Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
MANA KATUNACHU
DISTRIBUCIN GRATUITA
Rafael Correa Delgado
PRESIDENTE CONSTITUCIONAL DEL ECUADOR
Doris Sols
MINISTRA COORDINADORA
DEL PATRIMONIO NATURAL Y CULTURAL
Guido Rivadeneira
SUBSECRETARIO ADMINISTRATIVO FINANCIERO
Vernica Benavides
SUBSECRETARIA DE
PLANIFICACIN DE LA EDUCACIN
Alberto Guapizaca
DIRECTOR NACIONAL DE
EDUCACIN INTERCULTURAL BILINGE
2009
EQUIPO TCNICO
EQUIPO DE APOYO
Adriana Tamariz
Teodoro Gallegos
Adrin Suarez
Un da mama Rosario Quinche del sector de Morlan Chupa de la comunidad de Quinchuqu, parroquia
Miguel Egas Cabezas de la provincia de Imbabura, me cont que en los tiempos del nacimiento de la
tierra, todo era oscuridad y soledad, que a duras penas se escuchaba un dbil rumor del agua que repo-
saba quietecita sin emitir ningn suspiro, ningn movimiento.
Un da, un trueno inicialmente y luego un poderoso rayo, hicieron estremecer la tierra y provocaron grietas
y desniveles que obligaron al ro a movilizarse con mayor agilidad; as, en algunos lugares se formaron
vertientes que, al comps del viento emitan diversos silbidos; en otros, surgieron cascadas, unas con
voces agudas, otras con voces graves, el rumor del agua se convirti en un coro y dio lugar al nacimiento
de la luz y del kuichi, el arco iris se extendi en el firmamento y la tierra fue embellecida por los colores
de su diversidad, con la luz del da, tambin brotaron muchas aves, animales que se sacudan y boste-
zaban como si despertaran de un largo sueo y emitieron rugidos, cantos que llenaron de sonido el da y
la noche de este lugar.
El rayo, dijo mama Rosario Quinche, parti al tiempo en da y en noche y con ello el nacimiento del sol y
de la luna, as el tiempo sigui creciendo y su entorno se pobl de mucha vegetacin. A los seres de aquel
tiempo les gustaba concentrarse en la cascada para recibir su brisa, escuchar su canto y contemplar el
kuichi que, segn los mayores dicen, es la resbaladera de los dioses para bajar a la tierra y abastecerse
de los frutos que en ella se producen. Un da, cuando todos disfrutaban del calor del sol, killa mama que
haba decidido desvelarse y disfrutar de las maravillas de la tierra, extendi su rebozo oscuro y abraz a
inti tayta y as se mantuvieron por un largo tiempo, entonces el cielo qued oscuro, apenas unos breves
destellos se desprendan de aquel abrazo que fueron a parar en la tierra, cuando se separaron, la luz re-
torn a su normalidad y en el entorno de la cascada se encontraban un hombre y una mujer que miraban
y escuchaban con admiracin el canto de la cascada y de los pjaros que volaban y sobrevolaban a su
alrededor. Al atardecer, la pareja bebi el agua de la cascada y cayeron invadidos por un profundo sueo,
fue un sueo de miles de colores, soaron que el canto de la cascada, de las aves, el rumor de los ani-
males, los insectos, el viento, etc., se deslizaban y enraizaban en sus venas, sus entraas; soaron que
junto a ellos cantaban y exclamaban gritos de jbilo y alegra, soaron que sus cantos asignaban nombres
a cada objeto, a cada elemento de la tierra, que sus palabras iluminadas por la vitalidad del sol y de la
luna se agolpaban en caudales junto al ro, como seal de que su lengua, su palabra, vivir el tiempo que
vivan, el sol, la luna, el agua y la tierra; de pronto despertaron y la pareja comenz a repetir las palabras
que en el sueo haban pronunciado. As dijo mama Rosario Quinche, el runa shimi naci del canto de
la naturaleza, por esa razn cada palabra es un taki, una cancin, un sanjuanito que se disfruta al hablar.
As naci el runa shimi que ahora dicen se llama kichwa shimi.
El Ministerio de Educacin cree en la vitalidad de las lenguas indgenas y precisamente por esa razn, y
dando cumplimiento al Plan Decenal de Educacin, estamos empeados en impulsar acciones que ga-
ranticen la valoracin, uso y desarrollo de las mismas, que ayuden a definir e institucionalizar polticas
lingsticas que brinden el soporte que requieren las lenguas para su estandarizacin y su vigencia efectiva
en el sistema educativo del pas y en su uso cotidiano.
El presente diccionario es parte de ese propsito, lo hemos elaborado en un formato que le permita al es-
tudiante, al profesor, a la ciudadana en general, llevarlo consigo como un amigo inseparable, que dialogue
y discuta sobre la historia y la cultura que se transcriben en el significado de las distintas palabras. Con
los diccionarios que formarn parte de esta coleccin, queremos rendir nuestro homenaje a los ancianos
de las distintas comunidades, a las personas mayores, a los jvenes y nios que siguen comunicndose
en su propia lengua y nos dan la seguridad de que, efectivamente, lograremos la recuperacin integral
de las mismas.
5
Bosquejo Histrico y Lingstico Qichwa
Por Fabin Potos C.
I
Breve historia de la tradicin lexicogrfica qichwa
En este perodo se hallaran los siguientes autores: Domingo de Santo Toms, 1560;
Blas Valera, 1586; Diego Gonzlez Holgun, 1608; Diego de Torres Rubio, 1619; Juan
de Figueredo, 1700. Se manifiesta el uso de un mtodo etnogrfico (en la elaboracin
de artes y vocabularios): informantes directos, lite inka, no inka cuzquea, quitea y
de otros lugares que acudan al Cuzco.
En esta poca se hallan: El Annimo; Una gramtica Colonial del Quichua del Ecuador,
siglo XVIII, esta obra incluye un breve glosario; Juan de Velasco, 1787, con su Vocabu-
lario de la lengua ndica. Estas obras sigue el canon establecido, adems se nota una
simplificacin de las obras tempranas, sobre todo el Vocabulario de Velasco, parece
ser una abreviacin del Vocabulario de 1586 (ver Garcs, 1999).
7
3. Tercer Perodo
Perodo comprendido entre fines del siglo XIX-primera mitad del siglo XX. En varios pa-
ses se han editado obras lexicogrficas sobre el qichwa, en Europa (Alemania, Francia)
como en Amrica del Sur (Bolivia, Per y Ecuador).
a) Europa
Ernst W. Middendorf, 1890, Wterbuch des runa simi (Alemania).
Jos David Berros (1904, impreso en Pars) menciona su Diccionario de dos volmenes
(8.000 pginas ?). En su obra gramatical acerca del qichwa boliviano presenta algunos
trminos tcnicos para: nombre (suti), pronombre (sutij rantin), verbo (rimai), participio
(chayakej), adverbio (rimaiman tantakuj), partculas (rakina, tinkullina), interjecciones
(huajyana); nombres de las estaciones, de los meses del ao y de los das de la semana
(8, 20-21: punchau/punchai, da; killachau, atichau, koillurchau, illapachau, chaskachau,
kuichichau, intichau.
b) Per
Juan Lobato, Reproduccin del arte y diccionario Quechua-espaol del P. Diego Gon-
zlez Holgun, Lima, 1901.
Franciscanos, Vocabulario Polglota Incaico, 1905 (aimara; qichwa: Cuzco, Ayacucho,
Junn, Ancash).
Jorge A. Lira, Diccionario Kkechuwa-Espaol, Cuzco, 1941.
c) Ecuador
Enrique Onffroy de Thoron, Historia Natural, pgs. 173-260, [1866].
PP. RR., Vocabulario Inga-espaol (hablado en la provincia del Oriente Ecuatoriano), 1896.
Manuel Guzmn, SJ., 1920 (esbozo gramatical; apndice I: nombres de parentesco; po-
esas, rezos; vocabulario quichua-espaol, diccionario espaol-quichua; apndice II:
textos religiosos sobre fundamentos de la religin; alusin al compendio de la doctrina
cristiana (ao ?) y la relacin existente entre los curas, dueos de haciendas y enco-
menderos.
8
Octavio Cordero Palacios, 1924; se sealan las diferencias entre el quechua y el caari,
o las palabras de ste como muestra de pervivencia. Diramos que sus aportes se basan,
sobre todo, en los datos proporcionados por Garcilaso de la Vega.
Sin desconocer los distintos diccionarios que se produjeron durante la dcada de los
aos 70s en el Per entre el Ministerio de Educacin y el Instituto de Estudios Peruanos,
para esta etapa y objetivo, nos centraremos sobre todo en la produccin ecuatoriana.
Como primer intento este perodo se lo podra clasificar en dos momentos. El uno, antes
de la DINEIB (1988); y el otro, despus de la DINEIB (1988), no necesariamente hay
una ruptura radical entre uno y otro perodo, pues lo que se nota son los enfoques, in-
tereses y los beneficiarios a los que se dirigen dichas obras. Sealaremos que, los datos
de los autores y sus obras se los pueden hallar en la seccin de la bibliografa.
1950-1988
En una breve ojeada histrica, en este perodo se halla un grupo aproximado de diez
obras. Todas estas obras no son necesariamente diccionarios, sino que, a la vez que
son tratados de gramtica del qichwa o de aprendizaje de la lengua incluyen a su vez
varios segmentos de glosarios o vocabularios que refuerzan el contenido tratado.
1988-2007
En cuestin del uso de grafas y estructuras, sobre todo las realizadas como textos para
EBI se atienen a los acuerdos realizados en distintas instancias y tiempos (LAEB, 1994,
1996; DINEIB, 1998; KAMAK, 2004) siempre bajo la asesora de expertos en temas sobre
lexicografa (Cerrn-Palomino, 1994; Lus Montaluisa, 1994) y la participacin colectiva.
9
Tambin se nota, en este mismo perodo, varios esfuerzos en la creacin de trminos
nuevos (cfr. Ynez, 2007); as mismo se hallan la revisin, recopilacin y sistematizacin
de algunas obras lexicogrficas del qichwa ecuatoriano de los ltimos cincuenta aos,
a partir del presente (Potos, 2004).
Para poder mirar de manera interrelacionada y metdica acerca del contexto de la pro-
duccin durante la segunda mitad del siglo XX hasta la actualidad, dividimos en varios
momentos.
II
Historia del alfabeto y diccionarios qichwas en el ltimo tercio del siglo XX e ini-
cios del XXI
En lo que respecta al uso de una escritura para el qichwa ecuatoriano habra que tomar
en consideracin algunos momentos: antes del Campamento Nueva Vida (en adelante
CNV); durante el Campamento Nueva Vida; despus del Campamento Nueva Vida; Reu-
nin de Tabacundo; y las reuniones en la UASB-MEC.
Desde fines de la dcada de los cuarenta hasta el momento del inicio del Subprograma
de Alfabetizacin (CIEI, 1979) se han presentado una serie de iniciativas de EBI: Es-
cuelas Indgenas de Cayambe (1945-1963); ILV (1952-1981); Misin Andina (1956-
1970); ERPE (1964-1990); Escuelas de Simiatug ( ?); SEIC /Escuelas y Colegio
(1974-2007); FCUNAE (1975- ?). En todos estos proyectos se han elaborado materia-
les en quichua con el uso indiscriminado de las grafas del castellano.
Esta etapa anterior al CVN, tiene una anterior inmediata que son los momentos e inicios
de preparacin del material para la alfabetizacin en qichwa (y en otras lenguas) para
nios y adultos, en el CIEI, 1978 (1986), durante el Subprograma de alfabetizacin.
Estos materiales fueron realizados con grafas que de cierta manera atendan a las ca-
ractersticas de una estandarizacin del qichwa, entre las grafas innovadoras se halla-
ban <k, w>.
Previamente a este reunin, se haba dado una en INEFOS, luego varios representantes
de las organizaciones indgenas, durante la segunda semana de abril de 1980 (70%
evanglicos; 20% Ecuarunari; 10 CIEI), propusieron por votacin la oficializacin de un
10
sistema alfabtico unificado (el cuadro de Caiza, 2005: 8, presenta 19 grafas): <a, c,
ch, h, i, j, l, ll, m, n, , p, q, r, s, sh, t, ts, u, y, z>. Luego de esta reunin y oficializacin
(17 de abril), se delegaron a cinco representantes y con ellos, en el Ministerio de Edu-
cacin, se realizaron ligeros ajustes al alfabeto (se eliminaron las siguientes grafas <b,
d, g, f). Incluso surgi la sugerencia de una simplificacin por parte de Gabriel Tarle, el
de suprimir las semiconsonantes (iaia, padre; iacu, agua; ianta, lea). Las obras que re-
flejan esta poltica son: las cartillas nuevamente elaboradas para la campaa de alfabe-
tizacin, el Caimi ucanchic shimiyuc-panca, de 1982; y el ucanchic llactapac shimi
(<ukanchik llaktapak shimi) se adapt al nuevo sistema escriturario (Luis Montaluisa,
comunicacin personal, diciembre, 2007).
i) Seminarios internacionales
A partir de este sistema alfabtico surgi la idea de unificar todos los dialectos y una es-
critura quechuas en varios seminarios Internacionales, Bolivia (1983), Lima (1985), Bo-
livia (1989), la unificacin de la escritura qichwa sera para 1992 (Montaluisa, 1990: 180).
En el Ecuador, este sistema unificado fue adoptado por varias instituciones relacionadas
con EBI y se imprimieron grandes cantidades de textos y esto ocasion graves fricciones
entre distintos sectores de EBI.
Entrada propuesta
Cunan (kunan)
Pirca (pirka)
Huairu (wayru)
Huahua (wawa)
11
Diptongoides
Causai (kawsay)
Caina (kayna)
Raquii (rakiy)
Huaui (wauy)
secuencia <mp>
Chanpa (champa)
Chanpuru (champuru)
Para este nuevo diccionario se opt por registrar aquellas dos formas luego del tema
verbal: kawsa-y (-na). Su parte introductoria constara de los siguientes temas explicados
y ejemplificados: cuadro de fonemas y alfonos; estructura silbica; diptongoides; uso
de <k,w>; distincin de palabras con <ch> para las palabras de procedencia qichwa y
<ts> para las de origen prekichwa, previo inventario, reflexin y comparacin; uso de
<h> en vez de <j>; distincin entre funcin genitiva y benefactiva /-pa/, /-pak/ respecti-
vamente; recuperacin de la forma genitiva en los pronombres de primera persona en
singular y plural /ukapa, ukanchikpa/; reinsercin de la forma y despus de los
temas verbales que terminan en i: puri-y, ri-y, tukuri-y; separacin de la estructura sin-
tctica de la funcin de finalidad inmediata: -k/ riy (mikuk rinchik).
El cuadro alfabtico para este diccionario sera de 20 grafas: <a, ch, h, i, k, l, ll, m, n, ,
p, r, s, sh, t, u, w, y> para los trminos de procedencia qichwa; y, <ts, z, zh> para los
trminos preqichwas (an falta realizar un inventario riguroso de palabras que portan
estas grafas).
12
4. A partir del Encuentro de Tabacundo
i) La reunin de Tabacundo
Durante el II Encuentro del 21 al 23 de julio de 1998, en Tabacundo (Pichincha), se ra-
tific el sistema grafmico de 1997 (con ligersimas variaciones) y su uso.
La base para este trabajo diccionario son varios documentos histricos de los siglos
XVI-XVII y actuales; entre otros, el Caimi ucanchic shimiyuc-panca, 1982; el Sisaya-
cuc shimipanpa, 1996; el Shimiyukkamu, 2007; sobre todo, para la precisin de los tr-
13
minos se ha utilizado el , Vocabulario y Praxis de la lengua general de los indios del
Perv llamada quichua, o del Inca, de Fabin Potos, que es la Sistematizacin de los
vocabularios qichwas de los siglos XVI-XVII (Tesis de Maestra en Filosofa-
PUCE/Quito).
La Tercera Etapa se dio durante el segundo semestre del ao 2007 hasta el momento
actual; en un primer momento de esta tercera fase, participaron delegados de ALKI y
DINEIB, proporcionando el corpus lexical recurrente y pertinente para uso en el aula.
e) lugar de uso. Para ciertas palabras iran con su lugar de uso: tu. Tungurahua, pi. Pi-
chincha.
i) otras acepciones anlogas. stas iran numeradas con nmeros ndicos o hindes
(1, 2, 3); su ordenamiento obedecera a cuestiones lgicas e histricas que a su vez se
tornan didcticos y se distribuyen en grupos de analoga; luego de este nmero el pro-
cedimiento sera igual a la primera entrada.
14
j) los sinnimos. Cerrarn la microestructura y con el nmero segn corresponda a la
acepcin respectiva.
k) trminos de forma similar. Los formalmente iguales pero con significados distintos
iran en una entrada aparte (ejemplificamos con nmeros romanos: I makana, mazo; II
makana, tipo de prenda; III makana, lugar para golpear).
a) Distincin entre <ch> y <ts>; uso de la <h> con valor fonolgico (fricativa velar, so-
nido como en el ingls o alemn); uso de <m> antes de <p>.
c) terminacin verbal
Por finalidades estrictamente localistas y prcticas, sobre todo identidad lingstica dia-
lectal ecuatoriana, el uso de na sealar la marca de terminacin verbal, que no es
el concepto de infinitivo (en aras de la costumbre y unidad interna inmediata); adems
esta marca na ser para sealar sustantivos concretos: objetos o topnimos.
Habr distincin entre /-pa/ para genitivo y /-pak/ para benefactivo (ver anexo 2).
15
v) Cuestiones histrico-culturales
Por un lado intenta ser una norma ante ciertas dudas que asaltan a todos los hablantes
en cualquier lengua, normas y reglas basadas en determinados criterios. Por otro lado,
lo que con mayor relevancia pretende es, ser el tesoro de la lengua que recoja de la len-
gua hablada, de la manera ms cuidada y conservadora, que sea el reflejo de la tradicin
del pueblo en su forma general, sin privilegiar una u otra variedad por encima de las
dems, sino que todas las variedades o dialectos de una u otra manera se sientan re-
presentados en el thesaurus lexical.
En otras lenguas tambin se recurre al aporte de los grandes escritores, pero en el caso
del qichwa simi no se cuenta con tal estado; lo que hasta el momento se ha intentando
sin criterios clasificatorios es una recopilacin, rescate o mantenimiento de la literatura
(oral).
De otra parte, se dir que el diccionario basado en ciertos criterios pretende proporcionar
una estructura normalizada, aceptada y vlida para un determinado espacio de tiempo
histrico social y esto sirve como indicador para hacer un seguimiento de la evolucin
de la lengua y de su pueblo, que la habla.
De igual manera, para la definicin de los trminos de cada campo del saber cultural es
preciso la participacin de los especialistas: mdicos (medicina, anatoma, biologa);
matemticos (aritmtica, geometra); astrnomos (astronoma); lingistas (conceptos
gramaticales), filsofos (cosmovisin, cosmologa, pensamiento, lgica), etc.
16
ix) Caudal lexical del diccionario
El diccionario en su parte kichwa-castellano consta de aproximadamente 1.920 entradas.
Las entradas de esta parte, por lo general, constan casi todas en la segunda seccin
castellano kichwa. En esta parte se han precisado algunos significados, por ejemplo:
hachuntinhachu, milln; huu, diez mil; ayi, arma; kaway, mirar; napaykuy, saludar;
napay, estar en celo; taptana, baco andino; yupana, contador andino; tullpuy, teir; llim-
piy, pintar con colores; awi, ojo; unancha, bandera, emblema; uya, cara, rostro Se-
alamos tambin que no todo sinnimo tiene su lugar en la entrada respectiva, toda vez
que no se trata de un diccionario de sinnimos kichwas.
Tambin se observan muchos trminos del castellano antiguo que han sido adoptados
como propios y la mayora (sin un conocimiento histrico de la lengua por supuesto) los
asumen como kichwas: tayta, laya, harsia, amelga, milga, luway
Los trminos qichwas presentes en las variedades del Per y Bolivia y otros que perte-
necen al kichwa antiguo, procedentes del corpus neologismos ALKI, son aproximada-
mente 400 (de aproximadamente 3600 expresiones).
x) Ciertos cuidados
Sealamos que en el texto aparecen algunos trminos con ciertos errores, estos, a veces
son involuntarios; y otras, son provocados por la (supuesta) correcin de la computadora
que tiene su propio sistema de trminos. Por ejemplo:
Se escribe / la computadora registra
Atiy tai
Hampi hampa
Llakta llanta
Churi churo
Amawta amanta
Hawalla Hawalli
17
III
Apuntes sobre Gramtica Qichwa
Este captulo tratar brevemente algunos elementos bsicos de la gramtica qichwa re-
lacionados con aspectos de la fonologa (primera parte), fonemtica (segunda parte) y
sintagmtica o sintaxis (tercera parte).
Primera Parte
Fonemtica (fonologa)
Aqu se tratarn aspectos relacionados con los fonemas kichwas, sus variantes, los fo-
nemas prekichwas; las grafas, escritura de los topnimos, escritura de las palabras cas-
tellanas; la estructura silbica; y los fenmenos espordicos de la lengua.
1. Fonemas kichwas
Los fonemas como unidades distintivas en su manifestacin oral, en el habla cotidiana
se expresan de maneras distintas (propio de las lenguas vivas) segn la lengua, la edad,
la zona geogrfica, el estatus y la poca de su manifestacin. Como signos fonticos
convencionales, para este caso utilizaremos: = <ch>, ly = <ll>, h= <h> (aspirada como
en el castellano antiguo o ingls o en el alemn), = <sh>, ts = <ts>, R = <rr>, = <zh>,
0 = cero. En primer lugar presentaremos los fonemas kichwas y luego los que se podran
asignar expresiones de pervivencia de fonemas de lenguas preqichwas (palta, caari,
puruguay). Acerca del fonema oclusivo postvelar /*q/ y su vigencia o pervivencia en el
rea ecuatoriana, sobre todo en la Sierra Central, ver lvarez Palomeque (1993: 42),
Garcs (1997: 96), Potos (2004: vii-viii), Montaluisa (1994; 2006: 118). Por lo tanto, de-
bido a su vigencia eventual (por los pocos datos que hasta la fecha se tienen) en reas
ecuatorianas, aquel lo registramos en esta parte; para la determinacin de palabras con
/k/ y con /q/ vase Cerrn-Palomino (1994) y Fabin Potos (2007-2008).
18
i) Fonemas consonnticos kichwas
/p, t, k, *q, , h, s, , m, n, , l, ly, r/
ii) Fonemas semiconsonnticos kichwas
/w, y/
Un diccionario importante para hacer un seguimiento de los alfonos del qichwa serrano
es el de Stark y Muysken (1977). El diccionario Lxico Ampliado del Quichua I-II (2007)
requiere, por un lado, mayor revisin y precisin para la distincin tanto de las oclusivas
y africadas simples y laringalizadas; por otro lado, se requiere mayor conocimiento de
la historia interna de la lengua para la delimitacin, por ejemplo de trminos qichwas y
preqichwas en el caso de <ch> y <ts> respectivamente. Acerca de la presencia de las
aspiradas en el qichwa ecuatoriano ver Luis Montaluisa Ch. (1990: 125-131).
// [] [arki] <charki>
19
[ts] [tsawar] <chawar>
[] [aka] <achka>
[s] [pasak] <pachak]
[] [puna] <puncha>
// [] [imi] <shimi>
[s] [masna] <mashna>
// [] [an] <an>
[n] [niy] <iy>
[y] [yan] <an>
[ly] [lyau] <au]
20
iii) Fonemas voclicos
21
hallan en vigencia dentro del habla tanto qichwa como castellana de las personas de la
sierra ecuatoriana.
// [] [aru] <zharu>
[x] [xadan] <zhadan>
[] [umir] <zhumir>
22
los nombres se escribirn tal como se hallan en la Cdula de Identidad o conforme a la
lengua original (ver Montaluisa, 1990: 135). Desde KAMAK decretan que luego del nom-
bre se pongan los trminos mama, tiya, tayta, mashi: Rosa mama; Juana tiya, Manuel
tayta, Pascual mashi, etc.
7. Estructura silbica
La slaba qichwa de manera recurrente presenta cuatro tipos de estructuras: V, VC, CV,
CVC. V= vocal; C= consonante. Utilizaremos el punto para sealar la segmentacin de
las slabas (en el aula, para trabajar con los estudiantes se lo puede hacer separando
con guiones). Contribuciones sobre la estructura silbica del qichwa de Cotopaxi se ha-
llan en Garcs V. (1997: 90-94).
23
Segunda Parte
Morfologa o monemtica
En esta segunda parte trataremos temas relacionados con la monemtica nominal y ver-
bal, de igual manera con el tema denominado monemas delimitadores (este tema tam-
bin es denominado morfologa).
1. 1. Flexin
1. 1. 1. Flexin de persona
La primera persona la hallamos en los cnticos tanticos que, sobre todo la viuda recita
ante la tumba de su esposo (qusa-lla-y, maridito mo, querido); es un dato registrado en
Oyacoto-Pichincha. De manera recurrente lo que se aprecia en el habla cotidiana tene-
mos las formas lexicales independientes, entre parntesis registramos las formas flexi-
vas de manera didctica y para conocer la estructura respectiva del qichwa general.
Vase la parte de los determinantes posesivos o relacionales de persona.
1. 1. 2. Flexin de nmero
Tenemos de manera universal la marca de nmero con -kuna:
rumi-kuna runa-kuna,
pacha-kuna ukanchik-kuna, etc.
24
1. 1. 3. Flexin de caso
El sistema de casos en el qichwa se relaciona con trminos o frases nominales, dentro
de la estructura sintagmtica se halla cumpliendo diversas funciones como: CD, CI, CC
o complemento nominal. Cada uno de estos monemas sealan diversas funciones y sig-
nificados, pero aqu no sealamos todos ellos, sino uno solo de ellos. Para mayores
datos ver Potos (2004).
1. 2. Derivacin nominal
Apreciativos/valorativos
-siki, habitual: wakay-siki
-ruku, valorativo: suni-ruku
*-cha, afectivo: wasi-cha, wawa-cha
-lla, afectivo: mama-lla, wawa-lla, kusa-lla
En la Amazona del Ecuador, el afectivo -cha se presenta como chu: wawki-chu, papa-
chu: Tambin en el dialecto qichwa ecuatoriano (igual que en otras variedades del qichwa
general) se usa el monema ku (<*-cu) del castellano: mama-ku, wawa-ku, wasi-ku.
25
b) A partir de races verbales
1.3. 1. Pronombres
Para cumplir con la funcin de pronombres stos deben desenvolverse como ncleos
dentro de la estructura de la frase. En esta categora de pronombres tenemos varias
clases: personales, relacionales, demostrativos, interrogativos e indefinidos. Comprese
con los determinantes (ms abajo). Estas dos categoras en sus funciones respectivas
son confundidas de manera reiterativa en muchas obras o manuales gramaticales del
kichwa.
a) Pronombres personales
Singular plural
uka ukanchik
kan kankuna
Pay paykuna
d) Pronombres interrogativos
Pi pikuna
Ima imakuna
Maykan maykankuna
e) Pronombres indefinidos
Singular plural
Shuk shukkuna
Shuktak shuktakkuna
Wakin wakinkuna
Mana-pi mana-pikuna
Mana-ima mana-imakuna
Pipash pikunapash
26
1.3.2. Los Determinantes
Los determinantes preceden al nombre/ncleo dentro de un sintagma nominal; los de-
terminantes son de varias clases: relacionales de persona, demostrativos, interrogativos,
indefinidos, de cantidad, numerales cardinales y numerales ordinales (los resaltamos).
La marca de plural (-kuna) se liga al ncleo. Vase los pronombres.
Singular plural
ukapa mama ukanchikpa mama
Kanpa yaya kankunapa yaya
Paypa wawa paykunapa wawa
b) Determinantes demostrativos
Singular
Kay wasi
Chay yura
*Chakay wiwa
c) Determinantes interrogativos
Singular
Pi runa
Ima muyu
Maykan llama
d) Determinantes indefinidos
Singular
Shuk rumi
Shuktak rumi
Wakin urpi
Mana-pi wawakuna
Mana-ima yura
e) Determinantes de cantidad
Se forman con los adverbios de cantidad
Asha sara Achka muyu
Pachan rumi Tawka runa
Piti tanta Chawpi puncha
f) Determinantes numerales
Se forman con la presencia de los nmeros dgitos o polidgitos.
Shuk wawa; ishkay yura; kimsa wasi, chunka sukta allpaka, hunu runa
27
se liga inmediatamente al ltimo dgito. Igualmente se liga al adverbio de orden (awpa);
tambin se forman con ciertos adverbios de orden.
1.3.3. Adjetivo
En qichwa se manifiestan muchos adjetivos calificativos, en tal funcin modifican al nom-
bre/ncleo de la frase:
Adj. N
Sumak sisa
Alli yuyaykuna
Suni an
1.3.4. Adverbio
Se clasifica en distintos grupos; en la estructura oracional o sintagmtica cumple la fun-
cin de complemento circunstancial:
i) De lugar: kaypi, chaypi, chakaypi, awpa, qipa, washa, karu, sichpa, hanan, uray,
ichuk, allawka.
ii) De tiempo: kunan, kayna, kaya, awpa, qipa, mincha, pakari, unay, a, alla, aka,
apash, wiaypak.
1.3.5. Gnero
En el qichwa, el gnero (G) se presenta bajo cuatro elementos lexicales. Dos de ellos
son muy conocidos (qari, warmi) y dos de ellos, procedentes del qichwa general que
han sido reintroducidos durante los procesos de EBI (china, ullqu); estos dos ltimos
28
solo para referirse a seres no racionales, hembra y macho respectivamente.
i) Masculino femenino
G N G N
Kari wawa warmi wawa (personas)
Aqu presentaremos dos grandes aspectos: procesos de flexin o declinacin y los pro-
cesos de derivacin verbal.
a) Tiempo presente
En este caso, la misma marca, ligada a la raz verbal seala simultneamente el tiempo
y la persona.
b) Tiempo pasado
La marca que seala el tiempo pasado se presenta bajo dos formas: rka /-shka (<*rqa
/<*sqa respectivamente), y la marca de persona en la primera y segunda se aade des-
pus de las de tiempo.
29
ii) Segunda forma: -shka (<*sqa)
singular /plural ejemplo
Prim. -shka-ni /-shka-nchik (ka-shka-ni, ka-shka-nchik)
Seg. -shka-nki /-shka-nkichik (ka-shka-nki, ka-shka-nkichik)
Terc. -shka /-shka-kuna (ka-shka, ka-shka-kuna)
c) Tiempo futuro
El tiempo futuro se divide en dos formas, el denominado futuro real, en este caso la
misma marca seala tanto la persona como el tiempo; la segunda forma se denomina
futuro hipottico y su marca es man y sta se ubica despus de las marcas de persona.
En la tercera de plural por mettesis se realiza como: -man-kuna (rikunmankuna).
a) -shpa
El monema -shpa seala a un mismo actor dentro de la estructura oracional.
Riku-shpa shamuni.
b) -kpi
Este monema kpi (-k-lla-pi) en una estructura sintctica manifiesta dos actores, uno de
la frase principal y otro de la subordinada (ver oraciones compuestas).
Pay chayamu-kpi ukanchikmi rishun.
c) -chun
De igual manera que el anterior, el monema chun seala dos actores (ver oraciones
compuestas).
Pay shamu-chun ninkichik.
30
singular plural
shamu-y shamu-ychik
puri-y puri-ychik
a) Decticos o direccionales
Este grupo de monemas sealan movimientos hacia determinadas direcciones, tambin
indica formas en que sucede la accin. En Ecuador, unos se manifiestan de manera de-
rivativa y otros se halla ya lexicalizados.
*-yku: hacia adentro: ya-yku-na.
*-rqu: hacia fuera: su-rqu-na.
*-rku: hacia arriba: wa-rku-na.
*-rpu: hacia abajo: ta-rpu-na.
-ykacha: oscilativo: puri-ykacha-na.
-mu: cis-translocativo: chaya-mu-na.
b) Relacionales
Estos monemas sealan relaciones de: induccin, uni-accin-reflexin, interaccin-re-
ciprocidad, cooperacin, etc.
-chi: induccin: miku-chi-na.
-ri: reflexivo: aspi-ri-na.
-naku: recproco: rima-naku-na.
*-ysi: asistivo: puri-ysi-na.
c) Aspectuales
Sealan la accin en forma de inicio, repetitivo, durativo, frecuentativo, etc.
31
Shamu-pa-y, ven, por favor.
Tiyari-pa-y, por favor, sintate.
3. 1. Indicadores de modalidad
-mi: evidencia constatativa: Wawa-mi kanchapi pukllan.
-shi: citativo: Wawa-shi kanchapi pukllan.
-cha: conjetural: Wawa-cha kanchapi pukllan.
-chu: interrogativo: Wawa-chu kanchapi pukllan?.
3. 2. Conectores
*-ri: reanudador: Wawa-ri, maypitak pukllan?.
-pash: aditivo: Wawa-pash kanchapimi pukllan.
-tak (<*taq): contrastivo: Kanpa wawa-tak kanchapi pukllan, mana shuktak wawa.
-rak (<*raq): continuativo: Wawa-rak kanchapi pukllanrakmi.
-a: discontinuativo: Wawa-a kanchapimi pukllan.
-lla: limitativo: Wawa-lla kanchapimi pukllan.
3. 3. Enfticos
-ka (<*qa): Wawa-qa kanchapimi pukllan.
*-puni: allin-puni.
-ya: rishun-ya.
-pacha: alli-pacha.
-ari: shamuy-ari.
32
Tercera Parte:
Sintagmtica
S C V
Inkakuna qiruta llimpishka
Kan churiman mikunata kurkanki
Wawa kanchapimi pukllan.
a) Sus. N
Rumi wasi
Allpa chaka
Tumi pampa
b) Adj. N
Sumak taki
Puka allpa
Killu sisa
c) Det. Gen. N
Paypa wawa
ukapa wasi
d) Det. Dem. N
Kay llama
Chay wasi
e) Det. Int. N
Pi wawa
Ima yura
33
f) Det. Indef. N
Wakin atallpa
Shuktak runa
g) Det. Num. N
Kanchis llama
Ishkay yura
h) Det. Cant. N
Asha muti
Achka puyu
i) Det. Ord. N
Shukniki pata
Sullka churo
a) Sujeto
Es la explicitacin doble la misma que se manifiesta en la desinencia verbal de persona,
puede ser representada por los pronombres, sustantivos o una estructura que cumpla
la funcin de ncleo. El sujeto no lleva ninguna marca o monema especial indicador de
dicha funcin (excepto los delimitadores).
S V
uka yuya-ni.
Kan tushu-nki.
Allkumi waka-n.
b) CD
ste se presenta aglutinado con el monema ta y con verbos transitivos
Sara-ta tarpunki.
Muti-ta yanuni.
c) CI
Este complemento aparece marcado mediante tres monemas: -man, -pak, -ta:
Wawa-man tantata kunchik.
Wawa-pak-mi chumpita awankichik.
Mishukuna-ta allpatami kichunchik.
34
d) CC
Este complemento se manifiesta marcado por un sustantivo ms los monemas funcio-
nales o de caso (-kama, -man, -manta, -pak, -pi, -pura, -rayku, -shina, -ta, -wan) o con
los adverbios de: tiempo, lugar, afirmacin, negacin, duda, cantidad, modo.
3. La Oracin Qichwa
La oracin qichwa se caracteriza por presentarse bajo tres grandes criterios: a) por su
estructura verbal, b) por su modalidad; y, c) segn su estructura (simple o compleja).
a) Oraciones transitivas
Se conforman con verbos que requieren para la explicitacin de su comunicacin del
Complemento Directo, de manera casi inmediata y necesaria, entre otros verbos tene-
mos: tarpuy, pallay, mikuy, kuyay, rikuy, llimpiy, takshay, etc.
Sarata pallanchik.
Ukata mikunki.
Warata takshankichik.
b) Oraciones intransitivas
Se hallan conformadas de complemento circunstancial.
Kushillami kawsanchik.
Pakarinkama puurka.
c) Oraciones copulativas
Se componen de los verbos copulativos: kay, tukuy, rikchay, tiyay.
Allimi kanchik.
Yachachik tukurka.
Sisashina rikchan.
Wasikunami tiyan.
b) Oraciones negativas
Llevan la marca lexical mana y el monema ligado chu en forma discontinua.
Manami yachachik-chu kanchik.
Mana shamushka-chu.
35
c) Oraciones prohibitivas
Llevan la marca lexical ama ms el monema ligado chu en forma discontinua. (Ver
oraciones imperativas).
Ama llakilla-chu kaychik.
Ama wakay-chu.
d) Oraciones dubitativas
Se manifiestan con la presencia de dos marcas, una lexical (ichapash) y otra, ligada (-
cha).
Pay ichapash shamunka.
Payka shamunka-cha.
e) Oraciones interrogativas
Se presentan bajo dos formas:
e) Oraciones interrogativo-negativas
Se conforman aadiendo al adverbio mana la marca chu:
Mana-chu shamunki?
f) Oraciones imperativas
Se utilizan para las segundas personas en singular y plural, sus marcas son y, -ychik,
respectivamente.
Singular plural
Shamu-y shamu-ychik.
b) Oraciones complejas
Son las que portan varios sujetos relacionados con sus predicados respectivos.
36
i) Estructuras conjugadas
Wawaka pukllan, yayaka awanmi.
37
Abreviaturas
1. Topnimos
amz. Amazona
az. Azuay
bo. Bolvar
Bol. Bolivia
ca. Caar
chi. Chimborazo
co. Cotopaxi
gua. Guayas
im. Imbabura
lo. Loja
na. Napo
or. El Oro
ore. Orellana
pa. Pastaza
Pe. Per
pi. Pichincha
S. Sierra
sc. Sierra centro (Cotopaxi, Tungurahua, Chimborazo, Bolvar)
sn. Sierra norte (Pichincha, Imbabura)
ss. Sierra sur (Caar, Azuay, Loja)
suc. Sucumbos
tu. Tungurahua
za. Zamora
2. Gramaticales
38
con. conector (chaymanta, shinaka, shina kaspaka)
CV. consonante y vocal
CVC. Consonante- vocal-consonante
dem. demostrativo
det. determinante (wakin, ukapa, pi)
excl. exclamacin (aaaw, alalay, imanash)
gen. Genitivo (-pa: uqapa, paypa)
indef. Indefinido
Interj. Interjeccin
int. Interrogativo, interrogacin
N. ncleo
num. numeral, nmero (shuk, ishkay, pichka)
onom. onomatopeya (kulun, tulun, tuntn)
ord. ordinal (awpaniki, shukniki, ishkayniki)
preg. pregunta
pron. pronombre (uka, kan, pay, kay, chay)
s. sustantivo, nombre (urku, wayku, inti, killa)
S. sujeto
SCV. sujeto, complemento y verbo
sin. Sinnimo (kucha, walun)
v. verbo (kawsay, puriy, wauy)
var. variante, alternancia (chimpalu, tsimpalu, simpalu)
V. vocal (a, i, u)
VC. Vocal-consonante
3. Siglas
39
INCC Instituto Nacional de Capacitacin Campesina
KAMAK Kichwa Amawta Kamachik (Academia de la lengua kichwa)
LAEB-UC. Lingstica Andina y Educacin Bilinge/Universidad de Cuenca
ME Ministerio de Educacin
ONGs Organizaciones no Gubernamentales
PLEIB Programa de Licenciatura en Educacin Intercultural Bilinge
PRODEPINE Proyecto de Desarrollo de los Pueblos Indgenas y Negros del Ecua-
dor
PUCE Pontificia Universidad Catlica del Ecuador
SEPDI Subsecretara de Educacin para el Dilogo Intercultural / ME
SEIC Sistema de Escuelas Indgenas de Cotopaxi
4. Simbologa lingstica
40
Kichwa - Castellano
A
achachay [aaay, aaaw, atsatsay] in- Ashakunukllaallpapimiachiratakatarpun.
terj. expresindefro.Yapa chiri kakpi rimay. achukcha [auka, auga, auxa] s.
Wawakunakaachachaynishpachayamun. achogcha. Purutushina ankushpa pukuk,
Sin. Chiri chiri. waylla muru, shunkupi yana muyuyuk, ya-
achachaw [aaaw, auuy] interj. amz. nushpa mikuna yuyu.
expresindecalor.Yapa rupay tiyakpi rimay. Wasipikaachukcha lukrutamikurkani.
achachaw, mikunakarupakmikashka. achupalla [aupalya, aupaa, aupilya]
Sin. Araray, rupakuk. s.s. achupalla. Kashayuk panka, uchilla cha-
achka [aka, aika, aka] adv. bastante, warshina, sunilla amuk pankayuk yura.
harto, mucho.Imatapash tawkata, tawka ti- Allpasaywapimiachupalla yuratakatarpuni.
yakta, mana ashallata rikuchik. ahana [axana] v. ofender, insultar, denigrar.
Chakramantakaachka saratamipallarkani. Pitapash piachishpa rimana.
Sin. Ashtaka, hatunta, pachan, tawka, llas- Yayakayankamanta,wawatamiahan.
hak. Sin. kamina, takurina.
achik [aix, aig, ai] s. luz,claridad,claro. akankaw [akagaw, akagu] s. amz. varie-
Killamanta, intimanta, kuyllurmanta llukshik daddepava. Aw aw nishpa takik, yana pat-
llipyarik; imatapash rikunkapak kak. payuk, puka kunka hatun pishku.
Tamyapunchapikaachikka manarikurinchu. Akankaw pishkukasachapimikawsan.
achiklla [aixlya] adj. lcido,claro,ntido. akapana [akapana, xakapana] s. s. remo-
Killamanta, intimanta, kuyllurmanta llukshik linodeviento. Sinchi wayra tukuyta hatari-
ancha llipyarik; imatapash rikunkapaklla kak. chishpa muyuk.
Tamyapunchakamanaachikllachukan. Wasikatatakaakapanamiaparka.
Sin. chuya. akapana [akapana] s. Jpiter. Intipa ayllupi
achikmama [aikmama, aimama] s. S. tiyak rumpu.
madrina. Wawa shutirikukpi markak warmi. akcha [aka, axa, aga] s. pelo,cabello.
Achikmamakaachikwawamankatantatami Runapa umamanta au puchkashina wiak.
kamarin. Akcha rutuchishkakashpapashrunallatakmi
achikyana [aixyana, aigyana] v. brillar. sakirin.
Inti killa llukshimushpa punchayachimuna. akcha shuwa [aka uwa] s. s. liblula,
Killakaamsatutapimiachikyachin. cortapelos. Shuk chuya rikrayuk, yakupi ar-
achikyaya [aikyaya, aiyaya] s. S. pa- mak chillikshina rikurik.
drino. Wawata shutirikukpi markak kari. Akchashuwakalarkapimitiyan.
ukaka,kaywawapaachikyayamikani. Sin. chikaru.
achillik-yaya [ailikyaya, ailyaya, atsil- akichana [axiana, akiana] v. s. cerniren
yaya] s. sn. dios. Runakunapa yuyaypi tu- harnerooencedazo. Achka hutkuyuk antapi
kuyta ushak, tukuyta kuk. imatapash shushuna.
Achillikyayamiyachaytakaushachirka. Palantahakutachuakichakunki?
Sin. Apunchik, pachakamak, achiktayta, atsil, Sin. Shushuna.
achillyaya. akirinri [axiriri, axiximbri, axikimbri] s. jen-
achira [aira, aera, atsira] s. achera. Pa- gibre. Uchushina hayak, mishki ashnak,
pashina raku muyu, allpa ukupi pukuk mishki wiksa nanaypa, kunka nanaypa upyana
mikuna hampi.
43
AkllAnA
44
AmAru
45
AmAtAk
mikurka. Hatunmamakallamamillmaanakutachura-
amatak [amatak] adv. sn. ni dios quiera. rin.
Mana munashka ama paktachun. Sin. aksu.
Amatak yachashkatakunkarinkichu. ananas [ananas, anunas] s. amz. frutasi-
Sin. amallatak. milaralachirimoya.Killu pukuk, mishki yurak
amawta [amauta, amawtax] s. sabio,cien- mikunayuk muyu.
tfico del incario. Inkakuna kawsashka pa- Ananas muyuta paktanaraykuyuramantaur-
chapi yuyaysapa runa, yalli yachak runa. markani.
Tawantin suyupika achka amawtami anchayana [achayana] v. s. empeorarse,
kawsarka. agravarseenunaenfermedad.Kari, warmi,
Sin. Yachak. ima kashpapash ashtawan unkurishpa ka-
aminta [amida] adj. sn. inspido.Kachita, tina.
mishkita mana charik mikunakuna. Sisakauhuunkuywanmianchayakun.
Rosakaaminta mikunatachuyanukun? Sin. Kutiparina, tukurina, ayatukuy, kalakyay.
2.aptico,singracia. Shuk killasiki, imata- anchuchina [anuina] v. quitar,mermar.
pash mana rimayta, rurayta munak runa. Ima harkakunatapash shuktak kuskaman
Chayrunakaamintamitukurka. churana.
Sin. 1, 2 chamuk, upa, chamcha, hamlla, Antawapurichunanmantarumitaanchu-
chama, hamun, uku. chirkani.
amina [amina] v. hastiar,empalagar,hartar. 2. restar. Achkamanta mashnatapash kichus-
Ima mikunamanta, shukkunamantapash hka kipa mashna puchushkata yachana.
shaykuna. Yallikuykunamirakpikatushpaanchuchini.
Paykaaswaupyanatakamanaamirkachu. 3. s. resta. Achkamanta mashna puchus-
ampana [apana, ampana] v.s.bostezar. hkata yupaykunawan yachay.
Puunayakpishimitapaskana. Kunankaanchuchiykunatakaamiyacha-
Wawakayarkaymantaamparka. kunchik.
Sin. Haynalliy. Sin. suchuchina.
ampuku [abuku] interj. expresinquede- anchurina [auna] v. retirarse,apartarse,
notairona(nofriegues).Pipash watukashpa quitarse.Maykanpash shukman rina.
asikpi yankami niwanki ninkapak rimay. amiwakrakaanmantaanchurikun.
Pay ukata asikpimi ampuku nirkani. Sin. Kichurina, shuchurina, karuyarina.
amsa [amsa, asa] adj. sc, amz. oscuro,ti- anka [aga] s. avederapia,guila. Chu-
niebla,crepsculo.Yana tutashina. chita, urpita mikuk pawak hatun pishku.
Amsa kakpikaamallukshinkichu. Sisapachuchitaanka mikun.
Sin. llantu. ankara [agara] s. snc. recipientegrande
amullina [amulyina, amuina, amulina] v. demate.Yapa hatun pillchi.
engullir;traeralgoenlaboca. Mikunata shimi Ankarapichu mutita, challwantin
ukuman kachana. hapirkanki?
Amukllasarakamchataamullini. 2. adj. excesivamente ancho. Imakunata-
ana [ana] s. lunar. Shuk aycha murushina, pash yapa patak kak.
aycha karapi wiak. Ankara muchikutamirantipashkanki.
Kariwawaparikrapiana wiakun. ankas [angas, aga] adj. azul. Hawapa-
anak [anak] adj. duro. Imapash sinchi kak. chashina rikurik tullpu.
Kayrumikaanakmikan. ukanchikka ankas muchikutami charin-
Sin. Sinchi. chik.
anaku [anaku] s. saya,falda. Warmikuna 2. adj. amz. pintn. Manarak pukushka mu-
chumpiwan wiksapi watarishpa churarina yukuna.
pachashina. Kaypakaykachayrakankasmirikurin.
46
ApArinA
47
ApArinA
48
Atuk
armana [armana] v. baar. Ukkuta may- rascar, firmar. Silluwan imatapash hawalla
llana. kakuy, chukrichiypash.
Wawatakunukyakuwanarmachikuni. Chawarkashakasinchitaaspin.
asha [aa] det. poco. Mana achka. aswa [aswa, asa, asuwa] s. chicha. Muru
Asha kullkitamaankapakrikuni. kutashkata yakuwan mishkiwanpash
Sin. Ansa, piti. yanushpa, pukuchishpa upyana.
ashalla [aalya, aala] adv. muy poquito. Raymipikahuraaswatamiupyani.
Ashtawan piti. aswana [aswana, asana] v. prepararchi-
Kapika,yakukaashallamillukshin. cha. Sara, chawar mishki, lumu, palantata
ashanka [aanka, aanga] s. canastade yanushpa pukuchina.
fibra de palma. Ukshamanta rurashka, ya- Lumukutatayanushpaaswakuni.
nuna ukupi mikunata, aychata churankapak atakapi [atakapi] s. variedad de boa gi-
warkurayak. gante. Runata mikuklla hatun, yapa millay
Ashankapi aychatachurani. amaru.
ashi [ai] adj. s. amante. Sawarishka kipa Yaku manakunapi tuta purinaka llakillami
kari kashpa, warmi kashpa shuk kuyashkata atakapi rikurin.
charik. ataku [ataku] s. ss. sangorache.Kapulis-
Ashita rikunkapakshamuni. hina pankayuk, nanaykunata hampik, miku-
Sin. Wayna, kuyak. napash yuyu.
ashnak [anax, asna, anak, asnak, anag, Apitaatakuwanyanuni.
asnag] adj. oloroso (agradable o desa- atallpa [atalypa, atalpa, atapa, atawallpa,
gradable). Imapash alli, mana alli mutkirik. atapa, ataba, atia, atilpa, atilba, atilypa,
Mishkiashnak sisatatarimuni. atulba, atil] s. snc. gallina. Runapa wasipi
ashnana [anana, asnana] v. oler. Imapash kawsak, ishkay chakiyuk, lulunta wachak
ukanchikpa sinkaman mutkirik. hatun pishku.
Ishpinkupankakayapataashnan. ukapawasipikaatallpatamikurkani.
ashtawan [atawan, astawan, ataun] adv. Sin. Wallpa.
ms,adems. Imapash charishka, tiyashka, atatay [atatay] interj. expresinquedenota
munashka hawa yapa kak. asco. Imakunapash mana alli ashnak.
Mishkimikunataashtawan mikunayan. atatay! Aychakaaismushkamikashka.
Sin. yapana. Sin. millanay.
ashtana [atana, astana] v. acarrear,tras- atina [atiy] v. vencer,poder,sobresalir.Ut-
ladar, transportar. Imatapash shukmanta kalla imatapash mishashpa rurana.
kutin shukman churay. Utkashunnishpapaytallankaypiatirkani.
Yakutapukyumantawasimanashtakuni. 2.porfiar,exigir,insistir,apurar,prevalecer.
asichik [asiik] s. bromista. Imatapash Maashka kipa, mana utka tukuchikpi kutin
asichinkapak rimashka. maana.
Imata nishpapash asichik runaka tukuyta Kanka,imanishpatakatikunki?
asichinllami. 3. sc. hablardemasiado.Yapata rimana.
Sin. nuspa. Paykaimatarimashpapashatikunmi.
asina [asina] v. reir,burlar. Imatapash yuya- Sin.1 Mishana; 2 utkana.
rishpa, rikushpa, uyashpa, shikshichikpi shi- atsikyana [atsikyana, atsiyana] v. estornu-
miwan kushiyarina. dar. Sinka uku shikshikpi atsik niy.
Kushillukakanwanmiasikun. Allpa haku sinkaman yaykushkamanta,
aspi [aspi] s. raya. Sunipash, kutupash au paykaatsikyan.
rawashina kak. atuk [atux, atug, atuk, atu] s. S. lobo.Al-
Allpapishukaspitarurashpasakini. lkushina rikurik: waykupi, kakapi, chiri urkupi
aspina [aspina] v. raspar,araar,escarbar, kawsak wiwa.
49
Atuk sArA
Atukkapukaatallpatahapishka. Rumiawikasinchiawkamikarka.
atuk sara [atux sara] s. maz silvestre. 2. personainadaptablealascostumbresde
Puka tulluyuk takshanapak muyuta aparik unpueblo. Mana llaktakunapi yacharik runa.
kiwa. Paykakayllaktapikaawkamikan.
Warataatuk sara muyuwantakshani. Sin. 1. makanakuk.
atupa [atupa] s. s. mazplagado.Yana ku- awki [auki] adj. prncipe, persona noble; sa-
tawan chakrurishpa ismushkashina tukushka cerdote; divinidad. awpa pachapi ushayyuk
sara. runa.
Kunanpikachukllukunapashatupamitukun. Atawwallpakaawkimikarka.
2. s. vieja. Atupa warmi, paya warmi. awkish [auki] s. comidaritualdelosfune-
Kankaatupa warmishinamimanakallpanata rales. Runa wauypi chakrushka mikuna-
ushanki. kuna.
3. ss. necio. Mana imatapash uyak. Awkish mikunataruraytamiyachani.
Atupa kashkamantayachakuktakamirka. awkish [auki] s. danza del ao nuevo.
Sin. 2 Paya; 3 uparinri. Mushukwatapitushuna.
atyak [atyak, atyag, atiax] s. babosa. Chaki Runakaawkishtatushun.
illak wiwa, llukashpalla pampakunapi awlakanu [awlaxanu, alwaxanu, alwakanu]
llawsata sakishpa purik kuru. s. sc. repartidordealimentosenlasfiestas.
Tamyapachakunallapimiashtawanatyakku- Raymipi mikunata rakik.
nakarikurin. Churisawarikpikaawlakanukunamikunata
Sin. Unik. rakirka.
awanakaspi [awanakaspi] s. s. telar. Sin. Mulumasha.
Chakatashpa rurashka kaspi. awllina [awlyina, awina, alwina] v. s. urdir.
Jos awanakaspipimimakanatakaawan. Churanata awankapak puchkakunata kaspipi
awasi [awasi, agwasi] adj. amz. ineptoen allichina.
la caza y pesca. Wiwata, challwatapash Yachakukpuchkataawllin.
mana hapinata ushak runa. Sin.allwina.
Chaykarikaawasimirikurin. aya [aya] s. cadver. Waushka runa.
awana [awana] v. tejer. Churanakunata, Kaynakaayatawantushpaaparkachik.
imakunatapash achka puchkata chimpachis- 2. fantasma,espritu;poder,fuerza. Chawpi
hpa rurana. tuta unkushkapa awipi runashina rikurik.
Maykankunakachumpikunataawan. Runa yuyaypi manchachishpa purik.
2. v. amz. Ponercubiertaalacasa. ukapa Uchillawamratakaayamimanchachishka.
wasitawayuriwanawarkani. 3.silvestre.Imapashmanatarpushpawiak.
3. v. amz. Hacerobjetosdebarro. Manka all- Aya kiwakaachkatawianllami.
pawan kallanata ruray. Sin.1.wauska;2.ushay,kallpa,samay;3
Anti suyupika shinami mukawatapash sacha.
awanchik. ayampakuna
awinchina [awinina, awinina] v. ss. re- [ayampakuna, ayumphakuna] v. amz. snc.
sembrar. Mana wiashkakunapi kutin tarpuy. sancochar,soasar. Hawa hawalla yanushka-
Saratakaspiwanutkushpaawinchinki. kuna, kusashkakuna ruray.
2. rellenar. Allpawan, imawanpash anpi mikunkapak challwata ayampa-
chushakkunata huntachina. kunchik.
Yachakukkashuyukunataawinchin. Sin. Hawchana.
Sin. 1 Katichina, 2 huntachina. ayapampa [ayapamba, ayapampa] s. ce-
awka [awka, awkak] adj. guerrero,militar, menterio, panten. Waushka runapa ay-
soldado. awpamanta pacha sinchi runa, mi- chata pampana.
llay, makanakuk runa. Tukuy runakunami ayapampapi ayakuna-
50
AysAnA
mankarankapakrinchik. rikrini.
ayar (<*ayar) s. noviembre. Chunka shuk- ayllu llakta [aylyu lyakta] s. comunidad.
niki killa. Ayllupura, mashipura tantakushpa kawsana
Ayar killapikaayapampamanwaushkaku- suyu.
natarikunkapakyuyarinkapakpashrinchik. Runakunakaayllullaktata charinchik.
aycha [aya] s. carne. Runakunapa, wiwa- ayllu shuti [aylyu uti, ayu uti] s. apellido.
kunapa tukuy ukku. Yayamamamanta chaskishka, mana chinkar-
ukakachallwaaychatamikusakuni. ishpa katimuk shuti.
2. cuerpo. Kawsakkunapaukku. ukapamashipaayllushutikaPichisakami
Tukuyaychaminanawan. kan.
Sin. 2 Ukku. aymuray (<*aymuray) s. mayo. Pichkaniki
ayki [ayki] s. bo. estafa. Imatapash uma- killa.
chishpa kushka. Aymuray killapikallamkakpapunchamikan.
Kachitarantikukpiaykitarurarka. ayri [<*ayri] s. hacha. Millashpa
aykina [aykina] v. bo. estafar. Imatapash wauchinkapak hillay.
umachina. Ayriwanyantatachiktani.
Kachitarantikukpikullkitaaykirka. ayriwa (<*ayriwa) s. abril. Chuskuniki killa.
Sin. Umachina, muspachina. Ayriwa killapikaachkatatamyan.
ayllu [aylyu, ayu] s. familia,pariente,linaje, aysana [aysana] v. halar,extender,estirar,
genealoga; sistema. Yaya, mama, churi- deslizar,arrastrar. Imatapash makiwan chu-
kuna, hachi, hatunyayamama tantalla kaw- tay.
sakkuna. Mamakamakimantawawataaysarka.
Kaypunchakunaayllukunatamuyunkapak Sin. Chutana, shitana.
51
CH
chachina [aina] v.s. sentarselosnios. Wakin pushakkunaka alli rimaykunawan
Maypipash wawakuna tiyarina. chakchun.
Marawawakapuunapimichachin. chaki [aki] s. pie,pata. Runakuna, wiwa-
chaka [aka] s. puente. Mayu hawata kuna purinkapak mutsurik ukku.
chimpankapak kaspikunawan, mana kas- Tiyuallpatasarukpichaki pamparirka.
hpaka rumi-kutawan rurashka an. chakichina [akiina] v. secar. Ima shutus-
Yachakukwawakunakachakatamiyallin. hkata, hukurishkatapash intipi churana.
2. cadera,anca.Runapa washa tulluwan is- Hurasaratakaaswankapaksumaktamicha-
hkantin chankawan tinkichik siki tullu. kichin.
Paykachaka tullutaminanachikun. chaki chichu [aki iu] s. pantorilla.Ru-
chakana [akana] s. camilla.Kawitushina nakunapa kunkuri washa uraypi sakirik ay-
waushkakunata, unkushkakunatapash chasapami kan.
wantunkapak rurashka. Mamapachaki chichupichupullukshishka.
Unkushkamashitachakanapiaparkanchik. chaki kati [aki kati] s. rastro,huella,pi-
2. s. escalera. Ishkay suni kaspipi kinrayman sada. Ima purishkata riksinkapak tarinka-
tawka uchilla kaspikunata watashka. kama rikuy.
Yuramanta palltata hapinkapakka hatun Tutapi shuk llamata hillu allku mikushka,
chakanatamiruranchik. chaytachaki katitarurakunchik.
chakata [akata] s. cruz. Shayak kaspipi Sin. Yupi, sarushka.
umaman kinray watashka kaspi. chakka [axa, aga] s. amz. variedadde
Ayapampapikaachkachakatamirikurin. raposa. Uchilla aasshina, ashnak yakuta is-
chakatana [akatana] v. entrecruzar;en- hpak.
trelazar;crucificar.Ishkay kaspita chawpipi Millay chakkakaatallpaluluntamikurka.
chimpachina. Sin. chucha, sinik.
Juanmashikawasihawapikaspikunatacha- chaklla [aglya, aga] s. s. palosycarrizos
katan. utilizados para cubiertas y paredes de
Sin. Waskachina. casas,corralesycercas.Wasita katankapak,
chakchuna [axuna, akuna, aguna] pirkankapak sukuskunata, kaspikunawan
v. s. descomponer, regar, botar, esparcir watashka.
aguaogranos. lmatapash karu karupi shita- awpawasikunakasukuschakllawanru-
na. rashkami kan.
Pichankapakamaallpahatarichunkayaku- chakmana [akmana, tsakmana] v. bo. cul-
wanchakchun. tivarlatierraparasembrar;virarlatierracon
2. v. haceralgoaescondidas. Imatapash pa- elazadn. Llachuwan allpata ukumanta ha-
kalla rurana. waman tikrachiy.
Churikamanachariymantayayaparuwanata Yanaallpapipapatatarpunkapakchakmani.
raymimanchakchun. chakmay (<*akmay) s. agosto. Pusakniki
Sin. 1 Hichana, chiwana, shitana, tallina, par- killa.
kuna. Chakmay killapika, Sallka suyupika
chakchuna [axuna, axana, axuna, yachakukwawakunakasumaktasamakun.
axina] v. scs. alabarse,ponderar. Llullas- chaknana [aknana, tsaknana] v. maniatar,
hpa rimankapaklla alli yuyaykuna. amaar, amarrar, liar, atar pies o manos.
52
CHAmkAnA
53
CHAmpA
54
CHAWCHA
55
CHAWCHA
56
CHillpinA
57
CHimpA
58
CHiWArinA
59
CHiWillA
60
CHulunyAnA
61
CHumkAnA
62
CHuyAn
63
H
hachi [xai, ai] s. amz. to. Yayapa, halunzu [xaluzu] s. sn. mantausadapara
mamapa wawki. lacosechademaz. Murukunata chaypi tan-
ukapa hachi Julin kayman pakta- tachinkapak pacha.
murkachu? Anitakahalunzupisaratatantachiy, nirka.
2.seor,don. Inti llukshina llaktamanta runa- hamallina [xamaina] v. ss. estar depri-
kuna chikan rukuta llakishpa, kuyashpa mido(decaimientofsicoeinterno).Mana mi-
rimay. kushpa, shunku kashpa llakiwan unkurina.
Maymantatakkikinpahachikakan? Imanishpatakpaykahamallin?
Sin. 2 yaya. Sin. Impayana, kalakyana.
hakan [xakan] adj. brillante,brillo,luminoso, hamchi [xami, xamtsi, katsi, anzi] s. afre-
resplandeciente. Imapash intishina llipyak. cho. Mikuykunapa puchu.
Kuytsapakurishiwikahakanmikan. Hamchi aswatakashushushpamiupyanki.
Sin. achiklla, llipyak, palanikuk. 2. adj. amz. pequeo.Tukuy mikuna muyu-
haku [xaku. aku] v. Vmos. Rishun ninka- kuna mana rakuyashpa uchilla tukushka.
pak rimana. Kaysarachuhamchi tukushka?
Raymitarikunkapakhaku, nirka. 3. adj. delgado.Mana raku, mana wira.
hakuchik [xakuik. akuik] v. Vmonos. Hamchi runakunakapankallapurin.
Rishunchik ninkapak rimay. 4. adj. sn. amz. estopadecabuya. Chawar-
Raymitarikunkapakhakuchik, nirka. manta takshakpi, puchkakpipash llukshik.
hakuna [xakuna, akuna] v. amz. desmenu- Chawartapuchkakpihamchikaallpapihicha-
zar. Imatapash makiwan utuchina. rirka.
Yuraksaratamakiwanhakuni. Sin. 2 chusu, au, uchilla, wawa; 3 chusu;
hallinka [xalyiga] s. amz. collardesemillas 4 karachi.
silvestres. Sacha muyukunamanta rurashka hamlla [xamlya, xama] adj. sc. desabrido,
sumak rikurik wallka. inspido.Kachita mishkita mana charik mi-
Kay hallinkaka sacha muyumanta ruras- kuna. Manamishkichurakpikahamlla miku-
hkami. namillukshin.
Sin. tallika. 2. sc. Aptico, sin gracia. Shuk killaysiki,
hallkan [kalyka, alykan] s. amz. variedad mana imatapash munak.
decucaracha. Wasipi mirak uchilla yana hi- Chaymishukahamllamikarka.
kishina. Sin. 2 Chamuk, upa, chamcha, aminta,
Tamyapiyapahallkan mirarka. hamu.
hallma [xalma] s. aparejo. Apiwkunapi pall- hampara [xampara] s. mesa. Chusku cha-
tashpa alli watashpa imakunatapash apa- kiyuk, pampayuk, imatapash hawapi chu-
chita ruray. rana.
Runallamakunatahallmapipapakunata,ha- Hamparapishimiyuktachurakuni.
baskunataapachishpakatunamanapanchik. Sin. Pataku.
hallmana [xalymana, xamana] v. desyer- hampatu [xambatu, xabatu] s. s. variedad
bar. Chakramanta kiwakunata anchuchiy, all- desapo. Waykukunapi kawsak yana karayuk
pata yura chakipi churana. uchilla kuwa.
Kaynakasarachakratahallmarkani. Hampatu wakakpika, ami tamyanka, nin-
Sin. Kiwana. chik.
64
HAtuku mAmA
65
HAtuku yAyA
hatuku yaya [xatuku yaya] s. abuelo. das. Winkulakpash yanka hawa hawalla ya-
Yayamamakunapa yaya. nushka.
Hatuku yayaka allimantamipurin. Winkulaktahawchatamiyanushkanki.
Sin.hatunyaya,hatuntayta. hawchana [xawana, xawtsana] v. sc. san-
hatun [xatu, atu] adj. inmenso,amplio. cochar,coceramedias. Hawa hawalla ya-
Imapash mana uchilla. nushka mikunakuna.
Paykahatun allpatamicharin. Mariatiyakayuyutahawcharka.
2. importante,principal,grande. Shuk man- hawina [xawina, awina, xabina, kawina, a-
chanay yachak, llaktata pushak, tantana- wina] v. manchar. Imatapash mapayachiy.
kuyta pushak. Pukllaymantachari wawakunaka churanata
Paykatantanakuypahatun pushakrunami. yapahawirka.
Sin. 2 kapak. 2.ensuciar.Mapakunawan mapayana, tu-
hatunmama [xatunmama] s. abuela. Ma- ruyana.
makunapa mama. Maypitakshinapachatakahawirkanki?
Hatunmamakaimatapashyallitamiyachan. 3. embarrar.Maykanpash; pipash turuyana.
Sin. Wachaku, hatuku, hatuku mama. Kuchikunakaturupihawirishka.
hatunyachaywasi [xatunyaaywasi] s. 4. untar. Imawanpash kakuna, llutana. Ham-
colegiosecundario. Chunka pata yachashka pinata hawiway.
kipa yachaywasi. 5. v. amz. pintar,dibujar.Imatapash ima tull-
ukapachurikaamihatunyachaywasiman puwan imawanpash allichiy.
rirka. Paykatushunkapakawitahawirka.
Sin. unanchay wasi. 6. tantear, manosear, palpar, tocar. Imata-
hatunyaya [xatunyaya] s. abuelo. Yayapa, pash makiwan kakuy.
mamapa yaya. Amachukritahawinkichu.
Hatunyayawan imashinatapunatayachar- Sin. 1 mapayana, karkayana, wikiyana; 2 tu-
kani. ruyana; 3 armarina; 4 llutana, kakuna; 5 llun-
Sin. Hatuku, hatuku yaya, wachaku. china, shuyuna, llimpina; 6 llamkana.
haw [xaw, xa] interj. qudijo?qu?per- hawina [xawina, awina, xabina, kawina, a-
dn?cmo? Imatak nirkanki nishpa kutintak wina] v. sc. meterseendiscusiones. Ima lla-
tapuy, mana kashpaka imatak ninki? niy. kipipash satirina.
Haw!.KankaQuitokitimanrishaninkichu? Kaypikayankamantahawirishkanki.
hawa [xawa, awa] adv. hawkay [<*xawkay] s. domingo. Kanchis-
arriba, alto, afuera. Mana wichaypi, mana niki puncha.
ukupi kak. hawriyana [xawriyana] v. sc. carbonizarse
Maramashipawasikarumihawapimiriku- losgranos. Imatapash kamchakukpi shinki-
rin. tukushpa rupay.
hawalla [xawalya] adv. superficial;suave- Sarakamchakahawriyashkami.
cito. Imatapash mana allinta, yankalla ruray. 2. sn. Hacerse amargoslosalimentos.Mi-
Kaychukllatakahawallami rurarkani. kunakuna yalli wakllirina.
haway [xaway] s. chim. cancindelacose- Sampumuyutayallikamchashpahawriyas-
chadeltrigo. hka.
Siwara kuchuypi taki. hawya [xawya, awya] s. amz. consuegra.
Chimborazollaktapikasiwarakuchuypimiha- Kusapa, warmipa yayamamapura.
waytatakinchik. Hawyapura raymipitantanakurka.
haway (<**xaway) s. mircoles. Kimsaniki hay [xay] interj. sn. amz. expresindesobe-
puncha. diente. Killawan kashpa kutipay rimay.
hawcha [xawa, xawtsa, xawtza] s. snc. col Hay!, imapaktak alla alla mashka-
ynabosamediococer,verdurassancocha- wanki?.
66
Hiki
67
HikiAs
Sachapihikitarikurkani. Paykayankamantahuchanchirka.
2. variedaddegrillo. Chuklla ukupi kawsak huchu [xuu] s. sc. dulcedecabuyaode
yana chillik. capul. Capulita yanushpa, chawar mishki-
Yanahikitasachamantaapamuni. wan apita rurashka.
Sin. Chillik. Huchutayanunkapakkamanamishkitamut-
hikias [xixias, ixias] s. amz. mosquito sunchikchu.
llamadoarenilla. Tutapi kaninkapak llukshik huka [xuka] s. sc. huero. Lulunta ukllachik-
uchilla chuspi. pi mana wawa pishku tukuk.
Hikias kanishkapiachkatashikshinmi. Huka luluntaamamikunkichuupawawatami
hikyana [xikyana, xigyana, xixyana] v. so- wachanki, mana kashpaka kuyashkakuna
llozar. Hatun llakiwan wakay. hichunkami.
Wawakamamamantahikyarka. hukana [xukana, hunkana] v. sc. desdear.
hillay [xilyay, kilyay] s. hierro,herramienta, Yayamama, ushushita mana kuyana.
instrumento. Imatapash llankankapak ruras- Kankachuranataimamanta hukarkanki.
hka antakuna. 2. noempollarloshuevos. Atallpa, pishku lu-
Yapuypahillaytarantini. lunkunata ukllashpa mana tukyachiy.
hilli [xilyi] s. caldo,jugo,zumo;savia. Ima- Pukaatallpaluluntahukashka.
kunapash yaku mikuna. hukipuna [xuxipuna, uxipuna] v. amz. Sil-
Atallpahillitamiyanunchik. bar.Wirpawan pinkullu takikshina uyachiy.
hillu [xilyux, xiux, xiug, xilyu, xiu] adj. go- Kanchamanllukshichunnishpakuytsatahu-
loso. Akllashka mikunatalla mikuk. kipuni.
Hillu wawakamanamikunllachu. huklluyana [xuxlyuyana] v. amz. ampo-
hipana [xipana] v. sc. pujar. Uku wiksa- llarse.Makita yapa kakukpi, chaki yapa pu-
manta sinchi samayta tankashpa kachay. rikpi, kara ukupi yaku puru tukuk.
Rukuyaymanta, unkuymanta yalli aparishka- Payaushutawanpurishpachakika hukllu-
mantapash kalakyashpa samayta sinchita yarka.
kachay. Sin. Chulakyay, chullpukyay.
Killarunaka,ashatallaaparishpapashhipan- huku [xuku] adj. hmedo,mojado. Imapash
llami. ashalla ankuyashka kak.
hishi hishi [xiixii, kiikii] interj. sn. ex- Huku churanatamiintimanchuranki.
presinutilizadaparaahuyentaro hacerade- hukuna [xukuna, ukina] v. humedecer,mo-
lantar a algn animal. Wakin wiwakunata jarse,estilarse,empaparse. Hawa hawalla
manchachinkapak kapariy rimay. yakuwan zutukyay.
Kuchihishi hishi!. Runtukpipampaallpahukushka.
Sin. Chisha, hisha, hushu hushu, chi. Sin. zutukyana, mutiyana, lapukyana.
hita [xita] s. amz. lago, laguna. Sachapi, hullu [xuu] adj. sc. desconocido,forastero,
urku chakipi sakirishka hatun kucha. extrao,extranjero,ajeno. Imapash mana ki-
Kayhitapikaachkacharapamitiyan. kinpashina kakpi shuk llaktamanta shamus-
Sin. Kucha. hka.
hucha [xua] s. culpa,pecado,falta.Shuk Payka,kayllaktapihullumikan.
millayta rurashka. Sin. Chikan, chuku, ista.
Paykayankamantahuchatarurarka. hulun [xulun] s. amz. Badea.Purushina an-
2.s.regaloritualparafiestas.Raymipikama- kupi aparik muyu.
rikuna. Hayka,huluntaapamuni.
Intiraymipihuchakunatakararka. hulunchi [xului] s. amz. tipoderbolde
huchanchina [xuanina ,xuaina] v. cul- maderaincorruptiblequeseusaenconstruc-
par. Pitapash kakpi, mana kakpi rurashkanki cin. Killu sisayuk, wasi chakita rurana,
nina shimi. achka watapipash mana ismuk kaspi.
68
HuWin
69
i
icha [ia] adv. ss. quiz, quizs. Imapash abrir, separar; copular, fornicar. Imakunata-
ushay tukunkacha nirik shimi. pash ashallata chiktay.
Lus yayaka icha kullkita maachinkawa- Lukrutarurankapakkapapataikinchikmi.
chari. ila [ila] s. amz. higuern. Hatun yura au
Sin. Ichapash, -cha, -chari. pankayuk, yurak wiki llukshik yura.
ichapash [iapa] adv. ss. quiz,quizs. Ila kaspiwanmimikuypakpatakukunatakaru-
Imapash ushay tukunkacha nirik shimi. rashkakan.
Lusyayakaichapash kullkitamaachinka- illak [ilyak] det. cero,vaco. Chushakta riku-
wachari. chik shuyushka rumpa, mana tiyanchu nina
Sin. Icha, -cha, -chari. shimipashmi kan.
ichillu [iilyu] s. amz. perico,tipodepjaro. Ishkaychunkatakillkankapakkaishkayyu-
Waylla millmayuk, wichu wichu nishpa takik, paypakipakashukillak rumpatamikillkan-
yapa uchilla pishku. chik.
Ichillu pishkukunakaachkatamichakrapika illakta [ilyaxta, iaxta, iixta, iakta, ilyagta,
takin. iagta] adv. absolutamentetodo. Mana pu-
Sin. Chuki, wichu. chuchishpalla tukuyta ruray.
ichu [iu] adj. rpido,apurado,ligero. Ima- Chakrashka papataka illaktami katurkan-
tapash hawalla rurashpa mishashpa rurak chik.
runa. Sin. Tukuypacha, llampu.
ukapayayakaichu kashpamiHawallawa- illapa [ilyapa] s. escopeta. Pukuna kaspis-
sitaruran. hina chawpika kaspimanta chawpika hillay-
ichu [iu, iilyu] s. amz. perico. Yapa uchilla manta rurashka, nina-muruta tukyachikpi
waylla patpayuk, wichu wichu nishpa takik, wiwakunata wauchik anta.
arawkunapa ayllu pishkumi kan. Wiwakunatakamashpacharinkapakkailla-
Puna suyupika ichu pishkukunataka wich- patakachinkachinamikanchik.
kashpamicharinkuna. Sin.tukyana.
Sin. wichu, chuki. illana [ilyana, iana] v. faltar,noexistir, via-
ichuk [iuk] adv. lado izquierdo. Imapash jar, ausentarse Imapash mana tiyay.
allawka makiman sakirik. Paykunatukuypapatakatukpimiillan.
Shuk wawaka ichuk makiwanmi pukllak illimpu [iimbu, iibu] s. sc. plantaespi-
kan. nosa. Kashayuk uchilla yura, urkukunapi
Sin. lluki. wiak.
ichuna [iuna] s. hoz. Ima kiwatapash ku- Wawapachakipiillimpu kashayaykushka.
chunkapak winkuyashka achka uchilla kiru- illulli [ilyuly i, ilyui] s. amz. culebradenom-
yuk hillay. breiluloo pudridora.Uchilla yana machakuy,
Ichunawankasiwaratakuchuni. allpa ukupi kuykashina kawsak.
ichuna [iuna] v. segar,cortar. Kiwakunata, Illulli machakuykamillaykurumikan.
yurakunata, murukunata pitina. ilta [ilta] s. amz. variedaddeguaba. Hatun
Puna suyu ayllullaktakunapika minkawanmi pakay mishki mikunayuk.
siwarata ichunchik. Wawakunakaantisuyupikailtatakasumakta
ikina [ikina] v. partir, fraccionar, picar, cortar mikurka.
en pedazos, rozar, agrietar, rajar, rebanar, ima [ima] det. qu? Tapunkapak shimi.
70
intunA
chuspikuna, putankuna, mama kurukuna ishkay [ikay, iki] num. dos. Shuk yupayta
mishki mikunapi tantarina. katik.
Tawkapunchataaychatamanawakaychik- Paykunakaishkay wawallatamicharin.
pikachuspikunaintun. ishkuna [ikuna, iskuna, wikuna] v. des-
intuna [iduna] v. amz. amontonarseper- granar.Karata paskashpa murukunata sur-
sonasoanimales. Wiwakuna, runakuna tan- kuy.
tarina. Usyapachapikasaratachakichinkapakmiis-
Rimanakuypikaachkarunamiinturka. hkunchik.
2. s. colaboracin. Imapipash yanapana. Sin. Chiwana.
Minkapika intuykunawan utkalla llamkan- ishpapuru [ipapuru] s. vejiga. Yaku-ishpa
chik. tantarina puru.
Sin. 1 Waykana; 2 yanapana. Manaishpapuru yaku-ishpahuntatakacha-
iil [iil] s. ss. plantasilvestre. Mana tarpus- rinachukan.
hka muyumanta wiak yurakuna. ishpana [ipana] v. orinar. Ishpapurupi tan-
Iilkunakahampi,mikunayurakunapashmi tarishka yakukunata pakchaman llukshi-
kan. china.
Sin. Chas, wala, purun, ushun. Yakutayalliupyashpakaachkatamiishpan-
iina [iina] v. creer, asentir, testimoniar, chik.
tenerfe. Shukpayuyaykunataallikakpimana Sin. Yaku-ishpana.
allikakpipashchaskiy. ishpinku [ipigu] s. rboldecanela. Mis-
Umuwillashkatakatukuykunaiinllami. hkita ashnak yura, sisapash, karapash ya-
iu [iu] s. s. cosadiminutainvisible. Pikis- kuta mishkiyachikmi kan.
hina yapa uchilla rikurik. Chiripika ishpinkuta timpuchishpa upyas-
Aanku kuruka iushina may uchillami, hpamikunukyanchik.
manaawiwanllakarikuyushanachukan. isi [izi, igzi] exp. amz. expresindespectiva
2. s. nigua. Shuk uchilla pikishina yawarta a los nios (mocosos). Wawata piashpa
chunkak. rimay.
Kuchikunapachakikunapiiu yaykushpaka Isi wawakunatakaamatantanakuymanyay-
kaninllami. kuchinkichu.
3.punto. Shuk takayta rurakpi uchilla hutkus- isi [izi, igzi] s. tu. sarna. Runa aychapi mu-
hina sakirik. ruklla llukshishpa yapa shikshichik unkuy.
Shukyuyaytakillkashpatukuchishpakashuk Wawakunataisi hapikpikaachkatamihayak
iutachuranamikan. yurakunawanhampinchik.
irki [irki] adj. s. dbil;flaco,raqutico. Runa isiyana [iziyana, idziyana] v. sc. empe-
kashpa, wiwa kashpapash mana mikushpa rrarse. Wawa yapata wakashpa mamamanta
waunalla tukushka. Yapa tsalamanta tullulla mana karuyana.
rikurik. Kaywawakamamamantaisiyanka.
Chayirki runakallakillamitikramushka. iska [iska, isku] s. fsforo. Ninata hapichik
Sin. Api, chusu, sampa. rumishina.
ishkantin [ikadi, ikadi] adv. ambos, Yanunkapakka iska kaspitamimutsunchik.
pareja,par. Ishkaypura. isku [isku, iku] s. cal,yeso. Yurak allpas-
Quitollaktaman ishkantin shamurkanchik. hina wasi pirkakunata tullpukpi yurakta sakik.
ishkantishun [ikadiun] expresin para Kunanpachawasikunakaiskuwanyurakya-
brindar. Mashipura imatapash upyakushpa chishkallamikan.
rimay. Sin. Pukshi.
Pushakkunashamushkamantamiishkantis- islampu [islambu, islabu, islabu] s. amz.
hun. bolsotejidodehilodechambira. Champira
Sin. Upyashun. kawchushkawan awashka uchilla shikra.
72
iWilAn
Ayllullaktawarmikunakasumakchampirais- hnakun.
lamputamirurankuna. Sin. ismu, waushka.
isma [isma, izma] s. excremento, heces, ismuna [ismuna] v. podrirse, descompo-
mierda,abono,estircol,deposicin. Mikus- nerse. Imapash wakllirishka tukuna.
hka kipa sikimanta llukshik wanu. Wanukaallpapimiismun.
Wiwakunapaismawanimatapashtarpukpika itsipu [itsibu] s. im. orzuelo. awi kara sikipi
achkatamimurukunakapukun. shuk uchilla chupushina wiak.
ismana [ismana, izmana] v. defecar. Mikus- Wawaka itsipu unkuyhapikpimiwakan.
hka kipa aycha mana chaskishkata siki hut- itsipuna [itsibuna] v. im. cerrar los ojos.Pu-
kumanta llukshichina. unayakpi awita alla alla sipuy.
Runakaukupimi isman. awipiallpayaykukpimiitsipun.
ismu [ismu] adj. podrido. Imapash a wak- Sin. Sipuna, pimpinrana.
llirishka mana alli. iwa [ixwa] s. amz. tubrculo. Lumushina
Ismu aychatakamanamikuyushanchikchu. mishki mikunata charik.
Sin. ismushka. Sachapikaiwata mikun.
ismushka [ismuka] adj. amz. podrido; iwilan [iwilyan] s. arbusto. Allpa ukupi raku-
mortecina.Waushka wiwakunapa waklliris- yak, takakpi puskuyak, umata armankapak
hka aycha. alli anku.
Allkupa ismushka aychaka achkatami as- Rukuka, iwilan ankuwanumataarman.
73
k
kacharina [kaarina]v.soltar,safar,permi- tapika tanampu nishka.
tir.Watashkamantapaskay. Antisuyupikakahalli pankawanmichallwa-
Urkupi,sachapipashwakratakapurichunka- takahapinkuna.
charin. Sin. tanampu.
2. s. Permiso. Kishpiyta maana. kahas [kaxas] s. cordillera. hatun urkuna
Samanaman rinkapakka kachariyta ma- kak.
arka. Kahaskunapikapapata,siwaratatarpunchik.
Sin. Ishkurina, paskana. kaka [khaka, xaka, kaka] s. pea,abismo,
kachana [kaana] v. enviar,mandar. Ima- despeadero.
kunatapash maymanpash chayachiy. Rumisapa hatun wayku.
ukapakillkashkatayayamankachakuni. Chaykakapihampiyurakunatiyan.
2. echar,despedir. Millay kashkamanta pita- kaka [khaka, kaka] s.vasoredondodema-
pash ukumanta llukshichiy. deradecuellolargo.
Raymipimakanakuymantakacharka. Suni kunkayuk kiru.
Sin. 2 karkuna. Kakapi aswata churani.
kachi [kai] s. sal. Yurak utu rumishina kakuna [kakuna, xakuna] v. frotar,fregar,
mama kuchapi, wakin urkupilla tiyak, miku- sobar. Imatapash makiwan lluchkachikshina
nata mishkichik. rurana.
Kuyaychapikachitachurani. Chakikiwirishkatakunukhampiwankaku-
kachik [kaix] s. amz, ss. guabapequea. way.
Uchilla pakay, mayu manyakunapi pukuk, 2. sc. untar. Wirashina apiwan hawina.
shuk llaktakunapi yaku pakay nishka yura. Utkaalliyachunwakrawirawankakupay.
Sachapika kachik murutamimikun. Sin. Kitina; 2 llutana, hawina.
Sin. Pakay. kalak [kalax] adj. snc. ss. deprimido; depre-
kachi kachi [kai kai] adj. salado, -da. sinfsicay/oespiritual.Aychapash, yuyay
Imapash ashtawan kachiyuk. samaypash unkushka.
Kay mikunaka kachi kachi kashkamanta Mishukakalakllamikan.
manamikunachu. kalamatu [kalamatu, gamalatu] s. amz.
2. interj. expresin de llamada al ganado. pezpequeocasitransparente.Maywa ka-
Wakrakunata kayankapak rimay. rayuk uchilla challwa.
Wakrakakachi kachi nishpakayakpimikall- Wamrakayawriwanmikalamatutakahapin.
pamun. kalatis [kalatis] s. amz. bejuco.Millmayuk
kachun [kau, xau] s. nuera. Churipa pakayta aparik sacha anku, yaku manyapi
warmi. wiak yura.
ukapa kachunka Cotacachi llaktamanta Wawakunakakalatis ankuwanmipukllan.
warmimikan. Sin. Pulanti.
2.cuada.Wawkipa warmi. kallampa [kalyaba, kaaba] s. hongo,
Kachunka ukapa wawkita kuyashpami seta.Sisashina panka illak, wanukunapi, is-
kawsan. mu kaspikunapi wiak uchilla yura.
kahalli [kaxalyi] s. amz. arbustocuyashojas Ambatokitipikallampatakatukllamirini.
seusancomobarbasco.Challwata hapinka- Sin. Ala.
pak, yaku hampina pankayuk yura, shuk llak- kallana [kalyana, kaana] s. tiesto. Turu all-
74
kAmAnA
pamanta rurashka hatun pukushina rikurik. recho: conjunto de leyes que regulan el com-
Murukunata kamchankapak, tantata kusan- portamiento recproco de los hombres.
kapak may alli. Kichwakamachinakuykarimayllapimitiyan,
Allpa kallanapi kusashka tantataka may chayrakkillkakunmi.
mishkimikan. kamachina [kamaina] v. amz. aconsejar.
kallari [kalyari, kaari] adv. inicio, comienzo, Ama llakitukuchun alli yuyaykunata kuna.
gnesis, principio. Imatapas chayrak rikuriy. Pedrollakitarurakpimi,paytakapushakku-
Kallari pachapipurunrunakunakawsashka. nakakamachirka.
kallarina [kalyarina, kaarina] v. comenzar, 2.legislar,hacerleyes.Alli kawsachun kama-
principiar,iniciar,empezar. chiykunata rurana.
Imatapash shuknikimanta rurarina. Luispushakkashpakaallitamikamachirka.
Runakunaka inti rikurishkamantami llam- Sin. 1 Kunana.
kaytakallarin. kamachiy [kamaiy] s. ley,reglamento,ar-
kallcha [kalya, kala] s. sc, ss. talloyhojas tculo. Ama pantachun. Alli kunay yuyayyukta
demazseco. Murukunata pallashka washa killkashka.
chakishka sara yura. Alli rurashka kamachiymi kay llaktapika
Kallchawansaratakamchani. illan.
Sin. Chakishka sara panka, pukus. kamari [kamari] s. regalo,ofrenda. Imata-
kallchay pacha [kalyay paa] s. tiempo pash shukman karashka.
desiega. Ima chakishka tarpushkata kuchuy. awpakunakakushipatakunamankasapan
Kallchay pachapikaaswataupyanchik. raymikunapimikamaritakasakikkarkanchik.
kalli kalli [kalykaly] s. amz. loropequeo. Sin. Pinzhi, tumina, hucha, karana.
Uchilla arawshina achkapura tantanakushpa kamarina [kamarina] v. regalar. Pimanpash
purik pishku.
imallatapash yanka karay.
Kalli kalli pishkukasumaktamiwakan.
Sin. Shakalli. Raymipikarantipakmikunatakakamarinchik.
kallpana [kalypana, kapana, kalpana] v. Sin. karana.
correr,trotar. Utka utka tatkishpa purina. kamana [kamana] v. amz. probar,saborear.
ukapachurikayachanawasimanamikall- Kalluwan mallina: mishkita, chamukta, ha-
parka. yakta, rupakta, chirita. Ima kashkata yachan-
kallwa [kalywa, kawa, kalwa] s. lengeta. kapak.
Sawlishina llampuchiska kaspi, ruwanata, Paykamikunatakachiallikashkatakaman.
chumpita awankapak rurashka. Sin. Mallina.
Chumpitaawankapakkallwatarurakuni. kamana [kamana] v. amz. competir.Imaku-
kallu [xau, kau, khau, khalyu, xalyu, kalyu] napipash shukkunawan chimpapurachishpa
s. lengua. Shimi ukupi kuyurishpa rimachik maykan maykan alli kashkata yachankapak
aycha. tupuna.
Manuel runaka wakra kalluta rantinkapak Wawakunaka yachana wasipa muyuntin
rin. ankunatakallpashpamikaman.
kaluk [kalux, kalu, xalun] adj. amz. ss. se- Sin. Mishana.
micocido, difcildecocinar. Manallatak ya- kamana [kamana] v. sc.abundar. Tarpus-
nurik muru. hka murukuna, wachashka wiwakunapash
Kaluk lumutamirantishkani. achka wiariy.
Sin. llumi, akma. Sarachakrakaachkatamikaman.
kamachik [kamaik] s. juez,autoridad.Ka- Sin. nanakllakana, usuna.
machiyta paktachichik runa. kamana [kamana] v. cuidar;gobernar.Ru-
ukapakitipikaallikamachiktacharinchik. nakuna, apukkuna llaktakunata rikushpa
kamachinakuy (<**kamachinakuy) s. De- kawsay.
75
kAmAy
76
kAsillA
77
kAsku
78
kAyAs
79
kAyAnA
80
kipA
81
kipA
punkapakmirini. Yurapimiurpikapaypakishatakarurashka.
kipa [xipa, kipa, khipa] s. bocina, ins- Sin. Paya, kusha.
trumentomusical. Pukukpi churushina uyarik kisha kisha [kia kia, kii] expresinpara
taki. ahuyentaralosanimales.Wiwakunata kall-
Tantariymankipawankayachinakanchik. pachinkapak kaparina.
kipana [khipana, kipana, xipana] v. ss. tocar Wakratakisha kisha nishpakaparishpaut-
laquipa. Kipapi pukushpa uyachina. katakallpachin.
Utkallatantarinkapakmashikunakakipan. Sin. chi, hushu hushu, chisha chisha, kisha
kipchan [kipan] s. hgado. Wiksa ukupi, kisha.
allawka manyapi tiyak. kishpichina [kipiina] v. perdonar,discul-
Kipchankahayaktallukshichin. par,salvar,excusar,dispensar,librar,liberar.
Sin. Yana shunku. Ima hatun llakimanta llukshichina; llakichikta
kipi [kipi] s. maleta,bulto,fardo. Hatun shi- mana millana.
krashina ukupi imatapash churashpa apana- Paytachuapukakishpichirka?
llata rurashka. Sin. Kishpiy.
uka,kipitaantawapikacharkani. kishpirina [kipirina] v. salvarse,liberarse.
kipu [kipu] s. nudo,sistemadecomunica- Llakimanta llukshirina.
cin;archivoyadministracinincsica. Tull- ukanchikkakichwashimitarimashpamikis-
puyuk au waskakunata watashpa hpirishun.
llaktakunapi ima tiyashkata willachik. Sin. Kishpikuna.
Kipukunayachaytakakunanpachakunapika kishpina [kipina v. salvar,liberar. Ima lla-
sinchiyachinamikanchik. kikunamanta llukshina.
kipuna [kipuna] v. escribirennudos.Inka- ukanchik, millay unkuymantami kishpir-
kunapawaskapikillkay. kanchik.
Amawtakunakakikinkawsaytakipushka. kishwar [kiwar, kiuwar]. s. kishuar. Mall-
kiru [kiru] s. diente. Shimi ukupi wachulla wi- talla urku yura.
ashka yurak uchilla tullukuna. Kishwar ukupikaayamikawsan,nin.
Kaynaka kiru hampichinkapakmi Ambato kita [xita, kita] adj. arisco,indmito. Yapa
llaktamankarirkani. manchaysiki wiwa.
kiru [kiru, kero] s. paloquenacedelcabuyo. Kita kuchikashkamantamikatunkapakrini.
Chawar sapimanta suni kaspi wiashka. Sin. Millay.
Punasuyumantaawparunakunakachawar kiti [kiti] s. cantn. Markapi llaktakuna chi-
kiruwanllamiwasikunatakarurarka. kan chikan rakirishkata rikuchik shuti.
2. madera.Hatun yurakunapa kaspikuna. Kiti pushakkaachkallamkaytamicharin.
Ukalitu kirukunata wasichinkapak al- kitilli [kitilli] s. parroquia.Tawka ayllu llakta-
lichikunchik. kunata shukllapi tantachishkata rikuchik
3. viga.Pallkayachishka kaspi. shuti.
Wasipi ishkay shayak kirukunatami al- Sapankitikunami kitillipirakirishkakan.
lichikunchik. kitina [kitina] v. amz. fregar. Imatapash
kiruyana [kiruyana] v. brotarlosembrado. maki ukupi churashpa kakuna.
Tarpushka muyukuna wiay kallarina. Kayyuratakitikunki.
Papamuyuallipachakiruyakun. Sin. kakuna.
kiruyuk [kiruyux] s. amz. pezgrandecon kitiwpi [kitiwpi, kityupi] s. amz. tipodep-
dientes,similaralbocachico.Kiruyuk hatun jaro. Kunkamanta chupakama killu patpayuk,
challwa. umapilla yurak tullpuyuk, kitiwpi kitiwpi nis-
Kiruyuk challwatakusakmirini. hpa takik pishku.
kisha [kia] s. nido. Pishkukuna, atallpa- Kitiwpi pishkuka sumaktami yura hawa-
kuna, wachana hutku wasi. mantasapantutamantatakin.
82
kullisHtiti
83
kullki
84
kusHpAnA
yanatayachanchik. ukapawarakatakshakpimikuruyashka.
kurpa [kurpa, kulpa] s. s. terrn. Rumiyas- Sin. Kutuyana, kurullayana.
hka allpa muru. kusa [kusa] s. marido,esposo. Kuyashka
Sautarurankapakmiallpakurpakunataka warmiwan kawsankapak sawarik kari.
utuykallarin. Kanpakkusakaimashutitakkan?
2. adj. enano,rechoncho. Rukuyashka uchi- Sin. Kari.
lla runa. kusana [kusana] v. asar. Aychata, muruta,
Kurpa kashkamantamanapaktarka. shukkunatapash nina murupi chayachina.
Sin. 2 Piruru. Kunankakuyaychatamikusakuni.
kuru [kuru, xuru, khuru] s. gusano. Tullu kushi [kui, kusi] s. alegra,felicidad,dicha,
illak, chakisapa uchilla wiwa. Murukunapi, yu- ventura; fortaleza, energa. Llakikuna illak
rakunapi mirarik. sumak kay.
Pinkalakaaychakunapikurutachuran. Karu llaktamanta churi tikramukpimi kushi
2. adj. amz. corto.Imapash kutulla kak. tukuni.
Takshakpimikushmaka kuru tukushka. 2. s. amz. canas. Rukuyakpi umapi akcha yu-
kurumama [kurumama, kuruma] s. amz. rakyana.
moscagrandequenopica. Kurukunata wa- Kanpaumapikaamikushi wiashka.
chak hatun chuspi. Mishkikunapi, mikunaku- Sin. sami.
napi, mapakunapi tantarik. kushilla [kuilya, kusilya, kuia, kusia]
Mishkimankapikurumamakatiyarishka. adv. feliz,contento,alegre,dichoso. Llaki i-
Sin. Pinkala. llak, mana llakirik.
kurunta [kuruda] s. tusa. Sarata ishkukpi Quitokitimantawasimankushilla tikrarkani.
tullushina sakirik kaspi. kushma [kuma, kuma] s. especiedet-
Chakishka kuruntawanmutitakayanun. nica,camisa,camiseta. Ukkuta killpankapak
kururu [kururu] s. ovillo. Puchkata pillushka rikra illak churana.
rumpashina rikurik. Kanpa kushmata takshashpa intipi cha-
Puka,wayllakururukunatatantachini. kichikun.
kururu [kururu] s. amz. pez pequeo de Sin. Unku.
franjasamarillasynegras.Yanawan killuwan kushni [kuni, kusni] s. humo,humareda.
tullpurishkashina uchilla challwa. Imatapash rupachikpi wakinpika yurak, wa-
Kururutamayumantaaychamuni. kinpika yanalla puyushina llukshik.
kururuna [kururuna] v. ovillar. Puchkata pi- Wayllayantatarupachikpikayanakushnimi
lluy. llukshirka.
Llamamillmamantapuchkatamikururuni. kushnichina [kuniina] v. humear. Imata-
kuruna [kuruna, xuruna, khuruna] v. agusa- pash rupachishpa puyushinata llukshichiy.
narse;apolillarse. Aychakunapi, muyukunapi, Kushitahapichunwamratakushnichirka.
shukkunapipash kurukuna mirarina. kushniyana [kuniyana] v. tiznarse. Kushni
Manahampishkapapakaachkatamikurun. kakuwan imatapash yanayachiy.
Sin. kuruyana, susuna. Chawayantatarupachishpayanukpikushni-
kuruyana [kuruyana, xuruyana, khuruyana] yan.
v. agusanarse;apolillarse. Aychakunapi, mu- kushparina [kuparina] v. sc, amz. pata-
yukunapi, shukkunapipash kurukuna mirariy. lear. Runakuna, wiwakuna chakita sinchita
Mana hampishka papaka achkatami kuru- kuyuchiy.
yan. Kasillapuunki,amakushparinkichu.
Sin. kuruna, susuna. 2. molestar. Shayarishpa, tiyarishpa, kuyu-
kuruyana [kuruyana, xuruyana, khuruyana, rishpa tukuykunata kushpachiy.
kuruna] v. encogerse. Awashkakuna taks- Yachakukwawakamashikunatakushparin.
hakpi uchilla tukun, kutuyan. kushpana [kupana] v. s. saltar, brincar.
85
kusHpi
Runakuna wiwakuna, pishkukunapash hay- kutsi [kutsi, kusi] adj. s. ligero,gil. Imata-
tarishpa hawaman pawan. pash hawalla utka utka rurak runa.
Paykapampapi kushparka. Chayrunatakakutsi kakpimisawarirka.
kushpi [kupi] s. peonza. muyuchinkapak 2. amz. laborioso.Mana killa runa.
pukllana. Paykakutsi kashpamiallikawsan.
Wawakakushpiwanmipukllan. Sin. 1 Utka.
Sin. piruru. kutu [kutu] s. bocio. Kunka punkirishpa
kuska [kuska] s. amz. puesto,lugar,direc- rumpashina wiak aycha.
cin,sitio. Maypi kashkata, kawsashkata rik- Wawapakunkapi kutu wiashka.
sichik shimi. 2. s. s. corto.Imapash mana suni, kutulla ri-
Kaykuskapimiwasitarurasha. kurik.
Sin. tiyaskan, suyu. Wawakakutu warayukmikan.
kuskunku [kuskugu] s. sns. bho. Uchpa Sin. 2 kuru, kurulla.
patpayuk, misi awishina tutapi pawak anka. kutu [kutu] s. amz. variedaddemono. Killu
Kuskunku wakakpikawauytiyachunninku- millmayuk, sinchita kaparik sachapi kawsak
nami. shuktak sami kushillu wiwa.
Sin. Pukunku, apapa. Sachapikututariksinkapakrini.
kutama [kutama] s. costal. Tulushina, ima- kutul [kutul, xatulu, katul, katulu] s. s. hoja
pash wakaychinkapak rurashka. quecubrealchoclo. Sara kaspata pillurik
Atukka kutamapi urpita, yututapash panka.
churashka. Chukllutantatakutulwanpillurka.
kutashka [kutaka] s. harina. Murukunata kutuyana [kutuyana] v. s. encogerse.
utukpi llukshik haku. Awashkakunata takshakpi kichkiyashpa uchi-
Kutashkatautkayanunki. lla tukuy.
Sin. kuta, haku. Ruwanaawashkatatimpushkayakuwansa-
kutana [kutana] v. moler. Murukunata ku- rukpiallikutuyarin.
tana rumiwan utuchiy. Sin. Kuruyay, kurullayay, kurpayay.
Paykaapitarurankapakmisaratakutarka. kuwa [kuwa] s. amz. sapoquehabitaenr-
Sin. Chamkana. boles. Yurakuna hawapi kuwa kuwa nishpa
kutichina [kutiina] v. contestar. Pipash, kaparik, mikuna hampatushina rikurik wiwa.
maykanpash imata nikpi rimashpa tikrachiy. Kuwa hampatukayurapimikawsan.
Wawakunaukanishkatakutichirka. kuwayu [kuwayu] s. amz. pjaronocturno
2. devolver. Maashkakunata tikrachiy. denominado huacharro. Muru patpayuk
Maachishkallamataami kutichirka. uchilla pishku, tutalla llukshik, mikunkapak
Sin. 1 Kutipana, tikrachina, rantimpana. mana alli.
kutimpu [kutimbu, kutibu] s. amz. armadi- Kunan tutamantaka kuwayumi yallita wa-
llogrande.Suni silluyuk, raku karayuk cha- karka.
rapashina rumi washayuk, allpa hutkupi kuwayu [kuwayu] s. amz. sapo pequeo
kawsak wiwa. comestible. awisapa uchilla rikrayuk ku-
Kutimpukaallpataaspishpaukumanchin- wayu kuwayu nishpa kaparik wiwa, mikuypak
karirka. alli.
kutimuna [kutimuna] v. retornar,regresar, Kuwayu aychakamishkimikan.
volver. Maymantapash kikin suyuman tikray. kuna [kuna] v. dar. Ima charishkakunata
Wakinkichwarunakunakakikinllaktaman shukman karay.
kutimun. Kanpashuyushkatakapaymankurkani.
kutin [kuti] adv. otravez,denuevo,nue- Sin. karana.
vamente.Chayllatatak ruray. kuy [kuy, kuwi, kowi] s. cuy,conejillodein-
awasimankutin tikrakun. dias. Wasi ukupi, uchilla, mishki aychayuk
86
kuzu
87
l
lalu [lalu] s. amz. tipodeplanta. Hatun pan- lapuna [lapuna] v. amz. doblar. Shuk kas-
kayuk, yurak wikiyuk, shikshichik kiwa. pita hapishpa kumuchiy, suni churanakunata
Wawakunalalu kiwawanpukllashpamakita patarichina.
shikshichin. Shuk kaspita winkuyachinkapakka
lampa [lampa] s. pala. Llamkana hillay. waskawanwatashpamilapunchik.
Larkatakalampawanpichani. Sin. Patarina.
lampana [lampana] v. im. remendar.Chu- larka [larka, larga, rarka] s. acequia.Allpa
rana llikirishkakunata asha llachapawan kill- ukuta wachushina allashkata yaku purichun
pashpa siray. rurashka, yakupa an.
Ruku yayakunaka paykunapa kushmaku- Ayllullaktakunapika larkakunataka allitami
nata,allimantalampan. charinkuna.
Sin. Chupana, llachapana, putyuna. larkana [larkana, rarkana] v. haceracequia.
lan [la] s. amz. rbolcuyaresinaesmedi- Yaku purina anta allpa ukuta allay.
cinal. Balsa yurashina pankayuk, puka wi- Chakishka allpakunapi murukuna puku-
kiyuk, yaku manyakunapi wiak hampi yura. chunka,yakuantamiminkawanlarkanchik.
Lan yuratakahampikashkamantamiachkata latsik [latsix, laix] s. amz. gusanoblanco.
maskan. Yurak, suni, au kuru.
lancha [laa] s. s. plagadeplantas. Tam- Yachachikkayachakukkunamanyachachin-
yashina urmashpa yurapa pankakunata ru- kapakkalatsik kurutahapin.
pachik, llullu murukunata chakichik, ismuchik laychu [layu] adj. ss. mestizo. Mana chay-
utu tamya. purallatak, runawan mishuwan chapuy-
Kay yurata lanchami hapishka, chayman- manta wacharishka runa.
tamichakirikun. Tawkalaychumiukanchikwantantarin.
Sin. Pitsik. Sin. Mishu, misti, tsala.
lanchana [laana] v. destruirplantasy/o liklik [liglik, ligli] s. avequeanuncialalluvia.
frutosporplaga.Tamya urmakpi tarpushka Tamya shamuchun liklik liklik nishpa takik pis-
yurakuna, murukuna, ismushpa, wakllishpa, hku.
chakirina. allamitamyanka,liklik nishpapishkunaka
Kay llullu papa chakrataka achkatami lan- takikunmi.
chan. linchi [lini] s. red. Kawpushka puchkapura
Sin. Sulayana. watashpa watashpa rurashka llika. Rumpa-
lanta [lada] adj. pa. turbio Tamyakpi turulla wan pukllankapak, challwakunata hapinka-
tukushka yaku. pak rurashka.
Urkutatamyakpikamayuka lantamitukun. Challwata hapinkapak Pedro mashika lin-
Sin. Sanku. chitarantikun.
lapukyana [lapukyana] v. linchi [lini] s. arbusto. Purun pampakunapi
estilarse,empaparse,mojarse. Churanakuna wiak yura.
shutunkakama yakuwan, tamyawan huku- Mamaka linchi kiwata wiwakunaman
yay. kuchun.
Yayaka allpapi llankakushpa yallita lapuk- lisan [lisa] s. pajatoquilla. Uchilla panka-
yarka. sapa yura, muchikuta awankapak panka,
Sin. mutiyana, hukuyana, zutukyana. wasi katatapash rurarik yura.
88
luyu luyu
89
ll
llachapa [lyaapa, aapa] s.trapos,paal, Sin. Kuyaylla.
remiendo. Awashkakunamanta pitishka uchi- llakina [lyakina, akina] v. sufrir,lamentar,
lla pintukunami, llullu wawakunata sikita pi- apenar,tenerpena.Nanayta charina
llunkapak rurashka. Kikinpawawakunatakaachkatamillakinchik.
Mawkachuranakunatakallachapakunatami 2.amz.amar,querer. pitapash yuyashpalla
wawakunamanruran. kawsay.
2. adj. mendigo. Imatapash mana charik ukapawawataachkatallakikuni.
runa. Sin. 2 kuyana, munana.
Llachapa runaka antakunata maashpa- llakirina [lyakirina, akirina] v. entristecerse,
llamikawsan. afligirse, tener pena, apenarse. Kushi illak
Sin.2wakcha. tukuy.
llachapana [lyaapana, aapana] v. s. re- Pachamamaka runakuna wakllichishka-
mendar. Llikirishka churakunata tawka pintu- mantaachkatamillakirin.
kunawan tinkishpa siray. llakllana [lyaklyana, axlyana, agana] s.
Ruwanataka achka kullki kashkamantaka amz. azuela.Uchillallachushina,kaspikunata
llachapankunami. auyachinkapakanta.
llachu [lyau, au] s. azadn. Suni kaspi- Kaspitakallakllanawanllampuyachini.
wan manyapi patak hillaywan rurashka takl- llakllana [lyaklyana, axlyana, agana] v.
lashina. labrar,desgajar,esculpir. Kaspikunata, yura-
Sarachakratakallachuwanmihallmanchik. kunatapash auyachina, mallkikunata pi-
llakana [lyakay] v. magullar,remellar,des- tina.
pellejar,descascarar. Aycha takarishpa chu- PaykaApunchikpaawitakaspipillakllan.
krina. llakta [lyakta, lyaxta, axta, agta] s. pueblo,
Paykarumikunapiurmashpamakillakan. ciudad,comarca. Maypipash runakunapura
2.v. trozar.Chukllukunata kutulkunantin yu- tantalla kawsana kuska.
ramanta llukshichina. Kichwarunallaktakunakaachkamikan.
Shuwakunamichukllutakatukuytallakashka. 2.s. nacin,patria,pas.Mama llaktayuk ru-
3. v. ss.deshojar. Pankakunata anchuchina. nakuna kawsana.
Wirunkapaknishpamisarapankatallakakun. Ecuadorllaktakachinchaysuyushutiyukmi
Sin. 1-2 Rawmana, lluchuna. 3 llushtina, raw- karka.
chana, tipina, saklana. Sin. 1 ayllullakta; 2 Mamallakta.
llaki [lyaki, aki] s. dolor,sufrimiento,pena, llaktana [lyaxtana, axtana, agtana] v. s.
amargura,desventura,problema,accidente, regresarallugardeorigen. Maykan llakta-
lstima. Nanariy tiyaymanta rimana shimi, mantapash kikinpa llaktaman tikray.
kuyaytapash nina shimi. achullaktakunki?
ukanchikka mama waushkamantaka 2. amz. poblar. Mushuk llaktata ruray kallariy.
achkallakitamicharinchik. Karumantashamukrunakunakakaypichu
llakinayak [lyakinayax, lyakinay, akinayax, llaktarikun?
akinay] adv. expresin de lstima. Imata- llakwarina [lyakwarina] v. almorzar.
pash rikushpa shunkuta llakichik. Chawpi punchapi mikuy.
Shuk ayllu unkukpika llakinayaktami kaw- Kuyaychatapapantinmillakwarinchik.
sanchik. llama [lyama, ama] s. camlido andino,
90
llAtAnAnA
llama; borrego. Millmasapa wiwa, aychata- llantu [l adu, adu] s. sombra. Inti yaya-
y
91
llAWAnA
92
llutArinA
93
llutAnA
llutana [lyutana, utana] v. pegarconsubs- lla pakay, yapa pakirik, yaku manyakunapi
tanciasadherentes. Hapiriklla llawsawan ki- wiak yura.
michina. Chayhatunllutipa yurakatukuykunapakmi
Kaypankakunatapirkapillutay. kan.
2. tu. amz. juntar,unir. Ishkurishkata, pitirish- lluya [lyuya] s. na. gaviota. Shuk kari a-
kata, pakirishkata chayllapitak churashpa ha- tallpashina rikurik puka patpayuk hatun
pichina. pishku.
Kaykaspitachayshukkaspiwanllutani. Sumaklluya pishkukaantisuyusachapimi
Sin. Tinkuna, tantana, hawina. kawsan.
llutipa [lyutipa] s. pa. guabopequeo. Uchi-
94
m
machakuy [maakuy, maakway] s. ser- Shuwakuktahapishpamakarkani.
piente,culebra.Chaki illak llukarishpa purik, maki [maki] s. mano,antebrazo. Pichka ru-
kuykashina yapa suni wiwa.Sachakunapi kayuk rikra tukuri tullu. Imatapash hapinka-
kawsak. pak alli.
Machakuyka payta piachikpimi kanin; Makiwanrurashkachuranatamichuranchik.
chaymantamanapiachinachu. makipura [makipura] s. trabajorecproco.
Sin. amaru, palu. Imatapash rantinpak kunakuy, ruranakuy.
machana [maana] s. borrachera. Hayak Runakunaka makipurami allpakunataka
yakuta upyakpi yuyay chinkariy. llamkanchik.
Machaykaalliyuyaytachinkachikunkuymi makiwatana [makiwatana] s. pulsera,
kan. manillas.Makipi pillunkapak pallashka mul-
2. v. emborracharse,embriagarse.Machana lukuna.
yakuta upyashpa yuyayta chinkachina. Otavalo kuytsakunaka puka wallkawanmi
Karullaktamantashukayllushamukpiray- makiwatanataruran.
mishpamacharkani. mallik [malyix, maix] adj. snc. sobrio,en
Sin. 2 Shinkayana. sano juicio. Yuyayyuk, manarak shinkaya-
machay [maay, mai, matsi] s. scs. shka
Cueva,gruta. Kaka uku payllatak kinrayman runa.
utkurishka. Wasishina hatun uku. Hatunyayakamallikmichayamun.
Wakrakunakaruntumantamachaypipakay- Sin. Mayllik.
tukushka. mallik [malyix, maix] s. co. tipodehierba.
machin [main] s. amz. mico,variedadde Shuk uchilla puzu kiwa.
mono. Shuk uchpa millmayuk, tsala awiyuk Mallik kiwata sacha ukupi tarirkani.
kushillushina sacha wiwa. mallina [malyina, maina, malina] v. probar,
Shukmachintasachapirikurkani. saborear.Imatapash kalluwan mishkita,ka-
machka [maka] s. harina de cebada. chita yachay.
Wakin muru kamchata kutashka utu kuta. Yanushkamikunatamallirka.
Mishki yakuwan chapushpami machkata Sin. kamana.
mikunchik. mallki [malyki, malki, maki] s. s. rama;
machu [mau] s. amz. alimentoenvueltoen plantaengeneral.Yurakunamanta rikraku-
hojasparacocer. Mikunata yanunkapak pan- nashina wiashka pallka.
kapi maytushka. Yurapamallkitakamanapakinachukan.
Mamakamachutayanukun. Sin. Pallka.
makana [makana] s. chalina a colores. mallta [malyta, malta] adj. mediano. Wiwa
Sumak tullpukunawan awashka pachallina. kashpapash mana rukuchu.
Chaywaminsimakanatachuraripay. Katuna pampamanta mallta kuchita ranti-
makana [makana] s. amz. mazo. Wiwaku- muni.
nata wauchinkapak, makanakunkapak llakl- mallta [malyta, malta] adj. mediano; a-
lashka kaspi. dolescente,joven. Runa kashpapash mana
Shuwatakamakanawanwaktarka. rukuchu.
makana [makana] v. pegar,golpear. Pita- Mallta wawaka chayrak yachana wasipimi
pash makiwan, imawanpash waktay. yachakun.
95
mAmA
96
mAsHAlli
manka [manka, maga] s. olla. Turu allpa- mapa [mapa] adj. s. sucio. Imapash karka-
manta rurashka puntushina, yanunkapak. yashka, mana takshashka, mana chuyalla.
Allpamankapiyanushkamikunakamishki- Mapa umamikanki,utkaarmanki.
llamiyanurin. 2. s. expresindedesprecio. Pitapash piay-
manku [magu] s. amz. tipo de pjaro. wan nina shimi.
Yurak kiruyuk, killu sikiyuk, killu rikrayuk, Mishuka,mapa runanishpakamiwarka.
yana patpayuk, chuntata mikuk pishku. mapamari [mapamari] s.amz. sanguijuela.
Manku chuntamuyutamikushkarikurin. Pala rikurik, yana washayuk, yurak wiksayuk,
mantakakiru [mantakakiru, mantakiru] s. turu kuchakunapi kawsak, yawarta tsunkak
horcn,horqueta. Wasita rurakushpa chakl- palamaku.
lata sirichina kiru. Mapamari wiwakaantisuyukuchakunapimi
Amawayraapachunmantakakirupiuks- tiyan.
hatawatani. mapayana [mapayana] v. ensuciarse,
Sin. pallka. mancharse.Imakunapash turuyariy, kawiriy.
mantana [mandana] v. tender, extender. Wawakapukllashpamapayarka.
Imatapash katay, chutachina. Sin. Karkayana, llunchina, hawina, wikiyana.
Takshashkakunatamantanki. mara [mara] adj. nio, nia. Wachashkalla,
manya [manya, mayan, mana] s. orilla, kawsay kallariy pachapi kak.
borde,filo. Ima kashpapash tukuri kuska. Kanpamarakawayrallamikallpan.
Manayakumanyatapurinkichu,urmankimi. Sin. wawa.
manyayana [manyayana, manayana] v. marka [marka] s. provincia. Mamallaktata
s. acercarse. Maymanpash kimiriy. rakishka kitikunayuk llakta.
Yakumanmanyayana. Ecuadorllaktakaamiishkaychunkachusku
Sin. Kuchuyana, kayllayana, llutarina, kimi- markayukkan.
rina. markakmama [markakmama] s. madrina
maa [maa] s. amz. bejucoamarradoen debautizo. Chikan mama wawata markash-
forma circular. Waskata rumpalla rurashpa pa shutichichik.
watashka. Paymi,ukapa markakmama kan.
Maatawatashpachinchayurapisikashun. Sin. Achikmama, achiku.
maachina [maaina, maina] v. pres- markakyaya [markakyaya, markaktayta]
tar. Imatapash tikrachichun nishpa shukman s. s. padrino de bautizo. Chikan runa,
kuna. wawata markashpa shutichichik.
Kaya tikrachipashallami kullkita maachi- MashiIntimiukapamarkakyaya kan.
way. Sin. Achikyaya, achiku.
maana [maana] v. pedir,solicitar,pedir markana [markana] v. llevar en brazos.
prestado.Maykantapash imatapash kuway Imatapash maki rikrawan mikllay.
nina shimi. Wawatamaytushpamarkay.
Minkapillamkankapakllachutamaamuni. marku [marku] s. altamisa.Chillpishkashina
2.rogar,suplicar,invocar,rezar.Yanapachun yana kumir pankayuk ashnak hatunlla hampi
nishpa, tukuy shunkuwan muchay. yura.
Kawsaypika urku yayata kuyarayashpami Papaamaismuchunkamarku yuratamishi-
maanchik. tanchik.
Sin. 2 muchana. masha [maa] s. yerno. Ushushipa kusa.
maayachina [maayaina] v. amz. en- Kanpamashakaamawtayuyaytamicharin.
rollarbejuco. Suni ankuta pillushpa rumpay- mashalli [maalyi] s. amz. variedad de
achina. garza. Suni kunkayuk, suni chakiyuk hatun
Wamputa watankapakankutamaayachi- yurak patpayuk pishku.
pay. Mashallitakamanawauchinachukanchik.
97
mAsHAnA
98
minkArinA
99
minkAnA
100
munAnAyAy
101
munAnA
102
muyunA
charinchu. pakrinchik.
mutkina [mutkina, muxtina] v. oler. Sinka- muyan muyan [muya muya] adj. amz.
wan samayta aysashpa, ima samaytapash frutodesagradable. Wakin chuntata, mikukpi
riksina. shimita shikshichik muyu.
Paywarmikamaysumakashnakyakutami Muyan muyan chuntatamikurkani,chayka
mutkirka. shimitashikshirka.
mutul [mutul, mutulu] s. amz. cartlago. muyu [muyu] s. semilla,pepa,grano. Raku
Tullu mukukunapi tiyak amuklla tullu. raku murukunata tarpunkapak akllashka
Joswawamitikrashpamutulpiwaktarirka. muru; wianalla muru.
mutulu [mutulu] s. amz. serpiente mataca- Papamuyutatarpunkapakakllakuni.
ballo. Uchpa tullpuyuk hatun machakuy zar muyuntin [muyudi, muyudi] adv. alre-
zar nishpa tutakunapi wakak. dedor. Imakunatapash muyushpa tiyak.
Chaysachapimimutulukatutapiwakarka. Wasi muyuntintami sisakunataka tarpurkani.
muya [muya] s. huerta, potrero,pastoses- muyuna [muyuna] v. girar, dar vueltas alre-
cojidos. utu wayllalla yura, mana yapa dedor. Pirurushina puriy.
hatun, achka yakuwan wiak kiwa pampa. Kushpika,utkallamuyun.
ukanchikka wakrata muyapimi michinka-
103
n
nanakllakana [(<*nanakllakana)] v.abun- racin.Imatapash yalli hatunyachishpa nirik
dar.Muyukuna, mikunakuna, churanakuna, shimi.
imakunapash achka tiyay, achka tukuy. Ninan karutapurimuni.
ukapachakrapiachkapalantaminanaklla- Sin. Yapa, may, yalli.
kan. ninanta [ninanta, ninanda, ninandax] adv.
Sin. kamana, usuna. im. amz. agusto.Imatapash yapata, achkata
nanakyana [nanaxyana, nanakyana, na- rikuchik.
nagyana] v. sn. resentirse,enojarse,encapri- ukapawasipikaninantamimikumuni.
charse. Rimashkamanta, piashkamanta ninanta [ninanta] adv. Rapidsimo,veloz.
shunkupi nanarina. Utka ruray.
Paypashutitahapishpallullakpika,paykana- Yachanawasimankaninanta kallpashpapak-
nakyanmi. tarkani.
Sin. Impayana, piarina. Sin. Utka.
nanampi [nanambi, nanabi] s. amz. be- nitkana [nitkana, nixtana, niktana, nitixana,
juco. Suniyashka waska yura, pallkapi wiak. iktana, mitkana] v. tropezar. Purikushpa
Tiyarinatakananampi ankuwanmirurashka. chakiwan takarina.
nanarina [nanarina] v. arrepentirse,tener ukakakayanpiminitkarkani.
remordimiento, dolerse. Runapura mana nina [nina, ina] v. decir. ukapa yuyayta
allita rurashkamanta llakiriy. shukman uyachinkapak rimana.
Mamakapaypakuyashkachurikarullakta- Sumakyuyaytamiwawamannini.
manrikpikaachkataminanarin. 2. v. forma verbal auxiliarparaexpresarono-
nanay [nanay] s. dolor. Aycha ukku unkuriy. matopeyas. Rimaypi uyarishkakunata chu-
Umananaywanllakillamikan. ray.
2. v. doler. Imatapash yapa rurakpi aycha Tamyakpikasinchitamikulunnin.
unkuriy. nuna [nuna] s. alma,espritu.Samayshina
Yapapurishkamantachakikayapatanana- sinchiyashka mana rikuypak kak, mana
wan. hapiklla kak.
napana [napana] v. na. estarencelo,estar Sachallaktapika,chikannunamipurin.
en poca de apareamiento. Warmi wiwa- Sin. Aya, samay.
kuna, kari wiwanayachiy. nuspa [nuspa] s. pa. bromista. Imatapash
Wakrakakaypunchakunakanapakun. asichinkapak rimashka.
Sin. Salinana. Imatanishpapashnuspa runakatukuytaasi-
napaykuna [napaykuna, napana] v. salu- chinllami.
dar.Maypipash, piwanpash rikurishpa makita Sin. asichik.
kushpapash rimariy. nuspana [nuspana, muspana] v. tenerpe-
Kankunatatukuyshunkuwannapaykuni. sadillas. Puuypi ayakunata rikushpa kapa-
nina [nina] s. fuego,candela.Yantata rupa- riy.
chikpi kunuklla punchakllapash rikurik. Paykayallitamikushpapuukushpakanus-
Papata yanunkapakka ninatami mutsurin- pan.
chik. Sin. llapitukuna.
Sin. rupay. nuya [nuya] s. variedaddehaba.Shuk ha-
ninan [ninan] adv. s. muy,mucho;exage- basshina muru.
104
nuyunA
Llullunuyukamishkimikuymikan. ray.
nuyuna [nuyuna] v. s. inundarse.Yapa tam- Sarakayakupiurmashpanuyun.
yakpi achka yaku huntay. 3.v. desleirse,derretirse. Imakunapash ya-
Achkayakushamukpichakakanuyurka. kuyay.
2. v. s. remojarse,humedecerse.Sinchi mu- Kachipiyakuyaykushpakatukuyminuyun.
rukuna utka yanurichun nishpa yakupi chu- Sin. 1 kuchayana; 2 Huntana, hukuyana.
105
a [a] adv.ya,alinstante. Ari ninkapak ranti Amatamyapirinkichu,atak urmankiman.
shimimi kan. Sin. paktarak.
a llaktamantashamunimi. awchi [awi] adj. punta,agudo,aguzado.
achak [aax, aak, aa, aix] s. ss. Imapash kasha, yawri umashina kak.
plantamedicinaldefloramarilla.Killu sisa- Shuarkunapawachikaawchimikashka.
yuk, pampakunapi wiak uchilla kiwa. Rupay awi [awi, abi, iwi] s. ojo,vista. Runaku-
unkuyta hampik yura. napi, wiwakunapi tukuyta rikuk.
Unkuytahampirinkapakkaachak kiwaya- Rukuyakpikaawikaawsatamirikun.
kutaupyanchik. 2.s. cogollo. Yurakunapi, kiwakunapi chaw-
aka [aka, axa] adv. antes. Yallishka pa- pimanta llukshik llullu panka.
chata rikuchinkapak shimi. Yakuta,wanutachurakpikayurapaawika
Wasipikaakamipurikurkani. sumaktamiwian.
akalla [akalya] adv. recin,hacepoco. 3.cara,rostro. Shimi, sinka, rinri, tirkutapash
Kunanlla pacha ninkapak shimi. charik, shuk llaktakunapi uya shutiyukmi kan.
Kanpayayakaakallamikaymantarirka. Runakunapaawikakushillamikan.
akarina [akarina, axarina] v. atorme- Sin. 2 llulluk, 3 uya.
tarse,lamentarse. Ima llakikunamantapash awpa [awpa, apa] adv. antiguo, re-
shunkupi nanarina. moto;adelante. Kawsaykuna kallarik pacha.
Paypawarmiwaushkamantaachkatamia- Runakunakaawpa yayakunapakawsayta
karin. katinakanchik.
Sin. nanarina. awpak [awpax, awpak, awpag, aw-
akchana [axana, agana] v. peinar. bug] adv. delante, primero, delantero, pre-
Akchata allichinkapak akchawan llampuy. decesor. Imakunapash payrak tiyak, mana
Akchatayakuwanhukuyachishpaakchan. washaman sakirik.
alla [alya, aa] adv. casi,yamismo,en- ukapaawpakpimillamakunatarantirka.
seguida. Imatapash utkarinmi nina shimi. awpana [awpana, apana] v. adelan-
Pachamamakamanaallikamakpikaallami tarse,anticiparse. Imapipash shukta yallish-
achkatallakichinka. pa ruray.
an [a, ampi] s. camino,sendero,va. Yachachikkahatunantaawpakun.
Maymanpash purishpa chayankapak ruras- awsa [awsa] adj. ciego. Mana awiwan
hka. rikuyta ushak, awi wakllirishka.
Kayantakatishpamiurkumankachayanki. awsa awitukushpakaachkallakimikan.
aa [aa] s. hermanaahermana. Chay irak [irak, nirak] comp. Clase,variedad.
mamamantallatak wacharishka ushushipura Kayka chayshina rikurikmi kan nishpa rimay.
nina shimi. Kaysisakaamankayirakmikan.
Paymiukapakipaaa kan,Maranirka. Sin.sami,-shina.
au [au] adj. delgado. Imapash ashta- itina [itina, nitina] v. oprimir,apretar,apa-
wan chusulla. Runawarmikunapapuchkaka churrar, comprimir, hacer presin, apiar,
achkaaumikan. agolpar,atracar,embutir. Imatapash sinchita
atak [atak, atax, ata, atag] interj. ex- llapiy ama wakllirichun.
presinprohibitivacuidado!.Ama chayta ru- Chaychuranakunaamawayrapirichunrumi-
raychu ninkapak shimi. wanitin.
106
utunA
uka [uka, uxa, ux, uku] pron. yo. Kikin Tawka kuytsakunamanta akllashka sumak
shutipa ranti ninkapak shimi. warmi.
ukakakaypimikawsani. Saraustaka,maysumakwarmimikan.
ukanchik [ukanix, ukanik, ukunik, utku [utu, uxtu, utuxu] s. cerebro,
ukunig, ukunix, ukuni, kwanchik] pron. seso. Runakunapa, wiwakunapa uma tullu
nosotros. ukawan shukkunawanpash tan- ukupi tiyak yurak api.
talla kashkamanta rimana shimi. Tarukaumapikaachkautkumitiyan.
ukanchik allikawsankapakkaallimikuyta 2. s. mdula. Tullu ukupi tiyak wira api.
mikunakanchik. Ruku yayakuna chiri unkuywan nanachik-
uku [ugu] adj. soso,desabrido. Mana pika wakra utkuta ninapi kunukyachis-
kachita, mana mishkita charik mikuna. hpamikakun.
Kachiillakmikunakaukumikashka. Sin. 2 Chillina.
2. tu. empalagoso.Yapa mishkiyuk. utu [utu] s. amz. plantaquedafruto. Mis-
Kaymikuykauku mikuymikan. hki mikunata aparik kiwashina uchilla yura.
Sin. 1 Chamuk, chamcha. Antisuyumanrishpakaututamimikunchik.
uku [uku] s. basura,residuo,aserrn. Ima- utu [utu] adj. pulverizado,suave. Ima mu-
pash shitashka, sakirishka kak. rukunapash kutashinami kan. Chukllutantata
ukukawanumantikran. rurankapakkaututamikutanchik.
uu [uu] s. lechematernahumana. War- 2. adj. ss. na. pequeo.Imakunapashyapa
mikunapa chuchumanta llukshik yurak yaku, uchilla.
mikuypa may alli. Sachapikautu kiwakunakaashallamitiyan.
Llulluwawakamamapa uutamichuchun. Sin. 1 kapya, api, llampu; 2 chusu, wawa,
uukina [uukina] v.s. uchilla, hamchi.
guardaralgoenelceno. Imatapash chuchupi utuna [utuna] v. pulverizar,suavizar,re-
allichina, wakaychina. finar. Imakunatapash kutatashina ruray.
Kullkitaallialliuukinki. Yayakaukatatarpunkapakmiallpatautun.
usta [usta] s. princesa, reina soltera.
107
p
pacha [paa] s. mundo, espacio, natura- 2.trasnochar. Tutapi mana puuy.
leza;ecosistema.Tukuy mashna wiay, kaw- Shuwatachapashpapakarirkani.
say kay. pakana [pakana] v. ocultar,esconder. Ima
Kayallpapachapillatakkawsanchik. kashpapash mitikuy.
2. poca,tiempo. Imakuna, runakuna kaw- Kuchitakaamaunkuchunwasiukupipakar-
say mita. kani.
Chayrunakaukanchikpapachamantakas- pakay [pakay] s. sns, amz. guaba. Mishki
hpapashrukumirikurin mikunata kara ukupi charik, yana muyuyuk
Sin. 1. pachamama; 2 mita. hatun purutushina.
pachak [paak, patsax, patsak, patsag, Juanchukatulupipakaytapallankapakrirka.
pasak] num. cien,ciento. Chunka kutin chun- Sin. Kachik.
kachikpi tukuk yupay. pakcha [paxa, phaxa, faxa] s. fuentede
Shukapiwtapachak kullkipimikaturkani. agua, chorrera, cascada. Allpa ukumanta
pachakamak [paakamak] s. dios.Wakin llukshik, kaka urmak yaku.
runakunapa yuyaypika tukuyta ushak, kaw- Unkushka wawataka pakchapimi arma-
sayta kuk, wiaypak kawsak. chirka.
Wakin runakunaka pachakamakta yupay- Sin. 1 taski.
chashpamisumaktatushurka. paki [paki, phaki, faki] adj. pedazo,rotura,
Sin. Achillikyaya. fractura; fraccin (quebrado en matemti-
pachallina [paalyina] s. Ima puchkawan- cas).Llikishka, utuyachiska, chiktarishka.
pash awashka, warmipa washata pillurina. Paki lumutakuchimanshitay.
Kusakapachallinatawarmipakmiawan. Sin. piti, chawpi, iki.
pachamama [paamama] s. hbitat, natu- pakina [pakina, phakina, fakina] v. peda-
raleza, medio ambiente, ecosistema. Tukuy cear,romper,quebrar,fracturar,dividir. Ima-
tiyakpa tiyana. tapash tawkapi utukshina pitiy.
Pachamamaka yurakuna mana tiyashka- Yayakawasitachupakishka?
mantallakitukun. Sin. Pitina.
Sin. pacha. paklla [paxlya, paka] adj. amz. despejado,
pakarichina [pakariina] v. amz. alumbrar, claro. Sachapi yurata, kiwata pitikpi chushak
daraluz.Chichu warmi wachariy. punchaklla sakirina.
Rosa mashika wachana wasipimi pakari- Paklla pampatayallimuni.
chirka. pakllana [paxlyana] v. amz. despejar;dejar
Sin. Wacharina, mirarina. algoaldescubierto. Sachapi yurakunata ku-
pakarinmikuna [pakarinmikuna] v. des- chushpa chushakyachiy.
ayunar. v. desayunar. Tutamantapi mayllak Saratatarpunkapaksachatapakllarka.
shunku kashpa ashallata mikuy. Sin. paskana.
Mashikallamkanamanrinkapakkaachkatami pakta [paxta] adj. amz. concluido, termi-
pakarinmikun. nado,finalizado. Imatapash tukuchinkakama
Sin. chinchina, Shunkuna, shunkunchina. llamkay.
pakarina [pakarina] v. amanecer. Inti lluks- Yachaytakapaktamikan.
hinkapak achikyashpa punchayay. Sin. Tukurishka, tukuchishka.
Hatunmayupichallwakukpipakarirka. paktachina [paxtaina] v. igualar,comple-
108
pAllA
109
pAllAnA
Wamrakunapallapitakishparikuchirka. pachamikan.
pallana [palyana, paana] v. cosechar,re- pani [pani] s. dehermanoahermana. Chay
cogergranos. Murukuna pukukpi tantachiy, mamamantallatak llukshishka kari churi
imapipash hapiy. warmi ushushita ninkapak.
Kaypunchakasachasaratapallarka. Mashi,kanpapaniwanmisawarinakani.
pallka [palyka, paka, palka, parka] s. hor- panka [paga, phaga, fanga] s. hoja.
queta,bifurcacin. Yura wiarishpa ishkaypi Tukuy yurapa pallkakunapi wayllalla wias-
rakirishka. hka.
Pallka kaspiwankupatawayrachirkani. Wayusapankakawayllallamikan.
2. catapulta. Rumita warakankapak rurashka 2.pgina. Killkankapak rurashka kara.
kaspi. Kaypankapikillkashpakatinki.
Andreswamrakapallkawanrumitakaruman Sin. patara.
shitarka. pankalla [pagalya] adj. gil,veloz,liviano.
Sin. 1 mantakakiru. Imapash Hawalla, mana llashak kak.
pallkayana [palykayana, palkayana] v. cre- Wawakunakapankallamikallpan.
cerpegadolosfrutos. Ishkaypura tinkirishpa Sin. wayralla.
wiarik murukuna. panshi [pai, pasi] s. amz. armaznde
Sachasaraakaspatukushpaka pallkayas- palospequeoscolocadosdentrodelaolla
hka. paracocinar. Yanunkapak manka ukupi chu-
pallta [palytay, palta] s. aguacate. Waylla ka- rana kaspikuna.
rayuk, waylla mikunayuk, sinchi muyuyuk Lumutayanunkapakpanshitaruraychik.
muru. pantay [panday] s. error, equivocacin,
Salasaca llaktapika, aya punchakunapimi, confusin. Waklliy ruraykuna, yuyaykunapas-
achkapalltatakamikunchik. hmi kan.
palltana [palytana, paltana] v. poner una Kaypantaytaallichipay.
cosa sobre otra, sobreponer. Imatapash pantana [pandana] v. errar, equivocar,
shukpa hawapi churay. confundir. Waklliyta ruray, mana alli anta riy.
Papayanuhawapikuykusatapalltarka. Chakiantarishpapantarka.
palu [palu] s. lagartija. Uchilla waksashina, panti [pati] s. yerbaparateir. Imatapash
allpapi llukashpa purik wiwa. tullpuk kiwa.
Chaysirikkaspihawatapalukakallparka. Panti kiwawantullpuytayachachishunchik.
2. amz. culebra. Witapi kawsak machakuy. pantinsaya (<** patinsaya:
Ishpinkuyurapishuksumaktullpuyukpa- pa+ntin+saya) s. Continente americano. Pa-
lumi llukan. cificopa, Atlanticopa chawpipi sakirik suyu,
Sin. 2 Machakuy. hatunllakta.
pampa [pamba, paba] s. suelo,planicie, Pantinsayapikaazteca,maya,chibcha,inka,
llanura,valle. Pukrukunapi suniyashka allpa. guaranirunamikawsan.
Wayllallapampapipiawakramikukun. Sin Apya Yala.
pampa [pamba, paba] adj. comn, gene- pantu [padu] s. amz. animaldenominado
ral. Tukuyta ninkapak shimi. cabezademate,similaraltigre.Yana mill-
Pampa unkuytawarwaryakuwanhampirini. mayuk, killu kunkayuk, pala umayuk papa-
pampana [pambana, pabana] v. enterrar, yata, palantata, chiwillata mikuk uchilla
inhumar. Allpata allashpa, ukupi imatapash pumashina wiwa.
allpawan killpay. Pantu ama palantata mikuchun kamana
Waushkaallkutaallpapipamparka. kanchik.
panchiy (<*paniy) s. febrero. Ishkayniki Sin. Tuwi.
killa. panwa [pawa, pagua] s. amz. trampade
Panchiy killapika,12punchapi,Antisuyupa cacera para animales pequeos. Uchilla
110
pAtAs
111
pAti
112
piAnA
113
pirCHA
114
pulAk
115
pulAnti
116
putsA
117
putsu
118
r
raka [aka, raka] s.vagina,vulva. Warmiku- Manuelkakayrimashkatakipallarantiparka.
napa ishpana, wachana hutku. rantina [andina, randina] v. comprar,inter-
Rakataka mayllarayashpa, rikurayashpami cambiar Imatapash kullkita kushpa hapina.
kawsanakan. Otavalollaktapikayruwanatarantimuni.
rakiy [rakiy, akiy] s. divisin, parte,pedazo. Sin. mintalana.
Imatapash chay tupullapi chawpina. rapyana [rapyana] v. contraerselosmscu-
Yayapa chunka waranka kullkitaka pich- los. Shuk runapa awi, shimi, rikra, chanka,
kantinmirakiytaruranchik. ima kashpapash, aycha yankamanta kuyuriy.
rakina [rakina, akina] v. distribuir,dividir, Yapapurishkamantachankapashpayllarap-
repartir. Ima charikushkakunata yan.
chawpishpa kuy. rasu [asu, rasu] s. nieve,hielo. Rumishina
Sapanpunchakunamiwawakunamanmiku- chiriwan sinchiyashka yaku.
nakunatakarakinchik. Rasuwanchakrushkayakukachirikllamikan.
2. partir. Imatapash chawpiy, chiktay. Sin. riti.
Kaykaspikunatarakinchik. rasuna [asuna, rasuna] v. nevar. Urkuku-
Sin. 1-2 Chiktana, shallina. napi achka rasu tamya urmay.
rakrayana [agrayana] v. resquebrajarse, Chimborazourkurasuwankashpakakayta-
agrietarse. Ima sinchikunapash yantashina pashrasun.
chiktariy, chillpiriy. rawa [awa] v. sc. surco. Allpapi larkashina
Allpakuyuymantawasipirkakarakrayarka. kak.
Sin. chiktay. Rawapikasaratatarpunchik.
raku [raku, aku] adj. grueso. Imakunapash Sin. wachu.
mana au, mana utu. rawana [awana] v. sc. Hacersurcos. All-
Paykaraku palantatarikushparantin. papi wachuta ruray.
rakuyana [rakuyana] v. engrosarse. Ima- Wakrakunawanutkallarawanchik.
pash hatunlla tukuy. Sin. wachuna.
Papakaamirakuyakun. rawchana [awana] v. desramar. Mallki-
ransiw [ransiw, ransiyu, yansu] adj. extran- kunata mukupi pitina.
jero. Urupa llaktamanta shamushka runa. Kapuliyurapamallkikunatarawchankichik.
Ransiwkunakatukuytarikushpapurin. 2. tu. deshojar. Pankakunata anchuchiy.
Sin. wayra apamushka, ista. Wirunkapaknishpamisaratarawchani.
ranti [randi, andi] adv. acambiode,reci- Sin. 1-2 Rawmana, chillpina.
procidad.Shukmanta shuktak ruray, shuktak rawmana [awmana] v. magullarse,reme-
yanapay. llarse. Aspirishpa chukririy.
Tushuymanka yayaparanti churimirirka. Rumikunapiurmashpamakirawmarini.
rantimpa [andimpa] adv. ayuda mtua. 2. im. Desramar,deshojar;descascarar,des-
Mashipura ima yanapayta kunakuy. pellejar. Mallkita mukupi pitiy; karata llushtiy.
ukanchikkarantimpa llamkashpamikaw- Yurapamallkikunataamasarachakratama-
sanchik. kachunrawmakuni.
rantipana [andipana, andibana, randi- Sin. Llakana, rawchana, chillpina, lluchuna,
pana] v. s. contestar,responder.Imata nikpi- saklana.
pash kutichiy. rawrana [awrana, rawrana, lawrana] v.
119
rAymi
120
ruWAnA
121
s
sacha [saa] s.monte,maleza,bosque. Sin. Paku, salamanka, yachak.
Achka yurakunalla huntashka allpa.ukaka saksana [saksana, saxsana, sagsana] v.
sachapimi kawsani. hartarse. Wiksa huntakta mikuy.
sacha [saa] adj.salvaje;silvestre;medio- Katunkapakrinakuchikaallimisaksarka.
cre. Imatapash mana rikuk, mana riksik; Sin. Amina.
mana alli yachak; manchaysiki wiwa. salamanka [salamaga, tsalaga] s. brujo.
Uturunkukasacha wiwamikan. Imakunawampash hawalla hampinata ya-
Sin. Aya. chak runa.
sacharuna [saaruna] s. na. variedadde Shuksalamanka runakaallihampikmikan.
lagartija. Waylla karayuk puka kunkayuk, Sin. Sakra, yachak, paku.
washa tullupi kashata charik hayampi, yura- salinana [salinana] v. estarencelo. Warmi
kunapi kawsak. wiwakuna kariachina.
Sacharuna hayampikasumakwiwami,chay- Warmiwakrakapachapaktakpikaamisali-
mantamimanawauchinachukanchik. nan.
sachawakra [saawagra, saawakra] s. Sin. napana.
danta. Kachu illak, suni sinkayuk, kurulla chu- sallka [salyka, salka] s. sierra,pramo. Chi-
payuk, sachapi kawsak wakrashina hatun rilla urkuman sakirik suyu.
wiwa. Sallkamantamikanchik.
Anti suyupika sachawakratami yallika mi- Sin. puna.
kunkuna. sallka runa [salyka runa] s. serrano. Sallka
sakina [sakina] v. dejar; abandonar, dejar suyupi kawsak runa.
entestamento. Imakunatapash shukpi chu- Sallka runakunakapapata,siwarata,tawri-
rak rina. tapashtarpun.
Payka ushushipa muchikuta allichichun samarina [samarina] v. calmarse,cesarse.
sakin. Imakunapash chinkarina, tukurina, upayana.
saklana [saglana, saklana] v. deshojarel Kanpananaykasamarinchu?.
maz. Sara pankakunata chukllumanta an- Sin. Tukurina.
chuchina. samay [samay, samiy, sami] s. respiracin,
Chuklluwirutakuchikunamansaklanchik. aire,aliento. Kawsak runakuna, wiwakuna,
Sin. Pitina. wayrata hapishpa ukumanta kutin kachariy.
sakra [sagra, agra, tsaka, tsagra, zagra] Samaykakawsaytamikun.
adj. tosco,spero,escabroso. Imakunapash 2. s. descanso. Runakuna, wiwakunapash
wakinpi hutku hutku kashalla paza kara. shaykushka kipa llankayta sakiy pacha.
Allpapi punchantin llankakpika makika sa- Wakrakunakayapushkakipakasamaytami
kramitukun. munan.
Sin. lluru, paza. 3. s. espritu,alma. Kawsakkunaman kaw-
sakra [sagra, agra, tsagra] s. amz. brujo, sayta, yuyayta kuk.
curandero. Imatapash hawalla usharik ham- Runawaukpikasamaykachinkarin.
pik runa. Ayawaskata, sayrita, wakinpika ki- samana [samana] v. descansar. Sampa-
wakunatapash upyashpa rikuk. yashpa, shaykushpa rurakushkata sakina.
Sakra runaka yurakunawan unkushkata Achkallamkaykipaka samankichikchu?
hampikun. sami [sami]. Dicha, alegra, alegra,felici-
122
sArun
123
sArusHkA
126
suyu
127
sH
shakalli [akalyi] s.na.loropequeo. Uchi- shapaka [apaxa] s. variedaddepalmera.
lla arawshina pishku, achkapura tantanakus- Kunampushina kashpallata uu pankayuk,
hpa purik. suni muyuta aparik, paypa pankaka mana
Shakalli pishkukapayllasakirishpamipuri- wasi awankapakka allichu.
kun. Shapaka kunanpika achka muyutami kay
Sin. Kallikalli. watakaaparishka.
shakan [aka] s. na. variedad de lora. shayak [ayak] adv. vertical. Hawamanta
Waylla patpayuk, yurak awiyuk uchilla wa- urayman tiyak.
kamayushina pishku. Hatunrunakashayakmirikurin.
Shakan pishkukunakaantisuyusachapimi shayak aspi [ayak aspi] s. lneavertical.
kawsan. Hawamanta urayman aspishka aspi.
Sin. Kayas. Hatunshayak aspitapankapikillkay.
shallipu [alyipu] s. amz. tipoderbolcon shayarina [ayarina] v. detenerse,pararse;
semillas. au pankayuk, pishkukuna mi- ponersedepie. Maypipash harkariy, sakiriy,
kuna muyuta aparik yura. tiyakushkamanta hatariy.
Pishkukunamikuchunnishpamishallipu yu- Shukmashirikurikpimirimanakunkapaksha-
ratakatarpunchik. yarirkani.
shallina [alyina, alyina] v. amz. rajar,hen- shayana [ayay] v. parar,detener. Hataris-
der. Yantata rurankapak kaspita chiktay. hka kana.
Paykayantatamishallirka. Wasikamakkunakapunkuyaykunapimisha-
Sin. Chiktana. yan.
shampana [abana] v. im. Desenredarel shaykuna [aykuna] v. s. cansar,fatigar,a-
pelo(yotrascosassemejantes). Punzu tu- gotar. Achkata imatapash rurashpa sampa-
kushka akchata akchay. yashpa sakirina.
Ushushikaakchatashampakun. Tukuypunchallamkashpaachkatashayku-
shamuk [amux] adv. futuro,venidero,lo ni.
quevendr. Kipapa yuyarishka, pacha kipa- Sin. Sampayana, kalakyana.
lla chayamuk. shikitu [ikitu] s. amz.Uchilla siklli challwa.
Shamuk killakunapimiwasitarurasha. Shikitu aychakamishkimikan.
2. s. el que viene. Pipash shuk kuskaman shikina [ikina] v. amz. descamar. Yaku
chayamuk, rikurik. aychapa karapi llutarayakuk hawa karata an-
Paykasapanpunchakunamishamuk runa chuchiy.
kan. Payka,yakuaychatakusankapakshikikun.
Sin. chayak. 2. amz. rallar. Lumuta, palantata, chuntata,
shamuna [amuna] v. venir. Maypi kashpa karata llukshichiy.
kutin tikramuna. Challwawansankuyachishpayanunkapakmi
ukaka kaya puncha ushashpami sha- palantatashikikuni.
musha. Sin. 1-2 shikitana.
shau [au] s. caf,plantaybebida. Yun- shikra [ikra, sigra] s. bolso. Chawarmanta
kapi pukuk hatunlla yura, puka muruyukmi patishina, imatapash wakaychishpa apanka-
tukun. pak rurashka.
Shau yakukapuuytaanchuchinmi. Saratashikrapikatunkapakapani.
128
sHinAmi
shikshi [ixi, igi] s. sarna. Runa aychapi shimi-chinkachina [imi ingaina] v. de-
muyuklla llukshishpa yapa shikshichik unkuy. lirar. Waukushpa, yuyay chinkarishpa may-
Wawatakahatunshikshi unkuymihapishka, tapash rimay.
hampinamikan. Mashikayuramantaurmashpamanahamu-
2. comezn.Imamantapash ukkuta aspina- tayrimaywanshimi-chinkachin.
yachiy. Sin. Musparina.
Amachawartallikishpapukllankichu,shik- shiminchina [iminina, imiina] v.
shitakunkami. hacerbordes. Imakunapipash manyakunata
Sin. 1 Isi. churay.
shikshina [ikina, igina] v. dar come- Sawariypakllikllatashiminchikuni.
zn. Aycha karapi aspiyta munay. shimiyuk [imiyuk] s. diccionario. Achka
Umatayapashikshin. shimita tantachina.
shiktikuy [ixtikuy] s. na. ciempis. Yana Yachakukwawakunakamushukshimiyukpi
tullpuyuk, achka chakiyuk kuru. manariksishkashimitamaskakun.
Tarpuna allpakunapika achka shiktikuymi shimpi [ibi, imbu, impu] s. variedadde
purin. palmera. Shiwashina mikuna muyuta aparik
Sin. Shiway, tatis. yura.
shila [ila, ilya] s. vasija de barro, jarra, Kayashkakunamankarankapakshimpi mu-
taza. Aswata, yakuta upyankapak allpamanta yutapallakunchik.
rurashka mulu. shina [ina, ina, sina, ina, xina] adv.
Aswatakashilapimiupyanchik. como. Kayka chay sami rikurikmi kan nishpa
shillinkuk [ilyikux] adj. travieso.Imata- rimay.
pash hapishpa yapa piachik wawa. Kayshina punchutarantinatamunani.
Wawakuna ama yapa shillinkukkuna ka- 2. igualque. Imapash pakta pakta kak.
chunkapukllashpa,rurachishpamillamkana Kayshina rikuriktaruranki.
kan. 3. parecido,-a. Piwanpash rikchak rikurik.
shillinkuna [ilyiguy] v. amz. fastidiar.Ka- ukashina rikurikwawkitamicharini.
nishpa, waktashpa, sillushpa, tankashpa pi- 4. ejemplar, por ejemplo. Imakunapash
achiy. achka tiyakpi wakinkunatalla hapiy.
Yachana wasipika wakin wawakunaka Imbaburamarkapi,kitillaktakunatacharin-
achkatamishillinkun. chik,shina: Otavalo,Cotacachi,Ibarra,Atun-
shillishilli [ilyiilyi] s. amz. variedad de taqui
golondrina. Yana tullpu, sinchita wayrata 5. similar,semejante. Ashalla, rikchak kakpi.
musyashpa, achkapura tantarishpa shillishilli Kanpayayashina llukshishkanki.
nishpa takik, hawapi wampurik pishku. Sin. chashna, sami, irak.
Shillishillimiwayratapawan. shinallatak [inallatax, inaladig, inala-
Sin. Suyu. dig] conj. pero. Shinapash ninkapak rimay.
shilltipu [ilytipu] s. amz. variedad de ukallaktamantikranatamunani;shinalla-
mono. Chichikushina kashpallatak yana mill- tak, wasiillakkashpamanaushani.
mayuk yapa uchilla wiwa. 2. igualmente, de la misma manera, as
Anti suyuman rishpaka shilltipu wiwata mismo, dela mismaforma. Chaypuralla
sumaktamirikunchik. kachun ninkapak rimay.
shimi [imi, simi] s. idioma,lenguajearticu- Imashinami kanman kullkita maachirkani,
lado. Runakunapa shuk shuk rimaykuna. shinallatak kutichiway.
Kankaimashimipitakrimanki? shinami [inami] adv. por supuesto.
2. Boca. Rimay llukshina, mikuna yaykuchina Chashna kakpika ninkapak rimay.
hutku. Raymipishinami tushurkani.
Amashimitamanchanaytapaskaychu. Sin. Manakayari, shinaykuti, shinayka.
129
sHinApAsH
130
sHuyu
131
sHuyunA
wishkakuna. Pirkapishuyunki.
Wawakunakashuyutaruranmi. 2. dibujar. Llimpiwan rikuchiy.
shuyuna [uyuna] v. manchar. Imakunata- TrnsitoAmaguaawarmitashuyushun.
pash mapayachiy. Sin. 1 Llunchina; 2. llimpina.
132
t
takallina [takalyna, taxaina, taxalina] v.s. Kaymuchikutatakllapay.
ceirdeformacruzada. Shukpa ukunpi ima- takllu [taxlyu] adj. tartamudo.Shuk mana al-
tapash chimpakta watay. lita rimak, harka harkalla rimak runa.
ustakunatakaamitakallikun. Takllu wawakaharkarishpamiriman.
takarina [takarina] v. rozarse,golpearse, Sin. Taytiw, tiyarpa.
tropezarse. lmapipash waktariy. takshana [taxana, tagana, taxsana] v.
Yayakashinkashamukushpayurapichakita lavarropa. Ima churanakunata yakupi chu-
takarirka. yayachina.
Sin. Waktarina. Kankaachuwaratataksharkanki?
takarpu [takarpu] s. estaca; clavo. au taksu [tagzu, tagsu, tawzu] s. scn. taxo.An-
chupayuk, satina kaspi. kupi aparik, mana yapa mishki, hulunshina
Wakratakatakarpupi watarkani. mikunayuk suni, killu muru.
takana [takana] v. machacar, pedacear, Taksu muyutayuramantapaktarkani.
martillar.Imakunatapash waktashpa utuya- Sin. Kullan.
chiy. taktarina [taxtarina] v. ss. endurarse. Turu
Aswatarurankapaklumutatakakuni. allpa, millmapash, ima kashpapash sinchi
2. sc. afilar. Imatapash kuchunkapak antaku- tukuy.
nata llampuyachiy. Yallitamyakpitarpunaallpataktarishka.
Kiwatapitinkapakkuchunatatakakriy. takurina [takurina] v. sn. insultar. Ima mana
Sin. 1 Waktana. alli rimashkamanta kikinpash tikrachiy.
taki [taki] s. cancin,piezamusical. Uyay- Wawatakamanayallikatakurinachu.
pak, tushuypak, sumaklla uyarichiy. Sin. Kamina.
Sikuankanishkatamitakirkani. takyak-unkuy [taxyay-ukuy] s. bo. enfer-
taki [taki, take] s. troje. Muyukunata medadpersistente. Mana utka, utka hampirik
wakaychinkapak rurashka kincha. unkuy.
Papatatakipi wakaychirkani. ukapayayapa unkuykatakyak-unkuypimi
takina [takina] v. entonaruninstrumento tikrashka.
musical. Pinkulluta, churuta, imatapash pu- takyarina [taxyarina] v. bo. enfermarse
kushpa sumakta uyachiy. persistentemente. Pipash tukuy pacha un-
Tantanakuymankayashpakachupitakini. kushkalla yallina.
2. cantar. Shimiwan rimashpa, kinkuchishpa Chaywawakakutinllataktakyarin.
sumaklla uyachiy. tallika [talyiga] s.collardepepas.Muyuku-
Hachiyayamiarawitakasumaktamitakirka. nawan, tullukunawan, millmakunawan
takla [taxla] adj. amz. flojo. Shuk yapa rurashka aparina wallka.
hatun churay, churarikpi mana allita rikurik. Tallikatawatarishparaymimanhaku.
Kaywarakataklamisakirin. Sin. Hallinka.
taklla [taxlya] s. arado. Yapuykunapi allpata tallirina [talyirina, tairina] v. sc., amz. iren
chiktak, suni anta muyuk. aglomeracin,aglomerarse;regarse. Achka-
Takllatachurantikunki? pura tantarishpa rina.
takllana [taxlyana] v. amz. ajustar. Imata- amirunakunakalarkamantallirirka.
pash, imapipash sinchi sinchi watay, llapiy, tallina [talyina] v. S. regar,esparcir.Imapi-
churaypashmi kan. pash huntachishkata chawsichiy, imapipash
133
tAlpA
134
tikAsu
135
tikAyAnA
136
tukilu
titi [th iti, titi] s. plomo. Chuya rikurik mana cabeza. Umata imawanpash pillurina, katay-
yapa sinchi anta. pashmi kan.
Titikaukanchikpaukunpakkamanaallichu Llantushpaumatatiyunkullirkani.
kan. tiyunti [tiudi, tiudi, tindi] s. amz. tipode
tiwinkulu [tiwinkulu, tiuwikulyu] s. amz. pjaro. Yana millmayuk, achkapura tan-
tipodepjaro. Yana millmayuk, puka tapsa- tanakushpa purik, sara chakrakunata
yuk uchilla pishku. mikushpa tukuchik pishku.
ukapachurika tiwinkulutami sachamanta Tiyunti pishkukunasarachakrapiwakakun.
hapishka. tiyuti [tiwti] s. amz. variedaddegaviln. Ya-
tiw tiw tiw [tiw tiw tiw] interj. amz. expre- na millmayuk, killu chakiyuk uchilla anka.
sinquesedicealosperroscazadorespara Tiyutitarikushpashamuni.
seguir el rastro de personas o animales. tuka [tuka, thiuka, tiyuka, tiwka, uka] s. sa-
Shuk sacha wiwata katichun nishpa allkuta liva. Shimimanta llukshik pusku, llawsalla
kaparina shimi. yaku.
Juanmashikatiw tiw tiw nishpamiallkuta Amawasiukupikatukatashitankichu.
kayarka. Sin. Llawsa.
tiyamshi [tyami, tani] s. amz. bejuco, tukana [tukana, thiukana, tiyukana] v. es-
mimbre. Ashanka awana waska. cupir, salivar. Shimimanta pusku yakuta
Tiyamshitamaskankapakripay. llukshishpa shitay.
tiyarina [tiyarina, tyarina] s. banco,silla, Pitakkaypikatukarka?
asiento. Sikiwan samankapak rurashka ima. 2. v. soplarelespanto. Manchaymanta un-
Sumaktiyarinatarurarkani. kushkakuna hampiy.
tiyarina [tiyarina, tyarina] v. sentarse,tomar Kayunkushkawawatahampinkapakshuk
asiento. Allpapi kashpa, imapi kashpapash yachaktukarka.
sikiwan samay. Sin. 2 pukuna.
Kaykaspihawapitiyaripay. tukilu [tukilu, tugilu] s. amz. variedad de
tiyarpa [thyarpa, thyapa] adj. tartamudo. perdiz. Uchpa millmayuk allpata purik uchilla
Waktarishpa, unayashpa rimak. yutu.
Shuktiyarpa wawkitamicharini. Tukilu kishatarikurkani.
Sin. Takllu, tyatiu. Sin. yutu.
137
tukllA
tuklla [tuxlya, tuxa, tuga] s. lazo, agujero terminado, finalizado. Imatapash tukuchin-
deunacuerda. Waskata rinritashina ruras- kakama llamkay.
hka. Kayyachaytakatukuchishkamikan.
Llamatakatukllawanmihapirkani. Sin. Tukurishka.
2.trampaparacacera. Sacha wiwakunata tukuchina [tukuina] v. terminar,acabar,
hapinkapak kaspikunata waskakunawan wa- finalizar. Ima ruraykunatapash puchukay.
tashpa rurashka. uka,kallarishkashuyutakunanpunchatu-
ukapachurashkatukllapi aasurmashka. kuchisha.
tukru [tugru] s. cugulo. Aychamanta lluks- tukuri [tukuri] s. fin,culminacin.a rurana
hishpa sinchiyashka yawar. illakta rikuchik rimay.
ukaparukataka tukru yawarmikillpashka. Kallpakuymantakatukuripimisakirirka.
tuksik [tuksix] s. amz. tipodepez. Yurak Sin. Puchukay.
karayuk, winkanaspi kashayuk, tuksishpa tukurishka [tukurika] adj. concluido,ter-
sinchi nanachik uchilla challwa. minado, finalizado. Imatapash tukuchin-
Tuksik challwakamanayapaaychatacha- kakama llamkay.
rinchu. Kayyachaykatukurishkamikan.
tuksina [tuksina] s. jeringuilla. Hampita Sin. Tukuchishka.
ukunman yaykuchinkapak. tukurina [tukurina] v. terminarse, aca-
Hampikrunakatuksinapihampitachurarka. barse;cesar. Chinkariy, illakyay.
tuksina [tuxsina, tugsina] v. amz. clavar,es- Runakunakatantanakushpakawsaymantami
tacar,punzar. Imatapash shuk auyachis- manatukurinchikchu.
hka kaspiwan aychapi takay. 2. expirar,morir,fallecer. Runapa samay pi-
Shuk hatun challwata hapinkapak tuk- tirikpi wauy.
sirkani. Hachipakawsayami tukurishka.
2. inyectar. Tuksinawan hampita aycha uku- Sin. 1. samarina; 1-2 Puchukana.
man churay. tukurpilla [tukurpilya, tukurpia, thyukurpi-
Kunka nanay unkuymanta hampita tuk- lya, thyukur] s. scns. variedad de trtola.
sirkani. Uchpa patpayuk, uchilla yapa kita, urpishina
tuktu [tuxtu, tugtu] s. flor de maz. Sara pishku.
sisa. Tukurpillatakamanakatiykachanachukan-
Tuktutamikuchunmiwakramanshitani. chik.
tuktuma [tuxtuma, tuktu] s. sn. flor de tukuy [tukuy] det. todo, todos, entero.
maz. Sara sisa. Mana rakishka.
Wawakunaka sara tuktumakunawan su- Tukuy llamataharkaukumanmiyaykuchirka.
maktapukllan. tukuna [tukuna] v. volverse,transformarse,
tuktuma [tuxtuma, tuktuna ] adj. amz. ga- convertirse,hacerse,fingir, aparentar; suce-
llina que empolla. Lulunkunata ukllakuk der. Shukshina kay, shukman tikrariy.
mama atallpa. Achikllayuyaykamanashukmantukunchu.
Puka tuktuma atallpaputsamantapawan. Sin. 1. Llampu, illakta, mashnalla kak.
Sin. Turuk. tukuymashna [tukuymana, tukuymana]
tuku [tuku] s. amz. gusanocomestibledela adv. ss. absolutamentetodo.Tukuy tiyakku-
palmera. Shiwa yurakunapi muriti yurakunapi nata kayankapak shimi.
wiak mikuna kuru. Tukuymashna wasipitiyakrunakunakaray-
Tuku kurutamishiwayuramantaapamuni. mimanmirishka.
tuku [tuku, toko] s. ventana. Wasi ukuman Sin. Illakta, tukuypacha, llampu, pachan.
achik yaykuchun pirkata hutkushka kak. Ni- tukuypacha [tukuypaa] adv. snc. abso-
nakurukatukutaukumanyaykushka. lutamentetodo.Tukuy tiyakkunata kayanka-
tukuchishka [tukuika] adj. concluido, pak shimi.
138
tumpiki
139
tumpinA
140
tuzuyAnA
141
ts
tsala [tsala, tsalan, sala, ala, zala] adj. gruesa. Killu rikurik raku tiyu.
flaco,delgado,raqutico,desnutrido,plido; Hatunmayumanta tsatsata surkurkanchik.
alto. Runakuna, wiwakunapash ima wira tsawata [tsawata] s. amz. tortugaterrestre.
illak; shukkunapika un-kushkashina tukushpa Sachapi kawsak charapashina.
tullukunapash rikurik. Tsawata allpapillukan.
Raymipika tsala wakratamiwauchishka. tsiklla [tsixlya] adj. amz. recto; directo
2. Mestizo.Kastilla yawarwan runa yawar- (haciaunadireccin). Shuk mana wistu, mu-
wan chakrurishka runakuna. kupash illak kaspi.
Tawkatsalamimanaukanchiktariksinchu. Tawnarayku tsiklla kaspita rikushpa piti-
Sin.1 irki, charki, 2 laychu, mishu, misti. munki.
tsalak manku [tsalax manku] s. amz. tipo tsili anku [tsili anku] s. variedaddebejuco.
depjaro. Shuk hatun manku, tsalak tsalak Shuksukusshinaayllu.
kaparik, shuk llaktakunapika tsalak tsalak Yayakatsili ankuwanashankataawakun.
shutiyuk. tsilinkitsi [tsilikitsi, tsilyikitsin] s. sc. va-
Tsalak manku pishkuta yuramanta pawa- riedaddelagartija. Shuk puzu au palu.
chirkani. Tsilinkitsi intipikununkapakllukshishka.
Sin. Tsalak tsalak. tsimpiyu [tsibiyu] s. amz. plantamedicinal
tsalakulun [tsalakulun] s. amz. variedad desinflamante. Hayak pankayuk, puka muyu-
delagartija. Shuk yanawan wayllawan hawi- yuk, uchilla hampi suni yura.
rishka intipi kunuk uchilla hayampi, shuk llak- Tsimpiyu yurakahampimikan.
takunapi palu nishka wiwa. tsimukina [tsimukina] v. sc. Pestaear.
Tsalakulun intipikunukushka. awita alla alla sipuy.
tsalak tsalak [tsalax tsalax] s. amz. tipo Mapaawiukumanyaykukpikutinkutintsi-
depjaro. Shuk hatun manku, tsalak tsalak mukin.
kaparik, shuk llaktakunapika tsalak manku Sin. sipuna, kimllana, pimpirana.
shutiyuk. tsintsimpu [tsintsimpu] s. amz. Variedad
Tsalak tsalak pishkutayuramantapawachir- deplantaritual. Alli hampi yurami kan.
kani. Kay tsintsimpu yura yakuta upyashpaka
Sin. Tsalak manku. wamrakaallichakukmi tukun.
tsalanchuspi [tsalanuspi] s. zancudo. tsinzu [tsizu, tsintsu] s. variedaddeplanta
Suni chaki chuspi. denominada tsinzu. Ashnak yuyu, wayras-
Tsalanchuspikaninantamikanin. hkata pichankapak kak.
tsalayarina [tsalayarina] v. palidecer;adel- Wayrashkatatsinzuwanpichaway.
gazarse. Imapash aulla tukuy. tsinzu [tsizu, tsintsu] adj. amz. raqutico.
Wakraka mana mikushkarayku tsalayaris- Mana mikunata munak wawa, tullu, irki wiwa.
hkami. Tsinzu kakpimi kuchitaka mana
tsan [tsa] adj. amz. inclinado, vertical. rantirkanichu.
Mana sikaypak urku, yura, imapash shayak Sin. Irki, tsala, charki, tullu.
kak. tsitsi [tsitsi] adj. arruga de la piel de los
Tsan urku kakpimi mana sikayta ojos. awipi sipuyashka.
usharkanichu. Yayapaawikatsitsiyukmikan.
tsatsa [tsatsa] s. amz. tipo de arena tsitsikina [tsitsikina] v. sc. pellizcar.Maki
142
tsuWAn
143
u
uchilla [uilya, uia, uuylya, iuklya, iila, Karumanrishpakauka timputamikukayus-
utila] adj.pequeo. Mana yapa hatun, mana hpaapanchik.
yapa suni, mana raku. ukku [ukku, ukun] s. cuerpo. Tulluntin
Uchilla allpatacharishkamantamanamaypi yawarnintin tukuy tiyak aycha.
tarpuytaushanchik. Sinchiukkutacharinkapakkayuyutamikuna
2. Nio. Chayrak wiakuk wamra. kanchik.
Uchillakunakamaypipaspukllan. Sin. aycha, ukun.
Sin. 1 Chusu, wawa, hamchi, utu; 2 wamra, ukllana [uglyana, ugana] v. abrazar. Rikra-
wawa. wan kunkapi, imapi kashpapash muyuchis-
uchpa [upa, upa, uupa, uufa] s. ceniza. hpa hapiy.
Kaspikuna rupashkamanta puchuk kuta. ukapawarmitakakuyaymantaukllani.
Tullpapiachkauchpa tantarirka. 2. empollar. Wawa pishkukuna llukshichun
2. adj. gris. Yanawan yurakwan chapukpi nishpa, lulunkunapa hawapi mama pishku-
llukshik tullpu. kuna siririy.
Uchpa tullpuyukkatanataawachikmirini. ukapaatallpakachunkaishkayluluntauk-
uchu [uu] s. aj. Puka, killu, waylla llakun.
tullpuyuk, hayakyachik, mikunakunapi uksha [uxa, uga, uksa] s. pajablanca.
churashpa mikuna muyu. Wasikunata katana panka, urkukunapi wiak.
Chiri pachapika mikunata uchuwan cha- Urkupikaachkaukshamiwian.
pushpamikuykasumakmi. 2. amz. variedad de hoja para cubierta de
uchukutak [uukutak] s. sn. pjaro solita- casas. Wasikunata katana hatun panka.
rio, pjaro colorado. Puzu patpayuk, pukalla Sachamantaapamushkaukshawanwasita
kaskuyuk pishku. katakunchik.
Uchukutak pishkukatutamantapimisinchita uku [ukhu, uku] adv. interior; debajo de.
takin. Tukuy harkashka chawpipi sakirik.
Sin. chiwillu. Puunaukukawashamansakirin.
uchutikan [uutikan] s. (mit.) amz. serm- 2. s. cuarto. Wasikunapi pirkakunawan har-
tico. Tamya punchakuna hatun yura ankuku- kashka kuchukuna.
napi makanawan takashpa purik supay. ukapakawsana ukukakunukllamikan.
Machashkapurikpikauchutikanmirikurin. Sin. 2 Pitita, killi.
uchuna [uuna] v. comercolada. Yanushka ukucha [ukua] s. ratn. au sinkayuk,
kachiyuk apita mikuy. uchpa millmayuk, suni chupayuk, sarata
Raymiyukwasipiuchurkani. mikuk uchilla wiwa.
uhu [uxu] s. tos. Kunkata shikshichishpa Ukuchaka sara tuluta hutkushpami mikus-
hapik unkuy, kunka unkuy. hka.
Kayka,uhu chinkachikhampimikan. ukumpi [ukumbi] s. amz. culebrasubterr-
uhuna [uxuna] v. toser. Uhuy unkuy nea. Shuk killuwan, yanawan, pukawan
hapishkapi uhu uhu kapariy. hawirishka mana kanik machakuy.
ukapa wawata lumarisu hapikpi sinchita Ukumpi machakuy rikurikpika mana man-
uhukun. charinachukanchik.
uka [uka] s. oca. Mishki mashuwashina, ukun [ukun, ukku] s. cuerpo. Tulluntin
allpa ukupi pukuk muyu. yawarnintin tukuy tiyak aycha.
144
upAllA
145
upAllAnA
146
uturunku
148
W
wachansu [waasu, waasi, aasu] s. wachariy.
amz.mandelmonte.Hatun sacha yura, in- Waka wirpakashpakahampichinamikanki.
chikshina muyuta aparik, chay muyu kam- Sin. 1 chulla, 3 wantukshimi.
chashpa mikuna. waka [waka] s. lugar u objeto sagrado,
Wachansu yuratakamanapitinachu. tumbaantigua,diosfamiliar. awpa pachapi
wacharina [waarina] v. nacer. Mama- waushka apukunata pampana ukukuna.
wiksa ukumanta llukshina. awpayayakunakawakapimiPachakamak-
ukakaLatacungapimiwacharirkani. takamaakkarka.
Sin. Pakarina. wakamayu [wakamayu, wakamaya] s.
wachana [waana] v. sns, amz. daraluz, amz. guacamayo. Uritushina killu, ankas,
alumbrar;parir;ponerhuevos. Maykan war- puka patpayuk hatun pishku.
mikuna wawata wiksa ukumanta llukshichiy. Antisuyupikawakamayu urkukunamitiyan.
Kanpapaniwaachuwawatawacharka? wakar [wakar] s. garza. Sunilla yuraklla
Sin. 1 pakarichina, mirachina. kunkayuk kultashina pishku.
wachi [wai] s. amz. lanza. Challwakunata Wakarkunakakuchamanyapipurin.
tuksinkapak rurashka kaspi. wakarina [wakarina] v. sc, amz. oxidarse.
awpa yayakunaka wiwata wauchinka- Antakuna, hillaykuna tamyawan, yakuwan is-
pakkawachitamicharirka. muriy.
2. flecha,saeta.Wiwakunata wauchinkapak Antawakamanapurishpamiwakarirka.
rurashka kaspikuna. wakana [wakana, waxana] v. llorar. Llaki-
Pishkukunatakawachiwanmihapin. manta, nanaymanta awimanta wiki talliriy.
wachi [wai] s. amz. tejn. Suni au sin- Wawakananaymantamiachkawakarka.
kayuk, achkapura purik, sacha wiwa. 2.v.emitirvocesosonidoslosanimales. Wi-
Wachi purikuktarikuni. wakunapa kapariy.
wachu [wau] s. surco. Allpapi yapushka Wakramiachkatawakarka.
shuk anshina rikurik. wakayana [wakayana] v. s. desigualarse.
Saratakawachutakatishpatarpunki. Imakunatapash chullayachiy.
2. fila, hilera; lnea. Imatapash shukpa Awashkakunakaamiwakayashka.
washa, shayarishka kak. wakaychina [wakayina, wakiina] v. guar-
Purututapashwachutakatishpamitarpunki. dar,ahorrar,conservar.Mikuna kakpi, kullki
Sin.1 rawa. kakpi, imatapash kipa punchakunapak nis-
wachuna [wauna] s. surcar,hacer surcos. hpa allichiy.
Allpapi yapushka shuk anshinata ruray. Kaypapamuyutatarpunkapakmiwakaychi-
Sarata tarpunkapak ka wachunchik. kuni.
Sin. Rawana. Sin. Allichina.
waka [waka] s. s. desigual. Imakunapash wakcha [waxa, waxu] adj. s. pobre. All-
chulla chulla churashka, mana alli pitishka. pata, kullkita, imatapash mana charik runa.
Llachupayayashpakawakami tukurka. Juanmashikawakcha kashpamimanaya-
2.adjhendido,agrietado.Shuk hutku hutku chanawasimanrirkachu.
tukushkakuna, mana alli pirkashkakuna. 2. viudo,-a. Wauskamanta shuk kari warmi
Waka pirkakuchupillachukasirikun. illak sakirik, shuk warmi kusa illak sakirik.
3. adj. sc. labioleporino. Shimikara llikishka Warmiwauymantawakchallatukurkani.
149
WAkin
151
WAnkunA
152
WAWA
153
WAWA mAmA
154
WipAlA
155
WirA
156
y
yachachik [yaaix, yaaig, yaai] s. Yupayta,mirachiyta,anchuchiytapashallita
profesor,maestro,educador,docente. Shuk yacharkani.
anshina wawakunaman, malltakunaman, pi- yachay [yaay] s. sabidura, inteligencia,
manpash yuyayta paskachishpa riksichiy. juicio, razonamiento. Kawsaypi riksishka,
ukapamamakayachachikmikan. umapi yuyay tukushpa sakirik kak.
yachachikuy [yaaikuy] s. educacin. Ya- Kichwashimimantayachaykasumakmikan.
chaykunata riksichiy. yachay wasi [yaaywasi] s. escuela. Kill-
Kunanpachapikamushukyachachikuytami kayta, yupayta, shukkunatapash yachakun-
katinchik. kapak uku.
yachak [yaak, yaax, yaag, yaa] s. Killkatayachakunkapakkayachay wasiman
sabio, cococedor. Imamantapash allita rinamikanchik.
yuyak,hamutak. Sin. Yachana wasi.
Yachakka, uku kawsayta yuyashpami yachik [yaix] s. amz. sabor. Imatapash
shunkuyuyaytayachan. mallishpa alli, mana alli kakta ninkapak rimay.
2.mdico.Manchanayakta hampi yuramanta Kayhampikahayakyachikmi.
tukuyta riksik runa. yachina [yaina] v. amz. sabera. Wakin mi-
Riksishka yachakmi ukataka shunku na- kunakuna chay mikuy shinallatakmi kan nin-
naytahampirka. kapak rimay.
Sin. 1. Amawta; 2 hampik, paku, sakra. Yutuaychakaatallpaaychashinayachinmi.
yachakuk [yaakux, yaakuk, yaakug, yakami [yakami, yami] s. amz. avetrompe-
yaagux, yaaxuk, yaaxug] s. alumno, tero.Uchpa millmayuk, suni kunkayuk, suni
aprendiz,estudiante. Yachachikpa yachayta chakiyuk allpata purik hatun pishku.
katik runa. Yakamitakamanawauchinachukanchik.
Chunkayachakukllamiyachanawasimanka yaku [yaku] s. agua,lquido. Tukuy kaw-
purinchik. sakkunapa upyana.
yachakuna [yaakuna, yaaxuna, yaa- Yakutaupyashpamikawsanchik.
guna] v. estudiar,aprender. Yachachishkata yaku (<*yaku) s. octubre. Chunkaniki killa.
umapi yaykuchiy, yachashpa katiy. Yaku killapika,Inkapachapika,umaraymita,
Yachanawasipikillkakatinatayachakuni. paramaaytapashrurashka.
yachanawasi [yaanawasi] s. escuela. yaku aycha [yaku aya] s. pez, pescado.
Killkayta, yupayta, shukkunatapash yacha- Yakupi kawsak wiwa. Hatun turuta chumkak,
kunkapak ukukuna. tantanakushpa purik wiwa.
Killkatayachakunkapakkayachanawasiman Katupampapiyaku aychatarantinkapakrikuni.
rinamikanchik. Sin. challwa.
Sin. Yachay wasi. yaku-ishpana [yaku ipana] v. ss. orinar.
yacharina [yaarina] v. acostumbrarse,en- Ukkunmanta llukshik mapayashka yaku.
searse,habituarse. Runakunapa, Ilaktaku- Rupakyakutaupyashkamanta yaku-ishpa-
napa kawsayta hapina. kun.
KarullaktamantarunakunakaEcuadorpiya- Sin. ishpana.
charirkami. yaku ukucha [yaku ukua] s. amz. varie-
yachana [yaana] v. saber. Imatapash rik- dadde nutria. pishashina millmayuk, pala
siy, alli ruray. umayuk, yakupipash, allpapipash kawsak
157
yAkuyACHinA
158
yupAnA
3.sumar. Shukmanta, kutin shukman mas- Shuk yanawan killuwan tullpuyuk uchilla
hna kashkata shukllapi tantachishpa yachay. challwa.
Kaytaishkaypipichkatayapay. ukapa yayaka yawisunkunatami mayupi
yapuna [yapuna] v. s. arar. Muyukunata hapirka.
tarpunkapak allpata sumakta allichina. yawri [yawri] s. aguja, dardo. Sirankapak
ukapawawkikapaypaallpatayapurka. rurashka sikipi hutkuyuk hillaymi.
yarina [yarina] s. amz. tipo de palmera, Llikirishkatakayawriwansirakuni.
marfilvegetal. Sachapi wiak yura. yaya [yaya] s. pap,padre,tayta;semental.
Yarina kaspiwankapukllanataruranchik. Taytata ninkapak shimi.
yarkay [yarkay, yarxay, yarikay, yarixiy] s. ukayaya rimashkatakatirkani.
hambre. Runakunata, wiwakunata mikuna- yaykuna [yaykuna, ikuna, waykuna] v. en-
yay hapiy. trar. Kanchamanta ukuman churay, satiy.
Wawakatukuypunchatayarkaywanmikay- Waka hutkuman hampinata yachankapak
narka. yaykurkani.
yarkana [yarkana] v. tenerhambre. Miku- yayu [yayu] s. amz. variedaddepez. Shuk
nayay, wiksa mikunata maay. yana, raku challwa.
Tukuy puncha mana mikushkamanta yar- Rakuyayutamikunankahapishka.
kanmi. yayuna [yayuna] v. sc. inseminar,polinizar.
yata [yata] s. terrenopisoteadodeanima- Karipa yumanata imawanpash warmipa wa-
les,paredesdeunacasaabandonada. Wi- wamama ukupi churana; yurapa sisa muyuta
wakuna achkata sarushpa sakishka pampa, chaysamillatak yurapa sisapi hichachina.
hichushka wasipa pirkakuna. Shukllaktakunapikawarmiwakrakunachi-
Mushukwasitawasichinkapakyatatapicha- chuchunkayayunmi.
kunchik. 2. v. bo. arrojar. Imatapash pakllaman shitay.
yawar [yawar, raway] s. sangre. ukan- Llamawanutapapachakrapiyayurkani.
chikpa aycha ukkuta purik, kawsayta kuk, yuksi [yukzi] s. cc. arenafina.Wayrapi pa-
puka yakushina. wariklla allpa, yapa utu rumi allpa.
Yawar mirachunka alli mikunatami mikuna Mayumanyapimiyuksi allpakatiyan.
kanchik. Sin. Tiyu.
yawari [yawari] s. na. animal amaznico. yukuna [yukuna] v. amz. copular,hacerel
Sachapi kawsak wiwa. Rukullaktapiyawari- amor,tenerrelacionessexuales.Shuk kari
kunatiyan. paypa ulluta warmipa rakapi satiy.
yawar kicha [yawar kia] s. disentera. Wamrarakkashkmantamanayukunchu.
Yawarta ismachik unkuy. Sin. Upina, yumana, rurana.
Yawar kichawanukapawawakawaurka. yumana [yumana] v. s. hacerelamor,tener
yawati [yawati, tsawata] s. amz. tortuga relaciones sexuales, copular. Shuk kari
terrestre y acutica. Sachapi, yaku ukupi- paypa ulluta warmipa rakapi satiy.
pash kawsak, charapashina rikurik, shuk llak- Machashkakashpakamanayumanachu.
takunapi tsawata shutiyuk wiwa. Sin. Upina, yukuna, rurana.
Kayna chishika yawati aychata yunkarak [yugarax] s. sn. papa rojiza.
mikurkanchik. Shuk puka karayuk papa.
Sin. Mutilun, tsawata. Chishipimikunkapakyunkarak papataya-
yawati suyu [yawati suyu] s. regin insular nunki.
de Galpagos. Pacfico mama kuchapi saki- yupay [yupay] s. nmero. Imakunatapash
rik marka. yupankapak killkashkakuna.
Yawati suyupika, yawatikuna, chitakuna, Imayupaytatakkillkanakanchik?.
pishkukuna,kichwarunakunapashkawsan. yupana [yupana] v. contar,enumerar. Mas-
yawisun [yawisun] s. amz. variedaddepez. hna runa, mashna wiwa, mashna muyu,
159
yupAyCHAnA
160
z
zakzikina [zagzikina] s.bo.extenderselas kariy.
guasdeunbejucoocalabaza. Mallki anku- Hatunllakitiyakpimirunakunakazimpunirka.
kunata pushay. Sapalluka ami zaksikikun. Sin. waykana.
zalan [zalipa, lazipa] s. s. tipo de rbol. zinzin [zinzin] adj. ss. resistenciaquepone
Hatun suni yura. lapersonaalserhalada. Mana munakta ay-
Zalan yuratarikurayani. sakukpi sinchita shayariy.
zalipa [zalipa, lazipa] s. s. energasexual Zinzin nishpamanashamushanirka.
negativaquecausaenfermedaddiarreica,no zinzin [zinzin] s. amz. doloragudoportu-
definidaniidentificadaporlamedicinaactual. mores,heridas,etc. Tuksikukpishina nanay.
Shuk kari, shuk warmi yumashpa wasiman ti- ukapakunkurizinzin nikun.
krakpi wawakunata, kuykunatapash unkuchik Sin. shikshik.
unkuy. zipi [zipi] s. ss. paspa. Aycha karata inti ru-
Wawakazalipawanchuunkushka? pachikpi karachashina tukuy.
zalipana [zalipana, lazipana] v. s. transmi- Zipi awitahampikunimi.
tirlaenfermedadzalipa. Zalipa unkuyta shuk zirka [zirga, izka, irka] s.
wasiman apay. ss. rboldecuyamaderasefabricancucha-
Wawakaapashzalipakun. ras. Mikuna wishinakunata, kallanakunata-
zanzan [zazan, sasa] adj. ss. mujerde pash rurana yura.
trabajolento. Unayashpa llamkak warmi. Zirka yurakapukruukupiwiakun.
Zanzan warmi kashpamimanautkautkaya- zulayana [zulayana] v. ss. daarselosfru-
nuytaushanchu. tos.Muyukuna yana tukushpa ismuriy, cha-
zas [zas] adv. amz. degolpe,depronto,mo- kiriy.
mentomenospensado,rpido,sorpresiva- Papamuyukahukushpa zulayan.
mente, en seguida, sbitamente. Sin. Lanchana.
Kunkaymanta imatapash mana unayashpa zullu [zulyu, uyu,] s. amz. cigarra. Pakari-
ruray. napi, inti punchakuna kaparik chillik.
Chay warmika zaslla yakumanta shamus- Zulluka chayyurapiyaykun.
hka. zupu [zupu] s. ss. chichn,chibolo. Runaku-
Sin. Haykamanta, kunkaymanta. napa, wiwakunapa umapi chupushina lluk-
zimpunina [zimbunina, zibunina] v. sc. shik.
aglomerarse,conglomerarse. Runakuna taw- Yayapaumapikazupumi llukshishka.
161
zH
zhapra [apra], s.hojarasca. Imapash ur- Zhilik sarakautullakashayukmikan.
mashka ismu yura panka. zhima [ima, ima] adj. ss. Maz perla. Yu-
Zhapra ukupikaimakurukunatiyan. raklla pukalla sara.
zharpi [arpi, irpi, arpi, arpa] s. maz de Zhima sarakaallitawian.
tusa fina con grano abundante. Achka muyu- zhiripi [iripi] s. ss. Tipo de rbol.
yuk sara. Chugupishkukazhiripi muyutamikun.
Zharpi saraapikamishkimikan. zhiru [iru] adj. ss. color gris. Ukillashina llimpi.
zharu [aru] s. ca. piedraspequeas,ripio, Llamamillmakamapamantazhirumikan.
granillo. Wasichinkapak chusu rumikuna. 2. lana de oveja blanca y negra. Yanantin yu-
Caarrunakunakazharu rumikunatawasi- raknintin llama millma.
chinkapakpallakun. Zhiru millmawanawakun.
zharu [aru] s. especie de arroz hecho de zhuta [uta] s. ca. ave,pjaro. Tukuy pis-
maz. Chamka sarashina. hkukunata ninkapak shimi.
Zharu apitamikunchik. Allpamamapizhutakunaamachinkarichunka
zhilik [ilik] adj. ss. Maz blanco. Yuraklla kamanamikan.
sara. Sin. Munchi, pishku.
162
Castellano - Kichwa
A
a cambio de, adv. ranti, rantimpa. acelerar, v. utkana.
a continuacin, adv. kipa; chaymanta. aceptar, v. chaskina, hapina.
a diario, adv. punchanta punchanta, pun- acequia, s. larka; hacer acequias: larkana.
chantin. acercar, v. kimina, kuchuyachina.
a gusto, adv. ninantak. acercarse (en el espacio), v. kayllayana,
a tiempo, adv. llikchalla, kachka. kimirina, kuchuyana, llutarina, manyayana.
baco qichwa (objeto), s. yupana. achera, s. achira.
abajo, adv. uray, wayku. achicarse, v. kintiyana, tuzuyana, wau-
abandonado, adj. sapalla, sakishka, shi- rina.
tashka, hichushka. achiote, s. mantur, manturu.
abandonar, v. sakina, hichuna, shitana. achogcha, s. achukcha.
abdmen, s. wiksa. achupalla, s. achupalla.
abeja, s. wayrunku, chullumpi, putan aclarar problemas, v. chimpapurachina.
chuspi. aclararse el da, v. punchayana.
abismo, s. kaka. aconsejar, v. kunana.
ablandarse, v. llampuna, apiyana. acordarse, v. yuyarina.
abonanzar, v. kasiyachina. acostarse, v. siririna.
abonar, el terreno, s. wanuna. acostumbrado, adj. yacharishka.
abono, s. wanu, isma. acostumbrarse, v. yacharina.
aborrecer, v. chiknina, millana. acrecentar, v. mirachina.
abortar, v. shulluna. actividad, s. ruray, llamkay.
aborto, s. shullu, shullushka, shullushka actual, adv. kunan.
wawa. aculturado, adj. chasu.
abrazar, s. ukllana. acuar, v. kanichina.
abrigado, adj. kunuk. adelantar, v. awpana; expresin para
abril, s. <*ayriwa. hacer adelantar a los animales: chi, chisha
abrir, v. paskana, chiktana; a presin ma- chisha.
nual: chillpina. adelantarse, v. awparina.
absolutamente todo, adj. tukuypacha, adems, adv. ashtawan.
illakta, tukuymashna. adherirse, v. llutarina.
absorber, v. chumkana, tsumkana. adivinanza, s. watuy; expresin de ~:
abuela, s. hatuku mama, hatunmama. imashi imashi.
abuelo, s. hatuku yaya, hatunyaya. adivinar, v. watuna.
abultado, adj. raku. adivino, s. watuk.
abundar, v. kamana, nanakllakana. admiracin, expresin de, hayka, ima-
acabar, v. puchukana, tukuchina. nash, manchanay, natikala.
acabarse, v. tukurina. admitir, v. chaskina, hapina, arinina.
acariciar, v. kuyachina, kuyana. adobe, s. tika.
acarrear, v. astana. adolescente, adj. varn: wamra; ambos:
accidente (desgracia), s. llaki, kulluy. mallta, mara; mujer: pasa, kuytsa.
acechar, v. <*qaway; kawana; chapana. adnde?, preg. maymantak?.
aceite, s. wira. adoptado, adj. wiachishka.
165
Adoptivo
166
ApArte
167
Aptico
168
Azul
169
B
babosa, s. unik, atyak. lampu, nanampi, pulanti, tiyamshi, tsili-anku,
badea, s. hulun. waska; para tejer canastos: yallika; amarrado
bagazo, s. patsak, patsuk. en forma circular: maa.
bailar, v. tushuna. bello, adj. sumak.
bajar, v. urayana, uraykuna; los precios o besar, v. muchana.
costos: urayana. bicolor, de pintas negras con blancas, adj.
balancearse, v. walinyana. muru, muru muru; blanco y negro: pazil,
balanza, s. <* aysana. puzu.
baldado, adj. wistu. bien, adj. alli; adv. allilla.
baldo, adj. chushak, purum. bienes (recursos), s. <* kaqnin; kaknin.
banca, -o (para sentarse), s. tiyarina. bienestar, s. allikay.
bandera, s. (<*unancha), wipala. bifurcacin, s. pallka.
baarse, v. armarina. bigote, s. sunka.
barba, s. sunka. bilinge, adj. ishkantinshimi.
barbechar, v. chakmana, tulana. bilis (glndula biliar), s. (<*hayaqin), haya-
barbudo, adj. munza shimi. kin, chinkillis.
barco, s. wampu. blanco, color, adj. yurak.
barnizar, v. hawina, llunchina. blando, adj. llullu, apilla.
barranco, s. wayku. blusa, s. tallpa.
barra(s) (divisorias verticales), s. harka. boa, s. amaru; atakapi.
barredor, (persona), s. pichak. bobo, adj. muspa, upa.
barrendero, s. pichak. boca, s. shimi; boca abajo: uray shimi, tu-
barrer, v. pichana. waman; boca arriba: wichay shimi.
barrera, s. harka. bocio, s. kutu.
barrido, adj. pichashka; muy bien: chuyak- bodoquera, s. pukuna.
lla. bola, (<*rumpu), rumpa.
barriga, s. wiksa. bolso, -a, s. islampu, pati, shikra, tulu, wa-
barro, s. turu; hacer barro: turuyay, chapuy. yaka.
bastante, det. achka, llashak, tawka, pa- bonito, -a, adj. kuyaylla, sumak.
chan. borbotear, v. timpuna.
bastn (en general), s. tawna; para impul- borde, s. manya.
sar canoas: wanka, tawna. bordes, hacer, v. shiminchina.
basura, s. kupa, uku. borrachera, s. machay, shinkay.
basurero, objeto: kupachurana; lugar borracho, adj. machashka, shinka.
donde se amontona: kupashitana; lugar borrador (objeto), s. pichana.
donde se amontona la maleza: chinta. borrar, v. pichana.
batir, v. kuyuchina. borrego, s. uwiha.
beb, s. wawa, llullu wawa. bosque, s. sacha.
beber, v. upyana. bostezar, v. ampana, haynallina.
bebida, s. upyana; extraida de la base del botar, v. shitana, chakchuna, chiwana, hi-
penco: chawarmishki. chana.
bejuco (variedades), s.: anku, kalatis, ki- brazo, s. rikra, rakurikra; del ro: chikta,
170
BuscAr
171
c
caballo, s. (<*hatun paqu), apiw. camote, s. apichu, kumal.
cabaa, s. chuklla. canas, s. kushi, puzu.
cabecera, s. sawna. canasta, s. ashanka, saparu.
cabello, s. akcha; blanco o gris: puzu. cancin, s. taki; de la cosecha del trigo:
cabeza, s. uma. haway; triunfal de la cosecha del maz o de
cabeza de mate (animal similar al tigre), la guerra: haylli; matrimonial: mashalla, kay-
s. pantu, tuwi. nawisu.
cabuyo, s. chawar. candela, s. nina.
cacao blanco, s. kila, kula, patas; silves- canelo, rbol de, s. akwa, ishpinku, pinchi.
tre: kampik. cangrejo, s. apankura.
cada, det. sapan. canguil, variedad de maz, s. kankil.
cadver, adj. aya, waushka. canilla, s. pinkullu, sampi.
cadera, s. chaka, kankik. cansarse, v. sampayana, shaykuna.
caer el roco, v. shullana, sarpana. cantante, s. takik.
caerse, v. urmana. cantar, v. takina.
caf, color, adj. paku; planta y bebida: cntaro, s. wallu; de una oreja: puyu,
shau. puu.
caimito, s. hapiyu. cantn, s. kiti.
cal, s. isku, pukshi. caa, s. wiru; guada: wamak.
calabaza, s. kitu, sampu; cortada tierna: capul, rbol y fruto, s. kapuli, usun.
walak. cara, s. uya; awi.
caldo, s. hilli. caracol, s. churu; instrumento musical:
calendario, s. (<*pachakipu). churu; caracol grande: chinanku.
calentura, s. rupay. carbn, s. killimsa, shinki.
clida regin, s. yunka suyu. carbonizarse (los granos), v. hawriyana.
caliente, adj. inlli, kunuk. crcel, s. wataywasi.
calladamente, adv. chulunlla, upalla. cardar, v. tisana.
callarse, v. chunyana, upallana. cardo, s. pircha.
calmar, v. kasiyachina. carear, v. chimpapurachina.
calmarse, v. kasiyarina, samarina. carga, s. apachi, kipi, wanku.
calor, s. rupay; expresin de calor: acha- cargar, v. aparina; al beb: tutuna; frutos
chaw; expresin por el calor de algo que- el rbol: aparina; hacer cargar: apachina.
mante: araray. carne, s. aycha; seca al sol: charki; ahu-
cama, s. <*puuna; rstica: kawitu. mada: mitayu; a medio asarse: inlli.
camarn, s. lluchunka. carnero, s. inku.
camilla, s. chakana. carnvoro, s. aychamikuk.
caminar, v. purina; empezar a caminar los carpa, s. karpa.
bebs: tatkina; expresin para hacer cami- carrizo, s. sukus.
nar, a personas o animales: kati kati. carro, s. anta-shuntu, anta wiwa, antawa.
camino, s. an. cartlago, s. mutul.
camisa, s. kushma, unku. casa, s. wasi.
camiseta, s. kushma. casado, -da, adj. sawarishka.
172
coger
173
cogollo
175
cuidAdosAmente
176
cH
chacra, s. chakra. chistoso, (<*hawkaq), chawcha.
chalina (a colores), s. makana. chivo, s. chita.
chamburo, s. champuru; pequeo: chilli- chocho, s. (<*tarwi), tawri.
wakan. choclo, s. chukllu; en proceso de for-
chamico (planta silvestre pequea), s. macin: kiki; maduro: tsiwi; bien maduro:
chamiku. kaw; deshidratado: chuchuka.
chamisa, s. chinta. chofer, s. purichik.
chamuscar, v. kaspana. chorrear, v. shutuna.
chancho, s. kuchi. chorrera, s. pakcha.
charco, s. kucha, punsa. choza, s. chuklla.
chibolo, s. zupu. chulpi, variedad de maz, s. chullpi.
chicha, s. aswa; de maiz tierno: antuchi; chumado, adj. shinka.
recin fermentada: chinlla; de yuca asada: chumarse, v. shinkayana.
allu; de maz germinado: hura. chonta, s. chunta.
chichn, s. zupu. chupar, v. chumkana, tsumkana, lutsana.
chilca, s. chillka. chuquirahua, s. chukirawa.
chillar, v. kaparina. churo, s. caracolillo: churu; tipo de juego
chmbalo, s. chimpalu. con canicas, s. churu.
177
d
danta, s. sachawakra. llana; algo en testamento: sakina.
danzante, s. tushuk. delante, adv. awpak.
danza, s. tushuy. delantero, s. awpak.
danzar, v. tushuna. delgado, adj. hamchi, au.
daar, v. wakllichina, wakllina; la lancha a delicado, adj. chawcha.
la sementera: lanchana. delicioso, adj. (<*uku), mishki.
daarse, v. challana; los frutos: zulayana. delirar, v. musparina, shimi-chinkachina.
dar, v. kuna; dar de comer: karana; dar a luz: dems, adv. yalli.
pakarina, wachana. demasiado, adv. yalliymana, yalli, yapa.
de ah, conj. chaymanta. demorarse, v. kaynana, unayana.
de balde, adv. yanka, yankamanta. demostrar, v. rikuchina.
de esta manera, adv. kay shina, kashna. demostrativo, s. rikuchik.
de esa manera, adv. chay shina, chashna. dentro, adv. uku.
de golpe, adv. haykamanta, zas. departamento, s. (<*pitita, killi).
de la misma forma o manera, conj. shi- deposicin, s. isma.
nallatak. depositar, v. wakaychina, churana; male-
de nuevo, adv. kutin. zas en las orillas de la chacra: chintana.
de pronto, adv. haykamanta, kunkay- depsito, mesn del incario, s. tampu.
manta, zas. depresin (anmica), s. kalakyay.
de todas maneras, conj. shinapash. deprimirse, v. hamallina, impayana, llakirina.
debajero, s. ukunchina. derecho, leyes, s. <*kamachinakuy.
debajo de, adv. uku. derecho, lado, adv. allawka.
dbil, adj. api, irki, sampa. derramar, v. hichana.
dcada, adv. chunkawata. derritirse, v. nuyuna.
decaerse, v. urmarina. derrochar, v. usuchina, yakuyachina.
decir, v. nina. derrumbarse, v. tuirina, tularina.
declamar, v. luwana. desabrido, adj. chamcha, chamuk, hamlla,
declarado, adj. willashka. hamun, uku.
declarar, v. willana. desamparar, v. hichuna, sakina, shitana.
declive, adv. kinray, uray. desarrollarse, v. wiakuna, wiana.
decorar, v. allichina, sumakyachina. desauciado (a punto de morir), adj. aya-
dedo, s. (<*rukana), ruka. kara.
defecar, v. ismana. desayunar, v. (<*paqarinmikuy), pakarinmi-
defender, v. mitsana, michana, mitsana. kuna, chinchina, shunkuna, shunkunchina.
deformarse, v. wistuna. desayuno, s. (<*paqarinmikuy), pakarinmi-
deforme de la boca, adj. wistu. kuy, chinchiy, shunkuy, shunkunchiy.
degollado, adj. nakashka. desbordarse, v. tallina, shiwtana.
degollador, s. nakak. descalzo, adj. lluchu chaki, llapanku.
degollar, v. nakana. descamar, v. shikina.
deidad, s. wirakucha, pachakamak, pacha descansar, v. samana.
yachachik. descanso, s. samay; da de descanso:
dejar, v. sakina; algo al descubierto: pak- samay puncha; tiempo de descanso: samay
178
dicHA
179
dicHo
180
e
echar, v. kachana; fuera: karkuna. en cinta, adj. chichu, wiksayuk.
echarse (en el suelo), v. siririna. en dnde?, preg. maypitak?.
edad, s. wiay, mita. enero, s. <*kamay.
educacin, s. yachachikuy. en exceso, adv. manchanay, llashak, yalli.
educador, -a, s. yachachik. en sano juicio, adj. mayllik.
ejemplar, s. shina. en seguida, adv. haykamanta, apash, zas.
ejemplo, s. shina. en silencio, adv. chulunlla, upalla.
l, pron. pay. en sus cabales, adj. mayllik.
electricidad, s. <**illariy; zirmay. en vano, adv. yanka, yankamanta.
elegante, adj. taslla. enano, adj. kurpa, umutu.
elegir, v. akllana. encanijarse, v. kintiyarina.
elevado, adv. hanak. encapricharse, v. nanakyarina.
ella, pron. pay. encargar, v. minkana.
ellas, -os, pron. paykuna. encender la luz, v. hapichina.
embarazada, adj. chichu, wiksayuk. encerrar, v. wichkay.
embarrar, v. hawina. encharcarse, v. kuchayarina.
embarrarse, v. turuyarina. encas, s. mimish.
embellecer, v. sumakyana. encima, adv. hanak.
emblema , s. unancha; del Tawantin encogerse, v. kintiyarina, kuruyana, kutu-
suyu: wipala. yana, tuzuyana, waurina.
embobar, v. umana, upayachina. encolerizarse, v. piarina.
embobarse, v. upayarina. encomendar, v. minkana.
emborracharse, v. machay, shinkayay. enconarse las heridas, v. kiyayay.
embriagado, adj. totalmente: machashka; encontrar, v. tarina.
semiembriagado: shinka. encontrarse (con alguien), v. tarinakurina.
embriagarse, v. machana, shinkayana. encorralar, hacer corrales, v. kinchana.
embustero, adj. challi. endurarse, v. taktariy.
embutir, v. itina. energa, s. kallpa, kushi; energa sexual ne-
emitir sonidos (los animales), v. wakana. gativa que causa enfermedad diarreica, no
empalagar, v. amina. identificada por la medicina actual: zalipa.
empalagoso (dulcsimo), adj. uku. enero, s. <*kamay.
empaparse, v. hukuna, mutiyana. enfermarse, v. unkurina; persisten-
empeorarse, v. anchayana. temente: takyarina.
empeine del pie, s. pichuski. enfermedad, s. unkuy; persistente: takyak-
emperrado, adj. llumi, llumiyashka. unkuy; que provoca un ser mtico: s. sisu.
emperrarse, v. llumiyana, isiyana. enfermo, adj. unkushka.
empezado, v. kallarishka. enfriar, lquidos: v. chiriyachina, tsuklupuna.
empezar, v. kallarina. enfurecerse, v. millayarina.
empollar, s. ukllay. engaar, v. umachina, umakuna.
empujar, v. suchuchina, tankana; rboles engrosarse, v. rakuyana.
para derribarlos: tulay. engullir, v. amullina.
en ayunas, adv. mayllakshunku. enlagunarse, formarse un lago:
181
enlodArse
182
extremidAd
kucha. wiksa.
esparcir, v. hichana, tallina; agua o granos: estopa (de cabuya), s. hamchi, karachi.
chakchuy; agua de regado: parkuy. estorbar, v. harkana.
espejo, s. rirpu. estorbo, s. harka.
esperanza, s. shuyay. estornudar, v. atsikyana.
esperar, v. shuyana. estrangular, v. sipina.
espermatozoide, s. (<*yumaynin), ullu-api. estrecho, adj. kichki.
espeso, adj. sanku, tikti. estrella, s. kuyllur.
espar, v. chapana. estrenar, v. arina.
espina, -o, s. kasha. estrujar, v. llapina, lutsana, tsutsukina.
espinazo, s. washa tullu. estudiado, adj. yachakushka.
espiral, adj. churu. estudiante, s. yachakuk.
espritu, s. aya, nuna, samay, supay. estudiar, v. yachakuna.
esposa, s. warmi; esposa del inka: exageracin, adv. may, manchanay.
(<*quya), kuya. examen, s. <*taripay.
esposo, s. kusa; esposo de la coya: inka. examinador, s. <*taripak.
espuma, s. pusku. examinar, v. <*taripay.
espumarse, v. puskuyarina. excavar, v. allana.
esquina, s. kuchu. exceder, v. yallina.
esta, pron. kay. excesivamente, adv. yalli, yalliymana.
estaca, s. takarpu. excremento, s. isma.
estacar, v. takarpuna. excusar, v. kishpichina.
estafa, s. ayki. exigir, v. atina.
estado, s. <**aylluntintinkuy. existir, v. tiyana.
estafar, v. aykina, shuwana. expandirse, v. mirarina; substancias
estao, s. titi. grasosas: wisiyay.
estar, v. kana, tiyana. expirar, v. pitirina, tukurina, waurina.
este, pron. kay. exprimir, v. chawana, kapina.
este, oriente, s. intillukshina. expulgar, v. millchina, usana.
estril, el terreno, adj. tsala, kankawa, killin, extender, v. aysana, chutana, mantana.
tullu. extenderse, v. aysarina, chutarina; las
estircol, s. isma. guas de un bejuco o calabaza: zakzikiy.
estilarse, v. hukurina, mutiyarina. extenso, adj. suni.
estirar, v. chutana. exterior, adv. hawa.
estirpe, s. panaka. extranjero, adj. chuku, hullu, ransiw.
esto, pron. kay. extrao, adj. chuku, hullu.
estmago, s. mamapusun, mama uspun, extremidad, s. puchukaynin.
183
F
faja, s. chumpi; la grande: mamachumpi; la fogn, s. ninapata, tullpa.
pequea: wawachumpi. forastero, adj. chuku, hullu.
falda, s. aksu, anaku. forcejear (uno con otro), v. chutanakuna.
fallecer, v. tukurina, wauna. fortaleza (construccin), s. pukara; del
falsear, v. llullana. cuerpo: kushi.
falso, adj. llulla. fsforo, s. ninayuk; iska.
falta, s. hucha. fotografa, s. (<*uyap rikchay), rikchak.
faltar, v. illana. fracasar, v. kulluna.
familia, s. ayllu. fracaso, accin fallida, s. kulluy.
fango, s. kuzu, guzu. fraccin, en matemticas, s. paki.
fantasma, s. aya, atsinku, supay. fraccionar, v. ikina, pakina.
fardo, s. kipi. fractura, s. paki.
fastidiar, v. kushparina, shillinkuna. fracturar, v. pakina.
fatigarse, v. sampayana, shaykuna. fragante, adj. mishki.
favorecer, v. yanapana. frgil, adj. kapya.
faz, s. uya. fregar, v. kakuna, kitina.
fe, s. iikuy; tener fe: iiy. frjol, s. purutu.
febrero, s. <**panchiy. frente, parte del cuerpo, s. tirku.
felicidad, s. kushi, kushikuy. fro, s. chiri; expresin de fro: achachay.
feliz, adv. kushilla. friolento, adj. chirisiki.
fmur, s. mama tullu. frotar, v. kakuna, kitina.
fermentarse, v. timpurina. fruncir, v. sipuna.
festividad, s. raymi. fruta (variedades), s. wayuri: chikaksu, pi-
fiambre, s. kukayu. tajaya, punkara, tikasu.
fiesta, s. raymi; fiesta del sol: inti raymi. fruto, s. muru; cado antes de madurarse:
figura, s. rikchak. pilis; desagradable: muyan muyan; pequeo:
fila, s. wachu. chusu; fruto verde: llullu; dos pegados:
filo o agudo, adj. awchi; filo u orilla: manya. chapa, misha.
filtrar, v. shutuna. fucsia, adj. wamintsi, chiyu.
fin, s. tukuri. fuego, s. nina; para llevar: iska.
fingir, v. tukuna. fuente de agua, s. pukyu; pakcha.
firmar, v. aspina. fuera, adv. kancha, hawa.
flaco, adj. irki, tsala, tullu. fuerte, adj. sinchi.
flecha, s. wachi. fugarse, v. mitikuna.
flojo, adj. takla. fumar, v. sayrina.
flor, s. sisa; macho de maz: tuktu, tuktuma; fundamento, s. (<*tiqsi), sapi.
flor hembra del maz: chukllu akcha. futuro, adv. kipa, shamuk; tiempo futuro:
floripondio, s. wantuk. kipa pacha; pasado maana: mincha.
flotar, v. wampuna.
184
g
galaxia, s. <**muyukchuru. grada, s. pata.
gallardo, adj. taslla. gradero, s. pata pata.
gallina, s. atallpa, wallpa; que empolla: tuk- grado escolar, s. pata.
tuma; tuktu. granadilla, s. <*tintin.
gallinazo, s. ullawanka, ushku. grande, adj. hatun, kapak, mama, yaya.
ganado vacuno, s. wakra. grandeza, adj. kapak.
ganar, v. mishana. granillo, s. sharu, zharu.
ganglios, inflamacin de, s. amakulu. granizar, v. runtuna.
garganta, s. tunkuri. granizo, s. runtu.
gargarizar, hacer grgaras, v. muklupuna. grano, s. muru; granos tostados y cocina-
garrapata, v. tillimanku, waku. dos, s. taznu, kallpu.
garza, s. wakar, mashalli. grasa, s. wira.
gas, s. yanta, samay-yanta. grasoso, adj. wirasapa.
gatear, v. llukana. gratuitamente, adv. yanka, yankamanta,
gato, -a, s. misi. yankalla.
gaviln, s. waman, mikmichu, usturiw, chu- grieta, s. chikta.
walli, waktaway. grillo, s. chipu, chullu, hiki.
gaviota, s. lluya. gris, color, adj. puzu, uchpa.
gemido, onomatopeya: shinshin. gritar, v. kaparina.
genealoga, s. ayllu. grito, s. kapariy; ininteligible: wirakwirak.
geografa, s. <*tiksimuyuyachay. Ver tierra, grueso, adj. raku.
planeta gruta, s. machay, matsi.
gegrafo, s. <*tiksimuyuyachak. guaba, s. pakay, kachik, ilta, llutipa.
girar, v. muyuna; kuyuchina. guacamayo, s. wakamayu.
glndula biliar, s. (<*hayaqin), hayakin, guanta, s. lumucha.
chinkillis. guardar, v. wakaychina, allichina; en el
glteos, s. siki. seno: kinchullina; comida para llevar a la
gobernacin, acto de gobernar: v. pusha- casa: wanllana.
kuna. guardera, s. wawawasi.
gobernante, s. pushak, kamak. guatusa,s. punchana, siku.
gobernar, v. kamana, pushana. guerra, s. awka, awkanakuy.
golondrina, variedad de, s. suyu, shillishi- guerrero, s. awka, awkak.
lli, wayanay. gua, s. persona: pushak; de una planta o
goloso, hillu. del bejuco: anku.
golpear, v. makana, waktana. guiar, v. pushana.
golpearse, v. takarina. guineo, s. palanta.
goma para pegar: s. (<*tuquru), tukuru; lluta. guiar el ojo, v. sipuna.
gordo, -a, adj. wira. guin, s. (<*sillkuska), aspi.
gota, s. shutu, wiki. gusano, s. kuru, kuzu, latsik, tuku.
gotear, v. shutuna. guzhan, s. kullan.
185
H
haba, variedad de, s. nuya. hender, v. chiktana, shallina.
haber, v. tiyana. hendido, adj. chiktashka, waka.
habitacin, s. pitita, killi. herida, s. chukri; adj. chukrishka.
habitar, v. kawsana, tiyana. herirse, v. chukrina.
hbitat, s. pachamama. hermana de hermana, s. aa; hermana
hbito, s. yachariy. de hermano, s. pani.
habituado, adj. yacharishka. hermano de hermano, s. wawki; her-
habituarse, v. yacharina. mano de hermana, s. turi.
habla, acto del habla, s. rimay. hermoso, -a, adj. kuyaylla, sumak; expre-
hablante, s. rimak. sin para describir lo hermoso: ananay, mu-
hablar, v. rimana; demasiado: atina; sin nanayay.
sentido: musparina, tapyana. hernia, s. pawacha.
hace mucho tiempo, adv. unay, awpa. herramienta (en general) s. llamkana-
hace poco, adv. akalla, kunanlla. kuna; de metal: hillay; para deshojar el maz:
hace tiempo, adv. sarun. mishun.
hace un momento, adv. kunanlla. hervir, v. timpuna.
hacer, v. rurana; siguiendo un modelo: shi- hervvoro, s. kiwamikuk.
nana; algo a escondidas: chakchuna; hoyos hielo, s. rasu; hacerse hielo, v. rasuna.
para sembrar pltano, maz, frjol: tulana; el hierba, en general, s. kiwa; morada: sai;
amor: upina, yukuna, yumana. espinosa: putsu; aromtica del pramo:
hacerse (transformarse), v. tukuna; hacerse sumpu; un tipo de hierba: mallik.
o malograrse los alimentos: hawriyana. hierro, s. killay, hillay.
hacha, s. (<*ayri). hgado, s. kipchan, yana shunku.
halar, v. aysana, chutana. higuern, s. ila.
halcn, s. waman. hija, s. ushushi; hija nica; murushka us-
hallar, v. tarina. hushi; expresin que indica hijita apreciada:
hambre, s. yarkay; tener hambre, tener: payaku.
yarkay. hijo, s. churi; hijo nico, murushka churi.
harina, s. <*aku; kuta, kutashka. hilado, adj. puchkashka.
hartar, v. amina. hilar, v. puchkana.
hartarse, v. saksana. hilera, s. wachu.
harto, det. achka, llashak, pachan. hilo, s. puchka.
hasta dnde?, preg. maykama?. hincharse, v. punkirina.
hastiar, v. amina. hoja que cubre al choclo, s. kutul, panka;
he aqu, toma, exp. kayka. hoja de la caa del maz: sarapanka; hoja
hebra, s. puchka, kaytu. delgada de cabuya seca: anku; hoja y yerba
heces, s. isma. reseca convertible en polvo: was; hoja de
helada (fenmeno atmosfrico), s. kasa. papel: (<*patma), panka.
helar, caer la helada, v. kasana. holgazanear, v. killakuna, kaynana.
helecho, s. llashipa. hombre, adj. kari; hombre comn: <*hatun-
helicptero, s. antachikaru. runa.
hembra, adj. china; warmi. hombro, s. wamani, waman rikra.
186
Hundirse
187
i
idea, s. yuyay. inicio, adv. kallari.
idntico, adj. rikchak. inmediamente, adv. apash.
idioma, s. shimi. inmenso, adj. hatun, mayma.
idiota, adj. muspa, upa. inquieto, adj. kushpachik, shillinakuk.
iglesia, s. wakawasi, apunchikwasi. insecto, s. apu, manchu, palamaku.
igual o parejo, adv. <* kuska; rikchak; que inseminar, v. yayuna.
otra cosa: shina. inservible, adv. mana-alli, yanka.
igualar, v. allana, paktachina. inspido, adj. aminta, chamcha, chamuk,
igualmente, conj. shinallatak. hamlla.
iguana, s. hayampi. insistir, v. atina.
imagen, s. rikchak. instantnemente, adv. a, alla.
imbcil, adj. muspa. instrumento, s. hillay; para pedacear la
imitar, v. katina, rikchana. cabuya: wazik.
impar, det. chullanik, chulla. insultar, v. kamina, takurina, tushuna.
impermeabilizar (objetos de barro), v. wi- inteligencia, s. yuyay.
rana. inteligente, adj. yuyaysapa.
importante, adj. hatun. inter, mon. naku-.
inadaptable (a las costumbres de un pue- interaccin, s. ruranakuy.
blo), adj. awka. intercambiar, v. rantinakuna.
inca, suprema autoridad en el Tawantin intercomunicacin, s. rimanakuy, willa-
suyu, s. inka. nakuy.
incendiar, v. rupachina. interior, adv. uku.
inclinado, adj. kinray, tsan. interrogativo, el que interroga, v. tapuk.
inclinar, v. kumuna. interrogar, v. tapuna.
indicacin, s. rikuchiy. intestinos, s. chunchulli; grueso: raku
indicar, v. rikuchina. chunchulli; delgado: au chunchulli.
ndice, dedo, s. tuksina ruka. introducir, v. satina.
indmito, adj. kita. inundarse, v. huntana, kuchayana, nu-
inepto (para la cacera o la pesca), adj. yuna.
awasi, chiki. intil, adj. hupi, mana-alli, yanka.
infectarse (las heridas), v. kiyayana. investigar, v. <*kuskikuy; mashkana, tari-
inferior, adj. sullka. pana, lukllikirina.
inflamacin (por heridas, golpes, picadu- invierno, s. tamya pacha.
ras), s. inta. invisible, cosa, s. mana rikuypak, iu.
inflamarse, v. ruparina. invitar, v. kayana.
inflarse, v. punkina. invocar, v. maana.
informar, v. willana. inyectar, v. tuksina.
infortunio, adj. chiki. ir, v. rina; en aglomeracin: tallirina, wanku-
ingenuo, adj. muspa. rina; de cacera y pezca: mitayuna, purina; a
inhumar, v. pampana. buscar lea: yantana.
iniciar, v. kallarina. izquierdo, -a, adj. ichuk, lluki.
188
J
jabal, s. wankana. juez, s. (<*kuskachaq), kuskachak, kama-
jardn, s. sisa pampa. chik.
jarra, s. shila. jugar (juegos de movimientos fsicos y de
jaspeado, adj. puzu. competencias), v. pukllana; juegos de azar o
jefe, s. apu, kuraka. de fortuna: chunkana.
jengibre, s. akirinri. jugo, s. hilli; del penco: chawar mishki; fer-
jess, jesucristo, s. apunchik. mentado de caa de azcar: warapu.
jicama, tipo de tubrculo, s. hikama. juicio (inteligencia), s. yuyay.
jora, maz germinado utilizado en la prepa- juicioso, adj. yuyaysapa.
racin de la chicha, s. hura. julio, s. <**purun.
jorobado, adj. kumu. junio, s. <*inti.
joven, adj. ambos: mallta; varn: wayna; juntar, v. tantachina, llutana, tinkina; hierba:
mujer: pasa, kuytsa. kiwana.
juego, s. pukllay, chunkay; juego y tablero, junto, al lado, adv. kuchu, kuchulla.
similar al ajedrez: <*tapta, taptana; otros: jpiter, s. <**akapana.
wayru, pichka. justicia, s. <*kuskachaq, kuskachak.
jueves, s. <**patma. juzgar, v. taripana.
189
l
laberinto, s. chinkana. kastilla shimi.
labio, s. inferior: sipri; superior: wirpa; lepo- lengeta, s. kallwa.
rino: waka, wantukshimi. lea, s. yanta; verde: chawa; con fuego:
laborioso, -a, adj. llamkak, kutsi. inta; hacer lear: yantay.
labrar madera, v. llakllana. lerdo, -da, adj. sampa; lerda, mujer: zanzan.
lactar, v. chuchuna. letra, s. killka.
ladrar, v. awina, kaparina. levantamiento, s. hatariy.
ladrn, s. shuwa. levantar, v. hawayachina; con palanca:
lagaa, chukni. wankana.
lagartija, s. palu, sacharuna, tsalakulun, levantarse, v. hatarina.
tsilinkitsi, tulipa, waksa, yaku palu. ley(es), s. (<*kamachikuska), kamachiy;
lago, s. kucha, hita, mamakucha, hatun kucha. hacer leyes: kamachiy.
lgrima, s. wiki. leyenda, s. awparimay.
lagrimear, v. wikiyana. liar, v. wankuna, alapana; pies o manos:
laguna, s. kucha, hita. chaknana.
lamentar, v. llakina. liblula, s. chikaru, tsikaru, akcha shuwa.
lamentarse, v. akarina. liberar, v. kishpichina.
lamer, v. llawana. liberarse, v. kishpirina, kishpina.
lana, s. millma. librar, v. kishpichina.
langosta, s. chillik. libro, s. (<*qillqa, qillqa kipu, qillqaykusqa),
lanza, s. wachi. killka, killka kipu, killkaykushka; kamu (?).
lanzar, v. shitana, chutana. lder, s. apu, pushak.
lpiz, s. killkana. liendre, s. chiya.
largo, adj. suni. ligero, adj. ichu, kutsi; adv.: utkay.
lstima, s. llaki; expresin de lstima: ala- lila, adj. maywa.
lay, llakinayakta. limar, v. llampuna.
lastimarse, v. chukrina. lmitar, v. saywana.
lavar, v. el cuerpo o la cabeza: armana; par- limn, s. ishnul.
tes del cuerpo u objetos: lmite, s. saywa.
mayllana; ropa: takshana. limpiar, v. pichana.
lazo, agujero de una cuerda, s. tuklla. limpio, adj. chuya, chuyaklla.
leche, s. uu. linaje, s. ayllu.
lechero, tipo de rbol, s. pinllu. linderar, v. saywana, kimina.
lechuza, s. chushik, pullukuku. lindero, s. saywa
leer, v. (<*qillqaktarikuy), killkakatina. lindo, adj. kuyaylla, sumak
legislador, s. kamachik. lnea, s. (<*siqi); aspi, wachu; horizontal:
legislar, v. kamachina. sirik aspi; vertical, s. shayak aspi.
lejano, adv. karu. lquido, s. yaku.
lejos, adv. karu. lirio, s. amankay.
lengua, rgano articulatorio, s. kallu. lisiar, v. kiwina.
lengua(je) articulado, s. shimi; lengua liso, adj. llampu, lluchka.
quichua: kichwa shimi; lengua castellana; lisonjero, adj. mishkishimi.
190
luz
191
ll
llama, camlido andino, s. llama un tipo de mikllay; llevar en andas o en camilla wantuy;
llama: chantasu, llaminku. llevar en brazos: markay; llevar a la espalda:
llamar, v. kayana; expresin para llamar al apariy; llevar en las manos: markay; llevar en
ganado: kachi kachi; llamar la atencin en los hombros: rikray.
una conversacin: hay. llorar, v. wakana.
llanura, s. pampa. llover, v. tamyana, paramuna; en forma me-
llegar, v. chayamuna, paktamuna. nuda mientras hay sol: chirapana.
llenar, v. huntachina, paktachina. lloviznar, v. paramuna.
lleno, adj. hunta, huntashka. lluvia, s. tamya; menuda con sol: chirapa.
llevar, v. cosas: apay; llevar algo en la falda:
192
m
machacar, v. kawtayana, takana. mandar, v. kachana.
mchica, harina de cebada, s. machka. man, s. inchik, wachansu.
macho, adj. (<*ullqu), ullku; kari. maniatar, v. watana.
madera, s. (<*qiru) kiru; kaspi; del penco: manillas, s. makiwatana.
chawar kiru. mano, s. maki; dorso de la mano: maki
madre, s. mama. washa; palma de la mano: maki pampa;
madrecita, expresin cariosa para las cuenco de la mano: maki uku; parte central
mujeres adultas o jvenes: mamaku. de la mano: maki shunku.
madrina de bautizo, s. achikmama, mar- manosear, v. llamkana, hawina.
kakmama. manta, s. mantana; para cargar: aparina;
madrugada, adv. tutamanta. para cosechar el maz: halunzu.
madurar, v. (<*puquy), pukuna. manteca, s. wira.
madurarse, el choclo, v. kawllarina. maana, adv. kaya; la maana: tutamanta.
maestro, -a, s. yachachik. maqueo, s. yurimawas.
maguey, s. chawar. mar, s. mamakucha.
magullar, v. llakana. marcador, para escribir, s. killkana.
magullarse, v. rawmana. marchar, v. tatkina.
maz, s. sara; variedades: zhima, wantanku; marchitarse, v. ankuyana, urmarina, wa-
plagado: atupa; silvestre: atuk sara. urina.
mal, -o, -a, adj. mana-alli; mal acostum- marearse, v. shinkana.
brado: paku; mal genio: millay; mal molido: marfil vegetal, s. yarina.
chamka. marido, s. kusa.
malestar, tener, v. champayana. mariposa, s. pillpintu, chapul.
maleta, s. kipi. marrano, s. kuchi.
maleza, s. sacha. marte, planeta, s. <**mullu.
malhumorado, de mal humor, adj. millay, martes, s. <**kulla.
warak warak. marzo, s. <*pawkar.
malhumorarse, v. millayana. ms, adv. ashtawan.
malograrse, no empollar los huevos, v. masa, hacer, v. chapuna.
hukana. mascar, v. kashtuna, mukuna.
mam, s. mama. mashua, s. mashuwa.
mamar, v. chuchuna. masticar, v. akuna, kashtuna, mukuna;
mamfero, s. chuchuk. masticar y emitir sonidos los cerdos al
manantial, s. pukyu. comer: chakukina.
mancera, s. charina. mata, s. yura.
mancha, s. tilla, mapa. matar, v. wauchina.
manchado, adj. tilla, shuyushka. mate, s. mati, zampu.
manchar, v. hawina, llunchina, shuyuna. matrimoniarse, contraer matrimonio, v.
mancharse, v. karkayana, mapayana, sawarina.
wikiyana. matrimonio, s. sawari, sawariy.
mancha, s. mapa, tiklla; del rostro o pao: matrona, s. mama; mamakuna.
mirka. mayo, s. <*aymuray.
193
mAyor
mayor, adj. kurak, kuraka. mestizo, adj. laychu, mishu, tsala, wiraku-
mazamorra, s. api. cha, misti, mishu.
mazo, s. makana. metal, s. anta
mazorca (de gramneas y cereales), s. meter, v. satina.
kaspa. metro (medida), s. tatki.
mecer, v. kuyuchina, kawina, kantina. mezclar, v. chakruna, chapuna.
mediano, -a (objetos, personas y anima- mezquinar, v. michana, mitsana.
les), adj. mallta, paktalla. mezquino, -a, adj. michak, mitsak.
medicina, s. hampi; especialidad: hampi- miedo, s. manchanayay; expresin de
yachay. miedo: alalay.
mdico, s. hampik; yachak. miel de abeja, s. chullumpi.
medida, s. tupu. mircoles, s. <**haway.
medio ambiente, s. pachamama. mierda, s. isma.
medio, det. chawpi. migaja, s. palik.
medio, el dedo, s. chawpi ruka. mil, num. waranka.
mediocre, adj. sacha. milenio, adv. warankawata.
medir, v. tupuna. militar, s. awka, awkak.
mdula, s. (<*chillina), chillona; utku; de milln, num. (<*hachuntinhachu, hachu-
vegetales: shunku. hachu).
mejorar, v. allichina, sumakyachina. mimar, v. kuyana.
melga, s. milka. mimbre, s. tiyamshi.
melloco, s. milluku. mina, s. charka, kuya.
memoria, s. yuyay. mineral, tipo de piedra, s. ara rumi.
mencionado, adj. nishka. minuto, s. <*hayri.
mencionar, v. nina. mirar, v. chapana, kawana, rikuna.
menear, v. kawina; hacer menear: kuyuchina. mirarnos, nos volveremos a encontrar,
menor, adj. sullka. exp. rikunakushun.
menos pensado, adv. haykamanta, kun- mirlo, s. suksu.
kaymanta. miserable, adj. michak, mitsak.
mensaje, s. willay. mismo, -a, adj. kikin.
mensajero, s. chaski. mitad, det. chawpi.
menstracin, s. <*yawarikuy, mapakuy; mocho, adj. putu.
yawarta rikuy, killa unkuy, mapa killa; primera moco, s. kua, lumarisu.
menstruacin: <*kikuy. mocosos, expresin despectiva a los
menstruar, v. <*yawarikuy, mapakuna; killa nios: isi.
unkuy. modificar, v. allichiy.
mentir, v. llullana. moho, s. allu.
mentira, s. llulla. mojado, adj. huku; semimojado: ankulla.
mentiroso, adj. llulla. mojarse, v. hukuna, mutiyana, shuturina,
mentn, s. kakichu, sintu. sutukyana.
meique, dedo, s. sullka ruka. moler, v. kutana; grueso: chamkana.
mercurio, s. <**rimsi. molestar, v. kushparina, shillinkuna.
merendar, v. (<*chishinmikuy), chishinmi- molido, adj. kuta, kutashka; grueso:
kuna. chamka.
merienda, s. (<*chishinmikuy), chishinmikuy. molle, planta y frutos, s. mulli.
mermar, v. anchuchina. mollera, upu.
mes, s. killa. mono, s. chichiku, kushillu, intillama, kutu,
mesa, s. (<*chakiqiru); pataku, hampara. machin, parawaku, shilltipu, sipuru, tsiyam-
194
muy
195
n
nacer, v. wacharina, pakarina. no es cier to?, adv. manachu?.
nacido, en algn lugar, adj. wacharishka. no, adv. ama, mana.
nacin, s. llakta, mamallakta. noble, adj. kapak.
nacionalidad, s. <**suyukawsay, ayllu- noche, s. tuta.
suyu. no friegues, expresin: ampuku.
nada, det. mana-ima. nogal, s. tukti.
nadar, v. waytana, wampuna. nombre, s. shuti.
nadie, det. manapi, manapipash. norte (regin), s. chinchay; punto cardinal:
nalga, s. siki. uraysuyu.
nalgadas, dar, v. kullpina. nosotros, pron. ukanchik.
naranja, s. laranka, laranha, chilina. novecientos, num. iskun pachak, iskun
nariz, s. sinka. patsak.
narrador de cuentos, s. hawarikuk. noventa, num. iskun chunka.
narrar (cuentos, fbulas), v. hawarikuy. novia, s. sawarina kuytsa.
naturaleza, s. pacha, pachamama. noviembre, s. <**ayar.
nausear, v. <*kuynay); kuynana, millana. novio, s. sawarina wamra.
navegante, s. wampuk. nube, s. puyu.
navegar, v. wampuna. nublado, adj. puyu puyu, puyushka.
neblina, s. puyu. nublarse, v. puyuna.
necio, adj. atupa. nuca, s. washa kunka.
negro, color, adj. yana. ncleo, s. shunku.
neptuno, s. <**turumanya. nudo, s. kipu, muku, sutu.
nevado, el cerro, s. rasu urku; rasushka. nuera, s. kachun.
nevar, v. rasuna. nuestro seor, s. (Jesucristo) s. Apunchik.
ni dios lo quiera, adv. amallatak. nuevamente, adv. kutin.
nido, s. kisha, kuzha, putsa. nueve mil, num. iskun waranka.
niebla, s. puyu. nueve, num. iskun.
nieve, s. rasu. nuevo (persona, objeto, tiempo), adj. mus-
nigua, s. iu, piki. huk, wamak.
nia de los ojos, s. pichiw. numerado, adj. yupashka.
nio, s. wawa, uchilla; que sigue a sus pa- numerar, s. yupana.
dres: chupa. nmero, s. yupay.
nivelar, v. allana. nutria, s. pisha; yaku ukucha.
196
o
objeto, s. ima; sagrado: waka; de barro: olvidar, v. kunkana.
puru; hacer objetos de barro: v. awana. olvido, s. kunkay.
obsequiar, v. kamarina, kuyana. ombligo, s. pupu.
observar, v. rikuna, chapana. omnvoro, adj. tukuymikuk.
obstaculizar, v. harkana. omplato, s. karmin.
obstculo, s. harka. oprimir, v. itina.
oca, s. uka. ordenar, poner en orden, en buena dispo-
occidente, s. inti yaykuna. sicin, v. (<*hichyay), hichyana.
ocano, s. mama kucha; ocano pacfico: ordear, v. chawana, kapina.
<*wirakuchap kutimunkan. oreja, s. rinri, rinri kara.
ochenta, num. pusak chunka. orientacin, s. rikuchiy.
ocho cientos, num. pusak pachak. oriente, s. punto cardinal: inti llukshina; re-
ocho mil, num. pusak waranka. gin: anti suyu.
ocho, num. pusak. origen, s. sapi.
ocioso, adj. (<*qilla), killa. orilla, s. manya.
octubre, s. <*yaku. orinar, v. ishpana; yaku-ishpana.
ocultar, v. killpana, pakana. ortiga, s. chini.
odiar, v. chiknina. ortigar, v. chinina.
oeste, s. inti yaykuna. orzuelo, s. itsipu.
ofrecer, v. kuna. oscilar, v. walinyana.
odo, s. rinri hutku. oscuro, adj. amsa, llantu, pakna.
oido, adj. uyashka, uyarishka. oso, s. ukumari.
oir, v. uyana. otoo, s. wayra pacha.
ojo, s. awi; cerrar los ojos: v. itsipuy. otra vez, adv. kutin.
oler, v. ashnana, mutkina. oveja, s. llama.
olfato, s. mutki. ovillar, v. kururuna.
olla, s. manka. ovillo, s. kururu.
oloroso, adj. ashnak. oxidarse, v. wakarina.
olvidado, adj. kunkashka. oyente, s. uyak.
197
p
pacfico, adj. kasilla; ocano pacfico: <*wi- papel, s. (<*patara); panka.
rakuchap kutimunkan. papirotear, v. tinkana.
padre, s. yaya. paquete, s. apay; atado en hojas: maytu.
padrino de bautizo, s. markakyaya, par, adv. ishkantin, yanantin.
achikyaya. pramo, s. puna, sallka.
pgina, s. (<*patara), patara, panka. parar, v. shayarina.
paico, yerba medicinal, s. payku. pararse, v. hatarina, shayana.
pas, s. llakta, mamallakta. parecerse, v. rikchana.
paja (variedades, s. uksha, siksik, wayuri, parecido, -a, adv. rikchaklla, shina.
lisan. pared, s. pirka; de una casa abandonada:
pjaro (varidedades), s. munchi, chaawi, yata.
chikwan, chiwlli, chiyun, killpuntu, kitiwpi, ku- pareja, adv. ishkantin, yanantin.
llishtiti, kuwayu, chikin chikin, liklik, lluta, pariente, s. ayllu.
manku, panzaw, pishku, piyan piyan, pusayu, parir, v. wachana.
tiwinkulu, tiyunti, tiyuti, tsalak tsalak, tullik, prpado, s. awi kara.
tunchi, tuntu, wiriwiri, zhuta. parque, s. sisa pampa.
pala, tipo de, s. wallmu. parroquia, s. kitilli (?).
palanca, s. tula, wanka. parte alta de la casa, cuesta, pared o
palla, tipo de rondador, s. palla. pea, adv. hanak pata.
palma de la mano, s. maki pampa. parte, s. rakiy.
palmadas, dar, v. kuyachina. partido (poltico), s. (<*suyuchakuska); par-
palmera (variedades), s. chilli, chincha, tido o semi, medio: chikta.
chinku, kuya, lukata, murito, shapaka, partir, v. chiktana, ikina, rakina, chillpina; en
shimpi, shipati, shiwa, unkurawa, yarina. la mitad: chawpina, patmana.
palo, s. kaspi; que nace del cabuyo: (<*qiru), pasado, adj. yallishka; pasado maana:
kiru; palos y carrizos para cubiertas y paredes mincha; tiempo pasado: sarun pacha, awpa
de casas, corrales y cercas: chaklla. pacha, unay pacha, wayma pacha.
palpar, v. llamkana, hawina. pasar, v. yallina.
paludismo, s. chukchu-unkuy. pasarse, el tiempo, v. (<* yalliriy), yallirina.
pan, s. tanta. pasear, v. puriykachana.
pncreas, s. iducha; kantsapata. paso, s. tatki; dar pasos el nio: tatkiy.
pantaln, s. wara; poner pantalones: wara- paspa, grieta en la piel, s. paspa, zipi.
chikuy; ponerse pantalones: warallikuy. pastar, v. michina.
pantano, s. guzu, kuzu. pasto, s. waylla, muya; lugar de pasto: mi-
pantorilla, s. chakichichu. china.
panza, s. (<*uspun), pusun. pastor, -a, s. michik.
paal, s. llachapa, pintu, akawara. pastorear, v. michina.
pao (manchas del rostro), s. mirka. pata, cosas o animales, s. chaki.
papa, s. papa; rojiza: yunkarak; deshidra- patalear, v. kushparina.
tada: chunu, chuu, muray; pelada y amari- patata, s. papa.
llenta: akma. patear, v. haytana.
pap, s. yaya. patio, s. kancha.
198
piezA
200
pus
201
Q
qu dijo?, interj. haw?. quieto, adj. kasilla.
qu cosa?. pron. ima. quilico, variedad de ave, s. killiku.
quebrada (depresin geogrfica), s. wayku. quinientos, num. pichka pachak, pichka
quebrado, adj. paki, pakishka; fraccin en patsak.
matemticas: paki. quinoa, s. kinuwa.
quebrar, v. pakina. quipa, instrumento musical, s. kipa.
quemado por el sol, adj. ruparishka, quipo, nudos del registro y administracin
kazuk, kazukyashka, muzuklla. incsica, s. kipu.
quemar, v. rupachina. quipocamayoc, s. kipukamayuk.
quemarse, v. ruparina. quishuar, s. kishwar.
querer, v. munana, llakina. quitar, v. anchuchina, kichuna.
quichua, adj. kichwa. quitarse, v. anchurina.
quin?, pron. pi?. quiz, quizs, adv. icha, ichapash.
202
r
rabo, s. chupa. recuerdo, s. yuyariy.
racimo, s. luntsa, putsa, watu; de chonta: tika. red, s. llika, linchi; pequea para pescar:
raz, s. sapi. wishinka.
rajar, v. chiktana, shallina. redondo, macizo esfrico, adj. (<*rumpu);
rallar, v. shikina. rumpa.
rama, s. mallki. refajo, s. ukunchina.
rpidamente, adv. apash, utkalla. refinar, v. utuna.
rapidsimo, adv. ninantak. reforzar, v. kimina.
rpido, adv. ichu, utka, hayka, zas; rpido regalar, v. kamarina, karana, kuyana.
de cocinarse o de madurarse: chawcha. regalo, s. kamari; que se da en las fiestas:
raposa, s. chakka, chucha, sinik, wanchaka. hucha; que dan los ahijados a sus padrinos:
raqutico, adj. irki, tsala, tsinzu, tullu. kuyachiy.
rascar, v. aspina. regaar, v. piachina.
rasgar, v. llikina, challchina. regar, v. hichana, chakchuna, chiwana, shi-
raspadura (dulce), s. mishki. wana, tallina; agua de regado: parkuna.
raspar, v. aspina. regarse, v. hicharina, tallirina, shiwtana.
rastro, s. chaki kati. regin, s. suyu; regin oriental: anti suyu;
ratn, s. ukucha. regin occidental: kunti suyu; regin del
raya, s. aspi. norte: chinchay suyu; regin del sur: kullay
razonamiento, s. hamutana, yuyana. suyu; regin de la sierra: puna suyu; regin
realizar, v. rurana, llamkana. de la costa o clida: yunka suyu.
reanimarse, v. alliyana, kariyana. regla, objeto escolar, s. (<*siqina).
rebasar, v. hichana. reglamento, s. kamachiy.
rebozo (matrimonial), s. lliklla. regresar, v. kutimuna, tikramuna, tikrana; al
recelo, s. pinkay. lugar de origen, a la tierra materna: llaktana.
rechoncho, adj. kurpa. reina soltera, s. usta; reina casada:
recibir, v. chaskina, hapina. (<*quya, kuya.
recin, adv. akalla, kunanlla. reir, v. asina.
recio, adj. sinchi. relaciones sexuales, (tener), v. yukuna,
recipiente, s. de la cscara del coco: pill- yumana.
chi; grande de mate: ankara; hecho del tron- relampaguear, v. llipyana.
co de cabuya: puntulunku. rellenar, v. awinchina, huntachina.
reciprocidad, adv. ranti, ranti ranti. reloj, s. (<*pacha-unanchanqa).
reclamar, con enojo, v. piana. remanso, s. tuyaka, walun,
recoger, v. tantana; recoger granos: pa- rematar, v. alapana.
llana; los primeros frutos de la sementera: remedio, s. hampi.
chakrana; los residuos de cosechas: challina, remellar, v. llakana.
chukchina. remellarse, v. rawmana.
recolectar, v. tantachina. remendar, v. llachapana, chupana, lampana.
recordar, v. yuyarina. remiendo, s. llachapa.
recto (hacia una direccin), adj. tsiklla. remo, s. kawina, tawna, wanka.
recuadro, cuadro, s. (<*tapta); shuyu. remojarse, v. nuyuna.
203
remolino
204
s
sbado, s. (<**tinki). nawaru, kuwa, kuwayu, lukarya, murintu, pi-
saber, v. yachana; saber a: yachina. ripiri, tullumpa.
sabidura, s. yachay. saquillo, s. tulu.
sabio, s. amawta, yachak. sarampin, s. muru-unkuy.
sabor, s. yachik. sarna, s. shikshi, isi, akwas.
saborear, v. kamana, mallina. satisfecho (de comer), adj. hunta, saksashka.
sabrosa, -o, adj. (<*uku), chawcha, mishki. saturno, s. <**chimpu.
sacapuntas, s. awchichina. sauce, s. wayaw.
sacar, v. surkuna, llukshichina; productos savia (de las plantas), s. llawsa.
de la tierra: allana; sacar tiras: chillpina. saya, s. anaku, aksu; ponerse la saya: ana-
sacerdote (principal del incario), s. umu; kullikuy, aksullikuy.
kushipata. secar, v. chakichina; la carne al sol: charkina.
saciado, adj. hunta, saksashka. secarse, v. ankuyana, chakirina, waurina.
sacudirse, v. shiwarina; las plumas, el sediento estar, v. upyanayana.
ave: patpana. seducir, v. kuyachina.
sacudir, v. chaspina, chawsirina. segar, v. pitina, ichuna.
saeta, s. wachi. seguidamente, adv. kipa, kipalla.
safar, v. kacharina. seguir, v. katina; hacer seguir: katichina.
sano, s. lumukuchi. segundo, tiempo, s. <*tuylla. En lugar o es-
sal, s. kachi. pacio: ishkayniki.
sala, s. <*pitita. seis, num. sukta.
salamanquesa, s. watawata. seis cientos, num. sukta pachak, sukta
salir, v. llukshina; salir el sol: intiyana. patsak.
saliva, tuka. seleccionado, -a, adj. aklla, akllashka.
salivar, v. tukana. seleccionar, v. akllana.
saltamontes, s. chipu, hiki. selva, s. sacha.
saltar, v. kushpana. semana, s. <**sillkukis.
salud (de bienestar), s. allikay. sembrado, adj. tarpushka.
saludar, v. napaykuna. sembrador, s. tarpuk.
salvaje, adj. sacha, awka. sembrar, s. tarpuna.
salvar, v. kishpichina. semejante, adv. shina.
salvarse, v. kishpirina. semejanza, s. rikchak.
sambo, s. sampu, zampu, kitu. sementera, s. chakra, tarpushka allpa.
sanarse, v. alliyana, hampirina. semilla, s. muyu; cada en las sementeras:
sancochar, v. hawchana, ayumpakuna. chas.
sandalia, s. ushuta. sendero, s. an.
sango, tipo de pan, s. sanku. seno, s. chuchu.
sangorache, s. ataku. sentar a los nios, v. chachichina.
sangre, s. yawar. sentarse, v. tiyarina; sentarse los nios:
sanguijuela, s. mapamari. chachina.
sapallo, tipo de calabaza, s. sapallu. sealar, v. rikuchina, riksichina, shunkuna.
sapo (variedades), s. hampatu, huwin, ku- seor, s. yaya, hachi.
205
seorA
207
t
tabaco, s. sayri. alalay, mamallaw.
taita, s. yaya. templo, s. wakawasi; apunchikwasi.
talar, v. kuchuna, waktana. tender, v. mantana.
talega, s. wayaka. tener o sostener, v. charina; tener pena:
talismn, s. para el amor: wakanki; el maz llakina; tener relaciones sexuales: upina, yu-
de granos bicolor que se hallan durante la mana, yukuna.
cosecha: misha; utilizado en la caza y en la terminado, adj. pakta; tukurishka.
pesca: piripiri. terminar, v. tukuchina.
tallo, s. tullu; tallo y hojas de maz seco: terminarse, v. paktarina; tukurina.
kallcha, sarapanka; tallo de un racimo sin fru- terremoto, s. allpa chukchuy.
tos: watu; tallo del racimo, extrado los fru- terreno, s. allpa; duro, estril, erosionado:
tos: chitus. killin; pisoteado de animales: yata; terreno
taln, s. tayku. baldo: purun.
tambalear, v. sinkuna. terrn, s. kurpa; terrn de csped: champa.
tambor, s. wankar; pequeo: tuntulli. testculo, s. lulun.
tamo, s. tamu. testimoniar, v. iina.
tantear, v. llamkana, hawina. teta, s. chuchu.
tapa, s. killpana. tibio, adj. inlli, kunuklla.
tapar, v. killpana. tiempo, s. pacha; tiempo presente: kunan
tardarse, v. kaynana, kipayana, unayana. pacha; tiempo pasado: awpa pacha, sarun
tarde, la, adv. chishi. pacha, yallirik pacha; tiempo futuro: kipa pacha.
tarea, s. ruray. tienda, s. katuwasi.
tartamudear, v. aklluna. tierno, adj. llullu.
tartamudo, adj. akllu, tiyarpa. tierra, s. allpa; lugar donde se vive: allpa-
tawantin suyu, las cuatro regiones del mama.
rea inca, s. Tawantin suyu. tierra, planeta, s. <*tiksimuyu.
taxo, s. kullan, gulln, taksu. tiesto, s. kallana.
teatro, s. (<*hawkaypata), hawtaypata. tigre, s. uturunku.
techar, v. katana. tinaja, s. mawma.
teja, s. sau. tiniebla, adj. amsa, llantu.
tejer, v. awana. tintura, s. tullpu.
tejido rstico, comn: awashka; tejido fino: to, s. hachi.
kumpi; de hojas de palmera: almayari, san. tipina, objeto para deshojar el maz durante
tejn, mashu, wachi. la cosecha, s. tipina.
tela, s. pintu. tirar, v. shitana.
telar, s. awanakaspi. tiritar, por escalofros, v. chukchuna.
telaraa, s. (<*urup llikan), urupa llika. tiza, s. aspina, aspik.
temtico, adj. paku. tiznarse, v. kushniyana.
temblar, v. chukchuna. tizn, s. inta.
temblor de tierra, s. allpa chukchuy. tocar, algn instrumento musical: takina;
temer, tener miedo, v. manchana. tocar la quipa: kipana; alguna cosa: llam-
temor, s. manchay; expresin de temor: kana, hawina.
208
tutumA
209
u
ubicar, v. churana. un(o), num. shuk.
ubre, s. chuchu. untar, v. hawina, kakuna.
ltimo, adv. puchukay, chupa; kunchu. ua, s. sillu.
nico, adj. sapan, sapalla, shuklla; nica hija: urano, planeta, s. <**tinkullpa.
murushka ushushi; nico hijo, murushka churi. urdir, v. awllina, allwina.
unidad(es), s. shuk(kuna) usado, adj. mawka, paya.
unin, s. tantachiy, tinkiy, tinkuy. usted, pron. kan, kikin.
unir, v. tinkina, tinkuna, llutana. ustedes, pron. kankuna, kikinkuna.
universidad, s. hamutaywasi. tero, s. wawatiyana.
210
v
vaco, adj. chushak, illak. ver, v. rikuna, kawana.
vagina, s. rakakara, raka. verano, s. intipacha, usyay pacha.
vagabundo, adj. yanka purik. verbo, s. willak; verbo auxiliar para expresar
vago, adj. (<*qilla), killa. onomatopeyas: nina.
vainas trilladas, como tamo, s. puchul, verdad, adv. (<*chiqa), chika.
puchuy. verdadero, adj. chiqallatak; kikin.
valeroso, adj. sinchi. verde, color, adj. (<*qumir), kumir, waylla.
valle, s. pampa. verduras, s. yuyu; verduras sancochadas:
valor en precio, s. chanin. hawcha.
vmonos, exp. hakupashun, hakupashun- vergenza, s. pinkay.
chik. verruga, s. micha, mitsa, michamuyu,
vamos, exp. haku, hakuchik. chimpi.
vapor, s. <*wapsi. verter, v. tallina.
variedad, comp. sami. vertical, adj. shayak, tsan.
varn, adj. kari. vertiente, s. pukyu.
vasija de barro (variedades), s.: puntu; de vestimenta, s. <* pacha; churana.
barro para bebida: mukawa; tipo de jarra: vestirse, v. <*pachallikuy; churarina.
shila; grande: mawma. va, s. an.
vaso, s. (<*qiru), kiru; redondo de madera va lctea, s. <* mayu; kasa-anku, kasa an.
de cuello largo: kaka. viajar, v. rina, illana.
vecino, adj. wasi mashi. vicua, s. wikua.
vegetal, s. yura. vida, s. kawsay.
vehculo, s. antawa, anta-shuntu, antawiwa. vidrio, s. kispi.
veinte, num. ishkay chunka. vieja (animados), adj. paya, atupa; ruku;
vejiga, s. ishpapuru. para cosas: mawka.
vello, s. millma; vello axilar: kashuk millma; viejo (animado, no animado), adj. ruku; para
vello pubiano masculino: ullu millma; vello objetos: mawka.
pubiano femenino: raka millma. viento, s. wayra; fuerte: akapana.
velludo, adj. millmasapa. vientre, s. wiksa.
veloz, adj. pankalla, wayralla. viernes, s. <**haycha.
vena, s. anku, sirka. viga, s. (<*qiru), kiru.
venado, s. taruka, ushpitu, yamala. vigilante, s. chapak; vigilante de la casa:
vencer, v. atina. wasikamak.
vendaje, s. yapa. viniente, s. shamuk.
vender, v. katuna. violar, v. wakllichina.
veneno, s. miyu, hampi. virar, v. tikrana.
venerar, v. muchana. viruela, s. muru-unkuy.
venidero, l o lo que vendr, adv. shamuk. viruta, adj. punzu.
venir, v. shamuna. viscoso, adj. llawsa.
ventana, s. (<*tuqu), tuku. vista, s. awi.
ventura, s. kushi. viuda, -o, adj. (<*ikma), wakcha.
venus, planeta, s. <*chaska. vivienda, s. wasi; sin paredes, cubierta de
211
viviente
212
y
ya, adv. a; ya mismo: alla. yeso, s. isku.
yerba en general, s. kiwa; para teir: panti; yo, pron. uka.
yerbas comestibles: yuyu. yuca, s. lumu.
yerno, s. masha.
z
zapallo, s. sapallu, kitu. zorrillo, s. aas.
zapato, s. ushuta. zumo, s. hilli; zumo del floripondio: warwar.
zarcillos, s. rinriwarkuna. zurcir, v. sirana, chupana.
zig-zag, adj. kinku; ir en zig-zag: kinkuy. zurdo, -a, adj. lluki, ichuk.
zonzo, adj. muspa, upa.
213
ANEXOS
ANEXO 1
Introduccin
El ttulo hace referencia a los trminos del qichwa general en uso en Per y Bolivia, que a su
vez han sido utilizados por EBI y ALKI, en el Ecuador, en los ltimos 10 aos.
La documentacin temprana de los siglos xvi y xvii, en lo que se refiere al qichwa simi muestra
el inters y necesidad de disponer de nuevos trminos qichwas que sealen significados reli-
giosos, culturales y polticos. Al iniciar el siglo xx, en los pases qichwa hablantes se encuentran
esfuerzos de creacin de neologismos para referirse a categoras gramaticales; durante la se-
gunda mitad de este siglo, sobre todo, en los procesos de EBI se presentan varios esfuerzos
para disponer de una nueva terminologa kichwa.
a) Siglos XVI-XVII
En estos siglos, en los vocabularios qichwas, se hallan alusiones a nuevos trminos o a ex-
tensiones semnticas que se adaptarn tanto por esfuerzos de los espaoles como de los mis-
mos qichwas a los nuevos procesos comunicativos. En el mbito religioso espaol: Jesucristop
suyun, el cielo; qillqakta rikuy, leer; qillqa kipu, libro de cuentas; qillqata chantay, imprimir, etc.
En el mbito de los qichwas tenemos: machu capitu, capitn (Francisco Pizarro); hatun paqu,
caballo; paos con letras, libro; conversar con los paos con letras, leer, etc.
i) Contexto sociopoltico
El inters por atender a la educacin rural y campesina motivar las campaas de Educacin
y Alfabetizacin (III Curso de Formacin Nacional/CIEI, 1980-1982) hasta demandar la Edu-
cacin Bilinge Intercultural de forma institucionalizada (DINEIB: 1988) y su uso y produccin
correspondiente de materiales escritos en lenguas maternas, entre ellas, en el kichwa shimi.
ii) Instituciones
Casi en los ltimos 40 aos se han presentado varias entidades como: CIEI, Proyecto Macac
(luego Corporacin Macac), CEDIME, P. EBI-GTZ, DINEIB/ALKI, etc., todas ellas relaciona-
217
ANEXO 1
das con actividades de Educacin Bilinge, mediante la elaboracin de sus propios mate-
riales en lenguas. Asimismo, algunos programas a nivel superior en Educacin Bilinge, se
han convertido en espacios para la creacin de nuevos trminos tcnicos de algunas reas
educativas a travs de la elaboracin de las tesinas o monografas (Universidad de
Cuenca/LAEB, Universidad Salesiana/PAC); algunos de aquellos materiales se han impreso
en revistas o en textos completos.
iii) Actores
Los encargados de la creacin de los neologismos son los mismos miembros de las institu-
ciones arriba sealadas; adems, en dicho proceso, se ha requerido de la participacin de
la misma dirigencia indgena (Montaluisa, 1990: 166), de los tcnicos, asesores (DIPEIB-
Sucumbos, 2007, Fausto Jara) o de la participacin de especialistas investigadores inter-
nacionales (Cerrn-Palomino y el equipo de Gabriel Cachimuel y Alberto Conejo, Pujil,
1994). En los ltimos tiempos, se hallan en este proceso los miembros del ALKI.
Procedimientos de creacin
Antecedentes
La revisin de los neologismos que se hallan en los diversos textos escolares ofrece pistas
acerca de los procedimientos desarrollados en cada una de las instituciones participantes. Por
lo general, se detectan esfuerzos aislados, empricos, sin conocimiento de los dems aportes
y un desconocimiento de la realidad de la lengua qichwa, de su historia total y territorial. Sin
embargo, en el Caimi ucanchic shimiyuc-panca (Montaluisa, 1982: 141) y en el ucanchic
shimi 1 (Montaluisa, 1989: 159-178), se sealan los caminos del qichwa para su desarrollo lin-
gstico o Ingeniera Lingstica: 1) la reintroduccin (consulta a los ancianos y a los diccio-
narios antiguos); 2) generalizacin; 3) reencuentro con el significado original; 4) la
creatividad; 5) prstamos peruano-bolivianos; 6) prstamos del espaol y otras lenguas
(como ltimo recurso).
As, a partir de los aos 80s los materiales destinados a EBI-qichwa contienen trminos nuevos:
pachamanta yachacui, geografa; antashca micuna, comida enlatada; yachana-huasi, escuela;
aspic, lpiz, tiza (C..S-P, 1982). Quillcacatina, leer; uyariclla, vocal; upauyari, consonante (u-
canchic shimi 1, 1989: 163). Pachapac shimi, adverbio de tiempo; paltai, gerundio; quillcana
panca, cuaderno; quiquin shuti, sustantivo propio (Serie pedaggica y didctica 9, 1993: 223-
229). Hay otras fuentes que han sido revisadas ligeramente como el lxico actvalizado espa-
ol-qvechva (Ileana Almeida, 1992) o el lxico ampliado quichua-espaol, espaol-quichua
(Consuelo Ynez, 2007), que de cierta manera presentaran algunos procedimientos metalin-
gsticos, aunque no siguiendo la composicin qichwa, etc.
218
ANEXO 1
II
Los Neologismos y KAMAK
Este documento previamente se haba trabajado, revisado y discutido con los miembros de
KAMAK tanto en la Sierra, en Toril/Chimborazo, en el que se hallaban como coordinadores,
entre otros, Angel Ramrez, Bolvar Yantalema, Polivio Chaln, Mara Cunduri, etc., durante los
aos 2003, 2004 (informacin de Nieves Morocho, 21 de agosto, 2008, Quito), como en la Ama-
zona. De igual manera, aquellos trminos se hallaban registrados en los kukayus pedaggicos
y en el nuevo diccionario kichwa (ALKI/Sucumbos, 2007), por ello se argumentaba que ya
estn publicados en textos de EIB y socializados desde hace mucho tiempo y por lo tanto, se
deben registrarlos o servir como base para los nuevos documentos.
Varios trminos que se hallan en diccionarios antiguos han sido tomados de ellos; y mu-
chos, sin previa crtica y conocimiento de su forma original, su significado y su posible re-
construccin.
i) trminos antiguos
Chusna (<*chusa) acto pequeo.
Chusa, nariz pequeita.
219
ANEXO 1
Ipa, ta.
Sapsi, comn.
Tiksi (<*tiqsi) base, fundamento de origen.
Urpa, paloma.
Wakanki, amuleto.
Wallpay, crear.
Wayma, antiguo, antao (oto ?).
220
ANEXO 1
v) Acomodamiento forzoso
Ichanik yuyay, oraciones dubitativas (<* tunkiq yuyay).
niki-chik, ordenador: taptana nikichik (<*hich-ya-y, ordenar, disponer secuencialmente).
Killimsa rumi, carbn de piedra (<rumi killimsa ?).
i) Qichwa
Kutimuy, estar volviendo al mismo lugar.
Panay, hermana de hermano.
Ripuy, volver donde antes estuvo.
Tawa, cuatro.
Turay, hermano de hermana.
ii) Aymara
Achachlla (?), culto que rinden los aymaras.
Yatiri, sabio del pueblo colla.
5. Expresiones de la cotidianidad
i) trminos simples
Achiklla, claro, claramente.
Chunkay, juego de azar.
Chushak, vaco.
Kupa, basura, etc.
221
ANEXO 1
7. UN CORPUS INICIAL
222
A
achakmi adj. bello, bonito. amparu, s. ceja.
achalak adj. esplndido. ancha, adv. muy, mucho.
achachlla s. culto que rendan los aymaras ancha alli, exp. muy bueno.
a ciertos accidentes geogrficos. anchiy, v. gemir con suspiro.
achiwa s. sombrilla, paraguas. ankas umia, s. zafiro.
achiy v. echar suertes con saliva en las ankas llimpi, adj. azul claro.
manos (I. A. Ataw). ankaschay, adj. color cardenillo.
achuray, v. dar porciones de carne. ankasyay, adj. azularse, volverse azul, te-
aharway (?), s. langosta. irse de azul.
ahayu, s. alma (I. A. nuna). ankaylli, s. eco.
akaktay, v. enlazar anuka, s. alga. Sin. llayta.
akakuyay, v. proveer (defecar). anunya, s. variedad de oca.
akalaw, interj. Qu pena! Qu lstima! aallaw, interj. Qu hermoso! Qu sa-
akallin, adj. magnfico. broso!.
akana, s. letrina, bacn, corral. Miel de las aallay, interj. excelente.
abejas aallu, s. hormiga pequea, plaga, insecto.
akay, akakipay, s. xido metlico. apachik, s, remitente, transportador.
aki, s. suegra. apachikuk, s. conductor, transportador.
akilla, s. vaso de plata. apachiy, v. hacer llevar, hacer cargar.
akituy, v. eructar, descomponer el estmago. apakuk, s. transportador
aknay, v. celebrar. apanakuy, s. interrelacin
akta, s. garrapata. apantin, s. gemelo.
aku chinchay, s. cometa fugaz. Diosa pro- aqay, v. hacer chicha, oxidar, enmohecer.
tectora del ganado salvaje en la mitologa. arinsay, v. alquilar, arrendar.
akuy, adj. cuerpo muerto; malvado. ariruma, s. nardo (planta).
akyaniy, v. animar, alentar. ashuka, s. lobo marino.
alli yachak, s. el que sabe, bien habituado. atapara, s. cucaracha.
allichakuy, v. pulir, afilar algo. atillcha, s. dos cosas iguales, como dos
allichay, v. hacer bien a otro. 2 s. orna- cereales.
mento. atinay, v. entender.
allikay, adj. bondad, afinidad, virtud, no- atipa, s. victoria.
bleza, distincin. atipak, adj. victorioso, vencedor.
allikillkay, s. ortografa atipay, v. conquistar.
allima, interj. Qu bueno! awankay, s. guila real.
allpa utuy, v. quebrantar terrones. awki mallku, s. buitre.
allpa utuyay, v. desterronarse. ayar, s. quinua silvestre.
amachak, s. protector. ayrampu, s. grana (planta).
amankay, s. sol del ocaso. aysachiy, v. arar alrededor del terreno; re-
amaariy, v. acostumbrar. colectar papas; aporcar con la yunta.
amawtakay, s. sabidura aysariy, v. arrastrarse.
amawtay, s. ciencia ayuy, v. cometer adulterio la mujer (vocablo
amishka, s. hasto, empalagoso. antiguo).
223
CH
chacha (>tsatsa) adj. bisabuelo, -a; tata- lugar a otro, repartirse entre s.
rabuelo, -a. chayanta, s. estao.
chakana, s. tres estrellas que llaman las chayashka, s. alimento cocido y sazo-
tres Maras. nado.
chakariy, s. cruzamiento. chaylla an, exp. No hay ms que ese ca-
chakay, v. cruzar un puente. mino, existe solo eso.
chakchu, s. el que tiene facilidad de pala- chaylla, exp. Eso basta.
bra. chaymantapacha, expr. desde entonces,
chakichishka, adj. seco, con el agua ago- desde ese momento.
tada. chaynik, prep. Hacia all.
chakmashka s. tierra virada con el aza- chaynikllamanta, prep. desde all.
dn. chaya, s. jilguero.
chakna s. atadura de pies y manos. chayay, v. concluir.
chaknashka adj. maniatado, amarrado. chaypaktak, exp. por eso.
chakpa, s. nio que nace de pie. chayshi, pron. eso dice que es, as razo-
chaku, adj. cosa diferente, mal pronstico, ve- nando.
getacin cortada para lea, sementera nueva. chichi kuri, adj. oro en polvo.
chakwas, adj. viejas. chik s. odio, aborrecimiento.
chala, s. ltimo hijo; 2. propina para los ayu- chika, det. tamao.
dantes en una cosecha; 3. cpsula vaca de chikanchiy, v. diferenciar.
un proyectil. chikanyachishka, adj. separado, clasifi-
challaku, s. ceremonia de inauguracin de cado, apartado.
una casa; playa (?). chikullu, s. ruiseor.
challana, s. hisopo. chimpachiy, v. hacer pasar al otro lado.
challpuy, v. sumergir, empapar, baar. chinchi, s. desayuno.
chama pacha (?), s. fase, poca de os- chiniriy v. ortigarse.
curidad anterior a la creacin del mundo. chinishka adj. ortigado.
charkiriy v. marchitarse. chirakru, s. llantn.
chanichiy, v. valorar. chiriyachiy, v. poner a orear alguna cosa.
chantashka pillu, s. guirnaldas. chiyasapa adj. liendroso.
chapipay, v. desoldar, desunir. chiyay v. enliendrar.
chapiy, v. soldar, fundir. chuknisapa adj. lagaoso.
chapu, s. mezcla de harina con azcar, chuknishka adj. con lagaas.
leche y caldo. chukniy v. producir lagaa.
chapuriy, s. combinacin chumal, s. humita.
chaska, s. Venus, lucero, estrella; crespo, chuu, s, pimiento, tubrculo. 2 adj. deshi-
encrespado. dratado.
chaska chuki, s. lanza con bolas usada chupilla, s. vagina, rgano genital feme-
por los caaris. nino.
chatay, v. denunciar, inculpar, delatar. churu kiki, s. pichn de trtola pequea.
chawpi yunka, s. tierra subtropical churuta, s. trtola.
chawpichay, v. medir, estar a la mitad, in- chusa, s. nariz pequea.
tercalar, mediar. chutarik, s. elasticidad.
chayachinakuriy, v. acertar, llevar de un chuyniy, v. zumbar en el odo.
224
H I
haki, s. loro. ichma, s. color extrado de un vegetal, tierra
hakikaylluski (?), s. primer mes del ao (ver- amarilla, cal de mercurio de color carmes
sin del cronista Cristbal de Molina, cul de ellos?). usado por las mujeres como afeite; azogue;
hallalan kiru, s. muela. enfermedad del trigo.
hallpa, s. insecto pequeo que irrita la piel de ichmay, v. teirse el rostro con achiote.
las personas. illuy, v. cavar, profundizar, ahondar.
hamka, adj. cojo, maz tostado semi crudo. imak, s. dato.
hampa, s. tabla. imilla, s. mujer joven, nia, adolescente,
hamuy, adj. modo. muchacha.
hapinakuy, s. rivalidad, emulacin. 2 v. ri- inka mikuy, s. comida del inca.
valizar, emular. inka muchay, s. visita del inca al templo
hapi uu, s. duende, fantasma de la mi- oratorio.
tologa colla. inka puncha, s. (?) dcimo da de la se-
haplla, adj. iracundo, atrevido, descorts. mana kichwa.
hapta, s. medida, cantidad contenida entre inka umachay, s. proclamacin del inca.
las dos manos juntas. inkil, s. flor; jardn.
hatun kahas, s. montaa grande. inti chillay, s. astro de primera magnitud.
hatun kucha, s. mar. inti llika, s. sistema solar.
hatun urku, s. loma. inti puriy, s. el caminar del sol.
hatun yaku, s. ro. inti wachi, s. insolacin.
hatunyachiy, v, alargar, hacer grande, en-
inti wauynin, s. eclipse solar.
sanchar, estirar.
inti wata, s. ao solar, milenio, calendario,
hawa pacha, s. espacio exterior al planeta
Tierra. reloj solar.
hawa shimi, s. idioma extranjero. inti yaykuna, s. poniente, occidente,
hawayachiy, v. hacer ascender. oeste.
hawayay, v. subir, ascender. inti yaykuy, v. ponerse el sol.
hawi, s. cntaro de chicha, pomada, aceite. inti watay, v. determinar la posicin solar.
2 adj. arrugado, marchito, seco, sucio. 2 s. posicin solar.
hawka, s. diversin. ipa, s. ta materna, ta paterna; suegra; cu-
hawkay, adj. cmodo. ada.
hawri, s. cereales tostados y ligeramente ipa (?), s. gara, llovizna.
carbonizados. ipa, caa de Guayaquil.
hayakin, s. gran espritu. ipala, s. ta abuela.
hayma, s. ayuda, servicio, favor. iwila, s. shampoo natural (planta).
haytak, s. arador, el que usa la taklla.
hillaysapa, adj. ferroso.
hiwiy, v. consumir, acabar, mermar.
hukuchiy, v. remojar, humedecer.
hullki, s. renacuajo.
hunichiy, s. comprometer.
hui (?), s. consenso, aprobacin, asentimiento.
huikuy, s. obediencia.
huukuy, s. congregacin.
225
K
kacha, s. mensajero. karaywa, s. lagartija.
kachacha, s. centella. karpana, s. regadora, canal de riego.
kachakuy, v. estar enviando un mensaje. karpay, v. regar.
kacharichiy, v. relajarse, soltarse, zafarse. karwayay, v. marchitarse.
kacharishka, adj. libre. kashil, s. franjas de tierra con diferentes
kachay, s. mensaje. sembros.
kachi illak, adj. sin sal. kasikay, s. paz.
kachi chakra, s. salinas, minas de sal. kasi kispilla, adj. sano y salvo.
kachichaska, s. cosa salada. kaskuriy, v. rumiar.
kachichay, v. salar. katana, s. cobertor, cobija.
kachi churana, s. salero. kawata, adj. color turquesa.
kachiyashka, adj. convertido en sal. kawchi rumi, s. pedernal.
kachiyay, v. convertirse en sal. kawsachiy, v. dar vida, alimentar.
kachka, s. piedra de amolar. kayachiy, v. convocar.
kachkay, v. roer un hueso. kaya mincha, adv. algn da, un da de estos.
kahas, s. nudos de una cordillera. kay chika, adj. de este tamao.
kahaskancha, s. cordillera. kaynachiy, v. detener, demorar.
kakcha s. fruta. Sin. wayu. kayra, s. rana.
kaki, s. herencia. 2 s, quijada, mandbula. kay shuk, adv. lo dems.
kaklla, s. mejilla. kayyuk adj. dueo de algo.
kakniyay, v. tronar, estallar, reventar. kichipra s. prpado. Sin. kichimra.
kallchay pacha, s. tiempo de cosecha. kichipta s. pestaa.
kallma, s. tallo, rama pequea. 2 v. accin kichirpa s. ceja.
y efecto de podar las plantas. killay s. acero.
kallmay, s. ramificacin . 2 v. podar, desgajar. killin adj. tierra dura, erosionada, no cultivable.
kallpanchay, v. reforzar, fortalecer, potenciar. kimchay v. cerrar los ojos, parpadear, guiar.
kanipu, s. plancha de oro, diadema de plata kimikuy v. arrimarse, inclinarse, acercarse,
usada por los miembros de la realeza inca. aproximarse.
kankan, s. viento que levanta polvo. kipcha s. hgado. Sin. kukupi.
kantsa, s. pncreas. kishpina s. refugio.
kapak, s. real. kuk s. el que da.
kapak ayllu, s. familia real. kukan, s. pechuga de ave.
kapak mama, s. matrona. kulli, adj. colorado.
kapak an, s. camino real. kulli sara s. maz colorado.
kapak yawar, s. sangre real. kullka s. depsito.
kapakchay, v. hacer a otra persona grande kullku adj. jorobado.
o poderosa. kullku adj. tronco, tabla.
kapakkiy, pron. mi supremo seor. kulluk adj. estril.
kapak raymi, s. fiesta solemne del solsti- kultacha s. piquero de patas azules.
cio de invierno. kumir s. verdura o vegetal lozano, fruto in-
kapak tuta, s. nochebuena. maduro; verde.
kapak wasi, s. casa real, palacio. kunka warku s. collares.
kaparichiy, v. hacer gritar. kunuk yaku s. agua termal.
kapisayu, s. poncho alargado y entero. kuruyashka adj. lleno de gusanos.
226
kuskuy v. matizar. manyalla adv. Cerca, a cierta distancia.
kutana s. molino. maashka s. cosa prestada.
kutimpay v. responder, contestar. markalliy v. abrazar.
kutipa s. segundo aporque de papas, se- masana s. cordel para tender la ropa.
gundo deshierbe del maz. mashikay, s. amistad (I.A.).
kutiy v. volver al mismo lugar. mashipurariy s. relacin mutua.
kutuy v. aporcar. 2 v. cortar para hacer pe- mayhatun adj. macro.
queo. maymampash expr. a donde quiera.
maynikpi prep. hacia que parte est?.
may mutsuriy s. necesidad extrema.
LL
mirariy v. aumentar, reproducir. Sin. miray.
mirashka, adj. lo multiplicado, lo reproducido.
mishanakuy s. competencia. 2 v. compe-
tir, apostar.
llukllay s. inundacin, aluvin, avalancha.
mishki shimi adj. lisonjero, zalamero.
llukllay pacha, s. tiempo de diluvio.
miyuchiy v. contaminar.
lluku s. red pequea para atrapar conejos.
munachay v. amar platnicamente.
llumpak s. pureza, limpieza.
muspariy v. disvariar.
llushpi s. deslizamiento.
mutsurik adj. til.
llutu s. verdolaga. 2 s. sombrero viejo. 3 s.
mutsuriy s. necesidad.
canto de la perdiz que anuncia lluvia con granizo.
mutsuypa s. utilidad.
M N
makanakuk, adj. guerrero, soldado, peleador.
naya s. deseo, anhelo. 2 adj. mal agero.
makimaachiy s. colaboracin mutual.
nayay v. desear, querer, tener ganas (junto
makma adj. vividor, irresponsable.
a races verbales).
mallki s. cuerpos momificados de los ante-
nikpika exp. es decir.
pasados.
nina wachi s. chispa de la candela.
mallki mallki s. bosque. Sin. sacha.
mallki panka s. hojas.
mallkiy v. volver a plantar rboles.
mamantin s. madre e hijo.
mamawishina s. cucharn de madera.
manarakchu exp. Todava no?.
manatak exp. de ningn modo, en ningn ukapa yuyaymanta exp.de mi conside-
caso, tampoco. racin.
manu s. deuda. utuyachiy v. ablandar.
227
P R
pacha tupuy s. medida de tiempo. rakinakuy s. distribucin.
pachamamapi tiyakkuna s. recursos rakuyay v. engrosar, volverse voluminoso
naturales. un objeto cilndrico.
pallka an s. bifurcacin o divisin de caminos. ransiw llakta s. pas cuyos habitantes son
panay s. prima. de fenotipo anglosajn.
panka allpa s. terreno virgen apto para rantimpa s. ayuda mutua.
sembrar. rantimpay v. intercambiar.
pankalla adj. fcil, liviano, frgil. rasuyay v. congelarse o solidificarse el
pankayay v. accin de nacer o brotar hojas agua.
de una planta. raymi pampa s. plaza pblica donde se re-
parku yaku s. agua de regado. alizan festividades.
patma s. mitad, parte. riksichiy v. mostrar, presentar.
pichkalla adj. solamente cinco. riksinakuy v. conocerse mutuamente.
pi pitak pron. quin es?. rikuchik s. indicador.
pishi pron. quin ser?. Alguien debe ser. rikurayay v. cuidar. Sin. kamay.
pishimuy v. tardar. rikurichiy v.hacer aparecer.
pishkalla s. maz o cereales tostados. rimanakuy v. dialogar, conversar.
pistaku adj, el que mata, asesino. ripuy v. volver donde antes se estuvo.
pitak pron. quin es?. rumiyay v. empedrar, adoquinar, enlosar.
pitiku s. bocado. Sin. pitiwa. 2 v. endurecer, cuajar.
pitita s. departamento, alcoba. runku s. cesto.
pituk s. el que disuelve la harina. rurak s. el que hace, autor.
pituy v. comer la harina de maz tostado y rurana allpa s. terreno productivo.
molido. 2 v. solicitar, procurar. ruranalla adj. fcil de hacer.
pukaray v. fortalecer. rutuchiy v. cortar el pelo; 2. s. ceremonia
puputi s. cordn umbilical. del primer corte de pelo de un nio.
purik s. caminante, viajero.
puskuchiy v. hacer fermentar.
puyu awi s. cataratas o nubes de los ojos.
228
S SH
sakinakuy v. apartarse uno de otro. shinapi conj. entonces, por lo tanto.
sallka s. pramo, sierra. shinapika adv. luego, despus. Sin. kipata.
samana puncha s. da feriado. shutuchiy v. derramar un lquido gota a gota.
samaykuy v. dar el aliento o la respiracin
a alguien en la cara.
sanampa s. signo, seal, indicio. 2 s. seal
de ruta. T
sanka s. gangoso.
sankuyay v. hacerse espeso un lquido. takarpu s. estaca, clavo.
sau allpa s. barro para hacer objetos de takataka s. platero.
loza. tantalla adj. juntos.
saparu s. canasto. tantarinakuy s. asamblea.
sapichakuy v. enraizar. tantariy s. unin, conexin enlace.
sapiy v. enraizar, echar raz. tikpay v. desgranar.
sapsi adj. caracterstico, comn, ordinario. tiksi s. base, fundamento, origen.
sarupayay v. pisar con frecuencia. tiksimanta adv. desde el principio, origi-
sasa adj. difcil, spero. nalmente, radicalmente.
sasa an adj. camino difcil, spero. tiksimuyu s. todo el mundo, el planeta tierra.
sasayay v. volverse difcil. tinki adj. par de cosas iguales.
sawintu s. rbol y fruta de guayaba. tinkinakuy v. unirse por parejas, copular,
sawka s. algo que es motivo de burla. aparearse.
sawkapayay v. hacer burla de otra per- tiray v. arrancar una planta.
sona. tispiy v. pellizcar.
saywashka adj. limitado. tuki adj. inquieto.
sikana s. peldao, grada. tupa s. hoja menuda de coca. (nombre de
sikina s. instrumento para rayar. un rey inca).
sipuyariy v. arrugarse. turay s. primo.
sipuyashka adj. arrugado.
sisa chantashka s. ramillete de flores.
U
sisak s. inflorescencia.
sumakchay v. hermosear.
sumaychay v. respetar.
suntu s. montn.
uchillayachiy v. reducir.
suntur wasi s. casa construida a manera
uchpay v. convertirse en ceniza.
de una pirmide.
ukururu s. berro.
suri s. avestruz, and.
umia s. piedra preciosa. Diosa de la anti-
suti adj. visibilidad clara.
gua ciudad de Jocay, hoy Manta en la pro-
vincia de Manab.
uray pacha s. una de las tres regiones en
la cosmovisin kichwa.
urpa s. paloma. Sin. kukuli.
usnu s. altar con forma de silla de piedra.
uypa s. plomada, nivel. 2 s. instrumento de
construccin. Sin. wipachi.
229
W
wakamayu s. papagayo americano. nieto, bisnieto. (I. A. churipawan).
wakanki s. talismn, amuleto. willkay v. adorar, venerar.
wakman adv. all. wiariy v. desarrollar, empezar a crecer.
waklli s. crisis. wiaylla adv. siempre, continuamente,
wakta tullu s. costilla. perfectamente, eternamente. 2 adj. normal.
waluk s. tierno. wiay mita adv. tiempo eterno, infinito.
waluk sara s. maz tierno. wiay pacha adv. tiempo de crecimiento.
wallak s. sapo. wiaypak adv. eterno, para siempre.
wallpak s. creador, hacedor, inventor. wipachi s. plomada, nivel. 2 s. instrumento
wallpay s. creatividad, formacin. 2 v. de construccin. Sin. uypa.
crear, producir, formar, inventar. wishaku s. cucharada.
waminka s. veterano, soldado de historias
legendarias.
waminkay s. fortaleza, destreza.
wampu s. embarcacin, barco. Y
wampuru s. calabaza.
wampuy s. navegacin; natacin. yachapayay v. remedar, imitar.
wanachay v. escarmenta, castigar, reprender. yachashka s. costumbre, norma.
wanwa s. zancudo. 2 adv. vaco, sin huella yaku kucha s. charco.
(usado para cosas). yakuku kuska s. lugar donde el agua es
wapsiy v. evaporarse, emanar vapor. profunda.
waralli s. calzoncillo, ropa interior de hombre. yakunayay v. tener sed.
warku s. balanza. yakuyashka adj. lquido.
washa kunka s. nuca. yallikuy v. ocurrir.
washapura exp. en fila, en hilera. yamki (?) adj. noble.
washa rimay s. murmuracin, habladura yamur s. variedad de chicha elaborada con
a las espaldas de alguien. cinco variedades de maz.
washa tullu s. espinazo, espalda; co- yanapanakuy v. ayudarse, auxiliarse mu-
lumna vertebral. tuamente.
waspiti s. aguardiente, trago. yanapayay v. solidarizarse.
watantin adv. anualmente, todos los aos. yankiy v. cambiar, realizar trueque (I. A.)
wawakay s. niez, infancia. yawyay v. menoscabar, deteriorar, men-
waylluy v. amar tiernamente. guar, decrecer.
wayma adv. antiguo, el tiempo de antao. yuyun s. placenta, secundinas.
wayrachiy v. aventar los cereales cuando
se est trillando.
wayta s. ramillete, plumaje que traen algu-
nos hombres como corona.
waytampu s. abridor, variedad de durazno.
wayu s. fruta. Sin. kakcha.
wichuy v. tirar, botar algo.
wiksuy v. torcerse, inclinarse.
willapuk s. abogado.
willka s. rito. 2 adj. sagrado, divino. 3 sust.
230
ANEXO 2
Introduccin
Este es el Documento discutido el da martes 06 de mayo, 2008, en las oficinas de SEPDI me-
diante la participacin de representantes de la DINEIb, ALKI, Universidades, Punto de Encuen-
tros Interculturales, escuelas de Kichwa y otros estudiosos sobre la lengua y cultura kichwa.
1. Definicin
El infinitivo es una forma nominal de actualidad, llamado tambin presente de infinitivo (que
en el caso del castellano coincide con ar, -er e ir: amar, temer, vivir).
En los procesos de derivacin, el infinitivo sirve para formar los sustantivos abstractos, por lo
que, entre la forma del infinitivo y la forma del sustantivo abstracto se presenta una especie de
identidad semntica (a veces, tambin formalmente, caso del trmino el ser).
El sustantivo o nombre abstracto seala fenmenos y propiedades como: pensamiento, amis-
tad, muerte, viaje En el qichwa se expresa bajo la forma: yuyay, mashikay, wauy, puriy (res-
pectivamente).
2. Criterio histrico-filolgico
En el caso del qichwa general, para saber si la forma del infinitivo se halla emparentado se-
mntica y formalmente con el sustantivo abstracto, revisemos brevemente cmo se lo presenta
en los primeros documentos:
i) forma infinitivo y
Los textos antiguos hacen referencia a la forma del infinitivo como y:
Kcuyapai, adorar, hamutai, reflexionar (cfr. Fernando de Avendao, en sus Sermones en la
lengua Chinchaisuyu, 1648). Y el kichwa ecuatorioano se halla emparentado con esta rama.
231
ANEXO 2
Micui alli, comer es bueno (Domingo de Santo Toms, 1560, cap. Nono).
Los cuatro ejemplos arriba expuestos: kcuyapai, hamutai, micui, yachay que sealan el infi-
nitivo y el nombre abstracto se hallan marcados por *-y.
3. Distintas formas para las entradas de los distintos verbos en su historia lexicogrfica
a) Siglos xvi-xvii
La forma de la entrada de los verbos en los diccionarios qichwas de la poca clsica (siglos
xvi-xvii) se registra bajo las tres primeras formas verbales personales conjugadas en presente
de indicativo, segn la poca y el autor; y a su vez considerando el tipo de verbos: acccin y
cosas. El primer tipo se refiere a hechos humanos; el segundo, a actos de la naturaleza, cosas
que no hablan.
ii) Gramtica Colonial del Quichua del Ecuador (mediados de siglo xviii)
Cosa similar se halla en la Gramtica Colonial del Quichua del Ecuador (siglo xviii).
232
ANEXO 2
c) Textos del siglo XX ( fines del siglo xix e inicios del xx)
Los textos relacionados con el qichwa ecuatoriano de fines del siglo XIX e inicios del XX, pre-
sentan varias alternativas, cronolgicamente tenemos:
El futuro de infinitivo, como sustantivo [concreto], sirve para expresar el instrumento con que
se ejecuta la accin del verbo, tambin el lugar donde se la hace (pg. 24):
Pichana, barrer y la escoba.
Tiyana, estar sentando y el asiento.
La palabra que termina en na puede ser nombre como pichana, escoba; puede ser verbo
como pichanallami, es fcil de barrer [adverbio], puede ser participio de futuro: pichanami
cangui, teneis que barrer.
233
ANEXO 2
i) con -na
Los textos de la segunda mitad del siglo XX, sobre el qichwa ecuatoriano presentan la forma
infinitiva con na como la nica (similar a la forma del aymara (-na/-a), a primera vista pa-
recera ser una forma arbitraria y parcializada. Ejemplos de algunos diccionarios que portan
dicha marca son: Louisa Stark (1977), Caimi ucanchic shimiyuc-panca (1982); Ileana Al-
meida (1992); Sisayacuc Shimipanpa (1996); Jos Caiza (2005), etc.
4. Criterio lingstico-filosfico
En la definicin (1) hemos sealado que el infinitivo se relaciona semnticamente con el sus-
tantivo abstracto, y en el caso del qichwa, ambos se identifican formalmente:
kawsay, vivir/vida.
wauy, morir/muerte.
unquy, enfermarse/enfermedad.
kusikuy, alegrarse/alegra, etc.
234
ANEXO 2
La marca del infinitivo de presente -y junto a la raz del verbo kay, ser permite formar nuevos
trminos de contenido abstracto:
Los diccionarios actuales que recogen muestras de distintas variedades del quechua general
de Colombia (Francisco Tandioy, 1997), Per (Cerrn-Palomino, 1994), Bolivia (Jess Lara,
1991), Argentina (Jorge Alderetes, 1995), Ecuador (ALKI, 2007) presentan la forma del infinitivo
con y.
Toda esta realidad y evidencia lingstica ayudara a unificar las formas del lenguaje a nivel es-
crito como herencia de una misma raz histrica y en su conjunto cultural y poltico (ver punto
7).
6. Criterios pedaggicos
Singular plural
Haku hakuchik
Hala halachik
Shay shaychik.
i) nombre concreto
Luis O. Montaluisa Ch. (talleres de Lexicografa Quichua, LAEB/Cuenca, febrero de 1994;
comunicacin personal, diciembre 2007), expresa que esta forma (-na) se la debe utilizar
expresamente para sustantivos concretos:
chiriyachina, refrigeradora.
rasuyachina, congeladora.
pichana, escoba, etc.
235
ANEXO 2
En general, diramos que en el caso del qichwa general, la forma del nombre concreto (-na) y
del nombre abstracto (-y) tienen cada una su forma particular vigente:
concreto abstracto
Kawsana, vivienda kawsay, vivir
Kuchuna, cuchillo kuchuy, cortar
Pichana, escoba pichay, barrer
Wauna, sienes wauy, morir
Puuna, cama puuy, dormir
i) -y
El sustantivo abstracto se realiza con la forma y: wauy, kawsay, unquy. Y es este sustantivo
abstracto el que se relaciona ntimamente con la forma del infinitivo (-y). La evidencia emp-
rica lingstica actual seala que an se halla en determinados contextos (ver 6c):
Ruray tukunki, podrs hacer.
Killkay kallariy, comienza (t) a escribir.
Samay tiyariy, sintate a descansar.
Puuy siririy, acustate a dormir.
Pedro mana apariy tukunchu, Pedro no puede cargar.
Por lo tanto, de todos estos datos, se puede postular que cotejando varias evidencias tanto
histricas como transdialectales se registra an para el infinitivo ecuatoriano la marca y:
pichay, barrer; puriy, caminar; tushuy, bailar
Un falso argumento que se mantiene es el que se lo confunde con la forma imperativa; pero
se debe recordar siempre e interpretar los significados en contexto; y, adems que, en el
diccionario se registran como entradas las formas lexicales no formas gramaticales relacio-
nadas con conjugaciones, tipos de oraciones, nmero, gnero, tiempo, etc (se deber tratar
aparte el caso de los verbos irregulares).
ii) -na
Sobre todo los verbos regulares se presentaran bajo la forma de na, pero esta forma se
relaciona inmediatamente con el sustantivo concreto que seala un objeto o lugar: tushuna,
kawsana, pichana.
236
ANEXO 2
Esta es la forma que se presenta en los topnimos de reas qichwas (a nivel general) como
muestra de lugar concreto: inka samana, urpi wachana, vaca wauna, etc.
Singular plural
Haku haku-chik
Hala hala-chik
Shay shay-chik.
7. Criterios Polticos
Desde la etapa poltica denominada Vuelta a la Democracia, a inicios de los 80s, la Sociedad
Latinoamericana en general pretende construir sistemas que los unifique y permita la circulacin
de todo tipo de productos: polticos, econmicos, culturales, lingsticos, educativos, monetarios,
militares, etc. Muestra de ello tenemos: Pases del Pacto Andino, Convenio Andrs Bello, Las
rutas del Libertador, El Banco del Sur, MERCOSUR, etc.
En este contexto socio-poltico, los Movimientos Indgenas tambin han presentado sus inicia-
tivas de integracin regional mediante diversas actividades: culturales, histricas, lingsticas,
polticas y educativas. Como ejemplo hallamos intercambios y pasantas de los dirigentes, en-
cuentros de jvenes lderes, vivencias de mujeres dirigentes (caso de la Escuela de Formacin
Poltica de Mujeres Dolores Cacuango).
Por ejemplo, en el caso del qichwa shimi, durante la posesin de reeleccin del presidente del
Ecuarunari, Humberto Cholango, ante la presencia del Primer Mandatario de Bolivia, Evo Mo-
rales, en la Casa de la Cultura, pronunci que el qichwa shimi deber ser idioma oficial de los
pases andinos.
Otro caso, a nivel del uso de materiales destinados al proceso de EIB, el viceministro de Edu-
cacin de Bolivia, en una reunin a nivel de Amrica del Sur y del Caribe, a fines del 2007, en
el Hotel Quito, sealaba que de ser una sola forma unificada de escritura, dichos materiales
ecuatorianos se podran aplicar en Bolivia en EIB y viceversa.
237
ANEXO 3
A continuacin presentamos datos registrados tanto en los primeros siglos de la Colonia como
durante los siglos XIX-XX-XXI.
Cuadro 1 b:
MESES Blas Valera, 1560 Gonzles Holgun, 1609 Torres Rubio, 1616 (<1601)
Enero Colla pucoy Kolla ppocoy X
Febrero Hatun pucoy X X
Marzo Paucar huaray X Pacar huaruy
Abril Ayrihua Ayrihua quilla ayrihua
Aymuray Hatun cuzqui
Mayo aymuray
Hatun cusqui Aymoray q.
Junio Ynti raymi Ynti raymi Ynti raymi
Julio Anta Situa Antta cittua Anta acitua
Agosto Capac situa Kapak cithua X
Septiembre Uma raymi Uma raymi Uma raymi
Octubre Ayar maca Ayar maca Ayar maca
Kapak raymi
Noviembre Capac raymi X
Aya marca
Diciembre Capac raymi raymi Capac raymi
238
CUADRO 1a: PACHA KIPU (Crnicas de los siglos XVI-XVII)
239
ANEXO 3
En este tiempo hallamos 10 propuestas acerca del calendario (exceptuando la propuesta para
este nuevo diccionario, que se halla en el casillero denominado Talleres-Discusiones 2007-
2008). De estas diez formas de presentar el calendario, la primera, aparece con Juan Manuel
Grimm, de 1896, que considera la forma de concebir el tiempo de los indios de los alrededores
de Quito. La segunda, es de Berros (Bolivia, 1904); luego, las dems son intentos de adap-
tacin a un sistema de escritura kichwa del momento, a la forma de Berrios. La de Pedro Andy
Vargas (2005) es un localismo puro. Despus de revisar las distintas propuestas acerca del ca-
lendario, das de la semana, el trmino semana, tanto el equipo de la elaboracin de las car-
tillas de alfabetizacin, como el equipo del diccionario infantil kichwa, delegados de varias
provincias, el personal de la Subsecretara y con la participacin del mismo Subsecretario han
considerado, despus de varios talleres de discusin, presentar una propuesta atendiendo a
diversos criterios, como los siguientes:
Revisin histrica de los documentos antiguos (crnicas y diccionarios);
principios lingstico-filosficos;
principios de formacin de palabras;
realidad astronmica desde los Andes;
realidad poltica, cultural, econmica, simblica y educativa del pueblo kichwa, en los ltimos
tiempos.
Para proponer los nombres de los meses del ao se han revisado por un lado, las crnicas
(Blas Valera, 1532/1570; Juan de Betanzos, 1551: 71-74; Jesuita Annimo, 1570; Diego Fer-
nndez, 1571:129; Cristbal de Molina, el cuzqueo, 1575: 66-118; Polo de Ondegardo, 1585:
16-24; Pedro Gutirrez de Santa Clara, 1590: 561-565; Blas Valera [Guamn Poma], 1615, I:
210-234; Bernab Cobo, 1653: 142); y por otro, los diccionarios de los siglos XVI-XVII (Blas
Valera, 1560; Diego Gonzlez Holgun, 1608; Diego de Torres Rubio, 1601/1619). Los datos
procedentes de estas fuentes en relacin con el nombre de un determinado mes coinciden en
un 80%.
Ante esta realidad se han tomado en consideracin varios criterios: nombres que de cierta ma-
nera coincidan entre s a la luz de las explicaciones y actividades del tiempo de los kichwas del
siglo xvi; nombres que, de cierta forma, coincidentes con lo histrico hayan sido retomados en
la actualidad para sealar un ciclo de fiestas. Ciertos fenmenos atmosfricos y climticos que
se presenten en la actualidad; enlace con la historia y lo religioso simblico ancestral, trminos
que presentan otras instituciones: DINEIB, DIPEIBs, UNICEF, ALKI, etc.
240
CUADRO 2: Pachakipu (siglos XIX-XX-XXI)
241
ANEXO 3
a) Antecedentes
De estas nueve primeras formas de presentar los das de la semana, la primera, de Berros
(1904) seala una adaptacin semntica y formal de las concepciones mitolgicas latinas re-
lacionadas con hroes y dioses, de su panten religioso; y simplemente se las ha traducido al
kichwa shimi boliviano de la poca. Y el resto son repeticiones y adaptaciones a la grafa actual.
Nuevamente se aprecia que el aporte de Andy es un esfuerzo localista lejos de la intercultura-
lidad y del encuentro con la historia y races ancestrales; esto se halla leyendo las explicaciones
de Andy Vargas (2005: 47-53). Estas propuesta han aprovechado los espacios de la DINEIB
para su socializacin mediante la elaboracin de calendarios o textos escolares, legitimando
as su vigencia y valor. Ninguna se relaciona con la tradicin histrica documental. Cada uno
de estos trminos se pretende explicar de diversas formas que rayan con lo absurdo y folclrico
y de hecho, lejos de una forma que se acerque al pensamiento qichwa, en lo que respecta a la
concepcin del tiempo. Acerca de otros trminos, sobre el tiempo como hora, minuto y segundo
se hallan en palabras creadas de la misma forma y esfuerzo epigonales.
Desde lo histrico documental, los cronistas coinciden en sealar que el tiempo, en el mundo
inka no se divida en semanas ni los das tuvieron sus propios nombres (B. Cobo, 1563: 143).
Sin embargo, Diego Gonzlez Holgun (1608: 155) nos ofrece un dato importante como punto
de partida: hawkay punchaw, domingos y fiestas. Por ello, con el primer valor tomamos para
asignar al da domingo como hawkay puncha.
Para el mircoles, se ha considerado el espacio laboral actual de cinco das, cuya mitad es
este da y se ha unido el hecho cultural de la siega en que a la mitad de la faena se cantaba el
haway haway como signo de alegra y por vencer la mitad de la tarea agrcola, as, quedara
la forma haway.
(Para el jueves) La misma lgica en la nominacin de la mano para el dedo medio (chawpi ru-
kana) nos ha guiado en la nominacin del da jueves como patma (mitad) tomando en cuenta
que se halla en la mitad de los siete das: patma, chawpi, chikta son trminos aplicados para
tiempo y espacio.
243
ANEXO 3
jando hasta la noche (caso del Oriente) y el grito de triunfo de finalizacin sobre actividades
tanto agrcolas como guerreras en el incario eran: haylli y haycha y se ha tomado el se-
gundo para el quinto da, pues el primero se ha tomado como himno cvico.
Para el sexto da, sbado, se ha considerado la realidad actual del mundo kichwa, que bajo
cualquier condicin social, se regresa al hogar o a la tierra materna y all se da el encuentro fa-
miliar, comunitario y social; y los trminos de encuentro son: tinku, tinki; por el contenido
simblico se ha adoptado el segundo trmino.
Se ha considerado los trminos utilizados en el sistema de medidas y que se los utilizan tambin
para el tiempo y espacio (Gonzlez Holgun, 1608: I - II).
Por un lado, los documentos antiguos sealan que el mes se contaba desde el 1 al 30, desde
una sukanka a otra (segn numeracin kichwa); este espacio se denominaba killa (no kimsa
chunka). As, para mes: killa; mes entero: hunta killa; mes y medio: killa patmayuk, killa chikta-
yuk; mediado el mes: chawpi killapi; mediado el ao: chawpi wata. Sillku, la mitad del medio,
que es cuarta parte.
Por otro lado, se ha considerado que de cierta manera, tanto histrica como actualmente el
mes se lo divide en cuatro fases lunares. Por ello, considerando al mes (killa) como un todo y
que ste en la actualidad para su contabilizacin del tiempo se divide en semanas y que sta
es la cuarta parte del mes se ha denominado como: sillku; como ste trmino se refiere al mes,
hemos acudido a las formas: killa, kis, mes (este ltimo trmino presente en la forma de deno-
minacin de los meses en las crnicas antiguas): ayriwakis, camaykis, pachapocoikis). Y para
esta palabra nueva y compuesta se han fusionado los dos trminos: sillkukis = semana.
Gonzlez Holgun (1608: 365), presenta datos al respecto: huk yanuy chika, una hora, que es
lo que se tarda un guisado en cozer; huk yanuy patma, media hora. Bernab Cobo (1653: 143)
seala que en casi todo el reino del Per, las papas se cuecen en una hora poco ms o menos;
y este tiempo que se tardan en cocer las papas, los indios toman para medir la duracin de las
cosas que se hacen en este tiempo.
DINEIB
DINEIB DINEIB *Talleres,
Almeida MACAC ALKI
tr. Caiza Conejo discusiones:
1992 2007 Dip. Suc.
2005 2005 2007-2008
2007
244
CUADRO 3: Das de la semana (Siglos XX-XXI)
PLANETAS I II III IV V VI
J. Annimo DINEIB/ I.E.Q DINEIB/ ALKI/ Dipeib-Suc. *Talleres
1570: 153-154 Conejo Potos C. Caiza 2007 Discusiones
2004: 11 2004: ll. 5 2005 2007-2008
Mercurio Catuilla Katuylla Wapsipachanak Chaska Katuylla Rimsi
Venus Chasca Chaska Chaska Chaska Chaska Chaska
Tierra (pachamama) Allpamama Tiqsimuyu Allpamama Allpamama Tiksimuyu
Chaska
Marte Aucayoc Awkayuk Mullu Awkarik Awkarik Mullu
Jpiter Pirua Jpiter Watalliska Pirwa Pirwa Akapana
Saturno Haucha Hawcha Rinrintin X Awcha; hawcha Chimpu
Urano X Urano Shiwiyuk X X Tinkullpa
Neptuno X Neptuno Turumanya X X Turumanya
Plutn X Plutn Chiriyachina X X Riti
Planeta X Allpa rumpapacha Ruyru Allpapacha Chaska Rumpu (<*rumpu)
Rumpapacha
Sistema solar X Inti awariy Inti ayllu Inti llika Inti llika Intipa ayllu
ANEXO 3
245
ANEXO 3
Ejemplos:
Macac (tomo I), seala que el trmino sukailla se halla conformado de tres vocablos: sukta + chunka +
sailla. Sin embargo, no se explica ni el significado histrico ni la procedencia documental de saylla.
Para los datos presentes en el casillero 7, de los talleres, hemos tomado dos datos, uno histrico
y cientfico; y otro, actual.
Para expresar formas de tiempo, se seal el que hace relacin al tiempo en que se demoran
en cocinarse las papas (muraya) y se hallan dos trminos ms: hayri, tuylla (Valera, 1560; Gon-
zlez Holgun, 1608). De los dos ltimos trminos, segn se puede inferir de los ejemplos que
presentan los autores, que el ltimo sealara tiempo instantneo y el primero, menos instan-
tneo.
El dato actual hace relacin al trmino papa yanu, papas cocidas con cscaras (que segn la
tradicin, un tipo de papa, al cocinarse con lea, llevara una hora aproximadamente). Esta
forma tal como es, molesta en su significado para hora. Y por ello, en vez del primero, recurri-
mos a otros datos histricos y actuales.
Tomamos un dato antiguo y que se mantiene vigente en ciertas comunidades qichwas de Per
y Bolivia. Muraya o muray que es una especie de papa o chuu, a esto sumamos la importancia
del laboratorio inka denominado Moray: laboratorio experimental agrcola inka, que se halla
en Maras-Cuzco (Instituto Pedaggico San Marcos, I, 2000: 6-8, Lima). ste es considerado
por los cientficos como espacio de control del tiempo y aclimatacin de las plantas y que en su
interior llevaba un inti watana en miniatura. As presentamos esta forma: muray, hora.
V. El Sistema Solar
Ver cuadro 4
a) antecedentes
La gran familia solar o el sistema solar tambin ha sido objeto de diversas asignaciones a sus
componentes, desde el siglo XVI. Pero el anlisis semntico-filosfico de dichos trminos de-
muestra ser una transposicin de contenidos mitolgicos latinos hacia el qichwa ssimi en el
siglo XVI.
246
ANEXO 3
b) talleres y discusiones
En varios talleres se ha considerado pertinente revisar los trminos relacionados con el sistema
solar, existentes en documentos antiguos crnicas o diccionarios. A partir de ellos inferir la ma-
nera de nominar y asignar significados. Los documentos antiguos nos presentan:
Inti sol
Killa luna
Chaska Venus
Tiqsi muyu el mundo o tierra en su totalidad
Sasaka cometa
Las constelaciones, desde la percepcin, segn la forma relacionada con algo existente en la
tierra adquieren un nombre determinado, por analoga:
Por ello, Chaska por su forma adquiere este nombre y hace relacin a algo despeinado (chaska
uma, tampa uma).
Killay significa brillar la luna y todas las estrellas, de ah se nominaliza como killa para luna.
In-ti sol/calor.
In-ka hijo del sol.
In-lli caliente (datos actuales).
In-ta lea con fuego, tizn (datos actuales).
Tiqsi muyu lugar de las semillas bsicas para la vida.
INTI, sol
247
ANEXO 3
2. Chaska (Venus) por su forma despeinada (presente as en el dibujo de Blas Valera /Guamn
Poma).
3. Tiksimuyu, <*tiqsimuyu, por considerarse desde antiguo como la tierra total (Gonzlez
Holgun, 1608: 349); y en la actualidad, como el lugar de la semilla o vida fundamental.
4. Mullu (Marte) por parecerse al color de la concha spondylus y sta como elemento religioso
de ofrendas importante de la cultura kichwa.
5. Akapana (Jpiter) por su forma de presentar franjas o manchas horizontales y porque los
huracanes se desplazan en esa misma direccin.
6. Chimpu (Saturno) por su forma de sobresalir en el sistema solar en relacin con sus cien
mil anillos que lo rodean. Y chimpu significa un cerco de luz que rodea determinados astros
(intip chimpun, killap chimpun, quyllurpa chimpun).
7. Tinkullpa (Urano) por su grupo de anillos que lo cubren en forma de aros; tinkullpa, aro.
8. Turumanya (Neptuno) porque sus anillos son vistos, mediante telescopios desde la tierra
en forma de arcos luminosos de color azul-morado. Por ello hemos tomado un nombre que nos
ofrece Santa Cruz Pachacuti Yanqui (1613: 196), turumanya, un tipo de arco iris.
9. Riti (Plutn), por su estructura de roca y hielo y su atmsfera que cae en forma de granizo.
Y este nombre lo relacionamos en la actualidad con la gran fiesta de los qichwas peruanos, de-
nominada Quyllur Riti que realizan en Ausangate. Y, riti en el qichwa sureo significa granizo.
Como denominacin genrica para el sistema solar, se hallan varios nombres en materiales
para EBI, como:
Inti awariy, sistema solar (Conejo, 2004: 11). Inti llika, sistema solar (materiales EBI/ALKI, 2007).
Todas como traducciones literales de manera aproximada.
Desde los talleres, presentamos como: Intipa Ayllu, sistema solar. Esto, por un lado, por razo-
nes histricas, culturales y simblicas presentes tanto en la mentalidad qichwa del siglo XVI
como en la actual, en determinadas zonas kichwas:
Inti, hombre, esposo de la luna, protector del inka y divinidad oficial.
Killa, mujer, esposa del sol, protectora de la quya y del agua.
Chaska, hijo de los dos anteriores y protector del Awki, heredero del trono inka, etc. Y por otro
lado, el trmino ayllu significa una especie de sistema de tres cuerdas con sus piedras respec-
tivas que forman un arma para la cacera; y adems, en la divulgacin cientfica tambin se
maneja la expresin la familia solar.
Resumiendo tenemos, rumpukuna: Rimsi, (Mercurio), Chaska (Venus), Tiksimuyu (tierra), Mullu
(Marte), Akapana (Jpiter), Chimpu (Saturno), Tinkullpa (Urano), Turumanya (Neptuno) y Riti
(Plutn)
248
ANEXO 4
PUNCHANTA RIMAYKUNA
*Inti, kanpa kawsaypi achikyachun, que el sol ilumine en tu vida (saludo antiguo).
249
ANEXO 4
Tiempo:
Respuesta:
250
ANEXO 5
En este anexo, de forma ilustrativa, slo se presentan cifras aproximadas, toda vez que se han
ido insertando nuevas entradas durante las etapas finales de la revisin del diccionario.
Caudal lexical
1. Kichwa-Castellano 2. Castellano-Kichwa
A: 152 A: 354
Ch: 189 B: 88
H: 93 C: 334
I: 61 CH: 28
K: 254 D: 205
L: 32 E: 224
Ll: 60 F: 69
M: 160 G: 68
N: 15 H: 98
: 28 I: 68
P: 183 J: 25
R: 51 L: 86
S: 91 Ll: 11
Sh: 75 M: 180
T: 152 N: 61
*Ts: 27 O: 54
U: 67 P: 249
W: 136 Q: 22
Y: 63 R: 139
*Z: 11 S: 186
*Zh: 9 T: 141
U: 16
V: 79
Y: 6
Z: 9
251
ANEXO 6
252
ANEXO 6
253
ANEXO 6
254
ANEXO 6
255
ANEXO 6
256
ANEXO 6
257
VII. Bibliografa
I. Fuentes Clsicas
(Siglos XVI-XVII)
1. Diccionarios
Bertonio, Ludovico, Vocabulario de la lengua Aymara [1612]. Ediciones el Lector, Arequipa-Per, 2006.
Figueredo, Juan de, [1700], Vocabulario de la lengua Chinchaysuyo. En: Torres Rubio, Diego de [1616],
Arte de la lengua quichua. Edicin facsimilar, EBI, Convenio MEC/GTZ, 1991. Quito-Ecuador.
Gonzlez Holgun, Diego de [1608], Vocabulario de la lengua qqichua I, EBI/Corporacin Editora Nacional,
1993, Quito.
Santo Toms, Domingo de [1560], Vocabulario de la lengua general de los indios del Per, llamada quichua.
Edicin facsimilar por Ediciones de Cultura Hispnica, 1994, Madrid.
Torres Rubio, Diego de [1619], Vocabulario breve en la lengua quichua de los vocablos ms ordinarios
[segundo vocabulario: castellano-ndico] - Breve vocabulario que comienza por los vocablos quichua al tro-
cado del pasado [ndico-castellano]. Edicin facsimilar, EBI, Convenio MEC/GTZ, 1991, Quito.
Valera Blas (y/o Alonso de Barzana, Annimo?) [1586], Vocabulario y praxis en la lengua general de los
indios del Per, llamada quichua. Imprenta Rimac, 1951, Lima.
2. Gramticas
Bertonio, Ludovico, Arte de la lengua Aymara [], 1612. PROEIB ANDES, Edicin de formato fascimiliario,
Cochabamba-Bolivia, 2002.
Gonzlez Holgun, Diego de [1607], Gramtica y arte nueva de la lengua general de todo el Per, llamada
lengua quechua o lengua del inca. Nueva edicin revista y corregida, 1842, s/loc.
Huerta, Alonso de [1616], Arte breve de la lengua quechua. EBI/Corporacin Editora Nacional, 1993, Quito.
Santo Toms, Domingo de [1560], Gramtica o arte de la lengua general de los indios de los reynos del
Per. Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolom de las Casas, 1995, Cuzco-Per.
Torres Rubio, Diego de [1619], Arte de la lengua quichua. Edicin facsimilar, EBI, Convenio MEC/GTZ,
1991. Quito-Ecuador.
3. Crnicas
Acosta, Jos de, Historia Natural y Moral de las Indias. Col. Crnicas de Amrica 43, Madrid, 2002.
Albornoz, Cristbal de [1530-1603], Instruccin [acerca de los ritos y mitos de los incas]. Col. Crnicas de
Amrica 48, Historia 16, Madrid, 1989.
Andagoya, Pascual de, Carta del Adelantado Pascual de Andagoya dirigida al Emperador Carlos V [],
1540. Por Hermann Trimborn, Hamburg, 1954.
Annimo, La Conquista del Per, llamada la Nueva Castilla, 1534. pgs: 307-328. En: Los Cronistas de la
Conquista; Horacio H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938.
258
Annimo, Relacin de las costumbres Antiguas de los Naturales del Pir, pgs. 151-189. Biblioteca de Au-
tores Espaoles [], Ediciones Atlas, Madrid, 1968.
Annimo de Yucay, El, El parecer de Yucay, 1571. Estudio y edicin crtica de Isacio Prez Fernndez, O.P.
Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolom de las Casas, CBC, Cuzco, 1995.
Arriaga, Pablo Joseph [1564-1622], La extirpacin de la idolatra en el Per. Centro de Estudios Regionales
Andinos Bartolom de las Casas, CBC, Cuzco-Per, 1999.
La extirpacin de la Idolatra del Pir, pgs. 191-277. Biblioteca de Autores Espaoles
[], Ediciones Atlas, Madrid, 1968.
Atienza, Lope de, Compendio Historial del Estado de los Indios del Per []. En: J. Jijn y Caamao, La
religin del Imperio de los incas. Apndices-Vol. I, Escuela Tipogrfica Salesiana, Quito, 1931.
vila, Francisco de [1573-1647], Ritos y Tradiciones de Huarochiri, Edt. Instituto de Estudios Peruanos-
Instituto Francs de Estudios Andinos, Per, 1987.
Benzoni, Girolamo [1547-1550], La historia del Mondo Nvovo. Edic. Museo Antropolgico del Banco Central
del Ecuador, Guayaquil, 2000.
Betanzos, Juan Diez de [ -1576], Suma y Narracin de los incas, Ediciones Atlas, Madrid, 1987.
Borregan, Alonso, Crnica de la Conquista del Per. Escuela de Estudios Hispanoamericanos, Sevilla,
1948.
Cabello Balboa, Miguel, Miscelnea Antrtica. Una historia del Per. Universidad Mayor San Marcos, Lima,
1951; pgs.: 201-561.
Calancha, Antonio de la, fray [1638], Crnica Moralizada del Orden de San Agustn en el Per, pgs. 15-
140. En: Los Cronistas de Convento. Biblioteca de Cultura Peruana, Primer Serie Nro 4, Descle de Brou-
wer, Pars, 1938.
Cieza de Len, Pedro [1520/1535-1554]. La Crnica del Per, Col. Crnicas de Amrica 5, Madrid, 2000.
El Seoro de los Incas, Coleccin Crnicas de Amrica 6, Madrid, 2000.
Descubrimiento y conquista del Per, Col. Crnicas de Amrica 18, Madrid, 2001.
Cobo, Bernab [1580?-1657], Historia del Nuevo Mundo, Tomos I-II, Ediciones Atlas, Madrid, 1964.
Crdoba y Salinas, Diego de fray, Crnica Franciscana, pgs. 237-264. En: Los Cronistas de Convento. Bi-
blioteca de Cultura Peruana, Primer Serie Nro 4, Descle de Brouwer, Pars, 1938.
Estete, Miguel de, Noticia del Per, 1532-1533, pgs: 195-251. En: Los Cronistas de la Conquista; Horacio
H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938.
Garcilazo de la Vega, Inca [1609], Comentarios Reales de los Incas, Tomo I, Biblioteca Ayacucho, Caracas,
1976.
-, Comentarios Reales de los Incas, Tomo II. Fondo de Cultura Econmica, Mxico, 1991.
-, Comentarios Reales (seleccin). 3ra edicin, Ediciones Ctedra, Madrid, 2001.
Guaman Poma de Ayala, Felipe [1616], El Primer Nueva Cornica y Buen Gobierno, Tomos I-II-III, Siglo
XXI Editores, Mxico, 1988.
Gutirrez de Santa Clara, Pedro (1544-1548), Guerras Civiles del Per, Tomo Tercero, Librera General de
259
Victoriano Surez, Madrid, 1905
Herrera, Antonio de, Historia General de los hechos de los Castellanos en las Islas y Tierra Firme del Mar
Ocano, Tomo I, Madrid, 1934.
Jerez, Francisco de, Verdadera Relacin de la Conquista del Per [], 1534. pgs: 15-115. En: Los Cronistas
de la Conquista; Horacio H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938.
La Gasca, Pedro de, Descripcin del Per, pgs. 140-148. En: J. jijn y Caamao, Boletn de Revista Ecua-
toriana XXIX. B.S.E.E. H. Tomo III, Nro. 7-9. BCE, Quito, 1919.
Las Casas, Bartolom de, De las antiguas gentes del Per. Tipografa de Manuel G. Hernndez, s/l, 1892.
Lizrraga, Reginaldo de [1545-1615], Descripcin del Per, Tucumn, Ro de la Plata y Chile, Coleccin
Crnicas de Amrica 44, Madrid, 2002.
Lpez de Gmara, Francisco, Historia General de las Indias, Primera Parte 12. Ediciones Orbis, S.A., Bar-
celona, 1985.
, Descubrimiento del Per, Pgs. 224-279. En: Historia de las Indias. Biblioteca de Autores Es-
paoles [], Tomo I, Imprenta Estereotipia, Madrid, 1877.
Melndez, Juan fray, Tesoros Antrticos, pgs. 192-236. En: Los Cronistas de Convento. Biblioteca de Cultura
Peruana, Primer Serie Nro 4, Descle de Brouwer, Pars, 1938.
Molina, Cristbal de (el cusqueo) [1529-1585], Relacin de las Fbulas y ritos de los incas. Coleccin Cr-
nicas de Amrica 48, Historia 16, Madrid, 1989.
Molina, Cristbal de (el almagrista), Relacin de muchas cosas acaecidas en el Per, pgs. 57-95. Biblioteca
de Autores Espaoles [], Ediciones Atlas, Madrid, 1968
Montesinos, Fernando [1644], Memorias Antiguas Historiales y Polticas del Per, Cusco, 1957.
Mura, Martn de, fray (1577-1616), Historia General del Per, Coleccin Crnicas de Amrica 20, Madrid,
2001 (la de la Biblioteca Aurelio Espinosa Plit tiene grficos).
Oliva, Anello [1562-1631], Historia del Reino y Provincias del Per, de sus incas reyes [], 1598. Libro Pri-
mero, Imprenta y Librera de S. Pedro, Lima, 1895.
-, Historia et Rudimenta linguae Piruanorum (1600-1730). Universidad de Bologna. Italia, 2007.
Ondegardo, Polo de [1545-1574], El mundo de los incas. Coleccin Crnicas de Amrica 58, Historia 16,
Madrid, 1990.
- Informaciones acerca de la religin y gobierno de los incas
- De los adoratorios y guacas (sistema de los seques o de los cuatro caminos imperiales
del Cuzco), pgs. 169-185. En Bernab Cobo, Volumen II, Obras, Historia del Nuevo Mundo, B.A.E., Edi-
ciones Atlas, Madrid, 1964.
Pallas, Gernimo, sj., Misin a las Indias con advertencias para los religiosos de Europa, que la hubieren
de emprender, como primero se ver en la historia de un viaje y despus en discurso (1620). Transcripcin
y presentacin: Paulina Numhauser. Alcal de Henares-Espaa, 2007.
Pizarro, Hernando, A los magnficos [], 1533. pgs: 253-264. En: Los Cronistas de la Conquista; Horacio
H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938.
260
Pizarro, Pedro, Relacin del Descubrimiento y Conquista del Per, 1571. pgs: 265-305. En: Los Cronistas
de la Conquista; Horacio H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938.
Relaciones Geogrficas de Indias-Per, por don Marcos Jimnez de la Espada. Tomos I, II, III, B.A.E., Edi-
ciones Atlas, Madrid, 1965
Sancho de la Hoz, Pedro, Relacin [], 1532-1533. pgs: 117-193. En: Los Cronistas de la Conquista; Ho-
racio H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938.
Santa Cruz Pachacuti Yanqui Salcamaygua, Joan de, Relacin de Antigedades deste reyno del Piru. Es-
tudio etnohistrico y lingstico de Pierre Duviols y Csar Itier. Centro de Estudios Regionales Andinos Bar-
tolom de las Casas, CBC, Cusco, 1993.
Santilln, Hernando de [1550-1575], Relacin del origen, descendencia, poltica y gobierno de los incas,
pgs. 97-149. Biblioteca de Autores Espaoles [], Ediciones Atlas, Madrid, 1968.
Sarmiento de Gamboa, Pedro [1530-1592 ?], Historia de los Incas. Miraguano Ediciones, Madrid, 1988
(tambin de relaciones de Francisco Toledo).
Tito Cusi Yupanki, Diego de Castro [1519-1536], Relacin de la Conquista del Per y hechos del Inca Manco
II. Coleccin de libros y documentos referentes a la Historia del Per, Tomo II. Imp. Y Libr. Sanmart, Lima,
1916.
Toledo, Francisco de, Memorial de don Francisco de Toledo [], su vida y su obra. Roberto Levillier, Edi-
ciones Espasa-Calpe, Madrid, 1935.
Torres, Bernardo de, fray, Crnica Agustiniana, pgs. 266-311. En: Los Cronistas de Convento. Biblioteca
de Cultura Peruana, Primer Serie Nro 4, Descle de Brouwer, Pars, 1938.
Valera, Blas, Ruyru runa, Exsul Immeritus Blas Valera Populo suo. Alcal de Henares (1618). Universidad
de Bologna. Italia, 2007.
Zrate Agustn de [1514-1555], Historia del Descubrimiento y Conquista del Per, Fondo Editorial de la
Pontificia Universidad Catlica del Per, Lima, 1995.
ALKI-Academia de la lengua Kichwa/Chango Bernardo, Algunos tpicos sobre la lengua kichwa en Amrica.
Ambato, 2007 (13 pgs.).
Almeida, Ileana, Lxico actvalizado espaol qvechva. Edt. Abya Yala, Cayambe-Ecuador, 1992.
- Por la oficializacin de la lengua quichua en el Ecuador, pgs. 21-39. En: Pueblos Indgenas y
Educacin, 5:18, Quito, 1991.
Andrade Paladines, Carlos, Kwatupama zpara. Palabra zpara [y quichua]. ANAZPPA, Pastaza-Ecuador,
2001.
261
Andy Vargas, Pedro, Kichwapi rimashun (contiene vocabulario), Consejo de Lengua Kichwa de Napo, Napo,
2005.
BIBLOGRAF, S.A., Diccionario General Ilustado de la Lengua Espaola VOX, Imp. Emeg, S.A., Barce-
lona-Espaa, 1987.
Caiza C., Jos, Ishkay shimiyuk kamuku, pequeo diccionario Bilinge, Inkanupak killka, Escritura de los
incas. Impresin digital Desing. Quito, 2005.
Cerrn-Palomino, Rodolfo, Lingstica Aimara, Centro Bartolom de las Casas, Lima, 2000.
Quechumara: estructuras paralelas de las lenguas quechua y aimara. CIPCA, La Paz-Bolivia,
1994.
Quechua Sureo: diccionario Unificado. Biblioteca Bsica Peruana V, Lima, 1994.
- Apuntes sobre lexicografa qichwa. Seminario-taller. LAEB-Universidad de Cuenca, Cuenca,
1994.
- Prstamos, elaboracin lxica y defensa idiomtica. Pgs. 361-392. En: Allpanchis 35-36, vol. 2.
Per, 1990.
Lingstica Quechua. Universida Nacional de Puno / GTZ / Centro Bartolom de las Casas,
Cuzco, 1987.
Conejo A., Alberto, Espacios Hegemnicos de la lengua kichwa en el campo de la educacin, la poltica y
en la produccin escrita, pgs. 137-148. En: Identidad Lingstica de los Pueblos Indgenas de la Regin
Andina (Ariruma Kowii, comp.). Ediciones Abya Yala, Quito, 2005.
- KURI SHIMI. Kichwa funcional activo [], Imp. Offset Santa Rita, Quito, 2005.
Conejo Maldonado, Mario, Importancia del kichwa en una Sociedad Intercultural Globalizada, pgs. 207-
213. En: Identidad Lingstica de los Pueblos Indgenas de la Regin Andina (Ariruma Kowii, comp.). Edi-
ciones Abya Yala, Quito, 2005.
Cordero Palacios, Octavio (1870-1930), el quechua i el caari. 2da edicin, Universidad de Cuenca, Cuenca,
[1923] 1981.
Corominas, Joan y Jos A. Pascual, Diccionario Crtico Etimolgico Castellano e Hispnico. Edt. Gredos,
Madrid, 1980.
Cotacachi, Mara Mercedes, Shimicuna (glosario), pgs. 171-175. En: ucanchic Quichua Rimai Yachai.
LAEB-Universidad de Cuenca, Cuenca, 1994.
Cotacachi, Mercedes y Mara Eugenia Quintero, Quiquintallac quichua shimita yachacupai, Tomo 7 (incluye
vocabulario pgs. 269-302), INCC, Ediciones Abya-Yala, Quito, 1987.
Covarrubias Orozco, Sebastin de, Tesoro de la Lenguas Castellana o Espaola (1539-1613). Editorial
Castalia, Madrid, 1995.
DINEIB, Legalizacin de la escritura kichwa, 16 de septiembre 2004 (nro. 244, 00000842), Quito9.
Modelo de Educacin Intercultural Bilinge. MEC, Quito, 1993 (oficializado en Riobamba/Instituto
Pedaggico Jaime Rolds Aguilera).
262
DIPEIB-Sucumbos/ALKI, Diccionario Kichwa-Espaol, Espaol-Kichwa. Imprefepp, Quito, 2007.
EIBAMAZ, Diccionario kichwa-castellano- awpa Yacha Shimikuna [del Oriente Ecuatoriano], Quito, 2005.
Garcs, Fernando, Cuatro Textos Coloniales de la Provincia de Quito (se incluye lxico de los textos trata-
dos), 1999.
- El Sistema de Escritura Unificado del Quichua Ecuatoriano, pgs. 83-102. En: Revista Educacin
Intercultural Bilinge, ao 1, nro. 1, UPS-PAC, Quito, 1997.
Kowii, Ariruma (comp.), Identidad Lingstica de los Pueblos Indgenas de la Regin Andina. Ediciones
Abya Yala, Quito, 2005.
- Diccionario de nombres quichuas, Kichwa shutikunamanta shimiyuk panka. Corporacin Editora
Nacional, Quito, 1998.
Maldonado C., Jos, Diccionario quichua-castellano, castellano-quichua, pgs. 357-397. En: Quichuata ya-
chacuncapac, Caarmanta rimai. Ediciones Abya-Yala, Quito, 1995.
Mendoza O. Miguel Alejandro, Ensayo Fonolgico del quichua ecuatoriano [sierra sur] (en francs), Tesis
Doctoral, Universidad de Toulouse, Francia, 1970.
Montaluisa Chasiquiza, Luis, uqanchiq Yachai Taptana, 5 ed. PUSEIB, Quito, 2006.
- Potencialidades de las lenguas indgenas del Ecuador, pgs. 50-57. En: Revista Educacin Inter-
cultural Bilinge, ao 3, nro. 5, UPS-PAC, Quito, 2000.
- Apuntes sobre lexicografa kichwa. Seminario. LAEB-Universidad de Cuenca, Cuenca, 1994.
- ucanchic shimi 1. El runashimi del Ecuador a fines del siglo XX: contribuciones para su estudio.
Convenio MEC-CONAIE, Quito, 1990.
- Caimi ucanchic shimiyuc-panca. MEC- PUCE ILL - CIEI, Quito, 1982.
- Historia de la Escritura del Quichua [ecuatoriano], pgs. 121-145. En: Revista de la Universidad
Catlica, 8: 28, Quito, 1980.
Montalvo M., Julio A. ing, Gramtica Elemental y Diccionario del idioma kichua []. Etd. Vida Catlica,
Quito-Ecuador, 1971.
Moreno Mora, Manuel, Diccionario etimolgico y comparado del kichua del Ecuador, Casa de la Cultura
Ecuatoriana, Ncleo del Azuay, Cuenca, 1956.
Moya T., Ruth y Mercedes Cotacachi, Pedagoga y Normatizacin del quichua ecuatoriano, pgs. 101-202.
En: Pueblos Indgenas y Educacin, 4:14, Quito, 1990.
Moya Ruth, El Quichua en el espaol de Quito, pgs. 119-334. Col. Pendoneros, 40. IOA. Otavalo, 1981.
Mujica, Camilo (misionero capuchino), Aprenda el quichua: gramtica y vocabularios, Quito- CICAME/
Napo, 1967.
Naula Guacho, Jos y Donald Burns, Bosquejo gramatical del quichua de Chimborazo (incluye parte lexical),
263
ILV, Quito, 1975.
Orr, Carolyn, Fonologa del quichua del Ecuador (del Oriente), pgs. 68-86. En: Estudios fonolgicos de len-
guas vernculas del Ecuador. MEC-ILV, Quito, 1975.
Orr, Carolyn y Betsy Wrisley comp., Vocabulario quichua del Oriente, ILV/MEC, Quito, [1965], 1981.
Ortiz, Bernarda, Apuntes de gramtica quichua (incluye glosarios), CEE, Latacunga, Quito, 1974.
Potos, Fabin, Vocabulario y Praxis de la lengua general de los indios del Perv llamada quichua, o del
Inca. Sistematizacin de los vocabularios qichwas de los siglos XVI-XVII. Es parte de la Tesis de Maestra
en Filosofa-PUCE/Quito: Lengua, Pensamiento y Mundo Histrico de los qichwas de los siglos XVI-XVII,
a travs del estudio de los primeros diccionarios. (ao sabtico, Universidad Central del Ecuador), Quito,
2007-208.
- Conciencia Histrica Qichwa: lengua y cultura a travs del estudio de sus fuentes. Documento
preparado para el taller en el INPAC-MEC. Quito, diciembre 2007.
- Panorama lexicogrfico del qichwa ecuatoriano entre 1950 y 2004: balances y propuestas, pgs.
123-135. En: Identidad Lingstica de los Pueblos Indgenas de la Regin Andina (Ariruma Kowii, comp.).
Ediciones Abya Yala, Quito, 2005.
- Quri Qinti, mushukyachiska shimiyukpanka, Instituto de Estudios Qichwas, Quito, 2004.
Potos, Fabin, Fernando Garcs, Ileana Almeida y otros, Lxico multilinge (CDr) de reas de biodiversi-
dad, agronoma y sanidad. (quechua, aymara, guaran, portugus, espaol) Unin Latina-UNESCO, 1999.
Potos, Fabin, Alberto Conejo y Luis de la Torre [y otros], Yachakukkunapak Kimsaniki shimiyuk panka,
MEC-CONAIE-GTZ, 1998.
Potos C., Fabin, Breve estudio dialectolgico del quichua del oriente ecuatoriano: fenmenos espordicos
de la lengua, pgs. 67-81. En: Revista Educacin Intercultural Bilinge, ao 1, nro. 1, UPS-PAC, Quito,
1997.
Rosat Pontacti, Alberto, ofm., Diccionario Enciclopdico Quechua-Castellano del Mundo Andino. Editorial
Verbo Divino, Cochabamba-Bolivia, 2004.
Stark R., Louisa y Pieter C. Muysken, Diccionario espaol-quichu; quichua espaol, Banco Central del
Ecuador, Guayaquil, 1977.
Torres Fernndez de Crdova, Glauco, Diccionario kichua castellano / Yurak shimi-runa shimi, Cuenca,
1982.
- Lexicn etnolgico del Quichua Andino. Tomos I, II, III. Imprenta Rocafuerte, Tumipampa, Cuenca-
Ecuador, 2002.
Valiente Catter, Teresa (comp.), Ddctica del quichua como lengua materna (incluye glosario, pgs. 223-
229). Serie pedagoga y didctica 9. P.EBI, Ediciones Abya Yala, Quito, 1993.
Ynez Cosso, Consuelo, Lxico Ampliado Quichua-Espaol (II), Espaol-Quichua (I), Corporacin Edu-
cativa Macac, Quito, 2007.
264
ndice
Presentacin............................................................................................................................................ 5
Bosquejo Histrico y Lingstico Qichwa............................................................................................... 7
.
I. Breve historia de la tradicin lexicogrfica qichwa
I. Monemtica nominal
1.1. Flexin............................................................................................................................................ 24
1.2. Derivacin nominal......................................................................................................................... 25
1.3. Categoras
1.3.1. Pronombres............................................................................................................................. 26
1.3.2. Determinantes......................................................................................................................... 27
1.3.3. Adjetivo.................................................................................................................................... 28
1.3.4. Adverbio................................................................................................................................... 28
1.3.5. Gnero..................................................................................................................................... 28
265
Tercera Parte: Sintagmtica
Abreviaturas
1. Topnimos.......................................................................................................................................... 38
2. Gramaticales...................................................................................................................................... 38
3. Siglas.................................................................................................................................................. 39
4. Simbologa lingstica........................................................................................................................ 40
Kichwa-Castellano Shimiyuk............................................................................................................... 41
Diccionario Castellano-Kichwa........................................................................................................... 163
ANEXO 1
Trminos del qichwa general.................................................................................................................. 217
Introduccin y estudio............................................................................................................................ 217
Corpus inicial.......................................................................................................................................... 222
ANEXO 2
Algunos argumentos a favor sobre el infinitivo -y en el qichwa del Ecuador....................................... 231
ANEXO 3
Aportes para la comprensin del Tiempo y del Espacio en el pensamiento Qichwa............................ 238
ANEXO 4
Punchanta rimaykuna............................................................................................................................ 249
ANEXO 5
Caudal lexical (kichwa-castellano, castellano-kichwa).......................................................................... 251
ANEXO 6
Lminas ilustrativas................................................................................................................................ 252
Bibliografa............................................................................................................................................ 258
ndice.................................................................................................................................................... 265
266
ECUADOR:
Tawkasami kawsaypi tinkunakuy
Pas Intercultural y Plurinacional
STO.
DOMINGO
STA. ELENA
Av. Ro Amazonas, entre Av. Atahualpa y Juan Pablo Sanz, Quito, Ecuador.
PBX: (02) 396-1400 / 396-1500
www.educacion.gov.ec