Á√Úª ¡«Ë¡≈«¬

«ÚÌ»Â∆-ÔØ◊‘

A@.@A ÙÒØ’ :
ÙÃ∆ Ì◊Ú≈È∞-Ú≈⁄ : üÊË ÷ªflÊŸÈflÊø
÷Íÿ— ∞fl ◊„UØ-’Ê„UÊ, üÊÎáÊÈ ◊ ¬⁄U◊◊˜ flø—– ÿØ Ã •„U◊˜ ¬˝Ë-ÿ◊ÊáÊÊÿ, flø˜-SÿÊÁ◊ Á„UÃ-∑§ÊêÿÿÊH
̻ԑ ¬∂Ú Ó‘Â©Ï≈‘Ø, ÙÉπ Ó∂ ÍÓÓ© Ú⁄‘Õ
Ô© Â∂ ¡‘Ó© ÍÃ∆ ÔÓ≈‰≈Ô, Ú⁄© √©Ô≈«Ó «‘ ’≈Ó©ÔÔ≈®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- ÙÃ∆ Ì◊Ú≈È∞Ú≈⁄ : ÙÃ∆ Ì◊Ú≈È ÏØÒ∂Õ Ì»Ô‘ : Ú≈ Ú≈, ÁπÏ≈≈Õ ¬∂Ú : √º⁄Óπº⁄Õ Óπ‘©Ï≈‘Ø : ‘∂
‘«Ê¡≈ª È≈Ò Ô∞’ ْÂ∆Ù≈Ò∆Õ ÙÉπ : √π‰Á∂ ‘ÈÕ Ó∂ : ÓÀ˘Õ ÍÓÓ© : √Ì ÂØ∫ Ù∂ÃÙ·Õ Ú⁄‘ : ÙÏÁÕ Ô© : «’‘Û≈Õ Â∂
: Â∞‘≈˘Õ ¡‘Ó© : ÓÀ∫ Ó∂≈Õ ÍÃ∆ÔÓ≈‰≈Ô : «‹√ ˘ «Í¡≈ ’Á∂ ‘ØÕ Ú⁄©√©Ô≈«Ó : ÓÀ∫ ¡ÀÒ≈È ’ª◊≈Õ «‘Â’≈Ó©ÔÔ≈ : Â∞‘≈‚∆
«Ï‘Â∆ ÌÒ≈¬∆ Á∆ ’≈ÓÈ≈ ’Á≈ ‘ªÕ
0 ÙÒØ’≈Ê :- ÙÃ∆ Ì◊Ú≈È ÏØÒ∂ : “‘∂ Ó‘≈Ï≈‘Ø! Ó∂∂ ÍÓ Ù∂ÃÙ· Ï⁄Ȫ ˘ ±ø «Î √π‰Õ «‹‘Û∂ «’ ÓÀ∫ ÍÃÙÈ ’Â≈
(Â∂∂) Á∂ «‘ºÂ «Úº⁄ ¡Â∂ ¿∞√ Á∆ «¬º¤≈ ¡È∞√≈ ’‘ª◊≈Õ”
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- 0 ÌπÔ‘ ¬∂Ú - Ì◊Ú≈È Á∆¡ª «ÌÚ»Â∆¡ª ˘ ºÂÚ ÂØ∫ ‹≈‰È ”Â∂ Ì◊Ú≈È «Úº⁄ Ì◊Â∆
‘πøÁ∆ ‘ÀÕ ÍÃ∂Ó ‘πøÁ≈ ‘ÀÕ «¬√ Ò¬∆ «’Í≈ Úº√ ‘Ø ’∂ Ì◊Ú≈È È∂ G.@G ÂØ∫ G.AB ÙÒØ’ º’ ’≈È »Í ÂØ∫, √Âª «ÌÚ»Â∆¡ª
Â∂ ÈΩÚ∂∫ ¡«Ë¡≈«¬ Á∂ √ØÒÚ∂∫ ÙÒØ’ ÂØ∫ AIÚ∂∫ ÙÒØ’ º’ ’≈‹ ’≈‰ »Í ÂØ∫ √À∫Â∆Ù «ÚÌ»Â∆¡ª Áµ√∆¡ª ‘ÈÕ ¬∂Ê∂ ‘Ø «ÌÚ»Â∆¡ª
Áº√‰ Ò¬∆ (Á∂÷Ø G.AD, I.BB, I.CD) Ì◊Â∆ Á≈ ¡Â∂ ‘Ø Ú∆ «ÚÙ∂Ù ÂΩ ”Â∂ Úȉ ’∆Â≈ ‘ÀÕ ¬∂√∂ Ò¬∆ ̻ԑ¬∂Ú ¬∂√∂ «ÚÙ∂ÙÂ≈
Á≈ Úȉ ’È Ò¬∆ Ú«Â¡≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ 0 ÙÉ∞ Ó∂ ÍÓÓ© Ú⁄‘ - Ì◊Ú≈È È∂ ÓÈ «Úº⁄ ¡≈͉∆ Ó«‘Ó≈, ¡≈͉∂ «‘Á∂
¡≈͉∂ ÍÃÌ≈Ú Á∆ ◊ºÒ ’«‘‰ Á∆ «ÚÙ∂ÙÂ≈ ÍÀÁ≈ ‘Ø ‘∆ ‘ÀÕ «¬√ Ò¬∆ ¿∞‘ ¡‹È ˘ ’«‘øÁ∂ ‘È, “«’ - ±ø «Î Ó∂∂ ÍÓ
Ú⁄È ˘ √π‰Õ 0 Á»‹≈ Ì≈Ú ‘À «’ «‹ºÊ∂ ‹ª ‹ÁØ∫ Ú∆ Ì◊Ú≈È ¡≈͉∂ ÓÈ Á∆ ◊ºÒ ‹ª ÓÈ Á≈ ÍÃÌ≈Ú ÷ØÒ∑ ’∂ Áº√Á∂ ‘È,
¿∞Ê∂ ¡≈Í “ÍÓÚ⁄È” “‘º√Ô” ¡≈«Á ÙÏÁª Á≈ ÍÃÔØ◊ ’Á∂ ‘ÈÕ (Á∂÷Ø D.@C, AH.FD) «’ ±ø √øÍ»‰ ËÓª Á≈ «È‰≈ ’È
Á∆ fiøfi‡ ˘ ¤º‚ ’∂ «¬º’ Ó∂∆ ÙÈ «Úº⁄ ¡≈ ‹≈Õ ÓÀ∫ ÂÀ˘ √øÍ»‰ Í≈ͪ ÂØ∫ Óπ’ ’ Á∂Úª◊≈Õ «⁄øÂ≈, Ӻ ’ (AH.FF) ¬∂Ê∂
“ÙÉ∞ Ó∂ ÍÓÓ© Ú⁄‘ - ÍÁª «Úº⁄ Ì◊Ú≈È Á≈ Ó≥ÂÚ ‘À, «’ ÍÃ≈‰∆¡ª Á∂ ¡È∂’ ÍÃ’≈ Á∂ Ì≈Ú Ó∂∂ ÂØ∫ ‘∆ ÍÀÁ≈ ‘πøÁ∂ ‘ÈÕ
Ó∂∂ «Úº⁄ Ì◊Â∆ Ì≈Ú º÷‰ Ú≈Ò∂, √ºÂ Ó‘ª«Ù∆ ⁄≈ √ø’ ¡≈«Á Â∂ ⁄ΩÁª Óȱ - Ó∂∂ ‘∆ ÓÈ ”⁄Ø∫ ÍÀÁ≈ ‘ج∂ ‘ÈÕ √ÌȪ Á∂
Ó»Ò «Úº⁄ ÓÀ∫ ‘ÀÕ 0 Â∂Ú∂∫, ⁄ΩËÚ∂∫ ¡«Ë¡≈«¬ «Úº⁄ Ì◊Ú≈È «◊¡≈È Á∆¡ª ◊ºÒª ’Á∂ ‘È, ¬∂√∂ Â∑ª √ºÂÚ∂∫ ¡Â∂ ÈΩÚ∂∫ ¡«Ë¡≈«¬
«Ú⁄ «◊¡≈È «Ú«◊¡≈È Á∆ ⁄⁄≈ ‘ÀÕ ⁄ΩËÚ∂∫ ¡«Ë¡≈«¬ Á∂ Óπº„ «Úº⁄ Ì◊Ú≈È È∂ ÍÓ Ì»Ô‘ ÍÃÚ’ÙÔ≈«Ó ◊©Ô©≈È≈Ȫ ◊©Ô©≈È
ÓπºÓÓ© «’‘≈ ‘À Í ¬∂Ê∂ Á√Ú∂∫ ¡«Ë¡≈«¬ Á∂ ¡≈øÌ «Úº⁄ “ÙÉ∞ Ó∂ ÍÓÓ© Ú⁄‘, «’‘≈ ‘À, «‹√ Á≈ ¡Ê ‘À «’ «◊¡≈È Ó≈◊
«Úº⁄ √Ófi Á∆, «ÚÚ∂’ «Ú⁄≈ Á∆, Óπº÷Â≈ «‘øÁ∆ ‘ÀÕ √≈Ë’ Ú⁄Ȫ ˘ √π‰ ’∂ «Ú⁄≈ Í»Ú’ ºÂÚ ˘ √Ófi ÒÀ∫Á≈ ‘ÀÕ 0
Ì◊Â∆-Ó≈◊ «Úº⁄ ÙË≈ «ÚÙÚ≈√ Á∆ Óπ÷Â≈ «‘øÁ∆ ‘À, «¬√ Ò¬∆ √≈Ë’ Ú⁄Ȫ ˘ √π‰ ’∂ ÙË≈ «ÚÙÚ≈√ Í»Ú’ Ó≥È
ÒÀ∫Á≈ ‘ÀÕ «¬√ Ò¬∆ ¬∂Ê∂ ÍÓÓ©, Ú⁄‘ «’‘≈ ‘ÀÕ 0 Ô© Â∂ ¡‘Ó© ÍÃ∆ - ÔÓ≈‰≈Ô, Ú⁄ √©Ô≈«Ó «‘ ’≈Ó© ÔÔ≈ - 0 √π‰È
Ú≈Ò≈ Ú’Â≈ «Úº⁄ ÙË≈ Â∂ Í∂ÃÓ º÷‰ Ú≈Ò≈ ‘ØÚ∂ Â∂ Ú’Â≈ Á∂ ¡≥Á √π‰È Ú≈Ò∂ Íë «’Í≈ Í»Ú’ «‘ Ì≈ÚÈ≈ ‘ØÚ∂,
ª ‘∆ Ú’Â≈ Ú⁄È ¿∞√ Á∂ ≈‘∆∫ ’‘∂ ◊¬∂ «ÚÙ∂ ÙØÃÂ≈ Á∂ ¡≥Á ¡‡ºÒ »Í ÂØ∫ ‹øÓ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ÙÃØÂ≈ Á∆ π⁄∆ Ì◊Ú≈È Ò¬∆
ÍÀÁ≈ ‘Ø ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ 0 «‘Â’≈Ó©ÔÔ≈ - 0 Ùø’≈ Á» ‘Ø √’Á∆ ‘À «¬º’ Í≈√∂ Ì◊Ú≈È ’≈ÓÈ≈ Á∆ «È÷∂Ë∆ ’Á∂ ‘È, Á»‹∂ Í≈√∂
¡≈Í ’≈ÓÈ≈ «’¿∞∫ ’Á∂ ‘È ? ‹Ø ¡≈͉∂ Ò¬∆ √πº÷ ¡≈≈Ó ÌØ◊ Á∆ «¬º¤≈ ‘ØÚ∂, ¿∞‘ ’≈ÓÈ≈ ‘ÀÕ Í ¬∂Ê∂ Á»√«¡ª Á∂ «‘ºÂ
Ò¬∆ ÍÃ≈‰∆¡ª Á∂ ÌÒ∂ Ò¬∆ ’∆Â∆ «¬º¤≈ ‘ÀÕ «‹√ «Úº⁄ √Ϻ Â≈ ÌÒ≈ ‘ÀÕ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- ‘π‰ º’ ¡‹È ÙÃ∆ «¥ÙÈ ‹∆ ÚºÒØ∫ ¿∞⁄≈∆ Á≈Ù«È’ «√µ«÷¡≈ ˘ ÏÛ∆ ÙË≈ È≈Ò √π‰ «‘≈
‘ÀÕ ÙÃ∆ «¥ÙÈ, ¡‹È Á∆ «¬√ ÙË≈ ¿∞µÍ Ï‘π ÍÃ√øÈ ‘È Â∂ ⁄≈‘πøÁ∂ ‘È «’ ‹Ø ’∞ºfi ¿∞‘ ¡‹È ˘ ‘π‰ √Ófi≈¿∞‰ Òº◊∂
‘È, ¿∞√ ˘ Ú∆ Í«‘Òª Úª◊ √π‰Á≈ ‘∂ Â∂ ◊둉 ’Á≈ ‘∂Õ Ú∂ÁªÂ’ √º⁄ ª «¬‘ ‘À, ‹∂ ¡«Ë¡≈Í’ ⁄Â∞ ÏπºË∆Ó≈È ¡Â∂
⁄∂ÂÈ ‘À ª Ù≈«◊Á ˘ Ú∆ ¡«‹‘≈ ‘؉≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ” ÙÃ∆ «¥ÙÈ ¡Â∂ ¡‹È ÁØÚ∂∫ «¬√ ’ÊÈ ¿∞µÍ Í»∂ ¿πÂÁ∂ ‘ÈÕ ◊π»
¿∞√∂ «ÙÙ ˘ ‘∆ «◊¡≈È Á∂ √’Á≈ ‘À, ‹∂’ ¿∞√ ¡≥Á ◊π» ÍÃÂ∆-ÙË≈ √«Â’≈ Â∂ ‘Ø ÈÚª ’∞ºfi ‹≈‰È Á∆ ‹«◊¡≈√≈
‘ØÚÕ∂
n n n
A@.@B ÙÒØ’
Ÿ ◊ ÁflŒÈ— ‚È⁄U-ªáÊÊ—, ¬˝-÷fl◊˜ Ÿ ◊„UØ-´§·ÿ—– •„U◊˜ •ÊÁŒ— Á„U ŒflÊŸÊ◊˜, ◊„UØ-´§·ËáÊÊ◊˜ ø ‚fl¸‡Ê—H
È Ó∂ «ÚÁπ‘ √π◊‰≈‘, ÍÃÌÚÓ© È Ó‘Â© ÙI©Ô‘Õ
¡‘Ó© ¡≈«Á‘ «‘ Á∂Ú≈È≈Ó©, ӑ© ÙÃŒŒÙI∆‰≈Ó©⁄ √©ÚÙ‘®
 0 ÙÏÁ ¡Ê :- È : È‘∆∫Õ Ó∂ : Ó∂≈Õ «ÚÁπ‘ : ‹≈‰Á≈ ‘ÀÕ √π◊‰≈‘ : Á∂ګ¡ª Á∂ ‹‹Ó≈ÈÕ ÍÃÌÚÓ© : Ó»ÒÕ
È : È‘∆∫Õ Ó‘Â©ŒŒÙIÃÔ‘ : Ó‘≈È «Ù∆Õ ¡‘Ó© : ÓÀ∫Õ ¡≈«Á‘ : ¡≈øÌÕ «‘ : Ò¬∆Õ Á∂Ú≈ È≈Ó© : Á∂ګ¡ª Á≈Õ Ó‘Â©ÙÃŒÙI∆‰≈Ó©
: Ó‘≈È «Ù∆¡ª Á∆Õ ⁄ : ¡Â∂Õ √©ÚÙ‘ : ‘ Â∑ª È≈ÒÕ
0 ÙÒØ’≈Ê :- Ó∂∆ ¿∞ÂÍÂ∆ ¡ÊÚ≈ Ó∂∂ ÍÃÌ≈Ú ˘ È≈ ª Á∂ÚÂ≈ ÒØ’ ‹≈‰Á∂ ‘È, È≈ ‘∆ Ó‘ª«Ù∆ ÒØ’ ‹≈‰Á∂
‘ÈÕ «’¿∞∫ ÓÀ∫ ‘∆ √Ì Â∑ª È≈Ò Á∂ګ¡ª ¡Â∂ Ó‘ª«Ù∆¡ª Á≈ ¡≈«Á’‰ ‘ª, ¡ÊÚ≈ √Ø ‘ªÕ
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- 0 È Ó∂ «ÚÁ©‘ √π◊‰≈‘, ÍÃÌÚÓ©È Ó‘Â© «ÙIÔ‘ - Ì≈Ú∂∫ Á∂ګ¡ª ... (.≤... √©ÚÙ‘∂®)
Á∂ √∆ ÏπºË∆ ÒØ’ √≈Óº◊∆ ¡≈«Á «ÁÚÔ ‘È «Î Ú∆ ¿∞‘ Ó∂∂ ÍÃ◊‡ ‘؉ ˘ È‘∆∫ ‹≈‰Á∂Õ 0 ÓÂ©Ù©Ô «ÙÃ¤Í ¡≈«Á ¡ÚÂ≈
»Í ÂØ∫ ÍÃ◊‡ ‘πøÁ∂ ‘ÈÕ √ëه∆ «Úº⁄ «’«¡≈ Ì≈Ú Â∂ «ÚÌ»Â∆ »Í ÂØ∫ ÍÃ◊‡ ‘πøÁ∂ ‘ÈÕ «¬√ Â∑ª Ó∂∂ ÍÃ◊‡ ‘؉ Á∂ ¿∞Á∂Ù ˘
Ò’Ù ˘, ‘∂±¡ª ˘, Á∂ÚÂ≈ Ì∆ Í»≈ Í»≈ È‘∆∫ ‹≈‰Á∂Õ ¿∞È∑ª ˘ Ó∂∂ ÁÙÈ Ï‘π ’«·È≈¬∆ È≈Ò ‘πøÁ∂ ‘ÈÕ ¿∞‘ ª Ó∂∂
ÁÙÈ Á∂ ¡«ÌÒ≈Ù∆ «‘øÁ∂ ‘ÈÕ (AA.EB) 0 ¬∂√∂ Â∑ª «‹È∑ª Ó‘ª«Ù∆¡ª È∂ Ó≥Âª, «Ú«Á¡≈Úª Â∂ «ÚÒº÷‰ Ù’Â∆¡ª ˘
ÍÃ◊‡ ’∆Â≈ ‘À, «‹‘Û∂ √ø√≈ ÂØ∫ ¿∞µ⁄≈ ¿∞µ·∂ ‘ج∂ ‘È, ‹Ø «ÁÚÔ ¡ÈπÌÚ ÂØ∫ Ô∞’ ‘ÈÕ «‹È∑ª Ò¬∆ ’∞ºfi ‹≈‰È≈ Â∂ Í≈¿∞‰≈
’∞ºfi ’È≈ Ï≈’∆ È‘∆∫ «‘≈Õ ¡«‹‘∆ Ó‘ª«Ù∆ Ú∆ Ó∂∂ ÍÃ◊‡ ‘؉ ‹ª ¡ÚÂ≈ Ë≈‰ ˘, Â∂ ‘Ø Ó∂∆¡ª Ò∆Ò∑≈Úª ˘ Í»∆
Â∑ª È‘∆∫ ‹≈‰Á∂Õ 0 ¿∞µ⁄ ÍÁ Ò¬∆ Á∂ÚÂ≈ Â∂ «◊¡≈È Á∆ «ÁzÙ‡∆ ÂØ∫ «Ù∆ Á∆ ÍÁÚ∆ Ì◊Ú≈È ÚºÒØ∫ «ÈË≈« ’∆Â∆ ◊¬∆
‘ÀÕ «¬È∑ª ÁØÚª Á∂ ¡≈«Á Ì◊Ú≈È ‘ÈÕ «¬È∑ª ¡≥Á ‹Ø Ù’Â∆, ÍÃÌ≈Ú Â∂ Ó‘ºÂÂ≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ Ó∂∂ ÚºÒØ∫ ‘∆ «¬È∑ª ˘ ÍÃ≈Í ‘ج∆
‘ج∆ ‘ÀÕ ¿∞‘ «Î Ú∆ ÓÀ˘ È‘∆∫ ‹≈‰ √’Á∂Õ «‹Ú∂∫ «¬º’ Ï≈Ò’, Óª Á∆ ’∞º÷ ”⁄Ø∫ ÍÀÁ≈ ‘πøÁ≈ ‘À Í ¿∞‘ Óª Á∂ «Ú¡≈‘ √øÏøË
‹ª Óª Á∂ Í∂‡ ”⁄Ø∫ ÍÀÁ≈ ‘؉ Á∂ Ì∂Â, √øÏøË∆ È‘∆∫ ‹≈‰ √’Á≈Õ ¬∂√∂ Â∑ª Ó‘ª«Ù∆ «Ù∆ Á∂ÚÂ∂, Ì≈Ú∂∫ Ó∂∂ «Úº⁄Ø∫ ‘∆ ¿∞ÂÍÈ
‘ج∂ ‘È Í ÓÀ˘ È‘∆∫ ‹≈‰Á∂Õ ’≈‹ ¡≈͉∂ ’≈È «Úº⁄, Ò∆È Âª ‘Ø √’Á≈ ‘À, Í ¿∞√ ˘ ‹≈‰ È‘∆∫ √’Á≈Õ ¬∂√∂ Â∑ª
Á∂ÚÂ∂ «Ù∆, ÓÀ˘ Ó∂∂ ’≈‹ª Á∂ ‘؉ ”Â∂ ’≈È »Í ÂØ∫ ÓÀ˘ È‘∆∫ ‹≈‰ √’Á∂, «Î Ú∆ Ó∂∂ «Úº⁄ Ò∆È ‘Ø √’Á∂ ‘ÈÕ 0 Á∂ګ¡ª,
«Ù∆¡ª Á∂ ÍÃ◊‡ ‘؉ ÂØ∫ Í«‘Òª Ú∆ Ì◊Ú≈È √È Â∂ Ï≈¡Á «Úº⁄ Ú∆ «‘‰◊∂Õ Ì◊Ú≈È √«Ê ‘È, √Ê≈¬∆ ‘È, ¡Èß ‘È,
√Á∆Ú∆ ‘ÈÕ Ù’Â∆Ù≈Ò∆ ‘ÈÕ Í ÌØ◊ª «Úº⁄ Òº◊∂ «‘‰ ’≈È Á∂ګ¡ª ˘ ÓÀ˘ ‹≈‰È Ú≈√Â∂ √Óª ‘∆ È‘∆∫ «ÓÒÁ≈, Ó≈«¬¡≈
Ù’Â∆ ÂØ∫ ¤Ò ’͇ ’È È≈Ò Á≈ÈÚ ÓÀ˘ ‹≈‰ È‘∆∫ √’Á∂Õ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- ÍπºÂ Á∂ ‹ÈÓ ¡Â∂ ¿∞√ Á∂ Ï⁄ÍÈ, ¿∞√ Á∆ ‹Ú≈È∆ Á∂ «Ú’≈√ Á∆¡ª ◊ºÒª «ÍÂ≈ ˘ ‘∆ ÍÂ≈ ‘πøÁ∆¡ª
‘È ‹Á «’ ÍπºÂ ¡≈͉∂ «ÍÂ≈ Á∂ Óπº„Ò∂ ‹∆ÚÈ Á∆¡ª ÿ‡È≈Úª ¡º÷∆∫ È‘∆∫ Ú∂÷ √’Á≈Õ «ÁºÏ-«ÁzÙ‡∆ Â∂ √Ó»ÍÂ≈ Ú≈Ò≈
ÏÃ≈‘Ó‰ √≈∆ «ÙÃÙ‡∆ Á≈ √Ø Â∂ ◊Ú≈‘ ‘À, «’¿∞∫«’ «¬‘ ÍÃÌ» √Ø ÂØ∫ ¿∞Í‹∆ ‘À, Â∂ ¿∞√ «Úº⁄ ‘∆ √Ó≈ ‹≈Ú∂◊∆Õ ¡«ÚÈ≈Ù∆
ÏÃ≈‘Ó‰, Ó‘≈È «Ù∆¡ª Ú◊∂ Í»‰ ‹∆Úª Á∆ Ú∆ «’√∂ ‘ºÁ º’ √»fi Ï»fi º÷Á≈ ‘À, Í ¿∞√ Á∆ ÙØÌ≈ √Óπº⁄∂ »Í «Úº⁄ √øª
«Ù∆¡ª Á∂, ‹Ø Ó∂˜Ï≈È ‘È, È‘∆∫ ‹≈‰ √’Á∂Õ ¿∞‘ ª ÊØÛ∑∆ Ó؇∆ ÙØÌ≈ Ú«‚¡≈¬∆ ‘∆ ‹≈‰Á∂ ‘È ‹ÁØ∫ ÍÃÌ» ¡ÚÂ≈ »Í Ë≈È
’’∂ «ÙÃÙ‡∆ Á≈ ’«Ò¡≈‰ ’Á∂ ‘È, «‹Ú∂∫ ÙÃ∆ ≈Ó, ÙÃ∆ «¥ÙÈ ‹∆ È∂ ¡≈ ’∂ ˜≈ÒÓª «ÚπºË ÒÛ≈¬∆ ÒÛ∆ Â∂ ÒØ’ ’«Ò¡≈‰
’≈‹ ’∆Â∂Õ √«Â ‘º’ «¬È√≈Î ÓÔ≈Á≈, ¿∞µ⁄∂ √πº⁄∂ ÓπºÒª Á∆ √Ê≈ÍÂ∆ Ò¬∆ ’≈‹ ’∆Â∂Õ
n n n
A@.@C ÙÒØ’ :
ÿ— ◊Ê◊˜ •-¡◊˜ •Ÿ˜-•ÊÁŒ◊˜ ø, flŒ˜-Áà ‹Ê∑§-◊„UÊ-߸E⁄U◊˜– •-‚¢-◊È„U˜-× ‚— ◊àÿ¸·È, ‚fl¸-¬Ê¬Ò— ¬˝-◊Èø˜-ÿÃH
Ô‘ Ó≈Ó© ¡‹Ó© ¡È© ¡≈«ÁÓ© ⁄, Ú∂Á©«Â ÒØ’ Ó‘≈«¬ÙÚÓ©Õ
¡√øÓπ‘©Â‘ √‘ Ó©Â©Ô∂Ùπ, √©ÚÍ≈ÍÀ‘ ÍÃÓπ⁄©ÔÂ∂®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- Ô‘ : ’Ω‰Õ Ó≈Ó© : Ó∂≈Õ ¡‹Ó© : ‹Ø ÍÀÁ≈ È≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ØÚ∂, ‹ÈÓ «‘ÂÕ ¡È©≈«ÁÓ© : «‹√ Á≈
¡≈øÌ È≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ØÚ∂Õ ⁄ : ¡Â∂Õ Ú∂Á©«Â : ‹≈‰Á≈ ‘ÀÕ ÒØ’Ó‘≈«¬ÙÚÓ© : √ø√≈ Á∂ Ó‘ª Ó≈Ò’Õ ¡≥√Ó©‘©Â‘ : «‹√ ˘ ËØ÷≈
È≈ «ÁºÂ≈ ‹≈ √’∂, ‹Ø ¤«Ò¡≈ È≈ ‹≈ √’∂Õ √‘ Ó©Â©Ô∂Ùπ : ¿∞‘ È≈Ù ‘؉ Ú≈«Ò¡ª «Úº⁄ ‘ÀÕ √©ÚÍ≈ÍÀ‘ : √≈∂ Í≈ͪ ÂØ∫Õ
ÍÃÓ⁄©ÔÂ∂ : Óπ’ ’Ú≈«¬¡≈ «◊¡≈Õ
0 ÙÒØ’≈Ê :- «‹‘Û≈ Ú∆ ÓÀ˘ ¡≈Á «‘Â, ‹ÈÓ «‘ Ó≥ÈÁ≈ ‘À ¡Â∂ ÒØ’ª Á≈ Ó‘≈È ¬∆ÙÚ Ó≥ÈÁ≈ ‘À, ¿∞‘
«ÓÃÂÔ‹È≈ ¡ÊÚ≈ ÓÈ∞º÷ª «Úº⁄ ÓØ‘ ÂØ∫ «‘ ‘À ¡Â∂ ¿∞‘ √≈∂ Í≈ͪ ÂØ∫ Óπ’ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- 0 Ô‘ Ó≈Ó© ¡‹Ó© ¡È© ¡≈«ÁÓ© ⁄ - Ú∂Á©«Â ÒØ’Ó‘≈ ¬∆ÙÚ©Ó = ÓÈ∞º÷ Ò¬∆ «¬‘ ‹≈‰
ÒÀ‰≈ ˜»∆ ‘À «’ Ì◊Ú≈È ¡º‹ («‹√ Á≈ ‹ÈÓ È‘∆∫ ‘πøÁ≈) ¡È≈«Á ‘ÀÕ Ì◊Ú≈È ’≈Ò Á∂ Ú∆ ’≈Ò ‘ÈÕ Ì◊Ú≈È √øÍ»È
ÒØ’ª Á∂ Ó‘≈È ¬∆ÙÚ ‘È, ¡Ê≈ √Úº◊ «ÍÃÊÚ∆ Â∂ Í≈Â≈Ò »Í ‹Ø «ÂzÒØ’∆ ‘À, Á∂ Ó≈Ò’ ‘ÈÕ «ÂzÒØ’ ÍÃ≈‰∆¡ª ¿∞µÍ
‘’±Ó ’È Ú≈Ò∂ ‘ÈÕ Ó‘≈È ’Â≈ ‘ÈÕ 0 ¡√øÓπ‘©Â‘ √‘ Ó©Â©Ô∂Ùπ, √Ú Í≈ÍÀ‘ ÍÃÓπ⁄©ÔÂ∂ - Ì◊Ú≈È ˘ ¡‹Ó© ¡«ÚÈ≈Ù∆,
ÒØ’ Ó‘≈¬∆ÙÚ ‹≈‰ ÒÀ‰ ”Â∂ ÓÈ∞º÷ Í≈Í «‘ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ Ì◊Ú≈È ¡‹ÈÓ∂ ¡«ÚÈ≈Ù∆ ‘πøÁ∂ ‘ج∂ Ú∆ Ó‘≈È ¬∆ÙÚ ‘ÈÕ
√Ì Ê≈Úª ¿∞µÍ ‘ √Ó∂∫ «Úº⁄, √ÌȪ Á∂ Ó≈Ò’ ‘ÈÕ «ÁzÛÂ≈ È≈Ò Ó≥È ÒÀ‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘À «’ √ø√≈ «¤‰ Ìø◊ ‘ÀÕ ‹Ø ‘
«¤‰ ÏÁÒ «‘≈ ‘ÀÕ «‹√ È∂, «‹√ «¤‰ ¿∞√ ˘ Á∂«÷¡≈ ‘À, ¿∞√ ÂØ∫ ¡◊Ò∂ «¤‰ ¿∞‘ È‘∆∫ «‘≈ ‘πøÁ≈, ÏÁÒ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «‹√
È∂ «¬√ √º⁄ ˘ Ó≥È «Ò¡≈ ‘À, ¿∞√ Á≈ √ø√≈ «Úº⁄ “ÓÀ∫” Â∂ Ó∂≈ÍÈ «‘ È‘∆∫ √’Á≈Õ ÓÈ∞º÷ ˘ «¬√ Ú≈√«ڒÂ≈ ˘ √Ófi‰
Á∆ ÒØÛ ‘ÀÕ ÂØÂ∂ Úª◊ «√µ«÷¡≈ «◊¡≈È, «’√∂ ’øÓ È‘∆∫ ¡≈¿∞∫Á≈Õ ¡√Ó»Û∑Â≈ ’∆ ‘À ? √ø√≈ √∆ «’√∂ Á∂ Ú∆ È≈Ò ’Á∂
«‘ È‘∆∫ √’Á≈, È≈ ’ج∆ √ø√≈ Á∂ È≈Ò «‘ √’Á≈ ‘ÀÕ È≈ ÍÓ≈ÂÓ≈ «’√∂ ÂØ∫ Úº÷ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ È≈ ’ج∆ «Ú¡’Â∆ ÍÓ≈ÂÓ≈
ÂØ∫ Úº÷ «‘ √’Á≈ ‘ÀÕ «¬‘ Ú≈√«ڒÂ≈ ‘ÀÕ «¬√ Ú≈√«ڒÂ≈ ˘ È≈ ‹≈‰È≈ ‘∆ √Ó-Ó»ÛÂ≈ ‘ÀÕ «¬√ ÔÊ≈Ê ˘ ‹≈‰È≈
‘∆ ¡√ÓÓ»Û∑Â≈ ‘ÀÕ «¬‘ «‹√ «Úº⁄ «‘øÁ∆ ‘À, ¿∞√ «Ú¡’Â∆ ˘ ¡√Ó»Û∑ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ¡«‹‘≈ ¡√Ó»Û∑ ÍπÙ Ó∂∂ √◊π‰,
«È◊π‰ √≈’≈ «È≈’≈ »Í ˘ ºÂÚ ÂØ∫ ‹≈‰ ÒÀ∫Á≈ ‘ÀÕ «Î ¿∞√ ˘ Ó∂∆ Ò∆Ò∑≈ ‘º√ ÍÃÌ≈Ú ¬∆ÙÚ Ù’Â∆ Íë ’ج∆
Ùø’≈ È‘∆∫ «‘øÁ≈Õ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- √øÍ»‰ «ÈÍ∂÷ ¡Â∂ √πÂøÂ ¡Úº√Ê≈ «Úº⁄ ÏÃ‘Ó ˘ ’ج∆ È‘∆∫ ‹≈‰Á≈, ¿∞‘ ª È≈ ‹≈‰È ÔØ◊
‘À, Ì«Úºı ÁzÙ‡≈ (¡ÚÂ≈) Á∆ Âz◊Û∆, ‹Ø Ú∂÷∆ ◊¬∆ ‘À ‹ª Ú∂÷‰ Á∆ Í륡≈ ‘À - ÍÃÌ» «Úº⁄ È‘∆∫ ‘ÀÕ ÍÃÌ» Á∆ Ï∂¡≥ Â∂
¡È∞ÌÚ ÂØ∫ Í∂∑ Á∆ ¡Úº√Ê≈ - ¿∞√ Á∆ ¡√Ò∆¡Â Á∆ fiÒ’ Ó≈Â ’∂ÚÒ «Ù∆¡ª ÓπÈ∆¡ª «Úº⁄ ‘∆ ¡È∞ÌÚ ’∆Â∆ ‹≈ √’Á∆
‘ÀÕ ¿∞‘ ¡«ÚÈ≈Ù∆ Á∆ ‘Ø∫Á ˘ Ó«‘√»√Á∂ ‘È, «’¿∞∫«’ ¿∞‘ È≈ÙÚ≈È Íë¥Â∆ Á≈ ‘∆ ¡≈Ë≈ ‘ÀÕ «¬‘ «¬ø‹ ‘À, «‹Ú∂∫ ’ج∆ «Èº’∆
«‹‘∆ √π≈÷ «Úº⁄Ø∫ √≈∂ ¡√Ó≈È ÚºÒ Ú∂÷ «‘≈ ‘ØÚ∂Õ Íø± «¬º’ √≈Ë’ Ò¬∆ «¬‘ ¡È∞ÌÚ Ï‘π ӑºÂÚÍ»‰ ‘ÀÕ ¿∞‘ ‹≈‰
ÒÀ∫Á≈ ‘À «’ ÍÃÌ» ¡È≈«Á ‘À, ¡‹»øÈ∆ ‘À, √Ï-Ù’Â∆Ó≈È ‘À, √≈∂ √ø√≈ª Á≈ ’Â≈ ‘À, Ó≈Ò’ ‘ÀÕ «¬ø‹ ‹≈‰ ÒÀ‰ «Íº¤Ø∫ ¿∞‘
«◊¡≈È∆ ω ‹ªÁ≈ ‘À, «‹√ ˘ ’ج∆ È‘∆∫ ¤Ò √’Á≈Õ Í≈Í Óπ’ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
n n n
A@.@D ÙÒØ’ :
’Èœ˜-Á× ôÊÊ-Ÿ◊˜ •-‚◊˜-◊Ê„U—, ˇÊ◊Ê ‚àÿ◊˜ Œ◊— ‡Ê◊—– ‚Èπ◊˜ ŒÈ—π◊˜ ÷fl— •-÷Êfl—, ÷ÿ◊˜ ø •-÷ÿ◊˜ ∞fl øH
ÏπË©«Â‘ ◊©Ô©≈ÈÓ© ¡√Ó© ÓØ‘‘, ’©Ù©Ó≈ √©ÔÓ© ÁÓ‘ ÙÓ‘Õ
√π÷Ó© Áπ÷‘Ó© ÌÚ‘ ¡Ì≈Ú‘, ÌÔÓ© ⁄ ¡ÌÔÓ© ¬∂Ú ⁄®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- ÏπË©«Â‘ : ÏπºË∆Ó≈ÈÂ≈Õ ◊©Ô©≈ÈÓ© : «√¡≈‰Í ÏπºË∆ ¡’ÒÕ ¡√Ó© ÓØ‘‘ : Ó≈«¬¡≈ «‘ÂÕ ’©Ù©Ó‘
: Óπ¡≈¯∆Õ √©ÔÓ© : √º⁄Õ ÁÓ‘ : √ÚÀ «ÈÔøÂ‰Õ ÙÓ‘ : ÙªÂ∆, ⁄πºÍ, ÷≈ÓØÙ∆Õ √π÷Ó© : ÷πÙ∆Õ Áπ÷Ó© : Áπº÷Õ ÌÚ‘ : ‹ÈÓÕ
¡Ì≈Ú‘ : «‹√Á∆ ‘Ø∫Á È≈ ‘ØÚ∂, ‘Ø∫Á «‘ÂÕ ÌÔÓ© : ‚Õ ⁄ : ¡Â∂Õ ¡ÌÔÓ© : ‚-«‘Â, «Èº‚Õ ¬∂Ú : Ú∆Õ ⁄ : ¡Â∂Õ
0 ÙÒØ’≈Ê :- ÏπºË∆ «◊¡≈È, ÓØ‘ ‘∆‰Â≈, Óπ¡≈¯ ’È≈, √«Â, Ï≈‘Ò∆¡ª «¬øÁz∆¡ª ¿∞µÍ √ø‹Ó, ¡≥‘’‰ Á≈
√ø‹Ó, √πº÷ Áºπ÷, ¿πÂÍÂ∆ Â∂ ÍÒØ ¡Â∂ ÌÀ¡ ¡Â∂ ¡ÌÀ¡Õ
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- 0 Ïπµ«Ë‘ = ¿∞Á∂Ù ˘ ÒÀ ’∂ «ÈÙ⁄Ô ’È Ú≈Ò∆ «ÚÂ∆ Á≈ Ȫ ÏπºË∆ ‘ÀÕ 0 ◊©Ô©≈ÈÓ©
- √≈ ¡√≈, ◊Ã≈‘Ó, ¡◊Ã≈‘Ó, «ÈÂ©Ô ¡«È©ÂÔ √ÂÓ© ¡√©∂, ¿∞«⁄µÂ ¡È¿π«⁄Â, ’ÂºÚ ¡’ÂºÚ - ¡«‹‘≈ ‹Ø «ÚÚ∂’
¡Ê≈ ں÷ Úº÷ ‹≈‰’≈∆ ‘À - ¿∞√ Á≈ Ȫ «◊¡≈È ‘ÀÕ 0 ¡√Ó© ÓØ‘‘ - √∆ Â∂ √ø√≈ ˘ ¿πÂÍÂ∆ «ÚÈ≈ÙÙ∆Ò Ó≥ÈÁ∂
‘ج∂ Ì∆ ¿∞È∑ª «Úº⁄Ø∫ ÓÀ∫ Â∂ Ó∂≈ÍÈ ’È Á≈ Ȫ - √Ó-ÓØ‘ ‘À ¡Â∂ «¬√ Á∂ È≈ ‘؉ Á≈ Ȫ ¡√ÓØ‘ ‘ÀÕ 0 ’©Ù©Ó≈ - ’ج∆ √≈‚∂
Íë «’º‚≈ Ú∆ Úº‚≈ ¡Í≈Ë «’¿∞∫ È≈ ’∂ - ¿∞√ ˘ ¡≈͉∆ √ÓºÊ≈ ’«‘øÁ∂ ‘ج∂ Ú∆ ¿∞√ ˘ √«‘ ÒÀ‰≈ Â∂ ¿∞È∑ª ¡Í≈Ë∆¡ª
˘ ¡≈͉∆ ¡Â∂ ¡≈͉∂ ¬∆ÙÚ Á∆ Â¯ ÂØ∫, ¬∂Ê∂ Â∂ ÍÒØ’ «Úº⁄ «’Ë∂ Áø‚ È≈ «ÓÒ∂ - ¡«‹‘≈ «Ú⁄≈ ’È Á≈ Ȫ ’©Ù©Ó≈
‘ÀÕ 0 √©ÔÓ© = √© √»Í ÍÓ≈ÂÓ≈ Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ Ò¬∆ √Â©Ô Ì≈Ù‰ ’È≈ ¡Ê≈ «‹Ú∂∫ √π«‰¡≈ Á∂«÷¡≈ Â∂ √Ó«fi¡≈ ‘À,
¿∞√∂ Â∑ª ¡≈͉∂ √Ú≈Ê Â∂ ¡«ÌÓ≈È Á≈ «Â¡≈◊ ’’∂, Á»«‹¡ª Á∂ «‘ºÂ Ò¬∆ È≈ ÚË∂∂ È≈ ÿ‡ ÚÀ√≈ Ú∆ ÚÀ√≈, «¬‘ Áº√‰
Á≈ Ȫ √ºÂ©Ô ‘ÀÕ 0 ÁÓ©‘ ÙÓ‘ ÍÓ≈ÂÓ≈ Á≈ ¿∞Á∂Ù º÷Á∂ ‘ج∂ «¬øÁz∆¡ª ˘ ¡≈͉∂ ¡≈͉∂ «Ú«Ù¡ª ÂØ∫ ‘‡ ’∂, ¡≈͉∂ Úº√
«Úº⁄ ’È Á≈ Ȫ “ÁÓ‘” ‘À Â∂ ÓÈ ˘ √ø√≈«’ ÌØ◊ª Á∂ «⁄øÂÈ ÂØ∫ ¤∞‚≈¿∞‰ Á≈ Ȫ ÙÓ ‘ÀÕ 0 √π÷Ó© Áπ÷Ó© - √∆ ÓÈ
«¬øÁÃ∆¡ª Á∂ ¡È∞’±Ò ‘≈Ò≈ ÍÃ≈Í ‘؉ ”Â∂ «‘Á∂ «Úº⁄ ‹Ø ÍÃ√øÈÂ≈ ‘πøÁ∆ ‘À, ¿∞√ Á≈ Ȫ √πº÷ ‘ÀÕ Í ‹∂ Íë’±Ò ‘≈Ò≈Â
‘؉ ª «‘Á∂ ˘ «ÓÒ∆ ¡ÍÃ√øÈÂ≈ Á≈ Ȫ Áπº÷ ‘ÀÕ 0 ÌÚ‘ ¡Ì≈Ú‘ = √ø√≈’ Ú√± «Ú¡’Â∆ ÿ‡È≈ ‘≈Ò≈ Ì≈Ú ¡≈«Á
Á∂ ¿∞ÂÍÈ ‘؉ Á≈ Ȫ “ÌÚ‘” ‘À, «¬È∑ª √ÌȪ Á∂ Ò∆È ‘؉ Á≈ Ȫ ¡Ì≈Ú≈‘ ‘ÀÕ 0 ÌÔÓ© ⁄ ¡ÌÔÓ© ¬∂Ú ⁄, ¡≈͉∂ ¡≈⁄‰
Ì≈Ú ¡≈«Á Ù≈√Â Â∂ ÒØ’ ÓÔ≈Á≈ Á∂ «ÚπºË ‘؉ ÂØ∫ ¡≥‘’‰ «Úº⁄ ¡≈͉≈ ¡«ÈÙ‡ ‘؉ Á∆ ‹Ø Ùø’≈ ‘πøÁ∆ ‘À - ¿∞√
˘ ÌÀ¡ ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ 0 ÓÈ∞º÷ Á∂ ¡≈⁄‰ Ì≈Ú ¡≈«Á ⁄ø◊∂ ‘È, ¿∞‘ «’√∂ ˘ Áπº÷ È‘∆∫ Í‘πø⁄≈¿∞∫Á∂Õ Ù≈√Â Â∂ √øª Á∂ «√˪Â
ÂØ∫ «ÚπºË ’ج∆ ¡≈⁄‰ È‘∆∫ ’Á≈, ª ‘∆ ¿∞√ Á∂ «‘Á∂ «Úº⁄ ¡≈͉≈ ¡«ÈÙ‡ ‘؉ Á∆ ¡Ùø’≈ È‘∆∫ «‘øÁ∆, ¡Ê≈ ¿∞√
˘ «’√∂ ÂØ∫ ÌÀ¡ È‘∆∫ ‘πøÁ≈Õ ¬∂√∂ ˘ ¡ÌÔÓ© ¡ÊÚ≈ ¡ÌÀ¡ ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- ÓÈ∞º÷ «Úº⁄ ÓÈ∞º÷ ‘؉ Á∂ «ÚÙ∂Ù Òº¤‰≈ «Úº⁄ ÏπºË∆ Á∆ Ó‘ºÂÂ≈ ÚË∂∂ ‘À, «‹√ Á∂ ’≈È ÓÈ∞º÷ Ú√±¡ª
Á≈ ÓπÒª’‰ ’Á≈ ‘À, Í«‘⁄≈‰ ’Á≈ ‘À «’ «¬‘ «’øÈ∆¡ª ‘º√Í»‰ ‘È, √»÷Ó ‘È Â∂ Â∆Ï ‘È, ‹«‡Ò ‘È, ¡ÊÚ≈
◊»Û ‘ÈÕ «◊¡≈È ˘ ¡≈ÂÓ≈ Á∆ √»fi «√¡≈‰Í ¡Â∂ «ÚÚ∂’ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ¡√Ó© ÓØ‘ ¡ÊÚ≈ ¤Ò «‘ ‘؉≈, ÓÈ Á∆
√Úº¤Â≈, √ͺهÂ≈ ‘À, Ì≈Ú∂∫ √ø’‡Ó¬∆ Â∂ Í∆«÷¡≈ Á∆ ÿÛ∆ «’¿∞∫ È≈ ‘ØÚ∂Õ ‹Ø ÓÈ Áπº÷ √ø’‡ √Ó∂∫ ·µ«◊¡≈ È≈ ‹≈Ú∂Õ È≈
‚ØÒ∂, È≈ ÿÏ≈Ú∂, √«Ê ‘∂, ¿∞‘ ÓÈ ¡√Ó© ÓØ‘‘ Ú≈Ò≈ ‘ÀÕ ’©Ù©Ó≈ Óπ¡≈¯ ’È≈ - √Ï √øÂØ÷ ¡‚ØÒÂ≈, «Á¡≈ÒÂ≈ ¿∞µ⁄∂
√πº⁄∂ «ÚÚ‘≈ Á≈ ÍÃÂ∆’ ‘ÀÕ «‹√ «Ú¡’Â∆ Á≈ ÓÈ ÏÒÚ≈È ‘À, √øÂ∞Ù‡ ‘À, «Èº‚ ‘À, ¿∞√ «Úº⁄ ‘∆ Óπ¡≈¯ ’È Á∆ «‘øÓÂ
‘πøÁ∆ ‘ÀÕ √«Â¡Ó √«Â ‹Ø ’∞ºfi Ú∂«÷¡≈ ‘À, ¿∞√ ˘ ‘»Ï‘» «Ï¡≈È ’ Á∂‰≈, ‹Ø ‹≈‰Á∂ ‘Ø, ‹Ø ‹ºÏ∂ ÂØ∫ «√µ«÷¡≈ ‘À, ¿∞√ Á≈
‚ √‘∆ «Ï¡≈È √«Â ‘ÀÕ «¬‘ Ú∆ ÙπºË ÓÈ ÏÒÚ≈È «Ú¡’Â∆ ‘∆ ÏØÒ √’Á≈ ‘ÀÕ ÁÓ‘ Á≈ ¡Ê - √ÚÀ «È¡≥Â‰ ‘ÀÕ ‹Ø
Ï≈‘Ò∆¡ª «¬º¤≈Úª ‘È, «‹È∑ª ˘ «◊¡≈È - «¬øÁz∆¡ª «’‘≈ «◊¡≈ ‘À, «‹Ú∂∫ √ͺÙ ’È≈, √π¡≈Á ÒÀ‰≈, Ú∂÷‰≈, √πøÿ‰≈
¡Â∂ √π‰È≈, ¥ÓÚ≈ ‘ºÊ, ‹∆Ì, ¡º÷ª, Ⱥ’, ’øȪ Á∆ Í륡≈Õ ÙÓ‘ = ÷≈ÓØÙ∆ ÙªÂ∆ √Ó≈Ë∆ Á∆ ÍÃÂ∆’ ‘ÀÕ ‹Ø ÓÈ ÏπºË∆
Ô∞’ ‘À, ٪ ‘À, √Ï √øÂØ÷ Á≈ ÍÃÂ∆’ ‘ÀÕ ⁄πºÍ «‘ √’Á≈ ‘ÀÕ √«‘‰Ù∆ÒÂ≈ ˜»∆ ‘ÀÕ Úº‚͉ Á∆ «ÈÙ≈È∆ ‘ÀÕ «¬√ Â∑ª
ÏπºË∆, ÓÈ Á∆ Íͺ’Â≈, Óπ¡≈¯ ’È Á∆ Ù’Â∆ √«Â¡Ó - √º⁄ ÏØÒ‰ Á∆ ÁÒ∂∆, ¡Â∂ √ÚÀ «È¡≥Â‰ Í»‰ «Ú¡’Â∆
Ò¬∆ ¡«Â ˜»∆ ◊π‰ ‘ÈÕ
n n n
A@.@E ÙÒØ’ :
 •-Á„U¢U‚Ê ‚◊-ÃÊ ÃÈ·˜-Á×, ì— ŒÊŸ◊˜ ÿ‡Ê— •-ÿ‡Ê—– ÷fl=•Áãà ÷ÊflÊ— ÷ÍÃÊŸÊ◊˜, ◊Œ˜-× ∞fl ¬ÎÕ∑˜§ ÁflœÊ—H
¡«‘ø√≈ √ÓÂ≈ Â∞ÙI©«Â©‘, ÂÍ‘ Á≈ÈÓ© ÔÙ‘ ¡ÔÙ‘Õ
ÌÚ¡≥«Â Ì≈Ú≈‘ Ì»Â≈È≈Ó©, ÓÁ©Â‘ ¬∂Ú ÍÃÊ’© «ÚË≈‘®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- ¡«‘ø√≈ : «‘ø√≈ È≈ ’È∆Õ √ÓÂ≈ : Ï≈Ï∆Õ Â∞ÙI©«Â‘ : √øÂ∞Ù‡∆Õ ÂÍ‘ : Â͵«√¡≈Õ Á≈ÈÓ© :
Ò≈Ì’≈∆, ⁄∂¡‡∆, ¿πÁ≈Â≈, ËÓ≈ÊÕ ÔÙ‘ : Ùπ‘ÂÕ ¡ÔÙ‘ : ‹Ø Íë√ºË∆ È≈ ‘Ø, Ô≤Ù È≈ ‘ØÕ ÌÚ¡≥«Â : ‘؉≈, ⁄Û∑È≈Õ
Ì≈Ú≈‘ : ◊π‰ÚøÂ≈Õ Ì»Â≈È≈Ó© : ‹∆Úª Á≈Õ ÓÁ©Â‘ : Ó∂∂ ’ØÒØ∫Õ ¬∂Ú : «¬’ºÒ∂Õ ÍÃÊ’© «ÚË≈‘ : «ÌøÈ «ÌøÈ Â∑ª Á∂Õ
0 ÙÒØ’≈Ê :- ¡«‘ø√≈, √ÓÂ≈, √øÂØÙ, ÂÍ, Á≈È, ’∆Â∆, ¡Í’∆Â∆Õ «¬‘ ÍÃ≈‰∆¡ª Á∂ «ÌøÈ «ÌøÈ ÍÃ’≈ Á∂ Ì≈Ú
‘È, «‹‘Û∂ Ó∂∂ «Úº⁄Ø∫ ‘∆ ¿∞ÂÍÈ ‘πøÁ∂ ‘ÈÕ
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- 0 ¡«‘ø√≈ - ¡≈͉∂ ÂÈ ÓÈ Â∂ Ú⁄È ÂØ∫ «’√∂ Ì∆ Á∂Ù ’≈Ò ‘≈Ò≈ ¡≈«Á «Úº⁄ «’√∂
Ú∆ ÍÃ≈‰∆ ˘ ÌØ≈ Ú∆ Áπº÷ È≈ Á∂‰ Á≈ Ȫ ¡«‘ø√≈ ‘ÀÕ 0 √ÓÂ≈ - ̪ ̪ Á∆¡ª ¡È∞’±Ò Â∂ Íë’±Ò Ú√» «Ú¡’Â∆
ÿ‡È≈ ‘≈Ò≈ ¡≈«Á Á∂ ÍÃ≈Í ‘؉ ”Â∂ Ì∆ ¡≈͉∂ ¡≥‘’‰ «Úº⁄ ’ج∆ «ÚÙÓÂ≈ È≈ ¡≈¿∞‰ Á≈ Ȫ √ÓÂ≈ ‘ÀÕ 0 Â∞Ù©«Â‘
‹ª Â∞«Ù©‡© - ÚË∂∂ ÒØÛ ‘؉ ”Â∂ Ú∆ ÿº‡ «ÓÒ∂ ª ¿∞√ «Úº⁄ √øÂØ÷ ’È≈ Â∂ ‹∂ ÚË∂∂ «ÓÒ∂ - ª ¡«‹‘∆ «¬º¤≈ È≈ ’È≈
Â∞Ù«Â ‘ÀÕ Ì≈Ú «¬‘ «’ «ÓÒ∂ ¡ÊÚ≈ È≈ «ÓÒ∂, ÿ‡ «ÓÒ∂ ‹ª ÚË∂∂ «ÓÒ∂, ‘ ‘≈Ò «Úº⁄ √øÂ∞Ù‡ «‘‰≈ Â∞Ù©«Â‘ ‘ÀÕ 0
ÂÍ‘ = ¡≈͉∂ ’ÂºÚ Á≈ Í≈Ò‰ ’Á∂ ‘ج∂ ‹Ø ’∞ºfi ÈÙ‡ ¡≈ ‹≈Ú∂, Íë’±Ò ‘≈Ò≈ ¡≈ ‹≈‰ - ¿∞È∑ª √≈«¡ª ˘ ÍÃ√øÈÂ≈
Í»Ú’ √«‘ ÒÀ‰ Á≈ Ȫ ÂÍ ‘ÀÕ «¬’≈ÁÙ∆ Ú ’È Á≈ Ȫ Ú∆ ÂÍ ‘ÀÕ 0 Á≈ÈÓ© - Í-¿∞Í’≈ Â∂ ÎÒ Á∆ ÌØ≈ Ú∆
«¬º¤≈ È≈ º÷ ’∂ ÷πÙ∆ ÷πÙ∆ ¡≈͉∆ ÙπºË ’Ó≈¬∆ Á≈ «‘º√≈ √© Í≈Â ˘ Á∂‰ Á≈ Ȫ Á≈ÈÓ© (Á≈È) ‘ÀÕ (AG.B@) 0 ÔÙ‘
¡ÔÙ‘ - ÓÈ∞º÷ Á∂ ⁄ø◊∂ ¡≈⁄‰ª Ì≈Úª Â∂ ◊π‰ª ˘ ÒÀ ’∂ √ø√≈ «Úº⁄ ‹Ø Ȫ Á∆ Íë√ºË∆ ÷πÙ∆ Úµ«‚¡≈¬∆ ¡≈«Á ‘πøÁ∆ ‘À,
¿∞√ Á≈ Ȫ ÔÙ ‘ÀÕ 0 ÓÈ∞º÷ Á∂ Ïπ∂ ¡≈⁄‰ Ì≈Úª Â∂ ◊π‰ª ˘ ÒÀ ’∂ √ø√≈ «Úº⁄ «‹√ Ȫ Á∆ «ÈßÁ≈ ‘πøÁ∆ ‘À, ¿∞√ ˘ ¡ÔÙ‘
(¡ÍÔÙ) ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ 0 ÌÚ¡«È©Â Ì≈Ú≈‘ Ì»Â≈È≈Ó©, ÓÁ© ‘ ¬∂Ú ÍÃÊ’© «ÚË≈‘ = ÍÃ≈‰∆¡ª Á∂ Úº÷∂ Úº÷∂ Â∂ ¡È∂’ Â∑ª
Á∂ Ì≈Ú Ó∂∂ ÂØ∫ ‘∆ ‘πøÁ∂ ‘ÈÕ ¿∞È∑ª √≈«¡ª ˘ √ºÂ≈ Ù’Â∆, ¡≈Ë≈ Â∂ ÍÃ’≈Ù ÓÀ˘ ÒØ’ Ó‘∂ÙÚ ÂØ∫ ‘∆ «ÓÒÁ≈ ‘ÀÕ Ì≈Ú «¬‘
«’ ºÂÚ ÂØ∫ √≈«¡ª Á∂ Ó»Ò «Úº⁄ ÓÀ∫ ‘∆ ‘ªÕ 0 ¬∂Ê∂, ÓÁ©Â‘ - ÍÁ «Úº⁄ Ì◊Ú≈È Á≈ ÔØ◊ √≈ÓÊ ÍÃÌ≈Ú Â∂ ÍÃÊ’© «ÚË≈‘
ÍÁ ÂØ∫ ¡È∂’ ÍÃ’≈ Á∆¡ª ‹≈‰È Á∆ ÒØÛ ‘ÀÕ √ø√≈ «Úº⁄ ‹Ø ’º∞fi ⁄ø◊≈ Ó≈Û≈, ‘Ø «‘≈ ‘À ‹ª ⁄ø◊∂ Ó≈Û∂ Ì≈Ú ‘È - «¬‘
√Ì ’∞ºfi Ì◊Ú≈È Á∆ Ò∆Ò≈ ‘ÀÕ Ì◊Ú≈È ÂºÂÚ ˘ √Ófi‰ Á∆ ÒØÛ ‘ÀÕ 0 ÍÃ≈‰∆¡ª Á∂ Ú∆‘ Ì≈Ú Áº√∂ ◊¬∂ ‘È «‹È∑ª «Úº⁄Ø∫
Ï≈ª Ì≈Ú Âª «¬º’ «¬º’ («¬’ºÒ∂) ‘È Â∂ «¬‘ √≈∂ ¡≥‘’‰ «Úº⁄ Ùπ» ‘πøÁ∂ ‘ÈÕ Ì≈Ú ¿∞ÂÍÈ ‘πøÁ∂ ‘È Â∂ ÌÀ¡ Á∂ È≈Ò
¡≈«¬¡≈ ¡ÌÀ¡ Ú∆ ¡≥‘’‰ «Úº⁄ ÍÀÁ≈ ‘؉ Ú≈Ò≈ Ì≈Ú ‘ÀÕ Ï≈’∆ √ºÂ Ì≈Ú Íº√Í «ÚØË∆ ‘È, ¿∞È∑ª «Úº⁄Ø∫ ÌÚ (¿∞ÂÍÂ∆)
¡Ì≈Ú, ÔÙ Â∂ ¡ÍÔÙ ¬∂‘ ⁄≈ ª ÍÃ≈‰∆¡ª Á∂ Í»Ú «¥Â ’Óª Á∂ ÎÒ ‘ÈÕ Â∂ √πº÷ Áπµ÷ Â∂ ÌÀ¡ «¬‘ «ÂøÈ Ó»÷Â≈ Á∂
ÎÒ ‘ÈÕ «¬√ Ó»÷Â≈ ˘ ÓÈ∞º÷ «Ó‡≈ √’Á≈ ‘ÀÕ Ì≈Ú «¬‘ Áº√‰≈ ‘À «’ «¬‘ Ú∆‘ Ì≈Ú Âª Úº÷ Úº÷ ‘ÈÕ «¬‘ √≈«¡ª Ì≈Úª
Á≈ ¡≈Ë≈ «¬º’Ø ’∂ÚÒ “ÓÀ∫” ‘ªÕ «¬È∑ª √≈«¡ª Á∂ Ó»Ò «Úº⁄ ÓÀ∫ ‘ªÕ «¬‘ √≈∂ Ó∂∂ «Úº⁄Ø∫ ‘∆ ‘πøÁ∂ ‘ÈÕ «‹Ú∂∫ G.AB «Úº⁄ Ì◊Ú≈È
’«‘øÁ∂ ‘È «’ √ÂØ ‹Ø ÂÓØ ◊π‰ Ó∂∂ «Úº⁄Ø∫ ‘∆ ÍÀÁ≈ ‘πøÁ∂ ‘ÈÕ ¿∞È∑ª Á∂ Ó»Ò «Úº⁄ ÓÀ∫ ‘∆ ‘ªÕ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- ¡«‘ø√≈ - ËÓ Á∆ È∆∫‘ ‘ÀÕ «‹√ È≈Ò «Í¡≈ «ÓÒÚÂÈ, ’π‰≈ √øÚ∂ÁÈ≈ ¡Â∂ ¿∞⁄∂∂ √πº⁄∂ Ì≈Ú
ÍÀÁ≈ ‘πøÁ∂ ‘ÈÕ ¡«‘ø√≈ ˘ ÍÓ-ËÓ «’‘≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ 0 √ÓÂ≈ - Ï≈Ï∆ Á∂ ¡ʪ Á∆ Ò÷≈«¬’ ‘À, «¬√ Á∂ Ë≈È ’È
È≈Ò ÓÈ √«Ê «‘øÁ≈ ‘ÀÕ ‹Ø ¡√∆∫ ⁄≈‘πøÁ∂ ‘ª, ‹Ø È‘∆∫ ⁄≈‘πøÁ∂ Á∂ «Ú⁄’≈ ‹∂ √ÓÂ≈ Á≈ «√˪ ’≈‹Ù∆Ò ‘ØÚ∂ ª ¡√≈‚∆¡ª
Óπ√∆Ϫ ÿ‡ √’Á∆¡ª ‘ÈÕ ‘ «Ú¡’Â∆ Á»«‹¡ª È≈Ò Ï≈Ï∆ Á≈ √¨’ ’∂Õ √Ó≈‹ «Úº⁄ ¡≈Ê’ Úø‚ √ÓÂ≈ ¿∞µÍ
‘ØÚ∂ ª ¡≈ÁÙ √Ó≈‹ ω √’Á≈ ‘ÀÕ 0 ÂÍ‘: - ÂÍ - Â͵«√¡≈ ‘ÀÕ ¡√∆∫ ¡≈͉∆¡ª √≈∂ ‹∆ÚÈ Á∆¡ª ¡≈Áª ˘ Â͵«√¡≈
≈‘∆∫ √πË≈ √’Á∂ ‘ªÕ Â͵«√¡≈ «ÁzÛ «¬≈Á∂ Á∆ √»⁄’ ‘ÀÕ «¬√ Ò¬∆ ÓÔ≈Á≈ ÌØ√≈ ¡≈ÂÓ «ÚÙÚ≈Ù ¡Â∂ Ò◊È «Ó‘ÈÂ
π⁄∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘ÀÕ 0 Á≈ÈÓ© - Á≈È Á∂‰≈, ¿∞Á≈Â≈ «Ú÷≈¿∞‰∆, ËÓ≈Ê ’≈‹ ’È∂ - √ÓÂ≈ Ú∆ ‘À Â͵«√¡≈ Ú∆ ‘ÀÕ ‹Ø
’Ó˜Ø ‘È, ‘∆‰∂ ‘È, Ï∆Ó≈ ‘È, ¡‰‘ج∂ ‘È, ¡ÈÍÛ∑ ‘È, ¿∞È∑ª Á∆ ÔØ◊ √‘≈«¬Â≈ ’È∆ Á≈È ‘ÀÕ ¡ÈÍÛ∑ ˘ ÍÛ∑≈¿∞‰≈,
Ìπº÷∂ ˘ ÌØ‹È Á∂‰≈, Ï∆Ó≈ Á≈ «¬Ò≈‹ ’Ú≈¿∞‰≈, ‡πº‡∂ «ÁÒ ˘ ‹ØÛÈ≈, Á≈È ‘ÀÕ Á≈È Á∂ ¡Ê ÏÁÒ‰∂ ⁄≈‘∆Á∂ ‘ÈÕ ‹Ø
’øÓ ÒØ’-«‘ºÂ «Úº⁄ ‘À, ¿∞√ ˘ ’È≈ ÍπøÈ √Ófi‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ 0 Ô√ ¡ÍÔ√ = ‹∂’ ¡√∆∫ ÒØ’ ‘∂± ’≈‹ ’ª◊∂, √º⁄
ÏØÒÁ∂ ‘ª, ÒØ’ª È≈Ò ⁄ø◊≈ ÚÂÁ∂ ‘ªÕ Î˜ª Á∆ Í»Â∆ ’Á∂ ‘ªÕ ˜πÒÓ ¡«È¡≈«¬ «ÚπºË ÒÛÁ∂ ‘ªÕ ÒØ’ª ˘ ‘º’ «ÁÚ≈¿∞∫Á∂
‘ªÕ ⁄∂ÂÈ ’Á∂ ‘ªÕ ÔÙ Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ ‘πøÁ∆ ‘ÀÕ ⁄ø◊∂ È∂’ ’≈‹ ’«Á¡ª ÔÙ «ÓÒÁ≈ ‘ÀÕ ¡ÍÔÙ - Á∂ ‘º’Á≈, ȯ ’È
Ú≈Ò∂ ’Ó∆È∂ ˜≈ÒÓ, ¡«È¡≈¬∂’≈∆, √ÓÂ≈ Á∂ «ÚØË∆ ¡Â∂ √Ó≈‹ «ÚØË∆ ÒØ’ ‘πøÁ∂ ‘È, Í √«Â-«⁄ºÂ ¡≈ÈßÁ ¿∞È∑ª ˘ ÍÃ≈ÍÂ
‘πøÁ≈ ‘À, «‹È∑ª È∂ Í¿∞Í’≈ ’È Á∂ ’ÂºÚ Á∆ Í≈Ò‰≈ ’∆Â∆ ‘πøÁ∆ ‘ÀÕ
n n n
A@.@F ÙÒØ’ :
◊„UØ-´§·ÿ— ‚# ¬Ífl¸, øàflÊ⁄U— ◊Ÿfl— ÃÕÊ– ◊Œ˜-÷ÊflÊ— ◊ÊŸ‚Ê— ¡ÊÃÊ—, ÿ·Ê◊˜ ‹Ê∑§ ß◊Ê— ¬˝-¡Ê—H
ӑ© «Ù©Ô‘ √Í©Â Í»©Ú∂, ⁄©Ú≈‘ ÓÈÚ‘ ÂÊ≈Õ
ÓÁ© Ì≈Ú‘ Ó≈È√≈‘ ‹≈Â≈‘, Ô∂Ù≈Ó© ÒØ’∂ «¬Ó≈‘ ÍË≈‘®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- ӑ©«Ù©Ô‘ : Ó‘≈È «Ù∆Õ √Í©Â Í»©Ú∂ : √Â/Íπ≈‰∂Õ ⁄©Ú≈‘ : ⁄≈Õ ÓÈÚ‘ : Ó≈È√≈Õ ÂÊ≈
: Ì∆Õ ÓÁ©Ì≈Ú‘ : Ó∂∂ Úª◊ Ù’Â∆ Á≈ ‘؉≈Õ Ó≈È√≈‘ : ÓÈ ÂØ∫Õ ‹≈Â≈‘ : ÍÀÁ≈ ‘؉≈Õ Ô∂Ù≈Ó© : «’√∂ ÂØ∫Õ ÒØ’∂ : √ø√≈ «Úº⁄Õ
«¬Ó≈‘ : «¬‘Õ ÍË≈‘ : ‹∆ÚÕ
 0 ÙÒØ’≈Ê :- √ ӑ≈«Ù∆, «‹È∑ª «Úº⁄Ø∫ Í«‘Ò∂ ⁄≈ Ó‘≈«Ù∆ ¡Â∂ ⁄ΩÁª Óȱ «¬‘ Ó∂∂ «Úº⁄, Ì≈Ú Ú≈Ò∂ ¡Â∂
Ó∂∂ ≈‘∆∫ ¡Ê≈ √ø’ÒÍ ÂØ∫ ‹ÈÓ∂ ‘È, «‹È∑ª Á∆ √ø√≈ «Úº⁄ √≈∆ Í‹≈ ‘ÀÕ
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- 0 ӑ©«Ù∆Ô‘ √ͩ© = «‹‘Û∂ ¶Ó∆ ¿∞Ó Ú≈Ò∂, Ó≥Âª ˘ ÍÃ◊‡ ’È Ú≈Ò∂, ¬∂ÙÚ©ÔÚ≈È©
«ÁÚ©Ô «ÁzÙ‡∆Ú≈Ò∂ ◊π‰ «Ú«Á¡≈ ¡≈«Á ÂØ∫ Ë≈«Ó’ ‘È, ¿∞È∑ª ˘ √Â◊π‰ª Ú≈Ò∂ √Í«Ù∆ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ 0 Ó∆⁄, ¡«◊ø≈,
¡≈«Âz ÍπÒ√©Â©Ô ÍπÒ‘, ËÃÂ∞ Â∂ Ú«√Ù· - «¬‘ √ºÂ∂ «Ù∆ √ºÂª ◊π‰ª Ú≈Ò∂ ‘È Â∂ Ú∂Á-Ú∂Â≈ ‘È, Ú∂Áª Á∂ ¡≈⁄≈∆¡≈ Ó≥È∂
◊¬∂ ‘ÈÕ ÍÃÚëº ËÓ Á≈ √ø⁄≈ÒÈ ’È Ú≈Ò∂ ‘È, ¡Â∂ Í‹ÍÂ∆ Á∂ ’øÓª «Úº⁄ «ÈÔ∞’ ’∆Â∂ ◊¬∂ ‘ÈÕ «¬È∑ª √ºÂ «Ù∆¡ª
˘ ¬∂Ê∂ Ó‘ª«Ù∆ «’‘≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ 0 Í»©Ú∂ ⁄©Ú≈‘ = √È’, √ÈßÁÈ √È≈ÂÈ, √È©’∞Ó≈ - «¬‘ ⁄≈∂ ‘∆ ÏÑÓ≈ ‹∆ Á∂
ÂÍ ’È ”Â∂ √Ì ÂØ∫ Í«‘Òª Í◊‡ ‘ج∂Õ «¬‘ ⁄≈∂ Ì◊Ú √»Í ‘ÈÕ √Ì ÂØ∫ Í«‘Òª ÍÃ◊‡ ‘؉ ”Â∂ Ì∆ «¬‘ ⁄≈∂ ‘Ó∂Ù≈
Í≥‹ √≈Ò Á∆ ¡Úº√Ê≈ Ú≈Ò∂ Ϻ⁄∂ Á∂ »Í «Úº⁄ «‘øÁ∂ ‘ÈÕ «¬‘ «ÂøÈ∂ ÒØ’ª «Úº⁄ Ì◊Â∆ «◊¡≈È Â∂ ÚÀ≈◊ Á≈ ÍÃ⁄≈ ’Á∂
‘ÈÕ “‘∆ ⁄‰ÓÓ©” «¬È∑ª Á∆ Ï≈‰∆ Á≈ ¿∞⁄≈‰ ‘ÀÕ ⁄≈ª «Úº⁄Ø∫ «¬º’ Ú’Â≈ «ÂøÈ ÙØÃÂ≈ ω ’∂ Ì◊Ú ’Ê≈ √π‰Á∂ Â∂ ’Á∂
‘ÈÕ 0 ÓÈÚ‘ÂÊ≈, ÏÑÓ≈ ‹∆ Á∂ «¬º’ «ÁÈ (’ÒÍ) «Úº⁄ ⁄Ω˪ Óȱ ‘πøÁ∂ ‘È ‹Ø ¿∞ÂÍ≈Á’ Â∂ ÍÚÂ’ ‘ÈÕ 0 ⁄Ω˪ Óȱ¡ª
Á∂ Ȫ ‘È A. √©Ú≈ÔÓ©ÌπÚ B. √©Ú≈Ø«⁄Ù C. ¿∞µÂÓ D. Â≈Ó√ E. ÀÚ F. ⁄≈’√»Ù G. ÚÀÚ√©Ú∂ H. √≈Ú«‰ I. Á’Ù √≈Ú«‰
A@. ÏÃ‘Ó √≈Ú«‰ AA. Ë©Ó √≈Ú«‰ AB. πÁz √≈Ú«‰ AC. Á∂Ú √≈Ú«‰ AD. «¬øÁz √≈Ú«‰ - «¬‘ ⁄ΩÁª Óȱ ‘ÈÕ 0
Ó≈È√≈ ‹≈Â≈‘ - Ó≈Âz «ÁzÙ‡∆ Ì◊Ú≈È Á∂ √ø’ÒÍ ÂØ∫ ÍÀÁ≈ ‘πøÁ∆ ‘À Í ¬∂Ê∂ √Í «Ù∆¡ª ¡≈«Á ˘ Ì◊Ú≈È È∂ ÓÈ ÂØ∫
ÍÀÁ≈ ’∆Â≈ ‘ÀÕ ’≈È «¬‘ ‘À «’ «ÙÃÙ‡∆ Á≈ «Ú√Ê≈ ’È Ú≈Ò∂ ‘؉ ÂØ∫ «ÙÃÙ‡∆ «Úº⁄ «¬È∑ª Á∆ ÍÃË≈ÈÂ≈ ‘ÀÕ Á»‹≈ ’≈È
«¬‘ ‘À «’ «¬‘ √≈∂ ÏÑÓ≈ ‹∆ Á∂ ÓÈ ÂØ∫ ¡Ê≈ √ø’ÒÍ ÂØ∫ ÍÀÁ≈ ‘ج∂ ‘ÈÕ ¡≈Í ÷πÁ Ì◊Ú≈È ‘∆ «ÙÃÙ‡∆ ⁄È≈ Ú≈√Â∂
ÏÃ‘Ó »Í ÂØ∫ ÍÃ◊‡ ‘ج∂ ‘ÈÕ √ºÂ Ó‘≈«Ù∆ + ⁄≈ √È’≈«Á + ⁄Ω˪ ÓÈ∞ = ͺ⁄∆¡ª ˘ ÏÑÓ≈ ‹∆ Á∂ Ó≈È√ ÍπºÂ «’‘≈ «◊¡≈
‘ÀÕ Á»‹∂ ÙÏÁª «Úº⁄ Ì◊Ú≈È Á∂ Ó≈È√ ÍπºÂ ‘ج∂ ‘ÈÕ 0 ÓÁ» Ì≈Ú‘ - «¬‘ Ó∂∂ ‘∆ Ì≈Ú ¡ÊÚ≈ ÙË≈ ÍÃ∂Ó º÷‰ Ú≈Ò∂ ‘ÈÕ
0 Ô∂Ù≈Ó© ÒØ’∂ «¬Ó≈‘ ÍË≈‘ - √ø√≈ «Úº⁄ ÁØ ÍÃ’≈ Á∆ Í‹≈ ‘À A. «¬√Â∆ ÍπÙ Á∂ √øÔØ◊ ÂØ∫ ÍÀÁ≈ ‘؉ Ú≈Ò∆ Â∂ B.
ÙÏÁª ÂØ∫ (Á∆’Ù≈ Ó≥Â, ¿∞ÍÁ∂Ù ¡≈«Á ÂØ∫ ¿∞ÂÍÈ ‘؉ Ú≈Ò∂Õ √øÔØ◊ ÂØ∫ ¿∞ÂÍÈ Ú≈Ò∆ Í‹≈ “«ÏøÁπ‹ ¡Â∂ ÙÏÁª ÂØ∫ ¿πÂÍÈ
Ú≈Ò∆ Í‹≈ “È≈Á‹” ¡÷Ú≈¿∞∫Á∆ ‘ÀÕ) «ÏøÁπ‹ Í‹≈ ÍπºÂ ÍÓ≈ÂÓ≈ ÂØ∫ Â∂ È≈Á‹ Í‹≈ «ÙÙÔ ÍøÍ≈ ÂØ∫ ⁄ºÒÁ∆ ‘ÀÕ 0
√ «Ù∆¡ª Â∂ ⁄ΩÁª Óȱ¡ª È∂ ª «Ú¡≈‘ ’∆Â∂ √È, ¿∞È∑ª ÂØ∫ ÍÀÁ≈ ‘؉ Ú≈Ò∆ Í‹≈ «ÏøÁπ‹ ‘ÀÕ 0 Í √È’ ¡≈«Á’ª È∂
«Ú¡≈‘ ’∆Â≈ ‘∆ È‘∆∫, ¿∞È∑ª ¿∞ÍÁ∂Ù ÍÃ≈Í ’’∂ ÍÓ≈Ê Ó≈◊ ¿∞µÍ Òº◊‰ Ú≈Ò∆ Í‹≈ “È≈Á‹” ‘ÀÕ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- √ «Ù∆¡ª Á∂ Ȫ ‘È Ï«◊», Ó≈∆⁄∆, ¡Âz∆, ÍπÒ≈‘, ÍπÒº√©Ô≈ ¥Â± ¡Â∂ ¡≥◊∆√Õ ⁄≈ Íπ≈ÂÈ
Óȱ ‘È ; √ÚØ«⁄Ù≈, √ÚÀÔøÌ»® ∂ÚÂ≈® ¡Â∂ ¿∞µÂÓ® «¬‘ Ó‘≈≈‹∂ («Ù∆ ÓπÈ∆) Ó≈ÈÚ Ó»Ò ”⁄Ø∫ È‘∆∫ ‘ÈÕ «¬È∑ª √≈«¡ª
Á≈ ÓÈ ÏÃ≈‘Ó‰ Á≈ ‘À, ‹Ø ‹ÈÓ ÂØ∫ ‘ÀÕ Á»‹∂ ÙÏÁª «Úº⁄ «¬‘ Á¡√Ò ‹◊ ÔÊ≈Ê Á∂ ¡È∂’ª Ì≈◊ª Á≈ Ó≈ÈÚ∆’‰
‘À, ¬∂√∂ Ò¬∆ «¬‘ ‹∆Úª Á∂ Ó»Ò ’Â≈ ‘ÈÕ ‹∆Ú ‹Ø √≈∆¡ª «’√Óª ¡Â∂ √≈∂ »Íª Á∂ ‘ÈÕ ‹ÁØ∫ «’ √Í«Ù∆ √Óº√ ‹∆Úª
˘ ¿∞Í‹≈¿∞‰ Á∆ Íë«ÈËÂ≈ ’Á∂ ‘ÈÕ ⁄≈ Íπ≈ÂÈ Ó≈È√π √Óπº⁄∆ ’≈«¬È≈ Á∂ ÍÃÏøË’ª Á∂ ‘π’Óª Á∆ Í≈ÒÁ≈ ’Ú≈¿∞‰
Ú≈Ò∂ ‘ÈÕ √«Ù∆ √≈‚∆ ⁄∂ÂÈ≈ Á∆¡ª √ ÂÀ‘ª ‘ÈÕ ¿∞È∑ª Á∆ √∆Ó≈ ÂØ∫ Í∂ ’ج∆ ‘Ø È‘∆∫ «‘øÁ≈Õ Íë¥Â∆ ÚµÒØ∫ ‹Ø √π«ÈÙ⁄Â≈
¡ÊÚ≈ ÔÊ≈Ê Â∂ «ÈÔÓÂ≈ ÍÃ◊‡ ‘πøÁ∆ ‘À, ¿∞‘ Ó≈È√ Á∂ ÚË∆¡≈ ÍÏøË ’≈È ‘ÀÕ
n n n
A@.@G ÙÒØ’ :
∞ÃÊ◊˜ Áfl-÷ÍÁÃ◊˜ ÿÊª◊˜ ø, ◊◊ ÿ— flÁûÊ ÃŒ˜-àfl×– ‚— •-Áfl-∑§ê¬Ÿ ÿÊªŸ, ÿÈ¡˜-ÿÃ Ÿ •òÊ ‚¢‡Êÿ—H
¬∂Â≈Ó© «ÚÌ»«ÂÓ© ÔØ◊Ó© ⁄, ÓÓ Ô‘ Ú∂«ÂºÂÁ© ©Ú‘Õ
√‘ ¡«Ú ’Ó©Í∂È ÔØ◊∂È, Ô±‹©ÔÂ∂ È ¡Âz √øÙÔ‘®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- ¬∂Â≈Ó© : «¬‘Õ «ÚÌπ«ÂÓ© : ËÈ ÁΩÒÂ, Ï‘πÂ≈Â, ¡Ó∆∆, Ï‘π̪Â∆ ÍÃ◊‡≈Ú≈Õ ÔØ◊Ó© : ÔØ◊≈ Ù’Â∆Õ
⁄ : ¡Â∂Õ ÓÓÔ‘ : Ó∂≈Õ Ú∂«Âº : ‹≈‰Á≈ ‘ÀÕ ÂÁ© ©Ú‘ : √º⁄≈¬∆ «Úº⁄Õ √‘ : ¿∞‘Õ ¡«Ú’Ó©Ë∂È : ‹Ø ‘Ò≈«¬¡≈ È≈ ‹≈
√’∂, ¡«‘ºÒÕ ÔØ◊∂È : ÔØ◊≈ «Úº⁄Õ Ô±‹©ÔÂ∂ : ‹Ø √Ê≈«Í ‘Ø «◊¡≈ ‘ØÚ∂Õ È : È‘∆∫Õ ¡Âz : ¬∂Ê∂Õ √øÙÔ‘ : √øÁ∂‘ Ùº’Õ
0 ÙÒØ’≈Ê :- «‹‘Û≈ Ú∆ Ó∂∆ «¬√ «ÚÌ»Â∆ («Ú√Â≈) ˘ Â∂ ÔØ◊ Ù’Â∆ ˘ √º⁄≈¬∆ ¡ÊÚ≈ ÔÊ≈Ê »Í «Úº⁄
‹≈‰Á≈ ‘À, ¿∞‘ ‘Ó∂Ù≈ Ò¬∆ ¡«‘ºÒ ÔØ◊ È≈Ò √øÏø«Ë ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «¬√ «Úº⁄ ’ج∆ √øÁ∂‘ È‘∆∫Õ
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- 0 «¬Â≈Ó© «ÚÌ»«ÂÓ© ÔØ◊Ó© ⁄ ÓÓ - «¬Â≈Ó© √ÚÈ≈Ó ¡«Â¡≥ È∂Û∂ Á≈ Ò’Ù ’Ú≈¿∞∫Á≈
‘ÀÕ ¬∂Ê∂ «¬‘ ÙÏÁ ⁄ΩÊ∂ ÂØ∫ ÒÀ ’∂ ¤∂Ú∂∫ ÙÒØ’ º’ Á∆ ’‘∆ ‘ج∆ «ÚÌ»Â∆ Â∂ ÔØ◊ Á≈ Ò’Ù ’Ú≈¿∞∫Á≈ ‘ÀÕ 0 «ÚÌ»«Â Ȫ Ì◊Ú≈È
Á∂ ¬∂ÙÚ©Ô Á≈ ‘À ¡Â∂ ÔØ◊ Ȫ Ì◊Ú≈È Á∆ ¡ÒΩ«’’ «ÚÒº÷‰ Ù’Â∆ ¡Èß √ÓºÊ≈ Á≈ ‘ÀÕ 0 ÔØ◊ - Ì◊Ú≈È Á∆ Ù’Â∆
Á≈ Ȫ ‘ÀÕ ¿∞√ ÔØ◊ ÂØ∫ ÍÃ◊‡ ‘؉ Ú≈Ò∆¡ª «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª Á≈ Ȫ “«ÚÌ»«Â” ‘ÀÕ «ÚÌ»Â∆¡ª «‹øÈ∆¡ª Ú∆ ‘È, ¿π‘ √≈∆¡ª Ì◊Ú≈È
Á∆ √ÓºÊ≈ Â∂ ÍÃÌ≈Ú ˘ ÍÃ◊‡ ’Á∆¡ª ‘È “Ó∂∂ ÂØ∫ ÍÀÁ≈ ‘πøÁ∆¡ª ‘ÈÕ” 0 ÌØ◊ ÌØ◊‰ È≈Ò ‘≈È∆ ‘πøÁ∆ ‘À, Í ‹Á ÌØ◊
ÏπºË∆ È≈Ò ÌØ◊∂ ‹≈‰ ª ¿∞√ Á∆ Ù’Â∆ «ÈøÂ ω∆ «‘øÁ∆ ‘ÀÕ ÌØ◊∆ ¡øÁ √πº÷ È‘∆∫, √πº÷ ª ÌØ◊ª ˘ «È¡≥Â‰ º÷‰
«Úº⁄ ‘ÀÕ 0 √øÔÓ («ÈÔøÂ‰) ÁØ ÍÃ’≈ Á≈ ‘πøÁ≈ ‘À A. Á»«‹¡ª ¿∞µÍ Ù≈√È »Í Ú≈Ò≈ B. ¡≈͉∂ ¡≈Í ’∆Â≈ Ù≈√È »Í
Ú≈Ò≈Õ Í«‘Ò∂ Á≈ ¡Ê ‘À “Á»«‹¡ª Á∂ Áπº÷ «Ó‡ ‹≈‰ Â∂ ¿∞‘ √π÷∆ ‘Ø ‹≈‰ ¡Â∂ Á»‹∂ Á≈ Ì≈Ú ‘À, ¡≈͉∂ √Ú≈Ê Â∂ ¡«ÌÓ≈È
Á≈ «Â¡≈◊ ’È≈, ¡≈͉∂ Ò¬∆ ÌØ≈ Ú∆ √ºπ÷ È≈ ÌØ◊‰≈Õ ÁØÚ∂∫ «’√Ó Á∂ √øÔÓª Á≈ Ȫ ‘∆ ““ÔØ◊”” ‘À, ¡ÊÚ≈ ÍÃÌ≈Ú ‘ÀÕ 0
ÔØ◊ - Ȫ ‘À √ÓÂ≈, √øÏøË Â∂ √≈ÓÊ≈ Á≈, ‹Ø √«Ê ÍÓ≈ÂÓ ÂºÂÚ ‘ÀÕ ‹Ø Ù’Â∆ Á≈ √Ø ‘À, «È«Ú’≈ ‘ÀÕ ¿∞√ Ú◊≈
√ÓºÊÙ≈Ò∆ ‘Ø ’ج∆ È‘∆∫Õ 0 Ô‘ Ú∂«Âº ÂÁ© ©Ú‘ = «ÌÚ»Â∆ Â∂ ÂÂÚ ˘ ºÂÚ Âº’ ‹≈‰ Á≈ ¡Ê ‘À «’ √ø√≈ «Úº⁄
’≈È »Í ÂØ∫ Ó∂≈ ‹Ø ’∞ºfi ÍÃÌ≈Ú √≈ÓºÊ ‘À Â∂ ÍÃ◊‡ ‘؉ Ú≈Ò∆¡ª «‹øÈ∆¡ª «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª ‘È Â∂ «‹øÈ∂ ÍÃ≈‰∆¡ª Á∂ ÓÈ «Úº⁄
ÍÀÁ≈ ‘؉ Ú≈Ò∂ Ì≈Ú ‘È Â∂ ‘ ÍÃ’≈ Á∆ ‹Ø «ÚÒº÷‰Â≈ ‘À - ¿∞È∑ª Á∂ Ó»Ò «Úº⁄ ÓÀ∫ ‘ªÕ 0 √ø√≈ «Úº⁄ «’«¡≈ Â∂ ÍÁ≈Ê
Í«ÚÂÈÙ∆Ò ‘È, «¬È∑ª «Úº⁄ ‹Ø «ÚÙ∂ÙÂ≈ «Á÷≈¬∆ «ÁøÁ∆ ‘À, ¿∞‘ √Ê≈¬∆ »Í «Úº⁄ «Ú¡≈Í’ ÍÓ≈ÂÓ≈ Á∆ ‘ÀÕ «ÚÒº÷‰Â≈
Á∂÷ ’∂ «Ú¡’Â∆ ¿∞√ «Úº⁄ ¿∞Òfi ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «‹√ ’≈È Ó»Ò ÂºÂÚ ÚºÒ «ÁzÙ‡∆ È‘∆∫ ‹ªÁ∆Õ 0 ÍÃÌ» «ÚÌ»Â∆¡ª Á∂ »Í «Úº⁄
ÍÃ◊‡ ‘πøÁ≈ ‘ÀÕ ‹Ø «ÚÒº÷‰Â≈ ‘À, ¿π‘ ÍÃÌ» Á∆ ‘ÀÕ 0 √‘ ¡«Ú’Ó©Í∂È ÔØ◊∂È, Ô∞‹©ÔÂ∂ - ¿∞√ Á∆ Ó∂∂ «Úº⁄ - «ÁzÛ Ì◊Â∆
‘Ø ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ ¿∞√ Á∆ ’∂ÚÒ Ó∂∂ ÚºÒ ‘∆ «÷º⁄ ÍÀÁ≈ ‘πøÁ∆ ‘ÀÕ 0 È ¡Âz √øÙÔ‘ - ‹∂ ¿∞√ ˘ ÌØ≈ Ú∆ √øÁ∂‘ ‘πøÁ≈ ª ¿∞‘ ÓÀ˘
ºÂÚ ÂØ∫ È≈ Ó≥ÈÁ≈Õ ¿∞√ È∂ ÔØ◊ ˘ ¡Ê≈ «ÚÒº÷‰ ÍÃÌ≈Ú ˘ Â∂ ¿∞√ ÂØ∫ ¿∞ÂÍÈ ‘؉ Ú≈Ò∆ «ÚÌ»Â∆¡ª ˘, ÓÀÊØ∫ Úº÷ Ó≥È
’∂ Ó‘ºÂÚ «ÁºÂ≈ ‘ÀÕ ‹∂ «ÚÒº÷‰Â≈, ¡≈ Ú∆ ‹≈Ú∂ ª ¿∞‘ ÍÃÌ≈Ú È‘∆∫ Í≈ √’Á∆Õ ¿∞√ Á∆ Ó∂∂ Ò¬∆ √πÌ≈«Ú’ ‘∆ «ÁzÛ Ì◊Â∆
ω ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- «‹Ú∂∫ «Ï‹Ò∆ «ÌøÈ «ÌøÈ ÍÃ’≈ Â∂ »Í ¡≈’≈ Á∂ ‘«Ê¡≈ª, √øÁª «Úº⁄ ’≈‹ ’Á∆ ‘ÀÕ «Ï‹Ò∆
Á∆ Ù’Â∆ ª «¬º’ ‘πøÁ∆ ‘À, Í ¤Ø‡∂ Â∂ Úº‚∂ «¬ø‹È ⁄µÒÁ∂ ‘ÈÕ «¬‘Ø ÍÃÌ» Á∆ ¡≈«Á ¡È≈«Á Ù’Â∆ Á≈ ‘∆ ÈÓ»È≈ ‘À, ‹Ø
√øÚ∂ÁÈ≈ ¡Â∂ √øÚ∂ÁÈ‘∆‰Â≈ Á∆¡ª Ù≈ÈÁ≈ «’√Óª Á∂ »Í «Ú⁄, ¡≈͉∂ ¡≈Í ’≈‹Ù∆Ò ‘πøÁ∆ ‘ÀÕ «È‰∂ ’’∂ Ú∆ ¡≈ÁÓ∆
‹≈‰Á≈ ‘À «’ ‹Ø ’∞ºfi Ú∆ ¡≈ÁÓ∆ Ó«‘√»√ ’Á≈ ‘À, ¿∞‘ ’∂ÚÒ ¬∆ÙÚ Ù’Â∆ Á∆ «’Í≈ ‘ÀÕ ÍÃÌ» Á∆ ‘∆ Ó«‘Ó≈ ‘ÀÕ ¬∂√∂
Ò¬∆ ¿∞‘ ÍÃÌ» ÂØ∫ Úº÷ È‘∆∫ ‘Ø √’Á≈, Ì≈Ú∂∫ ¿∞‘ ËÂ∆ ÂØ∫ ª Úº÷ ‘Ø ‹≈Ú∂Õ «¬√ Ò¬∆ ¿∞√ Á≈ ÔØ◊, ÍÃÌ» È≈Ò ¿∞ÂÙ≈‘ ÍÀÁ≈
’È Ò¬∆ ω≈«¬¡≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ ÙÃ∆ ≈Ó «¥ÙÈ≈ Á∂ ÙÏÁª «Úº⁄ “«¬º’ Á∆Ú≈ Â∂Ò ÂØ∫ «ÏȪ È‘∆∫ ÏÒ √’Á≈, ¬∂√∂ Â∑ª ¡≈ÁÓ∆
ÍÃÌ» ˘ È‘∆∫ «Â¡≈◊ √’Á≈Õ”
n n n
A@.@H ÙÒØ’ :
•„U◊˜ ‚fl¸Sÿ ¬˝-÷fl—, ◊Œ˜-× ‚fl¸◊˜ ¬˝-fløÃ– ßÁà ◊Ÿ˜-àflÊ ÷¡-•ãÃ ◊Ê◊˜, ’Ȝʗ ÷Êfl-‚◊˜-•ŸÈ-ß-ÃÊ—H
¡‘Ó© √©Ú√©Ô ÍÃÌÚ‘, ÓÁ©Â‘ √©ÚÓ© ÍÃÚ©ÂÂ∂Õ
«¬«Â Óȩ©Ú≈ Ì‹¡≥Â∂ Ó≈Ó©, ÏπºË≈‘ Ì≈Ú √Ó© ¡È∞«¬Â≈‘®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- ¡‘Ó© : ÓÀ∫Õ √©Ú√©Ô : √≈«¡ª Á∂Õ ÍÃÌÚ‘ : √ØÂÕ ÓÁ©Â‘ : Ó∂∂ ’ØÒØ∫Õ √©ÚÓ© : ‘ Ú√»Õ
ÍÃÚ©ÂÂ∂ : ÎÀÒ‰≈, «Ú’≈√ ’È≈Õ «¬«Â : «¬√ Â∑ªÕ Óȩ©Ú≈ : √ÓfiÁ∂ ‘ج∂Õ Ì‹¡≥Â∂ : Í»‹≈ ’Á∂Õ Ó≈Ó© : ÓÀ˘Õ ÏπºË≈‘ :
ÏπºË∆Ú≈ÈÕ Ì≈Ú√Ó©¡È∞«¬Â≈‘ : «Ë¡≈È Â͵«√¡≈ «Úº⁄ ◊ë√¡≈, «Ë¡≈È ÔØ◊ ˘ √ÓºÊ ω≈¿∞‰≈, Ú’¯ ’È≈Õ
0 ÙÒØ’≈Ê :- ÓÀ∫ ‘∆ √≈∂ √ø√≈ Á≈ ¿∞ÂÍÂ∆ √Ê≈È ‘ªÕ Ó∂∂ ÂØ∫ ‘∆ √≈≈ √ø√≈ ‘Ø «‘≈ ‘ÀÕ ¡«‹‘≈ √Ófi ’∂ Ì◊Â∆
Ì≈Ú È≈Ò Ô∞’ ‘Ø, «◊¡≈ÈÚ≈È Ó∂∆ ¡⁄È≈ ’Á∂ ‘ÈÕ
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- 0 ¡‘Ó© √©Ú√©Ô ÍÃÌÚ‘ - ÍÁª «Úº⁄ ““√©Ú√Ô”” Ì◊Ú≈È Á∆ «ÚÌ»Â∆ ‘ÀÕ ¡Ê≈ Á∂÷‰
√π‰È √Ófi‰ «Úº⁄ ‹Ø ’∞ºfi ¡≈ «‘≈ ‘À ¿∞‘ √Ì Ì◊Ú≈È Á∆ «ÚÌ»Â∆ ‘ÀÕ Ì◊Ú≈È Á∂ ÔØ◊ (ÍÃÌ≈Ú) «Úº⁄ √Ì «ÌÚ»Â∆¡ª ÍÃ◊‡
‘πøÁ∆¡ª ‘ÈÕ √ÂÚ∂∫, ¡·Ú∂∫ Â∂ ÈΩÚ∂∫ ¡«Ë¡≈Úª «Úº⁄ ‹Ø ’∞ºfi «’‘≈ «◊¡≈ ‘À, ¿∞‘ √≈≈ «¬√ ÙÒØ’ Á∂ ÍπÚ¡Ë «Úº⁄ ¡≈ «◊¡≈
‘ÀÕ 0 Ó≈È√ È≈Á‹, «ÏøÁπ‹ ¿∞«Áº‹, ‹≈Ô∞‹, ¡≥‹, √Ú∂Á‹, ¡Ê≈ ‹Û∑ ⁄∂ÂÈ √©Ê≈Ú ‹ø◊Ó «‹øÈ∂ ÍÃ≈‰∆ ÍÀÁ≈ ‘πøÁ∂ ‘È
- √≈«¡ª Á∆ ¿∞ÂÍÂ∆ Á∂ Ó»Ò ÍÓ≈ÂÓ≈ ‘ÈÕ 0 ÍÃÌÚ‘ - Á∂ ¡Ê ‘È «’ ÓÀ∫ √≈«¡ª Á≈ ¡«ÌøÈ «È«ÓÂØÍ≈Á≈È ’≈‰
‘ª, ¡Ê≈ ÓÀ∫ ÷πÁ ¡≈Í ‘∆ «ÙÃÙ‡∆ ÂØ∫ ÍÃ◊‡ ‘Ø«¬¡≈ ‘ªÕ 0 ÓÁ©-‘ √©ÚÓ© ÍÃÚ©Â∂ - √ø√≈ «Úº⁄ ¿∞ÂÍÂ∆ √«ÊÂ∆ ÍÃÒÔ
Í≈Ò‰ √πµ«÷¡≈ ¡≈«Á «‹øÈ∆¡ª Ú∆ ⁄∂Ù‡≈Úª ‘πøÁ∆¡ª ‘È, «‹øÈ∂ ’øÓ ‘πøÁ∂ ‘È, ¿∞‘ √≈∂ Ó∂∂ ÂØ∫ ‘∆ ‘πøÁ∂ ‘ÈÕ Ó»Ò ÓÀ∫ ‘ªÕ
«Ï‹Ò∆ Á∆ Ù’Â∆ ÂØ∫ √≈∂ ’øÓ «‹Ú∂∫ ‘πøÁ∂ ‘È, ¬∂√∂ Â∑ª √ø√≈ Á∆¡ª √≈∆¡ª «’«¡≈Úª Á≈ Ó»Ò ’≈‰ ÓÀ∫ ‘ªÕ 0 ¡‘Ó©
√©Ú√©Ô ÍÃÌÚ‘ ÓÁ©Â‘ √©ÚÓ© ÍÃÚ©ÂÂ∂ - ’«‘‰ Á≈ √≈ «¬‘ ‘À «’ √≈Ë’ Á∆ «ÁzÙ‡∆ ÍÃ≈‰∆ Ó≈Â Á∂ Ì≈Ú ¡≈⁄‰ «’«¡≈
¡≈«Á ÚºÒ È≈ ‹≈ ’∂ ¿∞È∑ª √≈«¡ª Á∂ Ó»Ò «Úº⁄ √«Ê Ì◊Ú≈È Á∂ ÚºÒ ‘∆ ‹≈‰∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘ÀÕ ’≈‹ ’≈È, Ì≈Ú «’«¡≈
Ú√± ÍÁ≈Ê «Ú¡’Â∆ ¡≈«Á Ó»Ò «Úº⁄ ‹Ø ºÂÚ ‘À, ¿∞√ Á∂ ÚºÒ ‘∆ Ì◊ª Á∆ «ÁzÙ‡∆ «‘‰∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘ÀÕ G.@G, G.AB,
A@.@E Â∂ A@.@H Ú∂∫ ÙÒØ’ª «Úº⁄ “ÓÁ©Â‘” ÍÁ Ú≈ Ú≈ ’«‘‰ Á≈ ¡Ê ‘À «’ «¬‘ Ì≈Ú «’«¡≈, «Ú¡’Â∆ ¡≈«Á √≈∂
Ì◊Ú≈È ”⁄Ø∫ ‘∆ ÍÀÁ≈ ‘ج∂ ‘È Â∂ Ì◊Ú≈È «Úº⁄ ‘∆ Ò∆È ‘Ø ‹≈‰◊∂Õ Ì◊Ú≈È ‘∆ √Ì ’∞ºfi ‘ÀÕ «¬√ ◊ºÒ ˘ «‹øÈ∆ ¤∂Â∆ √Ófi
ÒÀ‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘À, ¿∞‘ ·∆’ ‘ØÚ∂◊≈Õ 0 √©Ú√©Ô ¡Â∂ √©ÚÓ© - ÁØ Ú≈ √©Ú ÍÁ Á∂‰ Á≈ Ì≈Ú «¬‘ ‘À «’ Ì◊Ú≈È ÂØ∫ «ÏȪ
«¬√ «ÙÃÙ‡∆ Á≈ È≈ ’ج∆ ¿πÂÍ≈Á’ ‘À, È≈ ‘∆ √ø⁄≈Ò’ ‘ÀÕ √Ì ’∞ºfi Ì◊Ú≈È ‘∆ ‘ÀÕ 0 «¬«Â Óȩ©Ú≈ = Ì◊Ú≈È ÂØ∫ ‘∆ √≈∂
√ø√≈ Á∆ ¿∞ÂÍÂ∆ ‘πøÁ∆ ‘ÀÕ Ì◊Ú≈È, √Ê»Ò √»ıÓ √ºÂ≈ Á∂ Ó≈Ò’ ‘ÈÕ ‹Ø «ÁzÛÂ≈ Ó≥È ÒÀ∫Á∂ ‘È «’ Ì◊Ú≈È ‘∆ √Ì ÂØ∫
¿∞µÍ ‘ÀÕ ¿∞√ Á∂ Ï≈Ï ‘Ø ’ج∆ È‘∆∫, √≈«¡ª Á≈ ¡≈’ÙÈ «ÚÙÚ≈√ ÍÃ∂Ó, √Ì Ì◊Ú≈È ‘ÈÕ Ì◊Ú≈È Á≈ √‘≈≈ ÒÀ‰
«Íº¤Ø∫ √ÓÂ≈ «È«Ú’≈Â≈ «ÈÌÀ¡Â≈ ¡≈«Á √πÌ≈«Ú’ ¡≈ ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ ÁÀÚ∆-Ù’Â∆ √πÌ≈«Ú’ ¡≈ ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ 0 ÏπË≈‘ - Ì◊Ú≈È
ÂØ∫ «ÏȪ «’√∂ ‘Ø Á∆ √ºÂ≈ È≈ Ó≥ȉ≈Õ Ì◊Ú≈È ˘ Ó»Ò Ó≥ȉ≈Õ ˙√ «Úº⁄ ÙË≈ ÍÃ∂Ó «Ú÷≈¿∞‰≈ ‘∆ ÏπºË∆ÓÂ≈ ‘ÀÕ «¬√ Ò¬∆
Ì◊Ú≈È «Úº⁄ ÙË≈ º÷‰ Ú≈Ò∂ ˘ ÏπºË∆Ó≈È «’‘≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ”” ¿∞‘Ø √©Ú«Ú© ‘À, «‹‘Û≈ ÓÀ˘ ı (√ø√≈ Ó≈Â) ÂØ∫ ¡Â∆Â
Â∂ ¡º÷ (‹∆Ú≈ÂÓ≈) ÂØ∫ ¿∞µÂÓ ‹≈‰Á≈ ‘ÀÕ 0 Ó≈Ó© Ì‹øÂ∂ - Ì◊Ú≈È √øÏøË∆ ‹Í ’∆ÂÈ, »Í Á≈ «⁄øÂÈ, ’Ê≈ √π‰È≈, ◊øʪ
Á≈ Í≈· ’È≈, Ì◊Ú≈È ˘ ÍÃ≈Í ’È Á∂ √≈ËÈ ‘ÈÕ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- «‹Ú∂∫ ‹∂ ’ج∆ «’√≈È ËÂ∆ «Úº⁄ √ı «’√Ó Á≈ ÍΩÁ≈ Ï∆‹‰≈ ⁄≈‘πøÁ≈ ‘À ª ¿∞‘ √Ì ÂØ∫ Í«‘Òª
ËÂ∆ Á∆ «Óº‡∆ ÚºÒ ¿∞⁄∂⁄ «Ë¡≈È «ÁøÁ≈ ‘ÀÕ ¿∞√ ˘ ’≈Ù ÔØ◊ ω≈¿∞∫Á≈ ‘ÀÕ ÏπºË∆Ú≈È «Ú¡’Â∆ ¡≈͉∂ ÓÈ ˘ ‘Ó∂Ù≈
‘∆ ÍÃÌ» È≈Ò ‹ØÛÁ≈ ‘À, «¬‘ ‹≈‰«Á¡ª «’ ÍÃÌ» ‘∆ √≈∆¡ª Ú√ª Á≈ √Ø ‘ÀÕ ¿∞√ Á≈ ’∂ÚÒ “«Ú⁄≈” ‘∆ ÓÈ ˘ ¡Ó∆
¡Â∂ √∆¯ ω≈ «ÁøÁ≈ ‘ÀÕ «’√∂ √Ó∂∫ Ú∆ «’√∂ ¡Úº√Ê≈ «Úº⁄ ÍÃÌ» ÚºÒØ∫ Ó»ø‘ ÓØÛÈ Á∆ ÒØÛ ‘∆ ¡È∞ÌÚ È‘∆∫ ‘πøÁ∆Õ «‹Ú∂∫ ‹Á
ÍΩÁ≈, ËÂ∆ ¡≥Á, ¡≈͉∆¡ª ‹Û∑ª Ò◊≈ ÒÀ∫Á≈ ‘À ª ¿∞Ú∂∫ - ‹Ø Ú∆ - ÍÃÌ» È≈Ò ‹πÛ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «¬√ ˘ ¿∞ÂÙ≈‘ Ú≈Ò≈
ÔØ◊ «’‘≈ «◊¡≈ ‘À «‹√ «Úº⁄ ’ج∆ Ú∆ «’√∂ «’√Ó Á≈ ÁØÙ È‘∆∫ ‘πøÁ≈Õ
n n n
A@.@I ÙÒØ’ :
◊Œ˜-ÁøûÊÊ— ◊Œ˜-ªÃ-¬˝ÊáÊÊ—, ’Êäÿã× ¬⁄US¬⁄U◊˜– ∑§Õ˜-•ÿã× ø ◊Ê◊˜ ÁŸàÿ◊˜, ÃÈ·˜-ÿÁãà ø ⁄U◊˜-•Áãà øH
ÓÁ© «⁄ºÂ≈‘, ÓÁ©◊ ÍÃ≈‰≈‘, ÏØË© Ôø‘ Í√©ÍÓ©Õ
’Ê© ¡Ôø‘ ⁄ Ó≈Ó© «È©ÔÓ©, Â∞ÙI© Ôø«Â ⁄ Ó© ¡≥«Â ⁄®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- ÓÁ©«⁄ºÂ≈‘ : ¿∞È∑ª Á∂ ÓÈ ‹Ø √Á≈ Ó∂∂ È≈Ò ‘ÈÕ ÓÁ©◊ ÍÃ≈‰≈‘ : ¿∞È∑ª Á∂ ‹∆ÚÈ È≈Ò, ‹Ø
Ó∂∂ «Úº⁄ Ò∆È ‘ÈÕ ÏØË© Ôø‘ : ÍÃ’≈ÙÓ¬∆ ’È≈Õ Í√©ÍÓ© : ¡≈Í√ «Úº⁄∆∫Õ ’Ê© ¡Ôø‘ : ¿∞√ √øÏøË∆ ÏØÒ«Á¡ªÕ ⁄ :
¡Â∂Õ Ó≈Ó© : Ó∂≈Õ «È©ÔÓ© : ‘Ó∂Ù≈Õ Â∞ÙI©Ôø«Â : Â√ºÒ∆ ÔØ◊ ‘ÈÕ ⁄ : ¡Â∂Õ Ó©¡≥«Â : ÷πÙ ‘Ø ◊¬∂ ‘ÈÕ ⁄ : ¡Â∂Õ
0 ÙÒØ’≈Ê :- «‹È∑ª Á≈ «⁄ºÂ Ó∂∂ «Ú⁄ ‘∆ Òº◊≈ ‘À ¡Â∂ «‹È∑ª È∂ Ó∂∂ «Úº⁄ ‘∆ ÍÃ≈‰ ¡«Í ’ «ÁºÂ∂ ‘È, ¡«‹‘∂
Ì◊ ÒØ’ ¡≈Í√ «Úº⁄ «¬º’ Á»‹∂ ˘ Ó∂≈ √»Í √Ófi≈¿∞∫Á∂ ‘ج∂ ¡Â∂ Ó∂∂ ◊π‰ Á√Á∂ ‘ج∂ √Á≈ √øÂ∞Ù‡ ‘πøÁ∂ ‘È ¡Â∂ Ó‰ ’Á∂
‘ÈÕ
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- 0 ÓÁ© «⁄ºÂ≈‘ = “¿∞‘ Ó∂∂ «⁄ºÂ Ú≈Ò∂ ‘ÈÕ «¬º’ ¡≈͉∂ ¡≈Í Á≈, «¬º’ «⁄ºÂ ˘ Ì◊Ú≈È
È≈Ò Ò≈¿∞‰≈ ‘πøÁ≈ ‘À, ¬∂Ê∂, “ÓÀ∫ Ì◊Ú≈È Á≈ ‘ª”, ¡«‹‘≈ √Ø⁄‰ È≈Ò ¡≈͉≈ ¡≈Í Ì◊Ú≈È È≈Ò Òº◊ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ¬∂Ê∂ «⁄ºÂ
ÏπºË∆ ¡≈«Á ¡≈͉∂ ¡≈Í √≈∂ Ì◊Ú≈È «Úº⁄ Òº◊ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ Í ‹∂ ¡≈Í ÷πÁ √ø√≈∆ ‘∂, √ø√≈ «Úº⁄ Òµ«◊¡≈ ‘∂, Í «⁄ºÂ
Ì◊Ú≈È È≈Ò Ò≈¿π‰≈ ⁄≈‘∂ - «¬‘ ¡√øÌÚ ‘ÀÕ «‹ºÊ∂ ¡≈͉≈͉ ‘ØÚ∂, ¡≈ÂÓ∆ÔÂ≈ ‘πøÁ∆ ‘ÀÕ «¬√ Ò¬∆ «⁄ºÂ Ò≈¿∞‰ Ò¬∆
ÍÃ∆ÔÂ≈ ¡≈͉≈ ÓÈ ¡≈ÂÓ∆ÔÂ≈ Á≈ ‘؉≈ ˜»∆ ‘ÀÕ ¡«‹‘≈ ’È Ú≈Ò∂ Ì◊ª ˘ ‘∆ ÓÁ© «⁄ºÂ≈‘ «’‘≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ 0 ÓÁ©◊Â
ÍÃ≈‰≈‘ - ¡È∂’ ÍÃ≈‰ Ó∂∂ ‘∆ ¡ÍÈ ‘Ø ◊¬∂ ‘ÈÕ ÍÃ≈‰ «Úº⁄ ÁØ ◊ºÒª ‘ÈÕ A. ‹∆‰≈ Â∂ B. ⁄∂Ù‡≈ - ¿∞È∑ª Ì◊ª Á≈ «‹¿∞‰≈
Â∂ ¿∞È∑ª Á∆ ⁄∂Ù‡≈ - ’∂ÚÒ Ì◊Ú≈È ˘ √Óµ∫«Í ‘ÀÕ 0 √Ì ¿∞Á∂Ù Ì◊Ú≈È ÍÃ≈ÍÂ∆ ‘ÀÕ ‘Ø √ø√≈’ Ú√ª ÍÃ≈Í È≈ ‘؉,
‘ ‘≈Ò ‘ ‘≈Ò «Úº⁄ Ì◊Ú≈È ÍÃ≈Í ’È≈ ‘ÀÕ 0 ÏØË-Ôø‘ - Í√© ÍÓ© - ¿∞È∑ª Ì◊ª ˘ Ì◊Ú Ì≈Ú Â∂ π⁄∆
Ú≈Ò∂ «ÓÒ ‹ªÁ∂ ‘È Âª ¿∞È∑ª «Ú⁄’≈ Ì◊Ú≈È ⁄⁄≈ ‘؉ Òº◊Á∆ ‘ÀÕ Â∂ ¿∞‘ √≈∂ «ÓÒ’∂ Ì◊Ú≈È Á∂ ‘º√ ◊π‰ ºÂÚ
ÍÃÌ≈Ú ‹≈‰È Á≈ ÔÂÈ ’Á∂ ‘ÈÕ «◊¡≈È, «⁄øÂÈ ≈‘∆∫ ÍÃ’≈Ù ÍÃ≈Í ‘πøÁ≈ ‘ÀÕ Ì◊Ú≈È Íz≈ÍÂ∆ Ò¬∆ ¡≈’ÙÈ ÍÀÁ≈ ‘πøÁ≈
‘ÀÕ 0 ’Ê© ¡Ôø‘ ⁄, Ó≈Ó© «È©ÔÓ© - ¿∞È∑ª ˘ Ì◊Ú≈È Á∆ ’Ê≈ Ò∆Ò∑≈ √π‰È Ú≈Ò≈ «ÓÒ ‹ªÁ≈ ‘À ª ¿∞‘ Ì◊Ú≈È Á∆
’Ê≈ √π‰≈¿∞∫Á∂ ‘È Â∂ ‘Øª Í≈√Ø∫ √π‰Á∂ ‘ÈÕ Ì◊Ú≈È Á∂ ÍÃ∂Ó∆ Ì◊ª ˘ ’ج∆ √π‰È Ú≈Ò≈ «ÓÒ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ Ì◊Ú≈È Á∆
’Ê≈ √π‰≈¿∞‰ È≈ÒØ∫ √ØÂ≈ ω ’∂ √π‰È ˘ ⁄ø◊≈ √ÓfiÁ∂ ‘ÈÕ 0 Ó© ¡≥«Â ⁄ - ¿∞‘ Ì◊Ú≈È «Úº⁄ ‘∆ Ó‰ ’Á∂ ‘È,
ÍÃ∂Ó ’Á∂ ‘ÈÕ ÁØÚ∂∫ «¬º’ «Ó’ ‘Ø ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ’Á∂ Ì◊Â, Ì◊Ú≈È Á≈ Ì◊ ‘πøÁ≈ ‘À, ’Á∂ Ì◊Ú≈È ¡≈͉∂ Ì◊ Á∂ Ì◊Â
ω ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ «¬‘Ø Ì◊Ú≈È Ì◊ Á∆ ÍÃ∂Ó Ò∆Ò∑≈ ‘ÀÕ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- Œ«‹√ ˘ ¡√∆∫ ⁄≈‘πøÁ∂ ‘ª, ¿∞√ ¿∞µÍ ¡≈͉≈ «Ë¡≈È ’∂∫Á« ’Á∂ ‘ªÕ «‹‘Û∂ Ϻ⁄∂ ¡≈͉∂ Óª-
Ï≈Í ˘ √Ì ’∞ºfi √ÓfiÁ∂ ‘È, ¿∞‘ ¿∞È∑ª «Úº⁄ ÿπÒ «ÓÒ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ¬∂√∂ Â∑ª Ì◊ √≈Ë’ ¿∞Í≈Ù’ «‹‘Û∂ ‹≈‰ ÒÀ∫Á∂ ‘È
«’ ¿∞È∑ª Á≈ √ØÂ, ÍÃÌ» ‘À, ¿∞‘ ¡≈͉≈ ÓÈ ¿∞√ ÚºÒ Ò◊≈ ÒÀ∫Á∂ ‘ÈÕ «¬º’ ÈΩ‹Ú≈È ¡≈͉∂ Ó≈«Í¡ª Ò¬∆ √Ì ’∞ºfi ’∞Ï≈È
’ «ÁøÁ≈ ‘ÀÕ ‹∆ÚÈ ÂØ∫ ÚºË «’√∂ ˘ ‘Ø ’∞ºfi Ú∆ «Í¡≈≈ È‘∆∫ ‘πøÁ≈Õ Ì◊ ÍÃÌ» Ò¬∆ ¡≈͉∆ «˜øÁ◊∆ √Óº«Í ’ «ÁøÁ≈
‘À, «¬‘ ÁØ ÍÃ∂Ó∆¡ª Úª◊ È‘∆∫, ‹Ø ⁄øÓ ÷πÙ∆¡ª Ò¬∆ «¬º’ Á»‹∂ Ò¬∆ Ó ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ÏÒ«’ Ì◊ Á≈ Á»«‹¡ª ˘ ÍÃÌ» ¿∞Í≈ÙÈ≈
’È Á≈ √ºÁ≈ «ÁøÁ∂ ‘ÈÕ ¡≈͉∂ √Ófi∂ «Ú⁄≈ª, ‹º«Ï¡ª ¡Â∂ √ø’Òͪ ˘ Á» Á» º’ ÍÃ⁄≈Á∂ ‘ÈÕ «¬ø‹ ’’∂ ¿∞È∑ª
˘ ÷πÙ∆ «ÓÒÁ∆ ‘ÀÕ ¿∞‘ ÍÃÌ» Á∆¡ª Ï÷ÙÙª ÍÃ≈Í ’Á∂ ‘ÈÕ ÍÃÌ» ÍÃ≈ÍÂ∆ Ò¬∆ √≈ËÈ≈ ¿∞Í≈ÙÈ≈ ¡Â∂ «Â¡≈◊ ÏÒ∆Á≈È
Á∆ ÒØÛ ‘ÀÕ
n n n
A@.A@ ÙÒØ’ :
Ã·Ê◊˜ ‚ÃÃ-ÿÈ¡˜-ÃÊŸÊ◊˜, ÷¡˜-•ÃÊ◊˜ ¬˝ËÁÃ-¬Ífl¸-∑§◊˜– (ŒÊ-ŒÊ) ŒŒÊ-Á◊ ’ÈÁf ÿÊª◊˜ Ã◊˜, ÿŸ ◊Ê◊˜ ©U¬-ÿÊÁãà ÃH
Â∂ÙI≈Ó© √ Ô∞‹© Â≈È≈Ó©, Ì‹© ¡Â≈Ó© ÍÃ∆«ÂÍ»©Ú-’Ó©Õ
(Á≈Á≈) ÁÁ≈«Ó Ïπ«Á©Ë ÔØ◊Ó© ÂÓ©, Ô∂È Ó≈Ó© ˙ÍÔª«Â Â∂®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- Â∂ÙI≈Ó∑ : ¿∞È∑ª ˘Õ √ Ô∞‹©Â≈È≈Ó© : √Á∆Ú∆ Íͺ’Õ Ì‹©¡Â≈Ó© : Í»‹«Á¡ª ‘Ø«¬¡ªÕ ÍÃ∆«Â Í»Ú
’Ó© : «Í¡≈ È≈ÒÕ ÁÁ≈«Ó : ÓÀ∫ «ÁøÁ≈ ‘ªÕ Ïπ«Á©Ë ÔØ◊Ó© : ÔØ◊≈ Á≈ «ÚÚ∂’Õ ÂÓ© : ¿∞‘Õ Ô∂È : «‹√ Á∂ ≈‘∆∫Õ Ó≈Ó© : Ó∂≈Õ
¿∞ÍÔª«Â : ¡≈¿∞∫Á∂ ‘ÈÕ Â∂ : ¿∞‘Õ
0 ÙÒØ’≈Ê :- Ó∂∂ «Úº⁄ Òº◊∂ ‘ج∂ ¡Â∂ ÓÀ˘ ÍÃ∂Ó Í»Ú’ Ì‹È Ú≈Ò∂ ¿∞È∑ª ÒØ’ª ˘ ÓÀ∫ ÏπºË∆ ÔØ◊ (ÂÂÚ «◊¡≈È
√»Í ÔØ◊) «ÁøÁ≈ ‘ª, «‹√ ÂØ∫ ¿π‘ ÓÀ˘ ÍÃ≈Í ‘πøÁ∂ ‘ÈÕ
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- 0 Â∂ÙI≈Ó© √ Ô∞‹© Â≈È≈Ó© - A@.@IÚ∂∫ ÙÒØ’ ¡È∞√≈, ‹Ø Ì◊Ú≈È «Úº⁄ ‘∆ «⁄ºÂ Â∂ ÍÃ≈‰
Ò◊≈¿∞‰ Ú≈Ò∂ ‘È, Ì◊Ú≈È Á∂ ◊π‰ ÍÃÌ≈Ú, Ò∆Ò≈ ‘º√, ¡≈«Á ˘ ¡≈Í√ «Úº⁄ «¬º’ Á»‹∂ ˘ Áº√Á∂ ‘ج∂ Ì◊Ú≈È Á∂ Ȫ Â∂
◊π‰ª Á≈ ’ÊÈ ’Á∂ ‘È, «ÈºÂ «ÈøÂ Ì◊Ú≈È «Úº⁄ ÓÈ ÏπºË∆ Ò◊≈¿∞‰ Ú≈Ò∂ ˘, ¬∂Ê∂ √ÂÂÔ‹©Â≈È≈Ó© «’‘≈ ‘ÀÕ 0 Ì‹©¡Â≈Ó©
ÍÃ∆«Â Í»©Ú ’Ó© = ¡«‹‘∂ Ì◊ È≈ «◊¡≈È È≈ ÚÀ≈◊ ⁄≈‘πøÁ∂ ‘ÈÕ «¬√ Ò¬∆ ¿∞È∑ª ˘ √ø√≈’ ÌØ◊ª Á∆ «¬º¤≈ Ú∆ È‘∆∫
‘πøÁ∆Õ ¿∞‘Ȫ Á≈ «Ë¡≈È ÍÁ≈ʪ ÚºÒ ‹ªÁ≈ ‘∆ È‘∆∫ ‘ÀÕ È≈ ¿∞È∑ª Á∂ ÓÈ «Úº⁄ «√ºË∆ Íë ¡≈Á ‘πøÁ≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ ª ’∂ÚÒ
Ì◊Ú≈È ˘ ¡≈͉≈ Ó≥ÈÁ∂ ‘ج∂ √πÌ≈«Ú’ ‘∆ Ì◊Ú≈È ˘ ¡≈͉≈ Ó≥ÈÁ∂ ‘ÈÕ Â∂ Ì◊Ú≈È Ì‹È ’Á∂ «‘øÁ∂ ‘ÈÕ ¿∞È∑ª Á≈
√ø√≈ Ú√ª È≈Ò ’ج∆ √øÏøË ‘∆ È‘∆∫ ‘πøÁ≈Õ Ì◊Ú≈È-ÍÃ∆Â∆ «Úº⁄ ¡ÀÈ∂ Ó√ ‘Ø ‹ªÁ∂ ‘È «’ ¿∞È∑ª Á∂ ¡≥Á Ì◊Ú≈È ÂØ∫
«ÏȪ ‘Ø ’ج∆ «¬º¤≈ ‹≈«◊àȑ∆∫ ‘πøÁ∆Õ 0 ÁÁ≈«Ó Ïπ«Ë ÔØ◊Ó© ÂÓ© = «’√∂ Ú√± «Ú¡’Â∆ ÿ‡È≈ ‘≈Ò≈ Á∂ √øÔØ◊ ÂØ∫
¡≥‘’‰ «Úº⁄ ’ج∆ ‘Ò⁄Ò È≈ ‘ØÚ∂, ¡Ê≈ √ø√≈ Á∂ ÍÁ≈Ê «ÓÒ‰ ‹ª È≈ «ÓÒ‰, ȯ≈ ‘ØÚ∂ ‹ª È∞’√≈ÈÕ ¡≈Á ‘ØÚ∂
‹ª «È≈ÁÕ ’ج∆ √«ÊÂ∆ «’¿∞∫ È≈ ‘ØÚ∂, ¿∞È∑ª ˘ ’ج∆ ¯’ È‘∆∫ ÍÀ∫Á≈Õ ¿∞‘ ÏπºË∆ ÔØ◊ ω ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ¿∞È∑ª «Úº⁄ √ÓÂ≈
¡≈ ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ ¡«‹‘≈ ÓÀ∫ ¿∞È∑ª Ò¬∆ ’Á≈ ‘ªÕ 0 ÁÁ≈«Ó = Á≈ ¡Ê ‘À «’ ¿∞‘ ÏπºË∆ÔØ◊ ˘ ¡≈͉≈ È‘∆∫ Ó≥ÈÁ∂Õ √Ì ’∞ºfi
Ì◊Ú≈È Á≈ «ÁºÂ≈ ‘Ø«¬¡≈ Ó≥ÈÁ∂ ‘ÈÕ ÏπºË∆ ÔØ◊ ¿∞È∑ª Ò¬∆ ’ج∆ «ÚÙ∂ÙÂ≈ È‘∆∫ ‘ÀÕ 0 “Ô∂È” ÓÀ∫ ¿∞È∑ª ˘ «¬‘ ÏπºË∆ ÔØ◊ «ÁøÁ≈
‘ª, «‹√ ÏπºË∆ ÔØ◊ È≈Ò «¬‘ ÓÀ˘ ÍÃ≈Í ‘Ø ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ 0 Ó≈Ó© ¿∞ÍÔ≈«ÈßÂÂ∂, ‹Á ¿∞‘ Ì◊Ú≈È «Úº⁄ «⁄ºÂ ¡Â∂ ÍÃ≈‰ Ò≈¿∞‰
Ú≈Ò∂ ‘Ø ◊¬∂, Ì◊Ú≈È «Úº⁄ √øÂ∞Ù‡ ‘Ø ◊¬∂, Ì◊Ú≈È È≈Ò ÍÃ∂Ó ’È Òº◊∂ ª ¿∞È∑ª Ò¬∆ Ì◊Ú≈È ÍÃ≈Í ’È≈ ’∆ ¡Ω÷≈
‘À ? ÓÀ˘ ÍÃ≈Í ’’∂ ¿∞È∑ª ˘ Í»‰Â≈ Á≈ ¡È∞ÌÚ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- «‹Ú∂∫ ‹ÁØ∫ ¡√∆∫ ⁄÷Á∂ ‘ª, ÷≥‚ Á≈ √π¡≈Á «Óº·≈ ‘πøÁ≈ ‘À, «‹√ È≈Ò «ÌøÈ «ÌøÈ ÍÃ’≈ Á∆¡≈ «Ó·≈¬∆¡ª
ωÁ∆¡ª ‘ÈÕ ÏπºË∆ ÔØ◊≈ Ú∆ ÷≥‚ Úª◊ ‘ÀÕ ¿∞‘ √≈Ë’ ‹Ø ÔØ◊≈ Á≈ «ÈøÂ «ÁzÛ «ÚÙÚ≈√ È≈Ò ¡«Ì¡≈√ ’Á≈ ‘À, ¿∞√
Á∂ ÓÈ «Úº⁄ ÍÃÌ» Á∆ ⁄ÓÂ’≈∆ Ù’Â∆ Á≈ ÍÃÌ≈Ú ÍÀ‰≈ Ùπ» ‘πøÁ≈ ‘ÀÕ Óπ„Ò∂ ‹ºÏ∂, √≈Ë’ ˘ ‘Ø ÔØ◊≈ ¡«Ì¡≈√ ’È Á∆
¿∞ÂÙ≈‘‹È’ ÍÃ∂È≈ «ÁøÁ∂ ‘ÈÕ «‹¿∞∫ «‹¿∞∫ ¿∞‘ ÔØ◊ ¡«Ì¡≈√ ’Á≈ ‘À, «Â¿∞∫ «Â¿∞∫ ¿∞√ ˘ ÍÃÌ»-Ù’Â∆ Á≈ «◊¡≈È ÚË∂∂
‘πøÁ≈ ‘ÀÕ «¬ø‹ ÏπºË∆ ÔØ◊ √≈Ë’ È≈Ò ¡‡πº‡ «ÙÂ≈ √Ê≈«Í ’Á≈ ‘À, «‹√ È≈Ò ÚºË ÂØ∫ ÚºË ÍÃÌ» «◊¡≈È ‘πøÁ≈ ‘ÀÕ ¿πÍ≈√È≈
Ì◊Â∆ ÙË≈ ÏπºË∆ÔØ◊ Á∂ «Ú’≈√ Ò¬∆ ˜»∆ ‘ÀÕ «‹Ú∂∫ ‘È∂∂ ’Ó∂ «Úº⁄ ÏÀ·∂ «’√∂ «Ú¡’Â∆ ˘ ¤Ø‡∆ «‹‘∆ ÓØ∆ «Úº⁄Ø∫ ¡≈¿∞∫Á∂
⁄≈ȉ Á≈ ¡øÁ≈˜≈ ÿº‡ ÍÀ∫Á≈ ‘À, «‹¿∞∫ «‹¿∞∫ ÓØ∆ Á≈ ¡≈’≈ ÚËÁ≈ ‘À, ⁄≈ȉ Á≈ ÿ∂≈ Ú∆ ÚËÁ≈ ‘ÀÕ ÏπºË∆ ÔØ◊ »Í∆ ÓØ∆
«‹øÈ∆ Úº‚∆ ‘πøÁ∆ ‹≈¬∂◊∆, «Â¿∞∫ «Â¿∞∫ ÍÃÌ»-»Í∆-«◊¡≈È Á≈ ⁄≈ȉ ÚË∂∂ ÍÃ≈Í ‘πøÁ≈ ‘∂◊≈Õ
n n n
A@.AA ÙÒØ’ :
Ã·Ê◊˜ ∞fl •ŸÈ-∑§ê¬Ê •Õ¸◊˜, •„U◊˜ •-ôÊÊŸ-¡◊˜ Ã◊—– ŸÊ‡-•ÿÊÁ◊ •Êà◊-÷Êfl-SÕ—, ôÊÊŸ-ŒË¬Ÿ ÷Ê‚˜-flÃÊH
Â∂Ù©≈Ó© ¬∂Ú ¡È© ’øÍ≈ ¡ÊÓ©, ¡‘Ó© ¡◊©Ô©≈ÈÓ© ‹Ó© ÂÓ‘Õ
È≈Ù© ¡Ô≈«Ó ¡≈Â©Ó Ì≈Ú √©Ê‘, ◊©Ô©≈È Á∆Í∂È Ì≈√©ÚÂ≈®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- Â∂Ù©≈Ó© : ¿∞È∑ª Ò¬∆Õ ¬∂Ú : «√¯Õ ¡È©’øÍ≈ ¡ÊÓ© : Â√, «‘Ó «ÁÒ∆ «Úº⁄Ø∫Õ ¡‘Ó© : ÓÀ∫Õ ¡◊©Ô≈È©Ó©
: ¡«◊¡≈ÈÂ≈ ÂØ∫ ÍÀÁ≈ ‘Ø«¬¡≈Õ ÂÓ‘ : ‘È∂≈Õ È≈Ù©¡Ô≈«Ó : ÓÀ∫ ÏÏ≈Á ’Á≈ ‘ªÕ ¡≈Â©Ó Ì≈Ú √©Ê‘ : ¡≈͉∂ √ÚÀ ¡≥Á
«ÈÚ≈√ ’È≈Õ ◊©Ô©≈È Á∆Í∂È : «◊¡≈È Á∂ Á∆Í’ ≈‘∆∫Õ Ì≈√©ÚÂ≈ : ⁄Ó’Á≈Õ
0 ÙÒØ’≈Ê :- ¿∞È∑ª Ò¬∆ «‘Ó «ÁÒ ‘Ø ’∂ ¡≈ÂÓ Ì≈Ú ÂØ∫ (¡≥‘’‰ ÂØ∫) √«Ê ‘Ø ’∂, ÓÀ∫ ÍÃ’≈ÙÓ≈È «◊¡≈È
»Í Á∆Í’ Á∂ ≈‘∆∫ ¿∞È∑ª Á∂ ¡«◊¡≈È »Í∆ ¡≥Ë’≈ ˘ ÈÙ‡ ’ «ÁøÁ≈ ‘ªÕ
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- 0 Â∂Ù≈Ó© ¬∂Ú ¡È©’Ó©Í≈ ¡Ê©Ó© - ¡‘Ó© ¡◊©Ô©≈È - ‹Ó© ÂÓ‘ = ¿∞È∑ª Á∂ ÓÈ «Úº⁄ È≈
√ø√≈’ È≈ ‘∆ ÓÀ˘ ¤º‚ ’∂ Óπ’Â∆ Á∆ «¬º¤≈ ‘πøÁ∆ ‘ÀÕ ¿π‘ È≈ √ø√≈’ È≈ ÍÁ≈Ê’ Ú√ª ⁄≈‘πøÁ∂ ‘È, ¿∞‘ ª ÍÃ∂Ó Í»Ú’
Ó∂≈ «⁄øÂÈ ’Á∂ ‘ÈÕ ¿∞È∑ª Á∆ «ÈÙ’≈ÓÂ≈ Â∂ ÍÃ∂Ó ˘ Á∂÷ ’∂ Ó∂≈ «‘Á≈ «ÍÿÒ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ÓÀ∫ ⁄≈‘π‰ Òº◊Á≈ ‘ª, Ó∂∂ ’ØÒØ∫
¿∞‘ ’∞ºfi ÍÃ≈Í ’ÈÕ Í ¿∞‘ ’º∞fi È≈ ’º∞fi ÒÀ∫Á∂ ‘È, È≈ «¬º¤≈ ’Á∂ ‘ÈÕ ÓÀ∫ ÷πÙ ‘Ø ’∂ ¿∞È∑ª Á∂ ¡«◊¡≈È Á∂ ‘È∂∂ Á»
’ «ÁøÁ≈ ‘ª, ª «’ Ó∂∂ Ì◊ ⁄≈ȉ ⁄≈ȉ ‘Ø ‹≈‰Õ 0 ¡≈Â©Ó Ì≈Ú√©Ê‘ = ÓÈ∞º÷, ¡≈͉≈ ‹Ø ‘؉≈ ÍÈ Ó≥ÈÁ≈ ‘À «’
“ÓÀ∫ ‘ª” ª «¬‘ Íë¥Â∆ Á∂ È≈Ò √øÏøË ‹ØÛ ’∂ ‘∆ Ó≥ÈÁ≈ ‘ÀÕ ¡≈͉∂ √∆ Á∂ ÏÁÒ‰ ˘ ¡≈͉≈ ÏÁÒ‰≈ √Ófi‰ Òº◊Á≈
‘ÀÕ «‹Ú∂∫ ÓÀ∫ Ϻ⁄≈ ‘ª, ÓÀ∫ ‹Ú≈È ‘ª, ÓÀ∫ Ïπº„≈ ‘ªÕ ÓÀ∫ «ÈÏÒ ‘ª, ÓÀ∫ ÏÒÚ≈È ‘ªÕ Í «¬È∑ª «ÚÙ∂Ù‰ª ˘ ¤º‚ ’∂ ºÂÚ Á∆
«ÁzÙ‡∆ ÂØ∫ «¬È∑ª ÍÃ≈‰∆¡ª Á≈ ¡≈͉≈ ‹Ø ‘؉≈ÍÈ ‘À, ¿∞‘ Íë¥Â∆ ÂØ∫ «‘ ‘ÀÕ «¬√ ‘؉ÍÈ «Úº⁄ √Á≈ «‘‰ Ú≈Ò∂ ÍÃÌ» Á∂
Ò¬∆ ¬∂Ê∂ ¡≈Â©Ó Ì≈Ú√©Ê‘ ÍÁ ¡≈«¬¡≈ ‘ÀÕ 0 Ì≈√© - ÚÂ≈ - ◊©Ô©≈ÈÁ∆Í∂È È≈Ù©Ô≈«Ó = ÍÃ’≈ÙÓ≈È «◊¡≈È Á∆Í Á∂ ≈‘∆∫
¿∞È∑ª ÍÃ≈‰∆¡ª Á∂ ¡«◊¡≈È‹È©Ô ¡≥Ë’≈ Á≈ È≈Ù ’ «ÁøÁ≈ ‘ªÕ «‹√ «◊¡≈È Á∂ ’≈È ÓÀ∫ ’Ω‰, ÓÀ∫ ’Ω‰ ‘ª, Ó∂≈ √»Í
’∆ ‘À ? ¡«‹‘≈ ‹Ø ¡È‹≈ÈÍπÈ≈ «‘øÁ≈ ‘À, ¿∞√ ¡«◊¡≈È Á≈ È≈Ù ’ «ÁøÁ≈ ‘ª, ¡Ê≈ ºÂÚÏØË ’Ú≈ «ÁøÁ≈ ‘ªÕ «‹√
ºÂÚ ÏØË Á∆ Ó«‘Ó≈ Ù≈√Âª «Úº⁄ ’∆Â∆ ◊¬∆ ‘À, ¿∞√ Ú≈√Â∂ ¿∞È∑ª √π‰È ÓÈÈ «È«ÁËÔ≈√È ¡≈«Á √≈ËÈ È‘∆∫ ’È∂
ÍÀ∫Á∂Õ ’ج∆ «Ó‘È ȑ∆∫ ’È∆ ÍÀ∫Á∆Õ ÓÀ∫ ¡≈Í ¿∞È∑ª ˘ ºÂÚ ÏØË ’≈ «ÁøÁ≈ ‘ªÕ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- ÍÃÌ» Á∆ «¬‘ Â√ Ì≈ÚÈ≈ Ú∆ ‘À, «Á¡≈ÒÂ≈ Ú∆ ‘À, «’ ¿∞‘ ‹∆Úª Á∂ ÓȪ ¡≥Á Ú√Á≈ ‘ÀÕ ¿∞√
Á∆ ‘≈˜∆ √≈‚∆ √øÚ∂ÁÈ≈ ‘ÀÕ ‹∆Ú ¬∂√∂ √øÚ∂ÁÈ≈ ≈‘∆∫ ’∆ ⁄ø◊≈ ‘À, Á∂ ¡È∞ÌÚ ˘ ◊둉 ’Á∂ ‘ÈÕ ÏπºË∆ Á≈ ‹Ø Á∆Í’ ‹◊Á≈
‘À, ¿∞‘ ÍÃÌ» È∂ ‘∆ ΩÙÈ ’∆Â≈ ‘À, «¬√ «Úº⁄ ÁÀÚ∆ º ‘πøÁ∂ ‘ÈÕ «ÚÚ∂’-ÏπºË∆ «¬√ ⁄≈ȉ »Í∆ Á∆Ú∂ Á≈ Â∂Ò ‘ÀÕ Ì◊Â∆ ≈‘∆∫
‹Ø √Ï √øÂØ÷ Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ ‘πøÁ∆ ‘À, ¿∞‘ Ú∆ «¬√ Á∆Í’ Ò¬∆ Â∂Ò Á≈ ’øÓ ’Á≈ ‘ÀÕ √ÚÀ-⁄∂ÂÈ≈ - ÏÑÓ⁄≈∆¡≈ Á∆ «ÈøÂÂ≈
¡Â∂ Íͺ’Â≈ Â∂ «ÈÌ ‘ÀÕ «¬‘ ÓØÓ Úª◊ ‘ÀÕ √≈∆¡ª «⁄øÂ≈Úª Â∂ «Î’ª ÂØ∫ Á» º÷‰≈ Á∆Ú∂ Á≈ √Ê≈È ‘ÀÕ ‹ÁØ∫ ‘Ú≈ Á≈
Â∂˜ ÏπºÒ∑≈ ¡≈¿∞∫Á≈ ‘À ª Á∆Ú∂ Á∂ Ïπfi‰ Á≈ ıÂ≈ ‘πøÁ≈ ‘ÀÕ ‹∂ ÓÈ «¬º¤≈Úª «‘ ‘À, ‘Ú√ ÂØ∫ Á» ‘À ª «¬‘ ‘Ú≈Úª fiº÷Ûª
ÂØ∫ Ï⁄≈¿∞‰ Ò¬∆ Á∆Ú∂ Ò¬∆ √’∆È Ï‰ √’Á≈ ‘ÀÕ ¡‡πº‡ ⁄∂ÂÈ≈ ¬∆ÙÚ Ò¬∆ ¡÷≥‚Â≈ «¬ø‹ ‘À, «‹Ú∂∫ Á∆Ú∂ «Úº⁄Ø∫ ÏπºË∆ Á∆
Ò≈‡ «È’ÒÁ∆ ‘ØÚ∂Õ «¬‘ ⁄ÓÂ’≈∆ Á∆Ú≈ ÍÃÌ» √Ó≈È ‘ÀÕ
 n n n
A@.AB ÙÒØ’ :
¡©‹πÈ ˙Ú≈⁄ : •¡È¸Ÿ ©UflÊø
¬⁄U◊˜ ’˝rÊ ¬⁄U◊˜ œÊ◊, ¬ÁflG◊˜ ¬⁄U◊◊˜ ÷flÊŸ˜– ¬ÈM§·◊Ô˜ ‡ÊEÃ◊˜ ÁŒ√ÿ◊˜, •ÊÁŒ-Œfl◊˜ •-¡◊˜ Áfl-÷È◊Ô˜H
ÍÓ ÏÑө ÍÓ© Ë≈Ó©, Í«ÚÂ©Ó© ÍÓÓ© ÌÚ≈È©Õ
ÍππÙI©Ó© Ù≈Ù©Ú©ÂÓ© «ÁÚ©ÔÓ©, ¡≈«Á Á∂ÚÓ© ¡‹Ó©«ÚÌπÓ©®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- ÍÓ© : ¿∞⁄∂∆ Ó‘≈ÈÕ ÏÑө : ÏÑÓÕ ÍÓ©Ë≈Ó© : Ó‘≈È √Ê≈ÈÕ Í«ÚÂ©Ó© : Í«ÚºÂÕ ÍπÙÓ© :
Ó‘≈È ÍÓÕ ÌÚ≈È© : ¡≈ÍÁ∂ Â∞‘≈‚∂Õ ÍππÙ©Ó© : ÍπÙ≈Õ Ù≈Ù©ÚÂÓ© : √Á∆Ú∆Õ «ÁÚ©ÔÓ© : ÁÀÚ∆Õ ¡≈«Á Á∂ÚÓ© : Óπº„ ’Á∆Ó∆,
¡≈«Á ’≈Ò Á≈Õ ¡‹Ó© : ‹Ø ÍÀÁ≈ È‘∆∫ ‘Ø«¬¡≈, ¡‰‹ø«Ó¡≈Õ «Ú̻ө : ‹Ø ‘ ʪ Â∂ «Ï≈‹Ó≈È ‘ØÚ∂Õ
0 ÙÒØ’≈Ê :- ¡‹È ÏØÒ∂ - ¡≈Í ÍÓ ÏÃ‘Ó ‘Ø, ¡≈Í ÍÓ Ë≈Ó ÍÓ Í«ÚºÂ ‘ØÕ ÙπºË∆ ’Â≈ ‘Ø, ¡«ÏÈ≈Ù∆
‘Ø, ÁÀÚ∆ ÍπÙ ‘Ø, ¡≈«Á ’≈Ò Á∂ Á∂ÚÂ≈ ‘ØÕ ¡≥‹»È∆ ‘Ø, √Ï «Ú¡≈Í∆ ‘ØÕ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- ÍÓ ÏÃ‘Ó √Ì ÂØ∫ ÙÃ∂Ù· ÏÃ‘Ó ‘ÀÕ ‹Ø «È◊π‰≈ ‘À, «È»Í≈«Ë’≈ ÏÃ‘Ó ‘À, «‹√ ˘ Í«ÚºÂ ⁄∂ÂÈ≈
«’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ¡Í≈≈ ÏÃ‘Ó ¬∆ÙÚ ‘ÀÕ √◊π‰ ÏÃ‘Ó ‘À ‹Ø ¡√Ò∆¡Â ‘À, «‹√ Á∆ ÙØÌ≈ ¡Í ¡Í≈ ‘ÀÕ ÍÓ Ë≈Ó - √≈≈
«Á÷ ¡«Á÷ Ê≈Úª Á∆ È∆∫‘ ‘ÀÕ √Ì ÂØ∫ Ó‘≈È √Ê≈È («ÈÚ≈√) ‘ÀÕ ÍÃÌ» ‹Ø Ó‘≈È ‘À, ¿∞‘ «Ú¡’Â∆◊ ¡≈ÂÓ≈ ÂØ∫ Ù∂ÃÙ· ‘ÀÕ
¡‹È «È√øÁ∂‘ ÙÃ∆ Ì◊Ú≈È «¥ÙÈ ˘ √ÏØÂÓ Ó‘≈È ¡Â∂ ÙÃ∂Ù· ’«‘øÁ≈ ‘À, ‹Ø Á∂ÚÂ≈ Á∂ Á∂ÚÂ≈, ’≈«¬È≈ Á∂ ’Â≈
¡Â∂ Á∂Ú∆ Á∂ګ¡ª Á≈ √‘≈≈, √πÂøÂ, ¡≈«Á ’≈Ò∆È, ¡‰‹ø«Ó¡≈, √ÀÌø, ’Â≈∆ Ù’Â∆ Ó‘≈È √«Â ‘ÀÕ «¬‘ Ú∂Á’√«Â
‘ÀÕ √Ì Ú√ª ⁄∆˜ª ÂØ∫ Ó‘≈È ‘À, ÍÓ≈ÂÓ≈ ‘ÀÕ ¡‹ø»È∆ ‘À, «È¡≈’≈ ‘ÀÕ
n n n
A@.AC ÙÒØ’ :
•Ê„ÈU— àflÊ◊˜ ´§·ÿ— ‚fl¸, Œfl-´§Á·— ŸÊ⁄UŒ— ÃÕÊ– •Á‚× Œfl‹— √ÿÊ‚—, Sflÿ◊˜ ø ∞fl ’˝Í-߸-Á‚-◊H
¡≈‘π‘ ©Ú≈Ó© «ÙÔ‘ √©Ú∂, Á∂Ú «Ù∆‘ È≈Á‘ ÂÊ≈Õ
¡«√‘ Á∂ÚÒ‘ Ú©¡≈√‘, √©ÚÔÓ© ⁄ ¬∂Úϻ묫√, Ó∂®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- ¡≈‘π‘ : ¿∞‘Õ Â©Ú≈Ó© : ¡ÀÒ≈È ’Á∂ ‘ÈÕ «ÙÔ‘ : «Ù∆Õ √©Ú∂ : √≈∂Õ Á∂Ú«Ù∆ : Á∂Ú«Ù∆Õ
È≈Á‘ : È≈ÁÕ ÂÊ≈ : Ì∆Õ ¡«√‘ : ¡√«ÂÕ Á∂ÚÒ‘ : Á∂Ú≈Ò≈Õ Ú©¡≈√‘ : «Ú¡≈√ «Ù∆Õ √©ÚÔÓ© : ¡≈Í ıπÁÕ ¬∂Ú : Ì∆Õ
⁄ : ¡Â∂Õ Ï»Ã«¬«Ù : ¡≈Í ÎÓ≈¿∞∫Á∂ ‘ØÕ Ó∂ : ÓÀ˘Õ
0 ÙÒØ’≈Ê :- √≈∂ «Ù∆¡ª È∂ ¡≈Í ˘ «¬ø‹ «’‘≈ ‘À, “¡≈Í Á∂ÚÂ∂ «Ù∆ ‘Ø, ¡≈Í È≈Á ‘ØÕ ¡≈Í ¡√«Â≈ ‘Ø,
Á∂Ú≈Ò≈ ‘ØÕ ¡≈Í «Ú¡≈√ ‘Ø Â∂ ‘π‰ ¡≈Í ¡≈͉∂ ¡≈Í «¬‘ ÓÀ˘ ’«‘øÁ∂ ‘ØÕ”
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ (A@.AB, AC) :- 0 ÍÓ© ÏÃ‘Ó ÍÓ© Ë≈Ó©, Í«Ú©©Ó© ÍÓÓ© ÌÚ≈È© - ¡≈͉∂ √≈‘Ó‰∂ ÏÀ·∂
Ì◊Ú≈È Á∆ Ú«‚¡≈¬∆ ’Á∂ ‘ج∂ ¡‹È ’«‘øÁ≈ ‘À «’ Ó∂∂ Íπº¤‰ ”Â∂, «‹√ ˘ ¡≈͉∂ ÍÓ ÏÃ‘Ó (◊∆Â≈ H.@C) «’‘≈ ‘ÀÕ
¿∞‘ ÍÓ© ÏÃ‘Ó ¡≈Í ‘∆ ‘ÀÕ «‹√ Á≈ √≈≈ √ø√≈ √«Ê ‘ÀÕ ¿∞‘ ÍÓ Ë≈Ó ¡Ê≈ ÍÓ √Ê≈È ¡≈Í ‘∆ ‘ØÕ (I.AH) «‹√
˘ Í«ÚºÂ «Úº⁄ Ú∆ Í«ÚºÂ «’‘≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ Ó‘≈È Í«ÚºÂ Ú∆ ¡≈Í ‘ØÕ 0 ÍπÙÓ© Ù≈Ù©ÚÂÓ© «ÁÚ©ÔÓ© ¡≈«Á Á∂ÚÓ© ¡‹Ó©
«ÚÌπÓ© 0 √Ú©ÔÓ© ”⁄ ¬∂Ú ÏÃ묫√ Ó = ◊øʪ «Úº⁄ «Ù∆¡ª È∂ Á∂Ú«Ù∆ È≈Á È∂ ¡«√ Â∂ ¿∞È∑ª Á∂ ÍπºÂ Á∂ÚÒ «Ù∆ È∂
¡Â∂ Ó‘ª«Ù∆ «Ú¡≈√ ‹∆ È∂ ¡≈͉∂ ¡≈Í ˘ Ù≈ÙÚ «ÁÚ©Ô ÍπÙ ¡≈«Á Á∂ÚÓ© ¡‹È©-«ÚÌπÓ© «’‘≈ ‘ÀÕ 0 ¡≈ÂÓ≈ Á∂ »Í
«Úº⁄ Ù≈Ù©ÚÂÓ© (B.B@) √◊π‰ «È≈’≈ Á∂ »Í «Úº⁄ «ÁÚ©Ô ÍπÙ (H.A@) Á∂ÚÂ≈Úª ¡Â∂ Ó‘ª «Ù∆¡ª Á∂ »Í «Úº⁄ ¡≈«Á
Á∂Ú (A@.@B) Ó»Û ÒØ’ ÓÀ˘ ¡º‹ È‘∆∫ ‹≈‰Á∂ (G.BE) Â∂ ¡√ÓÓ»Û ÒØ’ ÓÀ˘ ¡º‹ È‘∆∫ ‹≈‰Á∂ (A@.@C) «¬√ »Í «Úº⁄ “¡º‹”
Â∂ ÓÀ∫ ¡Ú©Ô Ú’©Â »Í ÂØ∫ √≈∂ √ø√≈ «Úº⁄ «Ú¡≈Í’ ‘ª (I.@D) «¬√ »Í «Úº⁄ “«ÚÌπ” ¡≈͉∂ ¡≈Í ÷πÁ ¡≈͉∂ Ó∂∂ ÍëÂ
«’‘≈ ‘ÀÕ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- «Ù∆ - ¿∞‘ ‘È, «‹È∑ª È∂ «¬º¤≈Úª ¡Â∂ ÏπºË∆ ˘ ¡È∞ÌÚ ÂØ∫ Í∂∑ º’ Í‘πø⁄≈«¬¡≈ ‘πøÁ≈ ‘ÀÕ «¬º¤≈
«‘ ÍëÚÂ∆ Ú≈Ò∂, ÏπºË∆ Á∆ ¿∞µ⁄ÂÓ ¡Úº√Ê≈ Ú≈Ò∂ «Ù∆ ‘πøÁ∂ ‘ÈÕ «Ù∆ ¡≈͉∆ ¡≥Â ÍÃ∂È≈ ≈‘∆∫ ÔÊ≈Ê È≈Ò «ÙÂ≈
‹ØÛ ÒÀ∫Á∂ ‘ÈÕ ¡‹È ÙÃ∆ «¥ÙÈ Ì◊Ú≈È ˘ Ó‘ª«Ù∆ È≈Á, ¡√«Â, Á∂Ú≈Ò≈, «Ú¡≈√ √ÓfiÁ∂ ‘ج∂, ¿∞È∑ª Á≈ ÔÙ ◊≈«¬‰
’Á∂ ‘ÈÕ ÙÃ∆ ¡‹È ¬∂√ ÍÁÚ∆ Á∂ ‘º’Á≈ Ú∆ ‘ÈÕ ¡‹È ÚºÒØ∫ ÙÃ∆ «¥ÙÈ Ì◊Ú≈È ‹∆ Á∆ «¬‘ ¿∞√«Â ’ج∆ ÷πÙ≈ÓÁ
È‘∆∫ ‘À, ÏÒ«’ «¬√ «Úº⁄ ÙË≈ ‘À, «Í¡≈, «ÁzÛ-«ÚÙÚ≈√ ‘ÀÕ ¬∂√∂ Ò¬∆ ¡‹È ’∂ÚÒ ÙÃ∆ «¥ÙÈ Ì◊Ú≈È Á∂ ω ’∂ «‘
‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ¿∞È∑ª ÂØ∫ ’∂ÚÒ ¡◊Ú≈¬∆ Á∆ Ì∆÷ Ó≥◊ ’∂ ¡‹È È∂ ¡≈͉∆ «ÚÙ≈ÒÂ≈ Á≈ √ϻ «ÁºÂ≈ ‘ÀÕ

A@.AD ÙÒØ’ :
‚fl¸◊˜ ∞ÃØ ´§Ã◊˜ ◊Ÿ˜-ÿ, ÿØ ◊Ê◊˜ flŒ˜-•Á‚ ∑§-‡Êfl– Ÿ Á„U Ã ÷ª-flŸ˜ Áfl-•ÁQ§◊˜, ÁflŒÈ— ŒflÊ— Ÿ ŒÊŸflÊ—H
√©ÚÓ© ¬∂© ÂπÂÓ© ÓÈ©Ô∂, Ô© Ó≈Ó© ÚÁ©¡«√ ’∂ÙÚÕ
È «‘ Â∂ Ì◊ÚÈ© «Ú¡«’©Â©ÓÓ, «ÚÁπ‘ Á∂Ú≈‘ È Á≈ÈÚ≈‘Õ
0 ÙÏÁ ¡Ê :- √©ÚÓ© : √≈∂Õ ¬∂© : «¬‘Õ Â©ÂÓ© : √«Â √º⁄≈Õ ÓÈ©Ô∂ : ÓÀ∫ √Ø⁄Á≈ ‘ÀÕ Ô© : «’‘Û≈Õ Ó≈Ó©
: Ó∂≈Õ ÚÁ©¡«√ : ¡≈Í ’«‘øÁ∂ ‘ØÕ ’∂ÙÚ : ‘∂ ’∂ÙÚÕ È : È‘∆∫Õ «‘ : √º⁄Óπº⁄Õ Â∂ : ¡≈ÍÁ≈Õ Ì◊Ú≈È© : ‘∂ Ì◊Ú≈ÈÕ «Ú¡«’©Â©Ó©
: Íú÷ √≈¯ ’È≈Õ «ÚÁπ‘ : ‹≈‰Á∂ ‘ØÕ Á∂Ú≈‘ : Á∂ÚÂ∂Õ È : È‘∆∫Õ Á≈ÈÚ≈‘ : ÁÀ∫ÂÕ
0 ÙÒØ’≈Ê :- ‘∂ ’∂ÙÚ! ‹Ø ¡≈Í ÓÀ˘ ’«‘ ‘∂ ‘Ø, ¿∞‘ √Ì ’∞ºfi ÓÀ∫ √º⁄ Ó≥ÈÁ≈ ‘ª, «’¿∞∫«’ ‘∂ Ì◊Ú≈È, ¡≈Í
Á∆ ¡«Ì«Ú¡’Â∆ ˘ È≈ Á∂ÚÂ≈ ‹≈‰Á∂ ‘È È≈ ‘∆ Á≈ÈÚ ‹≈‰Á∂ ‘ÈÕ
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- 0 √©ÚÓ© ¬∂© Â©ÂÓ© ÓÈ© Ô∂ Ô© Ó≈Ó© ÚÁ©¡«√ ’∂ÙÚ - ’, Ȫ ÏÃ‘Ó Á≈ ‘ÀÕ ¡ Ȫ
«ÚÙȱ Á≈ ‘ÀÕ «¬Ù Ȫ Ùø’ Á≈ ‘À ¡Â∂ Ú Èª ÚÍπ ¡Ê≈ √Ú©»Í Á≈ ‘ÀÕ «¬√ Â∑ª ÏÑÓ≈ «ÚÙȱø ¡Â∂ Ùø’ «‹√ Á∂ √»Í
‘È, ¿∞√ ˘ ’∂ÙÚ ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ ¡‹È Á≈ ¬∂Ê∂ ’∂ÙÚ √øÏØËÈ - «¬È∑ª ¡ʪ Á≈ Ò÷≈«¬’ ‘À, «’ ¡≈Í ‘∆ √ø√≈ Á∆ ¿πÂÍÂ∆
«Ú’≈√ Â∂ √ø‘≈ ’È Ú≈Ò∂ ‘ØÕ 0 √ÂÚ∂∫ ÂØ∫ ÒÀ ’∂ ÈΩÚ∂∫ ¡«Ë¡≈«¬ º’ - Ó∂∂ Íë ¡≈Í “Ô©” ‹Ø ’∞ºfi ’«‘øÁ∂ ¡≈¬∂ ‘Ø -
¿∞√ √Ì ˘ ÓÀ∫ √ÂÔ Ó≥ÈÁ≈ ‘ª Â∂ Ô© - ‘π‰∂ Á√Ú∂∫ ¡«Ë¡≈«¬ «Ú⁄ ¡≈ÍÈ∂ ‹Ø «ÌÚ»Â∆ Â∂ ÔØ◊ Á≈ Úȉ ’∆Â≈ ‘À -
¿∞√ ˘ Ú∆ ÓÀ∫ √© Ó≥ÈÁ≈ ‘ªÕ ¡≈Í √Ì Á∂ ¿∞ÂÍ≈Á’ Â∂ √ø⁄≈Ò’ ‘ØÕ ¡≈Í ÂØ∫ «ÌøÈ Á»‹≈ ’ج∆ È‘∆∫ ‘Ø √’Á≈Õ ¡≈Í √ÚØÍ∆
‘ØÕ «ÚÙÚ≈√, Ì◊Â∆ Ó≈◊ Á≈ Í«‘Ò≈ ◊πÓ≥Â ‘ÀÕ Ì◊Ú≈È È∂ Í«‘Ò∂ ÙÒØ’ «Úº⁄ ÍÓ Ú⁄È √π‰È Á∆ ¡≈«◊¡≈ «ÁºÂ∆
√∆Õ ¿∞√∂ ÍÓ Ú⁄È ˘ ¡‹È ¬∂Ê∂ “ÂπÂÓ ¡Ê≈ √Â©Ô «’‘≈ ‘ÀÕ Â∂ ¡≈͉≈ «ÚÙÚ≈√ ÍÃ◊‡≈«¬¡≈ ‘ÀÕ 0 È«‘ Â∂ Ì◊ÚÈ©
«Ú¡’©«Â©Ó© «ÚÁ©‘ Á∂Ú≈‘ È Á≈ÈÚ≈‘ = ¡≈Í È∂ (D.@E ÙÒØ’ «Úº⁄) «’‘≈ ‘À «’ Ó∂∂ ¡Â∂ Â∂∂ Ï‘π √≈∂ ‹ÈÓ ¶ÿ ⁄πº’∂
‘ÈÕ ¿∞È∑ª √≈«¡ª ˘ ÓÀ∫ ‹≈‰Á≈ ‘ª, ±ø È‘∆∫ ‹≈‰Á≈Õ ¬∂√∂ Â∑ª ¡≈ÍÈ∂ (A@.@B ÙÒØ’ «Úº⁄) «’‘≈ ‘À «’ Ó∂∂ ¡Â∂ Â∂∂ -
Ï‘π √≈∂ ‹ÈÓ ¶ÿ ⁄πº’∂ ‘ÈÕ ¿∞È∑ª √≈«¡ª ˘ ÓÀ∫ ‹≈‰Á≈ ‘ªÕ ±ø È‘∆∫ ‹≈‰Á≈Õ ¬∂√∂ Â∑ª ¡≈Í È∂ (A@.@B ÙÒØ’ «Úº⁄)
«’‘≈ ‘À «’ Ó∂∂ ÍÃ◊‡ ‘؉ Á∂ «ÚÙ∂ «Úº⁄, ¡≈ÍÈ∂ ‹Ø ’∞ºfi «’‘≈ ‘À, ¿∞‘ √Ì ·∆’ ‘ÀÕ ÓÈ∞º÷ª Á∂ Óπ’≈ÏÒ∂ Á∂ګ¡ª «Úº⁄ ‹Ø
«ÁÚ©ÔÂ≈ ÍÃ≈¥Â∆ ¿∞ÂÍÈ Â∂ ÈÙ‡ ‘؉ Ú≈Ò∆ ‘ÀÕ Ì≈Ú «¬‘ «’ ’ج∆ Ú∆ ÓÈ∞º÷, Á∂ÚÂ≈ Á≈ÈÚ ¡≈«Á ¡≈͉∆ Ù’Â∆ È≈Ò
¡≈͉∆ √ÓºÊ≈ ÂØ∫, ÔØ◊Â≈ √‘≈∂, ÏπºË∆ È≈Ò Ì◊Ú≈È ˘ È‘∆∫ ‹≈‰ √’Á≈Õ «Â¡≈◊ ÚÀ≈◊ ÂÍ √Ó≈Ë∆ ¡≈«Á √≈ËÈ ÓÈ
˘ «ÈÓÒ ’È Ú≈Ò∂ ‘ÈÕ Ì◊Ú≈È ˘ ª ¡ÈÈ©Ô Ì≈Ú ÂØ∫ ¿∞È∑ª Á∆ ÙÈ ‘Ø ’∂ ¿∞È∑ª Á∆ «’Í≈ È≈Ò ‘∆ ‹≈«‰¡≈ ‹≈
√’Á≈ ‘ÀÕ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- Ì◊Ú≈È «Úº⁄ ‘∂· «Ò÷∂ ¤∂ ÍÃ’≈ Á∂ Òº¤‰ ‘πøÁ∂ ‘È, «‹È∑ª ˘ ÁÀÚ∆-◊π‰ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ A. ÏÒ,
√Ï Ù’Â∆ Ó≈È B. ËÓ «È¡≈«¬ √«Â √ø’ÒÍ C. ¬∆ÙÚÔ≈ : Ó≈Ò’∆ Á≈ ¡«Ë’≈ Â∂ ÍÃÂ≈Í ÙØÌ≈◊π‰ D. ÙÃ∆ ÁΩÒ Â∂
√πøÁÂ≈ - √«Â¡Ó-√πøÁÓ E. «◊¡≈È-ÏπºË∆ F. ÚÀ≈◊ - «Â¡≈◊Õ ÍÃÌ» ¡≈«Á ’≈Ò ÚÂÓ≈È ’≈Ò Ì«Úº÷ ’≈Ò Á∂ ‹∆Úª
Â∂ ‘Ø √≈∆¡ª ◊Â∆«ÚË∆¡ª ˘ ‹≈‰Á≈ ‘ÀÕ ¿∞√ Á∆ Íú÷ ¡«Ì«Ú¡’Â∆ ‹ÁØ∫ Ó≈ÈÚ «Úº⁄ ‘πøÁ∆ ‘À - ¿∞√ ˘ Á∂ÚÂ∂ Ú∆ È‘∆∫
‹≈‰Á∂Õ ÙÃ∆ ≈Ó≈ «¥ÙÈ Á∂ ÙÏÁª «Úº⁄, “√»‹ ËÂ∆ È≈ÒØ∫ Ï‘π ں‚≈ ‘πøÁ≈ ‘À, Ï‘π Á»∆ ”Â∂ ‘؉ ’≈È Í ¿∞‘ ¤Ø‡∂ ¡≈’≈
Á≈ «Ú÷≈¬∆ «ÁøÁ≈ ‘ÀÕ ¬∂√∂ Â∑ª ¬∆ÙÚ Á∆ «ÚÙ∂ÙÂ≈ Ï∂‘ºÁ ¡√∆Ó ‘ÀÕ Í ¡√∆∫ ¬∆ÙÚ √øÏøË∆ Ï‘π ÿº‡ ‹≈‰Á∂ ‘ª, «’¿∞∫«’
¡√∆∫ ¡«◊¡≈È∆ ‘ªÕ
n n n
A@.AE ÙÒØ’ :
Sflÿ◊˜ ∞fl •Êà◊ŸÊ •Êà◊ÊŸ◊˜, flŒ˜-Õ àfl◊˜ ¬ÈM§·-©UûÊ◊– èÊÍÃ-÷ÊflŸ ÷ÍÃ-߸‡Ê, Œfl-Œfl ¡ªÃ˜-¬ÃH
√©ÚÔÓ© ¬∂Ú ¡≈©ÓÈ≈ ¡≈©Ó≈ÈÓ©, Ú∂Á©Ê ©ÚÓ© ÍππÙI© ¿∞µÂÓÕ
̻ Ì≈ÚÈ Ì»Â «¬Ù≈, Á∂Ú Á∂Ú ‹◊© ÍÂ∂®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- √©ÚÔÓ© : ¡≈Í Ò¬∆, √ÚÀ Ú≈√Â∂Õ ¬∂Ú : «√¯Õ ¡≈©ÓÈ≈ : ¡≈Í Ò¬∆Õ Ú∂ÁπÊ : ¡≈Í Á∂, ‹≈‰È
Ú≈Ò∂Õ ÂÚÓ© : ¡≈Í ÷πÁÕ ÍππÙI ¿∞µÂÓ : ‘∂ Ó‘≈È ÍπÙÕ Ì»Â≈ Ì≈ÚÈ : ‘∂ ‹∆Úª Á∂ √ØÂÕ Ì»Â «¬Ù≈ : ‘∂ ‹∆Úª Á∂ Ó≈Ò’Õ
Á∂Ú Á∂Ú : ‘∂ Á∂Ú! ‘∂ Á∂Ú, Á∂ګ¡ª Á∂ Á∂ÚÂ≈Õ ‹◊© ÍÂ∂ : ‘∂ √ø√≈ Á∂ ‘π’Ó≈ÈÕ ‹∂ ‹◊© ≈‹∂Õ
0 ÙÒØ’≈Ê :- ‘∂ ÍπÙØÂÓ! ‘∂ ̻ Ì≈ÚÈ! (‹∆Úª ˘ ¿∞ÂÍÈ ’È Ú≈Ò∂) ‘∂ ̻¬∂Ù! ‘∂ Á∂ګ¡ª Á∂ Á∂ÚÂ≈! ‘∂
√ø√≈ Á∂ √Ú≈Ó∆Õ ¡≈Í ÷πÁ ‘∆ ¡≈͉∂ Áπ¡≈≈ ¡≈͉∂ ¡≈Í ˘ ‹≈‰Á∂ ‘ØÕ
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- 0 ̻ Ì≈ÚÈ Ì»Â«¬Ù - Á∂Ú Á∂Ú ‹◊© ÍÂ∂ - Íπ»Ù© ¿∞µÂÓ - √≈∂ ÍÃ≈‰∆¡ª ˘ √ø’ÒÍ
Ó≈Â ÂØ∫ ¿∞ÂÍÈ ’È Ú≈Ò∂ ‘؉ È≈Ò ¡≈Í Ì»Â Ì≈ÚÈ ‘ØÕ √≈∂ ÍÃ≈‰∆¡ª Á∂ ¡Â∂ Á∂ګ¡ª Á∂ Ó≈Ò’ ‘؉ ÂØ∫ ¡≈Í Ì»Â∂Ù
¡Â∂ Á∂Ú Á∂Ú ‘ØÕ ‹Û∑ ⁄∂ÂÈ √Ê≈Ú ‹ø◊Ó Ó≈Â ‹◊ Á≈ Í≈Ò‰ ÍØÙ‰ ’È Ú≈Ò∂ ‘؉ ÂØ∫ ¡≈Í ‹◊ÂÍ«Â ‘ØÕ Â∂ √≈«¡ª
ÍÃ≈‰∆¡ª (ÍπÙª) «Úº⁄Ø∫ ¿∞µÂÓ ‘؉ ’≈È ¡≈Í ÒØ’ «Úº⁄ Â∂ Ú∂Á «Úº⁄ ÍπÙØÂÓ Èª È≈Ò Ô≈Á ’∆Â∂ ‹ªÁ∂ ‘ØÕ (AE.AH) 0
«¬√ ÙÒØ’ «Úº⁄ Í≥‹ √øÏØËÈ∆ ÍÁ A. ̻ Ì≈ÚÈ B. Ì»Â∂Ù C. Á∂Ú-Á∂Ú D. ‹◊ÂÍÂ∂ E. ÍπÙØÂÓ 0 Í≥‹∂ Á∂ÚÂ≈ ¡≈Í ‘Ø,
¡≈¬∂ ‘ÈÕ ‘Ø «’√∂ ◊∆Â≈ Á∂ ÙÒØ’ «Úº⁄ ¡ÀÈ∂ √øÏØËÈ È‘∆∫ ¡≈¬∂Õ ¬∂Ê∂ ¡‹È Á∂ ÓÈ «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù Ì≈Ú ÍÀÁ≈ ‘ج∂ ‘ÈÕ ¿∞È∑ª
ÂØ∫ ÍÃ∂« ‘Ø ’∂, ¡‹È Í≥‹ √øÏØËÈ Í∂Ù ’Á≈ ‘ÀÕ 0 √©ÚÔÓ© ¬∂Ú ¡≈©ÓÈ≈ ¡≈©Ó≈ÈÓ© Ú∂Á©Ê ©ÚÓ© - Ì◊Ú≈È ¡≈͉∂
¡≈Í ˘, ¡≈͉∂ ¡≈Í ÂØ∫ ‘∆ ‹≈‰Á∂ ‘ÈÕ ¡≈͉∂ ¡≈Í ˘ ‹≈‰È «Úº⁄ ¿∞È∑ª ˘ «’√∂ ÍÃ≈«¥Â’ √≈ËÈ Á∆ ÒØÛ È‘∆∫ ‘ππøÁ∆Õ
È≈ ¡≈͉∆ ’ج∆ «ÚÂ∆ ÍÀÁ≈ ‘πøÁ∆ ‘ÀÕ È≈ ’ج∆ ‹«◊¡≈√≈ ‹≈◊Á∆ ‘ÀÕ È≈ «’√∂ ’‰ Á∆ ÒØÛ ‘πøÁ∆ ‘ÀÕ ¿∞È∑ª «Úº⁄ √∆-
√∆∆ Á≈ Ì≈Ú ‘∆ È‘∆∫ ‘ÀÕ ¿∞‘ ª √πÌ≈«Ú’ »Í «Úº⁄ ¡≈͉∂ ¡≈Í ˘ ¡≈͉∂ ¡≈Í ÂØ∫ ‘∆ ‹≈‰Á∂ ‘ÈÕ ¿∞È∑ª Á≈ «¬‘ «◊¡≈È
’‰ «ÈÍ∂÷ ‘ÀÕ ’‰ √≈Í∂÷ È‘∆∫Õ «‹Ú∂∫ Ì◊Ú≈È Á≈ „ø◊ ‘À, ¬∂√∂ Â∑ª ‹∆Ú ˘ Ú∆ ¡≈͉∂ ¡≈Í ‘∆ ¿∞√ Á∂ √»Í ÂØ∫ ‹≈‰È≈
⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ ¡≈͉∂ ¡≈Í ˘ - ¡≈͉∂ √»Í Á≈ ‹Ø «◊¡≈È ‘πøÁ≈ ‘À, ¿∞‘ Í»∆ Â∑ª ’‰ - «ÈÍ∂÷ ‘πøÁ≈ ‘ÀÕ «¬√ Ò¬∆ «¬øÁz∆¡ª
ÓÈ ÏπºË∆ ¡≈«Á ÂØ∫ ¡≈͉∂ √»Í ˘ È‘∆∫ ‹≈‰ √’Á∂Õ Ì◊Ú Á≈ ¡≥Ù ‘؉ ’≈È Ì◊Ú≈È Úª◊ ‘∆ ‹∆Ú Á≈ ¡≈͉≈ «◊¡≈È
’‰-«ÈÍ∂÷ ‘ÀÕ 0 Ì◊Ú≈È = √Óπº⁄∂ »Í ÂØ∫ ¬∂ÙÚ©Ô, Ë©Ó, ÔÙ, ÙÃ∆, ÚÀ≈◊ ¡Â∂ «◊¡≈È - «¬‘ ¤∂ “Ì≈Ú” ¡÷Ú≈¿∞∫Á∂
‘ÈÕ «‹‘Û≈ «¬È∑ª «Úº⁄ Ô∞’ ‘À - ¿∞‘ Ì◊Ú≈È ‘ÀÕ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- «Ú¡’Â∆◊ ¡≈ÂÓ≈ ˘ ÍπÙ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘À, «¬‘ √«Â’≈-Ô∞’ ¿∞⁄≈‰ ‘ÀÕ «’¿∞∫«’ «¬√ È∂
√∆ »Í∆ Íπ∆ «Úº⁄ ¡√Ê≈¬∆ ÂΩ ”Â∂ «ÈÚ≈√ ’È≈ ‘ÀÕ Íπ∆ - Íë¥Â∆ Á≈ «’Ò∑≈ ‘ÀÕ Íë¥Â∆ Á∂ «’Ò∂ ¡≥Á ¡≈ÂÓ≈ ¡√Ê≈¬∆
ÂΩ ”Â∂ ‘∆ «‘øÁ∆ ‘ÀÕ Óπ’Â∆ ÍÃ≈Í ‘؉ ”Â∂ «Î ¡≈ÂÓ≈ «¬√ Íπ∆ ˘ ¤º‚ «ÁøÁ∆ ‘ÀÕ Í ÍÃÌ» ª ¡«ÏÈ≈Ù∆ ‘À, √Á∆Ú∆ ‘À,
¡Èß ‘À, ¡√∆Ó ‘ÀÕ ¿∞√ Á≈ Íë¥Â∆ ¿∞µÍ ¡«Ë’≈ ‘ÀÕ ÍÃÌ» ˘ ¿∞√ Á∂ ◊π‰ª ’≈È ÍπÙØÂÓ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ‹Ø ÍπÙª ÂØ∫
¿∞µÂÓ ‘À, ‹Ø √≈∂ ‹∆Úª Á≈ Ó»Ò ‘ÀÕ «¬√ Ò¬∆ ÍÃÌ»-̻ Ì≈ÚÈ≈ ‘ÀÕ √≈∂ ‹∆Úª Á≈ ≈‹≈ ‘À, ‹◊Â-ÍÂ∆ ‘ÀÕ ¬∂√∂ Ò¬∆ ÍÃÌ»
˘ ̻«¬Ù≈ ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ ¿∞√ Á∆ Ó«‘Ó≈ ¿∞‘Ø ‘∆ ‹≈‰Á≈ ‘ÀÕ ‘Ø ’ج∆ È‘∆∫ ‹≈‰Á≈Õ ÍÃÌ» Á≈ ÓπºÒ ÍÃÌ» ˘ ‹≈‰È Ú≈Ò≈ ‘∆
Í≈ √’Á≈ ‘ÀÕ
n n n
A@.AF ÙÒØ’ :
flø˜-ÃÈ◊Ô˜ •„¸U-Á‚-•-‡Ê·áÊ, ÁŒ√ÿÊ— Á„U •Êà◊Ÿ˜-Áfl-÷ÍÃÿ—–
ÿÊÁ÷— Áfl-èÊ÷Í-ÁÃÁ÷— ‹Ê∑§ÊŸ˜, ß◊ÊŸ˜ àfl◊˜ Áfl-•Ê¬˜-ÿ ÁÃDÔU-Á‚H
Ú⁄© Â∞Ó© ¡©‘∆«√ ¡Ù∂ÙI∂‰, «ÁÚ©Ô≈‘«‘ ¡≈©ÓÈ© «ÚÌ»ÂÔ‘Õ
Ô≈«Ì‘ «ÚÌ»«Â «Â«Ì‘ ÒØ’≈È©, «¬Ó≈È© ©ÚÓ© «Ú¡≈Í©Ô «ÂÙI©‡©«√®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- Ú⁄©Â©Ó© : Áº√‰ ÔØ◊Õ ¡‘∆«√ : ¡≈Í ˘ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ ¡ÙI∂ÙI©∂‰ : ‘∆ √‘∆ Ú√± ÂØ∫ «ÏÈªÕ «ÁÚ©Ô≈‘
: ÁÀÚ∆Õ «‘ : √º⁄Óπº⁄Õ ¡≈©ÓÈ© «ÚÌ»ÂÔ‘ : ˙√ ÍÃÌ» Á∆ Ùπ‘ÂÕ Ô≈«Ó‘ : «’√ ≈‘∆∫Õ «ÚÌ»«Â«Â«Ó‘ : Ú«‚¡≈¬∆ Á∂ ≈‘∆∫Õ
ÒØ’≈È© : ÒØ’, √ø√≈Õ «¬Ó≈È© : «¬‘Õ Â©ÚÓ© : ¡≈Í ˙√ Á∂Õ «Ú¡≈Í© : «Ú¡≈Í’ ‘؉≈, ÍÃ√≈ ’È≈, Í√È≈Õ «ÂÙ©‡©«√ :
√Ê≈«Í ‘ÀÕ
0 ÙÒØ’≈Ê :- ¡≈͉∆¡ª √≈¡ª «ÁÚÔ «ÚÌ»Â∆¡ª √øÍ»‰ ’«‘‰ «Úº⁄, ¡≈Í ‘∆ √ÓºÊ ‘ØÕ «‹È∑ª «ÚÌ»Â∆¡ª
Á∂ ≈‘∆∫ ¡≈Í «¬È∑ª ÒØ’ª ˘ «Ú¡≈Í ’’∂ ‘Ó∂Ù≈ √Ê≈«Í «‘øÁ∂ ‘ØÕ
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- 0 Ú⁄© Â∞Ó© ¡©‘«√, ¡≈ÙI∂ÙI∂‰, «ÁÚ©Ô≈‘«‘ ¡≈©ÓÈ© «ÚÌ»ÂÔ‘...... «¬Ó≈È© ©ÚÓ© «Ú¡≈Í©Ô
«ÂÙ‡©«√ - A@.@G ÙÒØ’ «Úº⁄ Ì◊Ú≈È √ÍÙº‡ ’Á∂ ‘È «’ ‹Ø «Ú¡’Â∆ Ó∂∂ ÔØ◊ Â∂ Ó∂∆¡ª «ÚÌ»Â∆¡ª ˘ ‹≈‰Á≈ ‘À,
¿∞√ Á≈ Ó∂∂ «Úº⁄ ¡‡ºÒ Ì◊Â∆ ÔØ◊ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ¡‹È ¡È∞√≈, Ì◊Ú≈È Ì◊Â∆ Ò¬∆ «¬‘Ø √Ò Í «ÁzÛ Ó≈◊ ‘ÀÕ Ì◊Ú≈È
Á∆¡ª «ÚÌ»Â∆¡ª Â∂ ÔØ◊ Á∂ ºÂÚ ˘ ‹≈‰ ÒÀ‰ Á≈ ¡Ê ‘À «’ Ì◊Ú≈È ÚºÒ √πÌ≈«Ú’ ‘∆ «÷º⁄∂ ‹≈‰≈Õ ¡‹È Ò¬∆ ¡≈͉∂
’«Ò¡≈‰ Ò¬∆ «¬‘ Ì◊Â∆ Ó≈◊ Ï‘π „π’Úª ‘ÀÕ ¬∂√∂ Ò¬∆ ¬∂Ê∂ ¡‹È - Ì◊Ú≈È ˘ Ï∂ÈÂ∆ ’Á≈ ‘À «’ ¿∞È∑ª ¡ÒΩ«’’
«ÚÒº÷‰ «ÚÌ»Â∆¡ª Á≈ «Ú√Ê≈ Í»Ú’ Úȉ ’∆Â≈ ‹≈Ú∂, «‹È∑ª √øÏøË∆ ‹≈‰’≈∆ Á∂‰ Á∆ ¡≈Í «Úº⁄ ‘∆ √ÓºÊ≈ ‘ÀÕ 0
Ú⁄©ŒÂ∞Ó© ¡©‘«√ ¡≈Ù∂ÙI∂‰ - ¡≈Í È∂ ‘∆ Í«‘Òª (√ºÂÚ∂∫, ÈΩÚ∂∫ Â∂ ‘π‰ Á√Ú∂∫ ¡«Ë¡≈Úª «Úº⁄) ¡≈͉∆¡ª «ÚÌ»Â∆¡ª √øÏøË∆
Áµ«√¡≈ ‘ÀÕ «‹È∑ª ˘ ‹≈‰ ’∂ Ì◊Â∆ ÔØ◊ «ÁzÛ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ÓÀ∫ ⁄≈‘πøÁ≈ ‘ª «’ ÓÀ∫ Ú∆ ¡≈ÍÁ∆¡ª √≈∆¡ª «ÚÌ»Â∆¡ª ‹≈‰
ÒÚª Â∂ Ì◊Â∆ ÔØ◊ «Úº⁄ «ÁzÛ ‘Ø ‹≈ÚªÕ 0 «ÁÚ©Ô≈‘ «‘ ¡≈©ÓÈ© «ÚÌ»ÂÔ‘ - «ÚÌ»Â∆¡ª ˘ «ÁÚ©Ô ’«‘‰ Á≈ Ì≈Ú «¬‘
‘À «’ √ø√≈ «Úº⁄ ‹Ø ’∞ºfi «ÚÙ∂ÙÂ≈ «Á÷≈¬∆ «ÁøÁ∆ ‘À ¿∞‘ ¡√Ò «Úº⁄ √≈∆ ÍÓ≈ÂÓ≈ Á∆ ‘∆ ‘ÀÕ ÍÓ≈ÂÓ≈ Á∆ «ÚÙ∂ÙÂ≈
Á∂÷‰≈ ‘∆ «ÚÌ»Â∆ ‘À, ÔØ◊ ‘ÀÕ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- «¬º’ √ø◊∆Â’≈ ‘∆ √ø◊∆ Á∆¡ª «Óº·∆¡ª «Í¡≈∆¡ª ÓÈ ˘ ÓØ«‘ ’È Ú≈Ò∆¡ª ËπȪ ’º„ √’Á≈
‘ÀÕ «’√∂ ‘≈Ê∆ Á∆ Ù’Â∆ Á≈ ¡≥Á≈˜≈, ¿∞√ Á∆ Ù’Â∆ Á∂ Ï≈Ï «ÚÙ≈Ò ’≈‹ «Úº⁄, ¿∞√ ˘ Ò≈ ’∂ ‘∆ Ò≈«¬¡≈ ‹≈ √’Á≈
‘ÀÕ «¬º’ ¡Ó∆ ‘π’Ó≈È Á∆ ¡Ó∆∆ Á≈ ¡≥Á≈˜≈ ’∂ÚÒ ¿∞√ ˘ ¡≈Í ‘∆ ÍÂ≈ ‘πøÁ≈ ‘ÀÕ ’ج∆ Ó‘ªÍπÙ ‹ÁØ∫ ¡ÚÂ≈ Ë≈Á≈
‘À, ¿∞√ ÚºÒØ∫ ’∆Â∂ ÒØ’ ÌÒ≈¬∆ Á∂ ’øÓª ÂØ∫ ‘∆ ¿∞√ Á∆ Úº‚͉ ¿∞√ Á∆ Ù’Â∆ Á≈ ÍÂ≈ Òº◊Á≈ ‘ÀÕ ÍÓ≈ÂÓ≈ Á∆ «¥Í≈ÒÂ≈
‘∆ ‘πøÁ∆ ‘À «’ ¡√∆∫ ‹∆Ú («◊¡≈È Á∂ √»‹) ÍÃÌ» Á∆ ¡Í≈ «’Í≈ Á∂ Í≈Â ωÁ∂ ‘ªÕ ÍÃÌ» Á∆ «¬º’Ø «’È ‘∆ √≈∂ √ø√≈
˘ ΩÙÈ ’ «ÁøÁ∆ ‘ÀÕ ÍÃÌ» ˘ ‹≈‰ ÒÀ‰≈ √Ófi‰≈, ¿∞√ ˘ ¡≈͉≈ ω≈ ÒÀ‰≈, Ó≈ÈÚ ËÓ ‘ÀÕ ÍÃÌ» Á∆¡ª ÁÀÚ∆ «ÚÌ»Â∆¡ª
√øÍ»‰ ‘πøÁ∆¡ª ‘ÈÕ ÍÃÌ» √Ê≈¬∆-Ù’Â∆ ‘ÀÕ
n n n
A@.AG ÙÒØ’ :
∑§Õ◊˜ ÁflŒ˜-ÿÊ◊˜ •„U◊˜ ÿÊÁªŸ˜, àflÊ◊˜ ‚ŒÊ ¬Á⁄U-ÁøãØ-•ÿŸ˜– ∑§·È ∑§·È ø ÷Êfl·È, ÁøãØ-ÿ— •‚˜-Á‚ ÷ª-flŸ˜ ◊ÿÊH
’ÊÓ© «ÚÁ©Ô≈Ó© ¡‘Ó© ÔØ«◊È©, ©Ú≈Ó© √Á≈ Í««⁄ø© ¡ÔÈ©Õ
’∂ÙIπ ’∂ÙIπ ⁄ Ì≈Ú∂ÙIπ «⁄øÂ∞ Ô‘, ¡√©«√ Ì◊ÚÈ© ÓÔ≈®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- ’ÊÓ© : «’Ú∂∫Õ «ÚÁ©Ô≈Ó© : ‹≈‰ª◊∂Õ ¡‘Ó© : ÓÀ∫Õ ÔØ«◊È© : ÔØ◊∆Õ Â©Ú≈Ó© : Â∞‘≈‚≈ ÍÃÌ» Ò¬∆Õ √Á≈
: ‘Ó∂Ù≈Õ Í««⁄ø© ¡ÔÈ© : ¿∞Í≈√È≈ √≈ËÈ≈ Â͵«√¡≈ ’È≈Õ ’∂ÙIπ ’∂ÙIπ : ’∆ ¡Â∂ ’∆ «Úº⁄ ? ⁄ : ¡Â∂Õ Ì≈Ú∂ÙIπ : ͺ÷, √»Í,
»Í, «ÁzÙ‡∆’؉ Í‘¨Õ «⁄øÂ∞Ô‘ : «Ú⁄≈ ’È≈, «Ú⁄≈ ‘؉≈Õ ¡√©«√ : Â∞‘≈‚≈Õ Ì◊ÚÈ© : ‘∂ «Á¡≈¨ Ì◊Ú≈ÈÕ ÓÔ≈ : Ó∂≈Õ
0 ÙÒØ’≈Ê :- ‘∂ ÔØ«◊È! ¡≈Í Á≈ √Á≈ «⁄øÂÈ ’«Á¡ª ‘Ø«¬¡ª, ÓÀ∫ ¡≈Í ˘ «’Ú∂∫ ‹≈‰≈ ? ¡Â∂ ‘∂ Ì◊Ú≈È
Õ ¡≈Í «’‘Û∂ «’‘Û∂ Ì≈Úª (Ú√±¡ª) ¡≥Á, Ó∂∂ ÚºÒØ∫ «⁄øÂÈ ’∆Â∂ ‹≈‰ ÔØ◊ ‘Ø ?
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- 0 ’ÊÓ© «ÚÁ© Ô≈Ó© ¡‘Ó© ÔØ«◊È© ©Ú≈Ó© √Á≈ Í« «⁄ø© ¡ÔÈ© = ¡‹È Ì◊Ú≈È ˘ Íπº¤Á≈
‘À «’ ‘ÁÓ «⁄øÂÈ ’«Á¡ª ‘Ø«¬¡ª ÓÀ∫ Ì◊Ú≈È ˘ «’Ú∂∫ ‹≈‰ √’Á≈ ‘ªÕ 0 ¡º·Ú∂∫ ¡«Ë¡≈«¬ Á∂ ⁄ΩËÚ∂∫ ÙÒØ’ «Úº⁄ Ì◊Ú≈È
’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ ‹Ø Ú∆ Ó∂≈ «√ÓÈ ’Á≈ ‘À, «ÈÂÔ «ÈøÂ ‘Ø ’∂, ¿∞√ ÔØ◊∆ ˘ ÓÀ∫ ¡≈√≈È∆ È≈Ò «ÓÒ ‹ªÁ≈ ‘ªÕ «Î I.BB
ÙÒØ’ «Úº⁄ Ú∆ «’‘≈ ‘À, «‹‘Û∂ Ó∂≈ «ÈøÂ «⁄øÂÈ ’Á∂ ‘È, ¿∞È∑ª ˘ ÔØ◊ ÓØ’Ù ÓÀ∫ ÍÃ≈Í ’Ú≈¿∞∫Á≈ ‘ªÕ «⁄øÂÈ Á∆
Ó«‘Ó≈ √π‰ ’∂ ¡‹È Íπº¤Á∂ ‘È, «’ ¿∞‘ «’‘Û≈ «⁄øÂÈ ‘À, «‹√ ≈‘∆∫ ÓÀ∫ ¡≈Í Á∂ ºÂÚ ˘ ‹≈‰ √’ª ? ¿∞‘ «⁄øÂÈ ÓÀ∫
«’ºÊ∂ ’‘ªÕ Ì◊Ú≈È ¿∞µÂ «Úº⁄ ’«‘øÁ∂ ‘È, «’ ÓÀ∫ √≈∆¡ª Ú√ª «Ú¡’Â∆¡ª Á∂Ù ’≈Ò ¡≈«Á «Úº⁄ Í«Í»‰ ‘ª, «‹ºÊ∂
«‹ºÊ∂ Ú∆, ±ø ÓÀ˘ √Ófi∂∫◊≈ Â∂ Ó∂∆ «ÚÙ∂ÙÂ≈ ˘ √Ófi‰ Á≈ ÔÂÈ ’∂∫◊≈, ÓÀ∫ ÍÃ≈Í ‘ØÚª◊≈Õ «’√∂ «ÚÙ∂ÙÂ≈, Ó‘ºÂÂ≈ √πøÁÂ≈
¡≈«Á ˘ ÒÀ ’∂ «‹ºÊ∂ Ú∆ Â∂≈ ÓÈ ‹ªÁ≈ ‘À, ¿∞Ê∂ Ó∂≈ ‘∆ «⁄øÂÈ ’Õ ¿∞√ «ÚÙ∂ÙÂ≈ ˘ Ó∂∆ «ÚÙ∂ÙÂ≈ ‘∆ √ÓfiÕ «¬ø‹ Ó∂≈
‘∆ «⁄øÂÈ ‘ØÚ∂◊≈Õ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- ¡‹È ÍÃÙÈ ’Á≈ ‘À, Ú≈ Ú≈ Íπº¤Á≈ ‘ÀÕ ¿∞√ Á∂ ÓÈ «Úº⁄ ‹«◊¡≈√≈ ‘ÀÕ Íπº¤Á≈ ‘À «’ «’Ú∂∫
¿∞√ Á≈ Ï≈‘∆ ÓÈ, ‘Ø Á»‹∆¡ª Ú√ª ¡≥Á ¡≈Í ‹∆ Á∆ ÓΩ‹»Á◊∆ Á≈ ¡È∞ÌÚ ’ √’Á≈ ‘À ? «‹Ú∂∫ Ϻ⁄∂ ˘ ‹ÁØ∫ «÷‚Ω«‰¡ª
Á≈ «ı¡≈Ò ¡≈¿∞∫Á≈ ‘À ª fiº‡ ‘∆ ¿∞√ ˘ Óª Á≈ Ú∆ «ı¡≈Ò ¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ “’∆ ÓÀ∫ Ú∆ ¬∂√∂ «ÚË∆ È≈Ò Ï≈‘Ò∂ √ø√≈ Á∆¡ª
Ú√ª ≈‘∆∫ Â∂∂ ÚºÒ «Ë¡≈È ’È Á∂ √≈ËÈ ¡Í‰≈ ÒÚª ?” ¡‹È Íπº¤Á≈ ‘ÀÕ ÙÃ∆ ≈Ó≈-«¥ÙÈ≈ ’«‘øÁ∂ ‘È “«‹Ú∂∫ ÎÒª
Â∂ ‘≈Ê∆ ÁøÁ Á∂ «÷‚Ω‰∂ ¡√Ò∆ ÎÒ Â∂ ‘≈Ê∆ Á≈ ⁄∂Â≈ ’Ú≈ «ÁøÁ∂ ‘ÈÕ ¬∂√∂ Â∑ª Ì◊Ú≈È Á∂ «⁄øÈ Â∂ Ó»Â∆¡ª - √≈Ë’
˘ ¡≥ÁÒ∂ ¡Â∂ »Í Â∂ ¡≈’≈ «‘ ÍÃÌ» Á≈ ⁄∂Â≈ ’Ú≈ «ÁøÁ∆¡ª ‘È, ¡‹È - ÙÃ∆ «¥ÙÈ Á∆ ¡Í≈ Ò∆Ò≈ ˘ ‘ ͺ÷
ÂØ∫ ‹≈‰È Á≈ ÔÂÈ ’Á≈ ‘À, «‹¿∞∫ «‹¿∞∫ ¿∞‘ ÍÃÌ» ˘ ‹≈‰Á≈ ‘À, ¿∞√ Á∆ ÙË≈ ÚËÁ∆ ‹≈ ‘∆ ‘ÀÕ

A@.AH ÙÒØ’ :
Áfl-SÃ⁄UáÊ •Êà◊Ÿ— ÿÊª◊˜, Áfl-÷Í-ÁÃ◊˜ ø ¡Ÿ-•Œ¸Ÿ–
÷Íÿ— ∑§Õ-•ÿ Ãͬ˜-ÁÃ-Á„U, üÊÎ-áÊÈ-•Ã— Ÿ •‚˜-Áà ◊ •-◊Î-Ã◊˜H
«Ú√©Â∂‰ ¡≈©ÓÈ‘ ÔØ◊Ó©, «ÚÌ»«ÂÓ© ⁄ ‹È ¡ÁÈÕ
̻ԑ ’Ê¡Ô ÂzÍ©«Â‘ «‘ ٩Éπ ¡Â‘ È ¡√©«Â Ó∂ ¡ÓÃÂÓ©®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- «Ú√©Â∂‰ : «Ú¡≈«÷¡≈ «Ú√Ê≈ «Úº⁄Õ ¡≈©ÓÈ‘ : Â∞‘≈‚≈, √ÚÀ Á≈, Â∂≈Õ ÔØ◊Ó© : ÔØ◊≈Õ «ÚÌ»«ÂÓ©
: Ùπ‘ ګ‚¡≈¬∆Õ ⁄ : ¡Â∂Õ ‹È¡ÁÈ : ‘∂ ‹È≈ÁÈÕ Ì»Ô‘ : ÁπÚ≈≈Õ ’Ê¡Ô : ’«‘‰≈ Áº√‰≈Õ ÂzÍ©«Â‘ : √Ï Ë∆‹Õ
«‘ : Ò¬∆Õ ÙÉ : √π‰«Á¡ª ‘Ø«¬¡ªÕ ¡√π«Â : ‘ÀÕ Ó∂ : Ó∂≈Õ ¡ÓÃÂÓ© : ¡≥«ÓÃÂÕ
0 ÙÒØ’≈Ê :- ‘∂ ‹È≈ÁÈ! ÓÀ˘ «Ú√Ê≈ Í»Ú’ Áµ√, «’ ¡≈Í Á∆ ÔØ◊ Ù’Â∆ ¡Â∂ «ÚÌ»Â∆ ’∆ ‘À ? «’¿∞∫«’
¡≈Í Á∂ ¡≥«Óz Ú◊∂ ÙÏÁª ˘ √π‰ √π‰ ’∂, Ó∂∆ «ÂzÍÂ∆ ‘∆ È‘∆∫ ‘Ø ‘∆Õ
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- 0 ‹È≈©ÁÈ - ÙÏÁ Á∆ ÁØ Â∑ª È≈Ò «Ú¿∞ÂÍÂ∆ ‘ج∆ ‘À, ‹∂ ¿∞©Á© Ë≈± Á≈ ◊«Â ¡©Ê
«Úº⁄ ÍÃÔØ◊ ’Á∂ ‘ª ª ¡Ê≈ Á∂Ú ÍëÂͺ÷ ̻ ¡√π ‹Èª Á∆ È’ ¡≈«Á ◊Â∆ Á≈ ‘∂Â∞ ‘πøÁ≈ ‘À, ¿∞‘ ‹È≈ÁÈ ¡÷Ú≈¿∞∫Á≈
‘ÀÕ ¡ÊÚ≈ ¿∞©Á» Ë≈± Á≈ ◊Â∆ ¡Ê «Úº⁄ ÍÃÔØ◊ ’Á∂ ‘È ¡Ê≈ ‹Ø Á∂Ú ÍëÂͺ÷ ̻ ¡√π ‹Èª Á∆ È’ ¡≈«Á ◊Â∆
Á≈ ‘∂± ‘πøÁ∂ ‘È, ¿∞‘ ‹È≈ÁÈ ¡÷Ú≈¿∞∫Á∂ ‘ÈÕ ‹Ø ÍπÙ≈Ê »Í ÍÃÔØ‹È Á∆ «√ºË∆ Ú≈√Â∂ «‹√ ÂØ∫ Ô≈⁄È≈ ’Á∂ ‘È, ¿∞‘
Ú∆ ‹È≈ÁÈ ¡÷Ú≈¿∞∫Á∂ ‘ÈÕ 0 Ì◊Ú≈È È∂ √ºÂÚ∂∫ Â∂ ÈΩÚ∂∫ ¡«Ë¡≈«¬ «Úº⁄ «◊¡≈È «Ú«◊¡≈È Á∂ «Ú«Ù¡ª √øÏøË∆ ⁄⁄≈
ª ’∆Â∆ ‘À Í ¿∞È∑ª Á∆ «ÂzÍÂ∆ È‘∆∫ ‘ج∆, «¬√ Ò¬∆ Á√Ú∂∫ ¡«Ë¡≈«¬ «Úº⁄ Ú∆, «¬√ «ÚÙ∂ √øÏøË∆ «Ú⁄≈ Í∂Ù ’Á∂ ‘ÈÕ
“±ø «Î Ó∂∂ ÍÓ Ú⁄È ˘ √π‰Õ” ¡‹È Á∆ Ì◊Ú≈È Á∂ ¡≥«ÓàÚ⁄È √π‰Á∂ √π‰Á∂ «ÂzÍÂ∆ È‘∆∫ ‘Ø ‘∆, «¬√ Ò¬∆ ¡‹È,
Ì◊Ú≈È ˘ «Ú√Ê≈ Í»Ú’ Ú⁄È ’È Ò¬∆ Ï∂ÈÂ∆ ’Á≈ ‘ÀÕ 0 ̻ԑ ’Ê¡Ô ÂzÍ©«Â‘«‘ Ùɡ‘ È ¡√©«Â Ó∂ ¡ÓÃÂÓ
- ¡‹È ÙÃ∂Ô Á≈ √≈ËÈ ⁄≈‘πøÁ∂ ‘ÈÕ (◊∆Â≈ B.@G, C.@B, E.@I) ¡Â∂ Ì◊Ú≈È È∂ «ÚÌ»Â∆ ¬∂Ú ÔØ◊ ˘ ºÂÚ ÂØ∫ ‹≈‰È
Á≈ ÎÒ ¡≈͉∂ «Úº⁄ «ÁzÛ Ì◊Â∆ ‘؉≈ Áµ«√¡≈ ‘ÀÕ (A@.@G) «¬√ Ò¬∆ ¡‹È ˘ «ÚÌ»Â∆¡ª ˘ ‹≈‰È Ú≈Ò∆ ◊ºÒ Ï‘πÂ
√Ò Òº◊∆ «’ ÓÀ∫ ’ج∆ ÈÚª ’øÓ È‘∆∫ ’È≈ ‘ÀÕ ÈÚª «⁄øÂÈ È‘∆∫ ’È≈Õ «Î Ú∆ «‹ºÊ∂ «’Â∂ «ÚÙ∂ÙÂ≈ ¡≈«Á ˘ ÒÀ ’∂
ÓÀ∫ Á≈ √πÌ≈«Ú’ «÷⁄≈˙ ‘πøÁ≈ ‘ÀÕ ¿∞‘Ø ¿∞√ «ÚÙ∂ÙÂ≈ ˘ Ì◊Ú≈È Á∆ Ó≈ÈÂ≈ ‘ÀÕ «¬√ È≈Ò ÓÈ Á∆¡ª «ÚÂ∆¡ª Á≈ ÍÃÚ≈‘
√ø√≈ «Úº⁄ È≈ ‘Ø ’∂, Ì◊Ú≈È «Úº⁄ ¡≈ ‹≈Ú∂◊≈Õ «‹√ ÂØ∫ Ó∂∆ Ì◊Ú≈È «Úº⁄ «ÁzÛ Ì◊Â∆ ‘Ø ‹≈Ú∂◊∆Õ «’øÈ∆ «√ºË∆ √Ò
√π◊Ó ◊ºÒ ‘ÀÕ «¬√ Ò¬∆ ¡‹È «ÚÌ»Â∆¡ª ˘ ÓπÛ ÂØ∫ ’«‘‰ Á∆ ÍÃ≈ÊÈ≈ ’Á∂ ‘È «’ ¡≈Í ÓÀ˘ ¡≈͉∂ ¡≥«ÓàÚ⁄È
√π‰≈¿∞∫Á∂ ‘∆ ‹≈¬∆¬∂Õ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- «¥ÙÈ Ì◊Ú≈È ˘ ‹È≈ÁÈ «’‘≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ ‹È ‹È ¿∞√ ˘ «Í¡≈ ’Á∂ ‘È, «¬√ Ò¬∆ «’
¿∞‘ √Ì Á∆¡ª ¡«Ë¡≈ÂÓ ¡Â∂ √ø√≈’ ÷πÙ∆¡ª Á∆ Í»Â∆ ’Á∂ ‘ÈÕ ÔØ◊ «¬º’ ¡«‹‘∆ Ù’Â∆ ‘À, «‹√ ≈‘∆∫ «ÌøÈ «ÌøÈ
Ú√±¡ª ˘ ‹≈‰È √Ófi‰ ¡Â∂ «ÈÔøÂ‰ ’È Á∆ ‹π◊ ¡≈ ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ ¡«‹‘∆¡ª Ú√ª Á∂ ◊π‰ Òº¤‰ ‘∆ ÍÃÌ» Á≈ ⁄∂Â≈
’Ú≈¿∞∫Á∂ «‘øÁ∂ ‘È «‹Ú∂∫ √»‹ Á∆ ËπºÍ, ⁄øÈ «ÙÓª, Ó∆∫‘, ËÂ∆, ÏÈ√ÍÂ∆ ¡Â∂ ‘Ú≈ ¡≈«ÁÕ ÍÃÌ» È≈Ò «¬º’ «Óº’ ‘؉≈
‘∆ ‹∆ÚÈ Ó≥ÂÚ ‘À, √≈˘ √ø√≈’ Ó≈ÓÒ∂ Ì≈Ú∂∫ «ÂzÍ ’ «ÁøÁ∂ ‘È, Íø± ÍÃÌ» È≈Ò ‹Ø √◊Ó∆¡ª ‘È, ¿∞‘ «¬ø‹ È‘∆∫
‘πøÁ∆¡ªÕ ¡«Ë¡≈ÂÓ’ «ÂzÍÂ∆ Ò¬∆ √≈ËÈ≈ ÍÍ’Â≈ √ø‹Ó ÙË≈ ¡Â∂ ¡≈ÂÓ «ÚÙÚ≈Ù Á∆ ÒØÛ ÍÀ∫Á∆ ‘ÀÕ ¡‹È «¬È∑ª ◊µÒª
ÂØ∫ ÌÒ∆ ̪ ‹≈‰± ‘À, «’ ‹∆Ú≈ÂÓ ÁÀÚ∆ ◊π‰ª È≈Ò ÌÍ» ª ‘∆ ‘πøÁ∆ ‘À, ‹∂’ ¿∞√ Á∆ ÙË≈ ÍÓ≈ÂÓ≈ È≈Ò ¡‡πº‡
‘ÀÕ ÙÃ∆ ≈Ó «’ÃÙÈ ‹∆ Á∂ ÙÏÁª «Úº⁄ “‹∆Ú≈ÂÓ≈ Â∂ ÍÓ≈ÂÓ≈ Á≈ «ÙÂ≈ ÒØ‘ Â∂ «Ó’È≈Â∆٠ͺÊ Ú◊≈ ‘ÀÕ
n n n
A@.AI ÙÒØ’ :
Ì◊Ú≈È ˙Ú≈⁄ ÷ªflÊŸ ©UflÊø
„Uãà Ã ∑§Õ˜-•ÁÿcÿÊÁ◊, ÁŒfl˜-ÿÊ— Á„U •Êà◊Ÿ˜-Áfl-÷Í-Ã-ÿ—– ¬˝ÊœÊãÿ× ∑ȧM§-üÊDÔU, Ÿ-•‚˜-Áà •ã× Áfl-SÃ⁄USÿ ◊H
‘ø Â∂ ’Ê© ¡«ÔÙI©Ô≈«Ó, «ÁÚ©Ô≈‘ «‘¡≈ÂÓÓÈ© «ÚÌ»ÂÔ‘Õ
ÍÃ≈Ë≈È©Ô‘ ’∞»ÙÃ∂ŒŒÙI©·©, È ¡√©«Â ¡≥‘ «Ú√©Â√©Ô Ó∂®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- ÙÃ∆ Ì◊Ú≈È ˙Ú≈⁄ : ÙÃ∆ Ì◊Ú≈È ÏØÒ∂Õ ‘ø : ‘π‰ Ï‘π ¡º¤≈Õ Â∂ : ¿∞√˘Õ ’Ê©¡«ÔÙI©Ô≈«Ó
: ÓÀ∫ ¡ÀÒ≈È ’ª◊≈Õ «ÁÚ©Ô≈‘: ÁÀÚ∆Õ «‘ : √º⁄Óπº⁄Õ ¡≈©ÓÈ© : ¡≈ÂÓ≈Õ «Ú̻±ԑ : Ó∂∆ Ùπ‘ÂÕ ÍÃ≈Ë≈ÈÔ‘ : ¡≈͉∆
Ú‚ºÂ‰, Íë√Ë∆Õ ’∞»ÙÃ∂Ù©· : ’ΩÚª «Úµ⁄Ø∫ ÚË∆¡≈Õ È : È‘∆∫Õ ¡√©«Â : ‘ÀÕ ¡≥‘ : ¡≥ÂÕ «Ú√©Â√©Ô : «Ú√Ê≈ È≈ÒÕ Ó∂
: Ó∂≈Õ
0 ÙÒØ’≈Ê :- ÙÃ∆ Ì◊Ú≈È ÏØÒ∂, “‘ª, ·∆’ ‘ÀÕ ÓÀ∫ ÂÀ˘ ¡≈͉∆¡ª «ÁºÏ «ÌÚ»Â∆¡ª Óπº÷ ÂΩ ”Â∂ Áº√ª◊≈, «’¿∞∫«’
‘∂ ’∞»Ù∂ÃÙ·Õ Ó∂∂ «Ú√Ê≈ Á≈ (¡Ê≈ «ÚÌ»«Â¡ª Á≈) ¡≥ ȑ∆∫ ‘ÀÕ”
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- 0 ‘ø Â∂ ’Ê© ¡≈«ÔÙ©Ô≈«Ó, «ÁÚ©Ô≈‘ «‘¡≈©ÓÈ© «Ú̻ ԑ = ÔØ◊ Â∂ «ÚÌ»Â∆¡ª ’«‘‰
Á∂ Ò¬∆ ¡‹È È∂ ‹Ø ÍÃ≈ÊÈ≈ ’∆Â∆ ‘À, ¿∞√ ˘ ‘ø ¡Ú©ÔÔ ÂØ∫ √Ú∆’≈ ’Á∂ ‘ج∂ Ì◊Ú≈È ’«‘øÁ∂ ‘È, «’ ÓÀ∫ ¡≈͉∆
«ÁÚÔ ¡ÒΩ«’’, «ÚÒº÷‰ «ÚÌ»Â∆¡ª ˘ Â∂∂ Ò¬∆ ’‘ª◊≈Õ ÔØ◊ √øÏøË∆ ¡º◊∂ «¬’Â≈Ò∆Ú∂∫ ÙÒØ’ «Úº⁄ «’‘≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ 0 «ÁÚ©Ô≈‘
= ’«‘‰ Á≈ Ì≈Ú «¬‘ ‘À «’ «‹√ «’√∂ Ú√± «Ú¡’Â∆ ÿ‡È≈ ¡≈«Á «Úº⁄, ‹Ø ’∞ºfi «ÚÙ∂ÙÂ≈ ‘À, ¿∞‘ √Ì Ì◊Ú≈È Á∆ ‘ÀÕ
«¬√ Ò¬∆ ¿∞√ ˘ Ì◊Ú≈È Á∆ ‘∆ Á∂÷‰≈ «ÁÚÔÂ≈ ‘À ¡Â∂ Ú√± «Ú¡’Â∆ ¡≈«Á Á∆ Á∂÷‰≈ ¡«ÁÚÔÂ≈ ¡ÊÚ≈ ÒΩ«’’Â≈
‘ÀÕ 0 ÍÃË≈È©Ô‘ ’∞»ÙÃ∂Ù©‡©, È ¡≥√©«Â ¡≥‘ «Ú, ‘π‰ ¡‹È È∂ «’‘≈, “‘∂ Ì◊Ú≈È! ¡≈Í ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆¡ª ˘ «Ú√Ê≈
È≈Ò Í»∆ Í»∆ ’«‘ Á∂ÚØÕ 0 ÓÀ∫ ¡≈͉∆¡ª «ÚÌ»Â∆¡ª √ø÷∂Í «Úº⁄ ’‘ª◊≈Õ «’¿∞∫«’ Ó∂∆¡ª «ÚÌ»Â∆¡ª Á≈ ¡≥ ȑ∆∫ ‘ÀÕ ¡◊Ò∂
¡«Ë¡≈«¬ «Úº⁄ ¡‹È Ì◊Ú≈È Á∂ «Ú≈‡ «ÚÙÚ-»Í ˘ Á∂÷‰≈ ⁄≈‘πøÁ≈ ‘À Í Ì◊Ú≈È ’«‘øÁ∂ ‘È, ±ø Ó∂∂ √»Í ˘ Á∂÷
ÒÀ, »Íª «Úº⁄ «’øÈ∂ »Í ‘È ? ’∆ ÁØ ⁄≈ ? √À∫’Û∂ ‘˜≈ª »Íª ˘ Á∂÷Õ «¬√ Â∑ª ¡‹È Á∆ «Ú√Ê≈ È≈Ò «ÚÌ»Â∆¡ª ’«‘‰
Á∆ ÍÃ≈ÊÈ≈ √π‰ ’∂ Ì◊Ú≈È √ø÷∂Í «Úº⁄ «ÚÌ»Â∆¡ª √π‰È Ò¬∆ ’«‘øÁ∂ ‘È Â∂ ¿∞Ê∂ ¡‹È Á∆ «¬º’ »Í «Á÷≈¿∞‰ Á∆ ÍÃ≈ÊÈ≈
√π‰ ’∂ Ì◊Ú≈È √À∫’Û∂ ‘˜≈ª »Í Á∂÷‰ Ò¬∆ ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ 0 √π‰È Á∆ Ù’Â∆ ÚË∂∂ ‘ÀÕ Ú∂÷‰ Á∆ √ÓºÊ≈ ÿº‡ ‘À, √∆ÓÂ
‘ÀÕ Ì◊Ú≈È Á∂÷‰ Â∂ √π‰È Á∆ ÁØÚ∂∫ Â∑ª ◊ºÒ ’Á∂ ‘ÈÕ 0 ¡‹È Á≈ «◊¡≈È ‘ΩÒ∂ ‘ΩÒ∂ ÚËÁ≈ ‹ªÁ≈ ‘À Â∂ ¿∞√ Á∆ «ÁzÙ‡∆
Ì◊Ú≈È Á∆ ¡ÈßÈÂ≈ ÚºÒ ⁄Ò∆ ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ Ì◊Ú≈È ¡Èß ‘ÀÕ Ì◊Ú≈È ˘ ‹≈‰È≈ Ï‘π ں‚≈ ’≈‹ ‘ÀÕ 0 ’øÈ Á≈ «ÚÙ≈
= ÙÏÁ ¡Â∂ ÙÏÁ ÁØ ÍÃ’≈ Á≈ ‘πøÁ≈ ‘À, Úȉ≈«Ӓ ¡Â∂ ËÚÈ∆ÂÓ’Õ ’øÈ ≈‘∆∫ ÙÏÁª ˘ √π‰ ’∂ √≈˘ Íéԡ’Ù Á≈
«◊¡≈È ‘πøÁ≈ ‘À ¡Â∂ ¡ÍÃÂ©Ô - ¡’Ù (√Úº◊, È’ ¡≈«Á) Á≈ Ú∆ «◊¡≈È ‘πøÁ≈ ‘ÀÕ «¬√ Ò¬∆ Ú∂ÁªÂ Íë’«¡≈ ÙÃÚ‰,
ÓÈÈ, «È«ÁËÔ≈√È ¡≈«Á «Úº⁄ ÙÃÚ‰ √Ì ÂØ∫ Í«‘Òª ¡≈«¬¡≈ ‘ÀÕ ¬∂√∂ Â∑ª Ì◊Â∆ «Úº⁄ Ú∆ (ÙÃÚ‰ ’∆ÂÈ √Ó‰ ¡≈«Á)
«Úº⁄ ÙÃÚ‰ Í«‘Òª ¡≈«¬¡≈ ‘ÀÕ Ù≈√Âª «Úº⁄, «‹√ ÍÓ≈ÂÓ≈ Á≈ Ú‰È ’∆Â≈ «◊¡≈ ‘À, «¬√ Á≈ «◊¡≈È (ÍØ÷ «◊¡≈È)
¡√≈˘ ’øȪ ÂØ∫ ‘πøÁ≈ ‘ÀÕ ¡Ê≈ ’øȪ ÂØ∫ √π‰ ’∂ ‘∆ ¿∞√ Á∂ ¡È∞√≈ ’È Ó≥ȉ ‹ª ‹≈‰È ÂØ∫ ¡√∆∫ ¿∞√ ÍÓ≈ÂÓ-ºÂÚ
Á≈ √≈’Ù≈Â’≈ ’Á∂ ‘ªÕ ÙÏÁ «Úº⁄ ¡«⁄øÂÔ-Ù’Â∆ ‘ÀÕ 0 ÓÈ∞º÷ √Ω∫Á≈ ‘À ª È∆∫Á «Úº⁄ «¬øÁz∆¡ª √ø’∞«⁄ ‘Ø ’∂ ÓÈ «Úº⁄,
ÓÈ √ø’π«⁄ ‘Ø ’∂ ÏπºË∆ «Úº⁄, Â∂ ÏπºË∆ √ø’∞«⁄ ‘Ø ’∂ ¡«◊¡≈È (¡«Ú«Á¡≈) «Úº⁄ Ò∆È ‘Ø ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ Ì≈Ú∂∫ È∆∫Á «Úº⁄ «¬øÁz∆¡ª
¤πÍ∆¡ª «‘øÁ∆¡ª ‘È, «Î Ú∆ √πºÂ∂ ¡≈ÁÓ∆ ˘, ‹∂ ¿∞√ Á≈ Ȫ ÒÀ ’∂ ÏπÒ≈«¬¡≈ ‹≈Ú∂, ª ¿∞‘ ‹≈◊ ÍÀ∫Á≈ ‘ÀÕ ÙÏÁ «Úº⁄
¡ÀÈ∆ Ù’Â∆ ‘À, «’ ¿∞‘ ¡«Ú«Á¡≈ «Úº⁄ Ò∆È ‘ج∂ ˘ Ú∆ ‹◊≈ «ÁøÁ≈ ‘ÀÕ ÙÏÁ «Úº⁄ ¡Èß ْÂ∆ ‘ÀÕ «ÁzÙ‡∆ ª ÍÁ≈Ê
º’ ‹≈ ’∂ π’ ‹ªÁ∆ Í ’∂ÚÒ ÙÏÁ ‘∆ ’øÈ Âº’ ‹≈‰ Ú≈Ò≈ ‘πøÁ≈ ‘À, ÏÒ«’ Ëπ ¡≥Á º’ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ 0 È∂Âª «Úº⁄
»Í Ϋۡ≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «‹Ú∂∫ Á͉ «Úº⁄ Ó»ø‘ Á∂÷Á∂ √Ó∂∫ ’º⁄ Á∂ ¡≥Á »Í ⁄Ò≈ ‹ªÁ≈ ‘À, ª ¿∞√ «Úº⁄ √ºπ÷ «Á÷≈¬∆ «ÁøÁ≈
‘ÀÕ ¬∂√∂ Â∑ª ¡º÷ «Úº⁄ Ú∆ ’º⁄ ‘À «‹√ Á∂ ¡≥Á ÍÁ≈Ê Á≈ »Í ⁄Ò≈ ‹ªÁ≈ ‘À, ª ¿∞‘ ÍÁ≈Ê «Ú÷≈¬∆ Á∂‰ Òº◊Á≈ ‘ÀÕ
È∂Âª «Úº⁄ «¬º’ «ÚÙ∂Ù Ù’Â∆ «¬‘ ‘À «’ «¬‘ Í«‘Ò∂ »Í ˘ Í’ÛÁ∂ ‘ج∂ Á»‹∂ »Í ˘ Í’Û ÒÀ∫Á∂ ‘ÈÕ ‹ÁØ∫ «‹Ú∂∫ «Ï‹Ò∆
Á≈ ͺ÷≈ ⁄ºÒÁ≈ ‘À ª «ÂøÈ Í Úº÷ Úº÷ ‘πøÁ∂ ‘ج∂ ÿπøÓÁ∂ ‘ج∂, «¬º’ ‹≈ÍÁ∂ ‘ÈÕ «¬ø‹ ‘πøÁ∂ ‘ج∂ Ú∆ «‹øÈ∆ Ù’Â∆ ’øȪ «Úº⁄
‘À, ¿∞È∆ È∂Âª «Úº⁄ È‘∆∫ ‘ÀÕ 0 «¬øÁ∆¡ª ’∂ÚÒ ¡≈͉∂ ¡≈͉∂ «ÚÙ∂ ÎÛ √’Á∆¡ª ‘ÈÕ ¿∞‘ ÍÓ≈ÂÓ≈ ˘ È‘∆∫ ÎÛ √’Á∆¡ªÕ
ÍÓ≈ÂÓ≈ «¬øÁ∆¡ª Á≈ «ÚÙ≈ ‘∆ È‘∆∫ ‘ÀÕ ÍÓ≈ÂÓ≈ ª ¡≈͉∂ ¡≈Í Á≈ «ÚÙ≈ ‘ÀÕ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- Íë¥Â∆ Á∆ ‹Ø ÙØÌ≈ ‘À, √º⁄ Óπº⁄ ¿∞‘ ÍÃÌ» Á∆ ‘∆ Á∂‰ ‘ÀÕ ÍÃÌ» Ò¬∆ «¬‘ ¡√øÌÚ ‘À «’ «¬È∑ª √≈«¡ª
ºª Á∆ «◊‰Â∆ «Ó‰Â∆ ’∂, ‹Ø Íë¥Â∆ Á∆ ÙØÌ≈ ÚË≈¿∞∫Á∂ ‘ÈÕ ’∞ºfi ’∞ ºª Á≈ «˜’ ’∆Â≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ ÍÃÌ» Á∆ ‹Ø
Ï∂¡≥ÂÂ≈ ‘À, ¿∞È∑ª ºª «Úº⁄ Ú∂÷∆ ‹≈ √’Á∆ ‘ÀÕ «‹Ú∂∫ √»‹, ⁄øÈ, «√Â≈∂, ‘Ú≈, ËÂ∆, √ÓπøÁ, ¡≈’≈Ù, Í≈‰∆ ¡≈«Á Íë¥Â∆
Á∂ ¡È∂’ª ºª «Úº⁄ ÍÃÌ» Á∆ ⁄ÓÂ’≈∆ Ù’Â∆ Á≈ ÏØË ‘πøÁ≈ ‘ÀÕ ÙÃ∆ ≈Ó≈ «¥ÙÈ ‹∆ ÎπÓ≈¿∞∫Á∂ ‘È «’ “ÍÃÌ» Á≈ Úȉ
◊øʪ Á∂ «Ï¡≈È Á∆ «ÁzÙ‡∆ ÂØ∫ ’È≈ «¬ø‹ ‘À, «‹Ú∂∫ È’Ù∂ «Úº⁄Ø∫ Ú∂÷ ’∂ «¬º’ ¡øÁ≈˜∂ È≈Ò ÏÈ≈√ Ù«‘ Á≈ ’ج∆ «˜’
’Á≈ ‘ÀÕ”
n n n
A@.B@ ÙÒØ’ :
•„U◊˜ •Êà◊Ê ªÈ«UÊ∑§Ê-߸‡Ê, ‚fl¸-÷ÍÃ-•Ê‡Êÿ-ÁSÕ×– •„U◊˜ •ÊÁŒ— ø ◊äÿ◊˜ ø, ÷ÍÃÊŸÊ◊˜ •ã× ∞fl øH
¡‘Ó© ¡≈©Ó≈ ◊π‚≈’≈ «¬Ù, √Ú Ì»Â ¡≈ÙÔ √©«Ê‘Õ
¡‘Ó© ¡≈«Á‘ ⁄ ÓË©ÔÓ© ⁄, ÌπÂ≈È≈Ó© ¡Èß‘ ¬∂Ú ⁄®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- ¡‘Ó© : ÓÀ∫Õ ¡≈©Ó≈ : ¡≥‘’‰ √ÚÀÕ ◊π‚≈’≈«¬Ù : ‘∂ ◊π‚≈ ’∂Ù≈Õ √Ú Ì»Â¡≈ÙÔ : √≈∂ ‹∆Úª
Á∂ «ÁÒª «Úº⁄Õ √©«Ê‘ : «Ï≈‹Ó≈È ‘ÀÕ ¡‘Ó© : ÓÀ∫Õ ¡≈«Á‘ : ¡≈«Á ¡≈øÌÕ ⁄ : ¡Â∂Õ ÓËÔÓ© : «Ú⁄’≈Õ ⁄ : ¡Â∂Õ ÌπÂ≈È≈Ó©
: √≈∂ ‹∆Úª Á≈Õ ¡Èß‘ : ¡≥ÂÕ ¬∂Ú : Ú∆Õ ⁄ : ¡Â∂Õ
0 ÙÒØ’≈Ê :- ‘∂ ◊π‚≈’∂Ù! ÓÀ∫ √Óπº⁄∂ ÍÃ≈‰∆¡ª Á∂ «‘Á∂ «Úº⁄ √«Ê ¡≈ÂÓ≈ ‘ª, ÂÊ≈ ÓÀ∫ ‘∆ √Óπº⁄∂ ÍÃ≈‰∆¡ª Á≈
¡≈«Á ÓºË ¡Â∂ ¡≥ ‘ªÕ
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- √≈Ë’ ˘ ¡≈͉∂ «¬Ù‡ Á∂Ú ÂØ∫ «ÏȪ «’√∂ ‘Ø Á≈ «⁄øÂÈ È‘∆∫ ’È≈ ⁄≈‘∆Á≈, ‹∂’ ÓÈ
«Úº⁄ √ø√≈’ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª √øÏøË∆ «⁄øÂÈ ‘ØÚ∂ ª ¿∞È∑ª «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª ˘ Ì◊Ú≈È Á∆¡ª «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª √Ófi‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ ‘
‘≈Ò «Úº⁄ Ì◊Ú≈È Á≈ «⁄øÂÈ ˜»∆ ‘ÀÕ 0 ¡‘Ó© ¡≈ÂÓ≈ ◊π‚≈’≈«¬Ù...... ¡≥‘ ¬∂Ú ⁄ = ¬∂Ê∂ Ì◊Ú≈È È∂ ¡≈͉∆¡ª √≈∆¡ª
«ÚÌ»Â∆¡ª Á≈ Úȉ ’∆Â≈ ‘ÀÕ «¬‘ «ÈÔÓ ‘À «’ «‹‘Û∆ Ú√± ¿∞ÂÍÂ∆ «ÚÈ≈ÙÙ∆Ò ‘À, ¿∞√ Á∂ ¡≈øÌ Â∂ ¡≥ «Úº⁄ ‹Ø
ºÂÚ ‘πøÁ≈ ‘À, ¿∞‘ ºÂÚ ¿∞√ Á∂ ÓºË «Úº⁄ «‘øÁ≈ ‘ÀÕ (Ì≈Ú∂∫ «Á÷≈¬∆ Á∂Ú∂ ‹ª È≈ «Á÷≈¬∆ Á∂Ú∂) Ó»Ò ÂºÂÚ ÍÓ≈ÂÓ≈ »Í
‘∆ ‘ÀÕ «¬‘ Áº√‰ Ò¬∆ ‘∆ ¬∂Ê∂ Ì◊Ú≈È È∂ ¡≈͉∂ ¡≈Í ˘ Í»∂ ÍÃ≈‰∆¡ª Á∂ ¡≈«Á ÓË Â∂ ¡≥ «Úº⁄ «’‘≈ ‘ÀÕ 0 Ì◊Ú≈È
È∂ «ÌÚ»Â∆¡ª Á∂ «¬√ Í’‰ «Úº⁄, ¡≈«Á ÓºË Â∂ ¡≥Â, «ÂøÈ Ê≈Úª ”Â∂ √≈ »Í «Úº⁄ ¡≈͉∆¡ª «ÚÌ»Â∆¡ª Á≈ Úȉ
’∆Â≈ ‘ÀÕ «¬√ ÙÒØ’ «Úº⁄ Ì◊Ú≈È È∂ «’‘≈ «’ √øÍ»‰ ÍÃ≈‰∆¡ª Á∂ ¡≈«Á ÓË Â∂ ¡≥ «Úº⁄ ÓÀ∫ ‘ªÕ «Ú⁄’≈Ò∂ ÏÂ∆Ú∂∫ ÙÒØ’
«Úº⁄ «’‘≈ ‘À «’, √≈∂ √◊ª Á∂ ¡≈«Á ÓË Â∂ ¡≥ «Úº⁄ ÓÀ∫ ‘∆ ‘ª Â∂ ¡≥ÂÒ∂ ¿∞ÈÂ≈Ò∆Ú∂∫ ÙÒØ’ «Úº⁄ «’‘≈ ‘À «’ √øÍ»‰
ÍÃ≈‰∆¡ª Á≈ ‹Ø Ï∆‹ ‘À, ¿π‘ ÓÀ∫ ‘∆ ‘ªÕ «’¿∞∫«’ Ó∂∂ «ÏȪ ’ج∆ Ú∆ ⁄ ¡⁄ ÍÃ≈‰∆ È‘∆∫ ‘ÀÕ «⁄øÂÈ ’È Ò¬∆ - «¬‘Ø
«ÚÌ»Â∆¡ª Á≈ √≈ ‘ÀÕ √≈ «¬‘ ‘À «’ «’√∂ «ÚÙ∂ÙÂ≈ ¡≈«Á ˘ ÒÀ ’∂ ‹Ø «ÚÌ»Â∆¡ª ’‘∆¡ª ◊¬∆¡ª ‘È, ¿∞È∑ª «ÚÌ»Â∆¡ª
ÂØ∫ «ÏȪ Ì∆ ‹Ø ’∞ºfi «Á÷≈¬∆ Á∂ «‘≈ ‘À - ¿∞‘ Ú∆ Ì◊Ú≈È Á∆ «ÚÌ»Â∆ ‘ÀÕ 0 ºÂÚ ÂØ∫ √Ì ’∞ºfi ÍÓ≈ÂÓ≈ ‘ÀÕ ““Ú≈√πÁ∂Ú‘
√©ÚÓ©”” 0 «¬√ Ú∆‘Ú∂∫ ÙÒØ’ Œ«Úº⁄ Ì◊Ú≈È È∂, ‹Ø ¡≈ÂÓ≈ ‘À, ‹∆Úª Á≈ ‹Ø √»Í ‘À, ¿∞√ ˘ ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆ Áµ«√¡≈ ‘ÀÕ
«Î ϺÂ∆Ú∂∫ ÙÒØ’ «Úº⁄ Ì◊Ú≈È È∂ «ÙÃÙ‡∆ »Í ÂØ∫ ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆ Áº√∆ ‘À, «’ ‹Ø ‹Û∑ ⁄∂ÂÈ √Ê≈Ú ‹ø◊Ó «ÙÃÙ‡∆ ‘À, ¿∞√
Á∂ ¡≈«Á «Úº⁄ “ÓÀ∫ «¬º’ ‘∆ Ï‘π »Íª «Úº⁄ ‘Ø ‹≈Úª, ¡«‹‘≈ √ø’ÒÍ ’Á≈ ‘ª, ¡≥ «Úº⁄ ‘∆ Ï≈’∆ «‘øÁ≈ ‘ª, «Ú⁄’≈Ò∂
√Ó∂∫ Ú∆ ÓÀ∫ ‘∆ ‘ªÕ ‹Ø ºÂÚ ¡≥ «Úº⁄ ‘πøÁ≈ ‘À ¿∞‘ «Ú⁄’≈ ‘πøÁ≈ ‘ÀÕ Ï∆‹ »Í «Úº⁄ (’≈‰ √»Í) «ÚÌ»Â∆ Áº√∆ ‘ÀÕ √≈«¡ª
Á≈ Ï∆‹ ÓÀ∫ ‘ªÕ √≈∆¡ª «ÚÌ»Â∆¡ª Ì◊Ú ºÂÚ ‘ÀÕ ¡‹È Á≈ ÍÃÙÈ Ì◊Ú≈È Á∂ «⁄øÂÈ Á∂ «ÚÙ∂ «Úº⁄ ‘À (A@.AG) «’√∂
Ú√± «Ú¡’Â∆ Á∂ «⁄øÂÈ √øÏøË∆ È‘∆∫ ‘ÀÕ 0 ¡‘Ó© ¡≈©Ó≈ ◊π‚≈’≈-«¬Ù √Ú-̻ ¡≈ÙÔ √©«Ê‘ - √≈Ë’ «¬øÈ∑ª «ÚÌ»Â∆¡ª
Á≈ ÍÃÔØ◊ «’Ú∂∫ ’∂ ? ‹Á √≈Ë’ Á∆ «ÁzÙ‡∆ ÍÃ≈‰∆¡ª ÚºÒ ⁄Ò∆ ‹≈Ú∂ ª ¿∞√ ˘ «¬‘ ⁄≈‘∆Á≈ ‘À «’ ¿∞‘ √øÍ»‰ ÍÃ≈‰∆¡ª
Á∆ ¡≈ÂÓ≈ «Úº⁄ ’∂ÚÒ Ì◊Ú≈È ˘ Ú∂÷∂Õ √≈∆¡ª ¡≈ÂÓ≈Úª «Úº⁄ Ì◊Ú≈È ‘ÀÕ ¿∞√ Á≈ «⁄øÂÈ ’∂Õ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- ÍÃÌ», √≈∂ ‹∆Úª Á∂ ¡≥‘’‰ Á≈ √ÚÀ ‘ÀÕ «‹øÈ∂ «ÌøÈ «ÌøÈ ÍÃ’≈ Á∂ ¡√ø÷ ¡√∆Ó ‹∆Ú ‘È, ‹Ø
Íú÷ «Ú÷≈¬∆ «ÁøÁ∂ ‘È, ¿∞‘ √Ì ÍÃÌ» Á∆ ⁄È≈ ‘ÈÕ Ì≈Ú∂∫ ’ج∆ ÍÃÌ≈Ú È‘∆∫, Í ’≈È Á»‹∂ »Í «Úº⁄ ‘ÀÕ ÍÃÌ» ‘∆ √≈∆
«ÙÃÙ‡∆ Á≈ ’Â≈ Ú∆ ‘À, Ú√± Ú∆ ‘À ¡Â∂ ÍÃÏÒ ’≈È Ú∆ ‘ÀÕ ◊πº‚≈’∂Ù≈ ¿∞√ ˘ ’«‘øÁ∂ ‘È, «‹√ È∂ È∆∫Á ¿∞µÍ Í»‰ ¡«Ë’≈
ÍÃ≈Í ’ «Ò¡≈ ‘ØÚ∂Õ ¡‹È ’ØÒ «¬‘ ¡«Ë’≈ ‘ÀÕ √ÚÀ ˘ ‹◊≈¿∞‰ Ú≈Ò≈ ÍÂ≈Í∆ ÍπÙ ‘πøÁ≈ ‘À Â∂ ¿∞‘ «¬√ ¡√Ò∆¡Â
˘ √ÓfiÁ≈ ‘À «’ ‹Ø ‹◊ «ÁzÙ‡∆ ◊Ø⁄ ‘À, ¬∆ÙÚ ¿∞√ ¿∞µÍ ¡≈͉≈ ÍÃÁÙÈ ’Á≈ «‘øÁ≈ ‘ÀÕ “Ù’Â∆ Â∂ ÏÑÓ≈ «¬º’
‘È, Íú÷ »Í «Úº⁄ ¿∞‘ Ù’Â∆ ‘À, Í ¡ÍÃÂ÷ »Í «Ú⁄ ¿∞‘ ÏÃ‘Ó ‘ÀÕ” (ÙÃ∆ ≈Ó≈ «¥ÙÈ≈) (¡ÍÃÂ÷ ÂØ∫ Ì≈Ú Í»‰ ¡√∆Ó
√πÂøÂ)
n n n
A@.BA ÙÒØ’ :
•ÊÁŒàÿÊŸÊ◊˜ •„U◊˜ ÁflcáÊÈ—, ÖÿÊÁ÷˜-•Ê◊˜ ⁄UÁfl— •ê‡ÊÈ-◊ÊŸ˜– ◊⁄UËÁø— ◊M§Ã˜-•Ê◊˜ •‚˜-Á◊, ŸˇÊòÊÊáÊÊ◊˜ •„U◊˜ ‡Ê‡ÊËH
¡≈«Á ©Ô≈È≈Ó© ¡‘Ó© «ÚÙI‰∞‘, ‹©ÔØ«ÂÙ©¡≈Ó© «Ú‘ ¡Ó©Ù»Ó≈È©Õ
Ó∆⁄‘ Óπ©ө ¡≈Ó© ¡√©«Ó, È’ÙÂz≈‰≈Ó© ¡‘Ó© ÙÙ∆®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- ¡≈«Á©Ô≈È≈Ó© : ¡«ÁÂÔ≈√ª Á∂ «Ú⁄’≈Õ ¡‘Ó© : ÓÀ∫Õ «ÚÙI‰π‘ : «ÚÙÈ±Õ ‹ÔØ«ÂÙ©¡≈Ó© : ΩÙÈ∆¡ª
Á∂ «Ú⁄’≈Õ «Ú‘ : √»‹Õ ¡Ó©Ù»Ó≈È© : ΩÙÈ∆ Á∂ ⁄º’ Ú≈Ò≈ ⁄Ó’Á≈ ÍÃ’≈Ù ’∂∫ÁÕ Ó∆⁄‘ : Ó≈∆⁄∆Õ ÓπÂ∞¡≈Ó© : Ó≈»Â
(‘Ú≈Úª) Á≈Õ ¡√©«Ó : ÓÀ∫ ‘ªÕ È’ÙÂz≈‰≈Ó© : «√Â≈«¡ª «Ú⁄’≈Õ ¡‘Ó© : ÓÀ∫Õ ÙÙ∆ : ⁄øÁzÓ≈Õ
0 ÙÒØ’≈Ê :- ÓÀ∫ ¡≈«ÁÂÔª «Úº⁄ «ÚÙȱ (È≈Ó’ ¡≈«ÁÂÔ) ‘ªÕ ‹ÔØÂ∆¡ª «Úº⁄ «’È Ù≈Ò∆ √»‹ ‘ªÕ Ó≈»Â∆
«Úº⁄ Ó∆⁄ (È≈Ó’ Ó≈»Â∆) ‘ª Â∂ È’ÙÂzª «Úº⁄ ÓÀ∫ ⁄øÁzÓ≈ ‘ªÕ
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- 0 ¡≈«Á©Ô≈È≈Ó© ¡‘Ó© «ÚÙ‰∞‘ = ¡≈«Á«Â Â∂ Ë≈Â≈ «ÓºÂ ¡≈«Á «‹øÈ∂ ÍπºÂ ‘È - ¿∞È∑ª
«Úº⁄ «ÚÙ˘ ¡Ê≈ Ú≈ÓÈ Óπ÷ ‘ÀÕ Ì◊Ú≈È È∂ ‘∆ Ú≈√©È »Í ÂØ∫ ¡ÚÂ≈ ÒÀ ’∂ ÁÀ∫ª Á∆ √øÍÂ∆ ˘ Á≈È »Í «Úº⁄ «Ò¡≈
Â∂ ¿∞√ ˘ ¡≈«Á Á∂ ÍπºÂª (Á∂ګ¡ª) ˘ Á∂ «ÁºÂ≈Õ 0 ‹©ÔØ«ÂÙ© ¡≈Ó©Ó «Ú‘ ¡ÓÙ© - Ó≈È© - √ÂÚ‹©ÔØÂ∆ ¡≈«ÁÂ©Ô ‘«Â
¡≈«Á È≈Úª Ú≈Ò∂ ‹Ø ¿∞Èß‹≈ Ó»Â ‘È, ¿∞È∑ª Á≈ Óπº÷ Â∂˜ ÓÀ∫ ‘ªÕ √»‹ Á∂ ÍÃ’≈Ù ÂØ∫ ‘∆ √≈∂ ÍÃ’≈ÙÓ≈È ‘πøÁ∂ ‘ÈÕ 0 Ó∆⁄‘
Ó»Â¡≈Ó© ¡√©«Ó = √ÂÚ ‹©ÔØÂ∆ ¡≈«ÁÂ©Ô ‘« ¡≈«Á È≈Úª Ú≈Ò∂ «‹‘Û∂ DI Ó»Â ‘È, ¿∞È∑ª Á≈ Óπº÷ Â∂˜ ÓÀ∫ ‘ªÕ ¿∞√
Â∂˜ Á∂ ÍÃÌ≈Ú ÂØ∫ ‘∆ «¬øÁ Á∂ ≈‘∆∫ «Á«Â Á∂ ◊Ì Á∂ √ºÂ ‡π’Û∂ ’È ”Â∂ ¡Â∂ ¿∞È∑ª √ºÂ≈ Á∂ «Î √ºÂ √ºÂ ‡π’Û∂ ’È
”Â∂ Ú∆ ¿∞‘ Ó∂ È‘∆∫ √ÈÕ «Î «¬º’ ÂØ∫ DI ‘Ø ◊¬∂Õ 0 ȤÂz≈‰≈Ó© ¡‘Ó© ÙÙ∆ = ¡ÙÚÈ∆ Ë©‰∆ ¥«Â’≈ ¡≈«Á «‹‘Û∂ √Â≈¬∆
ȤºÂ ‘È - ¿∞È∑ª √≈«¡ª Á≈ ¡«ËÍ«Â - ⁄øÁÓ≈ - ÓÀ∫ ‘∆ ‘ªÕ”” 0 «¬È∑ª «Ú̻±¡ª «Úº⁄ ‹Ø «ÚÙ∂ÙÂ≈ ‘À - Ó‘ºÂÂ≈ ‘À
- ¿∞‘ ¡√Ò «Úº⁄ Ì◊Ú≈È Á∆ ‘ÀÕ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- Ì≈Ú∂∫ √≈∂ ÎπºÒ, ÎÒ, ¯√Òª «¬º’Ø ËÂ∆ «Úº⁄Ø∫ ÍÀÁ≈ ‘πøÁ∆¡ª ‘È Í ‹Ø ˜Ó∆È √Ì ÂØ∫ ÚË∆¡≈ ‘πøÁ∆
‘À, ¿∞√ ˘ «Ú÷≈Ú∂ Ò¬∆ µ«÷¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ √≈≈ Ízº÷ «Ú÷≈¬∆ «ÁøÁ≈ ‹◊Â, ¬∆ÙÚ Á∆ Ó«‘Ó≈ ‘À, ⁄ÓÂ’≈ ‘ÀÕ Í «‹√
ÚºÒ ÚË∂∂ «Ë¡≈È ‹ªÁ≈ ‘À, ¿∞‘ ‘À «ÚÌ»Â∆ ¡ÊÚ≈ ‹Ø ÍÃÌ» Á∆ «ÚÙ∂ÙÂ≈ ‘ÀÕ ¬∂√∂ ¡«ÁÂÔ≈ Á∂ Ï≈ª Ó‘∆«È¡ª ¡È∞√≈ Ï≈ª
Ȫ ‘È «¬‘ Ȫ ¡ÍÀÃÒ ÂØ∫ ¡≈øÌ ‘πøÁ∂ ‘È ¡Ó√», Ë≈Â≈ «ÓÂz≈, «ÚÙ˘, Ú‰ ¡Â∂ ÍπÙ≈Õ ‹ÈÚ∆ Á≈ ¡≈«ÁÂÔ, «ÚÙ˘ ‘À,
«¬‘ ÒØ’ª «Úº⁄ «¬√ Ò¬∆ ‘ÓÈ «Í¡≈≈ ‘À «’ «¬‘ ◊Ó∆ Á∆ πºÂ «Ò¡≈¿∞∫Á≈ ‘À, ËÂ∆ ¿∞µÍ «È¡≥Â‰ ’Á≈ ‘ÀÕ «ÚÙ˘
√≈‘√ È≈Úª ¡È∞√≈ «ÚÙ˘ Á∂ BEH Ȫ ‘È, ‹Ø √»‹ ˘ √ÓºÍ«Â ‘È, ‹Ø ’≈«¬È≈ Á∆ Ô≈Â≈ ’Á≈ ‘ÀÕ «ÚÙ˘ ˘ Ú∆
√»Ô È≈≈«¬‰ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ DI Ó≈»Â∆¡ª «Úº⁄Ø∫ ‘Ú≈ Á≈ Á∂ÚÂ≈ Ó≈∆⁄∆ √Ì ÂØ∫ ¿∞µÂÓ ‘ÀÕ ‘Ú≈ Á≈ √ø√≈ Ò¬∆ ‹Ø ÔØ◊Á≈È
‘À, ¿∞‘ ¡√∆Ó Â∂ Ò≈Ì’≈∆ ‘ÀÕ ÚË∆¡≈ ‘Ú≈ ˘ ÍÃÌ» È≈Ò Â∞ÒÈ≈ «ÁºÂ∆ ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ «ÁÈ Á∆ ‹ÔØÂ∆ Á≈ √Ø √»‹ ‘ÀÕ ≈Â
Á∆ ‹ÔØÂ∆ ⁄øÁÓ≈ ÂØ∫ ¡≈¿∞∫Á∆ ‘ÀÕ «¬‘ √≈∆¡ª Ù’Â∆¡ª ¬∆ÙÚ Á∆ Á∂‰ ‘ÈÕ
n n n
A@.BB ÙÒØ’ :
flŒÊŸÊ◊˜ ‚Ê◊-flŒ— •‚˜-Á◊, ŒflÊŸÊ◊Ô˜ •‚˜-Á◊ flÊ‚fl—– ßÁãº˝ÿÊáÊÊ◊˜ ◊Ÿ— ø •‚˜-Á◊, ÷ÍÃÊŸÊ◊˜ •‚˜-Á◊ øßÊH
Ú∂Á≈ È≈Ó© √≈Ó Ú∂Á‘ ¡√©«Ó, Á∂Ú≈ È≈Ó© ¡√©«Ó Ú≈√Ú‘Õ
«¬øÁzÔ≈‰≈Ó© ÓÈ‘ ⁄ ¡√©«Ó, Ì»Â≈È≈Ó© ¡√©«Ó ⁄∂ÂÈ≈®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- Ú∂Á≈È≈Ó© : Ú∂Áª Á∂ «Úº⁄Ø∫Õ √≈ÓÚ∂Á‘ : √≈ÓÚ∂ÁÕ ¡√©«Ó : ÓÀ∫ ‘ªÕ Á∂Ú≈È≈Ó© : Á∂ګ¡ª «Úº⁄Ø∫Õ
¡√©«Ó : ÓÀ∫ ‘ªÕ Ú≈√Ú‘ : Ú≈√Ú≈Õ «¬øÁzÔ≈‰≈Ó© : «¬øÁÃ∆¡ª «Úº⁄Ø∫Õ ÓÈ‘ : ÓÈ ‘ÀÕ ⁄ : ¡Â∂Õ ¡√©«Ó : ÓÀ∫ ‘ªÕ Ì»Â≈È≈Ó© : «‹¿∞∫Á∂
‹∆Úª «Úº⁄Ø∫Õ ¡«√©Ó : ÓÀ∫ ‘ªÕ ⁄∂ÂÈ≈ : ÏπºË∆ ⁄∂ÂÈ≈Õ
0 ÙÒØ’≈Ê :- ÓÀ∫ Ú∂Áª «Úº⁄Ø∫ √≈ÓÚ∂Á ‘ªÕ Á∂ګ¡ª «Úº⁄Ø∫ Ú≈√Á∂Ú ‘ªÕ «¬øÁz∆¡ª «Úº⁄Ø∫ ÓÈ ‘ª ¡Â∂ ÍÃ≈‰∆¡ª «Úº⁄Ø∫
⁄∂ÂÈ≈ (¡Ê≈ ÏπºË∆ ÚëÂ) ‘ªÕ
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- 0 Ú∂Á≈È≈Ó© √≈ÓÚ∂Á‘ ¡√©«Ó = Ú∂Áª Á∂ ‹Ø Ó≥Â ‘È, ¿∞‘ √Ú √«‘ ◊≈¬∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ
¿∞È∑ª Á≈ Ȫ √≈ÓÚ∂Á ‘ÀÕ √≈ÓÚ∂Á «Úº⁄ «¬øÁ »Í ÂØ∫ Ì◊Ú≈È Á∆ ¿∞√ÂÂ∆ Á≈ Úȉ ‘ÀÕ «¬√ Ò¬∆ √≈ÓÚ∂Á ˘ Ì◊Ú≈È
Á∆ «ÚÌ»Â∆ «’‘≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ 0 Á∂Ú≈ È≈Ó© ¡√©«Ó Ú≈√Ú‘ - √»‹ ⁄øÁÓ≈, ¡≈«Á «‹øÈ∂ Ú∆ Á∂ÚÂ≈ ‘È, ¿∞È∑ª √≈«¡ª «Úº⁄Ø∫
«¬øÁ Óºπ÷ ‘ÀÕ ¿∞‘ √≈«¡ª Á≈ ¡«ËÍÂ∆ ‘ÀÕ «¬√ Ò¬∆ Ì◊Ú≈È È∂ ¿∞√ ˘ ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆ «’‘≈ ‘ÀÕ 0 «¬ø«ÁzÔ≈‰Ó© ÓÈ‘
⁄ ¡√©«Ó - È∂Â, ’øÈ ¡≈«Á √≈∆¡ª «¬øÁÃ∆¡ª «Úº⁄ ÓÈ Óπº÷ ‘ÀÕ √≈∆¡ª «¬øÁz∆¡ª ÓÈ Á∂ È≈Ò «‘‰ È≈Ò (ÓÈ ˘ È≈Ò
ÒÀ ’∂) Ú∆ ’øÓ ’Á∆¡ª ‘ÈÕ ÓÈ È≈Ò È≈Ò È≈ «‘‰ ’≈È «¬øÁz∆¡ª Á∂ √≈‘Ó‰∂ «ÚÙ≈ ¡≈¿∞‰ ”Â∂ «Ú«Ù¡ª Á≈ «◊¡≈È
È‘∆∫ ‘πøÁ≈Õ ÓÈ «Ú⁄Ò∆ «¬‘ «ÚÙ∂ÙÂ≈ Ì◊Ú≈È ÂØ∫ ‘∆ ¡≈¬∆ ‘ÀÕ «¬√ Ò¬∆ Ì◊Ú≈È È∂ ÓÈ ˘ Ú∆ ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆ «’‘≈
‘ÀÕ Ì»Â≈È≈Ó© ¡√©«Ó ⁄∂ÂÈ≈ - √øÍ»‰ ÍÃ≈‰∆¡ª Á∆ ‹Ø ⁄∂ÂÈ≈ Ù’Â∆ ÍÃ’≈ÙÓ≈È ‘À, ¿±√ ˘ ÍÃ≈‰ Ù’Â∆ ’«‘øÁ∂ ‘È, «‹√
È≈Ò Ó∂ ‘ج∂ ¡≈ÁÓ∆ Ú∆ ¡Í∂÷ ÂΩ ”Â∂ √πºÂ∂ ‘ج∂ ¡≈ÁÓ∆ «Úº⁄ «ÚÒº÷‰Â≈ «Á÷≈¬∆ «ÁøÁ∆ ‘ÀÕ ¿∞√ ˘ Ì◊Ú≈È È∂ ¡≈͉∆
«ÚÌ»Â∆ Áµ«√¡≈ ‘ÀÕ «¬È∑ª «ÚÌ»Â∆¡ª «Úº⁄ ‹Ø Ú∆ «ÚÙ∂©ÙÂ≈ ‘À, ¿∞‘ Ì◊Ú≈È ÚºÒØ∫ ¡≈¬∆ ‘À, «¬È∑ª Á∆ ¡≈͉∆ ’ج∆ «ÚÙ∂ÙÂ≈
È‘∆∫ ‘ÀÕ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- «ÚÙ˘ Á≈ «¬º’ Ȫ √Ó≈◊Ô ‘À, «‹√ Á∂ ¡Ê √≈Ó Ú∂Á ÂØ∫ ‘ÈÕ ⁄≈ Ú∂Áª «Úº⁄Ø∫ √≈ÓÚ∂Á «¬√ Ò¬∆
√ÏÙ∂ÃÙ· Ó≥«È¡≈ «◊¡≈ ‘À «’¿∞∫«’ ¿∞√ «Úº⁄ √ø◊∆ √π ¡Ò≈Í ÍÃÏøË Á≈ «◊¡≈È ‘ÀÕ ‹Ø ¿∞√ ˘ √Ófi È‘∆∫ √’Á∂, ¿∞√
Á∂ Í≈· ÂØ∫ ‘∆ ÓØ‘∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ Óπ◊Ë ‘Ø ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ÍÃÌ» Á≈ Ȫ ¿∞È∑ª ˘ ÚË∂∂ ⁄∂Â∂ «‘øÁ≈ ‘ÀÕ «‹‘Û∂ ÍÃÌ» ˘ ◊≈ ’∂ ÓØ«‘ ‘Ø
’∂ Óπ◊Ë ‘Ø ’∂ ¿∞⁄≈Á∂ ‘ÈÕ √º⁄ Óπº⁄ «¬‘Ø ÍÃÌ» Á∆ ÙØÌ≈ ‘ÀÕ Ú≈√Ú≈, «¬øÁ Á≈ «¬º’ ‘Ø Ȫ ‘À, ‹Ø Á∂ګ¡ª Á≈ Á∂ÚÂ≈ ‘À,
«¬øÁ ¡≈͉∆ ◊π‰ÚøÂ≈ ’≈È ¿∞µ⁄≈ πÂÚ≈ ÍÃ≈Í ’ √«’¡≈ ‘ÀÕ «¬‘ ◊π‰ÚøÂ≈ ÍÃÌ» Á∆ ÙØÌ≈ ’≈È ¿∞√ ˘ ÍÃ≈Í ‘ج∆
‘ÀÕ «◊¡≈È «¬øÁ∆¡ª Á≈ ’≈‹ ÍÃÌ≈Ú‘∆‰ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘À ‹Ø ÓÈ ¡≈Ú≈≈ «È’≈≈ ¡Â∂ ¿∞È∑ª ÚºÒØ∫ Ï∂«Ë¡≈È≈ ‘Ø ‹≈Ú∂Õ ÓÈ
ÚºÒØ∫ Ó»ø‘ ÓØÛÈ Ú≈Ò≈ ¥ªÂ∆«⁄ºÂ Ìπµ«Ò¡≈ Ìπµ«Ò¡≈ «Ú¡’Â∆ ’Á∂ Ú∆ ’ج∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ È‘∆∫ ’ √’Á≈Õ ÓÈ ˘ √≈∆¡ª «¬øÁz∆¡ª
Á≈ Áø‚ ¡«Ë’≈∆ ¡ÊÚ≈ ÍÃÓ≈«‰’ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘À, ‹Ø ‘ Ì≈Ú Á‹ ’Á≈ ‘ÀÕ «¬‘ ÍÃÌ» Á∆ Á∂‰ ‘ÀÕ «‹¿∞∫Á∂ Â∂ Ó ◊¬∂
Á≈ ¡≥Â ’∂ÚÒ ⁄∂ÂÈ≈ Á∆ ¿∞ͺ√«ÊÂ∆ Â∂ ¡‰¿∞ͺ√«ÊÂ∆ ‘ÀÕ «‹¿∞‰≈ ⁄∂ÂÈ≈ ‘À, ÓÈ≈ ⁄∂ÂÈ≈ È‘∆∫Õ ‹Ø ‹∆Ú ÍÃÌ» È≈Ò ÚË∂∂
√øÏø«Ë ‘ØÚ∂◊≈, ÚË∂∂ ⁄∂ÂÈ ‘ØÚ∂◊≈Õ Í«ÚºÂ ⁄∂ÂÈ≈ Ú≈Ò≈ «Ú¡’Â∆ ‘∆ √‘∆ ¡ʪ «Úº⁄ ÍÃÌ»-ÍÃ∂Ó∆ ω √’Á≈ ‘ÀÕ
n n n
A@.BC ÙÒØ’ :
M§º˝ÊáÊÊ◊˜ ‡Ê◊˜-∑§⁄U— ø •‚˜-Á◊, ÁflûÊ-߸‡Ê— ÿˇÊ⁄UˇÊ‚Ê◊˜– fl‚ÈŸÊ◊Ô˜ ¬Êfl∑§— ø •‚Ô˜-Á◊, ◊M§— Á‡ÊπÁ⁄UáÊÊ◊˜ •„U◊˜H
πÁz≈‰≈Ó© ÙÓ©’‘ ⁄ ¡√©«Ó, «ÚºÂ «¬Ù‘ Ô’©Ù©’©Ù© √≈Ó©Õ
Ú√»È≈Ó© Í≈Ú’‘ ⁄ ¡√©«Ó, Ó∂»‘ «√©ı«‰≈Ó© ¡‘Ó©Õ
0 ÙÏÁ ¡Ê :- πÁz≈‰Ó© : πÁz≈Úª «Úº⁄Ø∫Õ ÙÓ©’‘ : Ùø’≈Õ ⁄ : ¡Â∂Õ ¡√©«Ó : ÓÀ∫Õ «ÚºÂ«¬Ù‘ : «ÚÂ∂√≈ ‹ª ’∞Ï∂≈Õ
Ô’©Ù©’©Ù© √≈Ó© : Ô’√≈Úª ¡Â∂ ≈’Ù≈Úª «Úº⁄Ø∫Õ Ú√»È≈Ó© : Ú≈√»¡ª «Úº⁄Ø∫Õ Í≈Ú’‘ : Í≈Ú’Õ ⁄ : ¡Â∂Õ ¡√©«Ó : ÓÀ∫ ‘ªÕ
Ó∂»‘ : Ó∂»Õ «Ù÷«‰≈Ó© : Í‘≈Ûª Á≈Õ ¡‘Ó© : ÓÀ∫Õ
0 ÙÒØ’≈Ê :- ÓÀ∫ πÁ≈Úª «Úº⁄Ø∫ Ùø’ ‘ªÕ Ô’Ù ¡ÊÚ≈ ≈’Ùª «Úº⁄Ø∫ ËøÈ∂ÙÚ ‘ªÕ (¡Ê≈ ’∞Ï∂ ‘ª) Ú√π¿±¡≈Úª
«Úº⁄Ø∫ ¡◊È∆ ‘ª Â∂ «Ù÷ Ú≈«Ò¡ª (ÍϪ) «Úº⁄Ø∫ √πÓ∂ ÍÏ ‘ªÕ
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- 0 πÁz≈‰≈Ó© ÙÓ©’‘ ⁄ ¡√©«Ó - ‘, Ï‘π »Í ÂzÔøÏ’ ¡≈«Á «◊¡≈ª πÁ≈Úª «Úº⁄ ÙøøÌ»
¡Ê≈ Ùø’ √Ì Á∂ ¡«ËÍÂ∆ ‘ÈÕ «¬‘ ’«Ò¡≈‰ √»Í ’«Ò¡≈‰ ’È Ú≈Ò∂ ‘È «¬È∑ª ˘ Ú∆ Ì◊Ú≈È ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆
’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ «ÚºÂ «¬Ù≈‘ Ô’©Ù©’Ù√≈Ó© - ÿ ËÃÚ √ØÓ, ¡≈«Á ¡º· Ú√ª «Úº⁄ ¡ÈÒ ¡Ê≈ Í≈Ú’ (¡◊È∆) √Ì Á∂
¡«ËÍÂ∆ ‘ÈÕ «¬‘ √≈∂ Á∂ګ¡ª ˘ Ô◊ Á∆ ‘«Ú Í‘πø⁄≈¿∞‰ Ú≈Ò∂, ÂÊ≈ Ì◊Ú≈È Á∂ Óπº÷ ‘ÈÕ «¬√ Ò¬∆ «¬È∑ª, √≈«¡ª
˘ Ì◊Ú≈È È∂ ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆ Áµ«√¡≈ ‘ÀÕ 0 Ó∂»‘ «Ù÷«‰≈Ó© ¡‘Ó© - √ØÈ∂ ⁄ªÁ∆ ªÏ∂ ¡≈«Á Á∂ «√ıª Ú≈Ò∂ «‹øÈ∂ ÍÏÂ
‘È, ¿∞È∑ª «Úº⁄Ø∫ √πÓ∂ ÍÏ Óπº÷ ‘ÀÕ ¿∞Ê∂ √ØÈ∂ Â∂ ÂȪ Á∂ Ìø‚≈ ‘ÈÕ «¬È∑ª ˘ Ú∆, Ì◊Ú≈È ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆ ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ
«¬√ ÙÒØ’ «Úº⁄ ⁄≈ «ÚÌ»Â∆¡ª Á∆ ‹Ø «ÚÙ∂ÙÂ≈ Ó‘ºÂÂ≈ ‘À ¿∞‘ √≈∆ ÍÓ≈ÂÓ≈ ÂØ∫ ‘∆ ÍÃ≈Í ‘ج∆ ‘ÀÕ «¬È∑ª «ÚÌ»Â∆¡ª ≈‘∆∫
ÍÓ≈ÂÓ≈ Á≈ ‘∆ «⁄ßÂÈ ‘؉≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ 0 ‘Ø ‹≈‰’≈∆ - Ú√ÚØÁ∂Ú≈‘ : ¡‰± = Ú≈√Ú‘ = «¬øÁz 0 πÁz - «¬‘ Ú∆ Á∂ګ¡ª
Á≈ «¬º’ Ú◊ ‘ÀÕ πÁª Á∆ √ø«÷¡≈ «◊¡≈ª ‘ÀÕ «◊¡≈ª πÁª Á≈ ’«Ò¡≈‰ ’Â≈ ¿∞‘ ÙøÌ» ‘ÀÕ ÙøÌ», Ùø’ Á∆¡ª πÁz≈Úª
«Úº⁄ √Ú-ÙÃ∂Ù· ‘ÀÕ 0 ÁØÚª Á∂ «¬º’ Ú◊ Á≈ Ȫ Ú√π ‘À - ‹Ø ¡º· ‘ÈÕ «¬È∑ª «Úº⁄Ø∫ ÚË∂∂ Â∂‹º√Ú∆ ¡ÈÒ Í≈Ú’ ¡◊«È
‘ÀÕ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- πÁ≈ «◊‰Â∆ «Úº⁄ «◊¡≈ª ‘ÈÕ Íπ≈‰ ◊øÊ «¬È∑ª Á∂ È≈Ó’‰ Á∂ È≈Ò √«‘Ó ȑ∆∫ ‘ÈÕ «Î
Ú∆ ‹Ø Ȫ ÚË∂∂ √Ú∆’≈∂ ◊¬∂ ‘È, ¿±‘ ‘È “¡‹∂’≈ ÍÁ, ¡‘∆ ÏπºËÈÔ≈, Ú∆ ÌÁ≈, ◊∆√≈, √ø’≈, ¡Í≈‹∆Â≈, ‘≈,
¡≥’≈’≈, «ÍÈ≈’∆, Ì≈◊Ô ¡Â∂ √øÌ»Õ πÁ≈ Á≈ Ïë‘Ó≥‚∆ ’≈‹, ¡≈ÁÓ∆¡ª ˘ ’±’‰≈ ⁄∆’‰≈ ¡≈øÌ ’Ú≈¿∞‰≈ ‘À, Ì≈Ù≈
«Ú«◊¡≈È Á∆ «ÁzÙ‡∆ ÂØ∫ «¬√ ÙÏÁ Á∂ ¡Ê «¬‘Ø ‘ÈÕ ÒØ’ª Á≈ ’±’‰≈ ‹ª ⁄∆’‰≈ «ÚÙ∂Ù ÂΩ ”Â∂ Í∂Ô≈√ ¡Â∂ √∂Ô≈√
«Úº⁄ ‘Ó∂Ù≈ Ò≈Ì’≈∆ ‘ÀÕ πË≈ Á≈ ⁄«ºÂ √∂Ô≈√ Ò¬∆ ’±’‰ ⁄∆’‰ Á∆ Í륡≈ ’Ú≈¿∞‰≈ ‘ÀÕ «¬È∑ª «◊¡≈ª È≈Úª «Úº⁄
√ø’ ‘Ó∂Ù≈ ⁄ø«◊¡≈¬∆ ’È Ú≈Ò≈ ‘ÀÕ «‹Ú∂∫ Ȫ ÂØ∫ ÍÂ≈ Òº◊Á≈ ‘ÀÕ Ó≈Ô±√∆ «È≈Ù≈ «Úº⁄ ¿∞‘ √≈Ë’ ˘ Œ«√ºË≈ ÍÃÌ» ÚºÒ
Á∂ √Â∂ ”Â∂ «Ò‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ¡«Ë¡≈ÂÓ’ Áπº÷ ÁÁ, ÒØ’ª Á≈ Ï‘π ¤∂Â∆ ÙπºË∆-’È ’Á≈ ‘ÀÕ Ô’ÙÙ Â∂ ≈’Ù√ Á∂Ú ÒØ’
«Úº⁄ «‘øÁ∂ ‘ÈÕ «¬È∑ª ÁØ ◊πºÍª Á∂ «Í¤Ò∂ ÁΩÒ ÍÃ≈Í ’È Â∂ «¬’º·∆ ’È Á∂ ÙΩ’∆È ‘πøÁ∂ ‘ÈÕ «¬È∑ª Á∆¡ª ÁØÚ∂∫ √À«È’
‡π’Û∆¡ª (ÁÒ) ≈‹ ’∞Ï∂ Á∆ √∂Ú≈ ’Á∆¡ª ‘ÈÕ ’∞Ï∂, ËÈ ÁΩÒ Á≈ ≈‹≈ ‘πøÁ≈ ‘À, «‹‘Û≈ ’ج∆ ÒØ’ª «Úº⁄ √‘∆ «ÚË∆
È≈Ò «¬√ Ò¬∆ ÔÂÈ ’Á≈ ‘À, ’∞Ï∂ ω ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ Ì≈Ú∂∫ «¬‘ ¡√Ê≈¬∆ ÂΩ ”Â∂ ‘πøÁ≈ ‘À, ÁΩÒ Á∆ ¡≈͉∆ Â∑ª Á∆ √ÓºÊ≈
‘πøÁ∆ ‘À Â∂ ÍÃÌ» Á∆ Ú∆ ÙØÌ≈ ‘ÀÕ ÁΩÒ «‹√ ˘ ÍÃ≈Í ‘πøÁ∆ ‘À, ¿∞‘ ÍÃÌ» Á∂ ◊π‰ ◊≈¿∞∫Á≈ ‘ÀÕ Ú≈√π√ª Á∆ «◊‰Â∆ ¡º· ‘À A.
˜Ó∆È B. Í≈‰∆ C. ¡º◊ D. ‘Ú≈ E. ¡≈’≈٠º F. ⁄øÁzÓ≈ G. √»‹ H. «√Â≈∂Õ «¬È∑ª «Úº⁄Ø∫ Í≈Ú’≈ (¡º◊) «Èºÿ ◊Ó
√∂’ Á∂ ’∂ ‹∆ÚÈ ˘ «‹¿∞∫Á≈ º÷Á∆ ‘ÀÕ ÍÃÌ» «¬√˘ ¡≈͉≈ «ÚÙ∂Ù ÍÃ’≈Ù √ÓfiÁ≈ ‘ÀÕ ÍÃ’≈Ù Ó≈¿±∫‡ Ó∂» (√πÓ∂ ÍÏÂ) «¬º’
Ëπ≈ Ó≥«È¡≈ «◊¡≈ ‘À, «‹√ Á∂ ¡≈Ò∂ Áπ¡≈Ò∂ √Úº◊∆ ÒØ’ ÿπøÓÁ∂ ‘ÈÕ «¬√ ˘ «ÁzÙ‡ªÂÓ¬∆ ÍÃÂ∆’ Ú‹Ø∫ ÏÑÓ≈ Á≈ Íë«ȺË
’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ «¬√ Á≈ Ó≈ÈÚ∆ ⁄È≈ ¡È∞√≈ ‚ø‚∂ Ú◊≈ ¡≈’≈ ‘πøÁ≈ ‘À, «‹Ú∂∫ ∆Û Á∆ ‘º‚∆ ‘ØÚ∂Õ ÔØ◊≈ «Ú«◊¡≈È «¬√ Á∆
Ï‘π ګ‚¡≈¬∆ ’Á≈ ‘À «‹Ú∂∫ √πÈ«‘∆ ΩÙÈ∆ ÙπÙÓ≈, «‹√ ÂØ∫ ‘ ÍÃ’≈ Á∆ fiÈ≈‘‡/√È√È∆ ÍÀÁ≈ ‘πøÁ∆ ‘ÀÕ «¬‘Ø ⁄∂ÂÈ≈
‘À, ‹Ø ÏπºË∆ «Ú’≈√ ’Á∆ ‘ÀÕ «’¿∞∫«’ Á∂ÚÂ∂ Ó≈¿±∫‡ Ó∂» √πÓ∂ ÍÏ (‹Ø «Ó«Ê‘≈√ Íë√ºË ÍÏ ‘À) ”Â∂ ⁄Ò∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ «¬øÁ∆¡ª
¡Â∂ ÍÃ≈‰ ‹Ø Ó≈ÈÚ∆ „ª⁄∂ «Úº⁄ ‘πøÁ∂ ‘È, ∆Û Á∆ ‘º‚∆ «Úº⁄ √«Ê ‘Ø ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ
n n n
A@.BD ÙÒØ’ :
¬È⁄UÊœ‚Ê◊˜ ø ◊ÈÅÿ◊˜ ◊Ê◊˜, ÁflŒ˜-Áœ ¬ÊÕ¸ ’΄US¬ÁÃ◊˜– ‚ŸÊ-ŸËŸÊ◊˜ •„U◊˜ S∑§ãŒ—, ‚⁄U‚Ê◊˜ •‚˜-Á◊ ‚ʪ⁄U—H
ÍπØË√≈Ó© ⁄ Óπ÷©ÔÓ© Ó≈Ó©, «ÚÁ© «ËÍ≈©Ê ÏÑ√©Í«ÂÓ©Õ
√∂È≈ È∆È≈Ó© ¡‘Ó© √©’øÁ‘, √√≈Ó© ¡√©«Ó √≈◊‘®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- ÍπØË√≈Ó© : ÿ∂¨ ÍÃؑª Á∂ «Úº⁄Ø∫Õ ⁄ : ¡Â∂Õ Óπ÷©ÔÓ© : Óπ÷∆Õ Ó≈Ó© : Ó∂≈Õ «ÚÁ©«Ë : ‹≈‰Á∂ ‘ØÕ
Í≈©Ê : ‘∂ Í≈ÊÕ Ïë‘√©Í«ÂÓ© : Ïë‘√ÍÂ∆Õ √∂È≈È∆È≈Ó© : ‹ÈÀÒª «Úº⁄Õ ¡‘Ó© : ÓÀ∫Õ √’øÁ‘ : √’øÁ‘Õ √√≈Ó© : fi∆Òª «Úº⁄Ø∫Õ
¡√©«Ó : ÓÀ∫ ‘ªÕ √≈◊‘ : √≈◊Õ
0 ÙÒØ’≈Ê :- ‘∂ Í≈Ê! ÍπØ«‘ª «Úº⁄Ø∫ ± ÓÀ˘ ÍÃÓπº÷ ÍÃØ«‘ Ïë‘√ÍÂ∆ √ÓfiÕ ÓÀ∫ √ÀÈ≈ÍÂ∆¡ª «Úº⁄Ø∫ √’øÁ (’≈«Â’Ô)
‘ª, ¡Â∂ fi∆Òª «Úº⁄Ø∫ √≈◊ ‘ªÕ
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- ÍπØË√≈Ó© ⁄ Óπ÷ÔÓ© Ó≈Ó© - «ÚÁ©«Ë Í≈©Ê ÏÑ√©Í«ÂÓ© - √ø√≈ Á∂ √øÍ»‰ ÍØ«‘ª «Úº⁄
Â∂ «Ú«Á¡≈ ÏπºË∆ «Úº⁄ ÏÑ√ÍÂ∆ Ù∂ÃÙ· ‘ÀÕ «¬‘ «¬øÁ Á∂ ◊π» Â∂ Á∂ګ¡ª Á∂ ’∞Ò ÍπØ«‘ ‘ÈÕ «¬√ Ò¬∆ Ì◊Ú≈È È∂ ¡‹È
˘ Ïë‘√ÍÂ∆ ˘ ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆ ‹≈‰È Â∂ Ó≥ȉ Á∂ Ò¬∆ «’‘≈Õ 0 √∂È≈È∆ È≈Ó©Ó ¡‘Ó© √’øÁ‘ - √’øÁ (’≈«Â’∂Ô) Ùø’
Á∂ ÍπºÂ ‘ÈÕ «¬È∑ª Á∂ ¤∂ Ó»ø‘ Â∂ Ï≈∑ª ‘ºÊ ‘ÈÕ «¬‘ Á∂ګ¡ª Á∂ √ÀÈ≈ÍÂ∆ ‘ÈÕ √ø√≈ Á∂ Ù∂ÃÙ· √ÀÈ≈ÍÂ∆¡ª «Úº⁄Ø∫ «¬º’
‘ÈÕ Ì◊Ú≈È «¬È∑ª ˘ Ú∆ ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆ Ó≥ÈÁ∂ ‘ÈÕ 0 √√≈Ó© ¡√©«Ó √≈◊∂‘ - «¬√ ËÂ∆ ”Â∂ «‹øÈ∑ª Í≈‰∆ Á∂ √ØÂ
‘È ¿∞È∑ª «Úº⁄Ø∫ √ÓπøÁ √Ì ÂØ∫ Úº‚≈ ‘ÀÕ √ÓπøÁ - √øÍ»‰ ‹Ò≈ÙÔ≈Úª Á≈ ¡«ËÍÂ∆ ‘À Â∂ ¿∞‘ ÓÔ≈Á≈ «Úº⁄ «‘‰ Ú≈Ò≈
Â∂ ◊øÌ∆ ‘ÀÕ Ì◊Ú≈È «¬√ ˘ Ú∆ ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆ Ó≥ÈÁ∂ ‘ÈÕ ¬∂Ê∂ «ÚÌ»Â∆¡ª Á∆ ¡ÒΩ«’’Â≈ «Á÷≈¬∆ ‘À - ¿∞È∑ª Á∆ ¡≈͉∆
’ج∆ «ÚÙ∂ÙÂ≈ È‘∆∫ ‘À, √Ì ’∞ºfi «¬È∑ª «Úº⁄ ‹Ø «ÚÙ∂ÙÂ≈ ‘À, ¿∞‘ Ì◊Ú≈È Á∆ ‘∆ ‘ÀÕ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- ÍÃØ«‘ Á≈ ’øÓ √Ó≈«‹’ Ë≈«Ó’ ∆Â∆¡ª ˘ √øÍÈ ’Ú≈¿∞‰≈ ¡Â∂ ÒØ’ª «Úº⁄ ⁄ø◊∂ «ÚÚ‘≈ Â∂
⁄«ºÂ Ò¬∆ ¿∞µ⁄∂ √πº⁄∂ ÓπºÒ √Ê≈«Í ’Ú≈¿∞‰≈ ‘ÀÕ Á∂ګ¡ª «Úº⁄ ÍÃØ«‘ Á≈ ’øÓ - Ïë‘√ÍÂ∆ ’Á∂ ‘È, ¬∂√∂ Ò¬∆ ¿∞√
˘ Á∂ګ¡ª Á≈ Ó‘≈È Ï˜πº◊ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ÏπºË∆ ¡Â∂ «√µ«÷¡≈ Á∂ ¡«ÌÒ≈Ù∆, Ïë‘√ÍÂ∆ Á∆ ‘Ó∂Ù≈ Í»‹≈ ’Á∂ ‘ÈÕ «¬√
Ò¬∆ ¿∞√ ˘ ¬∆ÙÚ∆ ◊π‰ª Ú≈Ò≈ Ó≥«È¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ÍÃÌÂºÚ ÏπºË∆ Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ √‘∆ √Ófi Â∂ ÔØ◊ «ÚË∆ ≈‘∆∫ ’≈‹ √øÍÈ
’È È≈Ò ‘πøÁ∆ ‘ÀÕ «¬‘ ÁÀÚ∆ ◊π‰ ◊‰∂Ù ¡Â∂ √’ø‚≈ («ÙÚ ‹∆ Á∂ ͺ∞Âª) «Úº⁄ «ÓÒÁ∂ ‘ÈÕ «ÙÚ ‹∆ Á∂ Á»‹∂ √ÍπºÂ √’ø‚≈
- √»Ï∆ª Ï‘≈Áª «Úº⁄Ø∫ √Ì ÂØ∫ ÙÃ∂Ù· Ó≥È∂ ‹≈Á∂ ‘ÈÕ «‹È∑ª È∂ «ÙÚ ‹∆ Ó‘≈≈‹ Á∆¡ª ÎΩ‹ª ˘ ÒÀ ’∂, ÁÀ∫ª ¿∞µÍ «‹ºÂ
ÍÃ≈Í ’∆Â∆ √∆Õ «¬‘ ·∆’ Ú∆ ‘À «’ ÍÃÌ» «¬√ √»Ï∆ ÔØË∂ ˘ ¡≈͉≈ √≈’≈ »Í √Ú∆’≈ ’Á∂ ‘ÈÕ √≈◊ - ÍÃÌ» Á∆
¡ÈßÂÂ≈ ¡Â∂ ¡√∆ÓÂ≈ Á≈ ÍÃÂ∆’ ‘ÀÕ ÓÈ Á≈ ¡≈͉∂ Í≈√≈ «Úº⁄ «ÚÒ∆È ‘؉≈ ÍÃÌ» Í»‹≈ Á≈ «¬º’ »Í ‘ÀÕ
n n n
A@.BE ÙÒØ’ :
◊„UØ-´§·ËáÊÊ◊˜ ÷Ϊȗ •„U◊˜, Áª⁄UÊ◊˜ •‚˜-Á◊ ∞∑§◊˜ •-ˇÊ⁄U◊˜– ÿôÊÊŸ◊˜ ¡¬-ÿôÊ— •‚˜-Á◊, SÕÊfl⁄UÊáÊÊ◊˜ Á„U◊-•Ê‹ÿ—H
ӑ© «Ù∆‰≈Ó© Ìz◊π‘ ¡‘Ó©, «◊≈Ó© ¡√©«Ó ¬∂’Ó© ¡’©ÙÓ©Õ
Ô◊©Ô©≈È≈Ó© ‹Í Ô◊©Ô©‘ ¡√©«Ó, √©Ê≈Ú≈‰≈Ó© «‘Ó ¡≈ÒÔ‘®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- ӑ©«Ù∆‰≈Ó© : Ó‘≈È «Ù∆¡ª «Úº⁄Ø∫Õ Ìz◊π‘ : «Ìz◊»Õ ¡‘Ó© : ÓÀ∫Õ «◊≈Ó© : ÙÏÁª Á∂ «Úº⁄Õ ¡√©«Ó
: ÓÀ∫Õ ¬∂’Ó© : ’∂ÚÒ «¬º’Õ ¡’©ÙÓ© : ¡º÷Õ Ô◊©Ô©≈È≈Ó© : ’∞Ï≈È∆¡ª «Úº⁄Õ ‹Í Ô◊©Ô©‘ : Ó»’ ¿∞⁄≈È Á∆ ÍÃ≈ÊÈ≈Õ ¡√©«Ó
: ÓÀ∫ ‘ªÕ √©Ê≈Ú≈‰≈Ó© : ‹Ø Ú√± ⁄ºÒ «Î È‘∆∫ √’Á∆¡ª, ¿∞È∑ª «Úµ⁄Ø∫Õ «‘Ó¡≈ÒÔ‘ : «‘Ó≈Ò≈, Ó‘≈È ÍÏ ‹Ø Ì≈Â
Á∂ ¿∞µÂ ÚºÒ ‘ÀÕ
0 ÙÒØ’≈Ê :- ÓÀ∫ Ó‘ª«Ù∆¡ª «Úº⁄Ø∫ «Ìz◊» ‘ªÕ Ú≈‰∆¡ª «Úº⁄Ø∫ «¬º’ ¡º÷ ‘ª (Ì≈Ú ¿∞∫’≈) Ô◊ª «Úº⁄ Ó»’ ÍÃ≈ÊÈ≈
Ú≈Ò≈ ‹Í Ô◊ ‘ªÕ √«ÊÂ∆Ù∆Ò ÍÁ≈ʪ «Úº⁄Ø∫ ÓÀ∫ «‘Ó≈Ò≈ ‘ªÕ
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- 0 ӑ© «Ù∆‰≈Ó© Ìz◊‘ ¡‘Ó© : Ìz◊π‘: ¡«Âz Ó∆‘ ¡≈«Á Ó‘ª«Ù∆¡ª «Úº⁄ Ìz◊‹∆ Úº‚∂
Ì◊ «◊¡≈È∆ Â∂‹º√Ú∆ ‘ÈÕ ¿∞È∑ª È∂ ‘∆ ÏÑÓ≈, «ÚÙ˘ ¡Â∂ Ó‘∂Ù - «¬øÈ∑ª «ÂøÈ Á∆ ÍÃ∆«÷¡≈ ’’∂ Ì◊Ú≈È «ÚÙ˘ ˘ Ù∂ÃÙ·
«√ºË ’∆Â≈ √∆Õ Ì◊Ú≈È «ÚÙ˘ Ì∆ ¡≈͉∂ Ú’Ù √ÊÒ ”Â∂ «¬È∑ª Á∂ ⁄È «⁄øÈ∑ª ˘ ÌÃ◊ÒÂ≈ Ȫ ÂØ∫ Ë≈‰ ’Á∂ «‘øÁ∂
‘ÈÕ ¬∂√∂ Ò¬∆ Ì◊Ú≈È È∂ «¬Èª ˘ ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆ Áµ«√¡≈ ‘ÀÕ 0 «◊≈Ó© ¡√©«Ó ¬∂’Ó© ¡’√©Ó© = √Ì ÂØ∫ Í«‘Òª «ÂøÈ
Ó≈Âz≈ Ú≈Ò≈ ÍÃ‰Ú ÍÃ◊‡ ‘Ø«¬¡≈ Õ «Î ÍÃ‰Ú ÂØ∫ «ÂzÍÁ≈ ◊≈«¬Â∆, «ÂzÍÁ≈ ◊≈«¬Â∆ ÂØ∫ Ú∂Á, Ú∂Áª ÂØ∫ Ù≈√Â Íπ≈‰ ¡≈«ÁÕ
√Ì ÂØ∫ Ù∂ÃÙ· ‘؉ ’≈È Ì◊Ú≈È «¬º’ ¡º÷ ÍÃ‰Ú ˘ ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆ Ó≥ÈÁ∂ ‘ÈÕ ◊∆Â≈ «Úº⁄ (G.@H, H.AC, AG.BD ¡≈«Á
ÙÒØ’ª «Úº⁄) «¬√ Á≈ Úȉ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ 0 Ô◊©Ô© È≈Ó© ‹Í Ô◊©Ô©‘ ¡√©«Ó = Ó≥Âª ÂØ∫ «‹øÈ∂ Ô◊ ’∆Â∂ ‹ªÁ∂ ‘È - ¿∞È∑ª
Ò¬∆ ¡È∂’ª Ú√ª ¡Â∂ «ÚË∆¡ª Á∆ ÒØÛ ÍÀ∫Á∆ ‘ÀÕ ¿∞È∑ª ˘ ’È È≈Ò ’∞ºfi È≈ ’∞ºfi ÁØÙ ¡≈ ‘∆ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ Í ‹Í Ô◊
¡Ê≈ Ì◊Ú≈È Èª Á≈ Ô◊ ’È «Úº⁄ «’√∂ ÍÁ≈Ê ‹ª «ÚË∆ Á∆ ÒØÛ È‘∆∫ ÍÀ∫Á∆Õ «¬√˘ ’È Ò¬∆ √≈∂ √πÂøÂ ‘ÈÕ
«ÌøÈ-B √øÍÁ≈Úª «Úº⁄ Ì◊Ú≈È Á∂ È≈Úª «Úº⁄ ¡≥Â ¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À Í Ȫ ‹Í‰ È≈Ò ’«Ò¡≈‰ ‘πøÁ≈ ‘ÀÕ √≈∂ ËÓª Ú≈Ò∂
«¬√ Ӻ Á∆ ÍØÃÛÂ≈ ’Á∂ ‘ÈÕ ¬∂√∂ Ò¬∆ ‹Í Ô◊ ˘ Ú∆ Ì◊Ú≈È È∂ «ÚÌ»Â∆ Ó≥«È¡≈ ‘ÀÕ 0 √©Ê≈Ú≈‰≈Ó© «‘Ó¡≈ÒÔ‘ =
√«Ê «‘‰ Ú≈Ò∂ «‹øÈ∂ Ú∆ ÍÏ ‘È, ¿∞È∑ª «Úº⁄ «‘Ó≈Ò≈ ÍÏ Â͵«√¡≈ Á≈ √ÊÒ ‘؉ ’≈È, Ó‘≈È-ÍÏ Ó≥«È¡≈
«◊¡≈ ‘ÀÕ «¬‘ ÍÏ √Ì Á≈ ¡«ËÍÂ∆ ‘ÀÕ ◊ø◊≈ ‹ÓÈ≈ ¡≈«Á «‹øÈ∆ Í«ÚºÂ ÈÁ∆¡ª ‘È, «¬‘ √≈∆¡ª «‘Ó≈Ò≈ «Úº⁄Ø∫ «È’ÒÁ∆¡ª
‘ÈÕ Ì◊Ú ÍÃ≈ÍÂ∆ Ò¬∆ «‘Ó≈Ò≈ Ï‘π √‘≈«¬’ ‘ÀÕ ¡º‹ Ú∆ ¶Ó∆ ¿∞Ó Ú≈Ò∂ Úº‚∂-B ÔØ◊∆ Â∂ √øÂ‹È «‘Ó≈Ò≈ Á∆¡ª ◊πÎ≈Úª
«Úº⁄ √≈ËÈ Ì‹È ’Á∂ ‘ÈÕ È È≈≈«¬‰ «Ù∆ Ì∆ «‘Ó≈Ò≈ «Úº⁄ ‹◊ Á∂ ’«Ò¡≈‰ Ò¬∆ Â͵«√¡≈ ’Á∂ ‘ÈÕ «‘Ó≈Ò≈
‘∆ Ì◊Ú≈È Ùø’ Á≈ √π√≈Ò ‘À Â∂ ¡≈Í Ùø’ «‘Ó≈Ò≈ Á∂ «Ù÷ ’ÀÒ≈Ù ÍÏ ¿∞µÍ «‘øÁ∂ √ÈÕ ¬∂√∂ Ò¬∆ Ì◊Ú≈È È∂
«‘Ó≈Ò≈ ˘ ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆ «’‘≈ ‘ÀÕ 0 ÓÈ∞º÷, √ø√≈ Á∆ «’√∂ È≈ «’√∂ «ÚÙ∂ÙÂ≈ «Úº⁄ Î√ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «‹√ È≈Ò ¿∞√ Á≈
ÍÂÈ ‘πøÁ≈ ‘ÀÕ Í ‹∂’ √ø√≈ Á∆ ‘ «ÚÙ∂ÙÂ≈ ˘ ÍÓ≈ÂÓ≈ Á∆ «ÚÙ∂ÙÂ≈ Ó≥È’∂, ¿∞√ «Úº⁄ Ò∆È ‘Ø«¬¡≈ ‹≈Ú∂ ª ÓÈ∞º÷
Á≈ ¡≈’ÙÈ ÍÃÌ» ÚºÒ ‘ØÚ∂◊≈Õ √ø√≈ Á∂ «⁄øÂÈ Á∆ ʪ ÍÃÌ» «⁄øÂÈ ‘ØÚ∂◊≈Õ ÍÃÌ» ¿∞µÍ ÌØ√≈, ÍÃÌ» ÍÃ∂Ó Ò¬∆ ˜»∆ ‘ÀÕ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- ¬∆ÙÚ Á∂ ¡≥‘’‰ «Úº⁄Ø∫, ‹Ø «Ù∆ ÍÀÁ≈ ‘ج∂ ‘È, ¿∞È∑ª «Úº⁄Ø∫ «Ìz◊»-«Ù∆ √Ì ÂØ∫ Ù∂ÃÙ· ¿∞µ⁄ÂÓ
⁄∂ÂÈ≈ Ú≈Ò∂ «Ù∆ ‘ÈÕ ÍÃÌ» Á∆ ÙØÌ≈ √Ì ÂØ∫ ÚË∆¡≈ «ÚË∆ ≈‘∆∫ ¿∞√ «Ù∆ ≈‘∆∫ ÍÃ≈Í ‘πøÁ∆ ‘ÀÕ “˙Ó” ¡«Â-√πº⁄∆ Í«ÚºÂ
¡≈Ú≈˜ ‘À ‹Ø ÙπºË »Í «Úº⁄ ¬∆ÙÚ Á≈ ‘∆ ÍÃÂ∆’ ‘ÀÕ ˙Ó Á∆ «ÈøÂ ËπÈ∆ - ÁÀÚ∆ Ù’Â∆, ÍÃÌ» º’ Í‘πø⁄‰ Á≈ ÚË∆¡≈
Ó≈◊ ‘ÀÕ «¬‘ ¿∞⁄≈È, ÍÃÌ» √≈Ó≈È ‘ÀÕ Ôº◊ Ú∆ ‹∆Ú≈ÂÓ≈ Á≈, ÍÓ≈ÂÓ≈ º’ Í‘πø⁄‰ Á≈ «¬º’ √≈ËÈ ‘ÀÕ √Ì ÂØ∫ ¡≈√≈È
Â∂ Ï‘π ÚË∆¡≈Õ Ó≈◊-Ôº◊ª «Úº⁄Ø∫ ÚË∆¡≈ Ô◊, ‹Í Ô◊ ‘ÀÕ Ò◊≈Â≈ Ú≈ Ú≈ ÍÃÌ» Ȫ Á≈ ¿∞⁄≈È≈ ‘∆ ‹Í Ô◊ ‘ÀÕ
«¬‘ «’√∂ √Ó∂∫ ‹ÁØ∫ ⁄≈‘Ø √øÍøÈ ’∆Â≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ «‹øÈ≈ ¶Ó≈ «¬√ Ô◊ Á≈ ¡«Ì¡≈√ ‘ØÚ∂◊≈, ¿∞µÈ≈ ‘∆ ÚË∆¡≈ ‘ÀÕ «¬‘
‘Ø ’øÓ ’«Á¡ª Ú∆ ’∆Â≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ «¬√ Á≈ «’√∂ Á»‹∂ ˘ ’ج∆ È∞’√≈È È‘∆∫ Íπº‹Á≈Õ «‹ºÊ∂ ‹Í Ô◊ ‘À, ¿∞√ ʪ ÍÃÌ»
‘ÀÕ ¡«‘Ò ‹∆Ú≈ ˘ ÏȺ√ÍÂ∆ ≈‹ «’‘≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ ‹Ø «¬º’ ʪ √«ÊÂ, «‘øÁ∂ ‘È Â∂ «Ú’≈√ ’Á∂ ‘ÈÕ ‘∂ Ì∂ «‘øÁ∂ ‘ÈÕ
Í‘≈Û∆¡ª Â∂ Í‘≈Û «Èß«Áz ¡Úº√Ê≈ «Úº⁄ ÍÃÌ≈«Ú ‘ج∂ Ó≥È∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ¿∞È∑ª ˘ ÏȺ√ÍÂ∆ ≈‹ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «¬È∑ª «Úº⁄
«‘Ó≈Ò≈ Ó‘≈È ‘ÀÕ «‹√ ÂØ∫ ÍÃÌ» Á∆ ÙØÌ≈ fiÒ’Á∆ ‘ÀÕ
n n n
A@.BF ÙÒØ’ :
•EàÕ— ‚fl¸-flΡÊÊáÊÊ◊˜, Œfl-´§·ËáÊÊ◊˜ ø ŸÊ⁄UŒ—– ªãœflʸáÊÊ◊˜ ÁøòÊ-⁄UÕ—, Á‚œ˜-ÃÊŸÊ◊˜ ∑§Á¬‹— ◊ÈÁŸ—H
¡Ù©Ú©ʑ √©Ú ÚÃ’Ù≈‰≈Ó©, Á∂Ú«Ù∆‰≈Ó© ⁄ È≈Á‘Õ
◊øËÚ©≈‰≈Ó© «⁄ÂzºÊ‘, «√Ë©Â≈È≈Ó© ’«ÍÒ‘ Óπ«È‘®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- ¡Ù©Ú©ʑ : ¡√Ú≈ÂÊ≈Õ √©Ú ÚÃ’Ù≈‰≈Ó© : √≈∂ Áº÷ª «Úº⁄Ø∫Õ Á∂Ú «Ù∆‰≈ÓÓ : ÁÀÚ∆ «Ù∆¡ª
«Úº⁄Ø∫Õ ⁄ : ¡Â∂Õ È≈Á‘ : È≈ÁÕ ◊øËÚ©≈‰≈Ó© : ◊øËÚª «Úº⁄Ø∫Õ «⁄ÂzÊ‘ : «⁄ºÂÊÕ «√Ë©Â≈È≈Ó© : «√ºËª «Úº⁄Ø∫Õ ’«ÍÒ‘
Óπ«È‘ : ’ÍÒ ÓπÈ∆Õ
0 ÙÒØ’≈Ê :- ÓÀ∫ √≈∂ «Ï÷ª «Úº⁄Ø∫ «ÍºÍÒ Á≈ «Ï÷ ‘ªÕ Á∂ګ¡ª «Úº⁄Ø∫ È≈Á ‘ªÕ ◊øËÚª «Úº⁄Ø∫ «⁄ÂÊ ‘ªÕ
«√ºËª «Úº⁄Ø∫ ’ÍÒ ÓπÈ∆ ‘ªÕ
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- 0 ¡ÙÚ©ʑ √©Ú ÚÃ’Ù≈‰≈Ó© = «ÍºÍÒ «¬º’ √ΩÓ©Ô «Ï÷ ‘ÀÕ «‹√ Á∂ ʺÒ∂ ‘∂’ ÍΩÁ≈
Òº◊ ‹ªÁ≈ ‘À, «¬‘ ‘ ʪ ”Â∂ ÍÀÁ≈ ‘πøÁ≈ ‘À Â∂ ¬∂√∂ Ò¬∆ Í»‹È ÔØ◊ ‘À, «¬√ Á∆ √ø√≈ «Úº⁄ Ï‘π ӫ‘Ó≈ ‘ÀÕ ¡≈Ô∞Ú∂Á
«Úº⁄ ¡È∂’ª Ø◊ª Ò¬∆ «ÍºÍÒ Á≈ «Ï÷ Ù’Â∆Ù≈Ò∆ ÁÚ≈ ‘ÀÕ ¬∂√∂ Ò¬∆ Ì◊Ú≈È «¬√ «ÍºÍÒ Á∂ «Ï÷ ˘ ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆
Ó≥ÈÁ∂ ‘ÈÕ 0 Á∂Ú «Ù∆‰≈Ó© ⁄ È≈Á‘ = Á∂Ú«Ù∆ ¡È∂’ª ‘È Â∂ È≈Á Ú∆ ’¬∆ ‘ÈÕ Í Á∂Ú-«Ù∆ È≈Á ’∂ÚÒ «¬º’
‘∆ ‘ÀÕ ‹Ø Ì◊Ú≈È Á∂ ÓÈ Á∂ ¡È∞√≈ ⁄ºÒÁ∂ ‘È, Ì◊Ú≈È ˘ «‹‘Ø «‹‘∆ Ò∆Ò∑≈ ’È∆ ‘πøÁ∆ ‘À, ¿π‘ Í«‘Òª ‘∆ ¿∞‘Ø «‹‘∆
Ì»«Ó’≈ «Â¡≈ ’ ÒÀ∫Á∂ ‘ÈÕ ¬∂√∂ Ò¬∆ È≈Á ‹∆ ˘ Ì◊Ú≈È Á≈ ÓÈ «’‘≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ ¡≈Í √Á≈ Ú∆‰≈ ÒÀ ’∂, Ì◊Ú≈È
Ì‹È ◊≈¿∞∫Á∂ ÿπøÓÁ∂ «‘øÁ∂ ‘ÈÕ ¡≈Í ‹∆ È∂ ‘∆ Ú≈ÒÓ∆’ Â∂ «Ú¡≈√ ‹∆ ˘ ¿∞ÍÁ∂Ù Á∂ ’∂ ¿∞È∑ª ˘ ≈Ó≈«¬‰ ¡Â∂ Ì◊ÚÂ
Ú◊∂ ◊øʪ Á∆ ⁄È≈ ’È Ò¬∆ ÍÃ∂«¡≈ √∆Õ È≈Á ‹∆ Á∆ ◊ºÒ ¿∞µÍ ÓÈ∞º÷ Á∂ÚÂ≈ ¡√π È≈◊ ¡≈«Á ÌØ√≈ ’Á∂ ‘È
- ¿∞È∑ª Á∆¡ª (√≈∂ ‘∆) ◊ºÒª ˘ Ó≥È ÒÀ∫Á∂ ‘ÈÕ ¡≈Í ÂØ∫ √≈∂ ‘∆ √Ò≈‘ ÒÀ∫Á∂ ‘ÀÕ Ì◊Ú≈È ¬∂√∂ Ò¬∆ È≈Á ‹∆ ˘ Ú∆ ¡≈͉∆
«ÚÌ»Â∆ Ó≥ÈÁ∂ ‘ÈÕ 0 ◊øËÚ≈©‰≈Ó© «⁄ÂzÊ‘ - √Úº◊ Á∂ ◊≈«¬’ª «Úº⁄Ø∫ ◊øËÚ Ù∂ÃÙ· ◊≈«¬’ ‘È, ¿∞È∑ª «Úº⁄Ø∫ «⁄ºÂÊ Óπº÷
‘ÀÕ ¡‹È È≈Ò ¿∞√ Á∆ ÁØ√Â∆ ω∆ ‘∆ √∆Õ ¡‹È È∂ ¬∂√∂ ÂØ∫ ◊≈«¬‰ «Ú«Á¡≈ «√º÷∆ √∆Õ ◊≈«¬‰-«Ú«Á¡≈ «Úº⁄ Ï‘πÂ
«ÈÍπøÈ ¡Â∂ ◊øËÚ Ú‹Ø∫ Óπº÷ ‘ØÁ ’≈È - Ì◊Ú≈È «¬√˘ Ú∆ ¡≈͉∆ «Ú̱Â∆ Ó≥ÈÁ∂ ‘ÈÕ 0 «√Ë©Â≈È≈Ó© ’«ÍÒ‘ Óπ«È‘
- «√ºË ÁØ Â∑ª Á∂ ‘πøÁ∂ ‘È, «¬º’ ª √≈ËÈ ’’∂ «√ºË ωÁ∂ ‘È, Á»‹∂ ‹ÈÓ ÂØ∫ «√ºË ‘πøÁ∂ ‘ÈÕ ’«ÍÒ ‹∆ ‹ÈÓ ÂØ∫ «√ºË
√ÈÕ «¬È∑ª ˘ ¡≈«Á-«√ºË «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ¡≈Í ’Á©© Ó ‹∆ Á∂ ÿ Á∂Ú‘»«Â Á∂ ◊Ì ÂØ∫ ÍÃ◊‡ ‘ج∂ √ÈÕ ¡≈Í √ª÷ ¡≈⁄≈∆¡≈
Â∂ √øÍ»‰ «√ºË∆ Á∂ ◊‰≈Ë∆Ù ‘ÈÕ ¬∂√∂ Ò¬∆ Ì◊Ú≈È ¡≈Í ˘ «ÚÌ»Â∆ Ó≥ÈÁ∂ ‘ÈÕ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- ¡√©Ú≈©Ê≈ - «ÍºÍÒ Á∂ «Ï÷ Á≈ Ȫ ‘ÀÕ «¬√ «Ï÷ ˘ Í«ÚºÂ ◊π‰’≈∆ Ó≥«È¡≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ Ì≈Ú∂∫
«¬√ Á∂ √π¡≈Á∆ ÷≈‰ ÔØ◊ ÎÒ È‘∆∫ Òº◊Á≈, «Î Ú∆ «¬√ ˘ ÁÀÚ∆-ÍÃÌ» Á∆ ¿∞Í≈√È≈ ’È Ò¬∆ ¿∞ÍÔØ◊ Â∂ √≈Ê’ Ó≥«È¡≈
«◊¡≈ ‘ÀÕ «¬√ «Ï÷ Á≈ Ȫ Ô≈Á ¡≈¿∞∫«Á¡ª ‘∆ ÍÃÌ» Á≈ Ȫ Ô≈Á ¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ÍÃÌ» È≈Ò ‹πÛ∂ ¡È∂’ «Ú⁄≈ª Á∆ ÒÛ∆
‹πÛ ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ ¬∂√∂ Ò¬∆ «¬√ «Ï÷ ˘ ÍÃÌ» Á∆ «ÚÌ»Â∆ Ó≥«È¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ‹Ø ¡«Ë¡≈ÂÓ’ ÍÃ’≈Ù È≈Ò ΩÙÈ «ÁÓ≈ˆ Â∂ ⁄∂ÂÈ
ÍπÙ ‘È ¿∞‘ «Ù∆ ‘πøÁ∂ ‘ÈÕ ¿∞µÂÓ «Ú¡’Â∆¡ª Â∂ Á∂ګ¡ª «Úº⁄Ø∫ ‘∆ «Ù∆¡ª Á∆ ¿∞ÂÍÂ∆ ‘πøÁ∆ «‘øÁ∆ ‘ÀÕ «Ù∆¡ª «Úº⁄Ø∫
√ÏØÂÓ «Ù∆ È≈Á Ó≥«È¡≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ «¬√ «Ù∆ ≈‘∆∫ ÍÌ̻-ÙØÌ≈ Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ ‘πøÁ∆ ‘ÀÕ È≈Á Á»«‹¡ª È≈Ò ¡«‹‘∂ fi◊Û∂
’Á≈ Â∂ ’Ú≈¿∞∫Á≈ Ó≥«È¡≈ «◊¡≈ ‘À, «‹È∑ª Á≈ Ó≥ÂÚ √µ«⁄¡≈¬∆ Â∂ «¬È√≈¯ ‘πøÁ≈ √∆Õ È≈Á È≈Ò Ó∂Ò «ÓÒ≈Í Á∂ ¡Ê
ÍÃÌ» È≈Ò √øÍ’ ’È≈ √Ó«fi¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ È≈Á Ú∆ ÍÃÌ» Á∆ ÙØÌ≈ Á≈ √Ø ‘ÀÕ ◊øËÚ, ÁÀÚ∆ Â∂ Ò≈Ì’≈∆ ºª È≈Ò ‹πÛ∂
‘ج∂ Ó≥È∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ‹Ø Ï‘π Ò≈Ì’≈∆ Ó≥ÈÁ∂ ‘ÈÕ «¬‘ Ôº◊ Á∆¡ª ’º∞fi √Óª »Íª È≈Ò √øÏø«Ë √ØÓ√ Ò¬∆ ¡È∞’±Ò Í«√µ«ÊÂ∆¡ª
ÍÀÁ≈ ’È Ò¬∆ ¡≈Ú≈‘È ’Á∂ ‘ÈÕ ◊øËÚ ¿∞µÂÓ «’√Ó Á∂ √ø◊∆Â’≈ ¡Â∂ ÚÀÁÔ ¡≈⁄≈∆¡≈ Ó≥È∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ «¬È∑ª «Úº⁄
Ï‘π Ó≈Â≈ «Úº⁄ Ò≈Ò√≈ Ó√Â∆ Â∂ ‘Ú√ ‘πøÁ∆ ‘À «’ «¬‘ «Ú¡≈‘ ◊·-‹ØÛ Á≈ ¡≈Ú≈‘È ’Á∂ ‘ÈÕ ‹»¡≈ ÷∂‚‰ Ú≈Ò∂
«÷‚≈∆ Ú∆ ◊øËÚª Á∆ √‘≈«¬Â≈ ÒÀ∫Á∂ ‘ÈÕ ‹»¡≈ ÷∂‚‰ «÷‚≈¿∞‰ Ò¬∆ ◊øËÚª ˘ Ó≈‘ √Ó«fi¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «’√∂ √Ó∫∂ «¬‘
«Ù∆¡ª ˘ «√µ«÷¡≈ Ú∆ «ÁøÁ∂ ‘ÈÕ «⁄©Ê≈ Á≈ Ȫ «¬√ ÷∂Â «Úº⁄ Íë√ºË ‘ÀÕ ÍÃÌ» «¬√ ˘ ¡≈͉≈ ÁÀÚ∆ √≈Ê∆ Ó≥ÈÁ∂ ‘ÈÕ
¬∂√∂ Â∑ª «‹È∑ª ¡≥Á ‹ÈÓ ÂØ∫ ‘∆ √‘∆ √Ófi Á∆ √ÓºÊ≈ ‘À, ÏπºË∆ ‘ÀÕ ¿∞ÂÙ≈‘ Â∂ ÍÃÌ»ÂºÚ ‘ÀÕ ÓπÈ∆ ¿π‘ ‘È, ‹Ø «ÈøÂ ¡‡πº‡
‹Í Ô◊ √øÍøÈ ’Á∂ ‘ÈÕ «Ù∆ ’ÍÒ ÓπÈ∆ «Úº⁄ «¬‘ ◊π∫‰ ‘ÀÕ «Ù∆ ’ÍÒ √Ó∆«÷¡≈ ÁÙÈ Á∂ ’Â≈ ‘ÈÕ ¡≈Í ˘ «ÚÙ˘
Á∂ ¡ÚÂ≈ ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ Ì◊Ú≈È «¥ÙÈ È∂ ¬∂√∂ Ò¬∆ ’ÍÒ-ÓπÈ∆ ˘ ¡≈͉≈ «’‘≈ ‘ÀÕ ’ÍÒ ÁÙÈ Á≈ «˜’ ÙÃ∆ÓÁ Ì◊ÚÂÓ
«Úº⁄ ’∆Â≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ Ì≈Ú∂∫ ’ÍÒ ÚË∂∂ Íë√ºË ‘ج∂ ‘È, Í «¬È∑ª Á∆ «ÎÒ≈√¯∆ È≈√«Â’Â≈ È≈Ò √øÏøË ‘ÀÕ
n n n
A@.BG ÙÒØ’ :
©UìÊÒ—-üÊfl‚◊˜ •EÊŸÊ◊˜, ÁflŒ˜-Áœ ◊Ê◊˜ •-◊ÎÃ-©UŒ˜-÷fl◊˜– ∞⁄UÊflÃ◊˜ ªÃ-ßãº˝ÊáÊÊ◊˜, Ÿ⁄UÊáÊÊ◊˜ ø Ÿ⁄U-•Áœ¬◊˜H
¿∞µ⁄À‘ Ù©©Ú√Ó© ¡’©Ù©Ú≈È≈Ó©, «ÚÁ©«Ë Ó≈Ó© ¡Óà˙Á©ÌÚÓ©Õ
¬∂≈ÚÂÓ© ≈‹ «¬øÁz≈‰Ó© È≈«¬‰≈Ó© ⁄ È ¡«ËÍÓ©®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- ¿∞µ⁄À‘ Ù©©≈Ú√Ó© : ¿∞µ⁄À Ù≈Ú√Ó©Õ ¡’ÙÚ≈È≈Ó© : ÿØ«Û¡ª «Úº⁄Õ «ÚÁ©«Ë : ‹≈‰Á≈ ‘ÀÕ Ó≈Ó© :
Ó∂≈Õ ¡Óà¿∞Á©ÌÚÓ© : ¡≥«ÓàÂØ∫ ÍÀÁ≈ ‘Ø«¬¡≈Õ ¬∂≈ÚÂÓ© : ¬∂≈ÚÂÕ ≈‹≈ «¬øÁz≈‰≈Ó© : Ù≈‘∆ ‘≈Ê∆¡ª «Úº⁄Ø∫Õ È≈‰≈Ó© : ¡≈ÁÓ∆¡ª
«Úº⁄Ø∫Õ ⁄ : ¡Â∂Õ È¡≈«ËÍÓ© : ≈‹≈Õ
0 ÙÒØ’≈Ê :- ÓÀ˘ ±ø ÿØ«Û¡ª «Úº⁄Ø∫ ¡≥«Óà(Á∂ Ò¬∆ ’∆Â∂ ◊¬∂ √ÓπøÁ Ó≥ÊÈ) ÂØ∫ ¿∞ÂÍÈ ¿∞µ⁄À Ù©©Ú√Ó© (ÿØÛ∂
Á≈ Ȫ) √Ófi! ÙÃ∂Ù· ‘≈Ê∆¡ª «Úº⁄Ø∫ ¬∂≈Ú (‘≈Ê∆ Á≈ Ȫ) ¡Â∂ ÓÈ∞º÷ª «Úº⁄Ø∫ ≈‹≈ ‹≈‰Õ
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- 0 ¿∞⁄À‘ Ù©©Ú√Ó© ¡’©√©Ú≈È≈Ó© «ÚÁπ«Ë Ó≈Ó© ¡Óà¿∞Á©ÌÚÓ© = √ÓπøÁ Ó≥ÊÈ Á∂ √Ó∂∫ ÍÃ◊‡
‘؉ Ú≈Ò∂ ⁄ΩÁª ÂȪ «Úº⁄Ø∫, ¿∞µ⁄À‘ ÙÃÚ≈ ÿØÛ≈ Ú∆ «¬º’ ÂÈ ‘ÀÕ «¬‘ «¬øÁz Á≈ Ú≈‘È ‘À Â∂ √≈«¡ª ÿØ«Û¡ª Á≈ ≈‹≈ ‘ÀÕ
Ì◊Ú≈È È∂ «¬√ ÿØÛ∂ ˘ Ú∆ ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆ «’‘≈ ‘ÀÕ 0 ¬∂≈ÚÂÓ© ≈‹ «¬øÁz≈‰≈Ó©, È≈«¬‰≈Ó© ⁄ È ¡«ËÍÓ© = ‘≈Ê∆¡ª
Á∂ fiπø‚ª «Úº⁄ «‹‘Û≈ √Ì ÂØ∫ ÚË∆¡≈ ‘≈Ê∆ ‘πøÁ≈ ‘À, ¿∞√ ˘ ◊‹∂∫Á ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ «¬È∑ª ◊‹∂∫Áª «Úº⁄Ø∫ Ù∂ÃÙ· ‘≈Ê∆ “¬∂≈Ú”
‘πøÁ≈ ‘ÀÕ ¿∞⁄À‘ ÙÃÚ≈ ÿØÛ∂ Úª◊ ¬∂≈Ú ‘≈Ê∆ Á∆ ¿∞ÂÍÂ∆ Ì∆ √ÓπøÁ «Úº⁄Ø∫ ‘ج∆ ‘À Â∂ «¬‘ Ú∆ «¬øÁz Á≈ Ú≈‘È ‘ÀÕ ¬∂√∂ Ò¬∆
Ì◊Ú≈È «¬√ ˘ Ú∆ ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆ ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ 0 √øÍ»‰ Í‹≈ Á≈ Í≈Ò‰ √πµ«÷¡≈ ’È Ú≈Ò≈ ‘؉ ’≈È ≈‹≈ √≈«¡ª
ÓÈ∞º÷ª «Úº⁄Ø∫ ÙÃ∂Ù· Ó≥«È¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ √≈Ë≈‰ ÓÈ∞º÷ª Á∆ʪ ≈‹ª «Úº⁄ Ì◊Ú≈È Á∆ ÚË∂∂ Ù’Â∆ «‘øÁ∆ ‘ÀÕ «¬√ Ò¬∆ Ì◊Ú≈È
≈‹∂ ˘ Ú∆ ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆ ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ 0 √≈∆¡ª «ÚÌ»Â∆¡ª «Ú⁄, ‹Ø ÏÒÚ≈ÈÂ≈ ‘À, √ÓºÊ≈ ‘À, ¿∞√ ˘ Ì◊Ú≈È ÂØ∫ ÍÃ≈ÍÂ
‘ج∆ Ó≥È ’∂ Ì◊Ú≈È Á∆¡ª Ó≥È ’∂ Ì◊Ú≈È Á≈ «⁄øÂÈ ’È≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- «Ó«Ê‘≈√ «Úº⁄ «Ú√Ê≈ Í»Ú’ √ÓπøÁ Ó≥ÊÈ Á∆ ◊≈Ê≈ Á≈ «˜’ ‘ÀÕ «¬‘ √ÓπøÁ Ó≥ÊÈ Á∂ګ¡ª
Â∂ ÁÀª È∂ ¡≥«ÓàÍÃ≈ÍÂ∆ Ò¬∆ ’∆Â≈ √∆Õ ¬∂√ Ó≥ÊÈ ’È Á∂ √Ó∂∫ «Ú⁄’≈ ‘Ø ’∆ÓÂ∆ ÍÁ≈ʪ Â∂ ¡ÁÌπ Ú√ª Á∂ È≈Ò
È≈Ò ¿∞µ⁄À Ù©©Ú√Ó© ÿØÛ≈ ¡Â∂ ¬∂≈Ú ‘≈Ê∆ Ú∆ √ÓπøÁ «Úº⁄Ø∫ «È’Ò∂ √ÈÕ «¬‘ √≈∆¡ª ◊ºÒª «ÁÃÙ‡ªÂÓ¬∆ ‘ÈÕ «¬‘ √ÓπøÁ
Ó≥ÊÈ ¡¶’≈’ ‘ÀÕ ¡√Ò «Úº⁄ ‹∆ÚÈ «¬º’ √ÓπøÁ Úª◊ ‘ÀÕ «‹√ Á≈ Ó≥ÊÈ ‹∂’ ’∆¬∂ ª «¬√ «Úº⁄Ø∫ ⁄ø«◊¡≈¬∆ Ïπ≈¬∆
Á∂ È≈Ò ¡È∂’ª ÷πÙ∆¡ª ˆÓ∆¡ª, ËÈ ÁΩÒÂ, ÏπºË∆ ¡Â∂ ÷πÙ‘≈Ò∆ Á∆ ÁΩÒ ÍÃ≈Í ‘πøÁ∆ ‘ÀÕ ‹Ø ≈‹≈ Ù≈‘∆ ÙØÌ≈ Â∂ ·≈· Ï≈·
«Úº⁄ ‹ÈÓ ÒÀ∫Á≈ ‘À, ¿∞√ ˘ ÁÀÚ∆ ÍÃ’≈Ù Á∆ «¬º’ «’È «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘À, ‹ÁØ∫ ¿∞‘ ÓÈ∞º÷∆ ‹≈Ó∂ «Úº⁄ ¡ÚÂ≈ »Í Ë≈ ’∂
‹◊ ’«Ò¡≈‰ ’Á≈ ‘ÀÕ ‹Á ¡√∆∫ ÿØ«Û¡ª «Úº⁄ √Ì ÂØ∫ ÚË∆¡≈ ÿØÛ≈ ¿∞µ⁄À Ù©©≈Ú√Ó© Â∂ ‘≈Ê∆¡ª «Úº⁄Ø∫ Ù∂ÃÙ· ‘≈Ê∆ Á≈
Ȫ ¬∂≈Ú ¡Â∂ «Ú¡’Â∆¡ª «Úº⁄ ≈«‹¡ª ˘ ¿∞µÂÓ Ó≥ÈÁ∂ ‘ª ª «¬√ Á≈ ¡Ê ÍÃÌ» Á∆ ÁÀÚ∆ ÙØÌ≈ Á∂ Íú÷ «Ú÷≈¬∆ «ÁøÁ∂,
«ÌøÈ «ÌøÈ √»Íª Á∆ ÙØÌ≈ Á∆ Ú«‚¡≈¬∆ ‘∆ ‘ÀÕ ≈«‹¡ª «Úº⁄Ø∫ Ó‘≈≈‹≈ Ô∞«ËÙ‡, ÍÃ∆’«ÙÂ, ÙÃ∆ ≈Ó ⁄øÁz ‹∆ Ó‘≈È √Ó≈‡
Ó≥È∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ «‹È∑ª È∂ √«‘ √ø’Òͪ Â∂ ¿∞⁄∂∂ ÓπºÒª ¡È∞√≈ ≈‹ ’È Á≈ ÔÂÈ ’∆Â≈ √∆Õ
n n n
A@.BH ÙÒØ’ :
•ÊÿȜʟÊ◊˜ •„U◊˜ flÖÊ˝◊˜, œŸÍŸÊ◊˜ •‚˜-Á◊ ∑§Ê◊-œÈ∑˜§– ¬˝-¡Ÿ— ø •‚˜-Á◊ ∑§ãŒ¬¸—, ‚¬Ê¸áÊÊ◊˜ •‚˜-Á◊ flÊ‚ÈÁ∑§—H
¡≈Ô∞Ë≈È≈Ó© ¡‘Ó© Ú‹ÃÓ©, Ë∂ȱÈ≈Ó© ¡√©«Ó ’≈Ó Ëπ’©Õ
ÍËȑ ⁄ ¡√©«Ó ’øÁzÍ‘, √©Í≈‰≈Ó© ¡√©«Ó Ú≈√©«’‘®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- ¡≈Ô∞Ë≈È≈Ó© : ‘«Ê¡≈ª «Úº⁄Ø∫Õ ¡‘Ó© : ÓÀ∫Õ Ú‹ÃÓ© : ¡⁄≈È’ ’∞ÁÂ∆ «ÏÍÂ≈ ¡≈ ‹≈‰∆Õ Ë∂ȱÈ≈Ó©
: ◊¿±¡ª «Úº⁄Ø∫Õ ¡√©«Ó : ÓÀ∫Õ ’≈ÓËπ’© : ÁÀÚ∆ ◊¿± «‹‘Û∆¡ª ‘ ÍÃ’≈ Á∆¡ª «¬º¤≈Úª Á∆ Í»Â∆ ’Á∆ ‘ÀÕ ÍËȑ : «ÍÂ≈
«ÍÂ≈Ó≈, Í»Ú‹, «√¡≈‰≈, Ó»ÒÕ ⁄ : ¡Â∂Õ ¡√©«Ó : ÓÀ∫Õ ’øÁzÍ‘ : ’øÁÍ‘ (’≈ÓÁ∂Ú)Õ √©Í≈‰≈Ó© : √ºÍª «Úº⁄Ø∫Õ ¡√©«Ó :
ÓÀ∫Õ Ú≈√©«’‘ : Ú≈√π’∆Õ
0 ÙÒØ’≈Ê :- ÓÀ∫ ≤Ù√Âª «Úº⁄Ø∫ Ϻ‹ ‘ªÕ ◊¿±¡ª «Úº⁄ ’≈ÓË∂È∞ ‘ªÕ ÓÀ∫ Í‹≈ Á≈ ¿∞ÂÍ≈Á’ ’≈ÓÁ∂Ú ‘ª ¡Â∂
√ºÍª «Úº⁄Ø∫ Ú≈√π’∆ È≈◊ ‘ªÕ
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- 0 ¡≈Ô∞Ë≈È≈Ó© ¡‘Ó© Ú‹ÃÓ©Õ Ú‹ÃÓ© = «‹√ È≈Ò Ô∞ºË ’∆Â≈ ‹ªÁ≈ ‘À ¿∞√ ˘ ¡√Â Ù√Â
’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ «¬È∑ª «Úº⁄Ø∫ «¬øÁz Á≈ Ú‹Ã Óπº÷ ‘ÀÕ «¬‘ ÁË∆«⁄ «Ù∆ Á∆¡ª ‘º‚∆¡ª ÂØ∫ Ï«‰¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆Õ «¬√ «Úº⁄ «¬√ «Ù∆
Á∆ Â͵«√¡≈ Â∂˜ ÍÂ≈Í √∆Õ ¬∂√∂ Ò¬∆ Ì◊Ú≈È Ú‹Ã ˘ ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆ Ó≥ÈÁ∂ ‘ÈÕ 0 Ë∂È» È≈Ó©...... ¡√©«Ó ’≈ÓËπ’© -
ÈÚ∆∫ Ï©Ô≈¬∆ ‘ج∆ ◊¿± ˘ Ë∂È© ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ √≈∆¡ª Ë∂ȱ¡ª «Úº⁄Ø∫ ’≈ÓË∂È© Óπº÷ ‘ÀÕ «‹‘Û∆ √ÓπøÁz Ó≥ÊÈ √Ó∂∫ ÍÀÁ≈ ‘ج∆ √∆,
«¬‘ ◊¿± √≈«¡ª Á∂ګ¡ª Â∂ ÓÈ∞º÷ª Á∆ ’≈ÓÈ≈ Í»Â∆ ’ÈÚ≈Ò∆ ‘ÀÕ «¬‘ Ú∆ Ì◊Ú≈È Á∆ «ÚÌ»Â∆ ‘ÀÕ 0 ÍËȑ ⁄ ¡√©«Ó
’øÁzÍ‘ - √ø√≈ Ó≈Â Á∆ ¿∞ÂÍÂ∆ ’≈Ó ÂØ∫ ‘πøÁ∆ ‘ÀÕ ËÓ Á∂ ¡È∞’±Ò ’∂ÚÒ √øÂ≈È Á∆ ¿∞ÂÍÂ∆ Ò¬∆ √πº÷ ÏπºË∆ Á≈ «Â¡≈◊
’’∂ «‹√ ’≈Ó Á≈ ¿∞ÍÔØ◊ ’∆Â≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ ’≈Ó Ì◊Ú≈È Á∆ «ÚÌ»Â∆ ‘ÀÕ G.AA ÙÒØ’ ¡È∞√≈ Ì◊Ú≈È È∂ ’≈Ó ˘
¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆ Áµ«√¡≈ ‘À “√≈«¡ª ÍÃ≈‰∆¡ª «Úº⁄ ËÓ Á∂ ¡È∞’±Ò ’≈Ó ÓÀ∫ ‘ªÕ” 0 √©Í≈‰≈Ó© ¡√©«Ó Ú≈√π«’‘ - Ú≈√π’∆
√≈∂ √ºÍª Á∂ ¡«ËÍÂ∆ Â∂ Ì◊Ú≈È Á∂ Ì◊ ‘ÈÕ √ÓπøÁ Ó≥ÊÈ Á∂ √Ó∂∫ «¬√ √ºÍ Á∆ ‘∆ Ó≥ÊÈ ‚Ø∆ ω≈¬∆ √∆Õ ¬∂√∂ Ò¬∆
Ì◊Ú≈È «¬√ ˘ ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆ Ó≥ÈÁ∂ ‘ÈÕ 0 «¬È∑ª √≈∆¡ª «ÚÌ»Â∆¡ª «Úº⁄ «ÚÒº÷‰Â≈ «Á÷≈¬∆ «ÁøÁ∆ √∆Õ «¬‘ Íë «¤‰
Í«ÚÂÈÙ∆Ò √ø√≈ Á∆ «’Ú∂∫ ‘Ø √’Á∆ ‘ÀÕ «¬‘ ª ÍÓ≈ÂÓ≈ Á∆ ‘ÀÕ 0 √ºÍ ËÂ∆ ¿∞µÍ Â∂ È≈◊ ‹Ò «Úº⁄ «‘øÁ≈ ‘ÀÕ
ÁØÚª «Úº⁄ «¬‘Ø ¡≥Â ‘ÀÕ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- ◊Á≈ (◊π‹) ¡Â∂ ⁄º’ ÙÃ∆ÓÈ È≈≈«¬‰ Á∂ √≈Ë≈‰ ‘«Ê¡≈ ‘ÈÕ ÙÃ∆ «¥ÙÈ ‹∆ È∂ «¬È∑ª ‘«Ê¡≈ª
Á≈ «˜’ È≈ ’’∂ ’∂ÚÒ Ïº‹ ‘«Ê¡≈ Á≈ ‘∆ «˜’ ’∆Â≈ ‘ÀÕ Ïº‹ «¬º’ ¡«‹‘≈ ‘«Ê¡≈ √∆, ‹Ø ¡√Ó≈È∆ «Ï‹Ò∆ Úª◊
ÎπÂ∆ ⁄π√Â∆ «Ú÷≈ ’∂ ÂÏ≈‘∆ Ó⁄≈¿∞∫Á≈ √∆Õ «¬øÁ È∂ (Á∂ګ¡ª Á≈ Á∂ÚÂ≈) ÚëÂz√≈ ˘ «‹ºÂ‰ Ò¬∆ ¬∂√∂ ‘«Ê¡≈ Á∆ ÚÂØ∫
’∆Â∆ √∆Õ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘À «’ «¬√ ‘«Ê¡≈ ˘ ω≈¿∞‰ Ò¬∆, ¡«‹‘∂ Í»È Íͺ’ Âͺ√Ú∆ «Ù∆ «Â¡≈◊∆ Á∆¡ª ‘º‚∆¡ª
Á∆ ÚÂØ∫ ’∆Â∆ ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ ‹Ø ÒØ’-«‘ Ҭ∆ ¡≈͉≈ ¡≈Í «¬√ ‘«Ê¡≈ ˘ ω≈¿∞‰ Ò¬∆ √Óº͉ ’Á≈ √∆Õ ’∂ÚÒ Á≈Ë∆⁄∆
«Ù∆ È∂ ‘∆ «¬‘ Ù ͻ∆ ’∆Â∆ √∆Õ «¬øÁ Á∆ Ï∂ÈÂ∆ ¿∞µÍ ¿∞√ È∂, Ó≈ÈÚÂ≈ ˘ Ï⁄≈¿∞‰ Â∂ √ø√≈ «Úº⁄Ø∫ Í≈ͪ Â∂ Í≈Í∆¡ª
Á≈ ¡≥ ’È Ò¬∆ √Ó≈Ë∆ Ë≈È ’’∂ ¡≈͉≈ √∆ ÏÒ∆Á≈È ’∆Â≈ √∆Õ Ïº‹ ‘«Ê¡≈ Á≈Ë∆⁄∆ Á∂ ’≈È ‘∆ ω √«’¡≈
√∆Õ Ïº‹ Ô∞ºË Á∆ √ø⁄È≈ Ì≈ «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù ¡Â∂ ¡≈Ó ÂΩ ”Â∂ Ó≈ÈÚ ˘ Ï⁄≈¿∞‰ Ò¬∆, ÈÓ»È∂ Á∂ Ô∞ºË Ò¬∆ Ó≥È∆ ‹ªÁ∆
‘À «‹√ «Úº⁄ Í≈Í∆¡ª ÁÀ∫ª ¡Â∂ ˜≈ÒÓª Á≈ ¡≥ ’∆Â≈ ‹ªÁ≈ √∆Õ ÒØ’, Í≈Í∆¡ª ˘ Ó≈È ı≈Â Ϻ‹ ‘«Ê¡≈ ω≈¿∞‰
Ò¬∆ √ÚÀ-«¬º¤≈ È≈Ò ¡≈͉≈ ¡≈Í≈ ÏÒ∆Á≈È ’Á∂ √ÈÕ («‹Ú∂∫ ¡º‹ ’ºÒ «¬È√≈È∆ ÏøÏ ‘À) «¬√ È∂’ ’≈‹ ˘ ¡¶’≈’
ÙÏÁª «Úº⁄ Ϻ‹ ¡√Â ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ ÍÃ̱ ¿∞Ê∂ ‘∆ ‘≈˜ ‘À, «‹ºÊ∂ Ϻ‹ ¡√Â ‘ÀÕ ’≈ÓËπ’ - «¬º¤≈Úª Í»∆¡ª ’È Ú≈Ò∆
◊¿± Ú∆ √ÓπøÁ Ó≥ÊÈ «Úº⁄Ø∫ ÍÃ≈Í ‘؉ Ú≈Ò∆ ¡ÓπºÒ∆ ¡ÁÌπ ÁÀÚ∆ ◊¿± √∆Õ «¬‘ ◊¿± «˜øÁ◊∆ Á∆¡ª √≈∆¡ª ÒØÛª Ú√ª
˘ Í»≈ ’È Á∆ √ÓºÊ≈ º÷Á∆ √∆Õ «Ù∆ ګٺه ’ØÒ ¡«‹‘∆ ◊¿± √∆, «‹√ ˘ «’√∂ Ú√± Á∆ ‹∂ ÒØÛ ÍÀ∫Á∆, «¬√ Ù’Â∆
≈‘∆∫ ÍÃ≈Í ’ ÒÀ∫Á≈ √∆Õ ‹Ø «Ú¡’Â∆ √«Â-ÍπÙ, √‘∆ √Ø⁄ √Ófi, «È¡≈«¬’≈, ÏÒÚ≈È √Ã∂Ù· ÏπºË∆‹∆Ú∆ Â∂ ÍÂ≈Í∆ ‘πøÁ≈
√∆, «¬‘ ÁÀÚ∆ ◊¿± ¿∞√ Á∆ ‘∆ √∂Ú≈ ’Á∆ √∆Õ «¬‘ ◊¿± Ú∆ ÍÃÌ» ÙØÌ≈ Á≈ √ÏØÂÓ ◊π‰ «’‘≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ (’ø‚©Í≈) -
’≈ÓÁ∂Ú ‘À, «‹√ ˘ ÓÁÈ «Í¡≈ Á≈ Á∂ÚÂ≈ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ‹Ø Ó≈ÈÚ Á∆ Ó»Ò Â∂ Óπº„ ’Á∆Ó∆ ÍëÚÂ∆ ‘ÀÕ «¬√ ÍëÚÂ∆
’≈È ‘∆ ‹∆Ú ¿∞ÂÍÂ∆ √øÌÚ ‘πøÁ∆ ‘ÀÕ «¬√ Á∆ «ÈßÁ≈ ’È∆ Ú∆ ¿∞«⁄ºÂ È‘∆∫, «’¿∞∫«’ «¬‘ ÍëÚÂ∆ ÁÀÚ∆ ‘À Â∂ √«Â’≈∆
◊¬∆ ‘ÀÕ ÍÃÌ» Ú∆ ¬∂√ ÍëÚÂ∆ ˘ ¡≈͉∆ ÁÀÚ∆ ÙØÌ≈ Á≈ ¡≥◊ √Ú∆’≈ ’Á∂ ‘ÈÕ √ºÍ Ú∆ «Ú‘πÒ≈ ˜«‘ Ú≈Ò≈ ‹∆Ú ‘ÀÕ «¬‘
Ú∆ ‘Ø »Íª Úª◊ ÍÃÌ» Á≈ ‘∆ «¬º’ »Í ‘ÀÕ √ºÍ Ù’Â∆, ‹◊ Á∆ Ïë‘Ó≥‚∆ √ºÓÊ≈ Á≈ ÍÃÂ∆’ ‘ÀÕ Ó≈ÈÚ ¡≥Á ‹Ø √πºÂ∆ «√«ÊÒ
´’∆ Ù’Â∆ ‘À ¿∞√ ˘ ’∞ø‚≈Ò‰∆ Ù’Â∆ ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ ‹Ø √ºÍ Á∆ Ù’Â∆ Ú◊∆ ÷πÙ∆, ˆÓ∆, ‹∆ÚÈ ÓΩ ْÂ∆ Á∂ «ÌøÈ «ÌøÈ
»Í ‘ÈÕ Èª‘Ú≈⁄∆ Í-ÁÙÈ ‹ª ¡«Ì«Ú¡’Â∆ √ºÍ Á≈ ˜«‘ ‘ÀÕ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘À «’ √≈◊ Ó≥ÊÈ ’È √Ó∂∫ √πÓ∂ ÍÏÂ
Á∆ ÓË≈È∆ ˘ Ú≈√π’∆ È≈◊ Á≈ º√≈ ω≈ ’∂ ÿπøÓ≈«¬¡≈ «◊¡≈ √∆Õ ÍÃÌ» Ú≈√π’∆ √ºÍ ˘ Ú∆ ¡≈͉∆ ¡Í≈ Ï∂¡≥ ْÂ∆ Á≈
«¬º’ ¡≥◊ √ÓfiÁ∂ ‘ÈÕ
n n n
A@.BI ÙÒØ’ :
•Ÿ˜-•ã× ø •‚˜-Á◊ ŸÊªÊŸ◊˜, flM§áÊ— ÿÊŒ‚Ê◊˜ •„U◊– Á¬ÃÏáÊÊ◊˜ •ÿ¸◊Ê ø •‚˜-Á◊, ÿ◊— ‚◊˜-ÿ◊ÃÊ◊˜ •„U◊˜H
¡È©¡≥‘ ⁄ ¡√©«Ó È≈◊È≈Ó©, Úπ‰‘ Ô≈Á√≈Ó© ¡‘Ó©Õ
«ÍÂz≈‰≈Ó© ¡©ÔÓ≈ ⁄ ¡√©«Ó, ÔÓ‘ √Ó©ÔÓÂ≈Ó© ¡‘Ó©®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- ¡È©¡≥‘ : ¡ÈÈßÂ≈Õ ⁄ : ¡Â∂Õ ¡√©«Ó : ÓÀ∫Õ È≈◊ È≈Ó© : È≈◊ª «Úº⁄Ø∫Õ Úπ‰‘ : Úπ‰Õ Ô≈Á√≈Ó©
: Í≈‰∆ Á∂ Á∂ګ¡ª «Úº⁄Ø∫Õ ¡‘Ó© : ÓÀ∫Õ «ÍÂz≈‰≈Ó© : «ÍÂª «Úº⁄Ø∫Õ ¡©ÔÓ≈ : ¡≈∆¡Ó≈Õ ⁄ : ¡Â∂Õ ¡√©«Ó : ÓÀ∫Õ ÔÓ‘ :
Ô≈Ó≈Õ √Ó©ÔÓ≈Â≈Ó© : ≈‹ Í≈Òª «Úº⁄Ø∫Õ ¡‘Ó© : ÓÀ∫Õ
0 ÙÒØ’≈Ê :- ÓÀ∫ È≈◊ª «Úº⁄Ø∫ Ù∂ÙÈ≈◊ ‘ª, ‹Ø ¡Èß ‘ÀÕ ‹Ò Á∂ÚÂ≈Úª «Úº⁄Ø∫ Úπ‰ ‘ª (‹Ø ‹Ò Á≈ ≈‹≈ ‘À) «ÍºÂª
«Úº⁄Ø∫ «ÍÂÃ≈‹ ¡≈∆¡Ó≈ ‘ªÕ «ÈÔøÂ‰ ’È Ú≈«Ò¡ª «Úº⁄Ø∫ ÓÀ∫ Ô≈Ó≈ ‘ªÕ
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- 0 ¡È©¡≥‘ ⁄ ¡√©«Ó È≈◊≈È≈◊© - Ù∂ÙÈ≈◊ √≈∂ È≈◊ª Á≈ ≈‹≈ ‘ÀÕ «¬√ Á∂ «¬º’ ‘˜≈
Ή ‘ÈÕ ¡’√∆ √≈◊ «Úº⁄ √Á≈ Ì◊Ú≈È Á∆ ¤≈«¬¡≈ ω ’∂ Ì◊Ú≈È ˘ √π÷ «ÁøÁ∂ «‘øÁ∂ ‘ÈÕ ’¬∆ Ú≈ «¬‘ Ì◊Ú≈È
Á∂ È≈Ò ¡ÚÂ≈ ÒÀ ’∂ ¿∞È∑ª Á∆¡ª Ò∆Ò≈Úª «Úº⁄ Ù≈ÓÒ ‘πøÁ∂ «‘øÁ∂ ‘ÈÕ «¬√ ˘ Ú∆ Ì◊Ú≈È ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆ Ó≥ÈÁ∂ ‘ÈÕ
0 Úπ‰‘ Ô≈Á √≈Ó© ¡‘Ó© = ÍÃ≈‰∆¡ª ¿∞µÍ Ù≈√È, √øÍ»‰ ’È Ú≈Ò∂ ≈‹≈ ¡≈«Á, «‹øÈ∂ Ú∆ ¡«Ë’≈∆ ‘È, ¿∞È∑ª «Úº⁄
“ÔÓ≈‹” Óπº÷ ‘ÀÕ «¬‘ ÍÃ≈‰∆¡ª Á∂ Í≈Í-ÍπøÈ Á≈ ÎÒ Ìπ◊Â≈ ’∂ ¿∞È∑ª ˘ ÙπºË ’Á≈ ‘ÀÕ ¡≈Í Ì◊Ú≈È Á∂ Ì◊ Â∂ ÒØ’Í≈Ò
Ú∆ ‘ÈÕ «¬√ Ò¬∆ Ì◊Ú≈È ¡≈Í ˘ ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆ Ó≥ÈÁ∂ ‘ÈÕ «¬È∑ª Á∆ Ù’Â∆-«ÚÒº÷‰Â≈ Ì◊Ú≈È Á∆ ‘ÀÕ «¬√ Ò¬∆
Ì◊Ú≈È Á≈ «⁄øÂÈ ˜»∆ ‘ÀÕ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- È≈◊, ˜«‘ «‘ √ºÍ ‘πøÁ∂ ‘ÈÕ ¡ÈßÈÂ≈ È≈◊ - È≈◊ª «Úº⁄Ø∫ «¬º’ ‘À, «‹√ Á∂ Í≥‹ «√ ‘πøÁ∂ ‘ÈÕ
«¬‘ Íë¥Â∆ Á≈ ÍÃÂ∆’ ‘À, ‹Ø Í≥‹ ºª Á∆ ω∆ ‘ج∆ ‘ÀÕ ÍÃÌ» - ¡ÈßÈÂ≈È È≈◊ ¿∞µÍ «Ï≈‹ Ó≈È ‘ÈÕ «‹√ ˘ ¿∞‘ ¡≈͉∆
«ÚÌ»Â∆ Ó≥ÈÁ∂ ‘ÈÕ Úπ‰ Ú∆ Ú∂Á’ Á∂ÚÂ≈ ‘ÀÕ «¬√ Á≈ ÷∂Â ËÂ∆ Ú∆ ‘À Â∂ √Úº◊ Ú∆ ‘ÀÕ «¬‘ Á∂ÚÂ≈ ÏπºË∆ Ò¬∆ Ô≈Á
’∆Â≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ √Ó∂∫ Á∂ È≈Ò «¬√ Á∂ÚÂ∂ ˘ Í≈‰∆ Á∂ Á∂ګ¡ª «Úº⁄ Ù≈ÓÒ ’∆Â≈ «◊¡≈ ‘À, «Î «¬‘ ‹Ò-Á∂Ú Ï‰ «◊¡≈Õ
‹Ò Á∂ګ¡ª Á≈ ≈‹≈ Ï«‰¡≈Õ «¬‘ Ú∆ ÍÃÌ» Á∆ ÙØÌ≈ Á≈ ¡ÁπºÂ∆ ÈÓ»È≈ ‘ÀÕ «ÍÂ√ - ¿∞‘ ‘È ‹Ø √≈‚∂ Úº‚∂ Ú‚∂∂ √≈ÊØ∫
«Ú¤Û ◊¬∂ ‘ÈÕ √Ì ÂØ∫ Í«‘Òª «ÍºÂª Á∂ √ø√≈ «Úº⁄ ‹Ø Ϙπº◊ Íπº‹∂ ‘È, ¿∞√ ˘ ¡≈∆¡ÓÕ «’‘≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ ‘π‰ ¿∞‘ √≈∂
«ÍºÂª Á≈ Úº‚≈ Ú‚∂≈ Â∂ ÍÃË≈È Á∂ÚÂ≈ ‘ÀÕ ‘π‰ Ú∆ ‹Ø ¡≈͉∂ Úº‚∂ Ú‚∂«¡ª Á≈ ¡«ÌÈßÁÈ ’Á∂ ‘È - ‹ª ¿∞È∑ª Á∆ ¿∞Í≈√È
’Á∂ ‘ÈÕ √Ì ÂØ∫ Í«‘Òª ¡≈∆¡Ó© Á∆ ¿πÍ≈√È≈ ’Á∂ ‘ÈÕ Â∂ Î∂ ¡≈͉∂ Úº‚∂ Ú‚∂«¡ª Á∆ Í»‹≈ ’Á∂ ‘ÈÕ «¬‘ Á∂ÚÂ≈
Ú∆ ÍÃÌ» Á∆ ÙØÌ≈ ‘ÀÕ ÍÃÌ» Á∆ «ÚÌ»Â∆ ‘ÀÕ √ÚÀ ’≈Ï» - ¡≥‘’‰ ¿∞µÍ «ÈÔøÂ‰ ˘ Ô≈Ó≈ ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ «¬‘ ÔØ◊ «Ú«◊¡≈È
‘ÀÕ ‹Ø «Ú¡’Â∆ √ÚÀ ¿∞µÍ ’≈Ï» È‘∆∫ Í≈¿∞∫Á≈ - ¿∞√ ˘ √˜≈ Á∂ »Í «Úº⁄ Áπº÷ ÁÁ ÍÃ≈Í ‘πøÁ≈ ‘ÀÕ «¬‘ √≈‚≈ √Ì Á≈
‹ºÏ≈ ‘ÀÕ ÓΩ Á∂ Á∂ÚÂ≈ ˘ Ú∆ ÔÓ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «¬‘ «¬È√≈¯ ’È √Ó∂∫ «’√∂ È≈Ò «Ò‘≈˜ È‘∆∫ ’Á≈Õ ÔÓ ¡≈͉∂
’øÓ «Úº⁄ √≈«¡ª È≈Ò «¬È√≈¯ ’Á≈ ‘ÀÕ ÔÓ Á∂ ‘ºÊ «Úº⁄ ‹∆ÚÈ Ú∆ ‘À, ÓΩ Ú∆ ‘ÀÕ «¬‘ «Ú¡’Â∆ Á∆ ¡≈͉∆ √πÍ≈ÂzÂ≈
◊π∫‰ ¡Ω◊π‰ ‘πøÁ≈ ‘ÀÕ «’ ¿∞√ ˘ ‹∆ÚÈ ‹ª ÓΩ ÍÃ≈Í ‘ØÚ∂Õ ÔÓ ˘ «ÈÔøÂ‰ ’È Ú≈Ò≈ √Ì ÂØ∫ ¿∞µÂÓ ÍÃÏøË’ Ó≥«È¡≈
«◊¡≈ ‘ÀÕ
n n n
A@.C@ ÙÒØ’ :
¬˝tÊŒ— ø •‚˜-Á◊ ŒÒàÿÊŸÊ◊˜, ∑§Ê‹— ∑§‹ÿÃÊ◊˜ •„U◊˜– ◊ΪÊáÊÊ◊˜ ø ◊Ϊ-ßãº˝— •„U◊˜, flÒŸÃÿ— ø ¬ÁˇÊáÊÊ◊˜H
ÍÑÒ≈Á‘ ⁄ ¡√©«Ó ÁÀ©Ô≈È≈Ó©, ’≈Ò‘ ’ÒÔ≈ÂÓ© ¡‘Ó©Õ
ÓÃ◊≈‰≈Ó© ⁄ ÓÃ◊ «¬øÁz‘ ¡‘Ó©, ÚÀÈÂ∂Ô‘ ⁄ Í«’©Ù©‰≈Ó©®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- ÍÑÒ≈Á‘ : Íë‘Ò≈Á Ì◊ÂÕ ⁄ : ¡Â∂Õ ¡√©«Ó : ÓÀ∫Õ ÁÀ©Ô≈È≈Ó© : ÁÀÂ≈Ô «Úº⁄Ø∫Õ ’≈Ò‘-’ÒÔ≈ÂÓ©
: √ÓªÕ ¡‘Ó© : ÓÀ∫Õ ÓÃ◊≈‰≈Ó© : ‹≈ÈÚª «Úº⁄Ø∫Õ ⁄ : ¡Â∂Õ ÓÃ◊«¬øÁz‘ : ‹≈ÈÚª Á≈ Ï≈ÁÙ≈‘ Ù∂Õ ¡‘Ó© : ÓÀ∫Õ ÚÀÈÂ∂Ô‘ :
«ÚÈÂ≈ Á≈ ÍπºÂ ◊πÁ≈, ◊πÛÕ ⁄ : ¡Â∂Õ Í«’Ù‰≈Ó© : Í≥¤∆¡ª «Úº⁄Ø∫Õ
0 ÙÒØ’≈Ê :- ÓÀ∫ ÁÀ∫ÂÔ≈ «Úº⁄Ø∫ Íë‘Ò≈Á ‘ªÕ «◊‰Â∆¡ª ’È Ú≈«Ò¡ª «Úº⁄Ø∫ ÓÀ∫ √Óª ‘ªÕ ÍÙ»¡ª «Úº⁄Ø∫ ÓÀ∫ ÍÙ»
≈‹ «√øÿ (Ù∂) ‘ª ¡Â∂ Í≥¤∆¡ª «Úº⁄Ø∫ «ÚÈÂÍπºÂ ◊πÛ ‘ªÕ
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- 0 ÍÑÒ≈Á‘ ⁄ ¡√©«Ó ÁÀ©Ô≈È≈Ó© = «‹‘Û∆ «Á«Â ÂØ∫ ¿∞ÂÍÈ ‘ج∂ ‘È ¿∞È∑ª ˘ ÁÀÂ©Ô ’«‘øÁ∂
‘ÈÕ ¿∞È∑ª ÁÀ©Ԫ «Úº⁄Ø∫ ÍÑÒ≈Á ‹∆ Óπº÷ ‘È ¡Â∂ ÙÃ∂Ù· ‘ÈÕ ¡≈Í Ì◊Ú≈È Á∂ ÍÓ «ÚÙÚ≈√Í≈Â ‘È ¡Â∂ «ÈÙ≈’Ó ÍÃ∂Ó∆
Ì◊ ‘ÈÕ Ì◊Ú≈È «¬√ ˘ Ú∆ ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆ ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ Ì◊Ú≈È Á∂ Ì◊ «ÈÂ©Ó «‘øÁ∂ ‘ÈÕ 0 ’≈Ò‘ ’ÒÔÂ≈Ó© ¡‘Ó©
- ‹ØÂÙ Ù≈√Â ¡È∞√≈ ’≈Ò (√Ó∂∫) ÂØ∫ ‘∆ ¿∞Ó Á∆ «◊‰Â∆ ’∆Â∆ ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ «¬√ Ò¬∆ «¤‰ ÿÛ∆, «ÁÈ, ͺ÷ Ó‘∆È≈,
√≈Ò ¡≈«Á Á∆ Ú∆ «◊‰Â∆ ’È Á∂ √≈ËÈ «Úº⁄ ’≈Ò Ì◊Ú≈È Á∆ «ÚÌ»Â∆ ‘ÀÕ 0 ÓÃ◊‰≈Ó© ⁄, ÓÃ◊ «¬øÁz‘ ¡‘Ó© - Ï≈ÿ,
‘≈Ê∆ «º¤ ¡≈«Á «‹øÈ∂ Ú∆ ÍÙ» ‘È, ¿∞È∑ª √≈«¡ª «Úº⁄Ø∫ «√øÿ ÏÒÚ≈È Â∂‹º√Ú∆ ÍÃÌ≈ÚÙ≈Ò∆ √»Ï∆ Â∂ √≈‘√∆ ‘πøÁ≈ ‘ÀÕ «¬‘
√Ì ÍÙ»¡ª Á≈ ≈‹≈ ‘ÀÕ Ì◊Ú≈È, «√øÿ ˘ Ú∆ ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆ ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ 0 ÚÀÈÂ∂Ô‘ ⁄ Í’©«ÙÉ≈Ó© - «ÚÈÂ≈ Á∂ ÍπºÂ
◊πÛ ‹∆ √øÍ»‰ Í≥¤∆¡ª Á∂ ≈‹≈ ‘È Â∂ Ì◊Ú≈È Á∂ Ì◊ ‘ÈÕ «¬‘ Ì◊Ú≈È «ÚÙ˘ Á∂ Ú≈‘È ‘È Â∂ ‹Á «¬‘ ¿∞µ‚Á∂
‘È Âª «¬È∑ª Á∂ Îøÿª (Íª) ÂØ∫ ¡≈͉∂ ¡≈Í √≈ÓÚ∂Á Á∆¡ª «⁄≈Úª Á∆ ËπÈ∆ «È’ÒÁ∆ ‘ÀÕ «¬√ Ò¬∆ Ì◊Ú≈È ◊πÛ ‹∆
˘ Ú∆ ¡≈͉∆ «Ú̱Â∆ Ó≥ÈÁ∂ ‘ÈÕ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- ÁÀÂÔª (ÁÀ∫Â) Á∂ګ¡ª Á∂ ͺ’∂ ÁπÙÓÈ Ó≥È∂ ◊¬∂ ‘ÈÕ Íë‘Ò≈Á (‘«ÈÔ’Ù∆Íπ) ‘È≈’Ù Á≈ ÍπºÂ
√∆Õ ‘È≈’Ù Ï‘π ˜≈ÒÓ √ÚÀ ¡«ÌÓ≈È∆ ÁÀ∫ª Á≈ ≈‹≈, ¡≈͉∂ ¡≈Í ˘ Ì◊Ú≈È √Ófi‰ Ú≈Ò≈ ‘º·∆ ≈‹≈ √∆Õ Íë‘Ò≈Á
‹ÈÓ ÂØ∫ ‘∆ «ÚÙ˘ Ì◊ √∆, ‹Ø ¡≈͉∂ «ÍÂ≈ Á≈ «¬√ Ò¬∆ «ÚØË∆ Ó≥«È¡≈ ‹≈‰ Òº◊≈, «’¿∞∫«’ ¿∞‘ ¡≈͉∂ «ÍÂ≈ ˘ ÍÃÌ»
È‘∆∫ √∆ √Ú∆’≈ ’Á≈Õ Íë‘Ò≈Á - Ì◊ª «Úº⁄Ø∫ ¡≈ÁÙ Ì◊ ‘ÀÕ ‹Ø Ó‘≈È ‘πøÁ∂ ‘È, ¿∞‘ ‹ÈÓ ÂØ∫ ‘∆ «ÈÓÂ≈ Á∂ √ÁÌ≈ÚÈ≈
ÍÃ◊‡ ’Á∂ ‘ÈÕ Íë‘Ò≈Á ¬∆ÙÚ Á∆ ÙØÌ≈ Ú«‚¡≈¬∆ Á≈ √»Í ‘ÀÕ √Óª - «¬√ √ø√≈ ¡ÊÚ≈ ‹◊ Í√≈∂ «Úº⁄ ⁄∆˜ª Ú√ª
Á∆ ‘Ø∫Á √Ê≈«Í ’È Â∂ ¿∞È∑ª ˘ √Ó≈Í ’È «Úº⁄ ÚË∂∂ ÔØ◊Á≈È Í≈¿∞∫Á≈ ‘ÀÕ √Óª - ¬∆ÙÚ Á∆ Ó‘≈È ÙØÌ≈ ‘ÀÕ Ù∂,
ÍÙ» ≈‹≈ ‘ÀÕ «‹√ Á∆ ¡≈͉∆ Ù≈ÈÁ≈ ·≈· Ï≈· ‘ÀÕ Ù∂ ‹◊Â-Óª Á≈ Ú≈‘È Ó≥«È¡≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ ÍÃÌ» Á∆ ÙØÌ≈ Ù∂ ≈‘∆∫
Ú∆ ¡«Ì«Ú¡’ ‘πøÁ∆ ‘ÀÕ ÚÀÈÂ∂Ô‘ - «ÚÈÂ≈ Á≈ ÍπµÂ ‘À, «‹√ Á≈ Á»‹≈ Ȫ ◊ØπÁ≈ Ú∆ ‘ÀÕ «¬√ ˘ ◊πÛ ’«‘øÁ∂ ‘ªÕ ◊πÛ
Í≥¤∆ «ÚÙȱ Á∆ √Ú≈∆ ‘ÀÕ ◊πÛ ˘ Ú∆ Í«ÚºÂ Ó≥«È¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «¬√ Í≥¤∆ «Úº⁄Ø∫ ÁÀÚ∆-ÙØÌ≈ Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ ‘πøÁ∆ ‘ÀÕ
n n n
A@.CA ÙÒØ’ :
¬flŸ— ¬flÃÊ◊˜ •‚˜-Á◊, ⁄UÊ◊— ‡ÊSòÊ-÷ÎÃÊ◊˜ •„U◊˜– ¤Ê·ÊáÊÊ◊˜ ◊∑§⁄U— ø •‚˜-Á◊, dÊ˜-•Ê◊˜ •‚˜-Á◊ ¡ÊqflË–
ÍÚÈ‘ ÍÚÂ≈Ó© ¡√©«Ó, ≈Ó‘ Ù√Âz ÌzÂ≈Ó© ¡‘Ó©Õ
fiÙI≈‰≈Ó© Ó’‘ ⁄ ¡√©«Ó, √ÃØÂ√©¡≈Ó© ¡√©«Ó ‹≈‘ÈÚ∆®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- ÍÚÈ‘ : ‘Ú≈Õ ÍÚÂ≈Ó© : ÙπºË∆ ’Â≈ «Ú⁄’≈Õ ¡√©«Ó : ÓÀ∫Õ ≈Ó‘ : ≈ÓÕ Ù√Âz ÌzÂ≈Ó© : √»Ï∆
ÒÛ≈«’¡ª «Úº⁄Ø∫Õ ¡‘Ó© : ÓÀ∫Õ fiÙ≈‰≈Ó© : Óº¤∆¡ª «Úº⁄Ø∫Õ Ó’‘ : Ó’ (Ù≈’)Õ ⁄ : ¡Â∂Õ ¡√©«Ó : ÓÀ∫ ‘ªÕ √ÃØÂ√©¡≈Ó© : ÈÁ∆¡ª
«Úº⁄Õ ¡√©«Ó : ÓÀ∫ ‘ªÕ ‹≈‘ÈÚ∆ : ◊ø◊≈Õ
0 ÙÒØ’≈Ê :- ÓÀ∫ Ú∂◊Ú≈Ȫ «Úº⁄Ø∫ (Í«ÚºÂ ’È Ú≈«Ò¡ª «Úº⁄Ø∫) ÍÚÈ ‘ªÕ Ù≈√Â Ë≈∆¡ª «Úº⁄Ø∫ ≈Ó ‘ªÕ Óº¤∆¡ª
«Úº⁄Ø∫ Ó’ (Ù≈’) Óº¤∆ ‘ª ¡Â∂ ÈÁ∆¡ª «Úº⁄Ø∫ ◊ø◊≈ ÈÁ∆ ‘ªÕ
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- 0 ÍÚÈ‘ ÍÚÂ≈Ó© ¡√©«Ó - ‘Ú≈ È≈Ò ‘∆ √≈∆¡ª Ú√ª Í«ÚºÂ ‘πøÁ∆¡ª ‘ÈÕ ‘Ú≈ ’≈È
‘∆ «ÈØ◊Â≈ ¡≈¿∞∫Á∆ ‘ÀÕ Í«ÚºÂ ’È Ú≈Ò∆ ‘Ú≈ Ú∆ Ì◊Ú≈È Á∆ «ÚÌ»Â∆ ‘ÀÕ 0 ≈Ó‘ Ù√Âz ÌzÂ≈Ó© ¡‘Ó© - «‹Ú∂∫ ≈Ó
¡ÚÂ≈ ‘ÈÕ ¿∞‘ Ì◊Ú≈È ‘È, Í «‹ºÊ∂ Ù√Â Ë≈∆¡ª Á∆ «◊‰Â∆ ‘πøÁ∆ ‘À, ¿∞È∑ª «Úº⁄Ø∫ ÙÃ∂Ù· ËÈ∞ÙË≈∆ ≈Ó ‘ÈÕ «¬√
Ò¬∆ Ì◊Ú≈È È∂ ≈Ó ˘ ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆ «’‘≈ ‘ÀÕ 0 fiÙ≈‰≈Ó© Ó’‘ ⁄ ¡√©«Ó - ‹Ò ‹ø±¡ª «Úº⁄ Ó◊ Óº¤ ÏÒÚ≈È
‘ÀÕ ‹Ò⁄ª «Úº⁄ Ì◊Ú≈È Ó◊Óº¤ ˘ ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆ ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ ÙÃØÂ√©¡≈Ó© ¡√©«Ó ‹≈‘È©Ú∆ - ÍÚ≈ »Í ÂØ∫ Ú«‘‰ Ú≈Ò∂
«‹øÈ∆¡ª Ú∆ ÈÁ∆ È≈Ò∂ fiÈ∂ ‘È, ¿∞È∑ª «Úº⁄Ø∫ ◊ø◊≈ ‹∆ √Ì ÂØ∫ Ù∂ÃÙ· ‘ÈÕ ◊ø◊≈ Á«¡≈ Ì◊Ú≈È Á≈ ⁄‰ØÁ’ ‘ÀÕ ◊ø◊≈
¡≈͉∂ ÁÙÈ √ͺÙ ÂØ∫ ÒØ’ ’«Ò¡≈‰ ’È Ú≈Ò∆ ‘ÀÕ Ó∂ ‘ج∂ ÒØ’ª Á∆¡ª ¡√Â∆¡ª «¬√ «Úº⁄ Ú‘≈ «ÁºÂ∆¡ª ‹ªÁ∆¡ª
‘ÈÕ Ì◊Ú≈È ◊ø◊≈ ˘ Ú∆ ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆ ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ 0 «¬È∑ª «ÚÌ»Â∆¡ª Á∆ Óπ÷Â≈ È≈ Ó≥È’∂ ’∂ÚÒ Ì◊Ú≈È Á∆ ‘∆ Óπº÷Â≈
Ó≥ȉ∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘ÀÕ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- √≈∂ ºª «Úº⁄Ø∫ ⁄≈ º ¡«‹‘∂ ‘È, «‹‘Û∂ ÙπºË∆ ’Â≈ ‘È, «¬‘ ‘È «Óº‡∆, Í≈‰∆ ¡º◊ ¡Â∂ ‘Ú≈Õ
«¬È∑ª «Úº⁄Ø∫ ‘Ú≈ º ÍÃÌ≈ÚÙ≈Ò∆ «ÚË∆ È≈Ò ÙπºË∆ ’È Á≈ Ó‘≈È ’Ó ’Á≈ ‘ÀÕ ‘Ú≈, «Óº‡∆ ˘ Í≈‰∆ Â∂ ¡º◊ ˘ √≈¯
’Á∆ ‘ÀÕ «¬‘ ¡º◊ ˘ ‹Ò‰, Í≈‰∆ ˘ ‹Ø ¡Í«ÚºÂ ‘πøÁ≈ ‘À, Ì≈¯ ω≈¿∞‰ Â∂ ¿∞√ ˘ Ó∆∫‘ «Úº⁄ ÏÁÒ‰ Á≈ ’≈‹ ’Á∆
‘ÀÕ ¬∂√∂ Â∑ª «Óº‡∆ «Ú⁄Ò∆ ÏÁÏ» ˘ ‘Ú≈ ‘∆ ÙπºË ’Á∆ ‘ÀÕ ÙºπË ’È Ú≈Ò∂ √≈∂ ºª «Úº⁄ ÍÃÌ» Á∆ ÙØÌ≈ Á∆ ¡«Ì«Ú¡’Â∆
‘πøÁ∆ ‘ÀÕ «‹‘Û∂ Á∂Ùª ’ØÒ ÿº‡ ‘«Ê¡≈ ‹ª «ÏÒ’∞Ò È‘∆∫ ‘πøÁ∂, ¿∞È∑ª ¿∞µÍ ‘ÓÒ∂ ‘πøÁ∂ «‘øÁ∂ ‘ÈÕ ¡«‹‘∂ ‘ÓÒ≈ ’È Ú≈Ò∂
Á∂Ùª ˘ ≈Ó √Ï’ «√÷≈¿∞∫Á∂ ¡≈¬∂ ‘ÈÕ ‘«Ê¡≈, «¬º’ ¡«‹‘∆ Ù’Â∆ ‘À, ‹Ø ⁄ø«◊¡≈¬∆ Á∆ √Ê≈ÍÂ∆ ¡Â∂ Ïπ«¡≈¬∆ Á∂ ı≈ÂÓ∂
Ò¬∆ ÚÂ∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ÙÃ∆ ≈Ó ⁄øÁ ‹∆ ’ØÒ ¿∞È∑ª «ÁȪ «Úº⁄ Ï‘π ‘∆ ıÂÈ≈’ ‘«Ê¡≈ √È, Íø± ¿∞È∑ª È∂ ¡≈͉∂ «¬È∑ª
‘«Ê¡≈ª Á∆ ˆÒ ÚÂØ∫ È‘∆∫ √∆ ’∆Â∆Õ ‹ÁØ∫ ’Á∂ Ú∆ ¿∞È∑ª È∂ ¡≈͉∂ ‘«Ê¡≈ ⁄Ò≈¬∂ √È, ¿∞È∑ª Á∂ ¡ÓÒ «Íº¤Ø∫ √«Â
È∂’∆ «È¡≈¬∂ Á∆ √Ê≈ÍÂ∆ ‘∆ ‘πøÁ∆ ‘∆ Â∂ ˜πÒÓ Â∂ ˜≈ÒÓ Á≈ ¡≥ ‘Ø«¬¡≈ √∆Õ «¬‘ «¬º’ ¡«‹‘∆ «√µ«÷¡≈ ‘À, «‹‘Û∆ ‘
√Ó∂∫ Á∂ ≈«‹¡ª Ó‘≈≈«‹¡ª ˘ √Ú∆’≈ ’ ÒÀ‰∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘ÀÕ ‹Ø ≈‹≈ ‹ª ≈‹ «¬√ «ÈÔÓ Á∆ ¿∞¶ÿ‰≈ ’Á≈ ‘À - √º⁄Óπº⁄
«¬√ «Úº⁄ ÒØ’-«‘ºÂ Â∂ √πµ«÷¡≈ È‘∆∫ ‘πøÁ∆Õ ÙÃ∆ ≈Ó ÍÃÌ» Á∂ ¡ÚÂ≈ √ÈÕ ÙÃ∆ «¥ÙÈ ‹∆ ¿∞È∑ª ˘ ‘Ó∂Ù≈ ¡≈͉∂ ¡≥◊ √ø◊
√ÓfiÁ∂ ‘ÈÕ Óº¤∆¡ª «Úº⁄Ø∫ √Ì ÂØ∫ ÚË∆¡≈ Ù’Â∆Ù≈Ò∆ Óº¤∆ Óº’ ‘À, «‹√ ˘ Ù≈’ Óº¤∆ ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ «¬√ È∂ Ú∆ ÍÃÌ» Á∆
Ïë‘Ó≥‚∆ Ù’Â∆ ÂØ∫ Â≈’ ÍÃ≈Í ’∆Â∆ ‘ÀÕ «¬‘ Óº¤∆ ¡≈͉∂ ¡≈Í ÍÃÌ» Á∆ ÙØÌ≈ Á≈ ÍÃÁÙÈ ’Á∆ ‘ÀÕ ◊ø◊≈ ˘ ‹≈‘ÈÚ∆
’«‘øÁ∂ ‘È, «’¿∞∫«’ ◊ø◊≈ ‹≈‘ȱ «Ù∆ Á∆ ÍπºÂ∆ ‘ÀÕ ‹ÁØ∫ «Ù∆ Ì≈◊∆Ê ◊ø◊≈ Á≈ Ó≈◊ ÁÙÈ ’ ‘∂ √È, ¿∞√ È∂ «Ù∆
‹≈‘ȱ Á∂ ÏÒ∆Á≈È Ú≈Ò∂ ÷∂ª ˘ Í≈‰∆ È≈Ò Ì «ÁºÂ≈ √∆Õ «‹√ ˘ Ú∂÷ ’∂ «Ù∆ ‹≈‘˘ ’ØëË ‘Ø «◊¡≈ √∆ Â∂ √≈≈ Í≈‰∆
Í∆ «◊¡≈ √∆, Íø± «Ù∆ Ì≈◊∆Ê Á∆ Ô≈⁄È≈ ¿∞µÍ ¿∞√ È∂ Á«¡≈ ˘ ¡≈͉∂ ’øÈ «Úº⁄Ø∫ «È’Ò‰ Á∆ ¡≈«◊¡≈ Á∂ «ÁºÂ∆
√∆Õ «¬√ Â∑ª ◊ø◊≈ ˘ ‹≈‘ÈÚ∆ «’‘≈ ‹≈‰ Òº◊≈Õ Á«¡≈Úª «Úº⁄Ø∫ ◊ø◊≈ √Ì ÂØ∫ Í«ÚºÂ Á«¡≈ ‘ÀÕ «¬√ Á∂ Í≈‰∆ ˘ ‹∂’
ÏØÂÒª «Úº⁄ Ì ’∂ º÷ Ò¬∆¬∂ - Ï‘π √Ó∂∫ º’ ı≈Ï È‘∆∫ ‘πøÁ≈Õ «¬‘ ◊ø◊≈ «ÙÚ‹∆ Á∂ «√ ”⁄Ø∫ «È’Ò∆ Ó≥È∆ ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ
«¬√ Á∂ «’È≈∂ ¡È∂’ª «Ù∆¡ª ÓπÈ∆¡ª È∂ Â͵«√¡≈ ’∆Â∆ ‘ÀÕ «¬‘ √≈Ë’ª Ò¬∆ ÍÃÌ≈ÚÙ≈Ò∆ Í∂ÃÈ≈ ωÁ∆ ‘∆ ‘ÀÕ ◊ø◊≈
ÍÃÌ» Á∆ ÙØÌ≈ Ù’Â∆ Â∂ Ú«‚¡≈¬∆ Á≈ «‹¿∞∫Á≈ ‹≈◊Á≈ ÍÃÂ∆’ ‘ÀÕ
n n n
A@.CB ÙÒØ’ :
‚ªÊ¸áÊÊ◊˜ •ÊÁŒ— •ã× ø, ◊äÿ◊˜ ø ∞fl •„U◊˜ •¡È¸Ÿ– •äÿÊà◊-ÁfllÊ ÁfllÊŸÊ◊˜, flÊŒ— ¬˝-flŒ˜-•ÃÊ◊˜ •„U◊˜H
√©◊≈‰≈Ó© ¡≈«Á‘ ¡≥‘ ⁄, ÓË©ÔÓ© ⁄ ¬∂Ú ¡‘Ó© ¡©‹πÈÕ
¡Ë©Ô≈Â©Ó «Ú«Á©Ô©≈ «Ú«Á©Ô©≈È≈Ó©, Ú≈Á‘ ÍÃÚÁ© ¡Â≈Ó© ¡‘Ó©®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- √©◊≈‰≈Ó© : ⁄È≈Úª «Úº⁄Ø∫Õ ¡≈«Á‘ : ¡≈«Á, ¡≈øÌÕ ¡≥‘ : ¡≥ÂÕ ⁄ : ¡Â∂Õ ÓË©ÔÓ : ÓºË,
«Ú⁄’≈Õ ¬∂Ú : Ì∆Õ ¡‘Ó© : ÓÀ∫Õ ¡‹È : ‘∂ ¡‹ÈÕ ¡Ë©Ô≈Â©Ó «Ú«Á©Ô©≈ : √ÚÀ Á≈ «Ú«◊¡≈ÈÕ «Ú«Á©Ô©≈È≈Ó© : «Ú«◊¡≈Ȫ
«Úº⁄Ø∫Õ Ú≈Á‘ : Â’Õ ÍÃÚÁ©¡Â≈Ó© : Ú≈Á «ÚÚ≈Áª «Úº⁄Ø∫Õ ¡‘Ó© : ÓÀ∫Õ
0 ÙÒØ’≈Ê :- ‘∂ ¡‹È! «√ë١ª Á≈ ¡≈«Á ¡≥ Â∂ ÓºË ÓÀ∫ ‘∆ ‘ªÕ ÓÀ∫ «Ú«Á¡≈Úª «Úº⁄Ø∫ ¡«Ë¡≈ÂÓ’ «Ú«Á¡≈
‘ª ¡Â∂ Ú≈Á «ÚÚ≈Áª Á≈ Ú≈Á ‘ªÕ
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- 0 √©◊≈‰≈Ó© ¡≈«Á‘ ¡≥ ⁄, ÓË©Ô©Ó© ⁄ ¬∂Ú ¡‘Ó© ¡©‹πÈ = «‹ßÈ∂ Ú∆ √◊ Â∂ Ó‘ª√◊
‘πøÁ∂ ‘È, «‹øÈ∆ Ú∆ ÍÃ≈‰∆¡ª Á∆ ¿∞ÂÍÂ∆ ‘πøÁ∆ ‘ÀÕ ¿∞È∑ª Á∂ ¡≈«Á ÓË Â∂ ¡≥ «Úº⁄ ÓÀ∫ «‘øÁ≈ ‘ªÕ √Ì ’∞ºfi Ú≈√πÁ∂Ú ‘∆ ‘ÀÕ
ÍÃ≈‰∆¡ª ˘ Á∂÷ ’∂ Ì◊Ú≈È Ô≈Á ¡≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ 0 ¡Ë©Ô≈Â©Ó «Ú«Á©©Ô©≈ «ÚÁ©Ô≈ È≈Ó© - «‹√ «Ú«Á¡≈ ÂØ∫ ÓÈ∞º÷ Á≈
’«Ò¡≈‰ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘À, ¿∞‘ ¡«Ë¡≈ÂÓ «Ú«Á¡≈ ‘ÀÕ 0 ¡«Ë¡≈ÂÓ Â∂ ≈‹ «Ú«Á¡≈ «Úº⁄ ¡≥Â ‘À, ¡«Ë¡≈ÂÓ «Ú«Á¡≈
«Úº⁄ «È◊π‰ √»Í Á∆ Óπº÷Â≈ ‘πøÁ∆ ‘À Â∂ ≈‹ «Ú«Á¡≈ «Úº⁄ √π◊π‰ √»Í Á∆Õ √ø√≈ Á≈ ¡Ì≈Ú ’’∂ «È◊π‰ ÍÓ≈ÂÓ≈
˘ ‹≈‰È≈, ¡«Ë¡≈ÂÓ «Ú«Á¡≈ ‘ÀÕ √≈∂ Á∂Ù ’≈Ò, Ú√± «Ú¡’Â∆ ‘≈Ò≈ ÿ‡È≈ ¡≈«Á «Úº⁄ «Ú¡≈Í’ »Í ÂØ∫ «È©Ô
«ÈøÂ «‘‰ Ú≈Ò∂ √◊π‰ ÍÓ≈ÂÓ≈ ˘ ‹≈‰È≈, ≈‹-«Ú«Á¡≈ ‘ÀÕ √ø√≈ Á∆¡ª Ì≈Ú∂∫ «’øÈ∆¡ª «Ú«Á¡≈Úª ÍÛ∑ Ò¬∆¡ª ‹≈‰,
«Î Ú∆ ÍÛ∑È≈ Ï≈’∆ «‘øÁ≈ ‘ÀÕ ¡«Ë¡≈ÂÓ-«Ú«Á¡≈ ÍÃ≈Í ’ ÒÀ‰ «Íº¤Ø∫ Ï≈’∆ ÍÛ∑È≈ ’º∞fi È‘∆∫ «‘øÁ≈Õ 0 Ú≈Á‘ ÍÃÚÁπ
¡Â≈Ó© ¡‘Ó© - ¡≈Í√ «Úº⁄ ‹Ø Ù≈√Â≈Ê ’∆Â≈ ‹ªÁ≈ ‘À, ¿∞‘ «ÂøÈ Â∑ª Á≈ ‘πøÁ≈ ‘ÀÕ A≤ ‹ÒÍ - Ô∞’Â∆ Â∂ ÍÔπ’Â∆
ÂØ∫ ¡≈͉∂ ͺ÷ Á≈ Ó≥‚‰ Â∂ Á»‹∂ ͺ÷ Á≈ Ó≥‚È ¡ÊÚ≈ Á»‹∂ ͺ÷ Á∆ ‘≈ ’È Á∆ Ì≈ÚÈ≈ È≈Ò Ù≈√Â≈Ê ’∆Â≈ ‹ªÁ≈
‘À, «¬√ ˘ ‹Ò©Í ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ B. «Úº‰©‚≈ - ¡≈͉≈ ’ج∆ Ú∆ ͺ÷ È≈ º÷ ’∂ ’∂ÚÒ Á»‹∂ ͺ÷ Á≈ ÷≥‚‰ ‘∆ ÷≥‚‰ ’È
Ú≈√Â∂ ‹Ø Ù≈√Â≈Ê ’∆Â≈ ‹ªÁ≈ ‘À, ¿∞√ ˘ «ÚºÂ‰©Â≈ ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ C. Ú≈Á = «ÏȪ «’√∂ Í÷Í≈ Á∂, ’∂ÚÒ ÂºÂÚ «È‰≈
Ú≈√Â∂, ¡≈Í√ «Ú⁄∆∫ ‹Ø Ù≈√Â≈Ê («Ú⁄≈ «Ú«ÈÓÔ) ’∆Â≈ ‹ªÁ≈ ‘À, ¿∞√ ˘ Ú≈Á’ ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- «¬√ ¡«Ë¡≈«¬ Á∂ Ú∆‘Ú∂∫ ÙÒØ’ «Úº⁄ ÍÃÌ» ÎÓ≈¿∞∫Á∂ ‘È «’ ¿∞‘ ‘∆ «¬√ Ïë‘Ó≥‚ Á≈ ¡≈«Á ÓË
Â∂ ¡≥ ‘ÀÕ «¬√ ÙÒØ’ «Úº⁄ Ú∆ ÍÃÌ» Á≈ ’«‘‰≈ ‘À «’ ºª Ò¬∆ ÓÀ∫ ¡≈øÌ ÓºË Â∂ ¡≥ ‘ªÕ √ØÈ∂ ˘ ‹∂Ú ω≈¿∞‰ √Ó∂∫,
„≈Ò‰ √Ó∂∫ ’∂ÚÒ √ØÈ≈ ‘∆ «‘øÁ≈ ‘ÀÕ ¬∂√∂ Â∑ª ¬∆Ù ¬∂Ù «ÙÃÙ‡∆ Á≈ Ó»Ò ‘À, Ì≈Ú∂∫ ¿∞‘ ¡≈͉∂ ¡≈Í ˘ √≈‘Ó‰∂ ¡Íú÷
‹ª ÍÃÂ÷ »Í «Úº⁄ Í∂Ù ’ «‘≈ ‘ÀÕ √ÚÀ-«Ú«◊¡≈È ˘ ÏÃ‘Ó «◊¡≈È/«Ú«Á¡≈ ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ ‹ÁØ∫ ÏÃ‘Ó Á≈ «◊¡≈È ‘Ø ‹ªÁ≈
‘À, ¡«◊¡≈ÈÂ≈ Á» ‘Ø ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ ‹ÈÓ ÓÈ Á∆ Ó≈«¬¡≈ ¡ÒØÍ ‘Ø ‹ªÁ∆ ‘À, Â∂ √≈∆¡ª ¿∞ÒfiȪ, √Óµ«√¡≈Úª ‘ºÒ ‘Ø ‹ªÁ∆¡ª
‘ÈÕ ÏÃ‘Ó Á≈ «◊¡≈Â≈ ÏÃ‘Ó Ï‰ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ÏÃ‘Ó «◊¡≈È ÂØ∫ ÙÃ∂Ù· ‘Ø ’ج∆ «◊¡≈È È‘∆∫ ‘ÀÕ ÍÃÌ» Ú∆ ¡≈Í ¡≈ÂÓ «Ú«Á¡≈
«Úº⁄ «Ï≈‹Ó≈È ‘ÀÕ ¡√Ò∆¡Â ¡Â∂ ¡√Ò∆¡Â ‘∆‰Â≈ Á∂ «Úº⁄ ¡≥Â ’È Ò¬∆ Â’ Á≈ Ï‘π ÔØ◊Á≈È ‘ÀÕ «‹√ È≈Ò
√«Â¡≈√«Â Á≈ ÍÂ≈ Òº◊Á≈ ‘ÀÕ ‹∂’ ÓÈ «Úº⁄Ø∫ Ùø’≈, ͺ÷Í≈ Â∂ ¡√ºÍÙ‡Â≈ ’º„ «ÁºÂ∆ ‹≈Ú∂ ª √«Â √≈‘Ó‰∂ ¡≈ ‹ªÁ≈
‘ÀÕ ÙπºË Â’ ‘∆ ÍÃÌ» Á∆ ÙØÌ≈ ‘À Â∂ ÍÃÌ» Á∆ Á∂‰ ‘ÀÕ ÙÃ∆ ≈Ó≈ «¥ÙÈ≈ Á∂ ÙÏÁª «Úº⁄, “«¬º’ ˘ √ÓfiØ, «¬‘Ø ‘ Ú√± Á≈
Ó»Ò ‘À, ‹Û∑ ‘ÀÕ «Î √º⁄≈¬∆ Â∞‘≈‚∂ √≈‘Ó‰∂ ¡≈ ‹≈Ú∂◊∆Õ Í«‘Òª «¬º’ ÈßÏ «Ò÷Ø, «Î ¿∞√ Á∂ È≈Ò «√¯ ‹ØÛÁ∂ ‹≈ÚØ, «Î
«√¯ Á≈ Ú∆ ÓπºÒ ÍÀ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ‹∂’ «¬’ºÒ∆ «√¯ «Ò÷∆¬∂, ¿∞√ Á≈ ’ج∆ ÓπºÒ È‘∆∫ ‘ÀÕ «¬º’ ÈßÏ ÂØ∫ «ÏȪ, «√¯ ÓπºÒ‘∆‰
‘ÀÕ ¬∂√∂ Â∑ª ‹◊ «Úº⁄ ÚË∂∂ ÒØ’ «¬º’ ÈßÏ È≈Ò Òº◊ ’∂ ¡≈͉≈ ÓπºÒ ÓπÒª’‰ ’Ú≈¿∞∫Á∂ ‘ÈÕ ¬∆ÙÚ ÈßÏ «¬º’ ‘ÀÕ
«¬‘ ‹◊ Â∂ «¬√ «Úº⁄ «‘øÁ∂ ‹∆Ú «√¯ Úª◊ ‘ÈÕ ¬∆ÙÚ È≈Ò Òº◊ ’∂ ‘∆ ‹∆Úª Á≈ ÓπºÒ ÍÀ∫Á≈ ‘ÀÕ”
n n n
A@.CC ÙÒØ’ :
•-ˇÊ⁄UÊáÊÊ◊˜ •∑§Ê⁄U— •‚˜-Á◊, mãm— ‚Ê◊ÊÁ∑§Sÿ ø– •„U◊˜ ∞fl •-ˇÊÿ— ∑§Ê‹—, œÊÃÊ •„U◊˜ ÁflE×-◊Èπ—H
¡’Ù©≈‰Ó© ¡’≈‘ ¡√©«Ó, ÁÚøÁ‘ √≈Ó≈«√’√©Ô ⁄Õ
¡‘Ó© ¬∂Ú ¡’©Ù©Ô‘ ’≈Ò‘, Ë≈Â≈ ¡‘Ó© «ÚÙÚ‘ Óπ÷‘®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- ¡’©Ù©≈‰Ó© : ¡º÷ª «Úº⁄Ø∫Õ ¡’≈‘ : ¡’≈Õ ¡√©«Ó : ÓÀ∫Õ ÁÚøÁ‘ : Á»‘∂Õ √≈Ó≈ «√’√©Ô :
√≈∂ √øÔ∞’ª Â∂ √øË∆¡ª «Úº⁄Ø∫Õ ⁄ : ¡Â∂Õ ¡‘Ó© : ÓÀ∫Õ ¬∂Ú : √º⁄Óπº⁄Õ ¡’ÙÃÔ‘ : √Á∆Ú∆ È≈ ıÂÓ ‘؉ Ú≈Ò≈Õ ’≈Ò‘ : ’≈ÒÕ
Ë≈Â≈ : «ÚË≈Â≈ ÁÚ≈√≈˜Õ ¡‘Ó© : ÓÀ∫Õ «ÚÙÚ‘ Óπ÷‘ : Ï‘π «⁄‘∂Õ
0 ÙÒØ’≈Ê :- ÓÀ∫ ¡º÷ª «Úº⁄Ø∫ ¡≈’≈ ‘ªÕ √≈∂ √øÔ∞’ª Â∂ √øË∆¡ª «Úµ⁄Ø∫ ÁÚøÁ √øË∆ ÁÚøÁ √øÔ∞’ ‘ªÕ ÓÀ∫ ‘∆
√º⁄Óπº⁄ √Á∆Ú∆ È≈ ıÂÓ ‘؉ Ú≈Ò≈ ’≈Ò ‘ªÕ ¡ÊÚ≈ Ó‘≈’≈Ò ‘ªÕ ÓÀ∫ «ÚÙÚÂØ‘ Óπº÷‘ ‘ª (√≈∂ Í≈«√¡ª ÚºÒ «⁄‘∂ º÷‰
Ú≈Ò≈) ÓÀ∫ Ú∆ √≈«¡ª ˘ Ë≈‰ ’È Ú≈Ò≈ ‘ª, «ÚË≈Â≈ ‘ªÕ ÓÀ∫ ‘∆ √ø√≈ Á∂ ’Ó ÎÒª Á≈ «ÚË≈È ’È Ú≈Ò≈ ‘ªÕ (¬∆ÙÚ
Ի)
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- ¡’©Ù©≈‰≈Ó© ¡’≈‘ ¡√©«Ó = ÚÈÓ≈Ò≈ «Úº⁄ √Ì ÂØ∫ Í«‘Ò≈ ¡≈’≈ ¡≈¿∞∫Á≈ ‘ÀÕ √Ú
Â∂ «Ú¡ø‹ÈÕ ÁØÚª «Úº⁄Ø∫ ¡≈’≈ Óπº÷ ‘À Õ ¡≈’≈ ÂØ∫ «ÏȪ «Ú¡≥‹Èª Á≈ ¿∞⁄≈‰ È‘∆∫ ‘πøÁ≈Õ «¬√ Ò¬∆ ¡≈’≈ ˘ Ì◊Ú≈È
È∂ ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆ Ó≥«È¡≈ ‘ÀÕ 0 ÁÚøÁ‘ √≈Ó≈«√’√©Ô ⁄ = «‹√ È≈Ò Á∂ ‹ª ÁØ ÂØ∫ ÚºË ÙÏÁª ˘ «ÓÒ≈ ’∂ «¬º’ ÙÏÁ
ωÁ≈ ‘ÀÕ ¿∞√ ˘ √Ó≈√ ’«‘øÁ∂ ‘ªÕ √Ó≈√ ’¬∆ Â∑ª Á∂ ‘πøÁ∂ ‘ÈÕ ¿∞È∑ª «Úº⁄ ¡Ú©ÔÔ∆ Ì≈Ú, ©ŒÍπÙ Ï‘π ÏÃ∆«‘, ¡Â∂ ÁÚøÁ
«¬‘ ⁄≈ Óπº÷ ‘ÈÕ ÁØ ÙÏÁª Á∂ √Ó≈√ «Úº⁄ ‹∂ Í«‘Ò≈ ÙÏÁ ÍÃË≈ÈÂ≈ º÷Á≈ ‘À ª «¬√˘ ¡Ú©ÔÔ∆ Ì≈Ú √Ó≈√ ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ
‹∂ ¡º◊∂ Á≈ ÙÏÁ ÍË≈ÈÂ≈ º÷Á≈ ‘À ª ¿∞√ ˘ ÏÃ∆«‘√Ó≈√ ’«‘ø∂Á∂ ‘ª, ‹∂ ¡º◊∂ Á∂ ÙÏÁ ÍË≈ÈÂ≈ º÷Á∂ ‘È Âª, ¿∞‘ Á∂Ú
√Ó≈√ ‘πøÁ≈ ‘ÀÕ «¬√ √Ó≈√ «Úº⁄ ÁØÚ∂∫ ÙÏÁª Á∂ ¡ʪ È≈Ò Ì◊Ú≈È «¬√ ˘ «ÚÌ»Â∆ ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ 0 ¡‘Ó© ¬∂Ú ¡’Ù©Ô‘
’≈Ò‘ - «‹√ ’≈Ò Á≈ «’Ë∂ Ú∆ ’ÙÔ È‘∆∫ ‘πøÁ≈, «‹‘Û≈ ‘Ó∂Ù≈ ’≈Ò≈Â∆ ‘ÀÕ ¡È≈«Á ¡ÈßÈ©Â »Í ‘À, ¿∞‘ ’≈Ò Ì◊Ú≈È
¡≈Í ‘ÀÕ 0 Ë≈Â≈ ¡‘Ó© «ÚÙÚ‘ Óπ÷‘ - √≈«¡ª Í≈«√¡ª ÚºÒ Óπº÷ ‘؉ ’≈È, Ì◊Ú≈È Á∆ «ÁzÙ‡∆ Ì◊Ú≈È ÚºÒ ‹ªÁ∆
‘ÀÕ Ì◊Ú≈È √© Á≈ Í≈Ò‰ ÍØÙ‰ ’È √Ó∂∫ √≈«¡ª È≈Ò «ÓÂÂ≈ È≈Ò «‘øÁ∂ ‘ÈÕ √Ì ˘ √πº÷ «ÓÒÁ≈ ‘ÀÕ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- ÏÃ‘Ó ¡ÍÃÂ÷ Ú∆ ‘À ÍÃÂ÷ Ú∆Õ «È◊π‰ Â∂ ◊π‰ Ú∆ ‘ÀÕ ÏÃ‘Ó Á∂ ¡È∂’≈ √»Í ‘ÈÕ ¿∞‘ È≈Á ÏÑÓ
Ú∆ ‘ÀÕ «¬‘ ‹◊Â, ËπÈ∆ ÔÊ≈Ê Á∆ √øÍ»‰ ¡«Ì-«Ú¡’Â∆ ‘ÀÕ √ø√≈ Á∆ ‹Ø Ú√± ‘πøÁ∆ ‘À ¿∞√ ˘ ÍÁ≈Ê «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘À,
«‹√ Á∂ ¡Ê ‘È, ÙÏÁ Â∂ ¿∞√ Á∂ ¡ÊÕ «¬√ Ïë‘Ó≥‚ «Úº⁄ ËπÈ∆ Á∆ «¬’»ÍÂ≈ Á≈ ‹ØÛ ˙Ó ‘ÀÕ «¬√ √≈∆ ¡Úº√Ê≈ Á≈
«¬º’Ø √≈ªÙ «¬‘Ø ˙Ó ÙÏÁ ‘ÀÕ «¬√ ÂØ∫ ‘∆ ¡º◊∂ ‘Ø ÙÏÁª Á≈ »Í ωÁ≈ ‘ÀÕ √≈∆¡ª Ì≈Ù≈Úª «Úº⁄ (˙) ÙÏÁ Í«‘Ò∆ ËπÈ∆
‘ÀÕ «¬√ Á≈ √øÏøË «√ºË≈ ÏÃ‘Ó È≈Ò ‘ÀÕ √ø√«¥Â Ì≈Ù≈ «Úº⁄ √øÔ∞’ ÙÏÁª Ò¬∆ «ÚÙ∂Ù «ÈÔÓ ‘ÈÕ ‹ÁØ∫ «¬È∑ª Á∆ √øË∆ ’Á∂
‘ª ª ÁØ ÙÏÁª ˘ ‹ØÛÁ∂ ‘ª - ‹Ø ÁØÚª Á∂ ¡Ê «¬º’ √Ó≈È ‘؉ Â∂ ÁØÚª Á∆ Ó‘ºÂÂ≈ «¬º’Ø «‹‘∆ ‘ØÚ∂ - ¿∞È∑ª ˘ ÁÚøÁ,
Á»‘∂ ÙÏÁ ’«‘øÁ∂ ‘ªÕ «‹Ú∂∫ ≈Ó≈-«¥ÙÈ≈ Á∂ ÙÏÁ ‘È, “ÁØÚª Á∆ ¡≈͉∆ ¡≈͉∆ Ó‘ºÂÂ≈ ‘À, ÁØÚª Á≈ ¡≈͉≈ ¡≈͉≈
«Ú¡’«ÂºÂÚ ‘ÀÕ «¬º’ ÍÒ «¬º’ ÿ≥‡≈, «¬º’ «ÁÈ, «¬º’ √≈Ò √Ó∂∫ Á∆ Úø‚ ‘À, ¬∂√∂ Â∑ª «¬È∑ª Á≈ ¡≈øÌ Â∂ ¡≥ Ú∆ √Á∆Ú∆
‘πøÁ≈ ‘ÀÕ Í √Ó∂∫ Á≈ È≈ ’ج∆ ¡≈øÌ ‘À, È≈ ¡≥ ‘ÀÕ √Ó∂∫ ˘ ¬∂√∂ Ò¬∆ Ó‘≈-’≈Ò «’‘≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ Á»‹∂ ÙÏÁª «Úº⁄ √Óª ‘∆
¬∆ÙÚ ‘ÀÕ ÍÃÌ» ¡≈͉∂ ¡≈Í «Ú«ÚË ‘À, Ï‘π-»Íª Ú≈Ò≈ ‘ÀÕ ¡√ø÷≈ ‹∆Úª «Úº⁄ ‘ÀÕ ‘ ‹∆Ú ¡≈͉∂ ¡≈͉∂ ’Ó-ÎÒ ˘
ÌØ◊ «‘≈ ‘ÀÕ ¬∂√∂ ’≈È ’’∂ ÍÃÌ» «ÚË≈Â≈ ‘ÀÕ ÍÃÌ» «’¿∞∫«’ ‘ √Ó∂∫ ‘ ʪ, ¡√ø÷ª ‹∆Úª «Úº⁄ ‘À, «¬√ Ò¬∆ ÍÃÌ» ˘ Ï‘π
«⁄‘«¡ª Ú≈Ò≈ ’«‘øÁ∂ ‘ªÕ Íë¥Â∆ «Úº⁄ ÍÃÌ» Á∂ ¬∂√ »Í Á∂ ÁÙÈ ’∆Â∂ ‹≈ √’Á∂ ‘ÈÕ Íë¥Â∆ Á∂ ‘ »Í ‘ ø◊ «Úº⁄
ÍÃÌ» ÍÃ’≈ÙÓ≈È ‘ÀÕ
n n n
A@.CD ÙÒØ’ :
◊ÎàÿÈ— ‚fl¸-„U⁄U— ø •„U◊˜, ©UŒ˜-÷fl— ø ÷˜fl-ßcÿÃÊ◊˜– ∑§ËÁø— üÊË— flÊ∑˜§ ø ŸÊ⁄UËáÊÊ◊˜, S◊ÍÁ× ◊œÊ œÎÁ× ˇÊ◊ÊH
ÓéÔ∞‘ √©Ú‘‘ ⁄ ¡‘Ó©, ¿∞Á©ÌÚ‘ ⁄ ÌÚ©«¬ÙI©ÔÂ≈Ó©Õ
’∆©Â∆‘ ÙÃ∆‘ Ú≈’© ⁄ È≈∆‰≈Ó©, √Óë‘ Ó∂Ë≈ Ëë‘ ’©Ù©Ó≈®
0 ÙÒØ’ ¡Ê :- ÓÃÂÔ∞‘ : ÓΩÂÕ √©Ú‘‘ : √≈≈ «È◊Ò ‹≈‰≈, ÏÏ≈Á ’È≈Õ ⁄ : ¡Â∂Õ ¡‘Ó© : ÓÀ∫Õ ¿∞Á©ÌÚ‘
: ÷πÙ‘≈Ò∆Õ ÌÚ©«¬ÙI©ÔÂ≈Ó© : ¿∞‘ «‹È∑ª È∂ Ì«Úº÷ «Úº⁄ ÷πÙ‘≈Ò ‘؉≈ ‘ÀÕ ’∆©Â∆‘ : Íë√ºË∆Õ ÙÃ∆‘ : ÷πÙ‘≈Ò∆Õ Ú≈’© : Ì≈ÙÈÕ
⁄ : ¡Â∂Õ È≈∆‰≈Ó© : «¬√Â∆ Á≈Õ √Óë‘ : Ô≈Á «√ÓÃÂ∆Õ Ó∂Ë≈ : ÏπºË∆Õ Ëë‘ : ͺ’≈Í‰Õ ’©Ù©Ó≈ : Óπ¡≈¯∆È≈Ó≈Õ
0 ÙÒØ’≈Ê :- ÓÀ∫ √Ì ’∞fi ‘È Ú≈Ò≈ ‘ª ¡Â∂ Ì«Úº÷ «Úº⁄ ¿∞ÂÍÈ ‘؉ Ú≈«Ò¡ª Á∆ ¿∞ÂÍÂ∆ Á≈ ’≈È ‘ªÕ
ÓÀ∫ «¬√Â∆¡ª «Úº⁄ ’∆Â∆, ÙÃ∆ Ú≈’ «√ÓÃÂ∆, Ó∂Ë≈ (ÏπºË∆) Ëë (Í«’¡≈¬∆) ¡Â∂ ’©Ù©Ó≈ (Óπ¡≈Î∆È≈Ó≈) ‘ªÕ
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- 0 ÓéÔ∞‘ √©Ú‘‘ ⁄ ¡‘Ó© - ÓΩ «Úº⁄ ‘‰ ’È Á∆ ¡«‹‘∆ «ÚÒº÷‰ √ÓºÊ≈ ‘À «’
ÓΩ Á∂ «Íº¤Ø∫ ¬∂ÊØ∫ Á∆ Ô≈Á Ú∆ È‘∆∫ «‘øÁ∆Õ √Ì ’∞ºfi ¡Í‘à‘Ø ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ Ú≈√«ڒ «Úº⁄ «¬‘ √ÓºÊ Ô≈«ÓàÁ∆ È‘∆∫
‘ÀÕ ÏÒ«’ ÓΩ Á∆ «¬‘ √ÓºÊ≈ È‘∆∫ ‘ÀÕ «¬È∑ª ÁØÚª ˘ ÙÃ∆ ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ 0 «‹√ Ï≈‰∆ ˘ Ë≈‰ ’È È≈Ò √ø√≈ «Úº⁄ ÔÙ
ÍëÂÙ·≈ ‘πøÁ∆ ‘À, «‹√ ’’∂ «Ú¡’Â∆ Í≥«‚ «ÚÁÚ≈È ¡÷Ú≈¿∞∫Á≈ ‘ÀÕ ¿∞√ ˘ Ú≈’© ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ 0 Íπ≈‰∆ √π‰∆ √Ófi∆
◊ºÒ Á∆ Ô≈Á ¡≈¿∞‰ Á∆ Íë¥Â∆ “√«ÓÃÂ∆” ‘ÀÕ 0 ÏπºË∆ Á∆ ‹Ø √Ê≈¬∆ »Í ÂØ∫ Ë≈‰ ’È Á∆ Ù’Â∆ ‘À, «‹√ Ù’Â∆ È≈Ò
«Ú«Á¡≈ ·∆’ Â∑ª È≈Ò Ô≈Á «‘øÁ∆ ‘À ¿∞√ Á≈ Ȫ Ó∂ÿ≈ ‘ÀÕ 0 ÓÈ∞º÷ ˘ ¡≈͉∂ «√˪ Ó≈ÈÂ≈ ¡≈«Á ”Â∂ ‚‡∂ «‘‰ Â∂
¿∞√ ÂØ∫ ¬∂Ë ¿∞Ë È≈ ‘؉ Á∆ Ù’Â∆ Á≈ Ȫ ËÃÂ∆ ‘ÀÕ 0 ’πÙπÓ≈ (Óπ¡≈¯ ’È≈) Á»‹≈ ’ج∆ «ÏȪ ’≈È ¡Í≈Ë ’∂ ª
¡≈͉∂ «Úº⁄ Áø‚ Á∂‰ Á∆ Ù’Â∆ ‘؉ ”Â∂ Ú∆ Áø‚ È≈ Á∂‰≈, ¿∞√ ˘ ÒØ’ ÍÃÒØ’ «Úº⁄ «’Ë∂ Ú∆ ¿∞√ Á∂ ¡Í≈Ë Á≈ Áø‚
È≈ Á∂‰≈ - «¬√ Â∑ª Á∂ Ì≈Ú º÷Á∂ ‘ج∂ ¿∞√ ˘ Óπ¡≈¯ ’ Á∂‰≈ - ’πÙπÓ≈ (Óπ¡≈¯∆) ‘ÀÕ 0 ’∆Â∆, ÙÃ∆ Â∂ Ú≈’© - «¬‘ ÍÃ≈‰∆¡ª
Á∂ Ï≈‘ Á∆¡ª ÍÃ◊‡ ‘؉ Ú≈Ò∆¡ª «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª ‘È ¡Â∂ √«ÓÃÂ∆, Ó∂ÿ≈, ËÃÂ∆ Â∂ ’πÙπÓ≈ - «¬‘ ⁄≈ «’«¡≈Úª ÍÃ≈‰∆¡ª
Á∂ ¡≥Á Á∆¡ª «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª ‘ÈÕ «¬È∑ª √ºÂª «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª ˘ Ì◊Ú≈È È∂ ¡≈͉∆¡ª «ÚÌ»Â∆¡ª «’‘≈ ‘ÀÕ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- ‹∆ÚÈ ÓΩÂ, ‘Ø∫Á Á∂ «√ºË∂ Íπº·∂ ÁØ Í≈√∂ ‘ÈÕ ‹Ø ÍÀÁ≈ ‘πøÁ≈ ‘À, ¿∞√ È∂ «¬º’ «ÁÈ ÓÈ≈ ˜» ‘ÀÕ ÍÃÌ»
¡«‹‘∆ Ù’Â∆ ‘À, ‹Ø ⁄Á≈ Ú∆ ‘À ÂÏ≈‘ Ú∆ ’Á≈ ‘ÀÕ «‹Ú∂∫ Ó∆∫‘ ÒÀ∫Á∂ ϺÁÒª ‹ø◊Òª «Úº⁄ ‘«¡≈ÚÒ Â∂ √π‘≈Ú‰∂ ÓΩ√Ó
Á≈ ’≈È Ï‰Á∂ ‘È, ¬∂√∂ Â∑ª ÍÃÌ» Á∆ «Ó‘ √Á’∂ - ÷πÙ‘≈Ò∆ ¿∞È∑ª Á∂ ‹∆ÚÈ «Úº⁄ ¡≈¿∞∫Á∆ ‘À, ‹Ø «¬√ Ò¬∆ ¡≈ÍÁ∂ ¡≈Í
˘ ÔØ◊ ω≈ ÒÀ∫Á∂ ‘ÈÕ Íë√ºË∆, «’√ÓÂ, Ï⁄È Ú≈Â≈Ò≈Í, Ô≈Á «√ÓÃÂ∆, ÏπºË∆, √«ÊÂ≈ ¡Â∂ √«‘‰Ù∆ÒÂ≈ - «¬√Â∆
Á∆¡ª ÷»Ï∆¡ª Ó≥È∆¡ª ◊¬∆¡ª ‘È, «’¿∞∫«’ «¬√Â∆¡ª ’ØÓÒ Ì≈Ú∆ Íë¥Â∆ Á∆¡ª Ó≈Ò’ ‘πøÁ∆¡ª ‘ÈÕ «‹√ «’√∂ «Úº⁄
Ú∆ «¬È∑ª ◊π‰ª Á∆ ÌÓ≈ ‘πøÁ∆ ‘À, √º⁄Óπº⁄ ¿∞È∑ª ÒØ’ª «Úº⁄ ÁÀÚ∆-◊π‰ª Á∆ ÌÓ≈ ‘πøÁ∆ ‘ÀÕ
 n n n
A@.CE ÙÒØ’ :
’΄Uà‚Ê◊ ÃÕÊ ‚ÊêŸÊ◊˜, ªÊÿòÊË ¿U㌂˜-•Ê◊˜ •„U◊˜– ◊Ê‚ÊŸÊ◊˜ ◊ʪ¸‡ÊË·¸— •„U◊˜, ´§ÃÈŸÊ◊˜ ∑ȧ‚È◊-•Ê∑§⁄U—H
ÏÑ©√≈Ó ÂÊ≈ √≈Ó©È≈Ó© ◊≈ÔÂz∆ ¤øÁ √π¡≈Óπ ¡‘Ó©Õ
Ó≈√≈È≈Óπ Ó≈©◊ Ù∆ÙI‘ ¡‘Ó©, ÂπÂπÈ≈Ó© ’∞√πÓ ¡≈’‘®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- ÏÑÂ√≈Ó : Ï≤ÑÂ√Ó≈Õ ÂÊ≈ : Ì∆Õ √≈Ó©È≈Óπ : √≈Ó (Ú∂Á) Á∂ Í»‹≈ ◊∆ÂÕ ◊≈ÔÂz∆ : ◊≈«¬Â∆Õ
¤øÁ√π¡≈Óπ : ¤øÁª «Úº⁄Ø∫Õ ¡‘Óπ : ÓÀ∫Õ Ó≈√≈È≈Óπ : Ó‘∆«È¡ª «Úº⁄Õ Ó≈◊ Ù∆Ù‘ : Ó≈◊ «√Ù≈Õ ¡‘Ó© : ÓÀ∫Õ ÂπÂÈ≈Ó© :
ºÂª «Úº⁄Ø∫Õ ’∞√πÓ≈’‘ : ÎπºÒª Ú≈Ò≈ ÓΩ√ÓÕ
0 ÙÒØ’≈Ê :- ÓÀ∫ √≈ÓÚ∂Á Á∂ Í’‰ª «Úº⁄Ø∫ ÏÑÂÃ√≈Ó Èª Á∂ ÍÃË≈È ÍÃ’‰ Á∆ ¿∞ÂÍÂ∆ Á≈ ’≈È ‘ªÕ ÓÀ∫ «¬√Â∆¡ª
«Úº⁄Ø∫ ’∆Â∆ (’∆Â∆ ¡≈«Á «¬‘ √ºÂ ËÓ Á∆¡ª ÍÂÈ∆¡ª ‘È ¡ÊÚ≈ «¬‘ √ «¬√Â∆ Ú≈⁄’ √Á◊π‰ ‘È, ’∆Â∆ Á∂
È≈Ò ‘Øª Á∂ Ȫ ‘È) Ù∆à Ú≈’©, √ÓëÂ, Ó∂ÿ≈, Ëë ¡Â∂ ’©Ù©Ó≈ ‘ªÕ
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- 0 ÏÑ©√≈Ó ÂÊ≈ √≈Ó©È≈Ó© - √≈ÓÚ∂Á «Úº⁄ ÏÑ©√≈Ó Èª Á≈, «¬º’ ◊∆ ‘ÀÕ «‹√ ≈‘∆∫
«¬øÁÃ»Í ÍÓ∂ÙÚ Á∆ ¿∞√ÂÂ∆ ’∆Â∆ ◊¬∆ ‘ÀÕ ¡«Â≈ÂÃÔ≈◊ «Úº⁄ «¬‘ «¬º’ ÍÃÙÈ √©ÂØÂz ‘ÀÕ √≈ÓÚ∂Á «Úº⁄ √Ì ÂØ∫ Ù∂ÃÙ·
‘؉ Â∂ «¬√ ÏÑ©√≈Ó ˘ Ì◊Ú≈È È∂ ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆ «’‘≈ ‘ÀÕ A@.BB ÙÒØ’ «Úº⁄ Ì◊Ú≈È È∂ Ú∂Áª «Úº⁄Ø∫ √≈ÓÚ∂Á ˘ ¡≈͉∆
«ÚÌ»Â∆ «’‘≈ ‘ÀÕ ¬∂Ê∂ A@.CE ÙÒØ’ «Úº⁄ Ì◊Ú≈È È∂ √≈ÓÚ∂Á «Úº⁄ Ú∆ ÏÑ©Ó√≈Ó ˘ ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆ «’‘≈ ‘ÀÕ 0 ◊≈ÔÂz∆
¤øÁ√© √π¡≈Ó© ¡‘Ó© - Ú∂Áª Á∆¡ª «‹øÈ∆¡ª ¤øÁ ÏºË ⁄È≈Úª ‘È, ¿∞È∑ª «Úº⁄Ø∫ ◊≈«¬Â∆ ˘ ÍÃÓπº÷ √Ê≈È «ÁºÂ≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ
◊≈«¬Â∆ ˘ Ú∂Áª Á∆ ‹ÈÈ∆ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ¬∂√∂ ÂØ∫ Ú∂Á ÍÃ◊‡ ‘ج∂ ‘ÈÕ ◊≈«¬Â∆ «Úº⁄ √»Í, ÍÃ≈ÊÈ≈ Â∂ «Ë¡≈È «ÂøÈ∂
ÍÓ≈ÂÓ≈ Á∂ ‘؉ ’≈È, «¬È∑ª ≈‘∆∫ ÍÓ≈ÂÓ≈ Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ ‘πøÁ∆ ‘ÀÕ «¬√ Ò¬∆ Ì◊Ú≈È ◊≈«¬Â∆ ˘ ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆ Ó≥ÈÁ∂
‘ÈÕ 0 Ó≈√≈È≈Ó© Ó≈©◊ Ù∆Ù‘ ¡‘Ó© - «‹√ ¡≥È ÂØ∫ √øÍ»‰ Í‹≈ «‹¿π∫Á∆ «‘øÁ∆ ‘ÀÕ Ó∆∫‘ ÍÀ‰ Ú≈Ò∂ Ó‘∆È∂ «Úº⁄ ¡≥È
Á∆ ¿∞ÂÍÂ∆ Ó≈◊ √∆Ù Ó‘∆È∂ «Úº⁄ ‘πøÁ∆ ‘ÀÕ ¬∂√∂ Ó‘∆È∂ «Úº⁄ ÈÚ∂∫ ¡≥È ÂØ∫ Ô◊ Á∆ «’«¡≈ ’∆Â∆ ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ Ó‘ªÌ≈Â
’≈Ò «Úº⁄ ÈÚª √≈Ò Ó≈◊ √∆Ù ÂØ∫ ¡≈øÌ ‘πøÁ≈ √∆Õ «¬È∑ª «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª Á∂ ’≈È Ì◊Ú≈È È∂ Ó≈◊ √∆Ù ˘ ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆
«’‘≈ ‘ÀÕ 0 «»È≈Ó© ’∞√Ó ¡≈’©‘, Ï√øÂ-πºÂ πºÂª Á∆ ≈‰∆ ‘À «‹√ πºÂ «Úº⁄ «Ï÷ ÍΩÁ∂ ÏȺ√ÍÂ∆ ÎπºÒ Ú∂Òª ÎÒ ‡«‘’Á∂
‘È, «¬√ πºÂ «Úº⁄ È≈ ÚË∂ ◊Ó∆ ‘πøÁ∆ ‘À È≈ ‘∆ √Á∆ ÚË∂∂ ‘πøÁ∆ ‘ÀÕ «¬√ Ò¬∆ Ì◊Ú≈È È∂ Ï√ø πºÂ ˘ ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆
Ó≥«È¡≈ ‘ÀÕ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- √ø◊∆Â, ÍÃÌ» ˘ «ÓÒ‰ Á≈ «¬º’ √≈ËÈ ‘ÀÕ Ú∂Áª «Úº⁄Ø∫ √≈ÓÚ∂Á ¡«‹‘∂ Í»‹≈ ◊∆ª È≈Ò Ì«¡≈ «Í¡≈
‘À, «‹‘Û∂ √ø◊∆ √πª ¿∞µÍ «ÈË≈« ’∆Â∂ ◊¬∂ ‘ÈÕ «ÙÚ‹∆ ¡Â∂ È≈≈«¬‰ ÁØÚ∂∫ √≈ÓÚ∂Á Á∂ Í»‹≈ ◊∆ª Á∂ Ï‘∞ ÙΩ’∆È
√ÈÕ ≈ÚÈ È∂ «ÙÚ‹∆ Ó‘≈≈‹ ˘ √≈ÓÚ∂Á Á∂ ◊∆ª È≈Ò ‘∆ ÍÃÌ≈«Ú ’∆Â≈ √∆Õ ¬∂√ Ú∂Á «Úº⁄ ÏÑ© √≈Ó «¬º’ ¡«‹‘≈
÷≥‚ ‘À, √Ì ÂØ∫ ¿∞µÂÓ ‘ÀÕ «¬√ ÷≥‚ «Úº⁄ √ø◊∆ Â∂ ◊∆ Á≈ √πÓ∂Ò Á√≈¿∞‰ Á∆¡ª «ÚË∆¡ª Á≈ ¿∞Ò∂÷ ‘ÀÕ ¤øÁ ˘ ’«ÚÂ≈
Á≈ ⁄«ºÂ Ó≥«È¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ Ú∂Áª «Úº⁄ ¡È∂’ª «’√Ó Á∂ ¤øÁ ‘È, «¬È∑ª «Úº⁄Ø∫ ◊≈«¬Â∆ Ó≥Â Á∂ ¤øÁ Á∆ ¡≈͉∆ «ÚÙ∂ÙÂ≈
‘ÀÕ «ÌøÈ «ÌøÈ Á∂Ú∆¡ª ÍÃÂ∆ ÙË≈ Á≈ »Í, ¿∞È∑ª Á∂Ú∆¡ª Á∆ «ÚÙ∂Ù ¡≈Â∆¡ª «Úº⁄ «ÓÒÁ≈ ‘ÀÕ «¬È∑ª ¡≈Â∆¡ª ˘ Ú∆ ◊≈«¬Â∆
’«‘øÁ∂ ‘È, «‹Ú∂∫ Á∂Ú∆-◊≈«¬Â∆, πÁ≈-◊≈«¬Â∆, ÏÑÓ≈-◊≈«¬Â∆, ÍÓ‘ø√≈-◊≈«¬Â∆Õ «¬√ «’√Ó Á∆¡ª ¡È∂’ª ◊≈«¬Âz∆¡ª
Ú∂Áª «Úº⁄ «ÓÒÁ∆¡ª ‘ÈÕ Ó◊-«√√≈ Á√øÏ Ó‘∆È∂ Á∆ «ÚÙ∂Ù Ó‘ºÂÂ≈ ‘ÀÕ √»‹ «È’Ò‰ ÂØ∫ Í«‘Òª Á∂ √Ó∂∫ ˘ ÏÑÓ-
Ó‘» ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ «¬√ √Ó∂∫ ¡«Ë¡≈ÂÓ’ Í»‹≈ ’È∆ Ï‘π ‘∆ ¿∞«⁄ºÂ Â∂ √≈«Ê’ Ó≥È∆ ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ ËÂ∆ Á≈ ‹Ø √≈Ò ‘À,
Á∂ګ¡ª Á≈ «¬º’ «ÁÈ Ó≥«È¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ Ó◊-«√Ù≈ Á∂√∆ Ó‘∆È≈ Ó≈ÿ ¡≥◊∂˜∆ Ó‘∆È≈ Á√øÏ ‹ÈÚ∆ Ó‘∆È∂ «Úº⁄ ÏÑÓ
Ó‘» ÍÀ∫Á≈ ‘ÀÕ ‹∂ «¬√ Ó‘∆È∂, ÏÑÓ-Ó‘» √Ó∂∫ ÍÃÌ» ¿∞Í≈√È≈ ’∆Â∆ ‹≈Ú∂ ª ¿∞Í≈√È≈ ’È Ú≈Ò∂ √≈Ë’ Á∂ ÓÈ ¿∞µÍ
Ï‘π ⁄ø◊≈ ÍÃÌ≈Ú ÍÀ∫Á≈ ‘ÀÕ ÍÃÌ» ¬∂√ Ó‘∆È∂ ˘ ¡≈͉∂ Ȫ È≈Ò ‹ØÛÁ∂ ‘ÈÕ ÏȺ√ÍÂ∆ Á∂Ú Â∂ ¿∞√ Á∂ ≈‹ Á∆¡ª ◊Â∆«ÚË∆¡ª
«¬√ Ó‘∆È∂ «’√∂ ‘ºÁ º’ ÚË∂∂ ·ß‚ ’≈È ÓπÒÂÚ∆ ’ «ÁºÂ∆¡ª ‹ªÁ∆¡ª ‘ÈÕ ‹ÁØ∫ Ï√øÂ-πºÂ ¡≈¿∞∫Á∆ ‘À ª ÏȺ√ÍÂ∆
ÓπÛ «÷Û ÍÀ∫Á∆ ‘ÀÕ ËÂ∆ ¿∞ÍÒ∂ √≈∂ ‹∆Ú, ÏÈ√ÍÂ∆ Á∂ È≈Ò ÓπÛ √π‹∆ ‘Ø ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ÍÃÌ» ¬∂√∂ Ò¬∆ Ï√ø ӑ∆È∂ ˘
¡≈͉≈ √ÚÀ √ÓfiÁ∂ ‘ج∂ «¬√ Ó‘∆È∂ ˘ √≈∆¡ª πºÂª È≈ÒØ∫ Ù∂ÃÙ· √ÓfiÁ∂ ‘ÈÕ
n n n
A@.CF ÙÒØ’ :
lÍÃ◊˜ ¿U‹ÿÃÊ◊˜ •‚˜-Á◊, Ã¡— Ã¡‚˜-ÁflŸÊ◊˜ •„U◊˜–
¡ÿ— •‚˜-Á◊ Áfl-•fl-‚Êÿ—, •‚˜-Á◊ ‚Œ˜-àfl◊˜ ‚ûfl-flÃÊ◊˜ •„U◊˜H
ÁÔ±ÂÓ© ¤ÒÔÂ≈Ó© ¡√©«Ó, Â∂‹‘ Â∂‹√© «ÚÈ≈Ó© ¡‘Ó©Õ
‹Ô‘ ¡√©«Ó «Ú¡Ú√≈Ô‘, ¡√©«Ó √Á© ©ÚÓ© √ºÂ©Ú ÚÂ≈Ó© ¡‘Ó©®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- ÁÔ±ÂÓ© : ‹»¡≈ ÷∂‚‰≈Õ ¤ÒÔÂ≈Ó© : ¤Ò ’͇ È≈ÒÕ ¡√©«Ó : ÓÀ∫Õ Â∂‹‘ : Ù≈ÈÁ≈, ·≈· Ï≈·Õ
Â∂‹√© «ÚÈ≈Ó© : ·≈· Ï≈· √øÏøË∆Õ ¡‘Ó© : ÓÀ∫ ‘ªÕ ‹Ô‘ : «‹ºÂÕ ¡√©«Ó : ÓÀ∫Õ «Ú¡Ú√≈Ô‘ : ÔÂÈÕ ¡√©«Ó : ÓÀ∫ ‘ªÕ √Á©ÂÚÓ©
: √«⁄¡≈¬∆ È∂’∆Õ √ºÂÚ ÚÂ≈Ó© : ⁄ø◊≈ Í‰Õ ¡‘Ó© : ÓÀ∫Õ
0 ÙÒØ’≈Ê :- ÓÀ∫ ¤Ò ’͇ ’È Ú≈«Ò¡ª «Úº⁄Ø∫ ÁԱ (‹»¡≈) ‘ªÕ Â∂‹º√Ú∆¡ª «Úº⁄Ø∫ Â∂˜ ‘ªÕ ÓÀ∫ «‹ºÂ‰ Ú≈«Ò¡ª
«Úº⁄Ø∫ ‹À ‘ªÕ ÓÀ∫ «ÈÙº⁄ ’È Ú≈«Ò¡ª Á≈ «ÈÙ⁄≈ ‘ª ¡Â∂ √≈«ڒ ÒØ’ª Á≈ √«ÂÚ ‘ªÕ
 ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- Á©Ô©ÂÓ© ¤ÒÔ≈ÂÓ© ¡√©«Ó - ¤Ò ’͇ È≈Ò Á»«‹¡ª Á∂ ≈‹ ÚÀÌÚ ËÈ, √øÍÂ∆ ¡≈«Á
Á≈ ¡Í‘‰ ’È Á∆ «ÚÙ∂Ù √≈ÓºÊ º÷‰ Ú≈Ò∆ «‹‘Û∆ «Úµ«Á¡≈ ‘À, ¿∞√ ˘ ‹»¡≈ ’«‘øÁ∂ ‘È, «¬√ ‹»¬∂ ˘ Ú∆ Ì◊Ú≈È
È∂ ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆ Ó≥«È¡≈ ‘ÀÕ 0 «¬ø‹ ’Ø, «¬ø‹ È≈ ’Ø, «¬‘ Ù≈ÙÂª Á≈ «ÚË∆ «ÈÙ∂Ë ¡÷Ú≈¿∞∫Á≈ ‘ÀÕ «¬√ Â∑ª «ÚË∆-
«ÈÙ∂Ë Á≈ Úȉ ¬∂Ê∂ È‘∆∫ ‘ÀÕ ¬∂Ê∂ ª «ÚÌ»Â∆¡ª Á≈ Úȉ ‘ÀÕ «¬√ Ò¬∆ ¬∂Ê∂ ‹»¡≈ ÷∂‚‰ Á∆ «ÈßÁ≈ È‘∆∫ ’∆Â∆ ◊¬∆Õ
‹»¡≈ ¤º‚‰ Ò¬∆ Ì◊Ú≈È Á≈ «⁄øÂÈ ’È Á∆ ÒØÛ ‘ÀÕ ‹»¬∂ «Úº⁄ Ì◊Ú≈È Á≈ «⁄øÂÈ Á∂÷‰ È≈Ò ‹»¡≈ ¤µ«‚¡≈ ‹≈Ú∂◊≈
Â∂ Ì◊Ú≈È ÚºÒ ÓÈ Òº◊ ‹≈Ú∂◊≈ Â∂ ¿∞√ Á≈ ’«Ò¡≈‰ ‘Ø ‹≈Ú∂◊≈Õ (G.@H, B.FB, B.FC ÙÒØ’ª ÚºÒ «Ë¡≈È Á∂ÚØ) 0 Â∂‹‘
Â∂‹√© «ÚÈ≈Ó© ¡‘Ó© - Ó‘ªÍπÙª Á∂ ¿∞√ ÁÀÚ∆ √øÍÂ∆ Ú≈Ò∂ ÍÃÌ≈Ú Á≈ Ȫ Â∂‹ ‘À, «‹√ Á∂ √≈‘Ó‰∂ Í≈Í∆ ÍπÙ Ú∆ Í≈Í ’È
ÂØ∫ «fifi’Á∂ ‘ÈÕ «¬√ Â∂‹ ˘ Ì◊Ú≈È È∂ ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆ «’‘≈ ‘ÀÕ 0 ‹Ô‘ ¡√©«Ó = «Ú‹∂ ‘∂’ «Ú¡’Â∆ ˘ ⁄ø◊∆ Òº◊Á∆
‘ÀÕ «Ú‹∂ Á∆ «¬‘ «ÚÙ∂ÙÂ≈ ÍÓ≈ÂÓ≈ Á∆ ‘ÀÕ «Ú‹∂ ˘, «¬√ Ò¬∆ Ì◊Ú≈È È∂ ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆ «’‘≈ ‘ÀÕ «Ú‹∂ ˘ ¡≈͉∆ È≈
Ó≥È ’∂ Ì◊Ú≈È Á∆ «Ú‹∂ Ó≥ȉ∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘ÀÕ 0 «Ú¡Ú√≈Ô‘ ¡√©«Ó - «Ú¡Ú√≈Ô‘ Ȫ «¬º’ «ÈÙº⁄∂ Á≈ ‘ÀÕ «ÈÙº⁄∂ Á∆ ◊∆Â≈
«Úº⁄ Ï‘π ӫ‘Ó≈ ◊≈¬∆ ◊¬∆ ‘À (Ú∂÷Ø B.DA, B.DD, I.C@ ¡≈«Á) «¬√ Â∑ª Ì◊Ú≈È Á∆ Â¯ ⁄ºÒ‰ Á≈ ‹Ø «ÈÙº⁄≈ ‘À,
¿∞√ ˘ Ì◊Ú≈È ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆ Ó≥ÈÁ∂ ‘ÈÕ √≈Ë’ ˘ ¡≈͉≈ «ÈÙº⁄≈ º÷‰ Á∆ Ù’Â∆ Ì◊Ú≈È ÚºÒØ∫ ÍÃ≈Í ْÂ∆ Ó≥ȉ∆
⁄≈‘∆Á∆ ‘ÀÕ 0 √Á© ©ÚÓ© √ºÂ©Ú ÚÂ≈Ó© ¡‘Ó© - √≈ÂÚ «Ú¡’Â∆¡ª «Úº⁄ ‹Ø √ÂÚ ◊π‰ ‘À, ‹Ø √≈«ڒ Ì≈Ú ‘È Â∂ ¡≈⁄‰
‘À, ¿∞‘ Ú∆ Ì◊Ú≈È Á∆ «ÚÌ»Â∆ ‘ÀÕ √≈«ڒ Ì≈Ú - ‹Ø ◊π‰ Â∂ ÂÓØ◊π‰ Ì≈Úª ˘ ÁÏ≈ ’∂ ‘∆ ÚË≈¬∂ ‹≈ √’Á∂ ‘ÈÕ √≈Ë’
˘ ¡≈͉∂ √≈«ڒ ◊π‰ ˘ ÍÓ≈ÂÓ≈ Á≈ ◊π‰ ‘∆ Ó≥ȉ≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- ⁄Ø∆ ‘ØÚ∂ ‹ª ËØ÷≈-Á∂‘∆ ‘ØÚ∂ ‹ª ÚºË ’∆Óª ÒÀ‰ Á∆ ◊ºÒ ‘ØÚ∂ ‹ª ¡√Ò∆ Ú√ª Á∆ ʪ È’Ò∆
⁄∆˜ª Ú∂⁄‰ Á≈ Ó√Ò≈ ‘ØÚ∂ - «¬‘ √≈∂ Ó≈ÓÒ∂ Óº’≈∆ ¡ÊÚ≈ ÍÃÍ≥⁄ Ú≈Ò∂ ‘ÈÕ ‹»¡≈ ÷∂‚‰≈ Ú∆ ¬∂√∂ ÒÛ∆ «Úº⁄ ¡≈¿∞∫Á≈
‘ÀÕ Í √’≈ Â∂ ÒØ’ «¬º’ ÷≈√ «’√Ó Á∂ ‹»¬∂ ˘ «ÈÔÓ ’≈˘È ¡È∞√≈ ω≈ ÒÀ∫Á∂ ‘ÈÕ «‹Ú∂∫ ÿØ«Û¡ª Á∆ ÁΩÛ Â∂ ÙÂ
Ò◊≈¿∞‰∆, ’≈˘È∆ ‹»¡≈ ¿∞«⁄µÂ ‘ÀÕ ‚≈¬∆√ ¿∞µÍ ‹»¡≈ ÷∂‚‰≈ ·∆’ ‘ÀÕ Í ÷πºÒ∂∑¡≈Ó ËØ÷≈ ‘πøÁ≈ ‘ÀÕ ÈÁª Â∂ Í≈√≈ (‚≈¬∆√)
¿∞µÍ ‹»¡≈ ÷∂‚‰ Á∆ Íë’«¡≈ ’ΩÚ Íª‚Úª Á∆ ¡«‹‘∆ ÷∂‚ √∆, «‹√ È∂ ͪ‚Ú, ÂÏ≈‘ ’ «ÁºÂ∂ √ÈÕ ‹»¡≈ ÷∂‚‰≈ ⁄Â∞Â≈
ÏπºË∆ÓÂ≈ ¡Â∂ «ÁÓ≈ˆ Á∆ ÒØÛ ‘ÀÕ ÏπºË∆ ’∂ÚÒ ÍÃÌ» ‘∆ «ÁøÁ≈ ‘ÀÕ «‹Ú∂∫ ËØ÷∂ Ò¬∆ ÒÀ∫Í Á∆ Ú∆ ÒØÛ ‘À ‹∂’ ≈ Á≈ √Óª
‘ØÚ∂Õ ¬∂√∂ Â∑ª ÒÀ∫Í Á∆ ΩÙÈ∆ «Úº⁄ Ë≈Ó’ ◊øÊ Ú∆ ÍÛ∑Á∂ ‘ªÕ Ïë‘Ó≥‚∆-ÏπºË∆-ÓÂ≈ Á∆ ⁄ø◊∂ Ó≥Á∂ ’øÓª Ò¬∆ ˜»∆ ‘ÀÕ «‹Ú∂∫
≈ ˘ ÒÀ∫Í Á∆ ΩÙÈ∆ ¿∞µÍ ÷∂‚∂ ‹»¡≈ Á≈ ’ج∆ ÍÃÌ≈Ú È‘∆∫ ÍÀ∫Á≈, ‹»¡≈ ÷∂‚‰ Á∆ ÌÀÛ∆ ¡≈Á ¬∂√∂ Â∑ª Ïë‘Ó≥‚∆ ÏπºË∆
¿∞µÍ ’ج∆ ÍÃÌ≈Ú È‘∆∫ Í≈ √’Á∆Õ «¬√ √øÏøË∆ ÍÃÌ» È∂ «¬√ Á≈ ¿∞Ò∂÷ ’∆Â≈ ‘ÀÕ Â∂˜ ÙÏÁ ·≈· Ï≈· Á≈ ÍÃÂ∆’ ‘ÀÕ ⁄ÓÂ’≈∆,
√‹≈Ú‡ ⁄ø◊∆ «√‘ Á∆ «ÈÙ≈È∆ ‘À Í «‹√ ≈‘∆∫ «¬º¤≈Úª ¿∞µÍ «È¡øÂ‰ ’∆Â≈ ‹ªÁ≈ ‘À, ¿∞‘ Â∂˜ ‘ÀÕ «Ú‹∂; ÌÀÛ Ïπ«¡≈¬∆
Á∂ ¡≥ ¡Â∂ ⁄ø«◊¡≈¬∆ Á∆ √Ê≈ÍÂ∆ Á∆ √≈«Ê’Â≈ Ò¬∆ ‘πøÁ∆ ‘ÀÕ ÙË≈ Â∂ Íͺ’Â≈ È≈Ò Ò≈Ì’≈∆ Â∂ ⁄ø◊∂ ◊π‰ª ˘ ¡ÓÒ
«Úº⁄ «Ò¡≈¿∞‰ Á≈ Ȫ «Ú¡≈Ú√Ô‘ ‘ÀÕ «¬‘ È∂’∆ √«Â Á∆ Ó‘≈È ÍÃ≈ÍÂ∆ ωÁ∆ ‘ÀÕ «¬√˘ ¡Í‰≈¿∞‰ Ú≈Ò≈ «Ú¡’Â∆ ÍÃÌ»
Á∂ È∂Û∂ ‘πøÁ≈ ‘ÀÕ ¬∂√∂ Â∑ª √«ÂÚ Ú∆ È∂’∆ √«Â Á≈ √ø’ÒÍ ‘ÀÕ √ÂØ ◊π‰ Íë¥Â∆ Á∂ «ÂøȪ ◊π‰ª «Úº⁄Ø∫ √Ì ÂØ∫ √ÏØÂÓ ‘ÀÕ
n n n
A@.CG ÙÒØ’ :
flÎcáÊËŸÊ◊˜ flÊ‚ÈŒfl— •‚˜-Á◊, ¬Êá«UflÊŸÊ◊˜ œŸ◊˜-¡ÿ—– ◊ÈŸËŸÊ◊˜ •Á¬ •„U◊˜ Áfl-•Ê‚—, ∑§flËŸÊ◊˜ ©U‡ÊŸÊ ∑§Áfl—H
ÚÃŒŒÙI‰∆-È≈Ó© Ú≈√πÁ∂Ú‘ ¡√©«Ó, ͪ‚Ú≈È≈Ó© ËÈÓ©‹Ô‘Õ
ÓπÈ∆ È≈Ó© ¡«Í ¡‘Ó© «Ú¡≈√‘, ’Ú∆È≈Ó© ˙ÙÈ≈ ’«Ú‘®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- ÚÃŒŒÙI‰∆È≈Ó© : ÚÃÙ‰∆¡ª «Úº⁄Ø∫Õ Ú≈√πÁ∂Ú‘ : Ú≈√πÁ∂Ú≈Õ ¡√©«Ó : ÓÀ∫Õ Íª‚Ú≈ È≈Ó© : ͪ‚Úª «Úº⁄Ø∫Õ
ËÈÓ©‹Ô‘ : ËÈßÈ‹Ô≈Õ ÓπÈ∆ È≈Ó© : ÓπÈ∆¡ª «Úº⁄Ø∫Õ ¡«Í : Ì∆Õ ¡‘Ó© : ÓÀ∫Õ «Ú¡≈√‘ : «Ú¡≈√≈Õ ’Ú∆È≈Ó© : ’Ú∆¡ª «Úº⁄Ø∫Õ
˙Ù≈È≈ ’«Ú‘ : ¿∞Ù≈È ’Ú∆Õ
0 ÙÒØ’≈Ê :- ÓÀ∫ ÚÃÙ‰ Úø√∆¡ª («¬’ ‹≈Â∆ Á≈ Ȫ) «Úº⁄Ø∫ Ú≈√πÁ∂Ú («¥ÙÈ) ‘ªÕ ͪ‚Úª «Úº⁄Ø∫ ËÈßÈ‹Ô ‘ªÕ
ÓÀ∫ ÓπÈ∆¡ª «Úº⁄Ø∫ «Ú¡≈√ ‘ª ¡Â∂ ’Ú∆¡ª «Úº⁄Ø∫ ˙Ù≈È≈ ’Ú∆ ‘ª (¡Ê≈ ’Ú∆ Ùπ¥¡≈⁄≈∆¡≈ Ú∆ ÓÀ∫ ‘∆ ‘ª)
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- ÚÃÙÈ∆ È≈Ó© Ú≈√πÁ∂Ú‘ ¡√©«Ó = ¬∂Ê∂ Ì◊Ú≈È ÙÃ∆ «¥ÙÈ Á∂ ¡ÚÂ≈ Á≈ Úȉ È‘∆∫ ‘ÀÕ
«Î Ú∆ «ÚÙ˘ ÚøÙ∆¡ª «Úº⁄ ‹Ø «ÚÙ∂ÙÂ≈ ‘À, ¿∞√ «ÚÙ∂ÙÂ≈ ˘ Ì◊Ú≈È È∂ ¡≈͉≈ «ÚÌ»Â∆ »Í ÂØ∫ Úȉ ’∆Â≈ ‘ÀÕ ¬∂Ê∂
Ì◊Ú≈È Á≈ ¡≈͉∂ ¡≈Í ˘ «ÚÌ»Â∆ »Í ÂØ∫ ’«‘‰ Á≈ Ó≥ÂÚ Âª √ø√≈ Á∆ «ÁzÙ‡∆ ÂØ∫ ‘ÀÕ √»Í Á∆ «ÁzÙ‡∆ ÂØ∫ ¿∞‘ √≈÷Ù≈Â
Ì◊Ú≈È ‘ÈÕ «¬√ ¡«Ë¡≈«¬ «Úº⁄ «‹øÈ∆¡ª «ÚÌ»Â∆¡ª Á≈ «˜’ ‘À, ¿∞‘ √ø√≈ Á∆ «ÁzÙ‡∆ ÂØ∫ ‘ÀÕ ÂºÂÚ »Í ÂØ∫ ¿∞‘ ÍÓ≈ÂÓ≈
√»Í ‘∆ ‘ÈÕ 0 ͪ‚Ú≈ È≈Ó© ËÈÓ© ‹Ô‘ - ͪ‚Úª «Úº⁄Ø∫ ¡‹È Á∆ ‹Ø «ÚÙ∂ÙÂ≈ ‘À - ¿∞‘ «ÚÙ∂ÙÂ≈ Ì◊Ú≈È Á∆ ‘ÀÕ «¬√
Ò¬∆ Ì◊Ú≈È È∂, ¡‹È ˘ Ú∆ ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆ Ó≥«È¡≈ ‘ÀÕ 0 ÓπÈ∆È≈Ó© ¡«Í ¡‘ÓÓ «Ú¡≈√‘ - Ú∂Áª Á≈ ⁄≈ Ì≈◊ª «Úº⁄
«ÚÌ≈◊, Íπ≈‰, ¿∞Í-Íπ≈‰, Ó‘≈Ì≈ ¡≈«Á ‹Ø ’∞ºfi √ø√¥Â-Ú≈‚ÓÔ ‘À, ¿∞‘ √≈∂ Á≈ √≈≈ «Ú¡≈√‹∆ Á∆ «’Í≈ Á≈ ÎÒ
‘ÀÕ ¡º‹ Ú∆ ‹∂ ’ج∆ ÈÚ∆∫ ⁄È≈ ’Á≈ ‘À, «¬‘ «Ú¡≈√ ‹∆ Á∆ «’Í≈ Ó≥È∆ ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ √≈«¡Œª ÓπÈ∆¡ª «Úº⁄Ø∫ «Ú¡≈√ ‹∆
Óπº÷ ‘ÈÕ «¬√ Ò¬∆ Ì◊Ú≈È È∂ «Ú¡≈√ ‹∆ ˘ ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆ «’‘≈ ‘ÀÕ 0 ’Ú∆ È≈Ó© ˙ÙÈ≈ ’«Ú‘ - Ù≈√©∆Ô «√Ë≈ª
˘ ·∆’ Â∑ª È≈Ò ‹≈‰È Ú≈Ò∂ «‹øÈ∂ Ú∆ Í≥«‚ ‘È, ¿∞‘ √≈∂ ’Ú∆ ¡÷Ú≈¿∞∫Á∂ ‘ÈÕ ¿∞È∑ª «Úº⁄Ø∫ Ùπ’¡⁄≈∆¡≈ Óπº÷ ‘ÈÕ
Ùπ’¡⁄≈∆¡≈ √ø‹∆ÚÈ∆ «Úµ«Á¡≈ Á∂ «◊¡≈Â≈ ‘ÈÕ «¬È∑ª Á∆ Ùπ’È∆Â∆ Íë√ºË ‘ÀÕ «¬È∑ª Á∂ ◊π‰ª ’≈È Ì◊Ú≈È «¬È∑ª ˘
Ú∆ ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆ Ó≥ÈÁ∂ ‘ÈÕ «ÚÌ»Â∆¡ª Á∆ Ó‘ºÂÂ≈ Ì◊Ú≈È Á∆ Ó‘ºÂÂ≈ Ó≥È ÒÀ‰∆ ˜»∆ ‘ÀÕ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- Ô≈ÁÚ, ÚÃÙ‰∆ ˜≈Â∆ «Úº⁄Ø∫ ‘ÈÕ «¬È∑ª ˘ ÚÃÙ‰∆ ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ «¥ÙÈ, Ú≈√πÁ∂Ú Á∂ √ÍπºÂ √È, ¬∂√∂
Ò¬∆ ¿∞È∑ª ˘ Ú≈√πÁ∂Ú ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ Ô≈ÁÚª «Úº⁄Ø∫ Ù∂ÃÙ· ’∂ÚÒ «¥ÙÈ ‘ÈÕ ¡‹È ˘ ËÈßÈ‹Ô≈ «¬√ Ò¬∆ ’«‘øÁ∂ √È, «’
¿∞‘ ¡È∂’ª ≈‹ª Á∂ ÷˜≈È∂ Á≈ Ó≈Ò’ √∆Õ ¿∞‘ ¡≈ÍÁ∆ ÁΩÒ ÒØ’ «‘ºÂ Â∂ √Ó≈‹ ¿∞√≈∆ Ò¬∆ ‘∆ ÷⁄ ’Á≈ √∆Õ ‹ÁØ∫
¿∞‘ ¡‹È ˘ ’«‘øÁ≈ ‘À «’ ¿∞‘ ¡‹È ‘À, Ô∞«ËÙ‡ È‘∆∫, Â∂ ¿∞È∑ª Á∂ «¬√ ’ÊÈ Á∂ «ÚÙ∂Ù ¡Ê ‘ÈÕ «¬√ Á∂ ¡Ê
‘È «’ ¿∞‘ (¡‹È) ÍÃÌ» Á∂ ‘Ó∂Ù≈ È≈Ò ‘ÀÕ «¬√ Á∆ «ÚÙ∂Ù Ó‘ºÂÂ≈ ‘ÀÕ √πøÈ∆ ¿∞‘ ‘À, ‹Ø ¡≈͉∂ ÓÈ ˘ ¡≥Á ÚºÒ √≈ËÈ≈
«ÚË∆ È≈Ò √≈ËÁ≈ ‘À Â∂ ÁÀÚ∆ Ù’Â∆ Á≈ ¡È∞ÌÚ ’Á≈ ‘ÀÕ «Ú¡≈√ «Ù∆ ͺ’∂ ÓπÈ∆ √ÈÕ ¡≈Í ˘ Ú∂Á «Ú¡≈√ ÏÁ≈«¬‰≈
Ú∆ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ¡≈Í ˘ ÁÚ∂ÍÔ≈È≈ ‹ª «¥ÙÈ Á∂ÚÍÔ≈È≈ Ú∆ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «’¿∞∫«’ ¡≈Í Á≈ ø◊ ’≈ˇ≈ √∆Õ «Ú¡≈√
‹∆ È∂ Ú∂Áª Á∆ √øÍ≈ÁÈ≈ ’∆Â∆ √∆ Â∂ Ú∂ÁªÂ √»Âª Á∆ ⁄È≈ ’∆Â∆ √∆Õ ¡≈ÍÁ∆ Ó≈Â≈ √«Â¡≈ÚÂ∆ ‘ÀÕ Ó‘ªÌ≈ Â∂ ¡·≈ª
Íπ≈‰ ¡≈Í Á∆¡ª ⁄È≈Úª ‘ÈÕ ¡≈Í ÏÑÓ-«◊¡≈È∆ √π’Ô≈ Á∂ «ÍÂ≈ √ÈÕ ¡≈Í ˘ «ÚÙ˘ Á∂ ¡ÚÂ≈ »Í «Úº⁄ Ó≥«È¡≈
‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ‹Ø ‘ Ú√± Á∂ «◊¡≈È Á≈ «◊¡≈Â≈ ‘À, ¿∞‘ ’Ú∆ ‘ÀÕ Íø± «Íº¤Ø∫ ’«ÚÂ≈ Á∆ ⁄È≈ ’È Ú≈Ò≈ ‘∆ ’Ú∆ Ó≥«È¡≈
«◊¡≈ ‘ÀÕ ˙Ù≈È≈ ’Ú∆ Ï‘π Íë√ºË ‘ج∂ ‘ÈÕ ¡≈Í ˘ √π’Ô Ú∆ «’‘≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ ¡≈Í ¡«‹‘∂ ÍπÙ ÏπºË∆Ó≈È √È «’ ÓπÁ≈
«Ú¡’Â∆ ˘ ‹∆ÚÈ ÍÃÁ≈È ’È Á∆ Ù’Â∆ º÷Á∂ ‘ÈÕ ¡≈Í È∂ ¡√πÔ ÒØ’ª ˘ «√µ«÷¡≈ «ÁºÂ∆ √∆, «‹‘Û∂ Ï‘π ‘∆ Ù’Â∆Ù≈Ò∆
Ó≥È∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ
n n n
A@.CH ÙÒØ’ :
Œá«U— Œ◊ÿÃÊ◊˜ •‚˜-Á◊, ŸË-Á× •‚˜-Á◊ Á¡ªË·ÃÊ◊˜– ◊ÊÒŸ◊˜ ø ∞fl •‚˜-Á◊ ªÈ„UÔ˜-ÿÊŸÊ◊˜, ôÊÊŸ◊˜ ôÊÊ-Ÿ-flÃÊ◊˜ •„U◊˜H
Áø‚‘ ÁÓÔÂ≈Ó© ¡√©«Ó, È∆«Â‘ ¡√©«Ó «‹◊∆ÙÂ≈Ó©Õ
ÓØÈÓ© ⁄ ¬∂Ú ¡√©«Ó ◊»‘© Ô≈È≈Ó©, ◊Ô©≈ÈÓ© ◊©Ô©≈ÈÚÂ≈Ó© ¡‘Ó©®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- Áø‚‘ : ≈‹ Ù’Â∆ ÍÃ̻ºÚÕ ÁÓÔÂ≈Ó© : √˜≈ Á∂‰ Ú≈«Ò¡ª «Úº⁄Ø∫Õ ¡√©«Ó : ÓÀ∫ ‘ªÕ È∆«Â‘
: È∆Â∆ Ú≈ÈÂ≈Õ ¡√©«Ó : ÓÀ∫ ‘ªÕ «‹◊∆ÙIÂ≈Ó© : ¿∞È∑ª «Úµ⁄Ø∫ «‹‘Û∂ «Ú‹∂ Á∂ ¡«ÌÒ≈Ù∆ ‘ÈÕ ÓΩÈÓ© : ⁄πºÍ, ÷≈ÓØÙ∆Õ ⁄ : ¡Â∂Õ
¬∂Ú : Ì∆Õ ¡√©Ó∆ : ÓÀ∫ ‘ªÕ ◊»‘©Ô≈ È≈Ó© : Ì∂ª, ◊πÍ ⁄∆˜ª «Úº⁄Õ «◊¡≈ÈÓ© : «◊¡≈ÈÕ ◊Ô©≈È©Ó© : «◊¡≈ª Á∂ «Ú⁄’≈Õ
¡‘Ó© : ÓÀ∫Õ
0 ÙÒØ’≈Ê :- ÁÓÈ ’È Ú≈«Ò¡ª «Úº⁄ Áø‚ (ÁÓÈ Ù’Â∆) ‘ªÕ «‹ºÂ‰ Ú≈«Ò¡ª Á∆¡ª «¬º¤≈Úª «Úº⁄ È∆Â∆
‘ªÕ ÓÀ∫ ◊ØÍ∆È∆¡ª Ì≈Úª «Úº⁄Ø∫ ÓΩÈ ‘ªÕ «◊¡≈ÈÚ≈Ȫ «Úº⁄Ø∫ «◊¡≈È ‘ªÕ
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- 0 Áø‚‘ ÁÓÔÂ≈Ó© ¡√©«Ó = «ÁzÙ‡∆ ˘ ÁπÙ‡Â≈ ÂØ∫ Ï⁄≈ ’∂ √È©Ó≈◊ ”Â∂ «Ò¡≈¿∞Á Ò¬∆
Áø‚ È∆Â∆ Óπº÷ È∆Â∆ ‘ÀÕ «¬√ È∆Â∆ ˘ Ú∆ Ì◊Ú≈È ¡≈͉∆ «ÚÌ»Â∆ ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ 0 È∆«Â‘ ¡√©«Ó «‹◊∆ÙIÂ≈Ó© - È∆Â∆ Á≈
¡≈√≈ ÒÀ‰ ”Â∂ ‘∆ ÓÈ∞º÷ «Ú‹∂ ÍÃ≈Í ’Á≈ ‘À, È∆Â∆ È≈Ò ‘∆ «Ú‹∂ ·«‘ ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ «¬√ Ò¬∆ È∆Â∆ ˘ Ì◊Ú≈È ¡≈͉∆
«ÚÌ»Â∆ Ó≥ÈÁ∂ ‘ÈÕ 0 ÓΩÈÓ©⁄ ¬∂Ú ¡√©«Ó ◊π‘© Ô≈È≈Ó© - ◊πÍ º÷‰ ÔØ◊ «‹øÈ∂ Ú∆ Ì≈Ú ‘È, ¿∞È∑ª √≈«¡ª «Úº⁄ ÓΩÈ (⁄πºÍ
«‘‰≈) Óπº÷ ‘À, «’¿∞∫«’ ⁄πºÍ «‘‰ Ú≈Ò∂ «Ú¡’Â∆ ˘ ’ج∆ È‘∆∫ ‹≈‰ √’Á≈Õ ◊πÍ Ì≈Úª «Úº⁄ ÓΩÈ ˘ Ì◊Ú≈È ¡≈͉∆
«ÚÌ»Â∆ Ó≥ÈÁ∂ ‘ÈÕ 0 ◊©Ô©≈ÈÓ© ◊©Ô©≈È ÚÂ≈Ó© ¡‘Ó© - √ø√≈ «Úº⁄ ’Ò≈ ’ΩÙÒ ¡≈«Á ˘ ‹≈‰È Ú≈«Ò¡ª «Úº⁄ ‹Ø «◊¡≈È
‹≈‰’≈∆ ‘À, ¿∞‘ Ì◊Ú≈È Á∆ «ÚÌ»Â∆ ‘ÀÕ Ì≈Ú «¬‘ ‘À «’ ¡«‹‘≈ «◊¡≈È ¡≈͉∂ ¡≈Í «Úº⁄ Â∂ Á»«‹¡ª «Úº⁄ Á∂÷‰ «Úº⁄
¡≈Ú∂ ª «¬√ ˘ Ì◊Ú≈ÈÁ∆ «ÚÌ»Â∆ Ó≥ȉ∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘ÀÕ «¬È∑ª √≈∆¡ª «ÚÌ»Â∆¡ª Á∆ «ÚÒº÷‰Â≈ Ì◊Ú≈È Á∆ ‘∆ ‘ÀÕ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- ≈‹∂ Á≈ Î˜ ‘πøÁ≈ ‘À «’ ¿∞‘ ˆÒÂ∆ ’È Ú≈«Ò¡ª, ’√» ’È Ú≈«Ò¡ª ˘ √˜≈ Á∂Ú∂Õ ¡≥«ÓÃÂ
ÍÃ≈ÍÂ∆ (√≈◊-Ó≥ÊÈ Í륡≈) «¬º’ √˜≈ Á∂‰ Á≈ ÍÃÂ∆’≈ÂÓ’ ’≈‹ ‘∆ √∆ «‹√ È≈Ò «È¡≈«¬ ’∆Â≈ «◊¡≈ √∆Õ ’√»Ú≈
˘ ‹ÁØ∫ √˜≈ «ÁºÂ∆ ‹ªÁ∆ ‘À ª ¿∞‘ √ÓfiÁ≈ ‘À «’ ¿∞√ È≈Ò «È¡≈«¬ ‘∆ ’∆Â≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ «¬ø‹ ¿∞‘ Ì≈Ú∂∫ ÏØÒ’∂ È≈ ’‘∂,
¡≥ÁØ∫ ÓÈ ÂØ∫ ˜» ¡«‘√≈√ ’Á≈ ‘ÀÕ «¬‘ √≈Ë≈‰ ¡≈ÁÓ∆ ˘ «√µ«÷¡≈ Ú∆ «ÓÒÁ∆ ‘ÀÕ ‹ÁØ∫ Óπ‹Ó √˜≈ ÍÃ≈Í ’Á≈
‘ÀÕ «¬‘ √˜≈ Á∂‰ Á∆ Íë’«¡≈ Ú∆ ÍÃÌ» Á∆ Ï÷ÙÙ ‘∆ ‘ÀÕ «‹Ú∂∫ ‹ÁØ∫ ’ج∆ «ÏÓ≈∆ ¡≈¿∞∫Á∆ ‘À Â∂ «Î ¿∞√ Á≈ «¬Ò≈‹ ‘πøÁ≈
‘À ª Á¡√Ò «¬‘ Íë¥Â∆ ÚºÒØ∫ ‹≈‰∂ ¡‰‹≈‰∂ ‹Ø Ï’≈«¬Á◊∆¡ª ¡ÊÚ≈ ˆÒÂ∆¡ª ‘Ø ‹ªÁ∆¡ª ‘ÈÕ ¿∞È∑ª ÏÁÒ∂ «ÓÒ∆
√˜≈ ‘∆ ª ‘πøÁ∆ ‘ÀÕ ¬∆ÙÚ ¡√≈‚∂ Ò¬∆ Ô≈Ó≈ («È¡≥Â‰ ’È Ú≈Ò≈) Ú∆ ‘À ¡Â∂ ≈‹≈ Ú∆ ‘ÀÕ ‹Ø ¡√≈˘ √≈‚∆¡ª ˆÒÂ∆¡ª
Á∆ √˜≈ Ú∆ «ÁøÁ≈ ‘ÀÕ ¬∂√∂ Â∑ª È∆Â∆, ¬∂Ê∂ È∆Â∆Ú≈ÈÂ≈ Á∂ ¡ʪ «Úº⁄ Ò¬∆ ◊¬∆ ‘ÀÕ È∆Â∆ ÂØ∫ Ì≈Ú ·∆’ ÚÂ≈˙, ·∆’
√øÏøË, ·∆’ «ÚÚ‘≈ ¡ÊÚ≈ ·∆’ ¡≈⁄‰ ‘ÀÕ «¬‘ √Á◊π‰ È∆Â∆ ÂØ∫ ¿∞Í‹‰ Ú≈Ò∂ ◊π∫‰ ‘ÈÕ ‹∂ ’ج∆ «‹ºÂ Ú∆ ÍÃ≈Í ’Á≈
‘À Â∂ «¬‘ «‹ºÂ ˆÒ „ø◊ ¡Í‰≈ ’∂ ÍÃ≈Í ’∆Â∆ ‘À ¿∞‘ «‹ºÂ «⁄ √Ê≈¬∆ È‘∆∫ ‘πøÁ∆Õ «¬√ È≈Ò ÈÚ∆¡ª ¿∞Òfi‰ª ÍÀÁ≈
‘πøÁ∆¡ª ‘ÈÕ ’∞Ò∆È ¡ÊÚ≈ ¿∞µÂÓ ÚË∆¡ª È≈Ò ÍÃ≈Í ’∆Â∆ «‹ºÂ ’∞Ò∆È Â∂ ¿∞µÂÓ «√‹È≈ÂÓ’ ’øÓ ˘ ‹ÈÓ «ÁøÁ∆ ‘ÀÕ
¡≈Í√∆ «٫¡ª «Úº⁄ ÂøÁπ√ √Úº¤ È∆Â∆ Ë≈È ’È∆ È∆Â∆Ú≈ÈÂ≈ ‘ÀÕ ¡«‹‘∆ È∆Â∆ ‘∆ ÁÀÚ∆-Ù’Â∆ Á∆ „≈Ò Ï‰Á∆
‘ÀÕ Ì∂Á ¿∞‘ ‘À, ‹Ø ‘ «’√∂ È≈Ò ’ج∆ ‹≈‰’≈∆ √ªfi∆ È≈ ’∆Â∆ ‹≈Ú∂, È≈ ÓÈ Á∆ ◊ºÒ «’√∂ ˘ Áº√∆ ‹≈Ú∂Õ «ÚÙ∂Ù ÍÃ≈«¥Â’
√≈ËȪ ˘ ’≈˘È∆ ˜≈ÏÂ∂ «Úº⁄ ÏøÈ∑‰≈ ◊πÍ µ«÷¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À ª «’ ’∞ºfi ’∞ ˘ ‘∆ Ò≈Ì Í‘πø⁄≈«¬¡≈ ‹≈ √’∂Õ Á»«‹¡ª Á∆¡ª
‹≈⁄È≈Úª Ò¬∆, Íë¥Â∆ Á∆¡ª ¤∞Í∆¡ª ‘ج∆¡ª Ù’Â∆¡ª, ˘, ◊πÍ µ«÷¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À «‹√ ’≈È ‹Ø ⁄ø◊∂≈ «◊¡≈È ‘πøÁ≈
‘À, Ï‘πÂ∂ ÒØ’ª ÂØ∫ Á» «‘øÁ≈ ‘ÀÕ «¬‘ Âø◊-«ÁzÙ‡∆ ‘À ¿∞È∑ª ÒØ’ª Á∆ «‹‘Û∂ ÍÃÌ» ˘ Ó≥ÈÁ∂ ‘ÈÕ «¬√ «Ú«◊¡≈È Á∂ «ÁzÙ‡∆-
◊Ø⁄ ‘؉ ’≈È ‹Ø «ÁÒ ÂØ∫ Í«ÚºÂ ‘È, ¿∞È∑ª Á∂ «◊¡≈È ÍÃ≈Í ’È Á∆ ‹«◊¡≈√≈ Í»∆ ‘πøÁ∆ ‘ÀÕ Íë¥Â∆ «Úº⁄ ÊÊ≈‘‡
Â∂ ’øω∆ ‘À, «‹√ ÂØ∫ ËπÈ∆ Á∆ ¿∞ÂÍÂ∆ ‘πøÁ∆ ‘ÀÕ Íë¥Â∆ «Úº⁄ ⁄πºÍ Á≈ ’ج∆ √Ê≈È È‘∆∫ ‘ÀÕ ÏÃ‘Ó ‘∆ ◊Â∆‘∆‰ ‘ÀÕ ¿∞√ «Úº⁄
’ج∆ ÊÊ≈‘‡ ÍÀÁ≈ È‘∆∫ ‘πøÁ∆Õ ‹Ø ÏÃ‘Ó ˘ ‹≈‰È Ú≈Ò∂ ‘È, ¿∞È∑ª «Úº⁄ √πÌ≈ÙÂ≈ ‘À, ¿∞‘ «Óº· ÏØÒÛ∂ ‘È ¡Â∂ ÒØ’ª «Úº⁄
‘ÓÈ «Í¡≈∂ ‘ÈÕ ¡«◊¡≈È∆ Ò¬∆ ’ج∆ Ú∆ ◊πÍ ȑ∆∫ ‘πøÁ≈, È≈ ÏÃ‘Ó ÂØ∫ «ÏȪ ’º∞fi ´«’¡≈ ‘πøÁ≈ ‘ÀÕ «ÙÃÙ‡∆ ¿∞Ê∂ ‘∆
‘À, «‹ºÊ∂ «◊¡≈Â≈ Á∆ ÂÀÃ-Ó»Â∆ ‘À - «◊¡≈È ‹≈‰È ÔØ◊ Ú√± ‘ÀÕ ‹ÁØ∫ ‹≈‰È Á∆ «ÚË∆ - «◊¡≈Â≈ ÚºÒØ∫ √∂Ë∆ ◊¬∆ ‘ØÚ∂
ª «¬‘ ¡≈ÂÓ-«Úµ«Á¡≈ ω ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ ¬∂√ ¡Úº√Ê≈ ¡≥Á √ÚÀ-«◊¡≈È Á∆ √∆Ó≈ ¡√∆Ó ‘Ø ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ ’Â≈ Â∂ ’Ó «¬º’
‘Ø ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ Ì◊Ú≈È ¬∂√∂ Ò¬∆ ’«‘øÁ∂ ‘È, “ÓÀ∫ ÏπºË∆Ó≈Ȫ Á∆ ÏπºË∆ ‘ªÕ””
n n n
A@.CI ÙÒØ’ :
ÿØ ø •Á¬ ‚fl¸-÷Í-ÃÊŸÊ◊˜, flË¡◊˜ ÃØ •„U◊˜ •¡È¸Ÿ– Ÿ ÃØ •‚˜-Áà ÁflŸÊ ÿØ, (•) ‚˜-ÿÊØ ◊ÿÊ ÷Í-Ã◊˜ ø⁄U-•ø⁄U◊˜H
ÔÂà ⁄ ¡«Í √©Ú Ì»Â≈È≈Ó©, Ï∆‹Ó©  ¡‘ÓÓ ¡©‹πÈÕ
È Â© ¡√©«Â «ÚÈ≈ Ô© (¡), √Ô≈©ÓÔ≈ Ì»ÂÓ© ⁄ ¡⁄Ó©®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- Ô© : «’‘Û≈Õ ⁄ : ¡Â∂Õ ¡«Í : Ì∆Õ √©Ú Ì»Â≈È≈Ó© : √≈∂ ‹∆Úª «Úº⁄Ø∫Õ Ï∆‹Ó© : Ï∆‹Õ ©
: ¿∞‘Õ ¡‘Ó© : ÓÀ∫Õ ¡©‹πÈ : ‘∂ ¡‹ÈÕ È : È≈Õ Â© : ¿∞‘Õ ¡√©«Â : ‘ÀÕ «ÏȪ : ψÀÕ Ô© : «’‘Û≈Õ √Ô≈© : ‘Ø √’Á≈
‘ÀÕ ÓÔ≈ : Ó∂∂ ≈‘∆∫Õ Ì»ÂÓ© : ‹∆ÚÕ ⁄¡⁄Ó© : ◊Â∆Ù∆Ò ◊Â∆‘∆‰Õ
0 ÙÒØ’≈Ê :- ‘∂ ¡‹È! ‹Ø Ú∆ √Óπº⁄∂ ÍÃ≈‰∆¡ª Á≈ Ï∆‹ (¿∞ÂÍÂ∆ ’≈È Â∞ıÓ) ‘À, ¿∞‘ Ú∆ ÓÀ∫ ‘∆ ‘ªÕ «’¿∞∫«’
¡«‹‘≈ ’ج∆ Ú∆ ◊Â∆Ù∆Ò ◊Â∆‘∆‰ ÍÃ≈‰∆ È‘∆∫ ‘À, ‹Ø Ó∂∂ ÂØ∫ «ÏȪ (¡√©«Â«ÚÚÚ≈È) ‘ØÚ∂Õ
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- 0 Ô© ⁄ ¡«Í √Ú Ì»Â≈È≈Ó©, Ú∆‹©Ó © ¡‘Ó ¡©‹πÈ - «¬Ê∂ Ì◊Ú≈È √≈∆¡ª «ÚÌ»Â∆¡ª
Á≈ √≈ Áº√Á∂ ‘È, √Ì Á≈ ’≈‰ ¡ÊÚ≈ Ï∆‹ ÓÀ∫ ‘∆ ‘ªÕ √ø√≈ Á≈ Ï∆‹ Ú∆ ÓÀ∫ ‘ªÕ G.A@ ÙÒØ’ «Úº⁄ Ú∆ Ì◊Ú≈È ¡≈͉∂
˘ √Â≈ÈÂÈ Ï∆‹ Â∂ I.AH ÙÒØ’ «Úº⁄ ¡Ú©ÔÔ Ï∆‹ Â∂ ¬∂Ê∂ ’∂ÚÒ Ï∆‹ ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ ¡Ê «¬‘ ‘À «’ ÓÀ∫ «‹Ú∂∫ Á≈ «ÂÚ∂∫
«‘øÁ≈ ‘Ø«¬¡≈ Ú∆ √ø√≈ »Í ÂØ∫ ÍÃ◊‡ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘ª Â∂ È≈ÒØ È≈Ò «Ú¡≈Í’ «‘øÁ≈ ‘ªÕ 0 È Â© ¡√©«Â«ÚÈ≈ Ô© (¡) √©Ô≈©
ÓÔ≈ Ì»ÂÓ© ⁄ ¡⁄Ó© - √ø√≈ «Úº⁄ ‹Û ⁄∂ÂÈ √Ê≈Ú ‹ø◊Ó ⁄ ¡⁄ ¡≈«Á ‹Ø ’∞ºfi Ú∆ Á∂÷‰ «Úº⁄ ¡≈¿∞∫Á≈ ‘À, ¿∞‘
√Ì Ó∂∂ «ÏȪ È‘∆∫ ‘Ø √’Á≈Õ √Ì ’∞ºfi ÓÀ∫ ‘∆ ‘ªÕ «‹‘Û≈ «¬√ Ú≈√«ڒÂ≈ ˘ ‹≈‰ ÒÀ∫Á≈ ‘À, ¿∞√ Á≈ ÓÈ «¬øÁz∆¡ª, ÏπºË∆
√ø√≈ Á∆ ◊ºÒ ÍÃÌ» Á∆ Òº◊Á∆ ‘ÀÕ «¬ø‹ ’’∂ √≈Ë’ Á≈ ÓÈ Ì◊Ú≈È ÚºÒ Òº◊ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ Ó∂∂ «√Ú≈¬∂ ⁄ ¡⁄ ’∞ºfi È‘∆∫,
√Ì ’∞ºfi ÓÀ∫ ‘∆ ‘ªÕ (Ú∂÷Ø AH.BD ÙÒØ’)
«Ú¡≈«÷¡≈ :- ‹∆Ú ’ج∆ Ú∆ ‘À, Ú√± «’√∂ «’√Ó Á∆ ‘ÀÕ ◊Â∆Ù∆Ò ‘À ◊Â∆‘∆‰ ‘À, «’Ë∂ Ú∆ «‹ºÊ∂ Ú∆ ‘À, «‹‘Ø
«‹‘∆ Ú∆ ‘À, √Ì ‹∆Úª Ú√±¡ª Á≈ ’Â≈, ¿∞ÂÍ ’È Ú≈Ò≈ ÏÃ‘Ó ‘ÀÕ ÍÃÌ» ‘∆ ‹∆ÚÈ √Ø ‘ÀÕ
n n n
A@.D@ ÙÒØ’ :
Ÿ •ã× •‚˜-Áà ◊◊ ÁŒflÔ˜-ÿÊŸÊ◊˜, Áfl-÷Í-ÃËŸÊ◊˜ ¬⁄U◊˜-ì– ∞·— ÃÈ ©UŒ˜-Œ‡Ê× ¬˝-©UQ§—, Áfl-÷ÍÃ— Áfl-SÃ⁄U— ◊ÿÊH
È ¡≥‘ ¡√©«Â ÓÓ «ÁÚ©Ô≈È≈Ó©, «ÚÌ»Â∆È≈ÓÓ ÍÓ©ÂÍÕ
¬∂ÙI‘ Â∞ ˙Á© Á∂Ù‘ Íÿ∞’‘, «Ú̻‘ «Ú√©Â‘ ÓÔ≈®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- È : È≈Õ ¡≥‘ : ¡≥ÂÕ ¡√©«Â : ‘ÀÕ ÓÓ : Ó∂≈Õ «ÁÚ©Ô≈È≈Ó© : ÁÀÚ∆Õ «ÚÌ»Â∆È≈Ó© : ÙØÌ≈ Ó≈ÈÕ
ÍÓ©ÂÍ : ‘∂ ÍÓÂÍ≈Õ ¬∂Ù‘ : «¬‘Õ Â∞ : √º⁄Óπº⁄Õ ˙Á© Á∂Ù‘ : √ø÷∂Í «Ï¡≈ÈÕ Íÿ∞’‘ : «Ï¡≈È ’∆Â≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ «Ú√©Â‘
: «ÚÙ∂ÙÕ ÓÔ≈ : Ó∂∂ ≈‘∆∫Õ
0 ÙÒØ’≈Ê :- ‘∂ ÍÓÂÍ! Ó∂∆ «ÁºÏ «ÚÌ»Â∆¡ª Á≈ ¡≥ ȑ∆∫ ‘ÀÕ «ÚÌ»Â∆¡ª Á≈ «¬‘ «Ú√Ê≈ ª Ó∂∂ ÚºÒØ∫ «¬º’
«ÁÃÙ‡∆ ÂØ∫ (√ø÷∂Í È≈Ò) «’‘≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- 0 ÓÓ «ÁÚ© Ô≈È≈Ó© - «ÌÚ»Â∆ È≈Ó© = «ÁÚÔ ÙÏÁ ¡ÒΩ«’’Â≈ Â∂ «ÚÒº÷‰Â≈ Á≈ √»«⁄’
‘ÀÕ √≈Ë’ Á≈ ÓÈ «‹ºÊ∂ ⁄«Ò¡≈ ‹≈Ú∂, ¿∞µÊ∂ ‘∆ Ì◊Ú≈È Á≈ «⁄øÂÈ ’È È≈Ò «¬‘ «ÁÚÔÂ≈ ÍÃ◊‡ ‘Ø ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ √Ì ÂØ∫
Úº‚∆ «ÁÚÔ Ù’Â∆ Ì◊Ú≈È ‘∆ ‘À, Á∂ګ¡ª ˘ «ÁÚÔ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘À Í ¿∞‘ Ú∆ «ÈÂ©Ô Ì◊Ú≈È Á∂ ÁÙÈ Á∆ ¡«ÌÒ≈Ù≈
’Á∂ ‘ÈÕ (Ú∂÷Ø ÙÒØ’ AA.EB) Ì◊Ú≈È Á∆¡ª √≈∆¡ª «ÚÌ»Â∆¡ª ºÂÚ ÂØ∫ «ÁÚÔ ‘ÈÕ Ì◊Ú≈È ˘ ‹≈‰È Ò¬∆ √≈∆¡ª
«ÚÌ»Â∆¡ª ˘ Ì◊Ú≈È Á∆¡ª ‘∆ Óøȉ≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ 0 È ¡Èß‘ ¡√«Â = Ì◊Ú≈È Á∆¡ª «ÁÚÔ «ÚÌ»Â∆¡ª Á≈ ’ج∆ ¡≥Â
È‘∆∫Õ ’≈È «¬‘ ‘À «’ Ì◊Ú≈È Ú∆ ¡Èß ‘ÀÕ «¬√ Ò¬∆ ¿∞È∑ª Á∆¡ª «ÚÌ»Â∆¡ª Ò∆Ò≈Úª Ú∆ ¡Èß ‘ÈÕ Ì◊Ú≈È ’«‘øÁ∂
‘È, “Ó∂∂ ≈‘∆∫ ÍÓ≈‰±¡ª Á∆ √ø«÷¡≈ √ÓÔ ÂØ∫ «◊‰∆ ‹≈ √’Á∆ ‘ÀÕ Í ’ØÛª Ïë‘Ó≥‚ª ˘ ⁄‰ Ú≈Ò∆ Ó∂∆ «ÚÌ»Â∆¡ª
Á≈ ¡≥ ȑ∆∫ Í≈«¬¡≈ ‹≈ √’Á≈Õ Ì◊Ú≈È ¡Èß ¡√∆Ó ¡◊≈Ë ‘ÈÕ ¡√∆Ó ‘È, ’≈Ò Á∆ «ÁzÙ‡∆ ÂØ∫ ¡Óπº’ ‘ÈÕ ÂÒ
Á∆ «ÁzÙ‡∆ ÂØ∫ Ì◊Ú≈È ¡◊≈Ë ‘ÈÕ ¡◊≈Ë ÙÏÁ «Úº⁄ ◊≈Ë Èª ÂÒ Á≈ ‘ÀÕ «‹Ú∂∫ ‹Ò Á∂ ‘∂·ª ÂÒ ‘πøÁ≈ ‘ÀÕ «‹√ Á≈ ÂÒ
‘∆ È‘∆∫, ¿∞‘ ¡◊≈Ë ‘À ◊«‘≈ ‘ÀÕ 0 ¬∂Ù‘ Â∞ ˙Á© Á∂Ù‘ Íÿ∞’‘ - «Ú̻‘ «Ú√©Â≈‘ ÓÔ≈ - A@.AH ÙÒØ’ «Úº⁄ ¡‹È
È∂ Ì◊Ú≈È ˘ ¡≈͉∆¡ª «ÚÌ»Â∆¡ª Á≈ «Ú√Ê≈ ’È Ò¬∆ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ √∆ ª ¿∞µÂ «Úº⁄ Ì◊Ú≈È È∂ «ÚÌ»Â∆¡ª Á≈
¡≥ ȑ∆∫ ‘À - ’«‘ ’∂ ¡‹È Á∆ ‹«◊¡≈√≈ ‹◊≈¬∆ √∆ Â∂ «Î «Ú√Â≈ È≈Ò Úȉ ’∆Â≈ √∆Õ «¬‘ «Ú√Â≈ ÒΩ«’’
«ÁzÙ‡∆ ÂØ∫ ‘∆ ‘À, Í Ì◊Ú≈È Á∆ «ÁzÙ‡∆ ÂØ∫ «¬‘ «Ú√Â≈ È≈ Ó≈Â ¡ÊÚ≈ √ø÷∂Í ‘ÀÕ «’¿∞∫«’ «ÚÌ»Â∆¡ª Á≈ ¡≥ ȑ∆∫
‘ÀÕ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- «ÚÌ»Â∆¡ª Á≈ ¡Ê ÁÀÚ∆ ÍÃ◊‡≈ ‘ÀÕ «‹Ú∂∫ Óπ◊∆ Óª Á∂ ÂΩ ”Â∂ ¡≈͉∂ ϵ«⁄¡ª ˘ ‘ΩÒ∂ ‘ΩÒ∂ ⁄Ø◊≈
⁄π◊‰ Á∆ ‹ª⁄ «√÷≈¿∞∫Á∆ ‘ÀÕ Ïº⁄≈ Ú∆ ‘ΩÒ∂ ‘ΩÒ∂ Ú∂÷ ’∂, √Ófi ’∂ ¡≈͉∂ ¡≈Í ÷≈‰≈ ÷≈‰ Á∆ «ÚË∆ «√º÷ ÒÀ∫Á≈ ‘ÀÕ ¬∂√∂ Â∑ª
ÁÀÚ∆-Ù’Â∆ Á∆ Í«‘⁄≈‰ Ú∆ ÍÃÌ» Á∆ «’Í≈ √Á’∂ ‘ ‹∆Ú ˘ ‘؉ Òº◊Á∆ ‘ÀÕ √≈Ë’, ‹ÁØ∫ Ú∆ ¡«Ë¡≈ÂÓ’ √«Â Á∆ Í«‘⁄≈‰
’Á≈ ‘À, ¿∞√ ˘ ÍÃÌ» Á∆ Ù’Â∆ Á≈ ÍÂ≈ Òº◊ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ÍÃÌ» Á∆ ÂÒ≈Ù ÍÃÌ» Á∂ ÁÙÈ ’È ÚºÒ ¿∞«⁄ºÂ Ó≈◊ ‘ÀÕ “ÍÃÌ»
Á∂ √Óπº⁄ ˘ √Ófi‰≈ ¡Ω÷≈ ‘À, «’√∂ È∂ ‘∆ «¬ø‹ ’È Á≈ ‘Ω∫√Ò≈ ’∆Â≈ ‘À ? √≈˘ ÍÃÌ» Á∆ Ù’Â∆ È≈ ÍÃÌ» Á∆ «Á¡≈ÒÂ≈ ÍÃÂ∆
Í»‰ ‹≈‰’≈∆ ‘ÀÕ ÍÃÌ» Á∆ ¡√Ò∆¡Â ˘ √Ófi‰≈ ¡«Â ÓπÙ’Ò ‘ÀÕ ¡√∆∫ Ó≥È Ò¬∆¬∂ «’ ’ج∆ ‹∂ ◊ø◊≈ ˘ Ú∂÷‰≈ √Ófi‰≈
⁄≈‘πøÁ≈ ‘À ª ¿∞√ ˘ ¿∞√ «Úº⁄ ‚πÏ’∆ Ò≈ ÒÀ‰∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘∂Õ ¿∞√ ˘ ◊ø◊ØÂ∆ ÂØ∫ ◊ø◊≈ √≈◊ º’ ‹≈‰ Á∆ ÒØÛ È‘∆∫ ‘ÀÕ
«’√∂ √Ø Á∂ ¡≥ º’ ‹≈‰ Á∆ ÒØÛ È‘∆∫Õ «¬√ Í«ÚºÂ Á«¡≈ ˘ «’√∂ ʪ ÂØ∫ ÔØ◊ „π’Ú∆∫ ʪ ¿∞Í «ÓÒØ, Â∞‘≈‚∆ ¡«ÌÒ≈Ù≈
Í»∆ ‘Ø ‹≈Ú∂◊∆” (≈Ó≈ «¥ÙÈ≈)Õ
n n n
A@.DA ÙÒØ’ :
ÿØ ÿØ Áfl-÷Í-ÁÃ-◊Ø ‚ûfl◊˜, üÊË◊Ø ™Á¡¸Ã◊˜ ∞fl flÊ– ÃØ ÃØ ∞fl •fl-ªë¿U àfl◊˜, ◊◊ Ã¡—-•¢‡Ê-‚◊˜-÷fl◊˜H
Ô© Ô© «ÚÌ»«Â Ó© √ÂÚÓ©, ÙÃ∆Ó© ¿∞©«‹ÂÓ© ¬∂Ú Ú≈Õ
© © ¬∂Ú ¡Ú ◊º¤ ©ÚÓ©, ÓÓ Â∂‹‘ ¡≥√ √Ó©ÌÚÓ©®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- Ô© Ô© : ‹Ø Ú∆ ‘ÀÕ «ÚÌ»«ÂÓ© : Ùπ‘ ·≈· Ï≈· ω≈¿∞‰∆Õ √ÂÚÓ© : ‹∆ÚÕ ÙÃ∆Ó© : ÷πÙ‘≈ÒÕ
¿∞«‹ÂÓ© : Ù’Â∆Ù≈Ò∆Õ ¬∂Ú : Ì∆Õ Ú≈ : ‹≈Õ Â© © : ¿∞‘Õ ¬∂Ú : «√¯Õ ¡Ú◊º¤ : ‹≈‰Á≈ ‘ÀÕ Â©ÚÓ© : ¡≈ÍÁ≈, Â∂≈Õ
ÓÓ : Ó∂≈Õ Â∂‹‘ : ¡≥Ù, √Ó©ÌÚÓ© : ÙØÌ≈ ‹Ø Íú÷ «Ú÷≈¬∆ «ÁøÁ∆ ‘À, ¿∞√ Á≈ «¬º’ Ì≈◊Õ
0 ÙÒØ’≈Ê :- √ø√≈ «Úº⁄ ‹Ø Ú∆ «ÚÌ»«ÂÓ≈È (¬∆ÙÚ Ô∞’Â) ÙÃ∆Ó≈È (√ÓëËÔ∞’Â) ‹ª ¿±«‹Â (Ù’Â∆Ó≈È) ÍÁ≈Ê
‘À, ¿∞√ ˘ Ó∂∂ Â∂˜ Á∂ ¡≥Ù ÂØ∫ ¿∞ÂÍÈ ‘Ø«¬¡≈ Ó≥ÈÕ
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- 0 Ô© Ô© «ÚÌ»«Â Ó© √ºÂÚÓ©, ÙÃ∆Ó© ¿∞«‹ÂÓ© ¬∂Ú Ú≈ - √ø√≈ Ó≈Â «Úº⁄, «‹√ «’√∂
√‹∆Ú «È‹∆Ú Ú√± «Ú¡’Â∆ ÿ‡È≈ ‘≈Ò ◊π‰ Ì≈Ú «’«¡≈ ¡≈«Á «Úº⁄ ‹Ø ’∞ºfi «¬ÙÚ©Ô Á∂÷∂, ÙØÌ≈ ‹ª √πøÁÂ≈ Á∂÷∂,
ÏÒÚ Á∂÷∂, «ÚÙ∂ÙÂ≈ ‹ª «ÚÒº÷‰Â≈ Ú∂÷∂ - ¿∞È∑ª √ÌȪ ˘ Ó∂∂ Â∂‹ ÂØ∫ ¿∞ÂÍÈ ‘Ø«¬¡≈ Ó≥È∂Õ «¬‘ √Ì Ó∂∂ ÍÃÌ≈Ú ’≈È
‘ÀÕ Ì◊Ú≈È Á∆¡ª «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª ‘ÈÕ «¬√ Ò¬∆ ¿∞√ Á≈ «⁄øÂÈ ˜»∆ ‘ÀÕ √ø√≈ Á≈ ‹Ø ’∞ºfi Ú∆ ¡√Ê≈¬∆ ‘ÀÕ ‘ Ú√» Á≈
¡≈Ë≈ ÍÓ≈ÂÓ≈ ‘ÀÕ ÓÈ∞º÷ Á∆ «ÏÂ∆ ÍÃÌ» ÚºÒ È≈ ‹≈ ’∂, Ú√± ÚºÒ π«⁄ ‘πøÁ∆ ‘ÀÕ «¬√ È≈Ò √Ê≈¬∆ √πº÷ È‘∆∫ «ÓÒÁ≈Õ
ÈÙ‡ ‘؉ Ú≈Ò∆ ¡«ÈÂ©Ô Ú√» ’Á∂ Ú∆ Ó‘ºÂÚÍ»‰ È‘∆∫ ‘Ø √’Á∆Õ √Ì Ú√ª Ì◊Ú≈È «Úº⁄Ø∫ ‘∆ ÍÀÁ≈ ‘πøÁ∆¡ª ‘ÈÕ √Ì
Ì◊Ú≈È Á∆ Ù’Â∆ ‘ÀÕ «¬º’ Ú∂ÙÚ≈ Á∂ √πøÁ √Ó¬∆ ◊≈‰∂ ˘ √π‰’∂ ‹∂ ’ج∆ √ø ¿∞√ Á∂ √π∆Ò∂ ’ø· Ú≈Ò∂ ◊≈‰∂ Á∆ Â≈∆¯
’Á≈ ‘À «¬√ Á∂ ¡Ê «¬‘ È‘∆∫ «’ ¿∞‘ Ú∂√Ú≈ Á∆ Â≈∆¯ ’Á≈ ‘ÀÕ √øÂ, ¿∞√ Ì◊Ú≈È Á∆ Â≈∆¯ ’ «‘≈ ‘πøÁ≈ ‘À, «‹√
È∂ Ú∂√Ú≈ ˘ «Ó·≈√ Ì«¡≈ ’ø· ÍÁ≈È ’∆Â≈ ‘ÀÕ ¬∂√∂ Â∑ª, «‹È∑ª Ú∆ «ÚÌ»Â∆¡ª Á≈ ¬∂Ê∂ Úȉ ‘Ø«¬¡≈ ‘À, ¿∞‘ √Ì Ì◊Ú≈È
Á∆ Ù’Â∆ Á≈ «¥ÙÓ≈ ‘ÀÕ ¬∂Ê∂ Ì◊Ú≈È (Á∂÷Ø A@.B@ ÙÒØ’ ÂØ∫ A@.CI ÙÒØ’ º’) ¡«√©Ó ÍÁ Á≈ ÍÃÔØ◊ ’Á∂ ‘È, «‹√
Á≈ ¡Ê “ÓÀ∫ ‘ª” ’∂ÚÒ «ÂøÈ Êª ”Â∂ A@.BD Â∂ A@.BG ÙÒØ’ «Úº⁄ «Ú«Ë ¡Â∂ A@.DA ÙÒØ’ «Úº⁄ ¡Ú◊º¤ ÍÁ Á≈ ÍÃÔØ◊
’’∂ ‹≈‰È Á∆ ◊ºÒ ’Á∂ ‘ÈÕ √ÌȪ «ÚÌ»Â∆¡ª «Úº⁄ Ì◊Ú≈È ˘ Һ̉ Á∆ ¡Â∂ √≈ÚË≈È ‘Ø ’∂ «◊¡≈È ÍÃ≈Í ’È
Á∆ ÍÃ∂È≈ ’∆Â∆ ‘ÀÕ Â∞√∆∫ ÒØ’ ◊π» Á∂ ≈‘∆∫ Ó∂∆¡ª «ÚÌ»Â∆¡ª ˘ ‹≈‰È Á≈ ÔÂÈ ’ØÕ «ÚÌ»Â∆¡ª ˘ ¡≈Í ÷πÁ √π⁄∂ ‘Ø
’∂ √Ófi‰ Á∆ ÒØÛ ‘ÀÕ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- √»‹ Á∆¡ª «’Ȫ ⁄≈∂ Í≈√∂ ÎÀÒÁ∆¡ª ‘È ¡Â∂ Ú√±¡ª Á∂ ¡√Ò √»Í ˘ Íú÷ ’Á∆¡ª ‘ÈÕ
«¬‘Ø «‹‘∂ Ú√ª Á∆ ¡«Ì«Ú¡’Â∆ ‘πøÁ∆ ‘À, ¿∞√ Â∑ª ÍÃ◊‡ ‘πøÁ∆ ΩÙÈ∆ Ú∆ «ÌøÈ «ÌøÈ ‘πøÁ∆ ‘ÀÕ Íø± ÍÃÌ» √ÚÀ-ÍÃ’≈«Ù ‘ÀÕ
¿∞‘ ‘ Ú√± «Úº⁄ ¡≈͉∆ ¡«Ì«Ú¡’Â∆ ’Á≈ ‘ÀÕ «‹Ú∂∫ ÙØÌ≈ ‘À, ÏπºË∆ÓÂ≈ ‘À, ·≈· Ï≈· ‘À, √πøÁÂ≈ ‘À, Ù’Â∆ ‘À, ¬∂√∂
Â∑ª ‘Ø Ú√ª «Úº⁄ ÁÀÚ∆-Ù’Â∆ Á≈ ÍÃ’≈Ù ‘πøÁ≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ (ÍÃÌ») ¡≈͉∂ ¡≈Í ˘ ¡«Ì«Ú¡’ ’Á≈ ‘ÀÕ ‹Ø Ú∆ √≈‚∆ ’ÒÍÈ≈
‘πøÁ∆ ‘À, ¿∞√ ÚºÒ √≈‚≈ «Ë¡≈È ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ √≈˘ «Ú√Ó≈Á ¡ÊÚ≈ Ó√Â∆ Á∆ ¡Úº√Ê≈ «Úº⁄ Ì∂‹Á≈ ‘ÀÕ √≈‚∂ ¡≥Á «‘Óª
ÌÁ≈ ‘ÀÕ «¬‘ ‘Ø ’∞ºfi È‘∆∫ ‘πøÁ≈, ÏÒ«’ ÍÃÌ» Á∆ ÙØÌ≈ ‘∆ ‘πøÁ∆ ‘ÀÕ ÙÃ∆ ≈Ó≈ «¥ÙÈ≈ Á∂ ÙÏÁª «Úº⁄, “’∆ Â∞√∆∫ ‹≈‰Á∂ ‘Ø
«’ ÏÃ‘Ó Á∂ ’∆ ¡Ê ‘È ? ¿∞‘ ÏÃ‘Ó «‹√ Á≈ ÁÀÚ∆ √»Í ‘πøÁ≈ ‘ÀÕ «¬‘ «¬º’ «ÚÙ≈Ò √≈◊ Úª◊ ‘ÀÕ «‹√ «Úº⁄ Ò«‘ª
‘È, ¤ºÒª ‘È, ‹Ú≈-Ì≈‡≈ ‘À, ÏπÒÏÒ∂ ‘È, fiº◊ ‘À, Í≈‰∆ Á∆¡ª Îπ‘≈ª ‘ÈÕ √≈‚∂ «⁄ºÂ ¡≈’≈Ù Á≈ Ú∆ «¬‘Ø »Í ‘À, ⁄∂ÂÈ≈
Á≈ Í≈√≈ ª ‘∆ ¡È∞ÌÚ ‘πøÁ≈ ‘ÀÕ ¬∂√∂ ÒÛ∆ «Úº⁄ ÍÃÌ» Á∆ ¡ÚÂ≈ Ë≈È Á∆ ◊ºÒ º÷∆ ‹≈ √’Á∆ ‘ÀÕ
n n n
A@.DB ÙÒØ’ :
•ÕflÊ ’„ÈUŸÊ ∞ÃŸ, Á∑§◊˜ ôÊÊ-ÃŸ Ãfl •¡È¸Ÿ– ÁflCÔUèÿ •„U◊˜ ߌ◊˜ ∑§ÎàF◊˜, ∞∑§-•¢‡ÊŸ ÁSÕ× ¡ªÃ˜H
¡ÊÚ≈ Ï‘πÈ≈ ¬Â∂È, «’Ó© ◊©Ô©≈Â∂È© ÂÚ ¡©‹πÈÕ
«ÚÙI©‡© Ì©Ô ¡‘Ó© «¬ÁÓ© ¥Â©√©ÈÓ© ¬∂’ ¡≥Ù∂È «√©Ê‘ ‹◊©®
0 ÙÏÁ ¡Ê :- ¡ÊÚ≈ : ‹≈Õ Ï‘»È≈ : Ï‘π √≈∂Õ ¬Â∂È : «¬√ ≈‘∆∫Õ «’Ó© : ’∆ ? ◊©Ô≈Â∂È : ‹≈‰∂ ◊¬∂Õ ¡©‹πÈ
: ‘∂ ¡‹ÈÕ «ÚÙ©‡©Ì©Ô : √‘≈«¬Â≈ √ÓºÊÈ ’È Ú≈Ò∂Õ ¡‘Ó© : ÓÀ∫Õ «¬ÁÓ© : «¬‘Õ ¥Â©√©ÈÓÓ : √≈∂Õ ¬∂’ ¡≥Ù∂È : «¬º’
«‘º√∂ È≈ÒÕ «√©Ê‘ : √«Ê ‘ÀÕ «‘øÁ≈ ‘ÀÕ ‹◊© : √ø√≈, ‹◊ÂÕ
0 ÙÒØ’≈Ê :- ¡ÊÚ≈, ‘∂ ¡‹È! «¬√ Â∑ª Ï‘π ‹≈‰È ÂØ∫ Â∂≈ ’∆ Ó≥ÂÚ ‘À ? ÓÀ∫ «¬√ √øÍ»È ‹◊ ˘ «¬º’
¡≥Ù ÂØ∫ Ë≈‰ ’ √«Ê ‘ªÕ
ÍÁ-¡Ê-«Ú√Ê≈ :- 0 ¡ÊÚ≈ - Ì◊Ú≈È, ¡‹È ˘ ’«‘ ‘∂ ‘È «’ ±ø ‹Ø ÍÃÙÈ ’∆Â≈ √∆, ¿∞√ Á∂ ¡È∞√≈
ÓÀ∫ ¿∞µÂ Á∂ «ÁºÂ≈ ‘ÀÕ ‘π‰ ¡≈͉∂ ÚºÒØ∫ Â∂∂ Ò¬∆ «¬º’ ‘Ø «ÚÙ∂Ù ◊ºÒ ’ «‘≈ ‘ªÕ 0 Ï‘πÈ≈ ¬Â∂È «’Ó© ◊©Ô©≈ Â∂È ÂÚ
¡©‹πÈ - “̬∆¡≈ ¡‹È! ÂÀ˘ «¬√ Â∑ª ÚË∂∂ ‹≈‰È Á∆ ’∆ ÒØÛ ‘ÀÕ ÓÀ∫ ÿØÛ∂ Á∆ Ò◊≈Ó Â∂ ⁄≈Ï’ ÎÛ ’∂ Â∂∂ √≈‘Ó‰∂
ÏÀ·≈ ‘ªÕ Á∂÷‰ ˘ Ì≈Ú∂∫ ÓÀ∫ ¤Ø‡≈ «‹‘≈ «Á÷≈¬∆ «ÁøÁ≈ ‘ª Í Ó∂∂ «¬√ √∆ Á∂ «’√∂ «¬º’ ¡≥Ù «Úº⁄ ¡Èß ’Ø«‡ Ïë‘Ó≥‚
Ó‘≈√◊ Â∂ Ó‘≈ÍÃÒÔ - ÁØÚ∂∫ ¡Úº√Ê≈Úª Ó∂∂ «Úº⁄ √«Ê ‘ÈÕ ¿∞È∑ª √ÌȪ ˘ ÒÀ ’∂ ÓÀ∫ Â∂∂ √≈‘Ó‰∂ ÏÀ·≈ ‘ªÕ Â∂ Â∂∆ ¡≈«◊¡≈
Á≈ Í≈Ò‰ ’Á≈ ‘ªÕ ‹ÁØ∫ ÓÀ∫ Â∂∂ ’ØÒ ‘ª, √≈‘Ó‰∂ ‘∆ ‘ª, «Î ÂÀ˘ ‘Ø Ï‘π √≈∆¡ª ◊ºÒª ‹≈‰È Á∆ ÒØÛ Ú∆ ’∆ ‘À
? 0 «ÚÙI©‡©Ì©Ô ¡‘Ó© «¬ÁÓ© ¥Â√©È©Ó© ¬∂’ ¡≥Ù∂È «√ʩ‘ ‹◊© - “ÓÀ∫ «¬√ √øÍ»‰ ‹◊ ˘ «¬º’ ¡≥√ ÂØ∫ «Ú¡≈Í ’’∂
«√Ê ‘ªÕ Ì≈Ú «¬‘ ‘À «’ Ì◊Ú≈È Á∂ «’√∂ Ú∆ ¡≥Ù «Úº⁄ ¡Èß «ÙÃÙ‡∆¡ª «ÚÁÓ≈È ‘ÈÕ Í ¿∞È∑ª «ÙÃÙ‡∆¡ª ÂØ∫ Ì◊Ú≈È
Á≈ ’ج∆ ¡≥Ù Ì≈◊ π«’¡≈ È‘∆∫ ‘ÀÕ ¡Ê≈ Ì◊Ú≈È Á∂ «’√∂ ¡≥Ù ÂØ∫ ¿∞È∑ª √≈∆¡ª «ÙÃÙ‡∆¡ª Á∂ «‘‰ ”Â∂ Ú∆ ÷≈Ò∆ ʪ
ͬ∆ ‘ÀÕ «‹Ú∂∫ Íë¥Â∆ Á≈ ¡≥Ù √≈‚∆ ÏπºË∆ ‘À, ¡È∂’ª Ì≈Ù≈Úª «ÒÍ∆¡ª ’Ò≈Úª Á≈ «◊¡≈È ‘؉ ¿∞Íø ¡√∆∫ È‘∆∫ ’«‘
√’Á∂ «’ √≈‚∆ ÏπºË∆ «◊¡≈È È≈Ò Ì ◊¬∆ ‘À, ‘Ø «√º÷‰ Ò¬∆ ʪ «‘øÁ∆ ‘ÀÕ ÏπºË∆ Á≈ «Ú’≈√ ‘πøÁ≈ ‘ÀÕ Íë¥Â∆ Á≈ ¤Ø‡≈
«‹‘≈ ¡≥Ù ÏπºË∆ Ú∆ ¡È∂’ª Ì≈Ù≈Úª ¡≈«Á Á∂ «◊¡≈È ÂØ∫ È‘∆∫ ÌÁ≈Õ ¬∂√∂ Â∑ª Íë¥Â∆ ÂØ∫ ¡Â∆ ¡Èß ¡√∆Ó Â∂ ¡◊≈Ë
Ì◊Ú≈È Á≈ ’ج∆ ¡≥Ù, ¡Èß «ÙÃÙ‡∆¡ª ÂØ∫ «ÚÙ∂Ù »Í ÂØ∫ ÷≈Ò∆ «‘øÁ≈ ‘ÀÕ 0 ¬∂Ê∂ «’Ë∂ ‹Ø ’∞ºfi Ú∆ «ÚÙ∂ÙÂ≈ «Á÷≈¬∆ «ÁøÁ∆
‘À, ¿∞‘ √Ì Ì◊Ú≈È Á∆ «ÚÌ»Â∆ ‘ÀÕ ¡«‹‘≈ Ó≥ȉ È≈Ò ÔØ◊ (√øÏøË) Á≈ ¡È∞ÌÚ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ¬∂√∂ Ò¬∆ Á√Ú∂∫ ¡«Ë¡≈«¬
Á≈ Ȫ «ÚÌ»Â∆-ÔØ◊ ‘ÀÕ
«Ú¡≈«÷¡≈ :- «¬º’ º‹Ï∂’≈ «Ú¡’Â∆ ¡≈͉∆ ÍÌ̻Â≈ È‘∆∫ «Ú÷≈ √’Á≈ ‹∂’ ¿∞√ ˘ «¬º’ ÏØ∆ «Úº⁄ ÏøÁ ’
«Ò¡≈ «◊¡≈ ‘ØÚ∂ ‹ª ̺‹‰ Ò¬∆ Әϻ ’∆Â≈ ‹≈Ú∂Õ Ì≈Ú∂∫ ÍÃÌ» Á∂ ¡≥√÷ »Í ‘È, ¡È∂’ª «⁄‘∂ ‘È Í «¬‘ «Ú÷≈Ú≈ È≈
Ó≈Â∞ ‘ÀÕ √≈∂ Íú÷ »Íª Á∆ √∆Ó≈ ‘À, «‹Ú∂∫ √ÓπøÁ Á∆¡ª Ò«‘ª, ¿∞√ Á≈ Ó‘ºÂÚ‘∆‰-ͺ÷ ‘πøÁ≈ ‘ÀÕ ¬∂√∂ Â∑ª ¬∆ÙÚ Á∆
¡ÈßÈÂ≈ √Á∆ÚÂ≈ Á∂ «ÁzÙ‡Ó≈È ÍÃ◊‡≈Ú∂, ¿∞√ Á∂ ¡≈͉∂ ¡≈’≈ «Úº⁄ Âπº¤ «‹‘∂ ¤Ø‡∂ ˺Ï∂ ‘È, Í «¬‘ ¡≈͉∂ ¡≈Í «Úº⁄
«¬È∑ª Á∆ Ê≈‘ ÒÀ‰∆ ¡Ω÷∆ ‘ÀÕ Íø± ÍÃÌ» ˘ «È◊π‰ √»Í «Úº⁄ √Ófi‰≈ «’øÈ≈ ¡Ω÷≈ ‘ØÚ∂◊≈, «¬√ Ï≈∂ «Ú⁄≈ ’È Á∆ ÒØÛ
‘ÀÕ ÙÃ∆ ≈Ó≈-«¥ÙÈ≈ Á∂ ÙÏÁª «Úº⁄, ““ÍÃÌ» Á≈ »Í ‘À, »Í È‘∆∫ Ú∆ ‘À (√◊π‰ «È◊π‰ √»Í) «¬‘ √Ì ’∞ºfi √Ófi ÂØ∫ Í∂
‘ÀÕ ’∂ÚÒ «¬‘ ÍÃÌ» ˘ ‘∆ ‹≈‰Á≈ ‘À «’ ¿∞‘ ’∆ ‘À ?””

n n n