Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Nedu30730 PDF
Nedu30730 PDF
AYMAR ARU
LA PAZ-BOLIVIA
2009
I. APRENDIZAJE
II. EDUCACION
III CULTURA
IV IDIOMAS
IV AYMARA
V BOLIVIA
I. t.
Disponible en:
http://www.ops.org.bo/textocompleto/nidio26939.pdf
PRIMERA EDICIN
PENSANDO EN UN IDIOMA
MILENARIA DE LOS ANDES
DEPOSITO LEGAL1-382-2008
CONTACTOS:
victorcastrocastro@yahoo.com.mx
Cel: 71937673
Impresin:
Sistemas Gracos Color
Telf. 2334614 - La Paz - Bolivia
MAYR TAQA
Aruntasiataki para saludarse ..................................................................................... 13
Sarxaataki para despedirse ........................................................................................ 14
Suti lanti pronombres personales ................................................................................. 15
Utjayir chaxta arunaka sujos posesivos ................................................................... 16
Suti yatiataki para saber nombre ............................................................................... 17
Kawkins qamasi uk yatiataki para saber donde vive ............................................... 18
Kawkitas uk yatiataki para saber la procedencia ...................................................... 19
Mara yatiataki para saber la edad .............................................................................. 20
Kuna luriris uk yatiataki para saber profesiones ..................................................... 21
Jisktaataki para preguntar ......................................................................................... 22
Untasiataki para conocerse ....................................................................................... 23
Utayaataki para presentar ....................................................................................... 24
Kawksas uk yatiataki para saber la ubicacin .......................................................... 25
Aruskipawi conversacin.............................................................................................. 26
PAYR TAQA
Chacha-warmi hombre-mujer ....................................................................................... 27
Uachtayir arunaka pronombres demostrativos ......................................................... 28
Saminaka los colores .................................................................................................... 29
Isinaka la vestimenta .................................................................................................... 30
-nki chaxta aru sujo genetivo..................................................................................... 31
Qutu arunaka oraciones ............................................................................................... 32
Jisktanakar jaysaataki para responder a las preguntas........................................... 33
Jakhuanaka los nmeros............................................................................................ 34
Jakthapia suma jakhuqaa resta mirayaa multiplicacin
jaljaa divisin .............................................................................................................. 35
-ni chaxta aru sujo ni posesivo ................................................................................ 36
Pacha sarayiri el relj ................................................................................................... 37
KIMSIR TAQA
Janchi sutinaka cuerpo humano .................................................................................. 38
Qullirin jisktanakapa preguntas del mdico ............................................................... 39
M qamawi un hogar..................................................................................................... 40
Suti chimpu carnet identidad ........................................................................................ 41
PUSR TAQA
Pacha tiempo ................................................................................................................ 46
Phaxsinaka los meses del ao ..................................................................................... 47
Kuns ukan luraskapxi actividades de las personas .................................................... 48
Jamusianaka las adivinanzas .................................................................................... 49
Swinaka dichos y refranes .......................................................................................... 50
Siw sawi cuento ............................................................................................................ 51
Chuqi sataxata sobre la siembra de papa ................................................................ 52
Uywanakat ullapxaani sobre los animales .............................................................. 53
PHISQHR TAQA
Aru lurayirinaka los verbos .......................................................................................... 54
Arunak tamachaataki.conjugaciones......................................................................... 55
Jiskta arunaka pronombres interrogativos ................................................................ 58
Utat chaxta arunaka los sujos mas usuales......................................................... 59
Purapat yanaptasiataki pronominales ...................................................................... 60
Apa aru lurayirinaka verbos de llevar........................................................................ 61
Waktayawi obligativas ................................................................................................. 64
SUXTR TAQA
Yuspajartasiataki para agradecer ............................................................................ .65
Jisktasiataki para preguntarse .................................................................................. 66
Tumpir saraataki para ir a visitar ............................................................................... 67
Maytasiataki para prestarse ...................................................................................... 68
Achiktasiataki para suplicar ...................................................................................... 69
Aruskipawiutana conversacin en el hogar ................................................................ 70
Aruskipawiqhathuna conversacin en el mercado .................................................... 71
Aruskipawiqulla utana Conversacin en el centro de salud .................................... 72
Aruskipawithakhina conversacin en el camino ........................................................ 73
Aruskipawiirnaqawina conversacin en el trabajo ..................................................... 74
Aruskipawimanqawina conversacin en el comedor ................................................ 75
Aruskipawiawtu manqhana conversacin dentro del auto ....................................... 76
PAYR JALJA
EJERCICIOS ................................................................................................................. .79
ARU CHIMPUNAKA
OCLUSIVOS:
Simples p t - k q
Aspirados ph th - kh qh
Glotalizados p t - k q
AFRICADOS:
Simple ch
Aspirado chh
Glotalizado ch
FRICATIVO: s j x
Laterales l ll
Nasales m n
Semi consonantes w y
Vibrantes r
i u
VOCALES
a
Alargamiento voclico //
Curso de Idioma Aymara 9
KIPKA ARUNAKA
/N/ // /W/
Naya Ujua Wayna
Nasa Usua Wayra
Manu Pichaa Waka
Wanu Phichaa Waka
ARUNTASIATAKI
W
Kamisaki al
iki
A: Kunjamasktasa. B: Walikisktwa.
ARUNAKA
ARUNAKA
maana pasado
SINGULAR PLURAL
Juma Jumanaka
Jupa Jupanaka
ARUNAKA
Wawa.naka nios/as
Uywa.naka animales
Jaqi.naka personas
Uta.naka casas
1ir. jaqi - ja m
2ir. jaqi - ma t
3ir. jaqi - pa su
UACHTAYAWI
Uta Uta.ja.wa
Panka Panka.ma.wa
Awtu Awtu.pa.wa
Mama Mama.sa.wa
Kawkins qamasta
Khyan qamasta
A Nayax Tarijata.rakitwa
KIMSR JAQIMPI
yatiqi
ARUNAKA
Nayax anatiritwa Yo soy jugador
kamisaki waliki
ARUNAKA
ULLARTAPXAANI
ARUNAKA
Qullasuyu Bolivia markasanxa, kimsa tunk jila aruw utji, yaqhip arunakax,
armataxiwa.
Ingles ukanaka.
CHACHA WARMI
Chacha Warmi
Wayna Tawaqu
Yuqa Phuchha
Yuqalla Imilla
Achachila Awicha
Awkchi Taykchi
Tullqa Yuxcha
Allchhi Wawa
Tiyu Ipala
Ichutata Ichumama
Uka
Aka
Khaya
Janqu
Blanco
Laqhu
Chuxa
Verde
claro
LLUCHU
WISKHU
P. Kuna saminis aka lluchuxa P. Kuna saminis uka wiskhuxa
MANQHANCHA
PULLIRA
P. Khitinkis aka manqhanchaxa P. Khitinkis uka pulliraxa
R. Uka manqhanchax jupankiwa R. Aka pullirax mamajankiwa
PHULLU
PUNCHU
ALMILLA
CHUMPA
Iyaw siri, jiskhiri, janiw siri, ukjarux janit sas jiskhir arunakax
chiqaparjam arsuatakiw aski.
P. Jupax qulliriti
R. Saya, jupax qulliriwa.
P. Jupax yatichiriti
R. Janiw jupax yatichirikiti, jupax qulliriwa.
+ =
+
P. Kimsamp payampix qawqhasa R. Phisqhawa
P. Tunkamp p tunkampix qawqhasa R.Kimsa tunkawa
x
P. Kimsa kut pay jaktama, qawqhasa R. Suxtawa
P. P kut tunk jaktama, qaqhasa R. P tunkawa
ARUSKIPAWI
katanakampixiwa.
JANCHI SUTINAKA
akirinakawa.
JAYSAATAKI
KAWKITASA: BOLIVIATAWA
ARUNAKA
Phuqhata completo
Jaqichata casado
Rolando Mara
Wara
Jilatanak kullakanaka...
Jumanakamp aruskiptaataki...
ARUNAKA
Jacha grande
Jiska pequeo
Machaqa nuevo
ALPACHU alpaca
WARI vicua
PACHA
ARUNAKA
Chamaka oscuridad
Juyphi helada
Chhullunkhi hielo
Juntu caliente
Llaphi tibio
Chiwi sombra
Urpu neblina
46 Curso de Idioma Aymara
PHAXSINAKA
AYMARA CASTELLANO
Chinuqa Enero
Anata Febrero
Achuqa Marzo
Llamayu Abril
Qasawi Mayo
Mara taqa Junio
Willka kuti Julio
Lakan phaxsi Agosto
Sata qallta Septiembre
Taypi sata Octubre
Lapaka Noviembre
Jallu qallta Diciembre
P. Kunpachasa
R. Ukax...
qapuwa
P. Kunpachasa
R. Ukax...
chiwiwa
ARUNAKA
Wallqi Preada
Charana Hmedo
PILPINTUMPIT LULIMPITA
JAYSAWI
QARWA
Qarwax pata thaya uraqin
jakasir uywawa, ukampisa qipi
khumnaqir uywawa, tarwapax
wali askiw chankha qapuataki
ukhamarus uka chankhanakax
walirakiw isinak sawuataki.
Qarwax uta uywawa ukjamarus
wali chikhi uywat utatawa.
MALLKU
Mallkux taqi jamachinakat
sipan jachawa, ukjamarus
jacha khunu qullu patanakan
yatitarakiwa. Mallkurux janiw
khitis sawkaskaspat sapxiwa,
ukhamarak mallkux awyayala
uraqin chimpupat utatarakiwa.
Mallkux wali qamasan axsarkay
jacha jamachiwa.
ARU LURAYIRINAKA
Kuna.sa Qu es
Khiti.sa Quin es
Qawqha.sa Cunto es
Kawkiri.sa Cul es
Kawkha.sa Dnde es
Kunjama.sa Cmo es
Kunarsa.sa / kunaqata.sa Cundo es
UACHTAYAWI
AYAA QIPIA
Tiyujax uraq phataatakiw pik Tata Jusikux qhatun aljaatakiw chuq
ayaski. qipiski.
WAYUA IRAA
Waynax isip taxsuatakiw um Mariox kankaatakiw wallpa kanw
wayuski. iraski.
ASAA ICHUA
Jupax wawapatakiw chayru manq Mama Mariax asu waw qullayiriw
asaski. ichuski.
JIKHAA QHIWIA
Qhaturuw tata Rimichux qarw jikhaski. Mariela tawaqux utaparuw kull
qhiwiski.
62 Curso de Idioma Aymara
JACHIA PHUXTUA
Qhatun mama Mariax juph Qhatun kh mamax ulluk
jachnaqaski. phuxtnaqaski.
WIYAA TIMPHIA
Uka jaqix nin wiyaski. Jupax chuq timphnaqaski.
YUSPAJARTASIATAKI
ARUNAKA
Aynachawa es adentro
Achachilajax Jsa,
akankaskiti akankaskiwa
ARUNAKA
ARUNAKA
Tata Siskux tata Jusikur achiktasiriw sari, Siskux jacha jichhu ut utacha-
si muni.
ARUNAKA
Achiktasia rogar o suplicar
Yanaptana ayudar
Utachaa construir la casa
Yanaptaskirismawa te puedo ayudar
Curso de Idioma Aymara 69
ARUSKIPAWI: UTANA
Tata Rolandox tata Istikuruw thaqhaski, Ukat mama Teresax janiw akankit
sasaw tata Rolandor yatiyi.
ARUNAKA
Sarxiwa ya se fue
Jikistaway me encontrar
Akankaskiti esta aqu
Patak amay qhatun mama Siskax chuq aljaski, mama Rosax Siskatrak
chuq alasiski.
ARUNAKA
Ancha/wali demasiado
Iraqtitaya rebajame pus de precio
Aljita vendeme
Apasimaya llevate pus
Kunas kamachtama
Tata, janiw waliktti
ARUNAKA
ARUNAKA
Tumpaa visitar
Tantachawi reunin
Chiqapuni de verdad?
Jutwa voy a venir
ARUNAKA
Uraqi territorio
Tantachawi reunin
Aparaa quitar
ARUNAKA
Chaphaqa inspido
Jayukara salado
Kallku amargo
Achhiju caliente
Tata Eulogiox janiw chukyaw mark ujkiti, ukatwa wali llakit sarnaqi. Tata
Rolandox Eulogior llakit ujasax makirakiw yanapti.
ARUNAKA
Kawkhakama hasta donde
Suti katuy papila certicado de nacimiento
Jasakiwa es facil
76 Curso de Idioma Aymara
PAYR JALJA
(3) Jupax yati utan .................... (4) Jupax yati utan wayr. ....................
SALUDO Y DESPEDIDA
A Kamisak ___________________
B Walik ___________________
A Aski ________________ kullaka
B ______________________ jilata
A Jikisikam kullakanaka
B ______________________
A Qharurkama
B ______________________
A Arumanthkam jilata
B ______________________
A Luniskam tata
B ______________________
A Jutir phaxskam mama
B ______________________
SUFIJO PLURALIZADOR
PRONOMBRES PERSONALES
SUFIJOS POSESIVOS
LOS COLORES
CONVERSACIN
PRONOMBRES DEMOSTRATIVOS
P. Kunas ukaxa
R.______________________
P. Kunas akaxa
R.______________________
P. Kunas khayaxa
R.______________________
LOS NMEROS
11
VERBOS
VESTIMENTA ANDINA
13
SUFIJO TI INTERROGATIVO
15
ENFERMEDADES
EL RELOJ
18
SI O NO
Marque con una cruz si la respuesta es s o no
Jisa Janiwa
1. Jumax pank ulla muntati x
2. Jupax aymar ar yatiqa muniti
3. Masimax p tunk maraniti
4. Jumax pilut anata yattati
5. Jumax thuqhur sartati
6. Jupax yatichirit muni
7. Jupax axsaririti
Curso de Idioma Aymara 89
19
20
PARTES DEL CUERPO HUMANO
ANIMALES
ACTIVIDADES DE PERSONAS
TIEMPO FUTURO
1._______________________________________
2._______________________________________
3._______________________________________
4._______________________________________
5._______________________________________
6._______________________________________
26
1._______________________________________
2._______________________________________
3._______________________________________
4._______________________________________
5._______________________________________
6._______________________________________
LA FAMILIA
Tata Mama
Luli Puya
Allchhi Allchhi
Sisku Qhuya
............................................................................................
............................................................................................
............................................................................................
............................................................................................
............................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
CONVERSACIN
A Kamisak _________________________
B Walik ___________________________
A Jumax kawkits jutaskta
B _________________ jutaskta...jumasti
A Nayax _________________ jutaskta
B Jichhax ____________________ saraskta
A __________________________ ruw saraskta...jumasti
B Obrajesaruw ________________ skta
A Obrajesant qamasta
B Jsa Obrajesan ______________ , jumasti
A Nayax munaypatan __________________
B Jikisikam
A _________________________
PROCEDENCIA
PROFESIN
PERSONAS O COSAS
Aymara Castellano
Tatamax qhuruti t pap es malo?
Kuna kast uywanaks uywasta qu clase de animales cras?
Qawqha phisinitasa cuantos gatos tienes?
Kuna uyws munasma qu animal quisieras?
Qawqhampis qarw ala munta con cuanto quieres comprar
la llama?
Qawqhampis alanta con cuanto compraste?
Anumax kawkchasa que tamao es t perro?
Anump phisimpix janit nuwasipki no pelean perro y gato?
Wank muntati te gusta el conejo?
Khititakis uka wallp alta para quin compras esa
gallina?
Aymara Castellano
Kunat usutasa de que est enfermo?
Kawkhas usu donde le duele?
Kunarsat usutasa desde cuando esta enfermo?
Qullapxtamti te curaron?
Khitis qullaytama quin te hizo curar?
Jupax usutarakiti el tambin esta enfermo?
Janit usutaxta ya no estas enfermo?
Khitis qulltama quin te cur?
Kawkharus qullayasta donde te hiciste curar?
Usuti Duele?
Aymara Castellano
Aymara Castellano
2.- Briggs, Lucy Therina. Variantes regionales y sociales. - - La Paz: ILCA, 1993.
7.- Gallego, Saturnino. Gramtica viva de la lengua aymara. - - La Paz: ISBOL, 1996.
12.- Hardman, M.; Vasquez, J.; Yapita, J.D. Compendio de estructura fonolgica y
gramatical. - - La Paz: Gramma, 1998.
14.- Yapita, Juan de Dios. Enseanza del idioma aymara como segundo idioma. - -
La Paz: ILCA, 1981.
17.- Siani A., Jos R.; Viste, Ana Maria. Aprendizaje bilinge por vocablos. - -
La Paz: s.e., 2006.
18.- Voz y pensamiento del pueblo aymara. La Paz: VC, 2001.