Está en la página 1de 262

KICHWA

Yachakukkunapa Shimiyuk Kamu

Runa Shimi - Mishu Shimi Mishu Shimi - Runa Shimi

MANA KATUNACHU
DISTRIBUCIN GRATUITA
Rafael Correa Delgado
PRESIDENTE CONSTITUCIONAL DEL ECUADOR

Ral Vallejo Corral


MINISTRO DE EDUCACIN

Doris Sols
MINISTRA COORDINADORA
DEL PATRIMONIO NATURAL Y CULTURAL

Gloria Vidal Illingworth


VICEMINISTRA DE EDUCACIN

Guido Rivadeneira
SUBSECRETARIO ADMINISTRATIVO FINANCIERO

Ariruma Kowii Maldonado


SUBSECRETARIO DE
EDUCACIN PARA EL DILOGO INTERCULTURAL

Vernica Benavides
SUBSECRETARIA DE
PLANIFICACIN DE LA EDUCACIN

Alberto Guapizaca
DIRECTOR NACIONAL DE
EDUCACIN INTERCULTURAL BILINGE

2009

Educamos para tener Patria


RUNAKAY KAMUKUNA

Yachakukkunapa Shimiyuk Kamu

Runa Shimi - Mishu Shimi


Kichwa - Castellano
Mishu Shimi - Runa Shimi
Castellano - Kichwa
SEPDI COORDINACION GENERAL

Mara T. Chango A. Coordinacin Tcnica.


Fabin Potos C. Asesora y estudio lingstico del Qichwa.

EQUIPO TCNICO

Bernardo Chango J. KAMAK ALKI - DINEIB


Mara Chango A. SEPDI
Jos Caiza Caiza DINEIB
Luz Ma. De la Torre A. SEPDI
Alfonso Cachimuel T. Universidad Tcnica del Norte / DIPEIB-I

EQUIPO DE APOYO

Alberto Conejo DINEIB


Pascual Cerda DINEIB
Julio Agualongo DINEIB
Manuel Gualn DINEIB
Humberto Muenala MINISTERIO DE CULTURA
Juan Cepeda DIPEIB-P
Ral Cevallos DIPEIB-I
Hctor Ugua DIPEIB-A
Enrique Tasiguano CODENPE
Wendy Zaldumbide SEPDI
Csar A. Guanoluisa G. SEPDI
Lucila Lema SEPDI
Miriam Quisintua SEPDI
Margarita Coronado SEPDI

REVISIN KICHWA - CASTELLANO

Adriana Tamariz
Teodoro Gallegos
Adrin Suarez

Diseo y diagramacin: Pal Meja Benavides (SEPDI)


Fotgrafo: Ricardo Mora
Fotografa portada: Faja del pueblo Salasaca

Financiamiento etapa CARE


de Investigacin Universidad Andina Simn Bolvar (UASB)
y sistematizacin
Presentacin

Un da mama Rosario Quinche del sector de Morlan Chupa de la comunidad de Quinchuqu, parroquia
Miguel Egas Cabezas de la provincia de Imbabura, me cont que en los tiempos del nacimiento de la
tierra, todo era oscuridad y soledad, que a duras penas se escuchaba un dbil rumor del agua que repo-
saba quietecita sin emitir ningn suspiro, ningn movimiento.

Un da, un trueno inicialmente y luego un poderoso rayo, hicieron estremecer la tierra y provocaron grietas
y desniveles que obligaron al ro a movilizarse con mayor agilidad; as, en algunos lugares se formaron
vertientes que, al comps del viento emitan diversos silbidos; en otros, surgieron cascadas, unas con
voces agudas, otras con voces graves, el rumor del agua se convirti en un coro y dio lugar al nacimiento
de la luz y del kuichi, el arco iris se extendi en el firmamento y la tierra fue embellecida por los colores
de su diversidad, con la luz del da, tambin brotaron muchas aves, animales que se sacudan y boste-
zaban como si despertaran de un largo sueo y emitieron rugidos, cantos que llenaron de sonido el da y
la noche de este lugar.

El rayo, dijo mama Rosario Quinche, parti al tiempo en da y en noche y con ello el nacimiento del sol y
de la luna, as el tiempo sigui creciendo y su entorno se pobl de mucha vegetacin. A los seres de aquel
tiempo les gustaba concentrarse en la cascada para recibir su brisa, escuchar su canto y contemplar el
kuichi que, segn los mayores dicen, es la resbaladera de los dioses para bajar a la tierra y abastecerse
de los frutos que en ella se producen. Un da, cuando todos disfrutaban del calor del sol, killa mama que
haba decidido desvelarse y disfrutar de las maravillas de la tierra, extendi su rebozo oscuro y abraz a
inti tayta y as se mantuvieron por un largo tiempo, entonces el cielo qued oscuro, apenas unos breves
destellos se desprendan de aquel abrazo que fueron a parar en la tierra, cuando se separaron, la luz re-
torn a su normalidad y en el entorno de la cascada se encontraban un hombre y una mujer que miraban
y escuchaban con admiracin el canto de la cascada y de los pjaros que volaban y sobrevolaban a su
alrededor. Al atardecer, la pareja bebi el agua de la cascada y cayeron invadidos por un profundo sueo,
fue un sueo de miles de colores, soaron que el canto de la cascada, de las aves, el rumor de los ani-
males, los insectos, el viento, etc., se deslizaban y enraizaban en sus venas, sus entraas; soaron que
junto a ellos cantaban y exclamaban gritos de jbilo y alegra, soaron que sus cantos asignaban nombres
a cada objeto, a cada elemento de la tierra, que sus palabras iluminadas por la vitalidad del sol y de la
luna se agolpaban en caudales junto al ro, como seal de que su lengua, su palabra, vivir el tiempo que
vivan, el sol, la luna, el agua y la tierra; de pronto despertaron y la pareja comenz a repetir las palabras
que en el sueo haban pronunciado. As dijo mama Rosario Quinche, el runa shimi naci del canto de
la naturaleza, por esa razn cada palabra es un taki, una cancin, un sanjuanito que se disfruta al hablar.
As naci el runa shimi que ahora dicen se llama kichwa shimi.

El Ministerio de Educacin cree en la vitalidad de las lenguas indgenas y precisamente por esa razn, y
dando cumplimiento al Plan Decenal de Educacin, estamos empeados en impulsar acciones que ga-
ranticen la valoracin, uso y desarrollo de las mismas, que ayuden a definir e institucionalizar polticas
lingsticas que brinden el soporte que requieren las lenguas para su estandarizacin y su vigencia efectiva
en el sistema educativo del pas y en su uso cotidiano.

El presente diccionario es parte de ese propsito, lo hemos elaborado en un formato que le permita al es-
tudiante, al profesor, a la ciudadana en general, llevarlo consigo como un amigo inseparable, que dialogue
y discuta sobre la historia y la cultura que se transcriben en el significado de las distintas palabras. Con
los diccionarios que formarn parte de esta coleccin, queremos rendir nuestro homenaje a los ancianos
de las distintas comunidades, a las personas mayores, a los jvenes y nios que siguen comunicndose
en su propia lengua y nos dan la seguridad de que, efectivamente, lograremos la recuperacin integral
de las mismas.

Ral Vallejo Corral


MINISTRO DE EDUCACIN

5
Bosquejo Histrico y Lingstico Qichwa
Por Fabin Potos C.

I
Breve historia de la tradicin lexicogrfica qichwa

Pal Rivet y Georges de Crqui-Montfort (1951-1956) en cuatro volmenes catalogan


las producciones acerca del qichwa simi aparecidas desde la segunda mitad del siglo
XVI hasta la primera mitad del siglo XX. Algunas de ellas, tanto lexicogrficas como gra-
maticales que han aparecido durante la segunda mitad del siglo XX hasta la actualidad
han sido registradas por Fabin Potos en el diccionario Quri Qinti (2004), en el artculo
Panorama Lexicogrfico (2005), y en los documentos acerca del pensamiento qichwa
a travs de su lengua y su historia (PUCE, 2007). Algo similar se halla en el diccionario
de Ynez Cossio (2007). Este panorama lexicogrfico, de manera muy breve lo presen-
taremos en cuatro perodos. Usamos qichwa para lo general y kichwa para la va-
riante ecuatoriana, segn la tradicin de la Andinstica.

1. Primer Perodo (siglos XVI-XVII)

En este perodo se hallaran los siguientes autores: Domingo de Santo Toms, 1560;
Blas Valera, 1586; Diego Gonzlez Holgun, 1608; Diego de Torres Rubio, 1619; Juan
de Figueredo, 1700. Se manifiesta el uso de un mtodo etnogrfico (en la elaboracin
de artes y vocabularios): informantes directos, lite inka, no inka cuzquea, quitea y
de otros lugares que acudan al Cuzco.

Se observa tambin un estudio comparativo: latn-castellano/qichwa; conceptos y mo-


delos de la lengua latina y castellana; sin embargo, se caracteriza la lengua qichwa; a
veces, se consignan glosas o definiciones en latn; se adoptan nuevas grafas o dobles
para representar los sonidos propios del qichwa.

2. Segundo Perodo (siglo XVIII)

En esta poca se hallan: El Annimo; Una gramtica Colonial del Quichua del Ecuador,
siglo XVIII, esta obra incluye un breve glosario; Juan de Velasco, 1787, con su Vocabu-
lario de la lengua ndica. Estas obras sigue el canon establecido, adems se nota una
simplificacin de las obras tempranas, sobre todo el Vocabulario de Velasco, parece
ser una abreviacin del Vocabulario de 1586 (ver Garcs, 1999).

7
3. Tercer Perodo

Perodo comprendido entre fines del siglo XIX-primera mitad del siglo XX. En varios pa-
ses se han editado obras lexicogrficas sobre el qichwa, en Europa (Alemania, Francia)
como en Amrica del Sur (Bolivia, Per y Ecuador).

a) Europa
Ernst W. Middendorf, 1890, Wterbuch des runa simi (Alemania).

Jos David Berros (1904, impreso en Pars) menciona su Diccionario de dos volmenes
(8.000 pginas ?). En su obra gramatical acerca del qichwa boliviano presenta algunos
trminos tcnicos para: nombre (suti), pronombre (sutij rantin), verbo (rimai), participio
(chayakej), adverbio (rimaiman tantakuj), partculas (rakina, tinkullina), interjecciones
(huajyana); nombres de las estaciones, de los meses del ao y de los das de la semana
(8, 20-21: punchau/punchai, da; killachau, atichau, koillurchau, illapachau, chaskachau,
kuichichau, intichau.

b) Per
Juan Lobato, Reproduccin del arte y diccionario Quechua-espaol del P. Diego Gon-
zlez Holgun, Lima, 1901.
Franciscanos, Vocabulario Polglota Incaico, 1905 (aimara; qichwa: Cuzco, Ayacucho,
Junn, Ancash).
Jorge A. Lira, Diccionario Kkechuwa-Espaol, Cuzco, 1941.

c) Ecuador
Enrique Onffroy de Thoron, Historia Natural, pgs. 173-260, [1866].

Julio Paris, 1892 (gramtica y ejercicios; vocabulario quichua-espaol-quichua).

Luis Cordero, 1895 (notas gramaticales, diccionario quichua-castellano-quichua; cartas


(1901-1902) de explicaciones sobre el origen de palabras del haitiano, zapoteco, maya
y quichua; documento sobre botnica (Segundo Congreso Cientfico Latinoamericano,
Montevideo, 1901); carta de anlisis del quechua cuzqueo y ecuatoriano; poesas re-
ligiosas y profanas en qichwa.

Juan Manuel Grimm, 1896 (esbozo gramatical; vocabulario quichua-espaol/apndice


de un vocabulario del Oriente Ecuatoriano de los jesuitas, poesas/vocabulario espaol-
quichua: prlogo con referencia al documento de 1725; notas referentes al Primer y Tercer
Concilios Limenses.

PP. RR., Vocabulario Inga-espaol (hablado en la provincia del Oriente Ecuatoriano), 1896.

Manuel Guzmn, SJ., 1920 (esbozo gramatical; apndice I: nombres de parentesco; po-
esas, rezos; vocabulario quichua-espaol, diccionario espaol-quichua; apndice II:
textos religiosos sobre fundamentos de la religin; alusin al compendio de la doctrina
cristiana (ao ?) y la relacin existente entre los curas, dueos de haciendas y enco-
menderos.

8
Octavio Cordero Palacios, 1924; se sealan las diferencias entre el quechua y el caari,
o las palabras de ste como muestra de pervivencia. Diramos que sus aportes se basan,
sobre todo, en los datos proporcionados por Garcilaso de la Vega.

4. Cuarto Perodo (1950 - 2007)

Sin desconocer los distintos diccionarios que se produjeron durante la dcada de los
aos 70s en el Per entre el Ministerio de Educacin y el Instituto de Estudios Peruanos,
para esta etapa y objetivo, nos centraremos sobre todo en la produccin ecuatoriana.
Como primer intento este perodo se lo podra clasificar en dos momentos. El uno, antes
de la DINEIB (1988); y el otro, despus de la DINEIB (1988), no necesariamente hay
una ruptura radical entre uno y otro perodo, pues lo que se nota son los enfoques, in-
tereses y los beneficiarios a los que se dirigen dichas obras. Sealaremos que, los datos
de los autores y sus obras se los pueden hallar en la seccin de la bibliografa.

1950-1988

En una breve ojeada histrica, en este perodo se halla un grupo aproximado de diez
obras. Todas estas obras no son necesariamente diccionarios, sino que, a la vez que
son tratados de gramtica del qichwa o de aprendizaje de la lengua incluyen a su vez
varios segmentos de glosarios o vocabularios que refuerzan el contenido tratado.

En esta fase se nota la presencia de varias instituciones relacionadas con comunidades


indgenas: Instituto Nacional de Capacitacin Campesina, El Instituto Lingstico de Ve-
rano, La Iglesia Catlica, a travs de la Conferencia Episcopal, Fundacin Interandina
de Desarrollo. Desde el corpus recogido, en pocas obras se nota un trabajo colectivo y
que de cierta manera responde a las diversas realizaciones fonticas de las comunida-
des donde fueron recogidos los datos empricos. Las obras que caben resaltar por su
valor son las de Stark-Muysken (1977) y la de Luis Montaluisa (1982).

1988-2007

En este perodo se halla un grupo de aproximadamente 20 obras. Es la poca de la lin-


gstica aplicada, del uso de la lengua en el aula y de la presencia del trmino etno: (et-
nomatemticas, etnolingstica, etnoliteratura, etnociencias, etnomusicologa,
etnomedicina, etnobotnica, etc). Los autores en un buen porcentaje son personas re-
lacionas con los procesos de EBI. En menor porcentaje se da la participacin de la Igle-
sia (catlica; luterana).

En cuestin del uso de grafas y estructuras, sobre todo las realizadas como textos para
EBI se atienen a los acuerdos realizados en distintas instancias y tiempos (LAEB, 1994,
1996; DINEIB, 1998; KAMAK, 2004) siempre bajo la asesora de expertos en temas sobre
lexicografa (Cerrn-Palomino, 1994; Lus Montaluisa, 1994) y la participacin colectiva.

El material, a veces es recogido en forma metodolgica y por campos semnticos (Si-


sayacuc shimipanpa, 1994, primer borrador), o tiene la forma de un diccionario de bolsillo
elementalsimo (de la Torre, 1998); en otras veces, se nota la pretensin Pan-andina
pero sin una rigurosidad lingstico-cientfica (Glauco Torres, 2002; Alberto Rosat, 2004).

9
Tambin se nota, en este mismo perodo, varios esfuerzos en la creacin de trminos
nuevos (cfr. Ynez, 2007); as mismo se hallan la revisin, recopilacin y sistematizacin
de algunas obras lexicogrficas del qichwa ecuatoriano de los ltimos cincuenta aos,
a partir del presente (Potos, 2004).

Para poder mirar de manera interrelacionada y metdica acerca del contexto de la pro-
duccin durante la segunda mitad del siglo XX hasta la actualidad, dividimos en varios
momentos.

II
Historia del alfabeto y diccionarios qichwas en el ltimo tercio del siglo XX e ini-
cios del XXI

En lo que respecta al uso de una escritura para el qichwa ecuatoriano habra que tomar
en consideracin algunos momentos: antes del Campamento Nueva Vida (en adelante
CNV); durante el Campamento Nueva Vida; despus del Campamento Nueva Vida; Reu-
nin de Tabacundo; y las reuniones en la UASB-MEC.

1. Antes del Campamento Nueva Vida (1970- 1980)

Desde fines de la dcada de los cuarenta hasta el momento del inicio del Subprograma
de Alfabetizacin (CIEI, 1979) se han presentado una serie de iniciativas de EBI: Es-
cuelas Indgenas de Cayambe (1945-1963); ILV (1952-1981); Misin Andina (1956-
1970); ERPE (1964-1990); Escuelas de Simiatug ( ?); SEIC /Escuelas y Colegio
(1974-2007); FCUNAE (1975- ?). En todos estos proyectos se han elaborado materia-
les en quichua con el uso indiscriminado de las grafas del castellano.

Esta etapa anterior al CVN, tiene una anterior inmediata que son los momentos e inicios
de preparacin del material para la alfabetizacin en qichwa (y en otras lenguas) para
nios y adultos, en el CIEI, 1978 (1986), durante el Subprograma de alfabetizacin.
Estos materiales fueron realizados con grafas que de cierta manera atendan a las ca-
ractersticas de una estandarizacin del qichwa, entre las grafas innovadoras se halla-
ban <k, w>.

Se produjo una gran cantidad de materiales, pero la insurgencia de la organizacin in-


dgena (sobre todo la Evanglica, que ya se hallaba organizada), desde una posicin
protagonista e ideolgica hizo que se invalidara esa produccin de textos.

2. Reunin del Campamento Nueva Vida (1980)

Previamente a este reunin, se haba dado una en INEFOS, luego varios representantes
de las organizaciones indgenas, durante la segunda semana de abril de 1980 (70%
evanglicos; 20% Ecuarunari; 10 CIEI), propusieron por votacin la oficializacin de un

10
sistema alfabtico unificado (el cuadro de Caiza, 2005: 8, presenta 19 grafas): <a, c,
ch, h, i, j, l, ll, m, n, , p, q, r, s, sh, t, ts, u, y, z>. Luego de esta reunin y oficializacin
(17 de abril), se delegaron a cinco representantes y con ellos, en el Ministerio de Edu-
cacin, se realizaron ligeros ajustes al alfabeto (se eliminaron las siguientes grafas <b,
d, g, f). Incluso surgi la sugerencia de una simplificacin por parte de Gabriel Tarle, el
de suprimir las semiconsonantes (iaia, padre; iacu, agua; ianta, lea). Las obras que re-
flejan esta poltica son: las cartillas nuevamente elaboradas para la campaa de alfabe-
tizacin, el Caimi ucanchic shimiyuc-panca, de 1982; y el ucanchic llactapac shimi
(<ukanchik llaktapak shimi) se adapt al nuevo sistema escriturario (Luis Montaluisa,
comunicacin personal, diciembre, 2007).

3. Despus del Campamento Nueva Vida

i) Seminarios internacionales
A partir de este sistema alfabtico surgi la idea de unificar todos los dialectos y una es-
critura quechuas en varios seminarios Internacionales, Bolivia (1983), Lima (1985), Bo-
livia (1989), la unificacin de la escritura qichwa sera para 1992 (Montaluisa, 1990: 180).
En el Ecuador, este sistema unificado fue adoptado por varias instituciones relacionadas
con EBI y se imprimieron grandes cantidades de textos y esto ocasion graves fricciones
entre distintos sectores de EBI.

ii) Revisin y propuestas


De una u otra manera se iban recogiendo las iniciativas de los tres Seminarios Interna-
cionales y madurando en una formacin en Lingstica y Educacin Bilinge. Muestras
de adopcin de este sistema se hallan en los distintos textos de la Corporacin Educativa
Macac o de la DINEIB. Por otro lado, representantes o autoridades de la DINEIB apor-
taban datos empricos acerca de la existencia y uso de nuevos fonemas, como el caso
de las aspiradas (ph, th, chh, kh), fricativas sonoras (<zh>) y postvelares (/q/); con ar-
gumentaciones tcnicas, lingsticas, histricas y pedaggicas se mencionaba la incor-
poracin de <k> y <w> en vez de <c/q, hu>, respectivamente, (Montaluisa, 1990:
130-131; lvarez Palomeque, 1997; Montaluisa y lvarez Palomeque, 2007).

Recogiendo estas diversas iniciativas, en una labor conjunta, en 1996, la DINEIB-UNI-


CEF-GTZ-LAEB, delegaron a cuatro personas para la revisin y correccin del diccio-
nario Sisayacuc Shimipanpa (Fabin Potos C. LAEB; Cristbal Quishpe Lema-DINEIB;
Mercedes Cotacachi-LAEB; y Manuel Jess Duchi-yanapac) con la finalidad de publi-
carlo como material de EBI.

En este diccionario como un indicio innovador y para discusiones futuras se insertaron


entre parntesis nuevas formas como <k, w>, los diptongoides <ai, au, ii> se cerraban
con una semiconsonante segn convenga, uso de alternancias entre <ch y ts>, secuen-
cia <mp>:

Entrada propuesta
Cunan (kunan)
Pirca (pirka)
Huairu (wayru)
Huahua (wawa)
11
Diptongoides
Causai (kawsay)
Caina (kayna)
Raquii (rakiy)
Huaui (wauy)

alternancias entre <ch y ts>


<ch ts>
chinpalu / tsinpalu
chirapa / tsirapa
chahuar / tsahuar

secuencia <mp>
Chanpa (champa)
Chanpuru (champuru)

iii) Una nueva forma escrituraria (1997)

Durante el ao de 1997, algunos representantes de la CONAIE, del rea de Educacin


en relacin con la DINEIB y la GTZ-CONPLADEIN convocaron a varias personas para
la realizacin de un diccionario trilinge kichwa-shuar-castellano (Yachakukkunapak kim-
saniki shimiyuk panka) pero con las innovaciones que entre parntesis presentaba el
Sisayacuc Shimipanpa. Luis de la Torre (CONAIE), Alberto Conejo (DINEIB), Anita Ch-
vez (CONPLADEIN), Fabin Potos (SEIC) fueron los encargados de tal obra. Durante
varios talleres se revisaron las innovaciones arriba sealadas y se discuti acerca del
sistema alfabtico y de la metodologa; se recogieron sugerencias vertidas durante el
taller de Lexicografa, de 1994, en Cuenca (LAEB) por parte de Luis Montaluisa sobre
la conveniencia de la separacin entre y /-na, para indicar el infinitivo y el concretivo,
respectivamente.

Para este nuevo diccionario se opt por registrar aquellas dos formas luego del tema
verbal: kawsa-y (-na). Su parte introductoria constara de los siguientes temas explicados
y ejemplificados: cuadro de fonemas y alfonos; estructura silbica; diptongoides; uso
de <k,w>; distincin de palabras con <ch> para las palabras de procedencia qichwa y
<ts> para las de origen prekichwa, previo inventario, reflexin y comparacin; uso de
<h> en vez de <j>; distincin entre funcin genitiva y benefactiva /-pa/, /-pak/ respecti-
vamente; recuperacin de la forma genitiva en los pronombres de primera persona en
singular y plural /ukapa, ukanchikpa/; reinsercin de la forma y despus de los
temas verbales que terminan en i: puri-y, ri-y, tukuri-y; separacin de la estructura sin-
tctica de la funcin de finalidad inmediata: -k/ riy (mikuk rinchik).

El cuadro alfabtico para este diccionario sera de 20 grafas: <a, ch, h, i, k, l, ll, m, n, ,
p, r, s, sh, t, u, w, y> para los trminos de procedencia qichwa; y, <ts, z, zh> para los
trminos preqichwas (an falta realizar un inventario riguroso de palabras que portan
estas grafas).

12
4. A partir del Encuentro de Tabacundo

i) La reunin de Tabacundo
Durante el II Encuentro del 21 al 23 de julio de 1998, en Tabacundo (Pichincha), se ra-
tific el sistema grafmico de 1997 (con ligersimas variaciones) y su uso.

ii) Reunin de la Academia de la Lengua Kichwa


En noviembre del 2003, la DINEIB cre Kichwa Amawta Kamachik KAMAK-, (Acade-
mia de la Lengua Kichwa/ALKI), encargada del estudio, investigacin, vigilancia, decre-
tos, interrelaciones y proyectos para el desarrollo del kichwa al interior del pas como a
nivel de los dems pases de habla qichwa. Con esta finalidad, KAMAK se reuni del
22 al 26 de marzo del 2004, en Riobamba para legitimar una vez ms el sistema de
1997. Lo destacable es la mencin de la estructuracin del alfabeto en base a criterios
del Alfabeto Fontico Internacional (AFI) y con miras a uno de alcance Pan-andino (ver
Caiza, 2005: 9).

iii) Sistematizacin lexicogrfica de la segunda mitad del siglo XX


Como producto de un acompaamiento continuo desde 1988, en diversos mbito de EBI
a nivel nacional e internacional, mediante talleres de literatura, gramtica y lingstica
qichwas, surgi la sugerencia de reunir en un solo documento algunos de los diversos
diccionarios que se haban editado acerca del qichwa ecuatoriano como material de
ayuda a los maestros y alumnos de los espacios de EBI, pero que a su vez tome en
cuenta los diversos criterios de la lexicografa ms los momentos polticos por los que ha
atravesado el Ecuador Indgena; el Quri Qinti tiene algunas caractersticas y stas luego
de su edicin fueron explicadas durante varios talleres o Congresos como en Polticas
Lingsticas UASB, DIPEIB-Azuay; Centro Educativo de Tavabela-Pichincha; Hatun Ya-
chay Wasi-Colta, Universidad Tecnolgica Equinoccial-Quito, etc. (Potos, 2004: iii-xiii).

5. Hacia el nuevo Diccionario Escolar Intercultural Bilinge

La Subsecretara de Educacin para el Dilogo Intercultural (SEPDI), con la finalidad de


elaborar un Diccionario Escolar Intercultural Bilinge kichwa-castellano-kichwa como
texto en los procesos de EIB, con la participacin de varios delegados de la DINEIB, DI-
PEIBs, Centros Educativos, Instituciones relacionadas con EBI, Universidades, etc., ha
realizado varios talleres sobre lexicografa, historia, lengua y cultura qichwas y metodo-
loga de enseanza de lenguas. Se hallan tambin varias actividades sobre revisin, mo-
dificacin, actualizacin y conocimiento de diccionarios kichwas a lo largo de su historia.

i) Etapas de trabajo colectivo


Todo este proceso ha llevado ms de dos aos en tres etapas de trabajo y participacin
colectiva. La Primera Etapa se llev a cabo a mediados del ao 2006, en la Universidad
Andina Simn Bolvar, en Quito. La Segunda Etapa se realiz durante el mes de noviem-
bre del mismo ao y se extendi hasta los dos primeros meses del 2007, luego se le en-
carg a Alberto Conejo (DINEIB) para una revisin general del material lexical acordado.

La base para este trabajo diccionario son varios documentos histricos de los siglos
XVI-XVII y actuales; entre otros, el Caimi ucanchic shimiyuc-panca, 1982; el Sisaya-
cuc shimipanpa, 1996; el Shimiyukkamu, 2007; sobre todo, para la precisin de los tr-

13
minos se ha utilizado el , Vocabulario y Praxis de la lengua general de los indios del
Perv llamada quichua, o del Inca, de Fabin Potos, que es la Sistematizacin de los
vocabularios qichwas de los siglos XVI-XVII (Tesis de Maestra en Filosofa-
PUCE/Quito).

La Tercera Etapa se dio durante el segundo semestre del ao 2007 hasta el momento
actual; en un primer momento de esta tercera fase, participaron delegados de ALKI y
DINEIB, proporcionando el corpus lexical recurrente y pertinente para uso en el aula.

ii) Metodologa y procedimientos


Con la participacin colectiva se procedi a la actualizacin del sistema alfabtico, de
acuerdo a las normas emanadas del KAMAK; se revisaron los elementos de la micro-
estructura del diccionario: grafas, estructura sintctica, ejemplos, definiciones (se las
eliminaban, se ampliaban o precisaban); se precisaban los lugares de uso. En lo que
respecta a los lugares de uso se mencion varias veces que como producto de la EIB
lo que en aquel tiempo (1982) era un localismo ahora se presentaba como de conoci-
miento y manejo generalizado, por lo tanto, en algunos casos, ya no se requera sealar
tal o cual provincia.

iii) Componentes de la microestructura lxica


Se precisaba sealar los componentes y el orden de la microestructura lxica (ver Ce-
rrn-Palomino, 1994: 21-22).

a) entrada. sta se hallara resaltada.

b) etimologa. En algunos casos sera necesario para la distincin y origen de ciertos


trminos (<*uspun > puzun).

c) pronunciacin. La pronunciacin, entre corchetes [manga] <manka>.

d) categora gramatical (rumi, s.; puka, adj., wakin, det.).

e) lugar de uso. Para ciertas palabras iran con su lugar de uso: tu. Tungurahua, pi. Pi-
chincha.

f) glosa. Cada trmino tendra su traduccin (rumi, piedra).

g) descripcin. La definicin deba considerar los trminos que se hallan en la parte


kichwa-castellano.

h) ejemplificacin. Cada entrada con su ejemplo respectivo y toda la estructura en cur-


siva y el trmino en cuestin resaltado.

i) otras acepciones anlogas. stas iran numeradas con nmeros ndicos o hindes
(1, 2, 3); su ordenamiento obedecera a cuestiones lgicas e histricas que a su vez se
tornan didcticos y se distribuyen en grupos de analoga; luego de este nmero el pro-
cedimiento sera igual a la primera entrada.

14
j) los sinnimos. Cerrarn la microestructura y con el nmero segn corresponda a la
acepcin respectiva.

k) trminos de forma similar. Los formalmente iguales pero con significados distintos
iran en una entrada aparte (ejemplificamos con nmeros romanos: I makana, mazo; II
makana, tipo de prenda; III makana, lugar para golpear).

l) trminos genricos.- Se requera para utilizarlos en la definicin de ciertos nombres


genricos:

yura todo tipo de rbol


ara rumi mineral
wiwa todo tipo de animal
palamaku insecto
munchi todo tipo de ave
challwa todo tipo de pez, pescado.

iv) Cuestiones gramaticales

a) Distincin entre <ch> y <ts>; uso de la <h> con valor fonolgico (fricativa velar, so-
nido como en el ingls o alemn); uso de <m> antes de <p>.

b) Uso del infinitivo


Sealamos que en el Ecuador en determinados contextos se presentan varias formas
de infinitivo como: -y, -na, -sha y una forma no definida o ausente, slo se aprecia la
raz. La primera es coherente en sus distintas formas desde lo conceptual, etimolgico,
histrico, filolgico y filosfico (ver anexo 2) y, para nombres abstractos y forma ver-
bal infinitivo.

c) terminacin verbal
Por finalidades estrictamente localistas y prcticas, sobre todo identidad lingstica dia-
lectal ecuatoriana, el uso de na sealar la marca de terminacin verbal, que no es
el concepto de infinitivo (en aras de la costumbre y unidad interna inmediata); adems
esta marca na ser para sealar sustantivos concretos: objetos o topnimos.

d) Separacin de sintagmas.- en el caso de la estructura de finalidad inmediata: mu-


yunkapak rikrini> muyunkapak rik rini.
Utilizar en forma recurrente la estructura oracional kichwa: S.C.V.

Habr distincin entre /-pa/ para genitivo y /-pak/ para benefactivo (ver anexo 2).

e) Signos diacrticos o de puntuacin.- Durante el proceso de revisin surgi la ne-


cesidad de insertar los signos de puntuacin que ayudaran aclarar el sentido de la es-
tructura sintctica. Entre otros signos tenemos: punto (.), punto y coma (;), coma (,), de
interrogacin (?), de admiracin (!), etc.

15
v) Cuestiones histrico-culturales

a) historia y cultura.- Los ejemplos pretenden incorporar contenidos histricos, cultu-


rales y polticos de la cultura kichwa: Wiraqucha inka, Waskar, Tupak Amaru, Daquilema,
Alejo Saes, Dolores Cacuango, etc.

b) No esencialismos.- Evitar puntos de vista esencialistas o etnicistas: ukanchikka


mana ankas awiyukchu kanchik. Tukuy kichwa runakunaka apunchikta iin.

vi) Cuestin de gnero.- Revisar la cuestin de gnero: Rosaka mikunata yanushka>


Rosaka raymipimi tushun. Warmika yanunkapak kiruta chiktan> Warmika puunapi sa-
makun.

vii) Funcin del diccionario


El diccionario no pretende ser necesariamente un espacio en el que se congele y se
mantenga congelado el significado para todo tipo de usos, contextos y tiempos.

Por un lado intenta ser una norma ante ciertas dudas que asaltan a todos los hablantes
en cualquier lengua, normas y reglas basadas en determinados criterios. Por otro lado,
lo que con mayor relevancia pretende es, ser el tesoro de la lengua que recoja de la len-
gua hablada, de la manera ms cuidada y conservadora, que sea el reflejo de la tradicin
del pueblo en su forma general, sin privilegiar una u otra variedad por encima de las
dems, sino que todas las variedades o dialectos de una u otra manera se sientan re-
presentados en el thesaurus lexical.

En otras lenguas tambin se recurre al aporte de los grandes escritores, pero en el caso
del qichwa simi no se cuenta con tal estado; lo que hasta el momento se ha intentando
sin criterios clasificatorios es una recopilacin, rescate o mantenimiento de la literatura
(oral).

De otra parte, se dir que el diccionario basado en ciertos criterios pretende proporcionar
una estructura normalizada, aceptada y vlida para un determinado espacio de tiempo
histrico social y esto sirve como indicador para hacer un seguimiento de la evolucin
de la lengua y de su pueblo, que la habla.

De igual manera, para la definicin de los trminos de cada campo del saber cultural es
preciso la participacin de los especialistas: mdicos (medicina, anatoma, biologa);
matemticos (aritmtica, geometra); astrnomos (astronoma); lingistas (conceptos
gramaticales), filsofos (cosmovisin, cosmologa, pensamiento, lgica), etc.

viii) Nuevas propuestas en este diccionario


El Diccionario Escolar Intercultural Bilinge, como producto de revisiones de los mate-
riales producidos por instituciones de EBI, discusiones y aportes colectivos (DINEIB-
ALKI) mediante talleres presenta nuevas propuestas acerca de: nombres de los
meses, nombres para los das de la semana, hora, minuto y segundo; de igual manera,
se hallan los nombres de los planetas del sistema solar. Todo este trabajo se halla ar-
gumentado con evidencia histrica, lingstica, filosfica, cosmovisin, pedaggica, cul-
tural, poltica y simblica. Vase los respectivos apndices.

16
ix) Caudal lexical del diccionario
El diccionario en su parte kichwa-castellano consta de aproximadamente 1.920 entradas.
Las entradas de esta parte, por lo general, constan casi todas en la segunda seccin
castellano kichwa. En esta parte se han precisado algunos significados, por ejemplo:
hachuntinhachu, milln; huu, diez mil; ayi, arma; kaway, mirar; napaykuy, saludar;
napay, estar en celo; taptana, baco andino; yupana, contador andino; tullpuy, teir; llim-
piy, pintar con colores; awi, ojo; unancha, bandera, emblema; uya, cara, rostro Se-
alamos tambin que no todo sinnimo tiene su lugar en la entrada respectiva, toda vez
que no se trata de un diccionario de sinnimos kichwas.

En cambio, la parte castellano-kichwa abarcara ms o menos 2.800 entradas. Estas


entradas no necesariamente se hallan todas en la parte primera (kichwa-castellano).
Como muchos trminos kichwas se hallan corrientemente ya en el habla castellana, as
se registran en la entrada respectiva, ejemplo: inca, coya, quipo, carpa, cancha, canguil,
chillca, chullpi, papa, quinoa Otros vocablos se han kichuizado como: siwara, trigu,
alvis, pircha, luway, kumun (cebada comn, signo de pobreza de los kichwas), akichay,
ransiw (<Francia), sawli (<sable).

Tambin se observan muchos trminos del castellano antiguo que han sido adoptados
como propios y la mayora (sin un conocimiento histrico de la lengua por supuesto) los
asumen como kichwas: tayta, laya, harsia, amelga, milga, luway

En lo que respecta al caudal mencionaremos que su nmero es superior a la parte


kichwa-castellana. Por un lado, porque en varios casos, una entrada kichwa, dispone
de tres o cuatro glosas castellanas (que demuestra el conocimiento ms amplio del cas-
tellano), por ejemplo, sumak: lindo, bonito, hermoso, bello; churay: poner, colocar, ubicar,
posicionar, etc.Todo lo contrario ocurre con el manejo de los sinnimos kichwas, con di-
ficultad se maneja uno o dos sinnimos por trmino, en el caso de haberlo. Por otro
lado, durante el registro de la parte castellana-kichwa, muchos trminos eran necesarios
consignarlos por lo menos en esta seccin; adems, el hecho prctico seala que el
kichwa hablante va desde la glosa castellana a la del kichwa shimi.

Los trminos qichwas presentes en las variedades del Per y Bolivia y otros que perte-
necen al kichwa antiguo, procedentes del corpus neologismos ALKI, son aproximada-
mente 400 (de aproximadamente 3600 expresiones).

x) Ciertos cuidados
Sealamos que en el texto aparecen algunos trminos con ciertos errores, estos, a veces
son involuntarios; y otras, son provocados por la (supuesta) correcin de la computadora
que tiene su propio sistema de trminos. Por ejemplo:
Se escribe / la computadora registra
Atiy tai
Hampi hampa
Llakta llanta
Churi churo
Amawta amanta
Hawalla Hawalli

17
III
Apuntes sobre Gramtica Qichwa

Este captulo tratar brevemente algunos elementos bsicos de la gramtica qichwa re-
lacionados con aspectos de la fonologa (primera parte), fonemtica (segunda parte) y
sintagmtica o sintaxis (tercera parte).

Sealamos que un diccionario no es precisamente un tratado completo de gramtica


sino que, con fines didcticos, presenta un breve bosquejo de elementos gramaticales
bsicos; adems, en este diccionario, los apuntes gramaticales se presentan en un solo
bloque. Mencionamos que, tanto los ejemplos como el esquema y algunos conceptos
han sido extrados de varios textos precedentes, como la Lingstica Quechua de Ro-
dolfo Cerrn-Palomino (1987, 1994), la Gramtica General Qichwa de Fabin Potos
(1998-2004, en preparacin).

En lo que se refiere a los conceptos lingsticos utilizaremos los castellanos. No hemos


adoptado los trminos kichwas porque stos merecen un anlisis ms detallado; muchos
son de traduccin literal del castellano; otros creaciones forzosas; y unos cuantos, una
misma forma se refiere a conceptos distintos (shutilli: adjetivo, pronombre y adverbio);
otros bajo la misma raz sealan conceptos diferentes: imak, imashka, imachik (sujeto,
objeto y verbo, respectivamente).

Primera Parte

Fonemtica (fonologa)

Aqu se tratarn aspectos relacionados con los fonemas kichwas, sus variantes, los fo-
nemas prekichwas; las grafas, escritura de los topnimos, escritura de las palabras cas-
tellanas; la estructura silbica; y los fenmenos espordicos de la lengua.

1. Fonemas kichwas
Los fonemas como unidades distintivas en su manifestacin oral, en el habla cotidiana
se expresan de maneras distintas (propio de las lenguas vivas) segn la lengua, la edad,
la zona geogrfica, el estatus y la poca de su manifestacin. Como signos fonticos
convencionales, para este caso utilizaremos: = <ch>, ly = <ll>, h= <h> (aspirada como
en el castellano antiguo o ingls o en el alemn), = <sh>, ts = <ts>, R = <rr>, = <zh>,
0 = cero. En primer lugar presentaremos los fonemas kichwas y luego los que se podran
asignar expresiones de pervivencia de fonemas de lenguas preqichwas (palta, caari,
puruguay). Acerca del fonema oclusivo postvelar /*q/ y su vigencia o pervivencia en el
rea ecuatoriana, sobre todo en la Sierra Central, ver lvarez Palomeque (1993: 42),
Garcs (1997: 96), Potos (2004: vii-viii), Montaluisa (1994; 2006: 118). Por lo tanto, de-
bido a su vigencia eventual (por los pocos datos que hasta la fecha se tienen) en reas
ecuatorianas, aquel lo registramos en esta parte; para la determinacin de palabras con
/k/ y con /q/ vase Cerrn-Palomino (1994) y Fabin Potos (2007-2008).

18
i) Fonemas consonnticos kichwas
/p, t, k, *q, , h, s, , m, n, , l, ly, r/
ii) Fonemas semiconsonnticos kichwas
/w, y/

iii) Fonemas voclicos kichwas


/i, u, a/

2. Fonemas y variantes kichwas


En lo que respecta a las variantes o realizaciones en el habla casi resulta imposible re-
gistrarlas todas y a cada una de ellas con sus caractersticas, por ello, aqu presentare-
mos las ms recurrentes o registradas previamente en otros textos (ver Caimi ucanchic
shimiyuc-panca, 1982; Sisayacuc shimipanpa [primer borrador], 1994; Kimsaniki shimi-
yuk panka, 1998).

Un diccionario importante para hacer un seguimiento de los alfonos del qichwa serrano
es el de Stark y Muysken (1977). El diccionario Lxico Ampliado del Quichua I-II (2007)
requiere, por un lado, mayor revisin y precisin para la distincin tanto de las oclusivas
y africadas simples y laringalizadas; por otro lado, se requiere mayor conocimiento de
la historia interna de la lengua para la delimitacin, por ejemplo de trminos qichwas y
preqichwas en el caso de <ch> y <ts> respectivamente. Acerca de la presencia de las
aspiradas en el qichwa ecuatoriano ver Luis Montaluisa Ch. (1990: 125-131).

Fonemas variantes caso escritura


i) Fonemas consonnticos

/p/ [p] [paka] <pakcha>


[ph] [phuyu] <puyu>
[f] [fanga] <panka>
[b] [umbi] <chumpi>

/t/ [t] [turu] <turu>


[th] [thiyu] <tiyu>
[d] [tanda] <tanta]
[r] [payra] <payta>

/k/ [k] [kimsa] <kimsa>


[kh] [khuyay] <kuyay>
[x] [paxta] <pakta>
[g] [angu] <anku>
[0] [wantu0] <wantuk>

/*q/ [q ] [qan] <qan>


[k] [koa] <qucha>
[kh] [khari] <qari]
[x] [soxta] <suqta>

// [] [arki] <charki>

19
[ts] [tsawar] <chawar>
[] [aka] <achka>
[s] [pasak] <pachak]
[] [puna] <puncha>

/h/ [h] [humpi] <humpi>


[x] [xallmay] <hallmay>
[0] [0ani] <hamchi>

/s/ [s] [samay] <samay>


[] [makay] <maskay>

// [] [imi] <shimi>
[s] [masna] <mashna>

/m/ [m] [maki] <maki>


[n] [kinsa] <kimsa>
[w] [wilma] <millma>

/n/ [n] [nina] <nina>


[m] [yamta] <yanta>
[k] [muyuntik] <muyuntin>

// [] [an] <an>
[n] [niy] <iy>
[y] [yan] <an>
[ly] [lyau] <au]

/l/ [l] [liwar] <liwar>

/ly/ [ly] [lyaki] <llaki>


[l] [ali] <alli>
[] [tupu] <tullpu>
[] [apa] <allpa>
[] [uki] <lluki>

/r/ [r] [rumi] <rumi>


[R] [Ruku] <ruku>
[l] [lulun] <rurun>
[ly] [kilypay] <kirpay>

ii) Fonemas semiconsonnticos

/w/ [w] [wiru] <wiru>


[b] [bira] <wira>
[0] [0iay] <wiay>

/y/ [y] [yaya] <yaya>

20
iii) Fonemas voclicos

/i/ [i] [inti] <inti>


[e] [uqanek] <uqanchik>

/u/ [u] [uma] <uma>


[o] [soxta] <suqta>

/a/ [a] [mama] <mama>


[i] [hayik] <hayak>
[u] [-munda]<-manta>

3. Grafas del qichwa ecuatoriano


En la primera columna se hallan las grafas, en la segunda se trata de la pronunciacin
y en la tercera van algunos ejemplos de cada caso.

Grafias pron. ejemplos


<a> a ari, anta, kancha
<ch> cha chawar, chikniy, pachak
<h> ha hampi, hillu, huktu, uhuy
<i> i ima, inti, puriy, chiktay
<k> ka kancha, kincha, kutin
<l> la lancha, linchi, walun, kankil
<ll> lla llama, llipta, mullu, kallpay
<m> ma mati, mincha, muyu, kimsa
<n> na napaykuy, nina, nuna, kutin
<> a achak, iy, itiy, utu
<p> pa pachak, pinllu, puka, llipta
<*q> *qa qan, qichwa, quri, yachaq
<r> ra rasu, rimay, runa, kurpa
<s> sa sarun, sillu, sumak, aas
<sh> sha shamuy, mishki, awkish
<t> ta tawri, timpuy, tuklla, mitma
<u> u uma, urpi, chunka, wachu
<w> wa wayta, mawka, aaaw
<y> ya yurak, ayllu, kallpay, puriy

4. Presencia de las lenguas prekichwas

i) Datos histricos y actuales


Varios documentos e investigaciones de campo realizadas durante el siglo XX sealan
la presencia de fonemas y trminos que se podran postular como pertenecientes a len-
guas prekichwas que se ubican en el rea del Ecuador actual. Estas lenguas (algunas
de ellas) se hallan mencionadas en los documentos del Snodo Quitense de fines del
siglo XVI, por orden de fray Lus Lpez Solis, Obispo de la Real Audiencia de Quito (len-
guas: caari, puruguay, pasto, quillasinga). Muchos trminos con estos fonemas an se

21
hallan en vigencia dentro del habla tanto qichwa como castellana de las personas de la
sierra ecuatoriana.

Para una mejor comprensin y especificacin se requiere hacer un inventario tanto de


los documentos escritos como orales, de datos que se escuchan en el habla actual. Los
fonemas /g, / se hallan presentes en las provincias sureas (sur de Chimborazo, Caar,
Azuay, Loja, Zamora); y /ts, z/ se encuentran, sobre todo, desde el centro hasta el norte
de la sierra como en la amazona ecuatoriana; stos, en el diccionario o en el alfabeto
ocupan su lugar respectivo y los ejemplos se han extrado del corpus proporcionado por
ALKI. Sobre la presencia de fonemas de sustrato vase Montaluisa (1990: 122, 131).
Una primera aproximacin a este tipo de inventario (sobre ts, z, zh) se halla en el dic-
cionario Quri Qinti (ver Potos, 2004).

ii) Fonemas consonnticos prekichwas


/ts, g, z, /

Fonemas var. caso escritura

/g/ [g] [gaal] <gaal>

/ts/ [ts] [katsu] <katsu>


[t] [tiampitsu] <tsiampitsu>
[] [ukulpuy] <tsukulpuy>

/z/ [z] [zirma] <zirma>


[s] [sarpa] <zarpa>

// [] [aru] <zharu>
[x] [xadan] <zhadan>
[] [umir] <zhumir>

5. Escritura de topnimos antiguos


En la dcada de los 80s se propuso escribir de forma distinta a la de la norma histrica:
Chimborazo> chimpurasu
Ecuador> Icuadur
Imbabura> Impapura, etc.

Sin embargo, este es un tema pendiente; al respecto, KAMAK ha sealado normativa-


mente y por decreto que el topnimo se escribir tal como se ha escrito tradicional-
mente, pero en la oracin, seguidamente debe hallarse un trmino qichwa que alude a
lugar: Quito llaktaman rini; Imbabura markapi kawsanchik; Ecuador mamallaktaman-
tami kanchik, etc.

6. Escritura de palabras castellanas


De igual manera que en el punto 5, se intent escribir de otra forma que no fuera como
en castellano: Luis Octabiu Muntaluisa, Alpirtu, Jusi, etc. Sin embargo, no se mantuvo
esta propuesta. De ah que aos despus se emitieron ciertas normas para sealar que

22
los nombres se escribirn tal como se hallan en la Cdula de Identidad o conforme a la
lengua original (ver Montaluisa, 1990: 135). Desde KAMAK decretan que luego del nom-
bre se pongan los trminos mama, tiya, tayta, mashi: Rosa mama; Juana tiya, Manuel
tayta, Pascual mashi, etc.

7. Estructura silbica
La slaba qichwa de manera recurrente presenta cuatro tipos de estructuras: V, VC, CV,
CVC. V= vocal; C= consonante. Utilizaremos el punto para sealar la segmentacin de
las slabas (en el aula, para trabajar con los estudiantes se lo puede hacer separando
con guiones). Contribuciones sobre la estructura silbica del qichwa de Cotopaxi se ha-
llan en Garcs V. (1997: 90-94).

V u.ma, i.lla, a.ri


VC in.ka, an.cha, ur.pi
CV mu.yu, chu.ru, ra.su
CVC chik.tay, chuk.lla, chak.ra, chuk.ri, tas.ki, wa.kar

8. Fenmenos espordicos de la lengua


En el qichwa, al igual que en otras lenguas, en el habla y an en la escritura se hallan
varios casos denominados fenmenos espordicos de la lengua como: afresis, ap-
cope, asimilacin, disimilacin, epntesis, sncopa, mettesis, prtesis, eptesis, alter-
nancias.

El desconocimiento de estos fenmenos espordicos, hace que al momento de intentar


buscar la forma normativa, antigua o etimolgica se tomen estas variaciones de la lengua
como normas y se produce por lo tanto la etimologa popular. Acerca de este tratado
vase Potos (1997: 73-78).

i) Afresis: wiksa > iksa

ii) Apcope: kunan> kuna

iii) Asimilacin: millayay>miliyay

iv) Disimilacin: chiqniy> chiknay

v) Sncopa: wauchiy> wanchiy

vi) Epntesis: *tuqay> tiwkay

vii) Eptesis: *quyllur> quylluru; kama>kaman

viii) Mettesis: *uqllay> ullkay

ix) Alternancias: atapara / apatara

23
Segunda Parte

Morfologa o monemtica

En esta segunda parte trataremos temas relacionados con la monemtica nominal y ver-
bal, de igual manera con el tema denominado monemas delimitadores (este tema tam-
bin es denominado morfologa).

I. Morfologa o monemtica nominal

En esta seccin trataremos brevemente los siguientes temas: la flexin, la derivacin


nominal, los pronombres, determinantes, adverbios, adjetivos y el gnero. Al presentar
este bosquejo bajo este esquema intentaremos superar una tradicin tan arraigada en
la enseanza del qichwa, la misma que ha consistido en abordar los talleres estudiando
los diversos monemas en forma alfabtica (ver Montaluisa, 1982:15-19, 1990: 57-118).

1. 1. Flexin
1. 1. 1. Flexin de persona

El kichwa ecuatoriano, hasta el momento no seala marcas de persona en forma de fle-


xin, sin embargo, revisando materiales sobre literatura oral de las provincias centrales
(Cotopaxi, Salasaca: tiyu-n, shunku-yki) y sureas (Caar: ana-n) se pueden encontrar
vestigios de dicha flexin, sobre todo en tercera persona y segunda, tambin hallamos
en textos religiosos; la forma de primera de plural se ha lexicalizado en trminos religio-
sos: apu-nchik, mama-nchik.

La primera persona la hallamos en los cnticos tanticos que, sobre todo la viuda recita
ante la tumba de su esposo (qusa-lla-y, maridito mo, querido); es un dato registrado en
Oyacoto-Pichincha. De manera recurrente lo que se aprecia en el habla cotidiana tene-
mos las formas lexicales independientes, entre parntesis registramos las formas flexi-
vas de manera didctica y para conocer la estructura respectiva del qichwa general.
Vase la parte de los determinantes posesivos o relacionales de persona.

Lexical flexivo ejemplo


Kichwa qichwa
uka-pa (-y) mama-y
Kam-pa (-yki) shunqu-yki
Pay-pa (-n) aa-n
ukanchik-pa (-nchik) apu-nchik
Kankuna-pa (-ykikuna) wawa-ykikuna
Paykuna-pa (-nkuna) aa-nkuna

1. 1. 2. Flexin de nmero
Tenemos de manera universal la marca de nmero con -kuna:
rumi-kuna runa-kuna,
pacha-kuna ukanchik-kuna, etc.

24
1. 1. 3. Flexin de caso
El sistema de casos en el qichwa se relaciona con trminos o frases nominales, dentro
de la estructura sintagmtica se halla cumpliendo diversas funciones como: CD, CI, CC
o complemento nominal. Cada uno de estos monemas sealan diversas funciones y sig-
nificados, pero aqu no sealamos todos ellos, sino uno solo de ellos. Para mayores
datos ver Potos (2004).

i) Relacin nominal (en frase nominal)


-pa, pertenencia: Runa-pa yuyaykuna, llama-pa aycha, wawa-pa pukllana.

ii) Relacin verbal (en sintagma verbal)


Ver parte del sintagma verbal.
-ta, CD: Wawa-ta kuyani.
-pak (<*paq), CI: Yaya-pak-mi wakaychini.
-kama, CC: Quito-kama paktamurkakuna.
-man, CC: Pakcha-man chayamunki.
-manta, CC: Mayu-manta shamuni.
-pi, CC: Raymi Pampa-pi tushunchik.
-pura, CC: Wawa-pura pukllan.
-rayku, CC: Unkuy-rayku waurka.
-shina, CC: Amawta-shina kawsan.
-wan, CC: Apu-wan rimanchik.

1. 2. Derivacin nominal

a) A partir de races nominales


Para la formacin o derivacin de nombres (adjetivos) tenemos los siguientes mone-
mas:
-yuk (<*yuq), posesivo: wasi-yuk
*-nak (<*nnaq), privativo: wasi-nak
-ntin, inclusivo: chakra-ntin
-sapa, aumentativo: uma-sapa
-niki, de orden: shuk-niki, kimsa-niki

En Ecuador, no se utiliza nak (<*nnaq), en vez de ello se antepone el adverbio mana:


mana wasiyuk, sin casa.

Apreciativos/valorativos
-siki, habitual: wakay-siki
-ruku, valorativo: suni-ruku
*-cha, afectivo: wasi-cha, wawa-cha
-lla, afectivo: mama-lla, wawa-lla, kusa-lla

En la Amazona del Ecuador, el afectivo -cha se presenta como chu: wawki-chu, papa-
chu: Tambin en el dialecto qichwa ecuatoriano (igual que en otras variedades del qichwa
general) se usa el monema ku (<*-cu) del castellano: mama-ku, wawa-ku, wasi-ku.

25
b) A partir de races verbales

-na, concretizador: picha-na, kuchu-na, tipi-na


-y, infinitivizador: kawsa-y, wau-y, unku-y, musku-y
-shka (<*sqa), participial: unku-shka, wau-shka, tarpu-shka
-k (<*q), agentivo: yacha-k, hampi-k, yachachi-k.

1.3. Categoras Pronombres

1.3. 1. Pronombres
Para cumplir con la funcin de pronombres stos deben desenvolverse como ncleos
dentro de la estructura de la frase. En esta categora de pronombres tenemos varias
clases: personales, relacionales, demostrativos, interrogativos e indefinidos. Comprese
con los determinantes (ms abajo). Estas dos categoras en sus funciones respectivas
son confundidas de manera reiterativa en muchas obras o manuales gramaticales del
kichwa.

a) Pronombres personales
Singular plural
uka ukanchik
kan kankuna
Pay paykuna

b) Pronombres posesivos o relacionales de persona


Singular plural
ukapa ukanchikpa
ukanchikkunapa
Kanpa kankunapa
Paypa paykunapa
c) Pronombres demostrativos
Singular plural
kay kaykuna
chay chaykuna
*chakay *chakaykuna

d) Pronombres interrogativos
Pi pikuna
Ima imakuna
Maykan maykankuna

e) Pronombres indefinidos
Singular plural
Shuk shukkuna
Shuktak shuktakkuna
Wakin wakinkuna
Mana-pi mana-pikuna
Mana-ima mana-imakuna
Pipash pikunapash
26
1.3.2. Los Determinantes
Los determinantes preceden al nombre/ncleo dentro de un sintagma nominal; los de-
terminantes son de varias clases: relacionales de persona, demostrativos, interrogativos,
indefinidos, de cantidad, numerales cardinales y numerales ordinales (los resaltamos).
La marca de plural (-kuna) se liga al ncleo. Vase los pronombres.

a) Determinantes posesivos o relacionales de persona

Singular plural
ukapa mama ukanchikpa mama
Kanpa yaya kankunapa yaya
Paypa wawa paykunapa wawa

b) Determinantes demostrativos

Singular
Kay wasi
Chay yura
*Chakay wiwa

c) Determinantes interrogativos

Singular
Pi runa
Ima muyu
Maykan llama

d) Determinantes indefinidos

Singular
Shuk rumi
Shuktak rumi
Wakin urpi
Mana-pi wawakuna
Mana-ima yura

e) Determinantes de cantidad
Se forman con los adverbios de cantidad
Asha sara Achka muyu
Pachan rumi Tawka runa
Piti tanta Chawpi puncha

f) Determinantes numerales
Se forman con la presencia de los nmeros dgitos o polidgitos.
Shuk wawa; ishkay yura; kimsa wasi, chunka sukta allpaka, hunu runa

g) Determinantes numerales ordinales


Se forman con la aglutinacin del monema niki al nmero; pasado de la decena niki

27
se liga inmediatamente al ltimo dgito. Igualmente se liga al adverbio de orden (awpa);
tambin se forman con ciertos adverbios de orden.

i) con monema niki ligado al nmero


Shuk-niki wawa
Ishkay-niki yura
Kimsa-niki wasi
Chunka kanchis-niki pata
awpakniki wawa

ii) con adverbios de orden


awpak wawa
Katik wawa
Kurak churi
Sullka churi

1.3.3. Adjetivo
En qichwa se manifiestan muchos adjetivos calificativos, en tal funcin modifican al nom-
bre/ncleo de la frase:
Adj. N
Sumak sisa
Alli yuyaykuna
Suni an

1.3.4. Adverbio
Se clasifica en distintos grupos; en la estructura oracional o sintagmtica cumple la fun-
cin de complemento circunstancial:

i) De lugar: kaypi, chaypi, chakaypi, awpa, qipa, washa, karu, sichpa, hanan, uray,
ichuk, allawka.

ii) De tiempo: kunan, kayna, kaya, awpa, qipa, mincha, pakari, unay, a, alla, aka,
apash, wiaypak.

iii) De duda: icha, ichapash.

iv) De afirmacin: ari, shinallatakmi.

v) De negacin: mana, ama.

vi) De cantidad: asha, achka, tawka, pachan, tukuy, piti, chawpi.

vii) De modo: allimanta, kunkaymanta, allilla, mana alli.

1.3.5. Gnero
En el qichwa, el gnero (G) se presenta bajo cuatro elementos lexicales. Dos de ellos
son muy conocidos (qari, warmi) y dos de ellos, procedentes del qichwa general que
han sido reintroducidos durante los procesos de EBI (china, ullqu); estos dos ltimos

28
solo para referirse a seres no racionales, hembra y macho respectivamente.

Desde lo simblico y cultural se manifiestan otras formas de sealar el gnero (forma,


tamao, color), pero aqu solo nos referiremos a la cuestin netamente gramatical. El
primer par tambin se utiliza para referirse a seres animados (como en las leyendas).

i) Masculino femenino
G N G N
Kari wawa warmi wawa (personas)

ii) Macho hembra


G N G N
Ullku llama china llama (no personas)

II. Morfologa o monemtica Verbal

Aqu presentaremos dos grandes aspectos: procesos de flexin o declinacin y los pro-
cesos de derivacin verbal.

2. 1. Flexin verbal de persona, tiempo y nmero


En lo que respecta al tiempo disponemos en el qichwa de tres tiempos bsicos: presente,
pasado y futuro. Las marcas sealan de manera amalgamada conceptos de tiempo, n-
mero y persona; dichas marcas se aaden inmediatamente a la raz verbal. Por lo tanto,
desde una perspectiva didctica resulta muy prctico tratar estas tres categoras: per-
sona, tiempo y nmero de manera conjunta y simultnea.

a) Tiempo presente
En este caso, la misma marca, ligada a la raz verbal seala simultneamente el tiempo
y la persona.

singular / plural ejemplo


Prim. -ni -nchik (ka-ni, ka-nchik)
Seg. -nki -nkichik (ka-nki, ka-nkichik)
Terc. -n -nkuna (ka-n, ka-nkuna)

b) Tiempo pasado
La marca que seala el tiempo pasado se presenta bajo dos formas: rka /-shka (<*rqa
/<*sqa respectivamente), y la marca de persona en la primera y segunda se aade des-
pus de las de tiempo.

I) Primera forma: -rka (<*rqa)


singular / plural ejemplo
Prim. -rka-ni -rka-nchik (ka-rka-ni, ka-rka-nchik)
Seg. -rka-nki -rka-nkichik (ka-rka-nki, ka-rka-nkichik)
Terc. -rka -rka-kuna (ka-rka, ka-rka-kuna)

29
ii) Segunda forma: -shka (<*sqa)
singular /plural ejemplo
Prim. -shka-ni /-shka-nchik (ka-shka-ni, ka-shka-nchik)
Seg. -shka-nki /-shka-nkichik (ka-shka-nki, ka-shka-nkichik)
Terc. -shka /-shka-kuna (ka-shka, ka-shka-kuna)

c) Tiempo futuro
El tiempo futuro se divide en dos formas, el denominado futuro real, en este caso la
misma marca seala tanto la persona como el tiempo; la segunda forma se denomina
futuro hipottico y su marca es man y sta se ubica despus de las marcas de persona.
En la tercera de plural por mettesis se realiza como: -man-kuna (rikunmankuna).

i) Primera forma: futuro real


singular / plural ejemplo
Prim. -sha -shun (ka-sha, ka-shun)
Seg. -nki -nkichik (ka-nki, ka-nkichik)
Terc. -nka -nkakuna (ka-nka, ka-nka-kuna)

ii) Segunda forma: futuro hipottico


singular / plural ejemplo
Prim. -y-man / -nchik-man (ka-y-man, ka-nchik-man)
Seg. -nki-man / -nkichik-man (ka-nki-man, ka-nkichik-man)
Terc. -n-man / -nkuna-man (ka-n-man, ka-nkuna-man)

2. 2. Flexin verbal de subordinacin


En el qichwa tenemos las siguientes marcas que sealan subordinacin: -shpa, -kpi (-
kllapi), -chun.

a) -shpa
El monema -shpa seala a un mismo actor dentro de la estructura oracional.
Riku-shpa shamuni.

b) -kpi
Este monema kpi (-k-lla-pi) en una estructura sintctica manifiesta dos actores, uno de
la frase principal y otro de la subordinada (ver oraciones compuestas).
Pay chayamu-kpi ukanchikmi rishun.

c) -chun
De igual manera que el anterior, el monema chun seala dos actores (ver oraciones
compuestas).
Pay shamu-chun ninkichik.

2. 3. Flexin verbal de imperatividad


La forma imperativa en qichwa se presenta en la segunda persona, en singular y en plu-
ral con sus marcas y, -ychik, respectivamente (-y cae en la raz verbal que termina en
i, por ello se la debe insertar a nivel escrito).

30
singular plural
shamu-y shamu-ychik
puri-y puri-ychik

2. 4. Derivacin verbal a partir de temas o races verbales


Este proceso de derivacin lo clasificamos en tres bloques. Tambin existen otros mo-
nemas y stos solo a manera de ilustracin y comprensin del qichwa general los regis-
tramos y los sealamos con un asterisco (*).

a) Decticos o direccionales
Este grupo de monemas sealan movimientos hacia determinadas direcciones, tambin
indica formas en que sucede la accin. En Ecuador, unos se manifiestan de manera de-
rivativa y otros se halla ya lexicalizados.
*-yku: hacia adentro: ya-yku-na.
*-rqu: hacia fuera: su-rqu-na.
*-rku: hacia arriba: wa-rku-na.
*-rpu: hacia abajo: ta-rpu-na.
-ykacha: oscilativo: puri-ykacha-na.
-mu: cis-translocativo: chaya-mu-na.

b) Relacionales
Estos monemas sealan relaciones de: induccin, uni-accin-reflexin, interaccin-re-
ciprocidad, cooperacin, etc.
-chi: induccin: miku-chi-na.
-ri: reflexivo: aspi-ri-na.
-naku: recproco: rima-naku-na.
*-ysi: asistivo: puri-ysi-na.

c) Aspectuales
Sealan la accin en forma de inicio, repetitivo, durativo, frecuentativo, etc.

*-ri- incoacin: puri-ri-na.

-ku: durativo: miku-ku-na.

*-pa: repetitivo: rima-pa-na.

-paya: frecuentativo: riku-paya-na.

-raya: continuativo: rima-raya-na.

-naya: desiderativo: miku-naya-na.

El sentido de *ri con valor de inicio an se escucha eventualmente en el habla ecuato-


riana. Acerca de pa, an quedan rezagos de este valor repetitivo en boca de los ancia-
nos; con frecuencia se ha asumido con valor de exhortacin, sobre todo en las oraciones
imperativas; y se nota siempre dos valores semnticos unidos.

31
Shamu-pa-y, ven, por favor.
Tiyari-pa-y, por favor, sintate.

2. 5. Derivacin Verbal a partir de races nominales


Estos monemas se ligan a ciertos nombres para conformar verbos.
-chi (<*-cha) factivo: wasi-chi-na.
-lli: que cubre: chumpi-lli-na.
-tuku: simulativo: runa-tuku-na.
-ya: transformativo: rumi-ya-na.
-y: verbalizador: yanta-na.

III. Morfemas o monemas Delimitadores

Se denominan delimitadores porque sealan el lmite de una expansin primaria o se-


cundaria; adems se conocen como independientes porque pueden aparecer en el su-
jeto, en el complemento o en el verbo.

3. 1. Indicadores de modalidad
-mi: evidencia constatativa: Wawa-mi kanchapi pukllan.
-shi: citativo: Wawa-shi kanchapi pukllan.
-cha: conjetural: Wawa-cha kanchapi pukllan.
-chu: interrogativo: Wawa-chu kanchapi pukllan?.

3. 2. Conectores
*-ri: reanudador: Wawa-ri, maypitak pukllan?.
-pash: aditivo: Wawa-pash kanchapimi pukllan.
-tak (<*taq): contrastivo: Kanpa wawa-tak kanchapi pukllan, mana shuktak wawa.
-rak (<*raq): continuativo: Wawa-rak kanchapi pukllanrakmi.
-a: discontinuativo: Wawa-a kanchapimi pukllan.
-lla: limitativo: Wawa-lla kanchapimi pukllan.

3. 3. Enfticos
-ka (<*qa): Wawa-qa kanchapimi pukllan.
*-puni: allin-puni.
-ya: rishun-ya.
-pacha: alli-pacha.
-ari: shamuy-ari.

32
Tercera Parte:

Sintagmtica

1. Estructura y componentes de la oracin


En la estructura de la oracin simple afirmativa se hallan tres componentes y de manera
preferencial, en el siguiente orden: sujeto, complemento, verbo (S.C.V). Sin embargo,
segn la intencin comunicativa y pragmtica del hablante cada uno de estos compo-
nentes puede intercambiarse de lugar u orden. En otras obras se representan como su-
jeto, objeto, verbo (S.O.V). Nosotros mantenemos la primera denominacin.

S C V
Inkakuna qiruta llimpishka
Kan churiman mikunata kurkanki
Wawa kanchapimi pukllan.

2. Estructuras, tipos y componentes del sintagma


En la estructura oracional qichwa se detectan dos tipos de sintagmas: nominales y ver-
bales.

2.1. Sintagma Nominal


El sintagma nominal se puede estructurar de ncleo (N) ms sustantivo (Sus.), o ms
adjetivo (Adj.), o ms determinante (Det.). Cada uno de estos sintagmas pueden cumplir
distintas funciones dentro de la oracin: Sujeto, o complementos (CD, CI, CC). Los com-
plementos se manifiestan con sus marcas respectivas: los monemas funcionales o los
adverbios.

a) Sus. N
Rumi wasi
Allpa chaka
Tumi pampa

b) Adj. N
Sumak taki
Puka allpa
Killu sisa

c) Det. Gen. N
Paypa wawa
ukapa wasi
d) Det. Dem. N
Kay llama
Chay wasi

e) Det. Int. N
Pi wawa
Ima yura

33
f) Det. Indef. N
Wakin atallpa
Shuktak runa

g) Det. Num. N
Kanchis llama
Ishkay yura

h) Det. Cant. N
Asha muti
Achka puyu

i) Det. Ord. N
Shukniki pata
Sullka churo

2.2. Sintagma Verbal


El sintagma verbal se caracteriza por llevar como ncleo el verbo conjugado (V) y ex-
pansiones denominadas complementos: directo (CD), indirecto (CI) o circunstancial
(CC); el mismo sujeto se torna un complemento de manera discontinua y explcita. Cada
uno de estos complementos forman el sintagma verbal cuyo ncleo es el verbo como
ya hemos dichos lneas arriba, conjugado en los tres tiempos bsicos: presente, pasado
y futuro (ver flexin verbal de tiempo, nmero y persona, monemtica verbal 1).

2.3 Los Complementos


Los complementos del verbo son: CD, CI, CC (y el sujeto).

a) Sujeto
Es la explicitacin doble la misma que se manifiesta en la desinencia verbal de persona,
puede ser representada por los pronombres, sustantivos o una estructura que cumpla
la funcin de ncleo. El sujeto no lleva ninguna marca o monema especial indicador de
dicha funcin (excepto los delimitadores).

S V
uka yuya-ni.
Kan tushu-nki.
Allkumi waka-n.

b) CD
ste se presenta aglutinado con el monema ta y con verbos transitivos
Sara-ta tarpunki.
Muti-ta yanuni.

c) CI
Este complemento aparece marcado mediante tres monemas: -man, -pak, -ta:
Wawa-man tantata kunchik.
Wawa-pak-mi chumpita awankichik.
Mishukuna-ta allpatami kichunchik.

34
d) CC
Este complemento se manifiesta marcado por un sustantivo ms los monemas funcio-
nales o de caso (-kama, -man, -manta, -pak, -pi, -pura, -rayku, -shina, -ta, -wan) o con
los adverbios de: tiempo, lugar, afirmacin, negacin, duda, cantidad, modo.

Quito llakta-pi-mi kawsanchik.


Kunan-mi chayamuni.
Achka-mi shamushka.
Allimanta-mi purinchik.

3. La Oracin Qichwa
La oracin qichwa se caracteriza por presentarse bajo tres grandes criterios: a) por su
estructura verbal, b) por su modalidad; y, c) segn su estructura (simple o compleja).

3.1. Oraciones segn su estructura y tipo verbal


Aqu se tratan de tres tipos de oraciones segn la estructura verbal.

a) Oraciones transitivas
Se conforman con verbos que requieren para la explicitacin de su comunicacin del
Complemento Directo, de manera casi inmediata y necesaria, entre otros verbos tene-
mos: tarpuy, pallay, mikuy, kuyay, rikuy, llimpiy, takshay, etc.
Sarata pallanchik.
Ukata mikunki.
Warata takshankichik.

b) Oraciones intransitivas
Se hallan conformadas de complemento circunstancial.
Kushillami kawsanchik.
Pakarinkama puurka.

c) Oraciones copulativas
Se componen de los verbos copulativos: kay, tukuy, rikchay, tiyay.
Allimi kanchik.
Yachachik tukurka.
Sisashina rikchan.
Wasikunami tiyan.

3.2. Oraciones por su modalidad


Se clasifican en varias clases
a) Oraciones afirmativas
Portan, a veces, el monema -mi:
Yachachik-mi kanchik.
Pukina shimipi rimashkanchik.

b) Oraciones negativas
Llevan la marca lexical mana y el monema ligado chu en forma discontinua.
Manami yachachik-chu kanchik.
Mana shamushka-chu.

35
c) Oraciones prohibitivas
Llevan la marca lexical ama ms el monema ligado chu en forma discontinua. (Ver
oraciones imperativas).
Ama llakilla-chu kaychik.
Ama wakay-chu.

d) Oraciones dubitativas
Se manifiestan con la presencia de dos marcas, una lexical (ichapash) y otra, ligada (-
cha).
Pay ichapash shamunka.
Payka shamunka-cha.

e) Oraciones interrogativas
Se presentan bajo dos formas:

i) Con monema ligado -chu


Este signo ayuda a la especificacin del acto comunicativo a nivel escrito:
Yachachik-chu kanki?
Chay muyuka, muruchu-chu kan?
ii) Con monema ligado -tak
Estas oraciones se manifiestan enfatizadas con el monema tak (<*taq) ligado a los pro-
nombres interrogativos: pi, ima, maykan, o en sus formas pluralizadas o en su condicin
de determinantes interrogativos.
Pi-tak shamushka?
Ima yura-tak wiakun?

e) Oraciones interrogativo-negativas
Se conforman aadiendo al adverbio mana la marca chu:
Mana-chu shamunki?

f) Oraciones imperativas
Se utilizan para las segundas personas en singular y plural, sus marcas son y, -ychik,
respectivamente.

Singular plural
Shamu-y shamu-ychik.

3.3. Oraciones por su complejidad estructural


Se clasifican en dos grandes grupos: estructura simple y estructura compleja.

a) Las oraciones simples


Para nuestro caso, son aquellas que portan un solo sujeto relacionado con una o varias
acciones o con su(s) predicado(s) respectivamente.
Wawakuna kanchapimi pukllan.
ukanchikka tushunchik, takinchikpash.

b) Oraciones complejas
Son las que portan varios sujetos relacionados con sus predicados respectivos.

36
i) Estructuras conjugadas
Wawaka pukllan, yayaka awanmi.

ii) Estructuras no conjugadas


Las estructuras subordinadas pueden cumplir funciones de complemento directo o cir-
cunstancial.
Kan shamu-chun nirka.
Pay shamushkata yachanchik.
Wawa shamu-kpi mamaka rirka.
Pay chayamu-nkakama shuyashun.

37
Abreviaturas

1. Topnimos

amz. Amazona
az. Azuay
bo. Bolvar
Bol. Bolivia
ca. Caar
chi. Chimborazo
co. Cotopaxi
gua. Guayas
im. Imbabura
lo. Loja
na. Napo
or. El Oro
ore. Orellana
pa. Pastaza
Pe. Per
pi. Pichincha
S. Sierra
sc. Sierra centro (Cotopaxi, Tungurahua, Chimborazo, Bolvar)
sn. Sierra norte (Pichincha, Imbabura)
ss. Sierra sur (Caar, Azuay, Loja)
suc. Sucumbos
tu. Tungurahua
za. Zamora

2. Gramaticales

adj. adjetivo (puka, alli, sumak)


adv. adverbio (kunan, karu, allimanta)
C. complemento
C. consonante
cant. cantidad
CC. complemento circunstancial
CD. complemento directo
CI. complemento Indirecto

38
con. conector (chaymanta, shinaka, shina kaspaka)
CV. consonante y vocal
CVC. Consonante- vocal-consonante
dem. demostrativo
det. determinante (wakin, ukapa, pi)
excl. exclamacin (aaaw, alalay, imanash)
gen. Genitivo (-pa: uqapa, paypa)
indef. Indefinido
Interj. Interjeccin
int. Interrogativo, interrogacin
N. ncleo
num. numeral, nmero (shuk, ishkay, pichka)
onom. onomatopeya (kulun, tulun, tuntn)
ord. ordinal (awpaniki, shukniki, ishkayniki)
preg. pregunta
pron. pronombre (uka, kan, pay, kay, chay)
s. sustantivo, nombre (urku, wayku, inti, killa)
S. sujeto
SCV. sujeto, complemento y verbo
sin. Sinnimo (kucha, walun)
v. verbo (kawsay, puriy, wauy)
var. variante, alternancia (chimpalu, tsimpalu, simpalu)
V. vocal (a, i, u)
VC. Vocal-consonante

3. Siglas

ALKI Academia de la Lengua Kichwa (ver KAMAK)


ANAZPPA Asociacin Nacional Zpara de la Provincia de Pastaza
CEE Conferencia Episcopal Ecuatoriana
CIEI Centro de Investigaciones Educativas Indgenas
CNV-Q Campamento Nueva Vida - Quito
CONAIE Confederacin de Nacionalidades Indgenas del Ecuador
CONPLADEIN Consejo de Planificacin y Desarrollo de los Pueblos Indgenas
DINEIB Direccin Nacional de Educacin Intercultural Bilinge
DINSE Direccin Nacional de Servicios Educativos
DIPEIB Direccin Provincial de Educacin Intercultural Bilinge
EBI Educacin Bilinge Intercultural
EIB Educacin Intercultural Bilinge
ECUARUNARI Ecuador runakunapak rikcharimuy
EIBAMAZ Educacin Intercultural Bilinge para la Amazona
FEINE Federacin de Evanglicos Indgenas del Ecuador.
FENOCIN-E Federacin Nacional de Organizaciones Campesinas, Indgenas y Ne-
gras del Ecuador.
GTZ Agencia Tcnica de Cooperacin Alemana
IEQ Instituto de Estudios Qichwas
ILL/PUCE Instituto de Lenguas y Lingstica-PUCE
ILV Instituto Lingstico de Verano

39
INCC Instituto Nacional de Capacitacin Campesina
KAMAK Kichwa Amawta Kamachik (Academia de la lengua kichwa)
LAEB-UC. Lingstica Andina y Educacin Bilinge/Universidad de Cuenca
ME Ministerio de Educacin
ONGs Organizaciones no Gubernamentales
PLEIB Programa de Licenciatura en Educacin Intercultural Bilinge
PRODEPINE Proyecto de Desarrollo de los Pueblos Indgenas y Negros del Ecua-
dor
PUCE Pontificia Universidad Catlica del Ecuador
SEPDI Subsecretara de Educacin para el Dilogo Intercultural / ME
SEIC Sistema de Escuelas Indgenas de Cotopaxi

4. Simbologa lingstica

[] indica representacin fontica.


// indica representacin fonolgica.
<> indica representacin ortogrfica.
() indica formas opcionales.
> indica que lo que precede da lugar a lo que sigue: *uspun > pusun.
< indica que lo que precede se deriva de: pusun < *uspun.
* el asterisco seala una forma etimolgica o reconstruida: *ya-yku-y.
** los dos asteriscos sealan que la reconstruccin se basa en concepciones y
datos histricos.
. el punto seala el lmite silbico.
- el guin seala lmite fonemtico de monemas ligados: kay-pi-mi.
~ indica que la entrada que se ubica en este lugar.
// seala un fonema africado palatal.
/ly/ seala un fonema lateral palatal.
// seala un fonema lateral palatal.
// seala un fonema fricativo palatal sordo.
// seala un fonema fricativo palatal sonoro
/ts/ seala un fonema africado dental sordo.
/R/ seala una vibrante mltiple.
/0/ seala ausencia de fonema o marca cero.
FN seala una frase nominal.
FV seala una frase verbal.
O seala una oracin.
OC seala una oracin compleja.
OS seala una oracin simple.
Rn indica raz nominal.
Rv indica raz verbal.
SN seala un sintagma nominal.
SV seala un sintagma verbal.
Tv indica tema verbal.

40
Kichwa - Castellano
A
achachay [aaay, aaaw, atsatsay] in- Ashakunukllaallpapimiachiratakatarpun.
terj. expresindefro.Yapa chiri kakpi rimay. achukcha [auka, auga, auxa] s.
Wawakunakaachachaynishpachayamun. achogcha. Purutushina ankushpa pukuk,
Sin. Chiri chiri. waylla muru, shunkupi yana muyuyuk, ya-
achachaw [aaaw, auuy] interj. amz. nushpa mikuna yuyu.
expresindecalor.Yapa rupay tiyakpi rimay. Wasipikaachukcha lukrutamikurkani.
achachaw, mikunakarupakmikashka. achupalla [aupalya, aupaa, aupilya]
Sin. Araray, rupakuk. s.s. achupalla. Kashayuk panka, uchilla cha-
achka [aka, aika, aka] adv. bastante, warshina, sunilla amuk pankayuk yura.
harto, mucho.Imatapash tawkata, tawka ti- Allpasaywapimiachupalla yuratakatarpuni.
yakta, mana ashallata rikuchik. ahana [axana] v. ofender, insultar, denigrar.
Chakramantakaachka saratamipallarkani. Pitapash piachishpa rimana.
Sin. Ashtaka, hatunta, pachan, tawka, llas- Yayakayankamanta,wawatamiahan.
hak. Sin. kamina, takurina.
achik [aix, aig, ai] s. luz,claridad,claro. akankaw [akagaw, akagu] s. amz. varie-
Killamanta, intimanta, kuyllurmanta llukshik daddepava. Aw aw nishpa takik, yana pat-
llipyarik; imatapash rikunkapak kak. payuk, puka kunka hatun pishku.
Tamyapunchapikaachikka manarikurinchu. Akankaw pishkukasachapimikawsan.
achiklla [aixlya] adj. lcido,claro,ntido. akapana [akapana, xakapana] s. s. remo-
Killamanta, intimanta, kuyllurmanta llukshik linodeviento. Sinchi wayra tukuyta hatari-
ancha llipyarik; imatapash rikunkapaklla kak. chishpa muyuk.
Tamyapunchakamanaachikllachukan. Wasikatatakaakapanamiaparka.
Sin. chuya. akapana [akapana] s. Jpiter. Intipa ayllupi
achikmama [aikmama, aimama] s. S. tiyak rumpu.
madrina. Wawa shutirikukpi markak warmi. akcha [aka, axa, aga] s. pelo,cabello.
Achikmamakaachikwawamankatantatami Runapa umamanta au puchkashina wiak.
kamarin. Akcha rutuchishkakashpapashrunallatakmi
achikyana [aixyana, aigyana] v. brillar. sakirin.
Inti killa llukshimushpa punchayachimuna. akcha shuwa [aka uwa] s. s. liblula,
Killakaamsatutapimiachikyachin. cortapelos. Shuk chuya rikrayuk, yakupi ar-
achikyaya [aikyaya, aiyaya] s. S. pa- mak chillikshina rikurik.
drino. Wawata shutirikukpi markak kari. Akchashuwakalarkapimitiyan.
ukaka,kaywawapaachikyayamikani. Sin. chikaru.
achillik-yaya [ailikyaya, ailyaya, atsil- akichana [axiana, akiana] v. s. cerniren
yaya] s. sn. dios. Runakunapa yuyaypi tu- harnerooencedazo. Achka hutkuyuk antapi
kuyta ushak, tukuyta kuk. imatapash shushuna.
Achillikyayamiyachaytakaushachirka. Palantahakutachuakichakunki?
Sin. Apunchik, pachakamak, achiktayta, atsil, Sin. Shushuna.
achillyaya. akirinri [axiriri, axiximbri, axikimbri] s. jen-
achira [aira, aera, atsira] s. achera. Pa- gibre. Uchushina hayak, mishki ashnak,
pashina raku muyu, allpa ukupi pukuk mishki wiksa nanaypa, kunka nanaypa upyana
mikuna hampi.
43
AkllAnA

Kunkananakpikaakirinritatimpuchishpaup- Mapa allpawan pukllakpika akwasmi lluk-


yarka. shin.
akllana [aglyana, agana, alyana] v. elegir, 2. s. pelusa.Wakin kurukunapa, pankaku-
escoger,seleccionar. Allita rikushpa hapina. napa kashalla utu millma.
Mamakakamchankapakkarakusaratamiak- Kaspitallakllakpikaakwasmillukshin.
llan. Sin. 1 Izi, shikshi.
aklluna [axlyuna] v. tartamudear. Harkaris- ala [ala] s. amz. hongo.Sisashina, wanuku-
hpa harkarishpa mana alli rimana, wataris- napi, ismu kaspikunapi wiak. Ismu kaspi-
hpa rimana. mantamikunaalataapamuni.
Manuelwawakamanchaymantaakllurka. Sin. Kallampa.
Sin. Harkarina, shimi-watarina. alalay [alalay, alaw, alay, lay] interj. expre-
akma [agma, akma] adj. sc. Quenoseco- sindetemor,miedoolstima. Mancharis-
cina. Wakin murukuna yanukpipash mana hpa kapariy, rimay.
chayak, mana yanurik. Wawakamachakuywanmancharishpaala-
Akma papakunatallayanushkanki. lay nishpakaparirka.
2. papaspeladasquealnoserremojadas alama [alama, ala] s. amz.Tratoentreami-
tomanunacoloracinamarillenta.Llushtis- gosycompaeros. Antisuyu runakuna kari
hka kipa mana yakupi churakpi killuyashka mashipura riksirinkapak rimay.
papakuna. ukapaalamakachuntataapamuni,nirka.
Akma papatakapipashmanamikunchu. alapana [alapana, alazana, arapana] v.
Sin. 1 Llumi, kaluk. snc. liar,rematar. Sinchita watashka sakiri-
aknina [agnina axnina, awnina] v. eructar. chun nishpa maytapash kutin achkata pi-
Mikushka, upyashka kipa shimimanta wayra lluna.
llukshina. Palantaallitapukuchunnishpaalaparkani.
Hayakaswataupyashpamipaykaaknirka. 2. v. sc. entretejer. Puchkakunata, ankuku-
2. dudar. Imatapash mana aishpashina, ma- nata ashankata awankapakshina churana.
nashina yuyay charina. Warmipaakchataamakacharishkakachun
Kushipatarimashkataachkatamiaknini. nishpaalapakuni.
Sin. akitana. 3. v. manera peculiar de pelear, especial-
aksu [axsu, aksu] s.tipodefalda.Anakus- mentelasmujeres. Warmipura makanakuna.
hina, warmipa churana. Chaywarmikunaalapanakurka.
Sisakuytsakamushukaksutamichurakun. Sin. 1-2 Chaknarina.
Sin. anaku. allawka [<*alyawka] s. ladoderecho. Lluki
aktuna [axtuy] v. ss. escupir. Shimimanta chimpapi kak manya.
tukata llukshichishpa shitana. Wakinrunakunakaallawka makiwansinchi-
Yachanapachapikamanaaktunichu. tamillamkan.
Sin. Tukana. Sin. Paa, alli.
akuna [akuy] v. sn. masticar.Mikunata kiru- allana [alyana, aana] v. s. sacar,excavar.
kunawan kashtuna. Imatapash surkunkapak, imatapash satinka-
Hatunyayaka  kamchata chayrak allimi pak allpata hutkuna.
akurka. Ukata,papatapashallamuni.
Sin. Kashtuna, kutarina, mukuna, kaskana. 2. v. Nivelar,igualar,aplanar.Allpakurpaku-
akwa [akwa, axwa] s. amz.rboldecanelo. natahillaywanwaktashpapampayachina.
Mishkilla ashnak kaspi, sau tullpuyuk kara Wasitarurankapakyanaallpataallakuni.
yura. Sin. 2 Pampayachina.
Akwa karapayakutaupyanakaallimikan. alli [alyi, ai, ai] adj. bueno,bien. Mana mi-
akwas [axwas, awas, axuwas] s. amz. llay shunkuta charik, imatapash sumakmi
sarna. Karapi llukshik unkuy. kan ninkapak rimay.

44
AmAru

Wakinmishukunallamialli shunkuyukkan. dino. Puna suyupi kawsak, llamashina wiwa.


2. lado derecho. lluki manyapi tiyak. Allpaka millmaka awankapakmi allipacha
Wakinkunakaalli makiwanapashkillkan. kan.
Sin. paa, allawka. allpamama [alypamama, alpamama] s.
allichina [alyina, aiina, aliina] v. arre- lugar donde se vive, la tierra.Maypi kawsan-
glar,componer,adornar,decorar,modificar, chik
mejorar.Mana alli kakta sumakyachina, wak- Allpamamapitukuymuyutatarpunchik.
llishkata alliman tikrachiy. allu [alyu] adj. amz. moho. Rupashka kaspi-
Kaypunkutamiallichirkani. kunapi, sara kuruntakunapi wiak, puka uch-
2. v. sn. guardar, ahorrar, reservar. Muru pashina.
kakpi, kullki kakpi, churana kakpi, ima kakpi- Rupashkayantapikaallumirikurin.
pash wakaychina. 2.s.amz.chichadeyucaasada. Kusashka
Wiwatarantinkapakkullkitaallichikuni. lumukunamanta rurashka aswa.
Sin. 1 sumakyachina. Allutarurankapaklumutakusakuni.
allikana [alyikana, aikana, alikana] s. Sin. Pula.
salud, bienestar. Mana unkuywan kana. almayari [almayari] s. amz. tejidodehojas
Allikanatacharinkapakkaallimikunatamimi- depalmera. Wasita kumpankapak chilli pan-
kunakanchik. kamanta, chincha pankamanta, shiwa pan-
allilla [alyilya, aila] adv. cuidadosamente, kamantapash awashka.
concuidado,despacio.Imatapash ama pa- Mushukwasitakaalmayariwan katakrinchik.
kirichun, ama wakllirichun, ama piarichun ama [ama] adv. no. Ima rurashkata harkan-
nishpa hawalla ruray. kapak, sakichinkapak rimay.
Mamakashilataallilla apamunki,nirka. Wasimanka ama rinkichu.
2. adv. bien. Imapash alli kak. amakulu [amagulu, amalu] s. sn. inflama-
Unkushkakaamiallilla kan. cindeganglios. Runapa kunkapi shuk rum-
Sin. 1 Allimanta. pashina, punkirishpa llukshirik.
allimanta [alyimata, alimanda] adv. cuida- Juanawarmikaamakulu unkuytacharin.
dosamente,concuidado,despacio,pocoa amallatak [amalyatak] adv. sn. ni dios
poco.Imatapash ama pakirichun, mana sin- quiera. Mana munashka ama paktachun.
chita rurana. Amallatak yachashkatakunkarinkichu.
Mankatakaallimanta apamunki. Sin. amatak.
Sin. Allilla. amankay [amankay, amankaya] s. lirio,
alliyana [alyiyana, aliyana, aiyana] v. sa- azucena. Shuk sisa ayllu.
narse, curarse. Unkushkamanta, chukriris- Amankay sisakapampapiwian.
hkamanta hampirina. amapash [amapa, amapi] adv. aunque
Sin. Hampirina. no. Ama nikpipash imatapash ruray.
allku [alyku, alku, aku, aku, aku] s. perro. Paykunaamapash shamukpiukarirkani.
Runakunawan mashiyarishpa kawsak wiwa. amarak [amarak, amara] adv. s. todava.
Wasitakamachunnishpapiakallkutacha- Imapash chayrak ama rurarichun nishpa har-
rini. kay.
allpa [alypa, alpa, apa, apa] s. tierra, Hampishka kashpaka amarak kanchaman
polvo, terreno.Tukuy ukanchikpa awipi llukshinachu.
rikurik pampakuna, allpapachapashmi kan. Sin.Chayrak ama, manarak.
Tawkawakchamimanaallpatacharinchu. amaru [amaru, amarun] s. boa. Tukuy ma-
2. adj. silvestre. Mana tarpushka yurakuna. chakuymanta ashtawan yalli suni, runata, wi-
Irkiallpa kashpamimanaallipukuchin. watapash mikuklla, yakupipash sachapipash
Sin. 2 Sacha. kawsak.
allpaka [alypaka] s. alpaca, camlido an- ukapaallkutakunanpunchashukamaru

45
AmAtAk

mikurka. Hatunmamakallamamillmaanakutachura-
amatak [amatak] adv. sn. ni dios quiera. rin.
Mana munashka ama paktachun. Sin. aksu.
Amatak yachashkatakunkarinkichu. ananas [ananas, anunas] s. amz. frutasi-
Sin. amallatak. milaralachirimoya.Killu pukuk, mishki yurak
amawta [amauta, amawtax] s. sabio,cien- mikunayuk muyu.
tfico del incario. Inkakuna kawsashka pa- Ananas muyuta paktanaraykuyuramantaur-
chapi yuyaysapa runa, yalli yachak runa. markani.
Tawantin suyupika achka amawtami anchayana [achayana] v. s. empeorarse,
kawsarka. agravarseenunaenfermedad.Kari, warmi,
Sin. Yachak. ima kashpapash ashtawan unkurishpa ka-
aminta [amida] adj. sn. inspido.Kachita, tina.
mishkita mana charik mikunakuna. Sisakauhuunkuywanmianchayakun.
Rosakaaminta mikunatachuyanukun? Sin. Kutiparina, tukurina, ayatukuy, kalakyay.
2.aptico,singracia. Shuk killasiki, imata- anchuchina [anuina] v. quitar,mermar.
pash mana rimayta, rurayta munak runa. Ima harkakunatapash shuktak kuskaman
Chayrunakaamintamitukurka. churana.
Sin. 1, 2 chamuk, upa, chamcha, hamlla, Antawapurichunanmantarumitaanchu-
chama, hamun, uku. chirkani.
amina [amina] v. hastiar,empalagar,hartar. 2. restar. Achkamanta mashnatapash kichus-
Ima mikunamanta, shukkunamantapash hka kipa mashna puchushkata yachana.
shaykuna. Yallikuykunamirakpikatushpaanchuchini.
Paykaaswaupyanatakamanaamirkachu. 3. s. resta. Achkamanta mashna puchus-
ampana [apana, ampana] v.s.bostezar. hkata yupaykunawan yachay.
Puunayakpishimitapaskana. Kunankaanchuchiykunatakaamiyacha-
Wawakayarkaymantaamparka. kunchik.
Sin. Haynalliy. Sin. suchuchina.
ampuku [abuku] interj. expresinquede- anchurina [auna] v. retirarse,apartarse,
notairona(nofriegues).Pipash watukashpa quitarse.Maykanpash shukman rina.
asikpi yankami niwanki ninkapak rimay. amiwakrakaanmantaanchurikun.
Pay ukata asikpimi ampuku nirkani. Sin. Kichurina, shuchurina, karuyarina.
amsa [amsa, asa] adj. sc, amz. oscuro,ti- anka [aga] s. avederapia,guila. Chu-
niebla,crepsculo.Yana tutashina. chita, urpita mikuk pawak hatun pishku.
Amsa kakpikaamallukshinkichu. Sisapachuchitaanka mikun.
Sin. llantu. ankara [agara] s. snc. recipientegrande
amullina [amulyina, amuina, amulina] v. demate.Yapa hatun pillchi.
engullir;traeralgoenlaboca. Mikunata shimi Ankarapichu mutita, challwantin
ukuman kachana. hapirkanki?
Amukllasarakamchataamullini. 2. adj. excesivamente ancho. Imakunata-
ana [ana] s. lunar. Shuk aycha murushina, pash yapa patak kak.
aycha karapi wiak. Ankara muchikutamirantipashkanki.
Kariwawaparikrapiana wiakun. ankas [angas, aga] adj. azul. Hawapa-
anak [anak] adj. duro. Imapash sinchi kak. chashina rikurik tullpu.
Kayrumikaanakmikan. ukanchikka ankas muchikutami charin-
Sin. Sinchi. chik.
anaku [anaku] s. saya,falda. Warmikuna 2. adj. amz. pintn. Manarak pukushka mu-
chumpiwan wiksapi watarishpa churarina yukuna.
pachashina. Kaypakaykachayrakankasmirikurin.

46
ApArinA

anku [agu] s. vena, arteria; raz. Aycha Llullu aswa.


ukupi yawarta tukuy aychaman pushak was- Llulluantunchitaupyashpaunkushkakani.
kashina. 2. chichademaiztierno. Chukllu sarata allu-
ukapaankupikamapayawarmihuntashka. wan kimsa punchapi apiyachishka washa ru-
2.s.guadeunaplantaodelbejuco. Yura- rashka aswa.
kunapi, kiwakunapi llullu waskashina llukshik. Yakunayaywankani,atunchitakaraway.
Sampuankutakaamapitinkichu. Sin. 1, 2 Kushuk, tikti.
3. s. hojas delgadas de cabuya seca. aanku [aagu, aigu] s. hormiga. Usas-
Chawar kiru sikipi wiak pankakuna. hina rumi ukupi, yurapi kawsak puka, yana
Chawarankuwanmiwaskatarurakuni. uchilla wiwa.
4. s. amz.tipodebejuco. Sachapi hatun yu- Runakunakaaankushinamitantanakunchik.
rakunapi kipiriyak waskashina. aaay [aaay, ananay, aaaw, ananaw]
Patasyurapiankukunahuntashka. interj. s. expresinparareferirseaalgoher-
Sin. 1sapi. moso.Imakunapash kuyaylla rikurik, sumak
ankulla [agulya, agua, angura] adj. cau- rikurik.
choso; enserenado. Kanchapi pakarichikpi Antisuyukuytsakaaaaymikarka.
asha llampuyashka. aas [aas, aagu, aigu] s. zorrillo.As-
Kayukshaka ankulla pakarishka. hnak aychayuk uchilla allkushina allpata
2. adj. mediomojado. Manarak alli chakiris- allankapak tuta llukshirik.
hka takshashkakuna. Kaytuta aas ukataallashka.
Ankulla kaspikamanarupanchu. apachi [apai] s. carga,maleta. Hatun kipi.
ankuyana [aguyana] v. marchitarse, Kay apachitaka  yachakuk churimanmi
secarse. Yaku illakpi, llantu illakpi yurakuna kachakuni.
tarpushka chakiriy kallarina. apachina [apaina] v. hacer cargar. Imaku-
Yalliusyaykakpichakraankuyashka. natapash washapi churana.
Sin. Wauyana, chakiyana, urmayana. Kurikayantatamiwiwamanapachin.
ansa [asa] det. sc. amz. poco. Ashalla, apamama [apamama, apama] adj. s. vieja;
mana achka. abuela. Achka watayuk apa warmikunata
Ansa allpatacharini. ninkapak shimi.
Sin. asha. Apamama warmikunaka  ninan yachakku-
anta [ata] s.cobre,meta;fierrol. Mankata, namikan.
achik ankukunata, shukkunatapash rurana Sin.Paya.
puka tullpuyuk rumishina. apamuna [apamuna] v. traer. Imatapash
Anta waskaka sinchimi kan. karumanta paktachimuna.
antawa [atawa, antawiwa] s. carro,veh- Juanmashikawakrataachuapamurka?
culo. Antamanta rurashka, pirurushina apankura [apagura] s. amz. cangrejo.
chusku chakiyuk, runata, kipita aparik. Chunka chakiyuk, awpaman washaman,
Tukuykuna antawapi shamunchik. alliman llukiman purik, yaku rumi ukupi kaw-
Sin. Anta-chuna. sak wiwa.
anti [ati, andi] s. reginoriental;oriente, Apankuratayakupimashkakuni.
este. Inti llkushina. apapa [apapa] s. amz. bho negro de
Intikaantitamillukshin. pecho amarillento. Uchpa tullpu millmayuk
Anti suyu [atisuyu] s. reginorientaldel tutapi tun tun rikrata uyachik pishku.
Tawantinsuyu. Inkakunapa pachapi inti lluks- Wawaka apapa wakakpillaamancharin.
hina Cuzco llaktaman sakirik suyu. Sin. Kukupa.
Kanka Antisuyu markamantami kanki. aparina [aparina] s. manta para cargar.
Sin. inti suyu, sacha suyu. Wawakunata,imatapashwashapichurashpa
antuchi [adui] s. amz., ss. chicha tierna. shukpachawanpilluriy.

47
ApArinA

Kayaparinawanwawatapachallichini. Sin. Kuraka, pushak, apak.


Sin.pintu. apu [apu] s. amz. tipo de insecto. Uchilla
aparina [aparina] v. cargar. Imatapash chillikshina, hapikpi ashnak wiwa.
waskawanwatashpawashapichuray. Apukurutahapishkamakiwanhilluta
Palantawan ashankataka llashak kakpimi hapini.
manaaparirkani. Sin. Manchu.
2. cargar frutos el rbol. Ima yurakunapash apunchik [apunik, apuni] s. nuestro
muyuyuk tukuk. dios; Jess. Pachakamak kachashka, chaka-
Shauyurakaamiaparishka. tapi waushka runa.
apay [apay] s.paquete,bulto.Imapash kur- Iikrunakunakaapunchiktamikuyan.
pashka allita watashpa maymanpash kacha- Sin.Achillikyaya.
nalla. apunchik-wasi [apunik wasi] s. iglesia,
Kay apayta Quito llaktaman kachasha templo. Pachakamakta willankapak, maan-
nini. kapak rurashka wasi.
Sin. Kipi, kipishka, watashka, maytushka. Iikkunakapunchantamiapunchikwasiman
apana [apana] v. llevar. Imatapash kay- rin.
manta maymanpash yallichina. Apya yala [apya yala] s. continente ameri-
Kay kamuta yachanawasiman apakunchik. cano. Aztecakuna, mayakuna, chibchakuna,
api [api] s. mazamorra,colada,sopa.Kuta- inkakuna kawsashka hatunllakta.
kunata yakuwan chakrushpa yanushka mi- Apya yalapikaachkachikanrunamikawsan.
kuna. Sin. Pantinsaya.
Waaapitamashamankararkani. ara [ara] s. sc. Tipo de piedra; mineral. Allpa
2. adj. suave. Imakunapash mana sinchi kak. ukupi tiyak rumi.
Api palantataapamunchik. Chayurkupika kuri ara rumimi kaman.
3.adj.amz,sc.Dbil.Manasinchiaychayuk araray [araray, araw, aRaRay] interj. s.ex-
runakuna. presindecaloroquemante. Yapa rupaymi
Apikashkamantapaykamanayachankapak ninkapak rimay.
rirka. Rumiawiwawakachakipirupakmikunaur-
Sin. 1katu;  2 utu, sampa, llampu; 3 irki, makpika araray nirka.
kalak. Sin. achachaw.
apichu [apiu] s. camote. Papashina allpa araw [araw] s. amz. variedaddelora. Way-
ukupi pukuk. lla patpayuk, rimayta yachapayak, uma
Apichutakauuntinmikunchik. chawpipi killu patpayuk, araw araw kaparik
Sin. kumal. hatun pishku.
apiw [apiw,apyu,abiu]s.caballo.Ushkuta Kankallulluarawtachuhapirkanki?.
ashtawan yalli hatun wiwa, imatapash arawi [arawi, xarawi] s. poesadelalitera-
aparinkapakalli. turakichwa.Sumakyachishka rimaykuna.
Runallaktakunapikaashtawanapiwkunami Runa ayllukunaka may sumak arawikuna-
raymipakmutsurin. tamicharinchik.
Sin.Hatunpaku. arawikuk [arawik, arawikuk] adj. poeta. Al-
apiyana [apiyana] v. suavizarse.Muyuku- lichishka rimayta rimak, killkak runa.
nata, ima murutapash yanukpi amukyana. Arawikukkawawakunatakusichinmi.
Mutikayanukukpillatakapiyarka. ari [ari] adv. si. Munanimi ninkapak rimay.
Sin. Kapiyana. Ari, kayami yanapankapak shamusha
apu [apu, apux, apug, apuk] s. jefe,sobe- yuyani.
rano,autoridad. Hatun tantanakuypi runaku- arina [arina] v. estrenar; impermeabilizar.
nata pushachun shutichishka runa. Mushukta imatapash yachachina.
Apu pushaktaakllaymanrini. Mushukmankataarikuni.

48
Atuk

armana [armana] v. baar. Ukkuta may- rascar, firmar. Silluwan imatapash hawalla
llana. kakuy, chukrichiypash.
Wawatakunukyakuwanarmachikuni. Chawarkashakasinchitaaspin.
asha [aa] det. poco. Mana achka. aswa [aswa, asa, asuwa] s. chicha. Muru
Asha kullkitamaankapakrikuni. kutashkata yakuwan mishkiwanpash
Sin. Ansa, piti. yanushpa, pukuchishpa upyana.
ashalla [aalya, aala] adv. muy poquito. Raymipikahuraaswatamiupyani.
Ashtawan piti. aswana [aswana, asana] v. prepararchi-
Kapika,yakukaashallamillukshin. cha. Sara, chawar mishki, lumu, palantata
ashanka [aanka, aanga] s. canastade yanushpa pukuchina.
fibra de palma. Ukshamanta rurashka, ya- Lumukutatayanushpaaswakuni.
nuna ukupi mikunata, aychata churankapak atakapi [atakapi] s. variedad de boa gi-
warkurayak. gante. Runata mikuklla hatun, yapa millay
Ashankapi aychatachurani. amaru.
ashi [ai] adj. s. amante. Sawarishka kipa Yaku manakunapi tuta purinaka llakillami
kari kashpa, warmi kashpa shuk kuyashkata atakapi rikurin.
charik. ataku [ataku] s. ss. sangorache.Kapulis-
Ashita rikunkapakshamuni. hina pankayuk, nanaykunata hampik, miku-
Sin. Wayna, kuyak. napash yuyu.
ashnak [anax, asna, anak, asnak, anag, Apitaatakuwanyanuni.
asnag] adj. oloroso (agradable o desa- atallpa [atalypa, atalpa, atapa, atawallpa,
gradable). Imapash alli, mana alli mutkirik. atapa, ataba, atia, atilpa, atilba, atilypa,
Mishkiashnak sisatatarimuni. atulba, atil] s. snc. gallina. Runapa wasipi
ashnana [anana, asnana] v. oler. Imapash kawsak, ishkay chakiyuk, lulunta wachak
ukanchikpa sinkaman mutkirik. hatun pishku.
Ishpinkupankakayapataashnan. ukapawasipikaatallpatamikurkani.
ashtawan [atawan, astawan, ataun] adv. Sin. Wallpa.
ms,adems. Imapash charishka, tiyashka, atatay [atatay] interj. expresinquedenota
munashka hawa yapa kak. asco. Imakunapash mana alli ashnak.
Mishkimikunataashtawan mikunayan. atatay! Aychakaaismushkamikashka.
Sin. yapana. Sin. millanay.
ashtana [atana, astana] v. acarrear,tras- atina [atiy] v. vencer,poder,sobresalir.Ut-
ladar, transportar. Imatapash shukmanta kalla imatapash mishashpa rurana.
kutin shukman churay. Utkashunnishpapaytallankaypiatirkani.
Yakutapukyumantawasimanashtakuni. 2.porfiar,exigir,insistir,apurar,prevalecer.
asichik [asiik] s. bromista. Imatapash Maashka kipa, mana utka tukuchikpi kutin
asichinkapak rimashka. maana.
Imata nishpapash asichik runaka tukuyta Kanka,imanishpatakatikunki?
asichinllami. 3. sc. hablardemasiado.Yapata rimana.
Sin. nuspa. Paykaimatarimashpapashatikunmi.
asina [asina] v. reir,burlar. Imatapash yuya- Sin.1 Mishana; 2 utkana.
rishpa, rikushpa, uyashpa, shikshichikpi shi- atsikyana [atsikyana, atsiyana] v. estornu-
miwan kushiyarina. dar. Sinka uku shikshikpi atsik niy.
Kushillukakanwanmiasikun. Allpa haku sinkaman yaykushkamanta,
aspi [aspi] s. raya. Sunipash, kutupash au paykaatsikyan.
rawashina kak. atuk [atux, atug, atuk, atu] s. S. lobo.Al-
Allpapishukaspitarurashpasakini. lkushina rikurik: waykupi, kakapi, chiri urkupi
aspina [aspina] v. raspar,araar,escarbar, kawsak wiwa.

49
Atuk sArA

Atukkapukaatallpatahapishka. Rumiawikasinchiawkamikarka.
atuk sara [atux sara] s. maz silvestre. 2. personainadaptablealascostumbresde
Puka tulluyuk takshanapak muyuta aparik unpueblo. Mana llaktakunapi yacharik runa.
kiwa. Paykakayllaktapikaawkamikan.
Warataatuk sara muyuwantakshani. Sin. 1. makanakuk.
atupa [atupa] s. s. mazplagado.Yana ku- awki [auki] adj. prncipe, persona noble; sa-
tawan chakrurishpa ismushkashina tukushka cerdote; divinidad. awpa pachapi ushayyuk
sara. runa.
Kunanpikachukllukunapashatupamitukun. Atawwallpakaawkimikarka.
2. s. vieja. Atupa warmi, paya warmi. awkish [auki] s. comidaritualdelosfune-
Kankaatupa warmishinamimanakallpanata rales. Runa wauypi chakrushka mikuna-
ushanki. kuna.
3. ss. necio. Mana imatapash uyak. Awkish mikunataruraytamiyachani.
Atupa kashkamantayachakuktakamirka. awkish [auki] s. danza del ao nuevo.
Sin. 2 Paya; 3 uparinri. Mushukwatapitushuna.
atyak [atyak, atyag, atiax] s. babosa. Chaki Runakaawkishtatushun.
illak wiwa, llukashpalla pampakunapi awlakanu [awlaxanu, alwaxanu, alwakanu]
llawsata sakishpa purik kuru. s. sc. repartidordealimentosenlasfiestas.
Tamyapachakunallapimiashtawanatyakku- Raymipi mikunata rakik.
nakarikurin. Churisawarikpikaawlakanukunamikunata
Sin. Unik. rakirka.
awanakaspi [awanakaspi] s. s. telar. Sin. Mulumasha.
Chakatashpa rurashka kaspi. awllina [awlyina, awina, alwina] v. s. urdir.
Jos awanakaspipimimakanatakaawan. Churanata awankapak puchkakunata kaspipi
awasi [awasi, agwasi] adj. amz. ineptoen allichina.
la caza y pesca. Wiwata, challwatapash Yachakukpuchkataawllin.
mana hapinata ushak runa. Sin.allwina.
Chaykarikaawasimirikurin. aya [aya] s. cadver. Waushka runa.
awana [awana] v. tejer. Churanakunata, Kaynakaayatawantushpaaparkachik.
imakunatapash achka puchkata chimpachis- 2. fantasma,espritu;poder,fuerza. Chawpi
hpa rurana. tuta unkushkapa awipi runashina rikurik.
Maykankunakachumpikunataawan. Runa yuyaypi manchachishpa purik.
2. v. amz. Ponercubiertaalacasa. ukapa Uchillawamratakaayamimanchachishka.
wasitawayuriwanawarkani. 3.silvestre.Imapashmanatarpushpawiak.
3. v. amz. Hacerobjetosdebarro. Manka all- Aya kiwakaachkatawianllami.
pawan kallanata ruray. Sin.1.wauska;2.ushay,kallpa,samay;3
Anti suyupika shinami  mukawatapash sacha.
awanchik. ayampakuna
awinchina [awinina, awinina] v. ss. re- [ayampakuna, ayumphakuna] v. amz. snc.
sembrar. Mana wiashkakunapi kutin tarpuy. sancochar,soasar. Hawa hawalla yanushka-
Saratakaspiwanutkushpaawinchinki. kuna, kusashkakuna ruray.
2. rellenar. Allpawan, imawanpash anpi mikunkapak challwata ayampa-
chushakkunata huntachina. kunchik.
Yachakukkashuyukunataawinchin. Sin. Hawchana.
Sin. 1 Katichina, 2 huntachina. ayapampa [ayapamba, ayapampa] s. ce-
awka [awka, awkak] adj. guerrero,militar, menterio, panten. Waushka runapa ay-
soldado. awpamanta pacha sinchi runa, mi- chata pampana.
llay, makanakuk runa. Tukuy runakunami ayapampapi ayakuna-

50
AysAnA

mankarankapakrinchik. rikrini.
ayar (<*ayar) s. noviembre. Chunka shuk- ayllu llakta [aylyu lyakta] s. comunidad.
niki killa. Ayllupura, mashipura tantakushpa kawsana
Ayar killapikaayapampamanwaushkaku- suyu.
natarikunkapakyuyarinkapakpashrinchik. Runakunakaayllullaktata charinchik.
aycha [aya] s. carne. Runakunapa, wiwa- ayllu shuti [aylyu uti, ayu uti] s. apellido.
kunapa tukuy ukku. Yayamamamanta chaskishka, mana chinkar-
ukakachallwaaychatamikusakuni. ishpa katimuk shuti.
2. cuerpo. Kawsakkunapaukku. ukapamashipaayllushutikaPichisakami
Tukuyaychaminanawan. kan.
Sin. 2 Ukku. aymuray (<*aymuray) s. mayo. Pichkaniki
ayki [ayki] s. bo. estafa. Imatapash uma- killa.
chishpa kushka. Aymuray killapikallamkakpapunchamikan.
Kachitarantikukpiaykitarurarka. ayri [<*ayri] s. hacha. Millashpa
aykina [aykina] v. bo. estafar. Imatapash wauchinkapak hillay.
umachina. Ayriwanyantatachiktani.
Kachitarantikukpikullkitaaykirka. ayriwa (<*ayriwa) s. abril. Chuskuniki killa.
Sin. Umachina, muspachina. Ayriwa killapikaachkatatamyan.
ayllu [aylyu, ayu] s. familia,pariente,linaje, aysana [aysana] v. halar,extender,estirar,
genealoga; sistema. Yaya, mama, churi- deslizar,arrastrar. Imatapash makiwan chu-
kuna, hachi, hatunyayamama tantalla kaw- tay.
sakkuna. Mamakamakimantawawataaysarka.
Kaypunchakunaayllukunatamuyunkapak Sin. Chutana, shitana.

51
CH
chachina [aina] v.s. sentarselosnios. Wakin pushakkunaka alli rimaykunawan
Maypipash wawakuna tiyarina. chakchun.
Marawawakapuunapimichachin. chaki [aki] s. pie,pata. Runakuna, wiwa-
chaka [aka] s. puente. Mayu hawata kuna purinkapak mutsurik ukku.
chimpankapak kaspikunawan, mana kas- Tiyuallpatasarukpichaki pamparirka.
hpaka rumi-kutawan rurashka an. chakichina [akiina] v. secar. Ima shutus-
Yachakukwawakunakachakatamiyallin. hkata, hukurishkatapash intipi churana.
2. cadera,anca.Runapa washa tulluwan is- Hurasaratakaaswankapaksumaktamicha-
hkantin chankawan tinkichik siki tullu. kichin.
Paykachaka tullutaminanachikun. chaki chichu [aki iu] s. pantorilla.Ru-
chakana [akana] s. camilla.Kawitushina nakunapa kunkuri washa uraypi sakirik ay-
waushkakunata, unkushkakunatapash chasapami kan.
wantunkapak rurashka. Mamapachaki chichupichupullukshishka.
Unkushkamashitachakanapiaparkanchik. chaki kati [aki kati] s. rastro,huella,pi-
2. s. escalera. Ishkay suni kaspipi kinrayman sada. Ima purishkata riksinkapak tarinka-
tawka uchilla kaspikunata watashka. kama rikuy.
Yuramanta palltata  hapinkapakka hatun Tutapi shuk llamata hillu allku mikushka,
chakanatamiruranchik. chaytachaki katitarurakunchik.
chakata [akata] s. cruz. Shayak kaspipi Sin. Yupi, sarushka.
umaman kinray watashka kaspi. chakka [axa, aga] s. amz. variedadde
Ayapampapikaachkachakatamirikurin. raposa. Uchilla aasshina, ashnak yakuta is-
chakatana [akatana] v. entrecruzar;en- hpak.
trelazar;crucificar.Ishkay kaspita chawpipi Millay chakkakaatallpaluluntamikurka.
chimpachina. Sin. chucha, sinik.
Juanmashikawasihawapikaspikunatacha- chaklla [aglya, aga] s. s. palosycarrizos
katan. utilizados para cubiertas y paredes de
Sin. Waskachina. casas,corralesycercas.Wasita katankapak,
chakchuna [axuna, akuna, aguna] pirkankapak sukuskunata, kaspikunawan
v. s. descomponer, regar, botar,  esparcir watashka.
aguaogranos. lmatapash karu karupi shita- awpawasikunakasukuschakllawanru-
na. rashkami kan.
Pichankapakamaallpahatarichunkayaku- chakmana [akmana, tsakmana] v. bo. cul-
wanchakchun. tivarlatierraparasembrar;virarlatierracon
2. v. haceralgoaescondidas. Imatapash pa- elazadn. Llachuwan allpata ukumanta ha-
kalla rurana. waman tikrachiy.
Churikamanachariymantayayaparuwanata Yanaallpapipapatatarpunkapakchakmani.
raymimanchakchun. chakmay (<*akmay) s. agosto. Pusakniki
Sin. 1 Hichana, chiwana, shitana, tallina, par- killa.
kuna. Chakmay killapika, Sallka suyupika
chakchuna [axuna, axana, axuna, yachakukwawakunakasumaktasamakun.
axina] v. scs. alabarse,ponderar. Llullas- chaknana [aknana, tsaknana] v. maniatar,
hpa rimankapaklla alli yuyaykuna. amaar, amarrar, liar, atar pies o manos.
52
CHAmkAnA

Maykantapash chakita makita waskawan descriarse,daarse,descarriarse,desviarse


watana. de los valores. Maykanpash wakllirishka
Chinawakratauutakapinkapakkachakita tukuna.
chaknanchik. Wakchawawakunahatunllaktakunamanris-
chakra [akra, agra] s. sementera,chacra. hpakaachkatamichallan.
Muyukunata tarpushka pampa. Sin. Wakllina.
Tukuyayllumisarachakratahallman. challchina [alyina] v. sc. rasgar, peda-
chakrana [akrana, agrana] v. s. cultivar, cearlaropa.Ima churanakunapash llikina.
prepararlatierraparalasiembra.Allpamanta Wawakapukllaymantawaratachallchirka.
mapa kiwakunata anchuchishpa allichina. Sin. Llikina, chillpina.
Saratatarpunkapakallpatakawanuwanmialli challina [alyina, aina] v. s. recogerresi-
chakranchik. duosdecosechas. Murukunata pallay washa
2. s. recogerlosprimerosfrutosdelasemen- puchushkakunata tantachina.
tera.Pukuy kallarik mushuk murukunata cha- Ayllullaktawamrakunakapapatachallin.
kramanta pallana. 2. v. descarriarse.Maytapash riklla.
Yayakamushukkapulimurukunatachakran. Aylluwakllirikpikawawakunakachallin.
chakruna [akruna, agruna] v. mezclar, Sin. 1 challana, chukchiyna
combinar. Imatapash shukkunawan cha- challun [alyun, alun] s. amz. variedadde
puna. mosquito. Uchilla puka chuspi. Aswa
Allimikuytacharinkapakkatukuysamimuru- mankapi, mishki mikunakunapipash tantarik.
kunatamichakrun. Aswahamchipikaachkachallunmitiyarinata
Sin. Chapuna. munan.
chakuk [akuk] s. cazador. Imatapash challwa [alywa, azwa, alua, awla] s.
hapik. pescado,variedaddepezbocachico. Yakupi
Yayakaallichakuk kashpa,lumukuchitaha- kawsak wiwa. Hatun turuta chumkak, tanta-
pirka. nakushpa purik wiwa.
chakukina [akukina] v. emitir sonidoslos Katupampapichallwatarantinkapakrikuni.
cerdosalmasticar. Kuchikuna mikunakunata Sin. Yaku aycha.
akuna. chamcha [ama, ama, au, au]
Kuchimanismusaratakarakpikaachkatami adj. sc. aptico,singracia. Killaysiki, imata-
chakukin. pash mana munak.
chakuna [akuna] v. ss. desmontar,cazar Paykachamcha runamikan.
Allpakunata allichina, aya kiwakunata anchu- 2. sn. ss. inspido,desabrido,soso.Mishki
china. illak.
Muyukunata tarpunkapakka allpatarakmi Unkushkamankaashachamcha mikunatami
chakun. karanchik.
challa [alya, ala] s. ss. Planta seca del Sin. 1 Upa, chamuk, aminta, hamlla. 2 uku,
maz; productos o granos que se quedan aminta, hamlla.
despus de la cosecha. Murukuna pallas- chamiku [amiku] s. s. chamico,plantasil-
hkapi sakirishka. vestrepequea. Sisa ukupi kashayuk, waylla
Papaallaypikachalla sakirinmi. tullpuyuk yura.
challana [alyana, alana] v. ss. recoger Sarachakraukumantachamiku yurakunata
granosoresiduosdecosechas.Murukuna tantanchik.
pallay kipa puchushkakunata tantachina. chamka [amka, anka] adj. mal molido.
Wamrakunaka uchilla papataka achkatami Rakulla kutashka.
challan. Chuchikunakachamkatamikun.
Sin. Chukchina, challina. chamkana [amkana, ankana, tsamkana,
challana [alyana, aana, alana] v. ss. tsankana] v. triturar, moler grueso. Ima mu-

53
CHAmpA

rukunata raku rakulla kutana. yukmikan.


Chuchimankarankapakmikutanarumipisa- chanka [aga] s. pierna;muslo. Kunkuri-
ratachamkanchik. manta sikikaman tiyak aycha.
champa [ampa, amba, aba, aba] s. Wakrachankatacharkishpakaraymipakwa-
s. terrndecsped. Allpata kiwantin llukshi- kaychinkuna.
chishka. chankana [agana] v. entrecruzar  las
Tarpunkapak llachuwan champata chak- piernas, sujetar con las piernas. Pitapash
mani. chankawan pilluna.
champayana [ambayana, abayana, Hatun yuraman sikankapakka chankawan
abayana] v. sc. tenermalestar;decaerse. chankani.
ukanchikpa aychakuna shaykushkashina chantasu [antasu, antazu] s. sc. Llama;
tukuna. burro.Ushushina hatun wiwa, apachikunata
ukapaaychakaaswataupyakpimicham- aparik
payan. Chantasu wirawanmiwayrashkaunkuytaka
Sin. urmarina. hampin.
champira [ambira] s. chambira. Sacha Sin. Llaminku, runallama.
ukupi tiyak, killu puchkayuk yurami, pitashi- chaawi [aawi] s. amz. variedaddep-
nalla. jaroqueimitaalosdemsdesuespecie. Ya-
Champiramanta puchkawanunkutamiawar- nawan, killuwan muru pishku, tukuy
kani. pishkukunata yachapak.
champuru [amburu] s. chamburo. Papa- Antisuyupikachaawi pishkukasumaktami
yashina mikuna muyuta aparik yura. takin.
Champuru yuraallipukuchunkakamanami chapa [apa] s. amz. frutosquecrecenpe-
kan. gados. Tinkirishpa, llutarishpa wiak muru-
2. tipode rbolespinoso. Hatun kashayuk kuna.
api yura. Kaychapa palantatakuchimankaray.
Anti suyupika champuru yuramanta allimi Sin. Misha.
mitsarinakanchik. chapak [apak] s. vigilante,polica,agente,
Sin. 1 Chilliwakan. detective. Awka runashina, llaktapi kawsak
chamuk [amuk, amux, amug, xamun, runakunata kamak.
ama, amak] adj. inspido,desabrido,soso. Chapakkunaka millay runakunamanta
Ima mikuykunapash mishkita, kachita mana kaman.
charik. chapana [apana] v. espar,mirar,obser-
Unkushpakachamuk mikunatallamimikun. var. Imatapash pakalla rikuna.
2. aptico,singracia.Killaysiki, imatapash Amashuwachunkatukuykunachapanchik.
mana munak. Sin. Rikuy.
TantanakuypiJuanmashikachamukmiya- chapul [abul] s. mariposa. Sumak
llin. tullpuyuk patak rikra, pawashpa chuspishina
Sin. uku, hamlla, upa, chamcha, aminta. purik.
chanchana [aana] v. sc. entablillar. Sisayurakunapikasumaktamichapulkunaka
Kaspikunapura llutachishpa tullu pakirishkata tiyarin.
chumpiwan pilluchina. Sin. Pillpintu.
Chakitullupakirikpikahampiwasimanapan- chapuna [apuna] v. mezclar,hacermasa,
kapakkakaspikunawanmichanchanchik. hacerbarro;desordenar,confundir,desigua-
Sin. Watana. lar. Imakunatapash shukwan chakruchina.
chani [ani] s. precio, valor. Imakuna mas- uuta,machkawanmikunkapakchapuni.
hna kak. charapa [arapa] s. amz. variedaddetor-
Kaykuchikakimsapachakwarankachani- tugaacutica. Yakupi kawsak yawatishina.

54
CHAWCHA

Charapa wiwaka hatun mayukunapimi Chasukunakarunakashkatakamanayuyan-


kawsan. chu.
charina [arina] s. scs. mancera.Yapuna Sin. Chinkarishka.
kaspipi shuk uchilla kaspita hapirichun chawa [awa] adj. crudo,semicocido. Ma-
churashka. narak yanurishka mikuna murukuna.
Alli yapunkapakka sinchi charinatami ru- Chawa kamchatamikushpawiksakawaklli-
ranki. rin.
charina [arina] v. sujetar,sostener,tener. 2. leaverde. Mana chakishka yanta.
Imatapash harkana, hapina. Chawa yantawanyanunkapakkaachkapa-
Yayaka  wawa ama urmachun makimanta chatamimutsurinchik.
charin. chawamanku [awamanku] s. amz. p-
charki [arki, tsarki, arki] s. scs. cecina, jaro chaguamango. Sumak patpayuk pishku.
carneseca. Wiwakunapa chakishka aycha. Chawamankukaantisuyupimitiyan.
Charki aychatapapawanyanushpamikuni. chawar [awar, tsawar, sawar] s. s. cabuyo,
charkina [arkina, tsarkina] v. cecinar, penco, maguey. Sapimantapacha panka-
secarcarnealsol.Aychata kayman chayman sapa, suni kashayuk yura.
kuchushpa chakichina. ukapa chakrapi chawar harkata chu-
Llamaaychatasumaktamishkichishpaintipi rarkani.
charkinki. chawar kiru [awar kero, awar kiru,
chas [as] s.ca. brotedesemillascadasen tsawar kiru] s. s.maderadepenco,madero
lassementeras. Chakrapi urmashka muyu- o maguey.  Sisa chakirishka washa suni
kuna wiariy. kaspi tukushpa sakirik.
chas wiashkapapatahallmani. awpayayakunakachawar kiruwanmiwasi
Sin. Ushun, purun, wala, iil. kumpatakarurakkarka.
chaska [aska] s. planetaVenus. Hawa pa- 2. adj. persona alta y delgada. Sunilla,
chapi intishina llipyak, tutamantata, chishi- aulla runa.
yakpipash rikurik rumpu. Wamrakachawar kirushinallakan.
awpa pachapika, inkakunaka chaskata Sin.2Hatun.
muchakkarka. chawar mishki [awar miki, tsawar
chaski [aski] s. mensajero, correo. awpa miki] s. s. pulque,aguamiel,jugo,acrese-
pachapi, apukunapa willaykunata apak. gregado del penco, bebida extraida de la
Wawakunakachaskitarurashpapukllan. base del penco. Pukushka chawar sapita
chaskina [askina] v. recibir,aceptar,admi- hutkukpi mishki yaku llukshik, mikunakunata
tir. Imakunatapash hapina. mishkichinkapak may alli.
Wawawasimantikramukpimamakakushilla ukapa mamaka chawar mishkiwanmi
chaskin. pukaapitakayanun.
2.s.Recibimiento y bendiciones que dan los chawana [awana] v. ordear,exprimir,es-
padres y padrinos a los novios. Yayamama, currir.Wakra uuta, takshashkata,
achikyayamama kunaykunata kushka. yanushka murukunatapash kapina.
Rukuyayasawariypikachaskiytakun. Payka lumu yanushkata aswa rurankapak
chaspina [aspina, apsina, awsina] v. sa- chawan.
cudir. Imakunapash urmachun sinchita kuyu- Sin. Kapina.
china. chawcha [awa] adj. delicado,dulce,sa-
Yurakunamanta allpa llukshichun sinchita broso;quemaduraosecocinarpido. Ha-
chaspin. walla, raku, mishki, utka yanurik, pukurikpash
chasu [asu, azu] adj. ss. aculturado. Ki- murukuna. Chawcha papayanushkakamay
kinpa sapi kawsayta mana charik. Shuktak- sumakmikuymikan.
kunapa kawsayta hapik. Sin. Mishki, patashka.

55
CHAWCHA

chawcha [awa] adj.amz.chistoso. Ima- Imatapash manarak tukuchishkata ninkapak


kunatapash nishpa asichik, kushiyachik. shimi.
Raymipikatawkachawcha mashimiasichin. Yachanawasimantamichayrak rikuni.
Sin. asichik. chayrayku [ayrayku] adv. por eso, por
chawpi [awpi, awbi] det. mitad,medio, ello. Chaymanta, shinamanta ninkapak
centro. Imakunatapash ishkaypi rakiyta ru- shimi.
rashka. Kipayarkani, chayrayku manatantanakuy-
Churimanchawpi allpatakurkani. manyaykurkanichu.
chawpina [awpina] v. dividir,partirenmi- Sin. Chaymanta.
tades;partirunenteroenquebrados. Imaku- chay shina [ay ina, asna, ana, azna]
natapash ishkaypi pakta pakta rakiy. adv. as, de esta manera. Imakunatapash
Allpatakaishkantillamichawpirkanchik. shinami nik shimi.
chawsirina [awsirina, apsirina, aspi- Killkanapankapikachay shina shuyunki.
rina] v. sacudir. Llutarishkakunata sinchita ku- Sin. Kashna, shina.
yuchishpa urmachina. chi [i] expresinparaahuyentaroadelantar
Allpapitarpunkapakkachampakunatachaw- a los animales. Wakin wiwakunata man-
sirinchik. chachinkapak kaparina shimi.
2. amz. dispersar,regarse. Runakuna, wiwa- Chi nishpa atallpakunata wasi ukumanta
kuna kayman, chayman rakiriy. kallpachin.
Uturunkuta mancharishpa wakrakunaka Sin. Chisha chisha, hishi hishi, kisha kisha,
chawsirin. hushu hushu.
Sin. Patpay, chaspiy. chichiku [iiku] s. amz. elmspequeo
chay [ay, iy] det. ese,eso,esa.Maykan- de los monos. Yana millmayuk, yurak
pash imapash karulla kashkata ninkapak shimiyuk uchilla kushillu.
shimi. Chichikukunataka kuyashpami charina
Chay urkumanka ninanta purishpami cha- kanchik.
yanchik. chichu [iu] adj. encinta, embarazada;
chayamuna [ayamuna] v. llegar. May- preada. Wiksapi wawata charik warmi,
mantapash purishapa, pawashpa, kallpas- wiwa.
hpa shamukta nina shimi. Chichu warmikasinchiruraykunatakamana
YayakaQuitollaktamantamichayamun. ushanchu.
Sin. Paktamuna. Sin. wiksayuk.
chay chay [ay ay] interj. amz. sensacin chichuyana [iuyana] v. embarazarse;
quedejalapicaduradeungusano.Kasha- prearse. Warmikuna, wiwakuna wiksapi
yuk kuru chinikpi aychayachishka. wawa-muyuwan sakirina
Chinikkurumakipichinishkamichay chay Yakuaychakunakakaykillapimichichuyan.
nanan. chika [ika, eka] adv. Verdad,cierto. Mana
chaymanta [aymanta, aymanda, ay- llullashpa kashkata nina rimay.
munda] adv. de ah, despus. Rimakuk ukanchikkachikallatakmirimanchik.
ashtawan rimashpa katichun nina shimi. chikaksu [ikaxsu] s. amz. tipodefrutaco-
Kaynawasipiawakushpa,chaymanta kiwa- mestible. Yanushpa mikuna sacha muyu.
manrirkani. Mamakachikaksu muyutayanushpakaran.
2. poreso. Chayrayku, shinamanta ninkapak Sin. tikasu.
rimay. chikan [ikan, ikan, hikan] adj. aparte,dis-
Ruku yayakunaka kunashpa rimankuna tinto,ajeno. Imakunapash mana chaypura,
chaymantamiuyanakanchik. paypura kashkata nik shimi.
Sin. Chayrayku. Yanasarata,yuraksaratachikanmichuran-
chayrak [ayrak, ayrig] adv. todava,an. chik.

56
CHillpinA

Sin. Chuku, hamu, hullu. Sin. 1 Rakina, rakrayana, shallina.


chikanyachina [ikanyaina, ikanyaina, chikwan [ikwan] s. amz. pjaritodeplu-
hikanyaina] v. clasificar,separar,apartar, majecaf. Uki patpayuk uchilla pishku.
diferenciar. Imakunatapash tantarishka- Antisuyurunakunakachikwan pishkutami
manta karuyachishpa churana. wasipicharin.
Wawakunapukllaykunatariksichunkatanta- chilina [ilina] s. naranja. Yunka llaktakuna-
chichishpa,chikanyachina. pilla wiashpa pukuk muru, purushina mishki
chikaru [ikaru, tsikaru] s. amz. liblula, mikunata aparik hatun yura.
cortapelos. Shuk chuya rikrayuk, yakupi ar- Rantinapampamanrishpakachilinataapa-
mak chillikshina rikurik, shuk llaktakunapi ak- munki.
chashuwa shutiyuk kan. Sin. laranha.
Chikarukamayukunapimitiyan. chillchill [ilil, ilil] s. s. variedad de
Sin. Akcha-shuwa. plantamedicinal. Uchilla tawrishina yura.
chiki [iki] adj. malaugurio,desgracia,ad- Llamauhuhapikpichillchill yurawanham-
versidad,infortunio,crisis. Llaki shamunata pinchik.
rikuchik. chilli [ilyi] s. amz. palmera cuyas hojas
2. amz. ineptoencasera. Wiwakunata hapi- sirve para techar viviendas. Chinchashina
napi mana ushak. pankayuk puntsuta charik, awashpa wasita
Sin. 1 Tapya. katankapak, kunampushina rikurik yura.
chikin chikin [iki ikin] s. amz. variedad Sachamanta chilli pankataka wasita kum-
depjaropequeo. Uchpa patpayuk chakra- pankapak, muyutaka mikunkapakmi apa-
kunapi kawsak uchilla pishku. munchik.
ukapachakrapikaachkachikin chikinku- chillik [ilyik] s. amz. Langosta. Achkata mi-
namitiyarishka. rarik, puriykachak, yurakunapi kawsak pala-
chiknina [ixnina, iknina, ignina, tsixnina, maku.
tsiknina, tsignina] v. snc, amz. Despreciar, Chillikkatukuyyuratamikurka.
odiar,aborrecer. Mana allipi churashpa pi- chillina [ilyina, ilina] s. mdula. Tullu
ana, millana. ukupi tiyak, wirashina.
Millay shunku mishukunataka achkatami Chillinaka kawsayta kun.
chikninchik. chilliwakan [ilyiwakan, iwalkan] s. sn.
Sin. millana. chamburopequeo. Papaya yurashina, u-
chikta [ixta] s. grieta, partido,resquebra- ushina yakuta charik yura.
jado,rajado. Mama allpa kashpa, ima sinchi Chilliwakan yurakunata wanuwan tar-
pirkakuna, kaspikuna chawpirishka. pushunchik.
Cotopaxiurkuumapichiktamitiyan. Sin. Champuru.
2. amz. brazodelro. Hatun mayupa yaku chillka [ilyka, ilka] s.Arbustoramosoco-
rikra. nocidocomochilca. Waylla tullpuyuk, tullu-
Uray chiktapimi yaku aychakunataka sapa hampi yura, maypipash wiak.
hapirkani. Makikiwirishkapiyanachillkatawatanchik.
chiktana [ixtana, iktana] v. s. rajar,partir, chillpina [ilypina] v. s. sacartiras,partiren
hender,resquebrajar.Kaspikunata, kulluku- fragmentosotiras. Imatapash llikishpa sa-
nata rakina. kina.
Wasichinkapakkakaspikunatakachawpipimi Chawarta pitishpaka imatapash watanka-
chiktan. pakmichillpinchik.
2. amz. desviarunro.Mayu yakuta paypa 2. desramar. Mallkikunata mukupi pitina.
anmanta shukman aysay. Yurakunaamachakratamakachunmallkiku-
Kay mayuta urku washata kachankapakka natachillpin.
allpatachiktanchik. 3. abrir algo a presin manual. Imatapash

57
CHimpA

makiwan paskay. chimpilaku [impilaku, imbilaku] s. amz.


awikaratahampinkapakkamakiwanallilla murcilago. Ukuchashina awi, patpayuk
chillpinchik. wiwa. Wiwakunapa yawarta tsunkak, tutalla
Sin. 1 Challchina, 2 rawmana; 3 paskana. llukshik.
chimpa [imba, iba] adv. alotrolado,al Chimpilakukunakahatunkakaukukunapimi
frente. awpaman sakirik manya. kawsan.
Josmashikachimpapimillamkan. Sin. Mashu, tutapishku.
chimpa [simba, simpa, imba, iba, chimpu (<**impu) s. Saturno. Inti ayllupa
imba, iba] s. trenza. Akchata, puchkaku- tiyak rumpu.
natapash, kimsapi rakishpa awashkashinata china [ina] adj. hembra. tukuy wiwakuna
ruray. wachak kak, mana kari kak.
Warmikapaakchachimpakaachkarakumi Yanachina kuchikasuktawawakuchitami
kan. wacharka.
chimpalu [imbalu, tsimbalu, simbalu] s. china [ina] adj. criada, sirvienta. Yanapak
ss. chimbalo,baya,bellotaandina. Luluns- warmi.
hina rikurik papa tsumkana mishki muru. Inkapachapipashchinakunamitiyashka.
Chimpalukashuktakipashmitiyan. chinanku [inanku, tsinagu, tsinaku] s.
chimpaluk [impaluk, imbalux] s. rena- amz. caracolgrande. Sachapi kawsak hatun
cuajo.Uchilla kuru, chupasapa hampatu, ya- churu.
kullapitak kawsakuk, manarak chupapash Chinanku aychatakamikunallamikan.
pitirishka. chincha [ia] s. amz. variedad de pal-
Wawakunaka chimpalukta yaku kucha- mera. Chillishina pankayuk uchilla yura, shuk
mantahapishpapukllan. llaktakunapika shipati shutiyuk yura.
Sin. Putu kulu, willi willi. Yachakuk wawakunaka chincha muyuku-
chimpapurachina [impapuraina] v. ca- natapukllankapakpallakun.
rear, aclarar, rendir cuentas, confrontar Sin. Shipati.
ideas. chinchay [iay] s. norte. Alaska llakta-
Ishkantinmanta ranti ranti rimachina, taripa- man sakirik suyu.
china. Inka pachapika Quito llaktaka chinchaypi
Ayllullaktakunapika pushakkuna rurashka- sakirishka.
mantarimachunchimpapurachinchik. chinchina [inina, inlyina, inina] v. ss.
Sin. awinchina. desayunar. Tutamantapi mayllak shunku
chimpana [imbana, imbana, imbana, kashpa ashallata mikuy.
ibana] v. cruzar. Shuk manyamanta shuk Juanmashikallamkanamanrinkapakkaach-
manyakama yalliy. katamichinchin.
Kay mayutaka alli rumikunata rikushpami Sin. pakarinmikuy, Shunkuy, shunkunchiy.
chimpanchik. chini [ini, tsini, sini] s. hortiga. Pankapi utu
chimpana [simpana, imbana] v. trenzar. kashayuk yura, nanaykunata upayachinka-
Akchata, puchkakunata kimsa wankupi rakis- pak alli.
hpa, kawpushkashinata ruray. Chini yurakunakachakraukukunapiwian-
Imbaya, Caar runakunapash akchataka llami.
akchashpamichimpan. chinina [inina, tsinina, inina, sinina] v.
chimpi [impi, imbi, ibi] s. sc. verruga. hortigar. Chini yurawan tukuy aychata wak-
Murukunashina chakikunapi, makikunapi tay, mana kashpaka kakuna.
wiak aycha. Killaywanmanautkallamkakpichiniwarka.
Chimpi llukshikpika atallpa chaki karata chinkana [igana] s. sc casucha.Uchilla
kunuchishpamikakunakan. uksha wasi.
Sin. Mitsa, misha. Wakrakunatakamankapakkashukchinka-

58
CHiWArinA

natamiurkupikacharinchik. chakiyuk yurakunapi, kiwakunapi, kallpashpa


2. s. cueva, laberinto, caverna. Machayshina. purik chuspi.
Wawakunakachinkanatapakakun. Wawakunautkatapurichunkachipuwanmi
Sin. chuklla; 2 machay. chakipikakun.
chinkana [igana] s. pa. variedaddegua- Sin. Chilli, hiki, llukllu.
da. Yaku manyapi wiak, wampushina chirapa [irapa, tsirapa] s. llovizna, lluvia
rikurik yura. menuda con sol. Intikukpi utu tamya.
Mayumanyapichinkanamiwiarka. Chirapakatarpushkatawakllin.
chinkarina [igarina, igarina] v. chirapana [irapana, tsirapana] v. s. lloviz-
perderse. Shunku shuwarishpa pantashpa nar, caer lluvia menuda mientras hay sol. In-
purina. tikukpi utulla tamyana.
Karumanta wawakuna sachaman rishpaka Kunanchishipikachirapakun.
chinkarin. Sin. putsuna.
chinkillis [ikilyis, igilis] s. amz. bilis. Wi- chiri [iri] s. fro. Ima kashpapash mana
wakunapa, runakunapa yana shunkupi tiyak kunuk.
waylla rikurik hayak yaku. Chirimantamitullunanaykahapin.
Wiksayukkashpakaamashunkumillanka- chirisiki [irisiki] adj. friolento. Inti rupakpi-
pakkakuychinkillistamimillpunakan. pash yapa chirichik.
Sin. Hayak, hayakin. Chirisiki wawakaarmarkachu?
chinku [igu] s. amz. palmeranocomesti- chisha chisha [ia ia] expresinpara
ble. Kasha ankuyuk taraputushina rikurik ahuyentaroadelantaranimales.Wakin wi-
yura. wakunata karuyachinkapak manchachik
Puna suyumanta runakunaka chinku mu- rimay.
yutamikunatamunanllami. Wakrakunautkayapuchunkachisha chisha
chinlla [inlya] adj. amz. chicharecinfer- nishpamimanchachin.
mentada. Pukurishkalla aswa. Sin. Chi, kushi kushi, hishi hishi, hushu
Raymipika chinlla aswata sumakta upya- hushu.
chirka. chishi [ii] adv. tarde. Chawpi puncha-
chinlus [inlus] s. pa. pezsardina.Killu wik- manta tutayankakama pacha.
sayuk uchilla challwa. Chishipisaratarpuytatukuchinchik.
Ayllukunashamukpikarankapakkachinlus chishinmikuna [iinmikuna] v. merendar.
challwatamihapinakanchik. Tutayakpi mikuna.
chinta [ita, ida] s. amz. chamisa.Cha- Tutapikaashallatachishinmikurka.
krapi muyuntinta kaspikunata, kiwakunata chita [ita] s. chivo. Kari llamashina ishkay
harkata rurashka. kachuyuk wiwa.
Chakra chintamanta llukshishpa yapa lu- Chita uukauhutahampinkapakmiallikan.
mutamikushka. chitus [itus] s. amz. tallosdelracimo,ex-
2. amz. basurero.Mapakunata tantachik. tradolosfrutos. Palantata, chuntata, lumuta,
Lumukaratachintapishitay. shiwa muyutapash ishkukpi chushak sakirik
chintana [itana, idana] v. amz. depo- tullu.
sitarmalezaenlasorillasdelachacra. Cha- Chituskunata wanu rurak kuykakunaman
kra manyakunapi kiwakunata muyuntinta karanchik.
kimichina. Sin. Watu.
Jos mashipa chakraman wiwakuna ama chiwarina [iwarina, iwarina] v. desmoro-
yaykuchun. Kiwawan, yurawan chintakun- narse.Kakakuna, rumiyuk allpakuna paylla-
chik. tak tuirina.
chipu [ipu] s. amz. saltamontes, grillo. Achka tamyakpika kaka manyata yallik
awpaman kutu chakiyuk, washamanka suni ankapayllatakmichiwan.

59
CHiWillA

2. regar,botar,esparcir.Imatapash karu ka- chuchuka [uuka] s. choclococidodeshi-


rupi shitana. dratado. Chukllu yanushkata intipi alli chaki-
Urkuallpapitarpunkapakkaachkamuruku- chishka. Raymipika chuchuka apitaka
natamichiwanchik. sumaktamimikurkanchik.
3. desgranar.Murukunata ishkuy. 2. adj. arrugadopormojarse.Yakupi tiyay-
Yanunkapakpurututachiwanchik. manta sipu tukushka murukuna, takshakpi
Sin. 2 hichana, chakchuna, shitana; 3 is- sipu tukushka .
hkuna. Chakishkahabastayakuwanchurashpapa-
chiwilla [iwilya, iwia] s. pia.Achupa- karichikpikachuchukami tukun.
llashina pankayuk, yunka llaktapi pukuk mis- chuchu awi [uu awi] s. pezn. Chu-
hki hatun muyu. chupa umashina.
Aswamishkikachunkachiwillatami churan. Llulluwawaka chuchu awita chumkan.
chiwillu [iwilyu] s. sn. pjaro solitario, p- chuchuna [uuna, ukuna] v. mamar,lac-
jaro colorado. Puzu patpayuk, pukalla kasku- tar. Llullu wawakuna, wiwakunapash uuta
yuk pishku. chumkana.
Chiwillukatutamantapimisinchitatakin. Wawakaalliwiankapakka,mamapauuta
Sin. uchukutak. chuchun.
chiwlli [iwlyi] s. amz. pjaro de verano. chukchina [uxina, ugina] v. recogerre-
Uchpa patpayuk, suni chakiyuk allpapi, chiw- sduosdelascosechas. Chakrakunapi pu-
lli chiwlli nishpa wakak pishku. chushka murukunata pallay.
Usya pacha chayamukpika achka chiwlli Yayakaachkapapatami chukchin.
pishkumichakrakunapikapurin. Sin. Challay, challiy.
chiya [iya, tsiya, tsia, sia] s. liendra. Usa- chukchu-unkuy [uku unkuy] s. Palu-
kuna wachashka lulun. dismo. Ima millay unkuykuna, chuspi kanis-
Llakimantakanpaakchapichiyakunahun- hkamanta yunka, guzu llaktapi tiyak.
tashka. Chukchu unkuykasinchimikan.
chiyun [iyun] s. amz. pjaroquehabitaa chukchuwasu [ukawasa, uuwasa,
la orilla de los ros. Yana patpayuk chiyun uwaa] s. rbolcuyacortezaseusapara
chiyun nishpa wakak, yaku manyakunapi curar el reumatismo. Puka karayuk, kara-
kawsak pishku. manta yawarshina llukshik yura. Kara yanus-
Mayu manyapi churashka kukayutaka chi- hka yakuta upyakpi tullu nanayta hampik.
yun pishkumimikushka. Chukchuy unkuy hapikpika chukchuwasu
chucha [ua] s. raposa. Kuchishina suni kaspiyakutaupyani.
sinkayuk, raku millmayuk, suni chupayuk, Sin. Kurikaspi.
mishki aychayuk wiwa. chukchuna [uxuna, ukuna, uguna]
Chuchakalulunkunatamikushpamaymis- v. temblar, tiritar por escalofro. Manchay-
hkiaychayukmikan. manta, piaymanta, kushikuymantapash
Sin. Wanchaka, sinik. ukku kuyurina.
chuchi [ui] s. pollo,polluelo. Lulunmanta Kariwayrasumanrishpakaachkachirimanta
chayrak llukshishkalla llullu atallpa. chukchunchik.
Chuchitakakuyashpamiwiachinakanchik. Sin. Manchana.
chuchu [uu, uku] s. seno,teta,pezn, chuki [uki] s. tipo de arma. Imapash ma-
ubre. Wawaman tsunkachina uu aycha. kanakuypi ima. Makanakuypika runakuna-
Mamakakikinchuchuwanmiwawatakawi- takachukiwanwauchishka.
achin. chuki [uki] s. amz. perico,tipodepjaro.
chuchuk [uuk] s. mamfero. uuta Waylla millmayuk, wichu wichu nishpa takik,
chumkak. yapa uchilla pishku.
Wawaallkukachuchuk wiwamikan. Chuki pishkukunakaachkatamichakrapika

60
CHulunyAnA

takin. chulakyana [ulaxyana] v. ampollarse,re-


Sin. Wichu, ichillu. ventarse. Aycha karakunapi yaku purushina
chukirawa [ukirawa, ukira] s. s. chuqui- llukshirina.
rahua. Killu sisayuk, kashalla pankayuk Inti raymipi achka tushushkamanta chaki
hampi kiwa, urkukunapi wiak. chulakyan.
Chukirawa yakuwanmi washa nanaytaka Sin. Huklluyana, chullpukyana.
hampin. chulla [ulya, ua] adj. det. impar. Imapash
chuklla [uxlya, uxa, uklya, uga] s. shuklla tiyana.
choza,cabaa.Pankakunawan, ukshakuna- Chulla pachallillatamiwawakacharin.
wan, katashpalla rurashka uchilla wasi. Sin. chullanik, sapalla.
Wakrakamanachukllakakunukllamikan. chullanik [ulyanik] adj. det. impar. Ima-
Sin. Chinkana. pash shuklla tiyana.
chukllu [uxu, uxlyu, uklyu, uku, Kimsa yupayka chullanmikan.
ugu] s. choclo. Llullu sara mishkilla mikuyta chullku [ulyku, ulku] s. s. plantamedicinal
charik muru. desaborcido. Uka yurashina hampi yaku-
Chukllutatullpapikusashpakaraway. yuk uchilla yura, mishki mishkilla hayaklla ya-
chukni [ukni, tsuxni, tsugni] s. lagaa. kuyuk yura.
awi lulunmanta sanku wikishina llukshik. Uhuunkuyhapikpika chullkutamitsunkan.
Wawapaawimantachukni pakarishka. chullpi [ulypi, ulpi] s. s. variedaddemaz.
chukri [ukri, ugri] s. herida. Ukku aycha Chununyashka, sipuyashkapash uchilla mis-
llikirishka. hki sarami.
Sachamanyurakashakarikrapichukritaru- Chullpi kamchakasumakmikunamikan.
rarka. chullpukyana [ulpuxyana] v. ampollarse,
chukririna [ukririna, ugririna] v. lasti- reventarse. Aycha karakunapi yaku purus-
marse,herirse. Ima aychapash llikirina. hina llukshirina.
Kapuliyuramantaurmashpachakichukrin. Inti raymipi achka tushushkamanta chaki
chuku [uku] s. amz. rbolcuyassemillas chullpukyan.
seusanparacollares. Kashayuk hatun yura, Sin. Huklluyay, chulakyay.
pukata sisak, purutushina pakayta aparik. chullu [ulyu] s. amz. tipo de grillo. Chill-
Wawakunachuku muyuwanwallkataruran. ishina rikurik. Punchayakpi, inti punchaku-
chuku [uku] s. ss. extrao,extranjero,fo- napi wakak wiwa.
rastero,desconocido,ajeno. Shuktak llakta- Anti suyupika sapan punchayaykunapika
manta, mana riksishka runa. achkatamichullukunakawakan.
Antisuyumankaachkachuku runamiriksin- chullumpi [uyympi, uyypi, ulypu] s.
kapakyaykun. amz. miel de abeja. Putankuna rurashka
Sin. chikan, hullu. mishki yaku.
chuku [uku, ugu] s. ss. variedaddeave Chullumpi mishkikahampimikan.
cantora. Killu patpayuk yana pishku, sumakta 2. s. abeja. Putankunapa shuti.
takik. Chullumpikasisakunatapawan.
Tutamantakunakachuku pishkukasumak- Sin. 2 putan chuspi.
tamipunchayakushkatawillashpatakin. chulunlla [ulunlya, uluna, unlya] adj. si-
Sin. wirakchuru. lencioso, desolado. Imapash mana uyarik
chukuri [ukuri] s. variedaddecomadreja. upashina.
Kuyshina puka millmayuk, chupayuk uchilla Yachanawasika samay pachapika chulun-
wiwa. Kuykunapa yawarta chumkashpa llamikan.
wauchik wiwa. Sin. Upalla.
Kunan tutapi chukurika wawa kuykunata chulunyana [uluyana] v. callarse,silen-
wauchishkami. ciarse.Imatapash achiklla uyankapak upa-

61
CHumkAnA

yana. chunyarina [uyarina] v. callarse,silen-


Imarimashkataallihamutankapakchulun- ciarse.Imatapash achiklla uyankapak upa-
yanchik. yana.
Sin. chunyana, Upallana, kasiyana. Imarimashkataallihamutankapakchunyan-
chumkana [umkana, tsumgana, sum- chik.
kana, sugana] v. chupar,absorber,succio- Sin. chulunyana, Upallana, kasiyana.
nar. Ima yakutapash shimiwan chuchukshina chupa [upa] s. sc. rabo, cola; nio que
rurashpa llukshichina. sigueasuspadres. Wakin wiwakunapa siki-
Llullu wawakunaka yarkaywan chuchuta manta suni anku tullu wiashka.
chumkan. Wakrapachupakapaypaukkutachuspiama
chumpi [umbi, ubi] s. correa,faja,cintu- kanichunmanchachinkapakmikan.
rn. Tawka sami tullpuyuk sunilla karashinata 2. adv. ltimo.Ima kashpapash puchukaypi
awashka. Uchilla wawakunata pillunkapak, tiyak, sakirik.
anakukunata watarinkapak. Shuk chaski runaka, chaki wakllirishkamanta
Wawataka sinchi wiachunmi chumpiwan chupapimi sakirishka.
maytun. Sin. 2 Puchukay.
chuna [una] s. ss. Variedaddeescarabajo chupana [upana] v. sn. remendar. Chura-
negroyrojo. Hatun katsu, antawashina uya- nakuna llikirishkata tinkishpa siray.
rik, chuspirukuman rikchakmi. Wakcharunakunakachuranakunallikirikpika
Wawakachunawanmipukllan. chupankuna.
chunchu [uu] s. amz. rbolgrandesimi- Sin. Lampana, putyuna, llachapana.
laralcedro. Hatun yura, wampukunata ru- chupu [upu] s. tumor. Wakin runakunapa,
rana, karapipash hampita charik. wiwakunapa aychapi kiya tukushpa punkirik
Antisuyupikachunchu yurawanmiwampu- unkuy. Puklashina unkuy.
kunatakaruran. Sinchitatakarishkamantamichupu wian.
chunchulli [uulyi, uui, uulyi, u- churana [urana] s. ropa,vestimenta. Ru-
nul] s. intestinos,tripas. Wiksa ukupi mikus- nakunapa ukkuta killparinkapak awashka.
hkakunata utuyachik ankukuna. Mapachuranatatakshanakaachkasinchimi
Raymipikakuchichunchullitakaran. kan.
chunka [unka, uga] num. diez. Iskun yu- Sin. pacha, phacha.
paymanta katik yupay. churana [urana] v. poner,colocar,ubicar.
Chunka watayukwawakaayllutayanapan. Imatapash maypipash sakichina.
chunkana [unkana, ugay] v. ss. Jugar Yayaka,saraashankatawasiukupichuran.
juegosdeazar. Rumpapurata haytachishpa churi [uri] s. hijo. Yaya-mamamanta
pukllana. wacharishka kari wawa.
Wawakunawan rumpata haytashpa chun- Paymiukapaawpachuri kan.
kaychik. churu [uru] s. caracol. Chaki illak, llawsas-
Sin. Pukllay. apa uchilla wiwa pampata llukashpa purik.
chunta [unta] s. chonta. Kunuk llaktapi Kayapikachuru hichurikpimiwakllirirka.
wiak, sinchi, suni, yana tullpuyuk kiru. 2. s. caracolutilizadocomoinstrumentomu-
AntisuyumachikunakaChunta raymitaru- sical. Takinkapak kayankapak ima.
ranmi. Hatun churuta hutkushpa alli takinata ru-
chunu [unu, uu] adj. arrugado; papa rashka.
deshidratada. Sipuyashka muyukuna, runa- 3. adj. rosca,espiral. Imapash pillurishkas-
kunapika rukuyakpi sipu tukushka aycha hina tukushka.
kara. Wawakunaka churu kaspiwanpukllan.
Yakupichakishkapurututasakikpikachunu churu anka [uru anka] s. amz. tipodep-
purutumitukun. jaro. Suni shimiyuk, yana patpayuk, suni

62
CHuyAn

chakiyuk churuta mikuk anka, shuk chutanakuna [utaakuna] v. amz. force-


markakunapika churu anka shutiyuk. jear. Ishkaypura kayman chayman aysana-
Churu ankami churutamikushkarikurin. kuy.
Sin. Pusayu. Achkapura kashpa wankurinakushpa maka-
chushak [usax, uak] adj. estril,baldo, nakukshina kuyuriy.
vaco. Murukunata mana pukuchik allpa, Wawakunawan pukllashpa waskamanta
imapachapipash mana tarpushka allpa. chutanakunchik.
Antisuyullaktapikamanachushak allpaku- chutana [utana] v.estirar,halar,extender,
nakatiyanchu. lanzar. Imatapash aysashpa wiachiy.
chushik [uix] s. s. lechuza. Ankashina Yuratamaymanpashurmachinkapakkawas-
achka patpayuk tuta pishku. kawanchutanchik.
Chushikkashuwapuriktamiwillan. Sin. Aysay, shitay.
chusku [usku] num. cuatro. Kimsa yu- chuti [uti] s. amz. pezdemanchasamari-
payta katik yupay. llasenlacabezaycola. Suni umayuk, chu-
ukanchikka, mama llaktapika pushakku- papi, umapi, rumpashina killu tullpuwan
natakachusku watapakmiakllanchik. hawirishka, hutkukunapi kawsak challwa.
chuspi [uspi] s. mosco. Ishkay patpashina Antisuyurunakunakachuti yakuaychatami
rikrayuk, awisapa millay kuru, pawashpa mikun.
kawsak, mishkikunapi, mikunakunapi, ku- chuwalli [uwalyi, uliwalyi] s. amz. gaviln
pakunapi ashtawan tantarik. grande.Hatun anka kushilluta mikuk.
Kupa tantachishkapimi achka chuspika Chuwallikapawashpakushillutamikunkpak
wiarin. aparka.
Sin. Mama kuru, waa, challun, pumpushi. chuya [uya] adj. limpio,aguado. Imapash
chusu [usu, uzu, usa] adj. s. frutope- mapa illak, yakulla, mana sanku.
queo. Yapa uchilla hamchi muru, puchu- Maramashipawasikachuya ukukunatami
kayta wiarik; mana raku. charin.
Kaychusu papatakakuchimanmikaran. chuyaklla [uyaxlya, iyuxlya] adj.bienba-
2. adj. pequeo. Wawa ninkapak shimi. rrido,limpio. Imatapash sumakta pichashka
Chusu wawakunaman karankapak tantata mapa illak.
apamuni. Wasikachuyakllamirikurin.
Sin. 1 Hamchi, utu; 2 uchilla, wawa. chuyan [uyan] adj. amz. ser mtico ma-
chusulunku [usulugu, uzalugu] s. ligno. Tarukashina supay tutapi, achka tamya
duende. Hatun muchikuyuk, suni ulluyuk, punchapi rikurik.
uchilla aya, tutakunapi runakunata mancha- Wawaka chuyanmanta rimakpi achkatami
chik. mancharin.
Chusulunkukaurkupikawsan,ninmi.

63
H
hachi [xai, ai] s. amz. to. Yayapa, halunzu [xaluzu] s. sn. mantausadapara
mamapa wawki. lacosechademaz. Murukunata chaypi tan-
ukapa hachi Julin kayman pakta- tachinkapak pacha.
murkachu? Anitakahalunzupisaratatantachiy, nirka.
2.seor,don. Inti llukshina llaktamanta runa- hamallina [xamaina] v. ss. estar depri-
kuna chikan rukuta llakishpa, kuyashpa mido(decaimientofsicoeinterno).Mana mi-
rimay. kushpa, shunku kashpa llakiwan unkurina.
Maymantatakkikinpahachikakan? Imanishpatakpaykahamallin?
Sin. 2 yaya. Sin. Impayana, kalakyana.
hakan [xakan] adj. brillante,brillo,luminoso, hamchi [xami, xamtsi, katsi, anzi] s. afre-
resplandeciente. Imapash intishina llipyak. cho. Mikuykunapa puchu.
Kuytsapakurishiwikahakanmikan. Hamchi aswatakashushushpamiupyanki.
Sin. achiklla, llipyak, palanikuk. 2. adj. amz. pequeo.Tukuy mikuna muyu-
haku [xaku. aku] v. Vmos. Rishun ninka- kuna mana rakuyashpa uchilla tukushka.
pak rimana. Kaysarachuhamchi tukushka?
Raymitarikunkapakhaku, nirka. 3. adj. delgado.Mana raku, mana wira.
hakuchik [xakuik. akuik] v. Vmonos. Hamchi runakunakapankallapurin.
Rishunchik ninkapak rimay. 4. adj. sn. amz. estopadecabuya. Chawar-
Raymitarikunkapakhakuchik, nirka. manta takshakpi, puchkakpipash llukshik.
hakuna [xakuna, akuna] v. amz. desmenu- Chawartapuchkakpihamchikaallpapihicha-
zar. Imatapash makiwan utuchina. rirka.
Yuraksaratamakiwanhakuni. Sin. 2 chusu, au, uchilla, wawa; 3 chusu;
hallinka [xalyiga] s. amz. collardesemillas 4 karachi.
silvestres. Sacha muyukunamanta rurashka hamlla [xamlya, xama] adj. sc. desabrido,
sumak rikurik wallka. inspido.Kachita mishkita mana charik mi-
Kay hallinkaka sacha muyumanta ruras- kuna. Manamishkichurakpikahamlla miku-
hkami. namillukshin.
Sin. tallika. 2. sc. Aptico, sin gracia. Shuk killaysiki,
hallkan [kalyka, alykan] s. amz. variedad mana imatapash munak.
decucaracha. Wasipi mirak uchilla yana hi- Chaymishukahamllamikarka.
kishina. Sin. 2 Chamuk, upa, chamcha, aminta,
Tamyapiyapahallkan mirarka. hamu.
hallma [xalma] s. aparejo. Apiwkunapi pall- hampara [xampara] s. mesa. Chusku cha-
tashpa alli watashpa imakunatapash apa- kiyuk, pampayuk, imatapash hawapi chu-
chita ruray. rana.
Runallamakunatahallmapipapakunata,ha- Hamparapishimiyuktachurakuni.
baskunataapachishpakatunamanapanchik. Sin. Pataku.
hallmana [xalymana, xamana] v. desyer- hampatu [xambatu, xabatu] s. s. variedad
bar. Chakramanta kiwakunata anchuchiy, all- desapo. Waykukunapi kawsak yana karayuk
pata yura chakipi churana. uchilla kuwa.
Kaynakasarachakratahallmarkani. Hampatu wakakpika, ami tamyanka, nin-
Sin. Kiwana. chik.
64
HAtuku mAmA

hampi [xambi, xabi, ambi, abi] s. reme- rikuy.


dio,medicina. Alliyachik, sinchiyachik, tukuy hankana [xakana, agana, xagana] v.
unkuykunata wauchik kiwakuna, aychata cojear. Chaki unkushka kakpi wishtu wishtu
sinchiyachik muyukuna. puriy.
Kankaimahampikunataupyashpatakalli- Yuramantaurmashpachukankakunki?
yarkanki? hapina [xapina, apina] s. trampa,agarra-
2. veneno. Imakunatapash wauchik. dera,asa. Imatapash charinkapak rurana.
Hilluallkumanhampitarantimupanki. Pishkukahapinapiurmarka.
hampirina [xambirina, abirina, abirina] v. hapina [xapina, apina] v. coger, apresar,
sanarse,curarse.Ima unkuymantapash alli- asir Imatapash makiwan chariy.
yay. Yayapaushutatachuhapirkanki?
Churikaamimuruunkuymantahampirirka. 2. entender. Ima nishkakunata umapi yayku-
Sin. Alliyana. china.
hampiwasi [xampiwasi, xabiwasi] s. hos- Kankayachachikwillashkatakahapirkanki-
pital,centrodesalud. Unkushkakunata alli- chu?
yachik wasi. hapiyu [xapiyu, apiyu, xawiyu, awiyu] s.
Wawakauhuunkuywanninantamiruparikun, amz. caimito.au pankayuk, yura wikiyuk
hampiwasimanapanki. mishki muyuta aparik yura.
hampina [xambina, xabina, ambina, a- Wawakunakahapiyutami mikunakun.
bina] v.curar. Hampita kushpa unkushkaku- harka [xarka, arka] s. obstculo,barrera.
nata alliyachiy. Ama llukshichun, ama yaykuchun churas-
Manarakanchakakpihampichirkani. hka.
2. envenenar. Wauna yakuta, hampita up- Paykunamipunkupiharkatachurarka.
yachun mikuchiy. 2. barrasdivisoriasverticales. Ama yallichun
ukapaallkuwatamillishpahampirka. shayachishka kaspikuna.
hamun [xamun, gamu, amun] adj. tu. casi Wakraamayallichunpalltapalltakaspihar-
desabridoAshalla kachiyuk mikuna, ashalla katachurarkani.
mishkiyuk mikuna. harkashka [xarkaka] s. amz. corral. Wi-
Kaychawarmishkikahamunmikashka. wakuna ama llukshichun kaspiwan pirkatas-
hamutana [xamutana] v. comprender,pen- hina rurashka.
sar,razonar,discernir,meditar,reflexionar, Atallpataharkashka ukupikacharikriy.
entender. Imatapash achiklla yuyaywan ha- Sin. Kincha.
pina. harkana [xarkana, arkana] v. atajar,obsta-
Killkashkatakahumutakuniami. culizar,detener,estorbar. Rurakukta sakichiy.
2.s.comprensin, inteligencia, razn. Achik- Amalarkayakutallirichunnishpaharkarkan-
lla yuyaymi kan. chik.
Kawsaypika alli hamutaykunatami charin- harnina [xarnina] v. roncar. Puukukpi
chik. samay sinkamanta shimimantapash harka-
Sin. yuyana. rikshina uyarishpa llukshina.
hanak [xanax, anax, xana, xanan, ana] adv. Manchachinkapakpukllashpalla harnirka.
arriba, encima,alto,partesuperior,elevado. hatarina [xatarina, atarina] v. levantarse, al-
Mana uray, wichayman rikuypak. zarse, pararse, ponerse de pie. Tiyakushpa,
Juanchuyayakahanakpiyapunkapakrikun. sirikushpa shayarina.
hanak pata [xanax pata, xana pata] adv s. Unkushkawarmikaamihatarirka.
partealtadelapared,delacuesta,pea, hatuku mama [xatuku mama] s. im.
casa. abuela. Yayamamakunapa mama.
Mana uray kuskapi kak. Chayraksinchihatuku mamatacharini.
Chay hanak pataman sikashpa wakrata Sin.hatunmama.

65
HAtuku yAyA

hatuku yaya [xatuku yaya] s. abuelo. das. Winkulakpash yanka hawa hawalla ya-
Yayamamakunapa yaya. nushka.
Hatuku yayaka allimantamipurin. Winkulaktahawchatamiyanushkanki.
Sin.hatunyaya,hatuntayta. hawchana [xawana, xawtsana] v. sc. san-
hatun [xatu, atu] adj. inmenso,amplio. cochar,coceramedias. Hawa hawalla ya-
Imapash mana uchilla. nushka mikunakuna.
Paykahatun allpatamicharin. Mariatiyakayuyutahawcharka.
2. importante,principal,grande. Shuk man- hawina [xawina, awina, xabina, kawina, a-
chanay yachak, llaktata pushak, tantana- wina] v. manchar. Imatapash mapayachiy.
kuyta pushak. Pukllaymantachari wawakunaka churanata
Paykatantanakuypahatun pushakrunami. yapahawirka.
Sin. 2 kapak. 2.ensuciar.Mapakunawan mapayana, tu-
hatunmama [xatunmama] s. abuela. Ma- ruyana.
makunapa mama. Maypitakshinapachatakahawirkanki?
Hatunmamakaimatapashyallitamiyachan. 3. embarrar.Maykanpash; pipash turuyana.
Sin. Wachaku, hatuku, hatuku mama. Kuchikunakaturupihawirishka.
hatunyachaywasi [xatunyaaywasi] s. 4. untar. Imawanpash kakuna, llutana. Ham-
colegiosecundario. Chunka pata yachashka pinata hawiway.
kipa yachaywasi. 5. v. amz. pintar,dibujar.Imatapash ima tull-
ukapachurikaamihatunyachaywasiman puwan imawanpash allichiy.
rirka. Paykatushunkapakawitahawirka.
Sin. unanchay wasi. 6. tantear, manosear, palpar, tocar. Imata-
hatunyaya [xatunyaya] s. abuelo. Yayapa, pash makiwan kakuy.
mamapa yaya. Amachukritahawinkichu.
Hatunyayawan imashinatapunatayachar- Sin. 1 mapayana, karkayana, wikiyana; 2 tu-
kani. ruyana; 3 armarina; 4 llutana, kakuna; 5 llun-
Sin. Hatuku, hatuku yaya, wachaku. china, shuyuna, llimpina; 6 llamkana.
haw [xaw, xa] interj. qudijo?qu?per- hawina [xawina, awina, xabina, kawina, a-
dn?cmo? Imatak nirkanki nishpa kutintak wina] v. sc. meterseendiscusiones. Ima lla-
tapuy, mana kashpaka imatak ninki? niy. kipipash satirina.
Haw!.KankaQuitokitimanrishaninkichu? Kaypikayankamantahawirishkanki.
hawa [xawa, awa] adv. hawkay [<*xawkay] s. domingo. Kanchis-
arriba, alto, afuera. Mana wichaypi, mana niki puncha.
ukupi kak. hawriyana [xawriyana] v. sc. carbonizarse
Maramashipawasikarumihawapimiriku- losgranos. Imatapash kamchakukpi shinki-
rin. tukushpa rupay.
hawalla [xawalya] adv. superficial;suave- Sarakamchakahawriyashkami.
cito. Imatapash mana allinta, yankalla ruray. 2. sn. Hacerse amargoslosalimentos.Mi-
Kaychukllatakahawallami rurarkani. kunakuna yalli wakllirina.
haway [xaway] s. chim. cancindelacose- Sampumuyutayallikamchashpahawriyas-
chadeltrigo. hka.
Siwara kuchuypi taki. hawya [xawya, awya] s. amz. consuegra.
Chimborazollaktapikasiwarakuchuypimiha- Kusapa, warmipa yayamamapura.
waytatakinchik. Hawyapura raymipitantanakurka.
haway (<**xaway) s. mircoles. Kimsaniki hay [xay] interj. sn. amz. expresindesobe-
puncha. diente. Killawan kashpa kutipay rimay.
hawcha [xawa, xawtsa, xawtza] s. snc. col Hay!, imapaktak alla alla mashka-
ynabosamediococer,verdurassancocha- wanki?.

66
Hiki

2. sn. expresinconllamadadeatencinen Haykamanta wawakunakawakarkalla.


una conversacin. Shuk rimaypi rik- Sin. Kunkaymanta, zas.
chachinkapak rimay, imatapash rimakushpa haylli [xaylyi] s. cancintriunfaldelacose-
tikrachiy. chaodelaguerra;viva. Sara pallay tukurikpi
Hay!,kaykakarimi. kushilla taki.
hayak [xayak, xayax, xayag, xaya, ayax] Inkapachapikaawkakkunakahaylli takitata-
adj. amargo. Imapash mana mishki kak. Shi- kishka.
mita rawrachik. Sin. haycha.
Hayak kakpimi wantuk upyanataka mana haynallina [xaynaina] v. ss. bostezar. Ru-
munanichu. nakuna yarkachishpa, shaykushpa shimita
2. amz. picante. Uchushina shimita rawra- paskay.
chik. Yachachikkashaykushpahaynallirka.
Kayuchukayapahayakmikashka. Sin. Ampana.
3. snc. agrio.Llullu muyukunapa tani yaku. hayina [<*xayina, xayniyna v. s. rezon-
Hayak kakpimillullukapulitakamanamikun- gar, responder. Imamantapash piarishpa
chikchu. kutichina.
Sin. 3 tani. Wakinkamillayraykupiallatukushpahay-
hayakin [kayakin] s. bilis. inmi.
Wiwakunapa, runakunapa yana shunkupi hayri (<**xayri) s. minuto. Sukta chunka
tiyak waylla rikurik hayak yaku. uchilla pacha kak.
Wiksayukkashpakaamashunkumillanka- Muraykasuktachunkahayriyukmikan.
pakkakuyhayakintamimillpunakan. haytana [xaytay, aytay] v. patear,cocear,
Sin. chinkilis, hayak. pisarelarado. Chakiwan imatapash waktay.
hayampi [xayambi, xayabi, ayambi, Juanwawakahatunrumpatahaytarka.
ayabi] s.amz. iguana. Yanawan, killuwan 2.amz. pisar.Chakiwan imatapash allpapi si-
hawirishka, yakupipash, sachapipash rikta saruy.
kawsak wiwa. Tutapurikuymantamachakuytahaytarkani.
Hatun hayampitachaylarkapillukakuktari- Sin. 1itkay; 2 saruy.
kurkani. hichana [xiana, iana] v. botar,regar,es-
haycha [xaya] s. cancintriunfaldelaco- parcir, derramar. Yakuta, muruta pampapi
sechaodelaguerra. Sara pallay tukurikpi shitay.
kushilla taki. Pampapimiwakrauutahichashkanki.
Inkapachapikaawkakkunakahaycha takita 2. rebasar.Imapipash yapa yakuta, yapa as-
takishka. wata churashpa tallirinkama huntay.
Sin. haylli. Yakutarumihutkupi hicharkani
haycha (<**haycha) s. viernes. Pichkaniki Sin. 1 chiwana, chakchuna, shitana, 2 tallina.
puncha. hichuna [xiuna, iuna] v. abandonar,des-
hayka [hayka] adv. ss. cundo? Ima pa- amparar. Churikunata yaya mama piana,
chapi paktarinata tapuy rimay. imatapash shitay kunkarina.
Haykatakaymantikramushaninki?. Kanpakuyashkatakaachuhichurkanki?
2. interj. sc. expresindeadmiracin. Man- hikama [xikama] s. s. tipo de tubrculo.
charishpa imatapash rikushpa rimay. Allpa ukupi ankukunallapi pukuk, chawata
Chayrunakaimahaykatayaykurka. mikuna, mishki kumalshina kak.
haykamanta [haykamanta] adv. s. de Ashtawanmishkiyachunhikamataintipichu-
golpe, de pronto, el momento menos pen- rani.
sado,enseguida,sorpresivamente,sbita- hiki [xiki, xixi, ixi] s. amz. saltamontes.
mente. Shuk mana yuyashkapi utka utkalla, Sachapi kawsak llukllushina, shuk llaktaku-
rurak katimuk, yallimuk. napi chillik nishka.

67
HikiAs

Sachapihikitarikurkani. Paykayankamantahuchanchirka.
2. variedaddegrillo. Chuklla ukupi kawsak huchu [xuu] s. sc. dulcedecabuyaode
yana chillik. capul. Capulita yanushpa, chawar mishki-
Yanahikitasachamantaapamuni. wan apita rurashka.
Sin. Chillik. Huchutayanunkapakkamanamishkitamut-
hikias [xixias, ixias] s. amz. mosquito sunchikchu.
llamadoarenilla. Tutapi kaninkapak llukshik huka [xuka] s. sc. huero. Lulunta ukllachik-
uchilla chuspi. pi mana wawa pishku tukuk.
Hikias kanishkapiachkatashikshinmi. Huka luluntaamamikunkichuupawawatami
hikyana [xikyana, xigyana, xixyana] v. so- wachanki, mana kashpaka kuyashkakuna
llozar. Hatun llakiwan wakay. hichunkami.
Wawakamamamantahikyarka. hukana [xukana, hunkana] v. sc. desdear.
hillay [xilyay, kilyay] s. hierro,herramienta, Yayamama, ushushita mana kuyana.
instrumento. Imatapash llankankapak ruras- Kankachuranataimamanta hukarkanki.
hka antakuna. 2. noempollarloshuevos. Atallpa, pishku lu-
Yapuypahillaytarantini. lunkunata ukllashpa mana tukyachiy.
hilli [xilyi] s. caldo,jugo,zumo;savia. Ima- Pukaatallpaluluntahukashka.
kunapash yaku mikuna. hukipuna [xuxipuna, uxipuna] v. amz. Sil-
Atallpahillitamiyanunchik. bar.Wirpawan pinkullu takikshina uyachiy.
hillu [xilyux, xiux, xiug, xilyu, xiu] adj. go- Kanchamanllukshichunnishpakuytsatahu-
loso. Akllashka mikunatalla mikuk. kipuni.
Hillu wawakamanamikunllachu. huklluyana [xuxlyuyana] v. amz. ampo-
hipana [xipana] v. sc. pujar. Uku wiksa- llarse.Makita yapa kakukpi, chaki yapa pu-
manta sinchi samayta tankashpa kachay. rikpi, kara ukupi yaku puru tukuk.
Rukuyaymanta, unkuymanta yalli aparishka- Payaushutawanpurishpachakika hukllu-
mantapash kalakyashpa samayta sinchita yarka.
kachay. Sin. Chulakyay, chullpukyay.
Killarunaka,ashatallaaparishpapashhipan- huku [xuku] adj. hmedo,mojado. Imapash
llami. ashalla ankuyashka kak.
hishi hishi [xiixii, kiikii] interj. sn. ex- Huku churanatamiintimanchuranki.
presinutilizadaparaahuyentaro hacerade- hukuna [xukuna, ukina] v. humedecer,mo-
lantar a algn animal. Wakin wiwakunata jarse,estilarse,empaparse. Hawa hawalla
manchachinkapak kapariy rimay. yakuwan zutukyay.
Kuchihishi hishi!. Runtukpipampaallpahukushka.
Sin. Chisha, hisha, hushu hushu, chi. Sin. zutukyana, mutiyana, lapukyana.
hita [xita] s. amz. lago, laguna. Sachapi, hullu [xuu] adj. sc. desconocido,forastero,
urku chakipi sakirishka hatun kucha. extrao,extranjero,ajeno. Imapash mana ki-
Kayhitapikaachkacharapamitiyan. kinpashina kakpi shuk llaktamanta shamus-
Sin. Kucha. hka.
hucha [xua] s. culpa,pecado,falta.Shuk Payka,kayllaktapihullumikan.
millayta rurashka. Sin. Chikan, chuku, ista.
Paykayankamantahuchatarurarka. hulun [xulun] s. amz. Badea.Purushina an-
2.s.regaloritualparafiestas.Raymipikama- kupi aparik muyu.
rikuna. Hayka,huluntaapamuni.
Intiraymipihuchakunatakararka. hulunchi [xului] s. amz. tipoderbolde
huchanchina [xuanina ,xuaina] v. cul- maderaincorruptiblequeseusaenconstruc-
par. Pitapash kakpi, mana kakpi rurashkanki cin. Killu sisayuk, wasi chakita rurana,
nina shimi. achka watapipash mana ismuk kaspi.

68
HuWin

Hulunchi kaspiwanwasichirkani. parka.


humpi [xumbi, xubi, umbi, ubi] s. sudor, hupi [xupi] adj. sn. intil. Mana imatapash
transpiracin. Shaykushpa, intipilla purishpa, ruranata ushak runa.
sinchita llankakpi aychamanta yakushina Chayrunakakillamantahupi tukushpakatin.
llukshik. hura [xura] s. mazgerminadoutilizadoen
Yayakayapaallpapillamkashpamihumpita lapreparacindelachicha. Aswata ruranka-
llukshichikun. pak sarata allpa ukupi churashpa wiachis-
humpina [xumbina, xubina, umbina, u- hka.
bina] v. sudar, transpirar. Shaykushpa, intipi- Kaysarahurawanaswatarurarka.
lla purishpa, sinchita llankakpi aychamanta hushu hushu [xusu xusu] interj. amz. ex-
yakushina llukshiy. presinparaahuyentaralosanimales.Wi-
Yayakayapaallpapillamkashpamihumpin. wakunata manchachinkapak rimay.
hunta [xuda] adj. lleno, satisfecho, sa- Hushu hushu!,wakrakunakatiychik.
ciado; entero. Imapash mana chushaklla, Sin. chisha, hishi, chi, kisha.
paktakta churashka. hutku [xutku, xuktu, uktu, uxtu, ugtu, utuxu,
Kaymankapiyakutahuntata apamunki. utuu] s. hueco,hoyo,agujero,cueva. Tar-
huntachina [xudaina] v. llenar. Imapi- punkapak, ayata pampankapak allpata uku-
pash itina, pakta pakta tukuna. man allashka.
Yanapapataashankapihuntachini. Saratatarpunkapakkahutkupichuranchik.
huntana [xudana] v. llenarse, inundarse. 2. adj. agujereado. Imapash awi awiyuk
Achkata tamyakpi yakukuna manchanayakta kak.
achkayay. Mamakahutku mankatashitarka.
Kunanpunchasarachakrapiyakuhuntarka. huwin [xuwi] s. amz. variedaddesapoco-
Sin. Nuyuy, kuchayay. mestible. Muru karayuk, tamya siririshka
hunu [<*xuu] num. diez mil. Chunka wa- kipa, tutayakukpi win win kaparik hatun
ranka. kuwa.
Inkakunakaayllumantakahunukamamiyu- Huwinkakunanmiwakan.

69
i
icha [ia] adv. ss. quiz, quizs. Imapash abrir, separar; copular, fornicar. Imakunata-
ushay tukunkacha nirik shimi. pash ashallata chiktay.
Lus yayaka  icha kullkita maachinkawa- Lukrutarurankapakkapapataikinchikmi.
chari. ila [ila] s. amz. higuern. Hatun yura au
Sin. Ichapash, -cha, -chari. pankayuk, yurak wiki llukshik yura.
ichapash [iapa] adv. ss. quiz,quizs. Ila kaspiwanmimikuypakpatakukunatakaru-
Imapash ushay tukunkacha nirik shimi. rashkakan.
Lusyayakaichapash kullkitamaachinka- illak [ilyak] det. cero,vaco. Chushakta riku-
wachari. chik shuyushka rumpa, mana tiyanchu nina
Sin. Icha, -cha, -chari. shimipashmi kan.
ichillu [iilyu] s. amz. perico,tipodepjaro. Ishkaychunkatakillkankapakkaishkayyu-
Waylla millmayuk, wichu wichu nishpa takik, paypakipakashukillak rumpatamikillkan-
yapa uchilla pishku. chik.
Ichillu pishkukunakaachkatamichakrapika illakta [ilyaxta, iaxta, iixta, iakta, ilyagta,
takin. iagta] adv. absolutamentetodo. Mana pu-
Sin. Chuki, wichu. chuchishpalla tukuyta ruray.
ichu [iu] adj. rpido,apurado,ligero. Ima- Chakrashka papataka illaktami katurkan-
tapash hawalla rurashpa mishashpa rurak chik.
runa. Sin. Tukuypacha, llampu.
ukapayayakaichu kashpamiHawallawa- illapa [ilyapa] s. escopeta. Pukuna kaspis-
sitaruran. hina chawpika kaspimanta chawpika hillay-
ichu [iu, iilyu] s. amz. perico. Yapa uchilla manta rurashka, nina-muruta tukyachikpi
waylla patpayuk, wichu wichu nishpa takik, wiwakunata wauchik anta.
arawkunapa ayllu pishkumi kan. Wiwakunatakamashpacharinkapakkailla-
Puna suyupika ichu pishkukunataka wich- patakachinkachinamikanchik.
kashpamicharinkuna. Sin.tukyana.
Sin. wichu, chuki. illana [ilyana, iana] v. faltar,noexistir, via-
ichuk [iuk] adv. lado izquierdo. Imapash jar, ausentarse Imapash mana tiyay.
allawka makiman sakirik. Paykunatukuypapatakatukpimiillan.
Shuk wawaka ichuk makiwanmi pukllak illimpu [iimbu, iibu] s. sc. plantaespi-
kan. nosa. Kashayuk uchilla yura, urkukunapi
Sin. lluki. wiak.
ichuna [iuna] s. hoz. Ima kiwatapash ku- Wawapachakipiillimpu kashayaykushka.
chunkapak winkuyashka achka uchilla kiru- illulli [ilyuly i, ilyui] s. amz. culebradenom-
yuk hillay. breiluloo pudridora.Uchilla yana machakuy,
Ichunawankasiwaratakuchuni. allpa ukupi kuykashina kawsak.
ichuna [iuna] v. segar,cortar. Kiwakunata, Illulli machakuykamillaykurumikan.
yurakunata, murukunata pitina. ilta [ilta] s. amz. variedaddeguaba. Hatun
Puna suyu ayllullaktakunapika minkawanmi pakay mishki mikunayuk.
siwarata ichunchik. Wawakunakaantisuyupikailtatakasumakta
ikina [ikina] v. partir, fraccionar, picar, cortar mikurka.
en pedazos, rozar, agrietar, rajar, rebanar, ima [ima] det. qu? Tapunkapak shimi.
70
intunA

Kunanka,imatatakninki? 2. s. carneamedioasar. Ninapi ashalla ku-


2.s.cosa,objeto. Maykanpash kak. sarishka aycha.
Yachanawasipikaimakunatiyan. Inlli aychatakawakaychinapimisakin.
imamanta [imamata, imamada, ima- inta [ita, ida] s. amz. inflamacinporhe-
munda] adv. amz. porqu? Imarayku, ima ridas,golpesypicaduras. Aychapi puka mu-
nishpa tapunkapak shimi. yukuna llukshishpa ruparik unkuy.
Imamantatakwarmikunakayalliwacharin? Inta nanaymichuspikanishkamantahapirka.
imashi imashi [imai, imai] expresinde inta [ita, ida] s. amz. tizn, lea con
adivinanza. Mana riksishkakunata tapuy. fuego. Tullpamanta surkushka ninayuk yanta.
Imashi, imashi,punchakachushak,tutaka Yanatutapika inta ninakaspiwanllamipurin-
chichu. (chaykawasimi). chik.
imashnaray [imanaray, imanaray] exp. inti [iti, idi] s. sol. Kay pachata achikya-
amz. muletilladelhabla. Shutita kunkashpa chishpa rupaywan kunukta kuk.
rimay. Yayaintiparupaykamaymutsuymikawsay-
Imashnaray,chayrunakapiachu,kushichu pakkakan.
kan? inti (<*inti)junio. Suktaniki killa.
Sin. Imashti. Inti killapika kichwa runakunaka hatun inti
imashti [imati] exp. muletilla. Shutita kun- raymitaruran.
kashpa rimay. inti anka [inti anka] s. amz. variedadde
Imashtika shamurkachu? gaviln. Takik, inti punchakuna hawapi
Sin. Imashnaray. wampurayak pishku.
impayana [imbayana, ibayana] v. estar Inti ankakasarachakrahawapiwampuraya-
deprimido fsica y espiritualmente. Unkus- kun.
hkashina, llakikunamanta kalakyashka kaw-
Sin. usturiw.
say.
Paykamamawaushkamantaimpayarka. intillama [idi lyama] s. amz. monopere-
2. resentirse. Piarishka tukushpa sakiriy. zoso,pericoligero. Uchpa millmayuk, mana
Yachachikrimashkamantawawakaimpaya- utka kuyurik, yura pallkakunapi kawsak kus-
kun. hillumi kan.
Sin. 1 Hamallina, kalakyana; 2 nanakyana. Inti llama wiwakaallimantayurapisikakun.
inchik [iix] s. amz. man. utu pankayuk, intipa ayllu [intipa aylyu] s. sistema solar.
allpa ukupi muyuta aparik uchilla kiwa. Hawa pachapi tiyak rumpukuna.
Raymipika kuy aychata inchikwanmi Intipa aylluka pusakrumpuyukmikan.
kararka. intipacha [idi paa] s. verano.Rupay kil-
inka [iga, ika] s. emperador,rey,suprema lakunami kan. Tamyaka manallatak tiyanchu.
autoridad. awpa pachapi tukuyta kamak Inti pachapimimurukunatapallanchik.
apu. Sin. Usyay pacha.
Espaarunakunashamushpawauchishka- inti raymi [inti raymi] s. fiestadelsol. Inti-
mantamimanainkatakacharinchikchu. manta hatun raymi. Kunanpipash inti ray-
inku [igu, iku] s. carnero. Chusku kachu-
mitaruranchik.
yuk llama.
intina [intina] v. solear. Mana tamyay, mana
Pedromashikainku llamatamiyayapakcha-
puyu tukuy, kunuk achiklla puncha.
rin.
Agostokillatakasumaktamiintin.
inlli [ilyi] adj. amz. tibio,caliente. Kunuklla
intiyana [intiyana] v. salir el sol. Inti rikuri-
yaku.
muna.
Chiri tutamantaka inlli yakuwan awita may-
Tutamantatakaintiyayakasumaktamiinti-
llanchik.
yan.
Sin. Kunuk.
intuna [iduna] v. amz. mosquearse. Achka
71
intunA

chuspikuna, putankuna, mama kurukuna ishkay [ikay, iki] num. dos. Shuk yupayta
mishki mikunapi tantarina. katik.
Tawkapunchataaychatamanawakaychik- Paykunakaishkay wawallatamicharin.
pikachuspikunaintun. ishkuna [ikuna, iskuna, wikuna] v. des-
intuna [iduna] v. amz. amontonarseper- granar.Karata paskashpa murukunata sur-
sonasoanimales. Wiwakuna, runakuna tan- kuy.
tarina. Usyapachapikasaratachakichinkapakmiis-
Rimanakuypikaachkarunamiinturka. hkunchik.
2. s. colaboracin. Imapipash yanapana. Sin. Chiwana.
Minkapika intuykunawan utkalla llamkan- ishpapuru [ipapuru] s. vejiga. Yaku-ishpa
chik. tantarina puru.
Sin. 1 Waykana; 2 yanapana. Manaishpapuru yaku-ishpahuntatakacha-
iil [iil] s. ss. plantasilvestre. Mana tarpus- rinachukan.
hka muyumanta wiak yurakuna. ishpana [ipana] v. orinar. Ishpapurupi tan-
Iilkunakahampi,mikunayurakunapashmi tarishka yakukunata pakchaman llukshi-
kan. china.
Sin. Chas, wala, purun, ushun. Yakutayalliupyashpakaachkatamiishpan-
iina [iina] v. creer, asentir, testimoniar, chik.
tenerfe. Shukpayuyaykunataallikakpimana Sin. Yaku-ishpana.
allikakpipashchaskiy. ishpinku [ipigu] s. rboldecanela. Mis-
Umuwillashkatakatukuykunaiinllami. hkita ashnak yura, sisapash, karapash ya-
iu [iu] s. s. cosadiminutainvisible. Pikis- kuta mishkiyachikmi kan.
hina yapa uchilla rikurik. Chiripika ishpinkuta timpuchishpa upyas-
Aanku kuruka iushina may uchillami, hpamikunukyanchik.
manaawiwanllakarikuyushanachukan. isi [izi, igzi] exp. amz. expresindespectiva
2. s. nigua. Shuk uchilla pikishina yawarta a los nios (mocosos). Wawata piashpa
chunkak. rimay.
Kuchikunapachakikunapiiu yaykushpaka Isi wawakunatakaamatantanakuymanyay-
kaninllami. kuchinkichu.
3.punto. Shuk takayta rurakpi uchilla hutkus- isi [izi, igzi] s. tu. sarna. Runa aychapi mu-
hina sakirik. ruklla llukshishpa yapa shikshichik unkuy.
Shukyuyaytakillkashpatukuchishpakashuk Wawakunataisi hapikpikaachkatamihayak
iutachuranamikan. yurakunawanhampinchik.
irki [irki] adj. s. dbil;flaco,raqutico. Runa isiyana [iziyana, idziyana] v. sc. empe-
kashpa, wiwa kashpapash mana mikushpa rrarse. Wawa yapata wakashpa mamamanta
waunalla tukushka. Yapa tsalamanta tullulla mana karuyana.
rikurik. Kaywawakamamamantaisiyanka.
Chayirki runakallakillamitikramushka. iska [iska, isku] s. fsforo. Ninata hapichik
Sin. Api, chusu, sampa. rumishina.
ishkantin [ikadi, ikadi] adv. ambos, Yanunkapakka iska kaspitamimutsunchik.
pareja,par. Ishkaypura. isku [isku, iku] s. cal,yeso. Yurak allpas-
Quitollaktaman ishkantin shamurkanchik. hina wasi pirkakunata tullpukpi yurakta sakik.
ishkantishun [ikadiun] expresin para Kunanpachawasikunakaiskuwanyurakya-
brindar. Mashipura imatapash upyakushpa chishkallamikan.
rimay. Sin. Pukshi.
Pushakkunashamushkamantamiishkantis- islampu [islambu, islabu, islabu] s. amz.
hun. bolsotejidodehilodechambira. Champira
Sin. Upyashun. kawchushkawan awashka uchilla shikra.

72
iWilAn

Ayllullaktawarmikunakasumakchampirais- hnakun.
lamputamirurankuna. Sin. ismu, waushka.
isma [isma, izma] s. excremento, heces, ismuna [ismuna] v. podrirse, descompo-
mierda,abono,estircol,deposicin. Mikus- nerse. Imapash wakllirishka tukuna.
hka kipa sikimanta llukshik wanu. Wanukaallpapimiismun.
Wiwakunapaismawanimatapashtarpukpika itsipu [itsibu] s. im. orzuelo. awi kara sikipi
achkatamimurukunakapukun. shuk uchilla chupushina wiak.
ismana [ismana, izmana] v. defecar. Mikus- Wawaka itsipu unkuyhapikpimiwakan.
hka kipa aycha mana chaskishkata siki hut- itsipuna [itsibuna] v. im. cerrar los ojos.Pu-
kumanta llukshichina. unayakpi awita alla alla sipuy.
Runakaukupimi isman. awipiallpayaykukpimiitsipun.
ismu [ismu] adj. podrido. Imapash a wak- Sin. Sipuna, pimpinrana.
llirishka mana alli. iwa [ixwa] s. amz. tubrculo. Lumushina
Ismu aychatakamanamikuyushanchikchu. mishki mikunata charik.
Sin. ismushka. Sachapikaiwata mikun.
ismushka [ismuka] adj. amz. podrido; iwilan [iwilyan] s. arbusto. Allpa ukupi raku-
mortecina.Waushka wiwakunapa waklliris- yak, takakpi puskuyak, umata armankapak
hka aycha. alli anku.
Allkupa ismushka aychaka achkatami as- Rukuka, iwilan ankuwanumataarman.

73
k
kacharina [kaarina]v.soltar,safar,permi- tapika tanampu nishka.
tir.Watashkamantapaskay. Antisuyupikakahalli pankawanmichallwa-
Urkupi,sachapipashwakratakapurichunka- takahapinkuna.
charin. Sin. tanampu.
2. s. Permiso. Kishpiyta maana. kahas [kaxas] s. cordillera. hatun urkuna
Samanaman rinkapakka kachariyta ma- kak.
arka. Kahaskunapikapapata,siwaratatarpunchik.
Sin. Ishkurina, paskana. kaka [khaka, xaka, kaka] s. pea,abismo,
kachana [kaana] v. enviar,mandar. Ima- despeadero.
kunatapash maymanpash chayachiy. Rumisapa hatun wayku.
ukapakillkashkatayayamankachakuni. Chaykakapihampiyurakunatiyan.
2. echar,despedir. Millay kashkamanta pita- kaka [khaka, kaka] s.vasoredondodema-
pash ukumanta llukshichiy. deradecuellolargo.
Raymipimakanakuymantakacharka. Suni kunkayuk kiru.
Sin. 2 karkuna. Kakapi aswata churani.
kachi [kai] s. sal. Yurak utu rumishina kakuna [kakuna, xakuna] v. frotar,fregar,
mama kuchapi, wakin urkupilla tiyak, miku- sobar. Imatapash makiwan lluchkachikshina
nata mishkichik. rurana.
Kuyaychapikachitachurani. Chakikiwirishkatakunukhampiwankaku-
kachik [kaix] s. amz, ss. guabapequea. way.
Uchilla pakay, mayu manyakunapi pukuk, 2. sc. untar. Wirashina apiwan hawina.
shuk llaktakunapi yaku pakay nishka yura. Utkaalliyachunwakrawirawankakupay.
Sachapika kachik murutamimikun. Sin. Kitina; 2 llutana, hawina.
Sin. Pakay. kalak [kalax] adj. snc. ss. deprimido; depre-
kachi kachi [kai kai] adj. salado, -da. sinfsicay/oespiritual.Aychapash, yuyay
Imapash ashtawan kachiyuk. samaypash unkushka.
Kay mikunaka kachi kachi kashkamanta Mishukakalakllamikan.
manamikunachu. kalamatu [kalamatu, gamalatu] s. amz.
2. interj. expresin de llamada al ganado. pezpequeocasitransparente.Maywa ka-
Wakrakunata kayankapak rimay. rayuk uchilla challwa.
Wakrakakachi kachi nishpakayakpimikall- Wamrakayawriwanmikalamatutakahapin.
pamun. kalatis [kalatis] s. amz. bejuco.Millmayuk
kachun [kau, xau] s. nuera. Churipa pakayta aparik sacha anku, yaku manyapi
warmi. wiak yura.
ukapa kachunka Cotacachi llaktamanta Wawakunakakalatis ankuwanmipukllan.
warmimikan. Sin. Pulanti.
2.cuada.Wawkipa warmi. kallampa [kalyaba, kaaba] s. hongo,
Kachunka ukapa wawkita kuyashpami seta.Sisashina panka illak, wanukunapi, is-
kawsan. mu kaspikunapi wiak uchilla yura.
kahalli [kaxalyi] s. amz. arbustocuyashojas Ambatokitipikallampatakatukllamirini.
seusancomobarbasco.Challwata hapinka- Sin. Ala.
pak, yaku hampina pankayuk yura, shuk llak- kallana [kalyana, kaana] s. tiesto. Turu all-
74
kAmAnA

pamanta rurashka hatun pukushina rikurik. recho: conjunto de leyes que regulan el com-
Murukunata kamchankapak, tantata kusan- portamiento recproco de los hombres.
kapak may alli. Kichwakamachinakuykarimayllapimitiyan,
Allpa  kallanapi kusashka tantataka may chayrakkillkakunmi.
mishkimikan. kamachina [kamaina] v. amz. aconsejar.
kallari [kalyari, kaari] adv. inicio, comienzo, Ama llakitukuchun alli yuyaykunata kuna.
gnesis, principio. Imatapas chayrak rikuriy. Pedrollakitarurakpimi,paytakapushakku-
Kallari pachapipurunrunakunakawsashka. nakakamachirka.
kallarina [kalyarina, kaarina] v. comenzar, 2.legislar,hacerleyes.Alli kawsachun kama-
principiar,iniciar,empezar. chiykunata rurana.
Imatapash shuknikimanta rurarina. Luispushakkashpakaallitamikamachirka.
Runakunaka inti rikurishkamantami llam- Sin. 1 Kunana.
kaytakallarin. kamachiy [kamaiy] s. ley,reglamento,ar-
kallcha [kalya, kala] s. sc, ss. talloyhojas tculo. Ama pantachun. Alli kunay yuyayyukta
demazseco. Murukunata pallashka washa killkashka.
chakishka sara yura. Alli  rurashka kamachiymi kay llaktapika
Kallchawansaratakamchani. illan.
Sin. Chakishka sara panka, pukus. kamari [kamari] s. regalo,ofrenda. Imata-
kallchay pacha [kalyay paa] s. tiempo pash shukman karashka.
desiega. Ima chakishka tarpushkata kuchuy. awpakunakakushipatakunamankasapan
Kallchay pachapikaaswataupyanchik. raymikunapimikamaritakasakikkarkanchik.
kalli kalli [kalykaly] s. amz. loropequeo. Sin. Pinzhi, tumina, hucha, karana.
Uchilla arawshina achkapura tantanakushpa kamarina [kamarina] v. regalar. Pimanpash
purik pishku.
imallatapash yanka karay.
Kalli kalli pishkukasumaktamiwakan.
Sin. Shakalli. Raymipikarantipakmikunatakakamarinchik.
kallpana [kalypana, kapana, kalpana] v. Sin. karana.
correr,trotar. Utka utka tatkishpa purina. kamana [kamana] v. amz. probar,saborear.
ukapachurikayachanawasimanamikall- Kalluwan mallina: mishkita, chamukta, ha-
parka. yakta, rupakta, chirita. Ima kashkata yachan-
kallwa [kalywa, kawa, kalwa] s. lengeta. kapak.
Sawlishina llampuchiska kaspi, ruwanata, Paykamikunatakachiallikashkatakaman.
chumpita awankapak rurashka. Sin. Mallina.
Chumpitaawankapakkallwatarurakuni. kamana [kamana] v. amz. competir.Imaku-
kallu [xau, kau, khau, khalyu, xalyu, kalyu] napipash shukkunawan chimpapurachishpa
s. lengua. Shimi ukupi kuyurishpa rimachik maykan maykan alli kashkata yachankapak
aycha. tupuna.
Manuel runaka  wakra kalluta rantinkapak Wawakunaka yachana wasipa muyuntin
rin. ankunatakallpashpamikaman.
kaluk [kalux, kalu, xalun] adj. amz. ss. se- Sin. Mishana.
micocido, difcildecocinar. Manallatak ya- kamana [kamana] v. sc.abundar. Tarpus-
nurik muru. hka murukuna, wachashka wiwakunapash
Kaluk lumutamirantishkani. achka wiariy.
Sin. llumi, akma. Sarachakrakaachkatamikaman.
kamachik [kamaik] s. juez,autoridad.Ka- Sin. nanakllakana, usuna.
machiyta paktachichik runa. kamana [kamana] v. cuidar;gobernar.Ru-
ukapakitipikaallikamachiktacharinchik. nakuna, apukkuna llaktakunata rikushpa
kamachinakuy (<**kamachinakuy) s. De- kawsay.

75
kAmAy

ukapayayakawakratachukllapikaman. Sin. Mikuna, kashtuna.


Sin. Pushana, wakaychina. kankik [kagix] s. amz. cadera. Mama
kamay (<*kamay) s. enero. Shukniki killa. chanka kallarik tullu.
Kamay killapika, wakin kichwa llaktakuna- Wamrayuramantaurmakpi,kankikmikuyu-
pikaReyesraymitaruran. rirka.
kamcha [kaa, kaa, kama] s. s. tos- kankil [kagil] s. amz. canguil. Kamchakpi
tado. Chakishka murukunata kallanapi ku- tukyak uchilla killu sara.
sashka. Mamaka kankiltapallankapakrirka.
Chullpi sara kamchataka katunkapakmi kankuna [kankuna, xamkuna] pron. ust-
apani. edes. Tawkakunata ishkayniki shutipa ranti
kamchana [kaana, kaana, kamana, ninkapak rimay.
kamana] v. tostar. Kallanapi murukunata Kankunaka runa kawsayta sinchiyachish-
kusana. pamikawsanakankichik.
Kukayunkapakmisaratakakamchan. kantina [katina] v. amz. buscarpecesbajo
kamina [kamina] v. insultar. Pitapash millay piedras. Challwakunata rumi sikipi maskay.
shimiwan rimana. Hatunrumisikipichallwatakantini.
2. mecer. Mikuna apita, shukkunatapash
Shuwatakaachkayayakunamikamikun.
kaspiwan kuyuchina.
Sin. ahana, takurina. Mishkitahampiyakupikantirka.
kampik [kabix, kabi] s. amz. cacaosil- kapak [kapak, kapax] adj. principal,grande,
vestre. Killu karayuk, mishki mikunayuk chi- importante;grandeza.
wallkanshina mishki muru. May ancha sumak ninkapak shimi.
Shimikaraamachakirishpachiktarichunka Atawwallpakakapak runamikarka.
kampik wiratachuray. kapak (<*kayak) s. diciembre. Chunka
kan [kan, xam] pron. T,usted.Ishkayniki ishkayniki killa.
shutipa ranti ninkapak rimay. Kapak killapika,Saragurorunakunakakapak
Kanllachukaynapunchakallamkarkanki? raymitaruran.
kancha [kalla, kaa, kaa] adv. fuera. kaparina [kaparina] v. gritar,chillar. Yapa
Mana ukupi kak. Punku pampa, wasiman sinchita rimana.
yaykuna pampa. ukapaturikashuwatakaparirka.
Punku kanchapimitushukunkuna. 2. ladrar. Allku, runatapash, wiwatapash aw
2.s.patiodejuego. Pukllana punku pampa. aw nina.
Pukllankapakmikanchatakaallichishun. Marapaallkukahillumisitakaparikun.
Sin. 1 Hawa. Sin. 2 Awnina.
kanchis [kais] num. siete. Suktaniki yu- kapi runa [kapi runa] s. amz. rbol con
payta katik yupay. frutocomestibleparapavassilvestres. Mu-
Kanchis llamataurkupicharini. yuyuk hatun sinchi sacha yura.
kanichina [kaniina] v. sc. hacermorder. Pishkukunakapi runa muyutamikun.
Imatapash pitapash kiruwan kashtuchina. kapina [kapina] v. ordear,exprimir. Wakra
Chiriunkuyanchurichunkaputanwanmika- uuta chawana.
nichirka. Rosamamakawakrauutakakaynamika-
2. acuar. Imatapash uchilla tulawan pakta- pirka.
china. Sin. Chawana.
Chaykaspikunatakaamikanichirkani. kapuli [kapuli, kapus] s. capul. Pallkasapa,
kanina [kanina] v. morder,picar(insectos). achka pankayuk, uchilla yana mishki muru-
Chuspishina wiwakuna, shimiwan nanakta kunata aparik paza yura.
aychata hapina. Mashiman karankapakmi kapuli murutaka
Aankuwiwakachakitakanirka. pallani.

76
kAsillA

Sin. usun. riyakun


kapya [kabya] adj. ss. frgil, muy suave. Sin. Alliyana, hampirina.
Imakunapash may amuklla, yapa utu kak. karkayana [karkayana] v. s. ensuciarse,
Yanushkamutikaamikapya tukun. mancharseelrostroyelpecho. awi kas-
Sin. utu, api, llampu, amuk, ishkurik. hpa, churana kashpa, ima kashpapash turu-
kapyarina [kabyarina] v. ss. suavizarse. yay, yana tukuy, mapayaymi kan.
Murukuna pukushpa apiyana, yanukpipash Wawakaapitamikushpakarkayan.
apiyana, utuyana. Sin. Mapayana, wikiyana, hawiyana, llunchi-
Lumukaamikapyarka. yana.
Sin. Apiyana. karkuna [karkuna] v. arrear, despedir,
kara [kara] s. piel,cuero,pellejo, cscara. echar. Wiwakunata awpachishpa llukshi-
Tukuy runakunapa, wiwakunapa ukkuta pi- china.
llurik. Millayallkuamakanichunkarkuni.
Makikarapimisisuunkuykahapin. Sin. Kachana.
2. cscara,corteza. Yura kaspikunata, muyu- karpa [karpa] s.cubiertagrande,toldo. Wa-
kunata pilluriyashpa killpak. sitashina rurashpa katallata churashka. Tam-
Habaskaratallushtikuni. yamanta, intimantapash mitikunkapak alli.
karacha [karaa, karai] s. costra. Aycha Pintushina hatun kata rurashka wasi.
chukrishkapi chakirishka kara. Wakrakamakkakarpa ukupimipuun.
Makichukrikaracha tukurka. karu [karu] adv. lejos,lejano,distante(es-
karachi [karachi, karatsi] s. sn. estopade pacio). Mana kuchulla ninkapak shimi.
cabuya. Chawar karata takakpi llukshik Turikakaru llaktapimikawsan.
puntsu. karuyana [karuyana] v. alejarse. Kuchu-
Chawarkarachitaapamuni. manta anchurishpa karuyana.
Sin. Pakpa, pala, puntsu, hamchi. Imamantatak kanka warmimanta karuya-
karana [karana] v. brindar,convidar,servir, kunki?
dar de comer. Imatapash shuk runaman kasa [kasa, kaza] s. s. helada(fenmeno
kuna. atmosfrico). Chakishka rasu. Yurakaunapi
Paykakusamanpapata karan. tuta urmashpa inti llipyawan yurakunata ru-
2. amz. regalar. Imakunatapash pimanpash pachik rasu.
yanka kuna. Achka kasa urmakpikasaratakaninantami
Lumuyuratamashimankarani wakllichin.
Sin. 2 kamarina, kuna, kuyana. kasana [kasana] v. s. helar,caerlahelada.
kari [xari, kari, khari] adj. hombre, varn; Chakishka rasu chakrakunapi urmay.
macho. Runa kashpa, wiwa kashpapash Kunantutamipapachakrapi kasashka.
mana chichuk. Yurakunaka raku, kasha [kaa] s. espina,-o. Wakin yuraku-
sinchipashmi kan. napi wiak yawrishina tuksik.
Urkukunapika kari wakrakunatalla char- Wawaka chunta kashapimi tuksirishpa
inchik. wakan.
2. amz. esposo, marido. Kuyashka warmi- kashtuna [katuna] v. s. mascar,masticar.
wan kawsankapak sawarik runa. Mikunata kirukunawan mukuna.
Kanpakkarikaimashutitakkan? Kiruillakrukukunakamanaallikashtunchu.
Sin. 2 kusa. Sin. Kaskana, mukuna.
kariyana [kariyana, hariyana, xariyana] v. kashuk [kaux] s. axila. Runapa rikra uku.
reanimarse,convalecerse. Unkurishka kas- Mamakakipitakashuk ukupimiapan.
hpa, kalakyashka kashpa alliyashpa sinchi- kasilla [kasilla] adj. quieto,tranquilo,pac-
yarina. fico, sereno. Wawa kashpa, wiwa kashpa-
Yayakauhuymantahampirishpakaamika- pash upalla tukuy.

77
kAsku

Pushakrunakamaykasillamikan. shinchi rimay.


kasku [kasku] s. pecho. Wiksa chushak- Yayakawakrayuntatakati kati nishpamiya-
manta pilischakakama tiyak tullu. pukun.
Wakrakaskukamaymishkimikan. Sin. Richun.
kaskana [kaskana] v. scs. desgastar,roer, katina [katina] v. seguir. Shukpa washapi
pelarconlosdientes. Mikunakunata, shuk- purina.
kunatapash kirukunawan mukuna. Yayapawashatakatikuni.
Chayallkukawakratullutamikaskakun. 2.perseguir. Imatapash hapinkapak washalla
Sin. Kashtuna, mukuna. purina.
kaspa [kaspa] s. s. mazorca. Kuruntantin Wawaallkukachuchutanishpakatirka
sara, cebada murukunapash manarak is- 3. imitar. Ima rurashkatapash chayshinalla-
hkushka. tak rurana.
Tukuy kaspakunata wayunkashpa warkur- Yachachikhankashpapuriktakatikuni.
kani. Sin. Rikchana.
kaspana [kaspana] v. s. chamuscar. Wi- katsu [katsu, kazu, xatsu] s. sn, sc. escara-
wapa millmata rupachishpa anchuchina. bajo.Kuzu kuru rukuyashpa chuspiman ti-
Kuchitaka raymipi mikunkapakmi kaspar- krashka wiwa. Tamya pachakunapi ashtawan
kani. pawashpa purik, wakinkunaka mikunkapak
Sin. Rupachina. allimi.
kaspi [kaspi] s. palo. Yurakunapa tullushina Imbaburallaktapikakatsukunatakamchas-
sinchi kak. hpamimikun.
Llamatakaspipiwatan. Sin. chuna.
2. amz. madera. Raku sinchi yurakuna, ru- katu [katu] s. amz. coladade pltano verde.
raypi mana wakllirik kaspi. Palanta utushkata, sacha aychawan yanus-
Wasitarurankapakmikaspitakamashkaklla hka mikuna.
rini. Palanta katuta  mikushpaka yuyaysapami
Sin. 2 kiru. kani.
kastilla [kastilya, katilya] adj. Espaa, de katuwasi [katuwasi, xatukwasi] s. alma-
Castilla. Espaamanta kak. cn, tienda. Mutsurishkakunata katunkapak
Kaypikakastilla shimitapashriman. charik.
katana [katana, khatana, xatana] s. cobija; Katuwasimantakachitarantirkani.
cobertor. Chirita harkarinkapak awashka- katuna [katuna, xatuna, khatuna] v. snc.
kuna. vender. Imatapash kushpa kullkita chaskina.
Wamra,chaykatanataapamuy. Kankaukamanwakratamanakaturkanki-
katana [katana, khatana, xatana] v. cobijar, chu.
cubrir.Imawanpash hawamanta killpay. kaw [kaw] adj. choclobienmaduro.Chukllu
Urkupikawaytaukshawankatanchik. pukurishpa saraman tikray kallarik.Manarak
2 s. techar. Pankakunawan, ukshawan, chakirishka muru.
shukkunawanpash wasita killpay. Kaw sarawanmichukllutantatakaruran.
Lisanpankawanwasitakakatarkanchik. Sin. Walu, paruk, halun.
katichina [katiina] v. scs. resembrar, kawana [kawana] v. mirar, observar con
hacer seguir. Muru mana wiashkakunapi detenimiento. Imatapash alli alli rikurayashpa
kutin tarpuna. katiy.
Juanwawakasaratamikatichikun. Wirallawakratarantinkapakmikawanchik.
Sin. Awinchina, kumpana. Sin. Chapana, rikuna.
kati kati [kati kati] interj. expresin para kawchu [kawu] s. piola, soguilla. Ima
hacercaminarapersonasoanimales. Yapu- puchkakunatapash pillushpa pillushpa sinchi
kuk wakrakuna wachuta purishpa richun nina rurashka au waska.

78
kAyAs

Wayakatawatankapakkawchutaapani. kawpi [gawpi] s. amz. variedad de tucn


kawchushka [kawuka] adj. torcido. pequeo.Uchilla suni kiruyuk, sikwankashina
Puchkapura pilluchishka. pishku.
Kanka kawchushka waskata charikun- Kawpika chuntayurapimitiyakun.
kichu?. kawpuna [kawpuna] v. torcer. Millmaku-
kawchuna [kawuna] v. torcer. Puchka- nata, puchkakunata maki ukuwan pilluchis-
pura pilluchishpa ishkay makiwan waskana. hpa waskata rurana.
Kankachawartachukawchukunki? Kankachawartachukawpukunki?
2. hacer soga. Puchkapura pilluchishpa Sin. Kawchuna.
waskata ruray. kawsak [kawsak] s. servivo,viviente. May-
Kanka waskata rurankapakchu kaw- kanpash waunkakama tiyak.
chunki? Kayllaktapikawsakkunakatantallatarpun.
Sin. Kawpuna. kawsay [kawsay] s. vida. Runakuna, wiwa-
kawina [kawina, xawina, kabina] s. amz. kuna, yurakunapash waunkakama tiyay.
remo. Wampunata yakupi purichik kaspi. Wakcharunapakawsaykallakillamikan.
Kanwamputakawinawanpurichinki. 2.cultura. Shuk ayllu llakta runakuna imas-
kawirina [kawirina] v. amz. revolcarse; ha- hina kashkata riksichik.
cerse un movimiento en vaivn. Kayman ukanchikpakawsaytakuyanamikan.
chayman kuyurina. 3. v. vivir.Tukuy kuyurikkuna allpa pachapi
Kanpawawakaturupimikawirikun. tiyay.
kawitu [kawitu, khawitu, kayutu] s. cama, ukakaantisuyupimikawsani.
catre. Sukusta watashpa pallashka puunka- 4. habitar. Tukuy runa, wiwa kay allpa pa-
pak patashina rurashka. chapi wacharina, wiarina.
Puunkapakkawitutasumaktamiallichin. Kaypachamamapikawsanchik.
Sin. Puuna. Sin. 3-4 Tiyana.
kawina [kawina, xawina, kabina] v. batir, kawtayana [kawtayana] v. amz. aplastar,
mecer,menear,mover.Imatapash muyuchis- machacar.itikpi waklliriy, llapiriy.
hpa kuyuchina. Ashankahawapiamatiyarichunkawtayan-
Aswatarurankapaksaraakutakaspiwanmi kami.
kawin. kana [kana, xana, ay] v. ser,estar. Tiyakta
Sin. Muyuchina, kuyuchina. rikuchik shimi.
kawka [kawka] adj. s. cerealesylegumino- Kichwarunakunakakaypimikanchik.
sasamediococer. Sara, purutu, inchik, shuk kay [kay] pron. este,esta,esto. Imatapash
murukunatapash hawa hawalla yanushka. rikuchinkapak rimay.
Kawka saratakutashkatayanushkamikuyka Kaymiukapawasi.
sumakmikan. kaya [kaya] adv. maana,eldasiguiente.
2.s. coladademazpelado.Llushtishka sa- Kunan punchata yallishpa shamuk puncha.
rata kutashpa yanushka api. ukapaayllullaktamankakayamirishayu-
Kawka apitamikurkani. yani.
Sin. Kalun, chawalla. kayantin [kayantin] adv.
kawlla [kawlya] adv. amz. crocante. Imata- Kayapa washa punchami kan.
pash mikukpi kaw kaw uyarik. Kayantintakashamushaninkichu?.
Sarataka kawlla uyarayarichunmi kam- Sin. MIncha.
chanki. kayas [gayas] s. amz. lora pequea de
kawllarina [kawlyarina] v. s. maduracin colorverde. Waylla patpayuk, yurak awiyuk
delchoclo. Chukllu sarakuna pukushpa sin- wakamayushina uchilla pishku.
chiyay. Kayas pishkusachamuyutamikun.
Chaysarachakrakaamikawllarishka. Sin. Sakan.

79
kAyAnA

kayana [kayana] v. llamar. Runakunata, wi- arrebatar. Shukpakta apashpa hapina.


wakunatapash, shamuy nishpa kuchuya- Kullki maashkata mana tikrachikpika ima
china. Wawakuchitakayakuni. charishkatamikichun.
2. invitar. Raymikunaman, mikuykunaman, kiki [kiki] s. chocloenformacin. Llullu sara
tushuykunaman, upyaykunamanpash sha- chayrak kutulyay kallarik.
muy nina. ukapasarachakrakachayrakkikillamikan.
Kayapunchaukaraymimanmashikunata kikin [kiki] adj. mismo,propio,verdadero.
kayasha. Alli kashkata, chayllatak kashkata rikuchik
3.citar,convocar. Maypipash, ima pachapi- shimi.
pash, piwanpash rikurinkapak yuyariy. Kikin yuyaywanrimankichik.
Quitollaktamantantanakuypakkayarka. kikin [kiki] pron. usted. Kanta ninkapak
kayka [kayka, xayga, xi, xayka] interj. shimi.
toma, he aqu . Imatapash kusha nishpa Kikinkasinchiyuyayyukhatunyayamikanki.
rimay. Sin. kan.
Kayka, mishkiyakutaupyay. kila [kila] s. amz. cacaoblanco. Killu kara-
kayllayana [kaylyayana, kayayana] v. snc, yuk, pukushpa payllatak urmak, ukupi achka
amz. acercarse. Kuchuyashpa kimirina. yurak muyuyuk.
Mashiyachachikkawasiman kayllayarka. Kilamantamimishkitsunkanakunatakaru-
Sin. Kuchuyana, manyayana, llutarina, kimi- rankuna.
rina. Sin. Kula, patas.
kayna [kayna, khayna, xayna] adv. ayer. kilampu [kilampu, kilambu] s. amz. varie-
a yallishka puncha. daddebejuco. Kashayuk waskashina yura.
Kayna punchakaantisuyupikatamyarkami. Sachapi wiak.
kaynarina [kaynarina] v. demorarse, holga- Allpamanyakunataamapipashyallichunka
zanear.Ashtawan yalli pachata sakirina. kilampu yuratamitarpunkuna.
Kankakaynaka,maypitakkaynarkanki? killa [kilya, kia, khia] adj. ocioso,vago. Ru-
kaypi [kaypi, kaybi, kayi] adv. aqu. Maypi rayta mana munak runa.
kashkata rikuchik shimi. Killa wawatakakuyashpamikunanakan.
Juanmashika kaypimiyachachirka. killa [kilya, kia] s. luna. Tutakunalla intishina
kaytu [kaytu] s. hebra de hilo. Imapash punchayachik.
puchkashina. Llullukillapichuranakunatatakshakpikaa-
Kaykaytuwansirakuni. pashmihutkurin.
kazuk [khazux, kazux] adj. sc. quemado 2. mes(kamay,panchiy,pawkar,ayriwa,ay-
por el sol. Inti llipyakpi yapata ruparishka muray, inti raymi, purun, chakmay, kuya
muyu. raymi, yaku raymi, ayarmaka, kapak inti
Kazuk ukakaintipimishkiyakun. raymi). Kimsa chunka punchayuk pacha.
kicha [kia, xia] s. diarrea. Wiksa waklli- Usyakillakunapallaykan.murukunatakapa-
rikpi yaku tukushpa llukshik isma. llaykan.
Kanpawawakakicha unkuywanmikan. killiku [kilyiku, kiliku]s. variedaddepjaro.
kichana [kiana] v. tenerdiarrea. Yaku is- Uki patpayuk, killi killi nishpa takik uchilla
mata kachay. pishku.
Wiksananayunkuywankashpakaachkatami Uchillakillikukaankatamimakan.
kichan. killimsa [kilyimsa] s. carbn. Yanta kaspi ru-
kichki [kiki, kiki, kiixi, kiski] adj. estrecho, pashkakunapi puchuk yana tukushka kaspi.
angosto,tupido. Imapash mana chushaklla Sacha rupachishkamanta killimsakunata
rikurik. tantanchik.
Sachaankunakaachkakichkimikan. Sin. shinki.
kichuna [kiuna, iuna, hiuna] v. quitar, killin [kilyin] adj. terreno duro, estril, erosio-

80
kipA

nado. Mana pukuk yanka killuyashka allpa. Tukuykunaminkatarurashpakuchikinchata


Killin allpapikachillkallamipukun. rurakunchik.
killka [kilyka, kika, kilka] s. letra. Killkanka- Sin. Harkashka.
pak shuyu. kinchana [kiana, kiana] v. hacerunco-
Kichwa shimipika: a, ch, h, i, k killkakunami rralocerca.Kaspikunawan pirkatashina ru-
tiyan. rashpa harkana.
Wawakunakakillkakunataruran. Wawakuna pukllachun, yachana wasi
killkakatina [kilykakatina] v. leer. Killka- manyamuyuntintakinchanchik.
shkata awiwan rikushpa shimiwan rimashpa kinku [kiku] adj. zig-zag, curva, sinuosi-
katina. dad.Imapash achka kutin winkuyashka.
Yachachikkawawakunawankillkakatin. Kuraray mayu yakuka tawka kinkuyukmi
Sin. awirina. kan.
killkana [kilykana] v. escribir. Killkana kaspi- kinkuna [kikuna] v. curvar,irenzig-zag.
wan pankapi killkakunata shuyuna. Alliman llukiman muyushpa rurana, purina.
Paykakillallamkaywillaytakillkan. Kay urku chakita manyashpaka alliman
killpana [kilypana, kipana, kilpana] v. kinkushun.
tapar,cubrir, ocultar. Manka shimita, puntu kinray [kinray, kigray] adv. horizontal-
shimita wichkashpa churana. mente. Chayllapitak suniyashka tiyak.
Yanushkamankataamaimapashyaykuchun Yachakukwawakakinraymansirikkaspita
allikillpan. shuyukun.
killpuntu [kilpudu] s. amz. pjaroverde. kinti [kinti, kidi] s. colibr. Waylla patpayuk
Waylla patpayuk allpa hutkupi kawsak uchilla suni chupayuk, sisa mishkita chumkak
pishku. uchilla pishku.
Sarachakraukupikaachkakillpuntumikaw- Kinti pishkutakamanahapinachukan.
san. kintiyana [kidiyana, kidina] v. encogerse,
killu [kilyu, kiu] s. amarillo. Intishina tullpu- achicarse. Wakin churanakuna takshakpi,
yuk, pukushka palanta karashina tullpu. timpuchikpi kutuyana.
Aswatakakillu sarawanmiruranchik. Pachallinaka timpuchishkamantami kin-
Sin.karwa. tiyashka.
kimirina [kimirina] v. acercarse. Shukpa ku- 2. encanijarse. Chiri yakupi armashpa,
chuman chayarina. tamyapi hukushpa chukchuy.
Wawakunaawasimankimirin. Rasuyakupiarmashpakintiyarkanchik.
Sin. Kayllayana, kuchuyana, manyayana, llu- Sin. 1 Aysarina, kuruyana, waurina,
tarina. tusuyana.
kimina [kimina] v. acercar,arrimar,apegar; kinuwa [kinwa, kinuwa, kiniwa, kiiwa]
reforzar, sostener lo que est por caerse. (<*kiwa) s. quinoa. Rumpashina uchilla
Shukpa manyaman kuchuyana. yurak muru, sisapi muruyuk.
Paykapirkamankimin. Punasuyupikaachkatamikinuwa murutaka
2. pa. linderar. Kikinpa allpa ama shukpa all- tarpunkuna.
pawan pantarichun sayway. kinzhullina [kinzhullina] v.s. guardaralgo
Juanmashiwanamaallpakunapamanyata enlacintura.
pantankapakkiminchik. Imatapash uchillakunata chumpillishkapi al-
kimsa [kimsa, kisa] num. tres. Ishkay lichina, wakaychina.
washata katik yupay. Wallkamurutaallikinzhullinki.
Paykakimsa wallinkutamicharin. kipa [kipa, khipa, xipa] adv. despus,acon-
kincha [kia, kima, kina] s. corral,cerco. tinuacin, seguidamente. awpakkunata
Kaspikunawan watashpa muyuntinta harkas- katik.
hka, wiwakuna ama llukshichun. Ambatollaktamantatikramushka,kipakaya-

81
kipA

punkapakmirini. Yurapimiurpikapaypakishatakarurashka.
kipa [xipa, kipa, khipa] s. bocina, ins- Sin. Paya, kusha.
trumentomusical. Pukukpi churushina uyarik kisha kisha [kia kia, kii] expresinpara
taki. ahuyentaralosanimales.Wiwakunata kall-
Tantariymankipawankayachinakanchik. pachinkapak kaparina.
kipana [khipana, kipana, xipana] v. ss. tocar Wakratakisha kisha nishpakaparishpaut-
laquipa. Kipapi pukushpa uyachina. katakallpachin.
Utkallatantarinkapakmashikunakakipan. Sin. chi, hushu hushu, chisha chisha, kisha
kipchan [kipan] s. hgado. Wiksa ukupi, kisha.
allawka manyapi tiyak. kishpichina [kipiina] v. perdonar,discul-
Kipchankahayaktallukshichin. par,salvar,excusar,dispensar,librar,liberar.
Sin. Yana shunku. Ima hatun llakimanta llukshichina; llakichikta
kipi [kipi] s. maleta,bulto,fardo. Hatun shi- mana millana.
krashina ukupi imatapash churashpa apana- Paytachuapukakishpichirka?
llata rurashka. Sin. Kishpiy.
uka,kipitaantawapikacharkani. kishpirina [kipirina] v. salvarse,liberarse.
kipu [kipu] s. nudo,sistemadecomunica- Llakimanta llukshirina.
cin;archivoyadministracinincsica. Tull- ukanchikkakichwashimitarimashpamikis-
puyuk au waskakunata watashpa hpirishun.
llaktakunapi ima tiyashkata willachik. Sin. Kishpikuna.
Kipukunayachaytakakunanpachakunapika kishpina [kipina v. salvar,liberar. Ima lla-
sinchiyachinamikanchik. kikunamanta llukshina.
kipuna [kipuna] v. escribirennudos.Inka- ukanchik, millay unkuymantami  kishpir-
kunapawaskapikillkay. kanchik.
Amawtakunakakikinkawsaytakipushka. kishwar [kiwar, kiuwar]. s. kishuar. Mall-
kiru [kiru] s. diente. Shimi ukupi wachulla wi- talla urku yura.
ashka yurak uchilla tullukuna. Kishwar ukupikaayamikawsan,nin.
Kaynaka kiru hampichinkapakmi Ambato kita [xita, kita] adj. arisco,indmito. Yapa
llaktamankarirkani. manchaysiki wiwa.
kiru [kiru, kero] s. paloquenacedelcabuyo. Kita kuchikashkamantamikatunkapakrini.
Chawar sapimanta suni kaspi wiashka. Sin. Millay.
Punasuyumantaawparunakunakachawar kiti [kiti] s. cantn. Markapi llaktakuna chi-
kiruwanllamiwasikunatakarurarka. kan chikan rakirishkata rikuchik shuti.
2. madera.Hatun yurakunapa kaspikuna. Kiti pushakkaachkallamkaytamicharin.
Ukalitu kirukunata wasichinkapak al- kitilli [kitilli] s. parroquia.Tawka ayllu llakta-
lichikunchik. kunata shukllapi tantachishkata rikuchik
3. viga.Pallkayachishka kaspi. shuti.
Wasipi ishkay shayak kirukunatami al- Sapankitikunami kitillipirakirishkakan.
lichikunchik. kitina [kitina] v. amz. fregar. Imatapash
kiruyana [kiruyana] v. brotarlosembrado. maki ukupi churashpa kakuna.
Tarpushka muyukuna wiay kallarina. Kayyuratakitikunki.
Papamuyuallipachakiruyakun. Sin. kakuna.
kiruyuk [kiruyux] s. amz. pezgrandecon kitiwpi [kitiwpi, kityupi] s. amz. tipodep-
dientes,similaralbocachico.Kiruyuk hatun jaro. Kunkamanta chupakama killu patpayuk,
challwa. umapilla yurak tullpuyuk, kitiwpi kitiwpi nis-
Kiruyuk challwatakusakmirini. hpa takik pishku.
kisha [kia] s. nido. Pishkukuna, atallpa- Kitiwpi pishkuka sumaktami yura hawa-
kuna, wachana hutku wasi. mantasapantutamantatakin.

82
kullisHtiti

kitu [kitu] s. tu. calabaza,zapallo. Mishki mi- uchilla uku.


kuna sampushina muyu charik. Puunakuchupimikullkitakatarirka.
Mamakakitu lukrutamiyanushka. 2. s. esquina. Ishkay pirkakuna tantarina kus-
Sin. Sapallu. kapi sakirik uku.
kiwa [kiwa, xiwa, khiwa] s. hierbaengene- Kanchakuchupitiyakun.
ral. Tukuy allpapi wiak uchilla yurakuna. 3. adv. allado,cerca.Imakunapash shukpa
Chakrakunatamanaallichikpikaayakiwaku- manyapi tiyak.
nakahuntanllami. Quitokuchupimikawsani.
kiwana [kiwana, xiwana, khiwana] v. des- Sin. 3 manya, kaylla.
hierbar,sacarlahierba. Aya kiwakunata an- kuchuna [kuuna] v. cortar. Imatapash pi-
chuchina, tantachina, pitinapashmi kan. tina.
Tukuyayllukunamichakrapiayakiwatakaki- Wakramankarankapakkiwatakuchuni.
wanchik. 2.talar.Yurakunata pitishpa urmachina.
2. juntar,cortarhierba.Kuchushka kiwaku- Llulluyuratakaamakuchunkichu.
nata tantachina. Sin. 1 Pitina.
Kunuwiwakunamankiwanchik. kuchuyarina [kuuyarina] v. acercarse.
Sin. 2 Hallmana. Karumanta kimirina.
kiwina [kiwina, kibina] v. lisiar,torcer,dislo- Yachanapunchakunakaamikuchuyarin.
car. Chaki tullu, maki tullu kuyurishpa waklli- Sin. Manyayana, kayllayana, kimirina.
rina, wishtushpa kuyuchina. kukawi [kukabi, kukawi, kukayu, kukaw] s.
Atallpatawauchinkapakkakunkatakiwin- fiambre,tonga,colacin.Yarkayta samachin-
chik. kapak asha mikunakuna.
kiya [kiya, kya] s. pus. Aycha punkishka- Minkapikatukuysamikukawitamimikunchik.
manta chupu tukushpa killu sanku api. kukupa [kukupa] s. bhonegrodepecho
Chupumantaka kiyata kapishpami hampi- amarillo. Yana patpayuk, misishina awiyuk,
takachuranchik. tutapi tun tun nishpa rikrata uyachik anka.
kiyayana [kiyayana, kiayana] v. enconarse, Kukupa awikamanchanayaymikan.
infectarselasheridas. Chukrishkakuna, chu- Sin. Apapa, kuskunku, pukunku.
pukuna killu sanku apiyuk tukuna. kula [kula] s. cacaoblanco.Killu karayuk,
Chukrikamanaallihampishkmantakiyayas- pukushpa paypa munayta urmak, ukupi
hka. achka uchilla yurak muyukunata charik yura.
kucha [kua, koa] s. lago,laguna,charco. Kula muyumantamishkimikunatasurkuni.
Maypipash allpa hutkukunapi achka tantar- Sin. Kila, patas.
ishpa tiyak yaku. kulla [gulya] s. martes. Ishkayniki puncha.
Kaykuchapikaachkachallwamitiyan. Wakin hampikkunaka kulla punchapi allita
Sin. Hita, walun, punza. alliyachin.
kuchayana [kuayana] v. inundarse, for- kullan [gulyan, guan] s. ss. taxo. Yapa su-
marseunlago,charcooalgosimilar. Yapata nita ankuyashpa wiarik yura, killulla mishki
tamyakpi yaku huntashpa sakiriy. murata aparik yura..
Yalli tamyakpi kaypika manchanay kucha- Kullantayuramantapaktankapakrini.
yashka. Sin. Takzu.
Sin. Huntana, nuyuna. kullay suyu [kulyay suyu, kulya suyu] s. re-
kuchi [kui, xui, khui] s. chancho, ma- gin sur. Argentina llaktaman sakirik suyu.
rrano,cerdo,puerco.Chusku chakiyuk, suni Boliviallaktakakullay suyupimisakirin.
sinkayuk, raku millmayuk wiwa. Wirata, ay- kullishtiti [kulytiti, kulyutitin] s. amz. p-
chatapash kuk wiwa. jarocarpintero. Chakirishka yurakunata tap-
Kuchikapalantatamikushpawirayan. sawan takashpa hutkuk pishku.
kuchu [kuu] s. rincn. Maypipash sakirik Kullishtitikasachapimikawsan.

83
kullki

kullki [kulyki, kuki, kulki] s. plata. Allpa wanmirurashkakunakan.


ukupi taririk achiklla yurak anta. Sin. lukata.
Warmitupullinakakullkimantarurashkami kunan [kuna, kunu] adv. ahora,hoy,ac-
kan. tual. Kay pacha rurakukta rikuchik shimi.
2. s. dinero. Rantinkapak rurashka antakuna, ukapayayakakunanmipuukun.
pankakunapash. kunawaru [kunawaru] s. amz. variedadde
Ishkaychunkapankakullkitaapamuy. sapo pequeo. Waylla karayuk, yura hut-
kullpina [kulypina, kupina] v. dardenal- kukunapi kawsak uchilla hampatu.
gadas. Wawakunata sikipi makiwan waktana. Wawakunakunawarutamaskashpapukllan.
Kaynami paypa churitaka kuyashpa kull- kunana [kunana] v. aconsejar. Sumak yu-
pirka. yayta alli rimaytapash kuy.
kullu [kulyu, kuu, xuu] s. tronco. Yuraku- Sawariypunchapikahatunyayamamakaalli
nata asha asha pitishka. rimaykunawankunan.
Yantatarurankapakmikullutakakuchurkani. 2.s.consejo.Alli rimayta kuna.
Sin. Putu. Sawarinapunchapikahatunyayamamakaalli
kulluna [kulyuna] v. accinfallida.Munas- kunaykunatakun.
hka yuyayta mana paktachina. kunchu [kunchu] s. s. residuodelachicha.
Paytakatikushpamikullurirkani. Sanku puchukay aswa.
2.v.mutilar.Imatapash pitina, kuchuna. Kunchu aswatamanamunanichu.
Imanishpatakkanparukatakullurkanki? Sin. tikti.
kulta [kulta] s. pato. Yakupi wampuk, atall- kunti suyu [kunti suyu] s. reginocciden-
pashina pishku. tal,occidente. Mama kuchaman sakirik suyu.
Pedrokakultatawampuchishpapukllan. Yunkallaktakakunti suyupimisakirin.
kulun [kulu] onom. trueno. Tamyakuk pa- kunuk [kunuk] adj. caliente,abrigado. Mana
chapi puyupura takarishpa tukyakshina uya- chiri kak.
rik. Yunkallaktakakunukmikan.
Sinchi kulun uyarikpimi wawaka man- kua [kua, khua, xua] s. snc. moco. Ru-
charirka. napa, wiwapa sinkamanta llawsashina lluks-
Sin. Tulun. hik.
kumal [kumal, kumar] s. amz. camote. Wawapasinkamantakuatapichay.
Uchilla lumushina allpa ukupi aparik anku kupa [kupa, xupa] s. basura. Imapash shi-
yura. tashka kak. Kupakawanumantikran.
Kumalkamishkipashkachipashmitiyan. Sin. uku, mapa.
Sin. apichu. kuri [kuri, kori] s. oro. Killu llipyakuk antas-
kumir [kumir] adj. colorverde. Mana chakis- hina.
hka, llullu kiwashina llimpi. Nambijallaktapikaachkakurimitiyan.
Yuyukakumir llimpiyukmikan. kuri kaspi [kuri kaspi] s. oro. rbol cuya
Sin. waylla. cortezaseusaparacurarelreumatismo. Pu-
kumu [kumu] adj. scs. jorobado,corcobado. ka karayuk, karamanta yawarshina llukshik
Washa kunka tullukuna wakllirishpa kipishi- yura. Kara yanushka yakuta upyakpi tullu na-
nata aparishka runa. nayta hampik.
Manuelmashikauchillamantamikumu kan. Chukchuyunkuyhapikpikakuri kaspi yakuta
kumuna [kumuna] v. agachar, inclinar. upyani.
Tukuy ukkuta urayachina, tiyarikshina rurana. Sin. Chukchu wasu.
Umataarmankapakallikumuna. kurikinki [kurikinki, kurikinge, kurikinga] s.
kunampu [kuna] s. amz. variedaddepal- curiquingue. Urkupi kawsak umasapa sinchi
mera. Chillishina pankayuk raku yura. silluyuk, ankashina pawak pishku.
Anti suyu wasikunaka kunampu panka- Ishkaykurikinki hawatayallikpimisawariyti-

84
kusHpAnA

yanatayachanchik. ukapawarakatakshakpimikuruyashka.
kurpa [kurpa, kulpa] s. s. terrn. Rumiyas- Sin. Kutuyana, kurullayana.
hka allpa muru. kusa [kusa] s. marido,esposo. Kuyashka
Sautarurankapakmiallpakurpakunataka warmiwan kawsankapak sawarik kari.
utuykallarin. Kanpakkusakaimashutitakkan?
2. adj. enano,rechoncho. Rukuyashka uchi- Sin. Kari.
lla runa. kusana [kusana] v. asar. Aychata, muruta,
Kurpa kashkamantamanapaktarka. shukkunatapash nina murupi chayachina.
Sin. 2 Piruru. Kunankakuyaychatamikusakuni.
kuru [kuru, xuru, khuru] s. gusano. Tullu kushi [kui, kusi] s. alegra,felicidad,dicha,
illak, chakisapa uchilla wiwa. Murukunapi, yu- ventura; fortaleza, energa. Llakikuna illak
rakunapi mirarik. sumak kay.
Pinkalakaaychakunapikurutachuran. Karu llaktamanta churi tikramukpimi kushi
2. adj. amz. corto.Imapash kutulla kak. tukuni.
Takshakpimikushmaka kuru tukushka. 2. s. amz. canas. Rukuyakpi umapi akcha yu-
kurumama [kurumama, kuruma] s. amz. rakyana.
moscagrandequenopica. Kurukunata wa- Kanpaumapikaamikushi wiashka.
chak hatun chuspi. Mishkikunapi, mikunaku- Sin. sami.
napi, mapakunapi tantarik. kushilla [kuilya, kusilya, kuia, kusia]
Mishkimankapikurumamakatiyarishka. adv. feliz,contento,alegre,dichoso. Llaki i-
Sin. Pinkala. llak, mana llakirik.
kurunta [kuruda] s. tusa. Sarata ishkukpi Quitokitimantawasimankushilla tikrarkani.
tullushina sakirik kaspi. kushma [kuma, kuma] s. especiedet-
Chakishka kuruntawanmutitakayanun. nica,camisa,camiseta. Ukkuta killpankapak
kururu [kururu] s. ovillo. Puchkata pillushka rikra illak churana.
rumpashina rikurik. Kanpa kushmata takshashpa intipi cha-
Puka,wayllakururukunatatantachini. kichikun.
kururu [kururu] s. amz. pez pequeo de Sin. Unku.
franjasamarillasynegras.Yanawan killuwan kushni [kuni, kusni] s. humo,humareda.
tullpurishkashina uchilla challwa. Imatapash rupachikpi wakinpika yurak, wa-
Kururutamayumantaaychamuni. kinpika yanalla puyushina llukshik.
kururuna [kururuna] v. ovillar. Puchkata pi- Wayllayantatarupachikpikayanakushnimi
lluy. llukshirka.
Llamamillmamantapuchkatamikururuni. kushnichina [kuniina] v. humear. Imata-
kuruna [kuruna, xuruna, khuruna] v. agusa- pash rupachishpa puyushinata llukshichiy.
narse;apolillarse. Aychakunapi, muyukunapi, Kushitahapichunwamratakushnichirka.
shukkunapipash kurukuna mirarina. kushniyana [kuniyana] v. tiznarse. Kushni
Manahampishkapapakaachkatamikurun. kakuwan imatapash yanayachiy.
Sin. kuruyana, susuna. Chawayantatarupachishpayanukpikushni-
kuruyana [kuruyana, xuruyana, khuruyana] yan.
v. agusanarse;apolillarse. Aychakunapi, mu- kushparina [kuparina] v. sc, amz. pata-
yukunapi, shukkunapipash kurukuna mirariy. lear. Runakuna, wiwakuna chakita sinchita
Mana hampishka papaka achkatami kuru- kuyuchiy.
yan. Kasillapuunki,amakushparinkichu.
Sin. kuruna, susuna. 2. molestar. Shayarishpa, tiyarishpa, kuyu-
kuruyana [kuruyana, xuruyana, khuruyana, rishpa tukuykunata kushpachiy.
kuruna] v. encogerse. Awashkakuna taks- Yachakukwawakamashikunatakushparin.
hakpi uchilla tukun, kutuyan. kushpana [kupana] v. s. saltar, brincar.

85
kusHpi

Runakuna wiwakuna, pishkukunapash hay- kutsi [kutsi, kusi] adj. s. ligero,gil. Imata-
tarishpa hawaman pawan. pash hawalla utka utka rurak runa.
Paykapampapi kushparka. Chayrunatakakutsi kakpimisawarirka.
kushpi [kupi] s. peonza. muyuchinkapak 2. amz. laborioso.Mana killa runa.
pukllana. Paykakutsi kashpamiallikawsan.
Wawakakushpiwanmipukllan. Sin. 1 Utka.
Sin. piruru. kutu [kutu] s. bocio. Kunka punkirishpa
kuska [kuska] s. amz. puesto,lugar,direc- rumpashina wiak aycha.
cin,sitio. Maypi kashkata, kawsashkata rik- Wawapakunkapi kutu wiashka.
sichik shimi. 2. s. s. corto.Imapash mana suni, kutulla ri-
Kaykuskapimiwasitarurasha. kurik.
Sin. tiyaskan, suyu. Wawakakutu warayukmikan.
kuskunku [kuskugu] s. sns. bho. Uchpa Sin. 2 kuru, kurulla.
patpayuk, misi awishina tutapi pawak anka. kutu [kutu] s. amz. variedaddemono. Killu
Kuskunku wakakpikawauytiyachunninku- millmayuk, sinchita kaparik sachapi kawsak
nami. shuktak sami kushillu wiwa.
Sin. Pukunku, apapa. Sachapikututariksinkapakrini.
kutama [kutama] s. costal. Tulushina, ima- kutul [kutul, xatulu, katul, katulu] s. s. hoja
pash wakaychinkapak rurashka. quecubrealchoclo. Sara kaspata pillurik
Atukka kutamapi urpita, yututapash panka.
churashka. Chukllutantatakutulwanpillurka.
kutashka [kutaka] s. harina. Murukunata kutuyana [kutuyana] v. s. encogerse.
utukpi llukshik haku. Awashkakunata takshakpi kichkiyashpa uchi-
Kutashkatautkayanunki. lla tukuy.
Sin. kuta, haku. Ruwanaawashkatatimpushkayakuwansa-
kutana [kutana] v. moler. Murukunata ku- rukpiallikutuyarin.
tana rumiwan utuchiy. Sin. Kuruyay, kurullayay, kurpayay.
Paykaapitarurankapakmisaratakutarka. kuwa [kuwa] s. amz. sapoquehabitaenr-
Sin. Chamkana. boles. Yurakuna hawapi kuwa kuwa nishpa
kutichina [kutiina] v. contestar. Pipash, kaparik, mikuna hampatushina rikurik wiwa.
maykanpash imata nikpi rimashpa tikrachiy. Kuwa hampatukayurapimikawsan.
Wawakunaukanishkatakutichirka. kuwayu [kuwayu] s. amz. pjaronocturno
2. devolver. Maashkakunata tikrachiy. denominado huacharro. Muru patpayuk
Maachishkallamataami kutichirka. uchilla pishku, tutalla llukshik, mikunkapak
Sin. 1 Kutipana, tikrachina, rantimpana. mana alli.
kutimpu [kutimbu, kutibu] s. amz. armadi- Kunan tutamantaka kuwayumi yallita wa-
llogrande.Suni silluyuk, raku karayuk cha- karka.
rapashina rumi washayuk, allpa hutkupi kuwayu [kuwayu] s. amz. sapo pequeo
kawsak wiwa. comestible. awisapa uchilla rikrayuk ku-
Kutimpukaallpataaspishpaukumanchin- wayu kuwayu nishpa kaparik wiwa, mikuypak
karirka. alli.
kutimuna [kutimuna] v. retornar,regresar, Kuwayu aychakamishkimikan.
volver. Maymantapash kikin suyuman tikray. kuna [kuna] v. dar. Ima charishkakunata
Wakinkichwarunakunakakikinllaktaman shukman karay.
kutimun. Kanpashuyushkatakapaymankurkani.
kutin [kuti] adv. otravez,denuevo,nue- Sin. karana.
vamente.Chayllatatak ruray. kuy [kuy, kuwi, kowi] s. cuy,conejillodein-
awasimankutin tikrakun. dias. Wasi ukupi, uchilla, mishki aychayuk

86
kuzu

wiwa. ukllarishpa kushikuy.


Intiraympicakuy aychatamikunchik. ukapawawkitamikuyarka.
kuya [kuya, koya] s. esposa del inka. Sin. 1. llakina, munana.
awpa kawsaypi inkapa warmi. kuyana [kuyana, xuyana, khuyana] v. rega-
Inkapachapikashukkillapikuyakunaray- lar,obsequiar. Imatapash tukuy shunkuwan
mitarurakkarka. karay.
kuya [kuya] s. amz.tipoderbolgrande. Kaymishkimuyutakuyani.
Pillchi muyuta aparik hatun yura. Sin. Karana, kuna.
Kuya purupiyakutaapamuy. kuyaylla [xuyaya, kuyaylya, kuyaya, khu-
2. amz. palmera para hacer bodoquera. yaya] adj. snc, amz. bonito,lindo,amoroso,
Chuntashina rikurik hatun yura, pu- hermoso,-a.Imakunapash sumaklla rikurik.
kunakunata rurankapak alli. Kuyaylla millmayukllamawatarantimuni.
Pukunatarurankapakkuyataapamuy. 2. adj. ss., amz. triste,dignodelstima.Lla-
Sin. 1 pillchi killa purik, llakinayakta rikurik runa.
kuya (<*kuya) s. septiembre. Iskunniki killa. Runakakuyayllamipurikushka.
Kuya killapika,Cotacachirunakunakakuya Sin. 1 sumak, 2 llakilla.
raymitaruran. kuytsa [kuytsa] s. sn. muchacha,seorita,
kuyachina [kuyaina, xuyaina] v. seducir, jovencita. Manarak sawarishka mallta warmi.
acariciar. Imallatapash huchachishpa mishki Chaykuytsakasumakyuyayyukmikan.
rimaywan kimirayak tukushpa kakuriy. Sin. Wamra, chinunka, mallta, pasa.
Allishunkutarikuchishpakuyachirkani. kuyuchina [kuyuina] v. mover, menear,
Sin. munachina. mecer,batir,girar.Imakunatapash muyuchiy.
kuyachina [kuyaina, xuyaina] v. darpal- Apimankatarikushpaallialli kuyuchin.
madas.Pitapash makiwan waktashpa kuyay. kuyuna [kuyuna] v. moverse,agitarse. Ima-
Tikramuk mashita paypa mamaman kuya- pash mana shuklla kuskapi tiyak.
chirkani. Allpachukchukpimiwasikakuyurirka.
kuyachina [kuyaina, xuyaina] v. s. amz. kuzu [kusu, kuzu, gusu, xuzu] s. gusano
regalodeahijadosasuspadrinos. Achikwa- grandesubterrneo.Hatun yurak kuru. Allpa
wakuna imatapash achikyayaman karana. ukupilla kawsak ukata, papata mikuk.
Kusamankuyachiytakararkani. Achkakuzukunatamiatallpamankararka.
kuyana [kuyana, xuyana, khuyana] v. s. kuzu [kusu, kuzu, gusu, guzu, xuzu] s. ss.
amar. Karipash warmipash tukuy shunkuwan cinega,fango,pantano.Turu pampakuna,
llakirina. urkumanta llukshik yaku.
ukapayayakaallikuyawashka. Kuzupikuchikayaykushpapamparirka.
2. acariciar,mimar. Wawakunata, pitapash

87
l
lalu [lalu] s. amz. tipodeplanta. Hatun pan- lapuna [lapuna] v. amz. doblar. Shuk kas-
kayuk, yurak wikiyuk, shikshichik kiwa. pita hapishpa kumuchiy, suni churanakunata
Wawakunalalu kiwawanpukllashpamakita patarichina.
shikshichin. Shuk kaspita winkuyachinkapakka
lampa [lampa] s. pala. Llamkana hillay. waskawanwatashpamilapunchik.
Larkatakalampawanpichani. Sin. Patarina.
lampana [lampana] v. im. remendar.Chu- larka [larka, larga, rarka] s. acequia.Allpa
rana llikirishkakunata asha llachapawan kill- ukuta wachushina allashkata yaku purichun
pashpa siray. rurashka, yakupa an.
Ruku yayakunaka paykunapa kushmaku- Ayllullaktakunapika larkakunataka allitami
nata,allimantalampan. charinkuna.
Sin. Chupana, llachapana, putyuna. larkana [larkana, rarkana] v. haceracequia.
lan [la] s. amz. rbolcuyaresinaesmedi- Yaku purina anta allpa ukuta allay.
cinal. Balsa yurashina pankayuk, puka wi- Chakishka allpakunapi murukuna puku-
kiyuk, yaku manyakunapi wiak hampi yura. chunka,yakuantamiminkawanlarkanchik.
Lan yuratakahampikashkamantamiachkata latsik [latsix, laix] s. amz. gusanoblanco.
maskan. Yurak, suni, au kuru.
lancha [laa] s. s. plagadeplantas. Tam- Yachachikkayachakukkunamanyachachin-
yashina urmashpa yurapa pankakunata ru- kapakkalatsik kurutahapin.
pachik, llullu murukunata chakichik, ismuchik laychu [layu] adj. ss. mestizo. Mana chay-
utu tamya. purallatak, runawan mishuwan chapuy-
Kay yurata lanchami hapishka, chayman- manta wacharishka runa.
tamichakirikun. Tawkalaychumiukanchikwantantarin.
Sin. Pitsik. Sin. Mishu, misti, tsala.
lanchana [laana] v. destruirplantasy/o liklik [liglik, ligli] s. avequeanuncialalluvia.
frutosporplaga.Tamya urmakpi tarpushka Tamya shamuchun liklik liklik nishpa takik pis-
yurakuna, murukuna, ismushpa, wakllishpa, hku.
chakirina. allamitamyanka,liklik nishpapishkunaka
Kay llullu papa chakrataka achkatami lan- takikunmi.
chan. linchi [lini] s. red. Kawpushka puchkapura
Sin. Sulayana. watashpa watashpa rurashka llika. Rumpa-
lanta [lada] adj. pa. turbio Tamyakpi turulla wan pukllankapak, challwakunata hapinka-
tukushka yaku. pak rurashka.
Urkutatamyakpikamayuka lantamitukun. Challwata hapinkapak Pedro mashika lin-
Sin. Sanku. chitarantikun.
lapukyana [lapukyana] v. linchi [lini] s. arbusto. Purun pampakunapi
estilarse,empaparse,mojarse. Churanakuna wiak yura.
shutunkakama yakuwan, tamyawan huku- Mamaka linchi kiwata wiwakunaman
yay. kuchun.
Yayaka allpapi llankakushpa yallita lapuk- lisan [lisa] s. pajatoquilla. Uchilla panka-
yarka. sapa yura, muchikuta awankapak panka,
Sin. mutiyana, hukuyana, zutukyana. wasi katatapash rurarik yura.
88
luyu luyu

Manab marka warmikunaka sumak millmayuk sacha wiwa, punchanashina lu-


muchikukunatami lisan pankawanruran. muta mikuk.
lukarya [lukarya, ukarya] s. amz. variedad Antisuyuayllukunakalumuchatamimikun-
desapo. Shuk uchilla hampatu puka pukalla kapakhapin.
karayuk, tutakunapi lukarya lukarya nishpa lumu kuchi [lumukui] s. amz. sano. Suni
kaparik. sinkayuk, karu karullapi suni akchayuk, kutu
Lukarya hampatukatamyashamunataaw- chupayuk, kunka washa chawpipi pupushi-
pashpatakmikaparin. namanta ashnak samayta shitak sachapi
lukata [lukata] s. amz. variedad de pal- kawsak kuchi.
mera. Chillishina pankayuk raku yura. Antisuyupikalumu kuchitakawasikuchu-
Pankakunaka wasi katata rurankapak alli. kunapimiwiachinkuna.
Anti suyu wasikunaka lukata pankaku- lunchik [luik] s. amz. tipoderbol. Yu-
nawanmirurashkakunakan. rakta sisak, au pankayuk yura.
Sin. Kunampu. Lunchik yuraka anti suyu sachakunapimi
lukllikirina [luglyikirina] v. bo. buscarinsis- wian.
tentementehastaencontrar. Imatapash ash- lunkuchina [lukuina] v. amz. cubrirlaca-
tawan kutin, kutin, hapinkakama mashkay. beza. Umata imawanpash killpay.
MamaRosamashikakuchitachinkachishpa Wawatakapintuwanumatalunkuchin.
lukllikirin. Sin. Tiyunkullina, killpana.
Sin. maskapayana. luntsa [lutsa] s. s. racimopequeo. Uchilla
lukma [luxma, rukma] s. amz. tipodefruta. watupi murusapa tiyak mallki, uchilla tika.
Uchpa karayuk sacha muyu, siku mikuna Kapuliluntsatapaktashpamikunchik.
muru. Sin. Tika, putsa.
Siku wiwaka sumaktami lukma muyutaka lupi [lupi] s. amz. pez pequeo. Uchilla
mikun. challwa rumi ukupi kawsak.
lulun [lulu, ruru] s. huevo;testculo. Pis- Lupi yaku aychataka kusashpami mish-
hkukuna wachashka aycha tukuna muyu- kichishpamikunchik.
kuna, karikunapa ullu sapipi warkuriyak lutsana [lutsana] v. estrujar;chupar. Imata-
ishkay rumpashina aychakuna. pash rukakunawan sinchita charishpa ka-
Wirayachunmikuchitakalulunta surkukun- pina.
chik. Antoniomashikachilinatalutsan.
lumarisu [lumarisu, rumarisu] s. amz. Sin. Llapina, tsutsukina.
moco. Runapa, wiwapa sinkamanta llukshik lutsu [lutsu] det. sc. puado. Imakunata-
llawsa. pash maki huntakta hapina.
Wawapasinkamantalumarisutapichay. Shuklutsu sarataatallpakunamankaray.
Sin. Kua. Sin. Maki, tsutsuk.
lumu [lumu] s. amz. yuca.Papashina allpa luyu luyu [luyu luyu, liwliw] adj. amz. pin-
ukupi pukuk, yunka llaktakunapi wiak muru. tadocomoeltigre. Uturunku karashina tull-
Chawpipunchamikunatakaatallpatalumu- purishka.
wanyanunki. Luyu luyu millmayukallkukaachkapiami
lumucha [lumua] s. amz. guanta. Puka kan.

89
ll
llachapa [lyaapa, aapa] s.trapos,paal, Sin. Kuyaylla.
remiendo. Awashkakunamanta pitishka uchi- llakina [lyakina, akina] v. sufrir,lamentar,
lla pintukunami, llullu wawakunata sikita pi- apenar,tenerpena.Nanayta charina
llunkapak rurashka. Kikinpawawakunatakaachkatamillakinchik.
Mawkachuranakunatakallachapakunatami 2.amz.amar,querer. pitapash yuyashpalla
wawakunamanruran. kawsay.
2. adj. mendigo. Imatapash mana charik ukapawawataachkatallakikuni.
runa. Sin. 2 kuyana, munana.
Llachapa runaka antakunata maashpa- llakirina [lyakirina, akirina] v. entristecerse,
llamikawsan. afligirse, tener pena, apenarse. Kushi illak
Sin.2wakcha. tukuy.
llachapana [lyaapana, aapana] v. s. re- Pachamamaka runakuna wakllichishka-
mendar. Llikirishka churakunata tawka pintu- mantaachkatamillakirin.
kunawan tinkishpa siray. llakllana [lyaklyana, axlyana, agana] s.
Ruwanataka achka kullki kashkamantaka amz. azuela.Uchillallachushina,kaspikunata
llachapankunami. auyachinkapakanta.
llachu [lyau, au] s. azadn. Suni kaspi- Kaspitakallakllanawanllampuyachini.
wan manyapi patak hillaywan rurashka takl- llakllana [lyaklyana, axlyana, agana] v.
lashina. labrar,desgajar,esculpir. Kaspikunata, yura-
Sarachakratakallachuwanmihallmanchik. kunatapash auyachina, mallkikunata pi-
llakana [lyakay] v. magullar,remellar,des- tina.
pellejar,descascarar. Aycha takarishpa chu- PaykaApunchikpaawitakaspipillakllan.
krina. llakta [lyakta, lyaxta, axta, agta] s. pueblo,
Paykarumikunapiurmashpamakillakan. ciudad,comarca. Maypipash runakunapura
2.v. trozar.Chukllukunata kutulkunantin yu- tantalla kawsana kuska.
ramanta llukshichina. Kichwarunallaktakunakaachkamikan.
Shuwakunamichukllutakatukuytallakashka. 2.s. nacin,patria,pas.Mama llaktayuk ru-
3. v. ss.deshojar. Pankakunata anchuchina. nakuna kawsana.
Wirunkapaknishpamisarapankatallakakun. Ecuadorllaktakachinchaysuyushutiyukmi
Sin. 1-2 Rawmana, lluchuna. 3 llushtina, raw- karka.
chana, tipina, saklana. Sin. 1 ayllullakta; 2 Mamallakta.
llaki [lyaki, aki] s. dolor,sufrimiento,pena, llaktana [lyaxtana, axtana, agtana] v. s.
amargura,desventura,problema,accidente, regresarallugardeorigen. Maykan llakta-
lstima. Nanariy tiyaymanta rimana shimi, mantapash kikinpa llaktaman tikray.
kuyaytapash nina shimi. achullaktakunki?
ukanchikka mama waushkamantaka 2. amz. poblar. Mushuk llaktata ruray kallariy.
achkallakitamicharinchik. Karumantashamukrunakunakakaypichu
llakinayak [lyakinayax, lyakinay, akinayax, llaktarikun?
akinay] adv. expresin de lstima. Imata- llakwarina [lyakwarina] v. almorzar.
pash rikushpa shunkuta llakichik. Chawpi punchapi mikuy.
Shuk ayllu unkukpika llakinayaktami kaw- Kuyaychatapapantinmillakwarinchik.
sanchik. llama [lyama, ama] s. camlido andino,
90
llAtAnAnA

llama; borrego. Millmasapa wiwa, aychata- llantu [l adu, adu] s. sombra. Inti yaya-
y

pash kuk. manta pakak rupay illak.


Runallaktakunapikaachkallamatamicharin- Shaykushpakallantupisamapay.
chik. 2. tiniebla,oscuro. Yana tutashina inti yaya
llama uhu [lyama uhu] s. coscoja, tos per- mana achiklla rikurin.
sistente. Tunkurita rawrachik unkuy. Llantu tutakakpikaamallukshinkichu.
Llama uhu hapikpichillchillyurawanham- Sin. Amsa, phakna.
pinchik. llapitukuna [lyapitukuna, apitukuna] v.
llaminku [lyamigu, amigu] s. s. variedad tenerpesadillas. Puuypi ayakunata rikus-
de llama. Millmata kuk hatun wiwa. hpa kaparina.
Ushushina aparik. Paykayallitamikushpapuukushpakallapi-
Urkukunamantakallaminkupimiimakipiku- tukun.
natakaapachimunchik. Sin. nuspana.
Sin. Chantazu, runa llama. llapina [lyapina, apina] v. aplastar. Ima-
llamkana [lyamkana, lyakana, agana, tapash itiy.
lyagana, akana] v. trabajar. Imakunata- Wawamanpapatakarankapakllapiy.
pash ruray. 2. sn. amz. apuar,estrujar. Imatapash maki
Ayllullaktapikatukuykunamimakitakushpa ukupi charishpa sinchita kapiy.
llamkanchik. uuta llukshichinkapakka makiwanmi lla-
Sin. rurana. pin.
llamkana [lyamkana, lyakana agana, llapitukuna [lyapitukuna] v. tener pesadi-
lyagana, akana, maki lyakana] v. tocar, llas.
manosear, palpar, tantear. Imakunatapash Puuypi ayakunata rikushpa kaparina.
makiwan riksiy. Paykayallitamikushpapuukushpakallapi-
Piarikpikaamallamkaychu. tukun.
Sin. Kawina. Sin. nuspana.
llampu [lyambu, ambu] adv. totalidad, llashak [lyax, aax, aag] adj. pesado.
todos. Tukuylla ninkapak shimi. Imapash ruku rumishina mana pankalla.
Minkamanka llampullami shamunkichik. Kaypapaashankakayapallashakmikan.
Sin. tukuy. 2.det.s.mucho,bastante,harto. Yapa ach-
llampu [lyambu, ambu] adj. liso.Imakuna- kata ninkapak shimi.
pash illak, llushkashka kaspi. Yayakallashak palantatamiapamurka.
Llampu kaspiwanmipuunatakarurashun- Sin. 2 Tawka, manchanayakta, ashtaka,
chik. achka.
Sin. lluchka. llashana [lyaana, aana] v. pesar. Ima-
llampuna [lyabuna, abuna] v. cepillar,li- tapash tupuna.
mar,pulir. Kaspipa mukukunata, chamkaku- Kayruwanakipikallashakun.
nata anchuchiy. llatan [lyata, ata] adj. desnudo. Churana
Payka awana kaspikunatami kaynamanta illak runa. Millma illak wiwa.
llampukun. Kanpawawakunakallatanllamipukllarka.
2. v. suavisarse,ablandarse. Imapash apiya- Sin. Lluchu, llushti.
riy, murukuna pukushpa apiyarina. llatanana [lyatanana, atanana] v. desves-
Timpuskayakupikapapakunakatukuyllami tirse, desnudarse. Churanakunata anchu-
llampun. chishpa lluchulla sakiriy.
3. v. amz. enlucir. Pirka hutkukunata llutarik Wawakaarmankapakallimantallatanan.
allpawan chinkachishpa sakiy. 2.  v. im. alzar el vestido hasta la cintura.
Ayllullakta wasikunataka yurak iskuwanmi Churanata wiksakama hawayachiy.
llampunkuna. Wayrakaanakutahawakamamillatanarka.

91
llAWAnA

Sin. 1 Llushtina, lluchuna. Tigua llaktapi runakunaka sumakta llimpi-


llawana [lyawana, awana, lyawkana] v. sc, kun.
amz. lamer. Imatapash kalluwan pichana. Sin. tullpuna.
Maykan wiwakuna kalluwanlla hapishpa mi- llipinshi [lypini] s. pa. pestaas. awi
kuna. hutku manyapi tiyak millmakuna.
Misikapaypamulutakamayllashkashinatami Rosawarmikahatunllipinshitacharin.
llawashka. llipyana [lyipyana, lyimpiyana, impyana,
llawsa [lyawsa, awsa] s. saviadelasplan- iyana, impiyana] v. relampaguear,brillar,
tas;baba.Yura karakunata purishpa llukshik resplandecer. Hatun tamyapi punchalla ni-
yaku. nashina rikurik.
Wakin yurakunamanta llukshik llawsaka Achkatatamyakukpimi llipyakun.
hampimikan. Sin. Phalanina.
2. adj. viscoso. Apishina tukushka yaku. lluchka [lyuka, lyua, lyuka, uka, uka]
Svilapankamantallukshik llawsakahampi adj. resbaloso. Imakunapash yakulla llushpi-
yakumikan. rinalla kak.
llawtu [lyawtu, lyaytu, awtu] s. corona,dia- Wichayankunakatamyakpikaachkalluch-
dema.Patpakunamanta, sisakunamanta mu- kamitukun.
yuchishpa rurashkata umapi pillurina. 2. adj. liso.Ima kakpipash sumak llampus-
Saraustakasumakllawtutamichurarka. hkami kan.
llika [lyika] s. amz. redparapescar. Chall- Wasichinkapakmarukullukamaylluchkami
wakunata hapinkapak awashka hatun linchi. kan.
Katunkapakmillikatakaawakuni. Sin. 2 Llampu.
llikchalla [lyixalya] adv. pa. a tiempo. lluchkana [lyukana, lyukana, ukana,
Imatapash chay pachallapitak ruray. ukana] v. resbalar,deslizar. Turu allpapi,
Mikukushkapillikchalla chayashkanki. ima karakunapipash sarushpa chakikuna
lliki lliki [lyiki, lyiki] adj. destrozado,despe- llushpina.
dazado. Imapash llikishka. Tamyapirumpawanpukllashpakalluchkan-
Wakcharunakalliki lliki churanakunatachu- chikllami.
rarishkakawsan. Sin. Llushpina.
llikina [lyikina, ikina] v. romper, rasgar. lluchu [lyuu, uu] adj. desnudo, pobre.
Chawar karata, churanakunata, pankaku- Millma illak wiwa, churana illak runa.
nata, imakunatapash chawpishpa chillpina. Wawataka mana lluchullata charinachu
Wawakapukllashparuwanatakallikishka. kanchik.
lliklla [lyiglya, iga] s. ss. rebozo. Warmiku- Sin. Llatan, llushti.
napa hatun pachallina. lluchunka [lyuuga, lyuuna] s. amz. ca-
Kaykaukapawarmipallikllamikan. marn. Chillikshina rikurik wiwa.Yakupi sirik
2. s. rebozomatrimonial. Sawarik warmi ru- rumi sikikunapi kawsak wiwa.
rarichun rurashka pachallina. Chayhatunrumisikipikaachkalluchunkami
Sawariypakllikllatamaskakuni. mitikushpatiyakun.
llikuy [lyikuy] s. amz. lorohablador. Araws- lluchuna [lyuuna, uuna] v. pelar,despe-
hina rimak waylla patpayuk hatun pishku. llejarporcompleto.Muyukunapa karata llus-
Runashinamillikuy pishkukariman. htina, wiwakunapa karatapash surkuna.
llimpi [lyimpi, impi] adv. pa. Cuerdo,ensus Raymipikarankapakwakratalluchukunchik.
cabales. Tukuy yuyayyuk mana machashka. Sin. Llushtina.
Wawakunatayachachinkapakkaallillimpi- llukana [lyukana, ukana] v. gatear. Kunku-
wanmirinakan. riwan makiwanlla purina.
llimpina [lyimpina] v.pintar.Imallimpikuna- Mashipawawakaamillukan.
wan,tullpunawanpashshuyuy. lluki [lyuki, uki] adj. izquierdo,zurdo. Ima-

92
llutArinA

pash allawka makiman sakirik. yak murukunami.


Shukwawakalluki makiwanmipukllakkan. Kayllumi papakamanayanurinchu.
Sin. ichuk. 2. adj. s. emperrado,aferrado.Imata yachas-
llukllu [lyuklyu] s. grillo. hpa mana sakik.
saltamontes. awpaman kutu chakiyuk, was- Imataruraynikpipashllumi wawamikan.
hamanka suni chakiyuk yurakunapi, ki- Sin. 1 Akma, kaluk.
wakunapi, kallpashpa purik chuspi. llunchina [uina, unina] v. snc. pintar.
Wawakunautkatapurichunkalluklluwanmi Imatapash ima tullpuwanpash hawina.
chakipikakun. ukamiwasitallunchikuni.
Sin. Chilli, hiki, chipu. 2. im. co. manchar. Imatapash, imawanpash
llukshichina [lyuxiina,lyuxina,uxiina, mapayachina.
uxiina, ugina] v. sacar. Ukumanta kan- Paymi ukapa churanataka tukuyta
chaman surkuy. llunchikurka.
Tantanakuymanta allkukunata kanchaman Sin. 1. llimpina; 2 mapayachina, hawina, kar-
llukshichinchik. kayachina, wikiyachina.
Sin. Surkuna. lluru [lyuru, uru, zuru] adj. amz. spero.
llukshina [lyuina, uxina, ugina] v. salir. Ima karakunapash hutku hutkuyuk, hamchi-
Ukumanta kanchaman riy. yuk. Shuk llaktakunapi tsaka nishka.
Wasiukumantallukshimuni. Paykamuruunkuyhapishkamantami lluru
llulla [lyulya, ua] adj. mentiroso, falso. awitukushka.
Umachik runa. Imatapash yanka rimak. Sin. sakra.
Wakinpushakkunakallulla runakunamikan. llushpina [lyupina, upina] v. resbalarse,
llullawawa [lyulyawawa] s. mueca, mu- deslizarse.Turu allpapi, ima karakunapipash
eco. Imatapash wawashinata rurashpa puk- sarushpa chakikuna itkariy.
llana. Kayturuallpaantarikushpallushpirka.
Wawakasaytikunawanmipukllan. Sin. Lluchkana.
llullana [lyulyana, uana] v. mentir,falsear. llushti [lyuti, uti] adj. ss. desnudo. Chu-
Imatapash yanka rimana. rana illak runa, millma illak wiwa.
Wakinrunakunakatukuytallullan. Millmatawiwakutarutukpikallushtimisaki-
llullu [lyulyu, uu] adj. tierno,blando.Ima- rin.
kunapash hawalla, apilla, chayrak wacharis- Sin. Lluchu, llatan.
hkalla. llushtina [lyutina, utina] v. pelar. Ima ka-
Wachashkallawawapatullukallullumikan. rakunatapash anchuchiy.
2. amz. frutoverde. Waylla murukuna, mu- Papatayanunkapakkakaratallushtinchik.
yukunami. 2. ss. despellejarporcompleto. Wiwa karata
Apyukallullu saratamimikushka. anchuchiy.
llulluk [lyulyux,lyulyu] s. amz. retoo.Yuraku- Wakrawaukpikakaratakatukuytamillus-
namanta, kiwakunamanta mushuk wiarik htinchik.
pankakuna, mallkikunami. Sin. 1-2 Lluchuna.
Lumupallulluktaaswapichurankapakapa- llutarina [lyutarina] v. acercarse,apegarse.
muni. Maymanpash kimiriy, kuchuyay.
2. cogollo. Chuntakunamanta, lisankuna- Wawakunakapukllanamanllutarin.
manta llukshik mushuk panka. 2. v. adherirse,afiliarse. Imapipash shukman
Shiwayurakallulluk illakkaachkayuyutami hapirina.
charin. Tantanakuypikaukanchikpayuyaymanllu-
Sin. 1 awi, mallki. tarirkakuna.
llumi [lyumi, umi] adj. s. duro, difcil de Sin. Kayllayana, kuchuyana, manyayana, ki-
cocer. Yanukpipash mana chayak, mana api- mirina.

93
llutAnA

llutana [lyutana, utana] v. pegarconsubs- lla pakay, yapa pakirik, yaku manyakunapi
tanciasadherentes. Hapiriklla llawsawan ki- wiak yura.
michina. Chayhatunllutipa yurakatukuykunapakmi
Kaypankakunatapirkapillutay. kan.
2. tu. amz. juntar,unir. Ishkurishkata, pitirish- lluya [lyuya] s. na. gaviota. Shuk kari a-
kata, pakirishkata chayllapitak churashpa ha- tallpashina rikurik puka patpayuk hatun
pichina. pishku.
Kaykaspitachayshukkaspiwanllutani. Sumaklluya pishkukaantisuyusachapimi
Sin. Tinkuna, tantana, hawina. kawsan.
llutipa [lyutipa] s. pa. guabopequeo. Uchi-

94
m
machakuy [maakuy, maakway] s. ser- Shuwakuktahapishpamakarkani.
piente,culebra.Chaki illak llukarishpa purik, maki [maki] s. mano,antebrazo. Pichka ru-
kuykashina yapa suni wiwa.Sachakunapi kayuk rikra tukuri tullu. Imatapash hapinka-
kawsak. pak alli.
Machakuyka payta piachikpimi kanin; Makiwanrurashkachuranatamichuranchik.
chaymantamanapiachinachu. makipura [makipura] s. trabajorecproco.
Sin. amaru, palu. Imatapash rantinpak kunakuy, ruranakuy.
machana [maana] s. borrachera. Hayak Runakunaka makipurami allpakunataka
yakuta upyakpi yuyay chinkariy. llamkanchik.
Machaykaalliyuyaytachinkachikunkuymi makiwatana [makiwatana] s. pulsera,
kan. manillas.Makipi pillunkapak pallashka mul-
2. v. emborracharse,embriagarse.Machana lukuna.
yakuta upyashpa yuyayta chinkachina. Otavalo kuytsakunaka puka wallkawanmi
Karullaktamantashukayllushamukpiray- makiwatanataruran.
mishpamacharkani. mallik [malyix, maix] adj. snc. sobrio,en
Sin. 2 Shinkayana. sano juicio. Yuyayyuk, manarak shinkaya-
machay [maay, mai, matsi] s. scs. shka
Cueva,gruta. Kaka uku payllatak kinrayman runa.
utkurishka. Wasishina hatun uku. Hatunyayakamallikmichayamun.
Wakrakunakaruntumantamachaypipakay- Sin. Mayllik.
tukushka. mallik [malyix, maix] s. co. tipodehierba.
machin [main] s. amz. mico,variedadde Shuk uchilla puzu kiwa.
mono. Shuk uchpa millmayuk, tsala awiyuk Mallik kiwata sacha ukupi tarirkani.
kushillushina sacha wiwa. mallina [malyina, maina, malina] v. probar,
Shukmachintasachapirikurkani. saborear.Imatapash kalluwan mishkita,ka-
machka [maka] s. harina de cebada. chita yachay.
Wakin muru kamchata kutashka utu kuta. Yanushkamikunatamallirka.
Mishki yakuwan chapushpami  machkata Sin. kamana.
mikunchik. mallki [malyki, malki, maki] s. s. rama;
machu [mau] s. amz. alimentoenvueltoen plantaengeneral.Yurakunamanta rikraku-
hojasparacocer. Mikunata yanunkapak pan- nashina wiashka pallka.
kapi maytushka. Yurapamallkitakamanapakinachukan.
Mamakamachutayanukun. Sin. Pallka.
makana [makana] s. chalina a colores. mallta [malyta, malta] adj. mediano. Wiwa
Sumak tullpukunawan awashka pachallina. kashpapash mana rukuchu.
Chaywaminsimakanatachuraripay. Katuna pampamanta mallta kuchita ranti-
makana [makana] s. amz. mazo. Wiwaku- muni.
nata wauchinkapak, makanakunkapak llakl- mallta [malyta, malta] adj. mediano; a-
lashka kaspi. dolescente,joven. Runa kashpapash mana
Shuwatakamakanawanwaktarka. rukuchu.
makana [makana] v. pegar,golpear. Pita- Mallta wawaka chayrak yachana wasipimi
pash makiwan, imawanpash waktay. yachakun.
95
mAmA

mama [mama] s. mam, madre, seora; ari ninkapak shimi.


doa,matrona. Wawayuk warmi, sawarishka Mana ukachaytakarurarkanichu.
warmi. manachu [manau, nau, mau] exp. no
Mamatakakuyanamikanchik. escierto?,esverdad?.Shinachu karka nis-
mamachanka [mamaanga] s. muslo. hpa tapuy.
Runapa, wiwapa raku utu aychayuk Paymikaytakarurarka,manachu!.
chanka. mana-ima [mana-ima] det. Nada. Imapash
Wawakamamachankapimihaytarishpana- illak.
nachikun. Mana-imata yachashpakamanarimanachu.
Sin. raku chanka. manapi [manapi, nipi] det. s. nadie.May-
mamaku [mamaku, mamagu]exp. s. mu- kanpash mana rikurikpi rimay.
chachita, mujercita; expresincariosadiri- Kunantutamantakamanapi shamurkachu.
gidaalasseoritas. Kuytsakunata kuyashpa Sin. Manapipash.
rimay. manapipash [manapipa, manapi, man-
Mamaku, kanpayayakawasipichukan?. apiwas, manapi, nipipa] det. s. nadie.
2. amz. expresincariosaamadresymu- Maykanpash mana rikurishkata ninkapak
jeresadultas. Mamata, payamamata kuyay- shimi.
wan ninkapak shimi. Kunan tutamantaka manapipash
ukapa mamakumikanki. shamurkachu.
Sin. Payaku. Sin. Manapi.
mamakucha [mamakua] s. mar,ocano. manarak [manarax] adv. todavano. Ima-
Allpa mamata yalli killpak yaku kucha. tapash chayrakmi ninkapak shimi.
Mamakuchapikaachkasamichallwakunami Manarak killkanatayachanichu.
tiyan. Sin. Chayrak mana, amarak.
Sin. hatun kucha. manchachina [manaina, manaina] v.
mamallakta [mamaakta] s. pas,patria, espantar,asustar,hacertenermiedo. Pita-
nacin.Tukuy hatun llaktapa shuti. pash shunkuta chukchuchina.
Colombiamamallaktapipashqichwaruna- Wawakunatakamanamanchachinkichu.
kunakawsanmi. Sin. kallpachina.
Sin. Llakta, hatunllakta. manchanayana [mananayay, manana-
mamallaw [mamaau] interj. pi. amz. ex- yay, mananay] s. miedo, espanto, susto.
presindetemorosusto. Mancharishpa ka- Manchayta chariy.
pariy. Manchanayaymanta ayapampamanka
Mayhatunkurumi,mamallaw!. manayaykunichu.
mamapuzun [mamapuzun, mama uspun] manchariy [manariy] s. espanto, susto,
s. estmago.Runapa, wiwapa ukupi mikus- miedo. Shunku chukchuy.
hkakunata tantachik tulushina, raku chunchu- Puma rikurikpi, wawaka manchariymanta
lliwan kimirayak wiksa. kaparirka.
Wakrapa mamapuzunka mishki mikuymi manchana [manana, manana] v. tener
kan. miedo,espantarse,asustarse,atemorizarse,
mama tullu [mama tulyu] s. fmur. Mama temer. Millayta rikushpa, rurashpa, llaki
chanka ukupi tiyak suni tullu. willayta uyashpa chukchuna.
Mama tullutakaallitarikurayanamikan. Amayachaytamanchankichu.
mama wiksa [mama wiksa] s. vientre. Wa- Sin. Chukchuna.
watiyana. manchu [manu] s. amz. insecto. Hapikpi
Llulluwacharikpika,mamawiksa ukumanta ashnakta ishpak uchpa karayuk chuspi.
llukshin. Manchutakaamahapinkichu.
mana [mana, na] adv. no. Imatapash ama Sin. Apu.

96
mAsHAlli

manka [manka, maga] s. olla. Turu allpa- mapa [mapa] adj. s. sucio. Imapash karka-
manta rurashka puntushina, yanunkapak. yashka, mana takshashka, mana chuyalla.
Allpamankapiyanushkamikunakamishki- Mapa umamikanki,utkaarmanki.
llamiyanurin. 2. s. expresindedesprecio. Pitapash piay-
manku [magu] s. amz. tipo de pjaro. wan nina shimi.
Yurak kiruyuk, killu sikiyuk, killu rikrayuk, Mishuka,mapa runanishpakamiwarka.
yana patpayuk, chuntata mikuk pishku. mapamari [mapamari] s.amz. sanguijuela.
Manku chuntamuyutamikushkarikurin. Pala rikurik, yana washayuk, yurak wiksayuk,
mantakakiru [mantakakiru, mantakiru] s. turu kuchakunapi kawsak, yawarta tsunkak
horcn,horqueta. Wasita rurakushpa chakl- palamaku.
lata sirichina kiru. Mapamari wiwakaantisuyukuchakunapimi
Amawayraapachunmantakakirupiuks- tiyan.
hatawatani. mapayana [mapayana] v. ensuciarse,
Sin. pallka. mancharse.Imakunapash turuyariy, kawiriy.
mantana [mandana] v. tender, extender. Wawakapukllashpamapayarka.
Imatapash katay, chutachina. Sin. Karkayana, llunchina, hawina, wikiyana.
Takshashkakunatamantanki. mara [mara] adj. nio, nia. Wachashkalla,
manya [manya, mayan, mana] s. orilla, kawsay kallariy pachapi kak.
borde,filo. Ima kashpapash tukuri kuska. Kanpamarakawayrallamikallpan.
Manayakumanyatapurinkichu,urmankimi. Sin. wawa.
manyayana [manyayana, manayana] v. marka [marka] s. provincia. Mamallaktata
s. acercarse. Maymanpash kimiriy. rakishka kitikunayuk llakta.
Yakumanmanyayana. Ecuadorllaktakaamiishkaychunkachusku
Sin. Kuchuyana, kayllayana, llutarina, kimi- markayukkan.
rina. markakmama [markakmama] s. madrina
maa [maa] s. amz. bejucoamarradoen debautizo. Chikan mama wawata markash-
forma circular. Waskata rumpalla rurashpa pa shutichichik.
watashka. Paymi,ukapa markakmama kan.
Maatawatashpachinchayurapisikashun. Sin. Achikmama, achiku.
maachina [maaina, maina] v. pres- markakyaya [markakyaya, markaktayta]
tar. Imatapash tikrachichun nishpa shukman s. s. padrino de bautizo. Chikan runa,
kuna. wawata markashpa shutichichik.
Kaya tikrachipashallami kullkita maachi- MashiIntimiukapamarkakyaya kan.
way. Sin. Achikyaya, achiku.
maana [maana] v. pedir,solicitar,pedir markana [markana] v. llevar en brazos.
prestado.Maykantapash imatapash kuway Imatapash maki rikrawan mikllay.
nina shimi. Wawatamaytushpamarkay.
Minkapillamkankapakllachutamaamuni. marku [marku] s. altamisa.Chillpishkashina
2.rogar,suplicar,invocar,rezar.Yanapachun yana kumir pankayuk ashnak hatunlla hampi
nishpa, tukuy shunkuwan muchay. yura.
Kawsaypika urku yayata kuyarayashpami Papaamaismuchunkamarku yuratamishi-
maanchik. tanchik.
Sin. 2 muchana. masha [maa] s. yerno. Ushushipa kusa.
maayachina [maayaina] v. amz. en- Kanpamashakaamawtayuyaytamicharin.
rollarbejuco. Suni ankuta pillushpa rumpay- mashalli [maalyi] s. amz. variedad de
achina. garza. Suni kunkayuk, suni chakiyuk hatun
Wamputa watankapakankutamaayachi- yurak patpayuk pishku.
pay. Mashallitakamanawauchinachukanchik.

97
mAsHAnA

mashana [maana] v. ss. solear, asolear. may [may] adv. s. muy,mucho;exagera-


Inti rupaypi ukunta rupakyarina. cin. Imatapash yalli hatunyachishpa nirik
ukanchikkatutamantaintipimi mashanchik. shimi.
mashi [mai, masi] s. s. compaero,amigo. May karutapurimuni.
Riksishka kari, warmi runa. Sin. Yapa, ninan, yalli.
Kanpamashitayanapakmirini. maykama [maykama] pron. hasta
Sin. riksik. dnde?. May kuskakama nishpa tapuchik
mashna [mana,mana, masna] pron. shimi.
cuntos?. Ima charishkakunata tapuchik Maykama rikunki?.
shimi. maykan [maykan, mayxan] pron. cul?.
Mashna llamakunatatakcharinki? Imatak nishpa tapuchik shimi.
mashu [mau] s. s. murcilago. Pawashpa Kanpakllamakamaykantakkan?.
purik ukuchashina rikurik, tutakunapi wiwapa maylla [maya]adj. sns. sobrio,ensanojui-
yawarta chumkak. cio. Tukuy yuyayyuk, mana shinka, mana
Mashukawakrayawarta,apyuyawartapas- machashka runa.
hmitsumkan. Raymimantayayaka mayllamishamushka.
Sin. chimpilaku, tutapishku. mayllakshunku [maya uku] adj. s. en
mashu [mau, masu] s. amz. tejn. Muru ayunas. Imatapash manarak mikushka,
millmayuk, muru chupayuk wiwa, achkapura chushak wiksa.
tantarishpa purik. 2 s. murcilago. Sin. chim- Yawarta surkuchinkapakka mayllak
pilaku. shunkumirini.
Mashutachaypampapirikumuni. mayllana [maylyana, mayana] v. lavar.
mashuwa [mauwa] s. s. variedaddetu- Tukuy mapata chuya yakuwan turuta anchu-
brculo. Ukashina killu muru, ashnaklla miku- china.
nayuk. Kaymankatamayllapay.
Mashuwatakahampipakrantinkuna. mayma [mayma] adj. sn. inmenso. Yapa
maskana [maskana, makana] v. buscarel hatun.
sustentoolavida.Ima kawsaytapash, chin- Napomayukamayma yakupimiyaykun.
kashkatapash tapuna. mayman [mayman, maymun, mayma,
Tukuykunaallikawsaytamaskashun. maymu] interrog. dnde?,adnde?. Ta-
maskana [maskana, makana] v. in- puchik shimi.
vestigar.Ima chinkashkatapash, yachayta- Mayman rikunki?.
pash tapuy. maypi [maypi] pron. en dnde. Llaktapa
Imatapash yachankapakka allita maskan- kuskata tapuchik shimi.
chik. Kanka maypitakkanki?
Sin. Taripana. mayta [mayta, mayda] pron. pordnde?
mati [mati] s. mate. Imatapash wishinkapak Maykan kuskata tapuchik shimi.
hatun pillchishina. Mayta purirkanki?.
Kaymati huntaaswataupyachiway. maytu [maytu] s. envoltorio,envuelto. Ima-
mawka [mawka] adj. antiguo,usado,viejo kunawanpash pillushka kipi.
(paraobjetos).Ima kashpapash payayashka, Chaki nanakpi chillca  pankawan, maytu-
wakllirishka tukurikukpashmi kan. wanpashwaktarkani.
Mawka llachuwanchakmani. 2. amz. paqueteatadoenhojas. Imatapash
Sin. Paya. pankawan pillushka kipi.
mawma [mawma, magma, maxma] s. Maytutakaantisuyupimiyanunkuna.
sncs. vasija grande de barro, tinaja. Yapa maytuna [maytuna] v. enrollar,envolver.
hatun allpa manka, aswata pukuchik manka. Imatapash ukupi churashpa pilluna.
Mawmapiyakutahuntachirkani. Wawatakaallitamaytunchik.

98
minkArinA

Sin. Pilluna. alli shunkuyuk.


mayu [ mayu] s. ro. Tukuy pacha hatun Wakinrunakunakamillay yuyaytamicharin.
anshinata purik yaku . millana [milyana, milyana. miana] v. as-
Tukuy mayukunapi wampuwan puriyta quear,repugnar,tenerasco;aborrecer. Ima-
ushanchikchu?. tapash ashnayta charik runa.
Sin. Hatun yaku. Runapura kashkamantaka  mana milla-
mayu (<*mayu) s. valctea.Hawapachapi rkachu.
uushinasunian. 2. amz. tener nusea. Kuynanayay, wiksa
Mayupikaachkakuylluryukmikan. waklliy kakpi mikushkakunata tikrachinayay.
Sin. kasa anku. Unkuymantakutinkutinmillarka.
maywa [maywa] adj. snc. morado, lila. millayana [milyayana, milyiyana, miayana]
Puka tullputa ankas tullpuwan chapukpi papa v. enojarse,enfurecerse,malhumorarse.Alli
sisashina rikurik tullpu. kashpa piariy.
Yachachikkamaywa sisataapamunkinirka. Kanmillaykakpimimillayani.
Sin. Sai. Sin. Piarina.
mayzana [mayzana, mayzina] v.ss.perder millchina [milyina, milina] v. ss. expulgar.
elconocimiento.Uma muyushkashina unkuy. Pikikunata, piliskunata umamanta, kataman-
Paytakairkirunakakpimimayzarka. tapash chawsishpa anchuchiy.
Sin. Shinkana. Pikikanikukpimimillchikunki.
michik [miix,miig,miex,mii] s. s. pastor, millma [milyma, mima, mima, wilyma,
-a. Punchanta wiwakunaman kiwata miku- ilyma] s. lana,vello,cerda. Runapa, wiwapa
chishpa purik runa. karapipash akchashina tiyak.
Michik runaka llamakunata urkuman pus- Wawaparinrimanauyakpikallaminkumill-
han. matamirinrihutkupisatirka.
michina [miina] v. s. pastar, pastorear. millpuna [milypuna, mipuna, nilypuna, ily-
Achka wiwakunata pampakunaman pushas- puna] v. tragar. Mikunata, upyanata shimi-
hpa mapa kiwakunata mikuchiy. manta wiksaman kachay.
Wakinwawakunamillamakunatamichin. Mishkimuyutawiksaukumanmillpurkani.
mikllana [miglyana, mixllyana, migana, milluku [milyuku, miuku, ulluku] s. s. me-
mikana] v. s. llevaralgoenlafalda. Imata- lloco. Llawsayuk, papashina allpa ukupi pu-
pash churashka punchupi, anakupi apana. kuk muru.
Papamuyutatupunkapakmikllakuni. Minkamanrinkapakmillukutatimpuchipanki.
mikmichu [mixmiu] s. amz. variedadde mimish [mimi, mismi] s. amz. encas.
gaviln. Inti punchapi mik mik mik kaparish- Kiru sikipi tiyak aycha.
pa purik anka. Kirukunallukshikpikamimishllamisakirin.
Mikmichu ankawakaktauyarkani. mincha [mina, mina] adv. pasado ma-
mikuna [mikuna] s. comida, alimento. ana, traspasado maana. Kayapa washa
Wiksa yarkayta anchuchik. punchami kan.
Minkapikaachkamikunamitiyan. Minchatakashamushaninkichu?.
mikuna [mikuna] v. comer, alimentarse. Sin. Kayantin.
Yarkay richun mikunata millpuna. minka [minka, miga] s. trabajocomunal.
Kunankatantatamikukuni. Ayllullaktapura tantarishpa llamkana.
mikya [mikya] interj. amz. expresindecor- Tukuykunamiminkamanrinakanchik.
tesadirijidoalasmujeres. Kusayuk warmita minkachina [migaina] v. brindarposada,
ama shutipi kayankapak shimi. hospedar. Kikinpa wasipi shuk kuchuta pu-
MashiTamyakaamimikya kan. uchun maachiy.
millay [milyay, miay, milyi, milyik, milyig] adj. Kayakakikinpawasipiminkachiwanki.
malgenio,malhumorado. Piak runa, mana minkarina [migarina] v. snc. hospedarse.

99
minkAnA

Shukpak wasipi puunkapak chayay. 2.s.pulquedecabuya. Chawar sapita hut-


Runapuraka kikinpa wasipi minkarin. kukpi wikishina llukshichik yaku.
minkana [migana] v. pedirayudaaotro. Mishkita pukushkachawaryuramantaapa-
Shuktak mashikunata yanapachun maay. muni.
Llaktamashimanwasitarikuchunminkar- 3. raspadura. Wiru yakuta timpuchikpi sin-
kani. chiyashka rumishina muru.
2. encargar, encomendar. Imakunatapash Saraapipikamishkitachurarkani.
shukman kushpa sakiy. Sin. 1 chawcha.
ChuranakipitaQuitollaktamanminkarkani. mishkichina [mikiina] s. condimento. Mi-
mintalana [mindalana] v. comercializar. kunata sumakyachik kiwakuna, kutakuna,
Imatapash katuy, rantiy. shukkunapashmi kan.
Otavalo runakunaka Europa llaktapipash Chawpipunchamikunatamishkichinawan
awashkakunatamintalanmi. yanunki.
2.s.comercio.Imatapash katuy, rantiy. mishkichuspi [mikiuspi] s. abeja. Mis-
Awashkakunapikaallimintalaymikan. hkita kuk chuspi.
mirachina [miraina] v. multiplicar, acre- Mishki chuspikasisakunatamishkitamas-
centar. Chayllatak tawka kutin yapachishpa kakun.
achkayachiy. Sin. putan chuspi.
Kayyupaykunatamirachirka. mishkishimi [miki imi] adj. lisonjero.
mirana [mirana] v. multiplicarse. Ima- Imatapash mishkilla rimak.
kunapash ashtawan wachariy. Chaywamrakamishki shimimikashka,pak-
Shukwatapillakayllaktapikamirarkanchik. tarak.
2. s. propagacin,aumento.Imapash achka mishu [miu, misti] adj. mestizo. Espaol
tukuy. runawan, Abya-yala runawan tantarishka-
Kaypikakuykunamantakamiraykunamiriku- manta wacharishka runa.
rin. Tawka mishumi kay mamallaktapika kaw-
mirka [mirka, mirga] s. peca. Aycha karapi san.
llukshik yana shuyu. Sin. laychu, tsala.
Chaywarmikaachkamirkayukmikan. mishun [miun] s. herramientaparadesho-
2. manchasdelrostro(pao).Yana sisushina jar.Atallpa chankamanta llukshichishka tullu.
awipi llukshik. Sarata tipinkapak rurashka tullu.
Kanpauyapi mirka llukshishka. Mishunwanmisaratasumaktatipinchik.
misha [mia] adj. snc. dosfrutospegados. Sin. Tipina.
Ishkay tinkirishka wiak murukuna, muyu- misi [misi, mii, miu] s. gato. utu millma-
kuna. yuk, suni chupayuk, uchilla rinriyuk wiwa.
Tipikushpamisha saratatarirkani. Ukuchata hapik, runakunawan kawsak.
2. amz. podrido. Ismushka muru, kuruyuk Wawamisimanmikunatayanushpakaranki.
muyu. mita [mita] s. poca,perodo,edad.Tukuy-
Misha saratatarpushkanki. kuna kawsay pacha.
Sin. 1 Chapa; 2 ismu. Chay mashika ukanchikpa mitamantami
mishana [miana] v. s. competir, ganar. kan.
Chayllatatak rurakushpa awpashpa tuku- Sin. pacha.
chiy. mitayu [mitayu] s. amz. carneahumada.
Yachaykunapimishakuni. Kushniyachishka aycha.
Sin. Kamana, yallina. Mitayu aychatayachachikmankararkani.
mishki [miki] adj. dulce, fragante; mitayuna [mitayuna] s. amz. irdecacera
sabroso.Sumak ashnarik, mana hayak. ypesca. Sachaman wiwakunata hapinkapak
Mishki ukataukamankaraway. riy.

100
munAnAyAy

awpaWaomashikunakasachapillamiwi- manka, sumak shuyuyuk. Aswata upyan-


wakunatamitayushka. kapak mutsurik.
Sin. Purina. Mukawatakashitashpapakishkanki.
mitikuna [mitikuna] v. huir,fugarse,escon- muklupuna [muxlupuna] v. amz. hacergr-
derse. Maymanpash rishpa pakakuy. garas. Yakuta amullishpa kunkakama ka-
Ushushikamanasawarinatamunashpami- chashpa, kutinllatak tikrachishpa shitay.
tikurka. Wayusatakashtushpamuklupuni.
Sin. pakakuna. muku [muku] s. articulacin,nudo. Ishkay
mitsa [mia, mitsa, mia] s. verruga. Chaki tullupura tantarik amuklla yurak sinchi aycha.
aychapi, maki aychapi wiak muyushina. Imamantachari, maki mukumi achkata
Chay uchilla wawapa makipika mitsami nanan?
wiakun. mukuna [mukuna] v. sn, amz. mascar,mas-
Sin. Chimpi, michamuyu. ticar.Kiruwan mikunata utuna.
mitsak [miak, mitsak, mitsax, mitsa, misa] Sarakamchatakaallitamimukunki.
adj. varo, -a, mezquino, miserable. Kara- Sin. Kaskana, kashtuna, akuna.
nata manallatak munak runa. mullapa [mulyapa] s. envoltorio;nudo,en-
Chayrunakamitsakmikashka. vuelto;racimo. Kullkita watanami.
mitsamuyu [miamuyu, mitsamuyu, mia- awpayayakunakamullapapimikullkitawa-
muyu] s. verruga. Chakipi makipi wiak mu- kaychikkarka.
yushina. mullchi [mulychi] s. amz. rbolsilvestrecon
Chay uchilla wawapa makipika mitsamu- fruto. Muyuyuk sacha yura. Pishkukuna mi-
yumiwiakun. kuna muyuyuk.
Sin. Chimpi, mitsa, micha. Wakamayuka mullchi muyutamikun.
mitsana [mitsana, misana, miana] v. mez- mullu [mulyu, muu] s. cuenta de collar.
quinar; defender. Imatapash mana karay. Kunkapi, makipi churarinkapak rurashka wal-
Makanakuypi kishpichina. lka murukuna.
Intiraymipikaaswataamamitsankichu. Otavalumantamullutarantimuni.
miyu [miyu] s. veneno.Wauchina hampi. Sin. Wallka.
Shanshimuyukamiyumikan. mullu (<**mulyu) s. Marte. Intipa ayllupi tiyak
miyuna [miyuna] v. envenenar,contaminar. rumpu.
Wauna hampita upyashpa wauy. mulu [mulu, muluku] s. ss. plato. Mikunata
Imaachkallakikunatacharishpapash,rima- churankapak rurashka kallanashina rikurik.
rinami,amamiyunkichu. Apitakaantamulupichukararka?
2. s. contaminacin.Imawanpash mapaya- munachina [munaina] v. hacer antojar.
chiy. Imallatapash rikuchishpa mana karay.
Antillaktapikamaytapashmiyuymitiyan. Amaukapawawamanmishkitamunachin-
Sin. 1 Hampirina. kichu.
muchana [muana] v. besar, respetar,ve- munanayak [munanayax, munanayag,
nerar. Shimipura tantachiy. munanayak] adv. hermoso,bello,lindo. Ima-
Kuyashkamanta,llakishkamantapaytamu- kunapash sumak rikurikta ninkapak shimi.
chani. Chayurkupikarasukamunanayaktamiriku-
2. adorar,invocar. Apunchikta, apukunata rin.
kuyay. Sin. munanayay, sumak.
Iikkunakaapunchiktayanapachunnishpami munanayay [munanayay] adv. hermoso,
mucharka. bello, lindo. Imakunapash sumak rikurikta
Sin. 2 maana. ninkapak shimi.
mukawa [mukawa] s. amz. vasijadebarro Chay urkupika rasuka munanayaytami
para bebida. Turu allpamanta rurashka rikurin.

101
munAnA

Sin. munanayak, sumak. wakunapa kara.


munana [munana] v. querer,desear,anto- Muru wakratamiraymipikawauchirkanchik.
jar,aficionar,tenerdeseosdealgo. Imata- muru-unkuy [muru ukuy] s. viruela,sa-
pash tukuy shunkuwan charinayay, rampin.Puka murukunawan aychata katak
rikunayay. wakinpika wauchik unkuy.
Paykachaywarmitakuyankapakmunarka. Wakin llaktakunapika muru-unkuyka a
2. amar. Karipash, warmipash llakiy, tukuy chinkarirkami.
shunkuwan kuyana. mushuk [muuk, muux, muu, musuk] adj.
Paytamitukuyshunkuwanmunani. nuevo(objetosytiempo). Imapash chayrak
Sin. 2 kuyana, llakina. llukshirishkalla, manarak riksishka, kallarish-
munchi [mui] s. ss. ave,pjaro. Tukuy ka, churashka kak.
pishkunapa shuti. Mushuk punchuwanraymimanrirkani.
Wamra kashpaka munchikunata muskuna [muskuna, nuskuna] v. soar.
hapirkanchik. Puukuy pacha imakunatapash mana usha-
Sin. zhuta, pisku. rinata rikuy.
munchi [mui] s. co.variedaddeplanta Kunantutakaimatatakmuskurkanki?
subtropical.Wasi uku mapa kakpi pichan- muspa [muspa, mupa] adj. s. torpe,tonto,
kapak pankalla yura. imbcil,ingenuo,zonzo,idiota,bruto,bobo.
Wasikanchatamunchiwanpicharkani. Mana imatapash ushak, mana yachak runa.
muntiti [munditi] s. amz. pavo nocturno. Yayakallakitarikushpamuspalla tukurka.
Punchayakpi titiri titiri kaparik hatun sacha Sin. Upa, upayashka.
pishku. muspana [muspana] v. tontear. Rimak kas-
Muntitikatutamipawashpapurin. hpapash apash upa tukuy.
Sin. Waturitu. Rikchariy,amawawashinamuspakuychu.
munzira [munzira, munza] s. bo. constela- muspayana [muspayana] v.
cin. Hawa pachapi anshina achka kuyllur enmudecerse, embobarse, anonadarse.
rikurin. Mancharishkashina sakirina.
Mashnamunzira tiyashkatamanayachan- Wawaka raymipi supaytukushka runata ri-
chikchu. kushpakamuspayan.
muray (<**muray) s. hora. Punchapa ishkay Sin.upayana.
chunka chusku rakishka kak. musyana [musyana, misyana] v. amz. pre-
Ecuadorllaktapka,wakinpachapika,sukta veer. Imatapash a paktarinata yachay.
muraypiintimirikurin. ukapayayashamunataami musyarkani.
murintu [murindu] s. amz. variedad de mutilun [mutilun] s.amz. tortugaterrestre.
sapo. Hatun muru, puka karayuk, pur pur nik Kutu chakiyuk, allpapi llukashpa purik, kas-
mikuna hampatu. pishina sinchi karayuk, sachapi kawsak ya-
Chaywaykupimurintu wakakun. wati.
Sin. Puy. Llullumutiluntahapimuni.
muriti [muriti] s. amz. palmeraconfrutoco- Sin. Yawati, tsawata.
mestible. Hatun pankayuk, chuntashina mu- mutiyana [mutiyana] v. amz. estilarse,em-
yuyuk, turu pampakunapi wiak yura. paparse,mojarse. Churanakuna shutunka-
Turupampapimuriti yuratarikurkani. kama yakuwan, tamyawan hukuyana.
muru [muru] s. s. fruto. Tawka yuramanta Yayaka allpapi llamkakushpa yallita muti-
wiarik muyu, ashtawanka sisatukuk. yarka.
Saramurukunatawayrachini. Sin. Lapukyana, hukuna, zutukyana.
Sin. muyu, awi. mutki [mutki] s. olfato. Tukuy kawsak kuyu-
muru [muru] adj. bicolor:depintasnegras rikkuna ashnayta riksik yuyay.
conblancas. Puma karashina tullpurishka wi- Runakunakamanawiwakunashinamutkita

102
muyunA

charinchu. pakrinchik.
mutkina [mutkina, muxtina] v. oler. Sinka- muyan muyan [muya muya] adj. amz.
wan samayta aysashpa, ima samaytapash frutodesagradable. Wakin chuntata, mikukpi
riksina. shimita shikshichik muyu.
Paywarmikamaysumakashnakyakutami Muyan muyan chuntatamikurkani,chayka
mutkirka. shimitashikshirka.
mutul [mutul, mutulu] s. amz. cartlago. muyu [muyu] s. semilla,pepa,grano. Raku
Tullu mukukunapi tiyak amuklla tullu. raku murukunata tarpunkapak akllashka
Joswawamitikrashpamutulpiwaktarirka. muru; wianalla muru.
mutulu [mutulu] s. amz. serpiente mataca- Papamuyutatarpunkapakakllakuni.
ballo. Uchpa tullpuyuk hatun machakuy zar muyuntin [muyudi, muyudi] adv. alre-
zar nishpa tutakunapi wakak. dedor. Imakunatapash muyushpa tiyak.
Chaysachapimimutulukatutapiwakarka. Wasi muyuntintami sisakunataka tarpurkani.
muya [muya] s. huerta, potrero,pastoses- muyuna [muyuna] v. girar, dar vueltas alre-
cojidos. utu wayllalla yura, mana yapa dedor. Pirurushina puriy.
hatun, achka yakuwan wiak kiwa pampa. Kushpika,utkallamuyun.
ukanchikka wakrata muyapimi michinka-

103
n
nanakllakana [(<*nanakllakana)] v.abun- racin.Imatapash yalli hatunyachishpa nirik
dar.Muyukuna, mikunakuna, churanakuna, shimi.
imakunapash achka tiyay, achka tukuy. Ninan karutapurimuni.
ukapachakrapiachkapalantaminanaklla- Sin. Yapa, may, yalli.
kan. ninanta [ninanta, ninanda, ninandax] adv.
Sin. kamana, usuna. im. amz. agusto.Imatapash yapata, achkata
nanakyana [nanaxyana, nanakyana, na- rikuchik.
nagyana] v. sn. resentirse,enojarse,encapri- ukapawasipikaninantamimikumuni.
charse. Rimashkamanta, piashkamanta ninanta [ninanta] adv. Rapidsimo,veloz.
shunkupi nanarina. Utka ruray.
Paypashutitahapishpallullakpika,paykana- Yachanawasimankaninanta kallpashpapak-
nakyanmi. tarkani.
Sin. Impayana, piarina. Sin. Utka.
nanampi [nanambi, nanabi] s. amz. be- nitkana [nitkana, nixtana, niktana, nitixana,
juco. Suniyashka waska yura, pallkapi wiak. iktana, mitkana] v. tropezar. Purikushpa
Tiyarinatakananampi ankuwanmirurashka. chakiwan takarina.
nanarina [nanarina] v. arrepentirse,tener ukakakayanpiminitkarkani.
remordimiento, dolerse. Runapura mana nina [nina, ina] v. decir. ukapa yuyayta
allita rurashkamanta llakiriy. shukman uyachinkapak rimana.
Mamakapaypakuyashkachurikarullakta- Sumakyuyaytamiwawamannini.
manrikpikaachkataminanarin. 2. v. forma verbal auxiliarparaexpresarono-
nanay [nanay] s. dolor. Aycha ukku unkuriy. matopeyas. Rimaypi uyarishkakunata chu-
Umananaywanllakillamikan. ray.
2. v. doler. Imatapash yapa rurakpi aycha Tamyakpikasinchitamikulunnin.
unkuriy. nuna [nuna] s. alma,espritu.Samayshina
Yapapurishkamantachakikayapatanana- sinchiyashka mana rikuypak kak, mana
wan. hapiklla kak.
napana [napana] v. na. estarencelo,estar Sachallaktapika,chikannunamipurin.
en poca de apareamiento. Warmi wiwa- Sin. Aya, samay.
kuna, kari wiwanayachiy. nuspa [nuspa] s. pa. bromista. Imatapash
Wakrakakaypunchakunakanapakun. asichinkapak rimashka.
Sin. Salinana. Imatanishpapashnuspa runakatukuytaasi-
napaykuna [napaykuna, napana] v. salu- chinllami.
dar.Maypipash, piwanpash rikurishpa makita Sin. asichik.
kushpapash rimariy. nuspana [nuspana, muspana] v. tenerpe-
Kankunatatukuyshunkuwannapaykuni. sadillas. Puuypi ayakunata rikushpa kapa-
nina [nina] s. fuego,candela.Yantata rupa- riy.
chikpi kunuklla punchakllapash rikurik. Paykayallitamikushpapuukushpakanus-
Papata yanunkapakka ninatami mutsurin- pan.
chik. Sin. llapitukuna.
Sin. rupay. nuya [nuya] s. variedaddehaba.Shuk ha-
ninan [ninan] adv. s. muy,mucho;exage- basshina muru.
104
nuyunA

Llullunuyukamishkimikuymikan. ray.
nuyuna [nuyuna] v. s. inundarse.Yapa tam- Sarakayakupiurmashpanuyun.
yakpi achka yaku huntay. 3.v. desleirse,derretirse. Imakunapash ya-
Achkayakushamukpichakakanuyurka. kuyay.
2. v. s. remojarse,humedecerse.Sinchi mu- Kachipiyakuyaykushpakatukuyminuyun.
rukuna utka yanurichun nishpa yakupi chu- Sin. 1 kuchayana; 2 Huntana, hukuyana.

105

a [a] adv.ya,alinstante. Ari ninkapak ranti Amatamyapirinkichu,atak urmankiman.
shimimi kan. Sin. paktarak.
a llaktamantashamunimi. awchi [awi] adj. punta,agudo,aguzado.
achak [aax, aak, aa, aix] s. ss. Imapash kasha, yawri umashina kak.
plantamedicinaldefloramarilla.Killu sisa- Shuarkunapawachikaawchimikashka.
yuk, pampakunapi wiak uchilla kiwa. Rupay awi [awi, abi, iwi] s. ojo,vista. Runaku-
unkuyta hampik yura. napi, wiwakunapi tukuyta rikuk.
Unkuytahampirinkapakkaachak kiwaya- Rukuyakpikaawikaawsatamirikun.
kutaupyanchik. 2.s. cogollo. Yurakunapi, kiwakunapi chaw-
aka [aka, axa] adv. antes. Yallishka pa- pimanta llukshik llullu panka.
chata rikuchinkapak shimi. Yakuta,wanutachurakpikayurapaawika
Wasipikaakamipurikurkani. sumaktamiwian.
akalla [akalya] adv. recin,hacepoco. 3.cara,rostro. Shimi, sinka, rinri, tirkutapash
Kunanlla pacha ninkapak shimi. charik, shuk llaktakunapi uya shutiyukmi kan.
Kanpayayakaakallamikaymantarirka. Runakunapaawikakushillamikan.
akarina [akarina, axarina] v. atorme- Sin. 2 llulluk, 3 uya.
tarse,lamentarse. Ima llakikunamantapash awpa [awpa, apa] adv. antiguo, re-
shunkupi nanarina. moto;adelante. Kawsaykuna kallarik pacha.
Paypawarmiwaushkamantaachkatamia- Runakunakaawpa yayakunapakawsayta
karin. katinakanchik.
Sin. nanarina. awpak [awpax, awpak, awpag, aw-
akchana [axana, agana] v. peinar. bug] adv. delante, primero, delantero, pre-
Akchata allichinkapak akchawan llampuy. decesor. Imakunapash payrak tiyak, mana
Akchatayakuwanhukuyachishpaakchan. washaman sakirik.
alla [alya, aa] adv. casi,yamismo,en- ukapaawpakpimillamakunatarantirka.
seguida. Imatapash utkarinmi nina shimi. awpana [awpana, apana] v. adelan-
Pachamamakamanaallikamakpikaallami tarse,anticiparse. Imapipash shukta yallish-
achkatallakichinka. pa ruray.
an [a, ampi] s. camino,sendero,va. Yachachikkahatunantaawpakun.
Maymanpash purishpa chayankapak ruras- awsa [awsa] adj. ciego. Mana awiwan
hka. rikuyta ushak, awi wakllirishka.
Kayantakatishpamiurkumankachayanki. awsa awitukushpakaachkallakimikan.
aa [aa] s. hermanaahermana. Chay irak [irak, nirak] comp. Clase,variedad.
mamamantallatak wacharishka ushushipura Kayka chayshina rikurikmi kan nishpa rimay.
nina shimi. Kaysisakaamankayirakmikan.
Paymiukapakipaaa kan,Maranirka. Sin.sami,-shina.
au [au] adj. delgado. Imapash ashta- itina [itina, nitina] v. oprimir,apretar,apa-
wan chusulla. Runawarmikunapapuchkaka churrar, comprimir, hacer presin, apiar,
achkaaumikan. agolpar,atracar,embutir. Imatapash sinchita
atak [atak, atax, ata, atag] interj. ex- llapiy ama wakllirichun.
presinprohibitivacuidado!.Ama chayta ru- Chaychuranakunaamawayrapirichunrumi-
raychu ninkapak shimi. wanitin.
106
utunA

uka [uka, uxa, ux, uku] pron. yo. Kikin Tawka kuytsakunamanta akllashka sumak
shutipa ranti ninkapak shimi. warmi.
ukakakaypimikawsani. Saraustaka,maysumakwarmimikan.
ukanchik [ukanix, ukanik, ukunik, utku [utu, uxtu, utuxu] s. cerebro,
ukunig, ukunix, ukuni, kwanchik] pron. seso. Runakunapa, wiwakunapa uma tullu
nosotros. ukawan shukkunawanpash tan- ukupi tiyak yurak api.
talla kashkamanta rimana shimi. Tarukaumapikaachkautkumitiyan.
ukanchik allikawsankapakkaallimikuyta 2. s. mdula. Tullu ukupi tiyak wira api.
mikunakanchik. Ruku yayakuna chiri unkuywan  nanachik-
uku [ugu] adj. soso,desabrido. Mana pika wakra utkuta ninapi kunukyachis-
kachita, mana mishkita charik mikuna. hpamikakun.
Kachiillakmikunakaukumikashka. Sin. 2 Chillina.
2. tu. empalagoso.Yapa mishkiyuk. utu [utu] s. amz. plantaquedafruto. Mis-
Kaymikuykauku mikuymikan. hki mikunata aparik kiwashina uchilla yura.
Sin. 1 Chamuk, chamcha. Antisuyumanrishpakaututamimikunchik.
uku [uku] s. basura,residuo,aserrn. Ima- utu [utu] adj. pulverizado,suave. Ima mu-
pash shitashka, sakirishka kak. rukunapash kutashinami kan. Chukllutantata
ukukawanumantikran. rurankapakkaututamikutanchik.
uu [uu] s. lechematernahumana. War- 2. adj. ss. na. pequeo.Imakunapashyapa
mikunapa chuchumanta llukshik yurak yaku, uchilla.
mikuypa may alli. Sachapikautu kiwakunakaashallamitiyan.
Llulluwawakamamapa uutamichuchun. Sin. 1 kapya, api, llampu; 2 chusu, wawa,
uukina [uukina] v.s. uchilla, hamchi.
guardaralgoenelceno. Imatapash chuchupi utuna [utuna] v. pulverizar,suavizar,re-
allichina, wakaychina. finar. Imakunatapash kutatashina ruray.
Kullkitaallialliuukinki. Yayakaukatatarpunkapakmiallpatautun.
usta [usta] s. princesa, reina soltera.

107
p
pacha [paa] s. mundo, espacio, natura- 2.trasnochar. Tutapi mana puuy.
leza;ecosistema.Tukuy mashna wiay, kaw- Shuwatachapashpapakarirkani.
say kay. pakana [pakana] v. ocultar,esconder. Ima
Kayallpapachapillatakkawsanchik. kashpapash mitikuy.
2. poca,tiempo. Imakuna, runakuna kaw- Kuchitakaamaunkuchunwasiukupipakar-
say mita. kani.
Chayrunakaukanchikpapachamantakas- pakay [pakay] s. sns, amz. guaba. Mishki
hpapashrukumirikurin mikunata kara ukupi charik, yana muyuyuk
Sin. 1. pachamama; 2 mita. hatun purutushina.
pachak [paak, patsax, patsak, patsag, Juanchukatulupipakaytapallankapakrirka.
pasak] num. cien,ciento. Chunka kutin chun- Sin. Kachik.
kachikpi tukuk yupay. pakcha [paxa, phaxa, faxa] s. fuentede
Shukapiwtapachak kullkipimikaturkani. agua, chorrera, cascada. Allpa ukumanta
pachakamak [paakamak] s. dios.Wakin llukshik, kaka urmak yaku.
runakunapa yuyaypika tukuyta ushak, kaw- Unkushka wawataka pakchapimi arma-
sayta kuk, wiaypak kawsak. chirka.
Wakin runakunaka pachakamakta yupay- Sin. 1 taski.
chashpamisumaktatushurka. paki [paki, phaki, faki] adj. pedazo,rotura,
Sin. Achillikyaya. fractura; fraccin (quebrado en matemti-
pachallina [paalyina] s. Ima puchkawan- cas).Llikishka, utuyachiska, chiktarishka.
pash awashka, warmipa washata pillurina. Paki lumutakuchimanshitay.
Kusakapachallinatawarmipakmiawan. Sin. piti, chawpi, iki.
pachamama [paamama] s. hbitat, natu- pakina [pakina, phakina, fakina] v. peda-
raleza, medio ambiente, ecosistema. Tukuy cear,romper,quebrar,fracturar,dividir. Ima-
tiyakpa tiyana. tapash tawkapi utukshina pitiy.
Pachamamaka yurakuna mana tiyashka- Yayakawasitachupakishka?
mantallakitukun. Sin. Pitina.
Sin. pacha. paklla [paxlya, paka] adj. amz. despejado,
pakarichina [pakariina] v. amz. alumbrar, claro. Sachapi yurata, kiwata pitikpi chushak
daraluz.Chichu warmi wachariy. punchaklla sakirina.
Rosa mashika  wachana wasipimi pakari- Paklla pampatayallimuni.
chirka. pakllana [paxlyana] v. amz. despejar;dejar
Sin. Wacharina, mirarina. algoaldescubierto. Sachapi yurakunata ku-
pakarinmikuna [pakarinmikuna] v. des- chushpa chushakyachiy.
ayunar. v. desayunar. Tutamantapi mayllak Saratatarpunkapaksachatapakllarka.
shunku kashpa ashallata mikuy. Sin. paskana.
Mashikallamkanamanrinkapakkaachkatami pakta [paxta] adj. amz. concluido, termi-
pakarinmikun. nado,finalizado. Imatapash tukuchinkakama
Sin. chinchina, Shunkuna, shunkunchina. llamkay.
pakarina [pakarina] v. amanecer. Inti lluks- Yachaytakapaktamikan.
hinkapak achikyashpa punchayay. Sin. Tukurishka, tukuchishka.
Hatunmayupichallwakukpipakarirka. paktachina [paxtaina] v. igualar,comple-
108
pAllA

tar. Imatapash tuputa churay. takyashka.


Yanunkapakyantatapaktachirkani. Mashikapala kaspitarantirka.
paktalla [paxtalya, paktaa] adj. mediano. Sin. patak.
Imapash chawpiyashka, mana hatun, mana palak [phalag] s. sc. afrecho de cebada.
uchillachu. Machka hakuta shushukpi sakirik hamchi.
Paktalla wakratakatushpawaratarantirka. Kuchimikunapipalaktachurarka.
Sin. Mallta. Sin. Hamchi.
paktamuna [paktamuna] v. llegar. May- palamaku [palamaku, falamaku, palama]
manpash chayana. s. bo. divinidad que origin los insectos.
Wayrakachishikamamipaktamunka. awpa pacha runapa yuyaypika tukuysami
Sin. Chayamuna. chuspita wachachishka.
paktarak [paxtarak] interj. expresinprohi- Palamaku apukatukuychuspitawiachis-
bitivacuidado!.Ama chayta ruraychu ninka- hka.
pak shimi. 2. bo. insectoengeneral. Tukuy uchilla chus-
Ama tamyapi rinkichu, paktarak, urmanki- pikunapa, kurukunapa shuti.
man. Chaywawamashikamanarikshishkapala-
Sin. atak. makuwanunkurka.
paktana [paxtana] v. alcanzar. Imatapash palanikuk [palanikuk, phalanigux] adj. sc.
tukuyman kuy. brillante,resplandeciente. Ima antakunapash
Killupalantakatukuymashimanpaktarka. llipyarikuk.
2. amz. terminarse. Ima ruraykunatapash tu- Palanikuk kullkimirikurin.
kuchiy. Sin. Llimpik.
Allpallamkaytakaamipaktarka. palanina [phalanina] v. brillar,resplandecer.
3. amz. pedirlamanoporsegundavez. Kuyt- Ima antakunapash llipyarik.
sapa makita ishkay kutin maay. Kunantutamantakaintikamanchanay!pa-
Sawarinaraykuchaykuytsapamakitapak- lanin.
tarkani. Sin. Llipyana.
paku [paku, paxu, paxo] s. amz. brujo,cu- palanta [palata, palanda] s. pltano,gui-
randero. Imatapash hawalla usharik hampik neo. Killu karayuk, maki rukashina suni mis-
runa. Ayawaskata, sayrita, wakinpika kiwaku- hki mikunayuk.
natapash upyashpa rikuk. Palantatarantinkapakyunkamanrikuni.
Paku runakayurakunawanunkushkataham- palata [palata, balata] s. amz. caucho.
pikun. Shuk hatun pankayuk, achka yurak wikiyuk
Sin. sakra, salamanka, yachak. yura.
paku [paku, paxu] s. amz. pezgrande. Tu- Palata yurakaantisuyusachapimiwian.
kuyta yalli hatun challwa. palik [palik, phalix] s. bo. migaja. Tanta-
Pakutamayumantahapimuni. manta, kamchamanta urmashka haku.
paku [paku, pako] adj. sn. colorcafoscuro. Wawachuchimi palik tantatakamikukun.
Turu allpashina rikurik tullpu. palikina [palikina, phalikina, pharikina] v. bo.
Paku rumitawaykumantaapamuni. desmenuzar.Imatapash utuy.
paku [paku, pako] adj. amz. malacostum- Pedromashimi,misimantantatapalikirka.
brado, temtico; anormal. Mamapa wiksa Sin. Hakuna.
ukumanta unkushka llukshik runa. Imatapash palla [palya] s. mujernoble,escogidaenel
yuyaysapashina rikurik, wakinkunaka ay- tiempodelincario. Kapak warmi, inkapa ak-
chakuna wakllirishka runa. llashka warmi.
Kay runaka  paku kashpami  puunapi is- Pallaka akllashkawarmikarkanin.
hpan. palla [palya] s.rondador.Sukus pitishkaku-
pala [pala] adj. amz. ancho. Kinrayman pa- nata kimichishpa watashka pukuna takik.

109
pAllAnA

Wamrakunapallapitakishparikuchirka. pachamikan.
pallana [palyana, paana] v. cosechar,re- pani [pani] s. dehermanoahermana. Chay
cogergranos. Murukuna pukukpi tantachiy, mamamantallatak llukshishka kari churi
imapipash hapiy. warmi ushushita ninkapak.
Kaypunchakasachasaratapallarka. Mashi,kanpapaniwanmisawarinakani.
pallka [palyka, paka, palka, parka] s. hor- panka [paga, phaga, fanga] s. hoja.
queta,bifurcacin. Yura wiarishpa ishkaypi Tukuy yurapa pallkakunapi wayllalla wias-
rakirishka. hka.
Pallka kaspiwankupatawayrachirkani. Wayusapankakawayllallamikan.
2. catapulta. Rumita warakankapak rurashka 2.pgina. Killkankapak rurashka kara.
kaspi. Kaypankapikillkashpakatinki.
Andreswamrakapallkawanrumitakaruman Sin. patara.
shitarka. pankalla [pagalya] adj. gil,veloz,liviano.
Sin. 1 mantakakiru. Imapash Hawalla, mana llashak kak.
pallkayana [palykayana, palkayana] v. cre- Wawakunakapankallamikallpan.
cerpegadolosfrutos. Ishkaypura tinkirishpa Sin. wayralla.
wiarik murukuna. panshi [pai, pasi] s. amz. armaznde
Sachasaraakaspatukushpaka pallkayas- palospequeoscolocadosdentrodelaolla
hka. paracocinar. Yanunkapak manka ukupi chu-
pallta [palytay, palta] s. aguacate. Waylla ka- rana kaspikuna.
rayuk, waylla mikunayuk, sinchi muyuyuk Lumutayanunkapakpanshitaruraychik.
muru. pantay [panday] s. error, equivocacin,
Salasaca llaktapika, aya punchakunapimi, confusin. Waklliy ruraykuna, yuyaykunapas-
achkapalltatakamikunchik. hmi kan.
palltana [palytana, paltana] v. poner una Kaypantaytaallichipay.
cosa sobre otra, sobreponer. Imatapash pantana [pandana] v. errar, equivocar,
shukpa hawapi churay. confundir. Waklliyta ruray, mana alli anta riy.
Papayanuhawapikuykusatapalltarka. Chakiantarishpapantarka.
palu [palu] s. lagartija. Uchilla waksashina, panti [pati] s. yerbaparateir. Imatapash
allpapi llukashpa purik wiwa. tullpuk kiwa.
Chaysirikkaspihawatapalukakallparka. Panti kiwawantullpuytayachachishunchik.
2. amz. culebra. Witapi kawsak machakuy. pantinsaya (<** patinsaya:
Ishpinkuyurapishuksumaktullpuyukpa- pa+ntin+saya) s. Continente americano. Pa-
lumi llukan. cificopa, Atlanticopa chawpipi sakirik suyu,
Sin. 2 Machakuy. hatunllakta.
pampa [pamba, paba] s. suelo,planicie, Pantinsayapikaazteca,maya,chibcha,inka,
llanura,valle. Pukrukunapi suniyashka allpa. guaranirunamikawsan.
Wayllallapampapipiawakramikukun. Sin Apya Yala.
pampa [pamba, paba] adj. comn, gene- pantu [padu] s. amz. animaldenominado
ral. Tukuyta ninkapak shimi. cabezademate,similaraltigre.Yana mill-
Pampa unkuytawarwaryakuwanhampirini. mayuk, killu kunkayuk, pala umayuk papa-
pampana [pambana, pabana] v. enterrar, yata, palantata, chiwillata mikuk uchilla
inhumar. Allpata allashpa, ukupi imatapash pumashina wiwa.
allpawan killpay. Pantu ama palantata mikuchun kamana
Waushkaallkutaallpapipamparka. kanchik.
panchiy (<*paniy) s. febrero. Ishkayniki Sin. Tuwi.
killa. panwa [pawa, pagua] s. amz. trampade
Panchiy killapika,12punchapi,Antisuyupa cacera para animales pequeos. Uchilla

110
pAtAs

sacha wiwakunata hapinkapak rurashka. pasa [pasa] s.adolescente,muchacha,


Kaytutamantashuksiku panwapi urmashka mozuela.
panzaw [pazaw] s. amz. tipodepjaro. Malltalla warmi.
Yana patpayuk suni kishata rurak, yurak shi- Paypaushushikapasallamikan.
miyuk, panzaw panzaw kaparik pishku. Sin. Kuytsa.
Llullu panzawtayuramantahapini. paspa [paspa] s. paspa. Aycha kara chaki-
paa [paa] s. amz. piraa. Puka awiyuk, rishpa karachashka.
sinchi shinchi kiruyuk, aycha mikuk, yakupi Imamantatakpaspa awikanki?.
kawsak challwa. paspayana [paspayana] v. agrietarse,res-
Paa aychapashsumakmikan. quebrajarselapiel. Yapa inti rupaywan aycha
paa [paa] adv. ladoderecho. Lluki chim- kara uchpalla tukushpa llushtiriy.
papi kak manya. Paykasumakawimikarka,kunankaawika
Wakinrunakunakapaa makiwansinchitami paspayarka.
llamkan. pasu [pasu] s. amz. tipoderboldefrutos
Sin. allawka, alli. comestibles. Raku yura au pankayuk, mi-
papa [papa] s. papa, patata. Allpa ukupi kuna muyuta aparik.
tiyak ankukunapi mikuna muruta aparik yuyu. Pasutahapinkapakmimamakarirka.
Mashnaashankapapatatakkanpachakra- pata [pata] s. grada,orilla. Wichkankapak,
mantaallarkanki?. urayankapakpash chakanashinata rurashka.
paparawa [paparawa] s. amz. rboldefru- Wasihawamansikankapak patatarurarkani.
toscomestibles. Achka hatun muyuta aparik 2. grado,curso. Yachakuykunapi ima wata-
yura, yurak wikiyuk, achka hatun pankayuk kunapi purikushkata willak.
yura. Pichkapatapimiyachakushparikuni.
Yayakapaparawa muyutaapamurka. 3. piso. Wasi ukupi hatun kawitushina, chay
paramuna [paramuna, paramuyana] v. s. hawapi kawsankapak rurashka.
lloviznar. utu tamya urmay. Pata hawaallpamanurmarkani.
Kunanchishipimiparamurka. patak [phatax, phatix] adj. ancho. Tupuypi
parawaku [parawaku] s. amz. variedadde imapash hatun pankashina.
mono. Puzu millmayuk kushillu, shuk llakta- Patak rinriyuk wakrami achka aychata
kunapika sipuru nishka. charin.
Parawaku kushillusachapikaparikun. Sin.Pala.
Sin. Sipuru. pataku [pataku] s. mesa;altar. Chusku cha-
parkuna [parkuna, parkona] v. ss. regaro kiyuk patak pampayuk, imatapash palltashpa
esparciragua.Tarpushkakunapi yakuta talliy, churankapak alli.
hichay. Yachanawasikunapiyachachikkamukunata
Papachakrapiparkurkani. patakupipalltashpachuran.
Sin. Tallina, chakchuna. patara [patara] s. hoja, pgina. Killkanka-
paruk [paruk] s. pulmn. Kawsakkunaman pak rurashka karallashina.
samayta chaskik. Kaypatarapikillkashpakatinki.
Parukpichiriamayaykuchunkawashataalli- Sin. panka.
tapachakillpanchik. patarina [patarina] v. doblar,plegar.Shuk
Sin. surkan, yurak shunku. kaspita hapishpa kumuchiy, imakunatapash
paskana [paskana] v. abrir, despegar. lapuchiy.
Wichkashkata, watashkatapash kachachiriy, Wayllakaspita patarirka.
karuyachiy. Sin. Lapuna.
Imaraykutakpunkutakamanautkapaskar- patas [patas] s. amz. cacaoblanco.Killu
kanki? karayuk pukurishpa payllatak urmak, ukupi
Sin. pakllana. achka yurak muyukunata charik hatun muru.

111
pAti

Pukushka patasta yunkamantaapamuni. kan.


Sin. Kula, kila. Sin.Apamama.
pati [pati, badi] s. ss. bolso. Shikrashina payaku [payagu] exp.amz.expresinpara
imatapash apankapakmi kan. referirsealahijaapreciada.Kuyashkaus-
Patipikullkitawakaychini. hushita nina shimi.
Sin. Shikra, tulu, wayaka. Payaku,aswataupyachiway.
patma <**patma) s. jueves. Chuskuniki Sin. Mamaku.
puncha. paychi [payi, paysi, payi] s. amz. unava-
patpa [patpa] s. s. pluma. Tukuy pishkuku- riedad de pez. Chutishina rikurik challwa,
napa millma. hatun sachapi, kuchakunapi kawsak.
Kintipapatpakawayllamikan. Chaykuchamanta paychitahapimuni.
patpana [patpana] v. s. sacudir las aves payku [payku, payko] s. s. yerbamedicinal.
susplumas.Pishkukuna paypa millmakunata Mishkilla ashnarik uchilla yura. Yuyayta ka-
kuyuchiy, chawsiriy. machik, kuykapak hampi, lukrupi churashpa
Kariatallpakaninantamipatparka. mishkichina.
Sin. Chawsirina. Yuyaymirarichun payku yakuta rurashpaup-
patsak [patsak, patsya, batsak] s. co. baga- yanki.
zo. Muyukunapa kara. paykuna [paykuna] pron. ellos,ellas. Karu-
Wanutukuchun,wirupatsaktaallpapipam- llapi tiyak wakin runata mana shutichishpalla
panki. rimay.
patsak [paak, patsax, patsak, patsag, Paykunakaurkupikuchukushpamihawayta
pasak] num. cien, ciento. Chunka kutin achkatatakin.
chunkachikpi tukuk yupay. paza [paza] adj. spero,escabroso,tosco.
Shukapiwutapatsak kullkipimikaturkani. Ima karakunapash kapul yurapa karashina
pawana [pawana, phawana, fawana] v. kashallalla.
volar.Imakunapash hawa wayrata puriy. Yapachiripi,wayrapi paza makitukushkanki.
Uchillapishkukamanakarutapawarkachu. Sin. lluru, sakra.
2. brincar. Maykanpash wichayman, uray- pi [pi] pron. quin?. Maykantak nishpa ta-
man, tukuy manyaman tushukshina tukuy. puna shimi.
ukapa wawaka patamantami pukllashpa Pitakshamurka?
pawarka. pichana [fiana, piana, phiana] s. escoba,
Sin. 1wampuna; 2 tushuna. borrador. Sunilla sinchi kiwakunata shuk
pawkar (<*pawkar) s. marzo. Kimsaniki kaspi manyapi watashka. Pampakunata
killa. chuyachinkapak rurashka.
Pawkar killapi, 21-22 punchaka equinoc- Llaktamantashuk pichanatarantimuni.
ciomikan. pichana [fiana, piana, phiana] v. barrer,
pawshi [pawi] s. amz. pavademontede- limpiar. Wasi ukukunamanta tukuy mapaku-
nominadapaujil;ganzo. Hatun atallpashina, nata pichanawan anchuchiy.
yana millmayuk, puka shimiyuk, sikipi yurak Yachanawasiukutamipichakunchik.
millmayuk pishku. pichka [pika, piika, pika, pia] num.
Pawshikunaamatukurichunkakamanami cinco. Chusku yupayta katik yupay.
kanchik. Pichka wirallakuchitacharini.
pay [pay] pron. l,ella. Karullapi tiyak runata piki [piki] s. pulga. Kayman chayman pa-
mana shutichishpalla rimay. washpa purik uchilla palamaku. Yawarta
Paymiukapakuyashkawarmi. tsumkak wiwa.
paya [paya] adj. s. vieja; abuela. Achka Kayallkukayapatamipikitamirachishka.
watayuk apa warmikunata ninkapak shimi. 2. amz. nigua.Yapauchillapiki.Chaki ruka-
Paya warmikunaka  ninan yachakkunami kunapi yaykushpa wiak.

112
piAnA

Ushutaillakpurikpimi,pikika chakipiyaykus- kunapi tantarik.


hka. Mishkimankapipinkalakatiyarishka.
Sin. 2 Iu. Sin. kurumama.
pilis [pilis, pigli] s. s. piojoblanco. Kuchiku- pinkay [pigay] s. vergenza,rubor,recelo.
napi, runakunapipash tiyak usashina yawarta Asha manchay awiman rikurik.
tsunkashpa kawsak. Pinkaymanta wasiukumanyaykurka.
Kaykuchikapilis huntashpamiirkiyashka. pinkana [pigana] v. avergonzarse,rubo-
pilis [pilis] s. amz.frutoscadosantesde rizarse. Runapa awi pukayay, llakishina sa-
madurar. Yankamanta ishkurishpa urmak llu- kiriy.
llu muyukuna. Manariksishkaayllukakpipinkarkani.
Pilis muyuwanwawakapukllarka. pinkullu [pigulyu, piguu] s. pingullo,tipo
pillchi [pilyi, pili] s. recipientedelacs- deflauta. Kimsa hutkuyuk, pukukpi uyarik ta-
caradelcoco. Shuk kuku karamanta chaw- kina kaspi.
pishka rumpalla rikurik. Yakuta, aswata Pinkullupi takishpa tushunchik.
upyankapak rurashka. 2.canilla. Kunkurimanta chakikama shayak
Shukpillchi aswatakaraway. tullu.
2. amz. tipoderbol. Pillchi muyu nishkata Allpatatulakushpa pinkulluta takarini.
aparik yura. Sin. 2 sampi.
Ankaratarurankapak,yuramantashukpill- pinllu [pilyu, pinu] s. lechero. Mallkita,
chi muyutaapamuni. pankata pitikpi yurak uushina llukshik
Sin. 2 kuya. yura.
pilluna [pilyuna, piuna] v. enrollar,envol- Pinllu yurapiankatiyakun.
ver,enredar. Imatapash waskawan sumakta pintu [pitu] s. s. tela. Tukuy sami au
kipiy, maytuy. puchkakunamanta awashka.
Warmikawawatamichumpiwanpillurka. Uku churanata rurankapak yurak pintuta
Sin. Maytuna. rantimuni.
pillpintu [pilypitu, pipilyitu, pimpillitu pil- pintuk [pituk, pintu] s. amz. caa brava.
pidi] s. mariposa.Tawka tullpuyuk uchilla ri- Ashankata, kawituta, wasi chakllatapash ru-
krayuk pawashpa purik chapul. rana, waykukunapi wiak sukusshina hut-
Pillpintukasumaktullpukunatamicharin. kuyuk yura.
Sin. Chapul. Antisuyupikapintukwanmiwasikatakaru-
pimpirana [pipirana] v. amz. pestaar. rankuna.
awita alla alla sipuy. pia [fia, pia, phia] adj. bravo,furioso.
awipiallpayaykukpipimpirakuni. Maykanpash imamantapash millay kak.
Sin. Sipuna, itsipuna. Pia allkukawawatakanirka.
pimpis [pimpis, pipis] s. amz. aletadepez. piarina [fiarina, piarina, phiarina] v. re-
Challwakunapa waytarik uchilla rikrashina sentirse, enojarse, encapricharse. Rimas-
tullu. hkamanta, piashkamanta shunkupi nanariy.
Challwakunaka pimpiswan utkashpa way- Paypashutitahapishpallullakpika,paykapi-
tan. arinmi.
Sin. Winkanas. Sin. Impayana, nanakyana.
pinchi [pini] s. amz. canelo.Mishki ash- piana [fiana, piana, phiana] v. enojar,
nayuk killu kaspi yura. disgustar,encolerizaralterar.Shuk runa pay-
Pinchi yurawankasumaktiyarinatamiruran. llatak, shukkunawanpash milliyay.
Sin. Akwa. Antawatapushakmiukatakullkimaashpa
pinkala [pigala] s. amz. mosca grande piarka.
que no pica. Kurukunata wachak hatun 2. reprender,reclamarconenojo,criticar,re-
chuspi, mishkikunapi, mikunakunapi, mapa- gaar. Imamantapash shuk runata sinchita ri-

113
pirCHA

may. millmayuk, pala umayuk, yakupipash, all-


Payukata,yankashuwanishkamantapia- papipash kawsak wiwa.
rini. Pisha wiwakunataka mana tukuchinachu
Sin. 1milliyana. kanchik.
pircha [pira] s. bo. cardo. Sisapi sinchi Sin. Yaku ukucha.
kashayuk uchilla yura. Millmakunata ak- pitakaya [pitakaya] s. amz. tipodefruta.
chankapak alli. Yurak mishki mikunayuk muyuta aparik kas-
Pirchawan llamamillmataamukyachini. hayuk yura.
piripiri [piripiri] s. amz. variedadde sapo Wamraka pitakaya muyuta yachana wasi-
pequeo. Shuk sami uchilla hampatu. Tam- manaparka.
yashka kipa sachakunapi piripiri nishpa ka- pitalala [pitalala] s. amz. culebrax. Killu
parik. wiksayuk, uchpa washayuk, miyuta charik
Kaynachishiyurapipiripiri kaparirka. machakuy.
Sin. hampatu. Antisuyupika, pitalala machakuywanman-
piripiri [piripiri] s. amz. ceremonialparala charirkani.
lluviaycomotalismnenlacazaypesca. piti [piti] det. Mana achka.
Sinchi tamyata kayankapak kapariy Piti tantatamimikun.
Tamyankami, ami piripiri takiyta kaparin. Sin. Asha.
pirka [pirka] s.s.pared,muro. Wasikunata pitirina [fitirina, pitirina, phitirina] v. expirar,
shayachinkapak rurashka sinchi pata. morir. Imapash samay chinkariy.
Wakra ama llukshichun chunta palamanta Llulluwawakauhuunkuywanmipitirirka.
pirkatarurarkani. Sin. Wauna.
Sin. Kincha, pata. pitita [pitita] s. departamento, alcoba. Wasi
piruru [piruru] s. tortero parahilar, disco. ukupi pirkawan, imawanpash rakishka.
Rumpashina chawpipi hutkuyuk kallana paki. Pititapikasumaktapuunchik.
Puchkana siksikpi llashakyachun churana. Sin. Killi.
Puchkanapiruruwanmiwawakapukllakun. pitina [fitina, pitina, phitina] v. cortar,romper
2. sn. trompo. Allpaman shitashpa pukllan- enpedazospequeos;deshojar. Waskata,
kapak rurashka kushpishina kaspi muyu. pitalala kaspita imatapash kuchuy.
Piruruwanhakupukllashun. Kuchi aychata pitini.
piruru [piruru] s. amz. tipodepez. Pala ri- Sin. Kuchuna, saklana.
kurik uchilla challwa. pitsik [pitsik] s. plantasilvestreproliferante.
Kaynakapiruruta hatunmayupihapirkani. Purun yura maypipash mirariklla.
pishi [pii] adv. poco,escaso. imapash as- Inchikchakrapipitsik wiashka.
halla kak. pitun [pitu] s. amz. rboldefrutoscomes-
Wiwakunamankapishi kachitakunchik. tibleymedicinal.Pala, suni pankayuk, shina-
Sin. asha. llatak suni mikuna muyuta aparik yura, paypa
pishiyana [piiyana] v. escasear.Ashalla uku muyuka kuynankapak upyana hampi,
tukuy, illak tukuy, ansalla tukuy. kay muyuka aswata rurankapak alli.
Allpa chakirishkamanta murukuna pishi- Pitun muyutaupyashpakuynarkani.
yanmi. piyan piyan [piyan piyan] s. amz. tipode
Sin. Mutsuyana. pjaro. Muru patpayuk, killu wiksayuk uchilla
pishku [piku, pisku, piko] s. ave,pjaro. pishku. Lisan muyuta mikuk, piyan piyan nik.
Patpayuk wiwakuna. Wakinka pawak, wa- Piyan piyan pishkuka luluntawachashkami.
kinka mana pawakkuna. puchka [puka, puka, pua] s. hilo,hebra.
Kaypishkupashutikachawamankumikan. Ima millmakunamantapash awana ankuta ru-
Sin. zhuta, munchi. rashka. Wiwa millmamanta, chawarmanta,
pisha [pia] s. amz. nutria. Kushillushina champiramanta shukkunamantapash kak.

114
pulAk

Yanapuchkawananakutaawarkani. Imamantapash yalli piarikpika shunkuka


puchkana [puakana, pukana, puana] v. nananllami.
hilar. Millmata, chawarta, champirata au Sin. shunku.
ankuta awankapak ruray. pukla [pugla] s. amz. lobanillo.Aycha pun-
Punchutaawankapakllamamillmatapuch- kirishpa chupushina tukushka.
kakuni. Rumipiumatakarishpapukla wiawarka.
puchu [puu] adj. sobra, resto. Imapash 2. amz. Roncha. Chuspikuna tuksikpi aycha
mana tukurishpa sakirik. kara chupushina tukushka.
Mikunapuchutaallkumankaray. Wawapachakipimipukla tukushka.
2. resduomatemtico. Yupaykunamanta sa- Sin. 1 Muku.
kishkakuna. pukllana [puglyana, pugana] v. jugar.
Mirachikpikakaypuchumisakirirka. Imata rurashpapash kushiyay.
Sin. 1 patsak. Wawakunakarumpawanpukllan.
puchukay [puukay] adv. ltimo.Imapash Sin. Chunkana.
washapi, tukuripi sakirik. pukru [pukru, pugro] s. hondonada. Way-
Kallpakuymantakapuchukaypisakirirkanki. kupi tiyak hutku pampa. Shuk uchilla kuchas-
Sin. Chupa. hina rikurik.
puchukana [puukana] v. acabar,con- Pukru allpapisaratatarpuni.
cluir. Rurakushkata tukuchiy. pukshi [puxi] s. ss. cal.Yurak utu kutas-
ukapawasitapuchukarkani. hina allpa, wasi pirkata yurakyachina.
puchul [puul, fuul] s. sc. Vainastrilladas Wasitatullpunkapakpukshitarantinakan-
luego de sacar los granos. Wayrachishka chik.
murukunapa, muyukunapapash kara. Sin. Isku.
Purutupuchultaismuchikuni. puku [phuku] s. platodemadera. Raku kas-
puchuna [puuna] v. sobrar. Imapash pak- pita hutkushpa kallanashinata, mulushinata
tachishka kipa sakiriy. Rakishka kipa, katus- rurashka.
hka kipa. awpapachakapukupimimikukkarkanchik.
Rantishka kipaka mashna kullkitak pukuna [pukuna, phukuna] s. bodoquera.
puchurka? Chuntata, kuyata aspishpa rurashka suni
puka [puka] adj. rojo. Yawarshina rikurik kaspi. Pishkukunata, wiwakunata wauchin-
tullpu. kapak alli.
Puka chuntamantarurashkaaswamikan. Sachamanrishpaka pukunata apanki.
pukara [pukara] s. castillo,fortalezaenel pukuna [phukuna] v soplar. Shimimanta
tiempodelincario; lugarsagrado,sitio cere- wayrata kacharina.
monial. Makanakuypi ama runakuna yayku- Yantarupachunninatapukurkani.
chun nishpa hatun pirkakunawan urkukunapi pukuy [phukuy] s. soplodecuracin. Un-
rurashka wasi. kuyta kallpachiy, llukshichiy.
Chay pukaramanka mana yaykunallachu Mancharishkaunkuyanchurichunpukuyku-
kan. natarurarkani.
2. s. sns. pelea ritual. Wakin raymikunapi pukuna [phukuna, pokona] v. madurar. Mu-
apunchikpa wasita hapirinkapak shuk ayllu yukuna may raku, sinchi, mishkipash
llaktamanta runakunawan makanakuy. tukushka.
Kunan punchaka pukaratami makanakun- Sarakaamipukushka.
chik. pukyu [pukyu] s. vertiente, pozo,manantial.
Sin. 1 pata, tula. Allpa ukumanta yaku llukshirik.
puka shunku [puka ungo] s. corazn. Tu- Chachimbirullaktapikakunukyakupukyumi
kuy runakunapa, wiwakunapa yawarta rakik tiyan.
aycha. pulak [phulax] s. scs. alimentosenmoheci-

115
pulAnti

dos. Ima mikunapipash ismushkashina puzu kan.


millma wiashka. punkara [pugara] s. amz. tipodefruta.
Mishkitantapipulak wiashka. Killu wikiyuk mishki mikuna muyu.
pulanti [bulandi] s. amz. variedaddebe- Punkara yurawikitasinchiyachishka.
juco. Taruka awi nishka muyuta aparik 2. petrleo. Allpa mamapi tiyak yana wira.
anku, shuk llaktakunapika kalatis anku nis- Punkarakatukuyrunakunapakmikan.
hka. Sin. 1 Kuytansiw; 2 allpawira.
Pulanti muyuwankawallkakunatamiruran- punkina [pugina, phugina, fugina] v. hin-
chik. charse,inflarse. Unkurishpa aycha wiariy,
Sin.kalatis wiksayuk warmishina aycha chutarina.
pullu [pulyu] s. amz. troncoseco. Pallkaku- Kirunanaymantauyapunkirka.
na illak chakishka kutu kaspi. punku [punku, pugu] s. puerta,entrada.
Chakishka pulluta rupachinkapakapakuni. Wasi ukuta wichkankapak rurashka.
pullukuku [bulyukuku] s. amz. variedadde Wasi punkutawichkay.
lechuza.Uchilla muru patpayuk, tutalla purik, punsa [phunza, punsa] s. bo. charco.Sa-
puka awiyuk pishku. chapi, maypipash achka yaku tantarishka
Pullukukukatutamipawashpapurin. kucha.
puluna [puluna, puruna] v. amz. agujerear. Kaypunsapikaachkawawamipukllan.
Imatapash hutkuy. Sin. Kucha, walun.
Pitakukapahamparatapulurka? puntu [fudu] s. s. vasija,pondo. au siki-
puma [puma] s. amz. Tigre,puma.Hatun yuk manka. Yakuta apankapak rurashka.
misishina rikurik, muru millmayuk, yurapi, Puntupiaswataachurankichu?.
hutkukunapi puuk, aychallata mikuk sacha puntulunku [phutulugu, putulugu] s.
wiwa. sn., sc. recipientehechodeltronco deca-
Sachapumakunatakamanawauchinachu buya.Chawar yurapa sapiwan puntutashina
kanchik. rurashka.
puna [puna] s. sierra,cordillera;altiplano. Puntulunkuta haytashpapukllanchik.
Hatun urkuyuk chirisapa llakta. punzu [puzu, putsu, phutsu] s. s. resduo
Punapikaachkarasuurkumitiyan. de hierba o paja que dejan los animales
puna suyu [puna suyu] s. regindelasie- luegodealimentarse. Ima kiwakunapash wi-
rra. Urkukunayuk chirisapa llakta. wakuna mikushka kipa tamushina sakirik.
Puna suyupikachirichirimikan,shinapash Wakramikushkapuchupunzutarupachini.
achkakichwarunamikawsan. 2. adj. enredado. Patanyashka llama mill-
Sin. sallka suyu. mashina kak.
puncha [pua, puna, puna, punlya] s. Sachamantapunzu kiwatatantamuni.
da. Inti yaya allpa mamata muyushpa cha- 3. s. amz. viruta. Kaspita aspikpi llukshik utu
yay: sullka, kulla, haway, patma, haycha, hamchikuna.
tinki, hawkay. Punzutallukshichinkapakkaspitallakllarkani.
Kaypunchakasumakintiyukmikan.
punchana [puana, puana] s. guatusa. punzuyana [puzuyana, puntsuyana] v.
Kuyshina umayuk, puka rinriyuk, yana mill- amz. erizarse. Wayrawan akcha chawsiriy.
mayuk, lumuta chakrapi mikuk sacha wiwa. Kanpaumakapunzuyashkami.
Punchana aychakasumakmishkimikan. puu [puu, puyu] s. s. cntarodeuna
Sin. Siku. oreja;pondo. Turu allpamanta rurashka shuk
punchantin [puandi, puandi] adv. rinriyuk manka.
amz. diariamente, a diario. Tukuy puncha- Apitayanunkapakpuu mankatarantini.
kuna ninkapak shimi. puuna [puuna] v. dormir. awi wichka-
Juanmashikayayawanpunchantin llam- rishpa samariy.

116
putsA

Kaynatutakakaypuunapimipuurkani. llakta runa tantarikunata awpachik.


pupu [pupu] s. ombligo. Wacharishka an- Allipushak runatacharinchik.
kuta pitishka wiksapi tiyak hutku. Sin. Kuraka, apu.
Pupupi ama wayra shitachun kushmawan pushana [puana] v. guiar,dirigir,conducir.
katariy. awpashpa purik, imatapash riksichik.
purina [purina] v. caminar,andar. Chakita Mashikunapakchatariksichunpusharkani.
kuyuchishpa maymanpash tatkichiy. 2. gobernar. Kurakashina tukushpa paypa
Sachaukutayayawanpurirkani. llakta runakunata alli anta apay.
2. amz. irdecacera.Sacha aychata mas- Mamallaktataallipusharka.
kankapak sachaman riy. Sin. Kamana.
Kayamiukakachaypampatapurikrini. pushinshi [puii] s. amz. hormiga
Sin. 2 mitayuna. conga. Shuk yana, uchilla, yuturishina sikipi
puru [puru] s. tutuma. Pillchishina ukupi tuksinayuk aanku.
chushakyuk. Pushinshikasinchitamituksiytayachan.
Puruwantakinataushankichu? pushllu [pulyu] s. amz. variedad de ser-
2. amz. objetospequeosdebarro. Turu all- piente. Ismu panka ukupi sirik millay macha-
pamanta rurashka uchilla mankakuna, wallu- kuy.
kuna. Pushllu machakuykapakallamisirinataya-
Purupiyakutaapakuni. chan.
purun [purun, purum] adj. silvestre,rstico. Sin. Ushukullin.
Mana llamkashka allpa, mana tarpushkapas- pusku [pusku, putsuxu] s. espuma; fer-
hmi kan. mento,levadura. Yaku timpurishpa yurak si-
Wakrakapurun pampapikawsan. sashina tukushka.
2.adj.lugarabandonado. Shitashkalla,chu- Yakupuskuwanpukllani.
lunllapampa. puskuna [puskuna] v. hacer espuma.
Sin.Aya,sacha;2chulunlla. Chawar karata rumipi takshakshina kakukpi
purun [purun, purum] sc. plantasilvestre. apishina tukuy.
Hicharishka muyukunamanta wiak yura. Mamakaankaschawarankutapuskurka.
Kuykunakapurun kiwatapashmikunllami. puskuyana [puskuyana] v. agriarse, ha-
Sin. chas, wala, ushun. cerseagrio. Yanushka mikunata achka pa-
purun (<**purun) s.julio. Kanchisniki killa. chakunata sakikpi hayakyay.
Purun killapipashwakinllaktakunapikainti Atallpawanyanushkamikunakapuskuyarka.
raymitatushun. pusun [pusun, puzun, buzun, uspun] s.
purutu [purutu] s. frjol. Ankupi, pakay panza. Runa wiksapi, wiwa wiksakunapi tiyak
ukupi muyuyuk mikuna muru. mikushka tantarina hatun chunchulli.
Llullupurututachuklluwanyanurkani. Wakrapusuntayanunkapakrantikllarini.
pusak [pusax, pusak, pusag, pusa, pusux, Sin. uspun.
pusuk, pusug, pusu] num. ocho. Kanchis yu- putan chuspi [putan uspi] s. abeja. Mis-
payta katik yupay. hkita kuk chuspi.
Pusak watayukwawatacharini. Putan chuspikasisakunatamishkitamaska-
pusayu [pusayu] s. amz. tipo de pjaro. kun.
Suni shimiyuk, yana patpayuk, suni chakiyuk Sin. Mishki chuspi, chullumpi.
churuta mikuk anka, shuk markakunapika putasyana [putasyana, putusyana] v. sc,
churu anka shutiyuk. amz. podrirse, iniciarseladescomposicin
Pusayu churutamikushkarikurin. dealgo. Aychakuna ismuy kallarina, ashnay
Sin. churu anka. kallarina.
pushak [puax, puak, puag, pua] s. di- Allkuwaushkakaputasyakun.
rigente,lder,presidente,gobernante.Ayllu- putsa [phutsa] s. sc. racimopequeo.Uchi-

117
putsu

lla watushina, luntsashina. Sin. willi willi.


Kapuliputsatapaktashpakupay. puy [puy] s. amz. variedaddesapo. Hatun
2.bo.nidomalformado.Yanka rurashka pis- muru, puka karayuk, pur pur nik mikuna ham-
hku kisha. patu.
Urpikaputsapiluluntachurashka. Chaywaykupikapuy hampatumi wakakun.
Sin. 1 Luntsa, 2 kisha. Sin. murintu.
putsu [putsu] s. s. hierbaespinosa. Sisa puyu [puyu, phuyu, fuyu] s. nube,niebla,ne-
chakirishpa kashalla tukuk kiwa. blina. Hawa pachapi yurak, yana, puka kus-
Sachapipurikpimiputsukunahapirishka. hnishina tiyak.
putu [putu] adj. snc, mocho. Kutushina. Puyu punchapiantapantarini.
Chayallkukaputu chupayukkashka. puzu [puzu, pusu] adj. colorgris, blancoy
2. s. sn. tronco. Kuchushka yurakunamanta negro jaspeado. Yurakpi yanata chapu-
llukshik kullu. chishka tullpu.
Pututaapamupay. Puzu kuytahapishpapapawan yanunki.
putu [putu] s. amz. ceibo. Hatun, au pan- 2adj. cana,cabelloblancoogris.Yuraklla
kayuk, putu muyuta aparik yura. akcha.
Putu yurata urmachikpika, sachaka tuku- Hatunyayakapuzu umayukmikan.
rinka. puzun [pusun, puzun, buzun, uspun] s.
2.amz.algodn silvestre.Sachahatunutku. panza. Runa wiksapi, wiwa wiksakunapi tiyak
Putu millmakawayratapawan. mikushka tantarina hatun chunchulli.
putukulu [putukulu] s. amz. renacuajo. Llu- Wakrapuzuntayanunkapakrantikllarini.
llu wawa hampatu. Sin. uspun.
Putukulukunakachinkarikunmi.

118
r
raka [aka, raka] s.vagina,vulva. Warmiku- Manuelkakayrimashkatakipallarantiparka.
napa ishpana, wachana hutku. rantina [andina, randina] v. comprar,inter-
Rakataka mayllarayashpa, rikurayashpami cambiar Imatapash kullkita kushpa hapina.
kawsanakan. Otavalollaktapikayruwanatarantimuni.
rakiy [rakiy, akiy] s. divisin, parte,pedazo. Sin. mintalana.
Imatapash chay tupullapi chawpina. rapyana [rapyana] v. contraerselosmscu-
Yayapa chunka waranka kullkitaka pich- los. Shuk runapa awi, shimi, rikra, chanka,
kantinmirakiytaruranchik. ima kashpapash, aycha yankamanta kuyuriy.
rakina [rakina, akina] v. distribuir,dividir, Yapapurishkamantachankapashpayllarap-
repartir. Ima charikushkakunata yan.
chawpishpa kuy. rasu [asu, rasu] s. nieve,hielo. Rumishina
Sapanpunchakunamiwawakunamanmiku- chiriwan sinchiyashka yaku.
nakunatakarakinchik. Rasuwanchakrushkayakukachirikllamikan.
2. partir. Imatapash chawpiy, chiktay. Sin. riti.
Kaykaspikunatarakinchik. rasuna [asuna, rasuna] v. nevar. Urkuku-
Sin. 1-2 Chiktana, shallina. napi achka rasu tamya urmay.
rakrayana [agrayana] v. resquebrajarse, Chimborazourkurasuwankashpakakayta-
agrietarse. Ima sinchikunapash yantashina pashrasun.
chiktariy, chillpiriy. rawa [awa] v. sc. surco. Allpapi larkashina
Allpakuyuymantawasipirkakarakrayarka. kak.
Sin. chiktay. Rawapikasaratatarpunchik.
raku [raku, aku] adj. grueso. Imakunapash Sin. wachu.
mana au, mana utu. rawana [awana] v. sc. Hacersurcos. All-
Paykaraku palantatarikushparantin. papi wachuta ruray.
rakuyana [rakuyana] v. engrosarse. Ima- Wakrakunawanutkallarawanchik.
pash hatunlla tukuy. Sin. wachuna.
Papakaamirakuyakun. rawchana [awana] v. desramar. Mallki-
ransiw [ransiw, ransiyu, yansu] adj. extran- kunata mukupi pitina.
jero. Urupa llaktamanta shamushka runa. Kapuliyurapamallkikunatarawchankichik.
Ransiwkunakatukuytarikushpapurin. 2. tu. deshojar. Pankakunata anchuchiy.
Sin. wayra apamushka, ista. Wirunkapaknishpamisaratarawchani.
ranti [randi, andi] adv. acambiode,reci- Sin. 1-2 Rawmana, chillpina.
procidad.Shukmanta shuktak ruray, shuktak rawmana [awmana] v. magullarse,reme-
yanapay. llarse. Aspirishpa chukririy.
Tushuymanka yayaparanti churimirirka. Rumikunapiurmashpamakirawmarini.
rantimpa [andimpa] adv. ayuda mtua. 2. im. Desramar,deshojar;descascarar,des-
Mashipura ima yanapayta kunakuy. pellejar. Mallkita mukupi pitiy; karata llushtiy.
ukanchikkarantimpa llamkashpamikaw- Yurapamallkikunataamasarachakratama-
sanchik. kachunrawmakuni.
rantipana [andipana, andibana, randi- Sin. Llakana, rawchana, chillpina, lluchuna,
pana] v. s. contestar,responder.Imata nikpi- saklana.
pash kutichiy. rawrana [awrana, rawrana, lawrana] v.
119
rAymi

arder. Imapipash ninata churakpi rupay. Kaysisatamirikukunchik.


Rupay unkuywan tukuy aycha rupariy. Sin. Kawana, chapana.
Ukshawasipininatachurakpimi rawrakun. rimanakuna [imanakuna] v. dialogar.
raymi [raymi] s. fiesta,festividad. Tukuy ru- awi awi rimay.
nakuna upyashpa, tushushpa rimashpa Tantanakuypikayuyashpallarimanakunchik.
shunkuta kushiyachina. rimana [imana, rimana] v. hablar, con-
Churi sawarikpi hatun raymitami ru- versar. Imatapash shimiwan niy.
rarkanchik. Wawakunayachachunkakuyashpamiriman-
rikchak [ixak, igak] adj. idntico,igual, chik.
semejanza. Imakunapash chayshina pakta, rimay [imay, rimay] s. palabra, expresin.
pakta rikurik. Ima shimipash kak.
Churikayayashinarikchakmikashka. Wawakaasharimaytanikun.
2. fotografa,retrato,imagenfigura. Runa- Sin. shimi.
kunapa shukkunapash kikinshinata pankapi rimsi (<**rimsi) s. mercurio, el planeta. Inti-
shuyushka llukchirishka. man kuchulla sakirik rumpu.
Kayrikchakkaukapayayashinamikan. rinri [iri, ini, iri, igri, nigri, rinrin] s.
rikcharina [ixarina, ikarina, rigariy] v. odo,oreja. awi manyapi rimashkata uyana
despertarse. Puukuymanta awita paskay. hutku.
Allpamamakuyukun,rikchariychik. Rinrikamaymutsurikukhuaychamikan.
rikchana [ixana, igana] v. parecerse, rinriwarkuna [rinriwarkuna] s. aretes, zar-
asemejarse. Imapash chayshinallatak rikuriy. cillos. rinripi warkuska ima.
ukapapanikahatunmamamanrikchan. Saraguro warmika sumak rinriwarkunata
2. s. imitar. Imatapash chayllatatak katishpa rikuchin.
ruray. rirpu [irpu, irpu, lirpu] s. espejo. Kikin a-
Yachachikmanaallirimashkatawawakuna willatatak rikuchik.
rikchan. Kayrirpupimi rikuni.
Sin. 2 katina. riti [riti] s. nieve,hielo. Rumishina chiriwan
rikra [igra, ikra] s. brazo. Maki mukumanta sinchiyashka yaku.
wichayman sakirik tulluyuk aycha. Tukuyta Ritiwanchakrushkayakukachirikllamikan.
rurankapak yanapak aycha tullu. Sin. rasu.
Papatarikrapiapani. riti [(<**plutn)] s. Intipa ayllumanta puchu-
2. ala. Pishkukunata pawachik patpayuk kaypi tiyak rumpu.
tullu. rina [ina, rina] v. ir,viajar. Shuk llaktamanta
Urpikayuramanrikrawanpawashpasikan. shukman purishpa, pawashpa imashinapash
riksina [ixsina, iksina, rigsina] v. conocer. anchuriy.
Rikushpa, uyashpa, hapishpa, mallishpa ukapallaktamantarini.
umapi hapiy, yachay. ruku [uku, ruku] adj. viejo,anciano. Achka
Chikanrunatariksini. watayuk runa.
rikuchina [ikuina] v. mostrar,indicar,se- Kanparuku yayakamaypitakkawsan?
alar,hacerver,devolverlavista. Imatapash 2. amz. vieja,anciana. Achka watayuk paya
kaymi kan nina shimi. warmi.
Hachipawasitarikuchin. Ruku warmita,allikawsachunallimicharina
rikurina [ikurina] v. asomarse,aparecerse, kanchik.
presentarse. Imakunapash maymantapash Sin. 2 Paya.
llukshiy. rumi [umi, rumi] s. piedra,roca. Yapa sin-
Mashikachakraukumantaapashrikurin. chi kurpa tika.
rikuna [ikuna] v. ver,mirar,observar. a- Hatunrumipitakarishpawamputikrarka.
wiwan muyuriypi tiyakkunata riksiy. rumikuta [rumikuta] s. cemento. Kutashka

120
ruWAnA

rumi. Rasu muru tamyashina urmay.


Kunanka,rumikutawanwasichin. Kaynapunchakaachkatamirunturka.
rumiyana [rumiyana] v. petrificarse. Ima- rupachina [upaina, rupaina] v. quemar,
pash sinchitukuy. incendiar. Imatapash ninawan hapichiy.
Kayshitashkaallpakasinchitarumiyashka. Sachayurakunatakaamarupachinkichu.
rumpa [rumpu, rumpa] s. crculo, redondo, ruparina [uparina, ruparina] v. quemarse,
esfera,circunferencia. Imapash muyushka. arder,inflamarse. Imapipash nina hapiriy.
Kayhatunrumpa ukupipukllachin. Kupata rupachikushka ninawanka achkata
2. pelota,bola. Muyuklla punkichishka puk- ruparinchik.
llana kara. rupay [upay, rupay] s. calor. Imakuna kash-
Shukpukllanarumpatarantirkani. papash sinchita kunuk.
rumpu (<*rumpu) s. planeta. Hawa pachata Kunankasinchi rupaymikan.
muyurik. 2. calentura. Rupay unkuy.
Intipa ayllupika iskun rumpumi tiyan: rimsi, Rupay unkuywanmikani.
chaska, tiksimuyu, mullu, akapana, chimpu, rurana [urana, rurana, ana, ruwana] v.
tinkullpa, turumanya, riti. hacer,realizar,trabajar. Imatapash llamkay.
runa [una, runa] s. ser humano;persona. Chakrahallmaytarurani.
Kari kashpa, warmi kashpapash tukuy yu- 2.s.actividad. Imapash llamkay.
yayyuk shimiwan rimak. Wawakunakaruraytaallichin.
Tukuyrunapuramitantanakushpakawsana Sin. Llamkana.
kanchik. ruru [ruru] s. pepa,semilla. Imapash muyus-
runakay [runakay] s. humanidad. Runapa hina. Palltakahatunrurutacharin.
nuna, yuyaypash. rutuna [utuna, rutuna] v. trasquilar, corte
Kay mamapachapi runakaytami sinchiya- decabello.
chinchik. Akchata, millmata pitiy.
runtu [udu, rudu] s. granizo. Yana puyu- Llamamillmatarutukuni.
manta yakumi rasu muru tukushpa urmak. ruwana [ruwana, ruana] s. tipodeponcho.
Runtu urmakpitukuypampayurakllasaqui- Awashka churakuna. Ruwanakamushukmi
rirka. kan.
runtuna [uduna, ruduna] v. s. granizar.

121
s
sacha [saa] s.monte,maleza,bosque. Sin. Paku, salamanka, yachak.
Achka yurakunalla huntashka allpa.ukaka saksana [saksana, saxsana, sagsana] v.
sachapimi kawsani. hartarse. Wiksa huntakta mikuy.
sacha [saa] adj.salvaje;silvestre;medio- Katunkapakrinakuchikaallimisaksarka.
cre. Imatapash mana rikuk, mana riksik; Sin. Amina.
mana alli yachak; manchaysiki wiwa. salamanka [salamaga, tsalaga] s. brujo.
Uturunkukasacha wiwamikan. Imakunawampash hawalla hampinata ya-
Sin. Aya. chak runa.
sacharuna [saaruna] s. na. variedadde Shuksalamanka runakaallihampikmikan.
lagartija. Waylla karayuk puka kunkayuk, Sin. Sakra, yachak, paku.
washa tullupi kashata charik hayampi, yura- salinana [salinana] v. estarencelo. Warmi
kunapi kawsak. wiwakuna kariachina.
Sacharuna hayampikasumakwiwami,chay- Warmiwakrakapachapaktakpikaamisali-
mantamimanawauchinachukanchik. nan.
sachawakra [saawagra, saawakra] s. Sin. napana.
danta. Kachu illak, suni sinkayuk, kurulla chu- sallka [salyka, salka] s. sierra,pramo. Chi-
payuk, sachapi kawsak wakrashina hatun rilla urkuman sakirik suyu.
wiwa. Sallkamantamikanchik.
Anti suyupika sachawakratami yallika mi- Sin. puna.
kunkuna. sallka runa [salyka runa] s. serrano. Sallka
sakina [sakina] v. dejar; abandonar, dejar suyupi kawsak runa.
entestamento. Imakunatapash shukpi chu- Sallka runakunakapapata,siwarata,tawri-
rak rina. tapashtarpun.
Payka ushushipa muchikuta allichichun samarina [samarina] v. calmarse,cesarse.
sakin. Imakunapash chinkarina, tukurina, upayana.
saklana [saglana, saklana] v. deshojarel Kanpananaykasamarinchu?.
maz. Sara pankakunata chukllumanta an- Sin. Tukurina.
chuchina. samay [samay, samiy, sami] s. respiracin,
Chuklluwirutakuchikunamansaklanchik. aire,aliento. Kawsak runakuna, wiwakuna,
Sin. Pitina. wayrata hapishpa ukumanta kutin kachariy.
sakra [sagra, agra, tsaka, tsagra, zagra] Samaykakawsaytamikun.
adj. tosco,spero,escabroso. Imakunapash 2. s. descanso. Runakuna, wiwakunapash
wakinpi hutku hutku kashalla paza kara. shaykushka kipa llankayta sakiy pacha.
Allpapi punchantin llankakpika makika sa- Wakrakunakayapushkakipakasamaytami
kramitukun. munan.
Sin. lluru, paza. 3. s. espritu,alma. Kawsakkunaman kaw-
sakra [sagra, agra, tsagra] s. amz. brujo, sayta, yuyayta kuk.
curandero. Imatapash hawalla usharik ham- Runawaukpikasamaykachinkarin.
pik runa. Ayawaskata, sayrita, wakinpika ki- samana [samana] v. descansar. Sampa-
wakunatapash upyashpa rikuk. yashpa, shaykushpa rurakushkata sakina.
Sakra runaka yurakunawan unkushkata Achkallamkaykipaka samankichikchu?
hampikun. sami [sami]. Dicha, alegra, alegra,felici-
122
sArun

dad,dicha,ventura;fortaleza,energa.Llaki- wasi kata.


kuna illak sumak kay. Sauwanrurashkawasikasumakmirikurin.
Karullaktapipashsamiyukmikanchik. sapalla [sapalya, sapaa] adj. solo,aban-
Sin.kuchi. donado. Shuklla wakchalla sakirishka.
sami [-sami] comp. Clase,variedad.Kayka Kaywasipikayuyakmamakasapallamikaw-
chayshina rikurikmi kan nishpa rimay. san.
Kaysami sisakunamitiyan. sapallu [sapalyu, sapau] s. sapallo. Pan-
Sin.irak,shina. kasapa ankuyashpa wiak yura, shuk hatun
sampa [samba, saba, ampa] adj. dbil, rumpashina killu mikunayuk muyu.
suave; perezoso, cobarde. Imapash mana Chamukmikunatakasapalluwanmiyanun-
sinchi. chik.
Paykaunkushkakashpamiyapasampa kan. sapan [sapa] det. cada. Ima shutikunapa
Sin. Irki, waullanki. kipapi usharik shimi.
sampayana [sambayana, sabayana] v. Paykasapan punchamikillkachishpapurin.
amz. cansarse, fatigarse, agotarse. Imata- sapi [sapi] s. raz;origen,cimiento,principio.
pash achkata llamkashpa shaykuriy. Yurakunapi anku wiay kallari kuska.
Kayna tukuy puncha tarpushpami achkata Allpapi tarpunkapak yurapa sapikunata
sampayarkani. surkukunchik.
Sin. Shaykuna. Sin. Anku.
sampi [sambi, sabi] s. canilla. Kunkuri- sapiyana [sapiyana] v. enraizarse. Tarpus-
manta chakikama tullu. hka yurakunamanta anku wiay kallariy; yu-
Payka sampi takarishpami achkata nana- rakuna achka ankuyuk tukuy.
chin. Kapuliyurakaallpaukupikaachkatamisapi-
Sin. Pinkullu. yan.
sampu [sampu, zambu, zabu] s. s. sambo, sara [sara] s. maz. Hatunlla suni yura, suni
mate,calabaza. Waylla karayuk suni sapa- pankayuk, wiruyuk, kutul ukupi wiak muru.
llushina mikuna muyu. Minkakunamanka sara kamcha kukayu-
Wayllasamputaturimankararkani. wanmirinchik.
san [sa] s. pa. untejidoconhojasdepal- sara panka [sara paga, sara faga] s.
mera. Chilli pankamanta awashka. Pirutita hoja de maz. Sara tullupi llutariyak suni
wakaychinkapak rurashka. panka.
San hukukpimihampiyukpirutikunakawakl- Llullu sarapankataka wakramanmi karan-
lirka. chik.
sanku [sagu] adj. turbio. Uki yaku, mana 2. amz. hojasquecubrenalchoclo. Chuklluta
chuyaklla. killpak panka.
Sanku aswataupyankapakmunani. Chukllu tantataka sarapankawanmi ru-
2. adj. espeso. Imapash apishina. ranchik.
Mishkimikuykaachkasankumikarka. Sin. 1 Kallcha, 2 kutul.
Sin. 1 Lanta, 2 tikti. sarpa [sarpa] s. roco, escarcha. Tutamanta
sai [sai, sani] s. hierba morada. Puka shuk tamyashina urmak.
pankayuk uchilla yura, churanata sumakta Sarpa kiwatamikushpawiwakunakawiksa
tullpunkapak tarpushka. punkishpawaunkuna.
Sai yurakunatakakatunkapakmitarpunchik. Sin. shulla.
2. adj. morado. Tsimpalu sisa tullpushina, sarpana [sarpana, zarpana] v. rociar,caer
shuk llaktakunapi maywa shutiyuk. elroco. utu tamya urmay, sullayachiy.
Sai pachallinatamirantirkani. Kunanpunchayaktakaachkatamisarpan.
Sin. Maywa. Sin. Shullana.
sau [sau] s. teja. Turu allpawan rurashka sarun [saru] adv. pasado, antes, hace

123
sArusHkA

tiempo. Yallishka pachakunata nina shimi. mamata ama mapayanchinkapakka mana


Sarun pachapikakaypimikukkarkanchik. sayrinchikchu.
Sin. awpa. sayti [sayti, siti] s. mueca,mueco. Imata-
sarushka [saruka] s. pash wawashinata rurashpa pukllana.
rastro,huella,pisada. Ima purishkata riksin- Wawakasaytikunawanmipukllan.
kapak tarinkakama rikuy. Sin. llullawawa.
Tutapi shuk llamata hillu allku mikushka, saywa [saywa] s. lindero, lmite, mojn.
chaytasarushkatarurakunchik. Llaktakunapa allpapura ama pantay tiyachun
Sin. Yupi, chaki kati. imawanpash harkayta rurashka. ukapa
saruna [saruna] v. pisar,atropellar. Imata- allpasaywatakarikurayashpamikawsani.
pash, imawanpash allpapi llapichiy. saywana [saywana] v. limitar, poner lindero
Ayakiwakunatakahutkupishitashpasarun- omojn. Harkayta churay.
chik. awpa pachamanta allpa manyapika say-
Sin. Haytana. wankuna.
sasi [sasi] s. ayuno,dieta,abstencin. Ima- sichi [sii] s. amz. variedaddepez. Yapa
pash mana mikuy upyay. uchilla yaku aycha.
Inkakunaka wakin kapak raymipika sasi- Napomayupisichitamikunkapakhapini.
yukmikashka. sikana [sikana] v. montar,subir,ascender.
sasina [sasina] v. ayunar. Imatapash mana Hawaman wichiyay.
mikushpalla yalliy. Kapulitahapinkapakkayurapimisikanchik.
Kunanpunchallamisasikuni. Sin. Wichiyana.
satina [satina] v. meter,introducir.Imaku- siki [siki] s. nalga,glteos. Washa tullu tu-
natapash ukuman yaykuchina. kurishkapi tiyarinkapak mutsushka utu
Aswatawishinkapakmimatita satikuni. aycha.
sawarinalla warmi [sawarinalya warmi] Karullaktamanantawapirikpikasikikaach-
s. novia.Karipa warmi tukuna kuytsa. kataminanan.
Raymipikasawarinalla warmiwantushur- siksik [sixsix, sixsi, sigsix, sigsi] s. s. paja
kani. gruesa de hojas speras. Ukshashina, ak-
sawarina [sawarina] v. casarse,contraer chashinata charik yura.
matrimonio. Kariwan warmiwan pakta pakta Wasitakatankapakmisiksiktapitinchik.
kawsankapak arininakuy. siku [siku] s. amz. guatusa.Yana millmayuk,
Wakinrunakunakaapunchikwasipisawarin. lumuta mikuk, yapa kita, sachapi kawsak
sawna [sawna] s. cabecera,almohada. Ka- wiwa.
witupi puunkapak umata kimichina kipi. Antisuyupikasiku aychatamisumaktami-
Sawnataumapichurankapakmaachipay. kunchik.
sawnana [sawnana] v. arrimarlacabeza Sin. Punchana.
(sobrelaalmohada). Umata hawayachishpa sillkukis (<**silykukis) s. semana. Kanchis
churay, imapipash umata kimichiy. punchayuk pacha.
Sumaktapuunkapakkaumatakaallimisaw- sillu [silyu, siu] s. ua,casco,pezua. Tul-
nanchik. lushina, maki, chaki rukakunapi llukshik.
sayri [sayri, ayri] s. tabaco,cigarrillo. As- ukapa chakitaka wakra sillumi
hnak utu kiwata pankapi pilluchishka tsun-
chukrichirka.
kankapak rurashka.
simpa [simba, simpa, imba, iba, imba,
Wakin runakunaka chirimanta sayrita
iba] s. trenza. Akchata, puchkakuna-
kunukyankapaktsunkan.
tapash, kimsapi rakishpa awashkashinata
sayrina [sayrina, ayrina] v. fumar. Sayri
ruray.
kushnita kunkakama yaykuchishpa, shimi-
Warmipaakchasimpakaachkarakumikan.
manta sinkamantapash llukshichiy. Pacha-
simpana [simpana, imbana] v. trenzar.
124
suCHu

Akchakunata, puchkakunata kimsa wankupi awita alla alla, wichkay.


rakishpa, kawpushkashina ruray. Paytakayankapakmiawitasipuni.
Imbaya, Caar runakunapash akchataka 2. fruncir,arrugar. awi lulun karata wichkay.
akchashpamisimpan. Kay wawa piarishpaka sinchimi awita
sinchi [sii, sii, xii] adj. duro,fuerte, sipun.
robusto,resistente,slido;difcil;recio,vale- sirana [sirana] v. coser,zurcir. Ima churana
roso. Imakunapipash karilla kay, mana ur- manyakunata kumpay, llikirishkakunata lluta-
marishka kay, mana imatapash manchak, chiy.
unkuy illak runa. Kayapuncharaymimanrinkapakruwanalli-
Runakunakasinchimikanchik. kitamisirakuni.
Sin. Anak, tiyaylla. Sin. chupana.
sinik [sinix] s. pa. variedadderaposa. Atall- sirichiy [siriiy] s. ceremonia nupcial.
pata maskashpa tuta purik ashnak aychayuk Sawarishkakunata kari warmiwan
wiwa. chankachishpa puuchiy.
Sawarikpika sirichiyta rurashpami achka
Sinik wiwakaishkayatallpatamimikushka.
mashikunakushiyashpaupyan.
Sin. Chakka, chucha.
siririna [siririna] v. acostarse,echarse. Ima-
sinka [siga] s. nariz,trompa. Runakuna,
pipash, maypipash chutariy.
wiwakuna imatapash mutkinkapak charishka
Samankapaknishpamiashatasiririni.
hutkukuna.
sirik aspi [sirik aspi] s. lneahorizontal. Kin-
Sinkawanmisumak,waklliashnakkunata-
ray wachushina sunilla rikurik.
pashmutkinchik
Pankapishuksirik aspitashuyuy.
sinkuna [siguna] v. revolcarse,rodar. Ur-
sisa [sisa] s. flor.Yurakunapi tukuy tullpuyuk
mashpa kushpariy.
pankakunashina muruyankapak llukshik-
Wawakunakauraymuyapampapisinkun.
kuna.
Sin. Kawirina.
Wasi manyakunapi sisakunatami tarpuna
sipichi [sipii, sipi] s. amz. variedad de
kanchik.
rbolmedicinal. Yurak wikiyuk, au panka-
sisa pacha [sisa paa] s. primavera.Yura-
yuk, hampi yura.
kuna sisana pacha.
Sipichi yurata hampi kashkamanta wia-
Sisa pachapipurinakasumakmikan.
chinchik.
sisa pampa [sisapamba, sisapampa] s. jar-
sipina [sipina] v. ajustar,estrangular,ahor-
dn. Sisakunata tarpushka pampa.
car.Imakunatapash kunkapi sinchita watas-
Sisa pampapirimanakunkapakmirikunakus-
hpa, llapishpapash wauchiy.
hun.
Wakinllaktakunapikawallinkutawauchinka-
sisu [sisu] s. hongosdelapiel. Aycha karata
pakkasipinkunami.
wakllichik kallampa unkuy.
sipri [sipri] s. labioinferior(verwirpa). Ri-
Kallampaunkuyhapikpimisisu chakitukus-
makpi, mikukpi kuyurik uray hawa shimi kara.
hkani.
Paykasipritamichukrichirka.
2. bo. ronchas. Chuspikuna kanikpi aychapi
sipu [sipu, tsipu] s. arruga. Imapash mana
chupushina llukshik.
chutalla kak.
Chakipichuspikanikpisisu tukushpapurin.
Hatukuyayakaachkasiputamicharin.
3. im. enfermedaddeunsermtico. Runa-
sipuru [sipuru] s. pa. variedad de mono.
kuna yuyaypi, ayamanta shamuk aychata
Shuk uchpa, puntsu millmayuk, hatun
chupuyachik unkuy.
chichikushina rikurik kushillu.
Paypamakipikaayamisisutachurashka.
Sipuru wiwakasachaukullapimimitikushpa
suchu [suu] adj. tullido. Mana purinata
kawsan.
ushak.
Sin. Parawaku.
Imamantacharichaywarmikasuchu tukun.
sipuna [sipuna, tsipuna] v. pestaar,guiar.
125
suCHuCHinA

suchuchina [suuina] v. retirar,apartar. antamirinakanchik.


Chaymanta anchuchishpa shukman churay. sunka [sunka] s. barba,bigote. Karikunapa
Kayrumikunataachkallashakkashkamanta shimi muyuntinpi wiak akcha.
waykatukushpamisuchuchinchik. Mashakasunkatamirutukun.
Sin. Anchuchina. Sin. munza.
suchuna [suuna] v. s. arrastrarse. Mana supay [supay] s. espritu,sermtico. Mana
puriyta ushay, chankakuna waushkashina tukuypak awipi rikurik ayashina.
kakpi, mana tatkiyta ushay. Wawaka supayta manchashpami tutaka
Yaparukuyashpamiyayakasuchukun. manallukshinchu.
suksu [suxsu, sugsu, tsuxtsu] s. mirlo. Killu supi [supi] s. pedo. Sikimanta llukshik
chakiyuk, killu tapsayuk, yana patpayuk pis- samay.
hku. Chirimantawiksapunkishpakasupitakacha-
Suksu pishkutakakuyashpamicharinakan- rinchik.
chik. supina [supina] s. peer. Supita llukshichiy.
sukta [suxta, sukta, sogta] num. seis. Chawamikukpikasupinllami.
Pichka yupayta katik yupay. surkan [surkan] s. pulmn. Kawsakkuna-
Sukta wawaatallpata,sukta dlarkullkipimi man samayta chaskik.
katurkani. Surkanpichiriamayaykuchunkawashataal-
sukus [sukus] s. carrizo. Ashankata, kawi- litapachakillpanchik.
tuta, wasi chakllatapash rurana, waykuku- Sin. paruk, yurak shunku.
napi wiak pintukshina au yura. surkuna [surkuna, surkona] v. sacar. Hutku
Punasuyupikasukuswanmiwasikatakaru- ukumanta imatapash pakllaman aysay.
rankuna. Mankamantayanushkapapatasurkunchik.
sullka [sulyka] s. lunes. Shukniki puncha. Sin. Llukshichina.
sulluy [sulyuy, suzuy] s. aborto.Shuk wawa suru [suru] s. variedad de carrizo. Yaku
manarak puncha paktashkapi llukshiy. kucha manyakunapi wiak suni pankayuk
Sulluyka mana allichu, shuk hatun llakimi kiwa.
kan. Suruwankawitupichurankapakruranchik.
sumak [sumax, sumak, sumag, suma] adj. susu [susu] s. polilla. Kaspita, churanata,
bello,bonito,lindo,precioso,delicioso,dis- murukunata mikushpa ismuchik uchilla wiwa.
tinguido.Imapash may alli kak. Sara wakaychishkataka susuka tukuytami
Chaywasipishuksumak warmimikawsan. mikushka.
Sin. Kuyaylla, kapak. susuna [susuna] v. apolillarse.Murukuna,
sumakyachina [sumakyaina] v. arreglar, kaspikunapash, kuruyashpa hutkuriy, ismu-
componer,adornar,decorar,mejorar. Mana riy.
alli rikurikta sumak rikurikta ruray, wakllichis- Manautkamikukpisarakasusun.
hkata allichiy. Sin. Kuruyana.
Paykayurashuyutasumakyachin. sutukyana [sutukyana, zutuxyana, zutug-
Sin. Allichina. yana] v. sc. humedecerse,mojarse;gotear.
sumpu [sumphu, sufu] s. hierbaaromtica Yakuwan hawa hawalla hukuy.
delpramo. Timpuchishpa nanayta hampirin- Armashkakipaumaka sutukyan.
kapak upyana kiwa. Sin. hukuna, mutiyana.
ukapa nanayta sumpu yura pankawan suyu [suyu] s. regin. Imashinapash shuk
hampirini. mamallaktata, imakunamantapash rakishka.
suni [suni] adj. largo,extenso. Imakunapash Ecuador mamallaktaka Yunka suyu, Puna
wichayman, urayman, maymanpash kashpa suyu Antisuyupi,Yawatisuyupimirakishka
hatun kak. kan.
Ayllu llaktaman chayankapakka kay suni

126
suyu

suyu [suyu] s. na. variedaddegolondrina. Suyu pishkukunaka mana tamyapi


Yana patpayuk, wayrapi, tamyapi pawak hukunchu.
pishku. Sin. Shillishilli.

127
sH
shakalli [akalyi] s.na.loropequeo. Uchi- shapaka [apaxa] s. variedaddepalmera.
lla arawshina pishku, achkapura tantanakus- Kunampushina kashpallata uu pankayuk,
hpa purik. suni muyuta aparik, paypa pankaka mana
Shakalli pishkukapayllasakirishpamipuri- wasi awankapakka allichu.
kun. Shapaka kunanpika achka muyutami kay
Sin. Kallikalli. watakaaparishka.
shakan [aka] s. na. variedad de lora. shayak [ayak] adv. vertical. Hawamanta
Waylla patpayuk, yurak awiyuk uchilla wa- urayman tiyak.
kamayushina pishku. Hatunrunakashayakmirikurin.
Shakan pishkukunakaantisuyusachapimi shayak aspi [ayak aspi] s. lneavertical.
kawsan. Hawamanta urayman aspishka aspi.
Sin. Kayas. Hatunshayak aspitapankapikillkay.
shallipu [alyipu] s. amz. tipoderbolcon shayarina [ayarina] v. detenerse,pararse;
semillas. au pankayuk, pishkukuna mi- ponersedepie. Maypipash harkariy, sakiriy,
kuna muyuta aparik yura. tiyakushkamanta hatariy.
Pishkukunamikuchunnishpamishallipu yu- Shukmashirikurikpimirimanakunkapaksha-
ratakatarpunchik. yarirkani.
shallina [alyina, alyina] v. amz. rajar,hen- shayana [ayay] v. parar,detener. Hataris-
der. Yantata rurankapak kaspita chiktay. hka kana.
Paykayantatamishallirka. Wasikamakkunakapunkuyaykunapimisha-
Sin. Chiktana. yan.
shampana [abana] v. im. Desenredarel shaykuna [aykuna] v. s. cansar,fatigar,a-
pelo(yotrascosassemejantes). Punzu tu- gotar. Achkata imatapash rurashpa sampa-
kushka akchata akchay. yashpa sakirina.
Ushushikaakchatashampakun. Tukuypunchallamkashpaachkatashayku-
shamuk [amux] adv. futuro,venidero,lo ni.
quevendr. Kipapa yuyarishka, pacha kipa- Sin. Sampayana, kalakyana.
lla chayamuk. shikitu [ikitu] s. amz.Uchilla siklli challwa.
Shamuk killakunapimiwasitarurasha. Shikitu aychakamishkimikan.
2. s. el que viene. Pipash shuk kuskaman shikina [ikina] v. amz. descamar. Yaku
chayamuk, rikurik. aychapa karapi llutarayakuk hawa karata an-
Paykasapanpunchakunamishamuk runa chuchiy.
kan. Payka,yakuaychatakusankapakshikikun.
Sin. chayak. 2. amz. rallar. Lumuta, palantata, chuntata,
shamuna [amuna] v. venir. Maypi kashpa karata llukshichiy.
kutin tikramuna. Challwawansankuyachishpayanunkapakmi
ukaka kaya puncha ushashpami sha- palantatashikikuni.
musha. Sin. 1-2 shikitana.
shau [au] s. caf,plantaybebida. Yun- shikra [ikra, sigra] s. bolso. Chawarmanta
kapi pukuk hatunlla yura, puka muruyukmi patishina, imatapash wakaychishpa apanka-
tukun. pak rurashka.
Shau yakukapuuytaanchuchinmi. Saratashikrapikatunkapakapani.
128
sHinAmi

shikshi [ixi, igi] s. sarna. Runa aychapi shimi-chinkachina [imi ingaina] v. de-
muyuklla llukshishpa yapa shikshichik unkuy. lirar. Waukushpa, yuyay chinkarishpa may-
Wawatakahatunshikshi unkuymihapishka, tapash rimay.
hampinamikan. Mashikayuramantaurmashpamanahamu-
2. comezn.Imamantapash ukkuta aspina- tayrimaywanshimi-chinkachin.
yachiy. Sin. Musparina.
Amachawartallikishpapukllankichu,shik- shiminchina [iminina, imiina] v.
shitakunkami. hacerbordes. Imakunapipash manyakunata
Sin. 1 Isi. churay.
shikshina [ikina, igina] v. dar come- Sawariypakllikllatashiminchikuni.
zn. Aycha karapi aspiyta munay. shimiyuk [imiyuk] s. diccionario. Achka
Umatayapashikshin. shimita tantachina.
shiktikuy [ixtikuy] s. na. ciempis. Yana Yachakukwawakunakamushukshimiyukpi
tullpuyuk, achka chakiyuk kuru. manariksishkashimitamaskakun.
Tarpuna allpakunapika achka shiktikuymi shimpi [ibi, imbu, impu] s. variedadde
purin. palmera. Shiwashina mikuna muyuta aparik
Sin. Shiway, tatis. yura.
shila [ila, ilya] s. vasija de barro, jarra, Kayashkakunamankarankapakshimpi mu-
taza. Aswata, yakuta upyankapak allpamanta yutapallakunchik.
rurashka mulu. shina [ina, ina, sina, ina, xina] adv.
Aswatakashilapimiupyanchik. como. Kayka chay sami rikurikmi kan nishpa
shillinkuk [ilyikux] adj. travieso.Imata- rimay.
pash hapishpa yapa piachik wawa. Kayshina punchutarantinatamunani.
Wawakuna ama yapa shillinkukkuna ka- 2. igualque. Imapash pakta pakta kak.
chunkapukllashpa,rurachishpamillamkana Kayshina rikuriktaruranki.
kan. 3. parecido,-a. Piwanpash rikchak rikurik.
shillinkuna [ilyiguy] v. amz. fastidiar.Ka- ukashina rikurikwawkitamicharini.
nishpa, waktashpa, sillushpa, tankashpa pi- 4. ejemplar, por ejemplo. Imakunapash
achiy. achka tiyakpi wakinkunatalla hapiy.
Yachana wasipika wakin wawakunaka Imbaburamarkapi,kitillaktakunatacharin-
achkatamishillinkun. chik,shina: Otavalo,Cotacachi,Ibarra,Atun-
shillishilli [ilyiilyi] s. amz. variedad de taqui
golondrina. Yana tullpu, sinchita wayrata 5. similar,semejante. Ashalla, rikchak kakpi.
musyashpa, achkapura tantarishpa shillishilli Kanpayayashina llukshishkanki.
nishpa takik, hawapi wampurik pishku. Sin. chashna, sami, irak.
Shillishillimiwayratapawan. shinallatak [inallatax, inaladig, inala-
Sin. Suyu. dig] conj. pero. Shinapash ninkapak rimay.
shilltipu [ilytipu] s. amz. variedad de ukallaktamantikranatamunani;shinalla-
mono. Chichikushina kashpallatak yana mill- tak, wasiillakkashpamanaushani.
mayuk yapa uchilla wiwa. 2. igualmente, de la misma manera, as
Anti suyuman rishpaka shilltipu wiwata mismo, dela mismaforma. Chaypuralla
sumaktamirikunchik. kachun ninkapak rimay.
shimi [imi, simi] s. idioma,lenguajearticu- Imashinami kanman kullkita maachirkani,
lado. Runakunapa shuk shuk rimaykuna. shinallatak kutichiway.
Kankaimashimipitakrimanki? shinami [inami] adv. por supuesto.
2. Boca. Rimay llukshina, mikuna yaykuchina Chashna kakpika ninkapak rimay.
hutku. Raymipishinami tushurkani.
Amashimitamanchanaytapaskaychu. Sin. Manakayari, shinaykuti, shinayka.

129
sHinApAsH

shinapash [inapa, inapi] conj. pero,de Shukshinkarunakasinkawanshinshi shin-


todasmaneras. Chashna kakpipash, ninka- shin nishpami wakakun.
pak rimay. shipati [ipati] s. na. Unavariedaddepal-
Kimsatantanakuymanmanashamushkachu, mera. Chillishina kashpallatak uchilla, pan-
shinapash yallichishunchik. kaka wasi awankapak; muyuka mikunkapak;
shinana [inana] v. hacersiguiendounmo- shuk llaktakunapika chincha nishka yura.
delo. Kayshinata ruray ninkapak shimi. Ashankapishipati muyutakatunkapakmipa-
Shuyay,kashnamimakitashinanchik. llani.
Sin. Rurana. Sin. Chincha.
shinayka [inayga, inaga] adv. na. porsu- shirinka [irika, iriga] s. amz. caucho.
puesto. Chashna kakpika ninkapak rimay. Yurak wikiyuk yura.
Shinayka,raymipikatushukrishallatakmari. Shirinka yuramantamitukuysamiwiariklla
Sin. Manakayari, shinaymi, shinaykuti. imakunatakarurankuna.
shinaykuti [inaykuti] adv. porsupuesto. shitana [itana] v. botar,arrojar,tirar,lan-
Chashna kakpika ninkapak rimay. zar. Imatapash kachariy, hichuy, tuksiy.
Raymipi,shinaykuti tushurkankilla. Palantakarakunatakachintapishitanchik.
Sin. manakayari, shinami, shinayka. 2. amz. cazarconbodoquera. Wiwakunata
shinka [inga] adj. borracho,chumado,em- wauchinkapak yawrita pukuna ukupi chu-
briagado. Pukushka aswata upyashpa yuyay rashkata sinchita pukuy.
chinkay. ukapachurikasachawiwakunatahapinka-
shinka runaka, aswata upyashpa alliman- pakshitakun.
tamishamurkani. Sin. 1 Chutana, aysana, karkuna.
Sin. Machashka. shitana [itana] v. amz. brujear. Yachak
shinkana [igana] v. marearse, desma- runa imatapash mana alli kaskamanta llaki-
yarse. Ashalla pukushka aswata upyashpa, chiy.
uma takarishpa, shukmantapash muspashi- Wakinhampikkunakamillayrunatakashitan-
na sakiriy. llami.
Paykaumapitakarishpashinkan. shiwa [iwa] s. pa. variedad de palmera.
Sin. mayzana. Mishki yuyuta charik, achka yana muyuta
shinkayana [igayana] v. emborracharse, aparik, sachapi wiak chuntashina yura.
chumarse,embriagarse. Aswata, hayak ya- Akchata shiwa muyu wirawan  armakpika
kuta upyashpa machay. sumakmiwian.
Ayllullakta raymipi mashikunawan shinka- Sin. Unkurawa.
yarkani. shiway [iway] s. pa. ciempis. Yana
Sin. Machay. tullpuyuk, achka chakiyuk kuru.
shinki [iki] s. amz. carbn. Yanta kaspi ru- Wawakunakashiway kuruwanmipukllan.
pashkakunapi puchuk yana tukushka kaspi. Sin. Shiktikuy, tatis.
Sacha rupachishkamanta shinki yantaku- shiwi [iwi, siwi] s. anillo,sortija.Maki rukapi
natatantanchik. churachinkapak antakunamanta rurashka.
Sin. killimsa. Paykasawarinkapakshiwitarantin.
shinshin [ii, ini] s. amz. serpiente shiwtana [iwtana] v. amz. desbordarse,
pequea. Muru karayuk, killu chupayuk, regarse. Yaku timpushpa talliriy.
wauy hampiyuk uchilla machakuy. Wakra uuka huntashkamantami shiw-
Antisuyumanrishpakashinshin machakuy- takun.
takaallirikushpamipurinchik. Sin. Tallirina.
shinshin [ii, ini] onom. amz. ono- shuk [uk, ug, ux, u] num. uno. Kallarik
matopeya del gemido. Shuk runa yupay.
wakakushpa sinkawan uyachiy. ukakashuk watayukwawatamicharini.

130
sHuyu

shukkuna [ux] s. unidades. Ima kashpa- shunkuchinchik.


pash shuk shuklla iskunkama yuparik. shunkuy [uguy] v. s. desayunar.
Kaypankapishukkunatakillkashunchik. Tutamantapi mikuy, mayllak shunkupi mikuy.
shukarina [ukarina, ukarina] v. atrancar. Achkakarupurinamanrinakashkamantami
Imatapash mikushpa harkariy. allishunkunchik.
Yachakukkachallwatamikukushpamishuka- Sin. Pakarimikuna, chinchina.
rirka. shunkuna [uguna] v. amz. indicar,sea-
2. hincharse. Yallikta mikushpa wiksa punkis- lar.Ama pantachun, kashna ruranki nishpa
hkashina tukuy. shukta yachachiy.
Yapachiritayallishpamiwiksashukarishka. Payka ukapa wasiman paktamushkallami
Sin. 2 Punkina. pitakshialli shunkuchishka.
shuklla [uklya, uka] adj. nico. Shuk shunkuyuk [unguyuk] adj. adulto,pen-
runa, imakunapash sapalla kak. sante. Alli yuyak runa.
ukapa shuklla churika karu llaktamanmi Payaushushikaashunkuyukmikan.
rirka. Sin. Yuyayyuk, yuyak.
Sin. Chulla. shushuna [uuna] s. cedazo. Huku huku-
shulla [ulya ] s. roco, escarcha. Tutamanta yuk rurashka hillay.
shuk tamyashina urmak. ukakashushunapimikutatashushukuni.
Shulla kiwatamikushpawiwakunakawiksa shushuna [uuna] v. cernir.Ima kutaman-
punkishpawaunkuna. tapash palakta llukshichiy.
Sin. sarpa. Sarakutatashushukuni.
shullana [ulyana, uana] v. caerelroco. shuti [uti] s. nombre. Runakunata, llak-
Tutapiamsallatamyashinaurmay. takunata imashina rimanata yachay.
Puyupachamantatamyarikshinasisakunapi Kayallkukaimashutiyuktakkan?
shullan. shutu [utu] s. gota. Ima huku kashpapash
Sin. sarpana. wikishina talliriy.
shulluy [ulyuy, uuy] s. aborto. Shuk Hampimantakaishkayshutullatamiupyan.
wawa manarak puncha paktashkapi llukshiy. Sin. Wiki.
Warmikunapa shulluyka mana allichu, lla- shuturina [uturina] v. mojarse. Ima yakupi,
kimikan. tamyapi mutiyay.
2. v. abortar. Chichu kashpa manarak pun- Tamyapimishuturirkani.
cha paktakpi wacharina. Sin. Hukuna, mutiyana.
Imatapash munashpa wakin warmikunaka shutuna [utuna] v. filtrar,gotear,chorrear.
shullunllami. Yaku kashpa, mikuna kashpapash hicharis-
shunku [ungu, ungo, sunko] s. corazn. hkashina urmay.
Tukuy runakunapa, wiwakunapa yawarta Mawkawasimantatamyayakukashutun.
rakik aycha. shuwa [uwa, ua] s. ladrn. Shukpa ima-
Imamantapash yalli piarikpika shunkuka kunatapash hapishpa apak.
nananllami. Tawkashuwamiukapawasimanyaykurka.
2. mduladevegetales,elncleooelcentro shuwana [uwana] v. robar. Shukpa ima
deobjetos.Tukuy yurakunapa, rumikunapa charishkakunata apay.
chawpi ukupi tiyak. Chakrata chapakpika mana shuwankuna-
Kapulishunkuwan awanakaspitarurakuni. chu.
Sin. 1 Puka shunku. shuyana [uyana] v. esperar, aguardar.
shunkuchina [unkuina] v. curardeles- lmatapash chapay.
panto. Ima unkuykunata, mancharishkaku- Tukuyllamachayamuchunshuyakuni.
nata anchuchishpa hampina. shuyu [uyu] s. dibujo, cuadro. Pankapi,
Wawataka manchariy unkuywan kakpimi kaspipi, karakunapipash tullpukunawan ha-

131
sHuyunA

wishkakuna. Pirkapishuyunki.
Wawakunakashuyutaruranmi. 2. dibujar. Llimpiwan rikuchiy.
shuyuna [uyuna] v. manchar. Imakunata- TrnsitoAmaguaawarmitashuyushun.
pash mapayachiy. Sin. 1 Llunchina; 2. llimpina.

132
t
takallina [takalyna, taxaina, taxalina] v.s. Kaymuchikutatakllapay.
ceirdeformacruzada. Shukpa ukunpi ima- takllu [taxlyu] adj. tartamudo.Shuk mana al-
tapash chimpakta watay. lita rimak, harka harkalla rimak runa.
ustakunatakaamitakallikun. Takllu wawakaharkarishpamiriman.
takarina [takarina] v. rozarse,golpearse, Sin. Taytiw, tiyarpa.
tropezarse. lmapipash waktariy. takshana [taxana, tagana, taxsana] v.
Yayakashinkashamukushpayurapichakita lavarropa. Ima churanakunata yakupi chu-
takarirka. yayachina.
Sin. Waktarina. Kankaachuwaratataksharkanki?
takarpu [takarpu] s. estaca; clavo. au taksu [tagzu, tagsu, tawzu] s. scn. taxo.An-
chupayuk, satina kaspi. kupi aparik, mana yapa mishki, hulunshina
Wakratakatakarpupi watarkani. mikunayuk suni, killu muru.
takana [takana] v. machacar, pedacear, Taksu muyutayuramantapaktarkani.
martillar.Imakunatapash waktashpa utuya- Sin. Kullan.
chiy. taktarina [taxtarina] v. ss. endurarse. Turu
Aswatarurankapaklumutatakakuni. allpa, millmapash, ima kashpapash sinchi
2. sc. afilar. Imatapash kuchunkapak antaku- tukuy.
nata llampuyachiy. Yallitamyakpitarpunaallpataktarishka.
Kiwatapitinkapakkuchunatatakakriy. takurina [takurina] v. sn. insultar. Ima mana
Sin. 1 Waktana. alli rimashkamanta kikinpash tikrachiy.
taki [taki] s. cancin,piezamusical. Uyay- Wawatakamanayallikatakurinachu.
pak, tushuypak, sumaklla uyarichiy. Sin. Kamina.
Sikuankanishkatamitakirkani. takyak-unkuy [taxyay-ukuy] s. bo. enfer-
taki [taki, take] s. troje. Muyukunata medadpersistente. Mana utka, utka hampirik
wakaychinkapak rurashka kincha. unkuy.
Papatatakipi wakaychirkani. ukapayayapa unkuykatakyak-unkuypimi
takina [takina] v. entonaruninstrumento tikrashka.
musical. Pinkulluta, churuta, imatapash pu- takyarina [taxyarina] v. bo. enfermarse
kushpa sumakta uyachiy. persistentemente. Pipash tukuy pacha un-
Tantanakuymankayashpakachupitakini. kushkalla yallina.
2. cantar. Shimiwan rimashpa, kinkuchishpa Chaywawakakutinllataktakyarin.
sumaklla uyachiy. tallika [talyiga] s.collardepepas.Muyuku-
Hachiyayamiarawitakasumaktamitakirka. nawan, tullukunawan, millmakunawan
takla [taxla] adj. amz. flojo. Shuk yapa rurashka aparina wallka.
hatun churay, churarikpi mana allita rikurik. Tallikatawatarishparaymimanhaku.
Kaywarakataklamisakirin. Sin. Hallinka.
taklla [taxlya] s. arado. Yapuykunapi allpata tallirina [talyirina, tairina] v. sc., amz. iren
chiktak, suni anta muyuk. aglomeracin,aglomerarse;regarse. Achka-
Takllatachurantikunki? pura tantarishpa rina.
takllana [taxlyana] v. amz. ajustar. Imata- amirunakunakalarkamantallirirka.
pash, imapipash sinchi sinchi watay, llapiy, tallina [talyina] v. S. regar,esparcir.Imapi-
churaypashmi kan. pash huntachishkata chawsichiy, imapipash
133
tAlpA

churay. tashpa yakupi apiyachishpa ninapi kusashka


Pitaksarahuntachishkatakatallirka? mikuna.
2. verter,regaragua.Yakuta, aswata, ima ya- ukanchikpamamakachukllutantatarura-
kutapash shitay. kun.
Pitakkawitupiaswatatallirka?. tantachiy [tadaiy] s. agrupacin,unin.
Sin. 1 chakchuna, hichana, chiwana, 2 par- Imatapash shukllapi churay.
kuna. Kullkitatantachiykaallimikan.
talpa [talpa] s. ss. blusa. Kunkamanta wik- 2. v. amontonar, agrupar, reunir. Tukuyta
sakama warmipa churana. shukllapi tawkachiy.
Ushushikamushuktalpatamichurakun. Papatakayukshachukllapitantachirkani.
tampu [tampu, tabu] s. depsitosdelinca- Sin. 1 Tantana.
rio; posada. Mikuna muyukunata wakay- tantanakuy [tadanakuy] s. reunin,
chinkapak, samankapakpash ankunapi asamblea,congreso. Achka runa, wiwa, ima-
rurashka wasikuna. pash shuklla kuskapi kay.
Kunanpipashmitampu llaktakunakatiyan. Kaytantanakuypikaukanchikpamutsuyku-
tamya [tamya] s. lluvia. Hawa puyumanta namantamirimashun.
urmak yaku. tantana [tadana] v. recolectar, recoger,
Kunanyallitamya urmarka. juntar.Shukllapi mikuna muyukunata shuk-
tamya pacha [tamya pacha] s. invierno. llapi churay.
Ashtawan yapa tamyana killakuna. Kaysaratakanchapampapimitantarkani.
Tamya pachapikasumakwayllallamirikurin. Sin. Llutana, tinkina, tantachina.
tamyana [tamyana] v. llover. Puyumanta tapsa [tapsa] s. pico de aves. Pishkupa
achka yaku allpaman talliriy. shimi.
Kunanpachatakayapa tamyakun. Kultakapataktapsayukmikan.
tanampu [tanabu] s. amz. arbustocuyas tapuna [tapuna] v. preguntar,averiguar,in-
hojasseusancomobarbasco. Challwaku- terrogar. Yachankapak, riksinkapak shuk-
nata hapinkapak yura, shuk llaktakunapi ka- kunata taripay.
halli nishka. Shamushkatayachakchayankapakmitapur-
Tananpu yuratakamanayapayakupishita- kani.
nachu,tukuyllachallwakunamiwaun. tapya [tapya] s. amz. malaugurio.Llakta-
Sin. kahalli. kunaman, runakunaman llakikuna shamu-
tani [tani, tai] adj. sc. agrio. Llullu mu- nata rikuchik wiwakuna.
yukunapa hayak yaku. Waushkatamuskushpakatapyashinaya-
Limnyakukatanimikan. llinkapakmikan.
2.amargo.Mana mishki, hayak. Sin. Chiki.
Llullukapulimuyukamanamikuypakchu,ta- tapyana [tabyana] v. sc, amz. hablar sin
nimimallirin. sentido,desvariar. Imatapash mana yuyay-
Sin.1 hayak. wan rimay.
tankana [tagana] s. amz. variedad de Kankamanaallikachuntapyashkanki.
rbol. Yurakta sisak, wasikunata rurana kaspi Sin. pantayrimay.
Tankana yurataamapitiychu. taraputu [taraputu] s. amz. palmeradeco-
tankana [tagana] v. empujar. Imatapash gollocomestible.
sinchi suchuchina. Chinkushina hatun suni rikurik yura.
Chayhatunrumitatankashun. Antisuyupikaachkataraputu yuramitiyan.
tanla [tanla] s. amz. variedaddepez. Killu- tarinakuna [tarinakuna] v. encontrarse.
wan yanawan tullpuyuk hatun challwa. Ashtawanka runapuralla shuk pampapi, shuk
Tanlaka hatunmayupimikawsan. wasipi maypipash rikunakuy.
tanta [tada] s. pan. Sarata, chuklluta ku- Mamawan yayawanka Napo llaktapimi ta-

134
tikAsu

rinakushka. Sin. chusku.


Sin. Rikunakuna, tinkunakuna. tawantin suyu [tawantin suyu] s. elTa-
taripay [taripay] s. examen. Yachankapak wantinsuyu,cuatroregionesinterrelaciona-
rikuy kallariy, maskay kallariy. das. Mawlli mayumanta Ankas mayukama
Kayapunchakashuktaripaytamicharishun- inkakunapa hatun, suni llakta.
chik. Wayna Kapakka Tawantin suyumanta
2. v. amz. juzgar,examinar,investigar.Ima apumikashka.
tukushkata yachankapak kallarishkamanta tawka [tawka] det. algunos, bastante.Ima-
puchukaykama sumakta maskaymi kan. tapashashalla kashkata hawalla yupay.
Yachachikka,  ima yachachishkatami tari- Kayllaktapikatawka wasimitiyashka.
parka. Sin. Achka, ashtaka, manchayakta, pachan,
Sin. Maskana. llashak.
tarina [tarina] v. encontrar,  hallar. Hi- tawna [tawna] s. bastn. Ruku yayakuna,
chushkata, kunkashkata, pay munay rikurikta paya mamakuna yanaparishpa purina kaspi.
hapiriy. YayaWayramipaypatawnawanwaktarka.
Shukmuchikutaanpimi tarirkani. 2.amz.remo,bastnusadoparaimpulsar
tarpuna [tarpuna] v. sembrar. Muyukunata, lascanoasalnavegarcontracorriente. Shuk
mallkikunata, kaspikunata allpapi pampay. suni, au kaspi, wampunata purichinkapak
Hatunpampapilumuta,saratapashmitar- rurashka.
purkani. Tawnatamaykancharihapirka.
taruka [taruka, taruga] s. venado. Shuk tawnana [tawnana] v. apoyarenelbastn,
puka millmayuk, yurak chupayuk, umapi is- apuntalar. Shuk kaspiwan yanaparishpa sin-
hkay kachuyuk hatun wiwa. chita shayariy.
Urkupikapuka tarukatami rikurkani. Kayllampushkakaspiwanmitawnarinki.
taski [taski] s. ss. cascada. kakamanta tawri [tawri, tarwi] s. S. chocho. Yurak ri-
urmak yaku. kurik, chawapi hayak kak, yakupi hayakta an-
Azuayrunakunakataskipimiarmakun. chuchishpa mikuna muyu.
Sin. pakcha. Tawritahayakrichunyakupichurarkani.
taslla [taslya] adj. amz. elegante,gallardo. taylla [taylya] adj. duro,resistente.Muyu,
Karilla runa, mana unkushka runa, llakipash kaspi, imapash mana pakiypak tukushka ya-
illak runa. pakta sinchiyashka.
Taslla churakushkahachitamicharini. Taylla chakamikan.
tatis [tatis] s. tu. ciempis. Achka chakiyuk Sin Sinchi.
sunilla kuru. taznu [taznu] s. s. granostostadosycoci-
Tatis tiyanapikahukuallpamikan. nados. Yanushka, kamchashka mikuna mu-
tatki [tatki, taxti, tiyaxti] s. paso. Purinkapak rukuna.
shuk chakita awpachiy. Sarataznutaurkumanapani.
Llukiwanshuktatkitakupay. tika [th ika, tika] s. adobe. Wasita, pirkata ru-
2.s.metro. Shuk tatkishina tupu. rankapak rurashka allpa paki.
Chunkatatkitatupushpayuratakapitinki. Wasitarurankapakmitikataapakuni.
tatkina [tatkina, taxtina, tiyaxtina] v. darpa- tika [th ika] s. amz. racimo de chonta.
sos,marchar. Chankakunata chutachishpa Chunta muyuyuk luntsa, chunta muyuyuk
shukpi shukpi puriy. watu.
Hatun yayaka  yapa sampayashpa mana Aswatarurankapakchuntatikataapashun.
utkatatkinchu. tikasu [tikasu, ikaksu] s. amz. tipodefruta.
tawa [tawa] num. cuatro. Kimsapa katik Ankupi aparik, yanushpa, kusashpapash mi-
yupay. kuna muyu.
Wakrakatawa chakiyukmikan. Tikasu muyutaapamurkani.

135
tikAyAnA

Sin. Chikaksu. chakunamantapash yachay.


tikayana [tikayana] v. ss. ensuciarsehasta Anitakakunanwatamitiksimuyuyachayta
hacersenegro. Churanakuna, imakunapash paktarka.
yapata mapayay. tikta [tixta] s. amz. trampadecacerapara
ukapayayapachuranakayallimitikayas- animales grandes. Kaspiwan waskawan
hka. sachapi kawsak wiwakunata hapinkapak
tiklla [tixlya, tixa] s. snc. mancha. Ima wi- rurashka.
kipash aychapi, churanapi urmashpa ya- Tiktawanmi sikutahapirkani.
nayachishka, pukayachishka, tikti [tixti] s. s. residuo, conchodelachicha.
mapayachishka. Sanku aswa.
Mushukwarapitikllamirikurin. Tikti aswatamanamunanichu.
Adj. manchado. Ima wiki urmashkamanta 2. adj. espesoSanku, api mikuna, api upya-
mapayasha. Tiklla muchikutami churas- nakuna.
hkanki. Yamuraswatayanukushpakatiktitamihawa-
tikrachina [tigraina] v. contestar,respon- mantatantachina.
der;traducir.Mana upalla sakirishpa ashta- Sin. Sanku, kunchu.
wan kutichiy. tillimanku [tilyimagu] s. amz. garrapata
Paytapushkatatikrachikuni. pequea.Uchilla aankushina aychapi lluta-
2. voltear,ponerbocaabajo,virar. Imakuna- rishpa yawarta tsumkak.
tapash allpaman, hawaman awiyachishpa Wawaallkutatillimanku katishpayapatair-
churay. kiyachikun.
Chaymaachishkamankatamitikrachikuni. Sin Waku.
3.devolver. Ima maashkakunata kutichiy. tillimpu [tilyimbu] s. amz. lucirnaga.Tuta
ukapamaachishkakullkitaimapuncha- llukshik, awipi ninayuk chuspi.
tak tikrachimunki? Tillimpu achikwanmi amsa tutapi chaya-
Sin. 1kutipana, kutichina, rantipana; 2 muyu- muni.
china. Sin. ninakuru.
tikramuna [tigramuna] v. retornar,regre- timpuna [timbuna, tibuna] v. hervir,borbo-
sar,volver.Maymanta llukshishpa chayman- tear, fermentarse. Yakuta ninapi churakpi
llatak rina. achkata rupakyay, aswakuna ima upyanaku-
HachikaQuitollaktamanmanapaktashpalla- napash pukuriy.
takunkushpatikramurka. Chayyakukaamitimpukun!.
Sin. Tikrana. tinkana [tigana] v. papirotear. Rukawan
tikrana [tigrana] v. volver,regresar,retor- tankay.
nar.Kutin chaymanllatak rina. Amsatutapichayaankutakapukllashpami
Kaymantalla kushikushpa wasiman tikra- tinkarkani.
kuni. tinki [tinki] s. sbado. Suktaniki puncha.
2. sc. voltear. Imatapash wichayman awiy- tinkina [tigina] v. apegar, unir, juntar.
achiy. Shuk imakunatapash llutachiy.
Chay puushka wawaka wichayman Hachikakaykaspitapirkapimitinkichirka.
tikrashka. Sin. Llutay, tantay, tinkuy, kimiriy.
Sin. Tikramuna. tinkula [tigula] s. amz. variedaddelora.
tiksimuyu [tigsimuyu] s. planeta tierra. In- Waylla millmayuk, tinkula tinkula tinkula ka-
tipa ayllupa tiyak rumpu. parik waylla pishku.
Runakuna,wiwakuna,yurakunatiksimuyupi Tinkula pishkutamihapirkani.
kawsan. tinkullpa [tinkulypa] s. planeta urano. Intipa
tiksimuyuyachay [tiskimuyuyaay] s. ayllupi tiyak rumpu.
geografa. Allpamanta, kawsaymanta, pak- tinkuna [tiguna] v. ss. tambalear,Kayman

136
tukilu

chayman tikray tikray riy, shayakuy. tiyaskan [tiyaskan] s. sitio,lugar. Imapash


Tawkarunamitushuypitinkurka. maypi tiyak kak.
2. unir.Imatapashshukwanshuktawanllutay Kaytiyaskanpikawsani.
Ishkaymayukakaypimitinkun. Sin. suyu.
tipina [tipina] s. herramientaparadeshojar tiyatina [tiyatina] s. amz. plantamedicinal
(elmazenlascosechas).Kaspimanta lluks- desinflamante.Shuk uchilla au pankayuk
hichishka rurana. Sarata tipinkapak rurashka chaki shikshita hampik kiwa.
kaspi. Tiyatina kiwatachakishikshipakapamuni.
Tipinawanmikillusaratasumaktatipinchik. tiyana [tiyana, tiana] v. haber,existir,estar.
Sin. Mishun. Wasipi kashpa, maypi kashpapash chayllap-
tipina [tipina] v. deshojar el maz. Sara- itak kay.
manta, chukllumantapash kutuluta anchu- Yayakawasipimitiyakun.
china. tiyu [tiyu, thiu, tiu] s. arenafina.utu tsatsa.
Kunanyanunkapakmichuklluta tipirkani. Wasipirkatallutachinkapaktiyu allpataran-
tisana [tisana] v. snc. escamar, cardar. timuni.
Puchkana millmakunata, awashkakunata su- Sin. illul.
makta allichina. tiyunkullina [tiugulyina, tiuguina,
Mara,puchkachunmimillmatatisanki. t iuina, tiyunkurina] v. sn., cs. cubrirsela
h

titi [th iti, titi] s. plomo. Chuya rikurik mana cabeza. Umata imawanpash pillurina, katay-
yapa sinchi anta. pashmi kan.
Titikaukanchikpaukunpakkamanaallichu Llantushpaumatatiyunkullirkani.
kan. tiyunti [tiudi, tiudi, tindi] s. amz. tipode
tiwinkulu [tiwinkulu, tiuwikulyu] s. amz. pjaro. Yana millmayuk, achkapura tan-
tipodepjaro. Yana millmayuk, puka tapsa- tanakushpa purik, sara chakrakunata
yuk uchilla pishku. mikushpa tukuchik pishku.
ukapachurika tiwinkulutami sachamanta Tiyunti pishkukunasarachakrapiwakakun.
hapishka. tiyuti [tiwti] s. amz. variedaddegaviln. Ya-
tiw tiw tiw [tiw tiw tiw] interj. amz. expre- na millmayuk, killu chakiyuk uchilla anka.
sinquesedicealosperroscazadorespara Tiyutitarikushpashamuni.
seguir el rastro de personas o animales. tuka [tuka, thiuka, tiyuka, tiwka, uka] s. sa-
Shuk sacha wiwata katichun nishpa allkuta liva. Shimimanta llukshik pusku, llawsalla
kaparina shimi. yaku.
Juanmashikatiw tiw tiw nishpamiallkuta Amawasiukupikatukatashitankichu.
kayarka. Sin. Llawsa.
tiyamshi [tyami, tani] s. amz. bejuco, tukana [tukana, thiukana, tiyukana] v. es-
mimbre. Ashanka awana waska. cupir, salivar. Shimimanta pusku yakuta
Tiyamshitamaskankapakripay. llukshishpa shitay.
tiyarina [tiyarina, tyarina] s. banco,silla, Pitakkaypikatukarka?
asiento. Sikiwan samankapak rurashka ima. 2. v. soplarelespanto. Manchaymanta un-
Sumaktiyarinatarurarkani. kushkakuna hampiy.
tiyarina [tiyarina, tyarina] v. sentarse,tomar Kayunkushkawawatahampinkapakshuk
asiento. Allpapi kashpa, imapi kashpapash yachaktukarka.
sikiwan samay. Sin. 2 pukuna.
Kaykaspihawapitiyaripay. tukilu [tukilu, tugilu] s. amz. variedad de
tiyarpa [thyarpa, thyapa] adj. tartamudo. perdiz. Uchpa millmayuk allpata purik uchilla
Waktarishpa, unayashpa rimak. yutu.
Shuktiyarpa wawkitamicharini. Tukilu kishatarikurkani.
Sin. Takllu, tyatiu. Sin. yutu.

137
tukllA

tuklla [tuxlya, tuxa, tuga] s. lazo, agujero terminado, finalizado. Imatapash tukuchin-
deunacuerda. Waskata rinritashina ruras- kakama llamkay.
hka. Kayyachaytakatukuchishkamikan.
Llamatakatukllawanmihapirkani. Sin. Tukurishka.
2.trampaparacacera. Sacha wiwakunata tukuchina [tukuina] v. terminar,acabar,
hapinkapak kaspikunata waskakunawan wa- finalizar. Ima ruraykunatapash puchukay.
tashpa rurashka. uka,kallarishkashuyutakunanpunchatu-
ukapachurashkatukllapi aasurmashka. kuchisha.
tukru [tugru] s. cugulo. Aychamanta lluks- tukuri [tukuri] s. fin,culminacin.a rurana
hishpa sinchiyashka yawar. illakta rikuchik rimay.
ukaparukataka tukru yawarmikillpashka. Kallpakuymantakatukuripimisakirirka.
tuksik [tuksix] s. amz. tipodepez. Yurak Sin. Puchukay.
karayuk, winkanaspi kashayuk, tuksishpa tukurishka [tukurika] adj. concluido,ter-
sinchi nanachik uchilla challwa. minado, finalizado. Imatapash tukuchin-
Tuksik challwakamanayapaaychatacha- kakama llamkay.
rinchu. Kayyachaykatukurishkamikan.
tuksina [tuksina] s. jeringuilla. Hampita Sin. Tukuchishka.
ukunman yaykuchinkapak. tukurina [tukurina] v. terminarse, aca-
Hampikrunakatuksinapihampitachurarka. barse;cesar. Chinkariy, illakyay.
tuksina [tuxsina, tugsina] v. amz. clavar,es- Runakunakatantanakushpakawsaymantami
tacar,punzar. Imatapash shuk auyachis- manatukurinchikchu.
hka kaspiwan aychapi takay. 2. expirar,morir,fallecer. Runapa samay pi-
Shuk  hatun challwata hapinkapak   tuk- tirikpi wauy.
sirkani. Hachipakawsayami tukurishka.
2. inyectar. Tuksinawan hampita aycha uku- Sin. 1. samarina; 1-2 Puchukana.
man churay. tukurpilla [tukurpilya, tukurpia, thyukurpi-
Kunka nanay unkuymanta hampita tuk- lya, thyukur] s. scns. variedad de trtola.
sirkani. Uchpa patpayuk, uchilla yapa kita, urpishina
tuktu [tuxtu, tugtu] s. flor de maz. Sara pishku.
sisa. Tukurpillatakamanakatiykachanachukan-
Tuktutamikuchunmiwakramanshitani. chik.
tuktuma [tuxtuma, tuktu] s. sn. flor de tukuy [tukuy] det. todo, todos, entero.
maz. Sara sisa. Mana rakishka.
Wawakunaka sara tuktumakunawan su- Tukuy llamataharkaukumanmiyaykuchirka.
maktapukllan. tukuna [tukuna] v. volverse,transformarse,
tuktuma [tuxtuma, tuktuna ] adj. amz. ga- convertirse,hacerse,fingir, aparentar; suce-
llina que empolla. Lulunkunata ukllakuk der. Shukshina kay, shukman tikrariy.
mama atallpa. Achikllayuyaykamanashukmantukunchu.
Puka tuktuma atallpaputsamantapawan. Sin. 1. Llampu, illakta, mashnalla kak.
Sin. Turuk. tukuymashna [tukuymana, tukuymana]
tuku [tuku] s. amz. gusanocomestibledela adv. ss. absolutamentetodo.Tukuy tiyakku-
palmera. Shiwa yurakunapi muriti yurakunapi nata kayankapak shimi.
wiak mikuna kuru. Tukuymashna wasipitiyakrunakunakaray-
Tuku kurutamishiwayuramantaapamuni. mimanmirishka.
tuku [tuku, toko] s. ventana. Wasi ukuman Sin. Illakta, tukuypacha, llampu, pachan.
achik yaykuchun pirkata hutkushka kak. Ni- tukuypacha [tukuypaa] adv. snc. abso-
nakurukatukutaukumanyaykushka. lutamentetodo.Tukuy tiyakkunata kayanka-
tukuchishka [tukuika] adj. concluido, pak shimi.

138
tumpiki

Tukuypachamiraymimanrirka. rumikuna chawpipi yantata churashpa miku-


tukyachina [tuxyaina, tugyaina] v. re- nata yanuna kuska.
ventar.Sinchita uyarishpa rakirichun nishpa Tullpapiyantatachurapay.
imatapash ruray. tullpu [tulypu, tupu, tulpu] s. color,tintura,
Kaykaninapishitashpatukyachinmi. pintura. Puka, yana, yurak, waylla, killu, sani,
2. v. disparar. Illapa ukumanta wauchik nina shukkunapash tukuy rikurikkuna.
llukshichun nishpa takayta itina. Kanparuwanapatullpukayanamikan.
Tarukata machachishpalla illapataka tuk- Sin. Llimpi.
yachirka. tullu [tulyu, tuu] s. hueso;caa;tallo. Ru-
Sin 1 hulakyana, huklluyana. nakunapa, wiwakunapa aychata shayachik.
tukyana [tuxyana, tugyana] v. reventarse, ukakachayrakmanatullu unkuytacharini-
erupcionar;brotarvegetales. Imatapash ni- chu.
napi churakpi sinchita uyarishpa rakiriy. 2. adj. flaco, raqutico. Shuk ima wira illak
Ninapichurashkalulunmitukyarka. runa, wiwapash.
2. amz. despostillarse. Allpamanta rurashka Raymipikatullu wakratamiwauchirkakuna.
mankakunata ninapi kusakukpi wakinpi Sin. 2 irki, tsala, charki.
hutku, hutku tukushpa waklliriy. tullumpa [tulyumba, tulyuba] s. amz. varie-
Chaykallanakaninaukupichurakpimituk- dadde ranacomestible.Uchpa karayuk, tuta
yarka. tutalla kaparik, karata anchuchishpa mikuna
tula [tula] s. estaca. Sarata, purututa, lumuta kuwa.
tarpunkapak chakiman auyachishka kaspi. Tullumpatamikunkapakaysamunimi.
Tulawanyanaallpapilumutatarpuni. tullumpa [tulyumba, tulyuba] s. amz. pa-
2. amz. Palanca. Takana kaspi. lanca. Tankana kaspi.
Tulapi wakratawatakmirini. Tullumpawanmi kayrumitakakuyuchirkani.
tularina [tularina] v. derrumbarse.Yura, all- tulu [tulu] s. ss. saquillo,bolso.Shikrashina
papash pay munay tuirishpa urmay. awashka.
Yapatamyakpiallpatularishka. Mashnakullkipitakkanpatulutakakatur-
2. erosionarse.Tarpuna allpa tuirishpa tullu kanki?
allpa sakiriy. Sin. Wayaka.
Tarpunaallpakunanwatatularishka. tulun [tulun] s. trueno.Tamyakuk pachapi
Sin. 1 tuirina. puyupura takanakushpa sinchi uyarik.
tulana [tulana] v. amz. empujar rboles Hawapachapimitulunkauyarin.
paratumbar.Shuk yurata makiwan tankas- Sin. Kulun.
hpa urmachina. tumi [*tumi] s. variedadde cuchillo,como
Chayyuratatularkani. segur. Yantata chiktankapak antamanta ru-
2. S. barbechar. Allpata shuk kaspiwan rashka hillay.
utuy, aya kiwakunata anchuchishpa surkuy. Tumiwanaychatakuchuni.
Papachakramantamikiwatatularkanki. tumpana [tumbana, tubana] v. amz. tener
3. ss. amz. Hacer hoyos para sembrar el celosdealguien,celar. Shuktatak munanki
maz. Sarata tarpunkapak allpata shuk kas- nishpa warmi kusawantin pianakuy.
piwan hutkuy. Imamantatakkanpawarmitaukawantum-
Saratatarpunkapaknuyushkaallpatatular- panki?
kanchik. tumpiki [tumbiki, tubiki, dumbiki, dubiki]
tullik [tulyix] s. amz. tipo de pjaro. Yana s. amz. pjaro tucn. Suni kiruyuk, kunkapi
millmayuk, tullik tullik nishpa sachapi allpata millmayuk achkapura tantanakushpa purik
purik pishku. hatun pishku.
Kaynatamyakukpachatullikta rikurkani. Tumpiki pawakushpapatpatapampamanmi
tullpa [tulypa, tupa, tulpa] s. fogn. Kimsa shitarka.

139
tumpinA

tumpina [thumbina, thubina] v. bo. apun- nina shimi.


talar. lmatapash ama urmachun nishpa shuk SaragurollaktamantaMarawarmipaturimi
kaspita kimichishpa sinchiyachiy. shamunka.
Mishkimuyuyukyuraamaurmachunnishpa turu [turu] s. lodo,barro. Api allpa, yakuyas-
tumpirkani. hka.
tunchi [tui] s amz. unavariedaddep- Turupiurmarkani.
jaro. Witapi tunchi tunchi kaparik uchilla turuk [turux, turug] s. scs. gallina que
pishku. empolla. Lulunkunata ukllakuk atallpa.
Tunchi kapariktamiuyarkani. Turuk atallpakaluluntamiukllakun.
tunchi [tui] s. (mitologa) amz. alma. Sin. Tuktuma.
Runa yuyaypi, runapa shunkuta shuk tuta turumanya [turumanya] s. planeta nep-
mikushpa purik supay. tuno. Intipa ayllupi tiyak rumpa.
Tunchi supaymanaallirunapashunkutami- turuyana [turuyana] v. enlodarse,emba-
kushkanin. rrarse. Mapayay, turupi yanayay.
tunkuri [tuguri] s. garganta,esfago. Mi- Wamrakamushukchuranataturupi turuyas-
kunata millpuk hutku, mikunata wiksa u- hka.
kuman yaykuchik hutku. Sin. Armarina, kawirina.
Yalliuhukpitunkuri nanawan. tushuna [tuuna] v. bailar. Takishkakunapi,
tunsa [tusa] s. amz. variedaddepez. Killu ishkantin, shukllapash sumakta kuyurishpa
karayuk, puyu awiyuk uchilla yaku aycha kushiyay.
Tunsata llikawanyakumantahapini. Shamuy,ukawantushushun.
tuntu [tudu] s. amz. tipodepjaro. Tuntu 2. v. s.brincar. Hawaman pawarikshina ruray.
tuntu kaparishpa purik muru millmayuk uchi- Chaysaramikallanapitushukun.
lla pishku. 3.insultar.Runata piashpa kapariy.
Tuntu pishkutakatukuykunamikamanakan- Wasimanmanautkachayakpimitushurkani.
chik. Sin 2. Kushparina, 3 kamina.
tuirina [tuirina] v. derrumbarse.Yura- tuta [tuta] s. noche. Inti yaykushka pacha ki-
kuna hawalla suchuriy, allpa yapa tamyakpi pa, shamuk yana llantu.
tulariy. Kaynatuta Ambatokitimantachayamurkani.
Saratatarpunaallpakaamituirishka. Sin. chishituta.
Sin. Tularina. tutamanta [tutamanda] s. lamadrugada,
tupana [tupana] v. encontrarse. Shukku- la maana. Manarak allita punchayashpa
nawan anpi, wasipi maypipash tarinakuy. llantu llantu kak.
MashiJuanQuitollaktapimituparka. Payakunakatutamantapirimanakunami.
Sin Tarinakuna, tinkunakuna. tuta pishku [tutapiku] s. s. murcilago.
tupu [tupu] s. s. prendedor. Pachallina ama Pawashpa purik ukuchashina rikurik, tutaku-
urmachun nishpa tuksichina au anta. napi wiwapa yawarta chumkak.
Mariaka mushuk pachallinata kullki tupu- Tuta pishkukawakrayawarta,apyuyawar-
wanmitupullin. tapashmitsumkan.
2. medida,metro. Imakunapash chaypuralla Sin. mashu.
kashkata yacharinkapak rurashka. tutayana [tutayana] v. anochecerse. Inti
Chayallpatamashnakashkatayachankapak yaykukpi, puncha tukurikpi llantu paktamuy.
tuputaapamuy. ukapawawkikapaypawasipimitutayarka.
tupuna [tupu] v. medir. Imapash mashna tutipa [tutipa] s. amz. variedaddelagartija.
kashkata shuk hillaywan yachay. Waylla karayuk, puka kunkayuk, washa tu-
Allpatarantinkapaktupushunchik. llupi kashata charik, yurakunapi kawsak ha-
turi [turi] s. hermanodehermana. Warmi- yampishina.
kuna paypa yayamamapa kari churikuna Yallisunitutipa anmisirikurka.

140
tuzuyAnA

Sin. Sacharuna. tapash mikuk uchilla pumashina wiwa.


tutu [tutu] s. sc. Caa hueca delgada; tubo. Tuwita hapinkapakchapakllamirini.
Hutkuyuk kaspi, sukusshina. Sin. Pantu.
Siwaratullukatutumikan. tuyaka [tuyaka] s. remanso.Purik yaku all-
tutuna [tutuna] v. snc. cargaraunbeb. paman yaykushpa hawalla kucha tukushka.
Llullu wawakunata apariy. anpampapituyakakunatiyarishka.
Llulluwawatashutichinkapaktutukuni. Sin. Walun.
tuwaman [tuwaman] adv. amz. bocaabajo. tuylla [tuylya] s. segundo, en relacin con el
Washata hawaman churashpa; wiksata, a- tiempo, componente del minuto.
wita allpaman kimichishpa siriy. Shukhayrikasuktachunkatuyllayukmikan.
Yayakawiksananaywantuwaman sirikun. tuzuyana [tuzuyana] v. ss. encogerse,
Sin. uray sinka. achicarse.Ima kashpapash uchillayay.
tuwi [tuwi] s. amz. animalsimilaraltigre, Wamrapachuranaka tuzuyashkami.
denominadocabezademate.Yana millma- Sin. Waurina, kintiyana, kuruyana, aysarina,
yuk, papayata, pukushka palantata, chiwilla- yaykurina, kichkiyana.

141
ts
tsala [tsala, tsalan, sala, ala, zala] adj. gruesa. Killu rikurik raku tiyu.
flaco,delgado,raqutico,desnutrido,plido; Hatunmayumanta tsatsata surkurkanchik.
alto. Runakuna, wiwakunapash ima wira tsawata [tsawata] s. amz. tortugaterrestre.
illak; shukkunapika un-kushkashina tukushpa Sachapi kawsak charapashina.
tullukunapash rikurik. Tsawata allpapillukan.
Raymipika tsala wakratamiwauchishka. tsiklla [tsixlya] adj. amz. recto; directo
2. Mestizo.Kastilla yawarwan runa yawar- (haciaunadireccin). Shuk mana wistu, mu-
wan chakrurishka runakuna. kupash illak kaspi.
Tawkatsalamimanaukanchiktariksinchu. Tawnarayku tsiklla kaspita rikushpa piti-
Sin.1 irki, charki, 2 laychu, mishu, misti. munki.
tsalak manku [tsalax manku] s. amz. tipo tsili anku [tsili anku] s. variedaddebejuco.
depjaro. Shuk hatun manku, tsalak tsalak Shuksukusshinaayllu.
kaparik, shuk llaktakunapika tsalak tsalak Yayakatsili ankuwanashankataawakun.
shutiyuk. tsilinkitsi [tsilikitsi, tsilyikitsin] s. sc. va-
Tsalak manku pishkuta yuramanta pawa- riedaddelagartija. Shuk puzu au palu.
chirkani. Tsilinkitsi intipikununkapakllukshishka.
Sin. Tsalak tsalak. tsimpiyu [tsibiyu] s. amz. plantamedicinal
tsalakulun [tsalakulun] s. amz. variedad desinflamante. Hayak pankayuk, puka muyu-
delagartija. Shuk yanawan wayllawan hawi- yuk, uchilla hampi suni yura.
rishka intipi kunuk uchilla hayampi, shuk llak- Tsimpiyu yurakahampimikan.
takunapi palu nishka wiwa. tsimukina [tsimukina] v. sc. Pestaear.
Tsalakulun intipikunukushka. awita alla alla sipuy.
tsalak tsalak [tsalax tsalax] s. amz. tipo Mapaawiukumanyaykukpikutinkutintsi-
depjaro. Shuk hatun manku, tsalak tsalak mukin.
kaparik, shuk llaktakunapika tsalak manku Sin. sipuna, kimllana, pimpirana.
shutiyuk. tsintsimpu [tsintsimpu] s. amz. Variedad
Tsalak tsalak pishkutayuramantapawachir- deplantaritual. Alli hampi yurami kan.
kani. Kay tsintsimpu yura yakuta upyashpaka
Sin. Tsalak manku. wamrakaallichakukmi tukun.
tsalanchuspi [tsalanuspi] s. zancudo. tsinzu [tsizu, tsintsu] s. variedaddeplanta
Suni chaki chuspi. denominada tsinzu. Ashnak yuyu, wayras-
Tsalanchuspikaninantamikanin. hkata pichankapak kak.
tsalayarina [tsalayarina] v. palidecer;adel- Wayrashkatatsinzuwanpichaway.
gazarse. Imapash aulla tukuy. tsinzu [tsizu, tsintsu] adj. amz. raqutico.
Wakraka mana mikushkarayku tsalayaris- Mana mikunata munak wawa, tullu, irki wiwa.
hkami. Tsinzu kakpimi kuchitaka mana
tsan [tsa] adj. amz. inclinado, vertical. rantirkanichu.
Mana sikaypak urku, yura, imapash shayak Sin. Irki, tsala, charki, tullu.
kak. tsitsi [tsitsi] adj. arruga de la piel de los
Tsan urku kakpimi mana sikayta ojos. awipi sipuyashka.
usharkanichu. Yayapaawikatsitsiyukmikan.
tsatsa [tsatsa] s. amz. tipo de arena tsitsikina [tsitsikina] v. sc. pellizcar.Maki
142
tsuWAn

silluwan imatapash tipsiy. mana charik runa.


Wawapamakitaamatsitsikiychu. Runakasachapichinkashpamitsuntsu tuku-
Sin. Tipsiy. mushka.
tsiwi [tsiwi] s. sc. choclo maduro. Shuk Sin. wakcha.
pukushka chukllu ashtawan sumak mishki tsutsuk [tsutsuk] s. sc. Puado. Imapash
kak. maki hunta.
Tsiwitaakllashpakamchanki. Saratakatsutsuktamikurka.
Sin Kaw. tsutsukina [tsutsukina, tsuktsukina] v. sc.
tsiyampitsu [tsiyampitsu] s. amz. variedad estrujar,apuar.Imatapash maki ukupi char-
de mono. Killu millmayuk, muru awiyuk, ishpa sinchita llapiy.
llushti chupayuk pukushka palantata tuta mi- Imatatakllukimakiwankatsutsukirkanki?
kushpa purik uchilla wiwa. 2. atar. Kipi shimikunata au waskawan
Tsiyampitsu wiwakatutakunapipurin. watay.
tsuklupuna [tsuglupuna, ukulpuna, tsulu- Mushuk shikra shimita watuwan tsutsuk-
puna] v. amz. enfriarlquidos. Shuk timpuk ishka.
yakuta shuk pillchiwan wishishpa, achka Sin. 1 lutsana, llapina, 2 wankuna, watana.
kutin chiriyankakama talliy. tsutu [tsutu, soto] s. scs. Amarradoenlas
Apitashukpillchiwanutkallachiriyachuntsu- puntasdeunpauelo;nudo. Pintu manyaku-
klupunki. napi ashalla watashkami.
2. agitar. Timpuk yakuta shuk kaspiwan chi- Yayakarantishkakunatatsututarurashpami
riyachinkapak kawina, kuyuchina. aparin.
Allkupamikunatatsuklupurkani. tsutuna [tsutuna] v. sc. Amarrar, anudar (las
tsumkana [umkana, tsumgana, sumkana, esquinas de mantel o pauelo). Tsututa
sugana] v. chupar, absorber, succionar. ruray.
Ima yakutapash shimiwan chuchukshina ru- Kullkitakapintupimitsutuni.
rashpa llukshichiy. tsuwan [tsuwa] s. amz. avedenominado
Llullu wawaka yarkaywan chuchuta tsum- guajalito. Amsa puka millmayuk, yura hut-
kan. kupi, kuruta mikushpa purik pishku.
tsunzu [tsutsu, tsunzu] adj. andrajoso; Tsuwan pishkuta chay kaspi hutkupi tiya-
pobre. Piti, piti, lliki, lliki churanakunata chu- kurka.
rarishka runa; allpata, kullkita, imatapash

143
u
uchilla [uilya, uia, uuylya, iuklya, iila, Karumanrishpakauka timputamikukayus-
utila] adj.pequeo. Mana yapa hatun, mana hpaapanchik.
yapa suni, mana raku. ukku [ukku, ukun] s. cuerpo. Tulluntin
Uchilla allpatacharishkamantamanamaypi yawarnintin tukuy tiyak aycha.
tarpuytaushanchik. Sinchiukkutacharinkapakkayuyutamikuna
2. Nio. Chayrak wiakuk wamra. kanchik.
Uchillakunakamaypipaspukllan. Sin. aycha, ukun.
Sin. 1 Chusu, wawa, hamchi, utu; 2 wamra, ukllana [uglyana, ugana] v. abrazar. Rikra-
wawa. wan kunkapi, imapi kashpapash muyuchis-
uchpa [upa, upa, uupa, uufa] s. ceniza. hpa hapiy.
Kaspikuna rupashkamanta puchuk kuta. ukapawarmitakakuyaymantaukllani.
Tullpapiachkauchpa tantarirka. 2. empollar. Wawa pishkukuna llukshichun
2. adj. gris. Yanawan yurakwan chapukpi nishpa, lulunkunapa hawapi mama pishku-
llukshik tullpu. kuna siririy.
Uchpa tullpuyukkatanataawachikmirini. ukapaatallpakachunkaishkayluluntauk-
uchu [uu] s. aj. Puka, killu, waylla llakun.
tullpuyuk, hayakyachik, mikunakunapi uksha [uxa, uga, uksa] s. pajablanca.
churashpa mikuna muyu. Wasikunata katana panka, urkukunapi wiak.
Chiri pachapika mikunata uchuwan  cha- Urkupikaachkaukshamiwian.
pushpamikuykasumakmi. 2. amz. variedad de hoja para cubierta de
uchukutak [uukutak] s. sn. pjaro solita- casas. Wasikunata katana hatun panka.
rio, pjaro colorado. Puzu patpayuk, pukalla Sachamantaapamushkaukshawanwasita
kaskuyuk pishku. katakunchik.
Uchukutak pishkukatutamantapimisinchita uku [ukhu, uku] adv. interior; debajo de.
takin. Tukuy harkashka chawpipi sakirik.
Sin. chiwillu. Puunaukukawashamansakirin.
uchutikan [uutikan] s. (mit.) amz. serm- 2. s. cuarto. Wasikunapi pirkakunawan har-
tico. Tamya punchakuna hatun yura ankuku- kashka kuchukuna.
napi makanawan takashpa purik supay. ukapakawsana ukukakunukllamikan.
Machashkapurikpikauchutikanmirikurin. Sin. 2 Pitita, killi.
uchuna [uuna] v. comercolada. Yanushka ukucha [ukua] s. ratn. au sinkayuk,
kachiyuk apita mikuy. uchpa millmayuk, suni chupayuk, sarata
Raymiyukwasipiuchurkani. mikuk uchilla wiwa.
uhu [uxu] s. tos. Kunkata shikshichishpa Ukuchaka sara tuluta hutkushpami mikus-
hapik unkuy, kunka unkuy. hka.
Kayka,uhu chinkachikhampimikan. ukumpi [ukumbi] s. amz. culebrasubterr-
uhuna [uxuna] v. toser. Uhuy unkuy nea. Shuk killuwan, yanawan, pukawan
hapishkapi uhu uhu kapariy. hawirishka mana kanik machakuy.
ukapa wawata lumarisu hapikpi sinchita Ukumpi machakuy rikurikpika mana man-
uhukun. charinachukanchik.
uka [uka] s. oca. Mishki mashuwashina, ukun [ukun, ukku] s. cuerpo. Tulluntin
allpa ukupi pukuk muyu. yawarnintin tukuy tiyak aycha.
144
upAllA

Sinchiukuntacharinkapakkayuyutamikuna unay [unay] adv. hacemuchotiempo. Suni


kanchik. pacha, achka pacha yallishka.
Sin. aycha, ukku. Llaktamantaukallukshishkakaunaymikan.
ukunchina [ukunina, ukuni, ukuna] s. unayana [unayana, uniyana] v. demorarse,
refajo, debajero. Ukuman churana utulla tardarse. Mayman rishpa achka pachata sa-
anaku. kiriy.
Waynaka ukunchinata awakun. Imamantatakachkataunayarkanki?
ukuy [ukuy] s. amz. hormigacomestible. Mi- unaylla [unaylya] adv. haceunmomento.
kuna aanku. Mana yapa unay ninkapak shimi.
Ukuy aankutakakamchashpamimikunchik. Paypa wasiman paktay unayllapimi sha-
ullawanka [ulyawaga, ilyawaga] s. galli- murka.
nazo. Ismu aychakunata mikuk, yana patpa- Sin. Unaynik.
yuk pishku. unaynik [unaynik] adv. haceunmomento.
Ullawankakunakaashnakismushkaaycha- Mana yapa unaylla ninkapak shimi.
kunatamikushpaanchuchin. Paypa wasiman paktay unaynikpimi
Sin. Ushku. shamurka.
ullkana [ulykana] v. hilaramano. Makiwan- Sin. Unaylla.
lla puchkay. unku [uku] s. especiedetnica,camisa,
Yayakamillmataullkakun. camiseta. Ukkuta killpankapak rikra illak chu-
ullu [ulyu, uu] s. pene. Yumankapak, is- rana.
hpankapakpash kari charishka ankushina Kanpaunkutatakshashpaintipichakichikun.
aycha. Sin. kushma.
Ullutakarikurayanamikan. unkurawa [ugurawa] s. na. variedadde
uma [uma] s. cabeza. Sinka, shimi, awi, palmera. Chuntashina kashpapash kasha
rinri, akchata runakuna charina kuska. illak, achka yana muyuta aparik, muyuta, yu-
Runakunapawiwakunapaawikunakauma yutapash mikuna, sachapi wiak yura.
awpapirikurin. Akchataunkurawa wirawanarmakpikasu-
umana [umana] v. engaar,embobar. Pan- maktamiwian.
tata, mana kikintak, llullashpa rimay. Sin. Shiwa.
Hampikatukrunamiumarka. unkushka [uguka] adj. enfermo. Mana
Sin. pantachiy. alli kay, unkuy hapishka runa.
umu [umu] s. sacerdote. Pachakamakmanta Unkushka runatahampinawasimanpushar-
yachashpa rimak. kani.
Inkapachapi,intiraymipikaumukunallahu- unkuy [uguy] s. enfermedad. Runakuna-
chakunatakurka. ta, wiwakunatapash ukkuta wakllichik nanay.
umutu [umutu] adj. enano. Mana hatun wi- ukapawakrataunkuy hapishpawauchir-
ashka runa. ka.
Umutu runakaachkatamipukllakkan. unkuna [uguna] v. enfermarse. u-
Sin. Hatak, antsala, uchilla. kanchikpa aycha nanaywan kay.
unancha [unana] s. bandera, emblema. ukapawarmikaachkachirimantaunkurka.
Rikuchinkapak nik. Ecuadormanta Kichwa upa [upa] adj. mudo, bruto, idiota. Shuk
runakunapa unanchaka kimsa llimpiyukmi mana rimak runa.
kan:puka,yurak,yana. Yayakashpa,mamakashpapashunkuywan
unanchaywasi [unanaywasi] s. colegio kakpikawawakaupamiwacharin.
secundario. Chunka pata yachashka kipa ya- upalla [upalya, upaa] adv. ensilencio,si-
chay wasi. lenciosamente,calladamente.Chulunlla kay.
ukapa churika ami unanchaywasiman Amaallkuhatarichun, upalla llukshinki.
rirka. Sin. Chulunlla.

145
upAllAnA

upallana [upalyana, upaana] v. callarse. Sin. Uraykuna.


Mana rimana. uraykuna [uraykuna, urayguna, urayxuna,
Imayuyaykunatarimashkataallihamutanka- urikuna, urixuna, uriguna, igruna] v. bajar,
pakkaupallanchik. descender,apearse. Hawamanta, patakuna-
Sin. Chunyana. manta, wiwakunamantapash allpaman sha-
upayana [upayana] v. enmudecerse,em- yariy.
bobarse, anonadarse. Mancharishkashina Payka,Quitollaktamantaapiwpishamushpa,
sakiriy. shaykushkauraykun.
Wawaka raymipi supaytukushka runata ri- Sin. Urayana.
kushpakaupayan. uray sinka [uray singa] adv. amz. boca
2. amortiguarse. Chaki, makipash nitishka, abajo. Washata hawaman churashpa; wik-
llapishka kashpa waushka aychashina sata, awita allpaman kimichishpa siriy.
tukuy. Ruku yayaka nitkashpa uray sinkami  ur-
Manaalliantawapitiyashpashamukpichaki marka.
upayashka. Sin. tuwaman.
Sin. 1 Muspayana. uritu [uritu] s. amz. lora. Waylla patpayuk,
upina [upina] v. ss. copular,hacerelamor, uritu uritu nishpa kaparik arawshina hatun
tenerrelacionessexuales. Kariwan warmi- pishku.
wan yumanakuy. Uritu pishkukasumaktamipaypashutitata-
Warmiunkushkakakpimimanaupirkanichu. kishpayurapitiyakun.
Sin. Yukuna, yumana. urku [urku] s. cerro,monte,montaa,colina,
uputinti [uputidi] s. amz. alacrn. Shuk a- volcn,loma. Allpa hatunta hawaman kurpa-
pankurashina, sinchi millay tuksinayuk hatun yashka.
kurushina. KayurkukaChimborazoshutiyukmikan.
Uputinti may ukkupipash tuksishpa urmarina [urmarina] v. tu. decaerse,mar-
kanikpikaaychakaapashpunkin. chitarse. Waunalla, champayashka tukuy;
upyanayana [upyanayana, upinayana] v. yurakuna wauriy.
tenersed,tenerganasodeseosdebeber Kaysisakunakayakuillaymantaurmarishka.
algo. ukanchikpa aycha yakunayay. 2. tu. avergonzarse. Pinkaymanta awi pu-
Pukllashpashaykushkakipakayakutaupya- kayay, uma kumurishpa sakiriy.
nayan. Llullarunakatukuytachimpapurakpikaurma-
upyana [upyana, upina, ufiana, uphiana, rirka.
uxyana] v. beber,tomarlquido. Yakuta, as- Sin. 1 Waurina, ankuyana, champayana; 2
wata imatapash shimimanta wiksaman hun- pinkarina.
tachiy. urmana [urmana, umana] v. caerse. Ha-
Achka shaykushka kipaka aswata upyan- wamanta urayman shitarina.
chik. Kapuliyuramantaurmarkani.
uray [uray, ura, uri, urin] adv. abajo. Hawa- urpi [urpi, urpay] s. trtola. Uchpa patpayuk,
manta allpaman sakirik, urku umamanta urku puka chakiyuk, allpata purik, hawatapash pa-
chakiman sakirik. wak pishku.
Kikinpatarpunaallpakauray waykupimisa- Puna suyupika awpakunaka illapawanmi
kirin. urpikunatakahapikkunakarka.
2. s. declive. Ima pampapash waykuman uru [araa] s. araa. Achka makiyuk, allpa
sirik. hutkukunapi, wasi kuchukunapi, llikata paypa
ukapaayllullaktakauray allpamikan. sikimanta llukshik puchkawan awashpa kaw-
urayana [urayana, uriyana, uryana] v. s. sak kuru.
bajar,descender. Urkumanta pampaman riy. Urukawasipatakunapillikatamirurashka.
Wawakunakasumaktakushiyashpaurayan. usa [usa] s. piojo. Mana armakpika akchapi

146
uturunku

kawsak, pilisshina mirarik. shuk llaktakunapika inti anka nishka.


Wamrapaumapikaamiusa huntashka. Usturiw pishkuka sara chakra hawapimi
usana [usana] v. despiojar. Usakunata uma- paypashutitatakishpawampurayakun.
manta anchuchina. Sin. Inti anka.
Paypamamamiwawatakausakurka. usuchina [usuina] v. amz. derrochar,des-
ushay [uay] v. poder,sercapazde... Ima perdiciar. Achka murukuna pukukpi mana
llamkaytapash rurayta utipana. wakaychishpa usu usu mikuy.
Allpata wachuy punchapika minkata ruray Achkamurupukukpikaamausuchinkichu.
ushanchik. usun [usun] s. ciruela,capul. Mishki muyu-
ushku [uku] s. amz. gallinazo. Ismu aycha- yuk, pukayashpa, yana tukushpa muru.
kunata mikuk, yana patpayuk, llushti umayuk Caarllaktapikamishkiusunmipukun.
pishku. Sin. kapuli.
Ushkukaushuwaushkatamikukun. usuna [usuna] v. amz. abundar. Muyukuna,
Sin. Ullawanka. mikunakuna, churanakuna, imakunapash
ushpitu [upitu] s. amz. variedad de ve- achka tiyay, achka tukuy.
nado.Uchpamillmayukuchillataruka. ukapachakrapiachkapalantamiusukun.
Ushpitu wiwakasachaukullapimikawsan. Sin. kamana, nanakllakana.
Sin.Taruka. usu usu [usu usu] adv. despercio, malver-
ushu [uu] s. burro,asno. Kipikunata aparik, sacin. imapash apash tukuchik.
mana runakunapa mikuna aychayuk wiwa. Wawakatantatakausu usumimikurka.
Kiwakunata ushupiapachishpallaktakuna- usyay pacha [usyay paa] s. verano.
pikawiwakunamankaranchik. Rupay killakunami kan. Tamyaka manallatak
ushukullin [uukulyin] s. na. variedadde tiyanchu.
culebra. Pala aychayuk, ismu panka ukupi Usyay pachapimimurukunatapallanchik.
sirik millay machakuy. Sin. Inti pacha.
Ushukullin kanikpikawaunallamikan. utipana [utipana] v. amz. poder,sercapaz.
Sin. Pushllu. Imatapash rurayta ushay.
ushun [uun] s. amz. plantasilvestre. Ima Wawakunaka imata rurankapakpash yapa
yurapash mana tarpushka muyumanta utipanmi.
wiak. Sin. Ushana, tukuna.
Chinikaushun yuramikan. utka [utka, uxta, ugta, utixa, utya, ua] adv.
Sin. Chas, wala, purun, iil. rpido,pronto,breve,apurado. Mana una-
ushushi [uui, ui] s. hija. Yaya, mamapa yay, wayrashina imatapash ruray.
warmi wawa. allatamyanka,wasimanutka shamuy.
Kanpa ushushika kunan punchakunaka Sin. Ninanta.
hatunpushakwarmimitukushka. utkana [utkana, uxtana, utixana, ugtana, ut-
ushuta [uuta] s. sandalia,zapato. Kara- yana, uana] v. apurar,acelerar,hacercon
manta, shukkunamantapash, chakipi chura- rapidez. Imatapash mana unayashpa ruray.
rinkapak rurashka. Tukuyminkapillamkakkunautkashunchik.
Paypayurakushutamichurakuni. utku [utku] s. algodn. Yurak millmashina,
uspun [uspun, puzun, pusun] s. s. panza. yurapi pukuk, puchkashpa churanakunata
Runa wiksapi, wiwa wiksakunapi tiyak mikus- awana yura millma.
hka tantarina hatun chunchulli. Utku churanakunami ukanchikpa ukkun-
Wakrauspuntayanunkapakrantikllarini. pakkaallikan.
Sin. pusun. uturunku [uturunku] s. tigre.Misishina riku-
usturiw [usturiw, usturyu] s. na. variedad rik, muru millmayuk, yurapi, hutkupi puuk,
degaviln. Usturiw usturiw nishpa takik, inti aychallata mikuk sacha wiwa.
punchakuna hawapi wampurayak pishku, Sachakunallapimiuturunku wiwakakawsan.
147
uyA

uya [uya] s. ss. cara,rostro,faz.Runaku- atender. Shukkuna rimashkata rinriwan


napa, wiwakunapapash awipi, awpa kak. hapiy.
Urmashpamiuyatachukrirkani. ukarimashkatauyapanki.
uyana [uyana, xuyana] v. oir, escuchar,

148
W
wachansu [waasu, waasi, aasu] s. wachariy.
amz.mandelmonte.Hatun sacha yura, in- Waka wirpakashpakahampichinamikanki.
chikshina muyuta aparik, chay muyu kam- Sin. 1 chulla, 3 wantukshimi.
chashpa mikuna. waka [waka] s. lugar u objeto sagrado,
Wachansu yuratakamanapitinachu. tumbaantigua,diosfamiliar. awpa pachapi
wacharina [waarina] v. nacer. Mama- waushka apukunata pampana ukukuna.
wiksa ukumanta llukshina. awpayayakunakawakapimiPachakamak-
ukakaLatacungapimiwacharirkani. takamaakkarka.
Sin. Pakarina. wakamayu [wakamayu, wakamaya] s.
wachana [waana] v. sns, amz. daraluz, amz. guacamayo. Uritushina killu, ankas,
alumbrar;parir;ponerhuevos. Maykan war- puka patpayuk hatun pishku.
mikuna wawata wiksa ukumanta llukshichiy. Antisuyupikawakamayu urkukunamitiyan.
Kanpapaniwaachuwawatawacharka? wakar [wakar] s. garza. Sunilla yuraklla
Sin. 1 pakarichina, mirachina. kunkayuk kultashina pishku.
wachi [wai] s. amz. lanza. Challwakunata Wakarkunakakuchamanyapipurin.
tuksinkapak rurashka kaspi. wakarina [wakarina] v. sc, amz. oxidarse.
awpa yayakunaka wiwata wauchinka- Antakuna, hillaykuna tamyawan, yakuwan is-
pakkawachitamicharirka. muriy.
2. flecha,saeta.Wiwakunata wauchinkapak Antawakamanapurishpamiwakarirka.
rurashka kaspikuna. wakana [wakana, waxana] v. llorar. Llaki-
Pishkukunatakawachiwanmihapin. manta, nanaymanta awimanta wiki talliriy.
wachi [wai] s. amz. tejn. Suni au sin- Wawakananaymantamiachkawakarka.
kayuk, achkapura purik, sacha wiwa. 2.v.emitirvocesosonidoslosanimales. Wi-
Wachi purikuktarikuni. wakunapa kapariy.
wachu [wau] s. surco. Allpapi yapushka Wakramiachkatawakarka.
shuk anshina rikurik. wakayana [wakayana] v. s. desigualarse.
Saratakawachutakatishpatarpunki. Imakunatapash chullayachiy.
2. fila, hilera; lnea. Imatapash shukpa Awashkakunakaamiwakayashka.
washa, shayarishka kak. wakaychina [wakayina, wakiina] v. guar-
Purututapashwachutakatishpamitarpunki. dar,ahorrar,conservar.Mikuna kakpi, kullki
Sin.1 rawa. kakpi, imatapash kipa punchakunapak nis-
wachuna [wauna] s. surcar,hacer surcos. hpa allichiy.
Allpapi yapushka shuk anshinata ruray. Kaypapamuyutatarpunkapakmiwakaychi-
Sarata tarpunkapak ka wachunchik. kuni.
Sin. Rawana. Sin. Allichina.
waka [waka] s. s. desigual. Imakunapash wakcha [waxa, waxu] adj. s. pobre. All-
chulla chulla churashka, mana alli pitishka. pata, kullkita, imatapash mana charik runa.
Llachupayayashpakawakami tukurka. Juanmashikawakcha kashpamimanaya-
2.adjhendido,agrietado.Shuk hutku hutku chanawasimanrirkachu.
tukushkakuna, mana alli pirkashkakuna. 2. viudo,-a. Wauskamanta shuk kari warmi
Waka pirkakuchupillachukasirikun. illak sakirik, shuk warmi kusa illak sakirik.
3. adj. sc. labioleporino. Shimikara llikishka Warmiwauymantawakchallatukurkani.
149
WAkin

3. hurfano,animalopersona.Yaya, mama rishpa yawarta chumkak.


illak runa, wiwapash kak. ukapachankapi waku llutarishka.
Wawaka yayamama waukpimi wakcha Sin. Tillimanku.
kan. wakuyashka [wakuyaka] adj. bo. tusa
Sin. 1 tsuntsu, llachapa; 2 sapalla. sin choclo. Chukllushinalla kak, muyu illak
wakin [wakin] det. algn,-no,-a. kurunta.
Ashalla kashkata achiklla rikuchik. Tawkawakuyashka sarakunatakuchikuna-
Wakin wawakamanaunkushkachu. manshitamuni.
wakllichina [waglyiina, wagliina, wa- wal [wal] s. amz. variedadde pezgrande
xiina] v. violar, hacer dao, deteriorar, con dientes, similar al bocachico. Kiruyuk
daar.Imatapash alli kakmanta mana alliman hatun challwa.
tikrachiy. Kaynapunchakawal kusashkatamikurkani.
Mamallaktatapushakkunakakamachiytami Sin. Kiruyuk.
wakllichin. wala [wala] s. plantasilvestre. Ima yurapash
wakllina [waglyina, wagana, waglina] v. mana tarpushka muyumanta wiak.
daarImapash alli kashkamanta kipa mana Kaychakrapikawala papawiashka.
alli tukuy. Sin. Chas, ushun, purun.
Imanishpatakwakllirikunki? wala [wala] s. sc. surcos muy apegados.
Sin. Challana. Llutariklla wachukunata rurashka.
wakra [wagra] s. ganadovacuno. Llamata Wala wachutaallichikuni.
yalli hatun kachuyuk, warmika uuta kuk Sin. waru.
wiwa. walak [walax] s. sc. calabaza tierna cor-
Allpata rantinkapak wakrata katunkapak tada. Manarak pukukllapitak pitishka zampu.
rirka. Walak zamputakuchimankarani.
waksa [waxsa, wagza] s. variedaddelagar- walampariw [walambariu, walabariu] s.
tija. Shuk hatun raku palu. im. (mit.) tipodearcoiris, sermticoreferente
Wawakawaksa paluwanmimancharirka. alasexualidad. Pakchakunapi tiyak kuychis-
waktarina [waxtarina] v. rozarse, golpe- hina, warmikunata hapishpaka wiksayuk
arse, tropezarse. lmapipash takariy. sakik; karikunata hapishpaka shikshi unkuyta
Yayakatutapishamukushpayurapi wakta- hapichik aya.
rirka. Kakakunapi, pakchakunapipash walampa-
Sin. takarina. riwtakarikurkanchik.
waktaway [waxtaway, wastawi] s. amz. ga- walinyana [walinyana] v. oscilar, balancearse.
vilnquesealimentadeculebras. Waktaway Ima kashpapash kayman chayman kuyuriy.
waktaway nishpa kaparik anka, machakuyta Wamrakunakapukllaypachapikaachkatami
mikushpa kawsak. walinyakun.
Waktawaykamachakuytamimikukun.
waktana [waxtana, waktana, wagtana] v. s. wallinku [walliku] s. s. conejo. Shuk llak-
golpear;pegar. Makiwan, kaspiwan takay. takunapi kunu shutiwan riksishka wiwa.
Mamaka chakishka tawrita  muyu lluk- Wallinkutasumaktakusashpamikurkanchik.
shichunmiwaktan. Sin. Kunu.
2. amz. talar,rozar. Kipa hatun muruta ku- wallka [walyka, walka, waka] s. collar,
chunkapak, uchilla yurakunata pitiy. cuentas de collares. Warmikuna kunkapi
Payka lumuta tarpunkapak nishpa yuraku- aparina.
natawaktarka. Warmiyachachikkakilluwallkatachurarin.
Sin. 1 takana, 2 kuchuna, tulana. Sin. mullu.
waku [waku] s. amz. variedaddegarrapata wallpa [walypa, wapa] s. ss. gallina.Ayl-
pequea. Uchilla aankushina aychapi lluta- luwan kawsak, kishapi lulunta wachak hatun
150
WAnkurinA

pishku. wampuna [wambuna, wabuna] v. s. nave-


Kullkiyukmanmanawallpatakurkanichu. gar,nadar,flotar. Runa kashpa, ima kashpa-
Sin. Atallpa. pash yaku hawapi chutariy.
wallu [wau , waly u] s. cntaro. Shuk Hatunyakupiwampurkani.
mankashina, puntushina rinriyuk. 2. volar. Ima pishkukuna, ankakuna hawata
awpa yayakunaka wallupimi aswataka paway.
karakkunakarka. Chay yuramantaka ami pishkuna wam-
waluk [walux] adj. ropasucia. Mapayashka purka.
churanakuna. Sin. 1 waytana; 2 pawana.
Waluk churanakaunkuytamikatichin. wamra [wamra, wara, wambra, warma]
walun [walun, walu] s. amz. gusano que adj. adolescente,muchacho. Sukta watayuk-
produceabscesosenanimales.Wiwakuna manta, chunka ishkay watayukkama runa.
aychapi chupushina rurashpa wiak kuru. Chaywamrakaamisawariytamunan.
Sin. Mara, warma.
Chitapawashatullupiwalun wiashka. wanaku [wanaku] s. s. variedaddellama.
Chantazushina, llamashina wiwa.
walun [walun, walu] s. sn. charco.Allpapi Perumantashukwanakutaapamuni.
kuchashina yaku tantarishka. wanchaka [waaka] s. ss. raposa.
Kuchikunakawalunpimisinkurin. Uchilla allkushina, akllashpalla mikuk, mishki
2.sn.remanso. Mana sinchita purik yaku. aychayuk wiwa.
Walun yakutapurimuni. Sara chakrapimi wanchakataka  allkuwan
Sin. 1 hita, kucha, punza; 2 tuyaka. hapirkanchik.
wamak [wamax] s. amz. caaguada. a- Sin. Chucha, sinik.
u pankayuk, kaspipi kashayuk, sukusshina wanka [waka] s. palanca.Tankana kaspi.
achkapura wiak, kinchata wasita rurana Wasi kaspita wantunkapak wankakunata
yura. markamukmirini.
Wasitarurankapak wamakta apamuni. 2. amz. bastnoremoparaimpulsarcanoas.
waman [waman, guaman] s. gaviln,hal- Tawnarishpa wampupi tankashpa purina
cn. Shuk atallpashina hatun pishku, mallta kaspi.
chuchita, urpita mikuk. Shuk llaktakunapika Wamputawankawantankashun.
anka shutiyukmi. Sin. 1 tula, 2 tawna.
Waman chuchitaamamikuchunkaparinki. wankana [wagana] s. amz. jabal.
wamintsi [wamintsi, waminsi, wamini] s. Sachapi kawsak hatun kuchishina wiwa.
sn. planta medicinal de flores rosadas. Wankana aychatayanunkapakhapimuni.
Rupay unkuyta hampinkapak uchilla yura. wankar [wakar] s. tambor. Piruru kaspipi
Wamintsi yakuwanrupakunkuytahampirini. wiwa karata pillushka, takinkapak wik-
2. adj. sn. fucsia,rosado,lila.Shuk pukalla sashina rikurik.
rikurik tullpu. Wankarpitakishpatushunchik.
Pachallinatakawamintsi tullpuwantullpuni. wankana [wakana, wagana] v. levantar
wampu [wambu] s. barco. yakuta, mayuta haciendopalanca. Imatapash kaspikunawan
purina. hawayachiy.
Punarunakunakawampukunapipurikkarka. Urmashkaantawatallukshichinkapakwan-
wampula [wambula, wabula] s. amz. rbol kashunchik.
demaderaincorruptibleparaconstrucciones. wanku [wagu] s. atado,carga.Imatapash
Wasi chakikunata rurakpi, achka watata watashpa kipishinata rurashka.
mana ismuk kaspi. Wasichinkapaksachapanka wankutarurani.
Wampula wasichakikapichkachunkawa- wankurina [wagurina] s. amz. amonto-
tatacharin. narse,aglomerarse.Rikunkapak, uyankapak

151
WAnkunA

achka runakuna tantariy. piariy.


Marka pushak rimashkata uyankapakmi Yankamantakaamawauriychu.
wankurishun. 2. marchitarse. Ima yurakuna, kiwakuna cha-
Sin. Waykana, tantanakuna. kirinkapak kallariy.
wankuna [waguna] v. atar,amarrar,liar. Kaysisakaami waurishka.
Imakunatapash pillushpa watay. 3. encogerse,achicarse. Awashkakuna uchi-
Rakukullutayantapakwankurkani. llayay.
Sin. Tsutsukina, sipuna. ukapapunchukatakshakpimiwaurirka.
wanlla [walya, wana] adj. productop- Sin. 2 ankuyana, urmarina, 3 kuruyana, kin-
timo.Alli, hatun, sumak mikuna murukuna. tiyana, tuzuyana.
Wanlla papataapani. waushka [wauka] adj. s. mortecina.
2. reservadealimentosqueselleva. Raymi Runapash, wiwapash kawsayta mana charik.
wasikunapi mikunata karakpi wakaychishpa Ushkukunawaushka wakratamikurka.
kikin wasiman apana. 2.muerto,difunto,cadver.Kawsay illak.
Sarapallaypikawanllatamihapirkani. Unkuywanwaushka wiwatakamanamiku-
3. s. bulla, gritero. Amsa amsa rimay. nachu.
Makanakuypikawanllallamiuyarin. Sin. 1 ismu; 2 aya.
wanllana [walyana, waana] v. guardar wauna [wauna] v. morir,fallecer,apagar.
comida para llevar. Mashipa wasipi Kawsay tukuriy.
karakushka sumak mishki mikunata wasiman Llulluwawaka sipikuhuwanmiwaurka.
apay. wauy [wauy] s. muerte. kawsay pitirik
Sisatiyakaatallparakuaychatachuriman pacha.
wanllamurka. Wauykatukuykawsakkunapakchayan.
wantuk [watux, wantug, wantu] s. floripon- Sin. pitiriy.
dio.Killu, yurak sisayuk, unkuyta pichashpa wapsi [wapsi] s. vapor; atmsfera. Allpa-
hampina yura. manta lluksik samayshina, yakulla samay.
Wayrashkaunkuytawantukwanpicharkani. Tamyashkakipa,intikukpikawapsi rikurin.
wantuk shimi [watug imi] adj. labiolep- wara [wara] s. pantaln. Siki tullumanta
orinoLlikirishka shimi wacharik wawa. chakikama ishkay tutuyuk churana.
Kaywawakawantukshimi wacharirka,ku- Inkapachapikawaratachurankapakkawa-
nankaamialliyashka. rachikuyraymitarurakkashka.
Sin. Waka. warak warak [warak warak] adv. sc. de
wantuna [waduna, widuna] v. llevar en mal humor. Piarishpalla rimak.
camilla. Kawitushina rurashpa chay hawapi Manayachashkamantami warak warak ya-
imatapash churashpa apariy. chachinki.
Unkuywanwaushkawakrataallpautkuman waranka [waraga] num. mil. Chunka
wanturkanchik. kutin patsakyashka.
wanu [wanu] s. abono. Tukuy wiwakunapa Waranka kullkita mana charinichu, chay-
isma. mantamanarantinipashchu.
Yapushkapichurankapakwanutautukuni. waranku [waragu] s. hojasderbolmedi-
waa [waa] s. tipo de mosca. Shuk cinalparalavarelcabello. Uchilla pankayuk,
chuspi. pankapi hampita charik, umata mayllankapak
Waakunakakupakunapitantarin. alli yura.
wauchina [wauina, wanina] v. matar, Warankuwanakchatamayllani.
asesinar.Pikunatapash kawsayta kichuy. An- 2. planta con vainas similar al chocho, til
tawallapishpaallkutakawauchirka. paracurtirelcuero.Tawrishina rikurik yura,
waurina [waurina] v. enojarse,morirse wiwa karakunata chakichinkapak kak.
deiras. Imamantapash shunku ukupi sinchita Warankuwan llamakarataamukyachini.

152
WAWA

warapu [warapu] s. jugo fermentado de Wasipunku allpatallacharini.


caa de azcar Pukuchishka puskuk wiru waska [waska] s. soga.Imatapash watan-
yaku. kapak puchkata, chawarta pilluchishpa ruras-
Minkapi warapu yakutaupyashkani. hka ankushina.
warkuna [warkuna] s. colgar. Imatapash Waskatarantinkapakkullkitamutsuni.
wallinyachishpa, wayunkatashina churay. Sin. Kawchu.
Takshashkachuranatawarkukuni. waska [waska] s. amz. bejuco. Tukuy
warma [wama] adj. adolescente, mucha- sachapi rikurik ankukuna.
cho. Sukta watayukmanta, chunka ishkay Kaywaskatakasachamantaapamuni.
watayukkama runa. Sin. Anku.
Chaywarmakaamisawariytamunan. wata [wata] s. ao. Chunka ishkay killayuk
Sin. Mara, wamra. pacha.
warmi [wami] adj. mujer, hembra. Wiksa 1533 watapimi Ataw wallpakta waichurka.
ukupi wawata wiachiy ushayta charik. watawata [watawata] s. amz. salaman-
Chaywarmikayachachikmikan. quesaMawka wasikunapi kawsak tsalakulun
2. s. esposa. Sawarishka warmi kak. tupu uchpa karayuk hayampishina.
Juanchupa warmikaimashutiyukkan?. Chay shitashka wasipika manchanayakta
waru [waru] s. sc.surcosmuyapegados. watawatakamirashka.
Llutariklla wachukunata rurashka. watana [watana] v. amarrar,maniatar. Imat-
Waru wachutaallichikuni. apash waskawan pilluchishpa churay. Ku-
Sin. wala. chitakiwapiwatarkani.
warwar [warwar] s. s. zumodelfloripondio. watu [watu] s. s. cordel,cadena. Imatapash
Wantuk yaku. watankapak au waskashina rurashka.
Pampaunkuytawarwar yakuwanhampirini. Wawakuchitawatankapakshukwatutaapa-
was [was] interj. amz. hojasyyerbasrese- munki.
casconvertibleenpolvo. Kiwakuna, wayta- 2. ss. especiedepretina. Anakupi, shuktak
kuna, pankakunapash sumakta intipi churanakunapipash sirashka, chumpishina
chakirishkata ninkapak rimay. watarinkapak kak.
Chakirishkapankatahapirikpiwas nin. Chumpiwatupikupaaparishka.
washa [waa] s. espalda,lomo. Kipaman watu [watu] s. amz., tu. tallodeunracimo
sakirik, mana awpakpi kak. sinfrutos. Murukunata ishkukpi sakirik tullu.
Wawatawashapiapariy. Palantawatutapitinki.
2.adv.atrs.Kipapi tiyak. Wawakamamapa 2. sc. racimo de gran tamao. Achka mu-
washapikatin. ruyuk hatun wanku.
washakuna [waakuna] v. sumergirse, Kaypakaykaachkawatutacharin.
hundirse. Maymanpash urmay. Sin. 1 Chitus.
Chantazukawaykumanwashakushka. waturitu [waturitu] s. amz. pavonocturno.
Sin. Matuyana. Punchayakpi titiri titiri kaparik hatun sacha
wasi [wasi] s. casa,vivienda. Kawsankapak pishku.
rurashka uku. Waturitukatukuytutamipawashpapurin.
ukanchikpawasikaukshawankatashkami Sin. Muntiti.
kan. watuna [watuna] v. adivinar. Ima mana ya-
Sin. tiyana. chashkata yuyarishpa, umawan maskashpa
wasipunku [wasipuku] s. s. retazodetie- yachay.
rraentregadaalostrabajadoresporprestar Llullayachakkakunanwatushun,nin.
serviciosenlashaciendas. Hatun allpayuk- wawa [wawa] s. nio,beb. Wachashkalla
man llankashkamanta, shuk runaman karas- runa.
hka uchilla allpa. Kanpawawakaimashutiyukkan?.

153
WAWA mAmA

2.adj. pequeo.Chayrak wiakuk wamra, 2. adj. amancebado,amante. Kari kashpa,


uchilla wamra, wiwapash. warmi kashpapash sawarishka kipa, shuk-
Wawa llamatamakimantachutamuni. wan kawsak.
Sin. 1. mara; 2 chusu, uchilla, hamchi. Paypakarikawaynallamikan.
wawa mama [wawa mama] s. placenta. Sin. 1 wamralla, 2 Ashi.
Wiksa ukupi wawa wiana wayakashina wayra [wayra] s. viento. Sinchita pukuk
aycha. samay.
Chaywarmikaamiwawamamatashitarka. Kunukwayrawanpukllani.
wawa muyu [wawa muyu] s. feto. Wiksa wayra apamushka [wayra apamuka]
ukupi kawsay kak. adj. extranjero. Urupa llaktamanta
Wawamuyukapunchantapunchantaruna- shamushka runa.
mantukun. Wayra apamushkami kichwallaktata purin.
wawa tiyana [wawa tiyana] s. tero. Sin. ransiw.
Wiksa ukupi wawa tukuna. wayra pacha [wayra paa] s. otoo. Yura-
Wawa tiyanapiwawakatukun. kunamanta pankakuna urmana pacha.
wawki [wawki, wuki, wawke] s. hermanode Kishwarpankakawayra pacha kakpimiur-
hermano. Shuk mamamantallatak lluk- marka.
shishka kari churipura rimay. wayrana [wayrana] v. contraerelmalaire
ukakachuskuwawkiyukmi kani. . Wawakunapash, rukukunapash millay
wayaka [wayaka, wayaga] s. ss. bolsa, wayramanta unkuy.
bolso,talega,alforja. Imatapash apankapak Wawakawayrashkami.
shikrashina . wayru [wayru] s. huesodejuegoenvela-
Mashnapitak kanpa wayakataka katur- ciones. Waushkakunapi pukllankapak llak-
kanki? llashka tullu.
Sin. Tulu. Sarunpachapikawayruwanmipukllashka-
wayka [wayka] det. s. aglomeracin, tu- kuna.
multo. Minkapi, makanakuypi tukuylla tanta- wayta [wayta] s. clavel,flor. Shuksami sisa.
riy. Wayta sisa yakuka shunku nanaypak alli
Wayka runakawasiruraytatukuchirka. hampimikan.
Sin. tantariy. waytana [waytana] v. nadar. Rikrata,
waykana [waykana] v. s. agruparsepara chakita kuyuchishpa yakuta chimpay.
aceleraruntrabajo.Ima ruraykunata utka tu- Wampuillakpimihatunmayutawaytarkani.
kuchinkapak, tantarishpa ruray. Sin. Wampuna.
Tukuykunamisarapallaytawaykarka. wayunka [ wayuga, wayuna] s. atadode
Sin. tantarina. frutosquesecuelganenelinteriorde lasvi-
wayku [wayku, wayko] s. quebrada, ba- viendas. Akllashka murukunata, kaspaku-
rranco Tuirishpa uray pukru tukushka allpa. nata, tinkishpa wasi punkupi warkushka.
Rumikawaykumanurmarka. Sarawayunkatawarkuni.
waylla [waylya] adj. verde. Yurakunapa pan- wayunkana [wayungana, wayugina] v. s.
kashina rikurik tullpu. estar, colgado. Tinkishpa warkurayachiy.
ukapachallitakawayllapitullpukuni. Wawakunakatukuypunchamikapuliyurapi
Sin. Kumir. wayunkan.
waylla aycha [waylya aycha] s. col. Winku wayuri [wayuri] s. amz. paja para techar
sinchilla pankayuk yuyu. casas. Wasita katankapak sacha panka.
Rupariypikawaylla aycha pankatachuran. Wayuriwan kuchiwasitakatani.
wayna [wayna] adj. joven. Manarak ruku, wazik [wazix] s. sc. instrumentoparapeda-
wamraraklla kari. cear la cabuya. Chawarta chillpinkapak,
Wayna Kapakinkakasinchirunamikashka. wakra chaki tullumanta rurashka hillay.

154
WipAlA

Chawarpankatawazikwanchillpirka. Wiksayuk warmikamayallimikunatamimi-


wazikina [wazikina] v. sc. pedacear la kunakan.
cabuyafresca.Yurak chawarta chillpina. Sin. Chichu, unkunalla.
Yurakchawarpankatawazikipanki. willak [wilyak, wiak, bilyak, biak] s. infor-
wichayana [wiayana, wiiyana, bitsyana, mante. Imatapash nik.
iiyana] v. subir,ascender. Hawaman sikay. Willak runakamushukyuyaytanin.
Yachakukkunakaurkumanwichayarka. 2. verbo. Chikan yuyayta nik.
Sin. Sikana. Kuyay,yuyay,willakmikan.
wichi [wii] s. scs. cazuela. Mikunata chu- willana [wilyana, wiana, bilyana, biana] v.
rankapak allpamanta rurashka hatun kalla- avisar,informar,advertir,declarar. Ima ya-
nashina. chashkata shukman chimpachiy.
Kachitantatawichipichurani. Churirimashkatayayamanwillarka.
wichkana [wikana, wiikana, wikana, willi willi [wilyi wilyi] s. renacuajo. Uchilla,
wiana, biana, ikana] v. cerrar,encerrar. chupayuk wawa hampatu.
Ama llukshichun, ama yaykuchun nishpa Yawaryashka awi luluntaka willi willipa
punkukunata, hutkukunata imawanpash har- chupawanpicharka.
kay. Sin.Putukulu, tushil, pinkulu, williku, chim-
Hillumisitamankaukupiwichkarka. paluk, pimpalu.
wichu [wiu] s. s. escorbuto. Shuk llullu wi- winkanas [wikanas] s. amz. aletas de
wakunapa kicha unkuy. pescado.Challwapa washapi, kunka sapipi
Wichu unkuyyukwakrakautkamiirkiyan. wiak, pala uchilla rikrashina.
wichu [wiu] s. amz. perico. Waylla millma- Kaychallwapawinkanastamikuchurkani.
yuk, wichu wichu wichu nisha kaparik yapa Sin. Pimpis.
uchilla pishku. winku [wiku] adj. encorvado. Imakuna-
Llulluwichutayuramantahapini. pash kumuklla tukuk.
Sin. ichu, chuki. Llullukillakawinkumikan.
wiki [wiki, biki, irki, wirki] s. lgrima. Wa- Sin. Wistu.
kakpi awimanta llukshik yaku. wiachik [wiaix, wiaik, wiaig,
ukapawawakaachka wikitashitashpami biaix, iaix] adj. adoptivo. Chikan wawata
wakakun. kikinpa churitashina kuyashpa hatunyachiy.
2.sn.gota.Yaku shutuy. Wiachik yayachayamun.
Pinllumantawikitallukshichini. wiachishka [wiaika, biaiska,
Sin. 2 shutu. iaika] s. adoptado. Shuktak ayllupa
wikiyana [wikiyama] v. lagrimear. Runapa, makipi wiak, kipaka churishina wawa.
wiwapa awi urmay. Kankawiachishkallatamiyallikuyanki.
awikaallpayaykushpawikiyashka. wiana [wiana, biana, iana] v. crecer,
2. amz. mancharse. Churarina yura wikipi ya- desarrollarse;retoar. Llullumanta hatunyas-
nayay. hpa katiy.
ukapachuranakawikiyashka. ukapachurikamanaunkuysikikashpaha-
Sin. 2 Mapayana. tuntawiarka.
wiksa [wixsa, wiksa, wigsa, bixsa, ixsa] s. wiakun.
barriga,vientre,estmago,abdmen. Chun- wiay [wiay] adv. siempre. Ima pachapi-
chullita katak aycha kara. pash shinalla punchanta punchanta katiy.
Wiksa nanakpikakunukkiwayakutaupyar- Kantakawiaypakkuyashami.
kani. wipala [wipala] s. bandera, emblema del
wiksayuk [wigsayuk, bixsayux] adj. en Tawantinsuyu. Kanchis tullpuwan kuychishi-
cinta, embarazada, preada. Wiksa ukupi nata awashka.
wawata charik, chichu warmi. AbyaYalapaunanchakawipalamikan.

155
WirA

Sin. Unancha. hatun shikrashina rikurik.


wira [wira, bira, ira] s. manteca, aceite, Wishinkawankachallwatahapirkani.
grasa. Mikunapi churankapak, kamchanka- wishina [wiina, biina, iina] v. cogerlqui-
pak wiwamanta, yuramantapash surkushka dos y granos. Murukunata, mikunata, ya-
yakuyaklla apishina. kuta, mulupi hapishpa churay.
Wirawansaratakamcharkani. Aswatapillchipiwishiy.
2 adj. gordo,grasoso.Rakulla, mana irki kak. wisiyana [wisiyana, wisyana] v. scs. ex-
Wira kuchitawauchirkani. pandirse substancias grasosas. Wirakuna
wirakchuru [wirakuru, virakuru] s. huirac yakuyashpa talliriy.
churo. variedaddeavecantora. Killu patpa- Kuywirakaninapiwisiyarka.
yuk yana pishku, sumakta takik. wistu [wistu, witu, wiksu, ] adj. encorvado;
Tutamantakunakawirak churu pishkukasu- deformedelaboca,torcido,baldado. Ima-
maktamitakin. pash chulla chulla kak; patay pukru kakmi.
Sin. chuku. Paypashimikawistumikan.
wirakucha [wirakua, virakua, wiraxua] Sin. winku.
s. divinidaddelincario. Inkakunapa apun- wistuna [wistuna, istuna, wituna, ituna] v.
chik yaya. s. torcerse,deformarse. au kaspikunata
Wirakuchakainkakunatasamaytakukkas- imakunatapash kumuyachiy.
hka. Wakratawatakpikapuliyurawisturka.
2. trmino que se refiere a los espaoles y wita [wita] s. amz. lugarllenodemaleza.
mestizos. Mana runa kakpi mishukuna nis- Achka kiwayuk, kashayuk, ankukunayuk,
hpa rimay. uchilla yurakunayuk pampa.
Panikawirakuchawan sawarishkallakitu- Kayakawitamanrishanini.
kurka. witayana [witayana, itayana] v. amz. cu-
wirakwirak [wirakwirax] interj. sc. gritoin- brirse de maleza. Chushak pankakuna,
inteligible. Achka runakunapa kapariy. Upa chushak chakrakuna, kiwamuy tukuy.
runamiwirakwirak rikuyarin. Chakrapimiwitayashka.
wiriwiri [wiriwiri] s. amz. variedaddep- wituk [witux, itux] s. amz. rbolconfruto
jaro. Yana rikurik, wiriwiri nisha kaparik pis- coloranteparapintarlacarayelcabello.
hku. Akchata yanayachinkapak, awita, rikrata
Wawawiriwiritayuramantahapimuni. shuyurinkapak yana yakuyuk muyu.
wirpa [wirpa] s. labiosuperior(versipri). Ri- Pukllashpawituwanawitayanayachini.
makpi, mikukpi kuyurik hawa shimi kara. wiwa [wiwa, wiba, uywa] s. s. animal. Wa-
Paykawakuwirpatamicharin. kinka runata yanapak, wakinka runa mikuna
wiru [wiru, biru, iru] s. caa . Mishki ya- aychata charik, runata manchachik.
kuyuk, sukusshina tulluyuk, sarashina panka- Wakin wiwallami runata yanapashpa kaw-
yuk yura. san.
Wirutakachumkankapakrantirkani. 2. amz. animaldomstico. Wakra, allku, misi,
wishina [wiina, biina, iina, wia] s. cu- kuchi, shukkunapash runawan kawsak.
chara. Kallanamanta mikuna sankuta wishin- Chaywiwakaukuchatahapin.
kapak rurashka. wiwana [wiwana, wibana, uyway] v. amz.
Kaspiwishinatarantimuni. domesticar,amansar. Wiwata wasipi yacha-
wishinka [wiiga, iiga, wiina] s. amz. chiy.
red pequea para pescar. Challwata ha- Andrskawawakushillutawiwarka.
pinkapak champira kawchumanta awashka

156
y
yachachik [yaaix, yaaig, yaai] s. Yupayta,mirachiyta,anchuchiytapashallita
profesor,maestro,educador,docente. Shuk yacharkani.
anshina wawakunaman, malltakunaman, pi- yachay [yaay] s. sabidura, inteligencia,
manpash yuyayta paskachishpa riksichiy. juicio, razonamiento. Kawsaypi riksishka,
ukapamamakayachachikmikan. umapi yuyay tukushpa sakirik kak.
yachachikuy [yaaikuy] s. educacin. Ya- Kichwashimimantayachaykasumakmikan.
chaykunata riksichiy. yachay wasi [yaaywasi] s. escuela. Kill-
Kunanpachapikamushukyachachikuytami kayta, yupayta, shukkunatapash yachakun-
katinchik. kapak uku.
yachak [yaak, yaax, yaag, yaa] s. Killkatayachakunkapakkayachay wasiman
sabio, cococedor. Imamantapash allita rinamikanchik.
yuyak,hamutak. Sin. Yachana wasi.
Yachakka, uku kawsayta yuyashpami yachik [yaix] s. amz. sabor. Imatapash
shunkuyuyaytayachan. mallishpa alli, mana alli kakta ninkapak rimay.
2.mdico.Manchanayakta hampi yuramanta Kayhampikahayakyachikmi.
tukuyta riksik runa. yachina [yaina] v. amz. sabera. Wakin mi-
Riksishka yachakmi ukataka shunku na- kunakuna chay mikuy shinallatakmi kan nin-
naytahampirka. kapak rimay.
Sin. 1. Amawta; 2 hampik, paku, sakra. Yutuaychakaatallpaaychashinayachinmi.
yachakuk [yaakux, yaakuk, yaakug, yakami [yakami, yami] s. amz. avetrompe-
yaagux, yaaxuk, yaaxug] s. alumno, tero.Uchpa millmayuk, suni kunkayuk, suni
aprendiz,estudiante. Yachachikpa yachayta chakiyuk allpata purik hatun pishku.
katik runa. Yakamitakamanawauchinachukanchik.
Chunkayachakukllamiyachanawasimanka yaku [yaku] s. agua,lquido. Tukuy kaw-
purinchik. sakkunapa upyana.
yachakuna [yaakuna, yaaxuna, yaa- Yakutaupyashpamikawsanchik.
guna] v. estudiar,aprender. Yachachishkata yaku (<*yaku) s. octubre. Chunkaniki killa.
umapi yaykuchiy, yachashpa katiy. Yaku killapika,Inkapachapika,umaraymita,
Yachanawasipikillkakatinatayachakuni. paramaaytapashrurashka.
yachanawasi [yaanawasi] s. escuela. yaku aycha [yaku aya] s. pez, pescado.
Killkayta, yupayta, shukkunatapash yacha- Yakupi kawsak wiwa. Hatun turuta chumkak,
kunkapak ukukuna. tantanakushpa purik wiwa.
Killkatayachakunkapakkayachanawasiman Katupampapiyaku aychatarantinkapakrikuni.
rinamikanchik. Sin. challwa.
Sin. Yachay wasi. yaku-ishpana [yaku ipana] v. ss. orinar.
yacharina [yaarina] v. acostumbrarse,en- Ukkunmanta llukshik mapayashka yaku.
searse,habituarse. Runakunapa, Ilaktaku- Rupakyakutaupyashkamanta yaku-ishpa-
napa kawsayta hapina. kun.
KarullaktamantarunakunakaEcuadorpiya- Sin. ishpana.
charirkami. yaku ukucha [yaku ukua] s. amz. varie-
yachana [yaana] v. saber. Imatapash rik- dadde nutria. pishashina millmayuk, pala
siy, alli ruray. umayuk, yakupipash, allpapipash kawsak
157
yAkuyACHinA

wiwa. 2. inservible,envano.Imapakpash mana alli


Yaku ukucha wiwakunatakamanatukuchi- kak.
nachukanchik. Kaykayankatakmikaypiitkarikun.
Sin. pisha. Sin. 2 yankamanta, yankata.
yakuyachina [yakuyaina] v. desler,di- yankamanta [yagamanta] adv. debalde,
solver,dilur. Imata kashpapash yakuman ti- envano,sinmotivo. Imamantapash yanka
krachiy. huchachiy tukuy.
Kayrasutayakuyachishun. Yankamanta ukatapiawarkanki.
yalli [yalyi, yai, yali] adv. demasiado, Sin. Yanka, yankata.
dems, en exceso, excesivamente. Yapa yankata [yagata] adv. debalde,envano,
imatapash churay, ruray, rimay, yapa hatun sinmotivo. Imamantapash yanka huchachiy
achka, suni. tukuy.
Paymiyalli sumakshuyutarurashka. Yankata ukatapiawarkanki.
Sin. Yapa, ninan, may. Sin. Yanka, yankamanta.
yallika [yalyika] s. amz. bejucoparatejer yanta [yata] s. lea. Ninapi churankapak
canastos. Hatun yurakunamanta warkurimuk shallishka, chiktashka kaspikuna.
ashanka awana waska. Hatun llaktakunapika mana yantawan yu-
Yallikawan ashankataawani. nunchikchu.
yallina [yalyina, yaina] v. pasar,exceder, yantana [yadana] v. hacerlea,lear,ira
sobrepasar. Maymanpash chimpay, may- buscarlea. Shuk yurata shallishpa, chiktas-
pipash pitapash mishana. hpa utuyachiy. Yurakunamanta urmashka
Jos mashintin  kallpakushpa, payta yal- kaspikunata, pankakunata pallashpa ninapi
lirkani. churay.
yami [yami, yakami] s. amz. variedaddeave Chakishkakapuliyurata yantani.
trompetero. Uchpa millmayuk, suni kunka- yanuna [yanuna] v. cocinar. Chawa ay-
yuk, suni chakiyuk allpata purik hatun pishku. chata, chawa muruta, ima mikunatapash
Yami pishkukakaypisachapimikawsan. unayta timpuchiy.
yana [yana] adj. negro. Tutashina tullpu. Yanapapataalliyanunki.
Yana millmayukllamatacharini. yapa [yapa] adv. demasiado,mucho, muy.
yana [yana] adj. ayudante,criado,servidor, Yalli ninkapak shimi.
sirviente. Imapipash yanapak runa. Yapa hillumikanki.
Inkakunakaachkayana runatacharikkashka. 2. s. vendaje. Rantishka hawapi ashtawan
yanapana [yanapana] v. ayudar,auxiliar, churay.
socorrer,favorecer,servir. Kayka yapamikan.
Shukta imatapash rurashpa kuy. Sin. 1 yalli, may, ninan.
Kanpachakrapikiwapitinapiyanaparkani. yapachina [yapaina] v. amz. ganar,ganar
yanapay [yanapay] s.ayuda,auxilio, coo- dinero. ukanchikpa imatapash charishkata
peracin. Imapipash shukman rurayta kuy. achkayachiy, mirachiy.
Yanapaytamunashpaka,kayawankilla. Kimsapunchatallamkashpapichkapachak
yana shunku [yana unku] s. hgado. kullkitayapachirkani.
Wiksa ukupi, allawka manyapi tiyak. yapay [yapay] s. suma. Chaypurallata shuk-
Kipchankahayaktallukshichin. llapi tantachishpa mashna kashkata yachay.
Sin. kipchan. Yachachikkakayyapaykunatarurachunma-
yanka [yaga] adv. gratuitamente,debalde. arka.
Imatapash mana rantina, imatapash mana yapana [yapana] v. aumentar, agregar.
kullkipak rurana. Shukmanta hapishpa shuktakpi achkayachiy.
Antonio mashika kayna chawpi tutamanta Maramashikapukchapapatakatushpaas-
yanka shuyakurka. hatayapachirka.

158
yupAnA

3.sumar. Shukmanta, kutin shukman mas- Shuk yanawan killuwan tullpuyuk uchilla
hna kashkata shukllapi tantachishpa yachay. challwa.
Kaytaishkaypipichkatayapay. ukapa yayaka yawisunkunatami mayupi
yapuna [yapuna] v. s. arar. Muyukunata hapirka.
tarpunkapak allpata sumakta allichina. yawri [yawri] s. aguja, dardo. Sirankapak
ukapawawkikapaypaallpatayapurka. rurashka sikipi hutkuyuk hillaymi.
yarina [yarina] s. amz. tipo de palmera, Llikirishkatakayawriwansirakuni.
marfilvegetal. Sachapi wiak yura. yaya [yaya] s. pap,padre,tayta;semental.
Yarina kaspiwankapukllanataruranchik. Taytata ninkapak shimi.
yarkay [yarkay, yarxay, yarikay, yarixiy] s. ukayaya rimashkatakatirkani.
hambre. Runakunata, wiwakunata mikuna- yaykuna [yaykuna, ikuna, waykuna] v. en-
yay hapiy. trar. Kanchamanta ukuman churay, satiy.
Wawakatukuypunchatayarkaywanmikay- Waka hutkuman hampinata yachankapak
narka. yaykurkani.
yarkana [yarkana] v. tenerhambre. Miku- yayu [yayu] s. amz. variedaddepez. Shuk
nayay, wiksa mikunata maay. yana, raku challwa.
Tukuy puncha mana mikushkamanta yar- Rakuyayutamikunankahapishka.
kanmi. yayuna [yayuna] v. sc. inseminar,polinizar.
yata [yata] s. terrenopisoteadodeanima- Karipa yumanata imawanpash warmipa wa-
les,paredesdeunacasaabandonada. Wi- wamama ukupi churana; yurapa sisa muyuta
wakuna achkata sarushpa sakishka pampa, chaysamillatak yurapa sisapi hichachina.
hichushka wasipa pirkakuna. Shukllaktakunapikawarmiwakrakunachi-
Mushukwasitawasichinkapakyatatapicha- chuchunkayayunmi.
kunchik. 2. v. bo. arrojar. Imatapash pakllaman shitay.
yawar [yawar, raway] s. sangre. ukan- Llamawanutapapachakrapiyayurkani.
chikpa aycha ukkuta purik, kawsayta kuk, yuksi [yukzi] s. cc. arenafina.Wayrapi pa-
puka yakushina. wariklla allpa, yapa utu rumi allpa.
Yawar mirachunka alli mikunatami mikuna Mayumanyapimiyuksi allpakatiyan.
kanchik. Sin. Tiyu.
yawari [yawari] s. na. animal amaznico. yukuna [yukuna] v. amz. copular,hacerel
Sachapi kawsak wiwa. Rukullaktapiyawari- amor,tenerrelacionessexuales.Shuk kari
kunatiyan. paypa ulluta warmipa rakapi satiy.
yawar kicha [yawar kia] s. disentera. Wamrarakkashkmantamanayukunchu.
Yawarta ismachik unkuy. Sin. Upina, yumana, rurana.
Yawar kichawanukapawawakawaurka. yumana [yumana] v. s. hacerelamor,tener
yawati [yawati, tsawata] s. amz. tortuga relaciones sexuales, copular. Shuk kari
terrestre y acutica. Sachapi, yaku ukupi- paypa ulluta warmipa rakapi satiy.
pash kawsak, charapashina rikurik, shuk llak- Machashkakashpakamanayumanachu.
takunapi tsawata shutiyuk wiwa. Sin. Upina, yukuna, rurana.
Kayna chishika yawati aychata yunkarak [yugarax] s. sn. papa rojiza.
mikurkanchik. Shuk puka karayuk papa.
Sin. Mutilun, tsawata. Chishipimikunkapakyunkarak papataya-
yawati suyu [yawati suyu] s. regin insular nunki.
de Galpagos. Pacfico mama kuchapi saki- yupay [yupay] s. nmero. Imakunatapash
rik marka. yupankapak killkashkakuna.
Yawati suyupika, yawatikuna, chitakuna, Imayupaytatakkillkanakanchik?.
pishkukuna,kichwarunakunapashkawsan. yupana [yupana] v. contar,enumerar. Mas-
yawisun [yawisun] s. amz. variedaddepez. hna runa, mashna wiwa, mashna muyu,

159
yupAyCHAnA

mashna yura, mashna imatapash rikuy. Yuyak runakamanawawashinaimatapash


Shukmantapatsakkamayachashkatayupar- ninachu.
kani. Sin. Yuyayyuk, shunkuyuk.
yupaychana [yupayana] v. agradecer; yuyarina [yuyarina, yarina] v. acordarse,re-
honrar. Shuk runa imatapash karakpi, sumak cordar. Kunkashkakunata yuyaywan mas-
shimiwan rantipay. kashpa kawsachina.
ukata yanapashkamanta achkatami kan- ukapawarmitakakarumantayuyarini.
takayupaychani. 2. estarpensativo. lmakunapipash yuyashpa
yupi [yupi] s. rastro,huella,pisada. Ima pu- tiyay.
rishkata riksinkapak tarinkakama rikuy. Imashina shamuk wata llamkanata yuya-
Tutapi shuk llamata hillu allku mikushka, rirkanchik.
chaytayupitarurakunchik. yuyay [yuyay] s. pensamiento,idea,memo-
Sin. chaki kati, sarushka. ria. Umawan allita yuyarishpa imatapash
yura [yura, yula, ruya] s. rbol,mata,planta, rimay.
vegetal. Pankakunata charik kirukuna. Wakinpimusparishpakayuyaytapashchin-
Kishwarllulluyuratatarpurkani. kachirinllami.
yurak [yurax, yurag, yurug] adj. blanco. u- yuyana [yuyana] v. pensar. Ama pantan-
ushina rikurik tullpu. kapak umawan taripashpa rurana.
Kaynakayurak millmataruturkani. Kanallikashkamantaachkatayuyanki.
yurak shunku [yurak unku] s. pulmn. 3. suponer. Yuyarishpalla imatapash niy,
Kawsakkunaman samayta chaskik. rimay, rurana.
Yurak shunkupi chiri ama yaykuchunka Paycharichaypipakashkatantatakamikurka,
washataallitapachakillpanchik. yuyani.
Sin. paruk, surkan. yuyaychinkana [yuyayigana] v. perder
yurimawas [yurimawas, yurimas] s. amz. el conocimiento. Uma takarishpa waus-
pltano maqueo. Raku, mana yapa suni, hkashina sakirina.
hatun uma tukuk uki tullpuyuk palanta. Mashikaumatakarishpa yuyaychinkan.
Kayaka yurimawas palantatatarpunakanchik. Sin. Umamuyuna.
yutsu [yutsu] s. amz. rboldecortezame- yuyayyuk [yuyayyux, yuyayux] s. amz.
dicinal. Shuk au pankayuk sumakta sisak, pensante. Imatapash taripashka kipa, yuya-
yaku manapi wiak raku yura, karaka ham- rishka kipa rimak runa.
pimi kan. Yuyayyukkamanawawashinaimatapashri-
Yutsupa karawanmihampirkani. manachu.
yutu [yutu] s. perdiz. Uchpa millmayuk, all- Sin. Yuyak, shunkuyuk.
pata purik, waylla lulunta wachak, yunyun yuyu [yuyu] s. s. verduras,yerbascomesti-
yunyun nishpa chishikunapi kaparik hatun bles;hortalizas. Mikuna kiwa.
pishku. Ukayuyutakuymankarankapakapakllami
Yutu lulunwayllakashkatariksimuni. rini.
Sin. tukilu. 2. cogollocomestibledelaspalmeras. Chun-
yuturi [yuturi, yutsuri] s. amz. hormiga takunapi, kiwakunapi llukshik mikuna llullu
conga. Hatun, yana, paypa sikipi tuksina sin- panka.
chi kashata charik, miyutapash charik Chuntayuyutapitishpamikunatarurashun.
aanku. Sin. 1 kiwa.
Mishki mikunapi yapatami yuturi wiwaka yuyuna [yuyuna] v. amz. descogollarpal-
huntashka. meras. Chuntamanta, taraputumanta, ku-
yuyak [yuyax, yuyak, yuyik] adj. adultopen- nampumanta, shiwamanta, chillimanta
sante.Imatapash taripashka kipa, yuyarishka yuyuta mikunkapak surkuy.
kipa rimak, ruku runa. Tukuychuntatamiyuyunkichik.

160
z
zakzikina [zagzikina] s.bo.extenderselas kariy.
guasdeunbejucoocalabaza. Mallki anku- Hatunllakitiyakpimirunakunakazimpunirka.
kunata pushay. Sapalluka ami zaksikikun. Sin. waykana.
zalan [zalipa, lazipa] s. s. tipo de rbol. zinzin [zinzin] adj. ss. resistenciaquepone
Hatun suni yura. lapersonaalserhalada. Mana munakta ay-
Zalan yuratarikurayani. sakukpi sinchita shayariy.
zalipa [zalipa, lazipa] s. s. energasexual Zinzin nishpamanashamushanirka.
negativaquecausaenfermedaddiarreica,no zinzin [zinzin] s. amz. doloragudoportu-
definidaniidentificadaporlamedicinaactual. mores,heridas,etc. Tuksikukpishina nanay.
Shuk kari, shuk warmi yumashpa wasiman ti- ukapakunkurizinzin nikun.
krakpi wawakunata, kuykunatapash unkuchik Sin. shikshik.
unkuy. zipi [zipi] s. ss. paspa. Aycha karata inti ru-
Wawakazalipawanchuunkushka? pachikpi karachashina tukuy.
zalipana [zalipana, lazipana] v. s. transmi- Zipi awitahampikunimi.
tirlaenfermedadzalipa. Zalipa unkuyta shuk zirka [zirga, izka, irka] s.
wasiman apay. ss. rboldecuyamaderasefabricancucha-
Wawakaapashzalipakun. ras. Mikuna wishinakunata, kallanakunata-
zanzan [zazan, sasa] adj. ss. mujerde pash rurana yura.
trabajolento. Unayashpa llamkak warmi. Zirka yurakapukruukupiwiakun.
Zanzan warmi kashpamimanautkautkaya- zulayana [zulayana] v. ss. daarselosfru-
nuytaushanchu. tos.Muyukuna yana tukushpa ismuriy, cha-
zas [zas] adv. amz. degolpe,depronto,mo- kiriy.
mentomenospensado,rpido,sorpresiva- Papamuyukahukushpa zulayan.
mente, en seguida, sbitamente. Sin. Lanchana.
Kunkaymanta imatapash mana unayashpa zullu [zulyu, uyu,] s. amz. cigarra. Pakari-
ruray. napi, inti punchakuna kaparik chillik.
Chay warmika zaslla yakumanta shamus- Zulluka chayyurapiyaykun.
hka. zupu [zupu] s. ss. chichn,chibolo. Runaku-
Sin. Haykamanta, kunkaymanta. napa, wiwakunapa umapi chupushina lluk-
zimpunina [zimbunina, zibunina] v. sc. shik.
aglomerarse,conglomerarse. Runakuna taw- Yayapaumapikazupumi llukshishka.

161
zH
zhapra [apra], s.hojarasca. Imapash ur- Zhilik sarakautullakashayukmikan.
mashka ismu yura panka. zhima [ima, ima] adj. ss. Maz perla. Yu-
Zhapra ukupikaimakurukunatiyan. raklla pukalla sara.
zharpi [arpi, irpi, arpi, arpa] s. maz de Zhima sarakaallitawian.
tusa fina con grano abundante. Achka muyu- zhiripi [iripi] s. ss. Tipo de rbol.
yuk sara. Chugupishkukazhiripi muyutamikun.
Zharpi saraapikamishkimikan. zhiru [iru] adj. ss. color gris. Ukillashina llimpi.
zharu [aru] s. ca. piedraspequeas,ripio, Llamamillmakamapamantazhirumikan.
granillo. Wasichinkapak chusu rumikuna. 2. lana de oveja blanca y negra. Yanantin yu-
Caarrunakunakazharu rumikunatawasi- raknintin llama millma.
chinkapakpallakun. Zhiru millmawanawakun.
zharu [aru] s. especie de arroz hecho de zhuta [uta] s. ca. ave,pjaro. Tukuy pis-
maz. Chamka sarashina. hkukunata ninkapak shimi.
Zharu apitamikunchik. Allpamamapizhutakunaamachinkarichunka
zhilik [ilik] adj. ss. Maz blanco. Yuraklla kamanamikan.
sara. Sin. Munchi, pishku.

162
Castellano - Kichwa
A
a cambio de, adv. ranti, rantimpa. acelerar, v. utkana.
a continuacin, adv. kipa; chaymanta. aceptar, v. chaskina, hapina.
a diario, adv. punchanta punchanta, pun- acequia, s. larka; hacer acequias: larkana.
chantin. acercar, v. kimina, kuchuyachina.
a gusto, adv. ninantak. acercarse (en el espacio), v. kayllayana,
a tiempo, adv. llikchalla, kachka. kimirina, kuchuyana, llutarina, manyayana.
baco qichwa (objeto), s. yupana. achera, s. achira.
abajo, adv. uray, wayku. achicarse, v. kintiyana, tuzuyana, wau-
abandonado, adj. sapalla, sakishka, shi- rina.
tashka, hichushka. achiote, s. mantur, manturu.
abandonar, v. sakina, hichuna, shitana. achogcha, s. achukcha.
abdmen, s. wiksa. achupalla, s. achupalla.
abeja, s. wayrunku, chullumpi, putan aclarar problemas, v. chimpapurachina.
chuspi. aclararse el da, v. punchayana.
abismo, s. kaka. aconsejar, v. kunana.
ablandarse, v. llampuna, apiyana. acordarse, v. yuyarina.
abonanzar, v. kasiyachina. acostarse, v. siririna.
abonar, el terreno, s. wanuna. acostumbrado, adj. yacharishka.
abono, s. wanu, isma. acostumbrarse, v. yacharina.
aborrecer, v. chiknina, millana. acrecentar, v. mirachina.
abortar, v. shulluna. actividad, s. ruray, llamkay.
aborto, s. shullu, shullushka, shullushka actual, adv. kunan.
wawa. aculturado, adj. chasu.
abrazar, s. ukllana. acuar, v. kanichina.
abrigado, adj. kunuk. adelantar, v. awpana; expresin para
abril, s. <*ayriwa. hacer adelantar a los animales: chi, chisha
abrir, v. paskana, chiktana; a presin ma- chisha.
nual: chillpina. adelantarse, v. awparina.
absolutamente todo, adj. tukuypacha, adems, adv. ashtawan.
illakta, tukuymashna. adherirse, v. llutarina.
absorber, v. chumkana, tsumkana. adivinanza, s. watuy; expresin de ~:
abuela, s. hatuku mama, hatunmama. imashi imashi.
abuelo, s. hatuku yaya, hatunyaya. adivinar, v. watuna.
abultado, adj. raku. adivino, s. watuk.
abundar, v. kamana, nanakllakana. admiracin, expresin de, hayka, ima-
acabar, v. puchukana, tukuchina. nash, manchanay, natikala.
acabarse, v. tukurina. admitir, v. chaskina, hapina, arinina.
acariciar, v. kuyachina, kuyana. adobe, s. tika.
acarrear, v. astana. adolescente, adj. varn: wamra; ambos:
accidente (desgracia), s. llaki, kulluy. mallta, mara; mujer: pasa, kuytsa.
acechar, v. <*qaway; kawana; chapana. adnde?, preg. maymantak?.
aceite, s. wira. adoptado, adj. wiachishka.
165
Adoptivo

adoptivo, adj. wiachik. aguamiel, s. chawar mishki.


adorar, v. muchana. aguardar, v. shuyana.
adornar, v. allichina, sumakyachina. agudo (filo, puntiagudo), adj. awchi.
adulto, adj. shunkuyuk. guila, s. anka.
adversidad, adj. chiki. aguja, s. yawri.
advertir, v. willana. agujereado, adj. hutku.
aferrado, adj. llumi. agujerear, v. hutkuyachina, puluna.
aficionar, v. munana. agujero, s. hutku.
afilar, v. cuchillo: mulana; sacar punta en la agusanado, adj. kuruyashka.
madera: auyachina. agusanarse, v. kuruyana.
afiliarse, v. llutarina. aguzado, adj. awchi.
afligirse, v. llakirina. ah, adv. chaypi.
afrecho, s. hamchi; de cebada: palak. ahora, adv. kunan.
afuera, adv. hawa, kancha. ahorcar, v. sipina.
agachar, v. kumuna. ahorrar, v. wakaychina, allichina.
agente, s. chapak. ahuyentar, v. manchachina, kallpachina;
gil, adj. kutsi, pantalla, hawalla. expresin para hacer adelantar a los anima-
agitar, v. kuyuchina; cosas lquidas: tsuklu- les: chi, chisha chisha, hishi hishi, hushu
puna. hushu, kisha kisha.
agitarse, v. kuyuna. aire, s. samay, wayra.
aglomeracin, s. wankuriy, talliriy, wayka. ajeno (distinto), adj. chikan, chuku, hullu.
aglomerado, adj. tallirishka, wankurishka. aj, s. uchu; rukutu, piki uchu.
aglomerarse, v. tallirina, wankurina, zim- ajustar, v. sipina, takllana.
punina. alargado, v. suniyashka.
agolpar, v. itina. alargar, v. suniyachina.
agnico, adj. ayakara. alargarse, v. suniyana.
agosto, s. <**chakmay. al frente, adv. chimpa, awpa.
agotarse, v. tukurina; fsicamente: sampa- al instante, adv. a, apash.
yana, shaykuna. al lado, adv. kuchu.
agradable, adj. mishkichiypak. all, adv. chakaypi.
agradecer, v. yupaychana. al otro lado, adv. chimpa.
agravarse de enfermedad, v. ancha- ala, s. rikra.
yana. alabarse, v. chakchuna.
agregar, v. yapana. alacrn, s. uputinti.
agriarse, hacerse agrio, v. puskuyana. alcanzar, v. paktana, chayana.
agrietado, adj. waka, chiktashka. alcoba, s. (<*pitita, killi).
agrietarse, v. chiktarina, rakrayana; la piel: alegre, adv. kushilla.
paspayana. alegra, s. kushikuy, kushi.
agrio, adj. hayak, tani. alejarse, en el espacio, v. karuyana.
agrupacin, s. tantachiy, tantanakuy, wan- aleta(s) del pez, s. pimpis, winkanas.
kuriy. alforja, s. wayaka.
agrupar, v. tantachina; de la misma espe- algodn, s. usual: utku; silvestre: putu.
cie: paypurachina. algn, -o, -a, det. wakin.
agruparse para acelerar un trabajo, v. way- algunos, det. tawka, achka, wakinkuna.
kana. aliento, s. samay.
agua, s. yaku. alimentar, v. karana.
aguacate, s. pallta. alimentarse, v. mikuna.
aguado, adj. chuya. alimento, s. mikuy; envuelto en hojas para

166
ApArte

cocer: machu; enmohecido: pulak. ampollarse, v. chulakyana, huklluyana.


alma, s. nuna, samay; tunchi. amuleto, s. (<*wakanki).
almacn, s. katuwasi. anaconda, s. yakumama.
almohada, s. sawna. ananas, fruta similar a la chirimoya, s. ana-
almorzar, v. (<*llaqwariy), llakwarina. nas.
alpaca, s. allpaka. anatoma, s. <*ukunyachay.
alrededor de, adv. muyuntin. anca, s. chaka.
alto, -a, adj. hatun, suni; lugar alto: hanak, ancho, adj. patak, pala; excesivamente
hawa; persona alta y delgada: chawar kiru. ancho: ankara.
altamisa, s. marku. anciana, adj. paya.
alterarse, v. piarina. anciano, adj. ruku, machu.
alumbrar, dar a luz, v. pakarina, wa- andar, v. purina.
chana. andariego, adj. yanka purik.
alumno, -a, s. yachakuk. andrajoso, adj. tsuntsu, tsunzu.
alzamiento, s. hatariy. angosto, adj. kichki.
alzar, v. hawayachina; el vestido hasta la anillo, s. shiwi, siwi.
cintura: llatanana. animal, s. wiwa, uywa.
alzarse, v. hatarina. ano, s. ukuti, hutku.
amado, adj. kuyashka, munashka. anochecer(se), v. tutayana.
amamantar, v. chuchuchina. anonadarse, v. upayana.
amancebado, adj. wayna. anormal, adj. paku.
amanecer, v. pakarina. antebrazo, s. aurikra, maki.
amansar, v. wiwana, uywana. antes, adv. recin: aka; hace mucho
amante, s. kayak, munak; adj. varn: tiempo: sarun, awpa, unay.
wayna; mujer: paya; dos gneros: ashi. anticiparse, v. awpana.
amaar, v. chaknana. antiguo (en tiempo, edad), adv. awpa;
amar, v. kuyana, maywana, llakina, munana. para objetos: adj. mawka.
amargo, adj. hayak, tani. antojar, v. munana.
amargura (dolor), s. llaki. antropfago, s. runamikuk.
amarillo, adj. karwa, killu. anudar el kipu, v. kipuna.
amarrado, adj. watashka; las puntas del anular, dedo, s. shiwi ruka.
pauelo o tela: tsutu, sutu. anunciar, w. willana.
amarrar, v. watana, wankuna; las esquinas anzuelo, s. (<*yawrina); yawri.
de un mantel o pauelo: tsutuna. ao, s. wata.
Amazonia, s. Anti llakta. apachurrar, v. itina.
amaznico, persona del oriente, s. anti- apaciguar, v. kasiyachina.
runa. apagar la luz, v. wauchina.
ambos, adv. ishkantin. apagarse (la candela o el fuego), v. wau-
Amrica, continente, s. Pantinsaya; Apya rina, wauna.
yala. aparato digestivo, s. mikuyhilli tukuna.
amigo, s. mashi; trato entre los amigos: aparear, estar en celo, en poca de apare-
alama. amiento, v. napana, salinana.
amontonar, v. tantachina. aparecerse, v. rikurina.
amontonarse (personas, animales), v. aparecido, adj. rikurishka.
tantarina, intuna, wankurina. aparejo, s. hallma.
amoroso, -a, adj. kuyaylla. aparentar, v. tukuna.
amortiguarse, v. upayana, waurina. apartar, v. akllana, chikanyachina.
amplio, adj. hatun. aparte, adj. chikan.

167
Aptico

aptico, adj. aminta, chamcha, chamuk, arrastrar, v. aysana.


hamlla. arrastrarse, v. suchuna.
apearse, v. uraykuna, waykuykuna. arrear, v. karkuna.
apegar, v. kimina, tinkina. arrebatar, v. kichuna.
apegarse, v. llutarina. arreglar, v. allichina, sumakyachina.
apellido, s. ayllushuti. arrepentirse, v. nanarina.
apenarse, tener pena, v. llakina, llakirina. arriba, adv. hanak, hawa.
apiar, v. itina. arrimar, v. kimina; la cabeza sobre la almo-
aplanar, v. allana. hada: sawnana.
aplastar, v. kawtayana, llapina. arrojar, v. shitana, yayuna.
apolillarse, v. kuruyana, susuna. arruga, s. sipu; de los prpados: tsitsi.
apoyar en el bastn, v. tawnana. arrugado, adj. sipushka, chunu, chuu; por
aprender, v. yachakuna. mojarse: chuchuka.
aprendiz, s. yachakuk. arrugar, v. sipuna.
aprendizaje, s. yachakuy. arteria, s. anku, sirka.
apresar, v. hapina. articulacin (del cuerpo), s. muku.
apresurarse, v. utkana. artculo (legal), s. kamachiy.
apretar, v. itina. arvejas, s. alwis.
apuntalar, v. tawnana, tumpina. asamblea, s. tantanakuy.
apuar, v. llapina, tsutsukina. asar, v. kusana.
apurado, adv. ichu, utka. ascender, v. sikana, wichayana.
apurar, v. atina, utkana. asco, expresin que denota, interj. atatay.
aquel, -llo, -a, pron. chakay. asemejarse, v. rikchana.
aqu, adv. kaypi. asentir, v. iina.
arado, s. yapuna, taklla. asesinar, v. wauchina.
araa, s. uru. as mismo, conj. shinallatak.
araar, v. aspina, sillkuna. as, adv. chay shina, chashna.
arar, v. yapuna. asiento, s. tiyarina.
rbol (variedades), s. yura: champuru, asir, v. hapina.
chukchuwasu, chuku, chulan, chunchu, hu- asno, s. chantasu, upawiwa, ushu (?).
lunchi, kapi runa, kapuli, kuya, lan, lunchik, asolear, v. mashana.
mullchi, paparawa, pasu, pillchi, pitun, sipi- asomarse, v. rikurina.
chi, sirak, shallipu, tankana, tukti, wampula, spero, adj. lluru, paza, sakra, tsaka.
waranku, wawal, wituk, yutsu, zirka. asquear, v. millana.
arbusto, s. variedades: iwilan, kahalli, lin- astrlogo, s. (<*pacha-unanchaq).
chi, tanampu. asustar, v. manchachina.
arco iris, s. kuychi. asustarse, v. mancharina.
arder, v. rawrana. atado, adj. watashka, wanku; de frutos que
arderse, v. ruparina. se cuelgan en el interior de la casa: wa-
ardilla, s. chukuri, waywash. yunka.
arena, s. fina: tiyu, yuksi; gruesa: tsatsa. atajar, v. harkana.
arenal, s. tiyu tiyu. atar, v. watana, tsutsukina, wankuna; pies o
arenilla, tipo de mosquito, s. hikias. manos: chaknana.
aretes, s. rinriwarkuna. atardecer, v. chishiyana.
arisco, adj. kita. atemorizar, v. manchachina.
armadillo, s. kirkinchu, kutimpu. atemorizarse, v. mancharina.
armazn (palos pequeos colocados den- atender, v. uyana.
tro de la olla para cocinar) s. panshi. atleta, s. kallpak.

168
Azul

atmsfera, s. <**wapsi. ave, s. munchi, variedades: anka, chuku, ki-


atormentarse, v. akarina. lliku, kuntur, lluta, munchi, pishku, tsuwan,
atracar, v. itina. zhuta.
atrancarse, v. chukarina, tukarina, shuka- avena, tipo de gramnea, s. <* waylla.
rina. avergonzarse, v. pinkana, urmarina.
atrs, adv. kipa, washa. averiguar, v. tapuna.
atrasarse, v. kipayana. avin, s. antanka.
atropellar, v. saruna, llapina. avisar, v. willana.
augurio malo, adj. chiki, tapya. aviso, s. willay.
aumentar, v. yapana, mirachina. axila, s. (<*wallwaku), kashuk, rikra-uku.
aumento, s. miray. ayer, adv. kayna.
an, adv. chayrak. ayuda, s. yanapay; mtua: rantimpa.
an no, adv. manarak. ayudante, adj. yana, yanapak.
aunque no, adv. amapash. ayudar, v. yanapana.
ausentarse, v. rina, illana. ayunar, v. sasina.
ausente, s. illak. ayuno, s. sasi; da de ayuno: sasi puncha.
austral, s. hanansuyu. azadn, s. llachu.
autoridad, s. apu, kamachik. azcar, s. <**akumishki.
auxiliar, v. yanapana. azucena, s. amankay.
auxilio, s. yanapay. azuela, s. llakllana.
varo, -a, adj. michak, mitsak. azul, adj. ankas.

169
B
babosa, s. unik, atyak. lampu, nanampi, pulanti, tiyamshi, tsili-anku,
badea, s. hulun. waska; para tejer canastos: yallika; amarrado
bagazo, s. patsak, patsuk. en forma circular: maa.
bailar, v. tushuna. bello, adj. sumak.
bajar, v. urayana, uraykuna; los precios o besar, v. muchana.
costos: urayana. bicolor, de pintas negras con blancas, adj.
balancearse, v. walinyana. muru, muru muru; blanco y negro: pazil,
balanza, s. <* aysana. puzu.
baldado, adj. wistu. bien, adj. alli; adv. allilla.
baldo, adj. chushak, purum. bienes (recursos), s. <* kaqnin; kaknin.
banca, -o (para sentarse), s. tiyarina. bienestar, s. allikay.
bandera, s. (<*unancha), wipala. bifurcacin, s. pallka.
baarse, v. armarina. bigote, s. sunka.
barba, s. sunka. bilinge, adj. ishkantinshimi.
barbechar, v. chakmana, tulana. bilis (glndula biliar), s. (<*hayaqin), haya-
barbudo, adj. munza shimi. kin, chinkillis.
barco, s. wampu. blanco, color, adj. yurak.
barnizar, v. hawina, llunchina. blando, adj. llullu, apilla.
barranco, s. wayku. blusa, s. tallpa.
barra(s) (divisorias verticales), s. harka. boa, s. amaru; atakapi.
barredor, (persona), s. pichak. bobo, adj. muspa, upa.
barrendero, s. pichak. boca, s. shimi; boca abajo: uray shimi, tu-
barrer, v. pichana. waman; boca arriba: wichay shimi.
barrera, s. harka. bocio, s. kutu.
barrido, adj. pichashka; muy bien: chuyak- bodoquera, s. pukuna.
lla. bola, (<*rumpu), rumpa.
barriga, s. wiksa. bolso, -a, s. islampu, pati, shikra, tulu, wa-
barro, s. turu; hacer barro: turuyay, chapuy. yaka.
bastante, det. achka, llashak, tawka, pa- bonito, -a, adj. kuyaylla, sumak.
chan. borbotear, v. timpuna.
bastn (en general), s. tawna; para impul- borde, s. manya.
sar canoas: wanka, tawna. bordes, hacer, v. shiminchina.
basura, s. kupa, uku. borrachera, s. machay, shinkay.
basurero, objeto: kupachurana; lugar borracho, adj. machashka, shinka.
donde se amontona: kupashitana; lugar borrador (objeto), s. pichana.
donde se amontona la maleza: chinta. borrar, v. pichana.
batir, v. kuyuchina. borrego, s. uwiha.
beb, s. wawa, llullu wawa. bosque, s. sacha.
beber, v. upyana. bostezar, v. ampana, haynallina.
bebida, s. upyana; extraida de la base del botar, v. shitana, chakchuna, chiwana, hi-
penco: chawarmishki. chana.
bejuco (variedades), s.: anku, kalatis, ki- brazo, s. rikra, rakurikra; del ro: chikta,
170
BuscAr

pallka yaku. brujo, s. chuntapala, sakra, salamanka.


breve, adv. utka. bruto, adj. muspa, upa.
brillante, adj. punchalla, hakan, palanikuk. buen, -o, -a, adj. alli.
brillar, v. achikyana, llipyana, palanina. bho, s. apapa, kukupa, kuskunku.
brincar, v. kushparina, pawana, tushuna. bulla, s. wanlla.
brindar (alimentos), v. karana. bulto, s. kipi.
brindemos, expresin para brindar, ishkan- burlar, v. asipayana, asina.
tishun. burro, s. chantasu, ushu, muspa wiwa (?).
bromista, adj. asichik, nuspa. buscar, el sustento o alimento: v. mas-
brotar (lo sembrado), v. kiruyana, tukyana. kana; con insistencia: lukllikirina; peces de-
brujear, v. pukuna, shitana. bajo de las piedras: kantina.

171
c
caballo, s. (<*hatun paqu), apiw. camote, s. apichu, kumal.
cabaa, s. chuklla. canas, s. kushi, puzu.
cabecera, s. sawna. canasta, s. ashanka, saparu.
cabello, s. akcha; blanco o gris: puzu. cancin, s. taki; de la cosecha del trigo:
cabeza, s. uma. haway; triunfal de la cosecha del maz o de
cabeza de mate (animal similar al tigre), la guerra: haylli; matrimonial: mashalla, kay-
s. pantu, tuwi. nawisu.
cabuyo, s. chawar. candela, s. nina.
cacao blanco, s. kila, kula, patas; silves- canelo, rbol de, s. akwa, ishpinku, pinchi.
tre: kampik. cangrejo, s. apankura.
cada, det. sapan. canguil, variedad de maz, s. kankil.
cadver, adj. aya, waushka. canilla, s. pinkullu, sampi.
cadera, s. chaka, kankik. cansarse, v. sampayana, shaykuna.
caer el roco, v. shullana, sarpana. cantante, s. takik.
caerse, v. urmana. cantar, v. takina.
caf, color, adj. paku; planta y bebida: cntaro, s. wallu; de una oreja: puyu,
shau. puu.
caimito, s. hapiyu. cantn, s. kiti.
cal, s. isku, pukshi. caa, s. wiru; guada: wamak.
calabaza, s. kitu, sampu; cortada tierna: capul, rbol y fruto, s. kapuli, usun.
walak. cara, s. uya; awi.
caldo, s. hilli. caracol, s. churu; instrumento musical:
calendario, s. (<*pachakipu). churu; caracol grande: chinanku.
calentura, s. rupay. carbn, s. killimsa, shinki.
clida regin, s. yunka suyu. carbonizarse (los granos), v. hawriyana.
caliente, adj. inlli, kunuk. crcel, s. wataywasi.
calladamente, adv. chulunlla, upalla. cardar, v. tisana.
callarse, v. chunyana, upallana. cardo, s. pircha.
calmar, v. kasiyachina. carear, v. chimpapurachina.
calmarse, v. kasiyarina, samarina. carga, s. apachi, kipi, wanku.
calor, s. rupay; expresin de calor: acha- cargar, v. aparina; al beb: tutuna; frutos
chaw; expresin por el calor de algo que- el rbol: aparina; hacer cargar: apachina.
mante: araray. carne, s. aycha; seca al sol: charki; ahu-
cama, s. <*puuna; rstica: kawitu. mada: mitayu; a medio asarse: inlli.
camarn, s. lluchunka. carnero, s. inku.
camilla, s. chakana. carnvoro, s. aychamikuk.
caminar, v. purina; empezar a caminar los carpa, s. karpa.
bebs: tatkina; expresin para hacer cami- carrizo, s. sukus.
nar, a personas o animales: kati kati. carro, s. anta-shuntu, anta wiwa, antawa.
camino, s. an. cartlago, s. mutul.
camisa, s. kushma, unku. casa, s. wasi.
camiseta, s. kushma. casado, -da, adj. sawarishka.
172
coger

casarse, v. sawarina. cernir, v. shushuna, akichana.


cascada, s. pakcha, taski. cero, det. illak.
cscara, s. kara; de arroz, cebada o trigo: cerramiento, s. kincha.
kushma. cerrar, v. wichkana.
casco, s. sillu. cerro, s. urku.
casi, adv. alla. cesar, v. tukurina.
castellano, s. kastilla. cesarse, v. samarina.
castillo, s. pukara. ciego, adj. awsa.
casucha, s. chinkana. ciempis, s. tatis, shiktikuy, shiway.
catapulta, s. pallka. cien, ciento, num. pachak, patsak.
catre, s. kawitu. cinega, s. kuzu, guzu.
caucho, s. palata, shirinka. cientfico, s. alli-yachak, amawta.
cauchoso, adj. ankulla. cierto, adv. (<*chiqa), chika.
caverna, s. chinkana, machay. cigarra, s. kiskis, zullu.
cazar, v. chakuna; purina; con bodoquera: cigarrillo, s. sayri.
shitana. cimiento, s. sapi, tiqsi.
cazuela, s. wichi. cinco mil, num. pichka waranka.
cebada, s. siwara. cinco, num. pichka.
cecina, s. charki. cincuenta, num. pichka chunka.
cecinar, v. charkina. cintura, s. wikaw.
cedazo, s. shushuna. cinturn, s. chumpi.
ceibo, s. putu. crculo, s. muyu.
ceja, s. awi pata; cejas-pelos: awi millma. circunferencia, s. muyu.
celar (tener celos), v. tumpana. ciruela, s. usun.
cementerio, s. ayapampa. citar, v. kayana.
cemento, s. rumikuta. ciudad, s. hatunllakta, llakta.
cenit, s. <* tiknu. claridad, s. achik, achiklla.
ceniza, s. uchpa. claro, adj. achik, paklla.
centro de salud, s. hampiwasi. clase, comp. sami.
centro educativo, s. yachaywasi (ver: es- clasificar, v. chikanyachina.
cuela, colegio, universidad). clavar, v. tuksina.
centro, adv. chawpi; parte central de cosas, clavel, flor, s. wayta.
minerales o vegetales: s. shunku. clavo, s. takarpu.
ceirse, v. chumpillina; de forma cruzada: cobarde, adj. sampa.
tahallina. cobertor, s. katana.
cepillar (madera), v. llampuna. cobija, s. katana, pullu.
cerbatana, s. pukuna. cobijar, v. katana.
cerca, adv. kuchu. cobre, s. anta.
cercar, hacer cercas, v. kinchana. coca, planta medicinal, s. kuka.
cerco, -a, s. kincha. cocear, v. haytana.
cerda, pelo, s. millma. cocido, adj. yanushka; a medias: chawa,
cerdo, s. kuchi. hawtsa, kawka.
cereales a medio cocer, adj. kawka. cocina, objeto, s. yanuna; cuarto de cocina:
cereal, s. <* murir. ninapata, yanunakilli.
cerebro, s. utku; cerebro izquierdo: lluki cocinar, v. yanuna; a medias: hawchana.
utku; cerebro derecho: allawka utku. cocinero, -a, s. yanuk.
ceremonia nupcial, s. sirichiy; para lla- codo, s. kuchus, kuchush.
mar la lluvia, s. piripiri. coger, v. hapina; lquidos o granos en un

173
cogollo

recipiente o en las manos y traspasarlos a complemento gramatical, s. paktachiy.


otro espacio: wishina. completar, v. paktachina.
cogollo, s. llulluk, awi, yuyu. componer, v. allichina, sumakyachina.
cojear, v. hankana. comprar, v. rantina.
col(es), s. waylla-aycha; coles y nabos a comprender, v. hamutana, hapina.
medio cocer: hawcha. comprimir, v. itina.
cola (parte del cuerpo del animal), s. chupa. compuesto, adj. allichishka, sumakyachis-
colaboracin, s. intuy, yanapay. hka.
colacin, s. kukayu. comunicador, -ra, s. willak.
colada, s. api; de maz pelado: kawka; de comunicar, v. willana.
pltano verde: katu. comunidad, pueblo, s. ayllu-llakta.
colegio secundario, s. <**unanchaywasi; con cuidado, adv. allilla, allimanta.
hatunyachaywasi. concho (de la chicha), s. tikti.
colgado, adj. warkushka. concluido, adj. tukurishka, pakta.
colgar, s. warkuna. concluir, v. tukurina, puchukana.
colibr, s. kinti. condimento, s. mishkichina.
colina, s. urku. conducir, v. pushana.
collar, s. wallka; de semillas silvestres: ha- conductor, v. purichik, pushak.
llinka, tallika. conejillo de indias, s. kuwi, kuy.
conejo, s. wallinku.
colocar, v. churana. confrontar, v. awinchina; ideas: chimpa-
color, s. (<*llimpi); tullpu. purachina.
colores (para colorear, pintar), s. llimpina- confundir, v. pantachina, chapuna.
kuna. confundirse, v. pantana.
columna, s. (<*tunu). confusin, s. pantay.
coma, signo diacrtico, s. samay. conglomerarse, v. tantarinakuna, wayka-
comadreja, s. chukuri. rina, zimpunina.
comarca, s. llakta. congreso, s. tantanakuy.
combinar, v. chakruna. conocedor, s. riksik; yachak.
comenzar, v. kallarina. conocer, v. riksina.
comer, v. mikuna; colada especial realizada consejero, s. kunak.
en las fiestas: uchuna (ver desayunar, almor- consejo, s. kunay, kunakuy.
zar, merendar). conservar, v. wakaychina; allichina.
comercializar, v. mintalana. constelacin un tipo de, s. munzira.
comerciante, s. mintala, rantinakuk. construir, v. rurana; acequias: larkana, rar-
cometa, s. <*sasaka. kana; casas: wasichina.
comezn, s. shikshi. consuegra, s. hawya.
comida, s. mikuna; comida que se ofrece contador qichwa (objeto), s. yupana; per-
en los funerales: awkish. sona que cuenta, persona: yupak; de fbu-
comienzo, adv. kallari. las: hawarikuk.
como, adv. shina. contaminacin, s. miyuy.
cmo?, interj. haw?. contaminar, v. miyuna.
compaero, s. mashi; trato entre compa- contar, s. nmeros: yupana; contar fbu-
eros: alama. las: hawarikuna.
comps, s. muyuchik, muyuchina. contento, adv. kushilla.
compatriota, s. llaktamashi. contestar, v. kutichina, rantipana, tikra-
competir, v. kamana, mishana. china.
complementado, adj. paktachishka. contraer el mal aire, v. wayrana.
complementar, v. paktachina.
174
cuidAdor

contraerse los msculos, v. rapyana. china.


contratiempo, s. llaki, harkay. crecer, v. wiana; pegado los frutos: pall-
convalecerse, v. kariyana, alliyana. kayana.
conversacin, s. rimanakuy. creencia, s. iikuy.
conversar, v. rimana. creer, v. iina.
convertirse en, v. tukuna. creyente, s. iikuk.
convidar, v. karana. criado, adj. china.
convocar, v. kayana. criado, adj. yana.
cooperacin, s. yanapay. crisis, adj. chiki, llaki.
copular, v. upina, yukuna, yumana. criticar, v. washarimana.
corazn, s. shunku, puka shunku; de los crocante, adj. kawlla.
animales: <*puywan. crucificar, v. chakatana.
corcobado, adj. kumu. crudo, adj. chawa.
cordel, s. watu. cruz, s. chakata.
cordillera, s. kahas, puna. cruzar (al frente, al otro lado de la calle o
corona, s. llawtu. del ro), v. chimpana.
coronilla, s. mukuku. cuaderno, s. killkanapatma, killkanapanka.
corral, s. harkashka, kincha. cuadro, recuadro, s. (<*tapta); shuyu.
correa, s. chumpi. cugulo, s. tukru.
corredor (atleta), s. kallpak; parte de la cul?, pron. maykan?.
casa: kanchapunku. cundo?, adv. hayka?.
correo, persona, s. chaski. cuntos?, pron. mashna?.
correr, v. kallpana. cuarenta, num. chusku chunka.
cortapelos, s. tsikaru, akcha shuwa. cuarto, s. (<*pitita, killi); uku.
cortar, v. kuchuna, pitina; gramneas: pi- cuatro mil, num. chusku waranka.
tina, ichuna; hierba: kiwana; el pelo y la lana: cuatro, num. chusku, tawa.
rutuna. cuatro cientos, num. chusku pachak,
corte del cabello, s. rutuchikuy, rutuy. chusku patsak.
cortesa, dirijida a las mujeres, expr. mikya. cubrir, v. katana, killpana; la cabeza: lunku-
corteza, s. kara. china.
corto, adj. kuru, kutu. cubrirse, v. killparina; la cabeza: tiyunku-
cosa, s. ima. llina; de maleza un lugar: witayana.
coscoja, s. llama uhu. cucaracha, s. hallkan.
cosecha, s. pallay. cuchara, s. (<*wislla), wishina.
cosechador, s. pallak. cucharn, s. mama wishina, mamawislla.
cosechar, v. pallana. cuchillo, s. kuchuna; cuchillo, como el
coser, v. sirana. segur: (<* tumi).
costa, regin costea, s. yunka. cuello, s. kunka.
costal, s. kutama. cuenco de la mano, s. maki uku.
costeo, persona de la costa, adj. (<*yun- cuentas (de collares), s. mullu, wallka.
karuna). cuento (antiguo), s. awparimay.
costra, s. karacha. cuerdo, adj. llimpi.
costurero, -a, v. sirak. cuero, s. kara.
coya, s. kuya, esposa del inka. cuerpo, s. aycha, ukku.
crneo, s. uma tullu. cueva, s. chinkana, hutku, machay, uku.
creador, s. kamak, wallpak, rurak, yacha- cuidado!, expresin prohibitiva, atak!.
chik; divinidad: pacha yachachik. cuidador, s. kamak; de la casa: wasika-
crear, v. kamana, wallpana, rurana, yacha- mak.

175
cuidAdosAmente

cuidadosamente, adv. allilla, allimanta. kawsay.


cuidar, v. kamana, rikuna. cumbre, s. uma.
culebra, s. machakuy, machakway, palu, cuada, s. kachun.
ushukullin, ukumpi, illulli, pitalala. curandero, s. hampik, chuntapala, sakra.
culminacin, s. tukuri. curar, v. hampina; del espanto: shunku-
culminar, v. tukuchina. china.
culo, s. siki. curarse, v. alliyana, hampirina.
culpa, s. hucha. curiquingue, ave, s. kurikinki.
culpar, v. huchanchina. curso escolar, s. pata.
cultivar (la tierra para la siembra), v. chak- curva, adj. kinku.
mana, chakrana. curvar, v. kinkuna.
cultura, s. (<**ayarqapaq), ayarkapak; cuy, s. (<*quwi); kuwi, kuy.

176
cH
chacra, s. chakra. chistoso, (<*hawkaq), chawcha.
chalina (a colores), s. makana. chivo, s. chita.
chamburo, s. champuru; pequeo: chilli- chocho, s. (<*tarwi), tawri.
wakan. choclo, s. chukllu; en proceso de for-
chamico (planta silvestre pequea), s. macin: kiki; maduro: tsiwi; bien maduro:
chamiku. kaw; deshidratado: chuchuka.
chamisa, s. chinta. chofer, s. purichik.
chamuscar, v. kaspana. chorrear, v. shutuna.
chancho, s. kuchi. chorrera, s. pakcha.
charco, s. kucha, punsa. choza, s. chuklla.
chibolo, s. zupu. chulpi, variedad de maz, s. chullpi.
chicha, s. aswa; de maiz tierno: antuchi; chumado, adj. shinka.
recin fermentada: chinlla; de yuca asada: chumarse, v. shinkayana.
allu; de maz germinado: hura. chonta, s. chunta.
chichn, s. zupu. chupar, v. chumkana, tsumkana, lutsana.
chilca, s. chillka. chuquirahua, s. chukirawa.
chillar, v. kaparina. churo, s. caracolillo: churu; tipo de juego
chmbalo, s. chimpalu. con canicas, s. churu.

177
d
danta, s. sachawakra. llana; algo en testamento: sakina.
danzante, s. tushuk. delante, adv. awpak.
danza, s. tushuy. delantero, s. awpak.
danzar, v. tushuna. delgado, adj. hamchi, au.
daar, v. wakllichina, wakllina; la lancha a delicado, adj. chawcha.
la sementera: lanchana. delicioso, adj. (<*uku), mishki.
daarse, v. challana; los frutos: zulayana. delirar, v. musparina, shimi-chinkachina.
dar, v. kuna; dar de comer: karana; dar a luz: dems, adv. yalli.
pakarina, wachana. demasiado, adv. yalliymana, yalli, yapa.
de ah, conj. chaymanta. demorarse, v. kaynana, unayana.
de balde, adv. yanka, yankamanta. demostrar, v. rikuchina.
de esta manera, adv. kay shina, kashna. demostrativo, s. rikuchik.
de esa manera, adv. chay shina, chashna. dentro, adv. uku.
de golpe, adv. haykamanta, zas. departamento, s. (<*pitita, killi).
de la misma forma o manera, conj. shi- deposicin, s. isma.
nallatak. depositar, v. wakaychina, churana; male-
de nuevo, adv. kutin. zas en las orillas de la chacra: chintana.
de pronto, adv. haykamanta, kunkay- depsito, mesn del incario, s. tampu.
manta, zas. depresin (anmica), s. kalakyay.
de todas maneras, conj. shinapash. deprimirse, v. hamallina, impayana, llakirina.
debajero, s. ukunchina. derecho, leyes, s. <*kamachinakuy.
debajo de, adv. uku. derecho, lado, adv. allawka.
dbil, adj. api, irki, sampa. derramar, v. hichana.
dcada, adv. chunkawata. derritirse, v. nuyuna.
decaerse, v. urmarina. derrochar, v. usuchina, yakuyachina.
decir, v. nina. derrumbarse, v. tuirina, tularina.
declamar, v. luwana. desabrido, adj. chamcha, chamuk, hamlla,
declarado, adj. willashka. hamun, uku.
declarar, v. willana. desamparar, v. hichuna, sakina, shitana.
declive, adv. kinray, uray. desarrollarse, v. wiakuna, wiana.
decorar, v. allichina, sumakyachina. desauciado (a punto de morir), adj. aya-
dedo, s. (<*rukana), ruka. kara.
defecar, v. ismana. desayunar, v. (<*paqarinmikuy), pakarinmi-
defender, v. mitsana, michana, mitsana. kuna, chinchina, shunkuna, shunkunchina.
deformarse, v. wistuna. desayuno, s. (<*paqarinmikuy), pakarinmi-
deforme de la boca, adj. wistu. kuy, chinchiy, shunkuy, shunkunchiy.
degollado, adj. nakashka. desbordarse, v. tallina, shiwtana.
degollador, s. nakak. descalzo, adj. lluchu chaki, llapanku.
degollar, v. nakana. descamar, v. shikina.
deidad, s. wirakucha, pachakamak, pacha descansar, v. samana.
yachachik. descanso, s. samay; da de descanso:
dejar, v. sakina; algo al descubierto: pak- samay puncha; tiempo de descanso: samay
178
dicHA

pacha; tierra cultivable en proceso o fase de despacio, adv. allilla, allimanta.


descanso: purun. despedir, v. kachana, karkuna.
descarriarse, v. challana, challina. despejado, adj. paklla.
descascarar, v. llakana, rawmana. despejar, v. pakllana, paskana.
descender, v. urayana, uraykuna, way- despellejar, v. llakana, lluchuna, llushtina,
kuna. rawmana.
descogollar palmeras, v. yuyuna. despeadero, s. kaka.
descomposicin, s. conducta: wakllikuy; desperdiciar, v. <*usuchiy.
daarse las cosas: putasyay. despertarse, v. rikcharina.
descomponer, v. chakchuna. despiojar, v. usana.
descomponerse (daarse), v. putasyana. despostillarse, v. tukyana.
desconocido, adj. mana riksishka, chuku, despreciar, v. chiknina.
hullu. desprecio, s. chikniy; expresin de despre-
descriarse, v. challana. cio: mapa.
descuartizado, adj. nakashka. despus, adv. kipa, washa; conj. chay-
descuartizar, v. nakana. manta.
desdear, v. hunkana. desramar, v. chillpina, rawchana, raw-
desear, v. munana. mana.
desenredar (el pelo o cosas semejantes), destruccin grande, general, s. pacha-
v. shampana. kuti.
desgajar, v. llakllana. destruir plantas y/o frutos una plaga, v.
desgastar, v. kaskana. lanchana.
desgracia, adj. chiki, llaki. desvariar, v. tapyana.
desgranar, v. chiwana, ishkuna. desventura, s. llaki.
deshierbar, v. kiwana. desvestirse, v. llatanarina.
deshojar, v. llakana, rawchana, rawmana; desviar un ro, v. chiktana.
el maz: tipina, saklana. desviarse (de los valores), v. challiy.
desigual, adj. waka. desyerbar, v. hallmay.
desigualar, v. wakayachina. detener, v. harkana, shayarichina.
desigualarse, v. wakayana. detenerse, v. shayana.
desler, v. yakuyachina. deteriorar, v. wakllichina.
desleirse, v. nuyuna, yakuyana. deuda, s. <*manu.
deslizar, v. aysana, lluchkana. devolver, v. kutichina, tikrachina; la vista a
deslizarse, v. llushpina. alguien: rikuchina.
desmayarse, v. shinkana. da, s. puncha; medio da: chawpi puncha;
desmenuzar, v. hakuna, palikina. el da siguiente, adv.: kaya.
desmontar maleza, v. chakuna. diadema, s. llawtu.
desmoronarse, v. tuirina, chiwana. dialogar, v. rimanakuna.
desnudarse, v. llatanana. dilogo, s. rimanakuy.
desnudo, adj. llatan, lluchu, llushti. diamante, s. <*yurak umia.
desobedecer, v. mana-uyana. diariamente, adv. punchanta punchanta,
desobediente, adj. mana-uyak. punchantin.
desobediencia, adj. mana-uyay; expre- diarrea, s. kicha; tener diarrea: kichay.
sin de desobediencia: hay. dibujar, v. <*llimpikuy, hawina, shuyuna.
desolado, adv. chulunlla. dibujo, s. (<*llimpisqa), shuyu.
desordenar, v. wakllina, chapuna. diccionario, s. shimiyuk.
desovar (los peces hembras sus huevos), diciembre, s. <*kapak.
v. wachay. dicha, s. kushi, sami.

179
dicHo

dicho, adj. nishka. dividir, v. pakina, rakina; en la mitad: chaw-


dichoso, adj. kushilla, samiyuk. pina.
diente, s. kiru. divinidad del incario, s. wirakucha, pa-
diez mil, num. (<*hunu). chakamak; divinidad que cre los insectos:
diez, num. chunka. palamaku.
diferenciar, v. chikanyachina. divisin, s. rakiy.
difcil, adj. sinchi; de cocinarse: kaluk, llumi. doblar, v. lapuna, patarina.
difunto, adj. waushka. docente, s. yachachik.
digno de lstima, adj. kuyaylla. doler, v. nanana.
dilur, v. yakuyana. dolerse, v. nanarina.
diluirse, v. yakuyarina. dolor, s. llaki, nanay; agudo por tumores,
diminuta, cosa, s. iu; chusu. heridas: zinzin.
dinero, s. kullki. domesticar, v. wiwana, uywana.
dios no lo quiera, adv. amallatak. domingo, s. <*hawkay.
dios, s. achillik-yaya; dios de los incas: wi- don, s. hachi.
rakucha, pachakamak; dios familiar: waka. dnde?, preg. mayman?.
direccin, s. kuska. doa, s. mama.
dirigente, s. pushak. dormido, adj. puushka.
dirigir, v. pushana. dormiente, s. puukuk.
disco, s. piruru; disco musical: takik-piruru. dormir, v. puuna.
disculpar, v. kishpichina. dorso de la mano, s. maki washa.
discursar, v. luwana. dos mil, num. ishkay waranka.
discutir, meterse en discusiones, v. hawina. dos, num. ishkay.
disentera, s. yawarkicha. doscientos, num. ishkay pachak, ishkay
disgustarse, v. piarina. patsak.
dislocar, v. kiwina. dudar, v. tunkina.
disparar, v. tukyachina. duende, s. chusulunku, aya, tunchi.
dispensar, v. kishpichina. dueo de casa, s. wasiyuk.
dispersarse, v. chawsirina, tallirina. dulce, adj. mishki, chawcha; de cabuya:
distante, en el espacio, adv. karu. chawar mishki.
distinguido, adj. kapak; sumak. duro, adj. anak, sinchi, taylla; de cocinarse:
distinto, adj. chikan. akma, kaluk.
distribuir, v. rakina. do, s. ishkantin, yanantin.

180
e
echar, v. kachana; fuera: karkuna. en cinta, adj. chichu, wiksayuk.
echarse (en el suelo), v. siririna. en dnde?, preg. maypitak?.
edad, s. wiay, mita. enero, s. <*kamay.
educacin, s. yachachikuy. en exceso, adv. manchanay, llashak, yalli.
educador, -a, s. yachachik. en sano juicio, adj. mayllik.
ejemplar, s. shina. en seguida, adv. haykamanta, apash, zas.
ejemplo, s. shina. en silencio, adv. chulunlla, upalla.
l, pron. pay. en sus cabales, adj. mayllik.
electricidad, s. <**illariy; zirmay. en vano, adv. yanka, yankamanta.
elegante, adj. taslla. enano, adj. kurpa, umutu.
elegir, v. akllana. encanijarse, v. kintiyarina.
elevado, adv. hanak. encapricharse, v. nanakyarina.
ella, pron. pay. encargar, v. minkana.
ellas, -os, pron. paykuna. encender la luz, v. hapichina.
embarazada, adj. chichu, wiksayuk. encerrar, v. wichkay.
embarrar, v. hawina. encharcarse, v. kuchayarina.
embarrarse, v. turuyarina. encas, s. mimish.
embellecer, v. sumakyana. encima, adv. hanak.
emblema , s. unancha; del Tawantin encogerse, v. kintiyarina, kuruyana, kutu-
suyu: wipala. yana, tuzuyana, waurina.
embobar, v. umana, upayachina. encolerizarse, v. piarina.
embobarse, v. upayarina. encomendar, v. minkana.
emborracharse, v. machay, shinkayay. enconarse las heridas, v. kiyayay.
embriagado, adj. totalmente: machashka; encontrar, v. tarina.
semiembriagado: shinka. encontrarse (con alguien), v. tarinakurina.
embriagarse, v. machana, shinkayana. encorralar, hacer corrales, v. kinchana.
embustero, adj. challi. endurarse, v. taktariy.
embutir, v. itina. energa, s. kallpa, kushi; energa sexual ne-
emitir sonidos (los animales), v. wakana. gativa que causa enfermedad diarreica, no
empalagar, v. amina. identificada por la medicina actual: zalipa.
empalagoso (dulcsimo), adj. uku. enero, s. <*kamay.
empaparse, v. hukuna, mutiyana. enfermarse, v. unkurina; persisten-
empeorarse, v. anchayana. temente: takyarina.
empeine del pie, s. pichuski. enfermedad, s. unkuy; persistente: takyak-
emperrado, adj. llumi, llumiyashka. unkuy; que provoca un ser mtico: s. sisu.
emperrarse, v. llumiyana, isiyana. enfermo, adj. unkushka.
empezado, v. kallarishka. enfriar, lquidos: v. chiriyachina, tsuklupuna.
empezar, v. kallarina. enfurecerse, v. millayarina.
empollar, s. ukllay. engaar, v. umachina, umakuna.
empujar, v. suchuchina, tankana; rboles engrosarse, v. rakuyana.
para derribarlos: tulay. engullir, v. amullina.
en ayunas, adv. mayllakshunku. enlagunarse, formarse un lago:
181
enlodArse

v. kuchayana. errar, v. pantana.


enlodarse, v. turuyana. error, s. pantay.
enlucir, v. llampuna, llunchina. eructar, v. aknina.
enmudecerse, v. upayarina. erupcionar (el volcn), v. tukyana.
enojado, adj. pia, piashka. es verdad? adv. manachu?.
enojarse, v. piarina, nanakyarina, millaya- esa, pron. chay.
rina, waurina. escabroso, adj. sakra, paza, tsaka.
enraizarse, v. sapiyana. escalera, s. chakana.
enredado, adj. chaknarishka, pillurishka; escamar, v. tisana.
(hilos) punzu. escarabajo, s. shuntu, katsu, chuna.
enredar, v. pilluna. escarbar, v. aspina.
enrollar, v. pilluna, maytuna; bejuco: maa- escarcha, s. shulla.
yachina. escasear, v. pishiyana.
enseguida, adv. alla, apash. escaso, adv. pishi.
enseado, habituado, adj. yacharishka. escoba, s. pichana.
ensear, v. yachachina. escogedor, adj. akllak.
ensearse, v. yacharina. escoger, v. akllana.
enserenado, adj. ankulla. escogida, adv. aklla, akllashka.
ensordecerse, v. rinri-upayarina. esconder, v. pakana.
ensuciar, v. hawina. esconderse, v. mitikurina.
ensuciarse, v. karkayarina, mapayarina, escopeta, s. illapa.
matayarina, tikayarina. escorbuto, s. wichu.
entablillar, v. chanchay. escribir, v. killkana; escribir en nudos o en
entechar, v. awana, kumpana. el kipu: kipuna.
entender, v. hamutana, hapina. escrito, adj. killkashka.
entero, det. tukuy, hunta. escritor, s. killkaykamayuk.
enterrar, v. pampana. escritorio, s. (<*chakiqiru).
entonar (un instrumento musical), v. takina. escuchar,v. uyana.
entrada, s. punku. escuela, s. (<*yachaywasi), yachanawasi.
entrar, v. yaykuna. esculpir, v. llakllana.
entrecruzar, v. chakatana; las piernas: escupir, v. aktuna, tukana.
chankana. escurrir, v. chawana.
entrelazar, v. chakatana. ese, pron. chay.
entretejer, v. alapana. esfera, s. (<*rumpu), rumpa.
entristecerse, v. llakirina. esferogrfico, s. killkana.
enumerar, s. yupay. esmeralda, s. <*qumir umia, kumir
envenenar, v. hampina, miyuna. umia.
enviar, v. kachana. eso, pron. chay.
envoltorio, s. maytu, mullapa. esfago, s. millpuna, tunkuri.
envolver, v. maytuna, pilluna. espacio, s. pacha; exterior: hawa pacha;
envuelto, s. maytu, mullapa; adj. maytushka. espacio superior: hanan pacha; espacio in-
poca, s. mita, pacha. ferior: uku pacha.
equivocacin, s. pantay. espalda, s. washa.
equivocado, adj. pantashka. espantado, adj. mancharishka.
equivocarse, v. pantarina. espantar, v. manchachina.
erizarse, v. punzuyarina. espantarse, v. mancharina.
erosionarse, v. tularina. espanto, s. manchay.
errado, adv. pantashka. espaol, trmino que se refiere al, s. wira-

182
extremidAd

kucha. wiksa.
esparcir, v. hichana, tallina; agua o granos: estopa (de cabuya), s. hamchi, karachi.
chakchuy; agua de regado: parkuy. estorbar, v. harkana.
espejo, s. rirpu. estorbo, s. harka.
esperanza, s. shuyay. estornudar, v. atsikyana.
esperar, v. shuyana. estrangular, v. sipina.
espermatozoide, s. (<*yumaynin), ullu-api. estrecho, adj. kichki.
espeso, adj. sanku, tikti. estrella, s. kuyllur.
espar, v. chapana. estrenar, v. arina.
espina, -o, s. kasha. estrujar, v. llapina, lutsana, tsutsukina.
espinazo, s. washa tullu. estudiado, adj. yachakushka.
espiral, adj. churu. estudiante, s. yachakuk.
espritu, s. aya, nuna, samay, supay. estudiar, v. yachakuna.
esposa, s. warmi; esposa del inka: exageracin, adv. may, manchanay.
(<*quya), kuya. examen, s. <*taripay.
esposo, s. kusa; esposo de la coya: inka. examinador, s. <*taripak.
espuma, s. pusku. examinar, v. <*taripay.
espumarse, v. puskuyarina. excavar, v. allana.
esquina, s. kuchu. exceder, v. yallina.
esta, pron. kay. excesivamente, adv. yalli, yalliymana.
estaca, s. takarpu. excremento, s. isma.
estacar, v. takarpuna. excusar, v. kishpichina.
estafa, s. ayki. exigir, v. atina.
estado, s. <**aylluntintinkuy. existir, v. tiyana.
estafar, v. aykina, shuwana. expandirse, v. mirarina; substancias
estao, s. titi. grasosas: wisiyay.
estar, v. kana, tiyana. expirar, v. pitirina, tukurina, waurina.
este, pron. kay. exprimir, v. chawana, kapina.
este, oriente, s. intillukshina. expulgar, v. millchina, usana.
estril, el terreno, adj. tsala, kankawa, killin, extender, v. aysana, chutana, mantana.
tullu. extenderse, v. aysarina, chutarina; las
estircol, s. isma. guas de un bejuco o calabaza: zakzikiy.
estilarse, v. hukurina, mutiyarina. extenso, adj. suni.
estirar, v. chutana. exterior, adv. hawa.
estirpe, s. panaka. extranjero, adj. chuku, hullu, ransiw.
esto, pron. kay. extrao, adj. chuku, hullu.
estmago, s. mamapusun, mama uspun, extremidad, s. puchukaynin.

183
F
faja, s. chumpi; la grande: mamachumpi; la fogn, s. ninapata, tullpa.
pequea: wawachumpi. forastero, adj. chuku, hullu.
falda, s. aksu, anaku. forcejear (uno con otro), v. chutanakuna.
fallecer, v. tukurina, wauna. fortaleza (construccin), s. pukara; del
falsear, v. llullana. cuerpo: kushi.
falso, adj. llulla. fsforo, s. ninayuk; iska.
falta, s. hucha. fotografa, s. (<*uyap rikchay), rikchak.
faltar, v. illana. fracasar, v. kulluna.
familia, s. ayllu. fracaso, accin fallida, s. kulluy.
fango, s. kuzu, guzu. fraccin, en matemticas, s. paki.
fantasma, s. aya, atsinku, supay. fraccionar, v. ikina, pakina.
fardo, s. kipi. fractura, s. paki.
fastidiar, v. kushparina, shillinkuna. fracturar, v. pakina.
fatigarse, v. sampayana, shaykuna. fragante, adj. mishki.
favorecer, v. yanapana. frgil, adj. kapya.
faz, s. uya. fregar, v. kakuna, kitina.
fe, s. iikuy; tener fe: iiy. frjol, s. purutu.
febrero, s. <**panchiy. frente, parte del cuerpo, s. tirku.
felicidad, s. kushi, kushikuy. fro, s. chiri; expresin de fro: achachay.
feliz, adv. kushilla. friolento, adj. chirisiki.
fmur, s. mama tullu. frotar, v. kakuna, kitina.
fermentarse, v. timpurina. fruncir, v. sipuna.
festividad, s. raymi. fruta (variedades), s. wayuri: chikaksu, pi-
fiambre, s. kukayu. tajaya, punkara, tikasu.
fiesta, s. raymi; fiesta del sol: inti raymi. fruto, s. muru; cado antes de madurarse:
figura, s. rikchak. pilis; desagradable: muyan muyan; pequeo:
fila, s. wachu. chusu; fruto verde: llullu; dos pegados:
filo o agudo, adj. awchi; filo u orilla: manya. chapa, misha.
filtrar, v. shutuna. fucsia, adj. wamintsi, chiyu.
fin, s. tukuri. fuego, s. nina; para llevar: iska.
fingir, v. tukuna. fuente de agua, s. pukyu; pakcha.
firmar, v. aspina. fuera, adv. kancha, hawa.
flaco, adj. irki, tsala, tullu. fuerte, adj. sinchi.
flecha, s. wachi. fugarse, v. mitikuna.
flojo, adj. takla. fumar, v. sayrina.
flor, s. sisa; macho de maz: tuktu, tuktuma; fundamento, s. (<*tiqsi), sapi.
flor hembra del maz: chukllu akcha. futuro, adv. kipa, shamuk; tiempo futuro:
floripondio, s. wantuk. kipa pacha; pasado maana: mincha.
flotar, v. wampuna.

184
g
galaxia, s. <**muyukchuru. grada, s. pata.
gallardo, adj. taslla. gradero, s. pata pata.
gallina, s. atallpa, wallpa; que empolla: tuk- grado escolar, s. pata.
tuma; tuktu. granadilla, s. <*tintin.
gallinazo, s. ullawanka, ushku. grande, adj. hatun, kapak, mama, yaya.
ganado vacuno, s. wakra. grandeza, adj. kapak.
ganar, v. mishana. granillo, s. sharu, zharu.
ganglios, inflamacin de, s. amakulu. granizar, v. runtuna.
garganta, s. tunkuri. granizo, s. runtu.
gargarizar, hacer grgaras, v. muklupuna. grano, s. muru; granos tostados y cocina-
garrapata, v. tillimanku, waku. dos, s. taznu, kallpu.
garza, s. wakar, mashalli. grasa, s. wira.
gas, s. yanta, samay-yanta. grasoso, adj. wirasapa.
gatear, v. llukana. gratuitamente, adv. yanka, yankamanta,
gato, -a, s. misi. yankalla.
gaviln, s. waman, mikmichu, usturiw, chu- grieta, s. chikta.
walli, waktaway. grillo, s. chipu, chullu, hiki.
gaviota, s. lluya. gris, color, adj. puzu, uchpa.
gemido, onomatopeya: shinshin. gritar, v. kaparina.
genealoga, s. ayllu. grito, s. kapariy; ininteligible: wirakwirak.
geografa, s. <*tiksimuyuyachay. Ver tierra, grueso, adj. raku.
planeta gruta, s. machay, matsi.
gegrafo, s. <*tiksimuyuyachak. guaba, s. pakay, kachik, ilta, llutipa.
girar, v. muyuna; kuyuchina. guacamayo, s. wakamayu.
glndula biliar, s. (<*hayaqin), hayakin, guanta, s. lumucha.
chinkillis. guardar, v. wakaychina, allichina; en el
glteos, s. siki. seno: kinchullina; comida para llevar a la
gobernacin, acto de gobernar: v. pusha- casa: wanllana.
kuna. guardera, s. wawawasi.
gobernante, s. pushak, kamak. guatusa,s. punchana, siku.
gobernar, v. kamana, pushana. guerra, s. awka, awkanakuy.
golondrina, variedad de, s. suyu, shillishi- guerrero, s. awka, awkak.
lli, wayanay. gua, s. persona: pushak; de una planta o
goloso, hillu. del bejuco: anku.
golpear, v. makana, waktana. guiar, v. pushana.
golpearse, v. takarina. guineo, s. palanta.
goma para pegar: s. (<*tuquru), tukuru; lluta. guiar el ojo, v. sipuna.
gordo, -a, adj. wira. guin, s. (<*sillkuska), aspi.
gota, s. shutu, wiki. gusano, s. kuru, kuzu, latsik, tuku.
gotear, v. shutuna. guzhan, s. kullan.

185
H
haba, variedad de, s. nuya. hender, v. chiktana, shallina.
haber, v. tiyana. hendido, adj. chiktashka, waka.
habitacin, s. pitita, killi. herida, s. chukri; adj. chukrishka.
habitar, v. kawsana, tiyana. herirse, v. chukrina.
hbitat, s. pachamama. hermana de hermana, s. aa; hermana
hbito, s. yachariy. de hermano, s. pani.
habituado, adj. yacharishka. hermano de hermano, s. wawki; her-
habituarse, v. yacharina. mano de hermana, s. turi.
habla, acto del habla, s. rimay. hermoso, -a, adj. kuyaylla, sumak; expre-
hablante, s. rimak. sin para describir lo hermoso: ananay, mu-
hablar, v. rimana; demasiado: atina; sin nanayay.
sentido: musparina, tapyana. hernia, s. pawacha.
hace mucho tiempo, adv. unay, awpa. herramienta (en general) s. llamkana-
hace poco, adv. akalla, kunanlla. kuna; de metal: hillay; para deshojar el maz:
hace tiempo, adv. sarun. mishun.
hace un momento, adv. kunanlla. hervir, v. timpuna.
hacer, v. rurana; siguiendo un modelo: shi- hervvoro, s. kiwamikuk.
nana; algo a escondidas: chakchuna; hoyos hielo, s. rasu; hacerse hielo, v. rasuna.
para sembrar pltano, maz, frjol: tulana; el hierba, en general, s. kiwa; morada: sai;
amor: upina, yukuna, yumana. espinosa: putsu; aromtica del pramo:
hacerse (transformarse), v. tukuna; hacerse sumpu; un tipo de hierba: mallik.
o malograrse los alimentos: hawriyana. hierro, s. killay, hillay.
hacha, s. (<*ayri). hgado, s. kipchan, yana shunku.
halar, v. aysana, chutana. higuern, s. ila.
halcn, s. waman. hija, s. ushushi; hija nica; murushka us-
hallar, v. tarina. hushi; expresin que indica hijita apreciada:
hambre, s. yarkay; tener hambre, tener: payaku.
yarkay. hijo, s. churi; hijo nico, murushka churi.
harina, s. <*aku; kuta, kutashka. hilado, adj. puchkashka.
hartar, v. amina. hilar, v. puchkana.
hartarse, v. saksana. hilera, s. wachu.
harto, det. achka, llashak, pachan. hilo, s. puchka.
hasta dnde?, preg. maykama?. hincharse, v. punkirina.
hastiar, v. amina. hoja que cubre al choclo, s. kutul, panka;
he aqu, toma, exp. kayka. hoja de la caa del maz: sarapanka; hoja
hebra, s. puchka, kaytu. delgada de cabuya seca: anku; hoja y yerba
heces, s. isma. reseca convertible en polvo: was; hoja de
helada (fenmeno atmosfrico), s. kasa. papel: (<*patma), panka.
helar, caer la helada, v. kasana. holgazanear, v. killakuna, kaynana.
helecho, s. llashipa. hombre, adj. kari; hombre comn: <*hatun-
helicptero, s. antachikaru. runa.
hembra, adj. china; warmi. hombro, s. wamani, waman rikra.
186
Hundirse

honda, objeto, s. waraka. huanaco, camlido andino, s. wanaku.


hondonada, adj. pukru. hueco, s. hutku.
hongo, s. kallampa, ala; de la piel: sisu. huella, s. (<*yupi); chaki kati.
honrar, v. yupaychana. hurfano (animal o persona), adj. mana
hora, s. <**muray. mamayuk, mana yayayuk; wakcha.
horcn, s. mantakakiru. huero, huevo, adj. huka.
horizontal, adv. sirik. huerta, -o, s. muya.
hormiga, s. aanku; comestible: ukuy; hueso, s. tullu; de jugar en los velorios:
conga: pushinshi, yuturi. wayru.
horqueta, s. mantakakiru, pallka. huevo, s. lulun.
hortalizas, s. yuyu. huir, v. mitikuna.
hospedar, v. minkachina. humanidad, s. runakay.
hospedarse, v. minkarina. humareda, s. kushni.
hospital, s. hampiwasi, hampina wasi. humear, v. kushnichina.
hotel, s. tampu. humedecerse, v. hukuna, sutukyana.
hoy, adv. kunan. hmedo, adj. huku.
hoya, adj. pukru. humita, s. (<*huminta).
hoyo, s. hutku. humo, s. kushni.
hoz, s. <*kuchuna, ichuna. humear, v. kushnichina.
huaino, s. wayu, waynu. hundirse, v. washaykuna.

187
i
idea, s. yuyay. inicio, adv. kallari.
idntico, adj. rikchak. inmediamente, adv. apash.
idioma, s. shimi. inmenso, adj. hatun, mayma.
idiota, adj. muspa, upa. inquieto, adj. kushpachik, shillinakuk.
iglesia, s. wakawasi, apunchikwasi. insecto, s. apu, manchu, palamaku.
igual o parejo, adv. <* kuska; rikchak; que inseminar, v. yayuna.
otra cosa: shina. inservible, adv. mana-alli, yanka.
igualar, v. allana, paktachina. inspido, adj. aminta, chamcha, chamuk,
igualmente, conj. shinallatak. hamlla.
iguana, s. hayampi. insistir, v. atina.
imagen, s. rikchak. instantnemente, adv. a, alla.
imbcil, adj. muspa. instrumento, s. hillay; para pedacear la
imitar, v. katina, rikchana. cabuya: wazik.
impar, det. chullanik, chulla. insultar, v. kamina, takurina, tushuna.
impermeabilizar (objetos de barro), v. wi- inteligencia, s. yuyay.
rana. inteligente, adj. yuyaysapa.
importante, adj. hatun. inter, mon. naku-.
inadaptable (a las costumbres de un pue- interaccin, s. ruranakuy.
blo), adj. awka. intercambiar, v. rantinakuna.
inca, suprema autoridad en el Tawantin intercomunicacin, s. rimanakuy, willa-
suyu, s. inka. nakuy.
incendiar, v. rupachina. interior, adv. uku.
inclinado, adj. kinray, tsan. interrogativo, el que interroga, v. tapuk.
inclinar, v. kumuna. interrogar, v. tapuna.
indicacin, s. rikuchiy. intestinos, s. chunchulli; grueso: raku
indicar, v. rikuchina. chunchulli; delgado: au chunchulli.
ndice, dedo, s. tuksina ruka. introducir, v. satina.
indmito, adj. kita. inundarse, v. huntana, kuchayana, nu-
inepto (para la cacera o la pesca), adj. yuna.
awasi, chiki. intil, adj. hupi, mana-alli, yanka.
infectarse (las heridas), v. kiyayana. investigar, v. <*kuskikuy; mashkana, tari-
inferior, adj. sullka. pana, lukllikirina.
inflamacin (por heridas, golpes, picadu- invierno, s. tamya pacha.
ras), s. inta. invisible, cosa, s. mana rikuypak, iu.
inflamarse, v. ruparina. invitar, v. kayana.
inflarse, v. punkina. invocar, v. maana.
informar, v. willana. inyectar, v. tuksina.
infortunio, adj. chiki. ir, v. rina; en aglomeracin: tallirina, wanku-
ingenuo, adj. muspa. rina; de cacera y pezca: mitayuna, purina; a
inhumar, v. pampana. buscar lea: yantana.
iniciar, v. kallarina. izquierdo, -a, adj. ichuk, lluki.

188
J
jabal, s. wankana. juez, s. (<*kuskachaq), kuskachak, kama-
jardn, s. sisa pampa. chik.
jarra, s. shila. jugar (juegos de movimientos fsicos y de
jaspeado, adj. puzu. competencias), v. pukllana; juegos de azar o
jefe, s. apu, kuraka. de fortuna: chunkana.
jengibre, s. akirinri. jugo, s. hilli; del penco: chawar mishki; fer-
jess, jesucristo, s. apunchik. mentado de caa de azcar: warapu.
jicama, tipo de tubrculo, s. hikama. juicio (inteligencia), s. yuyay.
jora, maz germinado utilizado en la prepa- juicioso, adj. yuyaysapa.
racin de la chicha, s. hura. julio, s. <**purun.
jorobado, adj. kumu. junio, s. <*inti.
joven, adj. ambos: mallta; varn: wayna; juntar, v. tantachina, llutana, tinkina; hierba:
mujer: pasa, kuytsa. kiwana.
juego, s. pukllay, chunkay; juego y tablero, junto, al lado, adv. kuchu, kuchulla.
similar al ajedrez: <*tapta, taptana; otros: jpiter, s. <**akapana.
wayru, pichka. justicia, s. <*kuskachaq, kuskachak.
jueves, s. <**patma. juzgar, v. taripana.

189
l
laberinto, s. chinkana. kastilla shimi.
labio, s. inferior: sipri; superior: wirpa; lepo- lengeta, s. kallwa.
rino: waka, wantukshimi. lea, s. yanta; verde: chawa; con fuego:
laborioso, -a, adj. llamkak, kutsi. inta; hacer lear: yantay.
labrar madera, v. llakllana. lerdo, -da, adj. sampa; lerda, mujer: zanzan.
lactar, v. chuchuna. letra, s. killka.
ladrar, v. awina, kaparina. levantamiento, s. hatariy.
ladrn, s. shuwa. levantar, v. hawayachina; con palanca:
lagaa, chukni. wankana.
lagartija, s. palu, sacharuna, tsalakulun, levantarse, v. hatarina.
tsilinkitsi, tulipa, waksa, yaku palu. ley(es), s. (<*kamachikuska), kamachiy;
lago, s. kucha, hita, mamakucha, hatun kucha. hacer leyes: kamachiy.
lgrima, s. wiki. leyenda, s. awparimay.
lagrimear, v. wikiyana. liar, v. wankuna, alapana; pies o manos:
laguna, s. kucha, hita. chaknana.
lamentar, v. llakina. liblula, s. chikaru, tsikaru, akcha shuwa.
lamentarse, v. akarina. liberar, v. kishpichina.
lamer, v. llawana. liberarse, v. kishpirina, kishpina.
lana, s. millma. librar, v. kishpichina.
langosta, s. chillik. libro, s. (<*qillqa, qillqa kipu, qillqaykusqa),
lanza, s. wachi. killka, killka kipu, killkaykushka; kamu (?).
lanzar, v. shitana, chutana. lder, s. apu, pushak.
lpiz, s. killkana. liendre, s. chiya.
largo, adj. suni. ligero, adj. ichu, kutsi; adv.: utkay.
lstima, s. llaki; expresin de lstima: ala- lila, adj. maywa.
lay, llakinayakta. limar, v. llampuna.
lastimarse, v. chukrina. lmitar, v. saywana.
lavar, v. el cuerpo o la cabeza: armana; par- limn, s. ishnul.
tes del cuerpo u objetos: lmite, s. saywa.
mayllana; ropa: takshana. limpiar, v. pichana.
lazo, agujero de una cuerda, s. tuklla. limpio, adj. chuya, chuyaklla.
leche, s. uu. linaje, s. ayllu.
lechero, tipo de rbol, s. pinllu. linderar, v. saywana, kimina.
lechuza, s. chushik, pullukuku. lindero, s. saywa
leer, v. (<*qillqaktarikuy), killkakatina. lindo, adj. kuyaylla, sumak
legislador, s. kamachik. lnea, s. (<*siqi); aspi, wachu; horizontal:
legislar, v. kamachina. sirik aspi; vertical, s. shayak aspi.
lejano, adv. karu. lquido, s. yaku.
lejos, adv. karu. lirio, s. amankay.
lengua, rgano articulatorio, s. kallu. lisiar, v. kiwina.
lengua(je) articulado, s. shimi; lengua liso, adj. llampu, lluchka.
quichua: kichwa shimi; lengua castellana; lisonjero, adj. mishkishimi.
190
luz

liviano, adj. pankalla. lucma, tipo de fruta, s. lukma, rukma.


lobanillo, s. pukla. luego, conj. chaymanta, chay kipa, kipaman.
lobo, s. atuk. lugar, donde est algo: <*tiyaskan; lugar, re-
lbulo, parte inferior carnosa de la oreja: s. gin o parte: suyu; kuska; sagrado: pukara,
llutu. waka; lleno de maleza: wita; abandonado:
lodo, s. turu; hacerse lodo, v.: turuyana. purun.
loma, s. urku. lumbre, s. nina.
lomo, s. washa. luminoso, adj. hakan.
lora, -o, s. uritu, kayas, araw, tinkula, llikuy, luna, s. killa.
kalli kalli, shakalli, shakan. lunar, s. ana.
lucero, s. kuyllur. lunes, s. <**sullka.
lucirnaga, s. ninakuru, tillimpu. luz, s. achik.

191
ll
llama, camlido andino, s. llama un tipo de mikllay; llevar en andas o en camilla wantuy;
llama: chantasu, llaminku. llevar en brazos: markay; llevar a la espalda:
llamar, v. kayana; expresin para llamar al apariy; llevar en las manos: markay; llevar en
ganado: kachi kachi; llamar la atencin en los hombros: rikray.
una conversacin: hay. llorar, v. wakana.
llanura, s. pampa. llover, v. tamyana, paramuna; en forma me-
llegar, v. chayamuna, paktamuna. nuda mientras hay sol: chirapana.
llenar, v. huntachina, paktachina. lloviznar, v. paramuna.
lleno, adj. hunta, huntashka. lluvia, s. tamya; menuda con sol: chirapa.
llevar, v. cosas: apay; llevar algo en la falda:

192
m
machacar, v. kawtayana, takana. mandar, v. kachana.
mchica, harina de cebada, s. machka. man, s. inchik, wachansu.
macho, adj. (<*ullqu), ullku; kari. maniatar, v. watana.
madera, s. (<*qiru) kiru; kaspi; del penco: manillas, s. makiwatana.
chawar kiru. mano, s. maki; dorso de la mano: maki
madre, s. mama. washa; palma de la mano: maki pampa;
madrecita, expresin cariosa para las cuenco de la mano: maki uku; parte central
mujeres adultas o jvenes: mamaku. de la mano: maki shunku.
madrina de bautizo, s. achikmama, mar- manosear, v. llamkana, hawina.
kakmama. manta, s. mantana; para cargar: aparina;
madrugada, adv. tutamanta. para cosechar el maz: halunzu.
madurar, v. (<*puquy), pukuna. manteca, s. wira.
madurarse, el choclo, v. kawllarina. maana, adv. kaya; la maana: tutamanta.
maestro, -a, s. yachachik. maqueo, s. yurimawas.
maguey, s. chawar. mar, s. mamakucha.
magullar, v. llakana. marcador, para escribir, s. killkana.
magullarse, v. rawmana. marchar, v. tatkina.
maz, s. sara; variedades: zhima, wantanku; marchitarse, v. ankuyana, urmarina, wa-
plagado: atupa; silvestre: atuk sara. urina.
mal, -o, -a, adj. mana-alli; mal acostum- marearse, v. shinkana.
brado: paku; mal genio: millay; mal molido: marfil vegetal, s. yarina.
chamka. marido, s. kusa.
malestar, tener, v. champayana. mariposa, s. pillpintu, chapul.
maleta, s. kipi. marrano, s. kuchi.
maleza, s. sacha. marte, planeta, s. <**mullu.
malhumorado, de mal humor, adj. millay, martes, s. <**kulla.
warak warak. marzo, s. <*pawkar.
malhumorarse, v. millayana. ms, adv. ashtawan.
malograrse, no empollar los huevos, v. masa, hacer, v. chapuna.
hukana. mascar, v. kashtuna, mukuna.
mam, s. mama. mashua, s. mashuwa.
mamar, v. chuchuna. masticar, v. akuna, kashtuna, mukuna;
mamfero, s. chuchuk. masticar y emitir sonidos los cerdos al
manantial, s. pukyu. comer: chakukina.
mancera, s. charina. mata, s. yura.
mancha, s. tilla, mapa. matar, v. wauchina.
manchado, adj. tilla, shuyushka. mate, s. mati, zampu.
manchar, v. hawina, llunchina, shuyuna. matrimoniarse, contraer matrimonio, v.
mancharse, v. karkayana, mapayana, sawarina.
wikiyana. matrimonio, s. sawari, sawariy.
mancha, s. mapa, tiklla; del rostro o pao: matrona, s. mama; mamakuna.
mirka. mayo, s. <*aymuray.
193
mAyor

mayor, adj. kurak, kuraka. mestizo, adj. laychu, mishu, tsala, wiraku-
mazamorra, s. api. cha, misti, mishu.
mazo, s. makana. metal, s. anta
mazorca (de gramneas y cereales), s. meter, v. satina.
kaspa. metro (medida), s. tatki.
mecer, v. kuyuchina, kawina, kantina. mezclar, v. chakruna, chapuna.
mediano, -a (objetos, personas y anima- mezquinar, v. michana, mitsana.
les), adj. mallta, paktalla. mezquino, -a, adj. michak, mitsak.
medicina, s. hampi; especialidad: hampi- miedo, s. manchanayay; expresin de
yachay. miedo: alalay.
mdico, s. hampik; yachak. miel de abeja, s. chullumpi.
medida, s. tupu. mircoles, s. <**haway.
medio ambiente, s. pachamama. mierda, s. isma.
medio, det. chawpi. migaja, s. palik.
medio, el dedo, s. chawpi ruka. mil, num. waranka.
mediocre, adj. sacha. milenio, adv. warankawata.
medir, v. tupuna. militar, s. awka, awkak.
mdula, s. (<*chillina), chillona; utku; de milln, num. (<*hachuntinhachu, hachu-
vegetales: shunku. hachu).
mejorar, v. allichina, sumakyachina. mimar, v. kuyana.
melga, s. milka. mimbre, s. tiyamshi.
melloco, s. milluku. mina, s. charka, kuya.
memoria, s. yuyay. mineral, tipo de piedra, s. ara rumi.
mencionado, adj. nishka. minuto, s. <*hayri.
mencionar, v. nina. mirar, v. chapana, kawana, rikuna.
menear, v. kawina; hacer menear: kuyuchina. mirarnos, nos volveremos a encontrar,
menor, adj. sullka. exp. rikunakushun.
menos pensado, adv. haykamanta, kun- mirlo, s. suksu.
kaymanta. miserable, adj. michak, mitsak.
mensaje, s. willay. mismo, -a, adj. kikin.
mensajero, s. chaski. mitad, det. chawpi.
menstracin, s. <*yawarikuy, mapakuy; mocho, adj. putu.
yawarta rikuy, killa unkuy, mapa killa; primera moco, s. kua, lumarisu.
menstruacin: <*kikuy. mocosos, expresin despectiva a los
menstruar, v. <*yawarikuy, mapakuna; killa nios: isi.
unkuy. modificar, v. allichiy.
mentir, v. llullana. moho, s. allu.
mentira, s. llulla. mojado, adj. huku; semimojado: ankulla.
mentiroso, adj. llulla. mojarse, v. hukuna, mutiyana, shuturina,
mentn, s. kakichu, sintu. sutukyana.
meique, dedo, s. sullka ruka. moler, v. kutana; grueso: chamkana.
mercurio, s. <**rimsi. molestar, v. kushparina, shillinkuna.
merendar, v. (<*chishinmikuy), chishinmi- molido, adj. kuta, kutashka; grueso:
kuna. chamka.
merienda, s. (<*chishinmikuy), chishinmikuy. molle, planta y frutos, s. mulli.
mermar, v. anchuchina. mollera, upu.
mes, s. killa. mono, s. chichiku, kushillu, intillama, kutu,
mesa, s. (<*chakiqiru); pataku, hampara. machin, parawaku, shilltipu, sipuru, tsiyam-

194
muy

pitsu. mucho, det. achka, llashak, may, yapa.


montaa, s. urku. mudo, adj. upa.
montar, v. sikana. muela, s. mamakiru.
monte, s. urku; monte y maleza: sacha. muerte, s. wauy.
morada, lugar donde se vive, s. tiyana, muerto, adj. waushka.
kawsana. mujer, s. warmi; noble, escogida en el
morado, adj. maywa, sai. tiempo del incario: palla; mujer mtica: mama
morder, v. kanina; hacer morder: kanichina. awaduna, chificha, mama hataba; lenta en el
morir, v. wauna, pitirina, tukurina. trabajo: zanzan.
morirse de iras, v. waurina. mujercita, expresin cariosa para las
morocho, s. muruchu. adultas: mamaku.
mortecina, adj. ismushka, waushka. muletilla en el habla, exp. imashnaray,
mosca, -o, s. chuspi, hikias; kurumama. imashti.
mosquearse, v. intuna. multiplicar, v. mirachina.
mostrar, v. rikuchina. multiplicarse, v. mirana.
mote, maz o choclo cocido, s. muti. mundo, s. pacha.
moteado, adj. luyu luyu. mueca, -o, s. llullawawa; sayti (?).
moverse, v. kuyuna; en vaivn: kawirina. murcilago, s. mashu, chimpilaku.
movilizar, v. kuyuchina. muro, s. pirka.
mozuela, adj. pasa, kuytsa. muslo, s. raku chanka, mama chanka.
muchacha, adj. kuytsa, pasa. mutilar, v. kulluna.
muchacho, adj. wamra. muy, adv. may, yapa, ancha.

195
n
nacer, v. wacharina, pakarina. no es cier to?, adv. manachu?.
nacido, en algn lugar, adj. wacharishka. no, adv. ama, mana.
nacin, s. llakta, mamallakta. noble, adj. kapak.
nacionalidad, s. <**suyukawsay, ayllu- noche, s. tuta.
suyu. no friegues, expresin: ampuku.
nada, det. mana-ima. nogal, s. tukti.
nadar, v. waytana, wampuna. nombre, s. shuti.
nadie, det. manapi, manapipash. norte (regin), s. chinchay; punto cardinal:
nalga, s. siki. uraysuyu.
nalgadas, dar, v. kullpina. nosotros, pron. ukanchik.
naranja, s. laranka, laranha, chilina. novecientos, num. iskun pachak, iskun
nariz, s. sinka. patsak.
narrador de cuentos, s. hawarikuk. noventa, num. iskun chunka.
narrar (cuentos, fbulas), v. hawarikuy. novia, s. sawarina kuytsa.
naturaleza, s. pacha, pachamama. noviembre, s. <**ayar.
nausear, v. <*kuynay); kuynana, millana. novio, s. sawarina wamra.
navegante, s. wampuk. nube, s. puyu.
navegar, v. wampuna. nublado, adj. puyu puyu, puyushka.
neblina, s. puyu. nublarse, v. puyuna.
necio, adj. atupa. nuca, s. washa kunka.
negro, color, adj. yana. ncleo, s. shunku.
neptuno, s. <**turumanya. nudo, s. kipu, muku, sutu.
nevado, el cerro, s. rasu urku; rasushka. nuera, s. kachun.
nevar, v. rasuna. nuestro seor, s. (Jesucristo) s. Apunchik.
ni dios lo quiera, adv. amallatak. nuevamente, adv. kutin.
nido, s. kisha, kuzha, putsa. nueve mil, num. iskun waranka.
niebla, s. puyu. nueve, num. iskun.
nieve, s. rasu. nuevo (persona, objeto, tiempo), adj. mus-
nigua, s. iu, piki. huk, wamak.
nia de los ojos, s. pichiw. numerado, adj. yupashka.
nio, s. wawa, uchilla; que sigue a sus pa- numerar, s. yupana.
dres: chupa. nmero, s. yupay.
nivelar, v. allana. nutria, s. pisha; yaku ukucha.

196
o
objeto, s. ima; sagrado: waka; de barro: olvidar, v. kunkana.
puru; hacer objetos de barro: v. awana. olvido, s. kunkay.
obsequiar, v. kamarina, kuyana. ombligo, s. pupu.
observar, v. rikuna, chapana. omnvoro, adj. tukuymikuk.
obstaculizar, v. harkana. omplato, s. karmin.
obstculo, s. harka. oprimir, v. itina.
oca, s. uka. ordenar, poner en orden, en buena dispo-
occidente, s. inti yaykuna. sicin, v. (<*hichyay), hichyana.
ocano, s. mama kucha; ocano pacfico: ordear, v. chawana, kapina.
<*wirakuchap kutimunkan. oreja, s. rinri, rinri kara.
ochenta, num. pusak chunka. orientacin, s. rikuchiy.
ocho cientos, num. pusak pachak. oriente, s. punto cardinal: inti llukshina; re-
ocho mil, num. pusak waranka. gin: anti suyu.
ocho, num. pusak. origen, s. sapi.
ocioso, adj. (<*qilla), killa. orilla, s. manya.
octubre, s. <*yaku. orinar, v. ishpana; yaku-ishpana.
ocultar, v. killpana, pakana. ortiga, s. chini.
odiar, v. chiknina. ortigar, v. chinina.
oeste, s. inti yaykuna. orzuelo, s. itsipu.
ofrecer, v. kuna. oscilar, v. walinyana.
odo, s. rinri hutku. oscuro, adj. amsa, llantu, pakna.
oido, adj. uyashka, uyarishka. oso, s. ukumari.
oir, v. uyana. otoo, s. wayra pacha.
ojo, s. awi; cerrar los ojos: v. itsipuy. otra vez, adv. kutin.
oler, v. ashnana, mutkina. oveja, s. llama.
olfato, s. mutki. ovillar, v. kururuna.
olla, s. manka. ovillo, s. kururu.
oloroso, adj. ashnak. oxidarse, v. wakarina.
olvidado, adj. kunkashka. oyente, s. uyak.

197
p
pacfico, adj. kasilla; ocano pacfico: <*wi- papel, s. (<*patara); panka.
rakuchap kutimunkan. papirotear, v. tinkana.
padre, s. yaya. paquete, s. apay; atado en hojas: maytu.
padrino de bautizo, s. markakyaya, par, adv. ishkantin, yanantin.
achikyaya. pramo, s. puna, sallka.
pgina, s. (<*patara), patara, panka. parar, v. shayarina.
paico, yerba medicinal, s. payku. pararse, v. hatarina, shayana.
pas, s. llakta, mamallakta. parecerse, v. rikchana.
paja (variedades, s. uksha, siksik, wayuri, parecido, -a, adv. rikchaklla, shina.
lisan. pared, s. pirka; de una casa abandonada:
pjaro (varidedades), s. munchi, chaawi, yata.
chikwan, chiwlli, chiyun, killpuntu, kitiwpi, ku- pareja, adv. ishkantin, yanantin.
llishtiti, kuwayu, chikin chikin, liklik, lluta, pariente, s. ayllu.
manku, panzaw, pishku, piyan piyan, pusayu, parir, v. wachana.
tiwinkulu, tiyunti, tiyuti, tsalak tsalak, tullik, prpado, s. awi kara.
tunchi, tuntu, wiriwiri, zhuta. parque, s. sisa pampa.
pala, tipo de, s. wallmu. parroquia, s. kitilli (?).
palanca, s. tula, wanka. parte alta de la casa, cuesta, pared o
palla, tipo de rondador, s. palla. pea, adv. hanak pata.
palma de la mano, s. maki pampa. parte, s. rakiy.
palmadas, dar, v. kuyachina. partido (poltico), s. (<*suyuchakuska); par-
palmera (variedades), s. chilli, chincha, tido o semi, medio: chikta.
chinku, kuya, lukata, murito, shapaka, partir, v. chiktana, ikina, rakina, chillpina; en
shimpi, shipati, shiwa, unkurawa, yarina. la mitad: chawpina, patmana.
palo, s. kaspi; que nace del cabuyo: (<*qiru), pasado, adj. yallishka; pasado maana:
kiru; palos y carrizos para cubiertas y paredes mincha; tiempo pasado: sarun pacha, awpa
de casas, corrales y cercas: chaklla. pacha, unay pacha, wayma pacha.
palpar, v. llamkana, hawina. pasar, v. yallina.
paludismo, s. chukchu-unkuy. pasarse, el tiempo, v. (<* yalliriy), yallirina.
pan, s. tanta. pasear, v. puriykachana.
pncreas, s. iducha; kantsapata. paso, s. tatki; dar pasos el nio: tatkiy.
pantaln, s. wara; poner pantalones: wara- paspa, grieta en la piel, s. paspa, zipi.
chikuy; ponerse pantalones: warallikuy. pastar, v. michina.
pantano, s. guzu, kuzu. pasto, s. waylla, muya; lugar de pasto: mi-
pantorilla, s. chakichichu. china.
panza, s. (<*uspun), pusun. pastor, -a, s. michik.
paal, s. llachapa, pintu, akawara. pastorear, v. michina.
pao (manchas del rostro), s. mirka. pata, cosas o animales, s. chaki.
papa, s. papa; rojiza: yunkarak; deshidra- patalear, v. kushparina.
tada: chunu, chuu, muray; pelada y amari- patata, s. papa.
llenta: akma. patear, v. haytana.
pap, s. yaya. patio, s. kancha.
198
piezA

pato, variedad de, s. kulta. perder, v. chinkana; el conocimiento: may-


patria, s. <*pakarishka llakta; llakta, mama- zana, yuyaychinkana.
llakta. perderse, v. chinkarina.
patrono, s. llamkayyuk. perdiz, s. yutu, tukilu.
pausa, s. samay. perdn?, interj. haw?.
pava, -o, s. akankaw, muntiti, pawshi. perdonar, v. kishpichina.
peca, s. mirka. perezoso, adj. killasapa, sampa.
pecado, s. hucha. perico ligero, s. intillama.
pecador, s. huchallik. perico, tipo de pjaro, s. chuki, ichu, wichu.
pecar, v. huchallina. perodo, s. mita.
pecho, s. kasku. permitir, v. kacharina.
pedacear, v. pakina, takana; la ropa: chall- pero, conj. shinallatak, shinapash.
china; la cabuya fresca: wazikina. perro, s. allku; expresin para los perros ca-
pedazo, s. paki, rakiy. zadores que siguen el rastro de personas o
pedir, v. maana; ayuda a otro: minkana; la animales: tiw tiw tiw.
mano de la novia por segunda vez: paktana. perseguir, v. katiykachana.
pedo, s. supi. persona, s. runa; inadaptable a las costum-
peer, v. supina. bres de un pueblo: awka.
pegar (golpear), v. makana, waktana; con pesadillas, s. <* llapik; tener pesadillas, v.
substancias adherentes: llutana. llapitukuna; nuspana.
peinar, v. akchana. pesado, adj. llashak, llashashka.
peine, s. akcha. pesar en balanza, v. llashana.
peinilla, s. akcha. pescado, s., adj. challwa.
pelar, v. lluchuna, llushtina; con los dientes: pescar, v. challwana; buscando debajo de
kaskana. las piedras: kantina.
pelea, s. makanakuy; pelea ritual: tinkuy, pestaar, v. kimllana, pimpirana, sipuna.
pukara. pestaas, s. kichipra, llipinshi.
pelear, v. makanakuna; las mujeres: ala- petrificarse, v. rumiyana.
pana. petrleo, s. punkara, allpawira.
pellejo, s. kara. pez (variedad), s. challwa, chinlus, chuti, ka-
pellizcar, v. tispina, tsitsikina. lamatu, kiruyuk, kururu, lupi, paku, paychi, pi-
pelo, s. akcha. ruru, sichi, siklli, shikitu, tanla, tuksik, tunsa,
pelota, rumpa. wal, yaku-aycha, yawisun, yayu.
pelusa, s. akwas. pezn, s. chuchu awi, chuchu muyu.
pena, s. llaki, llakikuy. pezua, s. sillu.
penco, s. chawar. picadura, adj. kanishka; que deja el gu-
pender, estar colgado, v. wayunkana, sano: chay chay.
wayurina, warkurina. picante, adj. hayak.
pene, s. ullu. picar, dar comezn, v. shikshina; los insec-
pensamiento, s. yuyay. tos: kanina.
pensante, adj. yuyak, yuyayyuk, shunkuyuk. pcaro, adj. challi.
pensar, v. yuyana. pico (de ave), s. tapsa; shimi.
pensativo, adj. yuyarikuk; estar pensativo, pie, s. chaki.
v. yuyarina. piedra, rumi; piedra preciosa: <* umia; pie-
pea, s. kaka. dra pequea: sharu, zharu.
pepa, s. muyu, ruru. piel, s. kara.
pequeo, adj. uchilla, wawa; chusu, hamchi, pierna, s. chanka; chuscha.
utu. pieza, musical: s. taki.
199
pincel

pincel, s. tullpuk-kaspi. polica, s. chapak.


pinchar, v. tuksina. polilla, s. susu.
pingullo, tipo de flauta, s. pinkullu. polinizar, v. yayuna.
pintar con colores, v. (<*llimpiy), llimpina, pollo, s. chuchi, chiwchi.
hawina, llunchina; pintar con pintura una polvo, s. allpa.
casa u otro objeto: tullpuna. ponderarse, v. chakchuna.
pintn, adj. ankas. pondo, s. puntu.
pintor, de artes plsticas, adj. (<*llim- poner, v. churana; una cosa sobre otra: pall-
pik), shuyuk, hawik. tay; huevos las aves o peces: wachana; boca
pintura del dibujante o artista, s. (<*llimpi- abajo: tikrachina; poner algo en el seno: kin-
nakuna); para teir: (<*tullpuna), tullpu. chullina; poner cubierta a la casa: awana.
pia, s. chiwilla. ponerse de pie, v. shayarina, hatarina.
piojo, s. usa, pikli, pilis. por dnde?, preg. maytatak?.
piola, s. kawchu. por ello, conj. chayrayku.
piraa, s. paa. por eso, conj. chaymanta, chayrayku.
pisada, s. (<*yupi), chaki kati. por qu?, preg. imamantatak?.
pisar, v. saruna, haytana. por supuesto, adv. shinami, shinayka, shi-
piso, s. pata. naykuti.
pizarrn, s. killkanapirka. porfiar, v. atina.
placenta, s. wawamama. posada, s. tampu.
plaga de plantas, s. lancha. potrero, s. muya.
planeta, s. <**rumpu. pozo, s. pukyu.
planicie, s. pampa. precepto, s. (<*kamachikuska).
planta del pie, s. chaki pampa, chaki uku. precio, s. chanin.
planta, general, s. yura, mallki; (varieda- precioso, adj. sumak.
des): chill chill, chullku, illimpu, iil, lalu, mun- predecesor, s. awpak.
chi, utu, pitsik, purun, tsimpiyu, tsintsimpu, preguntar, v. tapuna.
tsinzu, tiyatina, ushun, wala, wamintsi, wa- prendedor, s. tupu.
ranku; planta seca del maz: challa, kallcha. preada, adj. chichu.
plata, mineral, s. kullki. prearse, v. chichuyana.
pltano, s. palanta; maqueo: yurimawas. preparar, v. allichina; la chicha: aswana; la
plato, s. mulu, puku. tierra para la siembra: chakrana.
plaza, s. kancha, pata, pampa; plaza de en- presentador, v. riksichik, rikuchik.
tretenimientos, en el Cuzco antiguo: (<*kussi presentar, v. riksichina, rikuchina.
pata); kushipata. presentarse, v. rikurina.
plegar, v. patarina. presente, adv. kunan; tiempo presente:
plomo, s. titi. kunan pacha.
pluma, s. patpa. presidente, s. pushak.
plutn, planeta, s. <**riti. presionar, v. atina; algo: itina.
poblar, v. llaktana. prestar, v. maachina.
pobre, adj. wakcha, tsunzu. pretrito, adv. awpa pacha, sarun pacha.
poco a poco, adv. allimanta. pretina, especie de, s. watu.
poco, det. asha, ansa, aslla, pishi. prevalecer, v. atina.
poder, v. atipana, atina, ushana. prever, v. musyana.
podrido, adj. ismu, ismushka, misha. primavera, s. pawkar waray, sisa pacha.
podrirse, v. ismuna. primero, adv. awpak, shukniki; hijo,-a pri-
poesa, s. arawiku, harawi. meros: awi.
poeta, adj. arawikuk. princesa, s. usta.

200
pus

principal, adj. hatun, kuraka, kapak. puesto, s. kuska.


prncipe, adj. awki. pujar, v. hipana.
principiar, v. kallarina. pulga, s. piki.
principio, s. sapi; adv. kallari. pulgar, dedo: s. mama ruka.
prisin, s. wataywasi. pulir, v. llampuna.
probar, v. kamana, mallina. pulmn, s. (<*surqan), surkan; paruk, yurak
problema o contratiempo, s. llaki. shunku.
producto ptimo, adj. wanlla; productos pulque, de cabuya: s. chawarmishki, mishki.
o granos que se quedan despus de la co- pulsera, s. makiwatana.
secha: challa, chukchi. pulverizado, adj. utu, kutashka, kuta.
profesor, -a, s. yachachik. pulverizar, v. utuna.
pronto, adv. utka, hayka. puma, felino americano, s. puma.
propagacin, s. miray. pumamaki, tipo de rbol, s. pumamaki.
propio (de suyo), adj. kikin. punta, adj. awchi.
provincia, s. marka. punto, s. iu.
provocar, hacer antojar, v. munachina. punzar, v. tuksina, tulana.
pueblo, s. llakta. puado, det. lutsu, tsutsuk.
puente, s. chaka. puo cerrado, s. <*chuqmi; chukmi.
puerco, -a, s. kuchi. pupitre, s. (<*chakiqiru), pataku.
puerta, s. punku. pus, s. kiya.

201
Q
qu dijo?, interj. haw?. quieto, adj. kasilla.
qu cosa?. pron. ima. quilico, variedad de ave, s. killiku.
quebrada (depresin geogrfica), s. wayku. quinientos, num. pichka pachak, pichka
quebrado, adj. paki, pakishka; fraccin en patsak.
matemticas: paki. quinoa, s. kinuwa.
quebrar, v. pakina. quipa, instrumento musical, s. kipa.
quemado por el sol, adj. ruparishka, quipo, nudos del registro y administracin
kazuk, kazukyashka, muzuklla. incsica, s. kipu.
quemar, v. rupachina. quipocamayoc, s. kipukamayuk.
quemarse, v. ruparina. quishuar, s. kishwar.
querer, v. munana, llakina. quitar, v. anchuchina, kichuna.
quichua, adj. kichwa. quitarse, v. anchurina.
quin?, pron. pi?. quiz, quizs, adv. icha, ichapash.

202
r
rabo, s. chupa. recuerdo, s. yuyariy.
racimo, s. luntsa, putsa, watu; de chonta: tika. red, s. llika, linchi; pequea para pescar:
raz, s. sapi. wishinka.
rajar, v. chiktana, shallina. redondo, macizo esfrico, adj. (<*rumpu);
rallar, v. shikina. rumpa.
rama, s. mallki. refajo, s. ukunchina.
rpidamente, adv. apash, utkalla. refinar, v. utuna.
rapidsimo, adv. ninantak. reforzar, v. kimina.
rpido, adv. ichu, utka, hayka, zas; rpido regalar, v. kamarina, karana, kuyana.
de cocinarse o de madurarse: chawcha. regalo, s. kamari; que se da en las fiestas:
raposa, s. chakka, chucha, sinik, wanchaka. hucha; que dan los ahijados a sus padrinos:
raqutico, adj. irki, tsala, tsinzu, tullu. kuyachiy.
rascar, v. aspina. regaar, v. piachina.
rasgar, v. llikina, challchina. regar, v. hichana, chakchuna, chiwana, shi-
raspadura (dulce), s. mishki. wana, tallina; agua de regado: parkuna.
raspar, v. aspina. regarse, v. hicharina, tallirina, shiwtana.
rastro, s. chaki kati. regin, s. suyu; regin oriental: anti suyu;
ratn, s. ukucha. regin occidental: kunti suyu; regin del
raya, s. aspi. norte: chinchay suyu; regin del sur: kullay
razonamiento, s. hamutana, yuyana. suyu; regin de la sierra: puna suyu; regin
realizar, v. rurana, llamkana. de la costa o clida: yunka suyu.
reanimarse, v. alliyana, kariyana. regla, objeto escolar, s. (<*siqina).
rebasar, v. hichana. reglamento, s. kamachiy.
rebozo (matrimonial), s. lliklla. regresar, v. kutimuna, tikramuna, tikrana; al
recelo, s. pinkay. lugar de origen, a la tierra materna: llaktana.
rechoncho, adj. kurpa. reina soltera, s. usta; reina casada:
recibir, v. chaskina, hapina. (<*quya, kuya.
recin, adv. akalla, kunanlla. reir, v. asina.
recio, adj. sinchi. relaciones sexuales, (tener), v. yukuna,
recipiente, s. de la cscara del coco: pill- yumana.
chi; grande de mate: ankara; hecho del tron- relampaguear, v. llipyana.
co de cabuya: puntulunku. rellenar, v. awinchina, huntachina.
reciprocidad, adv. ranti, ranti ranti. reloj, s. (<*pacha-unanchanqa).
reclamar, con enojo, v. piana. remanso, s. tuyaka, walun,
recoger, v. tantana; recoger granos: pa- rematar, v. alapana.
llana; los primeros frutos de la sementera: remedio, s. hampi.
chakrana; los residuos de cosechas: challina, remellar, v. llakana.
chukchina. remellarse, v. rawmana.
recolectar, v. tantachina. remendar, v. llachapana, chupana, lampana.
recordar, v. yuyarina. remiendo, s. llachapa.
recto (hacia una direccin), adj. tsiklla. remo, s. kawina, tawna, wanka.
recuadro, cuadro, s. (<*tapta); shuyu. remojarse, v. nuyuna.
203
remolino

remolino, de viento: s. akapana; de agua: la hacienda: wasipunku.


muyuna. retirar, v. anchuchina, suchuchina.
remorderse, tener remordimiento, v. nana- retirarse, v. anchurina.
rina. retoar, v. wiana.
remoto, pasado, adv. awpa, unay, sarun. retoo, s. llulluk.
renacuajo, s. chimpaluk, putukulu, willi retornar, v. kutimuna, tikramuna, tikrana.
willi. retrasarse, v. kipayana.
rendir cuentas, v. chimpapurachina. retrato, s. (<*uyap rikchay), rikchak.
repartidor de comida y bebida en las fies- reunin, s. tantanakuy.
tas, s. awlakanu. reunir, v. tantachina.
repartir (alimentos, objetos), v. rakina. reventar, v. tukyana.
reprender, v. piachina. reventarse, v. tukyarina, chulakyarina.
reproducin, s. mirana, muruna. revolcarse, v. sinkuna, kawirina.
reproducir, v. mirana, muruna. rezar, v. maana.
reproductor, s. mirak, muruk. rincn, s. kuchu.
repugnar, v. millana. rin, s. rurun.
resbalar, v. lluchkana. ro, s. mayu, hatun yaku.
resbalarse, v. llushpina. ripio, s. sharu, zharu.
resbaloso, adj. lluchka. robar, v. shuwana.
resembrar, v. awinchina, katichina. robusto, adj. sinchi.
resentirse, v. impayarina, nanakyana. roca, wanka, rumi.
reserva de alimentos que se lleva a la roco, s. shulla; caer el roco: v. shullana,
casa, adj. wanlla. sarpana.
residuo, s. hamchi, kupa, uku; de la chi- rodar, v. sinkuna.
cha: tikti; de hierba o de paja que dejan los rodilla, s. kunkuri.
animales luego de alimentarse: punzu; resi- roer, v . kaskana.
duo matemtico: puchu. rogar, v. maana.
resistencia que pone la persona al ser ha- rojo, adj. puka.
lada, s. zinzin. romper, v. llikina, pakina; en pedazos pe-
resistente, adj. sinchi, taylla. queos: pitina.
respetar, v. muchana. roncar, v. harnina.
respiracin, s. samakuy. roncha, s. pukla, sisu.
resplandecer, v. llipyana, palanina. ropa, s. churana, churarina; sucia: waluk.
resplandeciente, adj. hakan, palanikuk. rosca, adj. churu.
responder, v. kutichina, tikrachina, rantipana. rostro, s. uya; awi.
resquebrajar, v. chiktana, chillpina. rtula, s. piruru.
resquebrajarse, v. chiktarina, chillpirina, rotura, s. paki.
rakrayana; la piel: paspayana. rozar, v. waktana.
resta, s. anchuchiy. rozarse, v. takarina.
restar, v. anchuchina. rub, s. <*puka umia.
resto, s. puchu. rubor, s. pinkay.
retazo (tela, madera, hierba), s. puchu; de ruborizarse, v. pinkarina.
tierra que tenan los kichwas por trabajar en rstico, adj. purun.

204
s
sbado, s. (<**tinki). nawaru, kuwa, kuwayu, lukarya, murintu, pi-
saber, v. yachana; saber a: yachina. ripiri, tullumpa.
sabidura, s. yachay. saquillo, s. tulu.
sabio, s. amawta, yachak. sarampin, s. muru-unkuy.
sabor, s. yachik. sarna, s. shikshi, isi, akwas.
saborear, v. kamana, mallina. satisfecho (de comer), adj. hunta, saksashka.
sabrosa, -o, adj. (<*uku), chawcha, mishki. saturno, s. <**chimpu.
sacapuntas, s. awchichina. sauce, s. wayaw.
sacar, v. surkuna, llukshichina; productos savia (de las plantas), s. llawsa.
de la tierra: allana; sacar tiras: chillpina. saya, s. anaku, aksu; ponerse la saya: ana-
sacerdote (principal del incario), s. umu; kullikuy, aksullikuy.
kushipata. secar, v. chakichina; la carne al sol: charkina.
saciado, adj. hunta, saksashka. secarse, v. ankuyana, chakirina, waurina.
sacudirse, v. shiwarina; las plumas, el sediento estar, v. upyanayana.
ave: patpana. seducir, v. kuyachina.
sacudir, v. chaspina, chawsirina. segar, v. pitina, ichuna.
saeta, s. wachi. seguidamente, adv. kipa, kipalla.
safar, v. kacharina. seguir, v. katina; hacer seguir: katichina.
sano, s. lumukuchi. segundo, tiempo, s. <*tuylla. En lugar o es-
sal, s. kachi. pacio: ishkayniki.
sala, s. <*pitita. seis, num. sukta.
salamanquesa, s. watawata. seis cientos, num. sukta pachak, sukta
salir, v. llukshina; salir el sol: intiyana. patsak.
saliva, tuka. seleccionado, -a, adj. aklla, akllashka.
salivar, v. tukana. seleccionar, v. akllana.
saltamontes, s. chipu, hiki. selva, s. sacha.
saltar, v. kushpana. semana, s. <**sillkukis.
salud (de bienestar), s. allikay. sembrado, adj. tarpushka.
saludar, v. napaykuna. sembrador, s. tarpuk.
salvaje, adj. sacha, awka. sembrar, s. tarpuna.
salvar, v. kishpichina. semejante, adv. shina.
salvarse, v. kishpirina. semejanza, s. rikchak.
sambo, s. sampu, zampu, kitu. sementera, s. chakra, tarpushka allpa.
sanarse, v. alliyana, hampirina. semilla, s. muyu; cada en las sementeras:
sancochar, v. hawchana, ayumpakuna. chas.
sandalia, s. ushuta. sendero, s. an.
sango, tipo de pan, s. sanku. seno, s. chuchu.
sangorache, s. ataku. sentar a los nios, v. chachichina.
sangre, s. yawar. sentarse, v. tiyarina; sentarse los nios:
sanguijuela, s. mapamari. chachina.
sapallo, tipo de calabaza, s. sapallu. sealar, v. rikuchina, riksichina, shunkuna.
sapo (variedades), s. hampatu, huwin, ku- seor, s. yaya, hachi.
205
seorA

seora, s. mama. hamlla.


seorita, adj. pasa, kuytsa; expresin cari- sin motivo, adv. yankamanta.
osa dirigida a las seoritas: mamaku, payaku. sinuosidad, adj. kinku.
separar, v. chikanyachina, karuyachina. sirviente, adj. yana, yanapak.
septentrin, s. uraysuyu. sistema, s. llika; sistema solar: intipa ayllu.
septiembre, s. <*kuya. sitio o lugar, s. <*tiyaskan; ceremonial:
ser capaz de, v. atipana, ushana. pukara, waka.
ser humano (hombre y mujer), s. runa. soasar, v. ayampakuna.
ser, s. kak, vivo: kak, kawsak; ser fants- sobar, v. kakuna.
tico: atsinku, chificha, chusulunku, chuyan, soberano, s. apu, kapak.
ishkay umayuk waksa, sacharuna, supay, sobra, s. puchu, sikiyashka.
uchutikan, walampariw, mama awaduna, sobrar, v. puchuna.
mama hataba. sobrepasar, v. yallina.
ser, v. kana. sobresalir, v. yallina, atina.
sereno, adj. kasilla. sobrio, adj. mayllik.
serpiente, s. amaru, machakuy, mutulu, sociable, adj. maylla.
pushllu, shinshin. socorrer, v. yanapana.
serrano, persona de la sierra, adj. sallka soga, s. waska; soga delgada o soguilla:
runa. kawchu; hacer sogas: kawchuy.
servidor, adj. yana, yanapak; el que sirve sol, s. inti; salir el sol: intiyay.
las comidas en las fiestas: rakik, awalahanu. soldado, s. awka, awkak.
servir, v. yanapana; servir alimentos: karana. solear (el sol), v. intina.
sesenta, num. sukta chunka. solearse, v. mashana.
sesenta mil, num. sukta waranka. solicitado, adj. maashka.
seso, s. utku.
solicitar, v. maana.
seta, s. kallampa.
slido, adj. sinchi, kaspiyashka, rumiyashka.
setecientos, num. kanchis pachak, kan-
solista, det. sapalla, shuklla.
chis patsak.
solitario, pjaro, s. chiwillu.
setenta, num. kanchis chunka.
sollozar, v. hikina, hikiyana.
setenta mil, num. kanchis waranka.
solo, adj. sapalla.
si, adv. ari.
soltar, v. kacharina.
siega, tiempo de, s. kallchay pacha.
sombra, s. llantu.
siembra, s. tarpuy.
sombrero, s. muchiku.
siempre, adv. wiay, wiaypak, tukuy
sombrilla, s. <*achiwa.
pacha.
sonar, v. <*unyay, rukyay), unyana, rukyana.
sien, s. <*wauna.
soador, s. muskuk.
sierra, s. puna, sallka.
soar, v. muskuna.
siete mil, num. kanchis waranka.
sopa, s. api.
siete, num. kanchis.
soplar, v. pukuna; el espanto: tukana.
siglo, adv. pachak-wata.
soplo de curacin, s. pukuy.
sigse, s. siksik.
sordo, adj. rinri-illak, uparinri.
silbar, v. hukipuna.
sorpresivamente, adv. haykamanta, kun-
silenciarse, v. upallayana, chunyana.
kaymanta, zas.
silenciosamente, adv. upalla, chulunlla.
sortija, s. shiwi.
silla, s. tiyarina.
sosegar, v. kasiyachina.
silvestre, adj. allpa, aya, purun, sacha, mapa.
soso, adj. chamuk, chamcha, uku.
similar, adv. shina.
sostener, v. charina; lo que est por
sin gracia, adj. aminta, chamcha, chamuk,
caerse: kimina.
206
susto

soto, s. sutu. brazos: ukllana.


suave, adj. kapya, utu, api. suma, s. yapay.
suavecito, adv. hawalla, amuklla, apilla. sumar, v. yapana.
suavizar, v. utuna, apiyachina, amukya- sumergirse, v. washaykuna.
china. superficial, adv. hawalla.
suavizarse, v. apiyana, kapyana, llampuna. superficialmente, adv. hawalla, hawalla.
subir, v. sikana, wichayana; los precios o superior, adj. kurak; parte, adv. hanak.
costos: wichayana. supervisar, v. tukuyrikuna.
sbitamente, adv. haykamanta, kunkay- supervisor, s. tukuyrikuk.
manta; zas. suplicar, v. maana.
succionar, v. chumkana, tsumkana. suponer, v. (<*watuy), watuna, waturina;
suceder, v. tukuna. yuyana.
sucio, adj. mapa, karka, tiklla. sur, (punto cardinal), s. hanansuyu; kullay
sudar, v. humpina. suyu.
sudor, s. humpi. surcar, v. wachuna, rawana.
suelo, s. pampa. surco, s. wachu, rawa; surcos muy apega-
sueo de dormir, s. puuy; sueo de soar: dos: wala.
muskuy. suro, variedad de carrizo, s. suru.
sufrimiento, s. llaki. sustantivo, s. shuti.
sufrir, v. llakina. susto, s. manchay; que produce susto:
sujetar, con las manos, v. charina; sujetar manchanayay; expresin de susto: mama-
con las piernas: chankana; sujetar con los llaw, yayawalla.

207
t
tabaco, s. sayri. alalay, mamallaw.
taita, s. yaya. templo, s. wakawasi; apunchikwasi.
talar, v. kuchuna, waktana. tender, v. mantana.
talega, s. wayaka. tener o sostener, v. charina; tener pena:
talismn, s. para el amor: wakanki; el maz llakina; tener relaciones sexuales: upina, yu-
de granos bicolor que se hallan durante la mana, yukuna.
cosecha: misha; utilizado en la caza y en la terminado, adj. pakta; tukurishka.
pesca: piripiri. terminar, v. tukuchina.
tallo, s. tullu; tallo y hojas de maz seco: terminarse, v. paktarina; tukurina.
kallcha, sarapanka; tallo de un racimo sin fru- terremoto, s. allpa chukchuy.
tos: watu; tallo del racimo, extrado los fru- terreno, s. allpa; duro, estril, erosionado:
tos: chitus. killin; pisoteado de animales: yata; terreno
taln, s. tayku. baldo: purun.
tambalear, v. sinkuna. terrn, s. kurpa; terrn de csped: champa.
tambor, s. wankar; pequeo: tuntulli. testculo, s. lulun.
tamo, s. tamu. testimoniar, v. iina.
tantear, v. llamkana, hawina. teta, s. chuchu.
tapa, s. killpana. tibio, adj. inlli, kunuklla.
tapar, v. killpana. tiempo, s. pacha; tiempo presente: kunan
tardarse, v. kaynana, kipayana, unayana. pacha; tiempo pasado: awpa pacha, sarun
tarde, la, adv. chishi. pacha, yallirik pacha; tiempo futuro: kipa pacha.
tarea, s. ruray. tienda, s. katuwasi.
tartamudear, v. aklluna. tierno, adj. llullu.
tartamudo, adj. akllu, tiyarpa. tierra, s. allpa; lugar donde se vive: allpa-
tawantin suyu, las cuatro regiones del mama.
rea inca, s. Tawantin suyu. tierra, planeta, s. <*tiksimuyu.
taxo, s. kullan, gulln, taksu. tiesto, s. kallana.
teatro, s. (<*hawkaypata), hawtaypata. tigre, s. uturunku.
techar, v. katana. tinaja, s. mawma.
teja, s. sau. tiniebla, adj. amsa, llantu.
tejer, v. awana. tintura, s. tullpu.
tejido rstico, comn: awashka; tejido fino: to, s. hachi.
kumpi; de hojas de palmera: almayari, san. tipina, objeto para deshojar el maz durante
tejn, mashu, wachi. la cosecha, s. tipina.
tela, s. pintu. tirar, v. shitana.
telar, s. awanakaspi. tiritar, por escalofros, v. chukchuna.
telaraa, s. (<*urup llikan), urupa llika. tiza, s. aspina, aspik.
temtico, adj. paku. tiznarse, v. kushniyana.
temblar, v. chukchuna. tizn, s. inta.
temblor de tierra, s. allpa chukchuy. tocar, algn instrumento musical: takina;
temer, tener miedo, v. manchana. tocar la quipa: kipana; alguna cosa: llam-
temor, s. manchay; expresin de temor: kana, hawina.
208
tutumA

tocte, s. tukti. trapo(s), s. llachapa.


todava no, adv. manarak. trasladar, v. ashtana.
todava, adv. amarak; chayrak. trasnocharse, v. pakarina.
todo (s), det. tukuy, llampu. traspasado maana, adv. kaya mincha.
toma, he aqu, exp. kayka. trasquilar, v. rutuna.
tomar lquidos, v. upyana; algo con las travieso, adj. sayti, shillinkuk.
manos: hapina. treinta, num. kimsa chunka.
tonga, s. kukayu, kukawi. tren, s. <**antatatis, antakuru.
tontear, v. muspana. trenza, s. (<*simpa); chimpa.
tonto, adj. muspa, upa. trenzar, v. (<*simpay); chimpana.
torcer, v. kawchuna; torcer lana o hilo: kaw- tres cientos, num. kimsa pachak, kimsa
puna. patsak.
torcerse, v. wistuna; dislocarse: kiwina. tres mil, num. kimsa waranka.
torcido, adj. wistu, winku. tres, num. kimsa.
torpe, adj. muspa, upa. trigo, s. triku, waa.
tortero para hilar, s. piruru. tripa(s), s. chunchulli.
trtola, s. urpi, tukurpilla. triste, adj. kuyaylla, llakilla.
tortuga, s. acutica: charapa; terrestre, s. triturado, adj. chamka, chamkashka.
mutilun, tsawata; anfibio: yawati. triturar, v. chamkana.
tos, s. uhu. troje, s. (<*taqi), taki.
tosco, adj. paza, sakra, tsaka. trompa, s. sinka.
toser, v. uhuna. trompetero, ave, s. yakami.
tostado, s. kamcha. trompo, s. piruru, kushpi.
tostar, v. kamchana. tronco, s. kullu, pulla, putu.
totalidad, adv. tukuylla, llampu. tropezar, v. itkana.
trabajador, s. llamkak. tropezarse, v. itkarina.
trabajar, v. rurana, llamkana. trotar, v. kallpana.
trabajo, s. llamkay, ruray; comunal, colec- trozar, v. llakana, kiwina.
tivo: minka; familiar: ayiy; trabajo recproco: trueno, onom. kulun, tulun.
makipura, rantimpa. t, pron. kan.
traducir, v. tikrachina. tubrculo, s. <**allpapimuruk; tipo de tu-
traer, v. apamuna, pushamuna; traer algo brculo: papa, rakacha, apichu, iwa.
en la boca: amullimuna. tubo, s. tutu.
tragar, v. millpuna. tucn, s. kawpi, tumpiki.
trampa, s. tuklla, hapina, panwa, tikta. tullido, adj. suchu.
tranquilizar, v. kasiyachina. tumba, s.- aya-utku; antigua: waka.
tranquilo, adj. kasilla. tumor, s. chupu.
transformacin, s. pachakuti. tumulto, s. wayka.
transfor marse, v. tukuna. tnica, especie de, s. kushma.
transmitir la enfermedad zalipa, s. tupido, adj. kichki.
zalipana. turbio, adj. lanta, sanku.
transparente, adj. chuya, chuyalla. tusa, s. kurunta; sin choclo: wakuyashka.
transpirar, v. humpina. tutuma, s. puru.

209
u
ubicar, v. churana. un(o), num. shuk.
ubre, s. chuchu. untar, v. hawina, kakuna.
ltimo, adv. puchukay, chupa; kunchu. ua, s. sillu.
nico, adj. sapan, sapalla, shuklla; nica hija: urano, planeta, s. <**tinkullpa.
murushka ushushi; nico hijo, murushka churi. urdir, v. awllina, allwina.
unidad(es), s. shuk(kuna) usado, adj. mawka, paya.
unin, s. tantachiy, tinkiy, tinkuy. usted, pron. kan, kikin.
unir, v. tinkina, tinkuna, llutana. ustedes, pron. kankuna, kikinkuna.
universidad, s. hamutaywasi. tero, s. wawatiyana.

210
v
vaco, adj. chushak, illak. ver, v. rikuna, kawana.
vagina, s. rakakara, raka. verano, s. intipacha, usyay pacha.
vagabundo, adj. yanka purik. verbo, s. willak; verbo auxiliar para expresar
vago, adj. (<*qilla), killa. onomatopeyas: nina.
vainas trilladas, como tamo, s. puchul, verdad, adv. (<*chiqa), chika.
puchuy. verdadero, adj. chiqallatak; kikin.
valeroso, adj. sinchi. verde, color, adj. (<*qumir), kumir, waylla.
valle, s. pampa. verduras, s. yuyu; verduras sancochadas:
valor en precio, s. chanin. hawcha.
vmonos, exp. hakupashun, hakupashun- vergenza, s. pinkay.
chik. verruga, s. micha, mitsa, michamuyu,
vamos, exp. haku, hakuchik. chimpi.
vapor, s. <*wapsi. verter, v. tallina.
variedad, comp. sami. vertical, adj. shayak, tsan.
varn, adj. kari. vertiente, s. pukyu.
vasija de barro (variedades), s.: puntu; de vestimenta, s. <* pacha; churana.
barro para bebida: mukawa; tipo de jarra: vestirse, v. <*pachallikuy; churarina.
shila; grande: mawma. va, s. an.
vaso, s. (<*qiru), kiru; redondo de madera va lctea, s. <* mayu; kasa-anku, kasa an.
de cuello largo: kaka. viajar, v. rina, illana.
vecino, adj. wasi mashi. vicua, s. wikua.
vegetal, s. yura. vida, s. kawsay.
vehculo, s. antawa, anta-shuntu, antawiwa. vidrio, s. kispi.
veinte, num. ishkay chunka. vieja (animados), adj. paya, atupa; ruku;
vejiga, s. ishpapuru. para cosas: mawka.
vello, s. millma; vello axilar: kashuk millma; viejo (animado, no animado), adj. ruku; para
vello pubiano masculino: ullu millma; vello objetos: mawka.
pubiano femenino: raka millma. viento, s. wayra; fuerte: akapana.
velludo, adj. millmasapa. vientre, s. wiksa.
veloz, adj. pankalla, wayralla. viernes, s. <**haycha.
vena, s. anku, sirka. viga, s. (<*qiru), kiru.
venado, s. taruka, ushpitu, yamala. vigilante, s. chapak; vigilante de la casa:
vencer, v. atina. wasikamak.
vendaje, s. yapa. viniente, s. shamuk.
vender, v. katuna. violar, v. wakllichina.
veneno, s. miyu, hampi. virar, v. tikrana.
venerar, v. muchana. viruela, s. muru-unkuy.
venidero, l o lo que vendr, adv. shamuk. viruta, adj. punzu.
venir, v. shamuna. viscoso, adj. llawsa.
ventana, s. (<*tuqu), tuku. vista, s. awi.
ventura, s. kushi. viuda, -o, adj. (<*ikma), wakcha.
venus, planeta, s. <*chaska. vivienda, s. wasi; sin paredes, cubierta de
211
viviente

paja desde el asiento: chakiwasi. voltear, v. tikrana, sinkuna.


viviente, s. kawsak. volver, v. kutimuna, tikramuna, tikrana.
vivir, v. kawsana. volverse en, transformarse, v. tukuna.
volar, v. pawana, wampuna. vomitar, v. <*kipnay; kuynana.
volcn, s. urku; en erupcin: nina urku. vulva, s. raka

212
y
ya, adv. a; ya mismo: alla. yeso, s. isku.
yerba en general, s. kiwa; para teir: panti; yo, pron. uka.
yerbas comestibles: yuyu. yuca, s. lumu.
yerno, s. masha.

z
zapallo, s. sapallu, kitu. zorrillo, s. aas.
zapato, s. ushuta. zumo, s. hilli; zumo del floripondio: warwar.
zarcillos, s. rinriwarkuna. zurcir, v. sirana, chupana.
zig-zag, adj. kinku; ir en zig-zag: kinkuy. zurdo, -a, adj. lluki, ichuk.
zonzo, adj. muspa, upa.

213
ANEXOS
ANEXO 1

Trminos del qichwa general

Introduccin

El ttulo hace referencia a los trminos del qichwa general en uso en Per y Bolivia, que a su
vez han sido utilizados por EBI y ALKI, en el Ecuador, en los ltimos 10 aos.

La documentacin temprana de los siglos xvi y xvii, en lo que se refiere al qichwa simi muestra
el inters y necesidad de disponer de nuevos trminos qichwas que sealen significados reli-
giosos, culturales y polticos. Al iniciar el siglo xx, en los pases qichwa hablantes se encuentran
esfuerzos de creacin de neologismos para referirse a categoras gramaticales; durante la se-
gunda mitad de este siglo, sobre todo, en los procesos de EBI se presentan varios esfuerzos
para disponer de una nueva terminologa kichwa.

a) Siglos XVI-XVII
En estos siglos, en los vocabularios qichwas, se hallan alusiones a nuevos trminos o a ex-
tensiones semnticas que se adaptarn tanto por esfuerzos de los espaoles como de los mis-
mos qichwas a los nuevos procesos comunicativos. En el mbito religioso espaol: Jesucristop
suyun, el cielo; qillqakta rikuy, leer; qillqa kipu, libro de cuentas; qillqata chantay, imprimir, etc.
En el mbito de los qichwas tenemos: machu capitu, capitn (Francisco Pizarro); hatun paqu,
caballo; paos con letras, libro; conversar con los paos con letras, leer, etc.

b) Primera mitad del Siglo XX


A inicios de este siglo, en la gramtica del qechwa boliviano de David Berrios (1904: 8, 20-21),
se hallan algunos trminos, por un lado, para referirse a ciertas categoras gramaticales como:
nombre, suti; pronombre, sutij rantin; verbo, rimai; participio, chayakej; adverbio, rimaiman tan-
takuj; partculas, rakina, tinkullina; interjecciones, huajyana. Por otro lado, se presentan nom-
bres de los das (punchau/punchai, da) de la semana: killachau, lunes; atichau, martes;
koillurchau, mircoles; illapachau, jueves; chaskachau, viernes; kuichichau, sbado; intichau,
domingo. En stos se notan claramente traducciones sintctico-semnticas de la cultura latina
a la cultura qichwa.

c) Segunda mitad del Siglo XX


Durante la segunda mitad del siglo xx se aprecian varios esfuerzos en la creacin de neologis-
mos que se ubican dentro de una serie de acontecimientos socio-polticos y culturales:

i) Contexto sociopoltico
El inters por atender a la educacin rural y campesina motivar las campaas de Educacin
y Alfabetizacin (III Curso de Formacin Nacional/CIEI, 1980-1982) hasta demandar la Edu-
cacin Bilinge Intercultural de forma institucionalizada (DINEIB: 1988) y su uso y produccin
correspondiente de materiales escritos en lenguas maternas, entre ellas, en el kichwa shimi.

ii) Instituciones
Casi en los ltimos 40 aos se han presentado varias entidades como: CIEI, Proyecto Macac
(luego Corporacin Macac), CEDIME, P. EBI-GTZ, DINEIB/ALKI, etc., todas ellas relaciona-

217
ANEXO 1

das con actividades de Educacin Bilinge, mediante la elaboracin de sus propios mate-
riales en lenguas. Asimismo, algunos programas a nivel superior en Educacin Bilinge, se
han convertido en espacios para la creacin de nuevos trminos tcnicos de algunas reas
educativas a travs de la elaboracin de las tesinas o monografas (Universidad de
Cuenca/LAEB, Universidad Salesiana/PAC); algunos de aquellos materiales se han impreso
en revistas o en textos completos.

iii) Actores
Los encargados de la creacin de los neologismos son los mismos miembros de las institu-
ciones arriba sealadas; adems, en dicho proceso, se ha requerido de la participacin de
la misma dirigencia indgena (Montaluisa, 1990: 166), de los tcnicos, asesores (DIPEIB-
Sucumbos, 2007, Fausto Jara) o de la participacin de especialistas investigadores inter-
nacionales (Cerrn-Palomino y el equipo de Gabriel Cachimuel y Alberto Conejo, Pujil,
1994). En los ltimos tiempos, se hallan en este proceso los miembros del ALKI.

Procedimientos de creacin

Antecedentes

La revisin de los neologismos que se hallan en los diversos textos escolares ofrece pistas
acerca de los procedimientos desarrollados en cada una de las instituciones participantes. Por
lo general, se detectan esfuerzos aislados, empricos, sin conocimiento de los dems aportes
y un desconocimiento de la realidad de la lengua qichwa, de su historia total y territorial. Sin
embargo, en el Caimi ucanchic shimiyuc-panca (Montaluisa, 1982: 141) y en el ucanchic
shimi 1 (Montaluisa, 1989: 159-178), se sealan los caminos del qichwa para su desarrollo lin-
gstico o Ingeniera Lingstica: 1) la reintroduccin (consulta a los ancianos y a los diccio-
narios antiguos); 2) generalizacin; 3) reencuentro con el significado original; 4) la
creatividad; 5) prstamos peruano-bolivianos; 6) prstamos del espaol y otras lenguas
(como ltimo recurso).

As, a partir de los aos 80s los materiales destinados a EBI-qichwa contienen trminos nuevos:
pachamanta yachacui, geografa; antashca micuna, comida enlatada; yachana-huasi, escuela;
aspic, lpiz, tiza (C..S-P, 1982). Quillcacatina, leer; uyariclla, vocal; upauyari, consonante (u-
canchic shimi 1, 1989: 163). Pachapac shimi, adverbio de tiempo; paltai, gerundio; quillcana
panca, cuaderno; quiquin shuti, sustantivo propio (Serie pedaggica y didctica 9, 1993: 223-
229). Hay otras fuentes que han sido revisadas ligeramente como el lxico actvalizado espa-
ol-qvechva (Ileana Almeida, 1992) o el lxico ampliado quichua-espaol, espaol-quichua
(Consuelo Ynez, 2007), que de cierta manera presentaran algunos procedimientos metalin-
gsticos, aunque no siguiendo la composicin qichwa, etc.

218
ANEXO 1

II
Los Neologismos y KAMAK

El documento denominado Neologismos-ALKI, proporcionado por los representantes de la


DINEIB y KAMAK, se nos entreg el da martes 6 de mayo del 2008, en la oficinas de SEPDI,
y no llevaba los nombres de los autores o participantes, solo se mencion que era producto
elaborado por ALKI. Dicho texto contena aproximadamente 3077 trminos (a = 404, ch = 285,
h = 142, i = 115, k = 513, l = 54, ll = 24, m = 181, n = 24, = 20, p = 231, r = 124, s = 163, sh =
65, t = 135, ts = 67, u = 65, w = 251, y = 162, z = 42, zh= 10).

Este documento previamente se haba trabajado, revisado y discutido con los miembros de
KAMAK tanto en la Sierra, en Toril/Chimborazo, en el que se hallaban como coordinadores,
entre otros, Angel Ramrez, Bolvar Yantalema, Polivio Chaln, Mara Cunduri, etc., durante los
aos 2003, 2004 (informacin de Nieves Morocho, 21 de agosto, 2008, Quito), como en la Ama-
zona. De igual manera, aquellos trminos se hallaban registrados en los kukayus pedaggicos
y en el nuevo diccionario kichwa (ALKI/Sucumbos, 2007), por ello se argumentaba que ya
estn publicados en textos de EIB y socializados desde hace mucho tiempo y por lo tanto, se
deben registrarlos o servir como base para los nuevos documentos.

Pero, en qu condiciones?, bajo qu formas?, o como qu se presentaban estos trminos


denominados neologismos ALKI?.
Despus de considerar los casos abajo expuestos, se ha decidido precisar el concepto de ne-
ologismo y slo los trminos que se acerquen a este criterio han sido dejados en aquel docu-
mento (proporcionado por DINEIB-KAMAK, mayo, 06, 2008), en un Apndice especial, para
una edicin posterior. Por lo tanto, solo algunos de aquellos trminos se registraron en la parte
del diccionario, como apndice 1; y otros ya se hallaban en la parte kichwa -castellano.

Concepto de Neologismo: Formacin o creacin de una palabra nueva; expresin nueva


que todava no se ha integrado al lenguaje coloquial. Las causas del neologismo pueden
ser: desarrollo de la ciencia, la tcnica, la cultura, poltica, etc..

A continuacin presentamos algunos casos en que varios trminos, en el documento primero


(ALKI), han sido considerados como neologismos. En ciertos casos, el trmino que se halla
entre parntesis y con el asterisco significa que tiene una reconstruccin o forma originaria po-
sible (etimologa). La consideracin de los diversos casos que abajo presentamos se ha hecho
tomando como fuente el documento: Horizonte de Sentido y Mundo Histrico de los qichwas,
siglos xvi-xvii: reconstruccin lexical (Fabin Potos C.; Tesis de Maestra/Filosofa, PUCE,
Quito, 2008).

1. Trminos qichwas de los siglos xvi y xvii

Varios trminos que se hallan en diccionarios antiguos han sido tomados de ellos; y mu-
chos, sin previa crtica y conocimiento de su forma original, su significado y su posible re-
construccin.

i) trminos antiguos
Chusna (<*chusa) acto pequeo.
Chusa, nariz pequeita.

219
ANEXO 1

Ipa, ta.
Sapsi, comn.
Tiksi (<*tiqsi) base, fundamento de origen.
Urpa, paloma.
Wakanki, amuleto.
Wallpay, crear.
Wayma, antiguo, antao (oto ?).

ii) Alteracin de formas y significados


Aka chinchay (<*aqu chinchay), cometa fugaz.
Amutakay (<*hamu-ta-ka-y), inteligencia.
Awkiy (<*ayqiy), huir.
Chupuyu (<*chupullu), tataranieto.
Chutkiy (<*desollar, pelar); desarrollar.
Ishun (<*usun), ciruela.
Waksi (<*wapsi), gas.
Warpay (<*warpiy), trinar.

iii) imprecisin de fuentes histricas


Hakikaylluski, primer mes del ao, Cristbal de Molina (cul de ellos ?, el cuzqueo o el al-
magrista ?).
Walak, dios de la agricultura (?).

2. Procesos de formacin lexical y sintctica

i) elementos formativos del qichwa


-cha: wiwacha, protozoario.
-ni (<*-i): yachayniyuk, instruido.
-wa (<*wawa), iuwa, molcula.

ii) Sustantivos concretos con infinitivo y


Amawllay ruray, laboratorio.
Chukay, bomba.
Kuchuyay, cuadra.
Pirwayay, maqueta.

iii) elementos formativos del castellano


-ku (<*-cu): chiliku, limn; chumpiku, cinta; iuku, tomo tantariku, subconjunto.
-laya: imalaya, diferente.

iv) trminos del castellano (antiguo y/o actual)


Almu, arroba.
Harsia, cabuya.
Kanchachani milka, cuadro estadstico.
Milga (<* amelga, mielga), cuadro.
Racha, buena suerte.
Rapay, desplumar.

220
ANEXO 1

Tayta, padre, pap.


Tisis, tuberculosis.
Tupay (<*topar), encontrar.

v) Acomodamiento forzoso
Ichanik yuyay, oraciones dubitativas (<* tunkiq yuyay).
niki-chik, ordenador: taptana nikichik (<*hich-ya-y, ordenar, disponer secuencialmente).
Killimsa rumi, carbn de piedra (<rumi killimsa ?).

3. Adopcin de trminos Per-bolivianos

i) Qichwa
Kutimuy, estar volviendo al mismo lugar.
Panay, hermana de hermano.
Ripuy, volver donde antes estuvo.
Tawa, cuatro.
Turay, hermano de hermana.

ii) Aymara
Achachlla (?), culto que rinden los aymaras.
Yatiri, sabio del pueblo colla.

4. Neologismos distorsionados bolivianos y ecuatorianos

Awaki, lunes (?).


Awkak / wamra, martes (?).
Chaska, viernes (Berros, 1904: 21).
Chillay, mircoles (?).
Inti, domingo (Berros, 1904: 21).

5. Expresiones de la cotidianidad

i) trminos simples
Achiklla, claro, claramente.
Chunkay, juego de azar.
Chushak, vaco.
Kupa, basura, etc.

ii) trminos compuestos


anay mayu, luna nueva.
Hatun kucha, mar (mamakucha).
hatun yaku, ro (<mayu).
Hatun rumi, piedra de gran tamao.
Kitian, calles.
Yuyu pallay, cosechar hortalizas.

221
ANEXO 1

6. Variantes fonticas como neologismos (el mismo significado)

Iariy (<*wia-ri-y), comenzar a crecer.


Tsakna (<*chaqna-), atadura.
Tsarki (<*charki), carne cecinada.
Tsini (<*chini), ortiga.
Tsukni (<*chuqni), lagaa, etc.
Zakra (<*saqra), spero.
Zala (<*challa), flaco.

7. UN CORPUS INICIAL

El corpus que se halla en el apndice presenta an problemas de delimitacin, pues de muchos


trminos se ignoran sus fuentes de origen. Esta situacin implica que en lo posterior se realice
una discusin, anlisis, reflexin, su correspondiente clasificacin. A continuacin presentamos
los trminos que de cierta manera se hallan vigentes en otras reas, tanto del Ecuador como
de Per y Bolivia; sealamos tambin que varios trminos de este apndice han sido recogidos
en el rea ecuatoriano y sealan ser vestigios de lenguas prekichwas y/o variantes de ste. Di-
chos trminos los insertamos para su correspondiente conocimiento y su posible utilizacin y
aplicacin en los procesos de EBI.

222
A
achakmi adj. bello, bonito. amparu, s. ceja.
achalak adj. esplndido. ancha, adv. muy, mucho.
achachlla s. culto que rendan los aymaras ancha alli, exp. muy bueno.
a ciertos accidentes geogrficos. anchiy, v. gemir con suspiro.
achiwa s. sombrilla, paraguas. ankas umia, s. zafiro.
achiy v. echar suertes con saliva en las ankas llimpi, adj. azul claro.
manos (I. A. Ataw). ankaschay, adj. color cardenillo.
achuray, v. dar porciones de carne. ankasyay, adj. azularse, volverse azul, te-
aharway (?), s. langosta. irse de azul.
ahayu, s. alma (I. A. nuna). ankaylli, s. eco.
akaktay, v. enlazar anuka, s. alga. Sin. llayta.
akakuyay, v. proveer (defecar). anunya, s. variedad de oca.
akalaw, interj. Qu pena! Qu lstima! aallaw, interj. Qu hermoso! Qu sa-
akallin, adj. magnfico. broso!.
akana, s. letrina, bacn, corral. Miel de las aallay, interj. excelente.
abejas aallu, s. hormiga pequea, plaga, insecto.
akay, akakipay, s. xido metlico. apachik, s, remitente, transportador.
aki, s. suegra. apachikuk, s. conductor, transportador.
akilla, s. vaso de plata. apachiy, v. hacer llevar, hacer cargar.
akituy, v. eructar, descomponer el estmago. apakuk, s. transportador
aknay, v. celebrar. apanakuy, s. interrelacin
akta, s. garrapata. apantin, s. gemelo.
aku chinchay, s. cometa fugaz. Diosa pro- aqay, v. hacer chicha, oxidar, enmohecer.
tectora del ganado salvaje en la mitologa. arinsay, v. alquilar, arrendar.
akuy, adj. cuerpo muerto; malvado. ariruma, s. nardo (planta).
akyaniy, v. animar, alentar. ashuka, s. lobo marino.
alli yachak, s. el que sabe, bien habituado. atapara, s. cucaracha.
allichakuy, v. pulir, afilar algo. atillcha, s. dos cosas iguales, como dos
allichay, v. hacer bien a otro. 2 s. orna- cereales.
mento. atinay, v. entender.
allikay, adj. bondad, afinidad, virtud, no- atipa, s. victoria.
bleza, distincin. atipak, adj. victorioso, vencedor.
allikillkay, s. ortografa atipay, v. conquistar.
allima, interj. Qu bueno! awankay, s. guila real.
allpa utuy, v. quebrantar terrones. awki mallku, s. buitre.
allpa utuyay, v. desterronarse. ayar, s. quinua silvestre.
amachak, s. protector. ayrampu, s. grana (planta).
amankay, s. sol del ocaso. aysachiy, v. arar alrededor del terreno; re-
amaariy, v. acostumbrar. colectar papas; aporcar con la yunta.
amawtakay, s. sabidura aysariy, v. arrastrarse.
amawtay, s. ciencia ayuy, v. cometer adulterio la mujer (vocablo
amishka, s. hasto, empalagoso. antiguo).

223
CH
chacha (>tsatsa) adj. bisabuelo, -a; tata- lugar a otro, repartirse entre s.
rabuelo, -a. chayanta, s. estao.
chakana, s. tres estrellas que llaman las chayashka, s. alimento cocido y sazo-
tres Maras. nado.
chakariy, s. cruzamiento. chaylla an, exp. No hay ms que ese ca-
chakay, v. cruzar un puente. mino, existe solo eso.
chakchu, s. el que tiene facilidad de pala- chaylla, exp. Eso basta.
bra. chaymantapacha, expr. desde entonces,
chakichishka, adj. seco, con el agua ago- desde ese momento.
tada. chaynik, prep. Hacia all.
chakmashka s. tierra virada con el aza- chaynikllamanta, prep. desde all.
dn. chaya, s. jilguero.
chakna s. atadura de pies y manos. chayay, v. concluir.
chaknashka adj. maniatado, amarrado. chaypaktak, exp. por eso.
chakpa, s. nio que nace de pie. chayshi, pron. eso dice que es, as razo-
chaku, adj. cosa diferente, mal pronstico, ve- nando.
getacin cortada para lea, sementera nueva. chichi kuri, adj. oro en polvo.
chakwas, adj. viejas. chik s. odio, aborrecimiento.
chala, s. ltimo hijo; 2. propina para los ayu- chika, det. tamao.
dantes en una cosecha; 3. cpsula vaca de chikanchiy, v. diferenciar.
un proyectil. chikanyachishka, adj. separado, clasifi-
challaku, s. ceremonia de inauguracin de cado, apartado.
una casa; playa (?). chikullu, s. ruiseor.
challana, s. hisopo. chimpachiy, v. hacer pasar al otro lado.
challpuy, v. sumergir, empapar, baar. chinchi, s. desayuno.
chama pacha (?), s. fase, poca de os- chiniriy v. ortigarse.
curidad anterior a la creacin del mundo. chinishka adj. ortigado.
charkiriy v. marchitarse. chirakru, s. llantn.
chanichiy, v. valorar. chiriyachiy, v. poner a orear alguna cosa.
chantashka pillu, s. guirnaldas. chiyasapa adj. liendroso.
chapipay, v. desoldar, desunir. chiyay v. enliendrar.
chapiy, v. soldar, fundir. chuknisapa adj. lagaoso.
chapu, s. mezcla de harina con azcar, chuknishka adj. con lagaas.
leche y caldo. chukniy v. producir lagaa.
chapuriy, s. combinacin chumal, s. humita.
chaska, s. Venus, lucero, estrella; crespo, chuu, s, pimiento, tubrculo. 2 adj. deshi-
encrespado. dratado.
chaska chuki, s. lanza con bolas usada chupilla, s. vagina, rgano genital feme-
por los caaris. nino.
chatay, v. denunciar, inculpar, delatar. churu kiki, s. pichn de trtola pequea.
chawpi yunka, s. tierra subtropical churuta, s. trtola.
chawpichay, v. medir, estar a la mitad, in- chusa, s. nariz pequea.
tercalar, mediar. chutarik, s. elasticidad.
chayachinakuriy, v. acertar, llevar de un chuyniy, v. zumbar en el odo.

224
H I
haki, s. loro. ichma, s. color extrado de un vegetal, tierra
hakikaylluski (?), s. primer mes del ao (ver- amarilla, cal de mercurio de color carmes
sin del cronista Cristbal de Molina, cul de ellos?). usado por las mujeres como afeite; azogue;
hallalan kiru, s. muela. enfermedad del trigo.
hallpa, s. insecto pequeo que irrita la piel de ichmay, v. teirse el rostro con achiote.
las personas. illuy, v. cavar, profundizar, ahondar.
hamka, adj. cojo, maz tostado semi crudo. imak, s. dato.
hampa, s. tabla. imilla, s. mujer joven, nia, adolescente,
hamuy, adj. modo. muchacha.
hapinakuy, s. rivalidad, emulacin. 2 v. ri- inka mikuy, s. comida del inca.
valizar, emular. inka muchay, s. visita del inca al templo
hapi uu, s. duende, fantasma de la mi- oratorio.
tologa colla. inka puncha, s. (?) dcimo da de la se-
haplla, adj. iracundo, atrevido, descorts. mana kichwa.
hapta, s. medida, cantidad contenida entre inka umachay, s. proclamacin del inca.
las dos manos juntas. inkil, s. flor; jardn.
hatun kahas, s. montaa grande. inti chillay, s. astro de primera magnitud.
hatun kucha, s. mar. inti llika, s. sistema solar.
hatun urku, s. loma. inti puriy, s. el caminar del sol.
hatun yaku, s. ro. inti wachi, s. insolacin.
hatunyachiy, v, alargar, hacer grande, en-
inti wauynin, s. eclipse solar.
sanchar, estirar.
inti wata, s. ao solar, milenio, calendario,
hawa pacha, s. espacio exterior al planeta
Tierra. reloj solar.
hawa shimi, s. idioma extranjero. inti yaykuna, s. poniente, occidente,
hawayachiy, v. hacer ascender. oeste.
hawayay, v. subir, ascender. inti yaykuy, v. ponerse el sol.
hawi, s. cntaro de chicha, pomada, aceite. inti watay, v. determinar la posicin solar.
2 adj. arrugado, marchito, seco, sucio. 2 s. posicin solar.
hawka, s. diversin. ipa, s. ta materna, ta paterna; suegra; cu-
hawkay, adj. cmodo. ada.
hawri, s. cereales tostados y ligeramente ipa (?), s. gara, llovizna.
carbonizados. ipa, caa de Guayaquil.
hayakin, s. gran espritu. ipala, s. ta abuela.
hayma, s. ayuda, servicio, favor. iwila, s. shampoo natural (planta).
haytak, s. arador, el que usa la taklla.
hillaysapa, adj. ferroso.
hiwiy, v. consumir, acabar, mermar.
hukuchiy, v. remojar, humedecer.
hullki, s. renacuajo.
hunichiy, s. comprometer.
hui (?), s. consenso, aprobacin, asentimiento.
huikuy, s. obediencia.
huukuy, s. congregacin.

225
K
kacha, s. mensajero. karaywa, s. lagartija.
kachacha, s. centella. karpana, s. regadora, canal de riego.
kachakuy, v. estar enviando un mensaje. karpay, v. regar.
kacharichiy, v. relajarse, soltarse, zafarse. karwayay, v. marchitarse.
kacharishka, adj. libre. kashil, s. franjas de tierra con diferentes
kachay, s. mensaje. sembros.
kachi illak, adj. sin sal. kasikay, s. paz.
kachi chakra, s. salinas, minas de sal. kasi kispilla, adj. sano y salvo.
kachichaska, s. cosa salada. kaskuriy, v. rumiar.
kachichay, v. salar. katana, s. cobertor, cobija.
kachi churana, s. salero. kawata, adj. color turquesa.
kachiyashka, adj. convertido en sal. kawchi rumi, s. pedernal.
kachiyay, v. convertirse en sal. kawsachiy, v. dar vida, alimentar.
kachka, s. piedra de amolar. kayachiy, v. convocar.
kachkay, v. roer un hueso. kaya mincha, adv. algn da, un da de estos.
kahas, s. nudos de una cordillera. kay chika, adj. de este tamao.
kahaskancha, s. cordillera. kaynachiy, v. detener, demorar.
kakcha s. fruta. Sin. wayu. kayra, s. rana.
kaki, s. herencia. 2 s, quijada, mandbula. kay shuk, adv. lo dems.
kaklla, s. mejilla. kayyuk adj. dueo de algo.
kakniyay, v. tronar, estallar, reventar. kichipra s. prpado. Sin. kichimra.
kallchay pacha, s. tiempo de cosecha. kichipta s. pestaa.
kallma, s. tallo, rama pequea. 2 v. accin kichirpa s. ceja.
y efecto de podar las plantas. killay s. acero.
kallmay, s. ramificacin . 2 v. podar, desgajar. killin adj. tierra dura, erosionada, no cultivable.
kallpanchay, v. reforzar, fortalecer, potenciar. kimchay v. cerrar los ojos, parpadear, guiar.
kanipu, s. plancha de oro, diadema de plata kimikuy v. arrimarse, inclinarse, acercarse,
usada por los miembros de la realeza inca. aproximarse.
kankan, s. viento que levanta polvo. kipcha s. hgado. Sin. kukupi.
kantsa, s. pncreas. kishpina s. refugio.
kapak, s. real. kuk s. el que da.
kapak ayllu, s. familia real. kukan, s. pechuga de ave.
kapak mama, s. matrona. kulli, adj. colorado.
kapak an, s. camino real. kulli sara s. maz colorado.
kapak yawar, s. sangre real. kullka s. depsito.
kapakchay, v. hacer a otra persona grande kullku adj. jorobado.
o poderosa. kullku adj. tronco, tabla.
kapakkiy, pron. mi supremo seor. kulluk adj. estril.
kapak raymi, s. fiesta solemne del solsti- kultacha s. piquero de patas azules.
cio de invierno. kumir s. verdura o vegetal lozano, fruto in-
kapak tuta, s. nochebuena. maduro; verde.
kapak wasi, s. casa real, palacio. kunka warku s. collares.
kaparichiy, v. hacer gritar. kunuk yaku s. agua termal.
kapisayu, s. poncho alargado y entero. kuruyashka adj. lleno de gusanos.

226
kuskuy v. matizar. manyalla adv. Cerca, a cierta distancia.
kutana s. molino. maashka s. cosa prestada.
kutimpay v. responder, contestar. markalliy v. abrazar.
kutipa s. segundo aporque de papas, se- masana s. cordel para tender la ropa.
gundo deshierbe del maz. mashikay, s. amistad (I.A.).
kutiy v. volver al mismo lugar. mashipurariy s. relacin mutua.
kutuy v. aporcar. 2 v. cortar para hacer pe- mayhatun adj. macro.
queo. maymampash expr. a donde quiera.
maynikpi prep. hacia que parte est?.
may mutsuriy s. necesidad extrema.

L may pachaman pron. hacia que tiempo vamos?


may pachapipash exp. en todas partes, en
cualquier tiempo.
laha, s. grieta o hendidura, de la tierra. maytak pron. qu es de ello?.
laya s. tipo clase, variedad. mika s. plato de madera.
layan (?), s. sauco. mikuchiy v. hacer comer, dar de comer.
luychu s. venado pequeo. minchakama expr. hasta una prxima ocasin.
mirachik s. reproductor.
mirak s. el que multiplica.

LL
mirariy v. aumentar, reproducir. Sin. miray.
mirashka, adj. lo multiplicado, lo reproducido.
mishanakuy s. competencia. 2 v. compe-
tir, apostar.
llukllay s. inundacin, aluvin, avalancha.
mishki shimi adj. lisonjero, zalamero.
llukllay pacha, s. tiempo de diluvio.
miyuchiy v. contaminar.
lluku s. red pequea para atrapar conejos.
munachay v. amar platnicamente.
llumpak s. pureza, limpieza.
muspariy v. disvariar.
llushpi s. deslizamiento.
mutsurik adj. til.
llutu s. verdolaga. 2 s. sombrero viejo. 3 s.
mutsuriy s. necesidad.
canto de la perdiz que anuncia lluvia con granizo.
mutsuypa s. utilidad.

M N
makanakuk, adj. guerrero, soldado, peleador.
naya s. deseo, anhelo. 2 adj. mal agero.
makimaachiy s. colaboracin mutual.
nayay v. desear, querer, tener ganas (junto
makma adj. vividor, irresponsable.
a races verbales).
mallki s. cuerpos momificados de los ante-
nikpika exp. es decir.
pasados.
nina wachi s. chispa de la candela.
mallki mallki s. bosque. Sin. sacha.
mallki panka s. hojas.
mallkiy v. volver a plantar rboles.
mamantin s. madre e hijo.
mamawishina s. cucharn de madera.

manarakchu exp. Todava no?.
manatak exp. de ningn modo, en ningn ukapa yuyaymanta exp.de mi conside-
caso, tampoco. racin.
manu s. deuda. utuyachiy v. ablandar.
227
P R
pacha tupuy s. medida de tiempo. rakinakuy s. distribucin.
pachamamapi tiyakkuna s. recursos rakuyay v. engrosar, volverse voluminoso
naturales. un objeto cilndrico.
pallka an s. bifurcacin o divisin de caminos. ransiw llakta s. pas cuyos habitantes son
panay s. prima. de fenotipo anglosajn.
panka allpa s. terreno virgen apto para rantimpa s. ayuda mutua.
sembrar. rantimpay v. intercambiar.
pankalla adj. fcil, liviano, frgil. rasuyay v. congelarse o solidificarse el
pankayay v. accin de nacer o brotar hojas agua.
de una planta. raymi pampa s. plaza pblica donde se re-
parku yaku s. agua de regado. alizan festividades.
patma s. mitad, parte. riksichiy v. mostrar, presentar.
pichkalla adj. solamente cinco. riksinakuy v. conocerse mutuamente.
pi pitak pron. quin es?. rikuchik s. indicador.
pishi pron. quin ser?. Alguien debe ser. rikurayay v. cuidar. Sin. kamay.
pishimuy v. tardar. rikurichiy v.hacer aparecer.
pishkalla s. maz o cereales tostados. rimanakuy v. dialogar, conversar.
pistaku adj, el que mata, asesino. ripuy v. volver donde antes se estuvo.
pitak pron. quin es?. rumiyay v. empedrar, adoquinar, enlosar.
pitiku s. bocado. Sin. pitiwa. 2 v. endurecer, cuajar.
pitita s. departamento, alcoba. runku s. cesto.
pituk s. el que disuelve la harina. rurak s. el que hace, autor.
pituy v. comer la harina de maz tostado y rurana allpa s. terreno productivo.
molido. 2 v. solicitar, procurar. ruranalla adj. fcil de hacer.
pukaray v. fortalecer. rutuchiy v. cortar el pelo; 2. s. ceremonia
puputi s. cordn umbilical. del primer corte de pelo de un nio.
purik s. caminante, viajero.
puskuchiy v. hacer fermentar.
puyu awi s. cataratas o nubes de los ojos.

228
S SH
sakinakuy v. apartarse uno de otro. shinapi conj. entonces, por lo tanto.
sallka s. pramo, sierra. shinapika adv. luego, despus. Sin. kipata.
samana puncha s. da feriado. shutuchiy v. derramar un lquido gota a gota.
samaykuy v. dar el aliento o la respiracin
a alguien en la cara.
sanampa s. signo, seal, indicio. 2 s. seal
de ruta. T
sanka s. gangoso.
sankuyay v. hacerse espeso un lquido. takarpu s. estaca, clavo.
sau allpa s. barro para hacer objetos de takataka s. platero.
loza. tantalla adj. juntos.
saparu s. canasto. tantarinakuy s. asamblea.
sapichakuy v. enraizar. tantariy s. unin, conexin enlace.
sapiy v. enraizar, echar raz. tikpay v. desgranar.
sapsi adj. caracterstico, comn, ordinario. tiksi s. base, fundamento, origen.
sarupayay v. pisar con frecuencia. tiksimanta adv. desde el principio, origi-
sasa adj. difcil, spero. nalmente, radicalmente.
sasa an adj. camino difcil, spero. tiksimuyu s. todo el mundo, el planeta tierra.
sasayay v. volverse difcil. tinki adj. par de cosas iguales.
sawintu s. rbol y fruta de guayaba. tinkinakuy v. unirse por parejas, copular,
sawka s. algo que es motivo de burla. aparearse.
sawkapayay v. hacer burla de otra per- tiray v. arrancar una planta.
sona. tispiy v. pellizcar.
saywashka adj. limitado. tuki adj. inquieto.
sikana s. peldao, grada. tupa s. hoja menuda de coca. (nombre de
sikina s. instrumento para rayar. un rey inca).
sipuyariy v. arrugarse. turay s. primo.
sipuyashka adj. arrugado.
sisa chantashka s. ramillete de flores.

U
sisak s. inflorescencia.
sumakchay v. hermosear.
sumaychay v. respetar.
suntu s. montn.
uchillayachiy v. reducir.
suntur wasi s. casa construida a manera
uchpay v. convertirse en ceniza.
de una pirmide.
ukururu s. berro.
suri s. avestruz, and.
umia s. piedra preciosa. Diosa de la anti-
suti adj. visibilidad clara.
gua ciudad de Jocay, hoy Manta en la pro-
vincia de Manab.
uray pacha s. una de las tres regiones en
la cosmovisin kichwa.
urpa s. paloma. Sin. kukuli.
usnu s. altar con forma de silla de piedra.
uypa s. plomada, nivel. 2 s. instrumento de
construccin. Sin. wipachi.
229
W
wakamayu s. papagayo americano. nieto, bisnieto. (I. A. churipawan).
wakanki s. talismn, amuleto. willkay v. adorar, venerar.
wakman adv. all. wiariy v. desarrollar, empezar a crecer.
waklli s. crisis. wiaylla adv. siempre, continuamente,
wakta tullu s. costilla. perfectamente, eternamente. 2 adj. normal.
waluk s. tierno. wiay mita adv. tiempo eterno, infinito.
waluk sara s. maz tierno. wiay pacha adv. tiempo de crecimiento.
wallak s. sapo. wiaypak adv. eterno, para siempre.
wallpak s. creador, hacedor, inventor. wipachi s. plomada, nivel. 2 s. instrumento
wallpay s. creatividad, formacin. 2 v. de construccin. Sin. uypa.
crear, producir, formar, inventar. wishaku s. cucharada.
waminka s. veterano, soldado de historias
legendarias.
waminkay s. fortaleza, destreza.
wampu s. embarcacin, barco. Y
wampuru s. calabaza.
wampuy s. navegacin; natacin. yachapayay v. remedar, imitar.
wanachay v. escarmenta, castigar, reprender. yachashka s. costumbre, norma.
wanwa s. zancudo. 2 adv. vaco, sin huella yaku kucha s. charco.
(usado para cosas). yakuku kuska s. lugar donde el agua es
wapsiy v. evaporarse, emanar vapor. profunda.
waralli s. calzoncillo, ropa interior de hombre. yakunayay v. tener sed.
warku s. balanza. yakuyashka adj. lquido.
washa kunka s. nuca. yallikuy v. ocurrir.
washapura exp. en fila, en hilera. yamki (?) adj. noble.
washa rimay s. murmuracin, habladura yamur s. variedad de chicha elaborada con
a las espaldas de alguien. cinco variedades de maz.
washa tullu s. espinazo, espalda; co- yanapanakuy v. ayudarse, auxiliarse mu-
lumna vertebral. tuamente.
waspiti s. aguardiente, trago. yanapayay v. solidarizarse.
watantin adv. anualmente, todos los aos. yankiy v. cambiar, realizar trueque (I. A.)
wawakay s. niez, infancia. yawyay v. menoscabar, deteriorar, men-
waylluy v. amar tiernamente. guar, decrecer.
wayma adv. antiguo, el tiempo de antao. yuyun s. placenta, secundinas.
wayrachiy v. aventar los cereales cuando
se est trillando.
wayta s. ramillete, plumaje que traen algu-
nos hombres como corona.
waytampu s. abridor, variedad de durazno.
wayu s. fruta. Sin. kakcha.
wichuy v. tirar, botar algo.
wiksuy v. torcerse, inclinarse.
willapuk s. abogado.
willka s. rito. 2 adj. sagrado, divino. 3 sust.

230
ANEXO 2

Algunos argumentos a favor sobre el infinitivo y


en el qichwa del Ecuador

Introduccin

Este es el Documento discutido el da martes 06 de mayo, 2008, en las oficinas de SEPDI me-
diante la participacin de representantes de la DINEIb, ALKI, Universidades, Punto de Encuen-
tros Interculturales, escuelas de Kichwa y otros estudiosos sobre la lengua y cultura kichwa.

Presentaremos algunos argumentos pertinentes para registrar en el Diccionario Escolar Inter-


cultural Bilinge, como entrada lexical, el verbo bajo la forma del infinitivo y.

Entre los argumentos tenemos: 1) tomar en cuenta la definicin de infinitivo; 2) lo histrico-filo-


lgico; 3) la forma histrica de registrar las entradas verbales en los siglos XVI-XVII, XVIII y
XX; 4) lo lingstico-filosfico en los procesos de formacin nominal; 5) lo actual-sincrnico y/o
transdialectolgico; 6) los argumentos pedaggico-productivos y de discriminacin semntica;
y, 7) los argumentos polticos, etc.

1. Definicin

El infinitivo es una forma nominal de actualidad, llamado tambin presente de infinitivo (que
en el caso del castellano coincide con ar, -er e ir: amar, temer, vivir).
En los procesos de derivacin, el infinitivo sirve para formar los sustantivos abstractos, por lo
que, entre la forma del infinitivo y la forma del sustantivo abstracto se presenta una especie de
identidad semntica (a veces, tambin formalmente, caso del trmino el ser).
El sustantivo o nombre abstracto seala fenmenos y propiedades como: pensamiento, amis-
tad, muerte, viaje En el qichwa se expresa bajo la forma: yuyay, mashikay, wauy, puriy (res-
pectivamente).

2. Criterio histrico-filolgico

En el caso del qichwa general, para saber si la forma del infinitivo se halla emparentado se-
mntica y formalmente con el sustantivo abstracto, revisemos brevemente cmo se lo presenta
en los primeros documentos:

i) forma infinitivo y
Los textos antiguos hacen referencia a la forma del infinitivo como y:
Kcuyapai, adorar, hamutai, reflexionar (cfr. Fernando de Avendao, en sus Sermones en la
lengua Chinchaisuyu, 1648). Y el kichwa ecuatorioano se halla emparentado con esta rama.

ii) Nombre abstracto con y


Los primeros documentos que tratan de la estructura sintctica y semntica del qichwa (si-
glos xvi-xvii) aluden al nombre abstracto de la siguiente forma:

231
ANEXO 2

Micui alli, comer es bueno (Domingo de Santo Toms, 1560, cap. Nono).

Yachayca allim, saber es bueno (Diego de Torres Rubio, 1603: 63).

Los cuatro ejemplos arriba expuestos: kcuyapai, hamutai, micui, yachay que sealan el infi-
nitivo y el nombre abstracto se hallan marcados por *-y.

3. Distintas formas para las entradas de los distintos verbos en su historia lexicogrfica

a) Siglos xvi-xvii
La forma de la entrada de los verbos en los diccionarios qichwas de la poca clsica (siglos
xvi-xvii) se registra bajo las tres primeras formas verbales personales conjugadas en presente
de indicativo, segn la poca y el autor; y a su vez considerando el tipo de verbos: acccin y
cosas. El primer tipo se refiere a hechos humanos; el segundo, a actos de la naturaleza, cosas
que no hablan.

i) Domingo de Santo Toms


En este autor, en su vocabulario (1560: 8-9) las entradas relacionadas con los verbos se
presentan en primera y segunda para formas personales; y en tercera persona, para acon-
tecimientos u obras de la naturaleza (aunque seala que por conformidad los pondr como
los dems):
micuni, micungui, comer.
llover, parani, gui.
indi yaycun, sol ponerse.

ii) Despus del Tercer Concilio Limense de 1582


Una vez que en este Concilio se decretaron una serie de normas sobre el uso de la escritura,
elaboracin de artes y vocabvlarios y la traduccin de varios textos al qichwa, los siguien-
tes vocabularios presentan dos formas: primera persona de indicativo para actos humanos;
y tercera persona para actos de la naturaleza:
Rimani, hablar.
puyun, haber nubes.

b) Durante el siglo xviii, en la Provincia de Quito

i) Padre Toms Nieto Polo del guila (1753)


Esta misma forma (siglos anteriores) se mantiene en la gramtica del Padre Toms Nieto
Polo (1753), el verbo se presenta en primera y en segunda persona: cuiani, cuiangui, amar.

ii) Gramtica Colonial del Quichua del Ecuador (mediados de siglo xviii)
Cosa similar se halla en la Gramtica Colonial del Quichua del Ecuador (siglo xviii).

iii) Annimo de Praga (fines del siglo xviii)


En el Annimo de Praga, segn se cree que es de fines del siglo xviii, se halla igual forma:
huauni, morir, cani/cangui, ser.

232
ANEXO 2

iv) Juan de Velasco (1787)


En el vocabulario de Juan de Velasco, de 1787, tenemos la misma tradicin de los siglos
anteriores:
Purini, andar.
Chisiyan, anochecer.

c) Textos del siglo XX ( fines del siglo xix e inicios del xx)
Los textos relacionados con el qichwa ecuatoriano de fines del siglo XIX e inicios del XX, pre-
sentan varias alternativas, cronolgicamente tenemos:

i) Julio Paris, 1982


Con un infinitivo en i: rurrai tucuni, puedo hacerlo. Con un infinitivo con na: purinata tucus-
hcani, he tenido que andar (Julio Paris, 1982: 26). Pero las entradas lexicales de los verbos
lo hace con na:
ricuna, ver.
runduna, granizar.

ii) Luis Cordero, 1895


Luis Cordero (1895: xviii-xixx) menciona la slaba na del infinitivo. Que no es conjugado en
la primera persona como tantas obras: cana, ser, estar, haber.

iii) Juan Manuel Grimm, 1896


Por su parte, Juan Manuel Grimm (1896:10), seala el Infinitivo, Cuya-i, amar (o amor). Ms
adelante (pg. 14) menciona: el presente de infinitivo sirve como sustantivo abstracto: causai
(vivir), o vida.
Paita chungaita amaircani, le prohib jugar [a l] (pg. 24).

El futuro de infinitivo, como sustantivo [concreto], sirve para expresar el instrumento con que
se ejecuta la accin del verbo, tambin el lugar donde se la hace (pg. 24):
Pichana, barrer y la escoba.
Tiyana, estar sentando y el asiento.

iv) Manuel Guzmn, S. I., 1920


Manuel Guzmn, S. I. (1920: 19-20), refiere: las gramticas slo dan al presente de infinitivo
la terminacin en na cmo la nica; mas esto no es exacto, unos terminan en ai, otros en ui,
otros en ri(i) y algunos en na. Ejemplos: Rurai tucungui, podrs hacer.
Quillcai callari(i) comienza [t] a escribir.
Samai tiari(i), sintate a descansar.
Puui siriri(i), acustate a dormir.
Pedro mana apari(i) tukunchu, Pedro no puede cargar.

La palabra que termina en na puede ser nombre como pichana, escoba; puede ser verbo
como pichanallami, es fcil de barrer [adverbio], puede ser participio de futuro: pichanami
cangui, teneis que barrer.

233
ANEXO 2

d) Textos del siglo xx (segunda mitad del siglo xx-actualidad)

i) con -na
Los textos de la segunda mitad del siglo XX, sobre el qichwa ecuatoriano presentan la forma
infinitiva con na como la nica (similar a la forma del aymara (-na/-a), a primera vista pa-
recera ser una forma arbitraria y parcializada. Ejemplos de algunos diccionarios que portan
dicha marca son: Louisa Stark (1977), Caimi ucanchic shimiyuc-panca (1982); Ileana Al-
meida (1992); Sisayacuc Shimipanpa (1996); Jos Caiza (2005), etc.

ii) alternancias con y/-na


En el diccionario Kimsaniki shimiyuk-panka, de 1998, en cuya elaboracin participaron per-
sonas representantes de varias instituciones como: CONAIE (Luis de la Torre), MEC/ DINEIB
(Alberto Conejo A.), Universidad de Cuenca/LAEB (Fabin Potos) y CONPLADEIN (Anita
Chvez), se tomaron en cuenta diversos criterios: lingsticos, histricos, polidialectales, po-
lticos y pedaggicos para utilizar las formas del infinitivo verbal con y y con na en la en-
trada de las microestructuras del diccionario. Ejemplos:
Puri-y/-na, caminar.
Chari-y/-na, sostener, sujetar.

iii) Nueva propuesta con -y


En el ao 2004, en el Diccionario Quri Qinti, luego de sistematizar varios materiales lexico-
grficos sobre el qichwa ecuatoriano de los ltimos 60 aos del siglo xx, atendiendo a diver-
sas razones (pg. x) se opt como forma de entrada lexical del infinitivo mediante y:
Puriy, caminar.
Rikuy, mirar.
Kallpay, correr, etc.

Igual propuesta (infinitivo con y) presenta el diccionario Shimiyukkamu (2007) realizado


bajo el equipo y supervisin de la Academia de la Lengua Kichwa del Ecuador y de la DINEIB
(Bernardo Chango, Jos Caiza, Alberto Conejo y otros).

4. Criterio lingstico-filosfico

En la definicin (1) hemos sealado que el infinitivo se relaciona semnticamente con el sus-
tantivo abstracto, y en el caso del qichwa, ambos se identifican formalmente:
kawsay, vivir/vida.
wauy, morir/muerte.
unquy, enfermarse/enfermedad.
kusikuy, alegrarse/alegra, etc.

Desde la concepcin temporal, el infinitivo se refiere al tiempo presente, es actualizacin plena.,


esto se nota con claridad en los procesos de formacin y de frases nominales:

Marca tiempo frase glosa


-shka: pasado: shamushka masikuna, amigos que han venido.
-na: futuro: shamuna mashikuna, amigos que vendrn.
-y: actualidad/presente: shamuy, venir

234
ANEXO 2

La marca del infinitivo de presente -y junto a la raz del verbo kay, ser permite formar nuevos
trminos de contenido abstracto:

Runa, persona runakay, humanidad.


Mashi, amigo mashikay, amistad.
Yuraq, color blanco yuraqkay, blancura, etc.

5. Criterios sincrnico y transdialectolgico

Los diccionarios actuales que recogen muestras de distintas variedades del quechua general
de Colombia (Francisco Tandioy, 1997), Per (Cerrn-Palomino, 1994), Bolivia (Jess Lara,
1991), Argentina (Jorge Alderetes, 1995), Ecuador (ALKI, 2007) presentan la forma del infinitivo
con y.
Toda esta realidad y evidencia lingstica ayudara a unificar las formas del lenguaje a nivel es-
crito como herencia de una misma raz histrica y en su conjunto cultural y poltico (ver punto
7).

6. Criterios pedaggicos

a) Acerca de los distintos tipos de verbos


En el qichwa general tenemos dos tipos de verbos: regulares e irregulares. Estos ltimos no
presentan una forma ntida de infinitivo. Y en el caso de sealar la raz verbal, sta quedara en
vocal y sin su forma infinitiva respectiva para registrarlo en el diccionario, por lo que se los de-
bera registrar en forma sintctica-conjugada:

Singular plural
Haku hakuchik
Hala halachik
Shay shaychik.

b) distincin entre nombres concretos y abstractos

i) nombre concreto
Luis O. Montaluisa Ch. (talleres de Lexicografa Quichua, LAEB/Cuenca, febrero de 1994;
comunicacin personal, diciembre 2007), expresa que esta forma (-na) se la debe utilizar
expresamente para sustantivos concretos:
chiriyachina, refrigeradora.
rasuyachina, congeladora.
pichana, escoba, etc.

ii) nombre abstracto


La forma del sustantivo abstracto, es comn y corriente en toda el rea del qichwa general
(Colombia-Argentina) hallarlo bajo la forma de y:
Unquy, enfermedad
Wauy, muerte
Kawsay, vida
Kusikuy, alegra, etc

235
ANEXO 2

c) Acerca de la forma del infinitivo actual, en el rea ecuatoriana


En el rea ecuatoriana actual, tanto a nivel oral como escrito, la forma y como marca de infi-
nitivo, se manifiesta en determinados contextos y estructuras sintcticas con los verbos tukuy,
kallariy, ushay, kay:

Rima-y tukuni, puedo hablar.


Puri-y kallarinchik, comencemos a caminar.
Rima-y-ta ushanki, eres capaz de hablar, puedes hablar.
Rima-y-pak kani, estoy en la facultad de hablar

En general, diramos que en el caso del qichwa general, la forma del nombre concreto (-na) y
del nombre abstracto (-y) tienen cada una su forma particular vigente:

concreto abstracto
Kawsana, vivienda kawsay, vivir
Kuchuna, cuchillo kuchuy, cortar
Pichana, escoba pichay, barrer
Wauna, sienes wauy, morir
Puuna, cama puuy, dormir

d) varias formas de infinitivo (?)


La forma del infinitivo de los verbos qichwas, dependiendo si son regulares o irregulares, en el
habla cotidiana (ecuatoriana) se manifiesta de varias formas (aparentemente):

i) -y
El sustantivo abstracto se realiza con la forma y: wauy, kawsay, unquy. Y es este sustantivo
abstracto el que se relaciona ntimamente con la forma del infinitivo (-y). La evidencia emp-
rica lingstica actual seala que an se halla en determinados contextos (ver 6c):
Ruray tukunki, podrs hacer.
Killkay kallariy, comienza (t) a escribir.
Samay tiyariy, sintate a descansar.
Puuy siririy, acustate a dormir.
Pedro mana apariy tukunchu, Pedro no puede cargar.

Por lo tanto, de todos estos datos, se puede postular que cotejando varias evidencias tanto
histricas como transdialectales se registra an para el infinitivo ecuatoriano la marca y:
pichay, barrer; puriy, caminar; tushuy, bailar

Un falso argumento que se mantiene es el que se lo confunde con la forma imperativa; pero
se debe recordar siempre e interpretar los significados en contexto; y, adems que, en el
diccionario se registran como entradas las formas lexicales no formas gramaticales relacio-
nadas con conjugaciones, tipos de oraciones, nmero, gnero, tiempo, etc (se deber tratar
aparte el caso de los verbos irregulares).

ii) -na
Sobre todo los verbos regulares se presentaran bajo la forma de na, pero esta forma se
relaciona inmediatamente con el sustantivo concreto que seala un objeto o lugar: tushuna,
kawsana, pichana.

236
ANEXO 2

Esta es la forma que se presenta en los topnimos de reas qichwas (a nivel general) como
muestra de lugar concreto: inka samana, urpi wachana, vaca wauna, etc.

iii) sha + verbo auxiliar (niy)


En formas compuestas aparece el sentido de infinitivo (al traducirlo al castellano) bajo la
forma de sha ms la presencia del verbo auxiliar niy (querer, desear):

Miku-sha nini, quiero comer.


Rima-sha ninkichik, (ustedes) quieren hablar.
Puu-sha ninmi, (l, ella) quiere dormir.

iv) sin marca definida


Esto se presenta en los verbos irregulares:

Singular plural
Haku haku-chik
Hala hala-chik
Shay shay-chik.

7. Criterios Polticos

Desde la etapa poltica denominada Vuelta a la Democracia, a inicios de los 80s, la Sociedad
Latinoamericana en general pretende construir sistemas que los unifique y permita la circulacin
de todo tipo de productos: polticos, econmicos, culturales, lingsticos, educativos, monetarios,
militares, etc. Muestra de ello tenemos: Pases del Pacto Andino, Convenio Andrs Bello, Las
rutas del Libertador, El Banco del Sur, MERCOSUR, etc.
En este contexto socio-poltico, los Movimientos Indgenas tambin han presentado sus inicia-
tivas de integracin regional mediante diversas actividades: culturales, histricas, lingsticas,
polticas y educativas. Como ejemplo hallamos intercambios y pasantas de los dirigentes, en-
cuentros de jvenes lderes, vivencias de mujeres dirigentes (caso de la Escuela de Formacin
Poltica de Mujeres Dolores Cacuango).

Por ejemplo, en el caso del qichwa shimi, durante la posesin de reeleccin del presidente del
Ecuarunari, Humberto Cholango, ante la presencia del Primer Mandatario de Bolivia, Evo Mo-
rales, en la Casa de la Cultura, pronunci que el qichwa shimi deber ser idioma oficial de los
pases andinos.

Otro caso, a nivel del uso de materiales destinados al proceso de EIB, el viceministro de Edu-
cacin de Bolivia, en una reunin a nivel de Amrica del Sur y del Caribe, a fines del 2007, en
el Hotel Quito, sealaba que de ser una sola forma unificada de escritura, dichos materiales
ecuatorianos se podran aplicar en Bolivia en EIB y viceversa.

237
ANEXO 3

Aportes para la comprensin del Tiempo y del Espacio


en el Pensamiento Qichwa

Considerando varios criterios: histricos (documentos antiguos), arqueolgicos, culturales, sim-


blicos, religiosos, filosficos y actuales (poltico-educativos, pedaggicos, etc.), presentaremos
algunas eividencias que hagan relacin a los nombres de los meses, das, semanas, medida
de tiempo (hora, minuto, segundo) y a los planetas de la familia solar.

En esta parte reconocemos la participacin y observacin de los miembros de Ruyru Semina-


rium (PUCE, UCE,UPS); as mismo, en estas discusiones y argumentaciones han participado
varios representantes y autoridades de EIB, Ministerio de Cultura, el equipo de SEPDI tanto
del Diccionario como de las Cartillas de Alfabetizacin Dolores Cacuango, Fundacin Kawsay.

A continuacin presentamos datos registrados tanto en los primeros siglos de la Colonia como
durante los siglos XIX-XX-XXI.

I. Propuestas aparecidas en los siglos XVI-XVII


Ver cuadro 1a

Cuadro 1 b:

Pacha kipu (diccionarios, siglos XVI-XVII)

MESES Blas Valera, 1560 Gonzles Holgun, 1609 Torres Rubio, 1616 (<1601)
Enero Colla pucoy Kolla ppocoy X
Febrero Hatun pucoy X X
Marzo Paucar huaray X Pacar huaruy
Abril Ayrihua Ayrihua quilla ayrihua
Aymuray Hatun cuzqui
Mayo aymuray
Hatun cusqui Aymoray q.
Junio Ynti raymi Ynti raymi Ynti raymi
Julio Anta Situa Antta cittua Anta acitua
Agosto Capac situa Kapak cithua X
Septiembre Uma raymi Uma raymi Uma raymi
Octubre Ayar maca Ayar maca Ayar maca
Kapak raymi
Noviembre Capac raymi X
Aya marca
Diciembre Capac raymi raymi Capac raymi
238
CUADRO 1a: PACHA KIPU (Crnicas de los siglos XVI-XVII)

MESES I II III IV V VI VII VIII IX X XI


Blas Valera Juan de Jes. D.Fernndez C. Molina, El Polo de Cabello Jos de G. Santa B. B. Cobo
1532/1570 Betanzos Annimo 1571 cuzqueo Ondegardo Balboa Acosta Clara Valera 1653
1551 1570 1575 1585 1586 1590 1590 (G.
Poma)
1615
Enero Huaca pacha Hatumpo hatumpocoy Pura Camayquilla Camay Pura Camay Pura Capac Camay
Coiquis Opiaiquiz Opiayquiz Opia ykiz Raymi
Camay Camay
q.
Febrero Huarachicuy Allapo Coiquis Pachapocoy Cac Maiquiz Atunpucuy Hatun Hatum X Cacma Paucar Hatun
pacha pucuy pucui ykis Uaray pucoy
Hatun
Pocoy q.
Marzo Paray pacha Pacha Ayriuaquilla Pauca Pachapucu Pacha Pacha X Pauca Pacha Pacha
Pocoiquis Ruaraiquiz pucuy pucui ykis pocoy pucoy
quilla
Abril Rinrituccina Ayriguaquis Haocaycusqui Ariquaquiz Paucarguara Antihuaquiz Ariguaquiz X Ayrihua Ynca Ayrigu
pacha kis Raymi kis
mamay
q.
Mayo Aymuray Haucai Quos Aymoray Aimurayquiz Ayriguay Hatun Hatun cusqui Hatun Anday Hatun Hatun
pacha Quiquilla quilla Cuzqu Aymuray cusqui Muraykis Cusqui kuski
Raymoray Aymuray Aymoray aymuray
quilla
Junio Yntiraymi Hatun Quosqui Hatuncusqui Aucay Hacicay Aucay Aucay Aucay Aucay Haucay Aucay
pacha quilla Cuxqui Llusque Cuzqui cusqui czqui kuski Cusqui kuski inti
Inti raymi Inti raymi Quilla raymi
Julio Pachac Caguaquis Chauaruay Chaguar Cauay Chahua Chagua Chahua Chauxua Chacra Chahuar
yahuarllama Vayques Chahuarhuay Huarquiz guarquis Huarquis ykiz Conacuy huaykis
pacha Quilla
Agosto Yapuy pacha Carpaiquis Tarpuyquilla Cituaquiz Moronpassa Yapaquis Yapaquiz Yapaquiz Cituya Coya Yapaquiz
Tarpuiquilla ykis Raymi
Quilla
Septiembre Coya raymi Satuaiquis Cituaquilla Puzcuaiquiz Coya Raymi Coya Coya Coya raymi Puzqua Coya Coya
pacha Raymi raymi Citua ykis Raymi raymi
Citua Quilla
Octubre Para maay Omarime Quis Chaupicusqui Cantaraiquiz Omac rayma Homa Oma raymi Homa Cantara Uma Homa
pacha cantarayquilla Raimi Puchayquiz Raymi ykiz raymi raymi
Puchayquis Puchayquiz Quilla puchaykis
Noviembre Aya marcay Cantaraiquis Raymiquilla Laimequiz Ayarmaca Aya marca Ayamarca Ayamara Laymi Aya Aya
pacha raymi Raymi Raymi ykiz Marcay Marca
cancarayquiz cantar Quilla
Itu Raymi Rayquis
Diciembre Capacyntiraymi Pucoy Camayquilla Camaiquiz Capac Raymi capacraymi Capac raymi Capac camaykis Capac raymi
pacha Quillaraimequis raymi ynti
raymi
ANEXO 3

239
ANEXO 3

En el cuadro 1 a y b se pueden encontrar datos histricos documentadamente que han sido


escritos en crnicas (cuadro 1a: 11 aportes) y en diccionarios (cuadro 1b: 3 registros) durante
los primeros siglos de presencia espaola en el rea del Tawantin suyu por diversas personas:
religiosos, civiles, polticos y qichwas.

II. Propuestas aparecidas durante los siglos XIX-XX-XXI


Ver cuadro 2

En este tiempo hallamos 10 propuestas acerca del calendario (exceptuando la propuesta para
este nuevo diccionario, que se halla en el casillero denominado Talleres-Discusiones 2007-
2008). De estas diez formas de presentar el calendario, la primera, aparece con Juan Manuel
Grimm, de 1896, que considera la forma de concebir el tiempo de los indios de los alrededores
de Quito. La segunda, es de Berros (Bolivia, 1904); luego, las dems son intentos de adap-
tacin a un sistema de escritura kichwa del momento, a la forma de Berrios. La de Pedro Andy
Vargas (2005) es un localismo puro. Despus de revisar las distintas propuestas acerca del ca-
lendario, das de la semana, el trmino semana, tanto el equipo de la elaboracin de las car-
tillas de alfabetizacin, como el equipo del diccionario infantil kichwa, delegados de varias
provincias, el personal de la Subsecretara y con la participacin del mismo Subsecretario han
considerado, despus de varios talleres de discusin, presentar una propuesta atendiendo a
diversos criterios, como los siguientes:
Revisin histrica de los documentos antiguos (crnicas y diccionarios);
principios lingstico-filosficos;
principios de formacin de palabras;
realidad astronmica desde los Andes;
realidad poltica, cultural, econmica, simblica y educativa del pueblo kichwa, en los ltimos
tiempos.

Para proponer los nombres de los meses del ao se han revisado por un lado, las crnicas
(Blas Valera, 1532/1570; Juan de Betanzos, 1551: 71-74; Jesuita Annimo, 1570; Diego Fer-
nndez, 1571:129; Cristbal de Molina, el cuzqueo, 1575: 66-118; Polo de Ondegardo, 1585:
16-24; Pedro Gutirrez de Santa Clara, 1590: 561-565; Blas Valera [Guamn Poma], 1615, I:
210-234; Bernab Cobo, 1653: 142); y por otro, los diccionarios de los siglos XVI-XVII (Blas
Valera, 1560; Diego Gonzlez Holgun, 1608; Diego de Torres Rubio, 1601/1619). Los datos
procedentes de estas fuentes en relacin con el nombre de un determinado mes coinciden en
un 80%.

Ante esta realidad se han tomado en consideracin varios criterios: nombres que de cierta ma-
nera coincidan entre s a la luz de las explicaciones y actividades del tiempo de los kichwas del
siglo xvi; nombres que, de cierta forma, coincidentes con lo histrico hayan sido retomados en
la actualidad para sealar un ciclo de fiestas. Ciertos fenmenos atmosfricos y climticos que
se presenten en la actualidad; enlace con la historia y lo religioso simblico ancestral, trminos
que presentan otras instituciones: DINEIB, DIPEIBs, UNICEF, ALKI, etc.

240
CUADRO 2: Pachakipu (siglos XIX-XX-XXI)

Meses I II III IV V VI VII VIII IX X XI


J. Grimm- Berros-Bolivia Almeida I.E.Q. DINEIB DINEIB DINEIB DINEIB/UNICEF ALKI DINEIB *Talleres
Ecuador 1904: 20-21 1992 Potos Conejo Caiza Andy V. EIBAMAZ Dipeib- Dipeib- Discusiones
1896:38 2004 2005: 78 2005 2005:60 2006 Suc. Chim 2007-2008
2007 2008
Enero Jashmana Kajmai Kamay Qulla Huchay Kulla Puyu Kulla/ Kulla/ Kulla kamay
quilla puquy pukuy punta killa Puyu
Febrero Sara Jatun pokoi Pukuykiz Pawkar Mushuk Panchi Mijanu Panchi/ Panchi/ Panchi Panchiy
apachina waray pukuy chunta killa Mijanu
Marzo Parhuana, Paukar Huaraz Jatun Parway Pawkar Pawkar Wiwa Pawkar Pawkar/ Pawkar Pawkar
choclloyana, pukuy waray Wiwa
chocllo
pacha
Abril Cauyashca Airihuai Ayriwa Ayriwa Ayriway Ayriwa Chunta Ayriwa/ Ayriwa / Ayriwa Ayriwa
pacha uritu killa Chunta
Mayo Sara quihua Aimurai Aymuray Aymuray Aymuray Aymuray Ala Aymuray/ Aymuray/ Aymuray Aymuray
paquina; Tamya killa Ala
Allvis tarpuna
Junio Allvis tarpuna Jaukai kuski Aymuray Inti raymi Inti raymi Raymi Tamya Raymi/ Raymi / Raymi Inti
Chiri killa Tamya
Julio Sara pallana Chahuahuarki Jaukay Chaw Anta situwa Sitwa Papanku Sitwa/ Sitwa/ Sitwa Purun
arway Mayu huntana Papanku
Agosto Sara pallana Situaki Kapak situa Chakra Kapak Karwa Sara Karwal/ Karma/ Karwa Chakmay
papa tarpuna yapuy situwa Putu killa Sara
Sep. Rastrojo Puskoaikis situakiz Quya raymi Kuya raymi Kuski Mutsuy Kuski/ Kuski / Kuski Kuya
quilla Aanku killa Unki
Oct. Sarapac Kantaraikis puchykiz Uma raymi Tamya Wayru Ukuy Wayru/ Wayru/ Wayru Yaku
punta tarpui raymi Inti killa Ukuy
Nov. Tarpui juria Ayamarka umaray Aya Aya warkay Sasi Aya X Sasi / Sasi Ayar
markay Aya
Dic. Huahua Raimi kapakiz Qapak Kapak X Mishki Kamay/ Kayak/ Kapak Kapak
jashmai raymi raymi Wawa killa Mishki
ANEXO 3

241
ANEXO 3

a) Fiestas actuales: retomadas y coincidentes

Inti (raymi): junio;


Pawkar (raymi): marzo;
kuya (raymi) (<*quya ): septiembre;
kapak (raymi): diciembre: fiesta celebrada por los kichwas de Saraguro; y denominada hatun
pishta [fiesta grande] y celebrada por los kichwas Salasacas, en la actualidad.

b) De las crnicas y con contenidos simblicos, histricos y religiosos

Algunos de estos contenidos se presentan de manera vigente en la actualidad.


Para enero se ha retomado los datos de Molina, Ondegardo y de Blas Valera, quienes lo re-
presentan bajo la forma de <camay quilla>, a esto se ha considerado el significado: kamay,
producir, cuidar (kamaq allpa: tierra frtil), sumando a esto la concepcin actual que seala que
en este mes se tiene mucho cuidado tanto de las sementeras como de la planificacin del nuevo
ao cristiano-catlico. Para febrero, por un lado se ha considerado que resulte coherente el
proceso natural de desarrollo de las plantas que lleva al siguiente mes (pawkar: florecimiento
pleno), por ello se ha consignado, desde lo lgico el trmino panchiy que significa que las
flores se hallan en botn y a punto de florecer; y por otro lado, coincidimos con las propuestas
de la DINEIB y de las DIPEBs. Para abril, retomamos su valor histrico, cultural y religioso, ex-
presados en sus trminos: ayriwa (grano de maz de dos colores presentes en la misma ma-
zorca o dos mazorcas en una misma planta de maz). Para mayo, aymuray que significa
transportar el maz y guardarlo en los depsitos (<*qullqa); accin necesaria para celebrar el
inti raymi, del siguiente mes. Para julio, se ha considerado el estado en que se encuentra la
tierra cultivable y su accin sobre ella: purun (perodo de descanso de la tierra). Para agosto,
chakmay, que significa primeros preparativos de la tierra cultivable. Para octubre, en vez del
trmino aymara uma, agua, se ha insertado su correspondiente en kichwa: yaku, por su
concepcin de ser la poca necesaria del agua beneficiosa para los sembros, por su valor sim-
blico dentro de la medicina ancestral y por la importancia a nivel mundial, en la actualidad.
Para noviembre, se ha mantenido un elemento histrico ayar (que lo asociamos con su an-
tiguo trmino ayar, relacionado con los cuatro hermanos ayar, fundadores del Cuzco) y unimos
al hecho cultural vigente an en las comunidades en el que se recuerda a los muertos o difuntos
mediante la ofrenda de alimentos a ellos y el intercambio con los familiares que se hallan en el
cementerio. Sntesis de la nueva propuesta:

Pachakipu (talleres y discusiones, 2007-2008)

Killakuna Meses Glosa


Kamay Enero Produccin, vigilancia, cuidado de los cultivos y del nuevo ao.
Panchiy Febrero poca de las flores en botn y a punto de florecer.
Pawkar Marzo poca de la diversidad de los colores de las flores.
Ayriwa Abril Dos granos de maz blanco y negro en una misma mazorca.
Aymuray Mayo Acarrear y guardar la cosecha del maz en los <*taqi.
Inti Junio Fiesta en honor al Sol por la cosecha del maz.
Purun Julio poca de descanso de la tierra cultivable.
Chakmay Agosto poca de barbechar la tierra.
Kuya Septiembre Fiesta en honor a la Luna, esposa del sol, que proporciona el agua.
Yaku Octubre Fiesta en honor al agua.
Ayar Noviembre Ofrenda a los seres histricos y mticos.
Kapak Diciembre Fiesta grande en honor al sol y a las autoridades polticas.
242
ANEXO 3

III. Trmino para los das de la Semana


Ver cuadro 3

a) Antecedentes

De estas nueve primeras formas de presentar los das de la semana, la primera, de Berros
(1904) seala una adaptacin semntica y formal de las concepciones mitolgicas latinas re-
lacionadas con hroes y dioses, de su panten religioso; y simplemente se las ha traducido al
kichwa shimi boliviano de la poca. Y el resto son repeticiones y adaptaciones a la grafa actual.
Nuevamente se aprecia que el aporte de Andy es un esfuerzo localista lejos de la intercultura-
lidad y del encuentro con la historia y races ancestrales; esto se halla leyendo las explicaciones
de Andy Vargas (2005: 47-53). Estas propuesta han aprovechado los espacios de la DINEIB
para su socializacin mediante la elaboracin de calendarios o textos escolares, legitimando
as su vigencia y valor. Ninguna se relaciona con la tradicin histrica documental. Cada uno
de estos trminos se pretende explicar de diversas formas que rayan con lo absurdo y folclrico
y de hecho, lejos de una forma que se acerque al pensamiento qichwa, en lo que respecta a la
concepcin del tiempo. Acerca de otros trminos, sobre el tiempo como hora, minuto y segundo
se hallan en palabras creadas de la misma forma y esfuerzo epigonales.

b) Explicacin de los nombres de los das de la semana

Desde lo histrico documental, los cronistas coinciden en sealar que el tiempo, en el mundo
inka no se divida en semanas ni los das tuvieron sus propios nombres (B. Cobo, 1563: 143).
Sin embargo, Diego Gonzlez Holgun (1608: 155) nos ofrece un dato importante como punto
de partida: hawkay punchaw, domingos y fiestas. Por ello, con el primer valor tomamos para
asignar al da domingo como hawkay puncha.

(Para el da lunes) Considerndolo al domingo como da grande e importante y como oposicin


y/o complementariedad, y adems que se halla en el otro extremo, se ha considerado al lunes
con el trmino de sullka (menor) y ste coincide con la manera de nominar los dedos de la
mano (sullka rukana: dedo meique) lo opuesto a mama rukana (dedo pulgar).
Para el martes, se ha considerado la cuestin cultural, medicinal y simblica de los kichwas en
la que se considera como el da de las curaciones mdicas (sin desconocer que se presenta
una influencia cristiana) y una de las plantas ms representativas, en estas prcticas, es la
awaqulla o mamaqulla, bajo la forma de kulla.

Para el mircoles, se ha considerado el espacio laboral actual de cinco das, cuya mitad es
este da y se ha unido el hecho cultural de la siega en que a la mitad de la faena se cantaba el
haway haway como signo de alegra y por vencer la mitad de la tarea agrcola, as, quedara
la forma haway.

(Para el jueves) La misma lgica en la nominacin de la mano para el dedo medio (chawpi ru-
kana) nos ha guiado en la nominacin del da jueves como patma (mitad) tomando en cuenta
que se halla en la mitad de los siete das: patma, chawpi, chikta son trminos aplicados para
tiempo y espacio.

Para el viernes, se ha considerado la finalizacin de un espacio laboral, actual de cinco das


concebido ya as en el mundo kichwa y que toda actividad se debe terminar aunque sea traba-

243
ANEXO 3

jando hasta la noche (caso del Oriente) y el grito de triunfo de finalizacin sobre actividades
tanto agrcolas como guerreras en el incario eran: haylli y haycha y se ha tomado el se-
gundo para el quinto da, pues el primero se ha tomado como himno cvico.

Para el sexto da, sbado, se ha considerado la realidad actual del mundo kichwa, que bajo
cualquier condicin social, se regresa al hogar o a la tierra materna y all se da el encuentro fa-
miliar, comunitario y social; y los trminos de encuentro son: tinku, tinki; por el contenido
simblico se ha adoptado el segundo trmino.

c) Para el trmino semana

Se ha considerado los trminos utilizados en el sistema de medidas y que se los utilizan tambin
para el tiempo y espacio (Gonzlez Holgun, 1608: I - II).

Por un lado, los documentos antiguos sealan que el mes se contaba desde el 1 al 30, desde
una sukanka a otra (segn numeracin kichwa); este espacio se denominaba killa (no kimsa
chunka). As, para mes: killa; mes entero: hunta killa; mes y medio: killa patmayuk, killa chikta-
yuk; mediado el mes: chawpi killapi; mediado el ao: chawpi wata. Sillku, la mitad del medio,
que es cuarta parte.

Por otro lado, se ha considerado que de cierta manera, tanto histrica como actualmente el
mes se lo divide en cuatro fases lunares. Por ello, considerando al mes (killa) como un todo y
que ste en la actualidad para su contabilizacin del tiempo se divide en semanas y que sta
es la cuarta parte del mes se ha denominado como: sillku; como ste trmino se refiere al mes,
hemos acudido a las formas: killa, kis, mes (este ltimo trmino presente en la forma de deno-
minacin de los meses en las crnicas antiguas): ayriwakis, camaykis, pachapocoikis). Y para
esta palabra nueva y compuesta se han fusionado los dos trminos: sillkukis = semana.

IV. Para otras medidas de tiempo

Gonzlez Holgun (1608: 365), presenta datos al respecto: huk yanuy chika, una hora, que es
lo que se tarda un guisado en cozer; huk yanuy patma, media hora. Bernab Cobo (1653: 143)
seala que en casi todo el reino del Per, las papas se cuecen en una hora poco ms o menos;
y este tiempo que se tardan en cocer las papas, los indios toman para medir la duracin de las
cosas que se hacen en este tiempo.

DINEIB
DINEIB DINEIB *Talleres,
Almeida MACAC ALKI
tr. Caiza Conejo discusiones:
1992 2007 Dip. Suc.
2005 2005 2007-2008
2007

Hor Suylla Saylla X Sukailla Saylla Muray

Min. Chillina Chiniku Uchilla pacha Sailla Chiniku Hayri

Seg. X Chinilla *llullu pacha Chinilla Chinilla Tuylla

244
CUADRO 3: Das de la semana (Siglos XX-XXI)

Das I II III IV V VI VII VIII IX X


Berros- MACAC Almeida DINEIB DINEIB/dipeib DINEIB DINEIB/UNICEF ALKI Dipeib- *Talleres
Bolivia 2007: I 1992 Conejo Napo Caiza EIBAMAZ Dipeib-Suc. Chim. Discusiones
1904:21 2005:78 P. Andy V. 2005 2006 2007 2008 2007-2008
2005:52
Lunes Killachau Killa p. Killaka Killa puncha Kuyllur X Awaki Awaki/ Awaki Sullka
Kuyllur
Martes Atichau Anti p. Atichau Ati puncha Chiki Awkak Wanra Wanra/ Wanra Kulla
Chiki
Mircoles Koillurchau Kuillur p. Koyllurchau Kuyllur Licha Chillay Chillay Chillay/ Chillay Haway
puncha Licha
Jueves Illapachau Illapa p. Illapachau Illapa Puri Kullka Kullka/ Illapa Kullka/ Kullka Patma
puncha Puriy
Viernes Chaskachau Chaska p. Chaskachau Chaska Wituk Chaska Chaska Chaska/ Chaska Haycha
puncha Wituk
Sbado Kuichichau Kuichi p. Kaychichau Kuychi Sasi Wacha X Wacha/ Wacha Tinki
puncha Samay
Domingo Intichau Inti p. intichau Inti puncha Chaska X Inti, indi Inti Inti Hawkay
Semana X jurkai Juntauna Kanchisri Iluku Junkan X hunkay X Sillkukis
(p. 146) (p. 78) (p. 52) (p. 69) (<*sillku+kis)

CUADRO 4: Sistema Solar (Siglos XVI/ XX-XXI)

PLANETAS I II III IV V VI
J. Annimo DINEIB/ I.E.Q DINEIB/ ALKI/ Dipeib-Suc. *Talleres
1570: 153-154 Conejo Potos C. Caiza 2007 Discusiones
2004: 11 2004: ll. 5 2005 2007-2008
Mercurio Catuilla Katuylla Wapsipachanak Chaska Katuylla Rimsi
Venus Chasca Chaska Chaska Chaska Chaska Chaska
Tierra (pachamama) Allpamama Tiqsimuyu Allpamama Allpamama Tiksimuyu
Chaska
Marte Aucayoc Awkayuk Mullu Awkarik Awkarik Mullu
Jpiter Pirua Jpiter Watalliska Pirwa Pirwa Akapana
Saturno Haucha Hawcha Rinrintin X Awcha; hawcha Chimpu
Urano X Urano Shiwiyuk X X Tinkullpa
Neptuno X Neptuno Turumanya X X Turumanya
Plutn X Plutn Chiriyachina X X Riti
Planeta X Allpa rumpapacha Ruyru Allpapacha Chaska Rumpu (<*rumpu)
Rumpapacha
Sistema solar X Inti awariy Inti ayllu Inti llika Inti llika Intipa ayllu
ANEXO 3

245
ANEXO 3

Ejemplos:

03:0h-08-15 = Kimsa muray, pusak hayri, chunka pichka tuylla.

Macac (tomo I), seala que el trmino sukailla se halla conformado de tres vocablos: sukta + chunka +
sailla. Sin embargo, no se explica ni el significado histrico ni la procedencia documental de saylla.

Para los datos presentes en el casillero 7, de los talleres, hemos tomado dos datos, uno histrico
y cientfico; y otro, actual.

a) Hora, minuto y segundo

Para expresar formas de tiempo, se seal el que hace relacin al tiempo en que se demoran
en cocinarse las papas (muraya) y se hallan dos trminos ms: hayri, tuylla (Valera, 1560; Gon-
zlez Holgun, 1608). De los dos ltimos trminos, segn se puede inferir de los ejemplos que
presentan los autores, que el ltimo sealara tiempo instantneo y el primero, menos instan-
tneo.

El dato actual hace relacin al trmino papa yanu, papas cocidas con cscaras (que segn la
tradicin, un tipo de papa, al cocinarse con lea, llevara una hora aproximadamente). Esta
forma tal como es, molesta en su significado para hora. Y por ello, en vez del primero, recurri-
mos a otros datos histricos y actuales.

Tomamos un dato antiguo y que se mantiene vigente en ciertas comunidades qichwas de Per
y Bolivia. Muraya o muray que es una especie de papa o chuu, a esto sumamos la importancia
del laboratorio inka denominado Moray: laboratorio experimental agrcola inka, que se halla
en Maras-Cuzco (Instituto Pedaggico San Marcos, I, 2000: 6-8, Lima). ste es considerado
por los cientficos como espacio de control del tiempo y aclimatacin de las plantas y que en su
interior llevaba un inti watana en miniatura. As presentamos esta forma: muray, hora.

V. El Sistema Solar
Ver cuadro 4

a) antecedentes

La gran familia solar o el sistema solar tambin ha sido objeto de diversas asignaciones a sus
componentes, desde el siglo XVI. Pero el anlisis semntico-filosfico de dichos trminos de-
muestra ser una transposicin de contenidos mitolgicos latinos hacia el qichwa ssimi en el
siglo XVI.

Asi, el cuadro siguiente demuestra la adaptacin semntica latina al qichwa simi.

DIOSES ROMANOS FUNCIN GLOSA EN KICHWA


Mercurio Dios del comercio Catuilla.
Venus Diosa de las flores Chaska.
Marte Dios de la guerra Aucayoc.
Jpiter Dios de los dioses y de la produccin Pirua.
Saturno Dios de las tempestades y amarguras. Haucha.

246
ANEXO 3

En la actualidad, en varios documentos, de manera reiterativa, se hallan aquellos mismos nom-


bres, creyendo que es una forma propia de designacin qichwa e inka; nada ms alejado de la
realidad de nominacin desde el pensamiento qichwa de aquella poca (ver Lozano, 1991,
1994, 1996, 2004; cuadro 4).

b) talleres y discusiones

En varios talleres se ha considerado pertinente revisar los trminos relacionados con el sistema
solar, existentes en documentos antiguos crnicas o diccionarios. A partir de ellos inferir la ma-
nera de nominar y asignar significados. Los documentos antiguos nos presentan:

Inti sol
Killa luna
Chaska Venus
Tiqsi muyu el mundo o tierra en su totalidad
Sasaka cometa

Las constelaciones, desde la percepcin, segn la forma relacionada con algo existente en la
tierra adquieren un nombre determinado, por analoga:

Machaqway: por su forma de una serpiente.


Ullqu llama, por su tamao de llama grande.
Llama mama, por hallarse junto a su cra, etc.
Qullqa, constelacin en forma de corral que contiene una serie de elementos en forma de
granos y as se relaciona con la funcin de la qullqa como granero o espacio para guardar
los productos.

Por ello, Chaska por su forma adquiere este nombre y hace relacin a algo despeinado (chaska
uma, tampa uma).

Killay significa brillar la luna y todas las estrellas, de ah se nominaliza como killa para luna.

Inti relacionado con calor y otros semejantes:

In-ti sol/calor.
In-ka hijo del sol.
In-lli caliente (datos actuales).
In-ta lea con fuego, tizn (datos actuales).
Tiqsi muyu lugar de las semillas bsicas para la vida.

Desde estos principios de nominacin emprica y perceptible hemos considerado tomar en


cuenta dichas caractersticas sensibles de cada uno de los planetas restantes para su nomina-
cin respectiva:

INTI, sol

1. Rimsi (Mercurio) por su visibilidad en el ocaso; rimsi, luz del ocaso.

247
ANEXO 3

2. Chaska (Venus) por su forma despeinada (presente as en el dibujo de Blas Valera /Guamn
Poma).

3. Tiksimuyu, <*tiqsimuyu, por considerarse desde antiguo como la tierra total (Gonzlez
Holgun, 1608: 349); y en la actualidad, como el lugar de la semilla o vida fundamental.

4. Mullu (Marte) por parecerse al color de la concha spondylus y sta como elemento religioso
de ofrendas importante de la cultura kichwa.

5. Akapana (Jpiter) por su forma de presentar franjas o manchas horizontales y porque los
huracanes se desplazan en esa misma direccin.

6. Chimpu (Saturno) por su forma de sobresalir en el sistema solar en relacin con sus cien
mil anillos que lo rodean. Y chimpu significa un cerco de luz que rodea determinados astros
(intip chimpun, killap chimpun, quyllurpa chimpun).

7. Tinkullpa (Urano) por su grupo de anillos que lo cubren en forma de aros; tinkullpa, aro.

8. Turumanya (Neptuno) porque sus anillos son vistos, mediante telescopios desde la tierra
en forma de arcos luminosos de color azul-morado. Por ello hemos tomado un nombre que nos
ofrece Santa Cruz Pachacuti Yanqui (1613: 196), turumanya, un tipo de arco iris.

9. Riti (Plutn), por su estructura de roca y hielo y su atmsfera que cae en forma de granizo.
Y este nombre lo relacionamos en la actualidad con la gran fiesta de los qichwas peruanos, de-
nominada Quyllur Riti que realizan en Ausangate. Y, riti en el qichwa sureo significa granizo.

Como denominacin genrica para el sistema solar, se hallan varios nombres en materiales
para EBI, como:
Inti awariy, sistema solar (Conejo, 2004: 11). Inti llika, sistema solar (materiales EBI/ALKI, 2007).
Todas como traducciones literales de manera aproximada.

Desde los talleres, presentamos como: Intipa Ayllu, sistema solar. Esto, por un lado, por razo-
nes histricas, culturales y simblicas presentes tanto en la mentalidad qichwa del siglo XVI
como en la actual, en determinadas zonas kichwas:
Inti, hombre, esposo de la luna, protector del inka y divinidad oficial.
Killa, mujer, esposa del sol, protectora de la quya y del agua.
Chaska, hijo de los dos anteriores y protector del Awki, heredero del trono inka, etc. Y por otro
lado, el trmino ayllu significa una especie de sistema de tres cuerdas con sus piedras respec-
tivas que forman un arma para la cacera; y adems, en la divulgacin cientfica tambin se
maneja la expresin la familia solar.

Para planeta, MACAC tiene el trmino allpachas (<allpa+chaska); nosotros presentamos el


trmino rumpu (<*rumpu), relacionado con las formas histricas. Rumpu, planeta (<*rumpu:
cosa slida y esfrica).

Resumiendo tenemos, rumpukuna: Rimsi, (Mercurio), Chaska (Venus), Tiksimuyu (tierra), Mullu
(Marte), Akapana (Jpiter), Chimpu (Saturno), Tinkullpa (Urano), Turumanya (Neptuno) y Riti
(Plutn)

248
ANEXO 4

PUNCHANTA RIMAYKUNA

achu shamunki?, ya vienes).


achu rikunki?, ya te vas?.
achu purikunki?, ya ests caminando?.
achu muyumunki?, ya vienes de cuidar (chakra)?.
achu tikramunki?, ya ests de regreso?.

achu rurakunki?, ya ests trabajando?


achu llamkakunki?, ya ests trabajando?
Wasiyuk, kaypichu kanki? ests aqu dueo de casa?.
Yapata rukuyakunki, Ests envejeciendo demasiado.

Haku wichayman, vmos hacia arriba.


Haku urayman, vmos hacia abajo.
Haku kinrayman, vmos adelante (espacio plano).
Haku ukawan, vmos conmigo.
Imanalla, hola, que tal?, cmo ests?.
Kayka, ten, toma, he aqu!.

Imanallatak kanki?, cmo ests?.


Allillachu kanki?, ests bien?.
Shina shinallami kani, Estoy ms o menos.
Kawsankichu, tiyankichu?, ests vivo?, existes?.
chayrak kawsakunkichu?, todava vives? (despus de largo tiempo)
Kawsakupankirakchu?, sigues viviendo an?.

*Inti, kanpa kawsaypi achikyachun, que el sol ilumine en tu vida (saludo antiguo).

ami mikunayan, Ya tengo ganas de comer.


ami puunayan, Ya tengo ganas de dormir.
Haku mikushun, vamos a comer (comeremos).
Haku mikupashun, vamos a comer (con cortesa).

ami tikramuni, ya estoy de regreso.


Minchakama, hasta otro da.
Ashakama, hasta luego.
Kipallakama, hasta despus de un rato.
Haku nikpika, mana uyanki. Cuando te digo vmos, no me escuchas.

Shamuy, yaykuy, tiyariy, samariy: ven, entra, sintate y descansa.


Paktarak, ten cuidado!
Ishkantishun, salud, brindemos.
Upyashun, bebamos, tomemos.

249
ANEXO 4

Araray est caliente (quemando)!


Achachay qu fro!
Imanash qu grandioso, descomunal!

Tiempo:

ami pakarin, ya amanece.


ami punchayakun, ya est aclarando el da.
ami chishiyakun, ya est atardeciendo.
ami tutayakun, ya est anocheciendo.

Pregunta por el tiempo hora (forma antigua)

*May chika intim? qu hora es?.


*May chika punchawmi? qu hora es?.

Respuesta:

*Kay chika intim, es esta hora (sealando el suelo o el cielo).


*Kay chika punchawmi, es esta hora (sealando el suelo o el cielo).
*Pacha yallirinllami. El tiempo pasa sin detenerse.

250
ANEXO 5

En este anexo, de forma ilustrativa, slo se presentan cifras aproximadas, toda vez que se han
ido insertando nuevas entradas durante las etapas finales de la revisin del diccionario.

Caudal lexical

1. Kichwa-Castellano 2. Castellano-Kichwa
A: 152 A: 354
Ch: 189 B: 88
H: 93 C: 334
I: 61 CH: 28
K: 254 D: 205
L: 32 E: 224
Ll: 60 F: 69
M: 160 G: 68
N: 15 H: 98
: 28 I: 68
P: 183 J: 25
R: 51 L: 86
S: 91 Ll: 11
Sh: 75 M: 180
T: 152 N: 61
*Ts: 27 O: 54
U: 67 P: 249
W: 136 Q: 22
Y: 63 R: 139
*Z: 11 S: 186
*Zh: 9 T: 141
U: 16
V: 79
Y: 6
Z: 9

251
ANEXO 6

252
ANEXO 6

253
ANEXO 6

254
ANEXO 6

255
ANEXO 6

256
ANEXO 6

257
VII. Bibliografa
I. Fuentes Clsicas
(Siglos XVI-XVII)

1. Diccionarios

Bertonio, Ludovico, Vocabulario de la lengua Aymara [1612]. Ediciones el Lector, Arequipa-Per, 2006.

Figueredo, Juan de, [1700], Vocabulario de la lengua Chinchaysuyo. En: Torres Rubio, Diego de [1616],
Arte de la lengua quichua. Edicin facsimilar, EBI, Convenio MEC/GTZ, 1991. Quito-Ecuador.

Gonzlez Holgun, Diego de [1608], Vocabulario de la lengua qqichua I, EBI/Corporacin Editora Nacional,
1993, Quito.

Santo Toms, Domingo de [1560], Vocabulario de la lengua general de los indios del Per, llamada quichua.
Edicin facsimilar por Ediciones de Cultura Hispnica, 1994, Madrid.

Torres Rubio, Diego de [1619], Vocabulario breve en la lengua quichua de los vocablos ms ordinarios
[segundo vocabulario: castellano-ndico] - Breve vocabulario que comienza por los vocablos quichua al tro-
cado del pasado [ndico-castellano]. Edicin facsimilar, EBI, Convenio MEC/GTZ, 1991, Quito.

Valera Blas (y/o Alonso de Barzana, Annimo?) [1586], Vocabulario y praxis en la lengua general de los
indios del Per, llamada quichua. Imprenta Rimac, 1951, Lima.

2. Gramticas

Bertonio, Ludovico, Arte de la lengua Aymara [], 1612. PROEIB ANDES, Edicin de formato fascimiliario,
Cochabamba-Bolivia, 2002.

Gonzlez Holgun, Diego de [1607], Gramtica y arte nueva de la lengua general de todo el Per, llamada
lengua quechua o lengua del inca. Nueva edicin revista y corregida, 1842, s/loc.

Huerta, Alonso de [1616], Arte breve de la lengua quechua. EBI/Corporacin Editora Nacional, 1993, Quito.

Santo Toms, Domingo de [1560], Gramtica o arte de la lengua general de los indios de los reynos del
Per. Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolom de las Casas, 1995, Cuzco-Per.

Torres Rubio, Diego de [1619], Arte de la lengua quichua. Edicin facsimilar, EBI, Convenio MEC/GTZ,
1991. Quito-Ecuador.

3. Crnicas
Acosta, Jos de, Historia Natural y Moral de las Indias. Col. Crnicas de Amrica 43, Madrid, 2002.

Albornoz, Cristbal de [1530-1603], Instruccin [acerca de los ritos y mitos de los incas]. Col. Crnicas de
Amrica 48, Historia 16, Madrid, 1989.

Andagoya, Pascual de, Carta del Adelantado Pascual de Andagoya dirigida al Emperador Carlos V [],
1540. Por Hermann Trimborn, Hamburg, 1954.

Annimo, La Conquista del Per, llamada la Nueva Castilla, 1534. pgs: 307-328. En: Los Cronistas de la
Conquista; Horacio H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938.

258
Annimo, Relacin de las costumbres Antiguas de los Naturales del Pir, pgs. 151-189. Biblioteca de Au-
tores Espaoles [], Ediciones Atlas, Madrid, 1968.

Annimo de Yucay, El, El parecer de Yucay, 1571. Estudio y edicin crtica de Isacio Prez Fernndez, O.P.
Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolom de las Casas, CBC, Cuzco, 1995.
Arriaga, Pablo Joseph [1564-1622], La extirpacin de la idolatra en el Per. Centro de Estudios Regionales
Andinos Bartolom de las Casas, CBC, Cuzco-Per, 1999.
La extirpacin de la Idolatra del Pir, pgs. 191-277. Biblioteca de Autores Espaoles
[], Ediciones Atlas, Madrid, 1968.

Atienza, Lope de, Compendio Historial del Estado de los Indios del Per []. En: J. Jijn y Caamao, La
religin del Imperio de los incas. Apndices-Vol. I, Escuela Tipogrfica Salesiana, Quito, 1931.

vila, Francisco de [1573-1647], Ritos y Tradiciones de Huarochiri, Edt. Instituto de Estudios Peruanos-
Instituto Francs de Estudios Andinos, Per, 1987.

Benzoni, Girolamo [1547-1550], La historia del Mondo Nvovo. Edic. Museo Antropolgico del Banco Central
del Ecuador, Guayaquil, 2000.

Betanzos, Juan Diez de [ -1576], Suma y Narracin de los incas, Ediciones Atlas, Madrid, 1987.

Borregan, Alonso, Crnica de la Conquista del Per. Escuela de Estudios Hispanoamericanos, Sevilla,
1948.

Cabello Balboa, Miguel, Obras Vol. 1. Editorial Ecuatoriana, Quito, 1945.

Cabello Balboa, Miguel, Miscelnea Antrtica. Una historia del Per. Universidad Mayor San Marcos, Lima,
1951; pgs.: 201-561.

Calancha, Antonio de la, fray [1638], Crnica Moralizada del Orden de San Agustn en el Per, pgs. 15-
140. En: Los Cronistas de Convento. Biblioteca de Cultura Peruana, Primer Serie Nro 4, Descle de Brou-
wer, Pars, 1938.

Cieza de Len, Pedro [1520/1535-1554]. La Crnica del Per, Col. Crnicas de Amrica 5, Madrid, 2000.
El Seoro de los Incas, Coleccin Crnicas de Amrica 6, Madrid, 2000.
Descubrimiento y conquista del Per, Col. Crnicas de Amrica 18, Madrid, 2001.

Cobo, Bernab [1580?-1657], Historia del Nuevo Mundo, Tomos I-II, Ediciones Atlas, Madrid, 1964.

Crdoba y Salinas, Diego de fray, Crnica Franciscana, pgs. 237-264. En: Los Cronistas de Convento. Bi-
blioteca de Cultura Peruana, Primer Serie Nro 4, Descle de Brouwer, Pars, 1938.

Estete, Miguel de, Noticia del Per, 1532-1533, pgs: 195-251. En: Los Cronistas de la Conquista; Horacio
H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938.

Garcilazo de la Vega, Inca [1609], Comentarios Reales de los Incas, Tomo I, Biblioteca Ayacucho, Caracas,
1976.
-, Comentarios Reales de los Incas, Tomo II. Fondo de Cultura Econmica, Mxico, 1991.
-, Comentarios Reales (seleccin). 3ra edicin, Ediciones Ctedra, Madrid, 2001.

Guaman Poma de Ayala, Felipe [1616], El Primer Nueva Cornica y Buen Gobierno, Tomos I-II-III, Siglo
XXI Editores, Mxico, 1988.

Gutirrez de Santa Clara, Pedro (1544-1548), Guerras Civiles del Per, Tomo Tercero, Librera General de

259
Victoriano Surez, Madrid, 1905

Herrera, Antonio de, Historia General de los hechos de los Castellanos en las Islas y Tierra Firme del Mar
Ocano, Tomo I, Madrid, 1934.

Jerez, Francisco de, Verdadera Relacin de la Conquista del Per [], 1534. pgs: 15-115. En: Los Cronistas
de la Conquista; Horacio H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938.

La Gasca, Pedro de, Descripcin del Per, pgs. 140-148. En: J. jijn y Caamao, Boletn de Revista Ecua-
toriana XXIX. B.S.E.E. H. Tomo III, Nro. 7-9. BCE, Quito, 1919.

Las Casas, Bartolom de, De las antiguas gentes del Per. Tipografa de Manuel G. Hernndez, s/l, 1892.

Lizrraga, Reginaldo de [1545-1615], Descripcin del Per, Tucumn, Ro de la Plata y Chile, Coleccin
Crnicas de Amrica 44, Madrid, 2002.

Lpez de Gmara, Francisco, Historia General de las Indias, Primera Parte 12. Ediciones Orbis, S.A., Bar-
celona, 1985.
, Descubrimiento del Per, Pgs. 224-279. En: Historia de las Indias. Biblioteca de Autores Es-
paoles [], Tomo I, Imprenta Estereotipia, Madrid, 1877.

Matienzo, Juan de [1567], Gobierno del Per. IFEA, Pars-Lima, 1967.

Melndez, Juan fray, Tesoros Antrticos, pgs. 192-236. En: Los Cronistas de Convento. Biblioteca de Cultura
Peruana, Primer Serie Nro 4, Descle de Brouwer, Pars, 1938.

Molina, Cristbal de (el cusqueo) [1529-1585], Relacin de las Fbulas y ritos de los incas. Coleccin Cr-
nicas de Amrica 48, Historia 16, Madrid, 1989.

Molina, Cristbal de (el almagrista), Relacin de muchas cosas acaecidas en el Per, pgs. 57-95. Biblioteca
de Autores Espaoles [], Ediciones Atlas, Madrid, 1968

Montesinos, Fernando [1644], Memorias Antiguas Historiales y Polticas del Per, Cusco, 1957.

Mura, Martn de, fray (1577-1616), Historia General del Per, Coleccin Crnicas de Amrica 20, Madrid,
2001 (la de la Biblioteca Aurelio Espinosa Plit tiene grficos).

Oliva, Anello [1562-1631], Historia del Reino y Provincias del Per, de sus incas reyes [], 1598. Libro Pri-
mero, Imprenta y Librera de S. Pedro, Lima, 1895.
-, Historia et Rudimenta linguae Piruanorum (1600-1730). Universidad de Bologna. Italia, 2007.

Ondegardo, Polo de [1545-1574], El mundo de los incas. Coleccin Crnicas de Amrica 58, Historia 16,
Madrid, 1990.
- Informaciones acerca de la religin y gobierno de los incas
- De los adoratorios y guacas (sistema de los seques o de los cuatro caminos imperiales
del Cuzco), pgs. 169-185. En Bernab Cobo, Volumen II, Obras, Historia del Nuevo Mundo, B.A.E., Edi-
ciones Atlas, Madrid, 1964.

Pallas, Gernimo, sj., Misin a las Indias con advertencias para los religiosos de Europa, que la hubieren
de emprender, como primero se ver en la historia de un viaje y despus en discurso (1620). Transcripcin
y presentacin: Paulina Numhauser. Alcal de Henares-Espaa, 2007.

Pizarro, Hernando, A los magnficos [], 1533. pgs: 253-264. En: Los Cronistas de la Conquista; Horacio
H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938.

260
Pizarro, Pedro, Relacin del Descubrimiento y Conquista del Per, 1571. pgs: 265-305. En: Los Cronistas
de la Conquista; Horacio H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938.

Relaciones Geogrficas de Indias-Per, por don Marcos Jimnez de la Espada. Tomos I, II, III, B.A.E., Edi-
ciones Atlas, Madrid, 1965

Sancho de la Hoz, Pedro, Relacin [], 1532-1533. pgs: 117-193. En: Los Cronistas de la Conquista; Ho-
racio H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938.

Santa Cruz Pachacuti Yanqui Salcamaygua, Joan de, Relacin de Antigedades deste reyno del Piru. Es-
tudio etnohistrico y lingstico de Pierre Duviols y Csar Itier. Centro de Estudios Regionales Andinos Bar-
tolom de las Casas, CBC, Cusco, 1993.

Santilln, Hernando de [1550-1575], Relacin del origen, descendencia, poltica y gobierno de los incas,
pgs. 97-149. Biblioteca de Autores Espaoles [], Ediciones Atlas, Madrid, 1968.

Sarmiento de Gamboa, Pedro [1530-1592 ?], Historia de los Incas. Miraguano Ediciones, Madrid, 1988
(tambin de relaciones de Francisco Toledo).

Tito Cusi Yupanki, Diego de Castro [1519-1536], Relacin de la Conquista del Per y hechos del Inca Manco
II. Coleccin de libros y documentos referentes a la Historia del Per, Tomo II. Imp. Y Libr. Sanmart, Lima,
1916.

Toledo, Francisco de, Memorial de don Francisco de Toledo [], su vida y su obra. Roberto Levillier, Edi-
ciones Espasa-Calpe, Madrid, 1935.

Torres, Bernardo de, fray, Crnica Agustiniana, pgs. 266-311. En: Los Cronistas de Convento. Biblioteca
de Cultura Peruana, Primer Serie Nro 4, Descle de Brouwer, Pars, 1938.

Valera, Blas, Ruyru runa, Exsul Immeritus Blas Valera Populo suo. Alcal de Henares (1618). Universidad
de Bologna. Italia, 2007.

Zrate Agustn de [1514-1555], Historia del Descubrimiento y Conquista del Per, Fondo Editorial de la
Pontificia Universidad Catlica del Per, Lima, 1995.

II. Fuentes Actuales

ALKI-Academia de la lengua Kichwa/Chango Bernardo, Algunos tpicos sobre la lengua kichwa en Amrica.
Ambato, 2007 (13 pgs.).

Almeida, Ileana, Lxico actvalizado espaol qvechva. Edt. Abya Yala, Cayambe-Ecuador, 1992.
- Por la oficializacin de la lengua quichua en el Ecuador, pgs. 21-39. En: Pueblos Indgenas y
Educacin, 5:18, Quito, 1991.

lvarez Palomeque, Catalina, Lingstica 1 [] Una introduccin a la fonologa, morfologa y semntica


aplicada a la EIB, pgs. 137-264. En: Lingstica 1 []. MEC-DINEIB, Quito, 1997.

Andrade Paladines, Carlos, Kwatupama zpara. Palabra zpara [y quichua]. ANAZPPA, Pastaza-Ecuador,
2001.

261
Andy Vargas, Pedro, Kichwapi rimashun (contiene vocabulario), Consejo de Lengua Kichwa de Napo, Napo,
2005.

BIBLOGRAF, S.A., Diccionario General Ilustado de la Lengua Espaola VOX, Imp. Emeg, S.A., Barce-
lona-Espaa, 1987.

Caiza C., Jos, Ishkay shimiyuk kamuku, pequeo diccionario Bilinge, Inkanupak killka, Escritura de los
incas. Impresin digital Desing. Quito, 2005.

Cerrn-Palomino, Rodolfo, Lingstica Aimara, Centro Bartolom de las Casas, Lima, 2000.
Quechumara: estructuras paralelas de las lenguas quechua y aimara. CIPCA, La Paz-Bolivia,
1994.
Quechua Sureo: diccionario Unificado. Biblioteca Bsica Peruana V, Lima, 1994.
- Apuntes sobre lexicografa qichwa. Seminario-taller. LAEB-Universidad de Cuenca, Cuenca,
1994.
- Prstamos, elaboracin lxica y defensa idiomtica. Pgs. 361-392. En: Allpanchis 35-36, vol. 2.
Per, 1990.
Lingstica Quechua. Universida Nacional de Puno / GTZ / Centro Bartolom de las Casas,
Cuzco, 1987.

Conejo A., Alberto, Espacios Hegemnicos de la lengua kichwa en el campo de la educacin, la poltica y
en la produccin escrita, pgs. 137-148. En: Identidad Lingstica de los Pueblos Indgenas de la Regin
Andina (Ariruma Kowii, comp.). Ediciones Abya Yala, Quito, 2005.
- KURI SHIMI. Kichwa funcional activo [], Imp. Offset Santa Rita, Quito, 2005.

Conejo, Alberto/ DINEIB/, Chaska 6, sukta patapak, DINEIB/GTZ. Quito, 2004.

Conejo Maldonado, Mario, Importancia del kichwa en una Sociedad Intercultural Globalizada, pgs. 207-
213. En: Identidad Lingstica de los Pueblos Indgenas de la Regin Andina (Ariruma Kowii, comp.). Edi-
ciones Abya Yala, Quito, 2005.

Cordero Palacios, Octavio (1870-1930), el quechua i el caari. 2da edicin, Universidad de Cuenca, Cuenca,
[1923] 1981.

Corominas, Joan y Jos A. Pascual, Diccionario Crtico Etimolgico Castellano e Hispnico. Edt. Gredos,
Madrid, 1980.

Cotacachi, Mara Mercedes, Shimicuna (glosario), pgs. 171-175. En: ucanchic Quichua Rimai Yachai.
LAEB-Universidad de Cuenca, Cuenca, 1994.

Cotacachi, Mercedes y Mara Eugenia Quintero, Quiquintallac quichua shimita yachacupai, Tomo 7 (incluye
vocabulario pgs. 269-302), INCC, Ediciones Abya-Yala, Quito, 1987.

Covarrubias Orozco, Sebastin de, Tesoro de la Lenguas Castellana o Espaola (1539-1613). Editorial
Castalia, Madrid, 1995.

De la Torre, Luz Mara, Diccionario Espaol-Quichua. Tupac Producciones didcticas, Otavalo-Ecuador,


1998.

DINEIB/Alberto Conejo, Chaska 6, sukta patapak, DINEIB/GTZ. Quito, 2004.

DINEIB, Legalizacin de la escritura kichwa, 16 de septiembre 2004 (nro. 244, 00000842), Quito9.
Modelo de Educacin Intercultural Bilinge. MEC, Quito, 1993 (oficializado en Riobamba/Instituto
Pedaggico Jaime Rolds Aguilera).

262
DIPEIB-Sucumbos/ALKI, Diccionario Kichwa-Espaol, Espaol-Kichwa. Imprefepp, Quito, 2007.

EIBAMAZ, Diccionario kichwa-castellano- awpa Yacha Shimikuna [del Oriente Ecuatoriano], Quito, 2005.

Garcs, Fernando, Cuatro Textos Coloniales de la Provincia de Quito (se incluye lxico de los textos trata-
dos), 1999.
- El Sistema de Escritura Unificado del Quichua Ecuatoriano, pgs. 83-102. En: Revista Educacin
Intercultural Bilinge, ao 1, nro. 1, UPS-PAC, Quito, 1997.

Jara, Fausto, Ritos y ceremonias de los kichwas. Eibamaz, Quito, 2006.

Jurado, Fernando, Diccionario histrico genealgico [...quechua], Quito, 2002.

KAMAK, Neologismos (3.600 trminos), Riobamba, 2007.

Kowii, Ariruma (comp.), Identidad Lingstica de los Pueblos Indgenas de la Regin Andina. Ediciones
Abya Yala, Quito, 2005.
- Diccionario de nombres quichuas, Kichwa shutikunamanta shimiyuk panka. Corporacin Editora
Nacional, Quito, 1998.

LAEB-2da Promocin, Sisayacuc Shimipanpa, diccionario infantil quichua. LAEB-F.F.L.CC.EE./Universidad


de Cuenca/DINEIB-UNICEF-GTZ, Cuenca, 1996.

Maldonado C., Jos, Diccionario quichua-castellano, castellano-quichua, pgs. 357-397. En: Quichuata ya-
chacuncapac, Caarmanta rimai. Ediciones Abya-Yala, Quito, 1995.

Mendoza O. Miguel Alejandro, Ensayo Fonolgico del quichua ecuatoriano [sierra sur] (en francs), Tesis
Doctoral, Universidad de Toulouse, Francia, 1970.

Montaluisa Chasiquiza, Luis, uqanchiq Yachai Taptana, 5 ed. PUSEIB, Quito, 2006.
- Potencialidades de las lenguas indgenas del Ecuador, pgs. 50-57. En: Revista Educacin Inter-
cultural Bilinge, ao 3, nro. 5, UPS-PAC, Quito, 2000.
- Apuntes sobre lexicografa kichwa. Seminario. LAEB-Universidad de Cuenca, Cuenca, 1994.
- ucanchic shimi 1. El runashimi del Ecuador a fines del siglo XX: contribuciones para su estudio.
Convenio MEC-CONAIE, Quito, 1990.
- Caimi ucanchic shimiyuc-panca. MEC- PUCE ILL - CIEI, Quito, 1982.
- Historia de la Escritura del Quichua [ecuatoriano], pgs. 121-145. En: Revista de la Universidad
Catlica, 8: 28, Quito, 1980.

Montalvo M., Julio A. ing, Gramtica Elemental y Diccionario del idioma kichua []. Etd. Vida Catlica,
Quito-Ecuador, 1971.

Moreno Mora, Manuel, Diccionario etimolgico y comparado del kichua del Ecuador, Casa de la Cultura
Ecuatoriana, Ncleo del Azuay, Cuenca, 1956.

Moya T., Ruth y Mercedes Cotacachi, Pedagoga y Normatizacin del quichua ecuatoriano, pgs. 101-202.
En: Pueblos Indgenas y Educacin, 4:14, Quito, 1990.

Moya Ruth, El Quichua en el espaol de Quito, pgs. 119-334. Col. Pendoneros, 40. IOA. Otavalo, 1981.

Mujica, Camilo (misionero capuchino), Aprenda el quichua: gramtica y vocabularios, Quito- CICAME/
Napo, 1967.

Naula Guacho, Jos y Donald Burns, Bosquejo gramatical del quichua de Chimborazo (incluye parte lexical),

263
ILV, Quito, 1975.

Orr, Carolyn, Fonologa del quichua del Ecuador (del Oriente), pgs. 68-86. En: Estudios fonolgicos de len-
guas vernculas del Ecuador. MEC-ILV, Quito, 1975.

Orr, Carolyn y Betsy Wrisley comp., Vocabulario quichua del Oriente, ILV/MEC, Quito, [1965], 1981.

Ortiz, Bernarda, Apuntes de gramtica quichua (incluye glosarios), CEE, Latacunga, Quito, 1974.

Pacheco Guzmn, Gerardo, Diccionario Quechua-Castellano, Cuenca, 1981.

Potos, Fabin, Vocabulario y Praxis de la lengua general de los indios del Perv llamada quichua, o del
Inca. Sistematizacin de los vocabularios qichwas de los siglos XVI-XVII. Es parte de la Tesis de Maestra
en Filosofa-PUCE/Quito: Lengua, Pensamiento y Mundo Histrico de los qichwas de los siglos XVI-XVII,
a travs del estudio de los primeros diccionarios. (ao sabtico, Universidad Central del Ecuador), Quito,
2007-208.
- Conciencia Histrica Qichwa: lengua y cultura a travs del estudio de sus fuentes. Documento
preparado para el taller en el INPAC-MEC. Quito, diciembre 2007.
- Panorama lexicogrfico del qichwa ecuatoriano entre 1950 y 2004: balances y propuestas, pgs.
123-135. En: Identidad Lingstica de los Pueblos Indgenas de la Regin Andina (Ariruma Kowii, comp.).
Ediciones Abya Yala, Quito, 2005.
- Quri Qinti, mushukyachiska shimiyukpanka, Instituto de Estudios Qichwas, Quito, 2004.

Potos, Fabin, Fernando Garcs, Ileana Almeida y otros, Lxico multilinge (CDr) de reas de biodiversi-
dad, agronoma y sanidad. (quechua, aymara, guaran, portugus, espaol) Unin Latina-UNESCO, 1999.

Potos, Fabin, Alberto Conejo y Luis de la Torre [y otros], Yachakukkunapak Kimsaniki shimiyuk panka,
MEC-CONAIE-GTZ, 1998.

Potos C., Fabin, Breve estudio dialectolgico del quichua del oriente ecuatoriano: fenmenos espordicos
de la lengua, pgs. 67-81. En: Revista Educacin Intercultural Bilinge, ao 1, nro. 1, UPS-PAC, Quito,
1997.

Rosat Pontacti, Alberto, ofm., Diccionario Enciclopdico Quechua-Castellano del Mundo Andino. Editorial
Verbo Divino, Cochabamba-Bolivia, 2004.

Stark R., Louisa y Pieter C. Muysken, Diccionario espaol-quichu; quichua espaol, Banco Central del
Ecuador, Guayaquil, 1977.

Torres Fernndez de Crdova, Glauco, Diccionario kichua castellano / Yurak shimi-runa shimi, Cuenca,
1982.
- Lexicn etnolgico del Quichua Andino. Tomos I, II, III. Imprenta Rocafuerte, Tumipampa, Cuenca-
Ecuador, 2002.

Valiente Catter, Teresa (comp.), Ddctica del quichua como lengua materna (incluye glosario, pgs. 223-
229). Serie pedagoga y didctica 9. P.EBI, Ediciones Abya Yala, Quito, 1993.

Ynez Consuelo y Fausto Jara, Manuscrito de Diccionario Castellano-quichua, Quito, 1974.

Ynez Cosso, Consuelo, Lxico Ampliado Quichua-Espaol (II), Espaol-Quichua (I), Corporacin Edu-
cativa Macac, Quito, 2007.

264
ndice
Presentacin............................................................................................................................................ 5
Bosquejo Histrico y Lingstico Qichwa............................................................................................... 7
.
I. Breve historia de la tradicin lexicogrfica qichwa

Primer perodo: siglos XVI-XVII............................................................................................................. 7


Segundo perodo: siglo XVIII.................................................................................................................. 7
Tercer perodo: fines del siglo XIX e inicios del XX................................................................................ 8
Cuarto perodo:1950-2007...................................................................................................................... 9

II. Historia del alfabeto qichwa y diccionarios qichwas


en el ltimo tercio del siglo XX e inicios del XXI

Antes del Campamento Nueva Vida (1970-1980).................................................................................. 10


Reunin del Campamento Nueva Vida (1980)....................................................................................... 10
Despus del Campamento Nueva Vida (1980-1990s)........................................................................... 11
A partir del encuentro de Tabacundo (1998)........................................................................................... 13
Hacia el nuevo Diccionario Escolar Intercultural Bilinge....................................................................... 13

III. Apuntes sobre Gramatica Qichwa

Primera Parte: Fonemtica................................................................................................................... 18


Segunda Parte: Monemtica................................................................................................................ 24

I. Monemtica nominal

1.1. Flexin............................................................................................................................................ 24
1.2. Derivacin nominal......................................................................................................................... 25
1.3. Categoras
1.3.1. Pronombres............................................................................................................................. 26
1.3.2. Determinantes......................................................................................................................... 27
1.3.3. Adjetivo.................................................................................................................................... 28
1.3.4. Adverbio................................................................................................................................... 28
1.3.5. Gnero..................................................................................................................................... 28

II. Monemtica verbal

2.1. Flexin verbal.................................................................................................................................. 29


2.2. Flexin verbal de subordinacin..................................................................................................... 30
2.3. Flexin verbal de imperatividad...................................................................................................... 30
2.4. Derivacin verbal............................................................................................................................ 31
2.5. Derivacin verbal a partir de races nominales............................................................................... 32

III. Monemas delimitadores

3.1. Indicadores de modalidad............................................................................................................... 32


3.2. Conectores...................................................................................................................................... 32
3.3. Enfticos......................................................................................................................................... 32

265
Tercera Parte: Sintagmtica

1. Estructura y componentes de la oracin............................................................................................ 33


2. Estructuras, tipos y componentes del sintagma................................................................................ 33
2.1.Sintagma Nominal....................................................................................................................... 33
2.2. Sintagma verbal.......................................................................................................................... 34
3. La Oracin Qichwa............................................................................................................................ 35
Oraciones transitivas.......................................................................................................................... 35
Oraciones intransitivas....................................................................................................................... 35
Oraciones copulativas........................................................................................................................ 35
Oraciones afirmativas......................................................................................................................... 35
Oraciones negativa............................................................................................................................. 35
Oraciones prohibitivas........................................................................................................................ 36
Oraciones dubitativas......................................................................................................................... 36
Oraciones interrogativas..................................................................................................................... 36
Oraciones interrogativo-negativas...................................................................................................... 36
Oraciones imperativas........................................................................................................................ 36
Oraciones simples.............................................................................................................................. 36
Oraciones compuestas o complejas................................................................................................... 36

Abreviaturas
1. Topnimos.......................................................................................................................................... 38
2. Gramaticales...................................................................................................................................... 38
3. Siglas.................................................................................................................................................. 39
4. Simbologa lingstica........................................................................................................................ 40

Kichwa-Castellano Shimiyuk............................................................................................................... 41
Diccionario Castellano-Kichwa........................................................................................................... 163

ANEXO 1
Trminos del qichwa general.................................................................................................................. 217
Introduccin y estudio............................................................................................................................ 217
Corpus inicial.......................................................................................................................................... 222

ANEXO 2
Algunos argumentos a favor sobre el infinitivo -y en el qichwa del Ecuador....................................... 231

ANEXO 3
Aportes para la comprensin del Tiempo y del Espacio en el pensamiento Qichwa............................ 238

ANEXO 4
Punchanta rimaykuna............................................................................................................................ 249

ANEXO 5
Caudal lexical (kichwa-castellano, castellano-kichwa).......................................................................... 251

ANEXO 6
Lminas ilustrativas................................................................................................................................ 252

Bibliografa............................................................................................................................................ 258
ndice.................................................................................................................................................... 265

266
ECUADOR:
Tawkasami kawsaypi tinkunakuy
Pas Intercultural y Plurinacional

STO.
DOMINGO

STA. ELENA

Segn el Artculo 1 de la Constitucin de 2008, el Ecuador


es un Estado constitucional de derechos y justicia, social,
democrtico, soberano, independiente, unitario, intercultural,
plurinacional y laico

REPBLICA DEL ECUADOR


GOBIERNO DE LA REVOLUCIN CIUDADANA
PRESIDENCIA DEL EC. RAFAEL CORREA DELGADO

Mama llaktata charinkapakmi


yachakunchik
Educamos para tener Patria

Av. Ro Amazonas, entre Av. Atahualpa y Juan Pablo Sanz, Quito, Ecuador.
PBX: (02) 396-1400 / 396-1500

www.educacion.gov.ec

También podría gustarte