Está en la página 1de 19

Journal de la Société des

Américanistes

Nuevos vocabularios de dialectos indigenes de Venezuela


B. Tavera-Acosta

Citer ce document / Cite this document :

Tavera-Acosta B. Nuevos vocabularios de dialectos indigenes de Venezuela. In: Journal de la Société des Américanistes.
Tome 14-15, 1922. pp. 65-82;

doi : https://doi.org/10.3406/jsa.1922.3908

https://www.persee.fr/doc/jsa_0037-9174_1922_num_14_1_3908

Fichier pdf généré le 03/05/2018


NUEVOS VOCABULARIOS

DE DIALEGTOS INDÏGENAS DE VENEZUELA,

por B. TAVERA-ACOSTA.

(Continuation.}

d) Vocabulario Arekuna-Chaima-Kumanagoto.

Lo correspondiente al lenguaje Arekuna lo hemos compuesto entresa-


cando palabras de los trabajos de Schomburgk con algunas tomadas
рог el doctor Luis Plassard, en 1 857, entre indios del rio Supamu,
afluente del Yuruán, y con voces que nos han suministrado los doctores
José Luis Bousignac, Lisandro Alvarado y Manuel Felipe Flores. Es el
idioma de los indígenas conocidos con la denominación de Arekunas,
moradores hoy de las riberas de los afluentes del Alto Cuvuni y sabanas
de Kamarata.
La sh ' la pronuncian como en la lengua inglesa, y asemejanza de
los demás indígenas de Venezuela, confúnden en la pronuncíación el-
sonido de la и con el de la о, el de la / con el de la e, y el der
suave con el de la / о con el de la d. También en muchas ocasiones se
escuchan confundidos los sonidos de k-s. У a veces de p-b v de m-h.
Según Bousignac, la- voz arikuna o arrikuna es sinónima o équivale a
la palabra karibi, es decir, « enemigos, déstructures,, guerreros ». Areku
signifîca « saqueo, guerra ».
Cuanto al vocabulario de los Chaimas habitadores de las regiones.del
Nořte de Cumaná y Barcelona, es extractado por nosotros de las siguientes
obras : Etudes linguistiques Caraïbes, por G. H. de Goeje, quien a su vez •
utilizó los libros de los misioneros Manuel de Yangiies, Matias Ruiz
Blanco, Diego de Tapia y Francisco de Tauste, escritas hacia la segunda
mitad del siglo xvir. También hemos tornado algunos vocablos de la*
Historia de la Nueva Andalucia, por Fray Antonio Gaulin^ de E studios
indtgeuas, por Aristides Rojas, de* Viajes -a lasregiones equinocciales del
.

Nuevo Continente, por Humboldt; y Tierra Firme, por el doctor Julio


César Salas.
Société des Américaniste* de Paris. 5
66 SOCIÉTÉ DES AMERICAN ISTES DE PARIS
Castellano. Arekuna. Chaima. Kumanagoto

Abceso aboieré
adios auidá utarai
abofetear ipeta koma peta kuma
abajo nomo nomo
abatir bueta pakia^e
adios, adios auirá, auirá
acostarse kaimitán

-
agua tuna tuna tunâ
agua caliente kuin tuna
aguacero konopo konopo
pamusi
acure ajzuri
aél ■
toya
ajicero pamusibai
adelgazar НсЫеще
agrio teçne
aguilucho tekçteke


agrandar tapieche tapetateche
aguja akutsa
ahora me voy sera uera utá akse
alto koktán
algodón v chipata
almadía > tuna kur ища kur
alzar g.uamekia^ hua,mika^
alimento tuparake huopache
amarrar mebatai
amarillo orororé
amarillo tanapiú
anzuelo koňoik
ano. uapota
ante ayer« moué ňaňao
ano (un) tauhina chirka .
pupai
araguato < aráuta arabuata
areo de flécha urapa akapid akapra,
árbol (un) iéi, itok iér iekich ekkhe
árbol de canela tuorko tuorko
ardilla chehtukuto
armadilío kachikamu kachikamu
NUEVOS.VOCABULARIOS DE DIALECTOS INDÍGENAS DE VENEZUELA 67
Castellano. Arekuna. Chaima, Kumanagoto.

apagar ebeka epka


aprender imemekd topia guechepa^ hueiepa^e
aprender senauá
apartar kuahoipar
apretar apichiâ
aquél chikatá
aquí kuné
arrendajo (ave) tasao
arrojar, lanzar majó deksé
arena duasakd .
asar ipura ipua^e
asar ikirima^ eskirima
atropellar guaîàpai huatkmache
atrás benai benai -
a ti euya
auyama auiama
avaro amonkt amonike-
avalorios gatsú urú
axila iebatá
ayer koma mueňdn
ayer iepui
bajar las aguas ара atapa
bailar manunkai
bailar shimanoné
bastante tukemán
bastante kaipura
barba (mentám) ietamui
barbas ■ ietamui shipoi
batata chá, chak
báquiro* puinká tirigua
batir el agua tipi%kua%e
baňarse ekupai
baňarse éku^ená
barbasca inék
blanco amunto
blanco orankopán
bravo ebureká
brazo iemekón
beber enéia. chenik
68; SOCIÉTÉ DES AMÉK1CANISTES DE
Castellano. Arekuna . Chaima. Kumanagotô. • Щ
Щ
beber numbai
bejuco botuko Щ
besar pichukadâ 1
bigotes potu shipoi 1
boca potu, mdd
bonito okupé, uakipé
boa^ ekeima ekaima M
1
bostezar mdá kabina
botar itú amà к
botella botorô -
bueno okupé, uakipé pokmano pokmé 1
buen dia ňar man uéi
buenas tardes kumamu emutana
buenas noches tumui ammán
buscar enematai
cabellos pupai shipoi
cabeza pupai, apuwai
cacheté upetd 1
campo sembrado umae chara
caimán iakaré yuchur,
oropi
huanapurcherut щ
Щ
cangrejo тещ kuâ
carne ipum pun
caer katapar iená ■
café kaspé i
cantar ereninikd
cantar kamauik )
caracol kuakua kuakuara chiuata \
3

caliente kuiné î

calor komité, komitá !


cambur mékurûk
caminar aima utd .
caminar utâ aksé ■
casa tapui, uaipa ata, pata patar
karamakata • Ш
Щ.
1
1
carbon karamakat
camino aidma -
camino etania, chitane
canalete kanao paré
candela apok, apoi apoto apopto Щ
caňo ken, keni
NUE VOS VOCABULARIOS DE DIALECTOS INDÍGENAS DE VENEZUELA 69 г
Castellano. < Arekuna. Chaima. Kumanagoto.

cargar taritadd
casabe ekéi
catarro atone
caucho tomorô ■ paramai

carey karay
cazar purân
cazo de barro karerù
claro âksêin
clavar tepuemuespue huekpuenipia^e
cejas iemê shipoi
centro teobán
cedro huoperi ,
cerca mitchebrd ' chepra .
cerdo de agua < chiguiri chihuiri
cerbatana kurai kurato kurapo
cerra nip, uipui tipue hipue/hipur
ceniza huerimno -
cesta akai, uaiari
cielo kakn ' machira
cigarillo tamue karet
ciempiés kumape^ kumepe •
ciruela marapa
co jer mua ànunkà
cocuyo kukûi,< kukuyo
colibri tuHûi ■ tuhui tukuxe
colmena huepaii
comején kumarata muko
comer endanai
corner endanapai
Colorado shabiû '
comprar amadaksé*
comprar urekê grepé
comprar seize unematôn eneko
çomo estas? eiparemàn ?
cómo te Hamas? enekén amud ?
conuco umae
corocoro (ave) korohro •
cortar akotí á mupukanka ipue%ache
corona vorckur
70 SOCIÉTÉ DES AMÉR1CANISTES DE -PARIS
Castellano. Arekuna. Chaima. Kumai

contar ikuâ puid


cordel atchoa
correr panapé
corteza pippá
corriendo unéretd panapé
costillas iborrokpá
cuchillo maria mária mária
cuándo vienes? aiorai iauňepui ? -
cuándo tevvas? ekhara^ane utâ'
aksé ?
cuándo te vas? aiuaraiân utd ahé?
cuerpo humano kaipeun
cuándo llegaste ? 4 uaraidn iepú ?
cuello mueipué pemuir - ipumuir '
cuerno yerar
culebra de agua ui tuna okore
culebra okôi, aurak akorere

,
curar eminta topé ipunankpui etipnopi

curandero , piachiman piache pia^amo


cunaguaro marakurd teeppotuo
cuidado ! akane kanân !
curiara / kanao-
chaparro • karrao •
chinchorro kamí,- kuaimí .
chinchorro акиак
chorro, raudal теги, merumdá
chupar '. onoku enoku
dar smekl ereba toké á
dame аса ! abiká ! ,
danta máipuri •

defecar - uekapotai
defecar iempotá •
dejar ene • ine
dedo yiňa
dedo pulgar yiňa yun
dedo meňique yiňa yami
dedo anular yiňa porón
dedo indice yiňa shenatindók
'

dedo del medio yiňa anapón


NUEVOS VOCABULARIOS DE DIALECTOS INDÍGENAS DE VENEZUELA 71
Castellano. Arekuna. Chaima. Kumanagoto.
despertaiv- kapai
despacio mónapé ■
día uéi, ueyu
diablo kanaima iborokiamo
diente nié
de donde vienes? embina iépui keusé ?
Dios majteo
Dios \ kapitini
Dios bramáj -
dolor ikúremá-^
dolor de cabeza pupai ikú remá
dónde está ? akte kenai?
dónde está? aito kenai ?
dormir uenumbai
dormir uenumuí
dormir chiuénuntá
dulce abí kupé tebetukene tubetukié
el mukserá
iaré~
embuste engutá
embustero okope - koyope
0 mataruko
enea (gramínea)
encender ipotorechin tipotro^e
enfermo iaochá, oneipé
enfermedad eneipenai
encontrar tupurche chopór-
enterrar iumatai
ensenar guepaz huepa^e
escribir menukadá *
escoba guimá
este, esto ché' en,'eni en, • enin
enviar yenokur^
estómago iebán
estar huepati
está bien uaki bemán -
está crudo uaki man
está bueno uaki beai
escopeta arakapu^a
fspinazo itorrokpa
espinazo rakundá
72 SOCIÉTÉ DES AMÉRICAMSTES DE PARIS J
Castellano. Arekuna. Chi Kumanagoto.

espina piriti pirichu ", piritu


escupir bieiakû
espuma akorón chakrôn
estrella sirïka ipet puen ipeti puin
estrella • chirïka
esposo.' tamo pué
esposa nopui, uaírá ■
estrujar epuere
faltar abhepu- huakina^e
féo cn-uarapé
fin chakoyu iakôi
frijol kumana kumana
frente iemerâ
frío komikè
fruta , soperú
fîebre komitadai -
.

flécha pureu, puleu > •


flécha - urè arimâia
flor teabru
fuerte '
teipa teipa
fuego - apoi, apok apoto - apopto '
gallina korakok
gallina de monte marùi kurúi
gallo kurát
gallito de monte kananaru
garrapata kaimatek kaimueke
gato . michi -
gavilán hukúi karakari
garza noré
gente gente, kol chota
golondrina- teyra
guerra - arekâ
guerrero arekuna •
guacharaca - huacharaka
guayuco uaikà
guayucode mujer sabiyú
guacamaya row
gusano .
grande - kaipún . ima
NUEVOS VOCABULARIOS DE DIALECTOS INDÍGENAS DE VENEZUELA 73
Castellano,- Arekuna. Chaima. Kumanag-oto.

grande kaikumbd
graznido erifptok
gran espiritu burdmajd
grues о kaïkaumbè • tomokonem. tepuche
hablar, decir тагтй

hambre ebéi iéi


hacha uàkd
hamaca haimí, kuaiml
hacer. tiriche -
tirya^
hermano mayor iakôn
hermano menor urûiko -
herir ipitka
herida tereki
hermana parý, párují
hicotea kúrami
hilo binimú i
.hija гаещг
hijo urumí miko miko
higado terepâ
hoj as iaré
nombre tiarati uaikiri - uaikiri
nombre ■ pemôn l
hombro tnotaipú
hollín gueret natě s
horcón chipasaná
hormiga kiyaguek ki iahueke
hormiga negra kuyuk
hoj sira ián chiuana
hueco ipoota hakapuè
,

huevo gimoi, pumoi


lmrao koresén -
iguana guaima ihuana
igual sikai tare
ir itère
isla iaunó parahua iabudn
intestinos cunun pud

i. El doctor Boussignac nos informa que la voz pemón es título que sólo se da a un
guerrero Arekuna.
SOCIÉTÉ DES AMÉR1CAMSTES DE PARIS


Castellano. Arekuna. Ghaima. Kuno

incienso kucheme
jobo marapa
labios iepi
labios mdá bipué
lagartija guaima gúa
lapa uraná irapa
lavar ikokak e^emiate
lejos chinta
lejos menichá
lengua unú,- taní nuri
largo nosambé -
lenguaje - maimur
lágrimas tenu puáropuá -
levantar, alzar. anepu
león kusariuara
lij его к . are pera
lombríz moto motoguari
ligar timteche
liyiano teguenupra-
loro toron
loco tuarepuin
lucero sirika Ztra^ TJrachi
luna nuna . nuna nuna
lunar * kappi minak
.

luz , chiké
luz del sol- uéi pún
llaga - arek, eneipeyi .
Hano - tuke
lleva eso allá ! areberá te atá!
Hover tuna konopo uiepui
lluvia konopo konopo • konopo
llorar uaraumué
macana apue^ana rapoto
machete kasupara
maděra géi
madre mamái, chán. mama mama
malo euapomán ■ ma^pe maxpe
malo machir machir
maiz erepa
NUEVOS VOCABULAIUOS DE DIALECTOS INDÍGENAS DE VENEZUELA 75
Castellano. Arekuna. Chaima. Kumanag-oto.

mano uyema, uyena


manati kuyumuri
maňana (adv.) penainè
manana (la) erama put tana
mapuey napui
martillar *
guatima^
mar (el) parahua
más grande Ыгрйп be
matar creuka рига
marinero ipotu pon
medico tumaipuê
merey errôi/
mes nuna
mirar enek
miel uani r
mío ianumdn ,
miedoso ara^tm'nke tarage
mochuelo arahuiri
mojar seanù tunapopaiâ
morder echéka yekache
moriche alaguai
' hira •
m or ro coy angamori kuramîhua
mosquito (sp.) nungá .
mosca gúeregué
mono iuarká
monte ichd, turaîà
montafia churetá
morir_> etikai к
muchacho muré, muerê
muchachito chikiriho l
mujer poeli, uarich .- guari^ huaricha .

muslo uiachi, kupêi


muy sabio iarimân
muela ietard
mucho tukemân
mucho kaipura
muerto etikosak

1. El subfijo iko es de disminucion, probablemente tornado del castellano.


76 SOCIÉTÉ DES AMÉRICAKISTES DE* PARIS

>
Castellano. Arekuna. Ghaima. Kumanagoto.

muchacha ' amanôn


muîieca del brazo ňemekuro
murciélago mâribâ
naci do jefe . mum ito
nariz ieuna
nariz (mi)' uyeùna
nalga iauriyepa
negro karikutú tikitne tikirine
nervio viril yaukt, taukú
nervio viril yaskún, nokudo
nino sipui
no purà - pra
no hay anUmân
no hay ietere kápo
noche kappui
no se iàkâi purá
no tengo andosi purá '
no se su idioma putáia purá amainó
nubes katurúi, serikó
nuestro * iurl nomén
îiame periyá
ocumo naipín *
ojo tenu y yènurit
oler chikànadd
oreja pana
orinar setapoti '
orina chutapaché
oscuro uarepué
oscuro ikomanui
oso melero guericht
oso palmero anya
о ruga orke orko
otro lado chin
adanlí'
' poirá
oye, atiende !
palmera - chaguara arakûi
paila ori io ■
pájaro chi ptinán 1

1. Nombres particulares de pájaros son lossiguientes : tarai, oroibo, uarami, uyapok,


uauyara, etc.
NtEVOS VOCABULARIOS DE DIALËCÎOS tNDÍGENAS DE VENEZUELA • 77
Castellano. Arekuna. Chaima. Kumanagoto.

padre papái, yun papa


pan tetekua
papel papendrû
pariente yemar '
patio puroro
palo tarikâ
paujil kibokira
paňuelo paimira
pared akuru
pava de monte okira, uckira
pedir. enepekate huepekatit
pechos, manias manati
pelo shipói
pescado murok uoto
perro peru
perro de agua kahuare (
pestaňas ienú shipói
peine amaka^ amakachi
pereza kurbapsa
pez (sp.) guaraguara
pequeňo atupaié pichanón ' pichaku
perico kirikiri
piedar top, tipu
pies utd
pierna ipéi, uiek\i
piňa kaibara ■
piojo adàn
plátano kuratana
playa щЫ
plomo . piroto
polio chikiritoko
poblar yapatapta
pólvora kurubara
prestar saratega -
principio teobdn ,1
primero kurubi
purguo . puruèi
puerco espin inikra
pulga, nigua chik chike %ika
78 SOCIÉTÉ DES AMÉR1CANISTKS DE PARIS
Castellano. Arekuna. Chaima. Kumanag*

pueblo pororo
pus nechenkai
pulgar y ma y un -
punta takien fekien
punado chepur chepur
que? au ? ackù 1
quebrar iiaka^
que dices ? taure ?
que quieres ? aitok ?
quemar mate enatke-


querer ipiri
quiero comer endamu paiydi
rabipelado mapcha
racimo uarayo
raspar imikid^ buerakia^e
raton . muerekt
rayo kolméi
redondo yètnuit
reir taurikai me^eunepiân
regresar irama
relámpago gïkara mépui-
revolver arakabujik titir
responde ! gueyuhé! eyukô !
reloj uéi mura yî
rio tund tuna, ikuar ■yukuar, tuna
rio grande kaikún tund
rio crecido^ jumd tund
ribera tuna yarar
ron sopi -
ropa upon
rostro giembatâ
saber guayaguana^ , iheua mana

sabio piachimdn.
salar inetmai теща^е
sal sararu
samán ahuari
sacer'
chirop
saqueo arekú
saludo a iaremdn
NUEVOS VOGABULARIOS DE DIALECTOS INDÍGENAS-DE VENEZUELA 79
Castellano. Arefcuna. Chaima. Kumanagoto.

sabroso kanape
sancudo mápiri
sancudo pequeňo mapiriho
Ser supremo hate papá
seco tayure taturoche
serial ar yakua^e yukpa^e
seňor jáu
se fué netál
sepultar iumatái aguayache
.

salto, raudaî ^ rneru


sentarse itoechi
sa baňa nanapo
saliva tágu tapní
salsa de ají kumachi
si na, iňá - taire teré
sol uéi
soltera . atamopui
soltero anopui
sombrero auock
sonar mainái
sonar opa denitak
soplar giromá
sudor sramutái
tabaco tamui
techar gitamueya^ chamomtir
techo tapuruka
tábano turek turoko
tarde komamuipé
tapara uái, bát
temer tapren
tener verguenza ерщта
tráigame ! tneka !
tengo hambre ebachi
tengo hambre ibambé
terminar ■ ekka
tierra nono, nunk
tijeras arkói
tigre - kaikusi kocheiku koçeiko, ekere
,

tinaja bdi. uái mûhura


80 SOCIÉTÉ DES AMÉKICANISTES DE PARIS
Caslellano. Arekuna. Chaima. Kumanagoto.

tia uarí-ú
tio yuèi yaur yahuo
tizón uasto
tomar patama
tortug-a payé, kani
tobillo kuainapéi
todo. tupuari
todo tamborô
totuma kdmok
troje barabâkoa
tu amuorà •
tuyo amuônumdn
trueno kormê
ulcéra kuruguro
uno, uno sólo teukên tokuene
uňa pupa
una del pié utd pupa
vaciar ikamo tikamo^e
vaina mima
valeroso ara^impra
vamos lij его ! ňaré aleperd !
venado sari, uaikuén
veneno imoronet
verde ichcne
vergiienza tipiapanche
vieja nosandôn
viejo aliakéi
vientre urostd
vientre irrotd
vientre uenepud
viento giromd
vulva poita, puyi
yo aura, iurd ure-
yuca krisé, katsé
zamuro kurum kurum kurmno
zorra . iborohô. '
NUEVOS VOCABULARtOS DE DIALECTOS INDÍGENAS DE VENEZUELA 81
La numeración de estos lenguajes es la siguiente :

Arekuna. Chaima. Kumanagoto.

1 taukiná tibin tehuin


(Schomburgk dice
tanking)
2 chagné, sakinê achako açake
(Schomburgk dice (Humboldt dice akko)
atsakane)
3 seberán achorao • a%prao
(Schomburgk dice* (Humboldt dice oroa)
seber au wani)
4 tukê, sagrarané ispue. . utiçpue
5 tukera manda emiatone
6 aikutuh tibin chopona tehuipona
7 kekure mando
8 tukê uin mando -'
9 saire mando

10 senare manda enixapebana emia temere .


11 tebin peta tehuipta pueke
15 oto yera petpe ponapta pueke
16 tibin peta yotoi tehui ponapta pueke
20 tibin choto tehui choto.

e) Vocabulario Palenke.

Del dialecto denominado Palenke apenas si hemos podido recojer las


siguientes voces •
agua ч tuna oso palmero anya
báquiro puinke perro de agua kaguari poka '
casa pata pereza (animal) kubapça
gente kooto • cerdo de agua' chiuiri
morrocoy kúrami • rabipelado mapcha
mujer guartcha tigre • ekere
tinaja mukra uayuco maritur.
Este dialecto es completamente afin del Kumanagoto y del Chaima, y
corresponde, рог tanto, a laagrupación linguística Pariana. Los Palenkes
eran vecinos de los Ghaimas y Kumanagotos. Las palabras transcritas
las hemos tornado de la mencionada obra del Rvdo. Gaulín.
Société des Amèricanisles de Paris.
82 SOCIÉTÉ DES AMÉHICANISTES DE PARIS
De la importante obra sobre estudios etnograficos,ya citada, del doctor
Salas, tomamos también las siguientes voces Kumanagotas :
Agave maguey nombres de
plantas bósua,karapa
anegadizo uamikua "*• nombres de mà-
riscos uakuko, chipichipi
araňa iskuriki nombres de maperite, akuri,
arrendajo pupitiri ■ males bibana ■
cacique akribano coca i ayo
chicha tamegue nombre de árbol ua macho
faldeta uayuko - nombre de bebida kaino
lechuza kauiri nombre de fruta mada, kechue
maiz amapo » » makuaochapa
perla ko%ira okoyope
turpial turicha » » paikuruko.

También podría gustarte