Está en la página 1de 222

QALLARINAPAQ

qallarinapaq
Curso bsico de quechua boliviano

Pedro Plaza Martnez, Ph D.


2009

i
QALLARINAPAQ

Presentacin iii

ALFABETO OFICIAL UNICO PARA LA ESCRITURA DEL QUECHUA Y DEL AYMARA v

JUK IQI : IMAYNALLA 1


ISKAY IQI : IMATAQ 8
KIMSA IQI : MAYPI 15
TAWA IQI : MAYMANTA 22
PHICHQA IQI : IMATA 29
SUQTA IQI : MAYMANTA 36
QANCHIS IQI : PITAQ 43
PUSAQ IQI : PIWAN 50
JISQUN IQI : JAYKA 57
CHUNKA IQI : PIPAQTAQR? 65
CHUNKA JUKNIYUQ IQI : IMATAWAN 72
CHUNKA ISKAYNIYUQ IQI : JAYKAQ 79
CHUNKA KIMSAYUQ IQI : PIPTATAQ? 86
CHUNKA TAWAYUQ-IQI : AYNIPI 93
CHUNKA PHICHQAYUQ IQI : IMAMAN? 100
CHUNKA SUQTAYUQ IQI: LLAQTAPI TIYAQ KAYKU 108
CHUNKA QANCHISNIYUQ IQI: MAYQIN 116
CHUNKA PUSAQNIYUQ IQI : WASIPI RUWAYKUNAMANTA 123
CHUNKA JISQUNNIYUQ IQI : JAYKA WAWAYUQTAQ KANKU? 130
ISKAY CHUNKA IQI : MAYIQ? 137

Simikuna Glosario 144

ii
QALLARINAPAQ

Presentacin

En 1980 publicamos en mimegrafo el Quechua I, nuestro primer texto para la


enseanza del quechua. En 1982 publicamos de la misma manera el Quechua II.
Ambas publicaciones respondan a las exigencias de la enseanza del quechua tanto
en el Instituto Nacional de Estudios Lingsticos (INEL) como en la mencin de
Lenguas Nativas de la Carrera de Lingstica e Idiomas de la UMSA.

Ambos textos, por otro lado, priorizaban la realizacin de ejercicios (drills) bajo la
vieja idea de que el lenguaje es un sistema de hbitos. Pero, tanto la experiencia
adquirida en la enseanza prctica del quechua, as como un cambio en nuestras
concepciones sobre la naturaleza del lenguaje, ahora ms en la lnea de la creatividad
y funcionalidad, determinaron que nos impusieramos nuevamente la tarea de
componer una nueva serie de textos para la enseanza del quechua.

Este primer texto del quechua ha tenido su pequea historia durante los ltimos aos:
primero fue un curso para AIPE, luego el curso para la FLACSO, y finalmente para
el FIS. En estos cursos se utilizaron las primeras versiones del presente texto; pero la
forma final ha sido trabajada durante los ltimos tres meses de 1990, respondiendo
a los requerimientos de mis alumnos de la FLACSO, as como del Lic. Carlos Coello
Villa quien con su aliento nos di el empujn final para terminar el proyecto.

El texto Qallariy que aqu ponemos en manos del amable lector contiene la primera
mitad de las estructuras bsicas del quechua. La otra mitad ser includa en el
segundo texto, Qhatichiy. En breve, en Qallariy tenemos estructuras oracionales
simples, los tiempos verbales bsicos, los pronombres personales e interrogativos, los
morfemas nominales, verbales y oracionales ms frecuentes en la conversacin sin
grandes elaboraciones.

Esperamos, pues, que las 20 lecciones del texto sirvan efectivamente a los estudiantes
al quechua conversacional y sean la base para continuar estudios futuros.

En este texto se utiliza la escritura normalizada del quechua. Para el efecto, se ha


tomado el alfabeto oficial nico aprobado por el Gobierno en 1984, superando sin
embargo algunas de sus interpretaciones fontizantes. Es decir, que se usan las
grafas de este alfabeto oficial, pero se les da una interpretacin ms fonmica y
se introduce la escritura estandarizada de cuatro morfemas (e.g. -chka, -chik, -pti y
-p ~ -pa). El objetivo final es contribuir a la normalizacin y estandarizacin de la
escritura quechua no slo a nivel nacional sino incluso internacional, de modo que
aun cuando las hablas locales difieran en la pronunciacin, la escritura sea la misma
para todos.

El texto Qallarinapaq se puede utilizar como un texto auto-instructivo: el lector debe


encontrar los significados estudiando las secciones de introduccin de cada unidad
denominadas precisamente Qallarinapaq (como el mismo texto), luego interpretar
el dilogo y EMPEZAR A PONERLO EN PRCTICA, sin esperar a saber primero
todas las unidades para recin ponerse a hablar. La entrada (input) es necesaria, pero
tambin la salida (output). Recordemos que la lengua se ADQUIERE usando y que

iii
QALLARINAPAQ

su aspecto ms caracterizante es la creatividad lingstica. Luego viene la seccin de


vocabulario que proporciona ms palabras para ir construyendo oraciones en base a
los dilogos. Sigue una seccin explicativa de la gramtica para aquellos interesados
en comprender ms acadmicamente las estructuras de la lengua. Finalmente, hay
una serie de ejercicios encabezados por ejemplos, que el estudiante debe comprender
completamente, antes de realizarlos. La idea es que en estos ejercicios, los estudiantes
vayan imaginando los significados que se van generando con los dichos ejercicios.

Cabe sealar que el mtodo utilizado en este texto sigue la tradicin audio-lingual, por
lo que proporciona estructuras y palabras por medio de los dilogos y vocabularios y
los ejercita abundantemente en la seccin de ejercicios. Estos contenidos lingsticos,
sin embargo, pueden utilizarse como insumos para ponerse a hablar la lengua en
cuanta ocasin se presente.

Cierta vez, una persona muy motivada estudi una unidad por da y termin el texto
en un mes, pero eso implic dos horas de clases diarias y cinco horas de estudio
individual. Al final esta persona estaba hablando el quechua de manera ms que
aceptable. En todo caso, estudiar, aprender y adquirir el quechua depende de la
energa y el tiempo que el interesado est dispuesto a invertir. Cunto ms se hable,
cunto ms se codifique los significados del pensamiento profundo en la lengua, ms
se desarrollar la lengua y as la competencia lingstica y comunicativa.

Finalmente, deseo agradecer a todos mis alumnos a cuyas preguntas e inters


pretendo dar respuesta a travs del presente texto.

Por ltimo deseo rendir homenaje pstumo a mi madre Paulina de quien aprend las
palabras y las estructuras que conforman este texto.

Cochabamba, diciembre de 2009.

Pedro Plaza Martnez

iv
QALLARINAPAQ

ALFABETO OFICIAL NICO


PARA LA ESCRITURA DEL QUECHUA Y DEL AYMARA

CONSONANTES

Bilabiales Dentales Palatales Velares Postvelares


Oclusivas
Simples p t ch k q
Aspiradas ph th chh kh qh
Glotalizadas p t ch k q
Fricativas s [sh] j [x]
Nasales m n
Laterales l ll
Vibrantes r
Semiconsonantes w y

VOCALES

Anteriores Centrales Posteriores


Cerradas i u
Medias [e] [o]
Abiertas a

Nota: las letras entre corchetes son variantes fonticas y no son utilizadas en la escritura de
las palabras quechuas en este texto. Se pueden utilizar en algunos prstamos del castellano.

PRINCIPIOS DE LA ESCRITURA NORMALIZADA

Las letras no dicen nada, el que dice (pronuncia de alguna manera) es Ud. (Paul Heggarty).

La escritura y la pronunciacin son dos niveles de representacin diferentes.

La escritura no impide la pronunciacin local o regional.

La escritura no debe ser reducida a lo fonmico y local.

La escritura al trascender los lmites locales y fonmicos debe ser estudiada y aprendida.

v
QALLARINAPAQ

Reglas para usar las grafas

Las grafas entre parntesis constituyen variantes de la pronunciacin y no se utilizan en la


escritura normalizada.

Para las vocales solamente hay necesidad de escribir las tres letras siguientes: i, u, a. Las letras
-i, y -u responden a la regla de pronunciacin siguiente:

[e] cuando hay Q en la palabra: irqi [erqe]

/i/

[i] cuando no hay Q en la palabra: simi [simi]

[o] cuando hay Q en la palabra: urqu [orqo]

/u/

[u] cuando no hay Q en la palabra: muju [muju]

*Para las consonantes p, t, ch, k, y q opera una regla similar. Estas letras tienen dos
pronunciaciones: una oclusiva delante de vocal y otra fricativa detrs de vocal en la slaba.

[p] delante de vocal: pusaq [pusax]

/p/

[j] detrs de vocal: llip-ta [lliwjta] o [llujta]

[t] delante de vocal: takiy [takiy]

/t/

[s] detrs de vocal: that-kiy [thaskiy]

[ch] delante de vocal: chunka [chunka]

/ch/

[sh] detrs de vocal: phuch-ka [phushka]

vi
QALLARINAPAQ

[k] delante de vocal: kancha [kancha]

/k/

[j] detrs de vocal: lliklla [llijlla]

[q] delante de vocal: qallpa [qallpa]

/q/

[x] detrs de vocal: llaqta [llaxta]

Los siguientes morfemas tienen varias pronunciaciones de acuerdo a las variantes regionales,
pero en su escritura tienen una sola forma : (a) durativo, progresivo chka; (b) plural chik;
(c) conjuntivo pti; y (d) genitivo p ~ pa.

{-chka} ruwa-chka-n est haciendo

[chka] Norte de La Paz

[shka] Norte de Potos, rural

[chcha] Norte de La Paz, Nio Corn

[sha] Potos, Chuquisaca, pueblos

[sa] Cochabamba

[ja] Chuquisaca, rural

{-nchik} ruwa-nchik

[chis] Cochabamba

[chax] Cochabamba

[chex] Potos, Chuquisaca

[chik] Chuquisaca, rural

vii
QALLARINAPAQ

{-pti} ruwa-pti-n est haciendo (Norte)

/qti/ [xti] todo el sur de Bolivia

{-pa} [x] </q/ warmi-p pachan la ropa de la mujer

[warmi-x] kuntur-pa rikran las alas del cndor

[pa-pax] kuntur-pax rikran

Ejemplos de las grafas con el alfabeto y la escritura normalizadas

a Allqu perro awi ojo


ch chumpi faja uqa [noqa] yo
phuchka rueca iy [niy] decir
[phushka]
ruwa-chka-n est haciendo p puka rojo
[ruwashan]
chh chhama spero ph phuru pluma
ch chipa enredado p pakiy romper
i inti sol q qam tu
irqi [erqe] (instrumento llaqta [llaxta, pueblo
musical) llajjta]
j jampi medicina qh qhaway mirar
k kancha cancha q qumir verde
lliklla [llijlla] tejido r rumi piedra
ruwanchik hacemos s saphi raz
[ruwanchis, -chex]
kh khituy frotar t tapuy preguntar
k kara salado th thuta polilla
l layqa brujo t tusu pantorrilla
ll llama llama u urmay caer
m mama madre urqu [orqo] cerro, macho
n nina fuego w wawa criatura
ina digamos y yapa aumento

viii
QALLARINAPAQ

JUK IQI:
IMAYNALLA

1
QALLARINAPAQ

IMAYNALLA
Qallarinapaq
IMAYNA cmo; -lla noms; TATA seor; WALIQ bien; MAMA seora;

ALLIN bien; KAY ser, estar; -taq Enftico; -chka progresivo; PAY l, ella; QAYA maana;
-kama hasta; TINKUNA encuentro; KILLA-PUNCHAW lunes.

Rimanakuy
01 Imaynalla
Imaynalla tatay? Waliqlla
Imaynalla mamay? Allillan
Imaynalla kachkanki? Waliqlla kachkani
Pay imaynataq kachkan? Allillan kachkan
Qayakama, tata Siwiku Qayakama
Tinkunakama Killa -punchawkama

Simikuna
IMAYNA cmo; IMAYNALLA lit: cmo noms (ests); ALLIN bien; WALIQ bien; QAYA
maana; TATA seor, padre; MAMA seora, madre; LLAQTA pueblo, ciudad, pas; AYLLU
comunidad; WASI casa; PAMPA llanura, suelo; YACHAY WASI escuela, casa del saber; KAY
ser, estar; PURIY caminar; RIY ir; RIMAY hablar, reir; PARLAY hablar; YACHAY saber;
TINKUNA encuentro; TUPANA encuentro; QAYA PUNCHAW da de maana

PUNCHAWKUNA Los das de la semana

KILLA PUNCHAW lunes; ATI PUNCHAW martes; QUYLLUR PUNCHAW mircoles;


ILLAPA PUNCHAW jueves; CHASKA PUNCHAW viernes; KUYCHI PUNCHAW sbado;
INTI PUNCHAW domingo

(Versin abreviada) KILLACHAW, ATICHAW, QUYLLURCHAW, ILLAPACHAW,


CHASKACHAW, KUYCHICHAW, INTICHAW

Sutip rantin

UQA yo; QAM tu, usted; PAY l, ella

Runap sutin

Jasinta, Kaliku, Mariya, Mariyanu, Pawlina, Siwiku.

3
QALLARINAPAQ

Simikunap Kaskaynin
Muyuchina: Presente/pasado Presente progresivo

yo hablo yo estoy hablando

uqa parla-ni uqa parla-chka-ni

Qam parla-nki Qam parla-chka-nki

Pay parla-n. Pay parla-chka-n

La conjugacin es regular, existiendo pocas excepciones. A todo verbo se puede agregar el


progresivo -chka (ver ms abajo). En la conjugacin del verbo KAY, generalmente se suprime
la tercera persona singular. As:

En Pay allillan kan usualmente se omite kan, dando: Pay allillan. Sin embargo, el verbo
aparece si est acompaado de otros sufijos, como por ejemplo -chka. Entonces tenemos:
Pay allillan kachkan.

En muchos ejercicios, el verbo se da en INFINITIVO, que se marca con la terminacin (o


sufijo) -y. En la conjugacin, esta terminacin se cambia con la persona: -ni, -nki, etc.

Rima -y Rima -ni

Nota: Los guiones no son parte de la escritura. En los ejemplos, los escribimos solamente para
facilitar la identificacin de las partes de las palabras.

En las preguntas y respuestas se produce el cambio de las personas de acuerdo al esquema


siguiente:

TAPUQ KUTICHIQ
uqa Qam
Pay Pay
Mariya Mariya, Pay

Tapuqkuna

Imayna Cmo?

Imayna taq Cmo es?

Este pronombre interrogativo se utiliza para obtener informacin sobre los adverbios: Tata
Siwiku allillan kachkan. Imaynataq Tata Siwiku kachkan? La palabra imaynataq
utilizada en forma aislada, es decir sin el verbo kachkay significa: cmo es (algo).

Orden: Pronombre Interrogativo + O

O: Nombre + Complemento + Verbo

4
QALLARINAPAQ

ACENTUACIN DE LAS PALABRAS QUECHUAS

El acento es regular en el quechua: las palabras se acentan en la penltima slaba, aun


cuando hay algunas excepciones.

Ejemplos: Llqta Llaqtakma Llaqtakamlla

El acento va recorriendo hacia la penltima slaba a medida que se agregan ms sufijos a la


palabra. Por esta regularidad, el acento ortogrfico no se utiliza sino excepcionalmente.

Kaskaqkuna
-kama TERMINATIVO hasta

Qaya maana

Qaya kama hasta maana

Llaqta pueblo

Llaqta kama hasta el pueblo

Llaqta kama purini voy hasta el pueblo

-lla LIMITATIVO Castellano Popular: noms

Waliq-lla Bien noms

Qam-lla rinki Tu noms vas

Mariya-lla Mara noms (Mara nada ms)

uqa parlani Yo hablo

uqa-lla parlani Yo noms hablo (Simplemente soy yo quien habla)

uqa parla-lla-ni Yo hablo noms (Lo que hago simplemente es hablar)

Orden de -lla: En los verbos, antes de la persona (puri -lla-ni); en los nombres antes del caso
(wasi -lla -man).

-taq COMPLEMENTO DEL PRONOMBRE INTERROGATIVO

Ima-taq ? Qu es?

Imayna-taq ? Cmo es?

Pi-taq ? Quin es?

5
QALLARINAPAQ

-taq siempre aparece con un Pronombre Interrogativo (Ima qu; mayman dnde; etc). En la
forma hablada -taq puede omitirse, en cuyo caso el acento aparece en la ltima slaba.

Imaynall-taq kachkanki? Cmo ests?

Imaynall kachkanki? Cmo ests?

-chka PROGRESIVO Estar ... -ndo

Purini Camino

Puri - chka -ni Estoy caminando

-y VOCATIVO

Taty Seor mo

Mamy Seora ma

Obsrvese que la acentuacin en este caso se da en la ltima slaba, en contraposicin a la


regla general.

Ruwaykuna
a) YUYARINA

1) Imaynalla

Imaynalla ____y? Waliqlla

_________ mamay? ______n

Imaynalla ______nki? ________ ______ni

Pay _________ kachkan? ________ kachkan

Qayakama, tata _______ Qaya____

_______kama Killa-________kama

b) QHATICHINA

2) Qam Imaynalla qam kachkanki?

1. Mama Pawlina 2. Tata Mariyanu 3. Pay 4. Qam 5. Siwiku 6. Mariya 7. Mama


_________ 8. Tata _________ 9. uqa 10. Qam

6
QALLARINAPAQ

3) Qaya - tata Mariyanu. Qayakama, tata Mariyanu

1. Tupana - Tata 2. Inti punchaw - Mama 3. Qaya punchaw - Tata Kaliku 4. Tinkuna
- Mama Kandicha 5. Illapa punchaw Tata Julyan 6. Kuychi punchaw - Mama Jasinta
7. Chaska punchaw - Tata Siwiku 8. Tinkuna - Mama Pawlina 9. Quyllur punchaw -
Tatay 10. Ati punchaw - Mamay

c) MUYUCHINA

4) Rimay uqa rimani; qam rimanki; pay riman; Mariya riman

1. Richkay 2. Puriy 3. Yachay 4. Parlay 5. Parlachkay 6. Purillay 7. Kachkay


8. Parlallay 9. Rimachkay 10. Rillay

d) YAPANA

5) uqa rimani uqa lla rimani

1. Tata Siwiku yachan 2. Qam parlanki 3. Pay purin 4. uqa purini 5. Mariyanu
-rin 6. Mariya -parlan 7. Pay -llaqtakama rin 8. Alli-n kachkan 9. uqa ayllukama
purichkani 10. Imaynataq kachkanki?

6) Llaqt rini Llaqta-kama rini

1. Ayll purin 2. Was rin 3. Qaya, Tata Mariyanu 4. Pay pamp purin 5. Yachay was
richkani 6. Killa punchaw 7. Inti punchaw, mamay 8. Tinkuna 9. Qaya punchaw,
Mama Mariya 10. Llaqt purichkanki

e) JUNTACHINA

7) uqa ri ___. uqa ri ni.

1. Qam puri ____. 2. Pay yacha ____. 3. Mariya richka ____. 4. uqa rimachka ____. 5. Tata
Mamani ri ____. 6. Qam yacha ____. 7. Tata Kaliku puri ____. 8. Pay ri ____. 9. uqa rima
____. 10. Pay purichka ____.

8) ______ rimanki Qam rimanki

1. __________ parlachkani. 2. __________ richkanki. 3. __________ rin. 4. __________ yachani.


5. __________ purin. 6. __________ richkan. 7. __________ rimani. 8. __________ yachanki.
9. __________ parlan. 10. __________ purinki.

f) TIKRANA

9) uqa rimani uqa rima- chka ni

1. Wasikama rin 2. uqa waliqlla kani 3. Paylla riman 4. Mama Pawlina wasikama
purin 5. Mariyaqa allillan (kan) 6. Pay parlallan 7. Qam allin rimanki 8. Ayllukama
rini 9. Wasikama purichkan 10. Yachay wasikama purichkan

7
QALLARINAPAQ

10) uqa yachani Ar, qam yachanki

1. Pay yachan 2. Qam parlanki 3. uqa rimachkani 4. Tata Kaliku purichkan 5. uqa
allillan kachkani 6. Pay ayllukama purichkan 7. Qam rimallanki 8. Mama Jasinta yachan
9. Inti punchawkama purichkani 10. Illapa punchawkama purichkanki

g) AKLLANA

12) -nki - -ni - -n

1. Imaynalla kachka________ 2. Tata Mariyanu waliqlla kachka_______ 3. uqa llaqtakama


purichka___________ 4. Pay yacha_______ 5. Imaynataq Mama Jasinta kachka__________ 6. Qamr
Imaynataq kachka__________? 7. Kaliku parlachka_________ 8. Ayllu allillan kachka_________
9. Yachay wasikama qam richka_________ 10. Imaynalla kachka__________ taty?

h) TAPUYKUNA KUTICHINA

13) Imaynataq kachkanki? (Allillan) Allillan kachkani

1. Imaynataq Tata Kaliku? (Waliqlla) 2. Imaynataq Mama Jasinta kachkan? (Allin) 3. Imaynataq
kachkanki, Mama Mariya? (Allillan) 4. Imaynataq kachkani? (Allillan) 5. Imaynataq
pay kachkan? (Allillan) 6. Imaynataq Tata Siwiku kachkan? (Waliqlla) 7. Imaynataq qam
kachkanki? (Waliqlla) 8. Imaynataq? (Allillan) 9. Imaynataq yachay wasi (Allillan)
10. Imaynataq kachkanki, tata Sisku? (Waliqlla)

i) TAPUYKUNA WAKICHINA

14) Mariya waliqlla kachkan Imaynataq Mariya kachkan?

1. uqa waliqlla kani 2. Payqa allillan 3. Tata Siwikuqa waliqlla 4. Qam allin kachkanki
5. Mama Mariya allillan 6. uqa waliqlla kachkani 7. Pay waliqlla kachkan 8. Llaqta
allillan kachkan 9. Waliqlla kachkanki 10. Allillan kachkani

j) RIMAYKUNA QHATICHINA

15) QAM - TATA KALIKU

T: Imaynalla qam kachkanki? K: Waliqlla

T: Imaynalla tata Kaliku kachkan? K: Allillan

1. Tata Siwiku - Qam 2. uqa - Qam 3. Pay - uqa 4. Qam - Mama Mariya 5. Mama
Jasinta - Mama Mariya

k) QILLQAY

16) Tata Kaliku, Mama Mariya parlachkanku

8
QALLARINAPAQ

ISKAY IQI:
IMATAQ

9
QALLARINAPAQ

IMATAQ
Qallarinapaq
IMA qu; CHAY eso; SACHA rbol; -r? y?; -pis tambin; JAQAY aquello; URQU cerro; A
pues; SUTI nombre; -yki tu; -qa

Focalizador; -n su; KANCHA cancha; -y mi; WAWQI hermano

Rimanakuy
02 Imataq

Imataq chay? Chayqa sacha


Chayr? Chaypis
Imataq jaqay? Jaqayqa urqu
Jaqayr? Jaqaypis a!

Imaynalla! Waliqlla
Ima sutiyki? Sutiyqa Kaliku
Ima sutin? Sutinqa Mariya
Imataq chay? Chayqa wasiy
Chayr? Chaytaq kanchay

Simikuna
-Tapuq ranti : IMA qu;

-Suti : SACHA rbol; KANCHA cancha; URQU cerro; SUTI nombre; CHAKRA chacra;
QHUYA mina; MAYU ro grande; WAYQU ro, quebrada; LARQA canal, acequia; QALLPA
terreno; RUMI piedra; QHURA hierba; PAPA papa; SARA maz; CHUQLLA choza.

-Rimaykuna : LLAMKAY trabajar; JAMUY venir; PUUY dormir; QILLQAY escribir;


MIKHUY comer; UPYAY [uxyay] beber.

-Wakkuna : A pues

-Rikuchiqkuna : KAY esto; CHAY eso; JAQAY, CHAQAY aquello

-Yawar masi : WARMI mujer, esposa; QHARI hombre; QUSA esposo; WAYNA el jven; SIPAS
la jven; WAWA hijo de la madre; CHURI hijo del padre;

-Runap sutin : Mirsika, Sisku, Riwuchu, Sisiku, Silistina, Juwana

11
QALLARINAPAQ

Simikunap Kaskaynin
Muyuchina: Posesivos Singulares

Llaqta y "Mi pueblo"

Llaqta - yki "Tu pueblo"

Llaqta - n "Su pueblo"

Tapuy Kutichiy

y yki

n n

Nota: Estas terminaciones (y, yki, n) se utilizan cuando el nombre termina en vocal. Si termina
en consonante, se agrega la particular eufnica -ni- para evitar el choque de dos consonantes.

Wasi Wasi y

Sipas Sipas -ni y

Punchaw Punchaw -ni y

Demostrativos de lugar

Kay Kay warmiqa jatun

Chay Chay warmiqa jamuchkan

Jaqay Jaqay qallpakama richkani

Tapuqkuna

IMA qu?

IMATAQ qu es?

Imataq chay? qu es eso?

Imataq sutiyki? Qu es tu nombre?

Kaskaqkuna
-pis INCLUSIVIZADOR tambin

Pay yachan l sabe

Paypis yachan Incluso l sabe

12
QALLARINAPAQ

En combinacin con los sufijos -lla -taq equivale a tambin (ver KIMSA IQI).

-qa FOCALIZADOR

Marca la parte de la oracin que se desea resaltar, generalmente se usa con los sujetos, y una
sola vez en la oracin.

Qharikuna-qa llamkachkanku Los hombres estn trabajando

Wasi-qa Es una casa

Su utilizacin con los verbos conjugados es posible, pero algo restringida.

Purini Camino

Purini-qa Pero si camino

Cuando se agrega una parte de la oracin, que se estaba omitiendo, generalmente se marca
con -qa, es decir se enfatiza.

Pastupi mikhun, uwijaqa. Las ovejas comen en el pasto

-r? CONJUNCION INTERROGATIVA Y ... ?

Pay-r, imaynataq kachkan? Y l, cmo est?

Kay chakra-r? Y esta chacra?

-taq ENFATIZADOR ALTERNATIVO

Indica una diferencia o alternativa con respecto a algo mencionado anteriormente.

uqaqa Qucha Pampamanta kani; pay-taq Chukiyamanta.

Yo soy de Cochabamba; y l de La Paz

Kalikstuqa tantata munan; Mariya-taq papata.

Calixto quiere pan, y Mariya patatas

Obsrvese la diferencia entre -pis y -taq:

Payr? (si es igual) Paypis

Payr? (si es diferente) Paytaq

La partcula -taq con los pronombres interrogativos enfatiza la interrogacin (Imayna-taq?


Cmo es?), y con otras palabras la alternativa (Pay-taq yachan Y l sabe).

13
QALLARINAPAQ

Ruwaykuna
a) YUYARINA

1) 02 Imataq
______ chay? Chayqa sacha
Chayr? _______
Imataq jaqay? _______ urqu
_______? Jaqaypis a!

Imaynalla Waliqlla
Ima _______? Sutiyqa _______
Ima _____? _______ Mariya
Imataq chay? Chayqa wasiy
Chayr? Chaytaq kanchay

b) QHATICHINA

2) Chay Imataq chay?

1. Jaqay 2. Chay 3. Kay 4. Chay 5. Chay 6. Jaqay 7. Chay 8. Kay

3) Kancha Chayqa kanchay

1. Sacha 2. Larqa 3. Chakra 4. Qhuya 5. Wasi 6. Qallpa 7. Sara 8. Suti

c) MUYUCHINA

4) Chakra Chakra -y Chakra -yki Chakra -n

1. Sacha 2. Kancha 3. Qhuya 4. Tata 5. Mama 6. Churi/Waway 7. Punchaw


8. Qusa/Warmi 9. Suti 10. Sipas

5) Kaliku Sutiyqa Kaliku

1. Mariya 2. Mirsika 3. Siwiku 4. Sisku 5. Jasinta 6. Riwuchu 7. Silistina 8. Sisiku


9. Juwana 10. Pawlina

6) Llamkay uqa llamkani, qam llamkanki, pay llamkan

1. Jamuy 2. Jamuchkay 3. Jamuchkallay 4. Puuy 5. Mikhuy 6. Kachkay 7. Allillan


kachkay 8. Llamkachkay 9. Upyay 10. Puuchkallay

14
QALLARINAPAQ

d)YAPANA

7) uqa yachani uqa-pis yachani

1. uqa llamkachkani 2. Pay jamun 3. Qam yachanki 4. Mirsika allillan kachkan


5. uqa qhari/warmi kani 6. Qamqa wayna/sipas kachkanki 7. Mariya wasikama purichkan
8. Pay rimachkallan* 9. Tatay jamuchkan 10. Qam llamkanki

8) Mariya purin Mariya-qa purin

1. Pay waliqlla kachkan 2. Chay llaqta 3. Qusan/warmin jamuchkan 4. Jaqay qallpayki


5. Mirsika puuchkan 6. Tata Sisiku llaqtakama richkan 7. Sipas purichkan 8. Qusan/
warmin qillqachkan 9. Tatay mikhuchkan 10. Kay sara

9) Mamay Mamayr?

1. Tatan 2. uqa 3. Mama Mirsika 4. Chakra 5. Mamayki 6. Tata Sisku 7. Silistina


8. Chay 9. Jaqay 10. Kanchan

e) JUNTACHINA

10) uqa qhawa ____ uqa qhawa-ni

1. Qam qhuyakama ri ____. 2. Mariya allillan kakuchka ____. 3. Qam llamka____. 4. Pay
jamu ____. 5. uqa jamuchka ____ 6. Pay llamka ____ 7. uqa allillan kachka _____. 8. Qam
waliqlla kakuchka ____ 9. Chayqa larqa kachka______ 10. Pay llamkachka ____.

11) ________ puuni uqa puuni

1. __________ llamkachkan 2. __________ llaqtakama richkan 3.__________ upyachkanki.


4. _________ llamkachkan 5. __________ yachay wasikama richkani 6. __________ llamkan
7. __________ allillan kakuchkan. 8. __________ qillqachkani

f) TIKRANA

12) Payqa tatay Payqa tatayki

1. Payqa mamay 2. Mama Mirsikaqa aan/panan 3. Chay waynaqa waway/churiy


4. Jaqay sipasqa wawayki 5. Riwuchuqa tatay 6. Mariyaqa waway 7. Chayqa
llaqtayki 8. Jaqayqa wasiy 9. Chayqa chakran 10. Payqa maman/tatan

13) Waway jamuchkan Waway jamuchkan. Wawaykir?

1. Mamay puuchkan 2. Tatay jaqaykama richkan 3. Waway/churiy mikhuchkan


4. Tatayki llamkachkan 5. Warmiyki/Qusayki jamuchkan 6. Warmin/Qusan purichkan
7. Tatay upyachkan 8. Tatayki puuchkan 9. Waway/Churiy qillqachkan 10. Maman
llaqtakama richkan

15
QALLARINAPAQ

14) uqa allillan kachkani? Qamr?

1. uqa llaqtakama rini 2. Pay wasinkama purin 3. Mama Mirsika puuchkan 4. Qam
yachanki 5. Tata Kaliku mikhuchkan 6. Pay upyachkan 7. Qam qillqachkanki 8. uqa
llamkachkani 9. uqa jaqaykama richkani 10. Qam punchawkama puuchkanki

15) Kayqa chakra (qallpa) Kayqa chakra, kaytaq qallpa

Kayqa chakra (chakra) Kayqa chakra, kay-pis chakra

1. Kayqa rumi (rumi) 2. Chayqa larqa (mayu) 3. Jaqayqa wasi (chuqlla) 4. Chayqa qallpa
(chakra) 5. Kayqa sacha (sacha) 6. Jaqayqa sara (sara) 7. Chayqa papa (sara) 8. Kayqa
qhura (sacha) 9. Chayqa mayu (wayqu) 10. Kayqa qhura (qhura)

g) AKLLANA

16) -qa - -r?

1. Pay_____, imaynataq kachkan? 2. Pay_____ allillan kachkan 3. Qam_____, imaynataq kanki?


4. Tata Kaliku______ qillqan 5. Imataq jaqay? Jaqay______ mayu 6. Mama Silistina_____
awirichkan 7. Wawan/churin_____ yachay wasikama richkan 8. Qusayki/warmiyki_____,
imaynataq? 9. Chay_____, imataq? 10. Jaqay_____ papa

17) -pis - -taq

1. uqa yachani, pay________ yachan 2. uqa purini, qam______ jamunki 3. Chayqa wasi,
chay_____ chuqlla 4. Chayqa mayu, chay_____ mayu 5. Jaqayqa sacha, jaqay______ qhura
6. Kayqa rumi, kay______ rumi 7. Chayqa mayu, chay______ wayqu 8. Kay qallpa, kay_____
chakra 9. Payqa mikhun, pay_____ upyan 10. Payqa puun, pay______ puun.

h) TAPUYKUNA KUTICHINA

18) Imataq chay? (sacha) Chayqa sacha

1. Rumi 2. Qallpa 3. Qhura 4. Sacha 5. Mayu 6. Larqa 7. Sara 8. Kancha


9. Urqu 10. Chuqlla

19) Ima sutiyki? (Juwan) Sutiyqa Juwan

1. Ima sutin? (Mirsika) 2. Ima sutin? (Sisku) 3. Ima sutin? (Riwuchu) 4. Ima sutiyki?
(Sisiku) 5. Ima sutiyki? (Silistina) 6. Ima sutiyki? (Juwana) 7. Ima sutiy? (___________)
8. Ima sutiy? (Tuliku) 9. Ima sutiyki? (____________) 10. Ima sutin? (___________)

20) 1. Imaynalla kachkan? (Waliq) 2. Imataq chay? (Wasiy) 3. Imataq sutiyki? (____________)
4. Imataq sutin? (______________) 5. Imataq jaqay? (_____________)

16
QALLARINAPAQ

i) TAPUYKUNA WAKICHINA

21) Sutinqa Mariya Imataq sutin?

1. Sutiyqa Sisku 2. Sutinqa Mirsika 3. Chayqa llaqtay 4. Kayqa chakrayki 5. Jaqayqa


mayu 6. Allillan kachkani 7. Sutinqa Mariya 8. Jaqayqa sara 9. Kayqa kanchan
10. Chayqa wasiy

j) RIMAYKUNA QHATICHINA:

22) Qam - sara

T: Imaynataq qam kachkanki? K: Waliqlla / Allillan kachkani

T: Imataq chay? K: Chayqa -saray

1. Pay - chuqlla 2. uqa - wasi 3. Mama Silistina - chakra 4. 5. Tata Sisku - qallpa
6. Warmiyki/Qusayki - kancha 7. Mamayki - papa 8. Tatayki - sara 9. Qam - larqa
10. uqa - Ayllu

k) QILLQAY

23) Tata Kaliku, Mama Silistina kanchapi parlachkanku.

17
QALLARINAPAQ

KIMSA IQI:
MAYPI

19
QALLARINAPAQ

MAYPI
Qallarinapaq
MAYPI dnde; KAKUY estar, permanecer; TIYAKUY residir; JATUN grande; SUTIKUY
llamarse; CHAYPI ah; -pi en; -ku intensivo; -pis -lla -taq tambin

Rimanakuy
03 Maypi

Imaynalla kakuchkanki?
Allillan kakuchkani
Tataykir, imaynataq kachkan?
Tataypis allillantaq
Maypitaq tiyakuchkan?
Jatun Ayllupi tiyakuchkan
Qamkuna maypitaq llamkachkankichik?
uqaykuqa jaqay mayupi llamkachkayku
Paykunar?
Paykunapis chayllapitaq llamkachkanku
(Paykunataq urqupi llamkachkanku)

Ima sutikunki?
Mariya sutikuni
Qusaykir, ima sutikun?
Payqa Mariyanu sutikun

Simikuna
MAYPI dnde; CHIMPA el frente; QHATU mercado; PUKLLAY jugar; TIYAY haber, existir,
vivir; TIYAKUY residir; TARPUY sembrar; QHIPAKUY quedarse; WIAY

Verbos con -ku: KAKUY estarse; PURIKUY caminar, -pasearse; RIMAKUY hablar uno mismo;
PARLAKUY hablar uno mismo; UPYAKUY beber; LLAMKAKUY trabajar; PUUKUY
dormir; MIKHUKUY comer; QILLQAKUY escribir; PARLAKUY hablar

*En estos verbos, la partcula -ku indica una participacin intensiva del sujeto, que a veces en
la traduccin aparece como un pseudo reflexivo. En algunos verbos tambin se obtiene un
significado derivado especial. Ejemplo: yachakuy acostumbrarse .

21
QALLARINAPAQ

Yawar masikuna:

WAWQI hermano del hermano; AA hermana de la hermana; TURA hermano de la


hermana; PANA hermana del hermano

Llaqtakunap sutin: QUCHA PAMPA Cochabamba; CHUKISAKA Chuquisaca; CHUKIYA La


Paz; QULLQI CHAKA Colquechaca (puente de plata); PUTUQSI Potos; URU-URU Oruro;
Yanawaya Titikachi Chayanta

Rikuchiqkuna:

KAYPI aqu; CHAYPI ah; JAQAYPI, CHAQAYPI all, all

Sutikunap rantin:

UQANCHIK nosotros/as (todos) UQAYKU nosotros/as (menos tu) QAMKUNA ustedes


PAYKUNA ellos/as

Simikunap Kaskaynin
Demostrativos de lugar

KAYPI Kaypi kachkani Estoy aqu

CHAYPI Chaypi llamkan Trabaja ah

JAQAYPI, CHAQAYPI Jaqaypi chakraqa La chacra est all

Tapuqkuna

MAY dnde (lugar)

MAYPI (en) dnde

MAYKAMA hasta dnde

Kunan Pacha

uqa llamka-ni (yo trabajo)

Qam llamka-nki

Pay llamka-n

uqanchik llamka-nchik (inclusivo)

uqayku llamka-yku (exclusivo)

Qamkuna llamka-nkichik

Paykuna llamka-nku

22
QALLARINAPAQ

La primera persona plural nosotros en el quechua tiene dos formas: uqanchik que indica
la inclusin de la segunda persona, y uqayku que la excluye.

El progresivo -chka se agrega delante de la conjugacin, arriba subrayada, dndole la


significacin de duracin o progresin de la accin:

uqa llamkachkani estoy trabajando

* En las preguntas y respuestas la primera y segunda persona cambian de acuerdo al esquema


siguiente:

uqa Qam

uqayku Qamkuna

Estructuras: Jatun ayllu; jaqay wasi

Payqa Mariya; paypis Mariyallataq

Payqa Mariya; paytaq Juwana

*Recuerde que en la conjugacin del verbo KAY ser, estar, la forma kan de la 3ra persona se
omite, excepto si est acompaada de algn sufijo.

uqa qhari kani soy hombre

Payqa qhari l es hombre

En la oracin Payqa qhari, el verbo conjugado -kan se sobreentiende.

Kaskaqkuna
-pis .. -lla .. -taq Tambin

uqapis waliqllataq Yo tambin estoy bien

Paypis waliqllataq l/ella tambin est bien

Kaypis anllataq Esto tambin es (un) camino

Tambin se puede usar sin lla .. taq:

Chaypis puka Eso tambin es (de color) rojo

Chaypis pukallataq Eso tambin es (de color) rojo

La partcula -pis requiere que los nombres estn marcados por algn CASO: uqa-pis (caso
Nominativo); Wasi -pi -pis (caso Locativo)

23
QALLARINAPAQ

-ku INTENSIFICADOR

Munay Querer

Munakuy Amar

Purinchik Caminamos

Purikunchik CP: Nos caminamos

La accin del verbo se efecta con intensidad, con la participacin plena del sujeto. Este
uso aparece tambin en el castellano popular andino (CP), como en las traducciones de los
ejemplos.

*La partcula -ku tambin se usa como REFLEXIVO, por ejemplo en

Ima sutiyki? Cmo te llamas?

-pi LOCATIVO en

Wasipi En la casa

Chaypi Ah

Maypitaq? Dnde (est)?

Ruwaykuna
a) YUYARINA:

1)

Imaynalla ___________?
________ kakuchkani
Tataykir, _________ kachkan?
________ allillantaq
________ tiyakuchkan?
Jatun Ayllupi ___________
Qamkuna ________ llamkankichik?
_________ jaqay mayupi ______________
Paykunar?
__________ chayllapitaq llamkachkanku

Ima _________?
______ sutikuni
_______r, ima sutikun?
Payqa ________ sutikun

24
QALLARINAPAQ

b) QHATICHINA:

2) Llaqta Q: Maypitaq kachkan? K: Llaqtapi kachkan

1. Wasi 2. Ayllu 3. Llaqta 4. Chakran 5. Wasiy 6. Qhuya 7. Qullqi Chaka

3) Ayllu uqayku -ayllupi tiyakuyku

1. Qullqi Chaka 2. Chukiya 3. Putuqsi 4. Kay llaqta 5. Jaqay chimpa 6. Ayllu

7. Kay wasi 8. Titikachi 9. Yanawaya 10. Chayanta

4) Qhatu Q: May-kama-taq richkankichik? K: Qhatukama

1. Chimpa 2. Qallpa 3. Qhuya 4. Kancha 5. Urqu 6. Mayu 7. Llaqta

c) MUYUCHINA

5) Tarpuy uqayku tarpuyku; uqanchik tarpunchik; Qamkuna tarpunkichik; Paykuna


tarpunku

1. Tarpukuy 2. Qhipakuy 3. Tiyakuy 4. Pukllay 5. Purikuy 6. Parlakuchkay


7. Llamkakuchkay 8. Qillqachkallay 9. Qhipakuchkay 10. Tiyakuchkallay

d) YAPANA

6) Paykuna tarpuchkanku Paykuna-qa tarpuchkanku

1. Paykuna llaqtapi tiyanku 2. Qhari wasipi qhipakun 3. Paykuna kanchapi pukllanku


4. Tatay yachay wasipi llamkan 5. uqayku kaypi kayku 6. Ayllupi paykunalla tiyanku
7. Waway wasipi kachkan 8. Maman wasinkama richkan 9. Wawan/churin chaypi puun
10. Riwuchuqa Titikachipi qhipakun

7) Kayllapi purini Kayllapi puri -ku -ni

1. Allillan kachkankichik 2. Papata tarpuni 3. Kaypi llamkachkanku 4. Qullqichakapi


llamkachkan 5. Putuqsipi qhipa-chkan 6. Chay pampapi qhipakun 7. Chay chakrapi
tarpuyku 8. Paykuna Qucha Pampapi tiyanku 9. Maypitaq kachkankichik? 10. Ayllullapi
puriyku.

e) KASKACHINA

8) (uqa) (wasi) (tiyay) uqa-qa wasi-pi tiyani

1. Qamkuna - Chukiya - wiay 2. Paykuna - yachay wasi - kakuchkay 3. uqayku - qallpa -


llamkay 4. Pay - chay wasi - puuchkay 5. Chay wayna - chimpa - tiyakun 6. uqayku
-llaqta - puuy 7. Paykuna - ayllu - qhipakuy 8. May - qam - llamkanki? 9. Mamay
- Putuqsi - tiyay 10. Mama Silistina - chakra - llamkan

25
QALLARINAPAQ

f) JUNTACHINA

9) -yku -nchik -nkichik -nku

1. uqanchik kanchapi puklla_____ 2. Qamkuna yachay wasipi parla_____ 3. Paykuna


tarpu_____ 4. Paykuna wasillapi kaku_____ 5. uqayku Yanawayapi tiya_____ 6. uqayku
wasinpi puu_____ 7. uqanchik ayllupi qhipaku_____ 8. uqayku qillqa_____ 9. Paykuna
puriku_____ 10. Qamkuna chaypi kachka_____

f) TIKRANA

10) uqa chaypi tiyani uqayku chaypi tiyayku

1. Pay chaypi wian 2. Qam llaqtapi tiyakuchkanki 3. Pay chimpa ayllupi qhipakun
4. uqa Chukiyapi tiyani 6. Pay jaqaypi upyachkan 7. Qam Titikachipi llamkanki 8. uqa
Putuqsipi wiakuni 9. uqa llaqtakama purichkani 10. Qamqa waliqlla kakuchkanki

11) Chayqa mayu Chay-pis mayu-lla-taq

1. Chayqa qhatu 2. Jaqayqa llaqta 3. Payqa waway/churiy 4. Kayqa chakra 5. Paykunaqa


allin kachkanku 6. Kayqa qallpay 7. Chayqa kanchayki 8. Payqa ayllupi tiyan 9. Jaqayqa
larqa 10. Kayqa wasin

12) uqa qhatuni uqa-pis qhatu-lla ni-taq

1. uqayku chaypi tiyakuyku 2. Kaypi puunku 3. Titikachikama rini 4. Chay qallpapi


tarpun 5. uqanchik kay ayllupi qhipakunchik 7. Qamkuna qillqankichik 8. uqayku
llamkakuyku 9. Chay warmi wawan 10. Paykuna llamkanku

g) AKLLANA

13) -pi -ku -pis -qa

1. Wasi_____ tiya_____chkan 2. Wasipi_____ llamkallanitaq 3. Paykuna_____ llaqta_____ tiya_____


nku 4. Wasin_____ jaqay_____ kachkan 5. Qamkuna_____ chayllapitaq llamkankichik
6. uqayku_____ jaqay ayllu______ tiya_____yku 7. Qamkuna_____ chaylla_____taq tiya_____
nkichik 8. uqa______ Chayanta______ wia_____ni 9. Paykuna______ Chayantalla_____taq
wia_____nku 10. uqa______ llaqtakama purichkani

h) TAPUYKUNA KUTICHINA

14) uqa yachani, qamr? uqa-pis yacha-lla ni-taq

1. Paykuna purinku, paykunar? 2. Qamkuna rimankichik, uqaykur? 3. Tata


Mamani parlachkan, uqar? 4. uqayku llaqtapi tiyachkayku, Qamkunar? 5. Qam
rimanki, payr? 6. Mama Mariya rin, Tata Qhispir? 7. Qamkuna
llaqtapi qhipakunkichik, uqaykur? 8. Paykuna chakrapi tarpukunku, Qamkunar?
9. uqanchik richkanchik, paykunar? 10. Qam parlachkanki, payr?

26
QALLARINAPAQ

15) Maykamataq richkankichik? (Llaqta) Llaqtakama richkayku

1. Maykamataq tarpunku? (Jaqay-lla) 2. Maykamataq purichkan? (Ayllu)


3. Maykamataq jamuchkanku? (Wasinchik) 4. Maykamataq richkanki? (Yachay wasi)
5. Maykamataq llamkachkankichik? (Chay pampa) 6. Maykamataq jamuchkan (Qhatu)
7. Maykamataq purichkanki? (Chayanta) 8. Maykamataq richkanchik? (Jaqay sacha)
9. Maykamataq purichkan? (Chakra) 10. Maykamataq richkanki? (Qhuya)

16) Maypitaq tatayki tiyachkan? (Uru Uru) Tatayqa Uru Urupi tiyachkan

1. Maypitaq llamkachkanku? (Chakra) 2. Maypitaq Tata Istiku kachkan? (Llaqta)


3. Maypitaq llamkachkanki? (Qhuya) 4. Maypitaq qhipakuchkankichik? (Wasi)
5. Maypitaq Mariya kachkan? (Ayllu) 6. Maypitaq llamkachkanku? (Pampa)
7. Maypitaq kachkanchik? (Chukiya llaqta) 8. Maypitaq llamkachkankichik? (Qhuya)
9. Maypitaq purichkanku? (Llaqta) 10. Maypitaq kachkankichik? (Jaqay llaqta).

17) 1. Imaynataq panayki kakuchkan? Imaynataq aayki? 2. Maypitaq wawqiyki/turayki


tiyakuchkan? 3. Imataq chay? 4. Imataq sutiyki? 5. Maykamataq richkanki? 6. Ima
sutikunki? 7. Maypitaq tatayki tiyan? 8. Maypitaq paykuna wiakunku? 9. Maypitaq
qillqachkankichik? 10. Imataq kay?

i) TAPUYKUNA WAKICHINA

18) Wasipi kachkan Maypitaq kachkan?

1. Wasipi kachkani 2. Llaqtapi llamkachkan 3. Kaypi kachkan 4. Chay ayllupi


llamkachkayku 5. Pampapi purichkan 6. Jaqay ayllupi llamkakuchkayku 7. Yachay
wasipi parlachkan 8. Chakranpi llamkachkan 9. Llaqtanchikpi kachkanchik 10. Jaqay
wasipi llamkachkani.

j) RIMAYKUNA QHATICHINA

19) Sacha - Qhura T: Imataq chay? K: Chayqa sacha

T: Kayr? K: Kaytaq qhura

Sacha - Sacha T: Imataq chay? K: Chayqa sacha

T: Kayr? K: Kaypis sachallataq

1. Qhatun - Qhatun 2. Kanchay - Wasiy 3. Chakran - Kanchan 4. Qallpay - Qallpay


5. Mayu - Larqa 6. Chuqllan - Chuqllan 7. Qhuyan - Qhuyan 8. Chakra - Qallpa
9. Mayu - Wayqu 10. Pampa - Pampa

k) QILLQAY

20) Maypitaq tiyakuchkanki?

27
QALLARINAPAQ

TAWA IQI:
MAYMANTA

29
QALLARINAPAQ

MAYMANTA
Qallarinapaq
MAYMANTA De dnde; -manta de; CHUWA plato; MANKA olla; QUPANA nombre de un
lugar; CHUKIYA La Paz; QUCHAPAMA Cochabamba; JAMUY venir; -ykichik de uds; -yku
nuestro; SUTIKUY llamarse

Rimanakuy
O4 Maymantataq
Maymantataq kanki?
Qupanamanta kani
Tataykir?
Paypis Qupanallamantataq
Chay chuwaykichik, maymantataq?
Kay chuwaykuqa Chukiyamanta
Kay mankakunar?
Qucha Pampamanta.
Maymanta jamuchkankichik?
Llaqtamanta jamuchkayku
Paykunar?
Paykunapis, llaqtallamantataq jamuchkanku
Ima sutikunki?
Mariya sutikuni
Payr, ima sutikun?
Paypis Mariyallataq
Payr?
Paytaq Kaliku sutikun

Simikuna
MAYMANTA de dnde? APAY llevar; CHAYAY llegar; YAYKUY entrar; CHIMPAY acercarse;
KUTIY regresar; LLUQSIY salir; RANTIY comprar; WATUY preguntar, averiguar; QHATUY
poner a la venta; IY decir KUwan rimaykuna: APAKUY llevar(se); WATUKUY echar de
menos, vistar; QHATUKUY exponer productos para la venta

MU-wan rimaykuna: CHAYAMUY llegar aqu; KUTIMUY regresar aqu; APAMUY traer;
PUKLLAMUY ir a jugar; CHIMPAMUY acercarse aqu; YAYKUMUY entrar aqu; PURIMUY
ir a caminar, vagar; YACHAMUY ir a saber, ir a averiguar RANTIMUY ir a comprar;
WATUMUY ir a visitar; QHATUMUY ir a vender; LLUQSIMUY salir (de adentro hacia afuera)

31
QALLARINAPAQ

KAN (Kay en tercera persona) Hay

QASA Depresin en la montaa; CHAKA puente; AN camino; CHIMPA al frente, lo del


frente; QHATU mercado; PUNA puna; YUNKA yungas; QUI-JALLPA tierras calientes;
CHIRI-JALLPA tierras fras

Llimpikuna: YURAQ blanco; YANA negro; Yuraq Qasa (nombre de lugar)

Simikunap Kaskaynin
Muyuchina: Posesivos

Llaqta-y Mi pueblo

-yki Tu ..

-n Su ..

-nchik Nuestro/a (Inc) ..

-yku Nuestro/a (Exc) ..

-ykichik Vuestro/a ..

-nku Su (de ellos/as) ..

Tapuqkuna

MAYMANTA de dnde?

Estructuras

KAN Hay

En la conjugacin del verbo KAY, la 3ra persona singular -kan se sobreentiende. Pero si se usa
explcitamente significa "hay"

Chaypi juk wasilla kan Ah hay una sola casa

Tanta kanchu? Hay pan?

Maypitaq kan? Dnde hay?

Kaskaqkuna
-kuna PLURALIZADOR ..s/es

No tiene exactamente el mismo uso que el plural del castellano; ms bien enfatiza la
pertenencia a una clase de objetos.

32
QALLARINAPAQ

Warmikuna llaqtaman purinku Son las mujeres las que van al pueblo

El plural generalmente est implcito en las formas singulares como en:

Uwijata qhatin Arrea -una oveja Arrea -las ovejas

-manta CASO DIRECCIONAL De, desde

Indica procedencia, que la accin del verbo parte o viene de la palabra marcada con -manta.

Llaqtamanta jamunku Vienen del pueblo

Llaqtamanta lluqsinku Salen del pueblo

-mu MOVIMIENTO ir a ..

Indica que la accin del verbo se realiza luego de un movimiento o desplazamiento


fsico previo de la persona, acercndose o alejndose del punto de referencia (e.g. el lugar
donde estn los hablantes).

Apay llevar

Apamuy traer (acercndose)

Llamkamuy ir a trabajar (alejndose)

El movimiento acercndose generalmente se da con los verbos de movimiento, como


CHAYAY llegar; APAY llevar; KUTIY volver; en cambio en los verbos que se realizan en un
solo lugar indica desplazamiento, como en LLAMKAMUY ir a trabajar.

Utilizado con la conjugacin regular y dependiendo del contexto puede indicar una accin
pasada.

Llaqtapi llamkamuni Fu a trabajar al pueblo

pero:

Llaqtapi llamkamuchkani Estoy yendo a trabajar al pueblo

ORDEN DE LOS SUFIJOS VERBALES

Puri-ku-mu-chka-lla-nku-qa

-kamu

33
QALLARINAPAQ

Ruwaykuna
a) YUYARINA

1)

Maymantataq _____?
____________ kani
Tataykir?
Paypis _______________taq
Chay ____________, maymantataq?
Kay chuwaykuqa ____________
Kay _________r?
Qucha Pampamanta.
________ jamuchkankichik?
Llaqtamanta ___________
_________?
Paykunapis, llaqtallamantataq jamuchkanku
Ima _________?
______ sutikuni
Payr, ima sutikun?
Paypis ____________
Payr?
______ Kaliku sutikun

b) QHATICHINA

2) Titikachi Paykunaqa Titikachimanta kanku

1. Llaqta 2. Ayllu 3. Chimpa 4. Yuraq Qasa 5. Llaqtay 6. Puna 7. Putuqsi 8. Chay


ayllu 9. Jaqay pampa 10. Yunka

3) Jamuy Wasiykumanta jamuchkayku

1. Apamuy 2. Kutimuy 3. Jurqhumuy 4. Lluqsimuy 5. Richkay

c) MUYUCHINA

4) Llaqta - kay Payqa llaqtamanta; uqaykuqa llaqtamanta kayku; Qamkunaqa


llaqtamanta kankichik; Paykunaqa llaqtamanta (kanku)

NOTA: En -Payqa llaqtamanta el verbo -kan se sobreentiende, lo cual no acontece con otros
verbos.

34
QALLARINAPAQ

1. Ayllumanta jamuy 2. Yachay wasipi kachkay 3. Llaqtamanta kutimuy 4. Waliqlla


kakuchkay 5. Chukiyamanta kay 6. Qullqi Chakamanta chayamuy 7. Wasimanta
jamuchkay 8. Qhuyapi llamkay 9. Llaqtamanta kutimuy 10. Llaqtamanta chayamuy.

5) Tata Tatanchik, tatayku, tataykichik, tatanku

1. Mama 2. an 3. Wawa/churi 4. Punchaw 5. Llaqta 6. Ayllu 7. Kancha 8. Tura/


Wawqi 9. Yachay wasi 10. aa/Pana

d) YAPANA

6) Llaqtapi llamkani Llaqtapi llamka-mu ni

1. Ayllupi tiyani 2. Kanchapi pukllan 3. Llaqtapi purin 4. Chakrata qhawanki 5. Yachay


wasipi yachanku 6. Qusayta/warmiyta watuni 7. Chakrapi llamkayku 8. Mama Mariya
tantata llaqtapi qhatun 9. Paykuna papata rantinku 10. Tantata llaqtamanta rantinku.

e) JUNTACHINA

7) Wasi____pi kachkani Wasiypi kachkani (Usar el mismo posesivo que tiene el sujeto)

1. Chakra_____pi llamkakuchkanku 2. Llaqta_____kama purichkanku 3. Chakra_____pi


llamkachkan 4.Llaqta _____ manta lluqsimuchkankichik 5. Wasi_____manta jamuchkanku
6. Llaqta_____pi tiyakunchik 7. Mariyaqa wasi_____pi tiyakun 8. Chakra_____pi llamkakuyku
9. Jallpa_____manta apamuyku 10. Llaqta_____pi tiyakuchkanchik

f) KASKACHINA

8) (uqa) (wasi) (jamuy) uqa-qa wasi-manta jamu-ni

1. Qamkuna - Qasa - jamuy 2. Paykuna - Yuraq Qasa - tiyakuy 3. Tata Riwuchu - qhatu -
apamuy 4. uqanchik - jaqay qasa - richkanchik 5. Mamay - ayllu - purin 6. Paykuna
- Chukiya - qillqamuy 7. uqayku - kay llaqta - tiyakuy 8. uqa wasin - riy 9. Qam -
qui jallpa - kay 10. Pay - wasin - qhipakuy

g) TIKRANA

9) Qhari rimachkan Qharikuna rimachkanku

1. Wawa yachay wasimanta lluqsimun 2. Qhari qhuyapi llamkachkan 3. Payqa llaqtamanta


(kan) 4. Chakrapi llamkanku 5. Llaqtamanta chayamunku 6. Chay warmiqa Qullqi
Chakamanta (kan) 7. Pay chakramanta kutimuchkan 8. Warmi wasimanta lluqsimuchkan
9. Qam ruwachkanki? 10. Pay yachan

10) Chayqa llaqta-y Chayqa llaqta-yku / Chayqa llaqta-nchik

1. Llaqtan 2. Qhatuy 3. Wawqiyki/Turayki 4. Chayqa jallpan 5. anniy 6. Qhuyan


7. aan/Panan 8. Chakrayki 9. Jallpan 10. Kanchayki

35
QALLARINAPAQ

11) Llaqta-pi tiyani (jamuy) Llaqta-manta jamuni

Nota: -pi implica permanencia en un lugar, -manta indica movimiento

1. Qhatupi kachkan (apamuy) 2. Chayantapi llamkakuchkan (kutimuchkay)


3. Yanawayapi qhipakun (richkan) 4. Tatanqa wasinpi qhipakun (lluqsimuchkay) 5. Payqa
chakraykichikpi tarpuchkan (jamuchkay) 6. Ayllupi puunku (lluqsimuy) 7. Qhatupi
llamkanku (apamuy) 8. Punapi tiyanku (jamuy) 9. Chukisakapi kachkanku (qillqamuchkay)
10. Kanchapi qhatunku (rantimuy)

h) AKLLANA

12) -pi, -manta, -kama

1. Chay llaqta_____ jamuchkani 2. Jaqay ayllu_____ tiyakuyku 3. Wasin_____ richkayku


4. Qaya_____, tata Sisku 5. May_____taq jamuchkanki? 6. Wasin_____ lluqsichkayku
7. Chay_____ sachakuna kan 8. Jaqay ayllu_____ wawqiy/panay tiyakun 9. Payqa Putuqsi_____
10. Qamkunaqa yachay wasi_____ llamkachkankichik

i) TAPUYKUNA KUTICHINA

13) Maypitaq chakrakuna kan? (Jaqay) Jaqaypi kan, in

1. Maypitaq mayukuna kan? (Jaqay) 2. Maypitaq papa kachkan? (Jaqay chimpa)


3. Maypitaq wasikuna kan? (Chay chimpa) 4. Maypitaq qhatu kachkan? (Kay llaqta)
5. Maypitaq tanta kan? (Llaqtakunalla) 6. Maypitaq ayllukuna kan? (Chay pampakuna)
7. Maypitaq kanchakuna kan? (Ayllu) 8. Maypitaq qhatukuna kan? (Chay llaqta)
9. Maypitaq yachay wasi kachkan? (Jaqay ayllu) 10. Maypitaq chakrayki kachkan? (Chay
pampa)

14) Maymantataq chayamuchkanki? (Llaqta) Llaqtamanta chayamuchkani.

1. Maymantataq jamuchkankichik? (Aylluyku) 2. Maymantataq kanku? (Uru Uru)


3. Maymantataq apamuchkankichik? (Chukiya) 4. Maymantataq chayamuchkanku?
(Pampa) 5. Maymantataq jamun (Kancha) 6. Maymantataq? (Apolo)
7. Maymantataq kutimuchkankichik? (Chakray) 8. Maymantataq kankichik? (Llaqta)
9. Maymantataq jamunku? (Mayu) 10. Maymantataq apamunku? (Llaqta).

15) 1. Imaynataq tatayki kachkan? 2. Imataq chay? 3. Maypitaq sachakuna kan?


4. Maypitaq qamkuna tiyakuchkankichik? 5. Imataq sutiyki? 6. Maypitaq wasi kan?
7. Maypitaq paykuna qhipakunku? 8. Maymantataq lluqsimuchkanku? 9. Maymantataq
qamkuna kankichik? 10. Imaynataq qamkuna kakuchkankichik?

j) TAPUYKUNA WAKICHINA

16) Ayllumanta chayamun Maymanta chayamun?

1. Yuraq Qasamanta 2. Wasinmanta kutimuchkani 3. Yunkamanta jurqhumuyku


4. Llaqtamanta jamuchkayku 5. uqaykuqa Titikachimanta kayku 6. Mayumanta
lluqsimuchkayku 7. Uru Urumanta jamuyku 8. Qucha Pampamanta qillqamuy
9. Mamayqa Putuqsimanta 10. Ayllumantasina chayamuchkanku.

36
QALLARINAPAQ

17) 1. Wasiypi tiyachkan 2. uqankuqa allillan kakuchkayku 3. Mayupi kachkanku


4. Sutinqa Yanawaya 5. Paykunaqa allillan kachkanku 6. Jaqayqa mayu
7. Wasikunaqa kaypi kan 8. Chakrapi llamkachkani 9. uqaykuqa Qupanamanta kayku
10. Yachay wasimanta jamuchkanku

k) RIMAYKUNA QHATICHINA

18) Maymantataq kanki? (Qucha Pampa - Titikachi)

T: Maymantataq kanki? K: uqaqa Qucha Pampamanta kani

T: Paykunar? K: Paykunataq Titikachimanta

1. Maymantataq jamuchkankichik? (Llaqta - Ayllu) 2. Maypitaq tiyachkanki? (Kay


ayllu - jaqay llaqta) 3. Maymantataq lluqsimuchkan? (Wasin - wasinku) 4. Maypi
llamkachkanku? (Wasikuna - chakrakuna) 5. Maymantataq kankichik? (Llaqta - Ayllu)

l) QILLQAY

19) Maypitaq llamkanki, imatataq chaypi ruwanki?

37
QALLARINAPAQ

PHICHQA IQI:
IMATA

39
QALLARINAPAQ

IMATA
Qallarinapaq
IMATA qu; -ta acusativo; RUWAY hacer; TURU barro; ICHHU paja; KUTUY cortar;
QIPIMUY traer cargando; LLAMTA lea; CHAYMANTA de ah

Rimanakuy
05 Imata
Qamkuna maypitaq llamkamunkichik?
Punapi llamkamuyku
Chaymantachu jamuchkankichik?
Ar, chaymanta
Qam imata qipimuchkanki?
Ichhuta
Sapallaykichu qipimunki?
Ar, sapallay
Wawqiykir?
Payqa llamtata urqumanta qipimuchkan
Qamkunar, imatataq ruwachkankichik?
Turuta ruwachkayku
Paykunar?
Paykunataq ichhuta kutuchkanku

Simikuna
Tapuqkuna : IMA qu; IMATA a qu (Acusativo);

Suti: QUCHA lago, laguna; YAKU, UNU agua; CHUWA plato; PACHA ropa; TANTA pan;
TURU barro; ICHHU paja; LLAMTA lea; LLIKLLA tejido

Uywa: WAKA vaca

Ukhunchik: MAKI mano; UMA cabeza; UYA cara; CHUKCHA cabello;

Rimana: CHURAY poner; MUNAY querer; RUWAY hacer; QHAWAY mirar, cuidar; KUTUY
cortar; QIPIY cargar en la espalda; TAQSAY lavar; MAYLLAY lavar; TAKAY golpear;
URMAY caer; RIKUY ver; AQCHAY peinar

KU-wan rimaykuna: QHAWAKUY mirarse; MAYLLAKUY lavarse; URMAKUY caerse;


TAKAKUY golpearse; RIKUKUY verse; QHATUKUY exponer productos para la venta;
AQCHAKUY peinarse

41
QALLARINAPAQ

KAMU-wan: YACHAKAMUY ir a aprender(se); RANTIKAMUY

ir a comprarse; APAKAMUY traerse; PUKLLAKAMUY irse a jugar; PURIKAMUY irse a pasear;


QHAWAKAMUY irse a mirar (espectar)/ir a mirarse (por ej. en un espejo); RUWAKAMUY ir
a hacerse (algo para uno mismo).

Simikunap Kaskaynin
Muyuchina: SAPA + POSESIVO

y yo solo

yki t solo

n l solo, ella sola

sapa- nchik nosotros solos

yku nosotros solos

ykichik ustedes solos

nku ellos/as solos

ENTONACION ASCENDENTE:

Maypi inkitq? Dnde dijiste?

Maymanta inkitaqr? De dnde dijiste (que era)?

Ima intaq? Qu dice? (Entonacin descendente)

Ima intq? Qu dice, qu significa? no escuch bien.

Ima inkitaq? Qu dices?

Ima inkitaq? Qu dices, no escuch bien.

La entonacin ascendente se utiliza para preguntar por algo que uno no escuch bien, o sea
que se pide confirmacin. En cambio, la entonacin descendente marca la pregunta normal.

Kaskaqkuna
-chu INTERROGATIVO de confirmacin o negacin

anchu? es camino?

Paychu? es ella?

42
QALLARINAPAQ

Cualquiera de las partes de la oracin puede interrogarse, agregando -chu. La palabra


interrogada por lo general se coloca al comienzo de la oracin.

Qam llaqtaman purinki T vas al pueblo

Qamchu llaqtaman purinki? T vas al pueblo? (Eres t quien va ..?)

Llaqtamanchu qam purinki? Vas al pueblo? (Es al pueblo a donde vas?)

Purinkichu qam llaqtaman? Vas al pueblo? (Lo que haces es ir al pueblo?)

-ta ACUSATIVO a

Marca la palabra sobre la que recae la accin del verbo de manera directa.

uqaqa llaqta-ta rikuni Veo -la casa

Wasi-ta ruwachkanku Estn haciendo una casa

Indica tambin el objeto de un verbo de movimiento.

Kay an-ta purini Voy por este camino

Llaqta-ta chayani Llego al pueblo

-ta ADVERBIAL

Los adverbios tambin se marcan con este sufijo.

Allin-ta yachani S bien

Utqhay-ta jamun Viene rpido

Este sufijo es opcional; pero si se lo omite el acento queda en la slaba precedente.

Tanta-ta apamun = Tant apamun Trae pan

Imat inki? = Im inki? Qu dice? / Qu has dicho?

-ku REFLEXIVO me, te, se, ...

La accin efectuada por el sujeto recae sobre el mismo sujeto

Mayllakuy Lavarse

Takakuy Golpearse

Urmakuy Caerse

*Yuyariy: ku ~ ka / _____ mu

El sufijo -ku cambia a -ka delante de -mu; entonces ku+mu se convierte en -kamu.

43
QALLARINAPAQ

-KAMU DESPLAZAMIENTO REFLEXIVO Ir a ... -se

Puri-kamu y Ir a caminarse = pasearse

Apa-kamu ni Fui a traerme

Apa-kamu chkani Estoy yendo a traerme (algo)

Ruwaykuna
a) YUYARINA

1) Qamkuna ________ llamkamunkichik?


Punapi ____________
Chaymantachu _______________?
Ar, chaymanta
Qam _____ qipimuchkanki?
_______
_____________ qipimunki?
____, sapallay
________r?
Payqa _______ta ____manta qipimuchkan
Qamkunar, ________ ruwachkankichik?
Turuta ___________
Paykunar?
Paykunataq _______ kutuchkanku

b) QHATICHINA

2) Llamta Sapallay llamtataqa apamuchkani

1. Ichhu 2. Rumi 3. Jallpa 4. Chuwa 5. Lliklla 6. Pacha 7. Qhura 8. Sara


9. Papa 10. Yaku

c) MUYUCHINA

3) Kaypi llamkay Sapallay kaypi llamkani.

Sapallayki kaypi llamkanki.

Sapallan kaypi llamkan.

Sapallanchik... (etc)

1. Kaypi kachkay 2. Ayllumanta jamuy 3. Papata rantikamuy 4. Llamtata qipimuy


5. Sarata tarpukamuy 6. Kanchapi pukllakamuy 7. Pachata taqsakuy 8. Tantata ruway

44
QALLARINAPAQ

9. Chakrata qhawamuy 10. Wasita ruwachkay

4) Uya - rikuy Uya-y ta riku-ku-ni; uyaykita rikukunki, uyanta rikukun, uyanchikta


rikukunchik, uyaykuta rikukuyku, (etc)

1. Maki - mayllakuy 2) Pacha - churakuy 3) Chukcha - aqchakuy 4. Uma takakuy


5. Chukcha kutukuy

d) YAPANA

5) Pachata churani Pachata chura-ku ni

1. Makinta mayllan 2. anpi urmani 3. Chukchanta kutun 4. Umayta chaypi takani


5. Pachaykichikta churankichik 6. Makinkuta mayllachkanku 7. Chukchanta qhawachkan
8. Makiykitachu takanki? 9. Chaypi urman 10. Uyayta mayllachkani

e) JUNTACHINA

6) Sapalla_____ ruwani Sapallay ruwani

1. Payqa sapalla_____ llamkachkan 2. Sapalla_____chu jamuchkanki?


3. Sapalla_____ wakata qhawani 4. Paykunaqa sapalla_____ chaypi qillqanku 5. Sapalla_____
chaytaqa yachanchik 6. Sapa_____chu chimpamuchkan? 7. Sapalla_____chu
warmiyki qhatumun? 8. Sapalla_____chu qhatumunkichik? 9. Sapa_____ qharikunaqa
llamkachkanku 10. Sapalla_____ warmikuna rimanku

7) 1. Sapallayki ruwa_____ 2. Sapallayku sarata tarpu_____ 3. Sapallay tantata


rantikamu_____ 4. Sapallaykichik chakrata qhawa_____ 5. Sapallaykichu rumita qipimuchka_____

e) KASKACHINA

8) uqa - sapalla - maki - mayllakuy Sapalla-y maki yta maylla ku ni

1. Paykuna - sapalla - pacha -churakuy 2. Pay - sapa - chay - mikhun 3. uqa - sapa - ichhu
- kutuy 4. Mariya - sapa - pacha - rantikamuy 5. uqayku - pacha - llaqta - apamuy
6. Paykuna - sapalla - Yuraq Qasa - richkay 7. uqanchik - sapalla - kay ayllu - tiyakuy
8. uqa - wasi - uyay - mayllakuchkay 9. Qhari - sapalla - llaqta - jamuchkay
10. Qamkuna - sapalla____chu - kay ayllu - tiyakuy

f) TIKRANA

9) Chaypi llamka-ku ni; llamka-mu ni Chaypi llamka-kamu ni

1. Papata rantikuni; rantimuni 2. Yachay wasipi yachakun; yachamun 3. Punamanta apakuni;


apamuni 4. Llaqtapi purikuyku; purimuyku 5. Mayupi mayllakunku; mayllamunku
6. Pachata churakunkichik; churamunkichik 7. Turanqa tantata rantikun; rantimun
8. Papata tarpukuyku; tarpumuyku 9. Llikllatachu rantikunki; rantimunki? 10. Kanchapi
pukllakun; pukllamun

45
QALLARINAPAQ

10) Qharikunaqa wasita ruwachkanku Qharikuna-chu wasita ruwachkanku?

1. uqayku -turuta ruwayku 2. uqaqa punapi llamkamuni 3. Yunkamanta


chayamuchkayku 4. Qam ichhuta qipimuchkanki 5. Sapallay qipimuni 6. Wawqin/
Turan llamtata qipimuchkan 7. Wasita qhawachkani 8. Sapallayku wasita ruwayku
9. Paykunaqa punamanta kanku 10. Llamtataqa uqayku qipimuchkayku

g) AKLLANA

11) -chu -ku -ta

1. Qam_____ warmi_____ rikunki? 2. Sapallayki_____ puna_____ purinki? 3. Payqa


llamta_____ qipi_____muchkan 4. Pachayki_____ chura_____nki_____ 5. Wasinpi_____ qhipa_____
nkichik 6. Llamta_____ qipimuchkan_____? 7. Chuwakuna_____ qhatumanta ranti_____
ni 8. Pachan_____ chura_____chkan 9. Paykuna_____ pacha_____ ranti_____munku
10. Makin______ ______ maylla_____chkan?

h) TAPUYKUNA KUTICHINA

12) Ichhutachu qipimuchkanki? Ar, ichhuta

1. Llamtatachu wayqiyki/turayki apamuchkan? 2. Turutachu ruwachkankichik?


3. Qamkunachu pachata rantikuchkankichik? 4. Paychu pachanta taqsakuchkan?
5. Qullqitar, munankichu? 6. Chuwakunatachu rantikuchkanku? 7. Mankakunata
mayllachkankichu? 8. Llaqtatachu richkankichik? 9. Yakuta munankichu?
10. Warmikunata llaqtapi rikunkichu?

13) Sapallaykichu ruwachkanki? Ar, sapallay ruwachkani

1. Sapallaykichu kaypi llamkanki? 2. Sapallanchu ayllupi tiyakuchkan?


3. Sapallankuchu papata rantikamunku? 4. Sapallaykichu tataykita qhawachkanki?
5. Sapallaykichu llaqtapi purimunki? 6. Sapallaykichikchu kanchapi pukllamunkichik?
7. Sapallaykichu sarata tarpukamunki? 8. Sapallanchu tantata ruwachkan?
9. Sapallankuchu chakrapi llamkamunku? 10. Sapallaykichu qhatuman purinki?

14) Yuraq Qasamantachu kanki? Ar, Y Qasamanta kani

1. Paychu rimachkan? 2. Qamchu wasita qhawachkanki? 3. Paychu llaqtamanta


jamuchkan? 4. Mamaykichu yachay wasipi parlachkan? 5. Sapallanchu chakrata
llamkan? 6. Mama Mariyachu wasimanta lluqsimuchkan? 7. uqachu parlachkani?
8. Qamchu llaqtamanta kutimunki? 9. Paychu pachata taqsan? 10. Tata Kalikuchu
yachay wasipi qhipakuchkan?

15) Imata apamuchkan? (Papa) Papata apamuchkan

1. Imata munanki? (Tanta) 2. Imata ruwachkankichik? (Chakra) 3. Imata apachkan?


(Ichhu) 4. Imata rantichkanki? (Pacha) 5. Imata qhatuchkanku? (Mankakuna)
6. Imata llamkachkankichik? (Qhuya) 7. Imata punamanta qipimunku? (Llamta)
8. Imata churakunku? (Pachanku) 9. Imata taqsachkanki? (Pachay) 10. Imata
kutuchkankichik? (Ichhu)

46
QALLARINAPAQ

16) Imatataq rantikamun? (Tanta) Tantata rantikamun

1. Imatataq llaqtamanta apakamun? (Pacha) 2. Maypitaq makiykita mayllakamuchkanki?


(Qucha) 3. Maymantataq yakuta apakamunkichik? (Mayu) 4. Imatataq chay chakrapi
tarpukamun? (Papa) 5. Maypitaq tantata ruwakamunki? (Wasiy) 6. Maypitaq urmakun?
(an) 7. Imatataq llaqtamanta rantikamunki? (Pacha) 8. Maymantataq papata
rantikamunkichik? (Qhatu) 9. Imatataq chay chakrapi tarpumuchkankichik? (Sara) 10.
Maymantataq panayki/wawqiyki kutimuchkan? (Llaqta)

17) 1. Imaynataq tatayki kakuchkan? 2. Maypitaq tiyakuchkan? 3. Maymantataq?


4. Imatataq chakranpi tarpuchkan? 5. Imataq sutin?

i) TAPUYKUNA WAKICHINA

18) Tantata munani Imata munanki?

1. Qhuyata llamkani 2. Llaqtata rikumuyku 3. Sarata qipimuchkayku 4. Tantata


apamuchkayku 5. Mamay chukchanta taqsakun 6. Paykunaqa turuta ruwachkanku
7. Papata apamuchkani 8. Chakrata qhawachkanku 9. Wasita ruwachkayku 10. Tatay
ichhuta qipimun

19) 1. Yakullata munayku 2. Jaqay ayllukama purichkayku 3. Wasiykimanta sarata


jurqhumun 4. anpi urmakuni 5. Sutinqa Silistina

j) RIMAYKUNA KASKACHINA

20) Tarpuy - Papa

T: Imatataq tarpuchkankichik? K: Papata tarpuchkayku

T: Sapallaykichikchu tarpuchkankichik? T: Ar, sapallayku

1. Taqsay - Pacha 2. Kutuy - Ichhu 3. Ruway -wasi 4. Rantiy - Sara 5. Apamuy - Llamta

k) QILLQAY

21) Imatataq yachay wasipi yachakamuyta yachanki?

47
QALLARINAPAQ

SUQTA IQI:
MAYMANTA

49
QALLARINAPAQ

MAYMANTA
Qallarinapaq
MAYMAN dnde; MAYTA a dnde; MANA no; A, ARI pues; CHAYTA eso;

QUNQAY olvidar; -man a, hacia; MANA ... -chu (negacin); PURI-lla-y-puni seguir caminando;
-puni siempre; -rqa (conocimiento directo); -ri pues

Rimanakuy
06 Maymantaq
Mama Asunta, ayllumanchu purichkanki?
Mana tata Riwuryu, mana ayllumanchu
Maymantaq richkanki?
Llaqtaman richkani
Richkallankipunichu, llaqtamanqa?
Ar, uqallapuni richkani a
Tata Istiku, maymantaq panayki rirqa?
Llaqtaman rirqa
Sapallanchu rirqa?
Sapallanpuni llaqtamanqa rin
Apakurqachu pachata?
Ar, chaytaqa mana qunqanchu
Maytataq aayki rirqa?
Llaqtata rirqa
Imatataq chaypi ruwamurqa?
Pachata rantimurqa

Simikuna
Tapuq: MAYMAN a dnde, hacia dnde; MAYTA a dnde

awpaqiq: MANA no; QAYNA ayer; WATA ao; QAYNA WATA el ao pasado;

SAPA cada; SAPA PUNCHAW cada da; QAYNA PUNCHAW ayer

Ranti: CHAYTA eso

Rimaykuna: IY [niy] decir; QUNQAY olvidar; ATIY poder; KACHAY enviar a alguien;
TAPUY preguntar

51
QALLARINAPAQ

KU-wan rimaykuna: ATIKUY inclinarse, ser atrado por; CHIMPAKUY cruzar, apegarse;
CHURAKUY ponerse; QUNQAKUY olvidarse algo; TAPUKUY preguntar, pedir(se)
informacin; YACHAKUY aprender(se), acostumbrarse .

Yawarmasi: USUSI hija; ALLCHHI nieto/a; TULLQA yerno; YUQCHA yerna

Suti: JAWA afuera; UKHU dentro; WASI UKHU en la casa; QULLQI plata

Runap sutin: ASUNTA, RIWURYU Gregorio; ISTIKU Esteban

Simikunap Kaskaynin
Muyuchina: RQA CONOCIMIENTO DIRECTO

uqa urmaku-rqa-ni Me ca

Qam urmaku-rqa-nki Te caste

Pay urmaku-rqa-(n) Se cay

uqanchik urmaku-rqa-nchik

uqayku urmaku-rqa-yku

Qamkuna urmaku-rqa-nkichik

Paykuna urmaku-rqa-nku

El marcador de 3ra Persona Singular -n, ubicado despus del conocimiento directo,
generalmente se omite. El conocimiento directo se combina con el progresivo de manera
regular, solamente hay que anteceder la forma -chka.

uqa ruwa-chka-rqa-ni Yo estaba haciendo

Tapuqkuna

MAYMAN a dnde?; MAYTA por dnde, a dnde?

Estructura:

ORDEN DE LOS SUFIJOS VERBALES

Puri-ka-mu-chka-lla-nku-puni-a chu?

Recuerde: El sufijo -ku cambia a -ka delante de -mu

52
QALLARINAPAQ

Kaskaqkuna
-chka-lla-y-puni CONTINUATIVO Seguir V-ndo

La combinacin de los sufijos -chka, -lla, y -puni da lugar a la significacin de sigue, contina
.. -ando

Puri-chka-lla-n-puni Contina caminando; sigue caminando

Rima-chka-lla-nki-puni-chu? Continas hablando? Sigues hablando?

-man DIRECCIONAL a, hacia

Maymantaq richkanki? a dnde vas?

Llaqtaman al pueblo

mana ...-chu NEGACION No

Para la negacin de cualquier palabra de la oracin, se usan -Mana que se coloca por
delante y -chu que se sufija a la palabra que se niega

-Mana yachani--chu No s

uqa -mana chaypi-chu tiyani No vivo ah

-Mana uqa-chu parlani No soy yo quien habla

La palabra -Mana se usa sin -chu solo cuando es negacin de una pregunta anterior:

Yachankichu? Mana. Sabes? No

-puni INDIVIDUALIZADOR ENFTICO Castellano popular: siempre

Manapuni De ninguna manera; no siempre

Manapuni jamunchu No viene (persiste en no venir)

Se utiliza para modificar cualquier palabra de la oracin

Paykunaqa aylluman purichkanku

Paykuna-puni aylluman purichkanku Ellos van a la comunidad

Paykuna aylluman-puni purichkanku Ellos van a la comunidad

Paykuna aylluman purichkanku-puni Ellos van a la comunidad

Las palabras -subrayadas en el castellano popular vienen acompaadas de siempre como


modificador, e.g. Ellos siempre, etc.

53
QALLARINAPAQ

Orden: En los verbos, despus de la persona (parlani-puni; en los nombres, despus del caso
(wasi-man-puni).

Orden: LIMITATIVO + INDIVIDUACIN-ENFTICA :

uqa-lla-puni

Ruwa--lla-ni--puni

-TA MARCADOR DE OBJETO DE VERBO DE MOVIMIENTO

En lugar de utilizar -man, puede marcarse el lugar al que se va o donde se efecta una actividad
con -ta:

Mayta purinki? A dnde vas? Por dnde vas?

Llaqtata purini Voy al pueblo

Ruwaykuna
a) YUYARINA

1)

Mama Asunta, ___________ purichkanki?


Mana tata Riwuryu, ____ ayllu______
_________ richkanki?
Llaqtaman ________
___________________, llaqtamanqa?
Ar, uqallapuni richkani a
Tata Istiku, __________ panayki _____?
_________ rirqa
Sapallanchu _____?
Sapallanpuni ___________ ___
Apakurqachu ________?
Ar, chaytaqa ____ _________

b) QHATICHINA

2) Qhatu uqayku qhatuman rirqayku

1 Wasin 2 Kancha 3 Llaqta 4 Qallpayku 5 Jawa 6 Ukhu 7 Yuraq Qasa 8 Qhuya 9 Chakraykichik
10 Puna

54
QALLARINAPAQ

3) Tatayki Maymantaq tatayki rirqa?

1 Mamayki 2 Wawqiy/Turay 3 Qusan/Warmin 4 Ususiyki 5 Allchhinku 6 aayki/


Panayki 7 Tullqayki/Yuqchayki 8 Tata Riwuryu 9 Wayna 10 Sipas

c) MUYUCHINA

4) iy uqa irqani; Qam irqanki; pay irqa; uqanchik irqanchik; uqayku irqayku;
Qamkuna irqankichik; paykuna irqanku

1 Llaqtaman chayay 2 Aylluman kachay 3 Mayupi urmakuy 4 Umata takakuy* 5 Jawaman


lluqsiy 6 Wasi-ukhuman yaykuy 7 Chukchata aqchakuy* 8 Tanta rantiy 9 Pachata
churakuy* 10 Llaqtaman atikuy

*En los verbos reflexivos, marcados con un asterisco (*), las personas del objeto y del sujeto
deben coincidir: Uma - y - ta taka - ku - ni

d) YAPANA

5) -Pay- wasiman rin Pay-puni wasiman rin

1 uqa- rimachkani- 2 Tata Mariyanuqa waliqlla- kakuchkan 3 Yachay wasiman -


richkan 4 Qam aylluman - chu atikuchkanki? 5 Mayman -taq yaykuchkanki?
6 Mama Asunta, aylluman - chu purichkanki? 7 uqayku llaqtamanqa richkallayku-
8 Qullqitaqa mana- qunqanchu 9 Llaqtaman- rirqa 10 Paykuna- chaypiqa tiyanku

6) -Jasinta parlan Jasinta-llapuni parlan

1 -Qam yachanki 2 -Llaqtaman purin 3 Rimachkankichu? 4 Mariyaqa parlachkan 5 Yachay


wasiman richkan? 6 Tata Istiku -ta jawaman kachan 7 Pay llaqtamanqa purin 8 Tata
Riwuryu pachataqa apakun 9 uqa rini 10 Papa-ta - tarpuchkan

7) Atikun Atiku-chka-lla-n-puni chu?

1 Llaqtaman atikun 2 Tapunki 3 Llaqtaman kachan 4 Purikunku 5 Llamkan 6 Tatanta


watukamun 7 Upyanku 8 Sarata tarpunki 9 Puun 10 Chay pachata churakun

e) JUNTACHINA

8) Qam tapu_______ Qam tapu-rqa-nki

1 uqa mamaykita riku_______ 2 Pay llaqtaman ri_______ 3 Qamchu qayna wasinman yayku_______?
4 Tullqan/Yuqchan pachata apaku_______ 5 Qam qullqita qunqa_______chu? 6 Mamayki qayna
watachu llaqtapi tiyaku_______? 7 Maymantaq qam ri_______? 8 Imatataq paykuna chakramanta
apamu_______? 9 uqaqa sapallay llamkamu_______ 10 Wawqiykichu llamkamu_______?

55
QALLARINAPAQ

f) KASKACHINA

9) (Panay) (llaqta) (riy) Panayqa llaqtaman rirqa

1 (Paykuna) (llaqta) (chimpachka-y) 2 (uqa) (qayna) (qullqi) (qunqa-ku-y) 3 (Papa) (Qucha


Pampa) (apay) 4 (qam) (Mariya) (yachay wasi) (kachay) 5 (Pay) (ayllu) (wiay) 6 (uqayku)
(mana ayllu) (riy) 7 (uqa) (qhuya) (riy) 8 (Paykuna) (mana Uru-uru) (chayay) 9 (Qamkuna)
(Chukiya) (chimpay?) 10 (May) (qam) (riy)

g) TIKRANA

10) uqa -llamkani uqa -mana llamkani-chu

1 Pay -kaypi kachkan 2 -uqa llaqtaman chimpani 3 uqanchik yachanchik 4 Wasiman


richkani 5 Paykuna ayllupi kachkanku 6 qam rimanki 7 Llaqtaman rinchik 8 Pay wasiman
jamun 9 uqayku jawapi llamkayku 10 Qamkuna wasiman chimpankichik

11) Tantata rantin Tantata rantirqa(n)

1 Papata apamuni 2 Llaqtamanta jamun 3 Chakrapi llamkayku 4 Llaqtaman rini 5 Qhuyaman


yaykuyku 6 Llikllakunata rantimunku 7 Ayllupi tiyakuni 8 Punchukunata rantimun 9
Qamkunachu qullqita jurqhunkichik? 10 Wasinpichu tiyanki?

h) AKLLANA

12) -man / -manta

1 Chakra_______ jamuchkani 2 Llaqtalla_______ atikuni 3 Wasin_______ apamuchkan 4 May_______


richkanki? 5 May_______ chayamuchkan? 6 Istikuta Chukiya_______ kacharqani 7 Kay
jallpa_______ atikamun 8 Wasin_______ lluqsimuchkan 9 Kanchanchik_______ yaykumuchkan
10 Payqa Qucha Pampa_______

13) -pi / -man

1 Mariya wasi_____ llamkachkan 2 Tata Mariyanu llaqta_____ richkan 3 Mana chay


wasi_____chu kachkan 4 Jaqay ayllu_____ richkayku 5 Paykuna llaqta_____ llamkachkanku 6
Mama Asunta wasiy_____ atikuchkan 7 May____taq tatay kachkan? 8 May____taq richkanku
9 Jaqay____chu llamkachkanku? 10 Ayllu_____ rini

14) -rqa -

1 Qayna chayamu____ 2 Sapa PUNCHAW ri_____ni 3 Qayna punchaw wasiykiman jamu_______


4 Payqa qayna wata wasiypi tiya_____ 5 Qaynalla tantata ranti_____ni 6 Sapa wata aylluman
ri____nku 7 Qayna punchaw chakranpi llamkachka_____ 8 Mana sapa punchawchu uqaykuqa
ri_____yku 9 Qamkunachu chay wasiman qayna yayku______nkichik? 10 Mana tantatachu
llaqtapi ranti_____(n)

56
QALLARINAPAQ

i) TAPUYKUNA KUTICHINA

15) Kaypi chakrakuna kanchu? Mana, mana kanchu

1 Jaqay chimpapi wasikuna kanchu? 2 Chay llaqtapi qhatukuna kanchu? 3 Kay yachay
wasipi wawakuna kanchu? 4 Wasiykipi chakrakuna kanchu? 5 Chakranpi mayukuna
kanchu? 6 Kay ayllupi tanta kanchu? 7 Chay kanchapi llaqtakuna kanchu? 8 Kay wasipi
qharikuna kanchu? 9 Jaqay chimpapi warmikuna kanchu? 10 Wasiykipi papa kanchu?

16) Wasimanchu rinki? Ar, wasiman rini

1 Llaqtamanchu atikun? 2 Ayllumanchu purichkanki? 3 Qaynachu wasiykiman jamurqa?


4 Llaqtamanchu rin? 5 Qamchu aylluman purichkanki? 6 uqachu rimani? 7 Pay
llaqtaman rinchu? 8 uqa yachay wasimanchu rini? 9 Tata Qhispi ayllumanchu rin? 10
Pay waliqllapunichu?

17) Maymantaq richka-rqa-nki? (Llaqta) Llaqtaman richkarqani

1 Maymantaq purichkarqa? (Wasi) 2 Maymantaq richkarqani? (Llaqta) 3 Maymantaq


richkarqanki? (Ayllu) 4 Maymantaq kutichkarqa? (Wasin) 5 Maymantaq atikuchkarqa?
(Pampa) 6 Maymantaq richkarqa? (Ayllu) 7 Mayman apachkarqanki? (Wasin) 8 Mayman
richkarqan? (Llaqta) 9 Maymantaq yachakuchkarqa? (Yachay wasi) 10 Mayman
richkarqanki? (Pampa)

18) Maymantaq richkanki? (Llaqta) Llaqtaman richkani

1 Imatataq ruwachkanku? (Wasi) 2 Maypitaq paykuna llamkachkanku? (Qhuya)


3 Maytataq richkankichik? (Llaqta) 4 Maymantataq chayamuchkanku? (Ayllu)
5 Maymantaq chimpachkanku? (Llaqta) 6 Maymantataq jamuchkanri? (Kancha)
7 Maymantataq kankichik? (Chukiya) 8 Maypitaq kachkan? (Wasin) 9 Maykamataq
richkan? (Chakra) 10 Maymantaq Mama Mariya richkarqa? (Qucha Pampa)

j) TAPUYKUNA WAKICHINA

19) Llaqtaman richkani Maymantaq richkanki?

1 Wasinman purini 2 Llaqtaman richkan 3 Yachay wasiman purichkani 4 Aylluman atikun


5 Tata Qhispi pampaman richkan 6 Yuraq Qasaman richkani 7 Qasaman rirqa 8 Llaqtaman
rirqani 9 Mama Mariya llaqtaman richkarqa 10 Aylluman chimparqanki

57
QALLARINAPAQ

k) RIMAYKUNA QHATICHINA

20) Llaqtamanchu rirqanki? (Ayllu)

T: Llaqtamanchu rirqanki? K: Mana, mana llaqtamanchu rirqani

T: Maymantaq rirqanki? K: Aylluman rirqani

1 Chakramanchu atikuchkarqanku? (Kancha) 2 Chukiyapichu tiyakuchkarqankichik?


(Qucha Pampa) 3 Llaqtamantachu jamuchkan? (Ayllun) 4 Yachay wasimanchu rirqanki?
(Qhuya) 5 Ichhutachu qipimurqa? (Llamta)

l) QILLQAY:

21) Qayna wata maykunaman rirqanki?

58
QALLARINAPAQ

QANCHIS IQI:
PITAQ

59
QALLARINAPAQ

PITAQ
Qallarinapaq
PITAQ quin; PITATAQ a quin; YACHACHIY ensear; YACHACHIQ maestro, el que
ensea; LLAMKAQ trabajador; KUNAN ahora; IMA y

-q (agentivo) el que...; -ri? pues; chi (causativo) hacer V;

Rimanakuy
07 Pitaq
Qamchu kaypi yachachichkanki?
Ar, uqa yachachiq kachkani
Payr, pitaq?
Payqa wawqiy
Paypis yachachiqllataqchu?
Mana, payqa mana yachachiqchu
Imataqri?
Payqa qhuya llamkaq
Pitaq kaypi yachachirqa?
Tatay yachachirqa
Kaypichu tiyakurqa?
Ari jaqay chimpapi tiyakurqa
Kunanr, maypitaq tiyakun?
Kunanqa llaqtapi tiyakun
Maymantaq rirqanki?
Yachay wasiman rirqani
Pitataq yachay wasipi rikurqanki?
Yachachiqta, wawakunata ima rikurqani
Imatataq ruwachkarqankuri?
Chaypi pukllakuchkarqanku

Simikuna
*Rimanaq awpaqin: UTQHAY rpido; juk-CHHIKA un poco; SUMAQ bueno; TUMPA poco;
ANCHA mucho; KUNAN ahora

Tapuq: PITAQ quin; PITATAQ a quin

61
QALLARINAPAQ

Rimay: AWAY tejer; CHAYAY llegar, cocer; KACHAY enviar a alguien; PUSAY llevar a
alguien; WAQYAY llamar; YUPAY contar, tomar en cuenta;

CHI-wan rimaykuna: APACHIY enviar algo; AWACHIY hacer tejer;

CHAYACHIY hacer llegar, hacer cocer; KUTICHIY devolver; PARLACHIY hacer hablar,
conversar; PUSACHIY hacer llevar; QHAWACHIY hacer mirar/cuidar, mostrar; RIKUCHIY
mostrar; WaqyaCHIY hacer llamar; YACHACHIY ensear; YUPACHIY hacer contar, tomar
en cuenta

-CHIMU-wan rimaykuna: APACHIMUY enviar aqu; WaqyaCHIMUY ir a hacer llamar

Suti: AWAQ tejedor; LLAMKAQ trabajador; PARLAQ el que habla; QHUYA-LLAMKAQ


minero; QILLQAQ escritor; UYARIQ el que escucha; YACHACHIQ maestro

CHUMPI faja; WIPHALA bandera; QULLQI plata, dinero; TATA-MAMA padres;

Tantaq: IMA y

Simikunap Kaskaynin
Rimay Muyuchina:

Rantini Compro, he comprado, compr


Rantichkani Estoy comprando
Rantirqani Compr

Rantichkarqani Estaba comprando

La combinacin -chka + rqa generalmente implica otra actividad, es decir otra oracin: (Yo)
estaba comprando, mientras l ..

Tapuqkuna

PITAQ Quin es?

PITATAQ A quin?

En algunas situaciones se puede utilizar los plurales: PIKUNATAQ quines son,


PIKUNATATAQ a quines

ORDEN DE LOS SUFIJOS VERBALES

Pita.. -ri

Puri-ku-mu-chka-lla-rqa-nku-puni-chu-ri?
En lugar de chu pueden estar: -sina, -qa

62
QALLARINAPAQ

Qillqa-chi-chka-rqa-ni

ORDEN DE LOS SUFIJOS NOMINALES

Llaqta-lla-pi-puni-chu

Kaskaqkuna
-chi CAUSATIVO Hacer....V

El sujeto, marcado en la conjugacin del verbo, no efecta la accin sino que causa, hace que
otra persona ejecute la accin:

Llamkani Yo trabajo

Llamkachini Yo hago trabajar/Yo le hago trabajar

El significado en general es predecible:

Puriy > purichiy caminar > hacer caminar

Qipiy > qipichiy cargar > hacer cargar

Waykuy > waykuchiy cocinar > hacer cocinar

Empero, el causativo CHI es ambiguo con algunos verbos:

Mariyanuta qhawa chi ni

1) Hago que Mariano mire (a algo o alguien)

2) Hago que alguien mire/examine a Mariano.

-ri SUAVIZADOR ORACIONAL .. pues

Entonacin: descendente. Se utiliza con preguntas de informacin, ya sea en el pronombre o


en el verbo

Pitaqri? Quin es pues?

Pitaq richkanri? Quin est yendo pues?

Maypitaqri? Dnde es pues?

Maypitaq kachkanri? Dnde est pues?

Maymantaq purichkankichikri? A dnde estn yendo pues?

Este sufijo con entonacin ascendente expresa interrogacin, puede usarse para
preguntar cuando no se escuch bien la primera vez: pitaqr? (dijiste) quin es?

63
QALLARINAPAQ

-ta MARCADOR DE ADVERBIO

-q AGENTIVO el/la que realiza la accin del Verbo, convierte los verbos en nombres,
indicando la persona que ejecuta el verbo.

Puriy > puriq caminar > caminante

Llamkay > llamkaq trabajar > trabajador

Como estos nombres terminan en consonante, si se agrega un posesivo es necesario introducir


la partcula eufnica -ni -.

Llamkaq-ni-y mi trabajador

Ruwaykuna
a) YUYARINA

1)
______ kaypi yachachichkanki?
Ar, uqa yachachiq ________
Payr, _____?
_____ wawqiy
Paypis __________________?
Mana, payqa ____ yachachiqchu
______ri?
Payqa _____ llamkaq
Maymantaq ________?
_____________ rirqani
Pitataq __________pi rikurqanki?
_________ta, __________ ima _________
________ ruwachkarqankuri?
______ pukllakuchkarqanku

b) QHATICHINA

2) Yachachiq Qamchu yachachiq kachkanki?

1 Awaq 2 Tullqan/Yuqchan 3 Qhuya llamkaq 4 Qillqaq 5 Ususin 6 Parlaq 7 Chakra tarpuq


8 Wasi qhawaq 9. Llaqta puriq 10. Chumpi awaq

3) Yachachiq Yachachiqta yachay wasipi rikurqani

1 Yachachiqkuna 2 Wawakuna 3 Qillqaqkuna 4 Pukllaqkuna 5 Yachachiqkuna 6 Tata-


mamakuna 7 Qhuya-llamkaq 8 Wiphala 9 Yachaq 10 Awaq

64
QALLARINAPAQ

c) MUYUCHINA

4) Qillqay Qillqachkarqani, qillqachkarqanki, etc.

1 Rikuchiy 2 Awachiy 3 Apachiy 4 Ruwachiy 5 Qillqachiy

5) Llikllata away Llikllata awarqani, ..awarqanki, ..awarqa, ..awarqanchik, ..awarwayku,


..awarqankichik, ..awarqanku

1 Chakra llamkaq kay 2 Yachachiy 3 Llaqtamanta jamuy 4 Juk llikllata awachiy 5 Papata
tarpuchiy 6 Qullqita churay 7 Qhuyata llamkay 8 Awaqta yupachiy 9 Qullqita apachiy
10 Qipita apamuy

d) YAPANA

6) Pitaq yachay wasiman rirqa? Pitaq yachay wasiman rirqa-ri?

1 Maymn richkan? 2 Imata apamuchkanki? 3 Maypitaq llamkachkan? 4 Imayn


kakuchkan? 5 Maymantaq apachkanku? 6 Maypitaq parlachkan? 7 Pitaq jamurqa?
8 Maypitaq aylluyki? 9 Maymantataq jamuchkarqanchik? 10 Pitataq rikurqankichik?

7) Qipita apani Qipita apa-chi ni

1 uqayku llamkachkayku 2 Chakrata qhawani 3 uqa payta yupani 4 Tata Kalistu


waqyachkan 5 Qamchu qillqarqanki? 6 Kuraq wawan/churin papata apamurqa 7 Payqa
(allinta) yachan 8 Llaqtata rikuni 9 uqa sarata apani 10 Allchhin sarata tarpurqa.

e) JUNTACHINA

8) Qam yacha_______ Qam yacha-chi-mu-rqa-nki

1 Imatataq qamkuna apa_______ 2 Paykunaqa wasita ruwa_______ 3 uqa llikllata awa_______


4 Tata Tumi papata chaya_______ 5 Qamchu chuwata apa_______ 6. Imatataq riku_______, Tata
Istiku? 7 Papatachu paykuna tarpu_______ 8 Imata qamkuna _______ 9. Chakrayta qhawa_______
10 antaqa paykuna llamka_______

f) KASKACHINA

9) (Yachachiq) (wasi-) (purichka-) Yachachiqqa wasiman purichkan

1 (Awaq) (lliklla-) (awachka-) 2 (Warmi) (mikhuna-) (chachachichka-) 3 (Qhari) (papa-)


(mikhuchka-) 4 (Tatan) (wawan-) (kachachka-) 5 (Yachakuq) (yachay wasi-) (yachakuchka-)
6 (Qharikuna) (qhuya-) (llamkakuchka-) 7 (Marina) (uwija-) (qhawachka-)

f) TIKRANA

10) Llamkani Llamkaq kani

Llamkanku Llamkaqkuna kanku

65
QALLARINAPAQ

1 Awanku 2 Yachachin 3 Llamkani 4 Purinchik 5 Qillqayku 6 Yachan 7 Chakra llamkachin


8 Wasi qhawan 9 Yachachinkichu? 10 Yachachinkichik

Recuerde que en la tercera persona singular el verbo kan se omite, por ejemplo awaq; pero si
se aade kachkan, sera: awaq kachkan.

11) Ruwani Ruwa- -chka - -rqa -ni

1 Yachachini 2 Chaypi purin 3 Llaqtamanta jamunku 4 Qhatupi parlayku 5 Paykunaqa


qillqanku 6 Wasiypi llamkan 7 Jaqay kanchapi pukllachkanku 8 Imata qhawanki? 9 Pay
chakramanta chayamun 10 Qhuyata llamkanku

g) AKLLANA

12) -ri - r?

1 Qam_____, imaynalla kachkanki 2 Maymantaq richkanki_____? 3 Maypitaq tatayki


llamkachkan_____? 4 Paykuna_____, yachankuchu? 5 Tatan_____, jamuchkanchu? 6 Maypitaq
yachachichkanki_____? 7 Qamkuna qhuyamanchu yaykuchkankichik_____? 8 Tatan_____,
chaqrapichu llamkachkan? 9 Maymantaq purichkanchik_____? 10 Mamay_____, imaynataq
kachkan?

h) TAPUYKUNA KUTICHINA

13) Yachachiq wasiypichu kachkan? Ar, wasiykipi kachkan

1 Pay awaqniykichu? 2 Qillqaqchu llamkachkan? 3. Paytachu parlachirqanki? 4 Wasiykipichu


awaqqa kachkan? 5. Yachachiqtachu qillqachirqanki? 6 Chakraykichikmantachu papata
apachimurqanku? 7 Paychu awaq kachan? 8 Paypis yachachiqllataqchu? 9 Wasiykipichu
Mariya qhipakuchkan? 10 Mamayki llaqtatachu richkan?

14) Pitaq chaypi yachachin? (aay) Chaypiqa aay yachachin

1 Pitaq awaqta waqyamun? (Churiyki) 2 Pitaq papata tarpuchkan? (Tatan) 3 Pitaq qayna
wiphalata apamurqari? (Wawqiy) 4 Pitaq tantata rantichimurqa? (Panay) 5 Pitaq tataykita
waqyachirqa? (Tata Qhispi) 6 Pitaq yachay wasipi kachkanri? (Paykuna) 7 Pitaq pachanta
churakuchkan? (Churiyki) 8 Pikunataq chaypi tiyakuchkankuri? (Awaqkuna) 9 Pitaq
qillqachkarqa? (Turan) 10 Pitaq ayllupi tiyakurqa? (Yachachiq)

15) Pitataq waqyachin? (Yachachiqta) Yachachiqta waqyachin

1 Pitataq yupanki? 2 Pikunatataq rikurqanki? 3 Pitataq tapumurqankiri? 4 Pitataq


pukllachirqa? 5 Pitataq rikurqankichik? 6 Pitataq waqyamurqanku? 7 Pitataq
yupachirqanki? 8 Pitataq waqyachirqankichikri? 9 Pikunatataq llamkachirqankichik?
10 Pitataq pusamurqankiri?

16) Pita rikunki? (yachachiq, warmikuna, qhari) Yachachiqta, warmikunata, qharita ima
rikuni

66
QALLARINAPAQ

1 Imata apamun? (aqcha, rumi, qhura) 2 Mayman rin? (llaqta, larqa, qallpa) 3 Pitataq
kachan? (wawan, maman, awaq warmi) 4 Pikunatataq waqyan? (yachachiq, llamkaq, awaq) 5
Pikunataq wasipi kachkanku? (qillqaq, yachachiq, llamkaq)

i) TAPUYKUNA WAKICHINA

17) Pay llaqtaman purin Llaqtamanchu purin?

1 uqa wasita rikurqani 2 Yachaqta llamkachirqani 3 Pay llaqtaman purin 4 Qam yachanki
5 Yachachiq aylluman purin 6 Mama Juwana parlachkan 7 Yachay wasiman rirqanki 8
Tullqan/Yuqchan wasiman richkan 9 Qam parlanki 10 Mama Mariya aylluman richkan

18) Llamkaqkuna llaqtaman purinku Pikunataq llaqtaman purinku?

1 Wawakuna kanchapi pukllachkanku 2 Puriq (karu) llaqtaman purichkan 3 Chakra


llamkaq qhuyapi llamkachkarqa 4 Wasi qhawaq jaqaypi tiyakuchkarqa 5 Lliklla awaqkuna
qhatumanta KUTImuchkanku 6 Pukllaqkuna chimpapi qhipakunku 7 Pay wasinman
purin 8 Awaqkuna wasiypi kachkanku 9 yachachiqkuna yachay wasipi tantakuchkanku 10
Llamkaqkuna qhuyaman yaykuchkanku.

19) -Tata-mamata UYARIrqani Pitataq uyarirqanki?

1. Tatayta purichirqani 2 Yachaqkunata waqyamurqa 3 Qhuya llamkaqta rikurqani 4 Tullqan/


Yuqchan chakrata tarpurqa 5 Awaqkunata llamkachirqani

J) RIMAYKUNA QHATICHINA

20) Yachay wasi Yachachiq

T: Maymantaq rirqankichik? K: Yachay wasiman rirqayku

T: Pitataq chaypi rikurqankichik? K: Yachachiqkunata

1 Kancha - Pukllaq 2. Qhatu - Qhatuq 3 Qhuya - Llamkaq 4 Chakra - Tarpuq 5 Yachay


wasi - Wawa

k) AWIRIY:

Qayna punchaw yachay wasiman rirqani. Chaypi yachachiqwan yachakuqkunawan kanchapi


pukllakuchkarqanku. Chaymanta yachay wasi ukhuman yaykunku.

Chaypi tapuni: Pitaq kaypi yachachiq kachkan? -uqa yachachiq kachkani, ispa tata Mariyanu
in. Payqa runa simita yachachin. Yupanatapis yachachillantaq. Kawsayninchikmantapis
yachachillantaq. Payqa tukuy imata yachachin.

Kay yachay wasiman iskay chunka phichqayuq yachakuq jamunku. Paykunaqa ayllumanta
jamunku. Juk yachakuq qhuyamanta jamun, juktaq llaqtamanta. Paykunaqa yachakuyta
munanku, qillqayta, awiyta, yupayta, kastilla simita parlayta ima. Ayllumanta jamuqkuna
runa simillata parlanku.

67
QALLARINAPAQ

68
QALLARINAPAQ

PUSAQ IQI:
PIWAN

69
QALLARINAPAQ

PIWAN
Qallarinapaq
PIWAN con quin? SULLKA hermano/a menor; MANACHU Interrogacin negativa;
ALLAY cavar; PAPA-ALLAY cosechar papas; MUNAY querer; MANCHAY muy; AWIRIY
leer

-sina Dubitativo: creo que...; -wan con

Rimanakuy
08 Piwan
Pitaq jaqay anta jamuchkan?
Tulikusina
Piwantaq jamuchkan?
Wawqinwansina
Tata Tuliku, maymantaq qayna rirqanki?
Chakraman rirqani
Piwantaq rirqankiri?
Sullka wawqiywan rirqani
Manachu tataykiwan rirqanki?
Mana, sullkaywan
Chakrapi, imatataq ruwamurqankichik?
Papata allamurqayku
Sullkayki papa-allayta munallanchu
Manchayta munan a!
Tiliku, qillqayta yachankichu?
Yachanipuni a
awiriytar?
awiriytapis
Manasina yachankichu
Yachanipuni a!

71
QALLARINAPAQ

Simikuna
Tapuq: PIWAN con quin

Rimay: ATIY poder; AKLLAY escoger; ALLAY cavar; CHAQMAY barbechar; CHAYAY
llegar, cocer; CHIKLLAY seleccionar; JALLMAY aporcar; MUNAY querer; PALLAY recoger;
PINQAKUY tener vergenza; QHURAY desherbar; QARPAY regar; TINKUY encontrarse
(con alguien); QHATIY arrear, seguir; TANTAY juntar; YANAPAY ayudar; YUYAY pensar,
recordar.

SARA TIPIY cosechar maz; PAPA ALLAY cosechar papa; UYWA MICHIY pastear animales;
YURA RUTUY cortar tallos.

KU-wan: TINKUKUY encontrarse; TANTAKUY juntarse; YANAPAKUY ayudar.

CHIKU-wan: YANAPACHIKUY hacerse ayudar; YACHACHIKUY ensearse; PUSACHIKUY


hacerse llevar; TARPUCHIKUY hacerse sembrar; QIPICHIKUY hacerse cargar; AWACHIKUY
hacerse tejer; YUPACHIKUY hacerse tomar en cuenta; RANTICHIKUY hacerse comprar
(ambiguo).

CHI-wan: YUYACHIY recordar; TUKUCHIY terminar.

Rimanap awpaqinpi (adv): MANCHAY mucho; MAYTA muy; AKAYTA apenas; SUMAQ
bien.

Suti: MASI compaero; LLAQTA MASI paisano; UWIJA oveja; UYWA animal (criado); UQA
oca; PAPALISA papalisa.

Runap sutin: TULIKU, SAWASTU, SAWINA

Simikunap Kaskaynin
Muyuchina: Verbos con Verbos-objeto

munani

munanki

munan

Ruwa-y-ta munanchik

munayku

munankichik

munanku

72
QALLARINAPAQ

*El primer verbo marcado por -y es el objeto del segundo verbo.

Los verbos de este segundo tipo son: MUNAY, YACHAY, ATIY, YUYAY, PINQAKUY

Estructura

ADV + V

Manchayta munan quiere mucho

Allinta yachan sabe bien

ADJ + N

Yana qaqa Peasco negro

MODIFICADOR + N

Papa allay Cosecha de la papa

Sara chakra Chacra de maz

Tapuqkuna: Pi-wan-taq Con quin?

Kaskaqkuna
-chiku CAUSATIVO + REFLEXIVO/INTENSIVO hacerse V

El sujeto hace que otra persona efecte la accin del verbo (por medio de chi) que luego
beneficia o recae sobre el dicho sujeto (marcado por ku):

Qhawachikuni Me hago mirar / me hice mirar

Yanapachikuni Me hago ayudar / me hice ayudar

Qhawachini le hago mirar (hago que l/ella mire a X) / le hago mirar con alguin.

La ambigedad de CHI se mantiene en la combinacin CHIKU:

Qipichikuni

1) (Yo) me hago cargar

2) Hago que me carguen (algo para mi)

-sina DUBITATIVO Creo que

Expresa duda pero que se aproxima a la afirmacin; en la traduccin siempre aparece como
creo que...

73
QALLARINAPAQ

Paykunasina chaypi llamkanku Creo que -ellos trabajan ah

Chay kanchapi llamkankusina Creo que -trabajan en esa cancha

-wan ACOMPAATIVO/INSTRUMENTAL Con

Tataywan jamuni Vengo/Vine con mi padre

Makiywan ruwani Lo hago con la mano

-y INFINITIVO como COMPLEMENTO DEL VERBO

Puriyta munani Quiero caminar

Llamkayta yachamuni Fui a aprender a trabajar

Ruwaykuna
a) YUYARINA

1)
_____ jaqay _____ jamuchkan?
__________
________ jamuchkan?
____________
Tata Tuliku, _________ qayna rirqanki?
Chakraman _______
________ rirqankiri?
Sullka wawqiywan _______
_______ tataykiwan rirqanki?
Mana, ___________
________, imatataq ruwamurqankichik?
Papata ____________
Sullkayki ______ ______ munallanchu
_________ munan a!

Tiliku, __________ yachankichu?


Yachanipuni ___
awiriytar?
____________
Manasina ____________
___________ a!

74
QALLARINAPAQ

b) QHATICHINA

2) Wawqin wawqin-wan-sina chakraman rirqa

1 Llaqta masin 2 Pukllaq masin 3 Llamkaqkuna 4 Papa allaq 5 Warmin 6 Ususin 7 Wawan
8 Yachachiq 9 Tatan 10 Llamkaqkuna

3) Papa allay Sullkayki papa allayta munallanchu?

1 Sara tipiy 2 Chakra qarpay 3 Yura rutuy 4 Sara chikllay 5 Qhuray 6 Qillqay 7 Yachay
wasiman riy 8 Llaqtaman riy 9 Uwija michiy 10 Mikhuy

c) MUYUCHINA

4) Qillqayta yachay Qillqayta yachani, qillqayta yachanki, qillqayta yachan, etc.

1 Chakra ruwayta yachay 2 Llikllakuna awayta munay 3 Papa tarpuyta atiy 4 Uwija michiyta
allin yachay 5 Papa allayta yuyay

d) YAPANA

5) Pay riman Pay-sina riman

1 Mariyaqa Chukiyamanta 2 Allillan kachkan 3 Paykuna papa tarpuyta yachanku


4 Yachay wasiman richkanku 5 Papata allachkanku 6 Mana warminchu 7 Yachay wasipi
llamkachkan 8 Chaypi wasin kachkan 9 Qharikuna chayamuchkanku 10 Tatanwan
sarata tipichkan

6) Pay rin Pay-wan rin

1 Mamay jamuchkan 2 Mamay chakrata qarpamurqa 3 Pitaq uwijata michichkan? 4 Mama


Mariya purichkarqa 5 Pay uywata qhatirqa 6 Tata Qhispi llamkachkan 7 Pitaq papata
allachkan? 8 Pay chuwata mayllachkan 9 Papataqa ususin tarpurqa 10 Pitaq llaqtaman
richkan?

e) JUNTACHINA

7) Qamkuna, piwantaq jamuchka_____? Qamkuna, piwantaq jamuchka-nkichik?

1 Wawakuna kanchapi piwantaq pukllachka_____ 2 Qam pikunawantaq michi_______ 3 uqayku


paywan tiyaku______ 4 Paykuna piwantaq jamuchka_______ 5 Tatayqa wasillapi kakuchka_____
6 Qam piwantaq wasinman chimpachka_______ 7 Qam llaqtamantachu ka______? 8 Tata Sisiku,
piwantaq Qullqichakaman puri_______ 9 Qamkunachu payta yachay wasiman pusa_________
10 Qharikunachu chakramanta jamuchka________

75
QALLARINAPAQ

f) KASKACHINA

8) (uqa)(tatay)(papa)(allay) uqa tataywan papata allani

(uqa)(papa allay)(yachay) uqa papa allayta yachani

1 Tuliku - qillqay - mana yachay 2 uqayku - llamta qipimuy - munay 3 Pay -sara tipiy -
mana munay 4 Pay - wawqin - sara - tipimuy 5 uqayku - qhuya llamkay -mana yachay
7 Pay - warmin - chumpi - awachikuy 8 Jasintu - tatay - yanapachikuy 9 Paykuna - yachachiq
- pusachikuy 10 Tata Jasintu - yachachiq - tinkuy munay

g) TIKRANA

9) Paykuna rimanku Manasina paykunachu rimanku

1 Paykuna -chumpikuna -awayta yachanku 2 -Qharikuna chayamunku 3 Warmikuna


chakraman purinku 4 Paykuna llaqtaman richkanku 5 Tatay uqa chakrata qarpamun
6 Qillqayta yachanku 7 Tatanqa papata allamun 8 Wawan chay wasipi tiyan 9 Paykunaqa
llamkachkanku 10 Wathiyata ruwachkanku

10) Mana yachanchu Manachu yachan?

1 Mana qillqayta yachankichu 2 Mana papa allayta atinkichu 3 Mana llaqta riytachu pinqakun
4 Mana chakratachu qarpachkanku 5 Mana tatanwanchu llamkan 6 Mana jallmamunkuchu
7 Mana ruwayta atinchu 8 Mana sarata tipinkichikchu 9 Mana allintachu mikhun 10 Mana
tatanwanchu yanapachikun

11) uqa llamkani, yachani uqa llamkayta yachani

1 uqa purini, yachani 2 Mama Juwanaqa papa rantin, yachan 3 Warmikuna qhatunku,
yachanku 4 uqayku llamkayku, atiyku 5 Qallpa qhuranki, munanki? 6 Sullkay llaqtaman
rin, yuyan 7 Yachay wasiman rinku, pinqakunku 8 Pacha awakuni, munani 9 Qhuyata
llamkanku, yachanku 10 Llaqtapi llamkani, munani

12) uqa ruwani uqa paywan ruwachikuni

1 Tatay rikuni 2 uqayku aylluman pusayku 3 Paykuna papata allanku 4 Chakra qarpayku
5 Saratachu rantinki? 6 Yachachiqta akllani 7 Chumpita awani 8 Awaqkunata waqyani
9 Qamchu sarata apachinki? 10 Paykuna chakrata jallmanku

h) AKLLANA

13) -chu, -ri, -r?, -qa, -taq, -sina

1 Qampis papallata_____chu allachkanki? 2 Pay pukllachkan. Pay_____? 3 Chay chakrapi_____


llamkan 4 Chaypi______ payqa tiyachkan 5 Maypitaq kachkan_____? 6 Llaqtamanta
jamuchkanku, paykuna_____ 7 Kaypi_____ tiyakunki? 8 Paypis allillan_____ kakuchkan
9 Manachu ruwachkankichik______? 10 Manapuni_____ yachankuchu

76
QALLARINAPAQ

14) -man, -pi, -manta, -ta, -wan

1 Pi_______taq llamkachkanki? 2 Wasin________sina richkan 3 Llaqta_______ jamuchkanku


4 Wawqiy________ papata tarpuni 5 Uyan_______ mayllakuchkan 6 Qucha________ yakuta
apamun 7 Ima_______taq chakranpi tarpun? 8 uqaykuqa chakra________ richkayku 9 Jaqay
wasi_________ tiyakun 10 Churin/wawan_______ uwija michimun

i) TAPUYKUNA KUTICHINA

15) Tatanwanchu llamkachkan? Ar, tatanwan-sina

Mana, mana sina tatanwanchu

1 Paywanchu lluqsin? 2 Warminwanchu jamuchkan? 3 Mama Mariyawanchu uywata


qhawanku? 4 Kaychu chakranchik? 5 Wasiykupichu tiyachkan? 6 Yachachiqwanchu
yanapachikun? 7 Tatanwanchu pusachikun? 8 Wawqinwanchu papata akllachkan?
9 Mamanwanchu rirqa? 10 Llamkaq masinwanchu purimurqanku?

16) Manachu pay llaqtaman purin? Manasina paychu llaqtamanqa purin

1 Manachu chaypi tarpun? 2 Manachu aylluman rirqanku? 3 Manachu paykuna qhuyapi


llamkayta munanku? 4 Manachu ayllupi tiyanku? 5 Manachu pay uwijata qhatin?
6 Paykuna manachu michiyta yachanku? 7 Manachu pay ichhuta rutumun? 8 Pay qillqayta
manachu yachan? 9 Paykuna manachu llamkayta munanku? 10 Manachu uywa michiyta
yachanku?

17) Piwantaq tinkukunki? (Tatayki) Tataykiwan tinkukuni

1 Piwantaq papata tarpurqanki? (Tatay) 2 Piwantaq wakata qhatirqankichik? (Wawqiy) 3


Piwantaq llaqtapi tinkukurqanki? (Tata Mariyanu) 4 Piwantaq qhatuman rirqa? (Ususin)
5 Piwantaq chakraman richkan? (Pana) 6 Piwantaq papata allarqanki? (Pana; aa) 7
Piwantaq uwijata michimurqanki? (Tura; wawqi) 8 Piwantaq anpi tinkukunki? (Mama) 9
Piwantaq papata tarpurqankichik? (Tata) 10 Piwantaq tantata rantimurqanku? (Pay)

18)

1 Piwantaq papa allayta yachanki? 2 Piwantaq yanapachikuyta yachanki? 3 Piwantaq chakra


qarpayta munanki? 4 Piwantaq yachay wasiman riyta munanki? 5 Piwantaq sara tipiyta
atinki? 6 Piwantaq llamta kutumuyta munanki? 7 Piwantaq uwija michiyta munanku? 8
Piwantaq jallmayta munan? 9 Piwantaq llamkayta munanki? 10 Piwantaq yura rutuyta
munankichik?

j) TAPUYKUNA WAKICHINA

19) Tataywan aylluman rin Piwantaq aylluman rin?

1 Mamanwan sarata chikllamurqanku 2 Yachaqkunawan (sumaqta) yanapachikurqani


3 Llamkaqkunawan chakraman rirqayku 4 Tata Istikuwan papata allamurqayku 5
uqawan yurata rutumun 6 Llaqta masiywan Yunkaman rirqani 7 Wawanwan sara
chakrapi qhipakuchkan 8 Llamkaqkunawan chakrata jallmamurqayku 9 Yachachiqwan
yanapachikurqayku 10 Mamaywan papataqa akllarqani

77
QALLARINAPAQ

20) -Tatanwan wakata qhatirqa (Pi) Piwantaq wakata qhatirqa?

1 Wawayqa yachay wasiman richkan (May) 2 Paykunaqa chakrapi llamkachkanku (May) 3


Tataywan wasiman richkarqa (May) 4 Llaqtamanta chayamuchkayku (May) 5 Chukiyamanta
pachata apakamunku (Ima) 6 Qhatuman tantata apachkanku (Ima) 7 Maman chumpi
awayta yachan (Ima) 8 Mamaysina jaqay anta jamuchkan (Pi) 9 Wawqiywan kanchapi
pukllakamurqani (Pi) 10 Tataywan llamkarqayku (Pi)

k) RIMAYKUNA QHATICHINA

21) Llamkaq - llaqta Warmi

Q: Llamkaqkuna chayamuchkanku K: Maymantataq chayamuchkankuri?

Q: Llaqtamantasina K: Piwantaq chayamuchkanku?

Q: Warmiwansina

1 Qhari - Llaqta Awaq 2 Warmi - ayllu - yachachiq 3 Papa allaq - Chakra - Llamkaq 4 Awaq
- qhatu - rantiq 5 Llamkaq - qhuya - yanapakuq

l) QILLQAY:

Juk chakrapi llamkaykunamanta qillqankiman.

78
QALLARINAPAQ

JISQUN IQI:
JAYKA

79
QALLARINAPAQ

JAYKA
Qallarinapaq
YUPAY contar; PHICHQA cinco; JAYKA cuntos; URA abajo

-sqa Conocimiento Indirecto; CHINKACHIY perder, extraviar

Rimanakuy
09 Jayka
Paykuna uwijata michimunku:
S: Jayka llaqta jaqaypi kan?
R: Jaqaypi phichqa llaqta kan
S: Yupayta yachankichuri?
R: Yachanipuni a!
S: Jayka wasitaq jaqay urapi kan?
R: Kimsalla
S: Jayka sachatataq rikunki?
R: Suqta sachata rikuni
S: Jaykataq uwijayki?
R: Qanchis. Qamr, jayka uwijata(taq) qhatimunki?
S: Chunkata qhatimuni

Uwijata michimusqanku:
T: Michiqkuna chayamunkuachu?
K: Manaraq / Chayamunkua
T: Jayka uwijatataq Sisiku qhatisqa?
K: Chunkallata qhatisqa
T: Riwuchur?
K: Paytaq qanchis uwijata qhatisqa
K: Manataq qanchis uwijatachu chayachimun
T: Jaykallata chayachimunri?
K: Suqtallata. Jukta chinkachisqa

Simikuna
Yupana: JUK uno, ISKAY dos, KIMSA tres, TAWA cuatro, PHICHQA cinco, SUQTA seis,
QANCHIS siete, PUSAQ ocho, JISQUN nueve, CHUNKA diez

81
QALLARINAPAQ

Rimana: MACHAY embriagarse; MUSQUY soar; UPYAY beber; CHINKAY desaparecer;


PICHAY barrer, limpiar; QALLARIY empezar; JALLCHAY guardar, arreglar

CHI-wan: MACHACHIY (hacer) embriagar, emborrachar; CHINKACHIY perder; KUTICHIY


devolver

CHI-MU-wan: CHAYACHIMUY hacer llegar (algo) aqu

KU-wan: MUSQUKUY soar(se); QALLAKUY iniciarse (algo)

awpaqi: URA abajo, PATA arriba; TUTA noche; UNAY hace tiempo; TUMPA poco;
KHUSKAN mitad; ANCHA mucho, demasiado

Suti: MUSQUY sueo; PUYU cntaro; ATUQ zorro; RUNA gente; CHUMPI faja, cinturn

Llaqtap sutin: QUPANA, YANA QAQA

Simikunap Kaskaynin
Muyuchina: -SQA CONOCIMIENTO INDIRECTO

uqa machasqani Yo me haba emborrachado (no recuerdo, me lo han contado)

Qam machasqanki

Pay machasqa

uqanchik machasqanchik

uqayku machasqayku

Qamkuna machasqankichik

Paykuna machasqanku

Indica situaciones donde la informacin es indirecta, o donde el recuerdo no es claro.


Contrasta con el Conocimiento Directo -rqa. Para construir el Pasado de Conocimiento
Indirecto, simplemente se agrega -sqa delante de la conjugacin. La tercera persona singular
-n, generalmente se omite.

Estructuras

Mana No

Manaa Ya no

Manaa atinchu Ya no puede

82
QALLARINAPAQ

Manaraq Todava

Manaraq atinchu Todava no puede

Tapuq: JAYKA / MACHKHA

Machkhataq? Cunto es/Cuntos son?

Machkhataq kanku? Cuntos son ellos?

Machkha tantata-taq munanki? Cuntos panes quieres?

Machkhatataq munanki? Cuntos quieres?

Obsrvese el desplazamiento del marcador de interrogacin -taq que del Pronombre


Interrogativo pasa al nombre.

Orden: Macha-ku-chka-lla-SQA-ni-puni-chu-ri?

Ruwa-n-a/raq-puni-chu?

Llaqta-lla-pi-puni-chu-ri?

Kaskaqkuna
-a TERMINATIVO Ya

En los nombres y adjetivos indica que han alcanzado su plenitud o madurez:

Warmia Ya es mujer

Jatuna Ya es grande

En los verbos, que la accin ya se ha terminado:

Ruwania Ya he hecho

En los adverbios, con excepcin de MANA, requiere del uso previo de -ta:

Manaa Ya no

Allintaa yachan Ya sabe bien

-raq ANTICIPATIVO Todava

Es el sufijo opuesto al anterior. En los nombres indica que todava no han cambiado, que
mantienen su estado:

Wawallaraq Todava es una criatura

Juchuyllaraq Sigue siendo pequeo (noms)

83
QALLARINAPAQ

En los verbos y adverbios seala que la accin se realiza antes de otra accin:

Ruwachkanraq Todava est haciendo

Yanapaniraq Primero le ayudo (Antes de hacer otra cosa,


debo primero ayudar/le/la)

Manaraq yachanichu Todava no s

-ri SUAVIZADOR ORACIONAL Acaso?

Es el mismo sufijo que se estudi en la leccin 7, lo que vara es el uso y la traduccin. Aqu se
usa con preguntas de afirmacin/negacin, y en la traduccin aparece como acaso

Manachu yachanri? No sabe?; acaso no sabe?

Yachanchuri? Acaso (l) sabe?

Allillanchu kachkankiri? Acaso ests bien noms?

Ruwaykuna
a) YUYARINA

1)
Paykuna uwijata michimunku:
S: Jayka llaqta _________ kan?
R: Jaqaypi ________ llaqta kan
S: Yupayta yachankichuri?
R: Yachanipuni a!
S: _________ wasitaq jaqay urapi kan?
R: Kimsalla
S: Jayka ___________ rikunki?
R: Suqta sachata ______
S: _________ uwijayki?
Qanchis. Qamr, jayka ____________ qhatimunki?
S: Chunkata _________

Uwijata michimusqanku
__________ chayamunkuachu?
_________
Jayka __________ Sisiku qhatisqa?
___________ qhatisqa
Riwuchur?

84
QALLARINAPAQ

Paytaq _______ uwijata qhatisqa


Riwuchuqa mana qanchis __________ chayachimun
Jaykallata ___________ri?
__________. Jukta ____________

b) QHATICHINA

2) Warmi Machkha warmitataq rikunki?

1 Sacha 2 Qipi 3 Puyu 4 Lliklla 5 Chakra 6 Qhari 7 Wasi 8 Ayllu 9 Runa 10 Atuq

3) Qhatiy Riwuryuqa chunka uwijata qhatisqa

1 Rikuy 2 Rantiy 3 Chinkachiy 4 Qhaway 5 Michiy 6 Qhatimuy 7 Chayachimuy 8 Rantikamuy


9 Michimuy 10 Qhatichiy

4) Yachachiqkuna Yachachiqkunaqa chayamunkua

Yachachiqkunaqa manaraq chayamunkuchu

1 Chinkaqkuna 2 Qharikuna 3 Yachachiqkuna 4 Awaqkuna 5 Warmikuna 6 Papa allaqkuna


7 Llaqta puriqkuna 8 Uwija michiqkuna 9 Waka qhawaqkuna 10 Llaqta runa

c) MUYUCHINA

5) Machay Machasqani, machasqanki, machasqa, machasqanchik, machasqayku,


machasqankichik, machasqanku

1 Allinta ruway 2 Tumpalla(ta) puuy 3 Jatuna kay 4 Khuskallan(ta) kutichiy 5 Chuspa*


chinkachikuy 6 Llaqtapi machay 7 Mana tukuy uwijatachu chayachimuy 8 Ancha(ta) upyay
9 Waka chinkachikuy 10 Tuta chayamuy

* Poner un posesivo: ch'uspa - y - ta 'mi poncho', etc.

D) YAPANA

6) Manachu yachan? Manachu yachan-ri?

Yachanchu? Yachanchu-ri?

1 Lluqsinkuachu? 2 Manachu apamun? 3 Uwijata chinkachisqankuchu? 4 Manachu


llamkankichik? 5 Manachu aylluman rinku? 6 Yachachiqkuna manachu llamkachkanku?
7 Tatanchu chayamuchkan? 8 Qillqayta yachankichu? 9 Manachu uwijata chinkachinki?
10 Manachu kaymanta kankichik?

7) Pay -llaqtaman purin Pay llaqtaman-a/raq purin

1 uqa -kaypi llamkani 2 Mama Jasintaqa -wasita pichan 3 Tata Mariyanu wakata michimun
4 Qam llaqtaman purinki 5 uqallayku papata allamuyku 6 Paykuna llamtata kutumunku
7 Pay aylluman rin 8) Paykuna michichkanku 9 Paykuna yachay wasipi yachachinku 10

85
QALLARINAPAQ

uqayku pukllachkayku

E) JUNTACHINA

8) Sapallanku chayamuSQANKU

1 Llaqtapi qipinta chinkachiku_______ 2 Imata ruwa_______? 3 Jayka uwijata chayachimu_______?


4 Sapallay macha_______ 5 Mamanchu qullqita apachimu___________? 6 Paykuna manachu
allinta ruwa_______? 7 Wawqiyqa/Turayqa mamaywan llaqtaman ri_______ 8 Musquyniypi
mayuman ri_______ 9 Wasinkupi paykuna macha_______ 10 Sapallanku papata tarpu_______

E) KASKACHINA

9) (Riwuryu)(3 uwija)(chayachimuy) Riwuryuqa kimsa uwijata chayachimusqa

1 Paykuna - 8 runa - rikuy 2 Pay - musquynin - uwija - chinkachiy 3 Sisiku - wasi - mana pichay
4 Pay - mana - qallariy 5 Mama Asunta - 2 lliklla - away 6 Wawan - qillqay - mana yachay
7 Tata Istiku - 6 waka - rantikuy 8 uqayku - manchay - machay 9 Sisiku - mana - qallariy
10 Warmin - mana - chayamuy

F) TIKRANA

10) Pay -llaqtaman purin Pay manaa/raq llaqtaman-chu purin

1 Tatayqa -upyan 2 Tarpuqkuna -chayamunku 3 Papa tarpuy -qallarikun 4 uqayku llaqtaman


richkayku 5 Paykuna llamkanku 6 Sisikuqa chakranpi llamkan 7 Chay ayllupiqa uqata
tarpunku 8 Paykunaqa llamkayta atinku 9 Llaqtapi chinkani 10 Machani

11) Machani machasqani

1 Unayta puuni 2 Iskay uwijata chinkachin 3 Atuqta rikun 4 Llaqtaman rinku 5 Papata
akllana 6 Musqukun 7 Khuskan tukun 8 Wasita pichanku 9 Chuqllapi puunku 10 Juk
wakata chinkachin

g) AKLLANA

12) RQA vs SQA

1 Musquyniypi, atuqta qhatimu_______ni 2 Imatataq chaypi ruwa_______nku? 3 Qayna


punchunta chinkachiku_______, in 4 Machkha wakatataq tatayki rantimu_______? 5 Qayna
wata llaqtaman ri_______ni 6 Tata Mariyanuqa qayna tutaa chayamu_______ 7 Qamqa
mayupi urmaku_______; uqa rikuni 8 Maymantaq ri______nkichik? 9 Uywakunataqa uywa
qhatumanta rantimu_______nku. uqa chay qhatuta mana rikunichu 10 uqaykuqa llaqtapi
kimsa watata tiya________yku

13) -a - -raq

1 Mana_______ yachanichu 2 Payqa mana_______ chayamunchu 3 Unay_______ mana jamunchu


4 Wasita_______ pichachkarqa 5 Qallarinku_______chu? 6 Allinta_______ yachani 7 Churinqa

86
QALLARINAPAQ

jatun_______ 8 Wawanqa juchuylla______ 9 Sacha kutuyta tukuni_______ 10 uqayku papa


tarpuyta mana_______ tukuykuchu.

h) TAPUYKUNA KUTICHINA

14) Jaykataq uwijayki? (8) Pusaq-lla

1. Jaykataq wakan? (2) 2 Jaykataq puyun? (2) 3 Jaykataq wasiyki? (1) 4 Jaykataq wawan?
(4) 5 Jaykataq chakran? (5) 6 Jaykataq uwijaykichik? (10) 7 Jaykataq sachaykichik? (1)
8 Jaykataq wawanku? (6) 9 Jaykataq uywayki? (4) 10 Jaykataq qipin? (1)

15) Tukunkiachu? Ar, tukunia / Mana, manaraq tukunichu

1 Mukuta rantinkiachu? 2 Uwijata chayachimunachu? 3 Wasita pichankichikachu?


4 Llaqtanpiachu kachkan? 5 Lliwkanata jallchasqaachu? 6 Yachay wasiman riyta
tukunkiachu? 7 Yupayta yachanachu? 8 Qillqayta yachankuachu? 9 Tatayki
chayamunachu? 10 Qusaywan parlankiachu?

16) Llaqtamanraqchu rirqanki? Ar, llaqtamanraq rirqani. / Mana, llaqtamanqa manaa


rirqanichu

1 Kanchataraqchu picharqankichik? 2 Mamaytaraqchu yanaparqanki? 3 Chakrataraqchu


qhawamusqa? 4 Qupanamanraqchu risqa? 5 Papataraqchu akllasqanku? 6 Pachantaraqchu
taqsamusqa? 7 Llamtataraqchu qipipurqanki? 8 Llamkamurqankiraqchu? 9 Wasitaraqchu
jallchamurqanki? 10 Uwijataraqchu yupamusqa?

17) Machkha wasitaq kan? (3) Kimsa wasi kan

1 Machkha qharitaq chaypi llamkanku? (10) 2 Machkha llikllatataq awasqa? (1) 3 Machkhataq
kasqanku? (5) 4 Machkhataq jamurqanku? (6) 5 Machkha mayutataq chimparqankichik?
(4) 6 Machkha punchutataq rantirqanki? (2) 7 Machkha llikllatataq awarqanku? (8) 8
Machkha uwijatataq yuparqankichik? (9) 9 Machkha chakratataq jallmamurqankichik? (3)
10 Machkha runataq kay ayllupi tiyanku? (7)

I) TAPUYKUNA WAKICHINA

18) Paykunaqa -chunka -uwijata qhatimusqanku Jayka uwijatataq qhatimusqanku?

1 uqaykuqa kimsa mankata rantirqayku 2 Payqa tawa puyuta apamusqa 3 Tatayqa juk
atuqllata rikusqa 4 Sisikuqa phichqa uwijata michimusqa 5 Warmikunaqa tawa wasitaa
pichasqanku 6 Tukuynin uwijata chayachimusqanku 7 Kimsa warmi lluqsinku 8 Chunka
llamkaqkuna chayamuchkanku 9 Mamayqa qanchis llikllata awakusqa 10 Tata Mariyanuqa
pusaq wakata qhatisqa

87
QALLARINAPAQ

J) RIMAYKUNA QHATICHINA

19) Qhatiy: 5 uwija, 10 waka

T: Jayka uwijatataq qhatisqa? K:Phichqa uwijata

T: Wakatar? K: Chunka wakata qhatisqa

(1) Away: 2 lliklla, 3 chumpi (2) Apamuy: 3 manka, 4 chuwa (3) Rikuy: 3 llaqta, 7 ayllu (4)
Rantiy: 6 punchu, 7 lliklla

k) QILLQAY:

20) Ayllupi ruwaykunamanta qillqay.

88
QALLARINAPAQ

CHUNKA IQI:
PIPAQTAQR?

89
QALLARINAPAQ

PIPAQTAQR?
Qallarinapaq
PIPAQ para quin? QUMIR verde; PUNCHU poncho; SULLKA menor; WARANQA mil;
CHUNKA JUKNIYUQ once; -yuq con; -pu (hacer)selo;

Rimanakuy
10 Pipaqtaqr?
Qhatupi:
Kay qumir punchuta, pipaqtaq rantichkanki?
Sullka aaypaq rantipuchkani
Jaykapitaq kasqari?
Phichqa chunka jukniyuq waranqapi
Kay juk punchur, qampaqchu?
Mana, mana uqapaqchu
Pipaqtaqri?
Tataypaq

Qhatuman risqanku:
Mama Mirsikawan tinkurqankichu?
Ar, qhatupi kachkasqa
Imatataq chaypi ruwachkasqari?
Pachata rantikuchkasqa
Chay qumir punchuta pipaqtaq rantipusqa?
Sullka aanpaq
Jaykapitaq rantisqari?
Phichqa chunka jukniyuq waranqapi
Kay punchutar, pipaqtaq rantisqa?
Tatanpaq
Jaykapi?
Qanchis chunkapi

Simikuna
Tapuq: PIPAQ para quin; JAYKAPI en cunto (es)? (Cunto cuesta?); IMATATAQ RUWAY
qu hacer?

91
QALLARINAPAQ

awpaqi: MUSUQ nuevo; MAWKA viejo; MISKI con placer, dulcemente;

Suti: MANKA olla; QUNCHA fogn; UQA oca; CHUU chuo; CHARKI charque, chalona;
CHULU gorro; WALLPA gallina

Rimana: WAYKUY cocinar; QHATIY arrear, seguir

PU-wan rimana: PURIPUY caminrselo, hacer trmites

YUPAYKUNA: 11 Chunka juk-ni-yuq 12 Chunka iskay-ni-yuq 13 Chunka kimsa -yuq


14 Chunka tawayuq ... 20 Iskay chunka 100 Pachak 1000 Waranqa

Simikunap Kaskaynin
Muyuchina: Conocimiento Indirecto + -chka

uqa ni Haba estado haciendo


Qam nki
Pay (n)
uqanchik ruwa-chka-sqa- nchik
uqayku yku
Qamkuna nkichik
Paykuna nku

Tapuqkuna

Pipaqtaq
Jaykapitaq
Machkhapitaq
Maykapitaq Cunto cuesta? (Chukisaka)

Orden: Rimaykunap kaskaynin:

Ranti-ku/-ka-m(u)-pu- chka-lla-nku-a/raq-puni-TAQ-chu-ri?

Orden: Sutip kaskaynin:

Qhari-kuna-lla-CASO-puni-chu-ri

ta + sina
man
manta
paq
wan

92
QALLARINAPAQ

Kaskaqkuna
-paq DATIVO (DESTINATARIO) Para

Indica la persona que se beneficia con algo o alguna accin

Paypaq (es) para l

Paypaq rantipuni Se lo compro/compr para l

No se debe confundir con el Genitivo q/paq (-p ~ -pa)

-pu BENEFACTIVO (V)...selo, la accin del verbo recae sobre otra persona
(no sobre la que conjuga el verbo).

Llamkani Trabajo

Llamkapuni Se lo trabajo (para l, etc.)

Waykupuni Se lo cocino

En los verbos pueden haber dos personas: el sujeto, marcado por la conjugacin regular: -ni,
-nki, etc. y el objeto, marcado por -wa para la primera persona objeto, -su para la segunda
persona objeto, y por cero para la tercera persona objeto.

Si no hay -wa o -su, el Benefactivo -pu transfiere el beneficio de la accin a la tercera persona.

-yuq GENITIVO Con

Yupaykunapi:

chunka juk-ni-yuq 10 con 1

chunka iskay-ni-yuq 10 con 2

chunka kimsa -yuq

chunka tawa-yuq

-ni- PARTCULA EUFNICA, se utiliza para evitar el choque de consonantes en la unin


de los sufijos, como en juk -ni -yuq.

93
QALLARINAPAQ

Ruwaykuna
a) YUYARINA

1)
Qhatupi:
Kay ______ punchuta, ________ rantichkanki?
Sullka aaypaq _____________
___________ kasqari?
Phichqa chunka jukniyuq _________
Kay juk punchur, _________?
____, ____ uqapaqchu
Pipaqtaqri?
Tataypaq

Qhatuman risqanku:
Mama Mirsikawan ______________?
Ar, _______ kachkasqa
Imatataq chaypi ___________ri?
Pachata ______________
Chay qumir punchuta ________ rantipusqa?
_______ aanpaq
___________ rantisqari?
_______ ______ jukniyuq waranqapi
Kay punchutar, pipaqtaq ________?
Tatanpaq
Jaykapi?
_______ ______pi

B) QHATICHINA

2) Manka Chay mankataqa mamaypaq rantipuni

1 Chuwa 2 Quncha 3 Pacha 4 Jaku 5 Uqa 6 Punchu 7 Chuu 8 Tanta 9 Charki 10 Wasi

3) 11 Wallpa Kay wallpaqa, chunka jukniyuq waranqapi

(1) 11 quncha (2) 19 mankakuna (3) 20 uywa (4) 15 chuwakuna (5) 18 chuu (6) 13 jaku
(7) 14 uqa (8) 12 charki (9) 17 lliklla (10) 15 chumpi

4) uqa Mana, mana -uqapaqchu rantini

94
QALLARINAPAQ

1 Qam 2 Tatay 3 Pay 4 uqanchik 5 Paykuna 6 Paykuna 7 Qamkuna 8 Maman 9 uqa


10 Qam

C) MUYUCHINA

5) Llaqtaman papata qipiy Llaqtaman papata qipichkasqani; Llaqtaman papata


qipichkasqanki, .. qipichkasqa, etc.

1 Qhatumanta jamuy 2 Uqata waykupuy 3 4 Tanta rantikuy 5 Papata jallmapuy 6 Tataypaq


apamuy 7 Wasipi tiyachkay 8 Chakrapi kachkay 9 Llaqtaman pusay 10 Juk qunchata
rantipuy

D) YAPANA

6) Chakrata llamkani Chakrata -paypaq llamka-pu ni

1 Chuwakunata rantini 2 Chuluta rantinchik 3 Chuuta waykun 4 Chumpitachu awanki?


5 Uywata qhatinku 6 Llikllata apani 7 Papata qipiyku 8 Chakrata llamkarqayku 9 Chuwata
rantisqanku 10 Qipitachu apankichik?

E) JUNTACHINA

7) Puri______ Puri-chka-sqa

1 Paykunaqa papata wayku_______ 2 Tatayqa qhatumanta jamu_______ 3 Sapallan chaypiqa


tiya_______ 4 Musquyniypiqa musuq pachata churaku_______ 5 Paykunalla mikhu_______
6 Sullkayqa kanchapi pukllaku_______ 7 Sapallanku sarata tipi_______ 8 Musquyniykipichu
wawqiykipaq rantipu_______? 9 Paykunaqa sarata tarpu_______ 10 Musquyniypi qamkunaqa
wasita picha_______

f) KASKACHINA

8) (uqa) (musquy) (llaqta) (riy) Musquyniypi llaqtaman richkasqani

1 (Pay) (musquylla) (qillqay) (yachay) 2 (Paykuna) (qhatu) (puriy) 3 (Mama Mirsika) (Mariya)
(parlay) 4 (uqa) (musquy) (pay) (miskita parlay) 5 (Qamkuna) (musquy) (ura) (tarpuy)
6 (Pay) (maman) (lliklla) (rantipuy) 7 (Mariya) (Mirsika) (qhatu) (kutimuy) 8 (Warmikuna)
(chuu) (waykuy) 9 (Yachachiq) (papa) (rantikuy) 10 (Mirsika) (qumir punchu) (sullkan)
(rantiy)

g) TIKRANA

9) Llaqtaman rini Musquyniypi llaqtaman ri-chka-sqa ni

1 Payqa allchhinwan jamun 2 Paykuna pusaq uwijata chayachimunku 3 juk wakata rantikuni
4 Tatan wakata chinkachin 5 Llaqtata rini 6 Paykuna chakrayta llamkanku 7 Iskay pachak
watayuq kani 8 Qamkunaqa chuqllapi puumunkichik 9 Awayta tukuchania 10 Waway
qillqayta yachana

95
QALLARINAPAQ

h) AKLLANA

10) -0-, -ta, -wan, -paq

1 Pi_______taq waqyachin? 2 Pi_______taq pay llaqtaman purin? 3 Pi_______taq chay punchuta


apamusqa? 4 Pi_______taq qhatupi rikurqanki? 5 Pi_______taq punkuta takamun? 6 Isikaqa
punchu_______ wawan_______ rantipusqa 7 Juwana_______ llaqta_______ rirqayku 8 Mamay_______
lliklla_______ awapuchkani 9 Llamkaqkuna_______qa sapallanku chayamuchkanku 10 juk yana
punchu_______ tatan_______ chayachimusqa

i) TAPUYKUNA KUTICHINA

11) Qampaqchu punchuta apamuchkan? Ar, uqapaq / Mana, uqapaqchu

1 Qampaqchu llamkachkan? 2 Qamkunapaqchu mankakunata rantichkanku?


3 Tatanpaqchu charkita apamurqa? 4 uqapaqchu chay pachata rantirqa? 5 Paykunapaqchu
wasita ruwarqa? 6 Paypaqchu wallpakunata qhatichkan? 7 Mama Mariyapaqchu kay charki
kachkan? 8 Qampaqchu kay qullqi? 9 Qamkunapaqchu kay pacha? 10 Paypaqchu chay
chuwa?

12) Machkhapitaq kay manka? (9) 9 waranqapi

1 Machkhapitaq kay wallpa? (8) 2 Machkhapitaq chay chumpi? (4) 3 Machkhapitaq jaqay
chuwakuna? (13) 4 Machkhapitaq kay papayki? (15) 5 Machkhapitaq chay quncha? (7)
6 Machkhapitaq kay uqa? (11) 7 Machkhapitaq chay charki? (12) 8 Machkhapitaq jaqay
tanta? (1) 9 Machkhapitaq chay uywa? (18) 10 Machkhapitaq kay lliklla? (17)

13) Pipaqtaq kay quncha? (uqa) uqapaq

1 Pipaqtaq kay kancha? (Qam) 2 Pipaqtaq kay pachakuna? (Paykuna) 3 Pipaqtaq chay
lliklla? (uqa) 4 Pipaqtaq jaqay sachakuna? (Qamkuna) 5 Pipaqtaq kay chakrakuna?
(uqayku) 6 Pipaqtaq kay chumpi? (Pay) 7 Pipaqtaq jaqay sachakuna? (Qamkuna)
8 Pipaqtaq chay mankakuna? (uqayku) 9 Pipaqtaq jaqay uywa? (Tata Juwan) 10 Pipaqtaq
chay chakra? (uqa)

14) Pipaqtaq llamkapuchkanki? (Mamay) Mamaypaq

1 Pipaqtaq ruwachkankichik? (Mamayku) 2 Pipaqtaq chakrata qhawapuchkan? (Tatan)


3 Pipaqtaq jakuta qipimpurqankichik? (Mama Asunta) 4 Pipaqtaq chay qunchata
rantipurqanki? (Maman) 5 Pipaqtaq chay chuuta waykupurqa? (uqanchik) 6 Pipaqtaq
uywata qhatinki? (Maman) 7 Pipaqtaq apampunkichik? (Tata Kalistu) 8 Pipaqtaq
purimurqanki? (Yachay wasi) 9 Pipaqtaq llamkachkankichik? (Tata Mariyanu) 10 Pipaqtaq
ruwapurqanki? (Tatay)

96
QALLARINAPAQ

15) Imatataq ruwachkasqa? (Chakra jallmay) Chakrata jallmachkasqa

1 Imatataq ruwachkarqanki? (sara qhaway) 2 Imatataq ruwachkasqari? (kanchapi pukllay)


3 Imatataq ruwachkanki? (papata tarpuy) 4 Imatataq ruwachkan? (upyay) 5 Imatataq kaypi
ruwankichik? (uywa michiy) 6 Imatataq ruwachkasqanku? (qhatupi rantikuy) 7 Imatataq
ruwan? (qhuya llamkan) 8 Imatataq ruwachkarqankichik? (uywata pampaman qhatiy)
9 Imatataq ruwachkasqa? (ichhu kutuy) 10 Imatataq ruwachkarqankichik? (wasi ruway)

j) TAPUYKUNA WAKICHINA

16) Kay punchuta Qampaq apamuni Pipaqtaq kay punchuta apamunki?

1 uqanchikpaq papataqa waykuchkan 2 15pi rantirqani 3 Chay kanchapiqa tawa sacha kan
4 Tataypaq kay chuwaqa 5 Iskay llaqtapi tiyarqayku 6 Chay wallpaqa 18 waranqapi 7 Mamay
waturikuq richkani 8 Kay chuluqa 5 waranqallapi 9 Mama Juwanapaq rantipuchkani
10 17 waranqapi rantirqanku

17) Iskay chunka waranqapi rantikuni Machkhapitaq rantikunki?

1 Kimsa chunkapi rantisqa 2 Suqta chunka phichqayuq uwijata yupasqanku 3 Tawa chunka
waranqapi kasqa 4 Kimsa wakata qhatimurqayku 5 Chay qunchaqa jisqun waranqapi 6 Kay
llikllata phichqa chunkapi rantikuni 7 Chay qumir punchuqa pusaq chunkapi 8 Wallpakunaqa
iskay chunkapi kachkarqanku 9 Charkiqa phichqa chunkallapi 10 Papataq suqta waranqapi
kachkan

18) Qhatu-manta jamuchkani Maymantataq jamuchkanki?

1 Mariyaqa mamanwan jatun llaqtaman risqa

2 Paykunaqa llaqtapi qhipakunku

3 Mamaypaq kay mankata rantini

4 uqaykuqa llaqtamanta kayku

5 Kay mankata sullkaypaq rantipuchkani

6 -Tatayqa chakrakunata qarpachkan

7 Chay punchuqa 70 waranqapi

8 Payqa 10 uwijata qhatimun

9 uqaykuqa qillqayta munayku

10 Paykunaqa ichhuta wasiman qipichkanku

97
QALLARINAPAQ

k) RIMAYKUNA QHATICHINA

19) Manka / Tatay Chuwa / uqa

T: Pipaq rantichkanki chay mankata? K: Tataypaq

T: Chay chuwatar? K: Kay chuwataqa uqapaq

1 Charki - Mamay; Chuu - uqa 2 Chumpi - Tata Mariyanu; Punchu - Mamay 3 Quncha
- Mama Juwana; Quncha - uqayku 4 Chuwa - uqa; Manka - Qam 5 Uqa - Mamay; Papa
- Tatayki

l) QILLQAY:

20) Juk qhatuman riy. Chaypi allinta qhaway: wakin rantinku, wakin ranqhanku. Chaypi
qullqimanta parlanku, wakkunamanta ima. Tukuy chaymanta qillqay. Qam rantikuq kanki,
wak runawantaq parlarikunki.

98
QALLARINAPAQ

CHUNKA JUKNIYUQ IQI:


IMATAWAN

99
QALLARINAPAQ

IMATAWAN
Qallarinapaq
IMATAWAN qu ms; YACHAQAY aprender; YACHAQAMUY ir a aprender; WAQYAY
llamar; WAQYARIY! llmale por favor!; CHAYLLATA eso nada ms

YAW! oye!; JWANCHU Juanito; LLUQALLA muchacho; YACHAQAQ MASI compaero de


curso

-qa una parte; -ri un poco; -tawan ms

Rimanakuy
11. Imatawan
Imatataq rantikamusqa?
Juk punchuta
Imatawan?
Juk chumpitawan
Yachay wasiman richkankiachu?
Richkani. Iskay watataa richkani
Imatataq chaypi yachaqamunki?
Qillqayta yachaqamuni
Imatawan?
awiriytawan
Imatawan?
Yupaytawan
Pitaq jaqay lluqalla?
Yachaqaq masiy
Waqyariy a!
Yaw, Janchu jamuy. Yachay wasimanta parlachkayku.
Yachaqayta qallarinkichikachu?
Qallariykua, awiriytapis yachaykua
Imatawan yachankichik?
Chayllata

101
QALLARINAPAQ

Simikuna
Tapuq: IMATAWAN qu ms; Intj: YAW! oye!;

Suti: CHUSPA bolsita para coca; LLUQALLA nio; IMILLA nia; KUKA coca; PICHANA
escoba; WISLLA cuchara; YACHAQ sabio, YACHAQAQ alumno; TAKIQ cantor

Rimana: JAPIY agarrar; KAMIY regaar; LLIKIY rasgar; QUY dar; TAKIY cantar

-RI-wan rimana: KAMIRIY regaar un poco; RANTIRIY comprar algo, para ver cmo es;
QURIY regalar; AWARIY empezar a tejer; WATURIY preguntar algo, con tacto; YUPARIY
contar, empezar a contar; QHATIRIY seguir; QHAWARIY mirar, examinar; PURIRIY partir;
WAQYARIY llamar; YAYKURIY entrar un rato.

-QA-wan rimana: APAQAY bajar; JAPIQAY recibir, agarrar una enfermedad; KUTUQAY
recortar; LLIKIQAY rasgar un pedazo; PAKIQAY romper un pedazo; YACHAQAY aprender;
YACHAQAMUY ir a aprender;

KU-wan: MUSQUKUY

Runap sutin: JANCHU Juanito

Simikunap Kaskaynin
Muyuchina IMPERATIVO

Jamuy! Ven (t)

Jamuchun! Que venga (l, ella)

Jamuychik! Vengan (Uds)

Jamuchunku! Que vengan (ellos, ellas)

Tapuqkuna

Ima-tawan

Orden:

Ranti-qa-ku/-ka-m(u)-pu -chka-lla-nku-a/raq-puni-TAQ-chu-ri?

Orden de -ri: Parla-ri-ku-..-y..

102
QALLARINAPAQ

Kaskaqkuna
-qa PARTITIVO, DESGAJATIVO

Se realiza una parte de la accin del verbo y/o se indica un movimiento hacia abajo:

Apay llevar

Apaqay bajar, desgajar

Pakiy romper

Pakiqay romper un pedazo

El sufijo -qa es el primer sufijo que viene inmediatamente despus de la raz: apa -qa -. Dicho
de otro modo, entre la raz y -qa no se puede insertar ningn otro sufijo. Este sufijo viene del
aimara.

-ri MINIMIZADOR DEL VERBO Un poco, un rato, por favor

INCEPTIVO Empezar a

Minimiza el significado del verbo, agrega afecto y cortesa

Kaypi tiyarikuy Sintese aqu, por favor

Ruway hacer

Ruwariy hacer un poco, un rato

Con los verbos de movimiento funciona como INCEPTIVO, es decir que inicia la accin

Puriy caminar

Puririy partir, empezar a caminar

Qallariy Empezar

**A veces agrega tambin la idea de que la accin se realiza de pronto, repentinamente

Wawaqa puririn La criatura camina/camin de repente

-tawan AGREGATIVO Ms

Warmi-tawan rikuni He visto a las mujeres tambin

Es la combinacin del Caso Acusativo -ta, ms el Caso Instrumental -wan

103
QALLARINAPAQ

Ruwaykuna
a) YUYARINA

1)
Yachay wasiman ___________chu?
________. Iskay ________ richkani
Imatataq chaypi ____________?
_________ yachaqamuni
Imatawan?
____________
____________?
Yupaytawan
Pitaq jaqay ________?
________ masiy
_________ a!
Yaw, Janchu _____. Yachay wasimanta parlachkayku.
Yachaqayta ______________achu?
____________, awiriytapis yachaykua
________ yachankichik?
_________

B) QHATICHINA

2) Juk punchu-tawan rantikamusqa

1 Chuspa 2 Chullu 3 Chumpi 4 Lliwkana 5 Pichana 6 Puyu 7 Wallpa 8 Wislla 9 Lliklla


10 Chuwa

3) Waqyariy chay lluqallata

1 Pusay 2 Qhaway 3 Parla-chiy 4 Yacha-chiy 5 Tapuy 6 Qhatiy 7 Kamiy 8 Yanapa -y 9


Waqyay 10 Watuy

C) MUYUCHINA

4) Ruway Qam ruway! Pay ruwachun! Qamkuna ruwaychik! Paykuna ruwachunku!

1 Quy 2 Yanapariy 3 Mikhuriy 4 Qillqariy 5 Apaqay 6 Qillqayta yacharichiy 7 Rantikuy 8


Imillata kachay 9 Utqhayta puriy 10 awiripuy

104
QALLARINAPAQ

5) Ruwachkarqay Ruwachkarqani, ruwachkarqanki, ruwachkarqa, ruwachkarqanchik,


ruwachkarqayku, ruwachkarqankichik, ruwachkarqanku

1 Musqukuchkasqay 2 Quchkarqay 3 Mana allintachu parlachkay 4 Qupurqay 5 Allinta


yachaqasqay 6 Yachachiyta munay 7 Allintaa qillqachkarqay 8 Jatuna karqay 9 Llikllata
llikiqay 10 Tutamanta puririy

D) YAPANA

6) Puyuta apani Puyuta apa-qa-ni

1 Qillqayta yachani 2 Pichanata japin 3 Puyuta apa-mun 4 Ichhuta kuturqa 5 Mankata


pakisqa 6 awiriyta yacha-muy! 7 Llikllata llikin 8 Puyuta pampaman apay! 9 Pachay
llikikun 10 Qullqita japin

7) 2 Tantallata rantini 2 tantallata ranti-ri-ni

1 Chakranta qhawan 2 Tantatachu qurqanki? 3 Pacha rantikuyku 4 Kaymanta puriyku


5 Llikllakuna awanku 6 Qullqita yuparqani 7 Llaqtaman purinchik 8 Kaypi tiyarqa
9 Wasinman yaykurqanku 10 Pachatachu qurqankichik?

8) Qillqay atiyku Qillqay-tawan atiyku

1 Janchuqa awiriyta yachan 2 Yachachiqkunaqa qullqita munanku 3 Kukata rantikun


4 Mamanqa papata waykuchkan 5 Llaqtaman riyta atikuchkan 6 Yachaqaqkunaqa yupayta
yachanku 7 Yachachiqkuna qillqayta yachachinku 8 Chay imilla takiyta yachan 9 Yachay
wasipi yupayta yachaqanku 10 Takiyta munayku

E) JUNTACHINA

9) Wasi____man richkani Wasi-y-man richkani

1 Llaqta____man rin? 2 Wasi____manchu richkanki? 3 Tata Istiku llaqta____man chimpachkan


4 uqa wasi____pi kachkani 5 Mama Mariya wasi____pi awachkan 6 Qam wasi____man
yaykuchkanki 7 Wasi____pichu yachachichkanki? 8 Tata Qhispi ayllu____man richkan
9 Mama Mariya wasi____man yaykuchkan 10 Llaqta_____man purini

10) Pay-r_______? Pay richun!

1 Paykuna chayta ruwa_______! 2 Qamkuna yupayta yachachi_______! 3 Qam chaytaq ruwa_______!


4 Pay awiriyta yacha_______! 5 Yaw, wasiman jamu_______! 6 Yachaqaqkuna yachay wasiman
ri_______! 7 Qam llamtata apakamu_______ ! 8 Qamkuna takiyta qallari_______! 9 Istiku wasita
picha_______! 10 Paykuna kanchapi puklla_______!

105
QALLARINAPAQ

E) KASKACHINA

11) (Qamkuna) (papa) (akllay) Qamkuna papatawan akllaychik

1 (Qamkuna) (qillqay) (yachaqay) 2 (Qam) (takiy) (yachaqay) 3 (Pay) (yupay) (yachachiy)


4 (Paykuna) (rumi) (apamuy) 5 (Qam) (yachachiqkuna) (yupay) 6 (Istiku) (warmin)
(waqyarimuy) 7 (Pay) (tanta) (quriy) 8 (qam) (tanta ruway) (yacharichiy) 9 (Paykuna) (wasi)
(pichamuy) 10 (Qamkuna) (uqa) (allamuy)

F) TIKRANA

12) Pay ruwan Pay ruwachun!

1 Pay qullqita japin! 2 Qam takiyta yachachinki! 3 Asunta chuspata rantin! 4 Qamkuna
yachay wasita rikuchinkichik! 5 Paykuna chuspakunata awanku! 6 Yachachiq yupaykunata
yachachin! 7 Lluqallakuna chakrata qhawanku! 8 Qam yachachiqta tapurinki 9 Paykuna
llamkayta qallarinku! 10 Qam awayta yacharichiy!

13) Ruway! Ruwa-chka-y!

1 Takiychik 2 Qillqachunku 3 Yachachiqta waqyamuy 4 Yacharichiy 5 Richun 6 awiriychik


7 Pukllakamuychik 8 Parlaychik 9 Llamkachun 10 Mikhuchunku

g) AKLLANA

14) Presente vs Imperativo

1 Imatataq chaypi ruwachka_______? 2 Qamkuna uwijata michimu_______ 3 Paykuna


qillqaytawanchu yachaqa_______? 4 Pay kayman jamu_______ 5 Qamkuna qillqayta yacha_______
achu? 6 Qam yupayta yachachi_______ 7 Imatawan wawayki yacha_______? 8 uqaykuqa
qillqayta allinta yacha_______ 9 Tataykita waqyamu_______ 10 Paykuna taki_______

h) TAPUYKUNA KUTICHINA

15) Qillqay-tawanchu chaypi yachaqamunki? Ar, qillqaytawan

1 Juk chuspatawanchu awapuchkan? 2 Kukatawanchu rantikusqa? 3 Yupaytawanchu


yachanki? 4 Lliwkanatawanchu apachkanki? 5 Juk wakatawanchu qhatimuchkanku?
6 Qillqaytawanchu yachaqayta munankichik? 7 Papatawanchu kaypi tarpunkichik?
8 Chay wakatawanchu rantikuchkan? 9 Juk tantatawanchu munanki? 10 Uqatawanchu
qipimuchkanku?

16) Imatawan(taq) munanki? (qillqay yachay) Qillqay yachaytawan (munani)

1 Imatawan apamuchkankichik? (sara) 2 Imatawan pakisqanku? (manka) 3 Imatawan


chinkachisqa? (uwija) 4 Imatawan yachanki? (takiy) 5 Imatawan yachaqan? (yupay)
6 Imatawan apachin? (qullqi) 7 Imatawan mikhuchin? (uqa) Imatawan yachachinki?
(awiriy) 8 Imatawan tarpunku? (papalisa) 9 Imatawan punaman apanku? (sara)

106
QALLARINAPAQ

17) Yachaqaqkunamanta

1 Maypitaq yachay wasi kachkan? 2 Pitaq chaypi yachachichkan? 3 Imatataq pay yachachin?
4 Imatawantaq yachachin? 5 Pikunataq chaypi yachaqachkanku? 6 Maypitaq paykuna
pukllanku? 7 Imatataq wasinkupi ruwanku? 8 Pitataq chaypi yanapanku? 9 Yuqallakuna
imatataq ruwanku? 10 Imillakunar imatataq ruwanku?

i) TAPUYKUNA WAKICHINA

18) Llamkarqayku Imatataq ruwarqankichik? (qu hicieron, implica algo planificado)

Llamkasqanku Imatataq ruwasqanku? (qu haban hecho, implica algo que se


desconoce)

1 Yachay wasiman risqanku 2 uqaqa qillqayta yachachirqani 3 Yachachiqqa wawakunata


takichirqa 4 Takiqkuna allinta takisqanku 5 Janchuta waqyamurqayku 6 Punchuta awasqa
7 Pukllaqkunata qhawamusqanku 8 Mamayta waturikamurqani 9 Qillqayta yachachimurqa
10 Llikllata llikiqasqa

19) awiriytawan qallarirqayku Imatawan qallarirqankichik?

1 Takiytawan munarqayku 2 Yupaytawan yachaqamurqanku 3 Tarpuytawan yachachisqanku


4 Llamkaqkunatawan rikurqani 5 Uwijatawan qhatisqanku 6 Pachatawan rantikamusqa 7
Yachaqkunatawan waqyamurqayku 8 Uqatawan tarpunku 9 Qillqaytawan yachaqarqayku 10
Takiqkunatawan qhawamurqayku

J) RIMAYKUNA QHATICHINA

20) Yachaqay: yupay qillqay

T: Imata yachaqachkankichik? K:Yupayta yachaqachkayku

T: Imatawan? K: Qillqaytawan

1 Rantikuy: chuspa kuka 2 Qhatiy: uwija waka 3 Apachiy: kuka qullqi 4 Ruway: qillqayta
yachaqay - awiriyta yachaqay 5 Yachachiy: papa tarpuy - sara tarpuy

k) QILLQAY:

20) Imatataq yachay wasipi ruwaq kanki?, Imatataq yachakuq kanki?, Pitaq yachachiqniyki
karqa? Tukuy chaykunamanta qillqay!

107
QALLARINAPAQ

108
QALLARINAPAQ

CHUNKA ISKAYNIYUQ IQI :


JAYKAQ

109
QALLARINAPAQ

JAYKAQ
Qallarinapaq
JAYKAQ cundo; JAYKAQKAMA hasta cundo; RAYMI fiesta; KUNAN ahora; TUTA
noche; CHAWPI medio; QAYA PAQARIN maana en la maana; WAK otro; MINCHHA
pasado maana

-mpu movimiento + transitivo/intensivo-reflexivo (RUWA-MPU-NI fui a hacerselo); -pu


intensivo-reflexivo (Ruwapuni se lo hago, se lo hice); -pacha inmediatamente, mismo; --kama
hasta; RINKICHIK uds. irn; RISQAYKU iremos

Rimanakuy
12. Jaykaq
Qamkuna raymiman rinkichikchu?
Risqaykupuni ari
Jaykaqtaq kaymanta puririnkichik?
Kunan tuta, chawpi tutata puririsqayku
Jaykaqtaq llaqtaman chayankichik?
Qaya paqarin chayasqayku. Llaqtaman yaykusqayku-pacha
Llaqtapichu raymi kanqa?
Chaypi kanqa
Imatataq chaypi ruwankichik?
Chaypi wak runawan tinkusaqku.
Chantar?
Takirisaqku, tusurisaqku
Jaykaqkama?
Minchha-kama. Chaymanta jampusqayku.
Qam manachu ripunki?
Manaraq ripusaqchu. Kay llaqtapi qhipakusaqraq
Qam ima inkitaq, qhipakullanqachu?
Qhipakullachun/Ama qhipakuchunchu

Simikuna
Pacha: QAYA maana; PAQARIN amanecer; TUTAN en la noche; TUTAMANTA temprano;
CHISIN en la tarde, noche; MINCHHA pasado maana; KUNAN ahora; PUNCHAW da;
PUNCHAWKAMA hasta tarde

111
QALLARINAPAQ

Rimana: AWPARIY adelantarse; RIQSIY conocer; TANTAY juntar; TUSUY bailar; SUYAY
esperar; JURQHURIY sacar por un momento, para mostrar; PARLARIY empezar a hablar

PU-wan rimana RIPUY irse; CHAYAPUY llegar; LLUQSIPUY salirse; YAYKUPUY entrar;
CHINKAPUY perderse; KUTIPUY regresarse; QUNQAPUY olvidarse

MPU-wan rimana JAMPUY venirse

KU-wan rimana TANTAKUY juntarse, reunirse

RIKU-wan rimana SAMARIKUY descansar

Simikunap Kaskaynin
Muyuchina: Qhipaman Pacha (Jamuq pacha)

uqa ruwa-saq Yo har

Qam ruwa-nki

Pay ruwa-nqa

uqanchik ruwa-sun(chik)

uqayku ruwa-saqku , ruwa-sqayku

Qamkuna ruwa-nkichik

Paykuna ruwa-nqanku

Estructuras: Negacin de los imperativos:

Ruway! Haz

Ama ruwaychu No hagas

Tapuqkuna

Jaykaq Cundo?

Jaykaq puri-ri-nkichik?

Qaya punchaw, tutamanta

Jaykaqkama Hasta cundo?

112
QALLARINAPAQ

Kaskaqkuna
-pacha Mismo

Con verbos conjugados

Machan-pacha Inmediatamente, se emborracha; se emborracha ya (mismo)

Con adverbios de tiempo

Kunan-pacha Ahora mismo

PACHAN KAY Permanecer sin cambios

Orden: Qaya-pacha-puni-sina-chu-ri

-pu INTENSIVO-REFLEXIVO

Con algunos verbos intransitivos, por ejemplo los verbos de movimiento, funciona como
reflexivo de intensificacin (igual que -ku).

Riy ir

Ripuy irse

Ripuni me voy

Puripun se va

Indica tambin que la accin se efecta repentina y terminalmente: de una vez

Yaykupun Lit: se entr (decidi entrarse)

Con los verbos transitivos

Rikuy ver

Rikupuy ver, de pronto, improviso, sbito; vrselo (transitivo)

En este ltimo uso, la partcula -pu puede indicar TRANSITIVO (ver la leccin anterior) o
INTENSIVO -REFLEXIVO

-mpu MOVIMIENTO + TRANSITIVO/INTENSIVO ir a (hacer)se/selo

Con los verbos transitivos

Ruwa-m-pu-ni se le voy/fui a hacer (para l)

Con los verbos de movimiento** Con algunos no se usa (e.g. riy); con los que se usa enfatiza
el caracter sbito:

113
QALLARINAPAQ

Chayampun El llega, acaba de llegar, por fin lleg, etc.

Obsrvese que el sufijo -mu pierde su vocal delante de -pu, dando -mpu.

Yuyariy: ku + mu kamu

Yuyariy: mu + pu mpu

OJO: ruwa-n-puni (l) hace siempre

ruwa-m-pu-ni (yo) se lo voy a hacer

Ruwaykuna
a) YUYARINA

1)
Qamkuna raymiman ____________?
____________ ari
__________ kaymanta puririnkichik?
Kunan tuta, chawpi tutata ____________
Jaykaqtaq llaqtaman ____________?
_____ _______ chayasqayku. Llaqtaman ___________-pacha
Llaqtapichu raymi _____?
______ kanqa
________ chaypi ruwankichik?
Chaypi wak runawan __________
Chantar?
___________, ___________
Jaykaqkama?
____________. Chaymanta jampusqayku.

B) QHATICHINA

2) Kunan tuta Kunan tuta llaqtaman puririsaqku

1 Qaya 2 Minchha 3 Qaya paqarin 4 Kunan punchaw 5 Qaya minchha 6 Inti punchaw
7 Qayapacha 8 Kunanpacha 9 Qaya punchaw 10 Kunan tuta-pacha

3) Qhipakuy Jaykaqkamataq chaypi qhipakunkichik?

1 Kay 2 Tiyakuy 3 Llamkay 4 Yachaqamuy 5 Yachachiy 6 Tantakuy 7 Kakuy 8 Llamkakamuy


9 Tiyakuchkay 10 Qhiparikuy

114
QALLARINAPAQ

C) MUYUCHINA

4) Tinkuy uqa tinkusaq, qam tinkunki, pay tinkunqa, uqanchik tinkusun(chik),


uqayku tinkusaqku / tinkusqayku, qamkuna tinkunkichik, paykuna tinkunqanku

1 Tusuy 2 Machay 3 Upyariy 4 Qhipakuy 5 Riy 6 Tutan takiy 7 Qaya paqarin puririy
8 Runata riqsiy 9 Raymita qunqapuy 10 Tusuq kay

5) Tusuchkay Tusu-chka-saq; tusuchkanki; tusuchkanqa; tusuchkasunchik;


tusuchkasaqku / tusuchkasqayku; tusuchkankichik; tusuchkanqanku

1 Ruwachkay 2 Parlachkay 3 Suyachkay 4 Wasi-y-man ripuchkay 5 Raymiman


richkay 6 Suyarichkay 7 awparichkay 8 Samarikuchkay 9 Paykunawan parlarichkay
10 Raymimanta tapuchkay

D) YAPANA

6) Ruway! Ama ruwaychu!

1 Machay! 2 Tusumuchun! 3 Takimuychik! 4 Aylluman riy! 5 Llaqtata qunqapuy!


6 Upyaychik! 7 Raymiman puriychik! 8 Mikhuy! 9 Llikllata apamuchun! 10 Llaqtapi
purimuchunku!

7) Wasiman rini Wasiman ripuchkani

1 Llaqtaman chayan 2 Mamanta qhatirin 3 Payqa tantanta qun 4 Wasinman yaykun


5 Wasinman kutin 6 Raymipi parlarin 7 Wasinkuman chayanku 8 Aylluyman kutini
9 Wasinkuman yaykunku 10 Llaqtaman purinchik

8) Samarin Samarin-pacha

1 Paykunaqa awparinku 2 Tantakunku 3 Payqa tusuripun 4 Parlarinku 5 Ripun 6 Saykupunki


7 Wasinman kutipun 8 Raymipi tusurinku 9 Kunan puririsun 10 Ruwasaq

9) Kunan qallarisaq Kunanpacha qallarisaq

1 Qaya yachaqasaq 2 Kunan qillqasaq 3 Kunan punchaw - rinqanku 4 Kunan tuta -


tantakunqanku 5 Qaya punchaw - yachachisaqku 6 Kunan parlachisaq 7 Qaya paqarin -
puririsun 8 Qaya raymiman risunchik 9 Kunan ripunqa 10 Kunan tusunqanku

E) JUNTACHINA

10) uqa wasiykipi qhipaku_______ uqa wasiykipi qhipaku-saq

1 Paykunaqa kunanpacha puriri_______ 2 uqayku qaya paqarin ri_______ 3 Llaqtapi masiyta


suyari_______ 4 uqa awparichka_______ 5 Qam paykunata riqsi_______ 6 uqanchik
paykunawan tinku_______ 7 Qamkuna paykunawan tantaku_______ 8 Paykuna parlariku_______
9 Pay llaqtapi chinkapu_______ 10 Kay llaqtaqa chinkapu_____

115
QALLARINAPAQ

E) KASKACHINA

11) (Pay) (ama ruway) Pay ama ruwachunchu!

(Pay) (qaya) (raymi) (tusuy) Pay qaya raymipi tusunqa

1 Paykuna - raymi - ama riy 2 Qam - ama llamkay 3 Pay ama machay 4 Qamkuna - kunan
- ama upyay 5 Pay - masin - ama tinkuy 6 Qaya minchha - uqa - payta - suyamuy 7 Kunan
chisi - qamkuna - tantakuy 8 Killa punchaw - paykuna - qallarin 9 Chawpi punchaw - pay
- ripun 10 Kunan wata - yachaqay - tukuy

F) TIKRANA

12) Pachata apamun; apapun Pachata apampun

1 Payqa awparimun; awparipun 2 uqa papata tantamuni; tantapuni 3 Tatay kukata


jurqhumun; jurqhupun 4 Paykuna chayamunku; chayapunku 5 Lluqsimun; lluqsipun
6 Raymipi chinkamunku; chinkapunku 7 Chimpamanta kutimuni; kutipuni 8 Paypaq
llamkamusaq; llamkapusaq 9 Paykuna ruwamuchunku; ruwapuchunku 10 Ama
apamuychikchu; apapuychikchu

*En este ejercicio -pu puede ser transitivo o intensivo, segn los verbos

13) Ayllupi tiyani Ayllupi tiyasaq

1 uqa raymipi tusuni 2 Llaqtapi paywan tinkunki 3 Wawqiyta/Turayta suyani 4 Llaqtata


riqsinchik 5 Paykunawan parlayku 6 Wasinman ripun 7 Paykunawan tantakunchik
8 Qamwan upyani 9 Aylluyman kutipuni 10 Kunan tuta chayamunku

g) AKLLANA

14) Presente - Futuro

1 uqaykuqa raymillapi tusu_______ 2 Paykunaqa qaya paqarin puriri_______ 3 uqa


wawakunata yachachichka_______ 4 Paykuna allinta taki_______ 5 Qamkunaqa qaya punchaw
jampu_______ 6 Qhawariy! Paykunaqa allinta parlarikuchka_______ 7 Qayasina paykunaqa
kutirimpu_______ 8 uqanchikqa qaya minchha tarpuyta qallari_______ 9 Paykunaqa
ayllunkuman ripuchka_______a 10 Qam jaykaqtaq llaqtaman ri_______

h) TAPUYKUNA KUTICHINA

15) Ayllunmanchu ripunqa? Ar, ayllunman ripunqa / Mana, mana ayllunmanchu ripunqa

1 Wasinkumanchu chayapunqanku? 2 Wasinmanchu yaykupunqa? 3 Kaypichu


tantakunqanku? 4 Qamkunachu tusunkichik? 5 anpichu samarikunki? 6 Kunan tutachu
ripunki? 7 Qaya punchawchu kutimpunkichik? 8 Kunanpachachu qallarisaqku? 9 Qaya
paqarinchu llamkamunkichik? 10 Kunan tutachu tantakunqanku?

116
QALLARINAPAQ

16) Jaykaq jamunki? (Qaya) Qaya jampusaq

1 Jaykaq kutimunqanku? (Qaya paqarin) 2 Jaykaq qallarinkichik? (Kunan punchaw)


3 Jaykaq ripusaqku? (Minchha) 4 Jaykaq samarisunchik? (Chawpi punchawta) 5 Jaykaq
paywan tantakunki? (Kunan chisi) 6 Jaykaq tusunqanku? (Kunan tuta) 7 Jaykaq lluqsipunqa?
(Qaya minchha) 8 Jaykaq yaykupunkichik? (Kunanpacha) 9 Jaykaq jampunki? (Inti
punchawta) 10 Jaykaq llamkarinkichik? (Qayapacha)

17) Jaykaqkama kaypi qhipakusun? (Qaya) Qayakama qhipakusun

1 Jaykaqkama tusunkichikri? (Kunan tuta) 2 Jaykaqkama tantakunkichik? (Chawpi


punchaw) 3 Jaykaqkama llamkanqa? (Chisi) 4 Jaykaqkama takinqanku? (Qaya paqarin)
5 Jaykaqkama yachachinkichik? (Chaska punchaw) 6 Jaykaqkama tusumunqanku? (Qaya
minchha) 7 Jaykaqkama llamkankichik? (Punchaw) 8 Jaykaqkama ruwapunki? (Qaya)
9 Jaykaqkama yachachisunchik? (Chaska punchaw) 10 Jaykaqkama qhipakusunchik?
(Qaya chisi)

18) Raymimanta tapuykuna

1 Maypitaq raymi kanqa? 2 Kaymanta, pikunataq rinqanku? 3 Qamr, rinkichu? 4 Jaykaqtaq


rinki? 5 Piwantaq rinki? 6 Raymipi imatataq ruwankichik? 7 Imatawantaq ruwankichik?
8 Maypitaq puunkichik? 9 Jaykaqkamataq raymi kanqa? 10 Jaykaqtaq jampunkichik?

i) TAPUYKUNA WAKICHINA

19) Inti punchaw puririsaqku Jaykaqtaq puririnkichik?

Qayakama qhipakusaq Jaykaqkamataq qhipakunki?

1 Qaya punchaw chayampunqanku 2 Punchawkama tusunqanku 3 Chisikama suyasaq


4 Tutamanta puririnqa 5 Chawpi punchawkama llamkasaqku 6 Qaya raymi qallarinqa
7 Inti punchawkama raymiqa kanqa 8 Kunanpacha qillqayta qallarisqayku 9 Chaska
punchawkamalla llamkanqanku 10 Qaya ripusaq

J) RIMAYKUNA QHATICHINA

21) Raymi-Runawan tinkuy

T: Qamkuna jaykaqtaq raymiman richkankichik? K: Qaya paqarin

T: Chaypi imatataq ruwankichik? K: Runawan tinkusaqku

1 Ayllu runawan parlay

2 Chakra papata tarpuy

3 Yachaywasi qillqayta, awiriyta yachachiy

4 Llaqta / wasita, runata qhawarikamuy

5 Raymi sumaqta takiriy / tusuriy

117
QALLARINAPAQ

k) QILLQAY:

22) Imatataq raymipi ruwarqanki?, Piwantaq tinkurqanki?, Imatataq upyarqankichik?,


imatataq takirqankichik?, Tusurqankichik, mikhurqankichik?

118
QALLARINAPAQ

CHUNKA KIMSAYUQ IQI:


PIPTATAQ?

119
QALLARINAPAQ

PIPTATAQ?
Qallarinapaq
AQHA hace rato; PIP [pix] de quin?, PIPTATAQ [pixtatax] cuyo, cuya; JUKRI? y este
otro?; APAKAPUY llevrselo; CHURAYKUY poner(lo); QHATIYKAMUY arrear(lo/s) hacia
aqu

-kapu decisin repentina; -yku / -yka intencin; -q ... de; JUWANPATA de Juan; TATAYPAP
WASIN la casa de mi padre

Rimanakuy
13 Piptataq?
Tatayki ripunachu?
aqhaa ripun
Punchunta apakapunchu?
Apakapun
Rikunkichu?
Ar, qipinman churaykun

T: Pip qipintaq chayri?


Chayqa uqap qipiy
T: Kay jukr?
Chaytaq tata Juwanpata
T: Kaychu tataykip wasin?
Ar, kay tataypa wasinqa
T: Kay wakar, piptataq?
Kay wakapis tatayllapatataq.

Piptataq chay waka?


Tata Juwanpata
Paychu kanchaman qhatiykamun?
Paypuni qhatiykamun

Simikuna
Tapuq: pip de quin? piptataq de quin es?

121
QALLARINAPAQ

awpaqi: AQHA hace rato, QANINPA el otro da, MAWKA viejo, gastado, JATUN grande,
JUCHUY pequeo

KAPU-wan rimana: APAKAPUY llevrselo; LLUQSIKAPUY salirse; RIKUKAPUY


reconocrselo; JALLCHAKAPUY guardrselo; QIPIKAPUY cargrselo; PUUKAPUY
dormirse; CHURAKAPUY ponerse(lo); RANTIKAPUY comprarse(lo); PUSAKAPUY llevarse
(a alguien); JURQHUKAPUY sacarse(lo); QHATIKAPUY arrearse(lo); TIYAKAPUY asentarse;
YACHAKAPUY acostumbrarse

YKU-wan rimana: YAYKUY entrar; JALLCHAYKUY guardar dentro; CHURAYKUY


poner dentro; APAYKUY meter, violentar; QIPIYKUY cargar hacia adentro; PARLAYKUY
conversarle; PUUYKUY dormirse; PUSAYKUY llevar a alguien adentro; QHATIYKUY
arrear hacia adentro; TIYAYKUY sentarse, YACHAYKUY acostumbrarse

Suti: UNKU poncho pequeo; JAKU harina; MUKU preparado para hacer chicha; WANU
abono; WASI-UKHU interior de la casa

Runap sutin: LUKAS

Simikunap Kaskaynin
Muyuchina: Genitivo + Posesivo

uqa-p [x] wasi-y Lit: De mi mi casa

Qam-pa [pax] wasi-yki

Pay-pa [pax] wasi-n

uqayku-p [x] wasi-yku

uqanchik-pa [pax] wasi-nchik

Qamkuna-p [x] wasi-ykichik

Paykuna-p [x] wasi-n(ku)

El genitivo es marcado por -q cuando el nombre termina en vocal y por -paq (o simplemente
-pa) cuando el nombre termina en consonante. En la escritura normalizada, se usa p y pa,
respectivamente.

Mariya-p wasin La casa de Mara

Lukas-pa wasin La casa de Lucas

Para los nombres se utilizan las terminaciones de 3ra persona

Wasi-p punku-n La puerta de la casa

122
QALLARINAPAQ

En lugar de utilizar ambos nombres: N-GENITIVO + N-POSESIVO puede utilizarse uno solo
de ellos: Posesivo: wasiy mi casa; o solo el GENITIVO, pero en este caso las formas son:

[uqaxta, uqaypata] Mo/a

[qampaxta, qampata] Tuyo/a

[paypaxta, paypata]

[uqaykuxta, uqaykuxpata]

[uqanchikpaxta, uqanchikpata]

[qamkunaxta, qamkunaxpata]

[paykunaxta, paykunapta]

Tapuqkuna

Pip ...taq Cuyo/a,-os/as (de quin es?)

En las preguntas con -pip tenemos dos formas:

(a) indicando el objeto posedo:

Pip -wasi-n-taq

Obsrvese el desplazamiento de la partcula -taq del pronombre interrogativo al nombre


objeto; y

(b) suprimiendo el objeto posedo, el cual es sobreentendido o colocado en otro lugar de


la oracin:

Piptataq kay wasi?

En este caso despus de pip se coloca -ta en lugar del nombre, y despus viene -taq.

Kaskaqkuna
-kapu TERMINALIZADOR Me lo .., te lo, ...

La accin del verbo se realiza de manera sbita, por decisin propia o por circunstancia
externa:

Llikllanta apakapun Se (lo) llev su bolsa (Decide, decidi llevarse su bolsa)

Wawanta rikukapun Reconoci (de pronto) a su hijo (Lit: se lo vi .. )

123
QALLARINAPAQ

La forma KAPU es una combinacin de los sufijos KU + PU

Yuyariy: KU se convierte en KA delante de -pu y -mu

-yku INTENCIONAL

Por una parte, indica una accin intencional, con voluntad; y por otra, un movimiento hacia
adentro.

Ruwaykuy Hacer con voluntad

Apaykuy Meter

Yuyariy: -yku (igual que -ku) se convierte en -yka delante de -pu y -mu

Ruwaykuna
a) YUYARINA

1)
_______ ripunachu?
_______ ripun
Punchunta ___________?
Apakapun
Rikunkichu?
Ar, _________ _________
T: Pip_________ chayri?
Chayqa _____ qipiy
T: Kay ____?
Chaytaq tata _________
T: Kaychu tataykip _____?
Ar, kay ________ wasinqa
T: Kay wakar, ________?
Kay _______ tatayllapatataq.

________ chay waka?


Tata __________
Paychu kanchaman ___________?
_______ qhatiykamun

B) QHATICHINA

2) Qipi Chayqa uqap qipiy

124
QALLARINAPAQ

Wawa Payqa uqap waway

1 Lliklla 2 Qusa/Warmi 3 Wallpa 4 Tata 5 Qullqi 6 Churi/Wawa 7 Punchu 8 Mama 9 Chakra


10 Pacha

3) Waka Piptataq kay waka?

1 Pirwa 2 Jallpa 3 Unku 4 Sara 5 Kancha 6 Wasi 7 Waka 8 Uwija 9 Uywa 10 Punchu

4) Wasi Chay wasiqa tataypata

1 Jaku 2 Pirwa 3 Sara 4 Kancha 5 Qipi 6 Uywa 7 Uwija 8 Waka 9 Pacha 10 Qhatu

C) MUYUCHINA

5) Qipi uqap qipiy, Qampa qipiyki, Paypa qipin, uqanchikpa qipinchik, uqaykup
qipiyku, Qamkunap qipiykichik, Paykunap qipin(ku)

1 Qullqi 2 Qhatu 3 Sacha 4 Wallpa 5 Papa 6 Wasi 7 Punchu 8 Unku 9 Lliklla 10 Kancha

6) Chay quncha Chay qunchaqa uqapta, qampata, paypa(q)ta, uqanchik-pa(q)ta,


uqaykupta, qamkunapta, paykunapta

1 Jaqay chakra 2 Kay pirwa 3 Chay wasi 4 Chay lliklla 5 Kay qullqi 6 Jaqay uywakuna 7 Chay
jaku 8 Chay jatun wallpa 9 Kay wallpakuna 10 Kay qipi

D) YAPANA

7) Wasiman apani Wasiman apa-yku-ni

1 Llikllanman churan 2 Allinta jallchan 3 Payta kanchaman pusanku 4 Llaqtaman riyta


yachanku 5 Punchunta chura-kuchkan 6 Sumaqta parlan 7 Wasi ukhuman chura-mun
8 Pirwapi jallcha-puni 9 Aylluman pachata apa-munku 10 Wanuta kanchaman qipi-nku

8) Llaqtaman yachakun Llaqtaman yacha-kapu-n

1 Llikllanta apa-chkan 2 Lliwkanaykitachu jallchachkanki? 3 Mukuta qipi-chkani 4 uqchan


puun 5 Mawka punchunta churan 6 Wawaykitachu/churiykitachu riku-nki? 7 Paykuna kay
uwijata rantinku 8 Tata Qhispi churinta pusa-na 9 Pachayta jurqhuchkani 10 Wasimanta
lluqsin 11 Qusanta/warminta munan 12. Llaqtapi tiyanchik.

E) JUNTACHINA

9) Chay wasiqa uqa_____ Chay wasiqa uqapta

1 Jaqay chakraqa qam______ 2 Pay_____ wasinpi kachkan 3 Qamkuna_____ aylluykichikman


richkayku 4 Jaqay llikllaqa uqa_____ 5 Chay qullqiqa paykuna_____ 6 Mariyaqa qam_____
punchuykita apamuchkan 7 Jaqay chakrakunaqa uqanchik_____ 8 Qamkuna_____
llaqtaykichikpi qullqi kan 9 Kay qhuyaqa llaqtachik_____ 10 Kay chakrakunaqa ayllu_____

125
QALLARINAPAQ

10) -P -PA

1 Kayqa sipas_______ qipin 2 Chayqa wawan_______ pachan 3 Chaytaq tatayki_______ta


4 Juwan_______ wasinqa jatun 5 Mamayki_______ llikllanqa chaypi kachkarqa 6 Tatan_______
kay pirwaqa 7 Jaqay unkuqa Qamkuna_______ 8 Pay_______ wasinqa jaqay chimpapi 9 Chaytaq
pay______ wasin 10 Chay chakraqa uqa______ta

E) KASKACHINA

11) (Chay pirwa) (uqa) Chay pirwaqa uqa-p-ta

(Chay) (uqa) (pirwa) Chayqa uqa-p pirwa-y

1 (Jaqay unku) (qam) 2 (Kay) (qam) (pirwa) 3 (Chay waka) (pay) 4 (Jaqay) (pay) (uywa) 5 (Kay
unku) (uqa) 6 (Chay) (uqayku) (chuu) 7 (Musuq lliklla) (sipas) 8 (Kay) (uqa) (chumpi)
9 (Jatun chakra) (uqayku) 10 (Jaqay) (paykuna) (llaqta)

F) TIKRANA

12) uqap wasiyqa jaqaypi kachkan Qampa(q)tataq jaqaypi

1 Paypa(q) saranqa kay pirwapi kachkan 2 uqap jakuyqa wasipi kachkan 3 Qampa(q)
unkuykiqa chayllapi kachkan 4 Paykunap kanchankuqa jaqaypi kachkan 5 uqaykup
mukuykuqa wasi ukhupi 6 Qamkunap pirwaykichikqa ukhupi 7 Paypa(q) tatanqa chakrapi
kachkan 8 uqap mamayqa llaqtapi kachkan 9 Qampa(q) wawaykiqa yachay wasipi kachkan
10 Paykunap chakrankuqa pampapi kachkan

13) uqaqa purisaq (Pay llamkan) Paytaq llamkanqa

1 uqaqa aylluman risaq (Qam llaqtaman) 3 Payqa chimpamanta jampunqa (Tatan chakra)
4 Paykunaqa chumpita awanqanku (uqayku punchu) 5 Payqa wasipi qhipakunqa (Maman
chakra) 6 Paykunaqa chimpapi tantakunqanku (uqanchik ayllupi) 7 Payqa takinqa (uqa
tusuni) 8 uqaykuqa paywan parlasaqku (Qamkuna Tata Janchuwan) 9 Qamqa qaya
puririnki (uqa minchha) 10 Kalikstuqa qhatuman purinqa (Maman chakraman)

14) Chayqa qipiy Chay qipiqa uqapta

1 Chayqa wasin 2 Jaqayqa llaqtanchik 3 Kayqa chakran 4 Chayqa qullqiy 5 Jaqayqa wasiyku
6 Kayqa ayllunku 7 Jaqayqa llaqtaykichik 8 Chayqa wasiyki 9 Chayqa punchuy 10 Kayqa
pachayku.

g) AKLLANA

15) -paq ~ -p (DATIVO o GENITIVO)

1 Kay chuuta qam_____ apamuni 2 Chay jakuqa uqa_____ta 3 Tata Qhispi_____ wasinqa
jaqaypi kachkan 4 Mamay______ juk qunchata rantipuni 5 Warmi_____ llikllanta qhawachkan
6 Jaqay qhari______ churin mayuman rirqa 7 Pi_____taq kay punchu? 8 Paykuna_____
llamkapuchkarqanku 9 Pay_____ tatan ayllupi tiyachkan 10 uqayku_____ ruwachkanku

126
QALLARINAPAQ

h) TAPUYKUNA KUTICHINA

16) Jaqay qipi qampa[x]tachu? Ar, uqapta/ Mana, mana uqaptachu

1 Kay wasi paypa(q)tachu? 2 Qampatachu chay sacha? 3 Paykunaptachu jaqay wallpa?


4 Kay qipipis, paykunaptachu? 5 Paypa(q)tachu chay punchu? 6 Kay lliklla uqaptachu?
7 Qamkunaptachu kay qullqi? 8 Kay chakrakuna aylluptachu? 9 Chay yachay wasi
llaqtaptachu? 10 Kay qullqi uqanchikpa(q)tachu?

17) Pip wasintaq chay? (uqa) Chayqa uqap wasiy

1 Pip uywantaq chayri? (Tata Lukas) 2 Pip puyuntaq chay? (Mariya) 3 Pip pirwantaq
kayri? (Wawqiy/Turay) 4 Pip pachantaqri? (Warmin/qusan) 5 Pip chakrantaq jaqay? (Tata
Mariyanu) 6 Pip sarantaq? (Tata Juwan) 7 Pip chumpintaq kay? (Qam) 8 Pip yakuntaq?
(Ayllu) 9 Pip wasintaqri? (Lukas) 10 Pip llaqtantaq? (uqayku)

18) Piptataq kay wasi? (uqa) Kay wasiqa uqapta

1 Piptataq kay qallpa? (uqa) 2 Piptataq kay waka? (uqayku) 3 Piptataq kay qipi? (Maman)
4 Piptataq jaqay sara? (Paykuna) 5 Piptataq chay lliklla? (Mama Jasinta) 6 Piptataq chay
wallpa? (Pay) 7 Piptataq chay qallpa? (Sipas) 8 Piptataq jaqay jallpa? (Wayna) 9 Piptataq
jaqay larqa? (uqanchik) 10 Piptataq jaqay pirwa? (uqayku)

19) Jwanchup wasinpi

1 Piptataq kay yana punchu? 2 Maymantataq apakamunki? 3 Machkhapitaq rantikunkiri?


4 Jaykaqtaq llaqtaman rirqanki? 5 Imatawan rantikamurqanki? 6 Jaykapi? 7 Kay wasi
piptataq? 8 Jaqayr, pip wasintaq? 9 Pitaq llaqtaman risqa? 10 Imatataq chaymanta
apamusqa?

i) TAPUYKUNA WAKICHINA

20) Chayqa paypa(q)wasin Pip wasintaq chay?

Chay wasiqa paypa(q)ta Piptataq chay wasi?

1 Chay pirwaqa qamkunapta 2 Jaqayqa Qampa(q) qallpayki 3 Kay jallpaqa uqaykupta


4 Chayqa paykunap pachanku 5 Kay puyuqa uqaypata 6 Kayqa Janchup uywan 7 Jaqay
larqaqa uqanchikpata 8 Chayqa sullkaypa(q) qipin 9 Chay juchuy wasiqa paykunapta 10
Chayqa tataypa(q) pachan

J) RIMAYKUNA QHATICHINA

19) QIPIY Imataq chay? Chayqa qipiy

Qampa(q) qipiykichu? Ar, uqapta

1 Wasiy 2 Qullqiyki 3 Llaqtaykichik 4 Pachayki 5 Wallpan 6 Chakrachik 7 Punchuy


8 Lliklla 9 Qhatuyku 10 Yachay wasiykichik

127
QALLARINAPAQ

k) QILLQAY:

20) Juk ayllupi yuyay. Chaypi uwija, kawallu, waka ima kan. Chay uywa piptataq?

128
QALLARINAPAQ

CHUNKA TAWAYUQ-IQI :
AYNIPI

129
QALLARINAPAQ

AYNIPI
Qallarinapaq
AYNI ayuda mutua; WAYLLAMUY arreglar el techo de paja; PHALAY entorcelar, hacer soga
de paja; WASKHA soga; PATA arriba; KASPI palo; APAYKACHAY manejar, llevar de un
lado a otro; ALLINMIN est bien

-ykacha de un lado a otro; -min afirmacin

Rimanakuy
14 Aynipi
Qaya punchaw imatataq ruwankichik?
Wasita aynipi ruwamusaqku
Pip wasintataq ruwamunkichik?
Tata Mariyanup wasintamin
Pip wasinmantaq richkanki?
Tata Mariyanup wasinman
Imatataq chaypi ruwamunki?
Aynipi llamkamusaq. Wasita wayllamusqayku.
Tata Lukasr, richkanchu mana-chu?
Manamin.

Imatataq ruwachkanki?
Waskhata phalachkani
Churiykir, imatataq ruwachkan?
Jaqay patapi kaspikunata apaykachachkan
Tata Mariyanu wayllayta tukunkiachu?
Ar, tukunia
Allinmin. Kunan jampullaya
a jampuchkania

Simikuna
Tapuqkuna: pip cuyo, cuya

awpaqi: A ya

Rimana: ASTAY acarrear; JAYWAY alcanzar; LLUTAY revocar; PIRQAY hacer la pared;
PHALAY entorcelar; PHAWAY volar, correr; PHINKIY saltar; QHICHUY quitar; TAWQAY
apilar; WAKICHIY preparar, alistar

131
QALLARINAPAQ

YKACHAY-wan rimana: APAYKACHAY manejar, manipular; ASTAYKACHAY acarrear


de un lado a otro; PURIYKACHAY pasear; LLAMKAYKACHAY trabajar a medias;
LLASAYKACHAY remolonear; PHAWAYKACHAY revolotear; PHINKIYKACHAY saltar de
un lado a otro; QHICHUYKACHAKUY quitonearse; RUWAYKACHAY hacer a medias

QA-wan rimana: QHICHUQAY quitar algo, desgajar

PU-wan: SAYKUPUY cansarse

Suti: KASPI palo, madera; PIRQA pared; PUNKU puerta; PHALA soga de paja; WASKHA
soga; LAMPA pala

Runap sutin: SISILYA Cecilia; SISKU Francisco

Simikunap Kaskaynin
Muyuchina: La frase de Genitivo + Posesivo funciona como una unidad nominal, es decir
como un nombre. Por lo tanto, responde a los casos. El esquema siguiente resume estos casos:

pi en
man a
manta de
Wayna-p wasi-n- ta a la casa del joven.
kama hasta
paq para
tawan incluso
wan con

Tapuqkuna

Pip [pix]

De acuerdo a lo anterior, el pronombre interrogativo -pip implica un nombre, el cual deber


expresar un caso:

Pip wasi-n-pi-taq? En cuya casa es?

Pip wasin-pi-taq tantakunqanku? En cuya casa se juntarn?

Pip wasin-man-taq richkanki? A cuya casa vas?

Estructura

Las preguntas de afirmacin/negacin pueden reforzarse agregando manachu

Yachanchu, manachu? Sabe o no sabe?

Allinchu, manachu? Est bien o no?

Tataykichu, manachu? Es tu padre o no lo es?

132
QALLARINAPAQ

Kaskaqkuna
-ykacha INTERMITENTIVO

Indica que la accin del verbo se realiza de manera intermitente, lo que da lugar a variaciones
del significado segn los verbos:

Espacio: de un lado a otro

Puriykachay Caminar de un lado a otro, pasear

Phinkiykachay Saltar de un lado a otro

Phawaykachay Revolotear

Tiempo: de vez en cuando, a ratos

Puuykachay Dormir a ratos

Actividad: ms o menos, a medias

Ruwaykachay Hacer que uno hace, simular hacer

Llamkaykachay Hacer que uno trabaja, a medias

-min AFIRMACIN SUAVE

En las respuestas expresa una afirmacin suave

Pitaq ruwan? Tatay-min Pues es mi padre

Imataq? Quncha-min Bueno, es un fogn

En los pronombres interrogativos, se usa para recordar algo:

Imataq-min? Qu es? (No recuerdo, recurdamelo)

En algunas estructuras se combina con -qa:

Tatay-min allinta-qa llamkan Mi padre s que trabaja bien

Pay allinta-min llamkan--qa El s trabaja bien

133
QALLARINAPAQ

Ruwaykuna
a) YUYARINA

1)
Qaya punchaw ________ ruwankichik?
Wasita ______ __________
Piq wasintataq _____________?
Tata Mariyanup __________
Piq ___________ richkanki?
____ _________ wasinman
Imatataq chaypi _________?
Aynipi ____________. Wasita wayllamusqayku.
Tata Lukasr, __________ manachu?
_______
Imatataq ___________?
________ phalachkani
Churiykir, _________ ruwachkan?
Jaqay patapi kaspikunata ______________
Tata Mariyanu _________ tukunkiachu?
Ar, ________
________. Kunan jampullaya
_______ jampuchkania

B) QHATICHINA

2) Wasi Pip wasinmantaq richkanki?

1 Chakra 2 Qhatu 3 Chuklla 4 Kancha 5 Larqa 6 Qallpa 7 Kancha 8 Llaqta 9 Wasi 10 Ayllu

3) Tata Mariyanup wasinta wayllamu-saqku

1 Ruwamuy 2 Jallchamuy 3 Qhawamuy 4 Llamkamuy 5 Wayllamuy 6 Pichamuy


7 Qhawampuy 8 Jallcharimuy 9 Wayllaykamuy 10 Qhawaykamuy

4) Kaspi Jaqay patapi kaspita apaykachachkan

1 Phala 2 Ichhu 3 Rumi 4 Yaku 5 Lampa 6 Kaspikuna 7 Waskha 8 Turu 9 Liwkana


10 Waskhakuna

C) MUYUCHINA

5) Paypa(q) wasinpi llamkasaq

Paypa(q) wasinpi llamkasaq, ... llamkanki, ... llamkanqa, llamkasun, llamkasaqku,


llamkankichik, llamkanqanku

134
QALLARINAPAQ

1 Paypa(q) wasinman purichkani 2 uqap wasiyta wayllasaq 3 Qampa(q) wawqiykiwan/


turaykiwan rirqani 4 Paypa(q) wasintawan jallchasaq 5 Sipaspa(q) jallpankama purichkani
6 Lukaspa(q) wasinta qhawamuchkani 7 Silistinap wasinpi runawan tantakusaq 8 Paykunap
chakranpi aynipi jallmasaq 9 Qamkunap kanchaykichikmanta rumita astamuchkani
10 uqap churiywan/wawaywan risaq

D) YAPANA

6) Chaypi purin Chaypi puriykachan

1 Rumita astachkan 2 Lampata apachkan 3 Pirqata jallcha-chkanku 4 Wasi ruwaqkunata


qhawa-kuchkani 5 Utqhayta ruway! Anchata llasa*chkanki 6 Lampata qhichu-kuchkanku
7 Rumita tawqachkanku 8 Pirqata llutachkani 9 Paykunaqa miskita parla-kuchkanku
10 Llaqtapi akayta puri-kamuyku

7) Qunchata apamun Quncha-min apamun

1 Tatay allintaqa llamkan 2 Sisilyap wasinman ripun 3 Wasi wayllayta allintaqa yachan
4 Chayqa phala 5 Pay wasipiqa qhipakun 6 Pip wasinpitaq? 7 Pay Siskup wasinmantaqa
jamun 8 Pitaq chay wasita wayllarqa? 9 Paykunaqa Mariyap wasinpi tantakunku 10 Paypuni
allintaqa ruwan

E) JUNTACHINA

8) -p - -pa(q)

1 Sisku_____ wasinpi llamkayku 2 Lukas_____ wasinmanta jamuchkanku 3 Tatay_____


pirwanmanta jurqhumuni 4 Mama Sisilya_____ qallpankama risaqku 5 Yachachiq_____
wawqinwan yachaqachkani 6 uqa_____ chakrayta allasaqku 7 Qam_____ wasiykipichu
tinkusun? 8 Tatan_____ wasinman ripusqa 9 Pay_____ ayllunpi qhipakusaq 10 Paykuna_____
kanchan(ku)man apachkanku

E) KASKACHINA

9) Sisilya - wasi - uqayku - jallchay

Sisilyap wasinta jallachachkayku

1 Qaya - qam - wasi - uqayku - jamuy 2 Tata - Sisku - chakra -paykuna - tantakuy 3 Qayna
- Juwana - wasi - uqayku - mikhuy 4 Qaya - tatay - wasin - riy 5 Sapallayku - Sisilya
- wasin - wayllay 6 Paykuna - Sisku - wasin - llamkachkay 7 Pay - maman - uywan -
qhatiykachamuchkay 8 Lukas - chakran - uqa - papa - apamuy 9 Juwana - wasin - kaspi
- uqa - apachkay 10 Qaya - Mariya - wasin - uqa - riy

F) TIKRANA

10) Llamkachkan Llamkachkanchu manachu?

1 Qallpata qhawachkan 2 Turuta wakichichkanki 3 Allinta phalachkanku 4 Aynipi


llamkachkankichik 5 Wasinta wayllanqanku 6 Qillqayta yachachinqa 7 Pirqa llutayta atinqa
8 Ichhuta jaywachkan 9 Qaya ayniman rinkichik 10 Wasinpi runakuna tantakunqanku

135
QALLARINAPAQ

11) Llamkaykachkallan Mana-min, llamka-ykacha-chkallanch, llamkachkanpuni

1 Pirqata llutaykachakuchkan 2 Wasita ruwaykachachkanku 3 Chakrapi llamkaykachachkallan


4 Phalata phalaykachakuchkallanku 5 Chay wasita wayllaykachallan 6 Pirqata
ruwaykachakuchkanku 7 Rumita astaykachachkan 8 Pachanta taqsaykachakuchkallan
9 Papata allaykachachkanku 10 Turuta wakichiykachakullanku

g) AKLLANA

12) -tawan, -pi, -kama, -man, -manta, -ta, -wan, -paq

1 Pip wasin_______taq puririnqanku? 2 Pip wawan_______taq ayniman richkanki? 3 Chawpi


punchaw_______ wasita wayllasaqku 4 Sisilyap wasin_______ tinkusqayku 5 Pip ayllun_______taq
tantakunkichik? 6 Pip ayllun_______ rinqa? 7 Lukaspa(q) chakra_______ papata allamusqayku
8 Mana wasillaytachu jallchasun, wasiyki_______puni 9 Pip wasin_______taq wayllamunkichik?
10 Pip wasin_______taq kay phalata ruwachkanki?

h) TAPUYKUNA KUTICHINA

13) Imataq chay? Quncha-min

1 Imatataq apamuchkanri? (Kaspikuna) 2 Imataq sutin? (Phala) 3 Maypitaq turuta


ruwamusqanku? (Siskup wasin) 4 Imatataq ruwachkankichik? (Purikuchkallay)
5 Maymantataq jamuchkan? (Ayni llamkay) 6 Piwantaq llaqtapi tinkukamurqanki?
(Yachachiq) 7 Imaynataq kakuchkan? (Allillan) 8 Pipaqtaq kay waskha? (Tatayki)
9 Imatataq wakichichkanki? (Turu) 10 Maymantaq rinqa? (Yachaq wasin)

14) Tatayki richkanchu, manachu? Richkan-min; Mana-min richkanchu

1 Puriykachakuchkallanchu, manachu? 2 Pirwata jallchankichikachu, manachu? 3 Phalata


jaywankiachu, manachu? 4 Pirqa llutayta atinkichu, manachu? 5 Ayniman rinqachu,
manachu? 6 Wasita wayllankichikchu, manachu? 7 Rumitachu astaykachachkarqanku,
manachu? 8 Siskup tatanta waqyamunkichu, manachu? 9 Ichhuta qipimunkiachu,
manachu? 10 Wasi ruwayta yachankuchu, manachu?

15) Pip churintaq? (Tata Sisku) Tata Siskup churin

Pip churinwantaq richkanki? (Tata Sisku) Tata Siskup churinwan richkani

1 Pip aanwantaq llaqtaman risqa? (Mariya) 2 Pip pananwantaq phalata wakichichkanki?


(Mama Asunta) 3 Pip wawqintaq kanki? (Juwan) 4 Pip tatantaq jamuchkan? (uqa)
5 Pip warmintaq / qusantaq? (Juwan / Mariya) 6 Pip wawanwantaq puriykachamurqanki?
(Mama Sisilya) 7 Pip churintaq kanki? (Tata Sisku) 8 Pip warmintaq / qusantaq phalata
wakichinqa? (Pay) 9 Pip tatantaq ayniman mana jamunchu? (Kay sipas) 10 Pip warmintaq/
qusantaq kanki? (Pay)

16) Pip qallpanpitaq llamkachkan (uqa) uqap qallpaypi (llamkachkan)

1 Pip wasinpitaq tiyachkarqanki? (Tatayki) 2 Pip pachantataq churakuchkan? (qam) 3 Pip


chakrantataq tarpuchkankichik? (Wawqiy/turay) 4 Pip sarantataq qipimuchkanku? (Tata
Juwan) 5 Pip wasinpitaq puuchkan? (Tata Lukas) 6 Pip kanchanpitaq llamkachkanku?

136
QALLARINAPAQ

(uqa) 7 Pip wasintataq wayllamunkichik? (Mama Sisilya) 8 Pip pirqantataq llutanqa?


(Sisku) 9 Pip lampantataq apakampunki? (uqa) 10 Pip punkuntataq takamurqankichik?
(Yachachiq)

17) Wayllay

1 Qaya imatataq ruwankichik? 2 Pip wasintataq wayllaykuchkankichik? 3 Imatataq


Mariyanuq wasinman apankichik? 4 Pitaq ayniman mana richkanchu? 5 Pitaq turuta
wakichinqa? 6 Pitaq phalata phalanqa? 7 Pip churintaq kaspita apaykachachkan? 8 Imatataq
tata Mariyanu tukuchichkan? 9 Qam aynipi llamkayta yachankichu? 10 Llaqtaykipi aynipi
llamkankuchu, manachu?

i) TAPUYKUNA WAKICHINA

18) Chay chakraqa uqaykupta Chay chakra, piptataq?

1 Jaqay qallpaqa qampapta 2 Kay ichhuqa uqaykuqtamin 3 Chay wasiqa paykunapta 4 Jaqay
phalaqa Asuntapta 5 Kay lampaqa uqapta

19) Sisilyap wasinpi raymita ruwasqayku

Pip wasinpitaq raymita ruwankichik?

1 Mariyap wakanta kanchaman qhatiykamun 2 Yachaqpa(q) wasinta jallachachkanku


3 Siskup wasinman richkanku 4 Lukaspa(q) larqanpi llamkachkanku 5 uqaykup wasiykupi
tantakurqanku 6 Qampa(q) wasiykiman jamuchkarqani 7 Sisilyap chakranta aynipi
allamusaq 8 Siskup pirqanpa(q) turuta wakichichkani 9 Juwanap wawanpa(q) phalapuchkani
10 Tataypa(q) wasinmanta jamuchkani

J) RIMAYKUNA QHATICHINA

20) Wasi - wasi wayllamuy

T: Pip wasinmantataq jamuchkanki? K: Sisilyap wasinmanta

T: Imatataq chaypi ruwamurqanki? K: Wasita wayllamurqani

1 Chakra - papa allamuy 2 Ayllu - tatay waturimuy 3 Llaqta - runa qhawaykachamuy


4 Kancha - pirqa jallchamuy 5 Wasi -paywan parlamuy

k) QILLQAY:

21) Llaqtaykipi aynipi llamkaykunamanta qillqay!

137
QALLARINAPAQ

138
QALLARINAPAQ

CHUNKA PHICHQAYUQ IQI :


IMAMAN?

139
QALLARINAPAQ

IMAMAN?
Qallarinapaq
IMAMAN a qu; RANTIKUQ a comprar; KUNANKAMA hasta ahora; TAPUMUY ir a
preguntar; YACHACHIQMANTA del profesor; JAMUNQAACH seguramente ya vendr;
ALLILLANTAQMIN pues bien noms

-q AGENTIVO; -ch DUBITATIVO

Rimanakuy
15 Llaqtaman puriy, imaman

aayki maymantaq richkan?


Larqaman
Imamantaq richkanri?
Yakuman richkan

Yachachiqmanta:
T: Tata Kalistu, maymantaq richkanki?
K: Jatun llaqtaman richkani
T: Imamantaq richkankiri?
K: Yachay wasimanta tapumuq richkani
T: Imata tapumunki?
K: Yachachiqmanta, mana kunankama jamunchu
T: Jamunqaach, suyarillay!
K: Mana, rillasaqapuni

Mama Mirsika, maymantaq rirqanki?


Jatun llaqtaman rirqani
Imaman rirqankiri?
Tatay waturikuq rirqani
Allillanchu kakuchkasqa?
Allillantaqmin

141
QALLARINAPAQ

Simikuna
Tapuq: IMAMAN a qu. awpaqi: JINA as es

Rimana: KACHAY enviar; KAMACHIY ordenar, mandar; SUYAY esperar; TAPUY preguntar;
URAQAY bajar

RIwan: SUYARIY esperar un rato; TAPURIKUY preguntar; KACHARIKUY ir, decidirse a ir.

KU-wan: YACHAKUY acostumbrarse

KAMPU-wan: APAKAMPUY traer para uno mismo

YKAMPU-wan: APAYKAMPUY meter para otro

Suti: MILLMA lana; KACHI sal; MIKHUNA comida; KAMACHIQ autoridad, el que ordena;
KAMACHIKUQ autoridad, que se permite ordenar

Simikunap Kaskaynin
Muyuchina: PROPOSITIVO

uqa jamuni vengo /vine a trabajar

Qam jamunki

Pay llamka-q jamun

uqanchik jamunchik

uqayku jamuyku

Qamkuna jamunkichik

Paykuna jamunku

Estructuras
Orden -min, -ch
Orden -ykachay
chu
yacha-qa-ykacha-yku-kampu-chka-rqa-yku + a + mn
ch

142
QALLARINAPAQ

chu-r?

Yachachiq-lla-manta-puni-ch-ri

sina-qa

Tapuqkuna

Imaman

Imaman jamun? Tanta-man jamusqa

Imaman yachakusqa? Pukllay-man yachakapusqa

Imaman rin? Yachaq rin

Modismos: Imamantaq ikun? A qu equivale?

Kaskaqkuna
-ch DUBITATIVO seguramente, posiblemente

El hablante est seguro, pero no completamente:

Wasinpich kachkan Seguramente est en su casa (Pero no lo puedo asegurar, no s)

Puesto que -rqa indica informacin recibida, no puede utilizarse con -ch.

-q PROPOSITIVO (ir) a ..

Marca el verbo que se convierte en el propsito o fin de la accin de un verbo de movimiento,


ir, venir, llegar...etc. El verbo con -q se coloca delante del verbo conjugado:

Llamkaq jamuchkan Viene a trabajar

Maman waturikuq purin Va a visitar a su madre

Tanta rantiq rin Va a comprar pan

Llaqtaman papata qhatuq richkayku Estamos yendo al pueblo a vender papa

En el ltimo ejemplo el objeto de -qhatuq est marcado por -ta (-papa-ta). Este marcador
generalmente se suprime, dando papa qhatuq que se pronuncia como si fuera una palabra.

*La forma de este sufijo es igual a la del agentivo (puriq el que camina caminante). Por eso
algunas frases en tercera persona son ambiguas. Por ejemplo:

Puriq jamun Viene el caminante Viene a caminar

143
QALLARINAPAQ

La ambiguedad no se presenta si el verbo conjugado es diferente a la tercera persona:

Puriq jamu-ni Vengo a caminar

Las variaciones del significado, sin embargo, se deben a los verbos con los cuales se usa este
sufijo.

-kampu

Indica un movimiento ms un beneficio reflexivo. Es una combinacin de los sufijos KU +


MU + PU

Apakampuy Ir a trarselo para uno mismo

Apakampuni Me lo voy/fui a traer

-ykampu

Indica hacia adentro o la intencin (yku) ms el movimiento y el beneficiario. Es una


combinacin de los sufijos YKU + KU + PU

Apaykampuy Meterselo hacia aqu

Apaykampuni Se lo met aqu para l, ella

*La diferencia entre -kampu y -ykampu es que la primera forma es reflexiva, la accin recae
sobre el mismo sujeto; en cambio, la segunda es benefactiva, la accin se realiza para la
tercera persona:

Apakampuni Me lo traje (para mi)

Apaykampuni Se lo met (para l/ella)

Yuyarina: ku + mu = kamu

ku + pu = kapu

mu + pu = mpu

ku + mu + pu = kampu

En lugar de -ku podemos tener -yku, el cual cambiar a yka delante de -mu y/o -pu.

Ambos sufijos tambin pueden utilizarse juntos:

Chura-yku-ku-ni Me puse

144
QALLARINAPAQ

Ruwaykuna
a) YUYARINA

1) Llaqtaman puriy, imaman

aayki _________ richkan?


_________
Imamantaq _________?
_______ richkan

T: Tata Kalistu, maymantaq _________?


K: Jatun _________ richkani
T: _________ richkankiri?
K: Yachay wasimanta _______ richkani
T: _____ tapumunki?
K: ______________, mana kunankama jamunchu
T: ____________, suyarillay!
K: ____, rillasaqapuni

Mama Mirsika, maymantaq ________?


_____ _________ rirqani
______ rirqankiri?
Tatay _________ rirqani
Allillanchu ___________?
______________

b) QHATICHINA

2) Yaku Imaman jamun? Yakuman jamun

1 Qullqi 2 Ayni 3 Uywa 4 Millma 5 Sara 6 Yachaqaq 7 Llamkaq 8 Yachachiq 9 Parlaq


10 Yanapaq

3) Yachay wasimanta tapumuy Yachay wasimanta tapumuq richkani

1 Tatay waturikuy 2 Yachay 3 Pacha rantikuy 4 Yachachiqmanta tapuy 5 Llamkay


6 Wawaymanta yachamuy 7 Mamay waturikuy 8 Papa qhatuy 9 Tusuq qhaway 10 Llaqta
riqsiy

145
QALLARINAPAQ

c) MUYUCHINA

4) Llamkaq riy Llamkaq rini; llamkaq rinki; llamkaq rin; llamkaq rinchik; llamkaq
riyku; llamkaq rinkichik; llamkaq rinku.

1 Yachamuq puriy 2 Wasi qhawaq jamuy 3 Ayllupi llamkaq jamuy 4 Papa allaq riy 5 Tanta
ruwaq riy 6 Papa qhatuq llaqtaman rin 7 Millma rutuq jamuy 8 Mamayta waturikuq chimpay
9 Tanta rantiq puriy 10 Chakra qhawaq richkay.

1 Yachachiq richkani 2 Apakampuq rirqani 3 Yachamuq risaq 4 Machaykamuq risqani


5 Kamachiqkunawan parlaq richkarqani

d) YAPANA

5) Wasiman rinku Wasiman-ch rinku

1 Llamkaq rinku 2 Kamachiqwan parlasaq 3 Tatanpaq wasinpi qhipakunqa 4 Jina risaq


5 Llaqtaman purinku 6 Yachachiqmanta parlachkanku 7 Tata Sisikuwan tinkukun 8 Raymipi
machaykamunku 9 Yachay wasimanta watukamunku 10 Qaya punchaw purimunqanku

6) Apan Apa-kampu-n; apa-ykampu-n Se lo trae (para s mismo); se lo mete(para l)

1 Churani 2 Qipichkani 3 Astachkan 4 Llamkachkan 5 Jallchani 6 Qillqanku 7 Ruwanqanku


8 Jallchanqa 9 Tarpusaq 10 Qarpasaqku

e) JUNTACHINA

7)

1 uqallayku llamka_____qa richka_____ 2 Payqa yaku_____ jamu_____, in 3 Qayachu qamkuna


llaqta_____ ri_____ 4 Paykuna raymi_____ch kachariku_____ 5 Yachachi_____ch yachachiqqa
jamu_____ 6 uqaqa qillqay yachachi_____ jamu_____ 7 Mamay waturiku_____ qayna ri_____
8 Tatayqa qanimpaa kamachiqwan parla_____ ri_____ 9 uqaykuqa wasi waylla_____ richka_____
10 Paykunaqa qhichwa yachaqa_____ jamuchka_____

f) KASKACHINA

8) Llaqta - yachay - uqa riy Llaqtaman yacha-q richkani

1 Wasi - puuy - pay ripuy 2 Urqu - llamta - kutuy paykuna riy 3 Yachachiq - parlay - pay
jamuy 4 Yachay wasi - yachachiy -uqa riy 5 Ayllu - millma - rantiy - paykuna puriy 6 Wasi
-pirwa - ruway - qam riy 7 Raymi - tusuy - paykuna riy 8 Llaqtaman - parlay - tatay riy
9 Mayu - pachan - taqsaq - pay riy 10 Ayllunchik - yachachiy - paykuna jamuy

146
QALLARINAPAQ

g) TIKRANA

9) uqa llamkani, rini. uqaqa llamkaq rini

1 Tanta rantini, richkani 2 Chakra qhawanku, jamuchkanku 3 Maman watukun, jamuchkan


4 Chakra llamkanchik, richkanchik 5 Ayllupi yachachini, jamuni 6 Maman waturikun,
purichkan 7 uqayku yachay wasimanta yachamuyku, richkayku 8 Papa apamun, richkan
9 uqaqa kanchapi pukllani, richkani 10 uqayku papata qhatuyku, llaqtaman riyku.

h) AKLLANA

10) -kampu vs ykampu (reflexivo vs benefactivo)

1 Chay llikllata paypaq apa_______ni 2 Chay llikllata wasinmanta apa_______ni 3 Mamaypaq


chura_______ni 4 uqalla chura_______ni 5 Waskhaykita apa_______nki 6 Waskhanta apa_______y!
7 Qallpayta riqsi_______ni 8 Chakranta qarpa_______ni 9 Uwijanta kanchaman qhati_______ni
10 Uwijayta qhati_______ni

i) TAPUYKUNA KUTICHINA

11) Yachanachu? Yachanach ari

1 Llaqtaman puririnkuachu? 2 Yachachiq rinachu? 3 Qillqayta yachankuachu?


4 Wasi ruwayta tukunkuachu? 5 Kamachiqkunata waqyaq rinachu? 6 Sisilyaq tatan
chayamunachu? 7 Llaqtata riqsinkuachu? 8 Papanta jallchaykampunachu? 9 Tatanta
waturikamunachu? 10 Raymimanta chayamunkuachu?

12) Imaman richkanki? (Yaku) Yakuman richkani

1 Imata apamurqanki? (Papa) 2 Mayman rirqankichik? (Llaqta) 3 Imaman kachanki? (Sara)


4 Imaman rinki? (Yaku) 5 Imaman lluqsichkanki? (Llamta) 6 Imaman yachakamun?
(Wasi) 7 Imaman jamunku? (Llikllakuna) 8 Imaman rirqa? (Lliwkana) 9 Imaman atikun
(Llaqta) 10 Imata munanki? (Yachay)

13) Imamantaq richkanki? (Tanta rantiy) Tanta rantiq richkani

1 Imamantaq jamuchkan? (Wasi qhaway) 2 Imamantaq richkanki? (Llaqta riqsiy)


3 Imamantaq richkanchik? (Yachaqwan parlay) 4 Imamantaq richkankichik? (Papa
qhatuy) 5 Imamantaq chayamuchkanku? (Wasi wayllay) 6 Imamantaq jamuchkanki?
(Tatay watukuy) 7 Imamantaq chimpan? (Maman watukuy) 8 Imamantaq llaqtaman
kacharikuchkan? (Kamachiqkunawan parlay) 9 Imamantaq richkankichik? (Wasi ruway)
10 Imamantaq jamuchkan? (Llamkay)

14) Llaqtamanta

1 Maymantaq rirqanki? 2 Imamantaq rirqanki? 3 Pikunawantaq llaqtapi tinkurqanki?


4 Tatayki maypitaq tiyakun? 5 Jaykaqtaq tatayki waturikuq rirqanki? 6 Imaynallataq
tatayki kakuchkasqa? 7 Llaqtapi kamachiqkunawan parlarqankichu? 8 Imamantataq
parlarqankichik? 9 Jaykaqtaq yachachiq yachawasiman jamunqa? 10 Imamantaq jamunqa?

147
QALLARINAPAQ

j) TAPUYKUNA WAKICHINA

15) Mikhunaman jamun Imaman jamun?

1 Kay llaqtaman yachakuni 2 Llaqtallaman atikun 3 Yakuman kachani 4 Papaman risaq


5 Chuuman rirqanku 6 Uwijaman jamurqanku 7 Kukaman kacharqayku 8 Kachiman
risaqku 9 Millmaman purirqa 10 Mikhunaman jamunku

16) Kamachiqwan parlaq rirqani Imaman rirqanki? / Piwan parlaqtaq rirqanki?

1 Yachachiqta waqyaq rirqani 2 Qillqayta yachachiq purirqanku 3 Tataywan llamkaq rinqa


4 Yana Qaqaman yachachiq richkanku 5 Wasi wayllaq risaqku 6 Kamachiqkunata tapuq
richkayku 7 Tatanwan parlaq risaq 8 Ayllu runa yanapaq jamuchkanku 9 Chakra qhawaqta
kachani 10 Mikhunaman yachakuq kasqa

k) RIMAYKUNA QHATICHINA

17) Ayllu riy - Tatay waturikuq

Ayllumanchu rirqanki? Ar, qayna aylluman rirqani

Imamn rirqankiri? Tatay waturikuq rirqani

1 Llaqta puriy - Yachachiq watuq 2 Wasin riy - Mamanwan parlay 3 Chakra riy - Papa allay
4 Yachay wasi kachay - Yachachiq tapuq 5 Raymi kacharikuy - Runa qhaway

18) Maymantataq kanki? (Qucha Pampa;Titikachi)

T: Maymantataq kanki? K: uqaqa Qucha Pampamanta kani

T: Paykunar? K: Paykunataq Titikachimanta

1 Imaman richkanki? (Papa rantirikuy; Tanta rantikuy) 2 Imaman jamuchkankichik?


(Llamkay; pukllay) 3 Imaman chay wasiman chimpachkanki? (Mamay waturikuy; tatan
waturikuy) 4 Imaman jamuchkanki? (pirqa jallchay; wasi wayllay)

k) QILLQAY:

19) Juk llaqtamanta qillqay, chaypi imapitaq runa llamkan, warmi imatataq ruwanku, yachay
wasipi imatataq ruwanku.

148
QALLARINAPAQ

CHUNKA SUQTAYUQ IQI:


LLAQTAPI TIYAQ KAYKU

149
QALLARINAPAQ

LLAQTAPI TIYAQ
KAYKU
Qallarinapaq
TIYAQ KAYKU solamos vivir; RANTIKUQ RIQ KANI sola ir a comprar; PANAYWAN IMA
con mi hermana ms; AWPA antes, antiguamente;

KAQCHU? sola haber? WASA atrs; MICHIMUY ir a pastear; WAKICHIKUY alistarse,


prepararse; RAYMIM SUMAQ la fiesta s que es buena

-q kay soler; -chiku hacerse (V); -chimu ir a hacer (V); -m afirmacin enftica

Rimanakuy
16 Llaqtapi tiyaq kayku
Maymantataq wawqiyki jamuchkan?
Llaqtamanta
Imamantaq rirqari?
Pacha rantikuq rirqa
uqapis llaqtamanqa rantikuq riq kani
Sapallaykichu riq kanki?
Mana, panaywan ima riq kayku
Qam kaypipunichu tiyakuq kanki?
Mana, awpataqa jaqay ayllupi tiyakuq kani
Piwantaq chaypi tiyaq kanki?
Tataywan mamaywan tiyaq kani
Chaypi, imatataq ruwaq kankichik?
Chakra ruwaq kayku a
Uywakunaykichikr, kaqchu?
Uywakunaykupis kaq
Imatataq uywaq kankichik?
Uwijata, wakata uywakuq kayku
Kaypichu michiq kankichik?
Mana, jaqay wasapi michimuq kayku
Imatawantaq ruwaq kankichik?
Raymipaq wakichikuq kayku
Maypitaq raymi kaqri?
Yuraq Qasapi kaq. Chay raymim sumaqqa kaq.

151
QALLARINAPAQ

Simikuna
awpaqi: AWPA antes, antiguamente; CHAWPI centro, medio; JUNTA lleno

Rimana: UYWAY criar; KAY ser, estar, haber; JAPIY agarrar; JAMPIY curar; MACHAY
embriagarse

Q-wan: KAQ KAY soler haber

CHIKU-wan: MANCHA-CHIKU-Y asustarse; JAMPICHIKUY hacerse curar; KAMICHIKUY


dejarse regaar; ATIPACHIKUY dejarse ganar; JAPICHIKUY dejarse agarrar.

CHIKU-wan: JAYACHIKUY dejarse picar (con picante); KARACHIKUY dejarse salar (sentir
salado); NANACHIKUY hacerse doler; MISKICHIKUY saborear dulce; SUWACHIKUY
dejarse robar; WAKICHIKUY alistarse.

CHIMU-wan: JAMPICHIMUY ir a hacer curar; JAPICHIMUY ir a hacer agarrar/capturar a


alguien.

KAPU-wan: MUNAKAPUY volver a amar; APAKAPUY llevarse (algo).

QA-wan: JAPIQAY recibir (algo de la mano); APAQAY bajar (algo); YACHAQAY aprender.

Suti: CHALLA celebracin ritual; WASA atrs, espalda; TINKU encuentro; PACHA (timpu)
tiempo; CHALLWA pez, pescado; KINRAY ladera; LLAQTA MASI paisano; MANCHALI
miedoso

Simikunap Kaskaynin
Muyuchina: PASADO HABITUAL V-q + KAY

uqa ruwaq kani Yo sola hacer

Qam ruwaq kanki

Pay ruwaq (kan)*

uqanchik ruwaq kanchik

uqayku ruwaq kayku

Qamkuna ruwaq kankichik

Paykuna ruwaq kanku

* Recuerde que (kan) se omite en la tercera persona singular.

152
QALLARINAPAQ

El verbo KAY tambin puede utilizarse como objeto del habitual:

Juchuylla kaq kani Sola ser bastante pequeo

*Yuyariy: V + q VERBO MOVIMIENTO = PROPOSITIVO

V + q VERBO KAY = PASADO HABITUAL

Llamkaq rini Voy a trabajar

Llamkaq kani Sola trabajar

*Tambin se pueden combinar el PROPOSITIVO y el HABITUAL:

Llamkaq riq kani Sola ir a trabajar

Tapuqkuna

Maypi Dnde?

Mayman A dnde?

Imata Qu (cosa)?

Imapi ruwaq kanki? En qu solas hacer?

Imaman riq kanki? A qu solas ir?

Kaskaqkuna
-q OBJETO del HABITUAL

Esta partcula marca el verbo objeto de la accin habitual, la cual por su parte se expresa por
KAY.

Sarata tarpuq kayku Solamos sembrar maz

-chiku CAUSACIN REFLEXIVA

Es una combinacin del CAUSATIVO -chi y el REFLEXIVO -ku; indica que la accin del verbo
es causada o permitida por el sujeto para recaer sobre el mismo.

Ruwa-chiku-y Hacerse hacer

Apachikuy Hacer que le lleven algo, enviar

Kamichikuy Dejarse regaar

Atipachikuy Dejarse vencer

153
QALLARINAPAQ

Se utiliza tambin para verbos que afectan la percepcin:

Jayachikuy dejarse picar

Karachikuy dejarse salar (sentir salado)

Miskichikuy sentir dulce; engolosinarse

Nanachikuy causarse dolor

-chimu CAUSATIVO DESPLAZATIVO

Es una combinacin del CAUSATIVO -chi y del DESPLAZATIVO -mu; indica que el sujeto se
desplaza o hace desplazar a alguien o a la accin

Ruwachimuni Fu a hacer hacer

Llamkachimuni Fu a hacer trabajar

Apachimuni Enve

Yachachimuchkani Estoy yendo a ensear

-m

Qhaway-m Mira a ver?

Wasinpim machaq kanku En su casa s que se emborrachaban

En las oraciones con -ma generalmente alguna otra palabra lleva el focalizador -qa, el cual
no debe confundirse con -nqa del futuro:

Wasinpi-m llamkanku-qa En su casa s que trabajan

Paym llamkan-qa El s trabaja (no es futuro)

Ruwaykuna
a) YUYARINA

1) Llaqtapi tiyaq kayku


Maymantataq wawqiyki _________?
___________
Imamantaq _______?
______ rantikuq rirqa
uqapis llaqtamanqa ________ riq kani

154
QALLARINAPAQ

Sapallaykichu riq _____?


Mana, panaywan ima riq _____
Qam kaypipunichu _______ kanki?
Mana, _________ jaqay ayllupi tiyakuq kani
________ chaypi tiyaq kanki?
Tataywan mamaywan ______ ______
Chaypi, imatataq ruwaq _________?
Chakra ruwaq _____ a
Uywakunaykichikr, ______?
______________ kaq
Imatataq _____ kankichik?
Uwijata, wakata uywakuq _______
Kaypichu ______ kankichik?
Mana, _____ ______ michimuq kayku
Imatawantaq ruwaq _________?
Raymipaq __________ kayku
Maypitaq raymi _____?
Yuraq _______ kaq. Chay _______ sumaqqa kaq.

b) QHATICHINA

2) Ayllupi tiyay awpataqa jaqay ayllupi tiyakuq kayku

1 Llaqtapi llamkay 2 Mayuman riy 3 Wasita jallchay 4 Wasapi pukllamuy 5 Chakrapi tarpuy
6 Chimpapi tantakuy 7 Yachachiqwan yachaqay 8 Llaqtapi tiyay 9 Qhuyapi llamkay
10 Wasipi puuy

3) Llaqtaman rantikuq uqapis llaqtamanqa rantikuq riq kani

1 Panaywan parlaq 2 Chakra ruwaq 3 Wakata uywaq 4 Pirwata ruwaq 5 Challwa japiq 6 Wasi
challaq 7 Raymipi tusumuq 8 Tinku qhawakuq 9 Uywa michiq 10 Chakra qhawaq

4) Chay raymi Chay raymim sumaqqa kaq.

1 Challa 2 Llaqta 3 Wasi 4 Ayllu 5 Tinku 6 Yachachiq 7 Yachay wasi 8 Mikhuna 9 Jallpa
10 Pacha (timpu)

c) MUYUCHINA

5) Llamkay Llamkaq kani; llamkaq kanki; llamkaq; llamkaq kanchik; llamkaq


kayku; llamkaq kankichik; llamkaq kanku

1 Jampiy 2 Jampichikuy 3 Jampichimuy 4 Jaqay chimpapi michimuy 5 Makiwan ruway


6 Pachata awakuy 7 Atipachikuy 8 Yachachimuy 9 Manchali kay 10 Ayllupi tiyakuy

155
QALLARINAPAQ

d) YAPANA

6) Ruwani Ruwa-chiku-ni

1 Pusani 2 Jampinki 3 Jampiqwan qhawan 4 Kamachiqwan japin 5 Tatanwan kamin


6 Pachata qhichuni 7 Raymipi atipani 8 Ayniman kachani 9 Uywata uywanki 10 Allintam
ruwayku

7) Ruwani Ruwa-chimu-ni

1 uqaqa chaypi llamkani 2 Kinraypi purin 3 Llaqtapi jampinqa 4 Ayllupi yachasaq


5 Waskhata phalanqa 6 Chawpi kinraypi wasita ruwachkan 7 Papata alla-q kayku 8 Llaqtata
riqsini 9 Qillqayta yachaq 10 Ichhuta qipimuq

8) Wasinpi llamkanku Wasinpi-m llamkanku-qa

1 Pay- allinta- mikhun 2 Chay raymi- junta- kaq 3 Chukiya- jatun- 4 awpa pacha - allin - kaq
5 Chay yachay wasipi yachaqanku - 6 Paykuna takinku 7 Tatan - anchata - kamin 8 Janchu -
qillqayta - yachaq 9 awpaqta - sumaqta - tiyaq kanku 10 Paykuna - allinta - tusunku

e) JUNTACHINA

9) uqayku llaqtaman ri____ ka______ - uqayku llaqtaman riq kayku

1 Paykunaqa ayllupi tiyaku_______ ka_______ 2 Payqa uqawan raymimanqa ri_______ 3 Tata


Mariyanu, chakrapichu llamka_______ ka_______? 4 Qam piwantaq ayllupi tiya_______
ka________? 5 Qamkunallachu jampiku_______ ka_______? 6 Panaykiwanchu ri_______ ka_______?
7 uqaykuqa aynipi llamka_______ ka_______ 8 Paykunaqa jaqay pampapi tinku_______ ka_______
9 Paykunaqa wasita challa_______puni ka_______ 10 Qamkuna papata tarpu_______ ka_______?

f) KASKACHINA

10) uqa -panaywan -ayniman -riy -kay Panaywan ayniman riq kani

1 Qam - kaypipunichu - tiyay - kay 2 awpa - jaqay ayllu -tiyakuy - kay 3 Chawpi kinray -
chakra ruway - kay 4 Wawqiy -pacha rantikuy - kay 5 uqayku - uwija - uyway - kay
6 Paykuna -jaqay wasa - michimuy - kay 7 Sapallayku - raymi wakichiy - kay 8 Pay - raymi
takimuy - kay 9 Raymi - Yuraq Qasa - kay - kay 10 uqayku - llaqtaman - wasi ruway riy
- kay

g) TIKRANA

11) Rantika-mu ni Rantikuq richkani / Rantikuq kani

1 Uwijata michimuyku 2 Yachachimun 3 Papata allachimuni 4 Tusuqkunata qhawakamuni


5 Puukampuni 6 Pirwata ruwamunku 7 Aynipi llamkamunku 8 Challwata japimuyku
9 Yachay wasipi mikhumuyku 10 Kamachiq wasinpi puumuyku

156
QALLARINAPAQ

12) Qhatupi rantirqani Qhatupi rantiq kani

1 Ususin llaqtapi tiyarqa 2 Jaqay chimpapi llamkarqani 3 Pampapi uwijata michimurqanku


4 Papatachu tarpurqankichik? 5 Wasikunata ruwarqayku 6 Llikllakunata awapurqa 7 Tantata
rantimurqa 8 aaykiwanchu unkuta awamurqankichik? 9 Mayumanta yakuta apakamurqa
10 Llikllakunata awarqayku

h) AKLLANA

13) Wasipi ruwaq kani / Llaqtaman ruwaq rini

1 uqaqa llaqtapi llamkaq _______ 2 Payqa llaqtaman tiyakuq _______ 3 Qayna punchaw papata
tarpuq _______ 4 Paykunaqa wasinpi tiyaq _______ 5 Wawqiyqa aylluman llamkaq _______
6 Maypitaq qam papata tarpuq ________? 7 uqa qhatumanta tantata rantiq ________ 8 Panayqa
yachay wasiman yachakuq _______ 9 Qamkunaqa jaqay yachay wasipi yachaqaq _______
10 Paykuna mayuman mayllakuq _______

i) TAPUYKUNA KUTICHINA

14) Chaypi pukllaqchu kankichik? Chaypim pukllaq-qa kayku

1 Raymipi machaqchu kanku? 2 Wakata uywaqchu kankichik? 3 Chumpikunata awaqchu


kanki? 4 Chaypi tusuqchu kanku? 5 Yunkamanta kukatachu apamuq kanku? 6 awpa
pacha llamkaqchu kanku? 7 Chaypi mikhuqchu? 8 Paykuna allintachu jampiq kanku?
9 Kamachiqpaqchu llamkaq? 10 Qamkuna atipaqchu kankichik?

15) Imaman rirqanki? (Tanta rantiy) Tanta rantiq rirqani

1 Imaman rirqankichik? (Takirikuy) 2 Imaman chimparqa? (Tatan waturikuy) 3 Imamantaq


jamurqanku? (Yachachiy) 4 Imamantaq llaqtaman ri -rqa? (Pacha rantirikuy) 5 Imaman
payta kacharqanki? (Llamta) 6 Imaman riq kanki? (Punchu rantikuy) 7 Imaman jallchaq
kankichik? (Pirwa) 8 Imaman jamuq kanku? (Papa) 9 Imaman riq kanku? (Jampichikuq)
10 Imaman yachay wasiman riq kanku? (Yachaq riy)

16) Maypi tiyaq kankichik? (Jaqay wasa) Jaqay wasapi tiyaq kayku

1 Maypitaq tarpuq kanki? (Kinray) 2 Mayman jallchaykuq kanku? (Pirwa) 3 Imata


ruwachimuq kankichik? (Jaku) 4 Piwan jakuchimuq kanki? (Tata Juwan) 5 Imayna awpa
pacha kaq? (Allillan) 6 Maypi llamkamuq kanku? (Jaqay wasa) 7 Maymanta apachimuq?
(Llaqta) 8 Imatataq awachikuq kankichik? (Unkukuna) 9 Piwan puriykachamuq kanki?
(Masiy) 10 Imaynataq tinku kaq? (May junta)

17) awpamanta

1 awpaqta maypitaq tiyakuq kanki? 2 Chaypi pikunawantaq tiyaq kanki? 3 Qamkuna


imatataq ruwaq kankichik? 4 Imatawantaq ruwaq kankichik? 5 awpaqta tatayki maypitaq
tiyakuq? 6 Maypitaq llamkamuq? 7 Qam raymikunaman riqchu kanki? 8 Chay raymipi
imatataq ruwaq kanku? 9 Qam uywata michimuqchu kanki? 10 Llaqtaykipi runakuna
imatataq ruwayta yachanku?

157
QALLARINAPAQ

j) TAPUYKUNA WAKICHINA

18) Wasinpi llamkaq kani Maypi llamkaq kanki?

Llamkaq riq kani Imaman riq kanki?

1 Yachay wasiman riq kani 2 Qillqayta yachaqamuq kanku 3 Llaqta masiywan parlamuq kani
4 Jaqay kinray wasapi tiyakuq 5 Kimsa chakrata tarpuq kayku 6 Llaqtamanta jamuq kanku
7 Tatanwan llamkaq 8 Urquman llamta kutumuq riq kani 9 Aylluman tatan waturikuq riq
10 Yachay wasiman qillqay yachaqaq riq kanku

k) RIMAYKUNA QHATICHINA

19) Chuspi Pata - qillqay yachachiq

Maypitaq tiyakuq kanki? Chuspi Patapi tiyakuq kani

Chaypi imatataq ruwaq kanki? Qillqayta yachaqaq kani

1 Yuraq Qasa - sarata tarpuq 2 Chukiya - yachay wasiman puriq 3 Juwanap wasin - Tata
yanapaq 4 Yachay wasi - qillqayta yachachiq 5 Qucha Pampa - uywata michimuq

l) QILLQAY:

21) awpa pacha maypitaq tiyakuq kanki? Imaynataq llaqtayki kaq?

Chaypi imatataq ruwayta yachaq kanki? Piwantaq puriq kanki?

158
QALLARINAPAQ

CHUNKA QANCHISNIYUQ IQI:


MAYQIN

159
QALLARINAPAQ

MAYQIN
Qallarinapaq
MAYQIN cul; AWAYKUNA cosas del tejido; AWANA telar; PUKA rojo; CHUSPA bolsita
para la coca; QUMIR verde; KAQTA el que es..; AWAY tejer; TAKARPU estaca; JATUCHIK
los grandes; KAYQA! He aqu

-man CONDICIONAL; -rqu HONORIFICO; -ysi COADYUVATIVO: ayudar a..

Rimanakuy
17 Awaykunamanta
Mayqinta munankiman?
Chay puka chuspata munayman
Qamr, mayqintataq munankiman?
Chay qumir kaqta.
Piwantaq llikllata awachinki?
Mama Jasintawan awachisaq
Maypitaq awanmanri?
Wasi wasallapi awanman ari. Kaypi mana allinchu kanman.
Mama Jasinta, kaypichu awankiman?
Ar, kaypi awana waliqlla kanqa
Kay takarpumanta mayqintataq munanki?
Chay jatu-chik-kunata apamuy!
Kayqa

Piwantaq kay llikllata awa-rqu-chiku-nki?


Mama Jasintawan. Pay awarqun
Jayka punchawpitaq juk llikllata awarqunri?
Iskay chunka punchawllapi
Sapallanchu awan?
Mana, ususin awaysin.

161
QALLARINAPAQ

Simikuna
Tapuq: MAYQIN cul

KAYQA aqu est (alcanzando), He aqu!; KAQTA el que es...

awpaqi: KUCHU rincn, sector; PUKA rojo; PATA-KUCHU sector de arriba; URA -KUCHU
sector de abajo; JATUCHIK los grandes

Rimana: ASTAY acarrear; KHIWIY envolver (hebras); TISAY preparar la lana para hilar;
MAAY pedir; PHUCHKAY hilar; PITAY surcir, tejer, KANTIY entorcelar; JAPIY agarrar;
JAPICHIY hacer agarrar, encender; JAYWAY alcanzar (con la mano)

CHIwan: AWACHIY hacer tejer; LLAMKACHIY hacer trabajar

MUwan: TAPUMUY ir a preguntar; APAMUY traer

KAMUwan: MAAKAMUY ir (uno) a pedir (algo, para uno mismo);

RQUwan: AWARQUY tejer (con agrado); AWARQUCHIKUY hacer tejer (que se lo tejan con
agrado)

YSIwan: AWAYSIY ayudar a tejer

Suti: AWANA telar; AWAYKUNA cosas del tejido; AWAYU aguayo; CHUSPA bolsita para la
coca; TAKARPU estaca; QAYTU hebra; QAYTU MURUQU ovillo; MINI trama; MURUQU
bola; WICHUA tupidor; PHULLU frazada; WASA espalda, atrs; WASI WASA detrs de la
casa

Runap sutin: PAWLU; APANKI (apellido)

Simikunap Kaskaynin
Muyuchina: Potencial K + man

uqa riyman Yo ira, podra ir

Qam rinkiman

Pay rinman

uqanchik rinchikman

uqayku riykuman

Qamkuna rinkichikman

Paykuna rinkuman

162
QALLARINAPAQ

El POTENCIAL se refiere a acciones posibles o sugeridas, tiene dos conjugaciones: una


regular (la presentada arriba) y una irregular para algunas de las personas (que estudiamos en
la siguiente leccin). La conjugacin regular consiste en agregar la partcula -man despus
de las terminaciones de persona. Hay una sola excepcin a esta regla, en la primera persona
-ni cambia a -y

Tapuqkuna

Mayqin Cul?

Cuando se utiliza este pronombre interrogativo se implica un conocimiento previo de los


objetos sobre los cuales se pregunta.

Su estructura:

a) Mayqin kaq-taq allin? Cul es bueno?

Mayqin lliklla-taq allin? Cul tejido es bueno?

Como kaq o el nombre se pueden omitir, la forma resultante es mayqin-taq

b) Mayqin lliklla-ta-taq munanki? Cul de los tejidos quieres?

Kaskaqkuna
-q AGENTIVO El que es

Jatun kaq El que es grande = el grande

-rqu HONORFICO

Se utiliza para indicar una actitud positiva, graciosa, honorable con respecto a la accin del
verbo y/o con otras personas:

Yakuta timpu-rqu-chi-n Hacer hervir el agua

Cuando se encuentra delante de -mu o -pu, la forma del honorfico cambia a -rqa:

Aparqamuy ir a traerlo

Aparqapuy llevrselo

-ysi COADYUVATIVO Ayudar a ..

El sujeto realiza la accin del verbo pero para otra persona, la cual tambin est realizando la
misma accin:

Llamkaysichkani Le estoy ayudando a trabajar

Wasita pichaysirqani Le ayud a barrer la casa

163
QALLARINAPAQ

Ruwaykuna
a) YUYARINA

1)
Mayqinta __________?
Chay puka _________ munayman
Qamr, mayqintataq __________?
Chay qumir _______
Piwantaq _____________ awachinki?
____ __________ awachisaq
Maypitaq _________?
____ _________ awanman ari. Kaypi mana allinchu kanman.
Mama Jasinta, kaypichu _________?
Ar, kaypi awana waliqlla ______
Kay takarpumanta ___________ munanki?
Chay _____________ apamuy!
Kayqa

Piwantaq kay llikllata _____________?


Mama Jasintawan. Pay ________
Jayka punchawpitaq juk llikllata _________?
Kimsa punchawllapi
___________ awan?
Mana, ususin _______.

b) QHATICHINA

2) Takarpu Mayqin takarputataq munanki?

1 Qaytu 2 Chuspa 3 Muruqu 4 Millma 5 Awana 6 Mini 7 Wichua 8 Lliklla 9 Chulu


10 Phuchka

3) Ususin Ususin awaysichkan

1 Mamayki 2 Mama Asuntap wawan 3 Awichuy 4 anayki, panayki 5 Tatayki 6 Tullqan


7 Turan / Wawqin 8 Yuqchay 9 Tata Pawlu 10 Wawan

c) MUYUCHINA

4) Yanapay Yanapayman, yanapankiman, yanapanman, yanapanchikman,


yanapankichikman, yanapankuman

164
QALLARINAPAQ

1 Millma tisay 2 Lliklla away 3 Phuchkay 4 Qaytu kantiy 5 Chay musuq wasipi tiyay 6
Chay mawka pachatachu churakuy? 7 Chayta mana ruwaychu 8 Tatayta llamkaysiy
9 Manaraqchu riy? 10 Raymipi tusurquy

d) YAPANA

5) Juchuyta munayman Juchuy kaqta munayman

Mayqinta munankiman? Mayqin-kaqta munankiman?

1 Allinta qunkiman 2 Mayqinta akllanki? 3 Chayta jaywanman 4 Qumirta apamun 5 Mayqinta


pirwaman churaykun? 6 Musuqta wasipi jallchankiman ari 7 Mayqinta awankichikmanri?
8 Jatuntachu rantiykuman? 9 Mayqintataq apakapunkiman? 10 Mawkata chinkachisqa

6) uqa llamkani uqa (payta) llamka-ysi-ni

1 uqa kantichkani 2 Pay takarpu takachkan 3 Paykuna llikllata awachkanku 4 uqayku


millma tisayku 5 Tata Lukas qaytu muruquta khiwichkan 6 Qamchu phullu taqsanki?
7 Awanata astarquchkani 8 Millma taqsachkayku 9 Tullqan phulluta awan 10 Millma rutuni

7) Mikhun Mikhurqun

1 Kanchapi puun 2 Musuq wasita ruwa-chikun 3 Jatun punchuta awa-chikun 4 Chay


millmataq sumaqta tisan 5 Mamanpaq phulluta apan 6 Qampaq ruwani 7 Qaytukunata
llaqtamanta rantimusqa 8 Sipaswan chumpita awa-chikun 9 Wichuata chinka-chin
10 Awayta tuku-npacha

e) JUNTACHINA

8) Qam llamka______ Qam llamka-nki-man

1 Qam tataywan parlamu_________ 2 uqachu yachay wasipi yachachi__________? 3 Manachu


pay apa_________? 4 Chaypiqa uqayku tarpu__________ 5 Paykuna awayuta awa_________
6 Qamkuna minita maakamu___________ 7 Sapallay qusanwan parla___________ 8 Chay wasipi
qam puu__________ 9 Qaytutaqa uqayku phuchka___________ 10 Qam tapumu__________, ari.

f) KASKACHINA

9) Chay puka - chuspa - uqa munay Chay puka chuspata munayman

1 Qumir kaqta - pay akllay 2 Mama Jasinta - lliklla uqa awachiy 3 Chay wasalla - phullu
- pay away 4 Chay jatuchik - takarpukuna - qam apamuy 5 Mama Jasinta - kay lliklla -
awarquy 6 Kimsa punchawlla - juk lliklla - pay away 7 Mama Jasinta - juk phullu - qam
awachiy 8 Minka - wasi ruway - uqa yanapay 9 Mamay -pacha - uqa taqsaysiy
10 Paykuna - chay millma - tisay

165
QALLARINAPAQ

g) TIKRANA

10) uqa ruwani uqa ruwayman

1 Qam minita apamunki 2 uqayku awaqkunata awaysiyku 3 Paykuna millmata rutunku


4 uqa tatanwan parlani 5 Wichuta maakamunki 6 uqa mamayta taqsaysini
7 Awaykunata jallchaysinki 8 Awayta qallarinku-a 9 Qaytukunata akllamunki 10 Paykuna
millmata tisanku

11) Tatay llamkan. uqa yanapani uqa tatayta llamkaysini

1 Mama Asunta awan. Ususin yanapan 2 Mariya phuchkachkan. aan yanapan 3 Payqa
awaykunata asta-muchkan. uqa yanapani 4 Mamayki millmata taqsamunman. Qam
yanapanki 5 Mamay awaykunata apamuchkan. Pay yanapan 6 Awaq pampata pichachkan.
Wawqiy/Turay yanapan 7 Tata Pawluta wasita wayllachkan. uqayku yanapayku 8 Paykuna
ruwankuman. Qamkuna yanapankichik 9 Churiyki/wawayki chakrata qarpamunman. Sisiku
yanapan 10 Mamayki phullukunata awachkan. Paykuna yanapanku

h) AKLLANA

12) YSI, KU, CHI, PU

1 Payqa tullqaypaq phuchka________chkan 2 uqaqa sapallaypaq llamka_______ni 3 Qamqa


paywan chumpita awa_______chkanki 4 Payqa uqchayta llamka________chkan 5 uqa churiyta
tarpu_______chkani 6 Qam qamllapaqchu wayku______nki? 7 uqchaykiqa qusanwan
tarpu_______chkan 8 Asuntaqa allchhinpaq chumpita awa______chkan 9 Tata Apanki warminta
llamka_______chkan 10 Churiywan chakrata tarpu______ni

i) TAPUYKUNA KUTICHINA

13) Ruwankimanchu? Ar, ruwayman / Mana, mana ruwaymanchu

1 Rinkimanchu? 2 Qamchu awaysinkiman? 3 Awayta atinkichikmanchu? 4 Qamchu


payta yanapankiman? 5 Millma apamuyta atinmanchu? 6 Apakapunkimanchu?
7 Takarpu takaytachu yanapankiman? 8 Millma rutuyta atinkichikmanchu? 9 Kay qaytuta
munanmanchu? 10 Unkutachu awarqunkuman?

14) Mayqintaq allin? Juchuy kaq allinqa

1 Mayqintaq musuq? (Kay) 2 Mayqintaq juchuy? (Chay urapi) 3 Mayqintaq phulluy? (Jaqay_
4 Mayqintaq awaykunayki? (Chay ukhupi) 5 Mayqintaq paypata? (Qumir) 6 Mayqintaq
qampata? (Musuq) 7 Mayqintaq wasiyki? (Jaqaypi) 8 Mayqintaq chakraykichik? (Mayu
patapi) 9 Mayqintaq yachachiqniyki? (Jaqay) 10 Mayqintaq wichuayki? (Kay)

15) Mayqin kaqta munanki? Chay juchuy kaqta munani

Mayqin llikllata munanki? Jatun llikllata munani

Mayqinta munanki? Jaqay kaqta munani

166
QALLARINAPAQ

1 Mayqin kaqta apankiman? (Chay) 2 Mayqin wichuata apachiyman? (Chay musuq)


3 Mayqinta aparqamusqari? (Musuq) 4 Mayqin kaqta jallchaykusqa? (Pirwapi) 5 Mayqinta
apakapuyta munanki? (Kay yuraq) 6 Mayqin minita munankiman? (Chay mawka mini)
7 Mayqin kaqta akllarqukusqari? (Musuq) 8 Mayqinta rikunki? (Jatun) 9 Mayqin millmata
tisarquchkanku? (Yana millma) 10 Mayqin uwijata qhatimuchkan? (Juchuy)

16) Awaykunamanta

1 Piwantaq llikllakunata awachinkiman? 2 Maypitaq awanman? 3 Pitaq takarputa


jaywachkan? 4 Imanatataq Mama Jasinta awan? 5 Jayka unaypitaq juk llikllata awarquyta
yachan? 6 Pitaq Mama Jasintata awaysin? 7 Imakunawantaq awachkan? (Wichua)
8 qam awayta yachankichu? 9 Qam awayta yachaqayta munankimanchu? 10 Imakunatataq
llaqtaykipi awayta yachanku?

j) TAPUYKUNA WAKICHINA

17) Yuraq kaqta qhatimun Mayqin kaqta qhatimun?

Yuraq punchuta awarqun Mayqin punchutataq awarqun?

1 Juchuy kaqta apakapun 2 Allin kaqta jallchaykunkiman 3 Jaqay phulluta qayna rantirqani
4 Yuraq millmata phuchkasqa 5 Musuq kaqta churaykukun 6 Mawka kaqta pitarqun
7 Puka punchuta akllarqukusqa 8 Kuraq allchhiy awaytaqa yachan 9 Mamaypaq chakranta
qhawachkani 10 Musuq kaqta akllarqukuni

18) -Chay juchuy kaq musuq-qa Mayqin (kaq)taq musuq?

1 -Wasi wasallapi awachkan 2 -Ususin awaysichkan 3 Payqa takarputa takachkan 4 Churin


minita apaykachachkan 5 Paykunaqa qaytuta phuchkachkanku 6 Paykunaqa sumaqta
awanku 7 Sisiku mamanta yanapachkan 8 Llallawaman punchukunata apachkanku 9 Kay
llikllaqa qanchis chunkapi kachkan 10 Qaya punchaw aylluman riyman

k) RIMAYKUNA QHATICHINA

19) Llaqtaman riy - Lliklla awamuy

T: Qamchu llaqtaman rinkiman? K: Ar, uqa llaqtamanqa riyman

T: Imamantaq rinkimanri? K: Llikllakunata awaq riyman

1 Yachay wasiman riy - Qillqay yachachimuy

2 Aylluman kutiriy - Runawan parlamuy

3 Wasi wasaman riy - Mamayta awaysiy

4 Llallawaman puriy - Qaytukuna rantirquy

5 Mayuman phawarquy - Millma taqsaysimuy

167
QALLARINAPAQ

l) QILLQAY:

20) Imatataq ayllupi runa ruwayta yachanku?

168
QALLARINAPAQ

CHUNKA PUSAQNIYUQ IQI:


WASIPI RUWAYKUNAMANTA

169
QALLARINAPAQ

WASIPI
RUWAYKUNAMANTA
Qallarinapaq
RUWAYKUNAMANTA de los quehaceres; AMA no; AWPAQTA antes, primero;
MAYLLARAY lavar todo; CHANTA despus; CHAYMANTA entonces; JAWAS habas;
TIQPAY pelar; QALLUY rebanar; TIMPUCHIY hervir; QUPA basura; WIKCHUY botar;
PATA arriba; MAYMANCHUS no se a dnde; IMAMANCHUS no se a qu; MANALLATAQ
tampoco

-waq POTENCIAL 2PSg; -ra DISTRIBUTIVO; -rqu HONORIFICO; -chus IGNORATIVO

Rimanakuy
18) Wasipi ruwaykunamanta
Mayqin mankapitaq waykurquyman?
Chay juchuy kaqpi waykuwaq ari
Kay jatun kaqpichu!?
Ama chaypi waykuychu!
awpaqta, imatataq ruwasaq?
Chay mankakunata mayllaranki!
Chantar?
Chantataq jawasta tiqparanki, papata qalluranki
Chaymantar?
Yakuta timpurquchinki
uqar, imatataq ruwayman?
Qamqa qupata wikchurqamuy!
Sullkayr, imatataq ruwanman?
Tataykita waqyamuchun!
Mayqin wasipitaq kachkanri?
Pata kuchu wasipi
Maymantaq richkan?
Maymanchus, mana yachanichu
Imaman richkanri, yachankichu?
Imamanchus, chaytapis manallataq yachanichu

171
QALLARINAPAQ

Simikuna
Tapuq: Mayqin; MAYMANCHUS (no s) a dnde; IMAMANCHUS no s a qu

awpaqi: AMA no; AMAA ya no; AMARAQ todava no; ICHARI? no es cierto?;
MANALLATAQ tampoco; ACHU ya est (listo)?; AWPAQTA antes; PATA arriba; URA
abajo; THANTA viejo; KURAQ mayor; SULLKA menor

Yapaq: CHANTA despus; CHANTARI? y despus?; CHANTATAQ y despus;


CHAYMANTA entonces

Ruwana: INQHAY atizar; JICHAY echar (lquidos); LLAMIRIY probar (alimentos); LLIKIY
rasgar; PAKIY romper; SAMAY respirar; TIRIY remendar; TIPAY abrochar; TIQPAY pelar
(habas); QALLUY rebanar; WIKCHUY botar, echar; CHAYACHIY hacer cocer; CHIQTAY
rajar, cortar, lea; JUQHARIY levantar

RQU-wan: WAYKURQUY cocinar (con agrado); TIMPURQUCHIY hacer hervir (con agrado)

RA-wan: JICHARAY desparramar (lquidos); LLIKIRAY rasgar(los); PAKIRAY romper(los);


QHAWARAY criticar; SAMARAY descansar; MAYLLARAY lavar(los); TIQPARAY pelar(los);
QALLURAY rebanar(los); WIKCHURAMUY ir a botar(los)

MU-wan: WaqyaMUY ir a llamar (a alguien)

Suti: RUWAYKUNAMANTA de los quehaceres; JAWAS habas; QUPA basura; MUJU semilla;
QIRU vaso; NINA fuego; AWICHU abuelo

Simikunap Kaskaynin
Muyuchina: Potencial Irregular
uqa ---
Qam ruwa-waq haras
Pay ---
uqanchik ruwa-sunman / ruwa-chwan haramos
uqayku ---
Qamkuna ruwa-waqchik haran
Paykuna ---
Tapuqkuna
Mayqin-pi en cul? (Mayqin wasi-pi En qu casa)
Mayqin-man a cul?
Mayqin-wan con cul?
Mayqin-manta de cul?

172
QALLARINAPAQ

Estructura
Amaraq ruwa-waq-chu / Ama ruwa-waq-raq-chu
Ama se utiliza con el imperativo y el potencial (sugerencias)
Ama ruwaychu No hagas
Ama ruwawaqchu No deberas hacer, no hagas
Mana se utiliza con otras conjugaciones

Mana ruwanchu No hace

Kaskaqkuna
-ra DISTRIBUTIVO

La accin del verbo se realiza varias veces o se distribuye a todos los objetos:

Jichay Echar

Jicharay Echar todo

Maqay Pegar

Maqaray Pegarles a todos

-chus IGNORATIVO

Con pronombres interrogativos

Imachus Qu ser

Maypichus Dnde estar

Maymanchus A dnde ser

Pichus Quin ser

Piwanchus Con quin ser

Imaraykuchus Por qu ser

Con nombres

Paymanchus manachus qun No se si se lo da a l o no

El uso del IGNORATIVO puede implicar una respuesta algo despectiva, y en casos irrespetuosa:

Maypitaq tatayki? Dnde est tu padre?

Maypichus, mana yachanichu Dnde estar?, no lo se

Modismo: Maychus chaylla lo adecuado, ms o menos, suficiente

173
QALLARINAPAQ

Ruwaykuna
a) YUYARINA

1)
Mayqin __________ waykurquyman?
Chay juchuy kaqpi _________ ari
Kay jatun ________!?
___ chaypi waykuychu!
awpaqta, imatataq _______?
Chay mankakunata ___________!
Chantar?
Chantataq jawasta ___________, papata ___________
Chaymantar?
Yakuta _______________
uqar, imatataq ________?
Qamqa qupata _____________!
Sullkayr, imatataq ________?
Tataykita ____________!
______ wasipitaq kachkanri?
____ ______ wasipi
Maymantaq _______?
__________, mana yachanichu
______ richkanri, yachankichu?
Imamanchus, chaytapis manallataq yachanichu

b) QHATICHINA

2) Waykurquy Mayqin wasipitaq waykurquyman?

1 Puurquy 2 Tiyakuy 3 Qhiparikuy 4 Yachachiy 5 Parlamuy 6 Pirwata ruwamuy 7 Runawan


tantakuy 8 Paykunawan tinkuy 9 Mikhuy 10 Juk qhariwan parlarimuyta atiy

3) Apay Chay juchuy kaqta apawaq ari

1 Ruway 2 Mikhuy 3 Picharay 4 Japirquy 5 Wikchurquy 6 Ukhuman apaykuy 7 Mamaykiman


quriy 8 Qam japiy 9 Apakapuy 10 Tataykiman jayway

4) Ruwachkan Maypichus ruwachkan, mana yachanichu

1 Chinkarachin 2 Wakuchkan 3 Tantakuchkanku 4 Qhipakun 5 Llamkamuchkanku 6 Papata


qalluran 7 Qupata wikchumunku 8 Llamtata chiqtachkan 9 Paykunaqa qhiparakunku
10 Samarakunku

174
QALLARINAPAQ

c) MUYUCHINA

5) Waykuy uqa waykuyman, qam waykuwaq, pay waykunman, uqanchik


waykusunman, uqayku waykuykuman, qamkuna waykuwaqchik, paykuna waykunkuman

1 Waykurquy 2 Qupa wikchumuy 3 Phulluta aparqamuy (*) 4 Chay thantakunata wikchuray


5 Wasita picharquy 6 Kanchata picharay 7 Jawasta tiqparay 8 Llamtata chiqtaray 9 Qupata
juqhariy 10 Mikhunata llamiriy

*Yuyariy: RQU RQAman kutin MUpaq awpaqinpi

d) YAPANA

6) Allinta ruwan Allinta ruwa-ra n

1 Mana allintachu ruwan 2 Qirukunata pakin 3 Pachanta llikisqa 4 Wasikunata allinta picha-
munku 5 Chay qui yakuwan maylla-kuwaqchik 6 Mana paychu qhawan 7 Kay llamtata
chiqta-sunman 8 Kay mikhunata mikhu-kusun 9 Jawasta tipqa-kuchkan 10 Pachankuta
taqsa-kuchkanku

7) Maypi-taq kachkan? Maypi-chus kachkan

1 Mayqinpitaq waykun? 2 Mayqintaq allin kanman? 3 Mayqinmantaq tapun? 4 Imatataq


munanki? 5 Mayqinmantataq lluqsimun? 6 Pitaq jamuchkan? 7 Mayqinwantaq kachkan?
8 Jayka uwijata chayachimun? 9 Mayqintataq munankuman? 10 Maymantataq kanku?

e) JUNTACHINA

8) Qam llamtataqa chiqta_____ Qam llamtataqa-chiqta-waq

1 Chay juchuy mankapi wayku_______ ari 2 Qamkuna mankakunata mayllara_______


3 uqaykuch yakutaqa timpuchi_______ 4 Paykuna qupata wikchurqamu_______ 5 Janchu
tatanta waqyamu_______ 6 Mayqin wasipitaq kachkan_______ri? 7 Kay chuwa maymantataq
ka_______ri? 8 Qam wasita pichamu_______ 9 uqanchik wasita wayllamu_______ 10 Qamkunachu
llamtata chiqtamu_______

f) KASKACHINA

9) Paykuna - wasinku - ripuy Paykuna wasinkuman ripunkuman

Qam - ama payta - kachay Ama payta kachawaqchu

1 uqa - nina - japichiy 2 Qam - ama payta - waqyay 3 Paykuna - yaku - timpuchiy 4 Qam
- ama paywan - pukllay 5 uqanchik -kancha - pichamuy 6 Pay - jawas - tiqpay 7 Qamkuna
ama llaqtaman - riy 8 Qam - llamta - qipirqamuy 9 Paykuna amaraq - puuray 10 uqayku
- yaku - riy

175
QALLARINAPAQ

g) TIKRANA

10) Ruwawaq! Amaraq ruwawaqchu!

1 Puriwaq! 2 Puuwaqchik! 3 Chay mankata apakapuwaq! 4 Papata - qallurawaq!


5 Aylluman rinkuman! 6 Llamtata kutumuwaq 7 Ninata inqhawaq 8 Ripunman 9 Papata
waykurqunman 10 Jawasta tiqparankiman

11) Qam ruwanki Qam ruwa-waq !

1 uqa ninata inqhani 2 Sullkan yakuman rin 3 Qam allinta yachaqanki 4 uqanchik
wasita pichamunchik 5 Kuraqnin turuta ruwan 6 Qamkuna chukllapi puunkichik
7 Paykuna uywata qhawamunku 8 Qam yakuta timpuchinki 9 Qamkuna yachaqamunkichik
10 uqayku wasiyman riyku

h) AKLLANA

12) -taq vs -chus

1 Imata_____ ruwachkanki? 2 Imata_______, mana yachanichu 3 Mayqinta______ apakapun ari


4 Pipaq_____ kayta apamunkichik? 5 Piman_____ jaywan, mana rikunichu 6 Maypi_____ tatayki,
yachankichu? 7 Mamy, imata_____ kunan mikhusun? 8 Mayqin mankata_____ pakirqusqa?
9 Mayqin chuspata_____ akllarqukun, mana yachanichu 10 Pi_____ wasinpi qhipakun. uqa
awpaqta jampurqani

13) Mana vs Ama

1 Chaytaqa _______ ruwachunchu! 2 Tatayqa _______ waykuyta yachanchu 3 Wawaykita


llaqtaman _______ kachawaqchu! 4 Paykunaqa _______ qillqaqchu kanku 5 _______ chay wasiman
yaykuychu! 6 Mikhunata _______raq chayachinchu 7 Payqa _______ kaypichu tiyakun 8 _______
tutakama llamkawaqchikchu 9 Sisika, _______ papata qalluraychu! 10 Paykunaqa wasi pichayta
_______ munankuchu

i) TAPUYKUNA KUTICHINA

14) Amachu kachayman? Ama kachawaqchu ari

1 Amachu kamachiyman? 2 Amachu qupata pichanman? 3 Amachu jawasta


waykurquyman? 4 Amachu wasita picharqunman? 5 Amachu tatanta waqyamunman?
6 Amaraqchu mikhunata mikhurqunchikman? 7 Amaachu llamkaykuman? 8 Amachu
quchaman chimpanman? 9 Amachu llaqtaman riyman? 10 Amachu paywan parlayman?

15) Mayqin wasiman chimpasqa? (Jaqay) Jaqay wasiman chimpasqa

1 Mayqin llaqtaman rirqanki? (Jatun) 2 Mayqin wasipi tiyankichik? (Jaqa juchuy) 3 Mayqin
punchuta apamunki? (Puka) 4 Mayqin kanchata picharqankichik? (Ura kuchu) 5 Mayqin
pichanawan pichachkanku? (Musuq) 6 Mayqin mankapitaq papata waykunki? (Jatun)
7 Mayqin wasipitaq tantata ruwanki? (Jaqay yuraq) 8 Mayqin chuwatataq pakirqusqa?
(Musuq) 9 Mayqin wasipi puurqanki? (Kay) 10 Mayqin ayllupi llamkamunkichik?
(Qupana)

176
QALLARINAPAQ

16) Pip wasinpitaq Lukas kachkan? Pip wasinpichus, chaytaqa mana yachanichu

1 Mayqin punchunta qhichu-ra-chiku-sqa-ri? 2 Mayqin lliwkanatataq apasqari? 3 Mayqin


chakrapitaq llamkachkanman? 4 Mayqin qirutataq pakirqusqari? 5 Pip wasinmantaq
purichkan? 6 Mayqin llikllata apakapusqa? 7 Mayqin uwijata chinkachisqanku? 8 Imatataq
apamuchkanmanri? 9 Mayqin wasipi tantakunku? 10 Maypitaq tiyakuchkanman?

17) Wasipi ruwaykunamanta

1 Imatataq Sisika ruwachkan? 2 Pitataq waykuysichkan? 3 Mayqin mankapitaq waykuchkan?


4 awpaqta imatataq ruwan? 5 Chantar? 6 Chaymantar 7 Janchuta maymantaq maman
kachan? 8 Sullkanr maymantaq rin? 9 Mayqin wasipitaq tatan kachkan? 10 Imatataq chay
wasipi ruwachkan?

j) TAPUYKUNA WAKICHINA

18) Yuraq wakata qhatimun Mayqin wakata qhatimun?

1 Chukiya llaqtapi llamkamurqayku 2 Kuraq panay/aay ninata inqhachkan 3 Jaqay chuwata


qayna rantirqani 4 Yuraq wasipi tantakunkuman 5 Pata Kuchu wasiman richkanku 6 Jaqay
juchuy wasipi tiyarqanku 7 Jaqay kanchata pichamurqani 8 Kuraq allchhiy qillqayta yachan
9 Mamaypaq juchuy chakranta qhawachkani 10 Kay chuspata akllakuni

19) Imatachus payqa ruwachkan Imatataq pay ruwachkan?

1 Mayqin punchutachus payqa akllakun 2 Mayqin wasipichus payqa kachkan 3 Mayqin


chuspantachus chinkachikun 4 Maymantachus jamuchkanku 5 Imatachus waykuchkan
6 Pichus chakrataqa qhawachkan 7 Mayqin ayllumanchus richkan 8 Mayqin masinwanchus
puriykachakamun 9 Jaykapichus chay punchuqa 10 Mayqin wasitataq wayllachkanku

k) RIMAYKUNA QHATICHINA

20) Mankapi waykurquy - juchuy - jatun

T: Mayqin mankapitaq waykurquyman K: Chay juchuy kaqpi

T: Jatun kaqpichu? K: Ama jatun kaqpi waykuychu

1 Llikllata apay - musuq - mawka

2 Qunchata japichiy - jatun - juchuy

3 Sachata kutuy - jatun -juchuy

4 Wasiman rirquy - patapi - urapi

5 Kanchata picharquy - kaypi - jaqaypi

177
QALLARINAPAQ

l) QILLQAY

21) Imakunatataq wasiykipi ruwanki? Tukuy imata ruwasqaykimanta qillqay.

178
QALLARINAPAQ

CHUNKA JISQUNNIYUQ IQI:


JAYKA WAWAYUQTAQ KANKU?

179
QALLARINAPAQ

JAYKA WAWAYUQTAQ
KANKU?
Qallarinapaq
WAWAYUQ KAY tener hijos; KANCHU hay?; ACHKHA muchos; PACHAK cien; SULLKA
menor; KURAQ mayor; QHATIRPARIY arrearlos (y dejarlos); TUKUYNIYKICHIK todos
ustedes; YAWAR MASIKUNA familiares, parientes sanguneos

-yuq con; -rpari sbitamente, rpidamente

Rimanakuy
19 Jayka wawayuqtaq kanku?
Tata Kalistuta riqsinkichu?
Ar, paytaqa tukuy riqsinku
Maypitaq tiyakun?
Jaqay chimpapi, tatanwan tiyakun
Pay warmiyuqchu?
Warmiyuq, wawayuq
Uywakunanr kanchu?
Achkha uywayuq, jallpayuq ima
Jayka uwijayuqtaq?
Kimsa pachak uwijayuq, in
Jaqaykunachu uwijan?
Ar, chayllaman qhatirparin
Qamr warmiyuqchu kanki?
Ar, chunka kimsayuq wataa warmiyuq kani
Jayka wawayuqtaq kanki?
Phichqa wawayuq
Machkha watayuqtaq kuraq wawayki?
Chunka iskay watayuq
Sullka kaqr?
Sullkataq suqta watayuq
Tukuyniykichikchu kay ayllupi tiyakunkichik?
Ar, tukuy yawar masikunay kaypi tiyanku

181
QALLARINAPAQ

Simikuna
awpaqi: TUKUY todos; ACHKHA mucho(s); PISI poco(s); SULLKA menor; KURAQ mayor

Rimana: KACHAY Enviar alguien; QUNQAY olvidar; UYWAY ~ IYWAY criar; MANCHAY
temer, tener miedo; TUKUY terminar

RPARI-wan: CHINKARPARICHIY hacer perder repentinamente; JICHARPARIY


desparramar; PUURPARIY dormirse sbitamente; QUNQARPARIY olvidarse
completamente; QHICHURPARIY quitar violentamente; SAQIRPARIY abandonar

Suti: MANCHAY miedo; KALLPA fuerza; YUYAY conciencia

Yawar masikuna: YAWAR MASI pariente sanguneo; ALLCHHI nieto

Yupaykuna: 100 PACHAK; 200 ISKAY PACHAK ... 301 KIMSA PACHAK JUKNIYUQ; 1000
WARANQA; 2000 ISKAY WARANQA; 3000 KIMSA WARANQA...

Simikunap Kaskaynin
Muyuchina: -YUQ KAY Tener N

Wawa-yuq kani Tengo hijo(s)

Wawa-yuq kanki ... Tienes hijo(s)

Wawa-yuq Tiene hijo(s)

Wawa-yuq kanchik Tenemos hijo(s) (INC)

Wawa-yuq kayku Tenemos hijo(s) (EXC)

Wawa-yuq kankichik Tienen hijo(s) (Uds.)

Wawa-yuq kanku Tienen hijo(s)

En la tercera persona singular el verbo ka- se omite; sin embargo kan puede aparecer con
-chka, o con modales como -sqa, y -rqa

MANA -YUQ KAY

Mana wawayuq kani No tengo hijos / sin hijos

182
QALLARINAPAQ

TUKUY

Tukuy-ni-yku Todos nosotros

Tukuy-ni-nchik

Tukuy-ni-ykichik

Tukuy-ni-yku

Tukuy-ni-nku

Tapuqkuna

Machkha/Jayka watayuqtaq? Cuntos aos tiene?

Obsrvese el desplazamiento de -taq, del pronombre interrogativo al nombre.

Kaskaqkuna
-yuq GENITIVO Con, tener

Chunka juk-ni-yuq Lit: Diez con uno

Wasiyuq Con casa; dueo de casa

Warmiyuq/qhariyuq Desposado/a

Chakrayuq kani Tengo chacra(s)

-yuq en muchos casos indica una parte, una relacin, una facultad, etc. que pertenece o est
ligada al posesor

Kallpayuq Forzudo, con fuerza

Yuyay-ni-yuq Con sentido

La adicin de mana determina la ausencia de la posesin, en la traduccin puede aparecer


como sin

Mana kallpayuq Sin fuerza, dbil

Mana yuyayniyuq Sin sentido, sin conciencia

Mana manchayniyuq Sin miedo, valiente

Mana umayuq Literal: sin cabeza, degollado; Figurado: sin sentido


comn

183
QALLARINAPAQ

Hay una diferencia entre la forma afirmativa y la propiamente negativa:

Payqa mana wawayuq El es sin hijos (no tiene hijos)

Payqa mana wawayuqchu El no tiene hijos

-ni- PARTCULA EUFNICA

Esta partcula se utiliza cuando la palabra termina en consonante y el sufijo empieza con otra
consonante. El genitivo -yuq responde a esta regla (ver arriba), as como otros sufijos, entre
ellos los posesivos:

Chayqa an-ni-y; Ese es mi camino

Ruway-ni-ykita rikuni He visto tus tareas

-rpari INTEMPESTIVO

La accin del verbo se realiza de manera sbita, intempestiva, rpida

Qunqay Olvidar

Qunqarpariy Olvidarse de pronto, por completo

Ruwaykuna
a) YUYARINA

1)
Tata Kalistuta ________chu?
Ar, paytaqa _____ riqsinku
Maypitaq _______?
Jaqay chimpapi, ________ tiyakun
Pay ___________?
Warmiyuq, wawayuq
___________ kanchu?
Achkha _______, jallpayuq ima
Jayka ___________?
_____ ______ uwijayuq, in
Jaqaykunachu ______?
Ar, chayllaman ___________
Qamr ___________ kanki?
Ar, ______ ________ wataa warmiyuq kani

184
QALLARINAPAQ

Jayka __________ kanki?


_______ wawayuq
Machkha __________ kuraq wawayki?
______ _____ watayuq
_______ kaqr?
Sullkataq suqta _______

b) QHATICHINA

2) Tata Jayka watayuqtaq tatayki?

1 Churi 2 Mama 3 Wawa 4 Pana 5 Tura 6 Allchhi 7 Yuqcha / Tullqa 8 Ususi 9 Qusa/Warmi
10 Kuraq/Sullka

3) Warmi Tata Kalistu warmiyuqchu?

1 Uywa 2 Pachak uwija 3 Tata, mama 4 Achkha jallpa 5 Warmi 6 Allchhikuna 7 Suqta
chunka wata 8 Phichqa allchhi 9 Allin kallpa 10 Mana yuyay

c) MUYUCHINA

4) Allchhi Allchhiyuq kani, ...kanki, ...(kan), ...kanchik, ...kayku, ...kankichik, ...kanku

1 Wasi 2 Tawa qallpa 3 Kimsa wawa 4 juk tura/wawqi 5 Juk pana/aa 6 Mana manchay
7 Mana tata, mana mama 8 Mana kallpa 9 Mana wasi 10 Mana yuyay

5) Chakra Tukuyniyku chakrayuq kayku; tukuyninchik chakrayuq kanchik; tukuyniyku


chakrayuq kayku; tukuyniykichik chakrayuq kankichik; tukuyninku chakrayuq kanku

1 Yawar masi 2 Jallpa 3 Uywa 4 Wawa 5 Chakra 6 Wasi 7 Ayllu 8 Pirwakuna 9 Uwija
10 Kallpa

d) YAPANA

6) Warmi Warmi-yuq

1 Qusa 2 Jallpa 3 Yuyay 4 Qullqi 5 Mana qullqi 6 Mana manchay 7 Allin yuyay 8 Sumaq
kallpa 9 Achka uywa 10 Pisi uma

7) Qhatin Qhati-rpari-n

1 Wawanta saqin 2 Yakuta jichanku 3 Qusanta qunqan 4 Uywanta qhichunku 5 Qullqiyta


chinka-chini 6 Lliklla llikini 7 Wasita pichan 8 Puyuta pakin 9 Chaypi puusqa
10 Paykunaqa machasqanku

185
QALLARINAPAQ

e) JUNTACHINA

9) Tata Kalistuqa _______ wasi_______ ka_____

Tata Kalistuqa -mana wasi-yuq karqa

1 Paykunaqa _______ jallpa________ ka_________ 2 Paypap wasinqa _______ punku_________


ka_______ 3 Qamkunachu ________ jallpa_______ ka__________? 4 Chay qallpaqa _______ yaku_______
ka________ 5 Mama Mariyaqa kimsa wawa________ ka________ 6 Kay llaqtaqa ________ an_______
7 uqayku yaku_______ ka_________ 8 Chay pampakunaqa _______ sacha________ ka________
9 Uywakuna_______chu ka__________, Qamkuna 10 Jaqay warmiqa iskay wawa_________ ka________,
in

10) _______ riyku Tukuyniyku riyku

1 _______ jallpayuq kasqanku 2 _______ yawar masiyuq kanchik 3 _______ chay ayllupi awayta
yachanku 4 _______ chakrata ruwayku 5 _______chu raymiman purinkichik? 6 _______ anta
jallchasunchik 7 _______ uywakunayuq kanku 8 _______ qillqayta yachamuwaqchik 9 _______
chay wasipi tiyakunku 10 _______ kallpayuq kayku

f) KASKACHINA

11) uqa - warmi - kay uqaqa warmiyuq kani

1 Paykuna - kimsa wawa - kay 2 Tata Kalistu - achkha uwija - kay 3 uqayku - mana jallpa -
kay 4 Sullkay - mana warmi - kachkay 5 Kuraqniy - tawa chunka wata - kachkay 6 Kay wasi -
mana punku - kay 7 Chay llaqta - mana runa - kay 8 Qamchu - kimsa wasi - kay? 9 Pay - tawa
allchi - kay 10 Chay llaqta -iskay yachay wasi - kachkay

g) TIKRANA

12) Chayqa chakray Chakrayuq kani

1 Payqa warmiy/qusay 2 Chayqa qullqiyku 3 Jaqayqa llaqtanchik 4 Payqa tatan/maman


5 Chayqa wasiyki 6 Kayqa paykunap ayllun 7 Chay chakrakunaqa Qamkunapta 8 Paykunaqa
yawar masinchik 9 Chayqa wasin 10 Payqa waway

13) Paykunaqa wawayuq Paykunaqa mana wawayuq

1 uqayku tatayuq kayku 2 Payqa yuyayniyuq 3 Chay aylluqa jallpayuq 4 Umanqa chukchayuq
5 Paykunaqa qullqiyuq kanku 6 Jaqay llaqtaqa sachayuq 7 Qamkunaqa kallpayuq kankichik
8 Chay wasiqa punkuyuq 9 Payqa allchhiyuq 10 Chay llaqtapiqa uywakunayuq kanku

h) AKLLANA

14) -yuq - -niyuq

1 Chayqa chunka juk_______ waranqapi 2 Paykunaqa mana yuyay_______ kanku 3 uqaykuqa


achkha wawa_______ kayku 4 Chunka kimsa_______ uywata qhatin 5 Chay lluqallaqa mana
manchay_______ 6 Sullkayqa mana warmi_______ 7 Chunka jisqun_______pi 8 uqaykuqa mana
qullqi_______ kayku 9 Chunka iskay_______ wallpata rantimun 10 Paykunaqa mana kallpa_______
chu kanku

186
QALLARINAPAQ

i) TAPUYKUNA KUTICHINA

15) Tukuyniykichikchu jamunkichik? Ar, tukuyniyku jamuyku / Mana, mana


tukuyniykuchu jamuyku

1 Tukuyninkuchu chayamurqanku? 2 Tukuyniykuchu yachachiq riykuman?


3 Tukuyninchikchu wasita wayllamusun? 4 Tukuyninkuchu jallpayuq kanku?
5 Tukuyniykichikchu raymiman rirqankichik? 6 Tukuyninkuchu uwijata uywanku?
7 Tukuyniykuchu llaqtaman risaqku? 8 Tukuyninchikchu kaymanta ripusun?
9 Tukuyninkuchu wasiyuq kanku? 10 Tukuyniykichikchu yachaqayta munankichikman?

16) Machkha watayuqtaq? (18) Chunka pusaq watayuq

1 Machkha unayniyuqtaq kay llaqta? (200) 2 Machkha sachayuqtaq chay qallpa? (500)
3 Machkha runayuqtaq kay ayllu? (1000) 4 Machkha wawayuqtaq kankichik? 5 Machkha
watayuqtaq kanki? 6 Machkha allchhiyuqtaq kanku? 7 Machkha punkuyuqtaq kay wasi?
8 Machkha Watayuqtaq jaqay waka? 9 Machkha uwijayuqtaq kankichik? 10 Machkha
unayniyuqtaq kay sacha? (235 watayuq)

17) Tata Kalistumanta

1 Tata Kalistuta riqsinkichu? 2 Maypitaq pay tiyakunri? 3 Tata Kalistu warmiyuqchu?


4 Jayka wawayuqtaq? 5 Jayka uwijayuqtaq? 6 Tata Kalistu jayka watayuqtaq kanman?
7 Warminr, jayka watayuqtaq? 8 Paykuna allchhiyuqachu kanku? 9 Jayka allchhiyuqtaq
kanku? 10 Mayqin llaqtapitaq paykuna tiyakunku?

j) TAPUYKUNA WAKICHINA

18) Tatayqa pusaq chunka watayuq Tatayki, jayka watayuqtaq?

1 Chay wasi iskay punkuyuq 2 uqaykuqa phichqa wawayuq kayku 3 Chay qhariqa 25 wakayuq
4 Paykunaqa achkha uywayuq kanku 5 uqaykuqa sumaq kallpayuq kayku (Imayna)
6 Allchhinqa kimsa watayuqllaraq 7 Chay ayllupiqa pisi jallpayuq kanku 8 Tata Kalistuqa
300 uwijayuq 9 Chay warmiqa tawa wawayuq 10 Payqa achkha yawar masikunayuq

19) Wakata 230yuq waranqapi rantikamusqa (Imata, Jaykapi)

Imatataq 230 waranqapi rantikamusqa?

Jaykapitaq wakata rantikamusqa?

1 uqapaq kay llikllata tatay apamusqa (Pipaq, Pitaq) 2 Kay ayllupi 300 runa tiyanku (Jayka,
Maypi) 3 Pampaman uwijata qhatirparisqanku (Mayman, Imata) 4 Paykunaqa mana wawayuq
kanku (Pikuna, Jayka) 5 Mama Julyaqa chunka wawayuq (Pitaq, Jayka) 6 uqaykuqa
phichqa chakrata allamurqayku (Jayka, Imata) 7 Janchuqa tatanpaq wasinman richkan
(Pitaq, Mayman) 8 Chay wasiqa iskay punkuyuq (Ima, Jayka) 9 Tukuyniyku chay ayllupi
tantakurqayku (Pi, Maypi) 10 Jaqay chimpapi kaq llaqta 200 runayuq (Mayqin, Jayka)

187
QALLARINAPAQ

k) RIMAYKUNA QHATICHINA

20) Qam - warmi; tawa wawa

T: Qam warmiyuqachu kanki? K: Ar, unaya warmiyuq kani

T: Jayka wawayuqataq kanki? K: Tawa wawayuqllaraq

1 Mama Julya qusa; iskay wawa 2 Qam qusa; chunka wawa 3 Llaqta runa; 600 runa 4 Qamkuna
jallpa; phichqa chakrayuq 5 Paykuna uywa; 50 uwija

l) QILLQAY

21) Tukuy yawar masikunaykimanta qillqay! Imataq sutin, machkha watayuqtaq, maypitaq
tiyanku, imatataq ruwanku, warmiyuqchu, qusayuqchu kanku, wawayuqchu kanku.

188
QALLARINAPAQ

ISKAY CHUNKA IQI:


MAYIQ?

189
QALLARINAPAQ

MAYIQ?
Qallarinapaq
MAYIQPI dnde; KACHUN (que) sea!; ISKAYNIYKICHIK ustedes dos; CHIQAN recto,
directo; PAA derecha; WICHARIY subir; QASA paso en la montaa, quebrada; CHAYMANTA
luego; KIMSANTIYKU los tres, nosotros; YAPAKUY adicionarse; PUKLLARAKUY jugarse,
entretenerse jugando.

-iq por; -raku DISTRIBUTIVO REFLEXIVO

Rimanakuy
20 Mayiq
TI: Mayiqpitaq tiyakunki?
TM: Yana Qaqa-iq-pi
TI: uqa qamwan parlayta munayman
TM: Wasiyman jamunkiman ari
TI: Allinmin. Jaykaqtaq jamuymanri?
TM: Qaya paqarin jamuyta atinkimanchu?
TI: Ar. Tinkunakama kachun.

Ta: Tata Maryu-p wasinta riqsinkichu?


TI: Ar, Yana Qaqapi. Iskayniykichikchu richkankichik?
Ta: Jinamin. Mayqin antataq riykuman?
TI: Kay anllata, chiqanta riychik!
Ta: Mayiqkamataq chiqanta riykuman/risaqku?
TI: Jaqay sachakunakama
Ta: Chaymantar?
TI: Chaymanta paa kaq anta wicharinkichik!
Ta: Chantar?
TI: Chay anllatapuni qasakama wicharinkichik
Ta: Chaymantar?
TI: Yana Qaqata rikunkichik-pacha. Chayiqpi Tata Maryup wasinqa

Ta: Kimsantiyku Tata Maryupman rirqayku


TP: Kimsantiykichik? Manachu iskaylla karqankichik?
Ta: Iskaylla puririyku, Jasintu anpi yapakun
TP: Maypitaq pay kachkasqari?
Ta: Kanchapi wak lluqallawan pukllarakuchkasqa

191
QALLARINAPAQ

Simikuna
MAYIQPI (en) (por) dnde; ISKAYNIYKICHIK ustedes dos; KIMSANTIYKU los tres,
nosotros

awpaqi: LLAPAN todos; KACHUN (que) sea!; CHIQAN recto, directo; PAA derecha;
QASA paso en la montaa, quebrada; CHAYMANTA luego; WICHAY subida; URAY bajada;
KINRAY ladera; MIQA hondonada

Rimana: AWPARIY adelantarse; PALLAY recoger; QHIPARIY quedarse, retrasarse;


SAMARIY descansar; SUYARIY esperar; THATKIY andar; URAQAY bajar; URAYKUY bajar;
WICHARIY subir; WIKCHUY botar; WIKCHUKUY echarse; YAPAKUY adicionarse

RAKU-wan: ASIRAKUY rerse extensivamente; (KASARAKUY) casarse; MIKHURAKUY


comer todos, con agrado; hacerse dao ; MAYLLARAKUY lavarse todo, todos; PUKLLARAKUY
jugar todos; QHAWARAKUY criticarse; QHIPARAKUY quedarse todos; WIKCHURAKUY
echarse (por todo lado); TUSURAKUY bailar

Suti: APACHITA ara en los caminos; KILLA luna, mes

Runap sutin: MARYU Mario; ILAKU Hilarin

Simikunap Kaskaynin
Muyuchina: ISKAY; -NTI

Iskay- ni -yku nosotros dos (EXC)

Iskay-ni- -nchik nosotros dos (INC)

Kimsa-nti- -ykichik ustedes tres juntos

Tawa-nti -nku ellos cuatro juntos

Tapuqkuna

-kama hasta dnde?

-ta por dnde?

May-iq -pi por dnde, en qu lugar?

-man a dnde?

-manta de dnde?

192
QALLARINAPAQ

Kaskaqkuna
-iq APROXIMATIVO DE LUGAR por

Indica el lugar cerca al cual se realiza la accin del verbo.

Despus de -iq pueden utilizarse varios casos:

Wasiiqpi rikuni Lo v por la casa

Wasiiqman richkayku Estamos yendo hacia las cercanas de la casa

-n + ta

Indica que la accin del verbo, generalmente de movimiento, atravieza el nombre


marcado por este sufijo:

anninta rinki Ve por el camino

aniqta rinki Ve por (las proximidades del) camino

Wasinta purin Camina por la casa

-nti INCLUSITIVO Incluso, incluyendo

El nombre marcado por este sufijo acompaa a otro que realiza o recibe la accin del verbo,
pero con la connotacin de inclusin:

Payqa wawantin jamuchkan El viene con su hijo (Su hijo se incluye al grupo)

Qullqintinta apachini Le enve incluso el dinero

Paykunaqa wawantin llamkanku Ellos trabajos incluyendo a su(s) hijo(s)

Con los nmeros puede emplearse a partir del tres, significando juntos:

Kimsantin jamunku (Vienen/vinieron los tres juntos)

-raku DISTRIBUTIVO REFLEXIVO

Es la combinacin del distributivo -ra y el reflexivo -ku; indica que la accin del verbo se
realiza expansivamente y recae sobre el propio sujeto

Asikuy Rerse

Asirakuy Expandirse riendo

Kusikuy Alegrarse

Kusirakuy Alegrarse en forma total, o todos

193
QALLARINAPAQ

Ruwaykuna
a) YUYARINA

1) Mayiq
TI: ___________ tiyakunki?
TM: Yana Qaqa-iq-pi
TI: uqa qamwan ________ munayman
TM: Wasiyman __________ ari
TI: Allinmin. __________ jamuymanri?
TM: Qaya paqarin jamuyta ____________?
TI: Ar. Tinkunakama ______

Ta: Tata Maryu-p wasinta ___________?


TI: Ar, Yana Qaqapi. _________________ richkankichik?
Ta: Jinamin. Mayqin ________ riykuman?
TI: Kay anllata, chiqanta _______!
Ta: _____________ chiqanta riykuman?
TI: Jaqay ______________
Ta: Chaymantar?
TI: _________ paa kaq anta wicharinkichik!
Ta: Chantar?
TI: Chay anllatapuni _________ wicharinkichik
Ta: ___________?
TI: Yana Qaqata _________________. Chayiqpi Tata Maryup wasinqa

Ta: ___________ Tata Maryuqman rirqayku


TP: Kimsantiykichik? Manachu ________ karqankichik?
Ta: Iskaylla puririyku, Jasintu anpi _______
TP: Maypitaq pay ___________?
Ta: Kanchapi wak lluqallawan _________________

b) QHATICHINA

2) Yana Qaqa uqaykuqa Yana Qaqa-iq-pi tiyakuyku

1 Yuraq Qasa 2 Kinray wasi 3 Miqa 4 Apachita 5 Pata Kuchu 6 Qaqa kuchu 7 Ura mayu 8
Wichay an 9 Qumir qucha 10 Jatun an

194
QALLARINAPAQ

3) Kimsantinku Kimsantinku chaypi pukllarakuchkarqanku

1 Tawantinku 2 Mikhuy 3 Tata 4 Iskayninku 5 Wikchuy 6 Warmi 7 Pusaqnintinku


8 Mayllay 9 Sipas 10 Yachachiq

c) MUYUCHINA

4) Iskayniyku yachachiyku Iskayniyku yachachiyku, iskayninchik yachachinchik,


iskayniykichik yachachinkichik, iskayninku yachachinku

1 Kimsantiyku tata Istikup wasinman rirqayku 2 Tukuyniykuchu Qasaman wicharisaqku?


3 Sapallaykuchu raymipi machakusqayku? 4 Tawantiyku tataykuta waturikamuykuman
5 Iskaynillayku samarakuykuman 6 Phichqantiyku mayupi mayllarakamuyku 7 Tukuyniyku
wasinpi tusurakurqayku 8 Iskayniyku sumaqta llamkaq kayku 9 Llapa-nti-yku urquman
llamkaq wicharisaqku 10 Llapantiyku payta suyarisaqku

5) Warmiy - jamuy uqa warmintiy jamuni, Qam warmintiyki jamunki, warmintin


jamun; warmintiyku jamuyku, warmintinchik jamunchik, warmintinku jamunku

1 Wawa 2 Mama 3 Sullka - llamkamuy 4 Qusa - chayamuy 5 Warmi - Qasaman wichariy


6 Pacha 7 Qipi - puukapuy 8 Uwija - purichkay 9 Waka - llaqtapi qhipakuy 10 Mikhuna
- llamkaq riy

d) YAPANA

6) Pukllanku Puklla-raku-nku

1 Chaypi samanku 2 Paykunaqa mikhu-chkanku 3 Anchata qhawa-nchik 4 Wikchu-n


5 Qhipa -nku 6 Raymipi sumaqta tusu -nku 7 Takinku 8 Tatanqa wasipi sama-chkan
9 Uqataqa sumaqta mikhunku 10 Raymipaq chumpikunata awa -nchik

7) Wasikama purichkani Wasi-iq-kama purichkani

1 Apachitaman richkanku 2 Kanchapi pukllarakuchkanku 3 Yana Qaqa-manta payqa jamun


4 Jatun Qasa-man wicharichkayku 5 Wasin-kama uraqachkan 6 an-man rirqayku 7 Kinray
an-ta purimusqanku 8 Wasinpi qhiparakusqanku 9 Chakapi awparirqayku 10 Apachita-pi
samarakusqayku

8) Tuta purin Tuta-nti-n purin

1 Qaya jamuchun! 2 Tuta llamkanku 3 Punchaw puun 4 Chisin qhipakun 5 Kay watata
kukata pallanku 6 Qayakama purinqanku 7 Tutan tusunku 8 Killata llaqtapi llamkamurqa
9 Watata kay ayllupi tiyakuyku 10 Killata pachakunata wakichikuyku

195
QALLARINAPAQ

e) JUNTACHINA

9) Iskaynillayku pukllarakuchkarqa_______ -yku

1 Iskaynillanchik chaytaqa yacha_______ 2 Kimsantiyku yachay wasiman ri_______


3 Tukuyniykichik qillqayta yachaqa_______man 4 Llapantinchik aylluman puri_______ (Futuro)
5 Sapallanku chay pampapi tiyaku_______ 6 Tawantiykichik jamu_______chik 7 Chunkantinku
samarikuq puripu_______ 8 Iskayninku sumaqta llamka_______ 9 Kimsantiykichikchu qasa
wasamanta jamuchka_______? 10 Llapantiyku chakra ruwayta yacha_______

f) KASKACHINA

10) Paykuna - wasa-kama - purichka-rqa-y Paykunaqa wasa-iq-kama purichkarqanku

1 Paykuna - pata an-pi - samaraku-chka-rqa-y 2 Iskayninku - kancha -pi - wikchuraku


-chka -sqa -y 3 Tukuyniyku - Yuraq Qaqa-pi - tiyaku -y 4 Tata Ilaku - mayu-pi - papata
tarpuy 5 Qam - Jatun Miqa-kama - ri-y-man (Pot) 6 Kimsantiyku - Ura Kuchu-manta -
kay 7 Sapallaykichik - llaqta-pi - llamkay 8 Tawantinchik - Pata Kuchu wasi-man
- puri-y-man 9 Llapantinku - Jatun Miqa-manta - kay 10 Llapantiykichikchu - Pata Kuchu-
pi - llamkachkay

g) TIKRANA

11) Pay sumaqta yachan (Llapa) Llapantinku sumaqta yachanku

1 Sapallan Yuraq Qasaman purin (Tukuy) 2 uqa qamwan parlayta munayman (Kimsa)
3 Qaya paqarin jamuyta atinkimanchu? (Llapa) 4 Payllachu rinqa? (Iskay) 5 Kay anllata,
chiqanta riy! (Tawa) 6 Sapallay Mama Juwanaq wasinman rirqani (Kimsa) 7 Jasintu kanchapi
pukllakuchkarqa (Tukuy) 8 uqa qillqayta mana yachanichu (Llapa) 9 Pay chayamun (Tawa)
10 Qam yachay wasiman puriwaq (Tukuy)

h) AKLLANA

12) -ni - -nti

1 Tukuy_____nku chaypi tiyakunku 2 Iskay_____nku Tata Maryuq wasinman rinqanku


3 Kimsa_____yku chay wasita wayllarqayku 4 Llapa_____ykichik Pataman rinkichikman
5 Tawa_____nku chay wasipi puukunku 6 Qaya_____kama llamkasqanku 7 Sipas_____n
llaqtamanta chayamun 8 Wawa_____n llamkachkanku 9 Iskay_____nku Pata Kuchuta allinta
riqsinku 10 Llapa_____nchik aynipi llamkasunchik

i) TAPUYKUNA KUTICHINA

13) Kimsantinkuchu jamunkuman? Ar, kimsantinku jamunqanku / Mana, mana


kimsantinkuchu jamunqanku

1 Iskaynillaykichikchu kayiqpi tiyakunkichik? 2 Llapantinkuchu wasiykita riqsinku?


3 Sapallaykichikchu chay anta rinkichik? 4 Kimsantiykichikchu kanchanta chimpankichik?
5 Tawantinkuchu pirwata ruwarakunku? 6 Iskayninchikchu Maryuq wasinman purisun?
7 Tukuyninkuchu awayta yachanku? 8 Iskayninkuchu raymiman puripusqanku?
9 Phichqantinkuchu llaqtapi qhiparakusqanku? 10 Kimsantiykichikchu tata Maryuwan
parlarqankichik?

196
QALLARINAPAQ

14) Mayiqpitaq tiyakunki? (Jaqay qasa) Jaqay qasaiqpi tiyakuni

1 Mayiqkamataq richkanki? (Sacha) 2 Maynintataq wasinman riyman? (Chay miqa)


3 Mayiqpitaq tiyakunki? (Pata Kuchu) 4 Mayiqmantaq churaykuyman? (Pirwa)
5 Mayiqmantataq kankuri? (Yana Qaqa) 6 Mayiqkamataq wakata qhatichkanku? (Qasa
wasa) 7 Maynintataq wasinman yaykurqusqa? (Kancha) 8 Mayiqpitaq tataykita suyanki?
(Apachita) 9 Mayiqmantaq pirwata apachkanku? (Kuchu) 10 Mayiqmantataq kanki?
(Pata Kuchu wasa)

15) Puriykunamanta

1 Mayiqpitaq tata Maryu tiyakun? 2 Pitaq tata Ilakuwan parlayta munanman? 3 Jaykaqtaq
tatayki tata Maryuq wasinman purinman? 4 Qam, Tata Maryu-p wasinta riqsinkichu?
5 Mayqin antataq tata Maryup wasinman rinkichikman? 6 Mayiqkamataq chiqanta
rinkichikman? 7 Chaymantar? 8 Mayiqkamataq wicharinkichik? 9 Mayiqpitaq tata
Ilakuq wasin? 10 Qampaqta wasiykir, mayiqpitaq?

j) TAPUYKUNA WAKICHINA

16) -Iskayniyku chaypiqa tiyakuyku Iskayniykichikchu chaypi tiyakunkichik?

1 Tukuyniyku wasinta riqsiyku 2 Kimsantinchik qillqayta yachachisunman 3 Tukuyninku


qhawarakuq kanku 4 Llapantiyku chaypi samarakuq kayku 5 Tawantinku chakranta richkanku
6 Sapallay wasiykiman jamusaq 7 Iskaynillayku Ilakuta waturimurqayku 8 Wawakuna
yachachiqnintin takirichkanku 9 Sapallanku awayta yachaqakunku 10 Llapantinchik aynipi
llamkasun

17) Jaqayiqpi tiyakuni Mayiqpitaq tiyakunki?

1 Wawakunaqa mayuiqpi pukllarakuchkarqanku 2 Sachakunaiqkama purisaqku 3 anninta


chiqanta ripusaqku (Mayninta) 4 Qasaiqmanta kay papataqa apamuni 5 Yachachiqwan
aniqpi tinkurqani 6 Jatun mayuiqta llaqtaman richkayku 7 Mayunta aylluman risqanku
(Mayninta) 8 Kanchaiqpi samarakusaqku 9 Kaynillanta rinkichikman (Mayninta)
10 Kuchuiqpi pirwata ruwachkanku

k) RIMAYKUNA QHATICHINA

18) Yuraq Qasaman riy - Iskay - Kimsa

T: Mayiqman rirqankichik? K: Yuraq Qasa-iq-man

T: Iskaynillaykichikchu rirqankichik? K: Mana, kimsantiyku rirqayku

1 Yana Qaqapi tiyay - Iskay - Kimsa 2 Qasa wasamanta kay - Qamkuna - Llapa 3 Pata
Kuchukama richkay - Kimsa - Tawa 4 Mayupi mayllarakamuy - Sapallayki - Tukuy 5 Llaqta
yachay wasiman purichkay - Iskay - Llapa

197
QALLARINAPAQ

l) QILLQAY

19) Mayiqpi tiyakunki. Chayta allinta sutinchay. Chaymanta juk punchawpi imatataq
ruwayta yachanki? Maymantaq rinki? Piwantaq tinkunki?

198
QALLARINAPAQ

awarquy tejer (con gracia)


awasqa tejido
Simikuna / Glosario away
away
tejer
tejido
awaykuna tejidos, cosas del tejido
awaysiy ayudar a tejer
awayu aguayo
a letra awichu abuelo
a! pues ayllu comunidad
imaman a a qu pues? ayllukuna comunidades
achkha mucho, muchos, harto ayni ayuda mutua
akllay escoger, seleccionar Calikstuqa Calixto
allaq cavador ch letra
allay cavar ch letra
allchhi nieto a -ch k dubitativo,
allillan bien noms chaka puente
allillantaqmin pues bien noms chaqmay barbechar; re-cosechar lo dejado
allin bien chakra chacra
allinchu, manachu? est bien o no? chakra tarpuq labrador
allinmin est bien challa celebracin ritual
allintaa yachan ya sabe bien challay echar lquidos, celebrar
allqu perro challwa pez, pescado
ama no (prohibitivo) chanta despus
ama ruwawaqchu no deberas hacer, no hagas chantar y luego? despus?
ama ruwaychu no hagas chantataq y luego, y despus
amaa ya no chaqay aquello
amaraq todava no charki charque, chalona
ancha demasiado, mucho chaskapunchaw viernes
apachikuy hacer que le lleven algo, enviar chawpi centro,
apachimuq enviador chay eso
apachimuy enviar aqu chayachimuy hacer llegar algo aqu
apachita ara en los caminos chayachiy hacer llegar, hacer cocer
apachiy enviar algo chayampuy llegar(se) (aqu), llegar finalmente, acabar de llegar
apakampuni me lo traje para mi, me fui a traer chayamuy llegar (aqu)
apakampuy traer para uno mismo Chayanta Chayanta
apakamuni fui a traerme chayapuy llegar(se)
apakamuy traerse chayay llegar, cocer
apakapuy llevrselo chayllata eso nada ms
apakuy llevarse algo chaymanta de ah luego
apamuq traedor chaymanta de eso
apamuy traer chaymantar y luego?
apapuy llevar-se-lo chaypi ah
apaqay bajar, chaypis eso tambin
apawaq deberas llevar chaypis puka Eso tambin es (de color) rojo
apay llevar chaypis pukallataq Eso tambin es (de color) rojo
apaykachay llevar de un lado a otro, manipular, manejar chaypis wasillaytaq esa tambin es mi casa
apaykampuni se lo met aqu para l, ella chaypis wasiy incluso eso es mi casa
apaykampuy meter para otro, meterselo hacia aqu chayqa eso
apaykuy meter, violentar chayr y si; ruwan chayr? Y si lo hace?
Apolo chayta eso
ari pues chhama mezclado, spero
ar s -chi k causativo,
as poco, un -chik [chex] k plural
asikuy rerse chikllamuy ir a seleccionar
asirakuy rerse extensivamente chikllay seleccionar, separar
astay acarrear -chiku k causativo+reflexivo intensivo
hacerse v
astaykachay acarrear de un lado a otro
chimpa frente lo del frente
Asunta Asunta
chimpakuy cruzar, apegarse
atikamuy desear venir
chimpamuy cruzar (hacia aqu),
atikuy desear ir, inclinarse, ser atrado por
chimpay cruzar, acercarse
atipunchaw martes
chimpaykuy acercrse(le), aproximrse(le)
atipachikuy dejarse ganar, dejarse vencer
-chimu k causativo desplazativo ojo ir a hacer v
atipay vencer
chinkachikuy perder (algo, uno mismo)
atiy poder
chinkachisqa perdido
atuq zorro
chinkachiy perder, extraviar perder, hacer
awa telar, urdimbre *
chinkamuy ir a perderse, ir a desaparecer
awachikuy hacerse tejer
chinkapuy perderse (definitivamente)
awachiy hacer tejer
chinkarachiy hacer perder (algo, repentinamente) hacer
awakuy tejer(se) perder todo, hacerlos perder
awamuy ir a tejer chinkarparichiy hacer perder repentinamente
awana telar urdimbre chinkay perderse, desaparecer
awaq tejedor/a chipa entrelazado
awaqkuna tejedoras chiqan recto, directo
awariy empezar a tejer, tejer un poco, un rato chiqta partido
awarquchikuy hacerse tejer (con gracia) chiqtaray partir (lea)

Nota: k' = k'askaq = morfema - sufijo

199
QALLARINAPAQ

chiri jallpa tierras fras iskayninchik nosotros los dos (inclusivo)


chisi velada, iskayninku ellos dos
-chka k progresivo iskayiqi segundo
puri-chka ni, estoy caminando iskayniyku nosotros los dos (exclusivo)
chka-lla-y-puni k continuativo, istiku Esteban
-chu k interrogativo: si/no j letra
-chu qamchu llaqtaman purinki, t vas al pueblo? jaku harina
eres t quien va? jakuchimuy ir a hacer harinar
-chu manachu tataykichu, manachu?,es tu padre o no lo es? jakuchiy hacer harinar
-chu? interrogacin jallchay guardar; reparar
chukcha cabello, pelo jallchakapuy guardrselo (para uno mismo)
Chukisaka Chuquisaca jallchamuy ir a guardar; ir a reparar
Chukiya La Paz <Chuquiyago jallchaq guardador; reparador
chulu gorro jallcharimuy ir a arreglar (un poco), ir a guardar (un poco)
chumpi faja, cinturn jallchay guardar, arreglar
chunka 10 diez jallchaykuy guardar (bien), guardar dentro
chunka iskay-ni-yuq 12 doce jallchaysiy ayudar a arreglar, ayudar a guardar
chunka juk-ni-yuq 11 once jallmapuy aporcrselo
chunka kimsa yuq 13 trece jallmay aporcar
chunka tawayuq 14 catorce jallpa tierra
chunkaiqi dcimo jallpayuq con tierras, terrateniente (?)
chuu chuo papa deshidratada jampi medicina
chuqlla chuklla choza jampichikuy hacerse curar
churakapuy ponerse (decidido) jampichimuy ir a hacer curar
churakuy ponerse (ropa), jampikuy curarse,
churay poner poner cuota jampiq curandero
churaykuy poner (adentro) poner lo jampiy curar
churi hijo del padre; jampuy venir(se)
-chur k acaso jamuq venidor (?)
-chus k ignorativo jamuq pacha sola venir inmediatamente
chuspa bolsita para la coca jamuy venir
Chuspipata Chuspipata Janchu Juan
chuwa plato japichikuy dejarse agarrar
Chuwata Chuwata (en el Norte de La Paz) japichiy hacer agarrar, hacer atrapar; encender
jawas habas japiq agarrador
ichari? no es cierto? japiqay recibir, agarrar una enfermedad
ichhu paja japiy agarrar
ilaku Hilarin jaqay, chaqay aquello
illapapunchaw, jaqayiqpi ojo, por all
illapachaw jueves jaqaypi, chaqaypi all
ima qu, qu cosa jaqaypis aquello tambin,
ima nkitq? qu dices? no escuch bien Jasinta Jacinta
ima intq? qu dice, qu significa? no escuch bien Jasintu Jacinto
ima sutiyki? cmo te llamas? jatuchik grandes
ima y imaykitaq?, qu es de ti (qu familiar tuyo jatun grande
es?)
ima(ta)(taq) iy imat inki?, qu dice?, qu has dicho? Jatun Miqa Quebrada Grande
imachus qu ser jawa afuera
imakunawantaq con qu (cosas)? jayachikuy dejarse picar (por la comida picante)
imaman a qu? jayka cunto, cuntos?
imamanchus a qu ser, no se a qu jaykapi en cunto?
imamantaq a qu? jaykaq cundo?
imamantaq ikun? a qu equivale? jayka-yuq con cuntos?
imamantataq de qu (es)? jaykapi en cunto es? cunto cuesta?
imapi en qu? jaykapichus en cunto ser (no s)
imata qu? jaykapitaq en cunto est?
imatachus qu (ser)? jaykaq cundo?
imataq qu (es)? jaykaqkama hasta cundo?
imataqmin qu (es)? jayway alcanzar
imataqri qu (es) pues? jicharay echar, desparramar lquidos
imatawan qu ms? jicharpariy desparramar
imaymana de toda clase, de todo tipo jichay echar,
imayna cmo jina as, as es;
imayna taq? cmo es? jisqun 9 nueve
imaynalla imaynall kachkanki? cmo (noms) ests? jisquniqi noveno
imaynalla imaynall-taq kachkanki?, cmo ests? juchuy pequeo
imayna-taq? cmo es? juk, uk 1 uno
imilla nia juk-chhika un poco
inqhay atizar jukiqi primero
intipunchaw, intichaw domingo jukniyuq con uno/a
iskay 2 dos jukr y el otro?
iskay chunka 20 veinte jukta uno/a
iskay pachak 200 doscientos Julya Julia
iskay waranqa 2000 dos mil junta lleno
iskaynillanchik nosotros los dos noms (inclusivo) juntachiy llenar
iskaynillayku nosotros los dos noms (exclusivo) juqhariy, uqhariy levantar
jurqhukapuy sacar(selo) (para uno mismo)

200
QALLARINAPAQ

jurqhumuy, urqhumuy ir a sacar; kimsantinku ellos tres


jurqhupuy, urqhupuy sacar-se-lo kimsantiykichik ustedes tres
jurqhuriy, urqhuriy sacar por un momento, para mostrar kimsantiyku nosotros tres (exclusivo)
jurqhuy urqhuy sacar kinray ladera
Juwan Juan -ku, k reflexivo, intensificador
Juwana Juana -ku+mu kamu
juwanpata de juan -ku+mu+pu kampu
k letra -ku+pu kapu
k letra -kuka, -ku se convierte en -ka delante de -pu y -mu
kaskachina pegar kuchu rincn,
kaskaqkuna sufijos kuchukama hasta el rincn
kacharikuy ir, decidir ir kuchuiqpi por el rincn
kachay enviar a alguien kuka coca
kachi sal -kuna pluralizador
kachkay estar kunan ahora
kachun que sea! kunankama hasta ahora
kakuchkay estar(se) kunanpacha este tiempo; ahora mismo
kakuy estar(se), permanecer kuraq mayor
Kaliku Calixto kuraqnin su mayor (hermano/a)
kallpa fuerza kusikuy alegrarse
kallpayuq forzudo, con fuerza kusirakuy alegrarse en forma total, o todos
-kama k terminativo hasta kutichiq devolvedor
kamachikuq autoridad, que se permite ordenar kutichiy devolver
kamachiq autoridad, kutimpunkichik van a volver(se)
kamachiqkuna autoridades kutimpuy regresarse (aqu)
kamachiy ordenar, kutimuy regresar (aqu)
kamachiykuna rdenes kutipuy regresarse
kamichikuy dejarse regaar kutiriy regresar
kamiqay regaar (para resolver algo) kutiy regresar
kamiriy regaar un poco kutukuy cortarse
kamiy reir, regaar kutumuy ir a cortar
-kampu k movimiento reflexivo kutuqay recortar
-kamu k desplazamiento autobenefactivo reflexivo kutuy cortar
kan hay, en la tercera persona sg, puede aparecer kuychipunchaw sbado
con -chka, o con modales como -sqa, y -rqa l letra
kancha cancha lampa pala
kanchu hay? larqa acequia, canal
kantiy entorcelar con la rueca layqa brujo
-kapu k terminalizador liwkana picota
kaq el que es, la que es ll letra
kaq kay soler haber -lla, k limitativo noms
kaqchu? sola haber? -lla, mariyalla mara noms, mara nada ms
kaqta el que es Llallawa Llallagua
karachikuy salar(se), dejarse salar llama llama
karqa haba llamiriy probar (comida, bebida)
karu lejos llamkakuy trabajar
kasarakuy casarse llamkamuy ir a trabajar
kaskachina pegamento, llamkapuy trabajar-se-lo
kaskaqkuna los que se pegan, sufijos llamkaq trabajador
kaskaykuna los tipos de pegarse llamkaqkuna trabajadores
kaskaynin lo que se le pega llamkay trabajar
kaspi palo, madera llamkaykachay simular trabajar, trabajar a medias
kasqa haba sido trabajar a desgano
kay ser, estar, haber, tener llamkaysiy ayudar a trabajar
kayllapi aqu noms llamta lea
kayman hacia aqu llapa todo, s
kaymanta de aqu llapan todos
kaynillanta por aqu noms llapantichik todos nosotros juntos (inclusivo)
kayiqpi por aqu llaqta pueblo ciudad, pas
kaypi aqu llaqta masi paisano
kaypi kachkani estoy aqu llaqtap del pueblo
kaypis esto tambin llaqtaruna citadino
kayqa aqu est (alcanzando), he aqu! -llaraq k wawallaraq todava es una criatura
kayr y esto? llasaykachay remolonear
kayta esto llikiqay rasgar un pedazo (planos)
kaytaq y esto llikiray rasgar en pedazos
kh letra llikiy rasgar
khiwiy envolver hebras lliklla tejido para cargar
khuskan mitad llimpikuna colores
kikin igual, mismo lliwkana picota
killa luna, lluqalla chico nio
killapunchaw lunes lluqsikapuy salirse
kimsa pachak jukni-yuq 301 trescientos uno lluqsimuy salir (hacia aqu)
kimsa waranqa 3000 tres mil lluqsipuy salirse
kimsantin jamunku vienen vinieron los tres juntos lluqsiy salir (afuera)
kimsantinchik nosotros los tres (inclusivo) llutay revocar; engaar

201
QALLARINAPAQ

Lukas Lucas mayninta? por dnde?


m letra maynintataq? por dnde es?
-m k afirmacin enftica mayiq? por dnde?
Macha, Macha Potos mayiqkamataq? hasta dnde?
machachiy hacer embriagar, emborrachar mayiqman? hacia dnde?
machan-pacha inmediatamente, se emborracha mayiqmantaq? a dnde?
machasqa borracho mayiqpi? (en) dnde?
machay emborracharse embriagarse mayiqpitaq? dnde es, est?
machkha cunto,s? maypi? dnde?
machkha wawayuqtaq cuntos hijos tiene, cuntos aos tiene? maypichus, maypichus,
machkhapitaq en cunto est, cunto cuesta? mana yachanichu dnde estar, no lo s
machkhataq machkhataq kanku?, cuntos son ellos? maypichus dnde ser, dnde estar
machkhataq cunto es, cuntos son? maypitaq kachkanri por dnde est?
machkhataq? machkhatataq munanki?,cuntos quieres? maypitaq? dnde est ?
maki mano maypitaqri? dnde es pues?
mama mam, seora, mayqin? cul?
Mamani apellido mayqinman? a cul
mamay mi mam mayqinmantaq? a cul (le doy, damos)?
mamy! madre ma! mayqinmantataq? de cul?
mamayr y mi madre? mayqinpi? en cul?
-man k direccional a mayqinpitaq? en cul (est)?
mana no mayqinta? cul?
mana-chu mana uqa-chu parlani, no soy yo quien habla mayqintaq? cul es?
mana-chu mana yachani--chu, no s mayqintataq? cul (quieres)?
mana-chu negacin mayqinwan? con cul?
mana kallpayuq sin fuerza, dbil mayta? a dnde
mana manchayniyuq sin miedo, valiente maytaq? dnde est?
mana umayuq Lit. sin cabeza, maytataq? a dnde?
mana -yuq mana wawayuq kani, no tengo hijos sin hijos mayu ro
mana -yuq mana yuyayniyuq, sin sentido, sin conciencia michi, misi gato
maakamuy ir a pedir(se) michimuq pastor
manallataq tampoco michimuy ir a pastorear, ir a pastear
manamin no (es as) michiq pastor
manaa ya no michiqkuna pastores
maana pedido michiy pastear, pastorear
manapuni manapuni jamunchu, no viene, persiste en no mikhuchiy hacer comer
venir mikhukuy comer
manapuni de ninguna manera, no siempre mikhuna comida
manaraq manaraq atinchu todava no puede mikhurakuy comer todos, con agrado
manaraq, manaraq mikhuriy probar, comer un poco
yachanichu todava no se mikhuy comer
manaraq todava no millma lana
manasina creo que no -min k afirmacion suave
maay pedir, prestar pitaq ruwan? tatay-min pues es mi padre
manchachikuy tener miedo tatay-min allinta-qa
manchali miedoso llamkan mi padre s que trabaja bien
manchay miedo minchha pasado maana
manchay temer, tener miedo minchhakama hasta pasado maana
manchayta munan quiere mucho mini trama
manka olla minka jornal, trabajo recproco
-manta k direccional, de miqa hondonada
maqaray pegarles a todos Mirsika Mercedes
maqay pegar miski dulce; con placer, dulcemente
Mariya Mara miskichikuy hacerse gustar
Mariyanu Mariano -mpu k movimiento+transitivo intensivo-reflexivo ir
Maryu Mario a hacer se selo
masi paisano, amigo compaero -mu k movimiento; llaqtapi llamkamuni fu a
mawka viejo gastado trabajar al pueblo
may dnde mu+pu mpu k
maychus chaylla lo adecuado, muju semilla
maykama? hasta dnde? muku preparado para hacer chicha
Maykamataq? hasta dnde es? munakapuy volver a querer
maykapitaq? cunto cuesta? munay querer
mayllakuq el que se lava muruqu bola
mayllakuy lavarse musqukuy soar se
mayllamuy ir a lavar musquy soar
mayllarakamuy ir a lavarse totalmente musquy sueo
mayllarakuy lavarse todo, todos musuq nuevo
mayllaray lavar todo muwan k
mayllay lavar (cosas pequeas, cara, manos) muyuchina conjugacin, hacer dar vueltas
mayman? a dnde, dnde? Muyuchina conjugaciones
maymanchus a dnde ser, no s a dnde n letra
maymanta? de dnde? -n+ta k por
maymantachus de dnde ser -na k nominalizador, obligacin
maymantaq? a dnde? -a k terminativo ya
maymantataq? de dnde es? letra

202
QALLARINAPAQ

a, achu ya est listo ? paqarin maana, de


akayta apenas para lluvia
an camino parlachiy hacer hablar, hablarle a uno
aa hermana de la hermana parlakuy hablar(se)
nanachikuy hacerse doler parlamuq hablante
anchu? es camino? parlamuy ir a hablar
aqchakuy peinarse parlaq hablante, el que habla
aqchay peinar parlaqay hablarle, convencer (a alguien)
aqha hace rato parlariy hablar, empezar a hablar
aqhaa ya hace rato parlay hablar
awi ojo parlaykuy conversarle
awiripuy leerselo pastu pasto
awiriy leer pata arriba, encima
awpa antiguo, antes pata kuchu sector superior
awpaqta antes, antiguamente Pawlina Paulina
awpariy adelantarse Pawlu Pablo
-nchik k 1 p pl (inclusivo) pay l, ella
-ni k 1 p sg apachimuni envo, enve paykuna ellos, ellas
-ni- partcula eufnica paykunapta, paykunaqta suyo/a (de ellos)
in, niy decir paykunar? y ellos?
nina fuego paykunasina creo que (son) ellos/as
ina digamos paym pues, l s
-nta, anninta rinki ve por el camino paymanchus tal vez a l/ella
nipuni de ningn modo, manera paypaq para l/ella
-iq aproximativo de lugar, paypaqta variante usual en BOL., suyo/a (de l, ella)
iqi orden paypata suyo/a (de l, ella)
-iqta, aniqta rinki ve por las proximidades del camino paypis l/ella tambin
nitaq ni paypuni el/ella siempre
-nka-paq na-paq ph letra
-nki k phala soga de paja
-nku k su phalay entorcelar, hacer soga de paja
-nqa k 3p futuro phaway volar, correr
-nti k inclusitivo phawaykachay revolotear
-nti, warmintin con su mujer/esposa; wawantin con su hijo phichqa 5 cinco
-nti phichqaiqi quinto
uqa yo phichqantinku los cinco juntos
uqachikpaqta nuestro/a phichqantiyku nosotros cinco (exclusivo)
uqanchik nosotros (inclusivo) phinkiy saltar
uqap uqaq de mi phinkiykachay saltar de un lado a otro,brincotear
uqapta, uqaqta mo, ma phuchka rueca
uqar y yo? phuchkasqa hilado
uqayku nosotros (exclusivo) phuchkay hilar
uqaykupta, uqaykuqta nuestro/a (exclusivo) phullu cobija
uqaykur y nosotros? (exclusivo) phuru pluma
uqaypata mio/a -pi k pi locativo, en
uqcha nuera pi quin
p letra pi-taq ? quin es?
-p k de pich quin ser, no se
p letra pichamuy ir a barrer, barrer hacia este lado
punchaw da pichana escoba
punchawkuna los das de la semana picharay limpiar (ritual); limpiar todo
punchawta de da picharquy limpiarlo (con gracia)
puyu cntaro pichay barrer limpiar
-pa, k lukas-paq wasin la casa de lucas pichus quin ser
-pa p, [paq ~ -q] variante surea pikuna? quines?
pacha, machaykun-pacha se emborracha ya mismo pikunataq? quines son?
pacha estatutivo, mismo pikunatataq? a quines?
pacha inmediatamente, piman? a quin?
pacha tiempo, espacio pinqakuy tener vergenza
pacha ropa pipaq? para quin?
pachak 100 cien pipaqtaq? para quin es?
pachakuna ropas pipaqtaqri? para quin es pues?
pachan lo mismo pipaqtaqr? para quin es?
pachan su ropa pip [pix] ? cuyo, a; de quin?
pachay mi ropa piptataq? cuyo, cuya? de quin es?
pakiqay romper un pedazo desgajar, pirqa pared
pakiray romper en pedazos pirqanpaq para su pared
pallay recoger pirqay hacer la pared
pampa planicie, llanura, suelo pirwa troje
pana hermana del hermano pirwakuna trojes
paa derecha pirway almacenar en troje
papa papa -pis k inclusivizador tambin
papa allay cava de papa, cosecha de la papa -pis -lla taq k tambin
papa allay cosechar papa pisi poco
papalisa papalisa pita? a quin?
-paq, k dativo pitaq? quin, quin es?

203
QALLARINAPAQ

pitaq richkanri? quin est yendo pues? qamkunapta de ustedes


pitaqri? quin es pues? qampata tuyo/a
pitataq? a quin? qanchis 7 siete
pitay tejer a mano, surcir qanchisiqi sptimo
piwan? con quin? qanimpa anteayer,el otro da
piwanchus con quin ser qaqa roca, pea
piwantaq con quin (est) ? qarpay regar
-pu k benefactivo, hacer selo; qasa abra, paso en la montaa; desportillado
-pu intensivo-reflexivo qaya maana
puka rojo qaya punchaw da de maana
pukllachiy hacer jugar, qaya paqarin maana en la maana
pukllakamuy irse a jugar, ir a jugar(se), soltarse a jugar qayakama hasta maana
pukllakuy jugar(se) qayapacha maana mismo
pukllamuy ir a jugar qayasina creo que (es) maana
pukllaq jugador/a qayna ayer
pukllaqkuna jugadores qayna punchaw ayer
pukllarakuy jugar(se), jugar todos qayna wata el ao pasado
pukllay jugar qaytu cordel hebra
puna puna qaytu muruqu ovillo
punchu poncho qh letra
-puni k individualizador enftico, siempre qhari hombre
punku puerta qharikuna hombres, los
puukampuy irse a dormir qhatichiy hacer seguir, seguir el modelo, hacer seguir,
puukapuy dormirse hacer arrear
puukuy dormir qhatikapuy seguir (decidiendo sbitamente);
arrear (decidiendo sbitamente)
puumuy ir a dormir qhatimuy arrear hacia aqu, ir a seguir
puurpariy dormirse sbitamente qhatiriy seguir
puurquy dormir un rato (honorfico) qhatirpariy arrearlos y dejarlos
puusqa dormido/a qhatisqa arreado,
puuy dormir qhatiy seguir, arrear,
puuykachay dormir a ratos, dormitar qhatiykamuy arrear hacia aqu, adentro
puuykuy dormirse qhatiykuy arrear hacia adentro
purikamuy irse a caminar, irse a pasear qhatu mercado
purikuy caminar(se), pasearse qhatukuy exponer productos para la venta
purimuy ir a caminar qhatumuy ir a vender
puripuy caminrselo, hacer trmites qhatuq vendedor/a
puripuy irse qhatuy vender poner a la venta
puriq caminante qhawachikuy hacerse mirar,hacerse examinar
puriqkuna caminantes qhawachiy hacer mirar cuidar, mostrar
puririy partir, empezar a caminar qhawakamuy ir a mirar(se), espectar; ir a cuidar(se)
puriy caminar qhawakuq el que se cuida
puriykachakamuy ir a caminar de un lado a otro,hacer trmites, qhawakuy mirar(se), cuidarse
gestiones
puriykachamuq tramitador qhawampuy ir a mirar-se-lo, ir a cuidar-se-lo
puriykachay caminar de un lado a otro, pasear qhawamuy ir a mirar, ir a cuidar
pusachikuy hacerse llevar qhawapuy mirar-se-lo, cuidar-se-lo
pusachiy hacer llevar qhawaq observador, cuidador
pusakapuy llevar-se-lo (personas) qhawarakuq criticn
pusamuy traer (personas) qhawarakuy criticarse
pusaq 8 ocho qhawaray criticar
pusaqiqi octavo qhawarikamuy ir a mirar(se)
pusay llevar (personas), qhawariy mirar, empezar a mirar
pusaykuy llevar a alguien adentro qhaway mirar, cuidar
Putuqsi Potos qhawaykachamuy ir a mirar; ir a cuidar desganadamente
puyu puu cntaro qhawaykamuy ir a mirar (dentro)
q letra qhaway-m mira a ver
-q agentivo el que; rantikuq riq kani, sola ir a qhichuqay quitar algo, desgajar
comprar qhichurachikuy hacerse quitar, despojar, dejarse quitar
-q objeto del habitual qhichurpariy quitar violentamente
-q propositivo, qhichuy quitar
q letra qhichuykachakuy quitonearse
-q kay soler; tiyaq kayku solamos vivir qhipa atrs (espacio), adelante (tiempo)
qaya maana qhipakuy atrasarse, quedarse
-qa k focalizador qhipaman hacia atrs (espacio),
-qa k partitivo, desgajativo, una parte qhiparakuy quedarse todos
-qa, qharikuna-qa qhiparikuy atrasarse un poco
llamkachkanku los hombres estn trabajando qhipariy quedarse,
-qa, wasi-qa pero si es una casa qhispi vidrio
qallakuy iniciarse algo qhura hierba
qallarinapaq para empezar, inicio qhuray deshierbar
qallariy empezar qhuya mina
qallpa terreno qhuya-llamkaq minero
qalluray rebanar todo, por todas partes, en muchas qillqa letra
partes qillqachiy hacer escribir
qalluy rebanar qillqakuy escribir(se)
qam tu qillqamuy ir a escribir
qamkuna ustedes

204
QALLARINAPAQ

qillqaq escritor
qillqariy escribir un poco, empezar a escribir
qillqay escribir
qipi bulto
qipichikuy hacerse cargar, hacer que le carguen (algo)
qipikapuy cargrselo
qipimpuy cargrselo (aqu)
qipimuq cargador
qipimuy ir a cargar
qipipuy cargar-se-lo
qipiy cargar en la espalda
qipiykuy cargar hacia adentro
qiru vaso de madera
qucha lago, laguna
Qucha Pampa Cochabamba
qullqi plata; dinero
Qullqi Chaka Colquechaca, puente de plata
qumir verde
quncha fogn
qui caliente
qui-jallpa tierras calientes
qunqakuy olvidarse algo
qunqapuy olvidarse definitivamente
qunqarpariy olvidarse completamente
qunqay olvidar
qupa basura
Qupana Copana
qupuy drselo, devolvrselo
quriy dar un poco, regalar
qusa esposo, marido
quy dar
quyllurpunchaw,
quyllurchaw mircoles
r letra
-ra k distributivo
-raku k distributivo ms reflexivo
ranti comprado, substituto, pronombre
rantichikuy hacerse comprar (ambiguo)
rantichimuy ir a hacer comprar
rantikamuy ir a comprar(se)
rantikapuy comprar-se-lo
rantikuq comprador
rantikuy comprar(se)
rantimuy ir a comprar
rantin substituto
rantipuy comprar-se-lo
rantiq comprador
rantiqay comprar una parte (?)
rantiriy comprar algo, para ver cmo es
rantirquy comprarlo (con gracia)
rantiy comprar
-raq k anticipativo, todava
-raq, yanapaniraq primero le ayudo antes de hacer otra cosa, debo primero ayudar le/la
raymi fiesta
raymim sumaq la fiesta s que es buena
-ri k minimizador del verbo, un poco; wawaqa puririn, la criatura camina/camin de repente
-ri inceptivo, empezar a
-ri pues
-ri suavizador oracional,
-r? conjuncion interrogativa
rikuchiy mostrar
rikukapuy reconocer-se-lo
rikukapuy, wawanta
rikukapun reconoci de pronto a su hijo
rikukuy verse
rikumuy ir a ver
rikupuy verselo, ver de pronto, improviso, sbito
rikusqa visto
rikuy ver
rimakuy hablar uno mismo
rimanap awpaqin adjetivo
rimariy confesar
rimay hablar, reir
rimaykuna verbos, oraciones
Rimaykuna kaskachina pegar las palabras
rimaykunap kaskaynin ordenamiento de las palabras

205
QALLARINAPAQ

rinkichik uds irn -sina k dubitativo,


ripuni me voy sipas jven, la
ripusqa ido, se haba ido Sisiku nombre
ripuy irse Sisilya Cecilia
riq el que va Sisku Francisco
riqsiy conocer Siwiku Severino
Riwuchu Gregorio -sqa k conocimiento indirecto
Riwuryu Gregorio -sqayku, risqayku iremos
riy ir sullka menor
-rpari k intempestivo sumaq bueno, hermoso
-rqa k conocimiento directo suqta 6, seis
-rqu k honorfico, rqu rqa-man kutin mu-paq suqtaiqi sexto
awpaqinpi suti nombre
-rqu ru k sutikuy llamarse
rumi piedra sutinchay aclarar
runa gente suwachikuy hacerse robar, hacerse raptar
runakuna gentes suyamuy ir a esperar
runap de la gente suyariy esperar un rato, un poco
rutumuy ir a segar suyay esperar
rutuq segador t letra
ruwachikuy hacerse hacer t letra
ruwachimuy ir a hacer hacer tanta pan
ruwachiy hacer hacer taqsaq a lavar, lavador/a
ruwachun! que haga -ta k acusativo, a
ruwachunku que hagan -ta k llaqta-ta chayani, llego al pueblo
ruwakamuy ir a hacerse algo para uno mismo -ta k llaqtata purini, voy al pueblo
ruwampuy ir a hacer-se-lo -ta k tanta-ta
ruwamuy ir a hacer apamun = tant apamun trae pan
ruwana quehacer -ta k adverbial
ruwania ya he hecho -ta k marcador de objeto de verbo de
ruwanpuni l/ella hace siempre movimiento
ruwaq hacedor -ta, kta k wasikta wasita
ruwaqkuna constructores -ta+sina k
ruwaray hacerlo todo,s takakuy golpearse
ruwariy hacer un poco, un rato takamuy ir a golpear
ruway hacer takarpu estaca
ruway tarea(s) takay golpear
ruway! haz takichiy hacer cantar
ruwaykachay simular hacer, hacer a medias takimuy ir a cantar
ruwaykuna quehaceres takiq cantor
ruwaykunamanta de los quehaceres takiqkuna cantores
ruwaykuy hacer con voluntad takirikuy cantar(se)
s letra takiy cancin
sacha rbol takiy cantar
sachakuna rboles, tipos de rboles tanta pan
samarakuq el que descansa tanta rantiq rin va a comprar pan
samarakuy descansar tantakuy juntarse, reunirse
samaray descansar tantallata pan
samarikuq el que descansa un rato tantamuy ir a juntar
samarikuy descansar un rato tantaq juntador
samariy descansar tantay juntar
samay respirar tapukamuy ir a preguntar(se)
sapa solo, cada tapukuy preguntar,
sapa punchaw cada da tapumuy ir a preguntar
sapa+posesivo solo yo, solo tu, ... tapuq interrogador
sapallan l solo, ella sola tapuq ranti pronombre interrogativo
sapallanchik nosotros solos (inclusivo) tapuqkuna pronombres interrogativos
sapallanku ellos solos tapurikuy preguntar(se)
sapallay yo solo tapuy preguntar, interrogar
sapallayki tu solo tapuykuna preguntas
sapallaykichik ustedes solos -taq k alternativizador;
sapallayku nosotros solos (exclusivo) -taq k complemento del pronombre interrogativo
sapa-yki tu solo -taq k enfatizador alternativo
sapaykichik ustedes solos -taq k interrogativo, siempre aparece con un
saphi raz pronombre interrogativo
saqirpariy abandonar taqsakuy lavar(se) (cosas grandes, cabellos)
saqiy dejar taqsay lavar
-saqku k futuro 1p plural Exclusivo taqsaykachay simular lavar
sara maz taqsaysimuy ir a ayudar a lavar
sara tipiy cosechar maz taqsaysiy ayudar a lavar
saykupuy cansarse tarpuchikuy hacerse sembrar
Silistina Celestina tarpuchiy hacer sembrar
simi boca, palabra tarpukamuy ir a sembrar(se)
simikuna palabras tarpukuy sembrar(se)
simikunap kaskaynin morfologa de las palabras tarpuq sembrador
-sina k mamaysina creo que es mi madre tarpuqkuna sembradores

206
QALLARINAPAQ

tarpuy sembrar tutamanta temprano


tata padre; seor, tutan noche, en la
tatamama padres; tutantin toda la noche
tatay mi padre u letra
taty padre mo!, seor mo ukhu dentro
tawa 4, cuatro uma cabeza
-tawan k agregativo unay antes (tiempo), hace tiempo
-tawan k warmi-tawan unayniyuq antiguo,
rikuni he visto a las mujeres ms, tambin he visto a unaypitaq y en mucho tiempo
las mujeres unayta por mucho tiempo
tawa iqi cuarto unku ponchillo
tawantinchik nosotros cuatro (inclusivo) upyakuy beber; beber(se)
tawantinku ellos cuatro upyay [uxyay] (variante surea), beber
tawantiykichik ustedes cuatro uqa oca
tawantiyku nosotros cuatro (exclusivo) ura abajo
tawqay apilar (bultos) ura-kuchu sector de abajo
th letra uraqay bajar
thanta viejo uray bajada
thatkiy, thaskiy andar uraykuy bajar
thuta polilla urmakuy caerse
tikrana volcar, para urmay caer
Tiliku nombre urqu cerro
timpu tiempo <cast. urqu macho
timpuchiy hacer hervir Uruuru Oruro
timpurquchiy usa piojo
timpuy hervir ususi hija
tinku encuentro utqhay rpido
tinkukamuy ir a encontrarse utqhayta rpidamente, rpido
tinkukuy encontrarse uwija oveja
tinkuna encuentro uya cara
tinkunakama hasta luego uyarikuy escuchar, saber
tinkuy encontrarse con alguien uyariq el que escucha
tipay abrochar uyariy escuchar,
tipimuy ir a cosechar choclos uywa criado,
tipiy cosechar choclos uywa michiy pastear animales
tiqparay pelar uywakuna animales
tiqpay pelar (vainas) uywakuq criador
tiriy zurcir uywaq criador
tisay preparar la lana para hilar uyway ~ iyway criar
Titikachi Titicachi uywayuq con animales
tiyakapuy asentarse v+q vmov propositivo v+q vmov
tiyakuchkay estar residiendo(se) w letra
tiyakuq residente -wa k 1p objeto, me
tiyakuy sentarse; residir, vivir en wak otro
tiyan hay waka vaca
tiyaq el que se sienta, el que reside wakichikuy alistarse,
tiyarikuy sentarse (un ratito) wakichina plan
tiyarqa haba wakichiy alistar, preparar,
tiyay haber, existir, vivir wakkuna otros
tiyaykuy sentarse waliq bien
tukuchay terminar waliqlla bien noms
tukuchiy terminar, hacer wallpa gallina
tukuy terminar -wan k acompaativo instrumental,
tukuy todos -wan k tata-n-wan, con su padre
tukuynin todos -wan ima k panaywan
tukuyninchik todos nosotros (inclusivo) ima con mi hermana ms
tukuyninku todos ellos wanu abono
tukuyniykichik todos ustedes -waq k potencial psg
tukuyniyku todos nosotros (exclusivo) waqyachimuy ir a hacer llamar
Tuliku nombre waqyachiy hacer llamar
tullqa yerno waqyamuy ir a llamar
tumpa poco waqyaq llamador
tupana encuentro waqyarimuy ir a llamar, invitar
tura hermano de la hermana waqyariy llamar, invitar; alojar
turu barro waqyariy! llmale!
tusu pantorrilla waqyay llamar, invitar; alojar
tusumuy ir a bailar waranqa 1000, mil
tusuq bailarn/a waranqallapi en mil noms (est)
tusuqkuna bailarines warmi mujer,
tusurakuy bailar(se) completamente warmikuna mujeres
tusuripuy empezar a bailar repentinamente; warmikuna llaqtaman
bailarselo un poco, un rato
tusuriy empezar a bailar, bailar un poco, un rato purinku son las mujeres las que van al pueblo
tusurquy bailar (honorablemente) warmia ya es mujer
tusuy bailar warmiyuq con esposa, casado
tuta noche warmiyuq qhariyuq desposado a
wasa atrs, espalda,

207
QALLARINAPAQ

wasa-iq por la casa yachaqamuy ir a aprender


wasi casa yachaqaq alumno
wasi wasa detrs de la casa yachaqaq masi condiscipulo/a
wasikuna casas yachaqaqkuna alumnos
wasinpim en su casa s (se hace algo de manera yachaqay aprender
espectacular) yachaqkuna sabios
wasinpim machaq yacharichiy ensear un poco, un rato
kanku en su casa s que se emborrachaban yachay saber
wasinta purin camina por la casa yachaykuy aprenderse bien
wasi-ukhu en la casa, interior de la casa yachay wasi escuela, casa del saber
wasiyuq con casa yaku, unu agua
waskha soga yana negro
wata ao yana qaqa peasco negro
watayuq ao, tener un yanapa ayuda
wathiya horneado en tierra yanapachikuy hacerse ayudar
watukamuy venir a echarse de menos, yanapakuq dado a ayudar
watukuy echar de menos, visitar yanapakuy ayudar
watumuy ir a visitar yanapaq ayudante
watuq interrogador yanapariy ayudar un poco, un rato
waturikuy preguntar(se); echar(se) de menos yanapay ayudar a
waturimuy ir a visitar Yanawaya Yanawaya
waturiy preguntar algo, con tacto yapa aumento adicional
watuy preguntar, averiguar, visitar yapakuy aumentarse, adicionarse
wawa hijo de la madre; nio, beb yapana aumento
wawakuna bebs yapaq aumentador
wawayuq tiene hijos yaw intj. oye!;
wawayuq kay tener hijos yawar sangre
wawayuqllaraq solamente tiene () hijos yawar masi pariente sanguneo
wawqi hermano del hermano yawar masikuna familiares, parientes sanguneos
wayku hervido (comida) yaykumuy entrar (aqu)
waykuchiy hacer cocinar yaykupuy entrar(se)
waykupuy cocinar-se-lo yaykuriy entrar un rato
waykurquy cocinar (honorablemente) yaykuy entrar
waykuy cocinar -yka k
waykuysiy ayudar a cocinar -ykacha k intermitentivo,
wayllamuy ir a arreglar techos de paja -ykampu k movimiento benefactivo
wayllaq techador (?) -yki k 2p tu
wayllay arreglar techos de paja -ykichik k 2p pl vuestro a
wayllaykamuy ir a arreglar techos de paja -yku yka k intencional yku igual que -ku se
wayna jven, el convierte en -yka delante de -pu y -mu
wayqi ~ wawqi hermano -yku k 1p pl exclusivo; nuestro a exc
wayqu ro, -ysi k coadyuvativo
wichariy subir -ysi k wasita pichaysirqani, le ayud a barrer la
wichay subida casa
wichua tupidor yunka yungas, tierra caliente
wikchumuy ir a botar yupachikuy hacerse tomar en cuenta
wikchurakuy tirarse yupachiy hacer contar, hacer tomar en cuenta
wikchuramuy ir a botar (todo) yupana baco andino
wikchuray botar (todo) Yupanki apellido
wikchurqamuy ir a botarlo (honorablemente) yupariy contar, empezar a contar
wikchurquy botar (honorablemente) yupay contar, tomar en cuenta
wikchuy botar echar yupaykuna nmeros
wiay crecer -yuq k genitivo, con, tener
wiphala bandera -yuq kay k tener
wislla cuchara yuqalla chico
-y k infinitivo yuqcha nuera yerna
-y k vocativo yura tallo
-y+ta munay k yuraq blanco
ya ya Yuraq Qasa Abra Blanca
yachachikuy ensearse yuyachiy recordar
yachachimuy ir a ensear yuyarina recordatorio
yachachiq maestro, profesor, el que ensea yuyariy recordar
yachachiqkuna profesores yuyay conciencia, pensamiento
yachachiqmanta del profesor yuyay pensar, tener conciencia
yachachiy ensear yuyayniyuq con conciencia, con uso de razn
yachachiyta enseanza
yachakamuy ir a aprender se, ir a acostumbrarse
yachakapuy aprender repentinamente, finalmente
yachakuq alumno
yachakuy aprender(se)
yachakuy acostumbrarse
yachamuq el que va a saber
yachamuy ir a saber
yachankichuri? acaso sabes?
yachaq sabio
yachaqa aprendizaje

208
QALLARINAPAQ

209
QALLARINAPAQ

210
QALLARINAPAQ

211
QALLARINAPAQ

212

También podría gustarte