Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
2
Jiak susuama
Relatos yaquis
Jiak susuama
Relatos yaquis
Artculo 2. constitucional
Artculo 2. constitucional
A.- Ini yoo yaari yoemiata tuunokria into jume wate itom
oosaliam, itom nattepola emo saune betehiido into, nattepo itom
emo ujuune betehiibo, junaksan:
6
DIRECCIN GENERAL Compilacin y revisin de los textos Coordinacin General
DE EDUCACIN INDGENA en lengua yaqui Mnica Gonzlez Dillon
Proyecto Educativo de la Tribu Yaqui
Secretaria de Educacin Pblica Juan Pedro Maldonado Martnez Coordinacin de Ilustradores
Emilio Chuayffet Chemor Crescencio Buitimea Valenzuela Fabricio Vanden Broeck
ngel Macochini Alonzo
Subsecretario de Educacin Bsica Coordinacin de Arte
Alba Martnez Oliv Texto de presentacin en lengua Mireya Guerrero Cercs
yaqui
Directora General de Educacin Crescencio Buitimea Valenzuela Edicin
Indgena Efrn Calleja Macedo
Rosalinda Morales Garza
Diseo
Edicin Gabriel Pineda
Direccin de Apoyos Educativos Miguel ngel Rivera
ISBN xxxxxxxxxxx
Primera edicin, 2010
Impreso en Mxico
Distribucin Gratuita / Prohibida su
venta.
7
Presentacin
El lenguaje es la morada del ser y la casa donde habita el hombre.
Martin Heidegger (1889-1976)
Las palabras son la morada donde habita el ser humano. A travs de ellas se transmiten
los conocimientos: las enseanzas de los abuelos, los nombres de todo lo que nos
rodea, nuestras expresiones de afecto, las maneras de llamar a los juegos, los nombres
de los alimentos. Estamos hechos de palabras y hacemos cosas con palabras. Cada
una de ellas tiene su msica, suena de manera especial y particular en el idioma que
hablamos. En Mxico tenemos ms de 65 lenguas originarias, tal y como lo podrs
constatar al leer esta coleccin.
Cada sonido (palabra) tiene su propia escritura, tonalidad y cadencia. En este libro
se encuentran distintas formas de nombrar la realidad y los sentimientos. Tambin
conocers sonidos que parecen similares pero tienen un significado distinto o pequeas
variaciones para identificar objetos.
Esta coleccin sirve como aliciente para que los alumnos, maestros y hablantes de las
lenguas originarias de nuestro pas sigan promoviendo su lectura y escritura, la historia
y la vida de cada pueblo. Con ello se promover, a la vez, el uso y desarrollo de la
oralidad. Aunque no existe una garanta absoluta para la trascendencia de las lenguas,
el uso verbal y la escritura son indispensables para su preservacin y desarrollo.
8
Tewjal
Juu uoeme nokita Karen into ama wajiwa joak
Martin Heiddeger (1889-1976)
Juu yoeme nokimmea jiapsa. Inimet chaatuka juka aniata betana taewamta yee
tejwa: Jaboita taau, siime juka ito konila ayukamta, jaisa waka itom ito bichau,
yeeurita betana into ket jiba junuleni; bwaam team betana, into wawate. Siime te
nokimmea teatuawa, Into itepo juni jue nokie jita teatuasaka. Ini noki bwikata jippue
into ujyoi jiawata jippueItom etejo nasaku. Jum Mejikopo te 65 nokim jippue, inim
joomem. Eme ket junten amjuuneiyane chea bichau bichaa jume wate jiosia
yaarim bichako.
Juu nooki,nallebellemu, ket jiojteita weiya into juka jiawaita kechia, kialiikunsan
inimjiosiampo, senu kaa nanaana jiojteita bitne; jaisa juka ito konila ayukamta into
itomkobapoeiyau jaisa a jiojtenauinto ket jiba junaleni, te jiawaita nanaana benak
teune, bweta kaa nanaanak yeuwane.
Inim tekil yaaripo, siime wa yoeima ama tekipanoala, bweituk jume yee majtame,
jumeUusim into juu paalabatoora ama bachiata wattak. Inime juka: batnaataka
teojita, musaala jiuwamta, jiapsisuita, tuulinokta into wawatw nokta ama wattak;
bempoim jaksa am joaka jaisa a ineapo luula, inie betchiibosan bea inim jiosiampo
kaa nanau machik ama teune. Into ini siimesan itom etejo jaisa itom machiakaapo
amani, kaa itom nanaanaekaapo amani, bweta jiba junuentaka junii, jiba te
nanancha jiakimtaka ito nakeka Mejikopo joak.
Inime jiiosiam, ili usim, yee majtame into jume wate jiak nokta nokame betchiibo
yaari, junuen beja bichau bichaa yee a majtasakane; jaisa a jiojtewaapo into a
jiojnokwaapo, juka batnaataka yeu simlata into jaisa inim jiapsiwamta. Iniem bea te
juka jiak nokta utteata nakne yoko matchuk kaa a luutine betchiibo, kialiikun juka
jiak nokta te jiojteetek into a nokaaterko, chea juni te jipabo betchiibo a jippuune.
9
ndice Jiojtei team
CUENTOS 15 SEA NOKIM 15
La hormiga trabajadora 15 Eesuki tekipanoaleo 15
El zorro travieso 16 Juu kawis kaa yantiachi 17
Nia bonita 18 Tutuuli ili jamut 19
Nuestra madre luna 20 Juu mala mecha 21
El vaquero 22 Ili yoem bakeo 22
Las abejitas 23 Jume ili muumum 23
La joven enferma 24 Usi jamut kookoeme 25
El nio y la vaca 26 Ili usi into waakas 27
La choya y el nopal 28 Choa into juu naabo 29
La cigarrilla 30 Juu baikumareewi 31
ngel 32 Ili yoomasali oou 33
El don adquirido 34 Juu ukkul mikri 35
La lluvia 36 Juu yuku 37
Valente y Florentino 38 Valente into Florentino 39
El bho y Juan, el cazador 40 Juu muuu into Jolan juu amureo 41
Mensajeros de la lluvia 42 Yuku yoawam 43
El mentiroso 44 Yoeme aa yee baitaame 45
El len y la iguana 46 Ousei into kutawikui 47
La ardilla sabia 48 Teku oola 49
La mujer que no comparta 50 Jamut au jiokoeme 51
11
MITOS 52 SUALWAMTA BETANA ETEJOI 53
Lo que le ocurri al joven Fernando 52 Fernandotau yeu sikame 53
Para pesar menos que una hormiga 54 Ili eesukita benasi kaa bettebaeteko 54
El cigarro 55 Juu biiba 55
Josefa 56 Chepa chana 57
Posesin del diablo 58 Bebejeeri a jiapsiuk 59
Los vendedores 60 Jita nenkireom 60
El coludo 61 Junera yoawa 61
La novia de noche 62 Tukaariata joiwai 63
El viga del cerro 64 Kawita susuame 64
El venadito alesnillo 65 Ili maso souteela 65
Lo que escondieron los soldados 66 Wa sontaom eeriakau 66
Lo que perdi la viejecita 67 Jamut yootulita taarukau 67
El olvidado 68 Ae beas koptiri 68
El camino donde me extravi 69 Boota in taarukaapo 69
Gallinas de mal agero 70 Totoim jaisa yee tetejwau 70
Lo que se aparece cerca de El Pescado 71 Kuchum naapo bibitwame 71
La hornilla que se aparece 72 Joona yeu mamachiame 73
Donde canta el gallo 74 Totoita kuseepo 75
Babaome 76 Babaome 77
LEYENDAS 78 SEAETEJOI 79
El mensaje del tecolote 78 Muuta nooki 79
Pjaro pecho amarillo 80 Sawali wiikit 81
La historia de Santiaguillo 82 Yoeta etejori 83
El tres ojos 84 Bajim pusekame 84
El hombre pez 85 Yoem kuchu 85
La mujer que lava en el ro 86 Jamut batwepo jippaksiame 87
El hombre coyote 88 Yoem woi 89
El hombre que nunca muere 90 Juu yoeme kaa mumukeme 91
Las coruas 92 Kuruesim 93
La mujer que fue al cielo 94 Teekau noitekame 95
Cerro Donde canta el gallo 96 Totoita Kuseepo 97
El fariseo posedo 98 Chapayeka chupia 99
Poder sobrenatural 100 Moreakame 101
El gran zopilote 102 Yoowiru 103
Destinado a ser pascola 104 Pajkoola juunaktei 105
La campana del bosque 106 Juyapo teokukupae 107
La tromba 108 Namu baakot 109
La ley de antes 110 Batnaataka lei 111
La mujer blanca 112 Jamut tosali ti teakame 113
Vaquero yaqui 114 Jiak yoeta 115
14
La hormiga trabajadora
En el monte una pequea hormiga llevaba hojas para sus hijos
todos los das.
Eesuki tekipanoaleo
Juyapo ili eesuki joakan, chikti taapo sawam nau totojaka
kupkupten, ili usiwam am bwaatuabaekai.
15
El zorro travieso
El campo bonito estaba lleno de animales,
rboles y, sobre todo, de limpieza. Haba un zorro
travieso comiendo unos cacahuates: !Mmm,
qu ricos estn!, pero qu lejos est el bote de
basura, mejor pongo la cscara detrs de este
rbol y nadie se dar cuenta.
16
Juu kawis kaa yantiachi
Sejtul taapo, juya aniapo, tuuli maisi yoawam ama aanen, into juyam
kaa nanau machika ket ama ayukan. Inim aniapo kaa jaiti machiakan,
kawis ama jiibwasisimen, junak beja inilen jiia: Mmm, si kia! Bweta
si mekka yechai juu sankoata ama momontowau, inepo into si kaa
kiktepea. Jume beam ne inie juyata beas wattabae, kaibu jabe juunene.
Tua junak into tabu ama wam weyeka beja inen au teeka: Empo
into jitasa junum jooa? Kaita, ti a yoopnak juu kawis, kia ne inim wam
weyen, jaibu ne siika. Bweta juu tabu kaa tua a sualeka taawak. Ini
jumak kaa tuik yaak ti ean.
17
Nia bonita
Haba una vez una nia muy bonita llamada Lolita. A esta pequea
le gustaba jugar en la tierra y con los animalitos, principalmente
con su perro Panchito.
18
Tutuuli ili jamut
Junak jakwoo ili usi jamut si tutuulika Potampo jiapsan,
Lolita teakai. Ini ili jamut si bwiata tuulen, into jume ili
yoawam. Bweta chea jita bepa junii, a chuuwa chea
waatan, pachito teamta.
19
Nuestra
madre luna
Hace mucho tiempo, nuestra madre luna, que
est en lo alto del universo, lloraba todas las
noches y as amaneca.
20
Juu mala
meecha
Junak jakko, juu mala meecha
teekapo katekame chikti tukaapo
bwabwanan, into jiba kaa alleaka yeu
mammatchun, aapola jiapsakai.
21
El vaquero Ili yoem bakeo
Un joven vaquero iba a cuidar, todos Ili yoem bakeo jiba chikti taapo wakasim
los das, vacas al monte. Era un susuan, jiba alleaka naaj kuakten, si aa
muchacho simptico que saludaba yee tebotuan into aa etejon. Sejtul taapo
a todas las personas. Era muy wakasim a suaosu kuptek, kaa juka
platicador. Un da, cuando arre las taata mammattek, juyapo naaj weyeka
vacas hacia el monte, notaba mucha katchan a iineak. Kutsaiteo beja jume
tranquilidad alrededor. As se le pas wakasim namaataitek, tookoapo luula
el tiempo hasta que lleg la tarde. kabait am namaa, seechukti into amau
Cuando ya estaba oscureciendo, bibitchuka yoemta teak; beojtopapaati
empez a arrear, apurado. Cuando anemta chukuik tajoorekamta, into bwekak
volte al tierrero que dejaban las moobekamta. Notteka au bichaa siika,
vacas, vio entre el polvo a un hombre bweta junaa into toochiapo luutek, junak
vestido de negro con un sombrero beja notteka kabaita pentaka si buitek,
de charro. Estaba muy hermoso jume wakasim chea juni bamsipo nuk
su vestuario. Galop entre la tierra. siika. Junak naateka beja ini jiba a eetejo
Cuando pas, logr llegar a donde inika yeu sikamta, kialiikun siime beja emo
se haba aparecido el hombre, que suasaiwa.
ya haba desaparecido. Se asust, se
apoder de l un miedo espantoso, Manuela Gonzlez Amarillas
arranc en su caballo para alcanzar a
las vacas y las apur para lograr salir
del monte. El joven comenta que en
el monte hay espritus, por lo que hay
que cuidarse.
22
Las abejitas Jume ili
Trabajan arduamente para fabricar
la miel. Verdad que la miel es muy
muumum
buena? Construyen su panal en las
ramas de los rboles o en colmenas, Jume ili muumum si unna tekipannoa,
viven en el monte y se posan sobre kaka baawam yaabaekai. Si kia
las flores. jume kaka baawam jewi? Inime
jume mumum juyammet jikat jojoa
Si no las molestas y no las golpeas, o kolmeenampo, juyapo naaj kuakte
no te pican. La miel que fabrican nos into sewammet jojoye.
sirve de alimento.
Kaa enchi suati am bichao, into
Natalia Rodrguez kaa enchi am bebao kaibu enchi
kookosi yaane. Jume kaka baawam
bempoim joaum, itepo te am jejee.
Natalia Rodrguez
23
La joven enferma
Hace mucho tiempo, una mujer joven que siempre
andaba muy bien se enferm de repente. No tena
mam, no tena pap, viva ella sola, no hallaba qu
hacer. Tena hambre y cay en cama. Entonces, otra
jovencita lleg con ella, platicaron y se comprometi
a ayudarla. Avis a todos los vecinos, quienes la
apoyaron en su alimentacin y su recuperacin y,
entre todos, la cuidaron. Cuando se alivi, trabaj y, en
agradecimiento, les ofreci una fiesta a la que todos se
presentaron muy contentos.
Annimo
24
Usi jamut kookoeme
Sejtul taapo, junak binwatuko, ili usi jamut iat tuulisi naaj
weyekasu seechukti kookoi wechek. Kaa malakan, kaa
achaekan, aapola naaj kuakten, kaachin anmachiakan,
tebbauren, chukula chea bootek, kookoi wechek.
Annimo
25
El nio y la vaca
Un da una mujer le dijo a su hijo: Mi corazn, como ya terminaste de comer, ve al monte y me
juntas algunas basuritas. Al medio da voy a hacer tortillas con ellas.
El nio le haca caso a su mam a una sola voz. Termin de comer y sali al encargo. A la orilla
del monte, el nio se puso a juntar basuritas, pero poco a poco se fue introduciendo en el
bosque espeso. Vio un pajarito bonito, le gust y empez a corretearlo. El pajarito vol de rama
en rama y el nio lo sigui. As se alej ms. El pajarito comenz a volar alto y el nio lo perdi.
Cuando el pajarito se fue, el nio empez a mirar a su alrededor: se haba perdido. Empez a
caminar por el monte, pero se le olvid por dnde haba llegado. As, caminando, comenz a
atardecer y empez a sentir sed. Asustado, se puso a llorar. Entonces se le par enfrente una
vaca grandsima que le pregunt: Qu hiciste?. El nio le dijo: Correteando un pajarito me
perd y ahora tengo mucha sed y tengo muchas ganas de irme a casa. Mira, si no me tienes
miedo, ven conmigo te voy a llevar a donde hay agua, dijo la vaca.
El nio se fue con la vaca. Llegaron a un lugar donde corra agua y el nio la tom. Ahora
llvame a mi casa. S, te voy a encaminar, contest la vaca, pero una sola palabra te voy a
decir, te voy a pedir un favor. Dime si vas a poder.
Mira, te agradezco mucho porque me tienes lstima y porque me ests ayudando. Sin decirte
ninguna palabra, har lo que t quieras, le dijo el nio.
Entonces la vaca le contest: He escuchado decir que me van a llevar a una fiesta. Mi amo
mandar que me maten. Cuando eso suceda, t mandas a encender tres cohetes. Est bien,
dijo el nio, no se me va a olvidar.
La vaca encamin al nio hacia su casa. Despus el nio sigui su camino solo. Su mam
lo estaba esperando, ya lo haba buscado en todas las casas y le quera pegar porque deca
que no le haba hecho el mandado, pero el nio le platic todo. No pasaron muchos das de
lo ocurrido, cuando comenz la fiesta. El nio record la promesa. Cuando mataron a la vaca,
mand encender los cohetes.
Annimo
26
Ili uusi into waakas
Sejtul taapo jamut a asoawau inilen jiia: Pale, ian e jaibu jiibwasuk, emposu sankoakutam nee
puaria ean, lula katek ne amea tajkaibae.
Juu ili usi si a malawa jikkajan wepul nokpo, jiibwasuka beja aman bichaa yeu siika, juya mayoat
beja sankoakutam puataitek. Laauti juyaturuukun kibaktaitek, junama beja ili wikit ujyoik teak, into a
tuuleka a jajjataitek. Juu ili wikit juyammet yejtesime, juu ili usi into aet chaaka buititaitek, junuensu
chea mekka bichaa siika, juu ili wikit niitaitek, juu ili usi into a taaruk. Wikitta simsuk beja konila naaj
bitchutaitek, bweta jaibu emo taarulatukan.
Junuen naaj a weyeosu chea kuptitaitek, into beja baa jiipeetaitek womtilatakai. A bwantaiteksu si
bweu wakas au yeu kiktek: Jaisa empo aayuk? Ti au nattemaek. Juu ili usi into inen a yoopnak:
Lli wikitta ne jajjaseka ne ino taaruk, ian into si ne baajiipea, into ne in joarau bichaa simpea.
Yu! empo kaa nee majaeteko Ti au jiak juu waakas. Nemak weye baam ayukau ne enchi tojine.
Juu ili usi beja wakastamak siika, baata sililiiti buiteu yeu yajaka ili usi beja baa jeeka.
Lan into in joarau nee yeu toja Ti au jiiak jui ili usi. Jeewi, aman ne enchi boo tojibae
Ti au jiiak juu waakas.
Lan into wepul nokta ne eu bichaa teuwabae, eu ne ujbwanbae, bweta nee tejwa, jumak empo ama
yumaane. Tua ne enchi baisae, into kaita ne eu nokaka em waatau enchi yaariane Ti au jiiak juu
ili uusi. Juu wakas beja inilen au jiiak : Nokta ne jijikkajak konila, inepo beja ne pajkou yeu tojibawa,
in teeko nee meetebobae, empo junuen nee yaawak baji kueten sep nee tayaariatebote. Tui
Ti au jiiak juu ili usi. Kaibu ne ae beas koptine.
Junuen beja juu wakas juka ili usita a joarau a bootojak , a malawa into a boobichan womtilataka
kaa nesauta a yaak ti jiaka au oomtek, bweta juu ili usi siimeta au etejok.
Kaa buu taewaim siiko, kaa au mekka pajkotaitiwak, junak beja juu ili usi a malawa au waatituak, beja
juka wakasta meewak sep kueten a tayariatebok, jibapo aniapo a jiapsine betchiibo.
Annimo
27
La choya y el nopal
Haba una vez una choya y un nopal que crecieron juntos pero enojados en el
monte. La choya empez a reflexionar: Por qu no podremos convivir? Est mal
nuestro comportamiento pudiendo ser buenos amigos. Estamos aqu para servir a
alguien. Se qued reflexionando sobre ello.
Al otro da, muy temprano, la choya le dijo al nopal: Dios te bendiga, amigo nopal.
El nopal, con desconfianza, la mir de reojo y contest el saludo: Dios te perdone,
por dnde sali el sol que se levant saludando, amiga choya?. La choya
le contest: Pens mucho en nuestra situacin, amigo, sobre nuestro
comportamiento y de no convivir. No debe ser as. El nopal, an sin entender,
le contest: Por qu me dice eso, amiga?, llevamos muchos aos juntos y
siempre peleando, no es cierto?.
Es cierto, toda la gente nos tiene fe, estamos aqu para servirles!, me abriste
los ojos, amiga! De hoy en adelante nos llevaremos bien, estaremos felices y nos
respetaremos, dijo el nopal, demostrndole afecto a su compaera, que Dios te
bendiga siempre, amiga choya!.
28
Choa into juu naabo
Junaman juyapo juu choa into juu naabo, kaa mekka nau jaabwekanimme, junaman
chikti taapo nau im omteka jaabwek. Junak beja choa au nattemaitaitek; Jaisaka tua te
kaa ito bibitpea? katte tuisi aane, tuulisi te ito te jalaimachika junii, bweituk tuuwata te
joo betchiibo, inim bwiapo te juunaktei.
Binwa, siime taewata inika kobanamyaka kuptek, yokoriapo ketwo, juu choa
junuen au jiak : Bwe, lioj enchi ania in jalai naabo !. Naabo into kaa tua a tuureka,
pujchakaariammea a bitchuka, teboteita yoopnak: Bwe, lioj enchi jiokoe ! Jaksa luula
yeu siika juu taa, maa empo neu tebotek, jalai choa?
Choa beja junuen a yopnak: Jewi, tuisi ne a kobanamyariak, in jalai, katte tuisi ito
bichan, taabwisi te ito mamatten, into kaa junuen weye. Juu naabo ketun juka nokta,
kaa tuisi a mammatelataka, junuen teeka : Jaisaka empo junuen neu jiia, in jalai?
Juebena wasuktiam te nau weiya, into te kaa nau eaka jiba nau omtine Kaa luuturia?
Juu choa into junuen a yopnak: Jewi lutuuria, ta ian ne taabwisi a mamattela in jalai,
inim bwiapo tuuwata joo betchiibo te juunakteim empo into inepo, jume batoim te
jijinneu, ameu te jittoam.
Ameu te jittoam? Ti teeka juu naabo. Jewi, yuu ! wame sikupuriampo kookoeme
neu luula katnee, in nawa bakeka a bajeeteko, luutine juu kookoa!
Ineposu jita betchiibo ne tui? Nattemaek juu naabo. Ah! empo intoko, wame
batoim boojteme em taakam chuktaka, bachiam bakeka a jeeko, beja emo ineetene.
Tua eakai!. Siime batoora itot ea amee betchiibo te juunakteim tua e nee pujremtak
in jalai, ian naateka beja te tuisi ito bitne, nau te alleene into te ito yoorine Ti au jiak,
juu naabo, jaibu jiapsi bwalsaptilatakai. Tua lioj enchi jiokoe utteesia in jalai choa!
Ti jiiaka beja emo ibaktataka emo tebotuak.
Bem noki beja chupak. Alleaka, emo yooreka, into emo jalaeka emo ujuuk.
29
La cigarrilla
Una cigarrilla revoloteaba en un precioso da. El
cielo se vea hermoso, tambin el paisaje verdoso.
Cuando se encontraba apreciando todo eso,
escuch un llanto y empez a buscar, volteando
hacia todos lados. Descubri a una mariposita,
posada en la rama de un rbol, llorando. La
cigarrilla baj hacia ella y le pregunt: Por qu
lloras, mariposita?.
30
Juu baikumareewi
Sejtul taapo, juu baikumareewi, ujyolisi waet naaj
ninniisisimen. Teeka tua tewelisi mamachiakan, juya juni
kia siasaala bookan, tua siimek naaj neeka, a yosireosu
seechukti bwanim jikkajak; naaj bitchutaitek, junak
beja baiseebolitat remtek, juna juya nassakariat kateka
bwaanan, junak beja, juu baikumareewi, au kom neeka, au
yejteka junuen au jiiak:
31
ngel
Cierto da un nio de once aos soaba. Muy temprano despert
contando a sus hermanas su sueo: Hermanas, so a Dios.
Ah, s!, cmo lo soaste?, le contest una. Pues dice que va
a venir por m.
32
Ili yoomasali oou
Sejtul taapo ili usi oou, batani wasuktiam weiyaka, au tettenkun. Yeu
matchuk beja a akowau, into a waiwau juka tenkuita ameu eetejon.
Aapo juu ili usi oou jakwo junii, kaa rojikti wechek, bempo bajika jiba
inika ili usita tenkuita juuneiyak, bem aewatau kaa a etejokamme.
Juchi taewaim siika, jiba junuen, emo nau tojaka nau im etejotaitek,
bem aewa ameu weyeo, sep juka etejoita chukchuktanimme.
Jewi akoo, wai, Lioj beja intuchi nee tejwak, wa taewai yumak tea,
nejpo beja junaman ne waatiawa, yoomasali au bee ti jiia. In taewaim
yumaasuk ti jiia, kanne majae, bweituk in yebijneu jaibu nee noitasuk,
tua ujyolikun nee bittuak. Junama in joaratuneepo.
33
El don adquirido
En una escuela normal de Navojoa, estudiaba una joven yaqui. En esa escuela se
elaboraba muchsimo material didctico. Algunos de los materiales que le llamaban
mucho la atencin eran los muecos guioles y las marionetas. En la casa donde asista,
elaboraba pequeos guiones para hacer dialogar a los muecos, pero era grande su
desesperacin por no poder hacer cambios en su voz, por ejemplo: la voz de un nio, de
un anciano, etctera.
La joven siempre los observaba, los tomaba y les deca: No puedo hacerlos hablar, son
tan bellos y no puedo lograr lo que me he propuesto!, aydenme, les quiero dar vida!.
Una noche se acost pensando en ellos y en otros guioles que hicieron sus compaeras.
Al quedarse dormida, so a todos los muecos guioles y marionetas. Todos le sonrean!
El mayor, o sea el jefe, se dirigi hacia ella y le dijo: Hija, no tengas miedo, somos tus
amigos, tcanos. La joven se acerc a ellos y los empez a acariciar.
Sabemos que te desesperas por darnos vida. Ha llegado la hora, todos nosotros seremos
parte de ti, que no te cause temor lo que vas a observar, dijo el jefe de los muecos.
Bien, hija, ests lista! adquiriste el don para darnos vida. As alegrars a nios, jvenes y
adultos. Diciendo esto, el jefe tambin sigui a sus discpulos.
Como cosa de mentira, al otro da, en la escuela, la muchacha particip en una pequea
obra de teatro de muecos guioles. Primeramente, la joven agradeci feliz a Dios por ese
gran don.
34
Juu ukkul mikri
Sejtul taapo, bweu majtikaripo Nabojoarawi, junamaa jiak beme jamut au majtan.
Junum majtikaripo beja si yuin majti machika jojoowan, chea jume mamnokiyaarim,
chea ama tuttuulen. Junaman joarapo a tatawaapo, beja juka etejoita am noktua betchiibo
jojoan; tua unna jiokot eean, bweituk kaa taabwisi juka nokita aa yaan, inilen benasia,
ili usita nonoka benasia, o kia ili yoyootuim benasia, into ket chea wawatek.
Jiba ini beme jamut ameu weyeka am bitchune, am bwisek into tua ne
kaa enchim aa noktua ti ameu jijian.
Si em tutuuli! Nee em ania, enchim ne jiapsita makpea! Enchim ne noktuapea!.
Junak tukaapo amet kobanamyaka bootek. Kochoka Siimem jume mamnokiyaarim
tenkutaitek! Tua siime au achenimme!
Wa mamnokiyaarimmeu yoowe, au rukteka junuen au jiiak In maara, kat majae, itepo em
jalaim, itot mamte. Juu jamut beme beja ameu rukteka amet mammtaitek.
Enchi te juuneiya, bweituk empo jiokot eea, itom jiapsi noktuabaekai, Jewi, taewai
yuumak, siime itepo emaktune, em bitneu, kaa enchi womtane. Ti au jiiak juu ameu yoowe.
Jume mamnokiyaarim, kia sep jikau chaatutaitekamme into juu beme jamuttachi, takaat
kimutaitek, aapo into tua am bitchu, tua siime au acheka aet kikkimun.
Jeewi, in maara, em ukkuleu, ian bichau bichaa, beja empo itom jiapsi noktuane,
inie beja empo siimem alleetuane, chea ili uusim, juubwa yootume, into ket
yoyoowem junuen jiaka ket, beme jamuta takaat kibakek.
Alleaka juu beme jamut Liojta baisaek, bweituk waka a ukkulemta a mikwaka betchiibo.
35
La lluvia
Haba una nia muy inteligente llamada Yeyi. Un da escuch a
su mam que deca que no le gustaba la lluvia, mucho menos
cuando haba truenos y relmpagos. La nia corri hacia un
ro seco. Llorando habl con una nube que traa mucho agua
y le dijo: Nubecita, yo no quiero que mandes lluvia porque mi
mamita tiene mucho miedo!.
36
Juu yuku
Ili jamut Yeyi ti au jijiuwan, si koba suawakan. Sejtul taapo,
yukata omteo, into a jimmao a aewata jikkajak si a mammajje ti a
jiao. Juu ili uusi, batwe wakiau bichaa buiteka, bwanaka junuen
au teeka: Ili naamu, kanne yukuta enchi aabo bittuaia,
bweituk in ae, tua a majae!
Kupteo bichaa beja yuktaitek; Yeyita achai into juu aewa beja
siimeta naaj tojitaitek bem jianiraa kaa komoniakai.
Yokoriapo, juu ili usi Yeyi, juchi batweu nottek, ili namutamak
etejobaekai, junuen au teeka: Ili naamu, kaa empo nee nok
jikkajak! Inepo jume em baam, si ne tuttuule teeka betana
am yojteo! Juu ili uusi, seechukti juka batweta bichak, si ousi
baam weiyamta, alleaka junuen jiiak: Jaibu ne a juuneiya
jaisaka unna yukuk! Siime jume ili yoawam, inim batwepo baa
jijine betchiibo itou bittuawak. Alleaka, juka juyata sialisi a yaak
betchiibo, joarawau nottek inika bem yoowamme etejobaekai.
37
Valente y Florentino
Era una tarde calurosa cuando Valente y Florentino salieron
a buscar palitos para utilizarlos como juguetes. Sin darse
cuenta, se alejaron demasiado, y se perdieron en el monte.
En el monte espeso se encontraron un perro al que llamaron
Teko, era muy grande y juguetn, como los nios.
38
Valente into Florentino
Taewata unna tataeko, jume ili usim nawichika yeu sajak, ili kutam
chuktabokai, yeu betchiibo am waatakai.
Juu taa beja kia chumti aman wettaitek lottilamtaka beja chubala
jootek, seechukti into bwantaitekamme. Juu ili chuu into tua
rojjikteka naaj am bitchuka ket bwaana Tekito empo tui chuuu,
itom aniaka itom joarau toja, et te ea.
39
El bho y Juan, el cazador
Un cazador que siempre llevaba consigo una honda sali al monte. Lleg a donde
haba unos enormes lamos. Se sent bajo la sombra de los rboles para descansar
y se qued dormido. Pas tan rpido el da que pronto oscureci. Despert el
cazador y dijo: Dnde estoy? no haba visto estos rboles tan grandes, ahora ya
es muy noche y si tomo camino me perder.
Se qued ah, donde estaba sentado, sin cerrar los ojos el resto de la noche. Cerca
del amanecer, escuch que alguien le hablaba: Juan, Juan, Juan, ests dormido?.
Juan, Juan. Esta vez, cuando escuch su nombre mir hacia arriba: sus ojos se
posaron en un bho grande que estaba arriba del lamo. Era quien lo llamaba.
Pedas flores, no?, pues ah tienes tus flores!, le dijo Juan, y lo dej ah.
Volteando una que otra vez hacia atrs, se alej pensando en todo lo que haba
pasado en una largusima noche. De haberser regresado, entre las flores hubiera
encontrado un tesoro.
40
Juu muuu into
Jolan juu amureo
Junaman juya aniapo Jolan amuleo, wichaarakiaka jiba weaman. Chikti taapo, yeu
sisimen amusekai. Sejtul taapo junumun bweere abasom jaabwekaapo yeu yepsak,
abas nawapo yejteka ama kottaitek, junulensu juu taewai siika, taa aman wechek, kaa
machitaitek. Jaksa ne weeama? Inime bweere juyam ne kaa bitla. Ian into jaibu kaa
maachi, yeu siik ino ne taarune.
Junensu intuchi ama yejtek, batte siime tukaata puseka jiba katek, machuu bichaa beja
au nokwamta jikkaja: Joan, Joan, Joan! Koche Joan?
Joan, Joan! seewam Joan! Seewan Joan! Jita empo waataka neu nooka? Ti au
jiiak juu Joan. Junak beja jikau bitchuk muu si bweuka abaso bepa kateka Joan, Joan ti
jiia, wichaarakiam nuuka kom a mayak.
Kom wechiiseka ketun seewam, seewam! ti jian, junak beja juu muuu sewam tekola
ayukaapo kom wechek. Junak beja junulen au jiak juu amuleo: Joo emposu tua
sewam aawan, ian empo jaibu sewam jippue, inilen jiiaka ama a toosiika, Amau
bibitchuk sewam nasuku si bweu sotoita teuean, juebena tomita jipuemta, amak juu
yoawa itom jita tetejwa ooben into te kaa a mammatte.
41
Mensajeros de la lluvia
El sapo, la cigarra y la mariposa platicaban respecto al gran lago donde
vivan y que compartan. Con tristeza vean que el agua se estaba
consumiendo poco a poco, por lo que el sapo dijo: Antes, entre los tres
nos organizbamos para cantarle y bailarle a la lluvia, qu nos pasa ahora
que no lo hacemos?. La cigarra y la mariposa le tomaron la palabra al sapo
para organizar una gran algaraba en honor a la lluvia.
42
Yuku yoawam
Sejtul taapo, bweu baata mantelaapo, boobook, batat,
baikumareewi into baiseeboli nau etejon, bem ama joakau
cheewasu juu baa laaulaauti sumsimen, junaksan inilen jiiak
juu boobok: batnaataka itepo bajika, nau eaka te juka yukuta a
yiiriaka into bwikaka te a boobitne, ian into jaisa te ayulamtaka
te kaa junuen a jooa? Jume wate aeamak a juuneiyame juchi
benasi a tekipanoabaeka boboktamak nau a luttuuria yechak.
43
El mentiroso
En el pueblo de Bataconcica vivi un hombre muy
mentiroso. Un da sali para el pueblo de Bcum y en
el camino se encontr a un hombre con un caballo
muy bien adornado. El jinete bien trajeado le dijo:
Para dnde vas, hermano?, vas caminando muy
melanclico. El mentiroso se detuvo y le contest:
No voy a ningn lado, y t?.
44
Yoeme aa yee baitaame
Yoeme si ousi aa yee baitaame junam Baata Komsikaapo joakan. Sejtul
taapo, Bajkom ropojoarau bichaa a weyeo senu yoeme a nankek, ujyolisi
kabaeka uttisi a aanaalatakai, into aapo juni ket ujyolisi au supetualatakai.
Junaka yoem aanokiichita nankeka inilen au jiiak: Jakunsa e siika
samai? kiale kaa wotti e boojoa. Juu yoeme into chubala kikteka au
bitchuka ket a yoopnak: Kaakun ne siika, Emposu? Junak beja juu
yoeme kabaekame aeamak etejotaitek juka yomiata beja au etejok, empo
tuisi e aanokiichi tea, inika ne et juuneiyabaeka ne enchi jariusisime
Ti au jiiak. Juu yoeme aanokiichi into inilen au jiiak: Kate yoemiata
suale, kia tuisi im aanonokiichi. Juu yoeme kabaekame komchepteka
tua au rukteka juchi au a teuwak, enchi nee baitaak, inika ujyoli kabaita
ne enchi makne chikti siime a jianiraamake, juu yoem anokiichi kaachin
into au jiumachika inien au teeka Tui, ta senu weeme ama aayuk, tuisi
ne enchi baitaane, ta jume in bweu jiosiam ne kaa nunuubwa, Bajko
ropojoarau neam toosimla, into ne kaitat aman am nuumachi. Inilen a
jikkajaka juu baitaapeame lauti juka a kabaiwa a reuwak. Juu yoeme
aanokiichi aet yejteka siika, kaa into yoemtau nottek.
45
El len y la iguana
El len andaba cazando en la sierra sin lograr nada. Para
cambiar un poco de aire, se fue al llano de una mezquitera
y camin un poco. A lo lejos vio un palo cortito tirado. Se
acerc poco a poco. De pronto, el palo se movi y el len se
dio cuenta de que no era un palo, sino una iguana. El len, en
actitud de ataque, se le ech encima a la pobre iguana que,
gilmente, esquiv. Le dijo: Qu te pasa, hermano len?,
por qu me haces esto?. El len le contest: Eso te hice
porque quiero comerte. Entonces la iguana empez a platicar
con l, dicindole que no deba ser as. T tienes qu comer
all en tu terreno y sabes que te estoy diciendo la verdad. El
len, al escuchar esto, acept lo dicho por la iguana. Al pensar
en esta filosofa, el len se puso quieto. La iguana aprovech
para correr y meterse al monte de mezquite.
46
Ousei into kutawikui
Sejtul taapo, ousei kau nasuk amuka weaman, ta kaita
bwijmachiakan, juupa paariau yeu yepsak, junaman chubala
naaj weyekasu, mekka jeela ili kuta kopelaik benak bichak, au
luula siika, ta au jeela a weyeo, juna ili kuta kopelai ruktek,
junak beja au buitek into aet au jimaak, ta juu kutata benasi a
bichau kaa junulentukan, bweituk kutawikuitukan juna inilen
juka ouseita a yaako, si mekka au jimak, junak beja inilen
au jiiak Jaisa empo ayula samai ousei? Jaisaka empo
inien nee jooa?. Ousei into kupti yejteka tua a bitchuka inien
a yoopnak: Enchi ne bwaabaeka junuen ne enchi yaak.
Junak beja juu kuta wikui aemak etejotaitek ouseitamake,
katte inien ito joone, bweituk empo taabwik em bwaneu
eu naikiari into inika in eu teuwau tuisi e a juuneiya,
kialiikun junaman kau aniapo em yoemiaripo ket aayuk, juu
eu naikiari em bwaane betchiibo Ti au jiiak. Junak beja
ouseita kaa wotti kateko a kobanamyau, juka au teuwarita,
juu kuta wikui, wisakti juyau wechek.
47
La ardilla sabia
La ardilla sabia platicaba con las jvenes ardillas
que estaban acurrucadas en su madriguera,
debajo de un tronco. Les deca que vieran el
ventarrn que haba afuera, adems del intenso
fro. Dijo: Por eso, jvenes, en tiempo de calor
hay que trabajar duro para juntar la comida,
una para comer y otra para almacenar, que servir
para consumirla en los tiempos de invierno.
48
Teku oola
Teku oola teku juubwa yootumtamak etejon,
bweu kuta nawa wojooriapo katekai:
Yuu, usim, ian eme a bicha jaisa maisi unna
jeeka, into ousi sebe, junum paaku, kialiikun
tatamechammechi, senu kaa yumjoeka namakasi
naaj weyeka bwaamta nau tojine a bwaa
betchiibo, watek into unute betchiibo, inime
taewaimmet beja kaa jain eaka a bwaane.
49
La mujer que no comparta
En el pueblo de Rahum, hace tiempo vivi una mujer llamada Rosalina. Nadie iba
a su casa porque saban que ella no comparta nada. Por esa razn mucha gente
no la quera y algunos, ms considerados, le tenan compasin pues era la nica
en el pueblo con este defecto.
La gente desenterr a Rosalina y la llevaron a su casa, donde ella les platic que
eso haba sido castigo de Dios pero que tena la consigna de tratar bien a las
personas y a los animales para poder reivindicarse en esta vida.
50
Jamut au jiokoeme
Raju ropojoarapo junak binwatuk jamut ama joakan, juna Rosalinapo
taewan, ta kaabe a joarau yeu yaajan, bweituk tua tuisi au jiokoen ini
jamut, kialiikun wawateka a omtan, wawateka into a jiokolen, bweituk
kaabe into ale benasi junama ropojoarapo junulen benaekan.
51
Lo que le ocurri
al joven Fernando
Este hecho ocurri en un rancho que se encontraba
cerca del cerro del Bacatete, lugar que les pertenece
a los yaquis. En ese rancho trabajaba Fernando, un
joven que tena una novia guapsima de la que estaba
muy enamorado. La muchacha viva en el pueblo de
Vcam y, cada fin de semana, iba a visitarla. Un da
que estaba en el monte, pensando en ella, crey verla
entre los rboles. Fue a su encuentro muy contento.
Lleg junto a ella y empez a platicarle. De repente
se dio cuenta de que no poda ser su novia quien
estuviera all, tan lejos de su casa.
52
Fernandotau
yeu sikame
Inii yeu simlame, ranchopo yeu siika,
Bakatebeu kaa mekka, jiak attearipo.
Kawipo joakame, wakasim atteakame
ili yoemta takeak, a bakeobaekai; inii
Fernando tean. Bikam puepplopo jubekan,
si a waatan, chikti sabalampo a bibichan.
Senu taewait juyapo weamakai, si au
waateka weaman, junak beja bweere
juyampo au bichaa weyemta teak, si
alleeak, au tajti buiteka aemak etejotaitek.
53
Para pesar menos
que una hormiga
Platican los mayores que antes haba una persona
que quera ser muy ligera para subirse a los rboles.
Buscaba un hormiguero y se revolcaba en l. As
consegua el don de ser ligero.
54
El cigarro Juu biiba
Esta narracin viene de tiempos anteriores. Ini etejoi jakko weeria, batnaataka
Nuestros antepasados eran muy sabios: conocan wate yoora jita tataan, jiak bibammea
y practicaban actividades fuera de lo comn, pero tekipannoan. Kupteo, kutsaiteo
no todos tenan acceso a esta informacin. beja sepsu yeu bittuana, ayukamta
juuneiya betchiibo. Ini beja ili tajita
Al atardecer, casi oscureciendo, se vea por todo weweiya kupista benasia.
el pueblo el cigarro, un punto de luz como
lucirnaga que recorra todos los hogares del Sejtul taapo, yoem yoowe
pueblo. Pocos saban qu era realmente y cules maejtotukan, into ket yee jijitton. Siime
eran sus propsitos. batoora au yeu yaajaka waka tui
nokta au ujbwabwanan, bweituk si jita
Un seor mayor que tena un cargo en la iglesia y, suawakan. Jabeta juni, jamutt yoota
adems, era curandero, tambin era un personaje o bemeta, usi oouta, yoem oolata,
que se distingua por ser el sabio de su pueblo. kaabeta yeu bebean; juka bem ineau
Todas las personas de su comunidad lo buscaban am jijittorian.
para resolver sus problemas sentimentales,
econmicos, sociales y polticos, ya que pareca Inen beja ini yoeme si yooriwaka
tener una respuesta para cada caso. bitwam jum Bajko lopojoarapo,
bweituk kaa kia jabe juni ili bibat
Este personaje atenda a todos, desde adultos jiibwisiaka siimeta juka ae konila
hasta nios, jvenes, hombres y mujeres, etctera. ayukamta juuneiyan, into kaa kia
jabe juni siimeta juka batoorata
Este seor era muy admirado en su aldea, gracias juuneiyabaeu yoopnane.
a un objeto que manipulaba para tener informacin
de todas las familias y sus problemas. As tena la Hodilona Bajeca
respuesta correcta para cada caso.
Hodilona Bajeca
55
Josefa
Hace mucho tiempo, una joven llamada
Josefa andaba de novia con un joven
apuesto. Planeaban casarse porque se
queran mucho. As pas el tiempo. Un
da el muchacho muri accidentalmente
y le avisaron a Josefa. Ella llor mucho.
Le doli la muerte de su amado ya
que hirieron su corazn. Josefa se fue
a cuidar cabras, pues todos los das
cuidaba de sus animalitos. En el monte,
cada da que pasaba, pensaba mucho
en su amado. Un da se le apareci el
joven. En su inconsciencia, corri hacia
l y empez a platicarle. Cuando vio,
estaba ante un pjaro chanate negro que
se ech a volar. La joven empez a llorar,
mirando hacia donde volaba el pjaro.
56
Chepa chana
Ini etejoi jamutta betana weye, Chepa teamta
betana. Batnaataka ini ili jamut ili yoemeta
waatan, emo jujupbaeka ean. Beasu jume
taewaim sajak, sejtul taapo, juu ili yoeme
seechukti muukuk, juu ili jamut beja tejwaawak,
bwaanak, jiapsipo kokoosi a iineak juka au
lutuuria makwakau.
57
Posesin del diablo
Un joven se encontraba tranquilo.
De repente se levant de donde estaba
ya que sinti deseos de salir. Era entrada
la tarde, casi oscureciendo. Se fue alejando de su casa.
Cuando menos pens, ya se encontraba a orillas del pueblo,
en un callejn oscuro. Al pasar sinti escalofros en su cuerpo
y un miedo terrible. Entre la oscuridad, sinti la mirada de
alguien. Era la silueta de una persona que se encontraba
agachada a un lado de la calle.
58
Bebejeeri a jiapsiuk
Ian juubwa jeela ili yoeme juubwa yootume a joawapo kateka
seechukti yeu simbabaek tukaapo, kaita mala mecha ayukan
junii, kaa mamachiakan. Joaram bwikola a weyeo kutbookun
bichaa bibitchuk, junama yoemta seechukti teak poola
chaakamta. Au nonokak ta kaa a yoopnak, kaa elwachisi a
eiyan, bweituk kaa im bwiapo jiapsan.
59
Los vendedores Jita nenkireom
Chuyita y Luis eran dos personas de familia Mala Chui into Luis woi oolamtukan, si
muy humilde, pero aun as contaban con una popolobemtukan, ili muakaro moelata im jippuen.
carcachita. Un da los dos pasaban por una Junak taapo into tua kaita bwaamachiakan,
situacin muy difcil y no tenan nada qu junak beja nau etejokamme jaisa emo anianekai.
comer. Se pusieron a platicar de cmo podran im emo nokriak yoitawi, jita nenenkamtawi.
salir adelante con sus hijos y quedaron de Juna yoi am jikkajak, ili bwaamta am reuwak,
vender comida en los pueblos ms cercanos, junuemak naatek bwaamta joaka puepplom
pero no contaban con ningn centavo para belleekatana a nenenkaka emo aniataitek.
iniciar. Un da fueron con un comerciante y le
dieron a conocer su situacin. Por supuesto, Sestul taapo, tua sebeako, bem usimmak yeu
el seor comerciante los comprendi y les sajak jita nenkibokai. Waet jakun im naaj rejtisuk
fio. La familia se puso a trabajar. Una tarde lopojoarammechi, jaibu notteka kateka tukaapo,
salieron, con toda la familia, a vender. Cuando boot jamut ameu yeu siika ili usita puatekai.
regresaban, encontraron a una seora con una Junak juu wepul usiwai a achaiwat chachaek,
nia en los brazos. El hijo mayor le grit a su a kiktesaekai. Juu karo kiktek, juu jamut into
pap que detuviera el carro para que subiera aman jaamuk, kia kaa sualwachisi aman jaamuk,
la seora, porque era muy tarde y haca mucho katchan im a teak. Jaibu aman jikat a yessimeo,
fro. El pap obedeci. Cuando subi la seora, jubawa ameu yuumak, tua unna waka awa beetia
se dieron cuenta de que no batall para subirse jubaekan juu jamut. Chukula chea joarampo
y que tena un olor muy desagradable. Todos mamachiku juka karota wam a buitek juu jamut
se alarmaron cuando el carro pas por donde ama kaabetuk, junak beja jume usim bepa aemak
haba luz y la seora no se distingua. Incluso, a joosakame si womteka baajooti chaitaitek,
todos los que iban atrs les dio calentura. yokoriapo, kia siime jume usim taiwatteka bisata.
Annimo Annimo
60
El coludo Junera yoawa
La gente de la Bomba Tetabiate platica 1995po, inim wasuktiapo naateka,
que, en 1995, sala un animal muy juu yoemia Bomba Tetabiaktipo
grande del panten y pasaba por todas joakame inen a eetejo: jume kokoarim
las casas durante la noche. Ese animal jimmaawaapo si bweu junera yoawa
atacaba nada ms a los perros y les ama yeu sisimen tea. Siime joarammet
chupaba la sangre. Eso pasaba en todas sisimen, chuum jariwakai, kobapo am
las casas. Un da, en la casa de don ojbo chuchunbaekai.
Juan planearon esperar al animal que
nadie conoca. Escondieron a todos Beja si buu tukariam simlaapo, kaabem
los perritos en la cocina, esperando al a bitlaapo, Jesus into Valentinta joarapo
animal hasta altas horas de la noche. De boobitbabawak. Bempoim joarapo
repente, escucharon ladridos y llantos jume ili chuum eeriawak, chukula im
de perros. La gente tena una alumbrada a amutaitek, nasuk tukaapo, bempoim
en la orilla, pero el animal se acerc a la joona naapo jooko, jume ili chuum
cocina. Procurando a los perros, Juan, bwantaitek, junak beja kutam tajekame
Jess y Valentn empezaron a tirarle nuuka ae a bepsuka a simtuak, junaka
pedazos de tizn. Aquel animal jams junera yoawata. Junak naateka kaa into
volvi a esa casa. joarammet jikkajiwak, ini junera yoawa.
Annimo Annimo
61
La novia de noche
Haba una vez una muchacha que tena muchos animalitos en
una granja, entre ellos: gallinas, conejos, chivas y cochis.
62
Tukaariata joiwai
Sejtul taapo ili jamut si yoawam kaa nanau mamachim
jippuen, ili karita benaku am etaalatukan, junama totoim,
taabum, chiibam into kowim ama jippuen. Ini ili jamut si
ousi allean bweituk kunabaen, jaibu tajoota into siimeta
jinulatukan, kaita au been.
Junak naateka bea juu ili jamut kowisi aayuk into kaa
kunaka taawak. Ian beja siime tukaariampo yeu sisime,
yoawam aneu bichaa.
63
El viga del cerro Kawita susuame
Nuestras tradiciones yaquis son muchas, y Itom jiak lutuuriapo juebenaka aayuk into
tambin son muchas las que conocemos. Una de juebena wa juuneiyawame, maasu kechia
ellas es acerca de los cerros. Nuestros mayores wa kauta betana itepo te a etejoriari itom
nos han contado de cmo nuestros antepasados yoorata betana, jaisa wa yoemiata ama
derramaron sangre, perdiendo su vida. Hoy, ellos kokosubinekame ojbota ama wakitawaakame
an vigilan. Las personas que visitan esos cerros ian tajti a sua, ian tajti ama jijikkajiwa,
escuchan sus pasos, voces fuertes y, cuando wawateka ama rerejteme am jijikkaja, etejome,
los vence el sueo, se les manifiestan. Desde naaj rejteme chaeme, bettesi nokame, wate
hace muchsimo tiempo conocemos sobre lo que into kokocheeteko ket am tettenku, amemak
acontece en nuestra tierra yaqui, lo que existe en eetejo. Inika lutuuriata itom jiak bwiapo te
nuestra sierra y en la naturaleza. jakwo naateka te a taa, kaupo juebenak
ayukaapo into yookaupo itom a tejwa
Hilario Molina Amarillas makritukaapo.
64
El venadito Ili maso souteela
alesnillo Itom bwia tosapo juebenaka ama aane jume
yoawam, jeewi ket wawateka luutisaka kaa jaksa
tua juebena ta ketum ama aane, inientukaapo
En esta tierra existe gran diversidad de masom betana etejowame juebena, ini jiojteipo
animales, pero algunos en peligro de ne senu weyemta ne etejobae; souteelata betana.
extincin. Por ejemplo, hay muchas cosas Ini ili kulupti taewaita yumako, waka taata into
de qu hablar acerca de los venados. El waka mechata witti waka utteata itou am kom
venado alesnillo no crece mucho y algunos bittuao, junako juu ili maaso naaj chepteka
lo ven. Cuando el sol y la luna nos trasmiten yiisisimne, weyekai, naaj bitchukai, ayam yoamta
una gran energa, es cuando el venadito benasia, inika jabe yoeme o jamut juni kaa bitne
empieza a dar grandes saltos: baila parado, bweituk kaa jiba weye, ta kulupti bibitwa, wa
mirando hacia los lados como si agitara a bichakame tua a jiapsiwapo a yechaka au
unas sonajas. A ste, no cualquier persona waatine, ooutuk o jaksa ili usituk into au maso yii
lo puede mirar. La persona que llega a majtane, a makna inika lutuuriata.
observar este espectculo lo recuerda por
siempre. Si es hombre o nio quien lo llega Hilario Molina Amarillas
a apreciar, se convierte en buen danzante
de venado, si adquiere el don y
la habilidad para la danza.
65
Lo que Wa sontaom
escondieron eeriakau
los soldados Sejtul taapo sontao yoowe kaa
jiakitaka neu a etejokan juka bem
eeriakau, junanam ti neu jiiak, kau
Un soldado no indgena me cont sobre aquello mayoawi, Bikam bichapo.
que escondieron a las faldas del cerro que est
frente a Vcam: Nosotros escondimos mucho Junama itepo te tomita ama eeriak
dinero all. Lo llevbamos para entregarlo al ti jiia, juebenak bweituk yori yaurata
gobierno, pero los yaquis nos cayeron y por eso lo betana te naabujti a weiya, ta jume
enterramos, dijo el soldado respirando hondo, y jiakim itot wattek junaksan te a maaak
continu: Muchos compaeros escaparon. ti a teuwa. Juebenaka jume nemak
sontaom ama wattek ti jiia, wate into
Al concluir su relato empec a indagar sobre este teenek. Inika etejo jikkajisuka bea ne
acontecimiento. Y, en verdad, ah donde dijo el yoemiatau ne nattemaek, lutuuria jaani
soldado yori sobre el escondite, no se puede ti eakai, junaksan jume a juuneiyame
transitar por las noches, ya que observan a una ne a etejoriak, waka bem juuneiyau,
persona vigilando y se escuchan gritos espantosos, ilen im jiia: junamaa, yorita etejoopo,
como resguardando o cuidando lo que enterraron. junama tukaapo kaa a rejtitu, senu ama
bibitwa ama weyekai, into ket senu ama
Hilario Molina Amarillas chachae majaiwachisia, jiba tua jumak
inika eeriarita jinneubaekai.
66
Lo que perdi Jamut yootulita
la viejecita taarukau
No quisiera recordar esto, pero les voy a Sejtul taapo, tua ne ka tua au waatipea
platicar algo que me pas. Oscureca por ooben ta beja ne a etejobae, waka in
el lado de Rahum, a la entrada de Ptam, bichakau, junak jakwo kupsaiteo, jum Rajum
cuando mir a una nia vestida de negro betana Potammeu kimuwaapo, junama ne
(tena unos siete aos). Pas muy cerca jamutta chukui jeelaik tajoorekamta ne ama
de ella, caminaba en crculos, su rostro bichak, junak ne wojbusan wasukten, tua ne
era oscuro. Mir hacia abajo y pareca kaa mekka aet waam siika ini jamut musula
flotar. Al observar eso empec a sentir chaaka ama weaman, konila weamsisimen,
escalofros. Al llegar a mi casa, quise kutboo pujbakai. Betuk ne a bibitchuk, kaa
contarle a mi madre, pero no pude hablar, bwiapo chepcheptemta benasi weaman, inika
haba quedado trabado. Pronto mi madre ne mammatteka ne sebechuitek into ne kaa
tom un frasco de agua bendita, ba aa nookak, in joarau ne yepsaka beja ne in
mi cabeza y mi rostro con ella. De esa ayetau ne a etejejobaeka juni ne kaa nookan,
manera, volvi mi voz. junak bea baa teochiarimmea nee komoniak,
pujbapo into kobapo nokita teuwakai.
Dicen que hace muchsimos aos esa Ini jamut jakwo ama joakan tea, jita ama
persona viva en ese lugar, pero algo taarulataka ama a jajariwa ti jiuwa.
extravi y hoy sigue buscando lo que
perdi. Hilario Molina Amarillas
67
El olvidado Ae beas koptiri
Recuerdo bien cuando fuimos a una Ket ne au waate, junak jakwo Kopaseu
comunidad llamada Kopas, pasando te noitek, tua juubwa kokolam taewaim
el Da de muertos. Llevamos coronas simlatuko. Aman te koonam tojak, wame
a nuestros fieles difuntos, aunque itomak wewerim ama tawakammeu waatekai.
tardamos para encontrar sus tumbas, Te ama aanek, am jariusasakai, jaibu kaa
ya que prcticamente no se vean. juunakiachisi tooka, ta juu in achai into in
Como mi padre y mi madre conocan ae ama a juuneiyamme, ameekatana naaj
muy bien el lugar, pronto las localizaron. weamaka beja am teak jume itom yoowam,.
Procedimos a cortar la hierba y darle Chubalaposu te am tuutesuk, te bemelasi te
forma a la tierra en la tumba de mi am yaak jume totopelaim. Itom ansuupo beja
abuela pero empezamos a escuchar te jiawaita jikkaja, mekka kom a nokamta, tua
ruidos y quejidos, como si quisieran jiokot jiia, ama te naaj kaate, a jariusasakai.
hablar. Empezamos a tratar de localizar Junaksan te choam into sinam nasuk yeu
los sonidos: entre las hojas y las jiamta benaekan. Junamasan in achai ama
choyas salan los ruidos. Ah empez a maojtetaitek. Boota wajiwa bichaa yaak,
desmontar mi padre, escarb y apareci nasuk yeu machiak kuj moela, kia jiokot
una cruz muy vieja. Al observar la cruz machik ama te teak, junak beja inilen jiia juu
dijo mi padre: Este amigo o amiga in achai, inii samai o jabe jamut ket kaa ae
tampoco quiere ser olvidado, tambin beaj koptiia ooben, poloobe ti jijiak juu in
quiere que se le recuerde. achai. Junak bea te ket te a tuutek into te
aemak etejok.
Entonces limpiamos su tumba y
rezamos por la persona. Hilario Molina Amarillas
68
El camino Boota in
donde me taarukaapo
extravi Junak jakwo te naikika kakabaeka
yeu sajak naaj rejtipeakai. Pajkota
jajaseka te takota weyekau te
Salimos cuatro a pasear a caballo. Nos yajak, junama beja bweusi jita ama
dirigimos hacia el rancho La Palma. weye, ama jinkoolawa into ama jiak
Ah estaban realizando una fiesta pajkowa, ketwotana te ama yajak
tradicional en grande. Haba carreras bweituk te bajimpo ketwo yeu
de caballos. Como salimos a las tres sajakan Potampo. Pajko bitchusuka
de la madrugada de Ptam, llegamos te nottek, taata aman wecheo, si
al rancho por la maana, disfrutamos te alleaka kaate, beja tukaari itot
la fiesta y nos dispusimos a regresar weye, amabutti kaa maachi. Bat
a nuestro pueblo de Ptam, cayendo weenemta te yeu puak, chukula into
la tarde. Muy contentos bamos y nos juu seenu. Inepo nasuk katwaapo
cay la noche. Escogimos a quien se ne bichau kiktek. Junama te juupata
encargara de dirigirnos, ms bien fue tuuru ayukaapo te kaate, boota
rotativo. A mitad del camino me toc el joosaka reberebektia, choa into
turno. Llegamos donde haba bastantes naabom si juebenaekan. Junama
mezquites, choyas, nopales. Era un katwaapo ne senuk nee bepat
tramo bastante difcil. En ese momento, weyemta ne bitchusime, ket jiba
se acerc otro jinete a caballo que nos kabaeka weye, junak beja nemak
iba observando. Llam por su nombre katemmeu ne chachaek, bem teampo
a cada uno de mis compaeros y me di siime ne yoopnak, junak beja ne
cuenta de que el jinete era un espritu juuneeak bweituk juu itom weiyau
que quera perdernos: nos llevaba por chiktuuratukan, taabwi bootat itom
un camino equivocado. Por la maana weiyan. Ketwo te Potammeu yajak.
llegamos a Ptam.
Hilario Molina Amarillas
Hilario Molina Amarillas
69
Gallinas Totoim jaisa
de mal agero yee tetejwau
Los mayores, con sus conocimientos, nos Yoora waka bem taau aet im utteaka a jippue,
dan sabidura. Son grandes conocedores aet jiapsekai, aet juuneakai, iyilentukaapo
de todo lo que pasa o pasar a nuestro ayukame aayuk. Jume totoim juebenak ayukamta
alrededor. Por su parte, las gallinas bicha, itepo itom yoememtukaapo te kaa a bitne
observan muchas cosas, cosas que el bweituk kaa itot uttea. Totoim juebenam sootijiao,
hombre con sus ojos jams ver. kaa kiabea sootijiune, jita bichaka a teuwaane,
yee tetejwaka jiawaita joone. Wame tua aet
Las gallinas no hacen escndalo nada ms juuneame sep junuen jiune, wa kaa tuuwa yeu
por hacerlo. Dicen lo que observan, nos simla inimak kaa itou mekka, jabe jiapsita taarula
avisan y emiten sonidos. Los que saben o jaksa a taarubae. Waka yoota nonokako
dicen: El mal anda suelto, anda muy taewaim yumaariakame boota maktune.
cerca un nima en pena o alguien va a Junulensan yoawam betana juebenaka aayuk, kaa
fallecer. Cuando Dios llama, hasta ah le son itom a suale nasuk junii.
contados los das.
Hilario Molina Amarillas
Es por eso que nuestros mayores predicen
todo, aunque no queramos creerlo.
70
Lo que se Kuchum naapo
aparece cerca bibitwame
de El Pescado Senu weyemta ne etejobae, Kuchumpo
bibitwamta, tua kaa senu wueyeme jiba, jaiki
weeme ama eetejowa ta ne waka in ama
Voy a narrarles lo que se aparece en este bichukau ne emou etejobae.
pequeo rancho llamado El Pescado. Son
algunas cosas las que pasan ah y les voy a Sejtul te Potammeu bicha kaaten, junak
narrar lo que yo viv. into te senuk ama bookamta te bichak,
aet mammatteka te japtek, karota te amae
Un da nos dirigimos al pueblo de Ptam. simtuak, junak beja jaibu kaa ama bookan,
Claramente vimos a una persona tirada en beja te si binwa a jariwak into te kaa a
la carretera. La pasamos, pero echamos teak. Jaiki wasuktiam weyeo into jamutta
de reversa para auxiliarla. Cul fue nuestra ne jajamek buitemta, ta ne kaa au kiktek,
sorpresa: buscamos y buscamos y no ne a nanajriak in karoe, jume chonim naaj
encontramos el cuerpo. Pasaron uno o jimmasimen buitekai, jaibu mekka tukariata
dos aos. En ese mismo lugar alcanc a weyeo. Junak into karo tajimachiriata
una mujer corriendo por la carretera. No jaikisi nee a tuchaariak. Inien bea ne aet
me par pero me hice a un lado. Su pelo mammatek kaa itom bwan bwiapo inika yeu
ondeaba con el aire y las luces de mi carro simlatukau.
se apagaron varias veces, ya que era de
noche. Me di cuenta que esa persona no Hilario Molina Amarillas
perteneca a nuestra tierra.
71
La hornilla que
se aparece
Por el lado de los cerros negros, antes
de llegar a Moscobampo, la gente platica
que algunas veces se aparece una hornilla
muy bonita, bien hecha y muy antigua. Las
personas que la han mirado jams la han
vuelto a ver. Vuelven al lugar de la aparicin,
buscan a su alrededor y nada. Lo que miran
son mezquites, sahuaros, pitahayas, pero
ninguna sea de la hornilla.
72
Joona yeu
mamachiame
Chukui kawita betana, junamani abe
Mojkobaammeu yajiwaapo wate yoemem a
eetejo, junama jaani kuupteo joona ama yeu
mamachia tea, ujyolisi ama yejne ti jiuwa, ama
a bitlame a teuwa, tuu yaari ti jiia, tua jakwo
yaarita bena into jakwo yaari jumakuu, iniensan
jume a bichakame kaa into emo a bichak ti jijia,
bweituk aman im notnotte juchi ama a jariune,
into kaitatune, jeewi siimeta ama jaabwekamta
bitne, bweu juupata, akita, sinam ket ama naapo
aayuk, inika siimeta jiba junuen a bitne ta waka
joonata betana kaita ama ayune, kialikunsan
siime junuen jiia, jiba tua jumak kaa im atteari,
kia tenkupo benasi ama yeu mamachia,
juebenaka ket aayuk inilebenakai, itom jiak
bwiapo, itom yoora a eetejo tua lutulpo luula.
73
Donde canta el gallo
En nuestra tierra yaqui contamos con muchos cerros
donde se guarda el secreto de todo lo que pasaron
nuestros antepasados: un eco que no deja escapar.
Es por ello que en el cerro llamado Donde canta el
gallo, que colinda con el rancho Aguacaliente y el cerro
Tetakonbiakte, dicen que se escucha cantar un gallo
antes de que salga el sol. Lo hace una sola vez, platican
los que lo han escuchado. El canto viene desde lo alto
del cerro y no siempre canta, slo en algunos momentos.
Nadie sabe por qu. Tambin se desconoce el lugar de
donde proviene ese canto. Por eso lleva por nombre el
cerro Donde canta el gallo. Nuestras tradiciones albergan
muchas cosas inslitas.
74
Totoita kuseepo
Itom jiak bwiapo kawim juebena, wame chea
batnaataka sikamta toboojokamme, amet tawala
wa jiawai ama juunakteita benasia. Junuentukaapo
senu kawi Totoita Kuseepo ti teak; amman
jak taawa Tataabaam betana, into iibotana
Tetakombiakti ti teuwawa betana. Inimi ketwo kee
taata yeu weyeo, ket naikim machiao beja ama
kukuse ti jiuwa, sejtul jiba jijia, ti a teuwa jume ama
a jikkajilame. Jikat jiune kawichi, ti etejonemme, ini
ket kaa jiba jijia, taewaita yejteko, inika bea kaabe
aet juune machi, au a jariula ooben ta kaabe au a
teula, inika jiawaita jaksa yeu a weyeepo. Inika ama
ayukaapo amani, ini kawi inien teak, itom yoora
lutuuriapo ini juebenak nuk katek.
75
Babaome
Hace mucho tiempo, escuch hablar a mis mayores.
Estbamos en nuestra casa en Ptam. Estaba mi
pap, mi abuelo paterno y mi abuelo materno. Eran
ellos, los mayores, quienes llevaban la pltica. Mi
abuelo materno le dijo a mi otro abuelo: Te acuerdas
cuando vimos al babaome?.
76
Babaome
In yoowam ne etejo jikkajak, junak jakwo, jaibu
juebena wasuktiam weiya, in joarapo te jookan
Potampo, in achai ama katekan in jaboi into in apa,
bempo jume yoyooowe a weiyan juka etejoita,
junamasan in apa au waate junak jakwo bem
bichakau, iyilen beja nau etejo: Katiikun te junak
juka babaometa te bichak, empo kaa au waate?
Ti au jiia juu in jaboitawi. Anaaka Ti a
yoopnak. Kaa mekka itot wam neeka into jikat
yejteka jibaolatukan, junaman Jaronkawit jikachi,
katiin te muakaropo te kaaten bawe betana, tua ne
au waate bweituk te juebena kuchum te weiyan, sikii
kuchum te jaikim bweerem te bwisekan, katiin te
japteka te a bitchun inika jibaolatuko, ini babaome,
kaa jiba bibitwa into kaa kia jabe juni a bitne, ta junak
taapo itou au yeu machiak, ketun ne au waate,
batwepo te yeu sajak jaibu abe nasuk tukaata weyeo,
beja te chubba kateka te Kopajpo yajak. Si te
lotteka aabo Potammeu yajak.
77
El mensaje del tecolote
Hace aproximadamente cuarenta aos, en el rancho de
Mulabampo, tres amigos de Ptam cuidaban una milpa.
En una de tantas noches que pasaron en ese lugar, les pas
algo misterioso. Fue una noche lluviosa. Mientras ellos asaban
elotes, escucharon que cantaba un tecolote debajo de un rbol.
Al cantar mencionaba el nombre de uno de ellos.
Brenda Valenzuela
78
Muuta nooki
Ili jaiki wasuktiam aet simla, jumak woi takaa wasuktiam,
junaman ranchopo; Mura Baam teapo. Inim baji yoemem
Potampo joarakame bachita suuan, jaiki tukaariam ama am
jooksu, junama kaa tuik ama bichak. Abaim wawaka ama
jookan, junak beja muuta im jijikkajak a bwikao, kiasa juka
itomak ama katekamta team teuwan. Junak bea aapo a jijikkaja
wikoita nuuka au putek, chubala kaa wotti taawak, junaksan
bempo a mukuk tean.
Brenda Valenzuela
79
Pjaro pecho amarillo
Un seor trabajaba en el mar, era pescador y as mantena a su
familia para poder darles de comer todas las maanas. Cada
da, encomendndose a Dios, se iba a pescar. Sus hijos fueron
creciendo y se iban con l, as aprendieron a pescar. A veces
amaneca bien para la pesca, otras con mucho aire.
Est muy bravo el mar, est enfurecido. Cudense del mar,
no se confen. Los das de vigilia resptenlos, les deca el
padre. Un da amaneci muy bien, la maana limpia, y se fue a
pescar al mar. A medioda empez a hacer mucho viento y no
regresaba. Se empezaron a preocupar. Lleg la tarde y
se reunieron algunos pescadores para buscar al seor.
No lo encontraron. En la maana volvieron a salir y no lo
encontraron. Su familia y toda la comunidad estaban tristes.
Nadie lo encontr. Slo hallaron los pedazos de madera de la
panga, pero no los restos del cuerpo del seor. No supieron
dnde qued: ni los delfines sacaron su cuerpo. Tal vez fue el
viento del mar o fue devorado por los tiburones. Nadie supo
ms de l, de Sawali wiikit (pjaro pecho amarillo).
80
Sawali wiikit
Ini yoem yoowe bawepo tekipanoaka a yoemiawam
anian. Ini kuchureo chikti ketwo Achai oolatau emo
bwaniaka yeu sisimen, chikti taapo a jubiwa into a
usiwam betchiibo taewaim nettanen.
81
La historia de Santiaguillo
Cuenta la historia que hace tiempo haba una tribu yaqui. Haba una familia que tena
un pequeo nio llamado Santiago y ellos de cario le decan Santiaguillo.
El pap tena un trabajo muy pesado: era vaquero en la sierra del Bacatete. Pas el
tiempo y el seor se fue haciendo ms anciano, mientras Santiago se fue haciendo
un hombre. Un da, el padre se fue a hacer la rutina de siempre pero no volvi.
Con los das, Santiago se haca a la idea de que su padre ya no volvera. Su madre
fue decayendo, hasta llegar a enfermarse. Como pudo, Santiaguillo hizo lo imposible
y en la primera oportunidad la mand con sus familiares.
Se qued solo. Tan solo que cuando se dio cuenta, el tiempo ya haba pasado en su
imagen. Haba asumido la responsabilidad del rancho. El tiempo pas y se dedicaba
a las labores del campo como campear los cercos y cuidar que nadie le robara el
ganado que con tanto esfuerzo haba acumulado.
Se hizo mayor, tan mayor que pasado el tiempo ya no le importaba lo que le haba
dejado su padre.
En la sierra, por donde l anduvo se oye el grito ladino o se oye el sonido de sus
espuelas y las pisadas de su fiel compaero, un gran semental negro.
82
Yoetata etejori
Inen jiia juu etejori: junak binwa taapo amani, jiakim
nasuku ilitchi joarapo yoeme into jamut ili useka ama
joakan tea. Juu ili uusi Santiako tean, inisan a nakwaapo
aman beja santiakiyompo taewan.
83
El tres ojos Bajim pusekame
All en el otro lado, donde viven Junam waitana, jiakim nasuk ili usi yeu tomtek,
los yaquis, naci un nio con ta kaa ito benakai bweituk bajim pusekan, a
caractersticas muy diferentes a una aewa kaa a bitiakai, tosampo a biijtaka yeu a
persona normal. La mam del nio, nuk siika, juya pochooriau wechek, binwa taapo
al darse cuenta, lo envolvi en una kawit weyen, janulensu, jiak batweu yeu yepsak,
cobija y se meti al bosque. Durante junaman jobeita weyekaapo ili kari jimaarita teaka
varios das camin por la sierra, y ama joatek, binwa taapo ama joakan, ropojoau
lograron llegar al ro Yaqui, el lugar yeu noiteeteko, jume ili usita pusim koba
donde est la palma. Encontr una mejeeku katekame payummea a patpattariam, ta
casita en la que se quedaron a vivir sejtul taapo juu ili uusi yoi joarapo jita a jinuusu,
por mucho tiempo. Cuando iban al jume payum yechak, tua siime a bitchuka
pueblo, la mam tapaba con un pao taawak, wawateka a majaem, junaksan siime
el ojo del nio, que tena en la frente. jume ama nau joakame a bebejeerita a usek ti
Pero un da, al estar de compras en jiaka amet chaaka yeu sajak, bem joarapo emo
la tienda, el nio se quit el pao y am etako, junum im am tayak.
todos se quedaron sorprendidos al ver
su ojo en la frente. Unas personas le Juan Pedro Maldonado Martnez
tuvieron miedo y empezaron a gritar
que era un hijo del diablo. Al or esto,
la mam se retir muy asustada pero
fueron perseguidos por la multitud. Tan
pronto llegaron a su casita se metieron
y la gente les prendi fuego. As
termin el nio de los tres ojos.
84
El hombre pez Yoem kuchu
El hombre pez vive en el mar. Algunos Yoem kuchu bawepo joak, jume
pescadores ya lo conocen porque cuando kuchureom wawateka jaibu a
estn pescando se enoja con ellos, y taa, bweituk kuchum am bwiseo
hace que el mar se agite para que se ameu oomte, bawe baata ameu
caigan de la canoa. Cuando hace esto, los paapaata, kanoapo kom am
pescadores dicen que lo mejor es retirarse wattiiakai. Junulen aantaitek,
porque al enfrentarse con l, lo ms seguro yeu simpo chea juni tui ta aemak
es que pierdan la vida. emo bwijbaeteko, jipsita juni ama
taarune.
Por eso debemos respetar el mar, porque
ste tiene vigilantes que se encargan de Kialiikunsan te baweta yoorine,
cuidarlo. La mayora de los pescadores bweituk juu bawe ket yoemiata
que lo ha visto dice que tiene el cuerpo de jippue a suanemta, wawate achaim
hombre pero cubierto de escamas, que no ket tua im emo a bitlaa ti jiia, into ito
tiene orejas y las manos son como colas benak takaak ta tua kupe ausuuli,
de pescado. Las descripciones que dan del kaa nakak into jume mamam, kuchu
hombre pez coinciden con lo que dice la bwasia bena, junulen a teuwa jume
mayora de las personas que lo ha visto. achaim a bitlame.
85
La mujer que lava en el ro
Todos platican de la hermosa mujer que lava en el ro. Ella vivi hace algn
tiempo en un lugar que se llama El Saane, pero desapareci de forma
misteriosa y nunca nadie supo por qu. Les voy a contar cmo sucedi
esta leyenda.
Hace tiempo vivi Benita, una muchacha muy bonita, en El Saane. Todos
los vaqueros la admiraban. Con tal de verla, pasaban arreando caballos
o vacas, y Benita, muy risuea, les saludaba alzando las manos, por eso
todos la queran y le tenan mucho cario a esa linda flor. Un da apareci
una gran serpiente en el lugar donde ella lavaba y le dijo: No le creas
a nadie, tampoco les hagas caso porque yo quiero que seas mi esposa,
desde este momento te voy a llevar conmigo!.
86
Jamut batwepo
jippaksiame
Jamut si unnaa tutuulika batwepo jippaksiaka bitwa tea,
junaman Saanepo betana, ta ini ili jamut junak jakwo jumak
ama subinek, into kaabe a jinneuk, ian ne emou a etejobae
jaisa yeu a sikaapo.
87
El hombre coyote
Todos los que van a trabajar al mar platican del hombre
coyote, pero en realidad nadie sabe cmo surgi.
88
Yoem woi
Wame yoemen ian tajti baweu yaajme yoem woita
eetejo, ta jaisa a chupukaapo ne emou etejobae:
89
El hombre que nunca muere
Hace mucho tiempo existi un nombre llamado Sebastin que viva a la orilla del
ro, donde desemboca el mar. Viva de la pesca.
90
Juu yoeme kaa mumukeme
Wame wasuktiammechi, jaibu ili binwatu, yoeme Sebastian ti teakame, junaman batweta
baweu kom yeepsaapo joakan, kuchum jiba bwiibwisen amea jiapsibetchiibo, sejtul
taapo yoeme tossaalaik atteaka au yepsaka au tebotek, nau etejokamme, juka jiokot
alaewanta nau bwisek.
Sebastian kuchum soban tajimmeu katekai, tua juka keesam a sobakaaubuiseka inelen
au jiiak: Jakunsa betana empo weye? Tua ne kaa enchi taa, junak beja juu yoeme
bawe betana yeu simlame, inelen a yoopnak: Inepo ne em achai oola ti a yoopnak.
Juu yoeme, Sebajti into inilen au jiia: empo jumak jaibu nee taa, siimeta empo
juuneiya nee betana. Jeewi, inepo ne siimeta ee betana juuneiya, jitasa em yaalau,
em jiapsilau, siimeta. Empo bebejeeritau emo jiapsi nenkila, juiwam enchi mujuk juni
kaachin enchi yaaneepo, ian intoko, juu bebejeeri taewata yumaasekaapo em jiapsi
aabo toboktabae, tua nasuk tukaapo.
Sebastian beja, jiokot eetaitek junak beja nattemaek: jaisa beja ne ino aniane? Empo
jaibu emo aniasuk, juka keesam kuchu sobaita neu bwisekai, kat e majae, em tuu jiapsi
intuchi bemelasi et chaatuk, inika teuwasuka beja ama luutek.
91
Las coruas
Segn cuentan, las coruas eran
sacerdotes y, por no cumplir con
sus sagradas actividades, fueron
castigados de esta forma: un da
que los yaquis se refugiaron en
la sierra, lleg un gran remolino
de aire y agua. Durante el gran
ventarrn las personas estaban
dentro de una cueva. Cerca de
ellos cayeron unas culebras
grandes con una cruz en la
frente. Las personas empezaron
a comentar, pero el mayor de
ellos empez a contarles: Estas
culebras no nada ms estn
aqu, Dios las mand para que
nos ayuden a buscar el agua
que necesitamos. Un joven
adolescente pregunt: Y t como
lo sabes?. Yo platiqu con ellos
y me dijeron que eran sacerdotes
all del otro lado del mar, pero
Dios los castig por no cumplir
con sus obligaciones, por eso los
envi a este lugar. La gente que
los conoce, aqu en la sierra, no les
tiene miedo, respondi el mayor.
92
Kuruesim
Jume kuruesim kaachin yee jooa,
bweituk inime bakochim bat naataka
paremtukan, ta kaa tuisi tawakamme,
kieliikunsan inilen im chupuk.
93
La mujer que fue al cielo
En el pueblo de Bcum vivi una seora muy miserable que no le
brindaba nada a nadie, ni siquiera daba una pequea limosna.
La metieron a una casa grande, donde haba muchas velas. Cada vela
representaba un alma, en algunas haba mucho dinero que no se poda
ni contar. Ella pregunt: Dnde est mi dinero?. Ven, te vamos a
ensear tu vela, le dijeron. No vio nada de dinero y pregunt: Por qu
no tiene dinero mi vela? Yo tengo mucho dinero.
Este dinero no es como tu dinero. Aqu todo lo bueno que hagas en vida
se convierte en dinero. T nunca tuviste esa gentileza, por eso no tienes
dinero acumulado. Tienes que regresar a tu cuerpo para que ayudes a
las personas, a los animales caseros y los que no lo son, para que te
reivindiques. Tan pronto volvi a su cuerpo, les platic su encomienda a
todos.
94
Teekau noitekame
Jamut yoowe junaman Bajkompo joakan, tua unna emo jiokoen,
kaabeta mimikan, kaita wa limojnai jabeta betchiibo juniitukan.
95
Cerro Donde canta el gallo
Sierra adentro, los cazadores cazaban para alimentar a sus hijos. En ese
bosque se escuchaba el canto de un gallo. Los cazadores creyendo que estaba
cerca de un rancho, se iban para otro lado, internndose ms en el bosque.
96
Totoita Kuseepo
Junaman kaupo kaabeta yolyootepo jume yoemem
aamun ili usim jiibwatuabaekai, ta junaman juya nasuk
totoi ama kukusen, jume yoemen beja kaa mekka
joaraumme rejte ti jiaka omot bichaa sasakan into emo
tattaarun, emo taaruk beja im naka mammatene, junak
beja totoita kusemta im jikkajine, junu beja chea juni
mekka am totojan.
97
El fariseo posedo
Un hombre con su ego muy crecido se present
ante las autoridades de los fariseos al iniciar la
cuaresma. Pens en presentarse como fariseo pero
las autoridades no lo aceptaron, dicindole: T no
tienes esposa, nada ms vas a condenar, tampoco
sabes rezar, y adems no respetas a nadie, por lo
tanto no puedes hacer el servicio con nosotros.
98
Chapayeka chupia
Yoeme, tua kaabeta jatteiyaka emo bwaniak
chapayekapo, juu yoora aeamak etejok kaa ama a
waatakai, ta tua beja au bwaniabaeka nooka, ta juu
yoora beja inilen au jiaak: Kate juubek, kiale itom
kopyame, kaa empo aa liojnoka junii, into ama naabujti
empo kaabeta yoore, kaa tui kat sesewate achai.
99
Poder sobrenatural
Hace tiempo existi una muchacha con un poder
sobrenatural. Fue quemada en el pueblo de Ptam, por
el rumbo del camino que va para Rahum. Esta joven
conoca todo lo referente a Dios. Los sacerdotes la
mandaron a encerrar. Dur muchos das as, en una casa
subterrnea, sin comer, sin tomar agua, pero ella se
encomendaba a Dios, haciendo oraciones.
100
Moreakame
Junak jakwo ili jamut, tua bemetaka moreak teaka
tayaawak, junanan Potampo, Rajummeu bichaa
boota bookapo. Ini ili jamut, beja ayukamta
juuneiyan into ayunemta junii, jume tata paarem
bebejeerita nesaupo naaj a kuakte ti jiaka a
bwiseka a etak. Binwa taapo junum juupammet
jikau mamaka chaari, kaa jiibwakai, kaa
baajeekai, ta aapo tua Lioj Achai Oolatau jiba
emo bwanian.
101
El gran zopilote
Deca la gente que se poda platicar con los diversos animales que existan
en el territorio yaqui. Algunos tenan como mascotas a los zopilotes
grandes, que les servan como medio de transporte, como si fueran
caballos. En esos das a esos animales los cuidaban bien, porque eran su
medio de traslado ms cmodo y rpido.
102
Yoowiru
Junak jakwo, juu yoemia yoawammak eetejon, yoawam into kaa
nanau machika inim jiak bwiapo jiapsan, wawateka yoowirum
buken, into ian kabaim benasi amet naaj rerejten. Juname
taewaimmechi, inime yoawam tua ujyolisi im bukwan bweituk
amet jooteka lauti jakun juni noitine.
103
Destinado a ser pascola
Desde tiempos remotos, cuando los yaquis y mayos eran una sola nacin (all
en el pueblo de Navojoa), existe un cerro que cuando sale el sol, su sombra
refleja una mscara de pascola. En ese cerro existe un lugar encantado.
Estando adentro, mir a unos que estaban bailando pascola, otros cantando
para el venado, tocando el tambor, tocando el violn: haba muchas cosas
que poda aprender. Pero cuando me par a ver a los pascolas, me habl el
pascola mayor, que tena una mscara de borrego y me dijo: Quieres ser
pascola?, de ser as, ven aqu con nosotros y ponte la indumentaria. Desde
este momento, t ya puedes bailar y puedes hacer rer a la gente. Cuando
toda esa gente se ra de ti, ser tu salvacin. Al terminar cada fiesta, le
tendrs que pedir disculpas a todos los presentes.
104
Pajkoola juunaktei
Inii etejoi binwatuk naateka etejowa, ketun jiakim into mayom
nau jiapsan wepul jiapsipo benasia, junamani Nabojoara betana
kawi aapola katek, taata yeu weyeo tua pajkoola majkaata
benasi yejne, inimi wa yoojoara ujyolisi katek.
Inim yoojoarapo kaa kia jabe juni tuuwata mimikwa, tua junaktei
beja aman kibakne, junulen a etejok achai pajkoolatusukau.
Inepo kaa yootaka ne pajkoola yeyeeme si yiituttuulen,
tua ne amebenasi teneboim jiutuapeene, koyoolim into waka
baitiuwamta ne si a tuulen, ta ne unna jumak tiweeratukan.
105
La campana del bosque
En un lugar donde hay muchos lamos grandes nos pusimos a
descansar. De pronto se escuch el sonar de una campana que
nos dej asombrados, pero nadie dijo nada. Haba personas
mayores y era la primera vez que yo estaba con ellos. Tuve que
preguntarle al gua y me dijo: Oste la campana del bosque?
Antes nuestros antepasados hacan la cuaresma y todas las
fiestas tradicionales con esta campana. Cargndola en mulas la
trasladaban por todas partes, porque siempre eran perseguidos
por los soldados.
106
Juyapo teokukupae
Junaman juya pochooku, siba kawim betana bweere jubajem
jaabwekaapo te chubala betchiibo kopanan, seechukti jekamak
teokukupae itou yuumak, junak beja te siime ito bitchuka
taawak, kaabe a teuwak juka itom jikkajakau, jaisa betchiibo
jumakuu, bweituk tua siime yoem yoowemtukan, inepo into
keesam ne amemak boojoan. Achai nejjaayaut beja neu ruktek,
into inilen neu jiiak: Empo a jikkajak juka teokukupaeta?
Jeewi, Jaksa jiiak? Jeitu, ta chea batnaataka inim jume
itom yoowam, wawaejmaten, bweere pajkom jojoan, into inika
teokukupaeta jak juni nunupne, murammet a chayaikai, bweituk
jume sontaom, jiba jeela amemak nassuan, inika nassuawamta
luuteko jaksa jumak taawak ini teokukupae, kaabe a juuneiyaka
taawak, a essokamme, kaabeta tejwak, ian tajti kaabe a
teumachi, ta jiba nasuk taata weyeo im jak weeamaateko jiba a
jikkajine, jaksa weepo te au yajine, junak beja te itom teopou yeu
a tojaka te a pajkoriane.
107
La tromba
Cuando el ro Yaqui estaba en su apogeo, los yaquis vivan al
margen. Uno de esos das toda la gente vea hacia donde sale
el sol. Haba una nube que tena la forma de una vbora y se
mova como tal. Qu es lo que se mueve como una vbora
all en el cielo?. Una tromba!, grit toda la gente, eso es
muy malo porque nos va a inundar.
108
Namu baakot
Junak jakwoo, ketun batweta jiapsao jume jiakim batwe
mayoat joakan, juu yoemia junumun taata yeu weyeu bichaa
tua siime bitchuka jaabwek, namu bakotta benasi owiwiiti
teekapo aanen. Jitasa junuu teekapo bakotta benasi aneme?
namu baakot! ti chae siime juu batoora, si kaa tui inii,
bweituk im itot kom wechek juu baa itom roptane.
109
La ley de antes
Antes, la ley era muy dura en las comunidades yaquis para
aquellas personas que cometan un agravio en contra de otros,
por eso todos se cuidaban y respetaban.
110
Batnaataka lei
Junak jakwoo, jume jiakim namakasi emo jippuen, wa batoi
kaa tuik yaakame bettesi au naikiana juu lei, inimii ne senu
weemta emou lutuuria yaabae:
111
La mujer blanca
Hace tiempo existi una mujer blanca, alta y
hermosa, con el pelo negro. No pareca yaqui,
y deca que no se casara como uno de ellos,
porque ella lo hara de blanco y por la iglesia.
112
Jamut tosali ti teakame
Junak jakwoo, jamut si tutuulisi tebeakan, ujyolisi
chukulim chonekan, ta kaa jiakita benaekam
bweituk tossaalaikan, kaa jiakim benasi au
kunane ti jiian tossaalaik ne atteatene, into ne
teopopo ne kunane, ti jijian.
113
Vaquero yaqui
Un joven yaqui llamado Martn siempre andaba
lidiando caballos. stos eran mesteos porque
no tenan dueo. l saba todo de ellos. Montaba
caballos que nunca haban sido montados y todos
lo queran mucho.
114
Jiak yoeta
Ili yoeme, maatin ti teaka kabaimmet chaaka
jiba naaj weamne, inime kabaim mejtepo taewan
bweituk kaabe am atteakan. Tua siimeta
juuneiyan kabaim betana, kaayojanim jakwoo juni
kee amet jooterimmet juni yessimne. Siime jume
kabaim, Maatinta im naken.
115
Jiak susuama
Relatos yaquis
de la coleccin Semilla de Palabras,
se imprimi en abril de 2010, en datos de imprenta.
En su formacin se utilizaron las familias tipogrficas:
Helvetica Neue y Minion Pro.
El tiraje fue de cantidad ejemplares.