Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Diccionario Aymara - Bertonio
Diccionario Aymara - Bertonio
Republicado por
INSTITUTO DE LAS LENGUAS Y LITERATURAS
ANDINAS-AMAZÓNICAS (ILLA-A)
TRANSCRIPCIÓN DEL
VOCABULARIO
DE LA LENGUA
AYMARA
P. LUDOVICO BERTONIO
1612
Derechos Reservados
Radio San Gabriel
Departamento de Lengua Aymara
Sistema de Autoeducación de Adultos a Distancia (SAAD-RSG)
Septiembre de 1993
Contenido
PREFACIO
Nota de la ILLA-A 3
Luqtäwi (Dedicatoria) 4
Presentacion y Agradecimiento 4
Jallallt'äwi (Agradecimiento) 6
Aymar Arun Saräwipa (Antecedentes) 7
Amtäwinaka (Objetivos) 8
Enfoque General del Trabajo 9
Guía de la Presente Edición 10
Decreto Supremo No. 20227 12
Alfabeto Único Oficial 13
Bibliografía usada para la Transcripción 14
INTRODUCCIÓN por Felix Layme y Xavier Albó 15
El Mundo Aymara 15
La Nación Lupaqa 15
Los jesuítas y las culturas andinas 16
Los jesuítas en él mundo Lupaqa 17
Juan Ludovico Bertonio 18
Las obras de Bertonio 21
Bertonio como lingüista 26
a) Método 26
b) Sociolingüística 27
c) Fonología y alfabeto 28
d) Gramática 30
Bertonio como etnógrafo 32
El misionero de ayer y los Aymara de hoy 33
Markasan Arupat Yatxatañataki 34
Bibliografía 36
Nota de la ILLA-A
La presente edición es un republicación de la edición publicada por Radio San Gabriel de La Paz en 1993, que
fue transliterada al Alfabeto Oficial Único de aymara.
Esta edición fue digitalizado por la labor voluntaria de Marisol Medina Ayala y Victoria Tinta Quispe del
Instituto de Lenguas y Literaturas Andinas-Amazónicas (ILLA-A). Gracias a su dedicación y pasión esta edición
fue puesto al alcance de la comunidad de aymara hablantes. Fue reformateado por Amos Batto para publicarla en
el internet en http://www.illa-a.org/cd y diccionarios electrónicos.
Este diccionario está disponible en los formatos de ODT (OpenOffice.org y LibreOffice), PDF (Adobe Acrobat)
y DOC (MS Word) para imprimir o leer en la computadora. También el diccionario puede ser utilizado en los
diccionarios electrónicos de StarDict y Babiloo, que son aplicaciones libres del escritorio que no necesita un
conexión de internet.
El equipo de la ILLA-A ha corregido algunos errores en la transliteración de Radio San Gabriel, consultando una
edición transcrita que fue publicada por Ediciones El Lector en 2005. Las correcciones son anotadas en
comentarios en el texto. Para verlos en OpenOffice.org o LibreOffice, hay que habilitar comentarios en Ver >
Comentarios.
Para facilitar el uso del diccionario, el latín fue puesto en texto verde y las siguientes abreviaciones fueron
expandidas o puestas en una forma estándar:
I., Id. => Idem
V., Vi. => Vide
v.m. => vuestra merced
ut sup. => ut supra
n., nu., num., núm. => no.
G. => Partícula general:
Además, puntos fueron insertados y algunas comas fueron reemplazado con puntos para separar los términos
claves de sus definiciones. Referencias a la conjugación de verbos y otras notas de gramática fueron movidas de
los términos claves a sus definiciones. El negrito también fue alterado para reflejar estos cambios.
Por ejemplo:
Äqaña, 3 äqi. Desviar o apartar esas cosas => Äqaña. 3 äqi. Desviar o apartar esas cosas largas.
largas.
Ätataña, Neutro. Esparcirse la multitud; => Ätataña. Neutro. Esparcirse la multitud; cuando es
cuando es activo tender cosas largas. activo tender cosas largas.
Agradecimientos:
• A Felix Laime Pairumani por facilitarnos una fotocopia de la página del diccionario original que faltaba
en la edición de Radio San Gabriel.
• A Xavier Albó por sus palabras alentadoras cuando hemos discutido este proyecto.
• A los profesoras de aymara de la UPEA que nos han animado e inspirado con su amor a la lengua
aymara.
4 Ludovico Bertonio
LUQTÄWI
(Dedicatoria)
Sistema de Autoeducación, de Adultos a Distancia (SAAD) wakicht'äwixa, San Gabriel Radio taypinkiwa. Ukan
imaqirinakaw aka aru piwrx taqi qullan markan utjirinakataki, Ludovico Bertonio Tatakuran qillqatapat
waraqt'as chiqancht'anipxsma.
Juk'ampis aka aru piwraxa, aymar arsur jilanak kullakanakan wawanakapan wawanakapatakiwa.
Qillqakipirinaka
PRESENTACION Y AGRADECIMIENTO
Nuestro primer intento fue presentar la TRANSCRIPCION DEL DICCIONARIO DE BERTONIO con motivo
del 500 aniversario del Descubrimiento de América. Razones que escapan a nuestra voluntad, nos impidieron
cumplir nuestro deseo.
Este año de 1993, en que se cumplen los 381 años de que Bertonio sacara a luz pública, la impresión de un
trabajo realizado pacientemente durante años, sea, para Radio San Gabriel, un momento para exaltar la figura de
este eximio misionero jesuíta y su aporte imponderable a la lengua y al Pueblo Aymara.
Sabemos que, hacer algo por una lengua es contribuir al desarrollo de la cultura,de la que es su florecimiento y
del pueblo que lo ha creado. Rescatar una lengua es rescatar una cultura; es rescatar un pueblo. Y, hablando del
Pueblo Aymara, sabemos también que se trata de un pueblo de larga trayectoria y de un pueblo con profunda
huella histórica; de un pueblo poseedor de una lengua de riqueza extraordinaria, dada su estructura algorítmica;
lengua que contribuye al desarrollo de la inteligencia del que la habla, por la exigencia que le impone el manejo
de cientos de sufijos y por la inmensa gama de variables, para un solo vocablo.
Es por eso que, acercarse al Bertonio. es redescubrir una rica mina.
Es admirable el grupo de Maestros Rurales que, temerosamente y tras muchas vacilaciones, se ha abocado a la
tan colosal tarea de transcribir el Bertonio. ¿Habrán logrado sacar de esa mina un metal fino o sólo un mineral de
baja ley? De todas maneras, nos han ayudado a dar un paso más, de acercamiento a la lengua y a la cultura del
Pueblo Aymara. Han vencido muchos obstáculos, han demostrado la tenacidad del aymara y están poniendo en
manos de su pueblo y de los estudiosos e investigadores, un instrumento para conocer mejor su mentalidad y
cosmovisión.
¡ Cuánto ya se ha hecho desde ese memorable 1612!
- Habrá que profundizar en lo que Emeterio Villamil de Rada (1872) y los Padres Franciscanos del Perú (1905) y
los Hermanos Evangélicos, desde 1937 y el XXVII Congreso Peruano, han ido aportando al estudio de esta
lengua.
- Habrá que tener en cuenta los estudios del III Congreso Indigenista Internacional, que dió pie a la dictación del
D.L. 03820 del uno de septiembre de 1954; de la "Mesa Redonda" del Ministerio de Cultura, Información y
Turismo, tenido en 1968 y de cuyos esfuerzos nació el D.S. 08483, del 18 de septiembre del mismo año; del
"Seminario hacia una Educación Intercultural y Bilingüe", tenido en Cochabamba, en agosto de 1983 y a las
Jornadas de Estudio, de La Paz, a que dió lugar dicho Seminario y tras las cuales salió el D.S. 20227. del nueve
de mayo de 1984. aprobando el Alfabeto Oficial Unico, del que se hizo eco el Gobierno Peruano, dictando la
Vocabulario de la Lengua Aymara 5
JALLALLT'ÄWI
(AGRADECIMIENTO)
Ch'amanchirinaka:
Hno. José Canut Saurat, Director General de Radio San Gabriel.
Hno. Jaime Calderón Manrique, Director Pedagógico de P S G y Asesor del SAAD.
Qillqakipirinaka (Transcriptores):
Nayrir qillqakipäwin ya-napt'asirinaka.
Yatichiri: Franz Pacheco Cordero
Yatichiri: Alicia Quispe Misto
Yatichiri: Gualberto Sirpar Flores
Yatichiri: Fructuoso Apaza Gutiérrez
Yatichiri: Jorge Aruquipa Catari
Yatichiri: Julio Mita Sucojayo
Yatichiri: S. Amalia Guarachi Cachaca
Yatichiri: Silverio Godoy Villca
Yatichiri: M. Marino Quispe Cornejo
Yatichiri: Víctor Quispe Colque
Yatichiri: Máximo Espejo Quispe
Yatichiri: Mery Pinedo Ponce
Yatichiri: Ignacio Mendoza Tumirí
Yatichiri: Abraham Huiza Guarachi
Yatichiri:, Ángel Quintanilla Alanoca
Yatichiri: Froilán Mendoza Rojas
Yatichiri: Guillermo Balboa Mamani
Yatichiri: Irma Quispe Copa
Yatichiri: Gregorio Quino Pinto
Yatichiri: Adán Mamani Quino
Yatichiri: Edmundo Santander Mollo
Yatichiri: Pascual Gutiérrez
Jamuqirinaka (Dibujantes):
Yatichiri: Macario R. Quino Choque
Yatichiri: Honorio Limachi Choque
Yatichiri: Víctor Mamani Ramírez
Juan H. Quispe Mamani
Aymar aruxa, nayra laq'a achachilanakasatpachaw ar. sutätayna. ukampirus janiw ullañ qillqañax
utjkarakitaynati. Ukjamïpanw tatakuranakax Diosan arunakap yatichañatakix aymar arsuñ qillqañ nayraqatax
yatiqapxatayna.
Mä qawqha maranakatsti, mäkirakiw Diosan arunakap qillqapxatayna. Uka qhipa maranakatsti, Ludovico
Bertonio tatakuraw yaqha masinakapamp yanapt'ayasis aru pirwa qillqatayna. Ukax, khä 1612 maranw jan ch'am
jiwt'ayasis qillqt'arakitäna. Vocabulario Aymara sata. Uka aru pirwa qillqañatakixa, Ludovico Bertonio tatakurax
taqiwjchiqanakw aymar arsur jilanakar kullakanakar jiskhir sarnaqirïtayna, ukjamat mayj mayj arunak
tinkt'ayañataki. Ukampirus jupax aymar aru jan sumpach yatkasaxa, mä qawqha arunakx janiw sumpach
katuqatapäkarakïnti, ukatpï ist'ataparjamak qillqt'arakpachänxa. Ukataw aru pirwa qillqatapanx mä qawqha
arunakax pantjat uñstaraki.
Akatuqit juk'amp yatxatañ munirinakaxa. "Vocabulario Aymara de Ludovico Bertonio", nayrir qillqatanakap
uñxatt'apxañapawa.
Aymar arusaxa. khä 1612 marat jichhapachkamaw qillqirinakax kunayman qillqanakamp taqimaynis
munañaparjam amuyuparjam qillqapxatäna. Uk uñjasaw khä 1984 maranxa, walja wakicht'at tamanakat mä
Jach'a tantachäwir qillqañxat aruskipt'añatak sarthapipxäna. Uka marat aksaruw aymar arusax qhip qhipa
askicht'at qillqanakamp qillqatäxaraki.
Perú markankir "Franciscanos" sat tatakuranakat amtañax wakisirakiwa. Jupanakaw khaya 1905 maratpachaxa.
Aymar aru qillqatäñapatakix ch'amt'awayapxarakitayna. Juk'amppachasa, Comisión de Alfabetización y
Literatura Aymara (CALA) ukankir jilat kullakanakaw jallällt'ataraki; jupanakaw 1937 maratpachax Aymar arus
qillqañatakix "alfabeto CALA" uka uñstayawayapxatayna. Jichhürkamas uka qillqanakax taqiwjan
uñt'atakïskarakiwa. Nayrapachanakanx aymar arusax janiw akch'as amxasitaskäna. Jichhürunakanxa,
sarnaqäwisas jan ukax achachilanakasan saräwipas aymar arutw niya qillqasiskaraki. Uka kipkarakiw jach'a
yatiqañ utanakans (Universidades y Normales), San Grabriel Radions jan ükax yaqhawjanakans k'achat k'achat
aymar arusatx ullañ qillqañx yatichasipkaraki.
8 Ludovico Bertonio
AMTÄWINAKA
(Objetivos)
Jichhürunakanxa, aymar arusat ullañ qillqañ ya-tichäwix janiw sumpach utjkiti. Markas irpirinakaxa, ja-niw
aymar arut yatichäwinak mäpit utt'ayañ munapka-rakiti. Ukampirus jiwasanakan chiqpach aru pirwasas
(diccionario) janiw qillqatax sumpach utjkarakiti. Utjch ukasa, kunayman qillqanakamp qillqt'atarakiwa. Berto-
nio tatakuran aru pirwapas nayrapach jan ullt'añjam qillqt'atarakiwa. Ukampins uka aru pirwa qillqatanxa, walja
chiqpach aymar arunakaw jan amtat ikiskaraki. Uka arunak lantixa, jichürunakanx castellano arut mayt'asisakiw
arsxapxaraktan qillqxapxaraktansa. Ukja-matxa. juk'amp aru manunikiw uñjasxapxaraktanxa.
Jiwasanakati uka arunak jan wasitat amthapip-kañäni, arsupkañäni, qillqapkañänisa, jiwaspachas aru-samp chik
chhaqtañ munapksna ukjamäxarakispawa. Juk'ampis qhipa askicht'at qillqanakamp (Alfabeto oficial) ullañ
qillqañ yatxasaxa, janikiw Bertonio tatakuran qill-qatapax arsuyañjamäkxiti; ukjamatx jan yäqatar
uñjatakíxarakiwa.
Aymar arut yatxatirinakas tamanakasa, janirakiw Ludovico Bertonio tatakuran aru pirwa qillqatapx jichha-pach
askicht'at qillqanakar jaqukipañx mäpit amtapkara-kiti.
Taqi ukanak amuyt'asaw SAAD-Radio San Gabriel taypin irnaqir yatichirinakaxa. askicht'at qillqanakar mäpit
kipstayxapxarakta. Ukjamat taqinins ina jasak ullapxañasataki, ukjamarak armt'at arunaks arsupxañasatakiraki.
Juk'ampirus nanakax amuyapxtwa, khitinakatï aymar arut juk'amp yatxatapk ukanakan sumpach
amuyt'añapatakiw nayrapach aru pirwax jichha qillqanakar kipstayata. Ukxaruxa. 1612 marat jichhürkamax
kunjamarus arusax tukuski uk juk'at juk'at sumpach yatxatañatakirakïspawa. Ukanak amuyt'asaw nanakax akjam
amtäwinak phuqhasiñapatak qillqakipt'apxta:
1. Markasax aymar arusampix juk'amp ch'amancht'atäñapataki.
2. Aymar arusax taqinins chiqpach wakiskir arut qillqt'atäxañapataki, uñt'atäxañapataki. ukjamarak
yäqatäxañapatakisa.
3. Taqinins jasak ullt'apxañasataki.
4. Armt'at arunak amthapisin arsuñasataki, ukjamarak machaq arunak uñstayañasataki.
5. Taqi chiqans ullt'asir qillqt'asirixapxañasataki.
6. Sarnaqäwinakasar juk'amp thurunchapxañasataki.
7. Arusxat juk'amp yatxatäwir p'arxtapxañanakasa-taki.
8. Aymar arusat yatiqäwir juk'amp yanapt'apxañanakasataki.
Equipo técnico
Dpto. Lengua Aymara R.S.G.
Vocabulario de la Lengua Aymara 9
Los profesores que. trabajamos en la implementación del Sistema de Autoeducación de Adultos a Distancia
(SAAD), de Radio San Gabriel, hemos realizado el presente trabajo de transcripción del "Vocabulario de la
Lengua Aymara". del Padre Ludovico Bertonio, al actual Alfabeto Oficial Unico, porque tenemos el
convencimiento de que, un pueblo engendra una cultura y dentro de ella genera una Lengua. Defender una
lengua es defender una cultura o defender un pueblo. La lengua aymara es eminentemente formativa, por su
carácter de lengua aglutinante y algorítmica y por su estructura lógica interna que la lleva a una extraordinaria
simplicidad. Por eso queremos que esta obra llegue a todas las personas que tengan interés en estudiar, investigar
y aprender la Lengua Aymara como tal.
Gracias a la aprobación de un "Alfabeto Oficial Unico" se está dando con seguridad el paso de una Cultura Oral
a una Cultura Escrita. Además nos permite dar pasos más confiables en el aprendizaje de la lecto-escritura de la
Lengua Aymara. Para esta actividad, previamente nos hemos planteado algunas reglas, con la participación del
Personal Transcriptor y el Equipo de Lengua Aymara; las mismas que sufrieron muchas modificaciones y
enriquecimientos, a medida que íbamos avanzando el trabajo.
Para aclarar mejor todas estas reglas, las detallamos en las siguientes páginas. Este trabajo de transcripción no
consistió en cambiar, modificar, ni actualizar el significado de los vocablos, sino que, simplemente se ha
transcrito en el alfabeto oficial único, de acuerdo a las reglas que mencionaremos posteriormente.
Finalmente, expresamos nuestra esperanza, porque el producto de este trabajo sea de provecho muy
significativo, especialmente para el pueblo aymara.
10 Ludovico Bertonio
• En la primera parte del Vocabulario Aymara, algunos vocablos españoles han sido trasladados a sus
lugares
• correspondientes, de acuerdo al orden alfabético, porque en el original encontramos escrituras diferentes
a la actual como: valde - balde, quadro - cuadro, buelta - vuelta, etc.
• Para ordenar los vocablos españoles, sólo se ha podido tomar en cuenta hasta las dos primeras letras del
vocablo en cuestión,
• Algunas palabras españolas escritas como: pornan, deste, del, della, poprio, etc.; hemos tratado de
actualizarlas de la siguiente manera: pondrán, de éste, de él, de ella, propio, etc. lo mismo las letras, q.,
q, quato, etc, significa qui, que, cuanto en castellano; mientras que en aymara ki, qi.
• En el diccionario original, lo más difícil del trabajo de transcripción, tal vez, ha sido distinguir si los
fonemas: c, cc, k, kh, de la escritura aymara, son velares o postvelares; aún más difícil cuando van
acompañadas antes y después de la vocal a. Para esto tenemos en cuenta el contexto de la palabra, la
ubicación, su significado, su sentido lógico y su uso actual.
• Cuando c, cc, k, kh, van acompañados, antes o después, por las vocales abiertas (e,o), sabemos que se
trata de un fonema postvelar q. qh, q', x, porque además comparten algunos rasgos fonéticos. De la
misma manera, cuando van acompañados antes o después por las vocales cerradas (i, u). aseguramos que
es un fonema velar k, kh, k' j.
• También encontramos las letras g, gh, que de acuerdo al alfabeto oficial único, representan al fonema /j/;
pero cuando la gh. va acompañada por las vocales a. o; funciona como el fonema postvelar /x/.
• En el diccionario original, en los vocablos aymaras hemos encontrado la h en lugar de j. En esta edición
utilizamos exclusivamente la j, aunque este fonema en posición inicial es muda en aymara.
• El fonema u. en el diccionario original equivale como u, v y b.
• De la misma manera encontramos que los signos ff. fs, f, y s; equivalen al fonema /s/.
• En la parte de la escritura en castellano, en lugar de z, se utilizó Ç.
• En el proceso de transcripción hemos encontrado muchos signos y abreviaturas, los mismos que están
explicados en la anotación III del diccionario. Sin embargo existen otros que a continuación explicamos:
Id., I.: Son abreviaciones de Idem, que significa "lo mismo como lo anterior".
Vid., Vi. V.: Son abreviaciones de Vide, que significa "ver".
v.g.: Abreviación de verbi gratia, que significa "por ejemplo".
Vel : Conjugación "o".
&: Conjugación "y"
&c : "etc." y otros.
)( : Antónimo. El significado contrario a lo anterior.
§: Es el signo que indica el inicio de un nuevo párrafo.
[]: Este signo encierra las palabras que no hemos podido interpretar ni traducir correctamente.
"": Las comillas los utilizamos para encerrar las palabras o expresiones latinas.
Así mismo algunas reglas explicativas han sido excluidas o reformuladas, por no tener relación con el uso actual
del Alfabeto Oficial Único.
Vocabulario de la Lengua Aymara 11
CONSIDERANDO:
Que Bolivia es un país plurícultural y plurilingüe con una población mayorítaria de orígenes quechua y aymara,
cuyas culturas e idiomas se mantienen vigentes:
Que la verdadera integración del país debe partir del reconocimiento y respeto de nuestra nacionalidad,
incluyendo sus diversas expresiones culturales y lingüísticas;
Que se debe apoyar y fomentar para ello, la creatividad y la expresión literaria en las diversas lenguas
nacionales;
Que la resolución ministerial 795 de 3 de septiembre de 1983 del Ministerio de Educación y Cultura, establece la
enseñanza del quechua y el aymara en el sistema educativo;
Que se ha utilizado hasta el presente diversos alfabetos quechua y aymara, obstaculizando innecesariamente la
expresión y comunicación escrita en estos idiomas;
Que los organismos pertinentes del Ministerio de Educación y Cultura, la Confederación Sindical Unica de
Trabajadores Campesinos de Bolivia y las principales instituciones públicas y privadas vinculadas con este
problema han unificado criterios y han llegado a un acuerdo sobre el alfabeto único;
Que el alfabeto único esta basado y aprobado por el II Congreso Indigenista Interamericano realizado en La Paz,
en 1954, con el uso internacional más difundido.
EN CONSEJO DE MINISTROS:
DECRETA:
ARTICULO 1o.- Declárese oficial el adjunto ALFABETO UNICO, para la escritura de los idiomas quechua y
aymara.
ARTICULO 2o.- Toda obra científica, literaria asi como pedagógica y, en general, todo uso escrito de los
idiomas quechua y aymara debe utilizar el allabeto único indicado en el artículo anterior.
ARTICULO 3o.- Se deroga todas las disposiciones contrarias al presente decreto supremo.
El señor Ministro de Estado en el Despacho de Educación y Cultura, queda encargado de la ejecución y
cumplimiento del presente decreto supremo.
Es dado en el Palacio de Gobierno de la ciudad de La Paz, a los nueve días de mes de mayo de mil novecientos
ochenta y cuatro años.
FDO. HERNAN SILES ZUAZO, Federico Alvarez Plata, Manuel Cárdenas Mallo, Min. RR.FF. y Culto a.i.,
Flavio Machicado Saravia, Ernesto Aranibar Quiroga, Freddy Justiniano Flores, Alfonso Camacho Peña,
Hernando Poppe Martínez, Javier Torres Goitia, Horst Grebe López, Carlos Carvajal Nava, Luis Saucedo
Jusliniano, Guillermo Capobianco Rivera, Antonio Amez Camacho, Mario Rueda Peña, Jorge Agreda
Valderrama, Miguel Urioste F. deC.
Vocabulario de la Lengua Aymara 13
VOCALES:
Anterior i u Posterior
Cerrada Cerrada
(+) Las vocales i, u, en cercanía de las consonantes q, qh, q', x; tienen sonido alofónico; la i suena como [e] y la
u suena como [o].
CONSONANTE.: (++)
MODO DE PUNTO DE ARTICULACIÓN
ARTICULACIÓN Bilabiales Dentales Alveolares Palatales Velares Post-velares
Oclusivas simples P T K Q
Oclusivas espiradas PH TH KH QH
Oclusivas glotalizadas P' T' K' Q'
Africada simple CH
Africada espirada CHH
Africada glotalizada CH'
Fricativa S J X
Laterales L LL
Nasales M N Ñ
Semiconsonantes W Y
Vibrante simple R
(++) Para el quechua hay todavía discusión en el uso de la x. También en el quechua se usa fricativa palatal sh.
14 Ludovico Bertonio
BIBLIOGRAFÍA USADA
PARA LA TRANSCRIPCIÓN
BERTONIO, Ludovico.
1612 Vocabulario de la Lengua Aymara.
Ediciones CERES
Cochabamba - Bolivia. 1984
GEMINIS 2.
1986 Diccionario Ilustrado
Editorial Geminis - Panamá
Impreso en España - Printed in Spain
INTRODUCCIÓN
Félix Layme
Agradecemos a los amigos Manuel Posnansky, ello a obras dedicadas directamente al tema. 1 Sólo
Marcos Recolons, superior de la comunidad Jesuíta queremos recordar que a principios del siglo XVII,
de La Paz y Gunnar Mendoza, director de la momento en que se escribió el vocabulario que ahora
Biblioteca Nacional de Sucre, por habernos facilitado reeditamos, la expansión de la lengua Aymara seguía
el acceso a publicaciones originales de Bertonio. siendo mayor que en la actualidad, como indican,
Teresa Gisbert de Mesa nos ha permitido consultar entre otros, algunos textos del propio Ludovico
un trabajo aún no publicado sobre Bertonio, y los PP. Bertonio, a los que nos referimos mas adelante y
Enrique Fernández y Antonio de Egaña, responsables dentro de Charcas, el mapa de Thérese Bouysse
de la edición de Monumenta Peruana (en adelante Cassagne, con datos de 1582. Por el Norte, la región
MP), del Archivo Histórico de la Compañía de Jesús Aymara llegaba por lo menos hasta las puertas del
en Roma, nos han proporcionado nuevas Cusco; por el Sur, hasta más allá de Potosí; es decir,
informaciones sobre la vida de Bertonio. A todos ellos cubría la mayor parte del antiguo Qullasuyu. El
nuestra gratitud. corazón de toda esta región, entonces como ahora, era
el Altiplano, especialmente sus áreas más densamente
El Mundo Aymara pobladas en torno al Lago Titicaca, Allí se encuentra
La lengua aymara es hasta ahora la segunda mas la nación Lupaqa, la que conoció y describió el padre
importante del mundo andino, y la tercera en Ludovico Bertonio.
importancia numérica entre las lenguas autóctonas en
Sudamérica. Es hablada en un sector del mundo La Nación Lupaqa
andino especialmente importante por la vitalidad que Los Lupaqa tuvieron su núcleo geográfico central a lo
en él tienen las formas culturales andinas. largo de la orilla occidental del Lago Titicaca,
repartidos en siete markas o pueblos, desde
En el pasado el Aymara o Jaqi Aru 'lengua humana' Chukuwitu el principal, cerca de Puno- hasta Sipita,
fue hablado en una extensión mucho mas amplia. Hay junto al Desaguadero. Toda la región, como tantas
indicios de su presencia en el actual Ecuador; hasta partes del Tawantinsuyu, estaba cruzada por una
hoy se habla una lengua hermana, el Jaqaru, en división social entre la parcialidad de arriba Alasaya
serranías del departamento de Lima. No se trataba de (Hanansaya, en el Quechua colonial) y Masaya
una región continua en que se hablara exclusivamente (Urinsaya), la parcialidad de abajo. Este núcleo
Aymara, sino que esta lengua y los grupos étnicos que central estaba ubicado a su vez en la macroregión
la hablaban compartían el espacio geográfico con conocida como Urqusuyu: el lado agreste, montañoso,
otros grupos de habla Quechua -o Runa Simi, que masculino. Pero los Lupaqas tenían además terrenos
significa también en su idioma "lengua humana" en el lado opuesto, al otro lado del Lago y más allá de
Pukina, Uru y probablemente otras. Esta la Cordillera Real,
interdigitación, parecida a la de un tejido con distintos
colores, era el resultado de típica organización social donde los valles son verdes y húmedos, región
y económica del mundo andino, tan variado en alturas conocida como Umasuyu; el lado fértil, acuoso,
y topografía por la que cada ayllu o jatha procuraba femenino. Sus avanzadas en esos valles los llevaban a
asegurar su acceso directo a los diversos climas y los Manqha Yunka (Yungas de "abajo" o de "adentro")
terrenos que pudieran garantizarle una producción hacia las vertientes amazónicas. Allí tenían
diversificada y completa. Bajo ciertos aspectos el asentamientos con cocales en lugares como
conocimiento de esta porción Aymara de los pueblos Chicaloma (Coripata?) y Capinota (Capiñata?). Por el
andinos prehispanos tiene también un interés otro lado avanzaban también hasta los Ala Yunka (de
particular, por mostrarnos cómo discurrió la vida de "arriba") hacia las vertientes del Pacífico en los
esta sociedad, única en sus logros, mas abajo de las
burocracias estatales del Tawantinsuyu. 1 La recopilación más reciente está en vías de ser
No entraremos en esta introducción a mayores publicada por la UNESCO Cubre las principales áreas
temáticas, con trabajos de etnohistoriadores y de
detalles contextuales sobre las características sociales
antropólogos contemporáneos. Remitimos a esta obra y
y culturales de este mundo Aymara. Remitimos para a su bibliografía.
16 Ludovico Bertonio
actuales departamentos de Tacna y Moquegua. Según La presencia jesuítica creció rápidamente. En 1576 ya
Murra (1954: 429) estas distancias podían implicar eran 75: en 1600 llegaban a 282 esparcidos desde
viajes de hasta mes y medio de duración, para Quito hasta Santiago de Tucumán (MP 7: 355J. El año
recorridos de hasta 250 kms. 1576 marca un hito importante en su enfoque: se
reunieron en congregación provincial en la que, entre
Por suerte contamos para esta región con un material otros puntos, decidieron dar un fuerte impulso a su
caracterizado por John Murra (1964: 425) como "la acción con la población andina y señalaron los
fuente más antigua y más detallada del siglo XVI que lineamientos principales que ésta debía tener.
se ha encontrado hasta el momento para el
Qullasuyu": la Visita hecha a la Provincia de Son varios los jesuítas que nos han legado
Chucuito, por Garci Diez de San Miguel, en el año informaciones sobre las lenguas y las sociedades
1567, es decir, apenas 35 años después de la llegada andinas de aquellas décadas, incluyendo datos
de los invasores españoles al Perú, y poco antes de importantes - sobre la cultura Aymara. La llegada
que el Virrey Toledo llegara y pusiera en marcha su tardía de la orden al Perú, suponía una desventaja para
masivo plan desestructurador y colonizador de las una comprensión cabal de la sociedad precolonial. Su
sociedades andinas. Esta visita es de un valor hasta vivencia no puede compararse, por ejemplo, con la del
ahora insustituible para comprender los aspectos fray Domingo de Santa Tomás. Pero al mismo tiempo,
demográficos, económicos y socio-culturales de la al no haber participado en la fase de conquista, este
nación Lupaqa y a través de ella, del mundo Aymara y retraso posibilitó traer aire fresco y , nuevas
andino no estatal Pero resulta débil para comprender perspectivas frente al incipiente problema "indio" de
adecuadamente las dimensiones ideológicas y la nueva sociedad colonial Son interesantes, por
superestructurales de esta misma sociedad. Es ejemplo, los contrastes que presenta el indio colonial
cabalmente en este campo donde contamos con un Waman Puma entre el enfoque de los jesuítas y los de
material complementario, aunque más tardío, de una otros clérigos más tradicionales. Para ubicar mejor la
riqueza igualmente excepcional: los estudios obra de Bertonio, haremos aquí un brevísimo recuento
lingüísticos y semánticos de Ludovico Bertonio, en de las principales contribuciones de otros colegas y
esta misma región Lupaqa. coetáneos suyos.3
Los jesuítas y las culturas andinas En el campo más global de la cultura y sociedad
La obra de Bertonio es una expresión de la presencia andina sobresale en la primera época Blas Valera uno
jesuítica en la región. La compañía de Jesús, nueva de los primeros mestizos aceptados para la orden y el
orden nacida con el Renacimiento, la Contrarreforma sacerdocio. El Inca Garcilaso cita constantemente sus
y la expansión española en ultramar, llegó tardíamente escritos perdidos; algunos le identifican también como
al Perú. Cuando por fin consiguió permiso para unirse el "Jesuíta Anónimo" en las tres relaciones publicadas
a las otras órdenes religiosas, desembarcó en Lima por Jiménez de la Espada, Joseph de Acosta escribió a
recién en 1568, sólo un año antes del ya citado Virrey niveles
Toledo. Tres años después el último Inka, Tupaj más globales sobre todo el Nuevo Mundo y además
Amaru I, y sus capitanes son "catequizados" en sobre el enfoque evangelizador, dentro de una
quechua por dos jesuítas antes de ser ejecutados por perspectiva misionológica muy avanzada para su
Toledo en el Cusco.2 Era un símbolo de la época; el fue el principal ideólogo en el nuevo
ambigüedad de toda aquella acción misionera; un gran enfoque de la orden en el Perú. Ya en el siglo XVII la
celo para evangelizar, lo cual implicaba un mayor principal figura es Bernabé Cobo, cronista tardío pero
conocimiento del pueblo andino, sus lenguas y considerado por muchos como el principal
costumbres; pero también una concepción que en sintetizador de lo conocido hasta entonces. Pablo José
última instancia redundaba en favor de los invasores Arriaga nos legó información importante sobre la
coloniales. religiosidad andina clandestina, aunque fuera para
buscar mayor eficiencia en su agresiva y etnocéntrica
campaña para la "extirpación de la idolatría".
2 Fueron instruidos primero por el H. Gonzalo Ruiz,
quechuista de Chachapoyas, y después por el P. Alfonso
de Barzana que bautizó a Tupaq Amaru poco antes de su 3 Para esté resumen nos basamos en Vargas (1963 I),
ejecución. Ver Vargas (1963: I 79, 147-148) y (MP 1: Torres Saldamando (1882), Rivet (1951 I). Albó (1966)
490-491) y los documentos de MP.
Vocabulario de la Lengua Aymara 17
Es normal que una orden religiosa, concentrada en la Enseguida pasó al Cusco, donde se ordenó, y de ahí a
evangelización, se interesara sobre todo en el tema de Juli. En 1586 pasó a fundar el colegio de Quito y en
las lenguas indígenas, por la importancia única que 1592 al Paraguay, de donde ya no retornó a la región
este aspecto revestía en la predicación, confesión, andina. Pese a esos itinerarios, nos ha dejado una de
catequética y en general el "ministerio de la palabra". las prtncipales obras coloniales sobre Quechua. Diego
Desde un principio los jesuítas se caracterizaron por de Torres Rubio (que no debe confundirse con varios
su interés en dominar las lenguas del lugar, y se Diego de Torres de la misma época) había llegado
glorían de ello en sus informes. En 1600 sabemos que poco antes al Perú, en 1577. y pronto fue a Charcas,
eran 80 los que sabían lenguas indígenas, sobre 282 viviendo la mayor parte del tiempo en Potosí y La
entre sacerdotes, coadjutores y estudiantes. La Plata, donde tuvo la cátedra de Quechua y Aymara
mayoría de ellos llegaron a dominar la lengua pero no durante años. Parece que también sabía Pukina (MP 5:
nos dejaron escritos sobre ella. Se nos dice, por 772). Sus principales obras se refieren al Quechua Sin
ejemplo, que en Juli el que mejor hablaba el Aymara embargo la primera lengua que aprendió fue el
no era Ludovico Bertonio. sino otro italiano, el P. Aymara, en Potosí (Torres Saldamando 1882: 79-81).
Pedro Vicente Pizuto, al que Bertonio dedica grandes y sobre esta lengua publicó gramática, vocabulario y
alabanzas.4 Nos fijaremos aquí en los que llegaron a textos religiosos, que no llegan por mucho a la calidad
escribir textos. de la obra de Bertonio.
Antes de la Llegada de los jesuítas al Perú, según El otro gran lingüista jesuita de la época es Ludovico
Rivet (1951 I 1-4) los dominicos eran los únicos que Bertonio. Pero antes de ocuparnos de él, veamos en
habían escrito algo en lenguas indígenas. De ello lo mayor detalle el contexto en que transcurrió la mayor
principal y lo único que ha llegado hasta nosotros, era parte de su vida.
la gramática y vocabulario Quechua de Domingo de
Santo Tomás. Se habla de otra gramática, vocabulario Los jesuítas en él mundo Lupaqa
y oraciones manuscritas, también en Quechua, y de Una de las principales resoluciones de la
oraciones y catecismo en Quechua y Aymara que congregación provincial de 1576, que sentó las bases
habrían sido preparadas por el orden del I Concilio de la presencia de la orden en el mundo andino fue la
Limense. aceptación de las cuatro doctrinas de Juli en el
corazón de la nación Lupaqa Los jesuítas llegaron allí
La primera noticia de un jesuíta conocedor de lenguas en noviembre del mismo año. Anteriormente los
andinas se refiere a Alonso de Barzana, miembro de la Lupaqa habían sido evangelizados principalmente por
segunda expedición al Perú en 1569. Ya estudió los dominicos, dentro del estilo más convencional de
Quechua en el barco, posiblemente con los textos "doctrinas" muy ligadas al poder colonial Pero los
impresos de Domingo de Santo Tomás. Al fin de sus recién llegados, inspirados en gran medida por Joseph
días dominaba nueve o quizás once lenguas, de Acosta, entonces provincial, hicieron
incluyendo las tres generales del Perú, sobre las que planteamientos innovadores entre los que sobresalía
dejó escritos lamentablemente perdidos. Pero la mano prohibir que "español ninguno ni soltero ni casado
de Barzana (junto con la de valera y otros) está, por viva en el pueblo de Juli, porque son la polilla de los
ejemplo, en las diversas obras y anotaciones indios".5 Al ser Juli un pueblo de paso obligado en la
lingüísticas emergentes del célebre III Concilio ruta de Lima y Cusco hacia La Paz, Charcas y sobre
Limense, publicadas en los años 1584 y 1585 (Torres todo Potosí la medida no pudo implementarse con el
Saldamando 1882: 23). rigor que tuvo años más tarde en las célebres misiones
Los otros dos lingüistas jesuítas más conocidos de la -reducciones jesuíticas en los llanos. 6 Pero se estaban
época son Diego González Holguín y Diego de Torres sentando ya los antecedentes de un modelo de
Rubio. Holguín llegó al Perú junto con Bertonio. sociedad cristiano-indígena con cierta autonomía
4 Bertonio habla de él a Aquaviva en carta del 8-III-1896 5 Crónica anónima de 1600 (ed. Mateos 1944) II 407.
(MP 6: 158-159; ver infra. El superior de Juli. Nicolás Para un análisis más completo de la experiencia
Durán (o Mastrili) incluso en 1601 -cuando Bertonio ya jesuítica en Juli, remitimos a Echánove (1955-1956),
tenia su gramática lista para la imprenta y otras obras Albo (1966), y a los documentos del MP.
adelantadas- insiste en señalar al P. Vicente como "el 6 Moxos y Chiquitos en el actual Oriente boliviano; los
mejor lengua aimará que ay en esta provincia" (MP 7: distritos de Misiones en el actual Paraguay y Norte
277; cf. 260 y 274). argentino; y partes del Brasil y Uruguay.
18 Ludovico Bertonio
frente a los poderes coloniales. La influencia de los que se mantenían los esquemas migratorios hacia los
padres era sobre todo intensa en la esfera religiosa, lejanos Yúnka, principalmente en los años más
con largas sesiones diarias de doctrina, e incluía un estériles, como el año agrícola 1596 -1597. parte de
fuerte poder real en la vida ordinaria de la población. un ciclo agrícola malo que probablemente duró varios
Pero por otra parte, el modelo permitió una años.9
conservación de las sociedades previamente
establecidas, quizás mayor que en otras regiones Con referencia a nuestro tema, Juli adquirió ademas
una importancia particular por ser el "seminario para
andinas sujetas al poder directo de corregidores y
encomenderos, e incluso muchísimo más que en las hazer lenguas para todo este distrito de los aymaras" 10
Poco después de la llegada de los Jesuítas a la nueva
misiones jesuítas de los llanos orientales, donde se
"reducían" diversas naciones dispersas a nuevos fundación, el general de la orden, P. Mercuriano, ya
escribió al P. Acosta en los siguientes términos:
poblados centrales de organización y costumbres
notablemente distintas. "Propónese que para deprender la lengua de los
indios sea conveniente que los Nuestros en casa se
Pese a la distinción hecha por los misioneros entre
la hablassen; y parece que en las residencias que
ellos y los "españoles", hay evidencias de que los están entre indios, como en la de Juli, se debería
Lupaqa no siempre compartieron esta diferencia, procurar que los Nuestros usasen esa lengua entre
diversos documentos jesuíticos se quejan de la sí". (25-XI-1578; MP 2: 400).
necesidad de recurrir a los azotes y a otras medidas
coercitivas; el mismo padre Bertonio se quejó de ello Este es el contexto en el que transcurrió la mayor
en 1590 en una carta que escribió al general de la parte de la vida de Bertonio. Allí aprendió lo que nos
orden en Roma (MP 4: 713-714). sigue enseñando hasta el día de hoy.
Un informe de 1578 sobre la misión de Juli tomada Juan Ludovico Bertonio
poco antes, nos indica que dicho lugar tenia entonces Había nacido en Roca Contrada (hoy Arcevia 11) en la
3150 "indios de tasa", los cuales no estaban todos. Marca de Ancana (Italia) en 1557.12 A sus 17 años, el
"porque tiene otro pueblo de las salinas, ocho 29 de octubre de 1574, entró en la compañía de Jesús.
leguas de Juli, que ganan su vida de aquello; y otros Cuatro años después, el 25 de septiembre de 1578,
de urus. dos leguas de aquí, que ganan su vida de siendo aún estudiante y sin saber aún la lengua
pescar, y proveen el pueblo, y otro pueblo cuatro castellana, fue destinado al Perú (MP 2: 402) Ya en
leguas de aquí, que tienen sus sementeras allí; y sin 1576, y como consecuencia de la satisfactoria
éstos, la mucha gente que está en la puna con sus experiencia con el célebre hermano coadjutor y pintor
ganados" (Carta del P. Diego Martínez al Bernardo Bitti, los superiores del Perú presionaron en
provincial, 1-VIII-1578; MP 2: 358; cf. p.p. 357- Roma para conseguir más personal especificando:
369).
"Destos podrían ser algunos italianos,
Por otros informes y relaciones, que abarcan también especialmente para obreros en los naturales, que es
la época posterior en que Bertonio residió en Juli lo más necesario, porque toman bien la lengua de
sabemos también otros detalles de interés como los acá, y con su habilidad y suavidad se entiende
siguientes: los misioneros debían utilizar no sólo la junto con sus 60 familias. Ver Larilari en el presente
lengua Aymara, sino también el Quechua, el Uru y el Vocabulario II 191.
Pukina.7 Además de los ya citados Uru, de vida 9 En 1576 un padrón indicó la existencia de 14.000
lacustre, seguían existiendo al menos hasta 1589 los personas "sin las que estaban fuera en diversas partes"
Larilari, como grupo étnico diferenciado dedicado a la (Acosta al general 11-IV-1579, MP 2: 620). Sobre 1596-
caza de vicuñas y venados silvestres, y caracterizado 1597, ver MP 6: 361-362. Bertonio (1603: 11) también
como "agreste, bárbaro y nómada".8 Sabemos también se refiere a este ciclo de escasez.
10 Diego Martínez 1-VIII-1578, MP 2: 359.
7 Blas Valere, cit. en los Comentarios Reales del Inka 11 Agradecemos este y otros detalles biográficos a una
Garcilaso III c. 4; carta de Nicolás (Durán) Mastrili 15- comunicación del P. Enrique Fernández (19-II-1984).
VII-1601, MP 7: 281. hecha en consulta con el P. Antonio de Egaña, editores
8 MP 4: 682. Es un texto latino cuyo original de 1590 se de Monumento Peruano.
ha perdido. En él se indica además que seis principales 12 El año de 1552, citado por algunos, es un evidente error
de aquella gente entraron de acuerdo con los jesuítas de que escurrió en el texto de Torres Saldamando (1882: 71
Juli para reducirse a uno de los pobladores de la zona, ).
Vocabulario de la Lengua Aymara 19
harían mucho fruto" (Memorial de los P.P. Plaza, ayudarles" (7-VIII-1585, MP 3: 675).
Acosta y Piñas, 12-XII-1576; MP 2: 104).
Allí se encontró con dos de sus antiguos compañeros
Efectivamente el joven Bertonio y otros dos, 13 junto de viaje; Diego de Torres Bollo, ahora su superior, y
con el catalán P. Piños, procurador del Perú, Gonzáles Holguín, que al año siguiente iba a partir a
desembarcan en Alicante el 22 de diciembre del Quito. Hacia 1591 coincidió también con el pintor
mismo año, después de 18 días "con grandissimas italiano H. Bitti. Le habían precedido en Juli pocos
tempestades". De ahí pasan a Sevilla, y casi un año años antes Blas Valera y Alonso de Barzana, entre
después, el 20 de septiembre de 1580, se embarcan en otros. La primera actividad de Bertonio en Juli fue la
Sanlúcar de Barrameda en la 6a. expedición de misma de Lima: confesor y lector de humanidades.
jesuítas al Perú. De los 20 inicialmente destinados, Pero poco a poco se fue concentrando en la lengua
sólo se embarcan 16 y 3 mueren en el trayecto (MP 2: Aymara y en las actividades con indios.
343 nota 6; 575). En la misma expedición viajaba
Santo Toribio de Mogrovejo, el futuro quechuista La incorporación definitiva de Bertonio en la
Gonzáles Holguín, y Diego de Torres Bollo, que Compañía de Jesús, sus últimos votos, tuvieron lugar
posteriormente trasladará y ampliará la experiencia de en esa misma población altiplánica que iba a ser la
Juli en la nueva provincia de Paraguay.14 residencia de Bertonio por más de treinta años. El 29
de septiembre de 1588 fue propuesto al P. general para
Llegado a Lima en mayo de 1581, allí mismo fue los últimos votos en el grado de "coadjutor espiritual",
ordenado "de epístola, evangelio, y de Misa" solo el ínfimo para los sacerdotes. Con él se proponían
unos meses después, el 31 de marzo de 1582, de para este grado a otros 6 (incluido Arriaga), frente a 5
manos del mismo fray Toribio de Mogrovejo.15 Este para el grado intermedio de "profesos de 3 votos", y
dato ya nos indica que fueron pocos los años que otros 9 para el superior de "profesos de cuatro votos "
Bertonio dedicó a los estudios formales para el (MP 4: 427). La razón de habérsele propuesto a este
sacerdocio. Sólo habían transcurrido 5 años y medio grado mínimo es, sin duda, la brevedad de sus
desde que había concluido el noviciado y además estudios formales. El mismo Bertonio se sentía poco
habia perdido prácticamente un año o más en viajes y preparado y por eso en marzo de 1590 escribió dos
trámites. Poco después, según un catálogo de enero de cartas al P. General expresando su "perplejidad" y
1583, sigue en la Ciudad de los Reyes, y se dice de él hasta "escrúpulos"... "en que algunas veces se halla
que estudió letras humanas por cuatro años, que tiene por no haber tenido tiempo de estudiar las materias
buenas fuerzas, y que se dedica a confesor y a "lector que a un operario son necesarias". El P. General
de humanidades y mayores" es decir, profesor de Aquaviva apoyó desde Roma esta solicitud en cartas
aquel nivel de la gramática latina "en que se estudia el de agosto de 1592 (¡así andaban los correos!) y al
arte de hacer versos latinos" (MP 3: 226, 675). mismo tiempo alababa la religión e indiferencia" de
Bertonio.16 No sabemos cuándo llegó esta respuesta a
Pero los deseos que habían llevado a Bertonio al Perú,
Lima ni las provisiones que se tomaron, aunque
eran otros. Los logró satisfacer finalmente en 1585,
posteriormente aparece ya con estudios de moral (MP
cuando fue destinado a Juli. Con este motivo su
5: 778, año 1595). Pero después de relativamente
provincial, Juan de Atienza, escribió al general
poco tiempo, el 1 de noviembre de 1593, Bertonio.
Aquaviva en los siguientes términos:
ante su provincial Juan Sebastian en la iglesia de San
"Al Padre Luis Bertonio, que lehía de mayores, Pedro de Juli, celebra su incorporación definitiva a la
embié a Juli porque deseaba mucho ocuparse con Compañía de Jesús, ya no como, "coadjutor
los indios, es un ángel y tiene mucha aptitud para espiritual!', sino en el grado intermedio de "profeso de
tres votos".17 Es posible que en el cambio haya
13 Hacia 1600 eran ya 12 los jesuítas italianos en el Perú influido la constatación de los talentos lingüísticos de
(MP 7: 104). Aparte de Bertonio y Bitti, fue también
famoso Agnello Oliva, autor de una Historia del Reino y 16 MP 5: 141-142, 162. Se han perdido estas y otras cartas
Provincias del Perú en cuatro tomos, de la que sólo uno de Bertonio a su general en Roma, pero se saben los
llegó a ser publicado en 1631. Italianos fueron también contenidos gracias a las respuestas de éste. Ver el
dos superiores de Bertonio en Juli: el citado aymarista interesante análisis de Gisbert (en prensa) en su noticia
Pedro Vicente Pizuto y el P. (Durán) Mastrili. biografía de Bertonio.
14 MP 2: 343, 576; García Irigoyen (1906: I 256-262, cit. 17 Se conserva el documento en el Archivo Romanos s.j.
por Enrique Fernández); Porras Barrenechea (1952: 21). códice Hisp. 36, folios 40-41. Comunicación de Enrique
15 García Ingoyen, ibid. Fernández.
20 Ludovico Bertonio
célebre y la más lograda de Bertonio. Resulta cuando añade: "Sin embargo, Bertonio fue un
interesante e importante señalar la metodología observador cuidadoso, y un organizador incansable de
seguida por el autor para la impresionante su material". (ibid, pg. 46).
recopilación léxica que ha conseguido. En el prólogo
nos cuenta lo siguiente: Arte de la Lengua Aymara con una silva de frases de
la misma lengua. En realidad se trata de dos obras
"En este pueblo de Juli (cuyas parrocchias de distintas, cada una con su propia numeración, pero
treynta y cinco años a esta parte y más han estado a empastadas y tituladas conjuntamente. Las
cargo de nuestra compañía de Jesús) algunos indios analizaremos por separado.
desde su niñez se han criado con la leche de la
doctrina cristiana... Echando pues de ver esta El Arte es la refundición abreviada, revisada y
misericordia, procuramos que escribiessen en su corregida de la gramática copiosa impresa en Roma.
lengua Aymara. con la mayor propiedad que fuesse En el prólogo el autor precisa los alcances del nuevo
possible... trabajo:
numerosos textos, vinculados casí todos con la tarea "Como aquel Arte se imprimió en Roma sin asistir
evangelizadora. Lograron en esa tarea -según a la corrección de la imprenta alguno que tu" viesse
Bertonio- "tanta propiedad y elegancia, que es cosa de noticia desta lengua, salió con muchas erratas, y sin
admiración para los que la intienden". Y prosigue: la ortografia necesaria para distinguir la
significación de inumerables vocablos. Viendo,
"Acabada de hacer esta diligencia, comencé a pues, que no se habia conseguido el intento que
rebolver todo lo escrito desta lengua, y a sacar cada deseaba, puseme de nuevo a trabajar, atendiendo a
vocablo que en cada rengión topava, y todas las dos cosas, a corregir las erratas de aquella pri mera
phrasis, y modos de hablar elegantes... y después de Gramática, y a cercenar muchas cosas, que por
averiguada la significación, assi delos vocablos, justas causas se, habian tractado muy por extenso".
como de las phrasis con mucho trabajo, me puse a
ordenar por sus letras el presente vocabulario... Y El resultado es un texto de 135 páginas, en
no contento con esto... junte otra gran multitud de comparación a las 348 de la edición romana.
vocablos que sirven para diversos géneros de Desaparecen muchos matices interesantes, pero
cosas". (pg. 1 y 2) también los errores.
El corpus así logrado tuvo indudablemente graves Las tres obras restantes del paquete del 1612 son
deficiencias, que han sido señaladas por Briggs (1976: probablemente parte del corpus de textos preparados
48) : la fuente de muchos vocablos son textos (o al junto con talentosos Aymaras en ese sin gular taller
menos sugerencias y conceptos) traducidos del lingüístico misionero que fue la cuádruple doctrina de
castellano al Aymara; no al revés. En su prólogo Juli. De ellas las más importantes desde el punto de
Bertonio reconoce incluso que no ha pretendido vista lingüístico son la Silva y la Vita Christi.
anotar todos los vocablos "porque no es necessario
La Silva de Phrases es una obra muy importante que
saberlos todos para enseñar nuestros sagrados
por lo general ha pasado inadvertida a los estudiosos.
misterios". Sin embargo, y pese a la limitación
Consiste en 264 páginas de frases organizadas en
impuesta por los condicionamientos ideológico
torno a un vocabulario selecto de unas 300 palabras,
metodológicos en que se movían aquellos primeros
más un doble índice de términos en Aymara y en
misioneros, pudo más el espíritu escudriñador y en
castellano. Muchas de las frases han sido inspiradas
última instancia científico de Bertonio. Para la
por el objetivo evangelizador de todos esos lingüistas-
composición de su Vocabulario hurgó mucho más allá
misioneros. Pero se incluyen al mismo tiempo
de los textos escritos. El cuidado y respeto con que
numerosas frases hechas y construcciones idiomáticas
analizaba las frases escritas en que resultaba difícil
de la época. En gran parte esta Silva es un elogio a la
"entender a qué tiran", lo tuvo también en la
estética más formal de lo que podríamos llamar la
averiguación de significados "con mucho trabajo" y
literatura oral Aymara del siglo XVI; a lo que
en la búsqueda complementaria de la "otra gran
Bertonio -por muchos años profesor de humanidades-
multitud de vocablos". Como veremos mas adelante,
llama las "galas", los "afeytes del bien dezir" y los
cuando se empiezan a explorar áreas semánticas, los
"muchos modos y muy galanos" de la lengua Aymara.
resultados muestran consistencia dentro de categorías
Las frases provienen fundamentalmente de las mismas
claramente andinas. Briggs tiene también razón
Vocabulario de la Lengua Aymara 23
fuentes del Vocabulario. Son textos escritos por lengua aymara, la cual llevará estampada el Padre
Aymaras, hecho al que Bertonio da suma importancia. Diego de Torres, junto con algunas advertencias
para alentar lo tocante al bien desa gente tan
"Porque no me atreviera a ofrecerte (amigo lector) necesitada de obreros, de que espero no abrá en
en este género cosa que de los mismo indios no adelante tanta falta."23
uviese tomado, pues ellos son los autores a quien en
el uso de su lengua debemos seguir". Efectivamente, en el curso del mismo año 1603
aparecen publicadas en Roma dos versiones de la
E insiste en el tema: en la Silva hay muchas frases: esperada gramática: El Arte Breve y el Arte y
"cuyos vocablos, aunque sean claros, no se acierta Grammática muy copiosa de la Lengua Aymara,
facilmente a darles el sentido que tienen, ni a compuestas por el P. Ludovico Bertonio "Romano".
entender a que tiran: y para que se perciba lo que Por las mismas fechas en la misma imprenta de Luis
por aquel modo quieren decir los indios para otra Zanneti, en otra innominada también de Roma, y en
cualquiera cosa que sea de esa suerte en utilidad de Sevilla se publicaron también otros trabajitos en
los indios y entre lengua dellos." (21-X-1596, MP Quechua y Aymara de Diego de Torres Rubio, y se
6: l71). reimprimieron varios de los materiales del III
Concilio Limense de 1583.
Sin embargo, y pese a ese acuerdo inicial entre todas,
pasan los años y por algún motivo no explicado, nada Aquaviva tenía razón. Imprimir en Roma sin la ayuda
se imprime. En agosto de 1601 Bertonio ya ha sido de un buen aymarista era muy arriesgado. Diego de
trasladado a Potosí, y Aquaviva vuelve a escribirle Torres Bollo había vivido muchos años en Juli, pero
desde Roma sobre el tema, precisando esta vez que se no dominaba suficientemente el tema para una tarea
refiere a la gramática. de ese calibre. El cuidadoso y detallista Bertonio
"Del Arte de V.R. yo pensé ya allá la havrán quedó francamente descontento con el número de
impreso; haga diligencia, que no faltará allá erratas de esta edición romana. Por eso ya de retorno
recaudo y comodidad para imprimirla, que acá no en Juli fue preparando las nuevas ediciones, que
veo cómo se puede imprimir ni para qué fin, porque estuvieran bajo su directo control. Por fin en 1612 sale
estamparla acá y embiarla allá, seria una gran cosa publicado de golpe un paquete completo de cuatro
y manifactura". (MP 7: 545). libros, que en realidad contienen cinco obras. Parece
que todas ellas estaban ya prácticamente listas en
¿Qué frenaba la publicación en el Perú? 1610, y que dos de ellas en realidad sólo salieron a la
probablemente dificultades prácticas, pues en todos luz pública recién en 1613.24 Según el pie de imprenta,
esos años hasta 1606 no nos consta de ninguna
impresión hecha por los jesuítas en el Perú sobre 23 Archivo Romano s.j. Perú 1 folio 168 v, a ser publicado
lenguas indígenas. De hecho, cuando Aquaviva en MP 8. El 9-II-1604 Aquaviva escribió a Bertonío, de
escribía a Bertonio, el manuscrito de su gramática ya nuevo a su antigua dirección de Juli. Comunicación de
estaba en alta mar, rumbo a Roma. Lo llevaba Diego Enrique Fernández.
de Torres Bollo, antiguo superior de Juli que estaba 24 Los cuatro libros tienen autorización del Virrey con la
viajando como "procurador" en representación de toda misma fecha 24-IX-1610, que indica que los
la provincia. Llevaba también otros manuscritos en manuscritos estaban fundamentalmente listos por lo
menos desde dos años antes. Dos prólogos de Bertonio
Quechua y Aymara de su homónimo el lingüista
están fechados: el Vocabulario, "de Juli y Julio" 10 de
Diego de Torres Rubio. El procurador es quien se 1611; la Vita Christi, también en Juli el 15-I-1611. Esta
encargó del cuidado de la edición. última, junto con el Confessionario fueron
Aquaviva, en respuesta a dos cartas de Bertonio probablemente las últimas en salir de la Imprenta, pues
llevan su fe de erratas fechada en Lima el 10-VII-1613.
volvió a escribirle a Potosí el 10 de marzo de 1603, La Vita Christi lleva, entre otras, dos aprobaciones
cuando la impresión de la gramática ya estaba fechadas en La Paz y firmadas por dos buenos
avanzada, en los siguientes términos: aymaristas que ya conocemos: el P. Vicente y el P.
Particular consuelo he recebido con las de V. Diego de Torres Rubio. Este último aclara que conoce y
ha leído el manuscrito "de espacio mucho tiempo atrás"
Reverencia de febrero de 601 y 602, assi por
Torres Rubio es también quien hizo las últimas
entender lo bueno que me avisa de lo spiritual dese
correcciones del Vocabulario, confrontando los pliegos
collegio... como por verle tan dado al ministerio de
impresos con el original: su fe de erratas está fechada en
los indios como muestra la Arte que envió de la Lima a 21-VIII-1612.
24 Ludovico Bertonio
todas y solamente estas obras fueron impresas en la moradas y podamos también nosotros
casa de los Jesuítas de Juli De esta forma habría sido aprovecharnos del a sus tiempos, ponemos; la
más fácil para Bertonío supervisar todo el trabajo sin declaración y explicación..."
rendirse a "la flaqueza de su poca salud". Pero el tema En síntesis, pues, este trabajo que nunca ha sido
de si hubo o no tal imprenta en Juli ha sido objeto de
reeditado desde 1612 constituye en realidad un
controversias.25 importante y selecto corpus Aymara del primer siglo
El breve prólogo "de la última de las obras impresas, colonial, que va mucho más allá de simples frases y
el Confessionario, nos señala la lógica interna y la traducciones escritas por algún agudo misionero
coherencia de todo el paquete: europeo.
"He sacado a la luz este presente año, quatro libros La Vida y Milagros de Nuestro Señor Jesucristo,
en lengua Aymara, cuya connexión, y utilidad se citada comúnmente como la Vita Christi, es a primera
podrá entender por estas breves razones que aquí vista una simple traducción de un popular texto
diré. Cuando alguno quiere labrar algún edificio de castellano: La vida de Cristo, escrita por el licenciado
importancia, primero junta los materiales Alfonso de Villegas, como introducción a su
necessarios para la obra; después va levantando y igualmente popular Flos sanctorum. Pero en realidad
travando las paredes donde se encierran las es algo más creativo. La traducción es sumamente
libre. En ella hay que tomar muy en serio la
25 La controversia, recordada recientemente por Gisbert advertencia incluida también en el titulo: "quitadas y
(en prensa), es sobre si los libros fueron Impresos en añadidas algunas cosas, y acomodado a la capacidad
Jull, como indican sus carátulas, o si se trata de una de los indios... en muchos párrafos habría sido quizás
ficción premeditada. Torres Saldamando 118R2: 74-78, más exacto decir "respetando la gran capacidad
394) llegó a la conclusión de que el presunto Impresor lingüística de los indios".
Francisco del Canto no estuvo en Juli ni él ni su
Imprenta, pero que "desde 1610 hasta 1614 funcionó la Una vez más resulta ilustrativo indicar la metodología
Imprenta de Juli, al mismo tiempo que Canto trabajaba seguida por Bertonio, explicada
la suya en Lima". Sus pruebas son otro texto Impreso
por Canto en Lima en 1612 (era entonces la única en el prólogo de la obra. Allí queda claro que. aparte
imprenta en la capital) y las provisiones reales para la de su obvia finalidad evangelizadora. el libro tiene
imprenta de Juli, ademas una serie de detalles de la también un objetivo lingüístico. Diego de Torres
solicitud hecha por los Jesuítas a Canto para los cuatro Rubio el lingüista- en la aprobación del libro,
libros en Aymara, parecen indicar que lo único que él considera que el libro será
completó en Lima fue un aumento de la tirada de 812
ejemplares hasta 825, más incluir en todo el material el "muy útil para todos aquellos que quisieran
'primer pliego, con todas las aprobaciones y el titulo. En aprender la lengua Aymara. cuya propiedad,
1916 Carlos Romero defendió la tesis contraria: la elegancia y claridad se hecha [sic] bien de ver en
imprenta de Juli seria sólo una ficción, pues no se todo lo que el libro contiene: y no poco ayuda para
publicaron oíros libros allí; Además por aquellos años aprenderla, ser el Romance conforme al phrasi
Canto estaba preso por deudas y quería evitar una Aymara".
intervención de los acreedores sobre sus bienes. Por eso
habría impreso clandestinamente en su imprenta de Bertonio nos aclara estos aspectos en sus propias
Lima, pero aparentando hacerlo en Juli. Posteriormente palabras introductorias. Empieza como pidiendo
el historiador jesuíta Rubén Vargas (1963: I 384) excusas:
defiende de nuevo que el grueso de la Impresión se hizo
en Juli "con material tipográfico que proporcionó del "Ningún Español avrá, por poco que sepa, después
Canto y con alguno o algunos oficiales del mismo, que hubiere passado los ojos por alguna plana deste
aunque prestaron su ayuda algunos hermanos libro, no diga averse hecho muy grande injuria a su
coadjutores que allí moraban. De este modo el mismo P. lengua".
Bertonio pudo vigilar la impresión" Francisco del Canto
La razón es que, pese a tratarse en última instancia de
ya habia publicado en Lima para los jesuítas en 1606-
1608 varias obras en lenguas, de Chile y el arte y una traducción libre de la obra de Villegas, el texto en
diccionario Qüechua de Gonzáles Holguin. Desde 1613 gran parte ha sido pensado por un Aymara y en
volvió a publicar regularmente en Lima. incluyendo la Aymara. Bertonio vuelve a un tema que ya
nueva edición peruana de la obra Aymara de Torres mencionaba a propósito de su silva copiosa de frases,
Rubio, fechada el año 1616.
Vocabulario de la Lengua Aymara 25
y que según parece era casi, una obsesión central en especie de Vademecum práctico para los misioneros:
su metodología: contiene instrucciones sobre los sacramentos, un
catecismo para rudos, guías para atender a enfermos y
"Acerca de la elegancia de lo que aquí escribimos
moribundos, oraciones devotas, una larga guía para
en la lengua Aymara es necessario que sepas,
confesar, los misterios del rosario, y finalmente unas
Amigo Lector, que no la he sacado de mi oficina,
pues no he nacido en esta tierra, sino en Italia, y por 150 páginas con "ejemplos" sobre temas devotos.
mucho que hubiera aprendido della no presumiera Esta es la obra más inaccesible de Bertonio26 y
tanto de mi que me atreviera a ofrecerme por probablemente fue la más utilizada por los curas,
maestro de la elegancia con que los indios la porque les resultaba necesaria "aunque uno no sepa
hablan". bien la lengua". Pero desde el punto de vista
Acepta incluso que es más fácil hacer una gramática y lingüístico es la de menor interés, pues gran parte del
un vocabulario, obras que, según aclara, alistó en "los material son traducciones muy ligadas a rúbricas y
años pasados"- sin hablar "con aquella summa cánones. Un alto porcentaje del texto es monolingüe
elegancia que los naturales della". Este supuesto, en Aymara. La parte en que los colaboradores
seleccionó a quien debe considerarse como el Aymaras tuvieron mayor libertad para dar vuelo a su
verdadero escritor de esa Vita Christi Aymara, que es lengua son los "exemplos" de la segunda mitad,
"don Martin de Santa Cruz Hanansaya del ayllu Cara, muchos de los cuales parecen casi cuentos de
bien conocido en esta provincia". Fue escogido tanto extradición popular, pero con temática sacadas
por su plena interiorización en la lengua castellana y directamente de libros europeos.
doctrina cristiana (se había criado en la escuela de Torres Saldamando (1882: 74), citado también por
niños) como por su reconocida habilidad en su lengua Rivet (1951: I 127) menciona una última obra "en 40"
materna Aymara. El texto original iba siendo de Bertonio: sermones u doctrina cristiana. Pero no
interpretado y modificado, , quitando o añadiendo, existen más referencias sobre este trabajo inédito.
"según que a los padres desta casa mejor nos parecía"
a don Martín se le controlaba sobre todo para que "no Toda esta producción de Bertonio supuso un hito
dixese cosa que desdixesse de la doctrina Católica y importante. Le siguió un gran vacio en los siglos
verdadera"; pero en el aspecto lingüístico se le siguientes, vació sólo parcialmente superado en la
encareció mucho segunda mitad del siglo XX.27
"que saliesse a la luz con la mayor elegancia, y La calidad intrínseca de la obra de Bertonio y la
claridad que en su lengua materna puede pedirse". ausencia de otros trabajos posteriores comparables, ha
estimulado varias reediciones y adaptaciones de sus
Supuesta la finalidad complementaria de texto dos obras lingüísticas de mayor alcance: la
lingüístico pedagógico para el aprendizaje del Aymara Grammatica copiosa de Roma y el Vocabulario de
por parte de los nuevos misioneros, la equivalencia
castellana también se rehizo. Se dejó a un lado el
texto original de Villegas y se rehizo una nueva 26 Rivet (1951: I 55) sólo logra detectar cuatro ejemplares
en el mundo. Gracias a la amabilidad de don Manuel
traducción del Aymara al castellano, no totalmente
Posnansky hemos podido consultar el único ejemplar
literal pero fundamentalmente fiel a lo ya escrito en existente en Bolivia. Lamentablemente le falta una
Aymara. De ahí la tosquedad e "injuria a la lengua sección, al parecer robada por algún investigador sin
castellana" de que se excusaba Bertonio al principio escrúpulos.
del prólogo. Es que le importaba más salvar la 27 La principal estimuladora de los estudios lingüísticos
"elegancia" del Aymara. Tanto desde un punto de vista del Aymara en el siglo XX ha sido Martha Hardman de
lingüístico como pastoral, sería sumamente la universidad de Florida, en torno a la que se ha
interesante una reedición y estudio del texto y triple formado una escuela lingüista, en la que sobresale Lucy
columna; con el original castellano de Villegas, la T. Briggs. En La Paz existen ILCA e INEL, con
traducción o reinterpretación Aymara de Don Martin lingüistas de origen Aymara como Juan de Dios Yapita,
Juana Vásquez (ambos antiguos coinvestigadores de
Santa Cruz Hanansaya, y la nueva versión castellana
Florida), Juan Carvajal y Félix Layme. En Francia
de este texto Aymara. Liliane Porterie Gutiérrez ha concentrado sus estudios
El confessionario muy copioso... y otras varias cosas en las variantes actuales de la región Lupaqa. El
como puede verse por la tabla del mismo libro es una Vocabulario de Bertonio sigue, sin embargo,
insuperado.
26 Ludovico Bertonio
seguido recién en el siglo XX, para animar a la muestra sus logros y sus deficiencias.
población andina a escribir consistentemente en su
propia lengua materna Parece estar criticando el Donde se perdió más Bertonio, como él mismo
reconoce, es en el complejo sistema de velares y
sistema escolar rural actual, cuando se expresa en los
siguientes términos al final de su prólogo a Vita postvelares /k,q,/, con ocho fonemas distintos:
Christi. hablando del verdadero autor del texto: "en otras no se ha podido hazer más por evitar
confusión, especialmente en la c, que tiene mucha
"Don Martin de Santa Cruz, aunque es tan
variedad de pronunciaciones" (ibid.)
aventajado en su lengua, pero todo lo que escribiera
en ella, lo escribiera como si se hubiera de En este tema especifico la com plejidad del castellano,
pronunciar en romance: lo cual causara tanto -que al terna ca, co cu con que, qui acabó de
confunsión al que comienza a estudiar esta lengua, complicarle la solución. A ello se sumó la dificultad
que sin falta perdiera la esperanza de poderla lingüística de no haber captado el contraste entre una
aprender... de donde resultara que los indios se serie velar /k/ y otra postvelar /q/,pese a que en el caso
rieran de nosotros por ver los yerros que hacemos de las fricativas sí fue consistente en distinguir entre
en hablar su lengua, como nos reimos nosotros /j/ y /x/, que Bertonio escribe respectivamente h y kh.
cuando yerran ellos hablando en la nuestra." (p. 6-7
) Al no captar el contraste /k,q/ le resultó también
imposible al autor percibir consistentemente que el
Y en seguida nos da la verdadera solución:
Aymara sólo tiene tres vocales fonémicas /a,i,u/. Pero
"Cada lenguaje así como tiene particular modo de sí anotó la confusión entre e-i y o-u:
pronunciar, assi llene también particular modo de
"Es de saver que la e, y la i muchas vezes son tan
escribir... por ejemplo. ni el Español entendera lo
semejantes en la pronunciación, que apenas se
que quiere dezir vignia, ni viña el Italiano".
distinguen, y lo mesmo acontece en la o, y u, las
... que aplicó eficazmente el caso Aymara como quales muchas vezes se pueden poner a una en
primicia de la alfabetización en la propia lengua: lugar dela otra". (Grammatica 1603: 19: ver
Vocabulario II 99, 237).
"Fue necesario pues establecer la ortographia desta
lengua para que se acierte, a distinguir sus vocablos ... pero le desconcertaba al mismo tiempo el
y a pronunciarlos. Y para que se tenga satisfacción fenómeno de los que ahora llamaríamos alófonos
que la deste libro y la del Vocabulario es bien sistemáticamente abiertos [e.o] de las mismas /i, u/,
tragada, di a entender al Indio la pronunciación que junto a las postvelares:
tengo aplicada a cada letra,... y enterado dello el
mismo Indio después sin dezirle yo nada escribía "... aunque otras vezes cada una se distingue muy
los vocablos con la letra que su pronunciación bien de la otra". (ibid).
pedia y no con la confusión que antes solía". Precisamente por detectar allí esa clara diferencia de
El sistema diseñado por Bertonio ciertamente tiene [e,o] vs. [i,u] no pudo percibir el verdadero contraste
muchos logros, incluso más que los de algunos entre las series velar /k/ y postvelar /q/. Para suerte
escritores contemporáneos. El cuadro adjunto al fin de nuestra lo que fue una falla lingüística nos resulta
esta introducción compara la escritura de Bertonio ahora una excelente clave interpretativa para
con el sistema fonémico actualmente más aceptado29 y refonemizar en forma moderna muchos vocablos de
Bertonio precisamente en aquel punto en que su
29 Sobre los diversos alfabetos utilizados en Aymara, ver alfabeto resulto deficiente: cuando aparece e, o en
Layme (1980), aquí nos referimos al alfabeto único asociación con alguna variante de c, qu, k podemos
adoptado en Bolivia y Perú desde 1983, como resultado estar casi seguros de que estas consonantes
de un acuerdo de especialistas e instituciones tanto corresponden a la serie postvelar /q/, mientras que si
públicas como privadas relacionadas con el tema Con
aparece i,u, se trata de la serie velar /k/. La duda
pocas excepciones retoma el aprobado en el III
Congreso Indigenista de 1954 y el oficial del Perú para permanece entonces únicamente junto a la vocal a.
que el Quechua, sólo se diferencia del alfabeto pionero La escritura adoptada por Bertonio nos permite
que propuso el lingüista Aymara Juan de Dios Yapita en incluso reconstruir algunos aspectos de reconstrucción
1968 en el uso de /h/ en vez de /"/ para las oclusivas
silábica morfofonémica (ver el uso del puntito entre
aspiradas, y en una mayor flexibilidad para la ortografía
de préstamos no Aymaras. consonantes, anotación 1 del vocabulario) o el uso de
30 Ludovico Bertonio
ciertos alófonos (ver ghi gra, ibid.). Pero no podemos esquemas latinos, y una segunda totalmente centrada
extendernos aquí en esos matices para especialistas. en las partículas, en que Bertonio, dentro de sus
limitaciones, se deja llevar en gran medida por la
Resulta también interesante la manera -bastante estructura interna del Aymara. Recordemos lo que nos
científica y moderna- en que Bertonio maneja la decía en el prólogo de Vita Christi al hablar de su
paulatina incorporación de préstamos castellanos en el teoría sobre las traducciones: buscar paralelos entre
Aymara, medio siglo después de la conquista. castellano y latín es posible; pero "si esto se hiziera
Algunos, ya fuertemente injertados en la lengua, los dela Aymara en la Española, cierto es que no pudiera
escribe (casi) en su forma aymarizada. Pero hay otros, entenderse concepto alguno".
probablemente menos arraigados, en que mantiene la
ortografía original castellana. Este último criterio lo Sin llegar a los niveles de sistematización de los
mantiene también para algunos nombres religiosos ya lingüistas modernos, Bertonio percibió características
consagrados. He aquí algunos ejemplos sacados del importantes de la gramática Aymara como las
Vocabulario: siguientes: el sistema de personas y de transiciones
entre sujeto / objeto; la riqueza de sufijos
Oveja de Castilla ouisa /uwisa/ I 341
derivacionales verbales, incluyendo muchos ahora
naranja laransa /laransa/ I 191 perdidos,30 la necesidad de distinguir diversos tipos de
açadón açarona /asaruna/ I 15 sufijos, inventando nuevos términos y conceptos, si
abito de Religioso Padre isi I 3 hacía falta,31 la gran flexibilidad del Aymara para
gracia de Dios Diosana graciapa I 252 derivar verbos de nombres; y en general -sin usar
estos términos- la importancia central que tiene la
Finalmente en otros casos de importancia para la morfología y la morfosintaxis en el conjunto de la
predicación, se plantea el uso de neologismos o gramática Aymara. Específicamente dentro de la
ampliaciones semánticas de palabras aymaras ya en sintaxis, descubrió, por ejemplo, la importancia que
uso: tienen las construcciones vinculadas con relativo (uka,
Juyzio universal, taripaña pacha ("tiempo de etc.), tema al que dedica muchas páginas (1603: 146-
averiguar los delitos" I 276: II 338) 160). Y a un nivel global que recorre todas las
estructuras de la lengua, Bertonio quedó muy
Juyzio final, pachacuti "tiempo de guerra + Y intrigado por el peso que en Aymara tiene la fuente de
también agora la toman para significar el Juyzio información; los estudios recientes de Martha
final" II 242 Hardman, una de las aymaristas más competentes del
momento, ha demostrado que este tema es central
d) Gramática
para comprender los postulados profundos del idioma.
En la gramática la "camisa de fuerza" del latín, con
sus paradigmas consagrados de casos, tiempos, modos
30 Al comparar la lista de "partículas" del Arte de 1612 (p.
.y partes de la oración, pesaba más que en ningún otro
91-92) con la del moderno estudio lingüístico, de sufijos
punto sobre esos pioneros de la era pre-lingüística. En verbales derivaciones preparado por Florida (England
Bertonio esa camisa aprieta sobre todo en el Arte 1974: 151), vemos en primer lugar que a Bertonio no se
Breve de Roma, donde debía dar fórmula rápidas a le escapó ninguno de los registrados ahora por lingüistas
estudiosos superficiales. Sigue pesando también en la profesionales. Pero además Bertonio incluye más de 20
Grammatica copiosa de Roma, sobre todo en la parte que England no registra En algunos casos se trata sólo
I y las primeras secciones de la parte II. de combinaciones de los anteriores o de sufijos
derivacionales cuyo uso parece evidente a principios del
Sin embargo el genio de Bertonio aparece sobre todo siglo XVII. En algún caso los datos de Bertonio pueden
en la manera en que logró sacudirse de esta camisa llevar a repensar nuestros análisis actuales Véase por
para explicar muchas peculiaridades del Aymara. Así ejemplo, -hacha-, mankahachito "tengo ganas de comer"
ocurre ya en la parte final de su grammatica romana. (1612: 98) y compárese con el actual manq'amachitu "se
Pero el esfuerzo realizado se nota aún más al me distrae la gana de comer". Ver también el
comparar aquel primer producto con el Arte final comentario a -taui- en el texto.
publicado en Juli pese al carácter abreviado de este 31 "A las [partículas] que se juntan con todas llamaremos
partículas generantes symbolas, a (as otras particulariter
último. Es significativo, por ejemplo, que en la
symbolas, y me ha parecido bien inventar estos
edición de Juli la gramática se reduce a sólo dos términos para mayor declaración de lo que dixeremos."
partes, una primera en que se rinde pleitesía a los (Grammatica 1603: 314).
Vocabulario de la Lengua Aymara 31
Por su actualidad, nos detendremos algo más en este En otra parte, para decir que la Virgen María dió a luz
punto. sin sufrimientos, Don Martín escribe:
El asunto al que Bertonio dedica más páginas en su "hani atatay, ananay sasa... collana yocapa
Grammtica copiosa (p. 112-144) es al análisis del yocachatauina. (sin dezir Ay, ay... parió a su
verbo satha (saña) "decir".. En el Arte de 1612, más benditissimo hijo)". (p. 42.) -
abreviado, se expresa en los siguientes términos: (Trad. lit.: no 'ay, ay' diciendo... a su bendito hijo
"No ay verbo ninguno en esta lengua que sea tan había hecho-hijo).
necessario de saberse muy bien sabido como el
En los textos citados aparece constantemente la
verbo Satha que es como el quicio de todo lo que se
terminación -tauina (hoy -tayna) que actualmente
habla: y de no saber el uso del resulta muy grande
corresponde a la forma popular de castellano andino
escuridad en el hablar... Este verbo... significa
Dezir, Pensar, querer y casi todos los verbos, que "había., do". Sin embargo esta forma verbal no apa
comunmente llaman del animo." (1612: 38; ver rece en la conjugación de Bertonio (Su reeditar Juan
también Vocabulario I 188). Antonio García se sintió obligado a suplir esa
"deficiencia' en 1917.33
Para el uso correcto de este verbo Bertonio da como
norma repetir "las mismas palabras formales que No es un descuido de Bertonio. sino una intuición: en
primero se dijeron sin mudarlas" (1603: 116), y realidad incluyó el componente mínimo -taui- (que
sugiere "leer atentamente el Vita Christi, donde se señala conocimiento indirecto, inferido por fuentes
hallaran a cada passo muchos modos tocantes a esto" ajenas al que habla) como una de las "partículas" que
(p. 41). No nos resistimos a seguir su consejo, y se interponen a los verbos. Lo mas intersante es la
ofrecemos al lector una muestra del estilo de Don explicación que añade sobre el uso de esa "partícula".
Martín Santa Cruz Hanansaya, lleno de "afeites" en "para que se pueda usar desta partícula o el que
Aymara, aunque sea, "grande injuria" a los oídos habla, o el que oye no ha de haber visto la cosa que
castellanos: narra, porque si ambos la han visto no se usara con
propiedad desta partícula" (1603: 307)
"Nia purisinsca Apostolesnacpa, camsitopi naa aca
marcani haquenaca, qhuítihua sito? sassina Martha Hardman (en prensa) ha enfatizado que 'en la
hisquittatauina: Apostolesnacasca, Tatay, lógica interna del Aymara la "segunda" persona (tú
haccapasca San Juan Baptistahua histamahua... uds.) es en realidad la primera en importancia, por
haccapasca nayra Prophetanacana maynipahua delante del "yo", ha subrayado también que la
sapiscatamhua. sapiscana, sipansca. Jesu Christo siguiente en importancia es otra que no existe en
Auquissa: humanacati qhuitiwa sit. ta: satauina castellano: jiwasa ('ambos interlocutores'), de modo
sipansca, San Pedro Na tatay JESU CHRISTO
que en Aymara el verdadero orden de personas seria:
Diosna yocpahua hismapi satauina.
1a. juma quien escucha (tú, udes)
(Y llegando cerca preguntó a sus apóstoles
diziendo. Que dize de mi la gente? quién dize que 2a. jiwasa ambos interlocutores (nosotros, inclusivo).
soy? Respondieron los Apostoles diziendo, Señor 3a. naya quien habla (yo, nosotros, exclusivo)
algunos dizen que eres el Baptista... otros dizen que 4a. Jupa quien no participa en el diálogo (él etc).
eres uno de los Antiguos profetas Entonces Jesu
Christo diziendo, y vosotros quien dezis que soy? Pero, si el comentario hecho por Bertonio a propósito
Respondió San Pedro y dijo. Digo Señor que tu de -taui- fue correcto para la práctica Lupaqa del siglo
eres Jesu Christo hijo verdadero de Dios vivo)". (P.
205). hoy perdido), en su Grammatica (1603: 102-118)
33 García, además de repetir mecánicamente toda la
(Trad. lit. última frase: San Pedro: Yo, Señor explicación de -taui- (tawi-, p. 225), incluyó un
Jesucristo de Dios su hijo te dijo había dicho)32 "pretérito pluscuamperfecto" en el que sale, entre otras,
la terminación tayna de nuestros ejemplos,
32 Nótese que en el texto citado son variantes del verbo probablemente sin darse cuenta de que se trataba de lo
"decir" las que empiezan en sa-, si-, ji- (cf. Briggs 1976: mismo. Con ello se nos insinúa que el uso ahora tan
445-446) y también el verbo compuesto camsa-, camsi. popular del "pluscuamperfecto" en el castellano andino
('¿qué decir?'), analizado por Bertonio junto con otros para indicar conocimiento indirecto, aún no existía en
semejantes (incluido hamacha- 'parecer, hacer-como', tiempo de Bertonio.
32 Ludovico Bertonio
XVI, parecería insinuarse un paso más en la misma lógica ese uso, no raro en gramática de la época.
dirección: la "primera" persona Aymara seria en
- Teresa Gisbert de Mesa, Silvia Arze y Martha
realidad jiwasa, la que indica plenitud de diálogo.
Cajías (en prensa) han logrado reconstruir un
Obviamente a la luz de los modernos instrumentos de cuadro general de la textilería Aymara utilizando
análisis lingüístico muchas de las categorizaciones y casi como única fuente el Vocabulario de Bertonio.
sistematizaciones hechas por Bertonio han quedado - Fernando Montes (en prensa) recurre
superadas.35 Pero lo importante es notar cómo él sistemáticamente a Bertonio para su análisis de la
superó las categorías latinas de su tiempo, y cómo su lógica y las categorías psicológicas aymaras.
espíritu de observación le hizo anotar una serie de
matices que hasta hoy siguen preocupando a los (En un reciente estudio global sobre la cultura
lingüistas. Aymara patrocinado por UNESCO (en prensa),
Bertonio está constantemente presente en varias de
Bertonio como etnógrafo las contribuciones, principalmente para el análisis
Pero el punto en que Ludovico Bertonio se convierte de la cosmovisión Aymara precolonial (Harris-
en fuente privilegiada y casi única para nuestra Bouysse), de su pensamiento político original (Platt
comprensión del mundo Aymara en la época temprana ), y de sus categorías estéticas (Cereceda). Esta
colonial es en el área léxico-semántica. Su agudeza y presencia es tan fuerte que, a sugerencia de algunos
contribuyentes, el nombre y curriculum de Juan
fidelidad como observador, indagador y
Ludovico Bertonio se incluye con el de los demás
sistematizador nos permite tener hasta el día de hoy
autores en la "Noticia sobre los Colaboradores".
un archivo importante de datos sobre la vida y cultura
aymara de su tiempo. Asi lo están reconociendo los El recurso a Bertonio es especialmente valioso e
diversos etnohistoriadores que han empezado a usar imprescindible en toda la temática relacionada con las
consistentemente esta fuente. estructuras mentales y simbólicas, pues para este
campo son pocas las fuentes alternativas de que
Son ya varios los que en áreas semánticas muy
disponemos para el Aymara del siglo XVI y XVII. No
dispersas han hecho análisis transversales de diversas
sin razón estas son las áreas semánticas en que más
palabras y acepciones del vocabulario y
han insistido los autores citados. En cambio, en el
ocasionalmente también de la gramática. En todos los
campo de estudios económicos y sociales Bertonio no
casos, uno queda admirado de la gran consistencia
es comparable a la otra gran fuente del área Lupaqa:
semántica del resultado global, dentro de unas
La Visita de Carci Diez de 1567, escrita cuando
categorías y una cosmovisión andina subyacente muy
Bertonio era. un niño de diez años y vivía cerca del
distinta de los esquemas europeos que estaban
Adriático.
programados en la cabeza de Bertonio. Es probable
que él mismo no llegara siquiera a tomar conciencia Pero también son muchas las posibilidades aún poco
de esta cosmovisión subyacente. Pero este es el mejor explotadas que sus trabajos nos ofrecen también en
elogio etnográfico que se le puede hacer', recopiló y estos campos de la cultura material, económica y
transmitió con escrupulosidad los destellos de un social. Tenemos ya los estudios citados sobre
mundo interior ajeno, aunque él no llegara a filosofar parentesco y textiles. Podrían hacerse, por ejemplo,
sobre las estructuras mentales que lo sustentaban. estudios sobre las relaciones de trabajo y de
producción semejantes al realizado por Golte (1972
Algunas de las dimensiones etnográficas de Bertonio
en base a los varios diccionarios coloniales del
ya han sido exploradas, sobre todo en estudios
quechua o Runasimi. Un vistazo a algunos vocablos
recientes en vías de publicación. He aquí algunos
castellanos más obvios en el presente Vocabulario
ejemplos:
tales como tierra, hora, trabajar, papa -nos indica que
- Freda Wolf (1980) estudió al parentesco Aymara estamos junto a ricas vetas no exploradas aún. No
del siglo XVI utilizando diversas fuentes, entre las debemos ignorar tampoco la Grammatica en esas
que considera como "las más comprensibles" las de exploraciones.
Bertonio, al que llama "hombre de gran
percepción". Es de señalar que. aparte del Los sistemas de medición, por ejemplo, ocupan varias
Vocabulario, todo el material de parentesco se páginas (1603: 175 186) con detalles tan interesantes
encuentra sistematizado en forma detallada en (a como el término lucqui huaycu (luki en el Vocabulario
Grammatica (1603: 201-209). No deja de tener su ), que significa "una hora", o literalmente, el tiempo
Vocabulario de la Lengua Aymara 33
que se tarda en "cozer unas papas que se llaman a punta de garrote y tiene palabras muy duras contra
lucqui" (papa amarga). En realidad nos atreveríamos a ellos. Pero también nos habla de otros muy "santos".
decir que cualquier etnógrafo serio que quiera llegar a incluyendo a extirpadores de idolatrías. En la medida
comprender las categorías andinas (y Aymaras) con que actuaban con esto buena voluntad e intensa
cierta profundidad histórica sentirá la necesidad de contacto con los indios les iba abriendo los ojos y la
consultar lo que Bertonio dijo sobre su tema de conciencia, para evitar mayores matanzas y
investigación. destrucción. Hubo varones de alta conciencia social y
elevados conceptos de la dignidad humana como fray
El misionero de ayer y los Aymara de hoy Bartolomé de Las Casas entre los Mayas, y fray
Sin afán de atacar ni de santificar a Bertonio, sino por Domingo de Santo Tomás en los Andes. Pese a su
decir las cosas como fueron, hay que recordar que paternalismo, Bertonio está sin duda en este bando.
toda su obra fue escrita para "evangelizar", según los
esquemas de aquella época de conquista, Bertonio Sí en el siglo XVI y siguientes los españoles a través
pidió ir a Juli, vivió allí más de treinta años, y pasó de los religiosos hubiesen llevado la devastación
sus "muchos trabajos" movido por el deseo de cultural hasta el punto de imponer a sangre y fuego su
"salvar" a los Aymaras. Pero hijo de época y no lengua y cultura europea, otra habría sido nuestra
vacunado contra aquél espíritu de Conquisto -material realidad: habría desaparecido la identidad Aymara, tal
y espiritual-qué animaba a todos los llegados de vez sin dejar, huella alguna. Por suerte no ocurrió así.
Europa, sus obras escritas y la de otros podían caer De esta forma descubrimos hoy la cara oculta de la
como anillo al dedo para las pretensiones de los misma me dalla. Si en el pasado nuestros abuelos
españoles: un mejor control de los "indios". Lara, sufrieron a causa del sometimiento y la destrucción
Tarifa y otros coinciden en afirmar que la labor sistemática de la religión. Aymara por parte de los
misionera llevaba al pacifico y tranquilo sometimiento misioneros, can el paso del tiempo, en retribución,
a los intereses de la política colonial. Fuera o no ésta aquellos misioneros nos han legado monumentales
la intención de los misioneros, es cierto que "salvar obras del idioma Aymara, nada menos que de
las almas" de los sometidos implicaba al repudio toda principios del siglo XVII. paradójicamente, gracias a
de la religión andina, y el des echar muchos otros aquella actividad religiosa en Aymara ahora seguimos
elementos culturales del nativo. El aspecto cultural contando con una de las mayores culturas andinas, no
que salió mejor librado tal vez fue el idioma, porque sólo vigente, sino también en vías de revalorización y
era un medio necesario para sus fines, y porque no se revitalización. De esta forma personajes como
podía hacer tanto contra él. Bertonio han rendido a la larga otro servicio
impensado a los nietos de aquellos Aymaras con
Bertonio no se libró de este enfoque. Pese a su quienes trabajaban: ayudarles a recuperar la identidad
indudable cariño por la lengua Aymara, y a las y libertad malogradas. Si el misionero fue ayer un
alabanzas que brinda a sus colaboradores Aymaras brazo del conquistador, hoy puede ser un brazo del
más cercanos, su enfoque es paternal y por lo mismo oprimido que se busca a si mismo para ser él y
etnocéntrico. En los prólogos de sus obras los liberarse. Los afanes evangelizadores de Bertonio
Aymaras son tildados de "bárbaros", "mal habituados" encuentran asi una nueva y profunda realización, en la
y llenos de espinos y abrojos, sus corazones". Se dice que él ni siquiera podía soñar.
de ellos que tienen "poca capacidad" y un "ratero y
corto entendimiento''. Sus creencias son "errores"; su La obra de Bertonio es en nuestro tiempo un
religión, "supersticiones"'. Sus líderes espirituales, manantial de conocimiento lingüísticos, culturales,
"hechiceros". Se dedicó con celo y abnegación al sociales, históricos sobre los antiguos Aymaras.
trabajo de salvar a esos indios, y para ello se lanzó de Todavía no ha sido debidamente desentrañada desde
todo corazón a comprender los últimos recovecos de los distintos puntos de vista desde las diversas
su lengua. Pero este trabajo era visto siempre desde la disciplinas. Esa es la gran obra y tarea que hay que
posición paternal y etnocéntrica de partida, emprender inmediatamente y coadyuvar así a la
"haciéndonos niños y barbaros para ganar a todos en revalorización de la lengua y cultura Aymara para la
Christo". dignidad de este pueblo. He aquí el valor actual de las
obras de Ludovico Bertonio para los Aymaras.
Muchos misioneros actuaban así de buena voluntad
Waman Puma dibujó a misioneros que evangelizaban La Paz/Chukiyawu, 24-III-1984
34 Ludovico Bertonio
BIBLIOGRAFIA
ALBO, Xavier
1966 "Jesuítas y Culturas indígenas. Perú 1968-1606" En: AMERICA INDIGENA. 36 (3): 249-308; (4)
395-445. México.
ASTRAIN, Antonio
1915 HISTORIA DE LA COMPAÑIA DE JESUS EN LA ASISTENCIA DE ESPAÑA. Aquaviva
(Segunda parte). 1581-1615. Madrid. Razón y Fe. Tomo IV.
BERTONIO, Ludovico
1603a ARTE Y GRAMMATICA MUY COPIOSA DE LA LENGUA AYMARA. Roma; Zannetti.
(Reeditado en 1879 por Julio Platzmann, Leipzig: Teubner).
1603b ARTE BREVE DE LA LENGUA AYMARA PARA INTRODUCCION DEL ARTE GRANDE
DE LA MISMA LENGUA. Roma: Zannetti. (Originalmente encuadernado al principio de 1603a).
1612c VOCABULARIO DE LA LENGUA AYMARA. Juli, Chucuyto: Francisco del Canto. (Reeditado
en 1879 por Julio Platzmann, Leipzig: Teubner; edición fotostática. La Paz: Don Bosco. 1956).
[1612] 1945-1954
"Vocabulario de la lengua aymara". En: BOLETÍN DE LA SOCIEDAD GEOGRAFICA DE LA
PAZ. (Reedición parcial). No. 68 (dic. 1945): 207-300 (prólogos hasta "andar"); 71-72 (marzo.
1954): 36-49 (de "andas arrastrando" hasta "arcángeles").
1612d LIBRO DE LA VIDA Y MILAGROS DE NUESTRO (1613) SEÑOR IESU CHRISTO EN DOS
LENGUAS. AYMARA Y -ROMANCE. Juli Chucuyto: Francisco del Canto.
BOLIVIA
1983 ALFABETO UNICO OFICIAL PARA LOS IDIOMAS AYMARA Y QUECHUA. La Paz.
BOUYSSE-CASSAGNE, Thérèse
1976 "Tributos y etnias en Charcas en la época del virrey Toledo": En: HISTORIA Y CULTURA. (2):
97-113. La Paz.
1980 LES HOMMES D'EN HAUT. Repports sociaux et structures spatio-temporelles chez les aymaras
(XVI-XVI siécles). Paris. Ecole des Hautes Etudes eri Sciences Sociales. 2 vols. (Tesis doctoral
Vocabulario de la Lengua Aymara 37
inédita).
BRIGGS, Lucy T.
1976 DIALECTAL VARIATION IN THE AYMARA LANGUAGE OF BOLIVIA AND PERU. Ann
Arbor: University Microfilms International. 2 vols, (Tesis doctoral en Lingüística, U. de Florida).
1979 "A critical survey of the literature on the Aymara language". En: LATÍN AMERICAN
RESEARACH REVIEW. 14/3: 87-106.
1981 "Missionary, patrón and radio Aymara". En: THE AYMARA LANGUAGE IN ITS SOCIAL AND
CULTURAL CONTEXT. Martha J. Hardman, (comp.) Gainesville: The University of Florida
Press.
DE LUCCA, Manuel
1983 DICCIONARIO AYMARA - CASTELLANO, CASTELLANO - AYMARA. La Paz: CALA.
ECHANOVE, Alfonso
1955 "Origen y evolución de la idea Jesuítica de "reducciones" en las misiones del virreinato del 1956
Perú". En: MISSIONALIA HISPANICA. 12 (1955): 95-144 y 13 (1956); 497-540.
ENGLAND, Nora C.
1974 "Verbal derivational suffixes". En: OUTLINE OF AYMARA PHONOLOGICAL AND"
GRAMMATICAL STRÚCTURE. Martha HARDMAN (comp.). Gainesville: The University de
Florida Press (Ann Arbor. University Microfilms), pp. 148-248.
FEJER, Josephus
1982 DEFUNCTI PRIMI SAECULI SOCIETATIS IESU. Roma: Institutum Historicum S.I.
GOLTE, Jurgen
1974 'El trabajo y la distribución de bienes en el runa simi del siglo XVI' En ATTI DEL XL
CONGRESSO INTERNAZIONALE DEGLI AMERICANISTI. II: 489-505. Roma. Genova.
38 Ludovico Bertonio
LAYME P. Félix
1980 DESARROLLO DEL ALFABETO AYMARA. La Paz, ILCA.
MATEOS. Francisco
(ed. 1944) HISTORIA GENERAL DE LA COMPAÑÍA DE JESÚS EN LA PROVINCIA DEL PERÜ.
(Crónica Anónima de 1600) Madrid. 2 vols.
MIDDENDORF, E.W.
1910 "Introducción a la gramática Aymara" (Trad. por Franz Tamayo). En: BOLETÍN DE LA OFICINA
NACIONAL DE ESTADÍSTICA. Tomo V: 517-560. 1909-1910)
MONTES, Femando
(en prensa) SIMBOLISMO Y PSICOLOGÍA AYMARA EN LA HISTORIA. La Paz: CEE.
MURRA, John V.
1964 "Una apreciación etnológica de la Visita". En: VISITA HECHA A LA PROVINCIA DE
CHUCUITO (1567) Garcl Diez de San Miguel. Lima: Casa de la Cultura del Perú. pp. 419-444.
POSNANSKY. Arturo
1945 "Las obras del padre Jesuíta Ludovico Bertonio. (año 1612)". En: BOLETIN DE LA SOCIEDAD
GEOGRAFICA DE LA PAZ. No. 68 (Dic. 1945) 202-206. (Introducción a reedición parcial del
Vocabulario).
PORTERIE-GUTIERREZ, Liliane
1981 ETUDE LINGUISTIQUE DE L'AYMARA SEPTENTRIONAL (PEROU-BOLIVIE). París.
Université de París Sorbonne (París IV). (Thése pour le doctorat de 3ème cycle. Sous la directión
de M. de professeur Bernard Pottier).
ROMERO. Carlos A.
1926 "Francisco del Canto y los libros que aparecen Impresos en Juli, en 1612". En: BOLETÍN
BIBLIOGRÁFICO. No. 7: 229-233 (Biblioteca de la Universidad de San Marcos. Lima).
UNESCO
(en prensa) RAICES, DE AMERICA; MUNDO AYMARA. México: Siglo XXI (Titulo aproximado; obra
compilada por Xavier Albo).
WACHTEL, Nathan
1978 "Hommes d'eau: le probléme uru (XVIc - XVIIc siécle)". En: ANNALES 33. 1127-1159.
WOLF, Preda.
1980 "Parentesco aymara en el siglo XVI". En: PARENTESCO Y MATRIMONIO EN LOS ANDES.
E. MAYER y R. BOLTON (comp.). Lima: Universidad Católica, pp. 115-135.
40 Ludovico Bertonio
VOCABULARIO
DE LA LENGUA
AYMARA
PRIMERA PARTE, DONDE POR ABECEDARIO
se ponen en primer lugar los Vocablos de la lengua
Española para buscar los que les corresponden
en la lengua Aymara
¶ DEDICADO AL ILUSTRÍSIMO Y
Reverendísimo Señor Don Fray Domingo Válderrama Centeno
Maestro en Santa Teología, Arzobispo, y primer
Obispo de la Paz, del Consejo de su Majestad.
FRANCISCO DE CONTRERAS.
TASSA
Tásase a real cada pliego del Vocabulario, arte y frases de la lengua Aymara, compuesto por el Padre Ludovico
Bertonio. En los Reyes, en 21 de agosto de 1612. Y el dicho vocabulario tiene ciento y diez pliegos y el dicho
arte treinta.
Por orden del Padre Juan Sebastián, provincial de la Compañía de Jesús en esta provincia del Perú,
hemos visto el Arte, Vocabulario y Frases, que compuso en la lengua Aymara el padre Luis Bertonio de la misma
compañía, obra no menos deseada de muchos, que bien acabada perfecta: porque en el arte con brevedad y buen
orden se contienen todos los preceptos necesarios para hablar bien y en el vocabulario gran propiedad y copia de
vocablos acomodados a la lengua Española y modo nuestro de hablar y en las frases, muchos modos de decir
acomodados a lo Espiritual, para la declaración de los misterios de nuestra Santa Fe, de que tenía falta esta
lengua y todo con tanta propiedad y elegancia que no hay más que desear, por haber el autor con su industria,
trabajo y ejercicio de más de veinticinco años salido tan perfectamente con esta lengua, que ha excedido a los
que la mamaron en la leche y así juzgamos ser obra muy útil y digna de imprimirse y que será gran servicio de
Dios N. S. y ayuda para los que la ejercitan en la conversión de las almas de estos naturales y predicación del
Santo Evangelio. Dada en Juli, en primero de junio de 1612.
Juan Sebastián
Provincial.
Vocabulario de la Lengua Aymara 43
El principal intento que tuve (Sacerdotes de Cristo) en ayudándose también de algunos libros de romance,
sacar a luz este Vocabulario de la lengua Aymara cuya lengua bastantemente entienden y con esta luz
(dejando aparte la gloria de su divina Magestad, que escribieron tan bien en su lengua y con tanta
es el primer blanco a que deben mirar todas nuestras propiedad y elegancia, que es cosa de admiración para
obras) 'fue acudir al buen deseo, que vuestras los que la entienden.
mercedes tienen de saber hablar congruamente a los
indios de sus doctrinas; para quitar de sus Acabada de hacer esta diligencia, comencé a revolver
todo lo escrito de esta lengua, y a sacar cada vocablo
entendimientos las tenieblas de ignorancia en las
cosas de su salvación y ensenarles los misterios de que en cada rengión topaba y todas las frases y modos
de hablar elegantes con que cada cosa se explicaba y
nuestra católica religión. Y teniendo esto por fin de
este mi trabajo, pareciome cosa excusada tomar por después de averiguada la significación, así de los
vocablos como de las frases, con mucho trabajo, me
asunto juntar en este libro todos los vocablos, que las
dos lenguas Española y Aymara tienen. Lo uno porque puse a ordenar por sus letras el presente vocabulario
con la mejor traza que supe y como quiera que los
son tantos que en muchos años no pudieran agotarse.
Lo otro, porque no es necesario saberlos todos para vocablos y frases, se han sacado de tantas y tan
diversas materias. no puede entenderse otra cosa, si no
enseñar nuestros sagrados misterios y para que se
tenga satisfacción de que aquí no faltarán los que para que se hallaran en el vocabulario todos los vocablos
que son menester, para que un cura no sólo bastante,
esto se requieren, diré las diligencias que se hicieron
para recogerlos. sino abundantemente pueda enseñar, predicar y hablar
todo lo que quisiere a los indios sus feligreses y no
En este pueblo de Juli (cuyas parroquias de trenta y contento con esto, que podía ser bastantísimo para lo
cinco años a esta parte y más han estado a cargo de que se pretende. junté otra gran multitud de vocablos
nuestra Compañía de Jesus) algunos indios desde su que sirven para diversos géneros de cosas.
niñez se han criado con la leche de la doctrina Ayudándome para esto de los trabajos que algunos
cristiana, por cuyo medio y también por la buena padres de esta casa versados en esta lengua habían
capacidad que nuestro Señor se ha servido de darles, puesto en recoger cosas tocantes a ella. Con todo esto,
han alcanzado a entender muy bien todo lo que puede si andando el tiempo pareciere que este vocabulario es
pedirse a un fiel y católico cristiano, que con cuidado diminuto y limitado, espero que Nuestro Señor se
acude a los sermones y a preguntar a sus Padres servirá de poner en corazón a otro, para que tome
espirituales lo que conviene para tener noticia de trabajo de añadirle de todo lo que pareciere necesario
nuestro Redentor y Maestro, de los sacramentos que y conveniente para saber muy perfectamente esta tan
nos ha dejado para medicina de nuestras almas y de abundante y copiosa lengua. Pero por ahora parecen
los preceptos que nos ha dado, para caminar bastantes los vocablos que aquí se hallaren.
derechamente al felicísimo fin de nuestra
Los que aquí se ponen son propios aymaras de la
bienaventuranza. Echando puës de ver esta
misericordia y merced que nuestro señor les había provincia Lupaca, porque habiendo estado de asiento
en ella más de veinte años, más comodidad he tenido
hecho, procuramos que escribiesen en su lengua
Aymara, con la mayor propiedad que fuese posible. para saber su lengua que la de otras provincias. Pero
no por esto debe uno juzgar, que este vocabulario
Los principales misterios de la vida de Cristo, grande
copia de ejemplos y vidas de Santos, muchos servirá sólo a los sacerdotes y a otras personas que
residen en la provincia de Chucuito. y entre indios
sermones de diversas materias, varias comparaciones
tocantes y vicios y virtudes, algunos tratados de la Lupacas porque sin duda ninguna servirá doquiera
que se hable la lengua Aymara y en toda la nación de
misa, de la confesión y comunión, de la vana
superstición de la idolatría y de otras muchas cosas, indios Aymaras; lo uno porque se ponen muchos
vocablos y sinónimos y cada uno podrá tomar el que
que fuera largo de contar. Y como nuestro Señor quiso
servirse de esta diligencia, también se sirvió de acudir se usare más comunmente en la provincia donde se
hallare; lo otro porque cuando falten algunos, esos no
a los tales indios, para que hiciesen muy entero
concepto de todas aquellas sagradas materias, pueden ser muchos, porque la nación Aymara aunque
extendida en varias y diversas provincias conforma
44 Ludovico Bertonio
mucho en el lenguaje y modos de hablar generales. Y de todos los nombres y partes declinables, con.. una
así él que sabe bien esta lengua Lupaca sin dificultad sola conjugación de todos los verbos. no resultan
entenderá a los indios de otras provincias y podrá barbarismos ni solecismos por causa de los géneros o
hablarles todo lo que fuere menester y para que se vea pretéritos, porque no los hay de suerte que sea
que esto es evidente, como aquí se dice, no quiero menester mirar en ellos; la construcción de las partes
traer otro argumento si no este. es tan simple y llana, que no trae consigo dificultad
notable, salvo algunas cosas que piden alguna mas
¶ Muchos Padres de la compañía y yo mismo entre advertencia y para esas hay reglas muy claras en el
ellos, no hemos aprendido la lengua Aymara si no en arte de esta misma lengua que, se imprimió en Roma
este pueblo de Juli, que es de la Provincia Chucuito o los años pasados, aunque con algunas erratas de la
Lupaca y salidos después a otros pueblos, y imprenta por falta de quien pudiese hallarse a
especialmente a la Villa de Potosí, donde por causa de corregirla. Pues si estudiando uno con voluntad y
las minas hay gran concurso de ¡ indios y aplicación la lengua Latina, al cabo de poco tiempo
particularmente de la nación Aymara. Sin estudiar otra sale con ella, con tener las dificultades que se han
lengua, hemos predicado a muchos millares de indios, tocado, con cuanta mayor brevedad vendrá uno a
y oído grandísimo número de confesiones y aunque saber la lengua Aymara que es tan llana y simple
ellos eran de diversas provincias como: Canas, como se ha dicho especialmente ofreciéndose ocasión
Canchis. Pacases. Carancas, Quillaguas. Charcas, &c. de usar de ella a cada paso, con que se alcanza grande
fácilmente entendíamos - y éramos entendidos de prontitud en hablarla y mayor facilidad que en la
todos aquellos indios, por ser todos aymaras, aunque lengua latina, la cual parece que no se atreve a salir ya
de diversas provincias, diferenciándonos solamente en de las escuelas. Pues, fuera de ellas, muy raros son los
cual y cual vocablo. Pero eso en ninguna manera nos que la hablan o se precian de saberla y por este uso
era estorbo para confesar y predicar con toda la cotidiano y llaneza que dijimos de la Aymara, ningún
claridad que conviene. Luego, uno que sabe bien la padre de esta casa ha habido que en un año no haya
lengua de alguna Provincia Aymara, especialmente de predicado a los indios sueltamente, con solo pensar un
la Provincia Lupaca. sabrá sin falta la de toda la rato lo que había de decir. Habiendo precedido
nación Aymara, excepto algunos vocablos empero el cuidado que se pide de su parte y
particulares, bien pocos, como dijimos. ejercitándose por algunos meses en las cosas que en
En lo que toca a la dificultad que se halla en aprender las anotaciones de este vocabulario apuntamos.
esta lengua, nadie debe asombrarse con la Pero no son éstas las mayores dificultades que se
muchedumbre de los vocablos, porque aunque no los hallan en aprender esta lengua. Otras hay mayores que
tome todos, y quiera contentarles con la cuarta parte suelen entibiar mucho aún a los que se sujetan de
de los que aquí se ponen, podrá no solamente confesar buena gana al trabajo. La una es la poca capacidad
a los indios, sino también predicarles con mucha que echan de ver en los indios. La otra la poca
suficiencia y copla de todo lo que quisiere decirles. Y esperanza que tienen de coger fruto después de haber
si se han puesto tantos, es porque no puede saberse trabajado. Por ver que los indios son tan mal
precisamente los que a cada uno sean necesarios. Y si habituados, tan llenos de espinas y abrojos, sus
ha tenido atención a la calidad de ellos, que no sean corazones que la semilla de la divina palabra que en
muy toscos ni. muy exquisitos, porque éstos fueran de ellos se siembra no puede frutificar, y finalmente, que
muy poco provecho para la gente ordinaria, y los otros es tiempo perdido el cultivar esta gente. Dificultoso
enfadarán a los que gustan de oír al que corta bien su negocio es deshacer una opinión tan asentada en el
lengua. Otros ahora por ventura a quien acobarde el común sentir de los hombres y nacida de lo que
ver la oscuridad de los modos de hablar y el roden y comúnmente todos vemos por experiencia y por eso
frase del lenguaje, que verdaderamente es dificultoso no puede negarse, y es necesario concederlo. Pero por
y bien diferente del nuestro, pero sin duda es menos otra parte la fuerza de esta razón por grande que sea
que el de la Lengua Latina. Italiana y Española, no se extiende a tanto, que por ella debamos dejar
porque éstas tienen varias declinaciones de nombres, totalmente el cuidado de procurar remedio de tanta
varias conjugaciones de verbos, tienen varios géneros gente y sufrir que a vista de ojos, el común enemigo
y pretéritos, varios casos con que se construyen los del linaje humano triunfe de las almas redimidas con
nombres y verbos, y las demás partes de la oración. precio tan costoso. Pues el Redentor de ellas, como
Pero esta lengua se contenta con una sola declinación refiere San Lucas en el capitulo. 10. de su Sagrado
Vocabulario de la Lengua Aymara 45
Evangelio. dió sentencia contra el Sacerdote y el menos. Contemos agora, cuántos son los predicadores
Levita, que no se compadecieron de aquel hombre que sabiendo bien esta lengua, con la claridad y
miserable, que maltratado y herido de los ladrones, suficiencia que se requiere, enseñen la doctrina
mientras bajaba de Jerusalem a Jericó, estaba echado evangélica. No dijera mal si afirmara que apenas
en la mitad del camino casi para espirar y dar la llegan a veinte. Pero quiero conceder que sean
última boqueada; y por el contrario alabó mucho al cincuenta; pues si los pueblos son tantos y los
Samaritano, que movido con entrañas de compasión Predicadores tan pocos, y esos no salen a otros
puso aceite y vino en sus llagas, fajólas con sus pueblos, fácilmente puede colegirse que la Fe no está
vendas, cargóle sobre su jumento, llegado a mesón bastantemente plantada en esta nación porque
curóle con todo cuidado, encomendóle al mesonero y conforme al Apostol: "Fides exauditu autem per
dejóle plata para que se encargase de él, con verbum Christi".
prometerle que a la vuelta le pagaría muy. bien todo lo
que gastase en curarle. Toda esta nación de indios está Después, para mayor claridad añade "Quo modo
audient sine praedicante?" Los misterios de nuestra
bien lastimada y herida en el entendimiento, con su
poca capacidad; y en la voluntad con la muchedumbre santa Fe son altísimos y tales que aunque de ninguna
manera son contra razón pero sobre púja a toda razón;
de malos hábitos, y mucho estrago de vicios con poca
esperanza de su mejoría. Pero esta miseria y extrema y aunque el hábito de la Fe con todas las demás
virtudes se infunden con el sacramento del Bautismo,
necesidad de estas almas, antes nos ha de mover a
compasión para ayudarlas, que no a tibieza o cobardía pero el acto de creer cual es necesario en un cristiano
adulto, no se produce sin la instrucción necesaria de
para desampararlas; y si con todas nuestras diligencias
no pudiéremos curar sus llagas, ni librarlas del peligro las cosas y misterios pertenecientes a la misma Fe; y
esas, como son tan soberanas, si no se proponen con
de su eterna condenación en que se hallan, no por eso
perderemos el premio del cuidado que de nuestra la claridad que conviene, acomodándose el predicador
a' la capacidad de los oyentes, abriendo camino al
parte pusiéremos para librarlas; porque Cristo Nuestro
Señor, no alabó al entendimiento con algunas comparaciones fáciles y
claras y en fin dando a mamar la leche de la Doctrina
Samaritano de compasivo y caritativo para con su Evangélica. "quasi nutrix fovens filios suos", como
prójimo por haberle sanado, pues no nos declaró que dice el apóstol, no se con qué Fe puede criarse aunque
después de curado el doliente haya vivido, sino uno esté bautizado y sin la Fe y conocimiento
porque hizo todas sus diligencias y aplicó todas las explícito de lo que Dios nos manda creer, no sé
curas y remedios para que no se le muriese, sino que tampoco qué manera será la de su vida; especialmente
viviese con entera salud, con gran deseo de que así le si ve a sus padres y a sus viejos que no hacen caso de
sucediese. Ni por el contrario excusó al sacerdote y las costumbres y vida cristiana o ya que acuden a la
Levita que se pasaron de largo sin cuidar de aquel misa y se confiesan cada año. juntamente guardan los
pobre necesitado y de muerte herido por la poca ritos gentílicos, adorando los cerros, confesándose con
esperanza que había de su vida; si no que los dió por sus hechiceros y teniendo otras innumerables
hombres inhumanos y sin caridad, y por esos indignos supersticiones, como es notorio; y en medio de tan
de la vida eterna. Pues, como declaró por boca de su malas hierbas si no se van arrancando con la continua
amado discípulo: "Qui non diligit fratrem suum manet predicción y con mostrar la vanidad de semejantes
in morte, & non habet haereditarem in regno christi & abusiones, ¿cómo podrá crecer la semilla de la divina
Dei" Y si queremos entrar un poco más adentro y palabra? que cuando mucho se enseña, con mandar
examinar este negocio con el nivel de la razón y decir al pueblo las Oraciones y el Catecismo por
verdad, confesando con llaneza la puntualidad de lo medio de algunos muchachos, sin otra declaración de
que pasa, veremos que mucha culpa pueden echarnos, los divinos misterios que en él se contienen. De donde
así de la mucha rudeza, como de los malos hábitos resulta, que los creen con muchos errores, y así vienen
con que vive esta nación de los indios, tan estragada. a ser un monstruo. ni del todo Gentiles. ni
enteramente Cristianos: al pie de la letra como los de
Parecerá esto "prima facie" que nos hacemos culpados Samaria, según de ellos se escribe en el 4. Libro de
sin tener culpa en una cosa tan grave. Pero, para que los Reyes, donde dice el sagrado texto: "Fuetunt igitur
veamos la verdad de esto, vamos discurriendo poco a gentes istaetementes Dominum, fed nihilhominus
poco cierto es que en esta nación Aymara entre idolis suis servientes: man, & filij eorum. & nepotes
pequeños y grandes hay más de mil pueblos o pocos sicut fecerunt patres suis ita faciunt usque in
46 Ludovico Bertonio
praesentem diem". Pues si los indios son de esta Apóstoles y discípulos del Señor? ¿Quién dirá las
manera por falta de enseñanza, muy claramente se provincias y tierras que anduvieron? ¿Quién el
echa de ver que somos culpados en ello, pues por no hambre, sed y desnudez que padecieron? ¿Quién las
saber su lengua no los enseñamos, ni damos bastante afrenta, cadenas y largas prisiones que pasaron?
noticia del Evangelio, ni creo que ahora nadie, si tiene ¿Cuántas noches emplearon en oración, negociando
un cántico de humildad, que no conceda esto, sin osar con Dios la salvación de las almas, que con tantas
contradecirlo y donde no se siembra, qué esperanza ansias iban buscando? Y aunque principalmente se
puede haber ni aún mediana cosecha. echa de ver de esto en los sagrados Apóstoles y otros
varones apostólicos de aquellos tiempos de la
Concedamos pues que. aunque la tierra está llena de Primitiva Iglesia; pero nunca han faltado en ella
espinas y abrojos y por ello muy mala de sembrar; santísimos pastores, celosísimos sacerdotes y varones
pero ya que nos hemos encargado de ella y llevamos encendidos en la caridad de sus prójimos, que
nuestro estipendio a título de que somos sus olvidados de las cosas perecederas de la tierra, todos
labradores, no tendremos que responder a su dueño sus cuidados, deseos y continuos trabajos. Emplearon
cuando se ponga en cuenta con nosotros y nos pida los en acrecentar la hacienda de Cristo, que son las almas
frutos que no cogimos por no haber trabajado en redimidas con su sangre preciosa. Pero mas que todo
cultivarla. No soy amigo de encarecer nuestras cosas, nos animará el ejemplo del mismo Cristo, el cual tuvo
pero volviendo por la verdad, digo que en este pueblo tanto amor a las almas, que por sacarlas del poder del
de Juli y cuando quiera que se pone cuidado en infernal tirano y de los eternos tormentos, no dudó
enseñar "Verbo et opere" la doctrina evangélica siendo Dios nacerse hombre, abatirse, humillarse,
conforme a la capacidad de los indios, se ven almas pasar hambre, sed y cansancio; y finalmente tender
muy aprovechadas, no solamente en la enmienda dé sus brazos en una Cruz y dejarse enclavar en ella,
su vida pasada, sino también en virtudes y costumbres dejando asombrado al Cielo y a la Tierra con el amor
cristianas. Y sí también se vé otros que no son tales y tan excesivo que mostraba a las almas, dando su
perseveran en sus vicios y maldades por muchos divina vida en trueques de ellas.
sermones que les prediquen, digo que es cosa común
en todos los pueblos de cristianos estar mezclados ¿Pues qué amor mostraremos a Cristo los sacerdotes,
buenos y malos y siempre lo estarán hasta que el si habiéndonos encargado el cuidado de la cosa que
mundo se acabe. Y así no hay que espantarse que se más amó y ama en este mundo, que son las almas con
vea esto mismo aún entre indios, que de continuo son tanta tibieza las buscaremos y a vista de ojos
enseñados; pues de gente más política entendida que dejaremos que su capital enemigo -triunfe de ellas,
ésta dijeron: "Nom omnes obediunt evangelio, & arrebatándolas del reino del cielo para llevarlas a los
domine quis creditit anditui nostro?" Y con todo esto abismos del infierno? Ingratitud fuera ésta y crueldad
no dejaron de predicarles, pues dijo el profeta: "In tan aborrecible en los ojos de Dios. Cuan dañosa y
omnem terram exivit nonus eorum". perjudicial a nuestras mismas almas, que han de dar
cuenta de lo que nos han entregado. Y por ser negocio
Confesemos pues que no tienen toda la culpa los dificultoso poder cumplidamente satisfacer a esta tan
indios si aprovechan tan poco en la doctrina precisa obligación que tenemos los sacerdotes a cuyo
evangélica, pues procede también del descuido que cargo está enseñar la Doctrina Evangélica a esta
nosotros tenemos en enseñarles, y de la poca nación Aymara, sin un vocabulario de su lengua, he
confianza que tenemos en Nuestro Señor de que procurado salga a luz, tal cual es éste, que agora
haremos algún provecho por mucho que los sacamos.
doctrinemos.
No sé si he salido con mi intento, pero ha sido buscar
Para librarnos de esta culpa no hay otro remedio que y recoger el trigo y molerle, juntando todos los
sujetarnos al trabajo, animándonos con el ejemplo de vocablos que han parecido necesarios para el fin que
los que no solamente le tomaron en aprender lenguas pretendemos. Lo que resta agora es que amasemos el
de naciones muy bárbaras para reducirlas a Cristo; pan con el agua de la Doctrina Celestial; porque ni el
sinodé los que dieron sus vidas en esta tan gloriosa saber la lengua de los indios aprovechará sin la
empresa de ganarlas para el cielo ¿Qué dejó de hacer enseñanza continua de esta soberana doctrina; ni
el príncipe de los apóstoles San Pedro, a quién tampoco el saber esta misma doctrina, si no se supiese
Nuestro Señor entregó el cargo de su rebaño? ¿Qué manifestar con claridad de los vocablos, frases y
trabajos no tomó su co-apostol San Pablo y los demás
Vocabulario de la Lengua Aymara 47
modos de hablar que para enseñarla se requieren. por quien supliquemos se sirva bien empleado por la
Trabajo ha sido de muchos años. especialmente por hacernos idóneos ministros de esperanza que tengo
haberse pasado en compañía de muchas enfermedades que ha su Sagrado Evangelio. Valete, de ser de alguna
y el consiguiente a gloria de otras ocupaciones muy ayuda para De Juli y Julio 10, de mil y la salvación de
Nuestro Señor Jesucristo, a forzosas, pero todo lo doy las almas y por seiscientos y once años.
48 Ludovico Bertonio
De la pronunciación y ortografía de esta lengua. italiana y española usan de las mismas letras que la
latina y para sus pronunciaciones particulares
ANOTACION I duplican las letras latinas o las acompañan con otras
La ortografía es arte que enseña a escribir bien v.g. en esta dicción amarillo, aquellas dos -11- se
congruamente, usando de las letras y caracteres, que pronuncian diferentemente que en latín y para escribir
los sabios de las lenguas aplicaron para leer y esto mismo en italiano escribieran de esta manera
pronunciar, conforme al uso de cada nación. De donde amasiglio, los españoles dicen -milla-, y los italianos
se sigue que quién supiere leer bien según la fuerza y -miglia-.Y todos pronuncian de una misma suerte y lo
sonido de cada letra sabrá pronunciar bien si lo escrito escriben de diferente manera, tomando cada nación
llevare las letras que la ortografía pide: y ese mismo las letras latinas y acomodándolas a su natural
saber leer bien será causa que uno pronuncie mal si la pronunciación, con duplicarlas o acompañarlas con
ortografía faltare; como por ejemplo: hombre bárbaro, otras, como es fácil advertirlo y pudiéramos traer
por llevar, buena ortografía, quién quiera que sabe leer otros muchos ejemplos. Esto mismo pues
lo pronunciará bien y si estuviera mal escrito, de esta guardaremos en esta lengua y para proceder en esto
manera: hombre parpado, el que supiere leer según la con la claridad que conviene, primeramente es
fuerza de cada letra pronunciara mal por, ser mala la necesario saber las letras y sílabas que se han de
ortografía: de donde se echa de ver cuán necesario sea diferenciar de nuestra común pronunciación y modo
que los vocablos vayan bien escritos según la variedad de hablar.
de su pronunciación. Si esta lengua, como en muchas Parecerá esto "prima facié" negocio muy dificultoso,
partes se conforma en la pronunciación con la pero yo lo hallo muy fácil y hacedero, porque con
española, se conformará en todo: no hubiera saber pronunciar doce o catorce vocablos que aquí
necesidad de inventar otras, letras o modos de escribir ponemos se sabrán pronunciar todos los demás que se
que los que usamos escribiendo en romance. Pero hallaren escritos conforme a la pronunciación que
estos Aymaras tienen muchas pronunciaciones, que no aquí enseñamos, sean pues las silabas estas con sus
tienen los españoles y por el contrario los españoles vocablos:
tienen otras de que carecen los Aymaras. Por esto es
necesario buscar algún modo de ortografía que enseñe pha phi phu: soga de ichu phala
a pronunciar bien lo que se escribiere en su lengua. p'a p'i p'u: agujero p'iya
tha thi thu: frío thaya
Dos maneras hallo yo para esto. La una es. que se t'a t'i t'u: pan t'ant'a
inventasen nuevos caracteres aplicándolos a las chha chhi chhu: ala chhiqa
pronunciaciones de que nosotros carecemos; pero ch'a ch'i ch'u: fuerza ch'ama
aunque esta sea la más propia y mejor manera, tiene kha khi khu: nieve khunu
un inconveniente muy grande, y es que si no hubiere k'a k'i k'u: chicha k'usa
maestros de escuela que enseñen a pronunciar aquella qha qhi qhu: luz qhana
nueva forma de letras, solamente el inventor de ellas q'a q'i q'u: amarillo q'illu
sabrá pronunciarlas. Por esta causa tengo por mejor la xa xi xu: encima patxaru
otra manera y es que usemos de las mismas letras que
tenemos en romance, duplicándolas o El modo como cada uno sabrá pronunciar estas silabas
acompañándolas con otras, o de otra manera, como y los vocablos en que se hallan al principio, medio y
mejor pareciere y así duplicadas y acompañadas, se fin de ellos, será éste que pregunte al indio ladino o al
apliquen a la pronunciación que fuere menester, criollo, que mamaron esta lengua con la leche y
porque por una parte no se extrañarán las letras, y también saben bastantemente la española y le diga
acompañadas o duplicadas de aquella manera servirán cómo se dice en tu lengua luz por este vocablo qhana,
de pronunciar conforme a las reglas que para ella fuerza por ch'ama o amarillo por q'illu, encima por
daremos y no es nuevo hacer ésto, porque la lengua patxana, soga por phala, agujero por p'iya, algodón
Vocabulario de la Lengua Aymara 49
por qhiya, peña por jaqhi, frio por thaya, pan por garganta, lengua y dientes donde se hace la
t'ant'a, &c. Y advertiendo cómo pronuncia el indio, pronunciación y así me parece mejor aprender
procurar de pronunciar de aquella propia manera, oyendo a los indios.
haciendo hábito en las tales pronunciaciones y Es tan importante saber bien la pronunciación y la
después hallando aquella letra o sílaba en este ortografía para escribir, que sin ella resultan muchos
vocabulario y en todo lo que se escribiere según esta yerros como se verá.
ortografía, procurar de pronunciar siempre de aquella
Primero: no se entenderá lo que uno quiere decir, si
manera y si escribiere, escribir también de la misma
manera, acostumbrándose a ello y lo que se ha dicho no es por discreción o adivinando.
de estas sílabas: qha, ch'a, k'a, xa, pha, p'a, qi, q'i, Segundo: que dirá una cosa por otra si uno escribiere
tha, t'a, &c. Para saberlas pronunciar se guardará o pronunciare según la ortografía del romance como si
también cuando aquellas letras se juntaren con i, u, en lugar de k'acha jucha que significa pecado ligero o
porque casi todas ellas pueden juntarse con todas las pequeño escribiese o pronunciase qhach'a jucha que
vocales, como puede verse en todo el discurso de este significa pecado de incesto y son casi innumerables
vocabulario, como : q'illu: amarillo; k'illima: carbón, los vocablos donde hubiera grande equivocación si
q'uchallu: roto, k'usa: chicha; y así de todas las demás con el pronunciarlos o escribirlos de diferente modo
letras, que por no alargarme no pongo ejemplo de no se distinguirán.
cada una en particular, ni es necesario por ser negocio
claro. Verdad sea que esta letra k'a, q'a, q'i, k'i, &c. se Tercero: que en lugar de algún vocablo honesto dirá
pronuncia también de otras maneras, pero por no otro que es torpe, como jallu con aspiración significa
causar confusión me ha parecido mejor dejarlas al uso lluvia o aguacero y sin ella quiere decir "pudenda
cotidiano, que es maestro de todas las artes. virorum".
La regla que se ha dado para saber pronunciar, es más Cuarto: Que aunque se entienda lo que uno quiere
cierta y segura, remitiéndolo al indio o criollo para decir pronunciando mal, pero ofende los oídos o
que lo aprendamos y oigamos de su boca, que nos provoca los oyentes a risa como nos reímos de los
enseñará como se ha de poner la lengua, labios y indios, nosotros cuando les oímos que dicen mal
dientes o si ha de ser la pronunciación hacia dentro o varido, en lugar de mal parido, Qawrasara, en lugar de
hacia fuera, que por esta regla quedaría abierta la Caravajal resitumá, por legítimo, perazo por pedazo,
puerta para errar muy a menudo. salo por jarro, cometa por comida y otros disparates
como estos.
Con todo eso. por no dejar de acudir al parecer de
algunos pondré también algunas advertencias, cómo Holgárame de haber hallado cosa asentada a cerca de
se han de poner los labios y otras cosas para saber la ortografía de esta lengua, pero pues no hay nada,
pronunciar, que por ventura dará alguna luz para ello. pareciome puesta en razón la que aquí enseñamos y si
fuere diminuta o insuficiente, con el tiempo se podrá
Qha, qhi, qhu, se pronuncian con el principio de la ir mejorando como acontece también en la lengua
garganta, al fin del paladar, apretando algo el espíritu. española, que tampoco tiene la firmeza que conviene
que aún en los libros impresos hay grande variedad en
¶ Xa, se pronuncia casi de la misma manera, sin apretar
el espíritu o resuello. la ortografía como puede verse en las obras del Padre
Fray Luis de Granada y del P.P. de Ribadeneyra y en
¶ Q'a, apretando mucho la garganta como quien da
castañeta. otros que varían en hartas cosas unas de otras con ser
hombres, tan doctos, porque unos escriben hazeys
¶ Ch'a, apretando la lengua y retirándola al pronunciar.
¶ Chha, echando el espíritu afuera más que la nuestra otros hacéis, unos consciencia otros conciencia, unos
charidad otros caridad &c.
cha ordinaria.
¶ Pha, es media entre f y p. Pertenece también a la ortografía de esta lengua saber
¶ P'a, apretando los labios mucho: que muchas veces juntos las consonantes, tt como
¶ Qi, ki, con más fuerza que si fuera con sola una q. yatichitta, aparanttaña, jakkakiña, y en otras muchas
¶ Tha, echando el espíritu afuera. ocasiones, para significar que es menester detenerse
¶ T'a, apretando mucho la lengua entre los dientes. un poco allí, y que no debe pronunciarse como si
Quede dicho así esto aunque con alguna oscuridad fueran dos consonantes juntas como se usaren Latín.
porque es dificultoso señalar las martes de la
50 Ludovico Bertonio
La ortografía de cada vocablo se sabrá mejor cuestas, &c. Porque el modo de llevar es diverso.
mirándole donde está escrito con los demás en su Aprovecha saber esto así. para no espantarse mucho
propia letra como en la A, los que comienzan por A, y de la gran copia de vocablos, como también ya que
en la B, los que en su primera sílaba tienen B, y así los hay, para buscar los que son propios para cada
los demás por el cuidado que se tuvo en escibirle con cosa, lo cual sucede no solamente en los verbos de
más puntualidad en su lugar, que en otras partes llevar sino también. en otros muchos, como entrar,
donde se topare. andar, lavar, y aun en los nombres y particularmente
en los de parentesco.
Es necesario saber la ortografía especialmente "in
principio dictionis", para saber buscar los vocablos 2.- Los novatos que van aprendiendo la lengua
que en este libro, en la primera y segunda parte, y Aymara muchas veces yerran queriendo deducir un
mucho más en la segunda. vocablo de otro por alguna semejanza que entre ellos
hay; y con esto pasan muchas dificultades en
Algunas naciones se diferencian de otras en la concertar el uno con el otro. jayp'u, es la tarde y
pronunciación: por que estos Lupacas raras veces jayphu es oscuro que no se parece bien. Querrá uno
pronuncian ya, sino ä con diéresis como en lugar de decir que el uno se deduce del otro, pero no tienen que
jiwayatha, jiwäta, lurayaña luraña. Y así en lugar de ver y también son diversos en la pronunciación y por
suyo dicen sü contra el uso de los indios Pacases y no advertirse bien, dan en estas deducciones.
otros que siempre pronuncian yo. I. yu. Muchas veces
también donde los Pacaces dicen -ña estos dicen -lla; 3.- La significación del vocablo principalmente
como piña uñaña y los Lupacas pilla ullaña, &c. contiene al que está en primer lugar en el vocabulario;
Unos dicen araxpacha, otros alaxpacha; siriña, siliña, así en la primera como en la segunda parte; y si se
&c. Unos dicen jutxaña y los Qanas y Qanchis ponen muchos, búsquese su significación en sus
jutkaña, volviendo la partícula -xa interpuesta en -ka, propios lugares.
ordinariamente. Unos pronuncian layra, en lugar de
4.- Algunas veces no se ponen los compuestos por su
nayra; luranaña, en lugar de lurajata en el futuro
otros yatichäma en lugar de yatichamama. Adviértese orden, sino que se entremeten los verbos^ con los
nombres verbales, para mayor claridad de sus
esto para que no se extrañe cuando los indios hablaren
de aquella manera; no solamente en lo que se ha significaciones, y también ' porque no se hallaron a su
tiempo; pero, con mirar una columna más toparán con
dicho, sino también en otras ocasiones, que con el uso
y advertencia se irán sabiendo, como otras muchas ellos si los hubiere.
cosas. 5.- Pónese algunas veces primero el compuesto que su
simple por ser más ordinario, pero será fácil de
saberle con quitarle la partícula, aunque por ventura
De los vocablos de esta lengua no se usará sino compuesto.
6.- Los vocablos, algunas veces se explican con
muchas palabras, pudiéndose con menos y aún se
ANOTACION II declaran con algunos ejemplos. Pero todo esto se hace
La causa de haber tantos vocablos en esta lengua es para quitar equivocación y para que se entienda mejor
por que en las acciones de las cosas no miran tanto al lo que cada vocablo significa y no se ponen siempre
efecto como al modo con que se hace y como éste sea para evitar prolijidad.
vario, resulta de ello grande variedad y copia de 7.- Cuando el vocablo compete al hombre, de
vocablos. Nosotros para decir llevar una cosa, no ordinario conviene también a la mujer, sino es que se
miramos más sino que la cosa se pase de una ¡parte a advierta lo contrario en la declaración o conste por
otra y así hay un verbo general para personas y cosas alguna otra evidente razón que no compete a ambos.
cualesquiera que sean, que es el verbo llevar y esto
está recibido en la lengua romance. Pero, en la lengua 8.- Los indios usan ya de muchos vocablos tomados
aymara se mira, si la cosa que se lleva es persona o de la lengua española o porque no los hay en la suya,
animal bruto; si la cosa es larga, si pesada o ligera; o porque se les han pegado con el trato de los
porque realmente según estas calidades son diversos españoles, como candelera, vinagrera, sombrero, &c.
los modos de llevar: con las manos, en el hombre, a Y si los usan aunque corruptamente tengo por mejor
Vocabulario de la Lengua Aymara 51
bastará usar de cuando en cuando, para dar alguna sal un deseo grande de salir con ella para procurar de
y lustre a la oración. veras la salvación de los indios; porque sin este
despertador cesará todo el cuidado que en esto debe
5.- En la composición del vocabulario no se ha mirado haber.
más que a las tres o cuatro letras primeras de cada
vocablo; poniendo en primer lugar los que convienen 2.- Después de esto es necesario estudiar el arte breve
en aquellas tres o cuatro letras por orden del a, b, c, al principio que uno comienza, para saber declinar y
Por que mirar que concertarán en más, fuera cosa de conjugar, después con estos principios y otros
mucho trabajo y no necesaria. semejantes que en ella se enseñan, comenzar a
construir algunas cosas de esta lengua, como son las
6.- Si en los casos que pide el nombre o verbo hubiere oraciones, catecismo, &c. tomando los vocablos y
duda, pregúntese al indio alguna oración en dos o tres modo de hablar que se van topando y comenzar a
maneras; variando el nombre en los casos en que hablar algo aunque sea tartamudeando.
podría ponerse con aquel verbo y después preguntarle
cuál de aquellas maneras estará mejor y es la más 3.- Sabidos estos principios y cobrada alguna noticia
ordinaria; y seguir lo que el indio dijere, aunque en del modo de hablar de esta lengua, es forzoso insistir
este vocabulario se ha tenido cuidado de apuntarlo. en 3, cosas principalmente que son: estudiar con
cuidado el arte grande, construir cosas algo más
7.- Este num. 3, al cual se siguen las silabas qi, xi, ï, y dificultosas como son sermones, ejemplos y otras
otras semejantes, significa que la tercera persona del cosas que hay en esta lengua. traducidas y compuestas
verbo se acaba de aquella manera, para saber formar con mucha propiedad de los mismos indios; y por que
los tiempos que de ella dependen. todo esto no se quede en la especulación es necesario
8.- Algunas veces, acotando con la primera o segunda venir a la practica sujetándose, al trabajo de la
parte del vocabulario se hallará que dice; Vide, Ibi o composición. Sin estas -tres cosas tengo, por
una V. solamente, lo. cual quiere decir que allí se imposible que uno venga á saber hablar algo en esta
hallará la construcción del verbo o alguna regla para lengua que sea digno de oír, ni que pueda entenderse
hablar congruamente o algún sinónimo y cosas con la claridad que conviene y por que uno puede
semejantes. engañarse presumiendo, que todo lo que dice va muy
bien dicho y declarado; es necesario acudir al maestro
9.- Idem, ordinariamente se pone en los vocablos que o a alguno que sepa dar razón de esta lengua y que
los indios han tomado de la lengua española y corrija las faltas, que en la composición hubiere; pero
también cuando la significación es la misma que se para alcanzar facilidad en el hablar, añado que es
puso en el vocablo precedente o cuando un mismo necesario ejercitarse en predicar los sermones o
vocablo sirve a dos cosas, a la que precede y a la ejemplos que se fueren componiendo, después de
misma donde se pone Idem. haberlos corregido con el maestro; porque sin
10.- La + se pone cuando se van diciendo otras cosas enmendarlos, el que los quisiese predicar, cobraría
pertenecientes al mismo vocablo. facilidad en hablar mal toda la vida. persuadiéndose
que habla muy bien y hablando con muchas
11.- La ¶ se pone donde se dá alguna regla general impropiedades y solecismos o barbarismos. sin llevar
perteneciente a la gramática o a la significación el modo que este lenguaje pide; poco fruto sacará de
general del nombre o verbo. sus sermones y doctrinas, sino es que estas faltas se
12.- Cuando en el vocabulario se hallare, -ru, -na, supliesen con el mucho espíritu y particular concurso
-tha, -mpi, entender que el verbo pide su caso con de nuestro Señor. Pero siempre es bien, hagamos lo
aquellas preposiciones y esto se hizo "brevitatis que podemos de nuestra parte, aunque sea a costa de
causa" y cuando dice acusativo, entender que ha de mucho trabajo, pues le hay en todas las cosas para
ser sin preposición. alcanzarlas, si son de mucha estima.
4.- Porque uno no puede hallar siempre el maestro a la
mano, cuando le faltare será necesario acudir a los
Modo de estudiar esta lengua. indios ladinos. Pero será menester tener mucho aviso
en preguntarles, para que no respondan una cosa por
ANOTACION IV
otra, acomodándose en las preguntas al modo más
La principal cosa que ayuda para saber esta lengua es claro para ellos; y si preguntados en primera persona
Vocabulario de la Lengua Aymara 53
no lo entendieren pregúntenle por las demás y así en DE LOS VERBOS DE LLEVAR POR ORDEN
los tiempos y modos del verbo y casos del nombre; DEL A.B.C. §. I.
por que muchas veces se turban, por no entender
Aña. Llevar cosas largas.
alteran nuestras preguntas y responden disparates y no
hay duda sino que unos indios son más aptos y Anakiña. Llevar por delante muchas personas o
animales.
entendidos que otros y es bien hacer prueba de
muchos. Apaña. Llevar, generalmente.
Asaña. Llevar loza.
5.- Importará mucho ir leyendo poco a poco el Qatatiña. Llevar arrastrando.
vocabulario y las frases para echar de ver que esta Kallaña. Llevar como en litera o en peso.
lengua no es corta y que tiene muchos modos de Qatuña. Es sinónimo de anakiña.
hablar; notando algunos siempre y tomando algún Qhachuña. Llevar arrastrando.
número de vocablos, aunque no sea más que una Chaxraña. Arrastrar.
docena cada día; y principalmente, aprovechará Iqaña. Llevar ropa, &c.
sacarlos de los sermones y ejemplos que fuere Jach'iña. Llevar en el puño.
leyendo y construyendo. Por que esos son los que "ex Jajuña. Llevar en la manta, ceñida al cuello.
adtunctis" se entienden mejor y aún será provechoso Jarphiña. Llevar en la falda.
notar aparte en qué ocasión podrá servirse de el tal Jikhaña. Una vestía por delante.
modo de hablar, vocablo y frase. Jiskhaña. De la mano o de diestro, &c.
Jistaña. Llevar generalmente; raras veces se usa.
6.- Si la Gramática de la Lengua Española fuera fácil Wayuña. Llevar algo colgado de la mano.
de dar a entender, pusiera algunas reglas para los Wantuña. Vide: qallaña.
indios que quieren aprovecharse de este. vocabulario; Ichuña. Llevar en brazos
pero como sea cosa difícil darla a entender, sino es a Iraña. Llevar cosas ligeras.
gente que haya estudiado, no puede decir otra cosa Irpaña. Llevar personas.
sino que al indio, si fuere ladino y entendido le será de Ituña. Cosas pesadas.
provecho tomar el verbo yatichaña, con lo que K'araña. Llevar brasas.
corresponde a la Lengua Española y saber la Lakhaña. Un costal de papas, &c. como abrazado.
correspondencia de la una lengua a la otra y con esto Lak'uña. Papas en la manta.
quizá podrá aprovecharse de la primera y aún de Lampaña. En litera
ambas partes del vocabulario. Lankaña. Llevar barro en las manos o cosas así.
7.- Para enterarse más de la propiedad del vocablo, no Llawch'iña. Llevar barro.
seria tiempo perdido mirar, así en la primera, como en Marqaña. Una brazada.
la segunda parte de él: para ver si corresponden las Mujiña. En la falda de la manta o capa.
significaciones de los vocablos. Porque el vocablo de Nukhuña. Llevar rodando.
la aymara, con que se declara el de la lengua española, Phukiña. Un haz de algo a las espaldas.
estará en la segunda parte y aquel con que se declara Qhiwiña. Una viga al hombro.
el de la lengua aymara, estará en la primera parte de Sullaña. Llevar arrastrando.
este vocabulario. Unkuña. En un pañuelo algo.
Yayuña. Tender hierba ichu.
De los verbos de llevar y de movimiento Yiwaña. Mechones de ichu encendido.
Yupaña. Lo mismo.
ANOTACION V
Los verbos de llevar y movimiento. no solamente En sus propios lugares se sabrá mejor la significación
alcanzan nueva significación sobre la que tienen; sino de todos estos verbos: y para ver las partículas con
muchas veces la mudan totalmente, según las que se componen mírese el verbo apaña. Donde
partículas con que se componen. Por esto me ha también se verá puesto en práctica lo que; apuntamos
parecido ponerlos aquí todos juntos, con una breve de la sincopa en la gramática por causa de estas
declaración; porque muchas veces nos habremos de partículas.
remitir a ellos por excusar de trabajo y enfado. Y si
alguno faltare fácil será añadirle y comprenderle en
las reglas que para los otros se dieren.
54 Ludovico Bertonio
conciertan con la persona y no con los oídos, ojos, A cada uno dar. Saparu vel sapa saparu vel
&c. sapaqataru churaña. Y puede también entrar con
Acá a este lugar. Akaru. otros verbos.
Acá arriba. Aka aläru A cada paso tropezar. Chillqinkunana,
Acá dentro. Aka manqhiru. chillkutankunana lanqt'aña.
Acá hacia a mí. Nä tuqiru. Y usan de estos modos A cada palabra errar. Arunkunana pantaña, como el
señalando con la mano y si no señalan no ponen que va leyendo o hablando. Arusinkunana pantana:
acá. errar cada vez que uno habla.
Acabar. Tukuña. Aunque más ordinario es: tukuwaña A cada uno dar un real dos, tres, cuatro, &c. Saparu
vel tukuychaña miraqaña, putuña vel puchuqaña. maya, paya, kimsa, püsi, reala kata churaña.
Acabar, dícenlo también con algunas partículas Acallar el niño meciendo la cuna. Wawa jikutaña.
compuestas con los verbos: manq'usuña. Acallarle dándole el pecho. Ñuñut'aña.
Acabar de comerlo todo. Satantaña: acabar de Acallar el enojado. Llamp'unuqäña.
sembrar toda la semilla o toda la chácara. Acallar engañando con buenas palabras.
Satakipaña: acabar presto de sembrar. Llullakipaña.
Acabar la mita. Arka miraqaña. Acción. Luraña vel lurawi.
Acabar la obra o labor. Jakhusuña. Acardenalar. Vida: cardenal.
Acabar de tomar de memoria. Jakinthata. Acariciar trayendo la mano por el rostro o cerro.
Acabar de poner sus huevos de gallina. Pikutaña, Sularaña, phiskuraña.
sasiña. Acariciar con palabras. Muxsa arurapiña.
Acabar asolando. Laqhayaña. Acariciar rogando. Achikaña.
Acabar casi o faltar poco para acabar la obra o Acariciar regalando. Chuqichaña, q'ächata,
camino. Niyachaña, ñañachata. munajachata.
Acabar la pared. Pawllaña. Acariciar acallando el niño. Anätäña.
Acabar generalmente. Tukusiña Acariciar hospedando. Qurpachaña.
Acabarse la paciencia. Amuchuyma mutusiña tukusi. Acariciador. Tomarse -ja-. Para esto el participio de
Acabarse los hombres y otras cosas. Qulluxaña, los susodichos verbos, según el modo da acariciar
laq'axaña, chuñixata, t'aqxaña, tukuxaña, 3 -xi. como acariciador regalando. Munajachiri; que es
Acabarse las fuerzas. Ch'ama jispu, tuku, jispusu, participio activo.
tukusu vel ch'ama jukhawi con transición. Acarrear. Este verbo comprende muchos modos de
Acabarse la enfermedad, el enojo, las riquezas. traer, donde se podrán ver en el verbo traer.
Malartaña. Acarrear bienes o males. Jiskinaka vel yanqanaka
Acabarse de henchir. Phukusuña, jullpusuña, apaniña vel puräña o purärapiña vel puränirapiña.
jullchusuña. Acarrear males. Yanqaru jaqhuntaña.
Acabarse la vida. Uru tukusi. Acarrear mieses a la troje. Sixiru vel piwraru
Acabarse el matalotaje. Ququ tukusi. khumuña.
Acabarse, disminuirse la vista. Nayra sarphu A caso hacer. Jani luraja sasina täpaña vel ilathajama
sarphuxi y con transición sarphuxitu. vel jani amutataki luraña.
Acabarse, no haber más. Jukhakiña. A caso ir. Thapathama maña. Y así se dirá con otros
Acabarse el plazo. Aruxasiwi, ururu puri. verbos.
Acabarse el linaje en mi. T'aqirijaña vel qullurijaña A caso sin advertir. Jani jamut'atataki; con J al
kankaña. principio.
Acabar algo en un día. Urujäña. Acabada obra o cosa A caso preguntando, -ti. ¿Pedro ulljtati? ¿A caso has
perfecta. Jiskikama luratawa. visto a Pedro?
Acabada estar la obra. Tukuwatawa. Acaso o por ventura morirá. Lanaxa jiwachini. Este
A cabo de mucho tiempo. Jaya pachata. adverbio de ordinario quiere el verbo compuesto
A cabo de poco tiempo. Juk'a jaya pachata. con la partícula -chi.
¿A cabo de tanto tiempo no acabo de venir? ¿Juch'a A cargas. Khumu khumu, sayna sayna; según el modo
pachata jani jutiti? de llevar.
Acaba ya. Jank'achakima. Acatar. Más propiamente decimos respetar. Jaxsaraña
Acabar sentenciando el pleito. Jakixaña, phat'xaña. yupaychaña.
Vocabulario de la Lengua Aymara 59
Acompañar llorando al que sale de casa o pueblo. Acontecimiento. Dirase decendiendo a lo particular,
Jacharpäña. Y si son muchos: jupirpäña. como chijiru puriwi, luntatasiwi, &c. La desgracia,
Acompañar saliendo al camino poco o mucho el hurto que le sucedió.
trecho. Jakirpäña. Acordarse. Amajasiña, amutaña: piden acusativo de
Acompañar volviendo después que salieron al la cosa que en latín o español se pone en genitivo.
encuentro. Jakistakawitha jutxaña, chukunixaña. Acuérdate de tu padre. Awkima amajasima.
Acompañar a uno. Irpaña vel chikaki saraña. Acordarse siempre o continuamente. Wiñaya
Acompañar al Santísimo Sacramento o a algún chuymat'aña vel chuymana apanaqasiña.
grande o al difunto. Alisiña, arkaña. 3. -ki. Acordarse de lo que ama o aborrece o que da pena
Acompañar los criados a sus amos. Idem: arkaña, o contentos. Chuyma churasiña con -ru.
alisiña. Acordarse de lo olvidado. Amajasisxaña,
Acompañarse uno a otro. Irpasiña, irpanaqasiña. amutasxaña.
Acompañar yendo delante. Nayra vel nayraqatapa ¿Acuerdaste de más pecados? Juchanakama ukhakiti
saraña. amajasta.
Acompañar estando con el enfermo. Usuwaña, Acordar algo a otro. Amajasäña amutäña.
usuwasiña. Acordar a otro algo por amor de alguno.
Acompañarse con buenos o con ruines. Amajasärapiña.
Yanqhanakampi, jiskhanaqasiña, saranaqaña. 3. Acordar, tomar acuerdo consultando. Amajasäsiña,
-qi. arustasiña, arusnuqaña.
Acompañamiento. Arkaña o según fuere el modo de Acordar determinando lo que debe hacerse. Aru
acompañar tomando los infinitivos del verbo o los wakiqtasiña, wakäsiña, wakijäsiña, esto es entre
participios en -wi o -ta. muchos.
Acompañados, que siempre van juntos. Wayñuni Acuerdo o consejo de los oidores y otros que
irpani irpanaqasiri vel irpanaqasita. gobiernan. Aru wakixäsiwi, wakit'äsiwi. Esto es,
Acompañar dos cosas de un mismo tamaño o lo determinado de ellos.
figura. Chikt'aña. Como acompaña esta imagen Acuerdo, determinación. Resolución de hacer algo.
con otra semejante: aka imagen maya ukajampi Lurajasawi vel maja sawi, si es ir; y así de otras
chikt'ama. cosas.
Acompañado de juez en los pleitos. Apuna jakijiri Acordadamente. Amajasisaki amutasisaki.
masipa. Acordar o templar las voces de los instrumentos.
Aconsejar. Iwxaña. 3. -xi, yatichaña, amajasäña. Jiski aruñataki, wakrt'äña, templaña.
Aconsejarse con alguno. Jaqimpí amajasäsiña, Acordar les voces de los cantores concertándolas.
jamutäsiña. Kanturanakana kunkapa wakit'äna.
Aconsejar mal o bien. Aru churaña; más ordinario es Acortar cortando. Kuchuqaña llaxllaqaña. Esto se
en mal. dirá también con los verbos que significan cortar,
Aconsejarse uno a otro. Iwxäsiña, amajasäsiña. interponiéndoles la partícula, -qa o -ra. Vide:
Aconsejar demasiado o de costumbre. Wiñaya cortar.
iwxakamanaña. Acortar el estribo. Jithusuwaña, jiskakataña. )(
Aconsejarse dejándose decir lo que le conviene. Jiskaqaña.
Iwxäsiña. Acortar como quiere. Jisk'achaña.
Aconsejar a la despedida o de paso. Iwxäwaña. Él Acortar la medida. Jithithapäña.
que aconseja: iwxiri amajasiyri, aru churiri. Dicen Acortar la plática. Aru phit'uraña, aru allqäña.
samakipiri, en mala parte. Acortar los pasos a uno estorbándole la ida.
Aconsejar acertadamente. Chuymaru puriri vel Qulluwaña.
junut'iri iwxaña. Acortarse la vida de los hombres. Jaqinakana
Acontecer. Kankaña. jakañapa vel urupa pisixi, q'ataxi, jithinti. Todos
Aconteció esto en Roma. Roma markana aka yänwa vienen de: -aña.
vel kankaña. Acortarse la vista. Nayra sarphuxi vel sarpuxitu. Ver
Acontecerme esto o lo otro. Akajamaña vel kankaña. poco: thaminjama ulljaña. 3 -ji.
Acontecerle. Aka jamawa vel kanki; más claro se dirá Acortada cosa. Jithintäta vel jisk'achata.
contando en particular lo acontecido. Acosar afligiendo. Watunkäña
Vocabulario de la Lengua Aymara 61
Admirar a otro. Warakusäña: referir que se admiró Adorar ofreciendo cuy. Wanq'una jamp'atiña. Y así
viendo u oyendo: way vel jiy saña. se dirá de otras cosas poniéndolas en hablativo.
Admirarse sobremanera. Warakusiñana Vide: Ay- no. 30. y Ja- no. 2.
warakusiñapa, warakusiña. Adorar ídolos. Wak'anaka jamp'atiña.
Admirarse asombrándose o turbándose. Muspaña Adoración o culto de los ídolos. Wak'anaka
khakartaña. jamp'atiña.
Admiración. Warakusiña, llaxsasiña, lakhas phara Adoratorio de ídolos. Wak'anaka jamp'atiwi.
maña. Adoratorlo del Sol. Willka jamp'atiwi.
Admirablemente. Warakusiñaki kharkartañaki. Adoratorio célebre que hay en esta puna de los
Adobar. Vide: aderezar. lupacas. Phuxpuqullu. Y de esta manera hay
Adobar la comida echándole algún sabor. infinitos nombres de adoratoríos.
Muxsanchaña vel muxsaräña. Adoratorlo o humilladero de los cristianos. Dios vel
Adobar la carne cruda o pescado crudo. Santonaka jamp'atiwi.
Mach'ichaña, mach'itañaru apantaña. Adormecerse o cabecear. Ikikipaña, iki ch'awaña.
Adobo así. Mach'itaña. Adormecerse profundamente. Iki jiwaña.
Adobar guantes o flecos. Muxsa thujsäña. Adormecido así: Iki jiwata vel iki machata.
Adobo así. Muxsa thujsäña. Adormecerse algún miembro. Sajsapíña, sujsupiña,
Adobador. Muxsa thujsiyiri. t'ukuña. Usase con transición. Él que tiene el pie
Adobe. Tika. adormecido. Kayu sajsapita jaqi.
Adobe hacer. Tikaña. Adormecerse teniendo calambre. Chukullijaña.
Adobera. Tikaña. Usase con transición. 3 -ji.
Adobes amontonar. Arkuña. Adornar. Sumaychaña, sumäña.
Adolecer. Usuña, usuru puriña. Adornar vistiendo. Yamparut'aña.
Adolecer haciendo cama. Usunuqaña. 3 -qi. Adornarse. Sumaychasiña, yamparusiña.
¿A donde?. ¿Kawkina? Cuando significa estar. Adquirir. Jakiña, Jakisiña.
¿A dónde estoy?. ¿Kawkinkaña? Adquirir para otro. Jakirapiña.
¿A dónde estás?. ¿Kawkinkata? Adquirir con trabajo. Qinasiña, tuwanasiña, jakisiña
¿A dónde está?. ¿Kawkinki? así se conjuga adverbio Adquirir enfermedad. Usu katutaja.
y verbo todo junto, como dijimos en la gramática. Adquirido. Jakita, jakisita.
P. 2. Cap. 7.§ 1. P. 3. Cap. 5. § 5. Adquirido con mucho trabajo. Thaxi wayu, sumi
¿A dónde está?. ¿O qué es de Juan? ¿Juanasti? wayu. Vide: ibi.
¿A dónde está o qué es del bordón. ¿Thujrusti? Y así Adrede. Tullpa, tullpaki.
se dirá de otras personas y cosas. Adrede me descalabro. Tullpaki p'iyjitu.
¿A dónde más? ¿Kawkinaraki? Adrede con doblez. Tullpaki vel mästäki vel
¿A dónde podría estar? ¿Kawkinkarakispana? jakhastäki.
A donde quiera que estés. Kawkinkasinsa vel Aduana.
kawkinkimansa: según el supuesto. Advenedizo forastero. Que está mucho tiempo en
A donde quisieres. Kawkinaspalla, chuymamakama. algún pueblo. Jaqha jaqi, sariri vel jaya jaqi.
¿A dónde? Cuando hay moviento, "ad locum". Advenedizo que tiene origen de otro pueblo. Maluri
¿Kawkiru? vel mitma.
A donde quiera. Kawkirusa, Kawkiruspalla, kawki Adversario enemigo. Awqa, t'iñi.
tuqirusa, kawki iwraqarusa, kawki winqallarusa. Adversario, enemigo público. Awqa.
Adoptar hijo. Yuqajakiptäña. Adversario contrario en brindar y competidor en
Adoptar hija. Phuchhajakiptäña. juegos. Quncha.
Adoptar común a ambos. Wawajakiptäña: Adversario de esta manera competidor, &c. Se hace
yuqajataki, phuchajataki katusiña. también con la partícula masi. Umiri masi, anatiri
Adoptado. Yuqataki katusita, &c. Acomodando los masi, awqasiri masi, &c. Usando del participio en
posesivos: -ja, -ma, -pa, -sa, según fuere necesario. -ri.
Adopción. Yuqataki katusiña. Adversidad. T'aqhisiña, mutuña.
Adopción de Dios. Diosana wawapataki katusiwi. Adversidad tener. Mutuñankaña, t'aqhisiñankaña.
Adorar. Jamp'atiña. Advertir o estar advertido. Amajasiña, jamurpäña,
Vocabulario de la Lengua Aymara 65
Ahechar limpiando con escobilla el montón de Ahorrar plata dejando de gastar. Qullqi
trigo. Mulimaraña, sususuña. limithapisiña, mich'asiña, v.g. cada año ahorra mil
Ahechar cirniendo. Susuña. pesos: maranjama jachu qullqi limithapisi mich'asi,
Ahecho por su orden como están. Thiyatha thiyatha -aña k'utupini jali.
sarapatkama. Ahorrar el vestido, no gastando para comprarle.
Ahí donde estás. Ukana. Isitaki qullqi limithapisiña y puede aplicarse a
Ahí mismo. Ukanapini vel ukawjana. otros casos.
Ahí dentro. Uka manqhina. Ahorrar el vestido bueno, poniéndose otro. Isi
Ahí fuera. Uka anqana. yanjräsiña vel isi samat'i, isi samat'äña.
Ahijar el ganado haciendo alguna diligencia para Ahorro de plata, vestido, &c. Qullqina, isina
la obra de la generación, como suelen los indios samat'añapa, yanjräsiñapa.
para que sus carneros multipliquen. Anäña. Ahorcar con soga. Jaychjaña, 3 -ji. Wayt'iña,
Ahijar el árbol y cualquiera planta o sembrado warkuña.
saliendo de una planta o grano. Qullqa aliña. Ahorcado estar. Wayt'iskaña, wayt'iskakiña,
Ahijar, nacer el sembrado muy espeso. Qullqa aliña warkutakakiña, wayt'itakakiña.
vel achuña Ahorcarse. Jaychjasiña, wayt'isiña, warkukatasiña.
Ahilado, consumido, delgado. Kusata, tukari, Ahoyado. Phutunku phutunku, phujru phujru,
suwata, lasut'ata. Apodando dicen también chäna chuwaña chuwaña. Vide: agujereado.
ququpa, tukari, waka, amaya k'ayrawañata, janqu Ahoyar. Vide Supra: agujerear.
chawli. Ahumarse. Jiwq'ikipaña.
Ahitarse demasiado comiendo. Manq'aña thurkiña, Ahumar. Jiwq'ikipata.
khasaraña, thujsa khasaña. Ahumado. Jiwq'ikipata.
Ahitarse bebiendo. Umana thurkiña, &c. Ahumado, cocido en seco. Nakhata.
Ahogar, apretando la garganta con las manos o con Ahurtadillas. Jamasataki, jani ulljata.
soga ahorcando. Jaychjaña. 3 -ji. Ahusado, que tiene la cabeza prolongada. Chunta
Ahogándose dar boqueadas. Q'ajtaña. p'iqini; sayt'u, saw chuqata p'iqini.
Ahogar la mala hierba al sembrado que nace. Qura Ahuyentar. Phat'äña, maräña, mitiqäña.
yapuwa jinq'i, tuku, atipi vel jaychji quraki yapuna Ahuyentar con malas palabras. Achurpäña.
jakhusi. Ahuyentar con malas palabras, o tratamientos.
Ahogar el pecado a las virtudes. Juchanakaki Jikharpäña, jikuthaltäña.
animanaksana virtudesnaka qura jinq'asina A imitación de alguno. Jamutaki. Hagamos a
jamachi. imitación de Cristo: Jesucristoru jamutaki luratana.
Ahogarse ahorcándose. Jaychjasiña. Airarse. Q'apisiña, wallaxtaña, jalutaña. Vide:
Ahogarse en agua o atravesándose la comida. enojarse, encolerizarse.
Qinsitaña, jaxsakataña. Airado. Q'apisiri, q'apiskamana jaluta, qayqa,
Ahogar así. Jaxsakataña, qinisitäña. qayqata.
Ahogarse ya, estar apique de ello. Jaxsakataja saña. Aire, elemento. Tha vel laqampu. + Volar por el aire:
Ahogarse atravesándose algún hueso. Kunkaru laqhampuqata jalanaqäña.
ch'akha chakat'itu vel jithit'itu. Aire o viento. Thä. + Hacer o soplar: thäña. 3 -iy vel
Ahogarse entrando polvo en la garganta. Qhuri thänaqaña.
ch'ajitu vel jaychjitu. Aire muy recio. Tumäwi.
Ahogar torciendo el cuello. Kunka q'iwiraña, Aire o viento ordinario. Wayra. + Correr este aire:
millk'uraña. wayraña.
Ahondar la tierra arándola. Tuqipa vel allki Aire con que suelen helarse los sembrados. Jisqi. +
qhulliña. Soplar este aire: jisqiña.
Ahondar. Yuruchaña, phutunquchaña, phuxruchaña, Aire con algún remolino. Waywa. + Hacer remolino
luxrisuña. así: thä waywi. Idem: waywa sari.
Ahondar cavando de cualquiera suerte. Luxriña, Aire con mucho remolino y polvareda. Tutuka. +
jat'iña, jurqiña. Correr así este aire: tutuka sari, kami vel tutuka
Ahondar cavando un poco al modo que hacen una piñula jali, phiruru phiruru jali.
cuchara. T'illmusuña, qaqusuña. Ajedrez. Kumisiña. Por ser juego semejante al
70 Ludovico Bertonio
Alancear arrojando la lanza. Chukina jaqhutaña. Alborotarse las bestias embraveciéndose. Uriptaña,
Alano perro grande. Tü tü anuqara, jach'a tü tü luqhiptaña.
anuqara. Alborotarse los hombros moviéndose
Al anochecer. Vide: a boca de noche. precipitadamente a hacer algo. Uriptaña,
Al amanecer. Vide: abrir el día. q'apaptaña.
A la otra parte. Khukata. Alborotarse el tiempo con tempestad de rayos.
Alarde hacer el Capitán de sus soldados o gente. Illapunaqaña vel illapu takurasi.
Süchaña y dicese aunque no sea en negocio de Alborotarse, alterarse el corazón con alguna pasión
guerra, uno para cualquiera jornada o despacho. de deseo vehemente bueno o malo. Chuyma t'irij
Alarde hacer los soldados o gente mostrándose a t'irijitu, t'iju t'ijutitu, t'alt'ajtitu.
punto. Süchasiña, mawijaña. 3 -ji. Märu Alborotarse el pulso andando aprisa. Sirka t'iju
mulluq'uthapitaña vel jituthapiña. t'ijuti.
A la rebatiña echar. Waykaña. Alborotado estar. Dícese por todos los sobredichos,
A la rebatiña andar. Waykasiña. verbos, según fuere la cosa que se alborota; y no es
Alargar el plazo. Arusiwi uru. Idem: chimpujawi uru menester usar el participio si no del mismo verbo,
jituthaptäña vel jithäña. pues tanto es alborotarse como estar alborotado; lo
Alargar la mano o el pie. Ampara vel kayu ätataña, cual incide en muchos verbos.
tukitataña, much'atataña. El pie, wat'atataña, Alborotar. Dícese con los mismos verbos
kapatataña. interponiéndoles a, antes de -ña, como takurasäña
Alargar el pie, llegando con él a parte deshonesta vel takurasiyaña.
de alguna mujer. Kayu wat'atataña. Albricias dar. Nayrachaña.
Alargar el paso. Kapatatasa. Idem: jach'a chillqiña. Alcahuetear. Saqhaña. 3 -qi.
Alargar la vida. Jakaña jithjaña. Alcahuete. Saqhiri; alcahuete usando el mismo
Alargar el estribo. Estribo jithitäña, jithiqäña, romance.
wayuqaña. Acortarle: jithusuwaña, jithikatäña, Alcanzar, ganar hacienda con mucho trabajo.
wayukataña. Thayllaña. Vide: tha, 2, p. y ti.
Alargar un hierro y cosas semejantes, tendiéndolas Alcanzar hacienda de cualquier suerte. Jakiña,
con el martillo. Jiskaqaña vel jiskatataña. tuwanasiña, jakisiña.
Alargar la vista, tendiendo los ojos. Ullinuqaña. Alcanzar en el camino. Jakixataña.
Alargarla hasta cansarse. Nayra qariñakama Alcanzar dando algo a otro, como una carta, un
ullinuqaña. palo, &c. Dícese con los verbos de llevar
Alargarla todo lo posible. Ullijañakama, ullinuqaña. compuestos con la partícula -rpä. Dame,
3 -qi. alcánzame aquella carta: uka qillqa irarpiyita,
A la madrugada. Vide: a la mañana. Ut Supra. luqarpiyita.
Al alba. Pacha k'ajta, uraqi willij willirtipana. Vide Alcanzar lo que uno pretende. Jakiqaña.
sup: abrir el día Alcanzado he a confesarme. Confesa jakiqaña:
Alaridos dar voceando o llorando. Warariña, salido he con confesarme.
qapariña. Alcanzarse un relámpago a otro. P'allcha,
A la tarde. Jayp'u vel jayp'uru. jupallchaxti, lliju llijuti, llipij llipijti.
A latón morisco. Payla. Alcanzar para otro. Jakirapiña. Él que alcanza
A la vista de alguno. Nayraqatana vel nayraqataña, cualquier cosa que va a comprar o a ganar. Tintaña,
nayrana. vel nayraña; con -a, -ma, -pa, -sa, según achuna jaqi.
la cosa pidiere. Alcanzar a otro en las cuentas en mil pesos. Jachu
Alborear el día. Vide: abrirse. Alborear o amanecer pisi, rnaynina jakhuwasiña vel jachu pisi
con trabajos: jariña. Idem: t'aqisisaki qhan tataña. jakhurapitu.
Alborotarse el mar. Uxiña. Alcanzar las cargas que van adelante.
Alborotarse, teniendo alguna resaca. Q'ayti Khumuxataña, khumumpi jakixataña. Y los verbos
q'aytiltaña, aytil aytiltaña. del movimiento con la partícula -xata, significan
Alborotarse el pueblo. Pituthaltaña, takurasiña. alcanzar.
Alborotarse andando en muchos negocios. Alcanzar lo que se pide con instancia. Jakiqäsiña.
Takurasiña. Idem: parirasiña. Alcanzar perdón de sus pecados. Jucha
72 Ludovico Bertonio
Almacén de quinua, chuño, trigo y otras comidas. porque los indios no distinguen los juegos sino
Vide: truji. miran al modo.
Almacén de bajo de la tierra para esconder algo. Alquerque jugar o al ajedrez. Kumisiña, kumisiñana
Tuqa. anataña.
Almejas. Alquilado. Iñacha vel mink'ata vel qullana.
Almena. Amata. Alquilar. Iñachaña, mink'aña.
Almena poner. Amata lat'a. Alquilar para sí. Iñachasiña.
Almendra. Alquilar para otro. Iñacharapiña.
Almete o capacete. Uma chukuña. Alquilar primero que otro. Qullanaña.
Almilla o ropa para abrigarse el que anda vestido. Alquilar por plata. Qullqina iñachasiña.
Läsquña. Alquilarse. Iñacha. Idem: mink'a maña.
Almilla ponerse. Läsqunat'asiña. Alquilarse por comida. Manq'anina maña, qawranina
Almirez de metal. Yawri iyaña. maña.
Almirez de piedra. Qala iyaña. Alquilarse de balde, porque no le pagó. Jani
Almorzada. Lü. Vide: mu, no. 2. Phuxtu, thuxtu kunanina maña.
muju. Alquilarse de balde o gratis. Inaki, marapiña
Almorzada de coca. Kuka rnarqa. yanapakiña.
Almorzada dar. Muju churaña. Alquiler. Paylla.
Almohada. Chijmaña, ch'ijma sawnaña. Alquiler pagar. Payllaña vel ch'amatha churaña.
Almohada poner a otro. Ch'ijmutäña. Alrededor. Vide supra: alderredor.
Almohada ponerse. Ch'ijmut'asiña, ch'ijmachasiña. Al retortero, traer. Phiruru phiruru jaläña, tuma
Almoneda hacer. Qinaku vel juskusinaka utt'äña, tumäña, qiwqiwäña.
allitataña alataxañataki. Al revés vestirse. Jaqhukipata vel llint'akipata
Al momento. Ilaki, jamk'aki, thusaki, kayuki, thuylla isit'asiña.
kayllaki tujukaki. Al revés volver un costal, lo de dentro afuera.
Almorranas. Mutujala. Jaqhukipaña llint'akipaña. Y así de otras cosas.
Almorranas tener. Mutujala usuña vel usutu; Al revés leer. Jaqhukipata liyiña. Idem: qillqa
jaltusnutu vel mistutu. ullixataña.
Almorzar. Lakha jarisiña vel almursaña. Estar por Al revés entender. Jaqhaki vel jaqaru isapaña,
almorzar o no haber almorzado. Lakha jariñawi vel katuqaña. 3 -qi,
lakha jarusuñawiña. Al revés hablar. Jaqhaki, mästäki, jaqhastäki arusiña.
Almuerzo. Lakha jari. Al revés ponerse la espada. Jaqha tuqiru, äkatasiña.
Almotacén. Al revés arrimar la espada. Jaqhukipañatatha
Almud. Tupuña q'ullu. äkataña.
Alocado. Luqhitiri, uritiri. Al revés vivir de los santos. Santunakana sarawipatha
Alocado quedar. Luqhitxaña vel lukutxaña. kutikiptata vel jaqha manqa, mä manqasaraña.
A lo callado o calladito entrar. Amuthapiniki Al revés hacer. Jaqhaki luraña.
lat'antaña. Al revés hacer de lo que mandan. Kamachíta aru
A lo disimulado. Jaqhastäki, mästaki, mä tumpaki. jaqhukiptäña vel kutikiptäña.
A lo más que coma. Ancha manq'asinsa vel manq'i Al revés decir algo de propósito. Watiqaki,
pansa. Según fuere el supuesto. jaqhastäki, atamaña.
A lo menos o al menos éste que coma; come un real Al revés decir algo por yerro. Jaqhaki vel aru
de pan cada día. Pisi manq'asinsa mä tumina jaqhukiptataki atamatawiña, aru pantatawiña.
t'ant'a urunkuna manq'iri. Altamisa, yerba medicinal. Marqu.
A lo que me parece o a mi juicio. Nantha. A lo que te Altar a nuestro modo. Altara.
parece: jumantha. Y así se ponen otros pronombres Altar de las guacas, hecho de piedras labradas,
o nombres con -ntha. como se ve en las punas. Jusnu.
Al parecer de todos. Taqi jaqinakaña; porque -atha o Alterar el pueblo. Pithuña, ch'axmiña, ajaña,
-ña solamente sirve para esto. takurasäña.
Al principio del mundo. Pacha qallarapana. Alterar innovando cosas. Maya jamu irajaña. 3 -ji.
Alquerque. Kumisiña. Y lo mismo significa ajedrez, Alterarse inquietarse, con la multitud da cuidados,
Vocabulario de la Lengua Aymara 75
sin poder pensar en otra cosa. Takurasiña, Alunado, que a cada menguante enloquece o
parirasiña: con -ru. enferma. Urut'ankunana luqhitiri, usuritiri.
Alterarse las cosas mudándose. Mawijaña, Allá donde tú estás. Ukana, ukaru. Según fuere
mawakiptaña. menester.
Alterar, inquietar el sueño. Iki ch'axmitu, Allanar. Pampachaña, juskachaña, t'axtaraña.
wayukipitu. Allanar una tabla o piedra. Pallallachaña,
Alterarse de enojo. Q'apiskiptaña, wallaxkiptaña. llunkuraña, &c.
Alterarse con vehemente deseo. Tiju t'ijut'itu, t'aj Allanar enluciendo. Lluch'iña, sulaña, lluch'iraña,
t'ajtitu: de -aña. sularaña.
Alterarse embraveciéndose. Uriptaña, luqhiptaña. Allanarse de suyo. Pampachasiña, juskachasiña.
Altercar, disputar, porfiar. Sasiña vel chikutasiña. Allanarse rindiéndose. Axawanuqaña, inawanuqaña.
Alteración, disputa, porfía. Sasiña, sasiwi, 3 -qi.
chikutasiña chikutasiwi. Allanar a otro. Axawanuqäña, 3 -qi.
Altillos que hay por los campos de piedrecitas o Allanarse humanándose en el trato. Phaq'iptaña.
tierra. Pünqu. Allanar con pisón o con los pies. T'axtaraña.
Altísimo. Ancha jach'a, amputa. Allanar dificultades. Jaritha luraña, wakisäña,
Altivo. Thuji, jach'a chuyma. pampachaña.
Alto, sobrado de la casa. Utaxaru uta. Allegarse. Vide: llegarse.
Alto del cielo. Laqhampu, larama. Allegar juntando. Tantaña, tantathapiña, quriña,
Alto, grande hacia arriba. Jach'a, amputa, alä. quritapiña.
Alto, grande, varón o mujer. Jarma. Allegar plata ganándola. Jakiña.
Alto diez brazas. Tunka luqa jukha waru. Allegar, ganar para otro. Jakirapiña.
Alto hablar. Junt'u, t'ullqu arusiña. Allegado muy jumo apeñuscado. K'ä k'ä, dícese de
Alto encumbrado. Sayt'u. casas, &c.
Altramuces o chochos o lupinos como dicen en Allegarse al parecer de otro. Amajasitapa arkaña,
Italia. Tawri, su mata; tawri ali. Altramisa. Vide chiqawa saña, ullirpäña.
supra: altamisa. Allegarse a los buenos. Jaqiwaña, sarasiña,
Al través ponerse en el camino. Thaki uqhataña. irpanaqasiña, lip'iña, con -ru.
Al través dar el navio. Wampu uraqiru vel Alli estar. Ukankaña.
jaqhatuqiru q'iwikipti. De -aña. Ama, que cría. Ñuñuwarapiri.
Al través pasar o atravesar. Jalajaña. 3 -ji. Ama, que tiene criados. Señora.
Altura o tamaño de cualquiera cosa. Tansa, juch'a. Amable. Amawaña, antiskaña, jiwaskaña,
Altura del hombre. Jaqi sä. waylluskaña, takiskaña.
Altura mediana. Wakita jach'a vel amputa. Amabilísimo. Amawañaxtara, amäwañana
Altura pequeña. Jisk'a vel juch'aki, señalándola. amawañapa, antimalla, jiwamalla, &c.
Albañal. Pincha. Amable que roba los corazones. Chuyma apiri,
Albayalde. Kanasa. chuyma luntatiri, ñatiriri.
Albedrío del hombre en esta vida. Yanqhasa, jiskisa, Amador. Amawiri, munajachiri, waylluri, antiskiri,
chuymakama saranaqaña. antita, waña chuymani vel waña. A todos se
Alumbrar dando lumbre, con candela u otra cosas. antepone la cosa amada en genitivo o acusativo sin
Qhanachaña, qhananchaña. preposición o con -ru algunas veces.
Alumbrar al ciego dándole vista. Ullitatäña. Amado querido. Amawata, apanka: iwayu, k'a, chuqi;
Alumbrar, dar noticia de algo. Qhanachaña. uyaya munaya umana, kawina.
Alumbrar el Sol. Qhanaña vel lupiña. Amagar, amenazando de dar con la mano, palo o
Alumbrar la luna. Paxsiña, piedra. Amparana lawana, qalana jaqhachaña.
Alumbrar las estrellas o piedras preciosas. Vide: Amagar espantando a las bestias con algún
relumbrar, resplandecer. ademán. Thalaña.
Alumbrar Dios. Qhanachaña, qhanantaña. Dando Amamantar. Ñuñuyaña.
buen parto: jakiqäña, sapaki yuqachäña. Amamantar para acallar. Ñuñut'äña.
Alunado, que a cada luna nueva enloquece. Amamantar los cabritos, corderos, &c. llegándolos
Ayrinkunana luqhiptiri o que enferma: usuritiri. a las madres. Ñuñukatäña. Con -ru.
76 Ludovico Bertonio
Amancebarle el hombre o mujer casado o por Amargar. Jarujaña, qatajaña. 3 -ji. Usanse con
casar. Sipasichasiña mancebachasiña. transición: jarujitu, qatijitu.
Amancebado. Marmini. Él que tiene amarga la boca. Jarujata, qatijata.
Amancebada. Jaynuni. Estos dos vocablos significan Amarillo. Q'illu, chuqi vel yuri, churi.
también casados: "es adiunctis", se entenderán. Amarillo volverse. Q'illukiptaña, chuqikiptaña, &c.
Amancebado o amancebada. Sipasini. Alguna diferencia hay entre estos nombres de más
Amancebado andar. Sipasini saranaqaña. 3 -qi. o menos.
Común a él y ella. Amarillo volverse el sembrado. Dícese con los
A manadas. Tama tama, t'aqha t'aqha. mismos nombres.
A mano derecha. Kupi tuqi. Amarillo volverse el enfermo. Idem: Amarillo
A mano izquierda. Ch'iqa tuqi. volverse el sembrado.
Amanecer. Qhantataña, q'altaxaña vel laqhampu Amarrar a la columna o pilar o a otra cosa así.
q'arajti vel k'ajti, willij willirti. Yaphikataña.
Amanecer orando. Dios jamp'atikasina qhantatäña. Amarrar o atar la carga. Khumut'aña, chinuña.
Idem: uruña o uruwaña; y puede aplicarse a otras Amarrar, atar muy recio. Wiska tartäña.
cosas. Amarrado. Yaphikatata, chinuta, khumuta; según la
Amansarse el enojado, la enfermedad, el trabajo, la cosa.
prisa de la obra, la mar, la ira y otras cosas Amasar. Ñatuña, lliwq'aña, q'apiña, masaña.
semejantes. T'arphunuqaña, inawanuqaña, Amasar barro con los pies. Kayuna takiña.
nañawanuqaña, llamp'unuqana, axawanuqaña; A más lejos que vaya. Ancha jayaru masinsa.
todos la. 3 -qi. A más tardar. Ancha jaya pachasinsa, unasinsa,
Amansarse el enojado; dicen también. t'ut'usinsa.
Chuymawanuqaña, qhanaptaña, manuqaña, A más valer. Ancha jaynn chanipasinsa.
muxsawanuqaña. A más tener. Kunani, kawkinisinsa. Y así se dirá con
Amansar. Activo. Dícese con los verbos precedemos todos los verbos en gerundio o subjuntivo, según el
según fuere la cosa, interponiéndoles la partícula supuesto.
-a vel -ya. T'arphunuqäña, llamp'unu -qäña, &c. Ambos a dos. Panija, -ma, -pa, -sa, según las
A manera o al modo o como: dícese con el nombre, personas.
al cual comparamos la cosa, posponiéndole la Ambas cosas. Payapa, paya, chikapa, payäja.
partícula -ja vel -jama. Aquella piedra es a manera Ambos ojos, oídos, pies y otras cosas hermanadas
de hombre: uka qala jaqixa vel jaqijamakiwa. así. Nayrapura, jinchupura, kayupura, &c.
A manteniente dar golpes sin soltar de la mano la Añadiendo -pura.
piedra con que da. Qalana tallmaña, kumpaña. Ambas hermanas. Qullakani chinkini.
Amar. Amawaña, antíta chuymaniña, antikataña, Ambos hermanos. Jilani sullkani.
jiwakataña, takiña, munajachaña waylluña, Ambos, padre e hijo. Awkini yuqani. Y de la misma
chuymaña, wañaña. Los dos últimos son nombres manera se dirá de todas las cosas que tienen
con -ña y así en 3 no se acaban en i, sino en a. relación entre sí.
Amar tiernamente. Waylluña. A mechonea arrancar el cabello. Chulla chulla, qutu
Amar haciendo bien. Khuyaña. qutu jik'iña.
Amarse uno a otro. La partícula -si, interpuesta a los Amedrentarse, acobardarse. Llajllaptaña,
verbos precedentes sirve para esto, como jaxsarathaptaña, jaxsaraña, qhiyt'aña.
amawasiña, &c. Amedrentar. Llajllaptaña, qhiyt'aña.
Amarse a sí mismo o a sus cosas. Amawasiña, Amenazar. Jaqhachaña, ampara mullmaña.
wayllusiña. Amenazar por esta cruz o a fe. Qasi vel paxta
Amarga cosa. Jaru, qata. muxstiyiriksma vel jiwiyiriksma, &c. vel aka chiqa
Amargura. Jaru vel qata vel jarukankaña, cruzasa, aka chiqa Diosasa
qatakankaña. Amenazar mostrándolo con alguna interjercción o
Amargamente llorar. Jaru jachaña vel kayuma afecto. Atata atata, anana anana.
qunchuya vel kayuma panqaya jachaña. A menudo. Wachu, Idem: amanawi, alluxa wasa, &c.
Amargamente o con desabrimiento hablar. Jaru Dícese también repitiendo el verbo, v.g.:
arusiña. A menudo enviar. Khita khitaña, manq'a
Vocabulario de la Lengua Aymara 77
manq'aña. -iyi.
A menudo ir. Mä maña. Y es de notar que se le Amohinado. P'usuxkiptata q'inaqata.
añade una diéresis como también sä saña: decir Amojonar. Vide: mojonar.
a menudo o muchas veces. Amolar. Tajraña, qaqut'aña.
A mi casa. Nana ukaru. Amoladera. T'ajrat'aña qala vel mulaña.
Amiga de otra mujer. Luq'asi vel laq'usi. Amonestar a los que se casan. Munistaña, arut'aña.
Amiga de hombres, deshonesta. Chacharu wayutata, Amonestar hablando al oído. Jinchutaña, k'ichutaña
chachaki thaqiri, chachanakana chuyrna ap'äta. vel jinchukatatha atamaña.
Idem: ap'äsiri. Alluki thaqhiri. Esto postrero, es Amonestar aconsejando. Iwxaña.
poco honesto. Amonestar, requerir, apercibir. Isut'äña,
Amigarse, tomar amistad. Q'uchu masichasiña, jinchuxataña.
wayñuchasíña, jaqichasiña, amiqu lurasiña. Son ¶ Amontonar: qulluchaña, qutuchaña. Los verbos de
comunes a varones y mujeres. Wawqichasiña: de llevar o juntar, compuestos con -tha -pi, significan
hombres solos. lo propio, v.g.:
Amigarse las mujeres tomando amistad. Amontonar papas. Lak'uthapiña, jarpithapiña,
Luq'asichasiña. tantathapiña.
Amigo. Q'uchu masi, wawqi. Amontonar piedras o adobes. Thawqathapiña,
Amigo o compañero en jugar o competidor en qillinkathapiña.
cosas semejantes de huelga. Quncha: en beber, Amontonar papas inmediatamente después de
llaqi: en juegos. sacadas. Junuthapiña, pinathapiña.
Amigo con quién se acompaña de ordinario. Saraxa Amontonar piedras sacándolas. Wanqathapiña.
masi, irpanaqasiri masi, arusiri masi, waynu irpa. ¶ Amontonarse de suyo o crecer el montón que van
Amigos de mi edad con quienes trato siempre. Nä haciendo. Dicese con los mismos verbos de llevar,
wiñaya jaqinaka. compuestos con -thapta. v.g.:
¶ Amigo de comer o de beber alguna cosa. Esto se Amontonarse las papas. Lak'uthapta; las piedras,
dice poniendo primero la comida o bebida de que qillinkathapti.
es y después puraka o waña. v.g.: Amontonados; hablando de costales llenos o de
Amigo de dulce, de vino, de chicha, confites, &c. quinua por pisar o trigo por trillar en manojos.
Misk'i, vino, k'usa, confitisa puraka, &c. Arkuta, arkut'aña.
¶ Amigo de algo, aunque no sea comida, como de Amontonados estar. Qutu pacha utkaña.
alcones, perros, &c. Mamani, anuqara waña. Amontonados. Vide: montón.
Amigo de hacer algo. Esto se hace, tomando el verbo A montones. Arku arku, qullu qullu o según fueren las
que fuere menester quitándole la -ña y anadiándole cosas.
waña, como: Amoretearse. Q'ütakiptaña chiwakakixaña,
¶ Amigo de saber, de jugar, de andar, &c. Yati, anata, q'ütalaramaxaña. 3. -xi.
sara waña; o mudando la -ña en -ru, y con chuyma Amor. Amawaña, amawani, waylluña waylluwi, &c.
o chuymani: yatiru, Idem: yatiñaru apata, Idem: Tomando los infinitivos o participios.
anatañaru, saraña, Idem: sararu chuyma vel Amor cobrar. Jiwakataña. Idem: antikataña.
chuymani. Amor deshonesto para pecar, común a varón y
Amigo de su voluntad. Chuymapa arkiri, mujer. Juchachasiña ullkatawi.
chuymapataki vel chuymapakama saranaqiri jaqi. Amor deshonesto de él. Marmina chuyma apäsiña
Amilanarse. Vide: amedrentarse, acobardarse. vel apata kankaña.
Amilanara otro. Vide: Ibidem: Amilanarse. Amor deshonesto de ella. Chachana chuyma apäsiña.
Amistad. Q'uchumasini kankaña, jaqichasiña, Amoroso, que de todos se hace querer. Chuyma
jaqiwasiña, amigoni kankaña, &c. apiri, chuyma vel ñatiqulla.
A mi ver. Nantha. Amoroso, que a todos habla con mucha suavidad.
Amo. Tata. Señor de vasallos: jaqini o mayqu. Muxsa aruni, qawinchata, k'isanchata aruni vel
Amohinarse interiormente. Pusuxkiptaña. qawi o k'isa aruni.
Amohinarse mostrándolo con palabras. Kututusiña, Amorosamente hablar. Muxsaki arusiña.
q'inaqacha. 3 -qi. Amortajar. Amaya t'irithapiña.
Amohinar a otro. Q'inaqäña. 3 -qi. Pusuxkiptäña, 3 Amortajar al modo antiguo de los indios. P'itikaña,
78 Ludovico Bertonio
Andarse o menearse las muelas y otras cosas así. Andenes que hay por los carros donde hay
Anataña junux junuxtaña. chácaras. Pata pata vel patarana.
Andar saltando con sólo un pie. Tuqul tuqultaña, Andenes hacer. Pata patachaña.
thunkunaqaña. Andes, tierra templada. Qhiwra.
Andar en andas o en litera. Lampani saraña. Andes, tierra muy caliente. Yunka.
Andar en silla. Sillani saraña; y así se dirá de otras Anegarse y anegar en agua. Vide supra: ahogarse.
cosas. Kawalluni, mulani, &c. Anegar la tierra el agua. Llumch'itataña, jawitataña,
Andar a pie. Kayuni saraña. qarpatataña, qawsatataña, phallatataña vel
Andar salidas las hembras. Q'añusiri saranaqaña. apakipaña, llumch'ikipaña. Todos son activos y
Andar pidiendo de puerta en puerta. Wiskasiña, uta faltando una serán como neutros.
uta tumaña. Anegarse da suyo. Dícese con estos mismos verbos,
Andar de borrachera en borrachera. Umawi umawi cuando no tienen otro nominativo, como Dios.
tumaña. Jawiri uma, &c.
Andar de dos en dos o de tres en tres o de uno en Anegar la tierra soltando el agua. Umana
uno. Mayni mayni, pani pani, kimsa kimsa saraña. llumchitatäña, añadiéndole una ä, así a éste como a
Idem: mayni maynitha o mayni maynitaki. los precedentes.
Andar descaminado. Pantamukuña, jaqhasmukuña. Anegarse al barco o navio con tormenta
Andar derrengado. Kapanaqaña trastornándose. Sat'iña, sat'ikipaña. Estos también
Andar enfermo. Usunaqaña. son como neutros, sí no hubiere expresamente otro
Andar en procesión. Siqipachaki vel tilasisaki saraña. nominativo.
Andar caminos áspero cuestas arriba y cuestas Anegarse, undirse aun sin tormenta. Qutaru vel
abajo. Amputaru, aynacharu, saraña. umaru aparanttaña, maluña.
Andar de pueblo en pueblo o de provincia en Ángel. Angela.
provincia. Marka marka, sü sü tumaña. Ángeles. Angelanaka, angelisnaka.
Andar a rodo la comida y cualquiera otra cosa. Angarillas. Idem: Ángeles.
Tusuña, pachpakiña, jupapachakiña, sawkakiña, Angustiarse por algo. Pharakataña qhiriskataña.
anchakiña. Angustia así. Pharakataña.
Andar diciendo, comiendo, mirando, riendo y otros Anhelar. Samusuña.
modos así de hablar, que se usan a cada paso, Anhelito. Samana,
dícense con la partícula -naqa interpuesta al verbo Anidar o hacer nido. Tapachaña, tapachasiña.
que significa decir, comer, mirar, reir, &c. que se Anillo. Siwi.
hallarán en sus propios lugares, verbi gracia: Anillo ponerse. Siwit'asiña vel siwiña luk'anaru
Andar diciendo: sarnaqana. 3 -qi. apantasiña, äntasiña.
Andar comiendo: manq'anaqaña. Anillo o eslabón donde atan algo de hierro o de
Andar riendo: larunaqaña. La cual partícula piedra. Chiyinqu.
-naqa, interpónese también casi a todos los Anima racional. Jaqina almapa vel chuymani,
verbos que significan andar de aquí para allí o a amajasiñani alma
todas partes. Animal. No hay nombre genérico que los comprenda
Andador hombre o animal. Sara suchuri, t'ut'u sariri. todos: a los de cuatro pies llaman: pusi kayuni.
Andariego. Sarayku, tumayku y son comunes de dos. Animales como son pájaros, peces, culebras,
Andariega. Pinchajaña. gusanos y otras sabandijas. Véanse en sus
Andadura, tener el caballo. Vide supra: andar con propios lugares según sus especies.
buen paso. Animal que sale ya de cordero. Ankuta, ankuta
Andamio. Kirata. oveja, ankuta qawra, ankuta caballo, ankuta
Andamio hacer. Kirachaña vel kira luraña. yuqalla, ankuta mimilla, &c.
Andas de difuntos. Amaya kallaña. Animal que no está debajo de pastor. Puruma, k'ita
Andas de palos atravesados, en que suelen traer waqura y también se dice de hombres.
enfermos. Kallaña. Animal como tortuga. Kirkichu. Vide: ibi; para saber
Andas para imágenes de santos. Kallaña, andasa. la superstición de los indios.
Andas de caciques o señores. Lampa. Animal silvestre o venado. Taruja.
Andas llevar o litera. Kallaña vel lampaña. Animal fecundo macho o hembra que sea. Mira.
Vocabulario de la Lengua Aymara 81
Añadir echando más. Apaqaña, yapaqaña. 3 -qi. yanqharu wayutata kankaña vel yanqharu
Apaqt'aña, apaxataña, yapaxataña, jilaxataña. ch'aqhawaña jint'axi, aparti.
Añadir pecado a pecado. Juchaxaru, jucha apaxataña Apagarse los buenos deseos. Jiski amawañanaka,
vel juchaxatha juchachasiña. jiskiru jiwakataña jint'axi, apartxi.
Añadir a la carga. Chaqataña vel paltaxataña. Apagar fuego. Jint'äña, chapuña.
Añadir otra guarda más. Ch'intxataña vel irpxataña. Apagarle con agua. Thujuña.
Añadir mintiendo. Aru jilaxatäña, jithixatäña. Apagar la candela, la lámpara, &c. soplando.
Añadir cosiendo un pedazo con otro. T'irikataña, Phustaña, jiwäña.
ch'ukukataña. Apalear. Sak'aña, k'apaña, sawuna nuwaña.
Añadir ensartando. Tisnukataña. Apalear, dando muchos palos. Sak'anuqaña,
Añadidura. Apaqa, yapaqa, jila. sak'awäsiña.
Añadidura a la carga. Paltachaqtaña. A panderetes trasquilar. Patapata yawiraña.
Añadidura dar. Apaqampi vel jilampi churaña. Apañar, ranchear. Jillusiña vel jillusiraqaña. 3 -qi.
Añagaza. Llulla jamach'i vel jamach'i llullaña. Aparear. Chullachathapiña, yananichaña.
Año. Mara. Aparear poniendo otro que ayude. Ch'int'akataña.
Año siguiente. Naxasa. Aparecer. Ullasirapiña, uñasirapiña.
Año abundante fértil. Alli vel jiski vel sap'a mara. Aparecer gran luz. Qhanaptaña.
Año malo de mucha hambre. Mach'a vel yanqha Aparecer fantasma. Ipi vel japhalla jaqi ullasi, khaka
mara. jali. Vide: disfrazarse.
Añublarse el cielo. Laqhampu qinaya lluchukipti, A par de mí, de tí, de aquél, &c. Nä, juma, jupa
ch'ukuti, qinayakipi. jak'ana vel jak'ajana, jak'amana, &c.
Añublarse o haber cual y cual nube. Qinayanaqaña, Aparejar cualquier cosa. Kamatäña.
llantuyanaqaña. Aparejar, aliñar. Yampanaqaña, allinaqaña. 3 -qi.
Añublarse, estando la nube mucho tiempo sobre Aparejarse. Kamaräsiña vel kamat'asiña.
algo. Qinayaxataña, llantuyaxataña. Aparejarse para alguna jornada. Wallpasiña,
Añublarse entristeciéndose el que estaba alegre, yatäsiña.
con algún mal suceso. Qinayakiptaña, Aparejar la mesa. Mesa jant'akuña.
llantuyakiptaña. Apartar. Lakiña, lakiqaña, jalaqtäña.
Añublar así a otro, dándole alguna mala nueva u Apartar a alguno de otro, sonsacándole,
otra pesadumbre. Qinayakiptäña, llantuyakiptäña. engañándole. Llullaqaña.
Añublado estar el cielo. Laqhampuqinaya Apartar los corderos poniéndoles con el ganado
lluch'ukipatawa, ch'ukukipatawa, apakipatawa vel mayor. Phat'achata, pat'achakataña.
lluch'ukiptata. Apartarse de alguno con muestra de enojo,
Añudar, dando ñudo. Chinuña vel chinut'aña, sin atar meneando la cabeza. Q'illutawaxana.
nada. Apartar a otro de su amor. Jithiqäxaña, jaqhäña.
Añudar atando a un pilar o a otra cosa. Apartar las frazadas con los pies. Wat'arasiña. Vide:
Yaphikataña, chinukataña. ya-. no. 6.
Añudarse del suyo. Chinujasiña. Apartarse, abrirse los que están muy juntos.
Añudar, no poder aprender más. Chuymawisaxata. Jithixtaña, lakixtaña, jalaxtaña.
3 -xi. Apartarse del montón o haz alguna leña.
Aojar. Jujikipaña. Marqaxtaña.
Aojado. Jujikipata. Él que aoja. Jujikipiri. Apartarse de otros, el que iba junto con ellos.
Apacible manso, afable, humano. Aykaya, axa, Thuquwaqtaña
llamp'u, inkilla, k'acha. Vide: in-. Apartarse o caerse del montón. Williwaqtaña.
Apacibilidad. Aykaya kankaña, &c. Apartarse. Dícese también con la partícula -qa-
Apaciblemente. Axaki, llamp'uki. interpuesta al verbo de movimiento como:
Apacentar ganado y tener a su cargo personas, en saraqaña, jithiqaña o con la partícula -waqta-,
lo temporal y espiritual. Awatiña. como: sarawaqtaña: apartarse del camino.
Apagarse la lumbre o la llama. Jint'aña, jint'axaña. 3 Ch'inawaqtaña: quedarse apartándose.
-xi. Apartadizo, atajo de pared a manera de alcoba.
Apagarse los deseos malos. Yanqha amawañanaka, Ñiq'i qincha.
Vocabulario de la Lengua Aymara 83
que se le sigue. Yaxana sastre, yaxana albañil, Apretar estrujando o escurriendo. Ch'iwraña.
yaxana carpintero. Apretar el puño. Ampara q'aphithapisiña, ampara
Aprendiz, el que comienza a saber o probar o hacer luk'ana äthapisiña.
lo que nunca había sabido, ni hecho. Yaxanaña. Apretar la pesadilla. Jajaputu.
Vide: ya. no. 10. Apretar el corazón. Chuyma q'apitu. Es activo, pero
Aprestarse. Vide: aparejarse o apercibirse. tiene como significación de neutro vel chuyma,
Aprestar. Vide: aparejar, apercibir. ñati usutu.
Apresurarse en trabajar. Jamk'achaña, ichiña, tuliña. Apretar con la obra, para acabarla. Ch'amatataña,
Apresurarse en andar. Jalaña, jalanaqaña, janana ichitataña.
saraña, nina umaki jalanaqaña, jananawaqaña. 3 Apretura de corazón o aflicción tener. Llakinkaña,
-qi. kichunkaña.
Apresurado así. Nina uma jalanaqiri, jananawaqiri Apretura de tiempo tener. Jananankaña,
jalanqaychu, qallu qallu, t'iju t'iju. jamk'achañankaña k'ullq'u pachankaña, qhatamiña.
Apresurar así a otro. Jamk'achäña, ichäña, tuläña. Apretar metiendo o atorando por alguna
Apresurarse enojándose. Vide supra; acelerarse. angostura. Chakthaltäña, chaktäña.
Apresurado así. Vide: acelerado. Apretar entre dos puertas. Llawina achuqäña. 3 -qi.
Apresurar enojando a otro. Q'apiskiptäña, Apretar entre puerta y pared. Q'upkataña.
wallaxkiptäña. Apretar entre dos lozas, una abajo y otra encima.
Apresurar para que le den presto lo que pide. Q'upjäña. 3 -jiy.
Phiñutäña vel jamk'a jamk'a churita saña. Apretón dar a la obra. Ch'amatataña.
Aprestarse. Vide: apercibirse. A prisa. Jamk'aki, ilaki vel ila kayuki, jananaki,
Aprestar a otro para que esté a punto para hacer thusaki.
algo. Qamaräña. Y si son muchos phat'achaña. A prisa andar o hacer cualquiera otra cosa.
Aprestar las cargas poniéndolas o ajustándolas. Jamk'anchaña vel jananaña.
Yampathapiña, q'ipichasiña, qamaräsiña. A prisa andar o con solicitud, sin divertirse a otra
Apretar la tela con el hueso. Wich'ut'aña, awaqaña. cosa. Parijä saraña.
Es levantar el urdiembre abriéndole para la trama. A prisa escribir. Qillqarpäña.
Apretar. Limithapiña, q'apithapiña, q'upathapiña. Aprisionar atando. Chinuqaña.
Apretarse la gente apeñuscándose. Q'imithapiña, Aprisionado tener. Chinujasiña.
k'ullk'uthapiña, jithithapiña, k'isk'ithapiña. Aprisionado atado. Chinuqata vel chinujasiña.
Apretar la boca para que no grite o no resuelle. A propósito decir algo. Purit'iri aruki arusiña.
Lakha pichut'aña, qapit'aña, limit'aña. A propósito predicar de alguna fiesta. Fiestana
Aprestar atestando cosas en los baúles o fardos. yäpaki, ukallachaki, ukatuqiki iwxaña, atamaña,
Thakithapiña, limithapiña, p'axllathapiña, sermonaña.
t'axllikataña. A propósito venir o a pedir de boca. Muquru,
Apretarse la gente apeñuscándose. K'ullk'ujasiña, phatiru puriña.
k'isk'ijasiña, limijasiña. Vide: Li- no. 3 y 4; ma- no. Apropiar. Vide: comprar.
28. Apropiar, aplicar yo para mí. Nataki katusiña,
Apretar atando. Tartäña, wayutaña, jiskat'aña. natakichasiña.
Apretar la criatura al pecho. Ichukatasiña, Apropiar tú para tí. Jumatakichasiña vel katusiña,
qhumakatasiña. &c. La persona a quien se apropia se pone en
Apretar amasando, ordeñando y cosas semejantes. dativo.
Q'apiña, q'apijaña. Aprobar por verdadero lo que se dice. Chiqawa,
Apretados estar. Q'axtata utkaña vel q'axtaña vel uksawa saña.
llupthaptaña, llupthapitata utkaña. Aprobar por bueno o por útil. Sap'awa saña vel
Apretarse bien el cíngulo, cordón, &c. Wak'asjasiña jiskiwa, qullanawa, maysanawa, inkillawa saña y el
jiskat'asiña, tartäsiña, t'araxwäsiña. saña, no se pone aprobando en acto, sino cuando
Apretar o juntar los dientes. Lakha ch'aka referimos que en tiempo pasado aprobamos; lo
achuthapiña, chikt'aña. cual también se guarda en todas las interjecciones.
Apretar acogiéndose. Jalsuwaxaña, phat'isuwaxaña. Aprobar dando licencia. Yanqhana lurapana,
3 -xi. mapana, &c. Tomando el verbo que fuere
86 Ludovico Bertonio
Arista del maíz o trigo. Pawrä. Arrasar el hiero así. Laphachäña, wañachäña,
Arma ofensiva. Awqasiña. qajurpäña, qaqhurpäña.
Arma defensiva. Qirari, wailqanka. Arrasado estar el cielo o escombrado. Laqhampu
Armarse. Yatäsiña, kallaqasina, yampatasiña. llijuti, q'araxti.
Armar lazo. Sipitasiña, sipit'aña. Arrasar o raer la medida. Sularaña, t'axtaraña,
Armar lazo para coger de la garganta. Kunkanchä picharaña.
sipitaña. Arrasar la medida de cosas líquidas. Jullp'uki,
Armar muchos lazos. Sipitanuqaña. jullchuki phuqhaña.
Armado. Yatäsita, waqäsita, kallaqasita, yampatasita. Arras que dan cuando se casan. Arrasa.
Arrabal. Kawaya uta uta. Arras o como arras que dan los indios, a la mujer y
Arnés, peto de hierro o cota. Yawri qhawa. a sus parientes concertando el casamiento.
Arrasados los ojos de lágrimas. Nayra mark'a. Kichuya, otros dicen kuchä. Vide: ku-. no. 1.
Arrancar. Jik'iña, jik'usuña, ñuqiña, ñuqisuña. Donde se dice lo que hay en esto.
Arrancar toda una chácara o gran parte. Lustuña, Arrastrar. Este, por ser verbo, de movimiento tiene
añanquña, laqhäña. Vide: ji. no. 5 Ñu. no. 4 donde diversos modos de hacer sacando metiendo y por
se hallarán muchos modos de arrancar. esto es menester buscar en la segunda parte tos
Arrancar el cabello o mechones. Chulla chulla, qutu verbos de arrastrar, que son: sullaña, qatatiña,
qutu, kucha kucha ñaq'uta jik'ita, lluch'irpäña. qhachuña, chaxraña. Vida: an- no. 33. ca-. no. 2
Arrancar todo el cabello. Ulluma ulluma, q'ara q'ara chanu. 7.
ñaq'uta jik'iña vel ullama ullama jaqhuña. Arrastrado andar. Jithiña.
¶ Arrancar yéndose de alguna parte. Dícese con la Arrastrar la ropa por el suelo o por gravedad o por
partícula -qa interpuesta a los verbos de descuido. Isi qaychuña, llump'iña, llumiña,
movimiento, v.g. sullaña, isinapichaña.
Arranco del pueblo. Saraqana. 3 -qi. Arrastrar con soga o marona tirando. Simpana
Arrancaron del pueblo. Aqapisqana, jiskhaña. 3 -khi. Arraya tener poniendo miedo.
aywiqapisqana. Phaxthaptäña.
Arrancar de raíz. Sapampi tunumpipachä jik'iña; y Arraigar los sembrados. Achutataña, sapatataña vel
dícese de tas plantas y de los vicios. sapa aytati vel tunu. Sapa katuña ñuskuña.
Arrancar el maíz maduro. Kallchaña. Arráez. Wampu sariyiri, jayt'uri vel wampu qhapiri.
Arrancar el rastrojo de la quinua. Jupa k'utuña, Arrebañar. Waykut'aña, q'umathapi, q'umaruña,
k'utusiña. tantathapi, tantaruña.
Arrancar el rastrojo de las papas o andar al Arrebatar de las manos o lo que está por ahí.
rebusco escarbando con el liwkana. Tallmaña. Waykaña. Vide: wa- no. 10 donde se hallarán
Arrancar con el liwkana o escardillo las papas que muchos modos de este verbo.
nacen poco después de la cosecha. Siwasiña y Arrebatado furioso, que no aguarda razón.
como sea esto. Vide: coger. Qhayqhata, luqhimt'ata, jalut'a, jisk'a chuyma,
Arrancar una piedra metida debajo de la tierra. japhlla chuymani jaqi.
Qala jat'isuña. Arrebatado tornarse. Qhayqhataxaña, jalutaxaña.
Arrancar o sacar lo que está atorado. Nukhusuña. Arrebatadamente. Qhayqhatampi, jalutampi,
Arrancar la tos o flema. Ujusuña. luqhiptasaki, &c.
Arrancar lo hincado. Sukusuña. Arrebozarse. Ajanu janat'asiña.
Arrancar o sacar martillo. Liq'usuña, ch'akusuña. Arrebozado. Ajanu janat'asita.
Arrancarse el cabello, uno a otro. Ñuqisiña, Arboles o celajes a puesta de sol, colorados, rojos o
nuqirasiña. amarillos. Antalupi.
Arrancarse las pestañas, ofreciéndolas a las guacas. Arreboles haber. Laqhampu antalupi.
Nayra phichuna jamp'atiña. Arreboles de la mañana. Jalsu tuqi jantalupi.
Arrancarse la barba con pinzas al modo de indios. Arreboles o cerco al derredor del sol. Inti itu. Tener
Q'uturasiña. cerco el sol.
Arrasarse la tierra, quemándose con el hielo todas Arreciar las fuerzas. Ch'ama ch'ama wakiqi, thurit'i,
las sementeras y hierbas. Qajurtxaña vel jiskipti vel ch'ama wakiqitu, thurit'itu, jiskiptitu.
qaqhurtxaña. Arreciar el viento. Thä jach'apti, maychampi puri,
Vocabulario de la Lengua Aymara 89
Avariento. Mich'a, t'aqi, yunka, jiri, jani jakiqá, jani de palabra: iwira purítu, iwiranitu.
k'ichiqa, naqhaya, qhuru tanqara wayuni. A vista de todos o de alguno. Nayraqatapana.
Ave, pájaro grande o pequeño. Jamach'i. A vista andar de alguno. Sarakipaña, aywikipaña,
Ave de rapiña. Katuri jamach'i. sarakaña, ayiwikaña. Con los verbos de andar y
Ave gallina. Atawallpa. partícula -kipa o -ka.
Avenado, alocado. Mit'ana luqhiptiri, uriptiri. Avivarse el perezoso. Q'uliptaña.
Avenida de ríos haber. Uma lluxllajawti, jawi, jithi, A voces. Arunakasa arat'aña vel wararisa arunaqaña. +
urna mulluq'u puri. Hundirse a voces: uxthaptaña.
Avenirse bien los casados y los que viven en Ay dolientes. Ala, athax.
compañía. Muxsaki qamaskaña, sap'aki Ay de vosotros, que teneís por grave culpa comer
jaq'iwasiña, arusxaña, jakaskaña. antes de oír misa y no haceis escrúpulo, comer
Avenirse los discordes. Amikusxaña, la sangre de los pobres. Athax. Jumanaka janirja
muxsthapisxaña, sap'a arusxaña. 3 -xi. misa isapasinka, k'ataki manq'ataña jach'a jucharu
Aventar las nubes, el aire o el polvo y otras cosas. katuta, wajchanakana wilapa jallpañaska jani
Thärpäña, jawq'arpäña, nuwarpäña. juchawa sapiskatati.
Aventar los malos pensamientos. Yanqha amjasiña ¡Ay! quejándose de dolor. ¡Ay! ¡ananay! ¡atatay!
jithiqäña, jikharpäña, karkuña, jikhaqasiña. Ayer. Masuru.
Aventajarse a otro. Llalliña. Ayer tarde. Masjayp'u.
Aventajarse en saber. Yatisina vel yatiri kankañana, Ayer noche. Masa aruma.
llalliña, pampachaña, t'axtaña. Ayer y hoy. Masurumpi jichhurumpi.
Avergonzarse. Qhaxsisiña, phinqasiña. Aylli o cantar cuando caza vicuñas y otros
Avergonzar a otro. Qhaxsichaña, phinqachaña. Vide: animales. Qichuya.
afrentar. Ayudar generalmente. Yanapaña.
Avergonzado. Vide: afrentado. Ayudarse en la chácara y en otras labores. Aynisiña.
Avergonzadísimo estar o quedar. Mullankaña, Ayudarse unos a otros. Yanapasiña.
mullarunkaña. Él que ayuda así. Ayni.
Averías tener en traer la hacienda. Chijimpi ¶ Ayudar dando recado para la obra o haciendo
hacienda khumusiniña. + Traerla sin averías: compartía para continuar la obra: esto se dice
kasithapaki khumusiniña. con los verbos compuestos con la partícula -xä.
Averiguada cosa. Taqina yatita, chiqawa sata vel V.g.
sawi. Ayudar al edificio. Pirqaxäña.
Averiguadamente. Jani pampa, qhanapiniwa. Ayudar a llorar. Jachaxäna.
Avecindarse. Markachasiña, markanixaña, abi. -na. Ayudar a murmurar. Arusxäna.
Avecindado. Markani jakhu jaqi. Ayudar a comer al que tiene poca gana. Manqaxäna,
Avecindado en una misma casa con otro. Maya la 3 -xï. Y en su lugar algunas veces se pone la -a
utani, abi. -mpi. v.g.
A veces. Vide supra: algunas veces. Ayudar a entrar o salir. Maluwaña, mistuwaña.
A veces cantar o hablar. Maykipaki, mit'arasisinaki. Ayudar sin interés. Kupaqaña. 3 -qi vel usuwäña.
Idem: mirk'aki arusiña. Ayudar favorecer al que riñe, con palabras o con
Avilantez dar. Jach'awanaqäña, jach'a chuymaptäña, obras. Arukipaña, jalaxataña.
tujiptäña. Él que así ayuda: arukipiri. Idem: jalaxatiri.
Avinagrarse. K'ark'uptaña, qayraxaña, chiwakuxaña. Él que tiene ayudante así: arukipirini, jalaxatirini.
3 -xi. Él que no lo tiene: arukipirini wisa, jalaxatirini
Avisar o amonestar. Vide supra: apercibir, amonestar. wisa.
Avisar, dar nueva. Aru apäña. Ayudar para acabar de arar, comer, &c. Qhulli,
Avisar, enviar a decir. Iwiraña. Pedroru iwirasma: manq'a jalaxaruña.
envié a decirte con Pedro. Ayudar al que anda muy negociado. Ullirpäña.
Avisar o decir al oído. Jinchuqatatha atamaña, Ayudar a beber tomando uno la mitad y otro otra.
jinchuxataña. Umajaña, 2 -ji
Avisado acuerdo. Chuymani. Ayudar a escribir un poco uno y otro poco otro o
Aviso tener. Aru puritu, apanitu, qillqa purítu; y sí es para desocupar a otro. Qillqajaña. Y así de otras
Vocabulario de la Lengua Aymara 95
cosas. 3 -ji.
Ayudar tomando parte del trabajo o todo. Yanjräña.
Ayudador, que acude a todas las obras comunes de
buena gana. Yanasiri.
Ayudarse unos a otros. Yanapasiña. Y todos los
verbos precedentes con la partícula -si.
Ayuda. Yanapaña. Y también el infinitivo de los
verbos arriba puestos.
Ayunar. Idem: ayunaña vel uru waqaychaña,
jamankaña, quqiki utkaña vel saraña, chillachasiña.
Los dos primeros son más ordinarios.
Ayunar absteniéndose de algunas cosas a uso de
gentiles. Sasiña.
Ayuno. Ayunaña, waqaychaña. + Al modo de gentiles:
sasiña.
A yunque de piedra, a uso de plateros de esta
tierra. Parara qala.
A yunque de castilla. Idem: yunque.
Ayuntarse. Vide: juntarse. Ayuntamiento. Tantasiña,
qurisiña, mathapiña, qintaña.
Azacán, aguador. Uma aliri vel calle calle, uma aliri.
Azadón. Asadona. Tomando de españoles como otros
muchos vocablos.
Azagaya. Jisk'a chuki.
Azul. Vide supra: asul, larama.
Azul del cielo. Laqhampu, ch'uwa ch'uwa. Idem:
larama. + Volver algo o poner de azul:
laramachaña. + Volverse azul: laramaptaña.
B
Bacía de latón. Payla vel payla wirki.
Bacía de cobre. Yawri wirki. Vide: batea, lebrillo.
Bacín o servicio. Jamaña laki, yaqaraña vel chumpa.
Bacinilla. Idem vel payla chillami.
Bachiller graduado corrompicado, este vocablo
dicen los indios. Machillera vel machilluri.
Bachiller reboltoso pleitista. Philu.
Bachiller parlero. Arukamana, aruxtara, aru sapa.
Bazo. Ch'ä qara, k'acha qara.
Baho que sale de la boca. Samaría vel jüra.
Baho dé la olla. Phukuna jürapa, samanapa.
Baho o vapor que sale de la tierra. Uraqina jürapa,
samanapa, phut'utupa.
Baho ochar para calentar. Jasaña.
Baho echar la tierra o la olla. Jürsunuña,
phut'utusnuña.
Baja tierra la que esta más llegada a la equinoccial,
respecto de otra. Manqha uraqi. Aunque los indios
entienden por esto los Yungas, hacia el norte o sur.
Baja casa que está debajo de sobrado o de lugar
más cuesta abajo. Manqha uta vel manqha pata
uta.
Bajar cuestas. Aynacharu vel wä wä mantaña,
maluña.
¶ Bajar quitando algo del lugar alto, hacia a
nosotros. Esto se dice con los verbos de llevar y la
partícula -qani, apaqaniña, iraqaniña, ituqaniña. La
persona que baja las cosas dándolas sin bajar ella
dirá: aparpäña, irarpäña y enviándolas. Apäniña,
iräniña.
¶ Bajar hacia nosotros alguna persona. Saraqaniña,
aywiqaniña. Usando de los verbos de movimiento
a partícula -qani.
¶ Bajar absolutamente sin respecto de parte ninguna.
Mantaña, sarantaña, aywintaña. Interponiendo,
-nta, a los verbos de movimiento, según fuere
menester.
Bajarse. Vrde: hundirse, sumirse.
Bajar grande luz. Lapaxaranttaña, llijuranttaña,
qhanantaña.
Bajar la espuma. Jupuquntxaña, jupuqu maluxi.
Bajar la cabeza para poner la boca en algo.
Ansaxataña.
Bajar del caballo. Lat'araña.
Bajar la antepuerta. Jistantaña. Vide: k-. No. 3. phu-.
No. 8.
Bajar a gatas. Lat'antaña.
Bajar agua por algún encanado. Jalaqaña,
Vocabulario de la Lengua Aymara 97
tomándole con la boca. Achu umaña. Otras Qawra vel qawrana chuymapa chuymani vel
costumbres que tienen los indios en beber y chuymawisa, chuyma phusa vel chuyma japhalla.
brindarse, se hallarán en la 2, p. en el verbo umaña. Bida. Vide inf: vida.
Bebedor. Umakamana, vino vel k'usa Bien. Jiski vel aski, sap'a. + Mi bien: jiskija, sap'aja.
ch'amusukamana, maxma, mak'acha, k'usa k'usaki Bien que hagas penitencia por tus pecados. Jiskrwa,
thujsiri. juchanakama layku penítencia luririkta.
Bebida. Umawi. Bien está. Sap'awa, jiskiwa.
Bebido. Vide supra: beodo Bien me va. Jiskikithawa.
Beber. Umaña. Bien acondicionado. Llamp'u chuymani aykaya.
Beber todo un cántaro de vino o chicha. Bienaventurado glorioso. Alaxpachankiri santo.
Qunchukama umaña. Bienaventurado dichoso. Kusini, allini kusixtara,
Beber moderadamente. Chimputaki vel chimpuni kusiqillpu, kusiqillpuni.
umaña purakaru qallaki vel qallataki. Bienaventuranza eterna. Alaxpachankaña,
Beber en competencia. Qunchasiha. alaxpachana kusixtara utkana, &c.
Beber hasta perder el juicio. Chuyma Bienes riquezas. Kunajasa, kawkijasa, kunaja
chhaqhañakama vel chuyma jayphut'añakama kankirisa, kawkija kankirisa.
umaña. Bienes muebles de casa. Apallachi, qällachi. +
Becerro. Ankuta waka. Tenerlos: apallachini, qällachini. + Tener
Beodo, asomado, calamocano. Sink'a, sink'a. cualesquiera bienes generalmente: kunani,
Beodo borracho del todo. Machata, umata, kawkinïña.
machiwata. Bienes o atajas de casa. Qinaku vel uta qinakunaka.
Beodo como muerto caldo sin sentido ninguno. Bien empleado dinero. Jiski yäru miri vel churata
Qhaqhiri, qhaqhata. qullqi.
Bercera. Colesa alaxiri. Bien empleada limosna. Jiski yätaki limosna
Bermejo. Paqu. + Poner bermejo a uno: paquchaña. + churawi.
Volverse bermejo: paqukiptataña. Bien empleada limosna, la que se da por la bula.
Bermejear tirar a ello. Paq'urujaxsuña. Bulataki churawi qullqi, jiski limosna churata,
Bermellón como naranjado. Sisira; aunque no es khuyatawa.
tierra, sino hierba Bien empleado es el obispado en Pedro. Obispoña
Berros. Uqhururu. chiqana Pedroru wakit'atawa. Idem: maysana
Berzas, coles. Colesa ch'iwa. churatawa.
Besar. Jamp'atiña. Bien empleado está Pedro en este pueblo. Pedro aka
Besar las manos saludando o agradeciendo. markataki puritawa.
Jamp'at'imama, jamp'atxamama saña. Decid a Bien hablado, avisado en hablar. Amajasisaki,
Pedro que yo le beso las manos: Pedroru Luisa amusataki arusiri.
ampara tunka jamp'atxaja siwa sarapita. Pedro me Bien hablado, cortesano. Aru k'ask'a vel apanuqataki
envío a decir con Juan que me besaba las manos: arusiri.
Pedrowa Juanaru aru apänitu vel iwxanitu vel Bien criado. Jiski jilachata. Idem: jilachita. )( Su
iwiranitu jupa tuqitha tunka jamp'atxaja sasin contrario es ñaxñamachu.
sistama mayquy vel Padrey. Bien criado en hablar. Jiski yatichaña vel
Besarse unos a otros. Jamp'at'isiña, lakhapura jilachitajama arusiri.
ansathaptaña. Bien hecho, con primor. T'itu vel maysana lurata.
Besarse con mucho amor. Jamp'ati ch'uñusiña vel Bien hecho, gentil hombre. Thupata, qamquta,
ch'amasiyaja; como suelen las madres a sus hijos o phalata, qhachuta.
a los que son viciosos. Bien hechor. Khuyiri, juskuri, qamiri, jiskichiri,
Besar muchas veces. Jamp'at'iwasiña. sap'achiri.
Beso. Jamp'at'iña, jamp'at'isiña, &c. Bien tratado, regalado en comer. Jaqi uruta vel ururi.
Besamanos. Jamp'atija saña. Idem: jamp'atxaja vel Bien tratado en vestir. Sap'a isini. Si es con demasía.
jamp'atxamama saña. Según de palabra o enviando. Vide: galano.
Bestias o animales de cuatro pies. Pusi kayuninaka. Bien hacer. Khuyaña, jiskichaña, sap'achaña.
Bestial y hombre bruto o torpe de entendimiento. Bien quisto. Waylluta, amawata, munaya.
Vocabulario de la Lengua Aymara 101
Bien parecer la ropa a alguno. Isimp anchakiwa Blandear tos tablados, andamies, &c. Apal apaltaña,
ullasi. Sumi la persona en nominativo vel isi jaqiru khiwijaña vel pharara anataña.
jarisi. Blandear, menear. Activo. Phararäña, k'aywäña,
Bien venir la ropa. Vide: venir al justo o venir bien. anatäña, tawrintäña, khiwijäña.
Bien venir o conformar una cosa con otra. Blanquear ras mieses maduras. Paqullaxaña.
Tinkusiña, chikasina. -mpi. Blanquear, poner blanco. Janq'uchaña, janq'uptäña.
Bien venida dar. Jiskiki jutama, sap'aki, k'umaraki Blanquear, parecer blanco. Janq'ujaki ullasiña.
purima saña. Blanquecino. Janq'u, q'illu, yü, churi ch'iwa. +
Bigote. Jisk'achu ñukhu. Ponerse o volverse así: janq'ukiptaña, q'illukiptaña,
Binar tierra segunda reja. Kutirpuña, kutirpäña, ch'iwakiptaña.
qaranuqaña qarutaña Blazón. Phichu, chupi, qamasa + Dar blazón:
Bisabuelo. Awkijana achachipa. phichunichaña, chupichaña.
Bisabuela. Awkijana apachipa. Blazonar. Vide: jactarse.
Bisabuelo de parte de padre o madre. Vide: abuelo y Blazonador. Vide: jactancioso.
abuela. Bledos. Qhanapaqu.
Bisnieto. Allchhijana wawapa vel yuqapa. Boato voz gruesa o muy baja. Lanqhu, jach'a,
Bisnieta. Allchhijana wawapa vel phuchapa. q'axcha kunka. + Tener boato: lanqhu kunkani, &c.
Bisoño. Yaxana, llamu, uri. Boca del hombre y de cualquiera cosa. Lakha.
Bivir. Mírese también "vivir" con V, con que más Boca chica. Laka uyru.
ordinariamente se escribe, donde se hallarán otros Boca de miel, dulce en el hablar. Q'uchuchu aruni
vocablos pertenecientes a éste. vel qawi, k'isa, misk'i aruni.
Blanco. Janq'u, paqaqaya, laxwi qhiya. Boca cerrar. Jumk'utapiña, jumk'uchasiña,
Blanco hito. Unancha, sanampa, qillinka. chikthapiña.
Blanco de la totora. Chhullu. Boca abrir. Ansatataña.
Blanco sin mezcla. Janq'u uqa, janq'u phichu. Boca torcer. Parquptäña.
Blanquísimo. Janq'u paqaqaya, janq'una janq'upa. Boca abajo volver jarros, platos, &c.
Blancura. Janq'uña. K'umphitapiña, qhapinuqaña, alit'aña, jaqhukipaña.
Blanco del ojo. Nayrana janq'upa. Vide: -p'a no. 3.
Blanco del huevo. K'awnana k'apapa. Boca arriba poner. Sät'äña, asnuqaña, ullit'äña,
Blando. Llamp'u. Idem: Ramp'u lakhuki, laxwi, utt'äña.
ñakha, ñañu uma. Dícese de la ropa y cosas Boca abajo echarse. Llawllitataña, llawllinuqaña,
molidas. jawkhitataña, jiphitataña, alit'aña, kumphut'aña,
Blando si hablamos de la tierra o piedras fáciles de winkutataña.
labrar. Jasa laq'a, phasa, llamp'u. )( Su contrario es Boca arriba echarse. Laqhampu jaxsutaña, laqhampu
yaxa, thuru. jaxsutata ikiña, ikinuqana.
Blando que pisándolo se hunden los pies. Phü phü. Boca arriba o boca abajo estarse. Laqhampu
Blando liquido. Wari uma vel wari wari, umawina. jaxsutata vel llawllitata ikiskaña.
Dícese de mazamorras, &c. Bocado de comida. Lakha vel challu.
Blando de condición. Vide: apacible. Bocado de agua o vino. Jumch'i.
Blandura así. Llamp'u chuymanikankaña, muxsa vel Bocado de mordedura. Achujate, achujata, achujawi.
aykaya chuymanikankaña. + Dar bocado, morder: achujana. + Dar bocado o
Blandura de otras cosas. Tómense los nombres de ponzoña: qulla manq'antäña vel umantäña.
arriba que significan blando, añadiéndoles Bocados dar. Achunuqaña, achuch'ukiña,
-kankaña. jink'anuqana, khullmukipa, khullmururuña
Blandamente, con blandura de palabras. Muxsatha. achukipa achururuña.
)( Su contrario, jarutha. Bocado sacar. Achusiña.
Blandamente castigar. Jakhasaki mutuyaña. Bocado ponzoñoso. Manq'a qulla, uma qulla.
Blandamente sacudir. Jaychutaña, ch'ajutaña. Bozal. Pisi chuymani, phinta vel luqhi chuymani,
Blandearse, menearse las hojas del árbol, las wawa, jani yatiri.
banderas, &c. Pharariña vel pharara anataña, Bozal en hablar. Laxra millk'uta vel muruq'u.
k'aywaña. Bocina de calabaza. Phusaña mati, phusaña ch'ulu.
102 Ludovico Bertonio
C pichikachasiña.
Cabello trenzado. K'anata.
Cabello crespo. K'usu k'usu. Vide: ña- no. 1.
Cabal. Phuqha, taqipacha, juch'apacha, ukakama.
Cabello de negros. Phuru phuru.
Cabal todo así como se estaba. Taqí pachpaki.
Cabello duro o áspero. Tukhu ch'iji vel ch'api
Cabalgar, subir a caballo. Caballuru lat'axtaña,
Cabellos de la mazorca de maíz. Tunquna phuñupa.
kapxataña.
Cabello curado con una raíz Jaxchusita
Caballero que va a caballo en un carnero. Qawra
jaxchunchasita, con unas como cebollitas. Amka
caballuni. Y así se dirá de otros animales.
amkanchasiña.
Caballero, persona noble. Jiskikiri, chupini jaqi.
Cabello muy delgado como los que quedan en la
Caballete, cumbre del tejado, a dos aguas. Uta sipi.
calva. Phü.
El mojinete: uta qawiña.
Cabellera postiza. Ch'inta ñaq'uta. + Ponérsela:
Caballete de tres maderos. Amata. + Hacerle: amäta
ñaq'uta chintasiña.
sät'äña vel wakäña.
Caber una cosa en otra. Maluña vel mantaña.
Caballo. Idem: Caballete de tres maderos. + Caballo
Caber diez personas o costales, &c. En alguna balsa
manco del pie: lama.
o casa, &c. Aka wampu vel uka tunka jaqitaki
Caballo cansadizo. Idem: lama.
sap'awa, purítawa. + No caber: pisiwa.
Cabaña. Chhuxlla uta, karpa uta. + Hacerla:
Caber juntamente tres. Kimsatakiki sap'awa vel
chhuxllachaña, karpachaña, karpaxaña. 3 -xi.
kimsataki sap'awa.
Cabañuelas o casitas de esteras armadas sobre
Caber diez de su parte a cada uno. Sapa saparu
palos, de que usan en las chácaras. Jat'arana uta. +
tunka purit'i.
Hacerlas: jat'aranana utachaña.
Caber diez de pagar. Tunka manu vel ch'ära
Cabe a mí. Vide: acerca de mí.
makhatitu.
Cabeza del hombre y de todos los animales. P'iq'iña,
Caberme de hacer, de ir, &c. Luraña, maña puritu
ch'unch'u, ch'ijna.
vel purit'itu.
Cabeza ahusada. Sayt'u, sukuya, ch'uqata, sawu,
Caberme el vestido al justo. Isi nataki puritawa. +
chunta, kistuña, p'iq'iña. + Ponerse cabeza abajo
Venirme angosto: nataki q'ullq'u, pisiwa.
levantando los pies en el aire: p'iq'iña kayuni
Cabestro o jáquima. Mak'uña, sinqarpu. + Ponerle:
sät'aña.
mak'uñat'äña.
Cabeza de la Iglesia. Cristianunakana ch'unch'upa. Y
Cabestro solo. Wiska.
así puede aplicarse a otros superiores.
Cabestrear la bestia cuando la llevan de diestro.
Cabeza o punta de las cosas Nayrat'a.
Sinqarputa arkaña. + No cabestrear: Sinqarputa
Cabecear de sueño. Iki ch'awaña, liwijaña, k'aywäña
tukit'aña tukit'anakaña.
vel ch'awajaña, ch'armaña.
Cabildo, casa de consejo a su modo antiguo.
Cabecear andando. K'aywäsa saraña.
Qintawi uta. + A nuestro modo:
Cabecear edificio. Pirqa k'aywi, k'umuti, api.
Cabildo uta, sañu uta.
Cabecear diciendo no. P'iq'iña pawiña, khiwiña.
Cabildo de persona que se juntan. T'aqhasirinaka,
Cabeza redonda. Mulluq'u, muq'u mati p'iq'iña.
apunaka vel cabildot'asirínaka. + Hacerle: aru
Cabeza de linaje. Tata awki, jutuwi awki.
cabildoña, cabildot'asiña, arusnuqasiña, qintasiña,
Cabecera de la cama. Ch'ijmawi. )( Su contrario:
t'aqhasiña.
wat'awi.
Cabizbajo. K'umu, aunque no sea corbado vel k'uñu
Cabecera de la mesa. Mesana ch'unch'upa, quilana
K'uñu.
tuqipa.
Cabiz redondo. Mutquña, p'iq'iña mulluq'u, ch'uwa
Cabecera o almohada. Ch'ijmaña. Vide: almohada.
Cabiz caído. Kuykuthapita, alithapita, arpthapita.
Cabezudo, de su propio parecer. Ch'ayu, thunu,
Cabo del pueblo, arrabal. Kawaya uta, uta, marka
jach'a chuyma, wajara, wanana, tarma ch'unch'u,
kawaya.
puti ch'unch'u, k'ullu jinchu: tarkaka, thuji, watina
Cabo, extremidad de la tela, orilla del paño. Pulu +
jaqi, wati, watitaki.
Hacerte: puluchaña, puluchasiña.
Cabezudo que tiene la cabeza grande. P'iqiña qatati.
Cabo del sermón, misa, &c. Sermona misana
Cabezón de camisa. Kamisana kunkapa.
ch'inapa. + Al fin o al cabo de la misa llegué misa
Cabello. Ñaq'uta. + Trenzarle: k'ik'usiña + Trenzarle
106 Ludovico Bertonio
Caer sobre algo una casa y otras cosas así. Calabacita para sal. Jisk'a pulu pulu.
Apaxttaña, thunixattaña, -ru. Calabazadas dar. P'iq'iña challmaña, k'apaxtäña,
Caer de alto. Qhapaxtaña, putuxwaqtaña. turuqäña, tultuqäña, tultuxtäna.
Caer teniendo vaguido de cabeza. Chankapura apitu Calabazadas darse a sí mismo. P'iq'iña challmasiña,
vel nuwawaqtaña, chanchaxtusnuña. k'apaqäsiña, nuwasiña.
Caer gotas sobre algo. Ch'aqxataña. Calafatear con pez. Pisana llupaña, y si es en muchos
Caerse de sueño. Vide: cabecear. agujeros. Llupanuqaña. 3 -qi
Caer sin poder levantarse. Khakhaptaña. Calafate. Llupiri, llupanuqiri.
Caer con todo el cuerpo. Khapaxnuqtaña, Calambre. Chukullijaña. + Dar calambre:
t'alaxnuqtaña, janch'axnuqtaña. chukullijitu.
Caer en pecado. Jucharu jalantaña, tinkintaña, puriña. Calamidad. Vide: aflicción.
Caer en desgracia del príncipe. Apuna jiwuräsiña, Calamitoso tiempo. T'aqisiña, mutuña pacha, jachaña
ch'ixniyasiña, t'íñiyasiña, uñiyasiña, t'iñipaxaña, pacha.
uñimapaxaña. 3 -xi. Calamocano, miedo borracho. Sink'a sink'a vel
Caer el pájaro en la liga. Jamillujasiña. sink'arasita.
Caer en el lazo. Sipitaru k'akijaña, jalantaña. + Calarse et filtro o pasarse el papel. Pasaña,
Escapar de él: sipitatha achususiña, jarajasiña. chulluña,
Caer en el agua o lodo. Janch'ajranttaña, Calapurca de cuy. Qalaphurka wank'u. + De
thalajranttaña. pescado: qalaphurka chawlla. Y así puede decirse
Caer escarcha o rocío. Juyphiña. de otras cosas. Porque algunos no entenderán lo
Caer en gran pobreza. Wajchamukutaña, que es esto: es de saber que es un vocablo tomado
wajchakiptaña. de los indios y quiere decir: carne o pescado cocido
Caer enfermos todos los de una casa o pueblo. con piedras calientes que están abrasando echadas
Usuna samp'asiña, samp'anuqtaña, wañaraña. en agua, con que se cuece la comida sin otra
Caer el rayo. Illapuña, illapunaqaña, q'axchaña. lumbre.
Caerse las paredes y edificios. Chhichhisiña, Calavera. Amaya p'iq'iña.
qhuqhusiña, lluxisiña, thijrasiña. Calcañar. Cayu wintu.
Caer en fornicación. Miqha laykuña. Calcar o pisar. Takixataña.
Caerse las lágrimas. Jacha p'alax p'alaxti, phuxwaqti, Calzado zapato. Jiskhu.
p'alaxwaqti. Calzarse zapato. Jiskhut'asiña.
Caer de pies o de punta. Sät'atapachaki tinkiña. Calzarlo a otro. Jiskhut'äña.
Caer vencido de la carga. P'uyrut'asita, q'iphit'asita Calzador. Jiskhutasiña.
vel khumut'asita tinkiña. Calzarse las medias. Mediasa t'ixintasiña, apantasiña.
Caerse la fruta del árbol. Jalaña, jalawaqtaña, Calzar barretas, picos, &c. Asirunchaña.
apawaqtaña, nuwaqtaña. Calzada en los caminos. Chaka. + Hacerla: chakaña.
Caerse el ichu de la carga o tejado. Yayuwaqtaña. + Y sus desaguaderos: pincha. + Hacerlos:
Caer en la cuenta. Tuqipachaxaña, chiqachaxaña. pinchaña, larqaña, qallqaña. Idem: pincha
Caer. Vide: resbalar, tropezar, granizar. qallaqaña, 3 -qi + Pasar por la calzada: chakaqata
Caído estar en el suelo. Uraqina jaqhusxaña. 3 -xi. saraña.
Caído estar debajo de la carga. Khumuna jatijatha Caldear el hierro. Parichaña, pariyaña, sansachaña.
vel jakhuxatata kakixaña. 3 -xi Caldeado. Pari.
Cal cocida o piedra cal. Q'atawi. + Hacerla: Caldo. Jilli, mark'a. + Sorberle: juchaña, jucht'aña.
q'atawichaña. + Cocerla: wajaña. Calentura Phuti usu. + Dar calentura: phuti usu
Cal viva. Qulu qulu q'atawi. katuña, phuti usutu, phuti katutu. + Quitarse:
Cal muerta. Thujuta q'atawi. apartaña, jithiraña, jakiraña. + Tenerla con frío:
Calera o cantera de cal. Q'atawi jaqhi q'atawi ira. chhuchuña, kusupiña, kusupi jalaña. + Crecer:
Calabaza de comer. Thamuña. apaxattaña. + Abrasar ququmiña, nakaña. +
Calabaza con que beben, sacan agua o donde comen. Arraigarse: sapatataña, alitataña, taqi ch'ama
Mati, ch'umi. ch'amaru ch'injruña. Y casi todos se usan con
Calabazo como redoma para llevar agua. Pulu pulu, transición. + Tener la continua: phuti t'aqhanawi
mati wayuña. vel tukutanaki utkaña vel saranaqaña.
108 Ludovico Bertonio
Calentura cotidiana. Urunkuna puriri phuti. + Callado que todo lo juzga sin decir nada. Amuli
Terciana: paya urutha puriri vel maykipa urunaki. + manqhini.
Cuartana: pusi urutha pusi urutha puriri. Callado, modesto. Kasikiri jaqi. )( Su contrario:
Calentar. Junt'uchaña, juxsachaña. + Si es poco: khurkhu jaqi.
q'uñichaña vel llapichaña. Calle derecha. Chiqa calle. + Sin salida: uqhat'ata. +
Calentar las papas fiambres. Qhati kankaña. Ancha, jakhanka. + Angosta: k'ullk'u, juch'usa. +
Calentadas así. Qhati kanka, wak'i. Larga: jaya, jach'a. + Tuerta: q'inq'u q'inq'u, &c. Ir
Calentarse a la lumbre. Nina phichasiña, juxsaptaña. calle arriba: calle amputaru maña. + Ir calle abajo:
Calentarse a la brasa. Sansa phichasiña. calle aynacharu mantaña.
Calentarse al sol. Lupi chapinkasina, juxsaptaña vel Callejear. Calle tumaña, calle calle pasiynaqaña.
lupina juxsaptäsiña. Callejero. Calle calle tumiri, calle calle tumakamana.
Calentarse en la cama dos, estando el uno a la Callo duro de las manos o pies. Mathi. + Salir o
cabecera y el otro a los pies de la cama. hacerse callos así: mathiptitu.
Wat'ajasiña vel wat'athaptaña. Callo en las manos o pies, como vejiga. Luq'a. +
Calentarse o entibiarse el agua y otras cosas. Hacerse: luq'aptitu, luq'aphallartu. Vide: lu no. 2.
Juxsaptaña, llaphiptaña, q'uñiptaña. Callos. Vide: tripicallos.
Caliente moderado. Llaphiki, &c. Cama. Ikiña. + Lugar donde se hace la cama: ikiyawi.
Caliente mucho. Junt'u, wallaqita. + Hacer la cama: ikiña jant'akuña.
Caliente mucho que abrasa. Pari vel junt'u. Cama de la honda. Paki, k'ili.
Caliente. Juxsa, phuti, q'uñi, jumpi uta vel uraqi. Cámara o celda. Uta.
Caliz. Idem: caliza. Cámara donde duermen. Ikiyawi.
Calma. Qutaña q'aytiñapa, llamp'uñapa. + Haber Cámara, excrementos. Jama. + Hacer cámara:
calma: q'aytikakixaña. jamaraña vel wanuraña.
Calma del aire. Thä t'arphunuqi, llamp'unuqi. Cámara de enfermedad o purga. Wich'u. +
Calma de calor. Qanqarpu. + Estar calmado: nina vel Hacerlas: wich'uña, wich'uruña. + Tenerlas de
lupiqanqarputu, qhatikipitu. ordinario: wich'uñaña.
Calor del sol. Lupi. + Del fuego Idem: vel ninana Cámara de sangre. Wilawich'u, wilaparka.
junt'upa. + Haber calor del sol: lupiña y del fuego: Cambiar. Lantisiña, turkasiña.
qanqarpuña. + Hacer grande calor o bochorno: Cambio. Lantisiña.
ancha qanqarpu. Cambiar, permutar, curato o parroquia.
Calor natural. Janchina jani apartiri junt'upa. Lantikipasiña, lantikipasxaña, lantisiña.
Calpiste. Mayordomo de hacienda. Awkichu vel Cambiador, banquero. Lantisiri, lantikipasiri,
mayordomo. lantikipakamana.
Calva. Q'ara p'iq'iña, ulluma, q'uma, p'axra. Cambiador de plata. Qullqi lantikipakamana. + De
Calvo. Q'ara p'rq'iñani vel p'iq'iña q'ara. + Hacerse oro: chuqi lantikipakamana.
calvo: p'iq'iña q'araxaña. 3 -xi. Camellones. Suka. + Hacerlos: sukaña
Calumnia. Yanqharu katuña. Camellones pequeños. Ch'uru, Idem: phut'u suka.
Calumniador. Yanqharu katukamana. Caminar. Saraña. Vide: andar.
Caluroso. Phutijiri. Caminar hacia atrás. Ch'inaru ch'inaru saraña. +
Caluroso estar. Phutijitu, phutututu. Hacia adelante: nayraru nayraru saraña. Vide:
Callar. Amukaña, amukiña. Idem: amukt'aña. andar, donde se hallarán otros muchos modos.
Callar haciéndose fuerza para no hablar. Aru Caminar parándose a menudo. Sänaqaña, 3 -qi.
mukhusiña. Caminar sin cansarse. Qarijäki saraña.
Callar como muerto. Aru ch'ujtaña, lakha Caminar con la fresca. Vide: andar.
chikthapiña. Idem: ch'ukuthapiña. Caminar los niños, comenzar a hacer pepinos.
Callar de miedo o vergüenza. Mulla apitu, mulla Juniña.
phallitu. Caminar dando vaivenes con la cabeza. K'aywäsa
Callar quedando asombrado o atónito. saraña
Iratakakixaña. 3 -xi Caminar varias tierras. Marka marka, sü sü tumaña.
Callado que sufre malas palabras. Aru muturi vel Caminar todo el día. Qamana uru vel t'ut'u uru
mutusiri. saraña. + Toda la noche: qamana vel t'ut'u anima.
Vocabulario de la Lengua Aymara 109
Camino. Thaki, saraña. + Andar camino derecho: aqharapi, janq'u aqharapi iqi vel ali.
chiqa thaki qata saraña. Campo raso. Q'ara pampa.
Camino real. Tupu. Campo de las telas labradas o de los bordados.
Camino angosto. Juch'usa, k'ullk'u. + Ancho: Taypi. Si es colorado: chupika taypi, &c.
jakhankha thaki. Campo donde pelean. Awqasiwi.
Camino de un día o una jornada. Maya ikiki, maya Canas de los viejos. Qaqa. + Nacer o salir: qaqa ali
ikisinaki saraña, maya uru thaki, maya urutha qaqachasiña.
puriña. Cano. Qaqani. Muy cano: qaqaxtara, qaqaña. +
Camino que dicen de Santiago o la vía láctea. Ponerse cano: qaqaptaña, qaqakiptaña.
Laqhampu jawira. Canal, encañado. Pincha.
¶ Camino o viaje que traen o hacen de cosas, si es de Canales. Vide supra: boquerones.
barro: ñiq'i mä lanka. + De arena: ch'alla mä apa. Canasta. Idem: Canales. + Canasta de pan: t'ant'a
Y así de otras cosas. Tomando el nombre verbal, kanasta vel phüt'i.
que sale del presente de los verbos que significan Cancer. Jusqu usu.
llevar. Cancerarse. Jusqu usuña.
Caminador que anda mucho. T'ut'u sariri. Canción honesta o torpe que sea. Waruru q'uchu,
Camino largo de muchos días. Jaya saraña. jarawi.
Camino de muchas cuestas. Amputa amputa, Canción o cantar honesto. Jiski.
aynacha aynacha thaki. Canción torpe. Q'añu waruru.
Camino llano. Pampa thaki. Cancionero. Q'uchu libro.
Camino de cielo. Alaxpacha thaki. Candela, lumbre. Nina. + Encendería: lawa phichaña.
Camino dificultoso. Jaritha saraña. + Soplándola: nina phust'aña.
Camisa. Idem: Camino dificultoso. Candela de cera o sebo. Cera vel lik'i candela. +
Camiseta de indios, casaca o saltambarca. Qhawa. Llevarla: äña. + Encendería: nakthapäña. +
+ Vestirsela: qhawat'äsiña. + Vestirla a otro: Matarla: jint'äña. + Alumbrar con ella: qhanachaña.
qhawat'äña. Candela encendida. Nakkiri.
Camiseta de niños, entreverada de colorado o azul. Candelero. Idem: vel candrillo, bien pudiera decirse:
Sukullu qhawa. candela sät'äña. Pero es mejor hablar como hablan
Camiseta, la mitad de ella azul, y la otra colorada. los indios que usan ya de nuestro vocablo en
Jarputa qhawa. muchas cosas aunque corruptamente y mejor se
Camiseta, listada en las costuras de diversos entienden por ellos, lo cual es digno de notar para
colores. Q'ulini qhawa vel q'ura q'ulini qhawa. no inventar nuevos vocablos que jamás ios usan.
Camiseta con que danzan los niños. Wara wara Cangrejo. Apankurä.
qhawa. Candado. Idem: kantatu, llawi. + Echarle: kantatuna
Camiseta tejida con varios colores de pájaros, apantaña.
flores, &c. P'ita vel apita qhawa. Canilla de la pierna. Kayu wich'u.
Camiseta ajedrezada. Aykipa. Canoa. K'ullu wampu.
Camote. Apichu. Cansadizo. Lama. Dícese de los hombres y otros
Campanilla que atan al carnero. Kankawa, piña. + animales.
Sonar: chilin chilintaña. Cansarse. Qariña, qarijaña vel qaritu, qarijitu,
Campana a nuestro modo. Idem: Campanilla que jawixtaña, thäjtaña, saykuña, awsixtaña, p'isuxtaña.
atan al carnero.+ Sonar: aruña, jachaña. + Tañerla: Vide: a-. no. 18.
nuwaña, aruyaña, jachäña. Cansarse sin poder tener con los otros.
Campear la voz, oírse sobre todas las otras. Liwiwaqtaña, jaytawaqtaña, ch'inawaqtaña.
Arusuña. Cansarse con el mucho andar. Kayu makhurijitu,
Campear, señalarse entre todos en saber, en cantar, qarijitu.
&c. Ullusumä, yatiña, ullusumä q'uchuña. Cansarse, apurado estar del camino. Ch'ama
Campear el vestido. Isi ullusumäkiwa. jukhawitu, tukutu, tukusitu sarasina vel ch'ama
Campesina, cosa. Puruma. p'isuxtitu.
Campo o tierra que está fuera del pueblo. Pampa. Cansar así a otro. Ch'amapa jukhawäña, tukusäña,
Campo que está lleno de todas flores. Pampa wila p'isuxtäña.
110 Ludovico Bertonio
Cansar como quiera. Qarijäña, jawixtäña. Caña de quinua. Jupha lawa, jupha chäka.
Cansado. Qarijata, jawixtata, kayu makhurijata, Caña del trigo, cebada, &c. Ali.
lawaptata, qariri, ch'ama tukuta. Cañamazo. Idem: Caña del trigo, cebada, &c.
Cansado camino o llanada, que nunca parece se Cañamazo o cubierta de los pliegos de cartas.
acaba. Kayu tukuya pampa, jani jusasiri, jani Qillqa t'ixi.
jakinuqä pampa vel anu tukuya pampa. Cañizo para domir. Jaru.
Cansancio. Qariña, jawixtaña. Caño de espinazo como de cuero en los animales.
Cantar. Q'uchuña, wankaña, jarawiña, waruruña, Sillki vel sillka.
kantaña. Cañón para escribir. Puluma, ch'aka.
Cantar los pájaros. Aruña, jachaña. Capa de españoles. Idem: Cañón para escribir.
Cantar uno y responder otros lo mismo al modo de Capacete. Uma chuku, de cuero.
incas cuando siembren o llevan cargas. Jaylliña. Capacete de hierro. Yawri uma chuku
Cantar sembrando papas. Pallpalliña, jawiwaña. Capacidad, entendimiento. Chuymaniña.
Cantar el sapo. Q'apu q'apuña, q'aw q'aw saña. Capaz. Vide supra: hábil.
Cantar cazando vicuñas y en otras ocasiones. Capaz o grande. Jach'a.
Qichuyaña, jaylliña. Capar. Wawsaña, amka vel makhu vel q'uruta,
Cantar los vencedores. Jaylliña, qichuyaña, kawaña. maqhura jik'usuña vel irusuña.
Canto, acto de cantar. Q'uchu, waruru, jarawi, jaylli, Caparrosa. Qullpa.
&c. Según las diversidades arriba dichas. Caparazón. Idem: Caparrosa. Sillana qhawapa.
Cantor. Q'uchuri, kantura, &c. Capirote de los Collas y Lupacas. Phant'a.
Cántaro mediano. Waqulla. Capirote de las viudas. Lanqä phant'a. + Ponérsele:
Cántaro algo pequeño. Jumiwa. phant'at'asiña. + Quitársele: iqarasiña.
Cántaro como redoma. P'uñu. Capitán. Atäñi, ch'amani, sinti, sitani, wallpani.
Cántaro muy grande. Maq'acha vel urpu. Capitanear. Awqaru anutaña.
Cántaro para dar el punto a la chicha. Salir Capitán enemigo. P'iq'iña aymuriri, jach'a awqaja,
waqulla, t'amiri waqulla. t'iñija.
Cantera. Qala ira vel irawi. Caporal o capataz. Atäni, wallpani.
Cantero. Qala chixuri vel chixukamana. Captivar, captivo. Vide: cautivo.
Cantería, piedras labradas. Chijuta qala. Cara. Ajanu, ullinaqa. + Descubrirla: churapuña. +
Cantidad continua de las cosas. Jach'a vel jisk'a Tener dos caras: paya lakha jaqi.
kankawipa. Cara de risa. Laru laru ullinaqani.
Cantidad así de cuatro palmos de ancho, &c. Cara del paño. Pañuna ajanupa.
Iwraqaru pusi kapa. + De cuatro de grueso: Cara, cosa de excesivo precio. Jayana chanipa, jaya
lanqhupa pusi kapa vel chiya. Y así se dirá de otras chanini.
cantidades. Cara, cosa querida. Vide: querido.
Cantidad discreta de las cosas. Jakha, alluxa, pisi, Caracol. Ch'ulu.
k'ata kankawipa. El primero es propio, los demás Caracol para tañer. Ch'ulu phusaña.
son comunes a ambas cantidades. Carambano. Chullunkä. + Estar hecho un carambano
Canto llano, canto de órgano con punto o sin él. de frío o helarse de frío: chullunkäptitu.
Idem: diciéndolo como nosotros, llano, &c. Ina Carbón encendido brasa. Sansa
canto, es sin punto. Carbón de los herreros. K'illima vel k'illimi. +
Canto, piedra. Qala. Hacerle: k'illimachaña. + Encenderle: nakthapäña,
Canto o punta de la ropa. Isi jinchu. sansäña, sansachaña.
Cantón, esquina. K'uchu. Carbonero. K'illima kamana.
Cantonera. Waqalla, pampayruna, waxwaqu. Cabunco. Los indios no saben de esa joya.
Caña dulce. Kaña wiru. + Cogerla: kañawiruña. Carcajadas de risa. Laru qhanqhalluña, k'ak'alliña. +
Caña de maíz. Silla, wiru, willu. Darlas: qhanqhalluña, k'ak'alliña, k'ak'aña, laru qü
Caña brava. Tupa, tuqura. qütaña, uxu uxtaña.
Caña así como la de castilla. Q'awña. Carcaj. Mich'i wallqipu.
Caña de la cortadera. Quruxa, turuxa. Su penacho: Cárcel. Wata uta. + Echar preso: wata utar uchaña,
qallu qallu. irpantaña. + Tenerla perpétua: wiñaya wata
Vocabulario de la Lengua Aymara 111
Coger las papas que nacen poco después de la Cola para pegar. Idem. + Pegar algo con ella:
cosecha por haberse quedado. Q'iyaña, q'iyasiña, lip'ikatäña.
siwasiña, k'ipasiña. Colar con paño, agua, vino, chicha, &c. Susuña.
Coger tres cargas de chuño, de diez de papas. Coladero. Susuña.
Tunka amka khumutha kimsa maphutäsitha, Colarse entrando como culebra. Mullt'intaña,
katusiña. ñuskuntaña.
Coger cualquier cosa al tiempo de su cosecha. Colarse la comida con ruido. Q'usijrant'aña.
Llamayusiña. Colega. Yatiri masi, utikiri masi.
Coger con maña. Musana katuña. Cólera, humor. Chillka.
Coger la delantera, ganar a otro por la mano en Cólera enojo. Q'apisi, tipu. + Desfogarla contra quien
cualquiera coso. Nayrat'aña. no tiene culpa: q'apisi malaña. + Amansarse la
Coger ratones. Phak'aña. colera: q'apisi maluxi. Idem: malaxi, äpartaxi.
Coger caza la primera vez. Taynaña. Colérico enojadizo. Nasxaru, q'apiskiptiri,
Coger en el lazo. Sipitaru, t'ijullaru jakijaña vel wallaxkiptiri. Vide: bravo. + Andar colérico,
sipitaña, t'ijullaña. deseoso de quebrar la cólera con alguno: tipu
Cogido así. Sipitata, t'ijullata. malanawi saranaqaña.
Coger agua. Vide: agua coger; donde se hallarán Coleta. Atara ñaq'uta.
algunos modos. Colgadijo o dije que suelen traer al cuello las niñas
Coger de repente. Jampanchaña. y otras personas. Piña. Vide: ja- no. 67. llu- no. 1.
Coger en mentira. K'ari katuña. Colgarse dijes, así al cuello o en los topos.
¶ Coger infragante delito, como en hurto, &c. Piñat'asiña.
Luntatkirina katuña. Y así de otros, volviendo la Colgarse algo al cuello, cualquiera cosa que sea,
-ña en -kirina, y sirve a todas personas como gargantilla, cadena, soga, &c. Ajut'aña,
dijimos en la gramática, tratando del subjuntivo. wallqat'aña, ajut'asiña, &c.
Cogido así. Juchachaskirina katuta; poniendo el delito Colgarse de una soga o de otra así. Wayt'iña,
en particular. warkuña.
Coger por el rastro. Kayupa arkasina katuña. Colgar una imagen al rosario. Rosarioru imagen
Coger con asechanzas. Isujasisina, qhamäsina chikatkataña, wayt'ikataña.
katuña. Colgar las paredes entapizándolas. Janakataña,
Coger el rebusco. Tallmasiña. + El rebusco: iqakataña, con -na.
tallmasiwi. Colgado estar. Wayt'iskaña, wat'iskakina,
Coger las papas, no las que nacen de nuevo, sino warkuskaña.
las mismas que quedaron y se conocen por las Colgado estar largo tiempo. Wayt'isjasiña,
hojas, que comienzan a echar. Siwasiña. warkusjasiña.
Coger o hacer gran cosecha de papas. Amka Colgadura. Janaña isi.
jilist'asiña. Idem: jilat'itu, jiliskipiyitu. Y así de Cólica. Jüstiqina. + Tenerla: jüstiqina usuña.
otras cosas anteponiéndolas. Collar. Wallqa, aju. + Ponérsele: wallqat'aña, ajut'aña,
Cogerse la mano o pie entre las piedras. Atiqasiña. wallqat'asiña. + Ponerle a otro: wallqat'aña,
Cogollo. K'apa. + Echarle: k'apachasiña. ajut'äña.
Cogote cervlgullio. Ati. + Dar un pescozón allí: Colmar la medida. Sunturachana, ch'unch'unichaña,
atinchaña. jawiririchaña.
Cohechar. Chillutaña, lluphutaña. Colmado. Suntura, tankani, ch'unch'uni, jawiririni.
Cohecho. Chillutaña, lluphutaña. Colmo. Suntura, pilluni, tankani, ch'unch'uni. + Dar la
Cola. Wich'inka. + Tenerla: wich'inkani. + Nacer: medida con colmo: ch'unch'uni churaña.
alita. + Menearla: jawq'asäña, anatäña. + Colmena. Pupana utapa vel pupa uta, k'ak'a.
Arrastrarla los que traen el vestido largo: urquna Colmillo. Kiwu.
llump'iña. Vide supra: arrastrar. Colmilludo. Kiwuña.
Colilargo. Jach'a wich'inkani, wich'inka qatati, Colodrillo. Ati.
wich'inka sulla, wich'inka sayna. + Descolado Color. Sama; es nombre genérico.
naturalmente: wich'inka wisa. + Y al que se le Color que tira a amarillo. Chuchi. Las otras especies
cortaron: withu. de colores se hallarán en sus propias letras.
Vocabulario de la Lengua Aymara 119
Color sobre otro color, como amarillo sobre azul. junutataña. Para que otros prosigan y hagan lo
Q'illu laramaru qillqarantti. mismo.
Color encarnado o como sangre. Wila panti. Comenzar a nacer o brotar o granar. Dícese con la
Color muerto. Qisrata, malata. partícula, -chasi.
Color vivo. Nakkiri sama. + Tenerla: nakkakiwa Comenzar a nacer los dientes, la barba, las uñas,
sama. los cuernos, ios cabellos, &c. Lakachasiña,
Colorado o grana. Chupika, wila puka. ñukhuchasiña, silluchachasiña, waxrachasiña,
Colorado fino. Chupika nakha, pachaki. Y así de ñaq'utachasiña.
otros colores. Comenzar a brotar las hojas. Laphichasiña. + La
Colorado. Wila patarana. Dícese del vestido de la flor: thuthumpichasiña.
tierra o prado lleno de flores coloradas. + Ojos Comenzar a granar la quinua. Jupachasiña. Y así de
colorados: mullu nayra. todas las semillas y frutas de los árboles, aun los
Colorado sin mezcla. Wila uqha, chupika uqha, animales que ya están concebidos en el vientre.
chupika phichu. + Pararse colorado: pukaptaña, Qawrachasiña, jaqichasiña, &c.
wilaptaña, wilakiptaña, wilaxaña, &c. Comenzar a dañarse o podrirse. Ñusakipaña,
Columpiar. Chhujusiña, wayllusiña, jayllunkäsiña muxmukipaña.
q'apa jalaña. Este postrero es torcer mucho las dos Comenzar a tocarse el vino. K'ark'ukipaña,
sogas para que el pobre muchacho de vueltas como qayrakipaña.
un trompo. Comenzar a hablar los niños. Aru millk'ukipaña.
Columpio. Chhujusiña, wayllunkusiña, &c. Comenzar a trabar la riña. Siñathaptana,
Columna de piedra, madera o ladrilo, &c. Tikira; jaychathaptaña. Pero es necesario mirar al uso de
anteponiendole la materia de que es. los indios, usándolas en los casos que ellos las
Comadre en el bautismo o matrimonio. Sutichäsiri, usan.
kasariyiri tayka. Comenzar cualquiera cosa. Gallaña, qallaraña.
Comadreja. Achuqalla. + Cazar con ella: achuqallana Comenzar la riña. Aja laykuña, chinuthapiña.
katäña. Comenzar a echar espuma la olla. Jupuquchasiña,
Combado. K'awsu, parqu, k'umu. jupuquptaña.
Combatir. Vide: pelear. Comenzar a salir las viruelas. Jank'a usu maphuti.
Combatir persuadiendo al bien o al mal. Aruna Comenzar a brotar las papas. Paxalliña.
samana, lakhatha jinchutsa samaña. Comenzar a nacer las hierbas. Paya lakhanixaña.
Convidar al banquete. Manq'äsiña, qurpachaña, Comenzar a usar de alguna cosa estrenándola.
convitaña. Jariña, jarisiña.
Convite así. Manq'äsiña, qurpachaña, convitaña, Comenzar a entrar en cualquiera edad. Jaxsuña;
qurpachasiña. anteponiéndole el nombre de la edad. V.g.
Convidados. Qurpanaka, qurpachaja, manq'äsija Comenzar la vejez. Achachiru jaxsuña.
satanaka. Comenzar a ser mozo hombre maduro, &c.
Convidar a ir en compañía. Nampi maña, amawatati Yaqanaru, chacharu, puqu jaqiru jaxsuña.
janicha sana. Y así de otras cosas, kumpitaña. Comenzar a subir un cerro. Qulluru irakakiña,
Convidar al cielo. Jina nampi alaxpacharu matana jalakakiña.
saña. Comer, verbo general. Manq'aña.
Convidar a beber. Vide: brindar. Comer carne. Jinq'aña.
Comedido en hablar. Jakhusiri jamaki arusiri, Comer manzanas y otras cosas así. Q'awiña.
arurapiri. Comer lo mejor. Lluxllu, pawräki, chäkillaki
Comedirse a ir, a hacer, &c. Nacha maja luraja sarta. manq'aña.
¶ Comenzar. Esto se dice muchas veces con la partícula Comer uvas. Upasa ch'amaña.
-xaña y con otras como son: -thalta, -tata, -chasi, Comer cosas secas sin dejar nada. Q'utuntaña.
-kipa, &c. como se irá diciendo. Comer coca. Jallchiña. Y con su salsa o ceniza:
Comenzar a comer. Manq'axataña. lujtampi t'uruña.
Comenzar a dar voces o cantar. Juphithaltana, Comer cosas sabrosas. Machi machi, malli malli,
q'uchuthaltaña. muxsa muxsa manq'aña.
Comenzar la cosecha de las papas. Amka Contar harina da quinua. Murmurasiña,
120 Ludovico Bertonio
Comida tener en la boca sin tragarla. Manq'a Compañero de otro padre. Padre masi. Y así de otras
umkujasiña. personas acompañadas.
Comidas o panes de las chácaras sembradas. Juyra. Compañeros en el Juego, de un mismo bando.
Comido de sarampión o viruela. P'iya p'iya, tuxu Llaqi. Y del contrario: anatiri masi.
tuxu ajanuni. Compañero en bailar. Wayñu, y todos los amigos
Comido así como de verrugas. Kirkichu ajanuni. muy intrínsecos. + Luq'asi: es lo mismo entre
Vide: k- no. 6. mujeres.
Comido de polilla. Thuthajata, thuthana jallpata. Compañero de las cosas pares y que siempre sirven
Comilón. Waxwaqu, puraka maxma. Vide: comedor. juntas, compañero de otro zapato, &c. Yanapa,
Comisario. Idem. jaqhapa vel ch'ullapa.
Comisión. Apuna arupa. Compañeros así. Yanani pura.
Como, a manera. -jama vel -ja. Es como esto: Compañía de personas o tropa. Jaqi tama. Y así;
akajawa. soldado tama, &c. + Ir en compañia: chikaki maña.
Cómo me llamo yo, tú, aquel. Kuna sutiniña, kuna Vamos en compañía los dos: nampi. Idem: nampi
sutinita, uka kuna sutini vel kuna sutija. -ma, -pa, chikamatana. + Hacer compañía a alguno: chikaki
&c. utkaña. + Y muchas veces esto se dice con la
¿Como se llama esta planta o yerba?. ¿Aka aliña partícula -xä, en este sentido, como: hacer
sutipa kuna vel aka ali kuna sutini? compañía en comer para que otro coma.
Como si fuera señor o rey. Mitasa, niyasa, kamisa Manq'axäña, para que otro ande: saraxäña, para
mayquki, mayqujamaki. que otro hable o murmure: arusxäña, &c.
Como si fuera de oro. Chuqi pantasä, chuqijaki. Compañones. Makhu. Maqhura, q'uruta, amka. +
Como están por su orden. Saratakama, sarapatkama. Sacarlos irusuña.
Como está, bueno o malo que sea. Uksapachaki. Comparar. Chikäña, ch'ikat'äña.
¿Cómo o de qué manera hiciste esto?. ¿Kamisa vel Comparación. Chikäña. + Hacerla: chikäña
kamisajama aka luratha. Comparación o semejanza. Idem: Comparación.
Como, conforme o según yo quiero. Na Decirla: chikäña.
amawaqthaqajamaki vel amawawijakama, Compás. Idem: kumpasa.
chuymajatkama. Compás cementerio. Iglesia uyu.
Como dice S. Pablo. S. Pablo jiskikajama vel Compasar, medir. Tupuña.
kamisasijama. ¶ Compeler a uno para que diga: arusäña. Y todos los
Como quiera que sea. Kunaja kawkipansa, verbos con la partícula -ya vel -ä.
kamisajama kawki pansa. Compeler a que pague. Ajusuwaña.
Como pudiere iré. Kamisaxa sarañaja wakisichini, Compeler a que vaya. Saräña.
jamaki saraja. Compelido a decir. Arusuwata, &c. Tomando el
Como sea esto así. Ukiypana uchipana. participio del verbo, así compuesto.
Como hombre que lo entiende, como padre que Compartir con otro procurando aventajarse.
desea tu bien. Yatirijamaki, jiskima kichurapiri, Llallasiña, athäsiña: con ablat. -mpi.
awkimajamaki. Competir o igualarse con otro. Chikasiña, sasiña -ru
Como quien lo vió. Ullirijamaki. vel -mpi.
Cómodamente. Sap'aki, jiskiki. Competidor. Llallisiri, chikasiri, sasiri; según fuere la
Comodidad. Sap'a, jiski. + Por mi comodidad: manera.
jiskijataki. Competidor o contrario en el juego, pelea, &c.
Comodidad hallo. Nataki ancha sap'awa, ancha Vide: compañero.
jiskiwa. Competir con razones. Vide: disputar.
Comodidad hallar en ir, hacer, &c. Mañaja, lurañaja Complexión recia. Kutu vel muruchi kankaña. + Ser
ancha jiski wakisirapitu. de fuerte o recia complexión: muruch'i jaqi.
Compadecerse. Khuyapäña, usuwäña, khuyawäña, Complexión flaca. Lip'ichi, marmi jaqikankaña. Y a
llakipäña vel khuyasiña. Quiere acusativo sin estos nombres quitándoles kankaña, significan ser
preposición. de aquella complexión,
¶ Compañero en el camino: sariri masi. + En beber: ¶ Cómplice en pecar. Juchachasiri masi; y así de otras
umiri masi. + En pecar: juchachasiri masi. cosas buenas y malas.
122 Ludovico Bertonio
Cómplice en hurtar. Luntatiri vel luntata masi. -t'asi o -xaru, como es ät'asita, qhiwit'asita,
Cómplice en el homicidio. Jiwayiri masi. irpt'asita, anat'asita, achut'asita vel äxaruta, &c.
Componer la casa. Vide: aliñar, aderezar. Según fuere el modo de llevar.
Componer pleitos. Pleitosirinaka achithapiña, Con poco gusto vivir en compañía de otros.
jujikipaña, aruna waykukipaña. Jaqhakata chuymani jakaña, utkaña.
Componedor de pleitos. Jujini jaqi, achithapiri, Con vestido. Isini vel isit'asita. Con sombrero.
waykukipiri Tankat'asita vel tankani. Y así se dirá de otras cosas
Componer las voces. Vida: acordar. pertenecientes a vestido y calzado o galas.
Componer mentiras. K'ari aru wakixäsiña, qillqasiña. Con mi favor, con tu favor, con su favor o ayuda.
Componer coplas. Waruru p'axalläña, apsuña. Nayijana, jumimana, jupipana.
Componer ramilletes. Thuthumpi vel wayta Con el favor o ayuda de Dios. N. S. Diosipana.
yaphithapiña. Con razón. Yampawa, sap'awa.
Componerse. Vide: aderezarse. Con brevedad. Vide: al momento.
Componerse. Kasikakiña, inakakiña. Con tocino, con queso, comer algo. Tocino illini,
Componer altares adornándolos. Sumaychaña, queso illini vel tocinoni quesoni vel tocinompi
jiskichaña, wakäña, kallaqaña. manq'aña.
Componer bien las razones. Aruyatäña, jiski Con qué conciencia. Kuna chuymani.
sullt'uña. Con razón y sin razón. Yäjatsa jani yäjatsa.
Componedor de mentiras. Aru qillqa kamana. Con bien llegue. Kasi thapaki, kasi qispiki puriña.
Comprar. Alaña alasiña. Ablat. con -na del precio. Con miedo. Jaxsarasina. + Andar con miedo el que
Vide: a- 36. tiene lastimados los pies: llaxlläsisina, llaxllatasina
Comprar fiado. Manu alasiña. saraña. Y así de otras cosas.
Comprar de contado. Amparapura alasiña. Con blandura. Muxsatha.
Comprar y vender mercadeando. Alakipa alaruruña Con espereza. Jarutha.
vel qullqi miräña. Con osadía. Jani wati, jani qhï, jani tunki.
Comprar sin saber el valor. Pay jaqijama alasiña. Con doblez. Jaqhast'ä, mäst'ä.
Comprar barato. Phankaña vel pisina alasiña. Con llaneza o sencillez. Qhanaki.
Comprar muchas cosas. Alanuqaña. Con luna caminar toda la noche. Phaxsi tukutana
Comprador. Alasiri, aliri. saraña.
Comprender muchas cosas con el entendimiento. Con la confianza que en tí tengo. Juma
Taqi, yatithapiña vel yatiña. ullikatasinaki.
Común ordinario. Inaki, hombre ordinario, común: Con alguno. Khitimpisa.
ina jaqiki. + Ser común o de todos: taqinkaña. Con ninguno. Jani khitimpisa.
Común a todos. Idem: taqinkaña. Con cada uno. Sapa sapampi, mayni maynimpi.
Comunicar o tratar sus trabajos con otro. Thaxi, Con cada uno pecar dos veces. Sapa sapampi kimsa
sumi atamaña. wasa kata vel kimsa kuti kata juchachasiña.
Comunicar o tratarse con alguno. Arust'asiña, Conato. Ch'akhawaña. + Ponerle ch'akawaña vel
arusnuqaña. ch'akhawiña. Idem: ch'akha ch'akhajalata. Vide
Comunicar sus méritos o buenas obras. Jiski ch'a- no. 6 y 7. Donde se hallará el modo de usar
jakinuqawi waqichaña, jiski luraña waqinichaña. de este vocablo.
Con. -mpi. Cuando significa compañía. Con atrevimiento. Vide: con osadía.
Con. -na vel -mpi. Instrumento. Concavidad o cueva entre peñas. Jaqhi tiy
Con tristeza, alegría, &c. Phutisisina, kusisisina, &c. qaqallinka, salla tiy, jallu tiy. Muchas concavidades
Porque este gerundio es como adverbio. juntas. Saxa saxa, tiy tiy. + Hacerse muchas
Con dificultad. Jaritha, mamatha, qanitha, ch'amatha. concavidades: saxaptaña, phillmiptaña.
Vide: -ja no. 69. Concavidad, hoyo o silo debajo de la tierra. P'iya.
¶ Con el niño en los brazos. Wawa ichut'asita vel Concavidad o hueco del jarro, plato y cosas
ichuxaruta. Y generalmente cuando esta semejantes. Phujru )( su contrarío: ch'ina.
preposición significa tener en las manos en las Cóncavo. Idem.
espaldas, &c. Se hace con el participio del verbo Concavidades en el suelo. Saxa saxa. Vide: abertura y
que significa llevar, compuesto con la partícula, cavada tierra.
Vocabulario de la Lengua Aymara 123
Confesarse sin arrepentimiento. Juchatha jani Conocer. Ullt'aña, ullkataña, phankhaña, tuñapuña.
kichusisina, jani llakisisina confesaña. Conocer que uno es bonazo de condición o que es
Confesar la fe. Diosana arupa qhanaki chiqawa saña de poco saber. Chuyma warkutataña, warkutaña.
vel iyasaña. Conocer de repente. Ullthaptaña, phankathaptaña.
Confiar en la hacienda, fuerzas, &c. Haciendani, Conocerse. Ullt'asiña, phankasiña, tuñapusiña.
ch'amanithawa saña. Conocer mujer pecando. Aniña, juchachasiña,
Confinar. Qurphasiña, qurphanipura kankaña. warmimpi jakisiña.
Confines de la tierra. Uraqina thaxsipa. Conocer varón así. Chachampi jakisiña,
Confines de las chácaras. Yapunakana qurphapa, juchachasiña, anisiña, miqha laykuña.
qillinkapa, saywapa, achachipa, chutapa. Conocida de varón. Chachampi jakisita, juchachasita,
Confines, tierras que tienen un mismo mojón. chachana anita. + No conocida: jani chachana
Qurphasini pura uraqi, yapu, &c. anita, inqata, llamkt'ata, inqat'ata, jani miqani, jani
Confortarse. Vide: animarse. chachampi jakisiri.
Confortar. Vide: animar, alentar. Conocido. Vide: famoso.
Confirmar a otro en el propósito, de hacer algo. Conocidamente. Qhanaki, jaya qhana, jani pampa.
Luraja sawipana thur'it'äña. Con qué conciencia. Kuna chuymani.
Confirmar el Obispo. Confirmaña. Conquistar gente. Jaqichaña, jaqichasiña. Vide:
Confirmación. Idem. + Administrarla. Confirmación vencer.
sacramentona apaxataña. Con razón lo hizo. Chiqatha, juchata, yatha, chiqaki
Conformarse. Vide: ajustarse. lurana.
Conformarse los dichos. Sawipa arusiwipa Con razón tengo hambre, pues no he almorzado.
t'uruxtusnu, turuxti, tinkusi. Chiqaki manq'ajachitu, awtjitu, jani
Confundirse mezclándose las cosas entre sí. almorzawijatha vel lakha jaru sunawi saranaqasina.
Jurqasiña, thuywisiña, llamchisiña, ch'axrusiña, Conseja. Vide: fábula.
minusiña vel jarqathapitaña, &c. Consejo dar. Vide: aconsejar.
Confundir. Jarqasäña, jarqathapitäña, &c. Consejo. Iwxaña, aru churaña.
Confundirse. Vide: avergonzarse. Conseguir. Vide: alcanzar.
Confundir. Vide: avergonzar. Consiguientemente, o por orden como están.
Confundir revolviendo. Allikipa alliruruña. Thiyatha thiyatha, sarapatkama, saratapatkama.
Confundido, mezclado. Jarqa vel jarqata, ch'axru vel Conseguirse uno de otro. Mistuna, miraña, yuruña,
ch'axruta. p'axalliña.
Congelarse el carámbano. Chullunkäptaña, Consiguiente, cosa que se sigue tras otra por su
chukuchukuptaña. orden. Ukaxaru arkiri.
Congelarse lo derretido, la leche, &c. Thät'aña, Con ser rico o por más que eres rico o siendo rico
thäwijaña, thäramukutaña. no das limosna. Ancha qhapaqasinsa, paña
Conjeturar. Jamut'aña. Vide supra: adivinar. qhapaqasinsa jani wajchanakaru khuyritati.
Conjetura. Jamut'aña. Consentir que le digan o hagan. Esto se dice con la
Congojarse. Llakisiña, kapiña, pisiña, khuyasiña, partícula así interpuesta a los verbos, v.g.
p'utup'aywäsita, qhinskataña, pharakataña, Consentir que le aporreen. Jaychäsiña.
jaxsakataña, tatamamäña, thuthuqaqa jalaña. Vide: Consentir que le digan. Säsiña.
afligirse. Consentir que le hurten. Luntatäsiña.
Congojarse el enfermo. Qhurpaña, ñat'aña, ayquña. Consentir que mofen de él. Tuqiyasiña vel
Congoja. Vide: aflicción. tuqäsiña.
Congojado. Thuthuqaqa jaliri. Consentimiento. Iyasaña, iyasawi, wäsawi.
Conjunción de la Luna. Jayri. + A media noche será Consentir. Vide: conceder.
conjunción: chika aruma jayriniwa. Dos días hay Conserva. Idem.
de aquí a la conjunción: jayriru paya urukiwa. Conservar. Katujasiña, waqaychaña.
Cuatro días son de creciente: jayritha akaru pusi Considerar. Jamut'aña, k'aywisiña, k'aywinuqasiña,
uruwa. jamuta jamanuqasiña.
Conjurarse contra el Rey. Mayqu jiwäñataki Considerado, acuerdo. Kunasa, chuymampi luriri,
surasiña vel surasisina wakixäsiña. amuta amanuqiri.
Vocabulario de la Lengua Aymara 125
Consolar. Jajuraña, q'uchäña, kusisäña, chuyma kusata, suwata, jiwata, yawirka jaqi.
katuwaña. Contar numerar. Jakhuña.
Consolarse uno a otro. Jajurasiña, kusisäsiña, Contar gente. Tumpasiña vel tumphutaña.
q'uchuwasiña. Contar por ñudos. Chinuna jakhuña.
Consolador. Jajuriri, kusisiyri. Contar mal, pasando algo. Jakhukipaña,
Consolador que habla con mucha suavidad. Muxsa chinukipaña.
aruni, k'isa, qawi, k'uchuchu aruni o posponiendo Contar mal añadiendo. Jakhuxataña, chinuxataña.
los aditivos, aru muxsa, aru k'uchuchu. Y estos Contar por piedrecitas. Qalana apanuqaña,
mismos modos, tomados en mala parte, significan iranuqaña, saraña vel inuqaña. 3 -qi.
lisonjero. Contar por padrón. Qillqana vel qillqatha tumpasiña.
Consolador en las aflicciones. Chuyma katuri, Contarse seis del mes de noviembre. Noviembre
jajuriri. phaxsina chhuxta uruwa jakhusi.
Constante en el propósito de hacer algo. Luraja Contarse diez de creciente. Jayritha tunka uruwa vel
sawipa lurapiniri, jani armiri, thurit'ata chuymampi tunka uru jakhusi.
kunasa luriri. Contarse diez de menguante. Urut'atha tunka uruwa.
Constante en padecer. Jani llaxllatasa muturi, Contar una almorzada de papas para saber si el
thurit'ata, maya chuymani mutuñataki kankiri. año será bueno. Piw irutaña; es gran superstición.
Constante en guardar castidad. Uqa tukuta, Contar el ganado nuevo con el mayor juntándole
wachuki, tutiri. en uno. Phat'achaña.
Constancia. Thurit'ata chuymaniña. Contar los tantos que uno tiene en el juego como
Consumir, gastar la hacienda. Qullqi, hacienda ayudándole. Samichaña.
tukuntaña, qhichimäña, williwaña, willijraña, Contar, decir. Atamaña, isapäña.
t'ümäña. Contar fábulas. Aminaña, jawariña vel aminasiña,
Consultar entre sí. Arusnuqasiña, arujasiña, &c.
amajasäsiña. Contarse de S. Pablo o de otras personas. S.
Consultor. Arusnuqasiri. Pablomna y el verbo siguiente concertará con la
Consultar pidiendo consejo. Amajasäsiña, persona de quien le cuenta.
arusnuqasinampi. Contar, sacar a plaza todo lo que puede ser afrenta
Consulta. Amajasäsiña. de alguno. Jutawi, walawi äthuña.
Consumado perfecto. Jani kunaspilla vel ch'ulla. Contagioso mal. Makhatiri usu. + Tenerte: makhatiri
Consumado ladrón. Jani kunaspilla luntata. usuniña.
Consumado en cualquiera ciencia y arte. Tuqapu. Cotentarse con cien pesos el que los tiene. Pataka
Consumado teólogo. Diosana yänakpa yatiri tuqapu. saratakikithawa. Y si no los tiene se quitará el
Consumado lengua. Jaqi aru yatiri tuqapu, &c. pronombre -ja o diremos nataki pataka sara
Consumirse, gastándose la plata en muchas cosas. sap'iyrikiwa. Vide: bastar.
Qullqi irixti. Contentarse con un pan que comió a la cena. Mä
Consumirse todos los de una familia o pueblo por t'ant'a pitaki ikiskaja.
alguna enfermedad. Samp'anuqtaña, Contentarse con su mujer, en andar con otras.
t'alaxnuqtaña, tukuntasiña. Marmija pitaki saranaqaskaña.
Consumir plata o comida, con demasía. Contentar a otro. Vide: alegrar.
Tukuntawäsiña, japhallachaña, ch'usachaña, Contentarle, dándole todo lo que ha menester.
putamukuña, phasaqäña, wanqarantaña, Jakit'aña.
wanqaranttäña, chaqhäña. Contento. Vide: alegre.
Consumir la tierra a los muertos. Laq'a tukunti, Contentar dando abundantemente. Kusikipaña,
ch'usaru tukuyi. jakit'aña.
Consumirse de viejo. Sunquptaña, janchi llawuptaña, Con todo eso. Mäsqa, tullansqa, tullasantsqa,
pullchuptaña, qariña. tullasansqa.
Consumido, chupado. Phiswata, tukari, amaya, Conterráneo. Marka masi.
k'ayra, wañata, nasa ch'akhaki änuqata, aychana Continencia. Vide: castidad.
thusakipata. Continuar el escribir. Uka tukuta vel jani t'aqhanawi
Consumido de sarna. Qarachana t'urusuta, tukusuta, qillqaña vel qillqa jani jaytaña vel t'aqhanawi
126 Ludovico Bertonio
Convertirse a Dios. Diosaru jaxsuña, kutikiptaña, Cordero gordillo. Piñu qallu. Y llaman también así a
jaqhukiptaña. los niños.
Convertir los hombres a Dios. Diosaru jaxsuwaña, Cordero de la zorra. Wari tanqa.
&c. Añadiendo a, a todos los verbos que significan Cordillera de los cerros. Sirka sipi. + Pasarla: sirka
convertirse. makkipaña.
Copa de oro. Chuqi vel qullqi akilla vel qiru. Cordón que sirve de gorra a los indios. Chimpu vel
Copado. Chuynu. Dícese de las papas y árboles. llaytu, pillu, es algo diferente. + Ponérsele:
Copos de nieve. Aqharapi. chimput'asiña, llaytut'asiña.
Caer o nevar. Aqarapiña. Idem: aqharapi puri vel Cordón del sombrero torcido. Q'iwi. + Ponerle en el
khunu, aqharapi thali. sombrero: q'iwit'äña.
Copete de las aves. K'ara k'ara. Cornada. Waxraña. + Darla: waxraña.
Coquero, mercader de coca. Kiru vel kiru kamana. Coro de ángeles. Angelanaka sü.
Coraza. Yawri qhawa, yawri llika llika; qhawa es la Corona de los reyes. Pillu.
cota. Corona de flores. Thuthumpi pillu y cualquiera cosa
Corazón. Lluqu lluqu, propiamente. Aunque le llaman que sirve de corona se llama pillu. + Hacerla:
chuyma, que es propiamente bofes. thuthumpi pillu yaphiña, wakäña. + Ponérsela:
Corazón de árbol. Quqana chuymapa. Y así de otras pillut'aña, pillut'asiña. + Ponerla a otro: pillut'äña.
cosas. Coronarse o coronar. Idem: Corona de flores.
Corazón donde están engastados los granos del Corona o trenza bien labrada que usan las mujeres
maíz. Thulu. incas y chinchaysuyos. Wincha. Ponersela.
Corazón, entendimiento. Chuyma. + Tenerle: Winchat'asiña. Ponerla a otra: winchat'äña.
chuymaniña. + No tenerle: chuymawisa, chuyma Coronilla del cerro o casa. Patxa ch'utu, alät'a,
phusaña. nayrat'a.
Coral gargantilla. Mullu. Coronilla de la cabeza. Patxa sunaqi, ch'utu.
Coral de castilla. Castilla mullu. Corral del ganado. Uyu.
Corcova. K'umu. + Enderezarla: tuqipachaña. Corral para apartarle. Kachi kallanka.
Corcovado. Idem: k'umu. Corrales. Uyu uyu, cuando están muchos juntos.
Corcovear la bestia. K'apul k'apultaña, q'illuta Corral para necesarias. Jamawi uyu.
q'illunuqaña, thuquta thuqunuqaña, tinkita Correa de zapato. Jiskhu t'isnu vel zapato
tinkinuqaña, jaluta jalanuqaña. chinuqasiña.
Corcoveando echar al que anda encima o poner a Correa con que los indios atan la punta de su
pique de ello. Jakhuta jakhunuqaña, thaluta arado. Yawirka.
thalanuqaña, walax walaxtaña. Corredor. Chhuxlla uta vel karpaqata uta, utaru
Cordel de tres ramales con sus bolillas al cabo. utachata.
Liwi. + Tirarle: liwiña. Corregidor. Idem: vel apu.
Cordel de dos hilos diferentes torcidos. Lluq'ita Corregir de palabra. Thaxtiña, jiwatiña.
ch'ankha. Corregir castigando o reprendiendo. Wanichaña.
Cordel con que las indias atan sus fajas o con que Corregir lo escrito. Qillqa chiqachaña.
ensartan cualquiera cosa. T'isnu, sullt'u. Corregir con blandura. Muxsa arumpi iwxaña.
Cordel de las fajas tejido de varios colores. Corregir con aspereza. Jaru arumpi thaxtiña,
Mullutuma. urqutaña, junt'u wanichaña.
Cordel así de la honda. Muchuqa vel jaraqa. Corregirse, enmendarse. Waniña, thusaña.
Cordero de cualquier animal. Urqu qallu. Corregirse el que dice uno por otro por olvido.
Cordera. Qachu qallu. Achxaramanta.
Cordero asado con piedras que abrasan. Qallu Correo. Qillqa apakamana vel apiri. + Despacharle:
waxa vel japu. Vide: ja-, no. 60. khitaña, khitarpäña.
Cordero de los venados. Q'ucha. Correr a uno. Vide: afrentar.
Cordero blanco que solían sacrificar. Lluchus qallu, Correr. Jasaña, jalaña, ayaña, llujuña.
wanaku qallu. Correr el agua muy turbia por los arroyos o calles.
Cordero de un año, que le juntan con el ganado Uma qunchuya jithi, como cuando llueve. Vide:
mayor. Phat'a. + Apartarlos para esto: phat'achaña. llu-. no. 2.
128 Ludovico Bertonio
Cobarde para trabajar. Jayra, qilla, qhima, qhimara, Crecer la enfermedad. Vide: acrecentarse.
jiqhalla, samp'a. Vide: perezoso. Crecer el edificio. Jilutaña.
Cobarde, tímido. Llajlla, kapanq'u, jaxsarakamana. Crecer el río. Jawira phatiqi, jilat'aña, llamch'itati,
Cojear. Jank'uta, jank'unaqaña qilun qiluntaña, apatati.
qiwänakaña: qiwal qiwaltaña, janq'ul janq'ultaña. Crecer el fuego. Nina aqi.
Cojo. Janq'u, qiwa, qiwachara. Qilu k'axcha, kayu Crecer las desgracias. Chiji aqi vel saruti, inki saruti.
pilla. + Volverse cojo: janquxaña, janq'urixaña. 3 Crecer las papas muy derechas sin ramas. Champi
-xi. champi aliña.
Coyunda, soga de cuero. Yawirka vel simpa. Crecer desigualmente el sembrado y otras cosas
Coyuntura de los huesos. Muqu vel quxu. + Todas así. Jilusu jilantaña.
las coyunturas del cuerpo: muqu muqu, quxu quxu. Crecer el maiz, garbanzos y otras cosas que se
Coyuntura o buena ocasión. Allinaki puriña. + remojan. P'asaña, miraña, p'aywaña.
Llegar a buena coyuntura: muquru puriña. Crecer la pared, mostrando cuanto. Jukhawaña,
Cocer carne y cualquiera otra cosa. Phäña. jukhaxaña, jukharu puriña.
Cocer carne solamente. Jaxuwaña, phank'uña. Crecer el mar. Phukusuña, jullch'usuña, jullp'usuña,
Cocer chuño. Chamqachasiña. jawsuña. )( Su contrario: mantaña, maluña,
Cocer cal. Wajaña vel q'atawichaña. jithintaña.
Cocer demasiado la comida. Sijsäña, junt'uwaña. Creciente de la mar, laguna o rio. Phukusuripa,
Cocer demasiado. Neutro Ch'ijch'iña, junt'uña, jullch'usuripa, jilat'apa. )( Su menguante:
waykuxaña. mantiripa, &c.
Cocer demasiado lo que se tiñe. Ch'ijch'iyaña, Creciente de avenida. Uma lluxlla.
waykuwaxaña. Creciente de la luna. Jilat'apa. )( Su contrario:
Cocer mucho tiempo lo que se tiñe. Waykumukuña, pisiptatapa.
jaya pacha phiyi. Crecida virtud o vicio. Jach'a phatiqiri jiski vel
Cocer maiz. Mut'iña yanqhakankaña.
Cocer quinua con muy poca agua. Ñach'ayaña. Creer. Iyasaña, wäsaña, chiqawa saña.
Cocer sangre de animales. Parkaña. Creer en Dios. Diosaru iyasaña.
Cocer algo con piedras echándolas en agua fría. Creer los artículos de la fe y todo lo que Dios dice.
Parisiña. Diosana arupa chiqawa saña vel katuña.
Cocer la chicha o mosto cuando hierve. Neutro. Creer en sueños. Samka jakhuña, aka samka jiskitaki,
K'usa phullujtusnu. yanqhatakiwa saña.
Cocer mucho junto. Phüxchiña, phutiña. Crespo. K'usu k'usu ñaq'utani. + Cabello así. Idem:
Coces. Takintaña, q'ultantaña. + Darlas: takiwäsiña, k'usu k'usu ñaq'uta.
q'ultawäsiña. + Darlas las bestias: mat'aqiña, Crespo por artificio. K'upa k'upa. + Ponerle así:
takiña. k'upa k'upachasiña.
Cocida, tiempo en que cuece algo. Phä vel wayk'u Cresta de los pájaros. K'ara k'ara.
Cocido. Phäta, jaxuwata, &c. Cría, cualquier pájaro u otro animal criado en
Cocina. Phäsiña uta. casa. Uywa iñuqa.
Cocinero. Idem: vel phäkamana. Criada mujer que sirve. Supari vel ari, sirwiri, yana
Crecer las plantas y sembrados. Aliña, chillkiña. marmi vel china. + Tomar por criada:
Crecer el sembrado todo junto. Alinuqaña suparichasiña, yanachasiña.
maphutaña. Criado. Yana, sirwiri.
Crecer el hombre y los demás animales. Jilaña, Criado más aficionado. Ari.
jach'ataña. Criado que sirve de mayordomo. Awkichu. + Tomar
Crecer de presto los niños. Jilutaña, sayt'ukiptaña criado: yanachasiña, arichasiña, yanataki kutusiña.
Crecer las personas y otras cosas más que las que Criar, propio de Dios. Japhallaña, luraña, qamaña,
son de su tiempo y edad. Jirusuña, entiéndese inuqaña, yatäña, sunt'äña, yuräña.
estando entre ellas como campeando. Criador. Japhallatha, ch'usatha, luriri, qamiri, &c.
Crecer la virtud. Jiskikankaña jili, jach'apti, miri, Tomando el participio de los verbos precedentes.
phatiqi, apaxtti. Criador al modo que los indios antiguos llamaban
Crecer el vicio. Yänqha kankaña jili, miri, &c. a sus idolos. Yuqanija, juskurija.
Vocabulario de la Lengua Aymara 131
pächasiña. + Echar la cuenta por discurso: nombre de una especie de ellas. + Desnudarse el
jamutäña. pellejo la culebra: khawthusnuña, llukhuthusnuña.
Cuento millón. Pataka waranqa vel junu. Cultivar la tierra. Yapuchaña; aunque hay otros
Cuento de cuentos o número infinito. Pirk'i. beneficios particulares que se hallarán en sus
Cuento. Vide: fábula. letras. Arar, desherbar, &c.
Cuerda o soga de ichu. Phala. + De lana: wiska. + De Cultivado. Yapuchata, qhullita.
castilla, idem. + De cáñamo de la tierra: ch'awara. Cumplir la obligación. Ajusuña vel phukusuña.
Cuerdamente. Chuymanijama. Cumplir la palabra. Sawijakama luraña, churaña,
Cuerdo. Chuymani. + Hacerse cuerdo: jutaña, &c. Según fuere la promesa. Vide supra:
chuymachasiña vel chuymanichasiña. acabar.
Cuerno. Waxra. + Herir dando cornada: waxraña. Cumplir, hacer lo que conviene a buen policía. No
Cuernos poner la mujer. Chacha aniskipaña. hay vocablo general para esto. Podría decirse:
Cornudo así. Marmína aniskipäsiri vel aniskipata. jaqina sart'ata sart'arakiña, muxsa arurapita
Cuero. Lip'ichi. arurapiña. Y así de otros particulares.
Cuero. Vide: borracho. Cumplir con la gente, haciendo algo por
Cuero de león. Puma lip'ichi. Y así de otros animales cumplimiento. Jaqi chupiki, jaqi ulljäki luraña o
y cosas. según lo que fuere.
Cuero sacado entero o desollado del pescuezo del Cumplir de pagar. Manu ajusuña.
carnero. P'itu. + Sacarle así: chäsuña, lluch'usuña, Cumplidamente. Ukakama.
apsuña. + Sobarle: qaxuña, phiskuña. Cumplido. Chupinik qaxsini.
Cuera. Lip'ichi qhawa. Cumplimiento. Esto se dice con la partícula -ch'uki
Cuesta abajo. Aynacha, wira vel wä wä. + Andarla. interpuesta al verbo v.g. Dar por cumplimiento,
Vide: bajar + Hacer que el suelo esté cuesta abajo: hablar, rezar, &c. Khuyach'ukita; arurapich'ukiña,
aynachachaña, wä wächachaña, wirachaña. lisach'ukiña, &c. vel tullpaki khuyaña.
Cuesta arriba. Amphuta. + Andarla: amphutaru ¶ Cumplir hasta el número de diez. Tunkachaña; y así
mistuña saraña. + Ir cuestas arriba y cuestas abajo: se dirá de cualquier otro número, añadiéndole
aynacharu amphutaru saraña. -chaña.
Cuerpo del hombre y de todos los animales. Janchi. Cumplir la tasa o deuda que debía en Potosí; el que
+ Tenerle: janchini. no fue cuando estaba obligado. Ch'äratha
Cuerpo, todo lo que no es espíritu. No puede decirse maqhaña phutuxchiru.
janchi. Sino es menester venir al particular. Cumplirla así, yendo por otro. Ch'äramaña.
Cuerpo muerto. Amaya, jawari. Cumplida tener la tasa. Tasaja wayruru vel janq'uwa
Cuerpo regalado que no quiere trabajo. Chuqi vel vel janq'uchaña, wayruruchata, ajusuta, phuqhata.
k'ä janchi vel aycha. Idem: phuqusuta.
Cuerpo o tamaño de mariposa, mosquito, &c. Cuna. Tira. + Mesarla jikhaña jikhutaña, unuxtäña.
Jaqipa. Cundir la voz, fama o nueva. Aru apatati, saratati,
Cuerpo abierto de grietas o sarna. K'ank'a janchi. matati.
Cueva. Qaqallinka, jaqhi tiyi. Cundir la mancha de aceite, manteca, &c. Aceite
Cueva o nido de pájaros. Tapa. jawitati, ch'isllitati, qhusqhutati.
Cueva de niguas. Sut'ijtara, sut'i tapa, sut'i pukara. Cundir el fuego. Vide: saltar.
Cueva de ladrones. Luntatanakana pukarapa. Cuña. Ch'akuru, taqarpu. + Meterla: ch'akuntaña.
Cueva debajo de tierra. Tuqa. Cuñado, hermano de la mujer con quien está
Culpa, Jucha vel qama. casado. Yuwani.
Culpar a otro. Juchachaña, jucha jakhutaña Cuñado marido de hermana. Tullqa.
makhutäña. Cunado hermano del marido. Masanu.
Culpado. Juchani, qamani. Cunada mujer del hermano. Marmija.
Culebra. Asiru. + Andar: llawlliña, mulltiña. + Cunada hermana del marido. Khiryatu vel khätu.
Enroscarse: miqhaptaña k'usutaptaña, Cuñada hermana de la mujer. Yünija. De estos
pawithaptaña. parentescos tratamos a la larga en la gramática pa
Culebra ponzoñosa. Qullani asiru. 2. cap. 12 dist. 2.
Culebra grande o víbora ponzoñosa. Palli, es Cura de almas. Idem: vel padre. Tata, markana
134 Ludovico Bertonio
padrepa
Curar enfermedad. Qullaña, jampiña.
Cura así. Qullaña, jampiña. + Hacerla buena: jiski
qullaña.
CH
Chácara. Yapu. + Beneficiarla: yapuchaña. Otros
Curar el hechicero chupando. Usu ch'uñusuña,
beneficios se veran en sus propios lugares.
ch'amusuña, layqachaña.
Chácara de papas. Amkapu.
Curar papas, haciendo chuño. Ch'uñuchasiña. Y si
Chácara de quinua. Jupapu.
son pocas: kuruchasiña.
Chácara de maíz. Tunqapu.
Curarlas para chuño blanco. Amka tuntachaña,
Chácara de sal. Jayu apu
ñusachaña.
Chacotear muchos. Ux uxtaña vel qü qütaña.
Curar teniendo cuidado. Amajasiña, jakhuña. Vide:
Chafalonia. Katiputa.
cuidar.
Chamelico. Ch'amillk'u.
Curarse. Qullasiña, jampisiña.
Chamelico grande. Kawka
Curador. Waxchana jilachiripa, amajasirapiripa.
Chamuscar. Q'asparaña, ch'ujirata, yuwaraña,
Curioso en peinarse y pulirse. Sulasilla, phiskusilla,
wiyaraña, nakharäña, qisuraña, phurkaraña.
thixmisilla.
Chamuscado del sol. Lupijata, lup'irt'ata. + Papas
Cuy doméstico o conejo de esta tierra. Wanq'u +
chamuscadas del hielo: phuku parina asata,
Cuy del campo: tara wanq'u. + Desollar cuy o la
qisurata q'aspata vel p'ujita; entiéndese tas hojas. Y
tela sobre el corazón para adivinar: ch'äña +
así se dice también del maíz, &c.
Ofrecerte a las huakas: wanq'una churasiña,
Chapetón. Yaxana. Vide: ya- no. 10.
jamp'at'iña, arpasiña.
Chapodar. Ch'illparaña
Cuy asado. Wanq'u kanka.
Charco. Quta, juri.
Cuy asado con piedras que abrasan. Wanq'u waja
Charcos. Quta quta, juri juri. + Hacerse charcos:
vel purka
qutawt'aña vel juriptaña.
Cuy o cualquier otra cosa cocida con piedras
Charlar, parlar. Chuchaña, tawiña.
calientes echadas en agua fría. Qala purka.
Charlatán, parlero. Chuchakamana. Vide: truhán
Cuidar de algo. Amajasiña, p'itwisiña, p'aywäsiña,
parlero.
kaywasiña.
Charlar los pájaros. Q'uslluña, jupiña.
Cuidar de otro acudiendole a lo que ha menester.
Chato. Pallalla.
Amajasirapiña, kichurapiña, p'utup'aywarapiña,
Chato de narices. Nasa pallalla Llamq'ität'a, parara,
&c.
umkallaja ullinaqiri, nasa wislla.
Cuidadoso. Jiski amajasiri, amajasirapiri.
Chicha. K'usa. + Hacerla: k'usaña.
Cuidado. Amajasiña, p'ituyisiña, &c. + Tener muchos
Chicha preciada o guardada por mucho tiempo.
cuidados: thutu qaqa jalaña. + Tener muchos
Llut'apu, yanuya k'usa.
cuidados y ocupaciones: luraña apaxattitu,
Chicha medio dañada. Muxmu.
jiliskipitu.
Chicha dañada del todo. Qayra. + Dañarse así:
Cuidadosamente. Amajasisaki vel kichusaki.
qayraxaña, qayraraxaña. Vide: acedarse.
Cuidar poco. Alax chuymaki jani jakhurijamaki
Chichas varlas con sus nombres se hallarán en la
amajasiña.
letra. K'u- no. 5.
Cuidar mucho de algo. Taqi chuymampi amajasiña,
Chicharrón. Lik'ina amch'apa vel chicharuna.
p'ituyisiña, kichuña.
Chico. Vide: corto, pequeño.
¿Cuyo es?. ¿Khitinki?
Chicoria. Sik'i, ch'illamatu.
¿Cuyo había de ser?. ¿Khitinkarakispana?
Chiflar. Wiswirasiña.
Cuyo es este bordón, de ese mismo es también este
Chiflar con la mano en la boca. Khürasiña, khüt'aña.
libro. Aka thujru khitinkachixa ukankaraki aka
Chifle. Wiswirasiña, khürasiña.
libro. Y de la propia manera se harán otras
Chillar el ratón o pájaro. Chischistaña.
oraciones semejantes vel aka thujruni jaqikisa, uka
Chimenea. K'anchira. + Hacerla: k'anchirachaña.
kipka aka librunirakiwa.
Chinchilla. Idem.
Chipa. Idem: q'ilu.
Chirimía. Idem. + Sonar: q'uslluña. + Tañerla:
phusaña.
Vocabulario de la Lengua Aymara 135
muchos modos por este verbo que no pudieran Dar de comer. Manq'ajaña. 3. -ji.
cómodamente ponerse en otras letras. Dar de beber. Umajaña. 3 -ji.
Dar para que uno tenga o lleve personas o cosas. Dar de beber a las bestias. Umäña.
Esto se dice con los verbos de llevar y con la Dar de beber al enfermo. Umat'aña.
partícula, -xarä, -rpä o -xarwa vel -xaruya, como Dar de beber al que se va. Umat'awaña.
por ejemplo: Dar de comer. Manq'aña, manq'a liwaña.
Dar un bordón. Thujru äxaräña vel ärpäña. Dar de mamar. Ñuñuwaña. Vide: ñu- no. 6.
Dar un niño para que le tenga. Wawa ichuxaräña. Dar el sol en lo alto de los cerros o casas. Inti
Dar o entregar una persona para que la guarde o qulluru, uta utaru k'achachasi. + Y la luna: phaxsi
lleve. Irpxaräña. k'achachasi.
Dar así muchas personas. Anaxaräña; y así se hará Darlo lodo sin dejar nada. Q'umapacha, taqipacha
en todos los verbos de llevar, los cuales así q'umusurapiña.
compuestos significan dar. Dar. Vide: dividir, repartir.
Dar en cara. Vide: zaherir. Dar barro a la mano. Llawch'irpäña, lankarpäña.
Dar en guarda. Vide: añadir. Dar uno más. Mayana apaqxataña.
Dar la vuelta hacia nosotros. Äkipanixaña, änixaña, ¶ Dar recaudo al oficial de madera, piedra, &c.
apakiptanixaña. Vide: volverse. K'ullu, qala, &c. apaxäña. Añadiendo -xä, a los
Dar. Vide: alcanzar. Dame, alcánzame. verbos de llevar según las cosas.
¶ Dar o poner de blanco o negro, &c. Janq'unchaña, Dar a logro o a usura. Mirani manuña, chariña.
ch'äranchaña, &c. Añadiendo -nchaña al nombre Dar vuelta de amigo castigando. Misk'intaña,
de aquel color o cosa que pega. Vide: untar. muxsantäna, jiskichantana.
Dar mal de corazón. Chuyma q'apit'itu, q'apijitu, Dar vuelta de cabello. Mithawäsiña, jik'iwäsiña.
ñatujitu. Vide: vuelta dar.
Dar a uno lo que pide a su contento. Chuymaru Dar a guardar. Vide: depositar.
chillat'aña, mayisiwipakama, contentopakakama Dar del codo. Muqhat'aña vel mujllina chhañt'aña.
churaña, khuyantaña, khuyasintaña, jusquntaña. Dar para oler. Mukhiyaña vel mukhit'äña.
Dar mucho a uno y otro poco. Chakhuchaña, Dar bastante recaudo de alguna cosa. Jakit'aña.
chakhuki vel chakhu chakhuki churaña. Dar en una calle que no tiene salida. Uqharu
Dar el para bien de la mejoría al que anda jalt'aña.
levantado. Chillqi nukxakima saña, jakarapikita Dar en manos de enemigos. Awqaru jalt'aña.
saña. Dar en el lazo. Sipitaru jalantaña, jakijaña, jiwaña.
Dar el sí para casarse. Iya saña, jay saña, wä saña. Dar en el lazo la zorra. Thuchllaru jalantaña, &c.
Dar señal con la voz cuando le llaman o preguntan. Dar a conocer. Ulltäña, ullachäña.
Jay saña. Diciendo como de cosa pasada y usando Dar de más. Apaqampi churaña, vel apaqt'aña,
de esta interjección de presente, nunca se añadirá apaqaña. 3 -qi.
saña, como es fácil de entender. Dar dolor en alguna parte del cuerpo. Usu puritu
Dar, aporrear. Nuwaña, ch'axiña, liq'iña, jaychaña. vel purixatitu ampararu, kayuru, &c.
Vide: nuwaña; donde se hallarán muchos modos de Dar pena tomando pesar. Phutisiña, llakisiña,
este verbo. kichusiña.
Dar o caer el pájaro en la liga. Jamillujasiña. Dar a entender con razones. Unanchäña, tuqinchäña,
Dar y tomar discurriendo. Jamuta jamanuqaña. 3 jamutäña, jamurpäyaña.
-qi. Vide: tu- no. 3. Dar a entender que quiere ir, hacer, &c. Mirijaki,
Dar golpe en alguna parte del cuerpo, en la mano, luririjaki arusiña.
&c. Amparanchaña, en los ojos: nayranchaña, &c. Dar a entender que no tiene plata o no la hay.
Posponiéndo -nchaña al nombre de la parte. Qullqi ch'usawa sirijaki arusiña.
Dar de sí extendiéndose los pellejos o paños, &c. Dar a entender fingiendo. Musanchaña, must'aña,
Yakiqaña vel muchaqaña. 3 -qi. musamukuña. ¿Por qué me diste a entender que
Dar un poco de agua echándosela de un vaso en ibas a la iglesia y fuiste a jugar? ¿Kuna layku
otro. Waraqaña. 3 -qi. must'it'a iklisyaru maja sasina anatiriki mata?
¶ Dar a muchos: churajraña, lakijraña, &c. Añadiendo Dar al diablo. Supayu apphana vel apaspana saña.
-jra a los verbos de dar. Dar por justo precio vendiendo. Chanipa vel waqipa
Vocabulario de la Lengua Aymara 137
Derecha cosa. Chiqa chiqapacha, lawrawa, lawraxü, Desabrigada casa. Thä uta, markapampa, &c.
ampara laxwiki. Desabrigado lugar, expuesto al aire. Thä patxa.
Derecha. Vide: mano. Desafiarse a matar. Jiwäsitana saña -mpi.
Derecho o ley según la cual viven. Sara, qillqa. + Desafiarse a jugar. Anatatana saña vel anatasina
Tenerle para pedir: atamasiñaja, arusiñaja juki. llallisitana, thuwiqasitana, athisitana saña. Y así de
Derramar agua, trigo, arena, &c. Waraña. Vide: wa- otras cosas.
no. 32, &c. Donde hay otros modos de decir y qi- Desaguarse el agua reventando. Pallatataña,
no. 3 y tu- no. 8. llumchitaña.
Derramar o escurrir el agua quedándose abajo lo Desaguar el agua a otra parte. Pallaqaña, irpaqaña.
bueno. Chanaraña. 3 -qi vel pallarpäña.
Derramar lágrimas. Jacha llullumiña. Desahuciar. Jiwapininiwa saña; y así de otras cosas
Derramar coca los hechiceros para adivinar. Kuka futuras.
phawaña. Desahuciado. Jiwapininiwa sata.
Derramar cosas secas y menudas. Williña, waraña. Desaliñado en su persona. Achathiwaña vel
Vide: wi- no. 7. waxchatha jiwata.
Derramarse de suyo. Warakiptaña, willikiptaña, Desaliñada casa. Thawiwäsita thawinuqata uta.
warususiña, warathusnuña vel willithusnuña. Desalmado, sin conciencia. Alma jani jaxsärasiri, jani
Derramarse la espuma de la olla. Jupuqumukuña, almani.
pusququmukuña. Desamorado. Jaqhaqata chuymani.
Derramarse lo que llevan cargado trigo, arena, &c. Desamparar. Jaytaraña, jaqhumukuña, jaytamukuña.
Willixtaña. Desamparar hacienda. Kunajasa kawkijasa
Derrama de plata. Qullqi irjaña; y así de otras cosas. lluchumukuña. Idem: lluch'urpaña.
+ Echarla: qullqi irjaña. Desamparar su pueblo. Marka pantaña, uyu uta
Derrengarse. Marmurutha, pakijasxaña, usuritxaña. pantaqaña.
Derretirse la cera, metales, &c. Umaptaña, Desamparar la madre a su cordero.
umatataña, jawitataña, ch'uwatataña. Phultuxmukutuwaña, phultuxtusnuwaña,
Derretirse la nieve, granizo, &c. Chulluña, umaptaña phulchuxtusnuwaña.
ch'uwaqakixaña, chullutatxaña. Desamparar Dios a alguno por su dureza.
Derretir. Umaptäña, &c. Añadiendo -ä, a los verbos Qisachaña.
precedentes. Desamparada casa, pueblo o plaza. Tantata, chuñita,
Derretir el metal con el aire. Wayräña. Y el vaso que ch'intata.
tiene muchos agujeros se dice; wayra. Derretirse Desamparado. T'uxtumita, t'uxtumukutata,
en lágrimas. Jacha tukuña. pachakuya, usuwäna. + Vivir así: t'uxtumiña,
De repente. Thapatjama, ilatjama, jamk'atjama. Y a t'uxtumukutaña, tinkusu tinkintaskaña.
todos puede añadirse -tha o -thaki Desanimado. Vide: cobarde.
Derribar paredes. Chhichhirpäña qhuqhurpäña; Desanimar. Llaxllat'aña, chhujtäña, qhiytaña,
samp'arpäña jararpäña, chhuxllurpäña, lluxirpäña, tunkit'aña. Activos.
thijrarpäña, thaxmaña, thuxriña. Desañudarse. Jaraxtäña.
Derribar a uno en el suelo. Tinkiyaña, tinkirpäña, Desañudar. Jaraxtaña.
nukhurpäña. Desaparecerse. Chhaqhutaña, ch'aqhutxaña,
Derribar haciendo zancadilla. Khitakipaña. jayphutaña, jayphutxaña, ch'usaptxaña,
Derribar a uno topetando con él. Pankurpäña. japhallaptaña, jayast'aña, jilast'aña, kawkist'aña,
Derribar a muchos hombres, bolos, sembrados, &c. ch'usaxaña, japhallaxaña, jalsuña.
Chhuxllurpäña, samp'arpäña lluxirpäña. Desaparecer a otro echándole o siendo causa de
Derribar el caballo al que va en él. Jaqhutaña, ello. Chhaqhutäña, chhaqhutäxaña, interponiendo
jaqhurpäña vel tinkiyaña. -ä, a todos los verbos precedentes, antes de -ña o
Derrumbarse la mina, paredes y cosas semejantes. -xaña.
Thunaña, tinkiña, allinuqtaña, qhuqhusiña, Desarraigar. Jik'usuña, tunutha sapatha jik'usuña.
chhichhisiña. Desarraigar trasplantando. Kallusuña.
Desabrida comida. Ch'apaqa, phaltu, ijuma, ija, tana. Desarrapado. Q'uchalluwi, saxawalla. Vide:
Desabrido en palabras. Jaru aruni, mita aruni. andrajoso.
Vocabulario de la Lengua Aymara 141
Desasosegar. Ch'axmiña. Ch'axmisäña, q'aq'uña, Descanso yo por que hago trabajar a Pedro en mi
q'aq'usäña, takuräña, takurasäña. lugar. Pedro yanjräña.
Desasosegado andar. T'axwayu piñutäkiwa jaliri, Descansar un poco. Samaraña, samat'aña, jakaraña.
thutu qhaqha jaliri + Andarlo: thutu qhaqha jalaña, Descansado rico. Jakani, qamiri vel qhapaqa.
&c. Descansado sin ocupaciones. Qamawisa, puruma,
Desarrumar. Allirpäña, allinuqaña. jani kunansa wathaxtäta, walaxtäta, chaxmita.
Desastre. Chiji, talaqu. + Tener algún desastre. Chijiru Descansada vida sin tristeza y con abundancia de
talaquru puriña, jalantaña. todo. Jani kunatay sata utkaña, kunamanani
Desastrado. Chijini, talaquni vel chijixtara. jakaña, chuymakama utkaña.
Destapar. Lluparaña, qhupiraña vel jist'araña. Descanso. Samaña, samasiña, &c. + Dar descanso:
Desatar. Jaraña, jaraxaña. phaxsarasiña, samarasiña, axsarasiña churaña.
Desatarse de suyo. Jaraxtaña. Descalzarse los zapatos. Jiskususiña,
Desatar carga. Jararaña. jiskhullusnusiña.
Desatándose caer. Jaranuqtaña, jarawaxtaña. Descalzarse las medias. Apsusiña vel lluchususiña.
Desatinar de cólera. Phulluxkiptaña, phulluxtusnuña Descaminado. Pantamukuri, saramukuri
vel wallaxkiptaña, wallaxtusnuña, uriptaña. pallqamukuri. + Andarlo: pantamukuña, &c.
Desatinar turbándose el juicio. Pantanaqaña, Descargar o quitar el peso que otro lleva. Esto se
muspaña, chuyma chhaqhutäsiña. dice con los verbos de llevar y la partícula -ra.
Desatinar así a otro. Chuyma chhaqhutäña. ¶ Descargar a uno la piedra o adobe que lleva:
Desatino así. Chuyma chhaqasiña. + Hacer desatino: ituraña.
watina ulla luraña. Descargar de una viga. Qhiwira äraña.
¶ Desatinadamente. Jach'a, antepuesto a los verbos. Descargar el cesto o cosa que lleva a las espaldas.
Desatrancar. Chakaraña, ajaraña. Saynaraña. Y así de otras cosas.
Desavenirse. Ch'axmisiña, ajasiña, jut'isiña, ¶ Descargar en el suelo. Hácese con los mismos verbos
qurpasiña, ch'axmiña, ajana qamaña vel utkaña. de llevar y la partícula -nuqa, itunuqaña,
Desbarbado. P'axlla, ñukhuwisa, q'uma tiranqayuni. apanuqaña, &c. 3 -qi.
Desbaratar ejército. Chukhurpaña, chukhujräña, Descargar la bestia. Khumu jararaña.
t'uq'ixräña, ch'iqixräña, phat'ixräña, minuthaltäña, Descargada bestia. Jani khumuni, jani kunani.
thüthaltäña. Descargar la cólera. Q'apisi malaña, tipu malaña vel
Desbaratarse. Vide: desconcertarse, deshacerse. malawaxaña. Este se entiende cuando estando
Desbarrancarse. Vide: despenarse. colérico con uno, descarga en otro su enojo.
Desbravar. Vide: reñir. Descargar muchos azotes sobre alguno. Kichuña,
Desbastar madera. Alax alaxaki llaxllarpäña, jachaña, ulljasinsa usuwäña azotiña. Idem:
qhawarpäña. jawq'aña.
Descaecer de su buen ser o estado. Aynacharuchaña, Descargar a otro de su dignidad y oficio. Vide:
qisrana, malaña. deponer.
Descaecer las fuerzas. Ch'ama jawixti, qhiwaxi, Descargar poniendo la carga en otra bestia.
qhimaxi, qarixi, piswaxi vel parpa t'aqhasxi. Khumukipaña. En otro hombre: q'ipikipaña.
Descaecido así. Jawixtata, qarijata, piswajata, Descargar a uno para cargarse así. Yanjräña.
ch'amawisa. Descargarse así uno a otro ayudándose. Yanjräsiña.
Descaecimiento. Jawixtaña. Descarnar alegrando la herida. Junuraña.
Descalabrarse. P'iq'iña pirqaru phank'at'asiña, Descarriado. Vide: descaminado.
nuwat'asiña. Descasar el juez. Jalaxtäña, jaraxaña 3 -xi.
Descalabrar. P'iq'iña p'iyajaña, p'iyat'aña, jaqhut'aña. Desceñir. Jarajaña. 3 -ji.
Descalabradura. P'iq'iña p'iyajatakankaña, &c. + Descoger, desdoblar. Janatataña, iqatataña, jaratataña.
Tenerlas: t'uxu t'uxu, lutu lutu, qina qina, p'iq'iñani, Descolado. Wich'inkawisa. + La cola a medio cortar:
ch'unch'uni. withu.
Descansar. Samaña, samat'aña, samat'asiña. Descolorido. Qisrata, malata.
Descansar el que anduvo mucho. Kayu änuqaña. Descolgar tapices y cosas así. Janaraña, iqaraña.
Descansar haciendo que otro trabaje en su lugar. Descolgar al ahorcado y otras cosas así.
Yanjräña. Wayuqxaña, ichuqxaña, jiskaqxaña.
142 Ludovico Bertonio
jaraxaña vel waxllixaña. Vide: derribar. Deslizadero. Llusta llusta vel jurma jurma uraqi.
Deshacer el concierto. Janichasxaña, kutiräsxaña. Deslumbrar la luz, la nieve, &c. Qhana. Idem: nina,
Desherbar. Quraña, ñuq'iña. Idem: thumiña. khunu, surump'i.
Deshilar. Isi k'ichiqaña, k'ichiraña, phiskuraña, Deslumbrar con el candil. Ninanä surump'ätha.
sularaña, sikharaña. Deslustrarse el vestido. Qisraña, malaña, kutiña,
Deshilarse el vestido. Thathaxtaña, yayujaña, churiptaña, märu jaxsuña.
waranuqaña, palluqxaña. Deslustrado. Qisrata, malata, churi.
Deshollar. Lluch'uraña, ch'äraña, wik'araña, chäsuña, Desmandarse en hablar impertinentemente.
lluch'usuña. Aruwäsiña, qhanamanaña, aru chuchaña.
Deshollar el cuy por superstición. Wanq'u ch'äña. Desmandarse en hablar contra alguno. Aru
Deshollar, rasguñar un poco. Lluch'iraña, waxlliña, manqa.
qhachuraña. Desmandarse de la manada algún animal.
Deshollarse así. Lluch'irasiña, &c. Jawraqaña, jalaqaña. 3 -qi.
Deshollarse el rostro por el frío, las papas, &c. Desmandarse así el hombre. Saraqaña.
Ajanu vel nawna pajurti, qaqapti. Desmandarse así corriendo. Jasaqaña, phatiqaña. 3
Deshollarse alguna parte del cuerpo. Ch'inqarasiña, -qi.
llawch'irpäsiña. Desmayar. Vide: acobardarse.
Deshojar. Sich'iraña vel jich'iraña, jusq'uraña. Desmayar de enfermedad. Tukukipaña, t'ukukiptaña.
Deshollejar. Vide: descuartizar. Desmayar quedando sin sentido. Chuyma
Deshollinar. Qimisa thalaña, thalaraña, jawq'araña, t'akhartitu, t'akukipitu.
nuwaraña. Desmayar de hambre. Manq'atha t'akukiptaña,
Deshonestidad. Q'añu jucha. khatikipaña, thäxtaña, t'apaxataña, t'apaña,
Deshonesto. Q'añu juchaki tuliri. säkiptaña, jiwakiptaña.
Deshonesto que con todas anda. Markani urqu, Desmayo, parasismo. Takhartaña, jiwartaña,
jañachu, marmi qawaya, aniqawaya. samkartaña.
Deshonesta. Vide: dar su cuerpo. Desmazalado. Ixi, lip'ichi, amaya jiwata.
Deshonestas palabras, cantares, &c. Q'añu arunaka, Desmembrar. T'iwraña, t'iwranuqaña, kharinuqaña,
warurunaka, &c. muq'utha qhajasuña.
Deshonrar. Vide: afrentar. Desmedrado, flaco. Tukaritata, phisuwata waywata,
Deshonrar doncella. Waxlliña. tukan saxi, parpa isilla.
Deshonrada así. Waxllita. Desmentir. K'aristawa saña.
Deshonrado. Chupiwisa, qhaxsiwisa. Desmentido. K'aristawa saña.
Deshonra. Qhaxsiwisa vel chupiwisa kankaña. Desmentir, no ajustar. Jaqhasjasiña.
Deshonrarse unos a otros de palabra. Tuqisiña, Desmenuzar los terrones. Challmaña, challmaraña,
sillpisiña. Vide supra: afrentarse. q'upaña, q'uparaña.
Desierto. Wasara uraqi, japhalla uraqi, suni, payi. Desmenuzarse algo. Pakinuqtaña, p'ataxtaña,
Desigual. Pilla, ch'ulla. phallajraña t'unasiña.
Desiguales cosas cuando son muchas, una más Desmenuzar en muchos pedazos. T'unanuqaña, jisk'a
larga que otra. Jilusu jilantata, jithusu jithintata. jisk'a jaläña.
Desigualmente dar. Chakhuki churaña. Desmochar. Vide: chapodar.
Desigualmente tratar. Sullkachaña, jilachaña. Desmontar. Llujiña, nuwarpaña, t'ak'aña, phataraña,
Deslavado, desvergonzudo. Yawripara, llakinawi, llujirpäña.
llakimana, jani wati. Vide: desvergonzado. Desmonte. Llujita, llujirpäta, &c.
Deslenguado. Lakhaña, chuchala, lakha warira, laka Desmoronado. Willk'i.
kalla vel chiji lakha. Desnarigado. Nasa muru vel khariqata.
Desleir. Pituña, qaywiña. Desnarigar. Nasa mururaña, &c.
Desleir el ají. Q'apiña. Desnudarse. Inq'illusnuña, isillusnuña. Estos son
Desleal. Jamqu, chari jaqi. verbos generales.
Deslizarse. Lluch'uxtaña, thalaxtaña. Desnudarse la camiseta. Qhawallasnuña.
Deslizar. Vide: resbalar. Desnudarse el vestido sacerdotal y cualquier otro
Deslizarse de las manos. Vide: escabullirse. disfraz. Jarasxaña.
Vocabulario de la Lengua Aymara 145
modo puede aplicarse a todas las cosas. Dios todo poderoso. Taqi atipiri.
Dignísimo de ser amado, castigado, &c. Dios Señor del universo. Jakha thaxsitha, jakha
Amawañaxtara, mutuwañaxtara vel amawañana thaxsikama juch'a jaqini.
amawañapa, mutuwañana mutuwañapa. Dios a quien todo obedece. Pachani uruni.
Digerir la comida. Purakana manq'a qhatikipäña vel Dios que da ser a todos los nombres. Jaqipha siri.
purakaru manq'a thurixi, qhatikipxi. Dios criador de todas las cosas. Kunamana
Dilatar de día en día. Uru jithäña, maya urutha maya kawkimana inuqiri luriri. Sunt'iyiri, qamiri.
ururu jithäña vel jilaxt'äña. Dios de infinita gloria. Kusixtara, kunamanani,
Dilatar lo prometido. Jithärapiña. Como dilatome lo kawkimanani.
que me había prometido; churajasawipa jithärapitu. Dios de infinita majestad. Jani arusiña jaxsarañani,
Dilatarse. Vide: alargarse. apukankañai.
Dilatar o detener a otro. Jithäña. No me dilates Dios Dios justísimo juez. Chiqa kuskachiri, chiqa phat'jiri,
mío el tiempo para ir al cielo: Dios tatay jani maynirusa wakiri.
alaxpacharu mañajataki jani ch'inaru ch'inaru Dios de infinita misericordia. Jani arusiña
jithiyittati. khuyapiyiri, usuwiyiri, maywiri Diosa
Dilación. Unaña. + Ponería una -ña. Mucha dilación Disciplina. Siplina, jawq'at'asiña.
puso en venir: jayapacha, jayawa, unawa jani jutiti. Disciplinarse. Siplinasiña, asitusiña, jawq'asiña. Y
Diligente. Q'apa, qallu, nina. Vide supra: agudo. más comúnmente lurasiña.
Diligencia. Q'apa kankaña, &c. Discordar en la música. Q'uchu panti vel waxllisi.
Diligentemente. Q'apajamaki. Discordar cualquier cosa. Jani tinkusiña.
Diligencia poner en algo o cuidado. Jiski amajasiña. Discordia. Yanqha qamaña. + Vivir o estar en
Diluvio, avenida. Uma lluxlla. discordia: ch'axmisiña, yanqha utkaña, qamaña;
Diluvio universal. Pusi sü uraqiru uma jallu jaqhaxta chuymani jakaña vel mayni mayni jaqha
apakipaña. + Haberle: uma jallu apakipi chuymani puraña.
llumchitati; khawsatati, jithitati, apatati. Vide: Discordes o diferentes de parecer. Maynisa maya,
anegarse. mayniska maya amajasiña, sap'a vel chiqawa saña.
Dinero moneda batida. Reala. Discípulos. Yatichawi, yatichata.
Dinero moneda menuda. Wawanaka. Disculparse. Juchata sasäxaña, ajusuña, sasxaña,
Dinero moneda grande pata cones. Achachi; aunque tinkuwasxaña.
usan llamarlos como nosotros. Discurrir entre sí. Amajasiña, k'aywisiña, p'ituwisiña.
Dios. Diosa, tatsa, awkisa. Discurrir de una parte a otra. Jalakipa jalaruruña,
Dios mío, tuyo, suyo, &c. Diosaja Diosapa, Diosama, sarakipa sararuruña.
&c. Añádese aquella a postrera porque a todos Discurrir dando y tomando sobre alguna cosa.
nuestros vocablos acabados en consonantes Amuta amanuqaña, k'aywita k'awinuqaña musa
siempre añaden a vel i, por con formarse con su phalaña, musasiña.
lengua, que cada vocablo de por si no sincopado Discurrir por todas las vías, como podrá hacer su
acaba en vocal. negocio. Jaya jakha amajasiña; tuqinuqaña.
Dios fue tenido de estos indios uno a quien Discurso. Amajasiña, chuyma. + Tenerte:
llamaban Tunupa de quien cuentan infinitas amajasiñani, chuymani.
cosas. De ellas muy indígenas no solo de Dios, Difamar. Aruwaña, laqhawaña.
sino de cualquier hombre de razón, otras que tiran Difamado. Aruwata, laqhawata, uywini, phichuni.
algo a los misterios de nuestra santa fe. Mucho Difamado de ladrón. Luntata aruwata, &c. Y así de
haría al caso declarar a los indios los embustes de otras cosas aun buenas.
Tunupa, para que todo lo que de él cuentan se vea Disforme o monstruo. Juxsalla. Vide: monstruo y de
claramente ser fábula y se desengañen. En otras gran cabeza, &c.
tierras o provincias del Perú le llaman iqaqu. Disfrazarse, enmascararse. Suxuchasiña,
Vengamos ahora a algunos epítetos de nuestro saynatachasiña.
verdadero Dios. ¶Disfrazarse tomando figura de Ángel, demonio,
Dios eterno. Wiñaya saykipa Diosa. hombre, &c. Angelachasirapiña,
Dios sin principio y sin fin. Jani qallarañani, jani supayuchasirapiña, &c. Añadiendo -chasirapiña o
tukuy chañani. -chasiña y también dicen:
Vocabulario de la Lengua Aymara 151
Disfrazarse el Demonio de Ángel de Luz. Supayutha Distar cien leguas del Cuzco, &c. Aka markatha
Angela tukuña vel tukurapiña. Kusquru pataka tupuwa, pataka yapuwa.
Disfrazarse embozándose. Janakipasiña. Distancia de diez leguas. Idem.
Disfrazar, enmascarar. Suxuchaña saynatachaña. Destilar, manar. Ch'uwaña, ch'aqhaña, jawiña vel
Disfrazar en hábito de mujer. Marmichaña y así aywiña.
mimillachaña, &c. Destilado. Ch'uwata, ch'uwiri, &c.
Disfrace en hábito de Mujer. Marmichasiwi, Distinguirse. Vide: diferenciarse.
mimillachasiwi, según fuere la cosa. Distinguirse echarse, deber. Ullasiña.
Disgustarse. Vide: amohinarse. Distribuir oficios. T'aqjaña, kamajaña, irajaña,
Disgustar. Vide: amohinar. k'utijaña.
Disminuirse las fuerzas. Ch'ama jukhawi vel Distribuir así entre sí. T'aqhjasiña.
jukhawitu, tukusitu, pisipitu, phintaptitu, parpa Distribuir a muchos. Vide: repartir.
tukusitu. Distrito, provincia. Mamani.
Disminuirse en número o cantidad. K'ataxaña Diverso. Vide: diferente.
pisixaña, &c. Tomando el nombre que significa Diversidad de cosas. Kunamana, pichu pichu yänaka.
poco y las partículas -xa, -ta, -pta, -kipta. Diversas veces. Jayakuti, &c.
Disparar arcabuz. Illapat'aña. Dividir, partir. Ch'axtaña, ch'äña, jaläña.
Disparar artillería. Q'axchat'aña. Dividir en pedazos menudos. Juch'a juch'aru, jisk'a
Disparar huyéndose los que van juntos. Chukujraña, jisk'aru, jaläña. Vide: partir, repartir.
phat'ijraña. Dividir entre sí. Lakisiña, aychasiña.
Disparata en hablar. Chuchaña. + Hablarlos: Dividir en manadas. Tama tamachaña.
chuchaña, tawiña, chuchawimanqa chuchaña, &c. Dividir en porciones. Waqi waqi jaläña.
Disparar como frenético. Paqaqanaña vel muspaña. Dividir en cuartos aún que sea de ave. Taru taru
Disponer las cosas encomendándolas. Iwxaña, jaläña.
k'utisiña. Dividirse partiendo muchos del pueblo.
Disponerlas acabándolas. Mirasiña. Qhuchuwaqtaña, alliwaxaña, apawaxtaña.
Disponer de su hacienda dejándola a otros. Dividirse la plata en muchas manos o partes. Qullqi
Jaytarapiña. iraxtawaxi, irawaxi.
Dispensar comida y otras cosas. Liwaña, liwajraña, Dividirse el camino. Pallqaxtaña.
churaña, churajraña. Divieso o postema. T'iwka, ch'upu.
Dispensar dando licencia. Licencia churaña. Divinidad. Dioskankaña.
Dispensación. Licencia churaña. Divino excelente. Qullana.
Disponer. Vide: aparejarse. Divisarse poco. Jayphu ullasiña.
Disputar. Sasiña. Vide: debatir. Divisar a boca de noche el que va andando. Liwil
Disputa. Sasiña. liwiltaña, ajul ajultaña. Vide: L- no. 7.
Disimular no reprehendiendo. Amuqarapiña. División del camino. Thaki pallqa.
Disimular no mostrando sentimiento. Chuyma Divorcio. Jalaxtaña. + Hacerle apartándose: jalaxtaña.
limintasiña vel amuki mutusiña vel mukusiña. + Hacerle apartando: jalaxtäña.
Disimular fingiendo que no ve, ni oye, &c. Jani Divulgarse. Apatatäña, matataña, saratataña.
ulljirijaki, isapirijaki tukurapiña. Divulgar. Apatatäña, &c.
Disipar hacienda. Vide: desperdiciar. Dijes o colgadijos que traen al cuello. Piña. +
Disipar lo ajeno. Kurijüraqaña, thuturaqaña, Ponérselos: piñat'asiña.
t'ümaraqaña, &c. Dicen que o dizque. -mna vel mana; y siempre se
Disoluto. Yawripara. Vide: desvergonzado, deslavado pospone, aunque a veces no es más que ornato.
y usado. Doblar la ropa, &c. Patharpitaña, suk'aña,
Disonar la música. Vide: discordar. suk'athapiña.
Disonante voz. Jaxumallaki kunka. Doblar pasando a la vuelta. Makipaña, sarakipaña,
Disuadir. Chijit'aña, jani luramti saña o según lo que &c. Usando de los verbos de movimiento, con la
disuade. partícula -kipa.
Disuadir y persuadir con engaño. Llullaña Doblar los ayunos de los años pasados. Mimara
llullanuqaña. ayunaskaña, jicha paya jukha jilaxatäña vel
152 Ludovico Bertonio
ayunaña vel mimara ayunasiwijaru jicha paya Donación graciosa. Inatha, kasitha churawiki.
jukha apaxataña, jilaxatäña; y así puede aplicarse a Donación en vida. Jakkirina churawipa.
otras cosas. Donación onerosa con obligación de hacer algo.
Doblarse. Vide: doblegarse. Aynisiña churawiki.
Doblada persona. Vide: anchiqurtu. Donaires de palabra. Sawkaki paña, &c. + Decirlos:
Doblado, que no se descubre a nadie. Jakhastä, llama llama sirakuna arusiña. Vide: chufletas.
mästä arusiri jaqi, pä chuyma jaqi. Doncella. Idem: vel k'ü, k'ümä chaxllatpacha tutiri
Dobladamente hablar. Jakhast'ä, mäst'ä, watiqa marmi.
arusiña. Donde. Vide: a donde.
Doblado que tiene dos, tres cuatro dobleces. Donde quiera. Vide: a donde quiera.
Patharphi, kimsa, pusi tharphi vel suk'ata isi, &c. ¿Dónde hallaré yo plata, comida, &c?
Dobleces de la ropa. Idem tharphi. ¿Kawkinchaja qullqi, manq'a, &c?
Doblez en el trato. Jakhastäki, watiqaki luraña, &c. ¿Dónde iré yo ahora? ¿Kawkichaja.
Doblegarse. Llawqil llawqilthaña, k'awsul Doncella. Vide: hic. Doncella.
k'awsultaña; y dícese de las cosas que fácilmente Dorar. Chuqinchaña vel chuqina apaxataña.
blandean como una bara, &c. Dorado. Chuqinchata.
Doblegarse torciéndose. K'awsuptaña, parquptaña, Dorador. Chuqinchakamana.
&c. Dorar las palabras escusándose. Sumañaru arusiña.
Doblegarse las tijeras del tejado siendo muchas. Vide: su- no. 16.
Aparanttaña, parquranttaña, k'awsuranttaña, Dormir. Ikiña. + No poder dormir: iki ch'ijma jani
k'umuranttaña. katuña.
Doblegar. Activo. Parquptäña, k'awsuptäña, &c. Vide: Dormir tendido. Ikitataña.
blandear y torcer. Dormir con guarda. Chapani, ullasirini, musirini
Doblegar el corazón o condición. Chuyma alit'äña, ikiña.
arpht'äña. Dormir profundamente. Jiwa ikiña, iki ñusaña.
Dolencia. Vide: dolor, enfermedad. Dormir en algún lugar contra la voluntad de su dueño.
Doler. Usuña vel usutu. Ikit'araqaña, arpht'araqaña.
Dolerse de sus pecados. Vide supra: arrepentirse. Dormitar, cabecear. Iki ch'awaña, k'aywiña,
Doler las muelas. Lakha k'amitu vel usutu. ikikipaña.
Doler todo el cuerpo. Ch'ama ch'ama usutu. Dormir, tener sueño ligero o muy poquito. Iki
Dolerse. Kichusiña, llakisiña. Vide: afligirse. ch'armat'aña.
Doliente. Vide: enfermo. Dormir con sobresalto. Jaqha jinchu, jaqha nayraki
Dolorido. Usunkalla. ikiña.
Dolor. Usu. Dormir toda la casa o pueblo al profundo de la
Dolor lento. Llamp'u, sap'a, wakita. noche. Iki ch'ujutaña.
Dolor de estómago. Chuyma usu. Dormir dos en una manta por falta de más ropa.
Dolor de corazón. Vide: mal de corazón. May qallusiña.
Dolor de costado. Jarapi vel wila jaqha usu. Dicen Dormir la criatura dentro de la saya de la mujer o
también como nosotros. el que tiene trato con ella. Phiqhirusita ikiña.
Dolor continuo de manos o pies, tener. Ampara t'ax Dormir el primer sueño o por poco tiempo. Ikiraña,
t'axtitu, chax chaxtitu. maya ikiraki ikiña.
Domar o amansar las fieras. Llamp'uptäña, Dormir boca arriba. Laqhampu jaxsutata ikiña.
axaptäña. Dormir boca abajo. Alit'ata vel nasatha qhinst'ata
Domar las mulas y otros animales chucaros. Llamu ikiña.
yatichaña, sara. Idem: khumu yatichaña. Dormir arrimado a la pared, &c. Pirqaru ikikataña.
Domador así. Mula yatichiri. Vide: Idem: no. 15, &c.
Domar gente. Vide: sujetar. Dormir de lado. Jarapitha vél kichatha ikiña.
Domeñar. Vide supra: doblegar. Dormir dos abrazados. Qhumathapisitha ikiña. +
Don o presente. Ulläsiña, churasiña. + Enviarle: Pecar así: marmimpi ikiña. Idem: anisiña.
ulläsiña, apäsiña. + Enviarse así unos a otros: Dormir fingidamente. Ikich'ukiña, tullpaki ikiña.
apäsisiña, ulläsisiña. Dormilón. Ikiqimara, ikikamana.
Vocabulario de la Lengua Aymara 153
Dormitorio. Ikiyawi, ikiña uta. jinchu, tuji, qala chuymani, jach'a chuyma, jani
Dormida de animales. Jipiña. Idem: kallanka. pakiya, jani phaxtä, jani chiqä, tataña, mita tataki.
Dos personas. Pañi. Duro como piedras, madera, &c. Amaru, yaja,
Dos cosas. Paya vel pä. ch'ullqi, sinti.
Dos niños de un parto. Pacha pachachata wawa; y al Duro maíz. Muruchi tunqu.
primero que nace llaman qhaxa, al segundo wisa y Duro como pellejos, &c. Khuru lawa. + Volverse
si son niñas a la primera awalla, a la segunda duro de cualquiera cosa: amaruptaña, amaruxaña,
jispalla. &c. Añadiendo estas partículas a los nombres que
Dos tanto. Paya jukha. Vide: cinco tanto o diez tanto. fuere menester.
Dos cosas pareadas o compañeras como dos Dureza. Amarukankaña, &c. Añadiendo -kankaña a
zapatos, dos vasos, &c. Yanani. los nombres que significan duro, de cualquier
Dos años después de este. Khuri naxsa. manera que sean.
Dos caras tener el que dice uno aquí, otro acullá. Pä Durar el vestido mucho tiempo y otras cosas.
lakha jaqi. Jaritha, jayatha mirq'isiña.
Doseles, colgaduras. Janaxatasiña, isixatasiña isi. Durar mucho una casa. Jayatha mirq'isiri. Y así de
Dosel o cielo de los altares o sitiales, &c. Ach'iwa. + otras cosas.
Ponerle: ach'iwaxataña. Durar poco. Llaki, jamk'aki mirq'isiña.
Dote. Idem: tuti. T, en lugar de D. + Darle: apantasiña, Durar mucho en el gobierno. Jayapacha apu, Papa,
tuti churaña. Obispo, Reya. Corregidora kankaña vel -ña vel
Doctrina, lugar donde la enseñan. Yatawi. Saranaqaña.
Doctrina, las cosas que se enseñan. Yatichata, Durar una temporada la vida, la honra, riqueza,
yatichawi. &c. Jakaña qama, haciendani saranaqaña,
Doctrina o parroquia. Iklisya vel parukya. chhanakiwa, mit'akiwa.
Doce. Tunka pañi. Y es para todas las cosas, personas Durar hablando de esta manera. Mientras dura la
y no personas. vida. Imansa jakkasina vel jakkijana. Mientras dura
Doceno. Tunka manixaru vel tunka mani kipa. la cuaresma: imansa cuaresmakipana. Y este modo
Docientos. Pä pataka. por gerundio o subjuntivo, sirve al tiempo pasado,
Dudar. Pawnaqaña. 3 -qi. presente y futuro.
Dudar si hará o no recelándose. Tumkit'aña, Durar para siempre. Wiñayatakiña vel kankaña.
qhiyt'aña, jiwt'aña, llajllat'aña. Durar poco. Llaki, jamk'aki tukusiña.
Dudar. Vide: preguntar. Durar poco en el oficio o dignidad de obispo, &c.
Duda. Pawnaqaña, pawnaqawi. + Ir en duda por sí o Llaki obispot'aña, papat'aña, reyat'aña, &c. Y así
por no: aru paki saraña, maña. decimos también: Llaki fiscalat'aña,
Dudoso. Pawnaqiri. Vide: perplejo. + Andarlo: sacristanat'aña, &c.
pawnaqaña vel pawnaqaskaña. Duradero. Jayapacha. Esta vida no es duradera, no
Duelos. Thaxi sumi. + Tenerlos: thaxini, sumini. + me agrada el vivir de esta manera: jani jayapacha
Contarlos: atamaña. akajama saranaqirikti.
¶ Dueño o señor de la casa: utani. Y así de otras cosas, Durable. Jayapachataki. Ut Supra: "Laus Deo
añadiéndoles -ni. Virginique Matri Mariae sine ulla peccati macula
Dueño de este caballo. Aka caballoni. conceptae."
Dueño de aquello de que tratan o hablan. Ukani.
Dueño de sí mismo, libre. Chuymakama vel puruma
jaqi.
Dueña matrona. Mamanaka.
Dulce. Muxsa. + Volverse: muxsaxaña. + Echarle en
la comida: muxsanchaña.
Dulzura. Muxsa, muxsaña vel muxsakankaña.
Dura tierra. Amaru, yaja, khama, ch'ullqichaykara,
waña, sinti.
Duro de corazón. Amaru chuymani vel ch'ayu,
tarqaqa, tarma ch'unch'u, puti ch'unch'u, q'ullute
154 Ludovico Bertonio
Él que amaba a Dios: Dios amawiri. Él que concede con todo, que nunca dice de no.
Él que es querido de Dios. Diosana amawatapa. Iyawanaqu.
Él que ha de ser castigado. Mutuwaña, castigaña. De Él que solía tener criados. Yanani yatita.
esta manera de relativos, tratamos en la 3. p. de la Él que es mujeril en sus cos tumbres, especialmente
gramática, cap. 10; donde se hallarán muchas cosas en hablar. Marmija.
necesarias de saber. Elegantemente hablar. Aru ch'iwtakiña, k'ask'akiña.
El más fuerte. Sintichapi. La cual partícula, Elegante lenguaje. K'ask'a aru.
ordinariamente se añade a todas las oraciones de Elegante en hablar. Aru k'ask'a.
partitivo; como son el más sabio, rico, hermoso, Elegir. Jajllaña.
santo, &c. Elegir alcalde. Idem: vel irputaña, mantäña,
El más cercano. Akiyri. amawaña. Idem: alcaldechasiña.
El lunes o martes haremos, &c. Lunes qatana, Elección. Jajllaña.
martes qatana luratana, &c. Elegido, escogido. Jajllata.
El año pasado. Mimara. Embadurnar. Phiskuña, sulaña, thijmiña.
El año que viene. Naxsa. Embadurnarlo todo. Sulakipaña.
El domingo que viene. Akaxaru domingo. Embadurnar algo con liga. Jamillunchaña.
El domingo pasado. Masawa domingo. Y así de otros Embadurnar con sebo. Lik'ina qhusquchaña,
días, meses y años; aunque no significa qhusqut'äña.
precisamente sólo el domingo antes de este Embanastar sin apretar. Qutamaru irantathapiña. +
inmediato, sino uno que no hace mucho que pasó. Apretando: takintaña, limintaña.
El primero que va delante. Nayrawiri. Embarazar la cosa con muchedumbre de cosas.
El primero en orden. Nayrachapi. Apatataña.
El segundo. Nayraxaru vel nayrakipa. Embarazarla con gente. Jaqi utana phuqhaña.
El tercero. Panixaru Idem: -kipa. Acerca de los cuales Embarazada así. Apatatata vel phuqha.
nombres que significan orden, véase la 2. p. de la Embarcarse. Wampuru mantaña.
gramática cap. II. § 2. Embarcar ropa, &c. Wampuru apantaña.
El otro. Khuri. Cuando hay dos o más cosas, una más Embargar. Jank'aña.
apartada que otra. Embarnizar. Vide: embadurnar.
Él que es tenido por muerto y como a tal le han Embejecerse. Vide: Envejerecerse.
hecho las exequias. Siña miraka, y por afrenta Embelesarse. Khakhartaña.
llaman así a los yanakunas y a los que siempre Embelesar. Khakhartäña.
están ausentes de sus pueblos. Embelesado. Khakhartata, khakhatatata, armamt'ä.
Él que no acudió a las minas o trajines siendo Emberriñarse. P'usuxtaña.
nombrado para ello. Ch'ära jaqi. ¶ Embebecerse en jugar: anatarukiptaña. Y así de
Él que tiene plata. Qullqini. Y así se dirá de todas las todas las cosas, interponiendo al verbo -rukipta.
cosas añadiéndoles -ni. Embebecerse pensando en el pan, en la chácara. &c
Él que tiene quien le favorezca. Jalaxatirini, T'ant'arukiptaña, yapurukiptaña, &c. Componiendo
arukipirini, yanapirini. el nombre con -rukipta.
Él que no tiene casa. Utawisa. Y lo mismo se hará en Embebecer a otro. Añádase una -a antes de -ña, a los
todas las cosas añadiéndole -wisa. verbos y nombres así compuestos.
El obligado a ir por su rueda a las cosas de Embeberse. Vide: empaparse.
comunidad. Mit'ani. Embeberse el agua en la tierra seca o arena.
Él que va solo con riesgo de la vida, por mandato Tajrantaña.
de otros. Jaqi ch'unch'u miri. Embijarse. Jismasiña, samasiña.
El tamaño de algo. Jukhanka. Vide: ju- no. 3. Embijar a otro. Jimat'aña, samataña jaxnut'aña.
Él que tiene a cargo el aprestar para alguna Embijarse todo. Jismakipasiña, jismana llujuntäsiña.
jomada, obra o banquete. Wallpani, sitani. Y así de otros colores.
Él que tiene a cargo el despachar la gente para Emborracharse. Machaña, machjaña.
alguna jornada, camino, &c. Jakikani. Emborracharse hasta quedar como muerto.
El sí o el consentimiento que uno da. Iyasawi, K'usana. Idem: vinona qaqaña; 3. -qi. Jiwaña.
wäsawi. Emborracharse unos a otros. Machjäsiña, umjäsiña.
Vocabulario de la Lengua Aymara 157
Emborracharse hasta perder el juicio. Chuyma Empedernido, obstinado. Qala, qalawijata, qala
chhaqhañakama machaña. Vide: umaña y beber. chuymani.
Emborrachar a otro. Machäña, machjäña, umjäña. Empedernido de frío. Chullunkä vel lalina.
Emborrachar a otro hasta que se vaya cayendo. Empedrar. Qalana jant'akuña. + Y si es con guijarros:
Jamillujaña. jayu jayuna sataña. + Con cascajo: ch'ixullana
Embravecerse el león. Qhultuña. jarphit'aña, jant'akuña.
Embravecerse el hombre. Q'apisi qhultuña, Empeñar. Prenda churaña vel prendat'aña.
japllasiña, waruptaña, jalutaña, titipumaki Empeñada, cosa dada en prenda. Perenda katuta.
qhultuña, uriptaña. Empeñado, adeudado. Manuxtara.
Embravecerse muchos contra uno. Uxikataña, Empeorar el enfermo. Yanqhachaña, yanqhakiptaña,
uxithapiña. maychxaña, mämpichaña, juk'ampichaña,
Embravecerse la bestia. Uriptaña, waruptaña. junt'uchjaña. Idem: usu maycha apaxatti, puri, &c.
Embotado o boto. Turu. Emperezar. Qillasiña, jayrasiña.
Embotarse al filo. Turuptaña. Emperador. Idem: jach'a apu.
Embotar. Turuchaña. Emperatriz. Jach'a t'alla.
Embudo. Wantaña, juluña. Empeine. Mat'a usu + Tenerlos: mat'a usuña + Lleno
Embutir las cajas, &c. Phut'iru sak'intaña, tilantaña. de ellos: mat'axtara.
Emendar. Vida: Enmendar. Empeine, parte superior del pie. Kayu mamani.
Emienda. Vide: Enmienda. Empinarse la bestia. Pä charana säkaña, säkxaña.
Empacado carnero o persona que no quiere Empinar, levantar en alto. Aläru sät'äña, ätuña.
levantarse por mucho que le digan. Añachayu, Empinarse en las puntas de los pies. Phapallina vel
jach'a chuyma. silluna säkaña. 3. -ki.
Empacarse así. Añaptaña, &c. Emplastarse de lodo. Niq'i chasiña.
Empadronar. Qillqantaña, jusq'uña, jusq'untaña. Emplastarse de sangre. Wilachasiña. Y así de otras
Empadronarse. Qillqantäsiña, jusq'uwasiña. cosas.
Empadronado. Qillqata, jusq'uta. Emplastar. Niq'ichaña, &c.
Empalar. Lawaru, sawuru jununtaña, sukuntaña, Emplasto. Qulla vel jampi. + Ponersele: qullana
apantaña. apaxatasiña.
Empalagar la comida. Vide: enfadar. Emplasto para lamparones. Mak'aya.
Empanada. Idem: vel impanatu. Emplasto de cardenillo. Q'upajiri.
Empapar un trapo en el agua para agotarla. Uma Emplastado de lodo. Ñiq'ixtara. Y así de otras cosas.
lankusuña. Emplumarse como avestruz. Surichasiña.
Empaparse el vestido de agua. Isi jallpichitu, isi Emplumecer. Vide: Nacer, crecer.
jallpikiña, isiru uma ch'uwantitu. Empobrecer. Wajchamukuña, wajchaxaña,
Empaparse la tierra cuando llueve. Jallutha uraqi wawqixaña, pisiptxaña, phintaptxaña, &c.
asanaqti vel jinijnaqti. Empobrecer mucho. Pankunaqxaña, thäwijaña,
Empaparse o embeberse el agua en la arena, &c. wajchamukutaña.
T'axjrantaña. Empollarse. Vide: pollito.
Emparedarse. Liqisiña, pirqat'asiña, atisiña. Empreñarse. Japhit'aña vel japhixaña, &c.
Emparedar. Pirqt'aña, liqit'aña. Empreñar. Japhit'aña, &c.
Emparejar. Vide: ajustar. Emponzoñar. Qullana jiwäña vel usuchaña.
Emparejar los manojos por las puntas golpeando. Emprenderse el fuego. Nakhathapiña vel
Thalat'aña, chuqut'aña, jusq'uthapiña, uywithapiña. ninachasiña, -ru.
Emparentado. Qullqa, qullqachata. Emprestar. Vide: prestar.
Emparentarse, la mujer casandose. Jaysaña, -ru vel Empréstito. Manuni, manutaki churawi.
jaynuyasiña. Empuñar la espada. Katujasiña.
Emparentarse al varón. Marmiyasiña, casarasiña, es Empuñadura de la espada. Es para ch'unch'u vel
común. katuña.
Empezar. Vide: comenzar. Empujar. Vide: rempujar.
Empezar a obscurecerse. Thamikipaña, laxakipaña, Empujón. Vide: rempujón.
añublandose el tiempo o anocheciendo. Enajenar. Antutkataña, antutkatasxaña.
158 Ludovico Bertonio
Enfermo continuamente. Usu. Idem: ayku tukutana Engañar en daño de otro. Llullaraqaña. 3 -qi.
saranaqiri. Engañar a menudo. Llulla llullaña.
Enfermo lugar. Usuña, usuni vel usu. Engaño. Llullaña.
Enfermizo. Usunkalla. Ut Supra. Engañoso. Llulla.
Enfermo de lombrices. Q'uyk'ani, k'allisäni, q'uyk'a Engañador. Llullakamana.
usuni. Engañarse unos a otros. Llullathaphitaña.
Enfermedad generalmente. Usu. Engañarse teniendo una cosa por otra. Pantaña. +
Enfermedad de los Yungas con temblor de todo el Engaño así: panta vel pantaña.
cuerpo. Chhujchu vel kusupi usu. Y así se dirá de Engastar en oro. Chuqina apantaña vel yatäña.
todas las enfermedades particulares, Engastar estaño en los vasos y otras cosas así.
anteponiéndolas al nombre usu, cuyos vocablos se K'awsina chäntaqaña.
hallarán por sus letras. Engendrar. Jathasiña.
Enfermedad de los Andes que da en las narices. Engendrar muchos hijos en una o en muchas. Jatha
Jusku vel t'uru usu. williña.
Enfermedad con temblor de otra especie que la de Engendrador así. Jatha willi jaqi.
arriba. Jala vel thala usu Engendrar adulterando. Mayniru jatjaña. 3 -ji
Enfermedad de pecas o pintas del rostro. Q'ara usu. Engendrado así. Jathajata.
+ Enfermar así con estas manchas: q'ara katuña. Engendrado legítimamente. Jathasita.
Enfermedad de orina como podre. Nuwat'a. + Engendro. Vide: monstruo
Tenerla: nuwat'aña. Engolfarse. Chika. Y el taypi qutaqata wampusiña vel
Enfermedad dar o cobrar. Usu katuña, usukiptaña, wampusiniña. Según fuere ir o venir. Engordar.
usu säkiptitu, säxatitu, sarakatitu. + Dar Neutro. Lik'itaña vel puqutaña.
enfermedad en todo el cuerpo: usu t'uqitu, Engordar así los puercos. Sasiña.
apaxattitu. Idem: purixattitu. Engordar. Activo. Puqut'äña, lik'it'äña, sasäña.
Enfermedad de los dientes que da a los niños. Engordar mucho. Neutro. Lik'i muruquchaña,
Lakha suri. + Enfermar así: lakha suriña. lik'ikamakixaña.
Enflaquecer. Tukaritaña, piswaña. Vide: flaco; donde Engreírse. Vide: desvanecerse.
hay muchos sinónimos los cuales compuestos con Engrosarse. Lankhuptaña.
la partícula -taña o -xaña o -ptaña significan Engrosar. Lankhuptäña.
enflaquecer como: tukarixaña, tukariptaña vel Engrudo. Injrutu, lip'iña.
waywaña, llak'aptaña, &c. Engrudar las plumas haciendo de ellas figuras.
Enflaquecer o consumirse el enfermo que no puede Ch'intaña vel jallpaña.
comer. Chulluña, ch'akhataña, ch'amawisaptaña, Engullir. Mañaqäña, q'ustiqäña, mullt'iqäña vel
p'aywaña; y lo mismo dicen de los viejos. mañajrantäña, mult'ijrantäña, maxmantaña,
Enflaquecer la mujer que cría a sus pechos. waxwantaña
Ñuñuqaña. 3 -qi. Enhechizar para matar consumiendo poco a poco.
Enfrente de la Iglesia. Iglesia thäna. Idem: Qallaqaña. 3 -qi. Layqachaña, t'ikachaña.
nayraqatana. + Estar así enfrente dos casas. &c. Enhechizado. Qallaqata, t'ikachata vel nakaya usuni.
Ullikatasiña, ullithapitaña vel ullithapitatapura Enhechizar inclinando las voluntades con hechizos
kankaña. o persuasiones. Jujikipaña.
Enfrente. Vide: delante. Enhilar la aguja. Agujaru ch'anka t'isnuña vel
Enfriarse. Thärata. Vide: resfriarse. t'isnusuña.
Enfriado. Thäraña, thäwijata. En hora buena vengas. Allinaki jutama, kusiki
Engalanarse. K'anchillachasiña, k'apchichasiña, purima.
yamparusiña. En hora buena te vea yo andar bueno y sano.
Engañar. Llullaña. Vide: llu- no. 7, donde se pone Chillqinuqakixama.
este, verbo con varias partículas y significaciones. En breve volver. Junt'u jutxaña, kutinixaña.
Engañar con buenas palabras. Jujikipaña, Enjugarse. Wañaraña, t'axsaräña, thixmiraña,
llullukipaña, achikakipaña. phiskuraña, sularaña.
Engañar trayendo al retortero. Llullakipa, Enjugar. Wañaräña, t'axsaräña. Vide: limpiar.
llullaruruña. Enjuto. Waña, t'ajsa.
162 Ludovico Bertonio
Entristecerse. Llakisiña, phutisiña, kichusiña, p'utu Envolverla con pañales. Awayuna llawkipaña, &c.
p'aywasiña, qapithapisiña. Envolverla con una red, a uso de estas Indias.
Entristecerse por haber perdido la ocasión. Q'ilukipaña.
Wasuña, wanuña, pasuña. Envolver en un paño cosas menudas o hacer
Entristecer a otro. Kichuwaña, llakiyaña. Añadiendo envoltorio de ellas. Q'iluthapiña, mik'ichthapiña,
diéresis, ä en los verbos precedentes. pichuthapiña.
Entumecerse. Saxsapiña, suxsupiña, q'unq'utaña, Envolverse. Phint'ukipasiña, llawkipasiña,
jaratanqhaña. Con transición: saxsapitu, &c. ch'uykipasiña. Idem: phint'uthapisiña, &c.
Entumecimiento. Saxsapi vel saxsapiña. Envoltorio o carga que lleva la persona. Q'iphi. +
Enturbiarse el vino, chicha, &c. con las heces o Hacerla: q'ipichaña. + Cargársele: q'ipit'asiña,
asiento que tiene. Qunchuptaña. q'ipixarusiña. + Cargarle a otro: q'iphit'äña,
Enturbiarse como quiera. Juriwaña, q'añuwaña, q'ipixaräña.
pituthaltaña, iruthaltaña. Envoltorio de fruta o carbón al modo que usan acá.
Enturbiar. Juriwäña, &c. Ch'ipa mayt'u. + Hacerle: ch'ipat'aña,
Envararse la garganta u otros miembros. Sin ch'ipathapiña, mayt'uchaña, mayt'uthapiña, &c.
poderse torcer. Kunka q'unq'uti, &c. con transición. Envoltorio o maleta de tasajos. Mat'a t'ixi.
Envarado así. Kunka q'unq'uta. Envés del paño. Jikhani tuqipa.
Envainar. Sukuntaña, sukunt xaña, qhawantäña, En una significación. Maya jamut'asina, maya
qhawaparu apantaña, jununtaña. jamut'añana.
Envejecerse el vestido. Mirq'isiña, pallumukutaña, Enjuagar. Jariña, jarusuña, aytikipa aytiruruña. Este
q'uchallumukutaña. Vide: ju- no. 5 y lli-. no. 1. último es meneando o revolcando la vasija que
Envejecerse el varón y el macho de todos los enjuaga.
animales. Achachikiptaña, achachiptaña. Enjuagarse la boca. Jarisiña, jumch'isusiña.
Envejecerse la mujer y las hembras. Apachiptaña, Enjalbegar. Vide: enlucir.
apachikiptaña. Enjugar con paño. Phiskuña, thijmiña, sulaña. Vide:
Envejecerse hasta ser decrépito. Achachi vel apachi limpiar, limpiarse, &c.
makatañakama, achachitaña, &c. Enjuto de cuerpo. Anqu, yaxa, tukari, k'ayra.
Envejecerse los árboles, hortalizas, &c. Idem: Enjundia. Lik'i.
achachitaña. Enxugar. Vide: enjuagar
Enviar. Khitaña. Vide: khi- no. 2, &c. Encías. Lakha chinu.
Enviar presentes. Apäña vel apäsiña. Era de trillar. Jañira.
Enviar carta. Qillqa apäña. Era tiempo. Pacha, mita.
Enviar a decir con Juan, Martín, &c. Juanaru ¿Eres demonio o qué eres, tienes seso?. ¿Kunakitati?
iwiraniña vel aru apäña. ¿Kawkikitati?
Enviar a decir muchas veces. Aru siqirpäña, Erizo.
wachuchäña. Erizarse los cabellos. Ñaq'uta thalutasi japupachaki.
Enviar respuesta. Aru apäxaña. Erizarseme el cabello. Ñaq'uta thalutasitu.
Enviar muchos a diversas partes. Khitajraña. Erizarse para reñir. Jalutaña.
Enviar delante. Nayräña vel nayra khitaña. Errar. Pantaña, jamqusnaqaña, juchachasiña.
Enviar encomiendas. Tunka jamp'atxaja sasin Errar o descomponerse en palabras. Aru pantaña,
khitaña. chhankaña.
Enviar presentes o recaudos unos a otros. Apäsiña, Errar la obra. Iranaqaña vel luraña pantaña,
apäsisiña, anteponiendo la cosa. pantamukuña.
Envidia. Jithiña, jithisiña. + Tenerla: jithiña jithisiña. Errar el camino. Thaki pantaña vel pantamukuña.
+ Tenerla al que vende más: chijisiña, -mpi. Errar el tiro. Jaqhasjaña vel allqjaña.
Envidiar. Idem. Errar la cuenta pasando algo. Jakhukipaña,
Enviudar el varón. Chupaxaña. pantakipaña.
Enviudar la mujer. Jijmataña. Errado andar. Pantaña.
Enviudar dos o tres veces. Pä masiña, kimsa masiña. Errado mal hecho. Pantata.
Envolver con panos la criatura y otras cosas. Equivaler una cosa a otra. Sasikiña, jukhapurakiña
Phint'ukipaña vel llawkipaña, ch'uykipaña. vel waqikiña.
166 Ludovico Bertonio
Equívoco vocablo. Jamut'aña, tuqit'aña, wayki aru. Escarnecer. Anuqarachaña, sirachasiña, llama
Equinoccio. Arumampi urumpi chikasipacha. Aunque llamachasiña. Vide: menospreciar.
los indios no saben esto precisamente. Escarpia.
Es. Tercera persona del verbo sustantivo, -wa vel -pi. Escarbar la gallina. Wichiña.
Y también sirven terceras de plural. Escarbar con las manos, barreta, &c. Jat'iña,
Escabullirse. P'ilixtusnuña, lluch'uxtusnuña, jurqiña.
thalaxtusnuña, lluch'uxtaña sullt'ixtusnuña, Escarbar ahondando. Jat'intaña, jurqintaña.
llustïxtusnuña, tinkutusnuña, jaltusnuña, jaqha Escarbar alegrando al derredor. Junuraña.
uiltäña. Vide: -tha , no. 9 t'i- no. 2. Escarbadientes. Vide: monda dientes.
Escabullirse de entre muchos. Pallusuña, phatusuña. Escaso. Taqi, mich'a, ñaqaya qhuru, jiri, yunka, jani
Escabullirse las bestias. Jawrusuña, walasuña. jakiqä, jani k'ichiqä, qhiwra vel qhuru jinchu.
Escalera de palo con sus travesaños. Kallapu, Escasear. Mich'asiña, t'aqisiña.
chakaña. + Ponerla o arrimarla: äkataña. + Subirla: Escasez. Mich'a kankaña, &c.
kallaputha lat'usuña. + Bajar por ella: kallaputha Escaso, no cumplido. K'ata pisi. + Ser escaso el peso.
lat'antaña vel lat'araña. K'ata pisi jiskutasi.
Escalentarse. Vida: calentarse. Escasamente. Mich'asisinaki.
Escalera de gradas. Pata pata. + Subir por ella o Escatimar. Vide: escasear.
bajarla: mistuña, mantaña. Esclamar. Vide: exclamar.
Escalón o grada. Mä pata. Esclarecer. Vide: abrir el día.
Escalón de la escalera de palo. Chaka, äja, kallapu. Esclarecer las estrellas. Vide: relumbrar.
Escaldarse. Vide: escocerse. Esclarecer. Vide: alumbrar.
Escamas de pescados. Qiri Esclarecido. Vide: famoso.
Escamar. Q'aq'uraña, aparaña. Esclavina. Phuk'utirich'usi vel waywaylliri, q'uña
Escampar. Phajsaña, phajsaraña. t'awrani.
Escampar y luego llover así muchas veces. Esclava. Supari.
Phajsach'ukiña. Esclavo. Paquma, sullquma. Y dícese de varones y
Escampar para mucho tiempo. Phajsusuña. mujeres.
Escampar dejando de llover. Jallu apari vel thani. Esclavo comprado. Alata.
Escandalizar. Yanqha yatichaña vel jaqi arusäña. Excluir a alguno. Pasuña.
Escaño. Idem: vel utkana Excluir echar. Jikharpäña, karkuña, jakhusuña.
Escapar. Qhispiña, jakaña, phat'iña. Escoba. Pichaña.
Escapar de enfermedad. Usutha jakxaña, ullut'aña, Escobajos de fregar platos, &c. Pichaña.
usurasiña, miraqasiña. Escocía. Idem.
Escaparse torciendo el camino o con otra Escoger. Jaxllaña, manaña.
diligencia. Thalaxkiptaña, lluch'uxkiptaña vel Escoger para sí. Jaxllasiña, &c.
pullqiña. Escoger desechando lo que no quiere. Qisuña,
Escapar del lazo. Sipitatha lluch'uña, chakuchaña.
lluch'uxtusnuña. Vide: escabullirse. Escombrar la casa. Utatha jistusuña, apsuña,
Escarabajo. Pankatä. Vide: pa-, no. 17. allisuña, k'arusuña q'umusuña.
Escaramuzar. Awqasi yanaqaña. Escombrarse la gente de algu na plaza. Q'araxtaña,
Escaramuza. Awqasi yanaqaña. apaxtaña.
Escardar desherbando. Quraña. Escombrado así. Q'araxtata, llijutata, sulapampaki.
Escardar lana con las manos. Mitaña vel qhäña. Esconder. Imantaña.
Escardillo. Liwkhana. Esconder desapareciendo algo. Japhallachaña,
Escarmenar lana. Qhäña, qhätataña, waqhatataña, ch'usachaña, chhaqhut'äña.
mitatataña. Esconder las papas disimuladamente cuando las
Escarmentar en cabeza ajena. Muturi ulljasina van sacando para hurtarlas después. Maxanaña.
waniña. Esconder la cabeza. Ch'unch'u alit'aña, arpht'aña,
Escarmentado. Ch'uyma naqhuri vel chuyma jaqhuta. ituntaña.
Escarcha. Juyphi. Esconder en el seno algo la mujer. Phiqhirusiña; y el
Escarchar. Juyphiña. varón qhumantaña.
Vocabulario de la Lengua Aymara 167
Manq'amä vel manq'anawikiña. Y así de todas las alguna jornada, fiesta o banquete. Jach'a
cosas componiendo los verbos con -mä o -nawi. yamparu vel yäru puriña.
Estar pobre y desventurado el que estaba rico. Estar aquerenciado en alguna casa o estancia.
Khüsqiña. Yatinuqaña, yatikataña.
Estar hecho un carambano de puro frío. Estar desocupado. Inakiña vel kasikiña.
Chullunkäptaña. Estar echado sin menearse. Ikinuqtaña.
Estar grasiento. Ch'allch'akiña, qhusqhukiña. Estar inclinado para caerse. Idem.
Estar con encogimiento delante de alguno. Estar inclinado para caer hacia algún lado. Mä
Nayraqatpatha ch'ipiqakiña, ch'armaqakiña. manqa apaña
Estar sudando. Jumayutatña, ch'isilitatña, phutitatña. Estar inclinado a hacer. Luraña manqa
Estar a la sombra o al sol. Ch'iwunkaña, lupinkaña, chuymanikiña, wayutatakiña, chillutatakiña.
ch'iwuchapinkaña, lupichapinkaña. Estar dos o tres juntamente sentados. Irpanuqtaña.
Estar callado. Ch'ujutaña. Idem: amukaña, Estar a pique de morir. Niyat'aña vel ñañat'aña
amukakiña. ¶ Estar para hacer o con propósito de ello: luraja
Estar arrojado en el suelo. Uraqiru jakhusxaña, saña, poniendo el verbo que fuere menester en
liwiskaña. primera de futuro, para todas las cosas que
Estar echadas las bestias juntando las manos y determina hacer o padecer.
pies. Jiphiskaña vel jiphit'askaña. Estar para morir, para caer, para ir, &c. Jiwaja,
Estar en ayunas. Jamankaña. Idem: masuru manq'awi tinkija, maja saña, &c. Y aun se aplica a cosas
jamakiña. inanimadas.
Estar muchas cosas desiguales. Jilusu jilantatha, Estar pensativo. K'aywita k'aywinuqaña, amuta
jitusu jithintata, ullusu ullintatha. amanuqaña, p'ituy p'ituynuqaña.
Estar como muerto de puro borracho. K'usana Estar enfermo de las muelas o dientes. Lakha
qaqaña. k'amitu.
Estar metido en muchas ocupaciones. Qama vel Estar las cosas ajustadas. K'ask'ithaptaña,
jucha warira. lip'ithaptaña. Idem: uqhathaptaña.
¶ Estar muchos parados: aywi nuqtaña, Estar algo por acabar. Q'uqiña, tusuña
jump'uxnuqtaña, &c. Tomando los verbos que Estar asoleado. Lupijitu.
significan andar muchos juntos con la partícula Estar el cielo escombrado. Laqhampullijuti, q'araxti.
-nuqta. Estar a pared bien enlucida. Pirqa llujuti vel llijuti.
Estar o ser de los tributarlos. Jusq'utaru qamaña. Estar o vivir juntos. Mänkakiña.
Estar a diente. Jutunqä manq'antaña. Estar sosegado por haber alcanzado algo.
Estar calmado de calor. Jüraña, phutusuña, Manuqaña.
kankarpuña. Estar de gorja. K'apa k'apa, k'apchi k'apchi utkaña.
Estar para caer lo que cuelga. Wayuwaqtaña, Estar atento. Taqi chuymampi isapaña.
wayt'iwaqtaña. Estar alerta. Jiski jamajasiña vel amajasiñampi
Estar por ahí como desamparado. Wayunaqtaña. saranaqaña.
Estar ladeada alguna cosa como para caer. Estar absorto. Khakhartaña, iratakakiña, chuyma
Wayukiptaña. irusutakiña.
Estar colgada hacia abajo la uva y otras cosas. Estar en paz. Muxsaki qamaña.
Wayuqtaña. Estar con modestia. Kasikakiña vel inakakiña
¶ Estar de partida: saraqaña, aywiqaña vel saraxaruña, Estar en todo atenido a otro. Amparapankaña.
aywixaruña. Añadiendo la partícula -qa vel -xaru, Estar enemistados. Uñisiña, t'iñisiña.
a los verbos andar. Estar amigos. Amawasiña.
Estar el cielo estrellado. Warawaraña. Estar recostado. Q'imikataña, ikikataña.
Estar con pesadumbre deseando salir de algún Estar en pie. Säkakiña.
lugar o que se acaben sus trabajos. Wat'a unaña. Estar lastimado. Chhuxrichatakakiña.
Estar echado o tender las piernas. Wat'aña. Estar hinchado. Pusutataña, punkitataña.
Estar enfermo de la orina. Yaqhat'aqhaña vel ¶ Estarse como de antes sin mudanza: pachpakiña,
pichuña. uksa kakiña vel jamakiña, v.g.: El edificio se está
Estar ocupado en aparejar lo necesario para como estaba el año pasado: mimara
172 Ludovico Bertonio
pirqawijamakiwa. Y así se hará en otras muchas Estiércol así hecho brasa. Thaxa phuru.
cosas con el participio en -wi. Estiércol para fertilizar la tierra. Wanu.
Estarse muriendo. Jiskaskakiña, jiwiriyjaña, Estiércol aplastado que por las estancias y corrales.
t'aqirijaña, niya jiwaja saña. Q'ä.
Estatua de hombre. Qala, yawri vel k'ullu jaqi. De Estimar en mucho. Ancha jakhuña, ancha
león: qala puma, &c. yupaychaña.
Estatura de hombre. Vide: estado. Estimar en poco. Pisiru phintaru jakhuña.
Extender la mano o el pie. Ätataña Estimar en menos la plata que la honra. Chupiña
Extender, el pie uno que esta echado. Wat'atataña. qullqi pisiru jakhuña.
Extender el cuello. Jiskatataña vel ätataña. Estimarla en más. Mämpi jakhuña.
Extender tirando de algo. Wayut'ataña, jiskat'ataña. Estimarse en mucho. Jakhusiña, anchasnaqaña,
Extender la vista. Ullunuqaña. jilasnaqaña, apusnaqaña. Vide: ensoberbecerse.
Extendido estar. Ikitataña, -ru. Estimarse en poco. Pisiru jakhusiña. Alit'asiña,
Extender la mano alcanzando para otro, dándolo. arpht'asiña. Vide: humillarse.
Luqarpäña. Estima. Jakhu. + De grande estima: ancha jakhu, +
Extenderse alargándose o en sanchándose. Vide: De poca: pisi jakhuki. + Ser de estima lo que no
estirarse. era: jakhuxaña.
Estera de ichu. Silu. + Coserla: t'iriña. + Hacerla: Estimación de sí. Anchasnaqaña, &c.
k'anaña. Estimar por sabio, bueno, &c. Amawt'aru katuña,
Estera de enea o caña. Qincha. + Hacerla: qincha amawt'awa saña.
ch'ukuña. Estimado por tal. Amawt'aru katuta, sawi.
Esterar el suelo. Siluna jant'akuña. Estimar algo en cien pesos. Patakataki, patakan
Esterar la cubierta o techo de la casa, alcoba, &c. chanipawa saña.
Janaxaña, achiwaxataña. Estío. Lupipacha, awti pacha.
Esterar la cama al derredor. Qinchakipaña, Estirar. Wayutataña, jiskhatataña, much'atataña. Vide:
qinchaqasiña. tender.
Estercolar la chácara al tiempo de sembrar. Estirar pellejos y cosas así. Yakiqaña, wayuqaña.
Wanunchaña, wanut'aña, wanumpi sataña. Estirarse así de suyo, dar de sí. Yakisiña, jiskhasiña.
Estercolarla después de sembrada. Yapu mujuña, Estirarse. Video: desperezarse, tenderse.
mujusiña. Estocada. Jununtaña. + Darla: jununtaña. + Darse:
Estercolarla el ganado, estan do o durmiendo en jununtasiña.
ella. Jamaxäña, jamäña, jamäsiña, q'ächäsiña. Estómago, receptáculo de la comida. Juykhu wawa.
Estercoladero por donde todo los animales Estómago o ternilla que está en su derecho.
despiden los excrementos. Jamaña, ch'ina, jama Chuyma K'apa. + Doler: Chuyma janaxa, chuyma
p'iya. k'apa usutu. + Revolverse: chuyma khiwthaltitu vel
Estéril que no pare. Qumi. Este vocablo es general. + khiwku thaltitu, llujuthaltitu, unkuthaltitu.
Mujer estéril: Sumu, yunka, wakhu. + Oveja Estornudar. Achuña.
estéril: lawsani qawra, uwisa, &c. + Árbol, maíz, Estornudo. Achuña.
&c. uraya, urawaya, sumu, jani achuri. + Campo: Estorbar impedir. Quluwaña, khüskäña, jayrasäña.
qumi, yanqha. + Año: mach'a mara. + Papas que Estorbar desbaratando el intanto. Chijit'aña,
sembradas no nacen: tunu juykhu, qata, paxu, chijijalantaña.
sunura, qatarata, Idem: paxurata. Estorbar dando pesadumbre. Ch'axmiña, q'aq'uta.
Esterilidad. Qumikankaña, &c. Estorbar de palabra para que no haga. Jani luramti,
Esterilidad del año. Mach'pacha. jani lurajatati saña; qhillana willit'aña.
Esterillas de ichu con que hacen sus casitas por los Estorbar para que no alcance poniendo tachas.
campos. Jat'arana. + Hacerlas sobre sus palos: Wanuña.
utachaña. Estrado para tender. Jant'aku.
Estese así. Uksakipha, ukispha. Estrecho. Vide: angosto.
Estevado. Chara killqa, kapatatata, kapatarki. Estrechar. Vide: ensangostar.
Estiércol. Jama. Estrechos estar. Vide: apretados.
Estiércol menudo ovejuno, &c. Thaxa. Estrella. Wara wara.
Vocabulario de la Lengua Aymara 173
F Pisiwat'aña, pisiwaña.
Faltar de la medida o peso. Idem.
Faltar la palabra no cumpliéndola. K'arisiña,
Fábula o cuento. Amina, awari. + Contarla:
janichasxaña, janiwa sasxaña.
aminasiña, awarisiña.
Falta, culpa. Jucha.
Fabulosa cosa. Amina, awari.
Falta de comida. Manq'a nusaña. + Tenerla que no
¶ Fácil de hacer: lurañaki, luraña sap'aki. Y así en todas
basta para todo el año o tiempo que es menester:
las demás cosas, tomando el participio en -ña y
manq'a pisiña. Y así de otras cosas.
posponiéndole -ki vel sap'aki.
Faltó por no estar bien hecho o pintado. Jamqhu,
Fácil en rendirse a pecar. Jasa chacha vel marmi.
yanqha. No está bien hecha la nariz: nasapaki
Facundo. Ancha aruni.
jamqhu, &c.
Facundia. Ancha arunikankaña.
Falto de un ojo, pie, mano, &c. Nayra, kayu ampara
Falda del sombrero. Sombrero pirari.
pilla. Idem: pilla kayuni, nayrani, &c. Idem: jaqha
Falda de la panta. Llint'a.
nayrani, ch'ulla nayrani.
Falda del vestido o cola que arrastra. Isi llump'awi,
Falto de seso. Chuymawisa, chuyma phusa, ch'usa,
llumiwi, pichawi.
japhalla, luqhi vel tukuku. Vide: bobo.
Falda del cerro. Vide: halda.
Fama. Aruwatakankaña. Y dícese en bien y en mal. +
Fallas que uno hace en acudir o en continuar.
Tenerla de valiente , de rico, de ladrón, &c. Sinti
P'alaxwaqtaña. + Hacerlas: p'alaxwaqtaña.
qhapaqa, lunthata aruwata, laqhawata, jasajata,
Falsificar escritura firma o carta. Qillqa
jinijata yatita, uywini phichuni sutini. Vide: phi-
mawkiptäña jaqhukiptäña, jaqhukipa jaqhururtäña.
no. 6.
Falsificar de palabra. Aru q'ink'ut'äña.
Famoso. Idem: aruwata, &c. + Hacerle: aruwäña,
Falsario. Qillqa vel aru mäwkiptiyiri, q'ink'ut'ïyiri.
laqhawäña, uywit'äña, phichut'äña, sutit'äña,
Falsísimo, mentiroso. K'arina k'aripa, llullana
uywinichaña, &c. Jasajäña, jinijäña, ulläña,
llullapa.
yatiyaña.
Falsísimo, de ninguna manera ser verdad. Janina
Fama echar, que quiere hacer, ir, &c. Luraja, maja
janipa.
saña, &c.
Falso. Tullpa, llulla. + Oro falso: tullpa chuqi vel
Familia o casta de los Mendozas, &c. Mendozaxaña;
chuqipantasä.
y así de todas las demás familias.
Falso cristiano. Tullpa cristiano.
Familia todos los que viven juntos en una casa.
Falso testigo. K'ari llulla tistiqu.
Utakuña vel uta.
Falso testimonio. Qastha lutitha tumpaña.
Familia entera. Utapacha.
Faltar a misa o a cualquiera obra común. Misaru
Familiar que trata con alguno. Arusiri masi, utikiri
jaqhaqtaña, jalaqtaña, jaqhawaqtaña,
masi.
ch'inawaqtaña, jalawaqtaña vel misatha pillaqaña
Familiaridad así. Muxsa arusiri, vel utkirikankaña.
puchuqaña. 3 -qi vel misa perdiña.
Familiar demonio. Kunasa qhanacharapiri supayu.
Faltar por acudir a la chácara o a otras cosas.
Fanfarrón. Jallpa jallpa, aru q'anchilla, aru k'uskipa
Yapuru pillaqaña.
vel k'uchuchu, k'isa qawi aruni, pachakuti.
Faltar o estar ausentes personas o cosas. Ch'usaña,
Fantasma. Japhalla, ipi jaqi vel jawari jaqi vel jaqi
japhallaña en 3, persona: ch'usawa japhallawa,
mäsa.
porque son nombres.
Fantasma como calavera, que según los indios
Faltar el huelgo. Samana jaqhutusnuña, jaritha
anda de noche y habla. Qaqa. + Anda: qaqa jali.
samusuña, jawuntaña. + La persona a quién falta;
Fastidiar. Vide: enfadar.
samana jaqhutusnuta.
Fatigarse. Ch'axmisiña, q'aq'usiña, wat'unaña, phala
Faltar poco a alguno para acabar. Niyat'aña
wiska t'aqhaña. Vide: afligirse.
llallat'aña.
Fatigarse el enfermo. Ñat'aña, qhurpaña, lat'a
Faltó poco, que no me mató, cogió, &c. Niyat'itu,
kumphuña, jat'iña, jurqhiña, ayquña, sullphaña.
llallat'itu.
Fatigar a otro. Ch'axmiña. Idem: q'aq'uña. Vide:
Faltar las fuerzas. Parpa t'aqhasitu, ch'ama
afligir.
ch'usaxitu.
Fatigar llegándose mucha gente a uno.
Faltarme matalotaje. Ququtha pisipaña, jayrasiña.
Vocabulario de la Lengua Aymara 175
Fomento del fuego. Nina jaqayri vel aqhasäña. Fortaleza, castillo. Pukara, qiyna. + Rendirla: pukara
Fomento de las riñas. Jaychasi aqhasiyiri, aqïri, makipaña. + Desbaratarla: waxlliña.
yurutiyiri. Fortaleza, virtud. Thurit'ata chuymani kankaña.
Fondo, la parte por donde se asientan los jarros y Fortalecer con muro. Pirqakipaña.
otros vasos, &c. Ch'ina vel utt'aña. Fortalecerse. Vide: animarse, esforzarse.
¶ Forzar, compeler a hacer, a hablar, ir, &c. Luräña, Fortuna, suerte. Inki, sami. Vide: dicha y desdicha.
arusäña, saräña, ch'amakama. Componiendo los Franco. Vide: liberal, pródigo.
verbos con la partícula ä vel -ya. Fragoso camino. Qala qala, amphuta aynacha thaki.
Forzar mujeres. Jaqhuraña, wararäña, kaparäna, Franqueza. Vide: liberalidad.
wayunaqaña, anatäña, forzaña. Francoli. Khach'a khach'a.
Forzar a que uno dé consentimiento. Ch'amakama Franja. Vide: fleco
iyasäña. Idem: Iyasäsiña. Fraile de San Francisco. Ch'axch'i padre.
Forcejar por no caer. Muruxkiptaña, thalaxkiptaña. Fraile de Santo Domingo. Janq'u padre.
Forcejar para escabullirse. Lluch'uxtusnuja, Fraile de la Merced. A la Merced padre vel janq'u
thalaxtusnuja saña. Vide: escabullirse. padre.
Forcejar como cuando tiran de algo o en otras Fraile de San Agustín. Chära padre vel San Agustín
cualesquiera cosas. Ch'amatataña, sintitaña, padre. Y también a los demás llaman
ch'akhatataña, yajatataña, tujitataña. anteponiéndolo el nombre de su fundador.
Forcejar para parir. Miqitataña; y los que son Frezada. Ch'usi. + Hacerla: sawuña.
estéticos del vientre. Frezada labrada con ojos por toda ella. Api ch'usi.
Forzosamente sin falta. Ch'amakamasa, jani Frezada de varias labores. Una que llaman k'ili,
pampapini. kulluni, p'atiqalla, tayka tayka.
Forzoso es que haya pecados. Juchanaka jani Fregar o limpiar. Qaquña, phiskuña, qaquraña,
ch'usaptirikiti, jani t'akhutirikiti. phiskuraña.
Forma del zapato. Sapatu q'ullu. Fregar con arena o con agua. Jariña, jariraña.
Forma. Vide: figura. Frenético. Luqhi walana.
Forma, manera. Jamu, mit'a. Frenesía. Luqhita vel thala usu.
Formar. Vide: criar Dios. Y los más de aquellos Frente. Para. + De grande frente: paraña, para qatati.
verbos con vienen también a los hombres que + De chica frente: parawisa, ch'uqata.
hacen las cosas. Frente o haz. Ajanu. Vide: haz.
Formar vasos, cántaros, &c. Sañu luraña. Fresco. Thä, thärata. Dícese del agua y cosas frías. +
Fornicar el varón. Marmimpi juchachasiña vel Tierra fresca: q'uni, llaphi, juxsa. Pan fresco y otras
anisiña, marmi aniña. cosas recien hechas: sü, junt'u, ari y dícese de la
Fornicar la mujer. Chachampi juchachasiña vel fruta también y otras cosas.
anisiña, miqa laykuña. Frenillo de la lengua. Qallu laxra.
Fornicar los niños y niñas. Anich'ukisiña, Freno de la cabalgadura. Idem: vel pirina.
ikich'ukisiña. Frío. Thä. + Hacer frio: thäña. Idem: thä ali. +
Fornicar o adulterar a sabiendas de los que están Tenerte: thäjitu. + parar se frio: thä
cerca. Muchuchaña vel irqichaña. ch'uch'ullikakixaña. + Tiempo frío: thäpacha.
Fornicar dos o tres veces en una noche. Paya, kimsa Frioliento. Karkatilla. + Andarlo: kuykunaqaña,
kuti marmi vel marmimpi maputasiña. p'uxp'unaqaña, thä ch'uch'ullikiña.
Fornicario. Añachu, waqalla, anisqutama, jayri kayu, Frío de calentura. Chhujchu. + Tenerle: chhujchuña.
chimpay waliri. Friático muerto. Thä chuymani, jiwata, amaya.
Fornicaria ramera. Pampayruna, tanta karpa, Frisado. Vide: listado.
anisqutama, waqalla, wajcha khuya, ikixtata, Frisar. Vide: parecerse.
chachathaqiri, allu thaqiri. Frijoles. Purut'i.
Fornicación. Wachuqa jucha, miqa jucha. Frivolo. Jani yäja yä.
Fornido gordo. Aychaxtara, janchilchapi, janchi Frivola razón o escusa. Jani yäja aru.
chillata. Aychalchapi, janchixtara, lik'iña vel Frontina. Para qhiqhara. Dícese de las mulas y otros
jumkur jumkura. animales.
Fortacho. Janchi chillata. Fruta de árboles. Quqana achupa.
178 Ludovico Bertonio
Fruta por madurar. Mak'unkhara, ch'uxña, ch'uqi, Fuerte, animoso. Sinti chuymani chacha vel
jani puquta. mamanaka chuymani; según fuere varón o mujer.
Fruta temprana o primeriza. Jila achuri. Y dícese de Fuertemente con valor. Sintijaki.
las papas y otras cosas. Fuertemente. Vide: recio.
Fruta madura. Puquta puqut'äta. Fuente encañada. Phaxcha.
Fruta seca al sol o pasada. Khama, membrillo Fuente que echa el agua en alto. Phulluxtusnuri,
khama, durazno khama, jupasa khama; que son wallakusnuri, p'axallusnuri, phullulluri.
pasas vel chuchuqu membrillo, &c. vel Fuente, manantial. Phuju.
ch'arkhichata, wañachata, qhuruchata. Fuente para enviar presentes. Idem vel jach'a t'alla
Fruta tardía. Ch'ina achuri. chuwa.
Frutero. Fruta unquña vel pañu. Fugitivo. K'ita, waqura.
Frutificar. Achuña. Fundar. Thaxsiña, thaxsintaña, thaxsinuqaña.
Frutificar o nacer las sementeras con mucha Fundador. Thaxsiri, &c.
lozanía. T'ampha vel llujlluthätät'aki aliña, qulluni, Fundamento. Thaxsi.
phujruniki, quqaki aliña. Fundamental piedra. Thaxsi qala.
Frutifero. Vide: Fértil. Funda para meter algo. Qhawa. + Echar algo en ella:
Frutilla de Chile. Chilli fruta. qhawat'aña.
Frutilla. Jisk'añaka achu. Cuyos nombres se pueden Fundir metal. Vide: derretir.
ver en la segunda parte (folio y fol y fol y fo. y fol. Furioso. Vide: bravo, lunático, &c.
Y fol.) Furiosamente. Luqhi jaqi.
Fruncir la boca. Lakha achutaña. Futura cosa. Akatkhüru kankiriyä.
Frutuoso. Achuri.
Fruto dar el árbol. Mak'unkhara chasiña. Cuando
comienza a salir. + Darlo las papas primero que
fueron sembradas postrero: sapampi mistuña.
Fuego cuando arde. Nina.
Fuego hecho brasa. Nina sansa. Vide: brasa +
Encenderlo, apagarlo, cubrirlo, llevarlo, ponerlo,
soplarlo, sacarlo, pegarlo, quemarlo, &c. Veáse en
sus propios lugares. + Encenderse; nakhutaña. +
Prender: nakhakataña Cundir o saltar con el aire:
thanina jawq'arpiyi, jawq'akati. + Extenderse:
nakhatataña. + p'ap'atataña. + Salir arriba:
jawk'usuña, jallphusuña.
Fuera. Anqana, anqaru anqatha.
Fuelles. Thänukhuna, fuellesa.
Fuera de casa. Uta anqana. + Fuera del pueblo:
pampana.
Fuera de uno o dos, todos los demás son pobres.
Taqi waj chakamakiwa, mayni, payniki qhapaqa
jani wajchati.
Fuerzas. Ch'ama, parpa. + Tener las buenas: ch'amani,
yixaña. + Estar enteras: alitu, pharaqitu, phatiqitu.
+ Tomarlas los niños o engordar: p'uñuptaña,
ch'ama katuña. + Debilitarse: T'akhasitu, tukusitu.
+ Poner fuerza. Vide: forcejar. + Echarla para que
no se rompa algún vestido: jurpijaña.
Fuerte o castillo. Vide: fortaleza.
Fuerte. Sinti ch'amani, muruch'i, urquña.
Fuerte recio de complexión. Kutu, jani mirq'isiri jaqi.
Idem: muruch'i
Vocabulario de la Lengua Aymara 179
Gañir el perro aporreado y cualquier otro animal. Gastarse la plata, irse en mu chas cosas. Qullqi
Jachaña. irixti, t'uqi vel t'uqijri, ch'iqijri.
Gañir el ratón. Chis chistaña. Gato. Misi vel misitu.
Gañir el que está ronco. Vide: ronco. Gato montes. Titi.
Garañón. Añachu. + Echarle a las hembras: lasäña, Gato o mercado. Qhatu.
antutkataña, japhutäña. Gatear comprando y vendiendo. Qhatukipaña.
Garabato de hierro. Yawri k'awsu. Garza. Gatear, andar a gatas. Lat'aña, lat'anaqaña.
Gargajear tosiendo. Thuja thuja saña. Gavilán o halcón. Mamani.
Gargajo. Wijira, uxu T-. Escupirle: thusarpäña, Gaviota pájaro de la laguna. Quta jamach'i.
thusaña. + Escupirle a otro: thusakataña vel Gaznate. Mallq'a, tunquru.
thusch'ukiña. Gelosra o claraboya. Arapa.
Garganta. Kunka, Kawlla, mallq'a. Geme, medida. Wikhu. + Medir con el: wikuña,
Garganta del pie. Mamani muq'u. wikut'aña.
Gargantear. Khikuña. Gemir. Ch'isch'istaña.
Gargantilla. Aju, wallqa, mullu vel qupa. + Gemir con la carga. Qhurpaña, jarqhiña.
Ponérsela: ajut'asiña, wallqat'asitña, mullut'asiña, Gemir los carneros a los que lloran mucho. Q'äsaña.
&c. + Ponerla a otro: ajut'äña, &c. Gemir el carnero hambriento, desamparado o
Gargantilla o colgadijo. Piña. + Ponérsela: cuando pierde el cordero. Maychaña.
piñat'asiña. Gente junta. Jaqinaka.
Gargarizar. Jumch'ijasiña. Gente desparramada. Jaqi jaqi.
Garguero. Tunquru. Gente apeñuscada. K'ajtata.
Garlito. Qullancha, saqaña. General o capitán. Atäni, sitani, wallpani.
Garniel. Wallqipu. Géneros diversos de cosas. Phichu phichu,
Garniel de lobo marino. Juru wallqipu. kunamana. Idem: ali
Garra. Sillu. + Echarla: ch'umithapiña. Gentil, infiel. Sutiwisa, wak'anaka jamp'at'iri. Moro,
Garrafa redoma de cuello largo. Phurunq'u. Turco, Surio
Garraspera. Vide: ronquera. Gentilidad. Sutiwisa jaqinaka vel sutiwisa kankaña.
Garrocha. Wachi, maxa. Gentil, hombre bien agestado. Thupata.
Garrochear. Maxaña, &c. Gesto. Vide: cara, rostro. + Hacer gestos arrugando la
Garrotillo enfermedad. Jalat'a. Tenerla: jalat'itu. nariz: nasa sinsut'aña, sinsikipa sinsiru ruña,
Garrote para sacudir. Nuwat'aña. sinsata sinsinuqaña. + Con torcer la boca: lakha
Garúa. Phuphu. + Hacerla: phuphunaqaña; y si tawsu tawsu jalärapiña.
juntamente hace sol: lupikiritpi phuphunaqaña. 3 Giba. K'umu.
-qi. Giboso. Idem, k'umu.
Gaznate. Mallq'a. Gigante. Jaqi mäsa. Idem: Imäsi.
Gastar comprando. Kastaña -ru. Giralda. Phiruru jaliri.
Gastar plata en algo u otra cosa. Qullqi tukuntaña, Gloria del cielo. Alaxpacha kusisiña.
tukuntasiña, kastasiña, qullqijami. Glorioso bienaventurado. Alaxpachankiri, wiñaya
Gastar diez pesos en comer sólo un día. Tunka sara kusiqillpuni, kusini, samini, allini.
t'ant'ana puraka phasaqäña. Gloria vana. Vide: vanagloria.
Gastar desperdiciando plata, comida, &c. Gloria dar beatificando. Wiñaya kusisiña churaña,
Putamukuña, tukuña, tukuntaña, tutuqäña, wiñayataki kusinichaña, saminichaña.
wanqarantaña, qaqaña, Vide: desperdiciar. Gloria o blasón. Phichu. Idem: chupi. Padecer por
Gastar tiempo en hablar, lugar, &c. Arusmukuña, Dios gloria es muy grande de los Santos: Dios
anatamukuña, manq'amukuña, &c. layku mutuña Santonakana phichupapi, chupipapi.
Gastar un año en andar, en escribir, &c. Sarasina Glorioso así. Phichuni.
maraña, &c. Glosar. Sapachankiwa saña.
Gastarse el vestido. Mirq'isiña, wariraptaña, Glosador. Sapachankiwa siri.
q'uchalluxaña. Vide: andrajoso, roto y todos Glotón comedor. Maxmachu.
aquellos nombres hacer los verbos con las Glotonear. Manq'aru tukuña. Idem: janchiru tukuña,
partículas -xa, -pta y -ta. purakarukiptaña, manq'arukiptaña,
Vocabulario de la Lengua Aymara 181
purakakthaqhaña. arusiña.
Gozar, tener algún bien. Jiskiniña y así de otras Gorgojo. Thutha. + Dar: Thuthaxaña. 3 -xi.
cosas. Gorrión. Ch'irijaña.
Gozar de su hacienda triunfan do con ella. Gorrón. Manq'iriru sart'akamana.
Haciendajampi t'isisiña, siyraq'ita, wawa siytüña, Gota de agua, vino, sangre, &c. Ch'aqha. + Echarla
wawa qhanullaña. dentro de algún vaso: ch'aqhantäña. + Echarla
Golfo del mar. Jach'a vel ch'amaka quta. + Pasarle: encima de algo: ch'aqhaxatäña. + Caer encima:
makhataña. ch'aqhaxataña: + Caer del tejado: p'alax p'alaxtaña.
Golondrina. Siyllanqi. + Echar gota a gota: ch'uwantäña, ch'aqhantäña
Golosinas. Muxsa muxsa manq'añanaka, malli malli, Gota de sangre, &c. Wila ch'aqha.
qawi qawi, misk'i manq'añanaka. + Juntarlas: Gotear. Juluña, llullumiña vel ch'aqhaña. 3 -qi. vide:
laxuthapi, laxuruña. jik. Gota.
Goloso rancheador. Jillu khurkhu. Gotear poco a poco. P'alaña, ch'uwantaña, k'ataña,
Goloso de miel. Misk'i puraka. Vide: amigo de, &c. k'atatha, ch'aqhaña.
Golpear. Liq'iña, ch'akhuña, nuwaña, t'axlliña. Gota, enfermedad de las manos y pies. Ampara vel
Golpear dando muchos golpes. Liq'iwäsiña, kayu usu.
ch'akhuwäsiña, &c. Gotoso así. Ampara vel kayu usuni.
Golpear para partir algo con alguna gran piedra o Goteras de la casa. Llullumi. + Tenerlas: uta ch'aqi,
almadena. Kumpat'aña, wanqat'aña, kumpantaña, utatha uma llullumi.
wanqantaña. Gobernar. Thuxrisiña, kamachita, jaqit'askaña.
Golpear para ver si está bien cocida la loza. Tan Gobernador. Thuxrisiri, jaqitaskiri, kamachiri.
tantäña. Gobierno bueno o malo. Jiski vel yanqha thuxrisiña.
Golpear algo para acallar la criatura. Tan + Tenerle así: jiski vel yanqha thuxrisiña, &c.
tantärapiña. Gozarle. Vide: alegrarse.
Golpear a la puerta para que abran. Punqu vel llawi Gozoso. Vide: alegre.
t'ux t'uxtäña. Gozo eterno. Vide: bienaventuranza y también gloria.
Golpe. Liq'iña, &c. + Dar a muchos a diestro y a Gracia de Dios. Diosana graciapa.
siniestro: nuwaxnuwaruña, Vide: nu-, no. 1. + Gracia hermosura. Sumaña.
Darlo con la mano, con el pie, &c. Amparanchaña, Gracia en hablar. Anchaki arusiña. + Tenerla así:
kayunchaña. + Darlo con piedra sin soltarla: qalana anchaki arusiña. + Decir gracias: llama llama,
jiskhakipa jiskharuruña. + Darlo en la nariz: nasa sirakuna, laruña, sawkaruki arusiña. + Enviar las
chapuntaña, chañantaña. + Dar uno que valga por gracias. Vide: enviar encomiendas. + Darlas. Vide:
diez: mäsa tunka liq'it'aña, &c. agradecer.
Golpe o su señal. Larama jusqullu, q'üta chhuxri. Gracioso en decir donaires. Llama llama jaqi, &c.
Goma de los árboles. Jurma. Anteponiendo aquellos nombres que significan
Goma de la hierba llamada Jisk'i. K'apa. + Salir: gracias.
ch'uwaña, ch'aqhaña, jawiña. Grada. Pata. + Subirlas: Pata pata mistuña.
Gordo. Vide: fornido. Grados de parentesco. Dificultoso negocio es
Gordísimo. Jikhanisa pampa khirusa k'ullu, sasaña, averiguar esto. Pero algunas veces dicen al primer
lik'ixtara, janchixtara, &c. grado: mayni awkini vel taykani. Para el segundo:
Gordito de dos barbas. Jinqisa pawllani. mayni achachini vel apachini. Y así de los otros
Gordito. P'axñu, p'ujsa. grados colaterales. En la gramática tratamos esto a
Gordo engordado. Lik'iptäta sasäta, puquwata. la larga. 2 p. ca. 17. Poniendo los que tocan a los
Gordura. Lik'i. + Echarla en la olla: jaqhut'asiña, de consaguinidad y afinidad.
t'aminasiña. Grama. Q'uymi.
Gordura del caldo. Llujllu, chunkilla juspa. Grana paño. Chupika isi.
Gordura de la espaldilla, junto al pecho. Sasa lik'i, Grana o algún pedazo de paño para abrigarse.
thujtuka lik'i. Läsquña. + Ponersela: läsquñat'asiña.
Gorjear los pájaros o cantores. Ch'irix ch'irixtaña. Granada de castilla. Idem.
Vide: gargantear. Granadilla de esta tierra. Apin quya.
Gorjear, parlar o hablar a prisa. Muxmukipanani Granar la quinua, maíz, trigo, &c. Jupachasiña,
182 Ludovico Bertonio
wakisiwa.
Hablar oscuramente o con equivocación. Wayki vel Hachina, montón de mieses o de leña. Arku. Vide:
parki arusiña. amontonar.
Hablar palabras dulces. Muxsaki, qawiki, k'isaki Hacha de cera. Idem. Hachones de ichu encendido,
arusiña. Jichu pichuta nakkiri. + Llevarlos: yiwaña.
Hablar en secreto, uno con otro. Aru k'ichijasiña, Halagar, acariciar con la mano. Sularaña,
llupjasiña. phiskuraña.
Hablar o tratar de ordinario con alguno. Halagar. Vide: acallar, engañar.
Lip'ikataña, -ru. Halcón. Mamani.
Hablar cosas de espanto. Mullawara, warakusiña, Halcón que ya está para volar. Tayka tuku mamani.
jaxsaraña arusiña. Halda o raíz del cerro. Manqharana, kayurana,
Hablar mal de otro. Khistusiña, chamusiña, uraqtu.
k'amusiña. Halda del capirote de estas indias. Phant'a llint'a.
Hablar chufletas. Sawkakipaña, sawkasiña, llama Vide: falda.
llama jächuku arusiña Halda para echar algo. Muji. + Pararla; mujichasiña.
Hablar desdorando o desabo nando. Wanuña. + Echar algo en ella: mujixaräña. + Llevar algo en
Hablar más y más. Pacha kuti arusiña, mulla wara, ella: Mujixaruña.
jani wati, jani qhï jani tukusiri. Haldada de alga. Muji, &c.
Hablar a prisa, como tarabilla. Chiriririña, Alfombra o tapiz. Jant'akuña vel janaña.
sankaraririña. Hallar. Jakiña, jakisiña.
Hablar como por yerro lo que no le está bien Hallar lo perdido. Jakisxaña.
declarar. Pantusuña, phakusuña vel arusispä, Hallar lo que era dificultoso. Jakinuqaña.
pantusuña. Hallarse cansado. Qarijitu vel ch'ama p'isujtitu.
Hablar o leer a prisa. Muxmuki panawi arusiña. Hallarse presente. Jukaña, Idem: Akankata,
Hablar con propiedad y elegancia. Aru k'ask'aña. ukankaña; según se hablare de este o de aquel
Hablar jactándose. Vide: Jactarse. lugar.
Hablar con aspereza. Jaru arumpi arusiña. )( Hallazgo. Nayrachaña. + Darle: nayrachaña. +
Muxsaki. Pedirle: nayrachita saña.
Hablar a veces. Maykhipaki arusiña. Hambre. Awtiña, del awti. + Tenerla: awtitu, awtjitu.
Hablar consideradamente. Amajasisaki, Hambre canina. Qhatikipiyri awtiña. + Tenerla:
chuymampiki, chuymanijamaki arusiña. chuyma qhatikipiyri awtitu, manq'atha suwt'aña,
Hablar libre o desvergonzadamente. Jani wati, jani lasut'aña. + Estar transido de hambre. Idem.
qhï. Hambre, esterilidad. Mach'a.
Hablar de Dios. Diosana yänakapatha, Dios tuqitha Hambriento. Awtijata. + Estarlo: manq'ajachitu,
arusiña. awtjitu vel manq'atha jallaxchiña.
Hablar familiarmente. Arust'asiña, arusnuqaña. Hambriento de plata, de honra, &c. Qullqitha,
Hablar bajito. Jakhasaki arusiña. chupitha jallaxchiri, amawiri manq'aruri.
Hablar recio. Junt'u qhanaki arusiña. Andrajo. Q'uchallu.
Hablar quebrando la cabeza a otro. Ch'axwaña, Andrajoso. Warira, q'uchallu, saxawalla, thantawalla,
ch'unch'u p'iq'iña pakiña. thanthalli, surpuma, q'uchalluwi, tumiri waylla,
Hablar lo que viene a la boca. Kunaxa lakharu uru, pallu pallullawi. + Andarlo: surpunuqaña,
mat'ach'i, purichi ukaki arusiña. sichana qaña vel q'uchallu, &c. Saranaqaña.
Hablar sin razón. Jani yäjatha arusiña. Hanega de medir. Idem: vel wanqara. + Medir con
Hablar de su motivo. Chuymakama, jani khitinsa ella: wanqaraña, wanqarana tupuña,
arusima sata arusiña. Hanega de trigo, maíz, &c. Tiriqu mä wanqara vel
Hablar sonsacando para ver lo que tiene. Watiqaña mä wanqara tiriqu, tunqu, &c.
watiqaki arusiña. Hanega colmada. Jullch'u jullp'u, ch'unch'uni
Hablar palabras deshonestas. Q'añu aru arusiña. tankani.
Hablador. Arukamana, arära chuchanqalla, pini pini, Hanelito, aliento. Samana.
arunkati, sancha, sankarara. Vide: parlero. Añicos. Jisk'a jisk'a. + Hacerlos: jisk'a jisk'aru jaläña.
Hacha de cortar. Champi, llawchi. + Dar hachazo: Haragán. Wak'a. + Andarlo o serlo : wak'anaqaña y
champina nuwaña. holgazán.
186 Ludovico Bertonio
Hembra así lanuda. T'awrani. kayunchaña, &c. Componiendo la parte herida con
Hembra muy preñada. Tata phalla vel jach'a wallq'i, la partícula -ncha.
jach'a japi, ullchusa. Herir con el cuerno. Waxraña.
Hemisferio. Los indios no saben que sea, ni usan Herir las papas con descuido al sacarlas.
decirlo. Ch'inqanuqaña.
Henchir. Phuqaña, lluphutaña, Vide: phu- no. 3, &c. Herir o bañar al sol algún lugar. Lupixataña,
Henchir la gente alguna casa. Jaqinaka utana k'ajti lupikataña vel lupi puri -ru.
vel k'ajtatawa. Herir el sol la punta de los cerros o los altos de las
Henchir costal, hasta no más. Aymuraña, lakhakama casas, &c. Qullu qulluru, uta utaru inti k'achachasi.
phuqhaña. Herirse unos a otros. Jununtasiña, kharintasiña,
Henchir atestando. Sak'intaña, tilantaña, suk'antaña. chuxrichasiña, según fuere la herida.
Henchir la medida colmada. Tawqachaña, Herirse los pechos. Chuyma liq'intasiña, liq'it'asiña.
tawqawichaña. Hermana mayor. Qullaka, apaqi vel waka.
Henchirse. Phuqhasiña. Hermana menor. Chinki.
Henchirse de piojos. Lap'axtarakakixaña. Hermana mayor y menor juntas. Qullakani
Henchirse de polvo. T'ürmikamakakixaña, chinkini.
t'urmixtarakakixaña. La cual composición puede Hermano mayor. Jila. + Menor sullka.
también hacerse en otras cosas. Hermano mayor y menor juntos. Jilani sullkani.
Henchirse de basura la lana. Qurikipasiña. Hermanar. Vide: hermanos.
Henchirse así las madejas. Juñinaqtaña. Hermano o hermana nacida inmediatamente
Henchirse de sarna. Qharachana q'äkiptaña, después de mí. Apañawija.
qharachaxtarakakixaña. Hermano menor de la hermana. Alu vel kawina,
Henchir un cántaro de agua. Wakullaru umana umana. Estos dos son nombres de regalo.
phuqhaña. Hermano del Inca que hacía penitencia por él.
Henderse. Ch'äxtaña, laxraptaña, wikaxtaña, Sasiri qhapaqa. Vide: sa- no. 26.
lanqhaxtaña, kumpaxtaña, pakixtaña, turuquptaña. Hermanos de un parto. Qhaxa el primero, wisa el
Henderse la cabeza de dolor. P'iq'iña ch'äjtitu. segundo.
Hender. Ch'äña, ch'äjaña, laxraptäña. Añadiendo Hermanas así. Awalla a la primera, jispalla a la
diéresis en los verbos precedentes. Vide: abrir y segunda.
horadar. Hermanablemente. Jilani, sullkanijamaki, qullakani
Hendedura. Laxra, turuqu. chinkinijamaki, si son mujeres.
Heno. Jichu. + Segarle: Jichuña, yawiña. Hermanos o pareados. Como dos zapatos, dos
Heredad, campo de sembrar. Yapu. medias, dos vasos compañeros, &c. Yanani.
Heredero. Awkipana lantipa vel jiwirina haciendapa Hermanos de leche. Maynina ñuñupa ñuñuri.
katusiri. Hermoso. Suma, qamquta, kachuta, sulata, wayruru,
Heredar. Jiwirina haciendapa katusiña. k'illi k'illija phalata, mullamulla, thupata llunkuta,
Heredero. Jiwirina kunapsa jaytawi. lupiri, qanqiri, sumiri ch'armiri, nayra ch'armaki
Heredero de las costumbres de la madre. Qhillina. sap'a, jiski, &c. + Cabello hermoso como oro:
Heredero de las costumbres del padre. Idem, chuqi pantasä ñaq'uta.
qhillina. Vide: qhi- no. 3. ¶ Hermosísimo: sumana sumapa, &c. Repitiendo los
Heredar la hacienda. Hacienda purixi -ru. demás nombres de la misma manera.
Heredar el nombre. Awkijana sutipa apxaña. Hermosura. Sumakankaña vel sumaña.
Erial. Ch'api ch'api uraqi. Hermosear. Sumaychaña vel sap'achaña.
Herida, golpe sin abertura. Chhuxri q'üta, larama. Hermosear con varias labores, como hacen los
Herir así. Chhuxrichaña larama q'ütachaña, umullu plateros o pintores. Qillqusuña, vel sumiriparu
uqulluchaña, larama jusqulluchaña. qillqusuña.
Herida abierta. P'iya. Herradura del caballo. Jiskhu.
Herir así. P'iyajaña, jununtaña. Herrar las bestias. Jiskhut'äña.
Herir a cuchilladas. Kharintaña. Herrador así. Jiskhut'iyri.
¶ Herir o dar golpe en el rostro. Ajanunchaña. Y de Herrar, marcar. Markt'aña, unanchaña, markusuña,
esta pro pia manera dicen: amparanchaña, unanchusuña.
Vocabulario de la Lengua Aymara 189
Hincar, enclavar los ojos o la vista. Ulluch'ukiña, Holgarse de andar bien vestido. Ch'iwusa
mita vel ancha ulluch'ukiña. ullixatasisa saraña Porque suele mirar a su sombra.
Hincarse de rodillas. Vide: Hincar. Holgarse en ver las fiestas y juegos. Anatirinaka,
Hincarse una espina. Ch'apintasiña, ch'apijasiña, ulljaña. La 3 -ji
ch'apijitu. Holgar, dejar de trabajar o caminar un día o dos.
Hincharse. P'usutataña, punkitataña, samut'aña. Samat'asiña, maya paya uru inaki utkaña, qamaña.
Hincharse, salir algún bulto en el cuerpo. Janchi Holgar, tener asueto o tomar alguna recreación.
p'ustusnu vel irutusnu, muqutusnu, uqhullukakixi. Phajsarasiña, samarasiña, thärasiña.
Hincharse o crecer el maíz, garvanzos, &c. Holgazán. Wak'a, quiayu jikhalla, anullawlli, qimara.
Remojándose. P'asaña, qhaqhaña, 3 -ki. Vide: perezoso.
Hincharse la pared levantando costras. P'usuptaña, Holgura, deleite. Kusisiña, q'uchusiña, qhit'isiña.
p'ustusnuña, muquptaña. Hollejo de la quinua o trigo. Jipi. + Quitarle o
Hinchar los carrillos de aire. Lakha jumq'utäña, limpiarle: jipichaña.
jumq'uptäña. Hollejo de la uva. Jupasana lip'ichipa.
Hincharlos con agua. Uma jumq'uxaruña. Hollejo, cuero delgado. Lip'ichi.
Hincharse. Vide: ensoberbecerse. Hollejo, corteza delgada de las frutas. Sillpi lip'ichi.
Hinchar las vejigas para jugar. Yaq'allachi Hollín. Qisima.
phustataña. Hollín que se pega a las ollas, calderos, &c. Yana,
Hinchado. Uqulluchata, ullumachata p'ust'atata. phuku yana.
Hinchado. Vide: soberbio. Hombre. Jaqi y es común de ambos como "Homo".
Hipo. Jik'i + Tenerle: Jik'iña. Hombre varón. Chacha.
Hipócrita, cristiano fingido. Tullpa cristiano. Y de Hombre o mujer negra, tisnada, puerca. K'ä,
esta manera dicen: tullpa confesiri, kumulguiri. jañak'ä pankatä.
Cofradía, &c. Hombre pacífico que no hace mal a nadie. Kasi
Historia antigua. Nayra aru vel nayra yä. jaqi.
Historia moderna. Jicha aru. Hombre que no acude a las obligaciones comunes.
Historiador. Nayra vel jicha aru qillqiri Chakupana saranaqiri jaqi.
Historia escrita. Nayra aru vel jicha aru qillqa vel Hombre de burla. Jaqich'uki.
libro. Hombre que siempre anda encontrado con otro.
Historia o cuento. Idem: ut supra. Urqu t'iñini, urqu jiwatini, Ch'axmikamani.
Hocico de puerco. Khuchina lakhapa. Hombre doblado disimulado. Pä chuyma,
Hocicudo. Chunta lakhani, phiqacha, wiskalla manqhini.
lakhani. Hombre de dos caras. Puraparu wakiri jaqi )( qhana
Hocicado de los puercos. Khuchina tanqata, jat'ita. jaqi.
¡Hola! llamando al varón. Cha o kay, chay, jiliy Hombre fiel, ajustado en todo. Sullullu, uypayu.
mayquy, &c. Hombre que no sabe comprar ni vender. Payi jaqi.
¡Hola! llamando a la mujer. Chay millay vel millay Hombre dadivoso. Pampa, luxtatiri, luxtatata, jach'a
solamente. ampara.
Hola, llamado. Chay. Vide: llamar Hombre que vive a poco más o menos. Pampa jaqi.
Hola, llamado a un indio. Cha uqay. Hombre que fácilmente da lo que le piden. Lakha
Hola, llamado a una india. Cha millay. usurina mayisiña, maya arusa jaqhachakiri.
Hola, llamado el varón a otro o a la mujer, y Hombre que no reconoce superior o que vive a su
viceversa. Qhuway. Pero nunca es de cortesía voluntad. Puruma.
llamar así a las personas principales. Hombre sencillo, claro, llano. Qhana, phaxi, q'apa,
Hogar. Vide: fogón. salla siki.
Hoja del árbol o plantas. Laphi, pirari, pirka. + Hombre de pocas fuerzas. Tawka lawaja,
Brotar, laphichasiña, pirarichasiña. ch'amawisa.
Hoja del libro. Jana, laphi. Hombre digno de lástima. Pachakhuya, usuwaña,
Hojuela. Idem: vel lip'ichi phätaja. khuyaña.
Holgarse. Kusisiña, chipisiña, chipiña, q'uchusiña. Hombre sin honra. Qhaxsi vel phinq'a jaqi.
Holgarse del mal ajeno. Taläña, q'uchiyaña. Hombre medio cristiano y medio idólatra. Purapa
Vocabulario de la Lengua Aymara 191
Hostigar. Q'apisäña. + Estar hostigado: q'apisita. Hueso con que Juegan los muchachos que es de las
Hoyo donde siembran las papas o maíz. Qhuya, manos o pies del carnero. Luk'ana, + Jugar con
p'iya. él: luq'asiña, lut'isiña.
Hoyo o silo debajo de tierra para esconder algo. Huevo de todas las aves y pescados. K'awna. +
Tuqa, mik'ayu tuqa. Ponele: wawachaña, común a todo. + Aserle al
Hoyos de la papa por donde da su fruto. Amka rescoldo: phurkaña. + Cocerle: phäña y freírle
nayra. también. + Batirle: jayt'uña, pituña.
Hoyo en la tierra sin que tenga agua. Phutunqu Huevo fresco. Sü vel junt'u.
phuxru. + Muchos de estos hoyos juntos: Huevo fiambre. Maq'a.
phutunqu, p'iya p'iya, jat'ita jat'ita. Idem: lutu lutu Humano tratable. Llamp'u chuymani, salla siki,
+ Hacerlos: phutunquchaña. inkilla, aykaya, axa, mayqu, wawa. Vide: blando.
Hoyo o estanque para amasar barro. Lakapi. Humanarse. Q'apaptaña, phaq'iptaña, axaptaña.
Hoyo sepultura. Amaya imaña. + Hacerla: jat'usuña, Humanidad, blandura. Axakankaña.
jat'iña. Humanidad, ser del hombre. Jaqikankaña.
Hoy. Jichuru. Humillarse. Alit'aña, arphat'aña, kumphut'aña vel
Hoy todo el día. Jichuru tuyuya vel jichuru aliqa. alit'asiña, &c.
Hoy de mañana. Jichuru q'alta vel jichuru arumanti. Humilde. Alit'iri chuymani, &c.
Hoy a la tarde. Jichuru jayp'u vel jicha jayp'uru. Humilde, plebeyo. Ina jaqi.
Hoz para segar ichu. Jichuña. Humillar a otro. Alit'äña, &c.
Hoz para todo. Yawiña. Humillado, no altivo. Alit'iri. + Andarlo: Vide. Supra:
Hueco, vacío. Ch'usa, phusa, vel chuyma ch'usa, hombre digno de lástima. + Humildemente: alit'iri
chuyma phusa. chuymampi.
Hueco de alguna cosa. Phusa kankaña. Humedad. Mik'ikankaña.
Hueco o cóncavo de algo. Yurupa vel phutunqupa, Húmedo. Mik'i, mik'i muri; juqhu
phujrupa. Humedecer. Mik'ichaña, murichaña, juqhuchaña.
Hueco de voz. Vide: voz gruesa. Humedecerse. Mik'iptaña, &c.
[Huelgate, ironice]. Muxst'ama, punkima, mutima, Humo. Jiwq'i. + Salir: jiwq'usuña, jawq'usuña. +
q'uchima. Subir: äsuña.
Huelgo aliento. Samana. + Faltar: khikhintaña, Humear. Jiwq'iña.
jayintaña + Echarle: samusuña. + Retenerse: Humear las estrellas. Warawara phäsi. Y así llaman a
mukhusiña. las cometas que traen cola. Vide: vapores.
Huérfana sin padre. Wajcha, luru. Humazo. Jiwq'iña. + Darlo: jiwq'ijäña, jiwq'inchaña.
Huérfano sin padre o madre. Iñu. Humor que sale del cuerpo tras el golpe. Isilla,
Huérfano y huérfana. Liliq'üta. isulla. + Salir. Chillusuña, jawsuña, ch'üsuña.
Huérfana, viuda, desamparada. Lixwa, lili, jijma. Humor que sale de los ojos. Marq'a. + Salir: nayra
Huerfandad. Wajchakankaña, awkiwisa, marq'apti, marq'aptitu.
taykawisakankaña. ¶ Hundirse la casa: alliranttaña, aparanttaña,
Huero. Phukuchata k'awna. + Salir así: apanuqtaña, sukuranttaña, jalaranttaña,
phukuchaxaña. sat'iranttaña, jusuranttaña, jithiranttaña,
Huerta. Idem: vel wirta, muya vel muyaru. tinkiranttaña, phapharanttaña, japaxranttaña; por
Huésped. Pasiwi, qurpa, juspita. que esta partícula. -ranttaña, hace que el verbo
Huésped. Actine, qurpachiri. signifique sumirse, bajarse, hundirse, &c. y pide
Hueso. Ch'aka. síncopa en su tercera persona como consta.
Hueso o encaje del cuello, Tarku. Hundirse o sumirse de suyo un palo hincado.
Hueso o canilla del brazo o pierna. Ampara vel kayu Junaranttaña. Idem: Sukuranttaña.
wich'u. Hundirse el trigo debajo de la tierra y otras cosas
Hueso de la garganta. Kawchu. así amontonadas. Alliranttaña, waranttaña.
Hueso con alguna carne. Ankuni vel llixillixini. Hundirse la leña amontonada. Marqaranttaña,
Hueso del durazno y otras frutas. Chuyma. + Roer jusuranttaña.
los huesos: t'uruña, t'urukipa, t'ururuña, jankhikipa Hundirse el techo que se va quemando.
jankiruruña. Nakharanttaña, phapharanttaña, &c. Ut supra: a los
Vocabulario de la Lengua Aymara 193
Jugar a los papirotes. T'inkat'asiña. Juntar libros, reales, &c. Apathapiña, apithapiña.
Jugar a la pelota. Piqusiña. Y todos los verbos que significan juntarse,
Jugar los muchachos asiendose unos a otros del como arriba dijimos, añadiéndoles una diéresis
vestido y corriendo a vuelta de culebra. tantasäña, mathapäña, &c.
Jankuraña vel jankuräña. Juntar trigo, arena, agua, derramándola junto a
Juegos vedados. Jani anataja tati sawi anatañanaka. otra. Warathapiña vel waraxataña.
Jugarlos. Jani anatajatati sawi anataña. Juntar toda la gente para alguna obra.
Juegos lícitos. Sap'a anataña. Phat'ach'aña, phat'achthapiña.
Jugar o andarse las muelas y otras cosas que se Juntar piedra, madera, ropa, amontonando.
menean. Anataña, wathaqiña, unuxtaña. Suntuña, suntut'aña, suntut'apiña,
Jugador. Anatakamana. Y según fuere el juego se qillinkathapiña. Vide: amontonar, contribuir.
tomará el verbo así compuesto. Juntar las cosas de muchas partes. Tantathapi
Juguetón. Anata waqura, anata q'uchu, anata sayraxa, tantaruña. Repitiendo el verbo de aquella
sichamayu, apanawi, jawq'axa. manera, lo cual es común a otros muchos.
Julio mes. K'acha chimu phaxsi. Juntar su hacienda y otras co sas en un lugar.
Junco. Totora. Maxaruchasiña.
¶ Juntarse en un lugar: tantasiña, qurisiña, ch'uwisiña, Juntamente ir, hablar, &c. Chikaki.
qhichasiña. Los verbos de movimiento con la Juntamente los dos, tú y yo, aquél y yo. Nampi
partícula -thapi, como mathapiña, aywithapiña, jumampi. Idem: jupampi; y el verbo concuerda con
&c. la persona más principal.
Juntarse, toparse o acompañarse con alguno. Juntamente en manada. Tantaki, tamapachaki,
Jakisiña. qutupachaki.
Juntarse de tropel. Jump'uxthaptaña, ch'ukuthaptaña. Juntos los dos iremos, fuímos, vamos, &c. Chikasa
Juntarse muchas ocupaciones. Luraña vel qama, vel chikaja. Y se añadirán -ma -pa, según fuere
iranaqaña, &c. junisi, junithapi, anchawa, jilat'i, menester.
thawithapti, llamch'ithapti. Juntos estar en una casa o lu gar. Mänkakiña.
Juntarse o mezclarse diversas manadas de Junta de gente. Mächasiña, mäwijaña, qurisiña,
hombres o animales y de otras cosas diferentes. tantasiña, tama.
Yaruthaptaña, jarqathaptaña, k'anathaptaña, Juntar las manos como para orar. Ampara chikaña,
qhatathaptaña, qhichithaptaña. Vide: mezclarse. chikat'aña, chikthapäña, äthapäña.
¶ Juntarse la plata que estaba esparcida en muchas Junta de caminos. Jakisiri vel Jakisiri thaki.
manos. Qullqi iranuqti. Y todo los verbos de llevar Junta de dos ríos. Jakisiri jakithaptiri, jawithaptiri
con la partícula -nuqta, significan lo mismo. jawira.
Juntarse o llegar a un mismo pueblo o lugar. Jurar. Suraña, surasiña.
Aywinuqtaña. Y todos los verbos de movimiento Jurar el nombre de Dios. Diosana sutipa aputaña,
con la partícula -nuqta. akapi Diosa saña.
Juntarse mucha gente por sus parcialidades o Jurar la cruz. Akapi kurusasa vel kurusa suraña.
compañías. Süchäsiña, tamachasiña. Jurar diciendo: "a fe de Dios". Aphiti Dios. Son
Juntarse a la borrachera como buitres a la carne vocablos corruptos.
muerta. Kunturi aycharu jiwq'i ätiri ulljasina mäki Jurar con verdad. Chiqa arusisiña suraña.
chhukuthaptkirikajama, umawiru chhukuthaptiriña, Jurar con mentira o en vano. Kasitha inatha,
ch'uythaptiriña. jamutha, lutitha.
Juntarse apeñuscarse una manada de gente o Jurar echándose maldiciones, como decir: Si yo he
ganado. Mulluq'uthaptaña. hecho esto el diablo me lleve, mal fuego me
Juntarse marido y mujer para el acto matrimonial. queme, mal rayo me parta, la tierra me trague, &c.
Jakisiña. Aka lurachita, ukaka nä supayu jakiriki, nina
Juntar. Activo. Tantaña, quriña. Y los verbos activos nakhiriki, Illapu puririki, pachama ma jinq'iriki,
con la partícula -thapi, y especialmente los que kuna ususa puririki, jaqisa nä manqa jaliriki; donde
significan llevar, v.g. es de notar que usan de subjuntivo y no de
Juntar dos personas. Irpathapiña. optativo.
Juntar muchos hombres o animales. Anathapiña. Jurisdicción poder y mando. Apukankaña. + Tenerla
196 Ludovico Bertonio
Samp'aña alit'äña, thumiña vel samp'anuqtäña, &c. Industrioso vividor. K'utu jaqi.
Inclinar a otro al bien o al mal. Chuymanichaña, Inefable. Jani arusiña.
ch'akhawäña -ru. Inexperto. Yaxana, llamu vel suwamari: Vide: al-. no.
Inclinado. Chuymani, ñatini, con -ru. 41.
Inclinado estar o inclinarse naturalmente a algo Infamar de ladrón, &c. Luntata aru wäña,
bueno o malo. Ch'akhawäña vel ch'aykawaña vel lakhawäna, jasajäña.
wayutata kankaña jiwakataña, antikataña, Infamado. Lakhawata, &c. vel uywini phichuni. Vide:
jaxsukataña, kutikataña, ichutata, lip'itakankaña. fama.
Inclinación natural. Jutiri vel yuriri chuyma vel Infecunda mujer. Sumu, yunka.
walaxtiri chuyma. + Cantar por natural inclinación: Infecunda hembra. Qumi.
yuriri chuymajampi q'uchuriña. Inferior a todos. Taqltsa jisk'a vel sullka.
Incluir en la cuenta. Jakhuthapiña. Infernal hombre. Wati samka vel watitaki jaqi.
Incomprensible con el entendimiento. Jani ukakama Infeccionar pegando enfermedad. Usu makhatäña.
jamurpäña. Infiel. Sutiwisa, wak'a jamp'at'iri, jani Diosaru iyasiri.
Inconsiderado en sus cosas, arrebatado. Uri Infiel, desleal. K'ari chuymaru mantamentoni
qhayqata. manqhini.
Inconsideradamente. Uritirijaki. Infierno. Idem: vel manqhipacha
Inconstante. Ilapuqa chuymaru siri, ilapuqaska jani Infinito en número innumerable. Jakhumä,
chuymarusiri vel lluqurusiri. jakhunawi, sanawi, jani arusiña, junu junu, jachu
Inconstante en las promesas. Watiqa, kutäsxiri, jachu, waranqa waranqa, phirk'i phirk'i, laq'a laq'a,
janikäsxiri. qhuri qhuri, kawkiki, jani tukuña, watina ulla,
Inconstante en el bien obrar. Jiski lurawipa vel luraja samkana ulla, watiki, sawkaki, sawkantira, qhajsi,
sawipa armiri, jayrasiri. q'üri, sallalla, sirantiri, yani jallpa, t'iwu, ch'alla.
Incrédulo. Jani kunasa chiqawa siri vel jani chiqaru Infinito sin principio. Jani qallarañani.
katuri. Infinito sin fin. Jani tukuychañani wiñaya saykipa.
Incorregible. Tarqaqa, puti ch'unch'u, wära, wanana, Infinito poder. Taqi atipiri kankaña.
tarma ch'unch'u, tarmaja. Infinito en fuerzas. Jani tukusiri ch'amani.
Inculpado. Juchawisa, jani ch'illani, jani muquni. Infinidad de hombres, pájaros, &c. Jakhumä jaqi,
Indeterminado. Vide: perplejo. Paya amajasiri. &c. Como poco antes dijimos.
Indigesto. Phusü. Dícese del ichu o paja por digerir Infinidad. Jani tukusiri kankaña.
vel khatisxata. Infinitas veces: waranqa waranqa kuti, mit'a, &c.
Indigno de que le hagan bien. Jani khuyaña. Y así de Infinitamente bueno, sabio poderoso, &c. Jani
otras cosas. arusiña jiski chuymani, amawt'añani, ch'amani.
Indignísimo así. Chiqana jani khuyaña. Inflexible. Jani pakiya, jani chiqä, ch'unch'utha sät'iri.
Indio común a varón y mujer. Jaqi. Informar. Atamaña, atamasiña.
Indio yunga de hacia a Moquegua. Q'uli jaqi. Informar por otro. Atamarapiña vel sarapiña.
Indios de Laricaja. Itu jaqi, qhiwra, uma sü jaqi. Informarse preguntando. Yatiña, jiskit'aña, taripaña.
Indias mujeres de hacia, Camata Mala y de Información. Taripaña, yatitña. + Tomarla de los
Moquegua. Qani vel q'uli. testigos: testigonaka jiskit'aña taripaña.
India tierra de estos naturales. Jaqi sü. Infundir el alma en el cuerpo. Janchiru alma
Indio de cédula. Tinta jaqi vel cetula jaqi con T y no apantaña, mantäña, inuqaña, jusquña. Idem: janchi
con D. almanichaña. Difundir la gracia. Churaña.
Indulgencia. Idem + Ganarla: jakinuqasiña, Infundir la luz. Qhanantaña.
ch'amajasiña + Concederlas: churaña. + A las Infundir malas costumbres. Vide: pegar.
cuentas: cuentaru churarapiña. + A los que ayunan, Ingenioso. Musani, qallani, apinquya, musalla, musa
rezan, &c. Ayunawitha rezasiwitha, &c. Churaña. katuta, qalla katuta, k'ik'u vel ch'iki chuymani vel
Indulgencias de la bula, Bula indulgencia. Y así de chuymaxtara.
otras cosas. Ingenio. Musani kankaña, &c. Ingle, muslo. Piquru,
Indómito. Llamu, puruma, uri. chara.
Indocto. Vide: ignorante. Ignorante. Jani kunasa yatiri vel yatiñaniwisa.
Industrioso. K'itu vel ari chuymani. Ingrato. Khuyatasa jani khuyituwa siri, jiskichatasa
Vocabulario de la Lengua Aymara 199
jani jiskichituwa siri vel jiskichiripa armiri. Y Instar rogando. Achikaña vel intuña.
puede también descenderse a lo particular. Instable. Vide: inconstante.
Inhumano. Jani khuyapiyiri, awqa qala, awqa Instantemente, sin cesar. Uka tukuta, t'aqhanawi.
chuymani vel qala chuymani. Vide: cruel. Instantemente pedir. May maysiña ve! t'aqhanawi
Injuriar de palabra. Tuqiña, sillpiña, jani kunasa mayisiña.
kunay saña, jani kawkisa kawkay saña, t'axwaña, Instancia en pedir. T'aqhanawi, mayisiña, &c.
tawña, lawña. Instinto. Vide: inclinación.
Injuriarse uno a otro de palabra. Tuqisiña, Instrumento para revolver cal, mazamorra, &c.
sillpisiña, &c. Jiruña, qaywiña, jayt'uña.
Injuriar con obra. Yanqhachaña. Instrumento de ichu, como cántaro para pescar.
Injuriador. Tuqiri vel yanqhachiri. Según fuere vel Jutuya. Otros hay algo diferentes como son:
puriqïri. saqaña, qullancha, &c.
Inmenso sin igual. Jani chikani, jani paxtani. Instrumento para fundir plata con el aire. Wayra.
Inmenso infinito. Jani tukusiri, tupuwisa. Instrumento largo para beber chicha por
Inmortal. Wiñaya jakiri, jani jiwiri. pasatiempo. Phaxcha vel larqa.
Inmortalidad. Wiñaya jakiri vel jani jiwirikankaña. Instrumento de tañer. Tañiña, Idem: phusaña. Mejor
Inmovible. Jani unuxtäña, jani wat'ixt'äña. es venir a lo particular: flauta, corneta, &c.
Inmovible, que no se deja doblegar. Jani pakiya, jani Interceder por otro. Atamarapiña.
jakikä. Interés. Iñawija, -ma, -pa, -sa.
Inocente. Vide: inculpado. Interior hombre o exterior. Manqhi jaqisa, alaxa
Inocente bobo. Tukuku. jaqisa.
Inocente sin malicia en cosas deshonestas. Quqi. Interior. Vide: intrínseco.
Inobediente. Jani aru katuri, ch'ayu, tuji. Vide: Interior del corazón. Manqhi chuyma.
Incorregible. Interiormente. Manqhi chuymana.
Innovar. Maya jamu luraxaña, mäwkiptäxaña. Interior de la casa. Uta manqhi.
Inquietar. Ch'axmiña, q'aq'uña. Intentar. Yanaña, yanat'aña.
Inquietar con ruidos. Ch'usiqachaña, Interpretar. Sapachankiwa saña, jichajama arusiñawa
ch'usllunqachaña. saña.
Inquietar los piojos, pulgas, &c. Tanqaña 3. -qi Intérprete. Sapachanwa siri.
chhuchhuña, &c. Intérprete de los Indios. Aru atamiri, lengua.
Inquietarse uno a otro. Ch'axmisiña, q'aq'usiña, Intervenir. Jalantaña, jalat'aña.
tanqasiña. Intimar. Isut'äña, pakuswaña.
Inquietarse o estar inquieto con deseos Intimo amigo. Chuymaxaru q'uchumasi, mä tunqu
deshonestos. Jallq'aptaña, q'unchiptaña, achujasita masi.
q'apaptaña. Intrépido. Llakinawi, llakimana, jani wati, jani qhï
Inquietarse, disgustarse. Q'aymasiña, q'aq'usiña. jaxsaranawi.
Inquietarse con los cuidados. Tuqu qhaqhajalaña, Intrínseco amigo. Vide: íntimo.
takurasiña, janantaña. Vide: afligirse y congojarse, Intrínseco taimado. Manqhini, jimik'ara, amuli. )(
donde hay muchos verbos y también dicen Qhana jaqi.
thujuqaña. 3 -qi. T'axwayu piñutaki jalaña. Intruso, cacique o señor. Qasilä mayqu.
Inquieto, que no para. Jalanqaychu q'apa q'apa, qallu Intratable. Junkuku, yaxa, yawa, mita, thuji, tallami.
qallu, &c. Intestinos, tripas. Jiphilla.
Inquieto, travieso. Khurkhu, jillu, mujlli mujlli, &c. Inventar. Qallutäña, qallaraña vel irutaña.
Inquietar. Vide: desvelar. Inventor. Qallutiyiri, &c.
Inquietud. Ch'axmi urkaña, &c. Invención o traza. Musa, amajasawi.
Insignias. Unancha. Invencionero. Qallutäkamana.
Insistir. Vide: instar. Invención nueva. Machaqa qallarawi, machaqa
Inspirar Dios. Qhanachaña, amajasäña, qhanantaña. misturi vel machaqa apsuta yä.
Inspiración así. Diosana qhanachañapa, amajasäñapa. Invierno, cuando acá llueve. Jallupacha.
Instante. Ila puqaki, ila kayuki. Vide: luego. Invierno, cuando hace frío. Thä vel ch'iwipacha,
Instantáneamente. Idem. Ilaki. juyphipacha.
200 Ludovico Bertonio
wacharqachi, nayra warira, wachha phuku. Y a Largo y angosto. Wiskalla sayt'u juch'usa. Y dícese
todos puede anteponerse nayra. aún de la chácara.
Lagartija. Jararanka. Largo en alto. Jach'a, ampuraru jach'a, jaya, chuki.
Lágrimas. Jacha. + Derramarlas jacha llullumiña. Y si Lari lari. Gente que vive en la puna sin cacique.
el cual y cual: jalaqäña. Vide: llorar Idem: chuqila. Largo de pescuezo. Kunkaña suq'ali.
Lagrimoso rostro. Jacha ajanu vel nayra mark'a, Largo, dadivoso. Qächilla, ätata ampara, luxtatiri,
nayra uma. luxtata vel pampa jaqi.
Laguna o lago. Quta. Largueza. Qächillakankaña, &c.
Lagunillas o charcos. Qutaña qutaña. La semana pasada. Masawa domingo vel semana.
Lago sin suelo. Ch'amaka, larama anqasi quta, Lastimar herir sin abrir. Chhuxrichaña,
chupika churku vel larama churku churku. chuxrichantaña, jaychantaña, nuwantaña,
Lagrimales en las mejillas. Aqhuya. + Andar con ukichantaña, talaquña, usuchaña. Vide: herir.
ellos: jachawisa jat'utaki, aqhuyaki saranaqaña. + Lastimar con alguna piedra. Qalana ch'äntaña,
Hacerse: aqhuyaptaña. chhuxrichantaña, wik'antaña, jaqhuntaña.
Lamentarse llorar sus duelos. Tata mama aruña. Lastimar con las manos o con algo el rostro.
Lamer. Jallpaña, jallpsuña, jallq'aña, jallq'usuña. Janch'axtäña, janch'axtusnuña.
Lamer y relamer. Jallpakipa jallparuruña, &c. Lastimar en las tripas. Jiphilla ch'itiqaña. 3 -qi.
Lamparones. Ch'upu, tuqu jalat'a. + Tenerlos: Lastimar azotando. Uchachaña, umachaña, laqhjaña.
Ch'uputu, tuqutu jalat'itu. Lastimar o maltratar cosa ajena. Talaquraqaña,
Lampiño que casi no tiene pelo de barba. Mä mä waxlliraqaña.
ñukhurri. Lastimarse los pies con callos deshollándose. Kayu
Lampiño del todo. Tiranqaya ullumaki, q'umaki, kallkusutu, kallkitu.
p'axllaki. Lastimarse azotándose. Laqhjasiña, uchachasiña,
Lana o pelo. T'awra. + Nacer: aliña. umachasiña.
Lana o cabello enmarañado. Quli, t'ampha, t'axa. Lastimarse, molerse con azotes. Lanqhanuqtaña,
Lana blanda de los corderos. Quña. laqhanuqtaña vel llawch'inuqtaña. Son neutros.
Lana repartida para que hilen. Inka liwa. Porque el Lastimarse el sobaco los niños o en otras partes.
Inca solía hacerlo. Llillijaña.
Lana corta de los cameros rasos. Lutika. Lastimarse con barreta o con otro instrumento
Lana buena, larga. Phalata supu. trabajando. Pankutasiña, phataqasiña.
Lana blanda. Llamp'u, ñut'u. Lastimarse la cabeza cayendo. Phaphat'asiña,
Lana áspera. T'uku, uywi. pakit'asiña vel p'iyt'asiña.
Lana colorada. Chupika. Lastimarse con espinas u otras, cosas agudas.
Lana negra. Llanqu, sani. Ch'apintasiña, q'alluntasiña, q'awsusiña.
Lana parda. Wapa, wapatiña vel sanitiña. Lastimarse uno a otro. Chhuxrichasiña, q'iwirasiña,
Lanudo o velloso. T'awrani. jiskichasiña, muxst'äsiña. Y todos los verbos de
Lanudo medianamente que tiene cual y cual pelo lastimar con la partícula -si.
de lana. Suri suri. Lástima que uno tiene de otro. Khuyaptaña,
Lanudo de lana corta como el carnero que llaman khuyapäña, llakiqaña kichuqaña, &c. + Tenerla:
raso. Q'arapulla. llakiqaña kichuqaña. 3 -qi khuyaptaña, khuyapäña,
Lanza. Chuki. llakipäña.
Lanza de plumas. Yawa chuki + Dar lanzada: Lástima tuvo de mí. Llakiqitu.
chukintaña. + Dar muchas: chukiwäsiña. Lástima es ver lo que pasa. Aka ulljasiña kichuñawa,
Lanzada que traspasa. Jaqhatha ullusuri chukintawi. jachañawa, jachañajama jutañawa.
Lanzadera de tejer. Jaxchaña vel qinchaña. + Lástima ten de tí. Khuyaptama, jachama.
Echarla: jaxchaña. Lastimoso, digno de lástima. Pacha khuya,
Lanceta de sangrar. Sirqaña. khuyawäña, usuwäña ullasinsa khuyapäña.
Langosta que vuela con mucha ligereza. T'isiranqa. Lastimosas palabras. Jalutasqaña, waynasqaña,
Linterna. Nina wayuña. jachiyiri aru.
Lardear. Tocinona ch'aqxatäña, jawixatäña, Lastimoso canto. Jacha q'uchu.
jawikipäña. Latidos. T'ajt'ajtaña. + Tenerlos en el corazón o en
Vocabulario de la Lengua Aymara 203
otra parte del cuerpo: chuyma t'aj t'ajtitu, t'iju dicen: Castilla aruni, Kusqu aruni, Roma aruni.
t'ijutitu, chhax chhaxtítu, lliju llijutitu, jalaqitu, Lengua consumada. Aru k'ask'a.
jalaskitu, wataqkitu, junuqkitu vel puruqkitu. Lengua que todos entienden o general. Taqina
Látigo o soga de cuero para atar algo. Yawirka. isapawi aru. Idem: taqina jakitata.
Lavar. Vide: fregar. El verbo general es: jariña, Lengua, intérprete. Lengua vel aru atamiri.
jariqaña. Lengua natural de alguna tierra. Iñawi arupa.
Lavar ropa. T'axsaña. Lenguaje propio. Tuqipa aru.
Lavarse la cabeza. Qhupaqasiña, t'axsasiña, Lenguaje impropio. Jan tuqipa aru. + Hablarle: jani
qhupususiña. tuqipa arusiña, jani aru chiqachasiña.
Lavar metales. Susuña, aytiña vel k'aytiña. Vide: -ja León. Puma. Leona: qhachu puma.
no. 69. Leonero. Pumakamana.
Lavarse el rostro. Jarpsusiña, jarpuqasiña, sularasiña. Leonera. Puma uta.
Lavarse las manos, pies, &c. Jariqasiña, Leonado color así. Ch'umpi.
mayllaqasiña. Leña. Lawa.
Lavarse la boca. Jarususiña, jumch'ususiña, Leña espinosa. Añawaya lawa. El nombre general se
aytususiña, k'ak'ususiña. pospone de ordinario al particular. + Hacerla para
Lavarse la mujer después del parto. Ch'iwrasiña. quemar: lawasiña. + Encenderla: pichaña,
Lavarse o bañarse en el río. Tüsiña. pichasiña. + Poner o echar leña al fuego: iraxataña.
Lazadas de la bolsa. Jiskhathapiña, jiskat'aña. + Leñatero. Lawakamana.
Correrlas abriendo: jiskhatataña. Cerrando: Leña o palo. Q'iru, k'ullu.
jiskhathapiña. Lepra. Qaracha. Aunque no es propio.
Lacerado. Vide: escaso, escasear. Leproso. Idem: qaracha, qarachaxtara.
Lacería. Vide: escaseza. Letra. Qillqa.
Leal fiel. Sullullu, uypayu, chiqa chuymani jaqi, Letrado. Qillqa yatiri.
llumpaqa chuymani. Letrero. Qillqa. + Ponerle: apaxataña, ch'akuxataña
Lealtad. Sullullukankaña, &c. vel qillqaxataña. Según fuere.
Lebrillo para lavar, &c. Wirkhi. Letrinas. Yaq'asiwi, jamawi.
Lección. Liyiña. + Darla enseñando: liyi yatichaña. + Levadura. P'usqu.
Daría al maestro: yatirapiña lisyuña. + Tomarla: Leudarse el pan. P'usqutaña vel t'amutaña.
yatichäsiña. ¶ Levantar. Esto se dice con los verbos de llevar y con
Leche. Ñuñu. + Darla. Vide: amamantar. + Sacarla la partícula -uta, como por ejemplo:
ordeñando: q'uparaña, q'upusuña. Levantar un libro, una pluma, &c. Aputaña, irutaña.
Lechon. Quchi qallu. Aplicando el verbo según las cosas pidieren.
Lechuga. Idem: llachukasa. Levantar la cabeza o cuello. Kunka ätuña.
Lechuguillas de la camisa. Cuello llachu. Levantar hachas de cera o mechones de ichu.
Lechuza. Ch'usiqa. Yuputaña.
Leer. Qillqa ullaña, ullxataña vel liyiña. Levantar a grande honra. Chupiru aputaña, apsuña,
Leer para otro. Ullarapiña. mistuwaña.
Legítimo. Kasaratana wawapa lisituma. Levantar mucho la voz. Kunka antutaña, jach'a
Legitimar. Lisitumachasiña. arut'aña. Idem: jach'a warariña.
Legua del Inca, que es una y media de Castilla. Levantar caza. Jalutäña.
Inkatupu. Levantar antepuerta o topa. Janutaña, ikutaña,
Legua ordinaria. Wiraxucha tupu. + ¿Cuántas leguas janutaña.
hay de aquí al Cuzco? ¿Qusquru qayqa tupu Levantar de la mano. Jiskhutaña vel wayutaña.
akatha? ¶ Levantar y poner muchas veces alguna cosa o
Lengua. Laxra. persona: wayuta wayunuqaña. Y esta composición
Lengua o lenguaje. Aru. puede hacerse con todos los demás verbos de
Lengua aymara, lengua romance, &c. Aymara aru. llevar.
Castilla aru. Levantar el pie o la mano. Ätuña.
Lengua de los indios. Jaqi aru. Levantar un poco la tierra para matar el gusano.
Lengua aymara el que la sabe. Aymara aruni. Y así Pankutaña, tankutaña.
204 Ludovico Bertonio
Liendre. Ch'iñi. + Lleno de ellos: ch'iñixtara. + Limpiar, quitando piojos de los cabellos. Ichuqaña,
Espulgarlos con peine: ch'inichaña, ch'iñichasiña. ichuraña, apiraña.
Ligar. Vide: atar. Limpiar de hierbas o de pie dras la tierra.
Ligar con hechizos. Layqachaña, umuchaña, Qhachurpäña, qaxurpäña.
qallaqaña. 3 -qi. Limpiar lamiendo al plato o fregándole. Jallpusuña,
Ligado así. Qallaqata. q'umusuña.
Liga para cazar. Jamillu. + Cazar con ella: Limpia oídos. Jinchu lliwq'aña.
jamillujaña. Limpiarse lavándose. Jariqasiña.
Liga gamba. Kayu yapijasiña, chinuqasiña, Limpio. Q'uma, llumpaqa, llusq'a vel llunkuta.
pichujasiña, ñachajasiña. Limpiamente. Q'umaki, lumpaqaki.
Ligajo de papeles. Qillqa pichu. Limpiarse los mocos, &c. Sulaqasiña, t'ixmiqasiña,
Lienzo. Idem: vel pañu susuña. t'ixmirasiña.
Lienzo de narices. Susuña vel sinqa pañu. Linaje. Jatha, ayllu.
Ligero en andar, correr, &c. Anqari, qallu, k'apa, Linaje noble. Mayqujatha, yuqa.
nina, uma, jalajala, wari jaqi, ninaruchita, Lindo. Anchaki. Idem: qullana. + Ojos lindos:
umaruchita siri, ch'iju. Ch'armiri nayra.
Ligereza así. Anqarikankaña, qallukankaña. Linea. Siq'i. + Hacerla: siq'ichaña vel siq'ijaña.
Ligero, de poco peso. Pisna, tawka, k'awayu, tupa. Líquido. Uma, juri. Dícese de mazamorras y cosas
Ligereza así. Pisnakankaña, &c. semejantes.
Ligero, fácil de hacer. Lurañaki. Líquido en demasía. Uma umaki.
Ligeramente, blandamente. Jakhasaki, jiskitaki. Liquidar la verdad. Vide: averiguar.
Limar. Qaquraña, qaqurpäña, limaraña, limarpäña, Lirio. Idem: lirio, liria.
thuparaña. Lirio, azucena. Jamankaya.
Lima. Idem: vel yawri qaquraña. Liso. Llunkuta, sulata, q'uma ulluma, llusq'a, jani
Limaduras. Yawri t'una. qujuni, lumpaka.
Limar corregir. Chiqachaña vel sap'achaña. Lisiado. Vide: impedido.
Límite. Vide: término. Lisonjear. Q'uchäña, taläña. Y también significan
Limitar lo demasiado. Apaqxaña, jitiräña, holgarse del mal.
juskachasaxaña. Lisonjero. Q'uchiyiri, taliyiri.
Limitarse. Vide: moderarse. Lisonjero, meloso en el hablar. Jallpa jallpa, k'isa
Limosna. Idem: vel wiskaña. + Daría: viskaña, aruni, qawi, muxsa, misk'i aruni.
khuyaña, limosnaña. Pedirla: wiskasiña. Listas a los lados de la manta. Jat'u. + Hacerlas
Limosnero. Wajchakhuyiri. tejiendo: jat'uchaña, jat'unichaña. + Manta listada
Limosnero de oficio. Limosnakamana. así: jat'uni llaquta vel manaqani.
Limpiar generalmente. Pichaña, q'umachaña, Listas de los lados de la camiseta. Q'uli vel karuma y
llumpaqachaña. son teñidas de colorado azul, verde, & c. y si no
Limpiar lo que está pegado con alguna suciedad. son teñidas, sino con su color natural se dicen q'ura
Sulaqaña, sularaña, thijmiraña, thuwiraña. q'uli vel karuma. + Hacerlas: q'ulichaña,
Limpiar soplando. Phusaraña, phusarpäña, q'ulinichaña, karumachaña.
phususuña. Listar así. Jat'uchaña, q'ulichaña, & c. Ut Supra.
Limpiar con cuchillo. T'illmiraña. Listar o varetear. Suq'uchaña, suq'u suq'u sawuña.
Limpiar con escobilla el montón de trigo. Listado de varreteado. Suq'u suq'u, tayka tayka. +
Mullmaraña, picharpäña. Frazada listada de diversos colores: qalluni ch'usi,
Limpiar los dientes. P'itusuña vel junujaña. p'atiqalla ch'usi.
Limpiar bruñiendo. Khituraña, t'illmiraña, Listar así las frazadas. Qallunichaña, p'atiqallachaña.
llunkuraña. Litera. Kallaña, lampa, lampaña, wantu wantuña.
Limpiar quitando cáscaras. Sillphiraña. Vide: andar.
Limpiar algodón o lana. T'isaña, t'ikhiña, k'ichiña, Liviano. Vide: ligero.
k'ilaña vel k'inaña. Liviano de corazón. Chuymachusa.
Limpiar quinua, trigo, &c. Apiraña, iraraña, Livianos de bofes. Ñati, chuyma vel sunqu.
lakiraña, qukuraña. Liurea. Idem: vel librea. Isi. + Ponersela: libreat'asiña.
206 Ludovico Bertonio
Loa alabanza del que la merece. Sumaja, -ma, -pa + Los anos pasados. Masawa, mara.
Darla: aruna sumäña. Los dos los tres. Pani, kimsa.
Loar así. Aruna sumäña vel sumaychaña. Los dos de nosotros, de vosotros, & c. Panija,
Loa, honra. Chupi, qamasa vel sumaña. Vide: honrar. panisa, panima, &c. Y así se hará en otros
Loablemente. Anchaki, añay sañaki, qullanaki, números.
jiskiki. Los más. Jila manka.
Loco. Luqhi, tukuku, chuymawisa. + Llamarle a otro Los menos. Sullka manka.
por rodeo: qawra achachi, qawra apachi Los mejores. Jiskinaka chapi. Y así de otras cosas
jaraqasima. Desatate bestia. añadiando al nombre chapi.
Loco lunático. Vide: alunado. Los otros. Jaqhapa, yaqhapa.
Loco desatinado. Japlla. Vide: bravo. Lucifer. Iem: lucifera.
Locura. Luqhi kankaña. Luciérnaga. Nina nina.
Locamente. Luqhijamaki + Hacer locuras: luqhiptaña Luciérnagas, te haré que veas. Nina nina,
vel japllaptaña. chhukutatiyiriksma.
Loza cocida y cualquiera cosa de barro. Sañu. Luchar. Q'iwisiña, wayutasiña.
Loza vidriada. P'allchiri, p'allchax p'allchaxtiri, &c. Lúcuma, fruta. Lujuma.
vel t'ixmita, llunkuta, sulata. Luego, según eso. Uka ipana, uka ipanka, ukchipana,
Loza bien cocida. Chillisä, ch'ullqi. & c.
Lozano. Anchaki, qillampi, k'apchi k'apchi. Luego, no has oído misa sino fuiste a la iglesia. Jani
Lozano, hablando del sembrado, chácaras, pastos, iclesiaru machita ukaka vel ukapilla jani misa
&c. Wakiqiri vel anchaki. isaptati.
Lodo. Ñiq'i. Vide: barro. Luego. Llaki. Vide: al momento dicen también: janirja
Lodazal. Ch'arana, ch'aranaxtara, q'ulta. ukunkäsa wañaripanaki.
Logro. Mira. + Dar: mirani churaña. + Tomar: mirani Ludir una cosa con otra. Qakujasiña, t'ijmijasiña,
charisiña, manusiña. jakijasiña.
Logrero. Mirani churiri. Lugar donde se come. Manq'awi, tomando el
Lombriz del vientre. Q'uyq'a. + Tenerlos: q'uyq'ani participio en -wi, en todas las cosas. v.g.
usuña vel q'uyqani, k'allisäni. ¶ Lugar donde uno muere, donde descansa, donde
Lomos. Chawlla. canta, donde duerme, &c. Jiwawi, samawi,
Loor. Vide: Loa. ikiyawi, porque a veces se le añade una a y
Losa, piedra llana. Pallada qala. + Enlosar. Vide: también la i, del verbo se vuelve en a.
empedrar. Lugar donde uno se esconde. Imasnaqasiwi vel
Lo que se debe creer, hacer, enseñar, saber, &c. imasnaqasawi.
Iyasaña, luraña, yatichaña, yatiña, & c. Lugar abrigado. Juxsa. )( Su contrario thä.
Lo que está hacia la cabecera. Ch'ijmawi, Lugarteniente. Lanti.
chïjmarana. Lugar expuesto al sol. Lupikata.
Lo que está a los pies de la cama. Wat'aranawi, Lugar sombrío. Ch'iwukatha.
wat'awi, wat'atawi, wat'axatawi. Lugar patente. Qhanakata.
Lo que está fuera del pueblo. Pampa. Lugar escondido. Jamaskata. Idem: ch'amakakata.
Lo bajo, respecto de lo alto. Pampa vel uraqi. Lugar da abajo no dentro. Manqha.
Lo que está en medio de chácaras casas, personas, Lugar de arriba. Alä, alaxa.
&c. Taypirana. Lugar solo. Tanttata, tajata, ch'usa.
Lo que está más cercano. Akiyri vel akiyrikata. Lugar expuesto al aire. Thäpatxa.
Lo que está más lejos. Khuri vel khurikata. Lugar o pueblo. Marka.
Lo que está cerca o lejos. Jaya vel jak'a. Este segundo Lugar o asiento. Utt'a, utkaña. + Dar lugar al
es el que significa cerca. demonio: supayuna mantäsiña. + Haber lugar para
Lo que suele haber o acontecer. Kuniri kunakiri. hacer algo: wakisiña, yatisiña, purisiña.
Lo más delgado del espinazo. Juch'usa jikhani. Lugar hay para ir a misa. Misaru maña wakisiwa,
Lo más fértil de la tierra. Marmuru, mayruru. &c.
Lo mejor de las comidas. Manq'ana pawräpa. Lugar o parte. Tuqi, ruqi. + Darle para pasar:
Los días pasados. Masawa vel masaya. jithiqarapiña. Y si son muchos los que se desvían.
Vocabulario de la Lengua Aymara 207
Llevar vuelta de mano. Ampara jakiqasiña, Llevar con paciencia. Mutusiña, mutusikiña, chuyma
aykurasiña, aymurasiña, maysiña, apasiña. limintasiña.
Llevar en brazos una criatura o enfermo o muerto Llevar pesadamente con impaciencia. Jani amu
o cualquier otro animal. Ichuña. chuymampi mutusiña vel mutuñampi ust'aña,
Llevar ichu encendido. Yiwaña, yupaña -ru. q'apisiña.
Llevar una o dos personas. Irpaña. Llevarse mal entre sí. Ch'axmi utkaña, ajana qamaña.
Llevar cosas pesadas, una piedra, botija, &c. Ituña. Llevar ventaja Vide: exceder.
Llevar arrastrando sogas, paños, &c. Jiskhaña, Llevar vida trabajosa. Qanitha jakaña, qanichasiña.
sullaña, qatiña vel chaxraña. Llevar al cabo. Vide: acabar.
Llevar brasa en un tiesto. K'araña. Llevarse de las manos. Jiskhasiña.
Llevar en la boca. Achuña vel achuxaruña. Llevar adelante. Vide: continuar.
Llevar animales cargados. Khumu anakiña, ituña. Llevar cuatro una viga o seis u ocho, &c. Pä
Llevar los corazones tras sí. Chuyma iraña, apaña, kallapu, kimsa kallapu apaña. Y si son nones:
luntataña. ch'ullani apaña.
Llevar papas, barro, &c. Lankaña vel lakhaña. Llevar la pena. Qullqi katuña.
Llevar a uno para guardar algo o para trabajar Llevar rabiatado. Wich'inkatha chinuqata jiskhaña,
como por fuerza. Wayuxataña, chitixataña, wayuña.
ch'axataña. Llevar fruto. Achuña.
Llevar en triunfo los despojos. Jayllini saraña vel Llevar hierba, leña, ichu, &c. el campo. Pampana
jutaña. qhachu, lawa, jichu wakhiqi, wakhit'i vel ali.
Llevar cosas ligeras, como una carta, algunos Llevadero. Vide: fácil.
reales, &c. Iraña. Llevado de su mala condición, no trata con nadie.
Llevar abarisco azotando, castigando, Yanqha chuymapana, wayutata, jani khitimpisa
desterronando. Q'uparaña, q'uparpaña, jaqiwasiti.
laqharpäña. Llorar. Jachaña, q'asaña. Idem: jacha llullumiña. Vide:
Llevar barro con las manos. Llawch'iña, lankaña. t'a-. d. 16
Llevar engañado. Llullaqaña. 3 -qi vel llullasuña. Llorar arroyos de lágrimas. Kayuma qunchuya,
Llevar una brazada de leña, vara, candelas, &c. kayuma pankaya jachaña vel itinasiña vel luqhita
Marqaña, marqaxaruña. uritakakiña.
Llevar la comida o bebida a la mesa. Manq'a, k'usa, Llorar hasta no más. Q'anq'allina vel qhanqhalluña.
vino asaña. Llorar dando gritos. Warariña, qapariña, pinqulluña,
Llevar en la mama o capa un poco de algo. Mujiña, jachatataña, qhanqhallutataña.
mujixaruña. Llorar siempre necesidades. Khuya khuya vel jacha
Llevar linterna encendida. Nina wayuña. ajusa jaqiña, jacha juquña.
Llevar rodando piedras. Nukhuña. Llorar muchos Juntos dando voces. Jupiña,
Llevar a todos por un rasero. Pampachaña, warariña, q'uslluña. Vide: ju- no. 23, &c.
allinuqaña. Llorar arrasándose los ojos sin vertir lágrimas.
Llevar a alguno huyéndose con él. Phat'äña, maräña, Nayra k'urk'iptitu.
&c. Llorar desesperadamente. Muriwaña, ansaña,
Llevar dentro o meter en una casa abrazado a jakhuña.
alguno. Ichuntaña, qumantaña, phiskuntaña. Llorar arroyos de lágrimas. Nayratha jacha
Llevar leña atada a cuestas. Puk'iña. phuxukiwa warakiwa.
Llevar a cuestas algo cargado. Q'ipiña, jitiña. Llorar lágrimas de sangre o muchísimo. Wilasa
Llevar algo muy pesado. P'uyruña. janq'usa jachaña.
Llevar a cuestas la cruz o un madero grande. Llorar hilo a hilo. Jacha p'alax p'alaxti, ch'aq ch'aqti.
Qhiwiña. Llorar teniendo presente al difunto. Amayaxatha
Llevar agua por acequia. Irpaña. jachaña, jachaxataña.
Llevar a beber las bestias. Umäniña. Llorar así haciendo extremos. Amayaxatha jiskhata
Llevar recaudo de palabra. Iwira saraña, iwira jiskhanuqaña, wayuta wayunuqaña.
apaña. Llorón. Jachanqalla, jacha qawsilla, jacha kuchusa,
Llevar de vencida. Atiparpäña vel atirpäña. jachakamana, jachanqati.
210 Ludovico Bertonio
Marina, playa del mar. Quta lakha vel quta irarana. Mata de flor amarilla. Inkawisa.
Marinero que entiende en las cosas de la mar o Mata de las papas, que llaman. Q'iya k'ipa.
laguna. Qutakamana. Mata como caña. Q'urk'uti.
Marinero de los navíos o barcos. Wampukamana. Mata de las papas, muy copada. Qillampi.
Mariposa ordinaria. Kallampatu. Mata de algodón. Qhiya ali. Y así se dirá de otras
Mariposa mayor cuyas alas son como de pellejo. matas anteponiéndoles el nombre propio.
Taparaqu. Mata que da espinas para agujas, de los indios.
Mariposa que anda al derredor de las velas K'uri ali.
encendidas. Amayana khitapa. Mata como palma. Urqu urqu.
Maroma de ichu o cuero. Simpa. Mala siempre verde aun después de arrancada o
Martillo. Liq'iña. cortada. Wiñaya wayna.
Martillar. Liq'iña. Matalotaje del camino. Ququ. + Hacerle:
Martirio. Dios layku jiwätakankaña. ququchasiña. + comerle: ququt'asiña, ququsiña.
Martirizar. Diosna arupa chiqawa sawitha jiwäña. Matar. Jiwäña, jiwayaña.
Más, empero, conjunción. Mäska tullasantska, -ska Matar por venganza o justicia al que mató a otro.
pospuesta al nombre o verbo, &c. Antisäña.
Más, cuando hay comparativo. Mämpi, maycha, Matar sin que nadie escape. Jalanawi jiwäña.
juk'ampi, jilampi, llallimpi, ullusä, -sa; pospuesta Matar gran número. Laqhaña, sat'iña, tukuwaña.
al ablativo del comparativo. Matar de un golpe. Mänchaña.
Más y más, sin cesar. Amanawiki, t'aqhanawiki vel Matar los gusanos que roen las chácaras. Pankiraña,
amanawi amanawiki. apiraña.
Más de lo que es menester. Inanumpi, markampi. + Matar pulgas y piojos con las unas. Ch'inqaña,
Más vale: mämpi sap'a. ch'inqajaña.
Más que no lo haga que no se me da nada. Janis Matarlos con los dientes, como suelen estos indios.
lurapa. T'uruña.
Más cerca de lo que es menester. Q'ullq'uthapitataki, Matar a porrazos o a coces. Chuymanchaña,
jak'achapiki. + Llegarse más cerca: akiyrijaru k'iwchanchaña.
makhataña. Matar con lazo o por castigo. Jakijaña.
Mascar. Khistuña, ch'amuña. Matar la criatura en la cama durmiendo. Ikit'aña,
Mascar coca. Jallchiña, jallpaña. ikixataña.
Mascar para chicha. Muq'uña, jaqhaña, muxch'iña. Matar la lumbre. Nina phusajata jiwäña, jint'äña.
Vide: mu-. no. 2, para saber la diferencia. Vide supra: apagar.
Mascado así. Muq'uta, &c. Matarse. Jiwäsiña, jununtasiña.
Mascar sin dientes. Qullmuña. Matador. Jiwayiri, &c.
Mascar las palabras o hablar con oscuridad y Matadura. Qiri, mata.
demasiada velocidad. Aru qullmukipama, Matado. Idem: mata, qiri.
muxmukipamä, mullmakipamä arusiña. Mate de calabaza. Mati.
Máscara. Suxu: Vide: espantajo. + Ponérsela: Mate grande como frasco. Pultutu.
suxut'asiña. Materia podre. Jimq'i. + Criarla: jimq'itatitu. +
Masa de pan. Idem: vel t'ant'a ñatu. Reventarla: phalläña. + Reventar de suyo:
Masa de maíz, para chicha. Piqa. phallaña, jimq'ichaña.
Masar pan. Ñatuña. + Mal masado: chawa chawa. Materia para aprender a escribir. Qillqarawi.
Mastín, perro grande. Pastu anuqara. Maestrona qillqawi.
Mastinazo. Tü tü anuqara vel jach'a anuqara. Materiales cosas. Uraqi yänaka.
Mata de papas y de cualquier otra hierba o planta. Matrimonio. Idem: kasarasiña.
Ali, jut'i. Matronas. Mamanaka. + Llamarlas: matay, mamatay.
Mata como alfalfa. Chhijmu. Maíz. Tunqu. + Brotar: tunquchasiña. + Sembrarle:
Mata copada. Chuynu vel suynu. sataña. + Regarle: uqisiña, uqitaña. + Desgranarle:
Mata de la coca. Chullqu sutu. mucharaña. Vide: tu- no. 14, donde hay otras cosas.
Mata de una hierba espinosa. Ch'illka. Maíz negro. Qulli tunqu. Jañak'ä.
Mata de unas flores blancas. Llit'ija. Maíz duro. Muruch'i, qhama.
Vocabulario de la Lengua Aymara 215
padre: Pedroru awkijataki iwiraña. + Llevarle: por Corpus Christi. Qasiwi phaxsi.
Iwira maña vel apaña. + Enviarle de ambas partes: Mes de mucha seca por octubre. Satawi vel lapaka
Iwira. Idem: aru apäsiña. phaxsi.
Mentar. Vida: mención. Mes entero. Phaxsi tukuya, aliqa.
Mentir. K'arisiña, llullasiña, Idem: aru millk'uña. Mes y medio. Phaxsi ch'axtani.
Mentir añadiendo. Aru jilaxatäña, iraxataña. Mes o costumbre de las mujeres. Q'añu. + Tenerle:
Mentir quitando. Aru jithiräña. q'añusiña, Idem: q'añupuritu.
Mentira. K'ari aru, llulla aru. Mezclar. Jarqhaña, ch'axruña vel jarqhathapiña,
Mentira bien compuesta. Qillqata aru. ch'axruthapiña, la cual partícula -thapi es muy
Mentiroso así. Aru qillqakamana. propio para todos los verbos de mezclar.
Mentiroso generalmente. K'ari Hulla, pallqu jaqi, aru Mezclar una manada de animales. Yaruthapiña,
millk'u. minuthapiña, yaruntaña, minuntaña, pituntaña, &c.
¶ Menudear bebiendo, comiendo, yendo a menudo: Vide: mi-, no. 6.
uma umaña, manq'a manq'aña, mä -maña. Mezclar una lana con otra. Mithathapiña, mithaña.
Repitiendo el verbo. Y es regla general en todos. ¶ Mezclarse de suyo las cosas: jarqhathapitaña,
Menudencias. Jisk'aki, chituki. ch'axruthapitaña vel jarqhantasiña, &c. vel
Menudo. Idem: jisk'a chitu. jarqaranttaña, &c. Porque cuando son neutros
Menudo del puerco, camero, &c. pies y manos. pueden componerse con las partículas, thapita,
Ampara chuchulli, kayu chuchulli. -ntasi y -rantta, así como jarqhasiña, llanch'isiña,
Mercader a nuestro modo. Mirkaturi vel tintani. thuwisiña.
Mercader a modo de indios. Jawruku, alasiri. Mezclados. Jarqhaki, ch'axruki, minuki, yaruki, &c.
Mercadear. Alaskipa, alasiruruña, qhatuskipa Mezcladamente. Idem: jarqhaki, &c.
qhatusiruruña, jawrukukipa jawrukururuña. Mezquino. Vide: escaso.
Mercadear entre sí. Jawrukusiña, alasiña, qhalusiña. Mesón. Qurpa uta, tampu.
Mercado, lugar. Qhatu. Mesonero. Qurpa utakamana.
Mercadurías. Alasiñanaka, tinta. Mesurarse, componerse. Inakakiña, kasikakiña.
Merdadurias de la plaza. Qhatusiña. Mesurado, modesto. Inakakiri vel kasikakiri.
Merecer. Wakisiña, yatisiña, purisiña, waqi vel Metal en piedra. Mama. Cualquiera que sea.
waqinikankaña. Metal de plata, oro, &c. Qullqi mama, chuqi mama.
No mereces la comida: manq'añasa jani wakistati Vide: bronce.
vel jani manq'añatati. Usando de los participios ¶ Meter: apantaña. Y todos los verbos de llevar y otros
en -ña v.g. muchos con la partícula: -nta.
Mereces que te ahorquen, que te honren, &c. ¶ Meter y sacar apsu apantaña. Y todos los verbos de
Jaychjañatawa, chupichañatawa, &c. llevar compuestos de la misma manera, y repetidos
Merecer para otro. Wakisärapiña, yatisärapiña, con: -su y -nta.
purisarapiña, wakinuqarapiña, &c. vel Meter el pie en el estribo. Kayu estriboru takixataña,
iñawinichaña. Jesucristo Nuestro Señor nos ha chillqixataña.
merecido la bienaventuranza: wiñaya kusisiña Meter en el seno algo la mujer. Phiqhirusiña,
wakisärapistu, &c. chuyma urkuru apantasiña.
¶ Merecedo: waqi, waqini, y los participios en -ña. Meter entre taja. K'inchurusiña.
Merecimiento. Waqi vel waqini kankaña vel iñawi, Meter su cucharada. Arusintaña, aruru jalantaña,
iwayu, apanka. + Tenerle: waqini, iñawini, &c. vel aruntaña.
khikhini. Meter mano. Vide: desenvainar.
Merendar. Qurinaña. Meter mucho el cuchillo o la espada.
Merienda. Qurina. Vide: qu- no. 16. Qhapaxrantäña, q'alluntaña, kharintaña.
Mermar secándose. Waywaña, waywaxtaña, Meter en la troje. Qullqaña, sixiña, piwraña vel
jithintaña, piswaxaña, maluña, p'aywantaña. qullqantaña, &c.
Mermar. Activo. Jithintana, waywäña, &c. Añadiendo Meterse al sobaco. Qhumantaña.
una diéresis. Motor algo para tapar. Llupantaña, chillantaña.
Mea del ano. Phaxsi. + Cada mes: phaxsinkuna. Meter los hilos de la teta que se salen. Chullapuña,
Mea en que hacen fiesta por su cosecha y es aquí chullapurpäña, qipantaña, qiparpäña.
218 Ludovico Bertonio
Motor a uno dentro de casa. Ch'äntaña, wikantaña, yänakaki tulitana. Por gerundio.
wayuntaña. Mientras vivimos, Dios no nos olvidará. Imansa
Meter los hilos para principio de la tela. Sawu jakkipana, Dios jani armistaniti. Por subjuntivo por
puluchaña. que hay dos supuestos.
Meter en la danza o culpar. Juchachaña, jucha Mies por coger o mieses. Jiwra.
irakataña, japakataña, makhatäña. Migas, al modo de Indios. Puqi. + Hacerlas:
Meter mucha parola, porfiando unos con otros. puqichasña.
Jupiyasina, q'usllusiña, chuchasiña. Migajas de pan, &c. T'ant'a t'una.
Meter amontonando. Arkuntaña, suntuntaña; Mil. Jachu. + Millares: jachu jachu.
añadiendo, -nta a los verbos de amontonar. Millares de millares. Junu vel jachu jachu.
Meter en cuidado. Takurasäña vel thuthukäna. 3. Millón. Pataka jachu.
-kiyi. Milagro. Idem.
Meter comida en la boca. Umkaña. Milano. Qhalli, mamani, k'illi k'illi. Hay alguna
Meterse. Vide: entrar. diferencia.
Meterse en el agua tocando con los pies en el suelo. Mimbres. Khupi lawa.
Iñantaña. Mina o veta de metal. Mama sirka.
Meterse en medio de otros. Iranttana, saranttaña. Y Mina o socavón. Qhuya. + Derrumbarse: thumisiña,
todos los movimientos compuestos con la thunisina, phaphasiña, thijrasiña, apanuqtaña,
partícula, -nt'a. allinuqtaña, chhichhinuqtaña.
Meterse por agujeros. K'uñuntaña, lat'antaña. Mina rica de oro, plata, &c. Chuqixtara, qullqixtara
Llawllintaña vel mulit'intaña. sirka.
Meterse los dedos en la boca. Lukususiña, Mina pobre de oro. Ch'uqi pisi.
llink'ususiña. Mínima parte, brizna de algo. Jisk'a, t'unanuqata,
Meterse por alguna ciénaga o nieve. Phuthujrantaña, pakinuqata, ch'änuqata. Según la cosa fuere.
thalajrantaña, Idem: thalajranttaña. Minimo de todos. Jisk'ana jisk'apa, chituna chitupa.
Meterse en el agua nadando. Tüntaña, nusk'untaña. Mira no. Paxta: casi. Vide: pa- 12, donde se hallará su
Vide: zambullirse. construcción.
Meterse en rondón. Tinkiranttana, mantaranttaña, Mirar. Ullijaña. Vide: guardar, y u- no. 1
&c. Mirar tanteando lo que pesa. Kamuta kamanuqaña,
Meterse así como a ciegas. Thamantaña. warkhuta, warkhunuqaña.
Metido estar en cuidados. Vide: hic supra, Mirar de hito en hito. Ullch'ukiña.
takurasiña. Mirar bien una cosa, considerándola. Jamuta
Metido estar con el pensamiento. Vide: embeberse. jamanuqaña, wayuta, jaywinuqaña.
Mejillas. Nawna. Mirar por otro. Jaqichaña, amajasirapiña,
Mesclar. Vide: mezclar. kichurapiña vel waqaychaña.
Mía, mío. -ja pronombre posesivo que se pospone a la Mirar y remirar. Ullikipa, ulliruruña.
cosa poseída. Utaja, yapuja, &c. Mirar con enojo o a soslayo. Yawritha vel q'isutha,
Mi alma, cuando es requiebro. Iwayuy, apankay, ulltaña.
chuyma qulla, chuyma sirka, ñiyati qullanati sirka, Mirar si la losa está hendida o bien cocida,
chuymaxaru, lluqu lluquxaru. Vide: chu-, no. 5 golpeando. Tantantaña.
donde hay más. Mirar si está todo aparejado, cosas o gente que sea.
Miedo. Jaxsaraña, ch'ujutaña llajllat'aña, jiwtaña. + Tumpaña, k'utiña, tumpasiña.
Ponerle: jaxsaraña, &c. vel jaxsarathaptäña, Mirar lo de enfrente. Ullikataña.
p'axthaptäña, &c. Vide: tener. Mirar arriba. Ullutaña.
Miel. Misk'i. + Hacerla las abejas: wawachaña. Mirar abajo. Ullintaña.
Miembro genital del hombre. Allu vel yuqa y de la Mirar de paso. Saraspa ullijaña.
mujer chinqi. Jaqiwa, es común a ambos sexos y Mirar a uno como ladrón, como hombre honrado,
más honesto. &e. Lunthata ullit'asiña vel amutasiña, jamut'asiña.
Miembros del cuerpo. Ch'ama ch'ama. Mirar al que come, con deseo que le dé algo.
Mientras vivimos hagamos bien. Imansa jakkasiña Ullch'ukiña, manq'aruña, k'amuraña, anaruña.
vel imana jakkasinsa. Idem: jakkasinajamaki jiski, Mirar por su provecho. Inawija amajasisiña, yäpaki
Vocabulario de la Lengua Aymara 219
amajasisi. q'üta.
Mirar cada cosa de por si. Sapa sapatha, unu unuña Mochila, talega. Wäqa.
ulljaña. Modelo. Vide: modo. + Mostrarle: ullachäña,
Mirar, escuchar, buscar lo que dicen. Aru ch'ich'iña funapüña, akaja lurama, aka jamuru, yäru lurama
vel thaqhaña. sasina.
Mirar en pocas cosas. Phich'uña, chuyma thaqhaña, Modesta mujer. Kasi t'allaki.
warkhuñ. Modesto. Kasi mayquki.
Mirar sin pestañear. Jani ch'amisthapisa, Jani Modestia. Kasikankaña, &c.
ch'armathapisa, Jani ch'apaxtasa, Jani ch'iphixtasa Modestamente. Kasiki, inaki.
ullch'ukiña. + Andar mirando: ullasnaqaña. + Moderarse en sus acciones. Kunasa chimpuniki,
Andar mirando la multitud de ganado o gente lo phuqhataki luraskaña.
que hace: tumaraña, tumaranaña. Moderadamente. Wakitaki, puritaki, chimpuniki.
Mirarse cara a cara. Ullch'ukisiña. Modo o manera. Jamu. + En dos modos: paya jamu.
Mirarse en el espejo. Lirpuna vel lirputha + ¿De qué modo hiciste esto? ¿Kamisa jamupaki,
ullaxatasiña. kunaru jamut'ata lurata?
Mirarse en una escudilla de agua. Uma mä yukatha Modo de vivir. Sara. + Tengo este modo de vivir aka
ullaxatasiña. saraniña, aka puri, aka jutakiña.
Mirador. Uta patxa, ullataña, ullunuqaña. Mofar de alguno. Sirachasiña.
Mis trabajos son muchísimos. Thaxija thaja mä Mofar haciendo gestos con la nariz. Sinsiña,
lurawa. sinkikipaña, siqulärapiña.
Miserable. Vide: escaso. Mofador así. Sinsisilla.
Miserear. Vide: escasear. Mohino. Q'inaqiri, p'usuxtiri. + Estarlo: q'inaqaña,
Miserable. Q'uya, jan jakaskiri khuyawaña, usuwäña, uqin quya maña, &c. Vide: o- no. 5. Dicen también:
pacha khuya, wajcha khuya vel wajcha qisa. q'inaqaña, pallqawanaña, p'ulluxtaña. Vide: triste.
Miseria así. Q'uyakankaña, &c. Mohina. Tipu, q'apisi, q'inaqaña vel pallqaña. +
Misericordioso. Wajcha khuyiri, llakipiyri, &c. Quitarse: tipu apartitu.
Misericordiosameme. Khuyapayirijamaki, Moho. Quran vel quyrari. + Tenerle: quyrari vel
khuyasinajamaki. quyrarini.
Misericordia. Khuyapayirikankaña. Mojar. Murichaña, juq'uchaña, jawichaña, jurichaña,
Miseria pasar. Jaritha, qanitha, mamatha jakaña, allpichaña, mik'ichaña.
qanichaña. Mojar poniéndole como una sopa de agua. Ñiq'iña,
Mismo, pospuesto a yo, tú, &c. Na kikija, juma niq'ichaña, puqichaña, allpichaña, naq'achaña. +
kikima, Pedro kikipa, &c. Es lo mismo: uka Ponerse así un aguacero: yuqachasiña,
kikipakiwa. wawachasiña, niq'iña, &c.
Misterio. Idem: vel yä. Mojado así. Ñak'a.
Mitad de algo. Chika, ch'axta, phathami, phathama. + Mojón levantado o raya para división de las
Partir por mitad: Ch'axtaña, chikaru, päru jaläña, tierras. Saywa chutha, qillinqa, achachi, qurpa.
jalaxtäña, q'allajaña. Mojonar. Saywaña, chutaña, qillinqaña, qiyllaña,
Mita del tambo. Mit'a, arka. + Hacerla: mit'asiña, achachi, särtäña, qurpaña.
arkaña, wiraxucha katuña, utxataña vel mit'asiña. Moler quinua, trigo, maíz, &c. con dos piedras o en
Mitayo. Mit'ani, arkani. el molino. Qhunaña.
Mitigarse el dolor. Llamp'uptaña, llamp'unuqaña, Moler mal. Thuru qhunaña.
t'arphuña, t'arphunuqaña. Moler bien. Llamp'u nut'u qhunaña, ñak'achaña,
Mocetón. Chacha yaqana, warkhiri. llamp'uchaña, ñut'uchaña.
Mocetona gorda, fornida. Tayka tawaqu. Moler con mortero. Iyaña, liq'iña. Y lo mismo es
Mocedad. Wayna vel tawaqu kankaña. sobre piedra golpeando. Vide: Idem: no. 1, donde
Mocos. Jurma. + Colgar, ch'aqhaña. + Limpiárselos: hay muchas cosas.
sulaqasiña, thijmiqasiña, pichaqasiña. + Moler a uno con golpes. Ch'äntaña, wikantaña,
Sonárselos: qinlarpäña. + Volverlos a dentro: jaqhuntaña, chhuxrichantaña, t'unaña, t'uxiña,
qinsantasiña, juchantasiña vel jiskhantasiña. juch'achaña, umachaña. Vide: acardenalar.
Mocoso. Jurma ch'aqha, jurma uqullu, jurma qatati, Moler así, lastimando. Larama jusqulluchaña.
220 Ludovico Bertonio
Molerse con azotes. Laqhajasiña. cosas como de pájaros, carneros, &c. Yunka jaqi:
Molido de los golpes. Lankaxatata, lankanuqtata, pájaro de los Yungas u otra cosa traída de allá,
juchhanuqtata, allpinuqtata. + Estarlo: janchi Quta jaqi: pájaro de la laguna. El caballo es animal
lankaxtitu, &c. de castilla: caballo castilla jaqiwa, &c. Manzana
Molido de los trabajos. Parpachata, t'unanuqata, castilla jaqiwa y así de otras cosas.
t'uxita. + Estarlo: parpachitu, uka jachiri jaquntitu, Morada. Uta, utkawi, utkaña.
parpasa ch'akhasa iytu, ch'iytu, jawijtitu, thäxtitu, Morado color. Ch'imaxa. + Tirar a morado:
ch'ama ch'ama susutu, t'unanuqitu, t'uxitu. ch'imaxaru jaxsuña.
Molido muy bien, hablando del trigo, quinua, &c. Morado o amoreteado. Q'üta, larama, jusqullu.
Qanasa llamp'u, wayrusiña, chunkasiña, naxna, Dícese de las papas asoleadas y de las partes
laxwi qhunata, iyata, khutata. acardenaladas con golpes.
Molestar. Yachana, ch'axmiña, q'aq'uña. Vide: Mordaza. Idem: laxra achuthapiña, q'awrthapiña.
importunar, inquietar, afligir. Morder. Achujada, q'awijaña. 3 -ji.
Molestia. Ch'axmi. Morder sacando bocado. Achusuña vel achuqaña. 3.
Molino. Morina. -qi. Vide: a- nu 15, &c.
Molledos. Pujsa p'ujsa vel muxsa muxsa. Morder para cortar. T'urujaña vel khistuqaña.
Mollera. Para phuju. Morder dando muchos bocados. Achunuqaña,
Momento de tiempo. Ila puka, ila kayu. q'awinuqaña.
Monarca. Pusi sü jaqini. Morder o picar el avispa. Sirat'aña.
Monda dientes. Lakha p'itasiña. Morder sin soltar. Achujasiña.
Mondar. Vide: descortezar. Moneda. Qullqi. Morder con palabras. Aniña achajaña, q'awijaña,
Moneda recién batida. Junt'u vel sü qullqi. siñijaña.
Monopolio. Jukha alañataki arusnuqasiña, wakijäsiña. Morder manzana. Q'awina, p'allchaña, qhapaña.
+ Hacerle: wakijäsiña, &c. Morderse con palabras. Achusiña, &c.
Montaña arcabuco. Quqa quqa. + Desbastarla: Moreno color negro. Chara, yana.
lluxiña, lluxirpäña, qhuqhurpäña. Moreno etiope. Yanaruna, negro.
Montaraz, salvaje. Sach'a vel quqa jaqi. Morena esclava. Yanärimi, negra.
Monte, cerro. Qullu. Morir. Jiwaña.
Montes juntos. Qullu qullu. Morir mozo. Allqaña. 3 -qi. + Él que así muere:
Monte bravo. Jani yanawi quqa. pasuni.
Montón de trigo, quinua, &c. Qullu. Morir el que mató a otro en el mismo tiempo o
Montón de papa cubierto de ichu. Qäna vel phina. poco después. Antisina, Pedro, Martinaru
Montón de piedras como las que suele haber por ansitawina.
las chácaras. Qala chaxwa, pünqu, qutu. Morir en el lazo. Jakijaña -ru.
Montón da piedras bien puestas o de adobes. Qala Morir muchos en breve. Jiwaraña, tukuraña,
arku, tika arku. laqharaña. Idem: jiwakipaña, tukukipaña.
Montón de piedras que van echando los Morirseme mi padre, mi hijo o mujer, &c. Awkija
caminamos y la adoran y le piden buen viaje, jiwasiña vel jiwaraqitu.
&c. Apachita. Morir, acabar. Ch'amisthapixaña, t'aqhxaña.
Montones juntos de quinua, por pisar y de otras Morir de rayo. Wapuña, k'achjaña.
cosas. Sallada. Idem: umullu qullu, Vide: Morir abintestato. Kunapsa, uksaki jaytasina
amontonar. jiwawaxaña.
Montoncito de cosas que venden en la plaza. Qhatu Morir de ponzoña. Qullana jiwaña vel qullata.
chala, maychata, pachata. Nota la composición: Morir muchos de peste. Usuna q'upasiña,
mukita. q'upasiwaxaña.
Morar, vivir. Utkaña. Vida: vivir. Morir de achaque. Pankuthakixaña, lankutakixaña
Morador, dueño de casa. Utani. vel laykutakixaña.
Morador, que vive en alguna casa aunque no sea Morir de repente. Urañana, jamphaña, tapathama,
suya. Utkiri. jak'atama, jamphathama, jiwawaxaña.
Morador vecino del pueblo. Markani. Morirse por amor da otro como Christo. N.S.
Morador, vecino de fuera. Jaqi. Y dícese de todas las Jiwarapiña.
Vocabulario de la Lengua Aymara 221
Morir por plata deseándola y por cualquiera otra su especie. Llallawa. + Parir monstruo:
cosa. Qullqiru, marmiru jiwaña, antiña, jiwakataña, juxsallachaña, wak'achaña, llallawachaña, &c.
antikataña. Monstruoso. Juxsalla, &c.
Morir o finarse de risa. T'ukuñakama luraña vel Motivo sin. Supa, taki. + Tenerle en alguna cosa: aka
chuyma chaqhanakama vel larusina jakixtaña, supa, aka taki, aka chuymampi, aka chuymani
chuyma chaqhäsiña, qarinawi vel pacha tuku luraña, jutaña, &c.
laruña vel laruniña. Mover, mal parir. Usuchasiña, sulluqaña. 3 -qi.
Morocho, fuerte da complexión. Moroch'i, kutu, Moverse. Vide: menearse.
ch'ullqi, jani mirq'isiri, yawirkha janchini, ch'awara Mover. Vide: menear.
janchini, anqu jaqi. Mover plática. Aru ätuña, aru aputaña.
Mortal. Jiwiri, mira, chana, ch'iwu, urpu jaqi. ¶ Mover a otro para que haga, diga, &c. Luräña,
Mortal, desahuciado. Jiwataru sata, jiwata pacha, arusäña, componiendo los verbos con diéresis vel
jiwanaru jakhuta vel apata, jiwañaru aruqata -ya.
jiwapininiwa sata. + Estarlo: Jiwirijaña, Mover alderredor. Phiruräña, phiruru phiruru jaläña.
t'aqhirijaña. Moverse las cosas que cuelgan y otros semejantes.
Mortal comida o bebida. Qullani vel qulla manq'a, Khiwil khiwiltaña, apal apartaña. Vide: khi- no. 6.
uma, &c. + Pecado mortal: jiwa jucha. Movimiento. Unuqaña, unuqiña.
Mortaja. Amaya t'irithapiña. Idem: p'at'rkthapiña, Mojico. Liq'irpäña, &c. + Darle: liq'irpäña,
llawthapiña, phint'ukipaña, mayt'ukipaña, ch'akhurpäña, ch'allaxtarpäña. + Darle muy grande:
ch'uythapiña. liq'imukuña.
Mortero. Iyaña. Mojinete de la casa. Uta qawiña. + Hacerle:
Mortero de los indios. Mut'ka. qawiñachaña, pirqaña.
Mortecino, desfigurado. Aqhuya, qhaqha, phara Moza. Tawaqu. Y dicese de todas las hembras
ajanuni. + Carne mortecina: jupapacha jiwirina también, yeguas, mutas, &c.
aychapa. Moza en la flor de su edad. Thutumpi, qillqampi
Mosca. Chichillanka, chichinkalla. tawaqu.
Mosca verde que suelen traer los enamorados. Moza soltera. Kasarama, kasaranawi vel soltera
Wakanki, qupa chichillanka. Juji. tawaqu.
Mosca muerta, perezoso. Amaya jiwata. Moza hermoza. Paqu jaxlla. Conviene también a
Moscador. Idem: chichillanka janarpäña, wak'arpäña, todas las hembras.
thalarpäña. Moza hermosa en mayor grado. Janq'u jaxlla. + En
Mosquito que pica. Jaju. supremo grado: wayruru. Vide: pa- no. 5; donde se
Mosquitero. Jajuna markapa, pukarapa, yatisiwipa. hallará la razón.
Mostrar. Ullachäña, tuqichäna. Moza por casar, mayor de edad. Tayru, warkhi,
Mostrar con el dedo. Küjä saña. warkhiri.
Mostrar la diferencia de las cosas. Jalaxtäña. Moza de servicio. Supari.
Mostrar los dientes hablando. T'urusinajamaki Mozo. Yaqana, wayna. Dícese también de los
arusiña. caballos, &c.
Mostrar, enseñar. Yatichaña. Mozo florido. Thutumpi, &c.
Mostrar su saber, valor, &c. Amawt'añaja ulläsiña. Mozo travieso, que anda en busca de mozuelas.
Vide: campear. Sulla kayu, juyphi kayu. Es también diligente.
¶ Mostrar. Algunas veces se dice con los verbos de Mozo de servicio. Yana.
llevar y con otros compuestos con -rana o con Mozuela. Q'axu tawaqu, mimilla.
-stakha. Iraranaña, irparanaña, irastakhaña, Mozuelo. Maxta yaqana.
irpastakhaña, &c. Muchacha. Mimilla, mimilla imilla.
Mosto. Upi vino, upi k'usa, siqi k'usa, janira t'amata. Muchacha de catorce años. Q'axu tawaqu. Idem:
Mostrenco, ganado sin dueño. K'ita, waqura, sallqa. q'axu mimilla.
Monstruo, hombre y cualquiera cosa que nace con Muchacho de esta edad. Maxta yaqana, maxta
alguna falta o redundancia. Juxsalla, llallawa, yuqalla.
wak'a, phark'a. Muchacho. Yuqalla, mucha.
Monstruo en las papas de diversa figura que las de Muchacho o muchacha que no entiende sino en
222 Ludovico Bertonio
jugar. Sayraxa, walana k'uwak'a surpuma, anana Mudar los hilos del cairel para que haga labor.
waqura, sichamayu, sachawalla, sichitu. Sullqu apikipaña.
¶ Muchas veces. Alluxa kuti, wasa wachuña, &c. + Mudar los dientes. Lakhaja lantísitu, lakisitu.
Comer beber, ir, jugar muchas veces: manq'a Mudar el pellejo. Wawa jarichi alixitu.
manq'aña, uma umaña, sara saraña, anaña anataña. Mudar afición. Chuyma mäwkiptitu, jaqhukiptitu,
Y así en todas las cosas repitiendo el verbo y es lakixtitu.
regla general. + Beso las manos de vuestra merced Mudar condición. Idem.
muchas veces: tunka tunka jamp'at'imama. Mudar propósito de hacer, ir, &c. Maja luraja sasina
Muchas veces, a menudo. Ancha vel wachu. kutixaña, kutitaxaña.
Muchísimas veces. Mira mit'a, wachu wachu, Mudarse. Vide: alterarse.
anchana anchapa. Mudarse de bueno en malo. Yanqhaxaña,
Muchísimos. Vide: infinidad y también se dice: jilaña jamq'uxaña vel waxllitaxaña. 3 -xi.
jilapa, jila tupupa, anchana anchapa, iphina iphipa, Mudarse de malo en bueno. Sap'axaña, jískixaña,
sawkana sawkapa, mämpina mämpipa, &c. chuymanixaña, waniña. Vide Supra: volverse.
Mucho en cantidad o número. Alluxa ancha, jach'a, Mudable Inconstante. Kuti Kuti vel kutita, kutinuqiri
tuñawi. jaqi. + Cosas mudables: jaqhukipta jaqhururtiri,
Mucho en número solamente. Jakha, jaya, sawka, apakipta aparurtiri, kutikipta kutirurtiri, mit'a chana
Vide: la partícula -nuqa-y también -jra. yänaka,
¶ Mucho tiempo: jayapacha; y también se dice con los Mudanza. Mä jamutukuña vel märu kutiña.
verbos compuestos con la partícula -jasi-. Tener Mudo. Amu, aruwisa laxrawisa, jani aruni, jani
preso mucho tiempo: chinujasiña. Tener en su lakhani, laxra millk'uta, Jani aru jakikipiri.
poder mucho tiempo personas o animales: Muela de afilar. Mulaña qala.
anajasiña. Y si es una: irpajasiña. Conservar algo Muela de la boca. Aqhu lakha. + Las de arriba: alä
mucho tiempo: katujasiña. Tener plata en su poder aqhu. Las de abajo: manqha aqhu.
mucho tiempo: apajasiña, &c. Muerte. Jiwa vel j'iwaña. + Tenerla mala o terrible;
Muchos hombres hay en esta plaza. Aka palasana yanqha. Idem: warakusiña, jiwañana jiwaña. +
jaqi patharpi vel jaqi phatiqi. Tenerla buena: sap'a jiwañana vel kusiniki jiwaña.
Mucho comes, bebes, duermes, rezas, &c. Manq'a, + Morir muerte violenta: jaqina amparapana
uma, iki, reza phatiqaña. Y así de todas cosas. jiwaña. + Morir muerte repentina: urañana,
Mucho o mucha obra he hecho arando, jak'athamaki, jani amajasitatha, jani Jesus sasinaki
escribiendo, &c. Qhull jusachaña, qillqa jiwaña.
jusachaña. Muerto, difunto. Amaya, jiwata.
¶ Mucho. Se dice también con chiqana o yanqha. Muerto de otro. Jiwata jaqi.
Mucho has escrito hoy: jichhüru chiqana Muerto en pecado. Juchani jiwiri.
qillqatawa, yanqha qillqatawa. También con la Muerto de hambre. Manq'atha jiwata, qhatikipata,
partícula. -kipa qillqakipaña qhullikipaña. Mucho qhatijata vel lasut'ata, lasukipata. + Estarlo:
espacio o trecho de tierra: jaya uraqi. manq'atha jiwaña, qhatijitu, &c.
Muchedumbre de gente. Jaqi kawkiki. Vide: Muerto perezoso. Ixi. Lip'ichi jiwata, amaya,
infinidad. + A verla muy apretada en algún lugar: jiwachu.
k'axtata limita, junuta, takita utkaña. O con otro Mujer casada o por casar. Marmi.
verbo. Mujer española. Señora.
¶ Mudar algo de un lugar a otro: apakipaña, äkipañ. Mujer de los Yungas hacia Larecaja. Mala. + Y las
Tomando los verbos de llevar con -kipa. de los Yungas hacia Moquegua: qani.
Mudar lo de dentro a afuera. Märu qükipaña, Mujer de cacique. Talla.
llint'akipaña llintusuña. Mujer noble. T'alla, p'asña, qhapxumi.
Mudar el pellejo la culebra. Asiru qhawsusi, Mujer noble del Cuzco. Ñusta.
qhawtusnu. Mujer de casta del Cuzco. Iñaqa.
Mudar el color por enfermedad o por miedo. Mujer que enviuda moza. Waxlliri marmi.
Ch'iwakakixaña laqhu kakixäja, qhatikakixaña, Mujer que nace en tiempo de bodas. Wampaña.
chuqi ch'iwa, ch'iwraqatakakixaña, Vide: Mujer atrevida. Chachanqu, k'arawaxu, warkhanka,
demudarse y desfigurarse. k'acha.
Vocabulario de la Lengua Aymara 223
Mujer nunca requestada. Jani yanata marmi. Muros del pueblo. Markana tuma pirqapa.
Mujer andariega. Marka tuma, tumayqu, sarayqu Música. Idem: canta. Q'uchu.
pinchajaña. Músico. Idem: cantora. Q'uchuri.
Mujer que nació al hacer de la casa. Pirqajaña. Músico tañedor. Pinqulluri, &c. Según el
Mujer que nació en camino. Thakijaña. instrumento.
Mujer grave de asiento. Tayka tuku. Muslo la carne de él. Chara p'ujsa. El hueso: piquru.
Mujer sin hijos. Sumu qhuxu. Mustio. Llakisisaki saranaqiri.
Mujer y cualquiera hembra muy cercana al parto. Mustio de ordinario. Llakisilla, &c.
Tataphalla, jach'a wallq'i, ullchusa, umullu, uqullu, Mutilar. Mullqurarta, p'axmiraña, khallmuraña,
t'ini, t'iqi. mururaña, phusaraña,
Mujer, señora de vasallos. Marmi apu. Muy fuerte, sabio, &c. Ancha, sinti, sintixtara,
Mujer fecunda. Mira marmi. amawt'axtara, jiskixtara, amawañaxtara. Y así de
Mujer encontrada con otra. Urqu jiwatini. otras muchas cosas.
Mujer trabajadora. K'utu vel jaka K'utu marmi vel ¶ Muy sabio, bueno, santo, &c. Lo dicen también de
chacha. esta manera: amawt'aña amawt'apa, jiskina jiskipa,
Mujer enojadiza. Jisk'a yuch'a vel jaluta marmi. santona santopa, &c. Como nosotros decimos
Mujer pública. Vide: ramera. "santus sanctorum", y también dicen chiqana
Mujeril, que habla y trata como si fuera mujer. amawt'a, chiqana jiski, &c.
Kutita, ipa q'iwsa vel marmija chacha. Muy de noche o de día. Jaya aruma, jaya uru.
Mugre. Q'añu, tasasa, qhusqhuri, ch'ulqu, qirari. + Muy querido. Iwayu, &c. Vide supra: mi alma.
Quitarlo: pichaña, t'axsaña. Muy pobre. Q'uma, jani kunas kunani, kunawisa,
Mugriento: Idem: tasasa, &c. Ropa o vestido q'üta, &c. Idem: ullusä wajcha.
mugriento: tasasa isi vel isi tasasa. Muy rico. Ullusä jikipa qamiri, tutu qhapaqa.
Muladar. Tuna Jarphawi vel qhillawi. Muy bravo. Ullusä jikipa tallami waru, &c. Tutu
Mullir el colchón. Thijitataña, wakhatataña, tallami.
mithatataña vel chawutataña. Muy vistoso. Anchaki.
Multiplicarse los hombres, los animales, los
pescados, &c. Miraña, miratataña, miratatxaña,
aywitataña, saratataña, &c. vel Jamaqaña. 3 -qi.
Multiplicar. Activo. Míräña, &c. Añadiendo diéresis,
en los verbos precedentes.
Multiplico, esquilmo. Mira vel phat'a.
Multitud. Vide: muchedumbre.
Mundo. Idem: vel aka pacha, aka uraqi, pusi sü.
Mundano. Mundo yaki thaqiri, amawiri.
Muña, orégano de esta tierra y es también
medicinal. Waycha.
Muñeca con que juegan las ninas. Wawach'uki,
jaqich'uki. + Jugarlas: wawach'ukiyasiña.
Muñir, sacar gente. Anusuña, thalusuña, k'utiña,
tumpasiña.
Muñidor así. K'utiri, tumpasiri.
Murciélago. Chiñi.
Murmurar interiormente. K'umiña, k'umintaña,
ullintaña, sipsik'aña, sinsiqaña, k'ak'intaña,
jakintaña khikhintaña.
Murmurar de palabra. Arusxäsiña, aruxäsiña,
jawarixäsiña, ulaxäsiña.
Murmullar loo pájaros la gente, el agua, &c.
Q'uslluña, jupiña, ch'iq ch'iqtaña.
Murmullo. Jupi, q'usllu.
224 Ludovico Bertonio
no hay nada.
Navio de dos, tres, cuatro cubiertas. Wampuxaruta, Negro contrario a blanco. Ch'ära vel yana.
paya, kimsa, pusi wampuxaruta. Negro naturalmente no teñido. Llanqu, larama
Navio con sus velas. Karpani, achiwani wampu. llanqu; y conviene también a los negros y por
Neblí. Vide: halcón. afrenta se llaman así los indios unos a otros.
Neblina. Urpu. + Haberla: urpuña, urpukipaña. + Negro, medianamente. Sanni. Volverse negro.
Levantarse: aparti ch'iqixti, apaxti, ch'akhuti. + Ch'ärakiptaña, &c.
Estar mucho sobre alguna llanada o cerro: Negrura. Ch'ärakankaña.
pamparu, qulluru urpujasi. Negrear. Ch'ära uqhaña.
Necesarias o privadas. Yaq'asiwi vel jamawi uta vel Negro y blanco entreverado. Ch'ärampi janq'umpi
uyu. allqa.
¶ Necesario ser algo: taki. Necesario es el pan al Negro de la una. Allqa sillu.
caminante: sariri jaqi t'ant'atakiwa vel kanki. Y así Nervio. Anku. + Lleno de ellos: ankuxtara, ankusapa.
se dirá en todas las demás cosas poniéndolas en Nevar. Aqharapiña, khunuña. + Quiere nevar:
dativo. khunujasi vel khunurijawa, aqharapirajawa.
¶ Necesidad de alguna cosa. T'aqhiña pide -tha. + Nevar encima. Khunuxataña, aqharapi, t'alaxati,
Pasarla siendo pobre: qanitha, jaritha jakaña vel lit'ixati.
qawichasiña. + Tenerla de comida, plata. &c. Nevar en una parte, dejando otra cercana.
Manq'atakiña, qullqitakiña o kankaña vel Khunukataña.
manq'atha qullqitha t'aqhisiña vel paliña, maliña, Nevar todo un día. Khunutaña.
kichusiña vel jalutaña. + Tenerla de ir, comer, Nevado. Khunukipata. + Todo el suelo estar nevado:
dormir, &c. Manathawa, manq'añatwa, ikiñatwa uraqí qina lit'itawa.
vel kankaña. Tomando los participios en -na y el Nidal o nido. Tapa. + Hacerle: tapachaña,
verbo substantivo. tapachasiña.
Necesidad. Vide: carestía. Nido del demonio. Supayuna tapapa.
Necio, que no sabe. Jani yatiri, jani yatiñani. Niebla. Urpu. + Haberla: urpuna. + Venir: urpu jithini.
Necio, bobo. Chuyma wisa, chuyma phusa. + Cubrir algún lugar: urpu jithixati. Vide supra:
Necesidad así. Chuyma wisa kankaña. + Decirlas: neblina, donde hay algo más.
chuymawisa arusiña. Nieta o nieto. Allchhi.
Negar la verdad. Japhallaru jawk'ususiña vel jiwaña, Nieve. Khunu, aqharapi. Vide: nevar.
k'arisiña. Nigromancia. Siñachasiña. + Ejercitarla: siñachasiña.
Negó Pedro a Cristo. Pedrowa Jesucristo awkisa Nigua. Sut'i. + Lleno de ellas: sut'ixtara, sut'i pukara,
japhallaru jawk'ususitawiña, khitikichixa jani sut'i mulluq'u.
ullt'akatti, jani tuñaputti, sasin satawina. Ninguna cosa. Vide: nada.
Negar a su padre. Jani awkijati saña, jani awkijawa Ninguno. Vide: nadie.
saña. Niña. Mimilla wawa. Y como por donaire: k'ayra
Negar lo que se pide, diciendo que no lo hay. jamp'atu, ranilla o sapo.
Ch'usawa saña. Niña que aún no tiene discreción. Araqu, ipi, japa;
Negar, no queriendo darlo. Janiwa chuririksamti estos dos, son comunes a niño y niña.
saña. Niña o niño que mama. Iñasu vel asu.
Negar, diciendo que no dijo o que no fue verdad lo Niña huérfana. Luru.
que dijo. Janichasxaña, k'aristhawa saña. Niño huérfano, iñu.
Negligente. Vide: flojo, perezoso. Nina o niño que se cría estando su madre preñada
Negocio. Jucha, qama, yä. + Tenerle: juchankaña, de pocos meses. Irqi, muchu.
qamankaña, &c. Niña o niño que nace de pies. Kayuma, charama,
Negociado andar. Parirasiña vel parijasña, charaxa.
takurasiñna. Niña ambos de un parto. La primera: awalla; la
Negociar, entender en negocios. Juchana saranaqaña, segunda: Jispalla.
jucha tuliña. Niños ambos así. El primero: qaxa, el segundo: wisa.
Negociar acabando o saliendo con su pretensión. Niña o niño de tierna edad. Uma vel wila wawa; y si
Jucha jakinuqaña, jakinuqtäña, jusachaña. es algo mayor: chhaxlla.
Negra y negro. Vide: moreno. Niña o niño más entendido y discreto de los que
226 Ludovico Bertonio
suelen. Tatapacha vel chuymani, chacha urqut'ata. wararirukiptaña. Y así de todas cosas y verbos.
Niña o niño desmedrado, por no haber quien le No ver la hora de alcanzar lo que desea o de salir
acuda. Puxulli püxa, t'uxt'umita. de trabajo. Wat'a unaña, jariwräña vel jari
Niña o niño que ya tiene fuerzas para andar. jayp'uwaña.
P'ulluxtata vel ch'ama katuta wawa. No cumplir lo prometido. K'arisiña.
Niño que sacaban a plaza con muchas No atreverse. Llajllasiña, qhiytaña, qhimtaña.
supersticiones. Sukullu. No tener remedio. Matapachankaña.
Niña sacada así. Wampaña. Vide: su, no. 4 donde se No querer hablar de mohíno. P'usuxkiptaña,
dice lo que hacían. q'apiskiptaña.
Niñerías. Wawaja luraña. + Hacerlas: wawajaki No hacer caso. Pisiru jakhuña.
luraña, chuymat'aña. No tener sino cual y cual cabello. Ñaq'uta sipirata,
Niñeta de los ojos o niña de los ojos. Nayra mami. jichiratatha.
Niñez. Chhaxlla vel wawa kankaña. No hablarse con alguno, de puro mohíno.
Nivel. Uypaychu. Uqinquyaki maña.
Nivelar. Uypaychuna jaläña. No tener morada firme. Pä ch'ina.
No, negando. Jani, janipini, janiwa, janikiwa. No tener empacho de andar roto. Pallu vel q'uchallu
No, de ninguna manera, vehemente negación. mat'aqisiña.
Janina janipa. No poder parir. Wawa jani jakiqaña. 3 -qi.
¶ No comió, no bebió, no dijo, &c. Jani manq'iti, umiti No solamente castigar, sino matar. Jani mutuwakitti,
siti. Añadiendo -ti, ordinariamente a los verbos o mäska jiwäña, jiwäpiniña.
nombres, &c. Cuando precede, jani-, excepto No hagas eso. Jani uka luramti vel lurajatati.
algunas veces, como dijimos en el arte. No acabar de explicarse. Phaqankunakasa arusiña.
No dejar decir. Aru allqäña. No poderse hacer, &c. Vide: poder.
No poner en cuenta. Chinukipaña, jakhukipaña. No sé cual. Kawkichapixa. Khiti chapixa, khitipirixa
No osar levantar los ojos. Ch'ipikakiña, kawkijrixa, &c.
ch'armakakiña, ch'üwkakiña. Estarse así sin hacer No sé cuales. Kawki kawkichapixa &c. Repitiendo el
nada. nombre.
No dormir del todo a sueño suelto. Jaqha nayraki No sé quién. Khitixa.
ikiña. No sé quiénes. Khiti khitixa.
No de todo corazón. Jaqha chuymaki, pä chuymaki, No sé qué. Kunaxa.
&c. No sé qué cosas. Kuna kunaxa.
No tener tras que parar. Khüsqiña. No sé dónde está. Kawkinkichixa, kawkinkakixa.
No has oído por ventura. Janiti isapta. No sé cuánto es. Qayqachixa.
No hallar lo que iba a buscar. P'itusa ch'äsunawi No sé cuánto hace. Qayqa pachaxa.
thaqhawijamana jiwaña, jalutusnaña vel uxuki No sé cuyo es. Khitinkichixa.
maña. No sé cómo. Kamisachixa.
No hay que tocarle; es "noli me tengere". No sé por dónde. Kawkitxa.
Chuqikiwa, q'äkiwa. No sé porqué. Kuna laykuxa.
No parecer en mucho tiempo. Jaya chhaqhaña. No sé para qué. Kunatakixa.
No arrostrar a algo. Jaxutaña. No sé qué desastre ha venido por mi. Athax, kunax
No declarar bien lo que hay en algún negocio. tukukaja, kuna yanakaja, kunaxa tukuchitha.
Jamch'a jamch'aki arusiña, jani aruru puritaki No sé qué será de mi. Kunaxa tukuja, yanaja vel
arusiña. kamachajacha, kamisarukajaxa.
No esperar en Dios. Jani Dios wanqilti, ullastti. No sé cuánto vale. Qayqatakixa, qayqa chaninixa.
No estar la cosa donde estaba. Japhallaptaña, No sé si vaya o no. Majatixa janichaxa, makhajati
ch'usaptaña, &c. janicha.
No andar el pulso. Sirka iratxakitu, t'akutxakitu. No sé dónde me vaya. Kawkiruxa machija.
No haber comido, almorzado &c. Manq'anawi, No sé qué hacerme. Kamachaja vel kamachajaxa.
jarusunawikiña vel manq'amäkiña. Todos estos modos de hablar se hacen con los
No hay plata. Qullqi jani jukiti. nombres, pronombres, adverbios o verbos
No hacer sino dar voces. Jupirukiptaña, interrogativos de suyo y para que tengan la
Vocabulario de la Lengua Aymara 227
significación que aquí tienen de ordinario, se chuymaniru katuha. Y así de todas las cosas.
componen con la partícula -xa- pospuesta a alguna Notar las faltas. Katuña v.g. Notado te he, tres faltas
de las dichas partes de la oración y si acaso hubiere en hablar: kimsa kuti yanqha arusiwima katuta.
algún verbo como muchas veces suele haber, al tal Noticia tener de algo, por haberlo oído, visto, &c.
verbo se le interpone la partícula -chi, Isapasina, Idem: ulljasinajamachaña, cuando no
ordinariamente como, no sé donde irá. Kawkiruxa está del todo cierto.
machini vel sarachini y puede concluirse toda la Notificar. Isut'äña.
oración con decir, jani yatitti. Notificar o pregonar la tasa que a cada uno cabe de
Noble. Mayqu vel mayqunaka jiskikiri, jiski wila, pagar. Tasa arut'äña, arunaqaña, makhataña.
mayqu wila. Y si es mujer; t'alla vel t'allanaka. Notorio. Vide: Cosa clara.
Noche. Aruma. No se puede decir este modo de hablar. Jani sañati
Noche oscura. Laxa, ch'ijri, tuta aruma vel wiña. aka aru.
Noche y día. Arumani uruni, arumawi uruwi. Pónese No saber lo que se dice. Tawikitawiña, chuchaki
de ordinario primero la noche y para saber sus chuchaña vel tawaki manqaki tawiña.
partes. Vide: hora. No querer ver al enfermo por que no quiso verle a
Noche clara con luna. Phaxsi jisk'a uruki. él. Taläsirimpi taläsirakiña, q'uchasirimpi
Noche entera. Paqari anima. q'uchiyasirakiña.
Noche serena. Aruma q'uma vel q'ara laqhampu. No querer la comida o vestido, &c. que le dan por
Noche larga o corta. Jaya vel jisk'a aruma. estar mohíno. Manq'a, isi, &c. tipusiña, tusuña,
Noche lluviosa. Aruma jallurija. Cuando parece que sawriña, uksaña.
lloverá. No querer sujetarse a nadie. Thukisnaqaña vel
Noche lluviosa, que en toda ella no cesa de llover. tujisnaqaña, matusnaqaña, jach'asnaqaña,
Paqari aruma, t'ut'u aruma jallu, &c. tatasnaqaña, jilasnaqaña.
Nombrado. Vide: Famoso. No ocupar lugar aunque está en él. Jani kunarusa
Nombrar, poner nombre. Sutichaña. phukusuña ukankasinsa.
Nombrar para alguna obra; camino, tramo, No sentir el trabajo, trabajar sin descanso. Ch'aqarä
trabajo, &c. Sutaña, sutit'äña, irajaña, qamajaña. 3 qamaña.
-ji. No tener huelgo o resuello. Samanawisaña.
Nombrar para obispo. Obispotaki sutaña. Y así de No tener gusto en la comida aunque sea bien
otras dignidades, cargos y oficios. guisada. Tanaki ch'aphaqaki, qhup'aki, quqiki
Nombre. Suti. manq'aña.
Nombre postizo. Sawkasuti. No tener en qué entender. Inaqakiña, kasi kakiña.
Nombre propio de alguna persona. Cristiano suti, Noveno. Vide: nono.
wiraxucha suti. Noventa. Llalla tunka tunka.
Nombre o apellido. Jaqi suti. + ¿Cómo es tu nombre? Novato, chapetón. Yaxana.
¿Kuna sutima? vel ¿Kuna sutinita? Novecientos. Llallatunka pataka.
Nombrar o llamar a cada uno por su nombre. Novenas. Nawiya. + Tenerlas: nawiyankaña. +
Sutipatkama arut'aña, arunaqaña. Hacerlas decir de misas: llalla tunka misa misäsiña.
Nones: ch'ulla, que también significa sin compañero, No viene a la memoria. Jani amajasisiti, jani
como un zapato solo, un guante, &c. amajasituti.
Nono o noveno. Kimsaqallquxaru, kimsaqallqukipa. Novicio. Idem: vel padre yaniri, monja yanirí.
Nosotros, inclusive. Jiwsa vel jiwsanaka. + Exclusive: Noviembre. Lapaka phaxsi.
nanaka. Novilunio. Phaxsi qhanawaña. + Serlo: phaxsi
Nosotros dos. Panisa vel panija. Y así de otros qhanawi.
números. Novio. Kasarasiri vel machaqa kasarasiri.
Nosotros solos. Sapasaki, sapajaki, jiwsa kamasaki, Nube. Qinaya, llantuya. + Venir: jithiniña. + Ir:
nanakakamajaki. jithiña. + Quitarse: laqhampu q'araxti, q'ararti,
Nosotros, el uno al otro. Jiwsapura vel nanakapura. k'umarti, lluch'urti, qanqa llapa llapaqakixi. +
Notar a uno de soberbio. Apusnaqiriru katuña. Y así Cercar el cielo todo: laqhampuru qinaya
de otros vicios y virtudes. lluch'ukipti, ch'ukutaki. + Andar o haber nubes en
Notar a uno de codicioso de plata. Qullqi partes: qinayanaqaña, qinayaña 3 -niy. Llañtuyaña,
228 Ludovico Bertonio
phuqhusurikiti, uka utasqa ch'usajakirikiwa. -taki vel kisuña yawritha, parkitha ullt'aña,
Ocupar poco lugar. Wakita phuqut'aña. ullch'ukiña. Vide: aborrecer.
Ofender. Juchachasiña, pantaña. Vide: injuriar, Ojos. Nayra. + Ambos ojos: purapa nayra. +
inquietar, dañar. Volverlos: thijraña, thijrutaña. + Abrirlos:
Ofender a Dios, a su Rey, &c. Diosa manqa, reya jist'araña. + Cerrarlos; ch'amisthapiña. + Saltar:
manqa juchachasiña. jaltusnuña. + Sacarlos: irusuña, jaltusnuwaña. +
Ofender, disgustar. Vide: molestar, escandalizar. Bajarlos: ullixataña. + Levantarlos: ullutaña. +
Ofenderse. Vide: disgustarse, amohinarse. Volverlos a todas partes: ch'iqa kupi ullasnaqaña.
Ofensa. Jucha. Ojos pequeños. K'uyata.
Ofensa o daño. Yanqhachaña. Ojos llorosos. Mark'a, uma nayra.
Ofendículo o escándalo. Yanqha yatichaña, jucharu Ojos colorados. Mullu nayra, que es hermosura entre
puräña. indios.
¶ Oficial de sombreros, zapatos, de vasos, &c. Ojos grandes. Amqa, qala nayra.
Sombrero kamana, zapato kamana, qiru kamana, Ojos lagañosos. Jillq'i, warira.
&c. Búsquese en sus propios lugares; albañil, Ojos enramados. Sillu.
sastre. Ojos hundidos. Pata manqhi, t'uxu, paka ikiña, p'iya.
¶ Oficio. Idem: vel sombrero kamanakankaña, zapato Ojos que apenas se abran. Sisijata.
kamana, &c. + Tenerle de sólo comer, cantar, jugar, Ojos con nube. Q'uyru, qhut'i, mami.
&c: manq'a süni, q'uchu süni, anata süni. Y así en Ojos viscos. Parqu nayra vel larama.
todas las cosas buenas y malas. + ¿Qué oficio Ojos zarcos. Qupa nayra.
tienes? ¿Kuna kamana? ¿Kuna süni? ¿Kuna Ojos con lagrimales. Aqhuya.
wakhanita?. Ojos cegajosos. Säpi, sarphu.
Ofrecer sacrificio a los ídolos. Tatanakaru, ¶ Es de advertir que siempre hemos puesto a la postre
wak'anakaru churasiña, arphat'asiña, makhat'asiña. nayra, tras el adjetivo y añadiéndole -ni, significa
Ofrecer sacrificio a Dios. Diosaru churasiña. el que tiene ojos de aquella manera, v.g.: k'uyata
Ofrecer al demonio. Vide: mal decir. nayrani. Él que tiene los ojos pequeños. Y esto
Ofrecer. Vide: presentar. mismo significa: nayra k'uyata. Anteponiento el
Ofrecerse de hacer. Vide: prometer. nombre nayra a su adjetivo y entonces no se pone
Ofrenda. Idem: vel churasiña. -ni. Los cuales dos modos de hablar son comunes a
Oír. Isapaña. todos los nombres que significan parte, v.g:
Oír o ver sin reprehender. Amukarapiña vel amuki Q'unq'u amparani vel ampara q'unq'u: el que tiene
isapaña, amuki ullijaña. gafas las manos o el gafo de manos, que todo es
Oído. Vide: oreja. una cosa. Lo cual es mucho de notar en esta
Oído, el sentido del oír. Isapaña. + Dar oído: isapaña. lengua.
Oído sutil, que oye o que percibe muy bien por Ojo de un lado. Ma aja nayra vel ch'ulla vel jaqha
bajo que hablen. Jisk'a jinchu. nayra.
¿Oyes? ¡Hola!. Chay. Ojos alerta. Pusi nayratha ullinaqaña.
Oír con silencio. Ch'ujtataki vel amukasaki isapaña. Ojo derecho. Kupi aja vel kupi tuqi nayra.
Oír escuchando. Isujasiña. Ojo izquierdo. Ch'iqa aja, ch'iqa tuqi nayra.
Oír de paso. Saraspä isapaña. Ojotas. Jiskhu.
Oírse o percebirse el que habla, canta, &c. Ojotas al uso del Cuzco. Pillu jiskhu.
Isapasiña. Ola del mar o laguna, &c. Uxi. + Uxi maphuti,
Oírse o saberse algo. Isapasiña. saruti. Levantarse y si son grandes: jach'awa
Oírse o saberse donde está alguno. Isapasiña. maphuti vel jach'a uxi. Por que uxiña, significa
Oírse, envanecerse, juzgando que habla bien. levantarse olas. + Amansarse: t'arphunuqaña,
Sap'awa arusña sirijamaki arusiña. llamp'unuqaña.
Oírse ruido de granizo, ratones y otras cosas así. Oler aplicando el olfato. Mukhiña, mukhitaña.
Chux chuxtaña. Oler uno a otro. Mukhiyasiña.
Ojeras. Vide: lagrimales. Oler bien o mal. Muxsa vel yanqha thujsaña vel jaru
Ojeriza. Q'inawaña, pallqawaña, tipusiña q'apisiña. + thujsaña.
Tener la contra alguno: q'inaqaña, ust'aña, dativo Oler a vino, a chicha el bebedor. Vino vinuki, k'usa
Vocabulario de la Lengua Aymara 231
hielo. Llullu vel phik'i. Par de bueyes, de indios que aran. Wakha mä masa,
Papas que resisten mucho al hielo. Luk'i, jaxayari. jaqi mä masa vel ma uma.
Papas mezcladas de diversas especies y colores. Par y medio. Masa ch'ullani. + Dos pares: pä masa.
Ch'alu, ch'axru. Parábola. Idem. Y contando a menudo las del
Papas curadas en el agua. Tunta. De que hacen evangelio, entenderán lo que es: jaqhast'ä vel
mazamorra o las cuecen como chuno enteras. mäst'ä aru. Tira algo a ello.
Papas curadas al sol y al hielo. Chuñu, que es Paradero. Puriña.
comida ordinaria de estos indios. Paralítico. Jithiri, muruq'u.
Papas cocidas. Qhati. Páramo lugar frío. Thäña vel thäna markapa, thä
Papas asadas al rescoldo. Sirqi. uraqi vel sunijaki.
Papas asadas en hornillas con terrones que Páramo frío que almadía. Chuyma pirjuthaltiyiri,
abrasan. Waja. Si es al coger: japu, al tiempo de llujuthaltiyri, kiwkuthaltiyiri, uraqi. Idem: suni.
sembrar. Pararse. Vide: volverse y volver.
Papa asada y arrugada. Sunqu waja. Pararse tamañito. Juch'akakixaña.
Papas prolongadillas. Sukuya luk'i. + Sembrarla, ¶ Pararse todo negro: ch'ära uqhakiptaña. Y así de
desherbarlas, cogerlas a la cosecha, cocerlas, &c. todos colores.
Búsquese en sus lugares y aquí solamerrte diremos Pararse como muerto sin fuerza de puro cansado.
lo que particularmente conviene a ellas. + Sacarlas K'uskakixaña.
después de sembradas hurtandolas o por otras Pararse como muerto el que está borracho de vino
causas y pleitos: lantaña. + Sacarlas sin arrancar la o chicha. Vinona, k'usana qaqaña.
mata: iñaqaña. + Coger parte de las papas antes de Parar, hacer alto muchos en algún cabo. Anuqtaña,
bien maduras: amkhachaña, amkhachasiña. + aywinuqtaña, purinuqtaña.
Contar una almorzada de ellas para saber si será el Pararse. Sät'aña, säkakiña.
ano bueno o malo: piw irutaña. Es gran Parar. Vide: descansar.
superstición. Parar mentes. Jamurpaña, ulljaña, unanchaña.
Papas monstruosas que nacen como una mano o Parar las manos. Phuxtuchaña. + La manta o capa:
balaustradas o como una cabeza, &c. Llallawa. mujichaña. + El sombrero o plato: asutaña.
Y hacen supersticiones con ellas. Parar la obra, no hacerse más en ella. Qulluxaña,
Papagayo. Uritu. sawrixaña, tusuxaña, khüsxaña.
Papel. Idem: papela. ¿Para qué? ¿Kunataki?
Papera. Tuqu usu, ch'uti usu. + Tenerlas: tuquptitu, ¿Para qué más? ¿Kunampitaki?
ch'utiptitu. Parcial, que se allega más a uno que a otro.
Papirote. Tinka. + Jugar a ellos: t'inkasiña. Mayniruki wakiri.
Papo de las aves. Inqi. Parcial, que ahora es de un bando, ahora de otro
¶ Para mí hago trabajo, &c. Lurasiña itunaqasiña; neutral. Puraparu sariri.
interponiendo la partícula -si en los verbos. Pardo. Wapa, wapatiña.
Para mi daño. Nataki qani. Esta dicción es nombre y Pardo claro frailesco. Uqi. Paroxismo. Jiwartaña. +
no verbo. Tenerle: jiwartaña, t'akhartaña, samkartaña.
Para poco tiempo. Jank'apuqataki, ilapuqataki. Paraíso. Idem vel alaxpacha.
Para poco, flojo. Jayra. Vide: perezoso, muerto, &c. Parear las cosas desacompañadas, dar compañero
Para mi bien o dicha. Allinajana y así allinamana, al zapato que no le tiene, &c. Jaqichaña,
&c. yananichaña.
¿Para cuántos días van o semanas, meses o años? Parear los que han de trabajar juntos, bueyes,
¿Qayqa ururi, semaniri, phaxsiri, mariri majata? hombres, &c. Masachaña, umachaña, pä
Para los dos, o quede esto aquí. Akawjataki. Idem: masachaña, kimsa masachaña, &c. Anteponiendo
akataki aka aru chaqhaphana. el número.
Para mí, a mi ver. Nanña. Parearse así pare trabajar, &c. Masachasiña,
Para o en comparación de Martín, Pedro no es umachasiña.
nada. Martinaru chikäta, Pedro jani jakhusiri. Parear. Vide: carear y comparar.
Par o cerca de mi. Vide: cerca. Parecer, asomarse de dentro a fuera. Ullusuña,
Par de zapatos, &c. Mayajaqi. ullutusnuña.
236 Ludovico Bertonio
qurpakama Dios serviña, amajasiña. pesan. Jathi + Ayudar a llevarle tomándole por un
Perseverante. T'aqhanawi luriri, Dios jampat'iri, &c. poco uno y otro poco otro: yanjräsiña, yanapasiña,
Persona, cuando significamos un hombre, dos apjäsiña.
hombres, &c. Jaqi. Pesar mucho a alguno lo que lleva. Q'ipi ancha
Persona pegajosa. Lip'ikamana. jathijitu vel irt'itu. Vide: apesgar.
Persona existencia del hombre. Jaqikankaña. Peso o una onza de algo. Warku.
Persona divina del Padre. Dios awki persona. + Del Pesas de las balanzas, las onzas, libras, &c.
hijo: Dios yuqa persona. + Del Espíritu Santo: Achupalla.
Espíritu Santo persona. Y estos términos parecen Pesas del reloj. Idem: vel reloj mallanaka, qalanaka,
más seguros para los indios que no perciben tantas &c.
distinciones y basta que lo crean. Pesas o un patacón. Mä sara.
Persona sospechosa de poca fidelidad. Jamqu, chari Pesadilla. Jajapuña. + Tenerla: jajaputu.
jaqi. Pesado en palabras. Jaru aruni, jaru lakhani, qata
Personalmente. Nakikija, &c. aruni, aru qata.
Personilla. Vide: pequeño. Pescado. Chawlla. Vide: Pece. + Nadar el pescado:
Persuadir. Iyasäna, wasäña. lawrinaqaña, mullt'inaqaña, t'ijunaqala.
Persuadir con buenas palabras a que vaya a alguna Pescar. Chawllaña, chawlla katuña.
parte. Llullarpäña. Vide: llu-, no. 8. Donde se Pescar con una manera de lazo. Silluwiña, sipit'aña.
hallarán otras cosas. Pescar con red. Qänaña. + Con anzuelo y gusano que
Persuadido estar en lo que alguno dice. Chuymaru se dice sullq'u sullq'uña. Y según los instrumentos
malutu, Idem: puritu aka aru. con que pescan, dicen jutuyaña, saqaña, &c.
Persuasiones. Aru. Pescador. Chawlla katuri, qäniri sillwiri, sullq'uri.
Pertenecer a mí, a tí, &c. Nanki, jumanki. Pide Pescado escamoso. Qiri chawlla. + Escamarle:
infinitivo. qaquraña, qaqurpäña, khachharaña.
Perteneciente a mi o lo que me cabe. Naru puriri, Pescadillos que aderezados con aji sirven de salsa.
naru jutiri. Ch'ich'i.
Pértiga. Luqina. Pescadería donde se coje el pescado. Chawlla
Pertinaz. Vide: obstinado. katuwawi. + Donde se vende: chawlla qhatu,
Pertinacia. Vide: obstinación. alasiwi.
Pertrecho para cazar vicuñas. Qayku. + Para zorras: Pescozón. Atina vel khiruna t'axllit'aña, liq'it'aña, &c.
thuxlla. + Darle: atina t'axllintaña, ch'akutaña.
Perturbarse. Vide: alborotarse. Pescuezo. Kunka, kawlla.
Perverso, malsín. Wati samka, watitaki, supayu, Pescozudo. Kunkaña, suq'ali vel lawayku, sakharara.
watina ulla jaqi. Pesebre. Patajat'i.
Pervertir a otro. Jaqina chuymapa waxlliña, Pespuntar. T'iriña, ch'ukuña.
yanqnaru jaqhukiptäña. Pesquisar. Vide: preguntar.
Pervertir el buen orden. Yä waxlliña. Pestañas. Nayra phichu. + Ofrecerlas a los cerros
Pesadumbre. Ch'axmi. + Tenerla: ch'axmisiña, adorándolos: nayra phichuna jamp'atiña, qullu
q'aq'usiña vel qaxusiña. + Tenerla de estar en qullu manqa nayra phichuna phust'aña.
alguna parte: thuthusiña, chhuchhusiña, Pestañear. Ch'iphixtaña vel ch'armat'aña.
chimpalawayuña. + Darla a otro: ch'axmiña, Peste o pestilencia. Pampa usu, marka jint'ä usu, taqi
q'aq'uña, chimpalawayäña. + Darla llegándose q'uphiri usu, marka laqha, q'isana llawu usu. + Dar
muchos a alguno: tanqjasiña vel chhuchhujasiña. o venir: pampa usu puri, &c. + Asolar la tierra o
Pesarme de algo. Vide: entristecerse. pueblo: sat'iña, thijraña, q'uphaña, laqhäña, &c.
Pesarme del bien ajeno. Vide: envidia. Anteponiendo: marka, pacha, &c.
Pesar con balanzas. Jiskhutaña, warkhuña, Pestilencia que dá en los carneros. Uma usu. +
warkhutaña, jiskasiña, wayusiña. Darles: uma usu puri, makhati, apkati vel
Pesar algo una onza, dos, tres, &c. Maya warkhuni qawranaka uma usu katu. + Pegarla a otros:
jiskhutaña. makhatäña.
Pesar, tener peso las cosas graves. Jathiña. Pestilencia o pestilente tiempo, año, &c. Pampa usu
Pesada cosa como es el plomo y otras cosas que pacha, &c.
Vocabulario de la Lengua Aymara 245
Pestilencial carne. Ana aycha. Picar o ludir en la carne. Qaqujaña, thixmijaña. 3 -ji.
Pestilencial nombre. Vide: maldito, abominable, Picadura mordedura. Achujawi.
perverso. Picadura de la espina y de todo lo que es agudo.
Petaca. Idem: phut'i, juskusi. Jununtawi.
Petaquilla. Kay vel muquti. Pico del cantero. Idem.
Peine. Sanu. Pico del jarro. Lakha.
Peinar. Sanuña, sanunuqaña. 3 -qi. Pico del pájaro. Nasa; y si es largo: nasa chunta,
Peinarse. Sanusiña, sanuqasiña vel sanuntasiña. lakha chunta.
Peinarse el que tiene el cabello muy enmarañado. Picudo. Lakha chunta. Y significa también parlero.
Ch'äntasiña, wikantasiña, wakhantasiña. Picón de palabra. Vide supra.
Peinadito, curioso en pulirse. Sanusilla. )( Tantalli, Picota. Idem: vel rollo.
t'axalli, t'ampha, q'uli ñaq'utani. Pie de cualquiera cosa. Kayu.
Peirse. Siraña, sirakaña, sirakamana. Significa: Pie de los carneros y otros animales. Chhuchulli. Y
pedorro. porque también es indiferente para las manos
Piadoso. Khuyapiyri, llakipiyri waxcha khuyri, dicen: kayu chhuchulli, ampara chhuchulli.
usuwiyri. Vide: limosnero. Pies de la cama, lugar contrario a la cabecera. Ikiña
Piar los pajaritos. Chis chistaña jachaña, jupiña, wat'awi vel wat'arawi. )( ch'ijmawi, ch'ijmakatawi,
q'uslluña. ch'ijmanuqawi.
Piar por algo. Vide: desear. Pie del cerro. Qullu kayurana vel manqharana, uraqtu,
Piante los niños chiquitos, no dejo a vida plante, ni jakiqta vel jarphirana.
mamante. Wawanaka qurpani q'uphatawina, Pieza de ropa entera o todo el vestido de indio:
llipiyatiwina, chuñiyatawina. manta, camiseta y sombrero. Chacha isi sät'a.
Pica con su hierro. Chuki, lanza. Pieza de ropa así de mujer: manto, saya y capirote.
Picar o punzar. Junut'aña, jununtaña, qhapat'aña, Marmi isi sät'a.
qhapantaña. Pieza de artillería. Q'axcha.
Picar las abejas, abispas, &c. Sirt'aña, mich'ijaña. 3 Piedra. Qala. + Volverse piedra: qalaptaña,
-ji. qalawijaña. 3 -ji- + Tirarla: qalana jaqhut'aña.
Picar la carne con cuchillo, &c. Chamchuña, Piedra imán. Akusa aputiri qala vel kisu qala. +
chamchutataña, chamkataña, p'arpatataña, Atraer el hierro: achuniña, achutaña, aputaña vel
liq'itataña, chamchunuqaña. jiskhutaña.
Picadillo así. Chamchu aycha. Piedra de molino. Murina qala.
Picar con palabras. Aruna junuña, khap'iña, Piedra de moler maíz, quinua, &c. Al modo de
p'uch'uña, chuymaru aruna junut'itu. indias. Khuna. La de arriba: lurawa; la de abajo:
Picón de palabras. Watiqa aru. + Darte: aruña khuna tayka.
watiqaña. 3 -qi vel k'arisiña, watiqitu k'arisitu. Piedra para moler amasar la pasta de que hacen
Picarse o punzarse por descuido. Ch'apintasiña, chicha y también muelen otras cosas. Piqaña. La
ch'apijasiña. de arriba que es como media luwa: urquña. La de
Picarse de alguna palabra. Tuqita, sillpita abajo: parara vel piqaña.
jamachaña. Piedras donde los maderos del techo, mojinete
Picado así. Aruna ch'isäta, siñata, kajata, junut'ata. arriba. Chaxwa.
Picarse en el juego. Sasipinija, jakijasipinija, kaykasa Piedra de estas que está en lo más alto del
tukupinija, pirdipinija saña. mojinete. Pinqu qala. Porque atan en ella el
Picar el ají. Ch'isiña, japuña, nakhaña, qatawa. Este madero que llaman: pinqu en lo más alto del techo.
es nombre. Piedra aguda para trasquilar el ganado. Chillisa,
Picar la culebra ponzoñosa. Qullani asiru achuji. Y qilqa.
así se dirá de la arana, animales y sabandijas que Piedra azufre. Sirsuqina vel chuqi qisima.
muerden con la boca, porque achujaña, es verbo Piedra cuerna para contar lo que se debe. Ch'ära. +
general. Para Jo que se ha pagado: janq'u. + Contar con
Picar molino y otras piedras. Ch'ixuraña, ellas: iranuqaña, apanuqaña.
ch'ixurpäña. Piedra para desterronar atada en un palo. Ch'awa.
Picar el cilicio y vestido áspero. Ch'isäña, japuwaña. + Desterronar con ella: ch'awanuqaña,
246 Ludovico Bertonio
las espaldas por delante. Phitu. + Ponér- sele: Plato de calabaza. Mati chuwa.
phitut'asiña, phiturusiña. + Quitársele: ärasiña, Plato grande. Vide: fuente.
sukurasiña. + Ponerle a otra: phit'ut'äña vel Plato de diferente hechura o escudillas. Wampura,
phinturäña. es llano y grande. T'alla: grande y hondo. T'ika es
Pito más pequeño para prender el manto. Phich'i. + de ichu para el camino y es como escudilla. Yuka
Ponérsele prendiendo el manto: phich'it'asiña, &c. es escudilla llena de algo.
+ La espiga de ellos: wichinka vel allu. Platos con diferente comida. Mä mit'a, kimsa mit'a
Pito o alfiler gordo también para el manto. P'ulu. yuka vel manq'a. + Llevarlos a la mesa: asaña,
Es de las indias charcas, poco usado acá. asaxataniña. + Quitarles: asaraña, asaxaña,
Plaza. Jawkipata, palasa. + Amigo de ella: apaqaña. 3 -qi.
palasakamana vel quya. Playa de la mar, laguna, &c. Lakha.
Plaza mercado. Qhatu. + Amigo del qhatu: quya, Placer, agradar. Chuymaru puriña, maluña, mantaña.
qhatukamana. Vide: agradar.
Placeta. Jisk'a palasa. Pláceme, quiero. Iyasaña.
Plana de albañil. Yawri pallalla vel q'ullu pallalla. Placer, deleite. Kusisiña.
Plana de la hoja o página. Jaqha tuqi qillqa. Placeres eternos. Wiñaya kusisiña qhit'isiña.
Plana que da escrita el muchacho. Palana vel qillqa. Placeres mundanos. Aka uraqi kusisiña, qhit'isiña. +
Planeta estrella. Jach'a warawara. Breves y momentáneos: Jamk'aki tukusiri ch'iwu
Planta y plantel de árbol o cualquier hortaliza. urpu kusisiña, &c.
Mallki. Placentero. Kusisiyiri, chipiyiri.
Planta del pie. Kayu tanama vel kayu tayu vel Placiendo a Dios. Diosa ipana.
takinuqawi. Plazo o término de días. Término vel chimpusiwi,
Planta del pie junto a los dedos. Kayu phapalli. arusiwi uni, mara, &c. + Llegar: chimpusiwi ururu.
Plantar. Mallkintaña, satantaña, kallaña, kallanuqaña, Idem: phat'asiwi ururu puriña. + Dar a conceder
&c. plazo de tres o cuatro días: paya uru, kimsa, pusi
Plantar los pimpollos del árbol sin arrancarlos, uru vel urutaki chimpurapiña, unancharapiña
sino inclinándolos. Mallkikataña, athikataña. término churaña.
Plasta de sangre. Wila ch'ali, wila patarana, ch'axru, Plebeyo. Ina jaqi, kasi jaqi.
ch'añu. + Poner a uno como una plasta de sangre. Plega a Dios que yo llegue con bien. Dios awkisa
Wila pataranachaña, wila ch'axruchaña, &c. kasi qispiki puriñajataki amawarapitpha. Y de esta
Plata. Qullqi. + Labrarla batiendo: liq'iña. + Haciendo pueden sacarse otras maneras para todas tres
labores: qillqaña, t'ilmusuña, qaxusuña. + Y personas.
relevando las labores: liq'usuña. Vide: fundir. Plegar. Vide: doblar.
Plata corriente. Qurintu, k'ä. Plenilunio. Phaxsi urut'i.
Plata para rescatar. Taja qullqi vel qullqi taja. Pleitear. Pilitusiña, jithäsiña winkuwasiña,
Plata, chafalonía. Katiputa. amphutäsiña, aynachäsiña.
Plata fina. Ch'uwa qullqi. Pleito. Jucha, pilitu. + Ponerle: jila atamasiña, jila
Plata baja. Jawa qullqi. qallaña.
Plata acuñada. Riyala, liyala, &c. Pleitista. Pilitu kamana, pilituki juchiri vel tuliri,
Platear. Qullqinchaña. philuri vel philu jaqi.
Platero. Palateru, qullqi kamana, qullqi liq'iri, taqa Pliego de papel. Papela piliku
taqa. Pliego de cartas. Qillqanaka mä pliku vel
Platicar o predicar. Iwxaña, iwaxaña, sermonaña. suk'athapita, apithapita qillqanaka.
Plática o sermón. Sermona. Plomada de albañil. Uypaychu. + Ajustar algo con
Platicar razonar muy concertadamente. Puluni, ella: jaläña. + Ajustarse: t'alaxtusnuña vel
k'illpani arusina. Vide: hablar consultar. t'alalaxtaña, -ru.
Platico. Ancha yaliri, jamurpiyiri. Plomo. Malla, k'awsi. + Estarlo: titi vel chäntaqa.
Plato, palatu. Pluma de los pájaros, las de las alas. Llaqa. + Las
Plato de ichu. Mixa. otras pequeñas: phuyu. Y generalmente: wayta.
Plato de madera. Mixa. Pluma de escribir. Puluma.
Plato de barro. Sañu palatu. Pluma de la cola de un pájaro llamado qaqi de dos
248 Ludovico Bertonio
y tres palmos de ellas, coloradas de ellas azules tukuña. + Por acontecimiento: wajchamukutaña,
y amarillas: lawrawa. q'umamukutaña, &c. + Fingirse:
Plumaje o flores. Wayta. wajchachasirapiña, tullpaki wajcha ullasiña vel
Plumaje como diadema. Siphi. + Ponérsele: saranaqaña.
siphit'asiña vel siphiña jiskhakipasiña. Pobretón, desventurado. Wajchaqisi. El segundo
Plumaje de muchas plumas puestas en el sombrero nunca se usa sino precede wajcha.
redondo como capacete. Asanqu; y a esta manera Pobremente. Wajchajaki. + Enterrar así: wajchajaki
descríbenla así: taqi tuqitha waytanakana apatattata uraqi p'iyaru wayuntasxaña.
vel phuntulattata. Lleno de plumas o atestado de Pocilga. Khuchi uta.
ellas. Poco. K'ata, pisi phinta, wallqa, jisk'aki, chituki.
Plumaje que se menea mucho con el aire. Phara Poquito. K'ataki, pisiki, &c.
phara. Poco. Algunas veces se dice con la partícula -t'a, vel
Plumaje como el asanqu de plumas menores, uta, interpuesta al verbo. Comer un poco:
coloradas o verdes. Phuru vel much'ulli. manq'at'aña, mank'utaña. Castigar un poco:
Plumaje de los incas o chinchaysuyos de dos jaycht'aña vel jaychutaña, &c.
plumas puestas en la delantera del sombrero o Poco a poco. Jiskiñaqataki, jiski chuymaki, sap'ataki,
llawto como cuernos. K'awsu. juk'ataki, juk'atha juk'ataki, &c. + De aquí a poco.
Plumaje ponerse. Waytat'asiña siphit'asiña, &c. Vide: de + Venir a poco disminuirse: pisixaña,
Componiendo el nombre con -t'asi. + Ponerle a k'ataxaña. + Cortar un poco de algo: kuchuraña,
otro: waytat'äña, siphit'äna, &c. kuchurpäña. Y así en otras muchas cosas
Plumajero, que los hace. Waytakamana. componiendo los verbos con las partículas -ra,
Plumajero, amigo de traerlos. Waytanqalla, -rpä.
waytat'asikamana. Poco faltó que no muriese. Niyat'aña, ñañat'aña,
Población. Marka. niyarpäña, juk'at'akiña, &c. Los cuales verbos
Poblaciones de muchos pueblos juntos. Marka pueden aplicarse a otros modos de hablar
marka. semejantes.
Poblado, tierra de muchos pueblos o casas. Marka Poco faltó que le diese, que no llegase, que no le
markani, uta utani uraqi. + Vamos a poblado: mordiese, &c Y "ex adinuctis" se entenderá lo
markaru mantaña. + Estar poblado algún lugar que es.
donde no había gente: markawanuqtaña, Poco antes de morir. Niya jiwañapacha, niya
markanuqtaña, jaqiwanuqtaña, marka waki, marka jiwañataki.
thuri. Y puede decirse: uraqi vel uraqina. Poco después. Jani jayatha, jani jayakamatha, jani
Poblar. Markachaña vel markachasiña. jaya pachatha janitha jayaña.
Poblador. Markachiri. Pocos días, años, meses después. Jani jaya uruña,
Pobre. Wajcha, willullu, willillu, q'uma, pupri. + &c.
Quedar pobre: khüsqiña vel wajchaxaña, &c. Pocas veces. Kawkinjamaki, kawkipanaki,
Pobrísimo. Wanqixi. Idem: chiqana wajcha vel mänakataki.
wajchana wajchapa, &c. Ulluma jakawisa, q'uya, Poco más. K'ata jila, mämpi vel llallimpi.
t'aqita. Poco menos. K'ata pisi.
Pobre de plata, carneros, &c. Qullqi q'uma wajcha, Poco más o menos. Inaxa k'ata jilachisa, inak'a k'ata
&c. + Llamar de pobre a uno por menosprecio, pisichispalla.
varón o mujer que sea: q'üta, larama, layupita, Poco crecido. Uraqi mata.
ch'ijmupita, tumiri wayllu, jach'a utana jach'a Poco avisado. Phinta phinta vel pisi chuymani. +
chuwani, jisk'a utana jisk'a chuwani, &c. + A las Tener en poco: pisiru jakhuña. + Tener poco ánimo
mujeres particularmente dicen: phala wak'ani, tisi o poco brío: qhiytaña, llaxllat'aña, qhimaña.
phituni, urqu jachuchinu. Pozo. Ch'uwaña, phujru, phutunqu: aunque no tenga
Pobre entonado. Ch'üta ma qala, ch'üta mäqama, agua.
qawra qama, ch'üta qamasa, chuwasilla. Pozo con agua. Umani phujru vel qutaña.
Pobre mendigo. Wiskasiri vel juskasiri, wajchasiri. Pozo o poza para pisar barro. Taqapi qutaña.
Pobre. Vide: andrajoso y remendado. + Hacerse pobre Podar. Llaxllarpäña, kallicharpäña, phat'arpäña.
voluntariamente por Dios: Dios layku wajcha Podadera. Llaxllaña, jayriña.
Vocabulario de la Lengua Aymara 249
Poder hablar. Arusiña yatisäña, wakisäña, purisäña t'ürmäña. + Levantarse: aputhaltaña. Y cuando es
vel arusiñaja yatisi, wakhisi. Nótese el modo de como remolino: tutukaña, 3 -ki. + Lleno de él:
hablar de que se trata a la larga en la Gramática t'ürmixtara.
parte segunda, capítulo 7. § 3. Vide: Wanu- no. 37, Polvos de azúcar. Lata azucara. + Echarlo sobre la
donde notamos también muchas cosas. comida: willixataña, phawaxataña.
Poderse hacer, andar, &c. Luraña, saraña, &c. Con el Ponzoña. Qulla. + Darla en la comida o en la bebida:
verbo kankaña. manq'antäña vel umantäña.
Poder levantar una piedra o hacer algo donde sea Ponzoñoso. Qullani. Y es para todas cosas.
menester fuerza. Atipaña wäsäña. ¶ Poner encima: apaxataña. Y todos los verbos de
Poderoso. Ch'amani. + Todo poderoso: taqi atipiri. llevar con la partícula -xata.
Poder o mano tener para matar o para ir, &c. Jaqi ¶ Poner abajo: apanuqaña. Y todos los verbos de llevar
jiwäña, limaru maña amparajankipi vel jantanwa con la patícula -nuqa.
jiwäña, &c. Y de este modo se sacarán otros. + Dar ¶ Poner arrimando: apakataña. Y todos los verbos de
poder para hacer, cobrar, &c. Lurarapitajata, llevar con la partícula -kata.
apararapixitajata saña. Y así para otras cosas. ¶ Poner o tener todo su pensamiento en jugar, en
Podre. Jimq'i. + Lleno de podre: jimq'ixtara, comer, en rezar, &c. Anatarukiptaña,
jimq'ikamaki, jimq'iña. + Criarse podre en la manq'arukiptaña, risarukiptaña. Y así en todos los
pierna: kayu jimq'itatitu vel kayuja jimq'itati vel verbos interponiéndoles la partícula -rukipta.
p'usutati. ¶ Poner todo su pensamiento en Dios en la plata, en
Podrirse la carne, &c. Jimutaña, jimikipaña, ñusaña, las mujeres, &c. Diosarukiptaña, qullqirukiptaña,
thujsaña vel p'usuxaña, p'uxtaña vel ñusatataña, marmirukiptaña, &c. Componiendo todos los
thujsatataña. nombres con la misma partícula -rukipta; así
Podrirse la madera del tejado y el ichu por el agua compuestos, se vuelven verbos.
y sol. Pharawrtaña. ¶ Poner en duda o dudar si fue o si vendrá, si dio o
Podrirse el agua, vino, guisados, &c. T'amutaña, dará, &c. Inaxa machina sarachina, inaxa
t'ama kipaña, t'amaskipaña, p'usqutaña, Idem: jutachini, inaxa churachina vel machinxa,
p'uquptaña. + Comenzar a podrirse: ñusaja saña. jutachinixa, &c. Posponiendo -xa a los verbos, en
Idem: ñusa saruti, Idem: ñusa apxatti. lugar de anteponerles inaxa. Y en presente de
Podrirse lo que está debajo de la tierra o en el indicativo de tercera persona diremos: machixa,
lugar húmedo. Jallpiptaña, quyrariptaña. churachixa, jutachixa, &c.
Podrirse de tristeza. Llakikiptaña, kichukiptaña, &c. ¶ Poner algo en la mesa, en el suelo, en el rincón, &c.
Q'inakiptaña, phullchixkiptata. Vide: amohinarse. Misa ruchaña, uraqiruchaña, k'uch'uruchaña, &c.
Podrirse la carne donde acuden las moscas. Componiendo los nombres de lugar con la
Muchutaña. partícula -rucha: y es regla general.
Poleo de esta tierra. Waycha, q'ä. ¶ Poner la camiseta, el sombrero los zapatos, &c. a
Polilla que roe las cosas. Thutha. Idem: comerse de alguno: qhawat'äña, tankat'äña, jiskhut'äña, &c.
ella: thuthajaña. Componiendo el nombre de vestido y de cualquier
Pollo de la gallina. Chiwchi, qallu. cosa que uno trae consigo con la partícula -t'ä. Lo
Pollo de otros pájaros. Qallu, anteponiéndole el cual se extiende a las plumas o plumajes, a los
nombre propio. topos de las mujeres, a la espada, al bordón, a la
Polla. Ankuta atawallpa. rienda, jaquima, silla, &c.
Pollito y cualquier pájaro que comienza a volar. ¶ Poner algo negro o blanco, dándole aquel color
Irpa, q'islla. cualquiera que sea. Ch'arachaña, janq'uchaña, &c.
Pollito de un pájaro llamado allqamari. Suwamari. Componiendo el nombre con la partícula -cha vel
Vide supra: pájaro donde se hallará una buena -ncha vel -kiptä o con -tä, -ptä, -axa. Porque
metáfora tomada de este pollito, suwamari. + también puede decirse: ch'äranchaña,
Empollarse el huevo: k'awna qalluchasi. + Sacar el ch'ärakiptäña, ch'äratäña, ch'äraptäña, ch'araxaña.
pollo: k'awna sillq'iña. Y así en todos los colores.
Polución. Vide: semilla. Poner las manos en alguno. Ampara äkataña,
Polvo. T'ürmi vel t'ümi. + Hacerlo de suyo con el aire: luqakataña.
t'ürmiña. + Hacerlo con los pies o sacudiendo algo: Poner la boca como para chupar. Lakha ansakataña.
250 Ludovico Bertonio
ullasiña, ullasnaqaña. las preposiciones -na, -ru, -ta, &c. Según la cosa
Ponerse de bruces o de barriga. Jiphixataña, pidiere.
llawllixataña, winkuxataña. Por detrás. Ch'inatuqi, ch'ina qata vel jikhanituqi. +
Ponerse una piedra u otra cosa por cabecera. Qala Corcobado por delante y por detrás: nayraru k'umu,
ch'ijmachasiña, sawnañachasiña. jikhaniru k'umu.
Ponerse luto. Jach'irt'asiña. Por debajo. Manqhitha.
Ponerse negro a si mismo o de otro color. Por donde quiera que pasares. Kawkiqatasa sarajata.
Yanachasiña, &c. Por este tiempo, de aquí a un año. Naxsa aka pacha.
Ponerse a cuestas. Vide: cargarse. Por esta Cruz. Akachixa kurusasa, akapi chiqa
Ponerse galano. K'anchillachasiña vel k'apchichasiña. kurusa.
Ponerse de cabeza en el suelo y los pies levantados. Por Dios. Akapi Diosasa, akawa Diosa, akachixa
P'iqiña kayuni sät'aña. Diosasa.
Ponerse muchos en alguna parte, como para Por debajo se metió. Manqhiru mantana.
trabajar. Jumpuxxattaña, aywixattaña, Por demás es eso. Inaki, inayäki, kasiyäki.
jump'uxthaptaña, &c. Por entonces. Ukapuqaki, uka ila puqaki; uka
Ponerse el sol, la luna, &c. Jalantaña, mantaña, pachaki,
jithintaña, llujuntaña, p'utuxranttaña, Por donde? o ¿por cual camino? ¿Kawkiqata?
thalaxranttaña, &c. Por embuste del demonio. Supayuna musapatha. Y
Ponerse otro vestido en lugar del que traía. Isi siempre que significare causa, usaremos de -ña.
lantikipasiña, Idem: lantirurusiña, turkakipasiña. Por fuerza. Ch'amakama. Vide: necesario.
Ponerse a comer con quien halla comiendo. Por gana de andar, ir a algún cabo. Kayuna jasitaki
Uquxataña: -mpi. saraña.
Ponerse algo la mujer en el seno. Phiqhirusiña, Por gana de hablar, decir algo. Lakhana vel laxrana
phiqhiruchasiña, phiqhiru chillantaña, apantasiña. jasitaki arusiña.
Ponerse algo en la faltriquera. Imasiñaru, Por junto. Taqipacha.
faltriqueraru, juskusiru, irantasiña, wayuntasiña. + Por lo cual. Ukïpana, ukïpanka vel ukchipana.
En la bolsa: bolsaru, wäqaru. Vide: bolsa. Por madurar está. Ch'uxñakirja.
Ponerse el pájaro dejando de volar. T'akuña, Por medio mío, tuyo, suyo, &c. Nijana, jumimana,
jalanuqaña. jupipana.
Ponerse en orden los escuadrones cuando quieren Por maravilla, raras veces. Kawkinjamaki,
pelear. Intusiña, waqhijäsiña, qallaqasiña. kawkipanaki.
Poniente del sol o luna, &c. Inti jalanta. + Venir el Por menudo o por extenso contar todo lo que hay.
aire de él o las nubes, &c. Inti jalantatha thiy vel Sapa sapatha, mämätha taqi atamaña.
qiniy de thäña y qinäña. Por más que andes, trabajes, &c. Ancha sarasinsa,
Popa del navio. Wampuna ch'inapa. La proa: nasapa. iranaqasinsa, ch'amatatasinsa, &c.
Poquito. Vide: poco. Por más que digas, no te creeré. Ancha arusimansa,
Por amor mío. Nä layku, nä supa. jani chiqawa siriksmati. Hízosé por subjuntivo, por
¶ Por amor o respeto de alguno hacer o decir, &c. causa de dos supuestos.
Lurarapiña, arusirapiña, sarapiña &c. Añadiendo Por muchas cosas que sean. Qayqas qayqasjnsa,
-rapi, a todos los verbos. Por aquí o por acá. qaykirikisa.
Akaqata vel akatha. Y de esta manera se usarán Por menudo vender. K'atatha k'ataki, jisk'atha
todos los adverbios locales y nombres de lugar. jisk'ataki alaxana, almutu almututha, puchuyla
Por haber tu ido, comido, dormido, &c. puchuylatha, &c. + Vender por junto su trigo, maíz,
Mawimatha; manq'awimatha, ikiwimatha, &c. &c. Trigoja mäki suntuxaña, mäki maycharaxaña
Usando del participio en -te o -wi, con los vel qhatuxaña, alaxaña, &c.
pronombres -ja, -ma, -pa, &c. Y la proposición Por mi bien llegaste a este pueblo. Allinajanaki
-tha, a la postre. jutata.
¶ Por cumplimiento: chupiki, tullpaki o ch'uki, Por mi mal hiciera yo eso. Nataki qani uka luririktha.
interpuesta a los verbos. Comer por cumplimiento: Por mi interés. Inawijatha.
manq'ach'ukiña. Y así en todos los demás. Por mi fue a Potosí. Na pachana phutuxchiru mana.
Por delante. Nayratuqi. Idem: nayraqata. Añádanse Acomódese a otras cosas semejantes.
252 Ludovico Bertonio
Por mí mismo sin ayuda de otro hice esto. Porfiado en su parecer. Tuji, jani pakiya vel paka,
Nakamaki, napachaki aka luratha. jani phaxta, jani chikä. Vide: obstinado.
Por orden. Thiyatha thiyatha, saratakama, Porfiado en hablar más y más. Uka tukuta aruni,
sarapakama. pacha tuku. + En disputar: sasikamana, &c.
Por poco no le mato. Niya niya, llalla vel ñaña Porra para pelear o desterronar. Ch'awa. +
jiwäña, niyat'ana, llallat'ana, ñañat'ana. Desterronar o pelear con ella: ch'awarpäña,
Por que causa o razón. Kunapiniki, kunatpiniki, nuwarpaña.
kunayäxatha vel kamisa, kamisäña. Porrazo. K'apaxtäña. + Darle k'apaxtaña.
¿Por qué razón o con qué conciencia? ¿Kuna Portada. Qillqa, punqu. + De cantería: ch'ixuta. + De
chuymaniraki? vel ¿Kuna chuymampiraki? arco: kürimi. + De ladrillo: latrillu punqu.
Por rincones o secretamente. Manqhitha, jamasatha. Portal o cueva de peñascos. Jaqhitiy.
)( Qhanatha. Portal de Belén. Belén jaqhitiyi.
¶ Por sembrar, por arar, por casar, &c. Satamä, Portería, puerta principal. Jach'a punqu.
satanawi, qullimä, qhullinawi, kasaramä, Portero. Punqu kamana.
kasaranawi, &c. Poniendo -mä o -nawi, en los Portillo, agujero de la pared. Pirqa p'iya.
verbos en lugar de -ña. Posada donde uno mora. Uta.
Por sí. Vide: aparte. Posada donde alguno hospeda por algunos días.
Por sí o por no. Arupäki, arutaki, inajaki, chuphijaki. Puriwi.
Por sujetar, por atar. Purumaki. Posar, morar. Utkaña.
Por temor, por odio, por &c. Jaxsarasinaki, Posar de camino o de paso. Puriña, maya paya uru
uñisinaki; axrasinaki lurana. Porque este gerundio qamaña.
y el subjuntivo -jana, -mana, -pana, tienen fuerza Posar o morar contra la voluntad del dueño.
de causal. Utkaraqaña, arphat'araqaña, ikit'araqaña.
Por ventura o quizé. Inaxa, qiynaki. Vide: poner en Posponer no haciendo caso o dejándolo por otra
duda; donde se hallará los modos de hablar que cosa. Armaxaña, armt'xaña, lluch'umukxaña, pisiru
pertenecen a esto. jakhuxaña.
¿Por ventura harás eso? Simpati. Idem: sumpati, Posponer. Vide: estimar menos.
simpatixa aka yä lurasma vel luririkta? ¶ Poseer alguna casa, tierra, &c. Aka uta, yapu, &c.
Por vía de qué parentezco te entremetes acá?. nanki. Pedro la posee o es de Pedro: Pedronki, &c.
¿Kunawaykama? ¿Kuna chhuluma akaru Componiendo el nombre del poseedor o su
jalantaña? Y respondiendo, si tengo, dicen: pronombre con -nkaña, concertando después el
waykaja, chhuluja jukapiniwa. verbo así compuesto con la cosa poseída.
Por un solo Dios. Diosa laykuki. ¶ Poseedor o dueño de la casa, chácara, &c. Utani,
Por un lado. Jakha jarapitha. Y dicese de todas las yapuni, &c. Añadiendo -ni, a la cosa poseída.
cosas. ¶ Posible ser o posible cosa es hacer, aprender,
Porción o pedazo de carne, de pan y de otras cosas. alcanzar, &c. Luraña, yatiña, jakikatasiña, &c.
Jawqi. + Dividir algo en porciones: waqi waqi Tomando el participio de cualquier verbo acabado
jaläña. Y si es de carne dicen también: aycha t'iwi, en -ña, Vide: poder. + ¿Es posible? Interrogando.
aycha t'iwratata. Vide: ¿Es posible?
Porfía. Sasiña jiwatisiña. Posible es que haya ido, dicho, &c. Cuando hay duda
Porfiar de palabra entre sí. Sasiña, kutipasiña, en ello: inaxa lurachisa, arusichisa, &c. Vide: poner
jiwatisiña, aruna jakijasiña, jinq'asiña, junisiña, duda
nukhut'asiña. Poste. Vide: pilar.
Porfiar en decir algo para su bono dorándolo todo. Postema. T'iwka, ch'upu. + Apostemarse: t'iwkitu,
Tuqi. Idem: musa phalaña. ch'uputu. + Apostemado: t'iwka Jaqi, ch'upu jaqi
Porfiar en querer o no querer hacer algo contra lo vel t'iwkani, ch'upuni.
que le aconsejan o mandan. Ch'unch'utha sät'aña, Postillas. Qiri. + Apostillarse: qiritu, qirít'itu
thunuki, k'achaki, tujiki arusiña. Postrarse. Alit'äña, qinst'aña, arpht'aña, kumphut'aña.
Porfiar o poner todo su conato en hacer algo bueno Postrado. Alit'ata, kumphut'ata, &c. + Estarlo:
o malo. Ch'akhawaña, ch'akha ch'akha jalaña, -ru alit'askaña, kumphut'askaña, arpht'askaña, &c.
vel jani jaytaña, jani armaña, jani lluch'uña. Postrero. Ch'ina. + Andar postrero: ch'inaki saraña. +
Vocabulario de la Lengua Aymara 253
Serlo de todos: ch'ina chapi. Prelado de los religiosos, priora, guardiana, &c.
Postrero, último del pueblo, arrabal. Marka vel.: apu priora, Apu guardiana, Apu retora, Apu
kawaya, uta kawaya. provinciala, &c.
Postre de la comida. Ch'ina manq'a. Premiar galardonar. Payllaña.
Potaje o guisado de indios. Luxru. + Hacerle: Premiar al justo. Jiski lurawipatha payllaña, churaña
luxruña, luxrusiña. khuyaña.
Potestad. Vide sup: poder. Poyo ordinario. Premiar demasiado. Jiliskipampi-
Pata. Poyo para dormir. Pata at'i, qawitu. Premio. Paylla, khuyawi, churawi. + Ponerle de una
Prado de buenas hierbas para pastos, &c. buena manta a quien corre más, &c. Jasawipatha
Muyapampa. mä jiski llaqutatha llallaña.
Prado, floresta. Thutumpi pampa. Prenda que se quita para que pague o hasta tanto
Preciar. Jakhuña yupaychaña. que haga, &c. Jark'awi.
Precio. Chani waqi. + Tenerle de un real, de cien Prenda o señal que se dá en seguridad de toda la
pesos: mä reala chanini, pataka sara chanini, &c. paga o por otras causas. Churt'awi: más claro es
vel mä realan chanipa, waqipa. + No tenerle, no prenda. + Dar prenda así: pirinda jaytaña vel
valer nada jani kunan chanipa, jani kuna chanini. + pirindat'aña.
De poco precio: pisin chanipa. + De mucho: juana Prender echando en la cárcel. Wata utaruchaña,
vel jayan chanipa. Idem: irpantaña. + Ser preso así: wata utankiri. +
Preciado. K'ä, jakhu. Vide: querido. Darse por preso: iya wata utankawa saña.
Preciarse de ser pariente del Rey. Mayquna Prender el vestido con alfiler o con cuaquiera otra
apanapajawa sasina chupichasiña. Y así de otras cosa las mujeres. T'irikataña. + Y si es
cosas. arregazándose a su modo juntando la delantera y
Preciarse jactándose. Qanqhiña lupiña, k'anchaña, trasera de su úrku entre las piernas: t'impusjaña,
sumaña. t'impusjasiña.
Precipitada e inconsideradamente. Jani Prender echando raices las plantas. Sapatataña, sapa
amajasitataki, uriptasajaki, q'apaptasajaki. aytataña, tunu katuña vel sapachasiña.
Predicar. Sermonaña, iwxaña vel iwaxaña Diosana Prender el fuego en la lena. Nakkataña, nakthapiña
arupa atamaña. -ni.
Predicador. Sermoniri, sermori iwixiri, iwxiri, Prenderse el manto con el topo o con otra cosa así.
atamiri. Phitut'asiña vel phichit'asiña, phiqachat'asiña, &c.
Pregonar. Pirkunaña, arunaqaña, arut'aña, sermoña. Según fuere la cosa con que.
Pregonar la tasa publicando lo que cabe a cada Preñada. Japi. Este es propio de la mujer. + Las
uno. Tasa arut'axaña. hembras de los animales: walq'i. + Empreñarse:
Pregonar bienes o males. Idem. japitaña, japiwaxataña, wallq'itataja. Son comunes.
Pregonero. Pirkuniri, arut'iri. Preñada propiamente, de la hembra de los
Preguntar. Jiskhiña, jiskhit'aña. carneros de la tierra. Lasata vel lasi, thukata,
Preguntar mucho. Jiskhich'ukiña. p'uñu, p'ini.
Preguntar sin dejar cosa. Nasani, nayrani, jiskhiña Preñada muy cargada y cercana al parto. Tata
vel nasani parani jiskhisina aliqäña. 3 -qi. phalla, tata wallq'i, jullchusa, ñuñu ch'aqha. +
Preguntar si uno ha comido, a él mismo? Puraka wayucha: es estar preñada así.
¿Manq'atati? Añadiendo -ti al verbo o al nombre. Preñada a seis meses, &c. Chuxta phaxsi japi.
Responderá, no he comido: jani manq'atti, por que Preñada a menudo. Ilatha ilatha, jamk'atha jamk'atha
en primera persona se hace sincopa por causa de la japi vel japiwiri, wallqitiri.
partícula -ti. + Eres Pedro ¿Pedrotati? Respuesta Preñez o preñado. Japikankaña, kankawi.
Pedrotwa. Prensar apretando o poniendo la mano o algo
Preguntar por alguno. Tumpasiña. ¿Preguntó por mí encima. Limixataña, q'apixataña, llamch'ixataña,
o no? ¿Tumpasituti? llawch'ixataña.
Prelado, obispo, vicario, &c. Según fuere la Prensar libros con prensa o con otras cosas
dignidad, usando de nuestros nombres, semejantes. Limithapiña, llamch'ithapiña,
posponiéndoles o anteponiéndoles. Apu, si q'aphithapiña.
quisiéremos. Prensar sedas, &c. Qillqaña.
254 Ludovico Bertonio
munajachatapa, utkasiri masipa, wiñayapa. Vide: Prolijo en decir lo que quiere. Atamasisina jani
bien kistu. tukuri.
Privar con alguno, alcanzar mucho de él. Kunasa, Prolijo o largo. Jach'a.
iyasäsiña. Prolongado. Wiskalla, saytu, chunta.
Privar de oficio de alcalde. Alcaldetha mistuwaña. Y Prolongadillo. Wiskalla. Y dicese también de algunas
así de otros oficios y dignidades. frutas y cosas menudas rollizas y algo largas.
Privar. Vide: quitar. Prometer de dar, hacer, &c. Churaja luraja saña.
Proa del navio. Wampuna nasapa. Promesa así. Churaja sawi.
Proceder como cuerdo. Chacha chuymat'aña. + Y la Prometer sin gana de cumplir o de mala gana.
mujer: mamanaka chuymat'aña. Ayaki, chupiki inajaki, läjaki, jach'aki -pä
Proceder como enemigo para con alguno. Awqaña, chuymaki arusiña.
chuntaña. Prometer a Dios obligándose con voto. Diosaru aru
Proceder nacer. Miraña miratataña, aywitataña, jathususiña.
saratataña maphutaña, jutaña, mistuña. Prometer a los hombres obligándose a cumplirlo.
Procesión. Procesiona, pursisana, aunque no es bien Aru jathususiña.
usar de estos vocablos cuando son tan corruptos Prometer lo prometido a otro. Iyaskipaña.
como el segundo. + Ir tuerta.: q'inq'u q'inq'u, parqu Pronosticar que lloverá o que habrá sequía de
parqu jithusu jithintata sullkarasita jilarasitha, asiru tiempo. Jalluniwa, wañamaraniwa sasina arujaña.
q'apisäta saraña, aywiña, äña. + Quebrarse: Y de esta manera también pueden explicarse todos
t'aqhaxtaña, apaxtaña, aywixtaña. + Ir confusa sin los dichos de los profetas.
orden: minusitaki, ch'axrusitaki aywiña Pronosticar a uno o profetizarle que se casará, que
qhuchusiña, allisiña. + Ordenarla: tilaña, reñirá, &c. Kasarasini, jaychasini sasina arujata. Y
chiqachaña. + Hacerla: lurasiña, tumaña. así de otras cosas. + Yo te lo profeticé o
Procurar el bien de otro. Amajasirapiña, pronostiqué: arujasmawa, &c.
p'utup'aywarapiña. Pronto para ir donde le mandan. Khitakama sariri,
Procurador así. Amajasirapiri, saraxaruri kallaki jaqi.
Procurador de oficio. Procuratura. Pronto para obedecer. Kuna lurama satasa llaki
Prodigo. Khurijü q'upanturu luxtatiri, pampa, jach'a iyasiri.
ampara. Pronunciar bien. Aru millk'ukipaña.
Pródigamente dar. Churawasiña, aychawäsiña, &c. Proponer de hacer, de ir, de ayunar, &c. Luraja,
Añadiendo -wäsi, a los verbos de dar. maja, ayunaja saña. Y así de todas cosas.
¶ Prohibir que no vaya, no dé, no lleve, &c. Jani Proporcionado. Punta, thupata.
saramti. Idem: sarajatati; y si no habla con la Propósito de hacer. Luraja sawi.
misma persona: jani sarphanti. Idem: saraniti saña. Propio mío, tuyo, iñawija, iñawima, iñawipa, &c.
Usando de Imperativo o futuro de indicativo con el Esta es mi propia casa; iñawi utajawa aka. Idem:
verbo saña. khikhi utajawa aka.
Prohibido. Sata. Que es participio añadiéndole antes Propio vocablo de los Lupacas o lenguaje.
todo los demás que precede al verbo saña. Lupakana arupapi, Lupakana iñawi arupa.
Profano en vestirle. K'anchilla, k'apchi, k'uskipa. Propiamente hablando en romance. Romancetaki
Profano en las comidas. Mit'a mit'a manq'a jaqi, arusisina.
chupi manq'iri vel manq'awäsiri; y puede aplicarse Propiedad de la lengua castellana. Castilla aruna
a otras cosas. iñawipa. + Degenerar de ella el vocablo:
Profetizar que el hijo de Dios se haría hombre, &c. waykikipaña.
Jaqi tukuni saña. Proseguir. Vida: continuar.
Protundo del agua. Mik'ayu, ch'uwach'uwa larama Próspero, dichoso. Samini, kusini, allini.
anqasi. Idem: winqasi, manqhi q'utayu. Próspero, abundante. Apallachini, källachini.
Profundo sueño. Jiwa jiki. + Tenerle: jiwa ikini. Prosperar Dios a uno, dándole todas las cosas a su
Profundidad. Miq'ayu, &c. contento, a la medida de su paladar. Ampara
Profundo, hombre intrínseco. Vide: intrínseco, &c. quta qutaru anatäña, kunasa wakhiktärapiña.
Prolijo. Vide: espacioso. Próspero ario de comida de papas, de maíz, &c.
Prolijo de hacer. Ancha una. Amkha, tunqu jiski vel alli mara vel pacha.
256 Ludovico Bertonio
Quiza Pedro irá. Inaxa Pedromachini. Idem: jamast'äña, ch'amast'äña, ch'amakt'äña, inti tuqi
Pedromachinixa. Vide: poner en duda. Algunas jithit'aña, sat'aña.
veces: lläsa o qiyna; se juntan y anteponen a Quitar el sombrero a otro o la capa o manta.
inaxa. Iqaraña, phaqaraña.
Quicio. Punku llawina jalakiptañapa. Quitar el bonete o sombrero reverenciando al
¿Quién?. ¿Khiti? cacique, &c. Mayqulaki tanka iqarasiña asarasiña,
¿Quién soy yo para pelear contra tantos?. ¿Kuna &c.
khitti aka jukha jaqi manqa awqasiñataki? Y así de Quitar la honra. Chupi aparaña.
otras cosas. Quitar el vestido al redopelo. Lluch'usuña,
¿Quiénes son?. ¿Khiti? ¿Khitipi? lluch'urpäña, ch'äsuña.
Quienquiera. Khitisa, khitispalla. Quitar el brío a alguno o el orgullo. Jayntilla apsuta.
Quien quiera de nosotros dos. Khitisasa vel Lo cual significa también dar una muy buena
khitijasa. Y así se hará con los otros derivativos. vuelta hasta perder el huelgo.
-ma. -pa. Quitar el intendimiento, oscurecerle. Chuyma
Quien quiera que es. Khiti kankirisa, kh'itirisa. jayphutäña, jayphurt'äña, chhaqutäña.
Quien quiera que esto hiciere. Khitixa aka lurachini Quitar o descolgar. Janaraña, iqaraña.
vel lurani. Quitar la hacienda. Jark'aña vel jark'araña, &c.
Quiere decir o significa. Sapachanasi, sapachanki. Quitar al derredor, alegrando para sacar algo.
Quietarse el que estaba alborotado. Inawanuqaña, Junuranaña.
chuymanuqaña, chuyma inawanuqitu, Quitar algo del precio. Jithiraña.
llamp'unuqitu, t'alaxtitu, utt'itu, vel manuqaña, 3 Quitar de las manos. K'ak'ususiña.
-qi. Vide: ablandarse, amansarse. Quitar pelillos, &c, con dos dedos. K'ichiraña,
Quietar. Activo. Inawanuqäña. 3 -qï. Añadiendo k'ichiqaña.
diéresis, en los verbos precedentes. Quitar la carne del hueso, para cecina.
Quietamente. Kasiki, inaki. Ch'arkhisuña, larusuña.
Quieto. Kasi jaqi vel llumpaqa, aykaya, axa, ina vel Quitar por fuerza cualquiera cosa. Mirmaña,
inanru jaqi. t'injruña, t'it'uña phich'uña, takuraña.
Quillotro o bordón de que usan hablando cuando Quitar cosas menudas. Apiraña vel pankiraña.
no se acuerdan del vocablo propio. Inchi para Quitar la lana mala de encima del vellón.
nombres. Inchiña, para verbos. Phichuraña, phichuqaña, phichurpaña.
Quillotrear. Inchiña, inchiriña y tiene todas las Quitar el barro y cualquiera cosa que se pega.
transiciones -sma, -tama, -tta, -tu, -stu, &c. Phiskuraña, phiskuqaña, sulaqaña, sularaña.
Quintar la plata señalándola. Vide: marcar. Quitar todos los libros, piedras y cosas así, sin
Quintarla tomando el quinto. Pisqatha maya katuña. dejar nada. Q'umaki apsuña, p'axllaña vel
Quinto en orden o lugar. Pusixaru, pusikipa vel q'umusuña.
pisqa. Quitar la presa de las uñas o boca del que la tiene.
Quince. Tunka pisqani. Anjruña, entiéndese ahuyentando.
Quinientos. Pisqa pataka. Quitar algo de lo escrito. Qillkusuña
Quinua, semilla de esta tierra. Jupa. Quitar la primera hilada de las cosas que están en
Quinua silvestre. Ära, iswalla, qä llap'i. ringlera. Tilaraxaña.
Quinua mala de pisar. Q'ullmu. + La muy colorada o Quitar a su albedrio cualquiera cosa. Pampa llujiña.
morada: qami. + La blanca: p'isqi. + La colorada: + Él que quita así; pampa lluji.
q'ana llapi, ch'ukuqata. + La muy amarilla: Quitasol. Achiwa, ch'iwuña, + Usar de él:
ch'usllunqa yü. + La que tira a amarilla: qhachu yü. ch'iwüxatäsiña, achiwaxatäsiña.
+ La cocida con muy poca agua nach'aya. + Quitarse el dolor, la ira, la pesadumbre. Usu q'apisi,
Cocerla así: ñach'achaña. + La que comienza a ch'axmi apartitu, jithit'i tu, anaritu, aparitu.
nacer: pä lakha jupa. Quitarse la habla por alguna enfermedad o
¶ Quitar. Aparaña vel äpaqaña. Y todos los verbos de golpe. &c. Amukt'aña.
llevar, compuestos con la partícula -ra o -qa, Quitarse las nubes. Qinaya chhukuxi, aywixi, jithixi,
usando del verbo propio. q'araxti.
Quitar el sol a otro, poniéndose delante. Inti ¶ Quitarse de algún lugar. Jithiqaña, saraqaña. Y todos
Vocabulario de la Lengua Aymara 261
apaña. Envíe a decirte con Pedro: Pedroru aru Recoger las papas o quinua derramada.
iwirasma. Q'ututhapiña, pallathapiña, mathapäña, märu
Recaudo o provisión del Rey, &c. Apuna Riyina jaquthapiña, chakuthapiña.
qilkqapa. + Tenerte: qillqaniña vel nataki Recoger los brazos o piernas. Ampara, kayu
qillqajuki. + Darle: apxaräña, irxaräña. äthapiña.
Recibir. Katuña, katusiña. Recoger el vestido ancho redoblándole adentro.
Recibir la paga primero que todos. Paylla Pankintaña vel llawuntaña.
nayrat'aña. Recoger o encrespar los cuellos de las camisas, las
Recelarse. Qhiytaña, qhinartaña, jaxsaraña, jinuraña. cortinas y otras cosas. Sinkhathapiña,
Receloso. Qhï, llajlla, qhima. pullchuthapiña. Vide: paulo supra.
Recelo. Llajllat'aña, &c. Recogerse el lienzo, pellejos, &c. que estaban
Rechazar la pelota. Ch'ankutaña vel kutäña. tirantes. Iqathaptaña, qhuchuthaptaña. Vide
Rechazar con razones. Aru kutäxaña, kutit'äxaña. encogerse y juntarse.
Rechinar el carro, la puerta, &c. K'ärk'art'aña Recogerse a su casa. Maqhaña vel maqhasxaña.
k'ak'ax k'ak'axtaña, jachaña. Vide: crujir. Recogerse el corazón en Dios. Diosaki amajasiña,
Reciente. Sü juntu. Dicese del pan, carne y plata. paqaqanaña.
Reciente, nuevamente hecho o sacado. Ari. Recogerse a vida honesta. Sap'a chuymanixaña,
Pertenece al vestido, plata y otras cosas. amajasisxaña, jiski chuymaninakana kayupa
Recio, de fuerte complexión. Muruch'i, kutu, yaxa apisxaña.
jani mirq'isiri, sinti, yawirka janchini. + Hablar así Recogerse a casa de buenos. Jiski chuymariinakana,
recio: junt'u, jach'a sinti arusiña. Diosaki thaqirinakana utpankaxaña.
Recio de condición. Yaxa vel mita jaqi. Vide: bravo. Recogido. Vide: modesto. + Traer vida recogida:
Reclamar. Janiwa saña, arustaqhaña, aruskataña, janikuna qhiyki saranaqaña, Dios jaxsarasaki
aynikataña. saranaqaña. 3 -qi. + Casa recogida: sap'a uta, jiski
Reclamar a las aves con la boca para cogerlas. chuymaninakana utapa.
Qisqisaña. Recompensar. Vide: pagar.
Reclamo así. Qisqisaña. Rezongar. Aruskataña, arustaqhaña, ayniña, aru
Reclinarse. Alixataña vel arphxataña. thalarasiña, jallparasiña, jawq'arasña.
Reclinar la cabeza sobre la mano. Amparata Rezongando irse. Aywiwaxaña, arustaqhawaxaña.
q'imikataña, arphkataña, alikataña. Rezongón. Arunqati, arunk'alla.
Recobrar lo perdido al juego. Jarususiña, Reconciliarse hablándose. Arurapisxaña, arust'axaña
jarususxaña. vel arusthapitxaña.
Recobrar lo que estaba en poder de otro. Reconciliarse dejando el odio. Amawasxaña,
Apsusxaña, katusxaña. Amawathapitxaña, muxsthapisxaña.
Recobrar la virtud perdida. Nayrajama jiski Reconciliar los desavenidos. Amikusäxaña,
chuymanixaña. muxsthapisäxaña, phiskuthapisäxaña,
Recoger. Vide: coger. kumpañasäxaña, jamp'atisäxaña. Vide: amigos.
Recoger en las manos. Ampararu chankuña. + En la Reconcentrado. Manqhini.
manta: mujiru katuña. Reconocer lo que se habla desaparecido, olvidado o
Recoger el ganado o la multitud de gente perdído. Ullt'asxaña, Jakisxaña.
desparramada. Anathapiña, tantathapiña, Reconocerse por parientes. Apaña pura ullt'asxaña
aywithapäña, qhuchuthapitäña. Vide: juntar. vel phankhasxaña. Y podemos descender en
Recoger en casa a los pobres. Qurpachaña vel particular diciendo: jilani sullkani, &c.
qurpaña. Reconocer su falta. Juchaja sapiniña.
Recoger la vista. Nayra arpht'äña. Reconocer la merced recibida. Khuyituwa saña, naru
Recoger la ropa levantándola. Iqutaña, aputaña. khuyawipa amutaña.
Recoger las cortinas cerrándolas. Lluchuqaña, Recopilar en breves palabras o escrito. Pisi vel k'ata
lluchuthapiña, sip'uthapiña, jiskhathapiña arunaki atamaña, qillqaña, qillqathapiña,
sip'uthapitaña. k'arathapiña.
Recoger el corazón distraído. K'itasmukuri Recordar al dormido. Amajasäña, japhutäña. Activo.
chuymaja jark'aña, mayaru utt'äña. Recordar con espanto. P'araxtaña, jalutaña.
Vocabulario de la Lengua Aymara 265
Religión, modo de vivir de los religiosos. Idem: vel khachanaqaña, juchawäña, umawäña, uru jithäña,
sü, sara. päsnaqaña.
Rellenar. Chillantaña. Vide: embutir. Remozarse el viejo: Waynaptxaña, waynakakixaña,
Relleno. Chillantaña, chillat'aña. yaqanakakixaña.
Relumbrar. Lliphij lliphijtaña, p'allchax p'allchaxtaña Remojar pellejos y otras cosas como también
vel p'allchaqaña. 3 -qi. garvanzos y todo lo que se echa en remojo.
Relucir. Lliphij lliphijtaña. Chulluch'iña, chulläña, chullutatäña, p'asatataña.
Remachar clavos. &c. Tantallitäña. Remolino de aire cuando es poco. Waywa. + Andar:
Remangarse. Lluch'ukatasiña vel llint'akatasiña, saranaqaña.
chäkatasiña. Remolino grande. Tutuka. + Levantarse: maputaña,
Remanso. Uma llamp'u. sarutaña. + Cubrir todo el aire de polvo: wila
Remar. Jayt'uña, jayt'usiña. tutuka, jarq'u tutuka sari;
Remero. Jayt'uña. Remolino del rio. Uma mulluq'u. + Dar en él andando
Rematar la tela. P'itaña. por el rio: uma mulluq'umpi jakisiña. + Haber en el
Remate así. P'ita. rio o tener muchos remolinos: jawiri tuma tumasa
Remate o almena. Amäta. jali, phiruru phiruru jali.
Remate encima de otras cosas. Alaxapa. Rempujar. Chunkt'aña, qhithit'aña, phankut'aña,
Remedar para aprender. Yatiqaña. chunkarpäña, qhitirpäña, q'imirpäña, nukhurpäña,
¶ Remedar para reír: yatixäña. Y todos los verbos mukharpäña. + Con al pie: tinkirpäña vel tinkit'äña.
compuestos con la partícula -xä v.g. Rempujar de burla. Qhitich'ukiña, &c. Añadiendo
Remedar al que come. Manq'axäña. -ch'uki en los verbos susodichos.
Remediar al necesitado. Yanapaña, jakäña, Rempujarse unos a otros. Chunkt'asiña, &c.
qhispiyaña. Añadiendo la partícula -si, a los mismos verbos.
Remedio así. Yanapaña. + ¿Qué remedio?: Remudar poniendo uno en lugar de otro, casa o
¿Kamachanisu?. ¿Qué remedio o que haremos en persona. Lantikipaña, turkakipaña.
esto?: ¿Kamachatana? + Darlo con decir que puede Remudarse. Lantikipasiña, mit'arasiña.
hacer esto o lo otro: amajasäña, amutäña. Remudar para que descanse la persona o cosa.
Remedio para enfermedad. Qulla jampi, qullasiña Yanjräña.
jampisiña. Remudarse así. Yanjräsiña.
Remedio para no pecar. Luraña. + Ser remedio: Remudarse el vestido para ahorrar a otro. Isi
yanapaña. + No tenerle uno para dejar de morir: yanjräsiña. + Cosa remudada así: yanjräsiña,
mata pachankaña. yanjräsiwi; y comúnmente lantikipasiña, &c.
Remedio hay para salvarnos. Qhispiñasa wakisikiwa Remunerar. Payllaña, churaña.
vel yatisikiwa. Y puede servir a otras cosas. Remunerar dando más a uno que no a otro.
Remendar el zapato agujereado. Lluphat'aña. Chakhuki payllaña vel churaña.
Remendar así el vestido. Kallat'aña, llupht'aña. Renacuajo. Uqullu.
Remendarle con entremeter hilos al modo de Rencor. Usutaña, ch'ixniña, uniña. + Tenerle: usutaña
indios. Wataña, thap'aña, qhap'aña, t'iriña, tawtaña, q'inaqaña. + Echarle de sí: armaña.
siq'uña. Idem: watantaña, thap'amaña, &c. Rendirse al enemigo. Awqaru makhatxaña,
Remendado así. Watata, &c. vel arapachata. alikatxaña, amparamankathawa saña.
Remiendo. Kallatawi, thap'at'ani, &c. según fuere. Rendir su juicio a otro. Aru katuña, arupa jakhusäña.
Remendón. Llupht'akamana, &c. Rendir. Vide: vencer.
Remirarse en hacer. Ullikipa, ulliruruña. Rendir gracias por la merced. Vide: agradecer.
¶ Remitirse al parecer de su confesor: Renegar apostatando. Dios pantaña.
confesiyrijañathawa. Añadiendo -ntha, al nombre Renegar diciendo malas palabras contra Dios. Dios
y al pronombre, y después las terminaciones del t'aqhaña, ñanqhaña, Dios manqa arusiña, tuqiña.
verbo -kankaña. Renegador así. Dios manqa aru wajllita vel wajlliri.
Remitome al parecer de quien lo entiende. Aka ya Renglón. Siq'i.
yatirinthathawa. Idem: aka yä yatiri Renombro o blasón. Phichu, uywi. + Tenerte:
kamischitanixa, uka aru katuja. phichuni, uywini: anteponiéndole lo particular.
Remitir a uno de hoy en mañana. Aru Renombre tener de padre y amparo. Qillinka,
268 Ludovico Bertonio
Rodear camino no andando via derecha. Q'inq'u Ropa media vieja. Murqu isi.
saraña, ch'illiwa paki saraña. Ropa como felpa. Phuñu, llusq'a.
Rodeo del camino. Q'iq'u thaki vel asiru q'apisäña Ropa de apestados. Tapita isi. + Dejarla en el camino
thaki. para que el que la cogiere se lleve la enfermedad o
Rodezno del molino. Molinona phirurupa. peste: tapiniña.
Rodezno para hilar. Phiruru. Rostro. Ajanu, ullinaqa.
Rodilla de la pierna. Qunquru. + Hincarla: killphiña, Rostro lagrimoso. Jacha ajanuni.
killphit'aña, tillpinuqaña vel qunqurutha killphiña. Rostro hinchado. Uqullu, umullu. + Hacer rostro al
Rodilla, trapo pare fregar, &c. Q'uchallu, enemigo: awqa manqa ayniña.
murqupañu. Rostro quemado del frio. Paju, k'ank'a k'ank'a,
Roer. T'uniña, achuraña, k'ajuraña, jankhiraña. qhacha, t'ukurt'äta, pajurt'äta.
Roer solamente lo que está cocido de la papa, Rostro quemado al sol. Qhatirata.
manzana, &c. Khallmuraña. Rostri tuerto. Parkitha, kichatha, q'isutha ullat'iri.
Roer algo, el que no tiene dientes. Qullmuña, Roto. Vide: andrajoso.
qullmuraña, qullmukipa, qullmururuña. Rostro, agujereado. Lutu lutu, p'utu p'utu, llika llika
Roer huesos, etc. Sipiraña, t'ururaña, t'urukipa, isi. Vide: gastado, viejo. + Andar con el vestido tan
t'urururuña, jankhikipa, jankhiruruña. roto que se parezcan las carnes: isitha janchi q'üsi,
Rogar al que no gusta de darlo que se le pide. uqusi.
Achikaña, jithi winkuña. Rojo, bermejo. Phaq'u. + Uno que tiene el cabello
Rogar a Dios. Jamp'at'iña, mayisiña. así: phaq'u vel chuqi pantasä ñaq'utani.
Rogar por otro. Jamp'atirapiña. Rubí, piedra preciosa. Wila qispi qala.
Rollete de ichu donde asientan las tinajas. Tiyapu. Rubio. Vide: rojo.
Rollizo y prolongado. Wiskalla. Rudo de ingenio. Araqu chuymani, pisi vel luqhi
Rollizo como balaustre en partes delgado y en chuymani, suwamari. Vide: ch'a- no. 1.
partes gordo. Waq'allä. + Hacerle: waq'alláchaña. Rueca de hilar. Acá no se usa.
Rollo de piedra. Qala piquta. Rueda de gente. Vide: corrillo.
Romaza hierba. Llankha llankha. Rueda de molino o piedra. Kuna.
Romadizo. Umchi. + Tenerte, umchitu. Rueda de carretoncillo. Sitiqä.
Romadizo soco, de que padecen los niños. T'isi. + Ruego. Achikawi, jamp'atiwi.
Tenerle: t'isitu. Rugas del rostro, paño, &c. Pullchu pullchu, llawu
Romadizarse. Umchitu. llawu, sip'u sip'u. + Tenerlas en el rostro: pullchu
Romadizado. Umchi, umchikatuta. pullchu ajanuni. Vide: arrugarse.
Romper. Vide: quebrar, rasgar. Rumiar. Q'anasiña, chamusiña, khistusiña.
Romper abriendo mucho. Wikatataña. Rumiar. Vide: considerar.
Romperse. Vide: quebrarse, deshilarse, rasgarse. Rústico. Quqa jaqi, sach'a jaqi, wanaqu, taruja.
Roncar. Qhultuña, qimsaña. Ruido. Los nombres o verbos que se significan, casi
Ronco. Kunka qixayu, amaya saxa, amayana anita, todos son onomatopeyas, que con la pronunciación
ch'aja, tarqaqa vel turquqa kunkani. del vocablo imitan al sonido o ruido que hacen,
Ronquecer. Kunka qixayut'itu, amayat'itu, ch'ajt'itu, v.g.:
jikt'itu, turqut'itu. Ruido de la llama que abrasa grande cantidad
Ronquera. Qixayu kankaña. de leña. Nina kujuti vel quxuta quxuti.
Ronchas o granos. P'usu p'usu, quxu quxu. + Salir: Ruido muy desabrido al cortar o refregar palo
p'usut'itu, samut'itu, quxu quxu mistutu. con piedra y cosas semejantes. Jajapurachaña,
Roña. Qaracha. + Tenerla: qarachitu. + Pegarla: jinchuru chanjrantaña.
makhatäña. Ruido que hace el que se está muriendo cuando
Ropa. Isi. + Ponérsela: isit'asiña. + Ponerla a otro: la hierve la olla o la candela de mala cera o
isit'äña. sebo. T'ax t'axtaña, p'ax p'axtaña.
Ropa vareteada o labrada de diversos colores Ruido que hace el agua al caer de la fuente o
naturales. Charqa charqa, q'alla q'alla, sü sü. caño. Ch'axchaña vel phaxchaña.
Ropa de lustre. Llipiri isi. Ruido del que le hace con el zapato o con el
Ropa de lana muy negra. Isi larama lanqhu. vestido, &c. Churuxtaña, churux churuxtaña,
272 Ludovico Bertonio
Saltar y brincar los corderos, muchachos, &c. Sanar el ciego, sordo, mudo, &c. Ullitatäña, isapäña,
Sink'usiña, q'usk'isiña. arusäña vel arustatäxaña.
Saltar las bardas. Uyu qurä thuqukipaña, jalakipaña. Sangre. Wila. + Gotear: ch'aqhaña.
Saltar los granos de maíz cuando le tuestan y otras Sangre corrompida. T'amata wila.
cosas así. P'ataxtusnuña, thuqutusnuña. Sangre real. Qhapaqa wila.
Saltar con un solo pie, teniendo al otro levantado. Sangre cocida para comer. Wila parka. + Cocerla
Anata thunkuña, anata thuquña. así: parkaña.
Saltar polvo en los ojos. Qhuri nayraru t'ijutusnutu. Sangrar. Sirkaña. 3 -ki.
Saltar el fuego o cundir con el aire. Thä nina Sangrar al modo antiguo de los indios o hechiceros.
jawq'arpiy, jawq'akati vel nina jallpakati. Tikhat'aña.
Saltar el grillo. T'ijutaña. Sangrar ríos. Jawiri pallarpäña, patjaña, pataqaña y
Saltar la sangre. Willa t'ujutusnutu. encaminandole a otra parte: irpamukuña.
Saltar los ojos. Nayra jaltusnutu. Sangría. Sirkaña.
Saltos, latidos o brincos. T'iju t'ijutaña. + Darlos; t'iju Sangriento. Wilaxtara. Vide: ensangrentado.
t'ijutaña, t'ax t'axtaña. Idem: t'ax t'axtitu, unuqkitu, Santo. Idem vel Diosaru chuymani, Diosaki antikatiri,
puruqkitu; poniendo primero la parte que los da. + &c.
Darlos el que es azotado: pharara anataña. Santo del cielo. Alaxpacha Santo.
Saltear. Jaqhuraña. Santidad. Santo kankaña.
Salteador. Jaqhuriri, warka, t'iwrari, t'iwriri. Santificar. Santochaña, santo luraña.
Salvar. Qispiyaña, jakäña. Santiguarse. Santa kurusäsiña.
Salvación. Qispiña, qispiyaña. Santiguarse de otro. Jaqi ulljasina vel jaqitaki santa
Salvador. Qispiyiri. kurusäsiña, way saña vel supayu ulljasina
Salvados afrechos. Jamch'a. jamachaña.
Salvaje. Musi, anti, taruja, wanaqu, sallqa. Vide: Sapo ordinario. Jamp'atu.
rústico. Sapo grande. P'ati vel mama wallaja jamp'atu.
Salud. K'umaraña. + Darla: K'umaräña, k'umaraptäña. Sapillo. Ch'ich'ikaña.
+ Tenerla: sap'akiña, k'umarakiña, jiskikiña. Sapillo, que suelen llamar a las niñas por donaire.
Saludar. Arurapiña, jamp'at'i mama saña. Jamp'atu, k'ayra.
Saludarse. Arurapisiña. Sarampión. Idem: sarampiya, qhirqhi usu, jank'a usu.
Salud del alma. Almana jiskipa. + Tenerle: jank'a usuña. Idem: usutu.
Saludes. Vide: besamanos. Sarao o baile de caciques y de gente principal con
Salvia hierba. Sumuña. mucha mesura. Suxa, ayma. + Hacerle: aymaña,
Salvo, excepto. Mayniki, mayaki. v.g. aymat'aña, suxaña, suxat'aña.
Salvo Pedro, todos son ignorantes. Taqi jani Saquear. Jark'aña.
yatirikamakiwa. Pedro mayniki ancha yatiri. Saquillo, talega. Wäqa.
Salvo la Virgen María, Madre de Dios, todos los Sardina. Idem.
hombres y mujeres somos concebidos en Sarna. Qaracha. + Tenerla: qarachitu, qarachatitu,
pecado: jaqinaka qayqachixa juchanikama qaracha q'äkipitu. + Estar lleno de ella: qaracha
jakhutatatanwa. Wiñaya virgen María Diosana khankha vel k'ank'a vel k'á. + Pegarla: makhatäña.
taykapa mayni sapakiwa juchawisaki Sarnoso. Qarachaxtara, chullchu. + Carnero sarnoso:
jakhutatakankana. qaracha khankha.
Salutación. Arurapiwi. Sarpullimiento. Sisu. + Tenerle: sisutu, sisu mistutu.
Sana cosa, buena para la salud. Sap'a, jiski, Sarpullido. Sisuna tukuta, t'uruta.
maysana. Sarpullirse los niños o deshollarse el sobaco o entre
Sanamente, con sencillez. Chiqa chuymampi. las piernecitas. Llillijaña vel llillijitu.
Sano y salvo sin desastre. Kasithapaki. Sarpullimiento así. Llilli.
Sano, libre de enfermedad. K'umaraki, sap'aki, Sarta, gargantilla. Wallqa, aju.
ñañaki, &c. Satanás. Idem satanasa, supayu.
Sanar. Neutro. Jakxaña, sap'axaña, k'umaraxaña. Satisfacerse, vengarse. Puriqäsiña.
Idem: usu apartitu, aparitu, usuraña. Satisfacerse cobrando. Katusxaña.
Sanar. Activo. Jakäxaña, sap'äxaña, k'umaraxaña, &c. Satisfacer, pagar la pena que debe. Phuqhaña,
Vocabulario de la Lengua Aymara 275
Semejarse o parecerse entre sí. Ukajapurakiña, Señal. Unancha, marka, sanampa, puyllu.
maynijapurakiña. Señalar. Unanchaña, markaña, puylluña, sanampaña.
Semejante hacer a Pedro, &c. Pedrojachaña, Señal de la herida que queda en la carne. T'iri,
Pedrojamachaña. qullqi.
Semilla de todas cosas, aún de los animales y Señal para mojonar las tierras o para otras cosas.
hombres. Jatha. Jusnu, sanampa.
Semilla de los hombres y animales. Jathasiña, jatha, Señalar así. Jusnunuqaña.
sapaqa. + Derramarla provocándose a polución: Señalar con hilo de lana o con algún fleco los
sapaqaja vel jathasiñaja; y si es mujer: llawsa carneros, &c. Quylluña, puylluña o cortando algo
llawsaja mistuwasiña. + Derramarla o tener la oreja.
polución en sueños: samkana sapaqa mistutu. Señal así. Quyllu, puyllu.
Semilla de las hembras y mujeres. Llawsa llawsa vel Señal. Vide: mojón.
janq'u. Señales haber de hielo. Ch'iwirijawa.
Semilla de quinua, trigo, &c. que degenera algo de Señales de haber lluvia. Jallurijawa.
su especie. Isuwalla. Y aún llaman de este nombre Señafes haber de buen alto. Allimaririjawa. Y este
a los bastardos y a los que no son legítimos. modo puede aplicarse a muchas cosas.
Semilla o pepita de algodón y ají. Chira vel chila. Señales dar o muestra de querer reñir.
Semilla o pepita de las manzanas, uvas, &c. Jupa Jaychasirijawa. Diste muestra o señales de reñir:
jupa. jaychasirijatawa.
Senda. Juch'usa thaki, pallqa vel jayphu thaki. Señales del golpe que queda en la carne. Larama
Seno de las mujeres donde ponen algo. Phiqhi. + jusq'ullu. Vide: cardenal y acardenalar.
Poner algo en él: phiqhi ruchasiña, phiqhirusiña. Señalar oficios. Kamajaña, irjaña. Vide: repartir,
Seno de los indios que traen camiseta. Chuyma distribuir.
qhawa. Señalar la parte que a cada uno cabe de trabajar.
Sentarse. Utt'aña, utkaña. Süjaña. 3 -ji
Sentarse todos, sin que nadie esté en pie. Señas hacer con los ojos. Nayra q'isuptäña,
Jant'axtaña, Idem: jant'axnuqtaña. thijrutaña.
Sentarse en ringlera. Tilanuqtaña, siqi siqi utt'aña. Señas torpes hacer de lejos. Jayatha wachaña,
Sentarse y levantarse de rabia o enojo. Thuquta k'imiña, wachach'ukiña, k'imich'ukiña.
thuqunuqaña. Señor. Apu, mayqu, mallqu, tata. Hacer del señor: apu
Sentarse sobre algo. Utxataña. apu tujsaña. + ¿Eres por ventura señor del
Sentarse arrimándose. Utkataña. universo? ¿Mayqutatl, inkatacha?
Sentar o asentar a otro en alguna parte. Utt'äña, Señor propio. Pachpa markani mayqu vel apu.
utkäña. Señor de vasallos. Jaqini.
Sentarse en cuclillas. Kayu äkipasisa utkaña. Señor de criados. Yanani.
Sentado estar. Utkaskaña. Señora mujer principal. T'alla. Vide: mujer noble.
Sentenciar, decidir. Jakijaña, phat'jaña, jakhirpäña. Señora, nombre de comedimiento. Matay, mamatay.
Sentencia. Jakhijawi, phat'jawi. Usanse hablando solamente con ella. Porque no
Sentido, hendido. Turququ laxra vel saxa. + Mirar si diremos Mata doña María jiwi. Por decir S. Doña
está sentido: tan tantaña, golpeando. María murió. Sino diremos: T'alla Doña María
Sentida palabra. Waynaskaña, jalutaskaña aru. + jiwi.
Decirlas uno que está enojado: waynaskaña aruna Señora de vasallos. Marmi apu vel marmi mayqu.
jaqhuntaña, irantaña. Sencillo, no doblado. Maytharphi.
Sentido de la vista. Ulljaña. + Del oído: isapaña. + Sencillo, no malicioso. Chiqa chuymani, uypayu,
Del olfato: mukhit'aña. + Del gusto: malliña. + Del sullullu.
tacto: llamkt'aña. + De la imaginativa: amajasiña. Sepultar. Imaña.
No hay vocablo genérico que signifique estos Sepultar con grande pompa. Jach'a chupimpi imaña.
sentidos. Sepultura debajo de la tierra, cavada no más.
Sentir, barruntar. Jamurpäña. Imawi. Sepultura como casa sobre la tierra. Amaya
Sentir, entristecerse. Phut'isiña, kichusiña. Vide: uta.
amohinarse. Sepultura como una caja de muchas piedras para
Vocabulario de la Lengua Aymara 277
Sobar pan, barro, &c. Q'apiña, lliwq'aña. Soga de que cuelgan otras soguillas para cazar
Sobar. Vide: fregar, estregar. vicuñas. Urquña.
Soberano excelente. Qullana. Soga para rodear el ganado. Lipi.
Sobervia. Apusnaqaña, tujiña, anchasnaqaña, tataña. Soga de tres ramales. Kimsa tharphi wiska. +
Sobervio. Apusnaqiri, jilasnaqiri, ch'uwasilla, Hacerla: kimsat'aña. Y así pusit'aña, &c.
puwalla, tataña vel tataña chuymani, mita tataki: Soga para subir ichu con una argolla de hierro o de
tata pacha, jach'a chuyma, tuji, tunu. Vide: ichu. Suchi
obstinado, mal mandado. Soga gruesa como maroma. Simpa: la de ichu. Qara:
Soberviamente. Apusnaqirijaki, tatañajaki, &c. la de cuero.
Sobornar al juez, &c. Chillutaña vel paqariña. Sol. Inti; o según los antiguos. Willka. + Hacer sol:
Sobras de comida. Manq'a puchu, allqa, pilla, ami, lupiña. Vide: lu- no. 4. donde hay muchos modos
pilliri, t'insjiri vel alsa. tocantes a este vocablo. + Nacer: jalsuña. +
Sobras de otras cosas. Puchu, pilla, &c. Ponerse: jalantaña. + Dar en los altos de los cerros:
Sobrar. Puchuqaña. 3 -qi. Allqaña. 3 -qi. Pillaxaña, qullu qulluru k'achachasíña. + Hacer mucho sol o
pillaqaña &c. + Hacer sobrar: puchuqaña, &c. bochorno: lupi t'ajti.
Sobrado de la casa. Utaxaruta. Sol con uñas. Ch'iwunaqaña. + Con bochorno:
Sobre. Vide: arriba, cima, &c. qanqarpusiña. + Pasarte con bochorno:
Sobre o acerca de este negocio. Aka yätha vel qanqanpujitu. + Estar sobre la cabeza y en el medio
juchatha. día: sunaqinkaña. + Bajar de medio día: inti
Sobre escrito de la carta. Alaxaru qillqata vel jalakipti vel jaqhukipti.
qillqawi. Solamente. -ki. La cual partícula se pospone a los
Sobresalto del corazón. Chuymana t'ij t'ijtapa. + nombres y a las otras partes de la oración y se
Tenerte: chuyma t'ij t'ijtitu, t'iju t'ijutitu, amax interpone a los verbos, v.g.
amaxtirtu, chhuj chhujtitu, jaynta jayntitu. Solamente es hombre rico, pero, &c. Qhapaqaki
Sobrestante, como mayordomo. Atäni, wallpani, qhapaqa, mäsqa.
sitani. Solamente entiendes en comer. Manq'akiña,
Sobrenombre, apellido. Jaqi suüti. manq'aki manq'ata, manq'aki tuliña, &c. + No
Sobrepujar. Vide: exceder. solamente le afrento, pero le mato: jani
Sobrino del varón, hijo o hija de su hermano. Yuqa, qhaxsichakinti, mäsqa jiwäpinina.
pucha. Na: solamente te aborreceré, pero tendré gana de
Sobrino del varón hijo o hija de su hermana. Jakiri. matarte: jani uñikimamati, mäsqa jiwäña
Sobrino de la mujer hijo o hija de hermano. Ipasari. ullikatamama.
Sobrino de la mujer, hijo o hija de su hermana. Solamente se ocupa en hurtar. Luntata mayaki
Yuqa vel pucha. luntatiri.
Socolor o con achaque. Tullpaki vel sirijamaki. v.g. Solapar, encubrir una cosa que saben entre tres o
Socolor de ir a misa vas a Jugar. Misaru maja cuatro. Aru limijasiña, llupjasiña.
sirijamaki anatirimata. Solapado. Aru lluphjasiri, manq'ajasiri.
Socorrer. Yanapaña. Solar de la casa, antes de hacerla. Utachaña. +
Socorro en peligro. Jasakataña, chijiru puriri Tomarle: chapasiña, katusiña, qamasiña.
yanapaña. Solar suelo de ladrillos. Ladrillona jant'akuña. + Con
Socorrido, acudido. Activo. Yanapiri. piedras menudas: jayu juyuna sataña.
Socorro. Yanapaña. Soldar como hacen los plateros. Qasaña vel
Sodomía. Qhacha jucha. qasat'aña. Vide: ajustar.
Sofrenada. Ferenaña wayutaña. + Darla: ferenatha Soldado de la guerra. Soldaru.
wayutaña. Solicito. Q'apa. + Andarlo: parirasiña, parax
Soga de lana. Wiska. Y si es corta: wiskalla. + paraxnaqtaña, nina umaki jalaña. Vide: diligente.
Hacerla: k'anaña. Solicitar dando prisa. Jamk'achäña, jamk'äña,
Soga de ichu. Phala. + Hacerla: phalaña, phalakipaña. jananäña.
Soga de nervios. Warik'ara. Solicitar de amores. Kallaña vel watunqäña.
Soga de corteza de maguey. Ch'awara. Solicitar a los deudores para que le paguen.
Soga muy fuerte de ichu. Mullä. Manunaka ansaña.
280 Ludovico Bertonio
Solo, único. Maynijta, mäjta vel sapajta. Sonar el vestido de seda. Isi chhux chhuxti,
Solo sin compañía. Sapaki. chhuxu chhuxu.
Solo uno de dos o tres, &c. Maynipa. Sonar el viento. Thä jisq'i.
Solo sin gente. Tantataki vel ch'intata, ch'ijita, chuñita, Sonar la campana. Jachaña.
q'araxtata, wasara, suruwaña. Sonar la campanilla o esquilón. Chilin chilintaña,
Solitario que gusta de andar siempre solo. Jaqhaxta chin chintaña.
jaqi, sapaxtaki saranaqiri. Sonarse las narices. Jurma qinsarpäña, qinsusuña.
Solitario, ermitaño. Sapaxta utkiri. Sonsacar. Vide: engañar.
Sollozar. Jayintaña, khikhintaña. Soñar. Samkana. 3 -ki
Sollozar muy recio. Q'anq'alliña. Soñar sueño que dicen es señal que conviene dejar
Solsticio de diciembre. Willka kuti. la ida. Qullu samkaña. Es superstición.
Soltar, dejar. Antutaña, jarajaña. Soñar que cayó en el agua, que mató, que pecó, &c.
Soltar la voz. Kunka antutaña vel antutxaña. Samkana umaru jalantaña, jiwayaña, &c.
Soltar la risa sin querer. Laru antutkataña, Soñar malo o buen sueño. Yanqhataki, jiskitaki
phakusuña, larusuña, larutataña. samkaña. No hay que hacer caso de ello.
Soltar el agua represada. Patarpäña. Soñada cosa. Samka yaki.
Soltar la ira. Q'apisi phakususiña vel phullusiña. Sopa. Idem: allpi t'ant'a. + Hacerla: t'ant'a allpichaña
Soltar al esclavo dándole libertad. Paqumatha vel allpitatäña.
antutaña vel chuyma ma kamama saña vel chuypa Soplar el viento. Thäña vel tha wayri, de -aña.
qamapha saña. Soplar todo un día. Thälaña.
Soltarse la mula maneada. Thu kullusnuña, Soplar con la boca. Phusaña.
ätusnuña, p'ilixtusnuña yarutusnuña. Soplar para encender. Phustataña.
Soltarse lo que está atado. Jaraxtaña, jaraxnuqtaña. Soplar o matar la candela. Phusjaña jiwäña, jint'äña.
Soltarse el agua. Patawaqtaña. Soplar los fuelles. Thä nukhuña, fuelles aputaña.
Soltarse la sangra después de la sangría. Wila Soplar el polvo. Phusarpäña.
phalli, paqtawaqti, &c. Soplarle sacándolo. Phususuña.
Soltar la deuda. Manu pampachaña vel uksakipa Soplar al oído, aconsejar mal. Samakipaña, aru
saña. churaña.
Soltarse rompiéndose o quebrándose algo. Sorber. Juchhaña. Juchhusuña.
T'akhutusnuña. Sorberlo todo. Juchhusuña.
Soltarse en hablar el que va aprendiendo. Aru Sorber un poco. Juchharaña.
jakikipaña, yatikipaña. Sordo. Uqhara. + Hacer del sordo: uqharachasiña. Y
Soltera. Marmijta, casaramä, casaranawi, siruki si es para con otro: uqharachasirapiña.
marmi. Sordo pero no del todo. Jakha, Idem: jakhata, wakita
Soltero ya de días. Wasa, wasa kunani, chacha siruki. uqharaki.
Soltero no casado. Chachajta, casaramä, casaranawi. Sordera. Uqhara kankaña.
Sombra. Ch'iwu. + Hacerla: ch'iwuxataña, Sosegarse el corazón. Chuyma t'alaxti, t'arphuti,
ch'iwukipaña. + Hacerla con algo causándola: t'arphunuqi vel manuqi.
ch'iwuxatäña, chiwukipäña. + Hacerla por mucho Sosegar a otro. Chuyma t'alaxtäña.
tiempo: ch'iwujasiña, + Hacerla en partes y en Sosegado estar. Llamp'unuqaña, manuqaña,
otras no: ch'iwunaqaña. + Hacerse sombra así inawanuqaña. 3 -qi.
mismo con algo: ch'iwujäsiña, ch'iwuxat'äsiña. Sosegado estar todo, haber mucho silencio.
Sombrero. Tanka. Somprero. Ch'ujtataki, ch'intataki.
Sombrero de grande falda. Jarp'a vel kallara tanka. Sosobra para el que come. Llip'u llip'uru manq'aña.
Somero. Alaxachi, alaxa. + Arar así: alaxachiki + Tenerla: llip'u llip'uru, ati atiru manq'aña. +
qulliña. )( Aliki qulliña Darla: manq'aña.
Someramente. Alaxachiki. Sospechar que uno hurtó, pecó, &c. Inaxa
Sometico. Qhacha, qhachasiri, ipa wawsa, q'iwsa. Es luntatachi, juchachasichi sana vel nantha luntati,
propiamente el paciente en este gravísimo pecado. juchachasi vel luntata, wachuchuqa tumpaña.
Sonar la voz, la campana, los instrumentos Sospecha. Chuymana tumpaña. + Darla de sí:
músicos, &c. Aruña arusuña, isapasiña, jilusuña. tumpäsiña.
Vocabulario de la Lengua Aymara 281
jajaputu.
Suerte. Sami, kusi. + Tenerla: samini, kusini. Vide:
dicha, dichoso. + Quedarse sin suerte: pasuña.
Suertes. Vide: adivinar, apostar.
T
Tabaco, hierba. Sayri. + Tomarle en humo o en
Sufrir. Mutusiña, mutusikiña vel mutut'asiña.
polvo: laqhaña mukhiña, sinqhat'aña. + Amigo de
Sufrir malas palabras. Aru mutusiña.
él: sayri kamana.
Sufrido. Ustanawi, amuki vel amu chuymaki mutusiri.
Tabaquero, donde se guarda o el matecillo. Jisk'a
Sugerir o decir que diga. Aru chillutaña,
mat'i, lluqhu.
chilluxaräña, umkaña.
Tabique. Taypi pirqa vel taypirana, jalajiri pirqa. +
Sujetar. Atipaña. Vide: vencer, conquistar.
Hacerlos dividiendo los aposentos: pirqana
Sujetar hombre. Jaqichxaña.
jalajaña, Idem: qinchana, &c.
Sujetar hombres. Jaqichaña vel jaqichxaña.
Tabla. Idem vel k'ullu tabla, k'ullu pallalla. + Hacerla:
Sujeto que tiene señor. Mayquni vel apuni. (Puruma
pallallachaña.
jaqi).
Tablero de ajedrez, molinillo, alquerque, &c.
Sujeto al aire. Thä, uta, uraqi, &c.
Kumisiña tabla.
Sumar las partidas. K'arathapiña, jakhuthapiña,
Tachar algo. Jamquwa, yanqhawa saña. + Y si es muy
qillqathapiña.
grande la tacha: jaxumallawa, jaxutiyiriwa saña.
Sumirse algo la tierra. Jithiranttaña, aparanttaña,
Tacto. Llamkhaña, llamkht'aña.
jalaranttaña.
Tajar plumas. Tasaña, tasaraña, tasarpäña.
Sumirse la arena y otras cosas menudas.
Tajada de melón o de pan, &c. Q'allujata q'allujawi,
Alliranttaña, wararanttaña.
kharita, &c.
Sumirse los ojos. Nayra phutunqu kakixi. Vide:
Taladrar. Phalaña, phalajaña.
hundirse.
Talega. Wäqa, juskusi.
Sumir algo. T'alajrantäña.
Talega garniel o zurrón de lobo marino. Juru
Suncho, hierba de una flor amarilla y alta. Pinawa.
wallqipu.
Superficie del agua o de la tierra. Umana vel uraqina
Talegón. Suywa wäqa.
pawräpa vel alax alaxapa.
Taleguilla o bolsilla. Waynacha vel susk'i wäqa.
Superstición. Layqasiña.
Talle tener de hombre de bien. Jiski jaqijaki
Suplir lo que falta. Phuqhaña.
ullinaqaña. + Tenerle de hermoso hombre de buen
Suplir por otro yendo a algún cabo. Mayni lanti
talle: Kamquta suma, tupata, sulata. Vide: hermoso.
saraña. Y puede aplicarse a otras cosas.
Tallos de coles, lechugas, &c. K'apa. + Echarlos:
Suspenderse. Vide: admirarse.
k'apachasiña.
Suspenso atónito. Khakhart'ata vel khakhatatata.
Tal cual. Kamisasa, kamisaspalla.
Vide: perplejo, dudoso.
Talento para cualquier cosa o habilidad. Chuyma.
Suspirar, gemir debajo de la carga. Nat'aña,
Idem: amawt'aña.
qhurpaña, q'asaña, kharkhaña. 3 -qi vel ät'aña.
Talón, calcañar. Kayu wintu.
Sustentarse con su trabajo. Iranaqasisina jakasiña.
Taba de hueso. Qhanqalla. + Jugarla: qhanqhallusiña.
Sustentar algo con la mano. Katujasiña.
Tamaño. Juch'a, tansa. Es de mi cuerpo o tamaño: nä
Sustentar de lo necesario. Manq'asa, isisa, kunasa
tansa.
kichurapiña, amajasirapiña, p'ut'up'aywasirapiña.
Tamaño de grueso y de ancho. Jukhankha. ¿De qué
Sustituir, suceder a otro. Lantiña vel lantiraña.
tamaña es? ¿Qayqa juch'a? vel tansa vel jukhankha.
Sustituir poniendo otro. Lantäña, lantiräña.
Tambo. Qurpa uta.
Suyo. -pa, pospuesto a la cosa poseída: sukapa, utapa.
Tan o tanto. Jukha.
Sucio. Vide: sucio.
Tanto no más. Jukhakiwa.
Tan bueno, que no se puede explicar. Jani arusiña
jiskiwa. Y así de otras cosas. Vide: -qi.
Tan bueno, sabio, fuerte que no puede ser más.
Jiskina jiskipa, amawt'ana amawt'apa.
Tanto o tan grande como un hombre. Jaqi tansa vel
sä.
Tanto en número. Jukha. + ¿Qué tantos son? ¿Qayqa
Vocabulario de la Lengua Aymara 283
Testimonio. Inatha tumpaña. + Levantarle: inatha vel Tierno. Sü, junt'u, phututu, muri. Algunos son para
lutitha qasitha tumpaña. carne y pan; otros para plata y otras cosas.
Teta o pecho de todas las hembras y mujeres. Ñuñu. Tierno de corazón. Waynasiri, khuyasiri vel
Tetilla. Sirk'i ñuñu. waynasiri chuymani.
Teja. Idem: Tisa. Tierra o suelo por donde andan los vivientes. Aka
Tejar. Vide: techar. pacha uraqi.
Tejar donde las hacen. Qallu uta. Tierra material como un puñado de ella, &c. Laq'a.
Tejer. Sawuña. Vide: sa- no. 35. Donde hay muchas Tierra de sembrar. Yapu. + La que no ha descansado
cosas tocantes a esto. todo el tiempo que conviene: qallpa + Con que
Tejer media vuelta. Ajanuqaña. enlucen: quntaya. + Labrada a pedazos: challka
Tejer vuelta entera. Llawuchaña. challka. + Llena de espinas: kanjlla kanjlla, ch'api
Tejer mal. Ayraña, churut'aña. ch'api. + De la mejor para sembrar: janq'u yapu. +
Tejer ropa vasta y mezclada de muchas lanas. Para baño: ch'aqhu ch'aqhu. + Fofa: Jipi laq'a. +
Ch'axch'iña. Templada: taypi yunka. Idem: qhiwra. + Muy
Tejer entreverado de blanco y negro. Paki k'anaña. caliente; yunka, junt'u uraqi, likhina. + Buena para
Tejer una camiseta listada do alto abajo. Pitaña, arar sin camellones: muta; y con camellones: suka.
apiña. + Mala para sembrar: paraxra. + Nunca o raras
Tejer caireles de diversos colores. Sullqu apikipaña. veces sembrada: puruma. + De pan llevar:
Tejer esteras. K'anaña. pachamama, suyrumama, t'umiri jiski anqa laq'a. +
Tejer sin apretar mucho. Llaja vel tapha sawuña. Blanda de arar: sulña, jasa. + De muchos hoyos:
Tejer tupido. Phathuchaña. t'uxu t'uxu, p'iya p'iya, lutu lutu. + De muchas
Tejedor. Sawuri. grietas: laxra laxra k'ank'a. + Muy fragosa:
Tejedora diestra. Isi qhupi. amphuta aynacha. + De temporal: k'ink'u. + De
Tez de viejo. Phichu phara. regadío: k'ayi. + Abundante de todo: uyaya. + Dura
Tez como la de los indios, ni blancos, ni negros. de labrar: ch'aykara, ch'ullqi, amaru. + Seca o
Khupi. asoleada: japu laq'a. + Que sirve de salsa a los
Tía, hermana de padre. Ipa. indios: phasa. + Pelada sin hierba ni árboles: p'axra
Tía, hermana de madre. Tayka. vel q'ara, p'axra p'axra.
Tibio. Llaphi, q'uñi, juxsa. + Entibiar: llaphichaña, Tierra. Vide: jardín, huerta.
q'uñichaña. Tierra colorada medicinal. Taku. Y la que es buena
Tibio en servir a Dios. Jayra thä chuymani, qilla. para cimientos. P'arp'a ñiq'i.
Tibieza así. Jayrakankaña. Tierra o patria. Marka, yurawi.
Tiempo. Pacha. + De arar: qhulliwi. + De sembrar: Tierra o provincia. Mamani sü vel uraqi.
satawi. + De guerra: pacha kuti vel awqa pacha. Y Tieso. Lawa, yixa.
así de otras cosas, dicen también. Tiesto de cosas quebradas. Jiwk'illala.
Tiempo se hace ya de sembrar, &c. Sataña wakisi, Tigre. Uturunqa, uturunqu.
purisi. Tímido. Jaxsarakamana, llajlla. Vide: medroso,
Tiempo antiguo. Nayra pacha, walu, mikha. cobarde.
Tiempo oscuro. Ch'ixri, laxa. Tínaja de grande boca y poco cuello. Maxma,
Tiempo de grande hielo. Wari q'asa, thä urutati wirkhi.
pacha. Tinajilla. Laki.
Tiempo de gran sequía. Waña. + Después de la Tinieblas. Ch'amaka, laxa.
sementera: lapaka. + De conjunción de la luna: Tinta de escribir. Idem: ch'apina.
jayri. + De esterilidad: mach'a. + De muchas Tinta con que tiñen. Waykuña.
aguas: thijrasi pacha vel uma chucha, jallu. + )( Tinta azul. Larama waykuña. Anteponiendo el
Waña chucha. + De cosecha: llamayu. Y es para nombre particular.
todo lo que se coge, trigo, papas, peras, manzanas, Tintorero. Waykuri.
pescado, &c. Tío, hermano de padre. Awki. Y de madre: lari. Y
Tiempo bueno o buena coyuntura. Muqu. + Llegar a para decir mayor o menor le anteponen jila o
buen tiempo: muquru puriña, phat'iru puriña. sullka. Como también dijimos de los hermanos y
Tiempo o temporada. Chhana mit'a. conviene a todos los parentescos, donde puede
Vocabulario de la Lengua Aymara 287
Trabajo aflicción. Taqisiña, mutuña, thaxi, sumi, Traer al retortero con engaños. Llullakipa
qani, wayu. + Darle a otro pidiéndole llullaruruña.
importunamente: qanichäña. Traer a casa comida, carne, personas, &c. Puräña.
Trabajosamente. Qanitha, jaritha, mamatha, Traer la rueda. Khiwiña.
ch'amatha. Traer los brazos o piernas fregándolos. Khakhuña,
Trabajosa cosa o persona llena de trabajos. phiskuña, thijmiña.
Taqisiñaxtara, kichusiñaxtara jaqi vel jakaña, uta Traer a la memoria. Amajasisxaña, amutasxaña.
vel marka, &c. Traer en la memoria. Chuymana apanaqasiña,
Trabajado estar. Vida: afligido. waqaychasiña.
Trabucar a uno de su propósito. Chuyma Traerse bien tratado. Yamparusita saranaqaña. Vide:
juqhukiptäña. galano.
Traza o maña. Musa. + Darla: musa phalaña. + Él Traer con alagos. Achikaña. Tráfago. Chhuch'ujasiña,
que sabe darla: apinquya, musani, amawt'a, qallani. tanqajasiña.
Traza inútil. Qasi la amajasiña. Tragar comida. Manq'antaña. + Bebida: umantaña.
Trazar. Qallaqaña. 3 -qi. Chuymat'aña, amutaña, Tragar como bestia fiera. Jinq'antaña, qhultuntaña.
musa phalaña. Tragar sorbiendo. Juchhantaña.
Trazar, para hablar en su abono. Tuqi vel musa Tragar mucha chicha, vino, &c. Sin hartarse.
phalaña. Pultintaña, sajuntaña, k'atantaña.
Trazador. Musani qallani, qallu, amawt'a jaqi. Tragar a prisa. Q'usixtäña, q'usijrantäña,
Tracalada, grande manada de carneros o mujeres. manq'arpäña.
Urqulara, marmilara, qhachulara. Tragar sin mascar. Khistukipa mä manq'antaña.
Tratar mal de palabra. Arunchaña, lakhanchaña, Trago de algo que se bebe. Jumch'i.
aruna muxst'äña, irt'aña, jaqhut'aña. Tragón. Q'usijrantä kamana.
Tratar con la plata. Qullqi miräña. Tramar. Qipanchaña, qipantaña. + Sacar un hilo de la
Tratante así. Qullqi miräkamana. trama, qipa jiskhusuña.
Tratar al mayor como menor. Sullkachaña. )( Tramar embustes. Llullañataki, k'anasiña,
Jilachaña. mukhusiña, amajasiña.
Tratar decir. Atamaña, arusiña. Trampantojo. Musa. + Hacerle: musanchaña, musana
Tratarse familiarmente. Susisiña, aywisiña, katuña.
jaqiwäsiña, k'usk'isiña, jaqiwaña. Trampa de coger ratones. Phaq'a.
Tratarse como señor, por arrogancia. Apusnaqaña, Trampa de coger vicuñas. Saraya vel kuru.
jilasnaqaña, anchasnaqaña, q'illinaqaña, Tramposo. Aruna jikiriri.
jach'awanaqaña. Tranco. Luqawaña. + Darle: luqawa luqawaña, jach'a
Tratarse la mujer como señora. Q'illinaqaña, jach'a chillqiwaña.
ch'uwanaqaña. Tranzadera ancha de un dedo para atar. Llimphi.
Tratarse como enemigos. Ch'untasiña, awqasiña. Transfigurarse. Mäkiptaña vel mä mukutaña,
Vide: tratar, &c. mawkiptaña, pä ajanut'aña. Vide: demudarse.
¶ Traer: apaniña. Y todos los verbos de llevar Transfigurarse el demonio en ángel de luz.
compuestos con la partícula -ni. Irpaniña, iraniña, Supayutha ansila tukuña vel ansilachasiña. Vide:
&c. Tomando el verbo que cada cosa pidiere. disfrazarse.
Traer luto. Jach'ira saranaqaña, siñachasiña, Transformarse. Idem ut hic supra.
jach'irt'asiña. Transido de hambre. Vide: muerto.
Traer afligido a alguno por no castigarle presto. Trapo. Q'uchallu.
Jiskhasäña. Tras la Iglesia, &c. Iglesia ch'inaqata, iglesia jikhani,
Traer agua o comida en la boca sin echarla. ch'inatuqi, jikhanituqi.
Jumq'ujasiña, jumch'ijasiña, jumq'unaqaña. Tras mí, tras tí, &c. Ch'inaja, chinama, -pa, -sa, &c.
Traer perplejo o inquieto a alguno. Q'aymasäña. + Llegó tras mí o después: ch'inaja puri. + Ir tras
Traer alderredoral que azotan. Phiruräña, alguno o en seguimiento: alisiña.
phararäña, anatäña, piñutäjaki jaläña. Trascordado, descuidado. Arma, arma arma,
Traer el vestido angosto o corto por necesidad o armamt'ä, armat'akamana.
por juego o disfrace. K'ichixatasiña. Trascordado estar. Vide: olvidarse.
Vocabulario de la Lengua Aymara 291
Uno de buenas fuerzas. Janchini ch'amani. &c. Que siempre se hace de dos. Mayqallu. V:
¶ Uno que de ordinario es dado a alguna cosa o la may.
hace de ordinario como andar, comer, beber, Un par de zapatos, de medias, de cubiletes o vasos
reñir, &c: sarakamana, mank'akamana, compañeros, &c. Maya jaqi zapato, &c.
umakamana, jaychasikamana, &c. Mudando la Un día. Mü uru, en lugar de mä.
-ña, del verbo en -kamana Y si fuere nombre se le Untar. Phiskuña, thijmiña, sulaña, phiskukipaña, &c.
ahade: winukamana, k'usakamana, qullqikamana; Untarlo todo. Phiskukipaña.
dado al vino, a la chicha, a la plata que de ordinario Untar o dar de sebo con cera, &c. Lik'inchaña,
se bebe o busca. siranchaña.
Uno que de ordinario habla con doblez. Watiqa, Uñas. Sillu. + De grandes uñas: qiwcha qiwcha
jakhast'ä, Idem: mäst'ä aruni. silluni. + Rascarse con ellas: lliwq'asiña,
Uno que siempre dice de sí a todos. Iya wanaqu, jat'iqasiña. + Meter dentro las uñas: lliwq'antaña,
iyasakamana. ch'umintaña. + Agarrar con ellas como el león o
Uno que en nada se entremete. Kasijaqi vel ina jaqi. gato: ch'umithapiña.
Uno que tiene estrella o dicha en todo. Inkini. Pide Uraño. Sapaxtaki jakiri vel saranaqiri, jani khitimpisa
gerundio en -taki. jaqiwiri, jaqiwasiri.
Uno que no usa parecer y que se va escondiendo. Urdimbre. Asi.
K'uñu k'uñu vel qurpa jaqi. Urdir la tela. Asi jaqhuña, tilaña, sawu tilaña.
Uno que ya comió, bebió, recibió, &c. Manq'ata, Urdirla de diversos colores. Asi vel sawu suq'uña.
umata, katuta, &c. Los cuales son nombres y si se Urón. Animalejo que coge vizcachas. Siki. + Cazar
juntaren con -kankaña, mudan la significación, por con él: sikina jisk'acha katäña.
que manq'atakankaña, &c. quiere decir fue comido. Usar de algún vestido: Isit'asiña.
Venid acá los que habeis comido o id a trabajar: Usar de algún libro. Librona yatit'asiña, ullajasiña.
Manq'atanaka akaru jutama, iranaqiri mama, &c. Y Usar del matrimonio. Kasaratajampi, Idem:
no es tan poco general este modo. marmijampi ikiña.
Uno de cabello desgreñado. Ñaq'uta t'ampha vel Usar del matrimonio o tornicar cuando puede ser
t'ampha ñaq'utani; si se pospone el sustantivo o la sentido de los que están cerca. Muchuchaña,
cosa que significa parte, como ojos, manos, pies; irqichaña, que es tratar como a niños a los que
&c. o cabello, como aquí, debe añadírsele ni- y si están cerca.
el sustantivo se antepone, no se le añade, lo cual es Usufructo de la chácara. Aka yapu jani nankiti,
aviso y regla para muchas cosas muy ordinarias. yapuki yapuchasiña. Y así de otras cosas.
Uno que no sabe comprar ni vender por ignorar el Usura. Mira. + Dar a usura: mirani chariña, manuña.
precio. Payi jaqi. Usurero. Mirani charikamana.
Uno que siempre trabaja. Pali jaqi. Usurpar. Katusiraqaña vel lukutasiraqaña.
Uno que muere mozo. Pasuni. Util cosa. Jiski, sap'a. Vide supra: provechoso.
Uno a quién de ordinario echan la culpa de los Utilísimo. Jiskina jiskipa.
hurtos y otras cosas por alguna nota que dió. Utilidad. Jiskikankaña.
Ch'ipuqu vel puyaqu. Uvas. Upasa, Idem: jupasa. + Hacer vino de ellas:
Uno de cabeza ahusada. Sukuya vel sayt'u p'iq'iñani. upasana winu ch'iwraña, q'upaña, takiña.
Uno que le tiembla la cabeza. Kharkhatilla vel sujsu
jaqi.
¶ Unos con otros: jupapura. Vide: entre sí.
Unos a otros herirse, regalarse, ayudarse, &c.
Chhuxrichasiña, chuqichasiña, yanapasiña.
Interponiendo la partícula -si.
Un camino y dos mandados. -spä. Haced un camino
y dos mandados. Id a misa y visitad al enfermo:
misaru maspäki usurullintajata.
Un zapato, un guante, una media, un ojo, un oído,
sin compañero. Ch'ulla zapato, ch'ulla guante.
Un lienzo o la mitad de la manta o manto o sábana,
Vocabulario de la Lengua Aymara 295
Vano. Ch'uwasilla.
pusima, &c.
Votar prometiendo algo a Dios. Diosaru aru
churasiña, aru jat'ususiña; con gerundio en -taki.
Votar. Vide: maldecir.
Y
Esta letra que llaman y griega, casi siempre en la
Voto que se hace a Dios. Vide: voto y votar.
lengua Española sirve de consonante, pues yere alguna
Voto así. Diosaru aru churasiña Diosaru vel Diosampi
vocal, cuando se pronuncia leyendo, como es fácil de
aru jat'ususiña.
ver aún en algunas palabras que actualmente vamos
Voz. Kunka. Vide: Boz.
escribiendo. Por esta causa no se podrán si no los
Voz. Kunka. Vide: ronco. + Soltarla: kunkaptaña,
vocablos que comienzan por Y, cuando tiene fuerza de
kunka antutaña.
consonante, al modo que dijimos, sacando algún
Voz delgada. K'acha, salla, juch'usa.
vocablo, que todos universalmente acostumbran
Voz gruesa. Lankhu q'axcha.
escribir con Y, como se fuera vocal: los demás podrán
Voz desabrida. Waxllita. Voz buena, suave. Sap'a,
buscarse en los que se escriben con I, vocal.
muxsa.
Y. Conjunción copulativa. -sa, y sirve de juntar
Voces dar. Warariña, arunaqaña, qapariña, qapari
dicciones. -ska, de juntar oraciones.
anataña. + Darlas muchas a una: jayllisiña, jupiña,
Ya. Niya. V.g. Ya comimos: niya manq'atana.
jaylliña.
Yacer enterrado. Imatakiña, imatakakiña.
Voz mala. Jaxumalla, qankiñä.
Yema de huevos. Yü.
Vuelcos del corazón. Vide: alterarse o brincar. + Dar
Yema del árbol. Amu. Vide: botón.
vuelcos el enfermo: jaqhukipta, jaqhururtaña, lat'a
Yerno. Tullqa. + Tomar por yerno: tullqachasiña.
kumpuña, ñat'aña, qurpaña. + Dar vuelcos las
Yerro, falta. Panta, pantata. Idem: pantawi. + Hacerle:
mulas y otros animales: sunt'isiña, wat'ix
pantaña.
wat'ixtaña, jaqhukipta jaqhururtaña.
Yerto. Lawapacha. + Ponerse yerto: lawakakixaña,
Vuelo. Jalutaña.
lawaptaña, ch'akhaptaña.
Vuelta o envés del paño. Jikhani vel manqituqipa.
Yerba para las bestias. Qhach'u. + Darla a las
Vuelta de azotes. Asutiwäsiña, jaychawasiña,
bestias: qhach'u liwaña vel churaña.
misk'it'äña, muxstäña, jiskichantaña.
Yerbas de varios géneros. Quranaka, alirinaka.
Vuelta de podenco. Idem.
Muchos nombres de las cuales se hallarán arriba en
Vuelta de la tela que van envolviendo en el telar.
los vocablos de la M donde dice malas yerbas que
Llawu. + Tejerla: mä llawu sawuña.
se suelen desherbar en las chácaras.
Vuelta del río y otras cosas. Q'inq'u q'inq'u, parqu
Yerba que nace en los pantanos. Chuwa chuwa.
parqu, k'awsu k'awsu. + Darlas el río. Q'inq'u
Yerba que rodea los árboles como la yedra y es
q'inq'u jalaña. + Dar vuelta pasando a la otra parte
medicinal contra el frío. Waji.
del cerro y otras cosas así. Makipacha, sarakipaña.
Yerba medicinal también contra el frío. Sanu sanu
¶ Y todos los verbos de andar con la partícula -kipa o
phinqu phinqu.
-kipta y si la vuelta es hacía nosotros se pone
Yerba como granillos negros a la orilla de la
-kiptani, como sarakiptaniña.
laguna. Murmunta.
Vuelta de cabellos. Ñaq'uta mithawäsiña, jik'iwäsiña,
Yerba que sirve de teñir azul. Qisña.
ñuqiwäsiña. + Dar vuelta de cabellos: mitawäsiña,
Yerbazal. Qhach'u qhach'u, qura qura.
&c.
Yerbas de comer cocidas. Ch'iwa yuyu.
Vuelta que da el pájaro alderredor. Kiwyaña.
Yerbas que se comen crudas generalmente se
Porque se llama kiwya el tal pájaro. Kiwyaña; es
llaman. Paqu, aunque tienen sus nombres
dar vuelta de azotes.
particulares. + Comerlas: paquña.
Vueltas que da el volante del reloj. Phirurukipta
Yeso. Pachachi. + Calera o cantera de él: pachachi ira.
phirurutaña, jalakípta jalarurutaña. Y éste puede
Yeso, espejuelo. Lliphi lliphi pachachi.
aplicarse a otras cosas.
Yo, pronombre. Na, nä, naya.
Vuelta que dan a uno tomándole cuatro en el aire.
Yo mismo. Nakikija. + En plural dicen: nanaka,
Wayra jaqhuta.
kikinakaja vel nanaka, kikija vel na kikinakaja.
Nosotros mismos, exclusive. + Jiwsakikisa vel
jiwsanaka kikisa vel jiwsanaka kikinakasa;
hablando inclusive.
302 Ludovico Bertonio
Z jinchuna t'isnukatasiña.
Zarcos ojos o pardos. Quychi nayra.
Zarpas. Ñiq'ixtara, chullqu isi.
Zabullirse. Ñusk'untaña, k'uñuntaña.
Zarposo. Ñiq'ixtara isini.
Zabullir. Ñusk'untäña, k'uñuntäña, phultuxrantäña.
Zaino. Ipa pupa.
Zafo de gente o sin cosa que ocupe el lugar. Q'ara,
Zenith. Sunaqi. + Estar el sol en él: Inti sunaqinki vel
q'araxtata.
inti sunaqi. + Llegar el sol al zenith: Inti sunaqiru
Zafar así. Q'araxtäña, q'aräxaña, q'arachaña.
puri.
Zafio. Uru.
Zorrilla de mal olor. Añuthä.
Zaherir lo malo y también lo bueno. Ät'aña,
Zorrilla contradictor. Kutipakamana vel sasikamana.
äkataña, chuymaru ch'illat'aña. Ablat. -na de la
Zorra. Qamaqi, laranu, pampa anu, suni anu.
cosa.
Zorra gran ladrona. K'ichi qamaqi.
Zahúrda. Quchina utapa.
Zozobrar la nave, barco, &c. Wampu apakipti,
Zancadilla. Kayuna äkipaña, kitakipaña,
sat'ikipti, jalakipti.
millk'ukipaña. + Dar o echar zancadilla: kayuna
Zumbar el oído. Jinchu ch'usuritu vel ch'ustitu.
äkipaña, &c.
Zumbar las abejas. Pupa püti.
Zancajoso. Yanqha kayuni.
Zumbido. Ch'usuraña, putaña. Según fuere de oído o
Zapallo. Thamuña.
abejas.
Zapato de indios. Jiskhu. + Ponérsele: jiskhut'aña,
Zumo. Uma, mark'a. + Exprimirle: ch'iwrusuña. +
jiskhot'asiña.
Tenerle: umani mark'ani.
Zapato a nuestro modo. Idem. + Calzársele:
Zurrar. Lip'ichi phiskuña, qaquña.
zapatut'asiña. + Quitársele: jiskhususiña,
Zurrador. Lip'ichi phiskuri, &c.
jiskhullusnuña, wiskhu apsusiña, ch'äsusiña.
Zurrón. Lip'ichi wäqa, juru.
Zarcos ojos. Qupa nayra.
Vocabulario de la Lengua Aymara 303
Para que no te halles dudoso (amigo lector) cuando hallares los números o cotas que se ven por toda esta primera
parte del vocabulario, digo que se habían puesto para hallar otros sinónimos o modos de hablar que están en la
segunda parte, cuyas letras se habían dividido con aquellos números para más brevedad; pero para que se
alcanzase este interno era necesario imprimir primero aquélla que ésta; y por no haber advertido en ello, no
servirán aquellas cotas tan puntualmente como deseábamos. Con todo esto para que haya algún tino en esto para
los curiosos, será bien saber que todos los vocablos pertenecientes a la letra A, se habían dividido en 90,
números dando a cada columna el suyo: y de la propia manera se habían dividido las demás letras, con que
comienzan los vocablos por su orden de ABECEDARIO, pero por la causa que hemos dicho se han dejado de
poner. Y así los números o cotas que hay en la primera parte, responderán a la columnas de aquella letra con que
se acota remitiéndola a la segunda parte; aunque tampoco con la puntualidad que se requiere, sino a poco más o
menos.
¶ Muchas veces también van acotados en esta primera parte los capítulos y parágrafos de la Gramática donde
aquello se trata, y entiéndese de la Gramática de esta misma lengua aymara impresa en Roma el ano 1603.
¶ Las erratas que se hallaren en todo este Vocabulario irán notadas al fin de la segunda parte, que no sera dañosa,
sino de algún provecho a los que con cuidado se diere al estudio desta lengua.
Vale
FIN DE LA PRIMERA PARTE DE éste vocabulario, a Gloria de Nuestro Señor Jesucristo y de su Santísima
Madre siempre Virgen, y siempre inmaculada María señora. Nuestra, &.
IMPRESA EN LA CASA DE LA COMPAÑÍA DE JESUS, del pueblo de Juli, que está en la provincia
Chucuyto, en la imprenta de Francisco del Canto.
Antes de dar principio a esta segunda parte, es necesario saber, que la Lengua Aymara carece de algunas letras
que tiene la española y usa de otras que la española no tiene. Por esta causa adoptamos las letras o fonemas
oficialmente aprobadas en Bolivia con el titulo de "Alfabeto único". El orden de las letras y silabas con que se
ponen los vocablos para que con más facilidad puedan hallarse es la siguiente.
A, Cha, Chi, Chu, Chha, Chhi, Chhu, Ch'a, Ch'i, Ch'u, I, Ja, Ji, Ju, Ka, Ki, Ku, Kha, Khi, Khu, K'a, K'i, K'u, La,
Li, Lu, Lla, Lli, Llu, Ma, Mi, Mu, Na, Ni, Nu, Ña, Ñi, Ñu, Pa, Pi, Pu, Pha, Phi, Phu, P'a, P'i, P'u, Qa, Qi, Qu,
Qha, Qhi, Qhu, Q'a, Q'i, Q'u, R, Sa, Si, Su, Ta, Ti, Tu, Tha, Thi, Thu, T'a, T'i, T'u, U, Wa, Wi, Wu, X, Ya, Yi, Yu.
En el diccionario original de L. Bertonio se utiliza la duplicación de vocales aa, ii, uu; para el alargamiento
vocálico. En la presente edición, para tal efecto, utilizamos la diéresis (¨), de acuerdo al uso del Alfabeto
Unificado, como demostramos en los siguientes ejemplos:
chaaca = chäka queenaña = qïnaña
suuchaña = süchaña maa = mä
Muy necesario también es volver a recordar que los vocablos que acaban como: q'apisiña, jaychasiña, &c, que
son innumerables; hablan de ponerse sincopados diciendo: q'apisña, jaychasña, &c. Porque así acostumbraban
decir los indios cuando hablan. Pero porque los principiantes quizá no acertarán a formar la tercera de indicativo,
ni los demás modos que de ella dependen; pareciome ponerlos sin sincopa, con este aviso que hablando nunca
digan q'apisiña, sino q'apisña y de esta manera todos tos demás que se acabaren en -siña en el presente y
pretérito de indicativo, en primera y segunda persona y hablando por otros tiempos; de todos los modos siempre
tomen a tomar la i, que quitaron en presente y pretérito de indicativo y lo mismo sucede en los que se acaban en
-saña. Porque los dos dichos tiempos se ha de quitar la a, antes de ña, como sisña, en lugar de sisaña: hartarse, y
-sña, en lugar de -saña, aunque estos son muy pocos.
P, PH, P'. Cada una de estas letras en esta lengua se pronuncian de diferente manera como dijimos al principio de
la primera parte. Y para que fácilmente se sepa dónde se han de buscar los vocablos que comienzan por ella,
seguiremos este orden, que los distinguiremos en 3 parte. Primero: pa, pi, pu; segundo: pha, phi, phu: tercero:
p'a, p'i, p'u. Y el modo como se han de pronunciar se sabrá como dijimos en la susodicha anotación primera y
oyendo de la boca del indio, advertiendo que cuando se escriben con una sola p, se pronuncian como
pronunciamos en nuestra lengua española.
T, TH, T'. En 3 párrafos distinguiremos los vocablos pertenecientes a esta letra, en el primero comienzan por: ta,
ti, tu; en el segundo: tha, thi, thu; y en el tercero: t'a, t'i, t'u. Advertiendo que cuando no tienen más que una sola
t, s in h, se pronuncian como en romance, cuando es acompañada con h se pronuncian soplando y cuando está
acompañado con un apostrofe se pronuncian como explotando.
CH, CHH, CH'. 3 maneras tienen los indios de pronunciar esta letra, la una ordinaria como nosotros; como este
vocablo chacha - varón. La segunda con más aspiración chhaxraña - arrastrar. La tercera es como ch'alla = arena.
Para buscar está ordenada de la siguiente manera. Primero: cha, chi, chu; segundo: chha, chhi, chhu; y tercero:
ch'a, ch'i, ch'u.
K, KH, K'. en el vocabulario de L. Bertonio, estas letras están entremezcladas con las postvelares y
desordenadamente. En la transcripción hemos tomado encuenta el contexto del habla actual, el buen gusto y más
que todo algunos condicionamientos junto a las vocabies o, e. Y para hallar fácilmente están ordenadas de la
siguiente manera. Primero: ka, ki ku; segundo: kha, khi, khu; y tercero: k'a, k'i, k'u.
Q, Qh, Q'. Estas letras cada cual se pronuncia de diferente manera y con más fuerza. En el vocabulario de L.
Bertonio igual que las letras velares están confundidas y en desorden. En la transcripción hemos tomado en
Vocabulario de la Lengua Aymara 305
cuenta los mismos aspectos que para la letra anterior. El orden es de la manera siguiente. Primero: qa, qi, qu;
segundo: qha, qhi, qhu; y tercero: q'a, q'i, q'u.
X. Ningún vocablo hay, que comience por xa, xi, xu. Pero se usa mucho en el medió y fin de la dicción y si
alguno en el principio que comienza a estudiar este nuestro vocabulario no acertare a leerla (que cierto es la más
dificultosa letra de todas para leer), haga cuenta que es ja, ji, ju. Y después podrá preguntar al indio ladino, cómo
se pronuncia el vocablo escrito con aquella letra xa, &c.
306 Ludovico Bertonio
X
No hay vocablo que comience con xa, xi, xu. Sólo ocurre en posición medial y final de la palabra.
Este fonema representa un sonido muy propio de la lengua aymara. Es postvelar porque su pronunciación sale
detrás del velo del paladar y es fricativo porque al pronunciarlo el aire sale del pulmón como raspando y
haciendo vibrar las cuerdas bucales.
No es oclusivo porque en su pronunciación se puede alargar. Además al igual que los sonidos /q/, /qh/, y /q'/,
condiciona a las vocales /i/ y /u/ haciendo que éstas se pronuncien como si fueran e, o.
Vocabulario de la Lengua Aymara 307
sus significaciones ordinarias, aunque tienen otras, Api chusi. Frezada labrada a manera de ojos.
como puede saberse por el arte y cuando en el Phatanka api chusi: comilón.
verbo entran dos o más, el tal verbo alcanzará Apilla. Papas como batatas de que hacen el qawi.
también nueva significación, como en muchas Apinquya. Fruta que llaman granadilla.
partes de este vocabulario puede notarse. Apinquya jaqi. Ingenioso.
Apt'asiña. Añadir más. Apikipaña. Hablar aprisa.
Apaqaña. 3 -qi. Añadir. Apiraña. Coger como el que limpia el trigo, &c.
Apaqa. Añadidura. Apisxaña. Volver por el mismo camino a algún lugar.
Apxattaña. Caer sobre o venir sobre algo o crecer Apikipasxaña. Idem.
más la enfermedad, &c. Apiña. Seguir las pisadas.
Apasäsiña. Dejarse cautivar el corazón: chuyma Aphithapiña. Juntar lo que se va recogiendo.
apasäsiña. -na. Apisiña. Tener ropa de varias lanas groseras.
Apawi manqa apaña. Llevar más y más sin Apu. Señor corregidor, príncipe.
discreción. Apu kankaña. Señorío.
Apasäsiña. Enviarse uno a otro presentes o regalos. Apuskachaña. Ensoberbecerse.
Apäsiña. Enviar presentes uno solo a otro. Apuykachaña. Idem.
Apäsiña. El don o presente. Apuchasiña. Dar pródigamente.
Apa. La carga vel khumu. Apuchasiraqaña. 3 -qi. Dar pródigamente lo ajeno.
Apaña. Pariente por consanguinidad. Aphutata. Levantar del suelo.
Apañani vel apañanipura. Un pariente con otro. Aqina aqina. Muy agujereado.
Apañawi. Hermano o hermana menor que nace Aqhallpu. Harina de quinua por tostar.
inmediatamente después, aunque no de un parto. Aqhallpuchaña. Hacerla.
Apañata. Idem. Aqhathama, thapathama, llathama.
Apañasiri. Idem. Repentinamente, de improviso.
Apachi. Vieja. Y dícese de todas las hembras también. Aqharapiña. Nevar copos de nieve muy grandes.
Apachi. Abuela. Chacha apachi: de parte de padre. Aqharapi. Los copos mismos.
Marmi apachi: de parle de madre. Aqharapi t'ali, puri. Nieve.
Apachixaña. Ser ya vieja. Aqhaña. Crecer más la llama del luego, extenderse
Apachiptaña, apachitxaña, apachikiptaña, más cuando va abrasando. 3 -qi. Dicen también,
apachitaña. Ser vieja o envejecer. usu aqitu, chiji aqitu. Acrecentarse más la
Apachita. Montón de piedras, que por superstición enfermedad, las desgracias, una tras otra.
van haciendo los caminantes y los adoran. Aqhu laka. Las muelas.
Apaycha. Piedra del lazo con que cogen pájaros. Aqhu qala, jasa vel phasa qala. Piedra blanda,
Apal apaltaña. Bailar muchos pisando el suelo y Aqhuya vel qaqa uruta. Amortiguado, desflaquecido.
temblar los ramos y otras cosas y también la tierra Jachani aqhuyaki saranaqaña: tener los lagrimales
por terremotos. o el rostro desfigurado por el mucho llorar.
Apal apaltäña. Hacer temblar. Araqu. Niña que aún no tiene entendimiento.
Apharu. Papas silvestres, amargas. Araqu vel tukuku. Sin seso.
Apanquraya. Cangrejo. Aray vel alä vel astacha. Interjección del que se
Apanawi. Juguetón o truhán. enfada.
Apanawi chuymani. Idem. Arapi chusi. Frezada labrada como reja encrucijada.
Apallachi, qällachi. Bienes muebles. Arapa t'awra. Una carga de lana atada a cruces.
Apallachini qällachini. Rico de bienes muebles, Arapachata isi. Vestido remendado con muchos hilos.
abastado. Arara. Parlero.
Apanqa, iwayu. Querido, dícese de cosas y personas. Arasa. Flema u olla del que se está muriendo.
Aparaña. Activo. Quitar. Arasa jakit'itu. Ahogar ya la olla que hierve en el
Aparaña. Neutro. Quitarse la lluvia, cesar de llover. pecho del que se está muriendo.
Apartaña. Neutro. Quitarse la tristeza, enfermedad, Arasa t'aj t'ajti. Hervir la olla en el pecho.
&c. Arkaña alisiña. 3 -qi. Seguir.
Apjasiña. Retener algo por mucho tiempo. Arkantaña. Seguir al que entra en alguna casa o
Apiña. Recoger de una en una las cosas derramadas. lugar.
318 Ludovico Bertonio
Arkanaqaña. Seguir doquiera que vaya. Aruwañaru puräña. Ser causa de que ande en la boca
Arkawaña. Seguir por poco tiempo, negocio breve. de todo el pueblo.
Arkarpäña, jakirpäña. Salir acompañando al que se Aruwata. Famoso en bien y en mal.
pone en camino. Aruwata kankaña. La fama.
Arkaniña. Venir con alguno. Aruxäña. 3 -xi. Decir.
Arkakipaña. Seguir al que va, para esconderse. Arusxäña. Murmurar.
Arkaña. 3 -ki. Servir al tambo. Arusxäsiña. Hablar con otro,
Arka. La obra de servir al tambo. Arujasiña. Concertarse de ir a alguna parte.
Arkani. Mitayo del tambo. Arujasiwaña. Despedirse el que va a otro pueblo de
Arkxäña. Hacer o decir lo que otro dice o hace. sus parientes, -mpi.
Arkuña. Amontonar ichu, adobes y cosas así. Aruxäna. Idem: arusxäna. Tener conversación a otro
Arku. Montón de estas cosas. para desenfadarle.
Arkusiña. Caer muchos unos sobre otros Aruchaña. Levantar a otro que dijo algo. Jani aruwa
amontonándose. aruchitu: levantome que dije.
Ari. Agudo, afilado. Aruxataña. Volver por otro.
Arichaña. Afilar. Arukipaña. Idem.
Arichasiña. Afilarse de suyo. Arukipirini. Él que tiene quien vuelva por él.
Arichuymani. Agudo, entendido. Aruxatirini. Idem.
Ari. Nuevo, por estrenar. Aruxatirini wisa. Él que no tiene quien vuelva por él.
Ari qullqi. Moneda recién batida. Arurapiña. Saludar a otro.
Ariña. Estrenar algo. Arurapisiña. Saludarse.
Ari vel yana. Criado, más afecto a su amo que todos. Arurapisxaña. Volverse a saludar o hablar los que
Armaña. Activo. Olvidarse. estaban enemistados.
Armajaña. 3 -ji. Idem. Arurukiptaña. Embebecerse todo en hablar.
Armäña. Dejar, olvidar. Arurpäña. Encomendar algo al que salió para otra
Arma arma. Olvidadizo. parte.
Armamt'ä. Trascordado. Arumanti. De mañana.
Aru. Palabra, mandamiento, licencia. Arumantäña. Pasar toda la noche haciendo algo.
Aru. Lengua. Aymara aru. Aruma. La noche.
Aru kamana. Parlero. Arumani uruni. Noche y día.
Arunkati. Idem. Arumawi urawi. Idem. Y de ordinario poner primero
Aru k'uchuchu. Meloso en hablar. la noche.
Aru k'uskipa. Idem. Arumaxaña. 3 -xi. Anochecer.
Aru jallpa jallpa. Lisonjero. Arumaxitu. Anochecióme.
Aru k'anchilla. Fanfarrón. Arumakipaña. Idem.
Aru wäqa. Hablador. Arumat'aña. Idem.
Aru pitaya. Idem. Arumat'äña. Pasar todo el día haciendo algo.
Arunchaña. Reñir a otro. Arpht'aña allt'aña. Humillarse.
Aru taniña vel chuchaña. Hablar lo que viene a la Arpht'äña. Inclinar, humillar.
boca. Las frases de este vocablo se hallarán en su Arpht'arapiña. Humillarse a otro.
lugar aparte. Arpharanaña. Llegarse a otro con humildad.
Aruña. Cantar el pájaro, sonar la campana, Arpht'araqaña. 3 -qi. Dormir en casa ajena sin
cascabeles, instrumento musical, &c. beneplácito de su dueño.
Arusuña. Campear la voz. Arphkataña. Arrimarse.
Arut'aña. Llamar a voces. Arpkatañawisa. Uno sin casa.
Arunaqaña. 3 -qi. Idem. Arpht'aña. Sacrificar, na-.
Aruch'ukiña. Idem. Arusiña. Hablar.
Arut'aña. Pregonar o amonestar a los que se casan. Arusäña. Hacer hablar.
Aruwaña. Hablar todo el pueblo de alguna cosa. Arust'asiña. Hablar familiarmente o deliberar uno
Aruwañaru puriña. Estar difamado en todo el con otro.
pueblo. Arusxäña. Decir.
Vocabulario de la Lengua Aymara 319
amontonarlos. andando.
Aykipaña. Entresacar la quinua más madura en la Aywijtaña. Dividirse o abrirse cuando van
chácara. apeñuscados.
Ayraña. Trabajar en dos chácaras o en dos obras en un Aywimukuña. Irse por ahí.
mismo dia. Aywimukutaña. Idem.
Ayraniña. Venir de trabajar en una parte, para trabajar Aywinaqaña. 3 -qi. Andar de acá para allá.
en otra. Aywinaqtaña. Andar a su albedrío
Ayraña. Errar tejiendo, pasando los hilos del Aywiniña. Venir hacia acá.
urdiembre sin cogerlos con la trama. Aywini aywixaña. Venir y volverse muchas veces.
Ayrakipaña. Idem. Aywinuqaña. 3 -qi. Hacer alto.
Ayrakipaña vel jaytakipaña. Dar a uno si y a otro no, Aywinuqtaña. Idem.
cuando hay muchos. Aywintaña. Bajar o entrar muchos.
Ayranaña. Reñir a uno o hablar para que otro lo tome Aywipiniña. Irse sin que haya en ello duda.
para si, anteponiéndole -khät'a Decir a la nuera Aywikiña. Andar sin hacer otra cosa.
para que lo entienda la suegra. Aywikipa aywiruruña. Ir y volver muchas veces.
Ayruntaña. Plantar o sembrar papas; úsase en los Aywikiptaña. Dar vuelta pasando hasta desaparecerse.
Yungas más que en los Lupacas. Aywikiptaniña. Dar vuelta hacia acá.
Aytataña. Arraigar bien o prender lo que se planta. Aywikipaniña. Idem
Aytataña. Tender el telar para proseguir la tela. Aywiraña. Desviarse un poco de donde están.
Aytil aytiltaña. Menearse el agua del mar, laguna, &c. Aywiraqaña. 3 -qi. Ir contra la voluntad del capitán o
Y andar perplejo. pastor.
Aytiña. Revolver algo con agua como para lavar Aywirachaña. Andar muy despacio, habiendo otras
metales. cosas que hacer.
Aytikipaña. Enjuagar vasija. Aywiranaña. Ir delante de alguno, ponerse a vista.
Aytirpäña. Echar el agua. Aywiranttaña. Entrar o hundirse.
Aytiraña. Enjuagar platos, carne y otras cosas así. Aywirapiña. Ir por amor de alguno.
Aytusuña. Echar el agua después de enjuagado. Aywirakiña. Ir también.
Aywiña. Ir muchos juntos. Y por ser verbo de Aywirpäña. Acompañar hasta que entre en camino.
movimiento se compone casi con todas partículas, Aywirukiptaña. Estar embebecidos todos en la ida.
como iremos diciendo. Aywiskaña. Ir actualmente.
Aywiyaña vel aywäña. Hacer que muchos anden. Aywisiña. Ir a cosa suya, como a sus chácaras, &c.
Aywikaña. 3 -ki. Los que fuimos, o el lugar a que Aywisiña. Visitarse los unos a los otros.
fuimos hablando exclusive. Aywistaqaña. 3 -qi. Encontrarse con alguno.
Aywikaña. Ir marchando. Aywisuña. Subir o salir.
Aywiqaña. 3 -qi. Desviarse. Aywisu aywintaña. Subir y bajar o salir y entrar
Aywiqaniña. Bajar o venir muchos hacia nosotros. muchas veces.
Aywikataña. Llegar muchos. Aywithapiña. Juntarse.
Aywichiña. No saber o dudar si fueron. Aywthaptaña. Encontrarse muchos de ambas partes.
Aywich'ukiña. Ir por cumplimiento. Aywithapi aywiruña. Juntarse de diversas partes.
Aywijraña. Ir derramados a muchas partes. Aywitataña. Esparcirse.
Aywi jachaña. Gana tener de ir. Aywixataña. Volver a esparcirse los que estaban
Aywiwaña. Irse de presto o ir antes y después hacer juntos.
algo. Aywithaltaña. Levantarse.
Aywiwaqtaña. Arrancar de donde están. Aywitawiña. Decir que fueron a uno que no lo vio.
Aywiwasiña. Andar a su albedrío o sin para qué. Aywithusnuña. Levantarse.
Aywijaña. Dividirse, 3 -ji. Aywit'aña. Llegarse todos a alguno como de repente o
Aywixaña. 3 -xi. Volverse. con brevedad.
Aywixaña. 3 -xï. Acompañar en el camino. Aywutaña. Levantarse todos.
Aywixaruña. Comenzar a marchar o estar a pique de Aywuta aywinuqaña. 3 -qi. Levantarse y sentarse
ello. muchas veces.
Aywixataña. Llegar o ponerse sobre algún lugar Aywuthaltaña. Levantarse. Todas estas partículas con
322 Ludovico Bertonio
Chinqi. "Pudenda mulierum". Más honesto vocablo es Chiripukuña. Revolver la harina con nieve haciendo
jaqiwa y conviene a ambos sexos. tortilla para comerla.
Chinqitha manq'aña. Sustentarse con vivir Chiriri, sanqarariri. Parlero.
deshonestamente. Chis chistaña. Gemir el ratón. + Piar el pajarito recién
Chiñi. Murciélago. nacido. + Bullir con ruido los gusanos sobre la
Chinijo. Manilla. carne podrida o sobre los muertos: amaya
Chipana. Manilla de oro o plata o cobre; gala de janchimaxatha laqunaka chis chistani.
barones. Chiwaqu, k'ark'u. Agrio, ácido.
Chiñiju. Idem. Chiwaqutaña. Volverse agrio, avinagrarse.
Chipanat'asiña. Ponérsela. Chiwaquxaña. Idem.
Chipanat'äña. Ponerla a otro. Chiwaquptaña. Idem.
Chipanallusnuña. Quitársela. Chiwaqu. Pájaro negro mediano.
Chipanallusiwaña. Quitarla a otro. Chiwanawaya. Florecita colorada.
Chiphiraña. Desterronar o matar muchas vicuñas. Chiwari. Flojo o flaco sin fuerzas.
Chiphiña liq'iña. Dar con piedra a manteniente. Chiwchi. Pollito de la gallina.
Chiphijaña. Idem. Chiwita tunqu vel willkaparu. Maíz amarillo con
Chiphit'aña liq'it'aña. Idem. que hacen chicha muy fuerte. Churi tunqu es lo
Chiphiraña. Dar así a muchos, quitar hierbas, &c. con mismo.
piedra. Chiyinqu. Anillo o eslabón para atar algo. + Y
Chiphiri usu. Pestilencia. también agujero por donde desagua.
Chiphit'asiña, liq'it'asiña. Apuñetearse unos a otros. Chiy chiy. Baile de los urus.
Chiphiña, chiphisiña, kusisiña. Holgarse. Neutro. Chiy Chiyña. Bailar así teniendo en las manos la
Chipiyaña vel chipäña. Alegrar. chuspa o wallqipu.
Chipiyaña. Idem: alegrar a otro. Chiya vel kapa. Palmo, medida.
Chikilla vel qhini. Papas escogidas de las mejores de Chiyat'aña. Medir a palmo.
que hacen presentes. Chucha. Pospuesto a waña, es el mes de noviembre;
Chiqa. Verdad. que es tiempo seco, waña chucha. )( Uma chucha,
Chiqaki atamita. Dime la verdad. es tiempo de agua, como Diciembre o Enero.
Chiqa chawu. Respuesta de uno que obedece de mala Chuchaña, tawiña. Hablar sin saber lo que se dice,
gana. como los borrachos o locos.
Chiqa jaqi. Verdadero, hombre de verdad. Chuchawi manka chuchaña. Idem. Hablar a
Chiqa. Derecho. )( Parqu. trochemoche, más y más. Ut Supra.
Chiqachaña. Enderezar palos, caminos y cualquier Chuchathaltaña. Comenzar a hablar así todos juntos.
cosa. Chuchatataña. Hablar así en medio de mucha gente.
Chiqachaña. Decir la verdad. Chuchanqalla. Parlero así.
Chiqachaña. Ir derecho, sin torcer a otra parte. Chuchamalla. Idem.
Chiqachasiña. Ponerse en ringlera derechos. Tilasiña. Chuchi. Color que tira a negro.
Idem. Chuchi t'awra vel wapa. Lana baladí de mal color.
Chiqachasiña. Hacer verdadera su palabra, cumplir lo Chuchi isi. Ropa así, deslustrada.
prometido, aru chiqachasiña y hacer bien Chuchiptaña. Deslustrarse perder el color bueno que
cualquiera cosa. tenía.
Chiqa kuskachiri. Justo juez. Chuchuqa. Maíz cocido y después seco al sol.
Chlqaru katuña. Tener por verdad alguna cosa. Chuchu, jullchu jullpa, tanka. Lleno, colmado.
Chiqachusnuña. Atreverse a subir. Chuchu churaña. Dar la medida colmada.
¿Chiqatimna? ¿Es verdad que? Chuchasuña, phukusuña. Neutros. Llenarse o estar
Chiqana. Verdaderamente. lleno.
Chiqanska. Especialmente. Kuna kawki manq'asa Chuchalli. Las manos o pies de los carneros o
muxst'atawa. puercos, &c. que aderezan para comer.
Chiqanska mut'i muxst'atawa. Cualquiera comida Chuka. Carnero que tiene el rostro de diferentes
me sabe bien, pero especialmente me sabe bien el colores, entreverado y otros animales también.
maíz cocido. Chuka jinchuni, nawnani, nayrani. Animal que
Vocabulario de la Lengua Aymara 327
discreción.
Chuymani. Uno que tiene discreción.
Chuymawisa. Tonto, sin juicio.
Chuyma aphalla. Tonto sin seso.
CHH
Chhala. Montoncito que dan como por medida las
Chuymaxtara. Sabio, entendido.
vendedoras en su mercado.
Chuyma k'apa. Pecho o parte que está en derecho del
Chhalla. La caña del maíz después de desgranado y
corazón.
suelen darla a las bestias.
Chuyma llujuthaltitu khiwkuthaltitu, pituthaltitu.
Chhallmaña, q'upaña. Desmenuzar, allanando la
Tener gana de vomitar, revolverse el estómago o
tierra.
entrañas.
Chhallmasiña, nuwasiña. Darse de calabazadas.
Chuymat'aña. Maquinar, trazar en su pensamiento.
Chhana, mit'a. Una temporada en que suele haber
Luntataki chuymat'i: no está maquinando sino en
algo. Chanajana: en mi tiempo. + Kunakamanasa
hurtar.
chhana mit'akiwa, nana tukusimä juchawa: todo
Chuymaxaruchasiña. Amar mucho alguna cosa.
negocio y obligación de trabajo tiene tiempo
Chuyma chhaqhasiña. Perder el juicio, no acordarse.
limitado; pero el que yo tengo nunca se acaba. +
Chuyma chhaqitu. Idem.
Kuna kamakisa kuna mutukisa chhanakiwa
Chuyma chhaqhutitu. Idem.
mit'akiwa: todo mando y oficio honroso y todo
Chuyma jayphut'itu. Idem.
trabajo también dura sólo una temporada. +
Chuyma jayphurtitu. Idem.
Infiernona t'aqhisiña jani mit'akiti, chhanakiti,
Chuyma pantasitu. Idem.
mäska t'aqhanawikiwa.
Chuyma amajasitu. Acordarse.
Chhankhaña vel chuchaña. Hablar sin tino, al aire.
Chuymakataña. Pensar cómo se hará del bando de
Chhankt'aña, llamkt'aña. Tocar.
alguno. Otros muchos modos se hallarán entre las
Chhapa pirqa. Pared mal enlucida, Janqhara. Idem.
frases en este vocablo o dicción chuyma.
Chhaqhaña. 3 -qi. Perderse desaparecerse, irse por
Chuyma. El corazón de los árboles y de otras cosas. +
ahí.
Las pepitas de las frutas. + El hueso de los
Chhaqhutaña. Desaparecerse en un momento.
duraznos y otras frutas que le tienen.
Chhaqhutarapiña. Desaparecerse al que le estaba
Chuynu. Estiércol de los carnero, ovejas, &c. que es
mirando. Usase con transición. Chaqhutarapitu:
como grano, pero junto como racimo. Él que es
desaparecérseme.
cada grano de por sí, se dice thaxa.
Chhaqhäsiña. Perdérseme algo. Mä libro
Chuynu chuynu aliña. Crecer las matas de papas y de
chhaqhäsiña: perdido se me ha un libro. Chuyma
otras cosas muy copadas y viciosas, cuando el año
chhaqhäsiña: perder el juicio.
es fértil.
Chhaqhäsiña. El perder o pérdida. Jani chuyma
chhaqhäsiñakama umamti: no bebas hasta perder el
juicio.
Chhakhaxataña, paltaxataña. Poner algo sobre la
carga para que lleve.
Chhaxinaña. Ir al rebusco de la viña, árboles, papas,
maíz, &c. después de la cosecha.
Chhaxmaraña. Idem.
Chhaxraña, sullaña. Arrastrar.
Chhaxranaqaña. Andar arrastrando de acá para allá.
Chhaxrantaña. Meter arrastrando.
Chhaxranttaña. Deslizarse la soga con mucho ruido
llevada de algún peso.
Chhaxrusuña. Sacar arrastrando.
Chhaxramukuña. Arrastrar por ahí, llevándolo
escondidamente.
Chhaxchaña, phaxchaña. Hacer ruido el río o agua
que sale por algún caño. + Qapu chaxchaña vel
jawiqaña: hilar a priesa con ruido.
330 Ludovico Bertonio
Ch'ich'i. Oro fino, pepitas de él. Ch'illa matu. Hierba como chicoria de comer.
Ch'ich'ita. Sacar oro. Ch'illka. Una mata espinosa.
Ch'ijita marka. Pueblo desierto, sin moradores. Ch'illiwa. Ichu gordo y liso, de que hacen petacas,
Ch'ijintata marka. Idem. &c.
Ch'ijintataxaña. Despoblarse. Ch'illiwaptaña, tukariptaña. Enflaquecer.
Ch'iwa. Hierbas de comer cocidas; las crudas, paqu. Ch'illiwakakixaña. 3 -xi. Lo mismo, enflaquecer.
Ch'iwaqakixaña. Mudar el color del rostro. Ch'illpha. Ramo delgado del árbol como vara.
Ch'ijukiptaña. Idem, demudarse. Ch'illpharaña. Chapodar el árbol quitando estos
Ch'iwa. Las pares de la mujer. ramitos.
Ch'iwa jakiqaña. 3 -qi. Echar las pares. Ch'imaxa. Color morado.
Ch'iwa yuqachaña. Idem. Ch'imaxa panti. Color que tira a encamado y también
Ch'ijch'iña. Echarse a perder lo que se tiñe, cocerse una flor de este color como encarnada.
demasiado. Ch'imaxaru jaxsuña. Tirar a morado.
Ch'ijichiyaña, ch'ijch'äña. Echar a perder así lo que Ch'imkha vel ch'ijma. Almohada. Ut Supra.
se tiñe dejándolo quemar. Ch'imkhachasiña. Ponerse por almohada alguna
Ch'iji. Hierba silvestre así llamada. cosa.
Ch'iji churu. Pedazo de tierra que no produce otra Ch'imkhakataña. Animarse a la almohada o
cosa que esta hierba. cabecera.
Ch'iji churu vel ñukhuña. Hombre barbado hasta los Ch'imkarana vel ch'unchurana. Lugar de la
ojos. cabecera.
Ch'iji. Oscuridad de la noche; lo mismo que ch'ijri. Ch'ina. Ultimo, postrero. )( Nayra.
Ch'iji ñaq'uta. Cabello áspero, no blando. Ch'ina. Trasero de todos los animales.
Ch'ijma vel sawna. Almohada. Ch'ina nawna. Asentaderas.
Ch'ijmachasiña. Hacer almohada de algo, ponerse Ch'ina utt'aña. Fondo o parte, por donde asientan un
algo por cabecera. Jilay jila näki ch'ijmachasiña: jarro.
déjame morir primero a mí, para que me pongas Ch'ina saraña. Ir el postrero.
para tu almohada. Ch'inawiri. Él que va postrero. )( Nayrawiri: que va
Ch'ijmasiña. Idem: aka k'ullu ch'ijmasima: ponte este primero.
palo por cabecera. Ch'inankaña. Estar el postrero.
Ch'ijmacharapiña. Poner a otro algo por almohada. Ch'inaqtaña. Quedarse a la postre de todos.
Ch'ijmakataña. Arrimarse sobre la almohada. Ch'inawaqtaña. Idem.
Ch'ijmakataña. Recostarse sobre la almohada. San Ch'inawaqtäña. Hacer que se quede a la postre.
Juan awkisana jarphipaxaru ch'ijmatatawina. Ch'inamukutaña. Hacer después de todos, algo que
"Recubuit super pectus eius". se habla de hacer con los demás, como sembrar,
Ch'ijma katuña. Dormir. Jani ch'ijma katutti jicha mucho después que otros comer, &c. Sata ch'ina
aruma: esta noche no he dormido, sueño. mukutathawa, &c.
Ch'ijmaraña. Todo el lugar de la cama hacia la Ch'ina. Después. Preposición y adverbio. Pirqa
cabecera. )( Wat'arana, su contrario. chinana: después o tras de la pared.
Ch'ijri vel ch'iji, laxa. Oscuro u oscuridad. Ch'inaja. Después o tras de mí.
Ch'ijrinaqaña, phuphunaqaña. 3 -qi. Llover cual o Ch'inama. Después o tras de tí.
cual gota o llover como garba. Ch'inapa. Después o tras de él.
Ch'ixta, ch'iwta. Pájaro pardo. Ch'inasa. Después de nosotros, y todas estas maneras
Ch'illa. Nudo que suele hacerse cuando el hilo es muy de hablar significan tiempo y lugar.
torcido. Jani ch'illani, jani muquni jaqi: hombre Ch'ina manqa. Ultimamente.
inculpado, sin dolamas. Ch'inajaki. Sin tiempo después de lo que convenía.
Ch'illani yanani arusiña. Hablar con sinónimos. Ch'inat'a. Ultimo extremo. )( Nayrat'a: principio de
Ch'illaptaña. Anudarse si hilo por estar muy torcido. las cosas.
Ch'illa jiphilla. Una tripilla sin estiércol, a lo que Ch'inqharasiña, lluch'irasiña, q'allurasiña.
dicen. Deshollarse por algún golpe tropezón, &c.
Ch'illachasiña. Aderezarla para comer Ch'inqhaña. Maltratar las papas y como herirlas al
Ch'illachasiña. Pasar hambre. sacar debajo de la tierra con el liwkana.
336 Ludovico Bertonio
Ch'inqhata amka. Papa maltratada y como partida o ch'isiyajaspana: no toques la ortiga, mira no te
deshollada. escueza.
Ch'inqjaña. Matar pulgas o piojos con las uñas. Ch'islliña, jumayuña. Sudar.
Ch'injruntaña. Rezumarse el agua de las vasijas y Ch'isllitatña, jumayutatña. Estar todo sudado.
otras cosas. Ch'isllunka vel ch'usllunka. Pajarito negro y
Ch'injrusiña. Idem. + Y también pasarse el papel y amarillo de estos que cantan.
cosas así. Ch'isllusuña. Rezumarse el agua u otro licor.
Ch'injruña. Idem. + Dicen también usu ch'injrutu: Ch'itiqaña. 3 -qi. Lastimar a uno en el vientre o
entrarse la enfermedad hasta los tuétanos. estómago.
Ch'injrujaña. 3 -ji. Idem. Ch'iwraña. Sacar agua o zumo, exprimiendo.
Ch'intaña. Bordar o labrar paños de corte o los que Ch'iwrasiña. Lavarse la mujer después del parto.
acá llamamos cumbi. + Hacer imágenes de Ch'iwra. Puñado de coca.
plumería. + Hacer cabelleras para disimular que es Ch'iwra ch'iwra. Muchos puñados.
tresquilado y ponérsela. Ch'iwña. Un pajarillo frailesco.
Ch'intasiña. Ponerse cabellera así. Ch'iwiña. Helarse los sembrados.
Ch'intata marka. Pueblo desierto. Ch'iwirijawa, Ina ch'iwirijawa. Parece que ha de
Ch'intatakakixaña. 3 -xi. Despoblarse una casa, helar.
tierra o pueblo. Y aquél puntillo significa Ch'iwirikhaña, q'asarkiña. Tener savañones o
detenimiento al pronunciar. manera de sarpullimiento por trabajar o andar en
Ch'inti aruma. Silencio de la noche. lugar húmedo. Ampara ch'iwirkitu.
Ch'iñi qiwcha qiwcha. Lleno de liendres. Ch'iqa ampara. Mano izquierda.
Ch'iñi. Liendres. Ch'iqa. Izquierdo. )( Kupi.
Ch'iñichaña. Quitarlas con peine. Ch'iqa nayra, kayu, &c. El ojo izquierdo, pie, &c.
Ch'iñichäsiña. Hacérselas espulgar peinando. Ch'iqatuqi. Lado izquierdo.
Ch'iphixtaña, ch'armt'aña. Pestañear. Paka qallu Ch'iqaxa. Idem.
jani ch'iphixtasaki inti ullch'ukiri: el aguilucho sin Ch'iqatuqinkaña, axankaña. Estar al lado izquierdo.
pestañear mira al sol de ito en ito. Ch'iqatuqiruchaña. Poner algo al lado izquierdo.
Ch'iphix ch'iphixtaña, ch'armax ch'armaxtaña, Uwisanaka kupituqiru lakini, kapri qallunakaska
ch'aphax ch'aphaxtaña. Pestañear mucho. ch'iqatuqirucharakini. "Statuet oves quidem a
Ch'iphiqakiña. Estar pestañeando como quien no osa dixtris, haectos autem a sinistris".
alzar los ojos. Ch'ich'iqtaña, chhuchhuña. Murmullar, hacer ruido
Ch'ipa. Envoltorio de ichu, embutido de algo, como la gente hablando o bullendo en algún lugar,
es fruta y otras cosas que se llevan. K'illima ch'ipa: andando los gusanos comiendo.
carga de carbón. Ch'ixuña. Labrar piedra.
Ch'iphaña. Envolver, enchipar así la fruta y otras Ch'ixusuña. Cavar labrando. + Darse prisa en labrar.
cosas. + Acabarla toda de labrar. + ¿Qalanti jaqi
Ch'ipuqu. Cejas de los ojos. ch'ixusuja? ¿Quieres que de piedra haga yo los
Ch'ipuqu. Terreno a quien todos de ordinario echan la indios que me pides? No los hay.
culpa. Janis luntatiriktawa, luntatawa Ch'ixuraña, p'axmiraña. Desbastar la piedra
sapiniriktamawa, ch'ipuqutawa: aunque no hurtes labrándola por encima.
te llamarán ladrón. Ya estás infamado de ello. Ch'ixulla. Cascajo o piedrecitas como las que hay por
Ch'ikhi k'ask'a. Ingenioso, hábil, inventivo. los caminos.
Ch'ikhi chuymani. Idem. Ch'iqi ch'iqi. Escarabajillo.
Ch'ira vel ch'ila. Pepitas del ají. Ch'iqi ch'iqi jump'uqiña. Bullir mucha gente en
Ch'irijaña. Pajarillo pardo. algún lugar.
Ch'irijaña, aru achu. Chismoso. Ch'iqi ch'iqijaqi. Hombre sin entendimiento.
Ch'irijaña. 3 -ji. Chismear. Ch'iqi ch'iqijaki aywinaqaña. 3 -qi. Vivir como
Ch'isiña. Neutro. Escocer alguna parte del cuero. gente sin discurso.
Usase con transición ch'isitu. Ch'iqiña, t'uqiña. Esparcirse la gente, ganado, agua,
Ch'isäña vel ch'isiña. Escocer causando &c.
escocimiento. Jani itapallu lamkt'amt'i Ch'iqitataña. Idem. Más propio.
Vocabulario de la Lengua Aymara 337
Iranaqtañä. Idem. Estar repartida la plata. &c. en Irararama. Idem: Iwraqa. La travesía del cerro o
muchas partes. ladera. Nawna irarama: lo que hay de la nariz a la
Irantaña. Meterlas dentro. oreja. Nasa irarama: de un carrillo a otro. Jinchu
Iranuqtaña. Juntarse el dinero que estaba así irarama vel nasa irarama yawita: trasquilado hasta
repartido. el carillo o en derecho de la nariz.
Iranuqtitu vel iranuqtarapituwa qullqija. &c. Irarana. Idem.
Juntado se me haya mi dinero que estaba esparcido. Irpaña. Llevar o acompañar a una o dos personas. Y
Iranuqaña. 3 -qi. Poner en el suelo o abajo. si son muchas usan del verbo anakiña. Compónese
Iraxtaña vel irixtaña. Que es más usado. Repartirse con muchas partículas por ser verbo de llevar; aquí
el dinero, la comida, la provisión de piedras, se pondrán casi todas.
ladrillos, el ganado y todas las cosas que uno tenía Irpäsiña. Dejarse llevar.
en muchas manos. Irpakaña. 3 -ki vel irpakakiña. Llevar actualmente.
Irixtawäxaña. 3 -xi. Idem. + Y es de notar que la a se Irpch'ukiña. Llevar sin causa o sin provecho.
vuelve en I, lo cual sucede casi siempre que Irpjraña. Llevar a diversas partes muchas personas o
después de a, se sigue x como en lugar de el agua.
juchaxtara dicen: juchixtara y watixtara; y Irpawaña. Llevar antes que otro venga o haber poco
wat'ixtaña en lugar de wat'axtaña. que llevo.
Iraniña. Traerlas. Irpaqaña. Llevar alguna persona a otro como
Iraña. Decir uno la doctrina para que otros repitan apadrinándola o para que la conozca, &c.
como se suele. Irpaqaña. 3 -qi. Quitar una persona para que no vaya
Irarapiña. Idem. o no esté con otra. Y sangrar el río desviando parte
Irxäña. Responder lo mismo vel arkxäña. del agua o toda, para que vaya por otro camino.
Irxäsiña, arkxäsiña. Idem. Irpawäsiña. Llevar a uno muchos o muchos a uno,
Iruthaltaña, q'uchuthaltaña. Comenzar todos juntos según quieren con demasía o el agua a muchas
a cantar. partes.
Irjaña. 3 -ji vel sutäña. Distribuir oficios y nombrar Irpawaqtaña. Apartarse uno de otros muchos o el
para que hagan o vayan, condenar a alguna pena, agua de su ordinaria corriente.
echar, derramar, &c. Irpjaña. 3 -ji. Llevar uno a una parte y otro a otra o
Irjasiña. Distribuir entre sí oficios consultando entre hacer que el río corra por otra parte.
sí, &c. Y echarse derrama de plata, comida y otras Irpxaña. Volver a llevar.
cosas. Irpasxaña. 3 -xi. Idem.
Irasiña. Idem. Irpxataña. Llevar a uno para que guarde algo o
Irasiri. Él que tiene oficio de decir a cada uno lo que trabaje.
ha de hacer. Irpanuqaña. Dejar a uno en alguna parte para guardar
Iraña, jalaña. Ir a prisa a alguna parte, sin detenerse algo.
ni torcer el camino. Irpxasiña. Tener alguna persona siempre consigo o
Iratxaña. Cesar de su veloz movimiento. Dejar de para guardarla o para otras causas.
andar el pulso. Enmudecer el que hablaba mucho y Irpxäña. Llevar alguna persona o a otras muchas
otras cosas. veces para que le acuda o sirva.
Iratakixaña. 3 -xi. Idem. Irpxaruña. Llevar para compañía del camino.
Irataki maña. Callar. Irpaxtaña. Apartarse los que solían andar juntos.
Irataru maña. Enmudecer. Irpamukuña. Llevar por ahí fuera de su habitación
Irataki mäña. 3 -iy. Hacer enmudecer como a un ordinaria.
muerto. Irpanaqaña. De acá para allá.
Iraña. Barretear para sacar metal o la tierra para barro Irpanaqtaña. Andar juntos de ordinario.
o desbastar una piedra con cincel o escoplo. Irpanaqasiña. Idem.
Irarpäña. Idem. Y también sacar la piedra menuda, Irpaniña. Traer persona o el agua del río o acequia.
&c. Irpanuqtaña. Estar dos o tres asentados que habían
Irt'aña. Acertar tirando. Davida sikantana paraparu venido juntos al lugar donde están.
qalana irt'atawina: David tiró con un piedra al Irpantaña. Meter dentro de casa o cárcel a alguna
gigante y le acertó en la trente. persona o agua del río dentro de la chácara o
Vocabulario de la Lengua Aymara 345
Jach'ira saranaqaña. 3 -qi. Andar vestido de luto. Jakatatäña. Activo. Resucitar a otro.
Jach'irt'aña. Ponérsele. Jakakaña, 3 -ki. Vivir actualmente.
Jach'irt'asiña. Idem. Y las viudas se ponen el manto Jakaskaña. 3 -ki. Idem.
como si fuera llaquta de varón y en la cabeza una Jakäña. 3 -iy. Hacer vivir. + O dar salud. + Librar de
toca negra a su modo. Y los viudos no hacen más trabajo.
que cubrirse la cabeza con su manta por muerte de Jakaraña. Cobrar salud.
sus mujeres y de otros parientes; las mujeres por Jakaraxaña. 3 -xi. Idem: también descansar del
muerte de sus padres, &c. Se ponen el manto al trabajo, andando camino.
revés como se ha dicho y bajan la faldilla del Jakaräña. Idem: jakaraxaña. 3 -xi. Activos. Librar de
capirote, como también los varones se quitan el las manos de alguno o de trabajo.
cordon del sombrero. Jakasiña. Vivir en compañía de otro. -mpi.
Jach'u. La coca mascada que echan de la boca. Jakasiña. Ganar de comer con su trabajo. Sawusinaki
Jach'ukataña. Traer coca en la boca y mascarla. jakasiña: ganar de comer tejiendo.
Jach'ukataña. Pegar coca mascada con las manos en Jakäsiña. Hacerse librar.
las apachetas y mochaderos. Es grandísima Jakaräsiña. Idem: niya. Infiernonkasina ¿khitina
superstición. jakaräsijata? vel ¿jakäsitata? ¿Estando en el
Jach'usuña. Sacar coca de la boca con la mano. infierno de quien te harás librar o quien harás que
Jajllaña, manaña. Escoger. te libre?
Jajllasiña, manasiña. Idem. Jakt'aña. Librarse, escabullirse.
Jajllaraña, manaraña. Idem Jakt'äña. Librar de las manos de alguno, de la cárcel,
Jajllusuña. Entrelazar, escogiendo lo que le parece. &c.
Jajllu, laxra millk'uta. Tartamudo. Jakakiptaña, usuraña. Sanar de enfermedad.
Jajllu vel jajllutha arusiña. Tartamudear o hablar Jaktusnuña. Idem.
incongruamente. Jakaptaña. Idem.
Jajaphuña. Dar pesadilla, con transición, jajaphutu Jakartaña, samartaña. Descansar, tomar aliento.
vel amaya jajaphutu. Jakaña, qanichaskaña, wikuskaña. 3 -ki. Pasar la
Jajapuña. Activo. Asombrar a alguno de repente. vida con pobreza o trabajo
Jajaphurachaña, vel chanjräña o chanjrantäña. Jakaña. La vida o vivir.
Hacer ruido muy desabrido a los oídos como Jakaña vel wawa jakaña. La madre de las mujeres
cuando friegan una piedra con corcho y cosas así. donde conciben. Jakaña usutu: estar con mal de
Jajayu. La sombra de todas las cosas. madre.
Jaju. Mosquito que pica. Jakhiraña. Idem: libro vel yapu jakirasiña. Salir con
Jajuraña. Consolar a otro. la compra del libro y con el pleito de la chácara.
Jajurasiña. Consolarse uno a otro. Jakhintaña. Acabar de tomar de memoria lo que
Jajurasiniña. Ir a desenfadarse. estudiaba y también meter peticiones, &c.
Jajurasiña, pajsarasiña vel samarasiña. Consuelo, Jakhikipaña. Idem.
alivio, &c. Jakhiqäki. Idem: jakiqañaki. Fácil de alcanzar.
Jaka. La vida o la hacienda. Jani jakiqä jaqi. Mezquino, escaso.
Jakani jaqi. Rico. Jakhiranttaña. Entrar por alguna espesura de gente,
Jakampi jiwampi taypinkaña. Estar en riezgo de árboles, &c.
morir. Jakhikiptaña. Salir de alguna espesura.
Jakawisa jaqi. Hombre pobre. Jakhit'aña. Dar muy bastantemente de comer a la
Jakakutipa arusiña. Adorar las guacas, para que les gente de casa o a los trabajadores. + Y dar muy
den bienes prosperidad. Pecado gravísimo de bastante recaudo a las obras de edificios, &c.
idolatría. Jakhiruña, wiskaruña. Coger algún animal arrojando
Jakaña. 3 -ki. Vivir. soga o lazo.
Jakxaña. 3 -xi. Sanar, cobrar salud el enfermo. Jakhiqta, uraqtu. La falda del cerro o cabo del que
Jakatatxaña. Resucitar. Neutro. sale a la tierra o mar.
Jakatatäxaña. Activo. Resucitar a otro; propio de Jaqi apxa. Colgadijo de cobre que las indias de
Dios. 3 -xi. algunas naciones suelen atar a la punta del cabello.
Jakatataña. Neutro. Resucitar. Jakiri. Hijo de hermana o tía.
350 Ludovico Bertonio
llegar. Penitencia luririnaka alaxpacharu Jalakataña. Arremeter contra otro para sacudirle o
jak'achäpisqi. para defender a otro.
Jak'aptaña. Idem: markaru jak'aptataña vel marka Jalakatirini. Él que tiene defensor.
jak'aptistu: estamos cerca de pueblo o el pueblo Jalat'äña. Ir a dar nueva.
esta cerca dr nosotros. Jalat'äniña. Idem.
Jak'axaña. 3 -xi. Idem. Jalathapitaña, wayuthapisiña. Venir a las manos
Jak'a. [Prope,] cuando es preposición, pide -na, -ru, riñendo o peleando, + O encontrarse en el camino.
-tha, según el verbo fuere de quietud o + Encogerse el brazo o la pierna.
movimiento. Uta jak'ana jiwi, uta jak'aru juti, uta Jalathaptäña. Hacer que vengan a las manos, se
jak'atha sari. encuentren, se encoja el brazo, &c.
Jak'ajana, jak'ajaru, jak'ajatha. Cerca de mí y así Jalaña. Palpitar el corazón, los ojos, el pulso, &c.
de los demás posesivos. Jalakipa jalaruruña. Ir y volver corriendo o volando.
Jak'aja. Mi vecino. Uta vel marka jak'aja: vecino de + Y también dar vueltas el volante del reloj, &c.
mi casa o pueblo. Y así también de los demás Jalthusnuña. Salirse un clavo o una persona de entre
posesivos. muchos, desamparar el pueblo, &c.
Jak'asä. Palillo delgado para acabar la tela. Jalsuña. Idem.
Jak'asäña. Ir acabando la tela. Jalajtaña. Diferenciarse. Q'illumpi chupikampi jalajti,
Jak'atjama, jilatjama. De repente o a deshora. pumampiña caballo jalajti: diferenciarse lo amarillo
Jalanqula. Los agujeros o huecos de un juego así del colorado, el caballo del león, &c.
llamado que algo se parece al de las tablas. Jalajtaña. Decir la diferencia que hay entre las cosas.
Jalanqulasiña vel Jalanqulaña. Jugar a este juego. Jalajtäsiña, lakisiña. Repartir algo entre sí.
Jalaña. Volar y también correr el agua por los ríos y Jalakipta jalarurtaña, phirurukipta
los hombres. phirurururt'aña. Dar vueltas alderredor o
Jalantaña. Abalanzarse. Chijiru jalantaña: tener algún discurrir de un cabo a otro.
desastre. + Jucharu jalantaña: caer en pecado. Jalat'aña. Dar o venir a las manos de alguno.
Usuru, &c. Jalat'aña, jark'aña. Atajar, de tener al que va
Jalantaña. Entremeterse en negocio ajeno. Jani huyendo.
jalantittati: no te entremetas en mis cosas. Jalaranttaña, aparantt'aña, allranttaña. Hundirse la
Jaläña. Dividir, partir -ru. casa, el tejado, hombres, &c.
Jalaqtaña. Quedarse atrás. Misaru jalaqtaña: faltar a Jalutaña. Levantarse volando.
misa. Jalutäña. Levantar caza.
Jalawaqtaña. Idem. Jaluthaltaña. Levantarse todos.
Jalaxtaña. Apartarse los que están juntos. Päru Jalutaña. Desear mucho alguna cosa de que tiene
jalaxtama: apartaos en dos bandos. + Marmimpi necesidad. Manq'atha jalutaña.
jalaxtama: apartate de la manceba. Jalutaña. Encolerizarse.
Jalaxtaña, laxraptaña. Henderse, abrirse la pared, Jaluta chuymani. Colérico.
&c. Jalanawi jiwäña. Matar sin dejar a nadie con vida.
Jalaxtäña. Apartar. Jalajala jaqi. Diligente. + O que anda de puntilla.
Jalaqaña. 3 -qi. Caerse algo. Phapallitha sariri. Idem.
Jalaqaniña. Caerse hacia nosotros, volar o Jalankachu, qallu qallu. Idem.
derrumbarse algo. Jala usu, thala usu. Temblor de todo el cuerpo,
Jalaqtaña. Caerse. Jalaqtaniña: hacia nosotros. enfermedad que da en los Yungas hacia Larecaja.
Jalaxataña. Caer encima. Jalla, ampi. Así es, bueno está. Interjección de uno
Jalaxataña, aruxataña. Ayudar, favorecer. que aprueba algo o concede que sí.
Jalaxatirini. Uno que tiene quien le favorezca. Jalla jalla. Bueno está, bueno está.
Jalaxatiriniwisa. Que no le tiene. Jalla jalla ulläña. Dar las gracias al bienhechor. + O
Jalaxatiriwisa. Idem. el para bien al que hizo algo digno de loa.
Jalakipaña. Idem: favorecer. Jallaxchiña. Tener hambre. Manq'a jallaxchiña vel
Jalakipiri. Favorecedor. manq'atha: tener todo su deseo y pío en algo.
Jalaxaruña. Idem. Jucharu jallaxchiña, Diosaru jamp'atiñaki
Jalaräña, t'ijuräña. Cortar la cabeza, degollar. jallaxchiña: en servir a Dios y así de todas las
352 Ludovico Bertonio
Jananäña. Dar prisa a otro o a la obra que hacen. Jani pampa. Sin duda, sin falta.
Jananutäña. Idem. Jani ullasiña. Desesperar.
Janaña. Cubrir con ropa, &c. Jani Dios ullastti. Desesperar de Dios.
Janaxataña. Cubrir por encima. Jani Dios wanqtti. Idem: Jani Dios nä yanaparikti
Janaxatasiña. Cubrirse, cobijarse. saña.
Janaxatasiña. Ropa para cubrirse. Janichasxaña. 3 -xi. No estar firme en su palabra o
Janakipaña. Cubrirlo todo. concierto, volver atrás de lo que dijo.
Janaqaña. 3 -qi. Desviar algo la ropa o antepuerta. Janichasäxaña. 3 -xi. Hacer o ser causa de que uno
Janaraña. Quitar la ropa, descubrir la ropa que cubre quiebre su palabra.
algo. Janirja. Aún no es tiempo, espera un poco.
Janaraxaña, iqaraxaña. Quitar las colgaduras, &c. Janirja jayaki. En breve, dentro de poco tiempo.
Janathapiña. Recoger la ropa rebrujándola así, no Janimana. Dicen que no.
doblándola. Jani chhuluni, jani waykani. Estar ocioso, sin oficio;
Janatataña. Tender o desdoblar. &c.
Janaña isi. Cobija o colgadura. Jank'a amka. Papa sarnosa.
Janakataña isi. Idem. Jank'a usu vel chuqu usu. Sarampión o viruelas.
Janakataña. Colgarla en la pared como los paños de Jank'a puri. Comenzar este mal.
corte, dóseles, &c. Janq'u paqaqaya. Blanco.
Januraña. Levantar antepuerta o cosa semajante. Janq'uña. Blancura.
Jana. Hoja de papel; libro o de cebolla y cosas así. Janq'uchaña. Blanquear.
Jana janakipaña. Volver la hoja. Janq'uxaña. Volverse blanco.
Jana. Cubierta del libro, &c. Janq'uptaña. Idem.
Janani. Libro que tiene cubierta. Janq'u yapu. Tierra fértil.
Janakipaña. Echársela. Pergaminona janakipaña, &c. Janq'u asnuña, pasuña. Dejar de alcanzar algo de su
Janat'aña. Cubrir de presto. contento, bueno o malo.
Janañawisa. Libro sin cubierta. Janq'usnuwatiya. Ser causa de que no alcance.
Janaxa. Un pedazo de carne junto al corazón. Janq'u, qila, qiwa. Cojo.
Janqaltaña, apaxtaña. Quitarse las nubes, serenarse Janq'unaqaña. Andar cojeando.
el dia. Janq'uxaña. 3 -xi. Volverse cojo.
Jankhara qala. Piedra áspera. Jant'akuña. Tender algo en el suelo, pared o mesa.
Jankhara ajanuni. Que tiene costras en el rostro. Ikiña jant'akuña: Hacer la cama. Frontal jant'akuña:
Jankhara pirqa. Pared mal enlucida. poner frontal.
Janch'axnuqtaña. Dar batacazo. Jant'akuxaña. Tender algo encima de lo que está
Janch'axtusnuña. Idem. puesto.
Janch'axrantaña. Caer de alto. Jant'akhu. Estrado o alfombra que sirve de estrado o
Janch'axkattäña. Abarrajar a la pared. colgadura. + Y también almohada. Qala jant'akuni
Janch'axtäña, liq'irpäña. Dar un grande mojicón. ikiña: dormir sobre piedra, Ch'api ch'api jant'akuni:
Janchi vel aycha. Cuerpo de todos los animales. sobre espinas.
Janchini. Animal que tiene cuerpo y no de otras Jant'akuña. Enladrillar, empedrar, &c. Latrilluna,
cosas. qalana, jayu jayuna jant'akuña.
Janchini animani. Que tiene cuerpo y alma o alma Jankhiña, jankhiraña. Roer.
con el cuerpo. Jankhikipa jankhiruruña. Roer algo volviendo y
Janchini ch'amani. De buen cuerpo o de buenas revolviéndolo.
tuerzas. Jankixataña. Bajarse para beber o para otra cosa. + Y
Janchi susuña, phiswata. Flaco, arrugado sin fuerzas. Trabajar sin alzar cabeza.
Janchixtara aychaxtara. Gordo de muchas carnes, Jant'axtaña, t'akut'aña, llamp'uptaña. Echarse el
fuerte. aire y sentarse todos.
Janchillchapi, aychallchapi. Idem. Y también todo Jañachu. Garañón. + Y también uno muy deshonesto
pulpa, carne sin hueso. y lujurioso.
Jani. No. Janiwa. Idem. Jañak'ä tunqu. Maíz negro.
Janina janipa. De ninguna manera. Jañak'ä jaqi. Negro o sucio.
356 Ludovico Bertonio
vocablo más honesto que allu y chinqi. otro o que quite la voluntad de hacerle bien. Pedro
Jaqi vel jaqhi. Peñasco. jiskichajasitu, jumaska jaqhachiyttawa: Pedro
Jaqhi jaqhi. Muchas peñas juntas o cordillera. quería hacerme bien y tú le has apartado de esta
Jaqhi tiy qaqallinka. Cueva o concavidad en las voluntad.
peñas. Jaqhachäsiña. Ser causa de que no le ame el que
Jakha, alluxa. Mucho o muchos en cantidad o antes le amaba y quería. Pedrona jaqhachästa; en
número. genitivo.
Jaqha. Cosa aparte de por sí, que no entra con las Jaqha nayra, amaya, uru. Muy querido, muy
demás. regalado.
Jaqharu irpaña. Llevar o tomar aparte como para Jaqha ullutäña. Descuidar a alguno para escabullirse
hablar. o hacer algo sin ser visto.
Jaqha isapaña. Entender al revés o diferentemente. Jaqhachasiña vel jaqhachaña. Dejar de hacer algo a
Jaqhaki luraña. Hacer al revés o al contrario de lo su tiempo. Qhulli jaqhachasiña: dejar de arar.
que convenía o debía. Jaqhsjaña. Idem.
Jaqha nayrani, ch'ulla nayrani. Tuerto de un ojo y Jaqht'äña. Idem.
así se dirá de otras cosas. Jaqhskataña. Dejar de comer lo que su estómago
Jaqha nayra ikiña. Dormir fingidamente o con sobre pedía, quedar con hambre.
salto de si le ha de suceder algo. Jaqhspitaña. Idem.
Jaqha chuyma aka jistha, jaqhachuymanska aka Jaqhanqha. Ancho, dícese de casas caminos, costales,
sarakiña. Por una parte imagino esto y por otra ese &c.
otro. Jaqhanqhachaña. Ensanchar. )( su contrario:
Jaqha chuyma. Media braza de algo. Luqa jaqha k'ullq'uchaña: enangostar.
chuymani: braza y media. Jaqhanta uru. Un día después.
Jaqhtatña. No llegar a tiempo. Misaru jaqht'aña: no Jaqhanta aruma. La noche siguiente. Jaqhanta mara,
llegué a misa con tiempo, -ru. &c.
Jaqhxatatña. Idem. Jaqhanta. Después, inmediatamente.
Jaqhasjaña. 3 -ji. No acertar el tiro, errarlo. Jamach'i Jaqhapha. Alguno o algunos.
jakhutaja sasina jaqhsjaña: queriendo tirar a un Jaqhaphaja. Algunos de nosotros.
pájaro, errarlo, no acertó el tiro. Jaqhaphama. De vosotros.
Jaqha mankustaña. Volver la cara a la parte contraria Jaqhaphapa. De aquellos.
de donde la tiene vuelta. Jaqhaphasa. De nosotros inclusive.
Jaqha manka jakhukiptaña vel jaxsukiptaña. Idem. Jaqhasaki. De despacio.
Jaqha chuyma amawaña. Tener poco amor o no Jaqhasaki mutuwaña. Castigar blandamente.
amar de veras. Jaqhasaki arusiña. Hablar pasito o quedito, no recio.
Jaqhakaña. 3 -ki. Amar poco o apartarse del amor de + O despacio: wakitataki. Idem.
alguno. Diosana khuyata, Dios amawirita jani Jaqhstäki. Dobladamente, no con llaneza. Mästäki
khuyataska, jaqhakiritawa: recibiendo merced de vel watiqaki: con doblez.
Dios le amas y si no eres favorecido de ét te apartas Jaqhstäki arusiña. Hablar con doblez y también por
de su amor o no estás bien con él vel chuymama parábolas y enigmas.
jaqhakiwa. Idem: jaqhakatamawa. Jaqhstä aru. Parábola, enigma, aunque mejor sería
Jaqhakata chuymani utkaña. Vivir con alguno con introducir el vocablo parábola tratando del
poco gusto o voluntad de estar con él. evangelio y declarando lo que significa este
Jaqhakata chuymani. Uno que no vive con gusto en término.
su pueblo que se va por los arabales, y hace como Jaqhstäña, mästäña. Hablar dobladamente, dando a
ayllu aparte, ni acude a lo que los demás. entender una cosa, queriendo otra.
Jaqhaxta chuymani jakaña. Vivir con poca Jaqhaña. 3 -qhi. Echar de la boca lo que mascan para
conformidad. chicha.
Jaqhachaña qalana. Amenazar con una piedra, Jaqhantaña, jumch'intaña. Echar en la olla lo
tirándola sin que le llegue para espantar. mascado.
Jaqha. Algo sordo, teniendo del uno o ambos oídos. Jaqhanuqaña. 3 -qi. Idem.
Jaqhachäña. Ser causa que uno se aparte del amor de Jaqharaña. Echar así poquito.
358 Ludovico Bertonio
Jaqhaña. 3 -qhi Es también escupir sangre. Wila también salirse del pueblo por no pasar trabajo.
jaqhaña. Jaqhuthusnuwaña. Sacar o ser causa de que se salga
Jaqharpäña. Echar cuajarones de sangre u otra cosa lo que está hincado o la persona del pueblo.
por la boca. Jaqhuta jaqhunuqaña. 3 -qi. Corcovear la bestia con
Jaqhamukuña. Echar la comida o la leche los niños la carga o persona que va en ella.
cuando no pueden retenerla. Jararankha. Lagartija.
Jaqhawäsiña. Idem. Jararanka mich'isaki jutxaña. Volver pobre a su
Jaqhu. Piedra, granizo gordo. pueblo después de largo camino o ausencia.
Jaqhuña. Apedrearse las chácaras o los sembrados. Jararankhaña. 3 -khi, saxsapiña. Entumecerse el pie.
Jaqhuña. Arrojar algo. Jararankhitu.
Jaqhurpäña. Idem. Y también arrojar para dar. Uka Jaraphi. Costillas. Kupituqi jaraphi: del lado derecho.
qala jaqhurpiyta: dame acá esa piedra. Ch'iqa tuqi jaraphi: del izquierdo.
Jaqhumukuña. Arrojar por ahí. Jaraña. Desatar, descomponer.
Jaqhuntaña. Arrojar dentro o de alto a bajo. Jarajnuqtaña. Desatarse.
Jaqhusuña. Arrojar en alto o arrojar sacando. Yanqha Jarawaqtaña. Idem.
chuymama jaqhusuma: deja el violo o mal Jarasiña. Idem.
propósito. Jarasiña. Quitarse los vestidos sacerdotales y
Jaqhuch'ukiña. Apedrear. cualquiera disfraz.
Jaqhumukuña. Desamparar; ¿Kuna layku Jararaña. Desatar la carga.
jaqinakama jaqhumukutha? ¿Por qué desamparas a Jaraqaña. 3 -qi. Soltar los carneros atados o
tus vasallos? descargar, &c.
Jaqhuxaräña. Dar para que tome. Jararpäña. Deshacer pared o descargar muchas
Jaqhukataña. Arrojar como a la pared y también cargas.
enojándose dar el hijo a su padre para que allá se lo Jarusuña. Desatar para que salga.
haya o a la madre, &c. Jarususxaña, kutäsxaña. Desquitarse al juego.
Jaqhuxatatakakixaña. 3 -xi. Liwisxaña. Estar Jarususiña. Idem.
tendido o arrojado por ahí. Uraqimpi chikasi. Idem. Jarawi. Cantar o canción.
Jaqhukipaña. Volver algo al revés de como estaba. Jarawiña, waruruña. Cantarlas.
Ukaqutama jaqhukipama. Y así de todas las cosas Jarqhaña, ch'axruña. Mezclar.
piedras, reales. Jarqhathapiña. Idem.
Jaqhukipata, llaqutat'asiña, mantiwt'asiña, Jarqhaki saraña. Ir mezclados.
isallut'asiña, &c. Ponerse la manta al revés, Jarqhaña. Echar muchos garañones en una manada
manteo, manta, &c. de ovejas.
Jaqhukipa jaqhururuña. Volver al revés y al derecho Jari. Idem: jaritha. Dificultosamente.
algo muchas veces. Jariki, qaniki jakaña. Vivir con trabajo, pasar
Jaqhukipta jaqururtaña. Volverse y revolverse, dar pobreza.
vuelcos. Jaritha saraña. Andar despacio.
Jaqhukipta juqururtäña. Volver y revolver, hacer Jariña. Lavar o enjuagar.
dar vuelcos. Jarisiña, jariqasiña. Lavarse.
Jaqhuraña. Saltear o forzar alguna mujer. Jariraña qaqhuraña. Fregar con arena o lavando con
Jaqhuriri, luntata. Salteador. agua.
Jaqhurantasiña. Ceñirse la manta que tome en un Jarusuña. Lavar ollas y otras vasijas hondas poco o
hombro y por debajo del brazo contrario, como mucho.
suelen andando camino. Jarusuña vel jariña. Almorzar. Lakha jarsuma:
Jaqhut'asiña. Echar en la olla alguna gordura o cosa almuerza.
que dé sabor a la comida Jarusuwawi. Él que está en ayunas sin haber
Jaqhut'asiña. Lo que se echa así como carne, almorzado ni comido.
pescado, gordura, &c. y un hueso y cosas Jarusumä. Son nombres. Idem.
semejantes. Jarisxaña, k'umaraptxaña. Tener mejoría el
Jaqhutusnuña, mistuña. Salir con dificultad de enfermo.
alguna angostura así la persona como otras cosas y Jarpsusiña. Lavarse el rostro.
Vocabulario de la Lengua Aymara 359
con pan como por regalo. Jinq'aña. Comer a bocados carne especialmente y
Jillq'i. Lagañas. también manzanas, raíces, &c.
Jillq'iña. Lagañoso. Jinq'antaña. Tragar o comer en mucha cantidad algo.
Jillq'ixtara. Idem. Jinq'awäsiña. Dar muchos bocados o morder mucho.
Jillq'iña. Criarse lagañas en los ojos. Jilq'itu, con Jinq'usuña. Comerlo todo.
transición. Jinq'athapitaña. Travarse unos a otros comenzando a
Jillq'itaña. Idem. Jilq'ititu. reñir.
Jillq'itataña. Idem. Jilq'itatitu. Jinq'illawisa. Desnudo.
Jillu, khurkhu. Rancheador, travieso, goloso. Jinq'illawsa. Idem.
Jilluña. Ranchear, &c. Jinq'illusnusiña. Desnudarse.
Jilluraqaña. Ranchearlo todo. Jinq'illusnuña. Idem.
Jillusnaqaña. Andar rancheando. Jinq'illusnuwaña. Desnudar a otro.
Jilluntaraqaña. Idem. Jinq'illawisachaña. Idem.
Jimik'ara, t'aqi. Escaso. + Y taymado. Jinq'itaña. Saltar el que está sentado o atados los
Jimutaña. Podrirse la carne, las manzanas, &c. pies.
Jimutata aycha. Carne podrida hedionda y así de Jinchuma qawra. Carnero que dan a los niños cuando
otras coss. los trasquilan dos o tres años después de nacidos.
Jimq'i. Podre, materia. Parece superstición.
Jimq'i phallitu. Reventarse, jimq'itataña Podrirse, Jina. Vamos. Interjección de uno que convida a irse
criarse materia. Kayu jimq'itatitu: tengo el pie lleno juntos.
de podre. Jina jupampi chika jiwanitana "Eamus & Moriamur
Jinchu. La oreja. Kupi vel ch'iqa jinchu: oreja del lado cum eo".
derecho e izquierdo. ¿Jina chapa?. ¿Iremos o no?
Jinchu muru vel mururata. Desorejado. Jiniqaña. 3 -qi Asajaña. Temblar la tierra, casa o
Jinchu kharirata. Idem. pueblo por algún grande ruido, alarido, &c.
Jinchu k'apa vel laphi. Ternilla. Qupa vel mullu Hundirse el mundo como cuando viene algún gran
jinchu: zarcillos, Qupa vel mullu jinchut'asiña: señor con la salva de artillería, &c.
ponerse zarcillos. Jinixatäña, asajäña. Hacer que retumbe todo el lugar
Jinchuqata. Lugar o raíz de la oreja. al modo dicho.
Jinchu mamani. Idem. Jint'aña. Apagarse el fuego. + Menguar el agua del
Jinchuqatanchaña. Dar mojicón o golpe en aquella río o mar. + Ponerse el sol o la luna. + Amarizar el
parte. aire. + Desaparecerse la luz y otras cosas
Jinchuqata yapu. Rincón o punta de la chácara. Pañu semejantes.
jinchuqata: la punta de un corte de paño. Jint'aña. 3 -xi. Idem.
Jinchuqatatha arusiña. Hablar al oído secretamente. Jint'äña vel jintäxaña. Apagar el fuego o llama. +
Jinchut'aña. Amonestar, avisar. Hacer menguar el agua, &c.
Jinchuxataña. Idem. Jipiña. Echarse el carnero en cuclilla y otros animales
Jinchuxaña. 3 -xi. Idem. de barriga.
Jinchuxawaña. Idem. Jipiskaña. Estar así sentado.
Jinchut'awaña. Idem. Jipit'aña. Echarse así de barriga.
Jinchu maña. Ir a caza de vicuñas muchos indios en Jipikakiña. Estar así echado.
dos hileras que se van ensangostando hasta que las Jiphixataña. Echarse así de bruces.
tengan juntas para matarlas. Jipixaña. 3 -xi. Echarse la gallina sobre sus huevos y
Jinchu lluparaña. Destapar, abrir el oído, estar otras aves también.
atento. Jipikaña. 3 -ki. Estarse uno todo el día ocioso.
Jinchu qatati. Orejudo. Jipäña, jipixatäña, jipitäña, jipiyaskaña, &c. Hacer
Jinchuxtara. Idem. que se eche así el carnero y otros animales.
Jinchuña. Idem. Jipi. Hollejo de la quinua, trigo, &c.
Jinchu liwi qawra. Carnero de grandes orejas, que se Jipichaña. Quitarle, refregando.
le redoblan. Jipi laq'a. Tierra fofa, mala para ladrillos y adobes.
Jinchu q'iwi. Idem. Y dícese también del perro. Jipi piwra jaqi. Grande y floja
Vocabulario de la Lengua Aymara 365
Jiwaña vel jiwa. Muerte. Jiwq'ikipaña. Ahumar mucho el fuego alguna cosa.
Jiwäña. Matanza. Jiwq'äña. Hacer humear encienso. Jiwq'aña:
Jiwiri. Mortal. encensar.
Jiwiyiri. Matador. Jiwq'ikatäña. Encensar o hacer que el humo se
Jiwawi. La muerte en tiempo pasado o haber muerto. llegue.
Jiwawipa yatiña. Supe su muerte o que murió. Jiwq'ita, qimara jaqi. Ocioso.
Jiwatapa. Idem. Jiwq'iña. Oler mal.
Jiwaña. Muerte en tiempo venidero o haber de morir. Jiwq'iri usu. Mal hediondo.
Jiwañama yatiña. Sé tu muerte o que has de morir. Jiwq'ita usuri. Enfermo hediondo.
Jiwaña. Necesidad de morir. Janirja alaxpacharu Jiwk'illat'a. Tiesto.
masina jiwañatawa: antes que vayas al cielo tienes Jiwrachasxaña, jaqiwanuqtxaña. Reducirse los
necesidad de morir. alzados o rebeldes. Neutros.
Jiwañani, jiwäñani asiru. Culebra ponzoñosa. Jiwrachaña, jaqiwanuqtaña. Activos. Reducirlos.
Jiwachu, jayra. Perezoso. Jiwra. Quinua. Y también todo lo que se siembra en el
Jiwaña. Morir. campo para comer.
Jiwäña. 3 -iyi vel -ayi Matar. Jiwiri. Mortal. Jani jiwiri: inmortal. De jiwaña.
Jiwayaña. Idem. Y aquí será bien acordar que donde Jiwi ikiña. Dormir profundamente.
estos Lupacas usan de ä para hacer el verso activo Jiwi ikini. Él que tiene sueño.
o tactivo. Los Pacases y otras naciones usan de -ya Juwutaña, jaxsaraña. Temer.
y así cada uno se acomodará a la provincia donde Jiwutiri jaqi. Cobarde.
se hallare. Aquí nos acomodamos a los Lupacas en Jiwuraña. Extrañar, tener poco amor; y dícese de
todo el vocabulario. hombres y todos los otros animales.
Jiwaraña. Morirse muchos como en tiempo de peste. Jucha. Pecado. + Negocio. + Pleito.
Jiwakipaña. Idem. Juchani, qamani. Pecador; y uno que tiene muchos
Jiwakiptaña. Idem. negocios o pleitos.
Jiwawaxaña. 3 -xi. Morir de presto sin penar mucho. Juchawarira, qamawarira. Una de muchas
Jiwawaqtaña. Morir pero usan de este verbo cuando ocupaciones.
muere alguno con recelo que comenzará por alguna Juchaxtara vel juchixtara. Gran pecador, atestado de
pestilencia, como quien dice: éste se fue, otros irán. culpas.
Jiwaqaña. 3 -qi. Idem. Juchawisa. Justo, sin pecado.
Jiwakataña. Idem. Y también significa amar, -ru. Juchawisachaña. Quitar o perdonar pecados o dar por
Jiwach'ukiña. Fingir que está muerto. justo. + Juchawisa juchanichaña, juchaniska
Jiwajraña. Morirse muchos en diversas partes. juchawisachaña: dar al justo por pecador y al
Jiwajachaña. Tener gana de morirse. pecador por justo.
Jiwawaña. Morir en manos o en presencia de alguno. Juchanichaña. Hacer que uno peque o dar por
Jiwäsiña. Matarse a sí mismo. Porque la partícula -si, pecador.
muchas veces significa reciprocación. Juchachaña. Culpar a uno, meterle en la danza.
Jiwäsiña. Morirseme algún hijo, padre o pariente. Juchachasiña. Pecar, cometer cualquier pecado y
Jiwawäsiña. Morir muchos como en tiempo de particularmente pecado deshonesto. Dios manqa,
pestilencia. awkija manqa, &c. Juchachasña: pequé contra
Jiwaxaña. 3 -xi. Lo mismo que jiwaña. Porque esta Dios, contra mi padre, &c.
partícula -xa, algunas veces no se añade. Juchachasiña, pantaña. Decir uno por otro, errando.
Jiwajasiña. Amar largo tiempo. Juchha. Mazamorra.
Jiwaxäña. Estar o acompañar al que se está muriendo. Juchhachaña. Hacerla.
Jiwaxtaña. Estar a punto de muerte o cansarse mucho. Juchhacha umachaña. Moler a uno con golpes.
Jiwaxataña. Morir uno tras otro. Jesucristo tatsa umacha, juchhachatakankana.
Jiwamukuña. Morirse por ahí. Nuestro Señor fue molido a azotes.
Jiwq'i. Humo del fuego y el que como humo parece Juchhaptaña, allpiptaña. Espesarse como
en los cerros. mazamorra.
Jiwq'iña. Humear. Juchha thä. Tortilla de quinua o maíz seca al hielo.
Jiwq'usuña. Salir humo. Juchhaxtaña, llikaxtaña. Romperse el vestido como
Vocabulario de la Lengua Aymara 369
que traen las indias en la cabeza que también suele Junuxaña. 3 -xi. Volver a punzar.
servir de llevar. Junuxäña. 3 -xi. Horadar, como otro lo hace.
Juni vel juniña. Pasto. Junuxaruña. Comenzar así.
Juniña. Pacer como los animales las hierbas del Junuxataña. Idem.
campo. Junuxtaña. Pasar la punta de banda en banda.
Juniskaña. Estar paciendo. Junumukuña. Horadar tuerto.
Juniru jikhaña. Llevar una bestia al campo. Anakiña, Junumukutaña. Salir tuerto.
si son muchas. Jununaqaña. Aquí y acullá.
Juniru anarpäña. Echarlas al pasto. Jununaqtaña. Estar muchos palos o cosas hincadas
Junitha anakiniña. Traerlas. en varias partes.
Junithaptaña. Juntarse para pacer. + Y también Jununiña. Ir a horadar.
trabarse muchos para reñir. + Juntarse muchas Jununuqaña. En muchas partes.
ocupaciones, &c. Jununuqtaña. Haber muchas agujeros o cosas
Junisiña. Idem. Con todas las significaciones dichas. hincadas en alguna parte.
Junt'u, juxsa. Caliente. Jununtaña. Meter la punta, dar estocada.
Junt'uxaña. Calentarse. Jununtasiña. Darse a sí mismo.
Junt'uptaña. Idem. Junukipa junururuña. Horadar a menudo o hincar
Junt'utaña. Idem. palos una y otra vez.
Junt'ujaña. Estarse quemando. Junukipaña. Pasar algo de banda a banda. Activo.
Junt'ujasiña. Idem. Junukiptaña. Salir a la otra banda o pasar.
Junt'uwaña. Activo. Hacer quemar. Junuraña. Sacar lo hincado.
Junt'uchaña. Calentar o quemar. Junuraqaña. 3 -qi. Hurtar las papas sacándolas del
Junt'u. Recio. Junt'u nuwama arusima: dale recio, campo u horadar algo con daño de otro.
habla recio, &c. Junurachaña. Horadar fuera de tiempo ocupándose
Junt'u yaphiña. Atar fuertemente. mientras había de entender en otra cosa.
Junt'u. En breve. Junt'u jutxana: volvió en breve. Junuranaña. Alegrar alderredor de lo que se ha de
Junt'u, sü. Nuevamene o recién hecho. Junt'u qullqi: sacar.
moneda recién batida o plata así sacada. Junuranttaña. Hundirse o bajar más lo que estaba
Junt'u vel sü aycha. Carne recién muerta. hincado o un animal que está encenagado.
Junt'u amaya. Recién muerto. Junurpäña. Sacarlo todo horadando o lo que está
Junt'u amayana misarapiña. Hacer decir misa para hincado.
el que murió poco tiempo ha. Junuskaña. Estar horadando.
Junuña. Punzar, horadar, hacer algo con la punta del Junusiña. Sacar cosa suya horadando como la chácara
cuchillo, punzón, &c. de papas o punzarse a sí mismo. Porque esta
Junuwaña. Hacer punzar o picar. partícula, -si muchas veces significa reciprocación.
Junuyaña. Mandarlo, &c. Jununtasxaña, sukuntasxaña. Tomar a meter la
Junuwasiña. Hacerse punzar o permitir que le piquen. espada o a envainar.
Junuqaña. 3 -qi. Apartar algo con la punta. Junusuña. Sacar lo hincado.
Junukataña. Clavar algo en la pared o cosa Junusu jununtaña. Sacar y volver a hincar muchas
semejante. veces.
Junuch'ukiña. Dar muchas punzadas. Junut'aña. Hincar de presto como una aguja en el
Junujraña. Esparcir algo con la punta, como hacen a sombrero o en un paño, &c.
las papas con el escardillo. Junuthapiña. Sacar, juntando lo que se saca.
Junuwaña. Darse prisa en ello o hacer eso antes que Junuthaptaña. Encontrarse lo que se hinca de ambas
vaya a otra cosa; dejarlo hecho primero. partes.
Junuwaqtaña. Salir sin caer un palo, de como antes Junuthaltaña. Estar para salir los palos hincados.
estaba. Junuthapi junuruña. Acabar de sacar todas las papas
Junuwäsiña. Horadar o punzar a diestro y a siniestro. que hay en una chácara.
Junujaña. 3 -ji. Hincar algo como una aguja, en el Junutataña. Comenzar a hacer la cosecha todos
sombrero. juntos.
Junujasiña. Idem. Junutatxaña. Volver a la cosecha después de haberla
372 Ludovico Bertonio
Juqhuña. Estar todo mojado en lágrimas. Jacha Jurma juchhantaña. Volverlos adentro.
juqhuña: este vocablo es nombre y verbo; Jurma qhultuntaña. Idem.
derramarlas. Jurma sulaqasiña, phiskuqasiña. Limpiárselos.
Jukhusuña. Sacar derramando como cuando hacen Jurma. Goma que sale del árbol.
sal. Jurma uraqi. Deslizadero.
Jurajaña. 3 -ji. T'urujaña. Cortar con los diente. Jurma jurma uraqi. Idem
Juraña. Idem. Jurkusuña. Sacar escarbando.
Jurakipaña, khistukipaña. Roer o cortar así. Jurqiwäsiña. Escarbar o arañar a todas partes.
Jurakipa, juraruruña. Idem. Jurqinuqasiña, jat'inuqasiña. Arañarse uno a otro.
Jurantaña. Royendo tragar. Jurqinuqtata. Estar arañando todo muy lastimado.
Jüra, phututu. El vaho, humo o vapor de la tierra o Participio.
de otras cosas calientes. Jurqikipa jurqiruruña. Arañar más y más, de arriba
Jüraña, phututuña. Salir el vaho o vapor; o estar abajo y de abajo arriba.
sudado y caluroso. Jurqiranaña. Escarbar a raiz de la pared o alrededor y
Jürakipaña, phututukipaña. Idem. + Y también estar también junto al pescuezo.
calmado de calor, con transición: Jürakipitu, Jurqhirpäña. Arañar con mucha fuerza o todo.
phututukipitu. Jurqiyasiña. Dejarse arañar.
Jürusuña, phututusuña. Idem. Jurqithaptaña. Acometerse para arañarse uno a otro.
Jürusunuña. Idem. Juru qamawisa. Uno que no tiene oficio en algún
Jüra. El ímpetu del golpe de la espada, piedra, palo, pueblo, como son los advenedizos, que no acuden a
&c. Espadaña jürapaki apatawina: el ímpetu solo ningún servicio personal.
de la espada le hizo caer o dar en el suelo. Juru wallqipu. Garniel o bolsa de lobo marino.
Juri vel juqhu. Cieno o ciénega. Jururu. Entreverado de blanco y pardo; dícese
Juri uma. Agua turbia. solamente de caballos, carneros, perros, &c.
Juriwaña. 3 -wi. Enturbiarse. Jururuchaña. Poner a uno todo de sangre. Wilana
Jurichaña, umachaña. Mojar o regar mucho. jururuchitu, wila jururuki ullasiña: parecer o estar
Jurpi. De aquí a dos días. todo ensangrentado.
Jurpi, qhara jurpi. Mañana o es otro día. Tiempo Jurujuru. Pueblo así llamado y nuevamente poblado
indeterminado. junto a las sepulturas donde en este tiempo hay
Jurpijaña. 3 -ji. Hilvanar o dar puntadas largas. grandes minas de plata.
Jurphithapiña. Idem. Jurut'uma. Leña seca o raíces que se hallan por esas
Jurqiña, jat'iña. Escarbar la tierra. + Y arañar. punas, &c.
Jurqintaña. Escarbar mucho o ahondar o arañar. Jusaña, chhukuña. Andar muchos corriendo. Admite
Jurusuña. Comerlo todo así. las partículas del verbo aywiña y así no será
Juri. Agua turbia o cualquier licor. necesario poner aquí sus compuestos.
Juriwaña. Enturbiarse. Juska vel kuska. Igual.
Juriwäña. Enturbiar. Juskachaña, pampachaña. Igualar el suelo y otras
Juriwaxaña. Enturbiarse. cosas.
Juriwäxaña. Enturbiar. Juskasiña, wiskasiña. Pedir limosna.
Jurk'uña, p'iyaña. Horadar. Juskaña, wiskaña. Dar limosna.
Juruk'untaña. Idem. Juskathapisiña. Juntar mucha.
Juruk'usuña. Idem. Juskajraña, wiskajraña. Dar limosna a muchos.
Jurk'ukipaña. Idem. Jusqullu. Señal o cardenal que deja el golpe. +
Jurk'unuqaña. Horadar en muchas partes algo. Larama jusqullu. Idem.
Jurma. Mocos de la nariz. Jusqulluchaña vel larama jusqulluchaña.
Jurmaña. Mocoso. Acardenalar.
Jurmaxtara. Idem. Jusqhuña. Saltar estando sentado.
Jurmani. Idem. Jusqhunuqaña. 3 -qi. Andar así saltando.
Jurmat'aña. Echar los mocos. Jusqhunuqasiña. Jugar así.
Jurma qhinsusuña. Sonarlos. Juskuña, khuyaña, qamaña. Dar a mano llena o a
Jurma qhinsarpäña. Idem. contento del que recibe.
374 Ludovico Bertonio
Khät'aña. Reñir a la nuera para que lo oiga la suegra. ¿Khiti? ¿Quién? Interrogativo para las cosas
Khät'a ayranaña. Idem. Vide: ayranaña. racionales. + Kuna: es para las demás cosas.
Khakhutusnuña. Rozarse, gastarse. Khisti. Idem. Aunque es propio de los Pacases.
Khätu vel khiyatu. Cuñada, hermana del marido. Khitisa. Quien quiera, por que aquella partícula -sa, le
Khichilläña. Hacer cosquillas a otro para que se ría. quita la fuerza e interrogación ordinariamente,
Khikhikakixata, jayintkakixaña. Idem: más propio. aunque no siempre.
Khikhiña vel jayintaña. Sollozar el que llora. ¿Khitisa küsti? ¿ Quién es aquél?
Khiñi apaña. Vocablo antiguo; abstenerse del uso del ¿Khitisa atamatama? ¿Quién te lo dijo? En estos dos
matrimonio desde la sementera hasta la cosecha. ejemplos se ve claramente que aun con la partícula
Era penitencia que daban o aconsejaban los -sa, es interrogativo este vocablo.
hechiceros para que fuesen buenas las chácaras que Khitis khitipa. Sea quien quisiere, que no se me da
comenzaban a labrar los recien casados. nada.
Khiru vel ati. Pescuezo o cerviguillo o el nervio del Khitisa kawkisa. Cualquiera que hubiere.
mismo pescuezo. Khitija. Quien quiera que; y cuando precede la
Khirukhiruru vel ati atiru. Idem: llipullipuru vel corresponde en el verbo la partícula -chi
llipa illparu manq'aña. Comer con disgusto o interpuesta, como notamos en la segunda parte de
inquietud por alguna mohina que le sucedió, la Gramática tratando de los relativos.
Khiruña vel yapiña. Atar con algún nervio o soga ¿Khitijaña? ¿ A quién me parezco?
alguna cosa, como dos maderos o ambas las manos ¿Khitijata? ¿ A quién te pareces.
de alguno, &c. ¿Khitija? ¿ A quién se parece? Y de esta manera se
Khistuña vel ch'amuña. Mascar la comida. conjugará como cualquier otro verbo.
Khistusña, ch'amusña. Hablar mal de otros. + Khituraña vel llunkuraña. Bruñir, limpiar o rapar.
¿Kunalayku khistusirita? ¿Jayumätti, Khiturpäña. Idem.
wayk'amathcha? ¿Soy yo tu sal o ají, que siempre Khiwil khiwiltaña. Menearse como las cosas que
me traes en la boca y dices mal de mí? están colgadas en el aire y sopla el viento o como
Khistukipaña. Idem. el volante de un reloj o bambalear el que es cojo o
Khistukipamä manq'antaña. Tragar sin mascar. tiene pocas fuerzas.
Khitaña vel iwiraña. Enviar. Aunque iwiraña es Khiwin khiwintaña. Idem.
enviar a decir o enviar recaudo de palabra. Khiwin khiwintasa vel khiwil khiwiltasa saraña.
Khitaqaña. Enviar para que se vaya luego. Andar así como una galera sin lastre.
Khitawäsña vel khitajraña. Enviar a muchos a Khiwiña vel pawiña. Menear la cabeza de hombro a
diversas partes o sin por qué ni para que. otro. + Judionaka ch'unch'u khiwisa khiwisaki
Khitxaña vel antutxaña. Soltar a alguno o tomar a pawisaki awkisa taläpiskana: los judíos meneando
enviarle. sus cabezas injuriaban a Cristo Nuestro Señor,
Khitxaruña. Decir que envió por la persona que llega holgándose de verle padecer. Significa también
antes que el mensajero vuelva. decir de no meneando la cabeza.
Khitxataña. Enviar a otro de nuevo fuera del que Khiwiña. Traer o hacer andar la rueda de amolar
había enviado antes. cuchillos o la honda, &c.
Khitanaqaña vel khitasnaqaña. Enviar a uno a Khiwiña. Hacer ovillos de hilos, como suelen las
muchos mandados o negocios. mujeres.
Khitarpäña. Despachar con brevedad a alguno Khiwsuña. Idem: devanar haciendo ovillo.
enviándole. Khiwtaña vel jaytuthaña. Enjuagar un jarro o tinaja
Khitakipa khitarurusña. Enviarle, "ad invicem" y cosas semejantes, dando vueltas a la vasija.
muchos mensajes. ¶ Khiyatu. Vide supra; khätu.
Khitaskaña. Enviar actualmente. Khukata. Hacia la parte contraria de donde estamos.
Khitusuña. Enviar fuera de casa o celda, al que está Khukatankaña. Estar en la parte así contraria: -na,
dentro. -ru, -ta, según los verbos.
Khitusumña. Enviar al que estaba dentro de la casa Khukatkaña. Idem.
para que vaya a alguna parte. Khukatkatankaña. Idem.
Khitutaña. Enviar para cosa breve o negocio de Khukipa. A la vuelta de algún cerro, casa, &c.
presto. Khukipankaña. Estar a la otra parte del cerro.
Vocabulario de la Lengua Aymara 383
K'anchilla, k'apchi. Galano bien aderezado. K'ark'artaña. Hacer ruido la puerta al cerrarse o
K'anchillachasiña. Aderezarse. abrirse.
K'anchilla arusiña. Jactarse de que tiene mucho, K'ark'artaña. Cacarear.
fanfarronear, &c. K'araña. Llevar ascuas.
K'anchira. Chimenea y ventana cerrada como: t'uxu. K'araniña. Traerlas y puede componerse como los
K'anchaña, qhanaña. Haber luz en alguna parte. otros verbos de llevar.
K'anchäña. Alumbrar. K'arathapiña. Sumar o juntar las partidas.
K'anchakataña. Llegarse la llama o luz. K'ara. De un solo color. Janq'u k'ara, wila k'ara:
K'anchatataña. Venir luz a todas partes. blanco o colorado, sin mezcla.
K'ana. Mechón de cabello. K'ara. Pintas del rostro blancas o negras o según el
K'ank'a. Cubierto de sarna. Qaracha k'ank'a. color que precediere y es enfermedad.
K'ank'a. Lleno de grietas o aberturas. K'ara ajanuni. Pintado así.
K'ank'aptaña. Abrirse, hacer grietas; dícese de todo. K'ara katuña. Cobrar esta enfermedad de los yungas.
K'ank'alliña. Hacerse grietas en los pies. K'ara mistutu. Idem.
K'ank'alliña. Sollozar mucho. Jacha k'ank'alliña. K'ara waxu. Alegre, risueño.
K'ank'alli. Grieta o costra. K'ara waxu achachi vel apachi. Viejo, mozo en sus
K'anthaña. Torcer lo hilado. costumbres o burlón.
K'anña. El huso con que tuercen. K'ara khalli. Pájaro grande y de color pardo.
K'anusuña, q'umusuña. Hurtarlo todo. K'ara wäsi. Pájaro grande gallinazo.
K'añasawri, ch'iqi ch'iqi. Un gusanito negro. K'ari. Mentiroso.
K'apha. Ternilla de la nariz, orejas y de otras partes K'ari k'ari. Acostumbrado a mentir.
del cuerpo. K'ariña. Mentir.
K'apha. El cogollo y tallo de las plantas y también es K'arisiña. Mentir o no cumplir lo prometido.
una especie de goma que sale de una raíz llamada K'arintaña. Chismear.
jiski. K'arisirapiña. Mentir por amor de otro.
K'aphaña. Dar con un palo o con la mano. K'ararjaña. Salar demasiado.
K'aphaqxaña. Idem. K'ark'a vel laxra. Grieta, abertura.
K'aphanuqaña. Dar mucho así. K'ark'u, chiwaqu. Agrio, acedo.
K'aphaxtaña. Quebrarse. K'ark'u vino. Vinagre.
K'aphaxtäña. Quebrar. K'ark'uptaña. Avinagrarse.
K'aphax k'aphaxtaña. Dar estallido lo que quiere, K'ask'iña, limiña. Atestar apretando.
quebrarse y las coyunturas, &c. K'ask'ijasiña. Estar atestado. Phut'iru libronaka
K'aphaxtusnuña, t'alaxtusnuña. Caer con todo el k'ask'ijasi, utaru jaqi k'ask'ijasi.
cuerpo. K'ask'isisiña, lip'isiña. Ajustarse bien dos cosas.
K'aphaxtäña. Hacer dar porrazo que retumbe. K'ask'isäña. Ajustar, encasar, soldar, pegar bien.
P'iq'iñaja k'aphaxtäña: dar calabazadas. K'ask'ithaptaña. Ajustarse de ambas partes.
K'aphaxnuqtaña. Caer así, dar batacazo. K'ata pisi. Poco o pocos.
K'aphuta, k'aphanuqaña. Dar vuelta con la cabeza K'atäxaña. 3 -xi. Disminuirse.
jugando los muchachos. K'atäxaña. Disminuir.
K'apchi, k'anchilla. Bien aderezado, lúcido. K'atantaña, pultintaña. Beber, tragar sin hartarse.
K'apichichasiña. Aderezarse. K'aw. Orilla de las mantas o mantos de hilo colorado.
K'apchi arusiña. Jactarse con mentira, fanfarronear. K'awña. Hacer orilla colorada.
K'apu k'apu. Sapo gritón. K'awna. Huevo.
K'apu k'apu jaqi. Hablador o gritón. K'awna wawa. Hijo único.
K'apuraña, pakiraña. Quebrar la punta de algo. K'awnachasiña. Parir sola una vez, hijo o hija.
K'apurt'aña. Quebrarse la punta. K'awna sillp'i. Cascara del huevo.
K'apuña, k'apujaña. Quebrar. K'awna iraqa. Ladrón diestro.
K'apuxtaña. Quebrarse. K'awchi. Olla grande.
K'apunuqaña. Quebrar en muchos pedazos. K'awña. Caña así como la de castilla.
K'ara k'ara. La cresta. K'awña sawu. Idem.
K'ara k'ara jaqi. La cumbre de las peñas. K'awsi. Estaño.
386 Ludovico Bertonio
K'awsu, parqu. Tuerto o torcido como el cuerno. K'ichusuña. Coger sacando así.
K'awsukiptaña. Entortarse. K'ichixatasña. Traer el vestido corto o más angosto
K'awsukiptäña. Torcer. de lo que pide su estatura y persona o por
K'awsu yawri. Garabato. necesidad o por disfrace.
K'awsu paxsi. Luna nueva de dos o tres días con K'ichik'ichi. Galas de plumajes con que se aderezan
cuernos. para hacer fiesta o salir al encuentro.
K'awsut k'awsultaña, khiwil khiwiltaña. Blandear, K'ichixatasña. Ponerse estas galas y aderezos.
doblegarse fácilmente como una vara, &c. K'ik'u, ch'iki, amawt'a. Sabio, de mucho saber y
K'awsu. Plumaje de los incas, de dos plumas, en la entendimiento.
delantera del sombrero o llawtu. K'ik'u vel ch'iki chuymani. Idem: sabio ingenioso.
K'awsut'asiña. Ponérsele. K'inchinaqaña vel k'illinaqaña. 3 -qi. Andar muy
K'aywäña. Activo. Blandear la vara o cosas entonado, andar de puntillas.
semejantes. K'ik'uña. Trenzar el cabello hacia atrás, como las
K'aywäsa saraña. Andar meneando la cabeza a un indias del Cuzco.
lado y otro. K'ichisiña. Ser la mujer o el hombe muy trabajador en
K'aywantaña. Cabecear de sueño, flaqueza, &c. tejer o hilar, hacer sogas y cosas semejantes de
K'aywan k'awantaña. Idem. lana.
K'aywasilla, ch'uwasilla. Entonado. K'ichisiri vel q'utu marmi. Una mujer muy
K'aymasiña. Andar perplejo sin hacer nada. trabajadora en las cosas susodichas.
K'aymasäña. Traer perplejo a otro o ser causa que no K'ilaña vel k'ilaxaña. Coger flores o frutas como son
persista en una cosa, que ahora haga uno, de ahí a manzanas, duraznos &c.
poco otro, &c. K'ili. El espinazo del pescado y de todos los animales.
K'ayra. Rana. K'ili llaquta. Una manta labrada como espinazo del
K'ayra wañata. Flaco, chupado. pescado.
K'aywiña, amajasiña. Pensar. K'illi k'illi. Un pájaro poco menor que el halcón, muy
K'aywisiña. Idem. hermoso.
K'aywisikipa k'aywisiruruña. Pensar y repensar. K'illi k'illija mayqu. Mayco hermoso bien agestado.
K'aywuña k'aywinuqaña. Idem. K'illi k'illi nasani. De nariz aguileña.
K'aywikipasiña. Idem. K'illimi. Carbón sin fuego apagado vel k'illima.
K'aytuma, wak'a. Holgazán. K'illimichaña. Idem: k'illimi luraña Hacer carbón.
K'aywaxtaña. Dar vaivenes con la cabeza, blandear o K'illimixaña. Volverse carbón.
menearse la cima de los árboles. K'imimi. Lo más delgado del espinazo de cualquier
K'aywax k'aywaxtaña. Lo mismo y más propio. animal; por otro nombre phuskanka: cadera.
K'ichi qamaqi. Zorra grandísima ladrona, que hurta K'illpa. La orilla de la manta que corre por los lados y
todo cuanto puede sin perdonar. polo es la que está en lo alto y bajo de la misma
K'ichi. Gran ladrón vel k'ichi iraqa; diestro en hurtar. manta.
K'ichiraña. Despabilar con los dedos la vela y K'illpuni puluni arusiña. Hablar concertadamente,
cualquiera acción que se hace quitando algo o como hombre que está en lo que habla. + Thiyani
despegando con los dedos, se dice por este verbo. qurpani arusña. Idem.
K'ichiña vel k'ichijaña. Pellizcar a otro. K'illpani puluni jakama. Vive sano o Dios te dé
K'ichisña vel k'ichijastha. Recíproco; pellizcarse a sí salud.
mismo. K'intu. Hierbas o árboles muy verdes o cosa muy
K'ichut'aña. Pellizcar de paso. verde como esas.
K'ichijasña. Concertarse todos para tener secreta K'inchu. Entre faja.
alguna cosa o hablar en secreto entre sí y los que K'inchurusiña. Meter algo las indias entre la faja que
los bendicen. + K'ichijasi ukanaka: aquellos hablan traen ceñida.
en secreto entre sí vel aru chillutasipiski ukanaka. K'inchuru apantaña vel imaña. Guardar algo en la
K'ichiña vel k'ichinuqaña. Desmenuzar con los faja que sirve casi de faltriquera.
dedos o uñas. + Deshilar lienzos o paños, &c. K'iña waqura vel sallqa. Cimarrón, mostrenco,
K'ichit'aña. Coger o quitar un poquito de algo, como dícese de los hombres y animales.
el que va pelando unas yerbecitas, &c. K'iña. Olla o cántaro y cualquier vasija agujereada. +
Vocabulario de la Lengua Aymara 387
K'iña phuku vel waqulla, &c. Olla o cántaro K'uk'ara k'unuta. Gafo de las manos.
agujereado. K'uk'ara amparani vel ampara k'uk'ara. Gafo de
K'iñajaña. 3 -ji. Agujerear alguna vasija. las manos.
K'iñachaña. Idem. K'ak'araxaña. Pararse gafo.
K'iñaxaña, k'iñaptaña, k'iñataña. Agujerearse de K'uk'ara vel llallawa ampara. Mano pequeña o
suyo. monstruosa que le falta la punta de los dedos o
K'ipa. La mata de las papas que llaman q'iya como cosa semejante.
dijimos arriba y también la toman por la misma K'uk'unaqaña. 3 -qi Andar entonado sin dignarse a
papa. nadie.
K'isa, qawi. Apillas pasadas al sol. K'uk'u uta. Casa cubierta de ichu las puntas hacia
K'isachaña vel qawichaña. Hacer qawi de apillas dentro.
pasado al sol. K'uk'uña, chhiphiña. Cubrir así.
K'isanchata, qawinchata aru. Palabras dulces, K'uli k'uli tunqu. Cantidad de maíz mezclado de
regaladas. diversas especies.
K'isa, qawiki arusiña. Hablar palabras dulces. K'ullu. Madera como tablas, palos, trozos, &c.
K'isu vel q'isu. Visco uno que no mira derecho. K'ullu jinchu tarqaqa. Cabezudo, duro en obedecer.
K'isuni. Uno que trae anteojos y es más propio kisuni K'ullu vel tunu. Tronco de árboles con sus raíces.
sin k' K'ullu vel tupuña. Medida de madera para medir
K'isutha, parqutha, yawritha, ulltaña. Mirar a trigo, maíz, &c.
alguno a soslayo o rostrituerto como enojado o K'umara. Sano, no enfermo.
mohino, mejor es sin k'. K'umaraptxaña. Sanar.
K'isuña vel llunkuña. Bruñir el barro por cocer, como K'umaraptäxaña. Activo. Sanar a otro.
hace el ollero, &c. K'umiña, k'ak'iña. Murmurar interiormente.
K'isuraña, llunkuraña. Idem. Acusativo.
K'isu. El instrumento de hueso o hierro con que K'umikakiña. Murmurar actualmente, estar
bruñen. murmurando.
K'istuña vel k'istuqaña. Atizar el fuego. K'umintaña, k'ak'intaña. Idem: murmurar; y más
K'isturaña. Apartar lo que está encendido. propio.
K'istuña. El instrumento de atizar. K'umphixataña vel qhaphixataña. Cubrir o abajar. Y
K'iski vel k'aski. Apretados. Iglesiana jaqinaka k'isk'i también poner un plato sobre otro, así como quiera.
vel k'isk'itawa, khaxtatawa. En la iglesia está la K'umu. Corcobado y aunque no lo sea, el que anda
gente muy apretada, ni hay quien pueda entrar. inclinado.
K'isk'ijasña. Idem: q'ullq'ujasña. Apretarse la gente K'umu nasani vel nasa k'umu. Uno de nariz
"ad invicem". aguileña.
K'isk'iki utkaña. Idem: estar apretados en algún K'umu tuqipachaña. Enderezar la corba, dar de
lugar. palos.
K'ithasña. Andar cimarrón. K'umuptaña. Encorvarse. Dícese de paredes y otras
K'itu. Antepónese a lakha, como lakha cosas.
K'itu, k'ituqitu. Uno que tiene los dientes desiguales, K'umukiptaña. Idem.
unos más largos que otros o enfermo de ellos. K'umuranaña, aliranaña. Llegarse a alguno con
K'iwcha. El hígado. humildad o inclinación del cuerpo.
K'iwchanchaña, chuymanchaña. Matar a porrazos o K'umat'aña, alit'aña. Inclinarse, abajarse con el
a coces. cuerpo.
K'iwchaqatati. De grande hígado, apodo de Puquinas. K'umut'äña. Activo. Inclinar.
K'iwna. Un pájaro pequeñito de plumas pardas. K'umuchjasiña, jaqhurantasiña. Cargarse, ciñiendo
K'uch'uchu. Una raicilla o granillo dulce al gusto, la carga al hombro y sobre el sobaco del brazo
que nace debajo de lugares húmedos. izquierdo o derecho.
K'uchuch'u aruni. Idem: aru k'uchuch'u. Hombre K'unk'uthapiña. Encogerse el brazo o el pie. Ampara
afable de muy dulces palabras y lisonjero. K'unk'uthapitu.
K'uchuch'u aruni vel k'anchilla aruni. Fanfarrón K'unuña vel k'uk'ara. Tullido del brazo.
que promete montes de oro. K'unuthaptaña. Tullirse del brazo.
388 Ludovico Bertonio
Laxaxaña. 3 -xi. Oscurecerse o ser ya noche. una grande fanega, de mimbres o ramos delgados,
Laxaptaña. Idem. con sus palos para llevarla.
Laxakiptaña. Idem. Lampaña. Idem.
Laxtaña. Idem. Lampaña saraña. Andar en ella.
Laxawijaña. 3 -ji. Idem. Lamparu lat'axaña. Subir.
Laxaptäña. Hacer oscurecer. Y así se hará con los Lampatha lat'araña. Bajar de ella.
otros añadiéndoles -ä, vel -ya, para que sean Lampjasiña, jump'uqiña vel jump'uxkataña.
activos. Importunar.
Laxamaki manq'aña. Comer mal aderezada la Lamrana. Árbol de asilo.
comida, sin sal, &c. Lanqha phant'a, jijma phant'a. Capirote chico de
Laxmaña, thaqhaña, lap'aña. Buscar muy bien. viudas.
Laxmakipa laxmaruruña. Buscar y rebuscar. Lanqhaña, llust'ixtaña. Tropezar o deslizar.
Lajra. Hendedura, grieta, abertura de cualquiera cosa. Lanqht'aña. Idem.
+ Y también la del pie de las vacas ovejas, Lanqhat'uruxtäña vel irarpäña. Lastimarse
carneros, puercos, &c. tropezando.
Lajraptaña. Abrirse, henderse y también se compone Lanqhaña. Llevar barro en las manos y cosas
con -kipta; -ta, -xa, -xta, -wija. semejantes.
Lajraptäña. Ser causa que alguna cosa se abra o Lanqhaniña. Traerle.
hienda. Lanqhantaña. Meterle.
Laxra. Lengua. Lanqhsuña. Sacarle.
Laxra äsuña. Sacarla. + äntxaña; meterla. + Äsu Lanqhakataña. Arrojarle a la pared o a lo alto del
äntaña: meterla y sacarla muchas veces. + Anatäña: techo.
hablar a prisa. Lanqhawaqtaña. Despegarse.
Laxra ch'akha vel lakha jiskhuni jaqi. Parlero que Lanqhanuqtaña. Aplastarse como tortilla el barro que
tiene la lengua de hueso o calzada de hierro. cae. + Y también quedar molido el cuerpo por los
Laxra ari, arukamana. Idem. azotes o mucho trabajo.
Laxra vel laxrana jasitha arusiña. Hablar sin Lanqhanuqaña. 3 -qi. Poner barro en el suelo. +
necesidad, sólo por gana de ello. Puede componerse también con otras partículas,
Laxra jasitu vel anatitu. Idem. como apaña, v.g.
Laxwi. Seso de la cabeza. Lanqharpäña. Dar barro a la mano del que
Laxwina llikallikapa. Telilla de los sesos. trabaja.
Laxwi vel janq'u. Blanco. Lanqhathapiña. Juntarlo con otras masas de él.
Laxwi janchini. De cuerpo blanco. Lanqhatataña. Tenderle. Y así se pueden componer
Laxwi vel llamp'u. Blando. Dícese de la lana, harina, otros.
&c. Lanqha. Cuánto uno puede llenar de barro, un camino
Lajuña, jallpaña. Lamer con la lengua. de él.
Lajusuña. Lamerlo todo. Lanqhu. Grueso. Y dícese de todas cosas grandes y
Lajukipa lajururuña. Lamer y relamer con la lengua. pequeñas. )( Juch'usa.
Lajuthapi lajuruña. Lamer en muchos platos. Lanqhu. El grueso de alguna cosa. Pirqana lanqhupa,
Lama. Carnero y cualquiera animal, y aun hombre &c. )( Juch'usapa.
lisiado de los pies y por esto anda mal y con Lanqhuchaña. Engrosar, hacer que sea grueso. )(
trabajo. Juch'usachaña.
Lama kayu jant'aku. Idem. + Y uno que presto se Lanqhu vel aychixtara jaqi. Hombre grueso de
cansa y anda como arrastrando los pies. muchas carnes.
Lampaña, kallaña. Llevar en litera o a ese modo. Lanqhu. El tronco de los árboles.
Lampiniña. Traer en litera. Lanqhu lamrama. Tronco del aliso. Y así se dirá de
Lampantaña. Meter en litera. otros árboles, anteponiendo o posponiendo el
Lampsuña. Sacar en litera. nombre específico del árbol.
Lampaxaruña. Cargársela. Y por ser verbo de llevar Lansa. Lo mismo que lanza.
se compone también con otras partículas. Lantaña. Sacar las papas de la chácara después de
Lampa. Litera. La de los caciques antiguos era como sembradas. Suelen hacerlo cuando hay pleito.
392 Ludovico Bertonio
Lawrawa. Pluma del pájaro qaqi, de ellas coloradas, Layupita jaqi. Pobre que se sustenta de esta hierba o
de ellas azules y otras amarillas muy largas. raíz.
Lawrawat'asiña. Ponérsela. Liq'i yakana. Pajarillo frailesco.
Lawrawapachaqi. Muy derecho. Liq'iña. Batir, golpear, herir.
Lawräjü. Pescado de un jeme. + Chiqa lawrajüpacha Liq'iri. Herrero o platero, &c.
vel chiqa amparapacha: derecho como una lanza o Liq'iwäsiña. Dar muchos golpes o muchos puñetes.
pica. Liq'intaña. Dar un mojicón o puñete que duela.
Lawriña. Andar los peces y los hombres que andan a Liq'isiña. Herirse a sí mismo con golpes. Chuyma
prisa. liq'isiña: herirse los pechos. + Y también aporrearse
Lawrikataña. Llegarse el pescado o la llama del uno a otro.
fuego. Liq'it'aña. Dar un puñete o golpe.
Lawrinaqaña. Andar o discurrir de una parte a otra Liq'it'awaña. 3 -wi. Dar un golpe o dos de paso, cosa
como el pescado. breve.
Lawiña, tawiña. Hablar a trochemoche, sin saber lo Liq'isiña, atisiña. Emparedarse, cerrando la puerta a
que dice. piedra y lodo.
Lawña. Idem. Y también injuriar de palabra, como Liq'itaña atiña. Cerrar así la casa.
tuqita. Liq'iraña, atiraña. Abrirla.
Layqa. Hechicero o hechicera. Utkani layqa: Liq'usuña. Cerrar la casa y dar un puñete en los ojos.
hechicero de oficio, catedrático en el arte. Liq'irpäña, chhallaxtarpäña. Dar de mojicones o
Layqasiña. Ejercitar este oficio adivinando, puñetes.
sacrificando y haciendo otros embustes, Liq'ithapiña, liq'iwäsiña. Dar vuelta de mojicones.
Layqachaña, qallaqaña. 3 -qi. Enhechizar con Liq'ikipa liq'iruruña. Idem.
bebedizos y con otras vellaquerías. Liq'ikataña. Fijar o clavar.
Layqasirapiña. Hacer esas ruindades a ruego de otro. Liq'iña. Martillo.
Layqaru ichusiña. Confesarse con el hechicero. Lixuña. Vide: lixuña.
Layqaru yaqhasiña. Idem. Liqiliqi. Un pájaro blanco y negro grande como un
Layku vel supa. Por amor, por causa. Nä layku: por halcón.
mí o por mi amor o causa. Liwaña. Dar o repartir como chácara, lana, comida,
Laykutha. Idem. Son dos preposiciones juntas &c.
sinónimas. Liwaña. Dar de comer.
Laykuña. Enmarañar. + Y también meter en pelaza o Liwakataña. Dar la parte que cabe a cada uno.
trabajo. Jumaki yuqama jaychajañaru laykuta: tú y Liwawäsiña. Repartir sin miramiento.
no otro has sido causa que ahorquen a tu hijo. + Liwaxäña. 3 -xï. Ayudar a repartir.
Jucharu laykuña: enredar a otro en pecado o ser Liwaxataña. Comenzar a dar.
ocasión de que peque. Liwamukuña. Dar mucho.
Laykusiña. Enmarañarse. + Y también meterse en Liwajraña. Dar muchos.
ocasión de mal. Liwaniña. Ir a dar.
Laykuntasiña. Idem. Liwanuqaña. Dar a muchos.
Laykuraqaña. 3 -qi. Enmarañar. + O meter en la Liwantaña. Dar a todos.
danza a uno en daño y agravio de otro. Liwakipaña. Idem. + Y dar a uno si y otro no.
Laykutaptaña, laychuthaptaña. Enmarañarse, Liwaranaña. Dar por su orden, sin pasar a nadie a
enredarse. toda una hilera.
Laykusäña. Enmarañar, ser ocasión de mal o pecado. Liwakipa liwaruruña. Dar más y más a unos y otros.
Layita qapuña. Hilar sin torcer bien el hilo. )( K'uta Liwasiña. Darse unos a otros.
es su contrario. Liwatataña. Dar a todos.
Laytaña. Hilar sin torcer bien. )( K'utaña: muy Liwa. Lana que reparten para hacer ropa de la tasa o la
torcido. que mandan los hilacatas. + Inka liwa: la que daba
Laykipaña. Idem. el inca para hilar.
Laytasiña. Idem. Lik'i. Sebo, gordura, &c.
Layu. Racilla de comer, cuya hoja se llama chhijmu. Lik'ina jaqhut'asiña. Echar gordura en la olla.
Layu chunquya. Todo la mata. Lik'inchaña. Idem.
Vocabulario de la Lengua Aymara 395
Lik'i jaqi vel puquta. Gordo. Lip'iyaña vel lip'äña. Activo. Pegar y con añadir -ä
Lik'iña. Muy gordo. en los verbos precedentes antes de -ña, o -xaña, se
Lik'ixtara. Idem hacen activos en aquella misma significación.
Lik'iptaña. Engordarse: -xa, -ta, -kipta, -wa, -waxa, Lip'ikatäxaña. 3 -xi. Tornar a pegar lo despegado.
-mukuta. Pueden componerse con él. Lip'ithapäña. Casar, dar en matrimonio por marido o
Lik'iptäña, lik'iyaxaña, &c. Engordar puercos, mujer. ¿Näti amawasma? Padreki lip'ithapiyistu:
gallinas, &c. ¿Quísete yo por ventura? El padre fue el que nos
Lijwa, wajcha. Huérfano sin padre ni madre o viuda. casó a los dos.
Lijwaxaña. Venir a ser huérfano, o a ser viuda. Lip'ichi. Pellejo o corteza.
Lijriña, ullinaqkakiña. Estar despierto o velar. Lip'ichi lluch'uraña. Desollar. + Ch'äsuña. Idem. +
Lijuña, p'alichaña vel lijuña. Resplandecer o Lakha lip'ichiki arusiña: hablar de cumplimiento
reverberar como las estrellas, el agua con el sol, las con la boca chica.
armas acicaladas y otras cosas semejantes, arder. Lip'ichi sillq'iraña. Quitar la corteza.
Lijutäña, qhanutäña. Encender un poco de lumbre. Likhina. Tierra caliente como yungas.
Liju lijutaña, p'allchax p'allchaxtaña. Idem. Más Liri vel lili q'üta. Huérfano sin padre ni madre, sin
propio; muchos en lugar de estos dos verbos dicen hacienda.
lixuña y no lijuña. Lirpu. Espejo.
Limiña. Apretar con las manos. Lirpuna ullixatasiña. Mirarse en el espejo.
Limintaña. Idem. Lirputha ullixatasiña. Idem.
Limintasiña. Apretarse a sí mismo como una mujer Lit'iña. Nevar mucho, cubrir toda la tierra.
para abortar. + Y también significa reprimirse el Lit'ixataña. Idem.
airado, no dejándose llevar de la ira o mohina que Lit'ita, lit'ixatata. Todo nevado o cubierto de nieve. +
tiene. Qina lit'ita Idem. + Pampana amka qina lit'ita: estar
Limintasiña. Abollarse una taza o un cáliz, &c. todo el campo cubierto de papas que van naciendo.
Phapharanttaña, es lo mismo. Liwkhana. Escardillo para beneficiar las chácaras,
Limikataña. Apretar o arrimar bien algo a la pared, desherbar.
&c. Liwkanana iranaqaña. 3 -qi Trabajar con el
Limixataña. Apretar hacia abajo con la mano o con desherbando, &c.
todo el cuerpo. Liwi. Cordel de tres ramales con unas bolillas al cabo.
Limithapiña. Apretar juntando las cosas para que no + Yawri liwi: para matar pájaros. Ch'akha vel qala
se derramen. + O las ascuas para que no se liwi: con que juegan los muchachos. + T'ixita liwi:
apaguen. es de cuero y los extremos de piedra.
Limithapisiña. Apretarse con las manos o a sus cosas. Liwiña. Tirar con este instrumento.
Limijaña. 3 -ji. Apretar mucho a otro. Liwi khiwiña. Voltear para tirarle.
Limijasiña, k'ullq'ujasiña, qhithijasiña. Apretarse Liwina k'ayrusiña. Jugar tirándole en alto para
cuando son muchos, estar apeñuscados. cogerle con otro que tiran tras el primero.
Lipi. Soga con que rodean al ganado o las vicuñas Liwijasiña. Cazar con él, tirando.
para que no huyan por miedo de unos flecos de Liwit'asiña. Idem. Y también jugar. Ut Supra.
lana que cuelgan de la soga y se menean con el Liwintaña. Matar o lastimar la caza.
aire. Liwithapitaña. Jugar. Ut Supra.
Lipiña. Rodear con esta soga. Liwawi manqa liwiña. Tirarse a todas partes.
Lipikipaña. Idem, más propio. Liwiwäsiña. Idem.
Lip'iña. Neutro. Pegarse. Liwiqtaña jaytaqtaña. Quedarse atrás en el camino.
Lip'ikataña. Pegarse y es más propio. Liwiwaqtaña, ch'inawaqtaña, jaytawaqtaña. Idem.
Lip'ithapiña. Idem. Liwli liwiltaña, jajul jajultaña, janq'ul janq'ultaña.
Lip'ithaptaña. Idem. + Y también todos estos cuatro Divisarse poco como a boca de noche.
verbos significan pegarse con amor, trato y Liwiskaña, jaqhuskaña. Estar las cosas o las
conversación. personas por ahí desamparadas.
Lip'irtxaña. 3 -xi. Despegarse. Liwisjaña jaqhusjaña. Idem.
Lip'isiña. Pegarse. Liwiwaña, k'aywajaña, ch'awaña. Cabecear de
Lip'ixataña. Pegarse encima. sueño, anteponiendo iki.
396 Ludovico Bertonio
quinua.
Lustuña, jik'iña, añanq'uña. Arrancar toda una
chácara. + T'awrasa lustutawa qawraja: no tiene
pelos de lana en los muslos mi carnero, de sarna o
LL
Lläsa, inaxa. Quizá por ventura. Y casi siempre van
motila.
así juntos estos dos adverbios o se usa de inaxa
Lusina, khurkhu. Travieso, rancheador.
sólo.
Lutika t'awra. Lana corta de camero raso, mala de
Llä. Una especie de papas pequeñitas.
hilar.
Llaqa. Pluma delgada que hay en las alas del buitre y
Luti, qasi. En balde.
otros pájaros.
Luti tumpaña vel saña. Levantar testimonio.
Llaqa vel laqa chuki. Bandera de plumas al modo
Lutitha vel lutiki. Idem.
antiguo.
Lut'isiña, luk'asiña. Jugar con huesos de cameros
Llaquta. Manta de Indio. + Jat'uni, vel manaqani
sacado de las manos o pies.
llaquta: listada de ambos lados de alto abajo, con
Lutu lutu, p'iya p'iya. Lleno de agujeros, dícese de
listas a veces coloradas, a veces azules o de otro
todas cosas.
color. + K'ili: la que tiene la mitad colorada y la
Lutu lutuchaña. Hacer muchos agujeros.
mitad azul, con tres listas de varios colores, a las
Lü, phuxtu, thuxtu. Una almorzada grande de algo.
cuales llaman k'ili. + Q'ichu llaquta. Idem. Y es
Lüqakixaña. 3 -xi. Disminuirse, venir a poco.
vocablo de los Pacases. + Qumpita llaquta: es la
Lüchaña. Medir una almorzada.
que está teñida toda o de colorado o de azul. +
Lüjaña. 3 -ji. Dar una almorzada.
Yamparu llaquta: manta de las fiestas.
Lüjraña. Dar a muchos así.
Llaqutt'aña. Ponerse la manta.
Lü lüchaña. Medir o partir algo por almorzadas.
Llaqutt'asiña. Idem.
Lüt'asiña. Tomar una almorzada.
Llaqutt'äña. Ponerla a otro.
Lüxatataja. Poner una almorzada encima de algo.
Llaqutsnuña. Quitársela.
Lüqaña. 3 -qi. Sisar una almorzada de algo.
Llaqutsnusiña. Idem.
Llaqutsnuwaña. Quitarla a otro, mantear o capear.
Llaquta jinchuna jawq'ataña. Idem: Samakipaña.
Pegar uno a otro las malas costumbres. + Isallu
jinchuna jawq'ataña: pegarlas una mujer a otra. +
Significa propiamente dar o sacudir a uno con el
canto de la manta o manto.
Llachha. Verdaderamente. Wawama llachha
qawrakiwa: verdaderamente que tu hijo es una
bestia.
Llachha jucharu purijata. Verdaderamente que le ha
de suceder alguna desgracia.
Llachha jiwayaja. Cierto que le quite la vida.
Llachiwana, pupa kallu. Panal de miel. Es vocablo
del Cuzco.
Llaja. Ralo. )( Phathu, tupido.
Lläki sawuña. Tejer ralo.
Llajaspäki sawuña. Idem.
Llajaxtaña. Abrirse el vestido que se va gastando.
Llajanuqtaña. Idem.
Llakiña, khichuña, phuthiña. Entristecerse mucho
por algo, -tha
Llakikiptaña. Podrirse de tristeza.
Llakisiña, khichusiña. Idem.
Llakiqaña, khichuqaña. 3 -qi. Compadecerse de otro
interiormente, sin darle otra ayuda.
Llakipäña, khuyapäña. 3 -iy. Compadecerse,
398 Ludovico Bertonio
Lliphi lliphi isi, chullunqa isi. Ropa de seda, raso o tierra. + Uma lluxlla jithi jawirina: estar el río de
lana muy delgada, como la de los caciques. avenida.
Lliphiri isi. Idem. Lluxllakipaña. Llumchikipaña. Anegarse la tierra
Llipu. Vello blando del pescuezo. + Qhuña qhuña: el Luxllatataña, llumchitataña. Extenderse el agua,
de las manos y de otras partes del cuerpo. anegar.
Llipu llipu. Idem. Lluxllu. Aceite que sale encima de la chicha.
Llipu llipuru, ati atiru manq'aña. Comer con Chunkilla. Idem. + Y la gordura de la olla. + O cola
disgusto, por el que le dan al tiempo de comer con de cueros.
alguna importunidad u otra mohina que sucede. Lluxllu chunkillaki manq'aña vel umaña. Comer y
Llisa. Pedernal negro. + Chillisä. El blanco o beber muy regaladamente, como los ricos.
colorado. Lluku. Red para coger vizcachas, o cuyes.
Llisatha nina phankhusuña. Idem: apsuña. Sacar Llukuña. Cazar con ella.
fuego del pedernal. Llukukipaña. Ponerla.
Llisana t'awra yawiña. Trasquilar con pedernal a los Lluch'iña. Enlucir o barnizar.
cameros. Lluchiraña, qhach'uraña. Deshollar el pellejo o
Lliwq'aña, q'apita. Amasar o sobar con las manos el rasguñar.
pan o barro. Lluch'irasiña, khachurasiña. Deshollarse,
Lliwq'anuqaña. Amasar cantidad de panes o de barro rasguñarse el pellejo.
para loza. Lluch'irpäña, jik'irpäña. Arrancar el cabello, el ichu,
Lliwq'anuqaña. 3 -qi. vel jat'inuqaña Arañar como &c. + Sillqirpäña, ñuqirpäña.
gato. Lluch'uña. Deshollar, mas propio es lluch'uraña.
Lliwq'aña jat'iqaña. 3 -qi. Rasgar con uñas el Lluch'uraña. Deshollar, quitar el vestido, las medias,
cuerpo. &c.
Lliwq'antaña, ch'umintaña. Aferrar, agarrar Lluch'usuña. Idem: sacando hacia arriba.
metiendo dentro las uñas. Lluch'uqtaña. Vestir o poner a otro una camiseta, una
Lliwk'usuña. Sacar algo con los dedos, como los alba, sotana y otras cosas así.
ojos, barro, &c. Lluch'untasiña. Vestírsela.
Lliwk'at'aña. Meter los dedos en algo, especialmente Lluch'uqasiña, lluch'urasiña. Remangarse o quitarse
en partes vergonzosas de las mujeres. algo, como para llevar azotes.
Lluqulluqu. Corazón propiamente, porque chuyma, Lluch'ut'asiña. Alzar las faldas de la saya o camiseta.
significa los bofes. Lluch'ukipaña, t'ixikipaña. Aforrar una petaca,
Lluqulluqu wawa. Hijo muy querido y así de otras breviario, baúl, &c. envolviéndolo o cubriendo.
cosas. Lluch'ukiptaña. Idem. Qinaya laqhampu lluch'ukipti:
Lluqu lluqu qawra. Carnero muy querido. las nubes cubren el cielo.
Lluqu vel mathi vel ch'umi. Calabaza con que beben. Lluch'ukipasiña. Abrigarse con algo como un pobre.
+ Para lluqu, para mathi: uno de grande frente. Lluch'untasiña. Idem.
Lluqu Jawq'aña. Comenzar a espigar la quinua o Lluch'untatakakixaña. 3 -xi. Tener algún vestido el
estar en flor. que de muy pobre no tenía nada encima.
Lluxi. Concha del mejillón. Lluch'uxtaña, thalaxtaña. Escabullirse de las manos.
Lluxi ch'ulu. Carne del mejillón. Lluch'uxthusnuña, thalaxthusnuña, p'illxthusnuña.
Luxi piña. La concha del mejillón que cuelgan a los Idem: escabullirse así.
niños, como nosotros colgamos una cruz o medalla. Lluch'uwaña, antutaña. Dejar huír o no poder coger.
Lluxi piñat'asiña. Colgársela. Lluch'uxtäña. Idem.
Lluq'ita ch'ankha. Cordel de dos hilos de diferente Lluchuña, jaytaña. Dejar
color. Lluch'urpäña. Idem.
Lluq'iña. Hacer un torzal así. Lluch'umukuña. Dejar la obra que tiene entre manos.
Lluxiña, chhichhiña. Derribar montones de piedra. Qillqa, qhulli lluch'umukuña: dejar de escribir, de
Lluxirpäña, chhichhirpäña, qhuqhurpäña. Idem. arar, &c. + Hacienda lluch'umukuña: dejarla, no
Lluxinuqaña. 3 -qi. Idem. hacer caso de ella.
Lluxlla. Avenida o diluvio. Lluchusu qawra. Carnero blanco.
Lluxlla wat'aña. Encharcarse con avenida o diluvio la Lluchus qallu. Cordero blanco que solían sacrificar
402 Ludovico Bertonio
Maq'aya. Un emplasto muy hediondo para Malta. Mediano, ni grande ni chico. Dícese de todo.
lamparones. + Sira maq'aya: uno que echa Maluña. Entrar en alguna casa o en el infierno o cielo.
ventosidades de muy mal olor. + Manq'a jani malututi: no tener gana de comer o
Maq'iña, kawaña. Bailar tomándose de las manos en no haber comido. + Chuymaru jani malututi: no me
rueda, hombres solos o con mujeres, cantando. agrada.
Maq'isiña, kawasiña. Idem. Maluri vel mithama. Advenidizo no natural del
Maq'i vel maq'isiña. Baile así. pueblo.
Maq'u. Redondo, gordo, fornido. Mallqu vel mayqu. Cacique o señor de vasallos.
Mak'unkara. Una bolilla que echan las matas de las Mallquxaña. 3 -xi. Venir a ser señor o cacique.
papas después de acabarse la flor. Y aún puede Malliña. Probar la comida o bebida. + Jani jach'a
decirse de las manzanas, duraznos, &c. qullqisa malliwjatha luntatha tumpitu: sin haber
Mak'unkarachasiña. Echar la fruta los árboles o tomado un grano de plata dicen que soy ladrón.
aquellas bolillas las papas. Malli malli manq'a. Comida sabrosa.
Mak'uña. Jäquima del carnero. Malli malli manq'aña. Comer comidas regaladas,
Mak'uñt'aña. Ponerla. sabrosas.
Maxaña, wachiña. Fisgar el pescado en el agua. Mallq'a. Garganta por donde pasa la comida. +
Maxaña. La fisga un palo con punta de hierro o de Tunquru: por donde respira. + T'ullu: la nuez.
hueso. Mallq'a wikjasiña. Desgañirse.
Maxanaña. Esconder las papas cuando van a coger la Mallq'asa wikjasisaki jachaña. Desgañirse llorando.
chácara del cacique. Mallq'aña. Bocinglero.
Maxanasiña. Idem. Mallq'aña, manq'askipaña. Comer a solas lo que
Maxma. Tinaja grande de poco cuello. + Y también había de comer en compañia.
gran bebedor. Umatakisa maxmakitawa: eres un Mallq'asmawa, jiliy. No te he aguardado a comer
gran borracho, un gran tinajón. hermano.
Maxmachu. Gran comilón, glotón. Mallkiqasiña, mach'iqasiña. Saborearse en comer.
Maxnu. Tortilla de hierba con que tiñen lanas de Mallkiña. Plantar.
colorado. Mallkintaña. Idem.
Maxnu. Una como frutilla que también hacen tinta Mullkinuqaña. 3 -qi. Plantar muchas plantas.
morada. Mallki. Planta para trasplantar.
Maxt'a. Un muchacho de diez a quince años poco más Mama. Metal en piedra. Qullqi vel chuqi mama.:
o menos. metal de plata o de oro en piedra, no fundido.
Maxtaña. Levantarse de presto para ir a alguna parte. Mama jamp'atu. Sapo grande.
Malaxä manq'aña ikiña, ranaqaña. Comer, dormir o Mama quta. Mar o laguna grande.
trabajar a su contento, sin estorbo. Mama amka. Papa grande.
Malaxäña. Hacer algo a su contento. Mamatay vel matay. Madre o señora, nombre de
Manq'a, iki, uma, &c. Que sirve de acusativo. reverencia.
Malana. Humor que sale de la que está cercana al Mamay. Idem. Es quechua.
parto. Mamani. Halcón.
Malana puritu. Tener ese humor. Mamami kunturi mayqu. Halcón como rey de los
Malaña, qhisraña. Deslustrarse, marchitarse, pájaros. + Y también un señor de muchos vasallos
envejecerse. Diosaki jani maliri: Dios solo no se y especialmente llaman así cuando cantan sus
envejece ni marchita. endechas.
Mala. India natural de los yungas de Larecaja, Mamani. Empeine o parte superior del pie.
entiendo por que tienen la color marchitada. Mamani. Provincia o distrito. Egipto mamani. Qusqu
Malaña. Desfogar o quebrar la cólera con el primero mamani, Lupaka mamani: provincia de Egipto, del
que topa. Pedroru q'apisi vel tipu malatawina: Cuzco, de los Lupacas, &c.
deslogo la cólera contra Pedro, habiendo dado otro Mamatha jaritha. Trabajosamente, con dificultad.
la causa de aquella cólera. Mamäña, tatäña. Hacer pasar trabajo. Aunque
Malartaña, apartaña. Quitarse la cólera, enfermedad, ordinariamente se antepone tatäña; y úsanse así
tristeza, riqueza, &c. Q'apisi malartitu: quitado se juntos.
me ha el enojo. Mamata. La comida que nos sustenta, atribúyanle
406 Ludovico Bertonio
como poder divino o cosas semejante. + Manq'a Manq'axäña. Comer para que otro coma, hacerle
jani williña, mamatas api: no es bien echar la compañía.
comida por ahí, que es la que nos sustenta. Manq'axataña. Comenzar a comer o comer sobre lo
Mami. Niñita de los ojos. + Nayra mamija jist'atitu comido.
janat'itu: oscurecido se me han los ojos. Manq'amukuña. Detenerse en comer mucho tiempo.
Mana vel mä. Dizque o dicen que. Es partícula que Manq'anuqaña. Comer muchos en buena paz.
siempre se pospone a alguna parte de la oración. Manq'antaña. Tragar.
Pedrowa jutani: dicen que Pedro vendrá. Manq'akipaña. Comer sin aguardar al compañero, lo
Kunamana Pedro luri ulljanima: ve y mira lo que mismo que mallqhaña.
Pedro hace. Manq'akipa, manq'aruruña. Comer y recomer
Manakani, jat'uni llaquta. Manta listada por los muchas veces.
lados. Manq'akiptaña vel manq'asjaña. Comer demasiado.
Manqa, Hacia. Phuxtuchi manqa majasi: quiere ir Manq'araña. Comer un poco de algo, lo mismo que
hacia Potosí. + Y también significa contra o para. manq't'aña.
Dios manqa juchachasiña: pecar contra Dios. Dios Manq'araqaña. 3. -qi. Comer lo ajeno contra la
manqa jaxsuja jisñä: quiero volverme a Dios o para voluntad del dueño. Usase con transición.
Dios. Manq'arachaña. Comer todo el día mientras era
Manqha. Abajo. tiempo de entender en algo.
Manqha pata uta. Casa que está más abajo que otra. Manq'aranaña. Llegarse a otro comiendo o comer
Manqhankaña. Estar o morar en parte más abajo, poco.
como al pie de la cuesta u otro lugar bajo. Manq'arapiña. Comer por dar contento a otro.
Manqhapacha. Infierno: los de aquí dicen, Manq'arpäña. Escupir la comida o comerla toda.
manqhipacha. Manq'arukiptaña. Embebecerce todo en comer.
Manqharana, kayurana. Uraqtu. Falda o raíz del Manq'asjaña. 3 -ji. Comer demasiado, hartarse.
cerro o de otras cosas. + Qullu Manqharana: pie del Manq'askipaña. Idem. + Y también comer sin
cerro. aguardar al companero.
Manqhuqasiña. Hacer ademán con las manos para Manq'aruña, anaruña. Estar a diente mirando al que
reñir. + T'axlliqasiña: hiriendo el muslo. + come.
Takiqasiña: con los pies pateando. + Mat'aqisiña: Manq'aruña. Codiciar y dícese de todas cosas.
también pateando. Manq'suña. Comer sin dejar nada.
Manchka. O, conjunción disjuntiva. Jumati majata, Manq'su manantaq'ña. Idem. + Y también no
manchka nacha maja: irás tú o yo. En su lugar es declarar todo lo que hay en algún negocio,
más ordinario michka. malcujar las palabras o razones.
Manq'aña. Comer, es verbo general para todo lo Manq'astaqaña. 3 -qi. Salir al encuentro o
comestible y hay otros verbos más propios para encontrarse con alguno comiendo o con el bocado
comidas particulares que se hallarán en la primera en la boca.
parte en el verbo comer. Manq'at'aña, mallit'aña. Comer un poco de algo o
Manq'äña. 3 -ayi vel ï. Hacer que otro coma o dar de de presto.
comer. Manq'at'asiña. Saber a algo. T'ant'aki manq't'asi aka
Manq'äsiña. Hacer banquete o convite. amkanaka: estas papas saben a pan.
Manq'akaña. 3 -ki. Estar comiendo. Manq'thapi. Comer juntos.
Manq'akiña. Idem. Manq'thapi manq'aruña. Comer en todas partes,
Manq'askaña. Idem. como perrillo de todas bodas.
Manq'ach'ukiña. Fingir que come; comer por Manq'thapitaña. Comer juntando cada uno o
cumplimiento, poniendo su parte.
Manq'ajachaña. Tener gana de comer; con transición. Manq'thaltaña. Comenzar a comer muchos a una.
Manq'awäsiña. Comer a todas horas sin tener Manq'thusnuña. Comer sin quedar satistecho. +
necesidad. Manq'atha jaksjataña. Idem.
Manq'awaxaña. Comer de presto. 3 -xi. Manq'utaña. Comer por cumplimiento o lo que está
Manq'awaña. Comer primero, y después ir o hacer por ahí derramado.
algo. Manq'a manq'aña. Frecuentativo comer a menudo.
Vocabulario de la Lengua Aymara 407
Manq'amä. La persona o cosa que está por comer. Manu. El deudor. + Pataka sara manujatawa: deudor
Manq'anawi. Idem. eres mío de cien pesos.
Manq'akamana. Comilón. Manuqakiña. Deber todavía, ser deudor de algo.
Manq'ata. Él que comió ya. Manq'ataki mistuxi: salió Manu. La deuda. Manutha tunka sara churaxitha:
estando harto o habiendo ya comido. vuelveme diez pesos de deuda que me debes.
Manq'awi. El lugar donde comen, como es el Manu phukusuña, japusuña, ajusuña. Pagar toda la
refectorio. deuda.
Manq'awijamana manq'aña. Comer en donde quiera Manu japaqaña. 3 -qi. Idem: vel japaqasiña.
que halla ocasión. Manu pisipaña, jakhachaña, jakhapuña. Deber
Manq'a. La comida, cualquiera que sea. parte de ella.
Manq'a liwaña, asarpäña. Dar de comer, servir a la Maña manq'aña. Comer con desasosiego, como
mesa. cuando dan prisa o mohína. + Llipuru manq'aña.
Manq'atha jamankaña. Estar en ayunas. Idem.
Manq'atha uksakiña. Idem. Maña maña vel llipu llipuru manq'aña. Idem.
Manq'atha thäjtaña, t'ap'aña, t'ap'axtaña, Mañaqäña, q'usiqäña. Idem: mullt'iqäña. 3 -qi.
t'aqhaxtaña, jiwaña. Estar hambriento, desmayar Comer o engullir a prisa.
de hambre. Manq'arantaña, &c. Idem.
Manq'a purit'äña, wakhit'äña, yat'äña. Dar su Mañasu. Pueblo así llamado en el Collao.
punto a la comida. Mañasu. Carnicero, porque lo son los de aquel pueblo
Manq'atha awtijaña. 3 -ji. Tener hambre. Usase con que compran ganado para vender en la carnicería.
transición, manq'atha awtjitu. Mañu. Una manera de brea buena para tapar vasijas.
Manuqaña. 3 -qi. Sosegarse, amansarse; quta, q'apisi, Mañuna lluphat'aña. Tapar.
jacha, &c. Manuqi: el mar, la ira, las lágrimas. Mapha. Cera de abejas.
Amansarse la mar, la ira, cesar las lágrimas. Mapt'aña. Tapar con cera.
Manuqäsiña, thurit'äsiña. Estar quieto por la Maphutaña. Salir muchos juntos o levantarse. Dícese
posesión de algo. Yuqaja uta vel yapu manuqäsi: mi de muchas cosas como awqa, uxi, jupa, ch'upu,
hijo está contento y quieto con la posesión que chuqu maphuti. Salir los enemigos, las olas, la
tiene de la casa, campo, &c. Santonaka wiñaya quinua, los lamparones, las viruelas, &c. Amka
posesión del cielo. tunka khumutha Kimsa khumu maphuti ch'uñu:
Manqhi vel mik'ayu. Profundidad o profundo del salir tres cargas de chuño, de diez de papas.
agua, tierra y otras cosas. Jawirina manqhipa: la Maphutäsiña vel katusiña. Coger. Tunka khumu
profundidad del río. amkatha kimsa maphutäsiña.
Manqhi, q'utayu, tuqa. Cueva o profundidad para Maphuña vel aniña. Fornicar, pide acusativo.
esconder. Makipaña. Pasar a la otra paite o dar vuelta.
Manqhipacha. El infierno. Evangelio makipataru puriña: llegar después de
Manqhini jaqi. Hombre profundo, intrínseco que no pasado el Evangelio o el libro a la otra parte.
se declara con nadie y que todo lo juzga, como Mara. Año. + Ch'axta mara: medio año.
amuli jaqi. Mara ch'axtani. Año y medio.
Manqhi uta. Casa que está más abajo que otra o a las Maraña. Poner o gastar o pasar un año en algo.
espaldas de otra, &c. Ususina pusitunka maratawa: he pasado cuarenta
Manqhi chuyma. Lo interior del corazón o años de enfermedad:
pensamiento. Mararu uruwaña vel jayp'uwaña. Un día me parece
Manqhitaki. Secretamente o a escondidas. un año.
Manqhi qataki. Idem. Mararu uruwaña. Una noche parecerme un año,
Manqhitaki arusiña. Hablar bajo. )( Qhana arusiña. como al enfermo.
Manqhit'a. La parte más baja de alguna pared, &c. Mararu jicha aruma arumäña. Pasar la noche con
Manqhinkaña. Estar dentro o abajo. tanto trabajo como si fuera un año.
Manuña. Dar prestado. Y es general para todo. Mararu jichuru uräña. Un día parecer un año de
Manuchaña. Idem. trabajo.
Manuchasiña. Idem. Marka. Pueblo. Suli, Chuqiytu, Pumata, Axura, Jilawi
Manusiña, charisiña. Tomar prestado algo. marka: Pueblo de Juli, Chucuto, Pomata, Acora,
408 Ludovico Bertonio
Märpäña, sararpäña. Ir en seguimiento o tras de Maya jamu. De una manera o de una especie.
alguno. Maya jamuraki. De diferente manera o especie.
Maqhaña. Volverse a su casa. Mayakakiña. Quedar uno no más.
Mantaña. Descender o bajar, entrar. Mayajakiña. Ser muy semejante. Pedro qawrampi
Makhataña. Llegarse. mayajakiwa: Pedro es como un camero.
Makhataniña. Llegarse hacia acá. May qallu. Un lienzo de la manta o manto y de otras
Marapiña. Ir por amor de otro. cosas. Y lo usan en lugar de maya, también en otras
Masiña. Ir a cosa suya. cosas.
Masiña. Enviudar. Anteponiéndole algún nombre May taru. Un cuarto de carne.
numeral. Paya, kimsa, pusi masitawina: enviudado May chhara kuka, aycha, &c. Un poco de coca, un
a dos, tres, cuatro veces. pedazo de carne.
Mathapiña. Juntarse, adunarse. Maychharaxaña. 3 -xi. Vender coca o carne, &c. por
Mathapäña. Hacer que se junten. menudo.
Matataña. Esparcirse la gente o la fama. May qallusiña. Dormir dos en una manta. + Y
Mata. Uno que ya se fue y especialmente viéndolo por también concertarse dos en decir misma cosa.
algún rastro. Maychaña vel waqiña. Dar un poco de algo.
Mata pachankaña. No tener ya remedio para vivir el Maychasiña. Darse unos a otros así.
que está ya condenado o desahuciado, &c. Maycha. Idem: mämpi. Magis más.
Diosaru jani iyasiri jaqi manqhipacharu Maychxaña, juk'ampichxaña. Empeorar.
matapachankiwa: el que no cree en Dios está Maycha maycha. Idem.
condenado sin remedio. "Quiñon credit iam Maychampi maychampi. Idem.
ivdicatus est". Maychaña. Gemir el carnero.
Mänkunana. Todas las veces que voy, vas, va. Maylluru. Mañana vel qhara.
Mat'ata jaqi, wajara wañarata jaqi. Atontado, Mayllayp'u. Mañana a la noche, waylla arumanta.
descorazonado. Mañana de mañana.
Mat'aña. Acudir, representarse al pensamiento. Misa Maylla. Después de muchos meses o años.
isapkiriru lurañanakajaki mat'itu: oyendo misa se Mayllaña mayllapa. Después de muchísimo tiempo.
me representan las cosas que tengo de hacer. + Mayqu. Señor de vasallos. En otros pueblos dicen
Jumakiwa mat'itta: tú solo me vienes al mallqu.
pensamiento, y así también mat'asma, mat'atama, Mayquxaña. 3 -xi. Venir a ser mayqu el que no lo era.
mat'itu, &c. Mayquchaña. Hacer que lo sea o elegirle y
Mat'äsiña. Dejar que acuda al pensamiento. nombrarle.
Mat'a. Cecina menuda, charqui cortado a pedazos. + Mayquwaxaña. 3 -xi. Idem.
Uraqi mat'a jaqi, uraqi mat'a qawra, jupa, jichu, Mayquña vel mayqukankaña. El señorío, mando,
amka, &c. Hombre o carnero enano, quinua, ichu, reinado.
papas pequeñas. Maywa. Flor larguilla colorada.
Mataqiña. 3 -qi. Dar coces el carnero, caballo, mula, Maywaña, khuyaña. Hacer bien, acudir a la
&c. necesidad ajena.
Mataqisiña. Patear o hacer ademanes para reñir. Maywasiña, kichusiña. Estar afligido, estar triste.
Matay vel mamatay. Señora. Así llaman a sus madres Mayllaña. Lavar platos y otras cosas, lo mismo que
y a las otras mujeres ancianas, tratándolas con jariña.
respeto. Mayllasiña. Lavarse.
Mawri. Pescado de un palmo así llamado. Mayni. Uno de cosas racionales como un hombre,
Maya. Lo mismo que mä. Uno como se dijo arriba. Ángel, Dios, &c. Y maya, de las demás cosas.
Mayaki vel mäki. Solamente. Uma mayaki tusi: Mayniraki. Otro diferente.
entiende solamente en beber. Maynixta. Solo, único.
Maya kimsa. Otros tres reales, &c. de cosas Maynixtamukuña. Ir solo, sin compañero a algún
inanimadas cabo o dejar solo a alguno.
Maya pusi. Otros cuatro, &c. Maynixtamukutaña. Quedar solo sin nadie que le
Maya jukha. Otro tanto. favorezca.
Mayanaki apaqxataña. Dar uno más. Mayni mayni saraña. Ir de uno en uno y así de otras
410 Ludovico Bertonio
para hacer algo. de andar, escribir, reñir, padecer, &c. Abrazar los
Muquru puriña. Llegar a buen tiempo o coyuntura. trabajos.
Muquña, p'iq'ina mulluq'u. Cabeza redonda. Muxsthapisiña. Vivir en paz.
Muquthusnuña. Hincharse las carnes o la costra de Muxsthapixaña. 3 -xi. Reconciliar los desavenidos.
las paredes y cosas semejantes. Muxsthapisxaña. Idem. Y constrúyense así. Pedro
Muquti. Petaquilla. awkipa vel awkipampi muxsthapisxi: Pedro se hizo
Muju vel thuxtu. Almorzada de algo. amigo con su padre, reconciliose con él.
Mujut'aña. Medir a almorzadas. Muxsaki qamaña. Vivir en paz entre sí.
Mujujaña. Dar una almorzada. Muxsthapäxaña, muxsa qamäxaña. Reconciliar los
Muja. Depósito de algo, como ropa, plata, carneros, enemistados.
&c. Mpi. Es preposición de instrumento o compañía. +
Mujasiña. Depositar para que guarde las dichas cosas. Espadampi jiwayana, jilapampi sarana. +
Muxch'iña, jakhaña. Mascar el maíz para hacer Qullqimpina, muxsa arumpina iyasäña: persuadiole
chicha y humedecer en la boca otras cosas y con dinero y buenas palabras.
echándolas. Mulluq'u. Redondo como una bola o tabla o paño
Muxch'i. Maíz mascado. revuelto.
Muxmu k'usa. Chicha que aún no tiene su punto. Mulluq'uthapiña, qututhapiña. Juntar una rueda de
Muxmukipaña. Comenzar a sazonarse la chicha. gente.
Muxmukipa mä, millk'ukipa mä arusiña. Hablar a Mulluq'uthaptaña, aywithaptaña. Juntarse de suyo.
prisa como un colérico. Mulluq'uthapita vel tantaki saraña. Ir muchos
Muq'uña. Mascar el maíz para chicha, echándole juntos como en manada.
espeso y no como aguaza. Mulluq'uchasiña. Apiñuscarse.
Muxsa muxsa. Molledos del cuerpo o la pulpa. Mulluq'u. Remolino de los ríos. Uma mulluq'umpi
Muxsa, k'isa, qawi. Dulce y dulcemente; cuando es jakisiña: dar en el remolino del río. + Jawiri
adverbio. mulluq'u tuma tumata jali: tener muchos remolinos.
Muxsa q'uchuña. Cantar suavemente. Muqintaña, phurkhantaña. Azar algo cubriéndolo
Muxsa qamaña. La paz. con brasa o con otra cosa.
Muxsa chuymaniña. La mansedumbre, afabilidad, Mura. La corteza de un árbol, buena para hacer sogas.
blandura. Murqu isi. Ropa no muy nueva, ni muy vieja traída ya
Muxsatha arusiña. Hablar con blandura. )( Jaruña, es algún tiempo.
su contrarío, ásperamente. Murqhuta ch'ankha. Hilo torcido de tres.
Muxsa aruni. Afable. + Aru k'uchuchu. Idem. Murqhut'aña, kimst'aña. Torcer hilo de tres.
Muxsa thujsaña. Oler bien. Muri, juqu. Mojado o verde.
Muxsa thujsäña. Hacer que huela bien, echar olores. Muri, jathi kurusa. Cruz pesada por ser verde.
)( Jaru thujsäña, es su contrario. Murichaña. Mojar, humedecer.
Muxsanchaña. Echar dulce en la comida. + Y dar Muruqu. Piedra que servía de martillo a los plateros y
golpe que duela muy bien. también de machucar el chuño.
Muxsaräña. Dar sabor a la comida o bebida, Muruqu. Enfermo, tullido. + Ampara, kayu muruqu:
echándole algo. + Lakha muxsaräña: comer algún tullido de las manos o pies. Laxra muruqu: mudo.
bocadito dulce. Murux muruxkiptaña. Bullir o menearse el pájaro
Muxsawanuqaña, qhanaptaña. Amansarse el airado. cuando llegan en el nido.
Muxst'aña. Gustar de comer o beber algo. + T'ant'a Mut'i. Maíz cocido.
muxst'achita qullqina alasima: si gustas de comer Mut'iña. Cocerle
pan, cómpralo. Muqhaña. Dar con el puño o codo. Chhañaña. Idem.
Muxst'ama. Saboréate en eso que padeces o en ese Muqht'aña, chhañt'aña. Idem.
mal suceso. Dicen esto cuando se huelgan del mal Muqhasiña, ch'akusiña. Apuñetearse unos a otros.
que otro padece. Muqhawäsiña, ch'akhuwäsiña. Aporrearse muy
Muxst'äña, jiskichaña. Castigar muy bien con golpes bien.
o con palabras. Muqharpäña. Con brío y fuerza.
Muxsthapiña. Gustar de hacer algo. + Saraña, Mucha vel muchachi. Vocablo corrupto, niño o
qillqaña, jaychasiña, t'aqisiña muxsthapiña: gustar muchacho.
Vocabulario de la Lengua Aymara 413
Nasachaña. Favorecer cuando no lo esperaba. Nayrat'a. La punta o principio de alguna cosa aunque
Nasawisaru nasachxitta, chuymawisaru sea de sogas y otras cosas así.
chuymanichitta. Favorecido me has, cuando no lo Nayra. Ojo u ojos de la cara. + Mäja nayra vel jaqha o
esperaba. ch'ulla nayra: el un ojo. + Purapa nayra: ambos
Nasa tunqu. Pajarillo frailesco. ojos. + Kupituqi. Idem: kupi äja: ojo derecho. +
Nawna. El carrillo del rostro. + Maja vel jaqha nawna: Ch'iqatuqi vel äja nayra: el ojo izquierdo. + Jaqha
carrillo de un lado. + Purapa nawna: ambos vel ch'ulla nayrani: tuerto de un ojo. + Parqu vel
carrillos. pilla nayrani: de ojos desiguales, uno más grande o
Nawna qatati. Carrilludo. más alto que el otro.
Nawna qullu. Lo más alto o punta del carrillo. Nayra pichu. Pestañas.
Näwisa. Sin mí, es poco usado. Nayra chipuqu. Cejas.
Naya. Yo, no se usa en esta provincia de los Lupacas. Nayra mami. Niñeta.
Nayra. Primero o primeramente. Nayra yawri. Ladrón que no duerme de noche como
Nayrapacha, miqha vel walu pacha. Antiguamente. si sus ojos fueran de bronce.
Nayraja. Sin tiempo o antes de tiempo. Nayra p'iya vel t'uxu vel phutunqu. De ojos
Nayra -ja, -ma, -pa, -sa. Delante de mí, de tí, de él, de hundidos.
nosotros. Nayra jillq'i, ch'apa, warira. Lagañoso.
Nayraja sarama. Vé delante de mí. Nayra qupa. De ojos acardenalados o lastimados o
Nayrajana. En mi presencia. Y así se hará con los verdes.
otros posesivos. Nayra mullu. De ojos colorados, que es hermosura
Nayrarja. Ante todas cosas o primeramente. entre indios.
Nayraña. Ir delante o en primer lugar. Nayra kuti. De ojos pequeños.
Nayraraña. Idem. Nayra amka vel qala. De grandes ojos.
Nayrat'aña. Adelantarse en hacer algo, ganar por la Nayra mark'a vel uma. Ojos que quieren llorar o
mano. llorosos
Nayrachaña. Dar hallazgo. Nayra mark'aptitu, umaptitu. Quiérenseme saltar
Nayrawiri. El primero en cualquiera cosa. Jilawiri. las lágrimas.
Nayraxaru. Lo que está después del primero esto es el Nayra sillu. De ojos enfermos.
segundo. Nayra sillutu vel silluqitu. Estar enfermo de los ojos,
Nayraqata. Idem. que echan de sí mucho humor o están sangrientos.
Nayrakipa. Idem. Nayra manqa tinkiña. Caer de rostro.
Nayrankaña. Estar en primer lugar. Nayratha tinkiña. Idem.
Nayraxarunkaña. Estar en segundo lugar. Idem: Nayraru k'umu. Corcobado por delante. )( Ch'inaru
nayrakipankaña. k'umu vel jikhaniru k'umu.
Nayraruchaña. Poner en primer lugar. )( Nayra thijraña vel thijrat'aña. Menear los ojos.
Ch'inaruchaña. Nayra thijrutaña. Volverlos en blanco hacia arriba. +
Nayrasuña. Adelantarse dejando a los otros. Ch'amisthapiña: cenarlos. + Jist'araña: abrirlos. +
Nayrasmukuña. Adelantarse sin topar a los que Arpht'äña: bajarlos. + Jalthusnutu: salirseme.
buscaba. Nayra ch'armal ch'armaltaña. Estar soñoliento.
Nayratuqi saraña. Llevar la delantera. Nayra charmaki. Hermoso, bien agestado.
Nayraqata saraña. Idem. Más propio. Nayra chunkurptitu, k'urk'iptitu, umaptitu.
Nayratuqi. Por delante o enfrente de algo o la haz de Saltárseme las lágrimas o no ver bien por algún
algo. Pañuna nayratuqipa: la haz del paño. )( humor que está en los ojos.
Jikhanituqipa. Nayranchaña. Dar golpe en los ojos.
Nayra tuqinkaña. Estar enfrente de alguna cosa o Nayra jalarantitu. Hundirseme los ojos.
acatamiento. Nayra. Un grano de alguna semilla. Tunqu vel jupa
Nayraqatankaña. Idem. nayra: un grano de maíz, quinua, &c.
Nayrajana. En mí presencia. ¶ Ni: pospuesta a los nombres significa tener lo que el
Nayraqatajana. Idem. Y se le pondrán los otros nombre dice: qullqini, caballoni, awkini, &c. Uno
pronombres -ma, -pa, -sa, cuando fuere menester. que tiene plata, caballo, padre, &c. + Algunas
Nayrajankaña. Idem. veces significa ser estimado o valer por lo que
Vocabulario de la Lengua Aymara 417
tiene. Ajanuni: de buen rostro. Isini: de buen Nuwaqaña. 3 -qi. Idem. + Y también sacudir el polvo
vestido, Amparani, aruni: que tiene buenas manos dando golpes en paredes con algo.
o lengua para reñir, &c. )( Wisa, qullqiwisa. Nuwach'ukiña. Aporrear sacudir a menudo a alguno.
Nikhara vel nikhira. Donantes o poco hace. Nuwajachaña. Tener gana de dar a alguno.
Nikharantatha vel nikhirantatha. Rato hace. Nuwawaña. Sacudir de presto e irse.
Nikharantaña o nikhirantaña niyachaña. Tener rato Nuwat'awaña. Idem.
hace acabado algo. Nuwawaqtaña, liwiwaqtaña. Dar consigo en el
Nina. La llama del fuego o lumbre encendida suelo.
propiamente. Nuwaqtaña. Caerse uno en el suelo o la fruta del
Ninachaña. Hacer lumbre. árbol. + Ikinuwaqtaña: cabecear de sueño.
Nina phustataña. Idem. Nuwajraña. Hacer pedazos, arrojando. + O arrojar
Nina phichasiña. Calentarse o estar a la lumbre. cosas a diversas partes, aunque sean perrillos,
Nina phichasiña. Brasero o algo con que hacen niños, &c.
lumbre. Nuwanaqtaña, thawinaqtaña. Andarse cayendo
Nina jallpaskaki. Arder la llama actualmente. + como borracho.
Aqhasiki: crecer más y más. + Kujuti: hacer ruido Nuwanuqtaña, usunuqtaña. Caer enfermo en la
cuando es mucha. + Jawk'usu, jallpsu, nakhusu: cama.
salir por alguna ventana o chimenea o agujero. + Nuwanuqaña, como, usu nuwanuqitu. La
Mich'i: echar chispas. enfermedad me ha vencido, que me hace hacer
Nina wayuta. Llevar colgando como en linterna, &c. cama.
Nina wayuña. Linterna. + K'araña vel apata: llevarla Nuwaranttaña. Entrar gran golpe de viento en alguna
en algún tiesto. + Llevarla encendida en ichu. casa.
Ninachasiña. Pegarse en algo o emprenderse -ru. Nuwakataña. Batir el aire en alguna pared, &c.
Nina phuru. Estiércol quemado de carneros o vacas. Anteponiendo -ñä.
Nina wara wara. Centellas o chispas. + Chhukusu: Nuwarpäña. Echar sacudiendo.
salir chispas. + Chhukusuwaña: despedirlas. Nuwamukuña. Idem.
Nina sansa. Brasa. + Qullantaña vel qullakipaña: Nuwax nuwaruña. Sacudir a diestro y siniestro a
cubrirla con ceniza. Algunos modos de hablar por muchos.
este nombre se hallarán entre las frases. Nuwasuña. Destruir el hielo una chácara, sin tocar a
Niya. Después, quiere gerundio o subjuntivo o las otras que están alderredor.
participio con -tha, niya misa isapasina vel Nuwasu nuwantaña. Helarse unas partes de la
isapimana vel isapatatha jutajata: vendrá después chácara y otras no; anteponiedo siempre ch'iwi.
de misa. Nuwathusnuña. Salir el viento de algún cabo con
Niya vel llalla o ñaña. Casi; es adverbio. Niya tinki: fuerza.
casi cayó. Nuwataña, jaychutaña. Sacudir con blandura.
Niyama. Idem. Nuwamalla, chhaximalla. Aporreado a menudo de su
Niyachaña. Tener casi acabada la obra, viaje, &c. padre o de su marido.
Niyawaxaña. Casi acabarse. Nuwasilla. Amigo de aporrearse con otros.
Niyawäxaña. Casi acabar. Nuwat'a. Nacido o apostema. Ampararu nuwat'a
Niya jiwaña pacha. Poco antes de la muerte. mistutu. + Otros dicen también que es enfermedad
Niya jiwañataki. Idem. de la orina como podre o de las mujeres paridas o
Niyaki. Casi o por poco. cercanas al parto.
Niyaki irt'aña. Por poco le acerté tirando. Nuwat'aña. Salir algún nacido.
Niyaki chhaqhaja sasinka, chhaqkama. Ya que Nukhuña. Llevar rodando o rempujar alguna persona.
quieres acogerte, acógete. Nukhuraña. Desviar rempujando. + Casi todas las
Niyat'aña, ñañat'aña, llallat'aña. Faltar poco para partículas con que se componen los verbos de
morir o correr riesgo, &c. Según lo que se va llevar, pueden componerse con este.
hablando. Nukhut'asiña. Porfiar entre sí sobre quién hará algo,
Niya. Ya; niya yatiña: ya sé. cada cual echándolo al otro.
Nuwaña, liq'iña. Dar o golpear con algo o herir con
espada u otra cosa.
418 Ludovico Bertonio
sino éste y sus compuestos; ni estos son todos. Ñut'u vel ñak'a vel llampu. Harina o lana blanda sin
Ñukhu. La barba, esto es los pelos, porque la barba tolondrones: ñut'u jak'u, &c.
sin ellos se dice tiranqayu. Ñut'uchaña. Moler muy bien la harina
Ñukhuchasña. Comenzar a nacer la barba. Ñuxtu vel luykhu ñuxtu. Yara kaka. Un pájaro que
Ñukhu ñukhu vel quña quña. El vello de la manos y llaman pitu, de pico largo, gran vocinglero y hace
de cualquiera otra parte del cuerpo. su nido agujereando la pared.
Ñukhuña vel t'awraña. Barbudo, que es fealdad.
Ñujñuña. Andar pasito sin hacer ruido.
Ñujñuthapiña. Encoger el pie.
Ñujñunaqaña vel kuykunaqaña. Andar pasito de
aquí para allá por no ser sentido y como es verbo
de movimiento se junta con otras muchas
partículas.
Ñuñuña. Mamar.
Ñuñuntaña. Mamar mucho.
Ñuñuwaña. Dar de mamar un poquito, como para
acallar.
Ñuñuthapiña. Tomar el pecho la criatura que nace o
después de haber estado enferma.
Ñuñuthapäña. Dar de mamar aunque no quiera el
niño.
Ñuñukataña. Mamar de otra mujer o hembra, aunque
no sea su propia madre.
Ñuñukataña. Dar el niño ajeno a una mujer para que
le amamante.
Ñuñu. El pecho y también la leche que de él sale. +
Sirk'i ñuñu: la tetilla de los hombres y de todos los
machos.
Ñuñumiya. Una frutilla colorada jugosa, con que las
mujeres suelen pintarse el rostro.
Ñuñu nayrat'a. El pezón de los pechos de las
mujeres.
Ñuñuchaña. 3 -qi. Enflaquecerse la mujer que cría.
Ñuñuja. Espaldillas.
Ñup'untaña vel sirqintaña. Idem: phurkantaña. Asar
papas u otras cosas al rescoldo metiéndolas debajo.
Ñukiña. Andar poco a poco el que está cansado o es
flaco de fuerzas. + Puede componerse con muchas
partículas.
Ñusaña vel jimuña vel thujsataña. Podrirse la carne,
oler mal, oliscar.
Ñusäña. Hacer que se pudra o dejar podrir la carne o
fruta o madera, &c.
Ñusata vel thujsa uma. Agua hedionda.
Ñusaña. Dormir profundamente: iki jiwaña vel
ñusaña.
Ñusk'uña. Arraigar las plantas.
Ñusk'untaña, k'uñuntaña. Zambullirse debajo del
agua o entrar por algún agujero.
Ñusk'usuña vel k'uñusuña. Salir fuera, el que se
había zambullido.
420 Ludovico Bertonio
Pacha. En lugar. Nä pachana: en mi lugar o por mí. Úsanse en tercera persona. Relampaguear o
Pachpankaña. Estarse la persona o cosa, como le parecerse de lejos el fue.
estaba. Paqalliña, lijriña paqarijaña. Velar toda la noche sin
Pachpa markani mayqu. Señor propio y natural del dormir lo cual acostumbran cuando hacen alguna
pueblo. grande hechicería.
Pachachaña vel pachachiña vel pani yuqachaña. Paqalli lijriña. Idem.
Parir dos de un parto. Paqallqu. Siete, nombre numeral.
Pachaqariña. Idem. Pakaraña. Idem: payllaña. Pagar, es vocablo corrupto.
Pachawawa qariña. Idem. Paqari aruma. Toda la noche.
Pachachiri vel Pachaqariri. La mujer que parió así Paqari uru. Todo el día entero.
dos. Paqari uru jani samat'ata iranaqaña. Trabajar todo
Pachachata wawa. El hijo mellizo, que de un parto el día sin descansar.
salió a luz en compañía de otro. Paqari aruma ikimä jakhutusnuña. Pasar toda la
Pachawawa. Idem. Y es de advertir que al primero de noche sin dormir.
los dos niños que sale llaman wisa y al segundo Paqari aruma jallu. Llover toda la noche en peso. +
qhaxa: y a la niña que sale primero llaman awalla, T'ut'u uru jallu: llover todo el día en peso sin cesar.
y a la segunda jispalla. Y también es de notar, que Paqarijaña. Velar. Vide: paqhalliña: en esta misma
los indios tenían por mal agüero cuando la mujer plana.
paría dos de un parto y para remedio de ello tenía Paqariña vel yuriña. Nacer, yuriña es más usado.
muchas supersticiones. Paqariwi vel yurawi. El lugar donde uno nació.
Pachachi. Piedra de yeso cocida o por cocer. + Y para Paqariwi jucha. Pecado original. Nuestra Señora
mayor claridad dicen ch'uqi pachachi, cuando no es Santa María jani paqariwi juchampi jakhutata
cocida. + Wajata pachachi: cuando es cocida. kankanti: Nuestra Señora la Virgen María fue
Pachachinchaña: enlucir, con yeso. concebida sin pecado original.
Pachaxiri. Un pajarillo pardo y de pescuezo amarillo. Paqu jaxlla. Moza hermosa en positivo grado. +
Pachjaña. Partir pan o papas cocidas, la hostia, &c. Janq'u jaxlla: hermosa en mayor grado. + Wayruru:
Pachanuqaña. 3 -qi. Partir en muchos pedazos. moza hermosa en sumo grado. Y las más de estos
Pachjata. Participio. Un pedazo partido de algo. + tres géneros estaban guardadas por mandato del
Hostiana jakhatuqi pachjatapa: un pedazo de la inca. + Jawa tawaqu: eran las de más mozas que no
hostia partida. se contaban por hermosas y que tenían alguna falta
Pachpaña. Haber abundancia de comida u otra que las afeaba.
cualquiera cosa nunca faltar. + Qullqi pachpawa Paqu. El varón que nace en tiempo que su padre o
phuxtuchina: siempre hay mucha plata en Potosí, madre están en algún trabajo.
nunca hay falta de ella. + Alaxpachana kusisiña Paqu paqu. Color alazano.
pachpakiniwa: siempre habrá regocijo en el cielo, Paquma. La mujer que nace en tiempo de trabajo,
nunca faltará. como acabamos de decir.
Pacha tuku qamiri jaqi. Uno que siempre ha sido Paquma vel sullquma. Cautivo, esclavo tomado en
rico. guerra. + Y también uno que no tiene libertad para
Pacha tuku aychasiña. Reñir perpetuamente, sin salir cuando quiere, ni vivir como quiere, por
cesar. alguna demasiada ocupación.
Pacha tuku jakiri. Uno que nunca envejece. Paqumachaña vel sullqumachaña. Hacer esclavo,
Paqaqä vel janq'u. Cosa blanca. cautivar o quitarle la libertad.
Pakaya. Es una fruta que dentro de su vaina tiene Paquña vel manq'aña. Comer algunas hierbas crudas,
unos granos grandes cubiertos como de algodón, como: lechugas, berros, coles, cerrajas y otras
que es lo que se come y dase en árbol muy grande. semejantes.
Paqaqanaña. Hablar con desvarío, como uno que Paqu. Las hierbas que se comen así crudas.
tiene calentura. + Y también pensar siempre en la Paqupaqa. Sin h. Color alazano o castaño.
cosa que ama o aborrece mucho. Diosaki, qullqiki, Paqtaña. Relampaguear.
&c. paqaqanaña: pensar siempre en Dios o en el Paqtaña. Parecer el carnero que se había perdido.
dinero. Payi. Desierto donde no nace, ni hay cosa alguna, ni
Paqal paqaltaña, lliphij, lliphijtaña, lliju llijutaña. aun para beber.
422 Ludovico Bertonio
Payi pampa. Idem: anu t'ukuwa janijusä, janijakiqatä si están iguales entre sí.
jani jusasiri pampa. Una llanada que por ser muy Paxta. Conjunción que sirve al optativo y subjuntivo.
grande parece que nunca se acaba. Paxta jaychajaspana: mira no te dé una vuelta lo
Payi jaqi. Uno que no sabe comprar ni vender, por mismo que "cavene vapules". + Cuando se le sigue
ignorar el precio de las cosas. subjuntivo parece más interjección que conjunción.
Payptaña. Tener gana de irse de puro mohino y enojo, Paxta jaychiriksma, porque paxta, está de por sí y
chuyma payptitu, con transición. el jaychiriksma también y quiere decir, guarda no
Payptanijaña. 3 -xi. Volverse al pueblo con prisa y hagas tal o no me enojes, que me la pagarás muy
mohina sin tomar el avío necesario para el camino. bién. De modo que aquí es conjunción, pero
Paya. Vide supra: pä. Que significa dos solamente, tácitamente se entiende el optativo. + O si no es
añado aquí que paya, es de los Pacases y pä de los interjección de uno que habla con enojo, como
Lupacas. también qasi jaychiriksma en lugar de decir,
Payäja jaraphi usutu. Duelenme ambos lados o qasikakima. No te menees o no hables que me la
costados. pagarás muy bién. + Algunas veces dicen paxta
Payllaña. Dar algo en pago del trabajo, galardonar. mutuyajatpana, cuando hablan con enojo; pero el
Paylla. La paga o galardón. ordinario es decir, mutuyajaspana, por optativo y
Paxpaña vel Waraña. Llover a cántaros o bajar no por indicativo. + Y muchas veces el mismo
mucha agua. Jallu paxpi. optativo encierra en si el paxta. [procavene]
Paxpusuña. Subir un caño de agua hacia arriba. Tinkisma, es lo mismo que paxta tinkisma. Véase
Paxtaña. Hacer ruido el agua cuando llueve mucho o el cap. 20 de la Gramática en la 2 P.
corre por muchas piedras. Paxu. Abierto y quemado de frío. + Paxu amka: papa
Paxsi. La luna y el mismo tiempo en que crece y deshollada del frío, antes de sacarla.
mengua. Paxurata. Idem: cuando las papas son muchas
Paxsintaña. Entrar la claridad de la Luna por alguna desholladas. + Dícese también del rostro cuando
ventana o puerta, &c. está deshollado del frío. + Wawama ajanu paxu.
Paxsi k'achachasi. Alumbrar la luna cuando sale las Idem: paxuratawa: tu hijo tiene el rostro
coronillas de los cerros o cumbres de las casas. deshollado, quemado de frío.
Paxsirapiña. Alumbrar la luna a los hombres. Paxuptaña vel qaqaptaña. Quemarse o deshollarse
Paxsitataña. Alumbrar la luna a todas partes. así. Ajanuja thätha paxuptitu: tengo el rostro
Paxsinuqaña. 3 -qi. Idem. quemado, deshollado del frío.
Paxsi jalsu. Salir la luna. + Jalanti: ponerse. + Pali. Continuadamente. Jichuru paliki qamaña: hoy
Jaqhukipti: declinar la luna hacia el poniente + todo el día he trabajado sin descansar.
Qhani: alumbrar la luna. + Qhananuqi: estar alta. + Paliña. Tener falta de alguna cosa. Manq'atha, isitha,
Jayri: Ser tiempo de conjunción. Jicha aruma paxsi qullqitha palikiña: no tengo comida, ni vestido, ni
jayriniwa: esta noche será la conjunción. + plata.
Qhanawi: ser novilunio el primer día que parece la Pallalla. Cosa llana, como una tabla, aplastada o
luna después de la conjunción. Urut'i: ser oposición chata.
de la luna, viene de urut'aña. + Jiwi: ser eclipse. + Pallalla qala. Piedra llana.
Arumanti paxsi: cuando sale poco antes del sol. + Pallalla chuwa. Un plato llano, no hondo ni hueco.
Paqari aruma paxsi: cuando toda la noche alumbra. Pallalla nasani vel nasa pallalla. Uno de narices
Paxsi tukutana saraña. Caminar con luna todo el chatas. + Nasa llanqitatata vel takitatata: chato de
camino. narices.
Paxta vel chika. Igual. Pedrompi paxtaki vel Pallallachata. Hacer llana una tabla, una piedra, &c.
Paxtatakitwa: Pedro y yo somos iguales, de cuerpo Pallalla, tortilla ñiq'i, t'anta, lik'i pallalla. Una torta
o de edad. + Maya yurikitwa: nacidos en un mismo de barro, de pan, de sebo, &c. + K'ullu pallalla: una
tiempo. + Jani phaxtani jani chikani: sin igual. tabla. + Kayu pallalla: una de patas grandes o
Epíteto de Dios. patudo.
Paxtä, chik'ä, pakiya. Pospuesto a la negación. Jani: Palli. Culebra grande o víbora pintada, ponzoñosa.
significa hombre inflexible, duro de cabeza. + Jani Pallaña. Escabullirse de entre mucha gente que le
paxtä jaqi vel Jani chikä jaqi vel thunu jaqi. cerca y dícese también de las vicuñas cuando se
Paxtasäña vel Chika säña. Igualar o medir, mirando escabullen y del agua que revienta.
Vocabulario de la Lengua Aymara 423
Pallusuña. Idem: uma pallusu, vel pallaqi vel palli: Pampa arusiña. Hablar sin tino, sin mirar lo que dice.
reventar la laguna o represa del agua. Pampachaña. Quebrantar el mandamiento de otro.
Pallaña. Recoger poco a poco, como recogiendo lo Pampachaña. Perdonar al culpado.
mejor. Pampacharapiña. Idem.
Pallqu k'ari. Mentiroso. Pampachasiña. Alcanzar perdón de sus culpas.
Pallqu chuymani. Idem. Pampachusi vel pampayruna. Ramera, mala mujer.
Pallqaña. Torcer el camino. Pampa. Pospuesto a la negación jani, significa sin
Pallqa. La encrucijada del camino o la rama del árbol. falta, sin duda. Jani pampa jutaja: sin falta ninguna
Thaki vel quqa pallqa. + Asuti pallqa: un ramal de vendré.
la disciplina o del azote. + Jawiri pallqa: un brazo Panqaya. Posponese a kayuma, quieren decir
del río. + Ampara pallqa: la división que hace cada muchísimo. + Kayuma panqaya jachaña: llorarse
dedo. muchísimo. + Lo mismo es kayuma qunchuya: y
Pallqawaña, q'inawaña. Uno que está o anda no se juntan con otro verbo sino con jachaña.
mohíno; son términos de los hechiceros. Panqara vel Wayta. Flor o pluma o cualquiera otra
Pallqa wañatawa, juma, &c. Tu andas mohíno o cosa que sirve de plumaje en el sombrero.
triste. Panqarat'asiña. Ponerse el penacho y es vocablo de
Pallpalli. A puesta de sol, inti pallpallinki: estar por los Charcas.
ponerse el sol. Pankatä. Escarabajo y son de tres maneras. Ch'ära
Pallpalliña. Cantar sembrando las papas, Jawiwata. pankatä: que suele hacer pelotas de estiercól.
Idem. Chucha pankatä: de color buriel que suele parecer
Pallu, q'uchallu, jillu, surpuma, warira, saxawalla. al tiempo que siembran las papas. + Uqi pankatä:
Roto, andrajoso. que es de color buriel de cabeza colorada y suele
Pallullawi q'uchallwi. Idem. parecer al principio de las aguas. + Aka jallpaqa
Pallumuktaña, q'uchallumuktaña, mirq'isiña. pankatäkiwa: esta allpaca es un escarabajo por ser
Envejecerse la ropa; isija phullumuktitu, &c. negra como él.
Pallu mat'akisiña. No tener empacho de andar Pankuña, pankutaña. Topetar con alguno. + Caballo
andrajoso. Pablo pankuna vel Pabloru.
Paltaña chaqaña. 3 -qi. Poner algo sobre la carga Pankurpäña. Topetando derribar en el suelo a alguno.
para que se lleve juntamente. Pankuthapitaña. Topetarse dos de ambas partes.
Paltaxataña, chakaxataña. Lo mismo y más propio. Pankutasiña. Lastimarse con el instrumento con que
Palta. Lo que se añade así sobre la carga. uno trabaja con la barreta, cuchillo, &c.
Paltani paltani khumuña. Cargar toda la recua con Pankuniña. Volver de alguna parte sin el avío y
algo, añadiendo sobre la carga. matalotaje que era menester. + Jaritha pankunisma:
Pampa. El campo o todo lo que está fuera del pueblo, con trabajo he vuelto a tu casa, por no haber
ahora sea cuesta, ahora llano. + Todo lo bajo tomado nada para el camino.
respecto de la mesa o poyo, la tierra llana. Pankutakixaña. Morir de algún achaque el que estaba
Pampachaña kuskachaña. Allanar el suelo. enfermo de ordinario; y la cosa que le es achaque
Pampachaña, llalliña t'axtaña. Exceder en algo a los de muerte se pone nominativo. + Lupiru mistuwija
otros. + Llevar a todos por un rasero, sin pankutakixitu: el salir al sol me ha sido achaque de
aceptación de personas como hará Cristo Nuestro muerte.
Señor el día del juicio. Pankunaqxaña. 3 -xi. Empobrecer. Yanqhawa
Pampa jaqi, luxtatiri, jach'a ampara, ampara pankunaqxi Pedro: mucho ha empobrecido.
luxtatataki. Dadivoso, liberal o pródigo que no Pani. Nombre numeral para cosas racionales y
repara en dar. significa dos como pä o paya para todas las demás
Pampa jaqi. Uno que vive a poco más o menos, sin cosas irracionales vivientes o no vivientes. Vide: pä
consejo, ni prudencia. tunka panini o pani. Doce hombres o ángeles, &c.
Pampa jaqi vel puruma jaqi vel atimä jaqi. Uno que Y para cosas irracionales dicen tunka pani, vel
no está sujeto a nadie, que vive a su albedrío. payani solamente.
Pampa jaqi vel laka usurina maysiña. Uno que dá Panija. Panima, panipa, panisa. Nosotros dos,
todo que le piden aunque no hagan más que vosotros dos, ellos dos o los dos inclusive.
significárselo. Pankiña, pankintaña, llawuntaña. Recoger la ropa o
424 Ludovico Bertonio
vestido cuando es muy ancho y dícese también de Papallinaki vel papallitaki saraña. Andar de
esteras y otras cosas aunque más claro es decir puntillas sin asentar el calcañar en el suelo el que
pankintaña o llawuntaña. anda mucho.
Pankiraña vel apiraña. Quitar los gusanos de la Papalli. La parte baja del pie hacía los dedos.
papas cuando destruyen la chácara, matarlos y Pakiña. Quebrar.
otras cosas así. Pakinuqaña. 3 -qi. Quebrar en muchos pedazos.
Pankutaña. Levantar un poco la tierra para matar el Pakisiña. Quebrarse de suyo.
gusano. Pakithapiña. Quebrar leña u otra cosa y juntarla. + Y
Pantaña. Errar, hacer o decir una cosa por otra. + Aru también doblar el papel sin partirle.
paritaria, aru waxlliña: decir uno por otro, hablar Pakijaña. 3 -ji. Quebrar de presto.
mal. + Marka mayqu, Dios pantaña: dejar de tener Pakusuña. Quebrar como una vara que está derecha
por su pueblo, su señor por su Dios, al que entre otras muchas.
verdaderamente lo es, no querer los desampararlos. Pakintaña. Quebrar, metiendo dentro alguna cosa, por
Aycha pantaña: comer carne en días prohibidos. no caber entera.
Pantasiña. Pecar carnalmente o por simple Pakixtäña. Henderse un plato, cántaro, &c.
fornicación o adulterio o incesto o estrupo, o Pakiwaqtaña. Quebrarse algo y caer un pedazo abajo.
sodomía. Yuqaja wawamampi pantasi kasaratana: Pakinuqtaña. Desmenuzarse algo, haciéndose
ya mi hijo ha pecado con tu hija, casémoslos. pedazos.
Pantasäña, pantastäña. Desconocer algo. Pakiqaña. 3 -qi Quebrar un pedazo y apartarlo.
Pantasä, chuqi pantasä ñaq'uta. Cabello de otro, tan Pakixataña. Quebrar la leña y echarla en el fuego.
lindo que lo parece. Pakixäña. Quebrar algo para ayudar a otro, como
Pantäsiña. Ser desconocido de alguno. cuando hacen alguna casa, &c.
Pantantaña. Entrar en alguna casa por yerro, Pakijraña vel pakinuqaña. Quebrar muchos pedazos.
pensando que era otra. Pakimukuña. Quebar para igualar con las demás.
Pantamukuña. Errar el camino. Pakinaqtaña. Estar por ahí en el suelo, la leña
Panti. Una flor como manzanilla blancas, coloradas o quebrada, &c.
moradas. Janq'u vel wila vel ch'imaxa panti: flores Pakinuqtaña. Quebrarse de suyo en muchos pedazos.
de aquellos colores, pero todas de hojas como Pakikipaña vel muthakipaña. Torcer o entortar algún
manzanilla. palo verde u otra cosa.
Panti llaquta vel qhawa. Manta o camiseta colorada Pakikipa pakiruruña. Entortar muchos palos, unos
o morada. hacia una parte, otros hacia otra y también quebrar
Paña. Idem: pañasa. Aunque, conjunción que sirve al mucha leña.
subjuntivo y gerundio. Pakikiptaña. Doblarse algo de suyo.
Paña waranqa kutisa confesasirita, jucha Pakiraña. Hacer leña en el campo quebrándola de
imantimana. Dios jan pampachiriktamti: aunque donde nace.
mil veces te confieses, si encubres algún pecado, Pakirachaña. Ocuparse mucho tiempo en quebrar.
en ninguna manera Dios te perdonará. Pakiranttaña. Quebrarse un madero del techo y
Paña wilasa, janq'usa jachirikichixa. Infiernuna jani hundirse algo hacia dentro.
khitisa usuwiyrikiti. Aunque uno llore lágrimas de Pakirpäña. Quebrar algo y arrojar por ahí algún
sangre en el infierno, nadie se compadecerá de él. pedazo.
Estas oraciones se hicieron así porque hay dos Pakiyasiña. Idem: pakäsiña. Dejarse quebrar y doblar
supuestos. de su propósito.
Paña saraja sasina. Idem: paña saraja sasinsa, jani Pakusu pakintaña. Quebrar unos ramos de algún
saririktati. Aunque quieras irte no te podrás ir; esta árbol y de otras cosas.
oración se hizo por gerundio porque hay un solo Pakususiña. Dejarse arrancar facílmente.
supuesto y es de notar, la partícula -sa puede Pakit'aña. Quebrar algo sin despegar los pedazos. + Y
ponerse en la conjunción paña o en el gerundio o doblar a otro con sus razones.
en el subjuntivo. Pakithapi pakiruña. Quebrar y juntar de muchas
Papa awki vel piqu. Pelota con que ordinariamente partes.
juegan los indios o los españoles, aunque la de los Pakitataña. Quebrar y tender por el suelo.
indios es de lana revuelta con mucho hilo. Pakixataña. Quebrar algo andando por encima, como
Vocabulario de la Lengua Aymara 425
cuando andan por los tejados que quiebran las tejas todo el día sin descansar.
o palos. Pariña. Caldear el hierro o calentar piedras y se
Pakutusnuña. Salir un madero quebrado fuera del pospone, como, qala vel yawri parina asata: las
tejado o de otra parte. papas que están algo chamuscadas del hielo.
Pakutaña. Quebrar un poco de algo. Parisiña. Cocer algo con piedras calientes que echan
Pakita pakiniqaña. Hacer callar a otros con sus después en agua fría donde estan las comidas que
razones. quieren cocer de esta manera, las cuales así cocidas
Paki pakiña. Frecuentativo; quebrar muchas veces. se llaman qalapurka.
Pakirtaña. Idem: k'apurtaña. Quebrarse la punta de un Parpa. Tuétano.
clavo o palo. Parpa. Las fuerzas. Parpa t'aqasitu vel ch'usaxitu:
Paki q'urawa. Honda tejida de blanco y negro. faltarle las fuerzas.
Paki k'anaña. Tejer así. Parpa ch'iytu. Estar enfermo, dolerle los huesos y
Para. La frente. + Yawri para: desvergonzado, tuétanos.
atrevido. Parpa juchhaña. Hacer que uno trabaje hasta
Paraña vel para jaqi. Uno de grande frente. cansarse o que eche los tuétanos.
Para p'axlla, para ach'iwa. Uno que tiene la frente Parpachaña. Estar molido. Jichuru parpachituwa.
caída hacia adelante. Parpa juchusuña vel jallpsuña. Chupar los tuétanos.
Para qunquru. Idem: aunque es redonda como una Parpa. Nombre muy ordinario de las indias.
rodilla. Parpa isilla. Flaco. Vide: flaco.
Para phuju. Mollera. Parpa jaru vel tukari. Flaco, que no puede
Parakä tunqu. Maíz muy blanco. arrastrarse. + Parpa entera.
Paraxra. La tierra, que ni es llana, ni tampoco muy Pakixtäña. Henderse un plato, cántaro, &c.
montuosa. Pakiwaqtaña. Quebrarse algo y caer un pedazo abajo.
Paraxra, llut'ama. Feo de rostro. Pakinuqtaña. Desmenuzarse algo, haciéndose
Parara. Pan de magno o de chapina y otras cosas pedazos.
semejantes. Pakiqaña. 3 -qi. Quebrar un pedazo y apartarlo.
Parara. La piedra, sobre la cual muelen el maíz y Pakixataña. Quebrar la leña y echarla en el fuego.
otras cosas + Y la piedra del molino que está Pakixäña. Quebrar algo para ayudar a otro, como
debajo de la rueda. + Tayka parara. Idem. + Y cuando hacen alguna casa, &c.
también la piedra donde baten los plateros como en Pakijraña vel pakinuqaña. Quebrar muchos pedazos.
yunque. + Nasa parara vel pallalla: de narices Pakimukuña. Quebar para Igualar con las demás.
chatas. Pakinaqtaña. Estar por ahí en el suelo, la leña
Parara. Espeso, dícese del sembrado. quebrada, &c
Parkaña. Cocer la sangre para comer. Pakinuqtaña. Quebrarse de suyo en muchos pedazos.
Phäña. Idem. Pakikipaña vel muthakipaña. Torcer o entortar algún
Parkaki wichuña. Tener cámaras de sangre. Uju wila palo verde u otra cosa.
parkaki jakhaña: escupir cuajarones de sangre. Pakikipa pakiruruña. Entortar muchos palos, unos
Parqu. Cosa tuerta, como una vara, una tabla, &c. hacia una parte, otros hacia otra y también quebrar
Parqu nayrani vel nayraparqu. Tuerto. + Q'isu mucha leña.
nayrani vel q'isu nayra. Idem. Pakikiptaña. Doblarse algo de suyo.
Parqu kunkani vel kunka parqu. Cuellituerto. Pakiraña. Hacer leña en el campo quebrándola de
Kallachi manqa parqu p'iqiñani. Idem. donde nace.
Parqu parqu, q'inq'u q'inq'u, jithisu jithintata Pakirachaña. Ocuparse mucho tiempo en quebrar.
procesiona sari aywi. Ir tuerta la procesión. Pakiranttaña. Quebrarse un madero del techo y
Parquptaña. Torcerse, entortarse. hundirse algo hacia dentro.
Parquptäña. Torcer, entortar. + Mutakipaña. Idem. Pakirpäña. Quebrar algo y arrojar por ahí algún
Parirasiña. Andar solicito en hacer o aparejar algo. pedazo.
Parirasirapiña. Idem: andar con solicitud, aparejar lo Pakiyasiña. Idem: pakäsiña. Dejarse quebrar y doblar
necesario, para cualquiera obra, edificio, chácara, de su proposito.
&c. Pakusu pakintaña. Quebrar unos ramos de algún
Parijä vel Jani ch'aqarä iranaqaña. 3 -qi. Trabajar árbol y de otras cosas.
426 Ludovico Bertonio
modo toman otros, como misaña: decir misa. + patxa: la cima del árbol, &c.
Salwiña: decir la salve en canto. + Responsaña: Pataka. Ciento. Acerca de este y de todos los demás
decir o cantar el responso. + Fieliña vel pieliña: ir nombres numerales, véase el Cap. II de la 2. P. de
por las calles encomendando las ánimas a boca de nuestra Gramática.
noche, porque suelen decir: fieles Cristianos. Pataña. Detener el agua atajándola para que no corra
Pasuña, jakhaqtaña, jamaña, wasuña. Perder la como en los molinos, &c.
ocasión de alcanzar lo que le está bien. + janqu Pataktaña. Idem.
usnuña. Idem: vide supra: jamaña. Patt'aña. Idem.
Pasuni jaqi. Uno que muere mozo. + Y también el Patawi vel patat'awi. La toma o represa del agua.
que no alcanza la dicha que otros. Patarpäña. Soltar el agua.
Pasusiña. Idem: no llegar a tiempo perder la buena Patat'asiña. Detenerse el agua de suyo.
coyuntura. + Misa, qulli, anata, &c. Perder la misa: Patawaqtaña. Soltarse el agua.
dejar de arar, jugar, &c. Pawqallani manq'a. Chuño cocido y muy bueno de
Pasuña vel jamaña. Idem: Perder la coyuntura el que comer.
no acude a tiempo. + Chacha vel marmipasuña: Pawnaqaña. 3 -qi. Dudar.
dejar de casarse, por no haberlo hecho a su tiempo. Pawnaqawi. La duda.
Pata. Poyo o grada. Pawnaqawi jayt'äña. Sacar a uno de duda.
Patapata. Muchas gradas. Pawnaqawi jaytaxaña. Deponer la duda.
Patapata yawiraña. Trasquilar a panderetes. + Pawllaña vel tukuwaña. Acabar la pared o de cubrir
Nayrapata manqhi, nayra, t'uxu, nayrapaqa ikiña, la casa y no es general para todas las cosas. +
nayra p'iya: uno de ojos hundidos. Kama pawllaña: acabar la mita del tambo, y de
Patarana. Andenes de los cerros naturales o otras obligaciones que van por mita.
artificiales, aquellos como poyos. Pawllaräña vel t'axtaräña. Acabar algo que quedaba.
Patarana. Pospuesto a wila; significa el vestido todo Pawräña. Espigar el maíz, el trigo, el ichu, la cebada,
colorado. + Wila patarana mistuña: salir vestido &c.
todo de colorado. + Wila patarana saranaqaña: Pawrächasiña. Comenzar a espigar.
andar todo ensangrentado. + Wila pataranachaña: Pawrä. La espiga. + Aruna pawräpa arusiña: hablar
poner a uno todo de sangre. bien, lo mejor y más aprobado de todos.
Patät'i. Poyo grande para dormir o para comer las Pawrä manq'aña. Comer lo mejor de las comidas.
bestia, pesebre, + cama hecha con mucho ichu, Pawrä umaña. Beber regaladamente.
aunque no sea poyo de adobes o piedras. Pawrä q'ichuña. Pacer el ganado buenos pastos y
Patät'i jant'akusiña. Hacer la cama sobre el poyo. hierbas.
Patharpitaña, suk'aña, suk'athapiña. Doblar la ropa Pawtaña vel ch'üt'aña. Contonearse el hombre vano.
y cosas semejantes. Pawisnaqaña. Idem.
Pataraña. Idem. Pawisilla. El hombre o mujer que se va contoneando.
Patharpiña. Torcer el hilo de dos en dos. Pawiña. Devanar hilo revolviéndolo en la mano o de
Patharpi khiwtaña. Idem. la mano al brazo. Khiwiña: haciendo ovillo.
Patharpi qhawat'asiña. Vestirse dos camisetas juntas Pawikipaña. Enroscarse la culebra en algo. Asiru
por el frío. kayuja vel kayujaru pawikipitu: la culebra me
Patharpi utkaña vel patharpi saraña. Estar sentados enroscó una pierna.
o andar caminando los hombres en dos hileras. Pawikipasiña. Enroscarse, revolviéndose en sí
Patharpi. Pospuesto. Jaqipatharpiña: ser muchos los mismo.
de un ayllu. Pawsu pawintaña. Devanar del huso a los dedos y de
Pata. Pospuesto. Manqhapaña: lugar de abajo. los dedos al huso.
Aläpaña: lugar de arriba. Pawit'asiña, yaphit'asiña. Revolverse la sobrepelliz
Patxa. La cumbre de las casas o cerros. Uta vel qullu en el brazo y cualquiera otra cosa. + Sombreroru
patxa. tukilla pawit'asima: echa una toquilla a tu
Patxa. Preposición: super vel supra. Mesa patxankaña: sombrero.
estar sobre o encima de la mesa. + Mesa patxaru Pi. Es una partícula de ornato, lo mismo que wa y
mistuña: subir encima de la mesa. + Mesaxaru. algunas veces suple al verbo substantivo en la
Idem: p'iqiña patxa: la coronilla de la cabeza , quqa tercera persona del presente de indicativo (est vel
428 Ludovico Bertonio
sunt) como dijimos más largamente en la 3. parte Trigo pichu cuando el manojo es pequeño. + Si es
de la gramática, C. 4. § 1. Donde se enseña el uso grande dicen luku. + Chawlla pichu: pescados
de esta partícula. pequeños envueltos o metidos dentro un manojito
Piqixä, usunkalla. Achacoso, enfermizo. de totora. + Ñaq'uta pichu: la punta de los cabellos
Piqaña khutaña. Moler el maíz en grano o el muqu atados como poco ha dijimos.
mascado y otras cosas también. + Moler la quinua Pilla. Partícula de hornato y algunas veces significa
es khunaña. "enim" o por qué. De esta tratamos en la 3. parte de
Piqaña. Es todo el instrumento con que muelen que la Gramática Cap. 4. § 3.
son dos piedras. + La de arriba es como media luna Pilla. Nombre desigual que no llega a ser tan grande
y se dice: urquña. + La de abajo que está firme se como otra cosa, como los dedos que están a los
dice: parara o tayka parara. lados del medio y también lo que es mayor; se dice
Piqu vel papa awki. La pelota de jugar hecha de lana pilla respecto del menor.
revuelta fuertemente, con mucho hilo. Pilla pilla. Muchas cosas juntas desiguales entre sí
Piqusiña. Jugara la pelota. como los dedos de la mano o los órganos.
Piquwäsiña. Jugar muchos a la pelota y también Pilla. La sobra de la comida que los indios llaman
pelotear a uno dándole y rempujándole. alsa. + Y también la sobra del paño después de
Liwiwasiña. Idem: maltratar. cortado el vestido. Lo que sobra de la tasa después
Piqa. La masa de maíz molido para hacer chicha. de enterrada, &c.
Piqacha, pichaqa. Aguja grande de una espina o de Pilliri. Significa lo mismo. Tasa pilliri, manq'a pilliri,
cobre o de hierro. &c.
Piquru vel piqura. El muslo de los hombres y Pillaña puchuwaña. Guardar algo, hacer que sobre de
animales, el hueso solo. Chara p'ujsa; es la carne alguna cosa. + Manq'a pillärapiña vel pilliyiña.
sola. Pillaqäña, puchuqäña. Idem.
Pichaña. Limpiar y barrer, plato, uta pichama, &c. Pillaqaña. Dejar de acudir con los demás a misa o a
Aunque para muchas cosas hay vocablos propios. otras obligaciones cuando acuden todos. Misata
Pichantaña. Barrer, echando la basura dentro de algo. pillaqña, yapuru pillaqña, 3 -qi. Faltar por ir a la
Pichusuña. Barrer, sacando la basura fuera. chácara. Jakhaqt'aña. Idem: misaru jakhaqt'aña vel
Picharaña. Raer la medida. + Y también limpiar la pillaqaña. Aunque es más general para esto
ropa, el tejado, paredes, &c. jakhaqtaña que pillaqaña. Y aun de este usan
Pichathapiña. Barrer, juntando la basura. cuando faltan por ir lejos del pueblo.
Picharpäña. Barrer y llevar la basura lejos. Pilla ñaq'utani vel kayuni. Uno que tiene el cabello
Picharpäña. Por metáfora significa echar a uno de su desigual, los pies y así de otras cosas.
casa. Utkawi t'unampi picharpiyitu: echóme de mi Pillaqa llaytu. Llawtu de los incas, tejido de diversos
casa con todo mi ajuar. colorea.
Pichaña, llumiña, qaychuña. Barrer el suelo con la Pillu. Corona o cordón que usan algunas naciones de
saya o manta arrastrándola como hacen las t'allas o indios ponerse en la cabeza para apretar el cabello,
mayqus y las señoras. diferente del que llaman llawtu y cualquiera corona
Pichanaqaña, lluminaqaña, qaychunaqaña. Andar de flores o de oro, &c. para la cabeza, se llama
así arrastrando el vestido largo. pillu. Ch'api pillu: corona de espinas como la de
Pichuña vel pichut'aña. Atar la boca del costal, Cristo Nuestro Señor.
bolsas, &c. Pillut'aña. Coronarse, ponerse la corona o cordón que
Pichu wawa. El hijo o hija que nace a la postre, con dijimos.
que cesa la mujer de parir. Pillut'asiña. Idem: más propio.
Pichutaña, pichutxaña. Dejar de engendrar o parir Pillut'äña. Coronar, poner la corona o cordón a otro.
hijos; úsase con transición pichutitu. Pillukipaña vel kupukipaña. Cercar, poner cerco a
Pichuraña. El primero a nacer de alguna mujer y no una casa o pueblo para que no salgan o no entren
se dice de otros animales. como se suele.
Pichuriri. El primogénito así. Pillu. Es también la corona de las casas, desde donde
Pichut'aña. Atar la extremidad de los cabellos como el ichu o las tejas salen un poco fuera de las
suelen las indias. paredes por causa de las goteras. Wak'a
Pichu. Un manojo de ichu, cebada, trigo o hierba. + kanchipillu: una mujer que trae su faja muy
Vocabulario de la Lengua Aymara 429
Purisu purintaña. Ir a algún pueblo o casa muchas Putamukuña. Consumir, gastar o perder algo.
veces y salir como los negociantes. Putu. Fogón donde guisan la comida, al cual algunas
Purit'aña. Caber algo a alguno o de hacer o de recibir. veces llaman qhiri. + Chaka putu: fogón de tres
+ Limosna mayiña naru purit'itu: a mí me cabe piedras.
pedir limosna. + Maya realaki naru purit'itu: a mí Puturu jaqhuntaña. Echar algo en el fogón, sebo u
me cupo un real, &c. otra cosa, por alguna superstición como solían.
Purithapiña. Juntarse en alguna parte o pueblo los Putu. Edificio de bóveda.
que vienen de fuera. Putu. Tomándolo de la lengua castellana, paciente en
Purithapitaña. Llegar y juntarse en uno de varias el pecado nefando.
partes. Putusiña. Cometer ese pecado.
Purithapi puriruruña. Idem. Putux putuxtaña. Hacer ruido con los pies el que
Puritatxaña. Volver muchos que se habían ausentado anda, como: caballos, carneros, &c. mientras
a su pueblo. andan.
Puriyaña, puräña. Traer, acarrear a casa carne o Putuña, ch'axiña, liq'iña. Machucar algo.
comida o al que se había ausentado. Pü pü. Tierra blanda que por la mucha humedad no
Purita. Participio. Cosa ajustada que viene bien a está tiesa.
alguno. Püxa. Vide supra: puxulli. Awti püxa vel puxulli: el
Puriqäña. Vengarse. Aruna vel amparana puriqïtu: niño nacido por el mes de julio o agosto, que
vengose de mí con palabras o con las manos. siempre está flaco y es más propio de cameros.
Purit'äta manq'a. Comida bien guisada que tiene su Puyaqu. Idem: ch'ipuqu. Uno a quien siempre echan
punto. la culpa de cualquier ladronicio, &c.
Purit'äña. Acertar tirando. Puyllu vel unancha. Señal de hilo o lana que se pone
Purux puruxtaña. Temblar la tierra. + Palpitar el para conocer alguna cosa.
corazón. + Temblar de miedo. Puylluña vel unanchaña. Señalar así.
Puruma jaqi. Hombre por sujetar, que no tiene ley ni Puylluxataña, qullulluxataña, wara warachaña.
rey. Poner flecos de lana por la camiseta para danzar o
Puruma uraqi. Tierra por labrar. + O la que ha mucho festejar. + Warawara qhawani vel puyllulluta,
que no se labra. + Qumi puruma uraqi: tierra nunca qullulluta qhawani: uno que tiene la camiseta con
labrada. flecos.
Puruma qawra. Carnero que aún no ha sido cargado.
Puruma vel ch'amakapacha. Tiempo antiquísimo,
cuando no había sol, según imaginaban los indios,
ni muchas cosas de las que hay ahora.
Puruma qamawisa jaqi. Él que no acude a las
obligaciones del pueblo.
Puskalla. La fruta amarilla del cardo que llaman
achakana.
Purukiptaña. Hincharse, salir ronchas o granos.
Pusi. Cuatro.
Pusixaru. El quinto en orden que viene después del
cuarto.
Pusi sü. Todo el universo, mundo.
Pusi chikipa. Idem.
Pusi kayuni. Los animales brutos. + Mä pusi
kayunitawa; eres un bruto, un animal irracional.
Pusikaxa, illapu Santiago. Trueno o rayo. Pusikaxa
puri: caer el rayo, illapuña. Idem.
Putaña, tukuña, tukuwaña. Acabar cualquiera cosa.
Putakaña. Idem.
Putusuña, tukusuña, mirsuña. Acabar las obras del
todo.
Vocabulario de la Lengua Aymara 433
escampar,
lumbre, dando vueltas con un palillo sobre otro Phank'awaqtaña, willk'iwaqtaña, jalawaqtaña.
palo muy seco, como quién taladra algo. + Nina Quebrarse de suyo un pedazo de piedra.
phalusuña. Idem. Phank'axtaña, willk'ixtaña, jalaqtaña. Idem.
Phalaña. Horadar como con taladro. + Kulajaña vel Phank'arpäña, liq'irpäña. Quebrar la piedra dándole
p'iyajaña. Idem. con algo. + Y también apuñetear a uno.
Phalakipña, k'ak'ukipaña, jakikipaña. Torcer muy Phank'asiña vel t'uxrusiña. Quebrarse las piedras
liso alguna cosa. unas con otras.
Phala. Soga de lana o ichu, aunque wiska, es la de Phank'athapiña vel t'uxruthapiña. Idem.
lana. Phank'antasiña vel p'iyantasiña. Descalabrarse, "ad
Phalata jaqi, qamquta. Idem: qhachuta jaqi. invicem".
Hermoso, bien hecho. Phant'a. El capirote que se ponen en la cabeza las
Phallaña p'ataxtaña. Reventar, phallusuña. Idem. mujeres Lupacas.
Phallayaña, p'ataxtäña. Reventar. Activo. Phant'at'aña. Ponérsele.
Phallaqaña. 3 -qi. Parir o reventar el agua represada, Phant'at'asiña. Idem.
sangre y cosas semejantes. Phant'at'äña. Ponerle a otra.
Phallawaqtaña. Idem. Phant'a llint'a. Aquella parte del capirote que
Phallaxaña. 3 -xi. Volver a reventar otra vez. levantan o redoblan hacia arriba las Lupacas, lo
Phallajraña. Reventar por muchas partes el agua o cual no usan las Collas
animales, &c. Y desmenuzarse en pedazos. Phant'a wich'inka. La parte del capirote que cae a las
Phallaxtaña. Reventar. espaldas.
Phallanuqaña. 3 -qi. Reventar por muchas partes. Phaphantaña vel k'iñantaña. Abollar algo
Phallatataña. Idem. Phaphantasiña, k'iñantasiña. Abollarse de suyo.
Phat'axtaña. Reventar el agua represada. Phapharanttaña vel k'iñaranttaña. Abollarse. + Y
Phallanuqaña. Idem. también hundirse el techo y cosas semejantes.
Phallakipa phallaruruña. Idem. Phaphatasiña. Lastimarse la cabeza cayendo.
Phallakiptaña. Estar ya la criatura crecida en el P'iyat'asiña. Idem.
vientre, para en breve nacer; y así de los corderos. Phaphataña. Sumirse en arena o tierra especialmente
Phallarpäña. Activo y Neutro. Desaguar el agua, cuando están cavando en ella.
encaminándola por otra parte. + Y también Phaphanuqaña vel phapharanttaña. Hundirse la
desaguarse de suyo a otra parte; pero en esta tierra, &c.
significación se pronuncia sin aspiración porque Phapharanttäña. Hundir a otro o ser causa de ello.
viene de phallaña, que significa desaguar. Phara, waña. Seco.
Phallatataña, lumchitataña, jawitataña. Anegar, Pharaxaña, wañaxaña. Secarse.
extenderse el agua por algún lugar o llanada, Pharataña, wañataña. Idem.
reventando de donde estaba represada. Phaphathaltaña. Descostrarse lo enlucido.
Phanqaña, ullt'aña. Conocer. Phara uta, mirq'i uta. Casa vieja que tiene el techo
Phanqathapitaña vel ullthapitaña. Conocerse de gastado. + Warawara, p'iya p'iya uta, qaqallinka
repente. uta: cuando los agujeros del techo o cubierta son
Phanqasxaña vel ullt'asxaña. Reconocer a uno que grandes.
mucho tiempo no parecía. Pharantaña, wañantaña. Menguar el mar o laguna.
Phanqaña, pisina alasiña. Comprar barato. Phara uruña. Podrirse la madera del techo con el
Phanqasäña, chikasäña. Medir para ver si son agua y sol. Y también el ichu de las casas.
iguales. Pharusuña vel wañusuña. Podrirse así la madera, &c.
Phank'uña, phäña. Cocer carne cuando son grandes Phararitu vel wañjwitu. Tener la boca seca de sed.
pedazos. Pharax pharaxtaña, watax wataxtaña, jiskal
Phank'aña. 3 -k'i. Quebrar piedra en pedazos jiskaltaña. Palpitar los ojos o otra parte del cuerpo,
menudos. Phiq'iñawa phank'itu. con transición.
Phank'aqaña. 3 -qi. Cortar un pedazo de piedra, Pharaqiña. Idem: con transición.
como cuando saliese demasiado, &c. Pharaqiña. Estar las fuerzas enteras como de uno que
Phank'araña. Idem. ha llegado a la edad perfecta; ni mozo, ni viejo. +
Phak'usuña. Sacar lumbre con pedernal. Ch'ama' pharaqitu, ch'amapa pharaqikakiwa.
Vocabulario de la Lengua Aymara 435
Pharaqinaqaña. Trabajar sin sentir cansancio, como Phat'amiña vel chikaña, lakiña. Partir por medio
fuerte. pan, queso, trigo, &c. Ch'axtaña: es para madera.
Phara phara wayta. Penacho hecho de plumas Phat'ami vel chika. La mitad.
pegadas en forma de flor y con el aire se menea Phat'ama. Idem.
mucho. Phasaqäña. 3 -qi. Consumir la comida, plata, &c.
Pharara anataña. Dar brincos y saltos como cuando Wawanakaja alluxa qullqi phasaqïtu: mis hijos me
azotan a algún muchacho o el enfermo que da han gastado mucho dinero en cosas de comer.
muchos vuelcos sin sosegar. Phasaqäyaña. 3 -qayi. Verbo activo. Hacer o ser
Phararäña vel anatäña, pharara anatäña. Hacer que causa que otro gaste.
uno dé brincos y saltos. Phat'aña vel khariña. Cortar. Isi phat'araqitu: cortado
Pharirasña. Aderezar la comida de presto, algunos me ha el vestido con golpes de piedra, dícese de
parece que pronuncian este vocablo con p simple todo.
sin aspiración. Phat'aña vel phat'jaña. Sentenciar, decidir pleitos el
Pharpharäña. Hacer cualquier cosa bien hecha con juez. Jakijaña vel jakirpaña. Idem.
mucha voluntad y gusto y usan de este vocablo los Phat'aqaña. Lastimar las manos o pies el que hace
que cuentan de sí o de otro que hacen algo con algo con las piedras o que las lleva, &c.
mucha voluntad, en servicio de otro. Phat'a. El cordero que puede ya ponerse con los
Phaq'i jaqi, qhana jaqi phaq'i chuymani. Hombre mayorcillos o con las ankutas.
llano que procede sin doblez. )( Su contrario es Phat'achaña. Apartar los corderos y ponerlos entre las
manqhini. ankutas o contarlos por tales.
Phaq'iptaña, q'apaptaña. Mostrarse llano, tratable, Phat'iri. El mayordomo que tiene cuidado de apartar
regocijado, &c. el ganado.
Phaq'i tukuña. Allanarse en el trato el que no se Phat'a vel mira. Los corderos del multiplico.
humanaba con nadie. + Hablar, reír el que no solía. ¿Qayqaphat'a mistu jicha mara? ¿Cuántos hay de
Pharax pharaxwaqtaña, tünaqaña, jalanaqaña. multiplico este año?
Andar muy diligente y solícito. Phat'achasiña, tantasiña. Juntarse toda la parcialidad
Pharartata, participio vel t'ururtata. Cabello o para hacer alguna obra, donde es menester gente.
hierba seca que de suyo se corta y cae como cosa Phat'achaña, süchaña. Juntar toda la gente para
quemada del hielo. obras o para la fiesta.
Phararaqiña. Andar diligente. Phat'iru vel muquru puriña. Llegar a buena
Pharaqinaqaña. Idem: más propio. coyuntura.
Phark'a juxsa vel juxsalla llallawa. Cosa Phat'i. Aguacero que suele haber al tiempo de
monstruosa, pie o mano que tiene más o menos de comenzar a sembrar la quinua.
lo que da naturaleza. Phat'iña, mitiqaña, mariña. Huir.
Pharariña. Blandear, menearse las hojas o la lanza o Phat'iqaña. 3 -qi. Huir fuera del pueblo
plumajes, &c. Phat'iqataña. Acogerse a alguna parte huyendo.
Phararäña. Blandear, menear la lanza, &c. Phat'iqataña. La guarida.
Phasa. Tierra o greda, que los indios comen con Phat'ijraña. Huir a muchas partes.
papas, salsa de los indios. Phat'imukuña. Huirse por ahí, donde no se sabe.
Phasaña, iqaptaña. Aflojarse lo que estaba tirante. Phat'kipaña. Huir saltando las bardas o cerca de
Phasäña, iqaptäña. Aflojar lo que estaba tirante. )( Su alguna casa.
contrario es tartäña y wayt'aña. Phat'iraña. Acogerse a alguno huyendo.
Phast'äña. Idem. Phat'irapiña. Huir de alguno.
Phasatäña. Aflojar las ataduras al que está Phat'istaqaña. Encontrarse de repente con alguno,
fuertemente atado. huyendo.
Phastu anuqara. Perro grande como mastín. Phat'ithaptaña. Encontrarse los que vienen huyendo
Phatanka. El vientre de los animales que tiene ojos, de partes contrarias.
donde se junta la comida. + Phatanka larama: gran Phat'utaña. Escabullerse luego.
comedor. Phat'usuña. Salir huyendo.
Phatanka qatati vel puraka qatati. Barrigudo, de Phat'usuwaña. Dejar huir a alguno.
grande panza o gran comedor. Phat'äña. Idem. Y también llevar a alguno huyendo.
436 Ludovico Bertonio
Phat'äña. Llevar huyendo, vuestra señora. Egiptoru Phinqa vel qhaxsi jaqi. Hombre sin honra, afrentoso.
wawapa pat'äsina vel phatäña: huyó a Egipto con Phinqasiña qhaxsisiña. Afrentarse, avergonzarse.
su hijo. Phinqaru vel qhaxsiru tukuña. Estar afrentado,
Phat'axtaña. Reventar el agua represada. avergonzado el que no lo era, perder su honra.
Phat'awaqaña. Desgajar las ramas de los árboles. Phiqhi. La abertura del axsu de la mujer por donde
Phathu. Tupido, cuyo contrario es llaja. saca los brazos. Luqusu: es la abertura de la
Phathu sawuña. Tejer tupido. camiseta, por donde el indio saca los brazos.
Phathuchaña. Idem. Phiqhiruchasiña. Meterse algo en el seno la mujer
Phathu vel k'isk'i isi. Ropa tupida. por aquella abertura del axsu cuando está ceñida
Phathu ajanuni. Cari ancho. con su faja.
Phathu jant'akuña. Tender mucho ichu o cosas Phiqhirusiña. Dormir dos o tres así dentro de la saya.
semejantes en el suelo. Phiqhirusita ikiskaña. Idem.
Phathu phawaña vel thapiña. Sembrar quinua o trigo Phiqhisqaña. Idem
echando demasiado. + T'int'i phawaña vel Phiqhiru chillantaña. Meterse algo en el seno la
t'intisjataña. Idem. mujer cuando está fajada. + K'inchuru chillantaña
Phathusjataña. Idem. k'inchurusiña: meter algo entre la faja que traen las
Phaturaña vel yawiraña. Trasquilar el camero. indias.
Phatiqaña. 3 -qi, ch'amapa phatiqi. Tiene muchas Phichaqa. Espina larga que sirve de aguja para coser
fuerzas. Arusi phatiqaña, jaychasi, sara, &c. y también para prender el manto en lugar de pichi
Hablar, reñir, andar mucho, &c. de plata o pito.
Phakankunaqaña. 3 -qi vel pantanaqaña Andar Phichaqat'asiña. Prender el manto con ella u otra
perplejo, dudoso. cualquiera ropa de envoltorio, para lo cual es más
Phakankuña. Estar perplejo. ordinario. T'irijaña.
Phakankuwaña. Hacer estar dudoso y perplejo a Phichaqana t'irijasiña. Idem.
alguno. Phichaqana t'impusjasiña. Redoblarse el axsu hacia
Phiq'iña vel ch'unch'u vel chijna. La cabeza: arriba prendiéndole con esta espina que sirve
Phiq'i. Idem. también de alfiler.
Phiq'iña kayuni sät'aña. Ponerse de cabeza en el Phichaqa phiturusiña. Prenderse el axsuo en la
suelo y los pies arriba. + Y por metáfora significa abertura que hace en las espaldas en lugar de topos
porfiar en que no hará lo que le aconsejan. de plata
Phiq'iña kayuni ch'aqukataña. Crucificar cabeza Phichaqan chanipa. Valor de un alfiler. + Jani
abajo como hicieron a San Pedro. phichaqan chanipa: no vale un alfiler.
Phiq'iña qatati. De gran cabeza. Phichaña. Echar leña en el fuego para calentarse.
Phiq'iña saytu. De cabeza ahusada. Phichasiña vel juxsaptaña. Calentarse a la lumbre.
Phiq'iña sawu. Idem. Phich'i. El topo chiquito con que prenden su manto
Phiq'iña muq'u. Cabiz redondo. por delante las mujeres.
Phiq'iña sutiqä vel pallada. De cabeza aplastada. Phich'it'asiña. Prenderse el manto o ponerse en el
Phiq'iñanchaña. Dar a uno en la cabeza con la mano capirote este topo chiquito.
o con otra cosa. Phich'i usu. Divieso o sarna o encordios + Ch'upu
Phiq'iña aymuraña vel jiwayaja saña. Desear matar usu: parece lo propio.
a alguno o verle muerto ya. Phichu. La punta de la lana que quitan antes de hilar.
Phiq'iña aymurataja kawki sari. Dónde está mi Phichuraña. Quitarla de la lana.
enemigo a quién deseo quitar o ver quitada la Phichu k'icharaña. Idem.
cabeza. Phichu. Especie o género de algo.
Phiq'iña p'iyaña. Descalabrar. Phichu amka. Papas de una misma color figura o
Phiq'iñana puriraña. Quebrar la cabeza a alguno con especie. Pa phichu: trigo, jupha, qawra, caballo,
palo o con demasiado hablar. &c. Trigo, quinua, carneros, caballos, de una
Phiq'iña. Algunos pronuncian con p' diciendo p'iq'iña. misma manera, figura, color o género. Janq'u
Entiendo que es más propio como aquí la ponemos. pichu, wila phichu, ch'ära phichu, larama phichu,
Otras frases pertenecientes a este vocablo se &c. colorado, negro, azul, &c. sin mezcla de otras
hallarán en tercera parte en su lugar. colores.
Vocabulario de la Lengua Aymara 437
Phichu phichu. De muchas maneras, figuras, colores, Phiñu amka. Papa prolongadilla.
especies, &c Phiñu tanka, sayt'u ch'unta tanka. Sombrero alto.
Phichu phichu mutuña. Todos los géneros, maneras Pinchaña. Volcar los terrones cuando van
de tormentos, &c. barbechando, es propio oficio de mujer.
Phichu. Las pestañas de los ojos. + Nayra phichuna Phinkuña phinkutaña. Hablar seguro y perplejo.
jamp'atiña: arrancarse las pestañas, adorando los Phinchuwaña. Ser causa de reñir o dar ocasión a otro
ídolos o guacas. + Nayra phichuña phustiriña: para ello.
soplar las pestañas hacia las guacas adorándolas. Phinta, pisi, wallka, k'ata. Poco o pocos.
Phichu. La fama buena o mala el blasón y gloria. Phinta qawrani, phinta qullqini. &c. Veo que tiene
Muxsa chuymampi Dios layku mutuña pocos cameros, poca plata, &c.
santunakana phichupapi: el padecer por Dios es Phinta chuymani. Uno de poco saber.
gloria y blasón de los santos. Luntataña pedrona Phinta ch'amani. De pocas fuerzas.
phichupapi: la fama y gloria de pedro es hurtar. Phintaru vel pisiru jakhuta. Tener en poco.
Phichuni vel yatita, ullt'ata. Conocido. + Qhapaqa Phinthaptaña vel phintaxaña. Disminuirse el
phichuni: el que tiene fama de rico. + Wajchanaka número. + Manq'aja, ch'amaja phinthaptitu:
khuyiri phichuni: que tiene fama de limosnero, &c. disminuido se ha mi comida, mis fuerzas, &c.
Phichunit'äña. Ser causa de que alguno tenga fama Phintawaxaña. Idem.
de algo Phint'ukipaña, llawukipaña. Envolver a los niños y
Phichunichaña. Idem. cualquiera otra cosa con algún paño o ropa.
Phichut'äña. Idem: jumakipi luntata phichut'iyitta. Tú Phintunuqaña, llawunuqaña. Arropar, envolver al
eres la causa que yo tenga fama de ladrón. que está echado, cobijándolo.
Phichunchä. Un pajarillo pardo. Phintuthapisiña vel llawuthapisiña. Arroparse,
Phichunchäna larukipata yanqhawa siriña. Oyendo cobijarse a sí mismo.
cantar a la pichunchä, tómelo por mal agüero. Phintuña, llawuña. Envolver otra cosa.
Phichunchä laru. Reir este pajarito, parecer que ríe. Phiñuta phiñutäña. Dar mucha prisa a alguno en
Phiyiri. Cocinero, guisandero. + Q'atawi phayiri: él alguna obra.
que cuece la cal, &c. Phiñu vel phuñi. Aristas o cabello de la mazorca del
Phik'i amka. Papa medio podrida o la que nace maíz.
pegada a otra en el troje, antes de sembrar. Phirk'i vel jachu. Mil o número grandísimo.
Phik'i apilla. Oca medio podrida de la manera dicha. Phirk'i phirk'i. Número infinito o millares de
Philu, khurkhu, qama ch'axmi, jucha waxlli, millares.
juchapitu. Revoltoso, bachiller, pleitista, Phiruru. El rodeznillo que ponen en el huso para hilar
Philuña. Revolver a otros con sus bachillerías. las mujeres.
Philli philliña. Hablar entre dientes. Phiruru jalaña vel tumaña. Andar o volverse
Phichi phichiña. Idem: kuna philli phillitña. Que alrededor como el rodeznillo. Alaxpachanaka
hablas de mí entre dientes. phiruruki jali.
Phillmiña, phillmiraña vel jama phillmiraña. Phiruruchasiña, mixachasiña. Enroscarse en sí la
Activo. Tener flujo. culebra.
Phillminuqaña. 3 -qi. Abrirse las papas cuando hierve Phiruruthaptaña, mixathaptaña. Idem.
mucho la olla dónde se cuecen. Phiruräña tumäña. Mover, traer alrededor al que
Phillminuqtaña qhirqinuqtaña. Idem: y también azotan y otras cosas.
abrirse la tierra con la mucha lluvia o temblor. Phiruruthapiña vel mathapäña. Juntar gente,
Phillmitatña. Abrirse así por muchas partes la tierra carneros, &c.
cuando es montuosa y cuesta + Y siendo llana: Phiruruthapitäña vel mulluq'uthapitaña. Juntarse
ch'änuqtaña o ch'ätattaña. Laxratattaña. en rueda mucha gente, &c.
Phina. El montón de papas que hacen luego después Phirurätaki tantasiña. Idem:
de cogidas cubierto de ichu. + La troje donde las Phiruruki. Idem: mulluq'uki awatiña. Guardar el
guardan en sus casas. ganado teniéndole junto.
Phinaña. Amontonar así las papas. Phiruräqaki, anatäqaki, piñtäjaki jawq'aña. Azotar
Phiñu ankuta. Cordero de un año gordo + Phiñu a uno, trayéndole alrededor.
wawa: niño gordito. Phisqa. Nombre numeral, cinco.
438 Ludovico Bertonio
Phisqa tunka. Cincuenta. decir a otro todo lo que iba a decir. + Aru
Phisqa pataka. Quinientos, &c. phit'uriyitu: no me dejó decir.
Phisqachaña. Poner cinco en la cuenta cuando la Phituxtaña. Cansarse.
hacen por piedrecitas. Phit'ujaña. Cortar.
Phisqa. Es también un dado de palo, con que juegan Phuqhaña. Henchir; verbo general para todas las
como a la taba. cosas.
Phiskasiña. Jugar con él. Phuqhajraña. Henchir muchas vasijas, cofres, &c.
Phiskuña, thijmiña, sulaña. Untar o embadurnar. Phuqhaxataña. Henchir más.
Phiskukipaña, sulakipaña, thijmikipaña. Untarlo Phuqhanuqaña. Neutro. Estar llena la fuente o
todo. laguna. + O la casa de gente, &c. Usan esto para
Phiskuqaña, sulaqaña, thijmiqaña. 3 -qi. Quitar el basijas.
barro o cualquiera inmundicia. Phuqhasiña vel phuqat'aña. Estar llena la vasija de
Phiskuraña, sularaña. Idem. + Y también acariciar a agua.
alguno, trayéndole la mano por el rostro. Phuqhanuqaña. Henchir muchas vasijas. Ut Supra.
Phiskurasiña, sularasiña. Aderezarse, pulirse Phuqhantaña. Henchir mucho.
afeitándose. Phuqharanttaña. Llenarse la casa de mucha gente.
Phiskuqasiña, sulaqasiña. Idem. Phuqhusu phuqantaña. Henchirse y vaciarse muchas
Phiskurpäña vel t'axllirpäña. Dar palmadas o veces la casa de gente. + Aka iglesiaru jaqinaka
bofetadas a alguno. phuqhusu phuqhanti.
Phiskurtxaña, apartxaña vel phichartxaña. Phuqhat'aña. Henchir alguna cosa con presteza.
Quitarse, descostrarse lo que está sucio o Phuqhathaptaña. Llenarse de gente el pueblo cuando
embarnizado. viene de diversas partes o el mar de agua y cosas
Phiskuthapiña, qhumathapiña, ichuthapiña. semejantes.
Abrazar. Phuqhathapi phuqaruña. Idem.
Phiskuthapisiña, qhumathapisiña, ichuthapisiña. Phuqhathaltaña. Henchirse de gente la casa o pueblo.
Abrazarse "ad invicem". Phuqhatataña. Idem: phuqatatña. Idem.
Phiskuthapisäña, amikusäña. Hacer que se abracen Phuqhasiña. Idem: ajusuña. Pagar, cumplir toda la
y sean amigos. deuda.
Phiskuthapäsiña, qhumathapäsiña, ichuthapäsiña. Phuqhususiña. Idem: satisfacer.
Dejarse abrazar. Phuqha. Lleno. Puraka phuqhaki umaña: beber hasta
Phiskuntaña, qhumantaña. Llevar dentro a alguno, satisfacerse, sin emborracharse.
abrazándose con él. Phuqtaña vel t'axlliña. Abofetear.
Phisna, kawayu tupa. Cosa ligera )( Cuyo contrario Phucha. Hija. Yuqa: hijo.
es: jathi vel wini. Phuchani, awkini. Padre e hija.
Phisnaptaña. Volverse ligero lo que antes pesaba. Phuchani, taykani. Madre e hija.
Phisnaptäña. Hacer que algo sea ligero, Phukhu. Olla. + Ituxataña: poner la olla en el fogón o
adelgazándolo o quitándole algo. sobre otra cosa. + Itutaña. Idem. + Ituraña: quitarla.
Phiswaña, tukarit'aja. Enflaquecer. Phuku yana. Olla toda negra y también el negro
Phiswaqaña. 3 -qi. Idem. Ethiope.
Phiswamukuña chulluña. Idem: por mucho ayunar o Phukuchaña. No empollar el huevo; sacarle huevo
por enfermedad, &c. después de haber estado sobre él la gallina, &c. )(
Phitu. El topo con que las indias prenden su axsu o Su contrario. Sillkusuña. Si es uno solo o dos y así
saya en la abertura de los hombros. son muchos. Anusuña: empollar.
Phituräña vel phitutäña. Poner el topo a otra. Phukuchata k'awna. El huevo huero.
Phituräsiña vel phitut'asiña. Ponérsele a sí misma. Phukuch'uqasña. Jugar con cascaras de huevo en
Phituña vel pakiña. Quebrar leña o palo. lugar de olla.
Phit'uraña, pakiraña. Cortar la punta o extremidad Phukuchu. Ampolla que anda levantada sobre el
de alguna cosa. agua, cuando llueve o las que hacen los niños con
Phit'uraña vel k'ichiraña. Despavilar la candela, &c. el cañuto.
+ Y acortar la plática o sermón, &c. Phukuchusnuña. Levantarse las ampollas del agua o
Phit'uräña vel allqäña. Cortar la plática, no dejar en la mano. Ampara phukuchusnutu.
Vocabulario de la Lengua Aymara 439
nace por esta tierra. Phuti, kichu, llaki. La tristeza, aflicción y pena.
Phusa k'awña. Caña blanca como la de castilla. Phutina vel kichuna apantaña. Causar tristeza a
Phusa phusa. Caña de esta tierra, de ella blanca, de alguno.
ella parda. Phut'i. Petaca y cualquiera cosa que sirve de caja.
Phuskanka. La cadera o anca. Ch'illiwa phut'i: caja, petaca o baúl. + Qala phut'i:
Phuskanka chawtusü. Desencajarse la cadera del sepulcro. + Qala kallka: la bobedilla donde se
espinazo. enterraban los indios y hoy día lo usan.
Phusnu. El ichu o paja que está en el vientre de los Phutux phutuxtaña. Hacer ruido con los pies el que
animales por digerir. anda por la nieve, por arena, tierra lodosa, &c.
Phusnumpi thusaña. Escupir el camero con este ichu Phutujranttaña vel thalajrantaña, lankaranttaña,
indigesto cuando se enoja. jiskharanttaña. Hundirse en la nieve o ciénaga,
Phusnumpi api. Dícese de la hembra de los carneros &c. + Y también entrar en una casa para hacer
cuando escupe el ichu y no deja que se le llegue el algún mal recaudo.
macho que es señal de estar preñada. Phuxuña, chhaxchaña, waraña. Llover a cántaros.
Phusnunikxaña. Comer ya de por sí el niño o niña, Jallu phuxukiwa, uma phuxukiwa: correr con
sin tener necesidad de mamar o comer por mano mucho ruido el agua por los ríos. + Nayrajatha
ajena. jacha phuxukiwa, warakiwa: corren de mis ojos
Phusnukatuta. Idem. + Y dícese también del cordero arroyos de lágrimas, llorar arroyos de lágrimas.
que ya come hierba. Phuxpuqullu. Unos baños de agua caliente, que están
Phususuña. Apostillarse, úsase con transición. en lo alto de un collado en la puna de este pueblo
Phususutu. de Juli y muy adorados en tiempo de la gentilidad.
Phuti usuña vel phuti usutu. Tener calentura. Llaxsiri quta: es una lagunilla que está allí cerca y
Phuti usu apaxattitu. Idem. todos los pájaros que vuelan por encima de ella se
Phuti usu katuña. Caer enfermo de calentura caen muertos.
Phuti usu wayutu. Idem. Phuxuta, mat'ata. Insensato.
Phutijaña. Estar caluroso. Usase con transición, Phuxtu, mü vel thuxtu. Una almorzada de algo.
phutijitu. Phutuxchasiña, müchasiña, thuxtuchasiña. Parar las
Phututuña. Abrasarse de calor. manos como para recibir una almorzada de algo.
Phututuña vel jujuruña. Salir de vaho de la comida Phutuxrantaña. Zambullirse en el agua.
caliente y de la tierra mojada cuando hace sol. Phultuxranttaña. Idem.
Phututu jüru. El vaho. Phultux phultuxtaña. Hacer ruido los cameros o
Phutusu jüriwa. Dicese de la casa de los ricos, donde caballos, &c. cuando pasan algún río sin tocar en el
hay mucha holganza de comida y regalo. suelo.
Phututuri uma. Baños de agua caliente. Phultuxwaqtäña. Echar la criatura la mujer que pare
Phututuri umana jariqasiña vel tüsiña. Bañarse en y las hembras de todos los animales.
ellos. Phultuxtusnuña. Salir así la criatura o cordero del
Phututusnuña, jürsunuña. Salir o levantarse el vaho vientre de su madre.
de alguna cosa. Phultuxtarpäña. Desamparar el cordero en
Phutusuña. Salir postillas en la boca como acaese a acabándole de parir.
los que han tenido calentura. Phuqi vel ñiq'i. Uno que está mojado de la lluvia.
Phutiña, wayk'uta. Cocer mucha carne junta o chuño. Phuqichaña vel ñiq'ichaña. Mojar a alguno la lluvia.
+ Teñir lana hilada o por hilar en alguna olla. Phuqiña vel ñiq'iña. Idem.
Phutiña, llakiña, kichuña. Entristecerse. Phutunqu. Un vasito de barro o redoma.
Phutisiña, llakisiña, kichusiña. Entristecerse, son Phutunqu vel Phujru. Hoyo de la tierra sin agua, no
más propios. muy hondo.
Phutiyaña, llakiyaña, kichuwaña. Entristecer a otro. Putunquchaña. Cavar un poco la tierra, hacer hoyo.
Phutinkaña, llakinkaña, kichunkaña. Estar con Phutunqu nayrani vel nayra phutunqu. Uno de ojos
tristeza. hundidos.
Phutikaña, llakikaña, kichukaña. Tener lástima a Phutunqu phutunqu. Lugar de muchos hoyos.
otro. + Chijiri puriwimatha phutikasmawa: te tengo Phutunqu phutunqu pirqaña. Hacer pared con
mucha lástima por la desgracia que te ha sucedido. muchos hoyos.
Vocabulario de la Lengua Aymara 441
Qatjaña, jarujaña. Amargar. Qayqa churatasa jani iyasiriksmati. Por mucho que
Qata qura. Hierba amarga. me des, no haré lo que pides.
Qatachilla. Una estrella nebulosa en la Vía Láctea o Qayqas qayqachata. Contar como uno quiere.
las estrellas sobre la nebulosa. ¿Qayqapa?. ¿Cuánto ha?
Qatari. Víbora grande. Qichimaña vel aywijraña. Esparcirse, andar perdidos
Qatatiña, aullaña. Arrastrar. muchos en diversas partes.
Qatatisiña. Arrastrarse uno a otro. Qichimaña. Ser causa o hacer que muchos anden
Qatatit'asita, q'ipixarusita. Apesgado con la mucha desparramados y fuera de sus pueblos.
carga. Qich'imäña. Gastar, consumir la hacienda en alguna
Qatatintaña. Meter arrastrando. cosa.
Qatatsuña. Sacar arrastrando. Sullusuña. Idem. Qichuya. Idem: jaylli. El canto que suelen usar
Qatatxaruña. Cargarse mucho. cuando se juntan muchos a coger vicuñas o
Qasiwi phaxsi. Mes en que hacen fiesta por la venados o cuando se dividen en bandos para
cosecha y aquí suelen ser por junio. representar una batalla fingida, comenzando uno y
Qata. Preposición "por". Romaqata saraña: pasar por siguiéndole al mismo tono los del mismo bando.
Roma. Qichuyaña vel aylliña. Cantar al modo dicho.
Qatana. "En", preposición. Lunes vel martes qatana: Qichi, jiski, sap'a. Adverbio. Bien, aunque no se usa
en lunes o martes y así de otros tiempos. sino en cosa de paredes o cercas.
Qatatha. "Después''. Lunes qatatha: después de lunes. Qichipacha pirqaña. Hacer la pared muy bien hecha.
Qataru. Después. Ut Supra. Qichiña. Sacar agua con algún mate o escudilla y
Qata amka. Papa que echada en la olla no cuece y también otras cosas menudas como quinua, trigo,
sembrada no da fruto, aunque nace. &c.
Qawaña. Allegar la tierra a las matas de las papas Qichusuña. Idem. Más propio.
para que crezcan. Qichintaña. Meter esas cosas dentro de algo.
Qawakataña. Idem. Qichikipaña. Pasar o derramar esas cosas de una
Qawä. Lo postrero del pueblo: marka qawä; de la parte a otra.
casa: uta qawä. Qichirpäña vel qichimukuña. Derramar por ahí esas
Qawat'a. Idem. cosas.
Qawä qachi. Extranjero que no reconoce señor. Qilu. Cojo.
Qaxuntaña. Encajar hueso desconcertado, &c. Qilun qiluntaña. Cojear. Vid supra: qiwa.
Qaxuraña. Fregar. Qilla, jayra, jiqhalla, sampa, qimara. Perezoso,
Qaxuña. Sobar. flojo, parapoco.
Qaxurtxaña. Quitarse la corteza o lo que está pegado. Qillasña, jayrasña, sampasña vel jikhallataña,
Qawka. Un chamelico grande. qhimarataña. Emperezar.
Qawina, jumana, alu. Hermano menor de la mujer, Qillasäña, jayrasäña. Hacer o ser causa que otro
cuando le llama por regalo. pierda tiempo.
Qawiña. Mojinete de la casa. Qillampi. La mata de las papas cuando está muy
Qawiñanchaña. Hacer casa con mojinete. crecida.
Qawisiña. Jugar a las argollas. Qillampi. Un mozo o moza de edad florida.
Qawitu. Cadalecho, barbacoa para dormir. Qillampitanwa, thutumpitanwa kusisiskatana:
Qawlla. Idem: kunka. Pescuezo, cuello. estamos en la edad florida, holguémonos.
Qawra. Carnero de la tierra. Qillaya. Idem: ancha alasiri. Mercader que vende
Qawrä jichu, ch'illiwa jichu. Duro y tieso, con que mucho, grande rescatador o gatera.
hacen petacas, escobas, &c. Qillaya. Hierro de castilla.
¿Qayqa?. ¿ Cuánto? ¿Cuántos? Qillaya wiska. Cadena de hierro.
¿Qayqatha?. De cuánto acá? o ¿De aquí a cuánto? Qillaya qhawa. Cota o arnés.
¿Qayqa juch'a?. ¿ Qué tan grande es? Qillqaña. 3 -qi. Es propiamente afeitar, pintar o
¿Qayqa, jukha?. ¿Cuánto es? rascuñar o dibujar al modo de indios que pintan los
Qayqasa. Todo cuanto o todos cuantos. cántaros y otros vasos.
Qayqa jaqisa mapinini. Todos cuantos fuere posible Qillqaña. Escribir como hacen los españoles.
irán. Qillqa. La carta, lo escrito.
Vocabulario de la Lengua Aymara 447
Qillqaqaña. 3 -qi. Mirar a uno como escribe o dibuja, Qillqarpäña. Escribir con presteza alguna cosa o
para aprender. trasladando o de memoria.
Qillqach'ukiña. Escribir mal como los aprendices. Qillqarukiptaña. Estar todo embebecido en escribir.
Qillqawaqtaña. Quedarse por asentar o escribir en el Qillqäsña. Hacer que le escriban algo o dejarse
padrón, habiéndose escrito los demás. afeitar.
Qillqawäsña. Escribir mal sin que sea de provecho o Qillqantäsña. Hacerse escribir, empadronar, &c.
pintar a poco más o menos. Qillqaskipaña. Escribir más de lo que conviene o de
Qillqajaña. Escribir o pintar para ganar algo y es más lo que es.
propio qillqajasña. Qillqasthaqaña. Dar una carta o presentar una
Qillqajaña. Ayudar a escribir o pintar, haciendo uno petición para que la lea a alguno.
un poco, otro otro poco. Qillqusuña. Borrar alguna cosa de las que están
Qillqaxaña. Volver a escribir. escritas.
Qillqaxäña. 3 -xi. Imitar o remedar la letra de otro, Qillqusu qillqantaña. Borrar lo escrito y volverlo a
como hacen los aprendices. escribir.
Qillqaxaruña. Comenzar a escribir algo. Qillqt'aña. Escribir algo cuando es poco.
Qillqaxataña. Idem. Y también añadir sobre lo escrito Qillqathapiña. Escribir muchas cosas, juntándolas en
o corrigiendo o añadiendo lo que es menester. un mismo libro o papel. + O sumar las partidas de
Qillqajraña. Escribir, enviar cartas a diversas partes. las cuentas.
Qillqaxtaña. Estar divididas las letras unas a un lado Qillqathapitaña. Escribir muchos juntos en una mesa
de alguna cosa y otras a otro. o casa.
Qillqamukuña. Escribir más de lo que era menester. Qillqathapi qillqaruña. Juntar muchas cosas y
Qillqanaqaña. 3 -qi. Lo mismo que qiliqach'ukiña. escribirlas.
Escribir mal. Qillqathaltaña. Comenzar a escribir muchos juntos.
Qillqaniña. Ir a escribir. Qillqatataña. Declarar algo muy bien todo por
Qillqanuqaña. Escribir muchas cartas o muchas escrito. + O darse prisa a escribir. + O comenzar a
razones en sola una carta. extenderse mucho más lo escrito de lo que se
Qillqanuqtaña. Haber muchas nubes en el cielo. imaginaba.
Laqhampuru qinaya qillqanuqti. Qillqutusnuña. Salirse afuera el que se había
Qillqamaña. Asentar, escribir a uno en el padrón o empadronado, diciendo que no quiere estar en
lista. + Y también escribir entre renglones o añadir aquel padrón o memoria.
a lo escrito. Qillqutaña. Comenzar a escribir algo.
Qillqakaña. Estar escribiendo. Qillquta qillqanuqaña. Escribir y descansar un poco
Qillqhakiña. Idem. y volver a escribir.
Qillqaskaña. Idem. Qillqasña. Afeitarse o embadurnarse con algún color.
Qillqakipaña. Trasladar. + Y también escribir unas + Y también escribir algo para si.
cosas y dejar otras. Qillqasita Sulasita, phiskusita, lluch'usita.
Qillqakipa qillqaruruña. Escribir y reescribir Participios. Pintado, afeitado así.
muchas veces una misma cosa. Qillqata aru. Mentira bien compuesta que parece
Qillqakiptaña. Demudarse el rostro de uno por algún verdad. + Aru qillqakamana, laka qillqakamana
accidente. jani aruna aruchiri: componedor de mentiras.
Qillqaraña. Lo mismo que qillqakipaña, trasladar, que Qillinqaña. Amontonar piedras, barro, tierra, &c.
es como quitar de un papel, para ponerlo en otro. Qillinqathapiña. Idem.
Qillqaranaña. Escribir un renglón o pintar un Qillinqaña. 3 -qi. Saywaña, chutaña. Mojonar las
romano, &c. tierras con montones de piedras.
Qillqaranttaña. Estar entremetida un color o entrar en Qillinqa, saywa, chuta. El montón de piedras puesto
el campo de otra, como acontece en los romanos. por mojón.
Laramam q'illu qiliqarantti: estar el amarillo sobre Qillinqa saywa pukarakiyna. "Metaphorece".
azul. Amparo, defensor, refugio, padre, &c. son
Qillqaranttäña. Pintar un color sobre otro. Laramaru renombres o requiebros que dicen a uno en quien
q'illu qillqaranttama: da o pinta de amarillo sobre hallan todo amparo.
azul. Qimara. Flojo, perezoso. Vide: qilla.
448 Ludovico Bertonio
Qimara vel thujsa. Hediondo. romaza, aunque la raíz se llama qinturä y las hojas
Qimillu. Una raicilla de comer negra, aunque es más llanqa llanqa.
ordinaria comida de puercos. Qiñuqä. Un pájaro de la laguna, de color frailesco.
Qimillu khistuña vel manq'aña. Comer o mascar Qipa. La trama de la tela.
esta raicilla. + Anqu chara qimillu: dicen a un niño Qipanchaña. Ir tramando o tejiendo.
que tiene las piernas delgadas. Qipantaña. Idem: meter el hilo dentro del urdiembre.
Qinaku. Los bienes muebles de casa, las ollas, los Qipa jiskusuña. Sacar el hilo con que van tramando.
vestidos, la comida. Qipa jiskantaña. Meterle.
Qinakunaka. Idem, en plural. Qiqiqiña. Comenzar a espigar el maíz, trigo, &c.
Qina qina, p'iya p'iya, lutu lutu. Cosa muy Qirari. Broquel o adarga. Y por metáfora llaman así a
agujereada. la persona de quién son amparados.
Qïnasiña, tuwanasiña, jakisiña. Adquirir hacienda, Qirari, pukara, qillinqa, saywa kiynajatawa. Tú
cualquiera que sea, con trabajo. eres todo mi amparo y refugio.
Qinaña, kichuña. Idem: amajasña. Activos. Tener Qirarit'asña vel yamparut'asña. Abroquelarse,
cuidado de alguna cosa como se hará. Taqi qïnama: adargarse y también vestirse de librea para danzar
discurre bien por todo como se hará bien esto. o jugar en fiestas.
Qïnarapiña. Idem: kichurapiña. Tener cuidado de las Qirari. Pospuesto a nombres de vestidos, significa
cosas de otro. Manq'asa, isisa, qullqisa, sucio. Isi qirari, sombrero vel phant'a qirari: uno
qïnarapismawa: tengo cuidado de darte de comer y que tiene el vestido muy sucio o mugriento.
vestir y plata que gastar. Qiri. Postillas que salen en los labios y en otras partes
Qina qina pinqullu. Flauta de caña. del cuerpo y también la llaga con su costra que
Qinaya vel llantuya. La nube. resulta de algún golpe.
Qinayanaqaña, llantuyanaqaña. Estar el cielo algo Qirimanti. Especialmente o con más verdad. + Juma
nublado. qïrimanti luntatawa: tú especialmente eres ladrón.
Qinayaxataña vel llantuyaxataña. Estar la nube Qïritki vel qirimantiki. Idem.
sobre o en derecho de alguna cosa. Qirit'aña. Salir postilla. Lakha vel jarichi qirit'itu.
Qinayaña, llantuyaña. 3 -iyi Estar el cielo nublado, Qirichaña. Llagar a otro.
aunque no del todo cubierto. Qirixtara. Lleno de llagas o de postillas. + Lakha qiri:
Qinaya laqhampuru lluch'ukipti, lluch'ukipi, el que tiene postillas en la boca.
apakipti apakipi, ch'ukuti ch'ukukipti. Estar Qiri chawlla. Un pescadillo escamoso o como
todo el cielo cubierto de nubes. sarnoso.
Qinayaxataña. Hacer sombra la nube estando sobre Qiri. La escama del pescado.
algo. Qiri k'axuraña. Escamar vel aparaña.
Qinaya wawamakitwa, urpu wawamakitwa, jani Qirqiña. Una multitud o bullicio de animales u
ancha thaxtititati. Mira que soy tu hijo único y hombres.
mortal, no quieras reñirme tanto; mira que puedo Qiri qhiri vel putu. El fogón para guisar.
irme y desaparecerme. Qiru. Vaso para beber, de madera o plata, de
Qinallt'iña. Cubrir la nieve todo el suelo. + Khunu cualquiera hechura que sea. + Akilla: es lo mismo
pampa qinalit'i. Idem: pampa khunu qinalit'itawa: si es de plata o como taza.
todo el campo está cubierto de nieve. + Amka Qirukamana. Oficial de vasos. + Q'ara qiru: vaso que
khunu qinalit'itawa: todas las papas están cubiertas no tiene labor ninguna. + Katari qiru: que tiene por
de nieve. asilla un león. + Wak'asja qiru: vaso que tiene
Qinarit'iña. Idem. como una cinta o taja en medio. + Chäntaqata qiru:
Qincha. Estera de totora atada o travada con soga de vaso que en los extremos tiene encajado estaño.
ichu o con cordel de lana. Qirpinaqaña. 3 -qi. Chankanaqaña, tawinaqtaña,
Qinchaqaña. Poner una estera de estas para reparar el laykunaqtaña. Andarse cayendo el enfermo o
aire o en su lugar poner una manta o frazada. borracho.
Qinchakipaña. Poner estera o cortina alderredor de la Qirpix qitpixtaña, chankax chankaxtaña, tawll
cama o de otra cosa. tawiltaña, laykux laykuxtaña. Caminar así
Qinchaxataña. Ponerla encima. bambaleando.
Qinturä vel llanqa llanqa. Hierba que llaman Qirputaña, withutaña, lat'utaña. Comenzar a andar
Vocabulario de la Lengua Aymara 449
Qurintu. Vocablo corrupto, plata que llaman corriente Qütaña, q'axtaña. Tronar.
y sirve de moneda. Qütaña. Hacer tronar.
Qurpaña. Mojonar las tierras. Qütaña. Hacer ruido la llama.
Qurpa. Límite, mojón. Qütaña. Quemar algo.
Qurpa sät'äña. Mojonar, levantando alguna piedra. Quxu. Coyuntura de los huesos.
Qurpasiña, jut'isiña. Idem. Quxu quxu. Tolondrones de las cosas que no están
Qurpajaña. 3 -ji. Idem. bien molidas.
Qurpasiña. Apartarse de la amistad de alguno, -mpi. Quya vel t'alla. Mujer principal, gran señora, casada o
Qurpajaña. 3 -ji. Apartar a alguno de su amistad. por casar, reina, &c.
Acusativo. Quya, pospuesto a qhatu. Amigo del mercado, ir a
Qurpani thiyani arusiña. Hablar sin dejar nada del menudo a él.
negocio que trata. Quyllu. Blanco. Dícese de la lana y papas blancas:
Qurpa. Huésped; y cualquiera que acude a comer a puma quyllu amka, quyllu allpaqa.
casa ajena. Quyrari. Lo mismo que qurari, moho o mohoso.
Qurpa puritu. Tener huésped. Quyru. Nube de los ojos. Vide: qhuti.
Qurpa uta. Mezón, hospital. Quysu. Adverbo. Espaciosamente.
Qurpachaña. Hospedar. Quysuki saraña. Dicen también sara quysuña. Idem:
Qurpachasiña. Dar de comer haciendo banquete para y es cuando uno anda con su llaquta bien puesta,
los comvidados. como hombre grave.
Qurpachasiña. Banquete, convite. Quytu jupa. Quinua cenicienta.
Qururu. Ombligo.
Quta. Mar, laguna, charco.
Quta quta. Muchos charcos juntos.
Qutawat'aña. Neutro. Encharcarse la tierra. Uraqiru
wila qutawat'atawina: la sangre que corría
encharcaba la tierra.
Qutawt'aña. Idem.
Quta lakha. Orillas del mar.
Qutaru sat'iña. Hundirse en el mar o laguna. Neutro.
Quta sat'itu. Activo con transición. Hundir la mar a
alguno.
Quta uxi vel mathapi. Hacer ondas la mar o laguna.
Quta qhulltu. Bramar la mar.
Quta wañanti, jithinti. Menguar la mar.
Quta quta ampara. Palma de la mano. Mejor es
ampara quta quta. Y también dicen kayu quta quta,
la planta del pie.
Qutama. Costal. + Jaqhukipaña llint'akipaña: volverle
de dentro afuera.
Qutu. Montoncillo de cualquiera cosa. Amka qutu
amkaqä: montoncillo de papas.
Qutupacha utkaña. Estar amontonados los hombres,
&c.
Qutu marka. Pueblo pequeño, aldea.
Qutuchaña. Amontonar.
Qututhapiña. Idem.
Qutu qutu. Montoncillos juntos.
Qutu qutu ñaq'uta jik'iña. Arrancar mechones de
cabellos.
Qutuña, anakiña. Llevar buen número de ganado o
de personas y compónese como el verbo anakiña.
Vocabulario de la Lengua Aymara 453
QH Qhanawisaxaña. Oscurecerse.
Qhanaki. Claramente.
Qhanaña. Claramente. )( Manqhitha: secretamente.
Qhacha ch'uñu. Chuño recién hecho aun no bien
Qhantaña. Amanecer.
seco.
Qhanutakiña. Estar al sol.
Qhach'a jucha. Incesto.
Qhanamanaña. Estar perplejo o hablar con
Qhach'a. Incestuoso.
perplejidad.
Qhach'asiña. Incestuar.
Qhana paqu. Cerrajas.
Qhach'aña. Incestuar.
Qhanqhallpichasiña. Henchirse de sama.
Qhach'a. Pecado nefando entre mujer y mujer.
Qhanqhallu. Hueso con que juegan a la taba.
Qhach'aña. Cometerle con alguna mujer.
Qhanqhalluña. Jugarla.
Qhach'asiña. Pecar así.
Qhanqhallusiña. Idem.
Qhachulara. Manada o tracalada de ovejas de la
Qhanchara. Aspero o sucio.
tierra.
Qhanchara qala. Piedra áspera.
Qhachujasiña. Deshollarse.
Qhanchara isi. Vestido áspero.
Qhachuña. Arrastrar el vestido, andando u otra cosa.
Qhapaqa. Rey o señor. Es vocablo antiguo que ya no
Qhachurpäña. Limpiar la tierra someramente con
se usa en esta significación.
algo.
Qhapaqa kankaña. Reino.
Qhajaña, jarajaña. Deshacer pared.
Qhapaqa wila. Sangre real.
Qhanxjaña. 3 -ji. Deshacer.
Qhapaqa suti. Nombre real o soberano tremendo.
Qhajaqaña. 3 -qi. Desviar alguna piedra o quitarla
Qhapaqa. Rico.
deshaciendo pared o quebrarla.
Qhapaqaptaña. Enriquecerse.
Qhanjsuña. Sacar piedras o libros de entre otros, &c.
Qhapaqakiptaña. Idem.
Qhajarpäña. Deshacer a prisa.
Qhapachaña. Enriquecer.
Qhajantaña. Entremeter.
Qhapaqa jakhuthaltaña. Venir a ser rico.
Qhajaranttaña. Meterse por la espesura de la gente o
Qhapaxtaña. Ajustarse. Aka isi qhapaxtitu: ésta ropa
árboles.
me viene al justo.
Qhajaqtaña. Quitarse lo enlucido de la pared,
Qhapaxthaptaña, t'alaxnuqtaña. Ser de una medida.
descostrarse.
Qhapaxnuqtaña. Idem.
Qhajasiña. Sacar piedras o lena entre otras.
Qhapaxranttaña. Entrar muy dentro la lanza, espada,
Qhajuthaltaña. Saltar o descostrase lo enlucido, &c.
cuchillo, &c. hiriendo.
Qhalliwaña. Querer más y más.
Qhaphit'aña. Abajar cubriendo un plato con otro.
Qhalliraqaña, jilluraqaña. Ranchear.
Qhapaña. Comer manzanas y otras cosas así.
Qhamäña. Espiar, atalayar.
Qhap'aña, thap'aña. Remendar.
Qhamäña, philuña. Buscar vidas ajenas inquietando.
Qhaqhaxtaña, pakijasiña. Quebrarse algo, de barro o
Qhäña, khatataña. Escarmenar.
madera.
Qhamiyaña. Idem.
Qhaqhakipaña. Torcer o volver los brazos a las
Qhamiyiri, mich'uri. Atalaya, espía, fiscal que mira.
espaldas.
Qhana. Luz.
Qharqhat'aña. Acezar, ijadear.
Qhanachaña. Alumbrar y declarar.
Qhara, maylluru. Mañana.
Qhananchaña. Idem.
Qhara jurpi. Mañana o es otro día.
Qhanantaña. Entrar luz.
Qharäña, jayp'uwaña. Pedir importunamente.
Qhanantäña. Meter luz.
Qhata. La curva parte contraria a ja rodilla.
Qhanaptaña. Aparecer luz.
Qhatamiña. Darse mucha prisa en algo. ¿Kunapiniki
Qhanatataña. Idem.
sara, qhatamiña? ¿por qué te das tanta prisa en
Qhanaptxaña. Alegrarse el que estaba triste, mejorar
andar?
el enfermo.
Qhatathapiña. Ensartar a muchos.
Qhanawaña. Manifestarse.
Qhatiña. Estar la comida en su punto cocida o asada.
Qhanawaxaña. 3 -xi. Idem.
Qhatäña, qhatiyaña. Cocer la comida o asarla hasta
Qhanawiri paxsi. Luna nueva.
su punto.
Qhanawarapiña. Aparecer.
454 Ludovico Bertonio
Q'ipinuqaniña. Ir a dejar la carga a otro para que la Q'uchu, waruru. Cantar o canción de indios.
lleve; por ser verbo de llevar, q'ipiña, admite las Q'uchuña. Cantar coplas, &c.
partículas de apaña. Q'uchujachaña. Cantar llorando las endechas del
Q'iru. Madera, palos o vigas y cosas semejantes. muerto.
Q'irunchaña. Enmaderar. Q'uchujachasa tumaña. Andar de casa en casa,
Q'isana. Estera de totora. cantando allí las endechas.
Q'islla jamach'i. Pollito de cualquier pájaro. Q'uchusiña, kusisiña. Holgarse.
Q'ispiña. Unas bolillas o buñuelos hechas de masa de Q'uchusiña. Holganza, regocijo.
quinua, matalotaje de viandantes. Q'uchu q'uchu jaqi. Regocijado.
Q'ispiñachaña, q'ispiña luraña. Hacer de esta Q'uchu waña jaqi. Idem.
manera de buñuelos. Q'uchu masi. Amigo familiar.
Q'isuta ullutiri. Uno que mira al desgaire, como el Q'uq'a, luqhi. Bobo, tonto.
que casi cierra el un ojo. Q'uch'u. Esquina de las piedras, paredes, &c. y rincón
Q'isu nayrani. Idem. de la casa.
Q'iwlla. Paciente en el pecado nefando. Q'uli jaqi. Indios yungas que están hacia Moquegua.
Q'iwsa. Idem. Q'uli q'uli jaqi, q'apa jaqi. Vivo, diligente,
Q'iwiña vel q'iwiraña. Coger hierbas con las manos regocijado, &c.
sin arrancarlas, torcer el brazo, &c. Q'uliptaña. Avivarse, regocijarse el que estaba mustio
Q'iwiña. Hacer vellones de lana, revolviéndola. y triste.
Q'iwinuqaña. Idem. Q'uli. Listas en la camiseta de los indios por los lados,
Q'iwi q'iwi jaläña. Idem. de diversos colores.
Q'iwisiña. Luchar. Q'ulini qhawa. Camiseta listada.
Q'iwirasiña. Aporrearse, lastimarse, "ad invicem". Q'ullq'u. Angostura de peñas, paredes, &c.
Q'iwit'asiña. Idem. Reñir dándose. Q'ullq'u punqu, uta, thaki, &c. Puerta, casa, camino
Q'iwthalthaña. Rebelarse los vasallos que estaban angosto.
sujetos. Q'ullq'uchaña. Hacer angosto.
Q'iwikipaña. Rodear algo con alguna cosa como el Q'ullq'uthaptäña. Ensangostar la puerta, casa, &c.
sombrero con el cordón, una cara con tiras de plata Q'ullq'ujasiña, limijasiña. Neutro. Estar muy
y cosas semejantes. apretado.
Q'iwi. El cordón del sombrero y cualquiera cosa que Q'ulltaña thallmiña. Acocear.
se revuelve o retuerse en otra al modo susodicho. Q'ulltawäsiña, takiwäsiña. Dar vuelta de coces.
Q'ixutaña, ququxtaña, p'utuxtaña, küm saraña. En Q'ullta ch'arana. Ciénaga, lodazal.
terceras personas, tronar. Q'ulltuthaltaña, takhuthaltaña. Neutro. Hacer o
Q'iya. Las papas que quedan por cogerse y nacen haber lodo.
después más temprano que las otras y la mata de Q'ulltaxtara. Lleno de lodo.
ellas se dice k'ipa. Q'ullmu jupa. Quinua mala de pisar por estar verde
Q'iyaña vel q'iyasiña. Coger estas papas que así todavía.
nacen. Q'ullmu lawa. Leña verde.
Q'ichiña vel q'ichiqaña. Quitar o coger una cosa con Q'uma, llumpaqa. Limpio.
los dedos como cuando quitan un pelo de la ropa, Q'uma, wajcha. Pobre, qullqi vel isi q'uma. Pobre de
&c. o cogen alguna fruta del árbol. plata, vestido, &c.
Q'uch'a. Cordero de los venados. Q'umamukutaña. Empobrecer.
Q'uch'achasiña. Criarle la madre: qalluchasiña. Q'umachaña. Limpiar, bruñir, limar, &c.
Q'uchallu. Andrajo, trapo, vestido muy roto. Q'umusuña. Huntarlo todo o darlo todo.
Q'uchallu. Andrajoso, roto. Q'umuraña. Aparaña. Idem.
Q'uchalluxaña. Romperse, envejecerse el vestido. Q'umart'aña. Pelarse todo.
Q'uchisiña, mutusiña. Padecer y el que se huelga de Q'ümä marmi. Doncella, aunque no es vocablo muy
que otro padezca. Dice q'uchima. Idem: muxst'ama: honesto, jani chachana inkt'ata.
imperativos, como quien dice, llora, gime, padece. Q'uma pacha. Todo, sin faltar Cosa alguna.
Q'uchiyaña vel q'uchäña taläña. Holgarse del mal Q'umathapiña, apithapiña. Juntarlo todo.
ajeno, pide acusativo sin -ru. Q'uma jaqhurpäwaxaña. Dejar a uno sin blanca, a la
460 Ludovico Bertonio
R S
Ningún vocablo de esta lengua aymara comienza por Sä. La estatura o tamaño de un hombre. Jaqi sä
R, aunque mucho se usa en el medio y fin de las pirqama: haz una pared de la estatura de un
dicciones; en las cuales nunca se duplica, por que no hombre. Tikanaka pä sä suk'aña: ponerlos adobes
saben los indios pronunciar con aspereza como: tierra, en dos hileras, un estado de alto.
guerra, &c. sino como: aro, duro, fuera, &c. que es Säkaña vel säkakiña. Estar actualmente en pie.
pronunciación leve o suave. Säkataña. Arrimarse a algún pilar, pared, &c.
Säkasiña vel wayutasiña. Salir bien de la pendencia o
lucha y de todo juego que se hace para mostrar las
fuerzas. + Chikasäsiña, chikach'ama, wayut asiña
vel chikutäsiña: tenerse en buenas, sin ser vencido
ni vencer, en porfías o disputas.
Sä. Lista de manto.
Säni isallu. Manto listado de negro sobre más negro.
Sä amka vel yurama amka. Papas ordinarias, buena
para semilla.
Sä qillqa. Una carta que dice o en la cual se contiene.
Sä aru. Un mandamiento o ley que manda y ordena.
Säpi vel siyapi. El ciego que al parecer tiene buenos
los ojos y no ve nada o muy poco.
Sät'a. Vestido entero de hombre o de mujer, manta y
camiseta, manto y saya de mujer y faja. + Isi mä
sät'a: una pieza entera de ropa. + Chacha isi mä
sät'a, marmi isi mä sät'a.
Sät'aña. Estar en pie o ponerse en pie o parar.
Sät'äña. Enderezar o levantar una columna, un palo o
un bolo, &c. + Chuyma sät'äña vel utt'äña: quietar,
sosegar el corazón que está alterado e inquieto.
Säthapixaña. 3 -xi. Levantarse con dificultad el de
pocas fuerzas ayudándose de las manos o de otras
cosas.
Säpäña. Tener por oficio de dar cuenta de las cosas
que hay al que gobierna, así para favorecer como
para castigar.
Säpiyiri. El fiscal o protector que tiene el oficio al
modo dicho o que está siempre pronto para ayudar
y favorecer.
Säkakiña. Estar en pie actualmente.
Sänaqaña. Andar poco a poco, parándose.
Sänatäña. Incar o meter un palo en el suelo.
Säña vel maxma vel thäña. Tinaja grande donde
echan la chicha después de haber hervido en la
olla.
Saqaqa. Una exhalación ígnea propiamente que aun
de día suele verse algunas veces.
Saqaqa jali. Andar por el aire la dicha exhalación. +
Wara wara jali: exhalación de fuego; también que
de noche parece que corre de una estrella a otra. +
Warawara päsi: parecer la cometa.
462 Ludovico Bertonio
Sansa phichasiña. Calentarse al calor de la brasa. de decir. + Yanqhawa sapachana, jiskiwa satawina:
Sanuña. Peinar a otro. en lugar de decir que era malo, dijo que era bueno.
Sanusiña. Peinarse a sí mismo. Sapachanki. Quiere decir, usan de este modo los que
Sanuqasiña. Idem. van glosando o interpretando lo que está oscuro.
Sanuntaña. Idem: que el sanuña. Sapachankiwa siri. Glosador o intérprete.
Sanusilla. Peinadillo, curioso en peinarse a menudo. Sap'a. "Dupplicipp", es lo mismo que jiski vel
Sanu sanu. Hierba buena para defecar las flemas. maysana vel suti: bueno o sano.
Pinqu pinqu; por otro nombre es muy caliente. Sap'achaña, jiskichaña. Aderezar, poner bien algo
Sañu. Loza y cualquiera cosa hecha de barro. como es razón que esté.
Sañu uta. Casa cubierta de teja; y así llaman a las Sap'aptaña vel ñanaptaña. Convalecer el enfermo.
casas de Cabildo. Sap'achaña. Acudir a uno, hacerle bien en todo.
Sañu uyu. Lugar donde se hace la loza. Sap'achäña. Mandar que otro haga bien a alguna
Sañu wajaña. Cocer loza. persona. + Y por ironía maltratar a alguno.
Sañu Iranaqaña. 3 -qi. Trabajar haciendo loza. Sap'achasiña. Acudirse, favorecerse unos a otros o a
Sañukamana vel qhupi. El ollero. la persona que le toca.
Sankatilla, suxu, llama llama, kulun kulun, Sap'a vel jiski, &c. Sien. Sap'a. Abasto.
saynata. Espantajo de niños o máscara como de Sara. Una onza de cualquiera cosa. + También
monillos y cosas semejantes. patacón de plata.
Sankatillachasiña, &c. Enmascararse o vestirse como Sara vel sarawi. Costumbre, modo de vivir o ley. +
espantajo o demonio, &c. Jaqinaka aka saraniwa: los indios tienen esta ley o
Sapa maynixta awralla. Solo, único, &c costumbre.
Sapaki saranaqaña. Andar siempre solo. Saraya. Cerca de muchas puertas o entradas, donde
Sapaxta, awraxta. Unico. ponen lazos para coger vicuñas. + Kurusaraya: un
Sapaxtaja, -ma, -pa, -sa. Mío, tuyo, suyo, nuestro modo de trampa para lo mismo.
hijo único. Y no es necesario añadirle yuqa o Sarayqu, tumayqu. Vagabundo.
pucha. Saraña. Andar o caminar.
Sapaxtama waqaychasima. Mira por tu hijo único o Sarutaña. Levantarse de la silla o del suelo.
por ese pariente solo que tienes. Sarakipa, sararuruña. Ir y volver muchas veces a
Sapamukutaña, maynixtamukutaña. Quedar solo. alguna parte.
Sapatha jalaqäña. Mirar de uno en uno a los que Sarastaqaña. 3 -qi. Encontrarse con quien le busca o
pasan para reconocerlos. hacerse encontradizo con alguno.
Sapa. La raíz de las plantas; y tunu es donde nace la Sarakataniña. Ir para llegarse a alguno.
raíz. Sarakatanita. Llégate a mí.
Sapatataña. Echar raíz las cosas plantadas o Sarasina kirkiña. Bambalear andando, ir dando
sembradas. vaivenes o despacio como el enfermo. Kirpaña.
Sapa aytati. Arraigar. + Amka, tunqu, jupa, qulli, &c. Idem.
Sapa aytali: las papas, el maíz, la quinua, el qulli, Sart'aña. Ir a visitar o llegarse por un poco a casa de
&c. Ya han arraigado o han prendido. otro. Kuna waqiniru. Dios apujana taykpanaru
Sapachasiña. Idem: prender. sart'itta. "Unde hocmihi ut Mater Domini mei
Sapa. Pospuesto a qullqa, significa echar muchas venias ad me". Donde merecí yo que viniese a
raices. Amka qullqa sapawa. visitarme la madre de mi Señor.
Sapampi mistuña. Dar fruto primero lo que fue Sart'aniña. Idem.
sembrado postrero, es propio de las papas. Saraqxaña. Volverse a su casa o pueblo.
Saparaña. Irse en vicio las matas de las papas, por no Sarakipaña. Pasar de largo o por delante de alguno.
arrimarle la tierra a su tiempo. Saraña vel thaki. El camino.
Sapaqa. La semilla de los animales y hombres, jatha. Sariqa vel tumayqu. Andariego. Es más propio que
Idem: jatha willi jaqi vel qawra, &c. Hombre o sarayqu.
cualquier otro animal que engendra mucho en una Saraspä. Es como adverbio, de camino o de paso.
o en muchas hembras. Saraspäki apuru atumasima: quéjate de camino al
Sapa willi. Idem: no tan usado. teniente y prosigue después tu camino.
Sapachana. Son dos dicciones y significan; en lugar Saratakama. Por orden, sin confusión, como van
Vocabulario de la Lengua Aymara 465
Sataxataña. Comenzar a sembrar la chácara o las cabras o las crines y cola de los caballos y
sobresembrar. vacas, &c. )( Cuyo contrario es llamp'u.
Satantaraqaña. 3 -qi. Sembrar la tierra ajena contra la Sawnaña vel ch'imkaña. Idem: ch'ijmaña. La
voluntad de su dueño. cabecera y almohada. + Qala sawnañani ikiña:
Satathapitaña. Sembrar la chácara los parientes del recostar la cabeza sobre una piedra.
marido y de la mujer, como por parte del dote, el Sawri. Hueso con alguna carne que dejan por ahí
primer año después de casados. Qullithapitaña, muerta los leones o buitres.
Idem: qullijasña. Barbecharía juntándose así. Sawrichaña. Comer la carne que queda por ahí en el
Satajasña. Idem. campo, no dejando sino los huesos. Es propio de
Satamukusiña. Sembrar antes que otros y después los buitres, leones y zorras.
helarse la chácara no helándose las que se Sawri vel lukari. Flaco, que no tiene sino los huesos.
sembraron después. Sawrixaña, tukarixaña. Enflaquecer.
Satawi vel satawipacha. Tiempo de sembrar. Sawuña. Tejer cualquiera cosa en el telar. + Phathu
Satawi vel lapaka paxsi. El mes de octubre. sawuña: tejer tupido. )( Llaja sawuña: ralo + Aru
Satamä yapu. Chácara no sembrada. sawuña: hablar mucho.
Satanawi yapu. Idem. Sawu jaqhuña. Urdir la tela.
Sat'iña. Activo. Anegar o hundir el agua al navio o Sawu warsuña. Sacarle un palo del urdimbre para
alguna grande lluvia a la tierra o a los hombres. + comenzar a tejer.
Jach'a jallu pataka jaqi vel marka, &c. Sat'itawina: Sawu puluchaña. Meter dos hilos en el urdiembre
una grande lluvia o diluvio anegó cien hombres o para principio u orilla de la tela.
cien pueblos. Sawxataña. Comenzar a tejer.
Sat'iña. También activo. Asolar, destruir, matar mucha Sawu llawthapiña. Revolver la tela en el palo.
gente la pestilencia. Y se usa mucho con transición. Sawu ayatataña. Desenvolver la tela o el urdiembre
Jach'a usu sat'istani: asolarnos ha la pestilencia. Y para tejer.
así, jallu sat'istani: vendrá un diluvio que nos acabe Sawu ch'akurkataña. Atar la orilla de la tela en el
a todos. palo.
Sat'ikiptaña. Hundirse la gente cuando se transtorna Sawu ch'akura. La estaca donde atan los palos del
la balsa, barco o navio. telar y suelen ser cuatro.
Sawka. Cosa de burla. Sawu apjasiri. El palo que siempre está dentro del
Sawka aru. Palabras de burla. urdiembre hasta acabarse la tela.
Sawka pirqa, &c. Pared de burla. Sawu jakhusuña. Acabar la tela.
Sawka suti. Nombre postizo que se da a alguno por Sachawalla sayraxa. Juguetón, descuidado.
reír. Saykuña, qariña, jawijtaña, thäjtaña. Estar cansado.
Sawka vet ancha. Muchos. Phutuxchina qullqi Saykutu vel ch'ama jawijtitu, ch'ama thäjtitu.
sawkakiwa: grande fuerza de plata es la que hay en Idem.
Potosí. Saywaña, chutaña, qillinkaña qiyllaña. Mojonar las
Sawka pirqa. Pared muy alta. chácaras con montones de piedra o terrones.
Sawkasña. Hacer algo de burla, no poniendo el Saywat'aña, qillinkataña, chutat'aña. Levantar una
debido cuidado. + Y también decir chufletas. pared de piedras a secas o muchos terrones,
Sawkakipaña, anuqarachaña, sirachasiña. Hacer poniendo sobre ellos alguna cosa para espantajo de
burla, decir alguna chufleta, los cameros o zorras.
Sawkastaqaña. Activo. 3 -qi. Decir alguna chufleta a Saywa qillinka, chuta. El término de las tierras o el
alguno de paso. espantajo al modo dicho.
Sawkapäña. Idem. Saynata, suxu, kulunkulun, llama llama. Espantajo
Sawkasispäki kayu pakisiña. Burlando burlando me o máscara para espantar los niños.
he quebrado un pie o una pierna. Saynatachasiña, suxuchasiña, &c. Disfrazarse como
Sawkantira. Muchísimos. espantajo.
Sawu. Palo como aquellos con que tejen, que no son Saynaña. Cargarse a las espaldas como suelen las
muy gruesos ni largos. mujeres a sus hijuelos o los cestos de coca, &c. de
Sawu kayuni. Uno que anda con una o dos muletas. alto a bajo.
Sawsa t'awra, t'uku t'awra. Lana áspera, como la de Saynaxaruña. Idem. Más propio.
Vocabulario de la Lengua Aymara 467
Saynanuqaña. 3 -qi. Poner en el suelo lo que llevaba Siqisnaqaña. 3 -qi. Ser muy mandón tener maña de
cargado de aquella manera. mandar.
Sayraxa vel walana, anatakamana vel surpuma. Siqirpäña. Enviar alguno diciéndole lo que ha de
Muchachos que no tienen otro cuidado sino jugar y hacer.
holgarse todo el día, Siyapi. Uno que es corto de vista. Vide: säpi, sarphu,
Sayraxa, salla, wari. Vicuña o guanaco. &c. Si. Idem: sipi es tercera persona de saña,
Sayraxa jawinti. Relinchar la vicuña o guanaco. significa: dice, manda o quiere.
Saykipa. Cosa que nunca se acaba, propio de Dios; Sicha mayu. Descuidado, otros dicen que es
aunque también se aplica a los que son señores de andrajoso.
casta y a otras cosas. + Wiñaya saykipa, uka Sichistu sayraxa. Descuidado. Vide: surpuma.
tukutat'aqhanawi Dios vel mayqu vel jawiri, qullqi, Sich'iña vel jusq'uraña. Deshojar algo.
&c. Dios, señor, rio, mina de plata que nunca se Sich'iraña. Idem. Más propio.
acaba, &c. Sich'inaqaña. 3 -qi vel surphunaqaña. Andar hecho
Saykipankuna, pospuesto, a wiñaya. A cada pedazos o andrajoso.
momento. Wiñaya saykipankunana jaychaña, &c. Sikhaña sikusuña vel sikharaña. Deshilar un lienzo,
Aporrear a alguno cada momento. el ichu de las casas, &c.
Sayt'u. Cosa ahusada más que lo ordinario. Siqulärapiña. Mofar haciendo gestos con la nariz.
Sayt'u jaqi. Grandulazo. Siqu. Unas flautillas atadas como a la de órgano.
Sayt'u p'iq'iñani. De cabeza ahusada. Siquna ayarichi phusaña. Tañer las dichas flautas,
Sayt'u uta. Casa que tiene el ichu muy levantado, &c. cuya armonía se llama ayarichi.
Sayt'ukiptaña. Crecer uno de presto y también caerse Sichiña. Andar solicito, sin descansar. + Qama
o ladearse a una parte el ichu que está en lo más sichiña: andar negociado.
alto del tejado. Sichinaqaña. Idem.
Sixi. Troje del churlo o maíz que hacen con la caña de Siwayu. La pavesa del ichu quemado.
la cortadera. + La que llaman piwra, es para Siwayuchaña. Quemar el ichu para coger su pavesa
guardar la quinua. negra o ceniza.
Sixit'asiña vel sixintasiña. Meter chuño o maíz en la Siwata vel siwaqaña. 3 -qi. Tresquilar la lana,
troje, entresacando la que quiere y dejando la demás.
Sixusuña. Sacar de la troje. Siwaraña vel siwasuña. Idem: entresacar trasquilando
Sixikipaña. Pasar el chuño de una troje a otra. la lana o el cabello.
Sixuña, wataña. Remendar el vestido, entremetiendo Siwaña vel siwasña. Arrancar las papas que quedaron
hilos. por las chácaras, al tiempo de cogerlas cuando
Siqi k'usa. Aguapié de chicha, cuando tornan a echar comienzan a brotar de allí a dos o tres meses.
agua sobre los afrechos del maíz o quinua. Sijsikataña. Pegarse la comida a la olla. Vide:
Siqi vino. Aguapié de uvas. llink'ikataña.
Siqichaña. Hacer aguapié y si es de chicha dicen Siyllanqi. Pajarillo como golondrina de Castilla.
jamch'a siqichaña y lo mismo será del borujo de Siythü. Cosa muy querida o regalada todo lo posible.
uvas. Siythü wawa. Hijo regalado a quien acuden con todo
Siq'iña, jichiña vel siq'ijaña, jichijaña. Rayar hacia lo que pide y quiere.
lo ancho. Siythü caballo. Caballo muy regalado, de quien se
Siq'usuña. Rayar comenzando de abajo hacia arriba. tiene mucha cuenta.
Siq'intaña. Rayar de arriba hacia abajo. Siythü yapu. Chácara muy cultivada, a la cual se
Siq'ikipaña. Rayar alderredor de algo, como cuando acuden con todos los beneficios posibles.
señalan la bola jugando a los bolos o hacer un Siythüyaña. Regalar así.
circulo con el compás u otra cosa. Siythüwäsña. Regalarse demasiadamente.
Siq'iña vel jichita. La raya. Sijsisäña. Rascándose tener escocimiento.
Sixiña vel iwxaña. Decir a uno lo que ha de hacer. Sik'i. Hierba que llaman chicoria, buena de comer.
Siqisña, iwxasña, iñasisña. Decirse "ad invicem" lo Sik'i paquña vel manq'aña. Comer chicoria.
que han de hacer o en provecho del que lo manda. Sik'imari. Hormiga como de la Castilla.
Siqiwäsña. Mandar mucho a diestra y siniestra o a Sik'imira. Idem. + ¿Utaja laqhitiyti sik'imarina äsu
persona sobre la cual no tiene mucho mando. antaña? ¿ Mi casa es por ventura hormiguero que
468 Ludovico Bertonio
han de entrar y salir por ella todo el día?. Sillt'uña vel sulltuña. Ensartar rosarios, gargantillas,
Silu. Estera de ichu. &c.
Silunchaña. Esterar el suelo o la pared. Simpa. Maroma de ichu o de cuero para arrastrar
Siluna jant'akuña. Idem. piedras y otras cosas.
Silu llawthapiña. Arrollarla. Simpana jiskhaña. Arrastrar con maroma o soga así.
Silu janatataña. Desenvolverla. Simpasiña. Jugar los mozos o mozas con un cordel
Silu ch'ukuña. Coserla. K'isk'i ch'ukuta: Coserla que revuelven en los dedos para adivinar si su
apretadamente. enamorado le quiere o no, es como juego de
Silla vel wiru. La caña de maíz. Cañawiru: la caña pasapasa; eso mismo hacen con unos huesecitos
dulce. que sacan de la cabeza del cuy y los echan en un
Sillka. Afilado. vaso de chicha y si el uno va tras el otro dicen que
Sillku. El cairel o ribete con que rodean la manta y se quieren, es embuste del demonio.
tiene muchos nombres. + Uqullu nayra sillku: Simpachaña. Hacer puente de crisneja.
cairel de muchos ojos. + Laq'u sillku: cairel de ¿Simpati? ¿Es posible? o por ventura
gusanillos. + Achanqara sillku: cairel también de ¿Simpati atamaspha? vel ¿atamaqachu?. ¿Diralo
muchos ojos. + Achachi sillku: ribete que echan a por ventura? Es posible que lo diga.
la manta pobre sin cairel que hagan aparte, sino ¿Simpatixa, simpachaxa?. Idem: ¿Es posible? Pide
que le van cosiendo y haciendo. + Q'ura sillku: optativo o indicativo.
cairel hecho de un solo color o de lanas no teñidas. Simpaqhanaki, jayaqhanaki. Muy claramente.
Sillkuña. Hacer cairel. Sinqantaña. Tomar tabaco por las narices. + Thusa
Sillpi. La corteza delgada de cualquiera cosa, como de thusa es el tabaco.
pepinos, manzanas, &c. Sinqarphuña vel mak'uñaña. Echar jaquima a los
Sillpiraña. Descortezar, quitar cascara. animales o fiador al sombrero para que no caiga.
Sillp'i q'uyma, jipikhüraña. Ventar la quinua o trigo. Sinqarphu. La jaquima o fiador del becoquín o
Sillp'iña vel tuqiña. Decir palabras injuriosas contra sombrera.
alguno o reñirse con aspereza. Sinqathapira. Encoger una soga como devanándola y
Sillq'i. Lo mismo que sillp'i. La corteza o cáscara, después atarla para que esté bien puesta.
hollejo o pellejo delgado. Sinqathapiña, sirputhapiña, pullchuthapiña,
Sillq'iraña. Descortezar, quitar el hollejo. jiskathapiña. Arrugar la ropa o lienzo
Sillq'iña. Sacar el pollito del huevo, como hace la encrespándola como hacen a tos cuellos de las
gallina y todos los pájaros. + Wawa sillq'iña: sacar camisas, cortinas, &c.
el pollito del cascarón. Sink'a. Calamocano, asomado, medio borracho.
Sillp'i. Cosa delgada, como una plancha, una tabla y Sink'a umaña. Beber hasta asomarse.
cosas semejantes. Si es cosa redonda como una Sink'a sink'a umaña. Idem.
vara, un palo, un alfiler, &c dicen: juch'usa. Sink'arasiña. Asomarse.
Sillpichaña. Adelgazar. Sinku. Cualquiera piedra redonda y también la bola
Sillk'usuña, ch'äsuña, lluch'usuña. Deshollar. con que juegan a los bolos.
Sillki vel ari. Afilado, dicese de todo. Sinkusiña. Jugar a tos bolos, a los cuales llaman jaqi y
Sillki. Caño que está en el espinazo de los animales. los niños en lugar de bolos usan de unos
Sillup'ita. Hombre o mujer que no sabe trabajar. huesecillos.
Sillup'ita. Melindroso que hace asco de cualquiera Sink'usiña. Jugar los corderos siguiéndose unos a
cosita, que como con dos deditos. otros, brincar y saltar.
Sillutha sät'aña. Estar en pie de puntillas, como Sinsiña. Arrugar la nariz mostrando los dientes el que
presto para ir a lo que le mandaren y también negar se ríe o se enoja haciendo gestos.
a pie juntillos. Sinsisiña. Idem.
Sillunuqaña. 3 -qi jat'inuqaña. Arañar con las unas. Sinsikipa sinsiruruña. Hacer esos gestos o reírse de
Silluxtära. De unas largas. cumplimiento o mofar.
Sillu waxra waxra. Idem. Wanq'u ch'äña silluni. Idem Sinsisilla. Uno que se ríe de ordinario o grande
Sillu allyasña. Dejarse crecer las unas. mofador.
Sillu kuchuqasiña. Cortárselas. Silla vel alluxa. Muchos.
Sillwi. Gusano con que cogen el pescado. Siña. El luto que se trae por los muertos. + Y las
Vocabulario de la Lengua Aymara 469
Suqi puri vel saruti. Levantarse el viento. los hilos colorados que eran muchos y eran
Suqi sari. Correr este aire. entretejidos no de alto a bajo, sino alderredor y
Sura khama. Seco. Dícese de las frutas pasadas al sol. calan en medio de su urquecillo o sayta, un poco
Surachaña. Secar o pasar al sol las frutas. más abajo de donde se fajan las mujeres grandes:
Suwamari. El pollito del pájaro que Maman aunque las ninas de aquella edad no usan de faja o
allqamari. Vide: allqamari. wak'a que llaman.
Suwaña vel lasuña. Marchitarse los sembrados por Sukhullu qhawa. La camiseta que vestían al niño.
falta de agua. Sukullu urku. La sayta o urquicito que vestían a la
Suwat'aña, lasut'aña. Idem. + Y también se dice de niña al tiempo de la dicha ceremonia, estando los
uno que gusta de estar mucho al sol. Jani ancha niños en ringlera en primer lugar y las niñas tras
lupina suwaramti: no quieras estar tanto al sol. ellos, todos en sus cunas.
Suwaraña. Idem. + Y también tardar mucho la chicha Sukullu apsuña. Idem: ichusuña. Sacar así el niño o
en tomar su punto y sazón. niña; y era oficio éste de la tía de parte de padre y a
Suwata jaqi vel tukari. Flaco. falta de ella, hacía ésto la mujer de su lari. Todo lo
Suwathapixaña. Perder las fuerzas el enfermo. cual hacían con sacrificar a sus guacas o demonios
Suka. El camellón de las chácaras. + Uma: lo hondo que los tenían embaucados y engañados con esto.
que está entre camellones. Sukut'aña vel junut'aña. Hincar un poco algo, palo u
Suka amkachasiña. Coger un camellón de papas al otra cosa para poco tiempo.
principio que comienzan a madurar. Sukukataña, junukataña. Hincar alfiler o cosa
Sukaña. Arar la chácara a camellones. + Mutaña: sin semejante en un paño que cuelga por la pared.
ellos. Sukut'asiña, junut'asiña. Hincarse un plumaje o cosa
Sukachasiña. Idem: para sí. de estas en el sombrero o en otra parte del vestido.
Sukani. Él que tiene un poco de chácara. + Jani mä Sukusuña, junusuña. Sacar la espada o el cuchillo de
sukanitti: no tengo un camellón. la vaina u otras cosas semejantes.
Sukakipaña. Arar mucha tierra a camellones. Sukuntaña, jununtaña. Meter la espada en la vaina,
Suchuña. Andar con buen paso. &c.
Sukuya. Ichu algo espinoso con que ordinariamente Such'i. Un pescado muy conocido que suele hallarse
cubren las casas. + Kawraya jichu: el que gastan entre el cieno.
para guisar o para la cama. Such'i jiskhaña. Sacar o pescar el such'i entre el
Sukuya p'iq'iñani. Uno de cabeza ahusada. + cieno.
Ch'uqata p'iq'iñani. Idem. Suchuña vel kharkhatiña. Temblar de trío o miedo.
Sukuya luk'i. Papas prolongadillas entre las que Suchuña. Andar con buen paso como el perro o
llaman luk'i. caballo bien impuesto, que no trota, sino que anda
Sukullu. El niño que sacaban a la plaza en su cuna o bien y ligero su correr. + Sara suchukaki aka
tira, sacado y puesto en la plaza venían los mozos caballo. Idem: aka jaqi: este caballo o este hombre
de la caza que traían la sangre de las vicuñas es andador.
metida en la panza de ellas, con que el tío o lari Suchi. Una soga con que suben ichu cuando cubren
untaba la cara del niño cruzándole la nariz de un casas muy grandes, por la cual pasa un anillo
carrillo a otro y después repartían la carne de las donde atan el manojo.
vicuñas a las madres que hablan traído allí sus Suchitha Jichu jiskusuña. Subir ichu por esta soga.
niños, para esta ceremonia; porque de ordinario Suchi chiyinqu. El anillo que pasa por la soga que
juntaban para esto todos los niños que habían está atada en lo alto y otro la tiene tirante por la
nacido aquel año; y solían hacer esto en acabando parte de abajo.
de coger sus papas, cuando tos cristianos Suk'aña vel apanuqaña. Pagar la tasa en plata o en
celebramos la fiesta de CORPUS CHRISTI. ropa o en otra cosa así.
Añadían a todo esto el vestir a los niños una Suk'aña, phatarphiña, pataraña. Doblar cualquiera
camiseta negra, que tenía entretejidos tres hilos cosa de paño. + Pätarphi, kimsatarphi, pusitarpni
colorados, uno en el medio y dos a los lados de alto suk'aña, &c. Doblar, tresdoblar, cuatro doblar, &c.
abajo y por delante y detrás. Lo mismo hacían con Suk'athapiña, patarphithapiña. Idem.
las niñas de aquel año, solamente se diferenciaban Sujsupiña vel sajsapiña. Entorpecerse la mano o el
en el nombre, porque se llamaban wampaña; y en píe. Ampara sujsupitu.
472 Ludovico Bertonio
sillqu, que significa lo mismo. Sumiri jaru arusita. Idem. Y es menester interponerle
Sullquma vel paquma. Cautivo, cogido en la guerra. algún posesivo.
Sullqumachaña. Cautivar. Sumitha iwaxaña. Amonestar, avisar.
Sullq'u. El gusano del anzuelo. Sumu qhuxu. Varón o mujer sin hijos.
Sullq'uña. Pescar con él. Sumutxaña. Dejar de parir después de haber tenido
Sullt'aña vel llust'aña. Resbalar en el lodo o un hijo o hija. + Qhuxutxaña. Idem.
carambano o en el ichu, &c. Sumu quqa. Árbol estéril, que siendo de suyo
Sullt'ixtaña, llustixtaña. Idem: resbalar. fructífero por algun causa no da fruto.
Sullt'ixtäña, llustixtäña. Ser causa o hacer que Sumu tunqu. Maíz que nace y crece, pero no da
alguno resbale. mazorca y así puede decirse de cualquiera otra
Sullt'usuña. Deslizarse de las manos de alguno. planta.
Sulltixtusnuña, llustixtusnuña lluch'utusnuña. Sump'irpäña. Rozar.
Escabullirse de las manos de alguno. Sunaqi ch'utu. La coronilla o lo más alto de la
Sullt'ixtusnuwaña. Escabullirsele, deslizársele de las cabeza.
manos. Activo; y la persona que se escabulle es Sunaqi. Zenit o punto del cielo que corresponde a
acusativo. Jani aka juchani sullt'ixtusnawamti: no nuestra cabeza. + Inti vel phaxsi sunaqiwa. Idem:
se te deslice de las manos este delincuente. sunaqinkiwa. La luna o el sol está en el Zenit. +
Sullt'a sullt'a vel llust'a llust'a. Resbaladero. Inti ch'utuwa. Idem: ch'utunkiwa: es medio día.
Sullt'a vel jasa uraqi. Tierra blanda para arar. Suni. Tierra despoblada.
Sullphaña vel aywiña. Estar el enfermo, agonizando Suni jaqi. Salvaje que nunca vive en poblado.
y respirando a prisa. Suni aycha. Carne de animales silvestres, como de
Sullphajakiña, aywijakiña. Estar agonizando. vicuñas, venados, guanaco, &c.
Sullt'uña vel t'isnuña. Ensartar rosarios o Suni lawa. Leña que nace en la puna.
gargantillas, &c. Suni vel pampa anu. Zorra y también algo con que
Sullt'uthapiña, chinuthapiña. Ensartar personas cogen las vicuñas.
prendiéndolas del vestido o de alguna parte del Sunt'iña. Nacer, si ha poco que nació propiamente.
cuerpo. Sunt'äña. Activo. Parir. Dios wawajchataki, jijmataki,
Sullullu vel uypayu jaqi. Hombre de confianza. usuritaki, qhapaqataki sunt'iytu: Dios me echó al
Sulluxaña, uypayuxaña. Volverse hombre de mundo para que sea pobre, viuda, enfermo, rico,
confianza el que era ladrón y tramposo. &c.
Sullu. Abortivo, mal parido. Sunt'isiña. Revolcarse como hacen las bestias.
Sulluna churasiña vel jamp'athiña. Ofrecer a las Sunt'uxallu. Manta o mantellina o unkuña, &c. con
guacas el abortivo de carnero. que cubren la cabeza.
Sulluña vel usuchasiña. Mal parir la mujer y Sunt'uxallusiña. Ponerse algo en la cabeza.
cualquiera hembra. Sunt'uxallu iqarasiña. Quitarse la toca o la uncuña o
Sulluqaña. 3 -qi. Idem. mantellina.
Sullumukuña. Mal parir, andando. Sunt'uxalluta. Andar cubierta la cabeza, mujer o
Suma. Cosa o persona hermosa. varón que sea.
Sumäña. Alabar a alguno. Sunt'uxallusita saraña. Idem.
Sumäsña. Alabar cosa propia o jactarse. Suntura ch'unch'uni jawiriri. Medida colmada. Mä
Sumaychaña vel sumäña. Hermosear, adornar alguna q'ullu suntura ch'unch'uni jawiririki churaña: dar un
cosa. almud colmado.
Sumächaña. Idem. Sunturachaña, ch'unch'unichaña, jawiririchaña.
Sumaña. La hermosura, el adorno. Colmar la medida.
Sumasiña. Ganar honra con hacer algo muy bien Sunturu uta. Casa que tiene el techo cuadrado, sin
hecho más de lo que podía esperarse. mojinete.
Sumini musani. Hábil, tracista, &c. Suntuña. Amontonar, juntar piedra, barro, leña y otras
Sumiri vel suma. Cosa o persona hermosa. cosas como éstas.
Sumañaru arusiña. Excusarse, hablar en su abono. + Suntuña. Idem. Más propio.
Pedro sumañaparu arusi: habla Pedro en su propio Suntuxaruña. Cargarse de piedra y otras cosas.
abono o en abono de otra tercera persona Suntunuqaña. Descargarías.
474 Ludovico Bertonio
Suntuntaña vel tawqantaña. Meter dentro estas encandelarlos con ichu encendido, &c.
cosas. Suruqäña. Hurtar a menudo comida, plata, carneros y
Suntusuña, tawqusuña. Sacarlas. otras cosas del montón o manada, hoy un poco,
Supa vel layqu, juma supa, Diosa supa. Por tu amor mañana otro poco, &c. La 3 surukiyi.
o por ti, por amor de Dios o por Dios. Suruqäraqaña. 3 -qi. Idem.
Supayu. Demonio. Suruwaña. Solo, yermo.
Supayuna allqumäta jaqi. Hombre endemoniado o Susa. La guía en los cantares o ayllis, cuando bailan y
como endemoniado o furioso, que por otro nombre pisan la quinua o hacen otras labores del campo. +
llaman, luqhitiri jaqi. Y suelen a veces andar por Susi chaka: puente de criznejas o sogas.
los cerros, &c. + Wak'ana allqumäta jaqi: un Sururuma. Rescoldo.
hombre a quién habló el demonio o ídolo, Susiña vel aywisña. Tratar muy familiarmente los
mandándole algo o ensenándole el modo de mozos entre sí, cuando son muchos y también las
sacrificar y otras hechicerías. mozas entre sí. "Pares cum paribus facili negocio
Supayuna maluta vel mantata jaqi. Endemoniado al congregantur".
modo que ahora entendemos los cristianos. Susuña. Cernir con cedazo o con cualquier otro
Supari. Sierva, criada, o esclava. Aunque instrumento, harina o tierra, &c.
antiguamente servía también de concubina o mujer Susuña. Colar cualquier licor con paño o con ichu,
menos principal que aquella que era legítima pasarle al modo dicho.
mujer. + Con todo eso ahora podemos decir, "Ecce Susuraña. Idem.
ancilla DOMINI". Akatawa DIOSANA suparipa Susuña. Cualquiera cosa con que se cierne o cuela o
vel paqumapa o sullqumapa. Que por ventura es pasa las susodichas cosas como; cedazo, harnero y
más propio y algunos dicen que supari, conviene cualquiera cosa de lienzo.
también a los hombres. Susuña awayu. Pañales o sábana. Y así de otras cosas.
Supullullu vel k'anata ñaq'uta. Cabello trenzado. Suti. Nombre de las cosas.
Suraña. Jurar, verbo tomado del castellano. Sutini. Él que tiene nombre. ¿Kuna sutinita? vel
Suri. Avestruz. ¿Kuna sutima? ¿Cómo te llamas? ¿Aka ali kuna
Surichasña. Emplumarse con plumas de avestruz, sutini vel aka alina kunapi? ¿Cómo se llama esta
como suelen en las danzas. hierba?
Surit'asiña. Idem. Sutini. Uno que es bautizado y de éste que tiene
Surina apakipasña. Idem. Ceñirse una sarta de estas nombre como cristiano.
plumas. Sutiwisa. El infiel.
Suri suri qawra. Carnero medio lanudo, que tiene Sutini vel aruwata. Famoso en buena o en mala parte.
cual y cual pelo. + Como khuyiri sutini: famoso limosnero. +
Suri jaqi. Una nación de indios muy crecidos o altos, Lunthata sutini: famoso ladrón.
que dicen están hacia Chile y así dicen. Chilli suri: Suti. Pospuesto como cristiano vel ¿Jaqi sutima
plumas de avestruz que traen de Chile o de kunapi? ¿cómo es tu nombre de pila?, ¿cómo es tu
Tucumán. sobrenombre? y responderá: Pedro, &c. Qallisaya o
Suri. Pospuesto a lakha, significa una enfermedad de según fuere el nombre y sobrenombre. + Sawka
dientes que da a los niños, pudriéndoseles junto a suti: nombre postizo. + Maynina sutipa sutiniña:
las encías y la curan con sal y orina. tener el nombre de otro, llamarse como se llama
Surimana. Una especie de papas blancas y otro. Awkipana sutipa sutinipha: llámese como su
prolongadas. padre. + Awkipana sutipa apxi: heredar el nombre
Surpuma sayraxa. Descuidado que todo lo deja por de su padre. + Awkipana sutipa aparxi: tomar el
ahí. nombre de su padre que vive aún.
Surumip'iña. Neutro. Deslumhrarse el que mira Sutichaña. Poner nombre a alguno, verdadero o
mucho cosas blancas, como la nieve o papel, por postizo.
causa de la reverberación del sol o lumbre. Usase Sutichaña. Algunos dicen que este verbo también
con transición. Khunu taypisariri surump'itu. significa bautizar, yo no lo tengo por seguro ni
Surump'äña. Activo. Deslumbrar. Khunu bueno porque de ninguna manera quiere decir
surump'iytu: la nieve me ha deslumbrado. Jamach'i lavar, ni cosa que le parezca; pues no podemos
surump'äña: deslumbrar a los pájaros o decir janchima o ajanuma ni amparama sutichata o
Vocabulario de la Lengua Aymara 475
sutichasta: tu le lavaste el cuerpo o el rostro o la a todos por hombre sabio, por ruín, &c.
mano que entre indios es cosa inaudita. Y pues no Suti vel jiski. Bueno o bien, es pacasa.
significa lavar, tampoco significará bautizar, ni Sut'i. Nigua.
podrá ser vocablo que entre en la forma Santo Sut'ixtara. Lleno de niguas.
Bautismo. Y así cuando uno enseñare a algún indio Sut'ipukara. Idem. Castillo de ellas; uno que tiene
ladino o a otro las palabras con que en caso de muchas.
necesidad haya de bautizar, acójase a lo seguro y Sut'i tapa. Cueva de niguas.
dígale que diga así: nawa bautizasma, Awkina, Sut'i marka vel uraqi. Tierra donde hay niguas.
Yuqanasa, Espíritu santonsa sutipana, amén vel Sut'ik'uti. Pulga, aunque k'uti solamente sin sut'i
nawa jarisma, &c. Y sí es indio ladino fácilmente significa pulga.
aprenderá la forma del santo bautismo en romance Sutu. La mata de las ocas o apillas y es buena de
o en latín; y si no es ladino como no lo son las comer fuera de su fruto principal.
parteras, mejor es ensenárselo en su lengua para Sü. Vide: suyu. Que es toda una cosa como allí dijimos
más asegurar un negocio en que tanto nos va. Pues y en ese pueblo y provincia más usan de sü, que de
no es menos que la salvación o condenación eterna suyu, lo que allí dejé de decir es que:
y son infinitas las necesidades que se ofrecen que Sü sü isi vel q'alla q'alla isi. Es ropa baladí, por
algunas veces se han remediado por medio de una ser tejida un poco de un color y otro poco de
partera o indio que ha tomado la dicha forma y lo otro color, algo diferente.
demás que era menester del agua y tiempo en que y Süchaña. Juntar una manada de hombres o animales y
como se ha de echar y fuera imposible de otra hacer alarde o muestra por sus compañías.
manera alcanzar el santo bautismo aquella criatura, Süchthapiña. Juntar todo el pueblo entero así,
sino es con esta diligencia de haber enseñado el dividiéndole por ayllus.
modo de bautizar, en caso de necesidad urgente. La Süchasña. Juntarse mucha gente, misturarse o hacer
razón porque bautizaña es vocablo que sirve para la alarde.
forma del bautismo aunque ni en romance, ni en Sü, junt'u. Reciente.
latín se usa para decir lavar, es porque en griego Süt'ant'a. Pan reciente o fresco.
significa lavar y está recibido para bautizar, lo cual Sü aycha. Carne recien muerta o cortada.
no significa sutichaña en aymara, sino nombrar y Sü vel junt'u qullqi. Moneda recién batida o ganada.
los indios que han usado de este para bautizar, no Sü vel junt'u amaya. Cuerpo de hombre recién
lo tomaba, sino en significación de "Nomen muerto.
imponere", pensando que en esto consistía el Sü willa vel junt'u. Sangre recién sacada del carnero
sacramento del bautismo. para comer y así de otras cosas.
Sutichaña. Está recibido en esta lengua que significa Sü sarataki. Pisadas frescas por donde alguno hace
bendecir v.g. Candela, Rosario, Imagen, poco que caminó.
suticharapita: bendícime esta Candela, Rosario Suwisa. Árbol de cedro que nace en los montes o
imagen, &c. yungas aunque no huele como en España.
Sutinchaña vel sutäña, qhanachaña. Declarar Suyu vel sü. La parte que alguno o muchos toman de
nombrando quién o que es. alguna obra para trabajar, como de iglesia, chácara,
Sutinchäsiwaxaña. Dejar declarado en el testamento. edificios, &c.
Sutiyaña, sutäña, kamachiña. Nombrar a alguno Suyu iranaqasiña. Trabajar la parte que le cabe.
para algún oficio. + Näki mayqu vel Fiscal, Suyusiña. Repartir entre sí la parte que les cabe del
Alcalde, &c. Sutiyitu: a mí me han nombrado por trabajo.
Mayqu o Cacique, Fiscal, Alcalde. Suyu katusiña. Idem.
Sutäña. Nombrar para que vaya a alguna parte. Suyuña. Dar la parte a otra para que trabaje.
Phutuxchiru jaqinaka sutäma: nombra o señala los Suyujaña. 3 -ji. Señalar para que uno vaya a alguna
indios para que vayan a Potosí. + Mamani khita parte.
sutäña: nombrar a alguno para que lleve cartas a Suyunuqaña. 3 -qi. Señalarla a muchos.
otra provincia distante, a lejanas tierras. Suyuni. Uno que tiene ya la parte que ha de trabajar.
Sut'itaña. Nombrar para que vaya luego. + Y también Iglesia süni, yapu süni. + Phä, manq'a, iki, arusxäsi,
declarar a uno que no era conocido. Amawt'awa vel canta süni, &c. Uno que tiene oficio de cocinar,
yanqha chuymaniwa sasina sutit'ätawina: declarose comer, dormir, parlar, cantar, &c. Que no entiende
476 Ludovico Bertonio
Tatsa vel awkisa. Dios Nuestro Señor. Y también el Taypi wawa. Hijo del medio o segundo cuando son
Padre o Sacerdote. tres.
Tatsa Pedro. Nuestro cura; Taypinkaña. Estar en medio.
Tawkha. Un árbol que llaman maguey. Taypi jaqi. Mediano de cuerpo y así se aplica a otras
Tawkha lawaja jaqi. Hombre sin fuerzas o de poco cosas.
entender. Taypiki, wakitaki, puritaki. Medianamente.
Tawkajaqi. Ligero como maguey. Taypirana. Lugar del medio o lo que está en medio de
Tawri. Altramuces o chochos o lupinos que llaman en alguna llanada, cerro o pueblo.
Italia. Taypirana yapu. Chácara que está en medio de otras.
Tawrin tawrintaña, tawin tawintaña, laykun Taypirana uta. Casa en medio del pueblo. + Pirqa
laykuntaña, chankax chankaxtaña. Andar taypirana: el medio de la pared.
cayéndose o dando vaivenes un enfermo o Tayru tawaqu, chacha yaqana. Moza o mozo que
borracho, &c. tienen mediana edad. + Warikiri tawaqu. Idem:
Tawsña vel chuchasña vel tuqiña, jani kunasa warikiri yaqana vel chacha: mozo de mediana edad.
kunay sasña. Decirse palabras injuriosas. Tayruptaña vel warkhiriptaña. Llegar ya a la media
Tawniña, thaxwaniña chuchaniña. Ir a injuriar así. edad.
Tawsu k'awsu parqu. Palo o tabla o pared curva. Tayu tayu. La planta del pie, kayu.
Tawqaña. Amontonar adobes, tablas, vigas, &c. Tayu tayutha, sunaqima usuna. "A planta pedis usq;
Tawqantaña. Meter dentro estas cosas. ad verticem capitis non est in eo sanitas" o desde la
Tawqusuña. Sacarlas, planta del pie hasta la coronilla de la cabeza no
Tawqaqtaña, alliqtaña, chhichhiqtaña. Caerse el tiene cosa sana.
montón de estas cosas. Otras partículas admite con Tayu tayuru ch'apintasiña. Lastimado me he la
que cada uno podrá componerse, examinándolas planta del pie con una espina.
con los indios ladinos. Ti. Es una partícula que se usa mucho en las oraciones
Tawña, tawsña. Nadar en el agua. interrogatorias y negativas para adorno de ellas y
Tawaqu. Moza que pasa ya de dieciocho años. Y raras veces se deja de poner, para ponerla, cuándo
dicese también de yeguas, mulas, &c. es menester, véase la gramática. 2.p.c. 19 § 5. y 3:
Tawixrawixtaña. Andar bambaleando. Vide supra: p.c. 4. § 5.
tawrin tawrintaña. Donde hay otros fenómenos. Tiyaña. Asiento de totora atada: utt'aña. Idem.
Tawinaqtaña. Idem. Y con esta misma partícula Tiyapu vel utt'aña vel utkaña. Idem: asiento.
pueden componerse sus sinónimos. Tiyapu. Brasero de barro o hierro, fijo en el suelo o
Tawiña vel chuchaña. Hablar a poco más o menos. portátil para calentarse.
Tawitataña, chuchatataña. Hablar así delante de Tiyapu. Rollete hecho de sogas de ichu para asentar
mucha gente, como hacen los borrachos. Aru cántaros o tinajas.
tawitataña. Idem. Tiyapu. Es apodo para decir a alguno que es pequeño.
Tawikipa tawiruruña. Hablar una y otra vez de esta Apachi. Idem: achachi yaqana tiyapu.
manera, como la taravilla del molino. Tixi. Vide: thixalla.
Tawixataña. Comenzar a hablar así. Tika. Adobe de barro.
Tawimalla, chuchamalla. Él que habla lo que le Tikaña. Adobera.
viene a la boca, sin más pensar. Tikaña. Hacer adobes.
Tayna. Primogénito, macho o hembra que sea en Tika sät'äña. Enderezar los adobes para que se
hombres y animales. sequen
Tarnaña. Parir la primera vez. Tika jarapitha. Idem: kichatha sät'äña vel tilanuqaña.
Tayniri marmi. Primeriza. Levantarlos de lado, en ringlera.
Taynaña. Coger caza la primera vez. + Wari vel Tika libro vel qillqa. Libro grande de alto y de buen
jamach'i taynaña: coger vicuña o pájaro. + Anuqara tamaño aunque también se aplica a otros menores.
qamaqi tayni, misitu achaqu tayni: coger el perro a Tika qullqi vel chuqi, malla, &c. Barras de plata, oro
la zorra y el gato al ratón la primera vez. o plomo, tejuelos de esos metales y más de
Taypi. Cosa que está en medio. ordinario suele posponerse diciendo qulqi tika, &c.
Taypi luk'ana. Dedo del medio. Tiy vel qaqallinqa. Cueva o concavidad en las peñas
Taypi vel chika uru. Medio día. donde pueden dormir algunas personas. Jaqhitiy.
Vocabulario de la Lengua Aymara 481
jakhusiri: dar un golpe tan bueno que vale por diez. Tux tuxtaña. Neutro. Hacer ruido la puerta cuando
Tutu sariri. Gran caminador. tocan o llaman y los cántaros hendidos cuando los
Tutha. Nombre. Polilla que roe la ropa o el chuño y prueban.
cosas semejantes. Tux tuxtäña. Golpear a la puerta: llawi vel punqu,
Tutxaña. Comerse algo de polilla. Isi waqaychasima, waqulla tux tuxtäma.
tutxaraqajaspana: guarda tu ropa, mira no se coma Tunqu. Maíz. + Sataña: sembrarlo. + Muchharaña:
de polilla o tome de ella. desgranarlo. + Sillqiraña: deshojarlo. + Mut'iña:
Tuthäña. Dejar que algo se coma o coma de polilla. cocerlo. Jamp'iña: tostarlo.
Tutuka. Remolino del aire, que levanta el polvo hacia Tunqu puya. Su mazorca. + Tutu: el corazón.
arriba. Tunqu t'ant'a. Un bollo de él.
Tutuka maphuti vel saruti. Levantarse el remolino. Tunqapu. Su chácara donde nace.
Tutuka api. Llevarse el remolino alguna cosa, Tunquru. El caño de la garganta por donde
arrebatarla. respiramos.
Tutukäña. 3 -ki. T'ürmäña. Hacer polvo sacudiendo Tunqururu chakt'itu. Atravesado tengo en la
algo. + Desprender la hacienda largamente. La garganta.
tercera persona -kiyi. Tuqini, jamuni, amawt'a. De grande juicio.
Tutukaki, t'ürmiki äwaxaña, tutukaña, t'ürmiña. Tuqini jamuni. Hechicero y adivino.
Gastarse o perderse mucha hacienda de carneros, Tuqini jach'iri. Él que adivina con tomar un puñado
comida, &c. de maíz o de estiércol de camero y después cuenta
Tü tü anuqara. Mastinazo. los granos si salen pares o nones y según eso
¿Tü tümatti, anuqara matcha?. ¿Soy yo un peno, adivinan lo que será o por mejor decir embauca a
que te burlas conmigo? los indios que creen en sus embustes.
Tüsña vel jariqasña. Lavarse, entrando en el río, Tuqinuqaña. 3 -qis, q'aywiña, p'ituyiña, jamunuqaña.
andando por el agua o jugar así en ella. Discurrir sobre algo, como se hará esto o lo otro,
Tü sumaña siytüña. Ser regalado de sus padres o &c.
benévolas, dándole todo a pedir de boca. Tuqinuqasiña jamurpäsiña, q'aywinuqasiña. Idem.
Tü sumäña vel siytüña. Regalar así a otro. Más propio.
Tüt'aña vel mat'aña. Venir o representarse al Tuqirpäña, jamurpäña, unanchaña. Entender.
pensamiento alguna cosa o persona. + Misa Tuqixtara vel musixtara, jamuxtara. Uno de
isapkasina haciendajaki tüt'itu: al tiempo que estoy grandes trazas y entendimiento.
oyendo misa, váseme el pensamiento a mi Tuqi jaqi. Idem.
hacienda. Tuqi. Lugar. Aka tuqina: aquí o hacia esta parte. Na
Tütaña jasuña. Levantarse corriendo. tuqina juma vel uka tuqi: hacia esa parte khü tuqi
Tüxaruña, jasxaruña. Idem. vel aka tuqi: hacia aquella parte. Kawki tuqi: hacia
Tünaqaña. Correr a todas partes. cualquiera parte.
Tüntaña. Meterse corriendo en alguna casa o debajo Tuqipa vel chiqa. Verdadero, derecho, verdad y
del agua nadando. verdaderamente.
Tuqa, p'iya. Hoyo o silo debajo de la tierra. Tuqipa jaqi. Verdadero.
Tuqani luntata. Ladrón que tiene escondrijo para sus Tuqipa arusiña. Hablar verdad.
hurtos, o- Tuqipa vel chiqaki apaña. Llevar algo derecho.
Tuqapu amawt'a. Hombre de gran entendimiento. Tuqipachaña. Decir la verdad sin andar encubriendo
Tuqapu chuymani. Idem. o enderezar algo.
Tuqapu isi. Vestido o ropa dei Inca hecha de las mil Tuqichäña, ullachäña. Mostrar el lugar donde uno
maravillas y así llaman ahora al terciopelo, telas y está, donde se hallará, &c.
brocados, &c. cuando quieren alabarlos. Tuqhiña, sillpiña. Afrentar, apodar a uno
Tuqapu qillqata. Cosa bien pintada y así de otras interiormente o con palabras.
cosas. Tuqhisiña sillpisiña. Injuriarse "ad invicem" con
Tuqu vel ch'uti usu. Papera. palabras.
Tuquptaña. Tener esta enfermedad. Tuqhisiki aruniña. Tener por oficio, decir palabras
Tuqura tupa. Caña más gruesa que las de espana, del afrentosas.
mismo color. Tuqhisikamana. Idem.
Vocabulario de la Lengua Aymara 485
Tuqi vel musaphalaña. Porfiar en decir lo que le está Tukisnaqaña vel tujisnaqaña. Hacer muy del señor,
bien, discurrir en su pensamiento cómo hablará no querer sujetarse a nadie. + Tatasnaqaña,
para dorar su negocio. anchasnaqaña, jach'asnaqaña, jilasnaqaña. Idem:
Turuqaña. Neutro. Hacer ruido las cosas vivir a su albedrío, hacer muy del señor.
sacudiéndose. Tukirasiña vel much'atatasiña. Desperezarse
Turuqäña. Causar ese ruido con sacudir o andar. tendiendo los brazos o piernas.
Turuqu, laxra. Cosa hendida de barro o madera, &c. Tukitatasiña, much'arasiña. Idem: desperezarse.
Turuquptaña, laxraptaña. Henderse estas cosas. Turu. Embotado.
Turuquptäña. Hender. Turu kuchillu tumi, llaxllaña, qisqa, &c.
Turuxa vel quruxa. La caña de la cortadera o hierba, Turu phitu, phichi. Que tiene quebrada la espiga.
siwiqa. Turu qulli. Que echa los ramos tuertos. + Kayu o
Turquqa kunka. Voz ronca o sonido ronco. ampara: significa hombre manco de pie o mano.
Turquqaptaña. Enronquecen Turu lawa. Leña espinosa.
Turux turuxtaña. Hacer ruido las cosas que se Turu chunta. La punta del liwkana gastada.
sacuden unas con otras, como platos maderos, Turuxaña. Embotarse.
tiestos, &c. Turuchaña. Embotar.
Turux turuxtäña. Hacer ruido meneando esas cosas. Turkasña. Vocablo corrupto de la lengua castellana.
Tutura. Hierba que dan a las bestias. + Quta tutura: la Trocarse los que hacen mita, lo mismo que
que se da en las lagunas, cuya raíz se llama qhawri lantisña.
y es comida de los Urus. Tusuña pasuña sawriña. Dejar de tomar algo a su
Tupa, tuqura. Carta. Ut Supra vide: tuqura. tiempo. + Isitha, manq'atha, umatha tusuña vel
Tupuña. Activo. Medir con cualquier género de manq'a tusuña: no quiso ropa, ni comida, ni bebida.
medida cosas de paño, semillas, vino y cosas + Anatatha sawriña: dejó pasar el tiempo o la
semejantes. + Kamaña. Idem. ocasión de jugar.
Tupuraña. Tomar la medida para el vestido o para Tusuña vel qulluña vel pasuña. Activos. Dejar de
otras cosas. Isijaru tupurita: tómame la medida del hacer algo cuando era tiempo. Yapuru maña tusuña
vestido. vel qulluña: Dejar de ir a la chácara.
Tupunuqaña. Medir muchas medidas de algo como Tusuña qulluña. Neutros. Cesar lo que había
trigo, vino muchas varas de paño, &c. comenzado. + Mayqunaka muxsa arustataptxipana
Tupurapiña, kamarapiña. Medir para otro. awqasiña tusuña: ceso la guerra porque se
Tupurasiña, kamarasiña. Medir para sí o para quien apasiguaron los señores o se hicieron amigos.
le toca. + Aka utana tupurasima, aka tansa Tusuña vel allinaqtaña. Neutro. Haber abundancia
amawachita ukaqa: toma la media de ésta o en esta grande de cualquiera cosa, como comida, plata,
casa, sí la quieres tan grande. gente, ganado, &c. + Misa isapaña, sermo isapaña,
Tupukipaña. Medir toda una chácara, &c. + Luqatha aka markana tusukiwa allinaqtakiwa: grande
Luqatha tupuma: mide a brazas. Y así de palmos, abundancia hay en este pueblo de misas y
&c. sermones.
Tupusuña. Medirlo todo. Tusukiwa. Querer alguna cosa. Aka marmi kasarasiña
Tupuntaña. Medir echando en algo lo que se mide. tusukiwa vel kasarasiñataki tusukiwa: esta mujer
Tupu vel kama. La medida. quiere casarse, que en apuntándole algo de
Tupu. Legua de camino a la medida del inca. casamiento luego vendrá en ello. Jaychasiñatha vel
Tupu vel thaki. Camino real. jaychasiñataki manq'athajama jiwi: desea tanto
Tukhit'aña vel tujit'aña. Forcejar, afirmándose bien reñir como comer.
con los pies en el suelo. Tususkaña, sawriskaña, tutiskaña. Vivir castamente
Tukhitataña, ch'amatataña, jichitataña, sintitataña. enviudando, sin tratar, ni casarse con otro. +
Idem. Marmima pitaki tususkajata: diremos al varón, vive
Tukhikataña vel q'imikataña. Sustentar. + Aka qala casto, no te cases o no trates con otra. + Jaynuma
pirqa tukhikati: esta piedra sustenta o hace estribo a pitaki tususkajata: no te cases o no trates con otro.
la pared vel aka pirqa qalaru tukhikati. Idem: aka Tusuña, sawriña, tutiña. Estarse así por acabar
qala pirqaru tukhikati: esta pared estriba en la cualquier cosa comenzada.
piedra o esta piedra estriba en la pared. Tusuwaña. Activo. Ser causa de que otro no acabe lo
486 Ludovico Bertonio
saña. Hablar lo que le viene a la boca o injuriar de Thapachaña, taqichaña. Enterar algo, sin que falte
palabra. nada.
Thalaxtaña vel sulltixtaña. Resbalar. Thapachasña, taqichasña. Juntarse todos, sin que
Thalaxtäña, sulltixtäña. Hacer resbalar. falte ninguno.
Thalaxtusnüña, lluch'uxtusnuña. Escabullirse de las Thap'aña tantaña. Remendar el vestido,
manos de alguno. entremetiendo muchos hilos.
Thalaxwaqtaña, sulltixwaqtaña, lluch'uxwaqtaña. Thap'akipaña. Remendar al modo dicho, todo el
Caerse de alto cualquiera cosa. vestido.
Thalaxwaqtatawina. Cayose, vínose a pique. Thap'awalla, saxawalla, q'uchallu, warira. Roto,
Thalaxkiptaña, lluch'uxkiptaña qispiña. Escaparse remendado, andrajoso, &c.
la persona en cuyo seguimiento van torciendo el Thapatha. Idem: jamphatha. Repentinamente, de
camino o haciendo otras diligencias. improviso.
Thaluta thalanuqaña, k'apul k'apultaña, walax Thapathjama, jampathjama, llathjama,
walaxtaña. Corcovear la mula, &c. y querer jak'athjama. Idem.
arrojar la carga. Thapataki vel thapathjamataki. Idem.
Thalantasña. Sacudirse el cabello desgreñado o Thaki. Camino, senda, atajo, &c. Juch'usa. Idem:
enmarañado. jayputaki: senda.
Thalarasña. Rezongar. Thakichaña. Hacer camino.
Thalaxrantaña. Arrollarse o caer de alto. Thakiqata saraña. Andar por el camino. + Puruma.
Thalaxtä arusña. Jactarse. Idem: qawä saraña: ir fuera de camino.
Thala vel luqhita usu. Enfermedad como frenesí. Thakichasña vel kallichasña. Desviarse la gente para
Thaltha, wijira. Las babas. que puedan pasar sin tropezar en nadie.
Thalthaña jaqi. Baboso. Thakima. Idem: thakixaña. La mujer que nace en el
Thalña sulaqaña. Limpiarlas. camino.
Thalña liwisña. Echarlas. Thakipallqa. Encrucijada del camino o apartamiento.
Thallmanuqaña. Quebrar un adobe o cosa semejante Tharphi. Doblez de la ropa. + 0 los ramales con que
con algo o dar alguno con piedra, sin soltarla de la se hace la soga o tuerce el hilo. + Patharphi
mano. kimsatharphi, pusi, pisqa, chuxtatharphi, &c. Soga
Thallmiña q'ulltaña. Acocear. o ropa doblada, tresdoblada, &c. + Patharphit'aña,
Thallmiwäsña. Dar muchas coces. kinsatharphithaña, &c. Torcer una soga o hilo
Thamaña. Andar a tienta paredes el ciego o el que doblándole, tresdoblándole. + Patharphi suk'aña,
anda a obscuras. kimsa, pusi, pisqa, chuxta tharphi suk'aña: doblar,
Thamanaqaña. 3 -qi. Andar a tienta paredes de acá tresdoblar la ropa, lienzo, &c. + Tunka tharphi
para allá. chuymani jaqi: hombre de gran juicio.
Thamaxataña. Topar en alguno, el que anda sin mirar. Thawiña, alliña. Revolver cosas menudas, como
Thamaña, thamanuqaña. Andar así cayéndose y libros, &c.
levantándose. Thawinaqaña, yampanaqaña. Andar trasegando
Thamanthaña. Entrar así sin saber dónde o meterse cosas, buscando.
en la espesura de la gente. Thawikipa thawiruruña. Idem.
Thamatataña. Entrar así por medio de la gente. Thawita thawinuqaña, laykuta laykunuqaña. Idem.
Thami. Entre dos luces de parte de noche o antes de Thawinaqtaña, chankax chankaxtaña. Andar
amanecer claro. bambaleando el enfermo o el borracho, &c.
Thamikipaña vel laxakipaña. Empezar a Thawixrantaña. Despenarse por descuido.
obscurecerse viniendo la noche, obscurecerse el Thaja. Estiércol de cameros. Vide: phuru.
tiempo con las nubes de día. Thaya. Es lo mismo que thä, el aire o viento o frío.
Thami thami, chuphu chuphu puriña. Llegarse Thaylliña. Pisar el suelo haciendo polvo, como los
entre dos luces; y así puede entrar con otros verbos. muchachos que patean de coraje.
Thamuña. Zapallo, fruta como melón o calabaza Thaylliña. Andar sin parar para ganar algo.
redonda. Qullupampa thayllisiña qawrachasña vel hacienda
Thaniña. Dejar de llover. jakisña: adelantar su ganado o acrecentarle, ganar
Thapa. Idem: taqi. Todo o todos. hacienda con mucho trabajo, subiendo cerros y
Vocabulario de la Lengua Aymara 489
T'axllirpäña. Dar una bofetada con mucha fuerza. jaxsaririksamti. Seas señora o escudilla o lo que
T'axllimukuña. Idem. tu quisieres, que no se me dá nada de tí.
T'axllintaña. Meter libros u otras cosas apretando o T'amaña. Dañarse el vino, la Chicha, el agua, los
dando con la palma de la mano. guisados, &c.
T'axllikataña. Pegar barro o papel y cosas así con la T'amakipaña. Comenzarse a dañar.
palma de la mano. + Y hacer tortas de pan, &c. T'amaskipaña. Dañarse mucho.
T'axsaña. Lavar la ropa, T'amasjaña. Idem.
T'axsarpäña. Lavar muchas piezas de ropa, una y T'amaña. Tomar el punto la tinta y cosas semejantes
después otra, &c. que se hacen con mezcla de muchas cosas.
T'axsantaña. Entremeter ropa con la mucha que se ha T'amäña. Hacer podrir o dañar la carne o chicha, &c.
de lavar. T'amachaña. Idem: ñiq'i, jak'u, k'usa t'amachaña. Dar
T'axsusuña. Lavarlo bien todo. su punto al barro, a la harina, para amasarla, &c.
T'ajsaraña, wañaraña. Secarse la ropa o tierra, &c. T'amata yaqha. Orines podridos. Wila t'amituwa
T'ajsaräña. Poner a secar la ropa y otras cosas sirkañachithxa: tengo la sangre podrida en el
T'ajsawaña. Lo que está ya seco o enjuto. cuerpo, debo de tener necesidad de sangrarme.
T'ajtaña. Secarse o enjuagarse fa ropa o tierra. T'aminaña. Echar gordura a la olla. Aka aycha mä
T'axjrantaña. Embeberse el agua, empaparse en la lik'ina t'aminañawa. + Mäch'akana T'aminañatawa:
arena o tierra seca o en otras cosas. es menester que procures engordar.
T'ajt'aña vel llalliña. Activos. Hacer ventaja. + Y T'ampha vel t'aja. Enmarañado. Ñiq'uta t'ampha:
allanar, lo mismo que pampachaña. cabello enmarañado. Jicha mara amka t'ampaki,
T'ajt'aña lupiña. Hacer mucho sol o bochorno, ukajaki ullasi: las papas este año van tan buenas
cuando no hay nube ninguna y calienta mucho. que se traban unas matas con otras. Y así de otras
T'axwayu piñutäkiwa jalaña. Andar inquieto por cosas.
muchos negocios o por algún desastre, &c. T'amphataña, t'ajataña. Enmarañarse, trabarse.
T'axt'a, kama, lura, aymuru. Una medida rasa de T'amphatäña. Enmarañar.
chuño o de maíz, &c. T'ansaña t'axt'atk'a llalliña. Exceder, hacer ventaja
T'axraña vel qaqutaña. Amolar, afilar cuchillos y y vencer. Arupampi t'ansitu: me venció, me hizo
otras cosas en alguna piedra. callar con sus razones.
T'alaxataña. Nevar encima. Aqharapi t'alaxati. T'ant'a. Pan de comer, al modo que antes usaban y
T'alaxtaña, t'arphuña. Sosegarse. + Estarse sin como ahora usan los españoles.
menear. + Dejar de quejarse el enfermo. + O de T'ant'a. Pan de magno o de chapina o de oro, &c.
enojarse el colérico, &c. + Ajustarse con la regla. T'ant'a ñatuña. Amasar pan.
Aka qala reglaru t'alaxti: esta piedra está a regla. T'ant'aña. Hacer pan.
T'alaxtusnuña vel chikt'asña t'uruxtusnuña. Estar T'ant'a p'usqunchaña. Leudarle.
iguales las cosas o parejas o justas las cuentas. T'ant'a kamana. Panadero.
T'alaxthaptaña, t'uruxthaptaña. Estar justas y bien T'ant'iri. Idem.
encajadas las piedras o tablas, &c. T'ant'a aliri vel utt'iri. Él que le vende en la plaza.
T'alaxwaqtaña, lankawaqtaña. Caerse el barro o T'ant'a manusiña. Comprarlo al fiado.
piedra despegándose de la pared. + Putujwaqtaña. T'aqi mich'a qhuru, jani khariqhä; Jani jakiqä.
Idem. Mezquino, escaso, miserable, apretado.
T'alaxtusnuña vel t'inkit'aña. Dar una gran caída o T'aqhisiña ñak'asiña urisiña, mutusiña. Padecer y
barquinazo con todo el cuerpo. tener necesidad de alguna cosa. Qullqitha
T'alla qhapxumi. Reina, mujer del señor principal del t'aqhisiña: tener necesidad de plata.
pueblo y las parientes cercanas de los mayqus. T'aqhit'asiña, nak'at'asña, ayut'asña. Idem:
T'allachasña. Respetar a alguna mujer como si fuera padecer.
su señora. T'aqhisäña. Atormentar a otro con cualquier trabajo o
T'allachasña. Hacer muy de esa señora, entonarse. necesidad.
T'alla t'allaki thujsaña. Idem. T'aqhisiñaru puriña. Padecer necesidad del que era
T'alla vel chuwa. Una escudilla grande o fuente abastecido de todas las cosas.
también para enviar presentes, &c. T'aqhaña. 3 -qi. Quebrar el hilo o la soga, &c- + Y
T'allas t'allama, chuwas chuwama, jani morir.
Vocabulario de la Lengua Aymara 493
T'aqhasña. Quebrarse de suyo. + Quebrar la amistad. menudas, como rebanando pan, cortando melones,
+ Decirse palabras injuriosas. + Kunamana &c.
t'aqhasña. T'illmintaña, p'iyantaña. Agujerear con cuchillo o
T'aqht'aqharaña. Descoyuntar. escoplo.
T'aqhartaña, samaqhartaña, jiwartaña. Tener T'illmusuña. Cavar algo, como quien hace cucharas
desmayos o paroxismos. de palo,
T'aqirijakiña. Estar en el articulo de muerte. T'imphusjasiña vel t'irut'asiña. Prenderse con alfiler
T'aqhaqaña vel apaqaña. 3 -qi. Destetar la criatura. o cosa equivalente la falda de la saya, túnica o
T'aqhamukuña. Idem. sotana, levantándola por delante.
T'aqita jaqi. Pobre, desventura' do, miserable. T'imphuskatasiña, t'irutasiña, katasiña.
T'aqiña. Quejarse desusoadres o de Dios por que no Arregazarse.
remedia sus necesidades. T'imuña chikäña. Igualar las cosas entre sí.
T'arphuña. Cesar el viento, la enfermedad, el trabajo, T'imuraña. Cortar por igual,
&c. Amansarse la ira, el corazón; cesar alguna T'imutha. Rancioso, mohoso.
costumbre o el curso ordinario de algo. Chuyma T'inkhaña. 3 -ki. Dar papirotes con los dedos en
jani t'arphututi. cualquiera parte, sangrar al modo Indico.
T'arphuwaña. Hacer cesar, amansar, quitar, sosegar, T'inkharpäña. Quitar algo a papirotes
&c. T'inkhat'asiña. Jugar a los papirotes.
T'arphunuqaña. 3 -qi. Amansarse. T'injri umutu, chuqullu t'iqi. Enano, pequeño.
T'arphunuqäña. 3 -qi. Activo. Amansar. T'injruña, luntataña. Hurtar, tomar con engaño
T'ika. Escudilla de ichu de que usan en los caminos diciendo que lo debe, &c.
porque no se quiebra. T'insijaña. Idem: t'ansijaña, amijaña. Tener hastio o
T'ika. Es también como una cajuela redonda de ichu enfado. Para usar bien de este verbo véase amijaña,
en que los hechiceros guardan cosas para sus donde se enseña el modo de construirse.
embustes. T'inisijasiña. Tener enfado.
T'ikachaña, kallaqaña, layqachaña. Enhechizar a T'insjäsña, amijäsña. La significación y construcción
alguno para que enferme o muera. véase en el sobredicho lugar, que lo mismo que se
T'ikatataña, ullitataña, phankatataña, ansatataña. dice de aquel verbo conviene a este otro.
Abrirse la flor, crecer las hojas de las plantas. T'insjwiri vel ami. La sobra de la comida que se deja
T'ijitaña, wikatataña. Extender lo que está encogido, de comer por enfado.
como lana, pellejos, el pabilo de la candela para T'int'isxaña. Sembrar muy espeso.
encenderla, &c T'int'i. Muy espeso en negocio de sembrar.
T'iju t'ijutaña. Saltar o brincar. T'int'i phawaña vel thapiña. Sembrar así quinua o
T'ijutusnuña. Saltar o escabullirse de las manos. + trigo.
Qhuri nayraru t'ijutusnutu: me ha saltado polvo en T'int'i sataña. Sembrar así maíz o papas y otras cosas
los ojos. Wila t'ijutusnutu: me ha saltado la sangre. que se siembran a mano.
Jaqi amparatha t'ijutusnutu: se me ha escabullido T'ini. Mujer cercana al parto.
de las manos vel p'ilixtusnutu. T'iñi. Enemigo o contrario.
T'ijutusnäña. Hacer saltar al modo dicho. T'iñichasiña. Desavenirse entre sí, vivir enemistados.
T'ijunaqaña. 3 -qi. Andar brincando o saltando. T'iñini saranaqaña. Idem.
T'iju t'iju. Uno que siempre anda brincando o que T'iñisiña, uñiña. Aborrecer a otro.
anda muy a prisa o diligente. T'ikhiña. Atar las puntas del cabello como usan las
T'ijulla. Lazo ordinario para cazar pájaros. indias de esta tierra.
T'ijullaña. Cazar con lazo. T'ikhit'aña vel phichut'aña. Idem. Con esta
T'ijullaru jakijaña. Morir en el lazo. + Supayu diferencia que el primer verbo significa atar con
machaña, juchana t'iju llajaspana: mira no te enlace más hilo y mayor parte del cabello hacia arriba, el
o coja el demonio con el lazo de la embriaguez. segundo solamente las puntas.
T'illmiña. Raer o pulir un palo o piedra. + Esculpir o T'ikhi. Las puntas del cabello atadas.
entallar. + Despabilar con tijeras, &c. T'ikhiraña, k'ilaraña. Limpiar el algodón de sus
T'illmiraña. Idem: descortezar. granos.
T'illminuqaña. Partir en muchos pedazos cosas T'ikitataña vel wakatataña vel jithitatäña. Mullir el
494 Ludovico Bertonio
Uñiña vel ch'ixniña. Aborrecer, tener odio. Uquxataña. Ponerse a comer cuando halla a alguno
Uñisiña, ch'ixnisña, t'iñisña. Aborrecerse, "ad comiendo.
invicem", Uqusiña vel q'üsiña. Parecerse las carnes al que tiene
Uñima, ch'ixmima, t'iñima. Aborrecido, malquisto. roto el vestido.
Uñimachasña, ch'ixmimachasña, t'iñimachasña. Uqt'aña. Cerrar una calle o cualquier pasadizo.
Malquistarse. Uqhachaña. Idem. Atajar así.
Uñiyasña, ch'ixniyasña, t'iñiyasña. Idem: Uqharu jalt'aña. Dar en una calle o lugar que no
malquistarse. ¿Kunalayku markapachana tiene salida.
t'iñiyasña, uñiyasña. Idem: uñimachasña? ¿Por qué Uqhatxaña. Cerrarse el lugar por donde había salida.
te Iras malquistado con todo el pueblo? Uqha. Lugar cerrado que no tiene salida, como una
Upasa. Uvas de que hacen el vino. Es vocablo calle, casa, &c.
corrupto de la lengua castellana. Uqha vel pampaki saranaqaña. Vivir sin providencia
Upasana ch'iwrata vel q'upata vel takita vino. El o consejo.
vino exprimido de las uvas. Uqhaki amajasña. Estar perplejo en lo que hará.
Upi. Chicha que aún no tiene su punto como el mosto. Uqhaña. Lazada de alguna soga, hilo y cualquiera otra
Upi k'usa. Idem. cosa.
Upi vino. Mosto. Uqhañachaña. Hacer lazada.
Uphuña vel usuña. Enfermar todos los que están en Uqhara. Sordo.
una casa o pueblo, de una misma o varias Uqharachasña. Hacer del sordo, fingir que no oye.
enfermedades. Usu, uphu utapacha: toda la casa Uqharaxaña. Ensordecer, pararse sordo.
está enferma. Uxu uphuña: enfermar todos de tos. Uqharatäña. Hacer que uno sea sordo.
Y de la propia manera puede anteponerse el Uqhara tukurapiña. Hacer del sordo para con quien
nombre de cualquiera enfermedad. le habla.
Uqa. Pospónese a los nombres que significan color Uqhara isapaña. Sanar al sordo, quitar la sordera.
como chära uqa, janq'u uqa, wila uqa, larama uqa, Uqhullu. Renacuajo, animalejo del agua. + Apachi
ch'uxña uqa: esto es negro, blanco, colorado, azul, uqhullu: vieja de grande rostro o cabeza.
verde, &c. sin mezcla de otro color. Wila uqaki Uqhullukakixaña. Pararse hinchado en el rostro
isit'asña: vestirse de ropa colorada sola, sin mezcla como este animalejo.
de otro color. Uqhulluchaña. Parar el rostro hinchado a alguno.
Uqakiptaña. Pararse de aquel color que el nombre Uqhullu pust'atata. Renacuajo hinchado, dícenlo a
dice. + Ch'ära uqakiptaña: paróse negro o uno que tiene el rostro hinchado.
denegrido, &c. Uraqta vel uraqtu jakhiqta manqharaña. La falda o
Uqi. De color pardo. raíz del cerro.
Uqiptaña. Pararse pardo o moreteado; uno que lleva Uraña. Cosa repentina.
algún grande peso o hace alguna gran fuerza. Uraqi. La tierra, el mundo inferior, el suelo.
Uqi nayrani vel quychi nayrani. Uno que tiene los Uraqi. Tierra o privincia de alguna nación.
ojos zarcos. Uraqiruchaña. Poner en el suelo o lugar bajo.
Uqisiña vel uqiña. Sembrar maíz. Urquña. La piedra de arriba con que majan o
Uqintaña. Idem: sembrar todo el maíz que tenía. machucan el maíz; y tiene forma de media luna. +
Uqinquya. Uno que no se habla con otro, por estar A la de abajo llaman piqaña.
mohíno con él. Pero de ordinario entra con el verbo Urquña ch'anka. Hilo tres doblado, muy fuerte.
maña. + Jilajampi uqinquya mathawana, manqa Urquñachaña. Tresdoblar el hilo.
yanqha arusitapa kankasina: no me hablo con mi Urqu. Significa el sexo masculino en todos los
hermano por las palabras que habló contra mí. animales brutos y pájaros. + Urqu puma: león. +
Pedrompi jani arusiriktti, chuymala uqinquya miwa Urqu atawallpa: el gallo, &c. Los hombres dicen
vel mituwa: para siempre jamás no me hablaré con chacha: para los que son ya hombres. Yuqalla: para
Pedro, mohíno estoy con él. los niños. Chacha urqu: hombre ya hecho maduro.
Uqinquyamäña vel mäxaña. Amohinar a alguno. Urqu t'iñini. Él que siempre está encontrado con otro.
Uquña. Comer a boca llena o a dos carrillos. Purapa + Pedrompi urqu t'iñini saranaqi: siempre anda
lakharu manq'aña. Idem. encontrado con Pedro.
Uquntaña. Comer así a prisa, a dos carrillos y tragar. Urqu t'iñinijatawa. Siempre eres mi contrario.
Vocabulario de la Lengua Aymara 501
Urqu jiwatini vel urqu jiwati. La mujer que siempre Uriptaña, q'apaptaña. Moverse precipitadamente los
está encontrada con otra. hombres a hacer algo.
Urqut'aña vel urqusiña. Dar uno solo, recado a todos Uritaña, luqhitaña. Idem: desasosegarse, alterarse.
los que le piden. + Pedro sapaki aka markana jucha Uritanaqaña, luqhitanaqaña. Andar inquieto de un
urqut'i: Pedro solo da recado a todos los negocios cabo a otro, como furioso.
que se ofrecen. Uri chuymani, jaluta, tallami, waru. Furioso, bravo.
Urqutaña. Con una sola t, reñir a otro. Uri vel q'apa. Significa también diligente, que hace o
Urquma. Una mujer de muchos hermanos y ninguna acaba las cosas antes de lo que otros suelen.
hermana. K'awna: llaman al hombre que tiene Urisña, t'aqisña. Neutros. Padecer, vivir en trabajos.
muchas hermanas y ningún hermano. Uritu. Papagayo grande. K'alla k'alla: el chico.
Urquma. Es ordinario sobrenombre de las mujeres, Urpi. Paloma.
sin tener respeto a que es sola entre muchos Urpi qallu. Palomito.
hermanos. Urpu. Nombre. Neblina, como la que cubre los cerros.
Urquña. Soga de donde cuelgan otras soguillas para Urpukipaña. Cubrirse de neblina algún cerro o
cazar vicuñas o venados y el cordel de donde llanada.
cuelgan otros, como el kipu de los contadores o de Urpujasña. Estar algún lugar mucho tiempo cubierto
los que se confiesan. de neblina.
Urquña vel chacha urqu. Varón fuerte, capitán de Urpu. Un cántaro o waqulla muy grande de cuello
cuya valentía cuelgan otros, adalid en cualquiera grande. + Mak'acha. Idem. + Maxma: es diferente
cosa. que significa tinaja sin cuello.
Urqu urqu. Una mata grande cuyas hojas se parecen a Urqi. Astuto, sagaz.
las de la palma. Urqi jamach'i, urqi vel musani qamaqi, &c. Pájaro
Urqu urqu thuthumpi. La flor de esta mata, de ellas o zorra astuta que huye del lazo; mañosa para no
coloradas, de ellas blancas, &c. ser cogida.
Urqurara. Manada grande, tracalada de hombres o Urqitaña. Neutro. Volverse astuto, mañoso.
animales machos. Warawara urqurara: junta de Urrtaña, tarrtaña. Hacer ruido las cosas arrojadas.
muchas estrellas. Qachurara: manada de ovejas de Uru. Una nación de indios despreciados entre todos,
la tierra. Marmilara: manada de mujeres. que de ordinario son pescadores y de menos
Urquraña, wasiruña. Padecer por otros, como el entendimiento.
Jilaqata por sus indios y cualquiera por su Uru. Dicen a uno que anda sucio andrajoso o zafio,
hacienda; es verbo activo. + Jesu Christo awkisa sayagués, rústico.
jaqinaka urquristu: Jesu Christo Señor Nuestro Uru. El día.
padeció por los hombres, redimíolos con sus Uru. Pospuesto a los nombres significa día o tiempo
trabajos. de entender en lo que el nombre dice. Yapu qillqa
Urqurasña, wasirusña. Costar trabajo. + La persona Dios jamp'at'iña, iranaqaña uru, &c. Día de
a quien cuesta trabajo en nominativo y la cosa o entender en la chácara en escribir, en orar, en
persona por quien se padece en acusativo. Aka trabajar, &c.
yapu asuti mutusina urqurasña: esta chácara Urunkuna vel urunjama. Cada día, cotidiano.
muchos azotes me cuesta, ganado la he con Uruthama. Cada día más, en buena y mala parte.
trabajos. Urutama qapaqaxi, jiskixi, yanqhaxi, &c. Cada día
Urqutaña jiwatiña. Reñir a otro de palabra. se hace más rico, mejor, peor, &c.
Urqutasña. Reñir así, "ad invicem". Uru jayp'uyaña. Pasar el día, anochecer haciendo
Urquthapitaña, jaychathapitaña. Comenzar a reñir. algo.
Uri. Indómito, bravo, chucaro. Dícese de los animales, Uruña vel urwaña. Activo. Amanecer pasando la
Uri qawra. Carnero bravo, chúaro que de todo se noche con trabajo. Jicha aruma tunka arumaru
espanta y echa la carga por ahí o hace otros urutha vel urwatha: esta noche he pasado con gran
extremos. trabajo; una noche se me hizo mil.
Uri kawallu, mula, &c. Idem. Urujäña. Activo. Hacer algo, ocuparse todo un día o
Uri jaqi. Hombre atronado, inconsiderado, furioso, acabarlo en un día.
airado. Urut'ärapiña. Idem. Trabajar o acabar para otro.
Uriptaña. Espantarse embravecerse las bestias. Uruchasña vel uruywasña. Tomar un día para
502 Ludovico Bertonio
holgarse, como el de su santo u otro. carneros. + Pukulli usu: gota coral o "morbus
Urukipaña. Ser ya de día muy claro. caducos"
Urukipaña. Tardar haciendo algo siendo ya muy de Usunkalla vel p'iqixä. Enfermiso, achacoso.
día. Yapuru miri urukipaña: habiendo de madrugar Usumpi q'aq'usña vel ch'axmisña. Estar enfermo
para ir a la chácara me ha tardado. mucho tiempo.
Urukipiyit'a: has me hecho tardar. Usu q'aq'utu, ch'axmitu. Con transición. Idem.
Urut'aña. Ser ya la luna llena. Oposición de la luna. Usu t'aku vel t'arphu, sami. Cesar la enfermedad.
Paxsi urut'i. Usu apaxatti. Crecer más la enfermedad.
Uru wawa, amawata vel chuqi wawa. Hijo querido, Usu aparti. Quitarse la enfermedad. Todos los cuales
regalado. verbos se usan con transción, cuando es menester.
Ururi. Idem. Usuña. Significa también entristecerse. + Qhapaqa
Ururichaña, chuqichaña, k'ächaña. Regalar, querer. jakhu thaltijana chuymapa usu: entristecerse
Ururi vel muchu. El lucero. porque yo he venido a ser rico.
Usachaña vel jusachaña, con j. Más propiamente Ustaña vel q'apisña. Enojarse. Awkija manqa ustaña
pronunciado. Hacer mucha obra, como el que arase vel awkijataki.
o escribiese mucho en un día, hacer mucha Ustäña. Enojar a otro.
hacienda. Ustanawi. Aditivo. Manso, paciente; reportado en las
Usaña. Idem. Aunque se usa con transición. Yapu injurias. Jani ustanawi. Idem: aunque le precede
jusitu, sawu, qapu qillpa, sara, &c. Jusitu: mucha negación.
obra he hecho en la chácara, en tejer, en hilar, Uta. Nombre. Casa cubierta.
escribir, andar, &c. Utachaña. Hacer casa con todas sus partes, cimientos,
Usäsña. Idem. Aunque la obra se pone en acusativo. paredes y techo o cubrirla solamente techándola.
Usu vel uysu. El arado o instmmento de palo con que Utachanuqaña. Poner una casa en el campo,
los indios aran la chácara. armándola y cubriéndola con esteras o ataranas
Usuña. Enfermar, estar enfermo. + Usase con como suelen.
transición, usutu: estoy enfermo. + Y también Utachxataña. Idem.
significa tener dolor. Utawi. Casa sin techo o paredes de la casa por cubrir.
Usunuqaña. Caer enfermo, comenzar a estarlo, estar Uta taypi. El suelo de la casa o campo o sitio que hay
en la cama. entre pared y pared de una pieza,
Usupäña. Compadecerse de alguno. Uta pampa. Idem: vel pampa taypi.
Usupäña. Idem. Y más ordinario. Uta iwraqa. Lo que corre la pared en ancho o largo.
Usuchasña. Lastimar a alguno. Utakuña. Una familia entera, padres e hijos que viven
Usuwaña. Estar con el enfermo sirviéndole en todo lo juntos.
que ha menester. Uta jak'a. Vecino de casa o celda.
Usuchaña. Lastimarse alguna parte del cuerpo. Uta masi. Idem.
Usuchasña, sulluña, sulluqaña. Mal parir, abortar la Uta thaxsinuqaña. Hechar cimiento para la casa.
mujer o hembra. Uta pirqaña. Hacer paredes para la casa.
Usuwäña jaqi. Hombre digno de lástima miserable, Utachathaptaña. Juntarse los parientes del marido y
que pone lástima. mujer para hacer casa a los recién casados.
Usuraña. Enfermar todos los de un pueblo o casa y Uta ch'aqi, julu. Lloverse la casa, tener goteras.
sanar después. Uta mirq'ipti vel mirq'isi. Idem: murqupti vel p'iyasi
Usurpäña. Idem. vel p'iyti. Envejecerse, gastarse la casa o su
Usurasña vel usu miraqasña. Escapar de la cubierta.
enfermedad. Uta qinaku. Bienes muebles de casa.
Usuthaltaña. Empeorar el enfermo, cargarle más el Utaxaru uta. Sobrado o pieza alta de la casa.
mal. Utkaña. Neutro. Estar. ¿Masuru kawkina utkatha?
Usuch'ukiña. Fingirse enfermo. ¿Dónde estuviste ayer?
Usu. La enfermedad en general, Y para que signifique Utka. Lugar para sentarse.
esta o aquella en particular, se le antepondrá algún ¿Utka katustati?. ¿Has tomado asiento o lugar para
nombre. + Phuti usu: calentura. + Ch'upu usu: sentarte?
lamparones. + Uma usu: enfermedad que da a los Utt'a. Idem.
Vocabulario de la Lengua Aymara 503
Wanqaña. Dar con piedra a manteniente. Kumpana. Wantuña, kallaña. Lleva en litera o en palos atados
Idem. en una manta, &c. cuando son muchos los que
Wanqarpäña, wakhurpäña. Echar a rodar una llevan en peso. Y como es verbo de llevar admite
piedra. todas las partículas de apaña que se hallará arriba.
Wanqakataña. Arrojar abajo unas galgas tras otras Wanthura, sisira. Vermellón, afeite de mujeres.
Wanqakipaña. Golpear una y otra vez así con piedra. Wanthurasiña. Afeitarse
Wanqantaña. Dar así para abrir la tierra o partir algo. Wanthurakipasiña. Idem.
Wanqusuña. Sacarla afuera. Admite otras partículas Wanthuraña. Afeitar a otra.
que tienen la misma significación que en los verbos Wanthurakipaña. Idem.
de llevar. Wanthurana sulaña. Idem,
Wankaña. 3 -ki, q'uchuña, chayña. Cantar. + Y llorar Waña, phara. Seco.
sin hechar lágrimas. Wañaptaña. Neutro. Secarse
Wankara. Atambor, atabal. + Nuwaña vel liq'iña: Wañaxaña. 3 -xi. Idem.
tocarla. Wañakipaña. Idem.
Wanqarantaña. Consumir la hacienda en comer y Wañat'aña. Idem.
beber. Wañaraña. Idem.
Wanqarantxaña. 3 -xi. Idem. Wañusuña. Idem,
Waniña, thusaña. Enmendarse o dejar de hacer lo que Wañat'xaña. Idem.
tenía de costumbre. + Misa isapaña wanina: dejó la Wañakakixaña. 3 -xi. Idem.
costumbre de oír misa. Wañachaña. Activo. Secar.
Wanichaña, waniwanuqäña. Hacer que deje la mala Wañäña. Idem.
o buena costumbre. Wañaptäña, &c. Idem: añadiendo a a los neutros.
Waniwanuqäña. Idem. Wañat'ata, qharat'ata, ch'amajata jaqi. Seco,
Wanq'u. Cuy, conejo de estas indias. chupado.
Wanq'u ch'äña. Abrir el cuy o la tela que está sobre Wañarata, mat'ata jaqi. Insensible, descorazonado.
el corazón para adivinar. Es hechicería. Wañajaña. 3 -ji. Tener sed; úsase con transición
Wanq'una. Ofrecerle a los ídolos. Pecado de idolatría. wañijitu.
Wanq'una jamp'at'iña. Idem. Wañakataña. Idem.
Wanthi. Bubas o mal semejante. Waña chucha. Mes de noviembre que aún no han
Wanthi usuña. Tenerlas. entrado las aguas.
Wanthi apakiptitu. Estar atestado de ellas. + Katuña: Wapatiña. Lana o vestido de color pardo oscuro.
pegárseme. + Makhatitu. Idem. + Makhatäña: Waqi. Parte, porción, precio. + Aycha waqi: porción
pegarlas. + Jakhuña. Idem. + Aparitu vel apartitu: de carne. + T'ant'a waqi: porción de pan. + Tumina
sanar de ellas. + Aparäsiña: sanar pegándolas a waqi: valor de un real.
otro. + Qullaña: curarlas. + Qulläsiña: hacerlas Waqiña, liwaña.
curar. Waqichaña. Dar una parte.
Wanqiña. Aguardar. + Y confiar esperando ser Waqichjraña. Dar a muchos alguna parte. Repartir.
favorecido. + Diosaru wanqima. Waqijraña. Idem.
Wanqiskaña. Estar aguardando o confiando. Waqi waqiru jaläña. Dividir en partes.
Punqutha wanqiskitajata: aguárdame en la puerta. Waqi. Merecimiento, mérito.
Wanu vel jama. Estiércol. Waqini. Digno, merecedor.
Wanuraña, jamaraña. Estercolar, proveerse. Waqisiña. Merecer. Jaychjaña waqistawa: merecer ser
Wanunchaña. Estercolar la tierra para fertilizarla. ahorcado. Infin.
Wanuña, jamaña, pasuña vel wasuña. Dejar pasar la Wakiña. Concertarse de hacer algo como es de ir a
ocasión de gozar algo. + Pisitaki alasiña wanuña: alguna parte, de beber juntos, &c.
dejado he de gozar del barato. + Y también Wakisiña. Idem.
deshonrar a otro de palabra o de obra. Wakijäsiña. Idem.
Wanukipaña. Ensuciar todo un lugar o estercolar toda Wakiña. Acostarse a alguno, hacerse de su bando. + Y
la chácara. también venir al justo. Qullqiniru waki: favorece a
Wanuki kasiki. Sin provecho. Wantu vel wantuña. quien le da dinero, dale sentencia en su favor. +
Litera y cualquiera cosa que sirve de ello. Aka isi jurnaru waki: este vestido te viene al justo.
508 Ludovico Bertonio
Wakiyaña, qallaqaña. Hacer o aderezar algo bien el blanco. + Concertar las voces de la música, &c.
hecho. Wakini. Merecedor, digno de alguna cosa, premio o
Wakäña. Idem. La que se convierta en -ka cuando castigo. Y por ventura este es más ordinario que
precede a la partícula efectiva, en cualquier verbo waqini. + Alaxpacharu maña wakinitawa: mereces
que sea. ir al cielo vel mañataki.
Wakisiña. Merecer, lo mismo que waqisiña. Wakiqaña vel wakit'aña. Haber abundancia o no
Wakisiña vel yatisiña. Poder, cuya construcción se haber falta de alguna cosa.
entenderá por los ejemplos que aquí pondremos. + Wakikiri anchaki. Cosa muy bien hecha, labrada con
Jicha sarañaja wakisiwa, masuruska janipini primor.
wakisinti: ahora puedo andar y ayer no podía. + Wakita vel wakitaki, puritaki. Moderadamente.
Ponerse el infinitivo con los posesivos, -ja, -ma, Wakita manq'aña, umaña, &c. Comer, beber,
-pa, -sa. según fuere la persona que puede o no moderadamente.
puede y el verbo wakisiña o yatisiña en tercera Warawara. Estrella, y no es nombre repetido como
persona, porque se concierta con el infinitivo que qala qala, que significa pedregal o junta de piedras,
sirve de nominativo y siempre es tercera persona. sino que es un nombre solo. Maya warawara: una
De esto se trata más de propósito en la gramática; estrella.
parte segunda, cap. 7. Warawaranaka. Estrellas.
Wakisäña, yatisäña. Poder o efectuar algo. Saraña Warawara lliju llijuti vel p'allchax p'allehaxti.
wakisäña jichuru, masuruska jani wakisätti: hoy Resplandecer. + Jayphu, juykhu: parecerse poco. +
puedo andar y ayer no podía. Diferenciarse del Achusi, alisisi, ali, alisnaqasi: reñir las estrellas.
verbo pasado en la construcción. Porque aquél Esto es cuando parece que sale como un cohete de
siempre se pone en tercera persona y éste se pone una a otra. + Phäsi: parecer algún cometa.
en primera, segunda y tercera, según la cosa Warakuña. Espantar. Activo.
pidiere. Y el infinitivo puede estar sin los posesivos Warakumukuña. Echar a uno de algún lugar,
o con ellos. espantándole.
Wakisiña. En terceras personas. Ser tiempo de hacer Warakurpäña. Idem.
algo. + Haber obligación. + Ser lícito; Yapu Warakukipaña. Espantar a muchos juntos o a todos
qhulliña wakisiwa: es tiempo de barbechar. + Aka juntos.
qullqi Pedroru churaxañama wakisiwa: tienes Warukusiña. Espantarse o maravillarse.
obligación de restituir esta plata a Pedro. + Usuri Warakusäña. Poner espanto o maravilla a otros.
kankawimatha cuaresmansa aycha manq'añama Warampa, sipi. Plumaje de que usan en las danzas
Wakisikiwa vel wakisirikiwa: por ser enfermo como una diadema.
puedes lícitamente o te es lícito comer carne aún en Warampat'asiña. Ponérsele.
cuaresma. Waranqa. Mil.
Wakisiña, yatisiña. Tener obligación o serme lícito. Waranqa wasa jamp'atimama. Beso las manos de
Como el verbo precedente y se pone en primera, vuestra merced un mil de veces.
segunda y tercera persona, según fuera la que tiene Warariña. Llorar a gritos, lo mismo que qapariña.
obligación o aquella a quien es lícito. Wararäña, qaparäña. Hacer dar gritos.
Wakisiña. Merecer. Como waqisiña, que está más Wararijachaña. Tener gana de dar gritos.
arriba, y no es tan ordinario como éste que aquí Warariwäsiña. Dar muchos gritos como cuando
ponemos. Diosana arupa katurisinaki alaxpacharu cogen a la zorra o lobo que hurta.
maña wakijaña: guardando los mandamientos de Wararintaña. Entrar dando gritos en alguna casa.
Dios y no de otra manera merecerás ir al cielo. Wararikataña. Llegarse gritando
Wakisiña vel yatisiña. En todas las susodichas Wararimukuña. Echar a gritos.
significaciones se usan con transición algunas Wararistaqaña. 3 -qi. Encontrarse con alguno o
veces. Sarañaja jani wakisituti: no puedo andar. Y salirse al encuentro dando gritos.
así se aplicará a todas las otras. Wararixataña. Comenzar.
Wakhit'aña, purit'äña. Venir ai justo, acomodarse, Wararithaltaña. Idem.
hacerse del bando de alguno, &c. como dijimos Wararithaptaña. Juntarse tos que dan gritos.
arriba tratando del verbo wakiña, -ru. Wararikataña. Alzar el grito repentinamente uno o
Wakit'äña, purit'äña. Ajustar. + Aderezar. + Dar en muchos.
Vocabulario de la Lengua Aymara 509
Waraña. Derramar agua, trigo, arena, papas, &c. Wari qawra. Hijo de alpaca y carnero raso.
Compónese como alliña, que pusimos arriba; en Wari. Líquido no espeso: dícese de mazamorras y
este lugar pondremos algunos compuestos cosas así.
solamente que no son tan claros y otros comunes y Wari wari. Muy liquido.
ordinarios. Wari wari jaqi. Delgado o de pocas fuerzas.
Warakipaña, thayllikipaña. Derramar de un vaso o Wariptaña. Ablandarse haciéndose más líquido.
costal en otro. Warichaña. Ablandar.
Waraqaña. 3 -qi. Derramar parte de algo y parte Warira, q'uchallu, saxawalla, thantawalla:
guardarlo. Andrajoso roto.
Warakiptaña. Trastornarse el vaso o costal o irse a la Wariraptaña. Romperse.
banda lo que está en el costal, cargando todo a una Wariraxaña. Idem.
parte. Warirataña. Idem.
Warathapiña. Derramar juntando cosas. Wariramukuña. Idem.
Warasxaña. 3 -xi. Derramarse. Warirakiptaña. Idem.
Warasiña. Idem. Warirawaña. Idem.
Warathaltaña. Resurtir el agua, el trigo, &c. Warirawataña. Idem. Y todos también significan
derramándole con ímpetu o por algún golpe. empobrecerse.
Wararanttaña. Hundirse el agua, trigo, &c. Warira. Flecos de los frontales de las camisetas, &c.
Waraxtaña. Dividirse esas cosas a una parte y a otra. Warira luraña, waqäña. Hacerle.
Y también se dice de la ropa como. Warkhi, tayru. De mediana edad mozo o moza por
Waraxtaña, awllaxtaña, anaxtaña. Deshilarse o casar y había de estarlo ya.
abrirse el vestido estirándole o rasgándole, &c. Warkhiri. Idem.
Waranaqtaña. Idem. Warkhiptaña. Entrar ya en mediana edad mozo o
Waranuqtaña. Idem. Y también estar derramada el moza que ya pierde hijos. + Compónese también
agua por ahí, el trigo, &c. con -xa, -ta, &c.
Warawaña. Derramar antes de hacer otra cosa o de Warrtaña. Hacer ruido la piedra tirada con gran
paso. ímpetu o con honda y también otras cosas que
Warsu warantaña. Derramar y volver a echar muchas hacen semejante ruido.
veces. Warsuña. Sacar el palo de la urdiembre para
Wararpäña. Echarlo por ahí. comenzar a tejer.
Waramukuña. Idem. Waru, tallami, jawch'a uri. Cruel.
Waratataña. Derramar, teniendo esas cosas. Waruxaña. 3 -xi. Y con las demás partículas, -pta,
Warkha. Upuchilla. -kipta, &c. volverse cruel
Warqhanqha, chachanqu qhacha. Mujer atrevida, Waru. Alto u hondo pospuesto a jaya. Idem: jukha,
libre, que más parece hombre en su hablar o jaya waru: muy hondo o muy alto; jukha waru: tan
proceder que mujer encogida y que acomete ella al alto o tan hondo, señalándolo. + Jayüru y jukhuru.
hombre. Idem. Jaya waruchaña: hacer alta una pared, un
Warkhuña, wayt'iña. Colgar. + Y ahorcar, pesar con pozo, &c. Qayqa waru vel qayküru ¿Cuán hondo?.
balanzas o romana. + Dicen también jaya waru qawra, jaqi, &c.
Warkhujaña, jaychjaña. Ahorcar. Muchos carneros muchos hombres, &c.
Warkujasiña, jaychjasiña. Ahorcarse a sí mismo. Waruru vel wararu, q'uchu. Canción o cantar de
Warkhukatasiña, jaychkatasiña. Idem. indios.
Warkutataña. Hacer poco caso de alguno por ser Waruruña. Cantar así.
Juan de buen alma o por verle disimular. Warurumukuña. Gastar mucho tiempo en cantar y
Warkhu. Una onza de peso. decir canciones.
Warkhuri maña. Ir a pagar la tasa a Potosí. Warurunuqaña. Idem.
Wari, vicuña. Animal salvaje. Waruruntaña. Entrar cantando.
Wari q'asä. Tiempo de grande hielo, que aún las Warururpäña. Despedir al que se va saliendo,
vicuñas lo sienten y lloran con ser animal de la cantando con él.
puna. Waruruthaptaña. Encontrarse cantando los que van y
Wari q'ara. Soga de nervios de vicuña. vienen.
510 Ludovico Bertonio
Warpuña. Cercar o atar tres o cuatro o más carneros los pies o dando vueltas.
por el cuello para que no se huyan. Wat'amukuña. Echar perneando.
Warpunuqaña. Cercarlos así para que se estén Wat'ax wat'axtaña. Dar vuelcos o menearse la
echados. criatura en el vientre, &c.
Warpuntaña. Meterlos atados así. Wat'anaqaña. Extender las piernas acá y allá el que
Wasa, mit'a, kuti, chuta, wachuta. Vez o veces. está echado.
Maya, paya, kimsa wasa: una, dos, tres veces, &c. Wat'aniña. Llegar las piernas el que está echado hacia
Wasa. Uno que no ha conocido mujer siendo ya nosotros.
hombre de días. Wat'aranaña. Echarse o llegarse cabe alguno con los
Wasa kunani. Soltero o viudo que no tiene mujer, que pies estando echados.
cuide de las cosas domésticas. Wat'arpäña. Echar de sí con los pies las frezadas o
Wasara. Casa o pueblo o lugar sin ánima viviente. persona con quien dormía.
Tantata, ch'intata. Idem. Wat'ataña. Llegar con el pie a alguno queriendo o por
Wasaraqakixaña, tantataqakixaña, descuido.
ch'intataqakixaña. 3 -xi. Despoblarse alguna casa, Wat'athunsuña. Sacar el pie o salirse por descuido. +
pueblo o tierra. Y también salirse de su curso el agua cuando es
Wasita, niyaraki. Otra vez. atajada, &c.
Wasitaraki. Idem. Wat'athaptaña. Juntar los pies unos con otros estando
Wasinchaña. Hacer otra vez, repetir de nuevo lo echados.
hecho. Wat'antaña. Meter el pie debajo de las frezadas.
Wasiruña, urquraña. Librar o salvar alguna persona Wat'usuña. Sacarlos.
o cosa con su trabajo o padecer por conservarla: Wat'athapiña, ñujñuthapiña. Encogerlos.
Jesucristo Tatsa, crusana jiwawipampi wasirustu: Wat'utaña. Levantarlos.
nos ha salvado con su muerte de cruz. Wat'anuqaña. Bajarlos.
Wasuña, pasuña, wanuña vel jamaña. Dejar pasar o Wat'akipa, wat'aruruña. Menearlos a un cabo y a
perder la buena ocasión de gozar de alguna cosa o otro.
perderla por su descuido o imprudencia. Wat'awi. El lugar de la cama hacia los pies. )(
Infiernunkirinaka alaxpacharu kusisiña, wasuña Ch'imkawi: hacia la cabecera.
sasin phut'isini llakisini, jachani: los condenados Wat'a unaña. Estar inquieto, congojado, perplejo.
estarán tristes y llorarán por haber dejado pasar la Wat'a unäña. Ser causa de que otro lo esté.
comodidad o buena ocasión de ir al cielo. Wata. Idem: qullaka. Hermana mayor.
Wasuwaña. Ser causa de que uno deje o pierda la Wata uta. Cárcel.
buena ocasión. Wat'a. Isla. Wata utakamana. Carcelero.
Wat'axaña. 3 -xi. Hacerse isla. Wata utaru chinuqaña. 3 -qi. Echar en la cárcel,
Wat'aptaña. &c. Idem. prender.
Wat'aña. Estar echado y tender las piernas. Wata utaru chinuxasiña. Tener preso mucho tiempo
Wat'aqaña. 3 -qi. Desviar las piernas el que está a alguno.
echado. Wata utaru chinuntaña. Encarcelar.
Wat'awäsiña, thaylliwäsiña. Menearse mucho el que Watanawi. Albañal donde se recoge toda la
está echado con todo el cuerpo o solamente las inmundicia.
piernas. Watanawi uma. Agua muy sucia.
Wat'asiña. Llegarse dos así, para calentarse. Wathaña, thap'aña. Remendar la ropa entremetiendo
Wat'ajasiña. Tener algo debajo de las piernas, como hilos.
para que no se lo saquen. Wathat'aña. Remendar de presto.
Wat'axataña. Atravesar las piernas los que están Wathantaña. Remendar así.
echados. Watiqaña. 3 -qi. Tentar o probar a alguno para ver lo
Wat'akipaña. Pasar por encima del que está echado o que hará o dirá.
atravesarle con sus piernas. Watiqa aru. Palabras dobles para probar a uno.
Wat'axkiptaña. Volverse al contrario el que está Watiqa aruni. Tentador así.
echado. Watiqiri. Tentador como quiera.
Wat'arasiña. Desviar de sí las frezadas o sábanas con Watiqa isi. Tornasol, seda que vuelta de una manera
Vocabulario de la Lengua Aymara 511
parece de un color y de otra manera de otro color. Waykaña. 3 -ki. Idem: jark'aña. Apañar, arrebatar de
Watiqaña. La tentación. las manos o del suelo, &c.
Wati, yanqha. Cosa mala. Waykaraqaña. Arrebatar sin voluntad del dueño.
Wati jaqi. Mal hombre. Waykaqaña. 3 -qi Apañar.
Wati samka. Sueño malo. Waykawäsiña. Andar a la rebatiña muchos.
Wati. Pospuesto a la negación. Atrevido, Waykawaña. Arrebatar de paso.
desvergonzado: jani wati. Waykasiña. Arrebatarse unos a otros como riñiendo
Watina ulla, samkana ulla. Infinidad de cosas. sobre ello.
Watiwa samkaña. Decir que tuvo mal sueño. Waykäsiña. Dejarse arrebatar algo.
Watina jaqi, jach'a chuyma, tuji. Desobediente. Waykasäña. Echar a la rebatiña o dejar apañar.
Watinachaña. Molestar a alguno, hurgar, &c. Waykajäña. Ayudar a la rebatiña, haciendo lo que
Ch'axmiña, yächaña. Idem. otros.
Watitaki jaqi. Desvergonzado, atrevido, que no teme Waykajraña. Arrebatando llevar a diversas partes,
del que dirán. cada uno donde se le antoja.
Watunqäña. 3 -qi. Molestar, tentar. Waykaxataña. Comenzar la rebatiña uno o muchos o
Wawqi, q'uchumasi. Amigo. comenzar a asir de alguno.
Wawqichasiña. Tomarse por amigos. Waykanuqaña. Arrebatar muchos, cada cual su parte.
Wawqi, q'uma. Pobre. Es vocablo tomado de la Waykaraña. Arrebatar todo lo que puede abarcar.
Quichua y acá poco usado. Waykarachaña. Entender de ordinario en apañar.
Wawsa. Capado, castrado. Waykarukiptaña. Estar embebecido sólo en apañar.
Wawusachaña. Capar. Waykusuña. Arrebatar y sacar.
Wawsa, q'iwsa, ipa. Uno que vive, viste, habla y Waykawaxaña. 3 -xi. Apañar de presto.
trabaja como mujer, y es paciente en el pecado Waykutaña. Idem.
nefando, al modo que antiguamente solía haber Waykuña. Teñir lana hilada o por hilar o los mismos
muchos en esta tierra. paños.
Wawsa saranaqaña. 3 -qi. Vivir como uno da éstos. Waykuri. Tintorero o tintorera.
Way. Válgame Dios. Interjección de uno que se Waykuntaña. Meter a cocer.
asombra. Waykuyaña. Hacer o mandar a cocer.
Way saña. Decir que se asombró, tuvo miedo, &c. Waykuch'ukiña. Teñir mal como por cumplimiento,
Waycha. Orégano o poleo de esta tierra, hierba no de gana.
medicinal. Waykujasiña. Teñir demasiado tiempo alguna cosa.
Waycha qillaya, qimara, paylla qisu. Perezoso. Waykuskipaña. Idem.
Waywa. Remolino de aire con polvo no muy recio. Waykujäña. Ayudar a teñir o teñir de la misma
Waywaña. Andar a prisa. manera que otro hace.
Waywaña. Hacer o haber remolino. Waykuxataña. Comenzar a teñir.
Waywa jali. Idem. Waykumukuña. Cocer o teñir aparte.
Waywaña. Mermar secándose o irse en polvo. + Y Waykunaqaña. 3 -qi. Ocuparse en teñir muchas ollas
también pararse flaco y desmedrado. y mirarlas, &c.
Wayka vel chhulu. Razón o causa para entremeterse Waykukipaña. Pasar de una olla o caldera lo que se
en algo. ¿Kuna waykama, kuna chhuluma akaru tiñe.
jalantaña? ¿Qué derecho o razón tiene para Waykukipa waykururuña. Pasarlo así muchas veces.
entremeterse acá o qué parentesco? Waykukipaña. Darse prisa para acabar.
Waykaja, chhuluja jukapiniwa. Derecho y causa Waykuraña. Idem.
tengo para entremeterme. Por ventura dicen ésto, Waykukiptaña. Mudar algo el color de la ropa. + Y
porque como dijimos, chhulu, significa: perro también la persona, el buen color de antes.
mestizo y así querrá decir siquiera por vía de Waykurpäña. Teñir todas las lanas y calderas que
bastardía tengo porque entremeterme. hubiere y darse prisa para ello.
Waykani chhuluni. Él que tiene causa para Waykurapiña. Teñir para otro.
entremeterse. Jumampi waykanisina akaru Waykusiña. Teñir para sí.
jalantaña: por lo que tratamos los dos o por lo que Waykuyasiña. Hacerse teñir algo o mandarlo.
sé de tu boca me entremeto. Waykusuña. Acabarlo de teñir todo concluyendo con
512 Ludovico Bertonio
adelantándolas en sus hoyitos, según los puntos, de Waykhi aru. Vocablo impropio o no usado en aquella
una manera de dado grande en unos de estos juegos nación, enaquela significación.
van adelantando las piedras alderredor o en círculo, Waykhi yapu. Chácara mala o por ser mala tierra o
en otros dándole vuelta como río, &c. por estar en parte donde fácilmente entran carneros
Wayt'iña. Colgar alguna cosa. a destruirla.
Wayt'ikataña. Colgar como de un clavo que está en la Wayucha vel wayuchu. Cabello trenzado de las
pared hasta que se arrima a ella o al tejado, &c. mujeres.
Wayt'isiña. Colgarse al cuello algo. + Ahorcarse o Wayuchani saranaqaña. Andar con el cabello
colgarse a sí propio. trenzado.
Wayt'usuña. Subir algo con soga. Wayuchachasiña. Trenzarse así.
Wayt'iqtaña. Neutro. Estar colgada una soga, &c. Wayuña. Llevar colgando de la mano, como una
Wayt'iwaqtaña. Idem. linterna, &c. Compónese como el verbo apaña con
Wayt'inaqtaña. Menearse las cosas colgadas en el -ni, -nra, -su, -ra, -ka, -rapi, &c. Aquí bastará
aire. poner algunos compuestos solamente, que quizá no
Wayt'ikipaña. Descolgar a la parte contraria. se atinarían tan presto con ellos.
Wayt'ijasiña. Estar colgado mucho tiempo. Wayuwaqtaña. Estar colgando, como la fruta del
Wayt'iranaña. Colgar algunas cosas a lo largo de la árbol o una piedra de la pared o un ahorcado o el
pared. vestido de una soga, &c.
Wayt'iranttaña. Bajar hasta el suelo las cosas que Wayuqtaña. Idem.
estaban colgando. Wayunaqaña. Llevar a uno de acá para allá.
Wayt'irpäña. Dar algo colgándolo de la soga para que Wayunaqasiña. Forcejear uno contra otro.
lo suba. Wayunaqtaña. Estar por ahí como olvidada sin dueño
Wayt'intaña. Descolgar, abajando con soga. una caja o un costal lleno de algo y cosas así.
Wayt'usuña. Subir con soga. Wayunuqtaña. Caerse lo que estaba colgando.
Wayt'iskaña. Estar colgando. Wayukiptaña. Estar ladeada la carga y otras cosas así.
Wayt'it'aña. Colgar por un poco. Wayuranttaña. Caerse las cosas que cuelgan o no
Wayt'ithapiña. Colgar juntamente muchas cosas. poderse subir por el mucho peso.
Wayt'ithusnuña. Salir arriba el cabo de una soga, Wayut'aña. Estirar una soga, una pieza de lienzo, &c.
sincha, &c. + Y también tirar de uno no dejándole ir.
Wayt'inuqaña. 3 -qi. Colgar muchas cosas o ahorcar Wayutaña. Levantar tirando del brazo o soga con que
a muchos. está atado.
Wayta. Plumaje, flor y cualquiera cosa que se pone en Wayuthapiña. Juntar cosas, tirando de ellas, como
lugar de penacho. cargas, carneros, hombres, &c. O asir a uno de la
Waytankalla. Amigo de plumajes así. mano o vestido.
Waytat'aña. Ponérsele. Wayutataña. Desenvolver o tender lo que estaba
Waytat'asiña. Idem. arrollado.
Waytat'äña. Ponerle a otro. Wayuña, wayunuqaña. 3 -qi. Levantar y tomar a
Waytachasiña. Hacerse un plumaje. poner, como una cosa que uno prueba a llevarla y
Waykhi, jamqu. Malo, imperfecto. no puede, &c.
Wayki jaqi. Mestizo, ni bien español, ni bien indio. + Wayutasiña, q'iwisiña. Luchar o forcejear con
Y también uno que no es grande ni chico. + Y uno alguno.
que no procede como otros del pueblo, sino como Wayuqaña. 3 -qi. Tirar de uno, apartándole de sus
advenedizo, sin reconocer cacique, ni acudir a las compañeros o descolgar algo.
obligaciones que otros. Wayu. Nombre. Un racimo de uvas, plátanos y cosas
Waykhich'ä. Legítimo o bastardo. + Y también uno semejantes.
que siendo de una nación o pueblo dice que es de Wayuk'ichiqaña vel wayuqaña. Coger un racimo.
otro o el que niega a sus padres, lo mismo que jatha Wayuqtawi. Pezón del racimo o de cualquiera fruta.
pantasä. Wayu t'aqi. Trabajo o flexión.
Waykhi aru. Razón que no ata ni desata, ininteligible Wayuja atamamama. Contarte he mis trabajos.
o que se contradice. Wayuwayu. Limeta, redoma y también cantarillo con
Waykhi arusiña. Hablar así. un asa.
514 Ludovico Bertonio
Winkullaña vel yaphiña. Atar el carnero de los Wiskalla achuta. Dar fruta prolongadilla.
muslos a la grupera para que se levante. Wiskataña. Arrojar soga para coger un caballo,
Winkullajaña. Idem. Más propio. camero o un hombre.
Wincha. Una trenza bien labrada que usan ponerse en Wiskaruña. Idem.
la cabeza las mujeres incas o chinchayos para Wiskaña. Dar limosna y también pedirla.
apretar el cabello. Wiskasña. Pedir limosna.
Winchat'asña. Ponerla. Wisiña, kichiña. Pasar la chicha de una tinaja a otra,
Wincht'aña. Ponerla a otra. con algún mate.
Winkuña. Estar echado de lado como el perezoso. Wisintaña. Echar así la chicha en alguna tinaja.
Winkukaña, winkuskaña, jikaskaña. Estar echado Wisusuña. Sacarla.
así. Wisikipaña. Pasarla de una tinaja a otra. Ut Supra.
Winkunuqaña. 3 -qi. Estarse así echado en el suelo. Wisiraña. Idem.
Winkuxataña. Echarse así de lado sobre algo. Wislla. Cuchara de palo o metal.
Winkusña, t'aqhisña. Padecer. Wiqara. Nombre. Paños menores o bragas de los
Winkuskalla, jikhalla, anullawili. Perezoso. indios.
Wini. Una piedra pesada y dura con que labran otras. Wiqarat'asña. Ponérselas.
Wini. Un palo duro y negro de los yungas con que hoy Wiqarat'äña. Ponerlas a otro.
esgrimen o juegan; y antiguamente peleaban los Wiqu. Nombre. Rincón de la casa o abertura y como
indios. cueva en los cerros.
Winu. Idem. Wijuña, qanaña, pituña. Hacer mazamorra con agua
Wintu. Calcañar. Kayu wintu. fría y harina de quinua o cañagua y comerla.
Wiñaya. Siempre. Winqalla vel luraqa. Lo más bajo del cerro o pared
Wiñayana wiñayapa. "Saecula saeculorum". que corre hacia alguna parte.
Wiñaya. Pospuesto a nombres propios, significa de Winqasi, larama. Lo más profundo del agua o lo más
una misma edad. Nä, juma, pedro wiñayawa alto del cielo que parece azul. Estos dos nombres
Martín: Martín es de mi edad, tu edad, de edad de van juntos y casi siempre winqasi se pospone. +
Pedro. Larama winqasiru ñusk'unti: zambulliose en lo más
Wiñaya saykipä. Eterno. profundo del río o mar.
Wiñaya wayna. Una mata o árbol siempre verde que Wikaña. 3 -ki vel ch'äña. Rasgar con las manos.
ni aun se seca después de cortado. Wisk'acha vel jisk'achu. Conejo de la tierra silvestre
Wiña. Pospuesto a chika, significa media noche en lo que corre por las peñas.
más oscuro de ella, cuando no nace luna ni se Wisk'acha ñukhu. Uno que tiene el bigote como este
parece nada. conejo.
Wiru. Pospuesto a caña, significa caña dulce de que Withu vel wich'inkhawisa. Descolado, sin cola, el
hacen el azúcar. que la tenía.
Wira vel wä wä. El suelo o cualquiera cosa que va Wit'u. Punta del cerro, cabo o promontorio que sale
cuesta abajo. de la falda del cerro.
Wirachaña, wä wächaña. Hacer que el suelo tenga Wiswisña. Silvar recio un solo o muchos como
corriente o esté más alto de una parte que de otra. cuando pelean o juegan.
Wiri, yara, uwana. La punta de madera muy dura que Wiswithaltaña. Comenzar a silvar todos juntos.
echan al arado. Witiña. Andar a prisa, caminar los niños chiquitos o
Wirina yaphit'aña. Echar esa punta al arado. pájaros.
Wirki. Lebrillo para lavar algo. Witinaqaña. Andar así de una parte a otra.
Wisa. El niño que primero nace cuando salen dos de Witintaña. Entrar así los niños.
un mismo parto; al segundo qaxa. Wucha, wucha, wucha. Voz que dan al halcón para
Wisa. Preposición sin. Sombrero wisa saraña: fuese que venga.
sin sombrero. Wucha saña. Llamar al halcón mostrándole algún
Wiska. Soga de lana. pedazo de carne o dándole voces nomás.
Wiskalla. Soga de lana, no trenzada sino solamente
torcida.
Wiskalla. Cosa larguilla como una piedra, &c.
Vocabulario de la Lengua Aymara 517
Yapu. Tierra arada o que se suele arar. bien y en mal. Awkimana yatiqama vel yatixäma.:
Yapuchaña vel yapuchasña. Beneficiar la tierra o imita, remeda a tu padre o aprende de tu padre.
chácara, arándola, &c. Yatixataña. Estudiar una cosa volviendo muchas
Yapucharapiña. Beneficiarla para otro. veces sobre ella.
Yapu. Legua del Inca; que tiene por una y media de Yatikipaña. Idem: estudiar.
las de España. Aka Suli markata, Pumat'aru pä Yatikiptaña vel yatirpäña. Entender dos en una
yapuwa: de este pueblo de Juli a Pomata hay dos misma cosa o vivir de la propia manera. + Pedrowa
leguas. Lorenzompi qillqa vel aru vel luntataña, &c.
Yakiña. Estirar un pellejo o soga o cosas semejantes Yatikipti: Pedro aprende juntamente con Lorenzo a
para que sean más largas. escribir, a hablar, a hurtar, &c. o el uno sigue los
Yakisña vel jiskasña. Estirarse de suyo, dar de sí estas pasos del otro en estas cosas.
cosas. Yatirukiptaña. Estar todo metido con el pensamiento
Yakiwaqtaña vel jiskawaqtaña. Idem: dar de sí. en aprender, sin acordarse o cuidar de cosa.
Yakixataña. Estirar algo poniéndolo sobre alguna Yatikipa yatiruruña. Darse prisa en aprender,
cosa. repasando muchas veces la lección.
Yakimukuña, yakiqaña, muchaqaña. Dar mucho de Yatit'aña. Estudiar un poquito.
sí. Yatithapiña. Comprender, saber las cosas que son
Yakithapiña. Revolver hilo o soga en algo menester para hacer algo, como una casa, &c.
fuertemente para que no destuerza. Pensarlas bien o muchos juntos mirar y pensar lo
Yaraqaqa vel juykuñuktu. Un pájaro que también que es menester.
llaman pito de pico largo y muy bocinglero y que Yatisña. Acostumbrarse a alguna cosa o andar siempre
hace su nido horadando la pared con su pico. con alguna persona, ser su camarada. + Aka utana
Yari. Es un adverbio o conjunción de que usan mucho vel utaru yatisi: está aquerenciado en esta casa. +
"a minori ad maius" cuyos ejemplos están en las Luntatanakaru yatisi; siempre anda con ladrones
frases. vel yatixaski.
Yaruthapiña vel jarqathapiña. Mezclar. Yatita. Participio. Acostumbrado a alguna cosa. +
Yaruntasña, jarqantasña, minuntasña, Luntataru yatita: acostumbrado a hurtar. + K'ari vel
ch'axruntasña. Mezclarse. pallqu yatita: acostumbrado a mentir.
Yarunttaña, jarqanttaña, minuranttaña Yatisña vel wakisña. Significa poder hacer alguna
ch'axruranttaña. Idem. cosa. Vide supra: verbo wakisña; donde tratamos
Yarutataña, jarqatataña, minutataña vel muy largamente acerca de este verbo.
chaxrutataña. Extenderse, esparcirse las cosas Yatäña vel waqäña. Hacer o aderezar o componer
mezcladas, como manadas de animales, &c. alguna cosa y criar, que es propio de Dios. + Dios
Yarutusnuña. Soltarse un caballo u otro animal que yatiyistu vel sunt'iyistu: Dios nos ha criado, nos ha
estaba atado. hecho nacer.
Yaruntaña, jarqantaña, chhaxruntaña, minuntaña. Yatäsña. Armarse, componerse, aderezarse, &c.
Mezclar entremetiendo unas cosas diversas con Yätäña. Aderezar, guisar la comida echándole el
otras. aderezo que es menester.
Yasqha. Idem: ch'ari. Un hombre viejo de 100 años o Yatikataña vel yatijaskaña. Andar siempre al lado de
más, a las mujeres dicen mamanaka vel apachi. alguno.
Yasqaptaña, ch'ariptaña, achachiptaña. Yatinuqaña. Estar aquerenciado en alguna parte de
Envejecerse, ser hombre anciano ya. asiento.
Yatiña, unanchaña, tuqinchaña jamurpäña. Saber Yatiranaña vel yatikataña. Estar siempre a vista de
entender. alguno o en guarda.
Yatawi vel yatichawi. La escuela donde se aprende o Yawri. Cobre. Y según las diferencias tiene otros
enseña. adictos + isayawri: cobre muy duro o bronce. +
Yatichaña. Enseñar. Wila yawri vel laq'a yawri: cobre colorado o ramo.
Yatirpäña vel ullirpäña. Hacer lo que otro hace, + Castilla yawri: significa el hierro.
imitar a otro. + Jani jilamaru yatirpämti: no imites Yawri qhawa. Cota o arnes de cobre o hierro.
ni sigas las pisadas de tu hermano. Yawri aputiri vel achutiri vel achuthapiri qala.
Yatiqaña vel yatixäña. Remedar a otro, imitarle en Piedra imán.
520 Ludovico Bertonio
Yawripara. Desvergonzado, atrevido, desenvuelto, y para levantar muchos una cosa pesada.
uno que no acata a nadie. Yiwaña. Llevar mechones o hachones de ichu
Yawri warawara. Cualquiera estrella encendida y incendido o cosa semejante que echa grande llama;
colorada. y hachas de cera o sirios aunque es más propio para
Yawri wiri. Barreta de bronce o de cobre. A la de ichu encendido. Este verbo también admite todas
hierro llaman barreta. las partículas del verbo apaña.
Yawri tanka vel yawri umachuqu. Casco de hierro o Yiwakataña. Pegar fuego allegando ichu encendido u
cobre. otra cosa.
Yawritha ulltaña. Mirar de lado como uno que está Yuwani. Todos los parientes y deudos de la mujer se
enojado, aunque primero ponen, kisutha yawritha llaman yuwani, respecto del marido; pero
ulltaña, kisu es otra especie de cobre, que servía a particularmente el suegro y la suegra; y de éste el
los indios como a nosotros el acero, para que padre y la madre de la mujer. + Marmi yuwani:
mezclado con otro sea más fuerte. todas las mujeres parientes de la mujer casada, a
Yawrinchaña vel kisunchaña. Guarnecer de cobre o todas las cuales llama el marido yuwani.
acerar alguna cosa, calzarla con acero. Yuqa. Hijo varón. Phucha: hija.
Yawri ch'unch'u. Cabezudo vel jani juxsatatiri jaqi. Yuqa. Algunas veces es lo mismo que allu, "pudenda
Yawrirpäña vel tilarpäña. Tender las papas para virilia", aunque no lo usan para esto, sino cuando
chuno o ladrillos y adobes cuando los van haciendo crezcan entre sí o cuando se dicen afrentas por
o desterronar toda una chácara. enojo y entonces dicen yuqa vel allu manq'ama.
Yawrinuqaña. Idem. Yuqani. Él que tiene hijo.
Yawrintaña vel satantaña. Sembrar papas o maíz y Yuqanija, juskurija vel qamirija. Son términos que
echar muchas piedras en el cimiento o cosa usaban para adorar sus ídolos, Padre Creador, &c.
semejante. + Aka markaru vel süru wiraxuchanaka + Admite también los otros posesivos, -ma, -pa,
yawrintatawa: los españoles están sembrados o -sa.
esparcidos por todo el pueblo o provincia. Yuqachaña. Parir hijo o hija. + Wawachaña. Idem. Y
Yawa. Una lanza o partesana sin hierro, en cuyo lugar dicese de todas las hembras de los animales,
ponían plumajes o flores que llaman yawa. + Yawa pájaros y peces que sacan huevos.
chuki: esta manera de lanza o parte sana de flores. Yuqachäña. Idem: wawachäña. Hacer parir a la mujer
Yawa muchulli waytat'asña. Ponerse plumaje de flor siendo causa de su parto. Y también significa
y plumas pequeñitas, de ellas amarillas, de ellas partear, ayudar a la mujer de parto.
azules y de ellas coloradas, que llaman much'ulli. Yuqachiyiri vel wawachiyiri. La partera.
Yawiña. Segar trigo o ichu y cortar el cabello o Yuqachaja saña. Estar de parto.
trasquilar. Yuqch'a. Nuera. No solamente respecto del suegro o
Yawiqaña. Cortar o trasquilar un poco del cabello o suegra, sino también respecto de todos los
lana de los cameros. parientes del marido, los cuales llaman yuqch'a, a
Yawiraña. Cortarlo todo o trasquilarlo, sin quedar la mujer de su pariente; aunque los hermanos del
cosa. marido la llaman también marmija.
Yawirpäña, khiturpäña. Trasquilarlo todo. Aunque Yuqakiptäña. Reconocer por hijo o prohijar, adoptar
khiturpaña es como a navaja. o tomar por hijo a alguno. Entre el yuqa y -kipta
Yawikipaña. Cortar alderredor. debe interponerse los posesivos -ja, -ma, -pa, -sa.
Yawirka. Una especie de víboras muy grandes y Yuqajakiptäña yuqamakiptäta, &c. es poco usado.
negras. Yuqalla. Muchacho de edad hasta doce o catorce
Yawirka. Es también el látigo o correa con que atan el años.
arado indio o el liwkana. Yunka yunka. Una frutilla negra como aceituna.
Yawirka Jaqi. Amulatado y consumido, de pocas Yuka vel chuwa. Escudilla.
fuerzas. Yunka, jiri, t'aqi, mich'a. Escaso, mezquino.
Yawirka janchini vel jani thäjasiri janchini. Uno Yupaña vel yiwaña. Llevar ichu encendido. Vide:
que resiste mucho, que no siente el frío ni el calor, yiwaña, donde se trata algo más de la significación
morocho. + Janchi yawirka: uno que tiene un dedo de este verbo.
de suciedad en el cuerpo que nunca se lava. Yuputaña vel yiputaña. Levantar mechones de ichu
Yi!. Interjección para acometer y vencer los enemigos encendido o hachas de cera encendidas para
Vocabulario de la Lengua Aymara 521
LAUS DEO
Gracias a Nuestro Señor que, por su misericordia, nos ha dejado llegar al fin de la segunda parte de este nuestro
vocabulario. Quedaba la tercera, que contiene el arte abreviado y la sílaba de varias frases de la lengua Aymara;
pero para que sea más manual y portátil, así el vocabulario como las frases, tuvimos por mejor dividirlas e
imprimirlas en menor forma. Algunos vocablos que se han olvidado o pasado por alto a tiempo de imprimir, se
pondrán juntamente con las frases en algunas hojas de por sí o después de las erratas de esta segunda parte. Y
porque los indios de diversas provincias usan de algunos vocablos que no son generales a toda la nación,
procuremos poner un breve índice aparte, donde se hallen particularmente los que son propios de los indios
Charcas o del distrito de Chuquisaca, porque deseamos que este nuestro trabajo sea provechoso a todos y relevar
de él a los estudiosos de esta lengua. Lo que resta ahora es advertir algunas cosas que no dejarán de ser de alguna
utilidad y provecho.
¶ La primera es que, quien estudia este vocabulario no se ha de contentar con sólo la interpretación del vocablo
que aquí ponemos, sino advertir mucho a los indios cuando hablan, observando con curiosidad cómo aplican
estos vocablos; porque sin falta se hallará que sirven para muchas más cosas de las que aquí ponemos.
¶ La segunda es, que desde los vocablos que comienzan por 8 hasta el fin de esta segunda parte, ordinariamente
los que habían de acabarse en -siña, como sisjasiña, se acaban en -sña, sincopando los tales verbos como los
indios usan, aunque no habrá dificultad en conjugarlos sabiendo lo que dijimos al principio de ambas partes
de este vocabulario.
¶ La tercera y última es, que si alguno muy cursado en esta lengua no entendiere algunos vocablos de los que aquí
ponemos, ruégole yo que no lo repruebe luego; porque es cierto y muy averiguado, que unos usan de un
vocablo de que no usan otros, no sólo en diversas provincias, sino en un mismo pueblo, como en este de Juli
donde los Janansayas se diferencian en algo de Aransayas y Jayankas y los Chinchaysuyos aquí nacidos
hablaban diferentemente de las otras tres parcialidades nombradas. De una cosa puede certificarse el curioso
lector, que ningún vocablo de cuantos de estos nuestros libros hallare he sacado de mi propia cabeza, sino que
los he oído de los indios y examinado con ellos; y muchas veces he visto que el vocablo que no entiende otro,
como este vocablo qächilla, sobre que se dudaba, no había venido a noticia de los Janansayas y
preguntándole a un Jayanka de este mismo pueblo dijo que significa dadivoso, de la propia manera que yo
había puesto en lo que estaba ya impreso; y lo mismo acontece en otros muchos vocablos y no por esto fuera
acertado dejarlos de poner porque no los entienden todos, pues el vocabulario es general y no puede dañar sí
contiene en sí algunos vocablos de provincias particulares; y sí a veces no los acierta nadie, es porque
preguntados de improviso no se acuerdan a qué puede tirar; pero poniéndolos por camino y dándoles la
pronunciación que pide confiesanlo que aquello quiere decir y dan buena razón de ello; aunque concedo que
es mejor y más acertado hablar siempre por el modo y vocablos más claros y usados, dando de mano a los
que no son tales donde uno enseña o predica.
Fin de la Segunda Parte de este nuestro vocabulario, a gloria y honra de nuestro Señor Jesucristo y de su
Santísima Madre siempre Virgen y siempre inmaculada María Señora nuestra.
(...)
Impreso en la Casa de la Compañía de Jesús del pueblo de Juli, que está en la provincia de Chucuito, en la
imprenta de Francisco del Canto.
AÑO M. DC. XII.