Ma (Semi - Iv) Debates in Indian Historigraphy PDF

àH$aU n{hbo
WHY STUDY DEBATES IN INDIAN HISTORIGRAPHY.
1.1 àmÀ¶m{dÚm
AmnU Á¶mdoir EImÚm dmXàdmhm{df¶r qH$dm ZyVZ àdmhm{df¶r {dMma H$aVmo,
Ë¶mdoir Ë¶m {dMmaàdmhmg H|$ÐñWmZr R>odyZ AmMaU Ho$bo nm{hOo Agm AW© A{^àoV Amho.
¶wamon‘Yrb Aä¶mgH$m§Zr ¶wamonbm OJmÀ¶m ‘Ü¶^mJr ‘mZbo. ^m¡Jmo{bH$ÑîQ>¶m Ë¶m§À¶m
nyd}À¶m Xoem§Mm Aä¶mg hm "àmÀ¶{dÚm' VWm nm¡dm©Ë¶dmXm‘Ü¶o A{^àoV Yabm. Oo
Aä¶mgH$ hr {dMmaYmam ~miJyZ H$m‘ H$aV hmoVo. Ë¶m§Zm "nm¡dm©Ë¶dmXr' Aä¶mgH$ VWm
B{VhmgH$ma Ago g§~moYbo Jobo.
'Orientalism' hm ‘yi eãX "Amo[aEZg²' AWm©V CJdË¶m gy¶m©Mr {Xem ¶m eãXmer
g§~§{YV Amho. "Amo[aEZg²' hm b°{Q>Z ^mfoVrb eãX Amho. nyd}~ÔbMr nmíMmË¶ OJmMr
^m¡Jmo{bH$ OmUrd hr Ë¶m§À¶m nyd}~ÔbÀ¶m kmZm‘Ü¶o â Q>mH$Umar hmoVr. dmñV{dH$
¶wamonr¶ bmoH$m§Zr nyd}H$S>rb Xoem§‘Ü¶o dgmhVr {Z‘m©U Ho$ë¶m. Ë¶m§Mo nyd}H$S>rb bmoH$m§er
g§~§Y "emo{fV' d "emofH$' Ago hmoVo. AmnUmg nm¡dm}Ë¶m§da amÁ¶ H$aVm ¶mdo ¶mgmR>r Ë¶m§Mr
g§ñH¥$Vr g‘OyZ KoÊ¶mgmR>rMr Amdí¶H$Vm Ë¶m§Zm OmUdbr. nmpíM‘mË¶m§Zr
^maVr¶/nm¡dm}Ë¶ g§ñH¥$VrMo kmZ {d{dY ‘mJmªZr àmá H$aÊ¶mg àma§^ Ho$bm. ^maVm{df¶r
Aä¶mg H$aÊ¶m‘Ü¶o {dë¶‘² OmoÝg, Om°Z {dëg²Z d ‘°³g å¶yba ¶§mZr AW©nyU© ^y{‘H$m
~Omdbr. Ë¶m‘wio nmíMmË¶m§‘Ü¶o EH$ àH$maMr kmZbmbgm V¶ma Pmbr.
AmYw{ZH$ H$mbI§S>mMo Aä¶mgH$ S>m°. amOm Xr{jV ¶m§Zr 'Orientalism' ¶m eãXmgmR>r
{d{dY n¶m©¶m§Mm {dMma H$éZ "àmÀ¶-àUmbr' Agm ‘amR>r ^mfo‘Ü¶o eãXà¶moJ dmnabm
Amho. àmÀ¶-àUmbr ¶m eãXm‘Ü¶o àmÀ¶-{dÚm, {dMmaì¶wh Am{U à^wÎd-gmYZ ¶m VrZ
{df¶m§Mm Ë¶m§Zr g‘mdoe Ho$bm Amho.1
1
{~«{Q>e A{YH$mè¶m§Zr ^maVm‘Ü¶o àemgZ H$aV AgVmZm Amnë¶m àemgH$s¶
Amdí¶H$VonmoQ>r Ë¶m§Zr ^maVm{df¶r Aä¶mg gwé Ho$bm. nwT>o ¶m Aä¶mgmnmoQ>r g§emoYZmMr
Zdr kmZemIm "^maV{dÚm' (Indology) V¶ma Pmbr. ^maVmMm nyd©B{Vhmg OmUyZ KoUo,
g‘OUo Amdí¶H$ Amho hr ~m~ dm°aZ hopñQ>¨½O ¶mZo J§^ranyd©H$ KoVbr. Ë¶mgmR>r
^maV{df¶H$ Aä¶mgmgmR>r H$mhr {dÛmZm§Mr {Z¶w³Vr VWm g§KQ>Zm§Mr {Z{‘©Vr H$amdr
bmJUma ¶mMr Ë¶mg ‘m{hVr AgyZ àemgZmV’}$ Ë¶mZo hr V¶mar Ho$br hmoVr. dm°aZ
hopñQ>¨½OZo ¶m H$m‘mgmR>r {dë¶‘ OmoÝg, Mmëg© {dpëH$Ýg² hoÝar H$mob~w«H$ d E’$.
‘°³g²å¶wëba ¶m§Mr ‘XV KoVbr. nwT>o Ë¶m§Zm "àmÀ¶-{dÚm Aä¶mgH$' Ago AmoiIbo OmD$
bmJbo. àmÀ¶{dÚmä¶gm§H$mn¡H$s {dë¶‘ OmoÝg² g§ñH¥$V ^mfoMo Aä¶mgH$ AgyZ Ë¶§Zm
Aa~r d ’$mgu (’$magr) ^mfm AdJV hmoË¶m. 1771 ‘Ü¶o Ë¶m§Zr ’$magr ^mfoÀ¶m
ì¶mH$aUmda J«§W {b{hbm. 1789 ‘Ü¶o H$m{bXmgmÀ¶m "emHw§$Vb' ¶m ZmQ>H$mMm B§J«Or
AZwdmX Ho$bm. ^maVmMm A{YH$ Mm§Jbm OmUH$ma ~ZÊ¶mMr Ë¶m§Mr ‘hÎdmH$m§jm hmoVr.
Mmb©g² {dpëH$Ýg² (1749-1836) ho B©ñQ> B§{S>¶m H§$nZr‘Ü¶o àemgH$s¶ A{YH$mar hmoVo.
1785 ‘Ü¶o Ë¶m§Zr "^Jd²JrVo'Mm B§J«Or AZwdmX Ho$bm. hoÝar Wm°‘g H$mob~«wH$ (1765-
1837) ho am°¶b E{e¶m{Q>H$ gmogm¶Q>rMo g^mgX hmoVo. Va ’«o$S>[aH$ ‘°³g ‘wëba (1823-
1900) ho g§ñH¥$V, nmbr ^mfoMo VÁk hmoVo. doXH$mbrZ Y‘m©{df¶rÀ¶m boIZna§naoda
Ë¶m§Mm ‘moR>m à^md hmoVm.
àmÀ¶{dÚmdmXr Aä¶mgH$m§À¶m à¶ËZm‘YyZ d JìhZ©a OZabÀ¶m nmqR>ã¶m‘wioM
1804 ‘Ü¶o ^maVmV d "am°¶b E{e¶m{Q>H$ gmogm¶Q>tMr ñWmnZm Pmbr. ^maVmMm amOH$s¶,
gm‘m{OH$, Ym{‘©H$, amOZ¡{VH$, ^m{fH$ g§X^m©V gyú‘nUo Aä¶mg H$aUo ho ¶m gmogm¶Q>rMo
‘w»¶ C{ÔîQ> hmoVo. ^maVmVrb àmMrZ J«§W, ’$mgu d g§ñH¥$V J«§W, Ë¶mMà‘mUo H$m{bXmgm§Mo
gm{hË¶ ¶m§Mm B§J«Or AZwdmX H$aÊ¶mda àmÀ¶{dÚmdmXr {dÛmZm§Mm â hmoVm. Ë¶m§Zm
^maVmÀ¶m gm§ñH¥${VH$ na§nao{df¶r AmXa hmoVm. ^maVr¶m§Zm bmoH$^mfo‘Ü¶o {ejU
XoÊ¶mgmR>r hm JQ> AZwHw$b hmoVm.
2
{d{b¶‘ OmoÝg²Mr ^y{‘H$m
àmÀ¶{dÚoMm à‘wI AmYma, OmoÝg²bm Aa~r, ’$mgu, g§ñH¥$V ^mfm AdJV d à^wÎd
hmoVo. 1784 gmbr H$bH$Îmm ¶oWo "E{e¶m{Q>H$ gmogm¶Q>r'Mr ñWmnZm Ho$br. gmogm¶Q>rMo
Asiatic Researches {Z¶VH$m{bH$ àma§^ Ho$bo.
OmoÝg²Mo H$m¶©
B§S>mo-¶wamo{n¶Z ^mfm§Mo g‘mZ CJ‘ñWmZ emoYbo. J«rH$ gm{hË¶m‘Yrb gm§S´>H$moQ>g²
åhUOo ^maVr¶ M§ÐJwá ‘m¡¶© hm hmo¶. H$m{bXmgm§À¶m "emH§w$Vb' ¶m ‘hmH$mì¶mMm B§J«Or
AZwdmX Ho$bm. H$m{bXmgmMr OJmg AmoiI Pmbr. 1771 ‘Ü¶o ’$mgu ^mfoMo ì¶mH$aU
{b{hbo. Zm{XaehmMo M[aÌ {ÛI§S>mË‘H$ {b{hbo. ’o«§$M ^mfo‘Ü¶o Traite sur la poesie
orientate ho nwñVH$ {b{hbo. qhXÿ n§Mm§J, g§JrV, ~w{Õ~i BË¶mXr {df¶H$ {bImU Pmbo.
àmMrZ ^maVmÀ¶m Eo{Vhm{gH$ KQ>Zm§Mr AZwH«$‘{UH$m V¶ma Ho$br. "nmQ>brnwÌ' ¶m
‘m¡¶mªÀ¶m amOYmZrMr AmoiI H$éZ {Xbr.
emH§w$VbMm AZwdmX
àma§^r ho ^mfm§Va "Sacontala on the fatal ring' b°{Q>Z ^mfoV Ho$bo. Z§Va B§J«OrV
AZwdmX. gmam§e, ^maVr¶ g§ñH¥$Vr hr J«rH$ g§ñH¥$VrEdT>rM à{VpîR>V Agë¶mMo à{VnmXZ
Ho$bo.
Mmb©g {dpëH$Ýg
hm 1770 ‘Ü¶o B©ñQ> B§{S>¶m H§$nZrÀ¶m ZmoH$arV Ambm. Xþgam A{YH$mar "h°bhoS>'
(Haled) ¶m§À¶m ‘XVrZo Aä¶mg àma§^ Ho$bm. ’$mgu ^mfoda à^wËd, EV²Ôo{e¶ ^mfm§À¶m
àgmamW© N>mnImZm gwé Ho$bm. Ë¶mgmR>r XodZmJar {bnrMo N>mnm {Iio V¶ma Ho$bo.
g§ñH¥$Vda à^wÎd, B§J«Or ^mfm§VamMr à{H«$¶m am~{dbr. ^JdV²JrVoMm B§J«Or AZwdmX
Ho$bm. ¶m ^mfm§Vamg dm°aZ hopñQ>¨½OZo àñVmdZm {b{hbr Amho. 1795 ‘Ü¶o Ë¶§mZr
"g§ñH¥$VMo ì¶mH$aU' {b{hbo. ^maVm‘Ü¶o {ebmbooIemñÌmÀ¶m Aä¶mgmMm nm¶m KmVbm.
CÎma àXoem‘Yrb "J¶m' ¶oWo {ebmboImMo dmMZ H$éZ "‘JY' KamÊ¶mMm emoY bmdbm.
3
EM.Q>r. H$mob~«yH$
1782 gmbr d¶mÀ¶m 17 ì¶m dfu B©ñQ> B§{S>¶m H§$nZrÀ¶m ZmoH$arg Ambm. ~Îmrg
df} ZmoH$ar Ho$br. ZmoH$arV Ë¶mZo g§ñH¥$V ^mfm d qhXÿ H$m¶Úm§Mm Aä¶mg Ho$bm. 1776
‘Ü¶o "qhXÿ H$m¶ÚmMr g§{hVm' (The code of Gentoo laws) V¶ma Ho$br hmoVr Vr dm°aZ
hopñQ>¨½OZo H$mob~y«H$Zo Vr XþéñV H$éZ "Asiatic Researches' ‘YyZ à{gÕ Ho$br. Vr
nwT>rbà‘mUo-1. Duties of faithful Hindu Widow, 2. Religious ceremonies of the Hindus
and of the Brahmin's. ¶m boIm§da AmYm[aV H$mob~y«H$ ¶m§Zr 'Digest of Hindu Law'
nwñVH$ {b{hbo. 1798 ‘Ü¶o 'Digest of Hindu Law on Contract and Succession' hm J«§W Mma
I§S>m‘Ü¶o àH$m{eV Ho$bm. g§ñH¥$V ì¶mH$aUmMo nwñVH$ V¶ma Ho$bo. Ë¶mMm g§ñH¥$V d
àmH¥$VMm Mm§Jbm Aä¶mg hmoVm. Ë¶mMo à{gÕ J«§W 'Sect of Jains' Am{U Eassy on the
vedas J{UVmÀ¶m {df¶rMm 'Binominal Theory and the Hindus' hm {Z~§Y {b{hbm.
"{bbmdVr' d "~rOJ{UV' ¶m{df¶r {bImU, ‘hmo~mÀ¶m M§Xobm amOKamÊ¶mMr d§emdi,
B. H$m¶© H$éZ ^maVmVrb àmÀ¶{dÚoMm nm¶m KmVbm.
^maVm‘Ü¶o doJmZo ~Xb KS>{dÊ¶mEodOr ^maVr¶ g§ñWm n§anam§‘Yrb H$mhr Ame¶
{Q>H$dyZ Ë¶§mMm nmpíM‘mË¶ g§ñWm-na§nam ¶m§À¶mer JaOoZwgma ‘oi KmbyZ g§WnUo
gwYmaUm H$aÊ¶mda ¶m JQ>mMm â hmoVm. {dë¶‘ OmoÝg² ¶m§Zr ¶wamonr¶ ^mfm Am{U g§ñH¥$V,
BamUr ¶m ^mfm§‘Ü¶o nwîH$i gmå¶ Agë¶mMo XmIdyZ {Xbo. ¶m g§emoYH$s¶ ‘m§S>Ur‘wio
O‘©Zr, a{e¶m, ’«$mÝg, B. ¶wamonr¶ Xoem§‘Ü¶o ^maVr¶ {dÚoÀ¶m AÜ¶¶Zm‘Ü¶o {dbjU
éMr {Z‘m©U Pmbr. EH$mo{Ugmì¶m eVH$mÀ¶m nydm©Ym©V B§½b§S>‘Ü¶o g§ñH¥$V ^mfm
Aä¶mgmMr "AÜ¶mgZo' (Chair) {Z‘m©U Pmbr. àmÀ¶-{dÚoÀ¶m g§X^m©V A{YH$ Omo‘mZo
H$m‘ d g§emoYZ Ho$bo Vo O‘©ZrMo ’o«$S>[aH$ ‘°³g, ‘wëba ¶m§Zr. ^maVr¶m§Mr na§nam d
[aVr[admO, gm‘m{OH$ ì¶dñWm g‘OyZ KoÊ¶mgmR>r, Y‘©àgmamÀ¶m H$m¶m©gmR>r qhXÿ Y‘m©Mr
Xþ~©b ñWmZo g‘OyZ KoÊ¶mgmR>r Ë¶m§Zr "goH«o$S> ~w³g² Am°’$ X B©ñQ>' ZmdmMr ^mfm§VamMr
J«§W‘mbm àH$m{eV Ho$br. AWm©V Ë¶m‘Ü¶o H$mhr BamUr d MrZr J«§Wm§Mmhr AZwdmX Ho$bobm
Amho. nwT>o Ë¶mMm Aä¶mg H$éZ {dÝgoQ> Am°W©a pñ‘W (1843-1920) ¶m§Zr "A{b© {hñQ´>r
Am°’$ B§{S>¶m' Agm J§«W 1904 ‘Ü¶o {b{hbm. nwT>o àmÀ¶{dÚmdmXr Aä¶mg n§anao‘Ü¶o Q>m°‘g
4
‘Ýamo, ‘mD§$Q> ñQw>AQ>© Eb{’$ÝñQ>Z, Mmbg²© ‘oQ>H$m’$ B. B§J«O àemgH$m§Zr ‘hÎdnyU©
¶moJXmZ {Xbo. ¶m{R>H$mUr EH$ ~m~ bjmV ¿¶md¶mg hdr H$s, gwédmVrÀ¶m àmÀ¶-
{dÚmdmXr Aä¶mgH$m§da ñdÀN>§XVmdmXmMm VWm {ZgJ©dmXmMm (Romanticism) Mm à^md
hmoVm.
AR>amì¶m eVH$mÀ¶m CÎmamYm©nmgyZ B§J«Or {dÚoMm d kmZemIm§Mm g§~§Y ¶oD$Z
^maVmV à~moYZm{df¶r Aën H$m hmoB©Zm OmUrd hmoD$ bmJbr. Ë¶mMmM EH$ ^mJ åhUyZ
àmÀ¶{dÚm g§emoYZmMr emIm {Z‘m©U Pmbr. Ë¶m Aä¶mgmbm emñÌr¶ ÑîQ>r {‘imbr. {VMm
Aä¶mg gwé hmoVmM àmMrZ hñV{b{IVo, ZmUr, Vm‘«nQ> Am{U {ebmboI ¶m§À¶m
Aä¶mgmMr gwédmV Pmbr. EV²Ôo{e¶ na§naoMm Aä¶mg H$aV AgVmZm ^maVmVrb
H$mb~mø éT>tZm {Vbm§Obr XoÊ¶mMm {dMma gwé Pmbm. àmMrZ Eo{Vhm{gH$ gmYZg§J«h
hm emñÌr¶ ÑîQ>r A^mdr, àmMrZ {dÚm§Mm Amím¶ VgoM Ë¶m§Mo ‘hÎd Z g‘Oë¶m‘wio
AkmV AdñWo‘Ü¶o nSy>Z hmoVm. Ë¶mMo ‘yë¶ nmíMmË¶m§‘wio AmnUmg g‘Obo.
{~«{Q>em§Zm ^maVr¶ àmMrZ gm{hË¶m~Ôb Or {Okmgm d AmH$f©U hmoVo. Ë¶mVyZ
g§ñH¥$VMm Aä¶mg gwé Pmbm. hr à{H«$¶m åhUOo ^maVmV Am§p½bH$aUmMr à{H«$¶m àma§^
Pmbr. Á¶ogwBQ> am°~Q>mo S>r. Zmo{~br (1577-1657) hm n{hbm g§ñH¥$V n§{S>V ~Zbm. ‘mÌ
àmÀ¶{dÚoMm ÑîQ>rZo n{hbm g§ñH¥$V n§S>rV åhUOo "ga {dë¶‘² OmoÝg²' hmo¶.
àmMrZ ^maVmMm B{Vhmg OJmg gm§JUo, Ë¶mMà‘mUo ^maVr¶ B{Vhmg na§nao{déÕ
{bImU H$éZ ^maVr¶m§Mo Xmof XmI{dUo Aem ñdénmMo {bImU EH$m B§J«Or boIH$-
boIZ na§naoZo Ho$bo. Ë¶m§Zm "Am§½bdmXr' na§nam (Anglicist) åhUyZ AmoiIbo OmVo. EH$
JQ> "{ZgJ©dmXmMm (Romanticism) à^md AgUmam hmoVm. Va {Vgam JQ>
"ew^dV©‘mZdmXr' (Evangelical) {dMmam§Mm hmoVm. {VZhr JQ>m§Mr doJdoJir ‘Vo hmoVr.
{ZgJ©dmXr/ñdÀN>XVmdmXr JQ>
B§½b§S>‘Ü¶o AR>amì¶m eVH$mÀ¶m AIoarg Romanticism åhUOoM ñdÀN>§XVmdmX
{Z‘m©U Pmbm. ¶m na§nao‘Ü¶o H$m‘ H$aUmao am°~Q>© gm¡Xr, Wm°‘g ‘ya, ga dm°ëQ>a ñH$m°Q>
B. gm{hpË¶H$m§Zr H$mì¶ na§nao‘YyZ ^maVmH$S>o nm{hbo. am°~Q>© gm¡Xr ¶m§Zr "The Curse of
Kehama' hr H${dVm {b{hbr. Ë¶mZo [¨h§XÿY‘m©da {Q>H$m Ho$br. ^maVmVrb gVràWo{déÕhr
5
{Q>H$m Ho$br. qhXÿ Y{‘©¶m§Mo H$‘©H$m§S>, Xmof XmIdbo. Ë¶mg AàË¶jnUo Ago gyMdm¶Mo hmoVo
H$s, ^maVmMr àJVr gmÜ¶ H$am¶Mr Agob Va Ho$di {~«{Q>em§Mo amÁ¶ Amdí¶H$ Amho.
Wm°‘g ‘yaZo "bmbméI' hr ñdÀN>§XVmdmXr H${dVm {b{hbr. ¶m H$mì¶m‘Ü¶o ‘wKb
amÁ¶H$Ý¶m Am[U H$mpí‘aMm H$dr ¶m§Mr ào‘H$Wm a§J{dbr Amho. Ë¶m XmoKm§À¶m AmZ§Xr,
d¡dm{hH$ Am¶wî¶mMo dU©Ým ¶m H${dVoV {M{ÌV Ho$bo Amho. ga dm°ëQ>a ñH$m°Q>Zo "The
Surgeons Daughter' hr H$mX§~ar {b{hbr. ¶m H$mX§~ar‘YyZ ^maVr¶m§Mm namH«$‘, YmS>g
{M{ÌV H$aVmZm {Q>ny gwbVmZmÀ¶m Xa~mam‘Ü¶o EH$ YmS>gr g¡{ZH$ Zm¶H$mÀ¶m énmZo
XmI{dbm Amho.
CXm‘VdmXr àmÀ¶-{dÚmä¶mgH$
CXma‘VmdmÚm§Mm ^maVm{df¶rMm Aä¶mg hm ‘mZdVmdmXr Am{U ^maVm{df¶rMm
Aä¶mg, ÑpîQ>H$moU, ^maVr¶m§À¶m AS>MUr ¶m§da AmYmabobm hmoVm. Ë¶m‘Ü¶o àm‘w»¶mZo
Ooåg² {‘b, bm°S>© {dë¶‘ ~§o{Q>J, bm°S>© Q>m°‘g ~°q~½Q>Z ‘oH$m°bo BË¶mXtMm g‘mdoe hmoVm.
¶m JQ>mg "Am§½b§dmXr' JQ> qH$dm g§àXm¶ åhUVmV. ¶m g§àXm¶mMo d¡{eîQ>ç åhUOo Vo
^maVr¶ g§ñH¥$Vr d na§naog H$‘r VWm hrZ boIUmao hmoVo. ¶m JQ>mVrb ‘oH$m°bo Va
^maVm‘Ü¶o Agbobo kmZ ‘¶m©{XV AgyZ Vo H$nmQ>m‘Ü¶o ~gUmao Amho Ago ‘V à{VnmXZ
H$aUmam hmoVm. ^maVmV {ejUmMm àgma H$aÊ¶mgmR>r B§J«Or ^mfmM hdr Agm Ë¶m§Mm
AmJ«h hmoVm. ‘oH$m°bo ¶mg Agm dJ© hdm hmoVm H$s, Vmo ’$³V earamZo ^maVr¶ ‘mÌ ~wÕrZo
B§J«O Agob Ë¶m dJm©À¶m AmdS>r{ZdS>r d amhUr‘mZ B§J«Om§à‘mUo Agob. ¶m g§àXm¶mÀ¶m
‘Vo, "‘yi ^maVr¶ g§ñH¥$Vr g‘¥Õ Agbr Var AmVm {VMr à{V‘m nyduà‘mUo Z amhVm Vr
‘{bZ Pmbr Amho.' Ooåg² {‘bZo ^maV{df¶H$ Oo {bImU Ho$bo Ë¶m‘Ü¶ohr "^maVmMm
B{Vhmg' 1818 ¶m J«§Wm§‘Ü¶ohr darb {dMma àH$fm©Zo {XgVmV. ¶m g§àXm¶mg "Am§½bdmXr'
g§àXm¶ Ago Zmd Aä¶mgH$m§Zr {Xbo AgyZ ho gd© Aä¶mgH$ CXma‘VdmXr AgyZhr
Cn¶w³VdmXr VÎdàUmbrMo hmoVo.
{Vgam g§àXm¶ VWm JQ> hm {¼íMZ Y‘© àgmaH$m§Mm AgyZ Ë¶m§Zm
"ew^dV©‘mZdmXr' (Evangelical) Ago Zmd nS>bo Amho. {~«{Q>em§Zr Amnbo amOH$s¶ dM©ñd
àñWm{nV H$aÊ¶m~amo~aM Am{W©H$ emofU Am{U {¼íMZ Y‘©àgmamMo H$m‘ hmVr KoVbo
6
hmoVo. ¶m g§àXm¶m‘Ü¶o Mmb©g² J«°Q>, {dë¶‘², {dë~a’$mog©, Abo³Pm§S>a S>’$ ¶m§Mm g‘mdoe
AgyZ Ë¶m§Zr ^maVr¶ qhXÿ d ‘wpñb‘ Y‘mªda {Q>H$m Ho$br. ew^dV©‘mZdmÚm§Mm H$b hm
Am§½bdmÚm§er OwiUmam hmoVm. ¶m VrZhr JQ>m§‘Ü¶o H$m‘ H$aÊ¶mg§X^m©V ‘V{^ÞVm Agbr
Var Vo VrZhr nmíMmË¶ gm‘«mÁ¶dmXmMo à{V{ZYr hmoVo. AWm©VM ^maVmH$S>o nmhÊ¶mMr
Ë¶m§Mr ÑîQ>r hr dgmhVdmXr hmoVr. hr ~m~ Iar Agbr Var Ë¶m Aä¶mgH$m§Zr ^maVm‘Yrb
{d{dY ^mfm, {bnr ¶m§Mo kmZ AdJV Ho$bo. ^mfm§Mo ì¶mH$aU V¶ma Ho$bo. dgmhVt‘Yrb
bhmZ ghmZ JmoîQ>r. CXm. PmS>o, àmUr, njr, XJS>, ‘mVr, I{OZo ¶m§Mr ‘m{hVr àmá Ho$br.
¶mMo CÎm‘ CXmhaU åhUOo {dë¶‘² hm°Oog²Zo 1780 À¶m Xaå¶mZ ^maVmVrb dmñVì¶m§‘Ü¶o
^maVmVrb {d{dY {R>H$mUm§Mr ^«‘§Vr H$éZ Ë¶m§Mr Oba§Jm‘Ü¶o {ZgJ©{MÌo H$mT>br. Ë¶m§Mo
àXe©Z b§S>Z‘Ü¶o âdbo. ^maVmV dmñVì¶ H$éZ ¶m{R>H$mUÀ¶m OrdZmMo {MÌU H$aUmam
hm n[hbmM B§J«Or {MÌH$ma hmoVm.
1784 ‘Ü¶o ^maVmV Amë¶mda Wm°‘g Xm{ZEb ¶m§Zr "Amo[aE§Q>b grZar' ¶m ZmdmZo
Amnë¶m ^maV{df¶H$ {MÌm§Mm g§J«h Ho$bm. Vmo b§S>Z‘Ü¶o à{gÕ Ho$bm. 1805 ‘Ü¶o B©ñQ>
B§{S>¶m H§$nZr‘Yrb ZmoH$ar nyU© H$éZ B§½b§S>bm naVboë¶m "H$m°H$aob' ~§Yy§Zr
½bm°ñQ>aem¶a‘Ü¶o "go{PZH$moQ>' ¶m nm¡dm©Ë¶-‘wKbH$mbrZ YmQ>UrÀ¶m dmS>¶mMo H$m‘ nyU©
Ho$bo. B§½b§S>‘Ü¶o nm¡dm©Ë¶ ñWmnË¶emñÌmà‘mUo {eënH¥$Vr Am{U B‘maVr bmoH${à¶
H$aÊ¶mV H$m°H$aob ~§YyZr ‘hÎdmMr ^y{‘H$m ~Omdbr.
S>m°. amOm Xr{jV ¶m§Zr à{VnmXZ Ho$ë¶mà‘mUo, "nyd© hr àmMrZ H$mimnmgyZ
nmíMmË¶m§gmR>r EH$ ñdßZ^y‘r hmoVr. AmYw{ZH$ ¶wJmÀ¶m Ama§^H$mimV nmpíM‘mË¶m§Zr hr
^y‘r A§{H$V Ho$br. nyd}darb à^wÎd-g§nmXZmÀ¶m à{H«$¶oÀ¶m àmÀ¶àUmbr A§V^y©V hmoVr.
qH$~hþZm nyd© hm Odinmg EH$ ¶wamonr¶ emoYM hmoVm. nyd© Am{U npíM‘ ¶m {Zìdi
^m¡Jmo{bH$ {Xem ZìhoV. Vr EH$ ‘mZ{gH$-gm§ñH¥${VH$ {Z{‘©Vr Amho. Vo EH$ H$pënV dmñVd
Amho. nyd© hr npíM‘oMr {dôXr ({damoYr) à{V‘m Amho. nyd©-àUmbr hr nyd© d npíM‘
¶m§À¶mVrb ApñVÎdemñÌr¶ (Ontological) Am{U kmZemñÌr¶ (Epistemological)
{dôXmda AmYm[aV {dMmae¡br Amho. nyd}er ì¶dhma H$aÊ¶mMr Vr EH$ gm‘wXm{¶H$
g§ñWmM (Corporate Institution) Amho. nyd©oH$S>rb à^wÎd, nyd}Mr nwZK©S>U Am{U nyd}darb
7
gÎmm ¶m§Mr Vr nmíMmË¶ e¡br Amho. Á¶mÀ¶mÛmao nmíMmË¶ g§ñH¥$VrZo amOH$s¶,
g‘mOemñÌr¶, bîH$ar, àUmbr¶, emñÌr¶ d n{dÌ [aVtZr kmZmoX¶moÎma H$mimV (Post-
Enlightenment Period) nyd}er ì¶dhma Ho$bm, qH$~hþZm nyd© {Z‘m©U Ho$br Agm {dMmaì¶wh
(Discourse) åhUOoM àmÀ¶-àUmbr hmo¶.' àmÀ¶àUmbr hm ‘w»¶V… Am§½b d ’«|$M
gm§ñH¥${VH$ CÚmoJ hmoVm.
ES>dS>© g¡X d àmÀ¶{dÚmdmX/nm¡dm©Ë¶dmX
‘Ü¶nyd}Vrb ^mJmg (‘Ü¶nyd}g) ¶wamonr¶ bmoH$ (nyd©) qH$dm 'Orient' åhUV.
Ë¶m§À¶m ÑîQ>rZo Orient åhUOoM nyd© Aer H$ënZm hmoVr. Ë¶m§À¶m ‘ZmVrb H$ënZoà‘mUo
AX²^yV {ZgJ©gm¢X¶©, aå¶ H$Wm, nmZo, ’$io, ’w$bo ¶m§Zr ZQ>bobm àXoe åhUOo nyd© hmo¶.
ES>dS>© g¡X ¶m§Zr ¶m H$ënZoà‘mUo {~«Q>Z d ^maV ¶m§Mm nma§n[aH$ g§~§YmÀ¶m AZwf§JmZo
Orient Am{U Orientalism ¶m {df¶mH$S>o bj H|${ÐV Ho$bo. ¶wamon d npíM‘oÀ¶m n[ajoÌm‘Ü¶o
Orientalism bm ‘hÎd Amho. Ë¶mMà‘mUo ¶wamon‘Yrb H$ënZoà‘mUo Orient Mo d¡{eîQ>¶
åhUOo "¶wamon‘Yrb gdmªV ‘hÎdmÀ¶m, lr‘§V, OwÝ¶m d OmJ{VH$ g§ñH¥$VrMm ñÌmoV åhUOo
Orient hmo¶.
ES>dS>© g¡X ¶m§À¶m ‘Vo, Orientalism hr g§H$ënZm ì¶mnH$ Amho. CXm. EImXm ‘mUyg
{eH$dVmo, nyd}g§~§Yr {b{hVmo, Or Aä¶mgy ì¶³Vr nyd}g§~§Yr g§emoYZmË‘H$ Aä¶mg H$aVo.
‘J Vr Aä¶mgemIoÀ¶m H$moUË¶mhr {df¶mMr Agob Var Mmbob. Ë¶m ì¶³VrÀ¶m
g§emoYZmË‘H$ Aä¶mgmMm g‘mdoe nm¡dm©Ë¶dmXm‘Ü¶o hmoVmo. dmñV{dH$ Ho$di Orient Mm
Aä¶mg Ho$bm åhUOo Vmo Orientalist Amho Ago åhUVm ¶oV Zmhr.
'Orientalism lives on academically through its doctrines & these about the orient
and the oriental.' Orientalism {dMmagaUrÀ¶m ‘yimer nm¡dm©Ë¶ d nmpíM‘mË¶ ¶m XmoZ
g§H$ënZm AmhoV. hr H$ënZm EdT>r ì¶mnH$ Amho H$s, Ë¶m‘Ü¶o gm{hË¶mÀ¶m joÌm‘Yrb
H$moUVrhr ì¶³Vr nyd© d npíM‘ hm {dMma Z H$aVm g‘m{dîQ> hmoVo. AR>a mì¶m eVH$mÀ¶m
CÎmamYm©nmgyZ {dÛVoÀ¶m joÌmV d à{VôÀ¶m joÌmV H$m‘ H$aUmao A°g Mobg, pìh³Q>a
h¶wJmo, S>mÝQ>o, H$mb© ‘m³g©À¶m H$m¶m©Mm d gm{hË¶H¥$VtMm g‘mdoe Orientalism ‘Ü¶o Amho.
nmpíM‘mË¶ nÕVrZo nyd}da dM©ñd JmO{dUo (Domination), nwZ~mªYUr (Restructuring)
8
qH$dm hþHy$‘V JmO{dUo B.À¶m Aä¶mgmMm g‘mdoe Orientalism ‘Ü¶o Amho.
àmÀ¶{dÚmdmXm‘Ü¶o J«m‘MrÀ¶m VÎdkmZmVrb à^wÎd JmO{dUo åhUOoM (Hegemony)
Occident Amnbo ApñVÎd àH$Q> H$aUma Amho. {‘eob ’y$H$m±À¶m {dMmaì¶yhm‘Yrb
(Discourse) qH$dm g§^m{fVm§Mm AmYma Orientalism gmR>r Amho.
{‘eob ’w$H$moZo {dMmaì¶yh qH$dm Û¡Vr{dMmag‘yh ñdV… {b{hboë¶m ¶m XmoZ
J«§Wm§‘Ü¶o Orientalism åhUOo H$m¶ hr MMm© Ho$br. {VMm Aä¶mg H$aUo Amdí¶H$ Amho.
1945 Z§Va B{Vhmgàdmhm‘Ü¶o AmYw{ZH$Vm Am{U CÎma AmYw{ZH$VmdmX d aMZmdmX ¶m
g§H$ënZm Amë¶m. Ë¶m nmíd©^y‘rda àmÀ¶{dÚmdmXmMm Aä¶mg hdm.
ES>dS>© g¡XH¥$V J¥{hVHo$
1. àmÀ¶{dÚmdmX H$ënZm AgyZ {VMm dñVwpñWVrer g§~§Y Zmhr Ago ‘mZUo ¶mo½¶ Zmhr.
2. Vo A§V…àoaUm, g§ñH¥$Vr, B{Vhmg d gÎmm ¶m§Mo g‘rH$aU.
3. àmÀ¶{dÚmdmX hr AgË¶ qH$dm {‘WH$mda AmYmabobr H$ënZm Zmhr. g¡X ¶m§Mo ho {dMma
BQ>m{b¶Z {dMmad§V pìhH$moÀ¶m {dMmagaUrda AmYm[aV AmhoV. AmnU B{Vhmg {b{hVmo
åhUOo boIZ ^yJmobmÀ¶m nmíd©^y‘rda {b{hVmo. B{Vhmg, ^yJmob, ñWm{ZH$ n[apñWVr,
àXoe BË¶mXtMm {dMma H$éÝm ‘m{hVr {b{hbr OmVo. nyd© d npíM‘og ho gd©Ì gmaIo Amho.
B§½bS>Mo n§VàYmZ d à{gÕ H$mX§~arH$ma ~|Om{‘Z {S>Pam¶br 'Texnered' ¶m
H$mX§~ar‘Ü¶o East was a Career Ago {dYmZ H$aVmV. Á¶m§Zm H$V©¥Ëd JmOdm¶Mo Amho
Ë¶m§Zm nyd© qH$dm Orient hr Cn¶w³V ^y‘r Amho. nyd}H$S>rb Xoemg B{Vhmg, g§ñH¥$Vr d
na§nam Amho. Ë¶mMr nmpíM‘mË¶m§Zr g‘OyZ KoUo JaOoMo. Ver Ë¶m§Zm g§Yr Amho.
{S>Pam¶brg Zo‘Ho$ H$mX§~arV hoM åhUm¶Mo Amho. nm¡dm©Ë¶dmX hm eãXà¶moJ d°bog
ñQ>rìhÝgZo Ho$bm Amho.
A§V…àoaUm, g§ñH¥$Vr, B{Vhmg, gÎmm
nyd}H$S>rb Xoem§‘Ü¶o A§VàoaUm (Ideas), g§ñH¥$Vr B{Vhmg Amho. nm¡dm©Ë¶rH$aU
åhUOo darb KQ>H$m§da Amnë¶m g§H$ënZm bmXUo Zìho. Vgo bmXë¶mg Vo MyH$ R>aob. nyd©-
npíM‘oH$S>rb g§~§Y gÎmm, dM©ñd, ~XbË¶m à‘mUmVrb n«^wËdmMr H$ënZm (hoJo‘Zr)
¶m§À¶m ('Asia and western Dominance'), ¶m J«§Wm‘Ü¶o Ambm Amho. Ë¶m§À¶m ‘Vo 19 ì¶m
9
eVH$mVrb bmoH$m§Zr nyd}H$S>À¶m àoaUm, g§ñH¥$Vr, B{Vhmg, gÎmm, AmoiIyZ g{‘H$aUo
~Z{dbr. ho g§~§Y H$em àH$maMo AmhoV ho g‘OÊ¶mgmR>r g¡X ¶m§Zr B{OáÀ¶m
g§ñH¥$Vr‘Yrb CXmhaU {Xbo. CXm. B{OáÀ¶m amOXa~mam‘Ü¶o "Hw§$MyH$ hmZo‘' ('Kuchuk
Hanem) hr Z{V©H$m nm¡dm©Ë¶ ñÌr hmoVr. {VZo Xþgè¶mMo dM©ñd ‘mÝ¶ Ho$bo hmoVo. EH$mZo
e³VrMo àXe©Z H$am¶Mo Xþgè¶mZo Vo dM©ñd ‘mÝ¶ H$am¶Mo. Aem AZoH$ KQ>Zm KS>V
AgVmV.
àmÀ¶{dÚmdmX {‘WH$mda AmYm[aV Zmhr
àñV¥V Aä¶mgm‘YyZ gm‘m{OH$, Am{W©H$ d amOH$s¶ g§ñWm ¶m§À¶m g§~§YmMo kmZ
hmoVo. {ejU, nwñVHo$, g^mg§‘obZo, {dÚmnrR>, Xoe-naXoem§er g§~§YmMm Aä¶mg Xe©{dUmar
Aä¶mgg§ñWm {‘WH$ H$go Agy eHo$b. Orientalism hr ¶wamonr¶Zm§Mm S>mo³¶mVyZ {ZKmbobr
gwnrH$ H$ënZm Zìho. {d{dY ñVamdarb Vr Jw§VdUyH$ Amho.
J«m‘MrZo ZmJa d amOH$s¶ g§ñWm§‘Ü¶o VwbZm Ho$br Amho. ZmJa åhUOoM {gìhrb
joÌmVrb g§ñWm§‘Ü¶o e¡j{UH$ g§ñWm, Hw$Qy>§~ì¶dñWm d amOH$s¶ g§ñWm§‘Ü¶o g¡Ý¶, nmobrg
d H|${Ð¶ ZmoH$aemhr EH$‘oH$m§er {ZJS>rV AmhoV. amOH$s¶ joÌm‘Ü¶o npíM‘oMm nyd}da
à^md {XgyZ ¶oVmo. g‘mOmda XmoKm§Mmhr à^md hmoVm. EH$m g§ñH¥$VrMm Xþgè¶m g§ñH¥$Vrda
Omo à^md nS>Vmo. Ë¶mg J«m‘Mr à^wÎd (Hegemony) Ago åhUVmo. à^mdmÀ¶m g§X^m©V
àmÀ¶{dÚmdmX hr H$m¶‘ñdénr {Q>H$Umar Amho. Vmo à^md H$m¶‘ {Q>H$Vmo. ¶wamon àJV
hmoVm. Ë¶m‘wio àJVrMm à^md npíM‘oda nS>Vmo. npíM‘ d nyd© ¶m§À¶m g§~§Ym‘Ü¶o nyd}g§~§Yr
kmZemIm C^r am{hbr. Ë¶m‘Ü¶o {d{dYñVamda emñÌk, {dÚmWu, Y‘©àgmaH$, ì¶mnmar,
g¡{ZH$ ¶m§À¶m‘Ü¶o EH$ doJioM agm¶Z V¶ma Pmbo Ë¶m‘YyZ Complex Orient hr
g§H$ënZm V¶ma Pmbr. Orient ‘wio {dÛVoMr BVa joÌo, å¶w{P¶‘, {d{dY àH$maMo g§emoYZ,
‘mZd§eemñÌ, ^mfmemñÌ, O‘mVdmX, d§edmX, B{Vhmg B. ‘Yrb g§emoYZm‘wio XmoZ
g§ñH¥$Vr Odi Amë¶m. hm Aä¶mg Myth {‘WH$mà‘mUo Zmhr. Vr dmñV{dH$Vm Amho.
åhUyZM hr Orientalism g§H$ënZm {‘WH$ Zmhr.
10
ES>dS>© g¡XH¥$V ‘m§S>UrMo g‘H$mbrZ {ZH$f
g¡X ¶m§À¶m ‘m§S>UrMm Aä¶mg àm‘w»¶mZo ‘mZdr¶ Amho. hm Aä¶mg ‘mZì¶{dÚoer
g§~§{YV Amho. Ë¶m§Zr kmZmMo ewÕ kmZ d amOH$s¶ kmZ Ago kmZmMo XmoZ àH$ma nmS>bo.
CXm. eo³g²{n¶aMr ‘m{hVr {‘i{dÊ¶mg kmZ JaOoMo Zmhr. ‘mÌ MrZ, ¶wamon, a{e¶mMm
Aä¶mg H$aÊ¶mg kmZ Amdí¶H$ Amho. CXm. a{e¶Z AW©ì¶dñWoda Aä¶mg H$aÊ¶mgmR>r
kmZmMr JaO Amho. kmZm‘Ü¶o {ZnjnmVrnUo lÕm Agmdr. g§emoYH$, Amnbr lÕm d
gm‘m{OH$ ~m§{YbH$snmgyZ Xÿa OmV Zmhr. Political Knowledge is not true knowledge.
AmnU H$moUË¶m g§X^m©V Aä¶mg H$aVmo ¶mg ‘hÎd Amho. Orientalism Ho$di amOH$maU,
g§ñH¥$Vr d {dÛV g§ñWm§er g§~§{YV Zmhr Va Á¶m§Zr nm¡dm©Ë¶ Xoem§Zm Amnë¶m A{YgÎmoImbr
AmUbo ¶m§À¶mímr g§~§{YV Amho.
2. nÕ{VemñÌmË‘H$ g‘ñ¶m
g¡X ¶m§Zr H$mhr Aä¶mg nm¶è¶m ñnîQ> Ho$ë¶m AmhoV. ‘mZì¶emñÌm‘Ü¶o
Aä¶mgmMr àW‘ nm¶ar gwédmVrMo Q>ßno AgVmV. H$mhr Q>ßno ‘¶m©Xm§A^mdr Ë¶m§Mo g§X^©
dJimdo bmJVmV. WmoS>³¶mV ‘m§S>m¶Mo Va ¶wamonÀ¶m bmoH$m§Zm nyd© H$er {Xgbr ho H$gyZ
Aä¶mgUo hmo¶.
ì¶p³VJV ‘yë¶‘mnZ
g¡X ¶m§Zr Orientalism Mr ‘m§S>Ur H$aVmZm J«m‘MrZo {b{hboë¶m "Selection From
the prison Notebooks' ¶m J«§Wm§Mm AmYma KoVbm. J«m‘MrÀ¶m ‘Vo AmnU Á¶m àXoemMm
Aä¶mg H$aVmo Vmo àXoe boIH$mg ‘m{hV ìhmdm. ho gyÌ Knowing thyself B§J«Or‘Ü¶o
AWm©Zo dmnaVmV. ñdV… g¡X ¶m§Mo dmñVd n°boñQ>mB©Z d B{Oá ¶m XmoZ {~«{Q>e dgmhVt‘Ü¶o
hmoVo. Z§Va Ë¶m§Zr A‘o[aHo$V, dmñVì¶ Ho$bo. Ë¶m§Zm nmpíM‘mË¶m§Mm à^md nyd}À¶m
g§ñH¥$Vrda H$gm nS>bm ¶mMm Aä¶mg Ho$bm. A‘o[aHo$Vrb dmñVì¶mV Q>r.ìhr. [ìh{S>Amo,
{’$ë‘, d BVa àgma‘mÜ¶‘o ¶m§Mm ‘moR>m à^md g¡Xm§da hmoVm. Ë¶m§Zr àm‘w»¶mZo
‘mZì¶nmVirdéZ Orientalism Mm dmna Ho$bm. qH$dm Ë¶m AWu hr g§H$ënZm ñnîQ> Ho$br.
11
gmam§e,
àmÀ¶-àUmbr åhUOo Ho$di H$ënZm dm {dMmam§Mm B{Vhmg Zìho, Va {VMo ^m¡{VH$
A§Jhr ‘hÎdmMo Amho. Ago ES>dS>© g¡X ¶m§Zm dmQ>Vo, g¡X Á¶m§Zm àmÀ¶àUmbrH$ma åhUVmV
Ë¶m§Mr B{Vhmg-{df¶H$ ÑîQ>r hr gm‘«mÁ¶dmXr AgyZ Ë¶m§Mr YmaUm Aer hmoVr H$s,
nmíMmË¶ åhUOo loîR>, CÚmoJr, AmYw{ZH$ {dMmam§m Va nm¡dm©Ë¶ ‘mÌ Amier, hrZ Am{U
‘mJmgbobo AmhoV. ~Zm©S>© H$moÝh ¶m§À¶m eãXmV gm§Jm¶Mo Va, "à^wÎdmMr ^mfm' {Z‘m©U
H$aÊ¶mgmR>r Ë¶m§Zr Xoer "^mfm§da à^wËd' àmá Ho$bo hmoVo. ES>dS>© g¡X d ~«m¶a Q>Z©a ¶m§Zr
àmÀ¶-àUmbrH$mam§Mr, Ë¶m§À¶m ‘m§S>UrMr gImob {d{dYm§Jr g‘rjm Ho$br Amho.
ES>dS>© S>ãë¶y g¡X (1935-2003) ho àmÀ¶-àUmbrdarb ‘hÎdmMo ^mî¶H$ma hmoVo.
Ë¶m§Mm OÝ‘ BñÌmB©b‘Ü¶o Ooégbo‘ ¶oWo Pmbm. OÝ‘ Aa~-d§er n°bo{gQ>Zr d Y‘m©Zo
àm°Q>oñQ>§Q> {¼ñVr hmoVo. ‘yiÀ¶m n°boñQ>mB©Z ‘YyZ Amboë¶m ¶m A‘o[aH$Z àmÜ¶mnH$mZo 1978
‘Ü¶o Orientalism ho nwñVH$ àH$m{eV Ho$bo. "nmoñQ>-H$bmo{ZAb' ñQ>S>rO AWm©V
dgmhVmoÎma Aä¶mgmMo EH$ Zdo kmZjoÌ Zì¶mZo {Z‘m©U Ho$bo. g¡X ¶m§À¶m {dMmam§‘wio
nyd}H$S>rb {df¶m§Mm Aä¶mg H$aUmam§‘Ü¶o Ii~i CS>mbr. nm¡dm©Ë¶dmXr Aä¶mgH$ åhUOo
AmH«$‘H$m§À¶m gmømZo nyd}Mo kmZ {‘idyZ Ë¶mÀ¶m Omoamda nyd}bm Amnë¶m Q>mMoImbr
AmUUmam ‘mUyg Aer à{V‘m V¶ma Pmbr- g¡X ¶m§À¶m ‘m§S>Ur‘Ü¶o H$mhr C{Udmhr
{XgVmV. CXm. Ë¶m§Zr ¶m {df¶mda BVa Aä¶mgH$m§Zr Or ‘Vo ‘m§S>br Ë¶mMr XIbhr
KoVbr Zmhr. Ë¶mMà‘mUo nmíMmË¶oÎma amîQ´>m§À¶m gm‘«mÁ¶dmXmH$S>o, Aa~ gmoSy>Z BVa
Am{e¶mB© dgmhVtH$S>o d qbJ^mdmgma»¶m ‘hÎdmÀ¶m àíZm§H$S>o gmo¶rñH$a bj {Xbo
Zmhr. g¡X EH$m ~mOyg åhUVmV, "npíM‘oZo nyd}da 2000 df} amÁ¶ Ho$bo, hr ~m~ Iar
R>aV Zmhr. g¡X ¶m§À¶m ‘m§S>UrVrb d¡Mm[aH$ ‘¶m©Xm bjmV KoVë¶m Var Ë¶m§Zr ‘m§S>bobm
hm {dMma {dgmì¶m eVH$mVrb EH$ ‘yb^yV {dMma Amho' ho ZmH$maVm ¶oV Zmhr.
g§X^©
1. S>m°. amOm Xr{jV, "àmÀ¶-àUmbr Am{U B{Vhmg' g‘m{dîQ> … Omñd§Xr ~m§~waH$a
(g§nm.), B{VhmgmVrb Zdo àdmh, nwUo, 2014, n¥. 45-55.
12
1.2 NATIONALIST RESPONSE TO COLONIAL HISTORIGRAPHY
amï´>dmXr B{VhmgboIZ
{~«Q>re à^mdm‘wio Am{U gm‘«mÁ¶dmXr B{VhmgboIZ Am{U {~«Q>rg YmoaUm‘wio 19

ì¶m eVH$mÀ¶m àma§^r XmoZ XeHo$ ^maVr¶ VéUhr ^maVr¶ g§ñH¥$Vr gXmof Amho AgoM
‘mZV hmoVo . ho {~«Q>rem§Zm ’$mdbo hmoVo. ‘mÌ ¶m nmíMmË¶ {ejU KoD$Z V¶ma Pmbobo VéU
nmíMmË¶m§À¶m ~mJwb~wdmbm XmX XoB©Zmgo Pmbo. àm~moYZ H$mimVrb {dMma Ë¶m§Zr
AmË‘gmV Ho$bo. {ddoH$dmX/ì¶º$sñdmV§Í¶dmX/Cn¶wº$VmdmX Am{U ~w{Õàm‘mÊ¶dmX
¶m‘wio {~«Q>rem§H$Sy>Z hmoUmar ’$gdUyH$ ^maVr¶m§À¶m bjmV Ambr. Ë¶mbm à{V{H«$¶m åhUyZ
Omo {dMma nwT>o Ambm Vmo åhUOoM amï´>dmX hmo¶. nmíMmË¶ {ejU KoVboë¶m ^maVr¶ VéU
dJm©V d¡MmarH$ H«$m§Vr gwé Pmbr.
^maVr¶ à~moYZmMr hr gwédmV amï´>r¶ OmUrd {Z‘m©U H$aUmar R>abr. qhXÿ Y‘m©V
XoIrb Mm§Jë¶m hOmamo Jmoï>r AmhoV Ë¶m§Mo OVZ H$aUo Am{U Á¶m MwH$sÀ¶m Jmoï>r AmhoV
Ë¶m§Zm Xÿa H$éZ qhXÿ Y‘m©Mo nwZé‚mrdZ H$amd¶mMo Ü¶o¶ ¶m VéU {nT>rZo g‘moa R>odbo.
B§J«O B{VhmgH$mam§Zr ^maVmMm B{Vhmg Oar emór¶ nÕVrZr {b{hbobm Agbm Var Vmo
{dH¥$V Ñï>rH$moZmVyZ, {dO¶r ^w{‘Ho$VyZ ^maVmbm H$m¶‘ A§{H$V R>odÊ¶mÀ¶m àd¥ÎmrVyZ
{b{hbm Jobobm B{Vhmg Amho. åhUyZ ^maVr¶ B{VhmgH$maM ^maVmÀ¶m B{Vhmgmbm Ý¶m¶
XoD$ eH$Vrb Aer R>m‘ ^y{‘H$m ¶m Zd{e{jV dJmªZr KoVbr.
amï´>dmX
AmYw{ZH$sH$aUmMm EH$ à‘wI A{dîH$ma åhUOo amï´>dmX hmo¶. gÚ pñWVrVhr
amï´>dmX hr ‘mZdr g§ñH¥$VrÀ¶m AmOÀ¶m AdñWoVrVrb EH$ à‘wI eº$s Amho. amï´>mMr
gd©gm‘mÝ¶ ì¶m»¶m Aer H$aVm ¶oB©b H$s, "OoWrb OZVm H$mhr g‘mZ gwÌm§Zr ~m§Ybr
Jobobr AgVo. Á¶mV àm‘w»¶mZo EH$^mfm, EH$ Y‘©, Apñ‘Vm, amï´>r¶ Ah§H$ma, EH$
aº$/EH$ d§er, EH$ g§ñH¥$Vr ¶m d BVa gwÌm§Mm g‘mdoe hmoVmo. AWm©V OmJ{VH$ B{VhmgmV
darb n¡H$s EH$hr KQ>H$ ApñVÎdmV ZgVmZmhr, AZoH$ ~m~VrV {d{dYVm-doJionU
AgVmZmhr amï´>{Z{‘©Vr Pmbr Agë¶mMr AZoH$ CXmhaUo AmhoV. A§VJ©V Eo³¶ ^mdZm d
13
BVam§nmgyZMo doJionU hr amï´> åhUyZ AmoiIë¶m OmUmè¶m g‘yhmMr XmoZ A§Jo AmhoV.
BVam§nmgyZMo doJionU Á¶mV gmR>dbobo AgVo Ago gwÌ qH$dm Aer gwÌo A§VJ©V
A{^‘mZmbmhr H$maUr^yV hmoVmV. ¶m~m~VMr CÎm‘ CXmhaUo åhUOo a{e¶m(AZoH$ Y‘©
Am{U AZoH$ d§e) d ^maV (AZoH$ Y‘©-{d{dYVoVyZ EH$mË‘Vm).'
amï´>dmX hm ‘²Ü¶¶wJmÀ¶m AIoarg Am{U AmYw{ZH$ ¶wJmÀ¶m gwédmVrg à~wÕ
amOoemhrÀ¶m énmZo àH$Q> Pmbm. Ë¶mdoir {Z‘m©U Pmbobr amï´> amÁ¶o hr amï´>dmXmMm
àW‘m{dîH$ma R>abr. Ë¶mH$mir amOm ho amï´>dmXmMo àVrH$ hmoVo. nwT>o à~moYZ, d¡MmarH$
OmJ¥VrÀ¶m H$mimV ¶wamonmV àmXo{eH$ ^mfm§Mm {dH$mg Pmbm Am{U g‘mZ ^mfm ¶m
KQ>H$mda AmYmarV amï´>dmXmMm OÝ‘ Pmbm. 1789 ‘Ü¶o Pmboë¶m ’«|$M amÁ¶H«$m§VrZo
"ñdmV§Í¶-g‘Vm-~§YyVm' ¶m Ì¶rÀ¶m énmZo OJmbm amï´>dmXr A{dîH$mamMr ‘moR>r XoUJr
{Xbr. ’o«§$M am³¶H«$m§VrZ§Va OJmVrb AZoH$ amï´>m§‘Ü¶o amï´>dmXmMo dmao dmhÿ bmJbo. ’|«$M
amÁ¶H«$m§VrZo g§nyU© OJ ~Xbbo. ¶wamongh OJmV AZoH$ {R>H$mUÀ¶m amOgÎmm b¶mbm
Joë¶m Am{U amï´>dmX hm à^mdr hmoV Jobm. gÚpñWVr Va Aer Amho H$s, OJ {H$Vrhr
Odi ¶ody Úm ¶m Global World ‘Ü¶o XoIrb "amï´>dmX' hmM ‘hÎdmMm {dMma hmoD$Z
am{hbm Amho ¶mV e§H$m Zmhr.
^maVmV {d{dYVoV EH$Vm Amho. ^maVr¶ amï´>dmX ho OmJ{VH$ B{VhmgmVrb EH$

AmJio-doJio CXmhaU Amho ho {ZpíMV. ^maVmV AZoH${dY Y‘© , AZoH${dY ^mfm,
AZoH${dY g§ñH¥$Vr-OrdZe¡br AgyZhr ^maVr¶m§Mo [hVg§~§Y, AmH$m§jm, dgmhVdmXmMm
AZw^d, amï´>dmXr MidirMm dmagm ¶m Jmoï>t‘wio {d{dYVoVyZhr {Z‘m©U Pmboë¶m
EH$ËdmÀ¶m ^mdZoZo gd© ^maVr¶m§Zm EH$Ì R>odbobo Amho. ¶m~m~V Á¶oð> {dMmad§V
nw.J.ghó~wÕo åhUVmV, Á¶mà‘mUo ^maVr¶ amï´>dmX "gd© àH$maMo ôX AgyZhr g‘mO
‘ZmV AmUrb Va g§KQ>rV hmoD$ eHo$b, AmnU EH$ amï´> KS>dm¶MoM Agm bmoH$m§Mm
H¥$V{ZíM¶ Agbm nm{hOo.' ¶m OmVHw$irVbm amï´>dmX Amho Ago åhQ>ë¶mg dmdJo R>é
Z¶o.
14
AmYw{ZH$ amï´>dmXmÀ¶m XmoZ ~mOy AmhoV. EH$ gH$mamË‘H$ dm g¥OZerb Am{U Xþgar
ZH$mamË‘H$ dm {dKmVH$. ZH$mamË‘H$ amï´>dmX AmO XmoZ ‘hm¶wÕo dm BamU-BamH$ g§Kf©,
A‘oarH$m-BamH$ g§Jf© Aem ^¶§H$a énmV AmOhr OJmnwT>rb g‘ñ¶m ~Zbobm Amho.
Amnë¶m CÞVrgmR>r Xþgè¶m amï´>m§Mo EH$mnmR>monmR> EH$ ~ir KoUmar A‘oarH$m ho AË¶§{VH$
AmH«$‘H$ amï´>dmXmMo CXmhaU hmo¶. OoVo H$YrM MwH$V ZgVmV ¶m nÕVrZo AgË¶ B{Vhmg
H$WZ gwé AmhoM hr emoH$m§{VH$m Amho. CXm. A‘o[aH$Z B{VhmgH$ma {b{hVmV, "OmJ{VH$
bmoH$emhrÀ¶m ajUmgmR>r A‘o[aHo$Zo BamH$da Am{U A’$Jm{UñVmZa AmH«$‘U Ho$bo.'
amï´>dmX åhUOo H$m¶ WmoS>³¶mV Am{U Ho$di AmYw{ZH$ H$mimVrb amï´>dmX hr
g§H$ënZm nm{hë¶mZ§Va ‘r ‘mÂ¶m AmOÀ¶m ì¶m»¶mZmÀ¶m {df¶mH$S>o åhUOo amï´>dmXr
B{Vhmg boIZ na§nam ¶mH$S>o diVmo. hm {df¶ IamoIa AdKS> Am{U 40-45 {‘{ZQ>mV
‘‘m§S>Uo AË¶§V H$R>rU Amho ho AmnU gd© Aä¶mgH$ OmUVmM.
H$‘r doimV ho {edYZwî¶ nobÊ¶mMm à¶ËZ H$aVmZm ‘r BWo Ho$di AmYw{ZH$
H$mimVë¶m ^maVr¶ B{Vhmg boIZ na§naoMm ‘mÂ¶m Hw$dVrà‘mUo WmoS>³¶mV AmT>mdm KoUma
Amho. àmMrZ Am{U ‘Ü¶¶wJrZ ^maVr¶ B{Vhmg boIZ na§nam nyU©nUo ~mOybm R>odyZ Ho$di
AmYw{ZH$ H$mimVrb-nm¡dm©Ë¶dmXr B{VhmgboIZ, gm‘«mÁ¶dmXr B{VhmgboIZ Am{U
amï´>dmXr B{VhmgboIZ ¶m VrZ à‘wI KQ>H$m§~Ôb ‘mPo {dMma WmoS>³¶mV ‘m§S>Uma Amho.
nm¡dm©Ë¶dmXr B{VhmgboIZ (Orientalist History):-
nmíMmË¶ OJmnmgyZ Xÿa {déÕ Q>moH$mbm Agbobo ^maV, MrZ, OnmZ ho Am{e¶m¶r
Xoe åhUOo nm¡dm©Ë¶ (Orient) OJ hmo¶. S>m° ES>dS>© g¡X ¶m§Zr Ë¶m§À¶m Orientalist ¶m
J«§WmV nm¡dm©Ë¶ OJ hr g§H$ënZm ñnï> H$aVmZm Ago åhQ>bo Amho, "Orientalism can
be discussed and analysed as the corporate institution for the dealing
with Orient.'
àmMrZ H$mimnmgyZ nmpíM‘mË¶m§Mm nm¡dm©Ë¶m§er H$mhr Zm H$mhr g§~§Y hmoVm, ‘mÌ
‘Ü¶¶wJmV Aa~ ì¶mnmè¶m§‘wio hm g§~§Y ÑT>‘yb Pmbm. nmíMmË¶m§Zm nm¡dm©Ë¶m§Mr g§nÞVm
bjmV Ambr. VgoM nm¡dm©Ë¶m§Mr g§ñH¥$Vr nyU© doJir Amho ho hr bjmV Ambo. 18 ì¶m
15
eVH$mngwZ nmíMmË¶m§Zr àmMrZ ^maVmMm VoWrb dm‹S>.‘¶mMm (doX, nwamUo, VÎdkmZ B.
Mm) Aä¶mg gwé Ho$bm. ¶mV Ë¶m§Zm EH$ ÌwQ>r àm‘w»¶mZo OmUdbr Vr åhUOo àmMrZ
^maVmMm WoQ> B{Vhmg ‘mÌ CnbãY Zmhr. nmíMmË¶ ì¶mnmar, {¼ñVr {‘eZar ¶m§Zr
ñdmWm©gmR>r H$m hmoB©Zm ^maVr¶ {dÚm§Mm Aä¶mg gwé Ho$bm. Oar ^maVr¶ B{Vhmg
boIZmMr hr gwédmV hmoVr Var ¶m‘mJo ^maVr¶ àmMrZ gm{hË¶, H$bm, g‘mO OrdZ
¶m~m~V nmíMmË¶m§Zm kmZ bmbgm hmoVr Ago ZìhVo. Va ¶m Aä¶mgm‘mJo nmíMmË¶m§Mm
Am{W©H$ Am{U amOH$s¶ ñdmW© XS>bm hmoVm. à~moYZ H$mimVrb ~w{Õ{Zð>m , {ddoH$dmX,
emñÌr¶Ñï>r, AkmVmMo kmZ àmá H$aÊ¶mMr {Okmgm ho JwU A§Jr AgUmè¶m nmíMmË¶m§Zr
{deofV… [~«Q>re B©ñQ> B§{S>¶m H§$nZrÀ¶m A{YH$mar dJm©Zr ^maVmda amÁ¶ H$aÊ¶mgmR>rÀ¶m
AË¶§{VH$ JaOoVyZ hm hmoB©Zm àmMrZ ^maVm{df¶rÀ¶m Aä¶mgmMr gwédmV Ho$br hmoVr.
hrM ^maVr¶ B{VhmgboIZmMr AmYw{ZH$ H$mimVrb gwédmV hmo¶. B©ñQ> B§{S>¶m H§$nZrMm
‘yi CÔoeM ì¶mnmamVyZ A{YH$m{YH$ Z’$m {‘i{dUo hmM Agë¶mZo nm¡dm©Ë¶dmXr
B{VhmgboIZmMr H$maUo :-
ì¶mnmad¥Õr H$aUo- (Ho$di Z’$m hod A§{V‘ C{Ôï>) -ñWm{ZH$ bmoH$m§er g§nH©$ gmYUo
({damoY H$‘r) -ñWm{ZH$ ^mfm AdJV H$éZ KoUo (ghH$m¶©) -ñWm{ZH$ AW©ì¶dñWoMr
gImob ‘m{hVr KoUo - ñWm{ZH$ bmoH$m§Mr OrdZnÕVr ‘m{hVr H$éZ KoUo. -H§$nZr
emgZmbm ñWm{ZH$m§Mm H$‘rV H$‘r {damoY hmoB©b Ago nmhUo -g‘mOmVrb à{V{ð>Vm§er
g§~§Y OmoS>Uo (åhUOo emgZmbm {damoY H$‘r hmoB©b.)
hr gd© H$maUo nmíMmË¶m§Mr JaO H$m¶ Am{U H$moUVr hmoVr ho ghO ñnï> H$aVmV.
‘mÌ Ago Agbo Var ho Oo ^maVmV Ambobo H§$nZr A{YH$mar B§½b§S>‘Yrb {ejU nyU©
H$éZ ^maVmV Ambobo Agë¶m‘wio H§$nZrÀ¶m JaOo gmo~VM ¶m A{YH$mè¶m§‘Ü¶o àM§S>
{Okmgm {Z‘m©U Pmbobr hmoVr. ¶m {Okmgm Am{U àM§S> CËgmh ¶mÀ¶m Omoamda ¶m
A{YH$mè¶m§Zr nm¡dm©Ë¶dmXr B{VhmgboIZmbm gwédmV Ho$br. ‘mÌ Ë¶mV àM§S> AS>MUr
hmoË¶m. Ë¶mVrb à‘wI AS>MUr:-
-^maVmV B{VhmgmdaMo J§«W ApñVËdmV ZìhVo.-Y‘©emó, VÎdkmZ, ‘hmH$mì¶o CnbãY
AgyZhr B{Vhmg J«§WM CnbãY ZìhVo. nm¡dm©Ë¶dmXr B{Vhmg boIH$m§‘Ü¶o ~hþVm§e H§$nZr
16
A{YH$mar AgwZhr Ë¶m§Zr {deof n[al‘ KoD$Z dñVw{Zð> B{Vhmg boIZ H$aÊ¶mMm à¶ËZ
Ho$bm hmoVm ho {deof. ¶m B{VhmgboIH$m§Zr H$mT>bobr à‘wI AZw‘mZo--àmMrZ ^maVr¶
B{Vhmg loð> Amho. -^maVmV àmMrZ H$mir àJV g§ñH¥$Vr hmoVr.-^maVmV AZoH$ ‘hÎdmMo
emoY bmJbo hmoVo.-^maVmVrb {dÚm Am{U H$bm Cƒ XOm©Mr hmoVr.-¶wamonnydu ^maVmV AZoH$
‘hÎdmMo emoY bmJbo hmoVo. ¶m ìhm°ëQ>oAaÀ¶m CX²Jmam§er ho VéU gh‘V Pmbo. nm¡dm©Ë¶dmXr
B{VhmgH$mam§Mr g§»¶mXoIrb ‘moR>r {XgVo. B©ñQ> B§{S>¶m H§$nZr, H§$nZrMo A{YH$mar ¶m§Zr
àmMrZ ^maVmÀ¶m Aä¶mgmbm {hararZo dmhÿZ KoVbo hmoVo.
H$mhr ‘hÎdmMo nm¡dm©Ë¶dmXr B{VhmgboIH$ d Ë¶m§Mo H$m¶©:
am°~Q>© Am°‘© (B{VhmgboIH$) A History of the military Fransaction of
the British Nation in hindust. ^maVr¶ B{Vhmg d g§ñH¥$Vr{df¶r CnhmgmË‘H$
{dYmZo H$aVmo. 2) Historical Fragments of the Mughal Enrlare, of the Marathas and of he
English concern in Hindustan. 3. {d{b¶‘ am°~Q>©g Historical Disquisition concerning

Knowledge Which Ancient History of India. J«rH$ d amo‘Z J«§WmVyZ ^maVm~Ôb
Ambobr ‘m{hVr g§H$bZ. ’«mpÝgg ½b°S>{dZ History of Hindustan (1783) EoZo
AH$~ar (A~wb ’$Ob) Mm AZwdmX {d{b¶‘ OmoÝg (^maVr¶ àmÀ¶{dÚoMo OZH$)
Aao{~H$ d ’$magrMm Aä¶mg -g§ñH¥$V ^maVmV g§ñH¥$V n§{S>VmH$Sy>Z {eH$bo -
H$m{bXmgmÀ¶m emHw§$VbmMm, O¶Xod H$drÀ¶m JrVJm|{dXMm B§J«OrV AZwdmX -
‘Zwñ‘Z¥VrMm AZwdmX The Institutes of Hindu Law -1784-H$bH$Î¶mV am°¶b
E{e¶m{Q>H$ gmogm¶Q>r ñWmnZm. àmMrZ ^maVr¶ {dÚm, dm‹S>…‘¶ d B{Vhmg g§emoYZmbm
nmqR>~m XoUo.- M§ÐJwá ‘m¡¶m©Mm H$mi B.g. nyd© 325 hm Agmdm Agm {gÕm§V ‘m§S>bm.
hoÝar H$mob~«wH - ~Zmag ¶oWo g§ñH¥$VMo AÜ¶Z -doXm§da XrK© boI {b{hbm. -
doXH$mbrZ ^maVr¶ g‘mOOrdZ ho gwdU©¶wJ hmoVo. R>m‘nUo ‘m§S>bm. -Lilavati, Beejaneet,
Digest of Hindu Law, Hindu Philasophy hr J«§Wg§nXm àmMrZ ^maVr¶ dm‹S>…‘¶mMm
CËgmhr Aä¶mgH$ Am{U àe§gH$ {d{b¶‘ am°~Q>©gZ(^maVr¶ g§ñH¥$Vr hr Cƒ XOm©Mr-
am°~Q>©gZ) g§ñH¥$VMm gImob Aä¶mg- JrVm d em§Hw$VbMm AZwdmX Ho$bm. -~Zmag
17
àmMrZ {dÚoMo ñWmZ=Vo OVZ (gaH$ma) H$am.hmoaog {dëgZ-(S>m°³Q>a)‘oKXþVmMm B§J«Or
AZwdmX- amOVa§{JUrda ^mî¶- B§J«Or g§ñH¥$V eãgH$moe V¶ma Ho$bm.Ooåg {‘bÀ¶m
^maVr¶ B{VhmgmVrb ImoS>gmi {dYmZm§da Amjon KoVbm. Ooåg {àÝgon~«mh‘r {bnrMm
AW© bmdÊ¶mV ¶e Ambo.-1781 ~§Jmb‘Yrb nmb d§emMm B{Vhmg {b{hbm. -
AemoH$H$mbrZ ~«mh‘r {bnrMm AW© bmdÊ¶mV ¶e-Ë¶m‘wio àmMrZ B{VhmgmVrb EH$ ‘moR>o
XmbZ Iwbo Pmbo.-1858 {àÝgonMo AZoH$ boI Indian Antiquities ZmdmZo à{gÕ
Q>m§H$gmirV H$m‘ H$aUmam A{YH$mar, ‘mÌ nwamVÎdgmó, H$moard boIm§Mm ‘moR>m
Aäm¶gH$.- AË¶§V {MH$mQ>rZo gmV dfmªÀ¶m AWH$ à¶ËZm§Zr ~«mh‘r {bnrMm AW© bmdbm.
Abo³Pm§S>a H$qZJh°‘ CËIZZmV A{YH$ ag-1837 gmaZmW/1850 gm§Mr Am[U
Vjerbm/- CËIZZ Ahdmb à{gÕ -Coins of Ashoka/Inscrilotiuon of Ashoka/ Stupa of
Barhut -^maVmVrb Eo{Vhm{gH$ ñWio Xe©{dUmam ZH$mem V¶ma Ho$bm. {àÝgonMo
g§emoYZH$m¶© nwT>o Mmb{dbo. -1862 ^maVmV nwamVÎdr¶ gd}jH$Vm - 1870 ‘Ü¶o
nwamVÎdImË¶mMm g§MmbH$ nm¡dm©Ë¶dmXr B{VhmgH$mam§‘Ü¶o Abo³Pm§S>a H$qZJh°‘Mo ‘hÎd
{Z…g§e¶ ‘moR>o Amho. Ë¶mÀ¶m H$m¶m©nmgyZ àoaUm KoD$ZM ‘°H°$pÝPZo 8000 H$moard boI
g§nm{XV Ho$bo. VgoM 1922 ‘Ü¶o S>m°. ‘me©b Am{U S>m°. amImbXmg ~°ZOvZr hS>mßnm/
‘moh|OmoXmamo emoYmZo ^maVr¶ g§ñH¥$VrMo àmMrZËd {gÕ Ho$bo. (doX H$mimnydr©M g§ñH¥$Vr
hmoVr.) AZ¹o${Q>b S>çwnam± (’o«§$M) XmamewH$mohZo Ho$boë¶m Cn{ZfXmÀ¶m AZwdmXmMo ’«|$M
^mfoV ^mfm§Va Ho$bo. ¶m ^mfm§Vam‘wio à{gÕ ’«|$M VÎdk em°nZhmda ¶m§Zm ^maVr¶
VÎdkmZmMr AmoiI Pmbr. ¶wOrZ ~aZm°’ Am{U P|X AdoñVm ¶m§À¶m ^mfoVrb gmå¶
CbJSy>Z XmIdbo. AmoëS>Z~J©/~aZm°’$/èhrg S>oìhrg ¶m§Zr nmbr ^mfoMm Aä¶mg H$éZ
~m¡Õ d O¡Z Y‘mªMm n[aM¶ OJmbm H$éZ {Xbm. ’o«$S>[aM ‘°³g ‘w„a (O‘©Z): H$moUmMrhr
‘XV Z KoVm g§ñH¥$VMm Aä¶mg Ho$bm.-nm¡dm©Ë¶ OJmVrb Y‘mªMm Aä¶mg Ho$bm.-
F$½doXmMm AZwdmX Ho$bm.- g§ñH¥$V dm‹S>…‘¶mMm B{Vhmg (1859) V¶ma Ho$bm.-The
Sacred Books of The East ¶m {ef©H$mImbr 50 Y‘©J«§WmMo B§J«OrV AZwdmX Ho$bm.
18
nm¡dm©Ë¶dmXr B{VhmgboIZmMo ^maVmbm ¶moJXmZ:-
-^maVm{df¶r AgUmar {Okmgm Am{U Hw$Vyhb VgoM ^maVmV amÁ¶
Mmb{dÊ¶mgmR>rMr JaO ¶mVyZ àmMrZ ^maVr¶ B{Vhmg d g§ñH¥$VrMm Aä¶mg g‘moa
Ambm. -^maVr¶ B{VhmgboIZmMr emór¶ gwédmV Pmbr.-B©ñQ> B§{S>¶m H§$nZrÀ¶m
nmqR>ã¶m‘wio AZoH$ H§$nZr A{YH$mè¶m§Zr g§emoYZ d àmMrZ ^maVr¶ B{Vhmg boIZmbm
dmhÿZ KoVbo.-¶wamonr¶ OJmbm àmMrZ ^maVr¶ g§ñH¥$VrMm Am{U g‘¥Õ dm‹S>…‘¶mMm n[aM¶
Pmbm. -^maVr¶ bmoH$ amZQr, ‘mJmgbobo AmhoV hm ¶wamo{n¶Zm§Mm Ñï>rH$moZ AmnmoAmn
Zmhrgm Pmbm.-dm°aZ hopñQ>§JZo "^maVr¶ bmoH$ Am‘À¶mnojm H$moUË¶mhr Ñï>rZo hrZ XOm©Mo
ZmhrV' ho CX²Jma Mmb©g {dpëH$ÝgZo Ho$boë¶m JrVoMm AZwdmX dmMyZ H$mT>bo. -g§nyU©
¶wamonmVrb AZoH$ {dÛmZ àmMrZ ^maVr¶ Aä¶mgmH$S>o AmH${f©V Pmbo. -àmMrZ ~«mh‘r
{bnrÀ¶m dmMZmZo àmMrZ ^maVr¶ B{VhmgmVrb H$mbJUZm gwH$a Pmbr. -àmMrZ
^maVr¶ g§ñH¥$VrMr g§nÞVm nmíMmË¶ VgoM ^maVr¶m§Zmhr ‘m{hVr Pmbr.
nm¡dm©Ë¶dmXr B{Vhmg boIZmMo Xþîn[aUm‘:-
-^maVr¶m§Zm ñdV…Mm B{Vhmg naH$s¶ ZOa|Zr nhmdm bmJbm. -nmíMmË¶

Aä¶mgH$m§Mr Or H$mhr ~ar-dmB©Q> ‘Vo nwT>o Ambr {VM H$m¶‘ Pmbr. Á¶mMm Ìmg AmOhr
hmoVmZm {XgVmo. -^maVr¶ g§ñH¥$VrÀ¶m à^mdm‘wio {d{b¶‘ OmoÝg, am°~Q>©gZ ¶m§Zr
A{Ve¶moº$, A{Va§{OV {dYmZo Ho$br.-J«rH$ d ^maVr¶ g§ñH¥$Vr§Mr VwbZm H$éZ J«rH$m§Zm
H$‘r boIUo, -J{UV, VH©$emó, IJmobemómMm CJ‘ ^maVmV Amho Ago g‘OUo,-
A°[añQ>m°Q>bda ^maVmMm à^md hmoVm, -Ý¶yQ>ZÀ¶m {gÕm§Vm§Mr ~rOo d¡{XH$ gm{hË¶mV
AmT>iVmV.¶m d Aem àH$maÀ¶m {dYmZm§Zr d dñVw{Zð> B{Vhmg Z ~ZVm ¶mVyZ H$mhr
^maVr¶mV àmMrZ g§ñH¥$Vr ~Ôb Xþam{^‘mZ {Z‘m©U Pmbm. ^maVr¶ g§ñH¥$Vr ‘hmZ Amho
¶m‘wio ZdrZ kmZ AmË‘gmV H$aÊ¶mH$S>o ‘moR>o Xþb©j Pmbo. gdm©V ‘moR>o Xþîn[aUm‘ XmoZ
Pmbo. --d¡{XH$ g§ñH¥$Vr hr ~mhoéZ Amboë¶m Am¶mªMr Amho. ¶m {gÕm§Vm‘wio CÎma d X{jU
^maVmVrb g§ñH¥$Vr {^Þ Agë¶mMo d ÐdrS> g§ñH¥$Vr hrZ Agë¶mMo ‘mÝ¶ Pmbo. -Am¶©
d§e loð>ËdmÀ¶m {gÕm§VmMm AmYma nwT>o gm‘«mÁ¶dmXr {~«Q>re boIH$m§Zr KoVbm.-nwT>rb
19
H$mimV Jm¡adU© EdT>m ‘hÎdmMm ~Zbm H$s, "ídoV d{U©¶m§Mo AmoPo' hr aS>¶mS>© {H$nqbJ
¶mMr H${dVm nwT>o {~«Q>rem§Mm ídmg ~Zbr.
amï´>dmXr B{Vhmg boIZ H$m?
-nmíMmË¶ {ejUm‘wio emór¶ nÕVrZr B{Vhmg H$gm {bhm¶Mm ho g‘Obo hmoVo.

VgoM nmíMmË¶m§Zr ^maVmMm {b{hbobm B{Vhmg {dH¥$V Agë¶mZo. -dU©loð>ËdmMr Jmoè¶m§Mr
Jw‘u Agø Pmë¶mZo-VmoS>rg VmoS> CÎma XoÊ¶mgmR>r, -{~«Q>rem§Mr ñdXoemV bmoH$emhr Am{U
^maVmda OmMH$ gm‘«mÁ¶emhr/byQ> ho CKS> gË¶ OJmg‘moa AmUÊ¶mgmRr. -^maVr¶
g§ñH¥$VrMo loð>Ëd OJmnwT>o AmUÊ¶mgmR>r. -{¼ñVr {‘eZar Or qhXÿ Y‘m©Mr AdhobZm
H$aVmV Ë¶mbm Wm§~{dÊ¶mgmR>r d gS>oVmoS> CÎma XoÊ¶mgmR>r.(CXm. {dîUw~wdm ~«÷Mmar,
ñdm‘r X¶mZ§X gañdVr, ñdm‘r lÕmZ§X)Zd{e{jVm§Zr {~«Q>re B{VhmgboIZmbm Vm{H©$H$
AmìhmZM {Xbo- Ë¶m§Zr àË¶oH$ AmamonmMo Aä¶mgm§Vr I§S>Z Ho$bo. Ë¶mV {~«Q>re Amamon-
Ë¶mdaMo CÎma -{~«Q>re g§ñH¥$Vr amZQ>r, AàJV hmoVo .^maVr¶ g§ñH¥$VrMo loð>Ëd
g‘moa ‘m§S>bo.-^maVmV CÎm‘ gm{hË¶, emór¶ kmZ ZìhVo AZoH$ CXmhaUo dm‹S>…‘¶ Vo
gwlwV...-qhXÿ Y‘© dmB©Q> Amho emómWm©Zo {‘eZar {Zîà^ -{ó¶m§Zm hrZ XOm©
hmoVm.JmJu ‘¡Ìo¶r Kmofm, bmonm‘wÐm B.-A§YlÕm, H$‘©H$m§S>, OmXÿ-Q>moUm, gVr.... ‘Ü¶¶wJmV
¶wamonmVhr ho gd© hmoVo. XmIbo {Xbo. Jwbm‘{Jar, Ý¶wQ>Zgh AZoH$ g§emoYH$, emókm§Zm
nmI§S>r R>adyZ {Od§V OmiUo...{~«Q>re boIH$m§Mm gd© ImoQ>maS>onUm Zd{e{jV ^maVr¶
VéUm§Zr nwT>o AmUbm.
^maVr¶ amï´>dmXr boIZmVrb àdmh:--n{hë¶m {nT>rVrb à‘wI boIH$:- -bmoH$‘mÝ¶

{Q>iH$ -XmXm^mB© Zm¡amoOr- Am{W©H$ B{Vhmg -Ý¶m. ‘.Jmo.amZS>o.-H$meràgmX O¶ñdmb -
amYmHw$‘wX ‘wIOu -a‘oeM§Ð XÎm ¶m gdmªZr {‘iyZ sqhXÿ g§ñH¥$Vrda nmíMmË¶
B{VhmgH$mam§Zr Ho$boë¶m gd© Amamonm§Mo gmYma I§S>Z Ho$bo. àmMrZ ^maVr¶ g§ñH¥$VrVrb
gd© A{^‘mZmñnX Jmoï>r Á¶m nmíMmË¶ B{VhmgH$mam§Zr Xþb©{jë¶m hmoË¶m Ë¶m OJmnwT>o
AmUë¶m. -a‘oeM§Ð XÎm :(Civilization in Ancient India)"doXm§Mm d ‘hmH$mì¶m§Mm
20
H$mi {~«Q>re boIH$ ‘mZVmV Ë¶mnojm nyduMm Amho.'(bmoH$‘mÝ¶ {Q>iH$m§Zr hm H$mi B.g.
nyd© 4000df} hmoVm ho {gÕ Ho$bo.)
-d¡{XH$ Y‘© àmMrZ ^maVr¶ VÎdkmZ nmíMmË¶ OJmVrb Y‘© VÎdkmZmnojm A{YH$
à^mdr AmhoV ho {gÕ Ho$bo. -OmVrì¶dñWm {df‘Voda AmYmabobr ZìhVr Va Vr
l‘{d^mOZmda AmYmabobr hmoVr. -àmMrZ H$mir {ó¶m§Zm ‘mZmMo ñWmZ hmoVo. -^maVmV
amOH$s¶ ì¶dñWm hr {dH$grV Pmbr hmoVr. amOmda àOoMm A§Hw$e hmoVm. g^m, g{‘Vr
ApñVËdmV hmoË¶m ho {gÕ Ho$bo. -^maVr¶m§Mr emó{df¶H$ àJVr àM§S> ‘moR>r hmoVr ho {gÕ
Ho$bo. J{UV, IJmobemó, earaemó, Am¡fYemó, Aó{dÚm BWo {dH${gV Pmbr hmoVr ho
{gÕ Ho$bo. -^maVmV ì¶mnma-CÚmoJhr ‘moR>m hmoVm. g‘wÐ‘mJ} naH$s¶ Xoem§er ì¶mnma hmoVm
ho {gÕ Ho$bo. ^maVr¶ amï´>dmXr B{VhmgboIZmVrb Xþgam àdmh dñVw{Zð> boIH$m§Mm
Amho. Ë¶mV -S>m°. am‘H¥$îU Jmonmi ^m§S>maH$a -S>m°. E. Eg². AiVoH$a(AZ§V gXm{ed)-
{d.H$m.({dídZmW H$merZmW) amOdmS>o -S>m°. ¶XþZmW gaH$ma (O), S>m°. B©ídar àgmX -S>m°.
a‘oeM§Ð ‘wOw‘Xma, S>m°. VmamM§X, {ZiH§$R> OZmX©Z {H$V©Zo -Jmo.g. gaXogmB© -X.~m.
nmag{Zg -H¥$îUñdm‘r Aæ¶§Jma -S>m°. {ZiH§$R> emór ¶m ‘mÝ¶dam§Zr {~«Q>re
gm‘«mÁ¶dmXr B{VhmgH$mam§Zr ^maVr¶ B{Vhmgm~m~V {Z‘m©U Ho$bobo J¡ag‘O Eo{Vhm{gH$
nwamì¶m§À¶m AmYmao ImoSy>Z H$mTy>Z B{Vhmgmbm Zdo n[aUm‘ Úm¶Mm ¶eñdr à¶ËZ Ho$bm.
amï´>dmXr B{VhmgboIZmVrb Xmof:-
-{~«{Q>em§Mo {dYmZ I§S>rV H$aÊ¶mÀ¶m à¶ËZmV A{^{Zdoe S>moH$mdbm. (eoH$S>mo

CXmhaUo) -qhXÿ g§ñH¥$Vr darb Amamon {~Z~wS>mMo AmhoV ho XmIdVmZm Xþgè¶mda dmao‘mn
Amamon Pmbo.-OmVrì¶dñWm/{ó¶m§Mr n[apñWVr-àmMrZ Vo gÚ-~w‘a±JM.-‘Ü¶¶wJmV
Eo{Vhm{gH$ H$m¶© H$aUmè¶m dra nwéfm§À¶m JwUJm¡admV O‘mVdmXmMr {Z{‘©Vr gwé
Pmbr.({edmOr ‘hmamO, amUmàVmn)-dram§Mo em¡¶© amOIr¶ ~mOyZo åhUOo ‘wpñb‘ {damoY
EdT>rM ~mOy nwT>o Ambr. ¶mVyZ gm‘m{OH$ Eo³¶mbm ‘moR>r ~mYm Ambr. -Ago Agbo Var
amï´>dmXr B{Vhmg boIZmMo ‘hÎd ñnï> H$aVmZm ‘m³g©dmXr B{VhmgH$ma S>m°. amo{‘bm
em¶a åhUVmV "^maVmMm B{Vhmg C^m H$aÊ¶mV amï´>dmXr B{VhmgH$mam§Zr ‘m¡{bH$
21
¶moJXmZ {Xbo Amho.'ñdmV§Í¶dra {dZm¶H$ Xm‘moXa gmdaH$a -àIa amï´>dmXr B{VhmgH$ma
-AË¶§V emór¶ nÕVrZr B{VhmgboIZ {~«Q>re B{VhmgH$mam§Mr gd© ‘Vo gmYma
YwS>H$mdbr Am{U qhXÿ loð>Ëd ‘m§S>bo. ‘mÌ gmdaH$a amï´>dmXr B{VhmgH$ma AgyZhr ñdXmof
PmH$V ZmhrV. CbQ> Vo n«IaVoZo ‘m§S>VmV. CXm. -g‘mOH$maU, amOH$maU, Y‘©H$maU ¶m
gd© A§JmV EH$X‘M ~Xb/H«$m§Vr Pmbr nm{hOo. EH$ Xþgè¶mdmMyZ n§Jy amhUma--
gál¥I§bm VmoS>ë¶m Va ñdmV§Í¶, {dH$mg, àJVr ghO e³¶ Amho AÝ¶Wm n{hbo nmT>o..-
doXmoº$~§Xr (~«m÷Um§{edm¶ BVam§Zm doX ‘§Ìm{YH$ma)-ì¶dgm¶~§Xr (OmVr{Zhm¶ ì¶dgm¶)-
ñne©~§Xr(Añn¥í¶Vm)-qgYy~§Xr(g‘wÐJ‘Z *{ZfoY)-ew{Õ~§Xr(~mQ>bobë¶m§Zm naY‘m©V
KoÊ¶mg)-amoQ>r~§Xr(EH$Ì ^moOZ)~oQ>r ~§Xr (b¾ g§~§Y ’$º$ OmVrV) ¶m ñdXoer gmV ~oS>çm
VmoS>m naXoer l¥I§bm VwQ>m¶bm doi bmJUma Zmhr.-OmVrôX Z gmoS>ë¶mg Am‘À¶m amï´>mg
AZoH$doim ñdmV§Í¶ {‘iyZhr Vo {‘idVmM J‘mdÊ¶mMr à{H«$¶m gwé hmoUma Amho. -"qhXÿ
gôÀ¶m Ñï>rZo Iar amï´>r¶Vm VrM H$s {OÀ¶m N>ÌmImbr àË¶oH$ ì¶º$s g‘mZ Agob,
{OÀ¶m bmoH$gôV H$moUmghr Ë¶mMm Y‘© {dMmabm OmUma Zmhr. Amåhr gdmªZm qhXþñWmZr
åhUy. ZmoH$arV Om qhXþñWmZr Amho H$m Zmhr? Am{U Ë¶mMr ¶mo½¶Vm Amho H$s Zmhr? EdT>oM
Amåhr nmhÿ. amï´>r¶Vm Vr H$m¶ AgVo?'
gm‘«mÁ¶dmXr B{VhmgboIZ
¶wamonr¶ bmoH$m§Mm ^maV àdoe Pmë¶mZo ^maVr¶ B{VhmboIZnÕVrV Am‘wbmJ«
~Xb Pmbo. Zdr V§Ìo, ÑpîQ>H$moU, nÕVr {dH${gV Pmbo. 1757 Vo 1957 ¶m XmoZeo dfmª‘Ü¶o
B{VhmgboIZna AZoH$ J«§Wm§Mr {Z{‘©Vr Pmbr. ^maVmV gÎmm ñWmnZ H$aVmM {~«{Q>em§Zr
¶oWo àemgZmMr ^³H$‘ Mm¡H$Q> C^mabr. àemgH$s¶ H$mJXnÌo d[aîR>m§H$S>o nmR>{dbr OmV.
àË¶oH$ ~m~tMr gyú‘, gmYma, AW©nyU© MMm© hmoV Ago. CXm. àË¶oH$ H$m¶m©b¶rZ ~¡R>H$sMo
{Q>nU H$mT>bo OmB©. amÁ¶m§H$Sy>Z ho Ahdmb H|${Ð¶ gÎmoH$S>o nmR>{dbo OmV AgV. àË¶oH$mMm
boIr Ahdmb V¶ma Ho$bm OmV Agë¶mZo Ag§»¶ H$mJXnÌo Jmoim hmoV AgV. {~«{Q>e
B©ñQ> B§{S>¶m H§$nZrMo b§S>Z pñWV g§MmbH$ ‘§S>i Amnë¶m ^maVmVrb A{YH$mè¶m§da nyU©
{dídmg R>odV ZìhVo. A{YH$mar gÎmoMm J¡admna H$aVrb Aer Ë¶m§Zm {^Vr dmQ>V Ago.
22
AJXr bhmZ Jmdm§{df¶rMr KQ>Zmhr g§MmbH$ ‘§S>img H$idmdr Ago boIr ’$‘m©Z hmoVo.
B. g. 1784 ‘Ü¶o "nrQ> B§{S>¶m A°³Q>' hm H$m¶Xm Ambm. Ë¶mZo gÎmoMo {dH|${ÐH$aU Ho$bo.
àË¶oH$ ’$mB©b qbS>oZhm|b åhUOo H§$nZrMo H$m¶m©b¶ Vo B§½b§S>Mo ‘w»¶ ‘§Ìmb¶ ¶m Xaå¶mZ
{’$é bmJbr. AmOhr ¶m gd© ’$mB©ëg "B§{S>¶m hmD$g' ‘Ü¶o H$miOrnyd©H$ Onë¶m AmhoV.
Ë¶m§À¶m gyú‘ Aä¶mgm‘YyZ AmnUmg {~«Q>re amOdQ> ^maVmV ¶oUo åhUOo ¶oWo Zì¶m
¶wJmMm àma§^ H$gm Pmbm hr ~m~ g‘OVo. ^maVmVrb OZOrdZmÀ¶m AZoH$ joÌm§‘Ü¶o
{~«{Q>em§Mm à^md OmUdy bmJbm. {~«Q>rem§Zr ^maVmVrb ñWm{ZH$ gÎmm§Zm H$go qOH$bo.
AmnUm{déÕ ~§S> H$aUmam§Zm H$em d H$moUË¶m [ejm Ho$ë¶m, ^maVr¶ CÚmoJY§Xo
{Z¶moOZ~Õ H$go CÜdñV Ho$bo, ^maVr¶ gmYZg§nÎmr ZîQ> Ho$br. bmoH$H$ë¶mUmMr H$m‘o
H$aVmZm ñdmWu ÑpîQ>H$moZ Onbm, ¶m gdmªMr gyú‘ ‘m{hVr Ë¶m ’$mB©ëg‘Ü¶o Amho. 1858
‘Ü¶o amUrÀ¶m Om{haZmå¶mZo B§J«O ^maVmMo gmd©^m¡‘ emgH$ Pmbo.
{~«{Q>em§Zm {damoY H$aÊ¶mgmR>r ^maVr¶m§Zr amîQ´>r¶ gôMr ñWmnZm Ho$br. ñdmV§Í¶
bT>çmg nwT>o {damQ> ñdén àmá Pmbo. AmYw{ZH$ ^maVr¶ B{VhmgboIZemñÌmMm AmT>mdm
d àJVr Aä¶mgVmZm {~«Q>rem§À¶m gm‘«mÁ¶dmXr ‘Zmod¥ÎmrMm AmT>mdm KoUo Amdí¶H$ Amho.
¶wamon‘YyZ ’$³V {~«Q>re EH$Q>oM ^maVmV Ambo Zmhr. Va nmoVw©JrO, S>M, ’«|$M ¶m§Zrhr
ì¶mnmamÀ¶m {Z{‘ÎmmZo Amnë¶m dImar ^maVmV ñWmnZ Ho$ë¶m hmoË¶m. ^maVm‘Ü¶o à^wÎd
àñWm{nV H$aÊ¶mgmR>r B§J«Od ’|«$M ¶m§À¶m‘Ü¶o OUy ñnYm©M gwé Pmbr hmoVr. ¶m ñnY}V
B§J«Om§Zr ‘wËgÔo{Jar, amOZ¡{VH$ S>mdnoM, bîH$ar V§ÌkmZmÀ¶m ~imda ’«|$Mmnojm B§J«O
gag R>abo. ¶wamon‘Ü¶o ìhm°ëQ>oAa d ES>dT>© {JdZ ¶m§Zr B{VhmboIZm‘Ü¶o Y‘©emñÌ,
JwT>dmXËË‘H$ KQ>H$m§§‘YyZ A{YH$ ñnîQ>rH$aU Am{U dmñVdVm AmUbr. ZdrZ emñÌr¶
{gÕm§ÝVm§Zm OÝ‘ {Xbm. ^maVm‘Ü¶o B§J«Om§Zr "àH$meVmZ ¶wJmVrb' g§H$ënZm§Zr à^m{fV
hmoD$Z ¶oWrb Eo{Vhm{gH$ boIZ à{H«$¶og AmH$ma {Xbm. {~«Q>re A{YH$mar, goZmnVr,
àemgH$s¶ H$‘©Mmar AmnAmnbr X¡Z§{XZ H$m‘o gm§^miyZ ^maV{df¶H$ Eo{Vhm{gH$ {Q>nUo
H$mTy> bmJbm. Ë¶m‘YyZ àË¶oH$mMm EH$ Trend n§W CXçmg Ambm. CXm. à{VJm‘r,
CXma‘ÎmdmXr ¶m§Mo {dMma doJio Agbo Var ^maVmMr gÎmm B§J«Om§À¶m hmVr nm{hOo ¶m
23
‘wÔm§da R>m‘ EH$s hmoVr. AemM {dMman§Wm§n¡H$s "Ooåg {‘b' hm Cn^w³VVmdmXr
{dMman§WmMm hmoVm. Vmo H$m¶Xm d gaH$ma ¶m§da â XoV Ago.
Xþgam n§Ïm {dë¶‘² OmoÝg² ¶m§À¶m {dMmaYmaoÀmm
¶m‘Ü¶o H°$qZJh°‘, p³b{H$Ýg², ‘Ýamo, ‘mëH$‘² Am{U Eb{’$ÝñQ>Z² ¶m§Mm g‘mdoe
hmoVm. Ë¶m§Mr ^y{‘H$m g‘O§g hmoVr. ^maVr¶ g§ñWm, gm‘m{OH$ n[apñWVr~m~V Ë¶m§Zr
g‘OwVrMr ^y{‘H$m KoVbr.
{Vgam n§W Om°Z emoAa Am{U J«°Q> ¶m§Mm .^maVr¶m§Zm ehmUo H$aÊ¶mgmR>rMr O~m~Xmar
XodmZoM AmnUmda Q>mH$br. åhUyZ {ejUàgma ho Ü¶o¶, ¶m§Zm {Iòr {‘eZatMm nmqR>~m
hmoVm. hr iNnite Man Burden ^y{‘H$m hmo¶.
Mm¡Wm JQ> Amë’|«$S> bm°Wobm, {dë¶‘ h§Q>a , hoÝar ‘°Zo ¶m§Mm nmíMmË¶ d nm¡dm}Ë¶ d¡Mm[aH$
g§Kfm©‘YyZ ^maVmV B§J«Or g§ñWm Am{U gm‘m{OH$ àíZm§Mm gImob Aä¶mg hmoVm.
nmMdm JQ>
¶m{dMmamJQ>m‘Ü¶o nr. B©. am°~Q>g©, S>m°. Q>r. Or. nr. ñnrAa, àm. gr. EM². {’${bßg², àm.
hobS>oZ h~©a, àm. ~mbhmQ>MoQ> B. Mm g‘mdoe hmoVm. Ë¶m§À¶m {dMmaYmaoMm AmXe© "e§ÝHo$'
hmoVm. Ë¶m§Mm ‘w»¶ â "No Documents No History' Agm hmoVm.
gmYZ{M{H$Ëgm, n¥W…H$aU, AÝd¶mW© Am{U dñVy{ZîR>Vm ¶m~m~r ^maVr¶m§‘Ü¶o Ë¶m§ZrM
éO{dë¶m.
^maVr¶ {dÛmZ
{~«{Q>e {dÛmZEH$‘oH$m§À¶m Jir Ago n§Wr¶ {dMma ì¶³V H$aV AgVmZm
^maVr¶m§Zr ’$ma C{eam B{VhmboIZ emñÌmV àdoe Ho$bm. ^maVr¶m§Zm nmíMmË¶
B{VhmgboIZ V§Ì ‘§Ì ¶m§Mr ‘m{hVr ZìhVr. KQ>Zm§Mr nmíd©^y‘r, H$maU{‘‘m§gm Z
H$aVm§Ho$di dU©ZmË‘H$ e¡brMm nwañH$ma Ho$bm. ‘mÌ AënH$mimVM ^maVt¶m§Zr
B{VhmboIZmMo ¶wamo{n¶ V§Ì AmË‘gmV Ho$bo. ¶wamonr¶ AmìhmZ pñdH$méZ ñìmV…Mo {dMma
‘m§S>Ê¶mg àma§^ Ho$bm.
amOm am‘‘mohZ am°¶ ¶m§Zr à~moYZndm©Mr gwédmV Ho$br. Voìhm§ ‘mÌ ^maVr¶
{dÛmZm§Zr ^maVr¶ dmVmdUmg Z ‘mZdUmar nmíMmË¶ {dMmagaUr åhUyZ {damoY Ho$bm
24
hmoVm. H$moUVmhr {gÕm§V Z ‘m§S>Uo, Eo{Vhm{gH$ na§nam ZgVmZm{h àW‘V… AmnU
nmíMË¶m§Mr AZwH$aU| Ho$br. ‘mÌ EH$ ~m~ bdH$aM bjmV Ambr {H$ {~«Q>>rím B©ñQ> B§{S>¶m
H§$nZrÀ¶m A§‘bmImbr ^maVr¶m§Mm gË¶ B{Vhmg H§$nZrÀ¶m A{YH$mè¶m§À¶m dVrZo, nyU©
hmoD$ eH$Uma Zmhr. ^maVr¶m§Zm H|$Ðq~Xÿ ‘mZbo VaM Vmo nyU©Îdmg OmB©b hr ~m~
^maVr¶m§Zr bjmV KoD$Z H$mimMo AmìhmZ pñdH$mabo. B{Vhmg{df¶H$ ñdV…À¶m g§H$ënZm
am~{dÊ¶mg àma§^ Ho$bm. ^maVr¶m§‘Ü¶o B{VhmboIZmMm AmYw{ZH$ ÑpîQ>H$moU
pñdH$maÊ¶mnydu Ë¶m§Zr AZoH$ pñWË¶§Vam‘YyZ Omdo bmJob hr V¶mar Ho$ë¶mMo {XgVo.
Ohmb n§W- ¶m n§Wm‘Ü¶o amOZar¶Z ~mog, M§ÐZmW ~gy, ~H$s‘M§Ð MQ>moßnmÜ¶m¶, E. gr.
Xmg, Ho$. nr. Ogdmb, bmo. {Q>iH$, ñdmV§Í¶dra gmdaH$a, B. Zr. qhXr ñdm{^‘mZ
’w$b{dbm. Ë¶mMà‘mUo ¶wamonr¶ g§ñH¥$VrÀ¶m loîR>Îdmg AmìhmZ {Xë¶mMo {XgVo.
dmñVddmXr n§W
amO|Ðbmb {‘lm, Ama. gr. XÎm, Ama. Or, ^m§S>maH$a, am¶ Mm¡Yar ¶m§Zr ^maVr¶
g§ñH¥$VrÀ¶m loîR>ÎdmV dmhÿZ KoVbo Zmhr. ^maVr¶m§Zr nydu Ho$boë¶m MyH$m Ë¶m§Zr emoYyZ
H$mT>ë¶m.
Am{W©H$ AmOy ‘m§S>Umam n§W
‘oOa S>r. ~gy, Ama. gr. ‘wOw‘Xma, gr. dm¶. {MVm§‘Ur, gwa|ÐZmW ~°ZOu ¶m§Zr
AmOn¶ªV {~«{Q>em§Zr ^maVr¶m§Mr bwQ> Ho$br; Ë¶mH$S>o bj doYyZ ñdmV§Í¶bT>çmgmR>r gÁO
Pmboë¶m amîQ´>dmXtMo hmV ~iH$Q> Ho$bo.
Mm¡W ‘m³g©dmXr n§W
{haoZ ‘wH$Ou, Ama. gr. XÎm, S>r. S>r. H$mog§~r hm {dÛmZm§Mm JQ> ‘m³g©dmXr ÑîQ>rZo
{dMma Ho$bm. ¶m‘Ü¶o nwT>o {dÛmZm§Mr äma nS>br. àmo. ‘whå‘X h~r~, Ba’$mZ h~r~, Eg.
Zwéb hgZ, amo{‘bm Wmna, {~{nZM§Ð, ha~Ýg² ‘w{I¶m, B. AmYw{ZH$ {dMmad§VmMr
{dMmagaUr ‘m³g©dmXr Amho.
nmMdm JQ>
hm JQ> VQ>ñWn§{W¶m§Mm hmoVm. Ë¶m§Zr e±ÝHo$À¶m AmXemªda B{VhmgmMr ‘m§S>Ur
H$aÊ¶mgmR>r àM§S> ‘ohZV KoVbr. Ë¶m‘Ü¶o ga OXþZmW gaH$ma, Eg. EZ. goZ, e’$V
25
Ah‘XImZ, Jmo. g. gaXogmB©, Eg. H¥$îUñdm‘r Aæ¶§Jmalr. {Zdmg Mmar, ì¶§H$Q>oídab².
B. Mm g‘mdoe Amho.
Ooåg² {‘b
^maVr¶ B{VhmgmMr ‘m§S>Ur àW‘V… àmÀ¶m{dÚmdmXr boIH$m§Zr Zìho Va Ooåg²
{‘bZo Ho$br. Vmo b§S>ZÀ¶m H$Moar‘Ü¶o {~«Q>re B©ñQ> B§{S>¶m H§$nZrMm A{YH$mar hmoVm.
gm‘«mÁ¶dmXr B{VhmgboIZm‘Ü¶o {‘bMr ‘m§S>Ur dmXJñV ‘mZVmV. Varhr EH$mo{Ugmì¶m
eVH$m‘Yrb dmXJ«ñV B{VhmgH$ma ‘mZbm OmVmo. 1857 À¶m CR>mdmZ§Va ^maVmV H$moUVr
àemgH$s¶ nÕVr bmJy H$amdr Agm {dMma B§½b§Sy>Ü¶o Mmby hmoVm. Ë¶mdoir ^maVr¶
g§ñH¥$Vr{df¶r AmXa AgUmè¶m dm°aZ hopñQ>¨½O, Mmb© {d{bH$Ýg², {dë¶‘ OmoÝg, {dë¶‘
H$mob~w«H$ ¶m§À¶m {dMmam§Mm B§½b§S>‘Ü¶o à^md hmoVm.
^maVm‘Ü¶o gÎmm àñWm{nV H$aVmZm AmnUmg VoÏmrb gä¶VoMm AmXa H$aUo
Amdí¶H$ Amho; Ago ‘V hmoVo. Z§Va hmM ÑpîQ>H$moU Epë’$ÝgQ>Z, ‘Ýamo, ‘mëH$‘ Am{U
EM. {dëgZ ¶m§Zrhr pñdH$mabobm {XgVmo. Ooåg² {‘bZo 1806 ‘Ügo "{~«Q>re ^maVmMm
B{Vhmg' hm J§«W àH$m{eV Ho$bm. nwT>o ¶m J«§Wm‘Yrb {dMmam§Mm R>gm gd©M
B{Vhmg{bImUm§da {XgyZ ¶oVmo. {‘bbm boIZmgmR>r H§$nZrMr H$mJXno ghO[aË¶m
CnbãY Pmbr. Vr dmnaVm Ambr. Ë¶mZ| ‘m§S>boë¶m ‘OHw$am‘Ü¶o qhXÿ- ‘wpñb‘ g‘mOmMm
àmMrZ d AmYw{ZH$ B{Vhg hm ~amM gXmof, A¶eñdr nÕVrZo ‘m§S>bm Amho. ¶m J«§Wm‘Ü¶o
{~«Q>re amOdQ>rMr ^bmdU d àMmaH$s Wmam‘Ü¶o ‘m§S>Ur Amho. ^maVmÀ¶m B{Vhmg
OS>UKS>UrV ‘wpñb‘m§Mo ‘moR>o ¶moJXmZ Amho. Vo A‘mÝ¶ H$éZ {‘b Ho$di {~«{Q>em§Mm
CXmoCXmo H$aVmo. Vr nÕVr VmR>a ñdénmMr Amho. ‘mUgmMr {Z{V‘Îmm Ho$di H$m¶Xm d
~iH$Q> gaH$maM gwYmé eH$Vo Ago ‘mZZmar Ë¶mMr ‘m§S>Ur Amho, Ago Ë¶mMo ‘mnZ Amho.
nyduÀ¶m gd© amOdQ>t‘Ü¶o {~«Q>re loîR> AmhoV Agm Ë¶mMm R>m ‘ {dMma Amho.
{‘b Cn¶w³VmdmXr VÎdmZo ^maVr¶ H$ma^ma H$amdm ¶m ‘VmMm hmoVm. Ë¶mgmR>r
¶mo½¶ Ý¶m¶nÕVr H$m¶ÚmMo A{YamÁ¶ hdo, Ý¶m¶m{YpîR>V gj‘gaH$maMr JaO Vmo
à{VnmXZ H$aVmo. Ë¶mÀ¶m ‘Vo B§J«O ^maVmV ¶oÊ¶mnydu ¶oWrb ñW{ZH$ gaH$mao gm‘m{OH$
Ý¶m¶ XoÊ¶m~m~V An¶er R>abr. AgmM ÑpîQ>H$moU B§J«Om§Zr R>odbm Va Ë¶m§Zmhr amZQ>r
26
loUrV ~gmdo bmJob Ago Vmo à{VnmXZ H$aVmo. {‘bZo "qhXÿ H$mbI§S>' Ago dU©Z Ho$ë¶mZo
EH$ àH$mao d¡M[aH$ Jm|Yi {Z‘m©Êm Pmbm.
{‘bMo gd© Eo{Vhm{gH$ {bImU am°~Q>© Am‘©À¶m {bImUmda AmYm[aV hmoVo. Am‘©
bîH$ar hmbMmbtda àH$me Q>mH$Umam hmoVm. Q>obaMm B{Vhmg g§Hw${MV X¥pîQ>Mm Amho.
Sw>~moOMm ÑpîQ>H$moU {‘eZar hmoVm. Ë¶mV dñVw{ZîR>VoMm A^md hmoVm.Amnë¶m ‘VmÀ¶m
g‘W©ZmW© {‘bZo {dg§JV ‘Vo ‘m§S>br AmhoV. ñìV…g J¡agmoB©Mo dmQ>Umao {bImU {‘b
pñdH$maV Zmhr. ñdV… {‘bZo ^maVmg ôQ> {XbrM Zmhr. Vmo g§ñH¥$V ^mfm {eH$bm Zmhr.
AÝ¶Wm Ë¶mg ^maVr¶ gm{hË¶, g§ñH¥$VrMo kmZ Pmbo AgVo. {‘b Xþgè¶m H$m‘mV OmñV
bwS>~wS> H$aVmo, AmnUmg ^maVr¶ g§ñH¥$VrMo kmZ Zmhr. Aer H$~wbr ‘mÌ {‘bZo {Xbr
Amho. Amnbo boIZ H$aVmZm Ë¶mda ìhm°ëQ>oAaMm à^md ñnîQ>nUo OmUdVmo. ìhm°ëQ>oAaÀ¶m
‘Vo, "B{Vhmg åhUOo Ho$di JwÝhoJmar Am{U bT>çm§Mo dU©Z Amho. ^yVH$mimVrb WS>½¶m§da
AmnU H$ënZm§Mo ‘Zmoao aMVmo.' EdT>o AgyZhr {‘bÀmm B{Vhmg; B§J«Om§À¶m ^maVmVrb
ì¶dhma Aä¶mgÊ¶mg AË¶§V ~hþ‘mob R>abm. ‘m{hVrÀ¶m ÑîQ>rZo, e¡brZwgma,
H$m§X~argma»¶m a§OH$, {ZnjnmVrnUo KQ>Zm Am{U g§~§{YV ì¶p³V~m~V pñdH$mabobm
ÑpîQ>H$moU, YmoaUmVrb Eo{Vhm{gH$ XÿaÑîQ>rËd, ^maVmVrb B§J«Om§Mo gm‘«mÁ¶ {dñVmamÀ¶m
¶moOZm B. X¥îQ>rZo Vmo Cn¶w³V R>abm. nwT>rb Aä¶mgH$m§Zr Vmo AmamIS>mM R>abm. H$mhtZr
{‘bà‘mUo ÑpîQ>H$moU pñdH$mabm, ñdV…Mm Zdm n§Ïm V¶ma Ho$bm. ^maVr¶ B{Vhmg
g§emoYH$m§Zr B§J«Or B{VhmgH$mam§Mo AmìhmZ pñdH$mabo. Xoe^³VrZo ^mamdyZ OmD$Z
^maVr¶ B{Vhmg ‘m§S>Ê¶mMr ¶moOZm V¶ma Ho$br.
bm°S>© H$m°Z©dm°{bgZ§Va JìhZ©a- OZab nXmda {damO‘mZ Pmboë¶m Om°Z emooAa
Am{U Ë¶mMm {‘Ì Mmëg© J«m§Q> ¶m§Zr ew^dV©‘mZdmXr )Bd¡Oo{bP‘) ÑpîQ>H$moU pñdH$mabm.
J«m§Q> ¶mZo "Am°ãOd¡e§g² Am±ZX ñQ>oQ> Am°’$ gmogm¶Q>r A‘§J Xr E{e¶m{Q>H$ gãOo³Q>g² Am°’$
J«oQ> {~«Q>Z' ¶m nwñVH$m‘Ü¶o ^maVr¶ g‘mOmMr XþamdñWm' Agm boI {b{hbm Amho.
ew^dV©‘mZdmXr àdmhmZwgma AmnU ^maVr¶ g‘mO gwYmabm nm{hOo Agm Ë¶mMm â qH$dm
amoI hmoVm Ago åhUUo åhUOoM éS>¶mS>© {H$nb§JH¥$V "White Man Burdan' Jmoè¶m
‘mUgm§darb AmoPo' Ago åhUUo hmo¶.
27
Ooåg {‘bZo d¶mÀ¶m 33 ì¶m dfu ^maV{df¶H$ B{VhmgboIZmMm àma§^ Ho$bm. Vo
df© hmoVo 1806, 1818 ‘Ü¶o Vo nwñVH$ àH$m{eV Pmbo. ‘oH$mbo ¶mZo b§S>ZpñWV "hmD$g
Am°’$ H$m°‘Ýg²' ‘Ü¶o {‘bÀ¶m nwñVH$mMm nwT>rb eãXm‘Ü¶o Jm¡ad Ho$bm. ""ES>dS>©
{J~ZZ§Va Amnë¶m B§J«Or ^mfo‘Ü¶o àH$m{eV Pmbobr gdmªV loîR> Eo{Vhm{gH$ H¥$Vr.'' nwT>o
hm CëboI ‘oH$mboZo Amnë¶m {‘{ZQ>g² Am°Z B§{S>¶Z EÁ¶wHo$eZ' ‘Ü¶o Ho$bobm Amho.
{‘{ZQ²>g Am°Z B§{S>¶Z EÁ¶wHo$eZ ‘Ü¶o Ho$bobm Amho. à{gÕ àmÀ¶m{dÚmdmXr boIH$ d
{dÛmZ EM. EM. {dëg²Z ho {‘bÀ¶m B{Vhmg‘m§S>Ur {damoYr Agbo Var Ë¶m§Zr {‘bÀ¶m
nwñVH$mMr àe§emM Ho$br Amho. {‘bZo {b{hVmZm ^maVr¶ àmÀ¶{dÚmdmÚm§Zr ‘m§S>bobm
ÑpîQ>H$moU pñdH$mabm Zmhr. ¶mCbQ> àmÀ¶m{dÚmdmÚm§Zr CXm. {dë¶‘ OmoÝg² ¶m§Zr àW‘V…
^maVr¶ ^mfm d {bnr {eHy$Z KoVë¶m. {‘bZo Á¶m§À¶m AmYma KoVbm, Ë¶m§n¡H$s am°~Q>© Am°‘«
njnmVrnyU© ÑîQ>rMm, ~wH$mZoZ hm g§ñH¥$V ^mfm {eH$Ê¶mV An¶er Pmbm åhUyZ nyd©J«hmZo
XÿfrV Pmbm hmoVm. Q>mB©Q>babm Ho$di ’$m¡OXmar ñdénmÀ¶m JwÝhçm§Mr ‘m{hVr hmoVr. {‘amZ-
¶m§Mm ÑpîQ>H$moU ew^dV©‘mZdmXr hmoVm.
1818, 1820, 1826, 1840, 1848 ¶mH$mimV {‘bH¥$V B{VhmgmÀ¶m nwñVH$mÀ¶m
Amd¥Ë¶m {ZKmë¶m. 1849 À¶m Amd¥Îmr‘Ü¶o àmÀ¶{dÚm Aä¶mgH$ EM. EM. {dëgZ ¶m§Zr
AZoH$ gwYmaUm Ho$ë¶m. 1805 Vo 1855 ¶mH$mimV {‘bH¥¥$V B{Vhmg ho{b~ar H$m°boO‘Ü¶o
{eH${dbm OmV Ago. ¶m{R>H$mUr {~«{Q>e B©ñQ> B§{S>¶m H§$nZrÀ¶m Á¶m A{YH$mè¶m§Zm godoV
gm‘mdyZ ¿¶m¶Mo Amho Ë¶m§Zm à{ejU {Xbo OmB©.
{‘bÀ¶m B{Vhmg gdmªV OmñV {Q>H$m EM. EM. {dëgZ ¶m§Zr Ho$br. B{Vhmgm‘wi|
{~«{Q>em§Mm ^maV{df¶H$ ÑpîQ>H$moU H$bw{fV Pmbm Amho. Ama. gr. ‘Ow‘Xma {b{hVmV,
"{‘bÀ¶m ‘m§S>UrMo nwñVH$ "B{VhmgmMo nwñVH$ åhUÊ¶mÀ¶m nmÌVoMo Zmhr. {dg§JV d
^«{‘V H$aUmao ‘OHy$a ¶m nwñVH$mZo nwñVV Ho$bo AmhoV. {‘bÀ¶m ¶m B{Vhmg
‘m§S>Ur‘wio ^maVr¶ amîQ´>dmXr B{VhmgboIH$m§Zr ZdrZ ‘m§S>UrMo AmìhmZ pñìmH$mabo.
‘mD§$Q> ñQw>AQ>© Eb{’$ÝñQ>Z 1779-1859
Eb{’$ÝñQ>Z hm {‘bÀ¶m g‘H$mbrZ hmoVm. "qhXþ bmoH$m§Mm B{Vhmg Am{U
‘wpñb‘m§Mm ^maV' ¶m J«§Wm‘wi§o Vmo {dÛVOZm§À¶m g‘moa Ambm. Vmo CnmgH$ hmoVm. Ë¶m‘wio
28
Ë¶mMm ^maVr¶ g‘mOmH$S>o nmhÊ¶mÀ¶m ¶wamo{n¶Zm§Mm ÑpîQ>H$moU gmhZy^wVrnyd©H$ V¶ma
Pmbm. {‘bMm B{Vhmg hm àH$me‘mZ¶wJmVrb B{VhmgboIZmMm àma§^ ‘mZbm OmVmo.
{‘bZo ‘mMr AmZ§Xmg Xþæ¶‘ ñWmZ {Xbo. ‘mUgmMr Iar JaO AÞ, dñÌ, {Zdmam' Amho.
¶mD$bQ> Epë’$ÝñQ>ZÀ¶m B{VhmgmMr ‘m§S>Ur AX²^yVmdmXr g§àXm¶mMo à{V{Z{YÎd H$aUmar
Amho. Ë¶mÀ¶m ‘mUwgH$sda A{YH$ â hmoVm. Vmo ñdV… ^maVr¶m§À¶m ào‘m‘Ü¶o nS>bobm
hmoVm. Epë’$ÝñQ>Z d¶mÀ¶m gmoimì¶m dfu {~«{Q>e B©ñQ> B§{S>¶m H§$nZrÀ¶m godo‘Ü¶o XmIb
Pmbm hmoVm. 1827 ‘Ü¶o Vmo ‘w§~B©‘YyZ ñdoÀN>m{Zd¥Îmr KoD$Z B§½b§S>bm naV Jobm. Vmo ‘w§~B©
amÁ¶mMm JìhZ©a hmoVm. VoWyZM Vmo {Zd¥Îm Pmbm. àW‘ Ë¶mMr {Z¶w³Vr ZmJnya‘Ü¶o
aoqgS>oQ> nXmda Pmbr. Ë¶mZo Hw$eb àemgH$ åhUyZ Zmd H$‘mdbo. Ë¶mMm gdmªV AmdS>Vm
B{VhmgH$ma hm Ï¶w{g{S>S>g hmo¶. Ï¶w{g{S>S>gnmgyZ àoaUm KoD$Z Epë’$ÝñQ>ZZo Amnë¶m
g§emoYZH$m¶m©Mm/ B{VhmgboImMm àma§^ Ho$bm hmoVm. B. g. 1826 À¶m gw‘mamg Ë¶mZo
‘amR>çm§Mm B{Vhmg {b{hÊ¶mMo ¶mo{Obo hmoVo. ‘mÌ AmnUmH$Sy>Z ¶m H$m‘mg ¶mo½¶ Vmo Ý¶m¶
{Xbm OmUma Zmhr. ¶mMr ImÌr hmoVmM Ë¶mZo Vo H$m‘ Ooåg² H°$qZJh°‘ J«°Q> S>’$ ¶m§À¶mH$S>o
gmon{dbo. Ë¶mà‘mUo S>’$Zo 1825 ‘Ü¶o ‘amR>çm§Mm B{Vhmg {b{hbm. Epë’$ÝñQ>ZMm Xþgam
ghH$mar {dë¶‘ BañH$sZ ¶mZo "~m~aZm‘m' ¶m J«§Wm§Mm B§J«Or AZwdmX Ho$bm. Ooåg²
Q>m°S>Zo, "A°Zëg² A°ÝS> A°pÝQ>³drQ>rO (nm¡am{UH$ dñVy) Am°’$ amOñWmZ hm B{Vhmg J§«W
à{gÕ H$éZ ^maV d gd© OJVmMo g§~§Y amOñWmZÀ¶m B{VhmgmH$S>o doYyZ KoVbo.
Epë’$ÝñQ>Zbm {‘bZo Ho$bobr B{Vhmg ‘m§S>Ur qH$dm YmoaU ‘mÝ¶ ZìhVo. Varhr
{‘bZo Ho$bobr ‘m§S>Ur, A{Ve¶ ‘wb^yV ñdénmMr AgyZ Vr {deof H$îQ>m§‘YyZ V¶ma Pmbr
Amho, Ago åhUyZ Jm¡a{dVmo. ^maVr¶ B{VhmgmMr dmñV{dH$ ‘m§S>Ur H$amd¶mMr Agob. Va
^maVr¶ dmVmdaUmer {ZH$Q>Mm g§~§Y R>odUo Amdí¶H$ Amho. Epë’$ÝñQ>Zbm pìhH$moMo
VÎdkmZ ‘mÝ¶ hmoVo. Ë¶mÀ¶m ‘Vo. ‘mZMr ì¶dhma hm EdT>m Jw§VmJ§wVrMm Amho H$s, Ë¶mMo
‘moO‘mn gm‘mÝ¶ ’w$Q>nÅ>rZo H$aVm ¶oUma Zmhr.
Epë’$ÝñQ>Zbm Cn¶w³VmdmXr ÑpîQ>H$moUhr ‘mÝ¶ Zmhr Vmo ¶m {gÕmÝVm§Mo I§S>Z
H$aVmo. ‘mÌ ^maVmnmgyZ Xÿa Agboë¶m B§½b§S>‘Yrb g‘mOmbm ^maVm‘Yrb qhXÿ ‘wpñb‘
g‘mOmMo Xím©Z ìhmdo Agm Epë’$ÝñQ>ZMm AmJ«h hmoVm. Á¶mà‘mUo H$Sy> Am¡fYr Vr Jmoir
29
gmIao‘Ü¶o àg§Jr ~wS>{dbr OmVo. åhUyZ Ë¶mMr boIZe¡br g§pjá, àmoËg[hV H$aUmar
Amho.
Epë’$ÝñQ>ZZo Amnë¶m ^maVm{df¶H$ B{Vhmg boIZmg 1834 ‘Ü¶o àma§^ Ho$bm.
Vmon¶ªV B§J«Om§Zr g§nyU© ^maV qOH$bm hmoVm. AmnU ‘oH$m°bo Am{U {‘b ¶m§À¶mà‘mUo Cƒ
XOm©Mo B{VhmgboIZ H$é eH$Uma Zmhr ¶mMr OmUrd Ë¶m§Zm hmoVr. Ë¶mMo boIZ ^maVmV
Zì¶mZo ZmoH$arg ¶oUmè¶m [~«Q>re B©ñQ> B§{S>¶m H§$nZrÀ¶m ZmoH$am§gmR>r ‘mJ©Xe©Z R>abo.
{‘bÀ¶m {bImUmV ^mdZmM§m àmXþ^m©d OmUdVmo. Va Epë’$ÝñQ>ZÀ¶m {bImUm‘Ü¶o e§mV,
W§S>, VH©$ewÕ Am{U g§¶‘r ¶m KQ>H$m§Mm g‘mdoe Agë¶mZo Ë¶m§À¶m‘Ü¶o hm O‘rZ
Añ‘mZmMm ’$aH$ Amho. Epë’$ÝñQ>ZMm B{Vhmg gm¡å¶, g‘Vmob, gmhZw^yVrnyU© Amho.
dñVy{ZîR>nUo à{VnmXZ H$aUmam Amho. {‘bÀ¶m ‘Vo, ‘mZdr dV©Z ho OJämam‘Ü¶o gmaIoM
AgVo. Mm§Jbo gaH$ma d Ý¶m¶nÕVr Agob Va ‘mZdr dV©Zm‘Ü¶o ‘moR>r gwYmaUm hmoD$
eH$Vo. dV©Zm‘Ü¶o gwYmaUm hmoD$ eH$Vo. dV©Zm‘Ü¶o gwYmaUm Pmbr H$s Zmhr ho {ZpíMV
H$aÊ¶mMr O~m~Xmar B{VhmgH$mamMr AgVo. {‘bMr hr ‘m§S>Yr Epë’$ÝñQ>Zbm ‘mÝ¶
Zmhr. Vmo åhUVmo, "‘mZdr ì¶dhma OJâm‘Ü¶o gmaImM H$Yr ZgVmo.' ^modVmbÀ¶m
àXoemMm Ë¶m§da à^md nS>V AgVmo. B{VhmgH$mamZo ‘mZdr ì¶dhmam§Mo Ho$di dU©Z H$am¶Mo
AgVo. Ë¶mÀ¶m narjUmMr O~m~Xmar B{VhmgH$mamMr ZgVo. {‘b ^maVr¶
B{VhmgH$mam§Zm dmX{ddmXmMo AmìhmZ XoVmo. Epë’$ÝñQ>Zbm ‘mÌ AË¶§V g§¶{‘V Am{U
{Q>H$mË‘H$ ^y{‘H$m KoVmo. Ë¶m‘wio ^maVr¶m§Zm ¶mo½¶ {XeoZo Ë¶m§À¶m àíZm§Mm ‘mJmodm KoD$Z
Ë¶mda Cnm¶¶moOZm emoYÊ¶mMr ñ’w$Vu {‘imbr. Xaå¶mZÀ¶m H$mimV AZoH$ ¶wamonr¶
{dÛmZ§mZr {‘bÀ¶m nmdbmda nmD$b Q>mH$V J«§W{Z{‘©Vr Ho$br. Ë¶mn¡H$s hoÝar B{bñH$moQ>
¶mZo {‘bÀ¶m ‘m§S>UrMm YmJm nH$Sy>Z ^maVr¶m§da H$S>do hëbo Ho$bo. 1867 Vo 1877
¶mH$mimV Ë¶mZo AmR> I§S> àH$m{ímV Ho$bo. ‘wpñb‘ H$mimVrb n{e©¶Z ~IatÀ¶m AmYmamZo
Ë¶mZo boIZ Ho$bo hmoVo. hoÝar B{bAmoQ>À¶m ‘m§S>Ur‘YyZ ^maVmV OmVr¶ÛofmMo ~rO noabo
Jobo. B{gAmoQ>- S>m°ëgZ ¶m§Zr ‘wpñb‘ g‘mOm~m~V A{Ve¶ H$S>dQ> ^y{‘H$m KoVbobr
{XgVo.
30
àW‘V… B§J«Or B{VhmgboIZ qhXþ- ‘wpñb‘ g‘mOm~Ôb Vrd« Zmng§Xr ì¶³V
H$aVmZm {XgVo. Z§Va ‘mÌ Amnë¶m amOdQ>rg nmofH$ Ago dmVmdaU V¶ma H$aÊ¶mgmR>r,
{ejU XoÊ¶mgmR>r B§J«Or B{VhmgboIZmZo Amnbr ÑpîQ> ~Xbbr. ga {dë¶‘ B§Q>a ¶mZì¶m
n§anaoMo àUoVo hmoVo. Ë¶m§À¶m ‘w»¶ hoVy {~«Q>re amOdQ>rMo CXmÎmrH$aU H$aUo hmM hmoVm. h§Q>a
hm ^maVm‘Yrb B§{n[a¶b J°{P{Q>AaMm OZH$ ‘mZbm Jobm. Ë¶m§Zr {~«Q>rím A§‘bmImbrb
^maVmMm B{Vhmg {b{hbm Amho. h§Q>a ¶m§Mm {eî¶ pìhg|Q> pñ‘W hm h§Q>aÀ¶m nwT>rb nm¶arMm
hmoVm. Vmo B. g. 1900 ‘Ü¶o ^maVr¶ gZXr ZmoH$ar‘YyZ {Zd¥Îmr nËH$mabr. AmVm Vmo
S>¶y~brZ {dÚmnrR>m‘Ü¶o ^maVr¶ B{VhmgmMm {ejH$ Pmbm. ‘mÌ Vmo H$S>dm gm‘«mÁ¶dmXr
YmoaUm§Mm Ë¶m§À¶m ÑîQ>rZo AH$~amMo g{hîUyYmoaUmgwÕm "amjgrd¥ÎmrMm {dH$mg Pmbobr
ZmoH$aemhr' dmQ>V hmoVo. 1904 ‘Ü¶o pñ‘WZo àmMrZ ^maVmMm B{Vhmg {b{hbm. ‘mÌ Ë¶mZo
dñVy{ZîR> YmoaUmMm Adb§~ Ho$bm Zmhr. g‘«mQ> hf©dY©ZmÀ¶m ‘¥Ë¶yZ§Va {Z‘m©U Pmboë¶m
n[apñWVrda ^mî¶ H$aVmZm pñ‘W åhUVmo., "nydu Oo hmV H$ë¶mUH$mar amOmMo hmoV Vo
AmVm bmoI§S>r Pmbo. Vo ~mOybm Ho$bo nm{hOoV. S>m°S>dob ¶m VÎddoË¶mMohr ^maVm~m~VMo ‘V
A{Ve¶ Xþ{fV hmoVo. E{ë’$ÝñQ>ZZ d BVa {dÛmZm§Zr {b{hbobo B{Vhmg ho B§J«Or
Mî‘m‘YyZ, Ë¶m§Mr ñdV…Mr ‘bmdU H$aUmao, ^maVm{df¶r {Q>H$m{Q>ßnUr H$aUmao, {Q>Ho$M
PmoS> CR>{dUmao {bImU hmoVo.
AJXr H|${~««O {dÚmnrR>mZohr Á¶m na§naoZo B{VhmgmMr ‘m§S>Ur Ho$br. gmam§e,
Epë’$ÝñQ>ZZo Ho$bobr ^maVr¶ B{VhmgmMr ‘m§S>Ur An¶m©á d nyU©V… pñdH$mamh© Zmhr. Ë¶m
‘m§S>Ur‘Ü¶o Abo³Pm§S>aMo AmH«$‘U, M§ÐJwá ‘m¡¶© d g‘«mQ> AemoH$ ¶m§À¶m H$m¶m©{df¶r
ârd CëboI Zmhr. amOZ¡{VH$ÑîQ>çm Epë’$ßñQ>ZZo ^maVr¶ B{Vhmg‘m§S>UrnmgyZ àoaUm
KoD$Z S>’$, EñH$moBZ Am{U H$Z©b Q>m°S> ¶m§Zr ^maVr¶ B{VhmgboIZm‘Ü¶o ag KoVbm.
{~«{Q>e gaH$maZo ‘mÌ Epë’$ÝñQ>ZÀ¶m ‘m§S>Urnojm B{bEQ> d S>mD$gZ ¶m§À¶m boIZmg
A{YH$ àmYmÝ¶ {Xbo. hoÝar B{b¶Q> hm ho{b~ar ‘hm{dÚmb¶mMm {dÚmWu hmoVm. nwT>o Vmo
^maV gaH$maÀ¶m {dXoe {d^mJm‘Ü¶o ‘w»¶ g{Md nXmn¶«ªV nmohmoMbm. Vmo ñdV… ’$mgu
{eH$bm, Ë¶mg Vr ^mfm AdJV Pmbr. ^maVmVrb ‘wpñb‘ amOdQ>t{df¶r Á¶m naXoer
àdmem§Zr Amnë¶m àdmgdU©Z§m‘Ü¶o Zm|Xr Ho$ë¶m Ë¶mMm Aä¶mg B{bEQ>Zo Ho$bm. b§S>Z
31
{dÚmnrR>m‘Yrb Om°Z S>mD$gZ ¶m§À¶m ‘XVrZo B{bES>Zo "The History of India Age
told by its on Historian's,' Agm AmR>I§S>r àH$ën àH$m{eV Ho$bm. AmVm ¶wamon‘Ü¶o
gm‘«mÁ¶dmXr B{VhmgboIZmMm ‘hmnyaM Ambm. Q>m°‘g H$mbm©Ab, Mmëg© qH$½gb|,
~¢Om{‘Z {S>Oam¶br, Om°Z ampñH$Z d Om°Z {gbr ¶m§Zr gm‘«mÁ¶dmXr ÑpîQ>H$moUmV ApÜmH$M
â KmVbr.
Om°Z {gbrZo {b{hbobo, "B§½b§S>Mm {dñVma' (1883) ho nwñVH$ B§½b§S>‘Ü¶o IynM
JmObo. B§½b§S>‘Yrb ~hþVm§e emim, ‘hm{dÚmb¶m§‘Ü¶o, {dÚmWu dJmª‘Ü¶o Vo A{YH$M
à{gÕ Pmbo. n[aUm‘r Epë’$ÝñQ>ZÀ¶m Z§Va ^maVmda {~«Q>re gm‘«mÁ¶dmXr {dMmam§Mm
A{YH$ à^md nSy> bmJbm. n[aUm‘r VmoM à^md gm‘«mÁ¶dmXr d àemgH$s¶ Ymo aUm§dahr
{XgyZ Ambm.
{~«Q>re B©ñQ> B§{S>¶m H§$nZr ~§Jmb‘Ü¶o amOH$s¶ gÎmoda Ambr Am{U nm¡dm©Ë¶dmXr
B{VhmgboIZ ‘mJo nSy>Z gm‘«mÁ¶dmXr B{VhmgboIZ na§nam gwé Pmbr dm OmUrdnyd©H$
gwé Ho$br Jobr. ga {d{b¶‘ OmoÝg, hoÝar H$mob~«wH$ ¶m§gmaHo$ "^maVr¶ g§ñH¥$Vr àJV
hmoVr' Ago åhUUmao B{VhmgH$ma ~mOybm H$éZ H§$nZrZr gm‘«mÁ¶dmXr B{VhmgboIZ
AR>amì¶m eVH$mÀ¶m eodQ>r gwé Ho$bo. AmnmoAmn 19 ì¶m eVH$mÀ¶m gwédmVrbm H§$nZr,
H§$nZr A{YH$mar, B§½b§S>‘Yrb ^maVmMo emgH$, ~w{ÕOrdr dJ©, gm‘mÝ¶ OZVm Am{U
B§½b§S>‘YyZ ^maVmV Ambobm Jmoam àemgH$ dJ© ¶m gdmªZm gm‘«mÁ¶dmXr B{VhmgmMo
~miH$Sy> {‘imë¶mZo Ë¶m§Mr gm‘«mÁ¶dmXr ‘mZ{gH$Vm V¶ma PmbrM Pmbr Ë¶m~amo~aM
"ídoV d{U©¶m‘Mo AmoPo' ¶m g§H$ënZo‘wio {~«Q>re dgmhVdmXmbm VmpÎdH$ nm¶m {‘idyZ
{Xbm. ^maVmda dgmhVdmXmMo nme AmdiV Om¶Mo H§$nZrMo Oo YmoaU hmoVo Ë¶m YmoaUmbm
B§½b§S>‘YyZ ‘moR>m nmqR>~m {‘imbm. ‘yR>â Jmoè¶m§Zr ^maVmda amÁ¶ H$aÊ¶mgmR>r Amnë¶m
gÎmobm VmpÎdH$ AmYma emoYÊ¶mMo H$m‘ Á¶m§Zr Ho$bo Vmo JQ> åhUOo gm‘«mÁ¶dmXr
B{VhmgH$mam§Mm JQ> hmo¶. ¶m JQ>mZo ^maVmda amÁ¶ H$aÊ¶mgmR>r H$mhr Ñï>rH$moZ V¶ma
Ho$bo d Vo OJmnwT>o Am{U ^maVr¶m§da bmXboM. àM§S> n¡gm XoUmar dgmhV Amnë¶mM Vmã¶mV
ahmdr hm EH$‘od CÔoe ¶m‘mJo hmoVm.
32
-gm‘«mÁ¶dmXr B{Vhmg boIH$m§À¶m ^w{‘H$m :-
{~«Q>rem§‘Ü¶o XmoZ JQ> hmoVo. EH$ JQ> {~«Q>re gÎmm ^maVmV Agmdr AgoM ‘mZUmam
‘mÌ ^maVr¶m§da EH$X‘ AÝ¶m¶ Z H$aVm dmgmh{VH$ YmoaUo H«$‘mH«$‘mZo am~drV Ago
gwM{dUmam Epë’$ñQ>Z / ‘mëH$‘/ J«±Q> S>’$ ¶m§Mm JQ> hmoVm. ‘mÌ ¶m JQ>mbm ~mOybm gméZ
gm‘«mÁ¶dmXr JQ> nwT>o Ambm. Ë¶m JQ>mZo gmamgma {dMma ~mOybm R>odyZ gm‘«mÁ¶dmXr
^w{‘H$m ~iH$Q> H$aÊ¶mgmR>r VWmH$WrV VmÎdrH$ AmYma V¶ma Ho$bo Ë¶mV- -^maVr¶
g‘mO amZQ>r/ JVrhrZ/ Ag§ñH¥$V hmoVm. AamOH$ hmoVo/ Ym{‘©H$ AZmMma hmoVm/ gË¶mMo
VÎd ¶m g‘mOmV ApñVËdmVM ZìhVo. åhUwZ {~Q>rem§Zr VoWo ~w{Õ{Zð>VoÀ¶m AmYmamda
~Xb H$aUo hr H$mimMr JaO Amho.
-Cn¶wº$VmdmX Am{U ~w{Õ{Zð> AmYma:-
Am¡Úmo{JH$ H«$m§Vr d VXZwg§{JH$ àJVr‘wio (~m¡{ÕH$/ emór¶/ ^m¡{VH$/ amOH$s¶/

Ym{‘©H$) B§½b§S> ho ¶wamonmVrb AJ«JÊ¶ amï´> Agë¶mMr ^mdZm B§½b§S>‘Ü¶o dmT>rg bmJbr
hmoVr. Ë¶mVyZ ‘mJmg ^maVmV {~«Q>rem§Zr H$m¶Xm, EH$V§Ìr àemgZ Am{U nmíMmË¶
{ejUmÀ¶m AmYmamda gÎmm ñWmnZ H$amdr.-Bìh|OobH$ëg {¼ñVr Y‘© g§àXm¶-
B§½b§S>‘Ü¶o {d{b¶‘ {dë~a ’$mog© ¶m§À¶m ‘mJ©Xe©ZmImbr Bìh|Oo{bH$ëg hm {IñVr Y‘©
g§àXm¶ XmoZ nmD$bo nwT>o OmdyZ åhUVmo, "B§½b§S> ho àJV, gwg§ñH¥$V amï´> Amho åhUyZ
^maVmgma»¶m ‘mJmg g‘mOmMm {dH$mg H$aÊ¶mMo Ë¶m§Zm gwg§ñH¥$V H$aÊ¶mMo H$m¶©
B©ídamZoM {~«Q>rem§da gmondbo Amho.'
gmoeb S>m{d©{ZO‘:-
B§½b§S>‘Yrb H$mhr ~w{ÕOrdr ^maVmbm gmoeb S>m{d©{ZO‘ bmJy H$aV hmoVo. B§½b§S>
àJV Am{U ~bembr Amho, Va ^maV ‘mJmg, Xþ~im Amho. ¶m Ag‘mZ g§Kfm©V {ZgJ©
{Z¶‘mZr ~{bð>mMm {dO¶ ¶m ZmË¶mZr ho ~w{ÕOrdr {~«Q>rem§À¶m ^maVmdarb gm‘«mÁ¶dmXr
dM©ñdmbm g‘W©ZM XoV hmoVo.
33
dU©loð>ËdmMr ^w{‘H$m:- aS>¶mS>© {H$nqbJ-ídoV d{U©¶m§Mo AmoPo- B§{S>¶Ýg A±S>
S>m°½O.../ aoëdo àdmg....Jm§YrOr.hr gm‘«mÁ¶dmXr B{Vhmg boS>IH$m§Mr ^w{‘H$m A§{VJV…
amï´>dmXr B{Vhmg boIZmbm nmofH$ R>abobr {XgVo. {dH¥$V, gVV AdhobZm øm
JwUd¡{eîQ>çm§À¶m ImoQ>çm, àMmar gm‘«mÁ¶dmXr B{Vhmg boIZmbm à{V{H«$¶m åhUyZ nwT>o
amï´>dmXr B{Vhmg boIZ na§nam gwé Pmbobr {XgVo. Ooåg {‘b ~w{Õàm‘mÊ¶dmXr Am{U
Cn¶wº$VmdmXr {dMmam§Mm AgyZhr AË¶§{VH$ gm‘«mÁ¶dmXr d¥ÎmrMm hmoVm.{¼ñVr Y‘m©Mm
An¶er Aä¶mgH$ qhXÿ Ûoï>m -gm‘«mÁ¶dmXr-‘wpñb‘ AZw¶¶- History of British
India -6 I§S>mMm B{Vhmg {b{hbm ‘mÌ ho {bImU H$aVmZm {‘bZr am°~Q>© Am‘©, ~wH$mZZ
Am{U H$mhr {‘eZè¶m§Zr {b{hbobr ^maVmMr ‘m{hVr Aä¶mgbr-‘mÌ {d{b¶‘
OmoÝg/H$mob ~w«H$/ {àÝgon ¶m§Mo {bImU nm{hbohr Zmhr. EdT>oM Zmhr Va {d{b¶‘
OmoÝg~m~V {‘bMm à{VHy$b J«h hmoVm. -gm‘«mÁ¶dmXmbm nmofH$ Ago ho {bImU B§½b§S>‘Ü¶o
à{gÕ Pmbo. -H$maU H§$nZr amÁ¶ ^maVmV ñWmnZ hmoÊ¶mg ‘moR>m g¡Õm§{VH$ AmYma
{‘bÀ¶m ¶m {bImUmZo {Xbm hmoVm. - ‘oH$m°bo, "{J~ZZ§Va {b{hbm Jobobm ‘m¡{bH$ B{Vhmg
J«§W' . - hm J«§W ^maVmV, H§$nZr ZmoH$arV OmUmè¶m àË¶oH$mbm gº$sZo dmMm¶bm bmdbm
OmB©-gm‘«mÁ¶dmX ÑT> hmoÊ¶mgmR>r. - {~«Q>re gm‘«mÁ¶dmXo ~m¶~b= {‘bMm History of
British India - ‘wpñb‘m§Zm PwH$Vo ‘mn/ ^maVr¶m§~m~V H$m¶‘Mm Ûof/-/-AmJ‘ZmZo
amZQ>r ^maVr¶m§Zm g§ñH¥$VrMr AmoiI Pmbr. àmMrZ ^maVm~Ôb gVVMr VwÀN>Vm ho {‘bMo
B{VhmgboIZ Ho$di EH$m§Jr-EH$m§JrM AgyZhr H§$nZr,{~«Q>Z ¶m§Zr Ë¶m§Mo ñdmJV Ho$bo.
Ñï>rH$moZM Xþ{fV-{‘bMr gdm©V ‘moR>r MyH$-^maVr¶ B{VhmgmMo dJuH$aU H$mimZwgma Z
H$aVm qhXÿ/‘wpñb‘/{~«Q>re ¶m nÕVtZr Ho$bo- {hM Devide and Rule ’$moS>m Am{U amÁ¶
H$am ¶m ZrVrMr gwédmV hmo¶ -^maVr¶m§Zm Y‘m©À¶m ZmdmZr doJir AmoiI XoÊ¶mMr
gwédmV. {¼ñVr Y‘m©Mm An¶er Aä¶mgH$- H§$nZrV nÌì¶dhma VnmgZrg-
^maVm{df¶r AË¶§V à{VHw$b ‘V/Cnhmg/VwÀN>Vm- àmMrZ ^maVr¶ bmoH$m§da
amZQ>r/AàJV/AZrVr‘mZ/Xþ~io/Jwbm‘ràd¥ÎmrMo boIVmo -‘wpñb‘m§Zm ‘wÔm‘ PwH$Vo ‘mn
34
-qhXÿ g‘mO Am{U g§ñH¥$VrMr ZmbñVr EdT>mM CÔoe - gXmof B{Vhmg {bImU AgyZhr
amÁ¶H$Ë¶mªZr Vo CMbyZ Yabo.
hmoaog {dëgZ Ooåg {‘bÀ¶m 6 I§S>mV 2 Mr â KmVbr-(1848)- J«§W àñVmdZoV

Am[U {‘bÀ¶m AZoH$ {dYmZm§Zm {Xboë¶m Vi{Q>nm§‘Ü¶o Ë¶m§Zr {‘bMr {dYmZo
ImoQ>r/ImoS>gmi AmhoV ho ñnîQ> H$éZ ImoSy>Z Q>mH$br. -‘wgb‘mZ qhXÿnojm loð> AmhoV ho
Ë¶mZo ImoSy>Z H$mT>bo. -àmMrZ ^maVm~m~VMr {‘bMr VwÀN>Vm amÁ¶ Am{U àOoV d¡a
{Z‘m©U H$aob hm Bemamhr Ë¶mZo {Xbm. Vmo Iam R>abm. ‘mÌ Ago AgyZhr {~«Q>re
A{YH$mè¶m§À¶m AZoH$ {nT>çm {‘bÀ¶m gm‘«mÁ¶dmXr {dMmagaUrdaM nmogë¶m
Joë¶m.gm‘«mÁ¶dmXr AgyZhr ^maVr¶m§Mr Ý¶mæ¶ ~mOy ‘m§S>Ê¶mMm à¶ËZ Ho$bm. hoÝar
B{b¶Q>(ghmæ¶H$ ) d Om°Z S>mD$gZ(àmÜ¶mnH$ -b§S>Z) History of India as told by
its own Historians -8 I§S> - àñVmdZoVM B{b¶Q>Zo ‘wpñb‘ emgH$m§da Q>rHo$Mo H$moaS>o-
‘wpñb‘ emgH$ Owb‘r, AË¶mMmar hmoVo. H$m¶ÚmMo amÁ¶ hr g§H$ënZmhr Ë¶m§Zm R>mD$H$
ZìhVr. -‘mÌ ‘yi qnS> gm‘«mÁ¶dmXrM.-‘wpñb‘ emgH$ Zmbm¶H$ hmoVo ‘mÌ {~«Q>rem§Zr
^maVmV Mm§Jbo, Ý¶m¶{à¶, {Z…njnmVr, H$m¶ÚmMo amÁ¶ {Z‘m©U Ho$bo Ago åhQ>bo Amho.
Epë’$ÝñQ>Z Wmoa Aä¶mgH$ .‘amR>r amÁ¶ g§ndÊ¶mV ‘moR>o ¶e -^maVm~Ôb AmH$f©U
Agë¶mZo Ë¶mZo {‘bMm J«§W ~mOybmM R>odbm- {‘bMo {bImU EH$m§Jr hmoVo. Eilohinston
-1841- History of Hindu and Muhammadan India -Ë¶mV Vmo ^maVmMm B{Vhmg
F$½doX H$mimnmgyZ {b{hVmo.-amOH$s¶ B{Vhmgmnojm g§mñH¥${VH$ B{Vhmg {b{hVmo. H$moUVmhr
nwd©J«h Z R>odVm Vmo ^maVmVrb emgZì¶dñWm/ g‘mOì¶dñWm/ Mmbr[aVr/ Y‘©/ gm{hË¶/
VÎdkmZ/ H$bm /ì¶mnma / naXoer-gmJa ì¶mnma ¶m~m~V g{dñVa {b{hVmo. - ‘mÌ Ago
AgyZhr {~«Q>re amO ^maVmda Amdí¶H$M Ago AmJ«hr à{VnmXZ H$aVmo. àmMrZ
^maVmVrb AZoH$ KQ>Zm§Mm H$mi {ZpíMV H$aVmo ho Ë¶mMo ¶e.
35
gm‘«mÁ¶dmXr B{VhmgboIZmMo n[aUm‘
-B§J«O-ì¶mnmar-Z’$m hoM VÎd-Agwar Am{W©H$ bm^mMr hmd=H$Yrhr ^maV Z

gmoS>Ê¶mMm AÅ>hmg.- ^maVr¶m§V Ý¶wZJ§S> {Z‘m©U H$aUo d Ë¶m§À¶m ‘ZmV {~«Q>rem§Mr ‘hVr
dmT>{dUo -àË¶oH$ B{VhmgH$ma ^maVm~m~V à{VHy$b nyd©J«h ~miJyZM {bImU H$arV Ago.
gd©M B{VhmgH$mam§À¶m {bImUmMm AÝd¶mW© bmdVmZm nyd©J«h Xþ{fV Ñï>rH$moZ g‘moa
¶oVmo.-^maVr¶ g§ñH¥$VrVrb C{UdmM gVV ‘m§S>Ê¶mMm à¶ËZ Ho$bm Jobm. Mm§Jë¶m Jmoï>r
XS>në¶m .-^maVr¶ B{Vhmg OmUrdnyd©H$ qhXþemgZ / ‘wpñb‘ emgZ/{~«Q>re emgZ Ago
{d^mJÊ¶mV Ambo.-dU©Ûof hm ¶m B{VhmgboIZmMm nm¶m hmoVm.
1.3 ‘m³g©Mm B{VhmgmMm {gÕm§ÝV
^yVH$mimMo g§nyU© AmH$bZ H$aUo hr Ae³¶àm¶ JmoîQ> H$aUo Amho. {gÕm§ÝVm{edm¶
Vr EH$ {dñH$irV Am{U Jm§oYiyZ Q>mH$Umar JmoîQ> Amho. Omo B{Vhmg gwb^ AgVmo Ë¶mg
EH$ ghoVyH$$ H«$‘ AgVmo H$s, Omo ~m¶~bg§~§Yr, CH«$m§VrdmXr, AmXe©dmXr qH$dm
^m¡{VH$dmXr {gÕm§ÝVmMo XoUo bmJVmo. Amnbr {dídmMr gmYmaU Vm{H©$H$Vm Am{U
^yVH$mimMo àm¶moJrH$ kmZ hr ~m¶~b‘Yrb OoZo{ggÀ¶m g§X^m©V ³d{MVM g‘mYmZ
H$aVo. Z¡g{J©H$ X~md Am{U ì¶p³VJV AZw^d ¶m§da AmYm[aV CH«$m§VrdmXr {gÕm§Vm‘wio
gwÕm g‘mYmZ hmoV Zmhr. hoJobMm AmXe©dmXr {gÕm§ÝVmZo ‘mZdr {dH$mgmgmR>r {ZUm©¶H$
^y{‘H$m gmH$mabobr Zmhr. Ë¶mÀ¶m {gÕm§ÝVm§‘Yrb JhZVm Z {dgaVm ‘m³g©Zo VmÎdrH$
B{VhmgmMr OmJm ^m¡{VH$ B{Vhmgmbm {‘idyZ {Xbr. Á¶mZo gm‘m{OH$ ~XbmMr ì¶yhaMZm
~XbdÊ¶mg ‘XV Pmbr. ‘m³g©À¶m {gÕm§ÝVmÀ¶m EHw$U ñnîQ>rH$aUmË‘H$ d dmT>Ë¶m
‘mJUrg Z Ow‘mZVm ^m¡{VH$ B{VhmgdmX hm EH$ B{VhmgmMm ‘yb^yV {gÕm§V am{hbm
Amho.
E§Jëg² ¶m§Zr Ago åhQ>bo H$s, Eo{Vhm{gH$ ^m¡{VH$dmX Am{U A{Y³¶dmXmMo ‘yë¶m§Mm
{gÕm§V ‘m³g©Zo ¶m XmoZ ‘hmZ XoU½¶m {Xë¶m AmhoV. ¶m XmoÚm§n¡H$s Eo{Vhm{gH$ ^m¡{VH$dmX
gd©kmV Am{Êm åhUyZ ‘moR>¶m à‘mUmda gmoß¶m à‘mUmV ‘m{hV Pmbm Amho. Ë¶mÀ¶m Vm§{ÌH$
ñdénmMm ì¶m»¶mhr H$aÊ¶mV Amë¶m AmhoV. OJmÀ¶m B{Vhmgm‘Ü¶o EH$mZ§Va EH$ Aer
36
H«$‘e… ¶oUmar d CËnmXZ gy{MV H$aUmar EH$ H$Wm Ago à{VnmXZ H$aV Ambr Amho.
CH«$m§VrdmXmÀ¶m n[a¶moOZoV EH$ ghoVyH$ à{H«$¶m åhUyZ hm {gÕm§V {dgabm Amho.
Eo{Vhm{gH$ ^m¡{VH$dmX hm {gÕm§V ghoVwH$dmX Am{U CH«$m§VrdmXmÀ¶m {gÕm§ÝVmÀ¶m ‘w³V
à{H«$¶m§À¶m nbrH$S>o OmUmam Amho. AmnUmg Eo{Vhm{gH$ ~Xbm§À¶m ¶moOZoÀ¶m ñdénmÀ¶m
g§aMZmdmX g{‘joÀ¶m gmam§emMo nwZ^©aU H$amdo bmJVo. Mmby nwZa©MZmdmXr àH$ënmMo
‘m³g©dmXr n¥W…H$aU Am{U {gÕmÝVm§Mr ^{dî¶mVrb àJVr ¶m§Mm H$m¶ à^md AgVmo hr
~m~ VnmgyZ nhmdr bmJVo. B{VhmgmÀ¶m {gÕm§ÝVm§‘Ü¶o ‘m³g©À¶m VÎdm§Zm
AZÝ¶gmYmaU ‘hÎd Amho. ‘m³g©Mm CÔoe {gÕm§ÝV Am{U dmna ¶m CÔoem§da AmYmarV
Amho. Ë¶mMm CÔoe gm‘m{OH$ VÎdm§Mo n¥ÏWH$aU H$aÊ¶mgmR>r gwb^ Mm¡H$Q> C^mamdr Agm
Amho. ¶m‘Ü¶o EH$Ëd {gÕm§ÝV, EH$mË‘ dJ© n¥ÏWH$aU, d¡Mm[aH$ g‘mOdmX Am{U ‘w³V
gm‘m{OH$ narK ¶m§Mm g‘mdoe hmoVmo. B{VhmgmMm {gÕm§ÝV Am{U B{VhmgmMo VÎdkmZ ¶m
XmoZ doJi¶m JmoîQ>r AmhoV. B{VhmgmMm {gÕm§ÝV d¡km{ZH$ gm‘m{OH$ n¥ÏWH$aUmgmR>r
Am{U VÎdkmZ ^yVH$mimMo {XemXe©ZmMo A‘yV©H$aUmgmR>r {gÕm§ÝV hm O‘©Z
B{VhmgboIZ Am{U hoJobMr B{Vhmg {‘‘m§gm ¶m§À¶m g{‘jm§‘YyZ V¶ma Pmbm Amho.
^yVH$mimÀ¶m VmpÎdH$Vo‘Ü¶o VÎdkmZmMm emoY KoÊ¶mg ‘m³g©Mm {damoY hmoVm. Am{U Vmo
B{VhmgmÀ¶m ~Xbm§Mo {gÕm§pÝVH$aU H$aÊ¶mV ag hmoVm.
‘mZd {ZgJm©dñWoVyZ ‘mZdr AdñWoV Ambm hr Ë¶mMr à{H«$¶m hmoV AgVmZm
‘mZdr H$îQ>, CËnmXZmMm gh^mJmMo {gÕm§ÝVrH$aU ‘m³g©Zo Ho$bo Amho. hr à{H«$¶m XmoZ
àH$maMr hmoVr. 1. {ZgJm©Mo ^m¡{VH$ {d{Z¶moOZ 2. ‘mZdr CËnÞmÀ¶m g§gmYZmMo
gm‘m{OH$ {d{Z¶moOZ. ‘m³g©Zo "CËnmXZ' hr g§H$ënZm énH$ åhUyZ dmnaVmZm {ZgJm©Mo
^m¡{VH$ {d{Z¶moOZ gy{MV Ho$bo Amho. ^m¡{VH$ CËnmXH$Vm hr ^m¡{VH$ {d{Z¶moOZ gy{MV
Ho$bo Amho. ^m¡{VH$ CËnmXH$Vm hr CËnÞmÀ¶m àdmhmg‘doVM d gm‘m{OH$ g§~§Ym~amo~a
{dH${gV hmoVo.
‘m³g©Mm Eo{Vhm{gH$ ^m¡{VH$dmX
‘m³g©Zo B{VhmgmMo {gÕm§ÝVrH$aU H$aVmZm "^m¡{VH$dmXr' AmYmam§Zm ‘hÎd {Xbo
H$s, Á¶mMm AJ«H$‘ ‘mZdr ApñVÎdmg àmÜ¶mÝ¶ XoUo Agm hmoVm. "^m¡{VH$dmX' hr
37
g§H$ënZm ‘m³g©Zo {Z‘m©U Ho$br Zmhr Va Ë¶mZo ’$³V "^m¡{VH$ Am¶wî¶' OrdZmÀ¶m
^m¡{VH$ AQ>r, ^m¡[VH$ CËnmXZj‘ àdmh, ^m¡{VH$ Am¶wî¶mÀ¶m CËnmXZmMr gmYZo, Am{W©H$
VaVwXtMo ^m¡{VH$ énm§VaU B. g§H$ënZm dmnaë¶m. B{VhmgmMm {df¶ hm ~XbVr ‘mÜ¶‘o,
àdmh, Am{U CËnmXZmMo g§~§Y ho AmhoV. åhUyZ ‘mZdr B{VhmgmÀ¶m AmH$bZmË‘H$
dJuH$aUmMm AmYma, CËnmXZmMr nÕV, A{dVarV ‘OwarMo A{V[a³V {d{Z¶moJ Am{U
Ý¶m{¶H$ amOH$s¶ {Z¶§ÌU B. g§X^m©V ‘m{bH$mM Amho. CËnmXZ àdmh hr EH$m‘mJwZ EH$
¶oUmar Am{W©H$ nm¶ar H$s Or gmYmaUnUo CËnmXZmMm {gÕm§ÝV g‘Obr OmVo, ¶m
AmYmamda hm g§~§Y ~XbmMm àH$ën ñnîQ> Ho$bm OmVmo. CËnmXZm§À¶m gmYZm§Mm {gÕm§ÝV
VrZ A§V^y©V KQ>H$ J¥{hV YaVmo. Am{W©H$ AmYma, amOH$s¶ Ý¶m{¶H$ aMZm Am{U d¡Mm[aH$
aMZm H$s, Á¶m EH$‘oH$m§da AmYm[aV ì¶dñWoMr {Z{‘Vu H$aVmV. gd© Am{W©H$ gm‘m{OH$
~m~tMo ñdén ho EH$m énH$mË‘H$ aMZoImbr ¶oVo. Vo gd© KQ>H$ EH$m {d{eîQ> AmYmamda
Cô AmhoV.
^m¡{VH$ AmYma XrK©H$mi MmbUmar à{H«$¶oMm EH$ ^mJ åhUyZ H$m‘ H$aVo. Vr
‘m³g©À¶m gm‘m{OH$ {gÕm§ÝVmÀ¶m Am{W©H$ à{H«$¶oMo AnË¶ Amho. E§Jëg² hm hoJobÀ¶m
~og gwnañQ´>³Ma {ZYm©arV VmR>aVo~Ôb gOJ (OmJéH$) hmoVm. åhUyZ Ë¶mZo ‘m³g©À¶m
‘¥Ë¶yZ§Va Eo{Vhm{gH$ ^m¡{VH$dmXmMo g‘W©Z H$aUmar AZoH$ nÌo {b{hbr. CËnmXZ d
nwZ©CËnmXZ hm B{VhmgmVrb {ZYm©[aV KQ>H$ AgVmo. ¶mnbrH$S>o ‘m³g© d hoJob XmoKohr
{ZpíMV H$mhr à{VnmXZ H$é eH$V ZìhVo.
Am{W©H$ n[apñWVr hm AmYma Amho. na§Vw gwnañQ´>³Ma ‘Yrb KQ>H$= dJ©g§Kfm©Mr
{d{dY éno Am{U Ë¶mMo n[aUm‘, amÁ¶KQ>Zm, {dO¶r dJm©Zo ¶eñdr ¶wÕm§Z§Va àñWm{nV
Ho$boë¶m Ý¶m{¶H$ gwYmaUm Am{U gh^mJr ì¶³VtÀ¶m ‘|Xÿ‘Ü¶o dJ©g§Kfm©À¶m ~m~VrV
{Z‘m©U hmoUmao à{Vq~~, amOH$s¶, VmÎdrH$, Ý¶m{¶H$ {gÕm§ÝV, Ym{‘©H$ ÑpîQ>H$moU Ë¶m§Mm
VmpÎdH$ ì¶dñWo‘Ü¶o Pmbobm {dH$mg Am{U Ë¶mMm Eo{Vhm{gH$ g§Kfm©da Ambobm n[aUm‘
d Ë¶mMo ñdén {ZYm©[aV H$aVmZm à~i VWm ‘moR>o AgVmV.
gwnañQ´>³Mabm ñdm¶Îmm XoÊ¶mg H$mhr ‘m³g©dmXr {dMmad§V àmÜ¶mÝ¶ XoVmV. Var
^m¡{VH$dmXr B{VhmgmMo ho H$m‘ Amho H$s, ~og gwÕm {VV³¶mM à‘mUmV {dMmamV KoUo
38
Amdí¶H$ Amho. "~og ñQ´>³Mab' hr BWr nwZd©gmhVdmXr H$mim‘Ü¶o gm‘m{OH$ ñWmnZoÀ¶m
à{H«$¶onmgyZ AôÚ hmoË¶m. ‘mÌ gm‘§Vr ì¶dñWoVhr Ë¶m VemM hmoË¶m. gwnañQ´>³Ma hr
ÛWr åhUOo EH$‘oH$m§nmgyZ doJi¶m hmoUmè¶m ñdV§Ì à{H«$¶m ZgyZ Ë¶m gX¡d EH$‘oH $m§Zm
à^mdrV H$aV AgVmV. Ë¶m§Mo EH${ZîR> g§~§Y AmhoV. Ý¶m{¶H$, amOH$s¶ ~Xb ¶m
g§H$ënZm doJionUmZo g‘OyZ KoVm ¶oV ZmhrV. B{VhmgmVrb {ZYm©[aV KQ>H$ hm eodQ>r
dmñV{dH$ OrdZm‘Yrb CËnmXZ d nwZ©CËnmXZ hoM AgVmV. Ago ‘m³g©Mo à{VnmXZ
Amho. ‘mÌ B{VhmgmÀmm {ZYm©[aV KQ>H$ hm Ho$di Am{W©H$ KQ>H$ Zìho. B{VhmgmV ‘mZdr
àJVrÀ¶m g§~§Ym‘Ü¶o {ZYm©[aV KQ>H$ ‘moObo OmV ZmhrV. Ý¶m{¶H$ d emgH$s¶ à{H«$¶m
nÕVr‘Ü¶o {Z{‘©Vrj‘ H$m¶m©H«$‘m§‘YyZ CËnÞ Pmboë¶m gm‘m{OH$ g§~§YmVyZ àJVr
AmH$mamg ¶oVo. CËnmXZ nÕVrÀ¶m {gÕmÝVm§Mo ‘w»¶ ñdén åhUOo gm‘m{OH$ ~m~tZm
Am{W©H$ AmYma XoUo. gOJVm hr ^m¡{VH$ {damoYm^mgmÀ¶m {déÕ nmíd©^y‘rda àË¶oH$
CËnmXZmÀ¶m nÕVr‘Ü¶o gVV n[adV©Zr¶ ñdénm§‘Ü¶o àJQ> hmoV AgVo. ¶m ‘wÚm§da
gOJVm g‘OmdyZ KoVbr nm{hOo.
Subaltern History
B{VhmgmMr ‘m§S>Ur H$aV AgVmZm B{VhmgH$mamÀ¶m H$mimMo g§X^©, Ë¶mMr ñdV…Mr

Ñï>r Am{U OJV Agboë¶m ‘wë¶ì¶dñWoMm à^md Ë¶mÀ¶mda AgVmo Am{U Ë¶m AmYmaoM
Vmo B{VhmgmMr ‘m§S>Ur H$aV AgVmo. åhUyZM B{VhmgboIZ àdmhm‘Ü¶o B{VhmgH$mam§Mo
1
{d{dY g§àXm¶ Amnë¶mbm {XgVmV.
B{Vhmg Aä¶mgH$m§Zr Amnë¶m gmo¶rgmR>r B{Vhmg hm H$mbI§S>m‘Ü¶o {d^mOrV
Ho$bm. àmMrZ, ‘Ü¶¶wJrZ d AmYw{ZH$ hr {d^mJUr {dgmì¶m eVH$mÀ¶m CÎmamYm©V àma§^
Pmbr. AmVm Ë¶m‘Ü¶o AmYw{ZH$ H$mbI§S>mMo {d^mOZ AmYw{ZH$ d CÎma AmYw{ZH$ Ago
Pmbo Amho. {~«{Q>em§Zr ^maV qOH$ë¶mda Ë¶m§Zr AmnUmg Á¶m§À¶mda amÁ¶ H$am¶Mo Amho
Ë¶m§My na§nam, B{Vhmg, g§ñH¥$Vr Am{U EV²Ôoer¶m§Mo ~maH$mdo g‘OyZ KoÊ¶mMr à{H«$¶m gwé
Ho$br. AWm©V {~«Q>rem§Mm ¶m‘mJMm hoVy hm gm‘«mÁ¶dmXr hmoVm ho CKS> Amho. {dë¶‘ OmoÝg²,
{d{b{H$Ýg, J«±S> S>’$, pìhÝgoÝQ> pñ‘W, Ooåg² {‘b d H$Z©b {~«½O BË¶mXr boIH$m§Zr
39
Ho$bobr ^maVr¶ B{VhmgmMr ‘m§S>Ur Ë¶m§Zm Oer g‘Obr Ë¶màH$mao gm‘«mÁ¶dmXr d
àemgH$s¶ÑîQ>çm Ho$br.
Ooåg² H°$qZJh°‘ J«±S> S>’$Zo {b{hboë¶m "History Of Maratha's vol.3 ‘Ü¶o ‘amR>r
2
gÎmoÀ¶m CX¶m~m~VMm "dUdm' {gÕm§V ‘m§S>bm. {~«Q>rem§À¶m gm‘«mÁ¶dmXr B{Vhmg
boIZm{déÕ ^maVr¶m§Mr Or à{V{H«$¶m C‘Q>br Vo {bImU "amï´>dmXr' B{VhmgboIZ
àdmh åhUyZ à{gÕ nmdbo. amï´>dmXr B{VhmgH$mam§Zr {~«{Q>e amOdQ>rMo gm‘«mÁ¶dmXr
A§Va§J CKS>bo. n[aUm‘r ^maVr¶ B{VhmgboIZmMo ñdén ~Xbbo, H$jm é§Xmdbr. CXm.
‘Ü¶¶wJmVrb Eo{Vhm{gH$ ‘hmnwéfm§À¶m H$m‘{JarMm JwUJm¡ad Ho$bm. Ë¶m§Zm EH$m
OmVrÀ¶m ~§YZm‘Ü¶o AS>H$dbo. Ë¶m‘wio ZH$iVM O‘mVdmXmMr ~rOo amodbr. Am‘Mm
JVH$mi Jm¡adembr Amho ho gm§JVmZm "Cƒ OmV-dU©' Ah§H$mam§Zr amï´>dmXr boIZmg
3
J«mgbo. amï´>r¶ Ame¶ ñnï> H$aÊ¶mEodOr ‘wpñb‘ emgH$m§{déÕMo bT>o Ago ñdén Ë¶m
4
‘m§S>Urg {Xbo Ë¶m‘wio gm‘m{OH$ Eo³¶mg VS>m {Xbm. ^maVr¶ amï´>dmXr B{Vhmg ‘m§S>Ur
à{V{H«$¶mdmXr ‘m§S>Ur åhUyZ "OmVOmUrdobm' àmYmÝ¶ XoUmam B{VhmgboIZmMm EH$
"gwYmaUmdmXr' B{Vhmg åhUOoM ^maVmVrb "d§{MVmMm B{Vhmg' ‘m§S>Umam àdmh gwé Ho$bm,
hrM ^maVmVrb g~mëQ>Z© B{VhmgmMr àW‘ ‘m§S>Ur hmo¶.
5
"g~mëQ>Z© ñQ>S>rO' VWm "d§{MVm§Mm Aä¶mg' hm B{Vhmg boIZmVrb EH$ àdmh Amho.
6
"VimH$Sy>Z B{Vhmg' Agohr Ë¶mMo dU©Z Ho$bo OmVo. ^maVmV "g~mëQ>Z©' ¶m eãXmgmR>r
"d§{MV' hm ‘amR>r eãX à¶moJ S>m°. AaqdX Xoenm§S>o ¶m§Zr dmnabm. S>m°. C‘oe ~JmS>o ¶m§Zr
7
g~mëQ>Z©gmR>r "emo{fV d A§{H$V' Agm eãXà¶moJ dmnabm Amho.
S>m°. em‘ H$m¶Xo ¶m§Zr g~mëQ>Z© B{Vhmgmg§X^m©V "~hþOZm§À¶m B{VhmgmMm AÝd¶mW©'
8 9
Agm boI {b{hbm. IamoIaM ~hþOZ eãXmg g~mëQ>Z© eãX dmnaUo ¶mo½¶ Zmhr.
10
g~mëQ>Z© qH$dm Cno{jV ¶m eãXmg ‘moëgdW© eãXH$moem‘Ü¶o nwT>rb à{VeãX AmhoV.
Cno{jV-Overlooked neglected, disregarded, treated with unconcern and indifference'
Agm eãXà¶moJ Ho$bm Amho. hm Pmbm g~mëQ>Z© eãXmMm AW©.
BQ>m{b¶Z ‘m³g©dmXr {dMmad§V Am§V{ZAmo J«m‘Mr ¶mZo g~mëQ>Z© B{VhmgàdmhmMr
H$ënZm ‘m§S>br. "g~mëQ>Z©' hr bîH$ar CVa§S>r‘Yrb g§km hmo¶. J«m‘MrÀ¶m {ZYZmZ§Va
1950 Z§Va Ë¶mMo {bImU "Secectionas from Political writing' Am{U "Selections from
Prison Notebooks' Ago à{gÕ Pmbo. J«m‘MrZo ~Xbboë¶m OmJ{VH$ n[apñWVrÀ¶m
40
g§X^m©V ‘m³g©À¶m {gÕm§VmMm Zdm AÝd¶mW© bmdbm. Ë¶mZo ¶w³VrdmX Ho$bm H$s, "Am{W©H$
ì¶dhma gm‘m{OH$ OrdZmbm AmYma^yV Agbo Var Ë¶mdarb gm§ñH¥${VH$ ‘Obmhr
‘hÎdmMm Amho. g§ñH¥$Vr hr gm‘m{OH$ n[adV©Zmg JVr XoVo. Ë¶mZo Amnbm "hoOr‘ZrMm'
(Hegemony) Mm {gÕm§V ‘m§S>bm. Ë¶mZwgma gÎmm{Ye g‘mOmda gÎmm JmO{dÊ¶mgmR>r
AZwH«$‘o "X‘Z' Am{U "g§‘Vr' ho XmoZ ‘mJ© dmnaVmV. n{hbm X‘ZmMm ‘mJ© ’$ma H$mi
{Q>H$V Zmhr.'
J«m‘MrMm hm {dMma X{jU Am{e¶mMm doJù¶m àH$maMm B{Vhmg g‘OyZ KoÊ¶mgmR>r
S>m°. aU{OV Jwhm ¶m§Zr Ho$bm Am{U 1982 nmgyZ "g~mëQ>Z©' B{VhmgmMr ‘m§S>Ur H$aÊ¶mg
àma§^ Ho$bm. aU{OV Jwhm§Mm OÝ‘ 1922 gmbMm. 1980 nmgyZ Am°ñQ´>o{b¶mÀ¶m H°$Z~oam
¶m {R>H$mUÀ¶m Z°eZb {dÚmnrR>m‘Ü¶o àmÜ¶mnH$ åhUyZ éOy Pmbo. ""Writing on South
Asian History and Society'' hr ‘m§S>Ur H$aV Ë¶m§Zr A{ÔZ dJ© Z nmohMboë¶m AWdm
Ë¶m§Zr XIb Z KoVboë¶m OZgm‘mÝ¶m§À¶m B{Vhmg H$m¶m©Mr ‘m§S>Ur Ho$br.
A{ÔZdmÚm§Zr gm‘mÝ¶m§Mr XIb KoVbr Zmhr. Ë¶m{df¶rÀ¶m B{VhmgmMr Hw$iH$Wm
aU{OV Jwhm ‘m§S>VmV. 1982 nmgyZ AmOn¶ªV g~mëQ>Z© B{Vhmgm{df¶rMo ~mam I§S>
àH$m{eV Pmbo AmhoV. ho gd© I§S> B§J«Or^mfo‘Ü¶o AmhoV. Ë¶m‘wio Vo B§J«Or dmMH$m§{edm¶
BVam§n¶ªV nmohMbo Zmhr. AmVm Ë¶mMm qhXr Am{U ~§Jmbr‘Ü¶o AZwdmX Pmbm Amho. Ë¶m
11
‘m§S>Ur‘Ü¶o H$mhr CUrdmhr OmUdVmV. CXm. eoVH$è¶m§Mr OmUrd hr g~mëQ>Z© OmUrd
Agbr Var Vo nwéfgÎmmH$ Amho, ¶mH$S>o Aä¶mgH$m§Zr Xþb©j Ho$bo Amho. eoVH$ar
Am{Xdmgt~amo~aM X{bV, {ó¶m ¶m§À¶m~Ôb d Ë¶m§À¶m Om{Udo~Ôb {bImU Zmhr.
eoVH$è¶m§{df¶rMr, Ë¶m§À¶m n[apñWVr{df¶rMr ‘m§S>Ur ‘hmË‘m ’w$b|Zr J«m‘Mr OÝ‘mbm
¶oÊ¶mÀ¶m AJmoXaM Ho$br hmoVr.
‘wimVM ¶m{R>H$mUr J«m‘MrZo à{Vg§ñH¥$VrÀ¶m {Z[‘©VrMr JaO à{VnmXZ Ho$br
12
Ë¶mnojmhr Mm§Jbr ‘m§S>Ur d AJmoXaM ‘hmË‘m ’w$b|Zr Ho$bobr Amho.
OZgm‘mÝ¶m§À¶m B{VhmgmMr ‘m§S>Ur
g~mëQ>Z© ‘m§S>UrMo OZH$ åhUyZ lo¶ A§ÝVmo{ZAmo J«m‘Mr ¶mg {Xbo OmVo. Ë¶mMm
H$mbI§S> 1891 Vo 1937 Agm Amho. J«m‘Mr OÝ‘mg ¶oÊ¶mAJmoXaM ‘hmË‘m OmoVr~m ’w$bo
(1827-1890) EH$ df© AJmoXa {ZYZ nmdbo hmoVo. ‘hmË‘m ’w$b|Zr ^maVr¶ B{VhmgmMr
‘m§S>Ur OZgm‘mÝ¶m§À¶m Zìho Va Xþgè¶m H$moUË¶m A§JmZo Ho$br? ¶m àíZmMo CÎma
41
"OZgm‘mÝ¶m§À¶m gd©ñdr CËWmZmgmR>rMr/àJVrgmR>rMr' ‘m§S>Ur Ago Úmdo bmJob.
nma§nm[aH$ gm‘m{OH$ emofU Am{U Am{W©H$ emofU ¶m§Mm gm‘m{OH$ KQ>H$m§À¶m g§X^m©V
n{hbm [dMma ’w$b|Zr Ho$bm. ñdmV§Í¶mMo ‘yë¶ ~hþOZ g‘mOmn¶ªV nmohM{dÊ¶mgmR>r
B{Vhmg ho ‘hÎdmMo gmYZ Amho. N>ÌnVr {edmOtMm nmodmS>m {b{hÊ¶m‘mJMm Ë¶m§Mm hoVy
B{Vhmg H$WZmMm AgyZ "Hw$U~r, ‘mir, ‘hma, ‘m§J BË¶mXr OmVtÀ¶m bmoH$m§Zm Vmo
Cn¶moJr nS>mdm, hm ì¶dhmar hoVy Amho.'
‘hmamï´>mVrb ‘yi na§naoMo à{V{ZYrËd ewÐm{VewÐmH$S>o Amho ho J¥hrVH$ ‘m§Sy>Z
‘hmamï´>mVrb ‘yi na§naoÀ¶m B{VhmgmMo àmMrZ g§X^© ’w$b|Zr ~irÀ¶m B{VhmgmV emoYbo
d ‘m§S>bo. ¶m{R>H$mUr A~«m÷Ur B{VhmgboIZmMm nm¶m KmbÊ¶mMo gd© lo¶ ’w$b|H$S>o OmVo.
N>ÌnVr {edmOtÀ¶m B{VhmgmMr ‘m§S>Ur ""{edmOr ewÐm{VewÐm§Mm {hVajH$, eoVH$è¶m§Mm
ÌmVm, H$V©ì¶g§nÞ, namH«$‘r amOm Amho.'' Aer Ho$br. ewÐm§À¶m Pw§Oma d¥ÎmrMo, namH«$‘mMo
àVrH$ ‘mZbo. ’w$b|Zr eoVH$è¶m§da Ho$boë¶m Owby‘mMo, AÝ¶m¶mMo, AË¶mMmamMo dU©Z
14
"Bemam' ¶m {Z~§Ym‘Ü¶o ‘m{‘©H$nUo Ho$bo Amho.
^maVmÀ¶m B{VhmgmVrb dJ©g§~§YrMo n{hbo AmH$bZ ‘hmË‘m ’w$bo ¶m§Zm Pmbo. Ë¶m§Zr
ñWyb‘mZmZo B{VhmgmMr gdmªJrU {M{H$Ëgm Ho$br. ’w$b|Zr Amnë¶m {bImUmVyZ Ho$bobr
d§e g§H$ënZoMr ‘m§S>Ur dU©OmVr g§ñWoÀ¶m gm§ñH¥${VH$ {ZH$fm§da AmYmarV Ho$br. ‘mÌ ¶m
g§nyU© ‘m§S>Ur‘Ü¶o gm‘mÝ¶ H$ï>H$ar OZVoÀ¶m emofUm~Ôb Ho$di ~«m÷Um§Zm O~m~Xma
15
Yabo. g~mëQ>Z© qH$dm VimH$Sy>Z B{VhmgmÀ¶m ‘m§S>Ur‘Ü¶o "ór-B{VhmgmMr' ‘m§S>Ur
H$aUmam EH$ àdmh {dH${gV Pmbm Amho. g‘mOmVrb gd©M OmVrY‘m©À¶m {ó¶m§À¶m
àíZm§Zm gd©àW‘ ’w$b|Zr dmMm ’$moS>br. bmoH$g§»¶oÀ¶m {Zåå¶mZo Var AgUmè¶m {ó¶m§da
nwéfemhrZo d§{MVmdñWm bmXbr. Ë¶m‘wio ór{df¶H$ B{Vhmg ‘m§S>Urg "VimH$Sy>Z
B{Vhmg' åhUyZ g§~moYVm ¶oVo. AmVm {ódmXr B{Vhmg nwT>o Ambm Amho. ¶m{edm¶ ór d
nwéf ZgUmam g‘mOmVrb V¥Vr¶ n§Wr dJm©Mm Aä¶mg H$aUo AnojrV Amho.
19 ì¶m eVH$m‘Ü¶o ‘hmamï´>mV ór-{df¶H$ {dMma‘§WZ Pmbo. Om{V{df¶H$
{dMma‘§WZmà‘mUoM ho {dMma‘§WZ gm‘m{OH$ g§~§YmÀ¶m nma§nmarH$ AmH¥$Vr~§YmZm N>oX
Xody nhmV hmoVo. bmoH${hVdmXtMr eVnÌo Am{U ’w$bo Xm§nË¶m§Mo ór-{ejUmMo H$m¶© ¶m XmoZ
Jmoï>t‘wio 19 ì¶m eVH$mÀ¶m ‘Ü¶mbm ór-{df¶H$ àíZm§À¶m {dMma‘§WZmg JVr
16
{‘imbr. H${Zð>ñVar¶ eoVH$ar-H$m‘H$ar {ó¶m§À¶m pñWVr{df¶r d gwYmaUo{df¶r
42
H$m¶© Ho$bo. ""gd© ewÐm{X A{VewÐm§gh {^„ H$moir B. ‘mZd ~m§Ydm§Zr AmnAmnë¶m
H$Ý¶mnwÌm§g emio‘Ü¶o nmR>dyZ Ë¶m gdmªg gË¶kmZ {eH${dÊ¶mMm Ama§^ H$amdm ho Ë¶m§Mo
AmdmhZ ‘hÎdmMo Amho.'' "eoVH$è¶m§Mm AmgyS>' ¶m J«§Wm‘YyZ Am{U "AI§S>m{X H$mì¶aMZm'
‘Yrb "Hw$i§~rU' {d^mJm‘Ü¶o eoVH$ar {ó¶m§À¶m H$ï>Xm¶r d hmbmIrMo dU©Z Ho$bo Amho.
’w$b|Mm ór-‘wº$sMm {dMma ì¶mnH$ ñdénmMm hmoVm. ¶m{R>H$mUr ’w$ë¶m§Mr ^w{‘H$m
‘mZdVmdmXmH$S>o ’w$bo PwH$bobo {XgVmV.
WmoS>³¶mV ‘. ’w$bo ¶m§Zr g‘mOmVrb d§{MV, Cno{jV dJm©À¶m àíZm§Zm dmMm ’$moS>br.
Iè¶m AWm©Zo Vo g‘mOmVrb Cno{jVm§Mo A§Va§J g‘OyZ KoUmao "Cno{jVm§Mo ‘mZH$ar' hmoVo.
’w$b|À¶m ‘¥Ë¶yMr ~mV‘r {Q>iH$m§À¶m Ho$gar ¶m dV©‘mZnÌmZo N>mnbr Zmhr. ho gË¶ Amho.
hr H$moUVr {Z{^©S> nÌH$m[aVm åhUVm ¶oB©b? ’w$b|Mm nwVim nwÊ¶m‘Ü¶o C^maÊ¶mMr ¶moOZm
nwUo ‘hmZJanm{bHo$V ‘§Oya hmoD$ eH$br Zmhr. ¶m~m~r H$moUË¶m nwamoJm‘rÎdmÀ¶m {ZXe©H$
hmoË¶m?
AemM àH$maMm Cƒ XOm©Mm B{VhmgboIZmMm à¶ËZ Job Am°‘ìh|Q> ¶m§Zr Ho$bm
20
Amho. àñVwV nwñVH$m‘Ü¶o Ë¶m‘Zr Am§~oS>H$anyd© Va 1956 n¶ªVÀ¶m ‘w~§B©, Am§Y« Am{U
H$Zm©Q>H$ àmVm§Vrb X{bV MidirÀ¶m ñdénmMr ‘m§S>Ur Ho$br. ^maVmVrb OmVr{Zhm¶
g‘mOm‘Ü¶o, VimJmimVrb KQ>H$m§Zm gm‘m{OH$ H«$m§VrMo ^mZ H$go Ambo, Ë¶m§Mo {deofV…
21
H${Zð> OmVtMo AmË‘^mZ OmJo Pmë¶mMr ‘m§S>Ur Amho.
^maVmÀ¶m B{VhmgmboIZm‘mJrb hm ZyVZ àdmh Aä¶mgVmZm B{Vhmg
Aä¶mgH$m§Zm ZdZdrZ Aä¶mgjoÌo Iwbr hmoD$ nhmV AmhoV. J«m‘MrÀ¶m eãXm§‘Ü¶o
gm§Jm¶Mo Pmbo Vao "bîH$ar ‘mo{h‘mV àË¶j bT>Ê¶mMo H$m‘ hm Xþæ¶‘ A{YH$mar H$aVmo,
Ë¶mÀ¶m g{H«$¶ gh^mJm{edm¶ H$moUVrhr ‘mohr‘ A§‘bmV ¶oV Zmhr. ‘mÌ ‘mohr‘oÀ¶m
{dO¶mMo lo¶ ZoV¥Ëd H$aUmè¶m d[að> A{YH$mè¶mg {Xbo OmVo.' hmM {ZH$f bmdyZ
‘amR>çm§À¶m B{VhmgmMm Aä¶mg gyú‘ nmVirda OmdyZ H$aVm ¶oUo e³¶ Amho. emgH$s¶
d ImOJr A{^boImJmam§‘Ü¶o ‘moS>r H$mJXnÌo Aä¶mgH$m§Mr dmQ> nhmV AmhoV.
ViQ>rnm
1. ¶m{df¶r g{dñVa nhm; Bipan chandra, Mridula Mukherjee, Aditya Mukherjee, K.N.
Panikkar and Sucheta Mahajan, Indias struggle for Independencce, New

Delhi, 1990, pp. 16-22
43
2. Grant Duff, A History of the Mahrattas, vol.1 - 3, Oxford University press, 1921,
9th Edition.
3. à{dU MìhmU, "g~mëQ>Z© B{VhmgboIZ ‘w{º$JrV? Zìho emoH$m§{VH$m', gmYZm, {Xdmir

2006,nwUo, n¥.117.
4 em§Vm H$moR>oH$a, B{Vhmg V§Ì Am{U VÎdkmZ, ZmJnya, 2005, n¥. 223.
5. Ranjit Guha(and others).(ed.), Subaltern stusies, Vol 1-12, New Delhi, 1982-
2006.
6. amOm Xr{jV, "19 ì¶m eVH$mVë¶m ‘hmamï´>mVrb ór-OrdZ. VimH$Sy>Z B{Vhmg, nwUo{dÚmnrR>
dmVm©: ‘{hbm g~brH$aU {deofm§H$, nwUo {dÚmnrR>, nwUo, OmZodmar-‘mM©, 2004, n¥. 06
7. C‘oe ~JmS>o, "g~mëQ>Z© ñQ>S>rO² d ^maVr¶ B{Vhmg boIZmVrb pñWË¶§Va emo{fV-A§{H$Vm§Mr
"ñdm¶Îm' OmZrd d {VMo nmoH$i amOH$s¶- AW©emó,' g‘mOà~moYZ n{ÌH$m, Owb¡-gßQ>o~a,
2007, n¥. 302-312.
8. S>m°. em‘ H$m¶Xo§, "~hþOZm§À¶m B{VhmgmMm AÝd¶mW©', g§emoYH$, Ì¡., {d. H$m. amOdmS>o B{Vhmg
g§emoYH$ ‘§S>i, Ywio, Ì¡. OmZodmar-‘mM©, 1996.
9. C‘oe ~JmS>o, "à{V{H«$¶m g~mëQ>Z© ñQ>S>rO² À¶m {Z{‘ÎmmZo', g§emoYH$, {d. H$m. amOdmS>o B{Vhmg
g§emoYH$ ‘§S>i, Ywio, E{àb-OyZ, 1996, n¥. 64-74.
10. N.G. kalekar (preface to Reprint), "Molesworth's Marathi-English Dictionary,
pune, 2008, p. 102.
11. g~mëQ>Z©gmR>r ‘m§S>UrMr emoH$mpË‘H$m àdrU MìhmU ¶m§Zr Aä¶mgm§Vr gd© ~mamhr I§S>mMr
{M{H$ËgH$ n[ajUo H$éZ ‘m§S>br AmhoV. nhm. à{dU MìhmU, "g~mëQ>Z© B{VhmgboIZ ‘wº$sJrV?
Zìho emoH$mpË‘H$m&', gmYZm, {Xdmir, nwUo, 2006, n¥. 116.
12. A{YH$ ‘m{hVrgmR>r dmMm.AaqdX Xoenm§S>o, "‘. ’w$bo : n¶m©¶r g§ñH¥$VrMo OZH$', B{Vhmg {ejH$,
Ì¡. Owb¡-Am°JñQ>-gßQ>o~a, 2004, nwUo, n¥. 03-12.
13. h[a ZaHo$ (g§nm.), ‘hmË‘m ’w$bo: emoYmÀ¶m Zì¶m dmQ>m, ‘hmË‘m OmoVramd ’w$bo M[aÌ gmYZo
àH$meZ g{‘Vr, ‘hmamï´> emgZ, ‘w§~B©, 1998, n¥. 11.
44
14. h[a ZaHo$ g§nm{XV ‘hmË‘m ’w$bo: "emoYmÀ¶m Zì¶m dmQ>m' ¶m nwñVH$m‘Ü¶o S>m°. C‘oe ~JmS>o ¶m§Zr
‘. ’w$bo ho B{VhmgH$ma AmhoV' Agm {b{hbobm boI Aä¶mgH$m§Zr ‘wimnmgyZ dmMmdm.
15. nhm. ZMmP ‘moXr (g§nm.) ^maVr¶ ñdmV§Í¶bT>çmVrb {ó¶m, (AZw. dmg§Vr ’$S>Ho$.), ‘ohVm
npãbqeJ hmD$g, nwUo, OmZodmar, 2003.
16. {ó¶m§À¶m Aä¶mgmMr ‘Ü¶¶wJ d ‘§{Xa ¶m AZwf§JmZo ‘m§S>Ur H$éZ S>m°. aoIm nm§S>o ¶m§Zr ‘Ü¶¶wJmVrb
‘§{Xam§‘Ü¶o ‘wbtMr H$er {nidUyH$ hmoV hmoVr ¶m{df¶rMr {M{H$ËgH$ ‘m§S>Ur Ho$br. "Rethinking
womens History' À¶m ‘m§S>UrV ~gUmar Amho.
Rekha pande, Making history inclusive-rethinking womens history and new
categories-a case study of tu Temple Girls in Medieval Deccan, Key-Note
Address, National seminar on socio-Economic History of Medieval Deccan,
18-20, Jan, 2010, By Agasti college, Akole.
17. Jim powell, Post Modernism, Oxford University press, New Delhi, 2001.
18. S>m°. Xr{jV, "doY ñdmV§Í¶bT>çmMm.' OZMidir§Mr ~XbVr éno, Am§XmobZ-emídV

{dH$mgmgmR>r, Am°³Q>mo~a-Zmoìh|~a, 2007, nwUo, 2007, n¥. 12-23.
19. Sumit Sarkar, Modern India, 1985-1947, (Trans. by Suhila Dhodhal), Rajkamal
publication, New Delhi, 1982.
20. Gali omvedt, "Dality and the Democratic, Revolution : Dr. Ambedkar and the
Dalit Movement in colonial India',sage publication, Aelhi, 1994.
21. nhm, à{dU MìhmU, "dmMVm-dmMVm'...(S>m°. Job Am°‘ìh|Q> ¶m§À¶m darb nwñVH$mMo n[ajU),
B{Vhmg {ejH$, Ì¡. B{Vhmg {ejH$ ‘hm‘§S>i, ‘hmamï>, nwUo, gßQ>o~a, 2003, n¥. 16.
22. Sumit Sarkar, "The Many worlds of Indian History', in Writing Social History,
New Delhi, 1997.
23. {edH$mi d noedoH$mimVrb "‘hma' OmVrÀ¶m ¶moJXmZmMm B{Vhmg S>m°. A{Zb H$R>mao ¶m§Zr g§emoYZ
H$éZ ‘m§S>bm Amho. nhm. A{Zb H$R>mao, {edH$mi d noedmB©Vrb ‘hmam§Mm B{Vhmg, gwJmdm
àH$meZ, nwUo, ‘o, 2009.
45
àH$aU Xþgao
qgYw g§ñH¥$Vr
^maVmVrb Vm‘«nmfmU¶wJrZ g§ñH¥$Vr. qgYyg§ñH¥$VrÀ¶m ApñVËdmMm nwamdm X¶mam‘

ghmZr ¶m§Zr 1921 ‘Ü¶o COoS>mV AmUbm. Ë¶mM dfu n§Om~mVrb hS>ßnm ¶oWo àm¶mo{JH$
CËIZZ Pmbo, Ë¶mV qgYy g§ñH¥$VrMo Vm‘«nmfmU¶wJrZ ñdén ñnï> Pmbo. amImbXmg
~°ZOu ¶m§Zr ‘moh|-Omo-XS>moMm emoY bmdbm (1922). ¶mZ§Va ¶m XmoÝhr ñWir ga Om°Z
‘me©b, B. Oo. EM. ‘°Ho$, ‘mYmoñdén dËg, ga ‘m°{Q©>‘a ìhrba B. g§emoYH$m§Zr {dñV¥V
CËIZZo Ho$br. ¶m{edm¶ gd}jUmVrb nmhUrV qgY-n§Om~mV({dÚ‘mZ nm{H$ñVmZ) qgYy
g§ñH¥$VrMr AZoH$ àmMrZ ñWio COoS>mV Ambr. qgYyMo Imoao hoM ¶m Vm‘«nmfmU¶wJrZ
g§ñH¥$VrMo AmJma Agë¶mZo {Vbm qgYy g§ñH¥$Vr AWdm hS>ßnm g§ñH¥$Vr Ago Zmd XoÊ¶mV
Ambo.
Ë¶mZ§VaÀ¶m CËIZZ-g§emoYZm§V ¶m g§ñH¥$VrÀ¶m ì¶már~ÔbÀ¶m H$ënZm§V
Am‘ybmJ« ~Xb Pmbobo AmhoV. àma§^r n§Om~mV énS> nmgyZ Vo n{ü‘og ~bw{MñVmZmVrb
gwº$JoZS>moa EdT>çm {d^mJmV ¶m g§ñH¥$VrÀ¶m Adeofm§Mr bhmZ‘moR>r gw. 60 d X{jUog
n{ü‘ {H$Zmè¶mbJV gm¡amï´>mV gw. 40 ñWio kmV Pmbr hmoVr ‘mÌ AmO{‘Vrbm qgYy
g§ñH¥$VrÀ¶m XmoZ hOmam§hÿZ A{YH$ ñWim§Mm emoY bmJbm Amho. Ë¶m§n¡H$s gw. 1500 ^maVmV
Am{U gw. 500 nm{H$ñVmZmV AmhoV.{deof åhUOo Ë¶mVrb ~hþg§»¶ ghmeohÿZ A{YH$
ha¶mUm, amOñWmZ‘Yrb gañdVrÀ¶m Imoè¶mV AmhoV. JwOamVoV bmoWb d Ë¶mÀ¶m
X{jUog ^JVamd ¶oWohr qgYy g§ñH¥$VrMo bmoH$ amhV AgV, {edm¶ amOñWmZmV
H$m{b~§Jm, {Jbw§S> d BVa AZoH${R>H$mUr VgoM CÎma àXoemV ‘raVÀ¶m n{ü‘og gw. 31
{H$‘r da Ab‘Jranya ¶oWo qgYy g§ñH¥$VrMo bmoH$ amhV AgV, Ago AmT>iyZ Ambo Amho.
^JVamd ‘moh|-Omo-XS>monmgyZ Am¾o¶rg gw. 805 {H$‘r.da Amho; gwº$JoZS>moa H$amMrnmgyZ
n{ü‘og gw. 483 {H$‘r.da Amho Am{U Ab‘Jranya ‘moh|-Omo-XS>moÀ¶m nyd}g gw. 966 {H$‘r
da Amho. ha¶mUm Am{U n§Om~mV ~Zdmbr, {‘VmWb ¶m ñWim§{edm¶ qgY‘Ü¶o ¶mar ¶m
46
{R>H$mUr qgYy g§ñH¥${VgÑe Adeof {‘imbo. ¶mdéZ qgYyg§ñH¥$VrMr ì¶már {H$Vr {dñV¥V
hmoVr, ¶mMr H$ënZm ¶oVo.
ì¶márBVH$sM ¶m g§ñH¥$VrMr àmMrZVmhr bjmV R>odÊ¶mgmaIr Amho. ¶m
g§ñH¥$VrÀ¶m H$moQ>{XOr, hS>ßnm, bmoWb B. ñWim§Mm H$mbI§S> H$m~©Z-14 nÓVrZwgma
{Z{üV H$aÊ¶mV Ambobm Amho. Ë¶mZwgma Am{U ‘moh|-Omo-XS>mo d hS>ßnm ¶oWo gmnS>boë¶m
H$mhr Adeofm§À¶m d ‘Ü¶nyd}Vrb {deofV… ‘ogmonmoQ>o{‘¶mVrb-Ad-eofm§À¶m VwbZmË‘H$
Aä¶mgmZwgma VgoM AmVmn¶ªV Pmboë¶m CËIZZm§déZ qgYw g§ñH¥$VrMo ñWyb‘mZmZo VrZ
H$mbI§S> nS>VmV : 1. AmÚ qgYy (B. g. ny. 3200 - 2600), 2. ZmJar qgYy (B. g. nyd©
2600 - 2000) Am{U 3. CÎma qgYy (B. g. nyd© 2000-1500). AmÚqgYw H$mbI§S>mVrb
ñWio qgYnmgyZ gañdVrÀ¶m Imoè¶mV A{YH$ AmhoV. ZmJar qgYy H$mimVrb gdªH$f
nwamì¶mMm {dMma H$aVm ¶m H$mimV doJmZo gm§ñH¥${VH$ ~Xb KSy>Z Ambo; Va CÎma qgYy
H$mimV qgYy g§ñH¥$VrÀ¶m èhmgmg gwédmV Pmbr.
¶m g§ñH¥$VrMm CJ‘, CËH«$‘ d AñV H$gm Pmbm, ¶m§~m~V {dÛmZm§V EH$‘V Zmhr;
na§Vw B. g. ny. {Vgè¶m ghòH$m‘Ü¶o qgY-n§Om~Mr ‘¡XmZo Am{U Ë¶m§À¶m n{ü‘oH$S>À¶m
A’$Jm{UñVmZ, ~bw{MñVmZ ^mJm§Vrb S>m|Jami àXoemVhr gÜ¶mnojm ‘mZdr dñVrbm
OmñV AZwHy$b Aer Z¡g{J©H$ n[apñWVr Agmdr, ¶mV e§H$m Zmhr. ~bw{MñVmZÀ¶m
S>m|Jami ^mJmV N>moQ>rN>moQ>r J«m‘dñVrMr H|$Ðo hmoVr, ho AmVm gd©‘mÝ¶ Pmbo Amho.
~bw{MñVmZ Am{U CÎma nm{H$ñVmZ ¶m {d^mJmV ¹o$Å>m, Zmb, Am‘ar, Pmo~, Hw$br Am{U
Q>moJmo B. àmXo{eH$ d¡{eï²>¶m§À¶m {Za{Zamù¶m J«m‘g§ñH¥$Vr ApñVËdmV hmoË¶m, ¶m~Ôb
nwamdm {‘imbobm Amho. ¶m g§ñH¥$VrMo bmoH$ {d{dY VèhoMr a§J{dbobr ‘mVrMr ^m§S>r dmnarV
AgV. H$mbI§S>mÀ¶m Ñï>rZohr ¶m g§ñH¥$Vr hS>ßnm g§ñH¥$VrÀ¶m AmYrÀ¶m hmoË¶m, ho AmVm
{Z{üV Pmbo Amho. ¶m {d^mJmVrb CÎmaoH$S>rb g§ñH¥$VrV àm‘w»¶mZo bmb Imnam§Mm dmna
AmT>iVmo, Va X{jU {d^mJm‘Ü¶o {ndiga a§JmMr Imnao àM{bV hmoVr, Ago {XgVo.
‘¥ËnmÌo, ‘mZdr X’$Zo, ‘¥Ë¶ynmÌm§darb a§JrV ZjrH$m‘ Am{U H$mhr ñWir gy{MV Ho$bo
OmUmao g§^mì¶ YmÝ¶moËnmXZ, ¶m§déZ qgYy g§ñH¥$VrÀ¶m ZmJar {dH$mgmMm Am{U¶m
J«m‘rU g§ñH¥$VtMm K{Zð> g§~§Y Agmdm, Ago VÁkm§Mo ‘V Amho. hS>ßnmÀ¶m CËIZZm‘Ü¶o
47
¶mg WmoS>m’$ma XþOmoam {‘imbobm Amho. hS>ßnmÀ¶m H$moQ>{d^mJmÀ¶m CËIZZmV qgYy
g§ñH¥$VrÀ¶m Imnam§À¶m Wam§À¶m Imbr Pmo~ g§ñH¥$VrMr Imnao {‘imbobr AmhoV.
Ë¶mMà‘mUo nm{H$ñVmZmVrb H$moQ>{XOr ¶oWrb CËIZZm‘Ü¶o hS>ßnmnyd© g§ñH¥$VrMo Adeof
gmnS>bo. ¶m hS>ßnmnyd© g§ñH¥$VrV Vm§ã¶mMm dmna ZìhVm Am{U ^mOboë¶m {dQ>m§Mmhr A^md
hmoVm. ¶m H$mimVrb ‘¥ËnmÌo Vm§~S>çm a§JmMr Am{U H$mù¶m a§JmV Zjr Ho$bobr Agbr, Var
Ë¶m§Mo Am‘ar ¶oWo gmnS>boë¶m Imnam§er gmYå¶© bjmV ¶oÊ¶mgmaIo Amho. H$m~©Z-14
À¶m AmYmaohr H$moQ>{XOrÀ¶m dñË¶m§Mr àmMrZVm B. g. ny. 2700 åhUOoM hS>ßnm
g§ñH¥${Vnyd© Agbobr {XgyZ ¶oVo. Z§VaÀ¶m Wam§‘Ü¶o Am{U H$mhr g‘H$mbrZ Wam§‘Ü¶o
hS>ßnm g§ñH¥$Vr‘Ü¶o gmnS>Umè¶m ZjrgmaIr Zjr Agbobr Imnao Am{U ~hþYm KamÀ¶m
q^Vrda {MH$Q>{dÊ¶mH$[aVm dmnaÊ¶mV ¶oUmao ^mOboë¶m ‘mVrMo {ÌH$moU hS>ßnm Am{U
H$moQ>{XOr ¶mXmoÝhr {R>H$mUr CnbãY Pmë¶mZo ¶m XmoÝhr g§ñH¥$VtMm g§~§Y K{Zð >Agbm
nm{hOo, Ago {XgyZ ¶oVo. amOñWmZmVhr H$m{b~§Jm Am{U gmoWr ¶m {R>H$mUr qgYy
g§ñH¥${Vnyd© dñË¶m§Mo Adeof AbrH$S>oM {‘imbobo AmhoV na§Vw {deof åhUOo, H$m{b~§Jm
¶oWo qgYy g§ñH¥$VrMo Am{U gmoWr g§ñH¥$VrMo bmoH$ EH$Ì amhV hmoVo, ¶m‘Ü¶o H$mhrhr g§Xoh
am{hbobm Zmhr.
~bw{MñVmZ, A’$Jm{UñVmZ, dm¶ì¶ gahÔ àm§V, n§Om~, qgY Am{U amOñWmZ ¶m
{R>H$mUr Ñï>rg nS>Umè¶m {d{dY qgYwnyd© g§ñH¥$VtMr hS>ßnm Am{U ‘moh|-Omo-XS>mo ¶oWrb
ZmJa g§ñH¥$Vr‘Ü¶o H$er CËH$m§Vr Pmbr, ho ‘mÌ AÚmn ñnï> Pmbo Zmhr. J«m‘rU
g§ñH¥$VrVyZ n[anyU© ZmJar g§ñH¥$Vr‘Ü¶o n[adV©Z hmoUo, hr Jmoï> EH$X‘ hmoUmar Zmhr.
¶mH$[aVm AZoH$m§Zr AZoH$ H$maUo nwT>o ‘m§S>bobr AmhoV na§Vw CËIZZm§Ûmao ¶m XmoZ
AdñWm§‘Yrb CËH«$m§Vr AWdm n[adV©Z XmIdUmam H$moUVmM R>mog nwamdm hmVr Ambobm
Zmhr. ga ‘m°{Q©>‘a ìhrba ¶m§À¶m‘Vo, ‘moR>‘moR>çm ZÚm§À¶m gnmQ> Imoè¶m§‘Ü¶o amhUmè¶m
bmoH$m§Zm S>m|Jami àXoemV amhUmè¶m bmoH$m§nojm Amnbr CÞVr H$éZ KoÊ¶mMr OmñV g§Yr
{‘iVo, VgoM Ë¶m§Zm {d{dY AmnÎmtZm Vm|S>hr Úmdo bmJVo. ZÚm§Zm ¶oUmao XadfuMo nya
‘mUgm§Zm YmS>gr ~ZdVmV, Ë¶mMà‘mUo Eadr bmoH$m§Zm ì¶mnma d¥ÓrgmR>r CÎmoOZ XoVmV.
Ë¶m§VyZM gm§ñH¥${VH$ g§nH©$ dmT>VmV Am{U g§ajUmMo àýhr Cô amhVmV. åhUyZ Ë¶m§À¶m
48
‘Vo "qgYy g§ñH¥$VrMm CJ‘ åhUOo ‘mZdr ~wÓrZo {ZgJm©Zo CnbãY H$éZ {Xboë¶m g§YrMm
Hw$ebVoZo H$éZ KoVbobm Cn¶moJ hmo¶'. B. g. ny. {Vgè¶m ghòH$mV AË¶§V àJV
Pmboë¶m n{ü‘ Am{e¶mVrb ZmJar g§ñH¥$Vter ì¶mnma‘mJ} ¶oWrb bmoH$m§Mm g§~§Y
Amë¶mda gm‘m{OH$ d ZmJar g§KQ>Zo{df¶rÀ¶m VoWrb H$ënZm ¶m bmoH$m§Zr CMbë¶m
AgVrb, Agohr ‘V ‘m{Q>©‘‘ ìhrba ì¶º$ H$aVmV. Kmof ¶m§À¶m ‘Vo qgYy g§ñH¥$VrMo
AmH$pñ‘H$ ZmJar n[adV©Z åhUOo VËH$mbrZ g‘mOYwarUm§Zr ‘moR>çm ~m¡{ÓH$ {hH$‘VrZo
{eñV bmdyZ H$éZ KoVbobm g‘mOmMm {dH$mg hmo¶. AWm©V hr ‘Vo gd©‘mÝ¶ ZmhrV H$maU
qgYy g§ñH¥$VrV {XgUmao Anyd© gm‘m{OH$ n[adV©Z H$moUË¶m EH$m {d{eï> H$maUmZo AWdm
AmH$pñ‘H$arË¶m CX²Y¥V Pmbo, ho gd© g‘mOemók ‘mZVrbM Ago Zìho. hS>ßnm ¶oWo
hS>ßnmnyd© Am{U hS>ßnm Aem {d{^Þ g§ñH¥$VtMo Adeof gmnS>bobo AmhoV nU ‘moh|-Omo-XS>mo
¶oWo ‘mÌ AÚmn gw. 10 ‘r. À¶m ImbÀ¶m Wam§Mo CËIZZ AeŠ¶M Agë¶mZo ’$mago
Adeof gmnS>bobo ZmhrV. Ë¶m‘wio hS>ßnmà‘mUoM ‘moh|-Omo-XS>mobmhr J«m‘rU d ZmJar
g§ñH¥$VtMo àË¶§Va {‘iob qH$dm H$go ho gm§JVm ¶oV Zmhr.
qgYy g§ñH¥$VrÀ¶m CËH«$m§VrMo AWdm n[adV©ZmMo gd© YmJoXmoao Jw§’$Vm ¶oV Zgbo,
Var {VÀ¶m àJV ñdénmMo Xe©Z hmoÊ¶mg AS>MU ¶oV Zmhr. ‘moh|-Omo-XS>mo, hS>ßnm,
~Zmdbr, MÝhþXmamo, bmoWb, Ymobmdram, H$m{b~§Jm B. {R>H$mUr Or CËIZZo Pmbobr AmhoV,
Ë¶m§déZ qgYy g§ñH¥$VrÀ¶m {d{dY A§Jm§Mr H$ënZm ¶oVo. hS>ßnm Am{U ‘moh|-Omo-XS>mo ¶m
XmoÝhr ñWbm§À¶m Adeofm§Mr ì¶már gw‘mao 5 {H$‘r. nojm OmñV EdT>çm {dñV¥V n[agamV
AmT>iVo. XmoÝhr {R>H$mUr H$moQ>¶wº$ZJa Am{U BVa ZmJar dñVr Ago XmoZ gd©gm‘mÝ¶
{d^mJ nSy> eH$VmV Am{U XmoÝhr {R>H$mUMr dñVr bhmZ-‘moR>çm Mm¡H$moZm§V {d^mJë¶mMo
AmT>iyZ ¶oVo. {dQ>m§À¶m Mm¡Wè¶mda ~m§Ybobr {Za{Zamir Kao, {dñV¥V añVo d CnañVo,
CËH¥$ï> JQ>ma ~m§YUr d VËg‘ ZmJar ñdmñÏ¶mÀ¶m aMZm ¶m ~m~r d¡{eï²>¶nyU© R>aVmV.
hS>ßnmbm n{hë¶m àW‘ CËIZZm§V qgYy g§ñH¥$VrÀ¶m ZJaaMZoMm àË¶¶ Ambm.
ZJaaMZoMr ‘w»¶ d¡{eï²>¶o åhUOo H$moQ> Am{U Imbr ‘¡XmZmV ZJa. ¶m{edm¶ hS>ßnmÀ¶m
EH$m Q>oH$mS>mÀ¶m CËIZZmV hS>ßnmMr X’$Z^y‘rhr {‘imbr. Ë¶mCbQ> hS>ßnm CÎmaH$mbrZ
49
X’$Z^y‘rMm nwamdmhr {g‘oQ>ar EM. ¶m ñWir {‘imbm Voìhm H$moQ>, ZJa Am{U X’$Z^y‘r
ho ‘hÎdmMo {d^mJ ‘mZmd¶mg haH$V Zmhr.
H$moQ>¶wº$ XþJm©Mr gw‘mao 421 ‘r. CÎma-X{jU d gw‘mao 196>5 ‘r.nyd©-n{ü‘ Aer
g‘m§Va {Û^wO Mm¡H$moZmH¥$Vr Amho. g^modVmbÀ¶m Q>mnyÀ¶m da ¶mMr C§Mr gw‘mao 13•>75
Vo 15.>25 ‘r. AgyZ ¶m H$moQ>mÀ¶m ImbÀ¶m Wam§V hS>ßnmnyd© g§ñH¥$VrMr‘¥Ê‘¶nmÌo gmnS>br
AmhoV. ¶mhS>ßnmnyd© J«m‘rU dñVrMr ì¶már {H$Vr hmoVr, ho {Z{üVnUo gm§JVm ¶oV Zmhr.
~hþYm ZXrÀ¶m nwam‘wio ¶m dñVrMm Zme Pmë¶mZ§VaÀ¶m H$mimV ¶m H$moQ>mÀ¶m ~m§YUrg
gwédmV Pmbr, ¶mV e§H$m Zmhr. {edm¶ nwamnmgyZ ajU H$aÊ¶mH$[aVmgwÓm ¶m H$moQ>mMr
~m§YUr Pmbr Agmdr. nm¶m ‘mVrÀ¶m H$ÀÀ¶m {dQ>m§Mm dmna H$éZ Z§Va {MIb Am{U
n¸²$¶m {dQ>m§Mr ~m§YUr H$éZ hm H$moQ> MT>drV Zobm Jobm. ¶mÀ¶m nm¶mMr é§Xr gw‘mao
13•>75 ‘r. AgyZ Vmo da {Z‘wiVm hmoV Jobobm Amho. AYyZ‘YyZ Ooìhm Oéa dmQ>br,
Voìhm ¶m H$moQ>mbm OmñV Q>oHy$ {Xbobo AmT>iVmV. ¶m H$moQ>mbm {R>H${R>H$mUr Mm¡H$moZr ~wéO
Ho$bobo hmoVo. ‘w»¶ àdoeÛma ~hþYm CÎmaog Agmdo nU n{ü‘og H$moQ> q^Vrbm ‘wÔm‘ dmH$U
{Xbobo AmT>ibo d Ë¶mÀ¶m ajUmgmR>r ZOrH$M ~wéOmMr aMZm Ho$bobr hmoVr. H$‘rVH$‘r
VrZ doim H$moQ>mMr XþéñVr Ho$br, VgoM Vmo OmñV ‘O~yVhr Ho$bm. ¶m gdmªV Xþgè¶m doir
Ho$bobr XþéñVr CËH¥$ï> n¸²$¶m {dQ>m§Mr d H$miOrnyd©H$ Ho$bobr hmoVr.
H$moQ>mÀ¶m AmV AZoH$ dmñVy hmoË¶m. H$‘rVH$‘r ghm doim AmVrb dmñVw~m§YUr
Pmbr Ago ¶mdéZ H$iyZ ¶oVo. ‘mÌ ¶m àË¶oH$ ~m§YUrVrb dmñVy§Mm AmboI AWdm Cn¶moJ
Ü¶mZmV ¶oV Zmhr åhUyZ ¶m dñVrMo ñdén H$m¶ Agmdo ho H$iV Zmhr.
¶m H$moQ>-Q>oH$mS>mÀ¶m CÎmaog Agboë¶m Xþgè¶m EH$m Q>oH$mS>mÀ¶m CËIZZm‘Ü¶o
{dñV¥V dñË¶m§Mo Adeof COoS>mV Ambo. ¶m§n¡H$s EH$dmñVy åhUOo ‘Owam§Zm amhmÊ¶mH$[aVm
~m§Yboë¶m MmirÀ¶m ñdénmMr Amho. ¶mnmgyZ WmoS>çm A§Vamda {dQ>m§Zr ~m§Ybobo nmM
JmobmH$ma Mm¡Wao AgyZ Ë¶m§À¶m nbrH$S>o Mm¡Wè¶mda ~m§Ybobr YmÝ¶mMr JwXm‘o AmhoV.
YmÝ¶mMr H$moR>mao XþJm©Odi AgUo, ho g§ajUmÀ¶m Ñï>rZo ‘hÎdmMo R>aVo. H$moQ>¶wº$ XþJm©À¶m
Q>oH$mS>mMr C§Mr ¶m Q>oH$mS>mnojm gw‘mao 6 Vo 7.>5 ‘r. A{YH$ Agë¶mZo hr YmÝ¶H$moR>mao
XþJm©À¶m ‘mè¶mV ¶oV hmoVr, ho bjmV R>odÊ¶mgmaIo Amho.
50
Mmir EH$mM R>emÀ¶m hmoË¶m. ¶mVrb àË¶oH$ Kambm XmoZ Imoë¶m AgyZ, KamMr ‘moO‘mno
gw‘mao 17 • 7•5 ‘r. Aer EH$gmaIr ¶moObobr hmoVr. KamVrb O‘rZ {dQ>m§Mr Ho$bobr
AgyZ XmoZ Mmit‘Ü¶o 0•>9 ‘r. Vo 1•>21 ‘r. A§Va ¶oÊ¶mOmÊ¶m H$[aVm gmoS>bobo hmoVo.
YmÝ¶ JwXm‘mV H$m‘ H$aUmè¶m ‘Owam§H$[aVm hS>ßnm emgZmZo ~m§Yboë¶m ¶m Mmir
Agmì¶mV, Agm A§XmO ¶oVmo. H$mhtÀ¶m ‘Vo OdiM {dQ>m§Zr ~m§Yboë¶m gmoim ^Å>çm§n¡H$s
EH$s‘Ü¶o ‘werV {dVibobo ~«m±P gmnS>ë¶mZo ¶m Mmir‘Ü¶o YmVwH$m‘ H$aUmè¶m ‘Owam§Mr
AWdm H$mam{Jam§Mr dñVr Agmdr. na§Vw ¶m~m~VMm nwamdm BVH$m VwQ>nw§Om Amho, H$s
{ZUm©¶H$ ‘V XoUo H$R>rU Amho.
¶m MmitÀ¶m Odi Agbobo {dQ>m§Mo 18 Jmob Mm¡Wao YmÝ¶ H$m§S>Ê¶mH$[aVm dmnamV
AmUrV AgmdoV Ago {XgVo. gw‘mao 335 ‘r. ì¶mg AgUmao ho Mm¡Wao Cä¶m R>odboë¶m
{dQ>m§Zr ~m§Ybobo AgyZ, ¶m§À¶m ‘Ü¶^mJr CIio hmoVr. Aem H$mhr CIim§‘Ü¶o Jhÿ Am{U
Od {‘imë¶mZo ho Mm¡Wao YmÝ¶ H$m§S>Ê¶mH$[aVm ~m§Ybo AgmdoV, Ago AZw‘mZ H$aVm ¶oVo.
EH$gmaIo YmÝ¶H$m§S>UrMo AR>am Mm¡Wao ~m§YyZ KoUo d Vohr JwXm‘mOdi ~m§YyZ KoUo, ¶mVM
ZJaemgZmMr XÿaÑï>r Am{U ¶moOH$Vm {XgyZ ¶oVo. ‘Owam§À¶m Mmir d YmÝ¶ H$m§S>Ê¶mMo
Mm¡Wao øm§À¶m Odi YmÝ¶gmR>dUrMr JwXm‘o ~m§Ybobr hmoVr. àË¶oH$ am§Jo‘Ü¶o ghm ømà‘mUo
~mam JwXm‘o, Xmohm|‘Ü¶o 7 ‘r. A§Va gmoSy>Z ~m§Ybobr hmoVr. àË¶oH$ JwXm‘ 15.25 ‘r. X 6
‘r. ¶m ‘moO‘mnmMo AgyZ, Vo 1.21 ‘r. OmS>rÀ¶m Xm~yZ Mmonboë¶m ‘mVrÀ¶m nm¶mda
C^mabobo hmoVo. øm JwXm‘m§Mo àdoeÛma CÎmaoH$S>o AgyZ, ìhrba øm§À¶m ‘Vo øm JwXm‘m§VyZ
âbobo YmÝ¶amdr ZXrVyZ AmUbo OmV Agmdo.
ZmJar dñVrÀ¶m dmñVy§Mr d¡{eï²>¶o ‘moh|-Omo-XS>mogmaIrM Agë¶m H$maUmZo Vr
‘moh|-Omo-XS>moÀ¶m dñVrÀ¶m d¡{eï²>¶m§~amo~a Aä¶mgUo Bï> R>aob na§Vw AmVmn¶ªV da
C„oIbobr dmñVw d¡{eï²>¶o hS>ßnm g§ñH¥$VrÀ¶m Ñï>rZo A{ÛVr¶ R>aVmV. H$maU ‘Ü¶nyd}‘Ü¶o
Oar hS>ßnm g‘H$mbmV ‘moR>‘moR>çm ZmJar g§ñH¥$Vr ApñVËdmV hmoË¶m, Var BVŠ¶m
CËH¥$ï>nUo ~m§Ybobr YmÝ¶mMr JwXm‘o AOyZn¶ªV AmT>iyZ Ambobr ZmhrV. BVŠ¶m àM§S>
à‘mUmda ~m§Yboë¶m JwXm‘m§‘Ü¶o EH$N>Ìr emgZm{edm¶ YmÝ¶gmR>m hmoUo AeŠ¶àm¶ Amho.
51
hS>ßnmà‘mUoM ‘moh|-Omo-XS>mo ¶oWo H$moQ>¶wº$ XþJ©, ZmJar dñVr, gmd©O{ZH$ dmñVy, ‘Owam§À¶m
Mmir Am{U YmÝ¶mMr JwXm‘o CËIZZm‘Ü¶o gmnS>br AmhoV. XþJm©Mr aMZm qgYyMo ‘hmnya
bjmV KoD$ZM Ho$bobr Agbr nm{hOo na§Vw AmVm qgYyÀ¶m nmÊ¶mMr nmVir BVŠ¶m da
Ambr Amho, H$s hS>ßnmà‘mUo ‘moh|-Omo-XS>mobm ‘mÌ ZJanyd© dñË¶m§Mm nwamdm AÚmn
{‘imbobm Zmhr. ¶m{edm¶ ¶m OwÝ¶m XþJm©À¶m Adeofm§daM Eo{Vhm{gH$ H$mimVrb ~m¡Ó
ñVyn ~m§Ybm Joë¶mZo ¶mVrb H$moQ>mÀ¶m ~m§YUrMr g§nyU© H$ënZm AÚmn Ambobr Zmhr. ¶m
XþJm©Mr XþéñVr Am{U ’o$a~m§YUr AZoH$ doim Pmë¶mMm nwamdm hS>ßnmà‘mUo ¶oWo gwÓm
{‘imbm Amho. àmH$mamÀ¶m q^VtZm Mm¡H$moZr ~wéOhr hmoVo. H$moQ>mÀ¶mq^VrnmgyZ AbJ
AgUmao H$mhr Mm¡H$moZr ~wéOhr AmT>iVmV. Vo n¸²$¶m {dQ>m§MoM ~m§Ybobo AmhoV. ~wéOm§Odi
n¸²$¶m ‘mVrMo eoH$S>mo Jmo’$UJw§S>ohr {‘imbobo AmhoV.
gmd©O{ZH$ Cn¶moJmÀ¶m dmñVy§‘Ü¶o ñZmZmMm Hw§$S> Am{U YmÝ¶JwXm‘o hr d¡{eï²>¶nyU©
hmoV. ñZmZHw§$S> CÎma-X{jU gw. 12 ‘r., nyd©-n{ü‘ 7 ‘r. øm bm§~rMm AgyZ, 25 ‘r.
Imob Amho. Hw§$S>mV CVaÊ¶mH$[aVm nm¶è¶m§Mr gmo¶ Amho. Hw§$S>mMr O‘rZ Cä¶m R>odboë¶m
{dQ>m§Mr AgyZ, øm {dQ>m {Oßg‘‘Ü¶o n¸²$¶m ~g{dë¶m AmhoV. Hw§$S>mÀ¶m ~mOy§Mm Xe©Zr
^mJ {dQ>m§MmM AgyZ, {dQ>m§À¶m ‘mJo 2>5 g|‘r.OmS>rMm {~Q>çw‘oZMm Wa Amho. nmUr {Pany
Z¶o, ¶mgmR>rM {dQ>m§Mr Aer d¡{eï²>¶nyU© aMZm Am{U {~Q>çw‘oZMm Cn¶moJ Ho$bobm hmoVm.
Hw§$S>mÀ¶m ìham§S>çmÀ¶m EH$m ~mOyg N>moQ>çmN>moQ>çm Imoë¶m AgyZ, ¶m§‘YyZ d¡¶{º$H
ñZmZmMr AWdm H$nS>o ~XbÊ¶mMr ì¶dñWm Agmdr. øm N>moQ>çm Imoë¶m§VyZ dmhUmao nmUr
‘moR>çm JQ>mamg OmoS>bo Agë¶m H$maUmZo øm Imoë¶m§Mm Cn¶moJ d¡¶{º$H$ ñZmZJ¥hmgmaIm
Agmdm. BVa CËIZH$ Am{U ìhrba øm§À¶m ‘Vo àmMrZ Y‘©H¥$Ë¶m§‘Ü¶o ñZmZmbm AË¶§V
‘hÎd Agë¶m H$maUmZo BVŠ¶m CËH¥$ï> arVrZo ~m§Ybobm hm ñZmZHw§$S> Ym{‘©H$ ñZmZmÀ¶m
àWoer g§b¾ Agbm nm{hOo. AWm©V hr gd© ‘Vo g§^mì¶ AZw‘mZo hmoV.
hS>ßnmà‘mUoM ‘moh|-Omo-XS>mo ¶oWohr YmÝ¶mH$[aVm JwXm‘o ~m§YÊ¶mV Ambobr hmoVr ‘mÌ
hr hS>ßnmnojm WmoS>rer doJir dmQ>VmV. ‘moh|-Omo-XS>moMo YmÝ¶JwXm‘ ‘yiMo gw. 46 ‘r. bm§~
d 23 ‘r. é§X hmoVo nU Z§VaÀ¶m H$mimV Ë¶m‘Ü¶o ’o$a’$ma H$éZ Vo OmñV {dñV¥V Ho$ë¶mMm
nwamdm {‘imbm. ¶m JwXm‘mV EHy$U 27 Imoë¶m AgyZ Ë¶m§Mr aMZm Aer Amho, H$s
52
‘moH$ù¶m hdog Ë¶mV dmd {‘imdm. CÎmaoÀ¶m ~mOybm {dñV¥V ‘moH$im Mm¡Wam AgyZ, VoWyZ
gmR>{dbobo YmÝ¶ JwXm‘mÀ¶m Imoë¶m§V âbo OmB©. X{jUoÀ¶m ~mOyg bmH$S>r {OÝ¶mMr
gmo¶hr Ho$bobr hmoVr. hS>ßnm d ‘moh|-Omo-XS>mo ¶oWrb YmÝ¶ JmoXm‘m§À¶m aMZoV Oar WmoS>m’$ma
’$aH$ Agbm, Var Ë¶m§Mo joÌ’$i OdiOdi gmaIoM Amho. ñZmZHw§$S> d YmÝ¶
JmoXm‘m§IoarO ‘moh|-Omo-XS>mobm gw. 70 ‘r. X 23 •>75 ‘r. ¶m ‘moO‘mnmMr EH$ ^ì¶
dmñVyhr Amho. ¶m dmñVyÀ¶m Cn¶moJm{df¶r gm§JVm ¶oUo H$R>rU Amho na§Vw {hMr {dñV¥V
aMZm, AmVrb àm§JU Am{U gmonmZn§º$s ¶m§déZ hr dmñVy Hw$Um à»¶mV nwamo{hVmMo
{ZdmgñWmZ AWdm emim Agmdr, Ago A§XmO AmhoV. ¶m{edm¶ 27.5 ‘r. Mm¡ag
‘moO‘mnmMm EH$ àM§S> ‘§S>nhr ¶oWo ~m§YÊ¶mV Ambobm AmT>ibm.
¶m{edm¶ IwÔ ehamVrb dmñVy§Mo ñdén doJio dmQ>Vo. g~§Y ehamVrb dñVtMo
‘w»¶ añVo d CnañVo {Za{Zamio {d^mJ nmS>VmV. ¶m‘wio g~§Y dñVrMr aMZm
{Za{Zamù¶m Mm¡H$Q>tV AmIë¶mgmaIr dmQ>Vo. ‘w»¶ añVo nyd©-n{ü‘ d CÎma-X{jU
¶moObobo AgyZ, ¶m§Mr é§Xr gw‘mao 9.14 ‘r. hmoVr. ¶mbm OmoS>Umao CnañVo 1. 5 ‘r. Vo 3
‘r. é§XrMo AgyZ, ~hþVoH$ gd© añVo g‘m§Va Am{U H$mQ>H$moZmV hmoVo. añË¶m§À¶m ¶m
¶moOZo‘wio ehamMo OdiOdi ~mam Mm¡H$moZ Pmbo hmoVo.
‘moh|-Omo-XS>mo ehamV Agbobr Kaohr d¡{eï²>¶nyU© hmoVr. àË¶oH$ KamÀ¶m ‘Ü¶^mJr
Mm¡H$, ñd¶§nmH$Ka, {XdmUImZm, ñZmZJ¥h, em¡MHy$n, JQ>ma ¶m gd© àmW{‘H$ Am{U
Amdí¶H$ gmo¶tMm Ë¶mV g‘mdoe hmoVm. àË¶oH$ Ka {dQ>m§Mo ~m§Ybobo AgyZ H$mhr Kam§V
‘moR>‘moR>çm Jmob Mwbrhr AmT>ië¶m. g~§Y ehamMo gm§S>nmUr dmhÿZ ZoÊ¶mMr
(Ob{Z…gmaUmMr) gmo¶ {dQ>m§Zr ~m§Yboë¶m ~§X JQ>mam§VyZ hmoV Ago. ñZmZJ¥ho, ‘moR>o ‘§S>n,
XþJ© d YmÝ¶mMr JwXm‘o ¶m§{edm¶ hS>ßnmà‘mUoM ‘moh|-Omo-XS>mo ¶oWohr ~hþYm ‘Owam§H$[aVm
Mmir ~m§Yboë¶m AmT>iVmV. ¶m Mmit‘Ü¶o àË¶oH$ KamV EH$ bhmZ Am{U EH$ ‘moR>r Imobr
AgyZ, nwT>À¶m ImobrV Am§KmoirH$[aVm ‘moarMr gmo¶ Ho$bobr hmoVr. øm MmirVë¶m gd©
Imoë¶m EH$gma»¶m, EH$mM ‘moO‘mnmÀ¶m ~m§Yboë¶m hmoË¶m Am{U a{hdmem§À¶m nmÊ¶mMr
gmo¶ OdiM ImoXboë¶m {d{hat‘wio hmoV Agmdr.
53
‘moh|-Omo-XS>moÀ¶m ZmJar g§ñH¥$VrMo ñdén hr g§ñH¥$Vr AWm©{Y{ð>V-dJ©‘ybH$
hmoVr, Ago gy{MV H$aVo. ¶mVrb ‘moR>‘moR>r ñZmZJ¥ho d ‘§S>n g‘mOm‘Ü¶o dM©ñd nmdboë¶m
nwamo{hVm§H$[aVm AgmdrV, Agm EH$ VH©$ Amho. ImOJr Kam§Mr EH$gmaIr ~m§YUr
dmñVwemóÑï>¶m AàñVwV Agbr, Var {VÀ¶mVyZ ZJaaMZoÀ¶m kmZmnojm Aem VèhoMo
kmZ àË¶jmV ZmJ[aH$m§H$Sy>Z dmñVy‘Ü¶o CVadyZ KoÊ¶mMr EH$N>Ìr emgZnÓVr XmIdVo.
Z§VaÀ¶m H$mimVrb ~m§YUr‘Ü¶o ¶moOZoMm WmoS>mgm A^md qH$dm {dñH$irVnUm {XgV
Agbm, Var gm‘m{OH$ Am{U emgH$s¶ Mm¡H$Q> A{dH¥$V am{hbr Agmdr H$maU ho ~Xb
‘yb^yV ñdénmMo ZmhrV. ¶m{edm¶ dmñVy§Mr ~m§YUr BVH$s gmYr d Cn¶wº$Vm{Y{ð>V
AmT>iVo, H$s ‘moh|-Omo-XS>moÀ¶m a{hdmem§À¶m AZoH$ {nT>çm na§namJV OrdZnÓVrV Am{U
OrdZ‘yë¶m§‘Ü¶ohr OISy>Z am{hë¶m Agmì¶mV, ho CKS> hmoVo H$maU ‘moh|-Omo-XS>moMo
ZwH$gmZ H$‘rVH$‘r VrZ doim Var qgYyÀ¶m nwamZo Pmbo, Var dmñVw~m§YUrV AWdm ‘moh|-
Omo-XS>moÀ¶m a{hdmem§À¶m OrdZmVrb BVa joÌm§V ’$mago ~Xb Pmbo ZmhrV.
qgYy g§ñH¥$VrMo {Vgao CËI{ZV ñWb åhUOo MÝhþXmamo hmo¶. ‘moh|-Omo-XS>monmgyZ
X{jUog gw‘mao 129 {H$‘r. da nydu qgYy ZXrÀ¶m H$mR>r Agboë¶m ¶m ñWir 1935-36
Xaå¶mZ {dñV¥V CËIZZ H$aÊ¶mV Ambo. ¶m CËIZZm‘Ü¶o ¶oWo gd©àW‘ dñVr hS>ßnm
g§ñH¥$VrMr Pmbr Ago {XgyZ Ambo. ¶m hS>ßnm g§ñH¥$VrÀ¶m dgmhVtMm Zme H$‘rVH$‘r
XmoZdoim qgYyÀ¶m nwam‘wio Pmë¶mMo CËIZZmV {XgyZ Ambo na§Vw nya Amogaë¶mZ§Va
dñË¶m§Mr ~m§YUr nwÝhm Pmbr. Kam§Mr aMZm, añË¶m§Mr ¶moOZm, Jëë¶m Am{U JQ>mam§Mr
AmIUr ¶m gd© Jmoï>r hS>ßnm, ‘moh|-Omo-XS>moà‘mUoM ¶oWohr AmT>ië¶m. nwamnmgyZ ~Mmd
H$aÊ¶mH$[aVm Z§VaÀ¶m H$mimV H$ÀÀ¶m {dQ>m§À¶m ‘moR>‘moR>çm Mm¡Wè¶m§da Kao ~m§Ymd¶mMr
nÓV àM{bV Pmbr. MÝhþXmamobm Vm§ã¶mMr Am{U ~«m±PMr {d{dY Am¶wYo Am{U Ë¶mMà‘mUo
haVèhoMo ‘Ur ~Zdbo OmV, ¶mMm ImÌrbm¶H$ nwamdm {‘imbm ‘mÌ qgYy g§ñH¥$Vrer g§b¾
Agbobr YmÝ¶ JwXm‘o, ñZmZJ¥ho B. dmñVy§Mm nwamdm ¶m ‘¶m©{XV CËIZZm‘Ü¶o ’$magm
AmT>ibm Zmhr. na§Vw Odi-Odi 24•>38 ‘r. bm§~ Am{U gw. 1•>5 ‘r. é§X Agbobr
{dQ>m§Mr q^V ehamÀ¶m g§ajUmH$[aVm ~m§Ybobr Agmdr Agm H$¶mg Amho.
54
hS>ßnm, ‘moh|-Omo-XS>monojm MÝhþXmamoMm nwamdm EH$m Ñï>rZo ‘hÎdmMm Amho H$maU ¶oWo
hS>ßnm g§ñH¥$VrZ§Va PwH$a Am{U Ë¶mZ§Va P§Ja g§ñH¥$VrMo bmoH$ amhmd¶mg Ambo Ago
{XgVo. ¶m PwH$a g§ñH¥$VrÀ¶mbmoH$m§Zr MÝhþXmamo ¶oWrb hS>ßnm g§ñH¥$VrÀ¶m bmoH$m§Mr nS>PS>
Pmbobr Kao ~m§YyZ AWdm Zì¶m {dQ>m§À¶m VwH$S>çmMr Kao ~m§YyZ VoWo dñVr Ho$br. ¶m
bmoH$m§Mr ‘¥ËnmÌo qgYy g§ñH¥$VrÀ¶m ‘¥ËnmÌm§nojm {Z{üVnUodoJir hmoVr. Ë¶m§darb Zjr d
Ë¶m§Mo AmH$mahr doJio hmoVo. ¶m{edm¶ PwH$a g§ñH¥$VrMr Vm§ã¶mMr hË¶mao doJir hmoVr.
¶mZ§VaÀ¶m P§Ja g§ñH¥$VrMo bmoH$ AJXr doJù¶m VèhoMr Imnao dmnaV. hr Imnao
¹${MVM Vm§~S>r AgyZ, ~hþYm amIr a§JmMr d Amo~S>Ymo~S> AmH$mamMr hmoVr. AWm©V PwH$a
Am{U P§Ja g§ñH¥$VrMo bmoH$ H$moRy>Z Ambo d Hw$R>o Jobo, ho àý AÚmn AZwÎm[aVM am{hbo
AmhoV. qgYy g§ñH¥$VrMo n{ü‘oH$S>rb kmV {R>H$mU gwº$JoZS>moa hmo¶. ¶oWrb
àmW{‘H$ CËIZZm‘Ü¶o gnmQ> XJS>r R>moH$ù¶m§Mr ~m§Ybobr g§ajH$ q^V Am{U ~aoMgo
{dñH${iV Pmbobo dmñVy§Mo Adeof {‘imbo. ¶m{edm¶ hS>ßnm g§ñH¥$VrgmaIr Imnao,
Vm§ã¶mÀ¶m Hw$èhmS>r, ‘mVrÀ¶m ~m§JS>çm B.AZoH$ dñVy§déZ ho {R>H$mU qgYy g§ñH¥$VrMo
n{ü‘oH$S>rb gm§ñH¥${VH$ H|$Ð Agmdo, Ago ìhrba d BVa {dÛmZm§Mo åhUUo Amho.
AbrH$S>rb H$mhr dfmªÀ¶m g§emoYZm‘wio qgYy g§ñH¥$VrÀ¶m {dñVmam~ÔbÀ¶m
H$ënZm ~XbyZ Joë¶m AmhoV. ¶mMmM n[anmH$ åhUOo gm¡amï´>-JwOamVÀ¶m {d^mJm‘Ü¶o
Oo g§emoYZ Pmbo, Ë¶mV AZoH$ qgYy g§ñH¥$VrÀ¶m dgmhVtMm bmJbobm emoY. ¶m§Vrb bmoWb
¶oWo {dñV¥V CËIZZ Pmbobo Amho. ¶m§{edm¶ a§Jnya ¶oWohr CËIZZo H$aÊ¶mV Ambr AmhoV
na§Vw bmoWb Am{U a§Jnya ¶oWo {‘imbobm nwamdm ewÓqgYy g§ñH¥$VrMm àm{V{Z{YH$ ‘mZmdm
qH$dm H$go, ¶m~Ôb EH$‘V Zmhr.
bmoWb ¶oWo dgmhVrMo ghm H$mbI§S> Ñï>moËnÎmrg Ambo. ¶m ghmhr H$mbI§S>m§Ü¶o
dgmhVaMZoMr d¡{eï²>¶o qgYy g§ñH¥$VrÀ¶m dmñVwV§Ìmer {‘iVr OwiVr AmhoV. {dñV¥V añVo,
Ë¶mbm ’$moS>boë¶m H$mQ>H$moZr Jëë¶m, H$ÀÀ¶m ‘mVrÀ¶m {dQ>m§Mo Mm¡Wao, n¸²$¶m d H$ÀÀ¶m
{dQ>m§À¶m dmñVy,CËH¥$ï> JQ>ma¶moOZm, dñVrÀ¶m EH$m ~mOyg Agbobr X’$Z^y‘r Am{U
qgYy g§ñH¥$Vrgma»¶m ‘wÐm§Mm dmna, Vm§ã¶mMr d ~«m±PMr Am¶wYo Am{U qgYy
g§ñH¥$VrgmaIrM Jwbm~r a§JmMr CËH¥$ï> ‘mVrMr-n¸²$¶m ^mOUrMr H$mù¶m a§JmV Zjr
55
H$mT>bobr ^m§S>r hr gd© d¡{eï²>¶o qgYy g§ñH¥$VrMr {ZXe©H$ AmhoV ¶mV e§H$m Zmhr na§Vw ¶m
gd© qgYy g§ñH¥$VrÀ¶m d¡{eï²>¶m§~amo~aM hS>ßnm Am{U ‘moh|-Omo-XS>mo ¶oWo AkmV Agbobr
H$mir Vm§~S>r ‘¥ËnmÌo bmoWbbm gwédmVrnmgyZ eodQ>n¶ªV gmnS>ë¶m‘wio ìhrbagmaIo VÁk
bmoWb g§ñH¥$Vrbm nyUmªemZo qgYy g§ñH¥$VrMo ñdén åhUyZ ‘mZmd¶mg V¶ma ZmhrV.
H$m~©Z-14 AÝd¶o bmoWbMm H$mbI§S> B. g. ny. 2450-1600 Xaå¶mZ R>a{dÊ¶mV Ambm
Amho.
bmoWbMr dmñVw d¡{eï²>¶o C„oIZr¶ AmhoV. ¶mVrb bmoWbbm gmnS>bobr OhmOm§Mr
JmoXr gmYmaUV… g‘m§Va {Û^wO Mm¡H$moZmÀ¶m AmH$mamMr AgyZ, ho qgYy g§ñH¥$VrMo ZdrZ
d¡{eï²>¶ ‘mZmd¶mg haH$V Zmhr. {VMr nyd}H$S>rb bm§~r 209 ‘r. d n{ü‘oH$S>rb 212
‘r.Am{U X{jUoH$S>rb d CÎmaoH$S>rb é§Xr AZwH$‘o 34•>7 ‘r. Am{U 36•>4 ‘r. hmoVr,
g‘wÐmÀ¶m âVr-AmohmoQ>rMo kmZhr VËH$mbrZ ñWmnË¶H$mam§Zm Ë¶m H$mir nyU© hmoVo, ho
Xe©{dVo. âVrÀ¶m doir nmUrAmV KoD$Z AmohmoQ>rÀ¶m doir XadmOo ~§X H$aÊ¶mMr gmo¶hr
¶mV AmT>iVo. ¶m{edm¶ JmoXrbm bmJyZM ‘mb CVa{dÊ¶mH$[aVm Y¸$m ~m§Ybobm AmT>iyZ
Ambm. gÜ¶mÀ¶m bmoWbnmgyZ Oar g‘wÐ{H$Zmam WmoS>mgmM bm§~ Agbm, Var
Vm‘«nmfmU¶wJmV åhUOoM gw. gmS>oVrZ Vo Mma hOma dfmªnydu Vmo bmoWbÀ¶m Odi Agbm
nm{hOo, ho ¶mdéZ CKS> hmoVo na§Vw qgYy g§ñH¥$VrMo bmoH$ bmoWbbm g‘wÐ‘mJ} Ambo, H$s
gm¡amï´>-amOñWmZ‘mJ} O{‘ZrdéZ Ambo, ¶m~Ôb {Z{üV ‘V XoUo H$R>rU Amho.
bmoWbIoarO gm¡amï´>-JwOamV‘Ü¶ohr AZoH$ {R>H$mUr qgYy g§ñH¥$Vr g§b¾ dñË¶m§Mo
Adeof {‘imbobo AmhoV. ¶m§n¡H$s a§Jnya, amoPS>r Am{U gmo‘ZmW ¶oWrb dñË¶m ‘hÎdmÀ¶m
AmhoV. a§Jnyabm 1934 gmbmnmgyZ AYyZ‘YyZ AZoH$ doim CËIZZ H$aÊ¶mV Ambo Amho.
¶oWo gmnS>Umam nwamdm hS>ßnmH$mbrZ Amho qH$dm hS>ßnm CÎmaH$mbrZ Amho, ¶m~Ôb ‘VôX
AmhoV. H$mhtÀ¶m ‘Vo a§Jnya åhUOo qgYy g§ñH¥$VrMo EH$ àmXo{eH$ én AWdm Am{dîH$ma
åhUmd¶mg haH$V Zmhr. ¶mCbQ >gm¡amï´>mVrb amOH$moQ>nmgyZ X{jUog gw. 55 {H$‘r.da
AgUmè¶m amoPS>r ¶oWo hS>ßnm g§ñH¥$Vrer {‘iVrOwiVr g§ñH¥$Vr gmnS>br Amho na§Vw
Z§VaÀ¶m H$mimVrb OrdZ qgYy g§ñH¥$VrÀ¶m d¡{eï²>¶nyU© OrdZmnojm doJio Agmdo, Ago
VoWo daÀ¶m WamV gmnS>boë¶m Adeofm§déZ H$iyZ ¶oVo. gmo‘ZmW ¶oWohr {dewÓ qgYy
56
g§ñH¥$VrMm nwamdm {‘imbobm Zmhr na§Vw gmnS>boë¶m Adeofm§Mm g§~§Y qgYy g§ñH¥$Vrer
XþamÝd¶o bmdVm ¶mdm Ago dmQ>Vo.
amOñWmZmVrb qgYy g§ñH¥$VrMo ñdén H$m{b~§Jm ¶oWrb CËIZZmV Ñï>moËnÎmrg
Ambo. ¶oWrb CËIZZm‘Ü¶o qgYy g§ñH¥${Vnyd© dñË¶m§Mo Adeof {‘imë¶mMm C„oI da
Ambobm AmhoM na§Vw qgYy g§ñH¥$VrMo Oo Adeof gmnS>bo, Ë¶mdéZ H$m{b~§Jmbm qgYy
g§ñH¥$VrÀ¶m bmoH$m§Mr hS>ßnm, ‘moh|-Omo-XS>moà‘mUoM dgmhV Pmbr, Ago àË¶¶mg Ambo.
¶oWrb ‘w»¶ añVo nyd©-n{ü‘ Am{U CÎma-X{jU ¶moOÊ¶mV Ambo hmoVo. ¶m ‘w»¶ añË¶m§Zm
CnañVohr ¶moOZmnyd©H$ OmoS>ë¶mZo ZJarMr aMZm {Za{Zamù¶m Mm¡H$moZr JQ>m§Ü¶o nmS>Ê¶mV
Amë¶mMo AmT>iVo. Kam§Mr ~m§YUr ‘mVrÀ¶m H$ÀÀ¶m {dQ>m§Mr AgyZ, q^VtZm ‘mVrMm
{Jbmdm {Xbobm hmoVm. àË¶oH$ Kam‘Ü¶o Mma Vo nmM ‘moR>çm, H$mhr bhmZ Imoë¶m Am{U
àm§JU Aem VèhoMr aMZm Agmdr, Agm CËIZH$m§Mm H$¶mg Amho. KamÀ¶m ~mhoa H$ÀÀ¶m
{dQ>m§Mo AmoQ>o AgyZ, KamVë¶m O{‘Zr ‘mÌ n¸²$¶m Mmonboë¶m {MIbmÀ¶m ~Z{dë¶mMo
AmT>ibo. O‘rZ OmñV n¸$s H$aÊ¶mH$[aVm {ÌH$moUr AmH$mamMo ^mOboë¶m ‘mVrMo VwH$S>o
Ë¶mV ~gdrV. H$mhrH$mhr Kam§Ü¶o O‘rZ ^mOboë¶m {dQ>m§MrgwÓm ~Z{dbobr Ago. Kam§Mo
N>ßna bmH$S>r Ago Am{U Ë¶mda {MIb Am{U ~m§~y Wmnbm OmB©. gm§S>nmUr dmhÿZ
OmÊ¶mH$[aVm ‘moR>‘moR>çm am§OUm§Mo Hy$n Ë¶mMà‘mUo n¸²$¶m {dQ>m§À¶m ~m§YUrMr JQ>maohr
AmT>ibr. ¶m{edm¶ pñQ>AQ>mBQ>À¶m ‘wÐm, MQ>© XJS>mMr nmVr, qH$‘Vr XJS>m§Mo d {’$¶mÝg
Mo‘Ur, Vm§ã¶mMr hË¶mao Am{U hS>ßnm, ‘moh|-Omo-XS>mogmaIr ‘¥ËnmÌo¶m§déZ H$m{b~§Jm ¶oWo
hS>ßnm g§ñH¥$VrMr {dñV¥V dñVr hmoVr, ho {Z{d©dmXnUo {gÓ Pmbo Amho. ¶m{edm¶
H$m{b~§Jmbm g§ajUmË‘H$ H$moQ>¶wº$ XþJ© gmnS>bm Zgbm, Var H$mhr ^mJm^modVr {dQ>m§Mm
‘moR>m VQ> Agmdm, Ago {XgyZ Ambo Amho.
qgYy g§ñH¥$VrMo AmVmn¶ªV kmV nyd}H$S>Mo {R>H$mU åhUOo Ab‘Jranya hmo¶. ¶oWohr
1958 gmbÀ¶m CËIZZm‘Ü¶o hS>ßnm g§ñH¥$VrMr ‘¥ËnmÌo, ‘Ur, ^mOboë¶m ‘mVrMo {ÌH$moU
B. dñVy gmnS>ë¶m, ¶mdéZ CÎmaàXoemVhr hS>ßnm g§ñH¥$VrMm àgma Pmbm hmoVm, Ago
{XgVo.
57
qgYy g§ñH¥$VrÀ¶m AmVmn¶ªV kmV Pmboë¶m Adeofm§YyZ hS>ßnm, ‘moh|-Omo-XS>mo,
H$m{b~§Jm d bmoWb ¶m§gma»¶m ‘moR>‘moR>çm ZmJar dñË¶m CKS>H$sg Amë¶m AmhoV. ¶m§Vrb
hS>ßnm d ‘moh|-Omo-XS>mo hr gm§ñH¥${VH$ Ñï²>¶m EH$gmaIr AmhoV, ¶mdéZ qgYy g§ñH¥$VrÀ¶m
¶m XmoZ amOYmÝ¶m Agmì¶mV, Ago ‘V ‘m§S>bo OmVo. H$m{b~§JmÀ¶m CËIZH$m§À¶m ‘Vo
H$m{b~§Jm hohr qgYy g§ñH¥$VrMo {Vgao emgH$s¶ H|$Ð Agmdo.
qgYy g§ñH¥$VrMo a{hdmgr H$moUË¶m dm§{eH$ JQ>mMo AgmdoV, ¶m~Ôb gd©gmYmaUnUo
H$mhr ‘m{hVr {‘iVo. hS>ßnm, ‘moh|-Omo-XS>mo Am{U bmoWb ¶oWo Oo ‘mZdr gm§JmS>o gmnS>bo
AmhoV, Ë¶m§déZ H$mhr {ZîH$f© ‘mZdd§e emókm§Zr H$mT>bobo AmhoV. hS>ßnm ¶oWo Ama-37
Zm‘H$ ñ‘emZ^y‘rV AZoH$ gm§JmS>o gmnS>bo AmhoV. Ë¶m§Vrb 57 X’$Zm§‘Ü¶o ‘¥V ì¶º$s¨Zm
CÎmaoH$S>o S>moHo$ d X{jUoH$S>o nm¶ Aem gai pñWVrV nwabobo AmT>ibo. ‘¥V ì¶º$s¨À¶m
eoOmar Ë¶m§Mo Xm{JZo, àgmYZmMr gmYZo Am{U H$mhr X’$Zm§V ‘mVrMo {Xdohr R>odbobo
AmT>ibo. EH$m X’$Zm‘Ü¶o nwaÊ¶mH$[aVm IUbobm IÈ>m {dQ>m§Zr ~m§YyZ H$mT>bobm hmoVm Va
EH$m‘Ü¶o bmH$S>r edno{Q>H$mhr AmT>ibr. H$mht‘Ü¶o {dgmnojm OmñV ^m§S>r R>odbobr
AmT>ibr. ¶mCbQ> ‘moh|-Omo-XS>mobm ‘mÌ X’$Z-^y‘r AWdm X’$Z^y‘r AmT>ibr Zmhr, Va
’$º$ H$mhr gm§JmS>o AñVmì¶ñV pñWVrV AmT>ibo. bmoWbbm Or X’$Zo gmnS>br, Ë¶m§ ‘Ü¶o
AZoH$ X’$Zm§‘Ü¶o àË¶oH$s XmoZ gm§JmS>o AmT>ibo. ¶m§n¡H$s EH$m‘Ü¶o nwéfmMo d órMo EH$Ì
X’$Z hmoVo. ¶mdéZ CËIZH$m§À¶m ‘Vo ho X’$Z gVrMo Agmdo na§Vw gVrMr H$ënZm Am{U
Ym{‘©H$ {dYr ¶m§nojm doJim AgVmo ho gd©kmV Amho. BVa qgYy g§ñH¥$VrÀ¶m ñWbm§À¶m
gm§JmS>çm~ÔbMr ‘m{hVr kmV Zmhr.
hS>ßnm ¶oWo gmnS>bobr {g‘oQ>ar-EM hr X’$Z^y‘r ‘mÌ hS>ßnm CÎmaH$mbrZ Agmdr,
ho ~hþVoH$m§Zm ‘mÝ¶ Amho. ¶m‘Ü¶o Or X’$ZnÓVr gmnS>br, Vr {g‘oQ>ar Ama-37 nojm
{Z{üV doJir Amho. ¶mVrb gm§JmS>çmMr S>moH$s nyd© AWdm B©emÝ¶ {XeoH$S>o AgyZ,
H$mhrH$mhr gm§JmS>çmMo JwS>Ko WmoS>ogo ‘wS>nbobo AmhoV. X’$ZmV R>odbobr ‘¥ËnmÌohr qgYy
g§ñH¥$VrÀ¶m Imnam§nojm doJir AmhoV. ¶m X’$Zm§À¶m daÀ¶m WamVrb gm§JmS>o AJXr
doJù¶m nÓVrZo R>odë¶mMo {XgyZ Ambo. ¶m gm§JmS>çmVrb gd© hmS>o EH$Ì {‘iV ZmhrV.
58
’$º$ H$dQ>çm Am{U H$mhr bm§~ hmS>o ‘moR>çm ‘¥ËHw§$^m§‘Ü¶o R>odÊ¶mMr nÓV hmoVr. ¶m§Vrb
H$mhr ‘¥ËHw§$^m§da {d{dY VèhoMo Ame¶ {M{ÌV Ho$bobo AmhoV.
{g‘oQ>ar Ama-37 Am{U {g‘oQ>ar-EM ¶m§Vrb gm§JmS>çmMm EH$‘oH$m§er H$mb Ñï²>¶m§
g§~§Y H$m¶, ho ‘mÌ {Z{üVnUo AÚm{n gm§JVm ¶oV Zmhr. hS>ßnm, ‘moh|-Omo-XS>mo Am{U bmoWb
¶oWrb gd© gm§JmS>çmMm ‘mZdemó Ñï²>¶m§ gImob Aä¶mg AÚmn Pmbobm Zmhr. Ë¶m‘wio
qgYy g§ñH¥$VrÀ¶m a{hdmem§‘Ü¶o dm§{eH$ ôX H$moUH$moUVo ho nyUmªemZo gm§JUo eŠ¶ Zmhr
na§Vw AmVmn¶ªV Pmboë¶m Aä¶mgmdéZ ‘moh|-Omo-XS>mobmàmoQ>mo-Am°ñQ´>obm°BS>, ‘o{S>Q>ao{Z¶Z,
‘§Jmobm°BS> Am{U AënmB©Z ¶m Mmad§em§Mo bmoH$ AmoiIVm Ambo. gdmªV OmñV ‘o{S>Q>ao{Z¶Z
d§emÀ¶m bmoH$m§Mo gm§JmS>o gmnS>bo. ¶m§Mr C§Mr gw. gmS>onmM ’w$Q> AmT>ibr. ¶mdéZ qgYy
g§ñH¥$VrMm g‘mO dm§{eH$ Ñï²>¶m§ EH$g§Y ZìhVm ho ñnï >hmoVo na§Vw Ago AgyZ XoIrb
^m¡{VH$ g§ñH¥$VrV {XgUmè¶m EH${OZgrnUmMo Amü¶© dmQ>Vo.
qgYy g§ñH¥$VrMr Vm§ã¶mMr Am{U ~«m±PMr hË¶mao d¡{eï²>¶nyU© AmhoV. ^mbo, H$Q>çmar,
~mUmMr Q>moHo$, Hw$èhmS>r, MmHy$ Am{U gwè¶m ¶m gd©dñVy qgYy g§ñH¥$VrÀ¶m bmoH$m§Mo Vm§{ÌH$
gm‘Ï¶© Xe©{dVmV. nmZmÀ¶m AmH$mamMo MmHy$, gnmQ> Mm¡H$moZr Hw$èhmS>r, dmH$S>çm Q>moH$mMo
^mbo ¶mgd© Jmoï>r qgYy g§ñH¥$VrMo d¡{eï²>¶ åhUyZ ‘mZë¶m OmVmV. ¶m§Vrb ~hþVoH$ nmVr
Xm§S>çmMr AgyZ Vr bmH$S>r ‘wR>r‘Ü¶o ~g{dbr OmV AgV. AmVmn¶ªV ’$º$ Xm§S>m
KmbÊ¶mH$[aVm ^moH$ nmS>bobr EH$M Hw$èhmS> gmnS>ë¶mZo qgYy g§ñH¥$VrMr ~hþVoH$ hË¶mao
bmH$S>r Xm§S>çm‘Ü¶o Kwg{dÊ¶mÀ¶m V§ÌmMr ~Z{dbobr hmoVr Ago {XgVo. H$mhtÀ¶m ‘Vo hr
Xm§S>çmH$[aVm ^moHo$ Agbobr Hw$èhmS> qgYy g§ñH¥$VrMr Zgmdr. Xm§S>m KmbÊ¶mH$[aVm ‘Ü¶o
^moH$ nmS>boë¶m XJS>r JXmhr d¡{eï²>¶nyU© AmhoV. ¶m{edm¶ XaamoOÀ¶m dmnam‘Ü¶o Vm§ã¶mMo
Ji, dñVao, N>ÝÝ¶m, H$adVr Am{U Vm§ã¶mMr {d{dY VèhoMr ^m§S>r àM{bV hmoVr.
qgYy g§ñH¥$VrMr ‘¥ËnmÌo d¡{eï²>¶nyU© AmhoV ¶mV e§H$m Zmhr. CËH¥$ï> d ewÓ
{MIbm§Mr ~Zdbobr Vm§~yg, n¸$s ^mObobr Am{U dOZmbmOS> AgUmar hr ‘¥ËnmÌo {d{dY
AmH$mam§V gmnS>VmV. Vo AmH$mahr d¡{eï²>¶nyU© AmhoV. ñQ>±S>darb Wmù¶m, ‘moR>‘moR>mbo
am§OU, ‘moR>r ^m§S>r R>odÊ¶mH$[aVm ~Z{dboë¶m Jmob ~¡R>H$m, C§M, gai ~mOy Agbobr
^moH$m^moH$mMr ^m§S>r, Wmù¶m, nUË¶m d nobo Am{U BVa AZoH$ àH$madmnamV hmoVo. {d{dY
59
AmH$mam§~amo~aM Ë¶m§da H$mù¶m a§JmV a§J{dbobr Zjrhr d¡{eï²>¶nyU© AmT>iVo. {ndiga
AWdm Jwbm~r, H$mù¶m AWdm bmb a§Jm‘Ü¶o hr Zjr H$mT>bobr Amho. hr Zjr àm‘w»¶mZo
{MÌ Mm¡H$Q>rÀ¶m ñdénmV H$mT>br OmB©. Omù¶m, gm|JQ>çmÀ¶m nQ>mVë¶mgma»¶m Mm¡H$Q>r,
’w$bo, VmS>mMr Am{U qnnimMr nmZo, Idbo, ‘moa, ‘mgo B. {d{dY àH$ma ¶m ZjrV
AmT>iVmV. ‘mZdr AmH¥$VtMr {MÌo ’$ma WmoS>r AmhoV. ‘¥ËnmÌm§Mr KS>U Am{U Ë¶m§darb
{MÌm§Mr gw~H$Vm qgYy g§ñH¥$VrÀ¶m AmYrÀ¶m H$mim‘Ü¶o {OVH$s ZOaoV âVo, {VVH$s
Z§VaÀ¶m H$mim‘Ü¶o AmT>iV Zmhr. hrM Jmoï> gm¡amï´> JwOamV Am{U BVaÌ gmnS>boë¶m
qgYy g§ñH¥$VrÀ¶m CÎma H$mimVrb dñË¶m§À¶m nwamì¶mdéZ {XgyZ ¶oVo.
‘¥ËnmÌmBVHo$M qgYy g§ñH¥$VrMo Xþgao d¡{eï²>¶ åhUOo {VÀ¶m ‘wÐm hmoV. Ë¶m gd©
à‘wI ñWir eoH$S>çmZr gmnS>boë¶m AmhoV. IwÔ‘moh|-Omo-XS>mobmM OdiOdi 1,200 ‘wÐm
gmnS>ë¶m. ¶m ‘wÐm pñQ>AQ>mBQ>À¶m AmhoV. Ë¶m XmoZ g|‘r. Vo VrZ g|‘r. Mm¡ag AmH$mamÀ¶m
AgyZ, Ë¶m§À¶m n¥ð>^mJmda hmVmV nH$S>Ê¶mgmR>r EH$ C§MdQ>m Ho$bobm AmT>iVmo.
CËIZH$m§À¶m ‘Vo Aem ‘wÐm pñQ>AQ>mBQ>À¶m XJS>mVyZ Mm¡agH$mnyZ Ë¶m MmHy$Zo AWdm
KmgyZ gm’$ Ho$ë¶m OmV Agmì¶mV. Z§Va ømda N>moQ>çm N>ÞrZo {Za{Zamir énHo$ H$mT>br
OmV. Z§Va ¶mda AëH$br bmdyZ hr ‘wÐm ^mOyZ H$mT>rV. ¶m‘wio g~§Y ‘wÐoda EH$ àH$maMr
MH$mH$s ¶oV Ago. ‘wÐm§da H$mT>bobr énHo$ {d{dY àH$maMr AmT>iVmV. ñdpñVH$, EH$mV
EH$ H$mT>bobo Mm¡H$moZ, ~¡b, EH$qeJr AØþV àmUr, ‘Ëñ¶, aoS>o, dmK, hÎmr, H$midrQ> B.
AZoH$ énH$m§Mo {MÌU ¶m ‘wÐm§da gmnS>Vo. ¶m§Vrb S>m¡bXma dqeS>mMm Am{U nwï> A§JmMm
~¡b A{ÛVr¶ hmo¶. ¶m§{edm¶ gwga Am{U Kmahr H$mhr ‘wÐm§da {M{ÌV Ho$bobr AmT>iVo.
AbrH$S>rb ¶oWrb CËIZZmV (2011) EH$ Xþ{‘©i H$bmË‘H$ Mm¡H$moZr ‘wÐm "dmÅz>dmbm'
(Xoadma {H$ëë¶mOdi) àmMrZ hH$am ZXrÀ¶m nmÌmV nm{H$ñVmZr nwamVÎdkm§Zm {‘imbr.
{VÀ¶mda amZQ>r ~¡bmMr à{V‘m H$moabr AgyZ Ë¶mMo Iya, {niXma ñZm¶y, OZZ|{Ð¶ d
eonyQ> ¶m§Mo {eënm§H$Z {dbjU H$bmË‘H$ Amho. ho gd© àmUr ‘mhrV Agë¶m{edm¶ H$moUrhr
Ë¶m§Mo {MÌrH$aU H$é eH$Uma Zmhr. ¶mMmM AW© Agm H$s, AmO qgY-n§Om~‘Ü¶o Oo
àmUr nmhmd¶mg {‘iV ZmhrV,Vo qgYy g§ñH¥$VrÀ¶m H$mir VoWo ApñVËdmV hmoVo. ¶mdéZ
VoWrb hdm‘mZhr gÜ¶mnojm doJio Agmdo, Agm H$¶mg H$aVm ¶oVmo. H$mhr énHo$ ‘hÎdnyU©
60
AmhoV. CXm., EH$m ‘wÐoda EH$ ì¶º$s ~gboë¶m AdñWoV Xe©{dbobr Amho. ¶m ì¶º$sbm
VrZ ‘wIo AgyZ {eamo^yfU e¥§JmH¥$Vr Amho. ì¶º$sÀ¶m EH$m ~mOybm hÎmr Am{U dmK, Xþgè¶m
~mOybm J|S>m Am{U ‘{hf Am{U g‘moa H$midrQ> AWdm ~H$ar XmI{dbobr Amho. ‘me©b
¶m§À¶m ‘Vo ho {MÌU newnVr {edmMo Agmdo. H$mhr ‘wÐm§da C^r ‘mZdr AmH¥$Vr XmoZ dmKm§Zm
YaV Amho. H$mht‘Ü¶o qnnimÀ¶m PmS>mImbr {edmgmaIr AmH¥$Vr C^r Amho, Va H$mht‘Ü¶o
~¡bmda ‘mZdr AmH¥$Vr H$gaV H$aVmZm XmI{dbr Amho. EH$mda Va X§V¶wº$ ^më¶mÀ¶m
¶moJmZo EH$ XodVm ‘{hfmda h„m H$aVmZm XmI{dbr Amho.
‘wÐm§darb énHo$ Am{U Ë¶m‘mJrb g§^mì¶ Ym{‘©H$ ^mdZm ¶mÑï>rZo øm ‘wÐm
d¡{eï²>¶nyU© R>aVmV. pñQ>AQ>mBQ> XJS>mbm AëH$br bmdyZ MH$mH$s AmUÊ¶mMo V§Ì
‘Ü¶nyd}‘Ü¶o B. g. ny. 3000 À¶m H$mimVhr dmnabobo AmT>iVo. CS>Umè¶m KmarÀ¶m AmH¥$Vr
gwgm Am{U BVa {R>H$mUrhr kmV AmhoV, Va ~¡bmda H$gaV H$aUmè¶m ‘mZdr AmH¥$Vr
{‘ZmoAZ H$gaVtMr AmR>dU H$éZ XoVmV. naH$s¶ V§Ì‘§ÌmMm n[aM¶ XmI{dUmè¶m ¶m
H$mhr R>iH$ Jmoï>r hmoV. ¶m{edm¶ ¶m ‘wÐm§da EH$ d¡{eï²>¶nyU© {MÌ{bnr gmnS>br. hr
{MÌ{bnr dmMÊ¶mMo AZoH$ à¶ËZ Pmbobo AmhoV Ë¶m§V ¶war ZmoamoPmoìh¶m§À¶m
‘mJ©Xe©ZmImbr a{e¶Z VÁkm§Zr Am{U AmñH$mo nmnm}bm ¶m§À¶m ‘mJ©Xe©ZmImbr
ñH°$pÝS>Zopìh¶Z VÁkm§Zr Vr CbJSy>Z XmI{dÊ¶mMo AWH$ à¶ËZ Ho$bo, VgoM
n°{g{’$H$‘Yrb B©ñQ>a ~oQ>mdarb (amnm ZwB©~oQ>o) bmH$S>r R>moH$ù¶m§darb {bnrer {VMo
gmYå¶© Agë¶mMo h§Jo[a¶Z Aä¶mgH$ (E‘ Or. Xo hoìhogr B.) ‘mZVmV na§Vw {VMm
g‘mYmZH$maH$ CbJS>m AmVmn¶ªV Pmbobm Zmhr. ¶m§da gw. 500 doJdoJir {MÝho
Agë¶mMo Z‘yX H$aÊ¶mV Ambobo Amho. hr gd© {MÝho COdrH$Sy>Z S>mdrH$S>o gwédmV H$éZ
{b{hbobr AmhoV na§Vw Xþgè¶m AmoirV ‘mÌ S>mdrH$Sy>Z COdrH$S>o {b{hbobr AmT>iVmV. ¶m
{bnrMo gmYå¶© Xþgè¶m H$moUË¶mhr {bnrer Agë¶mMo kmV Zmhr. AbrH$S>o H$mhr VÁkm§Zr
qgYy g§ñH¥$VrMr {MÌ{bnr, hr ~«m÷r {bnrMo ‘yi Amho, Ago XmI{dÊ¶mMm à¶ËZ Ho$bm
Amho, Va ’$mXa hoamg ¶m§Zr ¶m {bnrMm CJ‘Ðm{dS>m§er bmdyZ hr {bnr Am¶}Va Amho, Ago
à{Vnm{Xbo Amho. AmYw{ZH$ ^mfmemók qgYy {bnrVrb H$moard boIm§V
eãXmd¶d(bmoJmo{gb°{~H$) boIZnÓVrMm dmna Ho$bm Agmdm, ¶m ‘VmMo AmhoV. ¶mV
61
XmoZ qH$dm A{YH$ {MÝho EH$M eãX qH$dm AZoH$ eãXm§Mo dmŠ¶ Xe©{dV AgmdrV. {^Þ
^m{fH$ g§X^mªV Am{U g§¶moOZmV dmnamV Agbobr boIZ{MÝho hr qgYy {bnrVrb
eãXmd¶d Am{U H$ënZm{MÌo (Am¶{S>AmoJ«m{’$H$) Aem XmoÝhr nÓVtMo g§¶wº$ énhmo¶,
Ago Vo åhUVmV. ¶m ‘wÐm§déZ qgYy g§ñH¥$VrÀ¶m a{hdmem§À¶m Ym{‘©H$ g‘OwVtMr H$mhrer
H$ënZm ¶oD$ eH$Vo. qgYy g§ñH¥$VrÀ¶m dmñVy§Mr MMm© H$aVmZm ¶m§Vrb H$mhr ñZmZJ¥ho
AWdm ‘§S>nmXr dmñVy Ym{‘©H$ H$m¶m©gmR>r dmnaÊ¶mV ¶oV Agmì¶mV, Ago gy{MV Ho$bo hmoVo.
nwamo{hV dJm©À¶m ñZmZmgmR>r AWdm H$mhr d¡{eï²>¶nyU© àg§Jr ñZmZ H$aÊ¶mgmR>r AWdm
àmW©Zobm O‘Ê¶mgmR>r Aem dmñVy§Mm Cn¶moJ hmoV Agmdm ho g§^mì¶ R>aVo.
¶m{edm¶ qgYy g§ñH¥$VrÀ¶m AZoH$ ñWir gmnS>Umè¶m ‘mVrÀ¶m ~Z{dboë¶m Z¾
XodVm§À¶m ‘yVu EH$ àH$maMm ‘mV¥ XodVmnyOH$ n§W Ë¶mH$mir àM{bV Agmdm, Ago
Xe©{dVmV. Ë¶mMà‘mUo newnVr {edmMr nyOmhr àM{bV Agmdr. {edgÑe Aem VrZ ì¶º$s
‘wÐm§VyZ AmT>iVmV. Ë¶m§n¡H$s EH$m ‘wÐodarb CÜd©qbJ (CÜd©{eý) newnVr hm {Ì‘wI {ed
Amho. Z¾Vm d CÜd©{eý hr {edmMr bjUo Ë¶mV AgyZ Ë¶mZo nÙmgZ KmVbo Amho d
Zm{gH$mJ«mda Ñï>r pñWa Ho$br Amho. {edXodVoMo ho ¶moJrœa én gy{MV hmoVo. ¶m XodVoMo
{eaómU XmoZ qeJo Am{U Ë¶m§À¶m‘YyZ da ~{h…g¥V hmoUmao n§»¶mgmaIo XmI{dbo
Amho.‘wÐm§da dma§dma {M{ÌV Ho$bobr ~¡bmMr AmH¥$Vr Am{U gmnS>Umao qbJmH¥$Vr d
¶mo{ZgÑe XJS> ¶m§déZhr ¶m g§ñH¥$VrÀ¶m XodXodVm§Mr Am{U nyOm àH$mam§Mr H$ënZm
H$aVm ¶oVo. ¶m§{edm¶ H$mhr ‘wÐm§da Am{U ‘¥ËnmÌm§da dma§dma Xe©{dbo OmUmao d¥j EH$
àH$maÀ¶m d¥jnyOoMr àWm àM{bV Agë¶mMo gy{MV H$aVmV. VÛVM àm{UnyOm àM{bV
Agë¶mMo Z‘wZohr AmT>iVmV.
CËH¥$ï> ZmJar aMZm, ‘wÐm§Mm dmna, {bnrMo kmZ, YmVwV§ÌmMr àJV AdñWm øm
gdmªdéZ qgYy g§ñH¥$Vr "EH$ àJV g§ñH¥$Vr' R>abr Amho Am{U hr àJV AdñWm ‘¥ËnmÌo,
YmVyMr hË¶mao Am{U ‘wÐm øm§à‘mUoM BVa ~m~tVhr {XgyZ ¶oVo. hr àJV AdñWm
{Q>H${dÊ¶mH$[aVm l‘{d^mJ Am{U VËàmdrÊ¶ øm§Mm ‘oi KmbUo Amdí¶H$ hmoVo. {dnwb
AÞmoËnmXZm{edm¶ {d{dY H$bm àJV hmoUo eŠ¶ ZgVo. ¶mZwgma nmhVm qgYyg§ñH¥$Vr‘Ü¶o
A{V[aº$ YmÝ¶moËnmXZ hmoV Agmdo, ho CKS> Amho. ‘moh|-Omo-XS>mo Am{U hS>ßnm ¶oWrb
62
nwamì¶m§déZ qgYy g§ñH¥$VrMo bmoH$ Jhÿ, Od, dmQ>mUm, Vri B. AZoH$ YmÝ¶o d H$S>YmÝ¶o
{nH$drV AgV, ho CKS> Amho. hr YmÝ¶o ‘moR>çm à‘mUmda H$mT>br OmV. ømMm nwamdmYmÝ¶
JwXm‘mOdiÀ¶m CIimg{hV gmnS>boë¶m Jmob Mm¡Wè¶mdéZ ¶oVmoM. ¶m{edm¶ AZoH$
Kam§‘Ü¶o Oo ImobJQ> AmH$mamMo nmQ>o gmnS>bo AmhoV, Ë¶m§déZ Kam§‘Ü¶ohr {Za{Zamù¶m
àH$maMo YmÝ¶ dmQ>bo OmB© Ago {XgVo. Imnam§da H$mT>boë¶m {MÌm§Zwgma H$mhr {MÌo
S>mqi~mÀ¶m PmS>m§Mr Am{U Ho$irMr AgmdrV, Ago H$mhtMo ‘V Amho.
qgYy g§ñH¥$VrMo bmoH$ ‘Ëñ¶mhmar Am{U emH$mhmar XoIrb AgmdoV Ago{XgVo. Vo
JmB©-åher nmiV, ¶m§déZ Ë¶m§À¶m ImÊ¶mV XÿYXþ^Ë¶mMo nXmW© ¶oV AgmdoV.
dóàmdaUmH$[aVm gwVr H$mnS>mMm dmna hmoV Agmdm Ago {XgVo. H$mhr Vm§ã¶mÀ¶m Am{U
Mm§XrÀ¶m dñVy§À¶m n¥ð>^mJmda H$mnS>mÀ¶m VwH$S>çmMm R>gm C‘Q>bobm AmT>iVmo Am{U H$mhr
‘yVvda emb nm§Kamd¶mMr àWm Xe©{dbobr Amho, Vr Ë¶mdéZ qgYy g§ñH¥$VrMo bmoH$
H$mnS>mMo CËnmXZ H$arV Agbo nm{hOoV, Ago {Z{üVnUo åhUVm ¶oVo.
¶m gwg§nÞ ^m¡{VH$ gw~Îmo‘wio ì¶mnma CXr‘, H$bm Am{U H$bmdñVy àJV ìhmì¶mV
ho gmh{OH$M Amho. ¶mMo àË¶§Va ‘moh|-Omo-XS>mo, hS>ßnm, MÝhþXmamo, bmoWb B. {R>H$mUr
gmnS>bobo gmoÝ¶mMo Ab§H$ma, ‘Ur BË¶mXtV {‘iVo. ‘Ê¶m§‘Ü¶o gmoZo, Mm§Xr, Vm§~o ho YmVy
{’$¶mÝg, pñQ>AQ>mBQ>d ha VèhoMo a§Jr~oa§Jr XJS> BË¶mXtMm dmna H$aÊ¶mV Ambm
Amho.gmoÝ¶mMo ‘Ur AZoH$ gmnS>bo. øm§Vrb N>moQ>çm {Q>H$brÀ¶m AmH$mamMo ‘Ur d¡{eï²>¶nyU©
AmhoV. AemM VèhoMo ‘Ur Q´>m°¶ Am{U gw‘o[a¶mV gmnS>bobo AmhoV. ¶mCbQ> Mm§XrMo ‘Ur
Jmob AWdm N>moQ>çm {n§nmÀ¶m AmH$mamMo AgyZ, Vm§ã¶mMo ‘Urhr gmYoM AmhoV. XJS>r ‘Ur
MÝhþXmamo ¶oWoM ~ZdV Ago {XgVo H$maU ¶oWo EH$m ‘{UH$mamMo Oo EH$ Ka gmnS>bo,
Ë¶m‘Ü¶o AmT>iyZ Ambo H$s, H$mZ}{b¶Z Am{U AH$sH$ XJS>mMo bm§~ VwH$S>o H$adVrÀ¶m
gmhmæ¶mZo AmYr H$mnbo OmV. Ë¶mZ§Va Ë¶m§Mo {N>bHo$ H$mTy>Z Ë¶m§Zm bm§~Q>Jmob AmH$ma
{Xbm OmB©, Z§Va nm°{be H$éZ Ë¶mbm ~«m±P AWdm MQ>© XJS>mÀ¶m {Ja{‘Q>mZo ^moH$
nmS>Ê¶mV ¶oB©. ¶mCbQ> AJXr N>moQ>oN>moQ>o pñQ>AQ>mBQ>Mo ‘Ur ~«m±PÀ¶m ZirVyZ pñQ>AQ>mBQ>Mm
bJXm OmoamV gméZ ~Z{dÊ¶mV ¶oV AgV. H$mhrgo ‘¥X§JmÀ¶m AmH$mamMo {’$¶mÝgMo ‘Ur
hohr qgYy g§ñH¥$VrMo d¡{eï²>¶ ‘mZbo OmVo. AemM VèhoMo ‘Ur B©{Oá, H«$sQ> Am{U
63
{g[a¶m‘Ü¶o gmnS>bo AmhoV. H$mhr pñQ>AQ>mBQ>À¶m ‘Ê¶m§da {ÌXbmË‘H$ Zjr H$mT>bobr
AgyZ, Ë¶m‘Ü¶o bmb a§J âÊ¶mMr àWm hmoVr na§Vw ¶m gdmªnojm d¡{eï²>¶nyU© ‘Ur åhUOo
H$mZ}{b¶Z d JoQ> XJS>mda H$mù¶m d nm§T>è¶m a§JmV n¸$s Zjr H$mT>bobo hmoV. ho ‘Ur qgYy
g§ñH¥$VrMo àm{V{Z{YH$ g‘Obo OmVmV.Aem VèhoMr Zjr AëH$brÀ¶m gmhmæ¶mZo H$mTy>Z
Vmo ‘Ur EH$m {d{eï >VèhoZo ^mOë¶mg AëH$brÀ¶m ¶moJmZo Zjr H$m¶‘ amhVo. H$mhr
‘Ê¶m§da n{hë¶m àW‘ AëH$brMm Wa XoD$Z Ë¶mda H$m°na Zm¶Q´>oQ>À¶m gmhmæ¶mZo H$mir
Zjr H$mTy>Z Vmo ‘Ur ^mOë¶mg H$m¶‘ ñdénmMr H$mù¶m a§JmVbr Zjr C‘Q>Vo. Aem
VèhoMo ‘Ur ‘ogmonmoQ>o{‘¶mVhr {‘imbobo AmhoV. ‘Ê¶m§{edm¶ {’$¶mÝgÀ¶m ~m§JS>çm,
A§JR>çm B. dñVyhr XaamoOÀ¶m dmnamV hmoË¶m. ‘Ê¶m§À¶m ~ZmdQ>rVrb hr doJdoJir V§Ìo
XmoZ qH$dm VrZ {R>H$mUr ñdV§ÌnUo CËnÞ Pmbr AWdm àgmamV Ambr Ago g‘OUo
g§¶w{º$H$ R>aUma Zmhr åhUyZ ho gmå¶ H$ënZm§Mr dm àË¶j ‘mbmMr XodKod ¶m§Mo {ZXe©H$
‘mZmdo bmJVo.
qgYy g§ñH¥$VrMr ‘y{V©H$bm {d{dY ñdénmMr Amho. ¶m‘Ü¶o pñQ>AQ>mBQ>, MwZIS>H$
(bmB‘ñQ>moZ), b°~°ñQ>a, ~«m±P Am{U ‘¥{ÎmHo$Mm dmna H$aÊ¶mV Ambm Amho. ¶m§Vrb
~è¶mMem ‘yVu ‘mZdr earamMr {niXmaR>odU d ^mdnyU©Vm ¶m Ñï>rZo A{ÛVr¶ R>aVmV.
H$mhr XJS>r ‘yVvMo hmV erf© doJio OmoS>bo OmV AgmdoV. ¶mV pñQ>AQ>mBQ>‘Yrb gw. 18
g|‘r. C§MrMr emb nm§Kabobr Aí‘ly¶wº$ nwéfmMr AmH¥$Vr {deof C„oIZr¶ Amho. ¶m
ì¶º$sÀ¶m Mohè¶mMr R>odUhr d¡{eï²>¶nyU© Amho. bm§~ ZmH$, OmS> AYa, Aé§X H$nmi, bm§~
nU {nM{nMrV S>moio Am{U ‘w§{S>V {ea hr Oer MQ>H$Z bjmV ¶oVmV, Ë¶mMà‘mUo hr ì¶º$s
Am¶©d§emMr Zgmdr, hohr MQ>H$Z OmUdVo. ¶m ì¶º$sÀ¶m H$nmimda q~Xr¶wº$ {eanÅ> Amho,
Va COì¶m X§S>mda Jmob Xm{JZm ~m§Ybobm Amho. emb S>mdrH$Sy>Z COdrH$S>o ¶kmon{dVmà‘mUo
(åhUOo OmUdo) nm§Kabobr Amho Am{U {VÀ¶mda {ÌXb nÓVrMr ZjrCR>mdmV H$moabobr
Amho. ¶m {ÌXbm‘Ü¶o bmb a§J âbobm hmoVm. S>moù¶mÀ¶m OmJr qenbo ~g{dbo hmoVo. ¶m
ì¶º$sZo {‘em H$mTy>Z Q>mH$boë¶m hmoË¶m. hr ì¶º$s H$moU Agmdr, ¶m~Ôb EH$‘V Zmhr nU
H$moUmVar nwamo{hVm§Mo ho én Agmdo, Agm H$¶mg H$amd¶mg haH$V Zmhr. H$mhtÀ¶m ‘Vohr
64
EImÚm nwéfXodVoMr énaoIm Agmdr na§Vw n{hbm A§XmO OmñV g§^dZr¶ dmQ>Vmo. AemM
VèhoMr b°~°ñQ>a XJS>mMr erf©{da{hV ‘yVuC„oIZr¶ Amho.
~«m±PÀ¶m ‘yVu‘Ü¶o Z{V©Ho$Mr g‘Obr OmUmar ‘yVu BVam§nojm {deof C„oIZr¶
Amho. OdiOdi 13 g|‘r. C§MrMr hr ‘yVu Cô amhÊ¶mÀ¶m T>§JXma nÓVr‘wio Am{U
Mohè¶mdarb J{d©ð> ^mdm‘wio MQ>H$Z bjmV amhVo. COdm hmV {ZV§~mda R>odbobm, S>mdm
Im§ÚmnmgyZ H$monamn¶ªV H§$H$Um§Zr âbobm Am{U S>mì¶m ‘m§S>rda R>odbobm, ‘wI J{d©ð>VoZo
CMbyZ H$bVo Ho$bobo Agm Cô amhÊ¶mMm gm{Oam T>§J Agbm, Var ZH$Q>o ZmH$ Am{U
O~S>çmMm ImbMm ^mJ ~mhoa Ambobm ¶m§déZ hr gw§Xar Am{Xdmgr O‘mVrVrb Agmdr
Ago dmQ>Vo.
‘mVrÀ¶m ‘yVu {d{dY AmhoV. øm§Vë¶m ~è¶mMem ór‘yVu AgyZ EH$m {d{eï> VèhoZo
~Z{dboë¶m AmhoV. ZmH$ {MIb Amobm AgVmZm {M‘Q>rV YéZ AmoT>boë¶m Ab§H$ma,
ñVZ Am{U S>moio bmdboë¶m {Q>H$ë¶m§Zr gy{MV Ho$boë¶m Am{U S>moŠ¶mda n§»¶mÀ¶m
AmH$mamMr Ho$eaMZm AWdm ^yfUo Agboë¶m ¶m OZZXodVm Agmì¶mV, Ago ‘Vì¶º$
Ho$bo OmVo. ¶m§Vrb H$mhr ‘yVu JamoXa XmI{dë¶m AgyZ H$mhr gmnË¶ XmI{dë¶m AmhoV.
¶m§déZ øm OZZXodVmM Agmì¶mV, ¶m ‘Vmg XþOmoam {‘iVmo.
‘mZdr AWdm XodVm§À¶m ‘yVv ì¶{V[aº$ {Za{Zamù¶m OZmdam§À¶m ‘¥{ÎmH$m,
{’$¶mÝg d pñQ>AQ>mBQ>À¶m ‘yVuhr qgYy g§ñH¥$VrMo H$bmH$ma ~ZdrV AgV. ~¡b, aoS>m,
Hw$Ìm, hÎmr, ‘mH$S>, Sw>¸$a, H$mgd B. AZoH$ àmÊ¶m§À¶m à{VH¥$Vr gmnS>ë¶m AmhoV.
KmoS>çmÀ¶m {df¶r H$mhr dmX§J d ‘V‘Vm§Vao AmhoV. ¶mMr ‘m{hVr àH$aUmÀ¶m CÎmamYm©V
Amho. qgYy g§ñH¥$VrÀ¶m bmoH$m§Mr ì¶mnmar XodmUKodmU {Za{Zamù¶m dmhZm§À¶m gmhmæ¶mZo
dmT>V Ago, ¶mMmhr nwamdm {‘imbobm Amho. hS>ßnm, ‘moh|-Omo-XS>mo Am{U bmoWb ¶oWo XmoZ
MmH$s ~¡bJmS>çmÀ¶m à{VH¥$Vr {‘imë¶m AmhoV. ¶m ~¡bJmS>çm gÜ¶m qgY‘Ü¶o dmnamV
Agboë¶m JmS>çmgma»¶mM AmhoV. XJS> dmhÿZ ZoUmè¶m dmhZm§À¶m N>moQ>çmN>moQ>çm ~«m±PÀ¶m
à{VH¥$Vr qH$dm IoiUr hS>ßnm dMÝhþXmamo ¶oWo AmT>iVmV, Ë¶m§déZ dmhZm§Mr gmW© H$ënZm
¶oVo. dS>ma bmoH$ Á¶m VèhoMr R>|JUr, ârd MmH$m§Mr JmS>r dmnarV VemM VèhoÀ¶m ¶m
JmS>çm AmhoV. ¶m{edm¶ bmoWbbm EH$ bhmZ ZmdoMr à{VH¥$Vrhr gmnS>br Amho. qgYy
65
g§ñH¥$VrÀ¶m {d{dY ñWir gmnS>bobo {Za{Zamio YmVy qgYy g§ñH¥$VrÀ¶m bmoH$m§Mm g§~§Y
A’$Jm{UñVmZ, ~bw{MñVmZ, BamU, ‘Ü¶ Am{e¶m, ‘ogmonmoQ>o{‘¶m, amOnwVmZm B. àXoem§er
Ambm Ago XmIdVmV. ì¶mnma CXr‘m§er g§~§{YV Aem BVahr Jmoï>r qgYy g§ñH¥$VrÀ¶m
bmoH$m§ZmkmV hmoË¶m Ago {XgVo. qgYy g§ñH¥$Vr‘Ü¶o {d{eï> VèhoMr dOZmMr nÓV àM{bV
hmoVr. hS>ßnm dm{g¶m§Zr dOZ‘mnm§Mr {eñV~Ó ì¶dñWm àMmamV AmUbr hmoVr. gw{dZrV
XJS>rKZ H$ënr¶ dOZm§À¶m àma§^rÀ¶m {dûcofUmdéZ Ago gy{MV hmoVo H$s, ZrM Va
dOZ n[a‘mUmgmR>r {Û‘mZ A§H$nÓVr Ago. 2, 4, 8, 16, 32 ¶mà‘mUo Vo dmnarV AgmdoV
Am{U A{YH$ ‘moR>çm dOZmgmR>r 160, 200, 320, 640, 1,600, 3,200 Aer Xe‘mZ
nÓVr Vo dmnarV AgmdoV. qgYy g§ñH¥$VrÀ¶m ~hþVoH$ gd© ñWir MQ>© XJS>mMr Mm¡H$moZr
R>moH$ù¶m§À¶m AmH$mamMr dOZo gmnS>bobr AmhoV. ¶m{edm¶ MwZIS>H$, pñQ>AQ>mBQ>, ñboQ>,
MmpëgS>moZr Am{U EH$m àH$maÀ¶m H$mù¶m XJS>mMr dOZo nwîH$i {R>H$mUr gmnS>bobr
AmhoV. ¶m{edm¶ VamOyMo Xm§S>ohr bmoWb d BVa {R>H$mUr {‘imbobo AmhoV. bm§~r
‘moOÊ¶mÀ¶m nÓVrV Xe‘mZ nÓVrMm Cn¶moJ Agmdm Ago {XgVo. Aem VèhoMo ‘moO‘mn
‘moh|-Omo-XS>mobm EH$m qenë¶mda Am{U bmoWbbm EH$m hpñVX§Vr nÅ>rda H$moabobo AmT>ibo.
‘mZ d Cn‘mZhrË¶mda H$moabobo AgmdoV. àË¶oH$ Cn‘mZ 0•>264 B§M (gw. EH$ g|‘r.)
EdT>çm à‘mUmer {‘iVoOwiVo Amho. ¶mMmM AW© ‘m{Q>©‘‘ ìhrba gm§JVmV Ë¶mà‘mUo qgYy
g§ñH¥$VrMo n[a‘mU 13 nwUmªH$ XmoZ Xem§e (gw. 32•>75 g|‘r.) B§MmMo Agmdo. ~mamì¶m
amOd§emÀ¶m H$mir B©{Oá‘Ü¶o AgoM ‘moO‘mn àM{bV hmoVo, Ago ìhrba gm§JVmV. ¶m
‘moO‘mnmì¶{V[aº$ hS>ßnm ¶oWo EH$m ~«m±PÀ¶m nÅ>rda 0•>367 B§M Aem à‘mUmV {d^mJ
Zm|Xbobo AmT>ibo. ga ‘m°{Q©>a ìhrba ¶m§À¶m ‘Vo qgYy g§ñH¥$VrMm EH$ ’y$Q> 13 Vo 13 nwUmªH$
XmoZ Xem§e Va 1 hñV 20 nwUmªH$ VrZ Xem§e Vo 20 nwUmªH$ AmR> Xem§e B§M EdT>çm‘Ü¶o
~gVmo. qgYy g§ñH¥$Vr‘Ü¶o ‘wbm§H$[aVm haVèhoMr IoiUr àM{bV hmoVr. ‘moR>çmH$[aVm
hpñVX§Vr ’$mgo, ‘wbm§H$[aVm IwiIwio, nú¶m§À¶m AmH$mamÀ¶m{eQ>çm hmoË¶m Am{U njr
R>odÊ¶mH$[aVm ‘¥{ÎmH$m n§Oahr dmnaV hmoVo.bhmZ ‘wbm§À¶m IoiÊ¶m§‘Ü¶o {d{dYVm Am{U
¶moOH$Vm {XgVo. Xmoè¶mÀ¶m¶moJmZo ‘mZ hbdUmao àmUr, IoiJmS>rbm OmoS>Ê¶mV ¶oUmè¶m
OZmdam§Mr ‘mZ hbdÊ¶mMr ¶moOH$Vm, hr d¡{eï²>¶nyU© åhUVm ¶oVrb.
66
qgYy g§ñH¥$VrMm èhmg
qgYy g§ñH¥$VrÀ¶m ¶m g‘¥Ó ZJarMm A§V H$gm Pmbm, ¶m~Ôb AZoH$m§Zr AZoH$
‘Vo ‘m§S>bobr AmhoV. ga ‘m°{Q©>‘a ìhrba ¶m§À¶m ‘Vo qgYyg§ñH¥$VrMm Zme {VÀ¶m hS>ßnm,
‘moh|-Omo-XS>mogma»¶m eham§Mm {dÜd§g B§ÐmÀ¶m Am{YnË¶mImbr Am¶mªZr Ho$ë¶mZo Pmbm,
hr KQ>Zm B. g. ny. 1500 À¶m gw‘mamg Pmbr. Ë¶m§À¶m ‘Vo F$½doXm ‘Ü¶o AZm¶mªMr nwao
CËH¥$ï> àmH$ma¶wº$ hmoVr Ago dU©Z ¶oVo. hr dU©Zo qgYy g§ñH¥$VrÀ¶m eham§Zm bmJy nS>VmV.
VgoM h[a¶w{n¶m ho F$½doXmVrb ZJaZm‘ hS>ßnmMoM àmMrZ Zmd Agmdo Agohr Vo
gwM{dVmV. nwa§Xa-B§ÐmZo {XdmoXmgmÀ¶m ‘XVrH$aVm 90 XþJmªMm {dÜd§g Ho$bm. F$½doXm‘Ü¶o
EH$m {R>H$mUr B§ÐmZo AZm¶mªMm nwT>mar e§~a ¶mMo 99 {H$„o CX²ÜdñV Ho$ë¶mMmhr C„oI
¶oVmo. ìhrba ¶m§À¶m ‘Vo ‘moh|-Omo-XS>mo, hS>ßnm, gwº$JoZS>moa B. qgYy g§ñH¥$VrÀ¶m {d{dY
ñWir VQ>¶wº$ ZJarMo Adeof {‘imbobo AmhoV. ¶mdéZ ^maVmV ¶oUmè¶m Am¶mªZr {dÜd§g
Ho$bobo XþJ© åhUOoM qgYy ZJao hmoV. Am¶mªÀ¶m ¶m O~aXñV hëë¶m‘wio ‘moh|-Omo-XS>moÀ¶m
a{hdmem§Mr ggohmobnQ> Pmbr, ¶mMo àË¶§Va ‘moh|-Omo-XS>moÀ¶m CËIZZm‘Ü¶o gmnS>boë¶m
{d{dY AdñWoV nS>boë¶m ‘mZdr gm§JmS>çmV {XgyZ ¶oVo. H$mhr {R>H$mUr ‘mZdr gm§JmS>çmMr
JXu AmT>iVo. H$mhtÀ¶m S>moŠ¶mda eóm§Zr Ho$boë¶m OI‘m§À¶m IwUmhr AmhoV, Va H$mhr
{OÝ¶mVM Kam~mhoa nS>Ê¶mÀ¶m YS>nS>rV ‘éZ nS>ë¶mMo AmT>ibo. Am¶mªÀ¶m AZno{jV
hëë¶m‘wio ‘moh|-Omo-XS>moÀ¶m a{hdmem§Mr Ord dmM{dÊ¶mMr Ho${dbdmUr YS>nS> Aem
VèhoÀ¶m nwamì¶mdéZ ñnï> hmoVo, Ago ìhrba ‘mZVmV na§Vw ho gm§JmS>o IynM Z§VaÀ¶m
ñVam§Vrb AgyZ Ë¶m§Mm d qgYy ZJarÀ¶m {dZmemMm gmjmV g§~§Y Zmhr, Ago Om°O© Eâ.
S>oëg ¶m§ZrXmIdyZ {Xbo Amho.
Xþgao ‘V Ago H$s, qgYy g§ñH¥$VrÀ¶m ZJatMm Zme ‘moR>‘moR>çm nwam§‘wio Pmbm.
gÜ¶m Oar amdr Am{U qgYyMr nmÌo hS>ßnm Am{U MÝhþXmamonmgyZ Xÿa dmQ>V Agbr, Var
gmS>oVrZ-Mma hOma dfmªnydu ¶mZJar {dÜd§gH$ nwamÀ¶m VS>m»¶mV ¶oV Agë¶m nm{hOoV.
VQ>m§Mr dma§dma ~m§YUr, EH$mnojm EH$ C§M Mm¡Wè¶mda Pmboë¶m dñË¶m Am{U nwamÀ¶m
‘mVrMo Ho$bobo n¥W¸$aU ¶m§déZ nwam‘wioM ¶m ZJarMm Zme Pmbm, Ago H$mhtMo ‘V Amho.
AbrH$S>o A‘o[aH$Z g§emoYH$m§Zr g§emoYZH$éZ ¶m ‘Vmg nwï>r {Xbobr Amho.
67
{Vgao EH$ ‘V Ago H$s, qgYy g§ñH¥$VrMm Zme gw~ÎmoVyZ {Z‘m©U Pmboë¶m
J{V‘mZVoÀ¶m A^mdm‘wio Pmbm. Am{W©H$ {Z¶VrMo {Z¶‘Ago AgVmV H$s, g‘¥ÓrÀ¶m
gwH$mimVM AYmoJVrMr ~rOo CØdVmV. qgYy g§ñH¥$VrMr ~hþVoH$ g§nÞVm EH$m {d{eï>
‘¶m©Xon¶ªV Amë¶mdaVr àJVrÀ¶m Ñï>rZo Iw§Qy>Z Jobr Am{U ¶m àJVr Iw§Q>Ê¶m‘wioM
qgYyg§ñH¥$VrMm èhmg gwé Pmbm. qgYy g§ñH¥$VrÀ¶m AmYrÀ¶m WamVrbdmñVy Am{U
ZJaaMZm hr Z§VaÀ¶m H$mimVrb dmñVy Am{U ZJaaMZonojm IynM Mm§Jbr hmoVr.
H$mhtÀ¶m ‘Vo gm‘m{OH$, Am{W©H$ Am{U emgH$s¶ EH$V§ÌrnUmOmon¶ªV hmoVm,
Vmon¶ªV ¶m g§ñH¥$VrMr dmT> {Zd}YnUo Am{U {eñVrZ oPmbr na§Vw Aem VèhoMr Mm¡H$Q> eoH$S>mo
df} Ë¶mM X‘mZo H$m‘ H$é eHo$b Agohr Zmhr. gwédmVrÀ¶m H$mimV hr Mm¡H$Q> OmñV
à^mdr Am{U gdªH$f Agmdr na§Vw Z§VaÀ¶m H$mimV Vr Xþ~ir Pmë¶mZo hr g§ñH¥$Vr
{dñH$irV Pmbr. ¶mVyZM ZdZì¶m àXoem§‘Ü¶o Vr {dñVmaV Joë¶mZo {VÀ¶m‘Ü¶o PnmQ>çmZo
gm§ñH¥${VH$ {dñH$irVnUm Ambm. ¶mMo àË¶§Va JwOamV, gm¡amï´> d BVa {R>H$mUr ¶oVo.
hOma df} {Q>H$boë¶m dEH$m {dñVrU© joÌmV ngaboë¶m ¶m g§ñH¥$VrMm CJ‘ Am{U Zme
XmoÝhr AMmZH$nUo Pmbm d Ë¶m§Mr H$maUo AZmH$bZr¶ hmoVr, Ago ‘mZÊ¶mH$S>oM
nwamVÎdkm§Mm H$b Ago na§Vw ‘mZdr OrdZmV EdT>çm KQ>Zm AmH$pñ‘H$nUo KS>V ZmhrV,
Ë¶m§Mr H$maUohr nyU©nUo AVŠ¶© ZgVmV. da C„oIbobr H$moUVrhr EH$M KQ>Zm qgYy
g§ñH¥$VrÀ¶m ZmemgH$maUr^yV ZgyZ Ë¶m gdmªMm {‘iyZ Pmbobm Vmo n[anmH$ hmo¶.
g§KQ>ZoMm A^md d Xm[aÐ²¶ ¶m§‘wio nyduMr àJë^ ZmJarg§ñH¥$Vr {XgoZmer Pmbr,
Var‘¥ËnmÌo, hË¶mao ¶m§gma»¶m Amdí¶H$ OrdZ d¡{eï²>¶m§V nwT>Mo Vm‘«nmfmU¶wJrZ g‘mO
qgYy g§ñH¥$VrMm dmagm gm§JVmV. {deofV… gm¡amï´>, amOñWmZ ¶oWo hr à{H$¶m àH$fm©Zo
OmUdVo.
J°S> ¶m§Zr Aa, {H$e, Q>ob²-Añ‘ma, Q>ono-Jmdam B. ‘Ü¶nyd}Vrb ‘ogmonmoQ>o{‘¶mVrb
ZJat‘Ü¶o gmnS>boë¶m qgYy g§ñH¥$Vr gÑe ‘wÐm§déZ qgYy g§ñH¥$VrMm H$mb 1932 ‘Ü¶o
{Z{üV Ho$bm. ‘Ü¶nyd}Vrb ¶m ñWbm§Mm B{Vhmg BVa nwamì¶m§déZ ~amMgm {Z{üV
Agë¶mZo Ë¶m§Zr Ë¶mÀ¶m AmYmamda qgYy g§ñH¥$VrÀ¶m ‘wÐm§Mm H$mb B. g. ny. 2500-
1500 Agm R>a{dbm. ¶m{edm¶ qgYy g§ñH¥$VrMo ZjrXma H$mZ}{bAZd JoQ> XJS>mMo ‘Ur
68
d gmoÝ¶mMo {Q>H$ë¶m§gmaIo ‘Ur ¶m§Mmhr H$mb‘ogmonmoQ>o{‘¶Z nwamì¶m§Zwgma ¶mM àH$mao
{Z{üV H$aVm Ambm. Vm§ã¶mMo ~Z{dbobo dmH$S>çm Q>moH$mMo MmHy$hr BamU‘Yrb àmMrZ
ehar gmnS>bohmoVo. Ë¶mMà‘mUo doQ>moioXma ~«m±PÀ¶m {nZmhr ‘Ü¶nyd}V Am{U
qgYyg§ñH¥$VrÀ¶m ñWir gmnS>boë¶m hmoË¶m. VrM Jmoï> ‘moh|-Omo-XS>mobmgmnS>boë¶m
Xm§S>çmH$[aVm ^moH$ R>odboë¶m ~«m±PÀ¶m Hw$èhmS>rMr Amho. Aem VèhoÀ¶m Hw$èhmS>r BamU‘Ü¶o
B. g. ny. 1000 n¶ªV àM{bVhmoË¶m Am{U Aem VèhoMr Hw$èhmS> ‘moh|-Omo-XS>mobm daÀ¶m
åhUOo Z§VaÀ¶m Wam§V {‘imë¶mZo ‘moh|-Omo-XS>moÀ¶m Z§VaÀ¶m dñË¶m§Mm H$mi B. g. ny.
600 AWdm Ë¶mAmYr Ago AZw‘mZ H$mT>Vm ¶oVo.
Aem VèhoÀ¶m ~marH$gmarH$ Adeofm§À¶m Vm¡b{ZH$ Aä¶mgmdéZ B. g. ny. 2500-
1500 Agm Omo H$mbI§S> qgYy g§ñH¥$VrMm åhUyZ {Z{üV H$aÊ¶mV Ambm Amho, Ë¶mg
H$m~©Z-14 nÓVrZwgma Amboë¶m VmaIm XþOmoam XoVmV. nm{H$ñVmZmV H$moQ>{XOrÀ¶m
qgYyg§ñH¥${V nyd© dñË¶m§Mm H$mb B. g. ny. 2600 Agm Ambobm Amho. hm H$mb da
C„opIboë¶m qgYy g§ñH¥$VrÀ¶m àJV AdñWoÀ¶m gwédmVrÀ¶m H$mbI§S>mÀ¶m g§X^m©V
¶mo½¶M dmQ>Vmo. ¶mCbQ> bmoWbÀ¶m Xþgè¶m åhUOo, {‘l qgYy g§ñH¥$VrMm H$mbI§S> H$m~©Z-
14 Zwgma B. g. ny. gw. 2000- 1800 Agm R>abobm Amho, Va H$m{b~§Jm ¶oWrb hS>ßnm
g§ñH¥$VrÀ¶m daÀ¶m WamMm H$mb B. g. ny. gw. 2000 Agm R>abm Amho. Voìhm qgYy
g§ñH¥${Vnyd© B. g. ny. 2600 À¶m H$moQ>{XOr dH$m{b~§Jm- bmoWbgmaIr CÎma hS>ßnm dñVr
¶m Xaå¶mZÀ¶m åhUOoM B. g. ny. gw. 2500-1500 ¶m H$mbmV qgYy g§ñH¥$VrMm
H$mb{Z{üV H$aUo g§¶w{º$H$ R>aVo.
qgYy g§ñH¥$VrMm CÒ‘ H$moUË¶mhr H$maUm‘wio Pmbobm Agmo na§Vw {VÀ¶m àJV
AdñWo‘Ü¶o Am{U Z§VaÀ¶m H$mim‘Ü¶o Vr Ooìhm àmXo{eH$ arË¶m {dñVmabr, Voìhm ¶m
g§ñH¥$VrÀ¶m nmBH$m§Zm ZdZì¶m àXoem§V àmXo{eH$ ñdénmÀ¶m na§Vw V§Ìg§ñH¥$VrÀ¶m Ñï>rZo
g‘mZ ^mgUmè¶m {d{dY g§ñH¥$Vr AmT>iyZ Amë¶m Agë¶m nm{hOoV. amOñWmZmV d
~ZmgÀ¶m Imoè¶m‘Ü¶o H$mir -Vm§~S>r Imnao dmnaUmè¶m§Mr Vm‘«¶wJrZ g§ñH¥$Vr B. g. ny.
Xþgè¶m ghòH$mV àM{bV hmoVr. Ë¶mMà‘mUo ‘Ü¶ àXoemVhr B. g. ny. 1700-1200 øm
qgYyg§ñH¥$VrÀ¶m CVaË¶m H$mimV Vm‘«nmfmU¶wJrZ g§ñH¥$VrÀ¶m bmoH$m§Mr {dñV¥VdñVr
69
hmoVr, VrM Jmoï> JwOamV, gm¡amï´>mMr. ¶m gdmªMm EH$‘oH$m§er g§~§Y H$m¶, Ë¶m EH$‘oH$m§Zm
kmV hmoË¶m AWdm H$go Am{U qgYyñH¥$VrÀ¶m gm§ñH¥${VH$ {dbrZrH$aUmV øm§Mm H$mhr ^mJ
hmoVm qH$dm H$m¶, ho gd©àý AÚmn Var A{Z{U©VM AmhoV.
KmoS>çm{df¶rMr ‘V‘Vm§Vao
gr. nr. am‘mñdm‘r ¶m§Zr (Aßna BpÝñQ>çwQ> Am°’$ B§S>mobm°{OH$b [agM© MoÞB© ¶m
{R>H$mUr) gßQ>o~a 2000 ‘Ü¶o OZ©b Am°’$ B§{S>¶Z Jourmal of Indiam History & Culture
‘Ü¶o hanm‘Yrb KmoS>çm{df¶r MMm© Ho$br Amho. G$½doXm‘Ü¶o 200 doim "Aíd' (KmoS>m) hm
eãX Ambm Amho. d¡{XH$ g‘mO KmoS>çm§Zr âbobm Agmdm. hS>ßnm gä¶VoMm Zme Ho$bm
nm{hOo. Á¶mnmgyZ CXmÎm àmUr ñnîQ>nUo AZwn[ñWV Amho. Vmo nyd©dk
¡ m{ZH$ Am{U Am¶©
Zgbobm Agmdm. åhUyZM KmoS>çmbm AmH«$‘U H$aÊ¶mnydu Am¶© bmoH$m§Zr B.g.ny. 1500
À¶m gw‘mamg ^maVmV Ambo Agmdo. dmñV{dH$ KmoS>çm{df¶rMo ¶wp³VdmXmMm ‘wÔm ñnîQ>nUo
‘wI©nUmMm dmQ>mdm Agm Amho.
^maVm‘Ü¶o KmoS>çmÀ¶m CëboImMr Zm|X Vm{‘iZmSy>‘Yrb H$moS>oH$b ¶m{R>H$mUÀ¶m
ZdnmfmU ñVamdê$Z AmT>iVo. VgoM H$Zm©Q>H$ (Jwb~Jm©) hmbya, (am¶MyaOdi) Am{U
haßnmMo ‘mohm|Om§Xmamo, amonC haßnm, bmoWb, BË¶mXr Ag§»¶ gmB©Q>g²da KmoS>çm{df¶rÀ¶m
Zm|Xr {‘imë¶m AmhoV. ‘m{Q>©‘Z pìhba à{VnmXZ H$aVmV H$s, Am¶mªMo AmH«$‘aU Pmbo.
haßnm‘Yrb bmoH$m§Zm KmoS>m d JmT>d ‘m{hV hmoVo. nwamVÎdemñÌk ~r.~r. bmb ¶m§ Zm
CËIZZm‘Ü¶o KmoS>çmMr hmS>o gmnS>ë¶mMr ~m~ Ë¶m§Zr Z‘yX Ho$br Amho.
¶m hmS>m§Mo {ZarjU H$aÊ¶mMo H$m‘ nwamVÎdk Eg.nr. Jwám Am{U bmoWb‘Yrb
gmnS>bobr hmS>o KmoS>çmMr AgmdrV Agm VH©$ àm{UemñÌk ^mobmZmW ¶m§Zr Ho$bo. KmoS>çmMo
XmV AmoiIÊ¶mMo Ë¶m§Zr à‘m{UV Ho$bo Amho. gwaH$moQ>Xm ¶oWrb hmS>m§{df¶a h§Joar¶Z
àmUremñÌk g°S>moa ~mH$m¶Zr ¶m§Zr Am§VaamîQ´>r¶ ñVamda ¶m {dMmam§g nmqR>~m {Xbm.
Ë¶m§À¶m ‘Vo, gmnS>boë¶m hmS>m§n¡H$s O§Jbr JmT>dmMo EH$ Iya Amho. ‘mÌ KmoS>çm{df¶r Vo
’$magm {dMma ‘m§S>V ZmhrV AWdm Ë¶m§Zr {Xboë¶m AhdmbmV Vo MMm© H$aV ZmhrV.
Am¶© Am{U KmoS>çm§{df¶Mm dmX{ddmX ¶m{df¶r gwaH$moQ>Or ¶oWrb CËIZZm{df¶r
dgmhVtÀ¶m g‘J« Aä¶mgmdê$Z S>m°. Oo.nr. Omoer åhUVmV, "KmoS>çm{df¶rMm nwamdm daMm
70
Am{U ImbMm Jmb Am{U XmVm§À¶m ‘wbm‘m MT>dÊ¶mÀ¶m nÕVrZo Am{U
BZgrga’°$bmÝOoO (nm¶mMr hmS>o) Mm AmH$ma Xe©{dbm Amho. S>o³H$Z H$m°boO nwUo (nwamVÎd
{dÚmnrR>) ¶m{R>H$mUMo S>m°. à‘moX OmoJioH$a ¶m§À¶m ‘Vo, Ord, Adeof haßnm d
{eH$mnyaÀ¶m n[an³d g§ñH¥$Vr H$mimV H$ÀN> d gm¡amîQ´>mÀ¶m gr‘oda KmoS>çm§À¶m hmS>m§Mr
Zm|X Pmbr Amho. Ë¶mMà‘mUo ZdnmfmUñWim§{df¶r {b{hVmZm B{VhmgH$ma E.Kmof Z‘yX
H$aVmV H$s, H$mo{bhdm ({O. Abhm~mX), haßnmÀ¶m g‘H$mbrZM§~ioÀ¶m Imoè¶mV
KmoS>çmÀ¶m Adeofm§{df¶r E‘. Ho$. T>dirH$a ¶m§Zr Ho$bobo {ZarjU ‘hÎdnyU© Amho. H$m¶Wm
ñVamnmgyZ KmoS>çmÀ¶m hmS>m§Mm emoY KoV Vr KmoS>mMr Q>oamH$moQ>mMr ‘yVu Amho. MmbH$mo{b{WH$
¶wJm‘Ü¶o KmoS>çm{df¶r H$m¶Wm ¶oWo gmnS>boë¶m hmS>m§{df¶rÀ¶m Zm|Xr ¶m KmoS>çm§Mr e³¶Vm
Xe©{dUmè¶m AmhoV. ‘mÌ [aMTS>© ‘oS>mo Am{U A{OVm nQ>ob ¶m§Zr h§Jo[a¶Z emñÌk g°S>moa
~mH$m¶UrÀ¶m ‘m§S>Urg AmìhmZ {Xbo. ~mH$s gd© åhUOoM nr. Ho$. Wm°‘g, à‘moX OmoJioH$a
Ë¶mg XþOmoam XoVmV. nwT>o AZoH$ ‘m³g©dmXr B{VhmgH$mam§Zr qgYy-gañdVr gä¶VoV KmoS>m
ApñVËdmV Zmhr Agm AIoaMm eãXà¶moJ Ho$bobm {XgVmo. H$mhrhr Agmo {d{dY VÁkm§À¶m
‘m§S>UrV O§Jbr JmT>dmMo Adeof Zm|X{dbo AmhoV. Ë¶m‘wio ¶m àOmnVr‘Ü¶o ’$aH$
AgÊ¶mMr H$mhr j‘Vm d e³¶Vm gy{MV hmoVo.
nwamVÎd àmUremñÌk Ho$. Ama. Abya ¶m§Zr newd¡ÚH$s¶ gmB©Q>dê$Z OZmdam§À¶m
AdñWo~ÔbMm Ahdmb àH$m{eV Ho$bm Ë¶mdoir Ë¶m§Zm {d{dY e§H$mñnX àíZm§Zm gm‘moao
Omdo bmJbo. Ë¶m§À¶m ‘m§S>UrMm {ZfoYhr Pmbm. Abya ¶m§Zr KmoS>çm§À¶m hmS>m§{df¶r {b{hbo
hmoVo. nwT>o drg dfmªZ§Va Oo CËIZZ H$aÊ¶mV Ambo; Ë¶m‘Ü¶o KmoS>çm§À¶m hmS>m§Zm ZdrZ
àH$me Q>mH$Ê¶mV Ambm. hmbya ¶oWo KmoS>m ApñVËdmV hmoVm ¶m d¡km{ZH$ dmñVdmMm emoY
ZmH$mê$ qH$dm ~XbUo Ae³¶ Amho. ¶m{df¶rMr qgYw-gañdVr g§ñH¥$Vr‘Ü¶o KmoS>çmÀ¶m
emar[aH$ CnpñWVr hmoVr ho {Zg§e¶ Amho. ga ‘m{Q>©‘‘ pìhba ¶m§Zr ‘mohmoOmoXmamo‘Yrb
Aíd‘yVuMm ñdrH$ma Ho$bm Amho.
71
àH$aU {Vgao
Aryan Debate
gm‘doXmV Á¶m G$Mm Amë¶m AmhoV. Ë¶m§Zm "Am{M©H$' åhUVmV. Am{M©H$ J«§W VrZ
AmhoV. N>§X, AmaÊ¶H$ d CÎma. CÎmamqMH$mV EH$ ñda, EH$ N>§X, d EH$ VmÎn¶© Agboë¶m
VrZ VrZ G$Mm§Mm g‘yh KoD$Z Ë¶m§Mo EHo$H$ gy³V ~Zdbobo AgVo. ¶m gy³Vm§Zm "V¥M'
åhUVmV. darbà‘mUoM XmoZ XmoZ G$Mm§Mm g‘îQ>rbm "àJmW' åhUVmV. V¥M d àJmW
¶m§À¶mVë¶m àË¶oH$ n{hë¶m G$MoMm N>§X Am{M©H$mVyZ KoVbm Jobm Amho. åhUyZ ¶m n{hë¶m
G$MoMm ¶mo{ZG$H²$ d Am{M©H$mbm ¶mo{ZJ«§W åhUVmV. ¶mo{ZG$MoÀ¶m CÎma XbmV Á¶m XmoZ
qH$dm EH$ G$Mm {‘i{dVmV, Ë¶m§Zm CÎmamqMH$ Aer g§km Amho. AaÊ¶mVM Á¶mMo AÜ¶¶Z
H$am¶Mo AgVo, Aem EH$m AÜ¶¶mZmË‘H$ J«§Wmbm AmaÊ¶H$ åhUVmV. N>§ÐmoJ«§Wm§Vë¶m
gm‘m§Mo Jm¶Z H$aUmè¶m§Zm "N>§XmoJ' Aer g§km Amho. ¶m§À¶m H$‘©H$m§S>mgmR>r Oo ~«m÷UJ«§W
Cn¶mo{Obo OmVmV, Ë¶m§Zm "N>§Xmo½¶' åhUVmV.
AmpÎd©OrZ
G$pËdH²$H$‘mªV Xj d {ZîUmV Agboë¶m ¶km§V à¶w³V hmoUmè¶m doX‘§Ìm§Mo ewÕ
CƒmaU H$aUmè¶m ~«m÷Um§Zm AmpËd©OrZ åhUmdo, Ago fS²>qde~«m÷UmV gm§{JVbo Amho.
AmÐm©
ApídÝ¶mXr JUZoVbo ghmdo ZjÌ. ‘¥JmMm nwT>Mm S>mdm nm¶ d nwZd©gyVbm
X{jUoH$S>Mm Vmam ¶m§Zm gmYmUmè¶m aofoda, Xmohm|À¶m ‘Ü¶^mJr ho ZjÌ ¶oVo. ¶m ZjÌmMr
XodVm éX Amho. AmX©¶m éX… àW‘mZ E{V Ago dMZ V¡. ~«m ‘Ü¶o Amho. AmX}Mr ‘yVu H$er
H$amdr, ho ho‘mÐrZo MVwd©J©qMVm‘UrÀ¶m d«VI§S>mV nwT>rbà‘mUo gm§{JVbo Amho.
íd‘wIr H¥$îUdUm© Vw a³VmÐm© eybnm{UZr &
ZrbdñÌm d¥fméT>m dm@pñW‘mbm{d^yfU &&
(AW© … H¥$ËÍ¶mMo Vm|S>, H¥$îU dU©, a³Vmà‘mUo AmÐ©, hmVmV eyb, {Zio dñÌ, d¥f^ dmhZ,
hmS>m§Mm Ab§H$ma YmaU H$aUmar Aer AmÐ©oMr ‘yVr H$amdr.)
72
AmÐm© åhUOo Amobr, Ob‘¶, nydu AmÐm© ho nmdgmMo n{hbo ZjÌ hmoVo. n§Mm§JmV
g§dËga ’$b XoVmV, Ë¶mV AmÐm© ZjÌr gy¶m©Mm àdoe hmoVmo, Ë¶m doiodéZ nO©Ý¶mMr ’$bo
R>a{dVmV Am{U Á¶m dmar gy¶© AmÐ©oV àdoe H$aVmo Ë¶m dmambm ‘oKm§Mm ñdm‘r ZgVmV.
gm§àV ‘¥J ho nmdgmMo {nhbo ZjÌ ‘mZbo OmVo. ZjÌo gm¶Z ‘mZbr Va Agm ~Xb
hmoUma Zmhr Ago lr. e§. ~m. Xr{jV ¶m§Zr à{VnmXZ Ho$bo Amho.
AmÐm©Z§XH$ar V¥Vr¶m
EH$ H$må¶ d«V. H$moUË¶mhr ‘mgmÀ¶m V¥Vr¶og nydm©fmT>m CÎmamfmT>m, ‘¥J, hñV d
‘yi ¶m§n¡H$s EImXo ZjÌ Agob Ë¶m {Xder d«VmMm Ama§^ H$aVmV. {ed-^dmZrMr nyOm
hm ¶m d«VmMm {dYr Amho.
Am^©d nd‘mZ
Am^©d G$^w{df¶H$. Ap½ZîQ>mo‘ ¶mJmV V¥Vr¶ gdZmÀ¶m doir ¶m ZmdmMo ñVmoÌ
JmVmV. G$^y ho ‘Ë¶© hmoVo; nU àOmnVrZo Ë¶m§Zm A‘Ë¶© H$éZ V¥Vr¶ gdZmV ^mJ {Xbm.
Aer H$Wm Amho. åhUyZM V¥Vr¶ gdZmÀ¶m n{hë¶m ñVmoÌmbm Am^©d nd‘mZ Ago Zmd
nS>bo Amho.
Am¶©
AË¶§V àmMrZ H$mir gw‘mao VrZ ghñm« dfmªnydu nmgyZ ^maVmV dmñVì¶ H$aUmam
EH$ gwg§ñH¥$V g‘mO ¶m g‘mOmVrb G$ftZr G$½doXmXr d¡{XH$ gm{hË¶mMr aMZm Ho$br.
Ë¶m gm{hË¶mV Am¶mªÀ¶m gm‘m{OH$, Ym{‘©H$ d amOH$s¶ OrdZmMr ‘m{hVr {‘iVo. ho bmoH$
B§Ð, A½Zr, éÐ, ‘éV B. XodVm§Mr CnmgZm H$arV hmoVo. ¶k¶mJ hm Ë¶§mMm ‘w»¶ Y‘©
hmoVm.
d¡{XH$ Am¶mªMo ‘yi dg{VñWmZ ^maVmV hmoVo, H$s Vo ^maVmÀ¶m ~mhoéZ ^maVmV
Amho ¶m{df¶r {dÛmZm§V ‘VôX AmhoV. ^maV d BamU ¶m XmoZ Xoem§Vrb g§ñH¥$VrV ~aoM
gmå¶ {XgVo. Am[U g§ñH¥$V d H$mhr à‘wI ¶wamonr¶ ^mfm ¶m§À¶m§Vhr gmå¶ AmT>iVo.
Ë¶mmdéZ Am¶© bmoH$ ho ~mhoéZ Ambo Agmdo, Ago AZw‘mZ Ho$bo OmVo. Ë¶m§Zr ^maVmV
H$moR>o dgmhVr Ho$ë¶m d Amnë¶m g§ñH¥$VrMm {dñVma H$gm Ho$bm Vo doXm§Vrb ^ydU©Zm§déZ
g‘OVo. G$½doXmV gáqgYd… ho EH$m àXoemMo Zmd Ambo Amho. n§Om~mVrb nmM ZÚm Am{U
73
qgYy d gañdVr ¶m XmoZ {‘iyZ gmV ZÚm§Mm àXoe Ë¶m doir Am¶© bmoH$m§Zr ì¶mnbm hmoVm.
Am¶© bmoH$m§À¶m AZoH$ Q>moi¶m§Zr {Za{Zami¶m àXoem§V dgmhVr H$éZ amÁ¶o ñWmnbr hmoVr.
âV ZmdmMr Q>moir {deof à{gÕ Amho. {VMo Zmd ¶m Xoembm {‘imbo Amho. gañdVr d
¶‘wZm ¶m ZÚm§À¶m ‘Ü¶o Ë¶m bmoH$m§Mo amÁ¶ hmoVo. nwé, ¶Xÿ, AZy, Ðþhçy d Vwd©e ho nmM
OZg‘wXm¶ Ë¶m H$mir à{gÕ hmoVo. âVm§Vrb VwËgy Zm‘H$ Hw$bmV gwXmg hm ‘hmZ amOm
hmoD$Z Jobm. Ë¶mZo darb n§MOZ Am{U AÝ¶ nmM amOo ¶m Xhm amOm§Mm ¶wÕmV namO¶
Ho$bm. ¶m ¶wÕmbm XmeamO¶wÕ åhUVmV.
F$½doXmZ§VaÀ¶m g§{hVm, ~«m÷Uo, Cn{ZfXo, d gyÌo ¶m J«§Wm§Vrb ñWb {ZX}em§dê$Z
Am¶© bmoH$m§Zr Ë¶m H$mir {h‘mb¶ d Z‘©Xm ZXr ¶m§À¶m ‘Ybm gd© àXoe ì¶mnbm hmoVm,
Ago g‘OVo. nyd}H$S>o gXmZram ZXrn¶ªV Vo nmhmooMbo hmoVo. Ë¶m§À¶m g§ñH¥$VrMo H|$ÐñWmZ
Hw$éjoÌmV hmoVo. ¶m gd© àXoembm "Am¶m©dV©' ho Zmd hmoVo.
gw‘mao ghm hOma dfmªnydu ¶kê$nmZo A¾rMr nyOm H$aUmam EH$ namH«$‘r d
~w{Õ‘mZ g‘mO ¶m XoemV CX¶mbm Ambm. ¶kg§ñWm d doX{dÚm ¶m§‘wio hm dJ© ñdV…bm
loð> d Am¶© ‘mZy bmJbm. Am¶© ¶m eãXmMo gËHw$bmoØd, ‘mÝ¶, CXma M[aV, em§V{MÎm
Ago AZoH$ AW© AmhoV. eãXH$ënÐþ‘mV ¶mMr EH$ ì¶m»¶m {Xbr Amho Vr Aer -
H$V©ì¶‘mMaZ² H$m‘‘H$V©ì¶‘ZmMaZ² &
{Vð>{V àmH¥$VmMmao g Vw Am¶§ B{V ñ‘¥V… &&
(AW©- Omo H$V©ì¶mMo nmbZ H$aVmo, {Z{fÕ, qZÚ AmMaU H$arV Zmhr d gm‘mÝ¶ OZm§Mo
ê$R> {eï>mMma nmiVmo, Ë¶mbm Am¶© Ago åhUVmV.)
Am¶©Ëd ho Mm[aÍ¶mda Adb§~yZ Amho, YZmda Zmhr, Ago ‘hm^maVmV gm§{JVbo
Amho. gmam§e, Am¶© hm eãX g§ñH¥${V dmMH$ d JwUdmMH$ Amho; d§edmMH$ qH$dm dU©dmMH$
Zmhr. Am¶© eãX d§e, dU© ¶m AWu doXmV EH$Xmhr Ambobm Zmhr. loð >Ëd, à^wËd AgmM
Ë¶mMm AW© Amho.
Aem Am¶© g‘mOmì¶{V[aº$ ^maVmV àmMrZ H$mir Ð{dS>, Agwa, amjg, dmZa,
X¡Ë¶, XmZd, ZmJ, {ZfmX, {H$amV, H§$dV§, Xmg, Xñ¶y, nwqbX, eH$, Am§Y«, ¶dZ, nUr, B.
O‘mVr ~gboë¶m hmoË¶m. Ë¶m§Zm AZm¶§ ho Zmdo {Xbo OmVo. Ë¶m§Vrb Agwa, Ð{dS>, X¡Ë¶,
74
ZmJ ¶m O‘mVr bdH$a Am¶© g‘mOmV g‘m{dï> Pmë¶m. AÝ¶ AZm¶§ (¶k{damoYr)
O‘mVtZr Am¶m§er XrK© H$mi g§Kf© Ho$bm. nU AIoarg Am¶m©Mo dM©ñd àñWm{nV Pmbo.
"H¥$ÊdÝVmo {dœ‘m¶©‘²' ho Ë¶m§Mo Ü¶o¶ hmoVo. åhUyZ Ë¶m§Zr ¶m gd© bmoH$m§Zm Amnë¶m
g§ñH¥$VrV ñWmZ XoÊ¶mgmR>r ¶moOZm ~Õ à¶mg Ho$bo. AZoH$ F$frZr KZXmQ> AaÊ¶m§V
Amnbo Aml‘ ñWmnyZ {VWo dgboë¶m AZm¶© bmoH$mZm ¶k¶mJ, g§ñH¥$V ^mfm d doX{dÚm
{eH$dyZ gwg§ñH¥$V ~Zdbo.
‘ZyÀ¶m H$mir Ho$di CÎma ^maV hmM Am¶m©dV© hmoVm. H$mbm§VamZo Am¶m©Zr X{jU
^maVmVhr AmñWmnZ Ho$bo. Am{U {h‘mb¶mnmgyZ g§nyU© Xoembm ^maVdf© ho Zmd {Xbo.
lrH¥$îUmÀ¶m ¶mXd d§emZo amOñWmZ, ‘midm, JwOamV, X{jU d n. ^maV ¶m gd© àXoem§V
Am¶© g§ñH¥$VrMm ÜdO C^maÊ¶mMo ‘hmZ H$m¶© Ho$bo. ¶mXdm§Zr AZm¶mªer {ddmhg§~§Y
Ho$ë¶m‘wio ho H$m¶© gmono Pmbo.
¶m Am¶m©Mo a§Jê$n H$go hmoVo, Ë¶m{df¶r F$½doXmV {deof dU©Z Zmhr. nU
{Za{Zamù¶m gyº$m§VyZ Ë¶m§À¶m XodVm§Mo Zo a§Jê$n H$iyZ ¶oVo, VoM Ë¶m§Mohr Agmdo, Ago
g‘Om¶bm haH$V Zmhr. Ë¶m§Mm dU© Jmoam, Ho$g qnJQ>, S>moio {Zio, ZmH$ YmaXma N>mVr
{demb Am{U JX©Z nwï> hmoVr. Ë¶m§Mr earao ‘O~yV hmoVr. Vo nÅ>rMo KmoS>oñdma hmoVo. Vo
‘moH$ù¶m ‘¡XmZmV dgmhV ‘m§Sy>Z amhUo A{YH$ ng§V H$arV. Vo bmoH$arMr dóo {dUrV d
dmnarV. Vo ~m¶H$m§à‘mUo Amnbo Ho$g bm§~ amIrV. H$mhr bmoh XmT>r-{‘em R>odrV, Va H$mhr
bmoH$ Ë¶m H$mT>rV. Ë¶m§Mr gm‘m{OH$ ì¶dñWm Hw$b~Õ hmoVr. Hw$bm§À¶m g‘wXm¶mbm J«m‘
åhUV J«m‘mÀ¶m ‘w»¶mbm J«m‘Ur åhUV. Jm¶r, KmoS>o, ‘|T>¶m, ~H$è¶m, ho Ë¶m§Mo ‘w»¶ YZ
hmoVo. Vo ‘m§g^moOr hmoVo. Ë¶m§Zm gmo‘agmMr {deof AmdS> hmoVr. Vo ‘hmZ² nwéfmWu Am{U
{dOoVo hmoVo.
Am¶© g¡{ZH$ {eñV~Õ AgV. hOmam|À¶m g§»¶oZo Vo eÌyda YmS> KmbrV. Am¶mªMo
g¡Ý¶ MVwa§J ZgyZ Vo aW, KmoS>o d nm¶Xi Ago ì¶§J hmoVo. JOXi ho Mm¡Wo A§J Ë¶mnwT>rb
H$mimV {Z‘m©U Pmbo. Xmg qH$dm Xñ¶y ho Am¶mªMo ‘w»¶ eÌy hmoVo. e§~a hm Ë¶m§Mm gdmªV
‘moR>m d¡ar hmo¶. {h‘mMb nd©VmÀ¶m Aml¶mZo Vmo AZoH$ nwao C^mê$Z Amnbo amÁ¶ H$arV
hmoVm. {XdmoXmgmbm Ë¶mMm namO¶ H$aÊ¶mgmR>r gVV Mmirg df} ¶wÕ H$amdo bmJbo. Am¶©
75
dram§Zm Am¶© F$ftZr Ë¶m§À¶m namH«$‘mV nwîH$iM {Xbr Amho. {Za{Zamù¶m Am¶©OZm§Mo
{Za{Zamio nwamo{hV hmoVo ^¥Jy ho Xþh¶y§Mo, AZr ho nwê$Mo, âÛmO, d{gð> d {dœm{‘Ì ho
âVm§Mo Am{U H$Êd ho ¶Xÿ§Mo nwamo{hV hmoVo. Ë¶m§Zr Amnmnë¶m ¶O‘mZm§À¶m amOH$s¶ Am{U
gm‘m{OH$ H$ma^mamV AmË‘{dœmgmZo d g‘agVoZo ^mJ KoVbobm {XgVmo.
Am¶© hm eãX {d{eï> ‘mZdd§emMm dmMH$ Zmhr. ¶wamonmV Ooìhm g§ñH¥$V ^mfoMm
Am{U VwbZmË‘H$ ^mfmemñÌmMm Aä¶mg gwé Pmbm Am{U àmMrZ ^maVr¶ d àmMrZ
¶yamonr¶ EH$d§e g§^dËdmMo ZmVo nmümË¶m§Zm {Xgy bmJbo, Voìhm ¶m ‘moR>çm ‘mZdd§embm
bmJy nS>ob, Aem EH$m eãXmMr {Z‘m©U Pmbr. Ë¶mgmR>r d¡{XH$ g§ñH¥$VmV AmT>iUmam hm
eãX {ZdS>bm Jobm Am{U Ë¶mMo Am¶©Z Ago ê$n Vmo eãX {d{eï> ‘mZdd§edmMH$ {H$¶m
^mfmd§edm ñdrH$mabm Jobm. nwT>o {d{eï> ‘mZdd§e AmnUmg Amåh go hr H$ënZm H$aÊ¶mg
AS>MUr {Xgy bmJë¶m, Var Vmo eãX ‘mÌ Q>mH$bm Jobm Zmhr. Ë¶mMm AW© ‘mÌ {^Þ AZoH$
^mfmemókm§Zr Am¶©Z hm eãX AZoH$ AWm©Zr dmnabm Amho. ‘°³g² å¶yba Vmo B§S>mo-O‘©Z
¶m§Mm g‘mZmW©H$ åhUyZ dmnaVmo d Ë¶m ^mfm ~mobUmè¶m§Zm Am¶Z åhUVmo. ñWmZo Bam ¶m
eãXmdê$Z Am¶© eãX ì¶wËnm{Xbm Amho. nU hr kmZH$moeH$mam§Zm ‘mÝ¶ Zmhr. A[anmoìhñQ>
¶m‘Ü¶o A[a¶mo hm Omo ^mJ Amho. Ë¶mMo d Am¶© eãXm§Mo ‘yi EH$ AgÊ¶mMm g§^d Amho,
Ago Vo ‘mZVmV. d¡{XH$ g§ñH¥$VmV Xmg qH$dm Xñ¶y ¶m§Mm {damoYr, ¶m AWm©Zo Am¶© hm eãX
dmn agm OmVmo. Am¶© eãXmÀ¶m CËnÎmr{df¶r ñnï> Ago H$mhrhr {dYmZ H$aUo H$R>rU Amho,
Ago kmZH$moeH$mam§Zm dmQ>Vo.
nU H$mhr Agbo Var hm eãX H$moUË¶m Var Cƒ AWm©Zo B§S>mo-O‘©Z bmoH$m§À¶m
nyd©emIoMo bmoH$ ñdV…bm bmdyZ KoV AgV Ago {XgVo. gm§àV hm eãX darb XmoÝhr
emIm§Zm bmd VmV d BamUr Am¶m©nmgyZ {^ÞËd XmI{dÊ¶mgmR>r ^maVr¶ Am¶m©Zm B§S>mo-
Am¶©Z åhUVmV. Am¶© bmoH$ ~mhoê$Z Hw$Ry>Z Var ^maVmV Ambo d Ë¶m§Mr n{hbr dgmhV
gáqgYy§À¶m (n§Om~) àXoemV Pmbr, Ago gd©gm‘mÝ¶ {dÛÝ‘V Amho. ¶m bmoH$m§ZmM d¡{XH$
Am¶©' Ago åhUVmV. ¶m§ZrM F$½doXmMr aMZm Ho$br. F$½doXmVbr nwîH$ier gyºo$ n§Om~mVM
{Z‘m©U Pmbr AmhoV.
76
¶mZ§Va nwT>Mm àý ¶oVmo, Vmo ¶m d¡{XH$ Am¶mªÀ¶m ‘yi dg{VñWmZmMm. ¶m {df¶mV
S>m°. am. Zm. Xm§S>oH$a ¶m§Zr gmYH$ ~mYH$ {dMma H$ê$Z Omo {ZîH$f© gm§{JVbm Amho, Vmo
Agm ¶m Am¶mªMo åhUOoM d¡{XH$ ^maVr¶m§À¶m àmMrZ nyd©Om§Mo ‘yi dg{VñWmZ Am{U
Ë¶m§À¶m B{VhmgmV KS>bobr {Za{Zamir pñWË¶§Vao ¶m{df¶rÀ¶m àýmZo {dÛmZm§Mo bj ’$ma
nydunmgyZ dYyZ KoVbo Amho. {nŠQ>oQ> ¶mZo B. g. 1859-63 À¶m Xaå¶mZ "àmMrZ Am¶mªMo
åhUOo ¶yamo^maVr¶m§Mo ‘yi' hm Amnbm {ÛI§S>mË‘H$ ’«|$M J«§W à{gÕ Ho$bm. B. g. 1875
gmbr à{gÕ Pmboë¶m ‘°Šg å¶ybaÀ¶m ¶m {df¶mdarb boImbm A{YH$ à{gÕr {‘imbr
Am{U ‘°Šg å¶ybaZo nwT>o ‘m§S>boë¶m CnnÎmrg ¶m {df¶mdarb n{hbr CnnÎmr Ago
‘mZÊ¶mV ¶oD$Z bmJbo. ~hþg§»¶ nmümË¶ {dÛmZm§Zr ¶m àýmMm {dMma ‘w»¶V…
^mfmemómÀ¶m AmYmaoM Ho$bobm Amho. A{bH$S>rb H$mimVhr ZdZì¶m Ñ{ï>H$moZmVyZ ¶m
{df¶mMr MMm© Mmby Amho Am{U ZdZì¶m CnnÎmr nwT>o ‘m§S>ë¶m OmV AmhoV. Ë¶m§n¡H$s H$mhr
CnnÎmtMm WmoS>Š¶mV dñVw{Zð> nÕVrZo nU {M{H$ËgH$nUo AmT>mdm KoVbm nm{hOo.
Am¶© ¶m eãXmZo {Za{Zamù¶m bmoH$m§Zm {Za{Zamio AW© A{^àoV AgVmV. Á¶m§Zr
doXm§Mr aMZm Ho$br, Vo ‘w»¶V… Am¶© bmoH$ hmoV, Agm g‘O gm‘mÝ¶nUo ^maVmV àgyV
Amho. nU BamUr bmoH$m§Zr Amnë¶m XoemÀ¶m BamU ¶m ZmdmV hm eãX AÚm{n Ad{eï>
R>odbm Amho Am{U Amnë¶m àmMrZ dmL²>‘¶mV Vmo eãX AZoH$ doim Am{U AZoH$ ê$nm§V
Cn¶mo{Obm Amho, hr Jmoï> Ü¶mZmV KoVbr åhUOo Am¶© ho Zm‘m{^YmZ Ho$di doXm§À¶m
àUoË¶m§ZmM XoUo, ho Eo{Vhm{gH$Ñï²>¶m ‘mÝ¶ hmoÊ¶>gmaIo Zmhr. {edm¶ doXm§À¶m àUoË¶m§ZmM
Amho Ago åhUÊ¶mV Am¶m©Mo ‘yiñWmZ ^maVmVM hmoVo hr Jmoï> EH$ àH$maMo J¥hrV H¥$Ë¶
åhUyZM gwM{dë¶mgmaIr hmoVo.
Am¶© ho EH$ {d{eï> ‘mZdd§emMo Zmd Amho, Ago H$mhr {dÛmZ ‘mZVmV; nU ho ‘V
AmYw{ZH$ ‘mZdd§eemókm§g ‘mÝ¶ Zmhr. H$maU {Za{Zamù¶m ‘mZdd§em§Zm Or Zmdo {Xbr
OmVmV, Vr gm‘mÝ¶nUo Xohmd¶d d¡{eï> K{ZXe©H$ (CXm0) bm§~ S>moŠ¶mMo, bm§~ ZmH$mMo
‘mZd), Ëd¸o$e dU©{ZXe©H$ (CXm. Jm¡a-nrV-H¥$îU ‘mZd d gwdU© Ho$er ‘mZd) qH$dm
Xoe{ZXe©H$ (CXm. AmënmBZ, Zm°{S>H$ dJ¡ao) Aer AgVmV. Á¶mbm Zm°{S>©H$d§e Ago
åhUVmV, Ë¶m d§emMo bm§~ S>moŠ¶mMo, ZmOyH$ Am{U aoIrd ZmH$mMo, Jm¡a dUm©Mo, gmoZoar
77
Ho$gm§Mo, C§M bmoH$, åhUOoM Iao Am¶©, Ago ‘V H$mhr dfmªnydu O‘©ZrV, {deofV… ZmPr
amOdQ>rV, ‘moR>çm AmJ«hmZo nwT>o ‘m§S>Ê¶mV ¶oV Ago.
H$mhr g§emoYH$ gd©M ¶yamo^maVr¶ ^mfm§Zm Am¶© ^mfm Am{U Ë¶m ¶yamo^maVr¶ ^mfm
~mobUmè¶m gd©M bmoH$m§Zm Am¶© Ago Zm‘m{^YmZ XoVmV. Ago H$aUohr ’$mago g¶w{º$H$
Zmhr. H$maU IwÔ Am¶© hm eãX ¶yamo^maVr¶ ^mfm§V Cn¶mo{Obobm AmT>iyZ ¶oV Zmhr.
¶mÀ¶m CbQ> d¡{XH$ ^maVr¶ Am{U àmMrZ BamUr ¶m§Zr Amnë¶m dmL²>>‘¶m§V Am¶© hm eãX
ñdV…bm CÔ>eyZ AZoH$Xm Am{U H$mhr {d{eï> AWm©Zo dmnabobm Amho. ¶mdê$Z Ago
AZw‘mZ H$aÊ¶mg haH$V Zmhr, H$s àmMrZ BamUr Am{U d¡{XH$ ^maVr¶ ¶m§Mo nyd©O EH$Z
dmñVì¶ H$arV AgVm Vo AmnUmg Am¶© åhUdy bmJbo. Ë¶m§Mr ^mfm, {Obm d¡{XH$ ^mfm
Am{U AdoñVZ ^mfm ¶m§Mr AJXr {ZH$Q>Mr nyd©O Aer g‘OVm ¶oB©b Vr Am¶© ^mfm, ‘yi
¶yamo^maVr¶ ^mfoMo EH$ {d{eï> n[aUV ñdê$n Xe©{dVo. VgoM Ë¶m§Mm Y‘© hm àmW{‘H$
d¡{XH$ Y‘© Am{U àmMrZ BamUr Y‘© ¶m§Mr {ZH$Q>Mr àm¸$m brZ AdñWm Xe©{dVmo. åhUOoM
Am¶© ¶m eãX gm§ñH¥${VH$ B{VhmgmÀ¶m Ñï>rZo EH$ {d{eï> AW© àmá Pmbobm Amho.
^mfmemókm§Zr Ë¶m ‘yi ^mfog, {VÀ¶mer g§~§Y Agboë¶m ^mfm Á¶m ^yàXoemV
àM{bV hmoË¶m d AmhoV, Vmo gd© ^yàXoe gy{MV H$aUmao, "¶yamo^maVr¶ ^mfm' Ago AJXr
gmYo nU g‘n©H$ Zmd {Xbo Amho. ¶m ZmdmV {d{eï> d§emMr qH$dm gÎmoMr H$ënZm ‘wirM
g‘m{dï> Zmhr. EH$ê$n-‘yb-¶yamo ^maVr¶ ^mfm ~mobUmao bmoH$ EH$m AWu d¡{XH$ Am¶m§Mo
àmMrZ nyd©OM hmoVo. Voìhm AmO Amnë¶mbm A{^àoV Amho Vo ‘yi dg{VñWmZ ¶m EH$ê$n
¶yamo^maVr ^mfm-^m{fH$m§MoM ! Am¶m©À¶m ‘yi dg{VñWmZmMm emoY H$aUo åhUOoM ‘yb-
¶yamo^maVr¶ ^mfm ~mobUmÝ¶m ‘mZdg‘yhmÀ¶m dg{VñWmZmMm emoY H$aUo hmo¶. H$maU
Eo{Vhm{gH$ Ñï²>¶m d¡{XH$ Am¶mªMm g§~§Y ñnï>nUo Am{U Ag§{X½Y arVrZo nmo hmoMy eH$Vmo,
Vmo Ë¶mM ‘mZdg‘yhmn¶ªV. BWo AmUIr EH$ Jmoï> ñnï> Ho$br nm{hOo; Am{U Vr hr, H$s
‘yb-¶yamo^maVr¶ ^mfm ~mobUmÀ¶m bmoH$m§À¶m dg{VñWmZmMm emoY H$arV AgVm, Ë¶m
^mfobm {VMoM {d{eï> åhUyZ g‘OVm ¶oB©b Ago ñdê$n Á¶m {R>H$mUr àmá Pmbo,
{VWn¶ªVM AmnU OmD$ eH$Vmo. Á¶mÀ¶m AmYmamda AmnUm§g Ë¶mÀ¶mhr nbrH$S>o OmVm
¶oB©b Agm nwamdm AmO Var CnbãY Pmbobm Zmhr. åhUyZ da C„opIboë¶m ‘¶m©{XV AWm©Zo
78
Á¶mbm ¶yamo^maVr¶-^mfm-^mfH$m§Mo ‘yi dg{VñWmZ åhUVm ¶oB©b, Ë¶mMmM emoY H$aUo
AmO AmnUm§g A{^àoV Amho.
Am¶m©À¶m ‘yi dg{VñWmZmg§~§YrMr bmoH$‘mÝ¶ {Q>iH$m§Mr CnnÎmr gd©{dlwV Amho.
AmpŠQ>H$ hmo‘ BZ² {X doXmO ¶m nwñVH$mV à{Vnm{Xboë¶m Amnë¶m CnnÎmrbm {Q>iH$m§Zr
doXdmL>‘¶mVrb C„oI, Á¶mo{Vfemó Am{U ^yJ^©emó ¶m§Mm AmYma ‘w»¶V… KoVbm Amho.
F$½doXr¶ XodVm§À¶m dU©Zm§‘Ü¶o H$mhr ^mJ Ago AmhoV, H$s Ë¶m§Mm g‘mYmZH$maH$ AW©
bmdm¶Mm Pmë¶mg Ë¶m§Mm CÎma Y«wdmÀ¶m AmgnmgÀ¶m àXoemer g§~§Y bmdUo Amdí¶H$
R>aVo. qH$~hþZm Ho$di CÎma Y«wdàXoemVM Á¶m {ZgJ©KQ>Zm KSy> eH$Vrb, Aem H$mhr
KQ>Zm§MmM C„oI d¡{XH$ F$frZr Amnë¶m H$mhr X¡dVemór¶ H$Wm§À¶m Am{U {ZX}em§ À¶m
ê$nmZo Ho$bobm Amho Ago {Q>iH$m§Mo ‘V Amho. ¶m X¡dVemór¶ H$Wm§Mm Am{U {ZX}em§Mm
{ZgJ©KQ>ZmË‘H$ AW© bmdy bmJbo, Va Ë¶mVyZ Zoh‘rM EH$ àH$maMo gm¡å¶ Am{U CËgmh
Xm¶r hdm‘mZ gy{MV hmoVo, hr Jmoï>hr bjmV R>odÊ¶mgmaIr Amho. n¥ÏdrÀ¶m B{VhmgmV
{ZXmZ XmoZ Var {h‘¶wJo hmoD$Z Jobr Agbr nm{hOoV. ¶m XmoZ {h‘¶wJm§À¶m ‘Ü¶§VarÀ¶m
H$mbI§S>mV Á¶mbm Am§Va{h‘¶wJ Ago åhUVm ¶oB©b Ë¶m H$mbI§S>m§V Am{e¶m Am{U ¶yamon
¶m XmoÝhr I§S>m§V g‘m{dï> Pmboë¶m Y«wd àXoemVrb hdm‘mZ AJXr gm¡å¶ Am{U
CËgmhH$maH$ AgoM hmoVo. erV CÝhmim Am{U C~Xma {hdmim, åhUOoM {ZaÝVa
dgÝVgÑe hdm‘mZ, ho Am§Va{h‘¶wJmMo d¡{eï²>¶ hmoVo. Am{U gm‘mÝ¶V… g‘erVmoîU
hdm‘mZmÀ¶m àXoemVM AmO CnbãY hmoUmè¶m AmofYr dZñnVtMr Omo‘Xma dmT> CÎma
Y«wdàXoemVhr hmoV Ago. ¶mdê$Z ghOM Ago {ZJ‘Z H$mT>Vm ¶oVo, H$s d¡{XH$
XodVemómVrb da C„opIboë¶m H$Wm Am{U {ZX}e CÎma Y«wdàXoemVrb ¶m
Am§Va{h‘¶wJmMoM ÚmoVH$ Agbo nm{hOoV.
^yJ^©emókm§À¶m ‘Vo ¶m Am§Va{h‘¶wJmMm H$mb Bgdr gZmnydu 10,000 dfmªhÿZ
A{YH$ BVH$m Agmdm doX dmL>‘¶mVrb Á¶mo{Vî¶H$s¶ C„oIm§dê$Z d¡{XH$ ‘§Ìm§Mm H$mb
Bgdr gZmnydu 5 Vo 6 hOma df} Var Agbm nm{hOo, Ago XmI{dÊ¶mMm bmo. {Q>iH$m§Zr
BVad à¶ËZ Ho$bm Amho. åhUOo ‘§ÌÑï>¶m d¡{XH$ F$ftMo nyd©O Am§Va{h‘¶wJmV åhUOo
‘§Ì H$mbma§^mÀ¶m nydu {ZXmZ nmM ghñÌ df} CÎma àXoemV amhV Agbo nm{hOoV. Bgdr
79
gZmnydu 10,000 dfmªÀ¶m gw‘mamg Am¶mªÀ¶m ¶m CÎma Y«wdàXoemVrb ‘yi dg{VñWmZmMm
A§{V‘ åhUOoM Xþgè¶m {h‘¶wJm‘wio Zme Pmbm. Ë¶mZ§Va ¶m àXoemVyZ Am¶m§Mr ‘moR>r
{ZJ©‘Zo gwê$ Pmbr. Ë¶m Am¶©n¡H$s d¡{XH$ Am{U BamUr Am¶mªZr Amnë¶m nyd©Om§Zr 5000
dfmªnydu CÎma àXoemV AZw^{dboë¶m {ZgJ©KQ>Zm Amnë¶m dmL²>‘¶mV J«{WV H$ê$Z R>odë¶m
AmhoV.
bmo. {Q>iH$m§Zr Amnbr CnnÎmr Á¶m ‘m{‘©H$ Am{U ‘m¡{bH$ nÕVrZo nwT>o ‘m§S>br,
Ë¶m~Ôb g~§M kmZmonmgH$m§Zm AmXa¶wº$ H$m¡VwH$ dmQ>Vo, ¶mV g§Xoh Zmhr. na§Vw Ë¶m
CnnÎmrbm AmYw{ZH$ g§emoYH$m§Mr ‘mÝ¶Vm ‘mÌ ’$maer {‘imbr Zmhr. Zmhr åhUm¶bm
H$mhr dfm©nydu Vmamnmoadmbm ¶m§Zr ¶m CnnÎmrMm nwZéƒma Am{U nwañH$ma Ho$bobm AmT>iVmo.
{Q>iH$m§Zr {X½X{e©V Ho$boë¶m BamUr Am¶mªÀ¶m dopÝXXmX ¶m J«§WmVrb nwamì¶m§MmM AZwdmX
Am{U {dñVma Vmamnmoadmbm ¶m§Zr Ho$bm Amho. ¶yamo^maVr¶ ^mfm ~mobUmè¶m gd© àmMrZ
bmoH$m§À¶m nwamU-na§nam§VyZ Ë¶m§À¶m nyd©Om§Mo ‘yiñWmZ CÎmaoH$S>o hmoVo, ho gy{MV Pmbobo
Amho. BamUr Am¶mªÀ¶m dmL²>¶‘¶mV ¶m Jmoï>rMm C„oI BVŠ¶m ñnï>nUo Ho$bobm AmT>iV
Zmhr, Ago Vmamnmoadmbm ¶m§Mo åhUUo Amho. Eo¶Z dEOmo (åhUOoM Am¶mªMo ~rO qH$dm
‘ybñWmZ) ho Ahþa ‘ÁXmZo ~ohXmVmo ZXrÀ¶m H$mR>r {Z‘m©U Ho$bo d Vo Zï> H$aÊ¶mH$[aVm
A§J«mo ‘°Ý¶yZo Ahr Am{U {h‘ ¶m§Mr ¶moOZm Ho$br, ¶m BamUr X¡dVemómVë¶m dU©Zmdê$Z
{h‘¶wJm‘wio Zï> Pmboë¶m Am¶mªÀ¶m ‘yidg{VñWmZmMrM AmR>dU hmoVo. d¡{XH$
X¡dVemómMm AW© Ho$di {ZgJ©KQ>ZmË‘H$ bmdUo ’$mago àË¶¶Xm¶r Zmhr, hr Jmoï> AmVm
~hþg§»¶ doXmä¶mgH$m§Zm nQy> bmJbr Amho. déU, B§Ð, {dîUw, B. d¡{XH$ XodVm§Mr ‘yiMr
Am{U gma^yV Aer àH¥$Vr AJXr doJir hmoVr; X¡dVemór¶ {dH$mgH«$‘mV Ë¶m XodVm§À¶m
‘yiÀ¶m ì¶{º$‘Îdmda {Za{Zami¶m {ZgJ©eº$s¨Mm AÜ¶mamon Ho$bm Jobm, hr {dH$gZerb
X¡dVemómMr CnnÎmr AmVm ~arM ‘mÝ¶Vm nmdVr Amho. Ë¶m‘wio doXm§Vrb AZoH$ {ZX}em§Mm
g§~§Y Ho$di XoemVM KSy> eH$Vrb Aem {ZgJ©KQ>Zm§Jr bmdUo hm Omo {Q>iH$m§Zr nwT>o
‘m§S>boë¶m Am¶mªÀ¶m dg{VñWmZm{df¶rÀ¶m CnnÎmrMm ‘w»¶ nm¶m, VmoM S>i‘irV R>ê$
nmhV Amho. AmnU C„opIboë¶m d¡{XH$ {ZX}em§Mm {Q>iH$m§Zr ñdV: bmdbobm AW© nwîH$iM
AmoT>mVmUrMm Amho, Agohr dmQ>Vo. {edm¶ Ë¶m {ZX}em§Mm AW© {ZgJ©KQ>Zm§Zm CÔoeyZM
80
bmdm¶Mm Ago Oar R>a{dbo, Var Ë¶m {ZgJ©KQ>Zm Y«wdàXoemVM KS>ë¶m Agë¶m nm{hOoV,
Ago An[ahm¶©nUo g‘OÊ¶mMr ‘wirM Amdí¶H$Vm Zmhr.
{Q>iH$m§À¶m H$mbJUZoà‘mUo Am¶© bmoH$ CÎma Y«wdàXoemV B. gZnyd© 10,000
dfmªnydu AZoH$ df} dmñVì¶ H$ê$Z amhmV Agbo nm{hOoV. Á¶m {h‘¶wJm‘wio Am¶m©Mo VoWrb
dg{VñWmZ Zï> Pmbo d Ë¶m§Zm ¶yamon Am{U Am{e¶m ¶m I§S>m§Vrb {Za{Zamù¶m àXoem§V
{ZJ©‘Zo H$amdr bmJbr, Ë¶m {h‘¶wJmMm Ama§^mMm H$mb B. gZnyd© 10,000 df} BVH$m
Var {ZXmZ Yabm nm{hOo. d¡{XH$ ‘§Ì a{Mbo Jobo Vo, {Q>iH$m§À¶m ‘Vo B. gZnyd© 5000
dfmªÀ¶m gw‘mamg ! Am{U ¶mn¡H$sM H$mhr ‘§Ìm§V CÎma Y«wdàXoemVrb {ZgJ©KQ>Zm§Mm C„oI
Ambm Amho. Ago {Q>iH$m§Mo åhUUo ! åhUOo Ago, H$s 5000 dfmªhÿZ A{YH$ H$mbmnydu
Amnë¶m nyd©Om§Zm CÎma Y«wdàXoemV Oo {ZgJ© KQ>ZmË‘H$ AZw^d Ambo, Vo AZw^d
‘§ÌÐï²>¶m d¡{XH$ F$ftÀ¶m ñ‘¥VrV, na§naoZo H$m hmoB©Zm nU, {Od§V am{hbo hmoVo, Ago ‘mZmdo
bmJVo. na§Vw ‘Ü¶§Var EdT>m ‘moR>m H$mb Jobm AgVm Vmo H$mbhr em§VVoMm qH$dm pñWa
OrdZmMm ZìhVm Am{U BVH$s pñWË¶§Vao Pmbr AgVm, Aem àH$maMr ñ‘¥Vr H$m¶‘ amhrb,
hmo Jmoï> eŠ¶ dmQ>V Zmhr. Xþgao Ago, H$s Aer ñ‘¥Vr {deofoH$ê$Z d¡{XH$ Am¶© Am{U
BamUr ¶m§ZmM VodT>r H$m am{hbr ?
^yJ^©emómÀ¶m Ñï>rZo {dMma Ho$bm Varhr {Q>iH$m§Mr CnnÎmr ~wÕrbm nQ>Ê¶mgmaIr
Zmhr. H$mobÀ¶m Á¶m {h‘¶wJ {df¶H$ ‘VmMm AmYma {Q>iH$m§Zr Amnë¶m CnnÎmrg KoVbm
Amho, Vo ‘VM emókm§Zr AmVm A{gÕ R>a{dbo Amho. ^yJ^©emó Am{U
nwamUdñVwg§emoYZemó ¶m§À¶m nwamì¶m§dê$Z A{bH$S>o g§emoYH$m§Zr ‘mZdo{VhmgmMo
gm‘mÝ¶nUo nwT>rb Q>ßno R>a{dbo AmhoV -
1. Mm¡Wo Am{U eodQ>Mo {h‘¶wJ (Jwhm‘mZd)- B. gZnyd© 50,000 df}.
2. nydm©í‘¶wJ - B. gZnyd© 35,000 df©.
3. CÎmamí‘¶wJ (aoZ{S>Aa ‘mZd) B. gZnyd© 15,000 df}.
4. Zdmí‘¶wJ B. gZnyd© 10,000 df}.
5. Aí‘YmVw¶wJ (gw‘oar B. nyd© 6000 df}.
6. ~«m§P¶wJ (‘mZdmMr g¥OZeº$s {deofËdmZo àH$Q> hmoD$ bmJbr) B. gZnyd© 4000 df}:
81
7. A¶mo¶wJ (H¥${fV§~mXr) - B. gZnyd© 1500 df}.
hr ¶wJaMZm Oa ‘mÝ¶ Ho$br, Va {Q>iH$m§Zr C„opIbobo Am§Va{h‘¶wJ Ë¶m§Zr J¥hrV
Yaboë¶m H$mimnojm {H$Vr Var ‘mJo Ý¶mdo bmJob ! Am¶mªÀ¶m dgVrbm nwaogm ^yàXoe Var
CÎma Y«wdmZOrH$ CnbãY hmoVm qH$dm Zmhr ¶m~Ôbhr {M{H$ËgH$ Q>rH$mH$mam§Zr g§e¶ ì¶º$
Ho$bm Amho. {Q>iH$m§Zr Á¶mo{Vî¶H$s¶ nwamì¶m§dê$Z d¡{XH$ ‘§Ìm§Mm H$mb B. gZnyd© 5-6 df}
Yabm Amho. d¡{XH$ ^mfm Am{U {VMm BVa ¶yamo^maVr¶ ^mfm§er Agbobm {d{eï> g§~§Y
¶m§Mm {dMma Ho$bm, Va hr H$mbJUZm ñdrH$m¶© dmQ>V Zmhr. qH$~hþZm Amnbr CnnÎmr nwT>o
‘m§S>VmZm {Q>iH$m§Zr ^mfmemómMr XIb OdiOdi ‘wirM KoVbr Zmhr, Ago åhQ>bo Var
Mmbob.
Am¶m©Mo ‘yi dg{VñWmZ ^maVmVM hmoVo. ¶m CnnÎmrMm nwañH$ma Oar A{bH$S>o H$mhr
{deofV… ^maVr¶ {dÛmZm§Zr Ho$bm Agbm, Var AmYw{ZH$ g§emoYH$m§H$Sy>Z {Vbm ’$maer
‘mÝ¶Vm {‘imbobr Zmhr. ¶m CnnÎmrÀ¶m àdV©H$m§Zr nwT>o ‘m§S>bobo nwamdo Oar doJdoJio
Agbo, Var Ë¶m§dê$Z Am¶mªMo ‘yi dg{VñWmZ åhUyZ dm¶ì¶ ^maVmVrb H$moUVmVar àXoe
gm‘mÝ¶V… gy{MV Pmbobm Amho. "Am¶m] H$m Am{XXoe' ¶m Amnë¶m qhXr à~§YmV lr.
g§nyUm©Z§X ¶m§Zr àW‘ nmümË¶ n§{S>Vm§Zr ¶m{df¶r ‘m§S>boë¶m CnnÎmrMo I§S>Z H$aÊ¶mMm
à¶ËZ Ho$bm Amho. Am¶mªMo ‘yi dg{VñWmZ CÎma Y«wdàXoemV hmoVo, ¶m {Q>iH$m§À¶m ‘VmMo
{dñV¥V {ddoMZ H$ê$Z Vo ‘Vhr AJ«mø Amho, Ago Ë¶m§Zr nwT>o åhQ>bo Amho. àmMrZ J«rH$,
àmMrZ BamUr Am{U d¡{XH$ ^maVr¶ ho gd© bmoH$ EH$mM, åhUOo Am¶§ ‘mZdd§emVrb hmoVo.
d Vmo Am¶© ‘mZdg‘yh àW‘ qgYy Am{U gañdVr ¶m ZÚm§‘Yrb F$½doXmV gáqgYy ¶m
ZmdmZo à{gÕ Agboë¶m àXoemV ~amVr H$ê$Z am{hbm hmoVm. na§Vw nwT>o EH$ àH$maMo Ym{‘©H$
¶wÕ Á¶mMm d¡{XH$ dmL²>‘¶mV Xodmgwag§J«m‘ Agm dma§dma C„oI Ho$bobm Amho. Am¶mªÀ¶m
H$mhr Q>moi¶m§Zm gáqgYyVyZ BamUH$S>o d Z§Va VoWyZhr H°$pñn¶Z Am{U H¥$îU g‘wÐmÀ¶m
~mOy§Zr ~mëH$Z Xoe Am{U ‘Ü¶g‘wÐmdarb ~oQ>o ¶m§À¶mH$S>o {ZJ©‘Zo H$amdr bmJbr. åhUOo
Am¶mªÀ¶m {ZJ©‘ZmMo H$maU Ë¶m§À¶m ‘yi dg{VñWmZmV Pmbobr bmoH$g§»¶oMr dmT> ho
ZgyZ, Xodmgwag§J«m‘ ho hmoVo. g§nyUm©Z§Xm§Zr AmnVr CnnÎmr ‘w»¶V… F$½doXmV Cn©bãY
Pmboë¶m nwamì¶m§da AmYmabobr Amho. Vo nwT>o åhUVmV, H$s A{bH$S>o kmV Pmbo br
82
‘moh|OmoXS>mo-hS>ßnm g§ñH¥$Vr AZm¶© (go{‘{Q>H$) Amho. Vr F$½doXmoÎmaH$mbrZ Amho; nU
{VÀ¶mda Am¶©g§ñH¥$VrMm à^md ‘mÌ ‘wirM nS>bobm {XgV Zmhr.
lr. bú‘rYa H$„m ¶m§Mo ‘V Ago Amho, H$s àmMrZ na§nam bjmV KoVm Am¶© bmoH$
Am{U {h‘mb¶ nd©V ho XmoÝhr n{hë¶m nmgyZM A{d^mÁ¶ Ago hmoVo. åhUOo Am¶mªMr
àmW{‘H$ dñVr {h‘mb¶mV hmoVr, Ago ‘mZUo An[ahm¶© Amho. bú‘rYa ¶m§Zr ¶m Amnë¶m
{dYmZmg nmofH$ Ago EHy$U AH$am ‘wÔo Amnë¶m à~§YmV Z‘yX Ho$bo AmhoV.
Zrb‘VnwamUmÀ¶m AmYmao Vo nwT>o Ago åhUVmV, H$s h„rMm H$mí‘ra àm§V Amho, {VWo nydu
EH$ gamoda hmoVo. Amnë¶m ‘yiñWmZmhÿZ Imbr ¶oD$Z Am¶mªÀ¶m H$mhr n{hë¶m Q>moiçm§Zr
Ë¶m gamodamVrb nmUr ~mhoa H$mT>bo d Vmo ^y^mJ dgVrg ¶mo½¶ Agm Ho$bm. Z§Va Ë¶m
^y^mJmg, Amnë¶m ZoË¶mÀ¶m åhUOo H$í¶nmÀ¶m Zmdmdê$Z, H$í¶n{‘a ho Zmd {Xbo d
{VWo Amnë¶m {ZJ©‘ZmVbr n{hbr dgmhV Ho$br.
Am¶mªÀ¶m ‘yi dg{VñWmZmg§~§Yr {M{H$Ëgm H$aVmZm, Am¶© ¶m eãXmÀ¶m AWm©Mm
àW‘ {dMma H$aUo Adí¶ Amho, Agm CnH«$‘ H$ê$Z am‘M[aV qgJ Ago gm§JVmV, H$s
nwT>o Oar Am¶© ¶m eãXmMm AW© Hw$brZ, CXmÎm, loð> Agm Pmbobm Agbm, Var ‘ybV… Vmo
eãX "Aa²' åhUOo Zm§JaUo ¶m YmVynmgyZ gm{YV Pmbm Amho d Ë¶mMm ‘yi AW© H¥$nrdb
AgmM hmoVm. ¶mM Aa² YmVynmgyZ ha qH$dm hb hm eãX {gÕ Pmbm Agbm nm{hOo, Agohr
Vo nwT>o gwM{dVmV. àmMrZ H$mir H¥${fH$‘© hm gdm}ËH¥$ï> AmMma ‘mZbm Jobobm Agë¶m‘wio
Am¶© ¶m eãXmMm gmh{OH$nUoM loð> Agm AW© Pmbm. åhUOoM Ago, H$s Am¶© ho
Hw$R>ë¶mhr {d{eï> ‘mZdd§emMo Zmd ZìhVo, Va Á¶m bmoH$m§Zr H¥${fH$‘© ho ì¶dgm¶ åhUyZ
àW‘V… ñdrH$mabo, Vo bmoH$ AmnUm§g Am¶© Ago åhUdy bmJbo. Am{U H¥${fV§ hm ‘mZdr
g§ñH¥$VrÀ¶m {dH$mgmVrb EH$ ¶wJàdV©H$ Agm Q>ßnm Agë¶m‘wio Am¶© ¶m ZmdmMm Ë¶m§Zm
A{^‘mZhr dmQy> bmJbm.
H¥${fH$‘mªMm ì¶dgm¶ àW‘M H$aUmao ho Am¶© H$moU? d Ë¶m§Mo ‘yiñWmZ H$moUVo?
à{gÕ a{e¶Z dZñn{Vemók ìhm{gbmoìh ¶m§À¶m ‘Vo ‘mZdOmVrÀ¶m B{VhmgmH$S>o Ñï>r
Q>mH$br, Va {Za{Zamio ‘mZdd§e EH$m H$mir X{jU Am{e¶mV EH$Ì amhV hmoVo, Ago
{XgyZ ¶oVo. ¶mM ‘VmMm AZwdmX qgJ ¶m§Zr Ho$bm Amho. Ë¶m§À¶m ‘Vo Mma ‘mZdd§em§Mo
83
åhUOo Jmoa, ‘m|Jmo{b¶Z, ZrJ«m°BS> Am{U Am°ñQ´>bm°BS> ¶m ‘mZdd§em§Mo {d{eï>rH$aU
^maVmV Pmbo Agbo nm{hOo. Ë¶m§n¡H$s n{hbo XmoZ d§e CÎma ^maVmV Am{U Xþgao XmoZ X{jU
^maVmV CËH«$m§V Pmbo. CÎma ^maVmVrb ¶m Jm¡a ‘mZdd§emZoM gw‘mao 12,000 dfm©nydu
H¥${fH$‘m©Mm bmdVm d ñdV…bm Am¶© åhU{dÊ¶mg gwédmV Ho$br. Am{U hr gd© KQ>Zm
KS>br Vr H$mí‘ra d Ë¶mÀ¶m AmOy~mOyÀ¶m àXoemV Am¶mªMm àmMrZ nyd©O Omo H$í¶n,
Ë¶m§À¶m Zmdmd àXoembm H$í¶n‘oh hr g§km àmá Pmbr. doXdmL>²‘¶mV dma§dma C„opIboë¶m
¶d ¶m YmÝ¶mMr bmJdS> àW‘ ¶mM àXoemV Pmbr. ¶m Amnë¶m ‘yiñWmZmnmgyZ åhUOo
H$mí‘ranmgyZ Am¶m©Zr nwT>o n{ü‘oH$S>rb àXoemda AmH«$‘U Ho$bo Am{U BamU
‘ogmnmoQ>m{‘¶m, dJ¡ao àXoem§V Amnë¶m dgmhVr ñWm{në¶m.
Am¶mªMo ‘yi dg{VñWmZ ^maVmVM hmoVo, ¶m ‘VmMm Xþgam EH$ n¶m©¶ amO~br nm§S>o
¶m§Zr gwM{dbm Amho. Ë¶m§Zr F$½doXm VrZXrgyº$mMm ¶m àýmÀ¶m Ñï>rZo {dMma H$ê$Z Ago
{gÕ H$aÊ¶mMm à¶ËZ Ho$bm Amho, H$s Am¶ ‘ybñWmZ ‘Ü¶Xoe åhUOoM A¶moÜ¶m Am{U
à{Vð>mZ (hëbr Abmhm~mX) ¶m§‘Yrb àXoe ho Agbo nm{hOo. lr {ZbH§$R>emór ¶m§Zrhr
‘Ü¶Xoe åhUOo qgYy Am{U J§Jm ¶m ZÚm§Mo Imoao, hoM Am¶mªMo ‘ybñWmZ hmoVo, Ago {gÕ
H$aÊ¶mMm à¶ËZ Ho$bm Amho. Am¶© bmoH$ ho ^maVmMoM ‘yiMo a{hdmgr hmoVo, Ago ‘mZbo
Va Ë¶m§Mr d¡{XH$ g§ñH¥$V ^mfm ¶yamo^maVr¶ ^mfm§Mr AJXr àmW{‘H$ AdñWm Xe©{dVo,
Ago J¥hrV Yamdo bmJob. nU Vo AmYw{ZH$ ^mfmemómer gwg§JV R>aUmao Zmhr.
^maVr¶ ‘ybñWmZmMr CnnÎmr ñdrH$mabr, H$s AmUIr EH$ AS>MU CnpñWV hmoVo.
Vr åhUOo d¡{XH$ g§ñH¥$Vr Am{U ‘moh|OmoXS>mo-hS>ßnm g§ñH¥$Vr ¶m§À¶m nmodn¶m©g§~§Yr. ‘moh|Om-
XS>mo-hS>ßnm g§ñH¥$Vr hr doXmoÎmaH$mbrZ Amho, Ago ‘mZë¶m IoarO ^maVr¶ ‘ybñWmZmMr
CnnÎmr Jwg§JV R>aV Zmhr. Am{U Ago ‘mZUo ho Va ~wÕrbm ‘wirM nQ>Ê¶mgmaIo Zmhr.
qgYy g§ñH¥$Vr hr d¡{XH$ Am¶m©hÿZ {^Þ Aem bmoH$m§Mr g§ñH¥$Vr hmoVr, hr Jmoï> AmVm ~hþVoH$
gd© g§emoYH$m§Zr ‘mÝ¶ Ho$br Amho. bmoH$m§V àgyV Agbobr {d{eï> àH$maMr ‘y{V©nyOm,
Ë¶m§Zm AdJV Agbobr boIZH$bm, Ë¶m§À¶m g§ñH¥$VrV {XgyZ ¶oUmam Aœm§Mm A^md,
dJ¡ao Jmoï>r ¶m g§X^m©V ‘hÎdmMm nwamdm åhUyZ nwT>o ‘m§S>Vm ¶oVrb. gáqgYyVrb Am¶©
bmoH$M Oa ^maVmMo ‘yiMo a{hdmgr AgVrb, Va hS>ßnmg§ñH¥$VrMo bmoH$ ^maVmV Ho$ìhm d
84
H$moRy>Z Ambo? Ë¶m§À¶m g§ñH¥$VrÀ¶m ñdê$nmdê$Z Vo bmoH$ qgYwImoè¶mV XrK©H$mb dgVr
H$ê$Z am{hbo Agbo nm{hOoV, ho ñnï> {XgyZ ¶oVo. ‘J Ë¶m H$mimV Am¶© bmoH$ Hw$R>o hmoVo?
Am{U C„oI H$m Zgmdm ? ¶m àým§Mr CÎmaohr g‘mYmZH$maH$ arVrZo XoVm ¶oÊ¶mgmaIr
ZmhrV. VgoM ^maVr¶ ‘yb ñWmZmMr CnnÎmr Am{U Á¶mo{V… emór¶ nwamdo hmoUmam doXH$mb
BVH$m ‘mJo OmVmo, H$s Vmo J¥hrV Yê$Z doXH$mbrZ B{Vhmg Am{U doXmoÎmaH$mbrZ B{Vhmg
¶m§Zm g‘Ýd¶ H$aUo AdKS> hmoVo.
lr. {nR>mdmbm ¶m§Mr CnnÎmr da d{U©boë¶m CnnÎmrnojm nwîH$i d emór¶ ñdê$nmMr
Amho. {nR>mdmbm ¶m§À¶m ‘Vo ^yJmob emó hoM B{VhmgmMo ‘w»¶ A{Yð>mZ g‘Obo nm{hOo.
H$maU EdmÚm ‘mZdg‘yhmMm B{Vhmg Am{U g§ñH¥$Vr H$mhr {d{eï> àH$mamZo KS>{dÊ¶mV
Vmo ‘mZdg‘yh {OWo dmñVì¶ H$ê$Z am{hbm hmoVm, {VWë¶m ^m¡Jmo{bH$ n[apñWVrMm ’$ma
‘moR>m hmV AgVmo. Á¶m§Mo OrdZ OdiOdi nyU©nUo {ZgJm©db§~r hmoVo, Ë¶m Am¶mªÀ¶m
B{VhmgmMm Aä¶mg H$aVmZm Va ^yJmob emómMr Cnojm H$ê$Z ‘wirM MmbUma Zmhr.
{nR>mdmbm ¶m§À¶m {ddoMZmMm hm àma§^q~Xÿ gdmªZm gm‘mÝ¶nUo nQ>ob AgmM Amho.. àmMrZ
BamUr bmoH$m§Mm AdoñVm hm J«§WM {nR>mdmbm ¶m§Zr ‘w»¶V… à‘mU^yV ‘mZbm Amho. Ë¶mV
dU©Z Ho$bobr g§ñH¥$Vr åhUOoM ‘yiÀ¶m Am¶mªMr g§ñH¥$Vr Am{U Ë¶mV C„opIbobo Eo¶©Z
dEOmonmgyZ åhUOoM Am¶mªMo ‘yi dg{VñWmZ hmo¶. {nR>mdmbm ¶m§À¶m ‘Vo Eo¶§Z d
EOmonmgyZ Am¶mªMr g§ñH¥$Vr n{ü‘oH$S>o Am¶b±S>, nyd}H$S>o MrZ, CÎmaoH$S>o ñH±${S>Zopìh¶m
Am{U X{jUoH$S>o B©ñQ> B§{S>O ¶m àXoemH$S>o ngabr. hr Jmoï> eŠ¶ hmoÊ¶mgmR>r
^yJmobemómÀ¶m Ñï>rZo Ago AZw‘mZ H$aUo àmá hmoVo, H$s Am¶mªMo ‘yi dg{VñWmZ Hw$R>o
Var åhUOo Am{e¶mV ‘Ü¶dVu Ago Agbo nm{hOo. Am¶m©À¶m ‘yi g§ñH¥$Vr ~Ôb {nR>mdmbm
¶m§Zr nwT>rb Jmoï>r J¥hrV Yaë¶m AmhoV Vr g§ñH¥$Vr gwg§a{jV Aer ZXr Imoè¶m§Vrb
g§ñH¥$Vr hmoVr. ‘yiMo Am¶© bmoH$ pñWa OrdZ H§$R>rV hmoVo. newnmbZ hm Ë¶m§Mm ‘w»¶
ì¶dgm¶ hmoVm. Ë¶m§À¶m ‘yi dg{VñWmZmÀ¶m àXoemV Z¡g{J©H$ à{VamoY Ë¶m§À¶m ‘mJm©V
Ambo Agbo nm{hOoV. Am{U Ë¶m‘wio Ë¶m§Zm Amnë¶m {dH$mgmg àmoËgmhZM {‘imbo Agbo
nm{hOo. Joë¶m 10,000 dfmªV n¥ÏdrMr pñWVr OdiOdi ‘wirM ~Xbbr Zmhr, Ago
AmUIr J¥hrV Yê$Z ‘Ü¶ Am{e¶mVrb 66 1/2 Ajm§e Am{U 40 Ajm§e ¶m§‘Yrb
85
^yàXoemMr darb àH$maMr g§ñH¥$Vr {Z‘m©U hmoÊ¶mÀ¶m eŠ¶VoÀ¶m Ñï>rZo {nR>mdmbm ¶m§Zr
N>mZZr Ho$br Amho. ¶m ~m~VrV àW‘ S>moi¶mag‘moa àXoe ¶oVmo, Vmo g¡~o[a¶mMm. na§Vw Vmo
àXoe ’$maM {dñV¥V Am{U {dñH${iV ñdê$nmMm Agë¶m‘wio {VWo Am¶mªÀ¶m
g§ñH¥$VrgmaIr EH$g§Yr g§ñH¥$Vr {Z‘m©U Pmbr AgUo Ho$di Ae Amho. {edm¶ Am¶m§Zr
{VWyZ CÎmaoH$S>o qH$dm X{jUoH$S>o {ZJ©‘Zo Ho$br AgÊ¶mMr eŠ¶Vmhr ’$ma WmoS>r Amho.
g¡~o[a¶mÀ¶m Imbr ‘Ü¶ Am{e¶mV 55 Am{U 50 Ajm§em§ ‘Ü¶o EH$ H$mù¶m
O{‘ZrMr nÅ>r bmJVo. {VWo JdVhr nwîH$i {Z‘m©U hmoVo. nU Am¶m§À¶m ‘ybñWmZmV
ZÚm§À¶m nmÊ¶mMr gw~Îmm Oer ApñVËdmV Agbr nm{hOo, Ver ¶m ^yàXoemV Zmhr. nwT>o
nyd}g ¶o{Z{g¶r ZXrMo Imoao, n{ü‘og ìhmoëJm ZXrMo Imoao dJ¡ao ^yàXoem§Mr MmMUr H$arV
H$arV {nR>mdmbm ¶m§Zr eodQ>r {gaX¶m© Am{U A‘wX¶m© ¶m ZÚm§‘Yrb àXoemV Am¶m§Mo ‘yi
dg{VñWmZ AgUo gdm©V A{YH$ g§^mì¶ Amho, Ago ‘V àX{e©V Ho$bo Amho.
^yJmobemómÀ¶m AZwamoYmZo {Z{üV Ho$boë¶m ¶m àXoemg dopÝXXmX‘Ü¶o Ho$bobo Eo¶Z
dEOmoMo dU©Z bmJy nS>Vo, Agohr Ë¶m§Zr nwT>o åhQ>bo Amho. VgoM Ë¶m§À¶m ‘Vo {ga X¶m© ¶m
ZmdmV AdoñVmVrb AmXþ©B gwam ¶m ZXrÀ¶m ZmdmMr ñ‘¥Vr H$m¶‘ R>odbr Jobr Agmdr.
{nR>mdmbm ¶m§À¶m CnnÎmrMr nÕVr ~arM emór¶ ñdê nmMr Amho, ¶mV e§H$m Zmhr;
nU da Xe©{dë¶mà‘mUo {Vbm ‘¶m©Xmhr ~è¶mM AmhoV. XmoZM Jmoï>tMm C„oI H$am¶Mm
Pmë¶mg Ago åhUVm ¶oB©b, H$s {nR>mdmbm dmS>‘¶Ñï>¶m dopÝXXmX ¶m àmMrZ BamUr
J«§Wmn{bH$S>o Jobo ZmhrV. Am{U Ë¶m§Zr ‘yb-¶yamo^maVr¶ ^mfoMm ‘wirM {dMma Ho$bobm
Zmhr. ¶mMm n[aUm‘ åhUOo Ë¶m§Zm ¶yamo^maVr¶-^m{fH$m§Mo ‘yb ñWmZ {Z{üV H$aVm Ambo
Zmhr.
Am¶mªMo ‘yi dg{VñWmZ emoYyZ H$mT>Ê¶mgmR>r AmYw{ZH$ g§emoYH$m§Zr
^mfmemómdb§~r nwamUdñVw{dkmZ ¶m emómMm ‘w»¶V: AmYma KoVbm Amho. àñVwV
{df¶mMm Aä¶mg H$aÊ¶mMr hrM nÕVr gdmªV A{YH$ g§¶w{º$H$ Amho. ¶m {df¶mÀ¶m
Ñï>rZo ^mfmemómdb§~r nwamUdñVw{dkmZ ¶m emómÀ¶m AmYmao {dÛmZm§Zr à{Vnm{Xbobr
H$mhr {dYmZo ‘yb^yV Am{U {gÕ åhUyZ ‘mZm¶bm H$mhr haH$V Zmhr.
86
n{ü‘oH$S>o Am¶bªS>nmgyZ Vmo nyd}H$S>o ^maVmn¶ªV nga©boë¶m {dñV¥V ^yàXoemV Á¶m
‘w»¶ ^mfm àmMrZ H$mir àM{bV hmoË¶m, Ë¶m gd© ^mfm§Mo ‘yi Aer EH$ ^mfm - {Obm
‘yb-¶yamo ^maVr¶ ^mfm Aer g§km XoUo ¶mo½¶ R>aob EHo$ H$mir ApñVËdmV Agbr nm{hOo.
Vr ‘yb-^mfm H$mhr H$mi Var EH$m {d{eï> ‘¶m©{XV Aem àXoemV Cn¶mo{Obr OmV Agbr
nm{hOo. AWm©VM Vr ^mfm ~mobUmÀ¶m ‘yiÀ¶m bmoH$m§Vhr EH$ àH$maMr EH$ê$nVm
ApñVËdmV Agbr nm{hOo. Vr EH$ê$nVm dm§{eH$ ñdê$nmMr ZìhVr, ho {Z{d©dmX Amho. ^mfm
Am{U d§e hr H$moUË¶mhr An[ahm¶© ~§YZm§Zr nañnam§er g§~Õ ZgVmV, hr JmoîQ> ‘wÔm‘
bjmV KoVbr nm{hOo. åhUyZ ‘yb-¶wamo^maVr¶ ^mfm ~mobUmao bmoH$ ¶wamo^maVr¶
‘mZdd§emMo hmoVo, Ago ‘mZUo gd©W¡d AemñÌr¶ hmoVo. àmJ¡{Vhm{gH$ nwamU
dñVwg§emoYZemñÌ {ZpíMVnUo Ago ‘mZÊ¶m{déÕ gmj XoVo. Ë¶m bmoH$m§V amOH$s¶ÑîQ>¶m
EH$amîQ´>r¶Ëd hmoVo, Agohr ‘mZVm ¶oUma Zmhr. ‘J hr EH$énVm H$moUË¶m àH$maMr hmoVr?
Oa Imobda {dMma Ho$bm Va Ago AmT>iyZ ¶oB©b, H$s Vr EH$énVm AW©OrdZmË‘H$ Agbr
nm{hOo. ‘yb-¶yamo^maVr¶ ^m{fH$m§Mr ^modVmbMr n[apñWVr ^m¡Jmo{bH$ ÑîQ>¶m; VgoM
newg§nÎmr, d¥úmg§nÎmr, B. ÑîQ>tZr g‘mZ Agë¶m‘wio Ë¶m§Mo ^m¡{VH$ qH$dm Am{W©H$ OrdZ
Am{U Y‘©H$ënZm ¶m~m~VrV gmYmaU Agboë¶m ¶m bmoH$m§Mo ‘yi dg{VñWmZ Hw$R>o Agbo
nm{hOo, hrM ^mfmemñÌmdb§~r nwamUdñVw{dkmZmMr ‘w»¶ g‘ñ¶m Amho.
¶wamo^maVr¶ ^m{fH$m§À¶m ‘yi dg{VñWmZmg§~§Yr ^mfmemñÌÑîQ>¶m MMm© H$aVmZm
‘yb-¶wamo^maVr¶ ^mfm hr EH$m AWu ñd¶§{gÕ qH$dm AZÝ¶ml¶r ^mfm hmoVr, Ago
gm‘mÝ¶V… g‘OÊ¶mV ¶oV Ago. CÎmaH$mbrZ {Za{Zami¶m ¶yamo^maVr¶ ^mfmemñÌmÀ¶m
gmhmæ¶mZo {gÕ H$aVm ¶oVo, Vr ^mfmM Aem MM}Mm àma§^q~Xÿ åhUyZ ‘mZbr OmV Ago;
na§Vw Ë¶m ^mfoÀ¶m ¶m {gÕ ñdénmerM Z Wm§~Vm Ë¶mÀ¶mhr ‘mJo OmD$Z Ë¶m ^mfoMm
CX²J‘ d àmW{‘H$ {dH$mg hmoV AgVm {VÀ¶mda {VÀ¶mnydu àM{bV Agboë¶m qH$dm
{VÀ¶m g‘H$mbrZ Agboë¶m {Za{Zami¶m naH$s¶ ^mfm§Mm Omo n[aUm‘ An[ahm¶©nUo
Pmbm Agbm nm{hOo, Vmo ¶m g§X^m©V bjmV KoUo Amdí¶H$ Amho. VgoM ¶m ‘yb-
¶wamo^maVr¶ ^mfodéZ Vr ^mfm ~mobUmè¶m bmoH$m§À¶m g§ñH¥$Vr{df¶r Oo {ZîH$f© H$mT>bo
OmD$ eH$VmV, Ë¶m {ZîH$fmªMm àm{UemñÌ, dZñn{VemñÌ, àmJ¡{Vhm{gH$ nwamUdñVw
87
g§emoYZemñÌ, ‘mZdd§eemñÌ B. emñÌm§À¶m Aä¶mgmZo {ZKUmè¶m {ZîH$fmªer àË¶¶H$mar
g‘Ýd¶ bmdUo hohr Amdí¶H$ Amho. ¶m ÑîQ>rZo ‘yb-¶wamo^maVr¶ ^mfoMm {dMma Ho$bm Va
AmnUm§g EH$ JmoîQ> ñnîQ>nUo àVrV hmoVo H$s Ë¶m ^mfoda CJ«mo{’${Ze ^mfoMm Mm§JbmM
n[aUm‘ Pmbobm Amho. H$moqbS>a ¶m ^mfmemñÌkmZo ‘yb-¶wamo^maVr¶ ^mfm Am{U CJ«mo-
{’${Ze ^mfm ¶m§À¶m KS>UrVrb ~hþ{dY gmå¶ XmI{dbo Amho. ho gmå¶ Ho$di nañnam§Zr
Ho$boë¶m dadaÀ¶m CgZdmarÀ¶m ñdénmMo Zmhr. Ë¶m XmoZ ^mfm§Mm AJXr {ZH$Q>Mm g§~§Y
Pmbm Agbm nm{hOo Am{U Vmohr Ë¶m ^mfm§À¶m àmW{‘H$ AdñWoV Ambm Agbm nm{hOo
AgoM Vo gmå¶ Xe©{dVo. ^mfmemñÌmÀ¶m Aä¶mgmdéZ Omo hm {ZîH$f© H$mT>Vm ¶oVmo, Ë¶mbm
nmofH$ Agm ~amM ‘hÎdmMm nwamdm ‘mZdo{VhmemñÌmÀ¶m AmYmao CnbãY H$éZ {Xbm Jobm
Amho.
‘yë¶-¶wamo^maVr¶ ^m{fH$m§À¶m gm§ñH¥${VH$ OrdZmda Omo AmUIr n[aUm‘ Pmbobm
{XgVmo, Vmo AëVmBH$ bmoH$m§Mm, ‘yb-¶wamo^maVr¶ ^mfm Am{U H$m±Ho${e¶ZOrH$À¶m
Am{e¶mVrb ^mfm ¶m§À¶m‘Yrb g§~§YmMm {dMma Ho$bm, Va ‘yb-¶wamo^maVr¶ ^m{fH$m¨Mo
‘hÎd Cab àXoemÀ¶m X{jUog åhUOoM {OWo Ë¶m§À¶mda AëVmBH$ bmoH$m§À¶m g§ñH¥$VrMm
à^md nS>Uo e³¶ hmoVo, Aem àXoemV Agbo nm{hOo. Ago ‘mZmdo bmJVo. go{‘{Q>H$ ^mfm
Am{U ‘yb-¶yamo^maVr¶ ^mfm ¶m§Mm Vm¡b{ZH$ Aä¶mg Ho$ë¶mg Ago {XgyZ ¶oB©b, H$s
H$mhr {d{eîQ> ~m~VrV Ë¶m ^mfm§Mo nañnam§er ~aoM gmå¶ Amho. CXm. ¶yamo^maVr¶ Am{U
go{‘{Q>H$ ¶m XmoZ ^mfmHw$Q>§y~mVM ì¶mH$aUmVrb {VZ qbJo ‘w»¶V… ApñVËdmV AmhoV.
åhUOo Á¶m àXoemV CJ«mo-{’${Ze, AëVmBH$ Am{U go{‘{Q>H$ ¶m ^mfm§Mm à^md
{VÀ¶mda nS>Uo e³¶ hmoVo, Aem àXoemVM ‘yb-¶wamo^maVr¶ ^mfoMm CX²J‘ Am{U àmW{‘H$
{dH$mg Pmbm Agbm nm{hOo Am{Êm Agm EH$ àXoe åhUOo CÎma {H$aYrO àXoe hmM hmo¶.
¶m {ZîH$fm©g CnmoÛbH$ Agm ~amMgm nwamdm BVa ‘mJmªZrhr CnbãY hmoD$ eH$Vmo.
‘yb-^maVr¶ Peku hm eãX àmMrZ AgyZ, Vmo ‘yiMm ‘mUgmiboë¶m ‘§oT>¶m§Mm dmMH$
Agm hmoVm. nwT>o AW©{dH$mgH«$‘mZo Vmo eãX gd© ‘mUgmiboë¶m àmÊ¶m§Zm CÔoeyZ dmnaÊ¶mV
¶oD$ bmJbm. ¶mÀ¶m CbQ> ‘yb-¶wamo^maVr¶-^m{fH$m§Zr gd©àW‘ ‘mUgmi{dbobo àmUr
åhUOo ‘|T>¶mM hmoV. àm{UemñÌmMm Agm EH$ gm‘mÝ¶ {gÕm§ÝV Amho, H$s Á¶m àXoemV
88
EImÚm àmÊ¶mMr amZQ>r OmV AmT>iVo. Ë¶m àXoemVM Ë¶m àmÊ¶mbm ‘mUgmi{dbo OmVo.
amZQ>r ‘|T>¶mM| ‘w»¶ ñWmZ åhUOo Cab-AëVm¶ àXoe. Am{U amZQ>r ‘|T>¶m
‘mUgmi{dUmè¶m ‘yb¶wamo^maVr¶m§Mo dg{VñWmZhr {VWoM Agbo nm{hOo.
‘yb-¶wamo^maVr¶m§Zm n[a{MV Agbobm Xþgam àmUr åhUOo KmoS>m. Ë¶m bmoH$m§Zm
KmoS>¶mMm n[aM¶ H$gm Pmbm Agob ¶mg§~§Y Zo[a¨J ¶mZo ~aoM {ddoMZ Ho$bo Amho.
àm{UemñÌ Am{U àmJ¡{Vhm{gH$ nwamUdñVwg§emoYZemñÌ ¶m§À¶m AmYmao Ë¶mZo Ago
XmI{dbo Amho, H$s KmoS>o nmiÊ¶mÀ¶m V§ÌmMm Adb§~ àW‘ AëVmBH$ bmoH$m§Zr Ho$bm d
Z§Va Vo V§Ì ‘yb-¶wamo^maVr ¶m§Zm AëVmBH$ bmoH$m§À¶m g§nH$m©‘wio AdJV Pmbo.
‘yb-¶yamo^maVr¶ ¶m eãXm§g§~§Yr A{bH$S>o Oo ^mfmemñÌr¶ g§emoÜmZ Pmbo Amho,
Ë¶mMm {ZîH$f©hr darb {ZîH$fm©g OwiVm AgmM Amho. ‘yb-¶wamo^maVr¶ ^mfoV Vmo eãX
gwao[a¶Z ¶m eãXmnmgyZ KoVbm Agmdm, Ago ‘V BßgoZ ¶mZo nwT>o ‘m§S>bo Amho. na§Vw Vo ‘V
ñdrH$maÊ¶mV AZoH$ AS>MUr AmhoV. ‘yi gw‘o[a¶Z eãX gud Agm Amho. Vmo ‘yb-
¶wamo^maVr¶ ^mfoV KoVbm Jobm Voìhm Ë¶mVrb eodQ>À¶m ì¶§OZmMm bmon hmoÊ¶mg àma§^
Pmbm, Vmo ~è¶mM CeramZo åhUOo B.g.nyd© 2500 À¶m gw‘mamg. ‘yb-¶wamo^maVr¶ guos
¶m eãXmnmgyZ {gÕ Pmbobo eãX ~hþVoH$ gd© ‘hÎdmÀ¶m ¶wamo^maVr¶ ^mfm§V ApñVËdmV
AmhoV. Am{U ¶m ^mfm ~mobUmè¶m bmoH$m§Mr ‘yi dg{VñWmZmnmgyZ {ZJ©‘Zo gwé Pmbr,
Vr {ZpíMVnUo B.g.ny 2500 À¶m nydunmgyZ åhUOo guos hm eãX Ë¶mÀ¶mhr nydu ‘yb-
¶wamo^maVr¶ ^mfoV Ambm Agbm nm{hOo. AWm©V Vmo eãX gw‘o[a¶Z ^mfoVyZ KoVbm Jobm
AgUo e³¶ Zmhr.
Ë¶mMà‘mUo ‘yb-¶wamo^maVr¶ ^mfm ^mfH$m§g n[a{MV Agboë¶m Hw$Ìm Am{U gwH$a
¶m àmÊ¶m§Mr àm{UemñÌ, àmJ¡{Vhm{gH$, nwamUdñVwg§emoYZemñÌ Am{U ^mfmemñÌ ¶m§À¶m
ÑîQ>tZr Zo[a¨J ¶mZo {dMma Ho$bm Amho. ‘yb-¶wamo^maVr¶m§Zm kmV Agboë¶m newYZmÀ¶m
g§~§YrÀ¶m {ddoMZmdéZ eodQ>r Ë¶mZo Agm {ZîH$f© H$mT>bm Amho, H$s ‘yb-¶wamo^maVt¶mg
n[a{MV Agbo nm{hOo Am{U Ë¶m àmÊ¶m§Zm ‘mUgmi{dÊ¶mMo V§Ì ‘yb-¶wamo^maVr¶ bmoH$
Am§Va-Am{e¶mVrb bmoH$m§nmgyZM {eH$bo AgmdoV.
89
¶wamo^maVr¶m§À¶m ‘yi dg{VñWmZmÀ¶m àíZmMm {dMma H$aVmZm AmUIr EH$ JmoîQ>
bjmV KoÊ¶mgmaIr Amho. ‘yb-¶wamo^maVr¶ ‘mZdg‘yhmVyZ Á¶m {Za{Zami¶m bmoH$m§Mr
{ZJ©‘Zo Pmbr, Ë¶m bmoH$m§Zm CÎmaH$mbrZ B{Vhmg nm{hbm Va Ë¶mdéZ ‘yb-
¶wamo^maVr¶m§À¶m H$mbmg§~§Yr H$mhr AZw‘mZ H$aUo e³¶ Amho. CXm. n{hë¶m Q´>moOZ
g§ñH¥$VrMo ñdén {ZpíMVnUo ¶wamo ^maVr¶ hmoVo Am{U Ë¶m g§ñH¥$VrMm H$mb B.g.nyd© 3000
df} BVH$m Agbm nm{hOo, Ago ‘mZVm ¶oVo. VgoM hS>ßnm g§ñH¥$VrÀ¶m A§VmMm H$mb
B.g.nyd© 2500-2000 hm Amho. Ë¶m g§ñH¥$VrMm Zme d¡{XH$ Am¶mªZr Ho$bm, Ago
gm‘mÝ¶nUo J¥hrV Yabo OmVo. Am{U Ë¶m Am¶mªMo nyd©O Va ¶m H$mbmnydu AZoH$ df} ‘yb-
¶wamo^maVr¶m§nmgyZ {d^³V Pmbo hmoVo, Ago XmI{dVm ¶oVo. åhUOo ‘yb ¶yamo^maVr¶m§Mm
H$mb {¼ñVnyd© 4000-3500 hm hmoVm. ho gmh{OH$nUoM àmá hmoVo. nwamU
dñVwg§emoYZemñÌmÀ¶m AmYmao Ago XmI{dVm ¶oVo, H$s ‘¥V ‘mUgm§Zm nwéZ Ë¶m§da
Vm§~S>¶m aoVrMo T>rJ H$aUmè¶m bmoH$m§Mr g§ñH¥$Vr ({Obm Hw$J©Z g§ñH¥$Vr Ago åhUVm
¶oB©b), aÁOw ‘w[ÐV ‘wËnmdo {Z‘m©U H$aUmè¶m bmoH$m§Mr g§ñH¥$Vr Am{U {V«nmobOo g§ñH¥$Vr
¶m VrZ g§ñH¥$Vr§er ‘yb-¶wamo^maVt¶mMm AJXr {ZH$Q>Mm g§~§Y Ambm hmoVm. ¶m VrZhr
g§ñH¥$Vr {¼ñVnyd© Mm¡Ï¶m ghòH$mÀ¶m n{hë¶m AYm©V Cab-AëVm¶ àXoemÀ¶m AmOy~mOyg
ApñVÎdmV Agë¶mMo nwamUdñVwg§emoYZemñÌmZo {gÕ Ho$bo Amho. ¶m VrZ g§ñH¥$VtÀ¶m
à{V{Z{Y^yV Agboë¶m bmoH$m§n¡H$s aÁOw‘w{ÐV ‘¥Ënmdo {Z‘m©U H$aUmao bmoH$ åhUOoM
‘yb¶wamo^maVr¶ bmoH$, Ago gwM{dUmam nwamdmhr CnbãY Pmbm Amho.
Ë¶mnojmhr Hw$J©Z g§ñH¥$Vr hr ‘w»¶V… ‘yb-¶yamo^maVr¶m§Mr g§ñH¥$Vr hmoVr, Ago
{gÕ H$aUmam A{YH$ ^³H$‘ nwamdm CnbãY Pmbm Amho. ‘yb-¶wamo^maVr¶ bmoH$m§V àoVo
nwaÊ¶mMr Mmb ApñVËdmV Agë¶mMo {XgyZ ¶oVo. àoVmMr {dëhodmQ> H$aÊ¶mMr nÕVr hr
H$moUË¶mhr ‘mZdg‘yhmÀ¶m OrdZmVrb EH$ ‘yb^yV Aer ~m~ g‘Obr nm{hOo. ¶m
~m~VrVbr Amnbr nÕVr gmoS>m¶bm Vmo ‘mZdg‘yh ghgm V¶ma hmoV Zmhr. àË¶oH$ ‘¥V
‘mUgmgmR>r doJdoJim IÈ>m IUyZ Ë¶mV Ë¶mMm Xoh nwam¶Mm, Ë¶m IÈ>¶mda IUboë¶m
‘mVrMm T>rJ aMm¶Mm Am{U Aem {T>Jm^modVr EH$ qH$dm XmoZ bmH$S>r H§w$nUo Kmbm¶Mr,
Aer àmMrZ ¶wamo^maVr¶ ^m{fH$m§Mr nÕVr hmoVr. G$½doXmV§hr Aem àH$maÀ¶m Hw§$nUmMm
90
CëboI Ambm Amho. Ë¶mdéZ Vr nÕVr [H$Vr Xÿada ngabr hmoVr, ¶mMr H$ënZm ¶oB©b.
{H$aKrO àXoemV Aer ‘¥Vm§Mr WS>Jr qH$dm Hw$J©Z AZoH$ AmT>iVmV. ~moJS>mZmoìh ¶m
a{e¶Z nwamUdñVwemñÌkmÀ¶m ‘Vo ¶m§n¡H$s ~aoM Hw$J©Z Zdmí‘¶wJH$mbrZ AmhoV. ¶mMmM
AW© Agm H$s, ‘¥VXoh Xþ‘S>boë¶m pñWVrV IÈ>¶mV nwéZ Ë¶mda Vm§~S>¶m ‘mVrMm T>rJ
aMÊ¶mMm àKmV {H$aYrO àXoemVyZ nwT>o npíM‘oH$S>o Am{U Am½Zo¶rH$S>o àg¥V Pmbm. ‘yb
¶yamo^maVr¶ ^m{fH$m§Mo d¡{eîQ>çnyU© ¶wÕnaeyhr CÎma {H$aYrO àXoemVrb H$mhr CËIZZm§V
CnbãY Pmbo AmhoV. åhUOo ¶m ~m~VrV nwamUdñVwg§emoYZemñÌ A[U ‘mZo{VhmgemñÌ
¶m emñÌm§Zr ^mfmemñÌmMm Mm§JbmM nmR>nwamdm Ho$bm Amho.
VmËn¶©, ‘yb ¶wamo^maVr¶ ^mfobm {VMoM Ago {d{eîQ> ñdén àmá Pmbo, Vo CÎma
{H$aYrO àXoemV. åhUyZ Ë¶mM àXoemV Vr ^mfm ~mobUmè¶m bmoH$m§Mo, åhUOoM d¡{XH$
^maVr¶m§Mm g§~§Y Á¶mÀ¶mn¶ªV ñnîQ>nUo Am{U {Z…g§{X½YnUo nmoMy eH$Vmo Aem Ë¶m§À¶m
gm§ñH¥${VH$ nyd©Om§Mo, ‘yb dg{VñWmZ, Ago AmnU ‘¶m©{XV AWm©Zo åhUy eH$Vmo. Ë¶m
dg{VñWmZmnmgyZ ‘yb¶wamonr¶ ^m{fH$m§Mr XmoZ ‘moR>r {ZJ©‘Zo KSy>Z Ambr. Á¶m bmoH$m§Zr
npíM‘oH$S>o OmD$Z ¶wamonmVrb {ànoQ> àXoemV nwÝhm H$mhr H$mi dgVr Ho$br. Ë¶m§Zm
gm‘mÝ¶nUo nyd©-¶wamonr¶ Aer g§km XoVm ¶oB©b. ¶m nyd© ¶wamonr¶m§À¶mhr nydu ‘yb-
¶yamo^maVr¶ ^m{fH$m§À¶m H$mhr Q>moi¶m§Zr CÎma {H$aYrO àXoemVyZ ~ëI àXoemV ~è¶mM
H$mbn¶ªV dgVr Ho$br hmoVr. nU nwT>o bmoH$m§Mo nyd©O ‘Ü¶Am{e¶mV Jobo. àmMrZ BamÊ¶m§Mo
nyd©O Am{U nwa§Xa Aem B§ÐmÀ¶m ZoV¥ÎdmImbr gáqgYyàXoemda {dO¶mH«$‘U Ho$bo.
91
UNIT NO 04
4.1 C‘m MH«$dVu
1980 nmgyZ C‘m MH«$dVu ¶m§Zr ^maVr¶ B{Vhmgmda g{dñVanUo {bImU Ho$bo.
qbJ, OmV, dJ© hm Ë¶m§À¶m Aä¶mg-g§emoYZ-boIZmMm {df¶. àmMrZ H$mimVrb ~m¡Õ
Y‘m©Mm Aä¶mg, EH$mo{Ugmì¶m eVH$mVrb ^maVmMm B{Vhmg hm Ë¶mÀ¶m g§emoYZmMm {deof
{df¶ hmo¶. Ë¶m§Mm OÝ‘ Ho$ai amÁ¶mVrb nmbKmQ> ¶oWo, Va {Xëbr d ~§Jiya ¶m{R>H$mUr
{ejU B{VhmgmMo nXì¶wÎma {ejU Ë¶m§Zr ~Zmag qhXÿ {dÚmnrR> ~Zmag ¶oWyZ nyU© Ho$bo.
{Xëbr {dÚmnrR>m‘Ü¶o AÜ¶mnZmMo H$m‘ H$aV AgVmZm nrEM².S>rÀ¶m g§emoYZmÀmm ^mJ
åhUyZ "gmoeb S>m¶‘|ÝeZ² Am°’$Abu ~m¡Õ Y‘©' ho n{hbo nwñVH$ Ë¶m§Zr àH$m{eV Ho$bo.
Ë¶m§À¶m boIZm‘Yrb gdm©V ¶eñdr d Á¶mg nwZb}IZ Ago åhUVm ¶oB©b Ago åhUVm
¶oB©b Ago åhUOo n§{S>Vm a‘m~mB© ¶m§À¶m OrdZH$m¶m©da AmYm[aV "n§{S>Vm a‘m~mB© ¶m§Mo
OrdZ H$m¶©' Pandita Ramabai and her times ’o${‘{ZñQ> boÝg (2002) ¶m boIZmMm
AmdOy©Z CëboI H$aUo Amdí¶H$ Amho.
àma§{^H$ ~m¡Õ Y‘m©Mo gm‘m{OH$ n[aUm‘ ho Ë¶m§Mo {bImU gd©M {dÚmÏ¶mªZr
AmdOy©Z dmMZ H$amdo. ¶m‘Ü¶o nmbr ^mfoVrb ~m¡Õ J«§Wm§Mo Ë¶m§Zr Ho$bobo {díbofU Am{U
^mî¶ ‘hÎdnyU© Amho. Ë¶m§À¶m Z§VaÀ¶m {bImUmV gm‘m{OH$ ñVarH$aU, l‘, g§Ý¶mg
Am{U KaJwVr {df¶m§À¶m gwYmaUogmR>r g§emoYZ {XgyZ ¶oVo. Ë¶m§Mo {bImU qbJ, OmVr
Am{U OZgm‘mÝ¶m§À¶m dJm©da AmYm[aV Amho.
^maVr¶ CnI§S>mVrb ‘{hbm Am{U ñÌrdmXr B{VhmgboIZmÀ¶m joÌmVrb AJ«JÊ¶
{dÛmZ Am{U ^maVmVrb ‘{hbm MidirÀ¶m g§ñWmnH$m§n¡H$s à‘wI gXñ¶ åhUyZ Ë¶m§Mo
Zmd d H$m¶© MM}V Amho. ñÌrdmXr B{VhmgboIZ Am{U g§emoYZ joÌm§ì¶{V[a³V Ë¶m§Zr
bmoH$emhr h³H$ H$m¶©H$Ë¶m© åhUyZ H$m‘H$mO Ho$bo. JwOamV‘Yrb Am§VaamîQ´>r¶
Ý¶m¶m{YH$aUmV AZoH$ g{‘Ë¶m§‘Ü¶o gË¶emoYZmgmR>r CÎm‘ d {ZînjnmVrnUo H$m¶© Ho$bo.
AJ«JÊ¶ dV©‘mZnÌm§‘YyZ Ë¶m ‘{hbm Am{U ‘mZdr h³H$m§{df¶rÀ¶m g‘H$mbrZ ‘wÚm§da
ñV§^boIZ H$aVmV.
92
B{Vhmg g§emoYZmg‘doV Ë¶m§Zr H$mhr {MÌnQ>m§Mr {Z{‘©Vr Ho$br. A Quiet Little
Entry, Fragment of a past, BÝH$mb~ Am¡a Am¶m … bIZm¡, VgoM Oob S>m¶ar ¶m {MÌnQ>mMr
{Z{‘©Vr CÎm‘ àH$mao Ho$br. Ë¶mM~amo~a ^maVr¶ ñdmV§Í¶ MiirV pñÌ¶m§À¶m ¶moJXmZmMr
MMm© H$aVmZm Ë¶m§Zr MidirV gh^mJr Pmboë¶m ~mbdYy gwã~bú‘r ¶m§À¶m H$m¶m©da d
OrdZmda AmYm[aV {MÌnQ>mMr {Z{‘©Vr, {‘{Wbr {edam‘Z ¶m§À¶m H$m¶m©Mm AmT>mdm KoUmam
XñVEodO V¶ma H$aUo ¶m ~m~r Am§Va{dÚmemIr¶ g§emoYZmÀ¶m AmhoV.
Odmhabmb Zohé {dÚmnrR>mÀ¶m àmÜ¶m{nH$m Hw$‘Hw$H$ am°¶ ¶m§Zr MH«$dVu ¶m§À¶m
H$m¶m©À¶m gÝ‘mZmW© {d{dY Aä¶mgnyU© emoY{Z~§Y g§J«hm§Mo g§nmXZ Ho$bo. Ý¶y¶m©H$
{dÚmnrR>mÀ¶m Á¶oîR> ‘{hbm {dMmad§V ewbr Q>o{bg C‘m MH«$dVu ¶m§À¶m{df¶r {b{hVmV,
"^maVr¶ ñÌrdmXr B{VhmgboIZ VgoM ^maVr¶ ‘{hbm MidirÀ¶m g§ñWmnH$m§n¡H$s EH$
AmhoV.' VgoM ^maVr¶ ‘{hbm MidirÀ¶m g§ñWmnH$m§n¡H$s EH$ AmhoV.' Ë¶m§Zr nwT>rb
H$mhr J«§WmMo boIZ d g§nmXZ Ho$bo Amho.
g§X^© …
1. Social Dimensions of Early Buddhism (Oxford University Press, 1987). ISBN
8121507499.
2. Delhi Riots: Three Days in the Life of a Nation (with Nandita Haksar, Delhi: Lancer
International, 1987)
3. Rewriting History: The Life and Times of Pandita Ramabai (Kali for Women, 1998).
ISBN 9381017948.
4. From Myths to Markets: Essays on Gender (with Kumkum Sangari, Indian Institute
of Advanced Study, Simla, 1999)
5. Gendering Caste through a Feminist Lens (Stree, 2002). ISBN 8185604541.
6. Everyday Lives, Everyday Histories: Beyond the Kings and Brahmanas of Ancient
India (Tulika Books, 2006). ISBN 8189487043.
7. Shadow Lives: Writings on Widowhood (with Preeti Gill, Kali for Women, 2006).
ISBN 8186706402.
8. "Whatever happened to the Vedic Dasi? Orientalism, nationalism and a script for the
past." in Kumkum Sangari and Sudesh Vaid (eds) Recasting Women: Essays in
Colonial History (Kali for Women, 1989). ISBN 0813515807. (Also included in
Everyday Lives, Everyday Histories).
93
9. "Is Buddhism the answer to Brahmanical patriarchy?" in Neera Chandhoke (ed)
Mapping Histories: Essays Presented to Ravinder Kumar (Tulika, 2000). ISBN
1843310368.
10. "A Kashmir diary: Seven days in an armed paradise", in Urvashi Butalia (ed)
Speaking Peace: Women's Voices from Kashmir (2003). ISBN 9383074701.
11. "Reconceptualising gender: Phule, Brahmanism and Brahmanical patriarchy" in
Anupama Rao (ed) Gender & Caste (Zed Books, 2005). ISBN 8188965200.
4.2 Hw$‘Hw$‘ {dbmg gm§Jar

Hw$‘Hw$‘ gm§Jar ¶m B§J«Or ^mfoÀ¶m, {df¶mÀ¶m àmÜ¶m{nH$m, ‘mZd{dÚoÀ¶m
Aä¶mgH$, gm{hË¶ d gm§ñH¥${VH$ joÌmV ‘hÎdnyU© g§emoYZ, qbJ ^mdmda AmYmarV
{deofV… "Gender History', ‘{hbm Aä¶mg, ñÌrdmX, dgmhVdmXr, OmJ{VH$sH$aU Am{U
Q´>mÝgZ°eZ²b àdmh BË¶mXr {df¶m§da Cƒ XOm©Mo g§emoYZ, Ë¶m§Zr {b{hboë¶m "Recasting
Women' hm J«§W Ë¶m§À¶m {bImUmMm A{VCƒ q~Xÿ Amho. Ë¶mÀ¶m {bImUmV ^maVr¶
gm{hË¶mMo g‘mbmoMZ, Ym{‘©H$ KQ>H$m§Mr AÝd¶mWu ‘m§S>Ur, ‘Ü¶¶wJrZ ^³Vr na§nam
Am{U {deofV… ‘m¡{IH$ na§nam, ¶m{df¶rMo boIZ, ‘hmË‘m Jm§Yr d A°Zr ~|PQ> ¶m§Mo
amîQ´>dmXr H$m¶©, ¶m§À¶m {df¶rMo boIZ, ~m°å~o {gZo‘m, Q>o{bpìhOZ ‘o‘ar, d¡¶p³VH$
H$m¶Xm, H$m¡Q>§w~rH$ l‘{df¶H$, g‘H$mbrZ qbJ^md AmYmarV {dñV¥V boIZ d
g§emoYZmË‘H$ ‘m§S>Ur, gm¢X¶©emñÌr¶ {M{H$Ëgm, {dYdm§À¶m àíZm{df¶r Vi‘irZo boIZ,
OmVr¶ qhgm {df¶H$ g{dñVa ‘m§S>Ur Hw$‘Hw$‘ gm§Jmar Am{U gwXoe d¡Ú ¶m§Zr g§¶w³VnUo
Ho$bo Amho. ^maVm‘Ü¶o H$mbr ’$m°a dw‘Z, A‘o[aHo$V aQ>Og© ¶w{Zìh{g©Q>r àogZo àH$m{eV
J«§Wm§‘Ü¶o ‘mZdd§§eemñÌ, amOH$s¶ AW©ì¶dñWm, H$m¶Xm, Y‘©, Am{Êm g§ñH¥$Vrer g§~§{YV
Agboë¶m {nV¥gÎmm§Mm nañna g§~§Y emoYÊ¶mMm Am{U gwYmaUm MidirMm dJ© d
qbJ^mdmda AmYm[aV B{VhmgmMr ‘m§S>Ur Amho. Ë¶m§Mo boIZ ^maVr¶ ñÌrdmXr
Midir‘Ü¶o ‘hÎdnyU© ¶moJXmZ XoUmao Amho. Ë¶m§À¶m ‘Vo B{VhmgmMo nwZb}IZ H$aVmZm
Vo {ZXm}f d nmaXe©H$ Pmbobo Zmhr. Ë¶m‘Ü¶o AmdS> {ZdS> hm ^mJ Agy Z¶o. ‘{hbm§Mm
B{Vhmg hm VrZ nmVi¶m§da {b{hbm OmD$ eH$Vmo. B{VhmgmÀ¶m boIZmV B{VhmgH$mamMo
94
gm‘m{OH$ ñWmZ (OmV, qbJ, dJ©) Ë¶m§Mo g¡Õm§{VH$ ñWmZ Am{U gÜ¶mMo g§X^© bjmV
KoUo Amdí¶H$ Amho. pñÌ¶m ‘{hbm§À¶m Zm¶H$ åhUyZ (åhUOo Á¶m pñÌ¶m H$V©¥Ëdg§nÞ
AmhoV) Ë¶m§Zm Zm¶H$ åhUyZ ñWmZ XoD$Z Ë¶m§Mm B{Vhmg {b{hbm OmD$ bmJbm. Agm
eãXà¶moJ Ho$bm H$s, ñÌrdmXr B{VhmgmÀ¶m {bImUmÀ¶m gwédmVrg à¶ËZ åhUyZ
‘{hbm§Zm boIZmV OmJm {Xë¶mg Ë¶mnwéfm§à‘mUo dmJy eH$VmV ho {gÕ H$aÊ¶mgmR>r
‘{hbm§Zm ¶moÕm åhUyZ R>iH$nUo Xe©{dbo. pñÌ¶m§Zm Ñe‘mZ H$aÊ¶mgmR>r Ë¶m§Zm
B{VhmgmV ñWmZ {Xbo. (OmoZ ñH$m°Q> OmoZ dmbmM ñH$m°Q>)
B{VhmgmMm ‘mJ© R>a{dÊ¶mVhr pñÌ¶m AJ«^mJr AmhmoV Agm Omoa XoD$Z
ñdmV§Í¶Midir‘Ü¶o ‘{hbm§À¶m ¶moJXmZmMr MMm© Ho$br OmD$ bmJbr. dgmhVdmXr
B{Vhmg Aä¶mgm‘Ü¶o B{Vhmg boIZ AÝd¶mWu ‘m§S>UrÀ¶m ‘mÜ¶‘mVyZ qbJ^md
AYm[aV {díbofÊm gwé Pmbo. hr ~m~ "Recasting Women' ¶m J«§Wm§Zo {gÕ Ho$br. {~«{Q>e
^maVm‘Ü¶o gm‘m{OH$ gwYmaU MidirÀ¶m A§JmZo Omo B{VhmgboIZ Pmbo. Ë¶m‘Ü¶o
g‘mOgwYmaUm MidirMo ZoV¥Îd H$aUmam ‘Ü¶‘ dJ© qbJôXmda AmYm[aV H$m‘ H$aV
hmoVm hr dñVypñWVr ¶m J«§WmÀ¶m àñVmdZoV g§nmXH$m§Zr åhQ>bo Am{U dmñV{dH$Vm hr H$s
hm J«§W dgmhVdmXr ^maVmVë¶m {nÎm¥gÎmm§Mr nwZa©MZm H$aUmè¶m Eo{Vhm{gH$ à{H«$¶m§Zm
g‘OyZ XoUmam Amho. gm‘m{OH$ n[adV©ZmÀ¶m amOH$maUmMm Aä¶mg hm ñÌrdmXr
B{VhmgboIZm‘m’©$V Ho$bm OmD$ bmJbm. dgmhVdmXr ¶wJmV Á¶m CÚmoJm§gmR>r O{‘Zr
KoVë¶m OmD$ bmJë¶m. ^m§S>dbemhr‘wio H$m‘Jma-‘mbH$ g§Kfm©Mr Xar dmT>br. gm‘mÝ¶
^mS>oH$é Am{U eoVr H$aUmam H$m‘Jma AmUIr XmarÐ¶m‘Ü¶o T>H$bbm Jobm. Ë¶mMm
n[aUm‘ Ë¶m g‘mOmVrb ‘{hbm§da Pmbm. O{‘ZrMr ‘mbH$s nwéfr dM©ñdmV hmoVr. Ë¶m
pñÌ¶m§À¶m n[apñWVrMm {dMma gm§Jmar ¶m§Zr Ho$bm Amho. Hw$‘Hw$‘ gm§Jmar ¶m§Zr nwT>rbn¡H$s
Ho$boë¶m {bImUmVyZ {nV¥gÎmmH$ nÕVr{df¶H$ {d{dY gm{hË¶mMr MMm© Ho$br Amho.
* Selected Publications
1. Sangari. Kumkum. "Cracks and luminosities: through the anthropocene and
capital matters." Are Silt Dive: The Works of Sheba Chhachhi First. Ed. Sangari,
Kumkum. Tulika Books, (2016): 65-82.
2. Sangari, Kumkum, ed. Are Silt Dive: The Works of Sheba Chhachhi. First. Tulika
Association with Volte Gallery, 2016: 352.
95
3. Sangari, Kumkum. "To market, to market: gendered contradictions." Social
Scientist 43, nos 9-10. (2015): 29-40.
4. Sangari, Kumkum. Solid: Liquid: A (Tran's) mational reproductive formation. First.
Tulika Books,
5. 2015: 264 pages. Sangari, Kumkum. "Patriarchy/patriarchies." Marxism and
Feminism First. Ed. Mojab, Shahrzad. Zed Books, (2015): 259-286.
6. Sangari, Kumkum, and Vaid, Sudesh. "Recasting Women: Essays in Colonial
History." Recasting Women: Essays in Colonial History 10th edition, Zubaan
Classics Series. Ed. Sangari, Kumkum, and Vaid, Sudesh. Kali/Zubaan, (2015).
7. Sangari, Kumkum. "Aesthetics of Circulation: Thinking Between Regions."
Jadavpur Journal of Comparative Literature 50.Special 50th Issue Ed. Panjabi,
Kavita. (2014): 9-38.
8. Sangari, Kumkum. "The blind traditional subject and suitcase patriarchies." Arab
Feminisms: A Critical Perspective English edition. Ed. Makdisi, Jean S. I.B. Tauris,
(2014).
9. Sangari, Kumkum. "Ruptures, Junctures, Returns (Un)lived Histories, Feminist
Propositions, and Nilima Sheikh." Trace Retrace: Paintings, Nilima Sheikh First
edition. Ed. Sangari, Kumkum. Tulika Books in association with Gallery Espace
and Chemould Prescott, (2013): 114-183.
10. Sangari, Kumkum. "Trace Retrace: Paintings, Nilima Sheikh." Trace Retrace:
Paintings, Nilima Sheikh First edition. Ed. Sangari, Kumkum. Tulika Books in
association with Gallery Espace and Chemould Prescott Road, (2013): 392.
11. Sangari, Kumkum. "Settled Alibis and Emerging Contradictions: Sex Selection,
Dowry and Domestic Violence." Economic and Political Weekly, Sameeksha Trust
Publication & EPW Research Foundation 47-34 Ed. Reddy, C. R. (2012): 39-48.
12. Sangari, Kumkum. "Mirabai aur Bhakti ki Aadhyatmik Arthniti." Mirabai aur Bhakti
ki Aadhyatmik Arthniti First edition. Vani Prakashan, (2012): 139.
13. Sangari, Kumkum. "Politics of Diversity: Religious Communities and Multiple
Patriarchies." Mapping the Field: Gender Relations in Contemporary India 2.First
edition Ed. Banerjee, Nirmala, Sen, Samita, and Dhawan, Nandita. Stree Samya
with School of Women's Studies, Jadavpur University, (2012): 361-463.
14. Sangari, Kumkum. "Gendered Violence, National Boundaries and Culture."
Women Contesting Culture: Changing Frames of Gender Politics in India First
edition. Ed. Panjabi, Kavita, and Chakravarti, Paromita. Stree Samya with School
of Women's Studies, Jadavpur University, (2012): 324-340.
15. Sangari, Kumkum. "Viraha: a Trajectory in the Nehruvian Era." Poetics and
Politics of Sufism and Bhakti in South Asia: Love, Loss and Liberation First. Ed.
Panjabi, Kavita. Orient Blackswan, (2011): 256-87.
16. Sangari, Kumkum. "Conjunction and Flow: Gendered agencies and the
temporality of (media) disasters." The Journal of e-Media Studies, Dartmouth
College Library 2.1 (2009): 16.
17. Sangari, Kumkum. Politics of the Possible: Essay on Gender, History, Narratives,
Colonial English. Anthem Press, 2002.
96
Unit No. 5
FEDULIATISM
सरं जामशाही : मध्ययुगीन पश्चिम यूरोपातील राजकीय, सामाश्चजक, आश्चथिक व लष्करी व्यवस्था-प्रणालीचे
श्चिग्दशिन करणारी एक व्यापक संज्ञा. मराठीत ‘सामंतशाही’ अशीही एक पयाि यी संज्ञा वापरली जाते.
या व्यवस्था-प्रणालीत उच्चच्चभू वगाि च्या (लॉर्डि स) सभासिां त कंत्राटिारी (करार) पद्धतीचे आप्तसंबंध
असून वररष्ठ सत्ताधीश या पोटजहाश्चगरिारां ना मोकासा श्चकंवा सरं जाम िे त असत आश्चण त्या मोबिल्यात
त्यां च्याकर्ून लष्करी व राजकीय सेवेचे अश्चभवचन (तारण) घेत. मध्ययुगीन यूरोपात त्यावेळी बलवान
अशी एकही केंद्रसत्ता वा शासनपद्धती अस्तित्वात नव्हती. त्यां मुळे सुरश्चितताही पूणितः धोक्यात आली
होती परं तु सरं जामशाहीने न्याय व संरिण या मूलभूत गरजा पूणि केल्या, भागश्चवल्या. सरं जामशाही हा
इं गजी फ्यूर्ॅश्चलझम याचा मराठी पयाि यी शब्द असून मूळ फ्यूर्ॅश्चलझम या शब्दाची व्युत्पत्ती फीफ (Fief)
या इं ग्रजी शब्दावरून व त्याच्या मूळ श्चफओर्म (Feodum) या लॅश्चटन शब्दां पासून झाली आहे . त्यां चा
शब्दाथि गुरेढोरे -घोर्े व जमीन ही जंगम संपत्ती असा आहे .
सरं जामशाही (फ्यूर्ॅश्चलझम) आश्चण श्चबटनमधील जहागीरिारी श्चकंवा जमीनजुमला पद्धत
(श्चसगनोररॲश्चलझम श्चकंवा मॅनॉररॲश्चलझम) यां त सूक्ष्म फरक आहे . जमीनजुमला पद्धत ही राजा श्चकंवा
सत्ताधीश आश्चण त्याची प्रजा-मुख्यत्वे शेतकरीवगि (जो राजकीय-सामाश्चजक दृष्टया अत्यंत गौण होता)
यां च्या संबंधां वर आधाररत होती. हे संबंध आश्चथिक आप्तपणाचे श्चनिशिक होते , मात्र सरं जामशाहीतील
सत्ताधीश आश्चण त्यां चे पोटजहागीरिार हे एकाच अमीर-उमराव वगाि तील असून त्यां च्यातील मोकासिारी
(फ्यूर्ल ररलेशनश्चशप) संबंध मुक्त आश्चण कंत्राटिारी पद्धतीचे होते . त्यां त प्रामुख्याने लष्करी व राजकीय
सेवा अश्चभप्रेत होती. पुढे या िोन्ही संकल्पना समान अथाि ने प्रचश्चलत झाल्या.
उत्पश्चत्तस्थान : सरं जामशाहीच्या मुलस्रोताश्चवषयी-उत्पत्तीश्चवषयी तज्ज्ां त मतभेि आहे त. फ्रेंच इश्चतहासकार
रोमनां च्या पेत्रोश्चसश्चनयम (आश्रय- िातेपणा) संस्थेत सरं जामशाहीचा उगम असल्याचे मत व्यक्त करतात
तर जमिन तज्ज् कॉश्चमटॅ टस-सहवासयोग्य-संस्थेतून ती श्चनमाि ण झाली, असे सां गतात आश्चण त्यासाठी
टॅ श्चसटस या इश्चतहासकाराचा संिभि -हवाला िे तात. लष्करी व राजकीय सेवेप्रीत्यथि िे णग्या िे ण्याची पद्धत
आश्चिम जमिनां मध्ये प्रचश्चलत होती तर रोमनां नी िै वाधीन तत्त्वावर जमीन धारण केलेली होती. ती काही
वषाां कररता श्चवश्चशष्ट अटींवर त्यां ना िे ण्यात आलेली असे . हे सवि घटक श्चनः संशयपणे सरं जामशाहीच्या
टप्प्ां त-संवधिनात दृग्गोचर होतात परं तु खृया अथाि ने ज्याला सरं जामशाही म्हणता येईल, ती आठव्या
शतकापूवी अस्तित्वात नव्हती. तत्संबंधीचा पश्चहला श्चलस्तखत उल्लेख इ. स. ७३० मधील िप्तरात आढळतो.
97
त्यात पोटजहाश्चगरिारां चा (व्हॅ सल्स) सत्ताधीशां नी (राजाने ) िै वाधीन (प्रीकेररअस) जश्चमनींचे वाटप
चचिमधील उपाध्यायां च्या श्चनवाि ह वृश्चत्तसदृश (बेश्चनफीस) पद्धतीने केले . त्याबिली त्यांनी राजास लष्करी व
राजकीय सेवा द्यावी, असे गृहीत तत्त्व होते . फ्रँश्चकश राजा चाल्सि मातेल (कार. ६८८-७४१) याने चचिच्या
अखत्यारीतील जमीन श्चनवािहवृश्चत्तसदृश तत्त्वावर सशस्त्र घोर्िळाच्या पालनपोषणाथि (श्चनवाि हाथि) श्चिली
होती.
इ. स. सातव्या-आठव्या शतकां त मुस्तिम सत्ता आश्चफकेत वाढली आश्चण स्पेनमध्ये ती प्रश्चवष्ट झाली.
त्यां च्या नवीन साम्राज्याने सवि पश्चिम यूरोपला हािरून सोर्ले. राजे आश्चण त्यां चे ज्येष्ठ व श्रेष्ठ सरिार
यां नी स्वतंत्र व श्चनष्ठावान लढाऊ योिड घयंना लष्करी सेवा िे ण्याच्या अटीवर मोकासे (जहाश्चगरी) श्चिले .
त्यां च्या मोकासां मध्ये जमीन, घरे , श्चकल्ले यां चा अंतरड :भाव होता. श्चशवाय तेथील शेतकरीवगि त्यां च्या
अंमलाखाली आला. या जमीनधारक योद्धयां ना व्हॅ सल्स-कुळे म्हणत. आठव्या शतकातील जमॅिश्चनक
युद्धात नेता आश्चण योद्धा यां तील संबंध सन्मान आश्चण स्वाश्चम-श्चनष्ठा यां नी दृढतर झाले आश्चण योद्धयां नी
जश्चमनीच्या मोबिल्यात लष्करी सेवा िे ण्याची पद्धत रूढ झाली. वश्चहवाटिार व राजा यां च्या श्चहतसंबंधां तून
सरं जामशाहीचे वैकाश्चसक स्वरूप स्पष्ट झाले.
सुरूवातीस, फ्रँश्चकश सत्ताश्चधशां च्या कारकीिीत उियास आलेली सरं जामशाही पद्धत पुढे हळू हळू
यूरोपभर प्रसृत झाली. श्चतचा फ्रँश्चकश आकृश्चतबंध (श्चशष्टाचार) श्चवल्यम ि काँ कररने १०६६ मध्ये इं ग्लंर्ला
लागू केला. मूळात श्चतथे सरं जामशाहीची काही गुणवैश्चशष्टे अस्तित्वात होती. सरं जामशाहीचे श्चनः संश्चिग्ध
स्वरूप पश्चहल्या धमियुद्धाच्या वेळी (१०९९) तत्कालीन नेत्यां नी श्चनमाि ण केलेल्या जेरूसलेमच्या लॅश्चटन
श्चकंग्र्ममध्ये ज्ञात होते . इ. स. अकराव्या-बाराव्या शतकां त सरं जामशाहीची तत्त्वे जेरार्ि कपॅश्चजस्टी,
श्चफश्चलप ि ब्यूमॅनायर, रॅ नल्फ ि ग्लॅनस्तव्हल आश्चण हे न्री ि बॅक्टन वगैरे कायिे तज्ज्ां नी श्चलस्तखत स्वरूपात
नोंिश्चवली होती. मॅग्ना काटाि या इ. स. १२१५ च्या ििऐवजात राजा आश्चण सरं जामी सरिारवगि यां च्या
संघषाि तून संवैधाश्चनक श्चवधीची श्चनश्चमिती झाल्याचा संिभि आहे . त्यात तत्कालीन सरिारां च्या परं परागत
हक्ां ची रूपरे षा रे खाटली आहे . सरं जामशाहीतील कृती लेखी क्रमवार संग्रहापेिा (कोर्ीश्चफकेशन)
मौस्तखक परं परे वर आधाररत होती. हा सरं जामशाहीचा सुवणिकाळ होता. श्चतने फान्स, इं ग्लंर्, स्पेन आश्चण
इतर श्चक्रिी जगतात चंचूप्रवेश केला होता. धमियोद्द्डध्यां नी पूवि यूरोपात सरं जामशाही पद्धतीवर आपली
संस्थाने संघश्चटत केली होती पण श्चतचे अस्तित्व अत्यंत साध्या स्वरूपात व स्थाश्चनक पातळीपुरते मयाि श्चित
होते. उिा., पूरडव जमिनीत मुक्त शेतकरीवगाि च्या मालकीची बरीच जमीन होती आश्चण राजाच्या मयाि श्चित
98
हक्ां श्चशवाय ती मुक्त होती तर मध्ययुगीन रश्चशयात सामर्थ्िवान सरिारां चे तत्कालीन शेतकऱयां वर वचिस्व
होते पण राजा-सरिार व रयत संबंध-संकल्पना अस्पष्ट होती. मात्र गुलामश्चगरी ही संस्था मध्ययुग
उलटे पयां त रश्चशयात श्चवकश्चसत झाली नव्हती.
यूरोपमध्ये तत्कालीन सरं जामिारवगाि ला चचि आश्चण श्चक्रिी धमिगुरू

ं चाही पाश्चठंबा होता. चचिच्या
मालकीच्या हजारो हे क्टर जश्चमनी धमिगुरू

ं च्या ताब्यात होत्या. धमाि च्या नावाखाली धमिगुरू एकीकर्े
राजसत्तेवर वचिस्व गाजवीत असे तर िु सरीकर्े पाप-पुण्याच्या कल्पनेने सामान्य प्रजेला भेर्सावीत असे .
राजसत्तेच्या संरिणासाठी लढणाऱया सरिार-िरकिार-पोटजहाश्चगर-िारां ची जी संपन्न स्तस्थती होती,
तशीच सुस्तस्थती चचिच्या नावाने धमिसत्ता हाती ठे वणाऱया धमिगुरू

ं चीही होती. हा धमिगुरू
सरं जामशाहीतील एक महत्त्वाचा घटक होता. अशा प्रकारे एका बाजूला पोटजहाश्चगरिार-सरिार वगि,
धमिगुरू, सधन शेतीचा मालक आश्चण िु सऱया बाजूला छोटे शेतकरी, शेतीची मालकी नसलेले मजूर,
भूिास, कारागीर इ. असत. जश्चमनीत प्रत्यि राबणारा भूिासां चा वगि आश्चथिक दृष्ट्या सविश्चधक श्चपळला
जाई. त्याचे स्वरूप गुलामश्चगरीपेिा वेगळे नव्हते . पोटजहाश्चगरिार श्चकंवा िे शमुख कुळां ना संरिण िे ऊन
आपल्या अखत्यारीत श्चशि पाळत असे आश्चण न्यायश्चनवार्ाही करीत असे . तो कुळां ना ठरलेली जमीन
कसण्यास िे ई. त्या मोबिल्यात खंर्णी, फाळा वगैरे घेई. श्चतची वसुली कधीकधी रस्त्ां ची र्ागर्ु जी,
पुलां चे बां धकाम, श्चकल्ले वगैरेंच्या मजुरीतून केली जाई. पोट-जहाश्चगरिाराकर्े कधी एखािा पूणि गाव
असे. क्वश्चचत िोन-चार गावे असत. कधीकधी एखािा पोटजहाश्चगरिार एखािया मोठया सरिाराच्या
मोकाशाचा िे शमुख असे . ही प्रचश्चलत जहाश्चगरिारी पिड घत सरं जामशाहीपेिा जुनी आश्चण िीघिकालीन
होती. ती काही िे शां तून श्चवसाव्या शतकापयांत अस्तित्वात असल्याची उिाहरणे आढळतात.
सरं जामशाहीतील पोटजहाश्चगरिार-मोकासािार यां ना काही श्चवश्चशष्ट सन्मान व अश्चधकार राजाने
समारं भपूविक श्चिलेले असत. प्रत्येक पोट-जहाश्चगरिाराला स्वाश्चमश्चनष्ठे ची शपथ घ्यावी लागे आश्चण त्यास
राजाला जहाश्चगरीच्या उत्पन्नातील काही भाग ियावा लागे , श्चशवाय आवश्यकतेनुसार लष्करी मित करावी
लागे. या सरं जामिारवगाि त फक्त सरिार, श्रेष्ठ योद्धे , अमीर-उमराव असून होमेज या समारं भाव्िारे त्यां ना
जमीनधारणेचे सवि हक् प्रिान करण्यात येत. त्यावेळी राजा वा सत्ताधीश त्यास मातीचे ढे कूळ, काठी
वा अन्य काही तरी विू मोकाशाची श्चनशाणी म्हणून िे त असे . प्रत्यिात मालकी राजाची असून
जहाश्चगरिार त्या जश्चमनीचा वश्चहवाटिार असे . त्याचा मृत्यू झाल्यास, त्याचा मुलगा सामान्यत: ती जहागीर
आपल्याकर्े ठे वून पूवाि पार सेवा िे ई श्चकंवा पोटजहाश्चगरिार मरण पावल्यास कधीकधी राजा नवीन
पोटजहाश्चगरिार श्चनवर्ून त्याच्याशी करार करी. पु ढे वारसा कायिा व ज्येष्ठतेचा अश्चधकार संमत
झाल्यानंतर जहाश्चगरिार हे वंशपरं परागत वश्चहवाटिार झाले. थोर्क्यात सरं जामी समाज हा वंशपरं परे ने
99
वगीकृत केलेला होता. सैद्धास्तिक दृष्टया सवि जमीन राजाच्या मालकीची होती म्हणजे सवि सरिारां तील-
पोटजहाश्चगरिारां तील तो सविश्रेष्ठ जहाश्चगरिार वा सत्ताधीश असे आश्चण उच्चच्चभू योद्धे , सरिार,
पोटजहाश्चगरिार (वॉररअसि , कौंट, बॅरन, ड्यूक इ.) हे आपले मोकासे -पोटजहागीर राजाकर्ून धारण
करीत असत. हे सामान्यत: लष्करी आश्चण राजकीय धोरणे राबवीत. त्यामुळे िै नंश्चिन काबार्कष्ट हे
शेतकऱयां चे काम व कति व्य ठरे . त्यातही िोन भाग असत. एक, मुक्त शेतकरी आश्चण िोन, बां धील
शेतकरी. बां धील शेतकरी हे गुलाम श्चकंवा िास असत. त्यां च्यावर वंशपरं परागत कष्ट करण्याची सक्ती
असे. त्यां च्यापैकी थोर्याफार शेतकऱयां ची स्वत:च्या मालकीची जमीन असून तो वररष्ठां ना कपिीही िे त
नसे . तो मुक्त होता.
सरं जामिारां साठी असे काही कायिे होते , त्यां मध्ये स्वाश्चमश्चनष्ठे ला अत्यंश्चतक महत्त्व होते.
इं ग्लंर्मध्ये या कायियाचे तीन वगाां त श्चवभाजन केलेले होते . त्यानुसार श्चवश्वासघात, स्वाश्चमद्रोह आश्चण
िु वितिन हे प्रमुख प्रमाि होते . श्चवश्वासघात आश्चण स्वाश्चमद्रोह या गुन्ह्ां साठी कर्क श्चशिा असत. श्चवश्वासघात
व स्वाश्चमद्रोह हे गुन्हे केल्यास संबंश्चधत पोटजहाश्चगरिाराची जहाश्चगरी वा िे शमुखी खालसा करण्यात येत
असे. स्वाश्चमद्रोह हा िे हाियोग्य श्चकंवा मृत्युिंर्ाहि गुन्हा मानला जात असे . फेलॉनी-श्चवश्वासघात ही संज्ञा
सरं जामी कायियात महत्त्वाची होती. त्याचा अथि ज्या कृत्याने वा वतिनाने लष्करी पोटजहाश्चगरिाराची
मान्यताच संपुष्टात येई. िु वितिनाबाबत श्चशश्चथलता होती. फक्त िं र्ात्मक कारवाई करण्यात येई. याश्चशवाय
त्यावेळी से वेत कुचराई, हक् प्रिान समारं भाच्या वेळी श्चवलंब करणे , इजा करणे वगैरे अन्य काही गुन्हे
होते.
यूरोपातील औियोश्चगक क्रां तीनंतर यूरोपमधील सरं जामशाहीच्या तत्त्वास अधोगती लागली.
औियोश्चगक क्रां तीनंतर यंत्रसाधने श्चनमाि ण होऊन उत्पािनाची पद्धती बिलली, कारखानिारी वाढू लागली
आश्चण मग स्वाभाश्चवकच शेतमालाच्या हक्ावर आघात होऊ लागले . केवळ सेवेतील फेरबिल हे तत्त्व
मागे पर्ून पैशाच्या आश्चथिक िे वघेवीस महत्त्व प्राप्त झाले. जमीन ही खरे िी-श्चवकीची उपयुक्त विू बनली.
त्यामुळे जश्चमनीची सरं जामी पद्धतीने धारणा करण्याची िमता व प्रवृत्ती कमी होऊन श्चतची उत्पािनिमता
पाहण्यात येऊ लागली. पररणामत: या आश्चथिक आधुश्चनकीकरणातून पैसा मोठय लष्कराच्या उभारणीस
उपयुक्त ठरू लागला. श्चफरत्या लष्कराचा िारूगोळ्यासह उपयोग वाढल्यामुळे प्रािे श्चशक सत्ताधाऱयां ना
आपल्या कुळां चे रिण करणे श्चजश्चकरीचे होऊ लागले . अशा प्रकारच्या बिलां मुळे सवांकष सत्ताधाऱयां ना
(राजां ना) न्याश्चयक आश्चण राजकीय अश्चधकार केंश्चद्रत करणे शक्य झाले. याच सुमारास व्यापार वाढला.
नगरे वाढली आश्चण बूर्झवाि वगि (मध्यम वगि) वाढू न सरिारवगाि ला आव्हान श्चनमाि ण झाले. सर हे न्री स्पेलमन
आश्चण कौंट ि ब्यूलेनस्तव्हल्यसि यां नी १६२०-३० िरम्यान सरं जामशाहीचा पश्चहला ऐश्चतहाश्चसक वृत्तां त
100
प्रकाश्चशत केला. त्यावेळी अश्चभजात सरं जामशाही काळाश्चवषयीच्या फक्त आठवणी उरल्या होत्या तथाश्चप
सरं जामशाहीतील िे शमुख आश्चण रयत हे स्वरूप वा आप्तसंबंध आधुश्चनक काळात कायिरत होते .
अठराव्या शतकात फान्समधील शेतकऱयां ना (रयतेला) सरिारां च्या सभासिां ना सरं जाम वा खंर्णी द्यावी
लागत होती. व्हॉल्तेअरने फ्रेंच राज्यक्रां तीच्या पूविसंधेला मध्ययुगातील या पद्धतीच्या उविररत
अवशेषां श्चवरूद्ध मोहीम उघर्ली (१७७६). याचवेळी ्ेअर फान्हस्वा बॉनसफि याने ि श्चर्सडॲर्ड व्हान्टे जीस
ऑफ फ्यूर्ल राइटड स (१७७६) ही पुस्तिका प्रकाश्चशत केली. श्चतचाही प्रभाव होता. फ्रेंच राज्यक्रां तीच्या
पश्चहल्या वषी (१७८९) राष्टरीय सभेने सरं जामी िे णी व अश्चधकारही रद्द् केले मात्र रयतेचा जमीनधारणेचा
हक् अबाश्चधत ठे वला. जमिनीत हे अश्चधकार १८४८ च्या क्रां तीपयांत अस्तित्वात होते आश्चण रश्चशयात १९१७
च्या रश्चशयन राज्यक्रां तीपयां त ते श्चटकून होते . आयलांर्मध्ये श्चवसाव्या शतकाच्या अखेरपयित सरं जामी
हक्ां ची अंमलबजावणी चालू होती. अश्चभजात सरं जामशाहीचे थोर्याफार फरकाने वैकाश्चसक रूप
यूरोप-बाहे रील जपान व अमेररकेतील वसाहतींत आढळते . जपानमध्ये िायम्यो ्ा सरं जामवगाि च्या
ताब्यात मोठया प्रमाणावर स्थावर-जंगम मालमत्ता (जश्चमनी-त्यां ना शोएन म्हणत) होती. सतराव्या
शतकात जेव्हा आएयासू तोकुगां वा हा शोगून (लष्करी हुकूमशाह) झाला, त्यावेळी शोगूनचे सरिार
वंशपरं परागत पोटजहाश्चगरिार मानण्यात येऊ लागले . या सरिारां ना मध्यवती शासनास (राजाला) काही
कर ियावा लागे. ते आपल्या मालमत्तेवर समुराई (लष्करी अश्चधकार) या अश्चधकाऱयामाफित श्चनयंत्रण
ठे वीत. यूरोपीय राजे -उमराव यां च्याप्रमाणे िायम्यो आश्चण समुराई यां चे वतिन व स्वाश्चमश्चनष्ठा तत्कालीन
कायिे कानूंप्रमाणे होती. अनेक वषे अशी सरं जामशाही अस्तित्वात होती आश्चण श्चतने राजकीय
स्थैयाि बरोबर सामाश्चजक स्थैयि व सुव्यवस्था श्चनमाि ण केली होती. श्चतचा जपानच्या भावी श्चवकासास फायिा
झाला. मेजी सत्तेच्या पुन:स्थापनेनंतर (१८६८) िायम्योंचे सरं जामी अश्चधकार संपुष्टात आले आश्चण
समुराईंना त्यां चे लष्करी अश्चधकार सोर्णे क्रमप्राप्त आले.
अमेररकेतील भूमी स्पॅश्चनश नेत्यां नी संपािन केल्यानंतर त्या भागात वसाहती स्थापन केल्या. त्या
सवि स्पेनच्या राजाच्या अखत्यारीत होत्या. श्चतथे एन्कॉश्चमन्दानामक (Encomienda) िे शमुखी पद्धत
(मालक आश्चण कूळ) इ. स. १५४२ मध्ये सुरू झाली. त्यात लष्करी नेत्यां ना-योद्धयां ना मोठमोठया जश्चमनी
(मालमत्ता) प्रिान करण्यात आल्या. त्यां वर त्यां चे सवि दृष्टींनी श्चनयंत्रण असे . एन्कॉश्चमन्दा ही मुख्यत्वे तेथील
मूळ इं श्चर्यन रश्चहवाशां च्या सेवेची, श्रमाची वेठश्चबगारीव्िारे श्चपळवणूक करणारी एक श्चवकेंश्चद्रत संस्था होती.
श्चतची प्रथम स्थापना वेस्ट इं र्ीजमध्ये झाली व नंतर ती अन्य वसाहतींत प्रसृत झाली. हे नाि न्दो कोश्चतिस व
इतर नेत्यां नी या पद्धतीव्िारे सत्तेच्या उपभोगाबरोबरच प्रचंर् संपत्ती जमश्चवली. या पद्धतीत मध्ययुगीन
यूरोपीय अश्चभजात सरं जामशाहीचे कोणतेच गुणश्चवशेष नव्हते . राजा हा सवि सत्ताधारी असून लष्करावर
101
त्याचे पूणि श्चनयंत्रण व वचिस्व होते तथाश्चप स्पॅश्चनश वसाहश्चतक सरं जामशाहीचे अनुकरण तत्कालीन
पोतुिगीज, र्च आश्चण फ्रेंच वसाहतवाल्यां नी कमी-अश्चधक प्रमाणात आपल्या वसाहश्चतक प्रिे शां तून
अठराव्या-एकोश्चणसाव्या शतकां त केले होते .
मध्ययुगातील सरं जामशाहीची काही खास वैश्चशष्टये होती. राजा आपल्या राज्यातील मुलुख वा गावे काही
श्रेष्ठ सरिार वा अमीर-उमरावां ना िे त असे . हे सरिार आपल्या अखत्यारीतील जमीन पोटजहाश्चगरिारां ना
श्चवश्चशष्ट अटींवर खास समारं भाव्िारे कसण्यासाठी िे त. त्या मोबिल्यात ते लष्करी सेवा, धान्य व अन्य
स्वरूपात मोबिला िे त. श्चशवाय सरिारां नी त्यां ना सेवेसाठी पाचारण केल्यास हजर राहू, असे आश्वासन
त्यां ना ियावे लागे. त्याबिल्यात त्याला सरिारां कर्ून संरिणाचे आश्वासन श्चमळे . या व्यवस्थेत स्थाश्चनक
पातळीवर सारी शासनव्यवस्था त्या व्यक्तीच्या ठायी केंश्चद्रत झालेली असे आश्चण राजकीय कायाि ची
श्चवभागणी झालेली नसे . तसेच सरं जामिाराची खासगी श्चवभागणी झालेली नव्हती. त्यां ची खासगी सैन्ये
असत. पोटजहाश्चगरिार शेतकऱयां ना कुळे म्हणून ठे वून जश्चमनी कसण्यासाठी िे त. जहाश्चगरीत आश्चथिक
दृष्ट्या स्वयंपूणिता होती कारण ती पूणित: शेती व्यवसायावर आधाररत होती. व्यापारी व औियोश्चगक
स्वरूपाहून ती श्चभन्न होती. रयतेचे संरिण व न्याश्चनवार्ा पोटजहाश्चगरिार यां च्याकर्े असे . तीन-चारशे
वषाां च्या (इ. स. नववे ते तेरावे शतक) या काळात ही व्यवस्था अस्तित्वात होती. त्या व्यवस्थेत व्यापारीवगि
मोर्त नसे. या अश्चभजात यूरोपीय सरं जामशाहीने काही राजकीय संकेत प्रस्थाश्चपत केले आश्चण श्चवधी
संस्थां ची श्चनश्चमिती केली.
औद्योश्चगक क्रां तीच्या आगमनानंतर सवांकष राजेशाही आश्चण आधुश्चनक भां र्वलशाही यां मुळे
राजा-सरिार वा जहाश्चगरिार यां तील लष्करी सेवेवर आधारभूत कंत्राटिारी आप्तसंबंध अप्रिुत झाले
तथाश्चप सरिार वगाि चे काही श्चवशेष अश्चधकार आश्चण कुळां ची-शेतकऱयां ची वश्चहवाटिारी (जश्चमनी कसणे )
्ा श्चक्रया काही प्रमाणात श्चवसाव्या शतकातही चालू होत्या. त्यामुळे टीकाकार सरं जामी पद्धत सरिार-
उमरावां नी आपले श्चहतसंबंध श्चटकश्चवण्यासाठी शेतकरी आश्चण भूिासां ना बळी िे ऊन श्चनमाि ण केली, असे
म्हणतात. कालि मार्क्ि म्हणतो, गुलामश्चगरीनंतरच्या व भां र्वलशाहीच्या आधीच्या काळातील िास्यावर व
शोषणावर आधारलेली ही एक सामाश्चजक व आश्चथिक व्यवस्था होती. हे जरी काही अंशी खरे असले तरी
अश्चभजात स्वरूपातील मध्ययुगीन सरं जामशाही पद्धतीने कायियावर आधाररत मयाि श्चित शासनव्यवस्था
श्चिली. तीत चालीरीती, रूश्चढयुक्त अश्चधकाराला मान होता. म्हणून या यथािशिनानुसार काही इश्चतहासकार
असे मानतात की, या सरं जामी पद्धतीने आधुश्चनक संश्चवधानाच्या श्चवकासाला हातभार लावला. उिा., मॅग्ना
काटाि हा तत्कालीन उमरावां चे श्चहतसंबंधां चा बचाव करणारा ििऐवज होता, तिड वतच शासनाने सामान्य
102
नागररकां च्या हक्ां ची जपणूक केली पाश्चहजे , हे तत्त्वही त्यात होते . मध्ययुगातील नागरी अशां तता आश्चण
लुटालुटीच्या काळात सरं जामी राज्यपद्धतीने प्रशासकीय स्वास्थ्य श्चिले.
भारतातील सरं जामशाही : भारतातील सरं जामी व्यवस्थेचे स्वरूप मध्ययुगातील यूरोपीय
सरं जामशाहीपेिा श्चभन्न व प्रामुख्याने जमीनजुमल्याच्या आश्चथिक व्यवहारां शी श्चनगश्चर्त होते . त्यां त कूळ व
मालक श्चकंवा वतनिार वा सरं जामिार असे िोन प्रमुख घटक होते . सरं जामिाराचे संरिण
श्चमळश्चवण्याच्या बिल्यात शेतकरी वा कुळां ना आश्चथिक दृष्टया सविस्वी मालकावर वा सरं जामिारावरच
अवलंबून राहावे लागे. पररणामतः एक स्वतंत्र नागररक म्हणून त्याला असलेला िजाि पूणित: नाहीसा होई.
त्याचे भश्चवतव्य ठरश्चवण्याचा सवि अश्चधकार सरं जामिाराकर्े असे . शासनाबरोबर अशा कुळाला
(शेतकऱयाला) प्रत्यिात कोणताही व्यवहार करता येत नसे . त्याचे सवि व्यवहार सरिार वा जहाश्चगरिार
वा सरं जामिार यां माफित चालत. सरं जामिार व कुळे यां चे संबंध वंशपरं परगत चालत असत. प्रत्यि
जमीन कसणारा शेतकरी अथक श्रमाने जे शेतातून श्चमळवील, त्यातील मोठा वाटा वा खंर्णी सरिारां ना-
जहाश्चगरिारां ना िे त असे. त्यामुळे शेतकरी मात्र कायम गररबीत राहात असे व सरिार श्रीमंत होत जात.
शेतीची मालकी नसलेला शेतमजूर आश्चण मालक असलेला सरं जामिार यां चे आश्चथिक श्चहतसंबंध परस्पर
श्चभन्न होते. सरं जामिार आपल्यापेिा मोठया सरं जामिाराला श्चकंवा राजाला श्चवश्चशष्ट खंर्णी िे ऊन शेतकरी
व शेतमजुरां वर अश्चधसत्ता गाजश्चवण्याचा जणू परवानाच श्चमळवीत असे . या अश्चधसत्तेच्या मोबिल्यात तो
शेतकऱयाची आश्चण त्यां च्या कुटुं बाची जेमतेम उपजीश्चवका होईल, याची मात्र काळजी घेत असे .
भारतातील सरं जामशाही वतनसंस्थेतून श्चनमाि ण झाली. वतनसंस्था भारतातील सामाश्चजक
व्यवस्थेत श्चनश्चितपणे केव्हा प्रश्चवष्ट झाली, याबद्द्ल श्चवद्वानां त एकमत नाही तथाश्चप मध्ययुगात (इ. स. तेरावे
ते अठरावे शतक ) ती सरं जामशाहीच्या श्चवकासाबरोबर अश्चधक दृढतर झाली आश्चण सरं जामी वतने
मुसलमानी अंमलात (१२०६-१७०७) अस्तित्वात होती. िश्चिण श्चहंिुस्थानात श्चवजयानगर साम्राज्यात
(१३३६-१५६५) नायक अथवा पाळे गार हे सरं जामिारच होते . त्याच्या समकालीन बहमनी सत्ता (१३४७-
१५३८) व पुढे श्चतचे पाच शा्ां त श्चवभाजन झाले तरी सरं जामी वतनसंस्थेत लिणीय बिल झाले नाहीत
कारण राजसत्ता बिलली, तरी स्थाश्चनक कारभारात श्चवशेष फरक पर्ला नाही आश्चण सरं जामिार तेच
राश्चहले फक्त राजश्चनष्ठे त फरक झालेला आढळतो.
मराठे शाहीत छ. श्चशवाजी महाराजां नी सतराव्या शतकात सरं जामिारां ची, श्चवशेषतः िे शमुख-
िे शपां र्े यां ची अनेक वतने जप्त करून वेतनपद्धती आणण्याचा प्रयत्न केला आश्चण रयतेला
(शेतकऱयाला) श्चिलासा श्चिला. त्यामुळे रयतेचा राजा ही उपाधी त्यां ना लाभली मात्र छ. राजारामां नी
जहाश्चगरी िे ऊन सरं जामशाहीला पुन्हा जीविान श्चिले . छत्रपती शाहूं च्या (कार. १७०७-४९) वेळी एखािया
103
सरिाराने नवीन प्रिे श श्चजंकून घेतला, की त्यालाच तो जहागीर म्हणून िे ण्याची प्रथा पर्ली. त्यामुळे पुढे
पेशवाईत मराठी सामाज्याचा श्चविार होऊनही या सरं जामशाहीमुळे एकसूत्री राज्य राश्चहले नाही आश्चण
स्वतंत्र संस्थाने उियास आली. पुढे श्चिश्चटशां नी श्चहंिुस्थान पािाक्रां त केल्यानंतर ती कायम ठे वली.
थोर्क्यात भारतात िे शी संस्थाने आश्चण त्यां चे जहाश्चगरिार, सरिार वगैरे वगि सरं जामशाहीचे फार मोठे
बळकट केंद्र होते पण स्वातंत्र्यानंतर सवि संस्थाने भारतीय संघराज्यात श्चवलीन झाली (१९४८).
भारतातील सरं जामी पद्धतीचे श्चविारक रूप तत्कालीन है िराबाि संस्थानात पाहावयास श्चमळते .
संस्थानाच्या सोळा श्चजल्ह्ां पैकी आठ श्चजल्हे तेलंगणातील होते . या तेलंगणमध्ये शेतीची रचना जमीनिारी
पद्धतीची होती म्हणजे मूठभर जमीनिारां च्या मालकीची हजारो हे क्टर जमीन होती. गावेच्या गावे एकेका
जमीनिाराच्या मालकीची होती. बाकी त्यां चे सवि शेतमजूर वेठश्चबगार अथवा कुळे होती. सरं जामी
व्यवस्थेचा तोल श्चतन्ही श्चवभागां त सां भाळला जावा आश्चण जनतेवर जबर पकर् बसावी म्हणून, मराठवार्ा-
कनाि टकातील रयतवारीला काटशह म्हणून या भागात मोठया प्रमाणावर जहाश्चगरी श्चनमाि ण करण्यात
आल्या. लहान-मोठया जहाश्चगरिारां ची संख्या ११६७ होती आश्चण ते सरकारशी एकश्चनष्ठ राहणे आपले
परम कतिव्यच मानीत असत. जहाश्चगरिारां मध्ये सफेखास (खास श्चनजामाची), पायगा (पागां ची म्हणून),
जहागीर व संस्थाने असे चार प्रकार होते. त्यां तून शेतकऱयां वर व कूळां वर अनस्तित अत्याचार होत, त्यां ची
श्चपळवणूक केली जाई. है िराबािच्या जमीनिारीचा आश्चण जमीनिारां च्या अत्याचारां चा बोभाटा
कम्युश्चनस्टां च्या श्चहंसक तेलंगण लढयाने व नंतर आचायि श्चवनोबा भावे यां च्या भूिान चळवळीने झाला.
तोपयांत या मोठया संस्थानात इतरत्र कुठे ही नसेल, अशा प्रकारची बुरसटलेली सरं जामशाही असून ती
कमालीच्या शोषणावर आधारलेली व पराकोटीच्या अन्यायां नी पुरेपूर भरलेली होती.
संिभि :
1. Block, Marc, Trans. Manyon, L. A. Feudal Society, London, 1962.

2. Coulbom, Rushton, Comp. Feudalism in History, Princeton, 1956.
3. Duus, Peter, Feudalism in Japan, New York, 1993.
4. Herlihy, David, Comp. The History of Feudalism, New York, 1971.
5. Holten, R. J. The Transition From Feudalism to Capitalism, New York, 1985.
6. Painter, Sydney, The Rise of Feudal Monarchies, Greenwood, 1982.
7. Sharma, R. S. Indian Feudalism, C. 300-1200, Calcutta, 1965.
104
Unit No. 6
Debates about the Indian National Movement
a. Tara chand and R.C.Mujumdar.
b. Bipan Chandra and Sumit Sarkar.
a. Tara chand VmamM§X (B{VhmgH$ma)

^maVr¶ ñdmV§Í¶ MidirMm B{Vhmg {b{hUmè¶m AJ«‘mZm§H$sV B{VhmgH$am§‘Ü¶o
VmamM§X ¶m§Mo Zmd ¿¶mdo bmJVo. VmamM§X ¶m§Zr {b{hbobm "The influence of Islam on
Indian Culture' Am{U Histroy of Indian Freedom Movement hm Ë¶m§Mm Mma I§S>m§‘Ü¶o
{b{hbm Amho. Ë¶m§À¶m ‘m§S>UrV {ddoH$s amîQ´>dmXr ^y{‘H$m {XgyZ ¶oVo. ¶m J«§Wm§À¶m
à{gÕrZ§Va ì¶mg§Jr Aä¶mgH$ d boIH$ åhUyZ »¶mVr Pmbr hmoVr. ¶m XmoÝhr
J«§Wm§g‘doV Ë¶m§Zr 1966 ‘Ü¶o Material and ideological factors in Indian Histroy Am{U
1979 ‘Ü¶o Society and state in Mughal Period ho ‘hÎdnyU© J«§W {b{hbo. Abmhm~mX
{dÚmnrR>m‘Ü¶o Ë¶m§Zr AÜ¶mnZmMo H$m‘ Ho$bo. VgoM ¶m {dÚmnrR>mMo Hw$bJwé nXhr Ë¶m§Zr
^yf{dbo hmoVo. VmamM§X ¶m§À¶m ñ‘aUmW© Abmhm~mX {dÚmnrR>m‘m’©$V ‘mOr {dÚmWu g§KQ>Zog
Ë¶m§Mo Zmd {Xbo Amho. B{Vhmg {df¶m‘Ü¶o gdm©{YH$ JwU àmá H$aUmè¶m {dÚmÏ¶m©g
VmamM§X gwdU©nXH$mZo Jm¡a{dbo OmVo. ho nm[aVmo{fH$ AmOhr {Xbo OmVo. H$mhr H$mbmdYrgmR>r
Ë¶m§Zm BamU‘Ü¶o "^maVmMo amOXÿV' åhUyZ Zo‘Ê¶mV Ambo hmoVo. 1973 ‘Ü¶o S>m°. VmamM§X
¶m§Mo {ZYZ Pmbo. "The influence of Islam on Indian Culture' ¶m J«§Wm§‘Ü¶o Vo {b{hVmV,
"^maVmMr g§ñH¥$Vr hr Ho$di qhXÿ g§ñH¥$Vr ZgyZ, qhXÿ d Bñbm‘r g§ñH¥$VrÀ¶m g‘Ýd¶mVyZ
CH«$m§ÝV Pmbr Amho. Vr CH«$m§ÝV Pmbobr EH$ g§nÞ g§ñH¥$Vr Amho. gmYma d VH©$ewÕ
nÕVrZo Ë¶m§Zr hr {dMma ‘m§S>bm. ^maVr¶ ñdmV§Í¶ bT>¶mMm d¥ÝVm§V Ë¶m§Zr Mma I§S>m§‘Ü¶o
{b{hbm Amho. Ë¶m‘Ü¶o àm‘w»¶mZo {~«{Q>enyd© ^maVmÀ¶m Am{W©H$ n[apñWVrMo {MÌU EH$m
AWm©Zo qhXþñWmZMm gwdU©H$mi {M{ÌV Ho$bm. AmË‘{Z^©a J«m‘rU OrdZ, VËH$mbrZ
ñd¶§nyU© AW©ì¶dñWm, ì¶mnmar ââmhQ> BË¶mXr KQ>H$m§Mo dU©Z gmYma Ho$bo.
‘mÌ {~«{Q>em§À¶m AmJ‘ZmZo ^maVr¶ Am{W©H$ AdZVr Pmbr. Ë¶mMm àma§^ Pmbm
Vmo àm‘w»¶mZo ~§Jmb àm§Vm‘YyZ. ~§Jmb àm§Vm‘Ü¶o EH$mo{Ugmì¶m eVH$mÀ¶m nydm©YmV gwé
105
Pmbobo amîQ´>r¶ à~moYZ, ^maVr¶ Apñ‘VoMo nwZé©ÁOrdZ, amîQ´>dmXr d¥ÎmrZo ~§Jmb‘Ü¶o
{Z‘m©U Pmbobo amîQ´>dmXr gm{hË¶, amîQ´>r¶ H$m±J«ogMo ZoË¶m§Mo H$m¶©, H$m±J«ogMr H$m‘{Jar,
ñdmV§Í¶ g§J«m‘mVrb {d{dY Q>ßno, ‘hÎdnyU© KS>m‘moS>r ¶m{df¶rMm Vnerbdma AmT>mdm
Ë¶m§Zr àW‘ I§S>m‘Ü¶o KoVbm. ^maVr¶ ñdmV§Í¶ Midir‘Ü¶o KS>boë¶m ‘hÎdnyU© KQ>Zm§Mr
‘m§S>Ur H$aVmZm Ë¶m§À¶m{df¶r ‘V‘Vm§Vao qH$dm dmX{ddmXmMo àg§J {XgVmV. CXm.
B.g.1757 ‘Ü¶o Pmbobr ~§Jmb‘Yrb ßbmgrMr bT>mB©. amîQ´>r¶ H$m±J«ogMr ñWmnZm, {VÀ¶m
ñWmnZo‘mJrb nmoH$irMm {gÕm§ÝV, Ë¶mMà‘mUo VmamM§X ¶m§Zr amîQ´>r¶ ñdmV§Í¶ MidirMm
Omo B{Vhmg {b{hbm Ë¶m{df¶r Amho. ßbmgrÀ¶m bT>mB©Vrb "A§YmaH$moR>S>rMr XþKQ>©Zm' ho
àH$aU ‘hÎdmMo Amho. Om°O© hm°ëdob ZmdmMm B§J«O A{YH$mar {b{hVmo H$s, AË¶§V H$‘r
OmJo‘Ü¶o AZoH$ B§J«O ì¶³VtZm EH$Ì S>m§~yZ R>odbo Am{U Ë¶mV B§J«O A{YH$mè¶mMm ‘¥Ë¶y
Pmbm. AÝ¶ H$moUË¶mhr gmYZm§‘Ü¶o ¶m dmXmÀ¶m àíZmMr Zm|X Zmhr.
1885 ‘Ü¶o amîQ´>r¶ H$m±J«ogMr ñWmnZm Pmbr. ¶m g§KQ>ZoÀ¶m ñWmnZo‘mJrb gwajm
PS>noMm {gÕm§ÝV hm dmX§JmMm {df¶ hmoVm. A°b‘ hçw‘ ¶m§Zr J¥hg{Md nXmda H$m¶©aV
AgVmZm VËH$mbrZ ^maVr¶m§Mm amof AZw^dbm hmoVm. ¶m{damoYmMr Vrd« Yma H$‘r
H$aÊ¶mgmR>r àñVwV g§KQ>ZoMr ñWmnZm Ho$br. Ë¶mMà‘mUo Amnë¶m Hw$Q>ZrVrÀ¶m Omoamda
B§J«Om§Zr 1857 Z§Va ‘wpñb‘-qhXþMo EH$ÌrH$aU hmoD$ {Xbo Zmhr. Á¶m Á¶m doir H$m±J«og d
‘wñbr‘ brJ ñdmV§Ì bT>¶mV EH$Ì ¶oÊ¶mMr e³¶Vm {XgV Ago. Ë¶mdoir B§J«O A{YH$mar
O‘mVdmXmMo ~rO noéZ EH$ÌrH$aU hmoD$ XoV ZgV. {~«{Q>e emgH$m§Zr brJÀ¶m ZoË¶m§Zm
A‘rf XmIdyZ ñdmV§Í¶bT>¶mV àg§Jr gm‘rb hmoÊ¶mnmgyZ namd¥Îm Ho$bo. ^maVr¶
g‘mOmMm EH${OZgrnUm B§J«Om§Zr amOH$s¶ d Am{W©H$ ñdmWm©nmoQ>r ZîQ> Ho$bm.
S>m°. VmamM§X ¶m§Zr ^maVr¶ ñdmV§Í¶ MidirMm Omo B{Vhmg {b{hbm Amho.
Ë¶m{df¶rMr {M{H$Ëgm, narjU Ý¶m¶‘yVu Imogbm ¶m§Zr Ho$br Amho. Ý¶m. Imogbm ¶m§À¶m
‘Vo VmamM§XH¥$V hm ^maVr¶ ñdmV§Í¶ MidirMm B{Vhmg ZgyZ Vmo H$m±J«ogÀ¶m dmQ>MmbrMm
AmT>mdm KoUmam B{Vhmg Amho. Ý¶m. Imogbm ¶m§Mr hr {‘‘m§gmnyU© {Q>nÊUr nm§Sw>a§JemñÌr
AmR>dbo {b{IV {d{OJrfy OrdZdmX ¶m J«§Wm§V g{dñVa Ambr Amho.
106
^maVr¶ B{VhmgmMo {dS>§~Z H$aÊ¶mV VmamM§X ¶m§Mm H$mhr à‘mUmV dmQ>m Amho Ago
‘mZÊ¶mg dmd Amho. ñdmV§Í¶àmárZ§Va S>m°. VmamM§X ¶m§À¶m AÜ¶jVoImbr B{VhmgmMr EH$
H${‘Q>r Zo‘Ê¶mV Ambr. VmamM§X ¶m§Zr ^maVr¶ ñdmV§Í¶mMm B{Vhmg VrZ I§S>m§‘Ü¶o
{b{hbm. ¶m B{Vhmgm~Ôb B{VhmgmMo Iao gmañdV n§{S>V, à»¶mV B{VhmgH$ma Ama. gr.
‘Ow‘Xma {b{hVmV, "EH$m Aà‘m{UH$ B{VhmgH$mamZo {b{hbobm Aàm‘m{UH$ B{Vhmg...
hm B{Vhmg, B{Vhmg ZgyZ H$m±J«ogMm àMma Amho. lr. ‘Ow‘Xma ¶m§Zr VmamM§Xm{df¶rÀ¶m
B{Vhmgmda Ho$bobo {Q>H$mË‘H$ narjU Iao Amho. Ë¶m§À¶m ¶m ‘m§S>Êmrg AmOda H$moUr
AmìhmZ {Xbobo Zmhr. ‘Ow‘Xma Amnë¶m [dMmam§er, g§emoYZmer à‘m{UH$ hmoVo. S>m°.
VmamM§X ¶m J«§Wm§À¶m àñVmdZo‘Ü¶o H$~wb H$aVmV H$s, ‘r B{VhmgmÀ¶m gd© KQ>Zm ¶m
J«§Wm§‘Ü¶o KoVë¶m ZmhrV. Ë¶mVrb H$mhr {ZdS>H$ KQ>Zm§Mm g‘mdoe J«§WmV g‘m{dîQ> Ho$ë¶m
AmhoV. {ZdS>H$ KQ>Zm§Mm g‘mdoe Agob Va Ë¶mg B{Vhmg åhUm¶Mo H$m? ‘Ow‘Xmam§À¶m
‘Vo ho {bImU åhUOo "nwamU' Amho.
VmamM§Xm§Zr ‘m§S>boë¶m {bImUmV Ë¶m§Zm d¡{XH$ H$mi ‘mÝ¶ Zmhr. H$maU Ë¶mdoir
MmVwd©Ê¶© ì¶dñWm hmoVr. VmamM§Xm§Mo {dMma nyd©J«hm§Zr XÿfrV AmhoV. Ë¶m§Zr doXH$mi AàJV
R>a{dbm. B{VhmgboIZmnmgyZ doXH$mimMm ^mJ CS>dyZ XoÊ¶mV Ambm.
1969 À¶m ’o$~«wdmar ‘{hÝ¶mV Q>mBåg Am°’$ B§{S>¶m ‘Ü¶o VmamM§XmÀ¶m B{VhmgmMr
Vrd« g‘mbmoMZm H$aVmZm Ý¶m¶‘yVu Imogbm ¶m§Zr {b{hbo, "Agm B{Vhmg {bhm¶Mm
Agob Va gmoSy>Z Úm Vmo B{Vhmg! Ë¶mnojm A{YH$ Mm§Jbo H$s, B{VhmgmMm {df¶M
Aä¶mgH«$‘mVyZ H$mTy>Z Q>mH$mdm, AgoM {b{hbo Amho. Á¶m Á¶m {R>H$mUr H$mhr Jw§VmJw§VrMo
AmT>ibo Ë¶m Ë¶m {R>H$mUr AVt{Ð¶ X¡drVÎd KwgdyZ {Xbo Am{U nwamU {bhÿZ Q>mH$bo. Ë¶mg
nwamU åhUUo A{YH$ ¶mo½¶ Amho.
Ý¶m¶‘yVvÀ¶m ¶m ‘m§S>Urda VmamM§X ñdV… ñnîQ>rH$aU XoVmZm {XgV ZmhrV.
{~nZ M§Ð
^maVmVrb ‘m³g©dmXr B{VhmgH$mam§‘Ü¶o AmYw{ZH$ ^maVmMo d {deofV… ^maVr¶
amîQ´>r¶ MidirMo ^mî¶H$ma åhUyZ S>m°. {~nZ M§Ð gwà{gÕ AmhoV. Am{W©H$ d amOH$s¶
B{VhmgmMo OmUH$ma, Odmhabmb Zohé, {dÚmnrR>mMo gwà{VpîR>V àmÜ¶mnH$, Am{U The
107
Rise and Growth of Economic Nationalism ¶m J«§Wm§Mo dmMZ Ho$ë¶mda Ë¶m§À¶m kmZ-
g§emoYZmMm AmdmH$m g‘Oy eHo$b. Indian History Congress Mo AÜ¶j hmoVo. Ë¶m§À¶m
{bImUmg ‘m³g©dmXr g§emoYZ nÕVrMr OmoS> hmoVr. ^maVr¶ ñdmV§Í¶ Midir{df¶r Am{U
EH§$XarVM H|$~«rO na§naoZo ^maVmMm Ogm B{Vhmg {b{hbm Ë¶mg {~nZ M§Ð ¶m§Zr N>oX
{Xbm. ¶mMo CXmhaU åhUOo gr.E. ~obr, A{Zb grb ¶m H|${~«O na§naog dm{hboë¶m
boIH$m§Zr "{~«{Q>e emgZ ^maVr¶m§Mo emofU H$aV ZmhrV.' Aer ‘m§S>Ur Ho$br. B§J«Or
emgZmMm Aä¶mg H$aUmam§n¡H$s H$moUrhr gm‘mÝ¶ ‘mUyg hr ~m~ A‘mÝ¶ H$aoZ. {~«{Q>e
^maVmV Am{W©H$ bm^mgmR>rM Ambo hmoVo hr ~m~ gy¶©àH$memEdT>r gË¶ Amho. {~nZM§Ð
¶m§Zr H|${~«O {dMmaYmaog N>oX {Xbm.
^maVmVrb ñdmV§Í¶Midi hr OZgm‘mÝ¶m§À¶m ¶moJXmZmVyZ C^r am{hbr Ago R>m‘
à{VnmXZ Vo H$aVmV. amîQ´>dmXmÀ¶m Am{W©H$, d¡Mm[aH$ àoaUm§Mm Ë¶m§Zr Chmnmoh Ho$bm Amho.
{~nZM§Ð ¶m§Mo boIZ
1. The Rise and Growth Of Economic Nationalism.
2. Nationalism and Colonialism In India.
3. Communalism In Modern India.
4. Indian Struggle For Freedom Before and After 1947. Ago XmoZ I§S> bmoH$godm
Am¶moJmÀ¶m {dÚmÏ¶mªgmR>r d AmYw{ZH$ ^maVmMm B{Vhmg g‘OyZ KoÊ¶mgmR>r Iyn Cn¶w³V
AmhoV. Am{W©H$ amîQ´>dmX{df¶H$ J«§Wm§‘Ü¶o Ë¶m§Zr ñdXoer MidirnyduÀ¶m amîQ´>dmXr
{dMmam§‘Yrb Am{W©H$ KQ>H$m§Mr gmYma MMm© Ho$br. Ë¶mMà‘mUo {~«{Q>e amOdQ>rVrb gd©M
^maVr¶ ^m§S>dbXmadJ© {~«{Q>em§Zm YmOuUo ZìhVm. naH$s¶ gÎmoZo ^maVr¶ ^m§S>dbXmam§Zm
CÎmoOZ Z {Xë¶m‘wio Vmo dJ© nwT>o ñdXoer Midirg nmqR>~m XoVmo Agm {ZîH$f} Ë¶m§Zr
H$mT>bm Amho. O‘mVdmXmZo dgmhVdmX OÝ‘mg KmVbm. g‘mOm‘Ü¶o O‘mVdmXmg {dH¥$V
én XoÊ¶mMo H$m‘ dgmhVdmXmZo Ho$bo hr ‘m§S>Ur g‘OyZ KoUo Amdí¶H$ Amho.
EH§$XarVM amîQ´>r¶ MidirMo OZAm§XmobH$mË‘H$ én {~nZM§Ð ¶m§Zr AYmoao{IV
Ho$bo Amho.
108
Ama.gr. ‘Ow‘Xma
S>m°. a‘oeM§Ð ‘Ow‘Xma ¶m§Zr Amnë¶m e¡j{UH$ AÜ¶mnZ H$m¶m©Mr gwédmV T>mH$m
emgH$s¶ Q´>oqZJ H$m°boO‘YyZ Ho$br. Ë¶m§À¶m nrEM².S>rMm g§emoYZ {df¶ hmoVm. "Corporate
Life in Ancient India' T>mH$m {dÚmnrR>m‘Ü¶o nwT>o Vo àmÜ¶mnH$ Pmbo. 1967 Vo 1942
¶mH$mbmdYrV Vo T>mH$m {dÚmnrR>mMo Hw$bJwé ~Zbo. 1950 nmgyZ ~Zmag qhXÿ
{dÚmnrR>m‘Ü¶o àmÜ¶mnH$ åhUyZ Ë¶m§Mo d¡Mm[aH$ ¶moJXmZ ‘moR>o Amho. Indian History
Congress Am{U ¶wZmoñH$moÀ¶m {d{dY nXm§da Ë¶m§Zr H$m‘ H$éZ Amnbm R>gm C‘Q>{dbm.
1927 ‘Ü¶o Ë¶m§Zr "M§nm' 1944 ‘Ü¶o H§$~mo{S>¶m {df¶H$ boIZ Ho$bo. ^maVr¶ {dÚm ^dZ
¶m g§ñWoÛmao ^maVmÀ¶m B{VhmgboIZmMo Oo ^ì¶, g{dñVa H$m‘ Pmbo Ë¶m‘Ü¶o Ë¶m§Zr
g§nmXH$s¶ ^y{‘H$m kmZmZw^dmÛmao gmH$ma Ho$br. hr gd© g§nmXZ boI AmdOy©Z
dmMÊ¶mgmaIo AmhoV. {eH$mJmo {dÚmnrR> d no{Z{gëìhm{Z¶m {dÚmnrR>m§‘Ü¶o Ë¶m§Zr ^maVr¶
B{VhmgmMo AÜ¶mnH$ Ho$bo. 1966 Vo 1968 ¶mH$mimV Ë¶m§Zr E{e¶m{Q>H$ gmogm¶Q>rMoo
AÜ¶jnX ^yf{dbo. "The History and culture of Indian People' ¶m J«§W‘mboMo dmMZ
Ho$ë¶mda AmnUmg ‘Ow‘Xma ¶m§Mr d¡Mm[aH$ àJë^Vm bjmV ¶oB©b. Ë¶m§Mm The History
of freedom movement in India, hm VrZ I§S>m§‘Yrb B{Vhmg ^maVr¶ B{VhmgmMr Iar

AmoiI H$éZ XoUmam Amho. Ë¶m§Mr J«§Wg§nXm nwT>rbà‘mUo
1. The Early History of Bengal, Dacca, 1924.

2. Champa, Ancient Indian Colonies in the Far East, Vol.II, Lahore, 1927.
3. Suvarnadvipa, Ancient Indian Colonies in the Far East, Vol.II, Calcutta, 1938
4. The History of Bengal, 1943.
5. Kambuja Desa Or An Ancient Hindu Colony In Cambodia, Madras, 1944.
6. An Advanced History of India. London, 1960.
7. The History and Culture of the Indian People, Bombay, 1951–1977. (hm J«§W 11
I§S>m§‘Ü¶o Amho.)
8. Ancient India, 1977. ISBN 81-208-0436-8
9. History of the Freedom movement in India (in three volumes), Calcutta.
10. Vakataka – Gupta Age Circa.
11. Main currents of Indian history.
109
12. The History of Ancient Lakshadweep, Calcutta, 1979.
XoemMo ^{dVì¶ ho gË¶mÀ¶m ^³H$‘ nm¶mdaM C^mabo OmUo Amdí¶H$ d

{hVH$maH$ Amho, Aem H$Å>a dñVw{ZîR>VoMm ‘Ow‘Xma ¶m§Zr nwañH$ma Ho$bm Amho. 1967
‘Ü¶o hoamg ‘o‘mo[aAb ì¶m»¶mZ‘mboÀ¶m {Vgè¶m nwînm‘Ü¶o AmXe© B{VhmgmH$mamÀ¶m
A§Jr H$moUVo JwU AgmdoV ¶m{df¶rMo Ë¶mMo à{VnmXZ Aä¶mgUo JaOoMo Amho. Ë¶mdoir
Ë¶m§Zr ^maVr¶ B{VhmgboIZmVrb boIH$m§À¶m ÌwQ>r d Xmof XmI{dbo. Am{U VmamM§X
¶m§À¶m B{VhmgboIZmMo g{dñVa Xmof XmI{dbo. 1857 À¶m ñdmV§Í¶bT>¶m‘wio ^maVr¶m§Zr
{~«{Q>e gÎmog ^³H$‘ AmìhmZ {Xbo Agë¶mMo Ë¶m§Mo à{VnmXZ amîQ´>dmXr boIZàdmhmMr
MMm© H$aUmao Amho.
‘hmË‘m Jm§YrZr Y‘© d amOH$maUmMr ga{‘gi Ho$ë¶m~Ôb Ë¶m§Zm Xmof XoD$Z
"Jm§Yr ho amOH$s¶ g§V hmoVo H$s g§VÎd Agbobr amOH$maUr hmoVo', Ago {dYmZhr Vo H$aVmV.
‘mÌ 1946 ‘Ü¶o Zm¡Imbr‘Yrb Jm§YrÀ¶m H$m¶m©g Vo Z‘Z H$éZ {b{hVmV. Ë¶m§À¶m
{bImUmV gË¶mÀ¶m ^³H$‘ nm¶mda C^r am{hbobr ‘m§S>Ur nhmd¶mg {‘iVo. ^maVr¶
{dÚm ^dZmÀ¶m B{Vhmg àH$ënmMo à‘wI åhUyZ Ë¶m§Mo dmMH$m§À¶m gX¡d bjmV amhrb.
gw{‘V gaH$ma
ñdV§Ì àkoZo B{VhmgboIZ H$aUmao à{V^mg§nÞ B{VhmgH$ma Am{U {Xëbr
{dÚmnrR>mVrb B{VhmgmMo ì¶mg§Jr B{VhmgH$ma åhUyZ gw{‘V gaH$ma ¶m§Mo Zmd KoVbo
OmVo. {deofV… ñdXoer MidirÀ¶m B{VhmgmMr ‘m§S>Ur H$aÊ¶mMo à‘wI H$m‘ gaH$ma ¶m§Mo
Amho. H$bH$Îmm {dÚmnrR>m‘Ü¶o H$mhr H$mi AÜ¶mnZ, ^maVmVrb g~mëQ>Z© àH$ënm§VJ©V
H$m‘ H$aUmè¶m àma§{^H$ B{VhmgH$mam§‘Ü¶o Ë¶m§Mm g‘mdoe Amho. ‘m³g©dXmMm Aä¶mg,
^maVr¶ amîQ´>r¶ MidirVrb OZgm‘mÝ¶m§À¶m ¶moJXmZmMr MMm©, Xþb©{jV JQ>m§Mm
B{Vhmg, amîQ´>r¶ Midir‘Ü¶o ‘hmË‘m Jm§YrMo ZoV¥Îd, nmpíM‘mË¶ dmgmh{VH$ emgZmÀ¶m
dM©ñdmMo ñdén ¶m§{df¶r Ë¶m§Mo g§emoYZmË‘H$ boIZ Amho.
Ë¶m§Mo boIZ
110
1. Modern Times
2. Towards Freedom: Documents on the Movement for Independence in India, 1946, (New
Delhi, 2007)
3. Beyond Nationalist Frames: Post-Modernism, Hindu Fundamentalism, History, (Delhi,
2002)
4. Writing Social History, (Delhi, 1998)
5. Modern India: 1885-1947.
6. Swadeshi Movement in Bengal.
Perspective And Problems Of History From Below ¶m{edm¶ Limits Of Natinalism, Decline
Of The Subltern In Subaltern Studies, Beyound Natinalist Frame B. boIZ à{gÕ Amho.
"Modern India' ¶m J«§Wm§À¶m àñVmdZoV Vo {b{hVmV, "B{Vhmg{df¶rMr H$jm

ì¶mnH$ Agmdr, ZoV¥Îdmda boIZ H|${ÐV Z H$aVm eoVH$ar, H$m‘Jmam§à‘mUo AmXr‘
O‘mVr, {JarOZ ‘mZ{gH$Vm g‘mZ d H$m¶‘ñdénr ZgVo, {^Þ àXoemVrb ^m¡{VH$
pñWVr, éT>r, na§nam ¶m§Zr Vr AmH$mambm ¶oVo. Ë¶m§À¶m ^y{‘H$m S>m°. am‘M§Ð Jwhm ¶m§À¶m
{dMmam§hÿZ {^Þ {XgVmV. aU{OV Jwhm d BVa g~mëQ>Z© boIH$m§Zr g~mëQ>Z©Mr
ì¶m»¶m Ho$br Vr dmñV{dH$ g§Hw${MV Amho Ago à{VnmXZ gw{‘V gaH$ma ¶m§Zr Ho$bo.
gaH$ma ¶m§Mr ^y{‘H$m ES>dS>© Wm°‘gZÀ¶m "History From Down Below' A{YH$
OdiMr Amho. ¶m J«§Wm§V gw{‘V gaH$ma ¶m J«§Wm§V gmYmaUnUo ^maVmV B§J«Om§Mo dM©ñd
ñWmnZ Pmë¶mnmgyZ Pmboë¶m g‘y{hH$ CR>mdm§Mm g{dñVa Vnerb {Xbm Amho. ¶m
CR>mdm§‘mJo OZgm‘Ý¶m§À¶m àoaUm H$m¶ hmoË¶m Ë¶mMo {díbofU Ho$bo. AmYw{ZH$
^maVmÀ¶m B{VhmgmMm àma§^ q~Xÿ 1885 Agmdm. H$m±J«ogMr ñWmnZm hm ^maVr¶
amîQ´>dmXmMm Ama§^q~Xÿ Amho. Vmo ^maVmVrb ‘Ü¶‘dJu¶ ~w{Õd§Vm§À¶m H$m¶m©VyZ V¶ma
AWdm {Z‘m©U Pmbm Amho. ^maVmV Pmboë¶m CR>mdm§‘Ü¶o ¶moJXmZ {Xboë¶m
gd©gm‘mÝ¶m§À¶m ¶moJXmZmMr MMm© H$aUo Amdí¶H$ Amho.
Writing Social History hm Ë¶m§À¶m AmR> ‘hÎdnyU© boIm§Mm g§J«h Amho.

^maVm‘Yrb dmgmh{VH$ dM©ñdmÀ¶m à^mdmMr Vo MMm© ¶m boImV H$aVmV. g~mëQ>Z©
àH$ënm§VJ©V H$m‘ H$aUmaè¶m boIH$m§Zr Amnë¶m ‘yi hoVynmgyZ H$er ’$maH$V KoVbr
111
ho gaH$ma ¶m§Zr àH$ënH$Ë¶mªZm XmIdyZ {Xbo. g~mëQ>Z© àH$ënmV H$m‘ H$aUmao
gaH$ma Ë¶mM àH$ënmVyZ ~mhoa nS>bo. Beyond Nationalist ¶m boImV gaH$ma ¶m§Zr
qhXÿ ‘wbVÎddmXr ^y{‘Ho$da H$S>mSy>Z {Q>H$m Ho$br.
I.C.H.R. ¶m g§ñWoV’}$ gaH$ma d nÊUrH$a ¶m§Zr boIZ Ho$bobm EH$ J«§W ’o$~«wdmar
2000 n¶ªV àH$m{eV Ho$bo ZìhVo. ¶m àH$aUmg amOH$s¶ a§J {‘imbm. amOH$s¶
H$bmQ>Ur Pmbr. n[aUm‘r S>m°. nÞrH$a d gaH$ma ¶m§Mr Zmdo gd©Ì à{gÕ Pmbo.
112

Ma (Semi - Iv) Debates in Indian Historigraphy PDF

Cargado por

Información del documento

Título original

Derechos de autor

Formatos disponibles

Compartir este documento

Compartir o incrustar documentos

Opciones para compartir

¿Le pareció útil este documento?

¿Este contenido es inapropiado?

Copyright:

Formatos disponibles

Ma (Semi - Iv) Debates in Indian Historigraphy PDF

Cargado por

Copyright:

Formatos disponibles

àH$aU n{hbo

WHY STUDY DEBATES IN INDIAN HISTORIGRAPHY.

{~«Q>re à^mdm‘wio Am{U gm‘«mÁ¶dmXr B{VhmgboIZ Am{U {~«Q>rg YmoaUm‘wio 19

^maVmV {d{dYVoV EH$Vm Amho. ^maVr¶ amï´>dmX ho OmJ{VH$ B{VhmgmVrb EH$

English concern in Hindustan. 3. {d{b¶‘ am°~Q>©g Historical Disquisition concerning

-^maVr¶m§Zm ñdV…Mm B{Vhmg naH$s¶ ZOa|Zr nhmdm bmJbm. -nmíMmË¶

amï´>dmXr B{Vhmg boIZ H$m?

-nmíMmË¶ {ejUm‘wio emór¶ nÕVrZr B{Vhmg H$gm {bhm¶Mm ho g‘Obo hmoVo.

^maVr¶ amï´>dmXr boIZmVrb àdmh:--n{hë¶m {nT>rVrb à‘wI boIH$:- -bmoH$‘mÝ¶

amï´>dmXr B{VhmgboIZmVrb Xmof:-

-{~«{Q>em§Mo {dYmZ I§S>rV H$aÊ¶mÀ¶m à¶ËZmV A{^{Zdoe S>moH$mdbm. (eoH$S>mo

-Cn¶wº$VmdmX Am{U ~w{Õ{Zð> AmYma:-

Am¡Úmo{JH$ H«$m§Vr d VXZwg§{JH$ àJVr‘wio (~m¡{ÕH$/ emór¶/ ^m¡{VH$/ amOH$s¶/

hmoaog {dëgZ Ooåg {‘bÀ¶m 6 I§S>mV 2 Mr ^a KmVbr-(1848)- J«§W àñVmdZoV

-B§J«O-ì¶mnmar-Z’$m hoM VÎd-Agwar Am{W©H$ bm^mMr hmd=H$Yrhr ^maV Z

B{VhmgmMr ‘m§S>Ur H$aV AgVmZm B{VhmgH$mamÀ¶m H$mimMo g§X^©, Ë¶mMr ñdV…Mr

Panikkar and Sucheta Mahajan, Indias struggle for Independencce, New

3. à{dU MìhmU, "g~mëQ>Z© B{VhmgboIZ ‘w{º$JrV? Zìho emoH$m§{VH$m', gmYZm, {Xdmir

pune, 2008, p. 102.

categories-a case study of tu Temple Girls in Medieval Deccan, Key-Note

Address, National seminar on socio-Economic History of Medieval Deccan,

18-20, Jan, 2010, By Agasti college, Akole.

18. S>m°. Xr{jV, "doY ñdmV§Í¶bT>çmMm.' OZMidir§Mr ~XbVr éno, Am§XmobZ-emídV

publication, New Delhi, 1982.

Dalit Movement in colonial India',sage publication, Aelhi, 1994.

New Delhi, 1997.

^maVmVrb Vm‘«nmfmU¶wJrZ g§ñH¥$Vr. qgYyg§ñH¥$VrÀ¶m ApñVËdmMm nwamdm X¶mam‘

4.2 Hw$‘Hw$‘ {dbmg gm§Jar

शब्दाथि गुरेढोरे -घोर्े व जमीन ही जंगम संपत्ती असा आहे .

सरं जामशाही (फ्यूर्ॅश्चलझम) आश्चण श्चबटनमधील जहागीरिारी श्चकंवा जमीनजुमला पद्धत

उत्पश्चत्तस्थान : सरं जामशाहीच्या मुलस्रोताश्चवषयी-उत्पत्तीश्चवषयी तज्ज्ां त मतभेि आहे त. फ्रेंच इश्चतहासकार

सरं जामशाहीचे वैकाश्चसक स्वरूप स्पष्ट झाले.

उलटे पयां त रश्चशयात श्चवकश्चसत झाली नव्हती.

यूरोपमध्ये तत्कालीन सरं जामिारवगाि ला चचि आश्चण श्चक्रिी धमिगुरू

मालकीच्या हजारो हे क्टर जश्चमनी धमिगुरू

राजसत्तेच्या संरिणासाठी लढणाऱया सरिार-िरकिार-पोटजहाश्चगर-िारां ची जी संपन्न स्तस्थती होती,

तशीच सुस्तस्थती चचिच्या नावाने धमिसत्ता हाती ठे वणाऱया धमिगुरू

सरं जामशाहीतील पोटजहाश्चगरिार-मोकासािार यां ना काही श्चवश्चशष्ट सन्मान व अश्चधकार राजाने

नसे . तो मुक्त होता.

कर ियावा लागे. ते आपल्या मालमत्तेवर समुराई (लष्करी अश्चधकार) या अश्चधकाऱयामाफित श्चनयंत्रण

समुराईंना त्यां चे लष्करी अश्चधकार सोर्णे क्रमप्राप्त आले.

अठराव्या-एकोश्चणसाव्या शतकां त केले होते .

श्रेष्ठ सरिार वा अमीर-उमरावां ना िे त असे . हे सरिार आपल्या अखत्यारीतील जमीन पोटजहाश्चगरिारां ना

संस्थां ची श्चनश्चमिती केली.

लुटालुटीच्या काळात सरं जामी राज्यपद्धतीने प्रशासकीय स्वास्थ्य श्चिले.

व शेतमजुरां वर अश्चधसत्ता गाजश्चवण्याचा जणू परवानाच श्चमळवीत असे . या अश्चधसत्तेच्या मोबिल्यात तो

भारतातील सरं जामशाही वतनसंस्थेतून श्चनमाि ण झाली. वतनसंस्था भारतातील सामाश्चजक

मुसलमानी अंमलात (१२०६-१७०७) अस्तित्वात होती. िश्चिण श्चहंिुस्थानात श्चवजयानगर साम्राज्यात

राश्चहले फक्त राजश्चनष्ठे त फरक झालेला आढळतो.

कमालीच्या शोषणावर आधारलेली व पराकोटीच्या अन्यायां नी पुरेपूर भरलेली होती.

1. Block, Marc, Trans. Manyon, L. A. Feudal Society, London, 1962.

a. Tara chand VmamM§X (B{VhmgH$ma)

of freedom movement in India, hm VrZ I§S>m§‘Yrb B{Vhmg ^maVr¶ B{VhmgmMr Iar

1. The Early History of Bengal, Dacca, 1924.

XoemMo ^{dVì¶ ho gË¶mÀ¶m ^³H$‘ nm¶mdaM C^mabo OmUo Amdí¶H$ d

"Modern India' ¶m J«§Wm§À¶m àñVmdZoV Vo {b{hVmV, "B{Vhmg{df¶rMr H$jm

Writing Social History hm Ë¶m§À¶m AmR> ‘hÎdnyU© boIm§Mm g§J«h Amho.

También podría gustarte