Está en la página 1de 126

2 Aymar Aru

Básico
Yatiqirin Qilqasiñapa

L����� A�����/T���� �� E������

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 3 03-07-15 12:41


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 1 03-07-15 12:41
2

© PEIB, 2015
Programa de Educación Intercultural Bilingüe
Ministerio de Educación
Gobierno de Chile

Inscripción Registro de Propiedad Intelectual Nº 250.800

Autor de Propuesta Pedagógica:


Magdalena Browne

Asesoría y Corrección de textos en Aymara:


Felino García Choque
Elsa Flores Huanca

Diseño:
María José Garrido Bermúdez

Impresión:
Trama Impresores S.A.

Tiraje:
2.500 Ejemplares

Todos los derechos reservados

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 2 03-07-15 12:41


Índice

Unidad 1
Escuchando a la naturaleza vivimos en armonía 6

Unidad 2
Yo aprendo en mi comunidad 24

Unidad 3
Desde mi familia conozco la cultura aymara 38

Unidad 4
Fábulas y otras expresiones culturales 52

Unidad 5
Aprendo de los sabios de mi pueblo 66

Unidad 6
La naturaleza, nuestra madre 82

Unidad 7
Crecer con el saber de mi familia y comunidad 96

Unidad 8
Relatos de mi pueblo 110

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 4 03-07-15 12:41


Qalltawi

Maya Yatiña
Pachamama ist’asa suma qamapxtana 6

Pä Yatiña
Naya Markanhana yatiñtanha 24

Kimsa Yatiña
Wilamasinhata, aymara makanha uñt´asjta 38

Pusi Yatiña
Pacha qamasana jawarinajapa 52

Phisqa Yatiña
Markasana jiliri yatirinajata yatiqta 66

Suxta Yatiña
Pachamamasa 82

Paqalqu Yatiña
Aylluna, wila masina yatiñapanti jilaña 96

Kimsaqalqu Yatiña
Markanhana jawarinajapa 110

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 5 03-07-15 12:41


1
Pachamama ist’asa
suma qamapxtana
Escuchando a la naturaleza
vivimos en armonía

6 suxta
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 6 03-07-15 12:41
• Kunsa uñjapxi, ist’apxi aka jaqinaka?
• Jaqhapi ursana Pachamamana arupa ist’iritati?
• Kunama Pachamamana arupa ist’irijta?

paqalqu 7
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 7 03-07-15 12:41
T�������� O���
Pachamama ist’aña
Escuchar a la naturaleza

Aymara marka jaqinakatayi Pachamama ist’asana muspa


yatintañaji.
Para el pueblo aymara la naturaleza es una fuente de sabiduría, muchas cosas podemos
aprender de ella si sabemos escucharla.

1. Pachamamana arupa, jamach’ina, umana kirkipa, thayana phusatapa


katuqasana imaxama.
Con una grabadora u otro elemento, graven los sonidos de la naturaleza: el canto de un
ave, el sonido de un arroyo, el viento…

Yatichirimanti, masinajmanti katuqata arunaka qilqama.


Con tu educador y compañeros(as) haz un listado de los sonidos grabados.

8 kimsaqalqu
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 8 03-07-15 12:41
Unidad 1

Jaqhapi aka arunaka ist’iritati?


¿Escuchaste alguno de los siguientes sonidos?

Kiwla Qillwa

Thaya Juku Jawira

Q'ixu Jallu

• Siqt’ama ist’ata arunaka ü .


Marca los que escuchaste con un ü .
• Patxapachata arustama aka arunaka.
Pronuncia en voz alta estas palabras.

llatunka 9
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 9 03-07-15 12:41
Jach’a tatanaja sapa qhalt’i Pachamama uñjatapxi suma sarnaqañataki.
Los abuelos comienzan la mañana observando las señales de la naturaleza para tomar
decisiones sobre sus labores

2. Qilqama Pachamamana puriri arupa.


Une cada señal con su predicción.

Qullunaka qinayatawa.

Qullu t’ulanaka panqaratawa.

Kumiri mistuwa.

Ch’ijipachawa janiwa qinaya utjisa.

Puquyanaja maq’achatawa.

10 tunka
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 10 03-07-15 12:41
Unidad 1

• Yaqha Pachamamana arupa uñt’ati?


¿Qué otros mensajes de la naturaleza conoces?

Xalluskaniwa.

Apthapipachawa.

Xalluskaniwa.

Puquyanaka chiwintaniwa.

Sataña qalltaña wakisiwa.

tunka mayani 11
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 11 03-07-15 12:41
3. Jach’a tata, jach’a mama jawsayasana jarawi ist’apxama.
Invita a un jach’a tata y una jach’a mama y escucha el relato.

J
ayapachana araxa thaya Ukamawa pisi marana uywanajasa
apanirina ch’ijunaja maq’ata jiwari, ch’ajanajasti wañari
manqhapacharu aparpasa, uma layku.
ukhamawa xallupachana wichhu
khuyurpasa.

Llarita imaña wakisinwa uma


Yaqhapacha maransti manqha junt’uchañatayi. Uka uru
thaya ch’ijunaja apsunisana qhirwa masuruma jamp’atu anchawa kirki.
chaqaru aparpayi, ukata kutsuni Uka marasti muspa xallusana
ch’ara xallupacha ch’ijunti. jawiranajasa, chakanajasa
kallatanwa.

• Kunamañpajisa Pachamama xalluñpataki?


¿Qué elementos de la naturaleza indica que habrá lluvia?
• Kunamañpajisa Pachamama awtiwa marataki?
¿Qué elementos de la naturaleza indica año de sequía?
• Jach’a tataru chhikt’ama kunamasa Pachamamana arupa?
Pregúntales a los abuelos qué otros mensajes nos entrega la naturaleza.

12 tunka payani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 12 03-07-15 12:41
C����������� O���
Aymara uruna kutipa
El ciclo del día aymara Unidad 1

1. Yatichirimanti uñjapxama uka "Pachamama" imaqata uñaqa.


Mira el video “Pachamama” que te presentará tu educador(a).

Geoglifos en los cerros


0:05/2:19

• Kunata Inti Pachamamataki ancha wakisiri?


¿Por qué es tan importante el sol para la Pachamama?
• Aymarata arustama kunamati urupacha sarasji.
Nombra en aymara los momentos del ciclo diario.

tunka kimsani 13
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 13 03-07-15 12:41
2. Yatichirimanti, masinajmanti lurapxama mä Inti Pacha
sarayiri.
Con tu profesor y compañeros realiza un reloj de sol.

• Yatiña utamana mä lawa chhuqt’ama ukata uñaqasana jamuqama


kunamati Inti ch’ijucha muyuski.
En el patio de tu escuela coloca una vara, observa y dibuja las posiciones de la
sombra durante el día.
• Aymarata sutichama kunamati uru muyuski.
Escribe los momentos del día en aymara.
• Jamuqama wila masina lurañanajapa qhantatina, taypi uruna, jayp’una.
Dibuja actividades que realiza la familia al amanecer, el medio día y la tarde.

14 tunka pusini
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 14 03-07-15 12:41
Unidad 1

Aymara jaqinajatayi Pachaxa apthapi araxa pacha, aka pacha,


manqha pacha.
La cosmogonía del pueblo aymara está constituido por el espacio del universo, el
espacio de la naturaleza, y el espacio del subsuelo.

3. Sutipata arustama sapa maya pacharu utjirinaka.


Escucha y pronuncia los elementos que forman parte de la Pacha.

sol

estrellas
ganado

Inti-wilka luna

a Wara wara
Uywanak

Phaxs
i

Wisk’acha
luq’u
naka

Ch'uxña
t'ulanak
a aka
Jaqin

tunka phisqani 15
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 15 03-07-15 12:42
4. Jamuqama sapa muyutaru.
Dibuja un elemento de cada espacio.

Arax pacha

Aka pacha

Manqha pacha

16 tunka suxtani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 16 03-07-15 12:42
C����������� E������
Pachamama uñaqaña
Lectura lúdica de la naturaleza Unidad 1

Kunamasa yatiñaji pachana sarañapaxa, yattati?


¿Sabes cómo se nombra el estado del tiempo?

1. Pachamama ist’asana suma sarnaqama sunipachan.


Escucha, lee y pronuncia el estado del tiempo en el norte andino.

Thayapacha Junt'upacha Xallupacha Ch'ijipacha

Siqt’ama (jisa) jani ukasti (janiwa).


Marca (sí) o (no).

Jisa Janiwa
• El mes de enero es xallupacha.

• En diciembre es junt’upacha.

• Thayapacha es en junio y julio.

• Ch’ijipacha es en febrero.

tunka paqalquni 17
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 17 03-07-15 12:42
Pacha sutinti apxatama
Completa la oración con el nombre del tiempo

• Khunusji, ancha ch’uñuriwa.

• Inti muspa junt’uchiriwa

• Yapu satatawa jichasti purjiwa

18 tunka kimsaqalquni
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 18 03-07-15 12:42
Unidad 1

Aymara jaqinaja qamiriwa taqi uraqinajana suni, qhirwa,


quta uñxata.
El pueblo aymara habita en distintos territorios: altiplano, precordillera y
costa.

2. Qilqama kawki uraqiri qamiritasa juma.


Nombra e indica en cuál de estos lugares vives tú.

suni

qhirwa

quta uñxata

tunka llatunkani 19
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 19 03-07-15 12:42
3. Sutipata arustama puquyañakati, uywanakati ukhamaraya utjañapa.
Nombra los siguientes frutos o animales e identi�ica en qué piso ecológico se encuentran:

• Qilqama S suni maq’achanaja.


Escribe S en los productos del altiplano.
• Qilqama QH qhirwa maq’achanaja.
Escribe QH en los productos del valle.
• Qilqama QU quta uñxata maq’achanaja.
Escribe QU en los productos de la costa.

Qarwanaka Chawllanaka

Ch’uñunaka

20 pä tunka
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 20 03-07-15 12:42
Unidad 1

Allpachunaka Wakanaka

Yareta

Tunqunaka Llaritanaka

Quta maq’achanaka T’ulanaka

• Yaqha uywanaka maq’achanaka uñt’ati?


¿Qué otros frutos o animales conoces?
• Kawkipachana jiqhatasi?
En qué piso ecológico se encuentran?

pä tunka mayani 21
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 21 03-07-15 12:42
4. Yatichirimanti parlasima kunti jach’a tatanaka arusipxi:
Escucha y conversa con tu educador lo que cuentan los abuelos:

T’ula phaxalli suma T’ula phaxalli layra mistu T’ula phaxalli qhipha
mistu, ukasti taypi ukasti layra ch’aja/ mistu ukasti qhipha
ch’aja/satawa. satawa. ch’aja/satawa.
(siembra en el tiempo) (siembra anticipada) (siembra atrasada)

22 pä tunka payani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 22 03-07-15 12:42
Unidad 1

5. Pachamamana arupa jamuqama.


Dibuja una señal o mensaje que da la naturaleza.

pä tunka kimsani 23
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 23 03-07-15 12:42
2 Naya markanhana
yatiñtanha
Yo aprendo en mi comunidad

• Kuna uñxapxta aka jamuqatana?


¿Qué observas en las imágenes?
• Markamana utjiti aka lurañanaka?
¿En tu pueblo se realizan estas actividades?
• Kuna yaqha lurañanaja ayllumana utji?
¿Qué otras actividades realizan en tu comunidad?

24 pä tunka pusini
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 24 03-07-15 12:42
pä tunka phisqani 25
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 25 03-07-15 12:42
T�������� O���
Layra marka jaqinakana uraqipa
Territorio de pueblos antiguos

Aymara marka jaqinaja qamapxi: araxsayana, manqhasayana, ukhamarayi


ayllunajana.
La territorialidad aymara está compuesto por un pueblo central y dos parcialidades,
además de las comunidades.

1. Markanaka uñaqama, ayllunakanti apxatama, ukata phanachama


araxsaya, manqhasaya.
Observa e identi�ique los pueblos centrales en este mapa, completa con las comunidades y
colorea los saya.

PERÚ Visviri

Caquena
Putre
ARICA
Codpa

Isluga
Colchane

Mamiña
Tarapacá
IQUIQUE

Pica
OCÉANO PACÍFICO

Ollagüe

Cupo
Ayquina
Toconce
A
Caspana
IVI
OL
Calama
B

ANTOFAGASTA
Peine

26 pä tunka suxtani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 26 03-07-15 12:42
Unidad 2

Ayllu jaqinakaru chhikt’ama markama chaqa.


Pregunta a personas de tu comunidad sobre el pueblo donde tú vives.

• Aka Marka sayaniti, aylluniti


• Kawkichaqankisa?
• Kunamasa ayllunakana sutinakapaxa?
• Kunamasa aka markachasi yattati?

pä tunka paqalquni 27
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 27 03-07-15 12:42
2. Masinajmanti jamuqama mä marka uraqi, ayllunakpanti sayanajpanti.
Con tu grupo de trabajo, dibuja un plano que muestre un marka con sus sayas y ayllu.

• Marka jamuqama: ukata uñachayama, yatiña uta, tatitu uta, qullu


mallku, phujunaka.
Dibuja los principales lugares del pueblo: escuela, iglesia, cerro, vertientes.
• Uñaqayama ukata phanachama sayanaka, ayllunaka
Identifica y pinta las comunidades y las sayas.

28 pä tunka kimsaqalquni
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 28 03-07-15 12:42
Unidad 2

Sapa marka, sapa ayllu pukaraniwa, ukasti wilanchaña


uraqiwa, layra jaqinaja waxt’aña churapxi.
Cada pueblo o comunidad tiene un sitio ceremonial de protección, donde
los antiguos dejaban ofrendas.

3. Yatinima, ukata masinajmanti parlasipxam.


Averigua y luego comenta en el curso:
a) Markamana utjiti pukara?
¿En tu pueblo o comunidad hay pukara?
b) Kawki chaqanjisa?
¿En qué lugar se encuentra?
c) Kunatakisa lurapxi?, chhikhiqapxama.
¿Para qué se construyeron?, averigua.

Masinajmanti mä jak’a pukara uñjiri sarapxama, ukata jamuqapxama.


Con tu curso visita un pukara cercano y dibújalo en tu cuaderno.

pä tunka llatunkani 29
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 29 03-07-15 12:42
C����������� O���
Marka sarnaqawina aruntaña
Saludos en actividades culturales y sociales de la comunidad

1. Jawari ist’ama.
Escucha el relato.

A
ymara kasarañana
Yaqha chacha
taqpacha aylluwa
warminajasti iwxapxiwa
jikhisipxi, ukasti
suma qamañpataki.
ma chacha warmi sarayapxi.

Sapa aruntiriwa waxt’apxi Chachanti warminti


taqi kuna wakisjirinaja jikhisipxi, ukasti chacha
qamaña qallantañataki. warmiwa.

• Khistinakasa aymara kasarañaru sarapxi?


¿Quiénes participan en un casamiento aymara?
• Kunamasa arunt’apxi saririnaja?
¿En que consiste el saludo de los asistentes?

30 kimsa tunka
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 30 03-07-15 12:42
Unidad 2

Juma sariritati rutucharu, lak’uta muruñaru?


¿Has participado en una ceremonia del corte de pelo?

2. Aka jamuqanaja uñaqasana parlasipxama.


Conversa sobre las siguientes imágenes:

• Kuna lurañasa akaxa?


¿Qué ceremonia es ésta?
• Kunamasa arunt’añaxa?
¿En qué consiste el saludo?
• Kunata jani anatiñanaja waxt’añajisa?
¿Por qué los regalos no son juguetes?

kimsa tunka mayani 31


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 31 03-07-15 12:42
3. Masinajmanti yatintapxama aylluna jach’a uruyanajana aruntaña.
Con tu grupo de trabajo, preparen un saludo de una ceremonia típica de tu comunidad o
marka.

Urucha qalltaña

Uruchana
aruntaña

Uruchana
thuqhuña,
kirkiña

32 kimsa tunka payani


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 32 03-07-15 12:42
Unidad 2

Aymara ayllunajana taqi manawa arunt’asipxi, kunamati yatipxi.


En las comunidades aymara, el saludo es de distintas maneras debido a algunas
características propias.

4. Sumapacha aylluna aruntaña yatintama.


Practica los distintos saludos de las comunidades.

Colchane, Isluga,
Kunamastjasa Waliki kullalla Cariquima, etc.
jilalla. jumasti.

Walikiyri

Visviri, Ancolacane,
Kamisaraki
Tacora…
jilata.
Waliki kullaka,
jumasti.
Walikiyri

• Kunamasa markamana arunt’asipxi?


¿Cómo se saludan en tu pueblo o ciudad?
• Kunamasa uruchanajana arunt’añaji?
¿Cómo se saludan en una fiesta?
• Kunamasa jilirinaja arunt’añaji?
¿Cómo saludas a las autoridades?

kimsa tunka kimsani 33


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 33 03-07-15 12:43
C����������� E������
Marka jaqinakana yatiñapa
Conocimiento de personas importantes

1. Celinda Castro, aymara sawuri Arica markana uñjapxama, ukata


qilqapxama.
Mira en youtube el video "Celinda Castro, textilera aymara, Arica, Región de Arica" y responde:

• Celinda kuna luririsa? (¿Qué actividad realiza Celinda?).

• Kunanaja uñjta, qilqama (anota los elementos vistos).

• Celinda kuna lurañanaja apnaxjisa qilqama (anota las actividades que


realiza Celinda).

34 kimsa tunka pusini


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 34 03-07-15 12:43
Unidad 2

2. Arukipasana qilqhatama ayllumana lurañanajapa ü .


Pronuncia y coloca un ü a los o�icios que se realizan en tu comunidad.

Yatichiri Qapuri

Utachiri Ch’ukuri

Awatiri Phuyiri

kimsa tunka phisqani 35


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 35 03-07-15 12:43
3. Mayachama qilqatanti jamuqatanti.
Escribe junto al dibujo la letra de la oración que corresponda.

a) Markanhana utachirinaka utji

b) Awatiri uywa awatisji.

c) Nayana mamanha phuyiriwa.

d) Ayllunhana sawurinaka utji.

36 kimsa tunka suxtani


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 36 03-07-15 12:43
Unidad 2

4. Ayllumana yaqha lurañanaja uñaqama.


Observa otros trabajos que se realizan en las comunidades aymara.

Qulliri Uywachiri Markachiri

Yapuchiri Arusiri

• Kuna luraña munirijtasa?


¿Cuál trabajo te gustaría realizar?
• Wila masimana utjiti aka lurañanaja apnaqiri?
¿Hay alguien en tu familia que realice estos trabajos?

kimsa tunka paqalquni 37


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 37 03-07-15 12:43
3 Wilamasinhata, aymara
markanha uñt’asjta
Desde mi familia conozco la cultura
aymara

• Aka jamuqatana kun uñjtasa?


¿Qué ves en la imagen?
• Kunama ist’asitasa urucharu sarapxi?
¿De qué forman van vestidos en la �iesta?
• Kunanajasa qhanstayi aka markanajana?
¿Qué características especiales ves en estos pueblos?

38 kimsa tunka kimsaqalquni


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 38 03-07-15 12:43
kimsa tunka llatunkani 39
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 39 03-07-15 12:43
T�������� O���
Markachasiñana sawipa uñt’aña
Conociendo las expresiones propias de la identidad territorial

Sapa aymara ayllunajana maija maijawa, kirkiñapa, maq’añapa,


ist’asiñapa, arupa, uruchanajapa.
Cada territorio aymara se destaca por ciertas características especiales: canto,
música, comida, vestimenta, lengua, celebraciones y ritos.

1. Jamuqatanaja uñaqasana yatintama.


Observa las imágenes y aprende de tus costumbres.

Isluwa markana isinaja ancha Pä saltani jurkhunaja araxsaya Enquelga


phanachatawa, ukhamarayi warminaja warminaja ist’asipxi, ukasti Isluwa
paja sumrirunti ist’asipxi. markanjiwa.

40 pusi tunka
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 40 03-07-15 12:43
Unidad 3

Uywa wayñu mayja mayjawa sapa Jichha aymara jaqinaja wakisiwa


markanajana. Mayjawa kirkipa, uywa markaparu saraña, kunamati lurañanaja
sarsillunajapa. amtañaji.

Jaqi qhipha sutinaja uraqinajanti Pachamamanti sutichatawa.


Los apellidos de las personas se relacionan con elementos de la naturaleza y el
territorio.

Nayana Nayana qhipha


qhipha sutinha sutinha Choque,
Qhanaki, ukasti ukasti ch’uqita
qhanayañawa. puritawa.

pusi tunka mayani 41


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 41 03-07-15 12:43
2. Jamuqama qhipa suti yatiñanajanti.
Dibuja el signi�icado de los siguientes apellidos.

Ticona/ Tikuna
Hombre nacido del calor del sol.

Mollo/ Mullu
Piedra roja que antiguamente se empleaba para hacer collares.

Yaqha aymara qhipha sutinaja chhikhiqama, ukata masinajmanti


parlasipxama.
Investiga el significado de otros apellidos aymara y comenta con tus
compañeros.

42 pusi tunka payani


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 42 03-07-15 12:43
C����������� O���
Wilamasina aruskipasiñanakapa
Relatos de la familia Unidad 3

1. Yatichirimanti ullama.
Lee con tu educador(a):

Sutinha Toribio Bartolo. Phisqa


maranijasa mamanha yanapaña Malimarca Mamani
qallantta, yapuna, uywana. jach’a tatanha,
Anatxarajiritwa. kayunti Jaiñata
Perú markaru sarxi,
Callao quta marka
uñt’aña munjana.
Uywa awatirina Puno
markana, ukasti Titi qaqa
quta jak’anjiwa.
Chile markaru kutinisana,
salitrera Valparaíso ukaruwa
luraña wakinti.

Jach’a tatanha pataja jila


marani jiwi, jani uqara Suxta maranijasa
suma sarnaqjawi. awtiwpachana tunqu
Jupha iwxitu suma ch’iwintiwa. Mamanha
qamaña taqpachanti. ancha jachirina, nayasti
sata “Jilanhawa ukata
waynattasana naya
yanapama”.

• Kuna yatiñanaja churawani tata Toribio allchhinajparu?


¿Qué enseñanzas crees tú que transmitirá don Toribio a sus propios nietos?
• Kunamasa aymaranaja sarnaqirina layrapachana?
¿Cómo viajaban antiguamente los aymara?

pusi tunka kimsani 43


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 43 03-07-15 12:43
2. Ayllumana Jach’a tata jach’a mamanti jawarinakata yatiyasima.
Pide a algunos abuelos y abuelas de tu comunidad que te cuenten relatos sobre la
sabiduría aymara.

- Kawkichaqana akapacharu
purta?
- Kawki markanajaru qamiritasa?
- Amtastati jawarinaka kunamati
aka ayllunaka markachasi?
- Amtastati mä wakisjiri
qamatanaja?

44 pusi tunka pusini


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 44 03-07-15 12:43
Unidad 3

3. Uñachayaña wakintayama jach’a tatanajata yatiqatanti.


Prepara una presentación de lo que te contaron los abuelos.

Jach’a tata
yatichituwa……

pusi tunka phisqani 45


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 45 03-07-15 12:43
C�����������
C����������� E������ E������
Inti thakhi
Inti thakhi
Recorrido delRecorrido
sol del sol

1. Phanachama aka uruchata jamuqanaja.


Pinta los momentos del día.

Inti jalsu Qhalt’i Taypi uru

Jayp’u Inti jalanta Arama

46 pusi tunka suxtani


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 46 03-07-15 12:43
Unidad 3

2. Sapa jamuqatana qilqama kuna urasana lurasji.


Escribe bajo la imagen el momento del día en que se realiza la actividad.

pusi tunka paqalquni 47


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 47 03-07-15 12:43
3. Sapa jamuqata mayachayama uruna urasapanti.
Une cada dibujo con su actividad según los momentos del día.

Inti jalsu

Qhalt’i

Jayp’u

Chhaphu

Arama

48 pusi tunka kimsaqalquni


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 48 03-07-15 12:44
Unidad 3

Yatiqaña
Ikiña

Anataña

Saltaña

Awatiña

Phayaña
pusi tunka llatunkani 49
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 49 03-07-15 12:44
4. Uruna sapa urasapa ullama.
Lee y pronuncia los momentos del día.

Inti jalsu

Arama Qhalt’i

Chhaphu Jayp’u

50 phisqa tunka
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 50 03-07-15 12:44
Unidad 3

Aymara jaqinaja qamiriwa, suni patqana, qhirwana, quta uñxatana,


ukana puquyanaja alxakipasisa.
Las personas aymara que habitan en los distintos pisos ecológicos como el
altiplano, precordillera y costa intercambian sus productos.

5. Qilqhatama jaqukipayaña maq’achanajanti.


Completa las oraciones con los productos que intercambian.

Naya sawurita, churirijta:

Ikiñanaja/ka

Naya yapuchirita, churirijta:

Naya uywachirita, churirijta:

phisqa tunka mayani 51


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 51 03-07-15 12:44
4 Fábulas

Fábulas
y otras
Pacha qamasana
expresiones
jawarinajapaculturales
Fábulas y
y otras
culturales
culturales
otrasexpresiones
expresiones

52 phisqa tunka payani


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 52 03-07-15 12:44
• Kuna parliriji jach’a mama wila masiparu?
¿Qué le estará contando la abuela a la familia?
• Kunapacha jawarinaka ist’iritati?
¿Te han contado alguna vez fábulas o relatos?
• Kuna yaqha jawarinaka uñt’asa?
¿Qué fábula u otro relato conoces?

phisqa tunka kimsani 53


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 53 03-07-15 12:44
T�������� O���
Jawarinaka
Fábulas

1. Ist’asana ullama yatichirimanti “Larinti wallatanti” jawari.


Escucha y lee con tu educador la fábula “El zorro y el ganso”.

—Qayqa uru jani maq’ata uthasjta… kamichanhasa


—Ancha sumawa uka qanqalanaja! Jichhapi maq’anha…..
—Uka qanqala musq’ajiwa
—Kuna maq’anhasa?
—Naya jisk’allata, janiwa maq'istasa!
—Jilallanajanha uñasima ukata kimsa jach’anaja maq’antanta.
—Tuyuña yatichama. Mistunima aka khulluru naya lukhurpama,
jilanajanha puripana thuqtanta.
—Ah! Janiwa tuyuña yattsa! Uff, Uff… ancha ch’uñuriwa maq’a munasjta.

54 Phisqa tunka pusini


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 54 03-07-15 12:44
Unidad 4

2. Siqt’ama kawkiti wakisji.


Marca la alternativa correcta.

• Kunata qanqala antutjayasiña muni:

Usutajatanwa.

Ancha jisk’allatanwa.

Jach’arayi liqk’iraytanwa.

• Lari qanqala antutjatatanwa:

Taykapa maq’aña munasana.

Ancha jisk’awa qanqala uñji.

Juk’anti jach’a qanqalanaja maq’aña munasana.

• Lari qanqala jilallanaja maq’aña muniwa:

Mich’i, munjana wakita jach’a qanqalanaja.

Ancha jink’a khulluru misturi.

Jayra, Janiwa ch’amt’aña munjansa.

Jupha yatiriya sarnaxi, janiwa tuyuña yatjansa.

Ancha p’iqini, yatiwa kunti lurji.

Ancha suma chimani, jisk’a qanqala antutjataña muni.

phisqa tunka phisqani 55


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 55 03-07-15 12:44
Jawarinaja yatichiwa ayni, taypi, pachakuti.
Los relatos transmiten valores como la reciprocidad, la búsqueda del equilibrio, y
una mirada del tiempo cíclico.

3. Jamuqata uñaqasana yatichirimanti parlasima kunamati jawarinaja


suma qamasiña yatichapxistu, ukata masinajmanti parlasima.
Observa las imágenes y discute con tus compañeros la enseñanza que nos deja esta fábula.

Ayni Suma qamaña masinajanti,


Taqpachanti yanapasiña. Taypi Pachamamanti.

Pachakuti

Kunti lurañani, ukhamawa qhara


kutinini.

56 phisqa tunka suxtani


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 56 03-07-15 12:44
Unidad 4

4. Mä jawari jamuqata apaqasana yatichama suma qamaña.


Dibuja un cómic sobre una fábula que enseñe un principio aymara.

P’iqichata:
Mä uruna utjana

Ukata

Aka yatichistuwa

phisqa tunka paqalquni 57


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 57 03-07-15 12:44
C����������� O���
Markana arupa
Expresiones culturales

Ayllunhana yatintapxta ist’jawi, ukhamarayi lurjawi.


En mi comunidad aprendemos el conocimiento aymara a través de la escucha y la
acción.

1. Yatichirimanti phult’iri sarama mä ayllu lurañaru, ukata sumapacha


ist’ama, uñaqama, chhiqhixama kunamati lurji.
Visita con tu educador a algún miembro de la comunidad que se encuentra haciendo una
actividad tradicional. Escucha, pregunta y observa lo que hace.

58 phisqa tunka paqalquni


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 58 03-07-15 12:44
Unidad 4

2. Yatichirimanti amtasipxama kuna yaqha arunaja yatintapxta phultiri


sarasana.
Junto a tu educadora o educador, recuerda palabras importantes aprendidas en la visita y
otras palabras conocidas.

Jach´_a _mama
Jach’a tata
W_ilka o _inti
Uraqi
Wiphala
Uywirimallku
Pachamama

phisqa tunka llatunkani 59


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 59 03-07-15 12:44
3. Jichha wakisiwa luraña mä aru pirwa yatintata machaxa arunajanti.
Es hora de crear un diccionario ilustrado, a partir de lo que te contaron los abuelos.

Ch´uqi
i
Maman

Aru pirwa lurapxañani: Sapa mayni lurapxama:


Tunka panka apthapisana ch’ankhanti Maya qilqani, yaqhasti jamuqani.
chinthapipxama.

Yatichirimanti yanapayasita qilqama Jamuqanaja kuchurpasana


arunaka. llink’iyapxama arunajanti.

60 suxta tunka
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 60 03-07-15 12:44
Unidad 4

4. Masinajmaru aru pirwa ullama, ukata yatichama pä machaxa yatintata


arunaja.
Frente a tu curso, lee, pronuncia y explica dos palabras de tu diccionario que no conocías.

Uraqi significa
territorio. Uwijanaka, significa
ovejas.

Marka significa pueblo.

suxta tunka mayani 61


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 61 03-07-15 12:44
C����������� E������
Arunhana parlasta
Me comunico en mi lengua

1. Mayachama arunaja ukata qilqama.


Une las palabras y forma una frase.

Parlasiña

Wila masinti Allchhinti Yatichirinti

62 suxta tunka payani


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 62 03-07-15 12:44
Unidad 4

• Jamuqatanajana khistinti parlasipxi?


¿Con quiénes se conversa en las imágenes?
• Juk’anti khistinajantisa parlirijta?
¿Con quiénes más puedes dialogar o conversar?

Wila masinti parlasiñani

suxta tunka kimsani 63


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 63 03-07-15 12:44
2. Ist’ama ukata ullama.
Escucha y lee.

• Naya wila masinhanti parlasjta.

• Jach’a mama yuqallanti parlasji.

• Jach’a tata ayllu sarnaqata parlasji.

• Awatiri uywanti, Pachamamanti parlasji.

64 suxta tunka pusini


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 64 03-07-15 12:44
Unidad 4

3. Kimsa siqita qilqama parlasji arunti.


Inventa tres oraciones con la palabra parlasi.

suxta tunka phisqani 65


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 65 03-07-15 12:44
5 Markasana jiliri
yatirinajata yatiqta
Aprendo de los sabios de mi pueblo

66 suxta tunka suxtani


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 66 03-07-15 12:44
• Aka jamuqatana kuna jiliri uñaqasta?
¿Qué persona mayor reconoces en esta imagen?
• Kuna lurapxisa?
¿Qué acciones realizan?

suxta tunka paqalquni 67


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 67 03-07-15 12:44
T�������� O���
Yatirinaja ist´aña
Escuchar a los sabios

Aymara yatirinaja yatichapxistu kunama markasana sarnaqaña,


kunama munaña.
Los sabios del pueblo aymara contribuyen al conocimiento y valoración de nuestra
cultura.

1. Uñaqasana kutikipama.
Observa y responde.

Yatiri Qulliri

Usuyiri Sawuri

• Aka jamuqatana kuna yatirinaja uñjta?


¿Qué sabios o sabias aparecen en las imágenes?
• Aylluna kuna lurapxi.
¿Cuál es su misión en la comunidad?

68 suxta tunka kimsaqalquni


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 68 03-07-15 12:45
Unidad 5

2. Masinajmanti mä yatiri phult’asana chhikt’apxama:


Con tu curso, visita a un sabio y pregúntale:

- Kunamasa yatirikiptañaji?
- Kunamasa yatiri sarnaxi?
- Qawqhapachansa
yatirikiptañaji

• Janiwa armantasa yatiriru waxt’aña apaña


No olviden dar un presente al yatiri para practicar el ayni.
• Masinajmanti parlapxama kunti yatiri arusi.
Conversa en tu curso las respuestas del yatiri.

suxta tunka llatunkani 69


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 69 03-07-15 12:45
3. Istásana ullama yatichirimanti:
Escucha y lee junto a tu educador:

Machaq Mara

Junio phaxsina lurasiwa Machaq Mara mä pukara qulluna, ukana ayllu


jaqinaja uñasipxiwa tata inti mistuniñapa, kunamati jaya thakhita
kutinji.

En Junio se realiza la ceremonia del Machaq Mara (año nuevo) en un cerro


ceremonial seleccionado por la comunidad. Se reciben los nuevos rayos del
Sol, que vienen retornando de un largo viaje por el sistema solar.

70 paqalqu tunka
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 70 03-07-15 12:45
Unidad 5

Aymaranaja waxt’apxi Mallku T’allanajaru musq’anaja, umañanaja


ukata mayisiñatay: suma puquya, k’umara sarnaqaña, suma lurañanaja,
suma munasiña.

Los aymara ofrendan a sus Mallkus y T’allas dulces y licores finos para
pedirles por sus deseos: buena cosecha, trabajo, salud, estudios, amor.

• Aka lurañanaja uñjiritati?. Luririjtati?


¿Has participado de esta ceremonia? ¿Te gustaría hacerlo?
• Kuna waxt’asa Pachamamru churañaji?
¿Sabes qué ofrendas se le hacen a la Pachamama?

paqalqu tunka mayani 71


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 71 03-07-15 12:45
4. Siqt’ama ü kunanajati Pachamama phawt’asiñana wakisji.
Marca con un ü los implementos que se usan en la ceremonia de agradecimiento a la
Madre Naturaleza.

72 paqalqu tunka payani


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 72 03-07-15 12:45
Unidad 5

paqalqu tunka kimsani 73


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 73 03-07-15 12:45
C����������� O���
Marka jiliri jaqinaja
Personajes mayores e importantes del pueblo

1. Aka jawari ist’ama.


Escucha el siguiente relato.

Peine uma kucha

L
ayrapacha uma karruru Jiliri marka jaqi anthapisana ñiwi
apaniñanwa aylluru. Janiwa luraña wakintapxi uma apaniñatayi
utjansa kunama apaniña. phujuta markaru.

Kimsa marapacha Peine jaqinaja ñiwi Yatiri jaqinakipana iwxiri, yapuchiri,


lurapxi. Ukasti qulqi apthapisipxi irpiri, mallku t’alla, jichha marka
anatiñanaja lurjawi. jaqinaja umanipxi.

• Jilirinaja kuna lurisa?


¿Qué labor cumplen las autoridades?
• Khistisa wali sarnaqiri jilirixa?
¿Qué autoridades han hecho un aporte importante en tu comunidad?

74 paqalqu tunka pusini


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 74 03-07-15 12:45
Unidad 5

2. Yatichirimanti masinajmanti ayllu sarnaqapxama, ukata uñaqapxama


kunti jiliri jaqinaja luratapxi.
Recorre tu comunidad junto a tu educador(a) y compañeros(as) para reconocer obras
importantes impulsadas por las autoridades mayores.

Chhikhiqama kistinakasa aka lurañanaja apnaqi, kunamasa lurapxi?


Averigua quiénes dirigieron esas obras o construcciones y cómo lo hicieron.

paqalqu tunka phisqani 75


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 75 03-07-15 12:45
C����������� E������
Lurañanaja/naka
Acciones

1. Patxata arustama qilqatanaja. Ukata amuytama kunti jamuqana lurapxi.


Pronuncia en voz alta las siguientes palabras. Intenta adivinar su signi�icado a partir de los
dibujos y las oraciones.

SATAÑA

Jaqinaja ch’uqi satapxi.

CHHUKHUÑA

Qawranaja chhukhupxi .

LARUÑA

Imilla yuqallanaja larupxi.

JACHAÑA

Yuqalla jachji.

QILQAÑA

Tata misana qilqji.

76 paqalqu tunka suxtani


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 76 03-07-15 12:45
Unidad 5

2. Kuna lurañanajantisa aka qilqatanaja phuqhayasma.


¿Con cuál de las anteriores acciones completarías estas oraciones?

paqalqu tunka paqalquni 77


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 77 03-07-15 12:45
Aymara jaqinaja yatiñanaja lurapxi suma qamañatayna.
El pueblo aymara hace ritos para mantener el equilibrio entre las personas, la
naturaleza y los espíritus.

3. Masinajamanti parlasipxama.
Conversa con tus compañeros.

• Kunsa Pachamama churapxistu? Jamuqama


¿Qué cosas nos da la naturaleza? Dibuja una.

78 paqalqu tunka kimsaqalquni


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 78 03-07-15 12:45
Unidad 5

• Suma qamañatayna kunsa Pachamamaru churapxtana? Jamuqama maya.


¿Qué cosas damos nosotros a la naturaleza para mantener el equilibrio? Dibuja una.

paqalqu tunka llatunkani 79


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 79 03-07-15 12:45
4. Uñt’ata arunajanti mä aruspacha qilqama. Uñaqasana lurama.
Escribe una oración con las siguientes palabras que ya conoces. Guíate por el ejemplo.

Tanji Larupxi

Imilla anuqarapanti tanji.

80 kimsaqalqu tunka
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 80 03-07-15 12:45
Unidad 5

Jachji Qilqji

kimsaqalqu tunka mayani 81


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 81 03-07-15 12:45
6 Pachamamasa
La Naturaleza, Nuestra Madre

• Kunata aymaranaka Pacharu mamanhawa sapxtana?


¿Por qué crees que los aymara consideramos a la naturaleza nuestra madre?
• Jani Pachamama jark’astana uka kamichisa?
¿Qué cosas pasan cuando no cuidamos la madre naturaleza?
• Kunamasa jani jaqinti Pachamama utjiriji?
¿Cómo crees que sería la naturaleza sin el hombre?

82 kimsaqalqu tunka payani


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 82 03-07-15 12:46
kimsaqalqu tunka kimsani 83
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 83 03-07-15 12:46
T�������� O���
Pachamamanti/ mpi sarnaqaña
Interacción con la naturaleza

Aymara jaqinajataki pacha mamapawa, Ukata jaqixa juphanti sarnaqaña


yatiwa.
Para los aymara la naturaleza es la divinidad misma. Por esta razón su relación con ella es
de respeto y veneración, sintiéndose parte de ésta, y no su dueño.

1. kuñtu ist’asana ullama.


Escucha y lee el siguiente relato.

El Cóndor y la Doncella
(Kunturinti imillanti)

J
aya maranajana awtiwa-
pacha ancha ch’uñuri Ju-
nio phaxsina, mä kuntu-
ri Mariano sata mistu tawaxu
thaqhiri kasarañatayi. Ukapa-
chana uraqisa samarasisjana
ukata jaqinaja ancha waki-
chasipxiwa kasarayiri sara-
ñataki.
Ukhamawa, Mariano mä qullu patxaru jalsusana ayllu uñxati, ukana tawa-
qunaja lak’utapa k’anasipxatana ukaru uñjati mä ancha suma kusisita tawaxu.
Jaltasana utapa jikhinaru t’ukjatasna parljayatana ancha suma ist’asita,
ukhamawa Mariya tawaquru ancha suma wayna uñjatatayna.
Ukuruspachawa kasarxañani satayna, ukata siwa araxpacharu qamiri
sarxañani, ukaru wawaniñaniwa, ancha suma maq’añani, inti, wara waranaj
jak’ata uñjatañani.
Mariyasti janiwa munxisa yaqha waynanaja uñt’aña munasjana.
Kunturi araxpacharu jaltasana janiwa utapa jist’arpisa uka jani wali imillaru.

Fuente: Parlama Amawt’aña, Cuentos de la Madre Tierra. investigación y compilación de Bruno Serrano; Heddy Navarro y
Tania Muñoz. Noviembre 2006, En http://biblioteca.serindigena.org/ Descargado el 27 de enero 2014.

84 kimsaqalqu tunka pusini


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 84 03-07-15 12:46
Unidad 6

2. Qilqama (janiwa) jani ukasti (jisa), ukata masinajmanti parlama.


Marca (no) o (si) y luego conversa con tu curso.

Jani Jisa

• Ch’usapacha uraqi samarayasi.

• Mariano kuturi Mariyanti kasarapxiwa ukata


suma qamapxi.

• Kunturi janiwa Mariya uñjaña munisa.

• Mariya larintiwa kasaraña munjana.

kimsaqalqu tunka phisqani 85


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 85 03-07-15 12:46
Yatirinaja yatichapxiwa aynjasisa taypi thaqjawi qamaña.
Los sabios enseñan que los problemas vienen cuando no se practica el
equilibrio

3. ¿Kunamasa ayllumana aynjasiña lurapxta?


¿En qúe situación has visto poner en práctica el ayni?

Masinajmaru parlasima.
Cuéntaselo a tu curso

86 kimsaqalqu tunka suxtani


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 86 03-07-15 12:46
Unidad 6

4. Ayllu luraña katuqata uñaqam. Ukata masinajmanti chhikt’asipxama.


Mira en Youtube el video “homenaje a la Pachamama” y luego conversa con tu curso sobre
las siguientes preguntas.

• Kunamasa Pachamama jumana utji?


¿Cómo se mani�iesta la naturaleza en tu cuerpo?
• Jumana uma utjiti, samaña utjiti, nina utjiti?
¿Dónde tienes agua en tu cuerpo?¿Dónde tienes aire?¿Dónde tienes fuego?

kimsaqalqu tunka paqalquni 87


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 87 03-07-15 12:46
C����������� O���
Pachamamana pachakutipa
Tiempo cíclico de la Madre Naturaleza

Qullasuyu uraqina marapacha mayjawa Chile markata.


En el norte andino, las estaciones del año son en meses distintos al resto de Chile.

1. Jamuqatanaja uñaqama.
Observa las imágenes.

• Ayllu, wila masinaja kunsa lurapxi marapachana?


¿Qué actividades realizan las familias y comunidad durante el año?
• Kunata lurapxi jaqhapi pachanajana?
¿Por qué crees que realizan ciertas actividades en determinadas épocas?

88 kimsaqalqu tunka kimsaqalquni


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 88 03-07-15 12:46
Unidad 6

2. Uñaqama kunamati qamasji aymaranaja.


Observa el Calendario Agroganadero Aymara.

Ch’ijipacha o Awtipacha o Ch’ajapacha/ Xallupacha:


juyphipacha: thayapacha: satapacha Tiempo de lluvia,
Tiempo de helada Tiempo de escasez Lapakpacha: apareamiento del
o escarcha, o de mucho frío, Tiempo de siembra ganado.
comienza el frío y hielo y nevada en y esquila, hace calor,
el viento. la cordillera. se espera la lluvia.

kimsaqalqu tunka llatunkani 89


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 89 03-07-15 12:46
Qullasuyu uraqina marapacha mayjawa Chile markata.
En el norte andino, las estaciones del año son en meses distintos al resto de Chile.

3. Taqpachani, chhikt’apxama jilirinajaru kunamati marapachana


qamañaji.
Pregúntenles a los yatiris y abuelos de tu comunidad sobre las distintas cosas que suceden
en cada estación del año aymara. Pregúntales por ejemplo.

- Ch’ijipachana kuna lurañasa?


- Kunamasa urunaja ch’ajapachana?
- Kuna uruyañanajasa utji
xallupachana.
- Kunamajisa Pachamama
awtipachana?

• Chhikhixama kunamati uruyañanaja, uywachañanaja, ayllu jaqinaja


qamapxi marapachana.
Consulten además sobre las actividades ganaderas, las �iestas patronales, el clima y
el tipo de vida familiar que se realiza en cada época del año andino.

90 llatunka tunka
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 90 03-07-15 12:46
Unidad 6

4. Taqpacha yatichirimanti yanapata, mä jach’a laphina pachakuti


link’iyapxama.
En grupo y con ayuda de tu educador, preparen en una hoja de block un collage sobre el
Pachakuti.

• Mä jach’a muruxu siqt’ama


Dibujen un gran círculo al medio.
• Jaljama aymara mara ukhampacha
Divídanlo en las partes del ciclo aymara

• Phuqhayama pakita t’ulanajanti, qalanaja, phana lapisanajanti kunamati


pachanaja qamañaji.
Rellenen cada estación con ramitas, piedras, lápices de colores, y otras formas para
representar las distintas estaciones del calendario aymara.

llatunka tunka mayani 91


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 91 03-07-15 12:46
C����������� E������
Pachamama uñaqaña
Lectura de la Naturaleza

Layra jaqinaja qilqirina qalanajaru, qullunajaru, ukasti arusirina


kunamati jaqinaja Pachamamanti parlasipxi.
Los antiguos habitantes andinos se comunicaban a través de glifos. Los dibujos en los
cerros se llaman geoglifos y en las piedras se llaman petroglifos. Los glifos muestran la
relación de estos pueblos con la Pachamama.

1. Qala qilqata uñaqasana arusima kunti yatichji.


Observa estos glifos. ¿Qué crees que representan?

92 llatunka tunka payani


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 92 03-07-15 12:46
Unidad 6

2. ¿Kuna jamuqata uñjta?


¿Qué �iguras ves?

Jurkhu Jawayu

Wak’a Wistalla

llatunka tunka kimsani 93


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 93 03-07-15 12:46
3. Uka Phik’a thuquri jaqinajana isipa kunsa yatichji.
¿Qué representan estas �iguras de las ropas de los danzantes de Pica?

94 llatunka tunka pusini


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 94 03-07-15 12:46
Unidad 6

4. Aka sawinaja kunsa yatichapxistu. Arumanti yatichama.


¿Qué signi�icado tienen estos dichos? Explica con tus palabras.

Qhantati sartasinsa
Willka/Inti tata yanapi.
Es bueno madrugar porque
Tata Inti o Willka tata nos ayudará.

Mama sarxipana, tata inti


wawataki mantasiwa.
Si la madre se va, el sol se oculta para el
hijo.

Jawira qalaluxuni uka aru


apaniwa.
Si el río suena es porque trae un
mensaje.

llatunka tunka phisqani 95


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 95 03-07-15 12:46
7 Aylluna, wila masina
yatiñapanti jilaña
Crecer con el saber de mi familia y
comunidad

• Aka jamuqana jaqinaja kunamasa uthapxi?


¿Cómo se ven las personas en esta imagen?
• Sumati qamjapxi?
¿Crees que viven en armonía?

96 llatunka tunka suxtani


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 96 03-07-15 12:46
llatunka tunka paqalquni 97
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 97 03-07-15 12:46
T�������� O���
Marka jaqina yatipa uñt´aña
Conociendo el saber del pueblo

1. “Suma qamaña” imqata uñjasana, kunamati yatiri Fernando Wanakuni


yatichapxistu suma qamaña.
Mira en youtube el video "Qué es el buen vivir", donde el yatiri Fernando Huanacuni nos
explica que es el suma qamaña.

• Khistintisa suma qamañaji?


¿Con quién es necesario estar bien para lograr el Suma Qamaña?
• Jani suma qamañipana, Pachamama kamichisa?
¿Qué pasa con la naturaleza si rompemos el Suma Qamaña?

98 llatunka tunka kimsaqalquni


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 98 03-07-15 12:46
Unidad 7

2. Ist’asana ullama yatichirimanti.


Escucha y lee con tu educador.

S
apa aymara ayllunaja mä Apachita samarasiña lujarawa, ukasti
qullu mallkuniwa. Ukasti suma saraña thakhinajana utjapiniwa, uka
qamaña yatichapxi jaqinajaru, qala muntuna jaqikiptata qaritanaja
Pachamamanti, achachilanajanti. apaqiriwa, ukhamarayi suma saraña
apaniri.

Phujunaja Pachamamana nayrapamawa, Jawiranajana sirinu uthasji, ukasti


ukatpacha jakayiri uma jalajaski. suma kirkiña arunaja chuririwa,
Sumallata jak'achañawa ukasti phuju sikuranaja uma jaljiri ist'asana
mallku jaqi ajayu katjiriwa. kirkiñanaja apsuriwa.

llatunka tunka llatunkani 99


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 99 03-07-15 12:46
Aymaranaja ayllunajpanti, Pachamamanti suma qamaña yatipxiwa.
Los aymara siempre cultivan una relación de armonía con la naturaleza y su
comunidad. Esto se conoce como suma qamaña, vivir en armonía.

3. Iñaqama kawkinti “suma qamaña” jani utji.


Reconoce lugares donde se ha roto el “suma qamaña”.

• Masinajmanti, yatichirimanti mistupxama uñaqiri kunamati Pachamama


allimuchuta uthasji.
Con tus compañeros y educador(a) tradicional observen lugares donde se ha destruido
la naturaleza.
• Uñaqatanaja Jamuqama.
Dibuja lo observado.

100 pataja
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 100 03-07-15 12:46
C����������� O���
Kawkisa markanhaxa
¿A qué pueblo pertenezco? Unidad 7

1. Aka mapa uñaqasana phanachama kawki uraqina aymaranaja qamapxi.


Colorea los lugares donde habitan los aymara en este mapa de Sud América.

Chinchasuyu

Antisuyu

Kuntisuyu

Qullasuyu

Chinchasuyu

Antisuyu

Kuntisuyu

Qullasuyo

mä pataja mayani 101


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 101 03-07-15 12:46
2. Ist’ama, ullama ukata parlasima masinajmanti: “Layra markanaja:
aymara”.
Escucha, lee y conversa con tu curso: “Pueblos originarios de Chile: aymaras”.

Layra aymara jaqinaja Titiqaqa quta thi- Jaya maranajatpachawa ayllunajana


yana Bolivia markana qamirina. Juphana- uthaña yatipxi, taqpachanti suma qa-
jasti tunka waranka maranajatpachawa mjawi.
qamaña yatipxi.

Mä waranka pusi pataja maranajana,


Qalanaja suma pirqipxirina, ukhamawa
aymaranaja jach'a Tawantinsuyu sata
ancha suma jach'a pirqanaja lurapxirina.
ukanti sarayasirina, taqita jiliristi Tata
Inka satanwa.

102 mä pataja payani


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 102 03-07-15 12:46
Unidad 7

Sawutanaja ancha uñt'atawa, kunamati Kirkinajpasa ancha suma kusisita thu-


saltapasa, phanachapasa ancha sumawa. qhuyiriwa.

Jichhapachkamawa ch'ajapxi qhirwa


q'awana pata pata yapunajana, ukana Ukhamarayi uywa awatiña yatipxi, qarwa,
ch'ajapxi taqi mana maq'añanaja. allpachu, uwija.

• Kawkita aymaranaja puritasa?


¿De dónde vienen los aymara?
• Kuna aymarana luratanajpasa qhanpachaji?
¿Por qué cosas se destacan los aymara?
• Aymaranaka jichha kuna lurapxisa?
¿En qué trabajan los aymara actualmente?

mä pataja kimsani 103


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 103 03-07-15 12:46
3. Mä aymara “jakata museo” lurama.
Arma un “Museo vivo” de la cultura aymara.

1. Utamana thaqhama aymara apnaqanaka. 2. Qutuchama kunamati


Recolecta en tu casa objetos o utensilios apnaqañaji.
utilizados por los aymara. Agrupa según su uso.

104 mä pataja pusini


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 104 03-07-15 12:47
Unidad 7

3. Sapa mayaru jiqhatapxama 4. Masinajmaru, wila masimaru


kunapachati luratapxi uñachayapxama.
Identi�ica cada objeto indicando su Inviten y presenten su museo vivo a compañeros,
nombre, año de fabricación y uso. profesores y familias de la comunidad.

mä pataja phisqani 105


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 105 03-07-15 12:48
C����������� E������
Wila masi jaqi
Parentesco

Kunamati marata mara jiljaspacha jaqinaja apnaqaña


tatintapxi, jaqikiptañkama.
A medida que las personas crecemos vamos realizando distintas tareas,
hasta llegar a ser una persona íntegra o jaqi.

1. Ist’asana arusima kunamati Alicia Choque jilataji.


Escucha y nombra las distintas etapas de crecimiento de Alicia Choque.

Wawa Imilla Tawaqu

Mama Jach’a mama

106 mä pataja suxtani


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 106 03-07-15 12:48
Unidad 7

2. José Mamani jilatapacha qilqama.


Escribe los nombres de las etapas de crecimiento de José Mamani.

W_awa
Wawa

Yuqalla

Wayna

Tata

Jach’a tata

mä pataja paqalquni 107


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 107 03-07-15 12:48
3. Ullama qilqatanaja ukata qilqakipama kawkiru wakisji.
Lee las oraciones y completa donde corresponde.

Mi padre se dedica a la agricultura.

Tatanha yapu _luriri.

Mi madre se dedica a tejer.

Mamanha _sawuña .

Mi tío se dedica a construir casas.

Jiliri _tatanha _luriri.


Mi tía se dedica a hacer pan.

Jiliri mamanha _t’_ant’a .


108 mä pataja kimsaqalquni
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 108 03-07-15 12:48
Unidad 7

4. Qilqatanaja phuqhayama awkimana luranajpanti.


Completa las oraciones con las actividades que realizan tus padres.

Tatanha _luriri.

Mamanha _luriri.

Jiliri _tatanha _luriri.

Otro

_luriri.
mä pataja llatunkani 109
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 109 03-07-15 12:48
8 Markanhana jawarinajapa
Relatos de mi pueblo

• Kunata aymaranaja muspa uma munapxi?


¿Por qué es tan importante el agua para los aymara?
• Kuna achachilasa uma phuju jark’asi?
¿Qué deidad protege las fuentes de agua?
• Uma phuju jawarinaja yattati?
¿Conoces relatos en torno a las fuentes de agua?

110 mä pataja tunkani


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 110 03-07-15 12:48
mä pataja tunka mayani 111
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 111 03-07-15 12:48
T�������� O���
Aylluna qamaña jawarinajapa
Pequeñas historias de la vida en comunidad

1. Uñjama uka imaqata “layra suni amtawi”, kunamati jaqi Pachamamanti


irnaqapxi, ukata kutikipama.
Mira en youtube la primera parte del video “pensamiento ancestral andino”, donde se
re�lexiona sobre la relación del hombre con la naturaleza y luego contesta.

112 mä pataja tunka payani


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 112 03-07-15 12:48
Unidad 8

• Layra marka jaqinaja kawkiri qamirisa?


¿Dónde habitaban los pueblos antiguos de América?
• Kamichisa jiwiri jaqinaja?
¿Dónde quedaban los muertos?
• Kunama Pachamamanti sarnaxapxisa?
¿Cómo conviven con la naturaleza?

má pataja tunka kimsani 113


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 113 03-07-15 12:48
2. Yatichirimanti yanapata, muyuntata chukurasana, amaytasisa
chhikt’asipxama.
Con ayuda de tu educador, organicen una mesa redonda y debatan sobre las siguientes
preguntas.

• Khistisa, Pachamati jaqi munasji, jaqicha Pachamama munasji?


¿Es la naturaleza que necesita del hombre? O es el hombre quien necesita de la
naturaleza?
• Jichhapachana jaqinaja yatipxiti Pachamamanti sarnaqaña?
¿Cuida hoy en día la humanidad a la naturaleza?
• Kunamasa yuqalla imillanaja Pachamamanti sarnaqaña yatintapxiriji?
¿De qué manera pueden aprender los niños a cuidar la Naturaleza?

114 mä pataja tunka pusini


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 114 03-07-15 12:48
Unidad 8

3. Uñjapxama imaqata “Suninajana kirkipa”.


Observa en YouTube el video “La música en las montañas”.

• Kunata yuqalla phujuru sari?


¿Por qué el niño quería ir a la vertiente?
• Kunata Chuku sumallata sarnaqañpaji?
¿Por qué debía tener cuidado Chuku?
• Kunamasa qina q’asatti?
¿Cómo fue que finalmente su quena tocó una melodía?

mä pataja tunka phisqani 115


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 115 03-07-15 12:48
C����������� O���
Jawarinaka
Cuentos

1. Ist’asana ullama “Wallata larinti” jawari.


Escucha y lee junto a tu educador el siguiente cuento aymara.

LARINTI WALLATANTI

Q
uta thiyana mä wallata lap'a
uñasisjatana. Wawanajpa
larupana anatasjatana. Mä
apachi lari sarjaspacha uñjasana t'ukti
ukata uñasiña wakinti.
Juphasti wallata irpanaja maq'aña
munasjatana kunama katuraña.
-Ancha
Ancha munata wallata warmi, chhikt'asiña munjsama - siwa lari jak'achasana.
-Kunamasa wawallanajma ancha suma wila kayuninaja?.
Wallatasti yatjanwa kunamati lari jani suma
chimani sarnaqjana, ukata k'arisxiwa:
-Mä jurnu junt'uchasana wawanajanha
anantta ukata "ch'is ch'is" sipana naya
sata "pinta, pinta, pinta". Ukata apsusana
kayullanajpa wila wilawa.
Lari utaparu sari, ukata jurnu
junt'uchasana wawallanajapa ananti.
"Ancha suma wila kayullaniniwa
wawanajnha" sajanwa, ukata ist'iwa
"ch'iss-p'um, ch'iss-p'um". Lari kusisita
siwa "pinta, pinta, pinta". Ukata jurnuta
wawanajapa apsusi suma jiwata lakharata.
Lari muspa tiputawa wallata thaqhiri mistutayna. Ukata jiqhatiwa quta

116 mä pataja tunka suxtani


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 116 03-07-15 12:48
Unidad 8

taypina tuyjiri irpanajapa anxarusita.


Lari uñjati, ukata jani kuna luraña atisana
ajutitana akhama sasa.
-¡Qullu larinaja, pampa larinaja yanapiri
puripxama!.
Jayapachata pataja larinaja puripxi
jach'a, jisk'a, urqu, qachu taqi chaqata,
ukata siwa:
-Jilallanaja, kullallanaja, uka wallata
wawallanajanha lakharayasitu, aka uma
umantaña yanapapxita wañsuyaña kama, ukata naya katunha.

Taqpacha larinaja umaña wakintapxatay-


na. Wallata lart'asisa satayna "janiwa
taqpacha larinajasa aka quta wañsuyaña
atjaspansa". Larinaja umanti p'usurasana
mayata mayaru phallarapxi.
Ukhamawa muspa larinaja jiwaratayna
qayqati janiwa wakhuñamajansa.
Wallatasti quta taypina larusawa
uthasjana.

Recopilación en aymara de: Felino García Choque.

• Kuna chimantisa lari parljayi wallataru, ukata kamsasa aka arusxayi?


-¿Con qué intensión habló el zorro a la wallata y qué respondió ésta?
• Kunata lari wallatana arupa katuqasi?
-¿Por qué el zorro siguió el consejo de la wallata?

mä pataja tunka paqalquni 117


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 117 03-07-15 12:48
2. Uñjama uka imaqatanajana yaqha jawari “Larinti wallatanti” aymarana
arusita, ukaru jiqhatantawa uñt’ata arunaja.
Mira y escucha en youtube otra versión del cuento “La zorra y la wallata”, contado en aymara.
Podrás identi�icar muchas palabras que ya conoces.

• Aymara aru katuqtati? Kawkchhapiri, patxata arustama, ukata qilqama.


¿Pudiste identi�icar alguna palabra? ¿Cuál? Repítela en voz alta y luego escríbela aquí.

3. Masinajmanti kutikipama kunti uka imaqata uñjaña “Larinti wallatanti”


yatichapxistu.
Repite junto a tus compañeros el consejo que nos entrega el video “La zorra y la wallata”
en aymara.

Janiwa ja
qink asa
ir i mu n an t
No pretendas
aspirar a lo ajeno

118 mä pataja tunka kimsaqalquni


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 118 03-07-15 12:48
Unidad 8

4. Taqpachani, larinti wallatanti jawari lurapxama. Kunamaruti wakisini


walisjaniwa. Akhama lurapxama:
Entre todos, actúen la fábula del zorro y la wallata que ya conocen. Pueden hacerle las
variaciones que quieran. Sigan los siguientes pasos:

1. Mä jisk'a laphiru siqt'apxama sapa


jaqi, uywa suti kunamati Larinti wa-
llatanti jarawina mistu. Sapa mayni
jani uñjasana apsuni mä laphi, ukata
arupa yatintañpaji.

2. Muyuntata chukurasana Larinti wa-


llatanti jarawi ullapxama. Sapa may-
ni p'iqiru yatiqasipxama kunamati
arusiña wakisji. Janiwa armapxanta-
sa suma arunti ullaña.

3. Jichhasti Larinri wallatanti jawari


kikpapacha arusjawi sarnaqapxama.

4. Ukata Larinti wallatanti kikpapacha


ist'asiña thaqhapxama.

mä pataja tunka llatunkani 119


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 119 03-07-15 12:48
C����������� E������
Pachamama uñaqaña
Lectura de la Naturaleza

1. Uñjama jamuqanaja ukata ullama qilqatanaja.


Mira las imágenes y lee las oraciones.

• Ch’ijunaka uñaqta.
Observo las nubes

• Qullu mallku uñaqta.


Observo el cerro protector

• Inti jalsu uñaqta.


Observo la salida del sol

• Kuna arusa kutikipi? Akaru qilqama.


¿Qué palabra se repite? Escríbela aquí

120 mä pataja pä tunkani


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 120 03-07-15 12:48
Unidad 8

2. Qilqatanaja phuqhayama.
Completa las oraciones.

P_acha .
• Observo la tierra

Uywa .
• Observo los animales

Jamach’i .
• Observo el pájaro

mä pataja pä tunka mayani 121


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 121 03-07-15 12:48
3. Aymarata qilqama aka qilqatanaja.
Escribe las siguientes oraciones en aymara.

Phajalli _uñaqta
• Observo la �lor

• Observo el pájaro

• Observo a los animales

122 mä pataja pä tunka payani


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 122 03-07-15 12:48
Unidad 8

4. Kuna aymara arunakti aka marana yatinta ukanti kimsa aruspachanaja


lurama. Amtasiñataki liwruma uñakipasima qhipha chaqaru.
Inventa tres oraciones en aymara con las palabras que has aprendido a lo largo de este año.
Revisa tu libro hacia atrás para recordar.

mä pataja pä tunka kimsani 123


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 123 03-07-15 12:48
Esperamos que este libro te haya servido para
conocer más de tu cultura y lengua Aymara.

Te esperamos en tercero básico.

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 124 03-07-15 12:48


Aymara-TxtEstudio-2do.indd 125 03-07-15 12:48
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 126 03-07-15 12:48

También podría gustarte