqui Davo que sale: dime, hombre
Sed Davus exit. Mi homo! quid istuc, obse- ¿qué es esto? ¿A dónde llevas el niño?
cro' st?
Quo portas puerum?
= 444

SCENA V. ESCENA V.

DAVUS, MYSIS . DAVO, MISIS.

Davus. Davo.

Mysis, nunc opus est tua Misis, necesito ahora , en lo que voy á ha-
Mihi ad hanc rem exprompta memoria atque cer, que desplegues toda la energía de tu ca-
astutia. rácter y toda tu astucia .
Mysis . Misis.
Quidnam incepturu' s? ¿Qué vas á hacer?
Davus. Davo.
Accipe a me hunc ocius, Toma pronto de mis manos este niño , y
Atque ante nostram januam adpone. ponle delante de nuestra puerta.
Mysis. Misis.
Obsecro , Dime ¿en el suelo?
Humine?
Davus. Davo.
Ex ara hinc sume verbenas tibi, Coge unos manojos de verbena de ese al-
Atque eas substerne. tar y échaselos debajo.
Mysis. Misis.
Quamobrem tute id non facis? ¿Por qué no lo haces tú?
Davus. Davo.
Quia, si forte opus sit ad herum jusjurandum Porque si por casualidad me veo obligado á
mihi, jurar á mi amo, que no he sido yo el que lo ha
Non adposuisse, ut liquido possim. puesto, puedo hacerlo desde luego.
Mysis. Misis.
Intelligo: Entiendo. ¡Te ha invadido ahora el ánimo
Nova nunc religio in te istæc incessit! cedo . una desacostumbrada religiosidad ! dámelo.
Davus. Davo.
Move ocius te, ut, quid agam, porro intelligas. Muévete mas aprisa para que sepas luego
Proh Jupiter! lo que voy á hacer. (Vé á Cremes y esclama.)
¡Por vida de Júpiter!
Mysis. Misis.
Quid est? ¿Qué es eso?
Davus. Davo.
Sponsæ pater intervenit. Viene el padre de la desposada , y abandono
Repudio quod consilium primum intenderam. mi primer proyecto.
Mysis. Misis.
Nescio quid narres. No alcanzo lo que estás diciendo.
Davus. Davo.
Ego quoque hinc ab dextera Yo fingiré, que vengo tambien del lado
Venire me adsimulabo; tu , ut subservias derecho; y tú, cuando el caso lo exija, pro-
Orationi , utcumque opus sit , verbis, vide. cura secundar mi discurso con tus palabras.
Mysis. Misis .
Ego, quidagas, nihil intelligo; sed, si quid est , Yo no comprendo nada de lo que haces,
Quod mea opera opus sit vobis, ut tu plus pero si necesitais mi ayuda , (se refiere tam-
vides , bien á Pámfilo), ya que tú ves mas que yo , me
Manebo, ue quod vestrum remorer commodum. quedaré para no poner obstáculo á lo que os
és útil.
= 112

SCENA VI. ESCENA VI .

CHREMES, MYSIS , DAVUS . CREMES, MISIS . DAVO .


Chremes. Cremes.

Revertor , postquam , quæ opus fuere ad Despues de haber preparado todo lo que
nuptias era menester para la boda de mi hija , vuelvo á
Gnatæ, paravi, utjubeam arcessi . Sed quid hoc? fin de mandarla traer. Pero ¿qué es eso? Es un
Puer hercle' st. Mulier! tun ' apposuisti hunc? niño por cierto ¡ Muger! ¿lo has puesto tú?
Mysis. Misis. (Aparte.)
Ubi illic est? ¿En dónde está aquel ? (Davo).
Chremcs. Cremes.
Non mihi respondes? ¿No me contesta s?
Mysis. Misis. (Aparte.)
Nusquam est . Væ miseræ mihi! No está ¡ ay de mi! Ese hombre me ha de-
Reliquit me homo , atque abiit . jado y se marchó.
Davus. Davo.
Di, vostram fidem ! ¡Soberanos dioses! ¡qué bullicio hay en la
Quid turbæ est apud forum! quid illic hominun plaza ! ¡ cuánta gente que disputa ! Eu fin, los
litigant! comestibles están caros : no sé otra cosa que
Tum annona cara ' est. Quid dicam aliud , nes- decir .
cio.
Mysis. Misis.
Cur tu, obsecro, hic me solam...? Dime ¿porque me has dejado aqui sola...?
Davus. Davo.
Hem, quæ hæc est fabula? ¿De que me vas hablando? Ah Misis , ¿ de
Eho, Mysis, puer hic unde est? Quisve huc dónde ha venido este niño? ¿quién lo ha traido
attulit? aquí?
Mysis. Misis.
Satin' sanu's, qui me id rogites? ¿Estás en tu buen juicio tú , que me pre-
guntas eso?
Davus. Davo.
Quem igitur rogem, ¿A quién he de preguntar, si aquí no veo á
Qui hic neminem alium videam? ningun otro?
Chremes. Cremes. (Aparte).
Miror unde sit. No comprendo de donde haya venido.
Davus. Davo.
Dicturan' es, quod rogo? No contestas , pues , á lo que te pre-
gunto?
Mysis. Misis.
Au! ¡Ah!
Davus. Davo, (á Misis en voz baja.)
Concede ad dexteram . Ponte á la derecha.
Mysis. Misis.
Deliras. Non tute ipse...? ¿Desvarias, no has sido tú mismo?
Davus. Davo, (á Misis en voz baja) .
Verbum si mihi Si me contestas una sola palabra fuera de
Unum, præterquam quod te rogo, faxis, cave. lo que te pregunte, guardate.
Mysis. Misis.
Male dicis. Me amenazas.
Davus. Davo.
Unde est? Dic clare. ¿De dónde viene? habla claro.
= 443

Mysis. Misis.
A nobis. De nuestra casa.
Davus. Davo, (en tono satírico).
Ha, ha, he! ¡Ah, aḥ, ah! En verdad hay de que mara-
Mirum vero, impudenter mulier si facit me- villarse, si una ramera se conduce con tanta
retrix . desvergüenza. 1
Chremes. Cremes.
Ab Andria est hæc , quantum intelligo. Esta es una criada de la Andriana , por lo
que llego á comprender.
Davus. (Davo, á Misis y aludiendo tambien á Glicerio. )
Adeon' videmur vobis esse idonei, ¿Os parece, pues, que somos hombres á
In quibus sic illudatis? propósito para que nos convirtais en vuestro
juguete?
Chremes. Cremes.
Veni in tempore. He venido oportunamente .
Davus. Davo.
Propera adeo puerum tollere hinc ab janua. Vamos: quita pronto de delante de la puerta
Mane: cave quoquam ex istoc excessis loco. este niño. (Luego la dice aparte. ) Quédate , y
que no te separes á toda costa de este lugar.
Mysis . Misis. (Aparte).
Dî te eradicent: ita me miseram territas! Los dioses te aniquilen: ¡ desdichada de mí!
me tienes muerta de miedo.
Davus. Davo,
Tibi ego dico, an non? ¿Eres tú con quien hablo ó no?
Mysis. Misis.
Quid vis? ¿Qué quieres?
Davus. Davo.
At etiam rogas? Todavía me lo preguntas? Vamos : ¿de
Cedo, cujum puerum hic adposuisti? Dic mihi. quien es este niño que has puesto allí? dimelo.
Mysis. Misis.
Tu nescis? ¿No lo sabes tú?
Davus. Davo.
Mitte id quod scio: dic quod rogo. Deja aparte lo que yo sé, y responde á lo
que te pregunto.
Mysis. Misis.
Vestri... Vuestro...
Davus. Davo.
Cujus nostri? ¿De qué nuestro?
Mysis. Misis.
Pamphili. De Pámfilo.
Davus. Davo.
Hem! quid? Pamphili? ¿Cómo es eso? ¿de Pámfilo?
Mysis. Misis.
Eho, an non est? ¿No lo es pues?
Chremes. Cremes.
Recte ego semper has fugi nuptias. Con justo motivo he rechazado siempre calo
casamiento.
Davus. Davo.
O facinus animadvertendum! ¡Oh infamia digna de castigo!
Mysis. Misis.
Quid clamitas? ¿Por qué gritas?
15
H 114

Davus. Davo.
Quemae ego heri vidi ad vos adferri vesperi? No es este el niño que he visto yo llevar
ayer tarde à vuestra casa?
Mysis. Misis.
O hominem audacem! ¡Hombre desvergonzado!
Davus. Davo.
Verum: vidi Cantharam Es cierto que he visto á Cantara con un
Suffarcinatam. bulto bajo el manto.
Mysis. Misis.
Dis pol habeo gratias, A fé mia doy gracias á los dioses por haber
Quum in pariundo aliquot adfuerunt liberæ. asistido al parto algunas matronas.
Davus. Davo.
Næ illa illum haud novit , cujus causa hæc Ella, (Glicerio) no conoce al hombre para
incipit. quien urde todo esto, y ha creido que Cremes,
«Chremes , si positum puerum ante ædes viendo al niño puesto delante de la puerta, no
viderit, daria su hija por muger á Pámfilo . Se la dará
Suam guatam non dabit.» Tanto hercle magis indudablemente con mas empeño.
dabit.
Chremes. Cremes. (Aparte).
Non hercle faciet. No se la dará por cierto.
Davus. Davo.
Nunc adeo, ut tu sis sciens, Ahora que lo sabes ya, si no te llevas al ni-
Nisi puerum tollis , jam ego hunc in mediam ño , lo haré rodar en medio de la calle, y si mas
viam no viene, revolcaré á tí misma en el lodo.
Provolvam, teque ibidem pervolvam in luto.
Mysis. Misis.
Tu pol homo non es sobrius. Hombre, tú estás por cierto borracho.
Davus. Davo.
Fallacia Un engaño trae otro: y se me hace resonar
Alia aliam trudit: jam susurrari audio, á los oidos que esta es ciudadana de Atenas.
Civem atticam esse hanc.
Chremes. Cremes . (Aparte).
Hem! ¡Ah!
Davus. Davo
Coactus legibus Y que las leyes obligarán á Pámfilo á ca-
Eam uxorem ducet. sarse con ella .
Mysis. Misis.
Eho, obsecro, an non civis est? ¿No es, pues , ciudadana ? dime .
Chremes. Cremes. 1

Jocularium in malum insciens pavne incidi. He dado , casi sin saberlo, con una desven-
tura burlesca.
Davus. Davo.
Quis hic loquitur? O Chreme , per tempus ad- ¿Quién habla aquí? Cremes, llegas oportu- -
venis. namente, escucha .
Ausculta .
Chremes. Cremes.
Audivi jam omnia. Lo he oido ya todo.
Davus. Davo.
Anne haec tu omnia? ¿De veras todo?
Chremes. Cremes.
Audivi, inquam, a principio. Lo he oido, te digo, desde el principio.
-445-

Davus. Davo.
Audistin' obsecro? ¿Lo has oido, pues? ¡ Mira cuántas infamias!
Hem, Esta merece ser llevada al suplicio. Este es, y
Scelera! hanc jam oportet in cruciatum hinc no creas que es Davo el hombre de quien te
abripi. burlas.
Hic est ille: non te credas Davum ludere.
Mysis. Misis.
Me miseram! Nil pol falsi dixi, mi senex. ¡Pobre de mí! A fé mia, no he mentido, ve-
nerable anciano.
Chremes. Cremes.
Novi rem omnem. Est Simo intus? Lo sé todo. ¿Está Simon eu casa?
Davus. Davo.
Est. Está.
SCENA VII. ESCENA VII.

MYSIS , DAVUS. DAVO , MISIS.

Mysis . Misis. (A Davo.)

Ne me attingas, No me toques infame: sino lo refiero todo á


Sceleste; si pol Glycerio non omnia hæc... Glicerio...
Davus. Davo.
Eho, inepta, nescis quid sit actum? ¿No sabes, pues, tonta lo que hemos hecho?
Mysis. Misis.
Qui sciam? ¿Qué he de saber?
Davus. Davo.
Hic socer est. Alio pacto haud poterat fieri , Este es el suegro, y no podiamos hacer de
Ut sciret hæc, quæ voluimus. otro modo para que supiese lo que deseábamos
que conociera .
Mysis. Misis.
Prædiceres. Habérmelo avisado.
Davus. Davo.
Paulum interesse censes, ex animo omnia, ¿Crees tú que es poca cosa obrar mas bien
Ut fert natura, facias, an de industria? por impulso propio y con natural espontanei-
dad que artificiosamente?
SCENA VIII. ESCENA VII.

CRITO, MYSIS , DAVUS . CRITON, MISIS , DAVO.

Crito. Criton.

In hac habitasse platea dictum' st Chrysidem, Se dice que vivia en esta plaza aquella Cri-
Quæ sese inhoneste optavit parere hic divitias, sis, que quiso mas bien enriquecerse con infa-
Potius quam honeste in patria pauper viveret. mia que vivir pobre y honestamente en su pa-
Ejus morte ea ad me lege redierunt bona. tria . Bajada al sepulcro me pertenecen todos
Sed quos perconter , video. Salvete. sus bienes por ley. Pero veo algunos de quie-
nes puedo informarme.-Que los tengais muy
felices.
Mysis. Misis.
Obsecro! ¡Dioses! ¿á quién veo? ¿es este Criton, pri-
Quem video? Estne hic Crito sobrinus Chry- mo de Crisis? El es.
sidis?
Is est.
Crito. Criton.
O Mysis, salve. Buenos dias, Misis .
446 XX

Mysis. Misis.
Salvos sis, Crito. Criton, los dioses te guarden .
Crito. Criton.
Itane? Chrysis...? Hem! ¡Y bien! ¿Crisis... Hé?
Mysis. Misis.
Nos pol quidem miseras perdidit. Su pérdida ha sido mucha desgracia para
nosotros.
" Crito. Criton.
Quid vos? Quo pacto hic? Satine recte? ¿Y vosotras que tal vivís, os va bien?
Mysis. Misis.
Nosne? Sic ¿Nosotras? Vamos pasando , segun suele de-
Ut quimus, aiunt; quando , ut volumus, non cirse, como podemos , ya que no podemos como
licet. queremos.
Crito. Criton.
Quid Glycerium? Jam hic suos parentes re- ¿Y Glicerio ? ¿ha encontrado ya á sus pa-
perit? dres?
Mysis. 'Misis.
Utinam ! ¡Ojalá!
Crito. Criton.
An nondum etiam? Haud auspicato huc me ¿Todavía no? No he llegado con buenos aus-
attuli. picios, y si lo hubiese sabido no habria puesto
Nam pol, si id scissem, nunquam huc tetulis- nunca los pies aquí . Esta ha sido siempre teni-
sem pedem: da У considerada como hermana de Crisis, y
Semper enim dicta ' st ejus hæc atque habita posee todos sus bienes. Si yo, estrangero, in-
st soror; tento abora un pleito, los ejemplos agenos me
Quæ illius fuerunt, possidet. Nunc me hos- indican lo fácil y provechoso que me será . Pre-
pitem sumo al propio tiempo que tendrá algun amigo
Lites sequi, quam hic mihi sit facile atque utile, y protector, porque era ya mayorcita cuando
Aliorum exempla commonent. Simul arbitror, salió de Andros. Se dirá en alta voz que soy un
Jam esse aliquem amicum et defensorem ei: impostor , que busco herencias, un mendigo,
nam fere por lo demas no quiero quitarla los bienes.
Grandiuscula jam profecta ' st illinc. Clamitent,
Me sycophantam hæreditates persequi,
Mendicum; tum ipsam spoliare non lubet.
Mysis. Misis.
Ooptume hospes! Pol , Crito, antiquum obtines. ¡Oh el escelente hombre ! Criton , tú eres tan
bueno como lo has sido siempre .
Crito. Criton.
Duc me ad eam , quando huc veni, ut videam . Llévame á su casa á verla, ahora que he ve-
1 nido.
Mysis. Misis.
Maxume . Con mucho gusto.
Davus. Davo.
Sequar hos: nolo me in tempore hoc videat Los sigo: no quiero que me vea ahora este
senex . viejo.

ACTUS V. ACTO V.

SCENA I. ESCENA 1.

CHREMES, SIMO . CREMES , SIMON.

Chremes. Cremes.

Satis jam, satis, Simo, spectata erga te amici- Basta ya, basta, Simon: has probado la fuer-
tia ' st mea: za de mi amistad hacia tí: me he puesto en
= 117 = A
Satis pericli incepi adire: orandi jam finem harto riesgo: no me ruegues mas, que por mi
face. empeño en complacerte casi he aventurado el
Dum studeo obsequi tibi, pæne illusi vitam porvenir de mi hija.
filiæ .
Simo. Simon.
Immo enim nunc quam maxume abs te postu- Todo lo contrario: ahora mas que nunca ,
lo atque oro, Chreme, Cremes, te exijo y suplico que me confirmes
Ut beneficium verbis initum dudum, nunc re con el hecho el buen servicio que me tienes
comprobes. prometido hace poco .
Chremes. Cremes.
Vide quam iniquus sis præ studio, dum id effi- Mira cuan injusto eres dejándote llevar
cias, quod cupis: del deseo que yo cumpla lo que anhelas: y no
Neque modum benignitatis , neque quid me reparando en que la benignidad tiene límites,
ores, cogitas. no sabes tampoco lo que me ruegas: si refle-
Nam si cogites, remittas jam me onerare in- xionáras en ello dejarias ahora de fatigarme
juriis. con agravios.
Simo. Simon.
Quibus? ¿Qué agravios?
Chremes. Cremes.
Ah, rogitas? Perpulisti me, homini ut adoles - ¡Ah! me lo preguntas? Me obligastes á
centulo, que diese mi hija à un mozalvete, entregado á
In alio occupato amore, abhorrenti ab re uxo- otros amores y que detesta la vida conyugal,
ria, esponiéndome al riesgo de verlos reñir ó di-
Filiam darem in seditionem, atque in incertas vorciarse, y esto para que yo remediára los
nuptias; desmanes de tu hijo, sacrificando el reposo y
Ejus labore atque ejus dolore gnato ut medi- la tranquilidad de mi hija : lo conseguistes , y
carertuo. dí impulso al negocio hasta que lo juzgué rea-
Impetrasti; incepi, dum res tetulit; nunc non lizable; pero no es ya posible, y debes resig-
fert, feras. uarte. Dicen que ésta es ciudadana de Atenas:
Illam hinc civem esse aiunt; puer est natus: ha dado á luz un niño: déjanos pues... (Se
nos missos face. alude á sí mismo y á su hija.)
Simo. Simon.
Per ego te deos oro, ut ne illis animum indu- Te ruego por los dioses, que no des cré-
cas credere, dito á aquellos cuyo interés supremo es que
Quibus id maxume utile ' st, illum esse quam mi hijo sea un perdido. Todo esto lo han fingi-
deterrimum . do y forjado para que no se efectue la boda.
Nuptiarum gratia hæc sunt ficta atque incepta Quitando la causa que los induce á obrar de
omnia. esta manera, no insisten mas.
Ubi ea causa, quamobrem hæc faciunt, erit
adempta his, desinent.
Chreme's. Cremes.
Erras: cum Davo egomet vidi ancillam jurgan- Te equivocas: yo mismo he visto á Davo
tem . altercando con la criada (Misis).
Simo. Simon.
Scio . Lo sé.
Chremes. Cremes.
At Y con aire de verdad , no habiendo adver-
Vero vultu; quum , ibi me adesse, neuter tum tido ninguno de los dos que yo estaba allí
præsenserat. presente.
Simo. Simon.
Credo; et id facturas Davus dudum prædixit Lo creo: hace poco que Davo me enteró de
mihi, lo que iban á hacer, y no sé como se me pasó
Et nescio quid tibi sum oblitus hodie, ac volui, decírtelo, á pesar de habérmelo propuesto.
dicere.
= 1148 =

SCENA II. ESCENA II.

DAVUS, CHREMES , SIMO , DROMO. DAVO, CREMES , SIMON, DROMON.

Davus. Davo.

Animo nunc jam otioso esse impero. Saliendo dela casa de Glicerio sin ver á
Simon ni á Cremes .) Ordeno ahora que se
descanse.
Chremes. Cremes.
Hem, Davum tibi ! ¡Hé aquí tu Davo!
Simo. Simon.
Unde egreditur? ¿De donde sale?
Davus. Davo.
Meo præsidio atque hospitis. (No habiendo visto aun á Simon, ni á Crs
mes.) Con mi favor y el de este forastero.
Simo. Simon.
Quid illud mali est? ¿Qué desventura nos amenaza?
Davus. Davo.
Ego commodiorem hominem, adventum, tem- No he visto ni á un hombre, ui una llegada,
pus, non vidi. ni un tiempo mas á propósito.
Simo. Simon.
Scelus, ¿A quién alaba este infame?
Quemnam bic laudat?
Davus. Davo.
Omnis res est jam in vadó. Todo está puesto ya en salvo.
Simo. Simon.
Cesso adloqui? ¿Y por qué tardo aun en hablarle?
Davus. Davo.
Herus est. Quid agam? Es mi amo ¿qué haré?
Simo. Simon.
O salve, bone vir. (En tono satirico. ) Que las tengas muy fe-
lices, buen hombre.
Davus. Davo.
Ehem, Simo! o noster Chreme! ¡Oh Simon! ¡ oh querido Cremes ! Todo está
Omnia adparata jam sunt intus. preparado ya allá dentro. (Alude á los pre-
parativos para la boda .)
Simo. Simon.
Curasti probe . Has sido diligente. (En tono satírico.)
Davus. Davo.
Ubi voles, accerse . Puedes mandar traer la desposada cuando
quieras.
Simo. Simon.
Bene sane: id enimvero hinc nunc abest. Muy bien: y á decir verdad no falta mas
Etiam tu hoc respondes? Quid istic tibi negoti que eso . Pero ¿podrás contestar á lo que voy
'st? á preguntarte? ¿ qué clase de negocios tienes
tú en aquella casa? (Dirigiendo la mirada á la
casa de Glicerio.)
Davus. Davo.
Mihin'? ¿Yo?
Simo. Simon.
Ita.
Justamente.
449

Davus. Davo.
Mihine? ¿Yo?
Simo. Simon.
Tibi ergo. Tú por cierto .
Davus. Davo.
Modo introii. Acababa de entrar .
Simo. Simon.
Quasi ego, quam dudum , rogem. Contestas como si yo te preguntase cuan-
do has entrado.
Davus. Davo.

Cum tuo gnato una. He ido justamente con tu hijo.


Simo. Simon.
Anne est intus Pamphilus? Cruciór miser. ¿Está, pues, Pamfilo allá dentro? ¡desdi-
Eho, non tu dixti esse inter eos inimicitias, chado de mí! ¿No me habias dicho, verdugo,
carnufex? que mediaban sinsabores entre ellos?
Davus. Davo.
Sunt. Los hay.
Simo. Simon.

Cur igitur hic est? ¿Qué hace, pues en aquella casa?


Chremes. Cremes.

Quid illum censes? Cum illa litigat . (En tono satírico) . ¿Qué crees que haga?
disputa con ella .
Davus. Davo.

Immo vero indignum, Chremes, jam facinus Pero, oyes ahora Cremes un hecho estraño:
faxo ex me audias. No sé que anciano acaba de llegar: tiene un
Nescio qui senex modo venit, ellum , confi- aspecto firme y resuelto : mirándole parece un
dens, catus: hombre de importancia: una severidad auste-
Quum faciem videas, videtur esse quantivis ra está pintada sobre su rostro, y en sus dis-
cursos se descubre buena fé.
preti.
Tristis severitas inest in voltu, atque in verbis
fides.
Simo. Simon.
Quidnam adportas? ¿Qué nos cuentas?
Davus. Davo.
Nihil equidem, nisi quod illum audivi dicere. Nada mas que lo que le he oido decir.
Simo. Simon.
Quid ait tandem? ¿Qué dijo por fin?
Davus. Davo.
Glycerium se scire civem esse Atticam. Que sabe que Glicerio es ciudadana de
Atenas.
Sime. Simon.
Hem, Dromo! Dromo! Hola ¡Dromon! ¡Dromon!
Davus. Davo.
Quid est? ¿Qué es eso?
Simo. Simon.
Dromo! ¡Dromon!
Davus. Davo.
Audi. Escucha.
Simo. Simon.
Verbum si addideris... Dromo! Si hablas aun .. Dromon!
Davus. Davo.
Audi, obsecro. Escucha, te lo suplico
Dromo. Dromon.
Quid vis? ¿Qué quieres?
420 =

Simo. Simon.
Sublimem hunc intro rape, quantum potes. Echa allá dentro (indicándole su casa) lo
mas pronto posible a este gran pícaro.
Dromo, Dromon.
Quem? ¿A quién?
Simo. Simon.
Davum. A Davo.
Davus. Dromon.
Quamobrem? ¿Por qué?
Simo. Simon.
Quia lubet. Rape, inquam. Porque me da la gana , llévatelo, te digo.
Davus. Davo.
Quid feci? ¿Qué he hecho?
Simo. Simon.
Rape. Llévatelo.
Davus. Davo.
Si quidquam invenies me mentitum , occidito. Si hallas que he mentido en algo , mátame.
Simo. Simon.
Nihil audio. No escucho razones: te calentaré las cos-
Ego jam te commotum reddam. tillas.
Davus. Davo.
Tamen etsi hoc verum est? ¿Aun cuando sea verdad lo dicho?
Simo. Simon.
Tamen. Aun cuando lo sea: cuida de atarlo bien:
Cura adservandum vinctum ; atque, audin'? ¿has oido? (Dirigiéndose á Dromon .) Amárrale
quadrupedem constringito. de las cuatro patas. (En tono sarcástico y con
Age, nunc jam ego pol hodie, si vivo , tibi corage.) Sigue: hoy mismo, si vivo , haré ver á
Ostendam, quid herum sit pericli fallere, et tí cuan arriesgado es engañar al amo, y á mi
Illi patrem. hijo engañar á su padre.
Chremes. Cremes.
Ah! ne sævi tantopere. ¡Ah! modera tu cólera.
Simo. Simon.
O Chreme! ¡Cremes! ¿te apiadas de mi hijo y no tienes
Pietatem gnati ! nonne te miseret mei? lástima de mi? ¡tomarme tantos cuidados por
Tantum laborem capere ob talem filium! semejante hijo! Vaya Pamfilo , sal, Pamfilo ¿te
Age , Pamphile, exi, Pamphile, ecquid te pu- da vergüenza?
det?

SCENA III. ESCENA III.

PAMPHILUS, SIMO, CHREMES. PAMFILO, SIMON , CREMES .

Pamphilus. Pámfilo.

Quis me volt? Perii! pater est. ¿Quién me llama? ¡muerto soy ! es mi padre.
Simo. Simon.
Quid ais, omnium... ¿Qué dices de ...?
Chremes. Cremes.
Ab, Vaya, háblale del negocio, y déjate de in-
Rem potius ipsam dic, ac mitte male loqui. jurias.
Simo. Simon.
Quasi quidquam in hunc jam gravius dici pos- Como si algo se le pudiera decir que fuese
siet. para él demasiadamente injurioso. ¿Qué dices
Ain' tandem? civis Glycerium ' st? por último? ¿Es Glicerio ciudadana?
421

Pamphilus. Pámfilo.
Ita prædicant. Asi dicen .
Simo. Simon .
Ita prædicant? O ingentem confidentiam ! ¿Asi dicen? ¡Oh insigne desvergüenza ! ¿re-
Num cogitat, quid dicat? Num facti piget? para éste en lo que contesta? ¿le causa remor-
Num ejus color pudoris signum usquam indi- dimiento lo que ha hecho? descubre en su
cat? rostro el indicio mas leve de rubor? y se ha
Adeon' impotenti esse animo, ut præter ci- envilecido su alma hasta el estremo de que ,
vium contraviniendo á las leyes y costumbres de
Morem atque legem , et sui voluntatem pa- nuestros ciudadanos y á la voluntad de su pa-
tris, dre, se empeña en realizar con mucha infamia
Tamen hanc habere studeat cum summo pro su casamiento con esta muger?
bro?
Pamphilus. Pámfilo.
Me miserum! ¡Desdichado de mí!
Simo. Simon.
Hem, modone id demum sensti , Pamphile? Ah, Pámfilo ¿hasta ahora has llegado por fin
Olim istuc, olim, quum ita animum induxti á conocerlo? debias de haberlo pensado en-
tuum , tonces, entonces: cuando inclinastes tu volun-
Quod cuperes, aliquo pacto efficiundum tibi. tad á lograr á toda costa lo que deseabas. En
Eodem die istuc verbum vere in te accidit. aquel dia se realizó verdaderamente tu escla-
Sed quid ego? Cur me excrucio? Cur me ma- mación . Pero ¿qué hago yo? ¿por qué me ator-
cero? mento? ¿por qué me aflijo? ¿por qué me an-
Cur meam senectutem hujus sollicito amentia? gustio en mi vejez por sus locuras? ¿debo car-
Ao, ut pro hujus peccatis ego supplicium suffe- gar con sus culpas? que se case con ella, que
ram? se dé buen rato , que viva con ella.
Immo habeat, valeat, vivat cum illa.
Pamphilus. Pámfilo.
Mi pater! ¡Padre mio!
Simo. Simon.
Quid, mi pater?» quasi tu hujus indigeas pa- ¿Qué es eso de padre mio? como si tuvieses
tris. necesidad de este padre. Te has proporciona-
Domus, uxor, liberi inventi invito patre: do, á despecho de tu padre, casa , muger, hijos
Adducti, qui illam civem hinc dicant: viceris. y personas que atestiguan que esta es nuestra
ciudadana: has triunfado.
Pamphilus. Pámfilo.
Pater, licetne pauca? Padre me permites decir pocas palabras?
Simo. Simon.
Quid dices mili? ¿Qué me vas á decir?
1
Chremes. Cremes.
Tamen, Simo, audi . Pero escúchale , Simon .
Simo. Simon.
Egon' audiam? Quid ego audiam, ¿Que le escuche? ¿ qué he de escuchar,
Chreme? Cremes?
Chremes. Cremes.
At tamen dicat sine . Vaya , déjale hablar.
Simo. Simon.
Age dicat: sino. Que hable, pues, se lo permito.
Pamphilus. Pamfilo.
Ego me amare hanc fateor; si id peccaro est, Confieso que la quiero, y si es una culpa ,
fateor id quoque . la confieso tambien: me entrego, padre mio, en
Tibi, pater , me dedo; quid vis oneris impone: tus manos: imponme la pena que gustes: man-
impera . da. ¿Quiéres que me case? ¿quiéres que la
Vis me uxorem ducere? Hanc vis mittere? Ut abandone? todo lo sacrificaré como pueda . Te
potero , feram . suplico únicamente que no creas que he apos-
16
- 122
Hoc modo te obsecro, ut ne credas a me alle- , tado aquí á este anciano; deja que me discul-
gatum hunc senem. pe y lo traiga á tu presencia.
Sine me expurgem, atque illum huc coram ad-
ducam .
Simo . Simon .'
Adducas! ¡Traerle aquí!
Pamphilus. Pámfilo.
Sine, pater. Permítemelo, padre.
Chremes. Cremes.
Equum postulat: da veniam. Es justo lo que pide: concédeselo .
Pamphilus. Pámfilo.
Sine te hoc exorem . Permítemelo , te lo suplico.
Simo. Simon. (A Cremes . )
Sino. Consiento en ello: y deseo lo que tú quie-
Quidvis cupio, dum ne ab hoc me falli compe- res, con tal que no descubra que éste me
riar, Chreme. engaña.
Chremes. Cremes.
Pro peccato magno paulum supplicii satis est Por muy grave que sea la culpa, un padre
patri . debe darse por satisfecho con un leve castigo.
SCENA IV. ESCENA IV.

CRITO, CHREMES , SIMO , PAMPHILUS . CRITON, CREMES, SIMON , PAMFILO .

Crito. Criton. (A Pámfilo .)


Mitte orare: una harum quævis causa me, ut Déjate de ruegos, que cualquiera de los mo-
faciam , monet , tivos que me aduces, me determina á hacerlo,
Vel tu, vel quod verum est, vel quod ipsi cupio bien sea para tí, ó porque todo es verdad, ó
Glycerio. para el bien que deseo á Glicerio.
Chremes. Cremes .
Andrium ego Critonem video? Is certe est . ¿Es Criton de Andro á quien veo? El es
por cierto.
Crito. Criton.
Salvus sis, Chreme. Los dioses te guarden, Cremes.
Chremes. Cremes.
Quid tu Athenas insolens? ¿Qué novedad es esta : tú en Atenas?
Crito. Criton.
Evenit. Sed hiccine' st Simo?
Ha sido una casualidad . Pero ¿es este Simon?
Chremes. Cremes.
Hic. El es.
Crito. Criton .
Simo , men' quæris ? Simon has preguntado por mí?
Simo. Simon.
Eho, tu Glycerium hinc civem esse ais? ¿Has dicho tú que Glicerio es natural de
esta ciudad?
Crito . Criton.
Tu negas? ¿Tú lo niegas?
Simo. Simon.
Itane huc paratus advenis? ¿Tan preparado has venido?
Crito. Criton.
Qua re? ¿Sobre qué?
123
}}
Simo . Simon.
Rogas? ¿Me lo preguntas? ¿Te metes, pues, en
Tune impune hæc facias? Tune hic homines cosas semejantes impunemente? ¿Has venido
adolescentulos , aquí á favorecer con tus embelecos, á joven-
Imperitos rerum, eductos libere, in fraudem cillos sin esperiencia del mundo y bien educa-
illicis? dos? ¿Has venido á cautivarte su voluntad , ins-
Sollicitando et pollicitando eorum animos lac- tigándoles y prodigando promesas?
tas?
Crito. Criton.
Sanus es? ¿Estás en tu juicio?
Simo. Simon.
Ac meretricios amores nuptiis conglutinas? ¿Y has venido á subsanar con el casamiento
amores prostituidos?
Pamphilus. Pámfilo .
Perii . Metuo, ut substet hospes. Muerto soy , temo que el estrangero se
acobarde .
Chremes. Cremes.
Si, Simo, bunc noris satis," Simon, si lo conocieras lo bastante no pen-
Non ita arbitrere : bonus est hic vir. sarias de esta manera: es un buen hombre.
Simo. Simon.
Hic vir sit bonus? ¿Qué sea este un buen hombre? ¿Ha llega-
Itane attemperate evenit , hodie in ipsis nuptiis do justamente hoy que es el dia de la boda , no
Ut veniret, antehac nunquam? Est vero huic habiendo venido jamás antes? No tenemos
credendum , Chreme. mas recurso Cremes, que creerlo bajo su
palabra. (En tono satírico.) *
Pamphilus. Pámfilo .
Ni metuam patrem, habeo pro illa re illum Si yo no temiese á mi padre, tendria una
quod moneam probe. buena contestacion que sugerir sobre el par-
ticular á Criton .
Simo. Simon .
Sycophanta! ¡Embustero!
Crito . Criton
Hem! ¡Cómo!
Chremes. Cremes .
Sic, Crito, est hic: mitte. Este es su carácter , Criton , no le hagas
caso.
Crito. Criton.
Videat qui siet. Que sea lo que guste: si él sigue hablando
Si mihi pergit quæ volt, dicere , ea quæ non como quiera , oirá lo que no quiera , (y luego
volt, audiet. dirigiéndose á Simon:) ¿Me ocupo yo ó cuido
Ego istæc moveo, aut curo? non tu tuum ma - de esa boda? ¿No puedes soportar con calma
lum æquo animo feres? tu desgracia? Si lo que digo es verdad ó men-
Nam ego quæ dico, vera an falsa audierim, jam tira puede averiguarse al instante. Hace algun
sciri potest. tiempo, que cierto ateniense fué arrojado con
Atticus quidam olim navi fracta ad Andrum esta doncella á las costas de Andros en donde
ejectus est, se estrelló su nave : y careciendo de todo re-
Et istæc una parva virgo . Tum ille egens forte curso, encontró su primer refugio en casa del
applicat padre de Crisis.
Primum ad Chrysidis patrem se.
Simo. Simon.
Fabulam incœptat. Introduccion al cuentecillo .
Chremes . Cremes.
Sine. Déjale hablar .
Crito. Criton.
Itane vero obturbat! ¡Me interrumpe á cada paso !
Chremes. Cremes.
Perge tu! Sigue.
124

Crito . Criton.
• Is mibi cognatus fuit, Aquel que le dió hospitalidad era mi deudo ,
Qui eum recepit. Ibi ego audivi ex illo sese y en su casa oí decir al mismo estrangero que
esse Atticum. era ateniense: él murió allí.
Is ibi mortuus est.
Chremes. Cremes .
Ejus nomen? ¿Su nombre?
Crito . Criton.
Nomen tam cito tibi...! ¡Que te diga tan pronto el nombre !... Fania.
Phania .
Chremes. Cremes.
Hem , perii! ¡Ah, muerto soy!
Crito. Criton.
Verum hercle opinor fuisse Phaniam. Estoy seguro que se llamaba Fania, v sé
Hoc certo scio. Rhamnusium sese aiebat esse. con certeza, que decia que era del barrio
Rampusio .
Chremes. Cremes.
O Iuppiter ! ¡Oh Júpiter!
Crito. Criton.
Eadem hæc, Chreme, multi alii in Andro au- Estas mismas cosas, Cremes, se las oyeron
divere. 1 decir en Andros muchas otras personas.
Chremes. Cremes.
Utinam id sit, ¡ Ojalá fuese lo que anholo! y dimo ¿qué
Quo spero. Eho, dic mihi , quid eam tum? decia de la niñita? ¿decia que era suya?
Suamne esse aiebat?
Crito. Criton.
Non. No.
Chremes. Cremes.
Cujam igitur? ¿De quién, pues?
Crito . Criton.
Fratris filiam. Hija de su hermano
Chremes. Cremes.
Certe mea 'st. Es mi hija por cierto.
Crito. Criton.
Quid ais? ¿Qué dices?
Simo. Simon. (Con cólera á Criton.)
Quid tu ais? ¿Y tú qué dices?
Pamphilus. Pámfilo. (Aparte.)
Arrige aures, Pamphile. Abre los oidos, Pámfilo .
Simo. Simon.
Quid credis? ¿En que te fundas para creerlo?
Chremes. Cremes.
Phania illic frater meus fuit. Aquel Fanio fué bermano mio.
Simo . Simon.
Noram , et scio . Lo conocí y lo sé.
Chremes. Cremes.
Is hinc, bellum fugiens , meque in Asiam per- Habiendo estallado aqui la guerra , huyó,
sequens, proficiscitur; fué á buscarme al Asia, y no se atrevió á dejar
Tum illam hic relinquere veritus est . Post illa la niña en Atenas: desde entonces, esta es la
nunc primum audio, primera vez que oigo hablar de lo que le pasó.
Quid illo sit factum.
425

Pamphilus. Pámfilo. (Aparte.)


Vix sum apud me: ita animus commetu' st Casi estoy fuera de mí mismo, tanto me
metu, agitan el temor, la esperanza, el gozo , con-
Spe, gaudio, mirando hoc tanto, tam repenti- siderando con estupor un bien tan grande,
no bono. tan inesperado.
Simo. Simon.
Næ istam multimodis tuam inveniri gaudeo. Me alegro bajo muchos conceptos que
hayas encontrado á tu hija.
Pamphilus. Pámfilo.
Credo, pater. Padre, lo creo.
Chremes . Cremes.
At mi unus scrupulus etiam restat, qui me Pero me queda todavía una duda que me
male habet. causa pesar.
Pamphilus. Pámfilo.
Dignus es ¡Te haces aborrecible con tus escrúpulos!
Cum tua religione, odium! nodum in scirpo Buscas dudas en donde no las hay.
quæris.
Crito. Criton.
Quid istuc est? ¿Qué duda tienes?
Chremes. Cremes.
Nomen non convenit. El nombre no corresponde.
Crito. Criton.
Fuit hercle huic aliud parvæ . Es verdad tuvo otro siendo niña.
Chremes. Cremes.
Quod, Crito? ¿Cual fué, Criton? ¿te acuerdas?
Numquid meministi?
Crito. Criton.
Id quæro. Voy recapacitando.
Pamphilus. Pamfilo.
Egon' hujus memoriam patiar meæ ¿Sufriré que su falta de memoria estorbe
Voluptati obstare, quum egomet possim in hac el complemento de mis deseos, pudiendo yo
re medicari mihi? mismo en el presente caso proporcionarme el
Non patiar. Heus, Chreme, quod quæris, Pa- remedio? No lo sufriré. Hé, Cremes, el nom--
sibula. bre que buscas es Pasibula.
Crito. Criton.
Ipsa' st. Justamente.
Chremes. Cremes.
Ea' st. Ella es.
Pamphilus. Pámfilo.
Ex ipsa millies audivi. Mil veces se lo he oido á ella misma .
Simo. Simon.
Omnes nos gaudere hoc, Chreme, Cremes, creo que no dejarás de creer que
Te credo credere. esto nos llena á todos de alegría.
Chremes. Cremes.
Ita me di ament, credo. Asi me quieran los dioses como lo creo.
Pamphilus. Pámfilo.
Quid restat, pater? ¿Qué falta, pues , padre?
Simo. Simon.
Jam dudum res 'reduxit me ipsa in gratiam. El hecho mismo nos ha reconciliado.
426

Pamphilus. Pámfilo.
O lepidum patrem! ¡Cariñoso padre! Cremes no innovará nada
De uxore, ita ut possedi, nil mutat Chremes que perjudique mi enlace con la esposa que
he poseido.
Chremes. Cremes.
Causa optuma' st; Es muy justo, á no ser que tu padre dis-
Nisi quid pater ait aliud. ponga otra cosa.
Pamphilus. Pámfilo.
Nempe. Muy bien .
Simo. Simon.
Id scilicet. Lo quiero por cierto .
Chremes. Cremes.
Dos, Pamphile, est La doy, Pámfilo , diez talentos de dole .
Decem talenta.
Pamphilus. Pámfilo.
Accipio. Acepto.
Chremes. Cremes.
Propero ad filiam . Eho ! Mecum, Crito: Voy pronto á ver á mi hija: y tú, Criton ,
Nam illam me credo haud nosse. ven conmigo, porque creo que no me conoce,
Simo. Simon.
Cur non illam huc transferri jubes? ¿Por qué no la mandas traer?
Pamphilus. Pámfilo.
Recte admones . Davo ego istuc dedam jam ne- Dices bien: daré á Davo este encargo .
goti.
Simo. Simon.
Non potest. No puede.
Pamphilus. Pámfilo.
Qui non potest? ¿Por qué no?
Simo. Simon.
Quia babet aliud magis ex sese, et majus. Porque tiene negocios muy importantes y
que le tocan mas de cerca.
Pamphilus. Pámfilo.
Quidnam? ¿De qué se trata?
Simo. Simon.
Vinctus est. Está atado.
Pamphilus. Pámfilo.
Pater, non recte vinctu' st. Padre, no se le ha atado con justicia .
Simo. Simon.
At ita jussi. Sin embargo, asi lo he dispuesto.
Pamphilus. Pámfilo.
Jube solvi, obsecro. Te suplico que mandes ponerlo en libertad .
Simo. Simon.
Age, fiat . Bueno: hágase.
Pamphilus. Pámfilo.
At mature. Pero que sea pronto.
Simo. Simon.
Eo intro. Allá voy .
Pamphilus . Pámfilo.
O faustum et felicem diem! ¡Oh dia fausto y venturoso! be
127

SCENA V. ESCENA V.

CHARINUS , PAMPHILUS. CARINO, PAMFILO .

Charinus. Carino.

Proviso quid agat Pamphilus: atque eccum ! Vengo á ver que hace Pámfilo : helo aqui.
Pamphilus. Pámfilo. (Aparte. )
Aliquis forsan me putet Habrá tal vez quien piense que yo no
Non putare hoc verum: at mihi nunc sic esse juzgue verdad lo que voy a decir , pero
hoc verum lubet. me regocijo en que lo sea: juzgo que la vida
Ego deorum vitam propterea sempiternam esse de los dioses es eterna porque les son conna-
arbitror, turales los goces: y participo de la inmortali-
Quod voluptates eorum propriæ sunt: nam mi dad si contra mi alegría no se interpone nin-
immortalitas guna amargura. Pero ¿á quién quisiera encon-
Parta est, si nulla ægritudo huic gaudio inter- trar ahora con preferencia para contárselo todo?
cesserit.
Sed quem ego mihi potissimum optem , cui
nunc hæc narrem , dari?
Charinus. Carino.
Quid illud gaudi est? ¿Qué significa esta alegría?
Pamphilus. Pámfilo.
Davum video; nemo' st, quem mallem , om- Veo á Davo: no hay ninguno en el mundo
nium: con quien deseaba tanto encontrarme , porque
Nam hunc scio mea solide solum gavisurum sé que solo este se alegrará sinceramente de
gaudia. mi felicidad.

SCENA VI. ESCENA VI.

DAVUS , PAMPHILUS, CHARINUS . DAVO, PAMFILO , CARINO .


Davus. Davo.

Pamphilus ubinam hic est? ¿En dónde estará ese Pámfilo?


Pamphilus. Pámfilo.
Dave! ¡Davo!
Davus. Davo.
Quis homo 'st? ¿Quién es?
Pamphilus. Pámfilo.
Ego sum . Yo soy;
Davus. Davo.
O Pamphile! ¡Ah! Pámfilo.
Pamphilus. Pamfilo.
Nescis quid mihi obtigerit. ¿Tú no sabes lo que me ha pasado?
Davus. Davo.
Certe: sed quid mihi obtigerit scio. No por cierto, pero sé lo que acaba de
pasarme.
Pamphilus. Pámfilo.
Et quidem ego . Y yo tambien .
Davus. Davo.
More hominum evenit, ut quod sim ego nactus Ha sucedido lo que acontece ordinariamente
mali á los hombres: pues tú has sabido mi desgra-
Prius rescisceres tu, quam ego tibi quod ove- cia antes de que yo supiese tu felicidad .
nit boni.
Pamphilus. Pámfilo.
Mea Glycerium suos parentes repperit. Mi Glicerio ha encontrado á sus padres.
128

Davus. Davo.
O factum bene! ¡Oh, muy bien!
Charinus. Carino. (Aparte.)
Hem? ¡Ah!
Pamphilus. P Pámfilo.
Pater amicus summus nobis. Su padre es muy amigo nuestro.
Davus. Davo.
Quis? ¿Quién?
Pamphilus. Pámfilo.
Chremes. Cremes.
Davus. Davo.
Narras probe . Me das una bueha noticia.
Pamphilus. Pámfilo.
Nec mora ulla est, quin jam uxorem ducam . No hay obstáculos ya, y me voy á casar
con ella.
Charinus. Caring.
Num ille somniat. ¿Sueña, pues, este lo que ha deseado des-
Ea, quæ vigilans voluit? pierto?
Pamphilus. Pámfilo
Tum de puero, Dave? ¿Y el niño, Davo?
Davus. Davo.
Ah, desine. Ah, no tengas cuidado : ese niño es el mi-
Solus es quem diligunt di. mado de los dioses .
Charinus. Carino.
Salvus sum, si hæc vera sunt. Me veo en puerto de salvacion , si todo
Colloquar. esto es verdad: voy a hablarle.
Pamphilus. Pámfilo.
Quis homo 'st? Charine, in tempore ipso mî ¿Quién es? Carino llegas muy á propósito.
advenis.
Charinus. Carino.
Bene factum. Es un feliz acontecimiento.
Pamphilus. Pámfilo.
Audisti? ¿Lo has oido?
Charinus. Carino.
Omnia . Age, me' in tuis secundis respice. Todo : acuérdate de mi en tu prosperidad :
Tuus est nunc Chremes : facturum quæ voles Cremes ahora es tuyo, y sé que hará todo
scio esse omnia . cuanto tú quieras.
Pamphilus. Pámfilo.
Memini: atque adeo lengum 'st nos illum ex- No te olvidaré; pero aguardarnos hasta que
pectare dum exeat. salga es mucho tardar: sigueme, pues, y entra
Sequere hac me intus ad Glycerium nunc. Tu , ahora conmigo en la casa de Glicerio: y tú,
Dave, abi domum ; Davo, vete á la nuestra para buscar presto á
Propere arcesse , hinc qui auferant eam. Quid quien pueda acompañarla; ¿por qué te quedas
stas? Quid cessas? aun? ¿ por qué no te vas?
Davus. Davo.
Eo. Voy. (A los espectadores.) Y vosotros no
Ne expectetis dum exeant huc: intus despon- aguardeis que salgan, que allá dentro se harán
debitur: los desposorios, y si queda algo mas que hacer
Intus transigetur , si quid est quod restet . Plau- todo se arreglará allá dentro. Aplaudid .
dite.
FÉ DE ERRATAS .

ANFITRION .

Pág. Col. Lin. Dice. Debe decir .

49 4.a 36 Aioenim vero Aio enim vero


31 47 neglixisti neglexisti
60 2.a 50 tanto rido tanto ruido
69 1.a 23 Mea vi sabact' Mea vi subacta'

ANDRIANA.
22
23

73 1.a 49 viciat vitiat


82 4.a 27 Pro deum Proh deum
87 4.a 21 Cum is nil Quum is nil
92 2.a 30 todo los todos los
103 4.a 46 Ergo pretium Ego pretium
404 4.a 49 Cum non Quum non
122 2.a 25 de Andro de Andros
Biblioteca
BBC de Catalunya

Adq.
C-Tus
CB.
1001164676

Top.
p.Ters . &
BIBLIOTECA DE CATALUNYA
7945

alunya
BC
27

Cultura
1001164676

También podría gustarte