Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Disputas Tusculanas I-II Ed - Bilingue - Cicerón PDF
Disputas Tusculanas I-II Ed - Bilingue - Cicerón PDF
DISPUTAS
TUSCULANAS.
LIBROS I II
DISPUTAS
TUSCULANAS
Libros I-II
UNIVERSID A D N A C IO N A L A U T N O M A DE MEXICO
1987
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM
ET ROMANORVM MEXICANA
IN S T IT U T O DE IN V E ST IG A C IO N E S FILOLGICAS
VII
INTRODUCCIN
V III
FECHA DE COMPOSICIN
XX
C O N T E N ID O D E L A O B R A
XI
INTRODUCCIN
X II
EL U SO D E LAS FU E N T E S
X III
INTRODUCCIN
XIV
INTRODUCCIN
XV
INTRODUCCIN
XVI
INTRODUCCIN
XVII
INTRODUCCIN
XVIII
INTRODUCCIN
filsofos, tales como las del epicreo F ed ro38 y las del tam
bin epicreo P atrn.37
Por otra parte, sabemos que Cicern dispona de buenas
bibliotecas tanto en su villa de Tsculo como en la de Ancio
y en la de Astura; y tambin sabemos que poda disponer de
la biblioteca de su hermano Q uinto,38 as como de las de al
gunos de sus am igos.39 Adems, mientras particip en las
actividades pblicas, no descuid del todo los conocimientos
filosficos que haba adquirido desde su juventud; por el con
trario, siempre que le era posible los refrescaba con la lec
tura. 40
Todo esto nos hace pensar con derecho que, como antes dije,
Cicern estaba bien documentado cuando se puso a redactar
las Tusculanas. La dificultad misma con que tropiezan los
crticos en su intento por establecer las fuentes de este tratado,
puede deberse, aparte de las razones antes sealadas, al hecho
de que seguramente nuestro autor no se apeg, haciendo el
oficio de traductor, a una sola obra o a varias de ellas.
l critica, en las Tusculanas (II, 3, 7), el procedimiento de
algunos filsofos latinos que haban escrito sus libros sin pre
cisin, sin distribucin, sin elegancia y sin ornato .
Luego tena la intencin de escribir esta obra precisamente
con esas cualidades; y lo logra en buena medida ya que, efecti
vamente, hay una distribucin muy clara en cada uno de los
libros: introduccin, planteamiento del tema, discusin del m is
mo y conclusin; adems, dentro de la discusin del tema
XIX
INTRODUCCIN
D e fin., I, 2, 6-7.
**D e off., 1, 2, 1- , cf. ibid., II, 17, 60 y III, 2, 7.
43 Recurdese lo dicho antes sobre Dicearco.
INTRODUCCIN
iX
INTRODUCCIN
X X II
INTRODUCCIN
X X III
INTRODUCCIN
XXIV
SEN TIDO DE LO PROBABLE E N LAS T U S C U L A N A S
XXV
INTRODUCCIN
XXVI
INTRODUCCIN
XXVII
INTRODUCCIN
X X V III
INTRODUCCIN
XXIX
INTRODUCCIN
XXX
INTRODUCCIN
XXXI
INTRODUCCION
X X X II
INTRODUCCIN
rn? Pienso que nadie podra afirmar tal cosa, a menos que
tuviera la consigna o el malvolo propsito de difamar, con
razn o sin ella, al infatigable escritor de Arpino.
Y o no s si Marco Tulio es el mejor prosista de la tierra,
como asevera Menndez y P ela y o ,53 pero creo que es uno de
los mejores. Si nos atenemos a los argumentos de autoridad,
habra que ver a quin se debe dar mayor crdito: si a un
historiador como Mommsen, o a un crtico literario como
Menndez y Pelayo.
Y o podra citar pginas y ms pginas de las Tusculanas,
donde aparecen la fluidez, la armona, la elegancia unida a la
Sencillez, la variedad y el encanto, la claridad y precisin, y
Sobre todo la nobleza y rectitud de ideas. 54
N o creo que las Tusculanas son, como piensa D A ccin n i,55
obra filosfica nicamente en cuanto que recogen una vasta
florescencia de cultura filosfica, sacada de los pensadores grie
gos. Deca yo, hace poco, que Cicern no se adhiri a un solo
sistema: suele drsele, despectivamente, el calificativo de
eclctico. Sin embargo, he dicho ya que su intencin no era
slo la de traductor, la de expositor de ideas griegas. A lo
largo de las Tusculanas se ve que se trata de una bsqueda de
Ja verdad dondequiera que sta se encuentre; que Cicern se
esfuerza por encontrar la medicina del alma, de su propia al
ma y de la de aquellos que quieran escucharlo:
X X X IU
INTRODUCCIN
x x x iv
INTRODUCCIN
XXXV
INTRODUCCIN
XXXVI
INTRODUCCIN
Mas cul de las dos cosas [que el alma sea inmortal o que
perezca juntamente con el cuerpo] sea mejor, los dioses
inmortales lo saben; p ie n so . . . que ningn hombre lo sabe.
XXXVII
INTRODUCCIN
X X X V III
S U P U E S T A C O N T R A D IC C I N
X X XIX
INTRODUCCIN
XL
INTRODUCCIN
XLI
INTRODUCCIN
X L II
INTRODUCCIN
X L III
INTRODUCCIN
XLIV
E L G O B IE R N O D E S M ISM O
XLV
INTRODUCCIN
XLVI
INTRODUCCIN
dia de todos los deberes (ibid., II, 23, 55). T0 Algunos, por
motivos de ambicin o de gloria, son capaces de enfrentarse a
las situaciones ms difciles, pero como les falta la fuerza de
voluntad, despus no pueden sufrir ni privarse de nada por
motivos de virtud, y ceden ante sus propios caprichos (ibid.,
II, 27, 65).
U n arma para adquirir ese dominio es el serm o intimus, es
decir, la conversacin interior (ibid., II, 22, 51). D ecirse uno
a s mismo cada da: cudate de cualquier cosa torpe, lnguida,
no viril. 71
Se trata, pues, de una renovacin cotidiana del deseo de
superacin moral; de cobrar nuevas fuerzas para seguir ade
lante sin dejamiento. Sin embargo, uno no debe decirse nica
mente: quisiera ir en pos de los verdaderos bienes; me gustara
hoy hacer un esfuerzo por superarme. Por el contrario, uno
debe decirse un quiero lleno de decisin, un tengo que
hacer esto.
Para lograr el objetivo de superacin moral, es muy til
tambin la consideracin de los ptimos ejemplos (ibid., II, 22,
52). Si otros han progresado en el dominio de s mismos, si han
avanzado en el camino de la belleza moral, tambin podemos
nosotros. Las buenas acciones que otros realizan, despiertan en
los dems la emulacin, sobre todo cuando estn decididos a
superarse. En los hombres honestos encuentran los dems la
cristalizacin de lo que desean y pueden realizar; las vidas
honestas son testimonio vivo de la posibilidad humana de su
peracin interior.
XLVII
INTRODUCCIN
X LV III
C O N T R A L A C A V IL A C I N
X LIX
INTRODUCCIN
L
INTRODUCCIN
LI
INTRODUCCIN
LII
INTRODUCCIN
LUI
D E SC R IP C I N D E L A O B R A
L ib r o p r im e r o
LV
INTRODUCCIN
VI
INTRODUCCIN
I.VII
INTRODUCCIN
l v iii
INTRODUCCIN
LIX
INTRODUCCIN
LX
INTRODUCCIN
LXI
INTRODUCCIN
L X II
INTRODUCCIN
L X III
INTRODUCCIN
I.XIV
INTRODUCCIN
LXV
INTRODUCCIN
LXVI
INTRODUCCIN
LXVII
INTRODUCCIN
4. e p l o g o (prra-
D e acuerdo con las normas de los retricos
fos 112-116) (segn los cuales, el eplogo deba aducir
ejemplos en sostn de lo tratado), el autor
nos presenta ejemplos tomados de Herodoto y de otros antiguos
escritores, para confirmar su tesis: la muerte no es un mal, o
mejor, la muerte es un bien.
Una sacerdotisa, despus de haber recibido atenciones de
parte de sus hijos Cleobis y Biton, pidi a la diosa Hera que
concediera a sus hijos el don ms grande que pudiera ser dado
al hombre por un dios: al da siguiente, los jvenes murieron.
Los arquitectos Trofonio y Agamedes construyeron un templo
LX V III
INTRODUCCIN
5. c o n c l u s i n (prra-
Aunque estos ejemplos demuestren
fos 117-119) que la muerte no es un mal, no obs
tante debemos emplear la elocuencia
para convencer a los hombres de que no teman la muerte.
Cuando D ios nos indique que debemos salir de la vida, le dare
mos las gracias pensando que nos va a liberar de las cadenas
del cuerpo para que pasemos a una vida mejor, o que nos va
a privar de las molestias de la vida terrena, si la muerte es u n /
aniquilacin total. En efecto, si la muerte fue establecida por
los dioses, la muerte no puede ser un mal. Ella es antes que nada >
un puerto y refugio preparado para nosotros.
r'
L ib r o seg u n d o
LXIX
INTRODUCCIN
LXX
INTRODUCCIN
lx x i
INTRODUCCIN
L X X II
INTRODUCCIN
L X X III
INTRODUCCIN
LXXIV
INTRODUCCIN
LXXV
INTRODUCCIN
LXXVI
INTRODUCCIN
LXXVII
INTRODUCCIN
LXXV III
INTRODUCCIN
LXXIX
INTRODUCCIN
L ib r o tercero
LXXX
INTRODUCCIN
LXXXI
INTRODUCCIN
LXXXII
INTRODUCCIN
LXXXIII
INTRODUCCIN
LXXXIV
INTRODUCCIN
LXXXV
INTRODUCCIN
LXXXVI
INTRODUCCIN
LXXXVII
INTRODUCCIN
lx ;< X V III
INTRODUCCIN
1
INTRODUCCIN
xc
INTRODUCCIN
xei
INTRODUCCIN
xc'ii
INTRODUCCIN
, L ib r o cuarto
XCIZI
INTRODUCCIN
xclv
INTRODUCCIN
xcv
INTRODUCCIN
xcvi.
INTRODUCCIN
XCVII
INTRODUCCIN
XCVIII
INTRODUCCIN
x c ix
INTRODUCCIN
c
INTRODUCCIN
ci
INTRODUCCIN
cu
INTRODUCCIN
C III
INTRODUCCIN
civ
INTRODUCCIN
cv
INTRODUCCIN
CVI
INTRODUCCIN
L ib r o q u in t o
c v ii
INTRODUCCIN
CVIII
INTRODUCCIN
CIX
INTRODUCCIN
ex
INTRODUCCIN
CXI
INTRODUCCIN
CX II
INTRODUCCIN
C X III
INTRODUCCIN
CXIV
INTRODUCCIN
CXV
INTRODUCCIN
CXVIII
INTRODUCCIN
cxix
INTRODUCCIN
exx
INTRODUCCIN
cxxi
INTRODUCCIN
CXX II
INTRODUCCIN
C X X III
INTRODUCCIN
CXXIV
DISPUTAS TUSCULANAS
TEXTOS LATINO Y ESPAOL
L IB R O S I - II
M. TV LLI CICERONIS
TVSCVLANARVM DISPVTATIONVM
L ib e r p r im v s
1
DISPUTAS TUSCULANAS
L ib r o p r im e r o
1
CICERN
2
DISPUTAS TUSCULANAS I
2
CICERN
3
DISPUTAS TUSCULANAS I
3
CICERN
4
DISPUTAS TUSCULANAS I
4
CICERN
Sisyphus versa t6
Saxum sudans nitendo neque proficit hilum?
5
DISPUTA S TUSCU LANAS I
A. A s me parece.
M. Luego nadie es no msero.
A. Nadie, sin duda.
M. Y, en verdad, si quieres ser consecuente contigo,
todos cuantos han nacido o habrn de nacer, no slo son
mseros, sino que siempre sern mseros. Pues si dijeras m
seros slo a aquellos que han de morir, en verdad t
no exceptuaras a ninguno de los que viven (pues todos
habrn de m orir), sin embargo el fin de su miseria esta
ra en la muerte; pero, como tambin los muertos son
mseros, nacemos para una miseria sempiterna. En efecto,
es necesario que sean mseros aquellos que murieron cien
mil aos atrs, o, ms bien, todos los que han nacido.
10 A. A s estimo, sin duda.
M. Dime, te lo ruego, acaso te aterran aquellas cosas:
el tricpite Cerbero 2 en los infiernos, el frmito del Co-
c ito ,3 la travesa del Aqueronte, 4 con el mentn el agua
suma tocando, muerto de sed, Tntalo? 5 O el hecho
de que
S sifo 6 vuelve
El peasco, sudando al esforzarse, y nada adelanta?
5
CICERN
6
DISPUTAS TUSCULANAS I
6
CICERN
7
DISPUTA S TUSCULANAS I
7
CICERN
9
DISPUTA S TUSCULANAS I
9
CICERN
10
DISPUTAS TUSCULANAS I
10
CICERN
11
DISPUTAS TUSCULANAS I
11
CICERN
12
DISPUTAS TUSCULANAS I
12
CICERN
13
DISPUTAS TUSCULANAS I
13
CICERN
14
DISPUTAS TUSCULANAS I
14
CICERN
15
DISPUTAS TUSCULANAS I
15
CICERN
16
DISPUTAS TUSCULANAS I
16
CICERN
17
DISPUTAS TUSCULANAS I
17
CICERN
18
DISPUTAS TUSCULANAS I
18
CICERN
19
DISPUTAS TUSCULANAS I
19
CICERN
20
DISPUTAS TUSCULANAS I
20
CICERN
21
DISPUTAS TUSCULANAS I
21
CICERN
22
DISPUTAS TUSCULANAS I
22
CICERN
23
DISPUTAS. TUSCULANAS I
23
CICERN
24
DISPUTAS TUSCULANAS I
24
CICERN
25
DISPUTAS TUSCULANAS I
25
CICERN
26
DISPUTAS TUSCULANAS I
26
CICERN
27
DISPUTAS TUSCULANAS I
27
CICERN
28
DISPUTAS TUSCULAAS I
28
CICERN
29
DISPUTAS TUSCULANAS I
todos quien los vio, ese mismo ense que su nimo era
semejante a aquel que estas cosas haba fabricado en el
cielo.
63 Pues cuando Arqumedes 13 fij en una esfera los
movimientos de la luna, del sol, de las cinco errantes, hizo
lo mismo que aquel dios de Platn que, en el Tim eo, 14
edific al mundo, a saber, que una sola revolucin regulara
con la tardanza y celeridad movimientos muy desemejan
tes. Si esto no puede hacerse en este mundo sin un dios,
ni siquiera en la esfera habra podido Arqumedes, sin
un ingenio divino, imitar los mismos movimientos.
XXVI 64 Por cierto, me parece que ni siquiera estas
cosas 1 ms conocidas y ms ilustres carecen de la fuerza
divina, de modo que yo piense o que el poeta componga un
carmen grave y pleno sin algn instinto 2 celeste de su
mente; o que, sin alguna fuerza m ayor,3 la elocuencia
fluya abundante con sonoras palabras y fecundas senten
cias. Por otra parte, la filosofa, madre de todas las artes,
qu otra cosa es sino, como dice P latn,4 un don; como
yo, un invento de dioses ? sta nos instruy, primero, para
el culto de aqullos; despus, para el derecho de los hom
bres 5 que est fundado en la sociedad del gnero humano;
luego, para la moderacin y grandeza de nimo; y ella
misma arroj del nimo, como si fuera de los ojos, la
calgine, a fin de que viramos todas las cosas: las de
arriba, las de abajo, las primeras, las ltimas, las de en
medio.
65 Sin duda me parece divina esta fuerza que realiza
tantas y tan grandes cosas. Qu es, en efecto, la memo
ria de las cosas y palabras ? Qu, adems, la invencin ?
A buen seguro, aquello mayor que lo cual nada puede en
tenderse, ni siqiuera en un dios. En efecto, no juzgo que
los dioses se alegran con ambrosa o con nctar o con
Juventa 6 sirviendo las copas; ni escucho a Homero quien
afirma que Ganimedes, 7 a causa de su belleza, fue rap
tado por los dioses para que sirviera de beber a Jove: no
habra una causa justa para que se hiciera injuria tan
29
CICERN
30
DISPUTAS TUSCULANAS I
30
CICERN
31
DISPUTAS TUSCULANAS I
31
CICERN
32
DISPUTAS TUSCULANAS I
32
CICERN
33
DISPUTAS TUSCULANAS I
33
CICERN
34
DISPUTAS TUSCULANAS I
34
CICERN
35
DISPUTAS TUSCULANAS I
35
CICERN
36
DISPUTAS TUSCULANAS I
36
CICERN
37
DISPUTAS TUSCULANAS I
37
CICERN
38
DISPUTAS TUSCULANAS I
38
CICERN
39
DISPUTAS TUSCULANAS I
39
CICERN
40
DISPUTAS TUSCULANAS I
40
CICERN
41
DISPUTAS TUSCULANAS I
41
CICERN
42
DISPUTAS TUSCULANAS I
42
CICERN
43
DISPUTAS TUSCULANAS I
43
CICERON
44
DISPUTAS TUSCULANAS I
44
CICERN
45
DISPUTAS TUSCULANAS I
45
CICERN
46
DISPUTAS TUSCULANAS I
46
CICERN
47
DISPUTAS TUSCULANAS I
47
CICERN
48
DISPUTAS TUSCULANAS I
48
CICERN
49
DISPUTAS TUSCULANAS I
49
CICERN
Non ipsa saxa magis sensu omni vacabunt quam ille latere
pendens, cui se hic cruciatum censet optare. Quae essent
dura, si sentiret; nulla sunt sine sensu! Illud vero per
quam inane:
50
DISPUTAS TUSCULANAS I
50
CICERN
autem genus canum illud scimus esse, sed pro sua quisque
facultate parat2 a quibus lanietur, eamque optimam illi
esse censent sepulturam. Permulta alia colligit Chrysippus,
ut est in omni historia curiosus, sed ita taetra sunt quae
dam, ut ea fugiat et reformidet oratio. Totus igitur hic locus
est contemnendus i n 3 nobis, non negligendus in nostris,
ita tamen, ut mortuorum corpora nihil sentire vivi sentia
mus.
109 Quantum autem consuetudini famaeque dandum sit,
id curent vivi, sed ita, ut intelligant nihil ad mortuos
pertinere.
Sed profecto mors tum aequissimo animo oppetitur,
cum suis se laudibus vita occidens consolari potest. Nem o
parum diu vixit, qui virtutis perfectae perfecto functus
est munere. Multa mihi ipsi ad mortem tempestiva fue
runt, quam utinam potuissem obire ! Nihil enim iam acqui
rebatur, cumulata erant officia vitae, cum fortuna bella
restabant. Qua re si ipsa ratio minus perficiet ut mortem
negligere possimus, a t 4 vita acta perficiat ut satis super-
que vixisse videamur. Quamquam enim sensus abierit,
tamen suis et propriis bonis laudis et gloriae, quamvis non
sentiant, mortui non carent. Etsi enim nihil habet in se
gloria cur expetatur, tamen virtutem tamquam umbra
sequitur.
51
DISPUTAS TUSCULANAS I
51
CICERN
52
DISPUTAS TUSCULANAS I
52
CICERN
53
DISPUTAS TUSCULANAS I
S3
CICERN
54
DISPUTAS TUSCULANAS I
54
CICERN
55
DISPUTAS TUSCULANAS I
55
CICERN
56
DISPUTAS TUSCULANAS I
56
M. TV LLI CICERONIS
TVSCVXANARVM DISPVTATIONVM
L ib e r secvndvs
57
DISPUTAS TUSCULANAS
L ib r o seg u n d o
57
CICERN
58
DISPUTAS TUSCULANAS II
58
CICERN
59
DISPUTAS TUSCULANAS II
59
CICERN
60
DISPUTAS TUSCULANAS II
60
CICERN
61
DISPUTAS TUSCULANAS II
61
CICERN
62
DISPUTAS TUSCULANAS II
62
CICERN
63
DISPUTAS TUSCULANAS II
63
CICERN
64
DISPUTAS TUSCULANAS II
64
CICERN
65
DISPUTAS TUSCULANAS II
65
CICERN
66
DISPUTAS TUSCULANAS I I
66
CICERN
67
DISPUTAS TUSCULANAS I I
67
CICERN
68
DISPUTAS TUSCULANAS I I
68
CICERN
69
DISPUTAS TUSCULANAS I I
69
CICERN
70
DISPUTAS TUSCULANAS I I
70
CICERN
in tecto hmido, *
Quod eiulatu, questu, gemitu, fremitibus
Resonando m utum 6 flebiles voces refert.
71
DISPUTAS TUSCULANAS II
71
CICERN
72
DISPUTAS TUSCULANAS II
72
CICERN
73
DISPUTAS TUSCULANAS I I
73
CICERN
74
DISPUTAS TUSCULANAS II
74
CICERN
75
DISPUTAS TUSCULANAS II
75
CICERN
76
DISPUTAS TUSCULANAS II
76
CICERN
77
DISPUTAS TUSCULANAS II
77
CICERN
78
DISPUTAS TUSCULANAS II
78
CICERN
Pedetemptim 11
inquit et sedato nisu,
N e succussu adripiat maior
Dolor.
79
DISPUTAS TUSCULANAS II
Lentamente
dice y con quieto paso,
Porque mayor dolor no atrpame
Con el meneo.
79
CICERN
80
DISPUTAS TUSCULANAS II
80
CICERN
81
DISPUTAS TUSCULANAS II
81
CICERN
82
DISPUTAS TUSCULANAS II
82
CICERN
83
DISPUTAS TUSCULANAS I I
83
CICERN
84
DISPUTAS TUSCULANAS II
84
CICERN
85
DISPUTAS TUSCULANAS II
85
CICERN
86
DISPUTAS TUSCULANAS II
86
CICERN
87
DISPUTAS TUSCULANAS II
87
Notas al texto latino
LIBRO PRIM ERO
1 Laboribus. . . Cf. Tuse. II, 15, 35, donde Cic. distingue labor
de dolor. Cf., tambin, forensibus operis, laboribus, periculis, en
De fin. I, 4, 10.
2 Aliquando = Tandem aliquando.
3 P ertinerent. . . Sub. de atraccin modal.
4 Ratio et disciplina. . . Es endadis.
5 Studio sapientiae . Expresin correspondiente a la de origen
griego philosophia. Esta ltima no est registrada en la literatura
latina, sino hasta Cicern. Sneca tambin la usa, pero no con
mucha frecuencia.
6 Illustrandum . . . Sc. esse.
7 D octoribus. . . I.e. doctorum praeceptis. Es abl. instrumental,
atrado estilsticamente por litteris.
8 Quidem . . . Tiene sentido limitativo.
9 Ia m . . . Partcula de transicin.
10 Cum Graecia. . . I.e. cum illis Graeciae. Es metonimia.
11 Cum maioribus n ostris. . . I.e. cum virtutibus maiorum nos
trum. 1
12 Repugnantes . . . Sc. nos. El part, tiene sentido causal.
13 L iviu s. . . Sc. Andronicus.
II
CXXVII
I DISPUTAS TUSCULANAS
III
IV
CXXVIII
NOTAS AL TEXTO LATINO
VI
V II
CXXIX
I DISPUTAS TUSCULANAS
V III
1 Ecquid = Numquid.
2 M a li. . . Gen. part, de quantum.
3 Calcem. . . I.e. metam. Es metonimia.
4 D ecursum . . . extimescendum. . . Sc. nobis.
5 Graeco . . . Sc. sermone.
6 Recte quidem . . . Sc. facis.
7 E m o ri. .. Tetrmetro trocaico catalectico.
8 Q u i. . . eos = Eos qui.
9 Istuc . . . Pron. reforzado ( istud-ce).
10 N eg o tii. . . Gen. partitivo de nihil.
11 M o lio r. . . Muy eficaz el uso de esta palabra, derivada de
moles : peso, grandeza, fatiga, para indicar el prepararse a una em
presa fatigosa y grandiosa.
12 C u t. . . Sc. morti.
13 E st = Significat.
14 I s ta . . . Sc, expone.
15 Ea quae. . . maiora ea maiora quae.
16 Esse . . . Sc. mortem.
17 U t . . . efficia s. . . Concesiva. E fficere es usado a menudo por
Cicern, como un trmino filosfico: demostrar, probar.
18 Superbum . . . I.e. superbiae.
IX
1 Q u o. . . Es adv.
2 V idetur. . . Sc. tibi, fac.
3 A n im i. .. Por lo general animus significa el principio de vida
espiritual del hombre, mientras que anima, adems de aire, fuerza
vital fsica (cf. Tuse., I, 24, 56). Para e! uso de anima como sin
nimo de animus, cf. Cic. Nat. deo., I, 31, 87.
4 Discedere . . . Sc. o corpore.
5 A l i i . . . Sc. censent, o bien, dicunt.
6 Corculum. . . Sc. dictus est.
CXXX
NOTAS AL TEXTO LATINO
XI
1 H a ec. . . Forma enftica de hae. Cf. Tuse., III, 34, 84; IV,
16, 36; V, 30, 84.
2 L evibu s. . . En opisicin a asperis.
3 P o sse t. . . Sc. fieri.
4 U t . . . Concesiva.
5 P o te st. . . Sc. fieri.
6 H o c . . . Sc. agamus.
7 Alias . . . Es adv.
8 E ffic ie t. . . Cf. supra nota 17 al Cap. VIII.
9 Domicilium. . . Trmino muy usado por Cic. en sentido figurado.
Cf. Nat. deo., I, 27, 76; D e orat., I, 23; Balbo S, 13.
10 Quid hoc . . . Sc. sibi vu ltf
11 D as Concedis.
12 M anentibus. . . carentes . . . Part, con sentido condicional.
CXXXI
I DISPUTAS TUSCULANAS
X II
1 H o c . . . Abi. de causa.
2 C ascos. . . Cf. Varrn, D e ling, at., VII, 28 : significat vetus,
origo sabina.
3 Vitae e vita. Es gen. subjetivo.
* P r a e d iti... Sc. homines.
6 I n . .. Tiene sentido de relacin.
e D is = deis.
7 P erlapsus. . . Sc. est.
8 Hinc L ib e r. . . Tyndaridae f r a tr e s ... I.e. hic est origo Libe
r i . . . Tyndaridarum fratrum.
9 Semela = A Semela. Abi. de origen.
10N u n tii... Sc. eiusdem (victoriae).
X III
X IV
CX X X II
NOTAS AL TEXTO LATINO
XV
1 Cogitasse = Cogitavisse.
2 U t . . . Depende de cogitasse, aqu sobrentendido. Cf. Caes.,
B. G., 7, 59.
3 V ita . . . Sc. terminaretur.
4 O tioso. . . Es predicado. En dativo porque concuerda con
Themistocli Cf. Plaut., ., 3, 2, 2.
8 Saeclorum Saeculorum.
e Principibus. . . Sc. civitatis.
7 Illu d . . . Sc. est?
8 A sp icite. . . Estos versos y los dos siguientes son hexmetros
con pentmetros.
9 Enni Ennii.
10 Im aginis. . . La S se elide.
11 Idemque . . . Sc. dicit.
12 Faxit Fecerit. Es arcasmo.
13 P o eta s. . . Sc. commemoro.
14 Quid . . . Sc. faciunt.
15 N o b is. . . Dat. agente.
16 Quorum . . . eos eos quorum.
17/ .e ... Sc. optimus quisque.
XVI
1 Videbare = Videbaris.
2 A d sm n . . . Son tetrmetros trocaicos catalcticos.
3 Maxmnis = Maximis.
4 Inferum = Inferorum.
5 Cremata . . . Sc. esse.
e Cum sc ir e n t... Concesiva. S cire n t.. . Sc. illi qui in eo errore
versabantur.
7 Unde . . . Son tetrmetros trocaicos catalcticos.
8 A lios . . . Sc. dixisse.
C X X X III
I DISPUTAS TUSCULANAS
X V II
X V III
X IX
1 Quam = Eam.
2 Facibus. . . I.e. incitamentis. Es metfora.
3 Quod . . . Se especifica por ut . velim u s. . .
4 L a x a ti. . . I.e. liberati.
5 Cognitionem . . . Sc. dabunt.
E a . . . Sc. pulchritudine.
XX
CXXXIV
NOTAS AL TEXTO LATNO
XXI
X X II
cxxxv
I DISPUTAS TUSCULANAS
X X III
X X IV
XXV
CXXXVI
NOTAS AL TEXTO LATINO
XXVI
1 U t . . . Consecutiva.
2 Plato . . . Sc. dicit.
8 Ego . . . Sc. dico.
4 Quo . . . Ablativo de comparacin.
' D is Deis.
8 Causa. . . Sc. fuit.
7 Cur = Quam ob rem.
HMallem . . . Sc. transferri.
9 Divina . .. Sc. sunt f
X X V II
1 Flabile . . . Cf. .
2 Quaedam.. . Hace, aqu, las veces de adverbio. Cf. J. Guilln,
Gramtica Latina, Salamanca, 1963, p. 353.
8 Potesne Num potes.
4 Se non videtts = Quamquam se non videt.
5 Id quoque . . . Sc. videt.
X X V III
1 T u m .. . Sc. videmus.
2 S tella s. . . Sc. errantes.
3 Sub .. . Senarios ymbicos.
4 A d stellas septem . . . Sc. vergens.
5 A ltera . . . Sc. est.
CXXXVII
I DISPUTAS TUSCULANAS
X X IX
XXX
XXXI
CXXXVIII
NOTAS AL TEXTO LATINO
X X X II
X X X III
CXXXIX
I DISPUTAS TUSCULANAS
X X X IV
XXXV
XXXVI
CXL
NOTAS AL TEXTO LATINO
X X X V II
X X X V III
X X X IX
CXLI
I DISPUTAS TUSCULANAS
XL
1 U t . . . Consecutiva.
2 S i ante mors . . . quam = S i m o rs. . . antequam. Es tmesis.
3 Propino . . . Cf. .
4 Nominare . . . Sc. illum.
5 S o c ra te s... Sc. damnatus.
XLI
X LII
1 Ne . . . Es partcula aseverativa.
2 Q uod. . . i d Id quod.
3 Illud . . . Se especifica por nihil u t . . .
4 F inis. . . Sc. miseriarum.
6 S im mutuatione . . . versura . . . Metfora tomada de las
finanzas.
CXLII
NOTAS AL TEXTO LATINO
6 Dissolvere Solvere.
7 Virum . . . Acusativo exclamativo.
8 U t . . . Consecutiva.
9 T a les. . . Sc. viros.
10 Profectas . . . Sc. esse.
11 Sim nides. . . Sc. scripsit hoc.
12 Dic . . . Hexmetro con pentmetro.
13 Lacaena . . . Sc. illa extitit.
14 Interfectum . . . Sc. esse eum.
X LIII
X LIV
CX LIII
I DISPUTAS TUSCULANAS
XLV
XLVI
XL VII
CXLIV
NOTAS AL TEXTO LATINO
XL V III
1 M uneris.. . Genitivo partitivo de hoc. Hoc muneris se especi
fica por docuisse . . .
2 Nam . . . Senarios ymbicos.
3 Q u i. . . hunc = hunc qui.
4 Finissei Finivisset.
5 E xequ i. . . Sc. decebat.
Psychomantium .. . Cf. .
7 Ignaris . . . Son hexmetros.
8 P o titu r. . . La penltima slaba es aqu breve.
9 C onfirm ant. . . Sc. rhetores.
10 Iudicatam . . . Sc. esse.
11 C o d ru m ... Sc. commemorant.
12 Hostium . . . Sc. sangtds.
18 V eniunt. . . Sc. rhetores.
X LIX
1 Ore . . . Sc. rhetorum.
2 Leonidas . . . Asndeton de et.
3 Contionandum . . . Sc. esset.
4 M elio r. . . Sc. est.
5 Nemo . . . Es hexmetro. Faxit forma parte de un pent
metro.
e Faxit = Fecerit. Es arcasmo. Cf. supra, nota 12 al captu
lo XV.
7 M ors . . . Hexmetro con pentmetro.
8 U t . .. Explicativa de maerorem.
n Denuntiatum . . . Sc., esse.
10 Q uod. . . uncideret U t ( genus humanum) incideret. Es rela
tiva final.
11 Quo A d eum (portum).
12 Praetermissum . . . relictum . . . Sc. esse.
13 Ego . . . Sc. habeo.
CXLV
II DISPUTAS TUSCULANAS
LIBRO SE G U ND O
1 S in t. . . Sc. nota.
2 Nec . . . non = Et. Se usa nec . . . non para conservar el parale
lismo con el nec precedente.
3 Neoptolem i. . . Sc. vita.
4 Quibus. . . Uberemur . . . Relativa consecutiva.
5 M ih i. . . Dativo agente.
6 Effecta . . . Sc. esse.
7 Non minimum . . . Es litote.
8 Horrendum. . . Es verbo. Cicern no lo usa como adjetivo.
8 Quamquam. . . Es, aqu, partcula de transicin.
10 Non sumus ignari. . . Es litote.
11 Potuim us. . . Indica una posibilidad en el pasado.
12 Popularis . . . I . e . populi.
13 S e d . . . Ntese el anacoluto.
14 Sperandi. . . Sc. finem esset.
35 Unie E x quibus (ubertate et copia).
18 Futurum. . . Sc. esse.
1T Eam . . . Sc. disciplinam.
II
III
CXLVI
NOTAS AL TEXTO LATINO
3 S u o s. . . Sc. discipulos.
* In contrarias p a rtes.. . Cf. in utramque partem en D e fin.,
V, 4, 10.
5 P o sse t. . . Subjuntivo de atraccin modal.
6 Q ua. . . Sc. consuetudine.
7 Temporis . . . Genitivo partitivo de quod.
8 In eo . . . I. e. in dicendi exercitatione et in philosophorum
praeceptis tradendis.
9 Actum . . . e s t . .. Cf. agere fabulam.
IV
CXLVII
I I DISPUTAS TUSCULANAS
VI
V II
CXLVIII
NOTAS AL TEXTO LATINO
V III
IX
CXLIX
IX DISPUTAS TUSCULANAS
XI
XII
CL
NOTAS AL TEXTO LTKO
X III
1 H a e c .. . copia . . . Se especifica por t o t . . . posse dicere.
3 Q uod. . . id = Id quod.
3 Quod ferri tolerarique p o ss it. . . E s una simple variacin de
ad patiendum tolerandumque difficilis (II, 7, 18).
4 Nihil. . . Sc. est.
6 Illu d . . . Sc. est. Illud se especifica por om nia. . .
6 I s t i . . . Sc. Stoici.
7 Comparandum. . . Sc. est.
8 Anim i inductione. . . Es la forma substantiva que corresponde
a animum inducere. Por tanto, animi es genitivo objetivo.
8 Respondebis. . . Tiene el significado jurdico de "defenderse,
como si se estuviera ante los jueces; cf. Cic., Verr., II, 1, 1.
10 A u d ieris. . . U so del futuro perfecto en vez del imperfecto,
para dar ms fuerza a la expresin; cf. nota 10 al captulo X III
del libro I.
11 Virum fo rte m . . . Acusativo exclamativo.
X IV
1 Ecquid = Numquid.
2 Corinthiis. . . Sc. vasis.
3 l i l e . . . Sc. Philoctetes.
4 In tecto . . . Son senarios ymbicos.
5 Mutum = Quamquam mutum (tectum ).
6 P u n g it. . . fo d ia t. . . Ambos en sentido metafrico : dolor esi
quasi ensis.
i N u du s. . . Sc. armis.
8 Volcaniis a r m is ... I.e. armis invictis. Parece que era una
expresin proverbial, cf. August., A dv. Ac., 2, 1 : arma invicta et
quasi Volcania.
8 U t . . . Senario ymbico.
10 A d necem . . . Sc. resistebant, o bien, ducebantur.
CLI
II DISPUTAS TUSCULANAS
XV
1 Laborem. . . Cf. .
2 Q uod. . . I.e. corpora firmari labore.
3 H orum . . . Es neutro.
4 A p u d ... Senarios ymbicos. Apud es pirriquio. La 51 de
quibus y magis se eliden para la medida.
8 Barbara. . . I.e. feminarum barbararum.
e Impelluntur. . . cadunt. . . Sc. Lacaenae virgines.
7 Quasi U t ita dicam.
8 Callum. . . Cicern usa con frecuencia este trmino en senti
do metafrico; cf. Tuse., Ill', 22, S3.
XVI
X V II
CLII
NOTAS AL TEXTO LATINO
X V III
X IX
C L III
I I DISPUTAS TUSCULANAS
XX
1 Unam re m . . . I. e. virtutem.
2 H a ec. . . Sc. dico.
3 Quod = Id.
4 M ali. . . Genitivo partitivo de plus.
8 V ideri. . . Sc. esse.
6 Nescio quo m odo. . . La expresin es parenttica.
7 Non inscite. . . Es litote.
XXI
1 Tributus = Distributus.
2 H o c . . . Se especifica por ut rat i o. . .
3 E sset. . . Sc. in animis.
4 I d . . . En aposicin de ut imperet.
8 Videndum est = Curandum est.
6 Dominus. . . Sc. imperat.
7 Fractos . . . Sc. esse eos.
8 H o s . . . Sc. oportebit. . . dignitatem tueri.
9 Non ni mi s. . . Litote.
M Ille . . . Sc. Ulixes.
11 Pedetem ptim. . . Son dimetros anapsticos.
12 Illu m . . . Sc. Sophoclem.
13 Leniter gementi = Quamquam leniter gementi.
14 T u. .. Dimetros anapsticos.
18 N im is. . . Es pirriquio.
18 Consuetus. . . Es trislabo por sincesis.
ii Il l e. . . Sc. Ulixes.
18 Ret nete. . . Dimetros anapsticos, igual que los tres versos
siguientes.
CLIV
NOTAS AL TEXTO LATINO
X X II
1 In quo . . . is Is in quo.
2 Adhuc neminem = Nondum.
3 Suscitabit. . . arm abit. . . Sc. se.
4 Contentio . . . Cf.
5 Species = (G rilli); = (Drexler).
e E a d e m ... Sc. ( opinio) est.
7 Q u a. . . Sc. opinione.
8 Liquescimus . . . Verbo usado slo aqu por Cicern.
9 A l i i . . . Sc. soluti secti sunt?
10Eo . . . Se especifica por u t . . .
11Haec cogitatio . . . Se especifica por qu id . . . dignissimum sit.
X X III
1 C u m . . . Es adversativa.
2 Superiores. . . Cf. Caesar, Bel. civ., I, 47, 1 : superiores dis
cessisse. Es una, expresin del lenguaje militar.
3 Contentis. . . Cf. contentio en II, prrafo 51.
* Intentione Contentione. Cf. nota 4 del captulo anterior.
5 Tamquam U t ita dicatn.
6 H o c . . . Se especifica por n e . . . faciamus.
7 Se intenddt. . Verbo usado eficazmente para recordar la
intentio.
8 Profundenda voce = Profundendo vocem.
X X IV
1 Intendere . . . Cf. se intendat y corpus intendere (prrafo 56).
2 Toto co rp o re... u n g u lis... Expresin proverbial, atenuada
con ut dicitur.
CLV
II DISPUTAS TUSCULANAS
XXV
XXVI
CLVI
NOTAS AL TEXTO LATINO
X X V II
CLVII
Notas al texto espaol
LIBRO PRIM ERO
CLIX
I DISPUTAS TUSCULANAS
II
CLX
NOTAS AL TEXTO ESPAOL
CLXI
I DISPUTAS TUSCULANAS
III
CLXII
NOTAS AL TEXTO ESPAOL
IV
CL X III
I DISPUTAS TUSCULANAS
VI
CLXIV
NOTAS AL TEXTO ESPAOL
VII
V III
CLXV
I DISPUTAS TUSCULANAS
IX
CLXVI
NOTAS AL TEXTO ESPAOL
CLXVII
I DISPUTAS TUSCULANAS
CLXVIII
NOTAS AL TEXTO ESPAOL
XI
X II
CLXIX
I DISPUTAS TUSCULANAS
X III
CLXX
NOTAS AL TEXTO ESPAOL
CLXXI
I DISPUTAS TUSCULANAS
X IV
XV
1 Terminaba . . . Cf. Cic., D e sene et., 23, 82: "Acaso piensas que
me gloriara de haber experimentado tan grandes trabajos en casa
y en la milicia, si hubiera de terminar mi gloria en los mismos
lmites que la vida?
2 Fue lcito . . . estar ocioso . . . Es decir, pudo haber estado ocioso.
3 Temstocles . . . Cf. supra, nota 13 al captulo II.
4 Estar ocioso. . . Es decir, permanecer alejado de la vida pblica.
5 Epaminondas . . . Cf. supra, nota 11 al captulo II.
e A m . . . No veo por qu necesariamente deba considerarse coma
acto de vanidad y debilidad humana (como afirma D Accinni) el
hecho de que Cicern se cite a s mismo al lado de Temstocles y
Epaminondas. Por qu no considerar esto, ms bien, como un acto
de conciencia de haber cumplido con el deber ? Que Cicern no haya
sido el estadista que nosotros hubiramos querido, es una cuestin
diferente.
7 Augurio de los siglos futuros . . . Cf. Cic., Pro Archia, 11, 29:
Si nada presintiera el nimo hacia la posteridad, y si terminara
todos sus pensamientos en las mismas regiones en que el espacio
de vida est circunscrito, ni se quebrantara en trabajos tan grandes
ni se angustiara con tantos cuidados y vigilias ni tantas veces
arriesgara la vida misma.
8 De los prncipes . . . Es decir, de los principales del Estado.
9 De dnde. .. Sin duda, de dnde proviene.
CLXXII
NOTAS AL TEXTO ESPAOL
XVI
CLX X III
I DISPUTAS TUSCULANAS
X V II
CLXXIV
NOTAS AL TEXTO ESPAOL
X V III
CLXXV
I DISPUTAS TUSCULANAS
X IX
XX
CLXXVI
NOTAS AL TEXTO ESPAOL
XXI
X X II
CLXXVII
X DISPUTAS TUSCULANAS
X X III
X X IV
CLXXVIII
NOTAS AL TEXTO ESPAOL
XXV
CLXXIX
I DISPUTAS TUSCULANAS
XXVI
CLXXX
NOTAS AL TEXTO ESPAOL
X X V II
X X V III
CLXXXI
I DISPUTAS TUSCULANAS
X X IX
XXX
C LX X X II
NOTAS AL TEXTO ESPAOL
XXXI
X X X II
CLX X X III
I DISPUTAS TUSCULANAS
X X X III
X X X IV
C LX X X IV
NOTAS AL TEXTO ESPAOL
XXXV
CLXXXV
I DISPUTAS TUSCULANAS
ara de Zeus donde fue muerto por Neoptlemo, hijo de Aquiles; cf.
Eurpides, Hc., 23 ; Troy., 16, 481.
6 Con barbrica. . . Estos versos y los siguientes son de la A n-
drmaca de Enio, y son citados de nuevo en Tuse., III, 19, 44-45.
Con barbrica. . . Es decir, con asitica.
7 Techo labrado, artesonado. . . Es decir, con techos labrados,
artesonados.
8 Pom peyo. . . Enferm gravemente en Npoles, en el ao 50 ,
a. C., pero se restableci.
9 Se pusieron coronas. . . Sin duda, por la alegra que les caus
el restablecimiento de Pompeyo.
10 P uteoli. . . H oy Puzzuoli, una ciudad costera de la Campania.
11 Con su suegro . . . Pompeyo se cas con Julia, hija de Julio
Csar, en el ao 59 a. C. Julia muri cinco aos despus. La guerra
aqu mencionada es, sin duda, la guerra civil sostenida entre Pom-
peyo y Julio Csar, que termin con la victoria de este ltimo.
12 N o habra huido. . . Cuando Julio Csar pas el Rubicn, Pom
peyo se refugi en Grecia y all, en la famosa batalla de Farsalia
(48 a. C .), fue derrotado. Pompeyo huy a Egipto, en donde fue
asesinado por orden del rey Ptolomeo, en cuanto toc tierra junto
a Pelusium.
18 Desnudo . . . Es decir, inerme, desprotegido. E s metfora.
14 El hierro . . . Por tropo, las espadas.
15 Siervos. . . Es decir, los verdugos que le dieron muerte por
orden del rey Ptolomeo.
16 Sus h ijo s. . . fortunas. . . Se cree que estas palabras sean una
glosa, dado que los hijos de Pompeyo le sobrevivieron, e inclusive,
uno de ellos, Sexto, vivi hasta el ao 35 a. C.
XXXVI
1 Tambin. . . Sin duda, tambin se debe conceder.
2 Tarquinio . . . Tarquinio el Soberbio fue expulsado de Roma en
.el ao 510 a. C.
X X X V II
CLXXXVI
NOTAS AL TEXTO ESPAOL
X X X V III
c r.x x x v ii
I DISPUTAS TUSCULANAS
3 Es . . . Naturalmente, la muerte.
4 Endimin. . . Bellsimo pastor, hijo de Jpiter. Segn una
tradicin, Endimin se enamor de la diosa Juno, y Jpiter lo
conden a perpetuo sueo, en la gruta del Latmo. La Luna se ena
mor de Endimin y todas las noches bajaba a contemplarlo y
besarlo.
5 Opino . . . Tiene sentido irnico.
6 De-ella . .. Sin duda, de la imagen de la muerte, o sea, el sueo.
X X X IX
XL
1 Los C ald eos... Entre los babilonios, los Caldeos eran una
casta sacerdotal cuyos miembros, doctos en matemticas y astro
noma, ejercan el arte adivinatorio. Aqu, por antonomasia, los
adivinos. Cicern quiere decir que si esperamos ver realizadas
las predicciones de extraordinarias fortunas que nos hacen los
adivinos, siempre nos parecer prematura la muerte.
CLX X X V III
NOTAS AL TEXTO ESPAOL
X LI
C LX X X IX
I DISPUTAS TUSCULANAS
CXC
NOTAS AL TEXTO ESPAOL
X LII
X LIII
CXCI
I DISPUTAS TUSCULANAS
X L IV
CXCII
NOTAS AL TEXTO ESPAOL
X LV
CXCIII
I DISPUTAS TUSCULANAS
XL V I
C X C .IV
NOTAS AL TEXTO ESPAOL
CXCV
I DISPUTAS TUSCULANAS
X L V II
X L V III
CXCVI
NOTAS AL TEXTO ESPAOL
CX CVII
I I DISPUTAS TUSCULANAS
X LIX '
L IB R O SEGUNDO
CXCVIII
NOTAS AL TEXTO ESPAOL
II
CXCIX
I I DISPUTAS TUSCULANAS
III
CC
NOTAS AL TEXTO ESPAOL
IV
CCI
II DISPUTAS TUSCU LANAS
VI
CCII
NOTAS AL TEXTO ESPAOL
V II
CCIII
II DISPU TA S TUSCU LANAS
V III
CCIV
NOTAS A L TEXTO ESPAOL
IX
CCV
II' DISPUTAS TUSCU LANAS
ccvi
NOTAS AL TEXTO ESPAOL
XI
CCVI1
II DISPUTAS TUSCU LANAS
X II
X III
CCVIII
NOTAS A L TEXTO ESPAOL
X IV
CCIX
II DISPUTAS TUSCULANAS
XV
CCX
NOTAS AL TEXTO ESPAOL
XVI
CCXI
II DISPUTAS TUSCU LANAS
X V II
CCXII
NOTAS A L TEXTO ESPAOL
X V III
ccxnr
II DISPUTAS TUSCULANAS
X IX
CCXIV
NOTAS AL TEXTO ESPAOL
muerte, pero acenta que la bella muerte del filsofo est en con
tradiccin con su propia doctrina.
9 En otra parte . . . Es decir, en otra escuela. Es enlage.
10 Aquellos .. . Los estoicos.
XX
XXI
ccxv
II DISPUTAS TUSCULANAS
XXII
CCXVI
NOTAS AL TEXTO ESPAOL
X X III
X X IV
CCXVII
II DISPUTAS TUSCULANAS
XXV
CCXVHI
NOTAS AL TEXTO ESPAOL
XXVI .
CCXIX
IX DISPUTAS TUSCULANAS
X X V II
CCXX
NOTAS AL TEXTO ESPAOL
CCXXI
N D IC E
Introduccin
D ispu ta s tusculanas
Liber s e c u n d u s ............................................................ 57
L ibro s e g u n d o ..................................................... 57