Está en la página 1de 20

Aymara I – UNJBG Prof.

Cesar Ticona

FONÉTICA Y FONOLOGÍA AIMARA

1. FONEMAS CONSONÁNTICOS

El aimara tiene veintiséis fonemas consonánticos. A continuación, cada uno


de ellos, según el punto y modo de articulación.

b d p v p g
i e a e o l
l n l l s o
PUNTO DE b t a a t t
ARTICULACIÓN i o t r a
a a l e v l
l l e s e
e v s l
MODOS DE s e a
ARTICULACIÓN o r
l e
a s
r
Simples p t ch k q
Oclusivas Aspiradas ph th chh kh qh
Glotalizadas p’ t’ ch’ k’ q’
Fricativas s x J
Nasales m n ñ
Líquidas laterales l ll
Vibrante r
Semiconsonantes w y
Fuente: Cerrón (1994, p. 23) y Huayhua (2001, p. 65)
Aymara I – UNJBG Prof. Cesar Ticona

Estas consonantes son las que se consideran para la escritura, según el


criterio unificado. A continuación, se presenta la realización de cada fonema:

FONÉTICO FONOLÓGICO GRAFÉMICO EJEMPLO CASTELLANO


[p] /p/ p Para Frente
[ph] /ph/ ph Phara Seco
[p’] /p’/ p’ P’ataña Picotear
[t] /t/ t Tapa Nido
[th] /th/ th Thaya Frío
[t’] /t’/ t’ T’ant’a Pan
[ch] /ch/ ch Chara Pierna
[chh] /chh/ chh Chhala Trueque
[ch’] /ch’/ ch’ Ch’ama Fuerza
[k] /k/ k Kanka Asado
[kh] /kh/ Kh Khankha (áspero)
[k’] /k’/ k’ K’ank’a Sucio mugre
Gallo
[q] /q/ q Qala Piedra
qamaqi Zorro
liqiliqi
[qh] /qh qh Qhatu Feria
qhumantaña Abrazar
[q’] /q’/ q’ Q’uma Limpio,
pulcro
Q’ixuq’ixu Relámpago
[s] /s/ s Saraña Ir
[h] /j/ j Juri Basura
[x] /x/ x Jaxu Picante
Aymara I – UNJBG Prof. Cesar Ticona

[r] /r/ r Ramara Casa


simbólica de
los
matrimonios
[m] /m/ m Marka Pueblo
[n] /n/ n Naya Yo
[ñ] /ñ/ ñ Ñuñu Seno
[ll] /ll/ ll Llachu Alga
[l] /l/ l Larusiña Reírse
[w] /w/ w Wari Vicuña
[y] /y/ y Yatiqaña Aprender

2. FONEMAS VOCÁLICOS

La escritura de la lengua aimara, con el criterio unificado funciona con tres


vocales, los cuales son: a, i u.

Zona de ubicación Anterior Central Posterior


Modo de articulación
Alta o cerrada i U
Baja o abierta a

Sin embargo, para la pronunciación se utiliza nueve vocales: [i, I, e E,


u, U, o, O, a]. Estas vocales solamente son alófonos que varían en el habla
por la presencia de los consonantes post velares: q, qh, q’ y x. Las
realizaciones se dan de la siguiente manera:

Q
i [e] i [E]
Qh
u [o] Q’ u [O] PaqallqO

X
Aymara I – UNJBG Prof. Cesar Ticona

Ejemplos:

 Se escribre q’ixu’qixu, pero se pronuncia [q’ExO’qÉxO].


 Se escribre qamaqi, pero se pronuncia [qamaqE].
 Se escribe liqiliqi, pero se pronuncia [leqEléqE].
 Se escribe jaxu, pero se pronuncia [jáxO].
Escribe tres ejemplos más.

_________________________________________________________
_________________________________________________________
___________________________________________________

3. SEMEJANZAS Y DIFERENCIAS DE LOS FONEMAS Y GRAFEMAS DEL


AIMARA Y CASTELLANO

Grafías propias del Grafías comunes de Grafías propias


castellano castellano-aimara del aimara
b c d e a i u ph p’ th t’
f g o z h l ll j chh ch’ kh k’
m n ñ p qh q’
q r s t
ch k w x y
Aymara I – UNJBG Prof. Cesar Ticona

ARUNAKA UÑT’AÑANI

(Conozcamos las palabras)

pisi ≠ phisi ≠ p’isi


poco gato triste
puru ≠ phuru ≠ p’uru
sin mescla bosta enano

tanta ≠ thantha ≠ t’ant’a

Juntar usado pan


turu ≠ thuru ≠ t’uruña
desgastado grueso triturar
tixi ≠ thixi ≠ t’ixi
desnutrido freír bulto cosido.

APRENDAMOS LOS SALUDOS SEGÚN EL TIEMPO

 Jilatanaka, kullakanaka = hermanos y hermanas

 Suma aski alwa uruphana= que sea buen día

 Suma aski jayp’upana= que sea buen tarde.

 Suma aski arumaphana= que sea buena noche.

 Jumataki, ukhumaraki= para ti, de igual manera.


Aymara I – UNJBG Prof. Cesar Ticona

JAKHUÑANAKA (NÚMEROS NATURALES)

Maya 1 Tunka mayani 11 Paya tunka mayani 21


Paya 2 Tunka payani 12 Paya tunka payani 22
Kimsa 3 Tunka kimsani 13 Paya tunka kimsani 23
Pusi 4 Tunka pusini 14 Paya tunka pusini 24
Phisqa 5 Tunka phisqani 15 Paya tunka phisqani 25
Suxta 6 Tunka suxtani 16 Paya tunka suxtani 26
Paqallqu 7 Tunka paqallquni 17 Paya tunka paqallqOni 27
Kimsaqallqu 8 Tunka kimsaqallquni 18 Paya tunka kimsaqallquni 28
Llatunka 9 Tunka llatunka 19 Paya tunka llatunkani 29
Tunka 10 Paya tunka 20 Kimsa tunka 30

Muruq’u= 0

37 Kimsa tunka paqallquni


40 Pusi tunka
42 Pusi tunka payani
50 Phisqa tunka
59 Phisqa tunka llatunkani
99 Llatunka tunka llatunkani
100 Pataka
101 Pataka mayani
109 Pataka llatunkani
110 Pataka maya tunka
111 Pataka maya tunka mayani
112 Pataka maya tunka payani
119 Pataka maya tunka llatunkani
120 Pataka paya tunka
150 Pataka phisqa tunka
157 Pataka phisqa tunka paqallquni
200 Paya pataka / pä pataka
201 Paya pataka mayani
210 Paya pataka maya tunka
299 Paya pataka llatunka tunka llatunkani
999 Llatunka pataka llatunka tunka llatunkani
1000 Waranqa
Aymara I – UNJBG Prof. Cesar Ticona

ARUSKIPAÑANI

¿Qhawqha maranitasa Diana? ¿ Cuántos años tienes Diana?

Nayaxa paya tunka mayani maranithwa. = yo tengo 21 años

¿Jumasti yatiqiri luz? ¿y tu cuantos años tienes?

Nayaxa paya tunka kimsani maranithwa.

Waliki, paysuma.

Paysuma,

Nayaxa kimsa tunka phisqani maranithwa.

¿Qhawqa phisinitasa?

Nayaxa paya phisinithwa. = yo tengo dos gatos.

Nayaxa kimsa phisinithwa.

¿Qhawqa kullakanitasa?= kullaka= hermana

Nayaxa janiwa kullakanikti= yo no tengo hermanas

Uywanaka (animales) Ayllunaka (familia) Janchinaka (partes del


cuerpo)
Phisi Gato Awki Papá P’iqi Cabeza
(papitu)
Anu Perro Tayka Mamá Para Frente
(mamita)
Wank’u Kuy Jila Hermano Nayra Ojo
jilata mayor
Wallpa Gallina Sullkaxa Hermano Ampara Mano
menor
Achaku Ratón Kullaka Hermana Ajanu Rostro
Wallata Pato silvestre Achila Abuelo Jinchu Oreja
Chhanka/k’ank’a Gallo Awicha Abuela Chara Pierna
Uwija o iwija Oveja Jila tata Tío Nasa Nariz
(Tiyu)
Khuchi Chancho Jila mama Tía Kunka Cuello
(Tiya)
Chiwchi Polluelo (Primu) Primo Lluqu Corazón
(Chuyma)
K’alla Loro Wawa= Laka Boca
niño/
bebé
Chawlla Pez/ pescado Tunu Pecho
Urpi Paloma Ñik’uta Cabello
Aymara I – UNJBG Prof. Cesar Ticona

Jararinkhu Lagarto Puraka Estómago


K’ayra Rana Kayu Pie
Jamp’atu Sapo Ñuñu Seno
K’usillu Mono Qunquri Rodilla
kusikusi Araña Ampara Dedo de la
luk’ana mano
Q’axilu Caballo Sillu Uña
Asiru Serpiente Mallq’a Garganta
Waka Vaca Q’uruta Testículo
Urqu waka Toro Laka ch’aka Diente
Asnu (qalakayu) Burro kururu Ombligo
Wari Vicuña Kayu luk’ana Dedo del pie
Taruka Venado Jikhani Cintura

Yatiqaña Aprender Pronombres


Yatichaña Enseñar Naya (yo) Nayanaka (Nosotros)
Qillqaña Escribir Juma (tú) Jumanaka (Ustedes)
Ullaña (liyiña) Leer Jupa (él/ella) Jupanaka (ellos /ellas)
Luraña Hacer, Jiwasa Jiwasanaka (Nosotros)
trabajar (nosotros)
Manq’aña Comer Qillqaña / escribir

Thuquña Bailar Nayaxa qilltha = Yo escribo (escribo)


Saraña Ir Jumaxa qillqta = Tú escribes.
Sarnaqaña Caminar Jupaxa qillqi/u = Él/ella escribe.
T’ijuña Correr Jiwasaxa qillqtana = Nosotros
Ikiña Dormir escribimos.
Larus iña Reír
Arsuña (parlaña) Hablar
Munaña Amar Yatiqaña = Aprender
Anataña Jugar
Tak ---iña Patear Nayaxa yatiqTHA. Yo aprendo.
Phayaña Cocinar Jumaxa yatiqTA= tu aprendes
Thuqtaña Saltar Jupaxa yatiqI= el aprende
(Jaltaña) Jiwasaxa yatiqTANA = aprendemos
Jamp’ataña Besar
Ch’amjaña Trabajar Nayaxa muntha= yo quiero
Irnaqaña Nayaxa iktha= yo duermo
aprendo el idioma aymara.
Jumaxa aymara aru yatiqta. = tu
aprendes el idioma aymara.

Jupaxa aymara aru yatiqi. El/ella


aprende el idioma aymara.
JUPAXA LURI= EL HACE.
Aymara I – UNJBG Prof. Cesar Ticona

Jiwasaxa aymara aru yatiqtana.


Nosotros aprendemos el idioma
aymara.
JIWASAXA PHAYTANA= NOSOTROS
COCINAMOS.

Ikiña

Nayaxa iktha
Jumaxa ikta.
Jupaxa iki.
Jiwasaxa iktana.

Saraña

Nayaxa sartha.
Jumaxa sarta.
Jupaxa sari.
Jiwasaxa sartana.

T’ijuña

Nayaxa t’ijtha.
Jumaxa t’ijta.
Jupaxa t’iju.
Jiwasaxa t’ijtana.

Thuquña
Nayaxa thuqtha.
Jumaxa thuqta.
Jupaxa thuqu.
Jiwasaxa thuqtana.

Wawaxa t’ant’a maq’i.

PRONOMBRES PERSONALES SUFIJO DE PRONOMBRES


NOMINALES PERSONALES
- Naya= yo (primera persona) - tha = (yo primera persona)
- Juma = tú (segunda persona) - ta = tú (segunda persona)
- Jupa= él/ ella (tercera persona) - i = él/ ella (tercera persona)
- Jiwasa= nosotros (cuarta persona) - tana = nosotros (cuarta persona)
Aymara I – UNJBG Prof. Cesar Ticona

La estructura gramatical del aimara está definida en el siguiente orden: Sujeto,


objeto y verbo (SOV).
Ejemplo:
- Raúluxa p´uqumpiwa anati = Raúl juega con la pelota.

- Anuxa aycha manq’i = El perro come carne.

- Phisixa achaku unch’uki = El gato mira al ratón. Sujeto objeto Verbo S. V.

O.

El idioma aimara no admite secuencia de vocales o diptongos a nivel de la escritura


para producir diversos textos.
Ejemplo:
- Huara Huara = Estrella (incorrecto) Wara wara = Estrella (correcto )
- T’aura = lana ( incorrecto ) T’awra = lana ( correcto )

Ejemplo:
Iqiqu [eqÉqO ] = Personaje principal de las “alasitas”
Pirqa [pérqa ] = Pared.
Q’ipi [ q’ÉpI ] = Atado.
Qulqi [ qÓLqE ] = Dinero

Q
u [o] u [O]
Qh
Q’

i [e] X i [E]
Aymara I – UNJBG Prof. Cesar Ticona

KATJAWINAKA (adivinanzas)

1. Kunapachasa, kunapachasa. ¿Qué será, qué será?

Jayp’utuqiru, hacia el atardecer,

Utanakatha ch’iyarakiwa jalaqani. de las casas baja la oscuridad.

Kunapachasa? Ch’iwu Qué será? La sombra

2. Kunapachasa, kunapachasa. ¿Qué será, qué será?

maya tawaqu una mujer joven,

muytasa muytasawa usuripti. bailando, bailando se embaraza.

Kunapachasa? Qapu Qué será? La rueca.

3. Kunapachasa, kunapachasa. ¿Qué será, qué será?

Kawki markansa jaki, en cualquier pueblo vive,

Jupa sapakiwa amuyt’iri sólo él sabe pensar,

Jupa sapakiwa unanchiri. sólo él sabe dar razones.

Kunasa? Jaqi ¿Qué será? La persona

4. Kunapacha, kunapachasa ¿Qué será, qué será?

Paya kayuni, phuyunakani, tiene dos patas, tiene

Utana utjasiri, wali arnaqasiri, vive en la casa, canta

Kunasa? K’ank’a ¿Qué será? El gallo.


Aymara I – UNJBG Prof. Cesar Ticona

LAXRA CHINJANAKA
(trabalenguas)
1. Pataka uwijanakaxa, Cien ovejas

Pata pata chhukhuntanisina, corriendo por los escalones

Pata pata yapunaka, en los escalones de los pastizales

Taqpacha yapunaka manq´supxi. comen todos los terrenos pastizales.

2. Thaxti thaxtiri warmixa, Mi mujer haciendo sopaipilla

Thaxthinaka thaxthisina, haciendo sopaipillas

thayampi thayarayatayna. con el frio enfrió.

3. K’atakiwa k’ananti, Trenza rápido

Jisk´a jilataxa, el hermano pequeño

K’ansu, k’ansu sasawa, diciendo voy a trenzar y trenzar.

K´anata wiska k’ansuwxatayna y trenzaron una soga .

UNANCHAWINAKA
(Advertencias)
Maya (1). Qhipasa nayrasa uñtasiñawa, Hay que mirar adelante y atrás

Janiwa ipjama axskatañati/ sañati. Nunca se le dice directo como tonto.

Paya (2). Maya arsuwisti, arsuwiwa, Una palabra, es palabra,

Chachjama, warmjama phuqhaña hay que cumplir como varón o dama.

(LA PALABRA DE LA LEY)

Kimsa (3) Chachjama arst’awaytana. Hemos expresado como varones

Warmjama arst’awaytana. Hemos expresado como mujeres.


Aymara I – UNJBG Prof. Cesar Ticona

SAMINAKA
(Colores)
1. Chupika/wila rojo/ sangre
2. Ch’iyara/ Ch’ara negro
3. Qillu amarillo
4. Janq’u blanco
5. Larama azul
6. Ch’uxña verde
7. Janq’uwila Rosado
8. Janq’ularama / sajuna celeste
9. uqi plomo
10. Ch’umpi café
11. Kulli morado / violeta
12. Churi anaranjado

PHAXINAKA
(Meses)

1. Chinuqa Enero
2. Anata Febrero
3. Achuqa Marzo
4. Qasawi Abril
5. Llamayu Mayo
6. Marat’aqa Junio
7. Willkakuti Julio
8. Llumpaqa Agosto
9. Sata Septiembre
10. Taypi sata Octubre
11. Lapaqa Noviembre
12. Jallu qallta Diciembre
Aymara I – UNJBG Prof. Cesar Ticona

URUNAKA
(Los días de la semana en aimara)

- Domingo = Inti uru


- Lunes= Phaxsi uru
- Martes= Ati uru
- Miércoles= Wari uru
- Jueves= Aruri uru
- Viernes= Illapa uru
- Sábado= Kurmi uru

Estaciones del año

1. Otoño awtipacha
2. Invierno thayapacha
3. Primavera lakakpacha
4. Verano jallupacha
Aymara I – UNJBG Prof. Cesar Ticona
Aymara I – UNJBG Prof. Cesar Ticona
Aymara I – UNJBG Prof. Cesar Ticona

Aprendamos a conversar en aimara


Saludos:
Persona 1.
Persona2.
1, ¿Kamisaraki masi?
2. Waliki, ¿jumasti?
1. Nayasti walikiraki ¿ kunasa sutima?
2. Nayana sutijaxa……………………………… -wa
¿jumansti?
1. Nayana sutijaxa…………………………………-wa
¿Kunsa luraskta?
2. Nayaxa, aymara aru yatiqastha.
¿Jumasti?
1. Nayaxa ukhumaraki. Aymara aru yatiqastha.
2. Waliki.
¿khawkha maranitasa?
1. Nayaxa…………………………………………………………
2. Waliki,
1. ¿jumasti?
2. Nayaxa………………………………………………………….
1. Waliki.
2. ¿Kunasa munata samimaxa?
1. Nayana munata samijaxa………………………janq’uwa.
2. Jani samti.
1. ¿Jumansti?
2. Nayana………………………………….wa
1. Waliki, ukhumaxa illapa urkama.
2. Illapa urkama.
Aymara I – UNJBG Prof. Cesar Ticona

HARAWINAKA (poemas)

Suma Taykaja Mi linda madre

Suma taykaja, Mi linda madre

jumawa nayaru uywasista, tú me crías a mí,

yatiqiri utaruwa khitista, me envias a la escuela,

ullaña qillqaña, yatiqiritaki. Para aprender a leer y escribir.

Suma taykaja, Mi linda madre

jumawa nayaru uywasista, tú me crías a mí,

wali ch’iki, wali ch’amani, bien inteligente, con fuerza,

juyphi chika, thaya chika. Junto a la helada, junto al viento.

Suma taykaja, Mi linda madre

nayawa jumaru arxatasiskama, yo te defenderé a ti,

pampataraki, qullutaraki uñtanima. te miraré de la pampa, del cerro

suma munata taykaja. mi apreciada madre.


Aymara I – UNJBG Prof. Cesar Ticona

Suma liqichitu Linda centinela

Liqichitu, liqichitu, Centinela, centinela

Liqichitu p’alta uma centinela, de cabeza plana

Kayitumasa suma rusara tus pies son de color rosado.

Punchitumasa suma uqisitu. ( kuti) tu ponchito es de color plomo (bis)

Suma liqichitu, Linda centinela,

Wayrurjamawa nayramasa tus ojos son como el huairuro de color rojo

Suma liqichitu, linda centinela,

Wayrurjamawa nayramasa. Tus ojos son como el huairuro de color rojo.


Aymara I – UNJBG Prof. Cesar Ticona

BIBLIOGRAFÍA

Callo, S. (2009). Kamisaraki. Tacna: LIM

Cerrón, R. (2000). Lingüística aimara. Lima: CBC

Cerrón, R. (1994). Quechumara. La Paz: CIPCA

Gómez, D. Diccionario básico del aimara. La Paz: ABOLENA

Gómez, D. Aprendamos el idioma aimara. La Paz: ABOLENA

Huayha, F. (2001). Gramática descriptiva de la lengua aimara. Lima: IRPAQA

Mamani, Oscar. Enseñanza aprendizaje de la lengua aimara. Puno: UNA

Mamani, O. y Yucra, E. (2012). El aprendizaje de la fonética y fonología


contrastiva de la lengua quechua y aimara. Puno: UNA

Zúñiga, M. (1993). Educación bilingüe. La Paz: UNICEF

También podría gustarte