Está en la página 1de 168

márcelo grondin n.

MÉTODO
DE
QUECHUA
RUNA SIMI

SEGUNDA EDICIÓN

"NO LEER LO QUE BOLIVIA PRODUCE,


ES IGNORAR LO QUE BOLIVIA ES"

Editorial "LOS AMIGOS DEL LIBRO


La Paz - Cochabamba
1980
MÉTODO
1971 Marcelo Grondin N. 1978
Registro de la Propiedad
Intelectual Depósito Legal
L.P. No. 18/78
DE
1980 Todos los derechos
reservados para la segunda
QUECHUA
Edición por Editorial Los
Amigos del Libro. La Paz -
Casilla 4415 Cochabamba -
Casilla 450 BOLIVIA
RUNA SIMI

Impreso en Bolivia - Printed in Bolivia

Editores: Editorial Los Amigos del Libro Impresores:


Offset "ALEA" Ltda. Oruro-Bolivia
RECONOCIMIENTO INTRODUCCIÓN

"Runa Simi" quiere ser un método sencillo y práctico que permita el


"RUNA SIMI" es la realización de todo un grupo de valiosos aprendizaje rápido de los primeros elementos de la lengua quechua
colaboradores sin cuyo concurso no habría sido posible la basándose en las últimas técnicas modernas de la lingüística. "Runa Simi" NO
ES UNA GRAMÁTICA QUE CHUA. Es un método que se limita a algunos
materialización de esta obra. elementos básicos de este idioma. Una obra completa hubiera necesitado
varios tomos. Buscando exponer elementos comunes del quechua boliviano
Así, debo agradecer de manera especial a Carolina Ortega A. se ha evitado, por lo tanto, entrar en la complejidad de los regionalismos.
por su inapreciable colaboración en la preparación de los 1. MÉTODO.
ejercicios, la presentación pedagógica del método, la
elaboración del vocabulario, la revisión del texto. Fue El presente método audio-I ingual está centrado en la creación de
"MECANISMOS". Las diferentes partes de cada lección, aún los ejercicios,
igualmente preciosa la ayuda de Efraín Rodríguez B. en la están coordinados para este objeto. En cada lección se introducen pocos
elaboración pedagógica y presentación final del libro. elementos nuevos, siempre relacionados con los anteriores, manteniendo así
un ritmo lento que permite la creación de dichos "mecanismos".
También ha sido de gran valor la desinteresada ayuda de El diálogo incluye elementos gramaticales de la lección correspondiente
excelentes quechuistas: Leovigildo Aguirre S., Froilán y hace más funcional la parte teórica. La audición de las lecciones grabadas
Sánchez A. y Mario Montano A., quienes hicieron suyo el será muy ventajosa para crear los "mecanismos".
trabajo de leer y revisar los originales del método
permitiéndome presentar, con sus sugerencias, un conjunto 2. VOCABULARIO.
pulido de lecciones de quechua. Igualmente mi
El léxico contiene las palabras usadas en el presente método además de
reconocimiento a Julián Rojas R., quien revisó la parte algunas otras importantes para la conversación. No están incluidos los
castellana contribuyendo a su mejor presentación. numerosos castellanismos del quechua moderno. La ortografía quechua
adoptada en este método coincide con aquella del Tercer Congreso Indigenista
Interamerciano de La Paz (1954). Para los castellanismos se mantiene la
La fase final, en la preparación de los originales, fue confiada ortografía castellana. Como se presentan a veces diferentes formas de
a la Srta. Aida Marañón B., cuyo conocimiento del quechua pronunciación para una misma palabra, en el presente texto se sigue
permitió la correcta redacción final del libro y el excelente generalmente la fonética del valle de Cochabamba.
copiado de las lecciones.
3. PRONUNCIACIÓN.

Vaya para todos y cada uno de ellos mi más sincero a) Vocales.


reconocimiento.
El quechua cuenta fundamentalmente con tres vocales: i (e), u (o), a. La
letra "i" se pronuncia a veces "e" y a veces con un sonido intermedio entre "i" y
MARCELO GRONDIN N. "e". Lo mismo ocurre con la vocal "u", que a veces se pronuncia como "o", y
otras con un sonido intermedio entre "o" y "u". Este fenómeno ocurre siempre
delante de las consonantes: "J" y "Q", también antes de "NQ" y "RQ".
9
VERBO: "KAY"
b) Consonantes.
Las consonantes se pronuncian generalmente como en castellano. En
1 ARTÍCULOS
quechua no existen las consonantes: B, C, D, H, G, V, X y Z, las cuales solo se SUFIJOS: "QA" - "TAJ"
encuentran en
los castellanismos.
Cinco de las consonantes tienen sonidos distintos; como se indica a continua- VOCABULARIO
ción: kay ser, estar uj uno, alguno, otro
PRONUNCIACIÓN PRONUNCIACIÓN PRONUNCIACIÓN kay este, aquí yuraj blanco
ORDINARIA ASPIRADA EXPLOSIVA chay ese, ahí orqo cerro, macho
CH CHH CH'
jaqay aquel, allí rumi piedra
chaka (puente) chhaqa (hormiga grande) ch'aka (ronco) pay, él, ella llajta pueblo, ciudad
pi quién tata padre, señor, don
P PH P' wasi caso wawa niño, hijo, tierno
pampa (suelo) phampa (plano) p'ampay (enterrar) qhari hombre ¿ima? qué, que cosa
T TH T'
-taj y, también ¿imayna? ¿cómo?
tanta (junto) thanta (viejo) t'anta (pan) walej bien ¿imaynalla? ¿cómo no más?
walejlla bien no más punku puerta
K KH K' mayu río jatun grande
kuyuy (moverse) khuyuy (gemir) k'uyuy (torcer) warmi mujer, esposa sumaj bueno, muy bien
Q QH Q' -qa papel eufónico
qallu (lengua) qhallu (capote, rebozo) q'alluy (cortar)
FRASES FUNDAMENTALES
c) Acentuación. A. ¿ImaTAJ kay? ¿Qué es ésto?
KayQA llajta. Esto es un pueblo.
El acento se ubica en la penúltima sílaba, con muy pocas excepciones. Ciertos
sufijos hacen cambiar la entonación final en algunas palabras. ¿ImaTAJ kay? ¿Qué es ésto?
KayQA mayu. Esto es un río.
4. CONCLUSIÓN.
¿ImaTAJ chay? ¿Qué es éso?
La riqueza de la lengua quechua permite expresar una misma idea de diferen- ChayQA rumi. Eso es una piedra.
tes formas; teniendo en cuenta además las naturales variaciones que se presentan ¿ImaTAJ jaqay? ¿Qué es aquéllo?
en diferentes regiones no debe extrañar que algunas personas formularían de otro JaqayQA orqo. Aquéllo es un cerro.
modo las situaciones cuyos textos se incluyen en este método.

B. LlajtaQA jatun. El pueblo es grande.


PedroQA sumaj. Pedro es bueno.
Kay tataQA sumaj. Este señor es bueno.
Chay wawaQA warmi. Esa criatura es mujer.
Jaqay orqoQA jatun. Aquel cerro es grande.

AUTOMATISMOS
¿Imataj kay? Kayqa llajta.
¿Imataj chay? Chayqa punku.
¿imataj jaqay? Jaqayqa wasi.
Chay tataqa sumaj.
10 EXPLICACIÓN GRAMATICAL 11
DIÁLOGO "En el tren a Cochabamba"
VERBO: "KAY" SER C- ¿Imaynalla? — ¿Cómo estás?
El verbo "ser" generalmente no se expresa en la tercera persona singular, y
M- Walejlla. — Bien no más.
muchas veces del plural, en el tiempo presente.
Ej: Chay wawaqa warmi. Esa criatura es mujer. C- ¿Pitaj pay? — ¿Quién es él?

M- Payqa don Eugenio. — El es don Eugenio.


ARTICULO DEFINIDO
C- ¿Pitaj jaqay? — ¿Y quién es aquél?
No existen los artículos definidos (el, la, los, las).
Ej: Llajtaqa jatun. El pueblo es grande.
M- Jaqayqa Lucas. — Aquél es Lucas.

C- ¿Pitaj chay? — ¿Y quién es ése?


ARTICULO INDEFINIDO
M- Chayqa José. — Ese es José.
El artículo indefinido "uno" no se expresa cuando el objeto de que se trata
C- ¿Imataj jaqay? — ¿Qué es aquéllo?
está determinado o cuando se quiere insistir sobre la naturaleza del objeto.
Ej: ¿Imataj kay? ¿Qué es ésto? M- Jaqayqa llajta. — Aquéllo es un pueblo.
Kayqa llajta. Esto es un pueblo.
C- ¿Imataj kay? — ¿Qué es ésto?
El artículo "uno" se expresa cuando el objeto es indefinido (uno, alguno).
M- Kayqa Arque estación. — Esta es la estación de Arque.
Ej: ¿Pitaj jaqay? ¿Quién es aquélla?
Jaqayqa UJ warmi. Aquélla es una mujer.

Cuando el artículo "uno" tiene sentido NUMERAL se emplea siempre el tér-


mino "UJ".
SUFIJO: "QA"

Este sufijo, muy usado en quechua, cumple un papel eufónico. De igual ma-
nera permite distinguir más fácilmente las partes de la frase: sujeto, complemento.
En cierto modo sustituye el artículo definido.

Ej: LlajtaQA jatun. El pueblo es grande.

SUFIJO: "TAJ"

Este sufijo, igualmente muy usado, significa: "y", "también". Otras veces tiene
papel eufónico para suavizar la expresión.
Ej ¿ImaTAJ kay? ¿Qué es ésto?
12 13
EJERCICIOS PLURAL
1. ¿Imataj kay? Kayqa llajta. 2 SUFIJO: "RI"
¿Qué es ésto? Esto es un pueblo. "CASTELLANISMOS"
(rio)
(puerta)
(casa) VOCABULARIO
(cerro) chajra chacra runa(s) persona, gente,
2. ¿Imataj chay? Chayqa punku. sonqo corazón hombre
¿Qué es éso? Eso es una puerta.
supay diablo mosoj nuevo
(casa) qan tú, usted atoj zorro
(piedra)
maki mano, brazo qosa esposo
(pueblo)
(río) kosa bueno (de cosa), k'acha lindo, hermoso,
3. ¿Pitaj jaqay? Jaqayqa uj tata.
sabroso bello, bueno
¿Quién es aquél? Aquél es algún señor. -ri y, púes (personas)
(niño)
mama madre, señora, doña k'achita lindito
(hombre)
(padre)
(mujer) FRASES FUNDAMENTALES
4. ¿Pitaj pay? Payqa qhari. A. ¿Imataj kayKUNA? ¿Qué son estas cosas?
¿Quién es él? El es un hombre. KayKUNAqa wasiS. Estas son casas.
(señor)
(mujer) ¿Imataj chayKUNA? ¿Qué son esas cosas?
(niño) ChayKUNAqa chajraS. Esas son chacras.
(esposa)
¿Imataj jaqayKUNA? ¿Qué son aquellas cosas?
5. ¿Imataj jaqay? Jaqayqa orqo.
JaqayKUNAqa mayuS. Aquéllos son ríos.
¿Qué es aquéllo? Aquéllo es un cerro.
(río) B. ¿KaykunaRI? ¿Y éstos?
(piedra) Kaykunaqa atojkuna. Estos son zorros.
(puerta)
(casa) ¿ChaykunaRI? ¿Y ésos?
6. Kay llajtaqa jatun. Chaykunaqa lapizkuna. Esos son lápices.
Este pueblo es grande. ¿JaqaykunaRI? ¿Y aquéllos?
(niño) Jaqaykunaqa supaykuna. Aquéllos son diablos.
(señor)
C. ¿Imataj kaykuna? ¿Qué son éstos?
(cerro)
Kaykunaqa PAPELkuna. Son papeles.
¿Chaykunan? ¿Y ésos?
Chaykunaqa CAMIONkuna. Esos son camiones.

AUTOMATISMOS
¿Imataj kaykuna? Kaykunaqa wasis.
¿Imataj chaykuna? Chaykunaqa chajras.
¿Imataj jaqaykuna? Jaqaykunaqa mayus.
¿Chaykunari? Chaykunaqa lapizkuna.
14 EXPLICACIÓN GRAMAT{ICAL DIÁLOGO "En el tren a Cochabamba" 15
PLURAL A- ¿Imaynalla, don Germán? — ¿Cómo estás, don Germán?
consonante G- Walejlla, Alberto, ¿qanri? — Bien no más, Alberto, ¿y tú?
KUNA: palabras terminadas en
"Y"
A- Walejlla. ¿Imataj kaykuna? — Bien no más. ¿Qué son éstos?
S: palabras terminadas en vocal G- Kaykunaqa orqos. — Estos son cerros.

La forma auténtica del plural quechua es el sufijo "KUNA". Hoy día se usa A- ¿Chaykunari? — ¿Y ésos?
casi exclusivamente para expresar el plural de las palabras terminadas en
consonante o en "Y". G- Chaykunaqa atojkuna. — Esos son zorros.
Ej: atojKUNA zorros
payKUNA ellos A- ¿Imataj jaqaykuna? — ¿Qué son aquéllos?
Por influencia del castellano, las palabras terminadas en vocal expresan el
G- Jaqaykuna mayus. — Aquéllos son ríos.
plural con la "S".
Ej: wasiS casas A- ¿Kaykunari? — ¿Y éstas?

SUFIJO: "RI" G- Kaykunaqa chajras. — Estas son chacras.

"Y" A- ¿Chayri? — ¿Y éso?


Sufijo "RI"
< "PUES" { ruego suave
cariño G- Chayqa estación. — Esa es la estación.

Este sufijo tiene varios sentidos pero siempre relacionados con la idea de A- ¿Ima estación? — ¿Qué estación?
ruego suave o de carino. A menudo traduce el "y" o el "pues" típico de Bolivia.
G- Aguas Calientes estación. — La estación de Aguas Calientes.
Ej: ¿KaykunaRl? ¿Y éstos?

NOTA: El sufijo "Rl", colocado al final de una palabra, lleva una entonación dis-
tinta según el sentido de la frase o los signos de puntuación. La
entonación no debe confundirse con el acento aunque a veces puedan
coincidir.

"CASTELLANISMOS"
Muchas palabras castellanas son usadas en el quechua actual. Se sigue con
ellas, las mismas reglas gramaticales que con las palabras quechuas. Cuando son
usadas en los ejercicios las hacemos seguir de un asterisco (*).

Ej: papel papel*


lapizkuna lápices*

Delante de "Q", "I" cambia en "E", "U" en "O"


16 17
EJERCICIOS INTERROGACIÓN
1. ¿Imataj kaykuna? Kaykunaqa chajras. 3 NEGACIÓN
¿Qué son éstas? Estas son chacras. CONJUNCIÓN COPULATIVA "O"
(manos)
(ríos) VOCABULARIO
(pueblos)
(puertas) ari sí, pues alqo perro
arí sí mawk'a viejo (objetos)
2. ¿Imataj chaykuna? Chavkunaqa lapizkuna.
mana no, ni t'ika flor
¿Qué son esos? Esos son lápices.
aycha carne t'anta pan
(zorros) sipas muchacha puka rojo
(diablos) p'isqo pájaro -chu partícula
(camiones)*
sajra malo interrogativa y
3. ¿Pitaj jaqaykuna? Jaqaykunaqa qharis. qhocha lago, laguna negativa
¿Quiénes son aquéllos? Aquéllos son hombres.
(esposos)
(esposas) FRASES FUNDAMENTALES
(personas/gente)
(señores) A. ¿KayqaalqoCHU? ¿Es ésto un perro?
4. ¿Kaykunari? Kaykunaqa punkus. Arí, kayqa alqo. Sí, ésto es un perro.
¿Y éstas? Estas son puertas.
¿Chayqa aychaCHU? ¿Es éso carne?
(casas) Mana, chayqa MANA aychaCHU. No, éso no es carne.
(ríos)
(chacras) ¿Jaqaykuna atojkunaCHU? ¿Son zorros aquéllos?
(personas/gente) Arí, jaqaykunaqa atojkuna. Sí, aquéllos son zorros.
5. ¿Chaykunari? Chaykunaqa wawas. B. ¿Kayqa chajraCHU pampaCHU? ¿Es ésto una chacra o una pam-
¿Y ésos? Esos son niños. Kayqa chajra. pa?
(señores) Esto es una chacra.
(manos)
(corazones) ¿Chayqa mayuCHU qhochaCHU? ¿Es éso un río o un lago?
(pueblos) Chayqa qhocha. Eso es un lago.
6. Jaqay camionkunaqa kosa. ¿Jaqaykunaqa wasisCHU rumis- ¿Son aquellas casas o piedras?
Aquellos camiones son buenos CHU? Aquellas no son piedras.
(nuevos) Jaqaykunaqa MANA rumisCHU.
(lindos)
(grandes) ¿Jaqaykunaqa alqosCHU atojku- ¿Son aquéllos perros o zorros?
(blancos) naCHU?
Jaqaykunaqa MANA atojkunaCHU. Aquéllos no son zorros.

AUTOMATISMOS
¿Kayqa alqochu?
Kayqa mana alqochu.
¿Kayqa alqochu atojchu?
Kayqa atoj.
18 19
DIÁLOGO "En el tren a Cochabamba"
EXPLICACIÓN GRAMATICAL
A- Buenas tardes, don Germán. — Buenas tardes, don Germán. ¿Cómo
INTERROGACIÓN: "CHU" ¿Imaynalla? estás?
La interrogación se expresa con el sufijo "CHU". G- Walejlla. — Bien no más.
Ej: ¿Chayqa aychaCHU? ¿Es éso carne? A- ¿Imataj kaykuna, don Germán? — ¿Qué son estas cosas, don Germán?
Cuando hay un pronombre interrogativo (ima, etc.) en la frase, no se usa el G- Kaykunaqa t'ikas. — Estas son flores.
sufijo "CHU". A- ¿Jaqaykunari? ¿Rumischu — ¿Y aquellas?
Ej: ¿IMAtaj kay? ¿Qué es ésto? wasischu? ¿Son piedras o casas?

El sufijo "CHU" se añade a la palabra que tiene mayor énfasis.


G- Jaqaykunaqa rumis. — Aquéllas son piedras.
A- Mana, don Germán, wasis, a. — No, don Germán, son casas, pues.
Ej: ¿Chay aychaCHU? ¿Es éso CARNE?
¿ChayCHU aycha? ¿ESO es carne? G- Mana wasischu, Alberto, rumis, — No son casas, Alberto, son piedras,
La interrogación que en castellano incluye la alternativa "o", en quechua se
a. pues.
expresa por medio del sufijo interrogativo "CHU" colocado después de cada térmi- A- Arí, don Germán, rumis. Don — Sí, don Germán, son piedras. Don
no. Germán, ¿chaykunaqa Germán, ¿son perros ésos?
Ej: ¿WasisCHU rumisCHU? ¿Son casas o piedras? alqoschu?
G- Mana, mana alqoschu. — No, no son perros.
NEGACIÓN: "MANA ...CHU"
A- ¿Imatajri? — ¿Y qué son, pues?
La negación se expresa por medio de las partículas "MANA" y "CHU". G- Chaykunaqa atojkuna — Esos son zorros y éstos son pájaros.
"MANA" precede a la parte de la frase que se quiere negar. "CHU" se añade a la kaykunataj p'isqos.
palabra que (leva el énfasis de la negación.
A- ¿Jaqayri? ¿Ima estaciontajri? — ¿Y aquélla? ¿Qué estación es, pues?
Ej: MANA aychaCHU. No es carne. ¿Vinto estacionchu? ¿Es la estación de Vinto?
G- Mana, jaqayqa Parotani — No, aquélla es la estación de Parotani.
"ARI" estación.

El adverbio "ARI", cuando significa respuesta a una pregunta, lleva el acento


en la última sílaba.

Ej: ¿Kayqa alqochu? ¿Es éste un perro?


Arí, kayqa alqo. Sí, éste es un perro.

A veces expresa insistencia en el sentido de "pues". En este caso lleva el


acento en la primera sílaba y a menudo se suprime la sílaba "Rl".

Ej: Rumis, ari. Son piedras, pues.


Rumis, a. Son piedras, pues.
20 21
EJERCICIOS PRESENTE DEL VERBO
1. ¿Kaykunaqa mayuschu? Mana, kaykunaaa mana mayuschu.
4 SINGULAR SUFIJOS: "MAN" - "MANTA"
¿Son ríos éstos? No, éstos no son ríos. ORDEN DE LAS PALABRAS
(lagos)
(perros)
(pájaros) VOCABULARIO
(flores) sapa cada, cada vez que p'unchay día (op. noche),
2. ¿Chaykunaqa atojkunachu? Arí, chaykunaqa atojkuna. chis noche, anochecer de día
¿Son zorros ésos? Si, ésos son zorros. chayamuy llegar de allí jamuy venir
(papeles)* may dónde, muy, cuán mayk'aj cuándo
(diablos)
rikuy ver, conocer (un tutamanta por la mañana
(muchachas)
lugar) noqa yo
3. ¿Jaqayqa t'antachu? Mana, jaqayqa mana t'antachu.
¿Es pan aquéllo? No, aquéllo no es pan.
riy ir ñan camino
(carne)
puriy caminar, andar -man a, hacia
(flor) chayay llegar karu lejos
(perro) -manta de, desde qayna ayer
(pájaro) kunan ahora, hoy kunitan ahora mismo,
4. ¿Kayqa wasichu rumichu? Kayqa wasi. este momento
¿Es ésto casa o piedra? Esto es casa.
(hombre o mujer) FRASES FUNDAMENTALES
(perro o zorro)
(pan o carne) A. Sapa p'unchay riNI. Voy cada día.
(río o lago) Sapa p'unchay riNKI. Vas cada día.
5. ¿Jaqayqa yurajchu pukachu? Jaqayqa puka.
¿Es aquéllo blanco o rojo? Aquéllo es rojo. Sapa p'unchay riN. Va cada día.
(nuevo o viejo) B. ¿Mayk'aj QAN rinki? ¿Cuándo vas tú?
(bueno o malo) NOQAqa sapa p'unchay riNI. Yo voy cada día.
6. Jaqay p'isqosqa mana pukachu.
Aquellos pájaros no son rojos. ¿Mayk'aj PAY rin? ¿Cuándo va él?
(piedras) PAY sapa p'unchay riN. El va cada día.
(flores) C. OruroMANTA jamuni. Vine de Oruro.
(manos)
La PazMANTA jamunki. Viniste de La Paz.
(papeles)*
7. Chay qhochaqa mana k'achachu. EstacionMANTA jamun. Vino de la estación.
Ese lago no es lindo.
D. LlajtaMAN rini. He ido al pueblo.
(grande)
(viejo) WasiMAN rinki. Has ido a casa.
(nuevo) OrqoMAN rin. Ha ido al cerro.

AUTOMATISMOS

Oruroman rini. Oruromanta jamuni.


Oruroman rinki. Oruromanta jamunki.
Oruroman rin. Oruromanta jamun.
22 EXPLICACIÓN GRAMATICAL EXPLICACIÓN GRAMATICAL 23

PRESENTE DEL VERBO tú vas

(noqa) ri – ni yo voy
ri – nki
< usted va
(qan) ri – nki
(pay) ri – n
} RIY IR { tú vas
él va
La forma "NKI" de la segunda persona expresa tanto la forma "tú" como
"usted".
El presente del verbo indica una acción que se hace regularmente.
La forma "USTED" no tiene su correspondiente en quechua.
Ej: Sapa p'unchay escuelaman riNI. Voy a la escuela cada día.

El presente expresa también un pasado cercano o que tiene todavía una


relación con la situación presente. ORDEN DE LAS PALABRAS

Ej: Kay llajtaman jamuNI. Vine a este pueblo. El quechua legítimo ordena las palabras de una manera propia, distinta de
Qayna kay llajtaman jamuNI. He venido ayer a este pueblo. la que utilizan el castellano u otras lenguas. El sujeto se coloca al principio de la
frase y el verbo al final.
No se usa el pronombre con el verbo sino cuando se quiere insistir sobre la
persona sujeto.
Los complementos directo e indirecto se colocan entre ambos. El orden de
SUFIJO: "MAN" éstos depende del énfasis que se quiera dar al uno o al otro. Los complementos
más cercanos al sujeto tienen mayor énfasis. Si en la frase existe un adverbio,
Este sufijo indica la dirección: esté se coloca antes del sujeto.
──────►
A o Hacia
SUJETO PREDICADO VERBO
Ej: LlajtaMAN rini. Fui al pueblo.
ADVERBIO SUJETO PREDICADO VERBO

SUFIJO: "MANTA"
NOTA: A veces se cambia este orden para dar mayor énfasis como en las frases
Este sufijo indica la procedencia:
exclamativas, por ejemplo.
◄───────
De o Desde

Ej: OruroMANTA jamuni. Vengo de Oruro.


25
24 EJERCICIOS
DIÁLOGO "Camino a Cochabamba"
1. Sapa p'unchay Oruroman rini.
A- ¿Imaynalla, don Germán? — ¿Cómo estás, don Germán? Voy a Oruro cada día.
¿Walejllachu kanki? ¿Estás bien no más? (al lago)
(al camino)
G- Arí, walejlla kani, Alberto. — Sí, estoy bien no más, Alberto. (al pueblo)
(a la casa)
A- ¿Mayman rin kay trenri? — ¿Y a dónde va este tren? (a la chacra)
2. Sapa ch'isi Cochabambamanta jamunki.
Vienes de Cochabamba cada noche.
G- Cochabambaman rin. — Va a Cochabamba.
(del cerro)
(del lago)
A- ¿Maymanta chayamun? — ¿De dónde llegó? (del río)
(del camino)
G- La Pazmanta chayamun. — Llegó de La Paz. (de la casa)
3. ¿Mayk'aj chayamun?
A- ¿La Pazmantachu chayamunki? — ¿Llegaste de La Paz? ¿Cuándo llegó?
(vino)
G- Mana, Llallaguamanta — No, llegué de Llallagua. (caminó)
chayamuni. (ha ido)
A- ¿Mayk'aj chayamunki? — ¿Cuándo llegaste? 4. Chayqa La Paz. ¿Rikunkichu?
Esa es La Paz. ¿Conoces?
G- Kunan tutamanta chayamuni. — Llegué esta mañana. (el lago)
(el pueblo)
A- ¿Llallaguaqa karuchu? — ¿Está lejos Llallagua? (el cerro)
(el camino)
(el rio)
G- Mana karuchu, Alberto. — No está lejos, Alberto.
5. ¿La Pazmantachu chayamun? Arí, tutamanta La Pazmanta chayamun.
¿Manachu rikunki? ¿No conoces? ¿Ha llegado de La Paz? Sí, ha llegado de La Paz esta mañana.
(del río)
A- Mana rikunichu. — No conozco. (del camino)
(del lago)
(de la pampa)*
6. ¿Mayman rinki? Oruroman rini.
¿Dónde fuiste ? Fui a Oruro.
(al camino)
(al cerro)
(al pueblo)
(a la puerta)
26 EXPLICACIÓN GRAMATICAL 27
SUFIJOS: "PI" - "WAN"
SUFIJO: "Pl"
5 ADVERBIOS

La partícula "Pl" indica el lugar de ubicación de una persona o un objeto.

Ej: OruroPI kani. Estoy en Oruro.


VOCABULARIO
También, en la misma forma, se indica cualquier modo de viajar.
chaki pie, pierna, pata parlay hablar
¿ichari? ¿no es cierto? -pi en
-wan con más ura abajo, debajo, Ej: trenPI entren
weraqocha caballero, señor inferior chakiPI a pie
jawa afuera pata encima, altura, animalPI a lomo de bestia
pisi poco arriba
ruay nacer
SUFIJO: "WAN"
FRASES FUNDAMENTALES
El sentido más importante del sufijo "WAN" es el acompañamiento: "con".
A. ¿MayPI kanki? ¿Dónde estás?
OruroPI kani. Estoy en Oruro.
Ej: ¿PiWAN rin? ¿Con quién ha ido?
¿ImaPI rinki? ¿En qué has ido? AlbertoWAN rin. Ha ido con Alberto.
AutoPI rini. He ido en auto.
¿ImaPI rin? ¿En qué ha ido?
CamionPI rin. Ha ido en camión. ADVERBIOS
Sapa p'unchay chakiPI rin. Va a pie cada día.
B. WeraqochaWAN jamuni. Vine con el caballero. Los adverbios, generalmente, se declinan como cualquier sustantivo.

¿Chay tataWANchu jamunki? ¿Viniste con ese señor? Sí, Ej: JAWAMAN rini. Fui afuera.
Arí, payWAN jamuni. vine con él.
¿PiWAN rin? ¿Con quién fue?
AlbertoWAN rin. Fue con Alberto.
C. JawaMAN rini. He ido afuera.
UraMANTA jamunki. Has venido de abajo.
PisiWAN ruan. Hace con poco.

AUTOMATISMOS DIÁLOGO "En el tren a Cochabamba"


¿Imapi rin? Autopi rin. G- Kunanri, ¿mayman risanki? (1) — Y ahora, ¿dónde estás yendo?
¿Maypi kanki? Oruropi kani. ¿Cochabambamanchu? ¿acaso a Cochabamba?
¿Piwan jamunki? Weraqochawan jamuni. A- Arí, don Germán, Cochabamba — Sí, don Germán, voy a la ciudad
¿Imawan ruan? Rumiwan ruan. llajtaman risani. (1) de Cochabamba.

(1) "RISANKl" Para indicar una acción que se está realizando en el


momento actual, se incluye la partícula "SA".
28 29
G- ¿Qhechua cursomanchu? — ¿Al curso de quechua? EJERCICIOS
A- Arí, quechua cursoman. — Sí, al curso de quechua. 1. Sapa p'unchay chakipi purini.
G- ¿Maymanta jamunkiri? — ¿De dónde has venido? Cada día camino a pie.
(caminas)
A- Potosí llajtamanta jamuni. — He venido de Potosí. (camina)
G- ¿Piwan jamunki? — ¿Con quién has venido? 2. Kunitan weraqochawan jamuni.
Ahora mismo vine con el caballero.
A- Antoniowan, doña Mariawan, don — Con Antonio, doña María y (he hablado)
Juliowan. don Julio. (he hecho)
(he caminado)
G- ¿Paykunawanchu? — ¿Con ellos? (he visto)
A- Arí, don Germán, paykunawan — Sí, don Germán, he venido 3. Sapa ch'isi jawamanta jamunki.
Cada noche vienes de afuera.
jamuni. con ellos.
(de arriba)
G- ¿Imapi jamun don Ramón? — ¿En qué ha venido don Ramón? (de abajo)
¿Autopichu trenpichu? ¿En auto o en tren? 4. Pisiwan ruani, ¿icharí?
He hecho con poco, ¿no es cierto?
A- Mana trenpichu jamun; autopi — No ha venido en tren; ha ve- (he ido)
jamun. nido en auto. (he venido)
¿Jaqayqa Quillacollo llajtachu, — ¿Aquello es Quillacollo, don (he caminado)
(he llegado)
don Germán? Germán?
5. ¿Imapi chayamunki? Animalpi chayamuni.
G- Arí, jaqayqa Quillacollo llajta. — Sí, aquél es el pueblo de ¿En qué has llegado? He llegado a lomo de bestia.
Quillacollo. (en camión)*
(en auto)*
A- Jatun llajta, ¿icharí? — Es un pueblo grande. ¿Verdad? (en tren)*
(a pie)
G- Arí, a. ¡Jatun llajta, don Alberto! — Sí, pues. ¡Es un pueblo gran-
6. ¿Piwan parlanki? Sipaskunawan parlani.
de, don Alberto! ¿Con quién has hablado? He hablado con las muchachas.
(el caballero)
(el señor)
(la mujer)
(el esposo)
7. ¿Maypi kanki? Oruropi kani.
¿Dónde estás? Estoy en Oruro.
(en la casa)*
(en el cerro)
(afuera)
(abajo)
31
30 EXPLICACIÓN GRAMATICAL

PRESENTE DEL VERBO: PLURAL PRESENTE DEL VERBO: PLURAL


6 SUFIJO: "PAJ"
(npqanchej) parla-nchej nosotros hablamos (incl.)
(noqayku) parla-yku nosotros hablamos (excl.)
(qankuna) parla-nkichej ustedes hablan (hablaron)
(paykuna) parla-nku ellos hablan (hablaron)
VOCABULARIO
ancha muy, mucho, dema- noqanchej nosotros (incl.) De acuerdo a lo indicado en la cuarta lección, el presente del verbo expresa
siado (intensidad) noqayku nosotros (excl.) también el pretérito.
¡jaku! ¡vamos! tukuy todo, terminar
kusi(ku)y alegrarse, alegría yachay saber La primera persona del plural tiene dos formas:
-paj para, de llojsiy salir
llank'ay trabajar ashqa (ashka) muchos INCLUSIVA
-pis también, aún, aunque, qankuna ustedes
tanto como ñaña hermana (de la La terminación en "NCHEJ" incluye a todos, tanto Interlocutor(es)
paykuna ellos mujer) a sí mismo y a los que hablan, cuanto a la persona o /|\
personas a quienes se dirige la palabra. Auditores
Ej: Paywan parlaNCHEJ. Hablamos con él. (ustedes tam-
FRASES FUNDAMENTALES bién)

A. Sapa p'unchay Luiswan Cada día hablamos con Luis. EXCLUYENTE


parlaNCHEJ.
Sapa p'unchay Luiswan parlaYKU. Cada día hablamos con Luis. Por el contrario, la forma "YKU" incluye solamente Interlocutor(es)
Sapa p'unchay Luiswan Cada día Uds. hablan con al que habla y a los que se solidarizan con él, exclu- /|\
parlaNKICHEJ. Luis. yendo a quien o a quienes se habla. Auditores
Sapa p'unchay Luiswan parlaNKU. Cada día ellos hablan con Ej: Paywan parlaYKU. Hablamos con él nosotros.
Luis. (ustedes no)
B. ¿PiPAJ llank'anki? ¿Para quién trabajas?
"NKICHEJ"
Chay weraqochaPAJ llank'ani. Trabajo para ese caballero.
¿PiPAJ llank'an? ¿Para quién trabaja? La terminación "NKICHEJ" expresa el "vosotros" y también el "ustedes". En
NoqaykuPAJ llank'an. Trabaja para nosotros. el presente texto, usamos la forma "ustedes".

AUTOMATISMOS SUFIJO: "PAJ"


¿Pipaj llank'anchej? El sufijo "PAJ" (para) indica el motivo o la persona para quien se hace una
Pedropaj llank'anchej. acción. Es muy usado aún en verbos.
¿Pipaj llank'ankichej?
Luispaj llank'ayku. Ej: PayPAJ llank'anchej. Trabajamos para él.
33
32 EJERCICIOS
DIÁLOGO "Cochabambaman chayanku."
1. ¿Pipaj llank'anchej? Chay warmipaj llank'anchej.
"Llegan a Cochabamba." ¿Para quién trabajamos? Trabajamos para esa señora.
A- Don Germán, ¿kaychu — Don Germán, ¿esto es Co (nosotros - excl.)
(ustedes)
Cochabamba? chabamba?
(ellos)
G- Arí a. Kayqa Cochabamba llajta. — Sí pues. Esta es la ciudad 2. Tutamanta animalpi jamunkichej.
de Cochabamba. Ustedes vinieron a lomo de bestia por la mañana.
(a pie)
A- ¡Ancha jatun kay llajtaqa! — ¡Esta ciudad es muy grande!
(a camión)*
G- ¡Jaku! (1), estacionpi kasayku. — ¡Vamos!, estamos en la es (en tren)*
tación. 3. ¿Piwan riyku? Kay tatawan riyku.
¿Con quién fuimos? Fuimos con este señor.
E- ¿Imaynalla, Germán? — ¿Cómo estás, Germán?
(ustedes)
G- Walejlla, Esteban. Payqa don — Bien no más, Esteban. El es (ellos)
Alberto. don Alberto. (gente)
4. Kunitan tukunchej.
E- ¿Walejllatachu (2) chayamunki- — ¿Llegaron bien no más? Terminamos en este momento.
chej? (ellos)
G- Arí, walejllata chayamuyku. — Sí, hemos llegado bien no (nosotros - excl.)
más. (ustedes)
5. ¿Pikunataj yachanku? Ashqa runa yachanku.
E- Anchata kusikuni. — Me alegro mucho. ¿Quiénes saben? Saben muchas personas.
A- Noqapis kusikuni, don Esteban. — Yo también me alegro, don (mujeres)
Esteban. (muchachas)
(hermanas)
(caballeros)
6. ¿Pipaj llank'ankichej? Chay warmipaj llank'ayku.
¿Para quién trabajan (Uds.)? Trabajamos para esa mujer.
(esa esposa)
(ese señor)
(ese caballero)
(ese padre)
(1) "JAKU" es una expresión típica del quechua. Sin ser verbo significa "vamos". 7. Jaqay ñañas mana yachankuchu.
Aquellas hermanas no saben.
(2) "WALEJLLATA" el adverbio complemento directo va acompañado del sufiio
(hacen)
"TA".
(trabajan)
(salen)
(terminan)
34 EXPLICACIÓN GRAMATICAL 35

FORMA PROGRESIVA "SA" FORMA PROGRESIVA: "SA"


7 ACUSATIVO "TA"
INFINITIVO COMPLEMENTO DIRECTO parla – sa – ni estoy hablando
parla – sa – nki estás hablando
parla – sa – n está hablando
parla – sa – nchej estamos hablando (incl.)
VOCABULARIO parla – sa – yku estamos hablando (excl.)
mikhuy comer, comida wallpa gallina parla – sa – nkichej están hablando (ustedes)
munay querer yaku agua parla – sa – nku están hablando (ellos)
yanapay ayudar apay llevar
yachachej profesor apamuy traer Para indicar que una acción se está realizando en el momento presente a
kasay estar wayna joven (masc.) que se refiere, se incluye en el verbo el infijo "SA".
-sa (forma progresiva) chanta entonces, después
Este infijo puede usarse en casi todos los tiempos del verbo.

Ej: Paykunawan llank'aSAn. Está trabajando con ellos.


FRASES FUNDAMENTALES
La pronunciación del infijo "SA" varía según las regiones:
A. ¿Mayman riSAnki? ¿Dónde estás yendo?
Oruroman riSAni. Estoy yendo a Oruro.
jamuSAni jamuSHlAni
Potosiman riSAnki. Estás yendo a Potosí.
Sucreman riSAn. Está yendo a Sucre. jamuSHAni jamuSHKAni

Karumanta jamuSAnchej. Estamos viniendo de lejos.


Karumanta jamuSAyku. Estamos viniendo de lejos. COMPLEMENTO DIRECTO: "TA"
Karumanta jamuSAnkichej. Están viniendo de lejos (Uds.).
Karumanta jamuSAnku. Están viniendo de lejos (ellos). El complemento directo se expresa por medio del sufijo "TA".
B. T'antaTA mikhusani. Estoy comiendo pan.
T'antaTA mikhusanki. Estás comiendo pan. Ej: T'antaTA munani. Quiero pan.
T'antaTA mikhusan. Está comiendo pan.
El infinitivo-complemento directo, se expresa también de la misma forma.
C. YanapayTA munasani. Deseo ayudar.
YanapayTA munasanki. Deseas ayudar. Ej: Bolivia llajtaman riyTA munasani. Deseo ir a Bolivia.
YanapayTA munasan. Desea ayudar.
En ciertas regiones, el sufijo "TA" sustituye al sufijo "MAN" para expresar
AUTOMATISMOS el complemento indirecto de verbos que denotan movimiento.

¿Pitaj risan? Pay risan. Ej: WasiTA risani. Estoy yendo a casa.
¿T'antata mikhusankichu?
Arí, t'antata mikhusani. WasiMAN risani. Estoy yendo a casa.
¿Karumantachu jamusanku?
Arí, karumanta jamusanku.
36 EJERCICIOS 37
DIÁLOGO "Cochabambaman chayanku."
"Llegan a Cochabamba" 1.- Yachachejqa wawasta yanapasan.
El profesor está ayudando a los niños.
E- ¿Qhechua cursomanchu — ¿Estás viniendo al curso de (muchachas)
(jóvenes)
jamusanki, Alberto? quechua, Alberto? (hombres)
A- Arí. Cursoman jamusani. Qanri, — Sí, estoy viniendo al curso. Y tú, 2.- Waynas karumanta rumista apamusanku.
¿qhechuata yachankichu? ¿sabes quechua? Los jóvenes están trayendo piedras desde lejos.
(gallinas)
E- Arí, qhechuata yachani. — Sí, sé quechua. (agua)
A- ¿Maymanta kankiri? — ¿De dónde eres? (comida)
(carne)
E- Cochabambamanta kani. — Soy de Cochabamba. 3.- Sipaskunaqa t'ikasta apasanku.
A- Chanta, sumajta qhechuata par- — Entonces, hablas bien el que- Las muchachas están llevando flores.
lanki. ¿Imapaj qhechua cursoman chua. ¿Para qué vienes al (pan)
jamusanki? curso de quechua? (carne)
(piedras)
E- Don Manuelta yanapayta — Deseo ayudar a don Manuel. 4.- T'antata mikhusanchej.
munasani. Estamos comiendo pan.
A- ¿Yachachejchu kanki? — ¿Eres profesor? (carne)
(gallina)
E- Arí, yachachej kani. — Sí, soy profesor. (comida)
5.- Yanapayta munasayku.
Deseamos ayudar.
(comer)
(saber)
(salir)
(terminar)
6.- ¿Maymanta chayamusankichej? Karumanta chayamusayki.
¿De dónde están llegando? Estamos llegando de lejos.
(de afuera)
(de abajo)
(de arriba)
7.- ¿Maypi kasanki? Escuelapi yachachejwan kasani.
¿Dónde estás? Estoy en la escuela con el profesor.
(el joven)
(los niños)
(las muchachas)
38 39
SUSTANTIVOS SINGULARES CON: EXPLICACIÓN GRAMATICAL
8 ADJETIVO POSESIVO
ADJETIVO POSESIVO
SUFIJO: "NI" EUFÓNICO
-y = mi -nchej = nuestro
VOCABULARIO -yku = nuestro
-yki = tu -ykichej = vuestro
q'epi bulto aswan más -n = su -nku = su
uj chhika un poco misk'i dulce, sabroso
chhika tan, tanto yaykuy entrar
sara maíz mallku cóndor
suti nombre p'acha ropa, vestido El adjetivo posesivo (mi, tu, su, etc.) se expresa por los sufijos "Y", "YKI",
juch'uy pequeño, trozo llasa pesado etc., añadidos al sustantivo.

FRASES FUNDAMENTALES Ej: Payqa sumaj amigoY. Este es mi gran amigo.

A. TataY jamun. Mi padre ha venido. Si el sustantivo termina en consonante o "Y", se intercala la "NI" eufónica
TataYKI jamun. Tu padre ha venido. entre el sustantivo y el sufijo.
TataN jamun. Su padre ha venido.
TataNCHEJ jamun. Nuestro padre ha venido. Ej: YachachejNlyki jamusan. Tu profesor está viniendo.
TataYKU jamun. Nuestro padre ha venido. MikhuyNIyki sumaj. Tu comida es muy buena.
TataYKICHEJ jamun. Su padre (de Uds.) ha venido.
TataNKU jamun. Su padre (de ellos) ha venido. El infijo "NI" suaviza y da ritmo a la unión de ciertas consonantes. Su papel
B. ¿YachachejNly jamunchu? ¿Ha venido mi profesor? es puramente eufónico en estos casos.
Arí, yachachejNlyki jamun. Sí, tu profesor ha venido.
¿YachachejNln jamunchu? ¿Ha venido su profesor?
Arí, yachachejNln jamun. Sí, su profesor ha venido.
¿YachachejNInchej jamunchu? ¿Ha venido nuestro profesor?
Arí, yachachejNInchej jamun. Sí, nuestro profesor ha venido.
¿YachachejNlyku jamunchu? ¿Ha venido nuestro profesor?
Arí, yachachejNlykichej jamun. Sí, su profesor ha venido.
¿YachachejNlykichej jamunchu? ¿Ha venido su profesor (de Uds.)?
Arí, yachachejNlyku jamun. Sí, nuestro profesor ha venido.
¿YachachejNlnku jamunchu? ¿Ha venido su profesor (de ellos)?
Arí, yachachejNInku jamun. Sí, su profesor (de ellos) ha venido.

AUTOMATISMOS
¿Yachachejniyki jamunchu?
Arí, yachachejniy jamun.
¿Yachachejniyku jamunchu?
Arí, yachachejniykichej jamun.
¿Yachachejninku jamunchu?
Arí, yachachejninku jamun.
40 EJERCICIOS 41
DIÁLOGO "Cochabamba estacionpi."
"En la estación de Cochabamba." 1.- Tatay q'epita apamusan.
Mi padre está trayendo el bulto.
(maíz)
E- Jaku, Germán. — Vamos, Germán. (carne)
(ropa)
G- Jaku, Esteban. — Vamos, Esteban. (cóndor)
E- ¿Maypi q'epiyki, Germán? — ¿Dónde está tu bulto, Ger- 2.- Wawayki aswan misk'ita mikhusan.
mán? Tu hijo está comiendo más dulce.
(pan)
G- Punkupi kasan. — Está en la puerta. (carne)
(comida)
E- ¿Q'epiykiri, Alberto? — ¿Y tu bulto, Alberto? (gallina)
A- Kayqa q'epiy. — Este es mi bulto. (Aquí está) 3.- Yachachejnin callemanta yaykumusan.
Su profesor está entrando de la calle.
E- ¿Manachu llasa? — ¿No es pesado? (afuera)
A- Mana. Uj chhikalla, a. — No. Un poco no más, pues. (patio)*
(plaza) *
E- ¡Llasa, a! ¿Imata apasankiri? — ¡Pero sí, es pesado! ¿Qué 4.- Mamayku uj chhikata llank'asan.
estás llevando? Nuestra madre está trabajando un poco.
(padre)
A- Qhechua librosta apasani. — Estoy llevando libros de que- (hijo)
chua. (hermana)
E- ¿Imapaj ashqa librosta apasa- — ¿Para qué estas llevando (tío)*
5.- Q'episninchej llasa kanku.
nkiri? muchos libros?
Nuestros bultos son pesados.
A- Sumajta qhechuata yachakayta — Estoy queriendo aprender el (grandes)
munasani. quechua muy bien. (nuevos)
(pequeños)
6.- T'ikasninku jawapi kasanku.
Sus flores están afuera.
(arriba)
(abajo)
(en el patio)*
(en la chacra)
7.- ¿Imataj sutiyki? María sutiyqa.
¿Cuál es tu nombre? Mi nombres es María.
(Elena)
(Alberto)
(Germán)
(Toribio)
(Esteban)
(Maruja)
42
EXPLICACIÓN GRAMATICAL
GENITIVO ( O POSESIÓN)
9 UBICACIÓN DEL ADJETIVO
GENITIVO (O POSESIÓN)

La posesión se expresa por medio de los sufijos:


VOCABULARIO
- J
simi boca, palabra chiriy hacer frío, tener frío - JTA
chupa cola (pron.) - JPA para las palabras terminadas en VOCAL.
thapa nido chiri frío - JPATA
q'oñi caliente, cálido tawa cuatro
- PA para las palabras terminadas en
wisa barriga, vientre, q'omer verde - PATA CONSONANTE o en "Y".
estómago yachakaj alumno
El uso de las diferentes formas responde a las costumbres regionales o al ritmo de la
FRASES FUNDAMENTALES frase.
Ej: PedroJ wasin puka. La casa de Pedro es roja.
A. PabloJ warmin sumaj. La mujer de Pablo es muy buena. SipasPATA polleran q'omer. La pollera de la muchacha es verde.
PedroJ wasin yuraj. La casa de Pedro es blanca. SipasPA maman sumaj. La mamá de la muchacha es buena
PabloJTA lapiznin juch'uy. El lápiz de Pablo es pequeño.
PedroJTA camionnin puka. El camión de Pedro es rojo. IMPORTANTE:
PabloJTA wasin karu. La casa de Pablo está lejos.
El lenguaje popular añade a menudo una "J" al posesivo "PA" que sigue a las
PedroJPA wawan jatun. El hijo de Pedro es grande.
palabras terminadas en consonante o en "Y".
PabloJPATA chajran kosa. La chacra de Pablo es buena.
PedroJPATA tatan jamun. El padre de Pedro ha venido. Ej: SipaspaJ polleran. La pollera de la muchacha.
SupayPA simin sajra. La palabra del diablo es perversa. La cosa poseída lleva siempre el sufijo posesivo.
SipasPA tatan jamun. Vino el padre de la muchacha. Ej: Pedrojta wasiN yuraj. La casa de Pedro es blanca.
SupayPATA chupan jatun. La cola del diablo es grande. Paykunajpata tataNKU jamun. Ha venido su padre de ellos.
SipasPATA polleran mawk'a. La pollera de la muchacha es
vieja. UBICACIÓN DEL ADJETIVO
B. Chay waseqa PUKA. Esa casa es roja. El adjetivo DETERMINATIVO se coloca siempre ANTES del sustantivo.
Chay PUKA waseqa noqajpata. Esa casa roja es mía.
Ej: Chay PUKA waseqa noqajpata. Esa casa roja es mía.
Kay LLASA libroqa qanpata. Este libro pesado es tuyo.
El adjetivo ATRIBUTO se coloca siempre DESPUÉS del sustantivo. En este caso se
suprime el verbo "ser".
AUTOMATISMOS
Para indicar más claramente la diferencia entre el sujeto y el atributo, el lenguaje
Pabloj wasin yuraj. popular acostumbra aumentar el sufijo "QA" o el sufijo "TAJ" al sujeto. En estos casos
Sipaspata polleran mawk'a. tienen un sentido eufónico.
Kay llasa libroqa qanpata. Pedrojpata Ej: Chay waseQA yuraj. Esa casa es blanca.
wawan jatun. Supaypa chupan jatun.
"U" en "O"
Nota: Delante de "Q", "NQ" o "J" se cambia
< "I" en "E"
45
44 EJERCICIOS
DIÁLOGO "¿Pejpata kay waseqa?" (1)
"¿De quién es esta casa?" 1. ¿Pitaj yaykusan? Mariaj qosan yaykusan.
E- ¡Jaku wasiman! — ¡Vamos a casa! ¿Quién está entrando? Está entrando el esposo de María.
(hijo)
G- ¡Jaku, ari! — ¡Vamos, pués! (hermana)
E- ¿Walejllachu Cochabamba, — ¿Está bien Cochabamba, (madre)
(padre)
Germán? Germán?
2. Alqoj chupan jatun.
G- Arí, walejlla; ancha q'oñi. Oruro — Sí, está bien no más; hace La cola del perro es grande.
chiri. Wasiri, ¿karuchu? calor. En Oruro hace frío. Y la (boca)
casa, ¿está lejos? (pata)
(barriga)
E- Mana karuchu; tawa kilometrolla. — No está lejos; son sólo cuatro 3. Pablojpa wasin juch'uy.
(2) kilómetros. La casa de Pablo es pequeña.
(manó)
G- ¿Don Manuel chayamunchu? — ¿Ha llegado don Manuel? (pie)
E- Arí, chayamun. — Sí, ha llegado. (chacra)
4. Sipaspa alqon k'achitu.
G- ¿Ashqa yachakajchu jamunku — ¿Vinieron muchos alumnos El perro de la muchacha es lindo.
qhechua cursopaj? para el curso de quechua? (pegado)
(pequeño)
E- Arí, ashqa kanku. Sumaj — Sí, son muchos. Son buenos
(grande)
yachakajkuna. alumnos. (malo)
G- ¿Kaychu waseqa? — ¿Es ésta la casa? 5. Germanpata tatan yachan.
El padre de Germán sabe.
E- Arí, kay. — Sí, ésta es. (come)
G- ¿Pejpata kay wasi? — ¿De quién es esta casa? (sale)
(ayuda)
E- Lucaspata wasin. — Es la casa de Lucas. (se alegra)
6. P'isqojpata thapan yuraj.
G- ¿Manachu qanpata? — ¿No es la tuya?
El nido del pájaro es blanco.
E- Mana noqajpatachu. — No es la mía. (pesado)
(bueno)
(1) "PEJPATA" - "WASEQA". Delante de "j" y "Q", "i" se cambia en "e". (caliente)
(2) "TAWA KILOMETROLLA". A veces el sustantivo antecedido de un adjetivo numeral 7. Kay tawa q'epis puka.
no lleva la característica del plural "s" o "kuna". Por influencia del castellano, se la Estos cuatro bultos son rojos.
utiliza casi siempre. (pesados)
(grandes)
(pequeños)
(verdes)
47
46 EXPLICACIÓN GRAMATICAL
DECLINACIÓN DEL SUSTANTIVO CON POSESIVO
10 SUSTANTIVO + POSESIVO + (NI) + TERMINACIÓN

El sustantivo seguido del sufijo posesivo se declina como cualquier


VOCABULARIO sustantivo.
willay avisar uyariy oír, escuchar
wajyay llamar, invitar rantiy comprar Ej: WasiyMAN rini. Fui a mi casa.
sayk'uy cansarse chunka diez TatayPATA wasinTA rantinku. Compran la casa de mi padre.
wakin(kuna) algunos, una parte takiy cantar
jina, ajina así niy decir Cuando el sufijo termina en consonante o en "Y", sigue las reglas del
-jina como wawqe hermano del varón sustantivo que termina con estas particularidades: se incluye la partícula "NI"
kuraj mayor (en edad),
entre el sustantivo y la declinación. (Ver lecc. No. 8).
por demás, varios
Ej: KurajNInta munakun. Le quiere a su mayor.
FRASES FUNDAMENTALES
TataYMAN nini. Le dije a mi padre.
TataYKlWAN parlani. Hablé con tu padre.
TataNMAN willanki. Avisaste a su padre.
TataNCHEJTAwajyan. Llamó a nuestro padre.
TataYKUPAJ llank'an. Trabaja para nuestro padre.
TataYKICHEJMANTA yachan. Lo sabe por su padre (de Uds.).
TataNKUTA uyarinku. Escuchan a su padre.
TataYPATA wasiNTA rantinku. Compraron la casa de mi padre.
KurajNINTA munakun. Le quiere a su mayor.
¿Mayman rinki? ¿Dónde fuiste?
WasiYMAN rini. Fui a mi casa.
¿Piwan parlanki? ¿Con quién hablaste?
HermanoYKlWAN parlani. Hablé con tu hermano.
¿MamaYKUTA rikunkichu? ¿Viste a nuestra madre?
Arí, mamaYKICHEJTA rikuni. Sí, he visto a su madre.

AUTOMATISMOS
Tatayman parlani. Tataykimanta parlani.
Tatanwan parlani. Tatanchejta wajyan.
Tataykuta wajyan. Tataykichejta wajyan.
Tatankuta wajyan.
49
48 EJERCICIOS
DIÁLOGO "Ashqa chayamunku."
"Muchos han llegado." 1.- ¿Pitataj wajyasanku? Tatanchejta wajyasanku.
¿A quién están llamando? Están llamando a nuestro padre.
(madre)
G- ¿Imaynalla, don Manuel? — ¿Cómo estás, don Manuel? (hijo)
(alumno)
M- Walejlla. Qanri, Germán, — Bien no más. Y tú, Germán, (hermana)
¿walejllachu? ¿estás bien? (tío)*
2.- ¿Piwan takisanku? Tataykuwan takisanku.
G- Walejlla, don Manuel. — Bien no más, don Manuel. ¿Con quién están cantando? Están cantando con nuestro padre.
(amigo)*
(hermano)
M- Qankunari, Lucas, Toribio, — Y ustedes, Lucas, Toribio
(alumno)
José... ¿walejllachu? José... ¿están bien? (hijo)
3.- Ñañankuman willanku.
T- Walejlla kayku, don Manuel. — Estamos bien, don Manuel. Le avisaron a su hermana (de ellas).
(gente)
M- ¡Kusikuni! Viajeri, ¿walejllachu? — ¡Me alegro! Y el viaje, ¿bien (esposo)
no más? (esposa)
(hermano)
J- Arí, walejlla. — Sí, bien no más. 4.- ¿Pitataj uyarisanku? Ñañaykuta uyarisanku.
¿A quién están escuchando? Están escuchando a nuestra hermana.
M- ¿Manachu sayk'unkichej? — ¿No se han cansado? (avisando)
(llamando)
(diciendo)
J- Mana sayk'uykuchu. — No nos hemos cansado.
(cantando)
5.- Tataypata wasinta rikunku.
M- ¡Jaku wasiyman! — ¡Vamos a mi casa! Han visto la casa de mi padre.
(tío)*
J- ¿Ashqa yachakajkunachu — ¿Han llegado muchos alum- (madre)
chayamunku? nos? (hermano)
(esposa)
M- Arí, chunkajina kanku. — Sí, son como diez. 6.- Tataykichejmanta yachayku.
Wakinkuna pariasanku, Algunos están hablando, Hemos sabido por su padre (de Uds.)
wakinkunataj takisanku. ¡Lucas! otros están cantando. (hijo)
¿Guitarraykita apamunkichu? ¡Lucas! ¿Has traído tu (madre)
guitarra? (alumno)
(profesor)
L- Arí, don Manuel, apamuni, a. — Sí, don Manuel, la traje, pues.
50 EXPLICACIÓN GRAMATICAL 51

FUTURO FUTURO
11
jamu – saj vendré jamu – sunchej vendremos
jamu – sqayku vendremos
VOCABULARIO jamu – nki vendrás jamu – nkichej vendrán
jamo – nqa vendrá jamo – nqanku vendrán
q'aya mañana allin bien
qhaway mirar, cuidar minchha pasado mañana El único tiempo del verbo enteramente irregular es el futuro. Es muy usado aún
waj otro aswan más para otras formas típicas del quechua, como el imperativo, por ejemplo.
kinsa tres kichay abrir
manaraj todavía, (antes que) ichá tal vez, quizás La segunda persona del futuro es similar a la del indicativo presente. Sólo el
qallariy empezar ichás, ichus tal vez, quizás contexto indica el sentido.
q'aya mincha en uno de los
próximos días
Ej: Llajtaman riNKI. Vas al pueblo. (fuiste, has ido)
Llajtaman riNKI. Iras al pueblo.

FRASES FUNDAMENTALES Se la usa también para expresar un imperativo suave.


A. Wasiyman riSAJ. Voy a ir a mi casa.
Ej: Q'aya riNKI. Vas a ir mañana.
Q'aya riNKI. Vas a ir mañana.
Tatayqa wasiyman reNQA. Mi padre va a ir a mi casa. La primera persona del plural, en su forma inclusiva, se usa también para ex-
presar un imperativo suave, generalmente dejando el "CHEJ" final tácito o sobreen-
Hermanonchejwan riSUNCHEJ. Vamos a ir con nuestro herma-
tendido:
no.
¡Pedro! Noqayku wasiykuman ¡Pedro! Nosotros vamos a ir a Ej: RISUNCHEJ Iremos.
riSQAYKU. nuestra casa. RISUN Vamos (iremos)
Wasiykichejman riNKICHEJ. Van a ir a su casa.
La primera persona del plural, en su forma exclusiva, tiene distintas pronun-
Paykunaqa llajtaman reNQANKU. Ellos irán al pueblo. ciaciones según los departamentos. Las formas más usadas son:

JAMU - SQAYKU
AUTOMATISMOS JAMU - SAYKU
JAMU - SAJKU
¿Mayman risaj?
¿Mayman rinki?
¿Mayman renqa?
¿Mayman risunchej?
¿Piwan risqayku?
53
52 EJERCICIOS
DIÁLOGO "Aswan yachakajkuna chayamusanku."
1. Sayk'usaj.
"Están llegando más alumnos." Me cansaré.
(tú)
G- ¡Esteban! ... ¡Uj auto chayamusan! — ¡Esteban! ... ¡Está llegando un
(él)
auto! (nosotros - incl.)
E- ¿Pitaj ja musan? — ¿Quién viene? (nosotros - excl.)
(ustedes)
G- ¡Jaku! ¡Qhawasunchej! — ¡Vamos! ¡Miraremos! (ellos)
2. Q'aya qallarisaj.
E- Buenas noches. ¿Imaynalla — Buenas noches, ¿cómo es- Empezaré mañana.
kankichej? ¿Cursomanchu tán? ¿Están viniendo al curso? (tú)
jamusankichej? (él)
(nosotros - incl.)
C- Arí, cursoman jamusayku. — Sí, venimos al curso.
(nosotros - excl.)
G- Sinchita kusikuyku. ¿Ima — Nos alegramos mucho. (ustedes)
sutiykichejri? ¿Cómo se llaman ustedes? (ellos)
3. Q'aya kinsa librosta rantisaj.
C- Noqaypata Carmen, paypata — El mío es Carmen, el de ella Mañana compraré tres libros.
Victoria, paypajtataj Anita. Victoria, y el de ella Anita. (traeré)
(miraré)
G- ¿Allintachu chayamunkichej? — ¿Llegaron bien? (llevaré)
V- Arí, allinta chayamuyku. — Sí, llegamos bien. (abriré)
4. Minchha ashqa runata rikunki.
G- Jaku wasiman, waj yachakaj- — Vamos a la casa, saludaremos Pasado mañana verás mucha gente.
kunata saludasunchej. a los demás alumnos. (otra)
¡Buenas noches, yachakajkuna! — ¡Buenas noches, alumnos! (más)
(alguna)
Kay kinsa sipaskunaqa Estas tres señoritas están lle-
5. Yachakajpata tatanwan jamusqayku.
Oruromanta chayamusanku. gando de Oruro. Vienen al Vendremos con el padre del alumno.
Qhechua cursoman jamusanku. curso de Quechua. (hablaremos)
T- Kosapacha. ¿Imaynalla kankichej? — Muy bien. ¿Cómo están? (escucharemos)
(cantaremos)
R- Walejlla kayku. ¿Tukuychu — Estamos bien. ¿Han llegado (miraremos)
chayamunku? todos? 6. ¿Mayk'aj yachachejpata llajtanman rinki? Q'aya risaj.
¿Cuándo irás al pueblo del profesor? Iré mañana.
A- Manaraj. Wakenqa q'aya — Todavía no. Algunos llegarán (casa)
chayamonqanku. Ichá animalpi mañana. Tal vez están (escuela)*
jamusanku. viniendo a lomo de bestia. (colegio)*
L- ¿Pitaj Potosí manta jamonqa? — ¿Quién vendrá de Potosí?
E- Antonio jamonqa. — Va a venir Antonio.
A- Ch'isiman chayamonqa, Potosí — Llegará a la noche, Potosí
ancha karu kaymanta. está muy lejos de aquí.
54 55
SUSTANTIVOS PLURALES CON SUFIJO POSESIVO EXPLICACIÓN GRAMATICAL
12 (Al nominativo)
"HAY" POSESIVO DE SUSTANTIVOS PLURALES

VOCABULARIO I. SUSTANTIVO
yana negro wira gordo + S + NI + POSESIVO
q'ellu amarillo, pálido phujllay lugar en vocal
killa luna, mes manka olla
ch'ulu gorro muju semilla
iskay dos tiay haber, tener II. SUSTANTIVO
tian hay kan hay + NI + POSESIVO + KUNA
phisqa cinco en consonante

FRASES FUNDAMENTALES
El posesivo plural se expresa de dos maneras distintas según como termine
A. ¿WawaSniY parlasankuchu? ¿Están hablando mis hijos? originalmente el sustantivo: en vocal o en consonante.
Arí, wawaSniYKI parlasanku. Sí, tus hijos están hablando.
¿WawaSniN risankuchu? ¿Están yendo sus hijos? En las palabras terminadas en VOCAL, se coloca primero la forma castella-
Arí, wawaSniN risanku. Sí, sus hijos están yendo. nizada del plural "S", luego el "NI" eufónico y a continuación la expresión del
¿WawaSniYKU leesankuchu? ¿Están leyendo nuestros hijos? posesivo.
Arí, wawaSniYKICHEJ leesanku. Sí, sus hijos están leyendo.
¿WawaSniNCHEJ jamusankuchu? ¿Están viniendo nuestros hijos? Ej: TATA-S-NI-YKI Tus padres.
Arí, wawaSniNCHEJ jamusanku. Sí, nuestros hijos están viniendo.
¿WawaSniNKU mikhusankuchu? ¿Están comiendo sus hijos? En las palabras terminadas en CONSONANTE, se coloca primero el "NI"
Arí, wawaSniNKU mikhusanku. Sí, sus hijos están comiendo. eufónico seguido de la expresión del posesivo y, al final, la expresión del plural
"KUNA".
B. LapizniYKUNA yuraj. Mis lápices son blancos.
LapizniYKIKUNA yana. Tus lápices son negros. Ej: LAPIZ-NI-YKU-KUNA Nuestros lápices
LapizniNKUNA q'ellu. Sus lápices son amarillos.
LapizniYKUKUNA puka. Nuestros lápices son rojos.
LapizniNCHEJKUNA q'omer. Nuestros lápices son verdes. "KAY" "KAN"
LapizniYKICHEJKUNA sumaj. Sus lápices (de Uds.) son buenos. VERBOS:
"TIAY" "TIAN"
C. Wasipi uj runa TIAN. Hay una persona en la casa.
T'anta TIAN. Hay pan.
Mana t'anta KANchu. No hay pan. Los verbos "KAY" (ser, estar, haber) y "TIAN" (tener, haber), en tercera
persona, significan "hay".
AUTOMATISMOS
Ej: T'anta tian. Hay pan.
Wawasniy jamusanku. Lapizniykuna yana. Mana t'anta kanchu. No hay pan.
Wawasnin jamusanku. Lapizninkuna yana.
Wawasninchej jamusanku. Lapizniykukuna yana.
Wawasniykichej jamusanku. Lapizninkukuna yana.
Tanta tian. Mana t'anta kanchu.
57
56 EJERCICIOS
DIÁLOGO "Compañerosniyku kunan ch'isi chayamonqanku."
"Nuestros compañeros llegarán esta noche." 1. Chanta ñañasniy yaykonqanku.
Después entrarán mis hermanas.
A- ¿Imaynalla kankichejri? — ¿Cómo están? (tías)*
(hijas)
T- Walejlla kayku, ¿qankunari? — Estamos bien no más, ¿y (alumnos)
ustedes? 2. Kay killaqa iskay wawasniyki chayamonqanku.
A- Walejlla. ¿Ima sutiykiri? — Bien no más. ¿Cuál es tu Tus dos hijos llegarán este mes.
nombre? (cuatro)
(otros)
D- Noqajpata Dionicio. — El mío es Dionicio. (tres)
(cinco)
A- ¿Maymanta kankiri? — ¿De dónde eres?
3. Q'aya wawasninchej wawasninkuwan phujllanqanku.
D- Potosimanta. — De Potosí. Mañana nuestros hijos jugarán con sus hijos.
(irán)
A- ¿Sumaj Orqomantachu? — ¿Del "Cerro Rico"? (entrarán)
D- Ajinada. — Así no más es. (estudiarán)*
4. Ch'ulusnin puka.
A- ¿Ashqa runachu tian Potosí — ¿Hay mucha gente en la Sus gorros son rojos.
llajtapi? ciudad de Potosí? (amarillos)
(negros)
D- Arí, ashqa runa tian. — Sí, hay mucha gente.
(verdes)
A- ¿Mayk'aj chayamunkichej? — ¿Cuándo han llegado? 5. Mesapatapi chunka mankas tian.
Sobre la mesa hay diez ollas.
D- Kunan tarde chayamuyku. — Hemos llegado esta tarde. (cuatro)
A- ¿Piwan jamunkichej? — ¿Con quién han venido? (dos)
(algunas)
D- Marujawan jamuyku. — Hemos venido con Maruja. (otras)
6. Sipasniykukunaqa k'acha kanku.
A- ¿Allintachu jamunkichej? — ¿Han venido bien? Nuestras muchachas son lindas.
D- Arí, allinta jamuyku. — Sí, hemos venido bien. (gordas)
(negras)
A- Runamasisniykiri, ¿chayamo- — Y tus compañeros, ¿van a (pálidas)
nqankuchu? llegar? 7. Mana t'anta kanchu.
No hay pan.
D- Runamasisniyku kunan ch'isi — Nuestros compañeros
chayamonqanku. llegarán esta noche. (dulce)
(carne)
(ollas)
(semillas)
58 59
EXPLICACIÓN GRAMATICAL
DECLINACIÓN DE SUSTANTIVOS PLURALES CON
13 SUFIJO POSESIVO DECLINACIÓN DE SUSTANTIVOS PLURALES CON SUFIJO
POSESIVO
INFINITIVO
I. SUSTANTIVO Sufijo de
+ S + NI + POSESIVO +
VOCABULARIO en vocal declinación
llaki(ku)y apenarse, pena onqoy enfermedad,
qoy dar enfermar
kawsa(ku)y vivir, vida ruphay hacer calor, calor, II. SUSTANTIVO Sufijo de
suyay esperar quemar, sol + NI + POSESIVO + KUNA +
diuspagaray agradecer tapuy preguntar en consonante declinación
chawpi medio, entre puñuy dormir
llajtamasi paisano puñuna cama Los sufijos de declinación ("MAN", "MANTA", "PAJ", etc.) se añaden al
sinchi duro, denso, fuerte, mask'ay buscar sustantivo plural acompañado del sufijo posesivo, según lo explicado en la
demasiado uj una cosa lección anterior.
rupha caliente En las palabras terminadas en vocales, estos sufijos se añaden al sufijo
posesivo "Y", "YKI", etc.
FRASES FUNDAMENTALES Ej: wasisniy mis casas
A. TatasniYMANTA parlani. He hablado de mis padres. wasisniyMAN a mis casas
TatasniYKlWAN rinki. Has ido con tus padres. En las palabras terminadas en consonantes, el sufijo de declinación se
TatasniNPATA wasin mosoj. La casa de sus padres es nueva. añade a la partícula "KUNA".
TatasmYKUPAJ ruasan. Está haciendo para nuestros
padres. Ej: lapizniykuna mis lápices
lapizniykunaPAJ para mis lápices
TatasniNCHEJTA wajyan. Llama a nuestros padres.
TatasniYKICHEJMAN qon. Da a sus padres (de Uds.).
TatasniNKUTA uyarin. Escucha a sus padres (de ellos). INFINITIVO
B. LapizniyKUNAJTA colornin El color de mis lápices es lindo.
COMER
k'achitu.
LapizniykiKUNAJTA colornin El color de tus lápices es rojo.
"MIKHUY"
< COMIDA
puka.
C. YachachejninchejKUNAWAN Está hablando con nuestros El infinitivo se usa a menudo como sustantivo. "MIKHUY" significa "comer"
y también "comida".
parlasan. profesores.
LapizniykichejKUNAMANTA Paga por sus lápices (de Uds.).
En este caso, el infinitivo se declina como cualquier sustantivo terminado en
pagan. "Y".
YachachejninkuKUNATA Están esperando a sus profesores.
Ej: Pedroj llakiYniN sinchi jatun. La pena de Pedro es muy grande.
suyasanku.
D. MikhuYniYKEqa sumaj. Tu comida es buena.
Pedroj IlakiYniN sinchi jatun. La pena de Pedro es muy gran-
dre.

AUTOMATISMOS
Tatasniymanta parlani. Yachachejniykukunamanta parlasan.
Tatasniykiwan rinki. Yachachejninchejkunawan parlasanki.
Tatasninpata wasin yuraj. Yachachejniykichejkunapaj ruasani.
Tatasniykupaj ruasan. Pedroj llakiynip sinchi jatun.
60 61
DIÁLOGO "Qhechua cursota qallarisun." EJERCICIOS
"Empezaremos el curso de quechua."
1. Wawasniykumanta llakikusqayku.
G- Don Manuel, tukuy chayamunku, — Don Manuel, todos han lle- Tendremos pena de nuestros hijos.
¿qallarisunchejchu? gado, ¿vamos a empezar? (paisanos)
M- Arí, qallarisun. — Sí, vamos a empezar. (padres)
¡Llajtamasis, qhechua cursota ¡Paisanos, empezaremos el (madres)
qallarisunchej! curso de quechua! 2. Chawpi p'unchayta wawasninchejta tapusunchej.
Preguntaremos a nuestros hijos al medio día.
A- Don Manuel, ujta tapuyta muna- — Don Manuel, quiero preguntar (esperaremos)
sani. Kunan ch'isi sumajta una cosa. Esta noche quiero (escucharemos)
puñuyta munani. ¿Noqapaj dormir bien. ¿Habrá una (llamaremos)
puñuna kanqachu? cama para mí? (buscaremos)
3. Yachachejninchejkunawan parlasunchej.
G- Arí, Alberto, tukuyniykichejpaj — Sí, Alberto, habrá para todos Hablaremos con nuestros profesores.
kanqa. Uds. (muchachas)
M- Chanta, q'aya las ocho y mediata — Entonces, empezaremos ma- (alumnos)
qallarisunchej. (1) ñana a las ocho y media. (amigos)*
4. Tatasniykichejman qon.
A- Don Manuel, ¿ima horasta — Don Manuel, ¿a qué hora Ha dado a sus padres (de Uds.).
mikhusunchej? vamos a comer? (mirado)
G- Tutamanta mikhunki, — Vas a comer por la mañana, (buscado)
chawpidiata mikhunki, ch'isimanpis vas a comer a medio día, a la (esperado)
(escuchado)
mikhunki, Alberto. noche también vas a comer, (dicho)
Alberto. (preguntado)
A- Diuspagarasunki, don Germán. — Gracias, don Germán. 5. Lapizniykunajta colornin q'ellu.
El color de mis lápices es amarillo.
M- Chanta, q'aya las ocho y mediata — Entonces, empezaremos ma- (verde)
qallarisunchej. ñana a las ocho y media. (lindo)
A- Don Manuel, ¿ima horasta — Don Manuel, ¿a qué hora nos (negro)
piscinapi ch'ultikamusunchej? (2) bañaremos en la piscina? Ha- (rojo)
Sinchi ruphay kay Cochabambapi. ce mucho calor aquí en Co- 6. Kawsayniykimanta parlasan.
Está hablando de tu vida.
chabamba.
(pena)
(comida)
(1) Generalmente se utilizan los términos del castellano para expresar la hora. (enfermedad)
Pero, en el campo, la gente tiene su propia división del tiempo, que corresponde
a sus actividades rurales: "levantar del sol,".... etc.
(2) Ch'ultiKAMUsunchej. Ver la lección siguiente para la explicación del infijo
"KAMU".
62 EXPLICACIÓN GRAMATICAL 63
"KU" - INDICATIVO
14 INFIJO: "KU"

RADICAL DEL VERBO + KU + TERMINACIÓN DEL VERBO

VOCABULARIO
La partícula "KU" hace el verbo reflexivo. Puede usarse con este sentido en
tiakuy sentarse, residir, vivir thañi(ku)y calmarse, amainar todos los tiempos del verbo.
pantay equivocar rijch'akuy parecerse a
asiy reir usqhay rápido, aprisa Ej: Ñanpi urmaKUni. Me he caído en el camino.
samay descansar, respirar yuyay recordar, acordarse
kakuy estarse, quedarse de, recuerdo, A veces añade sentido de provecho para el mismo sujeto.
ña ya pensar, mente
atiy poder yachakay aprender (de otro)
Ej: Camionta rantiKUni. Me he comprado un camión.
urmay caer
T'antata mikhuKUni. Me he comido el pan.

FRASES FUNDAMENTALES Nota: Delante de los infijos "MU", "PU", el infijo "KU" cambia en "KA": "KAMU",
A. Ñanpi urmaKUni. Me he caído en el camino. "KAPU".
Ñanpi urmaKUnki. Te has caído en el camino.
Ñanpi urmaKUn. Se ha caído en el camino. "YKU"
B. Tukuy sarata mikhuKUnchej. Nos hemos comido todo el maíz. La partícula "Y" antepuesta al infijo "KU" (YKU) quita al verbo su sentido reflexivo
Tukuy sarata mikhuKUyku. Nos hemos comido todo el maíz. y le devuelve su sentido transitivo.
Tukuy sarata mikhuKUnkichej. Se han comido todo el maíz.
Tukuy sarata mikhuKUnku. Se han comido todo el maíz. Ej: RantiKUsaj. Me voy a comprar.
C. Q'epita apaKUsunchej. Nos llevaremos el bulto. RantiYKUsaj. Voy a comprar.
Q'epita apaKUsqayku. Nos llevaremos el bulto. El infijo "YKU" da al verbo un sentido de intensidad o de cariño.
Q'epita apaKUnkichej. Se llevarán el bulto.
Q'epita apaKOnqanku. Se llevarán el bulto. Ej: Tukuy sarata mikhuYKU- Hemos comido todo el maíz.
D. Ch'uluta rantiKUni. Me he comprado un gorro. nchej.
Ch'uluta rantiKUnki. Te has comprado un gorro.
El infijo "YKU", en "mikhuykunchej", expresa que la acción es realizada en
Ch'uluta rantiKUn. Se ha comprado un gorro.
común, como un acontecimiento. Sin "YKU", se expresa fríamente el hecho de haber
E. Tukuy sarata mikhuYKUnchej. Hemos comido todo el maíz.
comido.
Tukuy sarata mikhuYKUyku. Hemos comido todo el maíz.
El infijo "YKU" puede anteceder al infijo "KU". En este caso "KU" da al verbo un
Tukuy sarata mikhuYKUkunchej. Nos hemos comido todo el maíz.
sentido reflexivo e "YKU" el sentido de intensidad.

AUTOMATISMOS Ej: Tukuy sarata mikhuYKUKU- Nos hemos comido todo el maíz.
nchej.
Ñanpi urmakun.
Ch'uluta rantikun.
Q'epita apakusunchej.
Sarata mikhukusqayku
64 65
EJERCICIOS
DIÁLOGO "Lucas Albertowan."
"Lucas y Alberto." 1. Asikunki.
Te has reído.
L- ¿Imaynalla, Alberto? — ¿Cómo estás, Alberto? (él)
¿Sumajtachu samarikunki? ¿Has descansado bien? (nosotros - incl.)
(ustedes)
A- Arí, sumajta samarikuni. ¿Qanri? — Sí, he descansado bien. ¿Y (ellos)
tú? 2. Chawpi p'unchay thañikusaj.
Me calmaré al medio día.
L- Noqaqa, mana. Mana puñuyta — Yo, no. No he podido (apenaré)
atinichu. dormir. (sentaré)
(descansaré)
(reiré)
A- Noqaqa sumajta puñuni. — Yo he dormido bien.
Kunanri... qhechuata yachakasaj. 3. Tatayman rijch'akuni.
Ahora... voy a aprender
Me parezco a mi padre.
quechua.
(te ................ a tu)
(se................ a su)
L- ¿Maypitaj tiarikunki? — ¿Dónde te vas a sentar? (nos ............. a
nuestro)
A- Ventana ladopi tiarikusaj. — Me voy a sentar al lado de la 4. Mamanpata ñañanwan kakusaj.
Ajinamanta aswan usqhayta ventana. Asi voy a salir más Me quedaré con la hermana de su madre.
cursomanta llojsisaj. rápido del curso. (te)
(se)
(nos - excl.)
L- Wakinkuna manaraj jamunkuchu. — Los otros no han venido to- (se - Uds.)
Paykunata mask'arisaj. davía. Los voy a buscar. 5. T'antata mikhukusaj.
Me comeré pan.
A- Noqaqa kaypi kakusaj. — Yo me quedaré aquí. Voy a (te)
Qhechuata estudiasaj. estudiar quechua. No quiero (nos - incl.)
Mana pantayta munanichu. (1) equivocarme. (se - ellos)
6. ¿Yuyakunkichu? Mana, mana yuyakunichu.
L- Kusikuni, Alberto, sumaj yachakaj — Me alegro, Alberto, eres ¿Te recuerdas? No, no me recuerdo.
kanki. buen alumno. (se) (no nos)
(se)
A- ¿Sumaj yachakajmanchu — ¿Parezco buen alumno? (no se - Uds.)
rijch'akuni? (se)
(no se - ellos)
L- Kunan, arí, rijch'akunki. — Ahora, sí, pareces. ¿Y ma- 7. Tukuy gustowan t'antata mikhuykukunchej.
¿Q'ayari?... ñana? ... Con todo gusto nos hemos comido el pan.
(nosotros - incl.)
(ustedes)
(ellos)
(1) "MANA PANTAYTA MUNANICHU" Ciertos verbos reflexivos en castellano, no
lo son en quechua. "Pantakuyta" tiene otros sentidos.
67
66 EXPLICACIÓN GRAMATICAL
INFIJO: "MU"
15 INFIJO: "MU"

IDEA FUNDAMENTAL:
EL LUGAR
VOCABULARIO MOVIMIENTO HACIA... DE DONDE
──────────────► SE HABLA
orqhoy sacar t'ika(mu)y florecer
para lluvia rit'i nieve
La idea fundamental expresada por la partícula "MU" es de movimiento hacia el
paray llover, lluvia rit'i(mu)y nevar
lugar de donde se habla o de una acción que lleva esa misma idea. En este caso
wayra aire, viento, una qasa(mu)y helar
puede expresar el hecho de venir de allá hacia acá y también partir de acá, ir hacia
enfermedad (paráli- qasa helada
allá y regresar acá.
sis facial) inti sol
wayra(mu)y hacer viento p'utu(mu)y brotar
Ej: Q'epita apaMUsaj. Voy a traer el bulto.
llanthu sombra inti p'utumuy salida del sol
llanthuy hacer sombra ni no, ni
ni jayk'aj nunca pallay recoger, coger PARTIR DE ACÁ ─────►
mana jayk'aj nunca (flores, etc.) IR ALLÁ
churay poner, colocar ripuy irse REGRESAR ◄───────

FRASES FUNDAMENTALES Ej: RantiMUsaj. Voy a ir a comprar.

A. Q'epita apaMUsaj. Voy a traer el bulto.


¿Mayk'aj chayaMUnki? ¿Cuándo has llegado? FENÓMENOS DE LA NATURALEZA
Wasiman yaykuMUn. Ha entrado a la casa.
Kunitan orqoMUnchej. Acabamos de sacarlo. La expresión "parasan" ("está lloviendo") se refiere a la lluvia que cae, sin hacer
Templomanta llojsiMUnkichej. Han salido del templo. referencia a su punto de origen. Al incluir la partícula "MU" se expresa que el
Hermanosniyki wajyaMUnku. Tus hermanos han llamado. fenómeno llega de otra parte hacia el lugar donde está la persona que habla. Rela-
ciona el fenómeno con la persona.
B. Uj librota rantiMUsaj. Iré a comprar un libro.
Q'epita apaMUsaj. Iré a traer el bulto.
Ej: ParaMUsan. Está lloviendo. (de arriba)
C. ParaMUsan. Está lloviendo. WayraMUsan. Hace viento. (de allí hacia aquí)
WayraMUsan. Hace viento.
D. Wasiyman risaj. Voy a ir a mi casa. NOTA: También se usa el infijo "MU" para expresar la idea de "ir a trabajar", etc.,
RuaMUsaj. Iré a hacer. sin definir exactamente que actividad desarrollará.
RuaMUnki. Vas a ir a hacer.
Ej: RuaMUsaj. Iré a hacer.
AUTOMATISMOS
Q'epita apamusaj.
Wawqesniyki wajyamunku.
Uj librota rantimunki.
Paramusan.
Ruamusaj.
68 69
DIÁLOGO "T'ikas p'utumonqanku t'ikamonqankujaj." EJERCICIOS
"Las flores van a brotar y florecer."
1. Inti p'utumuyta wasiymanta llojsimuni.
P- ¡Teresa, p'achata jawamanta — ¡Teresa, trae la ropa de afuera! He salido de mi casa a la madrugada.
apamuy! Kunitan paramonqa. Va a llover en seguida. (tú)
(nosotros - excl.)
T- ¿Paramonqachu? — ¿Va a llover? (nosotros -incl.)
P- Arí, sinchita wayramusan. — Sí, está haciendo un viento (ustedes)
fuerte. (ellos)
2. Mariaj wasinmanta mikhuyta apamuni.
T- ¡Kusikuni! T'ikasqa k'achituta — ¡Me alegro! Las flotes van a He traído comida de la casa de María.
p'utumonqanku t'ikamonqankutaj. brotar y florecer muy bonito. (pan)
¿Manachu rit'imonqa? ¿No va a nevar? (agua)
(carne)
P- Mana, kay vallepi mana — No, no nieva en este valle.
(flores)
rit'imunchu. Orqo patapi Nieva y congela en los cerros; (gallinas)
rit'imun qasamuntaj; kaypeqa aquí no. 3. Kunallan paramusan. Ni jayk'aj kaypi paramunchu.
mana. Solamente ahora está lloviendo. Aquí nunca llueve.
T- P'achata apamusaj. Kunitan — Voy a traer la ropa. Sí, va a (nevando)
paramonqa, arí. llover en seguida. (helando)
(brotando)
P- Q'aya t'ikasta pallasunchej — Mañana vamos a recoger flores (floreciendo)
cursopitaj churasunchej. Tukuy y las pondremos en el aula. (haciendo viento)
yachakajkunaqa kusikonqanku. Todos los alumnos se van a (haciendo sombra)
alegrar. 4. Kunan ripusaj. Ruamusaj.
Ahora me iré. Voy a ir a hacer.
(te irás) (vas)
(se irá) (va)
(nos iremos) (vamos)
(se irán) (van)
5. Traduzca:
Está lloviendo.
Está brotando.
Está floreciendo.
Está helando.
Está nevando.
Está haciendo viento.
Está haciendo sombra.
71
70 EXPLICACIÓN GRAMATICAL
INFIJO: "CHI"
16 INFIJO: "CHI"
IDEA FUNDAMENTAL:
HACER REALIZAR AQUELLO INDICADO POR EL VERBO
VOCABULARIO
joq'oy mojar ch'akiy secarse, tener sed Ej: Wasita ruaCHIni. He mandado hacer una casa.
joq'o mojado (pron.), sed
Qhechuata yachaCHEnqa. Enseñará quechua. (hará saber)
aqha chicha ch'aki seco
aqheta chichita tonqori garganta
ningri oreja kunka garganta, cuello
"DEJAR"
jump'iy sudar chinkay perder, desaparecer
También expresa la idea de: "PERMITIR"
nina fuego, brasa tuta noche
"LOGRAR"
yachachiy enseñar, instruir uma cabeza
yachakuy acostumbrarse rikuchiy mostrar
chayrayku por eso chaywanpis pero, pese a eso
Ej: Qolqeta chinkaCHIn. Ha dejado perderse el dinero.
-rayku por, a causa de qolqe plata, dinero
ayqey escaparse, huir millma lana Alqota ayqeCHIn. Ha dejado escapar al perro.
perqa pared
KU
RADICAL DEL VERBO + CHI + + TERMINACIÓN
MU
FRASES FUNDAMENTALES
A. Wasita ruaCHlni. He mandado hacer una casa.
Perqata ruaCHInki. Has mandado hacer una pared. El infijo "CHI" es muy usado con varias otras partículas, entre ellas "MU" y
Cuentata pagaCHInku. Han mandado pagar la cuenta. "KU".
B. Qolqeta chinkaCHln. Hizo perder el dinero.
Papasta chayaCHIn. Hizo cocer las papas. Ej: Wasita ruaCHIKUnki. Te has mandado hacer una casa.
Mamanta kusiCHln. Hizo alegrar a su mamá. Q'epita apaCHIMUnki. Harás traer el bulto.
Cartata apaCHIsaj. Enviaré (haré llevar) la carta.
Qhechuata yachaCHEnqa. Enseñará (hará saber) el quechua.
C. Q'epita apaCHIMUnki. Has hecho traer el bulto.
Alqota wasimanta Harás salir al perro de la casa.
llojsiCHIMUnki.
Uj wasita ruaCHIKUnki. Te has mandado hacer una casa.
Uj mesata rantiCHIKUnki. Te has hecho comprar una mesa.

AUTOMATISMOS
Wasita ruachin.
Mamanta kusichin.
Alqota wasimanta llojsichimunki.
73
72 EJERCICIOS
DIÁLOGO "Qhechuata yachakasaj." 1. Cocata qhawachini.
"Voy a aprender el quechua." He hecho mirar la coca.
(nosotros - excl.)
L- ¿Imaynalla, Julio? ¿Walejllachu? — ¿Cómo estás, Julio? ¿Bien
(tú)
no más? (ustedes)
J- Arí, walejlla. Yachachejninchej — Sí, bien no más. Nuestro (él)
sumajta yachachin; mana profesor enseña muy bien; no (ellos)
pantachinchu. hace equivocar. 2. Escuelapi yachakajkunaman yachachiyku.
En la escuela enseñamos a los alumnos.
A- ¡Chaywanpis jump'ichin! — ¡Pero hace sudar!
(ellos)
L- Ajinata qhechuata yachakanki- — Así van a aprender quechua, (él)
chej, Alberto. Alberto. (ustedes)
(tú)
A- ¿Chayraykuchu yachachej — ¿Por eso el profesor hace su-
(yo)
jump'ichin? dar?
3. Kunitan makisniykita rikuchinki.
L- Ajinalla, Alberto. — Así no más es, Alberto. Mostrarás tus manos en seguida.
J- ¡Tonqorita ch'akichin kay — ¡Este quechua hace secar la (tu cuello)
qhechuaqa! garganta! (tu boca)
(tu cabeza)
L- ¿Sumajtachu qhechuata — ¿Están aprendiendo bien el (tus orejas)
yachakasankichej? quechua? (tus pies)
J- Arí, chaywanpis qhechuaqa ancha — Sí, pero aún así el quechua 4. Chaywanpis p'achata chinkachinku.
dificil. Pisi pisimanta yachakasaj. es muy difícil. Poco a poco Pese a eso han hecho perder la ropa.
voy a aprender. (la plata)
(los perros)
L- Noqaqa mana atinichu. — Yo no puedo. (la semilla)
J- Pisi pisimanta atinki. — Vas a poder poco a poco. (el libro)
L- P'unchaypi estudiani tutanpitaj (1) — Durante el día estudio y por 5. Kaypi ruphay jump'ichin.
Aquí el calor hace sudar.
qhechuata umaymanta la noche el quechua se me
(el sol)
chinkachini. va de la cabeza.
(el fuego)
A- Chayrayku noqaqa millmata — Por eso en la noche me pon- (el trabajo)
ningrisniyman churakuni. go lana en los oídos. (la chichita)
J- Noqapis ajinata ruasaj. — Yo también haré así. 6. Umayta joq'ochikuni.
Me hice mojar la cabeza.
(el cuello)
(1) La expresión "TUTANPITAJ" lleva la "N" –signo del posesivo– porque la noche en (la ropa)
este caso forma una continuidad con el día y le "pertenece" Lo mismo ocurre con (el poncho)
otras expresiones de tiempo como "QUEPA", a la cual se le añade a veces la N.
74 75
FUTURO + "SA" EXPLICACIÓN GRAMATICAL
17 SUFIJO: "NTA"
FUTURO + "SA"
|──────────► que se hacen
El futuro
expresa DOS ACCIONES al mismo
con "SA"
|──────────► tiempo
VOCABULARIO
sapa(lla) solo, solitario -kama hasta, mientras
wata año llant'a leña El futuro con la forma progresiva supone que otra acción se está llevando a
allchhi nieto kachi sal cabo al mismo tiempo.
khuska junto lampa pala
-nta por, a través de qhepa(n) siguiente, detrás, Ej: Qan wasiyman rinki, noqa Tu irás a mi casa, yo estaré co-
ujyay beber depués mikhusasaj. miendo.

SUFIJO: "NTA"
FRASES FUNDAMENTALES
A. T'antata apaSAsaj. Estaré llevando el pan. Esta partícula agrega el sentido de "por", pero con la idea de una penetración
precisa en el lugar indicado.
T'antata apaSAnki. Estarás llevando el pan.
T'antata apaSAnqa. Estará llevando el pan.
T'antata apaSAsqayku. Estaremos llevando el pan. Ej: PotosiNTA risasaj. Estaré yendo por Potosí.
T'antata apaSAsunchej. Estaremos llevando el pan. (pasando por el medio de la
ciudad)
T'antata apaSAnkichej. Estarán llevando el pan.
T'antata apaSAnqanku. Estarán llevando el pan.
B. TarijaNTA risasaj. Estaré yendo por Tarija.
DIÁLOGO "Mayman usqhayta risankiri?
Orqo ladoNTA risanki. Estarás yendo por el lado del cerro.
LlajtaNTA risanqa. Estará yendo por el pueblo. "Dónde estás yendo tan apurado?"

AUTOMATISMOS J- Buenos días, Alberto, — Buenos días, Alberto, ¿cómo


¿imaynalla karikusanki? (1) estás?
T'antata apasasaj.
Orqo ladonta risasaj. A- Walejlla. ¿Mayman usqhayta — Bien no más. ¿Dónde
Llajtanta risanqa. risankiri? estás yendo tan apurado?
J- Boletosta rantiyta munasani; — Deseo comprar boletos; voy
La Pazman risaj. a ir a La Paz.
A- ¿Sapallaykichu (2) viajanki? — ¿Vas a viajar solo?

J- Mana, warmiywan wawasniywan — No mi esposa y mis hijos


noqawan khuska viajasqayku. van a viajar conmigo.
A- ¿Orurontachu rinki? - ¿Vas a ir por Oruro?
76 77
EJERCICIOS

1. Qhepan semanaqa ch'ulusta apasasaj.


J- Arí a, Oruronta risaj. Boletosta — Sí, pues, voy a ir por Oruro. Voy Llevaré los gorros la próxima semana.
rantisaj. ¿Aqhata tomasankichu? a comprar los boletos. ¿Vas a (chicha)
estar tomando chicha? (maíz)
A- Arí, misk'i "nylon" aqhata — Sí, voy a estar tomando una rica (semilla)
(sal)
tomasasaj. chicha "nylon".
(carne)
·················································· ·················································
2. Qhepan killaqa llasa q'epista apamusanqa.
A- ¿Boletosta rantinkichu? — ¿Has comprado los boletos? El próximo mes estará trayendo bultos pesados.
(piedras)
J- Arí, qanri, ¿aqhatachu — Sí, y tú, ¿estas tomando chicha?
(ollas)
tomasanki? (leña)
A- Arí, ¡misk'i! ¿Manachu — Sí, ¡está rica! ¿No quieres? (palas)
munanki? ¡Sinchi ruphay! ¡Hace mucho calor! 3. Minchhaqa sarata mask'asasqayku.
Pasado mañana estaremos buscando maíz.
J- Arí, uj chhikata tomasaj. Kunitan — Sí, voy a tomar un poco. Mi (sal)
warmiy jamonqa. esposa vendrá en seguida. (leña)
(semilla)
A- Ya. ¡Ujyasun! — Bueno, ¡tomaremos!
(papas)*
J- ¡Ujyasun, ari! — ¡Tomaremos, pues! 4. Qhepan wataqa Oruronta sapallan risanqanku.
·················································· ················································· El año próximo estarán yendo solos por Oruro.
(por esos cerros)
J- Payqa warmiy. Wawasniywan — Ella es mi esposa. Está viniendo
(por aquel lago)
jamusan. con mis hijos. (por La Paz)
A- ¿Kunitanchu viajanki? — ¿Vas a viajar en seguida? 5. Kunitan allchhisniy orqo ladunta jamusanqanku.
En este momento mis nietos estarán viniendo por el lado del cerro.
J- Arí, Alberto. ¡Uj semanakama! — Sí, Alberto. ¡Hasta la próxima
(tus)
semana! (sus, de él)
A- ¡Uj semanakamalla, José! — ¡Hasta la próxima semana, José! (nuestros - incl.)
(nuestros - excl.)
(vuestros)
(sus, de ellos)
(1) "IMAYNALLA KARIKUSANKI" es un saludo más íntimo que "imaynalla 6. Qhepan killaqa Oruromanta tawa llasa q'epista apamusasqayku.
kanki". Expresa un interés más real para la otra persona. El próximo mes estaremos trayendo cuatro bultos pesados de Oruro.
(2) "SAPALLA" recibe el sufijo posesivo para indicar la persona a la cual se (tres)
refiere la palabra, "solo". (muchos)
(más)
En la tercera persona plural se dice generalmente "SAPALLAN" en lugar de (dos)
"SAPALLANKU"
78 EXPLICACIÓN GRAMATICAL 79

IMPERATIVO
18 FRASE NOMINALES IMPERATIVO
(1a. pers.) apamu-SUN
apamu-NA
VOCABULARIO (2a. pers.) apamu-Y apamu-YCHEJ
(3a. pers.) apamu-CHUN apamu-CHUNKU
q'aytu hilo de lana qori oro
ama no (prohibitivo) waqay llorar En la segunda persona del singular, el imperativo es semejante al infinitivo. Para
jank'a tostado chaymanta después
formar la segunda persona del plural se aumenta el "CHEJ", típico del plural.
kutiy volver mayt'uy envolver, plegar
chaka puente día cumpleaños
Ej: ¡Carlos, t'antata apamuY! ¡Carlos, trae el pan!
mayllay lavar (manos, apaykamuy traer
¡Carlos, Pedro, t'antata ¡Carlos, Pedro, traigan el
utensilios)
apamuYCHEJ! pan!

FRASES FUNDAMENTALES Usado sin sufijo, el imperativo, significa una orden brusca. Por eso se lo suele
usar con infijos que suavizan la expresión. El "LLA" (no más) es muy utilizado.
A. ¡Carlos, t'antata apamuY! ¡Carlos, trae el pan!
¡Pedro t'antata apamuCHUN! ¡Que Pedro traiga el pan! Ej: ¡T'antata apamuLLAy! ¡Trae el pan no más!
¡Carlos, t'antata apamuSUN! ¡Carlos, traigamos el pan!
¡Carlos, t'antata apamuNA! ¡Carlos, traigamos el pan! En la segunda persona se utiliza también el futuro para significar una orden más
¡Carlos, Pedro, t'antata ¡Carlos, Pedro, traigan el pan! suave.
apamuYCHEJ!
¡T'antata apamuCHUNKU! ¡Que traigan el pan! Ej: T'antata apamuNKI. Vas a traer pan.
B. ¡Carlos, t'antata apamuLLAY! ¡Carlos, trae no más el pan! La primera persona del plural es similar a la del futuro. Usada con "CHEJ"
¡T'antata apamullaCHUN! ¡Que traiga no más el pan!
significa una orden más suave.
¡T'antata apamullaSUN! ¡Traigamos no más el pan!
C. ¡AMA t'antata apamuYCHU! ¡No traigas pan! Ej: ¡T'antata apamuSUN! ¡Traigamos el pan!
¡AMA t'antata apamuCHUNCHU! ¡Que no traiga pan! ¡T'antata apamusunCHEJ! ¡Traigamos el pan!
¡AMA t'antata apamuYCHEJCHU! ¡No traigan pan! (Uds.)
Para expresar la primera persona del plural se emplea también la característica
D. QORI RELOJta munani. Quiero un reloj de oro. del subjuntivo "NA". Expresa voz de aliento al mismo tiempo que una orden.
CALAMINA PUNKUta churasaj. Pondré una puerta de calamina.
QOLQE PLATOSta apamusaj. Traeré platos de plata. Ej: ¡T'antata apamuNA! ¡Traigamos el pan!
¿QOLQECHAKAta rikunkichu? ¿Conoces Qolqechaka? ¡RipuNA! ¡Vamonos!
(Puente de Plata).
Mana. RUMIMAYUta rikuni. No. Conozco Rumimayu. El negativo del imperativo se expresa por "AMA ... CHU",en lugar de "MANA ...
(Río de Piedra). CHU".

Ej: AMA riyCHU. No vayas.


AUTOMATISMOS
T'antata apamuy.
Qori relojta apamuchun.
Calamina punkuta churamuna.
Qolqe platosta apamuychej.
¿Rumimayuta rikunkichu?
81
80 M- ¡Pablito, jamullay! ¡Q'aytu — ¡Pablito, ven! ¡Trae la ropa de
EXPLICACIÓN GRAMATICAL p'achata jawamanta apaykamuy! lana de afuera!
P- ¡Mamay, tienda man risani! Sara — ¡Estoy yendo a la tienda,
jank'ata rantiyta munasani. mamá! Quiero comprar
Para indicar el origen (material) de un objeto se usa el sufijo tostado de maíz.
"MANTA".
M- Mana kunitan rinkichu; ashqa — No vas a ir en este instante;
Ej: Kay relojqa qoriMANTA. Este reloj es de oro. trabajo tian. ¡Qhaway, Andrés hay mucho trabajo. ¡Mira, tu
tioyki jamusan! tío Andrés está viniendo!
Pero: el objeto en sí se indica por la yuxtaposición. A- ¿Imaynalla karikusanki, María? — ¿Cómo estás, María?
Ej: QORI RELOJta munani. Quiero un reloj de oro. M- Walejlla, Andrés, yaykumullay. — Bien, Andrés, pasa no más.
¡Tiarikuy! ¿Mayk'aj chayamu- ¡Siéntate! ¿Cuándo has lle-
No se debe decir: "Qorimanta relojta munani", aunque por nkiri? gado?
deformación se escucha a veces decir así.
A- Kunitan chayamuni. Ahijadoypaj qori — Acabo de llegar. He comprado
Estas frases nominales forman un solo conjunto que resulta en relojta rantimuni. Jueves paypata un reloj de oro para mi ahijado.
palabra compuesta. Por lo tanto, solamente la última palabra recibe los dian, ¿icharí? Pablito, El jueves es su cumpleaños,
sufijos de declinación, del posesivo, etc. ¿waqasankichu? ¡Ama waqaychu, ¿verdad? Pablito, ¿estás
Pablito! ¿Imamanta llakikusankiri? llorando? ¡No llores Pablito!
Ej: RumimayuMANTA jamusan. Está viniendo de Río de ¿De qué te estás poniendo
Piedra. triste?
Qori relojTA munani. Quiero un reloj de oro.
P- Tiendaman riyta munani; sara — Quiero ir a la tienda; deseo
jank'ata munasani. tostado de maíz.
M- ¡Mana renqachu! Kay q'aytu — ¡No ha de ir! Deseo lavar
p'achata t'ajsayta munasani. esta ropa de lana. ¡Que traiga
¡Yakuta apamuchun! agua!
A- Noqa apamusaj. Uj ratitollata — Yo lo he de traer. Que vaya
richun; chaymanta mamaykita por un ratito; después vas a
sumajta yanapanki, Pablito. ayudar bien a tu mamá.
¿Icharí? ¿Verdad, Pablito?
DIÁLOGO "Pablito q'aytu p'achata apamuchun." P- Arí, tíuy ... Diuspagarasunki — Sí, tío... Gracias. Volveré
"Que Pablito traiga la ropa de lana." kunitan kutirimusaj. en seguida.

M- ¡Juanita, chay q'aytu p'achata — ¡Juanita, trae de afuera esa


jawamanta apaykamuy! ropa de lana!
J- ¡Estudiasani, rnamay! iPablito — ¡Estoy estudiando, mamá!
q'aytu p'achata apaykamuchun! ¡QuePablito traiga la ropa
de lana!
83
82 PRETÉRITO: "RQA"
EJERCICIOS
19
1. ¡Pedro qhepan killata kutimuchun!
¡Que Pedro vuelva el mes próximo!
(próximo año)
(pasado mañana) VOCABULARIO
(ahorita) unay tiempo largo kuti vez
(mañana)
watukuy visitar, echar de jatun mama abuela
2. ¡Pedro, jaku! ¡Chay q'aytu p'achata mask'asun!
menos jatun tata abuelo
¡Pedro, vamos! ¡Busquemos esa ropa de lana!
(lavemos)
qhoya mina ñawpaj delante, antes,
(compremos) wañuy morir anterior
(envolvamos) qanimpa anteayer, el otro día, rikhuriy aparecer
(vendamos) la otra vez mashqa cuanto
3. ¡Pedro! ¡Usqhayta, chay qolqe platosta mayllana!
¡Pedro! ¡Pronto, lavemos esos platos de plata!
(envolvamos) FRASES FUNDAMENTALES
(busquemos)
(compremos) A. Wasiykiman jamoRQANI. Vine a tu casa.
4. Chanta ama riychejchu. Sumajta ruaRQANKI. Hiciste bien.
Entonces no vayan. Llajtaman riyta munaRQA. Quizo ir al pueblo.
(lloren) Librota leeRQANCHEJ. Leímos el libro.
(hablen) Tataykimanta parlaRQAYKU. Hablamos de tu padre.
(caminen)
Chajraykichejman reRQANKI- Fueron a su chacra.
(jueguen)
5. ¡Paykunaqa qori relojta apamuchunku!
CHEJ.
¡Que ellos traigan un reloj de oro! Llajtamanta kutimoRQANKU. Regresaron del pueblo.
(den) B. T'antata rantikoRQANI. Compré pan.
(compren) Wasita ruacheRQANKI. Hiciste hacer una casa.
(pongan) Cartata apamoRQA. Trajo una carta.
(envuelvan)
Autota rantikoRQANCHEJ. Nos compramos un auto.
6. ¡Carlos, sara jank'ata apamuy!
¡Carlos, trae el tostado de maíz!
(Juan y Carlos traigan...)
(Que Carlos traiga...)
(Que Juan y Carlos traigan...) AUTOMATISMOS
(Que J. y C. no traigan )
(No traigan Uds.) Wasiykiman jamorqani.
(¡Traigamos! ) Wasiykiman jamorqa.
Wasiykiman jamorqanchej.
Wasiykiman jamorqayku.
Wasiyman jamorqankichej.
85
84 I- Mana tiempo kanchu. Qhechua — No hay tiempo. Estoy en el
EXPLICACIÓN GRAMATICAL cursopi kani. Ñawpajta Sucreman curso de quechua. Antes fui a
rerqani; tatayta mamitaytawan (1) Sucre; visité a mi papá y a mi
watukorqani. mamita.
PRETÉRITO: "RQA" J- ¿Tarabucokamachu rerqanki? — ¿Fuiste hasta Tarabuco?
I- Arí, rerqani. ¿Tarabucota rejsinki- — Sí, fui. ¿Conoces Tarabuco,
muna – RQA – ni muna – RQA – nchej comadre?
chu, comadrey? (2)
muna – RQA – yku
muna – RQA – nki muna – RQA – nkichej J- Mana rejsinichu. Ñawpajta tatasniy — No conozco. Mis padres vi-
muna – RQA muna – RQA – nku Tarabucopi tiakorqanku; kunanqa vían antes en Tarabuco; aho-
Tarijapi tiakunku. ¿Tarijamanchu ra viven en Tarija. ¿Has ido a
El infijo "RQA" indica el pretérito. Traduce el imperfecto, el perfecto y el rerqanki? Tarija?
pluscuamperfecto del indicativo castellano, con las reservas que se indican en las
I- Mana rerqanichu. Ancha karu. — No he ido. Es muy lejos. ¿Y
lecciones 22 y 24 respecto al imperfecto propiamente quechua.
¿Qanri, comadrey? ¿Viajarqan- tú, comadre? ¿Has viajado?
kichu? Ñawpaj semanaqa jamor- La semana pasada vine y no
La terminación del verbo es la misma que en el presente. En la tercera
qani, mana kaypichu karqanki. estabas aquí.
persona ("munarqa") la "N" ha desaparecido. (Sin embargo, en el Perú, se la
mantiene todavía: "munarqan".) J- Arí, Llallagua llajtaman — Sí, fui a Llallagua con mi es-
qosaywan rerqani. Cuñadoy poso. Mi cuñado murió en la
Ej: Ñawpaj semana jamorqa. Vino la semana pasada. qhoyapi wañorqa. Nueve días mina. Fuimos para la misa de
misapaj rerqayku. nueve días.

"I" en "E" I- ¡Llakiy, a! Mana yacharqanichu. — ¡Qué pena! ¡No lo sabía!


NOTA: Por eufonía, delante de "RQ", se cambia la ¿Mashqa unayta qhoyapi ¿Cuánto tiempo trabajo' en
"U" en "O" llank'arqa? la mina?
Ej: jamUy jamOrqa J- Kinsa watata llank'arqa. — Trabajó tres años.
rIy rErqani I- Sinchita llakikuni, comadrey. — Lo siento muchísimo, co-
madre.

(1) "REJSINKICHU". Conocer un lugar a la pasada se indica con el verbo "rikuy".


Conocer un lugar en detalle se indica con el verbo "rejsiy". Este último verbo se utiliza
DIÁLOGO "¿Imaynalla karikusanki, comadrey?" también para expresar conocimiento de personas.
"¿Como estás, comadre? "
(2) "Mamitaytawan". El sufijo "wan" expresa a veces la ¡dea de "y".
I- Buenos días, comadrey, — Buenos días, comadre, ¿cómo
¿imaynalla karikusanki? estás?
J- Walejlla, comadrey, ¿maymanta — Bien no más, comadre, ¿de dónde
rikurimusanki? Unayña mana estas apareciendo? Hace tiempo que
jamunkichu. ya no vienes.
86 87
EJERCICIOS PRETÉRITO CON FORMA PROGRESIVA
1. ¿Mashqa unayta qhoyapi llank'arqa? Kinsa watata.
¿Cuánto tiempo trabajó en la mina? Tres años.
20 ADVERBIOS Y SUFIJOS ADVERBIALES
(cuatro)
(dos)
(cinco) VOCABULARIO
(muchos)
2. ¿Mayk'aj jatun mamaykichej wañorqa? Unayña. qhatiy seguir, perseguir ch'ichi sucio
¿Cuándo murió su abuela? Hace mucho tiempo. chá quizá t'uru barro
(abuelo) t'akay derramar, sembrar nitaj tampoco
(nieta) derramando -sina parece,
(comadre)* ch'ultikuy bañarse probablemente
(paisano) pusay llevar, guiar (personas)
3. ¿Mayk'ajtaj wawqenta watukorqanku? Ñawpaj killapi wawqenta watukorqanku.
¿Cuándo visitaron a su hermano? El mes pasado visitaron a su hermano.
(una vez) FRASES FUNDAMENTALES
(ayer)
(hace mucho tiempo) A. Paykunata wajyaSARQANI. Les estaba llamando.
(el año pasado) Runasta wajyaSARQANKI. Estabas llamando a la gente.
(el otro día)
Warminta wajyaSARQA. Estaba llamando a su esposa.
4. Phisqa kutita Potosí qhoyaman yaykorqayku.
Entramos cinco veces a la mina de Potosí.
Sipaskunata wajyaSARQAN- Estábamos llamando a las mu-
(entraron) CHEJ. chachas.
(entré) Wawqeykita wajyaSARQAYKU. Estábamos llamando a tu hermano.
(entraste) Mamaykichejta wajyaSARQA- Estaban llamando a su madre.
(entró) NKICHEJ.
(entramos- incl.) Tatankuta wajyaSARQANKU. Estaban llamando a su padre.
5. Qanimpa q'aytu ch'uluta t'ajsarqani.
El otro día lavé mi gorro de lana. B. ¿MAYPI kasan? ¿Dónde está?
(busqué) ÑAWPAJMANTA yachan. Sabe desde antes.
(perdí) SUMAJTA masan. Lo está haciendo muy bien.
(mostré) NI JAYK'AJ jamonqachu. Jamás vendrá.
(compré)
(hice)
6. Traduzca:
Ayer fui al rio. AUTOMATISMOS
Ayer murió mi amigo* Ñawpajmanta wajyasarqani.
Ayer murieron mis amigos.* Qayna wajyasarqa.
Ayer visitamos a tu madre. Qanimpa wajyasarqankichej.
Ayer lloraron sus hijos. Sumajta ruasarqanku.
88 89
EXPLICACIÓN GRAMATICAL DIÁLOGO "¿Maypitaj Juancitoyri?"
"¿Dónde está mi Juanito?"

PRETÉRITO CON FORMA PROGRESIVA "SA" L- ¿Pitataj mask'asanki, doña María? — ¿A quién estás buscando,
doña María?
muna – SA – rqani muna – SA – rqanchej M- Juancito wawayta mask'asani. — Estoy buscando a mi hijo
muna – SA – rqayku ¿Kaypichu kasan? Juanito. ¿Está aquí?
muna – SA – rqanki muna – SA – rqankichej
muna – SA – rqa muna – SA – rqanku
L- Mana kaypichu. Kunallan chay — No está aquí. Hace un mo-
ladoman usqhayta risarqa. mento iba rápidamente en
esa dirección.
La forma progresiva del pretérito es muy usada para recordar situaciones
M- ¿Sapallanchu karqa? — ¿Estaba solo?
pasadas, particularmente en relatos. Traduce los tiempos indicados en la lección
anterior: el imperfecto, perfecto y pluscuamperfecto. L- Mana, Miguelitota qhatisarqa. — No, estaba siguiendo a
Miguelito.
Ej: Paykunata wajyaSARQANI. Les estaba llamando.
M- ¿Ichas orqo pataman risarqanku? — ¿Tal vez estaban yendo a
la punta del cerro?
ADVERBIOS Y SUFIJOS ADVERBIALES L- Manachá; mayu uraman risarqa- — No creo; iban río abajo.
nku. Chanta Joaquín wawaykeqa Después tu hijo Joaquín vino
jamorqa. Juancitota mask'asarqa. en busca de Juanito.
Generalmente los adverbios se declinan como cualquier sustantivo.
M- Noqapuni payta nerqani: — Yo misma le dije: "Anda a
De lugar.– Ej: Kay (aquí); chay (ahí); jaqay (allí); ura (abajo), etc. "Wawqeykita mask'amuy buscar a tu hermano y tráelo."
pusamuytaj". Chay Juancitoyqa Mi Juanito dijo: "Voy a ir solo
De tiempo.– Ej: mayk'aj (cuando); ñawpa(j) (antes); qayna (ayer), etc. "Uj ratitollapaj risaj" nerqa. Alberto por un ratito". Ha llegado su
De cantidad.– Ej: ashqa (mucho); pisi (poco), etc. tionqa chayamun; paypata tío Alberto; es su padrino y se
padrinon; kunitan riponqa. irá en seguida.
De afirmación.– Ej: arí (sí); -pis (también); -taj (y), etc.
L- Jamusankuña, doña María. — Ya están viniendo, doña
De negación.– Ej: mana (no); nitaj (tampoco); ni jayk'aj (jamás), etc. María.
De duda.– Ej: icha, ichus (quizás); -sina (parece); chá (quizás), etc. M- Ancha ch'ichi kanku. Ichas t'uruman — Están muy sucios. Quizás se
urmakunku. ¡Juancito! ¡Jamuy cayeron al barro. ¡Juanito!
NOTA: (1) Los adverbios de lugar siempre se presentan acompañados de algún usqhayta! Jaku wasiman; ¡Ven pronto! Vamos a casa.
sufijo de declinación. padrinoyki suyasan. ¡Ancha ch'ichi Tu padrino está esperando.
kanki! ¿Mayman rinki? Usqhayta ¡Estás muy sucio! ¿Dónde
Ej: KayMAN jamuy. Ven aquí. wasiman riy. has ido? Anda rápido a casa.
(2) El sufijo "TA" añadido al adjetivo cambia este en adverbio.

Ej: Usqhay. Rápido.


Usqhayta. Rápidamente.
90 91
EJERCICIOS REVISIÓN: lo esencial
1. Ichas ñanpi mujusqa t'akakusarqanku.
Quizás las semillas se derramaban por el camino.
1. CONJUGACIÓN DEL VERBO
(barro)
(río)
(agua) a) Infinitivo
(chacra)
— Todos los verbos terminan en "Y".
2. Qanimpa Juancitota qhatisarqani.
Yo estaba siguiendo a Juanito el otro día. Hay una sola conjugación para todos los verbos.
(tú)
(él)
(nosotros) b) Indicativo: PARLAY - hablar
(vosotros)
(ellos) PRESENTE FUTURO PRETÉRITO IMPERATIVO
3. Noqaqa mana ovejasta pusasarqanichu. parlaNI parlaSAJ parlaRQANI
Yo no estaba llevando las ovejas. parlaNKI parlaNKI parlaRQANKI parlaY
(tú) parlaN parlaNQA parlaRQA parlaCHUN
(él) parlaNCHEJ parlaSUNCHEJ parlaRQANCHEJ parlaSUN (NA)
(nosotros) parlaYKU parlaSQAYKU parlaRQAYKU
(nosotros)
parlaNKlCHEJ parlaNKlCHEJ parlaRQANKICHEJ parlaYCHEJ
(vosotros)
(ellos) parlaNKU parlaNQANKU parlaRQANKU parlaCHUNKU
4. Nitaj Mariata pusasarqanichu.
Tampoco estaba llevando a María. c) Forma progresiva: infijo "SA"
(estabas)
(estábamos) ParlaSAni. Estoy hablando.
(estábamos)
(Uds. estaban)
(ellos estaban)
2. DECLINACIÓN
(estaba)
5. Jamusarqaña. MAN: a, hacia PAJ: para
Ya estaba viniendo.
MANTA: desde, de TA: acusativo
(muriendo)
(llorando) Pl: en NTA: por
(cayendo) WAN: con
(durmiendo)
(abriendo) J, JTA, JPA, JPATA: "de" posesivo para sustantivos terminados en vocal.
6. Ni jayk'aj chayanqachu. PA, (PAJ), PATA: "de" posesivo para sustantivos terminados en consonantes.
No llegará jamás.
(abrirá)
(caerá) 3. ADJETIVO POSESIVO
(seguirá) mi -Y -NCHEJ nuestro (inclusivo)
(guiará) -YKU nuestro (exclusivo)
tu -YKI -YKICHEJ su (de ustedes)
su -N -NKU su (de ellos)
92 93
4. ADJETIVO
COMPARATIVOS
a) CALIFICATIVO: Se antepone al sustantivo. Es invariable. 21
Pukat'ikas. Las flores rojas.

b) ATRIBUTO: Se pospone al sustantivo. Es invariable.


VOCABULARIO
T'ikas puka kanku. Las flores son rojas. llulla mentiroso, mentira ñawi ojo
chujcha cabello sut'i claro, nítido
sullk'a menor qhella perezoso, flojo
5. INFIJOS
qhapaj rico
a) KU, Hace el verbo reflexivo. Expresa la idea de provecho para sí.
FRASES FUNDAMENTALES
RantiKUsaj. Me compraré.
A. La Pazqa OrurqMANTA ASWAN La Paz es más grande que
T'antata mikhuKUsunchej. Nos comeremos pan. jatun. Oruro.
b) MU, Movimiento hacia la persona que habla. Expresa también la idea de Cochabambaqa PotosiMANTA Cochabamba es más calurosa
"ir a". ASWAN q'oñi. que Potosí.
ApaMUnKI. Traerás. Noqaqa qanMANTA ASWAN yana Yo soy más negro que tú.
kani.
c) CHI. Hacer realizar aquello indicado por el verbo. B. Noqaqa qanMANTA ASWAN PISI Yo soy menos negro que tú.
yana kani.
ApaCHIsqayku. Haremos llevar.
Pedroqa PabloMANTA ASWAN Pedro es menos rico que Pablo.
PISI qhapaj.
6. ORDEN DE PALABRAS Santa Cruzpi La PazMANTA En Santa Cruz hay menos gente
ASWAN PISI runas tian. que en La Paz.
El sujeto se coloca al principio de la oración y el verbo al final con excep-
ción de las frases interrogativas o de énfasis. El orden de los complementos C. Sucreqa CochabambaJINA q'oñi. Sucre es tan calurosa como
depende del énfasis. Cochabamba.
Chileqa PeruJINA karu. Chile está tan lejos como Perú.
Pedroqa tatanwan escuela man Pedro, con su padre, traerá pan a
t'antata apamonqa. la escuela. Noqaqa qanJINA yana kani. Yo soy tan moreno como tú.

AUTOMATISMOS
La Pazqa Oruromanta aswan jatun.
Pedroqa Pablomanta aswan pisi qhapaj.
Noqaqa qanjina yana kani.
95
94 DIÁLOGO "Tarabucopi sumajta qhechuata parlanku."
EXPLICACIÓN GRAMATICAL "En Tarabuco hablan bien el quechua."
COMPARATIVO DE SUPERIORIDAD R- Buenos días, Petrona. ¿Mayk'aj — Buenos días, Petrona.
Sucre llajtamanta kutimunki? ¿Cuándo has regresado de
PRIMER TERMINO SEGUNDO TERMINO + MANTA ASWAN
¿Imaynataj Sucre? ¿La Pazmanta la ciudad de Sucre? ¿Cómo
aswan chirichu? es Sucre? ¿Es más fría que
Los comparativos tanto de superioridad como de inferioridad se forman de la La Paz?
misma manera: P- Mana, Sucreqa La Pazmanta pisi — No, Sucre es menos fría
1o. Sujeto o primer término de la comparación, chin. que La Paz.
2o. El segundo término de la comparación seguido de "MANTA".
3o. El motivo de la comparación precedido de "ASWAN". R- ¿La Pazjina k'achituchu? — ¿Es tan bonita como La
Paz?
Ej: Noqaqa qanMANTA Yo soy más moreno que
ASWAN yana kani. tú. P- Arí, La Pazjina k'achitu. Ashqa — Sí, es tan bonita como La
runa qhechuata parlanku. Paz. Mucha gente habla
COMPARATIVO DE INFERIORIDAD quechua.
PRIMER TERMINO SEGUNDO TERMINO + MANTA (ASWAN) PISI R- ¿Sucre runaqa Cochabamba — ¿La gente de Sucre habla el
runamanta aswan sumajtachu quechua mucho mejor que
qhechuata parlanku? la de Cochabamba?
Los comparativos de inferioridad se forman aumentando "PISI" después de
"ASWAN". Sin embargo puede suprimirse "ASWAN" sin cambiar el sentido. P- Sucrepi Cochabambapijina — En Sucre hablan el quechua
sumajta qhechuata parlanku. tan bien como en Cochabam-
Ej: Noqaqa qanMANTA Yo soy menos moreno que Tarabuco llajtapiri tukuy ba. Y en Tarabuco lo hablan
ASWAN PISI yana kani. tú. llajtasmanta aswan sumajta mejor que en todos los demás
Noqaqa qanMANTA PISI Yo soy menos moreno que parlanku. pueblos.
yana kani. tú.
R- ¿Tarabuco llajtamanchu — ¿Fuiste al pueblo de Tarabu-
También se puede expresar el comparativo por medio del sufijo "MAN" aña- rerqanki? co?
dido al segundo término de comparación. En este caso se aumenta la expresión
"NISQA". P- Arí, rerqani. — Sí, fui.

Ej: La Paz OruroMAN NISQA La Paz es más grande R- ¿Maypitaj Tarabuco llajtari? — Y ¿dónde está el pueblo de
ASWAN jatun. comparado a Oruro. Tarabuco?
P- Sucre llajtamanta mana — No está lejos de la ciudad de
COMPARATIVO DE IGUALDAD karupichu. Sucre.
PRIMER TERMINO SEGUNDO TERMINO + JINA R- Tarabuco llajtata rikuyta — Quiero conocer el pueblo de
munani. Uj p'unchay risaj. Tarabuco. Algún día voy a ir.
El comparativo de igualdad se obtiene aumentando el sufijo "JINA" ("como") P- Rillay. Ancha k'achitu, arí. — Anda no más. Es muy bonito
al segundo término de la comparación. Runa ancha sumaj. pues. La gente es muy buena.

Ej: Noqaqa qanJINA yana Yo soy tan moreno como tú.


kani.
96 97
EJERCICIOS PLUSCUAMPERFECTO: "SQA"
1. La Pazqa Oruromanta aswan chiri. 22
La Paz es más fría que Oruro.
(caliente)
(rica)
(bonita)
(grande) VOCABULARIO
2. Chujchay chujchaykimata aswan yana. t'ipana prendedor sua ladrón
Mi cabello es más negro que tu cabello. diachakuy celebrar cumpleaños tusuy bailar
(seco) diachaku cumpleaños ukhu dentro, interior,
(blanco) (celebración) profundo, cuerpo
(largo)
chhusu desinflado ch'in silencio, silencioso,
(lindo)
llawqhe flojo (suelto) solitario, sin gente
3. Amigosniykichej amigosniykumanta pisi qhella kanku.
Sus amigos son menos flojos que nuestros amigos.
qhapariy gritar kiki(n) mismo
(fuertes)
kallpasapa fuerte
(mentirosos)
(ricos)
FRASES FUNDAMENTALES
4. Ñawisniy ñawisniykijina yana kanku.
Mis ojos son tan negros como tus ojos. A. ¡Chay chhika karumanta ¡De tan lejos había venido!
(lindos) jamuSQANI!
(grandes)
(fuertes) ¡Chile llajtamanta jamuSQANKI! ¡Habías venido de Chile!
(pequeños) ¡Fiestaman jamuSQA! ¡Había venido a la fiesta!
5. Sullk'aqa kurajjina sumaj.
La menor es tan buena como la mayor. ¡Dianpaj jamuSQANCHEJ! ¡Habíamos venido para su
(mentirosa) cumpleaños!
(floja) ¡Corregidorwan jamuSQAYKU! ¡Habíamos venido con el co-
(rica) rregidor!
(fuerte)
6. Noqaqa qanjina sumaj kani.
¿Chaymanchu jamuSQANKI- ¿Habían venido a eso?
Yo soy tan bueno como tú. CHEJ?
(fuerte) ¡Chayman jamuSQANKU! ¡Habían venido a eso!
(grande)
(perezoso)
(rico) AUTOMATISMOS
7. Llajtaypi La Pazmanta pisi qhapaj wasis tian.
En mi pueblo hay menos casas ricas que en La Paz. ¡Chay chhika karumanta jamusqanki!
(meses callentes) ¡Chile llajtamanta jamusqankichej!
(años secos) ¡Fiestaman jamusqa!
(gente mentirosa)
(días claros)
99
98 DIÁLOGO ¡Sumajta diachakusqa!
EXPLICACIÓN GRAMATICAL ¡Se había festejado muy bien!
p- Buenos días, Elena, ¿imaynalla — Buenos días, Elena, ¿cómo
PLUSCUAMPERFECTO: "SQA" karikusanki? estás?
ja–mu–SQA–ni ja–mu–SQA–nchej E- Walejlla, ¿qanrí? — Bien, ¿y tú?
ja–mu–SQA–yku P- Walejllapis. — Bien también.
ja–mu–SQA–nki ja–mu–SQA–nkichej
¿Maymanta jamusankiri? ¿De dónde estás viniendo?
ja–mu–SQA ja–mu–SQA–nku
E- María tiaypaj wasinmanta jamusani; — Estoy viniendo de la casa de mi
El pluscuamperfecto se expresa por la inclusión del infijo "SQA" seguido de kunanqa paypata dian. Tukuy tía María; hoy es su cum-
la terminación del presente del indicativo. En la tercera persona se suprime la "N". familian karumanta chayamusqa. pleaños. Toda su familia había
(En el Perú se la mantiene: "jamusqaN".) Paywan khuska diachakuyta mu- llegado desde lejos. Querían
nasqanku. celebrar su cumpleaños junto
sorprendente.
con ella.
Idea fundamental: evento pasado
< no presenciado por el narrador.
P- ¿Maymanta chayamusqanku? — ¿De dónde habían llegado?
E- Juanqa Oruro llajtamanta — Juan había llegado de Oruro,
La característica "SQA" usada en este tiempo del verbo, expresa una situa- chayamusqa, Paulinaqa La Paz Paulina había llegado de La
ción que causa sorpresa por presentarse repentinamente o por no haber sido llajtamanta chayamusqa. Pablopis Paz. Pablo también de La Paz.
prevista.
La Paz llajtamanta. Tukuyninku Todos ellos habían traido
sumaj regalosta tiaypaj buenos regalos para mi tía.
Ej: ¡ChayamuSQA! ¡Había llegado!
¡Ukhu kaSQA! ¡Había sido profundo! apamusqanku.
P- ¿Regalosta rikunkichu? — ¿Has visto los regalos?
Este tiempo expresa también situaciones que el narrador no ha presenciado
personalmente. Es valioso para relatar sueños, leyendas, eventos, etc. E- Arí, qori reloj tiasqa, ¡ancha k'achitu — Sí, había un reloj de oro, ¡había
kasqa! Chay relojjina k'achitu qori sido muy bonito! También había
Ej: Kunan tuta sua wasiman Esta noche el ladrón había entrado t'ipana kasqa. un prendedor de oro tan bonito
yaykusqa. a la casa. como el reloj.
Los otros casos del pluscuamperfecto castellano, se traducen en quechua por P- ¡Tiaykeqa sumajta diachakusqaqa! — ¡Tu tía se había festejado muy
el pretérito perfecto con "RQA". bien!
Ej: Qayna wata jamoRQA. Había venido el año pasado. E- Arí, sumajta mikhunku, sumajta — Sí, comieron bien, bebieron bien
Mana kaypichu karqanki. No habías estado aquí. tomanku, sumajtataj tusunku. y bailaron mucho.

NOTA: La primera persona del plural "jamusqayku" es similar a la del futuro. El P- ¿Tiaykiri sinchitachu kusikusqa? — ¿Y se había alegrado mucho tu
contexto indica de que tiempo se trata. tía?
E- Arí, sinchita kusikun. — Sí, se alegró mucho.
101
100 PLUSCUAMPERFECTO PROGRESIVO + SA
EJERCICIOS 23
1. ¡Ukhu kasqa!
¡Había sido profundo!
(silencioso)
(mentiroso)
(flojo / suelto) VOCABULARIO
(flojo / perezoso)
(desinflado) imarayku ¿por qué? allinyay mejorar
2. ¡Noqapis dianpaj tususqani! imanay ¿qué ocurrir?, ¿qué jampiy curar
¡Yo también había bailado para su cumpleaños! hacer? allinyay mejorar
(tú) onqosqa enfermo, enfermedad jampi medicina, remedio
(él) nanay doler k'iruy envolver (niños)
(nosotros - incl.) asllamanta de repente pampa llano, suelo
(nosotros - excl.)
(vosotros)
(ellos)
3. Qori relojnintapis chinkachisqa, nerqanki. FRASES FUNDAMENTALES
También había perdido su reloj de oro, dijiste.
A. Pedrowan parlaSASQANl. Había estado hablando con Pedro.
(prendedor de plata)
(dinero) Wasipi parlaSASQANKI. Habías estado hablando en casa.
(gorro de lana) Pablomanta parlaSASQA. Había estado hablando de Pablo.
(pollera de lana)
Payman parlaSASQANCHEJ. Le habíamos estado hablando.
4. ¡Noqa qanjina kallpasapa kasqani!
¡Yo había sido tan fuerte como tú! Carloswan parlaSASQAYKU. Habíamos estado hablando con
(veloz) Carlos.
(callado) Eseuelapi Habían estado hablando en la
(malo) parlaSASQANKlCHEJ. escuela.
5. ¡Uj horallata puñusqankichej! Qanmanta parlaSASQANKU. Habían estado hablando de tí.
Una hora no más habían dormido (Uds.)!
(bailado)
(esperado)
(escuchado)
6. ¡Chay chhika karumanta qhaparisqayku! AUTOMATISMOS
¡Desde tan lejos habíamos gritado!
(habían, ellos) Paymanta parlasasqankichej.
(habían, ustedes) Qanmanta parlasasqanku.
(había, yo)
(había, él)
(habíamos, incl.)
102 103
EXPLICACIÓN GRAMATICAL E- Mayta llakikuni, Pilar. ¿Imanantaj? — Lo siento, Pilar. ¿Qué ha ocu-
rrido?
PLUSCUAMPERFECTO + "SA" P- Qayna mercadoman risarqa. — Ayer estaba yendo al merca-
Chayllamanta sinchi nanayta do. De repente había sentido
sientesqa sonqon ladupi, chanta un gran dolor en la región del
RAÍZ DEL VERBO + SA + SQA + TERMINACIÓN wasiykuman kutirimorqa. Qayna corazón y había regresado a
ch'isi wasiyman las nueveta nuestra casa. Ayer en la no-
yaykorqani. Payqa pampaman che entré a mi casa a las nue-
El pluscuamperfecto con la forma progresiva expresa una situación repentina urmakusqa. Waqasarqa; mana ve. Ella se hab ía caído al
o sorprendente, o una acción no presenciada por el narrador y que se desarrolla parlayta atisasqachu. suelo. Estaba llorando; no
mientras otra cosa ocurre. Es muy usado en narraciones. podía hablar.

Ej: Antonio wasiman Antonio entró a la casa. En


E- ¿Medicota wajyamorqankichu? — ¿Fuiste a llamar al medico?
yaykorqa. Chay ratoqa ese momento Pedro había P- Arí, jamorqa. — Sí, vino.
Pedro parlaSASQA. estado hablando.
E- ¿Imatataj nerqa? — ¿Qué le dijo?
NOTA: Para el ejemplo anterior, el quechua más perfecto utiliza una frase principal P- Sinchita llank'an, nin. — Dice que trabaja mucho.
y una subordinada. El uso de dos frases principales yuxtapuestas res-
E- ¿Kunanri allinyakunchu? — ¿Y ahora ha mejorado?
ponde al deseo de respetar el ritmo de las lecciones.
P- Arí, wasiypi samarikusan. Kunitan — Sí, está descansando en mi
uj jampita paypaj rantimusaj. Uj casa. En seguida voy a ir a
ratokama. comprar una medicina para
ella. Hasta luego.
E- Ratokamalla, Pilar. Wasiykiman — Hasta luego no más, Pilar.
jamusaj; mamaykita watukusaj. Vendré a tu casa; la visitaré a
tu mamá.

DIÁLOGO "Mamitaypaj jampita rantimusaj."


"Iré a comprar medicina para mi mamita."

E- Buenos días, Pilar. ¿Imaynalla — Buenos días, Pilar. ¿Cómo te


karikusanki? sientes?
P- Mana walejchu. — No estoy bien.
E- ¿Imarayku? — ¿Por qué?
P- Mamitay sonqonmanta onqosqa. — Mi mamita está enferma del
Sinchi onqosqa kasan. corazón. Está muy enferma.
105
104 IMPERFECTO "J"
EJERCICIOS
1. Antonioqa wasiman chayamorqa. Chay ratoqa Pedro parlasasqa.
24 SUFIJO: "PIS"
Antonio llegó a casa. En ese momento Pedro había estado hablando.
(cantando)
(bailando)
(descansando) VOCABULARIO
(mirando) sut'iyay temprano, aclararse, jatariy levantar, retirar
2. Qayna tutamanta wasiykiman yaykorqayku. Chay ratoqa wawaykita amanecer wayk'uy cocinar, guisar
jampisasqanku.
Ayer por la mañana entramos a tu casa. En ese momento habían estado
tarpuy sembrar mayninpijina de vez en cuando
curando a tu hijo. kallpa fuerza tipiy cosechar, el maíz
(bañando) ch'onkay chupar allay cavar
(hablando) kallpayoj fuerte qarpay regar los campos
(envolviendo) kiru diente, muela de cultivo
(escuchando) chaypacha entonces -puni siempre, mismo
3. Onqosqa wawata k'irusasqanki. paqarin madrugada, mañana
Habías estado envolviendo al niño enfermo.
(yo)
(nosotros) FRASES FUNDAMENTALES
(nosotros) A. Sapa p'unchay chajraman reJ Cada día solía ir a la chacra.
(ustedes)
(ellos)
kaNI.
(él) Sapa p'unchay Oruroman reJ Cada día solías ir a Oruro.
4. Risasqankichej. kaNKI.
Habían estado yendo. Sapa p'unchay Sucreman reJ. Cada día solía ir a Sucre.
(jugando)
(descansando) Sapa killa wasinman reJ Cada mes solíamos ir a su casa.
(cantando) kaNCHEJ.
(bailando) Sapa killa llajtaykiman reJ Cada mes solíamos ir a tu pueblo.
5. Jampita mask'asasqanchej. kaYKU.
Habíamos estado buscando medicina.
Sapa killa chajranman reJ Cada mes solían ir ustedes a su
(semilla)
(sal)
kaNKICHEJ. chacra.
(dulce) Sapa killa La Pazman reJ Cada mes solían ir a La Paz.
(chicha) kaNKU.
6. Mana parlayta atisasqachu. B. PedroPIS jamonqa. Pedro también vendrá.
No podía hablar.
(respirar)
PedroPIS CarlosPIS Pedro y Carlos también vendrán.
(curar) jamonqanku.
(abrir)
(gritar) AUTOMATISMOS
(bailar)
(volver) Sapa p'unchay rej kani.
Sapa p'unchay rej kanki.
Sapa killa rej kanchej.
Sapa killa rej kanku.
Pedropis Carlospis jamorqanku.
107
106 DIÁLOGO "Caman ch'onkaykusan."
EXPLICACIÓN GRAMATICAL "Su cama le está quitando el ánimo."

E- Buenos días, Pilar, ¿imaynalla — Buenos días, Pilar, ¿cómo te


IMPERFECTO "J" karikusanki? sientes?
P- Walejlla. — Bien no más.
reJ kani reJ kanchej E- ¿Mamaykiri? — ¿Y tu mamá?
reJ kayku
reJ kanki reJ kankichej
P- Mana walejchu. Camallapipuni — No está bien. Está siempre
kasan mana kallpayoj. (1) Caman en su cama, sin fuerzas. Su
reJ reJ kanku
payta ch'onkaykusan. Chaywanpis cama le está quitando el
mamitayqa mana camapi kayta atin ánimo. Mi mamá no puede
El imperfecto quechua expresa la idea de "soler hacer".' Indica una repetición chu; puriytapuni munan. quedarse en la cama; quiere
de actos o una costumbre de realizar algo. andar siempre.
Ej: Sapa wata Oruroman reJ Cada año solía ir a Oruro. E- ¿Usqhaytachu jatarikuyta munan? — ¿Quiere levantarse rápido?
KANI. P- Arí, llank'ayta munan. Ñawpajta — Sí, quiere trabajar. Antes
sapa p'unchay tataywan chajraman solía ir a la chacra con mi
En la tercera persona se suprime el auxiliar "KAN".
rej. papá cada día.
Ej: Payqa llajtaman reJ. Él iba al pueblo. E- ¿Imata ruaj chajrapiri? — ¿Qué cosa hacía en la
chacra?
En otros casos, el pretérito imperfecto castellano, se traduce por el pretérito,
P- Tatay tarpoj. Mamaytaj paypaj — Mi papá sembraba. Mí ma-
generalmente con la forma progresiva.
wayk'oj; mayninpijina payta yanapaj. má solía cocinar para él; de
Ej: Oruroman riSARQAni Yo iba a Oruro y él estaba vez en cuando solía ayu-
payri jamuSARQA. viniendo. darle.
E- Ichás sinchita llank'aj. Kunanri, — Quizás trabajaba mucho. Y
"PIS" ¿pitaj chajrata llank'an? ahora, ¿quién trabaja la
chacra?
P- Juan hermanoy chajrata llank'an. — Mi hermano Juan trabaja la
"PIS" PedroPIS jamonqa. Pedro también vendrá.
chacra.
"TAMBIÉN"
E- Chaypacha tukuy confianzawan — Entonces que tu mamá des-
"LLA... PIS" T'antaLLAtaPIS rantisaj. Al menos compraré samarikuchun mamaykeqa. canse con toda confianza.
"AL MENOS" "SIQUIERA' pan.
P- Arí, ajinata payman nisaj. — Sí, así le voy a decir. Hasta
"PIS... PIS" PedroPIS CarlosPIS jamonqanku. Tanto Q'ayakama. mañana.
"TANTO... COMO" Pedro como Carlos vendrán. E- Q'ayakamalla, Pilar. — Hasta mañana no más, Pilar.

NOTA: Para otros usos del sufijo "PIS", vea la lección No. 59. (1) "MANA KALLPAYOJ": "sin fuerza".
La partícula "YOJ" expresa la idea de "el que tiene".
108 109
EJERCICIOS SUPERLATIVO
1. Sapa p'unchay makisniyta mayllakoj kani.
Todos los días me lavaba las manos.
25
(los pies)
(cabeza)
(cabellos)
(dientes) VOCABULARIO
2. Sapa wata tipej kanchej.
Cosechábamos cada año. llimphu limpio phiña enojado, bravo
(sembrábamos)
tullu flaco, hueso phiñakuy enojarse
(cocinábamos) laqha oscuro, oscuridad wajcha pobre, huérfano
(comprábamos)
(vendíamos)*
3. Mayninpijina noqapis Carlospis ancha sut'iyayta jatarikoj kayku. FRASES FUNDAMENTALES
De vez en cuando yo y Carlos nos levantábamos muy temprano.
A. Noqaqa TUKUY yachakaj- Yo soy el mas moreno de todos
(por la mañana)
kunaMANTA ASWAN yana kani. los alumnos.
(en la noche)
(a medio día) Sucreqa TUKUY llajtasMANTA Sucre es la más linda de todas
(a media noche) ASWAN k'achitu. las ciudades.
4. Sapa p'unchay llajtaman rej.
Cada día él iba al pueblo. Albertoqa TUKUY runasMANTA Alberto es el más rico de toda la
(casa) ASWAN qhapaj. gente.
(lago) B. Noqaqa TUKUY yachakajkuna- Soy el menos moreno de todos
(río) MANTA ASWAN PISI yana kani. los alumnos.
(chacra)
5. Campopi tiakoj kani nitaj jayk'ajpis wayk'ojchu kani. Qalaneqa TUKUY ranchos- Qalani es el menos lindo de to-
Yo vivía en el campo y nunca cocinaba. MANTA ASWAN PISI k'achitu. dos los ranchos.
(sembraba) Albertoqa TUKUY runasMANTA Alberto es el menos moreno de
(cosechaba) ASWAN PISI yana. toda la gente.
(cavaba)
(descansaba) C. Albertoqa ANCHA sumaj runa. Alberto es muy buena gente.
(regaba) Pedroqa sumaj runaPUNI. Pedro es muy buena gente.
6. Sinchi kallpawan allaj. Noqapis.
El cavaba con mucha fuerza. Yo también.
(tú también) AUTOMATISMOS
(nosotros también)
(ustedes también) Pedroqa tukuy runasmanta aswan sumaj.
(ellos también) Albertoqa tukuy runasmanta aswan pisi yana.
7. Esterpis Pilarpis chajraypi papata tarpoj kanku. Albertoqa ancha sumaj runa.
Ester y Pilar sembraban papa en mi chacra.
Albertoqa sumaj runapuni.
(sembraban maíz)
(cosechaban maíz)
(cavaban papa)
111
110 DIÁLOGO "Qhechua dificilpuni."
EXPLICACIÓN GRAMATICAL "El quechua es muy difícil."
P- ¿Imaynalla, Maruja? ¿Walejllachu? — ¿Cómo estás, Maruja?
¿Bien no más?
SUPERLATIVO DE COMPARACIÓN
M- Arí, walejlla. — Sí, estoy bién no más.
PRIMER SEGUNDO
TUKUY + MANTA ASWAN
TERMINO TERMINO P- ¿Qhechuata yachakayta — ¿Estás pudiendo aprender el
atisankichu? Quechua?
El superlativo de comparación se forma de la misma forma que el comparativo. La
palabra "TUKUY" (todo, todos) colocada antes del segundo término de M- Arí, pisi pisimanta atisani. — Sí, poco a poco estoy pudien-
comparación indica el superlativo. Qhechuaqa tukuy simismanta do. El quechua es el más di-
aswan difícil. fícil de todos los idiomas.
Ej: Noqaqa TUKUY yachakaj- Yo soy el más moreno de
kunaMANTA ASWAN yana todos los alumnos.
kani. P- ¿Castellanojinachu? — ¿Es como el castellano?

El superlativo de inferioridad se expresa por la inclusión de "PISI". Se puede M- Mana, castellanoqa mana dificilchu. — No, el castellano no es difí-
suprimir "ASWAN". Castellanoqa tukuy simismanta pisi cil. El castellano es el me-
difícil. nos difícil entre todos los
Ej: Noqaqa TUKUY yachakaj- Yo soy el menos moreno de idiomas.
kunaMANTA (ASWAN) todos los alumnos. P- Noqapaj castellanoqa ancha difícil, — Para mi el castellano es muy
PISI yana kani.
ari. Mana sumajta yachakayta difícil. No lo puedo aprender
atinichu. muy bien.
SUPERLATIVO SIMPLE: "MUY" M- Elena jamusan; payta tapusqayku. — Está viniendo Elena; le vamos
Payqa tukuy yachakajkunamanta a preguntar a ella. Entre to-
"ANCHA" aswan sumajta yachakasan. dos los alumnos es la que
MUY =
"PUNI" mejor está aprendiendo.
¡Elena! ¿qhechua dificilchu? — ¡Elena! ¿es difícil el que-
Para expresar el superlativo simple se usa el adverbio "ANCHA" o el sufijo chua?
"PUNI". E- ¡Dificilpuni a! Chaywanpis — iCIaro que es difícil! Sin
yachakayta atikun. embargo se puede aprender.
Ej: Albertoqa ANCHA sumaj Alberto es muy buena gente.
runa.
P- ¿Tukuy simismanta aswan — ¿Es el más difícil de todos
Albertoqa sumaj runaPUNI. Alberto (siempre) es muy
dificilchu? los idiomas?
buena gente.
E- Arí, alemanjina ninku. — Sí, dicen que es como el ale-
mán.
P- ¿Chinori? ¿Japonesri? — ¿Y el chino? ¿Y el japonés?

E- Ichás chaykunaqa aswan difícil — Quizá ésos (idiomas) sean


kanku. más difíciles.
112 113
EJERCICIOS "WA" (A MÍ) - PRESENTE
1. Noqaqa tukuy yachakajkunamanta aswan yana kani.
26 SUFIJO: "RAYKU"
Yo soy el más moreno de todos los alumnos.
(limpio)
(flaco)
(pobre)
(enojado)
VOCABULARIO
2. Santa Cruzqa tukuy llajtasmanta aswan q'oñi. chumpi faja de indio chuñu papa helada y
De todas las ciudades, Santa Cruz es la más cálida. imilla niña, chica deshidratada
(rica) qhatera vendedora en el paqarin a la mañana
(limpia) mercado ojot'a sandalia
(oscura) sojta seis
(pobre)
3. Carmenqa tukuy warmi yachakajkunamanta aswan k'achitu.
Carmen es la más linda de todas las alumnos. FRASES FUNDAMENTALES
(flaca)
A. Trigota vendeWAnki. Me has vendido trigo.
(pobre)
Sarata vendeWAn. Me ha vendido maíz.
(buena)
Imilla papata vendeWAnkichej. Me han vendido papa imilla.
(limpia)
Ch'uñuta vendeWAnku. Me han vendido chuño.
4. Qan tukuy yachakajkunamanta aswan pisi yuraj kanki.
Tu eres el menos blanco de todos los alumnos. Tutamanta niWAnki. Esta mañana me dijiste.
(enojado) Pabloqa niWAn. Me ha dicho Pablo.
(flaco) Qankunaqa niWAnkichej. Me han dicho ustedes.
(gordo) Paykunaqa niWAnku. Me han dicho ellos.
(enfermo) ¿Imatataj niWAnki? ¿Que me dices?
5. Potosí tukuy llajtasmanta pisi q'oñi.
Potosí es la menos cálida de todas las ciudades.
B. CarlosRAYKU jasut'iwanki. Me has castigado por causa de
(sucia)
Carlos.
(oscura)
QolqeRAYKU rimawan. Me riñe por motivo del dinero.
(rica)
AlturaRAYKU ñak'arinku. Sufren por causa de la altura.
(pobre)
WawayRAYKU llakikuni. Sufro por culpa de mi hijo.
6. Warmiypata tatan ancha sumaj runa.
El padre de mi esposa es muy buena gente.
(tu)
(tu)
7. Hermanaypata qosan sumaj runapuni.
AUTOMATISMOS
El esposo de mi hermana es muy buena gente.
Trigota vendewanki.
(tu) Qolqerayku rimawan.
(su) Qankunaqa niwankichej.
Paykunaqa niwanku.
Sarata vendewan.
Alturarayku ñak'arinku.
115
114 DIÁLOGO "¡Jaku fiestaman!"
EXPLICACIÓN GRAMATICAL "¡Vamos a la fiesta!"

"WA" - "A MÍ" P- Buenos días, Elena. ¿Imaynalla? — Buenos días, Elena.
¿Cómo estás?
ni – WA – nki ni – WA – nkichej E- Walejlla, ¿qanri? — Bien no más, ¿y tú?
ni – WA – n ni – WA – nku
P- Walejllataj. — Bien (también).
La persona para quien se realiza una acción se expresa por medio de infijos.
La forma pronominal "a mi" se traduce por el infijo "WA" incluido en el verbo antes E- ¿Mamaykiri? ¿Allinyakunchu? — ¿Y tu mamá? ¿Se ha
de la terminación. sanado?
Ej: ¿Imatataj niWAnki? ¿Qué me dijiste?
P- Arí, allinyakunña. — Sí, ya está sanita.

Este tiempo del verbo expresa el presente y el pretérito cercano (ver lección No. E- ¡Mayta kusikuni! Q'aya — ¡Cuánto me alegro! Mañana
4). llajtaypata fiestan. ¡Jaku es la fiesta de mi pueblo.
fiestaman! ¡Vamos a la fiesta!
La segunda persona del presente es similar a la del futuro. El contexto indicará
de qué tiempo del verbo se trata. P- ¿Don Manuel munanqachu? — ¿Querrá don Manuel?

Ej: ¿Imatataj niwanki? ¿Qué me dijiste?


¿Imatataj niwanki? ¿Qué me dirás?
E- Arí, munanqa. ¡Jaku tiendaman!, — Sí, va a querer. ¡Vamos a la
vestidota rantikuyta munani. tienda! , quiero comprarme
un vestido.
SUFIJO: "RAYKU" P- ¿Manachu kay q'omer vestidota — ¿No quieres comprarte este
rantikuyta munanki? Chay azul- vestido verde? Es más boni-
"por motivo de..."
Traduce la idea de: "a causa de..." manta aswan k'achitu, ari. to que ese azul.
"por culpa de..."

Ej: Sapa p'unchay Me riñe cada día por causa del E- Mamayqa azul chompata qowanña. — Mi mamá me ha dado ya una
qolqeRAYKU rimawan. dinero. Chayrayku azul vestidota rantiyta chompa azul. Por eso deseo
munasani. comprarme un vestido azul.

P- Azul vestidoqa mana gustawanchu. — No me gusta el vestido azul.


Ancha laqha. Es muy oscuro.

E- ¿Chay yuraj blusaqa allinchu? — ¿Está bien esa blusa blanca?

P- Arí, chay yurajqa alIillan. — Sí, esa blanca está bien no


más.

E- Gustawan. Chayta rantikusaj. — Me gusta. Me voy a comprar


ésa.
116 117
EJERCICIOS "WA" (A MÍ) - FUTURO
1. ¿Imarayku chayta niwankiri?
¿Por qué me dices eso?
27 SUFIJO: "WAN" (MAS - CON)
(vendes)
(das)
(muestras)
(preguntas)
VOCABULARIO
2. Ni jayk'aj tapuwankichejchu.
Nunca me preguntan. ñaq'ay degollar wakichiy preparar
(riñen) ñaq'ariy sufrir, padecer ujtawan una vez más, uno
(miran) qhatu puesto de venta al aire más, otro más, de
(ayudan) libre nuevo.
(muestran) qanchis siete suay robar
(enseñan) rimay reñir, reprender, qhechuy quitar
3. Qhatupi qhateraqa ch'ulusta rikuchiwan. protestar wathia papas cocinadas
En el puesto de venta la vendedora me mostró gorros.
jasut'iy castigar, azotar en el campo,
(platos rústicos)
chilwi pollito -wan con, más, y
(fajas de indio)
(pollitos) chua plato rústico kosapacha está bien
(abarcas)
4. Uj chuata qowanku.
Me han dado un plato de madera. FRASES FUNDAMENTALES
(seis) A. ¿Pitaj yanapaWANQA? ¿Quién me ayudará?
(dos) Qan yanapaWANKl. Tú me ayudarás.
(cuatro) Hugo yanapaWANQA. Hugo me ayudará.
(tres)
Qankuna yanapaWANKICHEJ. Ustedes me ayudarán.
(siete)
Hugowan Pedrowan yanapa- Hugo y Pedro me ayudarán.
5. Jaqay puka chumpi gustawan.
Me gusta aquella faja roja.
WANQANKU.
(negra) B. AstaWAN qowanki. Me darás más.
(amarilla) UjtaWAN niwanqa. Me dirá una vez más.
(verde) CastellanotaWAN qhechuataWAN Me enseñarán castellano y
(blanca) yachachiwankichej. quechua.
6. "Pusawankupuni", niwanki. Uj killamantaWAN willawanqanku. Me avisarán dentro de un mes
"Siempre me llevan", me dices. más.
(muestran)
(riñen)
(miran) AUTOMATISMOS
(visitan)
(persiguen) ¿Pitaj yanapawanqa?
(levantan) Qankuna yanapawankichej.
Ujtawan niwanki.
Astawan qowanki.
118 119
EXPLICACIÓN GRAMATICAL
DIÁLOGO "Campo día gustawan."
"Me gusta el día de campo."

FUTURO "WA" (A MÍ) G- Q'aya Cala Calaman campo — Mañana vamos a ir a Cala Ca-
diapaj risunchej. Tukuy imata la, para un día de campo.
me ayudarás yanapa–WA–nki me ayudarán yanapa–WA–nkichej wakichiyta munasani. ¿Pitaj ya- Quiero preparar todo. ¿Quién
napawanqa? me va a ayudar?
me ayudará yanapa–WA–nqa me ayudarán yanapa–WA–nqanku A- Noqawan Elenawan yanapasqa- — Yo y Elena te vamos a ayu-
yku(1) Qolqeta qowanki. Merca- dar. Me vas a dar dinero.
doman risaj. Voy a ir al mercado.
La forma pronominal "a mi" en el futuro se expresa por la introducción de la
partícula "WA" entre la raíz del verbo y la terminación del futuro. G- Agradeceyki, Alberto. — Gracias, Alberto.
A- Jaku, Elena. ¿Imatataj ranti- — Elena, vamos. ¿Qué vamos
Ej: ¿Pitaj yanapaWAnqa? ¿Quién me va a ayudar?
sunchej? a comprar?
E- ¿Papastachu? — ¿Papas?
"con"
"WAN": "más" A- Arí. Sumaj wathiata ruasunchej. — Sí. Buena "wathia" vamos a
"y" Gustawan. ¿Qanmanrí? hacer. Me gusta. ¿Y a tí?
E- Noqamanpis gustawan. — A mí también me gusta.
El sentido más importante del sufijo "WAN" es "con". Pero este sufijo tiene
también otros sentidos que responden siempre a la idea fundamental de "con". A A- Aqhatapis rantisunchej. Kay — Compraremos chicha tam-
veces expresa la idea de "más". campo diaqa fiestajina kanqa. bién. Va a ser como una
fiesta este día de campo.
Ej: ujWAN uno más E- ¡Kosapacha! "Aswan wathiata — ¡Muy bien! "Queremos
asWAN algo más aqhatawan munayku", niwan- más wathia y chicha", me
uj ratitomantaWAN en un rato más qanku. van a decir.

Otras veces expresa la idea de "y". A- ¿Pelotata apasunchejchu? — ¿Vamos a llevar la pelota?
E- Arí, sumajta pujllasunchej. — Sí. Vamos a jugar bien.
Ej: JuanWAN PedroWAN Juan y Pedro han venido.
jamunku. Chanta mayupi ch'ultikamu- Después nos vamos a bañar
CastellanotaWAN qhe- Saben castellano y quechua. sunchej. en el río.
chuataWAN yachankichej. A- Sumaj campo día kanqa, — Ha de ser un buen día de
¿manachu Elena? campo, ¿no, Elena?

E- Arí, Alberto. Sumajta parlanki. — Sí, Alberto, has dicho bien. ¿Y


¿Kunanri manachu yanapawanki? ahora no vas a ayudarme?
Kay q'epeqa ancha llasa, a. Este bulto es muy pesado,
pues.

(1) "YANAPASQAYKU": significa tanto "ayudaremos" como "te ayudaremos".


120 121
EJERCICIOS "WA" (A MÍ) - PRETÉRITO
1. Uj killamantawan castellanotawan qhechuatawan yachachiwankichej.
Dentro de un mes más Uds. me enseñarán castellano y quechua.
28 SUFIJO: "KAMA"
(un año)
(dos meses)
(seis meses)
(dos semanas)
VOCABULARIO
2. Uj kutitawan ch'uluyta qhechu wanqanku. llijt'a "lejía" para mascar coca runtu huevo
Una vez más ellos me quitarán el gorro. t'ojsiy punzar, pinchar pusaj ocho
(faja) sach'a árbol k'aspi palo
(chompa) yupay contar jisq'on (isq'on) nueve
(prendedor) ushpha ceniza
(abarca)
3. ¿Pitaj yachachiwanqa? Qan yachachiwanki.
¿Quién me enseñará? Tú me enseñarás. FRASES FUNDAMENTALES
(ustedes)
(él) A. ¿Pitaj niWARQA? ¿Quién me dijo?
(ellos) Qan niWARQANKI. Tú me dijiste.
(Juan y Pedro) Mario niWARQA. Mario me dijo.
4. Ratitomantawan mikhunki, niwanqa.
En un ratito más vas a comer, me dirá. Qankuna niWARQANKICHEJ. Ustedes me dijeron.
(tú)
Mariowan Julianwan niWAR- Mario y Julián me dijeron.
(ustedes) QANKU.
(ellos) B. OruroKAMA pusawarqanki. Me llevaste hasta Oruro.
5. Q'aya aswan qolqeta qowanqa. LlajtaKAMA risun, niwarqa. Me dijo: iremos hasta el pueblo.
Mañana me dará más dinero. WasiykichejKAMA pusawarqan- Me han llevado hasta su casa.
(robará) kichej.
(traerá)
(llevará) ColegioKAMA purisun, niwarqanku. Caminaremos hasta el colegio,
(mostrará) me dijeron.
6. Ratitomantawan qolqe t'ipanata qowanqanku.
En un ratito más me darán un prendedor de plata.
(comprarán) AUTOMATISMOS
(quitarán)
(robarán) ¿Pitaj niwarqa?
(mostrarán) Qan niwarqanki.
(traerán) Colegiokama purisun.
Llajtakama risun.
122 123
EXPLICACIÓN GRAMATICAL DIÁLOGO "¿Kosachu karqa campo diaqa?"
"¿Estuvo bien el día de campo?"

PRETÉRITO "WA" (A MÍ) E- ¿Kosachu karqa campo —¿Estuvo bien el día de campo,
diaqa, Alberto? Alberto?
ni-WA-rqa-nki me dijiste
A- Mana kosachu karqa, Esteban. — No estuvo bien, Esteban.
ni-WA-rqa me dijo
ni-WA-rqa-nkichej me dijeron (Uds.) E- ¿Imarayku? — ¿Por qué?
ni-WA-rqa-nku me dijeron (ellos) A- Ancha tempranota pusawarqanku. — Me llevaron muy temprano.
La partícula "WA" se antepone a la partícula "RQA" que señala el pretérito E- Cala Cala ancha karu, Alberto. — Cala Cala está muy lejos, Al-
del indicativo. Chayrayku. berto. Fué por eso.

Ej: Pedropis niWArqa. Pedro también me


A- Chanta mana mayu karqachu. — Luego no había río. No me
dijo.
Mana sut'ita willawarqankichu, avisaste claramente,
Esteban. Mana ch'ultikuyta Esteban. No he podido
aterqanichu. Chanta pelotaqa bañarme. Luego la pelota se
SUFIJO: "KAMA" chhusuykorqa. Ratolla phuj- desinfló. Jugamos por un rato
llarqayku. Wathiata usqhayta no más. Comieron muy
traduce la idea de: "HASTA" mikhorqanku. Aqhatataj ratopi rápido la "wathia". Y la chicha
ujyarqanku. Wathiawan aqhawan se la han bebido en un
Ej: OruroKAMA Me has llevado hasta noqapaj pisi karqa. momento. Hubo poca
pusawarqanki. Oruro. "wathia" y chicha para mí.
El sufijo "KAMA" es muy usado con ciertos tiempos del verbo: subjuntivo, E- ¿Pitaj wayk'orqa? — ¿Quién cocinó?
acción verbal, etc. En estos casos tiene también otros sentidos como "mientras",
etc. (Vea lección No. 64)
A- Noqa wayk'orqani Elenataj — Yo cociné y Elena me
yanapawarqa. Chanta Lucaswan ayudó. Después Lucas y
Genarowan yanapawarqanku. Genaro me ayudaron.
E- ¿Manachu Elenawan tusorqanki? — ¿No bailaste con Elena?
A- Arí. Ancha k'acha Elenaqa; — Sí. Elena es muy bonita;
payrayku campo día gustawarqa. fue por ella que me gustó
el día de campo.
E- ¿Ima horakama karqankichej? — ¿Hasta que hora estuvieron?

A- Las cincokamalla. — Hasta las cinco no más.


E- ¿Ujtawanchu campo diaman — ¿Quieres ir otra vez al día
riyta munanki? de campo?
A- Elenitawan risajpuni, ari. — Con Elenita, voy a ir siempre.
124 125
EJERCICIOS "WA" (A MÍ) - IMPERATIVO
1. ¿Pitaj niwarqa? Qan niwarqanki.
29 "WA" (A MÍ) - INFINITIVO
¿Quién me dijo? Tú me dijiste. SUFIJO: "RI"
(él)
(ustedes)
(ellos)
VOCABULARIO
2. Chakakama pusawarqankichej, ¿icharí? jap'iy coger, agarrar ch'arki carne puesta a
Ustedes me llevaron hasta el puente, ¿no es cierto? chunkitu amorcito, querídita secar
(camino) yapay yapar, aumentar, chojru duro
(árbol) añadir jak'u harina
(mercado)* phullu frasada pachaj cien
(mina) khuchi chancho, cerdo, sucio recoba mercado
3. ¿Imanasaj? Chunka runtusta suawarqanku. alalay qué frío
Me robaron diez huevos. ¿Qué haré?
(siete)
(tres)
(ocho)
FRASES FUNDAMENTALES
(seis) A. ¡Alberto, libroykita qoWAY! ¡Alberto, dame tu libro!
(nueve) ¡Libronta qoWACHUN! ¡Que me dé su libro!
4. "¿Maypitaj pelotaykita churarqanki?", tapuwarqa. ¡Alberto, Pedro, libroykichejta ¡Alberto, Pedro, denme su
Me preguntó: "¿Dónde pusiste tu pelota?" qoWAYCHEJ! libro!
(compraste) ¡Libronkuta qoWACHUNKU! ¡Que me den su libro!
(pinchaste)
(perdiste) B. ¿YanapaWAYta munankichu? ¿Quieres ayudarme?
(buscaste) Arí, munani. Sí, quiero.
5. Q'epita apachiwarqankichej. ¿Libronta qoWAYta munanchu? ¿Quiere darme su libro?
Me hicieron llevar el bulto. Mana munanchu. No quiere.
(pala)
(dinero) C. T'antata qoRlway. Dame pan, por favor.
(lejía) Llajtaman pusaRIway. Llévame al pueblo, por favor.
(ceniza) SuyaRly. Espera pues.
(prendedor)
TiaRlkuy. Siéntate, por favor.
6. Qhechuapi sojtakama yupayta yachani.
Sé contar en quechua hasta seis.
(cuatro)
(cinco) AUTOMATISMOS
(nueve)
(siete) ¡Libroykichejta qowaychej!
(tres) ¡Alberto, libroykita qoway!
(ocho) ¿Yanapawayta munankichu?
¿Libronta qowayta munanchu?
126 EXPLICACIÓN GRAMATICAL EXPLICACIÓN GRAMATICAL 127

SUFIJO: "Rl"
IMPERATIVO: "WA" (A MÍ)
Este infijo, muy usado, traduce la idea de cortesía, suavidad, cariño, ruego
qo - WA - y qo - WA - ychej
suave.
qo - WA - chun qo - WA - chunku
Ej: Llajtaman pusaRlway. Llévame al pueblo, por favor.
El infijo "WA" con el imperativo expresa una orden brusca.
Sirve también para expresar una invitación cortés.
Ej: ¡QolqetaqoWAy! ¡Dame el dinero!
Ej: TiaRIkuy. Siéntate, por favor.
Generalmente se utiliza con el sufijo "Rl" para suavizar la expresión y hacer-
la más cortés y cariñosa. También puede expresar un reproche cariñoso al traducir el popular "pues".

Ej: T'antataqoRlway. Dame pan, por favor. Ej: SuyaRIy. Espera, pues.

INFINITIVO: "WA" (A MÍ)

RAÍZ DIÁLOGO "Francisca, ¡recobaman risun!"


+ WA + Y
DEL VERBO "Francisca, ¡iremos al mercado!"

E- Francisca, ¡recobaman risun! — Francisca, ¡iremos al


El infinitivo, como los demás tiempos el verbo, puede incluir el infijo "WA". mercado!
Ej: ¿YanapaWAyta munankichu? ¿Quieres ayudarme? F- ¿Manachu cocinera renqa? — ¿No va a ir la cocinera?
E- Mana, cuentanpi risunchej. — No, vamos a ir en lugar de
A veces se prefiere usar "WA" con el verbo que se declina, en lugar de usarlo Señora, ¿imata rantimusqayku? ella. Señora, ¿qué cosa ire-
con el infinitivo. En este caso, se expresa una relación más intima. mos a comprar?
Ej: ¿Yanapayta munaWAnki- ¿Me quieres ayudar? L- Verdurata rantimuwaychej; — Vayan a comprarme verdura;
chu? phishqa kilo khuchi aychatataj traiganme también cinco kilos
apamuwaychej. de carne de chancho.
E- ¿Mashqata? ¿Phishqa kilostachu — ¿Cuánto? ¿Cinco kilos dices?
ninki?
L- Jinalla, chay yachakajkuna — Así es, esos alumnos comen
anchata mikhunku. mucho.
E- ¿Papastari? ¿Rantisqaykuchu? — ¿Y papas? ¿Vamos a com-
prar?
129
128 EJERCICIOS
L- Arí, iskay arrobasta rantinkichej. — Sí, comprarán dos arrobas. 1. Recobamanta ama ch'uñuta apamuwaychejchu.
Frutastapis rantinkinchej. Compraran también frutas. No me traigan chuño del mercado.
E- Qolqeta qoriwayku, señora. — Señora, dános dinero. (sal)
(harina)
L- Kay iskay pachajta j'apiy, señorita. — Toma estos doscientos pe- (lejía)
sos, señorita. (pan duro)
(carne seca)
E- Ya. Ratokama, señoray. — Bueno. Hasta pronto, señora.
(carne de chancho)
E- ¡Ashqa runa tian canchapi, Fran- — ¡Hay mucha gente en la 2. Uj chhika cocata yapariway.
cisca! Chay doñamanta rantimu- cancha, Francisca! Com- Auméntame pues un poco de coca.
sunchej. praremos de esa señora. (harina)
(sal)
M- ¡Rantirikuway! (1) caserita. — ¡Cómprame pues!, caserita. (lejía)
E- Ashqata rantisaj. Rebajawanki — Voy a comprar mucho. Me (carne seca)
señoray. vas a rebajar, señora. (pan duro)
3. ¡Alaláy! ¡Chunkituy, uj chompata aparimuway!
M- Arí, caserita. — Sí, caserita. ¡Qué frío! ¡Queridita, tráeme una chompa, por favor!
E- ¡Casero!, ¡yanapaway! Kay — ¡Casero!, ¡ayúdame! Vas a (manta)
q'epita colectivoman apanki. llevar este bulto al colectivo. (frazada)
¡Llasa kasqa! ¡Había sido pesado! (gorra)
(poncho)*
F- Ashqata rantinki; chayrayku llasa. — Has comprado mucho; por 4. Pachaj naranjasta venderiwachun.
eso está pesado. Que me venda cien naranjas, por favor.
E- Sumajta rebajawan yapitatawan — Mi "caserita" me hizo buena (huevos)
(panes)
caseritay qowan. rebaja y me dió "yapa".
(dulces)
F- Cocinera sinchita kusikonqa. — La cocinera se va alegrar (palas)
mucho. 5. Juanwan Pablowan t'antata rantiwachunku.
Que Juan y Pablo me compren pan.
E- Arí, a. — Sí, pues.
(leña)
(pan duro)
(1) "RANTIRlKUWAY". Generalmente con el verbo "rantiy" y la forma prono- (carne seca)
minal "WA" se utiliza el "KU" reflexivo. La traducción sería: "cómprate de (carne de chancho)
mí." Se dice también: "rantiriway". (chicha)
6. ¿Yanapawayta munankichu? Arí, munani.
¿Quieres ayudarme? Si, quiero.
(darme ropa)
(darme leña)
(darme maíz)
(darme frazadas)
130 131
EXPLICACIÓN GRAMATICAL

PARTÍCULA: "LLA" "LLA"


30 Esta partícula es sumamente usada en quechua y sirve para indicar
varios matices.

VOCABULARIO + la partícula... significa...


"TAJ" = TAMBIÉN
siray coser wayllay techar con paja "RAJ" = TODAVÍA
llamiy probar tanqay empujar = YA
"ÑA"
sajta comida preparada lajray rajar, agrietar
"PIS" = SIQUIERA, POR LO
con papalisa
"LLA" MENOS
en forma de... tiene sentido de...
FRASES FUNDAMENTALES imperativo suave = "SEGUIR HACIENDO"
como invitación.
A. LlajtaLLAman risani. Estoy yendo al pueblo no más.
broma = "NO MAS" en broma.
Qosaypis riLLAnTAJ. Mi esposo también ha ido. saludo = "NO MAS" cariñoso.
Perqata ruaLLA nqaRAJ. Hará la pared todavía.
Pedro jamuLLAnÑA. Pedro ya ha venido.
T'antaLLAtaPIS rantisaj. Por lo menos compraré pan. Sentido fundamental: el "no más" boliviano.
B. Wasiyman jamuLLAY. Ven no más a mi casa.
Ej: OruroLLAman rini. Fui a Oruro no más.
¡RuaLLAY, Francisco! ¡Haz no más, Francisco!
TiakuLLAY, tatáy. Sigue sentado te ruego, señor. La partícula "LLA" se encuentra con mucha frecuencia con "TAJ",
sobre todo cuando viene antecedida de una palabra con la partícula "PIS".
C. NiLLAsanki. Estás diciendo no más.
D. ¿ImaynaLLA karikusanki? ¿Cómo estás? Ej: QosayPIS chajrapi Mi marido trabaja
llank'aLLAnTAJ. también en la chacra.
¿WalejLLAchu? ¿Bien no más?
El uso de "RAJ" con "LLA" es también muy común.
AUTOMATISMOS
Llajtallaman risani. Ej: RuaLLAnqaRAJ. Hará no más todavía.
Wasiyman jamullay.
T'antallatapis rantisaj. El "ÑA" es igualmente muy usual.
Llajtaman rillasajraj.
Tiakullay, tatáy. Ej: JamuLLAnÑA. Ya ha venido (no más)

El infijo "LLA" usado con "PIS" da a este último sufijo el sentido de


"siquiera", "por lo menos".

Ej: T'antaLLAtaPIS Compraré pan siquiera.


rantisaj.
132 133
EXPLICACIÓN GRAMATICAL
M- Yaykumullaychej. ¡Tiarikuy- — Pasen no más. ¡Siéntense!
chej!, parlarisunchej. , conversaremos.
El infijo "LLA" usado con la forma del imperativo le da suavidad. Es
P- ¿Imatataj ruasankiri, comadrey? — ¿Qué cosa estás
decir, la orden llega a ser una invitación.
haciendo, comadre?
Ej: JamuLLAy. Ven no más. M- Uj pollerata sirasani. — Estoy cosiendo una pollera.
P- K'achitu kay q'omer colorqa. — Este color verde es bonito.
Con la misma forma del imperativo, el "LLA" puede alentar a la persona Ancha gustawan. ¿Pipaj ruasa- Me gusta mucho. ¿Para
a "seguir haciendo", a veces con insistencia, otras como ruego, como nkiri? quién estás haciendo?
imperativo suave, etc.
M- Rosario wawaypaj ruasani. — La estoy haciendo para mi
hija Rosario.
Ej: TiakuLLAy. Sigue sentado te ruego.
(Siéntate no más). P- ¿Compadreyri? ¿Imaynalla? — ¿Y mi compadre? ¿Cómo
RuaLLAy. Haz no más. ¿Kaypichu kasan? está? ¿Está aquí?
M- Arí, kaypi kasan; patiopi punkuta — Sí, está aquí, está haciendo
En ciertas expresiones el "LLA" da el sentido de "en broma". masan. Vecinospata una puerta en el patio. Las
wallpasninku patioyman yayku- gallinas de mi vecino entran
Ej: NiLLAsanki. Estás diciendo no más. nku; kaypi mikhunku, chanta pa- en mi patio; comen aquí y
tiollankupi runtusta churanku. después ponen huevos en
Usada la partícula "LLA" en palabras de saludo, le da un sentido de su patio.
suavidad y de cariño.
P- ¿Wawasri? ¿Imaynalla kasanku, — ¿Y los chicos? ¿Cómo están,
Ej: ¿ImaynaLLA karikusanki? ¿Cómo estás? comadrey? ¿Walejllachu? comadre? ¿Bien no más?
(¿Cómo te estás estando no M- Arí, walejlla kakusanku. Escuelapi — Sí, están bien no más. Están
más pues?) kasanku. Rosario sirayta en la escuela. Rosario está
yachakasan. Juancitopis escuela- aprendiendo a coser. Juanito
DIÁLOGO "Tiarikuychej. Parlarisunchej." llapitaj; tercer cursollapiraj kasan. está también en la escuela;
"Siéntense. Vamos a hablar." ¡Escribiytaqa sumajtaña yachan! recién está en el tercer curso.
V- Pilar, ¿manachu noqawan jamuyta — Pilar, ¿no quieres venir ¡Ya sabe escribir bien!
munanki? conmigo? P- ¡Ancha tardeña, comadrey! — ¡Ya es muy tarde, comadre!
Ripusaj. Me iré.
P- ¿Mayman risankiri? — ¿Dónde estás yendo?
M- Tiarikullayraj, comadrey, — Siéntate no más,
V- Comadrey Mariata watukuyta — Estoy deseando visitar a mi ¡tempranollarajqa! comadre, ¡sí es temprano
munasani. comadre María. todavía!
P- Jaku. — Vamos. P- Francisca tiaytapis watukuyta — Deseo también visitar a mi tía
V- Buenos días, comadrey. — Buenos días, comadre. munasani. ¡Waj día jamusaj, Francisca. ¡Vendré otro día,
¿Imaynalla karikusanki? ¿Cómo estás? comadrey! comadre!
M- Kosapacha, comadrey. — Muy bien, comadre.
M- Walejlla, comadrey. ¿Qanrí? — Bien no más, comadre. ¿Y
Watukuwankipuni, a. Me vas a visitar siempre,
tú?
pues.
P- Noqapis. — Yo también. P- Q'ayakama, comadrey. — Hasta mañana, comadre.
M- Q'ayakamalla, comadrey. — Hasta mañana no más,
comadre.
134 135
EJERCICIOS "WA" (A NOSOTROS) - PRESENTE
1. Qosaypis rillantaj.
Mi esposo también ha ido.
31 SUFIJO: "RAJ"
(rajado leña)
(techado con paja)
(cosechado maíz)
(sacado fruta)*
(probado chicha) VOCABULARIO
(empujado)
kutichiy devolver, contestar truequeay cambiar, trocar
2. Ruallanqaraj.
qhora hierba qowi conejo
Hará no más todavía.
-lla no más maqay pegar, golpear
(coserá)
(comerá "sajta") llullakuy mentir ajlla(ku)y escoger
(techará su casa) misi gato qhoya runa minero
(probará el caldo)*
3. Jamullanña.
Ya ha venido. FRASES FUNDAMENTALES
(comido el chuño) A. Qan uyariWAYKU, tatáy. Tú nos oyes, señor.
(rajado los palos)
Don Germán pusaWAYKU. Don Germán nos lleva.
(empujado el camión)*
(techado con paja) Qankuna yachachiWAYKU. Ustedes nos enseñan.
(cosido la ropa) Sipaskuna munakuWAYKU. Las muchachas nos quieren.
(probado chicha) Don Germán pusaWANCHEJ. Don Germán nos lleva.
4. T'antallatapis rantikusaj. Sipaskuna parlaWANCHEJ. Las muchachas nos hablan.
Me compraré pan por lo menos. B. Qhechuata yachakanqaRAJ. Primero aprenderá quechua.
(sal) Llajtaman renqaRAJ. Irá al pueblo todavía.
(carne seca)
(harina)
¡Suyariy! MikhonqaRAJ. ¡Espera pues! Va a comer
(medicina) todavía.
5. Qaynajina nillasanki.
Estás diciendo como ayer, no más.
(están) AUTOMATISMOS
(estoy)
(estamos) Qan uyariwayku, tatáy.
(están, ellos) Qankuna yachachiwayku.
6. Watukullaway. Don Germán mikhonqaraj.
Visítame no más. Don Pedro llajtaman renqaraj.
(avísame)
(pregúntame)
(auméntame)
(quítame)
(cómprame)
1234

136 137
EXPLICACIÓN GRAMATICAL DIÁLOGO "Qhoya runaj reunionninman jamusani."
"Estoy viniendo a la reunión de los mineros."
"WA" - A NOSOTROS
PRESENTE J- Buenas noches, don Germán. — Buenas noches, don
¿Mayk'aj chayamunkiri? Germán. ¿Cuándo has
TU G- Qayna ch'isi Cochabambamanta — Ayer en la noche, he llegado
UDS.
A NOSOTROS (excl.) = VERBO + WA + YKU chayamuni. Qhoya runaj reunion- de Cochabamba. Estoy vi-
EL
ELLOS ninman jamusani. niendo a la reunión de los
mineros.
EL Allinta yachachiwanchej kay — Nos enseñan bien en estas
A NOSOTROS (incl.) = VERBO + WA + NCHEJ
ELLOS
J- reunionespi, ¿manachu? reuniones, ¿no es cierto?
Arí, allinta tukuy imamanta — Signos enseñan bien de todo.
G- yachachiwanchej. Kunan Esta vez van a avisar de la
La forma pronominal "a nosotros" es sencilla. Las dos formas, inclusiva o dirigentespata eleccionninmanta elección de los dirigentes,
exclusiva, según se incluya o excluya a la persona o personas con quienes se willanqanku, ¿manachu? ¿no es cierto?
habla, expresan: J- Arí, ¿pitaj mosoj dirigente — Sí, ¿quién será el nuevo diri-
kanqa? gente?
"Tú, él, Uds., ellos a nosotros"
G- Manaraj yachanichu. — No sé todavía.
Entonces las terminaciones son solamente dos: J- Don Julio gustawan. Ashqa — Me gusta don Julio. Trabaja
wataña qhoyapi llank'an. Allinta en las minas muchos años
-WAYKU y -WANCHEJ yanapawayku. Mana payllapajchu ya. Nos ayuda bien. No mira
qhawan. Qhoya solamente para él. Mira
La segunda persona "tú, Uds. a nosotros" es necesariamente exclusiva. compañerosninpajpis qhawan. también para sus compañe-
Entonces, se dá solamente la terminación "-WAYKU". Wakinkuna mana munakuwayku- ros mineros. Los otros no
chu. Paykunallapaj qhawanku. nos quieren. Miran solamen-
La tercera persona "él, ellos a nosotros", puede ser inclusiva o exclusiva. Noqaykumanta aprovechakunku. mente para ellos. Se aprove-
chan de nosotros.
Ej: Don José pusaWAYKU. Don José nos lleva. (excl.) G- ¿Qhoya ukhupirajchu llank'an? — ¿Trabaja todavía en interior
Don José pusaWANCHEJ. Don José nos lleva. (incl.) mina?
Paykuna pusaWAYKU. Ellos nos han llevado. (excl.)
J- Arí, a. Mayninpijina problemas — Sí, pues. De vez en cuando
Paykuna pusaWANCHEJ. Ellos nos han llevado. (incl.)
tian. Payqa uyariwayku. hay problemas. El nos escu-
cha.
SUFIJO: "RAJ" G- Pay dirigente kachun, ari. Kunan — Que él sea pues dirigente.
ripusaj. Ratomantawan kutimusaj. Ahora me voy. Voy a volver
"primero" dentro de un rato más.
Expresa CIERTA "antes" J- Amaraj ripuychu. Tiakullay, don — No te vayas todavía. Siéntate
la idea de: ANTERIORIDAD "aún"
"todavía"
Germán. Don Julio parlanqaraj. no más, don Germán. Ha de
hablar don Julio todavía.
Ej: Ohechuata yachakanqaRAJ. Primero aprenderá quechua. G- Uj ratota suyasajraj. — Voy a esperar un rato todavía.
J- Qhaway, don José kaypiña. Par- — Mira, ya está aquí don José.
lanqa. Sumaj dirigente kanqa. Ha de hablar. Será muy buen
dirigente.
138 139
EJERCICIOS "WA" (A NOSOTROS) - FUTURO
1. ¿Mayk'aj don Germán qhochaman pusawanchej? Qayna pusawanchej.
¿Cuándo nos llevó don Germán al lago? Ayer nos llevó.
32 SUFIJO: "PUNI"
(camino)
(puente)
(avión)*
(chacra)
2. Qankuna yanapawayku, ¿icharí? VOCABULARIO
Ustedes nos ayudan, ¿no es cierto? katari serpiente, lagarto -rara lleno de
(avisan) chimpay acercarse tinkuy encontrarse con
(llaman)
jark'ay impedir, defender de -puni siempre
(pegan)
(quitan) atipay ganar, vencer wañuchiy matar, apagar
(preguntan) casuy obedecer saqey dejar
(mienten) ni pi nadie mana pi nadie
3. ¿Maymanta kay trigota apamuwayku? Juanpata chajranmanta apamuwayku. ni pipis nadie mana pipis nadie
¿De dónde nos han traído este trigo? Nos han traído de la chacra de Juan. mana ni pipis nadie (siquiera) mana ni pi nadie
(hierba)
(conejos)
(lejía) FRASES FUNDAMENTALES
(palos)
(gato) A. Q'aya qan tapuWASQAYKU. Mañana tú nos preguntarás.
4. ¿Pitaj kay chuata qowanchej? Mana yachanichu. Q'aya pay tapuWASQAYKU. Mañana él nos preguntará.
¿Quién nos ha dado este plato? No sé.
(comida)
Minchha qankuna tapuWA- Pasado mañana Uds. nos pre-
(libro)* SQAYKU. guntarán.
(carne seca) Minchha paykuna tapuWA- Pasado mañana ellos nos pre-
(gato) SQAYKU. guntarán.
5. ¡Suyariy, a! Qallarenqaraj.
¡Espera, pues! Va a comenzar todavía.
Antonio tapuWASUNCHEJ. Antonio nos preguntará.
(descansar) Paykuna tapuWASUNCHEJ. Ellos nos preguntarán.
(escoger)
B. Q'aya jamusajPUNI. Mañana vendré siempre.
(empujar)
(terminar) Q'ayaPUNI jamunki. Mañana siempre vas a venir.
(devolver)
Pedro camionta rantenqaPUNI. Pedro va a comprar siempre un
6. ¿Mayk'aj Sucrepi watukuwanki? Cartaykitaraj suyasaj.
camión.
¿Cuándo me vas a visitar en Sucre? Esperaré tu carta primero.
(aviso)
(maleta)*
(bulto) AUTOMATISMOS
(libro)*
Antonio parlawasqayku.
Antonio parlawasunchej.
Paykuna parlawasunchej.
Q'aya jamusajpuni.
Q'ayapuni jamunki.
140 141
EXPLICACIÓN GRAMATICAL C- Noqapis rillasajtaj. ¡Kuskalla risun! — Yo también voy a ir.
¡Iremos juntos!
"WA" - A NOSOTROS
FUTURO A- Kosapacha. — Muy bien.
TU C- ¿Maypitaj tinkukusunchej? — ¿Dónde vamos a encontrar-
UDS. nos?
EL A NOSOTROS (excl.) = VERBO + WA + SQAYKU
ELLOS A- Rumirara orqo ladupi — Vamos a encontrarnos a lado
tinkukusunchej (2). ¿Kosachu? del cerro pedregoso. ¿Está
EL bien?
A NOSOTROS (incl.) = VERBO + WA + SUNCHEJ
ELLOS C- Arí, kosa. ¿Imatataj niwasunchej — Sí, está bien. ¿Qué nos van a
campesinosqa? decir los campesinos?
tapu – wa – sqayku tapu – wa – sunchej
A- ¡Kusikonqanku, a! Tukuy — ¡Se van a alegrar! Vamos a
Aquí vale lo dicho en la lección anterior en lo que se refiere a la traducción de amigosniywan tinkukusunchej. encontrarnos con todos mis
la expresión "a nosotros". Vale decir, existe una sola persona para traducir: amigos.
"tú, él, Uds.. ellos a nosotros" C- ¿Tukuychu jamonqanku? — ¿Todos van a venir?
según que el caso emplee la forma inclusiva o exclusiva. A- Arí, a. — Sí, pues.
C- Paykunata sumajta rejsinki; — Les conoces muy bien a ellos;
El infijo "WA" se incluye entre el radical y la terminación normal del futuro. rejsichiwanki amigosniykita, ari. me vas a presentar a tus ami-
¿Mikhuyta apasunchejchu? gos, pues. ¿Vamos a llevar
Ej: Q'aya parlaWASQAYKU. Mañana nos vas a hablar. comida?
Mañana nos va a hablar.
Mañana nos van a hablar. A- Mana, campesino amigosniy — No, nos van a convidar mis
Q'aya parlaWASUNCHEJ. Mañana nos va a hablar.
convidawasunchej. Ama amigos campesinos. No te
Mañana nos van a hablar. llakikuychu, jinallapuni. Uj plato aflijas, siempre es así. No fal-
mana faltanqachu. tará un plato.
SUFIJO: "PUNI" C- Q'aya sut'iyayta rumirara orqoman — Mañana vendré al cerro pedre-
Esta partícula traduce el popular "siempre" del castellano boliviano, expre- jamusaj. Q'áyakama. goso al amanecer. Hasta ma-
sando una insistencia o una certidumbre con la idea de: "sin falta", "a pesar de to- ñana.
do", "en cualquier caso", etc. A- Q'ayakama kachun. — Que sea hasta mañana.

Ej: JamonqaPUNI. Ha de venir siempre.

DIÁLOGO "¿Campesinospata reunionninman rinkichu?" (1) "CAMPESINOSPATA REUNIONNINMAN": en lugar de "reunioninkuman". A veces
"¿Vas a ir a la reunión de los campesinos?" se suprime el indicativo plural sobre todo cuando éste queda sobreentendido.
(2) "RUMIRARA". El sufijo "rara" traduce la idea de "lleno de..."
C- ¡Antonio! ¿Q'aya campesinospata — ¡Antonio! ¿Mañana vas a ir
reunionninman rinkichu? (1) a la reunión de los campesi-
nos?
A- Arí, risajpuni, a. ¿Qanrí? — Sí, voy a ir siempre, pues,
¿Y tú?
142 143
EJERCICIOS "WA" (A NOSOTROS) - PRETÉRITO
1. ¿Pitaj willawasunchej? Ni pipis willawasunchejchu.
¿Quién nos avisará? Nadie nos va a avisar.
33
(vencerá)
(obedecerá)
(impedirá)
(encontrará)
2. ¿Mayk'aj qolqeta qowasqayku? ¿Minchhachu?
¿Cuándo nos darán la plata? ¿Pasado mañana?
VOCABULARIO
(traerán) rejsiy conocer apachi(mu)y enviar (cosas)
(llevarán) kachay enviar (personas) khuru gusano
(mostrarán)
3. ¿Q'aya sut'iyayta llojsiyta saqewasunchejchu?
¿Nos van a dejar salir mañana al amanecer?
(dormir) FRASES FUNDAMENTALES
(comer)
(bañarnos) A. Ñawpajta qan niWARQAYKU. Tú nos dijiste anteriormente.
(acercarnos) Ñawpajta Pedro Pedro nos llamó anteriormente.
(cocinar)
wajyaWARQAYKU.
4. ¿Piwan weraqochaj wasinman renqanku? Khuskapuni renqanku.
¿Con quién irán a la casa del caballero? Irán juntos siempre. Ñawpajta qankuna Ustedes nos llevaron anterior-
(vendrán) pusaWARQAYKU. mente.
(viajarán)*
(caminarán) Ñawpajta paykuna Ellos nos gritaron anteriormente.
(se acercarán) qhapariWARQAYKU.
5. Qowistapuni wañuchenqa, ¿i?
Matará conejos siempre, ¿no es cierto? B. Antonio invitaWARQANCHEJ. Antonio nos invitó.
(pájaros) Carloswan Pedrowan Carlos y Pedro nos avisaron.
(chanchos)
(gallinas)
willaWARQANCHEJ.
(serpientes)
(zorros)
6. Q'aya jamusajpuni. AUTOMATISMOS
Vendré siempre mañana.
(saldré) Ñawpajta Pedro wajyawarqayku.
(ganaré)
(obedeceré) Ñawpajta Antonio invitawarqanchej.
(me acercaré)
144 145

EXPLICACIÓN GRAMATICAL L- Mana willawarqaykuchu. ¿Imay- — No nos avisaron. ¿Cómo


nataj fiesta karqa? estaba la fiesta?
A- Anchata gustawayku. Ashqa ami- — Nos gustó mucho. Encontra-
"WA" - A NOSOTROS goswan tinkorqayku. Sumaj mos a muchos amigos. Nos
PRETÉRITO mikhuyta mikhuchiwarqayku misk'i hicieron comer buena comida
TU aqhatataj invitawarqayku. y nos invitaron rica chicha.
UDS.
EL A NOSOTROS (excl.) = VERBO + WA + RQA + YKU L- Manaraj don Antoniota rejsinichu. — No conozco todavía a don
ELLOS ¿Ima llajtamaritatajri? Antonio. ¿De qué pueblo es
¿Arbietomantachu? él? ¿Es de Arbieto?
EL A- Arí, Arbieto llajtamanta. — Sí, es del pueblo de Arbieto.
A NOSOTROS (incl.) = VERBO + WA + RQA + NCHEJ
ELLOS L- ¿Mayk'aj Arbietoman pusawa- — ¿Cuándo nos llevarán a
sqayku? Arbieto?
A- ¿Mayk'aj riyta munankichejri? — ¿Cuándo quieren ir?
Igual que la forma pronominal: "a nosotros", para el presente y el futuro,
también existe en el pretérito solamente, en la primera persona del plural (excl. e L- Uj fiestaman riyta munayku. — Queremos ir a una fiesta. Co-
incl.), para expresar "tú a nosotros"; "él a nosotros"; "ustedes a nosotros"; Qanjina, ashqata mikhuyta, uj- mo tú, queremos comer, to-
"ellos" a nosotros". yayta, tusuytawan munayku. mar y bailar mucho.
A- Pedrowan parlasaj. Pay pusawa- — Voy a hablar con Pedro. El
Ej: Qankuna niwarqaYKU. Ustedes nos dijeron. sunchej; ichás ujtawan riyta nos va a llevar; quizá quiera
Payqa niwarqaNCHEJ. El nos dijo. munanqa. Ñawpajta tukuynin- ir otra vez más. Antes quizo
chejta pusayta munawarqanchej, llevarnos a todos, ¿no es
La tercera persona "él a nosotros", "ellos a nosotros", puede ser inclusiva ¿manachu? cierto?
o exclusiva, así:
L- Arí, ñawpaj wataqa Clisaman — Sí, el año pasado nos
Ej: NiwarqaYKU. (excl.) El nos dijo. pusawarqanchej. llevó a Clisa.
NiwarqanCHEJ. (incl.) El nos dijo. A- Sumaj runapuni. Paywan parlasaj. — Es muy buena persona. Voy a
Q'ayakama. hablar con él. Hasta mañana.
L- Q'ayakamalla. — Que sea hasta mañana.

DIÁLOGO "¿Imaynalla fiesta kasarqa?"


"¿Cómo estaba la fiesta?"
L- Buenos días, Alberto. ¿Maypi — Buenos días, Alberto. ¿Dón-
chinkankiri? Kinsa punch'ayna de te has perdido? Son
mana cursoman jamunkichu. tres días que ya no vienes
al curso.
A- Genarowan noqawan Kachimayu- — Genaro y yo fuimos a
man rerqayku. Don Antonio fiesta- "Kachimayu". Don Antonio
man invitawarqayku. nos invitó a la fiesta.
146 147
EJERCICIO "WA" (A MÍ) - PLUSCUAMPERFECTO
1. Ñawpajta llajtamasiy wasinman pusawarqayku. 34 "WA" (A NOSOTROS) - PLUSCUAMPERFECTO
Mi paisano nos llevó a su casa la vez pasada.
(nuestro)
(su, de Uds.)
(su, de ellos) VOCABULARIO
(su, de él)
2. Qanimpa qankunaqa jisq'on pesosllata qowarqayku. moroq'o piedra de moler, uywa animal doméstico
La vez pasada, ustedes nos dieron nueve pesos no más. redonda akulliy mascar coca
(devolvieron) mañay prestar, pedir ch'ojo tos
(enviaron) manuy prestar (dinero) ch'ojoy toser
(cobraron)* mayqen cuál, que, cuyo yoqalla niño, chico
(trajeron) ujkuna los demás saqerpariy abandonar
3. ¿Mayk'aj paykuna convidawarqanchej? Qhepan diata convidawarqanchej.
¿Cuándo nos invitaron? Nos invitaron al día siguiente.
(escogieron) FRASES FUNDAMENTALES
(empujaron) A. "Pedro jamusan", willaWA- "Pedro está viniendo", me habías
(llamaron) SQANKI.Chaywanpís mana dicho. Pero no ha venido.
(golpearon) jamunchu.
(conocieron)
"Hermanoyki chayamun", Carlos "Tu hermano ha llegado", me
4. Antonioqa wasi ukhuman tanqawarqanchej. Mana tanqawarqanchejchu.
Antonio nos empujó dentro de la casa. No nos empujó. willaWASQA. Chaywanpis mana había dicho Carlos. Pero no
(lago) chayamunchu. llegó.
(camión)* Qankuna niWASQANKICHEJ. Ustedes me habían dicho.
(barro) Franciscowan Froilanwan Francisco y Froilán me habían
5. ¿Imata rikuchiwarqanchej qanimpa Juanpata chajranpiri? Qowita niWASQANKU. dicho.
rikuchiwarqanchej.
¿Qué nos mostró el otro día en la chacra de Juan? Nos mostró un conejo.
B. Qan sarata apamuWASQA- Tú nos habías traído maíz.
YKOqa.
(gusano)
(lagarto) Jaimeqa trigota apamuWASQA- Jaime nos había traído trigo.
(zorro) YKOqa.
(hierba) Qankuna t'antata apamuWA- Ustedes me habían traído pan.
(gato) SQAYKOqa.
6. Llajtamasiykiwan wawqeykiwantaj mana wíllawarqaykuchi. Jaimewan Albertowan ch'uñuta Jaime y Alberto nos habían
Tu paisano y tu hermano no nos avisaron.
apamuWASQAYKOqa. traído chuño.
(contestaron)
(vencieron) Pedro t'antata apamuWASQA- Pedro nos había traído pan.
(impidieron) NCHEJqa.
(obedecieron) Antoniowan Hugowan aychata Antonio y Hugo nos habían
(conocieron) apamuWASQANCHEJqa. traído carne.

AUTOMATISMOS
"Pedro jamusan", willawasqanki.
"Hermanoyki chayamun", willawasqa.
Qankuna t'antata apamuwasqayku.
Pay t'antata apamuwasqanchej.
148 EXPLICACIÓN GRAMATICAL DIÁLOGO "Clases las nueveta qallarin." 149
"Las clases empiezan a las nueve."

"WA" - (A MÍ) – PLUSCUAMPERFECTO P- ¿Imaynalla karikusanki? — ¿Cómo estás?


SQAYNKI tú a mí E- Walejlla. — Bien no más.
RADICAL SQA él a mí P- ¿Imarayku kay horasta clasesman — ¿Por qué llegas a clases a
+ WA +
DEL VERBO SQANKICHEJ ustedes a mí chayamusanki? esta hora?
SQANKU ellos a mí
E- ¿Manachu qayna: "Q'aya las diez- — ¿Acaso no me dijiste ayer:
llata clase kanqa", niwarqanki? "Mañana la clase será desde
Para expresar en la forma pronominal, la idea de un hecho sorpresivo o no las diez no más"?
presenciado por el narrador, se introduce el infijo "WA" antes de la declinación del
verbo, en el tiempo del pluscuamperfecto. Generalmente se añade el sufijo "QA" P- Mana allinta uyarinkichu; claseqa — No has escuchado bien; las
para expresar este sentimiento de sorpresa o de admiración. las nuevetapuni qallarin. Don clases siempre empiezan a
Germán tutamantapacha suyawa- las nueve. Don Germán nos
Ej: ¡Trigota qoWAsqaykoQA! ¡Nos había dado trigo! sqayku; chanta ripusqa. había esperado desde esta
mañana; después se había
También puede expresar el reproche. ido.
E- ¿Maruja kaypichu? — ¿Está aquí Maruja?
Ej: "Pedro jamusan", willa- "Pedro está viniendo", me
WAsqanki. Chaywanpis habías dicho. Pero no P- Manaraj jamunchu. — No ha venido todavía.
mana jamunchu. vino.
E- ¿Ujkunari? — ¿Y los demás?
P- Araniman risqanku. ¡Mana ni — Habían ido a Arani. ¡Pero no
A NOSOTROS - PLUSCUAMPERFECTO imatapis willawasqaykuchoqa! nos avisaron nada! Por eso
Chayrayku don Germán phiña ri- don Germán se había ido
RADICAL SQAYKU apamu-wa-sqayku
+ WA + pusqa. enojado.
DEL VERBO SQANCHEJ apamu-wa-sqanchej
E- Noqaqa tutamanta mercadoman — Yo fui temprano (de mañana)
rerqani; Lucaswan Claudiowan al mercado; Lucas y Carlos
Conforme a lo dicho en la lección 31, hay solamente dos terminaciones para ch'inllamanta camionpi pasa- me cruzaron en un camión
traducir la expresión pronominal: "tú, él, Uds., ellos a nosotros." warqanku. Mana saludawarqanku- sin decir nada. No me
chu. saludaron.
Ej: Pay qolqeta qowasqanchej. El nos había dado dinero. (incl.)
P- ¿Imarayku saqerpariwarqanchej? — ¿Por qué nos han dejado?
Pay qolqeta qowasqayku. El nos había dado dinero. (excl.)
Ichás fiestaman rerqanku. Mana Quizas han ido a la fiesta. No
IMPORTANTE: La forma exclusiva es similar a la del futuro. El contexto indicará de pusayta munawarqanchejchu. han querido llevarnos. ¿Por
que tiempo se trata. ¿Imaraykuchus, i? (1) qué será, no?
I- Arbietopi k'acha cholitas tian. Ichás — En Arbieto hay cholitas bo-
chayrayku. nitas. Tal vez sea por eso.
(1) "¿IMARAYKUCHUS, I?." En esta expresión el sufijo "chus" que sigua a
"imarayku" traduce una interrogación respecto a una causa desconocida.
"¿Por qué será, no?"
150 151
EJERCICIOS "A TÍ" - PRESENTE
1. "Mana jayk'aj suanichu", niwasqankeqa.
"Nunca robo", me habías dicho.
35
(masco coca)
(miento)
(escapo)
(presto plata)
(tomo chicha)
2. "Guitarraykita mañaway", yoqallaqa niwasqa. VOCABULARIO
"Préstame tu guitarra", me había dicho el muchacho.
yan camino jayway alcanzar, ofrecer
(véndeme)
(dame) ch'uspa bolsa para la coca machu viejo, anciano
(tráeme) jaya picante (personas)
3. "Yoqalla qhaparisarqa", willawasqankichej. machuruna anciano thanta viejo, gastado (cosas)
"El muchacho estaba gritando", me habían contado ustedes. llajwa salsa pakay ocultar, esconder
(tosiendo)
(escapando)
(mascando coca) FRASES FUNDAMENTALES
(escogiendo)
A. Sapa p'unchay niYKI. Te digo cada día.
4. ¡P'unchaynintin ashqa runas watukuwasqanku!
¡Mucha gente me ha visitado todo el día! Sapa p'unchay niSUNKI. Te dice cada día.
(buscado)
(ganado) Sapa p'unchay niYKU. Te decimos cada día.
(mirado) Sapa p'unchay niSUNKU. Te dicen cada día.
5. ¡Moroq'ota kutichiwasqankeqa!
¡Me habías devuelto la piedra de moler? B Kunan tutamanta t'antata Te he vendido pan esta mañana.
(él) vendeYKl.
(Uds.)
¿Imatataj vendeSUNKI? ¿Qué te ha vendido?
(ellos)
6. ¡Mayqen uywata apamuwasqaykoqa! Sumaj ch'uñuta vendeYKU. Te hemos vendido buen chuño.
¡Que cría nos había traído!
(bulto) K'acha chajrata vendeSUNKU. Te han vendido una linda chacra.
(maíz)
(papa)*
(chuño) AUTOMATISMOS
7. ¡Tukuy qolqeta kutichiwasqayku!
¡Nos habías devuelto todo el dinero! Sapa p'unchay niyki.
(tú) Sapa p'unchay niyku.
(él) ¿Imatataj apamusunku?
(Uds.) ¿Imatataj vendesunki?
(ellos)
152 153
EXPLICACIÓN GRAMATICAL DIÁLOGO "¿Fiestaqa gustasunkichu?"
"¿Te gusta la fiesta?"

"A TÍ" PRESENTE A- ¿Fiestaqa gustasunkichu? — ¿Te gusta la fiesta?


C- Arí, gustawan. Mikhuyqa sumaj — Sí, me gusta. La comida es
ni – yki te digo ni - SU – yku te decimos aqhataj ancha misk'i. buena y la chicha es muy rica.
ni - SU – nki te dice ni - SU – nku te dicen A- ¿Cholitasri? — ¿Y las cholitas?
C- K'acha kanku. Allinta tusunku. — Son bonitas. Bailan muy bien.
La forma pronominal "a tí" puede presentar cierta dificultad debido a su
A- ¿Manachu: "Arbieto llajtaqa k'acha — ¿Acaso no les dije: "El pueblo
aparente irregularidad. Pero hay que notar que en todas los tiempos del verbo la
llajta. Fiesta kosa kanqa", de Arbieto es un pueblo bonito,
forma es idéntica.
nerqaykichej? la fiesta ha de estar buena."?
C- ¡Agradeceyku, Alberto! Kunanqa — ¡Te agradecemos, Alberto!
RADICAL DEL VERBO + "SU" + TERMINACIÓN DEL PRESENTE campo kawsayta astawan rejsiyku. Ahora conocemos mejor la vida
Tukuyniyku agradeceyku. del campo. Todos te
agradecemos.
La característica que expresa la forma pronominal "a tí" es el sufijo "SU",
ausente en la primera persona del singular. A- Qhaway, Carlos, mana kunanjina- — Mira, Carlos, no todos los días
chu sapa p'unchay campopeqa. son como hoy en el campo. Los
Ej: Kunan tutamanta t'antata Te he vendido pan esta Campesinosqa sinchita llank'anku campesinos trabajan fuerte y se
vendeYKI. mañana.
anchatataj sayk'unku. Chanta wa- cansan muchísimo. Después,
En la primera persona del plural, generalmente no se usa el infijo "SU" tapi tukuy llajtapijina fiestata rua- como en todos los pueblos,
aunque se usa para enfatizar la forma pronominal "a tí". nku. Jinatataj samarikun kusi- hacen una fiesta al año. Así
kunkutaj. descansan y se alegran.
Ej: "Riy", niyku. "Anda", te hemos dicho. C- Entiendeyki, Alberto; sumajta — Te entiendo, Alberto; conoces
"Riy", niSUyku. "Anda", te hemos dicho. campesinospaj kawsayninkuta muy bien la vida de los
rejsinki. campesinos.
La terminación "YKU" de la forma pronominal "a tí" es similar a la del pre-
sente no pronominal. El sentido general de la frase indicará si se trata de la forma A- Arí. — Sí.
directa o de la forma pronominal. En caso de confusión se incluye el infijo "SU". C- Fiestasninkutapis. — Sus fiestas también.
A- Ajinalla kasqa. — Así no más había sido.
Ej: Compañero, noqayku niyKU. Nosotros te decimos, compañero.
Compañero, noqayku niYKU. Nosotros decimos, compañero.
Parlayta munaSUyku. Queremos hablarte.
154 155
EJERCICIOS "A TÍ" - FUTURO
1. ¿Gustasunkichu kay t'ikaqa? Arí a, gustawan.
36 SUFIJO: "YOJ"
¿Te gusta esta flor? Si, pues me gusta.
(lana)
(camino)
(salsa picante) VOCABULARIO
(bolsa para coca) -mantawan dentro de -tawan más, con
2. ¿Chay ch'ulus gustasunkuchu? Mana gustawankuchu. Ancha thanta. -piwan dentro (tiempo) wichariy subir
¿Te gustan esos gorros? No me gustan. Son muy viejos. p'ampachay enterrar p'ampachaku entierro
(frazadas) uraykuy bajar thaskiy ponerse a andar,
(mantas) pampachay perdonar andar rápido
(fajas)
(polleras)*
3. Noqaykoqa kay misk'ista qoyku. Agradeceyki.
Nosotros te damos estos caramelos. Gracias.
FRASES FUNDAMENTALES
(comida) A. Semanamantawan wajyaSQA- Te llamaré dentro de una se-
(chicha) YKI. mana más.
(verdura)* Semanamantawan José wajya- José te llamará dentro de una
4. Mana kaypichu machurunas tiakunku, nisayki. SONQA. semana más.
Te digo que aqui no viven ancianos. Semanamantawan wajyaSQA- Te llamaremos dentro de una
(él) YKU. semana más.
(nosotros)
(ellos)
Semanamantawan Carmenwan Carmen y José te llamarán den-
Josewan wajyaSONQANKU. tro de una semana más.
5. Mayninpijina jaya llajwata qoyki.
De vez en cuando te doy salsa picante. ¿Pitaj wajyawanqa? Manuel ¿Quién me va a llamar? Te va a
(ofrezco) wajyaSONQA. ¿Pikunataj llamar Manuel. ¿Quiénes nos
(preparo) wajyawanqanku? Carmenwan van a llamar? Te van a llamar
(compro) Josewan wajyaSONQANKU. Carmen y José.
(aumenta)
6. Mayninpijina noqayku qhapariyku. B. QolqeYOJ kani. Tengo dinero.
De vez en cuando te gritamos. WasiYOJ kanki. Tienes casa.
(visitamos) ¿Mashqa wawasniYOJ kanki? ¿Cuántos hijos tienes?
(escondemos) ¿WarmiYOJchu kanki? ¿Tienes mujer? (eres casado)
(acercamos) Arí, warmiYOJ kani. Sí, tengo mujer.
(recordarnos) ¿Mashqa naranjasta rantimunki? ¿Cuántas naranjas has ido a
7. Mayninpijina kay machuruna kawsayninmanta parlasunki, ¿icharí? comprar?
De vez en cuando este anciano te habla de su vida, ¿no es cierto? Chunka iskayniYOJta rantimuni. He comprado doce.
(tu hermano)
(el caballero)
(el profesor)
AUTOMATISMOS
Semanamantawan wajyasqayki.
Semanamantawan wajyasqayku.
Qolqeyoj kani.
¿Wasiyojchu kanki?
Chunka iskayniyojta rantimuni.
156 157
DIÁLOGO "¿Ladoykipi tiakusajchu?"
EXPLICACIÓN GRAMATICAL "¿Me sentaré a tu lado?"
E- Pilar, thaskimuy, colectivo — Pilar, apúrate, esta viniendo ya
"A TÍ" - FUTURO jamusanña. el colectivo.
wajya – SQA – yki wajya – SQA – yku P- Wicharisun. — Subiremos.
wajya – SO – nqa wajya – SO – nqanku E- Buenos días, señora, ¿ladoykipi — Buenos d ías, señora, ¿Me
tiakusajchu? sentaré a tu lado?
La forma pronominal "a tí", en el futuro, sigue las reglas del presente. (Ver lección P- Tiakullay, señorita. — Siéntate no más. señorita.
15.) E- ¿Cochabambapichu tiakunki, — ¿Vives en Cochabamba,
señora? señora?
En la primera persona del plural se puede utilizar también el infijo "SU". S- Mana, ñawpajta kaypi tiakoj kani; — No, antes vivía aquí; ahora vivo
kunanqa Oruropi tiakuni. Qayna en Oruro. Ayer murió mi mamá;
Ej: Wajyasqayku. Te llamaremos.
mamitay wañupun; p'ampayninman estoy viniendo a su entierro.
WajyaSUsqayku. Te llamaremos. jamusani.
E- Sinchita llakikuni, señora, ¿mashqa — Lo siento mucho, señora,
En la tercera persona la "U" se cambia en "O" debido a la presencia inmediata de la
"NQ". watayoj karqa? ¿cuántos años tenía?
S- Soj'ta chunka iskayniyoj karqa. — Tenía sesenta y dos años.
Ej: Pedro wajyaSOnqa. Te va a llamar Pedro. E- ¿Mashqa wawasniyoj karqa? — ¿Cuántos hijos tenía?
S- Phishqa wawasniyoj karqa. — Tenía cinco hijos.
E- ¿Hermanosniyki suyasunkuchu? — ¿Te esperan tus hermanos?
SUFIJO: "YOJ" S- Arí, suyawasanku. — Sí, me están esperando.
El sufijo "YOJ" expresa propiedad, posesión o pertenencia y se podría traducir por: "el
E- Esquinapi uraykusaj. ¿Manachu — Voy a bajar en la esquina. ¿No
que tiene". cafeta tomayta munanki? quieres tomar un café?
S- Diuspagarasunki, señorita. Usqhayta — Dios te lo pague, señorita.
Ej: WasiYOJ kani. Tengo casa. wasiyman chayayta munasani. Deseo llegar rápido a mi casa.
(Soy el que tiene casa.) E- ¿Hermanosniykejpata wasinkuta — ¿Conoces la casa de tus
Tawa wawasniYOJ kani. Tengo cuatro hijos. rejsinkichu? hermanos?
(Soy el que tiene cuatro hijos.) S- Mana rejsinichu. — No conozco.
No hay que confundir este sufijo con "WAN" que expresa más bien el acom- E- Noqayku pusasqayku. Llajtata — Nosotros te vamos a llevar.
pañamiento. sumajta rejsiyku. Conocemos muy bien la ciudad.
S- Diuspagarasunki, señorita. — Dios te lo pague, señorita.
Ej: Tawa wawasniyWAN rini. Voy con mis cuatro hijos.
158 159
EJERCICIOS "A TÍ" - PRETÉRITO
1. ¿Pitaj qolqeta qowanqa? Noqa qosqayki.
¿Quién me dará dinero? Yo te daré.
37
(pan)
(chuño)
(dulce)
(cigarrillo)*
2. ¿Pitaj pampaman pusawanqa? Noqayku pusasqayku.
¿Quién me llevará a la pampa? Nosotros te llevaremos.
VOCABULARIO
(baile)
allinchay arreglar watejmanta de nuevo
(avión)* qhatay cubrir, tapar waraq'a honda
(entierro) urpita palomita jayt'ay patear
(celebración de sutichay denominar, poner rijch'ariy despertarse
cumpleaños) nombre
3. ¿Wawqey yanapawanqachu? Mana wawqeyki yanapasonqachu.
¿Me ayudará mi hermano? No te ayudará tu hermano.
(llevará) FRASES FUNDAMENTALES
(avisará)
(dirá) A. Qayna altinta willaRQAYKI. Ayer te he avisado correctamente.
(perdonará) Qayna allinta Lucas willaSORQA. Ayer Lucas te ha avisado correc-
4. ¿Mayk'aj Josewan Mariawan wajyawanqanku? Q'aya wajasonqanku. tamente.
¿Cuándo me llamarán José y María? Te llamarán mañana.
(visitarán) Qayna allinta noqayku willa- Ayer te hemos avisado correc-
(buscarán) RQAYKU. tamente.
(curarán)
Qayna allinta Lucaswan Andres- Ayer Lucas y Andrés te han
(esperarán)
wan willaSORQANKU. avisado correctamente.
5. Semanamantawan ojot'asta qosqayki.
Te daré abarcas dentro de una semana. B. ¿Pitaj willaWARQA? ¿Quién me avisó?
(él)
Noqa ñawpajta willaRQAYKI. Yo te avisé antes.
(nosotros)
(ellos) Lucaspis willaSORQA. Lucas también te avisó.
6. ¿Mashqa wawayoj kanku? Iskay wawayoj kanku.
¿Cuántos hijos tienen? Tienen dos hijos. ¿WillawarqanKichejchu? ¿Me avisaron ustedes?
(tres) Arí, willaRQAYKU. Sí, te avisamos.
(seis)
(cinco) Lucaspis Andrespis willa- Tanto Lucas como Andrés te
(cuatro) SORQANKU. avisaron.
7. Chirirayku ch'ojoyoj kani.
Tengo tos por el frío.
(tiene) AUTOMATISMOS
(tienes)
(tienen, Uds.) Qayna allinta willarqayki.
(tienen, ellos) Lucaspis willasorqa.
Noqayku willarqayku.
Qayna allinta Lucaspis Andrespis willasorqanku.
160 161
EXPLICACIÓN GRAMATICAL
P- Arí, hermanoywan noqawan iskay — Sí, mi hermano y yo te paga-
pachaj pesosta pagarqayku. mos doscientos pesos. Ni con
Chaywanpis mana purichiyta eso podemos hacerlo funcio-
"A TÍ" - PRETÉRITO atiykuchu. nar.
A- ¿Manachu mecanicosqa: "Ama — ¿Acaso no te dijeron los me-
(noqa) willa-RQA-YKI (noqayku) willa-RQA-YKU
usqhayta manejaychu"? nisor- cánicos: "No manejes muy
(pay) willa-SO-RQA (paykuna) willa-SO-RQA-NKU qanku. ¿Casunkichu? rápido"? ¿Has hecho caso?
P- Arí, Antonio, casuni. — Sí, Antonio, hice caso.
La forma pronominal "a tí" en la primera persona del pretérito (yo a tí) se
expresa con la terminación "YKI" colocada a continuación del infijo "RQA", A- ¿Secretariaqa recibituta qosorqa- — ¿Te dio recibo la secretaria?
característica del pretérito. chu?
P- Arí, qowarqa. — Sí, me dio.
En la primera persona del plural se puede incluir el infijo "SU".
A- Qhaway, Pedro, kunanqa mana — Mira, Pedro, ahora no tengo
Ej: Willarqayku. Te hemos avisado. tiempoyojchu kani. Mana tiempo. No voy a poder arre-
WillaSOrqayku. Te hemos avisado. allinchayta atisajchu. Qhechuata glarlo. Estoy aprendiendo
yachakasani; q'ayalla atisaj. quechua; sólo podré mañana.
En la tercera persona, el infijo "SU" precede al infijo "RQA". La "U" se cam-
P- ¡Kosapacha! Q'aya tutamanta — ¡Está bien! Mañana temprano
bia en "O" delante de "RQ". suyasqayki. te voy a esperar.
Ej: Noqa willaRQAYKI. Yo te avisé. A- Tutamanta jamusaj. ¡Q'ayakama- — Voy a venir temprano. ¡Has-
Carlos willaSORQA. Carlos te avisó. lla! ta mañana!

DIÁLOGO "Camionniyqa manaraj allinchu."


"Mi camión no está bien todavía."

P- Buenos días, Antonio. ¿Imay- — Buenos días, Antonio. ¿Có-


nalla kasanki? mo estás?
A- Walejlla. ¿Qanrí? — Bien no más. ¿Y tú?
P- Walejllataj. Qayna wajyarqayki. — Bien también. Ayer te llamé.
Camionniyqa manaraj allinchu. Mi camión no está bien toda-
vía.
A- ¡Kay sabadolla camionniykita — ¡Pero si este sábado no
allincharqani! más arreglé tu camión!
163
162 "A TÍ" - PLUSCUAMPERFECTO
EJERCICIOS 38 "A TÍ" - IMPERFECTO
1. ¿Pitaj willawarqa? Noqa willarqayki.
¿Quién me avisó? Yo te avisé.
(agarró)
(pegó)
(pateó) VOCABULARIO
(despertó)
pajtá, (pajtataj) cuidado, ojo opa mudo, tonto, idiota,
2. Qanimpa uj uywata apachimurqayki. ¿Gustasorqachu?
lisu malvado, malcriado zonzo
Anteayer te envié un animalito (cría). ¿Te gustó?
churi hijo llusk'ay resbalar
(palomita)
pachamama la madre tierra juk'uta abarca
(honda)
pakay ocultar, esconder
(piedra de moler)
(conejo)
3. ¿Pikunataj suyawarqanku? Lucaspis Andrespis suyasorqanku.
¿Quiénes me esperaron? Tanto Lucas como Andrés te esperaron. FRASES FUNDAMENTALES
(abandonaron) A. "Noqa niSQAYKI", nerqa. "Yo te había dicho", dijo.
(patearon)
(pegaron) Pedro niSUSQA. Pedro te había dicho.
(ganaron) "Noqayku niSQAYKU", nerqanku. "Nosotros te habíamos dicho",
4. Tutamanta phulluykiwan qhatarqayki. dijeron.
Al amanecer te tapé con tu frazada.
(nosotros) Pedrowan Pablowan niSU- Pedro y Pablo te habían dicho.
(él) SQANKU.
(ellos)
B. Noqa niSOJ KANI. Yo solía decirte.
5. Watejmanta waraq'aykita mañarqayku.
Te pedimos tu honda de nuevo. Carlos niSOJ. Carlos te decía.
(él) Noqayku niSOJ KAYKU. Nosotros te decíamos.
(yo)
(ellos) PaykunaniSOJ KANKU. Ellos te decían.
6. ¿Manachu chunka ujniyoj pesosta manusorqanku?
¿No te prestaron once pesos?
(doce) AUTOMATISMOS
(trece)
(veintiún) Alberto nisusqa.
(cien) Noqa nisoj kani.
(treinta) Noqayku nisoj kayku.
(cuarenta)
(cincuenta y cinco)
(dos cientos)
164 165
EXPLICACIÓN GRAMATICAL J- Uj horata mask'arqayki, ¡María! — ¡María!, te he buscado por
¿Pakaku warqankichu? una hora. ¿Te habías oculta-
"A TÍ" - PLUSCUAMPERFECTO do de mí?
M- Lucaswan Pedrowan niwarqanku: — Lucas y Pedro me habían
(noqa) ni-sqa-yki (noqayku) ni-sqa-yku
José mask'asasunki... Noqa tatas- dicho: José te está buscan-
(pay) ni-SU-sqa (paykuna) ni-SU-sqa-nku
niywan kasarqani. do... Yo estaba con mis
En la primera persona del singular como del plural la terminación es similar a padres.
la del futuro. El sentido general de la conversación indicará de que tiempo se trata. I- ¿Tatasniykichu pusasorqanku? — ¿Te habían llevado tus pa-
dres?
Ej: Q'aya t'antata qoSQAYKI. Mañana te daré pan.
Wawaykipaj t'antata qo- Yo te había dado pan para tu hijo. M- Arí, paykuna pusawarqanku. — Sí, ellos me llevaron.
SQAYKEQA. I- ¿Pusasunkupunichu? — ¿Siempre te llevan?
A la primera persona del plural se puede incluir el infijo "SU". M- Mana, mayninpijina sapallay — No, a veces voy también
rillanitaj. sola.
Ej: NiSUSQAYKU. Te habíamos dicho. I- ¿Música gustasorqachu? ¿Mana- — ¿Te gustó la música? ¿Aca-
chu nerqayki: "Intichuris" (1) so no te dije: los "Hijos del
"A TÍ" - IMPERFECTO charanguta sumajta waqachinku? Sol" tocan muy bien el
charango?
(noqa) ni-SO-j kani (noqayku) ni-SO-j kayku
(pay) ni-SO-j (paykuna) ni-SO-j kanku M- Arí, niwarqanki. — Sí, me dijiste.
J- ¿Ñawpajta Oruropi chay conjuntota — ¿Ya habías escuchado antes
La expresión de la forma pronominal "a tí", en el tiempo imperfecto, es muy uyarerqankiñachu? ¿Manachu a ese conjunto en Oruro?
sencilla porque no presenta irregularidad en ninguna persona. En la tercera mamayki pusasoj? ¿Tu mamá no solía llevarte?
persona no se expresa el auxiliar "KAY". (Vea lección 24)
M- Mana pusawajchu. — No me llevaba.
Ej: Noqa niSOJ kani. Yo te decía. J- Killamantawan watejmanta — Van a venir a Oruro de nuevo
Oruroman jamonqanku; willasqayki. dentro de un mes; te voy a
NOTA: "U" se cambia en "O" delante de la "J". avisar.
M- ¿Willarillawankichu? ¿Manachu — ¿Me vas a avisar no más?
Ej: NisOJ kani. Solía decirte. pusawanki? ¿No me vas a llevar?
J- Tukuy sonqowan pusasqayki. — Te voy a llevar de todo cora-
zón.

(1) "INTICHURIS". La palabra "hijo" tiene dos traducciones en el quechua legítimo.


DIÁLOGO "¿Música gustasorqachu?"
"Wawa" es el término femenino: la MADRE a su hijo. "Churí" es ei término
"¿Te gustó la música?"
masculino: el PADRE a su hijo. Hoy en día la palabra "Churi" es poco utilizada.
M- ¡José! ¿Qayna ch'isi ima horata — ¡José! ¿A qué hora has
fiestaman chayamorqanki? llegado a la fiesta ayer en la
Tardellata rikorqayki. noche? Te he visto tarde.
166 167
EJERCICIOS "A TÍ" - IMPERATIVO
1. ¡Chay ch'ulu noqajpata!, nisqayki.
39 "A TÍ" - INFINITIVO
¡Ese gorro es mío!, te había dicho.
(honda)
(palomita)
(lana)
(abarca) VOCABULARIO
(hilo de lana)
waylluy acariciar, mimar ch'inyay callarse
2. ¡Pajtá urmakuwaj!, hermanosniyki nisusqanku.
maran batán sayay pararse, detenerse
¡Cuidado con caerte!, te habían dicho tus hermanos.
takay golpear con ruido, wisq'ay cerrar
(mentir)
(subir) llamar a la puerta tolqa yerno
(bajar) ch'ajway alborotar
(resbalar)
3. Chay waynaqa ancha sajra, noqayku nisqayku.
Ese joven es muy malo, te habíamos dicho nosotros. FRASES FUNDAMENTALES
(malcriado) A. Pablo parlaSUCHUN. Que Pablo te hable.
(mentiroso)
Pablowan Raúlwan parlaSU- Que Pablo y Raúl te hablen.
(perezoso)
(tonto) CHUNKU.
4. Noqa pusasoj kani. Carlos willaSUCHUN. Que Carlos te avise.
Yo solía llevarte. Paykuna willaSUCHUNKU. Que ellos te avisen.
(pegarte)
(obedecerte)
(despertarte) B. Noqa parlaSUYta munani. Quiero hablarte.
5. Sapa ch'isi payqa cocata jaywasoj. Dionicio parlaSUYta munan. Dionicio quiere hablarte.
El solía ofrecerte coca cada noche. Noqayku parlaSUYta munayku. Nosotros queremos hablarte.
(chicha)
(llajwa)
Miguelwan Josewan parlaSUYta Miguel y José quieren hablarte.
(carne seca) munanku.
6. Ama lisu yoqallaswan phujllaychu, tatayki nisoj.
No juegues con chicos traviesos, tu padre solía decirte. C. Noqa parlayta munaYKI. Yo quiero hablarte.
(tus amigos) Dionicio parlayta munaSUNKI. Dionicio quiere hablarte.
(nosotros)
(yo) Noqayku parlayta munaSUYKU. Nosotros queremos hablarte.
7. Noqaqa Pachamamamanta willasoj kani. Miguelwan Josewan parlayta Miguel y José quieren hablarte.
Yo solía contarte de la Pachamama. munaSUNKU.
(ellos)
(él)
(nosotros) AUTOMATISMOS
Pablo parlasuchun.
Paykuna willasuchunku.
Dionicio parlasuyta munan.
Miguel parlayta munasunki.
168 169
EXPLICACIÓN GRAMATICAL P- Disculpariway, Julio, kunitan mana — Discúlpame, Julio, no podré ir
riyta atisajchu. Albertolla en seguida. Que Alberto te lo
"A TÍ" - IMPERATIVO boletoykita rantipusuchun. (1) compre el boleto.
C- Alberto mana tiempoyojchu; — Alberto no tiene tiempo; está
(pay) parla-SU-chun
camionta allinchasan. Lucaswan arreglando el camión. Lucas
Antoniowan mana estudiasanku- y Antonio no están estu-
(paykuna) parla-SU-chunku
chu. Paykunalla rantipusuchunku. diando. Que ellos no más te
(1) lo compren.
Por razones obvias, en este tiempo no existe sino la tercera persona del
P- Lucas jamusan; paywan parla- — Está viniendo Lucas; hablare-
singular y del plural para traducir la forma pronominal "a tí".
sunchej. ¡Lucas, jamullay! mos con él. ¡Lucas, ven no
Ej: Pablo parlaSUchun. Que Pablo te hable. más!
L- ¿Imaynalla kankichej? — ¿Cómo están?
"A TÍ" - INFINITIVO P- Walejlla. Julio ujta mañasuyta — Bien no más. Julio quiere pe-
munan. Martesta Oruroman renqa. dirte un favor. El martes ha
RADICAL DEL VERBO + SU + Y Boletota munan. ¿Manachu paypaj de viajar a Oruro. Quiere un
estacionman riyta munanki? boleto. ¿No quieres ir por él a
la estación?
Con el infinitivo existen dos maneras de expresar la forma pronominal "a
L- Imaynamanari, llajtamasi. — Como no, paisano. Voy a
tí". La forma más sencilla y legítima se expresa por la inclusión del infijo "SU"
Boletoykita rantipusqayki. (1) comprártelo el boleto.
en el infinitivo. El verbo se declina normalmente.
J- ¡Agradeceyki, Lucas! Suyarillay. — ¡Te agradezco, Lucas! Es-
Ej: Noqa parlaSUyta munani. Yo quiero hablarte.
Qolqetaraj qosqayki. pera. Te voy a dar dinero.
Se escucha a menudo la traducción literal de la forma pronominal "a tí" L- ¿Trenpichu ferrobuspichu rinki? — ¿Vas a ir en tren o en ferro-
acoplada al verbo principal y no al infinitivo. bus?
J- Trenpi. — En tren.
Ej: Parlayta munayki. Quiero hablarte.
L- Kunitan risaj. — Voy a ir en seguida.
J- Anchata agradeceyki. — Te agradezco mucho.
DIÁLOGO "Ujta mañasuyta munani."
"Quiero pedirte un favor."
(1) "RantiPUsuchun", "RantiPUsuchunku", "RantiPUsqa'yki". El sufijo "PU"
J- ¿Imaynalla, Pablo? — ¿Cómo estás, Pablo? ¿Bien expresa el "lo": (Ver la lección No. 43.)
¿Walejllachu? no más?
P- Walejlla, ¿qanrí? — Bien no más, ¿y tú?
J- Noqapis. Pablo ujta mañasuyta — Yo también. Pablo, quiero
munani. pedirte un favor (algo).
P- Nillaway, Julio. — Dime no más, Julio.
J- Martesta Oruroman risaj. Uj — El martes voy a ir a Oruro.
boletota rantikuyta munani. Quiero comprarme un boleto.
¿Manachu cuentaypi ¿No quieres ir a la estación,
estacionman riyta munanki? en lugar mío? Yo no tengo
Noqa mana tiempoyojchu kani. tiempo.
170 171
EJERCICIOS "A USTEDES" - PRESENTE
1. Tolqayki parlasuchun.
40 "A USTEDES" - FUTURO
Que tu yerno te hable.
(cuide)
(llame)
(oiga)
(quiera) VOCABULARIO
2. Tataykiwan mamaykiwan munakusuchunku. qonqapuy olvidarse kamachiy ordenar,
Que tu padre y tu madre te amen. ¡waj! ¡va! administrar,
(digan) ¡wishkha! ¡ay! governar
(lleven)
(detengan)
(peguen)
FRASES FUNDAMENTALES
3. Pilar maránta apamusuchun.
Que Pilar te traiga un batán. A. SapakutiniYKICHEJ. Cada vez les digo (a Uds.).
(escoja)
María niSUNKICHEJ. María les dice.
(preste)
(compre) Noqayku niYKICHEJ. Nosotros les decimos.
4. Ama yoqallas maqasuchunkuchu.
Que los chicos no te peguen. Mariawan Rosawan niSUNKI- María y Rosa les dice.
(llamen) CHEJ.
(griten) B. Q'ayaniSQAYKICHEJ. Les diré mañana (a Uds.).
(detengan)
(pateen) Minchha niSONQACHEJ. Les dirá pasado mañana.
5. Chunka kinsayoj pesosta mañasuyta munani.
Noqayku niSQAYKICHEJ. Nosotros les diremos.
Quiero pedirte trece pesos.
(quince) Mariawan Rosawan niSO- María y Rosa les dirán.
(diecinueve) NQACHEJ.
(veintiocho)
(treinta y siete)
6. Noqayku mana maqasuyta munaykuchu.
Nosotros no queremos pegarte.
(callarte)
(mimarte)
(gritarte)
(detenerte) AUTOMATISMOS
7. Yanapasuyta munanku.
Quieren ayudarte.
Noqa niykichej.
(pegarte)
Mariawan Rosawan nisunkichej.
(curarte) Q'aya noqayku nisqaykichej.
(pararte) María nisonqachej.
(esconderte)
172 173
EXPLICACIÓN GRAMATICAL M- ¿Aqhatapis tomayta yachanki, — ¿También sabes tomar chicha,
Alberto, manachu no es así, Alberto?
"A USTEDES" - PRESENTE A- Arí, tatáy. — Sí, señor.
noqa
ni-yki-chej
pay
ni-SU-nki-chej M- Fiestarnanpis riyta yachanki, — También sabes ir a las fiestas,
noqayku paykuna ¿manachu? Cholitaswan tusuyta ¿no es así? Igualmente
yachallankitaj, ¿manachu? ¡Kunan sabes bailar con las cholitas,
En todos los tiempos la forma pronominal "a ustedes" consta solamente de rikurinki, Alberto! ¿no es cierto? ¡Ahora vas a
dos terminaciones. Corresponde al aumento de "CHEJ" a la terminación singular de
ver, Alberto!
la forma pronominal "a tí".
Ej: Noqa niyki. Yo te digo. A- Arí, don Manuel. Chaywanpis — Sí, don manuel. Pero nosotros
Noqa niykiCHEJ. Yo les digo (a Uds.). noqaykoqa examenmanta mana no sabíamos todavía de los
yacharqaykurajchu. exámenes.
Pay nisunki. El te dice.
Pay nisunkiCHEJ. El les dice (a Uds.). M- ¿Manachu yachachejkunaqa — ¿Acaso los profesores no les
willasunkichej? avisaron?
"A USTEDES" – FUTURO A- Manaraj, don Manuel. — Todavía no, don Manuel.

noqa pay M- ¿Don Germán willasunkichejchu — ¿Don Germán les avisó o no?
noqayku
ni-sqayki-chej
paykuna
ni-SO-nqa-chej manachu?
A- Manaraj, don Manuel. — Todavía no, don Manuel.
La forma pronominal "a ustedes", en el futuro, se expresa por el aumento de
M- ¡Waj! ¡Qonqapusqaqa! — ¡Caramba! ¡Se había olvi-
"CHEJ" a la forma pronominal "a tí" en el singular.
dado!
Ej: Noqa nisqayki. Yo te diré.
Noqa nisqaykiCHEJ. Yo les diré (a Uds.). J- ¡Waj diapaj kachun, don Manuel! — ¡Que sea para otro día, don
¡Miercolesllapaj kachun! Manuel! ¡Que sea para el
Pay nisonqa. El te dirá. miércoles no más!
Pay nisonqaCHEJ. El les dirá (a Uds.).
M- Kosapacha. — Muy bien.
Yachachejkunawan parlasaj. Q'aya Voy a hablar con los profeso-
DIÁLOGO "Ujta willasqaykichej." willasqaykichej. res. Les avisaré mañana.
"Voy a avisarles una cosa."
A- ¡José, sinchita kusikuni! Lunes — ¡José, me alegro mucho! El
M- ¡Yachakajkuna, sumajta — ¡Alumnos, escúchenme bien! ch'isi uj sumaj fiesta kanqa lunes por la noche habrá una
uyariwaychej! ¡Qhepan lunesta ¡El examen final será el lunes Tarata llajtapi... buena fiesta en Tarata...
examen final kanqa! próximo!
A- ¡Wishkha tatáy! Noqaqa mana — ¡Estamos arruinados! Yo no
atisajchu. Camionta allinchayta he de poder. Sé arreglar ca-
yachani, qhechuatari mana miones, todavía no sé que-
yachanirajchu. chua.
174 175
EJERCICIOS "A USTEDES" - PRETÉRITO
1. Tukuy qankunaman qolqeta manuykichej. 41 "A USTEDES" – PLUSCUAMPERFECTO
Les he prestado dinero a todos ustedes.
(dado)
(ofrecido)
(enviado)
(llevado) VOCABULARIO
(traído) manchay asustarse, tener peqay, pijchay mascar coca
2. Sapa ch'isi Juanpata wasinpi noqayku suyaykichej. miedo, muy, q'osñi humo
Nosotros les esperamos (a Uds.) cada noche en la casa de Juan. tremendamente
(enseñamos) jamp'atu sapo
(avisamos)
(buscamos)
3. Juan pata tatasnin willasunkichej. FRASES FUNDAMENTALES
Los padres de Juan les avisan (a Uds.).
(prestan dinero) A. Qayna noqa willaRQAYKICHEJ. Yo les avisé ayer (a Uds.).
(devuelven dinero) Carmen willaSORQACHEJ. Carmen les avisó (a Uds.).
(envían dinero)
4. Q'aya paqarin mask'asqaykichej. Noqayku willaRQAYKICHEJ. Nosotros les avisamos (a Uds.).
Les buscaré mañana por la mañana. Rosawan Anawan willaSORQA- Rosa y Ana les avisaron.
(gritaré) CHEJ.
(ordenaré)
(prestaré) B. Noqa willaSQAYKICHEJ, nisqa. Yo les había avisado, dijo.
(devolveré) Pedro willaSUSQACHEJ. Pedro les había avisado.
5. ¡Pajtataj!, abueloykichej maqasonqachej.
¡Cuidado!, su abuelo les pegará (a Uds.). Noqayku willaSQAYKICHEJ, Nosotros les habíamos avisado,
(azotará) nisqa. dijo.
(reñirá)
Luisawan Elenawan Luisa y Elena les habían avisado.
(castigará)
willaSUSQACHEJ.
6. Qosaypata hermanan willasonqachej.
La hermana de mi esposo les avisará (a Uds.).
(ayudará)
(enseñará) AUTOMATISMOS
(esperará)
(llevará) Noqa willarqaykichej.
7. Raúlqa mana nisonqachejchu. Noqayku nisqaykichej. Pedro willasorqachej.
No les dirá Raúl. Nosotros les diremos. Noqayku willasqaykichej, nisqa.
(dejará) Pablo willasusqachej.
(dará)
(azotará)
(avisará)
176 177
EXPLICACIÓN GRAMATICAL DIÁLOGO "Q'aya ripusaj."
"Me voy mañana."
PRETÉRITO "A USTEDES" P- Buenos días, comadrey. — Buenos días comadre.
¿Imaynalla karikusanki? ¿Como estás?
noqa pay
willa-rqa-yki-CHEJ willa-SO-rqa-CHEJ
noqayku paykuna M- Walejlla comadrey, ¿qanrí? — Bien no más comadre, ¿y tú?
P- Noqapis. Ujta nisqayki, comadrey: — Yo también. Te voy a decir
La forma pronominal: "a Uds.", se obtiene aumentando el infijo "CHEJ" a la q'aya rípusaj. una cosa, comadre: me voy
terminación singular de la forma pronominal "a tí". mañana.
Ej: Noqa willarqayki. Yo te avisé. M- ¿Ripusankiñachu, comadrey? — ¿Te estás yendo ya,
Noqa willarqaykiCHEJ. Yo les avisé (a Uds.). Mana yacharqanichoqa. comadre? No sabía pues.
Pay willasorqa. El te avisó. P- Q'aya tutamanta Oruroman ripusaj, — Me voy a ir a Oruro mañana
Pay willasorqaCHEJ. El les avisó (a Uds.). comadrey. por la mañana, comadre.
M- ¿Imarayku usqhayta rípusankiri? — ¿Por qué te estás yendo tan
rápido?
PLUSCUAMPERFECTO "A USTEDES"
P- Tatay sinchi onqosqa, nin. — Dice que mi padre está muy
noqa
willa-sqa-yki-CHEJ
pay
willa-SO-sqa-CHEJ enfermo.
noqayku paykuna
M- ¿Hermanosniyki yachankuchu? — ¿Lo saben tus hermanos?
La forma pronominal: "a Uds.", en el tiempo pluscuamperfecto, se consigue P- Manaraj, kunan willamusaj. — Todavía no, ahora iré a avi-
aumentando "CHEJ" a la terminación del singular de la forma pronominal "a tí". La sarles.
forma "ustedes" es similar al futuro. El contexto indicará de que tiempo se trata.
M- ¿Qhechua cursoykiri? — ¿Y tu curso de quechua?
Ej: Noqa willasqayki. Yo te había avisado. P- Mana quedakuyta atisajchu. — No podré quedarme.
Noqa willasqaykiCHEJ. Yo les había avisado (a Uds.). M- Qhechuata sumajta yachankiña, — Ya sabes quechua bien co-
Pay willasusqa. El te había avisado. comadrey. Kusikuni. Oruro madre. Me alegro. Hablarás
Paykuna willasusqaCHEJ. Ellos les habían avisado (a Uds.). runaswan allinta parlanki. ¿Mayk'aj bien con la gente de Oruro.
kutirimunkiri? ¿Cuándo vas a volver?
P- Manaraj yachanichu. Tardeña; — No sé todavía. Ya es tarde;
ripusasaj, comadrey. me estaré yendo, comadre.
M- Q'aya tutamanta compadreykiwan — Mañana por la mañana
estacionman risqayku. iremos a la estación con tu
compadre.
P- Suyasqaykichej. Q'ayakama, — Voy a esperarles. Hasta ma-
comadrey. ñana, comadre.
M- Q'ayakamalla, comadrey. — Hasta mañana, comadre.
178 179
EJERCICIOS "A USTEDES" - IMPERATIVO

1. Qayna ch'isi tinkorqaykichej.


42 "A USTEDES" - IMPERFECTO
"A USTEDES" - INFINITIVO
Anoche les encontré.
(vi)
(mentí)
(avisé)
(contesté) VOCABULARIO
2. ¿Atoj mancharichisorqachejchu? Mana, atojqa mana manchanchiwarqaykuchu. jap'eqay agarrar el alma alliy cuidado
¿Les hizo asustar el zorro? No, no nos hizo asustar el zorro. (pachamama) maqhay emborracharse
(sapo) uywa(ku)y criar, cuidar layqa brujo
(ladrón) jampiri curandero kacharpariy despedir
(serpiente) kacharpari despedida
3. ¿Tatasniykichej llojsichillasorqachejchu? Mana llojsichiwarqaykuchu.
¿Sus padres les permitieron salir? No nos permitieron salir.
(comer picante) FRASES FUNDAMENTALES
(tomar chicha)
(mascar coca) A. Carlos QANKUNATA yanapaCHUN. Que Carlos les ayude.
4. Qayna tutamanta noqayku mujumanta willarqaykichej. Juanawan Marujawan QANKU- Que Juan y Maruja les avisen.
Ayer por la mañana nosotros les avisamos lo de la semilla. NAMAN willaCHUNKU.
(siembra) B. Noqa yanapaJ KAYKICHEJ. Yo les ayudaba.
(ladrón) Isabel yanapaJ KASUNKICHEJ. Isabel les ayudaba.
(entierro) Noqayku yanapaJ KAYKICHEJ. Nosotros les ayudábamos.
5. Ñawpajta noqapuni willasqaykichejqa, ¿icharí?
Anteriormente, yo siempre les había avisado, ¿no es cierto? Teresawan Paulinawan yanapaJ Teresa y Paulina les
(dicho)
KASUNKICHEJ. ayudaban.
(llamado) C. QANKUNAta yanapayta munani. Quiero ayudarles.
(pagado)* Noqa yanapayta munaYKICHEJ. Yo quiero ayudarles.
6. Noqaykupuni q'osñita rikuchisqaykichejqa, ¿icharí? Ana yanapayta munaSUNKICHEJ. Ana quiere ayudarles.
Nosotros siempre les habíamos mostrado el humo, ¿no es cierto? Noqayku yanapayta munaYKICHEJ. Nosotros queremos ayudarles.
(el anciano)
(Juan y yo)
Victorwan Eugeniowan yanapayta Víctor y Eugenio quieren
(María y yo)
munaSUNKICHEJ. ayudarles.
(el chico y yo)
7. Josejpata tatan mana aqhata jaywasusqachejchu, ¿icharí? AUTOMATISMOS
El padre de José no les había ofrecido chicha, ¿no es cierto?
(agua) Carlos qankunata yanapachun.
(agua caliente) Noqayku qankunata yanapaj kayku.
(agua helada) Juana yanapayta munasunkichej.
(café)*
180 181
EXPLICACIÓN GRAMATICAL DIÁLOGO "Tarataman pusariway amigosniytawan" (1)
"Llévame a Tarata con mis amigos, por favor."
L- ¡Pedro! Jamullay uj ratitota. — ¡Pedro! Ven no más por un
IMPERATIVO "A USTEDES" momento.
TA P- ¿Imatataj niwankiri? — ¿Qué es lo que me dices?
QANKUNA + o IMPERATIVO L- Qayna Tarata ladoman rerqani. — Ayer fui por Tarata.
MAN Wakin campesinosmantaj ajinata A algunos campesinos les dije
nerqani: "Amigosniy, yanapayta así: "Amigos míos, quiero
En tiempo imperativo no existe la forma pronominal para traducir "ustedes".
Por eso se utiliza el pronombre "QANKUNA" ("ustedes") acompañado del sufijo
munaykichej." Paykunari niwa- ayudarles." Y ellos me digeron:
"TA" o "MAN" según lo exija el verbo. rqanku: "Kosapacha. Q'aya "Muy bien. Ven mañana a la
tipiyman jamullay." Favorta cosecha! Hazme un favor
Ej: María QANKUNATA ya- Que María les ayude.
ruariway Pedro...Q'aya tutamanta Pedro...Llévame a Tarata con
napaCHUN.
Tarataman pusariway amigosniyta- mis amigos mañana por la
María QANKUNAMAN Que María les diga.
wan. mañana.
niCHUN.
P- Q'aya mana atisajchu. Pablowan — Mañana, no voy a poder. Há-
pusachikuychej. ¿Manachu ñaw- ganse llevar con Pablo. ¿Aca-
IMPERFECTO "A USTEDES"
pajta pusaj kasunkichej? so antes no les llevaba a Uds.?
L- Arí. Chaywanpis mana qanjina — Sí. Sin embargo no conduce el
PARLAJ KAYKICHEJ (yo, nosotros)
allinmanta autota pusanchu. Uj auto tan bien como tú. Una vez
PARLAJ KASUNKICHEJ (él, ellos)
kuteqa uj runa automanta una persona se había caído
La forma pronominal del imperfecto se expresa por la inclusión de la forma pampaman urmasqa; sinchita del auto al suelo, y se había
pronominal en el auxiliar. nanachikusqa. Campesinostaj dañado malamente. Los
jampiriman payta pusayta campesinos habían querido lle-
Ej: Noqa yanapaJ KAYKICHEJ. Yo solía ayudarles.
munasqanku: "pachamama varle donde el curandero di-
Pedroqa yanapaJ KASU- Pedro solía ayudarles.
NKICHEJ. jap'eqan " nispa. ciendo: "la madre tierra le ha
agarrado el alma".
P- ¿Jampiri payta jampisqachu? — ¿Y el curandero le había cu-
INFINITIVO "A USTEDES"
rado?
L- Mana chaypichu karqa; layqalla — No estaba allí; solo estaba el
"QANKUNA" + INFINITIVO chaypi karqa. Mana paywan brujo. No había querido ha-
infinitivo verbo principal + forma pronominal
jampichikuyta munasqachu. cerse curar con él.
P- ¿Kunanri? ¿Manapunichu Pa- — ¿Y ahora? ¿No quieren siem-
El infinitivo no tiene forma pronominal para traducir "a Uds." Se utiliza al
blowan pusachikuyta munan- pre hacerse llevar con Pablo?
pronombre "QANKUNA".
kichej?
Ej: QANKUNATA yanapayta Deseo ayudarles.
L- Ajinalla, a. ¿Imanasuntajrí? — Así es. ¿Qué vamos a hacer?
munasani. P- Noqa pusasqaykichej, arí. — Yo les llevaré entonces.
L- Sinchita agradeceyki, Pedro. — Te agradecemos mucho
Se puede utilizar la forma pronominal en el verbo principal. Esta forma expre- Pedro.
sa una relación más intima.
Ej: Yanapayta Quiero ayudarles. (1) "AmigosniyTAWAN". "TA" expresa el complemento directo. "WAN" expresa
munasaYKICHEJ. el acompañamiento. "Llévame a mí y a mis amigos más." Sin "TA"
"amigosniywan" significaría: "Tú, con mis amigos, llévame (a mi) a Tarata,"
183
182 INFIJO: "PU"
EJERCICIOS 43
1. Wawqesniykichej qankunamanta fincaykichejta qhechuchunku.
Que sus hermanos les quiten su finca.
(casa) VOCABULARIO
(chacra) saruy pisar jallch'ay guardar
(camión)* uya cara t'uruyay hacer barro
2. Ñanpi ama qankunata pachamama jap'eqachunchu. ayni trabajo comunitario chimpa frente
Que en el camino la "pachamama" no les "agarre el alma" a Uds. jallp'a tierra, polvo
(en el campo)*
(en la chacra)
(en el cementerio)* FRASES FUNDAMENTALES
(por la madrugada) A. Camionninta allinchaPUni. Se lo he arreglado su camión.
3. Tuta p'unchay tukuy sonqowan noqa uywakoj kaykichej. Camionninta allinchaPUnki. Se lo has arreglado su camión.
Yo les criaba (a Uds.) día y noche con todo corazón. Camionninta allinchaPUn. Se lo ha arreglado su camión.
(tu mamá) Camionninta allinchaPUnchej. Se lo hemos arreglado su camión.
(tu abuela) Camionninta allinchoPUyku. Se lo hemos arreglado su camión.
(tu abuela y yo) Camionninta allinchaPUnkichej. Se lo han arreglado su camión.
(tu abuela y abuelo) Camionninta allinchaPUnku. Se lo han arreglado (ellos) su
4. Sapa wata jatun fiestawan noqa kacharparej kaykichej. camión.
Cada año yo les despedía a Uds. con una buena fiesta.
B. VendePUwanki. Me lo has vendido.
(tus amigos) VendePUwan. Me lo ha vendido.
(tu paisano)
VendePUwankichej. Me lo han vendido (o venderán).
(tu paisano y yo)
VendePUwanku. Me lo han vendido.
5. Mana qankunata mancharichiyta munanichu.
No quiero asustarles.
C. Camionniykita allinchaPUskayki. Te lo arreglaré tu camión.
(cuidarles) Camionniykita allinchaPUsonqa. Te lo arreglará tu camión.
(pagarles) Camionniykita allinchaPUsqayku. Te lo arreglaremos tu camión.
(despedirles)
Camionniykita allinchaPUsonqanku. Te lo arreglarán tu camión.
(emborracharles) D. RiPUsaj. Me iré.
6. Medicoqa allillanwan jampiyta munasunkichej. LlojsiPUnki. Te saldrás.
El médico quiere curarles (a Uds.) con mucho cuidado. ChinkaPOnqa. Se perderá.
(el anciano) E. WañuPOrqa. Se murió.
(el curandero) Ch'akiPOrqa. Se secó.
(el brujo)
F. T'uruyaPUn. Se ha vuelto barro.
YakuyaPUn. Se ha aguado.
7. Noqayku diachakuman pusayta munaykichej.
Nosotros queremos llevarles a la fiesta de cumpleaños. G. TukukaPUn. Se acabó.
ApakaPUn. Se lo llevó.
(al brujo)
(al curandero)
(al entierro) AUTOMATISMOS
(a la despedida) Allinchapuni.
Allinchapusqayki.
Vendepuwankichej.
Wañuporqa.
T'uruyaporqa.
Tukukapun.
184 185
EXPLICACIÓN GRAMATICAL DIÁLOGO "Aynipi wasiykita ruapusqayku."
"Te lo haremos tu casa en conjunto."

"PU" L- ¡Julio, ama qonqapuychu! Kunan — ¡Julio, no te olvides! Vamos a


tarde Victorpajman risunchej. ir a la casa de Víctor esta
lo, los
Dos papeles (1) EXPRESA
la, las tarde.
fundaméntalas:
(2) HACE REFLEXIVO J- ¿Imaman, a? — ¿A qué, pues?
L- Wasinta allinllachipusunchej. — Se la vamos a arreglar su
La partícula "PU" tiene un uso amplio y muy diverso. Dos son sus papeles
casa.
fundamentales: expresar "lo", "la" y hacer reflexivos ciertos verbos. Pero nunca
traduce la idea de "provecho para sí", idea que es expresada por el infijo "KU", J- ¿Adobes tianchu? — ¿Hay adobes?
sino "provecho para otro".
L- Ñawpaj killa paramorqa; jallp'aqa — Llovió el mes pasado. La tie-
t'uruyaporqa. Victorpata llajtama- rra se hizo barro. Los paisa-
"PU" = (LO) nos de Víctor le hicieron mu-
sisnin ashqa adobesta ruapunku;
kunanqa adobes ch'akinkuña. chos adobes; ahora los
a) "LO SUYO A EL": Este caso no tiene la forma pronominal. adobes ya secaron.
J- Víctor jamusan. Paywan parlasu- — Víctor está viniendo. Habla-
Ej: AllinchaPUsaj. Se lo arreglaré.
nchej. remos con él.
b) "LO MIO PARA MÍ": Esta expresión traduce la idea de "a cuenta mía" y V- ¿Imaynalla kankichej? — ¿Cómo están?
contiene necesariamente la forma pronominal "a mí".
L- Walejlla, Víctor, ¿qanrí? — Bien no más, Víctor ¿y tú?
Ej: VendePUwanki. Me lo has desvenden
V- Noqapis. Favorta mañasqayki, — Yo también. Lucas, te voy a
c) "LO TUYO A MÍ": Aunque esta expresión se parezca a la anterior ("lo Lucas, wasiyta ruaysiwaychej. (1) pedir un favor, ayúdenme a
mío para mí"), el sentido general de la conversación hacer mi casa.
indica claramente de cual de los casos se trata. Puede
L- ¿Llajtamasisniyki yanapanqa- — ¿Van a ayudar tus paisanos?
expresar una orden o también un ruego.
nkuchu?
Ej: Wasiykita vendePUwanki. Me la venderás tu casa. V- Arí, tukuy yanapanqanku. — Sí, todos van ayudar.
d) "LO TUYO PARA TÍ": Esta expresión traduce una acción hecha en favor L- Noqaykupis risqayku. Aynipitaj — Nosotros también iremos;
de otra persona. Lleva la forma pronominal. wasiykita ruapusqayku. haremos tu casa en conjunto.
V- Agradeceyki, Lucas, Ripusasaj. — Te agradezco, Lucas. Me es-
Ej: VendePUsqayki. Yo te lo venderé. taré yendo.
VendePUsonqa. El te lo venderá.
L- Ripullay, Víctor. Q'aya jamusqayku. — Vete no más, Víctor. Mañana
e) "LO TUYO A EL": Esta forma del verbo, por motivos obvios, no lleva la vendremos.
forma pronominal.
V- Q'ayakama. — Hasta mañana.
Ej: Wasiykita vendePUnki. Se la venderás tu casa. L- Q'ayakama kachun. — Hasta mañana.
186 187
EJERCICIOS
REVISIÓN: lo esencial
1. Ojot'anta allinchapuni.
1. CONJUGACIÓN
Se la arreglé su abarca.
(tú) a) Indicativo:
(él)
PLUSCUAMPERFECTO IMPERFECTO
(nosotros - excl.)
parlaSQANl parlaJ kani
(ellos) parlaSQANKI parlaJ kanki
2. Chay chhika jatun llajtapi chinkapusaj. parlaSQA parlaJ
Me perderé en esa ciudad tan grande. parlaSQANCHEJ parlaJ kanchej
(te) parlaSQAYKU parlaJ kayku
(nosotros - incl.) parlaSQANKICHEJ parlaJ kankichej
(se, Uds.) parlaSQANKU parlaJ kanku
3. Chanta ch'uñuta rantipuwanku.
Entonces me compraron el chuño. b) "A mi":
(pisaron)
(secaron) PRESENTE FUTURO PRETÉRITO
(llevaron) parlaWANKI parlaWANKI parlaWARQANKI
(guardaron) parlaWAN parlaWANQA parlaWARQA
4. Yoqallajpata chakinta jampiponga, ¿i? parlaWANKlCHEJ parlaWANKlCHEJ parlaWARQANKICHEJ
Curará el pie del chico, ¿no es cierto? parlaWANKU parlaWANQANKU parlaWARQANKU
(padre) PLUSCUAMPERFECTO IMPERFECT0 IMPERATIVO
(madre) parlaWASQANKI parlaWAJ kanki parlaWAY
(hermana) parlaWASQA parlaWAJ parlaWACHUN
(tío) parlaWASQANKICHEJ parlaWAJ kankichej parlaWAYCHEJ
5. Qaynapuni wañuporqa. parlaWASQANKU parlaWAJ kanku parlaWACHUNKU
Se murió ayer mismo.
c) "A nosotros":
(se enfrió)
(se fue) PRESENTE FUTURO PRETÉRITO
(se terminó)
parlaWANCHEJ parlaWASUNCHEJ parlaWARQANCHEJ
(se hizo barro) parlaWAYKU parlaWASQAYKU parlaWARQAYKU
6. Q'ayapaj qonqaponqa.
Se olvidará para mañana. PLUSCUAMPER FECTO IMPERATIVO IMPERFECTO
(enfriará) parlaWASQANCHEJ parlaWASUN(CHEJ) parlaWAJ KANCHEJ
(morirá) parlaWASQAYKU parlaWAYKU parlaWAJ KAYKU
(irá)
(hará barro)
7. Qanimpa siminta jampipusorqanku. El infinitivo utiliza los pronombres: "noqanchej" y "noqayku".
Le curaron la boca (de él) anteriormente.
(cabeza)
(cara)
(frente)
(ojo)
188 189
d) "A tí" 3. SUPERLATIVO
PRESENTE FUTURO PRETÉRITO a) Superioridad
parlaYKI parlaSQAYKI parlaRQAYKI
La Paz TUKUY llajtasMANTA ASWAN jatun.
parlaSUNKI parlaSONQA parlaSORQA
parlaj(SU)YKU parla(SU)SQAYKU parla(SO)RQAYKU b) Inferioridad
parleSUNKU parlaSOÑQANKU parla(SO)RQANKU
Potosí TUKUY llajtasMANTA (ASWAN) PISI q'oñi.

PLUSCUAMPERFECTO IMPERFECTO IMPERATIVO c) Simple


parlaSQAYKI parlaSOJ kani Sucre llajtaqa ANCHA k'achitu.
parlaSUSQA parlaSOJ parlaSUCHUN Sucre llajtaqa k'achituPUNl.
parla(SU)SQAYKU parlaSOJ kayku
parlaSUSQANKU parlaSOJ kanku parlaSUCHUNKU
4. INFIJOS
e) "A Uds." a) PIS: también. "PedroPIS jamonqa".
PRESENTE FUTURO PRETÉRITO al menos. "T'antallataPIS rantisaj."
parlaYKICHEJ parlaSQAYKICHEJ parlaRQAYKICHEJ tanto, como. "PedroPIS CarlosPlS jamonqanku."
parlaSUNKCHEJ parlaSONQACHEJ parlaSORQANKU
b) RAYKU: por causa de. "QolqeRAYKU rimawan."

PLUSCUAMPERFECTO IMPERFECTO c) KAMA: hasta. "OruroKAMA pusawarqanki."


patfaSQAYKICHEJ parlaJ KAYKICHEJ d) RI: ruego suave, cariño. "PusaRlway."
parlaSUSQACHEJ parlaJ KASUNKICHEJ

Imperativo e infinitivo: con "Qankuna" 2. e) LLA: no más. "OruroLLAman risaj."

COMPARATIVO f) RAJ: todavía. "Qhechuata yachakanqaRAJ."

g) PUNl: siempre, sin falta. "JamonqaPUNI"


a) Superioridad
h) YOJ: propiedad, "el que tiene". "WasiYOJ kani."
La Paz SucreMANTA ASWAN jatun.
i) PU: "lo", hace reflexivos ciertos verbos. "AllinchaPUsaj."
b) Igualdad
"QonqaPUnki."
La Paz SucreJINA k'achitu. j) YSI: "ayudara". "RuaYSIwaychej."
c) Inferioridad
La Paz SucreMANTA (ASWAN) PlSI q'oñi.
190 191
EXPLICACIÓN GRAMATICAL
POTENCIAL SIMPLE: "MAN" POTENCIAL SIMPLE: "MAN"
44 POTENCIAL SIMPLE: FORMA PRONOMINAL
jamu–y–man vendría jamu–yku-man vendríamos (excl.)
jamu–nchej–man vendríamos (incl.)
jamu–sun–man vendríamos (incl.)
jamu–sunchej–man vendríamos (incl.)
VOCABULARIO jamu–waj vendrías jamu–wajchej vendrían
juraq'ay bajar tumpa poca (intensidad) (jamu–nki–man) vendrías (jamu–nkichej–man) vendrían
paña derecha p'enqa(ku)y avergonzarse, jamu–n–man vendría jamu–nku–man vendrían
qaylla cercanía, cerca, vergüenza El condicional expresa tanto una condición como un deseo no realizable
cercano lloq'e izquierda por causa de otra situación o acción concomitante.
ch'usaj vació wasa detrás, espalda
Este tiempo presenta varias irregularidades. La forma regular de la
segunda persona singular y plural ("nkiman, nkichejman") es muy poco usada.
FRASES FUNDAMENTALES
Pero con la forma pronominal "WA" y "SU" es obligatoria.
A. Llajtaman jamuYMAN. Vendría al pueblo.
Wasinman jamuWAJ. Vendrías a su casa. Ej: NiWANKIMAN. Medirías.
Chajraman jamuNMAN. Vendría a la chacra. NiSUNKICHEJMAN. Te dirían.
Mercadoman jamuNCHEJMAN. Vendríamos al mercado.
La terminación regular de la primera persona del plural ("jamunchejman")
Fiestaman jamuYKUMAN. Vendríamos a la fiesta.
es menos usada que las formas irregulares "jamu–sun–man" y "jamu–sunchej–
Q'aya jamuWAJCHEJ. Vendrían mañana. Vendrían man",
Kunitan jamuNKUMAN. ahora mismo.
B. Kunitan willaWAnkiMAN. Me avisarías ahora mismo. Ej: Llajtaman riSUNMAN. Iríamos al pueblo.
Q'aya pay watukuSUnkiMAN. Él te visitaría mañana.
Qolqeta qoWAykuMAN. Nos daría dinero. Llajtaman riSUNCHEJMAN. Iríamos al pueblo.
Pedro yachachiSUnkichejMAN. Pedro les enseñaría.
El condicional sirve también para traducir la expresión "cuidado".
C. ¡Pajta urmakuWAJ! ¡Cuidado con caerte!
¡Pajta qonqapuWAJ! ¡Cuidado con olvidarte! Ej: ¡Pajta urmakuWAJ! ¡Cuidado con caerte!
¡Pajta willaWAJ! ¡Cuidado con avisar!

AUTOMATISMOS
FORMA PRONOMINAL
Qanwan jamuyman.
Wasinman jamuwaj.
La forma pronominal del potencial simple (a mí, a tí, a nosotros, a Uds.)
Llajtaman jamunman.
se expresa por el sufijo "MAN" añadido a la forma pronominal del tiempo
¡Pajta urmakuwaj!
presente.
Kunitan willawankiman.
Ej: RantipuWANKIMAN. Me lo comprarías.
NiSUNKIMAN. Te diría.
192 193
DIÁLOGO "¿Manachu Tarata llajtaman jamuwaj?" EJERCICIOS
"¿No vendrías a Tarata?"
1. Sapa p'unchay waqayta munayman.
L- ¿Julio, manachu Tarata llajtaman — ¿Julio, no vendrías a Tara- Quisiera llorar todos los días.
jamuwaj? ta? (bajar)
(subir)
J- ¿Imaman, a? — ¿A qué, pues? (cavar)
L- Campesinosta yanapasunman. — Ayudaríamos a los campe- (descansar)
sinos. (mascar coca)
(avergonzarme)
J- Tukuy sonqoywan riyta munay- — Quisiera ir de todo corazón; 2. ¿Imapi jamuwaj? Chakipi jamuyman.
man; chaywanpis kunanqa mana sin embargo no podré, tengo ¿En qué vendrías? Vendría a pie.
atisajchu, ashqa llank'ayniyoj kani. mucho trabajo. ¿Tal vez (irías)
¿Ichás Alberto riyta munanman? Alberto quiera ir? (caminarías)
(viajarías)*
L- Alberto, ¡chimpamullay! — ¡Acércate no más, Alberto!
(volverías)
¿manachu Tarata llajtaman, ¿no quisieras venir a
3. Qolqeta apamuwajchej, ¿icharí? Arí, noqayku qolqeta apamuykuman.
tipiyman jamuwaj? cosechar a Tarata?
Uds. traerían el dinero, ¿no es cierto? Si, nosotros traeríamos el dinero.
A- ¡Tukuy sonqowan! ¿kunitanchu — ¡De todo corazón! ¿iríamos (pan)
risunman? en seguida? (carne)
(chuño)
L- Arí, tardeña. Wakinkunaqa — Sí, ya es tarde. Los demás
(olla)
listuña kanku. ya están listos.
4. Noqanchej ruphayman churapusunman.
A- Kunitan jamusaj. Charangoyta — Vengo en seguida. Voy a Nosotros se lo pondríamos al sol.
apamusaj. traer mi charango. (agua)
(fuego)
L- ¿Charanguitoykiwanchu tipimunki, — ¿Vas a cosechar con tu cha-
(sombra)
Alberto? Aswanqa, sumaj ranguito, Alberto? Más bien (tierra)
cuchillota apakamunki. te traes un buen cuchillo. 5. Allchhisnin ch'usaj wasi wasanta purinkuman.
Sus nietos caminarían detrás de la casa vacia.
(lejos de)
(cerca de)
(a la izquierda)
(a la derecha)
6. ¡Pajta urmakuwaj!
¡Cuidado con caerte!
(olvidarte)
(mojarte)
(apenarte)
(emborracharte)
(resbalarte)
(avergonzarte)
194 195
SUBJUNTIVO: "NA" EXPLICACIÓN GRAMATICAL
45 A PARTIR DEL SUBJUNTIVO TODOS LOS TIEMPOS DEL VERBO
TIENEN UNA TERMINACIÓN PROPIA, IDÉNTICA AL POSESIVO.
VOCABULARIO nosotros nchej
phukuy soplar choqay arrojar y yo nosotros yku
ch'ua claro, cristalino t'ipiy romper estirando, yki tú ustedes ykichej
p'itiy romper estirando coger estirando n él ellos nku
tanta junto, concubinado (flor, fruta de árbol)
wajtay golpear (con algún llankhay debastar, roer,
SUBJUNTIVO: "NA"
objeto) tocar apretando
wiru tallo de maíz, caña de ch'ojllu choclo (noqa) yachaka–na–y (noqanchej) yachaka–na–nchej
maíz qayllay acercarse
jich'ay echar (un líquido) (noqayku) yachaka–na–yku
(qan) yachaka–na–yki (qankuna) yachaka–na–ykichej
(pay) yachaka–na–n (paykuna) yachaka–na–nku
FRASES FUNDAMENTALES
A. Sinchita estudiasaj qhechuata Voy a estudiar intensamente para
yachaNAYpaj. que sepa quechua. El subjuntivo lleva como característica: "NA" el cual se antepone a la termi-
T'antata rantipusqayki chajraman Te compraré pan para que vayas a nación.
riNAYKIpaj. la chacra.
Pablota ¡nvitaniña fiestaman Ya he invitado a Pablo para que Ej: Llajtaman riNAypaj... Para que vaya al pueblo...
jamuNANpaj. venga a la fiesta.
Qolqeta ganasunchej camionta Ganaremos dinero para que El sufijo colocado a continuación de la terminación del subjuntivo le da un
rantiNANCHEJpaj. compremos un camión. sentido diferente según el caso.
Campesinosta rejsisqayku Conoceremos a los campesinos
Ej: Qhechuata parlanaykiPAJ... Para que hables quechua...
paykunata yanapaNAYKUpaj. para que les ayudemos.
Qhechuata parlanayki- Hasta que hables quechua...
Sumajta yachachisqaykichej Les enseñaré bien para que sepan KAMA.
qhechuata yachaNAYKICHEJpaj. quechua.
Paykunaman willani wasíyman Le he avisado para que vengan a
jamuNANKUpaj. casa.
B. Llajtaman ripuNA. Vamonos al pueblo.
NOTA: En la forma negativa no se añade el sufijo "CHU" al subjuntivo seguido
MikhuNA. Comamos. de los sufijos "TAJ", "RAYKU", "MANTA", etc. El uso de "AMA" en
C. Paykunawan parlarqani llajtaman He hablado con ellos hasta llegar lugar de "MANA" da al verbo un sentido prohibitivo.
chayaNAYKAMA. al pueblo.
Suyasqaykichej jamuNAYKICHEJ- Voy a esperarles hasta que Ej: Mana parlanaykipaj... Para que no hables...
KAMA. vengan.
D. Qhechuata yachakanaykipaj Tienes que estudiar intensamente
sinchita estudiaNAYKI TIAN. para que aprendas quechua.
Wajcha runasta yanapananchejpaj Tenemos que querer a los pobres
paykunata munakuNANCHEJ TIAN. para que les ayudemos.
AUTOMATISMOS
Qhechuata yachakananchejpaj.
Oruroman rinanchej tian.
Oruroman rinaykichejkama.
Mikhuna.
197
196
EXPLICACIÓN GRAMATICAL
1. Jawamanta jamunayki tian punkuta wisk'anaykipaj.
"TENGO QUE" = SUBJUNTIVO TIAN Tienes que venir de afuera para que cierres la puerta.
(adentro)
El subjuntivo acompañado del verbo "TIAN" (invariable) traduce la expresión
(patio)*
"tener que". A veces se suprime el "TIAN".
(de arriba)
Ej: Oruroman RINAY TIAN. Tengo que ir a Oruro. (de abajo)
Usado sin terminación, el subjuntivo expresa un imperativo suave. 2. Mana wayk'unaykichu tian.
No tienes que cocinar.
Ej: Ripuna. Vamonos.
(soplar)
(abrir)
DIÁLOGO "Tipiyman rinaykipaj." (arrojar)
"Para que vayas a la cosecha." (golpear)
L- ¿Imaynalla, compañero? — ¿Cómo estás, compañero? (devastar)
(bajar)
C- Walejlla. — Bien no más. ¡Ya habían 3. ¿Pitaj chay q'oñi yakuta jich'anan tian? Noqanchej jich'ananchej tian.
¡Chayamusqankichejña! llegado! ¿Quién tiene que echar esa agua caliente? Nosotros tenemos que echarla.
L- Arí, tawa kayku. ¿Uj — Sí, somos cuatro. ¿Vamos a (cristalina)
chajrallapichu llank'asqayku? trabajar en una sola chacra? (sucia)
(fría)
C- Arí, ¿tipiyta yachankichejchu? — Sí, ¿saben cosechar?
4. Sinchita estudianayku tian qhechuata yachanaykupaj.
L- Wakin yachayku, wakintaj mana — Algunos sabemos, otros no. Tenemos que estudiar mucho para que sepamos quechua.
yachankuchu. (un poco)
C- Usqhayllata yachakanqanku. — Van a aprender rápido. Para (más)
Sumajta ruanaykichejpaj uj que lo hagan bien les va a en- (bien)
compañero yachachisonqachej. señar un compañero. 5. Kayllapi suyariychej jamunankukama.
Esperen aquí por favor hasta que ellos vengan.
A- Noqa yachani. Chhalata jap'isaj, — Yo sé. Voy a agarrar la chala, (se acerquen)
ch'ojlluta tipisaj wirutataj tantasaj. voy a arrancar el choclo y (despierten)
juntar la caña. (golpeen)
L- ¡Ch'aki wiroqa mana — ¡La caña seca no es como pa- (suban)
ch'onkanapaj jinachu, Alberto! ra chupar, Alberto! (se acostumbren)
(cierren la puerta)
A- Chaypachaqa aqhata tomakusaj. — Entonces, ya que es así, voy a 6. Ama ripunachu.
tomar chicha. No nos vayamos.
C- ¡Jaku, compañeros tipisankuña! — ¡Vamos, los compañeros ya (veamos)
¡Usqhayta ruananchej tian! están cosechando! ¡Tenemos (peleemos)
que hacerlo rápido! (alegremos)
L- ¡Jaku, llank'ana! — ¡Vamos, hay que trabajar!
198 199
SUBJUNTIVO + "WA" (A MÍ) EXPLICACIÓN GRAMATICAL

46 SUBJUNTIVO + "WA" (A NOSOTROS)


SUBJUNTIVO + "WA" - "A MÍ"

qo – na – wa – yki qo – na – wa – ykichej
qo – na – wa – n qo – na – wa – nku

VOCABULARIO
Para expresar "a mí" en el subjuntivo, se incluye la partícula "WA" entre la
senqa nariz poqoy madurar, característica del subjuntivo ("NA") y la terminación del verbo.
poqochiy cultivar fermentar, producir
Ej: Qolqeta qonaWAykipaj... Para que me des dinero...
llimphuchay limpiar pichay barrer, limpiar
wanuchay abonar wanu abono
SUBJUNTIVO + "WA" - "A NOSOTROS"

FRASES FUNDAMENTALES qo – na – wa – nchej qo – na – wa – yku

A. Tatayman willasaj qolqeta Avisaré a mi papá para que me Como en el modo indicativo, hay solamente una persona para expresar: "tú,
qoNAWAYKIpaj. des dinero. ustedes, él, ellos... a nosotros". Varía según la forma es inclusiva o exclusiva.
Albertoman mañasaj t'antata Pediré a Alberto que me compre
rantiNAWANpaj. pan. Ej: WillaNAWANCHEJpaj. Para que él nos avise...
Para que ellos nos avisen...
Qhaparerqaykichej Les he gritado para que me
WillaNAWAYKUpaj. Para que tú nos avises...
uyariNAWAYKICHEJpaj. oigan. Para que él nos avise...
Paykunata watukuni Les he visitado para que me Para que ustedes nos avisen...
willaNAWANKUpaj. avisen. Para que ellos nos avisen...

B. Payta rogarqanki qhechuata Le rogaste para que nos ense-


yachachiNAWANCHEJpaj. ñara quechua.
Paykunaman willani Les he avisadp para que nos
DIÁLOGO "¡Pisillata tipinkeqa!"
yanapaNAWANCHEJpaj. ayuden.
"¡Si has cosechado sólo un poco!"
Nerqayki qolqeta qoNAWA- Te lo dije para que nos des el
YKUpaj. dinero. C- Qayllamullaychej. Tiakuychej. — Acérquense no más.
Pedroman cartata escribini He escrito una carta a Pedro ¿Sayk'unkichejchu? Siéntense. ¿Se han
willaNAWAYKUpaj. para que nos avise. cansado?
Wajyasqaykichej Les llamaré (a Uds.) para que A- Arí, sayk'uyku. Wisay nanawan; — Sí, nos hemos cansado. Me
jampinawayki tian. duele el estómago; tienes
yanapaNAWAYKUpaj. nos ayuden. que curarme.

AUTOMATISMOS

Qolqeta qonawanpaj.
Qolqeta qonawaykupaj.
Qolqeta qonawanchejpaj.
201
200
EJERCICIOS
L- ¡Aqharaykuchá! ¡Wisaykipichá — ¡Será por la chicha! ¡Estará
poqosan, a, Alberto! fermentando en tu estoma go, 1. Qolqeta qonawaykipaj sinchita llank'anay tian. Tengo que
Alberto!
trabajar fuerte para que me dés dinero.
A- Mana aqharaykuchu. Sayk'unipuni. — No es por la chicha. Me he (mucho)
cansado siempre.
(más)
L- ¿Imatataj ruanki sayk'unaykipajri? — ¿Qué has hecho para cansarte?
(un poco)
¡Pisillata tipinkeqa! ¡Si has cosechado sólo un poco!
(afuera)
A- Arí, a, pisipuni saraqa. — Sí pues, el maíz siempre es
poco. 2. Jampiri wisayta jampinawanpaj ashqata paganay tian.
Tengo que pagar mucho para que el curandero me cure el estómago.
L- José, ¿imarayku chajrasniykichejpi — José, ¿por qué en sus chacras
pisillata sara poqonri? (se ) produce poco maíz? (nariz)
J- Kunan wataqa pisillata paramun. — Este año ha llovido poco. Luego, (boca)
Chanta, wanuchanapaj wanu mana no hay abono para abonar. El (pie)
kanchu. Wanoqa sumajta sarata abono hace crecer muy bien el (corazón)
poqochin. maíz. 3. Mayuman risaj chujchayta mayllanawaykichejpaj.
L- Noqayku campomanta astawan — Quisiéramos saber más del Iré al río para que ustedes me laven el cabello.
yachayta munaykuman: yachachina- campo: tienes que enseñar (mano)
wayku tian. ¿Kunanri, imata ruankichej nos. ¿Y ahora, qué van a ha (cara)
wiruwan? cer con la caña? (cabeza)
C- Kay semanapi chajrasmanta wiruta — Vamos a sacar la caña de las (pies)
orqomusqayku. Sumajta chacras esta semana. Las lim- 4. Sinchita estudiasaj yachachejkuna yachachinawankupaj.
pichamusqayku, chanta iskay piaremos bien, luego, dentro de
Estudiaré fuerte para que los profesores me enseñen.
killamantawan, watejmanta dos meses, vamos a ir a
(iré a la escuela)
tarpumusqayku. Tarpuypaj sembrar otra vez. Tienen que
yanapanallawaykutaj tian. ayudarnos nuevamente en la (viviré en la ciudad)
siembra. (me levantaré de ma-
L- Tukuy sonqowan jamusqayku, ¿icharí, — Vamos a venir de todo corazón, drugada)
compañeros? ¿no es cierto, compañeros? 5. Wasinta pichasunchej qolqeta qonawanchejpaj.
C- Arí, jamusqayku. — Sí, vamos a venir. Barreremos su casa para que nos dé dinero.
(limpiaremos)
(techaremos)
6. Sumajta mikhunayki tian llank'ayta yanapanawaykupaj.
Tienes que comer bien para que nos ayudes a trabajar.
(cosechar)
(cultivar)
(cavar)
7. Mana tarpuyta atisqaykuchu qankuna ninawaykukama.
No vamos a poder sembrar hasta que ustedes nos lo digan.
(cultivar)
(abonar)
(limpiar)
(cavar)
(hacer fermentar)
202 203
SUBJUNTIVO + "SU" (A TÍ) EXPLICACIÓN GRAMATICAL-
47 SUBJUNTIVO + "SU" (A USTEDES)
SUBJUNTIVO + "SU" - "A TÍ"

parla - na - su - y parla - na - su - yku


VOCABULARIO parla - na - su - n parla – na - su - nku
khuyay compadecer qhasi(manta) en vano
qhasi gratis ni ima(pis) nada "A tí" y "a ustedes" se expresa por la inclusión del infijo "SU". Esta partí-
k'anchay alumbrar, luz cula puede ir antes o después de "NA".

Ej: ParlaNASUypaj... Para que te hable...


FRASES FUNDAMENTALES ParlaSUNAypaj... Para que te hable...
A. Suyarinki parlaNASUYpaj. Vas a esperar para que te hable.
Jamusqa willaNASUNpaj. Había venido para avisarte.
Waqanki khuyaNASUYKUpaj. Lloras para que te compadezcamos. SUBJUNTIVO + "SU" - "A USTEDES"
Sinchita qhapariy Grita fuerte para que te escuchen.
uyariNASUNKUpaj.
parla - NA - SU - ykichej
B. Suyawankichej parlaNASUYKI- Me han de esperar para que les hable.
CHEJpaj.
Payta wajyamunkichej willa- Ustedes le han llamado para que les Hay una sola terminación para expresar: "a ustedes". El sentido de la frase
NASUYKICHEJpaj. avise. o la inclusión del pronombre indica quién habla. En caso de duda se puede utilizar
el pronombre personal.
Pagawayku qhechuata Nos ha pagado para que les enseñemos
yachachiNASUYKICHEJpaj. quechua. Ej: NOQA parlaNASUykichej- Para que yo les hable...
Q'aya jamunkichej fiestaman Mañana van a venir para que les lleve a paj...
pusaNASUYKICHEJpaj. la fiesta. PAY parlaNASUykichej- Para que él les hable...
paj...

AUTOMATISMOS

Suyarinki parlanasuypaj.
Qhapariy uyarinasunpaj.
Suyawankichej parlanasuykichejpaj.
205
204
kanchu; ajinallataj wasiykupi En nuestros barrios no hay
DIÁLOGO "Callesniyku t'uru t'urulla; llajta chawpipitaj asfaltoyoj."
yaku mana kanchu. ¡Llajta alcantarillado; así, tampoco hay
"Nuestras calles están puro barro; pero en el centro están con asfalto." chawpipitaj sapa wasi agua en nuestras casas.
alcantarilladoyoj yakuyojtaj! ¡En el centro cada casa tiene
J- ¿Imaynalla karikusanki, Pablo? — ¿Cómo estás, Pablo? Chanta, wawasniykupaj escuela alcantarillado y agua! Luego, no
P- Walejlla. — Bien no más. mana kanchu, llajta chawpikama hay escuela para nuestros hijos,
rinanku tian. Hospitalpis mana tienen que ir hasta el centro. No
J- ¿Mayman risankiri? — ¿A dónde estás yendo?
kanchu. ¡Llajta chawpikama hay hospital. ¡Siempre tenemos
P- Llajtaman risani. Wajcha runasta — Estoy yendo al pueblo. Quiero rinaykupuni tian! que ir hasta el centro!
watukuyta munani, ¿manachu visitar a los pobres. ¿No
¡Tantakuspa atisunman adelan- ¡Uniéndonos podríamos ade-
jamuwaj? vendrías?
takuyta! ¡Alcaldiamanpis rispa lantar! ¡Yendo a la Alcaldía
J- Arí, qanwan risaj; ¿qhechuapichu — Sí, voy a ir contigo; ¿vas a ichas autoridad quizá la autoridad nos ayudaría!
parlanki? hablar en quechua? yanapawasunman!
P- Arí, qhechuapipuni, a. — Sí, en quechua siempre, pues. Noqayku wajcha runas wajchalla- Nosotros los pobres nos
J- Risaj uyarisunaypaj runaswantaj — Voy a ir para escucharte y para manpuni tukuyku. ¿Manachu volvemos más pobres. ¿Acaso
parlanaypaj. hablar con la gente. noqaykupis runa kayku? Watan nosotros también no somos
wata (1) ajinallapuni. gente? Hace muchos años que
Wakinkunaqa qolqeta qoyku siempre es así. Algunos
P- ¿Imaynalla, don Francisco? — ¿Cómo estás, don Francisco? escuelata ruanaykupaj, aportamos dinero para que
¿walejllachu? ¿bien no más? alcantarilladota k'anchaytawan hacemos una escuela y
churanaykupaj. Kaypi noqayku instalemos a cantarillado y luz.
F- Mana walejchu, Pedro. — No estoy bien, Pedro.
wajcha runasqa noqaykupaj Aquí, nosotros los pobres
P- ¿Imarayku, a? — ¿Y por qué? qhawanayku tian. Llajta chawpi- tenemos que ver para nosotros
F- ¡Tiakullaychej! Sumajta — ¡Siéntense, no más! Me van a pitaj kikin alcaldiaqa tukuy runas- mismos. En el centro la misma
uyariwankichej tukuy imata escuchar bien hasta que les paj qhawan. ¿Kosachu Pedro? alcaldía ve por todos ¿Está
willasunaykichejkama. Chanta cuente todo. Después tal vez se ¡Kunanri! ¿imatataj ruaykuman? bien eso, Pedro? ¡Y ahora!, ¿qué
noqaykumanta compadezcan de nosotros. Yo Niriway, Pedro. podemos hacer? Dime, Pedro.
khuyakunkichejchá. Noqaqa no quiero protestar en vano. ¿Mayk'ajkama suyasqayku? ¿Hasta cuándo vamos a
mana qhasimanta rimayta ¡Por qué no podríamos hacer esperar?
munanichu. Imarayku mana atiy- como ellos! ¡Nuestras calles
P- Sumajta willasunaypaj, astawan — Para informarte mejor, tengo que
kuman ruayta paykuna jina! están puro barro mientras en el
wajcha runaspata kawsayninkuta conocer más la vida de los
¡Callesniyku t'uru t'urulla; llajta centro tienen asfalto! La
rejsinay tian. pobres.
chawpipitaj asfaltayoj! iluminación también es poca
¡K'anchaypis pisilla llajta mientras en el centro es de F- iQhaway! ¡Mana — ¡Mira! ¡No nos conoces, Pedro!
chaupipitaj neón k'anchayniyoj. neón. rejsiwaykuchu, Pedro! ¿Vamos a esperar todavía?
Barriosniykupi alcantarillado ¿Suyasqaykurajchu? ¿Hasta cuando va a ser así?
mana ¿Mayk'ajkama jiña kanqa?

(1) "WATAN WATA". Esta expresión significa "año tras año".


206 207
EJERCICIOS PARTICIPIO PASIVO "SQA" (Primera parte)

1. Suyarinki parlanasuypaj.
48
Vas a esperar para que yo te hable.
(diga)
(ayude)
(enseñe) VOCABULARIO
(avise) watay atar, amarrar p'akiy romper, quebrar
2. Jaqaypi tiakunki ninasuykukama. llik'iy rasgar, romper (tela, tariy encontrar, hallar
Vas a sentarte allí hasta que nosotros te digamos. papel) uña cría
(llamemos) khuchuy cortar yuru jarra rústica
(llevemos)
yarqhay tener hambre (pron.) taripay encontrar
(avisemos)
wirkhi tinaja de cuello personas
(compadezcamos)
ancho -ma fuerte insistencia
3. Ninasunkukama mana riyta atinkichu.
No puedes ir hasta que ellos te digan.
mich'akuy mezquinarse, phuti(ku)y acongojarse,
(cultivar) escatimar apenarse
(arrojar) waranqa mil
(abonar)
(sentarte)
(acercarte)
FRASES FUNDAMENTALES
4. Ama ruaychu iskayninku mañasunankukama. A. OnqoSQA wawanpaj jampita Quiere medicina para su hijo
No lo hagas hasta que los dos te lo pidan. munan. enfermo.
(compres)
(traigas)
Sayk'uSQA tatanpaj yakuta Quiere agua para su padre can-
(abones)
munan. sado.
(siembres) YarqhaSQA mamanpaj t'antata Quiere pan para su madre
(prestes) munan. hambrienta.
(arrojes)
B. Ventanata kichariSQAta Había encontrado abierta la
5. Chimpamunaykichej tian noqa parlanasuykichejpaj.
tarerqa. ventana.
Tienen que acercarse para que yo les hable a Uds.
(sentarse) Wawanta onqoSQAta tariparqa. Había encontrado enfermo a su
(escuchar) hijo.
(pararse) Chirimoya sach'ata khuchuSQAta Había encontrado cortado el
6. Uyariwaychej parlasunaykichejkama.
tarerqa. árbol de chirimoya.
Escúchenme, mientras yo les hable.
(él)
(nosotros - incl.)
(ellos) AUTOMATISMOS
(yo)
(nosotros - excl.) Wawanta onqosqata tariparqa.
Onqosqa wawanpaj jampita munan.
209
208 DIÁLOGO "Ama qonqawaykuchu. Yanapawayku."
EXPLICACIÓN GRAMATICAL NOTA: Se supone que la preparación del alumno le habilita para la total comprensión
de los textos, razón por la cual, desde la presente edición, se suprime las
PARTICIPIO PASIVO "SQA" (Primera parte) traducciones de los diálogo.
P— ¡Sut'inta parlasqa chay Franciscoqa!
El -ADJECTIVO CALIFICATIVO
cumple
PARTICIPIO -ADJECTIVO VERBAL J— Arí, p'enqachiwan. Wajcha runaspata llakiyninkuta mana rejsinchejchu.
3 papeles distintos:
PASIVO -PARTICIPIO + KAY
P— P'enqakunapaj, arí. Astawan wajcha llajtamasisninchejta rejsinanchej
tian. Jaku mercadoman.
ADJETIVO CALIFICATIVO ...........................................................................................................
J— Frutasta venderiway, señoray.
onqoSQA wawan
S— ¿Ima frutata munanki, weraqocha?
El participio puede acompañar a un sustantivo y calificarlo como lo hace
P— Naranjasta, phishqa waranqapaj venderiway. Sumaj poqosqa naran-
cualquier adjetivo. En este caso sigue las reglas del adjetivo.
jasta qowanki. Onqosqa hermanoypaj munani. Qayna payta calen-
turayojta tariparqani. Poqosqa naranjasqa payta thañichenqanku.
Ej: ONQOSQA wawanpaj Quiere medicina para su hijo
¿Ashqatachu vendenki, señoray?
jampita munan. enfermo.
S— Mana, weraqocha, pisillata vendekuni. Ashqa qhateras tian; contra-
ADJETIVO VERBAL bandistaspis tian. Mikhunallapaj ganakuyku.
P— ¿Kunanqa ñawpajmanta aswan sumajchu?
wawan onqoSQA
S— Mana, qolqe aswan pisi. Runasrí kunanqa astawan mich'akusanku.
Si la insistencia se refiere a la condición del objeto, condición significada por el Ñawpajmanta aswan fabricas mana kanchu, kikilianpuni. Ashqa runa
participio, este último califica más al verbo que al objeto. En este caso el participio mana llank'ayniyojchu. Chay runasqa comercioman yaykunku
se coloca después del sustantivo y se declina como un sustantivo. gananankupaj. Argentinamanta, Chilemanta, Perumanta, Brasilmanta,
kikin Estados Unidosmantawan,contrabandota apamunku. Co-
Ej: Wawanta onqoSQAta Encontró enfermo a su hijo. mercioman fabricasmanpis malta ruanku. Chaywanpis, llajtanchejpata
tariparqa. autoridadesnin chayta qhawananku. ¿Imatataj ruaykuman, weraqocha?
Niriwaymá. (1)
Aunque la terminación del participio tenga cierta similitud con el pluscuam-
perfecto, el sentido general de la frase indica de que tiempo se trata. P— Wajcha runaspata llakiyninkuta astawan rejsinanchej tian, Francisco
ajinapuni kanan tian sumajta entiendenakunanchejpaj. (2)
Ej: Ventanata kichariSQAta Había encontrado la ventana S— Jinalla, weraqocha, ama qonqawaykuchu. Yanapawayku, weraqocha.
tariSQA. abierta.
(1) "NiriwayMÁ": "dime, a ver". El sufijo MÁ expresa una fuerte insistencia.
(2) "EntiendeNAKUnanchejpaj". El infijo NAKU expresa el sentido de una acción
mutua.
210 211
EJERCICIOS PARTICIPIO PASIVO "SQA" + AUXILIAR "KAY"
1. Onqosqa tataykupaj mikhuyta munaykuman.
49 (segunda parte)
INFINITIVO PASIVO "SQA"
Quisiéramos comida para nuestro padre enfermo.
(cansado)
(apenado) VOCABULARIO
(hambriento) dakuy importarle a uno q'ala desnudo, pelado,
(querido) juchalli(ku)y pecar totalmente, todo,
2. Llama uñata yarqhasqata tarisqanku. k'amiy llamar la atención, del todo
Habían encontrado con hambre la cría de la llama. amonestar t'uruchay llenar de barro,
(atada) q'alitu todito embarrar
(dormida) wijch'uy echar, botar chimpakuy contagiarse
(cansada) jucha pecado, culpa -paya frequentamente
(muerta)
(perdida)
(sedienta) FRASES FUNDAMENTALES
3. Juanpaj wawan chuata p'akisqa. A. Noqa sayk'uSQA KANI. Yo estoy cansado.
El hijo de Juan había roto el plato.
Qan sayk'uSQA KANKI. Tú estás cansado.
(tinaja)
(pata)
Pay sayk'uSQA. El está cansado.
(olla) Noqanchej sayk'uSQA KANCHEJ. Nosotros estamos cansados.
(vaso)* Noqayku sayk'uSQA KAYKU. Nosotros estamos cansados.
(jarra) Qankuna sayk'uSQA KANKICHEJ. Uds. están cansados.
4. Chay phutisqa runa ñanman uraykun.
Maríawan Juanawan sayk'uSQA María y Juana están cansados.
Esa persona apenada se bajó al camino.
KANKU.
(hambrienta)
B. ParlaSQAYmanta asikusan. Se está riendo de lo que hablo.
(cansada)
(enojada) (mi hablar)
(enferma) ParlaSQAYKImanta asikusan. Se está riendo de lo que hablas.
5. TRADUZCA: (tu hablar)
La pollera rota ParlaSQANmanta asikusan. Se está riendo de lo que él
La olla quebrada habla. (su hablar)
El hilo roto ParlaSQANCHEJmanta asikusan. Se está riendo de lo que habla-
La flor cogida
El huevo quebrado mos.
El libro roto ParlaSQAYKUmanta asikusan. Se está riendo de lo que habla-
La ropa rasgada mos.
La lana rota
ParlaSQAYKICHEJmanta Se está riendo de lo que hablan.
El árbol cortado
asikusan. (Uds.)
ParlaSQANKUmanta asikusan. Se está riendo de lo que hablan.

AUTOMATISMOS
Sayk'usqa kani.
Mariawan Juanawan sayk'usqa kanku.
Parlasqanmanta asikusan.
Parlasqankumanta asikusan.
212 213
EXPLICACIÓN GRAMATICAL EXPLICACIÓN GRAMATICAL

El infinitivo pasivo tiene la misma terminación que el participio pasado. Co-


PARTICIPIO PASIVO "SQA" rresponde a la idea de "mi hablar", "mi haber hablado", "mi caminar", etc. Expresa
(segunda parte) una situación presente o pasada y sigue las reglas del sustantivo para su
declinación.
Ej: Qhechuata parlaSQAY- Se está riendo de lo que hablo
PARTICIPIO: "SQA" + AUXILIAR KAY MANTA asikusan. quechua. (de mi hablar)
Llajtaman riSQAYTA Sabes que he ido al pueblo.
sayk'u–sqa kani sayk'u–sqa kanchej yachanki. (sabes de mi haber ido al pueblo)
sayk'u–sqa kayku
sayk'u–sqa kanki sayk'u–sqa kankichej
sayk'u–sqa sayk'u–sqa kanku
DIÁLOGO "Manachu noqawan fabricaman riwaj."
El participio pasivo se utiliza también con el auxiliar "KAY" para indicar cierto
P— ¿Juan, manachu noqawan fabricaman riwaj?
estado o condición. En la tercera persona del singular no se usa "KAN". El
participio pasado es invariable.
J— ¿Imaman risankiri?
Ej: Sayk'uSQA KANKI. Estás cansado.
P— Llank'ajkunaj llank'ayninkuta rejsiyta munani. Albertowan ima (1)
OnqoSQA KANKU. Están enfermos. risunman.
Esta forma del verbo se utiliza también con el auxiliar "KASAY" para indicar J— ¡Jaku, rina!
un estado transitivo.
··········································································································
Ej: OnqoSQA KASAN. Está enfermo.
P— ¿Kay p'achaqa q'aytumantachu ruasqa, don Mario?
NOTA: Por influencia del castellano, se añade a veces una "s" al participio del M— Arí, q'aytumanta ruasqa.
plural.
P— ¿Mashqa horasta sapa p'unchay llank'anki?
Ej: OnqosqaS KANKU. Están enfermos.
M— Pusaj horasta.

INFINITIVO PASIVO: "SQA" + POSESIVO A— ¿Sut'iyaymantapacha ch'isinkamachu kay ruidopi llank'anki? ¿Manachu
sayk'unki?
parla–sqa–Y parla–sqa–NCHEJ
parla–sqa–YKU M— Arí, sayk'uni.
parla–sqa–YKI parla–sqa–YKlCHEJ
parla–sqa–N parla–sqa–NKU P— ¿Mashqata pagasunku?

(1) "Albertowan ima": expresión típica del quechua. En este caso "IMA" significa
"mas": "Con Alberto más".
214 215
EJERCICIOS
M— Pishqa pachaj pesosta killantinmanta pagawanku. Chaywanpiswa-
wasniyrayku llank'ani. 1. Perqa q'ala t'uruchasqa kasan.
La pared está totalmente embarrada.
P— ¿Kay fabricapi manachu sindicato tian? (caída)
(rajada)
M— Arí, sindicato tian. Ashqa runas kayku sindicatopi. Chayrayku (pintada)*
kallpaykupis tian pero patroneswan allillan parlapayakuyku. (1) (hecha)
2. Abuelitaqa joq'ochikusqaykimanta llakikorqa.
P— ¿Kaymantari llojsiyta munankichej? La abuelita se apenó por lo que te hiciste mojar.
(reñir)
M— ¡Wawasniyoj kayku! ¿Llojsispa imawan mikhuchiykuman wawastari? (contagiar)
(enfermar)
(castigar)

3. Mamitayqa onqosqa kasan.


Mi madre está enferma.
(enojada)
(triste)
(cansada)
(alegre)
4. Ruasqaymanta manchachikunku.
Tienen miedo de lo que hago.
(haces)
(hace)
(hacemos)
(hacemos)
(hacen, Uds.)
(hacen, ellos)
5. Juchallikusqaymanta dakun.
Le importa lo que yo he pecado.
(tú)
(él)
(nosotros - incl.)
(nosotros - excl.)
(Uds.)
(ellos)
(1) "PAYA" da la idea de frequencia en verbos de no movimiento.
216 217
PARTICIPIO PRESENTE "SPA" EXPLICACIÓN GRAMATICAL
50 PARTICIPIO PRESENTE "SPA" + "SA"
PARTICIPIO PRESENTE: "SPA"
Expresa contemporaneidad
VOCABULARIO
t'ipay, p'itay hacer punto, tejer
con agujas, palillos
chaki moqo
maki moqo
rodilla
codo
Participio presente "SPA"
< de dos acciones.
La misma persona
realiza las dos acciones.

phushkay hilar chajrachay preparar la chacra


away tejer en el telar puraj ambos Para expresar la contemporaneidad de dos accionas se utiliza el participio
moqo loma, promontorio presente con la característica "SPA".
saliente
Ej: Qhechuata parlaSPA runawan Hablando quechua, me entiendo
entiendekuni. con la gente.
FRASES FUNDAMENTALES
Se usa la partícula "SPA" cuando la misma persona realiza las dos
A. Qhechuata parlaSPA runawan Hablando quechua me entiendo acciones.
entiendekuni. con la gente.
Llajtaman riSPA pollerata Yendo al pueblo, me compraré Ej: KutimuSPA hermanonwan Regresando, se encontró con su
rantimusaj. una pollera. tinkukbrqa. hermano.
B. Qhechuata parlaSASPA pantani.Me equivoqué al estar hablando
quechua. La partícula "QA", por razón de eufonía, es muy usada con el participio
Llajtaman riSASPA Mariawan Al estar yendo al pueblo me presente.
tinkukuni. encontré con María.
Ej: Llajtaman rispaQA pollerata Yendo al pueblo, compraré una
Campamentoman yaykuSASPA Al entrar al campamento he visto rantimusaj. pollera.
qhoya runata rikorqani. a los mineros.
C. MANARAJ llajtaman chaya- Antes de llegar al pueblo, vi un
SASPA atojta rikuni. zorro.
MANARAJ wasiman yaykuSASPA Le llamé antes de entrar a casa. PARTICIPIO PRESENTE CON "SA"
payta wajyani.
D. ChajraMANTA kutimuSPAña Habiendo regresado ya de la Al querer expresar la simultaneidad de dos acciones y no sólo su
hermanonwan tinkukorqa. chacra, se encontró con su contemporaneidad, se utiliza el infijo "SA" (forma progresiva) con el participio
hermano. presente.
LlajtaMAN niSPAraj pollerata Cuando vaya al pueblo recién
rantimusaj. compraré una pollera. Ej: Llajtaman riSAspaqa Carlos- Al estar yendo al pueblo, me
wan tinkukuni. encontré con Carlos.
E. MANA qhechuata parlaSPAqa Sin hablar quechua no me
mana runawan entiendekunichu. entiendo con la gente.
F. ATISPA MANA ATISPA jamu- Vendré de todos modos.
sajpuni.

AUTOMATISMOS
Qhechuata parlaspa runawan entiendenakuni.
Llajtaman risaspaqa Mariawan tinkukuni.
Atispa mana atispa jamusajpuni.
218 219
EXPLICACIÓN GRAMATICAL
L— ¿Imaynalla karikusankichej?
Se utiliza el infijo "SA" con la negación "MANARAJ".
M— Walejlla. ¿Qankunari?
Ej: MANARAJ llajtaman Antes de llegar al pueblo vi un
chayaSAspa atojta rikuni. zorro. L— Walejllataj.

M— ¿Colegiota rikuyta munankichejchu?


PARTICIPIO PRESENTE CON PARTICULAS
L— Arí, munayku. Purisaspa parlasunchej. ¿Ima cursopi kankichej?
Ciertas partículas añadidas al participio presente indican más claramente
el tiempo pasado, presente, o futuro. M— Qhepa cursopiña kasayku. Kay wataña llojsisqayku.

Ej: KutirnuspaÑA... Habiendo yo regresado... L— ¿Watamanri, maypi estudianki, Mario?


Llajtaman rispaRAJ ran- Recién compraré cuando vaya
timusaj. al pueblo. M— Atispa mana atispa Estados Unidosman risaj.

CON "MANA" L— ¿Imarayku chay llajtaman riyta munankiri?

El participio presente en la forma negativa no lleva la característica M— Estados Unidosqa llajtanchejmanta aswan jatun. Estudianapaj ash-
"CHU". qa universidadkuna tian, runa ashqa qolqeyoj, música sumaj,
sipaskunataj yuraj kanku. LJank'aspaqa ashqata ganasaj, Llajtay
Ej: MANA qhechuata No hablando quechua no me ñawpajman llojsiyta yanapanaypaj.
parlaSPAQA mana entiendo con la gente.
runawan entiendekunichu. L— ¿Inglesta parlankiñachu?

M— Arí, parlaniña. Wasiypeqa tataywan inglesllapi parlayku. Estados


"ATISPA MANA ATISPA" Unidosman rinayta munan. Paypis ripuyta munanman.

Esta es una expresión típica del quechua para indicar que uno hace todo L— ¿Qanpis, manachu chay llajtaman ripuwaj, Juan?
lo posible para realizar una cierta acción.
J— Noqaqa, kayllapi estudiasaj. ¿Jaqayman rispaqa imatataj ganasaj?
Ej: ATISPA MANA ATISPA Haciendo cualquier esfuerzo he Qolqechu sumaj kawsayta qowanqa? Mana, llajtamasisniyta ya-
pepita aparqani. llevado el bulto. napaspa sumaj kawsayta tarisaj. Paykunawantaj llank'aspa uj chhi-
ka chhikamanta llajtayta ñawpajman llojsichisqayku.
DIÁLOGO "Colegiota rikuyta munankichejchu?" L— Khuskalla llank'asunchej, Juan, llajtanchejta ñawpajman llojsichi-
nanchejpaj.
L— ¿Kaypichu Mario Laredowan Juan Quirozwan?

P— Arí, kaypi kasanku. ¿Paykunawanchu tinkuyta munankichej?

L— Arí.

P— Jamusankuña.
220 221
EJERCICIOS
PARTICIPIO PRESENTE + "WA" (A MÍ, A
1. Q'aytuta phushkaspa k'achitu ch'uluta t'ipakorqani.
Hilando lana, me tejí un gorro lindo. 51 NOSOTROS)
(poncho)* PARTICIPIO PRESENTE + "SU" (A TÍ, A USTEDES)
(frazada)
(bolsa para coca)
(faja) VOCABULARIO
2. Lomanta risaspa makiyta nanachikorqani.
Yendo por la loma, me lastimé la mano. wayq'o quebrada, barranco phushka rueca
(codo) misk'i q'eta arrope de chicha q'eta arrope
(rodilla) ch'ajayay volverse ronco
(nariz)
3. Wasiman chayaspa puraj akulliyta qallarinku. FRASES FUNDAMENTALES
Llegando a la casa, ambos comenzaron a mascar coca.
(tejer en telar)
A. Qhechuata yachachiWASPA Enseñándome quechua me ayu-
(tejer en agujas)
sumajta yanapawanki. das mucho.
(sudar) Chayta willaWASPA allinta rúan. Ha hecho bien avisándome éso.
(hilar)
Qolqeta qoWASPAqa kusichi- Me han hecho alegrar dándome
4. Llajtaman risaspa hermanoywan tinkukorqani.
wankichej. dinero.
Al ir al pueblo, me encontré con mi hermano.
(tu nieto) Cineman pusaWASPAqa misk'ita Llevándome al cine me han he-
(nuestro paisano) ch'onkachiwanku. cho chupar dulces.
(su profesor)
(su yerno) B. Kay cartata escribiSUSPA mayta Escribiéndote esta carta me he
(tu esposo) kusikuni. alegrado mucho.
5. Manaraj wayk'usaspa millmataraj t'ajsani. Chay jornalta pagaSUSPAqa pay El se aprovecha pagándote ese
Antes de cocinar he lavado la lana. provechakun. jornal.
(he ido al pueblo)
(he barrido la casa) YanapaSUSPA yanapakuyku. Ayudándote nos ayudamos a
(he estudiado quechua) nosotros.
6. Panteonmanta kutimuspa waqayta qallarerqanku. WillaSUSPAña waqarqanku. Habiéndote avisado han llorado.
Habiendo regresado del cementerio comenzaron a llorar.
(tomar) C. NOQAYKUMAN qhechuata Cuando nos enseñas quechua
(contar) yachachiSPA anchata yanapa- nos ayudas mucho.
(jugar) wayku.
(llorar) D. QANKUNAMAN qhechuata Cuando les enseña quechua les
7. Atispa mana atispa chajrayta chajrachasaj. yachachiSPA.anchata yana- ayuda mucho.
Voy a arar la chacra de cualquier manera. pasunkichej.
(abonar)
(sembrar)
(mojar)
AUTOMATISMOS
(secar)
Qolqeta qowaspaqa kusichiwanki.
Yanapasuspa yanapakuyku.
Qhechuata noqaykuman yachachispa anchata
yanapawayku.
222 223
EXPLICACIÓN GRAMATICAL DIÁLOGO "Universidadpi"

L— ¡K'achitu kay universidadniykeqa! , ¿i, Pedro?


PARTICIPIO PRESENTE
CON "WA" Y "SU" P— ¿Gustasunkichu?

L— Arí, gustawan. ¿Ashqa yachakajkunachu kankichej?


La forma pronominal del participio presente se expresa con los infijos
"WA" ("a mí") y "SU" ("a tí").
P— Arí, ashqa kayku. Chaywanpis estudiosninkuta tukuspaqa ashqa
yachakajkuna waj karu llajtaman riponqanku. Extranjeropi aswan
sumaj llank'ay tian, ninku.
LA PERSONA QUE REALIZA AMBAS ACCIONES TIENE QUE SER LA
MISMA. L— Kayta willawaspaqa sinchita llakichiwanki.

Ej: Qhechuata yachachiWASPA Enseñándome quechua me P— Kayta willasuspaqa noqapis llakikuni. Llajtanchej wajcha kayninpi
anchata yanapawanki. ayudas mucho. ashqa sumaj runasninta qhasillamanta qon chay qhapaj llajtasta ya-
napananpajraj. Mana qhapaj kayninchejllatachu extranjeroman apa-
Qhechuata yachachiSU- Te ayuda mucho enseñándote
kapunku. Tecnicosninchejtapis pusakapunku. Jina kaspa, ¿pitaj
SPA anchata yanapasunki. quechua.
llajtanchejta ñawparichenqa? Noqayku universidadpi yachakajku-
naqa tukuy llajtamasisninchejman chaykunata willayta munayku.

"nosotros" — "ustedes" L— Chaypajqa sumaj educacíonta qonanchej wawasniykuta mana llaj-


tankuta qonqanankupaj; kutimunankupaj estudiaj rejsinku.
Con el participio presente no existe la forma pronominal para expresar
estas dos personas. Se utilizan los pronombres "NOQANCHEJ" y
"NOQAYKU" para significar "a nosotros" y "QANKUNA" para significar "a P— Arí, llajtayku ñawpajman rinanpaj, atrasomanta llojsinanpaj, tukuy
ustedes". wawasninta kutichimunan sumaj educacion qospa.

Ej: NOQANCHEJman qhechuata Enseñándonos quechua... L— Chaywan paykunata mana apaykachanqankuchu (1) ama llajtayoj
yachachiSPA... runa jinata.
NOQAYKUman qhechuata Enseñándonos quechua...
yachachiSPA...
QANKUNAman qhechuata Enseñándoles quechua...
yachachiSPA...

(1) "MANA APAYKACHANQANKUCHU": "no manejarán". El infijo "YKACHA"


expresa la idea de frecuencia en verbos de movimiento.
225
224 PARTICIPIO PRESENTE PERSONAL "JTI"
EJERCICIOS
52 PARTICIPIO PRESENTE PERSONAL "JTI" + "SA"
1. Wayq'oman pusawaspa llank'achiwanku.
Llevándome a la quebrada, me han hecho trabajar.
(resbalar)
VOCABULARIO
(sembrar)
(cosechar) k'utuy cortar (un árbol, con ch'ijchiy granizar
(regar) tijeras) pi alguien
ruthuy cortar (mieses, hierba) saphana trenza
2. Misk'ita qowaspaqa qhasita kusichiwankichej. kanunchay alejar khaniy morder, picar
Dándome dulce (Uds.), me han hecho alegrar en vano. wiñay crecer, eternidad, qallu lengua
(arrope de chicha) eterno sorojchay sufrir de mal de
(una rueca) altura
(abarcas)
3. Uma nanayniyta jampiwaspaqa jampiri kusichiwan.
FRASES FUNDAMENTALES
Curándome el dolor de cabeza, el curandero me ha hecho alegrar.
(corazón) A. Qhechuapi parlaJTIY kusikunku. Se alegran cuando hablo que-
(garganta) chua.
(estómago) Qhechuapi parlaJTIYKI Se alegran cuando hablas
(oreja) kusikunku. quehua.
4. Umaykipi wajtasuspa nanachisunki. Qhechuapi parlaJTIN kusikunku. Se alegran cuando habla quehua.
Te hizo doler golpeándote en la cabeza.
(la boca)
Qhechuapi parlaJTINCHEJ Se alegran cuando hablamos
(el estómago) kusikunku. quechua.
(la rodilla) Qhechuapi parlaJTIYKU Se alegran cuando hablamos
(los dientes) kusikunku. quechua.
(el codo) Qhechuapi parlaJTIYKICHEJ Se alegran cuando hablan
(el ojo) kusikunku. quechua.
5. Qarpayta rikususpa kusikorqanku. Qhechuapi parlaJTINKU kusikuni. Me alegro cuando hablan
Viéndote regar, se alegraron. quechua.
(acercaron) B. Qhechuapi parlaSAJTIy Se alegraron cuando yo hablaba
(asustaron) kusikunku. quechua.
(apenaron)
Qhechuapi parlaSAJTIyki Se alegraron cuando hablabas
6. Noqaykuta yanapaspa sinchita kusichiwayku.
kusikunku. quechua.
Nos haces alegrar mucho cuando nos ayudas.
C. Manaraj jamuSAJTIY Pedro Pedro se fue antes que yo venga.
(visitas)
riporqa.
(hablas)
(enseñas) Manaraj jamuSAJTIYKU Te fuiste antes que vengamos.
(cultivas) riporqanki.
(escribes)
AUTOMATISMOS
Qhechuapi parlajtiyki kusikunku.
Qhechuapi parlajtinku kusikuni.
Qhechuapi parlasajtin kusikunku.
Manaraj jamusajtiy riporqa.
226 227
EXPLICACIÓN GRAMATICAL
DIÁLOGO "Noqaykupis Bolivianos kayku."

PARTICIPIO PRESENTE PERSONAL "JTI" A— ¡Ancha karu chay llajtaqa!, ¡ancha patapi!, ¡sorojchakusani!

parla – JTl – y parla – JTl – nchej L— Ama llakikuychu, Andrés, kunitan chayasunchej. ¿Qankunari, Julio,
parla – JTI – yku Pablo, walejllachu kankichej?
parla – JTI – yki parla – JTl – ykichej P— Mana, umay nanawan, orqo patapi kasqanchejraykuchá.
parla – JTI – n parla – JTI – nku L— Chayqa Uyuni llajta.
A— ¡Juch'uycito chay llajtaqa! ¿Pitaj pay?
El participio presente personal con "JTI" expresa la idea fundamental L— Payqa Miguel. ¿Imaynalla, Miguel?
"cuando", igual que el participio presente con "SPA".
M— Walejlla, tatay. ¡Chayamusqankeqa! ¡Uraykamullay wasiyman
Se utiliza este tiempo del verbo cuando dos acciones concomitantes son tatáy!
realizadas por dos personas distintas.
L— ¿Manachu alqoyki khaniwaykuman?

dos acciones concomitantes M— Mana, tatáy. Payta karunchasaj. Karumantapacha ñanninta jamusa-
"JTI":
< dos personas distintas
jtiyki autoykita rikorqani. "Don Genaro jamusan", nerqani. Kay phullu
patapi tiakuychej, weraqochas.
L— ¿Imaynalla kanki, don Miguel?
Ej: Qhechuapi parlaJTIy Ellos me entienden cuando M— Mana walejchu, tatáy. Anchata chirimorqa, papastaj mana poqon-
paykuna entiendewanku. hablo en quechua. chu. ¡Qayna mayta ch'ijchimorqa!; kunanqa trigo k'utusqajina.
Qhechuapi parlaJTIy Ellos me escuchan cuando Chanta kay wata llajtaykupi ashqa wawas wañuporqanku; payku-
paykuna uyariwanku. hablo en quechua. napaj jampi mana karqachu. Jampireqa mana jampiyta aterqachu.
"Layqasqa", nin. Ni pipis yanapawaykuchu noqayku campesinosta-
Sin sufrir cambio, la misma forma expresa el pretérito, el presente y el qa. Politicos ñoqaykupajpis rikunanku yanapanawaykupaj atraso-
futuro. El sentido general de la conversación o los sufijos que acompañan el manta llojsinapaj. Paykuna allinta rejsinawayku, sumaj campesinos-
participio indican el tiempo del que se trata.
ta entiendenawaykupaj. ¿Manachu noqaykupis bolivianos kayku?
Ej: jamoJTIy. Cuando vengo, vine, venía, venga.
L— ¡Don Miguel! ajinatapuni llajtamasisniykiman parlanayki tian
CON "SA" rijch'arinankupaj. Rijch'arikuspataj ñawpajman purenqanku qanwan
khuska. Noqayku yanapasqaykichejpuni ñawpajman rinaykichejpaj.
La introducción del infijo "SA" (forma progresiva), da al participio un
sentido de simultaneidad.

Ej: Wasiypi parlaSAjtiy Entró cuando yo hablaba en


yaykumorqa. mi casa.

Con la negación "MANARAJ", se utiliza el infijo "SA".

Ej: MANARAJ llojsiSAjtin Le di dinero antes que


payman qolqeta qorqani. saliera.
228 229
EJERCICIOS
PARTICIPIO PRESENTE PERSONAL "JTI" + "WA"
1. Qosay qhoyaman yaykojtin sinchita manchachikuni.
Cuando mi esposo entra a la mina, me asusto mucho. 53 (A MÍ - A NOSOTROS)
(mis hijos) PARTICIPIO PRESENTE PERSONAL "JTI" + "SU"
(los mineros) (A TÍ - A USTEDES)
(mis hermanos)
(Uds.)
2. Chujchanta ruthojtiy María waqarqa. VOCABULARIO
María lloró cuando le corté el pelo. wist'u torcido wist'u chaki cojo
(la lana) wist'u ñawi bizco wist'u wist'u en zigzag, muy
(el árbol) warkhuy colgar torcido
(la frazada) punkiy hincharse qhespichikuy salvarse, redimirse
(sus trenzas)
3. Q'etata jich'ajtiyki, Juanpaj tatasnin wasinkumanta llojserqanku.
Cuando echaste el arrope, los padres de Juan salieron de su casa. FRASES FUNDAMENTALES
(entraron a su casa) A. Qhechuapi parlaWAJTIyki Me alegro cuando me hablas en
(llegaron a su casa) kusikuni. quechua.
(se enojaron) Qhechuapi parlaWAJTIn Me alegro cuando me habla en
(se alejaron)
kusikuni. quechua.
(reprendieron)
4. Manaraj ni pita khanisajtin kay alqota wañuchinanchej tian. Qhechuapi parlaWAJTIykichej Me alegro cuando me hablan en
Antes de que este perro muerda a alguien, hay que matarlo. kusikuni. quechua.
(sacarlo) Qhechuapi parlaWAJTInku Me alegro cuando me hablan en
(pegarlo) kusikuni. quechua.
(amarrarlo) B. Qhechuapi parlaSOJTIy Te alegras cuando te hablo en
(alejarlo) kusikunki. quechua.
5. ¿Puñusajtiyki kiruyki nanasunkichu? Qhechuapi parlaSOJTIn Te alegras cuando te habla en
¿Te duele la muela cuando estás durmiendo? kusikunki. quechua.
(la nariz)
Qhechuapi parlaSOJTIyku Te alegras cuando te hablamos en
(la lengua)
kusikunki. quechua.
(la oreja)
(el estómago)
Qhechuapi parlaSOJTInku Te alegras cuando te hablan en
6. Ripusajtinchej Josejpata wawan waqanqa.
kusikunki. quechua.
Cuando nos estemos yendo, llorará el hijo de José. C. Pedroqa qhechuata yachachi- Nuestros amigos se alegran mucho
(nos mirará) WAJTInchej amigosninchejqa cuando Pedro nos enseña quechua.
(reñirá) sinchita kusikunku.
(se apenará) Qan qhechuata yachachi- Nuestros amigos se alegran mucho
(nos despedirá) WAJTIyku amigosniyku sinchita cuando nos enseñas quechua.
7. Sapa kuti wawqey jamojtin kusikuni. kusikunku.
Me alegro cada vez que mi hermano viene. Noqa qhechuata yachachi- Nuestros amigos se alegran mucho
(mi tío)* SOJTIykichej amigosninchejqa cuando les enseño quechua.
(mi papá) sinchita kusikunku.
(mi padrino)*
AUTOMATISMOS
Qhechuapi parlawajtin kusikuni.
Qhechuapi parlasojtiyku kusikunki.
Qhechuata yachachiwajtinchej amigosninchejqa kusikunku.
Qhechuata yachachisojtiykichej amigosninchejqa kusikunku.
230 231
EXPLICACIÓN GRAMATICAL EXPLICACIÓN GRAMATICAL

PARTICIPIO PRESENTE PERSONAL "A NOSOTROS"


CON "WA" - "A MÍ" parla – WA – jti – nchej parla – WA – jti – yku

parla – WA – jti – yki parla – WA – jti – ykichej Una sola persona, con las formas inclusiva y exclusiva, expresa la forma
paria – WA – jti – n parla – WA – jti – nku pronominal "tú, él, Uds., ellos a nosotros". En caso de posible confusión se
puede utilizar el pronombre sujeto.

La forma pronominal "a mí", del participio presente personal, se expresa Ej: Pedroqa qhechuapi par- Nuestros amigos se alegran
por la inclusión del infijo "WA". laWAJTINCHEJ amigosninchej cuando Pedro nos habla en
kusikunku. quechua.
Ej: Qhechuapi parlaWAjtiyki Me alegro mucho cuando me Qan quechuapi parlaWAjtiYKU Nuestros amigos se alegran
mayta kusikuni. hablas en quechua. amigosniyku kusikunku. cuando nos hablas en quechua.

CON "SU" - "A TÍ" "A USTEDES"

parla – SO – jti – y parla – SO – jti – yku parla – SO – jti – ykichej


parla – SO – jti – n parla – SO – jti – nku

Una sola persona expresa la forma pronominal "yo, él, nosotros, ellos a
ustedes". En caso de posible confusión se puede utilizar el pronombre sujeto.
La forma pronominal "a tí" se expresa por la inclusión del infijo "SU"
("SO" delante de "J"). Ej: Noqa qhechuapi parlaSOjti- Nuestros amigos se alegran
YKICHEJ amigosninchejqa cuando les hablo a Uds. en
Ej: Qhechuapi parlaSOjtin mayta Te alegras mucho cuando te kusikunku. quechua.
kusikunki. habla en quechua.
232 233

DIÁLOGO "¡Qhoya runasta watukusun!" EJERCICIOS


1. Chay k'achitu ñawisniykiwan qhawawajtiyki mayta kusikuni.
L— ¡Alberto!, qhoyaman risani. ¿Manachu jamuwaj? Me alegro mucho cuando me miras con esos tus lindos ojos.
(mira)
A— Qhoyaman pusawajtiykeqa sinchita kusikuyman. (miran, Uds.)
(miran, ellos)
L— Invitasojtiy jamunkipuni: chayrayku tukuy kusiywan pusasuyta 2. Chay wist'u makiykita rikuchiwajtiyki llakikuni.
munasani. Me apeno cuando me muestras esa tu mano torcida.
(mano enferma)
································································································ (pie hinchado)
(mano quebrada)
L— ¿Imaynalla, don Celestino?
3. Willawajtiyki chumpita warkhorqani ch'akinanpaj.
C— Walejlla, don Lucas, ¡chhika unaymanta chayamusqankeqa! Cuando me avisaste colgué la faja para que seque.
(la frazada)
L— Unaymanta, ari, don Celestino. (la lana)
(la ropa)
C— Jamullay maestranzaman, compañeroswan tinkukunki, mayta kusi- (el aguayo)
konqanku. ¡Compañeros, don Lucas chayamusqa! 4. Sarna ningriykita jampisojtin payta agradecerqanki.
Tú le agradeciste cuando te curó tu oreja sarnosa.
M— ¿Imaynalla, don Lucas, maymanta rikhurimusankiri? Noqaykoj- (cara)
paman jamojtiyki mayta kusichiwayku. (pie)
(cabeza)
C— ¿Qhechuapi parlasojtinku gustasunkichu? (mano)
5. Ruasqayta willasojtiykichej mancharikunkichej.
Se asustarán cuando les avisen lo que hice.
L— Arí, gustawan. ¿Imaynalla kasankichej, compañeros?
(se
alegrarán)
M— Regularlla don Lucas, antes qhoya kikillanta kasan. Kausayqa antis (me reñirán)
astawan valen. Unaymantakama kay ñaq'ariyqa minero y (se callarán)
campesino runaspajqa. Waynaraj kaspa machu runaman 6. Kiruyki nanasojtin qanlla jampikunki.
rijch'akuyku chunka iskayniyoj watata qhoya ukhupi llank'aspaqa. Tú mismo te curarás cuando te duela la muela.
(oreja)
L— Compañeros, ¡ama llakikuychejchu! Mana wiñay wiñaypajchu (ojo)
llaquisqa kawsankichej. Qankuna ukhu willañakuychej. Llakikuy- (garganta)
niykichej tukukonqaña. (cabeza)
(corazón)
(estómago)
7. ¿Mayk'aj ripunki? Qolqeta qowajtiyku ripusaj.
¿Cuando te vas? Me iré cuando nos den el dinero.
(pidan)
(manden)
(devuelvan)
(traigan)
235
234

ACCIÓN VERBAL CON "J" AUTOMATISMOS


Mikhoj wasiman rinku.
54 ACCIÓN VERBAL CON "J " + "WA"
(A MÍ - A NOSOTROS)
Paykunaqa tinkuwaj jamunku.
Paykuna t'inkusoj jamusanku.
ACCIÓN VERBAL CON "J" + "SU" ("SO") K'amej jamuwarqa.
(A TÍ - A USTEDES) Willaj jamusorqanchej.

VOCABULARIO EXPLICACIÓN GRAMATICAL


laphi hoja -jawa respecto a
laqhe hoja larway quemar, arder, llama ACCIÓN VERBAL CON "J"
mosqo(ku)y soñar t'impuy hervir (agua)
ñuñuy mamar waca buey RAÍZ DEL VERBO + J
llajta runa gente del pueblo ichhu paja brava
El infinitivo que acompaña a un verbo de movimiento (ir, venir, correr, etc.),
indicado en castellano por la partícula "a", se expresa en quechua con la "J"
FRASES FUNDAMENTALES añadida a la raíz del verbo.
A. Wasiman mikhoJ rin. Ha ido a comer a la casa. Ej: ParlaJ jamorqa. Ha venido a hablar.
Qayna noqawan parlaJ jamorqa. Ayer ha venido a hablar conmigo.
Canchaman pujIlaJ rinku. Han ido a jugar a la cancha. CON "WA" y "SU"
B K'amiWAJ jamunki. Has venido a llamarme la aten-
ción. RAÍZ DEL VERBO + WAJ RAÍZ DEL VERBO + SOJ
Qayna Rosaqa willaWAJ Rosa vino ayer a avisarme.
jamorqa. Las formas pronominales "a mí", "a tí" se expresan por la inclusión de los
Qankunaqa maqaWAJ jamunki- Ustedes han venido a pegarme. infijos "WA" y "SU".
chej.
Ej: WillaWAJ jamorqa. Vino a avisarme.
Paykunaqa tinkuWAJ jamunku. Ellos han venido a encontrarme. WillaSOJ jamorqa. Vino a avisarte.
C. Noqa k'amiSOJ jamusani. Estoy viniendo a llamarte la
atención. Al incluir "WA" o "SU" en el verbo principal se expresa una relación más in-
Andresqa willaSOJ jamusan. Andrés está viniendo a avisarte. tima.
Ej: K'amej jamuwarqa. Me vino a reñir. (él mismo)
Noqayku maqaSOJ jamusayku. Nosotros estamos viniendo a
pegarte.
Paykuna tinkuSOJ jamusanku. Ellos están viniendo a encontrarte.
"a nosotros" - "a ustedes"
D. NOQANCHEJman willaj jamo- Vinieron a avisarnos. La forma pronominal "a nosotros" y "a ustedes" puede expresarse de dos
rqanku. maneras:
NOQAYKUman willaj jamorqa- Vinieron a avisamos.
— Utilizando los pronombres "NOQANCHEJ", "NOQAYKU" y "QANKUNA"
nku.
QANKUNAman willaj jamo- Vinieron a avisarles. Ej: QANKUNAman willasoj Vino a avisarles a Uds.
rqanku. jamorqa.
E. Willaj jamuWAn. Me vino a avisar. — Incluyendo "WA" o "SU" en el verbo principal. Esta forma expresa una rela-
Willaj jamuWArqayku. Nos vino a avisar. ción más íntima.
Willaj jamuSOrqanchej. Les vino a avisar. Ej: Willaj jamuWAyku. Nos vino a avisar. (él mismo)
236 237
DIÁLOGO "Kunan examen final kanqa." EJERCICIOS
1. Ovejas yakuta ujyamoj risanku.
M— Llajtamasis, willasqaykichejmanjina, (1) kunanqa examen final Las ovejas están yendo a beber agua,
kanqa. Quechuata yachakaj jamunkichej, yachakasqaykichej (bueyes)
jawa (2) yachayta munani. (conejos)
(gatos)
A— Lucas, ¿imatataj payman nisaj? (llamas)*
(alpacas)*
M— ¿Imatataj nisanki, Alberto? 2. Qanimpa t'ikata pallaj pampaman rerqani.
Anteayer fui a la pampa a recoger flores.
A— Noqaqa qnechuawan mosqoni, chaywanpis mana qhechuata par- (paja brava)
layta atinichu, nisani. (hierba)
(hojas)
M— ¡Sumajta parlanaykipaj qhechuata ñuñunayki karqa, Alberto! (3) (papa)*
Kunanqa pisi pisimanta yachakanki. Noqaqa yachachisoj
3. María wasita k'anchamoj renqa.
jamorqani. Chaywanpis llajta runamanta astawan yachakanki.
María irá a alumbrar la casa.
Kunanqa sapa ujniykichej (4) imallatapis qhechuapi niwankichej.
(quemar la leña)
(cocinar la carne)
A— ¡Lucas!, ¿fiestaman risqayta yachayta munanchu?
(hacer hervir el agua)
(recoger flores)
M— ¿Imatataj nisanki, Alberto?
4. K'amiwaj jamunkichej.
A— ¿Sumajta yachachiwasqanchejta nisqaykichu?, nisani. Ustedes han venido a llamarme la atención.
(pegarme)
M— Mana. Arbietoman, Araniman, Clisaman, tukuy chay fiestasman (reñirme)
risqaykimanta willariway, Alberto. (compadecerme)
(perdonarme)
A— ¡Lucasqa, tukuy imata yachasqa! ¿Pitaj willaj jamorqa? 5. Puraj maqasoj jamusqanku.
Ambos habían venido a pegarte.
M— ¿Imatataj nisanki, Alberto? (hablarte)
(escucharte)
A— Maymanta yachanki, nisani. (mirarte)
(pedirte)
M— Mosqoyniykipi qhechuata parlasqaykirayku, arí. Kunanqa mos- 6. Imillaqa parlawaj jamusarqa.
qoyniykipijina parlaspaqa sumaj examenta qonki, ari. La niña estaba viniendo a hablarme.
(mirarme)
(1) "WILLASQAYKICHEJMANJINA": "Así como les avisé". (mirarte)
(2) "YACHAKASQAYKICHEJ JAWA": "Respecto a lo que han aprendido". (avisarme)
(3) "QUECHUATA ÑUÑUNAYKI KARQA": "Tenías que mamar el (avisarte)
quechua". El auxiliar "KARQA", invariable, colocado después del (visitarme)
subjuntivo o del potencial simple expresa el pasado de estos tiempos. (visitarte)
(despertarme)
(4) "SAPA UJNIYKICHEJ": "Cada uno de ustedes".
(despertarte)
236 237
DIÁLOGO "Kunan examen final kanqa." EJERCICIOS
1. Ovejas yakuta ujyamoj risanku.
M— Llajtamasis, willasqaykichejmanjina, (1) kunanqa examen final
Las ovejas están yendo a beber agua.
kanqa. Quechuata yachakaj jamunkichej, yachakasqaykichej jawa (bueyes)
(2) yachayta munani. (conejos)
(gatos)
A— Lucas, ¿imatataj payman nisaj? (llamas)*
(alpacas)*
M— ¿Imatataj nisanki, Alberto? 2. Qanimpa t'ikasta pallaj pampaman rerqam.
Anteayer fui a la pampa a recoger flores.
A— Noqaqa qnechuawan mosqoni, chaywanpis mana qhechuata par- (paja brava)
(hierba)
layta atinichu, nisani.
(hojas)
(papa)*
M— ¡Sumajta parlanaykipaj qhechuata ñuñunayki karqa, Alberto! (3)
3. María wasita k'anchamoj renga.
Kunanqa pisi pisimanta yachakanki. Noqaqa yachachisoj jamorqa- María irá a alumbrar la casa.
ni. Chaywanpis llajta runamanta astawan yachakanki. Kunanqa (quemar la leña)
sapa ujniykichej (4) imallatapis qhechuapi niwankichej. (cocinar la carne)
(hacer hervir el agua)
A— ¡Lucas!, ¿fiestaman risqayta yachayta munanchu? (recoger flores)
4. K'amiwaj jamunkichej.
M— ¿Imatataj nisanki, Alberto? Ustedes han venido a llamarme la atención.
(pegarme)
A— ¿Sumajta yachachiwasqanchejta nisqaykichu?, nisani. (reñirme)
(compadecerme)
M— Mana. Arbietoman, Araniman, Clisaman, tukuy chay fiestasman (perdonarme)
risqaykimanta willariway, Alberto. 5. Puraj maqasoj jamusqanku.
Ambos habían venido a pegarte.
A— ¡Lucasqa, tukuy imata yachasqa! ¿Pitaj willaj jamorqa? (hablarte)
(escucharte)
M— ¿Imatataj nisanki, Alberto? (mirarte)
(pedirte)
A— Maymanta yachanki, nisani. 6. Imillaqa parlawaj jamusarqa.
La niña estaba viniendo a hablarme.
M— Mosqoyniykipi qhechuata parlasqaykirayku, arí. Kunanqa mos- (mirarme)
(mirarte)
qoyniykipijina parlaspaqa sumaj examenta qonki, ari.
(avisarme)
(avisarte)
(1) "WILLASQAYKICHEJMANJINA": "Así como les avisé". (visitarme)
(2) "YACHAKASQAYKICHEJ JAWA": "Respecto a lo que han aprendido". (visitarte)
(3) "QUECHUATA ÑUÑUNAYKI KARQA": "Tenías que mamar el quechua". (despertarme)
El auxiliar "KARQA", invariable, colocado después del subjuntivo o del (despertarte)
potencial simple expresa el pasado de estos tiempos.
(4) "SAPA UJNIYKICHEJ": "Cada uno de ustedes".
238 239
PARTICIPIO ACTIVO CON "J" EXPLICACIÓN GRAMATICAL
55 PARTICIPIO ACTIVO CON "J" + "SA" PARTICIPIO ACTIVO - J

VOCABULARIO RADICAL DEL VERBO + J


< "EL QUE"
"-OR"
michiy pastorear, apacentar phinkiy saltar, brincar
mich'a tacaño, avaro kacharpaya despedida
asirikuy sonreír kacharpayay despedir El sufijo "J" añadido a la raíz del verbo equivale a la expresión: "el que", a
joq'ara sordo veces indicado por la terminación "-or" en castellano.

Ej: YachacheJ jamonqa. El profesor (el que hace


saber) vendrá.
FRASES FUNDAMENTALES
El participio activo se declina como cualquier sustantivo.
A. Chay pujIlaJ allinta pujllasan. Ese jugador está jugando bien.
Jaqay miqheJ sumaj runapuni. Aquel pastor es muy buena per- Ej: PujIlaJwan parlani. He hablado con el jugador.
sona. PujIlaJkunaqa canchaman Los jugadores van a entrar a
yaykonqanku. la cancha.
YachacheJ kunitan jamonqa. El profesor vendrá en seguida.
B. Chay pujIlaJWAN parlani. He hablado con ese jugador.
CON "SA"
Jaqay micheJMAN willasaj. Avisaré a aquel pastor.
YachacheJMANTA mañakusaj. Me prestaré del profesor. La partícula "SA" da al participio activo un sentido de actualidad en la
acción.
PujIlaJKUNAQA canchaman Los jugadores van a entrar a la
yaykonqanku. cancha. Ej: pujllaJ el jugador (tal vez no juega)
C. ParlaJqa mana uyarinchu. El que habla no oye. pujIlaSAJ el que está jugando
Jamusaj campesinota Conozco al campesino que
YachaJ yachachinan tían. El que sabe debe enseñar. rejsini. está viniendo.
D. JamuSAJ campesinota rejsini. Conozco al campesino que está
viniendo.
ParlaSAJ runata uyarisani. Oigo a la persona que está ha-
blando.

AUTOMATISMOS
Yachachej kunitan jamonqa.
Yachachejmanta yachakasaj.
Yachaj yachachinan tian.
Parlasaj runata uyarisani.
241
240 EJERCICIOS
DIÁLOGO "Kacharpaya."
1. Jaqay michej wist'u chaki.
L— ¡Jorge! ¡Claudio!, ¡qankunapis! uj ratitota chimpamuychej! Aquel pastor es cojo.
¿Imata ruasunman qhechua cursonchejmanta ripunanchejpaj? (sordo)
(flaco)
(avaro)
J— ¡Yachachejninchejman regalota qosunman! (pobre)
(gordo)
C— ¡Sumaj mikhuyta paykunapaj wakichisunman! (joven)
2. Yachakaj llajtaman risan.
A— ¡Jatun fiestatataj ruasunman! El alumno está yendo al pueblo.
(pastor)
L— ¡Kosalla kanman! ¿Ch'isipajchu? (jugador)
(vencedor)
Todos— Arí, ch'isipaj kachun. (comprador)
3. Kinsa chunka pesosta llank'ajman kutichiyta munasani.
··················································································································· Quiero devolver treinta pesos al trabajador.
L— ¡Yachachejkuna: Tukuy yachakajkunaj sutinkupi agradeceyta mu- (profesor)
(vendedor)*
nasaykichej! Kayman jamuspaqa qhechuata mana yacharqaykuchu. (jugador)
Kunanqa uj chhikata yachaykuña. Llajtaykuman kutispaqa runaswan (alumno)
sumajta parlayta atisqayku paykunatataj astawan yanapasqayku. (comprador)
Diuspagarasunkichej. 4. Kunan jamojqa ancha mich'a.
El que viene hoy es muy tacaño.
A— Noqapis agradeceyta munasaykichej sinchi pacienciayoj kasqayki- (ahora mismo)
chejrayku. Mayninpijina mana allinta ruarqanichu. Fiestasman ri- (mañana)
naypaj ch'isimanta llojserqani. Chaywanpis ashqata yacharqani. (pasado mañana)
Disculpariwaychej mana sumaj yachakaj kasqaymanta. 5. Pujllasaj sumaj runa.
El que está jugando es buena persona.
R— Warmis yachakajkunaj sutinkupi tukuy yachachejninchejkunata (sembrando)
compañerosninchejtataj agradeceyta munani. Kay cursopeqa ash- (cultivando)
qata yachakayku. Kunanqa llajtamasisniykuwan allinta parlasqayku. (bañando)
(saltando)
(llegando)
M— Kay qhechua cursopeqa mayta kusikuni. Qankunaqa sumajta qhe- (saliendo)
chuata yachakankichej; tukuyniykichejpaj diploma kanqa. Alber- 6. Waqasaj wawaqa Pedroj wawan.
topajpis. Kay cursopeqa runa simita yachakankichej. RUNA SIMITA El niño que está llorando, es hijo de Pedro.
yachaspaqa sumajta runata rejsinkichej. Llajtankuman fiestasnin- (mamando)
kumantaj rispaqa astawan paykunata rejsinkichejña. Paykunata (sonriendo)
rejsispaqa aswan allinta yanapankichej. (cantando)
Chayrayku qhechuata astawan astawantaj yachakanaykichejpuni. (durmiendo)
Noqaqa tukuy sonqoywan nirisaykichej: ¡TINKUNAKAMALLA!
242 243

REVISIÓN: lo esencial c) A nosotros


CONDICIONAL SUBJUNTIVO PARTICIPIO PRESEN-
1. CONJUGACIÓN
TE PERSONAL
parlaWANCHEJMAN parlaNAWANCHEJ parlaWAJTINCHEJ
a) Forma directa
parlaWAYKUMAN parlaNAWAYKU parlaWAJTIYKU
CONDICIONAL SUBJUNTIVO PARTICIPIO PRESENTE
PERSONAL Los siguientes tiempos: participio, participio presente, participio acti-
parlaYMAN parlaNAY parlaJTIY vo y acción verbal, utilizan los pronombres "NOQANCHEJ" y "NOQAYKU"
con la forma directa del verbo.
parlaWAJ parlaNAYKI parlaJTIYKI
(parlaNKIMAN)
parlaNMAN parlaNAN parlaJTIN d) a tí
parlaSUNMAN parlaNANCHEJ parlaJTINCHEJ CONDICIONAL SUBJUNTIVO PARTICIPIO PRESEN-
(parlaSUNCHEJMAN) TE PERSONAL
(parlaNCHEJMAN) parlaYKIMAN parlaNASUY parlaSOJTIY
parlaYKUMAN parlaNAYKU parlaJTIYKU parlaSUNKIMAN parlaNASUN parlaSOJTIN
parlaWAJCHEJ parlaNAYKICHEJ parlaJTIYKICHEJ parla(SU)YKUMAN parlaNASUYKU parlaSOJTIYKU
(parlaNKICHEJMAN) parlaSUNKUMAN parlaNASUNKU parlaSOJTINKU
parlaNKUMAN parlaNANKU parlaJTINKU
PARTICIPIO PRESENTE ACCIÓN VERBAL
PARTICIPIO PASADO PARTICIPIO PRESENTE ACCIÓN VERBAL
parlaSUSPA parlaSOJ
parlaSQA parlaSPA parlaJ

b) a mí e) A ustedes
CONDICIONAL SUBJUNTIVO INFINITIVO PASADO CONDICIONAL SUBJUNTIVO PARTICIPIO PRESENTE
PERSONAL
parlaWANKIMAN parlaNAWAYKI parlaWASQA
parlaYKICHEJMAN parlaNASUYKICHEJ parlaSOJTIYKICHEJ
parlaWANMAN parlaNAWAN
parlaSUNKICHEJMAN
parlaWANKICHEJMAN parlaNAWAYKICHEJ
parlaWANKUMAN parlaNAWANKU El participio, el participio presente, el participio activo y la acción
verbal, utilizan el pronombre "QANKUNA" con la forma directa del verbo.
PARTICIPIO PARTICIPIO PRESEN- ACCIÓN VERBAL
PRESENTE TE PERSONAL
parlaWASPA parlaWAJTIYKI parlaWAJ
parlaWAJTIN
parlaWAJTIYKICHEJ
parlaWAJTINKU
244 245
2. SUFIJOS
CONSECUCIÓN DE TIEMPOS
a) –CHÁ: Indica posibilidad. 56 SUBORDINADAS DIRECTAS
jamonqachá tal vez venga
INTERROGATIVAS INDIRECTAS: "CHUS"
b) –JAWA: Respecto a, concerniente.
yachakasqaykichejjawa respecto a lo que aprendieron
c) –MA: Expresa una insistencia fuerte. VOCABULARIO
niriwayMA dime pues, a ver enqhay atizar, avivar el phatay reventar
fuego ruana trabajo
d) –NAKU: Expresa una acción recíproca. qhellakuy tener pereza pierdechiy echar a perder
entiendeNAKUnanchejpaj para enterdernos t'ika(n)chay adornar (con flores, qelqay escribir
mixtura, etc.)
e) –PAYA: Idea de frecuencia en verbos de no movimiento.
parlaPAYAsqaykichej les hablaré.
FRASES FUNDAMENTALES
f) –YKACHA: Idea de frecuencia en verbos de movimiento.
puriYKACHAy pasear A. Qhechuata yachakaSQAYKIta Sé que aprendes quechua.
yachani.
g) –RPARI: Idea de ruego fuerte o de decisión definitiva. JamuSQAYKIta yachani. Sé que has venido.
saqeRPARIy abandonar JamuSQANKUta yachayku. Sabemos que han venido.
h) –RPAYA: Idea de algo definitivo (variante de "RPARI"). B. JamuNAYta yachanki. Sabes que vendré.
ParlaNANCHEJta yachanku. Saben que hablaremos.
kachaRPAYAy despedir
RantiNANKUta yachankichej. Saben que comprarán.
C. Mana yachanichu Carlos No sé si Carlos vendrá.
jamonqaCHUS.
Tapuni jamunkiCHUS. Pregunto si vendrás.
Tapunku jamorqankiCHUS. Preguntan sí has venido.
D. Tapuni MAYK'AJCHUS Pedro Pregunto cuando vendrá Pedro.
jamonqa.
Tapuni MASHQA runaCHUS Pregunto cuanta gente habla.
parlanku.
Tapuni PICHUS parlan. Pregunto quien habla.

AUTOMATISMOS

Jamusqaykita yachani.
Jamunayta yachanki.
Mana yachanichu Carlos jamonqachus.
Tapuni mayk'ajchus Pedro jamonqa.
247
246 EXPLICACIÓN GRAMATICAL EXPLICACIÓN GRAMATICAL

CONSECUCIÓN DE TIEMPOS INTERROGATIVAS INDIRECTAS: "CHUS"

Las oraciones subordinadas que se expresan por el participio pasado "SQA", Se puede usar dos frases yuxtapuestas para hacerse una pregunta y
o el subjuntivo "NA", obedecen a la siguiente ley de sintaxis para la consecución de contestar.
tiempos.
Ej: ¿Carlos jamonqachu?, ¿Vendrá Carlos?, pregunto.
tapuni.
PASADO
O PARTICIPIO PASADO "SQA" Se puede también incluir la pregunta y la respuesta en una sola frase por me
PRESENTE dio de la interrogativa indirecta utilizando el sufijo "CHUS".
FUTURO: SUBJUNTIVO "NA"
Ej: Mana yachanichu Pedro No sé si Pedro vendrá.
jamonqaCHUS.
El sentido general de la frase permite hacer la distinción entre el pasado y el
presente.
"CHUS" con el verbo:
Ej: Llajtaman riSQAykita Se que fuiste al pueblo.
yachani. Si la oración interrogativa no está introducida por un elemento interrogativo, el
Qhechuata yachaka- Se que aprendes sufijo "CHUS" se aumenta ai verbo.
SQAYkita yachani. quechua.
Llajtaman riNAykita Se que irás al pueblo. Ej: Tapuni Carlos Pregunto si Carlos vendrá.
yachani. jamonqaCHUS.

PARTICIPIO PASADO "SQA"


"CHUS" con el elemento interrogativo:
SUBORDINADAS DIRECTAS O
SUBJUNTIVO "NA" Si la oración está introducida por un elemento interrogativo, el sufijo "CHUS"
se añade a este elemento o al sustantivo con el cual forma una sola locución.

Las subordinadas, que pueden ser consideradas como complemento directo Ej: Tapuni mashqaCHUS Pregunto cuantos hablan.
del verbo principal, se expresan por el participio pasado o el subjuntivo según la ley parlanku.
de consecución de tiempos. Tapuni mashqa runaCHUS Pregunto cuanta gente
parlan. habla.
Ej: Cursoman riSQAykita Sé que has ido al curso.
yachani.
Cursoman jamuNAykita Quiero que vengas al
munani. curso.
249
248 EJERCICIOS
DIÁLOGO "Bolivianosqa yanapayninchejta munanku, nin." 1. Walej kasqaykita yachani.
Sé que estás bien.
Tawa wataña pasan, Pedro sutiyoj tecnicoqa, Boliviamanta llajtanman (estabas)
kutisqa. Tatasninta, wawqesninta, amigosnintawan watukoj rispa, jaqay- (están)
pi companeronwan tinkukusqa. (estaban)
2. Mana yachanichu Pedro jamonqachus.
— ¿Imaynalla kankiri, Carlos?, nin Pedro. No sé si Pedro vendrá.
(sembrará)
— Walejlla, Pedro, sinchita kusikuni rikususqaymanta. ¿Mayk'aj cha- (adornará)
yamorqankiri? ¿Bolivia llajtari gustasunkichu? (atizará)
— Anchata gustawan. Runaqa ancha sumaj. Ashqa ruana tian, técni- (esperará)
cosri pisi. Paykunata yanapananchej tian. ¿Manachu Boliviaman (escribirá)
ripusunman? (se avergonzará)
— ¿Imaynamanari? ¡Tukuy sonqowan ripuyman! Unaymantaña riyta 3. Mana yachanichu risajchus manachus.
munasani, Antoniopis riyta munasan. Tatasniyman qelqasaj. No sé si iré o no.
Kaytaj Carlospata qelqasqan, qhawaymá: (sembraré)
(cocinaré)
Ancha munasqa tatay, mamitaytaj: (escribiré)
(adornaré)
Tukuy sonqowan kay cartata qelqamusaykichej. Ñawpajta tukuy sonqowan (atizaré)
wawaykichej técnico kananta munarqankichej. Técnico kaspataj sumajta (esperaré)
yanapayta munasani. Kunanqa wawaykichejqa wajcha runaspata 4. Mana yachanchejchu Paulinaqa fiestata pierdechenqachus manachus.
qhapariyninkuta uyarinña. No sabemos si Paulina echará a perder la fiesta o no.
(tendrá plata)
Bolivia llajtamartta uj técnico amigoy chayamusqa. Sinchi llart- (cocinará la carne)
k'asqanmanta willawan. Bolivia llajtapi técnicos pisi kasqa, nin. Yana- (tendrá pereza)
payninchejta munasanku, nin. Chayrayku ujta mañayta munasaykichej. Bolivia (vendrá)
llajtaman riyta munasani boliviano hermanosniyta yanapamunaypaj. (cogerá fruta)*
5. ¿Pelotata chinkachinankuta yachankichejchu?
Yachayta munayman imatachus kaynianta yuyankichej. Qankunapaj sinchi ¿Uds. saben que perderán la pelota?
jatun llakiy kanqa, ¿ichari? Chayraykutaj Diusninchej yanapasonqachej (adornarán la casa)
pagapusonqachejtaj. (reventarán la pelota)
(echarán a perder el
Qhepan semanata chayamusaj uj killatataj qankunawan tiakusaj ri- arrope de chicha)
punaykama. Ama llakikuychejchu. Boliviamanta watukoj jamusajpuni. (desinflarán la pelota)
Avionpeqa mana karuchu kankichej. Sapa p'unchay qankunamanta yu- 6. Tapuni mashqa runachus kaypi tianku.
yarikullosajpuni. Pregunto cuanta gente vive aquí.
(habla)
Munasqa wawaykichej, (estudia)*
Carlos... (come)
(duerme)
(entra)
251
250 EXPLICACIÓN GRAMATICAL
RELATIVAS
57 J – (Participio Activo)
pichus
RELATIVAS dos oraciones principales yuxtapuestas
SQA - (Participio)
NA - (Subjuntivo)

VOCABULARIO CON PARTICIPIO ACTIVO

llut'ay revocar q'apiy apretar con la El participio activo que expresa la proposición relativa se antepone al sujeto.
ruthuy segar, esquilar, mano, dar la mano Sigue las reglas del adjetivo calificativo.
siega
Ej: Jamoj warmi niwarqa. La mujer que vino me dijo.

CON PRONOMBRE RELATIVO "CHUS"


FRASES FUNDAMENTALES
Esta forma corresponde a un quechua menos preciso.
A. JamoJ warmi niwarqa. La mujer que vino me dijo.
Ej: Warmi piCHUS jamorqa La mujer que vino me dijo.
ReJ yoqalla suarqa. El chico que ha ido ha robado.
niwarqa.
B. Warmi PICHUS jamorqa La mujer que vino me dijo.
niwarqa. CON DOS ORACIONES PRINCIPALES YUXTAPUESTAS
Yoqalla PICHUS rerqa suarqa. El chico que ha ido ha robado. Se coloca primero la oración relativa y a continuación la principal.
C. Warmi jamorqa paytaj niwarqa. La mujer que vino me dijo. Ej: Warmi jamorqa paytaj La mujer que vino me dijo.
Yoqalla rerqa paytaj suarqa. El chico que ha ido ha robado. niwarqa.
D. Wasi ruaSQAnkupi tiakuni. Vivo en la casa que hicieron.
CON PARTICIPIO
RuaSQAnku wasipi tiakuni. Vivo en la casa que hicieron.
(Según consecución de tiempos)
E. RuaNAnku wasipi tiakusaj. Viviré en la casa que harán.
Wasi ruaNAnkupi tiakusaj. Viviré en la casa que harán. El participio puede colocarse antes o después del sustantivo.

Ej: Wasi ruaSQAnkupi tiakuni. Vivo en la casa que hicieron.


RuaSQAnku wasipi tiakuni. Vivo en la casa que hicieron.
AUTOMATISMOS
Jamoj warmi niwarqa. CON SUBJUNTIVO
Warmi pichusjamorqa niwarqa. (Según consecución de tiempos)
Warmi jamorqa paytaj niwarqa.
Wasi ruasqankupi tiakusaj. El subjuntivo puede colocarse antes o después del sustantivo.
Wasi ruanankupi tiakusaj. Ej: RuaNAnku wasipi tiakusaj. Viviré en la casa que harán.
Wasi ruaNAnkupi tiakusaj. Viviré en la casa que harán.
252 253
DIÁLOGO "¿Imatataj Boliviamanta yachakasaj? " EJERCICIOS
— Buenas tardes, Antonio; ¡imaynalla karikusanki! 1. Caballoman wicharej qhareqa niwarqa.
El hombre que subió al caballo, me dijo.
— Walejlla Carlos. ¿Wawqesniykiwanchu jamunki?
(nos dijo)
— Arí. Parlasajqa Mario, chimpamusajqa Toribio, warmi pichus jamu- (te dijo)
san Marioj warmin, ujninri Toribioj warmin. (les dijo, a Uds.)
(le dijo)
— Buenas tardes, ¿imaynalla kankichej?
(les dijo, a ellos)
— Buenas tardes, Antonio, ¿wawqeywanchu Boliviaman risanki?, nin 2. Warmi pichus jamorqa niwarqa.
Mario. La mujer que vino me dijo.
(nos dijo)
— Arí, khuskalla risqayku. (le dijo)
— ¿Bolivia llajtata rikunkichu? (les dijo, a Uds.)
(les dijo, a ellos)
— Manaraj, Boliviamantaqa ni imatapis yachanichu. (te dijo)
— ¿Imajtintaj kay chhika sumaj llajtanchejta saqenki karu mana rej- 3. Chajrapi llank'aj yokalla q'apiwarqa.
sisqa llajtaman ripunaykipaj? ¿Sach'astianchu? ¿Qhochas tian- El chico que trabaja en la chacra me dio la mano.
chu? ¿Autos, televisión, tianchu? ¿Runari, ima simipi parlanku? (te)
¿Imaynataj bolivianospata kawsayninku?, Mario tapurin. (les, a ellos)
(les, a Uds.)
— Castellanota parlanku, tukuy Latinoamericapijina, nispa nin Anto- (le)
nio. (nos)
4. Trigota ruthusarqanku chay campesinos tinkusorqachej.
— ¿Jinachu, Antonio? ¿Manachu Incaspata siminta parlanku?
Esos campesinos que segaban trigo les encontraron (a Uds.)
— Mana noqa yachanichu. (te encontraron)
(les encontraron a
— ¿Mana ni imatapis yachaspa Boliviamanchu riyta munasanki?
ellos)
— ¿Imatataj noqaqa Boliviamanta yachakasaj? Tecnicoña kani. Ya- (nos encontraron)
chachej risani, nin Antonio. (me encontraron)
5. Wasi ruasqankupi tiakuni.
— Qhaway, Antonio, kayqa mana kosachu. Mosoj llajtaykita rejsinayki
Vivo en la casa que hicieron.
tian. Rejsiyraj chanta sumajta munakunki.
(él)
— Wajyasanku, Antonio, avionman yaykunanchej tian. ¡Kutimunay- (ellos)
kama, wawqesniy!, nin Carlos. (Uds.)
(tú)
— ¡Kutirimunaykikamalla, wawqey!; ¡sumaj risuchun! Noqaykoqa
6. Perqa ruanankuta llut'asaj.
suyasusqaykupuni.
Revocaré la pared que harán.
— Ama llakikuychejchu, usqhayta kutirimusaj, nin Carlos. (harás)
(haremos)
— Diuspaj bendicionninwan ripullay, wawqey, ninku Carlospata
(harán, Uds.)
wawqesnin.
(haré)
255
254

FINALES: "PAJ" AUTOMATISMOS


Ruanaykipaj willasayki.
58 CAUSALES: "RAYKU" - "MANTA" - Mana jamusqanrayku phiñakuni.
"IMARAYKUCHUS" Yachanaykirayku kusikuni.
Mana jamusqanmanta phiñakuni.
Yachanaykimanta kusikuni.
VOCABULARIO Kusikuni imaraykuchus yachakanki.
qharqoy expulsar q'ayma insípido
api mazamorra de maíz phaway volar
mana imapis nada qonchuyay enturbiarse EXPLICACIÓN GRAMATICAL
qonchu borra, turbio kuntur cóndor
thutuy protestar en voz -rayku porque FINALES
baja, murmurar qoncha heces, poso
-manta por motivo de SUBJUNTIVO (NA) + PAJ

FRASES FUNDAMENTALES La proposición final (subordinada) se expresa por medio del subjuntivo
A. RuaNAykiPAJ willasayki. Te aviso para que hagas. seguido del "PAJ". Este sufijo traduce los diferentes tiempos del subjuntivo. El
verbo de la frase principal indica de que tiempo se trata.
JamuNAnPAJ payta invitarqani. Lo he invitado para que viniera.
TakiNAnkuPAJ charangota apa- Traerá un charango para que Ej: Fiestaman jamuNAnPAJ Le invité para que viniera a la fiesta.
monqa. canten. payta invitarqani.
B. Sumajta qhechuata yachaSQA- Me he alegrado porque sabes Fiestaman jamuNAnPAJ Le invitaré para que venga a la
ykiRAYKU kusikuni. muy bien quechua. fiesta. payta invitasaj.
Mana jamuSQAnRAYKU Me he enojado porque no ha
phiñakuni. venido. NOTA: Al colocar la subordinada antes de la principal se insiste sobre aquella. Si
la principal lleva la insistencia se puede poner en primer lugar.
C. Sumajta yachaSQAykiMANTA Me alegro porque sabes bien.
kusikuni.
Mana jamuSQAnMANTA Me he enojado porque no ha CAUSALES CON "RAYKU" Y "MANTA"
phiñakuni. venido.
D. Sumajta yachaNAykiRAYKU Me alegro porque vas a saber
RAYKU = SENTIDO CAUSAL "porque"
kusikuni. bien.
MANTA = "por motivo de", "porque"
Mana jamuNAnRAYKU Me he enojado porque no vendrá.
phiñakuni.
E. Sumajta qhechuata yachaNA- Me alegro porque vas a saber El sufijo "RAYKU" comunica un sentido completamente causal.
ykiMANTA kusikuni. bien quechua.
El sufijo "MANTA" traduce más la idea de "por motivo de".
Mana jamuNAnMANTA Me he enojado porque no va a
phiñakuni. venir.
Según la regla de la consecución de tiempos, se utiliza el participio pasado
F. Kusikuni IMARAYKUCHUS Me alegro porque vas a aprender para indicar situaciones pasadas y presentes, y el subjuntivo para situaciones
sumajta yachakanki. bien. futuras.
Phiñakuni IMARAYKUCHUS Me he enojado porque no ha
mana jamorqachu. venido.
256 257
EXPLICACIÓN GRAMATICAL — Pero, Antonio, llajtanchejpi kasajtinchejraj manachu nerqanki:
Boliviamanta mana imatapis yachayta munanichu, yachachej
Ej: YachaSQAykiRAYKU Me alegro porque sabes. risani,
kusikuni.
nispa. Kunanqa ama thutuychu. Noqaqa nini: Kayqa Bolivia mo
JamuSQAnMANTA kusikuni. Me alegro porque vino. soj llajtaymin. Tukuy sonqoywantaj payta munakusaj.
JamuNAnRAYKU kusikuni. Me alegro porque vendrá.
JamuNAnMANTA kusikuni. Me alegro porque vendrá. Aeropuertoman yaykuspa amigosninkuwan tinkukunku.

CAUSALES CON "IMARAYKUCHUS" — ¿Imaynalla kankichejri? Chayamusqaykichejmanta sinchita kusi-


kuyku. ¿Kosachu viaje karqa, Antonio?
Aunque el uso de "IMARAYKUCHUS" no sea de un quechua tan puro — Arí, kosalla. Chaywanpis mayta sayk'uni, mana parlayta atinichu.
como el anterior, es muy usado. Pitaj yanapawanqa maletasta apamunapaj?
— Alturarayku sayk'unki. Yachakullanki, Antonio. ¡Yoqalla, jamullay!
Ej: Wayk'usani IMARAYKUCHUS Cocino porque ha de
mikhoj jamonqa. venir a comer. — Buenos días, weraqocha, ¿yanapasajchu?
NOTA: La partícula "CHUS" cambia el pronombre interrogativo en — Arí, riy kay tarjetawan; ¡maletasta mask'amuy!
pronombre relativo.
·················································································································
— ¡Kayqa maletasniyki, weraqocha, pagariway!
— Kayqa.
DIÁLOGO "Bolivia llajtaman chayamusqaykimanta kusikuyku."
— Kunanqa, Antonio, aduanaman rinanchej tian.
Avionqa jatun kunturjina, rit'iyoj orqos patanta phawasan.
Aviónmantapacha Carlos Titicaca qhochata rikun. — ¿Aduanerosri imatataj tapuwanqanku? ¿Sajracha kanku?
— Mana, Antonio, maletasta qhawarillanqanku.
— ¡Qhawariy, qhochapatapiña phawasqanchej! Señor aduanero, kay tecnicojpata maletasninta qhawaripuway.
Kunallan Boliviaman chayamusan.
— ¿Imatataj niwanki, Carlos?
— ¿Sumaj jamusqa kay, weraqocha?, ¡maletasniykita apakapullay!
— Titicaca qhochapatapiña phawasanchej. ¡Boliviapiña kasanchej!
— Anchata agradeceyki, weraqocha. Q'ayakama.
Avionqa La Paz aeropuertopi sayan. Invierno kasqanrayku sinchita
chirimun. Carloswan Antoniowan avionmanta llojsejtinku. Antonio — Q'ayakamalla, weraqocha.
Carlosman nin:

— ¡Chiri! Noqaqa Bolivia llajtata q'oñita yuyarqani. ¡Qhaway kay


ch'in pampata! Wayra phukurimusan. ¿Maypí sach'as? Bolivia
ta wajta yuyarqani, ari.
258 259
EJERCICIOS
1. Mana ruphachikunaykichejpaj llanthupi tiakullaychej.
Siéntense a la sombra para que no se hagan quemar por el sol. CONCESIVAS "PIS" (Aunque...)
(siéntate... no te hagas)
(sentémonos... no nos
59
hagamos)
(siéntense... no se hagan)
2. Payta qharqorqanku qolqeta suasqanrayku.
VOCABULARIO
Lo han expulsado porque robó dinero.
(nos han expulsado ... ro- llusp'iy resbalar llust'ay resbalar, (barro)
bamos) cheqan recto link'u link'u serpenteando
(les...robaron) -pis aunque laqhayay oscurecer
(les...robaron, ellos) amay acostumbrarse chullunka hielo
(te...robaste) q'enqo q'enqo serpenteando ni imapis absolutamente
3. Q'ayma apita vendesusqankumanta phiñakunki. nada
Te enojaste porque te vendieron api insípido.
(me enojé ... me vendieron)
(se ... les ...) FRASES FUNDAMENTALES
(nos ... nos ...)
(nos ... nos ...) A. JamuYPIS mana wasiyman Aunque vengas, no te invitaré a
(se ... le ...) wajyasqaykichu. mi casa.
4. Mana t'ajsanqachu mayu qonchu kasqanrayku. KarumantaPIS jamuchun mana Aunque venga de lejos, no le
No lavará porque el rio está turbio. wasiyman wajyasajchu. invitaré a mi casa.
(no lavaremos - excl.)
(no lavarán, Uds.) B. Payta wajyaRQANIPIS mana Aunque le llamé, no vino.
(no lavaré) jamorqachu.
(no lavaremos - incl.) ParlaSAJPIS mana uyariwanqa- Aunque le hable, no me escu-
(no lavarán, ellos)
chu. chará.
5. Mana khuska chayamusqankumanta llakikun.
Tiene pena porque no llegarán juntos. C. WajyaSPAPIS mana payta Aunque le haya llamado, no le
(yo) convidarqachu. convidó.
(ustedes)
JamuSPAPIS mana watukusu- Aunque viniera, no te visitará.
(ellos)
nkimanchu.
(tú)
(nosotros - incl.) D. JamoJTIyPIS mana wasinman Aunque venga, no me invitará a
(nosotros - excl.) wajyawanqachu. su casa.
6. Wayk'usaj imaraykuchus tatayki mikhoj jamonqa.
JamoJTIykuPIS mana convida- Aunque hayamos venido, no
Cocinaré porque tu padre vendrá a comer.
warqaykuchu. nos convidó.
(cocinará)
(cocinaremos) E. MANA willaspaPIS jamorqa. Aunque no haya avisado, vino.
(cocinarán, ustedes) AMAPIS wajyawankichu jamusaj. Aunque no me llames, vendré.
(cocinarán, ellos)

AUTOMATISMOS
Jamuypis mana wajyasqaykichu.
Parlasajpis mana uyariwanqachu.
Willaspapis mana jamorqachu.
Jamojtiypis mana wajyawanqachu.
260 EXPLICACIÓN GRAMATICAL EXPLICACIÓN GRAMATICAL 261

PROPOSICIÓN CONCESIVA Ej: JamuSPAPIS mana Aunque viniera, no te


watukusunkimanchu. visitaría.
JamoJTlykuPIS mana Aunque hayamos venido, no
PRESENTE: imperativo + PIS convidawarqaykuchu. nos convidó.

La proposición concesiva en el presente se expresa por el imperativo NEGACIÓN


seguido del sufijo "PIS". Si otra palabra en la frase lleva énfasis, el sufijo "PIS"
se añade a esta palabra y no al verbo.
La proposición concesiva negativa se expresa por "MANA" o "AMA". Esta
Ej: JamuYPIS mana Aunque vengas, no te última partícula traduce un sentimiento más fuerte. El sufijo "PIS" se añade al ver-
parlasqaykichu. hablaré. bo cuando este no lleva la partícula "CHU" (participio presente) o a otra palabra
KarumantaPIS jamuchun Aunque venga de lejos, no que lleva el énfasis.
mana wasiyman le invitaré a mi casa.
wajyasajchu. Ej: MANA willaSPAPIS ja- Aunque no avisó, vino.
morqa.
AMAPIS willawankichu Aunque no me avises,
OTROS jamusaj. vendré.
tiempo del verbo + PIS
TIEMPOS

DIÁLOGO "Nitaj castellanota nitaj qhechuata parlankuchu."


La proposición concesiva correspondiente a otros tiempos del verbo, se
expresa por estos mismos tiempos seguido del sufijo "PIS". — Suyariy, Jorge, ¡ima k'achituta La Paz llajtaqa Altomanta rikukun!
Apurasqapis kajtiyki uj chhikanta qhawarparisunchej (1).
Ej: ParlarqaniPIS... Aunque haya hablado...
Antonio automanta llojsin. Maquinata oqharispa fotografiata orqhomun.
Chanta watejmanta automan wicharinku llajtaman uraykunankupaj.
TODOS
participio presente + PIS
LOS TIEMPOS
participio presente personal + PIS — ¿Ima horasta wasiykiman chayasunchej? Kay ñan link'u link'ulla.
Wayq'o wayq'opis cheqanta ruananku karqa. Ancha q'enqo q'enqo-
llaqa.
La proposición concesiva se puede expresar en todos los tiempos por el — Usqhaytapis riyta munajtiykichej, Antonio, kikillan kanqa. Mana
participio presente (una misma persona) o el participio presente personal aswan usqhayta riyta atikunchu. Ratitomantawan chayasunchej,
(personas distintas). wasiyqa qayllaña. Ama thutuychu, Antonio. Boliviaqa ancha sumaj
llajta. Yachakullanki, Antonio.
(1) "QHAWARPARISUNCHEJ": el infijo "RPARI" añade la idea de ruego fuerte,
de decisión o también de algo definitivo.
263
262 EJERCICIOS
— Ajinallatataj Pedropis niwarqa llajtaypi kasajtiyraj. Mana allintachu
Boliviamanta willawarqanku. Qanpis Carlos mana willawa- 1. Sayk'usqapis kajtiyki llajtakama chayasunchej.
rqankichu. Aunque estés cansado, llegaremos hasta el pueblo.
— Willasojtiypis mana uyariwankimanchu karqa (2). Manachu niwa- (estén, ellos)
rqanki. ¿Imapaj yachakasaj? Yachachej risani, nispa. Kunanqa ama (estoy)
phiñakuychu. Amañallasunchej. (estén, Uds.)
2. Qolqeyku pisiyajtinpis mana mich'akunaykuchu.
Aunque nos falte dinero, no debemos mezquinarnos.
Jorgejta wasinman chayanku.
(te falte....... mezquinarte)
— Kayqa wasiy. (les falte.... mezquinarse)
(le falte.....mezquinarse)
Carromanta maletasta orqhospa wasiman yaykunku. Mario punkuta ki- 3. Sut'iyaytapis chayamuchunku mana paykunata taripayta atisunchejchu.
chamun. Aunque lleguen temprano, no podremos encontrarlos.
(podré)
— Buenos días, don Mario, iskay técnicosta presentasqayki. (podrán, Uds.)
(podrá)
— Buenos d ías, weraqochas. Marioqa 4. Laqhayachunpis futbolta phujllasunchej.
sumaj abrazota tecnicosman qon. Aunque oscurezca, jugaremos futbol.
(jugarán, ellos)
— ¿Imajtintaj wasaypi makinwan wajtawasan? ¿Phiñasqachu? (jugaremos, excl.)
(jugarás)
(jugaré)
— Mana, Antonio. Ajinapuni costumbreyku. Sinchi munakuy niyta
munan. 5. Chullunkapi llusp'ispapis mana urmarqachu.
Aunque resbaló en el hielo, no se cayó.
— ¿Manachu castellanota qhechuatawan parlayta yachanku? (nos caímos)
— Manaraj yachankuchu, Antonio. (se cayeron)
(me caí)
— ¿Ni imatapis? (se cayeron)
— Ni imatapis. (te caíste)
6. Mana ancha wiñasqa kajtinpis imillaqa sinchi kallpayoj.
— Pobrecitos, ñaq'arenqanku. Manaraj jamojtinku uj chhikallatapis ya- Aunque no está muy desarrollada, la chica es muy fuerte.
chachinaykichej karqa, a (3). Siminchejrayku alturaraykutaj ñaq'a- (el chico)
renqanku. Kunitan q'elluyasanku. Sorojchakunku. Kay técnicos ashqa (la hermana de tu tía)
sacrificiosta ruanku llajtanchejman chayamunankupaj. Nitaj (la nieta)
castellanota nitaj qhechuatapis parlankuchu ni costumbresninchejtapis (la huérfana)
rejsinkuchu. Noqaqa mana ajinallata llajtaymanta llojsiymanchu. 7. Amapis killa k'anchajtin serenatata takipusaj.
Ñawpajtaqa uj chhikata parlayta yachaymanraj costumbresnintapis Aunque no brillará la luna, le aantaré una serenata.
yachayman. (cantará)
(cantarás)
─ Ajinalla, don Mario.
(cantarán, Uds.)
(cantarán, ellos)

(2) "MANA UYARIWANKIMANCHU KARQA": el auxiliar "KARQA", invariable


añadido al potencial simple, expresa el pretérito del potencial.
(3) "YACHACHINAYKICHEJ KARQA": el auxiliar "KARQA", invariable, añadido
al subjuntivo, expresa el subjuntivo pasado, "tenían que".
265
264 EXPLICACIÓN GRAMATICAL
COMPARATIVAS
60 MODALES
COMPARATIVAS
PARTICIPIO PASADO
DOS O + MAN + JINA
FORMAS: SUBJUNTIVO
IMAYNACHUS...................AJINATAJ
VOCABULARIO
Existen dos formas para expresar la proposición comparativa:
llijlla manta o envoltorio antis más bien
hecho de aguayo k'anka gringo; (gallo) Con el participio pasado o el subjuntivo seguido de "MAN" y "JINA". Según
qhallalla progresar, chukuy ponerse en la regla de la consecución de tiempos, el participio expresa el pasado y el pre
reverdecer cuclillas, sentarse sente; el subjuntivo expresa el futuro.
phuti(ku)y apenarse, -ntin (-nintin) sin excepción,
Ej: NiSQAykiMANJINA ruani. Hago como has dicho.
acongojarse entero, a la vez,
NiNAykiMANJINA ruasaj. Haré como lo digas.
qaray servirla comida hasta
Con el pronombre "IMAYNACHUS". Este pronombre relativo tiene su punto
de comparación correspondiente "AJINATAJ" en la segunda parte de la frase.
FRASES FUNDAMENTALES Esta forma resulta menos elegante. "IMAYNACHUS" y "AJINATA" se declinan.
A. NiSQAykiMANJINA ruanki. Harás como lo dijiste. Ej: IMAYNATACHUS nisanki Lo harán así como dices.
MunaSQAyMANJINA ruani. Hago como quiero. AJINATATAJ ruanqanku.
NiNAykiMANJINA ruanki. Harás como digas.
MunaNAyMANJINA ruasaj. Haré como yo quiera. MODALES
B. IMAYNATACHUS ninki, AJI- Harás así como dijiste.
NATATAJ ruanki. Misma persona: "SPA"
IMAYNATACHUS munani, Haré como yo quiero Distintas personas: "JTI"
AJINATATAJ ruasaj.
C. Jawaman llojsiSPA payta riko- Le vi cuando salí (afuera). Cuando la persona es la misma en ambas partes de la frase, se utiliza el
rqani. participio presente con "SPA".
Uraman risaSPA paywan tinku- Me encontré con él cuando yo iba
kuni. hacia abajo. Ej: Jawaman llojsiSPA payta Lo vi cuando yo salí (afuera).
rikorqani.
Jawaman llojseJTIy pay Habiendo salido (afuera), me
niwarqa... dijo... Cuando la acción está realizada por dos personas distintas, se utiliza el
Pataman reJTIn payman Cuando él iba hacia arriba, le participio presente personal con "JTI".
nerqani... dije...
Ej: Jawaman llojsisaJTIn Lo vi cuando él salía (afuera).
AUTOMATISMOS payta rikorqani.

Munasqaymanjina ruani.
Ninaykimanjina ruasaj.
Imaynatachus munani, ajinatataj ruasaj.
Uraman risaspa paywan tinkukuni.
Pataman rejtin payman nerqani.
266 267
DIÁLOGO "¿Qanpis llajtamasisniymanta aprovechakunkichu?" EJERCICIOS
Q'ayantin Antonio comedorman yaykun yaku q'oñita ujyakoj. Wakin 1. Munasqaykimanjina ruanki.
técnicos mikhusankuña. Cocineraqa Antoniota qhawan. Mana wakinku- Lo haces como quieres.
nata saludajtin "Buenos días", nispa, señoraqa sonqonpi yuyarin: "Phi- (ustedes)
ñasqachá tecnicoqa. Ichás mana allintachu puñun." (ellos)
(yo)
— Buenos días, Antonio. ¿Allintachu samakunki? , nin Julio. (nosotros - incl.)
(nosotros - excl.)
2. Munananchejmanjina ruasunchej.
— Arí, allinta samakunj.
Lo haremos como queramos.
— ¿Imatataj mikhuyta munasanki? ¿Runtustachu mikhunki? (tú)
(ustedes)
(nosotros - excl.)
— Arí, runtusta mikhusaj. ¿Chanta llajtaman pusawayta atiwajchu?
(él)
(ellos)
— Arí, qankunawan risaj. Munasqaykichejmanjina tukuynejman (1)
3. Imaynatachus munanki ajinatataj llijllata awanki.
risunchej.
Tejes el aguayo así como tu quieres.
(ustedes)
Julioqa Carlosta Antoniotawan llajtaman pusan.
(él)
(nosotros - excl.)
— La paz mana wajcha llajtachu. Antis qhallallasan, nispa nin (yo)
Antonio. (nosotros - incl.)
4. Imaynatachus munanqanku ajinatataj llank'anqanku.
Chanta yana Mercadoman yaykunku. Tukuy ima tian rantikunapaj. Trabajarán asi como ellos quieran.
Vendejkunaqa pampapi chukusqa kanku. (nosotros - excl.)
(yo)
— ¿Imaraykuta] mana sillapi tiakunkuchu? , nin Antonio. (nosotros - incl.)
(ustedes)
— Paykunapaj aswan sumaj pampapi chukukusqankoqa, nin Carlos. (tú)
5. Pataman risaspa paywan tinkukuni.
Chanta Antonio uj sinchi wajcha runata rikun. Me encontraré con él cuando yo iba hacia arriba.
(afuera)
— Paymanta fotografiata orqhomuyman, llajtamasi amigoyman apa- (adentro)
chinaypaj. Kayta rikuspaqa qolqeta apachimuwanman. (a la izquierda)
6. Wasiman yaykusajtiy payqa wajyawarqa.
— ¿Qanpis llajtamasisniyta yanapakuyta munasanki? , nin Julio. El me llamó cuando yo entraba a la casa.
(nos llamó ......entrá-
bamos)
(1) "TUKUYNEJMAN": El infijo "NEJ" expresa la idea de "por" sin indicar (te llamó......... entra
un lugar preciso, ni penetración precisa a un lugar. bas)
(les, Uds. ..............
entraban)
268 269
EXPLICACIÓN GRAMATICAL
CONDICIONALES
61 CONDICIONALES
SPA + QA
JTI
VOCABULARIO "Si...": CHUS
CHAYQA
q'epiy levantar el bulto, oqhariy levantar, alzar SICHUS
cargarse el bulto ñawparikuy adelantarse
(a la espalda) jik'uy sollozar, tener
q'epichay hacer el bulto hipo
"SPA" + "QA"

FRASES FUNDAMENTALES Cuando la misma persona realiza las acciones señaladas en ambas
partes de la frase, se traduce el "si" por medio del participio presente "SPA"
A. MunaSPAQA jamusaj. Si quiero, vendré. seguido del sufijo "QA". El participio presente expresa diferentes tiempos del
MunaSPAQA jamusunchej. Si queremos, vendremos. verbo.
MunaSPAQA jamonqanku. Si quieren, vendrán.
Ej: MunaSPAQA jamunki. Si quieres, vendrás.
B. MunaJTIy jamunki. Si quiero, vendrás.
MunaJTIn qosonqanku. Si quiere, te darán. "JTI"
MunaJTIykichej invitasqaykichej. Si quieren les invitaré (a Uds.).
Cuando las acciones de la oración principal y de la subordinada son
C. MunankiCHUS jamunki. Si quieres, vendrás. realizadas por dos personas distintas, el gerundio personal "JTI" expresa el "si"
MunaykuCHUS jamonqa. Si queremos, vendrá. condicional.
MunankuCHUS jamusaj. Si quieren, vendré.
D. Munani CHAYQA jamonqa. Si quiero, vendrá. Ej: MunaJTIyki jamonqa. Si quieres, vendrá.
Munanchej CHAYQA jamunkichej. Si queremos, vendrán.
Mana munankichu CHAYQA mana Si no quieres, no vendrás.
jamunkichu. "CHUS"
E. SICHUS munani jamusaj. Si quiero, vendré. Se puede expresar el "si" condicional añadiendo la partícula "CHUS" al
SICHUS munanchej jamonqanku. Si queremos, vendrán. verbo. Esta forma es menos usada.
SICHUS mana munankuchu mana Si no quieren, no vendrás.
jamunkichu. Ej: MunanCHUS jamonqa. Si quiere, vendrá.

AUTOMATISMOS
Munaspaqa jamusunchej.
Munajtiyki jamonqa.
Munaykuchus jamonqa.
Munanchej chayqa jamunkichej.
Sichus munanchej jamonqanku.
271
270 Wajcha zonasnejta risaspataj kinsa tecnicosqa runaswan parlanku. Payku-
EXPLICACIÓN GRAMATICAL na ukhupi (2) ashqa runas campomanta kanku. Wakintaj vallemanta ka-
nku. Wasisninkupi yaku mana kanchu. Pilamanta apamunanku tian. Ju-
"CHAYQA" lioqa don Lucaswan tinkukun.

— Buenos días, don Lucas, ¿imaynalla kasanki?


También se puede indicar el "si" condicional con la expresión "CHAYQA"
colocada después del verbo. — Walejlla.
— Don Lucas, qan campomantacharí kanki, ¿manachu?
Ej: Munanki CHAYQA, jamusaj. Si quieres, vendré.
— Arí, tatáy, Tapacari ladomanta kani.
— ¿Kusisqachu kanki kay Oruropi? ¿Tapacarimanta aswan sumajchu?
"SICHUS"
— Mana tatáy, Tapacaripi, aswan kusisqa karqayku. Onqosqa waway-
La traducción del, "si" cuenta con una forma quechuizada "SICHUS". A ve- pajtaj aswan sumaj Tapacareqa, tatáy. Chanta kaypi sumaj yaku ma-
ces se le aumenta la expresión "CHAYQA". na kanchu. Alcantarilladopis mana kanchu. Noqaykupaj jallp'alla tian.
Carros purimuspa wayrataj phukumuspa jallp'ata oqharimunku.
Ej: SICHUS munanki jamusaj. Si quieres, vendré. Paramojtintaj callespis t'uru t'urulla.
SICHUS munanki CHAYQA Si quieres, vendré. Weraqochas Lucaspata wasinman rinku wawantataj onqosqata taripanku.
jamusaj. Yaku mana kanchu, asfaltotaj mana kanchu, chay runaj nisqanmanjina.

— Khuskalla llank'ananchej tian, don Lucas. Noqanchej ukhu yana


panakunanchej tian ñawparikunanchejpaj, nin Julio.
— Arí, tatáy, yanapanakusunchej.

DIÁLOGO "Noqanchej ukhu yanapanakunanchej tian."


(2) "PAYKUNA UKHUPI": "entre ellos".
Iskay tecnicosqa semanata Oruropi kakunku. Uj p'unchay Juliowan wakin
runasta waturikoj rinku.

— Runata rejsiyta munankichej chayqa, noqa pusasqaykichej, nin Julio.


— Pusayta munawajtiyku risunchej, arí, nin Carlos.
— Sumaj runawan tinkukuyta munaspaqa don Lucaspaman (1) rinan-
chej tian.
— Sichus munanki risun.

(1) "LUCASPAMAN": "a lo de Lucas".


272 273
EJERCICIOS
TEMPORALES: CUANDO
1. Atispaqa llajtaman juraq'asaj.
Si puedo, bajaré al pueblo. 62 ANTES QUE
(tú)
(él)
(nosotros)
(ellos)
VOCABULARIO
2. Munajtiyki wasiy kiman jamusaj.
Si quieres, vendré a tu casa. mast'ay tender, extender jap'iy reciber
(quieren, ellos) maypachachus cuando, la vez que -min realmente
(quiere) llamp'u blando, fino llamp'uchay suavizar
(quieren, Uds.) p'ujru pozo q'ayantin al día siguiente
3. Allinchus kanki phujllanki. k'ata único
Si estás bien, vas a jugar.
(yo)
(ellos) FRASES FUNDAMENTALES
(nosotros) A. Campamentoman yaykusaSPA Cuando entraba al campamento,
(él) qhoya runasta rikorqani. vi a los mineros.
(ustedes)
4. Maqasojtiy phiñakunki. T'antata mik'uyta munaSPA Cuando quieras comer pan,
Si te pego, te enojarás. mikhunki. comerás.
(sollozarás) Campamentoman yaykoJTIn Los mineros lo vieron cuando
(llorarás) qhoya runas payta rikorqanku. hubo entrado al campamento.
(te arrepentirás)
(renegarás) T'antata mikhuyta munasaJTIy Cuando quiera comer pan, lo
5. Munanki chayqa, payqa q'epita apanqa. rantipuwanki. comprarás.
Si tú quieres, él va a cargar el bulto. B. MAYPACHACHUS campamen- La vez que entró al campamento
(ustedes) toman yaykorqa qhoya runasta vió los mineros.
(yo) rikorqa.
(nosotros)
(ellos)
MAYPACHACHUS mikhuyta La vez que quiero comer, me das
6. Mana atinkichu chayqa, noqaqa llant'ata q'episaj. munani t'antata qowanki. pan.
Si no puedes, yo cargaré la leña. C. MANARAJ parlaSASPA yuyanku. Ellos piensan antes de hablar.
(él)
MANARAJ jamuSASPA yacha- Ellos habían sabido antes de
(ellos) sqanku. venir.
(nosotros)
(ustedes) MANARAJ parlaSAJTIn payman Le avisé antes de que hablara.
7. Sichus manaraj ripunkichu, khuskalla guitarrata waqachisunchej. willarqani.
Si no te vas todavía, tocaremos juntos la guitarra. MANARAJ jamuSAJTIy Ya habían sabido antes de que yo
(bailaremos) yachasqanku. viniera.
(cantaremos)
(tocaremos el cha-
AUTOMATISMOS
rango)*
Campamentoman yaykusaspa qhoya runasta rikorqani.
Mikhuyta munajtiy t'antata qowanki.
Maypachachus campamentoman yaykorqa qhoya runasta
rikorqa.
Manaraj parlasaspa yuyanku.
Manaraj parlasajtin payman willarqani.
274 275
EXPLICACIÓN GRAMATICAL EXPLICACIÓN GRAMATICAL
"MANARAJ" + "SA" + "SPA"
TEMPORALES "ANTES QUE":
"MANARAJ" + "SA" + "JTI"
PARTICIPIO PRESENTE "SPA"
"CUANDO" PARTICIPIO PASADO "JTI"
"MAYPACHACHUS"
Se utiliza el participio presente con "SPA" precedido de "MANARAJ"
cuando una sola persona realiza las dos acciones. Se añade el infijo "SA" de
la forma progresiva.
PARTICIPIO PRESENTE "SPA" Ej: Manaraj parlaSASPA su- Piensan bien (ellos) antes de
majta yuyanku. hablar.
Se utiliza el participio presente cuando la misma persona realiza las dos
acciones. Se utiliza el participio presente personal "JTI" precedido de
"MANARAJ" cuando personas distintas realizan las dos acciones. Se añade
Ej: Campamentoman Cuando entraba al
yaykusaSPA qhoya runasta campamento, vi a los mineros. el infijo "SA".
rikorqani.
Ej: MANARAJ parlaSAJTIn Miran antes de que él hable.
qhawanku.

PARTICIPIO PRESENTE "JTI"

Se utiliza el participio presente personal cuando las personas que realizan


DIÁLOGO "Munakuyqa k'ata ñanmin."
la acción son distintas.
— Buenos días, don Pedro, ¿mayman risankiri?
Ej: Campamentoman yaykoJTIn Cuando hubo entrado al
qhoya runas payta campamento, los mineros lo — Iskay tecnicoswan campoman risani. Norte de Potosiman risayku.
rikorqanku. vieron. Q'ayakama, Juan.
— Q'ayakamalla, don Pedro, sumajta risuchun.
"MAYPACHACHUS" (cuando, la vez que)
Ch'in ñanninta rispaqa uj ranchoman yaykunku. Ranchopis ch'in kasan.
Ranchoman yaykusajtinku uj runa wasinmanta llojsimun. Jamusaj
Se puede expresar también la oración temporal ("cuando") por medio del campesinota rikuspa Pedro kusikun.
pronombre "MAYPACHACHUS", aunque esta forma resulte menos elegante.
— Buenos días, Ignacio, ¿imaynalla karikusankiri?
Ej: MAYPACHACHUS campa- La vez que entró al — Walejlla, don Pedro, wasiyman jamullay.
mentoman yaykorqa qhoya campamento, vio a los
runasta riqorqa. mineros. — Ignacio, paykunaqa isqay técnicos kanku. Pisillaraj karu llajtanku-
MAYPACHACHUS La vez que hablaste quechua, manta chayamusqanku.
qhechuata parlarqanki la gente te comprendió.
— ¿Imaynalla kankichej?, nin Ignacio.
runaqa entiende-sorqa.
276 277
Paykunatataj wasinman pusan. Juliowan compañerosninwan manaraj EJERCICIOS
tiakunkuchu. Ignacíoj patíonpí sayakunku. Tiakunankupaj Ignacioj 1. Velata phukojtin laqhapi kakorqani.
mast'antaraj churananta suyanku. Ignacioqa mast'ata apamuspa Cuando sopló la vela, me quedé en la oscuridad.
wasinmanta llojsimun. Mast'ata rumi patapi mast'an. (soplé... se quedó)
(soplamos... te quedaste)
(soplaron... nos quedamos)
— Tiarikuychej, weraqochas, nin.
(soplamos... se quedaron)
2. Velata phukuspa puñukaporqani.
Wakin campesinosqa chuapi chuñuta apamuspa chimpamunku. Iskay
Habiendo soplado la vela, me dormí.
makisninwan chuata Pedroman jaywanku. Pedrotaj iskay makisninwan
(él)
jap'illantaj. Kinsantin (1) tecnicosqa campesinospata jaywayninkuta
(ellos)
gustowan mikhunku. Chanta paykunawan parlanku. Mayninpijina jatun
(ustedes)
llajtaspi campesinosqa respetasqa kanku. Llajtankupiri weraqochas-
(tú)
jina kanku. Weraqocha jinataj runasta jap'inku.
(nosotros)
3. Maypachachus paykunaman willarqanki ch'inyarqankupuni.
Ranchomanta kutimuspa Carlosqa Pedroman nin: Cuando les avisabas, se callaban siempre.
(reñías)
— ¿Imarayku campesinos ajinata invitasunku? Manaraj chayasajtiyki
(preguntabas)
wasinkumanta llojsimunku, manaraj mañasajtiyki chuñuta jaywa-
(llamabas)
musunku. 4. Manaraj punkuta wisq'asaspa amigoyta rikorqani.
— Pampa ch'aki orqostaj sinchi chojru, Carlos. Chaykunaman campe- Antes de cerrar la puerta, vi a mi amigo.
sinos rijch'akunku, ninku. Chaywanpis mana jinachu. Antis cam- (llamé a tu hijo)
pesinosqa llamp'u sonqoyoj. Sonqonkukama chayananchej tian. (busqué la llave)*
Sonqonkuman chayajtinchej casuwasunchej tukuy (hablé con su hermana)
confianzawantaj uyariwasunchej. Noqaykoqa paykunawan 5. Manaraj punkuta wisq'asajtiy paykunaqa tiakusqankuña.
ashqataña ruayku, confianza munanakuywan kasqanrayku. Antes de que yo cerrara la puerta, ellos ya se habían sentado.
Chayrayku chuñuta jaywawanku munakuyninkuta (Uds. cerraran...Ntros.)
rikuchinawankupaj. Runasta yachachiyta munanki chayqa, (él cerrara... yo...)
Antonio, paykunataraj munakunayki tian. Munakuyqa k'ata (cerraras.... él...)
ñanmin (2) runaspata sonqonkuman chayanapaj, nispa. (cerráramos... Uds.)
6. P'ujruman tanqaykojtiy Pedrojpa wawqen phiñakun.
(1) "KINSANTIN": "Los tres a la vez". Cuando le empujé al pozo, el hermano de Pedro se enojó.
(2) "ÑANMIN": El sufijo "MIN" expresa una insistencia fuerte: "realmente". (gritó)
(me pegó)
(se defendió)
7. Traduzca:

Los mineros se alegran cuando hablo quechua.


Cuando entré a la mina, vi a muchos mineros.
Busqué dinero antes de ir al mercado.
El me dio dinero antes de que fuera al mercado.
Trabajamos fuerte cuando hacemos chuño.
Me alegro cuando ella me hace una pollera.
278 EXPLICACIÓN GRAMATICAL 279
TEMPORALES: DESPUÉS QUE
63 DESPUÉS DE
TEMPORALES

misma SPA + ÑA

VOCABULARIO
"DESPUÉS persona { INFINITIVO + TA + WAN + KAMA
QUE (DE)": personas JTI + KAMA
t'oqo
chijllay
hoyo
escoger
ñajch'ay
ñajch'a
peinar
peine
distintas { SQA + TA + WAN + KAMA
pututu cuerno para llamar larq'a acequia, zanja
a distancia chulluy pisotear en el agua PARTICIPIO PRESENTE + "ÑA"
singru fila q'ewiy retorcer
-pacha exactamente, lluphakuy ahogarse por falta
El participio presente seguido de "ÑA" se usa cuando una sola persona realiza las dos
inmediatamente de aire
acciones.

FRASES FUNDAMENTALES Ej: ParlaspaÑA riporqa. Se fue después de hablar.

A. ParlaSPAÑA riporqa. Se fue después de hablar.


INFINITIVO + "TA" + "WAN" + "KAMA"
ChayamuSPAÑA mikhorqa. Comió después de llegar.
B. ParlaYTAWANKAMA riporqa. Se fue después de hablar. Se usa esta forma cuando la misma persona realiza las dos acciones.
MikhuYTAWANKAMA puñuka- Se durmieron después de comer.
punku. Ej: ParlayTAWANKAMA ripor qa. Se fue después de hablar.

C. ParlaJTInKAMA ripuni. Me fui después que habló.


PARTICIPIO PRESENTE PERSONAL + "KAMA"
ChayamoJTIyKAMA mikhorqa. Comió después que llegué.
D. ParlaSQAnkuTAWANKAMA Después que hablaron se fue.
Se utiliza el participio presente personal seguido de "KAMA" cuando personas distintas
riporqa.
realizan las dos acciones.
MikhuSQAykichejTAWANKAMA Después que comieron se fueron.
ripunku. Ej: ParlajtiyKAMA riporqa. Se fue después que hablé.
E. ParlaSQAnkuTAWANPACHA Se fue inmediatamente después
riporqa. que hablaron.
MikhuSQAykichejTAWANPA- Se fueron inmediatamente después
CHA ripunku. que comieron.

AUTOMATISMOS
Chayamuspaña mikhorqa.
Parlaytawankama riporqa.
Parlajtinkama ripuni.
Parlasqankutawankama riporqa.
Parlasqankutawanpacha riporqa

.
281
280 Larq'api millay yakupi llank'asaj wakinta rikunku.
EXPLICACIÓN GRAMATICAL
— ¿Imatataj ruasanku chaykunari?
PARTICIPIO PASADO "TA" + "WAN" + "KAMA"
— Lamata mayllasanku. Kay lamaqa qhoyamanta uraykamun. Kay
llank'ayqa ancha duro. Diantin yakupi chullusanku. Warmisnintin (1)
Se utiliza esta forma cuando personas distintas realizan las dos acciones. llank'asanku. Pisillata gananku. Llakiy, ¿icharí?
Ej: ParlasqankuTAWANKAM Se fue después que Campamentoman yaykuytawankama tukuynejta visitanku. Wasispi yaku
A riporqa. hablaron. mana kanchu. Warmis wawaswan singrupi suyasanku pilamanta yakuta
jap'imunankupaj.
"TA" + "WAN" + "PACHA"
— ¿Anchatachu suyanku?
Cuando se quiere manifestar que una acción se realizó inmediatamente des-
pués de la otra, se sustituye el "KAMA" por el "PACHA". — Ashqa kuteqa las cinco de la mañanamanta las diezkama chaki utiyta
(2) suyanku.
Ej: ParlaytawanPACHA Se fue inmediatamente
riporqa. después de hablar. Campamentota rikuytawankama tecnicosqa hotelman kutinku tukuy
ParlasqankutawanPACHA Se fue inmediatamente rikusqankuta yuyaspa.
riporqa. después que hablaron.
— Qhoya wasista rikuspaña kay hotelpi tiasqaymanta p'enqakuni.

— Kikin qhoya runaspata llank'asqankuta rikuytawankama astawanchá


Carlos paykunata yanapayta munankipuni.

DIÁLOGO "¿Mayk'ajkama llakiyllapi kasunchej?"

Campomanta kutirimuspaña tecnicosqa qhoyaman yaykunku. Campa-


mentoman risaspaqa wakin qhoya runasta rikunku.

— ¿Pitaj paykunari, Jorge?


— Paykunaqa veneristas sutichasqa kanku, Carlos. Wakin t'oqoman
yaykunku mineralta chijllanankupaj.
— ¿Manachu lluphakunku t'oqo ukhupi? (1) "WARMISNINTIN": "aún las mujeres".

— Pisi samaypi llank'anku, ari. Mayta ñaq'arinku. (2) "CHAKI UTIYTA": "pies adormecidos", "hasta el cansancio".
282 283
EJERCICIOS TEMPORALES: DESDE QUECUANDO
1. Putututa phukuspaña paywan parlani.
64 HASTA QUE
Después de soplar el pututu, hablé con él.
MIENTRAS
(peinar el cabello)
(dar la mano)
(retorcer el hilo de lana) VOCABULARIO
2. Colectivoman wicharejtinkama paywan parlarqani.
Hablé con él, después que subió al colectivo. thuñikuy derrumbarse
(subieron)
(subimos)
(subiste) FRASES FUNDAMENTALES
3. Trenman wicharisqaykichejtawankama Mariaj wasinman kuterqayku.
A. RipuSQAnMANTAPACHA Estás llorando desde el momento
Después que subieron al tren, regresamos a la casa de Maria.
(ellos)
waqasanki. que se fue.
(tú) RipuSQAnkuMANTAPACHA Está durmiendo desde el mo-
(él) puñusan. mento que se fueron.
4. Wañusqantawanpacha waqayta qallarerqanchej.
Inmediatamente después que murió, comenzamos a llorar. ChayamuSQAnchejMANTA- Ustedes están protestando desde
(ellos) PACHA rimasankichej. que llegamos.
(tú) B. JamuNAnKAMA ruasaj. Trabajaré hasta que llegue.
(María)
(nosotros, excl.) WañuNAyKAMA llank'asaj. Trabajaré hasta morir.
5. Traduzca: JamuNAykiKAMA mana ripu- No me iré hasta que vengas.
sajchu.
Salimos después de hablar. (participio pasado)
Salimos después de hablar. (infinitivo) C. ParlaNAnKAMA ripunki. Mientras él hablaba, te fuiste.
Salimos después que (él) hablo. (part. presente personal) MikhuNAyKAMA ripusqa. Mientras yo comía, se había ido.
Salimos después que (él) hablo. (participio pasado)
Salimos inmediatamente después que hablo. (participio pasado) JamunayKAMA Pedrowan Mientras venía, habías hablado
6. Traduzca: parlaSQAnki. con Pedro.

Descansaron después de colgar la ropa. (participio presente)


Descansaron después de colgar la ropa. (infinitivo)
AUTOMATISMOS
Ester llegó después que colgamos la ropa. (part. presente personal)
Ester vino inmediatamente después de colgar la ropa. (participio pasado)
Ripusqanmantápacha waqasanki.
Wañunaykama llank'asaj.
Mikhunaykama ripusqa.
284 285
EXPLICACIÓN GRAMATICAL — Buenos días, Miguel, nin Pedro.

TEMPORALES — Buenos días, Pedro.


— ¿Imaynalla kakusanki? ¿manachu tutamanta qhoyaman yayko-
"DESDE QUE" rqanki?
"SQA" + "MANTA" + "PACHA" — Mana, don Pedro, tardellaman yaykusaj. Segundapi kani. ¡Yayku-
muychej!

La frase subordinada que empieza con "desde que", se expresa por medio — Miguel, kay iskay tecnicosta presentasqayki. Karu llajtankumanta
del participio pasado seguido de "MANTA". El sufijo "PACHA", añadido a Boliviaman jamunku noqanchejwan llank'anankupaj. Castellanota
"MANTA" comunica un sentido temporal y permite distinguir la presente expresión yachaspa Boliviaman amañallaspataj kaymanchá jamonqanku.
temporal de la causal. — Walejlla kanman. Noqayku qhoya runas, yanapayniykichejta munayku
astawan ñawparinaykupaj.
Ej: RipuSQAnMANTAPACHA Estás llorando desde que se fue.
waqasanki. — Qankuna rejsinachinawayku kausayniykichejmanta kikin llank'anay-
kichejmanta. Imataj faltan chayta munayku yachaytapis allinta ya-
"HASTA QUE" - "MIENTRAS" napanaykupaj, mana llakirachinaykupaj.
"NA ... KAMA" — Noqayku anchatapuni agradeceyku allin voluntadniykichejmanta. Ichapis
sapa kuti qankunajina runas qhoyasman jamunkuman.
Las dos formas: "hasta que" y "mientras" se expresan de la misma manera,
utilizando el subjuntivo seguido del sufijo "KAMA". El sentido general de la con-
versación indica de cuál de las dos expresiones se trata.

Ej: JamuNAnKAMA ruasaj. Trabajaré hasta que venga.


ParlaNAnKAMA riporqanki. Te fuiste mientras hablaba.

(2) "LLAKIRACHINAYKUPAJ". El infijo "RA" indica una acción distributiva o de


DIÁLOGO "¿Mayk'ajkama suyanqanku?" amplitud o, en otros casos, traduce el "des" castellano. Ej. awaray, destejer.

Q'ayantin Carlos Antoniowan campamentoman rinku qhoya runaswan


tinkukoj. Pedrowan khuska rinku. Campamentopi puriykachaspa (1) uj
qhoya runawan, don Miguel sutichasqa, tinkukunku.

(1) "PURIYKACHASPA": "paseando". El infijo "YKACHA" indica un movi-


miento de ir y venir.
286 287
EJERCICIOS TEMPORALES (CONTINUACIÓN):
1. Nacekusqanmantapacha wawayqa wist'u chaki.
65 CADA VEZ QUE
Mi hijo es cojo de nacimiento. AL ...
(sordo)
(mudo)
(tacaño)
(perezoso)
VOCABULARIO
2. Niwasqaykimantapacha phutisqa karqani.
He estado acongojado desde el momento que me dijiste. kapuy tener, estar (en kapuyniyoj rico
(asustado) saludos)
(enojado)
(adolorido)
(alegre) FRASES FUNDAMENTALES
3. Paramunankama kaypi tiakusasaj.
A. SAPA jamuSPA rantini. Compro cada vez que vengo.
Me sentaré aquí hasta que llueva.
(granice) SAPA munaSPA parlanki. Hablas cada vez que quieres.
(haga viento)
SAPA atiSPA rej kayku. Solíamos ir cada vez que
(nieve)
podíamos.
(haga sombra)
(oscurezca) B. SAPA jamoJTIn kusikunki. Te alegras cada vez que viene.
4. Inti llojsimunankama mana ripusajchu.
SAPA jamoJTIy kusikun. Se alegra cada vez que vengo.
No me iré hasta que salga el sol.
(llueva) SAPA jamoJTInku kusikuni. Me alegro cada vez que
(haya sombra) vienen.
(nieve)
C. Pataman reJJINAQA urmakuni. Me caí al ir hacia arriba.
(florezca el jardín)
(broten las flores) Llajtaman kuteJJINAQA paywan Me encontré con él al regresar
5. Pilarpaj ñañasninta mask'anaykama paykuna pakakoj kanku. tinkukuni. al pueblo.
Ellos se escondían, mientras yo buscaba a las hermanas de Pilar.
Mercado man reJJINAQA Se lo compraré al ir al
(llamaba)
rantipusaj. mercado.
(reñía)
(gritaba)
(me acercaba)
6. Qolqeta apamunankukama ripunki. AUTOMATISMOS
Te fuiste mientras ellos traían el dinero.
Sapa atispa rej kani.
(buscaban)
Sapa jamojtiy kusikun.
(ocultaban)
(guardaban)
Pataman rejjinaqa urmakuni.
(llevaban)
(perdían)
288 289
EXPLICACIÓN GRAMATICAL DIÁLOGO "¿Mayk'ajkama suyasqayku? ¡Suyallay, suyallay!
TEMPORALES
Oruro llajtaman kutirimojjinaqa Antonioqa anchata yuyan. Pedroman nin:
"CADA VEZ QUE"
— Bolivia llajtaman chayamusqaykumantapacha ashqa runataña watu-
"SAPA" + "SPA"
kamuyku. Sapa watukamuspa kikillantapuni tapukuni: ¿imarayku kay
Se utiliza "SAPA", con el participio presente, cuando la misma persona realiza sinchi sumaj runaqa ajinata ñaq'arinku? Sinchita llank'anku
las dos acciones. chaywanpis mana ñawparinkuchu.

Ej: SAPA jamuSPA rantini. Compro cada vez que vengo. — Sapa kuti wajcha runaqa parlajtinku noqapis llakikuni, Antonio. Mana
juchayoj kaspa may llakiypi kanku. Ichás mana khuska kausajtinku
A veces se aumenta "KUTI" para mayor claridad, especialmente cuando hay ajinata ñak'arinku, chanta phutiyta llakikunku suertenkumanta. Chayta
un sustantivo después de "SAPA". antes yachachina wajcha masisniykuta.

Ej: SAPA KUTI llajtaman Compro cada vez que — Wakin watukusqasniyqa (1) niwanku: ¿Mayk'ajkama suyasqayku?
jamuspa rantini. vengo al pueblo. ¿Imata ruasqayku?, nispa.

— Arí, Antonio. Wajcha runaqa astawan astawantaj llakisqa kawsay-


"SAPA" + "JTI" ninkumanta reparasankuña rijch'arikusankuñataj.

Se utiliza "SAPA", con el participio presente personal, cuando personas dis- Ujta qallarenqanku llank'ayta warmisninkuwan, tukuyninku, chantá
tintas realizan las dos acciones. oqharikonqanku aswan allin kausakunapaj. ¡SUYALLAY, SUYALLAY!
Paykunapis sumaj atinku tukuy ¡mata yachakuyta: leeyta, escribiyta,
Ej: SAPA jamoJTIn rantinki. Compras cada vez que técnico llank'ayta. Chaywan allin kausay jamonqa, paykunari,
viene.
campesino masisniyku, ñawpajman renqanku. ¿Mayk'ajkama
SAPA KUTI llajtaman ja- Compras cada vez que
mojtin rantinki. viene al pueblo. suyasqayku? ...; ¡SUYALLAY, SUYALLAY!

"AL ..."

ACCIÓN
+ "JINA" + "QA"
VERBAL

La acción verbal seguida de "JINA" y del sufijo eufónico "QA" corresponde a


la partícula castellana "al".

Ej: Llajtaman reJJINAQA Me caí al ir al pueblo. (1) "WATUKUSQASNIYQA": "mis visitados", "los que visité".
urmakuni. (como al ir al pueblo)
290
EJERCICIOS
1. Sapa parlajtinku llakikuni.
Tengo pena cada vez que hablan.
(tienes pena)
(tiene pena)
(tenemos pena)
(tienen pena, Uds.)
2. Sapa kuti wajcha runaswan parlaspa paykunamanta yachakani.
Cada vez que hablo con la gente humilde, aprendo de ellos.
(aprendes)
(aprende)
(aprendemos)
(aprenden)
3. Sapa kuti qhoya runas aswan allin kayta munajtinku astawan llank'anku.
Cada vez que los mineros quieren vivir mejor, trabajan más.
(mejor salario)*
(mejor ropa)
Cuadros
(mejores casas)

4. Sapa kuti qhoyaman rispa sufrisqa runata rikunki.


Cada vez que vayas a la mina verás gente sufrida.
(mejor hospital)*
Finales
(veré)
(verá)
(veremos)
(verán, ellos)
5. Qhoyamanta kutirimojjinaqa Antonio anchata yuyan.
Al regresar de la mina, Antonio piensa mucho.
(fábrica)*
(campo)*
(pueblo)
(mercado)*
6. Traducir:

Cada vez que piden...


Cada vez que gritan...
Cada vez que hablan...
Cada vez que voy a la mina...
Al regresar al pueblo...
Al entrar a la mina...
292 293

3. INFIJOS Y SUFIJOS

CHÁ: como sufijo indica posibilidad.


CHA: (NCHA) como infijo, hacer lo indicado por el sustantivo.
CHI: hacer, realizar aquello indicado por el verbo.
JAWA: respecto a, concerniente.
KAMA: hasta.
CUADROS FINALES KU: hace el verbo reflexivo, expresa la idea de provecho para sí.
LLA: no más.
MÁ: expresa una insistencia fuerte.
MU: movimiento hacia la persona que habla; también "ir a".
NAKU: expresa una acción mutua.
NTIN: sin excepción, hasta, entero.
1. DECLINACIÓN
PACHA: añade idea de precisión.
PAYA: idea de frecuencia en verbos de no movimiento.
PIS: también, al menos, tanto como.
MAN: a, hacia PAJ: para
MANTA: desde, de TA: acusativo PU: "lo"; hace reflexivos ciertos verbos.
Pl: en NTA: por PUNI: siempre, sin falta, muy.
WAN: con RAJ: todavía.

J, JTA, JPA, JPATA: "de" posesivo para sustantivos terminados en vocal. PA, RA: acción distributiva, "des-".

(PAJ), PATA: "de" posesivo para sustantivos terminados en consonantes. RAYKU: por causa de.
Rl: ruego suave, cariño.
RPARI: ruego fuerte o de decisión definitiva.
2. ADJETIVO POSESIVO RPAYA: algo definitivo (variante de "RPARI").
YKACHA: frecuencia en verbos de movimiento.
YOJ: propiedad; "el que tiene ".
-NCHEJ nuestro (inclusivo) YSI: "ayudar a".
mi -Y -YKU nuestro (exclusivo)
tu -YKI -YKICHEJ su (de ustedes)
su -N -NKU su (de ellos)
294 295

4. DECLINACIÓN DEL VERBO

A MÍ A NOSOTROS A TÍ A USTEDES

parlani parlayki (yo) parlaykichej (yo)


parlanki parlawanki (tú) parlawanchej (él, ellos)
Presente

parlan parlawan parlawayku (tu, él, Uds., ellos) parlasunki (él) parlasunkichej (él)
parlanchej
parlayku parla(su)yku (nos.) parlaykichej (nos)
parlankichej parlawankichej (Uds.)
parlanku parlawanku (ellos) parlasunku (ellos) parlasunkichej (ellos)

parlasaj parlasqayki (yo) parlasqaykichej (yo)


parlanki parlawanki (tú) parlawasunchej (él, ellos)
parlanqa parlawanqa (él) parlawasqayku (tú, él, Uds. ellos) parlasonqa (él) parlasonqachej (él)
Futuro

parlasunchej
parlasqayku parla(su)sqayku (nos.) parlasqaykichej (nos.)
parlankichej parlawankichej (Uds.)
parlanqanku parlawanqanku (ellos) parlasonqanku (ellos) parlasonqachej (ellos)

parlarqani parlarqayki (yo) parlarqaykichej (yo)


parlarqanki parlawarqanki (tú). parlawarqanchej (él, ellos)
Perfecto

parlarqa parlawarqa (él) parlawarqayku (tú, él, Uds., ellos) parlasorqa (él) parlasorqachej (él)
parlarqanchej
parlarqayku parla(so)rqayku (nos.) parlarqaykichej (nos.)
parlarqankichej parlawarqankichej (Uds.)
parlarqanku parlawarqanku (ellos) parlasorqanku (ellos) parlasorqachej (ellos)

parlasqani parlasqayki (yo) parlasqaykichej (yo)


Pluscuamperfecto

parlasqanki parlawasqanki (tú) parlawasqanchej (él, ellos)


parlasqa parlawasqa parlawasqayku (tú, él, Uds., ellos) parlasusqa (él) parlasusqachej (él)
parlasqanchej
parlasqayku parla(su)sqayku (nos.) parlasqaykichej (nos.)
parlasqankichej parlawasqankichej (Uds.)
parlasqanku parlawasqanku (ellos) parlasusqanku (ellos) parlasusqachej (ellos)
296 297
A MÍ A NOSOTROS A TÍ A USTEDES

parlaj kani parlasoj kani (yo) parlaj kaykichej (yo)


parlaj kanki parlawaj kanki (tú) parlawaj kanchej (él, ellos)
Imperfecto

parlaj parlawaj (ellos) parlawaj kayku (tú, él, Uds., ellos) parlasoj (él) parlaj kasunkichej (él)
parlaj kanchej
parlaj kayku parlasoj kayku (nos.) parlaj kaykichej (nos.)
parlaj kankichej parlawaj kankichej (Uds.)
parlaj kanku parlawaj kanku (él) parlasoj kanku (ellos) parlaj kasunkichej (ellos)

parlay parlaway (tú) parlawasun (él, ellos) parlasuchun (él)


Imperativo

parlachun parlawachun (él) parlawayku (tú, él, Uds., ellos) parlasuchunku (ellos)
parlasun (na)
parlaychej parlawaychej (Uds.)
parlachunku parlawachunku (ellos)

parlayman parlaykiman (yo) parlaykichejman (yo)


parlawaj parlawanchejman (él, ellos)
(parlankiman) parlawankiman (tú) parlawaykuman (tú, él, Uds., ellos)
Potencial Simple

parlanman parlawanman (él) parlasunkiman (él) parlasunkichejman (él)


parlasun(chej)man
(parlanchejman)
parlaykuman parla(su)ykuman (nos.) parlaykichejman (nos.)
parlawajchej
(parlankichejman) parlawankichejman (Uds.)
parlankuman parlawankuman (ellos) parlasunkuman (ellos parlasunkichejman (ellos)

parlanay parlanasuy (yo) parlanasuykichej (yo)


parlanayki parlanawayki (tú) parlanawanchej (él, ellos)
Subjuntivo

parlarían parlanawan (él) parlanawayku (tú, él, Uds., ellos) parlanasun (él) parlanasuykichej (él)
parlananchej
parlanayku parlanasuyku (nos.) parlanasuykichej (nos.)
parlanaykichej parlanawaykichej (Uds.)
parlananku parlanawanku (ellos) parlanasunku (ellos) parlanasuykichej (ellos)
Participio
pasado

parlasqa
298 299

A MÍ A NOSOTROS A TÍ A USTEDES

parlasqay parlasusqay (yo) parlasusqaykichej (yo)


parlasqayki parlawasqayki (tú) parlawasqanchej (él, ellos)
Infinitivo

parlasqan parlawasqan (él) parlawasqayku (tú, él, Uds., ellos) pailasusqan (él) parlasusqaykichej (él)
parlasqanchej
parlasqayku parlasusqayku (nos.) parlasusqaykichej (nos.)
parlasqaykichej parlawasqaykichej (Uds.)
parlasqanku parlawasqanku (ellos) parlasusqanku (ellos) parlasusqaykichej (ellos)
Participio
presente

parlaspa parlawaspa (tú, él, Uds. ellos) (1) parlasuspa (yo, él, nos., ellos) (1)

parlajtiy parlasojtiy (yo) parlasojtiykichej (yo)


Participio presente

parlajtiyki parlawajiiyki (tú) parlawaj tinchej (él, ellos)


personal

parlajtin parlawajtin (él) parlawajtiyku (tú, él, Uds., ellos) parlasojtin (él) parlasojtiykichej (él)
parlajtinchej
parlajtiyku parlasoj tiyku (nos.) parlasojtiykichej (nos.)
parlajtiykichej parlawajtíykichej (Uds.)
parlajtinku parlawajtinku (ellos) parlasojtinku (ellos) parlasojtiykichej (ellos)
Participio
Activo

parlaj parlawaj (tú, él, Uds., ellos) (1) parlasoj (yo, él, nos., ellos) (1)

(1) No existe la forma pronominal. Se utiliza el pronombre "noqanchej"


o "noqayku".
301
VOCABULARIO-ÍNDICE QUECHUA-CASTELLANO
POR LECCIONES

1 3

kay, ser, estar ari, sí. pues


kay, este, aquí arí, sí
chay, ese, ahí mana, no, ni
jaqay, aquel, allí aycha, carne
pay, él, ella sipas, muchacha
pi, quién p'isqo, pájaro
wasi, caso sajra, malo
qhari, hombre qhocha, lago, laguna
–taj, y, también alqo, perro
walej, bien mawk'a, viejo (objetos)
walejlla, bien no más t'ika, flor
mayu, río t'anta, pan
warmi, mujer, esposa puka, rojo
–qa, papel eufónico -chu, partícula interrogativa y
uj, uno, alguno, otro negativa
yuraj, blanco
orqo, cerro, macho 4
rumi, piedra sapa, cada, cada vez que
sumaj, bueno, muy bien chis, noche, anochecer
llajta, pueblo, ciudad chayamuy. llegar de allí
tata, padre, señor, don may, dónde, muy, cuán
wawa, niño, hijo, tierno rikuy, ver, conocer (un lugar)
¿ima?, qué, que cosa riy, ir
¿imayna?, ¿cómo? puriy, caminar, andar
¿imaynalla?, ¿cómo no más? chayay, llegar
punku, puerta -manta, de, desde
jatun, grande kunan, ahora, hoy
p'unchay, día (op. noche), de día
2 jamuy, venir
mayk'aj, cuándo
chajra, chacra
tutamanta, por la mañana
sonqo, corazón
noqa, yo
supay, diablo
ñan, camino
qan, tú, usted
-man, a, hacia
maki, mano, brazo
karu, lejos
kosa, bueno (de cosa), sabroso
qayna, ayer
-ri, y, púes
kunitan, ahora mismo, este momento
mama, madre, señora, doña
runa(s), persona, gente, hombre 5
mosoj, nuevo
atoj, zorro chaki, pie, pierna, pata
qosa, esposo ¿ichari?, ¿no es cierto? —
k'acha, lindo, hermoso, bello, bueno wan, con más weraqocha,
(personas) caballero, señor
k'achita, lindito
302 303

jawa, afuera p'acha, ropa, vestido killa, luna, mes wayra, aire, viento, una enfermedad
pisi, poco llasa, pesado ch'ulu, gorro (parálisis facial)
ruay, nacer iskay, dos wayra(mu)y, hacer viento
parlay, hablar tian, hay llanthu, sombra
9
-pi, en phisqa, cinco llanthuy, hacer sombra
ura, abajo, debajo, inferior simi, boca, palabra wira, gordo ni jayk'aj, nunca
pata, encima, altura, arriba chupa, cola phujllay, lugar mana jayk'aj, nunca
thapa, nido manka, olla churay, poner, colocar
6 q'oñi, caliente, cálido muju, semilla t'ika(mu)y, florecer
wisa, barriga, vientre, estómago tiay, haber, tener rit'i, nieve
ancha, muy, mucho, demasiado chíriy, hacer frío, tener frío (pron.) kan, hay rit'i(mu)y, nevar
(intensidad) chiri, frío qasa(mu)y, helar
¡jaku!, ¡vamos! tawa, cuatro 13 qasa, helada
kusi(ku)y, alegrarse, alegría q'omer, verde inti, sol
–paj, para, de yachakaj, alumno llaki(ku)y, apenarse, pena p'utu(mu)y, brotar
llank'ay, trabajar qoy, dar inti p'utumuy, salida del sol
–pis, también, aún, aunque, tanto como kawsa(ku)y, vivir, vida ni, no, ni
paykuna, ellos 10
suyay, esperar pallay, recoger, coger (flores, etc.)
noqanchej, nosotros (incl.) willay, avisar diuspagaray, agradecer ripuy, irse
noqayku, nosotros (excl.) wajyay, llamar, invitar chawpi, medio, entre
tukuy, todo, terminar sayk'uy, cansarse llajtamasi, paisano
yachay, saber 16
wakin(kuna), algunos, una parte sinchi, duro, denso, fuerte, demasiado
llojsiy, salir jina, ajina, así rupha, caliente joq'oy, mojar
ashqa (ashka), muchos –jina, como onqoy, enfermedad, enfermar joq'o, mojado
qankuna, ustedes kuraj, mayor (en edad), por demás, ruphay, hacer calor, calor, quemar, sol aqha, chicha
ñaña, hermana (de la mujer) varios tapuy, preguntar aqheta, chichita
uyariy, oír, escuchar puñuy, dormir ningri, oreja
7 rantiy, comprar puñuna, cama jump'iy, sudar
chunka, diez mask'ay, buscar nina, fuego, brasa
mikhuy, comer, comida takiy, cantar uj, una cosa yachachiy, enseñar, instruir
munay, querer niy, decir yachakuy, acostumbrarse
yanapay, ayudar wawqe, hermano del varón 14 chayrayku, por eso
yachachej, profesor –rayku, por, a causa de
kasay, estar tiakuy, sentarse, residir, vivir ayqey, escaparse, huir
–sa, (forma progresiva) 11 pantay, equivocar perqa, pared
wallpa, gallina q'aya, mañana asiy, reir ch'akiy, secarse, tener sed (pron.), sed
yaku, agua qhaway, mirar, cuidar samay, descansar, respirar ch'aki, seco
apay, llevar waj, otro kakuy, estarse, quedarse tonqori, garganta
apamuy, traer kinsa, tres ña, ya kunka, garganta, cuello
wayna, joven (masc.) manaraj, todavía, (antes que) atiy, poder chinkay, perder, desaparecer
chanta, entonces después qallariy, empezar urmay, caer tuta, noche
q'aya mincha, en uno de los próximos thañi(ku)y, calmarse, amainar uma, cabeza
8 días rijch'akuy, parecerse a rikuchiy, mostrar
allin, bien usqhay, rápido, aprisa chaywanpis, pero, pese a eso
q'epi, bulto minchha, pasado mañana yuyay, recordar, acordarse de, qolqe, plata, dinero
uj chhika, un poco aswan, más recuerdo, pensar, mente millma, lana
chhika, tan tanto kichay, abrir yachakay, aprender (de otro)
sara, maíz ichá, tal vez, quizás 17
suti, nombre ichás, ichus, tal vez, quizás 15
juch'uy, pequeño, trozo sapa(lla), solo, solitario
aswan, más 12 orqhoy, sacar wata, año
misk'i, dulce, sabroso para, lluvia allchhi, nieto
yaykuy, entrar yana, negro paray, llover, lluvia
mallku, cóndor q'ellu, amarillo, pálido
304 305

21 tipiy, cosechar, el maíz 29


khuska, junto
–nta, por, a través de llulla, mentiroso, mentira allay, cavar
jap'iy, coger, agarrar
ujyay, beber chujcha, cabello qarpay, regar los campos de cultivo
chunkitu, amorcito, querídita
–kama, hasta, mientras sullk'a, menor –puni, siempre, mismo
yapay, yapar, aumentar, añadir
llant'a, leña qhapaj, rico phullu, frasada
kachi, sal 25
ñawi, ojo khuchi, chancho, cerdo, sucio
lampa, pala sut'i, claro, nítido alalay, qué frío
llimphu, limpio
qhepa(n), siguiente, detrás, depués qhella, perezoso, flojo ch'arki, carne puesta a secar
tullu, flaco, hueso
laqha, oscuro, oscuridad chojru, duro
22 jak'u, harina
phiña, enojado, bravo
t'ipana, prendedor phiñakuy, enojarse pachaj, cien
18 wajcha, pobre, huérfano recoba, mercado
diachakuy, celebrar cumpleaños
q'aytu, hilo de lana diachaku, cumpleaños (celebración)
chhusu, desinflado 26 30
ama, no (prohibitivo)
jank'a, tostado llawqhe, flojo (suelto) ñaq'ay, degollar
qhapariy, gritar siray, coser
kutiy, volver ñaq'ariy, sufrir, padecer llamiy, probar
chaka, puente sua, ladrón qhatu, puesto de venta al aire libre sajta, comida preparada con
mayllay, lavar (manos, utensilios) tusuy, bailar qanchis, siete papalisa
qori, oro ukhu, dentro, interior, profundo, cuerpo rimay, reñir, reprender, protestar wayllay, techar con paja
waqay, llorar ch'in, silencio, silencioso, solitario, sin gente jasut'iy, castigar, azotar tanqay, empujar
chaymanta, después kiki(n), mismo chilwi, pollito
kallpasapa, fuerte lajray, rajar, agrietar
mayt'uy, envolver, plegar chua, plato rústico
día, cumpleaños chumpi, faja de indio
23 imilla, niña, chica 31
apaykamuy, traer
imarayku, ¿por qué? qhatera, vendedora en el mercado kutichiy, devolver, contestar
imanay, ¿qué ocurrir?, ¿qué hacer? sojta, seis qhora, hierba
onqosqa, enfermo, enfermedad chuñu, papa helada y deshidratada –lla, no más
19 nanay, doler paqarin, a la mañana llullakuy, mentir
asllamanta, de repente ojot'a, sandalia misi, gato
unay, tiempo largo
watukuy, visitar, echar de menos allinyay, mejorar truequeay, cambiar, trocar
jampiy, curar 27 qowi, conejo
qhoya, mina
wañuy, morir allinyay, mejorar wakichiy, preparar maqay, pegar, golpear
qanimpa, anteayer, el otro día, la otra jampi, medicina, remedio ujtawan, una vez más, uno más, otro más, ajlla(ku)y, escoger
vez k'iruy, envolver (niños) de nuevo. qhoya runa, minero
kuti, vez pampa, llano, suelo suay, robar
jatun mama, abuela qhechuy, quitar
24
jatun tata, abuelo wathia, papas cocinadas en el campo, 32
ñawpaj, delante, antes, anterior sut'iyay, temprano, aclararse, amanecer –wan, con, más, y
rikhuriy, aparecer tarpuy, sembrar kosapacha, está bien katari, serpiente, lagarto
mashqa, cuanto kallpa, fuerza chimpay, acercarse
jark'ay, impedir, defender de
ch'onkay, chupar 28
atipay, ganar, vencer
20 kallpayoj, fuerte
llijt'a, "lejía" para mascar coca casuy, obedecer
kiru, diente, muela
qhatiy, seguir, perseguir t'ojsiy, punzar, pinchar ni pi, nadie
chaypacha, entonces
chá, quizá sach'a, árbol ni pipis, nadie
paqarin, madrugada, mañana
t'akay, derramar, sembrar derramando jatariy, levantar, retirar yupay, contar mana ni pipis, nadie (siquiera)
ch'ultikuy, bañarse wayk'uy, cocinar, guisar ushpha, ceniza –rara, lleno de
pusay, llevar, guiar (personas) mayninpijina, de vez en cuando runtu, huevo tinkuy, encontrarse con
ch'ichi, sucio pusaj, ocho –puni, siempre
t'uru, barro k'aspi, palo wañuchiy, matar, apagar
nitaj, tampoco jisq'on (isq'on), nueve saqey, dejar
–sina, parece, probablemente
306 307
37 alliy, cuidado
mana pi, nadie 47
maqhay, emborracharse
mana pipis, nadie allinchay, arreglar layqa, brujo khuyay, compadecer
mana ni pi, nadie qhatay, cubrir, tapar kacharpariy, despedir qhasi, gratis
urpita, palomita
sutichay, denominar, poner nombre k'anchay, alumbrar, luz
33 qhasi(manta), en vano
watejmanta, de nuevo 43
waraq'a, honda ni ima(pis), nada
rejsiy, conocer saruy, pisar
jayt'ay, patear
kachay, enviar (personas) uya, cara
rijch'ariy, despertarse 48
apachi(mu)y, enviar (cosas) ayni, trabajo comunitario
khuru, gusano jallp'a, tierra, polvo watay, atar, amarrar
38 jallch'ay, guardar llik'iy, rasgar, romper (tela, papel)
34 t'uruyay, hacer barro khuchuy, cortar
pajtá, (pajtataj), cuidado, ojo chimpa, frente
lisu, malvado, malcriado yarqhay, tener hambre (pron.)
moroq'o, piedra de moler, redonda wirkhi, tinaja de cuello ancho
mañay, prestar, pedir churi, hijo
pachamama, la madre tierra 44 mich'akuy, mezquinarse, escatimar
manuy, prestar (dinero) waranqa, mil
mayqen, cuál, que, cuyo opa, mudo, tonto, idiota, zonzo juraq'ay, bajar
llusk'ay, resbalar p'akiy, romper, quebrar
ujkuna, los demás paña, derecha tariy, encontrar, hallar
uywa, animal doméstico juk'uta, abarca pakay, ocultar, esconder
qaylla, cercanía, cerca, cercano uña, cría
akulliy, mascar coca ch'usaj, vació
39 yuru, jarra rústica
ch'ojo, tos tumpa, poca (intensidad) taripay, encontrar personas
ch'ojoy, toser p'enqa(ku)y, avergonzarse,
waylluy, acariciar, mimar –má, fuerte insistencia
yoqalla, niño, chico vergüenza
maran, batán phuti(ku)y, acongojarse, apenarse
saqerpariy, abandonar lloq'e, izquierda
takay, golpear con ruido, llamar a la
puerta wasa, detrás, espalda
ch'ajway, alborotar
35
ch'inyay, callarse 49
45
sayay, pararse, detenerse
yan, camino wisq'ay, cerrar dakuy, importarle a uno
phukuy, soplar
ch'uspa, bolsa para la coca tolqa, yerno juchalli(ku)y, pecar
ch'ua, claro, cristalino
jaya, picante k'amiy, llamar la atención, amonestar
p'itiy, romper estirando
machuruna, anciano 40 q'alitu, todito
tanta, junto, concubinado
llajwa, salsa wajtay, golpear (con algún objeto) wijch'uy, echar, botar
qonqapuy, olvidarse jucha, pecado, culpa
jayway, alcanzar, ofrecer wiru, tallo de maíz, caña de maíz
¡waj!, ¡va! q'ala, desnudo, pelado, totalmente, todo,
machu, viejo, anciano (personas) jich'ay, echar (un líquido)
kamachiy, ordenar, administrar, del todo
thanta, viejo, gastado (cosas) choqay, arrojar
governar t'uruchay, llenar de barro, embarrar
pakay, ocultar, esconder t'ipiy, romper estirando, coger
¡wishkha!, ¡ay! chimpakuy, contagiarse
estirando (flor, fruta de árbol)
llankhay, debastar, roer, tocar –paya, frequentamente
41
apretando
36 50
manchay, asustarse, tener miedo, muy, ch'ojllu, choclo
–mantawan, dentro de tremendamente qayllay, acercarse t'ipay, p'itay, hacer punto, tejer con agujas,
–piwan, dentro (tiempo) jamp'atu, sapo palillos
p'ampachay, enterrar peqay, pijchay, mascar coca 46 phushkay, hilar
uraykuy, bajar q'osñi, humo senqa, nariz away, tejer en el telar
pampachay, perdonar poqochiy, cultivar moqo, loma, promontorio saliente
–tawan, más, con llimphuchay, limpiar chaki moqo, rodilla
42
wichariy, subir wanuchay, abonar, maki moqo, codo
p'ampachaku, entierro jap'eqay, agarrar el alma (pachamama) poqoy, madurar, fermentar, producir chajrachay, preparar la chacra
thaskiy, ponerse a andar, andar uywa(ku)y, criar, cuidar pichay, barrer, limpiar puraj, ambos
rápido jampiri, curandero wanu, abono
kacharpari, despedida
308 309
phinkiy, saltar, brincar 60 –min, realmente
51 kacharpaya, despedida llamp'uchay, suavizar
kacharpayay, despedir llijlla, manta o envoltorio hecho de q'ayantin, al día siguiente
wayq'o, quebrada, barranco
aguayo
misk'i q'eta, arrope de chicha
qhallalla, progresar, reverdecer
ch'ajayay, volverse ronco 63
56 phuti(ku)y, apenarse, acongojarse
phushka, rueca
qaray, servirla comida t'oqo, hoyo
q'eta, arrope enqhay, atizar, avivar el fuego antis, más bien chijllay, escoger
qhellakuy, tener pereza k'anka, gringo; (gallo)
52 pututu, cuerno para llamar a
t'ika(n)chay, adornar (con flores, chukuy, ponerse en cuclillas, sentarse distancia
k'utuy, cortar (un árbol, con mixtura, etc.) –ntin (–nintin), sin excepción, entero, a singru, fila
tijeras) phatay, reventar la vez, hasta –pacha, exactamente,
ruthuy, cortar (mieses, hierba) ruana, trabajo
inmediatamente
kanunchay, alejar pierdechiy, echar a perder 61 ñajch'ay, peinar
wiñay, crecer, eternidad, eterno qelqay, escribir
ñajch'a, peine
ch'ijchiy, granizar q'epiy, levantar el bulto, cargarse el
57 larq'a, acequia, zanja
pi, alguien bulto (a la espalda)
chulluy, pisotear en el agua
saphana, trenza llut'ay, revocar q'epichay, hacer el bulto
q'ewiy, retorcer
khaniy, morder, picar ruthuy, segar, esquilar, siega oqhariy, levantar, alzar
lluphakuy, ahogarse por falta de
qallu, lengua q'apiy, apretar con la mano, dar la ñawparikuy, adelantarse
aire
sorojchay, sufrir de mal de altura mano jik'uy, sollozar, tener hipo

53 64
58 62
thuñikuy, derrumbarse
wist'u, torcido mast'ay, tender, extender
wist'u ñawi, bizco qharqoy, expulsar
api, mazamorra de maíz maypachachus, cuando, la vez que
warkhuy, colgar llamp'u, blando, fino 65
punkiy, hincharse mana imapis, nada
qonchu, borra, turbio p'ujru, pozo
wist'u chaki, cojo kapuy, tener, estar (en saludos)
thutuy, protestar en voz baja, k'ata, único
wist'u wist'u, en zigzag, muy kapuyniyoj, rico
murmurar jap'iy, reciber
torcido
–manta, por motivo de
qhespichikuy, salvarse, redimirse
q'ayma, insípido
54 phaway, volar
qonchuyay, enturbiarse
laphi, hoja kuntur, cóndor
laqhe, hoja –rayku, porque
mosqo(ku)y, soñar qoncha, heces, poso
ñuñuy, mamar
llajta runa, gente del pueblo 59
–jawa, respecto a
larway, quemar, arder, llama llusp'iy, resbalar
t'impuy, hervir (agua) cheqan, recto
waca, buey –pis, aunque
ichhu, paja brava amay, acostumbrarse
q'enqo q'enqo, serpenteando
55 llust'ay, resbalar, (barro)
link'u link'u, serpenteando
michiy, pastorear, apacentar laqhayay, oscurecer
mich'a, tacaño, avaro chullunka, hielo
asirikuy, sonreír ni imapis, absolutamente nada
joq'ara, sordo
310 311
chupa, cola 9 -I-
VOCABULARIO-ÍNDICE QUECHUA-CASTELLANO churay, poner, colocar 15
churi, hijo 38 ¿i?, ¿no es cierto? 5
-A- -C- –chus, 56, 58 ¿icharí?, ¿no es cierto? 5
ichás, ichus, ichá, quizas, tal vez 11
a, pues 3 casuy, obedecer 32 -CHH- ichhu, paja brava 54
ajina, así 10 ima, qué 2; cosa
ajinallamanta, de repente 23 -CH- chhala, chala 45 imajtin, por qué 59
ajfla(ku)y, escoger 31 chhika, tan, tanto 8; chhika wataña, hace ¿imanay?, ¿que hacer? 28
akulliy, mascar coca 34 –cha, quizás 20, 52 muchos años 47 ¿imarayku?, ¿por qué? 23
¡alaláy!, ¡qué frió! 29 chajra, chacra 2 chhusu, desinflado 22 imaraykuchus, porque 58
alqo, perro 3 chajrachay, arar, preparar la tierra 50 chhusuy, desinflar 28 imayna, cómo 1
allay, cavar 24 chaka, puente 18 imaynalla, cómo no más 1
allchhi, nieto 17 chaki, pie, pierna, pata 5 -CH'- imilla, niña 26
allin, bien 22 chaki moqo, rodilla 50 inti, sol 15
allinchay, arreglar 36 chanta, luego, después, entonces 7 ch'ajayay, volverse ronco 51 iskay, dos 12
allinyay, mejorar 23 chawpi, medio, entre 13 ch'ajway, alborotar 51 isq'on, nueve 33
alliy, cuidado 42 chay, ése, ahí 1 ch'aki, seco 16
ama, no (prohibitivo) 18 chayay, llegar, (llegar al punto de madurez ch'akiy, secarse, tener sed 16 -J-
amay, acostumbrar 59 o cocción) 4 ch'arki, carne puesta a secar 29
ancha, muy, mucho 6 chayamuy, llegar de allí aquí 4 ch'ichi, sucio 20 ¡jaku(chej)!, ¡vamos! 6
antis, mas bien 60 chaymanta, después 18 ch'ijchiy, granizar 52 jak'u, harina 29
apachiy, enviar (cosas) 33 chayllapi, ahí no más, de repente 23 ch'in, silencio, silencioso, solitario, sin jallch'ay, guardar 43
apamuy, traer 7 chaypacha, entonces 24 gente 22 jallp'a, tierra, polvo 43
apay, llevar 7 chayqa, "si..." 61 ch'in kay, estar callado, callar jamp'atu, sapo 41
apaykamuy, traer 18 chayrayku, por eso 16 ch'inyay, callar 39 jampi, remedio, medicina 23
apaykuy, meter 7 chaywanpis, pero, pese a eso 16 ch'isi, noche, anochecer 4 jampiri, curandero 42
api, mazamorra de maíz 58 cheqan, recto, 59 ch'ojllu, choclo 45 jampiy, curar 23
aqha, chicha 16 –chi, hacer, permitir, dejar, hacer 16 ch'ojo, tos 34 jamuy, venir 4
as, un poco 23 chijllay, escoger 63 ch'ojoy, toser 34 jank'a, tostado 18
asiy, reír 14 chilwi, pollito 26 ch'onkay, chupar, 24 jap'eqay, agarrar el alma (pachamama)
asirikuy, sonreír 55 chimpa, frente 43 ch'ua, claro, cristalino 45 42
ashqa, (ashkha) muchos 6 chimpakuy, contagiarse 49 ch'ulu, gorro 12 jap'iy, coger, agarrar 24; recibir 62
asllamanta, de repente 23 chimpay, acercarse 32 ch'ultikuy, bañarse 20 jaqay, aquél 1
astawan, más 11 chinkapuy, perderse, desaparecer ch'uñu, papa helada y deshidratada 26 jark'ay, impedir, defender de 32
aswan, más 8 chinkay, perder 16 ch'usaj, vacio 44 jasut'iy, azotar 26
atipay, ganar, vencer 32 chiri, frío 9 ch'uspa, bolsa para la coca 35 jatariy, levantar, retirar 24
atiy, poder 14 chiriy, hacer frío 9 jatun, grande 1
atoj, zorro 2 chojru, duro 29 -D- jatun mama, abuela 19
away, tejer en el telar 50 choqay, arrojar 45 jatun tata, abuelo 19
aycha, carne 3 –chu, o 3; partícula interrogativa y negativa dakuy, importarle a uno 49 jawa, fuera 5
ayni, trabajo comunitario 43 chua, plato rústico 26 día, cumpleaños 18 –jawa, respecto a 54, a causa de
ayqey, huir 16 chujcha, cabello 21 diachaku, cumpleaños (fiesta de) 22 jaya, picante 35
aysay, estirar 50 chukuy, ponerse en cuclillas, sentarse 60 diachakuy, celebrar el cumpleaños 22 jayt'ay, patear 37
chullunka, hielo 59 diuspagaray, agradecer 13 jayway, alcanzar, ofrecer 35
-B- chulluy, pisotear 63 jich'ay, echar (un liquido) 45
bakhiay, (wakhiay) expulsar chumpi, faja de indio 26 -E- jik'uy, sollozar, tener hipo 61
bajtay, (wajtay) golpear con algún chunka, diez 10 jina, así 10
objeto chunkitu, amorcito, queridita 29 enqhay, atizar, avivar el fuego 56 –jina, como 10
–jinaqa, "al..." 65
jisq'on, nueve 33
joq'ara, sordo 55
312 313

jucha, pecado, culpa 49 -KH- llant'a, leña 17 may, dónde, muy, mucho, cuanto 4
juchalli(ku)y, pecar 49 llanthu, sombra 15 mayk'aj, cuándo 4
juch'uy, pequeño 8 khaniy, morder, picar 52 llanthuy, hacer sombra 15 mayllay, lavar 18
juk'uta, abarca 38 khuchi, chancho, cerdo, sucio 29 llasa, pesado 8 mayninpijina, de vez en cuando 24
jump'iy, sudor 16 khuchuy, cortar con cuchillo 48 llawqhe, flojo, suelto 22 maypachachus, cuando 62
junt'a, lleno khuru, guzano 33 llijlla, manta o envoltorio hecha de aguayo mayqen, cuál, qué 34
junt'ay, llenar khuska, junto, –wan kuska, junto con 17 60 mayt'uy, envolver, plegar 18
juraq'ay, bajar 44 khuyay, compadecer 47 llijt'a, "lejía" para mascar coca 28 mayu, rio, torrente 1
llik'iy, rasgar, romper (tela, papel...) 48 michiy, pastorear, apacentar 55
-K- -K'- llimphu, limpio 25 mich'a, tacaño, avaro 55
llimphuchay, limpiar 46 mich'akuy, mezquinarse, escatimar 48
kacharpari, despedida 42 k'acha, lindo, bello, hermoso, bueno 2 lliphiy (lliphipiy), brillar de estrellas mikhuy, comer, comida 7
kachaipariy, despedir 42 k'achitu, lindito 2 llojsry, salir 6 millma, lana 16
kacharpaya, despedida 55 k'amiy, llamar la atención, amonestar 49 lloq'ay, trepar, subir (al caballo, tren...), –min, sufijo de insistencia, "realmente" 62
kacharpayay, despedir 55 k'anchay, alumbrar, luz 47 montar minchha, pasado mañana 11; q'aya minchha,
kachay, enviar 33 k'anka, gringo, (gallo) 60 lloq'e, izquierda uno de los próximos dios 11
kachi, sal 17 k'aspi, palo 28 llulla, mentiroso, mentira 21 misi, gato 31
kakuy, estarse, quedarse 14 k'ata, único 62 llullakuy, mentir 31 misk'i, dulce, sabroso 8
kallpa, fuerza 24 k'iruy, envolver (niños) 23 lluphakuy, ahogarse por falta de aire 63 misk'i q'eta, arrope de chicha 51
kallpasapa, fuerte 22 k'ullu, tronco grueso llusk'ay, resbalar 38 moqo, loma, promontorio, saliente; chala
kallpayoj, fuerte 24 k'utuy, cortar (un árbol...) 52 llusp'iy, resbalar 59 moqo, rodilla 50; maki moqo, codo 50
–kama, hasta, mientras 17, 28; después que llust'ay, resbalar (barro) moroq'o, piedra de moler redonda 34
63; hasta que, mientras que 64 -L- llut'ay, revocar, untar con barro 57 mosoj, nuevo 2
kamachiy, mandar ordenar 40 mosqo(ku)y, soñar 54
kan, hay 12 lajray, agrietar, rajar 30 -M- –mu–, partícula de movimiento 15
kapuy, tener 65 lampa, pala 17 much'ay, besar
kapuyniyoj, rico 65 laphi, hoja 54 –má, fuerte insistencia 48 muju, semilla 12
karu, lejos 4 laqha, oscuridad, oscuro 25 machay, emborracharse 42 munakuy, querer, amar, amor
karunchay, alejar 52 laqhayay, oscurecer 59 machu, viejo, anciano 35 munay, querer, desear 12
kasay, kashay, estar 7 laqhe, hoja 54 machuruna, anciano 35 muyu, vuelta, rededor
katari, serpiente 32 larq'a, acequia, zanja 63 maki, mano, brazo 2 muyuy, girar, rodear
kawsay, vivir, vida 13 larway (lawray), arder, llama, quemar 54 maki moqo, codo 50
kay, este, aquí 1 layqa, brujo 42 mallku, cóndor 8 -N-
kay, ser, estar, existir 1 link'u link'u, serpenteando 59 mama, madre, mamá, señora, doña 2
kichay, abrir 11 lisu, malvado, malcriado 38 –man, a, hacia 4 nanay, doler 23
kiki(n), mismo 22 mana, no, ni 3 ni, ni, no 15
killa, luna, mes 12 -LL- mana jayk'aj, nunca 15 ni imapis, nada 47
kinsa, tres 11 mana pi, nadie 32 ni jayk'aj, nunca, jamás 15
kiru, diente, muela 24 –lla, no más 30, 31 manaraj, todavía no; antes que 62 nina, fuego 16
kosa, bueno, bientsabroso 2 llajta, pueblo, ciudad, región 1 manchay, asustarse, tener miedo, muy, tre- ningri, oreja 16
kosapacha, muy bien, 27 llajtamasi, paisano 13 mendamente 41 ni pi, nadie 32
–ku, part. reflexiva 14 llajta runa, gente del pueblo 54 manka, olla 12 ni pipis, nadie 32
–kuna, sufijo plural 2 llajwa, salsa picante 35 –manta, de, desde (procedencia o modo) 4; ni pita, nadie 52
kunan, ahora, hoy 4 llakikuy, apenarse, entristecerse, pena 13 por motivo de 58 nitaj, tampoco 20
kunitan, ahora mismo 4 llamiy, probar (una comida o bebida) 30 –mantapacha, desde el momento que 64 niy, decir 10
kunka, garganta, cuello 16 llamp'u, fino, bien molido, blando 65 manuy, prestar 34 noqa, (ñoqa), yo 4
kuntur, cóndor 58 llamp'uchay, suavizar 62 mañay, prestar 34 noqanchej, nosotros 6
kuraj, mayor (en edad), por demás, varios llank'ay, labrar, trabajar (trabajo físico) 6 maqay, pegar, golpear 31 noqayku, nosotros 6
10 llankhay, debastar, tocar apretando, 45 maqanakuy, pelearse –nta, a través de 17
kusikuy, alegrarse, alegría 6 maran, batán 39 –ntin, sin excepción, entero, a la vez, hasta 60
kusiy, alegrar, alegría mashqa (mashkha), cuanto 19
kuti, vez 19 mask'ay, buscar 13
kutichiy, devolver, contestar 31 mast'ay, tender (la mesa, etc.), extender 62
kutiy, volver 18 mawk'a, viejo (objetos) 3
314 315
-Ñ- –pis, aún, incluso, también, aunque, -Q- -Q'-
quiera, siquiera, tanto como 6, 24,
ña, ya 14; 63 59 –qa, precitamente, ciertamente 1; chayqa, q'ala, desnudo, pelado, todo 49
ñajch'a, peine 63 pisi, poco 5 si (condic.) 61 q'alitu, todito 49
ñajch'ay, peinar 63 pisiyay, disminuir, escasear, faltar qallariy, empezar 11 q'apiy, apretar con la mano, dar la mano 57
ñan, camino 6 –piwan, dentro de (tiempo) qallu, lengua 52 q'aya, mañana 11
ñaña, hermana (de la mujer) 6 poqoy, madurar, producir 46 qan, tú, Ud. 2 q'aya mincha, en uno de los próximos días
ñaq'ay, degollar 26 poqochiy, cultivar 46 qanchis, siete 26 11
ñaq'ariy, sufrir, padecer 26 –pu, lo 43 qanimpa, anteayer, el otro día, la otra vez q'ayantin, al día siguiente
ñawi, ojo 21 pujyu, fuente, vertiente 19 q'ayma, insípido 58
ñawpa(j), delante, antes, anterior 19 puka, rojo, colorado 3 qankuna, Uds., vosotros 6 q'aytu, hilo de lana 18
ñawparikuy, adelantarse 61 –puni, "siempre", misma 24; 32 qaray, servir la comida 60 q'ellu, amarillo, pálido
ñuñuy, mamar 54 punkiy, hincharse 53 qarpay, regar los campos de cultivo 24 q'enqo q'enqo, serpenteando 59
punku, puerta 1 qasa, helada 15 q'epi, bulto, atado 8
-O- puñuy, dormir 13 qasa(mu)y, helar 15 q'epichay, hacer el bulto 8
puñuna, cama 13 qaylla, cercanía, cercano, cerca 44 q'epiy, llevar el bulto, cargarse el bulto 8
ojot'a, abarca 26 puraj, ambos 50 qayllay, acercarse 45 q'eta, arrope 51;misk'i q'eta, arrope de
onqoy, enfermar, enfermedad 13 puriy, andar, caminar qayna, ayer 4 chicha
opa, mudo, tonto, idiota 38 puriykachay, pasear 4 qelqay, escribir 56 q'ewiy, retorcer 63
oqhariy, levantar, alzar 61 pusaj, ocho 26 qolqe, plata, dinero 16 q'omer, verde 9
orqhoy, sacar 15 pusay, llevar, guiar (personas) 20 qonchu, borra, turbio 58 q'oñi, caliente, cálido 9
orqo, cerro I; macho pututu, cuerno para llamar a distancia 63 qonchuyay, enturbiarse 58 q'osñi, humo 41
qonqapuy, olvidarse 40
-P- -PH- qori, oro 18 -R-
qosa, marido, esposo 2
pacha, tierra, lugar, momento 3 phatay, reventar 56 qowi, conejo 31 –ra–, des-, acción distributiva 64
–pacha, exactamente, al punto, inmediata- phaway, volar 58 qoy, dar 13 –raj, todavía, aún, antes, primero, recién 31
mente 63 phinkiy, saltar, brincar 55 lantíy, comprar 10
pachaj, cien 29 phiña, bravo enojado 25 -QH- –rara, lleno de 32
pachamama, madre tierra 38 phiñakuy, enojarse 25 –rayku, por motivo de, por causa de, por
–paj, para, de (gen) 6 phishqa, cinco 12 qhallallay, progresar, reverdecer 60 culpa de, 16, 26; porque (sentido
¡pajtá! , ¡cuidado! 38 pujllay, jugar 12 qhapaj, rico 21 causal) 58
pakay, ocultar, esconder, 38 phukuy, soplar 45 qhapariy, gritar 22 recoba, mercado 29
pallay, recoger, coger (flores, etc.) 5 phullu, frazada 29 qhari, varón 1 rejsiy v conocer 33
pampa, llano, suelo 23 phushka, huso, rueca 51 qharkatitiy, tiritar, temblar reparay, darse cuenta de
pampachay, perdonar 36 phushkay, hilar 50 qharqoy, expulsar 58 –ri, partícula para suavizar, pues, y 2, 29
pantay, equivocar(se) 14 phuti(ku)y, acongojarse, apenarse qhasi, gratis, en vano 47; qhasimanta, en rijchakuy, parecerse a 14
paña, derecha 44 vano 47 rijch'a(ri)y, despertarse 39
paqarin, madrugada, mañana 24; esta -P'- qhasimanta, en vano, gratis 47 rikuchiy, mostrar 16
mañana qhatay, cubrir, tapar 37 rikuriy, aparecer 19
para, lluvia 15 p'acha, ropa, vestido 8 qhatera, vendedora en el mercado 26 rikuy, ver, conocer (un lugar) 4
patay, llover, lluvia 15 p'akiy, romper, quebrar 48 qhatiy, seguir, perseguir, arrear 20 rimay, reprender, protestar, reñir, hablar
parlay, hablar 5 p'ampachaku, entierro 36 qhatu, puesto de venta al aire libre 26 26
pata, altura, arriba, encima 5 p'ampachay, enterrar 36 qhaway, cuidar, mirar 11 ripuy, irse 15
pay, él, ella 1 p'ampay, enterrar, entierro 36 qhechuy, quitar 27 rit'i, nieve 15
paykuna, ellos,éllas 6 p'enqakuy, avergonzarse 44 qhella, perezoso, flojo 21 rit'i(mu)y, nevar 15
peqay, mascar coca 41 p'enqay, avergonzar, vergüenza qhellakuy, tener pereza 56 riy, ir 4
perqa, pared 16 p'isqo, pájaro 3 qhepakuy, retrasarse, quedarse atrás mana, trabajo 56
pí, quién 1; alguien 52 p'itíy (t'ipiy), romper estirando 45 qhepa(n), siguiente, detrás, después 17 ruay, hacer 5
–pí. en 5 p'ujru, pozo 62 qhespichikuy, salvarse (de alguna falta) 53 rumi, piedra 1
pichay, barrer, limpiar 46 p'unchay, día, de día 4; tula p'unchay, día qhocha, lago, laguna 3 runa, persona, gente 2
pierdechiy, echar a perder 56 y noche qhora, hierba 31 runamasi, compañero 12
pijchay, mascar coca 41 p'utu(mu)y, brotar 15 qhoya, mina 19 runtu, huevo 28
qhoya runa, minero 31 rupha, callente (sol) 13
316 317
ruphay, hacer calor, quemar, abrasar 15; takay, golpear con ruido, llamar a la t'ipana, prendedor 22 wallpa, gallina 7
sol puerta 39 t'ípay, (p'itay), hacer punto, tejer con wallunq'ay, columpiarse
ruthuy, legar, esquilar, siega 54; cortar takiy, cantar 10 agujas 50 –wan, con (acompañamiento) 5; más, y 27;
52 tanqay, empujar 30 t'ipiy (p'itiy), romper estirando, coger –mantawan, dentro de (temp.) 36,
tanta, junto, concubinado 45 estirando (una fruta del árbol, una –piwan, y dentro de 36; –tawan, más
-S- tantay, juntar flor, etc.) 45 32
tapuy, preguntar 13 t'ojsiy, punzar, pinchar 28 wanu, guano, estiércol para abono 46
–sa–, forma progresiva del verbo 7 taripay, encontrar personas 48 t'oqo, hoyo 63 wanuchay, abonar 46
sach'a, árbol 28 tariy, encontrar, hallar 48 t'una, pedacito, migaja, niño wañuy, morir 19; wañuchiy, matar, apagar
sapa, malo 3 tarpuy, sembrar 24 t'uru, barro 20 32
sajsa(ku)y, hartarse tata, padre, papá, señor, don 1; jatun tata t'uruchay, llenar de barro, embarrar 49 waqachiy, hacer llorar, tocar un instrumen-
sajta, una comida preparada con papalisa abuelo t'uruyay, hacerse barro 43 to musical.
30 tawa, cuatro 9 waqay, llorar, cantar (los pájaros y anima-
samay, descansar, respirar. –tawankama, después de 63 -U- les) 18
sapa, cada, cada vez que 4, 65 tian, hay 12 waqaychay, guardar, proteger 15
sapa(lla), solo, solitario 17 tiakuy, sentarse, residir, visir 14 uj, uno, alguno, otro 1; uj chhika, un waranqa, mil 48
saphana, trenza 52 tiay, haber, tener 12 poco 8 waraq'a, honda 37
saqey, dejar 32 tiakuy, encontrarse (con) 32 ujkuna, los demás 34 warkhuy, colgar 53
saqerpariy, abandonar 34 tipiy, cosechar el maíz, cosecha de maíz ujtawan, de nuevo 27; uno más, otro warmí, mujer, esposa 1
sara, maíz 8 24 más wasa, espalda, detrás 44
saruy, pisar 43 tolqa, yerno 39 ujyay, beber wasi, casa 1
sayay, pararse, detenerse 39 tonqori, garganta 16 ukhu, dentro, interior, cuerpo, entre 22 wata, año 17
sayk'uy, cansarse 10 tratay, reñir uma, cabeza 16 watay, atar, amarrar 48
senqa, nariz 46 truequeay, cambiar, trocar 31 unay, tiempo largo 19 watej(manta), de nuevo 38
sichus, si 61 tukuy, todo, terminar, acabar, uña, cría 48 wathía, papa cocida en el campo 27
simi, boca, palabra 9; runa simi, quechua convertirte en (con –man) 6; tukuy ura, bajo, debajo 5 watukuy, visitar, echar de menos 19
–sina, probablemente ima, todo, todas las cosas. uraykuy, bajar 36 wawa, niño, niña, hijo, hija, tierno 1
sinchi, duro, denso, fuerte, demasiado 13 tullu, hueso, flaco 25 urmay, caer 14 wawqe, hermano del varón 18
singru, fila 63 tusuy, bailar 22 urpa, palomita 37 wayk'uy, cocinar, guisar 24
sipas, muchacha, joven (fem.) 3 tata, noche 16; tuta p'unchay, noche y día ushpha, ceniza 28 wayllay, techar con paja 30
siray, coser 50 tutamanta, por la mañana 4 usqhay, rápido, aprisa 14 waylluy, mimar, acariciar 39
sojta, seis 26 uya, cara 45 wayna, jovén (masc.) 7
sonqo, corazón, 2 -TH- uyariy, oír, escuchar 10 wayq'o, quebrada, barranco 51
sorojchay, sufrir de mal de altura 52 uywa, animal doméstico 34 wayra, aire, viento, una enfermedad
sua, ladrón 22 thanta, viejo, gastado (cosas) 35 uyway, críar 42 (parálisis facial) 15
suay, robar 27 thañi(ku)y, calmarte, amainar 14 wayra(mu)y, hacer viento 15
suchuy, recorrerse thapa, nido 9 -W- weraqocha (wiraqocha), señor, caballero 5
sullk'a, menor (en edad) 21 thaskiy, ponerte a andar, andar rápido wicharíy, subir 36
sumaj, bueno, muy bien 1 36 waca, buey 54 wíjch'uy, echar, botar 49
supay, diablo 2 thoqay, escupir, saliva wachay, parir willay, avisar, decir, indicar 10
suray, chorrear thnñíkay, derrumbarse 64 waj, otro 11; ¡va! 40 wíñay, crecer, eterno, eternidad 52
suti, nombre, 8 thutuy, protestaren voz baja 58 wajcha, pobre, huérfano 25 wira, grasa, gordo 12
sut'u, claro, nítido 21 wajtay, golpear con algún objeto 45 wírkhi, tinaja de cuello ancho 48
sutichay, denominar, poner nombre 37 -T'- wajyay, llamar (a alguien), invitar 10 wiru, tallo de maíz, caña de maíz 45
sut'inchay, aclarar 24 wakhiay, expulsar wisa, estómago, vientre 9
sut'iyay, aclararse, amanecer 4 t'ajsay, lavar ropa 18 wakichiy, preparar 24 wishka, ¡ay! 40
suyay, esperar 13 t'akay, derramar, sembrar derramando wakin, algunos, una parte 10 wísq'ay, cerrar 39
20 walej, bien 1 wist'u, torcido 53; wist'u chaki, cojo 53;
-T- t'anta, pan 3 walejlla, bien no más 1 wist'u ñawi, bizco 53; wist'u wist'u, en
taj, y, también 1 t'íka, flor 3 zigzag, muy retorcido.
takakuy, golpearse t'íka(mu)y, florecer 15
t'íka(n)chay, adornar (con flores, -Y-
mixtura, etc.) 56
t'impuy, hervir 54 yachachej, profesor 7
318
yachachiy, enseñar, instruir 16 yarqhay, tener hambre 48 319
yachakaj, alumno 9 yaykuy, entrar 8 VOCABULARIO-ÍNDICE alegrarse, kusikuy 6
yachakay, aprender (de otro) –yoj, (expresa propiedad) "el que CASTELLANO-QUECHUA alejar, karunchay 52
16 tiene" 36 alguien, alguno, uj, 1; ujkuna, wakin 10; pi
yachakuy, acostumbrarse 16 yoqalla, niño, chico 34 -A- 52
yachay, saber 6 yupay, contar 28 altura, pata 5
yaku, agua 7 yuraj, blanco 1 a, –ta 7; –man 4 alumbrar, k'anchay 47
yan (ñan), cambio 35 yuru, jarra rústica 48 a través de, –nta 17 alumno, yachakaj 9
yana, negro, moreno 12 yuyay, recordar, acordarse de, abajo, ura 5 alzar, oqhariy 61
yanapay, ayudar 7 recuerdo, pensamiento, mente 14 abandonar, saqerpariy 34 allí, jaqay 1
yapay, yapar, aumentar, añadir abarca, ojot'a 26; juk'uta 38 amainar, thañi(ku)y 14
29 ablandar, llamp'uchay 62 amanecer, sut'iyay 24; paqarin 24
abonar, wanuchay 46 amar, muna(ku)y 7
abono, wanu 46 amarillo, q'ellu 12
abrasar, ruphay 13 amarrar, watay 48
abrasarse, larway, lawray 54; ruphachikuy ambos, puraj 50; iskaynin(tin)
abrir, kichay 10 amonestar, k'amiy 49
abuela, jatun mama 19 amor, muna(ku)y 7
abuelo, jatun tata 19 amorcito, chunk'itu 29
acabar, tukuy 6 anciano, machu 35; machuruna 35
acariciar, waylluy 39 ancho, jatun
acaso, (quizás), icha, ichas, ichus 11 andar, puriy 4
acequia, larq'a 63 andar rápido, thaskiy 36
acercar, (algo a alguien) jayway 35 animal doméstico, uywa 34
acercarse, chimpay 32; qayllay 45 animarse, kallpakuy
aclarar, sut'ichay; –se, sut'iyay 24 anochecer, ch'isi 4; ch'isiyay
acongojarse, llakikuy 13; phutikuy 60 anteayer, qanimpa 19
acordarse, yuya(riku)y 14 anterior, ñawpaj 19
acostumbrarse, yachakuy 16; amay 59 antes, ñawpaj 19; –raj 31
adelantarse, ñawparikuy 61 antes que, manaraj 11, 12
además, –wan 5, –pis 6; 24; 59; –taj añadir, yapay 29
adentro, ukhu 22 año, wata 17; hace muchos años, chhika
adornar, t'ika(n)chay 56 wataña 47
aflicción, llakiy 13 apacentar, michiy 59
afuera, jawa 5 aparecer, rikhuriy 19
agarrar, jap'iy 29 apenarse, llaki(ku)y 13, phuti(ku)y 60
agarrar el alma, jap'eqay 42 apenas, ñaq'ay 26; atispa mana atispa
agradecer, diuspagaray 13 aprender, (de otros) yachakay 16
agrietar, lajray 30 apretar, (con la mano) q'apiy 57
agua, yaku 7 aprisa, usqhay 14
agujero, t'oqo 63 aquel, jaqay 1
ahí, chay 1; ahí no más, chayllapi 23 aquí, kay 1
ahogarse, (por falta de aire) lluphakuy 63 árbol, sacha 28
ahora, kunan 4 arder, larway, lawray 54
ahora mismo, kunitan 4 arreglar, allinchay 37
aire, wayra 15 arriba, pata 5
al..., –jinaqa 65; al día siguiente, q'ayantin 62 arrojar(se), choqa(ku)y 45
alborotar, ch'ajway arrope, q'eta 51
alcanzar, (llegar a) taripay 48; (entregando) arrope de chicha, misk'i q'eta 51
jayway 35
alegrar (alegría) kusiy 6
320 321
asi, fina, afina 10 k'acha 2; sumaj 1 colega, masi cultivar, poqochiy 46
asustar, manchachiy 41 buey, waca 54 colgar, warkhuy 53 cumpleaños, día 18; (celebración)
asustarse, mancharikuy 41, manchachikuy bulto, q'epi 8; hacer el bulto, q'epichay 61; colocar, churay 15 diachaku 22
atar, watay 48 cargar el bulto a la espalda, q'epiy 61 colorado, puka 3 cumplir, junt'ay
atizar, enqhay 56 buscar, mask'ay 13 columpiarse, wallunq'ay curandero, jampiri 42
atrás, qhepa 47; wasa 44 comenzar, qallariy 11 curar, jampiy 23
atrasarse, (quedarse atrás) qhepakuy -C- comer, mikhuy 7 cuya, mayqen
aumentar, yapay 29 comida, mikhuy, mikhuna 7
aun (incluso), –pis 6 caballero, weraqocha, wiraqocha 5 como, –jina 10; imayna(ta)chus; imayna? 1; -CH-
aún (todavía), –raj 31 cabello, chujcha 21 ima(na)jtin?; tanto como, –pis ...–pis
aunque, –pis 6, 59 cabeza, uma 16 47 chacra, chajra 2; preparar la chacra,
avaro, mich'a 55 cada, sapa 4; cada vez que, sapa 65 compadecer, khuyay 47 chajrachay 50
avergonzarse, p'enqakuy 44 caer, urmay 14 compañero, runa masi 12 chancho, khuchi 29
avisar, willay 10 calido, q'oñi 9 comprar, ranti(ku)y 10 charco, qhocha 3
avivar el fuego, enqhay 56 caliente, (sol) rupha 13; q'oñi 9 con, (acompañamiento), –wan 5; (más) chica, imilla 36
¡ay! (dolor), (atatáy); (frío), ¡alaláy! 29 calor, ruphay 13; hacer calor, ruphay 13 –tawan 27; (propiedad, el que tiene), chico, wawa; yoqalla 34
ayer, qayna 4 calmarse, thañi(ku)y 14 yoj 36 chicha, aqha 16; arrope de chicha, misk'i
ayudar, yanapay 7 callado (estar callado), ch'in kay concubinado, tanta 45; tantasqa q'eta 50
azotar, jasut'iy 26 callar, ch'inyay 39 cóndor, mallku 8; kuntur 58 choclo, ch'ojllu 45
cama, puñuna 13 conducir, pusaj 20 chorrear, suruy
-B- cambiar (trocar), truequeay 31 conejo, qowi 31 chupar, ch'onkay 24
caminar, (andar) puriy 4 conocer, rejsiy 33; (un lugar), rikuy 4
bailar, tusuy 22 camino, ñan 4; yan 35 contagiarse, chimpakuy 49 -D-
bajar, uraykuy 36; juraq'ay 44. campo, (de cultivo) chajra 2 contar, yupay 28; (avisar) willay 10, niy 10
bajo, ura 5 cansarse, sayk'uy 10 contestar, kutichiy 31 dar, qoy 13; dar vueltas, muyuy; dar la
bandido (malcriado), lisu 38 cantar, takiy 10; (pájaros animales) waqay convertirse en, tukuy...(–man) 47 mano, q'apiy 5 7; darse cuenta de,
bañarse, ch'ultikuy 20 18 caña de maíz, wiru 45 corazón, sonqo 2 reparay
barranco, wayq'o 51 cara, uya 43 cortar (con cuchillo), khuchuy 48; (árboles de, (gen.) –j(ta), –jpa(ta), –pa(ta), –paj 6;
barrer, pichay 46 carne, aycha 3 etc..) k'utuy 52; ruthuy 52 (procedencia) –manta 4; de nuevo,
barriga, wisa 9 carne puesta a secar, ch'arki 29 cosa, ima 2 watejmanta 37; de repente, chayllapi
barro, t'uru 21; hacerse barro, t'uruyay 43; casa, wasi 1 cosechar, (papa, oca) allay 24; (fruta), debajo, ura 5
llenar de barro, embarrar, t'uruchay castigar, jasut'iy 26 pallay 15; (maíz), tipiy 24 debastar, llankhay 45
49 causa, (por causa de) –rayku 26; –manta 58 coser, siray 30 decir, niy 10; willay 10
batan, maran 39 cavar, allay 24 crecer, wiñay 52 defender, (de), jarq'ay 32
beber, ujyay 17; tomay ceniza, ushpha 28 cria, uña 48 degollar, ñaq'ay 26
bello, k'acha 2 centro, chawpi 13 criar, uywa(ku)y 42 dejar, saqey 32; –chi 16
besar, much'ay cerca, (cercanías, cercano) qaylla 44 cristalino, ch'ua 45 delante, ñawpaj 19
bien, allin 11; walej, sumaj 1; kosa 2; más cerdo, khuchi 29 cuál, mayqen 34 delgado, (personas o animales) tullu 25
bien, antis 10; está bien, kosapacha cerrar, wisq'ay 39 cualquiera, mayqenpis; en cualquier caso, demás, (los) wakin, ujkuna 34; por demás
27 cerro, orqo 1 –puni 32 kuraj 10
bizco, wist'u ñawi 53 cielo, janajpacha cuan, may 4 demasiado, ancha 6; sinchi 13
blanco, yuraj 1 cien, pachaj 29 cuando, mayk'aj 4; jayk'aj, (respuesta) demonio, supay 2
blando, llamp'u 62 ¿cierto? (¿no es cierto? ), ¿ichari?, maypachachus 62 denominar, sutichay 37
boca, simi 9 ¿icharis?, ¿i? 5 cuanto, mashqa 19; mashkha denso, sinchi 13
bolsa (para coca, etc.), ch'uspa 35 cinco, phisqa 12 cuatro, tawa 9 dentro, ukhu 22; dentro de (tiempo) –man,
bonito, k'achitu 2 ciudad, llajta 1 cubrir, qhatay 37 –tawan 36
borra, qonchu 38 claro, sut'i 21; ch'ua 45 cuclillas, (ponerse en) chukuy 60 derecha, paña 44
botar, (echar), wijch'uy 49 cocer, wayk'uy 24; chayay cuello, kunka 16 derecho (recto), cheqan 59
brasa, nina 16 cocinar, wayk'uy 24 cuerno, (instrumento) pututu 63; (asta) derramar, t'akay 20; (líquidos) jich'ay 45
bravo, phiña 25 codo, maki moqo 50 wajra. derrumbarse, thuñikuy 64
brazo, maki 2 coger, (agarrar), jap'iy 29; (recogiendo) cuerpo, ukhu 22 des–, –ra 64
brillar, lliphiy, lliphipiy pallay 15; (estirando: flores, fruta del cuidado, alliy 42; ¡pajta! 38 desaparecer, chinkay 16
brotar, p'utumuy 15 árbol...), t'ipiy 45; p'itiy cuidar, qhaway 11; waqaychay 15 descansar, sama(ri)y 14
brujo, layqa 42 cojo, wist'u chaki 53 culpa, jucha 49; desde, –manta 4; desde el momento que,
bueno, (cosas) kosa 2; sumaj 1; (personas) cola, chupa 9 por culpa de, –rayku 26 –mantapacha 64
322 323

desear, munay 7 enriquecerse, qhapajman tukuy flaco, tullu 25 hablar, parlay 5; (reñir) rimay 26
desinflado, chhusu 22 enseñar, (instruir) yachachiy 16; (mostrar) flamear, laphay hacer, ruay 5; –chi– 16; –ya–, –cha–;
desinflar, chhusuy 22 qhawachiy 11, rikuchiy 16 flojo, qhella 21; (suelto) llawqhe 22 ¿qué hacer? ¿imanay?
desnudo, q'ala 49 entero, –ntin 60 flor, t'ika 3 hallar, tariy 48
despedida, kacharpari 42; kacharpaya 55 enterrar, p'ampachay 36; p'ampay florecer, t'ika(mu)y 15 hambre, yarqhay; tener hambre (pron.)
despedir, kacharpariy 42; kacharpayay 55 entierro, p'ampachaku, p'ampay 36 frazada, phullu 29 yarqhay 48
despenarse, rijch'ariy 37 entonces, chanta 7; chaypacha 24 frecuentemente, –paya, –ykacha harina, jak'u 29
después, chanta 7; chaymanta 18; después entrar, yaykuy 8 frente, chimpa.43 hartarse, sajsakuy
de, –mantawan 36: qhepan 17; entre, (lugar) chawpi 13; ukhu 22 frío, chiri 9; hacer frío, chiri(mu)y; tener hasta, –kama 17, 28, 64
–tawankama, –kama 63: entregar, qoy 13; jayway frío, (pron.) chiriy; ¡que frío!, hay, tian, kan 12
inmediatamente después, mantapacha entristecerse, llakikuy 13; phutikuy 60 ¡alaláy! 39 he aquí, kay(qa); (ahí) chay(qa); (allí) jaqay
63 enturbiarse, qonchuyay 58 fuego, nina 16 heder, ashnay
detenerse, sayay 39 enviar, (personas) kachay; (cosas) fuente, pujyu helada, qasa 15, (qhasa)
detrás, qhepan 17; wasa 44 apachi(mu)y 33 fuera, jawa 5 helar, qasa(mu)y 15
devolver, kutichiy 31 envolver, mayt'uy 18; (niños) k'iruy 23 fuerte, kallpasapa 22; kallpayoj 24, sinchi hembra, china
día, p'unchay 4; día y noche, tuta equivocarse, pantay 14 13 hermana, (de ella) ñaña 6
p'unchay: un día próximo, q'aya escaparse, ayqe(rikapu)y 16 fuerza, kallpa 24 hermano, (de él) wawqe 10
mincha; el otro día, qanimpa 19 escatimar, mich'akuy 48 hermoso, kacha 2
diablo, supay 2 escoger, ajlla(ku)y 31; chijlla 63 -G- hervir, (agua) t'impuy 54
diente, kiru 24 esconder, pakay 38 hielo, chullunka 59
diez, chunka 10 escondidas, (a) pakaymanta gallina, wallpa 7 hierba, ahora 31
dinero, qolqe 16 escribir, qelqay 56 gallo, k'anka 60 hija, (warmi) wawa 1
disminuir, pisiyay escupir, thoqay ganar, (vencer) atipay 32 hijo, churi 38; (qhari) wawa 1
doler, nanay 23 ese, chay 1 garganta, tonqori 16; garganta exterior, hilar, phuskay 50
don, tata 1 espalda, wasa 44 kunka 16 hilo de lana, q'aytu 18
donde, may 4 esperar, suyay 13 gastado, (con el uso) mawk'a 3; thanta 35 hincharse, punkiy 53
doña, mama 8 espino, khishka; (grande) qhepu gato, misi 31 hipo, (tener) jik'uy 61
dos, iskay 12 esposa, warmi 1 gente, runa 2; gente del pueblo, llajta ru- hoja, laqhe 54; iaphi 54
dulce, misk'i 8 esposo, qosa 2 na 54 hombre, (persona) runa 2; (varón) qhari 1
duro, sinchi 13: chojru 29; (carne) thalu. esquilar, ruthuy 57 girar, muyuy honda, waraq'a 37
estar, kay 1; kasay 7; (en saludos) kapuy golpear, (con algún objeto) wajtay, bajtay hondo, ukhu
-E- 65; estar bien, kosapacha 30 45; (con ruido) takay 39 hoy, kunan 4
estarse, kakuy 14 gordo, wira 12 hoyo, t'oqo 63
echar, (botar), wijch'uy 49; (lanzar, arrojar) este, kay 1 gorro, chuta 12 huérfano, wajcha 25
choqay; (piedras etc.) ch'anqay; (líqui- estiércol, aka; (abono) wanu 46 grande, jatun 1 hueso, tullu 25
dos) jich'ay; (a perder) pierdechiy 56; estirar, aysay 50 granizar, ch'ijchiy 52 huevo, runtu 28
(de menos) watukuy 19; (expulsar) estomago, wisa 9 grasa, wira 12 huida, ayqey 16; ayqesqa
wakhiay (bakhiay), qharqoy 58; eternidad, wiñay 52 gratis, qhasi 47 huir, ayqey 16
(echarse) winkuy. eterno, wiñay 52 gringo, k'anka 60 humear, q'osñi(mu)y, (q'osnimuy)
el, ella, pay 1 exactamente, –pacha 63 gritar, qhapariy 22; ch'ajway 52 húmedo, foq'o
ellas, ellos, paykuna 6 expulsar, wakhiay (bakhiay); qharqoy 58 guardar, jallch'ay 43; waqaychay 15 humo, q'osñi, q'osni 41
embarrar, t'uruchay 49 extender, mast'ay 62 guiar, pusay 20 huso, phushka 51
emborracharse, machay 42 guisar, wayk'uy 24
empezar, qallariy 11 -F- gusano, khuru 33 -I-
empujar, tanqay 30
en, –pi 5 faja de indio, chumpi 26 -H- ida, riy 4; risqa
encima, pata- 5 falta, pisi; sin falta, –puni 32 idiota, opa 38
encontrar, tariy 48: encontrarse con, tinkuy faltar (no llegar a) mana chayay; manaña haber, kay 1: tiay 12 impedir, jarq'ay 32
32; encontrar personas, taripay 48 kay; (escasear) pisiyay habitar, tiakuy 14 importarle a uno, dakuy 49
enfermar, onqo(yku)y 13 fallecer, wañu(pu)y 19 inmediatamente, –pacha 63
enfermarse, (dar a luz) onqokuy favor, (por) –ri 3 insípido, q'ayma 58 i
enfermedad, onqoy 13 fermentar, poqoy 46; p'oshqoy insistencia (fuerte), –ma 48
enfermo, onqosqa 23 fila, singru 63
enojado, phiña 25 fin, tukuy 6
enojarse, phiñakuy 15 fino, llamp'u 62
324 mazamorra de maíz, api 58 325
instruir, yachachiy 16 llamar, wajyay 10; (a la puerta) takay 39; me, –wa–; –ku–; –pu–; –kapu– -N-
interior, ukhu 22 (poner nombre) sutichay; llamar la medicina, jampi 23
ir, riy 4; irse, ripuy 15; ir a, –mu– 17 atención, k'amiy 49 medio, (mitad) khuskan; (lugar) chawpi nada, mana ima, ni ima, mana ni ima,
invitar, wajyay 10 llamado, nisqa, sutiyoj 56 13; ukhu mana imapis 58; ni imapis 47
izquierdo, lloq'e 44 llano, pampa 23 mejor, aswan kosa; aswan sumaj; aswan nadar, wayt'ay
llanto, waqay 18; waqasqa k'acha. nadie, mana pi, ni pi, mana ni pi, mana pi-
-J- llegar, (de allí a aquí) chayamuy, (al mejorar, allinyay 23 pis, ni pipis, mana ni pipis 32
punto de madurez o cocción) mendigo, wajcha nariz, senqa 46
jalar, aysay chayay 4 menor (edad), sullk'a 21 negro, yana 12
jarra, yuru 48 llenar, junt'ay menos, pisi 5; por lo menos, –pis 24, 30 nevar, rit'i(mu)y 15
joven, sipas (fem.) 3; wayna (masc.) 7 lleno, junt'a; lleno de, –rara 32 mente, yuyay 14 ni, mana 3; ni siquiera, mana ...–pis 24, 59
jugar, phujllay 12 llevar, apay 7; (personas) pusay 20 mentir, llullakuy 31 nido, thapa 9
juntar, tantay llorar, waqay 18 mentira, mentiroso, llulla 21 nieto, alchhi 17
junto, tanta 45; khuska 17 llover, para(mu)y 15 mercado, recoba 29; qhatu nieve, rit'i 15
lluvia, para 15 mes, killa 12 ninguno, id que nada, nadie
-L- meter, apaykuy 7 niña, imilla 26
-M- mezclar, chajruy niño, wawa 1; yokalla 34; t'una
ladrón, sua 22 mezquinarse, mich'akuy 48 nítido, ch'ua, sut'i 21
lagarto, katari 32 macho, orqo 1 mi, –y no, mana 3; ni; (prohibitivo) ama 18; ¿no?
lago, qhocha 3 machucar, ch'anqay miedo, (tener) manchari(ku)y 41 ¿no es cierto? ¿i?, ¿ichari?; no más,
lágrima, waqay madre, mama 2 mientras, –kama 17; mientras tanto, –lla 30, 31; no sé ...–chá
laguna, qhocha 3 madre tierra, pachamama 38 chaykama. noche, ch'isi 4; tuta 16
lana, millma 16; hilo de lana, q'aytu madrugada, tutamanta 4; sut'iyay, paqarin migaja, t'una nombre, suri 8; poner nombre, sutichay 37
largo, jatun 4 24 mil, waranqa 48 nos, –wayku; –wanchej; –wasun; –ku– 14;
lavar, (manos, utensilios...) mayllay 18; madurar, poqoy 46 mimar, waylluy 39 –kapu–
(ropa) t'ajsay 18 maduro, poqosqa mina, qhoya 19 nosotros, noqanchej, noqayku 5;
lejano, karu 4 magnifico, kosapacha 27 minero, qhoya runa 31 (ñoqanchej, ñoqanchij, –chis, ñoqayku)
lejía para coca, llijt'a maíz, sara 8 mío, noqajpata, (noqaypata) nube, phuyu
lejos, karu 4 mal, sajra 3, mana allin ¡mira!, ¡kayqa!, ¡chayqa!, ¡jaqayqa! nublarse, phuyu(mu)y
lengua, qallu 52 malcriado, lisu 38 mirar, qhaway 11, rikuy 11 nuestro, (incl.) –nchej (nchis); (excl.) –yku
leña, llant'a 17 malvado, malo, safra 3, lisu 38 mismo, kikin 22; –puni 24; –pis nueve, jisq'on, (isq'on) 33
les, paykuna(ta), paykuna(man) mamar, ñuñuy 54 mitad, khuskan nuevo, mosoj 2; (de nuevo) watejmanta 36,
levantar, oqhariy 61; levantarse, manchar, ch'ichichay mojado, joq'o 16 ujtawan 27
jatari(ku)y 24 mandar, (ordenar) kamachiy 40 mojar(se), joq'o(chiku)y 16 nunca, mana jayk'aj 15; ni jayk'aj 15; ma-
ligero, usqhay 14 mano, maki 2; dar la mano, q'apiy 57 moler, kutay na ni jayk'ajpis, mana mayk'aj
limpiar, llimphuchay 46; (barriendo, manta (frazada), phullu 29; (de awayo, para momento, en el mismo momento, –pacha
recogiendo) pichay 46 bultos, etc.) llijlla 60 63 -O-
limpio, llimphu 25 mañana, q'aya 11; (pasado) minchha 11; montar (al caballo, etc.) wichariy, lloq'ay
lindo, k'achitu 2 (por la mañana) tutamanta 4; paqarin morder, khaniy 52 o, –chu 3; –chus ... –chus 56; chayri
lo, la, etc. –pu– 43 24; esta mañana, kunan tutamanta, moreno, yana 12 obedecer, casuy 32
loco, opa kunan paqarin morir, wañu(pu)y 19 obra, ruay 5; ruasqa, ruana 56
lograr, –chi– 16 marcharse, ripuy 15 mosca, ch'uspi ocultar, pakay 38
loma, moqo 50 marearse, machay 42 mostrar, rikuchiy 16; qhawachiy ocho, pusaj 28
luego, chanta 7; (por tanto) chayrayku, marido, qosa, 2 moverse, kuyuy ofrecer, jayway 35
chaymanta más, as(ta)wan 11; –wan 5, 27; –manta – muchacha, sipas 3 oir, uyariy 10
luna, killa 12 wan 36; más bien, antis 60. mucho, (cantidad) ashqa 6; ancha 6; ojo, ñawi 21
luz, k'anchay 47 mascar coca, akulliy 34; pijchay 41; peqay manchay, may olvidar, qonqa(pu)y 40
41 mudo, opa 38 olla, manka 12
-LL- matar, wañuchiy 32 muela, kiru 24 ordenar, (mandar) kamachiy 40
matrimonio, (pareja) qhari warmi; muerte, wañuy 19 oreja, ningri 16
llama (animal), llama; (de fuego) nina matrinomio de prueba, sirvinakuy muerto, wañusqa oro, qori 18
16; k'anchay, larway, lawray 54 mayor, kuraj 10 mujer, warmi 1 oscurecer, laqhayay 59
murmurar, thutuy, 58 oscuridad, oscuro, laqha 25
muro, perqa 16
muy, ancha 6; sinchi 13; –puni 24; may
4; manchay 41
326 327

otro, uj 1; waj 1; wakin 10; el otro día, la perder, chinkay 16, echar a perder, profesor, yachachej 7 resbalar, llusk'ay 38; llusp'iy 59; (en barro)
otra vez, qanimpa 19 ¡oye!, ¡chuy! pierdechiy 56 profundo, ukhu 22 llust'ay 59
perderse, chinkapuy progresar, qhallallay 60 residir, tiakuy 14
-P- perdonar, pampa(cha)y 36 promontorio, moqo 50 respecto a, –jawa 54
pereza, (tener) qhellakuy 56 prontamente, usqhay 14 respirar, samay 14
padecer, ñaq'ariy 26 perezoso, qhella 21 protestar, rimay 26; (en voz baja) thutuy resucitar, kawsariy
padre, tata 1 permitir, –chi– 16 58 retirarse, jatariy 24
paisano, llajtamasi 13 pero, –ri–, chaywanpis 16 próximo, qaylla 44; (año, etc.) qhepan retorcer, q'ewiy 63
paja brava, ichhu 54, waylla perro, alqo 3 17 retrasarse, qhepakuy
pájaro, p'isqo 5 perseguir, qhatiy 20 pueblo, llajta 1 reunir, tantay; pallay 5
pala, lampa 17 persona, runa 2 puente, puente, chaka 18 reventar, phatay 56
palabra, simi 9 pesado, llosa 8 puerta, punku 1 reverdecer, qhallallay 60
palidecer, q'elluyay pesar (a pesar de) –pis, a pesar de todo, pues, á ari, 3; –ri 2, 29 revés (poner al), tijray, tiwjray
pálido, q'ellu –puni, 32;atispa mana atispa 50 puesto de venta, (al aire libre) qhatu 26 revocar, llut'ay 57
palo, k'aspi 28 pese a eso, chaywanpis 16 puro, llimphu 46, ch'ua 45 rico, qhapaj 21; kapuyniyoj 65; (comida)
paloma, urpa 37 picante, jaya 35 misk'i 8; kosa 2
pan, t'anta 3 picar, khaniy 52 -Q- rincón, k'uchu
papa, papa; papa helada y deshidratada, pie, chaki 5 río, mayu 1
ch'uñu 26 piedra, rumi 1; piedra de moler, que, ima 7 robar, suay 27
papá, tata, papasu moroqo 33 quebrada, wayq'o 51 rodear, muyuy
para, –paj 6; para sí, –ku– 14 pierna, chaki 5 quebrar, p'akiy 48 rodilla, chaki moqo 50
parálisis facial, wayra 15 pinchar, t'ojsiy (t'ujsiy) 28 quechua, qhechua, runa simi roer, llankhay 45
pararse, (detenerse) sayay 38 pisar, saruy 43 quedarse, quedakuy, kakuy 14; qhepakuy rojo, puka 3
parece, –sina 20 pisotear (en el agua) chulluy 59 quemar, larway, lawray 54; ruphachiy romper, (quebrando) p'akiy 48; (rasgando)
parecerse a, rijch'akuy –man 14 plata, qolqe 16 querer, munay llik'iy 48; (estirando) t'ipiy 45
pared, perqa 16 plato, (rústico) chua 26 queridita, chunkitu 29 ropa, p'acha 3
parte, (algunos) wakin 10 plegar, mayt'uy 18 quien, pi 1 rueca, phushka 51
partir (rajar) lajray 30; (quebrar), p'akiy pobre, wajcha 25 quitar, qhechuy 27; oqhariy
48; irse, ripuy 15 poco, (cantidad) pisi 5; (intensidad) tumpa; quitarse de delante, jatari(ku)y -S-
pasado, ñawpa, ñawpaj 19; pasado un poco (cantidad), uj chhika 8 quizás, ichá, ichás 11; –chá 20
mañana, minchha 11; el año pasado, poder, atiy 14 saber, yachay 6
qayna wata polvo, jallp'a 43 -R- sabroso, kosa 2; misk'i 8
pasar, pasay; (suceder) ¿imanay?; (al otro pollito, chilwi 26 sacar, orqhoy 15; (expulsando) qharqoy,
lado de) wasa(yku)y poner, churay 15; ponerse blando, etc., –ya– rajar, lajray 30 wakhiay
pasear, puriykachay 4 ; (ropa) –lli–; (a caminar) thaskiy 36; rápido, ligero, usqhay 14 sal, kachi 17
pastorear, michiy 55 ponerse en cuclillas, chukuy 60; rasgar, llik'iy 48 salir, llojsiy 6; (brotar) p'utu(mu)y 15; (la
pata, chaki 5 (nombre) sutichay 37 realmente, –min 62 flor) t'ika(mu)y; (el sol) inti p'utumuy
patear, jayt'ay 37 por, (causal) –rayku 16; –manta 26; (lugar) recibir, jap'i(ku)y 24 15
pecado, jucha 49 –nta 17; (aprox.) –nej; (motivo de) recién, –(lla)raj salsa picante, llajwa 35
pecar, juchallikuy 49 –manta 58; por eso, chayrayku 16 recoger, recolectar, pallay 15 saltar, phinkiy 55
pedacito, t'una porque, imarayku 58 reconocer, rejsiy 33 salvarse, (de alguna falta) qhespichikuy 53
pedir, mañay 34; (prestado dinero) manuy porque, –rayku, –manta 58; imarayku recordar, yuya(riku)y 14 sanar, walejyay, thañiy
34 chus 58 recorrerse, suchuy sangre, yawar
pegajoso, mach'a poseedor de, –yoj 36 recto, cheqan 59 sapo, jamp'atu 41
pegar, mach'ay 31; k'askay posiblemente, –chá 20, 52 recuerdo, yuyay 14 se, –ku– 14; –pu– 43; –kapu–
peinar, ñajch'a 63 pozo, p'ujru 62 rededor, muyu secarse, ch'akiy 16
peine, ñajch'a 63 preguntar, tapuy 13 redondo, moroq'o 34 seco, ch'aki 16
pelado, q'ala 49; q'ara prendedor, t'ipana 22 regar, (un campo) qarpay 24 sed, ch'akiy 16; (tener sed) (pron.) ch'akiy
pelar, lluch'u(ku)y prender, jap'iy; (con aguja) tipay; (fuego) regresar, kuti(mu)y 18 16
pelea, maqanaku jap'ichiy reír, asiy 14; reírse de, asipayay segar, ruthuy 57
pelearse, maqanakuy preparar, wakichiy 27 remedio, jampi 23 seguir, qhatiy 20; –lla...–raj
pelo (cabello) chujcha 21 prestar, mañay 34; (dinero) manuy 34 reñir, k'amiy 49; rimay 26 según, –jina 10, –manjina
pena, llakiy 13 primero, primero, –raj 31 repente, (de) asllamanta 23, chayllapi seis, sojta 26
pensar, yuyay, piensay 14 probablemente, –sina 20 reprender, rimay 26, k'amiy 49 sembrar, tarpuy 24; (derramando) t'akay
pequeño, juch'uy 8, t'una probar, (comida o bebida), llamiy 30 20
producir, poqoy 46
328 329

semilla, muju 12 tal vez, icha, ichas 11 trocar, truequeay 31 vestirse, p'achallikuy
sentarse, tiakuy 14, (ponerse en cuclillas) tallo de maíz, wiru 45 tronco, k'ullu vez, kuti 19; otra vez, ujtawan;
chukuy 60 también, –pis 6, 24 –taj 1; –lla ...–taj 30 tu, qan 2; qhan watejmanta; de una vez, ujllapi; la
señalar, rikuchiy 16; qhawachiy tampoco, mana, –pis, –taj, nitaj 20 turbio, qonchu 58 otra vez, qanimpa 19; de vez en
señor, tata 1; weraqocha, wiraqocha 5 tan, (comparativo) –jina, chhika 8 tuyo, qanpa(ta) cuando, mayninpijina 24; cada vez
señora, mama 2 tanto, chhika 8; un tanto, uj chhika(n); tanto -U- que, sapa 65
separar, t'aqay ser, kay 1 como, –pis ...–pis 6, 24, 59 un, uj; el uno, ujnin 1 vida, kawsay 13
serpenteando, link'u link'u 59; q'enqo q'enqo tarde, tarde, ch'isi único, k'ata 62 viejo, (cosas) mawk'a 3, thanta 35;
59. te, –su–, –yki– unir, tantay (hombre) machu 35, machuruna 35:
serpiente, katari 32 techar con paja, wayllay 30 usted, tú 2 (mujer) paya.
servir la comida, qaray 60 tejer, (en telar) away 50; (con agujas), ustedes, qankuna, –ykichej 6 viento, wayra 15; hacer viento,
si (condicional), –qa 61; sichus 61; chayqa t'ipay, p'itay 50 wayra(mu)y 15
61 temblar, qharkatitiy -V- vientre, wisa 9
si, arí 3; –má temer, mancha(ri)kuy vigilar, qhaway 11
siega, ruthuy 57 temprano, sutiyay 24 ¡va!, waj 40 visitar, watukuy 19
siembra, tarpuy tender, (cama) mast'ay 62 vacío, ch'usaj 44; (sin gente) ch'in 22 vivir, kawsay 13; (residir) tiakuy 14
siempre, –puni 24, 32; (para siempre) wiñay tener, –yoj kay 36; kapuy 65; tener que, ¡vamos! ¡jaku! 6; ¡jaku ri(pu)na!, volar, phaway 58
wiñaypaj –na– tian ¡jakuchej! 6 volcar, tijray
siete, qanchis 26 terminar, tukuy 6 vano (en), qhasi(manta) 47 voluntad, munay
significar, niyta munay tierno, wawa 1 varios, kuraj 10 volver, kuti(pu)y 18; volverse ronco,
siguiente, qhepan 17; (al día siguiente) tierra, jallp'a 43, pachamama vencer, atipay 32 ch'ajayay 51
q'ayantin. tinaja, (de cuello ancho) wirkhi 48; (de cue- vendedora en el mercado, qhatera 26 vuelta, muyu; dar una vuelta, muyuy
silencio, (silencioso) ch'in 22 llo estrecho) p'uñu; (mediana) wich'i vender, vendey
sin, mana, –wan, mana ...–yoj; (con verbos) tinieblas, laqha 25 venir, jamuy 4 -Y-
mana tocar, (apretando) llankhay 45; (rozando) venirse, jampuy
–spa; (sin falta) –puni llujchiy; (un instrumento musical) ver, rikuy 4 y (copulativa) –taj 1; –wan 27; –pis; –ri 2,
siquiera, –lla ...–pis 24; –pis 32 waqachiy. ¿verdad?, ¿i?, ¿icharí(s) ? 5 29
sobre (lugar), pata 5; (acerca de) –manta, todavía, –raj 31; manaraj 11; –lla ...–raj 30 verde, q'omer 9 ya, –ña 14
jawa 54 todo, tukuy 6; q'ala 49; todito, q'alitu 49; vergüenza, p'enqay 44; tener vergüenza, yerno, tolqa 39
socorrer, yanapay 7 tukuy ima; –ntin; –puni p'enqakuy 44 yo, noqa, ñoqa 4
sol, (astro) inti 15; ruphay 13 ¡toma!, ¡ka! vertiente, pujyu
solamente, –lla 30, 31 tomar, (beber) tomay, ujyay 17; (coger) vestir, p'achallichiy -Z-
sombra, llanthu 15 jap'i(ku)y
sonar, (instrumento musical) waqachiy 18 torcer, q'ewiy 63 zanja, larq'a 63
sonreír, asirikuy, 54 torcido, q'ewisqa; wist'u 53, muy retorcido, zigzag, (en) wist'u wist'u 53; q'enqo q'enqo
soñar, mosqo(ku)y (–wan) 54 wist'u wist'u 53 link'u link'u 59
soplar, phukuy 45 tos, ch'ojo (ch'uju) 34 zorro, atoj 2
sordo, joq'ara 55 toser, ch'ojoy, (ch'ujuy)
sollozar, jik'uy 61 tostado, jank'a 18
suave, llamp'u 62 tostar, jank'ay 18
suavizar, llamp'uchay 62 totalmente, q'ala 49
subida, wicharina totalidad, (en su) –ntin 60, –kama(lla)
subir, wichariy 36; (trepar) lloq'ay; subir al trabajar, trabajay, (corporalmente) llank'ay
otro lado de, wasa(yku)y 6
suceder, ¿imanay? 28 trabajo, trabajo, llank'ay 6; ruana 56
sucio, ch'ichi 20; khuchi 29 trabajo comunitario, ayni 43
sudar, jump'iy 16 traer, apamuy 7; apaykamuy 18; (personas)
suelo, pampa 23 pusamuy
sufrir, (físicamente) ñaq'ariy 26; sufrir de tragar, oqo(yku)y
mal de altura, sorojchay 52, sufrir transformarse en, tukuy ...–man 6
moralmente, llakikuy tremendamente, may, manchay 41
suplicar, mañay trenza, saphana (sapana) 52
trepar, wichariy 36
-T- tres, kinsa 11
triste, llakisqa, phutisqa
tacaño, mich'a 55 tristeza, llakiy, phutiy
ÍNDICE 29. "WA" (a mí) – Imperativo; "WA" (a mí) – 125
Infinitivo; Sufijo: "RI"
30. Partícula: "LLA" 130
Pág. 31. "WA" (a nosotros) – Presente; Sufijo: "RAJ" 135
Reconocimiento 5 32. "WA" (a nosotros) – Futuro; Sufijo: "Puni" 139
Introducción 7 33. "WA" (a nosotros) – Pretérito 143
Lecciones: 34. "WA" (a mí) Pluscuamperfecto; "WA" (a 147
1. Verbo "KAY"; Artículos; Sufijos: "QA" "TAJ" 9 nosotros) – Pluscuamperfecto
2. Plural; Sufijo: "RI"; "Castellanismos" 13 35. "a tí" – Presente 151
3. Interrogación; Negación; Conjunción copulativa: 17 36. "a tí" – Futuro; Sufijo: "YOJ" 155
"o" 37. "a tí" – Pretérito 159
4. Presente del verbo: Singular; Sufijos: "MAN" – 21 38. "a tí" – Pluscuamperfecto; "a tí" – Imperfecto 163
"MANTA": Orden de las palabras 39. "a tí" – Imperativo; "a tí" – Infinitivo 167
5. Sufijos: "PI" – "WAN"; Adverbios 26 40. "a ustedes" – Presente; "a ustedes" – Futuro 171
6. Presente del verbo: Plural; Sufijo: "PAJ" 30 41. "a ustedes" – Pretérito; "a ustedes" – 175
7. Forma progresiva: "SA"; Acusativo "TA"; 34 Pluscuamperfecto
Infinitivo complemento directo 42. "a ustedes" – Imperativo; "a ustedes" –Imperfecto; 179
8. Sustantivos singulares con adjetivo posesivo, 38 "a ustedes" – Infinitivo
Sufijo: "NI" Eufónico 43. Infijo: "PU" 183
9. Genitivo (o posesión); Ubicación del adjetivo 42 Revisión: Lo esencial 187
10. Declinación del sustantivo con posesivo 46 44. Potencial simple: "MAN"; Potencial simple: 190
11. Futuro 50 Forma pronominal
12. Sustantivos plurales con sufijo posesivo (al 54 45. Subjuntivo: "NA" 194
nominativo); "HAY" 46. Subjuntivo + "WA" (a mí); Subjuntivo "WA" (a 198
13. Declinación de sustantivos plurales con sufijo 58 nosotros)
posesivo; Infinitivo 47. Subjuntivo + "SU" (a ti); Subjuntivo + "SU" (a 202
14. "KU"– Indicativo 62 ustedes)
15. Infijo: "MU" 66 48. Participio pasivo "SQA" (Primera Parte); Adjetivo 207
16. Infijo: "CHI" 70 calificativo, Adjetivo verbal
17. Futuro + "SA"; Sufijo: "NTA" 74 49. Participio pasivo "SQA" + Auxiliar "KAY" 211
18. Imperativo; Frases nominales 78 (segunda parte); Infinitivo pasivo "SQA"
19. Pretérito: "RQA" 83 50. Participio presente "SPA"; Participio presente 216
20. Pretérito con forma progresiva; Adverbios y 87 "SPA" + "SA"
sufijos adverbiales 51. Participio presente + "WA" (a mí, a nosotros); 221
Revisión: Lo esencial 91 participio presente + "SU" (a tí, a ustedes)
21. Comparativos 93 52. Participio presente personal "JTI"; Participio 225
22. Pluscuamperfecto: "SQA" 97 presente personal "JTI" + "SA"
23. Pluscuamperfecto Progresivo – SA" 101 53. Participio presente personal "JTI" + "WA" (a mí, a 229
24. Imperfecto: "J"; Sufijo: "Pis" 105 nosotros); Participio presente personal "JTI" +
25. Superlativo 109 "SU" (a tí, a ustedes)
26. "WA" (a mí) – Presente; Sufijo: "RAYKU" 113 54. Acción verbal con "J"; Acción verbal con "J" + 234
27. "WA" (a mí) – Futuro; Sufijo: "WAN" (más, con) 117 "WA" (a mí, a nosotros); Acción verbal con "J" +
28. "WA" (a mí) – Pretérito; Sufijo: "KAMA" 121 "Su" (a tí, a ustedes)
55. Participio activo con "J"; Participio activo con "J" 238
+ "SA"
Revisión: Lo esencial 242
56. Consecución de tiempos; Subordinadas directas; 245
Interrogativas indirectas: "CHUS"
57. Relativas 250
58. Finales "PAJ"; Causales: "RAYKU" – "MANTA" 254
– "IMARAYKUCHUS"
59. Concesivas "PIS" (Aunque...) 259
60. Comparativas; Modales 264
61. Condicionales 268
62. Temporales: cuando, antes que 273
63. Temporales: después que, después de 278
64. Temporales: desde que, hasta que, mientras 283
65. Temporales (Continuación): cada vez que, al 287
Cuadros Finales 292
Vocabulario – Índice Quechua-Castellano por lecciones 301
Vocabulario – Índice Quechua-Castellano 310
Vocabulario – Índice Castellano-Quechua 319

Este libro está destinado a


todos los lectores que en su
constante afán de conocer uno de los
idiomas de nuestro ancestro, se han
dado a la tarea del aprendizaje del
quechua, el autor demonstrando su
dominio en el conocimiento del
Idioma nos presenta un método
didáctico, sencillo y claro que está al
alcance y comprensión de todos,
pues en 65 lecciones, 4 cuadros
finales y un diccionario indice
quechua castellano y castellano-
quechua, el autor ofrece un
panorama completo de los elementos
La edición del presente libro esenciales que permitirán al lector
concluyo el 30 de Abril de
1980, en los talleres de adentrarse más profundamente en el
OFFSET "ALEA" LTDA. conocimiento del dulce idioma de los
Bolívar 215 Esq. Bs. As. hijos del sol.
Oruro – Bolivia

También podría gustarte