Está en la página 1de 7

CONJUGACIÓN DEL ÚNICO VERBO IRREGULAR AYMARA

Ya se ha dicho que conjugar es poner a las personas gramaticales a la raíz


del verbo y los sufijos personales que marcan el tiempo en las diversas
expresiones.
Ya se sabe cómo encontrar la raíz de un verbo para realizar conjugaciones
y se conocen las personas gramaticales (naya, juma, jupa y jiwasa). Ahora
se conocerán los sufijos verbales personales y las formas. Fuera de ello
existen sufijos oracionales y de negación: –ti de interrogación, –wa de
afirmación, –ka de negación que siempre sigue al sufijo –ti de también
negación, que siempre es seguida o antecedida de sufijo –ka de negación.
Éste el único verbo irregular, por tanto algunas cosas varían lo
acostumbrado.

Verbo = saña
I. Conjugación del verbo saña en tiempo presente
Forma interrogativa
Nayaxa sisthti
Jumaxa sistati
Jupaxa siti
Jiwasaxa sistanti
Forma afirmativa
Nayaxa sisthwa
Jumaxa sistawa
Jupaxa siwa
Jiwasaxa sistanwa
Forma negativa
Janiwa nayaxa siskthti
Janiwa jumaxa sisktati
Janiwa jupaxa siskiti
Janiwa jiwasaxa sisktanti
F. negativa interrogativa
Janiti nayaxa siskthxa
Janiti jumaxa sisktaxa
Janiti jupaxa siskixa
Janiti jiwasaxa sisktanxa
II. Conjugación del verbo saña en tiempo futuro
Forma interrogativa
Nayaxa säti
Jumaxa sätati
Jupaxa saniti
Jiwasaxa sañäniti
Forma afirmativa
Nayaxa säwa
Jumaxa sätawa
Jupaxa saniwa
Jiwasaxa sañäniwa
Forma negativa
Janiwa nayaxa siskäti
Janiwa jumaxa siskätati
Janiwa jupaxa siskaniti
Janiwa jiwasaxa siskañäniti
F. negativa interrogativa
Janiti nayaxa siskäxa
Janiti jumaxa siskätaxa
Janiti jupaxa siskanixa
Janiti jiwasaxa siskañänixa
III. Conjugación del verbo saña en tiempo pasado cercano
Forma interrogativa
Nayaxa sayäthti
Jumaxa sayätati
Jupaxa sänati
Jiwasaxa sayätanti
Forma afirmativa
Nayaxa sayäthwa
Jumaxa sayätawa
Jupaxa sänawa
Jiwasaxa sayätanwa
Forma negativa
Janiwa nayaxa siskayäthti
Janiwa jumaxa siskayätati
Janiwa jupaxa siskanati
Janiwa jiwasaxa siskayätanti
F. negativa interrogativa
Janiti nayaxa siskayäthxa
Janiti jumaxa siskayätaxa
Janiti jupaxa siskanaxa
Janiti jiwasaxa siskayätanxa
IV. Conjugación del verbo saña en tiempo pasado lejano
Forma interrogativa
Nayaxa satäthti
Jumaxa satätati
Jupaxa sataynati
Jiwasaxa satätanti
Forma afirmativa
Nayaxa satäthwa
Jumaxa satätawa
Jupaxa sataynawa
Jiwasaxa satätanwa
Forma negativa
Janiwa nayaxa siskatäthti
Janiwa jumaxa siskatätati
Janiwa jupaxa siskataynati
Janiwa jiwasaxa siskatätanti
F. negativa interrogativa
Janiti nayaxa siskatäthxa
Janiti jumaxa siskatätaxa
Janiti jupaxa siskataynaxa
Janiti jiwasaxa siskatätanxa
Es irregular porque el verbo saña, después de perder el infinitivo –ña o –aña solo
se queda una ‚s–‛ que sería la raíz del verbo saña. Si bien esa ‚s–‛ funciona
directamente con la tercera persona, ejemplo: jupaxa siwa, para las otras se tiene
que añadir a la raíz una ‚is‛ –quizá este puede considerarse un infijo– a dicha raíz
del verbo saña para conjugar, ejemplo: jumaxa sistawa. También hay una variedad
que más parece fonético y se dice: jistati o jisthwa, es decir la raíz con ‚j‛, éste no
es m{s un producto fonológico y que el verbo no es [jaña] sino es saña, por lo
tanto el verdadero verbo es éste último.
Tata Pirutina sarnaqatapa
Tata Piruti, wawqinakapampi mayacht’asisa, Wankuta qullqi maysusipxatayna.
Jupaxa, inaya tata Satuku yanapt’chitani, sasa phunchhawi lurañatakiwa qullqi
maysusitayna. Tata Satukuxa janiwa kunsa yanapt’ankataynati. Wankunxa
waljawa manuxa makatxatayna, jaqinakata mayt’asisakiwa uka manuruxa, mä
juk’anaksa, phuqhatayna. Ukata wasitata Wankuta jilpacha qullqi
apsurakikitaynawa, ukhama jaqinakata, akjawa ukjawa churxäma, sasawa
Wankuru phuqhantañataki mayt’asitayna, Wankusa manu phuqhañataki qullqi
churarakikitaynawa. Wankuxa wali suma manu phuqhiripiña sasa juk’ampi qullqi
mayt’arakiktayna. Mä uruxa janiwa Wankuru phuqhañatakisa, uka jaqinakaru
manu phuqhañatakisa, qullqixa utjkxataynati. Ukjawa jupaxa imanaqasxatayna.
Jani wali lurañanaka amtxatayna.
1. Redacta en aymara sobre el contenido de esta fotografía.
2. Realiza tres oraciones con el verbo en tres tiempos.

También podría gustarte