Está en la página 1de 194

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

DICCIONARIO INTRODUCTORIO

ESPAOL - MAYA
MAYA -ESPAOL

Javier Abelardo Gmez Navarrete


Chetumal. Quintana Roo, 2009

Prlogo

urante los tres aos en los que he tenido el privilegio de asistir a las
clases de maya que el maestro Javier Gmez Navarrete imparte en la
Universidad de Quintana Roo, he podido constatar cmo el aprendizaje
de sus estudiantes se debe, en gran parte, al valioso apoyo del diccionario bilinge
maya-espaol, espaol-maya, preparado minuciosamente desde hace ya varios
aos por este prestigioso hablante e investigador de la lengua y cultura mayas. La
publicacin de este diccionario ser de mucha utilidad, no slo en el contexto de
las aulas universitarias en las que se ensea esta lengua, sino tambin en todas
aquellas instancias oficiales o privadas en las que se ofrezca algn tipo de servicio
a los hablantes de maya, como hospitales, clnicas, juzgados, etc. Este diccionario
constituye, adems, una ayuda bsica para los mayahablantes que necesitan o
desean escribir en su lengua nativa; por lo que su distribucin en zonas mayas
ofrecer muchos beneficios en el sistema educativo de las comunidades indgenas
de la pennsula.
La lingstica permite conocer por qu la elaboracin de un diccionario bilinge
requiere mucho tiempo y dedicacin; pero sobre todo, muestra cmo este tipo de
trabajo revela el ndice de riqueza lxica de su autor, ndice directamente vinculado
con la cultura y preparacin de todo aquel que decide emprender una tarea tan ardua,
como la recopilacin de trminos y vocablos bsicos pertenecientes a ambos mundos
culturales: el hispano y el maya. En este sentido, el diccionario elaborado por el
maestro Gmez Navarrete arroja resultados interesantes; pues incluye informacin
lxica y gramatical sobre una buena cantidad de sustantivos concretos y abstractos,
as como sobre numerosos adjetivos, verbos transitivos e intransitivos, adverbios
y nexos de ambas lenguas, con los cuales se puede construir y comprender textos
bsicos que facilitan la comunicacin intercultural entre un hispanohablante y un
mayahablante.
En este diccionario bilinge del lxico usual en maya, destaca la inclusin de
regionalismos propios del espaol de Yucatn, como anolar, palabra que proviene,
incluso, de la lengua maya, henequn, tambin de probable origen maya,
cocoyol, chachalaca, chaya, espeln, y sorongo; adems de algunos trminos
especializados que no aparecen en el diccionario de la Real Academia Espaola de
la Lengua, como alepusa.

Otro detalle del diccionario elaborado por este notable escritor yucateco es la
acertada asignacin de entradas diferentes para trminos que pese a coincidir en
su forma, difieren en su funcin gramatical, como en el caso de akab, adverbio
de tiempo, anoche y akab, sustantivo, noche; aal, adjetivo, pesado y aal,
sustantivo, hija o hijo de la mujer; o achak, preposicin, sin, y achak, sustantivo,
sobrino. En otros casos, el autor distingue como dos trminos, a palabras iguales
en su forma, que pese a coincidir en su funcin gramatical, presentan significados
diferentes, como ocurre con beel, sustantivo, camino y beel, sustantivo,
verraco; akalche, sustantivo, suelo de rendzina negra, y akalche, sustantivo,
suelo amarillento, arcilloso; o bey, adverbio de afirmacin, tambin y bey,
adverbio de modo, como. En algunos casos, sin embargo, incluye tambin como
entradas lxicas distintas, a unidades con significados cercanos, como bobox,
sustantivo, rabadilla y bobox, cccix; bitskaal, verbo transitivo, estrangular
y bitskaal, verbo transitivo, ahogar apretando la garganta; o bulul, verbo
intransitivo, anegar, bulul, verbo intransitivo, hundir, sumergir, bulul,
verbo intransitivo, inundar y bulul, naufragar. He aqu una de las dificultades
ms importantes en la preparacin de un diccionario: la inclusin de elementos
formal y funcionalmente semejantes en distintas entradas lxicas o en una misma
entrada lxica.
Este diccionario bilinge se organiza de manera alfabtica y facilita al lector la
bsqueda de equivalentes para una palabra o frase en maya o espaol; pero como
por su carcter bidireccional, no ofrece definiciones, para fines de traduccin,
es recomendable complementar su uso con diccionarios monolinges en ambas
lenguas.
Es significativo que la publicacin de este aporte para el conocimiento de la lengua
maya se produzca, precisamente en el ao designado por la Asamblea General de
las Naciones Unidas, como Ao Internacional de las Lenguas, en un esfuerzo por
promover la unidad en la diversidad global. Con esta designacin, la Asamblea
ha reconocido la importancia decisiva de las lenguas, por su condicin de factores
estratgicos para la integracin social, y se ha propuesto lograr el reconocimiento,
en el mbito nacional, regional e internacional, de la importancia de la diversidad
lingstica y el plurilingismo en los sistemas educativos, administrativos y
jurdicos, en las manifestaciones culturales y en los medios de comunicacin, en el
ciberespacio y en los intercambios comerciales. (Matsuura, 2007).
Es sintomtico verificar que los nios indgenas son quienes presentan los grados

de rendimiento escolar ms bajos en el sistema nacional, probablemente debido a


su bilingismo y a un conocimiento incipiente de la lengua de poder en la que son
evaluados. Segn el Centro Quintanarroense de Desarrollo, los resultados de la
prueba ENLACE realizados por el gobierno federal arrojaron que los municipios
de Felipe Carrillo Puerto, Jos Ma. Morelos y Lzaro Crdenas son los que ms
bajo perfil alcanzaron a nivel nacional en las materias de espaol y matemticas.
(CEQROODE, 2007: 8) Lo que ocurre es que la situacin de minora lingstica
y de desvalorizacin de las lenguas nativas ha motivado una prctica hispanizante
en la que la lengua materna es desplazada por la segunda lengua, con lo que se
promueve el monolingismo en el sistema educativo nacional, y no se desarrollan
las competencias que aporta el hecho de ser bilinges. El bilingismo no es visto
como una ventaja, sino como un obstculo para el alcance de una escolaridad y una
integracin social existosas. Investigaciones psicolingsticas y sociolingsticas
han demostrado que los nios bilinges muestran mayor rapidez y flexibilidad en el
estudio de ciertas disciplinas y dearrollan mejores capacidades de comunicacin.
Numerosos estudios de investigacin han revelado tambin que los nios se
desempean mejor si reciben educacin bsica en su lengua materna. El aprendizaje
en la lengua materna tiene valor cognitivo y emocional, puesto que los miembros
de los grupos lingsticamente minoritarios se sienten ms respetados cuando su
lengua se emplea en la escuela. Los nios que aprenden en un idioma distinto al
propio reciben dos mensajes: si desean triunfar intelectualmente, no lo lograrn
utilizando su lengua materna y, adicionalmente, que la lengua materna no sirve
para nada. (Robinson, 2003: 5) Si a un nio no se le permite el uso de la lengua
materna en el hogar, puede surgir una situacin conflictiva entre el modelo familiar
y el modelo social, entre la familia y la escuela, hasta el punto de motivar en el nio
un empobrecimiento de sus referencias culturales y una sociedad dbil.
La creacin de la Coordinacin General de Educacin Intercultural Bilinge en el
2000, la Ley sobre los Derechos Lingsticos de los Pueblos Indgenas del 2003, y
la Declaracin de la ONU sobre los Derechos de los Pueblos Indgenas del 2007,
han ampliado el marco de accin para la difusin, la enseanza, el mantenimiento
y la preservacin de las lenguas nativas del pas. A esto se aade el reciente
inters mostrado por la Organizacin de las Naciones Unidas para la Educacin, la
Ciencia y la Cultura, en la elaboracin de un instrumento con carcter normativo
internacional, que se dirija hacia la proteccin especfica de las lenguas indgenas
y las lenguas en peligro de extincin, para asegurar la diversidad etnolingstica
como patrimonio intangible de la humanidad (UNESCO, 2007).

En esta perspectiva, la elaboracin de diccionarios en lengua maya es una de las


acciones ms importantes y necesarias para cumplir con las metas bsicas de una
poltica lingstica orientada a la conservacin del patrimonio cultural de la regin.
La formacin de educadores bilinges para los niveles escolares bsicos requiere
el apoyo de material bibliogrfico adecuado, como el de este diccionario bilinge
maya-espaol, espaol-maya, en el que el maestro Gmez Navarrete respeta con
sumo detalle el alfabeto que fuera aprobado en 1984 por la Comisin de Difusin
del Alfabeto Maya, y ratificado en el 2006 durante el Foro Regional Reglas
gramaticales y homogeneizacin de la escritura de la lengua maya en la pennsula
de Yucatn; lo que significa, sin lugar a dudas, un paso importante en el proceso
de estandarizacin de esta lengua.
Uno de los pilares bsicos de la alfabetizacin en comunidades de la zona maya es
el conocimiento de la lengua escrita por parte de los educadores bilinges, quienes
cumplen un papel fundamental en pro del respeto, la promocin y la proteccin de
la lengua maya, al ensear a leer y escribir en esta lengua minoritaria, tarea para la
cual podrn contar ya con un diccionario producido en el seno de una institucin
de educacin superior, que logra contribuir al desarrollo regional gracias a uno de
sus profesores-investigadores ms productivos y reconocidos.

Referencias
Centro Quintanarroense de Desarrollo, Situacin de la lengua maya en el municipio
de Felipe Carrillo Puerto, Felipe Carrillo Puerto-Quintana Roo, 2008.
Consejo Ejecutivo de la UNESCO, Elaboracin de una convencin para la
proteccin de las lenguas indgenas y las lenguas en peligro, 2007.
Matsuura, Koichiro; Mensaje del Director General de la UNESCO con miras a
la celebracin del Ao Internacional de las Lenguas en 2008, 2007.
Robinson, Boletn del Sector Educacin de la UNESCO 6 (2003), p.4.
MARIA ELENA SNCHEZ ARROBA.

Introduccin
Este Diccionario Introductorio de Maya-Espaol, Espaol-Maya, lo ponemos al
servicio de los alumnos de la Licenciatura de Antropologa Social de la Universidad
de Quintana Roo que estudian cuatro cursos de idioma maya y una prctica de
campo de dos semanas en una comunidad de maya hablantes de conformidad con
el Plan de Estudios 2005 , as como para los alumnos del Centro de Enseanza
de Idiomas, de la Licenciatura de Humanidades, estudiantes de la Licenciatura de
Educacin Normal, de la Licenciatura de Educacin Pre-escolar, de nivel Medio
Bsico (Secundaria), de nivel Medio Superior (Bachillerato) y para todo aquel que
se interese en iniciar y continuar el aprendizaje de la Lengua Maya .
Tiene un contenido que aporta al estudioso elementos lingsticos que hacen viable
la solucin de problemas de comunicacin oral y escrita as como la produccin de
textos de naturaleza acadmica o literaria y en su caso la traduccin del maya al
espaol y viceversa.
Debido a diferentes circunstancias y momentos histricos la conceptualizacin de
lo indgena ha variado desde la poca colonial hasta las ltimas dcadas desde la
perspectiva de las clases hegemnicas en el ejercicio del dominio econmico y
poltico, ya sea minimizando la condicin humana del indgena o promoviendo un
proceso de desindianizacin en aras de proyectos nacionales , hasta la concesin de
un derecho indgena declarado pero desprovisto de las condiciones y de las leyes
reglamentarias que favorezcan su aplicacin en la realidad concreta de cada etnia.
Para operacionalizar parcialmente la poltica federal de la Repblica Mexicana en
materia de lenguas indgenas surgi El INALI (1) , con las atribuciones de :
a)

Disear estrategias e instrumentos para el desarrollo de las lenguas indgenas


nacionales, en coordinacin con los tres rdenes de gobierno y los pueblos y
comunidades indgenas.

b)

Promover programas, proyectos y acciones para vigorizar el conocimiento de


las culturas y lenguas indgenas nacionales.

c)

Ampliar el mbito social de uso de las lenguas indgenas nacionales y promover


el acceso a su conocimiento;

f)

Elaborar y promover la produccin de gramticas, la estandarizacin


de escrituras y la promocin de la lecto escritura en lenguas indgenas
nacionales.

g)

Realizar y promover investigacin bsica y aplicada para mayor conocimiento


de las lenguas indgenas nacionales y promover su difusin.

El Instituto Nacional de Lenguas Indgenas (INALI) es un organismo descentralizado de la Administracin Pblica Federal, sectorizado a la Secretara de Educacin Pblica, y tiene su origen en la Ley
General de Derechos Lingsticos, que tiene por objeto promover el fortalecimiento, preservacin y
desarrollo de las lenguas indgenas que se hablan en el territorio nacional FICHA TCNICA p 1

La Universidad de Quintana Roo, atenta al pulso de la dinmica nacional y a las


condiciones y perfiles profesionales que el mercado de trabajo demanda , define
como su misin formar profesionistas comprometidos con el progreso del ser
humano, a travs de un modelo educativo integral que enfrente y desarrolle valores,
actitudes y habilidades que les permita integrarse al desarrollo social y econmico
en un ambiente competitivo; generar y aplicar conocimientos innovadores tiles a
la sociedad a travs de una vigorosa vinculacin; preservar los acervos cientficos,
culturales y naturales; intercambiar conocimientos y recursos con instituciones
nacionales e internacionales para aprovechar las oportunidades generadas en el
mundo, con la firme intencin de contribuir al desarrollo social y econmico,
as como al fortalecimiento de la cultura de Quintana Roo y Mxico, expresa
asimismo, que su visin es responder a las expectativas de la sociedad ofreciendo
los servicios de educacin superior y de generacin y aplicacin innovadora del
conocimiento con eficiencia, enfocados a la satisfaccin de los usuarios y en
estrecha relacin con los proveedores con polticas para la mejora, transparencia y
la reduccin de tiempos
En concordancia con tan alta misin y visin , la licenciatura de Antropologa Social,
adscrita a la Divisin de Ciencias Sociales y Econmico Administrativas, asume el
objetivo de formar profesionistas con un alto dominio de los conocimientos tericos,
metodolgicos y las habilidades en el manejo de las tcnicas de investigacin
antropolgica, que puedan aplicar para el conocimiento y entendimiento de su
entorno no slo sociocultural, econmico y poltico, sino tambin natural, a fin
de que puedan contribuir al desarrollo de la sociedad en un marco de respeto a las
diferencias culturales y a la diversidad tnica y lingstica. Su Cuerpo acadmico
de Investigacin aplicada al fortalecimiento de la cultura e identidad, tiene como
Misin la generacin y aplicacin del conocimiento dentro de cuatro lneas de
investigacin.
Una de esas lneas es la de : Lengua, Cultura e Identidad, cuyo objetivo es analizar

diversos aspectos de la cultura de los grupos sociales de Quintana Roo; conocer sus
formas de organizacin. Elaboracin de materiales didcticos para la difusin en el
mbito internacional de la lengua Maya.
De acuerdo con el mapa lingstico (Otto Scuman, 1990, p.19)1, existen actualmente
28 lenguas mayas incluyendo el Huasteco o Tenec, que aunque geogrficamente est
a gran distancia del rea maya, su filiacin lingstica mayence es incuestionable.
En atencin a la existencia de elementos lingsticos compartidos, las Lenguas
Mayas han sido organizadas en los siguientes grupos:

1. Yucateco
2. Chol
3. Tzeltal
4. Chuj
5. Kanjobal
6. Mocho
7. Mam
8. Quich
9. Pocom
10. Kekchi
11. Huasteco

La ubicacin de las Lenguas Mayas, nos permite fijar la atencin en el grupo


Yucateco formado por: el Maya Yucateco, el Itz, el Lacandn y el Mopn.
El idioma Maya Yucateco, Maaya Taan o Maya Peninsular , es el resultado de
milenios de evolucin con un remoto inicio, desarrollo, consolidacin, erosin
y resistencia hasta llegar al momento actual en que existen variantes dialectales
y el espaol ha dejado su impronta de tal manera que muchos maya hablantes
reconocen y afirman que lo que hablan es una maya amestizada y que los ms
ancianos o los habitantes de regiones ms tradicionalistas son los que hablan la
jach maya (maya verdadera)

(1).- Schuman, O. (1990). Aproximacin a las lenguas mayas. Mxico: Instituto Nacional de
Antropologa e Historia.

Es conveniente tener presente que consumada la conquista militar de la


pennsula de Yucatn en 1542 con la fundacin de la ciudad de Mrida sobre
Ich kaan sijo (Faz del nacimiento del cielo), el poder espaol comenz a
solidificarse con la imposicin de sus formas, estructuras y derecho positivo,
efectundose una rpida transformacin econmica a favor de los conquistadores, con la fuerza de trabajo indgena a travs de la Encomienda.2
1

La Iglesia inici la conquista espiritual, y para hacer viable la evangelizacin, la orden franciscana favoreci entre sus miembros el aprendizaje
del idioma nativo. Los mismos franciscanos dieron inicio a un proceso de
sistematizacin del aprendizaje del idioma Maya escribiendo diccionarios,
2).- Encomienda.- Forma de organizacin productiva social impuesta por la Corona Espaola despus de la conquista de Yucatn. Consista en que el encomendero reciba del
poder real una extensin territorial con una determinada cantidad de mayas, para instruirlos
en la doctrina cristiana y en las buenas costumbres, aunque en la prctica los nativos eran
explotados por los espaoles.

manuales, vocabularios y gramticas entre las que citamos:


1.
2.
3.
4.
5.

6.

El Diccionario de Motul
El Vocabulario de Mayathan por su abecedario
El Diccionario de San Francisco
El Diccionario de Ticul
El Arte del Idioma Maya Reducido a Sucintas Reglas
Semilexicn Yucateco. Beltrn de Santa Rosa.
Gramtica Yucateca. Joaqun Ruz

La labor filolgica fue continuada en los primeros aos de Mxico Independiente y


en la poca contempornea, mencionando como testimonios:
1. El Diccionario de la Lengua Maya de Juan Po Prez.
2. El Diccionario de Elementos del Maya Yucateco Colonial de Mauricio
Swadesh, Cristina lvarez y Ramn Bastarrachea.
3. Las obras de Ralph L. Roys entre las que citamos The Ethno-botany of the
Maya.
4. El Diccionario Espaol-Maya del Dr. Ermilo Sols Alcal.
5. El Verdadero Diccionario de la Lengua Maya. Santiago

Pacheco Cruz.

6. Compendio del Idioma Maya.Santiago Pacheco Cruz.


7. Gramtica Maya. Daniel Lpez Otero.
8. Tratado bilinge Maya-Espaol.Nemesio Barrera.
9. Gramtica Maya. M. Zavala.
10. Diccionario Maya-Espaol, Espaol-Maya.Alfredo Barrera Vsquez et.al.
11. A Dictionary of The Maya Language As Spoken in Hocab, Yucatn.
Victoria Bricker, Eleuterio Poot Yah, Ofelia Dzul de Poot. The University
of Utah Press. Salt Lake city..
12. Diccionario Bsico Espaol-Maya-Espaol.Juan Ramn Bastarrachea
et.al.

13. El Calepino de Motul.Ramn Arzpalo Marn.


14. Diccionario Maya Popular. Maya-Espaol, Espaol-Maya.Juan Ramn
Bastarrachea Manzano, Jorge Manuel Canto Rosado.
15. Manual de Vocabulario Maya-Espaol. Hilaria Maas Coll.
16. Kaxtaanoob. Palabras enlazadas. Eleuterio Poot Y.
17. Los verbos del maya yucateco actual. Fidencio Briceo Chel.
Todos los trabajos enumerados tienen diverso valor como importantes fuentes
de consulta, pero son diferentes en extensin, contenido y caractersticas al texto
que presentamos, ya que ste fue diseado para responder a las necesidades de
aprendizaje de los cursos mencionados, y a las necesidades de aprendizaje inicial
de todo aquel que se interese por el maya peninsular.
Con relacin a la escritura, Patricia Rodrguez Ochoa (1999) al referirse a los mayas
afirma: Ese pueblo creador de tantos conocimientos notables, fue el nico en
Amrica que desarroll un sistema de escritura completo, por el que pudo trasmitir
una visin del mundo, sus ideas religiosas y su historia. Esa escritura denominada
tcnicamente como morfemo-silbica constituy un reto para generaciones de
estudiosos entre los que mencionamos a Landa, Stephens, Catherwood, Rafinesque,
De Rosny, Kingsbourough, Brasseur de Bourbourg, Jun Po Prez, Maudslay,
Morley, Thompson y otros, hasta que el sabio ruso Yuri Valentinovich Knrosov
redescubri la naturaleza y la estructura de los glifos mayas haciendo posible su
desciframiento.
Desde la poca colonial surgi la preocupacin por escribir el idioma maya con
el alfabeto introducido por los europeos a la pennsula de Yucatn. Barrera (1979)
dice: Tozzer public en su gramtica una tabla muy completa de los alfabetos
usados por varios autores para escribir la lengua maya de Yucatn desde 1620 hasta
1921, incluyendo el que l mismo utiliza (p. 209)31.
Una revisin paleogrfica de obras y documentos de ese largo perodo, nos permite
identificar los diferentes abecedarios utilizados, y posteriormente es viable llegar
hasta los alfabetos de 1982 y de 1984, este ltimo muy difundido y en uso actual
por gran cantidad de personas que escriben el idioma maya, aunque es preciso
(3).- Barrera, A. (1979). Diccionario Maya. Mxico: Porra.

reconocer que coexisten algunos alfabetos anteriores sobre todo en la escritura de


personas de las generaciones ms antiguas.
Debido a que el Alfabeto de 1984 es el que utilizamos en este diccionario,
procedemos a transcribirlo:
A, B, CH, CH, E, I, J, K, K, L, M, N, O, P, P, S, T, T,
TS, TS, U, W, X, Y
Para poder reproducir los sonidos de mayor dificultad propios del idioma maya, es
conveniente recordar cmo esta constituido el sistema de fonacin.

SISTEMA DE FONACIN
CH
Su articulacin es lingual paladial. Se pronuncia pegando la lengua al paladar y con
el pice de la misma cerca del nacimiento de los incisivos superiores, arrojando el
viento con fuerza de suerte que se eche la lengua hacia abajo.

EJEMPLOS.
Choom , zopilote ,
chich , pjaro,
choy , cubeta,
chujuk , dulce.

K
Articulacin gutural fuerte
Nace de una repercusin violenta, efectuada cerca del gatillo, y se pronuncia

arqueando la lengua hasta que la punta toque el nacimiento de los incisivos


superiores y arrojando el viento con alguna fuerza (LPEZ, Otero, Daniel p 2)
EJEMPLOS.
Kak , fuego,
koxol , mosco,
kaaba , nombre,
keken , marrano,
kiin , sol, da,
tiempo, sacerdote.
P
Es articulacin puramente labial. Se pronuncia abriendo un poco los dientes,
cerrando los labios un tanto recogidos hacia adentro, y, sin que la lengua ejecute
movimiento alguno, se arroja al viento bruscamente (LPEZ, Otero, Daniel p.
2).
Ejemplos
Paak ,tomate,
pul , cntaro,
pok , sombrero,
po , lavar ,
pax , deuda

TS
Es articulacin lingual-dental. Se pronuncia entreabriendo los dientes y los labios,
pegando suavemente el pice de la lengua al nacimiento de los incisivos superiores
y arrojando el viento de modo que, despegndola, la arroje suavemente hacia los
dientes inferiores (LOPEZ, Otero, Daniel p. 3)

EJEMPLOS
Tso , guajolote,
tsimin , caballo,
tsikbal , conversacin,
tsen , criar, pecho,
tsool ,narrar,acomodar, organizar.

TS
Se pronuncia entreabriendo los labios y los dientes, pegando la lengua al paladar
y el pice de la misma a los incisivos superiores, arrojando el viento con fuerza, de
tal suerte que, saliendo por las junturas de los dientes de arriba, separe la lengua
del paladar y la arroje hacia abajo, de modo que toque con la punta de los incisivos
inferiores (LOPEZ, Otero, Daniel p. 1).
EJEMPLOS
Tsook , terminar, ltimo,
tsib ,escribir
tsunuun , colibr ,
tsaay , colmillo
tsooklubeel , boda.

T
Es articulacin lingual-palatial. Se pronuncia abriendo un poco los dientes y los
labios pegando la punta de la lengua al paladar cerca de los incisivos superiores y
arrojando el viento con mpetu, de suerte que eche la lengua hacia abajo(LOPEZ,
Otero, Daniel, p. 2).

EJEMPLOS
Teel , gallo,
taan , palabra,idioma, hablar
tuul , conejo
toojob, embudo
tool surco, lnea

X
Su pronunciacin es fricativo-alveolar.
Su sonido es similar al de la sh inglesa. Consiste en expulsar el aire entre los incisivos
cerrados ligeramente y los labios separados como en una sonrisa detenida.
EJEMPLOS.
Xaan, huano ,
xet pedazo,
xiik ala, axila,
xook leer,
xul final.

En Maya existen los siguientes SONIDOS VOCLICOS


VOCALES CORTAS a e i o u
VOCALES LARGAS aa ee ii oo uu
LARGAS CON TONO DESCENDENTE a e i o u
CON GLOTAL INTERMEDIA O REARTICULADAS aa ee ii oo uu
CON GLOTAL a e i o u
La fontica tiene algunas particularidades en el idioma Maya que nos permitimos
destacar:

1. No existen los sonidos: d, f, g, , r, v (Con relacin a la r, comentamos que


existe una cantidad no precisada de palabras con r intermedia como werek
purux , turix, etc.)
2. Los sonidos de la c, k, q, son representados con la k.
3. La s representa los sonidos de la s, z, c (suave)
4. La j tiene un sonido de suave aspiracin
5. La x tiene un sonido fricativo alveolar similar al sonido de la sh inglesa
6. La b es oclusiva sonora.
El presente diccionario , a pesar de su breve extensin, es producto de un proyecto
de varios aos de trabajo en el que destacan tres etapas: investigacin bibliogrfica
con revisin de textos mencionados en esta introduccin, los libros de Maaya Taan
editados por la Direccin General de Educacin Indgena de la SEP, algunos libros
de la coleccin MAYA DZIIBOOB BEJLAE editados por el INI y SEDESOL,
documentos escritos en maya; entrevistas en algunas comunidades mayas, en
Chetumal y en el campus de la Universidad de Quintana Roo a alumnos maya
parlantes; organizacin del material.
En la elaboracin de este diccionario introductorio se realiz una amplia investigacin
bibliogrfica en diccionarios, gramticas y diferentes textos escritos en maya, as
como se sostuvo retroalimentacin lingstica en dilogos especficos con alumnos
mayaparlantes de la Universidad : Florentino Ek Coll, Amalio Caamal Coll, Juan
Caamal Yam, Wilbert Ucn Yeh, Venancia Coh Chuc, Benjamn Pat Chabl, Mara
Elena Cruz Cceres, Ruth Chuc Dzib, Evaristo Dzul Caamal, Julio Kumul Moo ,
Leidy del Rosario Cahun Chan, Felipe Huchin Chan, Juan Parra Uc , Edwin Cahun
Tun, con Fernando Ku Chi y otros habitantes de la comunidad de San Diego,
Quintana Roo y de Hondzonot, municipio de Tulum, con gente comn que radica
en la ciudad de Chetumal que habla el idioma y con la Academia de la Lengua y
Cultura Maya de Quintana Roo.
Mi agradecimiento a Jos Luis Borges Ucn por la captura y diseo del primer
borrador, a Manuel Jess May Padilla por la revisin de este trabajo y a Juan
Francisco Salazar y Caamal por la aportacin de vocablos que tienen la particularidad
de repetir la primera slaba para incrementar el sentido de intensidad en la accin
o en la expresin de cualidad ya que algunos son sustantivos, otros verbos ,otros

adjetivos calificativos y otros adverbios de modo.


Es relevante recordar que en la pennsula de Yucatn existen aproximadamente
800,000 maya hablantes, distribuidos de manera desigual en las tres entidades
federativas ( 93 765 en Campeche, 549 532 en Yucatn y 173 592 en Quintana
Roo) INEGI 2000 .
En relacin con lo anterior, hacemos las siguientes precisiones :

Que el idioma Maya es un legado cultural con ms de cinco mil aos de


historia.

Que es inaplazable incrementar el inters por el idioma Maya como producto


cultural para detener aunque sea en pequea proporcin el proceso de
deterioro e inferiorizacin que lo afecta.

Que hay que avanzar en el conocimiento de la lengua Maya, en su fontica,


su semntica, su gramtica y su sintaxis para desarrollar las habilidades de
or, pronunciar, escribir y dialogar en este idioma.

Que nuestros compatriotas mayas deben ser atendidos en su idioma en una


comunicacin dialgica permanente.

Algunos obstculos que no pudimos superar en este trabajo son .


I)

La existencia de variantes dialectales en el Maya Yucateco.

II) La carencia de una ortografa homognea


III) La coexistencia de varios alfabetos para escribir en Maya.
IV) La suplantacin de vocablos mayas por palabras en espaol.
V) La gran cantidad de palabras generadas por la ciencia y la tecnologa en
los ltimos lustros.
VI) La inexistencia de una Academia peninsular de la lengua maya que
fomente un proceso de estandarizacin de la escritura maya.
Siguiendo a Barrera Vsquez , el contenido de este breve diccionario est constituido
por vocablos correspondientes a las siguientes categoras gramaticales: sustantivo,
adjetivo, pronombre, verbo, adverbio, preposicin, conjuncin e interjeccin,
as como los sufijos aj o j (para el gnero masculino), e, ix o x (para el gnero
femenino).

Es obvio que como en el caso de cualquier idioma, el diccionario es solamente un


valioso apoyo para el aprendizaje que se ver ampliamente complementado con el
empleo de gramticas, manuales, mtodos para el aprendizaje del idioma maya y
sobre todo al escuchar y hablar con los habitantes que tengan como idioma materno
el Maaya taan.
Cualquier observacin o sugerencia que surja del empleo de este diccionario, ser
recibida con agrado por el autor.
Javier A. Gmez Navarrete
jagomez@uqroo.mx
javiergomezn@yahoo.com

ABREVIATURAS USADAS EN ESTE


DICCIONARIO
Adj.

Adjetivo

Adj. poses.

Adjetivo posesivo

Adv.

Adverbio

Adv. de a.

Adverbio de afirmacin

Adv. de c.

Adverbio de cantidad

Adv. de d.

Adverbio de duda

Adv. de l.

Adverbio de lugar

Adv. de m.

Adverbio de modo

Adv. de n.

Adverbio de negacin

Adv. de t.

Adverbio de tiempo

Conj.

Conjuncin

Conj. advers. Conjuncin adversativa


Conj. caus.

Conjuncin causal

Conj. comp.

Conjuncin comparativa

Conj. conc.

Conjuncin concesiva

Conj. cond.

Conjuncin condicional

Conj. cop.

Conjuncin copulativa

Conj. disyunt. Conjuncin disyuntiva


Conj. fin.

Conjuncin final

Gen. m.

Gnero masculino

Gen. f.

Gnero femenino

Interj.

Interjeccin

Prep.

Preposicin

Pron. dem.

Pronombre demostrativo

Pron. indef.

Pronombre indefinido

Pron. pers.

Pronombre personal

Pron. poses.

Pronombre posesivo

Pron. rel.

Pronombre relativo

Sus.

Sustantivo

v.i.

Verbo intransitivo

v.t.

Verbo transitivo

Nota: Las palabras que aparecen en cursivas son regionalismos con etimologa
maya.

BIBLIOGRAFA
Baas,W.,Dzul,D.(1999) Diccionario de la Lengua Maya. Instituto Nacional para la
Educacin de Adultos. Mxico, D. F.Talleres Deimos, S.A. DE. C.V.
Barrera, N. (1958) Humpel Hahal Anahteil Mazehual Than. Campeche: Bolonchen
de Rejn.
Barrera, A. (1980) Diccionario Maya. Mxico: CORDEMEX.
Bastarrachea, J. (1992); Yah, E.; Briceo, F. Diccionario Bsico EspaolEspaol. Mrida, Yuc; Maldonado Editores.

Maya-

Bastarrachea, J.,Canto, J. (2003). Diccionario Maya Popular. Maya- Espaol.


Espaol-Maya Mrida, Yuc; Compaa Editorial de la Pennsula, S.A. de C.V.
Beltrn, Pedro. (1898)Coordinacin alfabtica de las voces del IDIOMA MAYA.
Imprenta de la Ermita, Mrida de Yucatn.
Briceo, F. (2006) Verbos del maya yucateco actual. INALI, instituto Nacional de

Lenguas Indgenas.
Canch, V.(2002) U Tzikbaliloob Mayab. Relatos del Mayab. U Maaya Taaniloob
Bejlaabe. YUCATN. INDEMAYA.
___ (2005) CUENTOS MAYAS. CONACULTA-FONCA. DIRECCIN
DE APOYO AL DESARROLLO ARTSTICO. ESCRITORES EN LENGUAS
INDIGENAS. 2004-2005.
Canto,V.et al (1994). Maaya Taan.Lengua Maya,Campeche,Quintana Roo y
Yucatn Segundo Ciclo, Parte I. Mxico SEP.
Canto,V.et al (1995) Maaya Taan.Lengua Maya,Campeche, Quintana Roo y
Yucatn Segundo Ciclo, Parte II. Mxico SEP.
Coll, A. (2005) TSIKBAL TUUSOOB KU TSIKBATALOOB TU MEJEN
KAJTALIL MAAYASOOB TU LUUMIL QUINTANA ROO. CONACULTAFONCA. DIRECCIN DE APOYO AL DESARROLLO ARTSTICO.
ESCRITORES EN LENGUAS INDIGENAS. 2004-2005.
Chuc , C. (2002) Tan kanik Maya. Yax xooki ich maya. Aprendienddo Maya.
Nivel Bsico. SEP. FOMES.Campeche, Mxico.
Maglah , G (2002) TULAKAL BAALOOB KU SUUT KAAY TAANIL.
Poemario Maya-Espaol.
Maglah, G (2002) TSOLBEENCHUUNIL. Diccionario Maya-Espaol.
Maas, H.(2000) MANUAL DE VOCABULARIO MAYA-ESPAOL. Ediciones
de la Universidad Autnoma de Yucatn.
____(2000) CURSO DE LENGUA MAYA para investigadores. NIVEL I
Ediciones de la Universidad Autnoma de Yucatn.
____(2000) CURSO DE LENGUA MAYA para investigadores. NIVEL II
Ediciones de la Universidad Autnoma de Yucatn.

____(2000) CURSO DE LENGUA MAYA para investigadores. NIVEL III


Ediciones de la Universidad Autnoma de Yucatn.
May, D.(2005) POEMAS EN LENGUA MAYA.
May, I. (2002) Kan Maaya yetel mejen tsikbaloob. Aprenda Maya con breves
dilogos. YUCATN. ICY. CONACULTA.
____(2005) CUENTOS MAYAS. CONACULTA-FONCA. DIRECCIN DE
APOYO AL DESARROLLO ARTSTICO. ESCRITORES EN LENGUAS
INDIGENAS. 2004-2005.
Poot, E (1995) KAN TSEETSEK MAAYA TAAN.
___ (1995) TSIBT LE BAAX KAN A WUUYE.
____(1981) LOS VERBOS DEL MAYA YUCATECO (DIALECTO DE
HOCABA)
____(2000) KAXTAANOOB. Palabras enlazadas. Coleccin Capital Americana
de la Cultura
Sols, E ( 1949 ) DICCIONARIO ESPAOL-MAYA.
Editorial Yikal Maya Than. Mrida, Yucatn.
Sosa,F.et al(1994) Maaya Taan. Lengua Maya,Campeche,Quintana Roo y
Yucatn
Primer Ciclo, Parte II. Mxico, SEP.
(1998) Uaualal. Nm. 3. Bacalar, Q. Roo, Mxico, Consejo Nacional para la Cultura
Y las Artes. Culturas populares. PACMYC.
Villegas, W. (2005) POEMAS MAYAS. CONACULTA-FONCA. DIRECCIN
DE APOYO AL DESARROLLO ARTSTICO. ESCRITORES EN LENGUAS
INDIGENAS. 2004-2005.

Espaol - Maya

ACABAR

Ala

A.- prep. ti. Dcelo a Juana : Aal ti X-Juana


A (para interrogar).- prep. Tu ba
ABAJO.- adv. de l. Kaabal, yanal. Mi zapato
est debajo de mi hamaca: Yanal in
kan tiaan in xanab.
ABANDONAR.- v.t. Paat
ABANICAR.- v.t. X pikit, pikit iike. Pipik.
ABANICO.- sus. Pikit
ABARATAR.- v.t. Yemel u tojol.
ABARCAR, RODEAR .- v.t. Bak paach
ABDOMEN.- sus. Nak
ABEJA (APIS MELLIFICA Y MELIPONA SSP).- sus.
Koolel kaab, kaab , xunan kaab, yikel
kaab.
ABEJORRO.- sus. Balam kaab.
ABERTURA.- sus. Jool, jaatalil, teejelil, buujulil.
ABERTURA HONDA.- sus. Jet
ABIERTO EN FORMA DE BOCA.- adv. Jajaapan
ABISMO.- sus. Julek
ABOFETEAR.-v.t. Laj, paaklaj.
ABOFETEAR REPETIDAS VECES.-v.t. Mamaalaj,
babaalaj.
ABOGADO.- Sus. Aj kulel
ABOMINABLE.- adj. Petayenjal
ABORRECER.- v.t. Peek
ABORTO.- sus. emel al
ABRAZAR.- v.t. Mek
ABRAZAR UNO AL CUELLO O DE LA CERVIS.- v.t.
Loch
ABRAZAR REPETIDAMENTE.-v.t. Lolochbil.
ABRAZAR A CADA RATO.- v.t. Memekik.

ABRIGAR.-v.t. Teep, toowe, piixe.


ABRIGO.- sus. Chuk booy.
ABRIR LOS OJOS.- v.i. Piil a wich
ABRIRSE.- v.i. Xitkajal.
ABRILLANTAR.- v.t. Lelekuntal
ABRIR LA PUERTA.- v.t. Je.
ABRIR LAS PIERNAS.- v.i. Jeech.
ABRIR VAINAS.- v.t. Peel.
ABRIR LA BOCA.- v.i. Jaap
ABRIR UNA BOLSA.- v.t. Xiit.
ABRIR LOS PIES.- v.i. Xaach.
ABRIR CAMINO.- v.t. Jool.
ABRIR.- v.i. Jet
ABRIR.- v.t. Je
ABRIRSE.- v.i. Xitil
ABSORBER.- v.t. Xuuch, chuuch
ABSORBER CON FUERZA.- v.t. Xuxuuch.
ABUELA.- sus. Chiich
ABUELO.- sus. Nool, taaten, nojoch taata.
A BUEN TIEMPO.- adv. de t. Tii, tibilak
ABUNDANCIA DE FRUTA EN EL RBOL.- adv. de c.
Jijiichki.
ABUNDANCIA DE FRUTA EN EL RBOL.-adj.Chinchinki.
ABUNDANTE. Adv. de c. Checheeki.
ABUNDAR.- v.i. Yaabtal
ABURRIMIENTO.- sus. Nak ol
ABURRIR.- v.i. Nakal ol
AC.- adv. de l. Waye, weye, way
ACABA.- adv. de t. Jach tant
ACABA DE SER.- adv. de t. Jelakito.
ACABAR.- v.t. Xuul, tsook, nak.
27

ACABARSE

ACABARSE.- v.i. Xuupul.


ACABARSE DEL TODO.- v.i. Nakal.
ACABARSE EL AIRE.- v.i. Kuupul u wiik.
A CADA MOMENTO.- adv. de t. Junak
A CADA RATO.- adv. de t. Chich muuk
ACAECER.- v.i. uchul
ACAECER DE REPENTE.- v.i. Wasut jal
ACALORARSE.- v.i. Kal kiin
ACALLAR.- v.i. Chiltaj, chilkunaj
ACARICIAR, ALISAR.- v.t. Bay, baytaj.
ACARREAR, TRANSPORTAR.-v.t. Put
ACASO, QUIZS.- adv de d. Binak, balakix.
ACAUDALADO.- adj. Ayikal. Aj takin mak.
ACAUDILLAR.- v.t. Mektantaj
ACCIDENTE.- sus. Loob
ACCIN DE GRACIAS.-sus. Tsaa yaatsil.
ACECHAR.- v.i. Cheeneb
ACEDO.- adj. Paj
ACEITOSO O MANTECOSO.- adj.Chachapki.
ACEPTAR UNA PROPOSICIN.- v.t. Ket
ACEPTAR.- v.i. Chintaj.
ACEQUIA O CANAL.- sus. Bebek
ACERCAR.-v.i. Naats
ACERCARSE.- v.i. Naatsal
ACERCARSE REPETIDAMENTE.- v.t. Naanaats
ACERTAR.- v.t. Utsl
ACERTAR EL TIRO.- v.t. Toj kab.
ACESIDO, DISNEA (RESPIRAR CON DIFICULTAD).sus. Jesbal seen.
ACEZAR.- v.i. Jesbal
ACLARAR.- v.i. Sastal, pik
ACOBARDARSE O SER VENCIDO.- adj. Kumtantaj
ACOMETER.- v.t. Kopulba, tsam kab
ACOMODAR.- v.t. Tsool
ACOMPAAR.- v.t. Tabantaj, lakintal,
lakintik.
ACONSEJAR.- v.t. Tsool xikin
ACONTECER.- v.t. uchchajal
ACORDADO.- adj. Tumajaan
ACORDEN.- sus. Satsalsats.
ACORRALAR.- v.t. Kaal, kaansaj
ACOSTADO.- adj. Chilikbal
28

ACOSTAR.- v.i. Chital, chiltal.


ACOSTAR A ALGUIEN.- v.t. Chilkuns.
ACOSTADO BOCA ARRIBA.- adv. de m. Jawtal.
ACOSTADO BOCA ARRIBA.- adv. de m. Jawakbal
ACOSTARSE BOCA ABAJO.- v.i. Nok, nokakbaj
,chelik
ACOSTUMBRADO.- adj. Suuk
ACOSTUMBRADO.- adj. Suukbeen
ACOSTUMBRAR.- v.i. Naantal
ACOSTUMBRARSE.- v.i. Suuktal
ACRECENTADA.- adj. Chaybesabal
ACRIBILLAR.- v.t. Tsotsop loom
ACTIVIDAD.- sus. Saak olal.
ACTIVO.- adj. Taaj
ACTOR O COMEDIANTE.- sus. Baltsam
ACTOS SEXUALES.- sus.Tal, tsis, top.
ACTUALMENTE.- adv de t. Bejelae,bejeele,
bejlae, bejle, belae, bele.
ACUTICO.- adj. Jail
ACUCHILLAR.- v.t. Loom
ACUERDO.- sus. ejenil.
ACUERDO O RESOLUCIN TOMADA.- sus. Xot ol,
multumut, kaax taan.
ACUAR.- v.t. Cheej.
ACURRUCARSE.- v.i. Mochtal, kop, moch
ACUSAR.- v.t. Takpool
ACUSACIN.- sus. Takpoolil
ACHIOTE.- sus. Kiwi, kuxub
ADEMN.- sus. Bech kab, taan kab
ADEMS.- adv. de c. Bey xan
ADENTRO.- adv. de l. Ich, ichil
ADEUDAR.- v.t. Paax
ADHERIR, PEGAR.- v.t. Tak
ADICIONAR.- v.t. Tsa yokol, yaabkuns.
ADINERADO.- adj. Ayikal, takiin mak.
ADIVINANZAS.- sus. Naatoob
ADIVINAR, ENTENDER.- v.t. Naat
ADMINISTRAR, REGIR, GOBERNAR.- v.t. Belankil.
ADMITIR, CONCEDER.- v.t. Oksaj taan
ADOLESCENCIA.- sus. gen. m. Tankelemil;
gen. f. x-lobayamil
ADORAR.- v.t. Kult

AHIJADO

ADORATORIO.- sus. Chan naajil kultaj


ADULADOR.- adj. Aj bay pool
ADULAR.- v.t. Baytaj
ADLTERO.- sus. Aj kalpach
ADULTERIO DE MUJER.- sus. Kal paach, joy
tsom
ADULTO.- sus. Nojoch mak.
ADVERSIDAD.- sus. Numya
A ESTA HORA.- adv. de t. Ualkila
A EMPELLONES.- adv. de m. Tsalkabtantaj
AFECTO.- sus. Tsa olal
AFEITAR, TRASQUILAR.- v.t. Tsiik, jooch.
AFEMINADO.- adj. Chupil xiib, sis ol.
AFERRAR.- v.i. Chik, maach.
AFIANZADO EN ALGO CON MUCHA FUERZA.- adj.
Xaxaachki.
AFILAR.- v.t. Jak, jai, jojsaj yeej, juux.
AFILAR, DESBASTAR, LIJAR, FROTAR.- v.t. Ja.
A FIN DE QUE.- conj. fin. Utiaal
AFIRMACIN.- sus. Jailkunaj taan
AFIRMAR, ASEGURAR, ASENTAR CON FIRMEZA.- v.i.
Jeets
AFLIGIDO.- adj. Naakal ti
AFLOJAR LAS AMARRAS.- v.t. Sal , waach.
AFLOJAR, DESATAR, SOLTAR.- v.t. Cha
AFLOJAR ALGO TENSO.- v.t. Chuuk.
AFUERA.- adv. de l. Tankab
AGACHADO.- adj. Motokbal, pokaan,
pokokbal.
AGACHARSE.- v.i. Motal, poktal, tuchtal,
mot.
AGARRAR.- v.t. Chaan, maach, chach, laap,
chaaj.
AGARRAR, ASIR, SUJETAR.- v.t. Maach.
AGAZAPAR.- v.i. Motkin
AGAZAPARSE.- v.i. Mottal.
AGAZAPADO.- adj. Motbaj.
GIL.- adj. Taaj
AGILIDAD.- sus. Taajil.
GIL DE PENSAMIENTO.- adj. Leleepki.
AGITARSE, COBRAR FUERZA.- v.i. Taajtal
AGLOMERAR.- v.i. Muchkiin, mulkiin, mu-

ch, mul.
AGONA.- sus. Pa muuk.
AGORAR.- v.t. Tamaxchi, tomoxchi
AGOTAR.- v.t. Xuup, sop.
AGRADECIMIENTO.- sus. Nibpixan, nibpixanil,
niib olal
AGRAVIO.- sus. Kaas poch
AGREGAR.- v.t.Tsa yokol, yaabkuns.
AGRICULTOR.- sus. Koolnal, j meyji kax,
koolkaab
AGRICULTURA.-sus.Meyjul kax.
AGRIDULCE.-adj. Chujuksuuts
AGRIETAR.- v.i. Jet
AGRIO.- adj. Suuts
AGUA.- sus. Ja
AGUA CALIENTE.- sus. Chokoj ja
AGUA LLUVIA.- sus. Kaanil ja, chulub ja
AGUACATE (PERSEA AMERICANA MILLER).- sus. Oon
AGUACERO.- sus. Kaamkach ja.
AGUACERO PEQUEO.- sus. Luuchil ja
AGUADA.- sus. akal, akal che
AGUADOR.- sus. J koonja
AGUADORA.-sus. X koonja.
AGUARDAR.- v.i. Pakt, pat
AGUARDIENTE.- sus. Ukaj, wiix kisin, kaj ja,
jai kaltal.
AGUIJN.- sus. Aach, kiix
GUILA ROJA.- sus. Kot.
AGUILILLA.- sus. Koos
AGUILILLA NEGRA.- sus. ek pip
AGUJA.- sus. Puts
AGUJEREADO.-adj. Jolaan, potaan
AGUJEREAR.- v.t. Jool
AGUJERAR, PERFORAR, BARRENAR.- v.t. Poot.
AGUJERO.- sus. Jool
AGUT.- sus. Tsuub
AGERO.- sus. Tomoj chi, tomox
chi,tamaxchi.
AH.- adv. de l. Teelo. Qu haces ah?
Baax ka beetik teelo?
AHIJADO.- sus. Mejenilan
29

AHOGAR

AHOGAR.- v.t. Kupaj


AHOGAR APRETANDO LA GARGANTA.- v.t. Bits
kaal, bits yul.
AHORA.- adv. de t. Bejelae, teak, teaki,
jelkitak.
AHORA MISMO.- adv. de t. Tan
AHORCAR.- v.t. Jichkaal
AHORRAR DINERO.-v.t.Likesaj takiin.
AHORRO.- sus. Tal ku
AHUECADO, CON MUCHOS HUECOS.-adj. Jonjoon
AHUYENTAR.- v.t. Tojol
AIRE.- sus. Iik
AIRE FUERTE.- sus. Kaam iik
AJADAS, ESTROPEADAS.- adj. Tutuuy
AJENO.- adj. Junpayil
AJONJOL.- sus. Sikli puus
AJUSTAR.-v.t.Piiskunaj, pelkunaj.
AJUSTICIADO.- adj. Malel tankab
AL.-prep.Ti. Le di ramn al borrego.Tin tsaj
ox ti taman
ALBARRADA.- sus. Koot.
ALBARRADEAR, HACER ALBARRADA.- v.t. Koot.
ALBOROTO.- sus. X wookin.
AL CONTRARIO.- adv. de m. Kuchpaach.
ALEGRA.- sus. Kiimak ol, ki olal, kiimak
olajil.
ALFABETIZADOR.- sus. Aj kaansaj xook, Aj
kaambesaj.
AL INSTANTE.- adv. de m. Jan
AL RATO.- adv. de t. Kaakate, ma same
ALA.- sus. Xiik
ALACENA.- sus. Balab.
ALACRN.- sus. Sinaan, sinaan
LAMO (FICUS COTINIFOLIA H.B. ET K.).- sus.
Kopo, juun
ALBAHACA (OCIMUM MICRANTHUM WILLD).- sus.
Kakaltun
ALBAIL.- sus.J pak bal, j meen pak.
ALBOROTAR.- v.t. Puj
ALBOROTAR PUEBLOS.- v.t. Liiksaj kaajtal
ALCALDE.- sus. Aj beelmal, aj nat be
30

ALCANZAR.- v.t. Chuk, chukik, chukpaachtik,


nak paach.
ALCANZAR, ATRAPAR, CAPTURAR PESCAR .-v.t.
Chuuk.
ALCANZAR LO DESEADO.- v.t. Chuuk sitsil
ALDABA DE HIERRO.- sus. Kaalab maskab
ALDEA.- sus. Chan kaaj
ALEGRA.- sus. Ki ki olal, kiimak olal,
kiimal olajil.
ALEJADAS.- adj. Nachjaantak
ALEJAR.- v.t. Nachkun
ALEJARSE.- v.i. Nachtal.
ALENTAR.- v.t. Kuxkintaj ol, chab ol.
ALEPUSA (CARO QUE VIVE EN GALLINAS CLUECAS).sus. Paj
ALETA.- sus. Mejen ot xiikoob
ALETEAR.-v.i. Popokxiikoob, poklankil,
popokankil.
ALEVOSA.- sus. Keban taan
ALFARERA.- sus. X paat kat.
ALFARERO.- sus. J paat kat
ALFORJA.- sus. Mukuk
ALGARABA.- sus. Tataj awatil, kamach awatil
ALGO.- adv. de c.Tseetsek .
ALGODN (GOSSYPIUM HIRRSUTUM L.).- sus. Jintaman, piits.
ALGN.- adv de c. Babajun.
ALGUNOS.- adv de c. Tsetsek.
ALGUNA COSA.- sus. Baabal
ALGUIEN.- sus. Yaan max.
ALHAJA, JOYA.- sus. Mejen baabal kooj.
ALIANZA.- sus. Jax taanil, kaax taan, much
taani, mok taani.
ALIENTO.- sus. Iik, musik
ALIMENTAR.- v.t. Tsem, tentik.
ALIMENTO.- sus. Janal, ooch, janalbeen
ALIMENTADO.- adj. Tsenta
ALISAR.- v.t. Tats, bay, jiik
ALIVIAR.- v.t. Tan u yutstal.
ALIVIO.- sus. Chensal
ALJIBE.- sus. Chultun
AL LADO.- adv de l. Tu tsel

AMPARAR

ALMA.- sus. Pixan, ol.


ALMIZCLE.- sus. Puus
ALMORRANA.- sus. X mumus
ALMUD (MEDIDA DE PESO DE 3.600 KGS) .- sus. Muut
ALMUERZO.- sus. Janal, ooch
ALPARGATA.- sus. Xaanab kewel.
ALPARGATAS QUE SE AMARRAN AL TOBILLO CON UN
CORDEL.- sus. X bakal okoob.
ALREDEDOR.- adv. de l. Bak paach, baapach,
naklik,baklam paach.
ALTAR.- sus. Katal che, Kuyen temil
ALTAR RSTICO DE MADERA.- sus. Kaanche
ALTERADO DE LOS NERVIOS.-adj. Naakaan u
chichil.
ALTERAR EL NIMO LIGERAMENTE.- v.i. Lep ol
ALTERARSE MUCHO COMO DE ESPANTO.- v.i.
Chaketjal
ALTIVEZ.- sus. Tsikbail, kaanal olil.
ALTIVO.- adj. Kaanal ol
ALTO.- adj. Kaanal bak
ALTURA.- sus. Kaanalil
ALUMBRAR, AFOCAR.- v.t. Juul.
ALUMNO.- sus. Aj kambal, j kanbal.
ALUMNA.- sus. Ix kambal, x kanbal
ALZAR.- v.t. Liis, chuy.
ALZAR O ESTIRAR LAS MANOS O LOS PIES.- v.i.
Tiich
ALZAR, ASIR CON LOS DEDOS.- v.t. Tuy.
ALL.- adv. de l. Tolo
ALLANAR.- v.t. Tax, taxkun
ALLANAR CON LA MANO.- v.t. Jux kab
ALLEGAR, ACERCAR.-v.i. Taak.
ALL.- adv. de l. Tii, teelo, tolo. Ponlo ah:
Tsa teelo
AMABLE.- adj. Uts.
AMABILIDAD.-sus. Utsil.
AMAMANTAR.- v.t. Tsa chuuch
AMANECER.- sus.,v.i. Sastal, sastaj, jatskab
kiin, pik, pikil.
AMANECER.-adv. de t.Pikij, saschajake.
AMANSADOR.- sus. J suuk kinnal
AMANTE.- sus. gen. m. J yaakunaj, gen. f. X

baal, Ix yaakunaj , weey.


AMAPOLA.- (PACHIRA AGUATICA. AUBL.) sus.
Kuyche, kuux che.
AMAR.- v.t. Yakunaj, yaabilaj, yajkunaj
AMARANTO (AMATANTHUS) .-sus. X tes.
AMARGO.- adj. Kaj.
AMARGUSIMO.- adj. Kakaj.
AMARGURA.- sus. Kajil.
AMARGURA.- sus. Okom olal.
AMARILLO.- adj. Kan.
AMARILLSIMO.- adj. Kankan.
AMARRAR.- v.t. Kaax
AMARRAR FUERTEMENTE.- v.t. Jiich kaax.
AMARRAR FUERTEMENTE.-v.t. Momooch.
AMARRADO MUY FUERTE VARIAS VECES.-adj.
Kaakaax.
AMARRADO CON FUERZA, DIFCIL DE DESATAR.-adv
de m. Jijiich.
AMBICIN.- sus. Sawin achil, tsibol, poochtal, sits ol.
AMBICIN.-sus. Sits ol.
AMBICIONAR.- v.i. Sits
A MI MISMO.-Baatsile
AMENAZAR.- v.t. Sajakkun, tsa sajak
AMIGO.- sus. Et ook, etail, et bisbail,
etchiili, etchiil.
AMNISTA.- sus. Sajtsajil
AMONESTACIN.- sus. Pay olal.
AMONESTAR.- v.t. Keey.
AMONTONADO.- adj. Tujkab.
AMONTONADO EN EXCESO, MUY ESPONJADO. adj.
Sunsunki.
AMONTONAR.- v.t. Mulkin, muchkin, nik.
AMONTONADO, AGLOMERADO.- adj.
Nanaachki.
AMONTONAR, HACER MONTONES.- v.t. Tutuukinsbil.
AMONTONAR, TUPIR.- v.t. Cheej.
AMONTONARSE.- v.t. Muchul, muchtal.
AMOR.- sus. Yaakun, yaakunajil, yaabilaj.
AMOTINAR.- v.i. Pujlaajal
AMPARAR.- v.t. Booybesaj
31

AMPARO

AMPARO.- sus. Anat


AMPLIAR.- v.t. Nojochkinsaj, kochkinsaj
AMPOLLA.- sus. Kum ja, xaakal, xakal.
AMPOLLAR.- v.i. Xaak, xak, pool.
MPULAS O PROTUBERANCIAS.- sus. Poolen
pol.
AMULETO.- sus. Pay okil.
AMURALLAR.- v.t. Kaal, bak paach
ANARANJADO.- adj. Chak kankan
ANATEMA.- sus. Aj tsakom
ANCIANO.- adj. Nuxib, chiijaan
ANCLA.- sus. Chuuy tuun, Chuuy maskab.
ANCHO.- adj. Koch
ANCHURA.- sus. Kochil.
ANDAR.- v.i. Xinbal
ANDAR A LA REDONDA COMO CABALLO DE NORIA.v.i. Kots xinbal
ANDAR DANDO TRASPIS.- v.i. Takchalak
ANDRAJO. sus. Tuutuy
ANEGAR.- v.i. Bulul
ANEGAR, AHOGAR.- v.i. Buul
ANMICO.- adj. Sakpakeen
ANEMIA.- sus. Sakpakeenil.
NGULO.- sus. Tiits, tuuk.
ANGUSTIA.- sus. Okom olal .
ANGUSTIA DE NIMO Y DE CORAZN.- sus. Jat
tsemil
ANIDAR.- v.t. Kuankil
ANILLO.- sus. Tsipit kab
ANIMAL.- sus. Baalche
ANIMAL DOMSTICO.- sus. Aalak
ANIMAL MITOLGICO.- sus. Bob, bobil, boboch
ANIMAL MONTARAZ.- sus. Baalche
ANIMAL QUE HA SIDO AMANSADO O DOMESTICADO.- sus. Aalakbil
ANIMAR.-v.t. Tsa ol, likesaj ol.
NIMO.- sus. Chichil olal, lepolal, ol,
olaj
ANIMOSO.- adj. Chich ol, taaj.
ANIQUILARSE.- v.i. Chejel
ANO.- sus. Iit, moolo, moolol, mooloj,
chuun.
32

ANOCHE.- adv. de t. Oknajak, akab,


akabejak
ANOCHECER.- v.i. akabtal, oknaj kiin
ANOLAR (DESGASTAR UN DULCE EN LA BOCA MOVINDOLO DE
LADO A LADO).- v.t. Nol .
ANSIEDAD.- sus.Sowjal, chukul iik, okom
olil, pochil.
ANSIOSO.-adj. Aj chukul iik
ANSIOSO, MUY DESESPERADO.- adj. Paapaach.
ANZUELO.- sus. Luts.
ANTEPASADOS.- sus. Manjaan chiibaloob.
ANOCHE.- adv. de t. Oniak.
ANONA (ANNONA CHERIMOLA MILLER).- sus. op
ANONA MORADA.- sus. Polbox
ANOTAR.- v.t. Tsib
ANTE.- adv. de l. Aktan
ANTENOCHE.- adv. de t. akab kaoje
ANTEPASADO.- sus.uchben chiibal.
ANTES.- adv. de t. Maaili, paybeen, tanil,
tanij, yax, yax tanil, payanbe, tantabej, tanbetaj.
ANTERIORMENTE.- adv de t. uch, kaach.
ANTIER.- adv. de t. Kaojej, kaujeak
ANTIGUAMENTE.- adv. de t. Kaach uchij.
ANTIGEDAD.- sus. uchbenil
ANTIGUO.- adj. uchben
ANTORCHA.- sus. Tajche
ANUDADO.- adj. Jiichil
ANUDAR.- v.t. Mook.
ANUDAR APRETANDO FUERTE.- v.t. Jeep.
ANULAR.- v.t. Chajal, xuuls
ANUNCIAR.- v.t. Nub chi
AADIDA.- adj. Chaybesabal
AADIR.- v.t. Chaybesaj
AEJAR.- v.i.uchbeenchajal, uchbeenjal
AIL (INDIGOFERA SUFFRUTICOSA MILLER).- sus.
Chooj.
AO.- sus. Jaab.
AO PASADO.- sus., adj. Jaabake.
APACIGUAR.- v.t. Jetstal
APAGADO.- adj. Tuupul.
APAGAR EL FUEGO.- v.t. Tuup.

ARBUSTO

APAGARSE EL FOGN.- v.i. Jaab.


APARATO.- sus. Nuukul
APARECER.- v.i. Chikpajal, tip
APARTAR.- v.t. Jaats.
APARTE.- adv. Junpay
APARTARSE CON ARROGANCIA.- v.i. Kusba
APATA.- sus. Maolal
APEDREADO.- adj. Chinchiinabil.
APENADO.- adj. Naakal ti
APENAS.- adv. de m. Chen peel
APESGAR (TOCAR UN OBJETO PRESIONNDOLO CON
LA MANO ABIERTA O CON UN DEDO).- v.t. Peets,
tsaal
APESTAR.- v.i. Tu
APESTOSO.- adj. Tu
APETITO.- sus. Wiolal, wiij, tak janal.
APICULTOR.- sus. Aj kaabnal
APICULTURA.- sus. Meyajil kaab, meyjul kaab.
APILADO DESORDENADAMENTE.-adj. Tsatsaap.
APISONAR.- v.t. Bajpek
APLANAR.- v.t. Taxkun, taxkuntik.
APLASTADO.- adj. Maxal
APLASTAR,MAJAR, PRENSAR .- v.t. Pech, pets,
peech, puuch.
APLASTAR, ARRUGAR.- v.t. Yuuch.
APLAUDIR.- v.i. Papax kab, lalaaj kab.
APLOMO.- sus. Toj olal
APODO.- sus. Paat kaaba, kokokaaba
APORREAR.- v.t. Puuch
APOSENTO.- sus. Tunkas
APOYAR.- v.i. Jetskun, nakkun.
APOYO.- sus. Jetsil
APRECIO.- sus. Tumut
APRECIAR, VALUAR, JUSTIFICAR.- v.t. Xoot
chimil
APRECIAR, ESTIMAR, AMAR, v.t. Yaakunaj
APREHENDER.- v.t. Chuk, chuuk, maach
APREMIO.- sus. Yail
APRENDER.- v.i. Kanbal, kaambal.
APRENDER.- v.t. Kanik.
APRENDIZAJE.- sus. Kanbesajul.
APRESURADO.- adj. Seeb ol

APRETADO.- adj. Kakax, nuut


APRETADO.- adj. Jejepki, kankanki.
APRETADO MUY FUERTE.- adv. Jejeepki.
APRETAR.- v.t. Jep, pees.
APRETAR, CEIR.- v.t. jiich.
APRETAR, DEFORMAR, ARRUGAR.- v.t. Yuuch,
yaach
APRETAR ENTRE DOS COSAS.- v.t. Jaap.
APRETARSE COMO LA BALA EN EL ARCABUZ.-v.t.
Chekmal.
APRETAR FUERTE.- v.t. Kamjep.
APRETN QUE SE DA CON LA PUNTA DE LOS DEDOS.sus. Yeet
APRISA.- adv. de m. Sebal, sebaan
APROBACIN.- sus. ejenil, ejentaal.
APROBAR.- v.t. Ketbesaj
APROPIAR.- v.t. Pach
APROPIAR, AGARRAR, TOMAR, COGER.- v.t. Cha
APROVECHAR.- v.i. Chalik, makenjal
APROVECHARSE POR SER BASTANTE.- v.t. Chanbil
APROXIMARSE.- v.i. Naatsal
APROXIMAR MUCHO LAS COSAS, ANIMALES O PERSONAS.- v.t. Naanaak.
APROXIMARSE MUCHO A ALGO O ALGUIEN.
v.t.Nanaak.
APUNTAR PARA TIRAR.- v.t. Joltan.
A PUNTO.- adv. de t. Ol
A PUNTO DE SUCEDER.- adv. de t. Taaitak
APUALAR, PUNZAR, HERIR .- v.t. Loom
APUETAR, DAR DE PUETAZOS, BOX, BOXEAR.v.t. Loox.
APRATE.-Expresin lxica verbal. Bajaba,
peksaba, lep a wol, chookaba, chok
ti, penen.
AQUEL.- adj. Lelo, le jeelo.
AQU.- adv. de l. Teela, waye, weye, way.
AQUIETARSE.- v.i. Toj jal ol
ARAA .- sus. Am, leum
ARAA NEGRA.- sus. X boox leum
RBOL.- sus. Che
ARBUSTO CUYOS FRUTOS SE UTILIZAN PARA
PROVOCAR EL HABLA EN LOS INFANTES QUE NO
33

ARBUSTO

APRENDEN A HABLAR PRONTO.- sus. Sutup


ARBUSTO MELFICO DE FLORES AMARILLAS.- sus.
Taj
ARCO IRIS.- sus. Cheel
ARCO DE EDIFICIO, BVEDA.- sus. Pum, pun
ARCO FALSO.- sus. Tuusil pun.X ma jaajil
pun.
ARCO DE FLECHA.- sus. Tipix, tipix che
ARCO PARA TIRAR.- sus. Tipix, tipix che
ARCO DE RAMAS.- sus. Tsulum
ARDER.- v.i. Elel, el
ARDER ECHANDO LLAMAS.- v.i. Jopankil
ARDIENDO CON CALENTURA.- v.i. Tatabki, tan
u jabal yetel chokwil. Est ardiendo
con calentura, est consumindose con
calentura.
ARDILLA.- sus. Kuuk, kunab
ARENA.- sus. Sam, u luumil kanab, sinsin.
ARENGADO.- adj. Pujbesaj
ARENGAR.- v.t. Awat taanil
ARETE.- sus. Tuup
ARGAMASA.- sus. Pak bitun
ARISCO.- adj. Koox
ARMADILLO.- sus. Weech
ARMADURA DEL CUERPO.- sus. Chej baakel
ARMAS.- sus. Yeemba.
ARMONA DE CANTO.- sus. Siinan kaay
ARMONA DE VIDA.- sus. Siinan kuxtal
RNICA (TILHONIA DIVERSIFOLIA (HEMSLEY A. GRAY).sus. Chak su
AROMA.- sus. Kiibok
AROMTICO.- adj. Kiibook
ARQUEAR.- v.t. Punik.
ARRAIGAR, ENRRAIZAR.- v.i. Tabal
ARRANCAR.- v.t. Jok, took
ARRANCAR, BAJAR FRUTOS Y FLORES.- v.t. Took.
ARRANCAR, DESRAIZAR.-v.t. Jook
ARRASAR MEDIDA.- v.t. Laj tsak
ARRASTRAR.- v.t. Jiilt, jil.
ARRASTRAR ALGO POR EL SUELO.- v.t. Bilyaj
ARREAR.- v.t. Aktantaj, jalbil chapaach.
ARREBATAR.- v.t. Jan pay, took.
34

ARREBATAR ALGO.- v.t. Totokabi.


ARRECIAR.- v.i. Kaam
ARRECIFE.- sus. Chaway
ARREMANGAR LA FALDA, EL VESTIDO, ETC.- v.t. Siil
, wol.
ARREMETER.- v.t. Kiblaj
ARREMETER CON FURIA.- v.t. Pul
ARRIBA.- adv. de l. Kaanal
ARRIERO.- sus. J tsik tsimin
ARRIMAR.- v.t. Juuts.
ARRINCONAR.- v.i. Nakkun, tsaa naklik,
naak.
ARRINCONARSE, APOYARSE EN ALGO.- v.t. Naktal.
ARRIMAR, JUNTAR, ACERCAR.- v.t. Naak.
ARROBAMIENTO.- sus. Saat ol
ARRODILLADO.- adj. Xolokbal, xol kataj
ARRODILLAR.- v.i. Xolkin, xol pix
ARROJADO.- adj. Jalanchintaab
ARROJAR, APEDREAR, ARROJAR, LANZAR, TIRAR.v.t. Chiin, puul
ARROJO.- sus. Xet olal
ARROLLAR.- v.t. Kots, wol.
ARROYO.- sus. Beel ja
ARRUGAR.- v.t. Yuuch, yaach
ARRUGADO (PARA ROPA O TELAS) adj. Yayaach.
ARRUGADO (PARA METALES) adj.Yuyuuch
ARTE.- sus. Itsatil pool, yitsatil
ASADO.- adj. Pokaan, kakbil.
ASALTAR.- v.t. Tsam kab
ASAMBLEA.- sus. Muchtsikbalo
ASADO A FUEGO LENTO.- adv. Kankaanchetaj.
ASAR.- v.t. Pok, kaktik, kak.
ASCENDER.- v.i. Lik
ASCETA.- sus. Aj chabtan
ASEGURAR.- v.t. Tem kunaj ol
ASENTADO.- adj. Akaan, etsaan, kumaan.
ASENTAR.- v.t. Ak kunaj, etskunsaj,
tuchkinsaj, xekt
ASENTARSE.- v.i. Etstal.
ASENTARSE, REMOJARSE.- v.i. Tsamal
ASENTIMIENTO.- sus. ejenil
ASERRAR, MARCAR, SEALAR.- v.t. Weel.

AUNQUE

ASFIXIAR.- v.i. Kupaj.


ASFIXIA, AHOGO.- sus. Kuupul yiik.
AS.- adv. de m. Bey, beya, beyo
AS COMO.- conj. comp. Jeebix, jeex, jeebik
AS ES.- adv. de a. Beyistako
ASIENTO.- sus. Xiix.
ASIENTO, SILLA.- sus. Kulxekil
ASIENTO DE PRINCIPALES.- sus. Tsam
ASIMISMO.- adv. Beyxan, bey xan.
ASIR.- v.t. Chuk
ASIR CON FUERZA.- v.t. Kan mach
ASIR CON LA MANO.- v.t. Mach
ASIR CON LOS DIENTES.- v.t. Naach.
ASIR CON LA PUNTA DE LOS DEDOS.- v.t. Biit
ASIR ENGARRAFADO COMO AVE DE RAPIA.- v.t.
Lap
ASIR FUERTEMENTE CON LA MANO.- v.t. Kan lap
ASMA.- sus. Kok seen, lot kok, tusba.
ASOLEAR.- v.i.Jaykunaj ti kiin.Lechekbal ti
kiin.
ASOMAR.- v.i. Tip.
ASOCIARSE.- v.t. Nakultik
ASOLEARSE.- v.i. Lechekbal
SPERO.- adj. Peech, tooch
ASTILLA, LASCA.- sus. Tsej.
ASTILLAR.- v.t. Tsej.
ASTUTO.- sus. Aj numan
ASUSTARSE REPENTINAMENTE.- v.i. Jajaakol.
ATACAR.- v.t. Kiblaj, chaapachtik,tsancha
btik
ATADA.- adj. Jep
ATADO.- adj. Jiichil
ATADO LIGERAMENTE.- adj. Ka kaax
ATADO EN MUCHAS OCASIONES.- adv.
Kaakaasjoltaj.
ATADO TODO JUNTO.- adj. Mek kaaxaan
ATALAYA.- sus. Chuuk beej.
ATAR.- v.t. Kaax
ATAR, ANUDAR, ENGANCHAR.- v.t. Jook.
ATARDECER.- sus. Chinik kiine
ATEMORIZAR.- v.t. Saajbeskunsik.
ATENCIN.- sus. Tsa olal

ATENDER.- v.t. Tanlaj, tan oltik.


ATENDER, ESCUCHAR CON ATENCIN.- v.t.
Cheenxikintej.
ATESTARSE, LLENARSE DE GENTE UN LUGAR.- v.i.
Chokba.
ATOLE.- sus. Saa, sa
ATOLE DE MAZ NUEVO.- sus. ak saa, iis uul.
ATORADO, TRABADO MUY FUERTE.- adj. Kankanki.
ATORARSE.- v.i. Lechel.
ATRAER A LA MUJER CON HALAGOS.- v.t. Kubsaj
ol
ATRAGANTAR.- v.i. Jakab, kuuchul
ATRAPAR.- v.t. Chach, chuk, laapik, laap,
chuchmachtik.
ATRAPAR.- v.t. Lech.
ATRAPAR CON TRAMPA, CERRAR.- v.t. Nuup.
ATRAPADO CON LA BOCA.- adj. Nanaach.
ATRAPADO VARIAS VECES.- adj. Chuchuukab.
ATRS.- adv. de l. Paach, paachil.Estoy atrs
o detrs : Paachil yaaneen.
ATRAVESAR.- v.t. Maanchakat, taatsjul, taats
mansaak, kat.
ATRAVESAR, CRUZAR.- v.t. Katal.
ATRAVESADO.- adj. Kakat.
ATRAVESARSE.- v.i. Katal.
ATREVERSE.- v.t. Xet olal
ATREVIDO.- adj. Aj koo, aj xet ol, kul ich.
ATROPELLAR.- v.t. Jentan, natan, naktan.
ATURDIDO.- adj. Sataan
AUGURIO.- sus. Tomoj chi, tomox chi,
tamaxchi,yajil.
AULLIDO.- sus. Okol chiibal.
AUMENTAR.- v.t. Chaybesaj, yaabkunaj,
yaabkunsaj.
AUMENTARSE.- v.i. Chaketjal
AUN.- conj. Kex
AN NO.- adv. de t. Ma to, maili.
AUNQUE.- conj. advers. Kex, bakakix.
Aunque no tengas hambre : Kex
minanteech wiij. Kex ma wiijeechi.
AUNQUE EST.- Kex tiaan
35

AUNQUE NO

AUNQUE NO.- conj. advers. Kex ma


AUNQUE SEA.- conj. advers. Kextun
AUNQUE SEA ESO.-Kexelo.
AUSENTE.- adj. Ma kulaan, ma kulaani
AUSENCIA.- sus. Manaan.
AUTOMVIL.- sus. Kiis buuts
AUTORIDAD.- sus. Jool popil.
AVALANZAR.- v.t. Pul
AVARICIA.- sus. Tsuutil, kok siitsil.
AVARO.- adj. J tsuut, tsuut
AVENTAR.- v.t. Tojlaj
AVENTURA.- sus. Mamantatsil
AVENTURERA.- adj. X ma beelil.
AVENTURERO.- adj. J Ma beelil,
AVERIGUAR.- v.t. Ojelt, ojel
AVISAR.- v.t. Kuxkinaj ol, num chi
AVISPA.- sus. Yiikel xuux.
AVISPA GRANDE AMARILLA Y NEGRA.- sus.Xanab
chak.
AVISPA NEGRA.- sus. Boox xuux.
AVISPA DE LARVA COMESTIBLE.-sus. Ek,
tseelem.

36

AVISPERO.- sus. Xuux


AVIVAR EL FUEGO.- v.i. Jop
AXILA, ALA .- sus. Xiik
AYER.- adv. de t. Jooljeak, jooljej, jooljeake.
AYER AL AMANECER.- adv de t. Jatskab joljej.
AYUDA.- sus. ant, mak booy
AYUDANTE.- sus. Aj antnal.
AYUDAR.- v.t. antik, antaj.
AYUDAR RECPROCAMENTE.- v.t. Paklan antubaj
AYUNAR.- v.i. Suukiin
AYUNTAMIENTO.- sus. Mul kaajoob
AZOTAR.- v.t. Jaats
AZOTAR CON CINTURN O BEJUCO.- v.t. Jaats
AZOTAR CON BEJUCO.- v.t. Wiwiich
AZOTE DE LA LLUVIA.- sus. Jaatsab ja
AZCAR.- sus. Monkaab, moom, chujuk.
AZUL.- adj., sus. Chooj
AZUL TURQUESA.- adj., sus. Yaaxka .
AGUA AZUL TURQUESA.- sus. yaaxkaja.
AZUZAR.- v.t. Tojl, toojol

BASTAR

Bejuco

BABA.- sus. Kaab chi, lul


BABAZA.- sus. Lul
BCULO.- sus. Xolte
BAGAZO DEL HENEQUN.-sus. Ta kij
BAGRE.- sus. Lu, booxkaay
BAHA.- sus. Wats kanab.
BAILADOR.- adj. Aj okot
BAILADORA.- adj. Ix okot
BAILAR.- v.i. okot
BAILE.- sus. okot
BAILE DE LA CABEZA DEL COCHINO.- sus. okostaj
pool
BAJAR.- v.i. emel, em
BAJAR FRUTAS O FLORES.- v.t. Took, jek, piik.
BAJAREQUE.- sus. Kolojche
BAJO.- adj. Kaabal
BALA.- sus. U yol tsoon
BALANCEARSE.- v.i. Chuykalakil
BALBUCEAR.- v.i. Altal yaak
BALBUCENCIA.- sus. Ses
BALBUCIENTE.- adj. Aj ses, nuntal
BALDE, CUBETA.-sus. Choy
BALDO.- adj. X tokoy
BALEAR.- v.t. Tsoon
BALSA PARA PASAR ROS.- sus. Poyte che, payte
che.
BALUARTE.- sus. Jil che
BALLENA.- sus. Masam.
BAMBOLEAR.- v.i. Takchalak
BAMBOLEO.- sus.Nayal kab.
BAMBOLEAR.- v.i. Nayal kab.
BAMBOLEAR.- v.i. Naykalankil.

BANDADA.- sus. Piktanil chich


BANDERA.- sus. Lakam.
BANDERA, PABELLN, ESTANDARTE.-sus. Pan
BANQUETA, MUEBLE DE COCINA.-sus. Banka ka.
BANQUETE.- sus. Waajil, nonoj kiki janal
BANQUILLO.- sus. Kanche, kisi che
BAAR.- v.i. Ichkil
BAO.- sus. Ichkil
BAO, LUGAR. sus. U kuchil ichkil.
BARATO.-adj. Ma kooji, junpit u tojol
BARBA.- sus. Meex
BARBARIE.- sus. Tachiachil
BARBERO.- sus. Aj koos
BARBILLA.- sus. Nooch
BARCO.- sus. Cheem
BARQUERO.-sus. Aj cheemnal.
BARRANCA.- sus. Bekan
BARRANCA OBSCURA.- sus. Jom
BARRANCO.- sus. Kom, kom
BARRENAR.- v.t. Poot
BARRER.- v.t. Mist, mis
BARRER SIN ORDEN.-v.t. Mimiiste
BARRETA.- sus. Xul maskab
BARRIDO.- adj. Misaan
BARRIGA.- sus. Nak
BARRIO DE PUEBLO O CIUDAD.- sus. Kuchteel
BARRO.- sus. Kat
BASE, CIMIENTO, TRONCO.- sus. Chuun
BASILISCO.- sus. Tolok
BASINICA, BASN .- sus. Cheeneb iit
BASTANTE.- adv. de c. Yaab
BASTAR.- v.i. Chabiljal
37

BASTIMIENTO

BASTIMENTO.- sus. Ooch, janal.


BASTN.- sus. Xolte
BASTN PLANTADOR.- sus. Xul
BASURA.- sus. Sojol, ta mis.
BATALLA.- sus. Baateil, katunyaj
BATALLN.- sus. Katun, molay katunoob
BATEA.- sus. Panaab, pox che.
BATIDA,CLAMOREO, CACERA COLECTIVA.- sus.
Puuj.
BATIDOR.- sus. Bokobxuten, bokol
BATIR.- v.t. Book
BATIR, AGITAR, REVOLVER LQUIDOS, MEZCLA,
LODO.- v.t. Book.
BATIDO.-adj. Bobook.
BATIR EL CHOCOLATE.- v.t. Jaax.
BAUTIZO.- sus. Okja
BEB (NIO DE BRAZOS).- sus. Nux, chanpaal,
chanbaal
BEBER.- v.i. Ukul
BEBER SIN PARAR.- v.i. Bitskal
BEBER A SORBOS.- v.i. Xuch
BEBIDA.- sus. Ukul
BEBIDA RITUAL.- sus. Sakab
BEBIDA FRESCA Y VIRGEN.-sus. Sujuy sis ola
BEBIDA RITUAL FERMENTADA HECHA CON LA CORTEZA DE UN RBOL (LONCHOCARPUS VIOLACEUS),
AGUA Y MIEL.- sus. Balche
BEJUCO.- sus. Aak
BELLEZA.- sus. Kiichpamil (f), kiichkelmil
(m),
BENDECIR.- v.t. Kikitaantaak, lojsikoob
BENDICIN.- sus. Kikitaan
BENEFICIAR, HACER BIEN, HACER FAVOR.-v.t.
Meen uts, beet uts.
BEODO.- adj. Kalaan
BESAR.- v.t. Tsuuts
BESO.- sus. Tsuuts
BESTIA.- sus. Baalche
BICICLETA.- sus. Balak tinchak ook. Tinchak
balak ook.
BIEN.- adv. de m. Maalob
BIENES O PROPIEDADES.- sus. Baalba.
38

BIENVENIDA.-sus. Kaambeenil.
BIFURCACIN.- sus. Xaay
BIGOTE.- sus. Meex, tsukuti
BILIS.-sus.Kanchikin
BIOGRAFA.- sus. Siyan
BPEDO.- sus. J kaa tsiit ook
BIZCO.- adj. Tseeb
BLANCO.- adj. Sak, sasak.
BLANCURA.- sus. Sakil
BLANCUZCO.- adj. Sakposeen.
BLANDIR.- v.t. Bikyaj
BLANDO.- adj. Mamayki, oolki
BLASFEMIA.- sus. Pooch
BOA (CONSTRICTOR SP).- sus. Ooch kaan,
kaxab
BOBO.-adj. Neets.
BOCA.- sus. Chi
BOCA ABIERTA.- sus. Japal chi
BOCA ABAJO.- adv. de m. Nokokbaj, nokokbal,
nonoojkan.
BOCA ABAJO, EMBROCARSE.- adv. de m. Noktal.
BOCA ARRIBA (ACOSTADO).-adv de m. Jawtal.
jawakbal.
BOCANADA.- sus. Patsbaj
BOCETAR, BOSQUEJAR.-v.t. Tunt tsibtik
BODA.- sus. Tsookol beel
BOFETADA.- sus. Laaj.
BOLAS, POR BOLAS.-adv. Wowool, wolmanwool
BOLSA.- sus. Pawo, sabukan
BOLSA DEL PANTALN.- sus. Tmil
BONDAD.- sus. Utsil
BONITA.- adj. Jatsuts, kiichpam.
BONITO.-adj. Jatsuts.
BORDADO DE PUNTA DE CRUZ O DE HILO CONTADO.sus. Xookbil chuuy
BORDADO HECHO A MANO.- sus. Tsib chuuy
BORDAR.-v.t. Chuuy.
BORRACHERA-. sus. Kaltal
BORRACHO.- adj. Kalaan
BORRADO.- adj. Tuupul
BORRAR.- v.t. Tuup.

BUSCAR

BORREGO.- sus. Taman


BOSTEZAR.- v.i. Jaayab, jaaya.
BOTN DE FLOR.- sus. Totop
BVEDA.- sus.Jobon tun.
BOXEAR.- v.t. Loox
BRAVO.-adj. Tsik, puujul, J tsitsikil.
BRAVURA.- sus. Tsikil, puujulil.
BRAMAR, GEMIR, QUEJARSE.-v.i. akam
BRAMIDO, GEMIDO, QUEJA.- sus. akam
BRASA.- sus. Kuxul chuk, naxche
BRASERO O BRASA QUE SE PONE DEBAJO DE LA
CAMA.- sus. Moj
BRASILETE ( CAESALPINIA PLATYLOBO (S. WATSON)).- sus. Chakte
BRAVO.- adj. Tsik
BRAVO.-adj. J tsitsikil
BRAZA (MEDIDA DE LONGITUD).- sus. Sap
BRAZO.- sus. Kab
BRECHA QUE SE ABRE ALREDEDOR DEL MONTE PARA
FACILITAR SU MEDICIN.- sus. Jolche
BRILLAR.- v.i. Jopba, letsbal, lembal.
BRILLOSO.-adj. Tsitsiiban.
BRINCAR.- v.i. Piitik, piit, sit, waransit.
BRINCO.- sus. Sit, piit
BRINDAR.- v.t. Chun luch
BRISA DE LA NOCHE.- sus. Siskabil akab.

BROMEAR.- v.i. Tuskep, tuuskeep


BROTAR (LOS VEGETALES, LAS AVES).- v.i. Top,
topol.
BROTE.- sus. Alamil
BRUJO.- sus. Bal jol, Aj puul yaaj.
BRUJO QUE SE CONVIERTE EN MARRANO, CHIVO,
TORO, BORREGO.- sus. Way.
BRUIR. PLANCHAR.- v.t. Yul.
BRUTO.- adj. Baalche, maknal
BUCHE.- sus. Tsuuk, chim.
BUENO.- adj. Uts , maalob.
BUEY.- sus. J meyjil waakax
BHO.- sus. Tunkuluchuj, xooch
BULLIR.- v.i. Om
BULLIR (MUCHA GENTE).- v.i. momolankil
BURBUJA.- sus. Popoot, yom ja.
BURBUJEAR, HERVIR.- v.i. omankil, omankal.
BURLA.- sus. Paas
BURLAR.- v.i. Paast
BURRO.- sus. Chowak xikin
BUSCAR, ENCONTRAR.- v.t. Kaxan, kaxan,
kaax, xaakal
BUSCAR (OLIENDO COMO EL PERRO).- v.i. Uus
niktik

39

CABALLERO

Calavera

CABALLERO.- sus. Tsuul.


CABALLO.- sus. Tsimin
CABAUELAS.- v.i. Xook kiin
CABECEAR DORMITANDO.- sus. Nikib
CABECEAR.-v.i. Bebechtik u pool, tonton
pool.
CABECILLA.- sus. Jool poop
CABELLO.- sus. Tsoots
CABER.-v.i. Chabiljal
CABEZA.- sus. Pool, jool
CABEZA DE BRUJO.-sus. Kokol tsek.
CABILDO.- sus. Mul kaajoob
CACAREAR.- v.i. Totojke
CACAREO.-sus. Totojke.
CACERA.- sus. Tsoon, puuj
CACERA COLECTIVA.- sus. Puuj
CACIQUE.- sus. Aj beelmal
CADA.- prep. Amal
CADA UNO (PARA REFERIRSE A ANIMALES Y PERSONAS).loc pronom. Jujuntul. Dale un pltano a
cada nio :Tsa jun tsiit jaas ti junjuntul
paal.
CADA UNO (PARA REFERIRSE A OBJETOS).- loc pronom. Jujunpel
CADALSO, TEMPLETE.- sus. Sak che.
CADVER.- sus. Aj kiimn
CADENA.- sus. Maskab suum, jokenjok
CADERA.- sus. Teet
CADILLO QUE SE PEGA A LA ROPA.- sus. Aj mul
CAER.- v.i. Lubul
CAER, DESPRENDERSE, DESMORONARSE - v.i. Banal, jutul.
40

CAER, DERRUMBARSE.- v.i. Nikil.


CAER DE BRUCES.-v.i. Noktal.
CAIDOS.- adj. Luluuban
CAJA.- sus. Maben
CAJA DE MUERTO, ATAUD.- sus. Maben kimen.
CAJA DEL CUERPO.- sus. Baasil kukut.
CAJETE.- sus. Lak
CAL.- sus. Taan
CALABAZA (CURCUBITA PEPO C. ARGYROSPERMA (CURCUBITA SPP)).- sus. Kum
CALABAZA BLANCA DE PEPITA GRUESA.- sus. X ka,
x top.
CALABAZO (LAGENARIA SICERARIA (STANDLEY)).- sus.
Chuj .
CALABAZO PARA LLEVAR SEMILLAS DURANTE LA
SIEMBRA.- sus. Joma
CALAMBRES.- sus.X lotkej iik
CALANDRIA.- sus. Jon xaan.
CALAVERA, CRNEO.- sus. Tsek
CALCAAR.- sus. Kuuy, tuunkuy
CALCINANTE.-adj.Ku taanbesik
CLCULO RENAL.-sus. Kaal wiix.
CALDO.- sus. Kaab
CALDO DE COMIDA.-sus. Kaab janal.
CALENTARSE CON EL SOL O JUNTO A LA BRASA.- v.i.
Kiich.
CALENTAR, ENTIBIAR.-v.t. Kin
CALENTURA.- sus. Chakawil, Chokwil
CALIENTE.- adj. Chokoj, kinal
CALMA EN EL MAR.- sus. Leman
CALMAR.- v.t. Mal
CALMARSE, AQUIETARSE.- v.i. Jetstal.

CARGAR

CALOR.- sus. Ooxoj


CALOR O VAPOR NOCIVO QUE SALE DE LAS TIERRAS
DELGADAS O DE RACES DE RBOLES PODRIDOS.sus. Buy
CALUMNIA.- sus. Lilsaj taan.
CALVARIO.-sus. Kuuch numya.
CALZADO.- sus. Xanab, xana.
CALZN.- sus. Eex
CALZONCILLO.- sus. Kul eex
CALLAR.- v.i. Mak chi. Cllate! Mak a chi!
CALLE.-sus. Yam kaaj.
CALLO.- sus. Taajam
CAMA.- sus. Chak, chakche
CAMADA.- sus. Pakab
CMARA FOTOGRFICA.- sus. Nuukul cha
oochel
CAMBIAR, TROCAR .- v.t. Jeel, kex, keex.
CAMBIADO, MUY CAMBIADO.-adv. de m.
Kexkeex.
CAMINANTE.- sus. Aj xinbal
CAMINAR.- v.i. Xinbal
CAMINO.- sus. Bej, beel, belil
CAMINO QUE SE BIFURCA.-Sus. Xaay bej.
CAMISA.- sus. Buk.
CAMOTE ( IPOMOEA BATATAS).- sus. Iis.
CAMPAMOCHA , MANTIS, CABALLITO DEL DIABLO.sus. Tsawayak
CAMPANA.- sus. Balamte maskab
CAMPAA.- sus.Xinbalil katunyaj
CAMPESINO.- sus. J koolnal, j koolkaab, j meyjil kax
CAMPO.-sus. Kax.
CANASTA TEJIDA CON BEJUCOS QUE SE UTILIZA EN
LA COSECHA.- sus. Xuxak
CANCIN.- sus. Kaay
CANDADO.-sus.Kaalab maskab.
CANDENTE.- adj. Chakjoleen
CANCULA.- sus. Kin pek
CANOA.- sus. Cheem
CANSAR.- v.i. Kaanal, kaanan
CANTANTE, CANTOR.- sus. Aj kaay, ix kaay.
CANTAR.- v.i. Kaay

CNTARO.- sus. Pul


CANTIDAD.-sus. Bukaaj.
CANTIDAD CONCRETA.- adv. de c. Tusinil
CANTO.-sus. Kaay.
CANTO CMICO.- sus. Paastaan kaay
CAA SPERA.- sus. Semet
CAA DE MAZ (MILPA DEL SEGUNDO AO EN ADELANTE).- sus. Sakab
CAA O TALLO DEL MAZ Y DE LA CAA DE AZCAR.sus. Sakab
CAOTO (ARUNDO DONAX L.).- sus. Jalal
CAOBA (SWIETENIA MACROPHYLLA (G. KING)).- sus.
Punab, kaawakche.
CAOS.- sus. Xaak, xaakil.
CAPA, CAPOTE.- sus. Suyen.
CAPACITAR, ENSEAR.-v.t. Kaanbesaj, kaansaj.
CAPITAL, DINERO.-sus. Takin.Cunto capital
tienes? Bukaaj takin yaanteech?
CAPITANEAR.- v.t. Jool poopintaj
CAPTURAR.- v.t. Chukik, chukpachtik
CARA, ROSTRO.- sus. Ich, tn ich.
CARACOL COMESTIBLE QUE VIVE EN LA ORILLA DE
LAGOS Y CENOTES.- sus. Kawa
CARACOL DE AGUA.- sus. Tot
CARACOL DE LOS JARDINES.- sus. urich
CARACOL MARINO.- sus. Jub
CARACOL, ESPECIE QUE SE DA EN COZUMEL.- sus.
Sok
CARAPACHO.- sus. Sol
CARBN.- sus. Chuk
CARBONERO.- sus. J tok chuk
CARCAJADA.- sus. Awat cheej
CRCEL.- sus. Kaalab che, t maskab, kaalab
maskab
CARCOMA DE LA SARNA.-sus. Bibikankil
CARDENAL.- sus. Chak tsitsib
CARECER.- v.i. Manaan, minaan, sapal.
CARGA.- sus. Kuuch
CARGADOR.-sus. Aj kuuch, j kuuch.
CARGAR.- v.t. Kuuch
CARGA QUE SE LLEVA EN LA ESPALDA.- sus. Kuuch
CARGAR EN LA ESPALDA.- v.t. Kuuch
41

CARGAR

CARGAR EN LACABEZA.- v.t. Koch.


CARGAR EN EL HOMBRO.- v.t. Paaj kuuchtaj
CARGAR A HORCAJADAS.- v.t. Jets mek.
CARGAR COLGANDO .- v.t. Chuy.
CARICIA.- sus. Baay
CARIDAD Y MERCED QUE SE RECIBE.- sus. Yatsil
CARNE.- sus. Bak
CARNE HORNEADA EN LA TIERRA.- sus. Pib
CARNICERA.- sus. U kuchil kon bak.
CARNICERO.- sus. J kon bak
CARO.- adj. Kooj
CARPINTERO.- sus. J pol che, j xoot che.
CARRASPERA.- sus. Sasak kaal
CARRETA.- sus. Tsimin che, peten che, suut
che
CARRETERA.- sus. Noj beej.
CARRETERA PETROLIZADA.- sus. Yuyul beej.
CARRILLO, POLEA.- sus. Balak
CARRIZO.- sus. Jalal, siit
CARTA.- sus. Kuben taan, tuxtaj taan,
chitaan, tsibil juun.
CASA.- sus. Naaj, otoch, taanaaj, nay.
CASA RSTICA QUE SE HACE EN LA MILPA PARA REFUGIO.- sus. Pasel.
CASADO.-adj. Tsookaan u beel
CASA REAL.- sus. Tepalil
CASAMIENTO.- sus. Tsosklabeel
CASCABEL DE LA VBORA.- sus. Tsab
CASCAR.- v.t. Buuj, tej
CASCAR Y ROMPER SU CASCARN EL POLLITO.-v.t.
Tsej
CSCARA.- sus. Sol
CASCO DE CABALLO.- sus. May
CASI.-adv de m.-ol, oli, olak.
CASINO.-sus. Naajil buul.
CASPA.- sus. Chab.
CASPA, ROA.- sus. Sok.
CASTA.- sus. Chiibal.
CATELLANO.-sus. Kastlan taan, kastelan
taan.
CASTIDAD.- sus. Okol ku
CASTIGAR CON RIGOR.- v.t. Yaya tsektaj
42

CASTIGO.- sus. Xoot ol, boolal, nolche.


CASTIGADO.- sus Aj mak pachtaj.
CASTILLO.- sus. Pa, tulum
CASTRAR.- v.t. Pets toon
CATARATAS.- sus. Sak taj
CATARRO.- sus. Seen
CATSTROFE.- sus. Kal numya
CATORCE.- sus. Kanlajun
CAUDAL, RIQUEZA.- sus. Ayikalil
CAUDILLO.- sus. Jool poopi
CAUSA.- sus. Chuun, uchbal
CAUSA DE RUINA.-sus. Naakan otsilil.
CAUTELOSO.- adj. Aj naat ach
CAUTERIZAR.-v.t. Chuuchuujik
CAUTIVO.- sus. Baksaj, kuuch chimal
CAVAR.- v.t. Pan.
CAVERNA.- sus. aktun, jom aktun
CAVIDAD, FOSO.- sus. Bekan
CAZADOR.-sus.J tsoonnal.
CAZAR.- v.t. Tsoon.
CEBOLLA (ALLIUM CEPA L.).- sus. Kukut
CEDRO (CEDRELA MEXICANA (M. ROEMER)).- sus.
Kuche
CFIRO, VIENTO SUAVE.- sus. Juyuknak iik
CEIBA (CEIBA PENTANDRA (L. GAERTH)) .- sus.
Yaaxche
CEJA.- sus. Moojtun
CELDA, CUARTO.- sus. Tunkas
CELEBRACIN.- sus. Kiinbesaj
CLEBRE.- adj. Tsikbeen.
CELO.- sus. Noj yail.
CELOSA.-adj. Ix sawinil.
CELOSO.- adj. Aj sawinil.
CELOSA.- sus. Selesum, tsats tun
CEMENTERIO.- sus. Sujuy luum, tan muknal,
kuchil muknaloob, x kojolte
CENA.-sus. akab janal
CENAGAL.- sus. Tsaats
CENIT.- sus. Chumuk kaan
CENIZA.- sus. Taan
CENOTE.- sus. Tsonoot
CENTINELA.-sus. Aj chaa beej. Aj pikit be, Aj

CINTURA

kanan beej.
CENTRO.- sus. Chumuk, tsu.
CENTRO DE LA POBLACIN.- sus. Chumuk kaaj.
CENTRO DE LA POBLACIN.- sus. Kiwik
CENTRO DE SALUD.- sus. U najil tsaak yaaj, u
naajil toj olali.
CENZONTLE.- sus. Sak chiik
CEIRSE.- v.i. Jichil
CEPILLAR PARA QUITAR EL POLVO.-v.t.Pus.
CEPILLAR MADERA.-v.t. Jooch, sus.
CEPILLAR LOS DIENTES.-v.t. Jakoj.
CERA.- sus. Kib
CERA MUY PEGAJOSA.- sus. Lolok
CERA VIRGEN.-sus. Sujuy chaalij yikel kaab.
CERCA.- adv. de l. Naak, naats
CERCA DE LA MILPA.- sus. Nok chak
CERCAR.- v.t. Bak paach
CERCAR CON PALOS, RAMAS O RBOLES SEMICORTADOS .- v.t. Suup.
CERCENAR.- v.t. Kup.
CERCENAR, CORTAR DE RAZ., EMPAREJAR.- v.t.
Muus.
CERDO.- sus. Keken
CEREBELO.- sus.X tuchtsoom.
CEREBRO.- sus. Tsom
CEREMONIA AGRARIA PARA IMPLORAR LLUVIA.sus. Cha chak
CEREMONIA EN QUE SE CARGA POR PRIMERA VEZ
A HORCAJADAS SOBRE LA CADERA A UN NIO.sus. Jets mek
CEREMONIA PARA BENDECIR EL CORRAL.- sus. Loj
kaalche wakax.
CERILLO.- sus. Jiriich joop
CERNIR ENTRE LOS DEDOS.- v.t. Xit, xixt
CERNIR, COLAR.- v.t. May.
CERRAR, ENCERRAR, ENJAULAR.- v.t Kaal, kaalik,
choot.
CERRAR LA PUERTA.- v.t. Kaal le joonaj.
CERRAR EL PASO.- v.t. Mak beej
CERRAR LOS OJOS.- v.i. Muuts a wichoob,
muuts.
CERRAR EL CAMINO.-v.t. Nuuts le bejo.

CERRAR LA LA BOCA.-v.i.Nuup a chi.Maak a


chi.
CERRAR LA OLLA .-v.t.Maak le kuumo.
CERRAR UN CANDADO O CERRADURA.- v.t.
Chotol.
CERRO.- sus. Buktun, mul, puuk, wiits,
muluuch.
CERVIZ.- sus. Kulkaal
CESAR.- v.t. Jaw, jawal
CESTA.- sus. Xak, xuxak
CESTO.- sus. Xak, xuxak
CICATERO.- adj. J tsuut
CICATRIZ.- sus.Chakax, cheek
CCLICO, SERIE.- adj. Wuts
CICLN.- sus. Chak ik, molay ik
CIEGO DE CATARATA.-sus. Aj buy.
CIEGO QUE TIENE LOS OJOS CLAROS, MAS NO VE CON
ELLOS.- sus. ek may
CIELO.- sus. Kaan.
CIELO AMARILLENTO QUE TRAE LLUVIA CALIENTE
QUE CAE EN AGOSTO Y QUEMA LOS CULTIVOS.sus. Kankubul
CIEN.- sus. Joo kaal
CINAGA JUNTO AL MAR.- sus. Ukum
CIGARRA QUE CANTA DE NOCHE Y ANUNCIA LLUVIA.sus. Chochelem, chochlin.
CIGARRA QUE CANTA DE DA Y ANUNCIA SEQUA.sus.Tsay kiin.
CIGARRO.- sus. Chamal
CIERTO.- adv. de afirmacin. Jaaj
CIMENTAR.- v.t. Ak kunaj
CIMIENTO .- sus. Tsek, buktun, chuun.
CINCO.- sus. Joo. Cinco mujeres : Jootul
kooleloob. Cinco piedras : Joopel
tuunichoob. Cinco velas : Joo tsiit
kiboob. Cinco rboles de ceiba : Joo
kul yaaxcheob.
CINCUENTA.- sus. Lajun pel ti ox kaal
CINEMATGRAFO.- sus. Peksoochelsasil
CINTA.- sus. Kaax
CINTILAR.- v.i. Jopba, letsbal
CINTURA.- sus. Uiitil
43

CINTURON

CINTURN.- sus. Kaax nak


CRCULO.- sus. Baal wolis, pet.
CIRCUNCISIN.-sus. Suy kup, Suy kupil
CIRICOTE (CORDIA DODECANDRA D.C.).- sus.
Kopte
CIRUELA ( SPONDIAS MOMBIN L (SPONDIA LUTEA)).sus. Abal
CIRUELA SECA AL ASOLEARSE, UTILIZADA PARA HACER DULCE QUE SE OFRENDA A LOS DIFUNTOS.sus. Kulin.
CISTERNA HECHA POR LOS MAYAS PREHISPNICOS.sus. Chultun
CIUDAD.- sus. Noj kaaj.
CIZAA.- sus. Aal taan , liksaj taan, aalaj
baal.
CIZAERO.- adj. J aal taan, j liksaj taan.
CLARABOYA.- sus. Kisneb
CLARIDAD.- sus. Sas
CLARN.- sus. Jom
CLARINERO, DIVES DIVES (LICHTENSTEIN)TORDO
NEGRO CANTADOR.- sus. Aj pich
CLAROSCURO.-sus. Sasbal kaab.
CLARO QUE S.- adv. de a. Binmaake
CLASE, SESIN DE TRABAJO ESCOLAR.-sus. Xook
CLAVADAS O HINCADAS LAS PUNTAS COMO FLECHAS
O ESPINAS, COSA FUNDADA Y ASENTADA.- adj.
Chikaan
CLAVAR.- v.t. Baj, tsoop.
CLAVARSE.- v.i. Tsoop.
CLAVAR, SEMBRAR, PRENDER.-v.t. Chiik.
CLAVAR VARIAS VECES ALGO.-v.t. Baabaje.
CLAVARSE DE PUNTA.- v.i. Chiikil
CLAVCULA.- sus. J nutspepoob.
CLAVO.- sus. Xolob
COA (INSTRUMENTO CORTANTE DE HIERRO CON FORMA
CURVA Y MANGO DE MADERA, SIRVE PARA DESYERBAR).- sus. Lobche, looche

COAGULAR.- v.i Olmal


COBARDE.- adj. J sajluum, oyontaachil.
COBERTOR, COBIJA .- sus. Teep
COBIJAR, TAPAR, CUBRIR,.- v.t. Teep
COCER.- v.i. Tajal
44

COCERSE, SAZONAR.-v.i. Takal.


COCIDO.- adj. Takan
COCINA.- sus. Koben
COCINERA.-sus. Ix meen janal.
COCINERO.-sus. Aj meen janal
COCHINO, MARRANO, CERDO.-sus. Keken.
COCOYOL (ACRONOMIA MEXICANA (KARW)).- sus. Tuk
CODO.- sus. Kuk
CODORNIZ.- sus. Beech
COGER.- v.t. Chab
COGOLLO.- sus. Yol, wii
COGOTE, PARTE SUPERIOR Y POSTERIOR DEL CUELLO. sus. Paachka
COHETE, VOLADOR.- sus. Eelnak baxal.
COITO.- sus. Tsiis, paklam, taal, toop, naach
COLA.- sus. Nej.
COLA NEGRA (OFIDIO DE GRAN TAMAO QUE DEVORA
A OTRAS SERPIENTES MAYORES QUE ELLA. SE LE CONOCE COMO LA REINA DE LAS SERPIENTES).- sus.

ekuneil
COLABORAR.-v.t. antaj.
COLABORADOR.- sus. Aj antaj.
COLADOR.- sus. Chachab
COLAR.- v.t. May.
COLGAR.-v.t. Chuykins, chuykint.
COLGAR, TRABAR.-v.t. Leech.
COLGARSE.-v.i. Lechtal.
COLGADO, HOLGADO.-adj. Pojpoj.
COLGADO DE ALGO VARIAS VECES.-adj.Leleech.
COLIBR.- sus. Tsunuun
COLILLA DE CIGARRO.- sus. Xotem
COLMENA.-sus.U naajil kaab.
COLMILLO.- sus. Tsaay
COLOCAR, PONER.-v.t. Tsaa, tsaj, tsik.
COLOR.- Lgab, boon.
COLOR DE FUEGO IGNEO.- adj. Chakjoleen
COLUMNA DE CONSTRUCCIN.- sus. Okom tuun,
okom tuunich.
COLUMNA , FILA, LNEA .- sus.Tool, toolol.
COMADREJA.- sus. Sabin
COMAL.- sus. Xamach
COMARCA.- sus. Kuchkabal, petn

CINFORTAR

COMBATE.- sus. Katunyaj


COMBATIR.- v.t. Baateel, pis, pisba
COMEJN.- sus. Kamas
COMELN.- sus. Aj bamban janal
COMENTAR.-v.t.Tsikbal.
COMENTARIO, NOTICIA.-sus.Peksil.
COMENZAR.- v.t. Chumbesik, chunaan,
chunbesaj, chunpajal, jop, joopol, kajal.
COMENZAR ALGN TRABAJO.- v.t. Xip, chunsej.
COMENZAR EL RBOL A CARGARSE DE FRUTOS.- v.i.
Chojba
COMER.- v.i. Janal.
COMER A MORDISCOS.- v.i. Nich.
COMER SIN NIMO .- v.i.Nes.
COMER SIN MASTICAR, COMER APRESURADAMENTE.-v.i. Maak
COMER GRANOS SECOS.- v.t. Kuux.
COMER A CADA RATO .- v.t.Bamban janal.
COMERCIANTE.- sus. Aj polom, j konol
COMERCIO.- sus. Polmal
COMETA.- sus. Buts eek
COMEZN.- sus. Saak, saakil.
COMEZN, MUCHA COMEZN.-sus. Saasaak
COMIDA.- sus. Ooch, janal, janaj, janalbeen.
COMIENZO.- sus. Chusaal
CMO ES.- pron. rel. Bixi
COMO.- adv. de m. Bey
COMO.- conj. comp. Bix
COMPADRE.- sus. Et yuum
COMPAERO.- sus. Etol, nuup, nuupul, et,
batsil.
COMPAA.- sus. Lakankil
COMPARACIN.- sus. Etjun taan
COMPARAR.- v.t. Ketbesik, etjun taan.
COMPARECER.-v.i. Suukab
COMPARTIR.-v.t.Pay oltik
COMPASIN.-sus. Okol ich, cha otsilil
COMPATRIOTA.- sus. Et kaajal
COMPLETAR.- v.t. Chukbes, chukbesaj
COMPLETO.- adv. de c. Chukaan, panche,
pak lis

COMPONER.- v.t. Utskinsik, utskins.


COMPRAR.- v.t. Maan
COMPRENDER.-v.i. Naat.
COMPROBAR.- v.t. Tan olte.
COMUNICAR.-v.t. Aal.
COMUNIDAD.-sus.Kaaj.
CON.- conj. cop. Yetel
CON.- prep. Ti
CON BUENA VOLUNTAD.- adv. de m. Kiki
CONCLUIR.-v.t.Tsookol, tsooksaj.
CONCUBINA.-sus. Weey
CON DIFICULTAD.- adv. de m. Istikia
CONDIMENTO.- sus. Xaak.
CONFIANZA.-sus. Jets ol, tsaa ol.
CON FLUJO SUAVE LAS AGUAS.- adv de m. Yiyibki
CON FRECUENCIA.- adv. de t. Bukyaj
CON PERFECCIN.- adv. de m. Kiki
CON, EN COMPAA.- adv. de m. Wet
CONCEDER.- v.t. Silka
CONCERTACIN.- sus. Tsa taantanba.
CONCERTAR,, TOMAR ACUERDO.- v.t. Ak kunaj,
Cha taanil.
CONCERTAR EL PRECIO.- v.t. Chimtaj
CONCERTARSE.- v.t. Kaax taan
CONCLUIR.- v.t. Jawal, jaw, jepajal ol
CONCORDAR.- v.t. Ketbesaj
CONCHA DE MAR.- sus. Xixim
CONDENA.- sus. Yaya xoot kiinil
CONDENACIN.- sus. Yaya xoot kiinil
CONDENADO.- sus. Aj bool keban
CONDENAR.- v.t. Yaya tse ktaj
CONDIMENTOS.- sus. Xaak
CONEJA.- sus. Chupul tuul
CONEJO.- sus. Xiibil tuul
CONFEDERARSE.- v.t. Kaax taan
CONFESAR.- v.t. Aal keban, paa chi
CONFIANZA.- sus. Alab ol
CONFIAR.- v.t. Alab oltaj
CONFIAR EN OTRO.- v.t. Alkunaj ol
CONFIDENTE.-sus. Nup taan
CONFIRMAR.-v.t. Jaajkuntik
CONFORTAR.- v.t. Kuxkintaj ol
45

CONFUNDIR

CONFUNDIR.- v.t. Lam.


CONFUNDIRSE.-v.i. Lamal.
CONFUSIN, DESCONCIERTO.- sus. Jub taan
CONGREGARSE.- v.i. Bantal
CONGRUENCIA.- sus. Najil
CONJUNTO,EJRCITO, REBAO, ENJAMBRE.- sus.
Molkab, Molkabil.
CONJURO, HECHIZO, ENCANTAMIENTO.- sus. Kunal
CONCIENCIA.-sus.Sajak puksiikil
CONMIGO.-pron. Tin wetele
CONO.- sus. Wolis pich
CONOCER.- v.t. Ka ol, kajol, ojelt, ojel
CONOCIMIENTO.- sus. Kaj olal, kajolo,
yitsatil.
COMPLACENCIA.- sus. Nukbesaj.
CON QUE.- prep. Likil
CONQUISTA.- sus. Baksajil.
CONSAGRADO.- adj. Kuyenkunsaab
CONSAGRAR.- v.t. Kuyenkunsaj
CONSEJERO.- sus. Aj otlom kabal
CONSEJO.- sus. Aalmajxikin, molay aj
kanoob
CONSIDERACIN.- sus. Tumut
CONSIDERAR.- v.i. Mana ol
CONSIDERAR.- v.t. Nen ol
CONSOLAR.- v.t. Baytaj, kuxkintaj ol
CONSOLARSE.- v.i. Toj jal ol
CONSOLIDAR.- v.t. Tak muk pajak
CONSTANTE.- adj. Kuchpajaan yol
CONSTANTEMENTE.- adv. de t. Jun tiich
CONSTELACIN.- sus. Tsool eekoob
CONSTELACIN DE TRES ESTRELLAS QUE ESTN EN
EL SIGNO GMINIS.- sus. ak eek
CONSTRUIR.-v.t. Meent, beet.
CONSUEGRO.- sus. Jachil
CONSULTAR.-v.t. Kat chi.
CONTAGIO.-sus. Taak, paak.
CONTAGIOSO.-adj. Paakbeen.
CONTAR CUENTOS.- v.t. Tsikbal.
CONTAR.- v.t. Bak xook.
CONTAR MENTIRAS O CHISMES.- v.t. Liksaj taan
46

CONTAR NMEROS.- v.t. Xook.


CONTEMPLAR.- v.t. Chaant, nen ol
CONTENER ALGUNA COSA.- v.t. Balinaj
CONTENTO.- sus. Ki ki olal, kiimak ol.
CONTERRNEO.- sus. Et kaajal
CONTESTAR.- v.t. Nuk, nuk taan.
CONTESTAR MAL.- v.t. Nunuuka.
CONTESTACIN.- sus. Nukbesaj.
CONTIENDA.- sus. Ok yail
CONTIGO.- pron. Ta wetel, ta weteli.
CONTINUAR.- v.i. Bayjal, bayli
CONTINUARSE.- v.i. Malel kiin
CONTRA.- prep. Ta wokol, tu nup
CONTRACCIN.- sus. Motsaanil.
CONTRACORRIENTE.- adv. Tu nup nix.
CONTRALUZ.- sus. Nup sasil.
CONTROLAR.- v.t. Pets
CONVENIENTE.- adj. Yalpaka
CONVENCIDO.- adj. Oyan ol.
CONVERSACIN.- sus. Tsikbalile
CONVERSAR.- v.t. Tsikbal
CONVICTO.- adj. Oksajaan ol ti
CONVIDAR.- v.t. Chaybesaj
CONVOCAR.- v.t. Tsabaj, molaj, taanaj
CNYUGE.-sus. De la mujer : icham ; del
hombre : atan.
COORDINACIN.- sus. Tsool
COPAL (PROTIUM COPAL (ENGL)).- sus. Pom
COPETE.- sus. Poot.
COPIAR LO ESCRITO.- v.t. Joch, tsib, kaa tsib.
COQUETA.- adj. X ken koj
CORAJE.- sus. Lep ol, lepolal
CORAZN.- sus. Puksiikal
CORDILLERA.- sus. Bolon wits
CORMORN.- sus. Bich
CORNEAR.- v. Koch
CORNETA.- sus. Jom
CORNIZUELO ( ACACIA CORNIGA (WILLD)).- sus. Subin
CORO.-sus.Much kaay.
CORONA.- sus. Kaax jool, nak, pet jool
CORONA DE CLRIGO.- sus. Pet

COSA MELLADA

CORONILLA.-sus. Suy jool


COROZO (ATTALEA COHUNE (MART).- sus. Chunkuy,
mop
CORPIO.-sus.Latab iimoob
CORRAL.- sus. Pak tuunil wakax
CORRECCIN.- sus. Xoot ol
CORRECTAMENTE.-Adv de m. Tu beel.
CORREO.- sus. Mukul tuchiil tsib
CORREOSO.- adj. Tsuuy
CORRER.- v.i. alkab
CORRESPONDE, SER DE SU INCUMBENCIA.-sus. Lay
u taanul.
CORRIDA DE TOROS.- sus. Paywakaxil
CORRILLO.- sus. Much tsil
CORTAR CON CUCHILLO O SERRUCHO.- v.t. Xoot
CORTAR, DIVIDIR, PARTIR.- v.t. Xoot.
CORTAR CON GOLPE DE HACHA O MACHETE.- v.t.
Chak
CORTAR EN PEDAZOS CON HACHA O MACHETE.-v.t.
Chachak.
CORTADO EN PEDAZOS CON HACHA O MACHETE.-adj.
Chachakbil
CORTAR CON TIJERAS.-v.t. Koos.
CORTAR O MAL CORTAR REPETIDAMENTE CON TIJERAS.-v.t. Kokoos.
CORTE DE CAA DE AZCAR.-v.t. Paak sakab.
CORTS.- adj. Uts
CORTESA HECHA INCLINANDO LA CABEZA.- sus.
Chin pool
CORCHAR, HILAR.- v.t. Jaax.
CORTEZA- sus. Sol
CORTO.- adj. Kom
CORVA DE HIERRO.- sus. Loch maskab
CORVA DE MADERA.- sus. Loch che
COSA.- sus. Baal
COSA ARDIENDO.- adj. Tabaan
COSA ARRASTRADA, HOLLADA, MUY SUCIA.- adj.
Kiirits.
COSA ASENTADA.- sus. Etsaan
COSA BUENA Y VIRTUOSA.- sus. Tibil
COSA CARA.- sus. Kooj u tojol
COSA CLARA Y MANIFIESTA.- sus. Ajajbil

COSA CLARA, MANIFIESTA, PATENTE.- sus. Ma


muklil
COSA COLMADA, QUE POR ESTAR MUY LLENA SE DERRAMA.- sus. Tutul nak
COSA CONCERTADA.- adj. Ketaan, ketbesaj.
COSA CURVA Y VUELTA COMO GARFIO.- sus. Pakax
ye
COSA DADA A DIOS Y CONSAGRADA.- sus. Kuyaan
COSA DIBUJADA.- sus. Tsiben tsib
COSA DIFCIL.-sus. Talam, toop.
COSA DIGNA DE SER CONSIDERADA.- sus.
Lumtabeen.
COSA DIVINA.- sus. Kuyen, kul.
COSA ENCENDIDA.- adj. Tabaan
COSA ENREDADA (COMO LOS CABELLOS).- sus.
Tsuuy
COSA EXTRAA E INCREBLE.- adj. Maktsil
COSA FALSA.-sus.Baal ma jaaji
COSA FIJA, QUE NO SE MENEA.- sus. Babanki
COSA FIRME.- sus. Etsaan
COSA FIJA.- sus. Etsaan
COSA GORDA.- sus. Nuk
COSA GRUESA.- sus. Nuk, piim.
COSA HARTA.- adj. Pupulki
COSA HINCHADA.- adj. Chup
COSA HONRADA.- adj. Tilis
COSA ILUSTRE.- adj. Tilis
COSA HECHA DE CORAZN.- sus. Olbil
COSA HORRIBLE QUE CAUSA PAVOR.- sus. Tibibtsil
COSA HUECA.- sus. Mabal
COSA HUNDIDA EN EL HORIZONTE.- adj. Lam
COSA INFINITA.- adj. Cheket
COSA INNUMERABLE.- adj. Cheket
COSA LABRADA.- sus. Winkilis
COSA LADEADA.- sus. Tselaan
COSA LARGA Y FRGIL.- sus. Kajlakum
COSA LEJANA, QUE EST MUY APARTADA.- adj.
Lam
COSA LLAMADA.- sus. Paybil
COSA MARAVILLOSA.- adj. Maktsil
COSA MELLADA.- adj. Pejaan
47

COSA PINTADA

COSA PINTADA.- sus. Tsiben tsib, winkilis


COSA PROVECHOSA Y NECESARIA.- sus. Makenlik
COSA QUE ANDA ACOMPAADA.- sus. Lakalak
COSA QUE ES LLAMADA.- adj. Payaan
COSA QUE EST OFRECIDA.- adj. Siibil
COSA QUE SE ESCONDE.- sus. Balaknak
COSA QUE SE HA TROCADO POR OTRA.- sus. Kexaan
COSA QUE SE RECIBE.-sus. Kambeen
COSA REAL.- adj. Ajawiil
COSA REPLETA.- adj. Pupulki
COSA RESPETABLE Y HONESTA.- adj. Talan
COSA SAGRADA.- sus. Kul, kuyen
COSA SOLEMNE.- adj. Tilis
COSA TERRIBLE.- sus. Tibantsil
COSA UNIVERSAL QUE LO COMPRENDE TODO.- sus.
Yuk
COSA VACA.- sus. Mabal
COSA VENERABLE.- adj. Tilis
COSA VOLUNTARIA.- sus. Olbil
COSECHAR ELOTES.- v.t. Jooch.
COSECHAR FRUTOS.- v.t. Took, emsaj.
COSER.-v.t. Chuuy
COSMOS.- sus. Balkaaj
COSMOGONA.- sus. Tsikbal yokol balkaaj.
COSTA.- sus. Jal ja, chi
COSTADO.- adv. de l. Tsel.
COSTADO.- sus. Tsel, tselil
COSTAL.- sus. Baal, mukuk, nasa.
COSTEAR.- v.t. Tojolt
COSTILLA.- sus. Chalaat
COSTO.- sus. Tojol
COSTUMBRE.-sus.Suuk, suukil, le baaloob
suukbeen.
COSTURA.- sus. Chuuy
COSTURAR, COSER, BORDAR.- v.t. Chuuy
COXIS.- sus. Kuul, bobox
CRNEO.- sus. Tsek
CREADOR, DIOS.-sus. Aj Sijsajul.
CREADOS.- adj. J sijsaab
CRECER EL HOMBRE.- v.i. Chiil
CRECER.- v.i. Nojochtal, chijil
CRECIDO.- adj. Chijaan
48

CREENCIA.- sus. Ok olal, okaan olal


CREER.- v.i. Tuukul, oksaj oltik.
CREER.- v.t. Oksaj ol.
CREENCIA.-sus.Oksaj ol, ok oltik.
CREER.- v.i. Tan olte.
CREPITACIN.- sus. Wawakil
CREPSCULO.- sus. Okol kiin
CRESTA.- sus. Piich
CRA DE AVES O DE CUALQUIER ANIMAL CUADRPEDO.- sus. Pakab
CRIADO.- sus. (m) J koos, (f) X koos.
CRIAR, ALIMENTAR .- v.t. Tsem, tsent
CRISTAL DE ROCA.-sus. Nenus.
CROAR.- v.i. Awat muuch
CRUCIFICADO.-sus. Aj simsim che
CRUCE.- sus. Xaay
CRUDO.- adj. Cheche, ma takani, checheb.
CRUEL.- adj. J kalbach.
CRUELDAD.- sus. Tachiachil
CRUELDAD EXCESIVA.- sus. Kalbach
CRUJIR.- v.i. Jech,jirich, wakach.
CRUZ.- sus. Katab che.
CRUZADO.- adj. Katakbal.
CRUZAR.- v.t. Kaat.
CUADRADO.- sus. Amayte.
CUADRPEDO DEL TAMAO DE UN PERRO, DE COLOR NEGRO, HABITA EN LAS CAVERNAS.- sus.
Ee muuch.
CUL.- pron. rel. Makalmak?
CUALQUIER ANIMAL.- sus. indef. Nakjal
CUALQUIERA.- pron. indef. Je maxak Je
maxake, je makalmake
CUAJAR, COAGULAR.- v.i. Olmal
CUAJADO, COAGULADO.- adj. Olmaljaan.
CUNDO.- Interrogacin. Baax kiin, bikiin,
bikix
CUANDO.-adv. Ken, kan
CUNTO.- adv. de c. Bajux, bajun
CUNTOS
ANIMALES
O
PERSONAS?.adv.Jaytul?
CUNTOS OBJETOS?.-adv.Jaypel?
CUARENTA.- sus. Kaa kaal

CURVEAR

CUARTA.- sus. Nab


CUARTEADO, MUY CUARTEADO.-adj. Xixiik.
CUARTO.- sus. Tunkas
CUATRO.- sus. Kan. Cuatro mujeres: Kantul
kooleloob. Cuatro piedras: : Kanpel
tuunichoob. Cuatro velas: : Kan tsiit
kiboob. Cuatro rboles de ceiba : Kan
kul yaaxcheob.
CUBETA.- sus. Choy
CUBRIR, TAPAR .- v.t. Bal, booybesaj, piix,
teep.
CUCARACHA.- sus. Kuuluch, x kuruch
CUCHARA.- sus. Kab kum
CUCHAREAR, COMER CON LA CUCHARA.- v.t.
Luuch
CUCHICHEAR.- v.i. X muukultaan
CUCHICHEO.-v.i. Tutukchi
CUCHILLO.- sus. Xooteb, xootob
CUELLO.-sus. Kaal.
CUENTA.- sus. Xookil, xookul
CUENTA EN GENERAL.- sus. Bukxookil
CUENTERO.- sus. Aj kansiyaan, tsikbali mak.
CUENTO.- sus. Jajal taan, jujub kan, weyil
taan, tsikbal, xookil, tuusil taan, tuus
tsikbal, tsikbal tuus, popoltaan.
CUERNO.- sus. Baak.
CUERNO DE VENADO O DE OTRO ANIMAL.- sus. Xulub
CUERO.- sus. Kewel
CUERPO.- sus. Winklil, kukutil, winkil
CUEVA.- sus. Jomlil
CUIDADO!.- Bik

CUIDAR, PROTEGER .- v.t. Kanant, kalant, kanan


CULEBRA.- sus. Kaan
CULEBRA QUE ATACA Y ENGULLE A SU VCTIMA COMO
BOA.- sus. Kaaxab yuuk
CULEBRA QUE TRAGA A OTRAS.- sus. Tsel kaan.
CULEBREAR.- v.i. Bikchalk
CULPA.- sus. Siipil, kochil.
CULPABLE.- sus. Aj kochan
CULPADO.- sus. Aj kochan
CULPAR.- v.t. Kochbesaj.
CULTO, VENERACIN.- sus. Kat olal.
CULTURA.- sus. Miatsil
CULTO, SABIO, DOCTO.- adj. Aj miats, j miats.
CUMBRE DE UNA ALTURA.- sus. Ni
CUMPLEAOS.- sus. Kiin kaaba
CUMPLIR.- v.i. Bojol taan, chukbesaj
CUMPLIRSE EL PLAZO.-v.i. Jeepel
CUADA.- sus. Muil, muil, mu, x-mu
CUADO.- sus. Baal.
CURA, MEDICAMENTO-sus. Tsaak.
CURANDERA.- sus. Ix tsaak, x tsaak
CURANDERO.- sus. Aj tsaak, j tsaak
CURAR.- v.t. Tsaak
CURIOSIDAD, MAA, INGENIO NATURAL.- sus.
Itsatil
CURSO.- sus. Belili, beelil
CURVA.- sus. Kalop.
CURVA O VUELTA.- sus. Wats
CURVEADO, MUY CURVEADO.-adj.Kekeech.
CURVEAR.-v.i. Puum.

49

CHACHALACA

CH
CHACHALACA (ORTALIS).- sus. Baach, koba
CHAPARRO-. sus. Aj kaabaj, j kiis luum.
CHAPEAR.- v.t. Jaran chak.
CHAPOTEAR.- v.t. Bokol ja, bokol naktik.
CHARAL.- sus. Tsak.
CHARCO.- sus. Chulub, temanja, jaakakbal.
CHAYA (EUPHORBIACEAE (CNIDOS COLUS CHAYAMANSA (MC
VAUGH))-. sus. Chay.
CHAYOTE (SECHIUM EDULE (JACQ) SWARTZ) .- sus.
Kiixpach kum
CHICLE.- sus. Sikte, cha
CHICO.- adj. Chichan, chan, mejen.
CHIFLAR.- v.i. Xuuxub
CHILE (CAPSICUM ANNUUM CASPSICUM SPP).- sus. Iik
CHILE ROJO QUE SE SECA AL SOL.- sus. Chak iik

50

Chupaflor

CHILLAR.- v.i. Awat


CHINCHE.- sus. Kisil
CHISME.- sus. Aal taan, liksaj taan, tak
taan.
CHISMOSO.- sus. (m) Aj aal taan, (f ) Ix aal
taan.
CHISPA.- sus. Tipix kak, pilis, xikin kak
CHISPAS DEL HERRERO.- sus. Pilis kak
CHISPORROTEAR.- v.i. Tipix.
CHISTE.- sus. Baxal taan, cheej taan.
CHOCOLATE.- sus. Chukwa
CHORREAR, MANAR.-v.i. Chooj.
CHUPAFLOR, COLIBR.- sus. Tsunuun
CHUPAR.- v.t. Chuuch

DEJAR

Delfin

DADOS.- sus. Baakil buul


DAMA.- sus. Xunan, koolel
DAADO.- adj. Loobkinan
DAAR., HERIR - v.t. Loob
DAO.- sus. Loob
DAO MUY GRANDE.-sus. Noj loob.
DAR.- v.t. Tich, tsaj, tsik.
DAR DE COMER, MANTENER.-v.t. Tsen.
DAR EJEMPLO.- v.t. Joch jaban
DAR EL PASO.- v.t. Xakabt
DAR FRUTOS.-v.i. Iichankil.
DAR LIMOSNA.-v.t. Tsaj yatsil.
DAR NOTICIA.- v.t. Num chi
DAR ORDEN.- v.t. Tsaj u tumutil
DAR PRINCIPIO.- v.i. Belbesaj
DAR REVUELCOS Y RODAR.-v.i. Kukchalankil.
DAR SOMBRA.- v.t. Booybesaj
DAR SU BENEPLCITO.- v.t. Tsaj ol
DAR SU CONSENTIMIENTO.- v.t. Tsaj ol, ejenil.
DAR TESTIMONIO.- v.t. Jalkunaj
DARDO.- sus. Juul
DE (para interrogar).- Tu ba
DE.- prep. Ti
DE ABDOMEN PROMINENTE.- sus., adj. Purux
nak.
DE ALGUNA PARTE.- adv. de l. Likul
DE ANTES.- adv. de t. Kaach
DEBAJO.- prep. Yanal.
DEBAJO.- adv. de l. Yanal.
DEBER, OBLIGACIN.- sus. Unaj.
DEBER, DE DEUDA.-v.t. Paax.

DEBE SER.- Unaj


DBIL.-adj. Tonaan, ma muukil, ma taaji.
DE CABEZA.- adj. Chinchinpool
DE CADA DA.- adv. de t. Ti amalkiinil
DE CAMINO.- adv. de t. Jun kuli
DECANTAR, ESCURRIR UN LQUIDO.- v.i. Tsibt,
tsiits.
DECENCIA.- sus. Subtal, sutal
DECIR, MANDAR, ORDENAR.- v.t. Aalaj, aalmaj
, aal.
DECIDIR.- v.i. Tumajaan.
DE COLOR CENIZO.- adj. Chukim.
DE COLOR CENICIENTO.-adj. ekposeen, koob.
DEDO.- sus. Yaal kab.
DEDO DE LA MANO.- sus. Aal kab, tselek. (Hondzonot, municipio de Tulum, Q. Roo)

DEDO DEL PIE.- sus. Aal ook


DEDO NDICE.- sus. Tuchub.
DEDO MEIQUE.- sus. Tuup.
DE DOS FILOS.- adj. Kaamat yeej
DE ESTE TAMAO.- adv. de c. Bukaaj
DEFECAR.- v.i. Ta
DEFENDER.- v.t. Tok, booybesaj
DEFENDER, VENGAR.- v.t. Tokbaj.
DEFINIR.- v.t. Tsok.
DEGLUTIR.- v.t. Luuk
DEGOLLAR.- v.t. Xoot kaal.
DEGRADAR.- v.t. Tooki
DEGELLO.- sus. Xoot kaalil
DEIDAD MAYA DE LA CAZA MENCIONADA POR DIEGO
DE LANDA .- sus. Ku bolay.
DEJAR, ABANDONAR .- v.t. Cha, paat.
51

DEJARSE

DEJARSE VARIAS VECES.- v.t. Paapaat.


DEJAR SILENCIOSO.- adj. Chenaj
DEJAR EN LIBERTAD.- v.t. Chaaj, chab,
jalkab
DE LAS TRES DE LA TARDE EN ADELANTE.- adv. de
t. Tselepkiin.
DELANTE.- adv. de l. Batan, aktan.
DELANTE.- prep. Tanile.
DELANTERO.- sus. Aktanil.
DELATAR.- v.t. Manchitaj, tak pool,
paapchiit.
DELGADO.- adj. Bekech, biich, tsooy, tsuuts,
tsoyaan.
DELIBERACIN.- sus. Xot ol
DELICADO.- adj. Mamayki
DELICIOSO.- adj. Ki
DELIRAR.- v.i. Taantan pool, taantaan,
koja.
DELIRIO.- sus. Kaakas wayaasbeene.
DELITO.- sus. Siipil. (Hondzonot, municipio
de Tulum, Q. Roo)
DE MAANA.- adv. de t. Jaatskab kiin.
DEMASIADO.- adv. de c. Manal, jach yaab.
DEMASIADO.- adj. Nonooj.
DEMENTE.- sus. Choko jool.
DEMOLER.- v.t. Juut
DEMONIO.- sus. Kisin, xulub, kaakas baal.
DEMORARSE.- v.i. Xantal.
DESMORONAR.- v.i. Banal.
DEMOSTRAR.- v.i. Ees, eesaj
DENODADO.- adj. Aj koo.
DENTRO.- prep. Ich, ichil
DENUNCIAR.- v.t. Manchitaj
DE OJOS ZARCOS.- sus. Sak buyeen ich
DE PASO.- adv. de t. Jun kuli
DE POCO PESO.- adj. Sal.
DEPORTE, JUEGO.-sus. Baxal.
DEPOSITADO.- adj. Kubaan
DEPRESIN, DESNIMO.-sus. Lubul ol.
DERECHA.- sus. Nooj, x nooj .
DERECHAMENTE.- adv. de m. Juntats
DERECHO.- adj. Napul, nooj, toj.
52

DERRAMAR.- v.t. Week, tiix


DERRAMARSE.- v.i. Wekel.
DERRAMAR, VERTER UN LQUIDO A CHORROS.- v.t.
Tox.
DERRETIR, FUNDIR.- v.i. Yiib
DERRIBAR.- v.t. Jeen, juut
DERRIBAR, DERRUMBAR, DESTRUIR.- v.i. Niik.
DERROTAR.- v.t. Lubesaj, lubsaj, lusaj.
DERROTERO.- sus. Belili, beelil
DERRUMBADO.- adj. Juutul.
DERRUMBADO POR PARTES.-adj. Jejeem
DERRUMBAR.- v.i. Juut, niik, jeen
DERRUMBARSE.- v.i. Jenel
DESAGRAVIAR.- v.t. Loj
DESAGRAVIO.- sus. Loj.
DESAHUCIAR AL ENFERMO.- v.t. Xet ol.
DESNIMO, DEPRESIN.- sus. Lubul ol.
DESAPARECER.- v.i. Balkajalak, saat, balal.
DESAPARECER.- v.i. Samkaj.
DESAPARECER DE LA MEMORIA.- v.t. Tubul
DESAPARECER DE LA VISTA.- v.t. Samchajal
DESARMADO.- adj. Sipaan.
DESATAR, DESABROCHAR.- v.t. Waach
DESATAR, AFLOJAR, DESENREDAR.- v.t. Chol.
DESATAR SIN ORDEN.-v.t. Wawaach.
DESAYUNAR.-v.i. Ukul.
DESAYUNO.- sus. Ukul.
DESBARATAR, DESHACER, DESMORONAR.- v.t.
Juub, juut.
DESBASTAR.- v.t. Pol, jiixtik
DESBOCA.- adj. Pichil chi.
DESCALZO.- adj. Ma xaanab, x ma xaanbil, j
ma xaanbil.
DESCANSADERO.- sus. Jeeleb
DESCANSAR.- v.i. Jeelel
DESCARNAR.- v.t. Chawak.
DESCENDENCIA.- sus. Chiibal
DESCENDER EL AVE.- v.i. Jayal.
DESCOMPONERSE.- v.i. Kaastal.
DESCONCERTAR.- v.i. Kowol
DESCONFIANZA.- sus. Pek ol
DESCONOCER.- v.t. Kulpaachkuns

DESPEDAZAR

DESCONOCER A OTRO.- v.t. Maklaj


DESCORTEZAR LOS RBOLES A GOLPES.- v.t. Bax
DESCORTEZAR, DESCASCARAR, DESINFLARSE, DESHINCHARSE.-v.i. Tsumul.
DESPELLEJAR CON LAS UAS.- v.t. Leep.
DESPRENDERSE, CAERSE.- v.i. Jutul
DESCORTEZAR, ROER.- v.t. Net.
DESCOYUNTAR.- v.t. Juk
DESCUARTIZAR.- v.t. Xoxoot.
DESCUBIERTO.- adj. Jokaan
DESCUIDAR.- v.i. Nay, nays ol
DESCUIDO.- sus. Manakol, nay olal
DESDE.- prep. Ix tak, likul, likbal,takti.
DESDECIRSE.- v.i. Jelaj
DESDOBLAR.- v.t. Waachal
DESEAR.- v.t. Tan oltik, tsiboltik, sits, kat
oltik, tak ol
DESEAR, QUERER.- v.t. ot, kat.
DESENCAJARSE EL HUESO.- v.i. Jukul
DESENCOGER.- v.t. Tats, jib
DESENGAO, DESILUSIN.- sus. Tuup ol.
DESENROLLAR.- v.t. Waachal.
DESENVAINAR.- v.t. Pel, jil.
DESEO.- sus. Tsibol, tsibolal.
DESEOSO.- adj. Pooch, siits.
DESERTAR.- v.i. Putsul.
DESERTOR.- sus. J puts winik.
DESESCAMAR.- v.t. Pox, poxtik.
DESESPERACIN.- sus. Xet olal
DESESPERADO, ANGUSTIADO.-adj. Chichiiknak
DESESPERADO.-adj. Yanyaanki.
DESFIBRAR.-v.t. Jooch kij.
DESFIGURAR.-v.t. Kaaskunaj ich.
DESFLORAR, DESVIRGAR.- v.t. Taak.
DESFONDAR.- v.t. Joom.
DESGAJAR (QUEBRAR UNA RAMA).- v.t. Jek
DESGAJADO.-adj. Jejek.
DESGARRAR.-v.t. Jatlom.
DESGRACIA.- sus. Loob, illalil.
DESGRACIAR, DAAR.- v.t. Loob.
DESGRANAR A MANO LAS MAZORCAS DE MAZ.- v.t.
Oxoomt, oxoom

DESGRANAR MAZORCAS DE MAZ (GOLPENDOLAS


CON UNA VARA EN UN COSTAL, HAMACA, KAANCHE).v.t. Puch
DESGRANAR ALGO.- v.t. Pepeel, peel
DESHABITARSE.- v.t. Joch jal
DESHACER.- v.t. Chajal, puuk
DESHEBRAR (CARNE) .- v.t. Tsik.
DESHIERBAR, ARRANCAR LAS HIERBAS O MALEZA.v.t. Pak.
DESHINCHARSE, DESINFLARSE.- v.i. Tsumul.
DESHONESTIDAD.- sus. Koil
DESIERTO.- sus. Chenaan, x tokoy luum, x
tokoy sam.
DESIGNAR.- v.t. Yey.
DESILUSIN.- sus. Tuup olal.
DESILUSIONADO.- adj. J tuupaan ol, j
tuupaan ich.
DESINFLADO O VACO.- adj. Pats
DESINFLAR.-v.i. Chaakal.
DESLEIR, DISOLVER, DESHACER.- v.t. Puuk
DESLUMBRADO.- adj. Chaaj iich, tupaan ich.
DESMAYADO.- adj. Sajkimeen
DESMENUZAR LA CARNE.- v.t. Tsik.
DESMONTAR, TALAR LA SELVA.- v.t. Chakbeent.
DESMONTAR, TALAR RBOLES, HACER MILPA.- v.t.
Kool.
DESMONTAR DE UNA CABALGADURA.-v.t. emel
yokol.
DESMONTE.- sus. Kool kax, kajkool, kool.
DESMORONAR.- v.i. Juut.
DESNIVELADO.- adj. Nixaan
DESORDEN.- sus. Kokotkij, xaaxak.
DESOVAR.- v.t. Eelankil, eelankal, eel .
DESPACIO.- adv. de m. Chaanbel, xanbel
DESPARRAMAR , ESPARCIR.- v.t. Kiit, tiit.
DESPARRAMARSE, ESPARCIRSE.- v.i. Kitil,
kiitpajal.
DESPARRAMADO, DERRAMADO, MANCHADO CON
LQUIDO.- adj.Weweek.
DESPEDAZADO.- adj. Xexeet.
DESPEDAZADO, HECHO JIRONES. Adj.Tsiitsiik.
DESPEDAZAR.- v.t. Xeexet.
53

DESPEDAZAR

DESPEDAZAR, DESTROZAR, FRAGMENTAR.-v.t.


Xeet.
DESPEJADO.- adj. Jaabal, sasil,
DESPEJADO UN TERRENO. Adj. Janchin.
DESPEJAR.- v.i. Jabkuba, pikil.
DESPEJAR O ESCOMBRAR UN LUGAR.- v.t.
Choch
DESPEGADO.- adj. Lakal.
DESPEGAR, DESPRENDER.- v.t. Lak.
DESPERDICIAR.-v.t.Pakmab, manbaalkuntik.
DESPERTAR UNO MISMO.- v.i. Ajal.
DESPERTAR A ALGUIEN.- v.t. Ajsaj.
DESPIERTO.- adj. Pixaan ich
DESPLUMAR, DESHOJAR.- v.t. Pep, pep,
tutik.
DESPOBLARSE.- v.t. Joch jal
DESPEINADO O DE PELO MUY ESPONJADO.- adj.
Xaxaak.
DESPRECIO.- sus. Pinab ach
DESPRECIABLE.- adj. Peekbeen.
DESPRENDER.- v.i. Banal, lak, lub, poots.
DESPRENDERSE.- v.i. Banal
DESPRENDIDO.- adj. Lakal
DESPRESTIGIAR.- v.t. Manbaalkunsik.
DESPUS.- adv. de t. Je ka, jelilie
DESTEJER, DESFLECAR.- v.t.Tiik.
DESTETE.- sus. Took chuuch.
DESTINO.- sus. Kiintaj, kiin.
DESTREZA.- sus. Noj ach olal, pek,
sebaanil
DESTREZA EN CUALQUIER COSA.- sus. Nonojil
DESTRUCCIN.- sus. Jay kaabal.
DESTRUCCIN DEL MUNDO.- sus. Jay kaabal.
DESTRUIR.- v.t. Jay aj , nojmal.
DESVANECER.- v.i. Koo jal ol.
DESVARIAR.- v.i. Taantaan.
DESVELO.- sus. Benel weenel.
DESVESTIR.- v.t. Pit nook, luksaj nook, tsel
nook.
54

DESVIAR, LADEAR.- v.t. Kuuy.


DESYERBAR.- v.t. Pak.
DESYERBE (CON TODO Y RAZ).- sus. Lochepak.
DESYERBE (SUPERFICIAL O MAL HECHO).- sus.
Jaranchak
DETENER.- v.i. Tilit
DETENER EL RESUELLO.- v.i. Kuup.
DETENERSE EN CASA DE ALGUNO CONTRA SU VOLUNTAD.- v.t. Koyba
DETENIDO.- adj. Kuman
DETERIORADO.- adj. Laab
DETERIORAR.- v.i. Kastal, laab
DETERMINACIN.- sus. Xot ol
DETERMINAR.- v.t. Jepajal ol
DETESTAR.- v.t. Pek, pek
DETONACIN.- sus. Wak
DETONAR.- v.i. Wak
DETRS.- prep. Tu paach
DEUDA.- sus. Pax
DE UNA VEZ POR TODAS.- adv. de t. Junpuli
DEVOCIN.- sus. Tsaj olal, tsa olal, yaakunaj ol
DEVOLVER.- v.t. Suut.
DA.- sus. Kiin
DA CALIENTE.- sus., adj. Chokoj kiin
DA NUBLADO.- sus., adj. Nookoy kiin
DIABLO.- sus. Kisin, xulub, kaakas baal
DIADEMA.- sus. Nak
DIARIAMENTE.- adv. de t. Sansamal
DIARIO.- adv. de t. Sansamal.
DIARREA.- sus. Waach, tirix ta, waachiit
DIBUJADO.- adj. Jochol
DIBUJAR.- v.t. Tsib oochel, boon.
DIBUJO.- sus. Tsibil oochel
DICTAR.- v.t. Aalbil utiaal tsibil.
DICTADO.- sus. Aalbil tsib.
DICHOSO.- adj. Kiol
DIECINUEVE.- sus. Bolon lajun
DIECISIS.- sus. Waklajun

DON

DIECISIETE.- sus. uklajun


DIENTE.- sus. Koj
DIEZ.- sus. Lajun
DIFERENCIAR.- v.t. Jelkunaj
DIFERENTE.- adj. Jelaan, jejels
DIFCIL.- adj. Talam.
DIFICULTAD.- sus. Toop, talamil.
DIFUNTO.- sus. Kimen
DIGERIR.- v.i. emel janal
DIGNIDAD.- sus. Subtal, sutal
DIGNO.- adj. Tsikbeen
DILIGENCIA, GESTIN, TRMITE .- sus. Noj ach
olal
DILIGENTE.- adj. Noj ach, saakol
DILUIR.- v.t. Puuk, yaach
DILUVIO.- sus. Bul kaabil.
DINERO.- sus. Takin
DIOS.- sus. Kuj, yuum, yuumtsil
DIOS CREADOR.- sus.Aj sijsajul.
DIOS DEL VINO.- sus. Aj akaan
DIRECCIN.- sus. Jel, belil, u tojil, u bejil.
DIRECTAMENTE.- adv. de m. Napul
DIRIGENTE DE UN POBLADO.- sus. Tatich, pooli,
nojochil.
DIRIGIR.- v.t. Paybe, paybeen, belbesaj.
DISCPULO.- sus. (m) Aj kanbal, j kanbal (f) Ix
kanbal, x kanbal.
DISCORDIA.- sus. Jeb olal, nupankil, ok yail,
xab olal
DISCRECIN.- sus. Kux ol, tumut olal
DISCURSO.- sus. Tseek
DISCUTIR.- v.t. Sakach taan, baateel taan.
DISGUSTADO.- adj. Kuux, tsik, puuj.
DISGUSTAR.- v.i. Kuux, tsikil, puujul
DISGUSTO.- sus. Kuuxil, tsikil, puujul.
DISMINUIR.- v.i. Jatspajal
DISPARAR.- v.t. Sipit
DISTINTO.- adj. Jelaan, jejelas.

DISTRACCIN.- sus. Nay olal, nay ol


DISTRIBUIR.- v.t. Toox.
DIVERSIN.- sus. Kiimakkunaj ol.
DIVERSIFICACIN.- sus. Jelkunaj
DIVERSO.- adj. Jelaan, jejelas.
DIVIDIR, REPARTIR, SEPARAR.- v.t. Jaats.
DIVINA.- adj. Kuyen
DIVINO TABERNCULO.- sus. Sujuy makaben.
DIVISIN.- sus. Jeb olal
DIVISIN EN PORCIONES.- sus. Jaatslil
DOBLADO EN FORMA DE RESORTE.-adj.
Chochoot.
DOBLADO, MUY DOBLADO SE APLICA AL METAL Y LA
MADERA.- adj.Wuwuuts.
DOBLADILLO.- sus.Paakalil.
DOBLAR, PLEGAR .- v.t. Paak
DOBLAR ALGUNA COSA.-v.t. Uuts.
DOBLAR (LAS CAAS DE MAZ PARA QUE PROTEJAN LAS
MAZORCAS DE LA HUMEDAD).- v.t. Waats
DOBLEGAR.- v.t. Tooki
DOCE.- sus. Laj kaa
DCIL.- adj. Suuk, suukaan
DOCTOR.- sus. Tsaak yaaj.
DOCUMENTACIN.- sus. Juun.
DOLER.- v.i. Kiinam, yajtal
DOLOR.- sus. Chiibal, kiinam, yaaj, okom
olal
DOLOR DE ESPALDA.- sus. Kampaach
DOLOR DE ESTMAGO Y NUSEAS.- sus. Kiinak
DOMADO.- adj. Suuk kinsajaan
DOMESTICAR.- v.t. Yaalaktik
DOMSTICO (ANIMAL).- adj.Aalak.
DOMSTICO (TRABAJADOR).- adj.X koos.(f), j
koos (m)
DOMICILIO.- sus. Otoch.
DOMINIO, PROPIEDAD, HACIENDA.-Baalba.
DON, SEOR.- Yuum.
DON O MERCED QUE UNO DA O HACE .- sus.
55

DON

Tsabilaj
DON O PRESENTE QUE UNO DA.- sus. Tsaul
DONAR.- v.t. Tsabilaj
DONCELLEZ.- adj. Sujuuyil
DONDE QUIERA.- adv. de l. Tatalak
DNDE.- Interrogacin. Tuux.
DOA, SEORA.-X nuk koolel, x nuk xunan
DORADO.- adj. Kanjoojop.
DORADO.- adj. Naban ti kan.
DORADO.- adj. Kanjuul.
DORMILONA (MIMOSA PDICA L.).- sus. X mumuts
DORMIR.- v.i. Weenel
DORMIR PROFUNDAMENTE.- v.i. Tuubul weenel.
DORMITAR.- v.i. Kaas weenel
DORSO DE LA MANO.-sus. Paach kab.

56

DOS.- sus. Kaa. Dos perros: Kaatul


peekoob; Dos machetes: Kaapel
maskaboob; Dos rboles de ciricote :
Kaa kul kopteob; Dos velas: Kaa tsiit
kiboob.
DOS COSAS JUNTAS.- adv. de m. Kaa lot
DOS COSAS UNIDAS.- adv. de m. Kaa lot
DOSCIENTOS.- sus. Lajun kaaloob
DOTE PARA EL CASAMIENTO.- sus. Mujul
DUDA.- sus. Pek ol.
DUDAR.- v.i. Chajal ol
DUEO.- sus. Yuumil
DULCE.- sus., adj. Chujuk
DUNA, MDANO.- sus. Mul saam, mul sinsin
DURANTE.- adv de t. Kalikil, kaliikil , lakej.
DURAR.- v.i. Baili, malel kiin
DURO.- adj. Chich, peech, tsuuy

EMOCIN

Estrella

E.- conj. cop. Yetel


ECHARSE, TIRARSE AL SUELO.- v.i. Pektal.
ECLIPSE DE LUNA.- sus. Chiibil uj
ECLIPSE DE SOL.- sus. Chiibil kiin, mansaj
tanbo
ECO.- sus. Eets
ECHAR.- v.t. Tojl, toojol
ECHADO, TIRADO.- adj. Pekekbaj.
ECHAR FLORES LOS RBOLES O HIERBAS.- v.i.
Nikankil
ECHAR MAZORCAS EL MAZ.- v.i. Jejekankil
ECHAR RACES.- v.i. Motsankil
EDAD.- sus. Kian, yaabil, jaabil.
EDAD EN QUE SE TIENE FUERZA Y VIGOR.- sus. Kelema
EDAD O TIEMPO EN QUE UNO NACI.- sus. Siyan
EDUCACIN.- sus. Kaambes, kaans
EDUCAR.- v.t. Kaansaj, kaanbesaj.
EDUCADOR.- sus. Aj Kaanbesaj .
EDUCADORA.- Ix Kaanbesaj.
EFECTO.- sus. Kuchul
EGOISMO.- sus.tsuutkepil. tsuutil.
EGOSTA.- adj. J tsuut (m) x tsuut (f)
EJEMPLO.- v.t. Joch jaban, eesaj, eesajil.
EJERCICIO (TAREA).- Sus. Meyaj, meyaj tsib,
tsibil meyaj, meyaj ti xook.
EJERCICIO CORPORAL.- sus. Jokesaj muuk.
EJRCITO.- sus. Katun, molay katunoob
EJIDO.- sus. Kax.
EL, ELLA.- pron. pers. Leti
ELLOS, ELLAS.- pron. pers. Letiob.
ELABORAR.- v.t. Meent, beet.

EL COMPAERO QUE ESTA SENTADO CON OTRO.- sus.


etkulik.
EL MAYOR O MEJOR.- sus. Lalail
ELSTICO.- adj. Saats, sasatskil
ELECCIN.- sus. Wakunaj, yey, tet.
ELECCIONES.- sus.Yey tanbalo.
ELECTO.- adj. Wakunaan
ELEGIDO PARA ALGUN CARGO.- adj. Wakunaj
ELEGIR.- v.t. Tet, yey
ELEVAR.- v.t. Naaks
ELEVAR, ALZAR.- v.t. Tuuch
ELOGIAR.- v.t. Kikitaantaal
ELOTE HORNEADO BAJO TIERRA.- sus. Pibinal
EMBARAZADA.- sus. Yoom koolel
EMBARAZAR.- v.t. Yoomkin
EMBARAZARSE.- v.i. Yoomtal
EMBARRO.- sus. Pak luum
EMBAUCADOR.- sus. Aj es, aj naysaj ol
EMBAUCAR.- v.t. Esaj
EMBELESO.- sus. Saat ol
EMBESTIR, CORNEAR.- v.t. Kiblaj, Koch
EMBONAR, EMPATAR, EMPALMAR, UNIR.- v.t.
Tsaay
EMBORRACHAR.- v.i. Kalkun, kaltal
EMBOSCADA.- sus. Balbaj
EMBOSCAR.- v.t. Balba
EMBRIN.- sus. Baal nak.
EMBROCADO.- adj. Nookaan, nonook.
EMBUTIR.- v.t. Bababuut, buut
METER, ACHOCAR, ATESTAR, EMBUTIR .- v.t. Chook.
EMOCIN.- sus. Jak olal
57

EMPACAR

EMPACAR.- v.t. Paak, wool


EMPAPADO, QUE HA ABSORBIDO MUCHA AGUA.adj. Jajakij
EMPAREJAR.- v.t. Keet, taxkun, taxkun
EMPAREJAR CON LA MANO.- v.t. Jaax.
EMPATADO VARIAS VECES CON AMARRAS.- adj.
Jojook
EMPEZAR.- v.t. Chumpajal, chun, joopol,
kajal, kajsaj
EMPEZAR, INICIAR.- v.i. Lekel.
EMPINARSE.- v.i. Jottal.
EMPINARSE, ESTAR A GATAS.- v.i. Xaktal.
EMPLEO.- sus. Meyaj.
EMPOLLAR.- v.t. Pajkun, juk
EMPONZOADO.- adj. Tsakan
EMPRENDER.- v.t. Chumbesik
EMPUJAR.- v.t. Tulchin, lenchin , tul.
EMPUJAR A EMPELLONES.- v.t. Tsatsa kabil
EMPUJAR ALGO.- v.t. Jentan, jul.
EMPUADURA.- sus. Lapkabil
EMPUAR.- v.t. Lap
EN.- prep. Ti
ENAMORAR.- v.t. Junsaj ol, kubsaj ol, yaakun
ENANO.- sus. ak winik, aklax , putum winik.
ENANO CORCOVADO.- sus. Puus
ENCABEZAR.- v.t. Joolpop, jool poopintaj
ENCAMAR GALLINAS O PAVAS.- v.t. Pajkuns
ENCAMINAR.- v.i. Belbesaj
ENCANDILADO.- adj. Chaaj iich, tupaan ich
ENCANTADOR.- sus. Aj es, aj kunaj taan, bal
jol
ENCANTADOR DE JAGUARES .- sus. Aj kunaj balam
ENCANTAR.- v.t. Esaj
ENCARCELAR.- v.t. Kaal, kaal mak.
ENCARGAR.- v.t. Kuben.
ENCARGO.- sus. Kuben
EN (para interrogar).- Tu ba
ENCALLAR.- v.i. Kuulul cheem
ENCANDILAR. - v.t. Tupul ich, chaa ich.
58

ENCARAMARSE, ENCAMARSE.- v.i. Paktal.


ENCARNADO.- adj. Chakboxeen.
ENCENDER.- v.t. Taab, joop
ENCENDER FUEGO.- v.t. Joop.
ENCENDERSE, PRENDERSE.- v.i. Tabal.
ENCERRAR.- v.t. Kaal.
ENCIMA.-prep. Yokol, yok.
EN COMPAA.- adv. de m. Pakte
ENCONTRAR.- v.t. Kaxan
ENCONTRARSE, DAR CON OTRO.- Naktan.
EN CONTRARIO.- prep. Tu nup
ENCRUCIJADA.- sus. Xaay beej
ENCUENTRO, DAR CON EL OTRO.-sus.Naktan.
EN DNDE.- adv. de l. Tuubi
EN EFECTIVO.- adj. Tujkab
EN EL MUNDO.- adv. de l. Yokol kaab
ENERVAR.- v.t. Tonaankinsik
ENCENDER Y PROPAGAR EL FUEGO DE LA QUEMA
ALREDEDOR DEL TERRENO DESMONTADO.- sus.
Bataab
ENCERRADO.- adj.(m) J kaalaan, (f) x kalaan.
ENCA.- sus. Niicho
ENCOGER, AGAZAPAR .- v.i. Moot, moots
ENCOGIDO AL DORMIR.- adv. Momoochki.
ENCONTRAR.- v.t. Kaxan, kaxtik
ENCONTRARSE, DAR CON OTRO.- v.t. Naktan.
ENCORVADO.- adj. Koopil
ENCOSTALAR.- v.t. Tooy
ENCRUCIJADA.- sus. Xaay
ENCUBIERTO.- adj. Muukul
ENCUBRIR.- v.t. Bal, balantik
ENDEREZAR.- v.t. Tats, tojkinsik, jib , tees.
ENDULZAR.- v.t. Chujukinsik
ENEMIGOS.- sus. Kuxtaanbaloob, kux luum
taanbaloob
ENEMIGO.- sus. Kajual
ENEMISTAD.- sus. Nupankil
ENERGA.- sus. ol, kinaj.
ENERVACIN.- sus. Tonaanil
ENFERMAR.- v.i. Kojaantal.
ENFERMEDAD.- sus. Kojaanil.
ENFRENTE.-adv. de l. Aktan

ENTREGA

ENFERMARSE. v.i. Kojaantal


ENFERMEDAD BUCAL QUE SE CARACTERIZA POR LA
APARICIN DE LLAGAS EN LA COMISURA DE LOS LABIOS.- sus. Xayak.
ENFERMEDAD DE LA VISTA.- sus. akabich
ENFERMERA.- sus. X antaj tsaak yaaj.
ENFERMO, ENFERMA.- adj. Kojaan.
ENFILADO.- adj. Tsoolaan
ENFLAQUECER.- v.i. Tsoy, notbal
ENFRENTE.- prep. Aktan, tan
ENFRIAR.- v.i. Siskunsik
ENFRIARSE.- v.i. Sistal
ENFUNDAR, ENCAJAR.- v.t. Juup.
ENGAAR.- v.t. Tuus
ENGAO.- sus. Tuusil.
ENGARROTADO.- adj. Loloot
ENGENDRAR.- v.t. Tsay
ENGRANDECER.- v.t. Nojochkunkik.
ENGRANDECER.- v.i. Nojochtal, nojochchajal.
ENGULLIR LA COMIDA SIN MASCARLA.- v.t. Pot
luuk, totop luuk
ENHEBRAR, ENSARTAR.- v.t. Juul.
ENJAMBRE.-sus. Jom.
ENJUAGAR.- v.t. Chaal.
EN LA NOCHE.- adv. de t. okiin
EN LA TARDE.- adv. de t. eksameen
ENMARAADO.- adj. Loob, soosok
ENMARAAR.- v.t. Chuuy.
EN MEDIO.- adv. de l. Chumukil, tu chumuk, tu tan chumuk.
ENMIENDA.- sus. Tojkilnaj ol.
ENMUDECER.- v.i. Tootnaj
ENSORDECER.- v.i. Kokkinaj, mak xikin.
EN NINGN LUGAR.- adv. de l. Mix tuux
EN OTROS TIEMPOS.- adv. de t. Kaatuchi,
kaachuchi
ENOJADO.- adj. Pujaan, tsik, kuux
ENOJAR.- v.i. Puuj, kuux, tsik, tsikil.
ENOJO.- sus. Lep ol, tachiachil
EN PRESENCIA.- prep. Tu tan
EN PRESENCIA.- prep. Tak kabal ich.
EN TODAS PARTES.- adv. de l. Tatalak

ENRAMADA.- sus. Makan, makan.


ENREDADERA.- sus. Aakil
ENREDADO.- adj. Soosok
ENREDAR.- v.t. Babaktaj, baak
ENREDADO, MUY ENREDADO.- adj Soosook
ENROLLAR, TORCER .- v.i. Kopej, biil
ENROLLAR.- v.t. Wolis wuts.
ENROLLAR, ENROSCAR.- v.t. Koots
ENROLLAR, ENCORVAR, ENROSCAR.- v.i. Koop.
ENROLLARSE.- v.i. Kotsol
ENROSCADO.- adj. Koopaan
ENROSCARSE LA CULEBRA.- v.i. Koopba
ENSALADA DE CTRICOS Y JCAMA.- sus. Xeek
ENSANGRENTARSE.- v.i. Tul kikjal
ENSARTAR.- v.t. Juul, loom
ENSAYAR.- v.t. Tuntaj
ENSEGUIDA.- adv. de t. Seb
ENSEANZA.- sus. Kanbesajulo, kanbesajulo.
ENSEAR.- v.t. Kaans, kaansaj.
ENSEAR VARIAS VECES.- v.t. Yeyeesaj.
ENSORTIJADO.- adj. Muuch
ENSUCIAR.- v.t. ekkunaj
ENTARIMADO DE MADERA.- sus. Tsatsal che
ENTENDER.- v.t. Naat, naatbeen.
ENTENDIMIENTO.- sus. Itsatil pool, naat
ENTERO.- adj. Tulis
ENTERRADO.- adj. Mukul, mukaan.
ENTERRADO POR PARTES.- adj. Mumuuk.
ENTERRAR.- v.t. Muk, muukul.
ENTONAR.- v.i. U nuk u kaayil.
ENTONCES, PUES.- adv. de m. Tun
ENTONCES.- adv. de t. Ti tun, tun.
ENTORNO.- sus. Bakpaach
ENTRAAS.- sus. Jobnel
ENTRAR.- v.i. Okol, ok
ENTRE.- prep. Ich, ichil
ENTRE ELLOS.- adj. Batanbaoob
ENTREGA, ENCARGO.- sus. Kuub.
ENTREGAR.- v.t. Kuub.
ENTRE TANTO.- adv. de t. Tamuk
ENTREGA.- sus. Kuubilaj, kuubaan paach
59

ENTREGADO

ENTREGADO.- adj. Kuubaan


ENTREGAR, SOMETERSE .- v.t. Kuub
ENTRETENER.- v.i. Nay, nays ol
ENTRISTECER.- v.i. Kom ol, yaaj ol
ENTUMIDO.- adj. Siis
ENTURBIADO.- adj. Puukaan
ENTUSIASMO.- sus. Kiolal
EN VANO, INTIL.-adj. Najel.
ENVEJECER,CRECER .- v.i. Chijil
ENVENENADO.- adj. Tsakajaan
ENVIAR, MANDAR .- v.t. Tuxt
ENVIDIA.- sus. Sawin achil, tsibol.
ENVOLTURA.- sus. To.
ENVOLTURA DE LA MAZORCA DEL MAZ.- sus. Joloch
ENVOLVER.- v.t. Teep, to.
ENVOLVER CON SBANA O COBERTOR.- v.t.
Babaltepik
POCA.- sus. Kiinil.
POCA DE LA FLORACIN FEMENINA DEL MAZ.- sus.
Chakpakeen
POCA DE LLUVIA.- sus. Jaajaal, ja jaab
EQUINOCCIO.- sus. Laket kiin yetel akab
EQUIPO.- sus. Muchul.
EQUIVOCACIN.- sus. Kebaan taan, kex ol
ERECTO, MUY DERECHO.- adj. Tsantsanki.
ERGUIR, QUEBRADO DE ESPALDAS, QUE SACA EL PECHO.- adj. Tes.
ERIZARSE.- v.i. Xibil.
ERIZO.- sus. Kiixpach ooch
ERIZO DE MAR.- sus. Kiixpach ooch ja
ERMITAO.- sus. Chabtan
ERUCTAR.- v.i. Keb
ERUCTO.- sus. Keb
ESA .- pron. dem. Lelo
ESBELTA.- adj. Toj bastseen
ESCALDADO.- adj. Makan
ESCALDAR.- v.i. Makan., xaak.
ESCALERA.- sus. Eeb
ESCALOFRO.- sus. Xixib keel.
ESCALN.- sus. Tem
ESCAPAR, HUIR .- v.i. Puts, putsul.
60

ESCAPE, HUIDA, FUGA.- sus. Putsul.


ESCARABAJO PELOTERO.- sus. Kuklim
ESCARBAR.- v.t. Pan, pan
ESCARBAR, ARAR.- v.t. Buuk.
ESCARBAR, HACER HOYOS.- v.t. Koy.
ESCARBAR, LIMPIAR DE ESCOMBROS UNA CAVIDAD.- v.t. Paas
ESCARNIO, BURLA.- sus. Paas
ESCLAVITUD.- sus. Paalitsiltaalil
ESCLAVO.- sus. Palitsil, palbil, pentak
ESCOBA.- sus. Misib
ESCOBILLA DEL PECHO DEL PAVO.- sus. Tsum
ESCOGER, ELEGIR, SELECCIONAR.- v.t. Tet, yey
ESCOMBROS.- sus. Tail pak
ESCONDER.- v.t. Balantik, taak
ESCONDER DEBAJO DE ALGO.- v.t. Bal
ESCONDIDO.- adj. Taakmauba
ESCONDITE.- sus. Taakun
ESCOPETA.- sus. Tsoon
ESCORA DE TORTILLAS O BILLETES.- adj.Tsapab.
ESCOZOR.- sus. Saak
ESCRIBIR.- v.t. Tsib
ESCRITURA.- sus. Wooj, tsib.
ESCUCHAR, OIR.- v.i. Uuy, uub.
ESCUCHAR DE MANERA OCULTA.- v.i. Xikintaj
ESCUDO.- sus. Chimal
ESCUELA.- sus. Naajil xook
ESCUPIR.- v.i. Tub
ESCURRIR.- v.t. Tsiitspajal
ESE.- pron. dem. Lelo
ESENCIA.- sus. Yelmal
ESFUERZO.- sus. Chichil olal, lepolal
ESFAGO.- sus. Yule
ESPACIO.- sus. Yaambesaj. kuchil.
ESPACIO EN LA HAMACA.- sus. Xax
ESPALDA.- sus. Puuch, paach
ESPANTAJO.- sus. Wenak
ESPANTAR.- v.t. Jaas ol, jak ol
ESPANTO.- sus. Babaal
ESPAOL.- sus. Kastlan taan, kastelan taan.
ESPARCIR.- v.t. Kiit, tiit, toos, tot.
ESPARCIDO EN UN REA GRANDE.- adj. Kikiit.

ESTRELLA

ESPECIAL.- adj. Minaan ulak beyo.


ESPECFICO.- adj. Jach leti.
ESPECTCULO.- sus. Chaant, chaan
ESPECULAR.- v.i. Mana ol
ESPEJEAR.- v.i. Nent
ESPEJISMO.- sus. Tuus nach jail.
ESPEJO.- sus. Nen
ESPELN LEGUMINOSAE (VIGNA UNGUICULATA) (L)
WALP).- sus. X-plon
ESPERANZA.- sus. Alab ol
ESPERAR, AGUARDAR .- v.i. Paat, paatik, pakt
ESPESO.- adj. Tat.
ESPESO, MUY ESPESO.- adj. Maamaaki
ESPA.- sus. Aj chuukt (m) x chuukt (f)
ESPA QUE MIRA DONDE ENTRA Y SALE UNO Y QUE
TRATOS HACE.- sus. Aj Chuukt paach.
ESPIAR , ACECHAR.- v.t. Chuukt, chuk.
ESPIGA DE MAZ.- sus. Yiij, poch
ESPIGAR EL MAZ.- v.i. Pochakal, pochajal,
Poochajal.
ESPINA.- sus. Kiix
ESPINILLA.- sus. Tselek
ESPIRAL.- sus. Babak
ESPRITU.- sus. Iik
ESPRITU SANTO.- sus. Kiliich pixan, kiliichiik
ESPOLN.- sus. Subin
ESPOLVOREAR, ESPARCIR.- v.t. Tos.
ESPOLVOREAR SEMILLAS EN ERAS.- v.t. Tot.
ESPONJARSE COMO PAVO.- v.i. Polba
ESPONJADO.- adj. Soosoop.
ESPOSA.- sus. Atan, atantsil. Mi esposa, in
watan ; tu esposa, a watan ; su esposa,
u yatan.
ESPOSO.- sus. icham, ichamtsil. Mi esposo
,in wicham; tu esposo , a wicham ; su
esposo, u yicham.
ESPUELA, ACICATE.-sus. Xok lich.
ESPULGAR.- v.t. Chich, xit, xixt
ESPUMA.- sus. om
ESPUMAR.- v.i. omankal
ESQUELETO.- sus. Chej baakel
ESQUELETO PINTADO.- sus. Chamay baak

ESQUINA.- sus. Tiits, tuukil.


ESQUIVAR, EVITAR.- v.i. Jeech.
ESTA.- pron. dem. Lela
ESTABILIZAR, PONER EL PENSAMIENTO EN ASIENTO.- v.i.Kulkinaj tuukul.
ESTABLECER.- v.i. Aantal.
ESTACA.- sus. Tsop che
ESTALACTITA.- sus. Chak xiik
ESTALLIDO.- sus. Wak
ESTAMPIDA.- sus.Mul xaak yalkab.
ESTN.- Tiaan, ti yaan
ESTANCADA.- adj. Etsekbal
ESTAR, HABER.- v.i. Yaantal.
ESTAR DE CUATRO PATAS.- v.i. Xaktal
ESTAR INFLADO.- adj. Popoltal
ESTAS.- pron. dem. Lelooba
ESTATURA.- sus. Kaanalil baakel.
ESTE.- pron. dem. Lela
ESTE, ORIENTE .- sus. Lakiin
ESTERNN.- sus. Peptan, peptanil.
ESTERO.- sus. Ukum
ESTERO DE MAR O RO.- sus. Bots
ESTIBAR.- v.t. Tsaap
ESTIBA, ESCORA.- sus. Tsaap.
ESTIMA EN QUE SE TIENE A UNO.- sus. Kobol
ESTIMADO.- adj. (m) Aj yaakuntaan, Aj
yaakunaan, (f)Ix yaakuntaan, xyaakuntaan, Ix yaakunaan.
ESTMULO.- sus. Likil ol.
ESTIRAR.- v.t. Saats
ESTIRADO (MUY ESTIRADO).- adj. Sasaats.
ESTIRAR LOS PIES.- v.t. Tinchak
ESTMAGO DE LOS RUMIANTES.- sus. Tsk.
ESTMAGO DE LOS HUMANOS.- sus. Nak
ESTORNUDAR.- v.i. Jeesim, jeetsim.
ESTORNUDO- sus. Jeetsim.
ESTOS.- pron. dem. Lelooba
ESTOY.- Tan, tun
ESTRADO.- sus. Pooptsan, tsam
ESTRANGULAR.- v.t. Bits kaal
ESTRELLA.- sus. Eek
ESTRELLA DEL NORTE O POLAR.- sus. Xaman
61

ESTRELLAR

eek
ESTRELLAR.- v.t. Pak chiintaj, week
ESTREIMIENTO.- sus. Kaal ta
ESTRUCTURA.- sus. U winkilil.
ESTUCO.- sus. Pak bitun
ESTUDIANTE.- sus. Aj kanbal, J- kaanbal.
ESTUDIAR.- v.t. Xook, kanbal.
ESTUDIO.- sus. U kuchil xook.
ESTPIDO.- adj. Maknal
ESTUPRO.- sus. Sat sujuuyil, jaat sujuuyil
ETERNAMENTE.- adv. de t. Maxulikiin
ETERNO. adj. Junkul, ma jaway, ma xulumte
EVADIR.- v.t. Xakabt
EVAPORAR.- v.i. Saap, kosmal.
EVITAR.- v.t. Weet.
EXACTO.- adj. Pelech
EXAMEN.- sus. Tumut, tuntaj kaanbale, piis
kanbal.
EXAMINAR.- v.t. Tumtaj, tuntaj.
EXCAVAR.- v.t. Pan
EXCESIVO.- adv. de c. Maanal
EXCESO.- sus. Tipaan.
EXCITACIN.- sus. Koil
EXCOMULGADO.- sus. Aj tsakom, aj akayil

62

EXCREMENTO.- sus. Ta
EXIGIR.-v.t. Yaayantik.
EXISTIR.- v.i. Aantal, yaantal
EXPERIENCIA.- sus. Pak tumut, tuntajil.
EXPLICACIN.- sus. U tsoolil.
EXPLICAR.- v.t. Tsool.
EXPLORAR UN LUGAR CON INTERS.- v.t.Uej.
EXPLOTAR, ESTALLAR.- v.i. Wakal.
EXPRESAR.- v.t. Aal.
EXPRIMIDO.- adj. Yetsbil
EXPRIMIR.-v.t. Yeets.
XTASIS.- sus. Saat ol
EXTENDER.- v.t. Jayba, sin, jaikiint, jaay.
EXTENDER VARIAS VECES ALGO.- v.t. Xixiit.
EXTENDER O ABRIR LO DOBLADO.- v.t. Xiit
EXTENDERSE, REGARSE .- v.i. Jayal.
EXTENDIDA COMO PLASTA.- adj. Jenekbal
EXTERMINAR.-v.t. Xuulsik
EXTRAER MIEL DE ABEJA.- v.t. Pus, joksaj
kaab
EXTRANJERO, CABALLERO .- sus. Tsuul
EXTRAAR.- v.t. Maklaj
EXTRAVIARSE, PERDERSE.- v.i. Saatal
EXTREMO DE LA MILPA.- sus. Xuukil.
EXTREMO, LADO.-sus. Tsel.

FINGIDORA

Flauta

FCIL.- adj. Chen chaabil, ma talami


FACILITAR DINERO O ALGUNA COSA .- v.t. Pay,
majan.
FACTURA.- sus. U juunil koonol, u juunil
maan.
FAISN.- sus. Kanbul
FAJA.- sus. Kaax nak
FAJINA.- sus. Much meyaj
FALO.- sus. Keep, toon
FALTAR.- v.i. Manaan, minaan, naantal.
FAMILIA.- sus. Chiibalil, laktsilil, kuchkabal
FAMILIAR.- sus. Lak, laktsil
FANFARRN.- adj. Sakach, ko chi
FANTASMA.- sus. akab kulenkul
FARDO.- sus. Kuuch
FARINGE.- sus. Yul
FARO.- sus. Tajche kanab, U nooj beej
chemnal, mumutsil sasil kaanab.
FAROL.- sus. Chuyubsas
FASTIDIAR.- v.t. Toop
FATIGA.- sus. Okom olal, kaanaanil.
FAVOR.- sus. Anat , mamakbooy , meent
uts.
FAVORECER.- v.t. Bochbesaj
FECUNDAR.- v.t. Tsay
FECHA.- sus. Kiin.
FELICIDAD.- sus. Kiimak olal
FELICITACIN.- sus. Peulil
FELONA.- sus. Keban taan
FMUR.- sus.Chakbakel
FEO.- adj. Kaas
FERMENTAR.- v.i. Omankal, pajtal

FEROZ (BESTIA BRAVA Y FIERA).- adj. Tsik, aj


kinam
FERROCARRIL.- sus. Wakax kak
FERVOR.- sus. Tsa olal
FETIDEZ.- sus. Tu bookil.
FTIDO.- adj. Tu
FETO.- sus. Balnak , baalnakil
FIBRA DE HENEQUN.- sus. Soskil
FIBROSO, DIFCIL.- adj. Tsuuy
FIEBRE.- sus. Chakawil, chawakil, chokwil,
chokuil
FIEBRE QUE QUEMA.- sus. Tatabki
FIEBRE TERCIANA CON FRO O CON CALENTURA.sus. Yax keel
FIERRO, HIERRO.- sus. Maskab.
FIESTA.- sus. Chaan, chaant, mnkiinal,
mnkiinalil, ki otsilil
Kiinbesaj.
FIESTA DE GUARDAR.- sus. Taakumbiloob
FIGURA.- sus. Oochel, winkilis
FIJAR.- v.t. Tak
FIJO.- adj. Muukaan
FILA.- sus. Tis, tisil, tsool
FILO.- sus. Yeej
FILSOFO.- sus. J miats
FILTRAR.- v.i. Taj, xix,
FIN.- sus. Cheel, tsook
FINAL.- sus. Xuul, xuul.
FINALIDAD, UTILIDAD.- sus. Beelal, biilal.
FINALIZAR.- v.t. Xuul, tsookbesaj
FINGIDOR.- adj. Aj ken koj, J ken koj
FINGIDORA.- adj. Ix ken koj, X ken koj.
63

FINO

FINO.- adj. Mamaykij


FIRMA.- sus. Joron tsib.
FIRMAR.- v.t. Chikibelsaj, joron tsib.
FIRME COMO EDIFICIO.- adj. Muukaan, chich
etsekbal.
FIRMEMENTE.- adj. Chich etsekbal
FIRMEZA.- sus. Jetsil
FIRMEZA Y CONSTANCIA.- sus. Jun xotoma
FISCALIZAR, VIGILAR EL INGRESO.- v.t. Pix najalil.
FISURA.- sus. Teejel
FLCIDO, SIN FUERZA PARA ERGUIRSE.- adj. Jojooch.
FLACO.- adj. Tsoyaan, bekech, kakal baak.
FLAGELAR.- v.t. Jaats
FLAMA.- sus. Yaak kak`
FLAQUEZA DE NIMO.- sus. Tseem olal.
FLAUTA.- sus. Chul
FLECHA.- sus. Kaax jalal,
FLOJERA.- sus. Makolil.
FLOJO.- adj. Makol, jooy keep, meelen
keep.
FLOR.- sus. Lool, nikte.
FLOR DE MAYO (PLUMERIA ALBA L.).- sus. Saknikte
FLOR DE SAN DIEGO (ANTIGONON LEPTOPUS HOOK.
ET ARN.).- sus. Chaklolmakal
FLORECER.- v.i. Loolankil, loolankal
FLORECER EL MAZ.- v.i. Jekankil
FLOTAR.- v.i. Kakaknak
FLUIR SUAVEMENTE.- v.i. Yiyibankil
FLUJO DE SANGRE POR LA NARIZ.- sus. X
kulimkan
FOGAJE.- sus. Kak
FOGN.- sus. Koben
FONDO.- sus. Yit
FORASTERO.- sus. J tanxenil, j ma wayil
FORCEJEAR.- v.t. Piislant, piisbaj, piis
muukoob.
FORCEJEAR POR SOLTARSE.- v.i. Chopayba
FORMA, FIGURA.- sus. Patul.
FORMADA (SE APLICA A LA MUJER DE PROPORCIONES
64

ARMONIOSAS).- adj. Kukuutki.


FORMAR MONTONES.- v.t. Tutukal
FORMAR OVILLO.- v.t. Wol
FORNICAR.- v.t. Pak keban, koil
FORRAR, CUBRIR.- v.t. Piix
FORTALEZA.- sus. Mukolalil, pa, tulum
FORTALEZA DE NIMO.- adj. Jich olal
FORTALEZA DE UNA COSA.- sus. Chichil
FORTIFICAR.- v.t. Lem
FORTIFICAR ALGUNA COSA.- v.t. Cheeb
FORTUNA.- sus. Ayikalil
FSFORO.- sus. Jiriich joop
FOSA.- sus. Mokoch.
FOSO.- sus. Bekan, okop luum
FOTOGRAFA.- sus. Oochel, etpatkunaj
FRACTURA.- sus. Kaach
FRAGANCIA.- sus. Kiibokil
FRGIL.- adj. Kakachki
FRGIL, QUE SE LASCA CON FACILIDAD.- adj.
Tsetseejki.
FRASCO.- sus. Chan sasil pul.
FRATRICIDA.- sus. J kimsaj lak
FRECUENTE.- adj. Mantats
FRECUENTEMENTE.- adv. de t. Chich muuk
FRER.- v.t. Tsaaj
FRENES.- sus. Koo tamkas
FRENTE.- prep. Aktan.
FRENTE (PARTE DE LA CABEZA).- sus. Tan jool.
FRESCO.- adj. ak, sis ol.
FRESCURA.- sus. Sistube
FRESCURA Y SOMBRA QUE HACEN LOS RBOLES
GRANDES.- sus. Sisal
FRIJOL (PHASEOLUS SPP).- sus. Buul
FRIJOL DE LIMA (PASHEOLUS LUNATUS).- sus. Ib
FRO.- sus. Keel, sis
FRITO.- adj. Tsaajbi
FROTAR.- v.t. Jaax
FROTAR APLICANDO UN POLVO.- v.t. Kuult
FRUTO.- sus. Ich, u yich che.
FRUTO ESFRICO DE PERICARPIO DURO QUE SIRVE
PARA CONSERVAR SUAVES Y CALIENTES LAS TORTILLAS.- sus. Leek

FUSTAN

FUEGO.- sus. Kak


FUEGO CONSUMIDO.- sus. Jabal
FUENTE.- sus. Sayabil
FUERA.- sus. Junpachil, tankab
FUERTE.- adj. Muukaan, muuknal
FUERTE (SE UTILIZA PARA EL VIENTO, LA LLUVIA) .- adv.
de m. Kaam
FUERZA.- sus. Chichil, kinam, lox taan,
muuk, yail
FUERZA DE HOMBRE FUERTE.- sus. Lox taan

FUERZA PARA HACER ALGO.- sus. Kal


FUGA.- sus. Putsul
FUGAR.- v.i. Puts
FUGARSE.- v.i. Putsul
FUMAR.- v.t. Tsuuts
FUNDA.- sus. Piix
FUNDAMENTAL.- adj. Jach kaabet, kabet.
FUROR.- sus. Lep ol
FUSILAR.- v.t. Tsoon
FUSTN.- sus. Piik

65

GAJO

Guacamaya

GAJO O RAMA.- sus. Kab che, xaay che, jek


che.
GAJO Y DESGAJAR UNA RAMA.- sus. Jek
GALARDN.- sus. Makul
GALLINA.- sus. X kax, kax
GALLINA CLUECA.- sus., adj. X siis ook kaxo.
GALLINERO.- sus. Sooy
GALLO.- sus. Teel
GANADERO.- sus. Yuumil wakaxoob
GANADO VACUNO.- sus. Wakax
GANANCIA.- sus. Najal
GANAR DINERO.- v.t. Najalt
GANAR, VENCER.- v.t. Tsanchek, tsanchak.
GANAR VARIAS VECES.- v.t. Jojooch.
GANCHO PARA BAJAR FRUTAS.- sus. Kokoolche.
GANGLIO DEL SOBACO O DE LA INGLE.- sus. Maaj
GARGANTA.- sus. Kaal, bab kaltaj
GARGANTA CORTA.- sus. Kulkaal
GARRA.- sus. Iichak
GARRA DE LOS FELINOS.- sus. Mool
GARRAFN.- sus. Sasil pul
GARRAPATA.- sus. Peech
GARZA BLANCA.- sus. Sak bok
GASTAR.- v.t. Nojmal, xuup
GASTAR POR GASTAR DINERO O ALGUNA COSA.-v.t.
Xuxuup.
GASTO.-sus. Xuup.
GATEAR.-v.i.Juuk
GATO.- sus. Miis
GAVILN.- sus. Chuy, i
GEMELO.- sus. Iich
66

GEMIDO.- sus. akam


GENTE.- sus. Mak, makoob.
GENTE QUE TIENE UNO A SU CARGO.- sus. Kuchkabal
GERMINAR.-v.i. Topol, jokol.
GESTO.- sus. Eets
GIBA.- sus. Puus
GIGANTE.- sus. Wa paach, wan chak, chawak
ach winik
GIRAR.- v.i. Pirin suut
GIRAR, VOLTEAR, REGRESAR.- v.i. Suut.
GLIFO.- sus. Wooj
GLORIA.- sus. Ki ki olal, tepalil, nojbeenil.
GLOTONA.-adj. X balnak, x banban janal.
GLOTN.- adj. Aj balnak , aj banban janal
GLOTONERA.- sus. Bal nakil, baltaachil
GLTEO.- sus. Puuk iit
GOBERNADOR.- sus. Aj belnal, aj mektan
kaaj.
GOBERNANTE.- sus. Jalach winik, nojoch jaalachil, juk let.
GOBIERNO.- sus. Mektan mail
GOLONDRINA.- sus. Kusam
GOLPE QUE SE DA A COSAS HUECAS.- sus. Boj
GOLPEADO O AZOTADO VARIAS VECES.-adj.
Jajaatsan.
GOLPEAR.- v.t. jaats, kool, kop, kooj
GOLPEAR, APISONAR., ABATANAR.- v.t. Kooj.
GOLPEAR CON EL PUO.- v.t. Loox
GOLPEAR CON LA PALMA DE LA MANO.- v.t. Laaj
GOLPEAR CON LOS NUDILLOS.-v.t.Boboj, kop.
GOLPEAR CON MARTILLO.-v.t.Kop yetel bajab.

GUSTAR

GOLPEAR POR GOLPEAR.-v.t.Babaaloox.


GOLPEAR, ROMPER O DESHACER A GOLPES ALGO
DURO.-v.t. Baax.
GOLPEAR VARIAS VECES.- v.t. Pupuuchbil.
GONORREA.- sus. Puj tu bell wiix
GORDO.- adj. Polok, werek, purux, pukus.
GORDITO.- adj. Kukutki, yujus.
GORJEAR, CANTAR.- v.i. Kaay.
GOTA.- sus. X tun
GOTA DE AGUA O DE LICOR.- sus. X tun, taj,
chaj
GOTA PEQUEA.- sus. Tun
GOTEAR.- v.i. Chaaj
GOTERO.- sus. Chaaj
GRACIA.- sus. Chich olal, tsaabilaj
GRACIA, DDIVA.- sus. Tsaabilaj
GRACIAS.- sus. Niib olal, Kiichkelem Yuum
bootik, Yuum bootik.
GRACIOSO AL HABLAR.- adj. Kiki taan.
GRADA.- sus. Tem
GRADA PARA SUBIR.- sus. Tem
GRAJO.- sus. Kaaw
GRAN SEOR.- sus. Ajau
GRANDE.- adj. Nojoch, noj, nonoj, nuuk.
GRANDES.- adj. Plural. Nukuch
GRANDES, COSAS GRANDES.- adj Nunuuktal.
GRANDEZA.- sus. Lakam, nojil
GRANERO.- sus. Chiil, kumche
GRANIZAR.- v.i. Kaxal bat, batil ja
GRANIZO.- sus. Bat
GRASA.- sus. Tsaats
GRASA QUE LE SALE AL PIPIN Y A OTRAS COMIDAS.sus. Yek
GRASOSO.- adj. Chachalkij
GRATIS.- adj. X ma booli, mix booli.
GRATUITO.-adj . Chen siibil
GRAZNIDO.- sus. Jolkolok
GRILLO.- sus. J mas, mas
GRIS.- adj. ek popos, sak boox, sak ek
GRITAR.- v.i. Awat
GRITAR ALOCADAMENTE.- v.i.Tataaj awat.

GRITO.- sus. Awat


GRUESO.- adj. Piim
GRUESO, MUY GRUESO.- adj. Pimpiin.
GRUPO.- sus. Much.
GRUTA.- sus. aktun
GUACAMAYA.- sus. Moo
GUACAMAYO.- sus. Xoop
GUAJOLOTE.- sus. Tso, ulum
GUANBANA [ANNONCEAE (ANONA MURICATA L.)].sus. Takoop, kiix paach oop.
GUANACASTE [ENTEROLUBIUM CYCLOCARPUM (JACQ)]
.- sus. Piich
GUANO.- sus. Xaan
GUARAPO.- sus. Sail moom
GUARDAR.- v.t. Liis, taak
GUARDADO, MUY GUARDADO.- adj . Babaalki,
tataak.
GUARDAR LAS ESPALDAS.- v.t. Mak paach
GUARDARRAYA.- sus. Bekab, mis jool paach.
GUARDIA.- sus. Aj chaaj beej, Aj pikit beej, aj
kanan beej.
GUARUMBO (CECROPIA OBTUSIFOLIA (BERT)).- sus.
Konchle
GUAYABA (PSIDIUM GUAJAVA L.).- sus. Pichi
GUAYACN (GUAIACUM SANCTUM L.).- sus. Chunchintok
GUERRA.- sus. Katunyaj, muul baateel, noj
baateel, nupankil
GUERREAR.- v.t. Baateel, piis.
GUA.- sus. Aj bejil, Aj bej, Aj belbesaj.
GUIAR.- v.t. Belbesaj, joch jaban
GUIAR EL OJO.- v.t. May ich
GUIAR.- v.i. Chaak
GUIJARRO.- sus. Chichil tuun.
GUIRNALDA.- sus. Kaax jool
GUITARRA.- sus. X tin kanil pax ,Tabil
pax, kaayun che.
GULA.- sus. Bal nakil, baltaachil
GUSANO.- sus. Nookol, x nookol
GUSARAPO.- sus. Bolin, x bube
GUSTAR, VER CON DELEITE.- v.t. Chaan

67

HBIL

Hojas

HBIL.- adj. Pekaan


HABILIDAD.- sus. Itsatil pool
HABITANTE.- sus. Kaajnalil
HABITAR.- v.i. Kaaj, kaajtal, kaajlan.
HBITO.-sus. Suukil.
HABLANTE.-sus. Aj taan.
HABLAR.- v.i. Taan
HABLAR ALBOROTNDOSE.- v.i. Tsay oltaj
HABLAR EN VOZ BAJA.- v.i. X muukul taan
HABLAR HISTRICAMENTE.- v.i. Babaaltaan.
HABLAR PRIMERO.- v.i. Paybe
HABLAR RIENDO.- v.i. Tsay oltaj
HABLAR SOLO.- v.i. Taantaan
HABLOTEAR.- v.i. Sakachtaan
HACE TRES DAS.- adv. de t. oxejeak
HACE UN AO.- adv. de t. Jun jaabake
HACER.- v.t. Beet, meent, meen,
HACER POR HACER.- v.t. Babaal meenbil.
HACER ALBARRADA.- v.t. Koot
HACER ARDER LA LUMBRE SOPLANDO.- v.t. Jopsaj
HACER CAMINO.- v.t. Belbesaj, jool chak.
HACER CAUTIVO.- v.t. Baksaj
HACER, CONSTRUIR, CONFECCIONAR.- v.t.
Makantik.
HACER DE NUEVO UN TRABAJO.- v.t. Lik meyaj
HACER
FUERTE
ALGUNA
COSA.v.t.
Mukkankunsik.
HACER GESTOS O MUECAS.- v.i. Eets
HACER MONTONES.- v.t. Tutukal
HACER OBRA DE MANO.- v.t. Kabtaj
HACER QUE UNA COSA ABUNDANTE SE AGOTE.- v.t.
Cheejel
68

HACER REALIDAD.- v.t. Beykuntik.


HACER RODAR.- v.t. Balkesen
HACER SANGRA.- v.t. Tok
HACERSE MARAVILLOSA Y MILAGROSA.- adj.
Maktsiljal
HACIA ABAJO.- adj. Chinchin.
HACIENDA.- sus. Tiyal.
HACIENDA, CONJUNTO DE BIENES MUEBLES E INMUEBLES.-sus. Baaba.
HACHA.- sus. Bat
HALO NOCTURNO.- sus. Chelil akab.
HAMACA.- sus. Kan
HAMBRE.- sus. Wiij
HAMBRUNA.- sus. Wiijil kiimiloob
HARTO.- adj. Naaj
HASTA.- prep. Tak
HASTA AHORA.- adv. de t. Tak walkila
HASTA MAANA.- adv. de t. Tak samal
HASTA MS TARDE.- adv. de t. Tak kaakate
HASTO.- sus. Nak ol.
HAY.- v.i. Yaan
HEBRA TORCIDA O HILADA EN PABILOS.- sus.
Chot
HECHICERO.- sus. Aj kunaj taan, aj kunyaj, pul
yaaj
HECHICERO QUE ATRAE CON SUS CONJUROS A ALGUNA PERSONA O ANIMAL.- sus. Aj pay kun.
HECHICERO QUE CAUSA DAO POR MEDIO DEL AIRE.sus. Aj chin iik.
HECHIZO.- sus. Pul
HEDOR.- sus. Tu, tu book
HELADO.- adj. Sis

HOMBRE

HELECHO.-sus. Bebtun.
HEMBRA.- sus. Chup, koolel, x baal
HENDER ROMPIENDO.- v.i. Jet
HENDIDURA.- sus. Jet
HENEQUN (AGAVE SPP.).- sus. Kij
HEREDAD DONDE HAY COSAS PLANTADAS.- sus.
Pakal
HERENCIA.- sus. Kaam baalbail
HERIDA.- sus. Loob, jatlom.
HERIDO A LANZADAS O ARPONEADO.adj.
Lomaan
HERIDO DE MUCHAS HERIDAS.- adj. Tulkintan
yokol
HERIR.- v.t. Loob
HERIR CON AGUIJN.- v.t. Julche
HERIR CON ARMA O INSTRUMENTO PUNTIAGUDO.v.t. Loom
HERIR O LASTIMAR EL OJO CON EL DEDO NDICE .v.t. Choop.
HERMAFRODITA.- sus. X chupul xiib, sis ol.
HERMANA.- sus. Kiik
HERMANO MAYOR .- sus. Sukuun
HERMANO MENOR.- sus. Iitsin
HERMOSA.- adj. Jatsuts, kiichpam
HERMOSO.- adj. Kiichkelem
HERRADURA.- sus. Xanab tsimin
HERRAMIENTA.- sus. Nuukul
HERRERO.- sus. Aj meyaj maskab, J meyaj
maskab.
HERVIR.- v.i. Lok, om
HERVIR DE PERSONAS O ANIMALES.- sus. Totownkil
HIELO.-Sus. Sis chich ja.
HIEL.- sus. Kaaj
HIERBA.- sus. Xiw
HIERBA QUE CAUSA COMEZN.-sus. Popoox.
HGADO.- sus. Taman, tamnel
HIGUERA CUYA CORTEZA SERVA PARA HACE PAPEL
(FICUS COTINIFOLIA H.B. ET K).- sus. Kopo
HIGUERILLA (RICINUS COMMUNIS).- sus. Kooch
HIJA O HIJO DE LA MUJER (SLO SE APLICA A LA MADRE
O SLO ELLA DESIGNA AS A SUS HIJOS).- sus. Aal, x

aale
HIJASTRO.- sus. Majan mejen paal.
HIJO (AL REFERIRSE LA MUJER).- sus. Aal.
HIJO (AL HACER ALUSIN EL HOMBRE).-sus. Meejen,
paal.
HIJO EN GENERAL.- sus. Paal, paalal, mejnil
HILAR.- v.t. Jaax, kuuch
HILERA.- sus. Tsool
HILO.- sus. Kuuch
HILVANAR.-v.t. Makaan chuuy.
HIMNO.-sus. Noj kaay.
HINCADO.- adj. Xolokbal
HINCAR.-v.i. Xolkin, xoltal.
HINCARSE.- v.i. Xoltol, xoltaj, xoltal.
HINCHADO.- adj. Chuup
HINCHARSE.- v.i. Chuup, siipil.
HINCHARSE EL VIENTRE DE COMIDA.- v.i. Pemal.
HIPAR.- v.i. Juuyub
HIPO.- sus. Tukub
HIPCRITA.- adj. Kaapel ak, x ken koj
HIPTESIS O SUPOSICIN.- sus. Chaachitika
HISTORIA.- sus. Kajlay, siyan
HOCICO.- sus. Ni
HOGAR.- sus. Otoch, naaj, taanaj, naay.
HOGUERA.- sus. Ban kak
HOGUERA CONSUMIDA.- sus. Jabal
HOJA.- sus. Le
HOJA DE LIBRO.- sus. Tsil, wal, wal juun.
HOJAS SECAS.- sus. Sojol
HOLLEJO.- sus. Saay, saayel.
HOLLN.- sus. Sabak, yebek naaj
HOMBRE.- sus. Mak, winik, xiib
HOMBRE ASTUTO. sus., adj. Aj naat ach
HOMBRE CERTERO EN APUNTAR AL BLANCO.- sus.
Toj kab
HOMBRE DISCRETO.- sus. Aj naat
HOMBRE ENTENDIDO.- sus. Aj naat
HOMBRE FUERTE.- sus. Muukaan winik, Aj
muuknal.
HOMBRE ILUSTRE.- sus. Aj naat
HOMBRE MTICO DIMINUTO HECHO DE BARRO QUE
COBRA VIDA, CUIDA LOS MONTCULOS ARQUEO69

HOMBRO

LGICOS Y LAS MILPAS.- sus. Alux, arux.


HOMBRO.- sus. Kelembal
HOMENAJE.- sus. Nojbeenkant
HOMICIDA.- sus. Kinsaj winik
HONDA PARA ARROJAR PIEDRAS.- sus. Yuntun
HONDO.- adj. Taam
HONDONADA.- sus. Kom, kom
HONGO.- sus. Kuuxum, xuxum che
HONGO DE RBOL.- sus. Xikin che
HORA.- sus. Tsilkiin, latab kiin, jech ti kiin,
kiintsil.
HORADAR.- v.t. Jool, poot
HORIZONTE.- sus. Chuun kaan, siyan kaan.
HORMIGA.- sus. Sinik
HORMIGA CARNICERA.- sus. Xuulab
HORMIGA NEGRA QUE SE DESPLAZA EN GRANDES
GRUPOS.- sus. Saakal
HORMIGA ROJA, DENOMINADA ARRIERA.- sus.
Saay
HORNEAR EN LA TIERRA.- v.t. Pibt, pib.
HORNO HECHO EN LA TIERRA.- sus. Pib
HORNO DE PIEDRAS.- sus. Tsuk tun
HORQUETA.- sus. Tsopche, xaay che, tak
che.
HORRIBLE, QUE ESPANTA.- adj. Jak oltsil
HOSPEDAJE.- sus. Jula kabil
HOSPEDAR.- v.t. Kaam
HOSPITAL.-sus. U naajil kojaanoob, U naajil
tsaak yaaj.
HOTEL.- sus. Kaam naaj, otoch kabil.
HOY.- adv. de t. Bejelae, bejlae, bejele,bejle,
bejlaake.
HOYA.- sus. Kom, kom

70

HOYO.- sus. Jom, jool


HOYUELO EN LA MEJILLA O EN LA BARBA.- sus.
Tuux
HUANO ENANO CUYAS HOJAS SIRVEN PARA TECHAR
CONSTRUCCIN, HACER ESCOBAS, ETC (SABAL
YAPA C. (WRIGTH)).- sus. Chiit
HUANO (THRINAX RADIATA (LOOD)).- sus. Xaan
HUANO BLANCO.- sus y adj. Sak xaan.
HUAYA (TALISIA OLIVAEFORMIS (KUNT) RADLK).- sus.
Wayum
HUECO.- sus. Jool
HUELLA DE LOS PIES.- sus. Bilim, chek,
peechak,peeche
HUELLA DE LAS MANOS.-sus. Pets kab, waay.
HUESO.- sus. Baak
HUESO DE ELOTE.- sus. Baakal
HUESO DE LA MAZORCA.- sus. Baakal
HUESO DE UNA FRUTA.- sus. Neek
HUEVO.- sus. Je, eel, yeel
HUEVO ESTRELLADO.- sus. Pa chiintaj je
HUIPIL.- sus. Iipil.
HUIR, FUGARSE.- v.i. Puts, putsul
HULE (CASTILLA ELSTICA, CERV).- sus. Kiikche
HUMANO.-sus.Winik, mak.
HMEDO.-adj Lolok
HUMILDAD.- sus. Kaabal ol, suuk ol.
HUMILDE.- sus. J nuun ol, J suuk ol.
HUMILLAR.- v.t. Toonkisaj
HUMILLACIN.- sus. Toonkinsajil
HUMO.- sus. Buuts
HUNDIR.- v.i. Bulul, lam
HURGAR CON PALO.- v.t. Julche
HUSMEAR.- v.i. Tsukul iiktaj

INGENIOSO

Incensario

IDEA.- sus. Tuukul.


IDENTIFICAR.-v.t. Kajol.
IDIOMA.- sus. Taan
IDIOMA ESPAOL.- sus. Kastilan taan, kastran
taan
IGLESIA.- sus. Naaj Kuj, kunaj, Yotoch Kuj,
kult naaj.
IGNORANCIA.- sus. X ma ojelil.
IGUAL.- sus. Keet, lajket.
IGUALAR, EMPAREJAR.- v.t. Keet, keetbesik.
IGUALDAD.- sus. Keetil.
IGUAL EN FUERZA.- sus. Etmuukil
IGUALAR.- v.t. Taxkun
IGUANO.- sus. Juuj
IJADA.- sus. Paknak
ILUMINAR.- v.t. Saskun
ILUSTRACIN.- sus. Oochel.
IMAGEN.- sus. Oochel
IMAGINACIN.- sus. Num ol, tuukul
IMAGINAR.- v.t. Nen ol, num ol
IMAGINARIO.- adj. Tuukulbil.
IMITAR.- v.t. Cha tsilib, joch, paast
IMPETUOSO.- adj. Seeb ol
IMPLORACIN.- sus.Yaaj katik.
IMPORTANCIA.- sus. Kananil
IMPORTANTE.- adj. Kaanan, kaanaan, kojol,
jach kabet.
IMPREGNAR.- v.t. Tsam.
IMPRESO.- adj. Tsalaan
IMPRUDENTE.- adj. J ma kux ol
IMPUESTO.- sus. Patan
INCENSARIO.- sus. Chuyub pukak, chuyub

pom.
INCESTO.-sus. Panpib
INCIENSO.- sus. Jaak, pukak
INCLINADO.- adj. Toonol, chin
INCLINADO SOBRE ALGO.- adj. Papak.
INCLINAR.- v.t. Chinaan
INCLINAR, LADEAR.- v.t. Cheeb.
INCLINARSE.- v.i. Toon, chinil
INCORDIO.- sus. Chuchum
INCRUSTADO.- adj. Tsopokbal
INCRUSTAR.- v.t. Takaj
INDAGAR.- v.t. Kat chi
INDICAR, MOSTRAR.- v.t. Eesaj.
INDICAR CON EL DEDO NDICE.- v.t. Tuchub.
INDIFERENTE.- adj. Mabal yol.
INDIO.- sus. Masewal
INDIRECTAS.- sus. Chiinchintaanoob.
INDIVIDUAL.- adj. Tu juun.
INERTE.- adj. Ma pek ol, muukaan
INFANCIA.- sus. Paalil
INFIERNO.- sus. Akbal naj, metnal, mitnal.
INFINITO.- adj. Chaket, cheket, ma xulumte,
ma xuul.
INFLAMABLE.- adj. Joojopki.
INFLAR.- v.t. Puruus, puluust
INFORMAR.- v.t. Num chi, num chitik
INFORMACIN.- sus. Tsool, Nuuksaj, num
chitaj
INFORME.- sus. Num chi, tsool tsib.
INFORTUNIO.- sus. Numyaj
INFUNDIR.-v.t. Oksaj tu pool.
INGENIOSO.- sus. Aj numan
71

INGLE

INGLE.- sus. Jeej


INHALAR.- v.i. Cha book, cha iik
INJURIA.- sus. Pooch.
INGRATITUD.-sus. X ma niib pixanil
INJERTO.- sus. Kubche.
INJUSTICIA.-sus. Ma tibil, X ma tojil.
INMEDIATAMENTE.- adv. de t. Ma muklik, tu
seblankil, jach napulak.
INMINENTE, A PUNTO DE SUCEDER.-adv.
Taaytak.
INMVIL.- adj. Ma pek ol, muukaan, xoxolki, xunxuunki.
INQUIETO.- adj. Chuklak iik
INSCRIBIR.- v.t.Tsib kaaba.
INSECTO.- sus. Yikel, yilkil
INSECTO ACUTICO.-sus. Bubul.
INSECTO CON EL CUERPO LUSTROSO DE COLOR AZUL
PAVO Y ALAS AMARILLENTAS. SE LE ENCUENTRA
EN TRONCOS VIEJOS. SU PIQUETE OCASIONA DOLOR INTENSO Y TEMPERATURA ELEVADA.- sus.
Balamjolom
INSERVIBLE.- adj. Laab, mapatali.
INSISTENCIA.- sus.Tsaantsan taane
INSLITO.- adj. Ma napajaan
INSOMNIO.- sus. Pix ich
INSTANTE.- adv. de t. Sutuk
INSTITUCIN.- sus. Molay
INSTRUCCIN.-sus. Nuukbesaj , tsool nuk.
INSTRUMENTO PARA ALGUNA ACTIVIDAD.- sus.
Nuukul
INSTRUMENTO PARA ESCRIBIR.- sus. Cheeb
INSTRUMENTO QUE SIRVE PARA SACAR EL ELOTE
DE SU ENVOLTURA EN LA COSECHA. PUEDE SER
UN CUERNO DE CIERVO ENANO, UNA MADERA
AGUZADA, UN INSTRUMENTO DE METAL.- sus.
Bakche
INSTRUMENTOS PARA ALGN OFICIO.- sus. Yeemba
INSTRUMENTO MUSICAL.- sus. Pax

72

INSULTAR.- v.t. Pooch.


INSULTO.- sus. Pooch, poochil.
INSULTAR REPETIDAMENTE.- v.t. Popoochil
INTACTO.- adj. Baylie, sujuuy
INTANGIBLE.- adj. Ma takabil.
NTEGRO.- adj. Baylie
INTELIGENCIA.- sus. Naat
INTENCIN.- sus. Tuukul, tuukulil.
INTERS.- sus. Tsaj tuukul
INTERIOR.- adv. de l. Tsu, ichil
INTERPONER.- v.t. Baalchaja
INTERROGACIN.- sus. Kat chi.
INTERROGANTE.- sus. Kat chiil.
INTERRUMPIR.-v.t. Nikkabtaj
INTESTINO.- sus. Chooch
INTRANQUILIDAD.- sus. Chiichnak
INTRANQUILIZARSE.- v.i. Nichbal
INTRODUCCIN.- sus. Oksaj taanil, kajbal.
INTRODUCIR.- v.t. Oks, oksaj, tsot
INTRODUCIR, METER LA AGUJA.- v.t. Juup
INUNDAR, AHOGARSE .- v.i. Buul, bulul
INVASOR.- sus. Aj okaj kaaj, cha kaaj
INVENTAR.- v.t. Meen.
INVESTIGACIN.- sus. Kaxan tsikbal
INVIERNO.- sus. Ak yaabil, ich keel
INVISIBLE.- adj. Ma ilbil.
INVITAR.- v.t. Payalteet, payal ol, pay ol,
pay taan.
INVOCAR.- v.i. Awat pay, awat paytaj.
INVOLUCRAR, PARTICIPAR.- v.t. Takpajal.
INYECCIN.- sus. Juup tsaak.
INYECTAR.- v.t. Juup
IR.- v.i. Biin, xiik.
IR EN COMPAA DE OTRO.- v.t. etbenel, etbiin.
IR TRAS L.- v.t. Cha ok
IRA.- sus. Kuuxil, lep olil, puujil, tsikil.
ISLA.- sus. Petn
IZQUIERDA.- adj. Tsik

JUZGAR

Jaguar

JABAL (PECARI TAYASSU).- sus. Kitam


JABN (PISCIDIA PISCIPULA (L) SARG).- sus. Jaabin
JACAL.- sus. Naaj, pasel (choza sencilla de
un alero o dos, que se hace en la milpa
para descanzar o para vigilar.)
JADE.- sus. Tuun, yaax tuun
JADEAR.- v.i. Jesbal, jesbaj
JAGUAR.- sus. Balam, chak mool
JALAR, SEPARAR.- v.t. Kol
JALAR.-v.t. Janpaytik, pay.
JALAR POR BRAZADA PARA SACAR AGUA DEL POZO.v.t. Sasap.
JALAR AGUA DE POZO.- v.t. Pay ja.
JAMS.- adv. de t. Mix bikiin
JARANA.- sus. Paax kool, sit okot.
JARDN.- sus. Pakalnikte
JARRA.- sus. Buleb, chan pul
JARRO.- sus. Buleb
JASPEADO.- adj. Wewel
JCAMA (LEGUMINOSAE PACHYRAHIZU EROSUS (L)
URBAN).- sus. Chiikam
JCARA (CRESCENTIA CUJETE L).- sus. Luuch
JINETE.- sus. Aj naat, Aj lej wakaxo
JOROBA.- sus. Puus
JOVEN.- sus, adj. (m) Xiipal, tankelem (f)X
chupal, X lobayan, X lobayen.
JOVEN DE LA NOBLEZA.- sus. (m)J ajauil, (f) X
ajauil.

JBILO.- sus. Kiimak olil.


JUEGO.- sus. Baxalnen, baxal
JUEGO DE AZAR.- sus. Buul
JUEGO DE PELOTA PREHISPNICO.- sus. Pokta
pok
JUGAR.- v.t. Baxal
JUGAR TROMPO.- v.t. Toch.
JUGO.- sus. Kaab
JUICIO.- sus. Kux ol, kuxolal, naat, xoot
kiin
JUNCIA.- sus. Semet
JUNTAR.- v.t. Much, mool, nup
JUNTAR LOS LEOS PARA HACER MS FUEGO.-v.t.
Nuuch.
JUNTAR O LLEVAR EMPUADO.- v.t. Lot.
JUNTARSE.- v.i. Bantak, bantal
JUNTO.- adv. de l. Naak, mul, yiknal, tu
tsel
JUNTOS.- adv. de m. Paate
JUNTOS, MUY APRETADOS.- adv. de m.
Peepeechki.
JURISDICCIN.- sus. Mektan kaajil
JUSTICIA.- sus. Tibil, tojil
JUSTO.- adj. Tibil, tojil
JUVENTUD FEMENINA.- sus. X lobaymil
JUVENTUD MASCULINA.- sus. J Tankelmil
JUZGAR.- v.t. Tsaj, yaya tse ktaj, piis ol.

73

LABERINTO

Loro

LABERINTO.- sus. Satun sat.


LABIO.- sus. Booxel chi
LABORAR.- v.i. Meyaj
LABRAR MADERA.- v.t. Pol che
LABRAR MADERA SACNDOLE PUNTA.- v.t. Bits
LADEADO.- adj. Nixaan
LADEADO.- Tsetsel.
LADEAR.- v.t. Nix, tseltal.
LADEAR, INCLINAR.- v.t. Cheeb
LADEAR, DESVIAR, TORCER.- v.t. Keech.
LADO.- adv. de l. Tsel, tselil, xax
LADO DE LA CAMA O DE LA HAMACA.- sus. Xax,
tuub.
LADRAR.- v.i. Chiibal peek
LADRAR EL PERRO, PERSIGUIENDO A ALGN ANIMAL.- v.i. Tojol
LADRN.- sus. Ookol
LAGAA.- sus. Cheem
LAGARTIJA.- sus. Bebech, meemech.
LAGARTIJA VERDE CON CRESTA.- sus. Tolok
LAGARTO.- sus. ayin, aim, juuj (Hondzonot,
municipio de Tulum, Q. Roo.)
LGRIMA.- sus. Jail ich
LAGUNA.- sus. akal che
LAJA.- sus. Chaltun
LAMA O MOHO VERDE DE LA TIERRA HMEDA Y SOMBRA.- sus. Yaax koxmal
LAMENTO.- sus. Akanjal, okol.
LAMER.- v.t. Lets
LAMPIA.- adj. Biirich
LANA.- sus. U tsootsel taman.
LANGOSTA DE MAR.- sus. Chakay.
74

LANGOSTA, INSECTO QUE ES PLAGA PARA LA AGRICULTURA.- sus. Sak


LANZA.- sus. Tsopche, julte, nabte
LANZAR.- v.t. Chiin
LANZAR CON MPETU.- v.t. Tojlaj
LPIDA, LOSA, LAJA.- sus. Tsal
LPIZ.- sus. Chilib tsib
LARGO.- adj. Chowak
LARGO RATO.- adv. de t. Sam, same, samak.
LASCA.- sus. Xeet
LASCAR.- v.t. Tseej.
LASCADO.- adj. Tsetseej.
LSTIMA.- sus. Men olal
LASTIMAR.- v.t. Kiil, toop, kii
LASTIMARSE, HERIRSE.- v.i. Kiimpajal.
LASTIMADO, MUY LASTIMADO.- adj.Puupuuch
LTEX.- sus. Iits
LATIGAZO.- sus. Jaats
LATIR.- v.i. Kiinam
LATIR EL PULSO, SALTAR COMO LOS NERVIOS.- v.i.
Titipnkil
LAVANDERA.- sus. Ix po
LAVANDERO.- sus. J po.
LAVADO.- sus. Po.
LAVAR.- v.t. Po
LAZAR.- v.t. Lej
LAZO.- sus. Jook.
LECCIN, LECTURA.- sus. Xook
LECTO-ESCRITURA.- sus. Xook yetel tsib.
LECHE.- sus. Kaab iim
LECHONA.- sus. Chupil keken
LECHUZA (GLAUCIDIUM).- sus. Toojka x nuuk

LOCO

LEER, ESTUDIAR, CONTAR.- v.t. Xook


LEGUA (MEDIDA DE LONGITUD DE CUATRO KILMETROS).- sus. Lub
LEJANO.- Adj. Nach.
LEJOS.- adv. de l. Nach
LENGUA.- sus. Aak
LENGUAJE.- sus. Taan.
LENTAMENTE.- adv. de m. Chaanbelil, chaanbel, chaantaki.
LEA.- sus. Si
LEAR.- v.t. Siintik.
LEPRA.- sus. Jaway, chachak uay
LETRA.- sus. Wooj
LEVADURA.- sus. Paj sakan
LEVANTAR.- v.t. Lik, liis
LEVANTAR SUSPENDIENDO CON LAS DOS MANOS
UNA JCARA .- v.t. Lat
LEVANTAR O ENCENDER LA GUERRA.- v.t. Tsay
katun
LEVANTAR PUEBLOS.- v.t. Liksaj kaajtal, liksaj
kaajoob.
LEY.- sus. Aalmaj taan.
LEY DEL PONTFICE.- sus. Yaalmaj taanil ajaw
LEY DEL REY.- sus. Yaalmaj taanil ajaw.
LIADA APRETADAMENTE.- adj. Jep
LIANAS O BEJUCOS FLEXIBLES Y RESISTENTES QUE
SIRVEN PARA AMARRAR LA ESTRUCTURA DE LA
CASA.- sus. Aanikab
LIBLULA.- sus. Xtulix, xturix
LIBERACIN, SALVACIN.- sus. Toksajil.
LIBERTADOR, SALVADOR.- adj. Aj toksajil
LIBERAR, SOLTAR.- v.t. Jalkab
LIBERTAD.- sus. Sij ol, jalkabil, jalkaabil
LIBRAR ARREBATANDO.- v.t. Tok
LIBRAR QUITANDO.- v.t. Tok.
LIBRARSE DE CARGO.- v.i. Sip ik, mak koch
LIBRARSE DE LO QUE LE IMPUTAN.- v.t. Mak koch
LIBREMENTE.- adv. de m. Sij olal
LIBRO.- sus. naltee, pikjuun, salbijuun
LDER.- sus. Jalach, poolil, joolil, jool pop.
LIEBRE.- sus. Tsuub
LIJAR.- v.t. Jix

LIMA.- sus. Jaab, juux, joch.


LIMADO.- adj. Jiian,jiix kayaan.
LIMAR.- v.t. Jaab, jay.
LMITE.- sus. Xuul
LIMOSNA.- sus. Yatsil, tsayatsil.
LIMPIADA DE SUCIEDAD.- adj. Pitaan
LIMPIAR.- v.t. Biliin.
LIMPIAR, ESCOMBRAR.- v.t. Choch.
LIMPIAR CON PAPEL O TELA.- v.t .Chooik.
LIMPIAR sacudiendo.- v.t. Pust.
LIMPIAR UN PLATO O UNA VASIJA.- v.t. Chul.
LIMPIO, SIN HIERBA.- adj. Bibilki.
LIMPIO.- adj. Ma eki
LIMPIO, SIN POLVO.- adj. Puupuuski.
LIMPIO, VACO - adj. Jojochil.
LIMPIO DEL CUERPO.- adj. Kekexkij.
LIMPIO REFIRINDOSE A CASA.- adj. Misaan
LIMPIO, MUY LIMPIO. Bibilki.
LINAJE.- sus Chiibal, olom
LINDERO.- sus. Ektolol
LNEA.- sus. Tool
LIQUEN.- sus. Meex chak.
LISO.- adj. Tax, babayki
LISO, MUY LISO.- adj. Babayki.
LISO Y RESBALOSO.- adj. Tsitsiiki.
LISONJERO.- adj. Aj bay pool
LISTA.- sus. Wewel
LISTA DE PERSONAS.- sus. Tsool kaabaob
LISTADO DE COLORES.- adj. Wewel
LISTO.- adj. Tsook beyo
LISTO, ATENTO.- adj. Pil ich., tsaaj ol
LITERA PARA VIAJAR.- sus. Pepem che
LITORAL.- sus. Jal j, chi ja
LIVIANO DE PESO .- adj. Sal
LODAZAL.- sus. Tsootsoopki.
LO MS FUERTE Y DURO DE LA MADERA DE UN RBOL, EL CORAZN DEL RBOL.- sus. Chulul
LO MS IMPORTANTE.- sus. Noj lail
LO QUE HA DE SER PROMOVIDO.- sus. Kulkinbil
LOCALIDAD.- sus. Kaaj.
LOCALIZAR.- v.t. Kaxan
LOCO.- adj. Choko pool, choko jool, saatal
75

LOCOMOTORA

ol, saataj ol.


LOCOMOTORA.- sus. Tsimin kak, wakax
kak.
LOCUTOR.- sus. Aj num chi
LODO.- sus. Luuk.
LOGRAR.- v.t. Najal, najmat, chuuk.
LOMA O MDANO DE ARENA.- sus. Tsel kaanil
kanab, tsel kaan.
LOMBRIZ DE TIERRA.- sus. Lukum kaan
LOMO.- sus. Paach, puuch
LOMO , ESPINAZO DE CUALQUIER CUADRPEDO.sus. Sibnel.
LORO.- sus. Tuut, x tuut
LOTE BALDO.- sus. X tokoy
LUCERO DE LA MAANA.- sus. Aj ajsaj, kab eek,
noj eek, xuux eek
LUCIRNAGA.- sus. Kokay

76

LUCHAR CUERPO A CUERPO.- v.t. Piisba, piislam


muk.
LUCHAR, DEBATIR, PELEAR.- v.t. Paaklam muuk.
Piislam muuk,
LUEGO.- adv. de t. Ka tun
LUEGO QUE.- adv. de t. Kitak
LUGAR.- sus. Kuchil
LUGAR DE MALEZA, BREAS Y ESPINAS.- sus. Lobil
LUJURIA.- sus. Koil
LUMBAGO.- sus. Kampach
LUMBRE.- sus. Kak
LUNA.- sus. Uj
LUNA LLENA.- sus. Yiij uj, tulis uj, tsaykan uj
LUNA NUEVA.- sus. paal uj, yax uj
LUNAR.- sus. Ta uj, yuuy
LUZ.- sus. Sas, sasil.

LLUVIA

Ll

Llamas

LLAMA DEL FUEGO.- sus. Yaak, kak


LLAMADA.- sus. Kaabamaj
LLAMAR.- v.t. Taan.
LLAMAR CON LA MANO.- v.t. Bechkabt
LLANO.- adj. Tax, tax luum.
LLANTO INTENSO.- sus. Banbanokol
LLAVE.- sus. Jeeb, chotob, x chotobil.
LLEGAR.- v.i. Taal, kuchul, uul, koj, kojol.
LLEGAR.- v.i. Kuch.
LLEGAR, VENIR.- v.i. Uul.
LLEGAR AL CORAZN.- v.t. Najal tiol
LLENAR.- v.t. Chuup
LLENARSE EL VIENTRE DE VIENTO.- v.i. Tibal.
LLENO.- adj. Chuup, chukaan.
LLENO DE AIRE.- adj. Popoltal

LLENO DE MALEZA.- adj. Loob


LLENO POR HABER COMIDO SUFICIENTE.- adj.
Naaj
LLEVAR.-v.t. Bis
LLEVAR EN UN PUADO.- v.t. Loch.
LLEVAR CARGADO O APOYADO SOBRE EL HOMBRO
DETRS DEL PESCUEZO.- v.t. Lechkaltaj
LLORAR.- v.i. Okol
LLORIQUEAR.- v.i. Xuxuch ni, xuxub ni.
LLORN.- adj. Chech, chech keep.
LLOVER.- v.i. Kaxal ja, Kaxal chak
LLOVIZNA.- sus. Banaja, tosja, witsij ja.
LLUVIA.- sus. Chak.
LLUVIA QUE MOJA LEVEMENTE LA TIERRA.- sus.
Lak may.

77

MACHACAR

M
MACHACAR,TAMULAR EN MOLCAJETE.- v.t. Kuut.
MACHACADO, TAMULADO .-adj. Kuutaan.
MACHACAR, APLASTAR APACHURRAR .-v.t. Puuch.
MACHETE.- sus. Maskab, x-taats
MACHO.- sus. Xiibil baalche
MADERA.- sus. Che
MADRASTRA.- sus. X-kaa na, sak na X-majan
na.
MADRE.- sus. Na, natsil.
MADRINA.- sus. Ye na
MADRUGADA.- sus. Ajal kaab, sastal
MADRUGADOR.- sus. Aj jatskaab ajal
MADURACIN.- sus. Yiijtalil
MADURAR.- v.i. Tajal
MADURAR.-adj. Sisipki.
MADUREZ DEL MAZ.- sus. Yij
MADURO PARA FRUTAS.- adj. Kan, takan,
takantak.
MAESTRA DE ESCUELA.- sus. X kaansaj xook, X
kaanbesaj
MAESTRO DE ESCUELA.- sus. Aj kaansaj xook, J
kaanbesaj
MAGIA.- sus. Kaskunaj ich.
MGICO.- v.t. Esaj
MAGULLADO.- adj. Maxal
MAGULLAR , MACHACAR, LASTIMAR.- v.t. Nuul.
MAZ (ZEA MAYS L.).- sus. Ixiim, xiim
MAZ AMARILLO.- sus. Kan ixiim
MAZ BLANCO (SU CICLO DE PRODUCCIN ES DE 120
DAS).- sus. Sak ixiim, x nuuk nal
MAZ DE GRANOS AZULOSOS.- sus. ekjub
78

Mono

MAZ DE GRANOS COLOR ROJO OSCURO.- sus.


ekchob
MAZ DE GRANOS ROJOS.- sus. Chakchob
MAZ DEL GALLO, VARIEDAD DE MAZ QUE TARDA
40 DAS EN DESARROLLARSE.- sus. Nal teel,
kaytel
MAZ PEQUEO (SU CICLO DE PRODUCCIN ES DE 90
DAS).- sus. X mejen nal
MAZ TIERNO.- sus. Ak ixiim
MAJAR.- v.t. Pech pets
MAJAR, MACHACAR, MAGULLAR.- v.t. Maax.
MAJAR, APLASTAR.- v.t. Yaach
MAJESTAD.- sus. Aj tepal, tepalil
MAKAL O AME (DIOSCORACEAE (DIOSCOREA ALATA
L.)).- sus. Makal
MAL.- sus. Kaas, loob
MAL DE PINTO.- sus. Waway, Paj is.
MALDECIR.- v.t. Manab chi, loolobtaantik.
MALDICIN.- sus. Kots akil, akayil
MALDITO.- adj. Aj akayil
MALEZA.- sus. Aban, jaban, loob
MALO.- adj. Ma patali, kaas.
MALOLIENTE.- adj. Puus, tu
MALTRATAR.- v.t. Baabaj toop.
MAMA.- sus. Chuuch
MAM.- sus. Na, maamatsil, natsil.
MAMAR, SUCCIONAR .- v.t. Chuuch.
MAMEY DE SANTO DOMINGO (MAMMEA AMERICANA
L.) .- sus. Chakaljaas.
MANADA PEQUEA DE ANIMALES.- sus. Banab.
MANANTIAL.- sus. Aklin, sayab.
MANAR, CHORREAR.- v.i. Chooj.

MEADO

MANCHADO.- adj. Wewel


MANAT.- sus. Tek, chiil.
MANCHA.- sus. Xiijul.
MANCHA DE COLOR VIOLETA QUE TIENEN ALGUNOS
NIOS EN LA ESPALDA SOBRE EL COXIS.- sus.
Waaj
MANCHADO POR PARTES.- adj. Weweek
MACHACADO.- adj. Yaachtaan
MANDAMIENTO, LEY.- sus. Aalmaj taan.
MANDAR.- v.t. Aalaj, aalmaj
MANDAR, ENVIAR.- v.t. Tux, tuxt, tusbeel
MANDATO.- sus. Aalmaj taan
MANDBULA.- sus. Kamaach
MANERA.- sus. Yalul, bixil.
MANGLAR.- sus. Chuk te
MANGO DE HERRAMIENTA.- sus. Lapkabil
MANIFESTAR.-v.t. Eesaj.
MANIFIESTO.- adj. Xech
MANIQU, MUECO.- sus. Wenak
MANO.- sus.Kab.
MANOSEAR.- v.t. Mamaachik.
MASCAR, MASTICAR.- v.t. Chaach.
MANOJO O ATADO.- adv. de c. Kax
MANOJO DE ALGO.- adv. de c. Jikipil
MANOJO DE CUALQUIER COSA, COMO VARAS, CABELLOS, VELAS, ETC.- adv. de c. Chach
MANSO.-adj.Suuk, ma kooxi.
MANTA.- sus. Nook
MANTECA.- sus. Kab tsaats.
MANTEL.-sus.U nookil mayak che.
MANTENER.- v.t. Tsent
MANUAL.-sus. Nuukul ku tsoolik wa baax.
MAA EN CUALQUIER COSA.- sus. Nonojil
MAANA.- adv. de t. Samal
MAANA, EL AMANECER.- sus. Jaatskab kiin.
MAPACHE (PROCYON LOTOR SCHUFELDTI(NELSON Y
GLODMAN)).- sus. Kulu
MAR.- sus. Kanab, kaknab, kanab
MARAA.- sus. Mamak.
MARAVILLAR.- v.i. Nunuyaktaj
MARAVILLARSE DE ALGUNA PERSONA COMO DESCONOCINDOLA.- v.t. Makat

MARAVILLOSA.- adj. Mktsil


MARIDO.- sus. Iicham
MARIPOSA.- sus. Pepen
MARIPOSA NOCTURNA.- sus. akab tsunuum
MARISMA.- sus. Ukum
MARRANA.- sus. Chupil keken, x
leech
MARRANO.- sus. Keken
MARTILLO.-sus. Bajab.
MS.- adv. de c. Paymun
MAS.- conj. advers. Jebak
MS TARDE.- adv. de t. Kaakate, ma same.
MASA DE MAZ.- sus. Sakan
MASA ENCEFLICA.-sus. Tsoom.
MASAJE.- sus, v.t. Pats, yeet, yoot.
MASCAR, MASTICAR.- v.t. Jaach
MASCAR, ROER.- v.t. Kuux.
MSCARA.- sus. Koj, piix ich.
MASCULINO.-adj. Xiib.
MASTICAR.- v.t. Chaach , jaach.
MASTICAR VARIAS VECES.-v.t. Jajaach.
MASTICADO POR BOCA GRANDE DE CABALLO, MARRANO, PERRO.-adj. Chaachaan.
MASTICADO POR BOCA PEQUEA DE RATA O TUZA.v.t. Neenees.
MASTURBACIN.- sus. Kol ach, baxalba.
MASTURBACIN MASCULINA.- sus. Kol keep
MASTURBARSE.- v.i. Baxalba
MATANZA.- sus. Banban kimsaj
MATAR.- v.t. Kins, kimsaj.
MATERIA.-sus. Baalil.
MATERIA DE UNA HERIDA .-sus. Puj, puuj jal.
MATERNO.-adj. Naitsil.
MATORRAL.- sus. Aban
MATRIMONIO.- sus. Tsookol beel, kamnikte
MATRIZ.- sus. Sayomal.
MAXILAR.- sus. Kamaach
MAYOR.- adj. Kojol.
MAYOR.-adj. U nojochil
MAYORA.-adv. U yaabil.
MAZORCA DE MAZ.- sus.Tiijol nal.
MEADO, ORN.- sus. Wix
79

MEAR

MEAR, ORINAR.- v.i. Wiix.


MECAPAL.- sus. Tab
MECATE, MEDIDA AGRARIA DE 400 M2 O DE 20 M
LINEALES.- sus. Kaan(Para el singular)
Tsak (Para el plural)
MECER.- v.t. umbal
MEDIA NOCHE.- sus. Chumuk akab
MEDIANO.- adj. Tuntun
MEDIBLE.- adj. Piisbeen
MEDICINA.- sus. Tsaak
MDICO.- sus. Tsaak yaaj
MEDIDA DE LONGITUD ENTRE EL DEDO PULGAR Y EL
MEIQUE CON LA MANO ABIERTA.- sus. Nab
MEDIANTE.-adj. Tu yoolal.
MEDIDA.- sus. Piis, piisib, betan.
MEDIDO SIN ORDEN.-adv. de m.Pipiis
MEDIO.- sus. Tankuch, tan chumuk, tanchumuk
MEDIO MADURO, A PUNTO DE MADURAR.- Adj. Kaas
takan
MECERSE.- v.i. umbal.
MEDIO, MEDIA.-adj. Chumuk, buj.
MEDIODA.- sus. Chumuk kiin
MEDIR.- v.t. Piis
MEDITAR.- v.t. Nen ol, num ol
MDULA.- sus. Noy
MEJILLA.- sus. Puuk
MEJOR.- adj. Paymun, u maalobil
MELLIZO.- sus. Iich
MEMORIA.- sus. Kaj lay
MEMORIZAR.-v.t. oksaj ti pool.
MENCIONAR.-v.t. Cha chi.
MENDIGAR, PEDIR .- v.t. Mat
MENDIGO.- sus. Aj kat matan.
MENEAR.- v.t. Kuuy
MENEAR, MOVER ALGN LQUIDO.- v.t.Yuk
MENOR.-adj. U chichanil, tuup.
MENOS.- adv. de c. Ma chukaan , matla
MENOS ENTRE OTROS.- adv. de c. Tuntumil
MENOSPRECIAR.- v.t. Kulpaachkuns
MENSAJERO.- sus. Aj bisaj taaniloob
MENSO.- adj. Meelen keep
80

MENSTRUACIN.- sus. Ilmaj, jula, kasal, ulis, uj


MENTIR.- v.t. Tuus
MENTIRA.- sus. Tuus, tuusil.
MENTN.- sus. Nooch
MEIQUE.- sus. Tuup
MEOLLO.- sus. Noy
MERCADO.- sus. Najil koonoloobi, u kuchil
koonol.
MERCANCA.- sus. Koonol.
MERMAR.- v.i. Jatspajal
MES.- sus. Winal, yuil
MESA.- sus. Mayak
MESA DE MADERA.- sus. Mayak che, tax che,
wiileb che, tas che.
MESA DE PIEDRA.- sus. Mayak tuunich
METAMORFOSIS.- sus. Wayasbil.
METATE.- sus. Ka
METEORO.- sus. Tux kaan
METER.- v.t. Oks, oksaj, tsot
METER.- v.t. Juup.
METER, INTRODUCIR.- v.t. Kaap.
METER, INSERTAR.- v.t. Kaap.
METER, EMBUTIR.- v.t. Chook.
METER POR LA FUERZA EN LUGAR ESTRECHO.- v.t.
Choklaantaj
METER
DE
CUALQUIER
MANERA.-v.t.
Chochookan.
METIDO VARIAS VECES.-adj.Tatak.
MEZCLA.- sus. Xaak, xeek
MEZCLADO.- adj. Xaakaan
MEZCLAR.- v.t. Xaakit, taanbesaj, xaak.
MI.- adj. poses. In.
MICO DE NOCHE (POTTOS FLAVUS).- sus. akab
maax
MIEDO.- sus. Sajkil, sajak, sajakil
MIEDOSO.- adj. Sajluum
MIEL.- sus. Kaab
MIEL CUAJADA.- sus. Moom
MIENTRAS.- adv. de t. Kalikil, lakej
MIENTRAS.-adv. de t. Kaliikil, entas.
MIERDA, EXCREMENTO .- sus. Ta
MILAGRO.- sus. Maktsil

MORDER

MILES.- sus. Jun pik


MILPA.- sus. Kool.
MILPA DEL PRIMER AO DE TUMBA.- sus.
Chakbeen.
MILPERO.- sus. Koolnal,Aj koolkaab
MINOTAURO.- sus. Aj winik wakax.
MO.- pron. poses. Intiaal
MIRADOR.-sus.Kaanal kisneb naaj.
MIRAR.- v.i., v.t. Paakat, chaant, il.
MIRAR DE SOSLAYO O CON DISCRECIN.- v.i. Balam paakat, tseb paaktik.
MIRAR DURAMENTE, CON FIEREZA.- v.i. Lek
NECESITADO.- adj. Aj numya
MISA.- Sus. Noj kul taan.
MISERIA.- sus. Munya
MISERABLE.- adj. J man otsil, J munyaj.
MISERICORDIA.- sus. Yatsil
MISMO.- sus. Batsil
MISTERIO.- sus. Talam
MITAD.- sus. Tankuch, tan chumuk,
tnkoch, buj.
MIXTO.-adj.Xaakaan
MOCO.-sus. Sim.
MODO.- sus. Yalul, bixil.
MOFA.- sus. Paas
MOFAR, BURLAR, DESDEAR.- v.t. Paas.
MOFETA.- sus. Pay ooch
MOHO.- sus. Kuuxum
MOJADO.- adj. Poopoop, chuul.
MOJAR, HUMEDECER .- v.t. Chuul, Chuulul.
MOJN.- sus. Multun
MOJONERA.- sus. Multun, xuuk.
MOLCAJETE.- sus. X kuutub, kuut ka
MOLER.- v.t. Juuch.
MOLIDO, MASA.- sus. Juuch.
MOLER, TRITURAR, REDUCIR A POLVO.-v.t. Mux
MOLDEAR, MODELAR, FORMAR. V.t. Paat.
MOLER EL NIXTAMAL.- v.t. Juuch
MOLESTAR.- v.t. Top, puujsaj.
MOLESTAR.- v.i. Pupuuj.
MOLESTO.- adj. Tsik, kuux, puuj, nichbal,
pujaan.

MOLLEJN O PIEDRA DE AFILAR.- sus. Jux


MOMENTO.- adv. de t. Sutuk
MOMOTO TURQU.- sus. Tooj
MONDONGO.- sus. sanchakbil u tsuukel
wakax.
MONEDA.- sus. Takin.
MONEDA DE ORO.- sus. Kan takiin
MONO ARAA (ATELES SP).- sus. Maax
MONO AULLADOR (ALOUATTA PALLATA MEXICANA).sus. Baats
MONTAA.- sus. Bolon wits
MONTAR.- v.t. Naat
MONTARZ, ARISCO, HURAO.- adj. Koox.
MONTE.- sus. Kax
MONTE ALTO.- sus. Kaanal kax, nukuch
kax
MONTE BAJO.- sus. Jubche, jub che, juche, keelenche
MONTE DE ALTURA MEDIANA.- sus. Kaa kool
MONTE DE VENUS.- sus.Choonoob u chikul x
chup.
MONTCULOS.-sus. Popool.
MONTN.- adv de cantidad.- Nikib
MONTN DE COSAS MENUDAS COMO SAL EN GRANO,
MAZ, TIERRA.- sus. Ban
MONTN DE GRANOS O COSAS MENUDAS.- sus.
Tsuk
MONTONES.- sus.Tutuk.
MONTN PEQUEO DE CUALQUIER COSA.- sus. Nik
MONTURA.- sus. Xek
MOO.- sus. Tuuch
MORADO.- adj. sus. Chak yaax, yaax chooj.
MORAR.- v.i. Kaaj
MORAR ENTRE MUCHOS.- v.i. Molkaajtal
MORCILLA O MORONGA.- sus. Alimento que se
prepara rellenando el intestino del marrano con sangre y pedacitos de carne y
vsceras del mismo animal.
MORDER.- v.t. Chib, chi, nich.
MORDER, LADRAR.- v.i. Chiibal
MORDER CON LOS INCISIVOS COMO LA TUZA.-v.t.
Net.
81

MORDIDO

MORDIDO VARIAS VECES.- adj. Nanaachan.


MORDISCO.- sus. Nich.
MORDISQUEADO.- adj. Niniich.
MORIR.- v.i. Kimil, kim
MORRAL DE FIBRA DE HENEQUN.- sus. Sabukan
MORTAJA.- sus. Tep kiimn
MOSCA.- sus. Yaax kach
MOSCA GRANDE DE COLOR VERDE.- sus. Al yaax
kach
MOSCA VERDE.- sus. Tsintsin.
MOSCO.- sus. Koxol
MOSTRAR LOS DIENTES.- v.t. Nich
MOSTRAR, EXHIBIR, ENSEAR .- v.t. Ees
MOTAS DE ALGODN O HILO.- sus. Mamil taman
MOTN.- sus. Pujul
MOTIVAR.- v.t. Tsa ol
MOVER.- v.t. Pek, peks.
MOVER, REVOLVER.- v.t. Chik.
MOVER UN ALIMENTO LQUIDO Y ESPESO DURANTE
SU COCIMIENTO.- v.t. Juy.
MUCHACHA.- sus. Chupal, x chupal
MUCHACHO.- sus. Xiipal, xiib pal, xiipaj.
MUCHAS VECES.- adv. de c. Junak
MUCHO.- adv. de c. Yaab, yaabach, yaabkach,
tinbantsil.
MUCHSIMO, DEMASIADO.- adv. Sesen.
MUDAR.- v.i. Jelep, jeel, jelkunaj
MUDAR DE PIEL LA VBORA.- v.i. Jeleb.
MUDARSE.- v.i. Jelaj
MUDARSE, CAMBIARSE DE ROPA.- v.t. Jeel.
MUDARSE DE VIDA.- v.i. Jeelbes a kuxtal
MUDO.- adj. Toot
MUELA.- Chaan koj, chaam
MUERTE.- sus. Chamay baak
MUERTO.- sus. Kimen
MUESTRA.- sus. Yalul, chikul

82

MUJER.- sus. Koolel, x baal


MUJER NOBLE.- sus. X ajauil
MULTIPLICAR.- sus. Yaabal, aalan kil.
MULTIPLICARSE, AUMENTARSE.- v.i. Chaketjal.
MULTITUD.- sus. Piktanil , muchul
MUNDO.- sus. Kaab
MUNICIPIO.- sus. Mektan kaajil
MUECO.- sus. Wenak
MURALLA.- sus. Pa, tulum, pa tuun.
MURCILAGO.- sus. Soots
MURMURAR.- v.t. Mukul taan
MSCULO.- sus. Bak
MUSGO.- sus. Tsuk max, meex chak
MSICA.- sus. Pax
MSICO.- sus. Aj pax, j pax, j paxnal.
MUSLO.- sus. Muk ook
MUY.- adv. Paymun
MUY (PREFIJO PARA FORMAR EL SUPERLATIVO DE LOS
ADJETIVOS CALIFICATIVOS).- Sem, jach, lem,
lemkech, seten, semkech, jet, jetaan,
taj.
MUY APRETADO.- adj. Jichil
MUY ATADO.- adj. Kakax
MUY FRESCO Y LIMPIO.- adj. Kekexki.
MUY LLENO DE AGUA, O QUE SE INUNDA.-adj .
Bubuulki.
MUY CURVEADO.- adj. Looloochki.
MUY DERRUMBADO.- adj. Niniik.
MUY LLENO DE COMIDA.- adj. Naaj
MUY MAGULLADO.- adj. Nunulajaan
MUY MANCHADO O SUCIO.- adj. Kookool.
MUY METIDO.- adj. Lalaanki.
MUY MOJADO.- adj.Susulki.
MUY MOLESTO (A) .- adj. Pupuujaan.
MUY MOLIDO.- adj. Mumuuxki.
MUY MOJADO.- adj. Poopoopki.
MUY ODIADO.- adj. Pepeekaan.

NORMAL

Nido

NCAR.- sus. Mak.


NACER.- v.i. Sijil, sij, yaantal
NACIMIENTO.- sus. Sijil.
NADA.- adv. de n. Mixbaal
NADAR.- v.i. Bab, baxal ja
NADAR DEBAJO DEL AGUA.- v.i. Muuk ja
NADIE.- adv. de n. Mix mak
NALGA.- sus. Puuk iit
NANA.- sus. X kanan paal.
NARANJA AGRIA (CITRUS AURANTIUM L.).- sus.
Suuts pakal
NARANJA DULCE ( CITRUS SINENSIS, OSB).- sus.
Chujuk pakal.
NARIZ.- sus. Ni
NARRADOR DE HISTORIAS.- sus. Aj kansiyaan, Aj
tsikbal kajlay.
NARRAR.- v.t. Tsikbal.
NATA.- sus. Oots
NAUFRAGAR.- v.i. Nokop, sat, bulul
NAUFRAGIO.- sus. Nokopail
NAFRAGO.- adj. Aj nokop.
NAVEGAR.- v.i. Bab, bubil, cheemul, xot ja
NAVEGANTE.- sus. J cheemnal.
NEBLINA.- sus. Yeeb
NECESARIO.- adj. Kaanan, kaanaan, kabet,
kabeet, kenlik, najbeen.
NECESIDAD.- sus. Najbeentsil
NECRPOLIS.- sus. Sujuuy luum
NEGLIGENCIA.- sus. Nay olal
NEGRO.- adj. Boox, ek
NEGRURA.- adj. ek popos, eki
NEGRUZCO.- adj. ektileen.

NERVIO.- sus. Xich


NI.- adv. de n. Mix
NI HABLAR.- adv. de n. Mix taan
NI MODO, NI REMEDIO.- adv. de n. Jaalibe.
NIDO.- sus. Ku
NIETO.- sus. abil, wabil, abitsil.
NIGROMNTICO.- sus. Way xibalbailo
NIGUA (DERMATOPSYLLA PENETRANS).- sus. Al chik
NINGUNO (PERSONA).- pron ind. Mixmak.
NINGUNO (PERSONA O ANIMAL).- pron ind.Mix
juntul.
NINGUNO (COSA).- adv. Mix junpel.
NIA.- sus. Chan x chupal.
NIA DEL OJO.- sus. Nenil ich
NIO.- sus. Paal, chanbal, chanpaal, chan
xiipal.
NIVEL.- sus. Kaanalil
NIVELADO O EMPAREJADO CON AGUA.-adj.Yuyulki.
NIXTAMAL (GRANOS DE MAZ COCIDOS CON AGUA Y
CAL).- sus. Kuum.
NO.- adv. de n. Ma, maach, maatan, mix
taan, mun, maab.
NO ES CIERTO.- adv. de n. Matech, ma jaajil,
ma jaaji, mix jaaji
NO HABLAR.- v.i. Chiikil
NOCHE.- sus. akab
NOMBRAMIENTO.- sus. Wakunaj
NOMBRE.- sus. Kaaba
NOMBRE PROPIO.- sus. Noj kaaba
NOPAL.- sus. Pakam.
NORMAL.-adj. Maalob yaanil, tu beel yaanil.
83

NORTE

NORTE.- sus. Xaman.


NOSOTROS.- pron. pers. Toon
NOTICIA.- sus. Kaj olal, kajolo, ojelil,
kuben taan, peksilo, tsaj ojeltbil.
NOVENTA.- sus. Lajun pel ti joo kal
NOVIA.- sus. X baal
NUBE.- sus. Muyal
NUBLADO.- adj. Nookoy
NUBLAR.- v.i. Nookoytal, nookoychajal.
NUCA.- sus. Pachkab
NUDO.- sus. Jook
NUDO EN LA SOGA.- sus. Mok.

84

NUERA.- sus. Ilib


NUERA.- sus. X ilibtsil, x ilibtsile
NUESTRO.- pron. poses. K
NUESTRO.- adj. poses. K tiaal
NUEVAMENTE.- adv. Tu kaaten, tunbenil.
NUEVE.- sus. Bolon
NUEVO.- adj. Tunben
NUMERAR.- v.t. Tsaj xookul.
NMERO.- sus. Pelel
NUMEROSO.- adj. Jach taj yaab.
NUNCA.- adv. de n. Mixbikiin

OLVIDO

Ocaso

O.- conj. disyunt. Wa


OBEDIENCIA.- sus. Cha taan, uuy taan.
OBEDIENTE.- adj. Ubaj taan
OBJETO.- sus . Baal.
OBJETIVO.- sus. Baal unaj u beetaal.
OBLIGACIN.- sus. Kochbesajul.
OBLIGAR Y CULPAR.- v.t. Kuchbesaj
OBLIGAR A HACER O NO HACER ALGO.-v.t. Taataakbi.
OBLIGAR.- v.t. Tsalpaachtik.
OBRA QUE UNO HA HECHO.- sus. Kelemal.
OBSCURECER.- v.i. Ejocheental , esameen.
OBSCURO.- adj. Eejocheen, esameen.
OBSEQUIO.- sus. Siibal.
OBSERVAR.- v.t. Chaant, chaan, il.
OBSIDIANA.- sus. Sim tun
OBTENER.- v.t. Aantal.
OBSTINACIN.- sus. Nolmail
OBSTINADO.- adj. Nonolki
OCASO.- sus. emel kaab, tubul kiine
OCIO.- sus Mak olal.
OCIOSO.- adj. J mak olal.
OCTAVO.-adj. U waxakpel.
OCULTAR.- v.t. Taak
OCULTAR, ESCONDER, ENCUBRIR.-v.t. Baal.
OCUPACIN.- sus. Al sawanil, meyaj.
OCURRIR, SUCEDER.-v.t.uchul.
OCHAVARIO (OCHO DAS DESPUS DE FINADOS O CELEBRACIN DE LOS SANTOS DIFUNTOS).- sus. Biix
OCHO MIL.- sus. Jun pik
OCHO.- sus. Waxak
ODIAR.- v.t. Peek.

ODIO.- sus. Peek.


OESTE.- sus. Chikiin
OFENDER, INJURIAR.- v.t. Pooch
OFENSA.- sus. Kaas pooch
OFENSA, INSULTO.- sus. Poochil.
OFICIO.- sus. Yitsatil
OFRECER.- v.t. Chaybesaj, tsabilaj
OFRECER AYUDA.- v.t. Koybaj antaj
OFRECER O DONAR LO OFRECIDO.- v.t. Tsabilaj.
OFRENDA.- sus. Jooche, tiich, loojil, tiibil olal, siibil
ODO.- sus. Xikin
OR, ESCUCHAR .- v.i. Uuy
OIR CON MUCHA ATENCIN.-v.i.Chenxikintik.
OJAL.- sus. U joolil nook.
OJAL!.- interjec. Baalina! Kaina!Bakitak!
OJIZARCO.- sus. Saak buyeen ich
OJO.- sus. Ich
OJO DE AGUA.- sus. Aklin, sayab, sayabil.
OLA.- sus. Kukul
OLA DE AGUA.- sus. Tsikit ja
OLAS DEL MAR.- sus. Yaam
OLER.- v.i. Utsben, utsben
OLFATEAR.- v.t. Tsukul iiktaj, utsbentik, cha
book.
OLFATEAR PARA SACAR POR EL RASTRO.- v.t.
Bobokniktik
OLFATO.- sus.Utsbanaj.
OLOR.- sus. Book
OLOROSO.- adj. Kiibook
OLVIDAR.- v.t. Tuubs, tuub, tubul.
OLVIDO.- sus. Manakol
85

OLLA

OLLA.- sus. Kuum


OMBLIGO.- sus. Tuuch
OMNIPOTENTE.- adj. Uchuk tumen sinil.
ONCE.- sus. Buluk
ONDEAR.- v.i. Wiltaal
ONDULAR.- v.i. Wiltaal
OPACIDAD DEL CRISTALINO DEL OJO .- sus. Sak
taj
OPORTUNIDAD.- sus. U kiinil
OPRIMIR, PRENSAR, APLASTAR.- v.t. Peets
ORACIN.- sus. Payalchi
ORADOR.- sus. Aj kuchluum taan, Aj tseek
taan.
ORDEN.- sus. Tsool.
ORDEN, DISPOSICIN.- sus. Aalmaj taan
ORDENADO.- adj. Tsoolaan
ORDENAR.- v.t. Aalmaj, tsaj u tumutil, tsool,
tun taan.
ORDENAR Y CONCERTAR LO QUE UNO VA A HACER.v.t. Mamak taan
ORDEAR.- v.t. Poots, puts
OREJA.- sus. Xikin
OREJN, PAROTA,GUANACASTLE.- sus. Piich
ORGANIZADOR.- sus. Aj nuukbesaj
ORGANIZAR.- v.t. Tsool
ORGASMO.- sus. Xexbail.

86

ORGULLO.- sus. Nojbail, tsikbail


ORGULLOSO.- adj. J nojbail.
ORIENTAR.- v.t. Nuuk bej.
ORIENTE.- sus. Lakiin
ORIGEN.- sus. Chuun, chunuk
ORILLA.- sus. Jal, chi
ORINA.-sus. Wix
ORINADO.-adj. Wixbil, wixaan.
ORINAR.- v.i. Wix
ORO.- sus. Kan takiin
OROPNDOLA.- sus. Yuyum
ORTIGA (URERA SPP).- sus. Laal
ORUGA.- sus. Balnak pepen.
OSAR.- v.i. Xet olal
OSO HORMIGUERO.- sus. J chab
OSO COLMENERO.- sus. Sam jool
OTRA PARTE.- adv. de l. Tanxel
OTRA VEZ.- adv. de t. Tu kaajten, tu
kaajteno, tu kaaten
OTRO.- sus. Ulak
OTRO, OTRA, COSA DIFERENTE.- Pron.Yaanal, u
yaanal, jelaan.
OVALADO.- adj. Tuts, kakatak.
OVAR.- v.t. Eelankil, eelankal, eel, yeel,
jeeankil.

PAPEL

Piernas

PACIENCIA.- sus. Taj mukolal, muk olal.


PACIENTE.- adj. Kuchpajaan yol, aj muk
olal.
PACIFICAR.- v.t. Toj jal ol
PACTO.- sus. Tsaj taantanba, kaax taan.
PADECER.- v.i. Mukyaj.
PADRASTRO.- sus. Sak yuum, majan taata.
PADRE.- sus. Taata, taat, yuum.
PADRE, SACERDOTE.- sus. Kiin, Yuum Kiin.
PADRES.- sus. Taatatsiloob
PADRINO.- sus. Ye yuum
PAGAR.- v.t. Bool, boot.
PAGO, SALARIO.- sus. Bool, boot.
PAILA.- sus. Maskab kuum
PAS.- sus. Noj luum.
PAJA, ZACATE.- sus. Suuk.
PJARO.- sus. Chich
PJARO CARPINTERO.- sus. Chejob, chejum,
chojom.
PJARO NEGRO DE OJOS COMO BRASAS.- sus.
Tsiiw
PALABRA.- sus. Taan
PALACIO DE GOBIERNO.- sus. Noj najil jalaach
PALADAR.- sus. Mbkaan, mab kaan, nab
kaan.
PALEAR, CUCHAREAR.- v.t. Joop.
PALENQUE.- sus. Jil che
PLIDO.- adj. Sakpileen
PALILLO.- sus. Chilib
PALIZADA.- sus. Jil che, pa, suup.
PALMA ( REINHARDTIA SP).- sus. Xaan, chiit
PALMEAR.- v.t. Paklaj

PALO DE TINTE (HAEMATOXYLON CAMPECHIANUM


L).- sus. ek
PALO MULATO (BURSERA SIMARUBA (L) SARG).sus. Chakaj.
PALOMA AZUL.- sus. Chooj tsutsuy
PALOMA DE PICO NEGRO.- sus. ukum
PALOMA SILVESTRE (LEPTOLILA VERREAUXI FULVIVENTRIS) (Lawrence) .- sus. Tsutsuy .
PALOMA SILVESTRE DE PICO ROJO.-sus. X chukib.
PALOMA TORCAZA DE ALAS BLANCAS (ZENAIDA ASITICA).- sus. Sakpakal.
PALPAR.- v.t. Tatal kabtik.
PALPITAR.- v.i. Kil, kil kil.
PALUDISMO.- sus. Yax keel
PAN.- sus. Waaj
PANADERO.- sus. Aj meen waaj.
PNCREAS.- sus. Pk
PAN DE TRIGO.- sus. Kastlan waaj
PANAL.- sus. Chujil kaab.
PAN TOSTADO.- sus. Oop
PANELA.- sus. Monkaab
PANTALN.- sus. Eex, chowak eex.
PANTALETAS.- sus. Eex
PANTORRILLA.- sus. Pul ook, Pul ton
PANZA, BUCHE.- sus. Tsuukel
PAO.- sus. Nook
PAUELO.- sus. Choob, kaxab ich, tanjay, x
tanjail, choobol ni.
PAPADA.- sus. Ko
PAPAYA (CARICA PAPAYA L.).- sus. Puut
PAPEL.- sus. Juun
87

PARA

PARA.- prep. Yooklal, yoosal, yooksal.


PARA.- pron. pos. Utiaal
PARAGUAS.- sus. Balab ja.
PARA QUE.- conj. fin. Utiaal.
PARA QUE.- conj. Yosal.
PARA QU?.- interrogacin. Baax tiaal?
Baax biil? Baax u biilal? Ban tiaal?
PARA SIEMPRE.- adv. de t. Katun
PARBOLA.- sus. Etjun taan, keet taan.
PARADO.adj.
Kumaan, waalajaan,
waakbal
PARAR.- v.i. Waatal
PARCELA.- sus. U kuchil ichankil cheob
PARECIDO.- adj. Chikaan, bayjal, ket.
PARED.- sus. Pak
PAREJA.- sus. Nuup, nuupul
PAREJO, IDNTICO, IGUAL.- sus. Ket
PARENTESCO.- sus. Makil, laktsilil.
PARIENTE.- sus. Lak, laktsil.
PARIR, DAR A LUZ.- v.i. Alankil
PAROTA (ENTEROLOBIUM CYCLOCARPUM (JACQ.).- sus.
Piich
PARPADEO.- sus. Mumuts
PRPADO.- sus. Paach ich, boxel ich.
PARQUE.- sus. Kiwik
PARTE.- sus. Tskul
PARTE, PRRAFO, CAPTULO.- sus. Tsuk
PARTE DE ALGO.- sus. Jaatsul, jaatsil.
PARTE DE UNA LECTURA.- sus. Jaats, jaatsul, jaatsil.
PARTE DEL CUERPO O DE CUALQUIER ANIMAL.- sus.
Bayel
PARTICIPAR EN ALGO, INVOLUCRARSE EN ALGO.- v.t.
Etpaljal, takpajal
PARTIR.- v.t. Buuj, tej
PARTIRSE, QUEBRARSE.- v.i. Xikil.
PARTO, ALUMBRAMIENTO.- sus. Kojol , aalankil,
sijil.
PASADO.- sus. Manlil, majaan.
PASADO MAANA.- adv. de t. Kaabej
PASAR.- v.i. Man
PASAR LA LENGUA A ALGO, LAMER .- v.t. Maats
88

PASAR GENERALMENTE POR UN LUGAR.- v.i. Mal


PASAR SOBRE ALGO.- v.t. Xakaat
PASATIEMPO.- sus. Mansaj kiin.
PASEAR.- v.i. Xinbal
PASO.- sus. Chek ok
PASOS LARGOS.- sus. Xakab
PATA DE AVE.- sus. Mooch, xaaw.
PATA HENDIDA EN DOS PARTES.- sus. Maay
PATEAR.- v.t. Kokochaak, kochak
PATEAR ALOCADAMENTE.- v.t. Tintinkochak.
PATEAR VARIAS VECES.- v.t. Jajaanchaata.
PATILLA.- sus. Meex puuk.
PATIO.- sus. Tankab
PATO.- sus. Kuts ja
PATRN.- sus. Yuum. yuumil, tsuul, tsuulil.
PAUSA.-sus. Junpel xanlil.
PAUSADA.-adj.Chaanbelil.
PAVA.- sus. X tuux
PAVITO.- sus. Mejen ulum
PAVO DOMSTICO.- sus. Tso, ulum
PAVO SILVESTRE.- sus. Kuts
PAZ.- sus. Tsakin, jets olil.
PECADO.- sus. Keban, siipil
PECADOR.- adj. J keeban winik.
PECADORA.- adj. X keeban koolel.
PECHO.- sus. Tseem
PEDAZO.- sus. Xeet,xot
PEDERNAL.- sus. Tok, tok tuunich
PEDIR.- v.t. Kat.
PEDIR PRESTADO.- v.t. Majan
PEDO.- sus. Kiis
PEDREGOSO.-adj.
Muluuch,
kolemak,
tsekel.
PEGADA A OTRA.- adv. de l. Naak
PEGADO.- adj. Taakal
PEGAR CON GOMA, ENGRUDO, ETC.- v.t.Taak
PEGAR O GOLPEAR VARIAS VECES CON LA PALMA DE
LA MANO.- v.t. Lalaaja.
PEINADO.- sus. Poot, tuuch.
PEINE.- sus. Xache,xacheb.
PEINAR.-v.t. Xache, xacheb, tsik pool,
xache pool.

PERTINAZ

PELADO.- adj. Tsiitsiip, tsilaan, susaan,


koosaan.
PELADO EN VARIAS PARTES.- adj. Tsitsip.
PELAR CON LOS DIENTES, DESCORTEZAR.- v.t.
Not
PELAR A UN ANIMAL CAZADO.- v.t. Tsil, jooch.
PELAR O CORTAR EL CABELLO.- v.t. Koos
PELAR UNA FRUTA.- v.t. Sus
PELAR O CEPILLAR MADERA.- v.t. Sus.
PELDAO.- sus. Tem
PELEA.- sus. Baateel
PELEAR.- v.t. Baateel
PELEAR CUERPO A CUERPO.- v.t. Pis
PELCANO MORENO.- sus. Poto, ponto
PELIGRO.- sus. Sajbeenile
PELO.- sus. Tsoots
PELOTA.- sus. Pok, wolis baxal.
PELUQUEAR, CORTAR EL PELO, RAPAR.- v.t. Koos
PELUQUERO.- sus. J koos.
PELUQUERA, ESTILISTA.- sus. X koos.
PELLEJO.- sus. Oot
PELLIZCAR.- v.t. Xeep
PENA.- sus. Loob, munya, nat tseemil, okom
olal
PENAS.- sus. Numyail
PENDEJO.-adj. Nun keep.
PENDN.- sus. Lakam, pan.
PENE.- sus. Keep, toon
PENITENCIA.- sus. Xoot ol, yaayatulul,
chabtanil.
PENSADOR.- sus. Aj tuukul.
PENSAR.- v.t. Nen ol, num ol, tsaj, tuukul.
PENUMBRA.- sus. Kaas booy
PEN DE HACIENDA.- sus. Palitsil
PEN QUE DA MEZCLA AL MAESTRO ALBAIL.- sus.
Tsaj luuk
PEOR.- adj. Paynum lobil
PEPITA, O SEMILLA DE CUALQUIER FRUTA.- sus.
Neek.
PEPITA DE CALABAZA.- sus. Sikil
PEQUEO.- adj. Chichan, chan, mejen.
PERDER.- v.t. Saat.

PERDERSE.- v.i. Saatal


PERDERSE U OCULTARSE EN VARIAS OCASIONES.v.i. Saasaat.
PERDERSE EN ALGN OFICIO v.i. Chejel
PERDICIN.- sus. Saatal
PERDIDO.- adj. Saataan
PERDIZ.- sus. Noom
PERDN.- sus. Saas siipil, saas keeban.
PERDONAR.- v.t. Saas siipil, satal keeban
PERDURABLE.- adj. Minaan u xuul.
PERFIDIA.- sus. Keeban taan
PERFORADO.- adj. Jom
PERFORAR.- v.t. Poot, jool
PERFUME.- sus. Yelma
PERICO DE OJOS ROJOS.- sus. Kili
PERIDICO, DIARIO .- sus. Xookbil juun , xookbil juun ti sansamal.
PERLA.- sus. Yaxil tun.
PERMANECER.- v.i. Baili, tilil, tilit
PERMITIR.- v.t. Cha, silka
PERO.- conj. advers. Jebak, kum, kux, baale,
chen baaxe.
PERON.- sus. Lk bak ook
PERPETUAMENTE.- adv. de t. Junkuli
PERPETUAR.- v.i. Baili
PERRO.- sus. Peek
PERSEGUIR.- v.t. alkab paach, alkabtaj ,
cha paach , tsay tu paach.
PERSEGUIR EL PERRO A SU PRESA.- v.t. Toojol,cha
paach, tsayalpaach.
PERSIGNARSE.- v.i. Tsibil ich
PERSONA.- sus. Mak
PERSONA ALTA Y MUY DELGADA, GIGANTE MITOLGICO.- sus. Wa paach
PERSONA CON LA QUE SE HABLA.- sus. et makil
PERSONA QUE SUPERA TODO OBSTCULO PARA LLEGAR AL FIN PROPUESTO.- adj. Aj kuchpajaan
yol
PERTENECER.- v.t. Yaantal ichil, takpajal
ichil.
PERTINAZ.- adj. Kuchpajaan yol
89

PESADO

PESADO.- adj. Aal


PESAR.- v.t. Piis aalil.
PESAR, TRISTEZA.- sus. Muuk yaaj, yaaj olal.
PESCADO.- sus. Kay
PESCADOR.- sus. Aj chuk kay
PESTAA.- sus. Matsab
PETATE.- sus. Poop
PETO.- sus. U piix tseem.
PETRLEO.- sus. Boox yiits luum
PEZN.- sus. Chuuch, chuch
PEZUA.- sus. Maay
PICADA.- sus. Tojaantak
PICANTE.- adj. Pap
PICAR.- v.t. Toch, toj
PICAR EL AVE O LA CULEBRA.- v.t. Toch
PICAR LAS AVES.- v.t. Tooj
PICAR LAS PIEDRAS.- v.t. Tooj
PICO.- sus. Koj
PIE.- sus. Ook
PIEDAD.- sus.Okol ich.
PIEDRA.- sus. Tuunich
PIEDRA ADIVINATORIA.- sus. Sastun
PIEDRA DE LA CLARIDAD.- sus. Sastun
PIEDRA PLANA SUPERFICIAL.- sus. Chaltun
PIEDRA PLANA Y GRANDE.- sus. Chaltun
PIEL.- sus. Oot
PIERNA.- sus. Mukook
PILAR, COLUMNA, POSTE.- sus. Okom
PILETA.- sus. Panab
PIMIENTA (COLUBRINA FERRUGINOSA BRONGN.).- sus.
Tsulubmay
PINCEL.- sus. Cheeb
PINCHAR.- v.t. Loom, juup.
PINCHAR VARIAS VECES, APUALAR.- v.t. Loloom.
PINOLE (BEBIDA HECHA CON MAZ TOSTADO Y MOLIDO).sus. Kaj
PINTADO.- adj. Boonaan
PINTAR.- v.t. Boonik, boon.
PINTURA.- sus. Boon, wooj
PIATA.- sus. Pa pul
PIUELA (BROMELIA PINGUIN L.).- sus. Chom,
90

cham
PIOJO.- sus. Uk
PIRMIDE.- sus. Ku
PISAR.- v.t. Peechak
PISAR.- v.t. Jakcheetaj, tsanchak
PISAR ALGO SUAVE- v.t. Jupchak.
PISOTEAR, PISAR ALGO VARIAS VECES.- v.t.
Tsatsanchak
PISO.- sus. Luum,
PISO FIRME Y PLANO.- sus. Babaxki.
PITAHAYA (CEREUS UNDATUS (HAW) .- sus. Woob
PITAYA ROJA (CACTACEAE (HYLACEREUS UNDATUS)).sus. Chak woob
PIZOTE O TEJN (NASUA NARICA YUCATANICA. ALLEN).sus. Chiik
PLACENTA.- sus. Yibnel paal, ibnel, ibnil.
PLANCHAR.- v.t. Bay, jiik, jib, tats, ji nook.
PLANCHAR ROPA.- v.t. Jiik nook.
PLANICIE.- sus. Tax luum.
PLANO.- adj. Tax
PLANTA.- sus. Che
PLANTA CUYAS RAMAS SON UTILIZADAS POR LOS
YERBATEROS PARA SANTIGUAR A LOS ENFERMOS.- sus. Sip che
PLANTA DE LA MANO.- sus. Tan kab
PLANTA DEL PIE.- sus. Tan ook
PLANTA PERENNE, ERECTA (NYCTAGINACEAE (PISONIA
ACULEATA L.).- sus. Beeb
PLANTA PERENNE, TREPADORA (EUPHORBIACEAE)
QUE PRODUCE COMEZN.- sus. Popox
PLANO.- adj. Tax.
PLANTA TREPADORA.- sus. Aakil
PLANTO.- sus. Pakal, pokal.
PLTANO (MUSA PARADIASACA L.).- sus. Jaas
PLATICAR.- v.t. Tsikbal.
PLATO.- sus. Lak, chb,
PLAYA.- sus. Jal ja, chija, pay.
PLAZA.- sus. Kiwik, chumuk ti kaaj.
PLEGAR.- v.t. Paak
PLEGAR, DOBLAR.- v.t. Wuuts.
PLYADES.- sus. Tsab
PLOMADA.- sus. Chuyub maskab, chuyub

PREDICAR

ta uj.
PLOMO.- sus. Ta uj
PLUMA.- sus. Kuukum
PLUMAJE.- sus. Kuukumel
PLURAL.- sus. Yaab
POBLADO.- sus. Kaaj, kaajal
POBLADOR.- sus. Kaajnalil
POBRE.- adj. Aj numya, otsil
POBREZA.- sus. otsilil
POCO.- adv. de c. Pit, jun pit
POCO A POCO.- adv. de m. Jujunpitile
PODER.- sus. Kal, lox taan, pajtal, pajtalil.
PODRIDO.- adj. Jojokki.
POEMA.- sus. Iik taan, yolil tsikbal
POETA.- sus. Aj iiktaan
POLEM.- sus. Jujuy luum lool
POLICA.- sus. Tupil
POLILLA.- sus. Ikel, sajkay
POLTICA.- sus. Almejen winikil, chuk kuuk
(Chichimila)
POLUCIN.- sus. Xexbail
POLVO.- sus. Maay luum, jujuy luum
PLVORA.- sus. Sabak
POLLITO.- sus. Mejen kax
PMULO.- sus. Puuk bakel, puuk ich.
PONER.- v.t. Tsaa, tsaj, tsik.
PONER CUESTA ABAJO.- v.t. Nix
PONER DISCORDIA, RENCILLA O CIZAA- v.t. Tak
taan
PONER EN FILA U ORDEN.- v.t. Tis, tisaj, tisbi
PONER EN POSICIN AL BEB PARA QUE ORINE O
DEFEQUE, ACOMPAANDO LA ACCIN CON UN
BISBISEO PECULIAR.-v.t. Kex.
PONER FIJA UNA COSA.-v.t. Aktal.
PONER O VOLVER BOCA ABAJO.- v.t. Nok
PONERSE DE CUATRO PATAS.- v.i. Xak
PONERSE DE PUNTILLAS, O DE PUNTITAS .-v.i.
Liitib
PONERSE LA ROPA.- v.t. Buk
PONIENTE, OESTE .- sus. Chikiin
PONZOA.- sus. Kinam, tsakil
POR.- prep. oklal, oolal, tioolal, tu yoolal,

yoolal.
POR CAUSA GRANDE, GRAVE Y DE IMPORTANCIA.prep. Yail
PORCIN, PARTE.- sus. Jaatsul, jaatsil.
POR L.- prep. Tu yoolal
POR ESO.- prep. Laaten, lebetik, le olal, le
oolale, tumen, tu yoolal
POR LA MAANA.- adv. de t. Jaatskab kiin,
jatskaab
POR PEDAZOS O REAS.- adv. Totool.
POR POCO.- adv. de c. olak
PORQUE.- Conj. Tumen.
POR QU?.- Baaxten? Banten?
POR S SOLO.- adv. Tu ba
PORTAL.- sus. Noj joonaj, nojoch joonaj.
POR TERCERA VEZ.- adv. de t. Tu yoxpake.
POR CUARTA VEZ.- adv de t. Tu kanpake.
POR QUINTA VEZ.- adv de t. Tu joopake.
PORQUE.- conj. caus. Meentun, tumen, yojsa, yoklal.
POR QU?.- Baaxten? Banten?
POSARSE EL AVE.- v.i. Tuch, tuchul.
POSIBILIDAD.- sus. Lox taan
POSIBLE.- adj. uchak, beychajak, jopbentil,
pajtal.
POSICIN DE ALERTA.- adj. Bejbeechki.
POSTE.- sus. Okom
POSTEMA.- sus. Chuchum
POZO.- sus. Cheen
POZO QUE SE FORMA EN LOS SUELOS PANTANOSOS.sus. Xuuch
POZOLE.- sus. Keyem
PRACTICAR.- v.t. Tumtaj, tuntaj.
PRECAUCIN- sus. Kananil
PRECAVIDO.- adj. Aj naat ach
PRECIO.- sus. Tojol
PRECIOSA Y DE RICA ESTIMA.- adj. Koj
PRECISIN.- sus. Najbentsil
PRECISO.- adj. Najbeen.
PRDICA.- sus. Tseek
PREDICAR.- v.t. Tsekt
PREDICAR CON VOZ CLARA Y RECIA.- v.t. Salkaltal
91

PREDICCIN

tseek
PREDICCIN.- sus. Tomoxchi, tamaxchi
PREFERIR.- v.i. Pay num.
PREGONAR.- v.t. Kaayt, kaay.
PREGUNTA.- sus. Kat taan, kat chi
PREGUNTAR.- v.t. Kat, kat chi
PREMIO.- sus. Makul
PREMONICIN.- sus. Tomoj chi, tomox chi
PRENDIDO.- adj. Chiikaan.
PRENDER.- v.t. Chiik.
PRENDIDO CON FUERZA.- adj. Chichiiknak.
PREOCUPAR.- v.i. Tuukul.
PREPARACIN.- sus. Chalba
PREPARAR ALGUN OBJETO O ALIMENTO.- v.t.
Maakantik.
PREPOTENCIA.- sus. Paynumil
PRESENTAR.- v.t. Eesaj
PRESENTE, A LA VISTA.- sus.Takkabal ich
PRESENTIR.- v.i. Kojol
PRESO.- sus. Kalaan, j kalaan
PRSTAMO DE DINERO.- sus. Pay
PRESTAR ALGUNA COSA.- v.t. Majant, pay
PRESUMIR
O
ENVANECERSE.v.i.
Nojbaalkuntikuba.
PRESUNCIN.- sus. Nonojbail
PRESUMIDO.- sus. Aj nonojbail.
PRETRITO.- sus. K uchi, manlil.
PREVENIR.- v.t. Chaba, paybe
PRIMAVERA.- sus. Yax kiin
PRIMERAMENTE.- adv. de t. Batan, paybeen
PRIMERO.- adj. Yax, yax tanil
PRIMERO.- adv. de l. o t. Batan
PRIMICIA.- sus. Kaam.
PRIMA.- sus. Kaa kiik.
PRIMO.- sus. Kaa sukuun.
PRINCIPAL.- adj. Kojol, noj lail
PRINCIPIO.- sus. Chuun, chunuk
PRINGAR O SALPICAR.- v.t. Wiwits.
PRISIN.- sus. Kalab maskab, kaal
che,nup.
PROBAR, EXPERIMENTAR.- v.t. Tumtaj, tum,
tuntaj.
92

PROBLEMA.- sus. Toop


PRODIGABILIDAD.- sus. Sij ol.
PRDIGO.- adj. Aj sij ol.
PRODUCIR.- v.t. Beete, meent.
PROFETA.- sus. Aj bobat, aj chilam
PRFUGO.- sus. Aj puutsul
PROFUNDO.- adj. Taam
PROHIBIDO, VEDADO.- adj. Weetaan
PROHIBIR, IMPEDIR, VEDAR.- v.t. Weet
PRJIMO.- sus. etwinikil
PRLOGO, INTRODUCCIN.- sus. Pay betaan,
oksaj taan.
PROMESA.- sus. Jok chi, pa chi
PROMETER.- v.t. Chiisaj, jok chi, sebchitik.
PROMOVER A OFICIO.- v.t. Kumbinaj
PRONSTICO.- sus. Kiinyaj taan
PRONTO.- adv. de t. Tek, sebaan, sebik
PRONUNCIACIN.- sus. Sutupak
PRONUNCIAR.- v.t. Aal.
PROPORCIONAR.- v.t. Tich, tsa.
PROPSITO.- sus. Tuukul
PROTECCIN.- sus. Mak booy
PROTEGER.- v.t. Booybesaj, mak paach,
PROTEGERSE DEL SOL O DE LA LLUVIA.- v.t. Booy
chajal
PROVERBIO.- sus. Tsaj tuukul
PROVISIONALMENTE.- adj.Chen tseetsek
kiin
PROVINCIA.- sus. Kuchkabal
PROVOCAR LA GUERRA.- v.t. Tsay katun
PRUDENCIA.- sus. Kux ol, tumut olal
PRUDENTE.- adj. Aj kux ol.
PRUEBA.- sus. Tumut
PUBLICADO.- adj. Jokaan, tsaj ojeltan.
PUDRIRSE.- v.i. Tutak
PUEBLO.- sus. Kaaj
PUEDE SER.- adv. de d. Bey wale, uchak
PUENTE.- sus. Pepen che.
PUERCA, MARRANA.- sus. X leech.
PUERCO.- sus. Keken
PUERCO ESPN.- sus. Kixpachoch
PUERTA.- sus. Joonaj, jool naaj

PURO

PUES.- conj. Kuun, Bakan.


PUESTO, LUGAR.- sus. Kuchil.
PUJAR INFLNDOSE.- v.i. Puruus
PULGA.- sus. Chik
PULIDO, DEMASIADO LISO.- adj. Tsitsiki.
PULIR.- v.t. Jalbakunsik.
PULMN.- sus. Soorot
PULPA.- sus. Nooy.
PULSERA.- sus. Kaap
PULSO, LATIDO, PULSACIN.-sus.Kil, kilbail, kikil.
PULVERIZAR, ASTILLAR.- v.t. Puuy
PUMA.- sus. Koj
PUNTA DEL ESTERNN.- sus. Puytanil.
PUNTAPI.- sus. Kochak
PUNTIAGUDA.-adj.Tsut, puupuutski

PUNTO.- sus. Tak sabak


PUNTO DE ESCRIBIR.- sus. Tunil tsib
PUNTO DE ESCRITURA.- sus. Tun, tunil tsib
PUNTO SOBRE LA I.- sus. X tun
PUNZAR.- v.t. Tok, chiik,loom.
PUNZAR CON ARMA O INSTRUMENTO PUNTIAGUDO.- v.t. Loom
PUNZN.- sus. Yokob, bajab
PUADO DE COSAS.- adv. de c. Lap
PUAL.- sus. Lomob maskab
PUETAZO.- sus. Loox
PUETAZOS DADOS VARIAS VECES.- v.t. Loloox.
PUPILA.- sus. Neek ich
PUREZA.- adj. Sujuuyil
PURO.- adj. Sujuuy

93

QUE

Quinque

QUE.- adv. Okol


QUE.- conj. cop. Ka
QU.- pron. rel. Baax
QUE.- adv. de d. Mia, mi
QUE ARDE Y BRILLA.- adj. Lemlemki.
QUE CAMINA RPIDO EN PUNTILLAS.- adv.de m.
Liliitki.
QUE EST EMPONZOADO.- sus. Tsakan
QUE EST LEJANA O HUNDIDA EN EL HORIZONTE.adj. Lamal
QUEBRADIZO.- adj. Kakachki
QUEBRADO EN VARIAS PARTES, APLCASE A LOS
GAJOS DE LOS RBOLES Y ARBUSTOS.- adj.
Pipiik.
QUEBRAR.- v.i. Kach
QUEBRAR.-v.t. Kach.
QUEBRAR, ROMPER.- v.t. Jaat.
QUEDAR.- v.i. Patal
QUE ES CIERTO Y POSITIVO.- adv. De afir. Jajbin
QUEJARSE POR EL DOLOR.- v.i. akan
QUEJIDO.- sus. akam
QUEMA.- sus. Tok
QUEMADO.- sus. Elaan
QUEMADURA.- v.t. Chuuj
QUEMAR.- v.t. Elel, chuuj, tok.
QUE SE ESCONDE MUCHO.-adj.Babalki
QUE TIENE COMEZN.- adj.Niniichki.
QUE TIENE MUCHAS AMPOLLAS.- adj.Popoolki.
QUE TIENE PEQUEAS PROTUBERANCIAS.-adj.
Popootki.
QUE TIENE MUCHOS ORIFICIOS.-adj. Chaachaab.
QUE TIENE PELUSA Y DA COMEZN.-adj.
94

Tsaatsaap.
QUE TIENE MUCHA SALUD O VITALIDAD.-adj.
Saasaakol.
QUE CORRE MUCHO O QUE NO SE DETIENE.- adj.
Sansaanki.
QUE CAUSA COMEZN.- adj. Saasaapki.
QUE CAUSA COMEZN.- adj. Tsaatsaapki.
QUE SE DESPRENDE CON FACILIDAD.- adj.
Joojootski.
QUE NO SE PUEDE ERGUIR.-adj. Jojoochki.
QUE TITILA, SE ENCIENDE Y SE APAGA.-adj.Jojopanki.
QUE SE PARTE MUY FCIL-adj.Yooyoopki.
QUE NO SE QUEDA EN UN SOLO LUGAR.-adj.
Titiilki.
QUE SE MUEVE O MECE MUCHAS VECES.-adj.
Yuumyuum.
QUERER.- v.t. Tan oltik, kat, oltik, tak
ol, oltaj.
QUERER, AMAR.-v.t. Yaakunaj, yaabilaj.
QUIN.- pron. rel. Jensen, je max
QUIN?.- Max.
QUIETO.- adj. Xoxolki
QUIETUD.- sus. Etsaan olal
QUINCE.- sus. Joolajun
QUINQU.- sus.Tsuub, sasil, chuy sasil.
QUINTO.- adj. U joopel.
QUITAR.- v.t. Luks, Piit.
QUITAR UNA PRENDA.- v.t. Piit.
QUIZ.- adv. de d. Wale, uchak
QUIZS.- adv. de d. Bey wale, binak, mia,
muki.

RECLAMO

Rana

RABADILLA.- sus. Bobox, kul


RABIA.- sus. Koil
RABIHORCADO.- sus. Jiich kaal nej
RABO.- sus. Nej
RACIMO DE FRUTOS.- sus. Bab, chu
RACIMO.- sus. Poch
RADICAR.- v.i. Kaajnal, kaajakbal, kaajlan.
RAZ.- sus. Moots
RAJAR.- v.t. Buuj, tej, xik
RALO, MUY RALO.- adj. Tach man taach.
RAMA DE RBOL O ARBUSTO.- sus. Kab che,
xaay che, jek che.
RAMADA DE LA IGLESIA.- sus. Makan
RAMITA SECA.- sus. Chilib
RAMO.- sus. Chach
RAMN (BROCIMUM ALICASTRUM SW).- sus. ox
RANA.- sus. X muuch
RANCHERA.- sus. Chan kaaj
RPIDAMENTE.- adv. de m. Sebankil, sebik
RPIDAMENTE.- adj. Janjaan.
RPIDO.- adj. Seb, sebaan
RPIDO O MUY VELOZ.-adj. Lilichki.
RPIDO, MUY RPIDO.- adj. Kikiitki.
RAQUIS , HUESO DE LA MAZORCA .- sus. Bakal
RAQUTICO.- adj. Tsuuts
RARO.- adj. Ma napajaan
RASAR.- v.t. Jux kab, Tax
RASCAR, RASGUAR , ARAAR.- v.t. Laach
RASPAR, RASURAR.- v.t. Tsiik, jooch
RASPOSO, QUE RASPA FINAMENTE.- adj. Liliichki.

RASPOSO, MUY RASPOSO.- adj. Kokooxki.


RASTRO.- sus. Bilim
RATO.- adv. de t. Sutuk. Junsut : un rato.
Jun sutuk : un rato.
RATN.- sus. Cho
RAYAR.- v.t. Jaat, jarat tsibtik, pay tsib,
jot
RAYO.- sus. Jaats chak
RAYOS DEL SOL.- sus. Matsab kiin , jul kiin
RAYO O HAZ LUMINOSO.- sus. Jul
RAZA O LINAJE .- sus. Chiibal
RAZN.- sus. Kux ol, naat, tumut, uchbal.
REATA.- sus. Suum
REBANAR.- v.t. Kuup.
REBELDE.- adj. J ma tsik
REBELDA.- sus. Ma tsikil
REBELIN.- sus. Liksaj kaajoob.
REBOSANTE.- adj. Yalbanak.
REBOSAR LO LLENO.- v.i. Man tuljal, mantul.
REBOZO.- sus. Boch
REBUSCAR.- v.t. Meentsul, balul, xaakal
REBUZNAR.- v.i. Xuxub ni, jinki kaal, jenkaal.
RECAUDOS.- sus. Xaak
RECIBIR.- v.t. Kaam
RECIBIR, ATRAPAR CON LAS MANOS.-v.t. Kaam.
RECIEDUMBRE.- sus. Kinam
RECIO.- adj. Chich, kaam, tsuuy
RECPROCAMENTE.- adv. de m. Paaklan, paaklam.
RECLAMO.-sus.Ikin chi
95

RECIBIR

RECOGER.- v.t. Chich, mool


RECOMPENSA.- sus. Kexul
RECONOCER UN BENEFICIO.-v.t. Kajsaj tsaya.
RECORDAR.- v.i. Kaajs, kaajsik, chachiib.
RECTO.- adj. Toj, tojil
RECUERDO.- sus. Kaajsajul, kaj lay
RED QUE SIRVE DE SACO PARA LLEVAR COSAS FRGILES.- sus. Baay
REDIMIR, DESAGRAVIAR, RESCATAR.-v.t. Loj
REDONDEAR.- v.t. Wol
REDONDO.- adj. Wolis
REDUCIR A POLVO O PEDAZOS.- v.t. Puuy
REFLEJA, QUE REFLEJA MUCHO.- adj. Jajaatski.
REFLEJO U OLEAJE PRODUCIDO POR EFECTO DE LA
LUZ SOLAR.- sus. Wowoch.
REFLUJO DE MAR.- sus. Tochil.
REFRN.- sus. Tsaj tuukul
REFRIGERIO VIRGEN, OFRENDA DE BEBIDA FRESCA
VIRGEN.-sus. Sujuy sis ola.
REFUGIO.- sus. Mak booy
REFUNFUAR.- v.i. Tutukchi
REGALAR.- v.t. Sij
REGALO.- sus. Siibal
REGAAR, AMONESTAR, REPRENDER .- v.t. Keey
REGAAR MUCHAS VECES.- v.t. Kekeey.
REGAR.- v.t. Joya, joyab
REGIA.- adj. Ajawiil
REGIDOR.- sus. Aj beelmal, aj nat be
REGIN.- sus. Kuchkabal, petn
RELOJ.- sus. Piisib kiin.
REGLA, MENSTRUACIN.- sus. Ula, ilmaj
REGRESAR.- v.i. Suut
RER.- v.i. Cheej
REIR A CARCAJADAS.- v.i. Jajaabcheej.
RELACIONAR UNA COSA CON OTRA.- v.t. Taj okoltaj
RELMPAGO.- sus. Jats yuum chak
RELAMPAGUEAR.- v.i. Letsbal
RELATO.- sus. Tsikbalile
RELATOR.- sus. Aj tsool taan
96

RELIGIN.- sus. Okol kuj


RELINCHAR.- v.i. Piit
RELLENAR, EMBUTIR.- v.t. Buut
RELLENO, EMBUTIDO.- adj. Buut
REMAR.- v.t. Chuy
REMEDAR.- v.t. Paas
REMENDAR.- v.t. Pakakok
REMO.- sus. U babil cheem
REMOJAR.- v.t. Tsam, suul.
REMOJAR, SUMIR.- v.t.Tuub
REMOJARSE , ASENTARSE.- v.t. Tsamal.
REMOLINO.- sus. Moson iik
REMOLINO DE LA CABEZA.- sus. Suuy
RENACUAJO.- sus. J bube
RENCILLA.- sus. Ok yail, xab olal
RENDIR A OTRO.- v.t. Tsoyesaj
RENDIRSE.-v.t.Oyol ol
RENEGAR.- v.i . Xet olal
RENUEVO.- sus. Alamil
REIR CON RABIA.- v.i. Mak tanan
REPARAR.- v.t. Utskinsaj
REPARTIR.- v.t. Jaats, toox
REPETIDAMENTE.- adv. de m. Ban ban
REPETIR.- v.t. Kaa put taan
REPIQUE DE CAMPANAS.- v.t. Ban peks
REPLETARSE, HARTARSE.- v.i. Balankil kukut
REPOSO.- sus. Tsakin
REPRIMIR LA IRA.- v.t. Taj muk
RESBALAR.- v.i. Jalchajal, jalkajal, pitkajal,
potskajal, potscheej
RESBALAR ALGO MAL COLOCADO.- v.i. Nixkajal.
RESBALOSO.- adj. Popotski, jojolki
RESBALOSO.-adj. Jajaalki, jojoolki.
RESCATAR.- v.t. Loj
RESCOLDO.- sus. Chikix taan
RESECO.- adj. Tsuuts, kakal.
RESECA.-adj. Chuchul.
RESEMBRAR.- v.t. Julbeen.
RESIDENTE.- sus. Kulaan

ROMPER

RESINA DE LOS RBOLES.- sus. Iits


RESISTIR.- v.t. Nupintaj
RESISTENTE, MUY RESISTENTE.- adj.Tootoochki.
RESOLVER ALGN NEGOCIO.- v.t. Jepajal ol
RESPETAR.- v.t. Tsikik, tsik, chinpool.
RESPETO.- sus. Tsikbeenil
RESPETUOSO,- adj. Aj tibil be, Aj tibil winik
RESPIRAR.- v.i. Chaiik
RESPIRAR TOMANDO EL AIRE CON FUERZA.- v.i. Boboliik.
RESPIRAR POR LA BOCA A CAUSA DE UN ARDOR.v.i. Juuyub
RESPLANDOR DEL FUEGO.- sus. Lets
RESPONSABILIDAD.- sus. Kooch.
RESTA.- sus. Lusbil.
RESTO.- sus. Xiix, yala
RESUMIR.- v.i.Tsum
RETENER.- v.t. Balinaj
RETENER EL AGUA.- v.t. Jalinaj ja
RETENER EL RESUELLO.- v.t. Kupaj
RETENTADO DE ATAQUE O PASIN.- adj. Lekaan
RETIRARSE LOS QUE PELEAN.- v.i. Palba.
RETOAR.- v.i. Kukankil , kuukankil
RETOO.- sus. Kuukche, kuk, top che
RETRATO.- sus. Jochol, etpatkunaj
RETROCEDER.- v.i. Kukul iit, kukulpaach.
RETUMBAR.- v.i. Anal, kulun
REUMA.- sus. Chonoj ol.
REUNIN.- sus. Muchtal, muchkinaj, mulkinaj, muchtsikbalo
REUNIR TODO.- v.t. Junmooltaj
REVELAR SECRETOS.- v.t. Mukul yaalabil
REVENTAR,ESTALLAR, DETONAR .- v.i. Wak
REVENTAR., ROMPER.- v.t. Teep
REVENTAR, ROMPER.- v.t. Took.
REVOLCADERO DE ANIMALES.- sus. Bilim
REVOLCAR.- v.i. Bobal, babal
REVOLTILLO.- sus. Xeek
REVOLVER.- v.t. Bak, xaakit, xaaklal,

taanbesaj.
REVOLVER.- v.t. Xaakal
REVOLVER, MEZCLAR.- v.t. Buuk, xaak, xeek
REVUELTA, ALBOROTO.- sus. X wookin.
REZO.- sus. Kamataan, payalchi
REZONGAR.- v.i. Tutukchi
RIBERA.- sus. Jal ja, chi, jal.
RICO.- adj. Ayikal
RIENDA.- sus. Jok ni
RINCN.- sus. Tuuk, xuukil, tiitsil.
RINCN DE LA CASA.- sus.Tuuk naaj.
RIA ENTRE MUCHOS.- sus. Buuj, paal a buuj
RIN.- sus. Is, yis.
RO.- sus. Ukum, bel ja, alkab ja.
RIQUEZA.- sus. Ayikalil
RISA.- sus. Cheej
RITUAL.- sus.Tsolante.
RIVALIDAD.-sus.Tsa, tsaul.
RIZADO, MUY RIZADO.-adj. Mumuuch.
ROBAR.- v.t. okol
ROBLE (EHRETIA TINIFOLIA L.).- sus. Bek
ROBUSTO.- adj. Noj ach
ROCIAR.- v.t. Lil.
ROCIAR, ESCURRIR.- v.t.Tsits.
ROCO.- sus. Puja
RODAJA.- sus. Meet
RODAR.- v.i. Balak, balkajal, bakal.
RODEAR.- v.t. Bak paach, baapaachmil.
RODILLA.- sus. Pix.
ROER.- v.t. Kux, net, nes.
ROGAR.- v.i. Pay chi, payalchi
ROJO.- adj. Chak
ROJOS.- sus. Chaktak.
ROLLO.- sus. Koots
ROMPER CUERDA O BEJUCO.- v.t. Taak.
ROMPER. PAPEL.- v.t. Jaat, xeet.
ROMPER PLATO, CAJETE, CNTARO.- v.t. Pa
ROMPER VIDRIO.- v.t. Kaach.
ROMPER EL VIENTO.- v.t. Pa iik
97

ROCIAR

RONCAR.- v.i. Nok


RONQUIDO.- sus. Nok
ROPA.- sus. Nook, bukina
ROPA EN GENERAL.- sus. Nook
ROSADO.- adj. Chaksak, sakpileen chak.
ROSTRO.- sus. Ich .
ROTO.- adj. Jaatal, paal, xeetel
RTULA.- sus. Lakil pix.
ROZA.- sus. Chakbeen
RUBIO.- adj. Cheel

98

RUECA. -sus. Tunul pechch.


RUEGO.-sus. Okotba.
RUFIN QUE VENDE MUJERES.- sus. Aj konkooil
RUGIR.- v.i. akan
RUIDO.- sus. Juum
RUIDO QUE HACE LA SERPIENTE DE CASCABEL.- sus.
Tirix
RUISEOR.- sus. X kook
RUMBO.- sus. Jel, belil

SARAGUATO

Sanda

SABANA.- sus. Chakan


SBANA.- sus. Tas, teep, buklis
SABER.- sus. Itsatil pool
SABER.- v.i. Ojelt, ojel, ojel.
SABIDURA.- sus. Ojelil, yitsatil.
SBILA (ALOE VERA L.).- sus. Petkinki
SABIO.- sus. Aj miats, aj baal kajil miats
SABOR.- sus. Kiil, kii
SABROSO, MUY SABROSO.- adj. Kikiiki.
SACAR.- v.t. Jil, joosik, jos, joks.
SACAR,DESENTERRAR.- v.t. Jal
SACAR CON LOS DEDOS UN POCO DE ALGO MASOSO.v.t. Joots
SACAR CON VIOLENCIA.-v.t.Tojochiin.
SACAR DE LA FUNDA.- v.t. Jiilt
SACAR DE LA OLLA Y SACAR LO QUE SE CUECE BAJO
LA TIERRA.- v.t. Jal
SACAR PUNTA.-v.t.Tsutsutkin.
SACERDOTE.- sus. J kiin, yuum kiin
SACERDOTE AGRARIO.- sus. J men
SACO.- sus. Mukuk
SACRIFICIO.- sus. Kukuleb, suy kup
SACUDIR.- v.t. Pust, pusk, tit , lil.
SAGACIDAD.- sus. Noj ach olal
SAGRADO.- adj. Kuyen
SALTAR.- v.i. Sit, piit
SAL.- sus. Taab
SAL MUY GRUESA.- sus. Sim tuun taab
SALADO.- adj. Choch
SALAR.- v.t. Taabt
SALARIO.- sus. Najal
SALCOCHAR.- v.t. Chaak

SALINA.- sus. Chiib


SALIR.- v.i. Jokol, tipil
SALIR EL MAZ.- v.i. Jokol
SALIR LA YERBA.- v.i. Jokol
SALITRE.-sus.Sak taab.
SALIVA.- sus. Tub
SALPICAR.- v.t. Wits
SALPULLIDO.- sus. Uusan
SALTAR, BRINCAR.- v.i. Piitik, sit, pit.
SALTAR LAS GOTAS DE UN LQUIDO QUE SE DERRAMA.- v.i. Tits, tiis.
SALUD.- sus. Toj ol.
SALUDABLE.- adj. Tojolal
SALUDAR INCLINANDO LA CABEZA.- v.t. Chinpooltik
SALUDO, TRAER Y SALUDAR.-v.t.Julesaj.
SALVADOR, REDENTOR, LIBERTADOR.- sus. aj
Toksaj.
SALVAR, DAR AUXILIO, REDIMIR.-v.t. Toksaj
SANAR.- v.i. Utstal
SANAR.- v.t. Mal
SANDA.- sus. Chak bojonja
SANGRE.- sus. Kiik
SANGRE CUAJADA.- sus. Olom
SANGRA.- sus. Kokan
SANGRIENTO, ENCARNIZADO.adj. Chak
bukeen.
SANTIFICADO.- adj. Kiliichkuntabak
SANTIGUARSE.- v.i. Chikilbesaj ich,
SANTO.- sus. Kiliich
SAPO.- sus. Muuch
SARAGUATO (ALOUATTA PALLATA MEXICANA).- sus.
99

SARAMUYO

Baats
SARAMUYO (ANNONACEA ( ANNONA RETICULATA)).sus. Tsalmuy
SARGAZO.- sus. Tail kanab
SARNA.- sus. Jaway, chachak uay
SARTENEJA (OQUEDAD EN LA PIEDRA EN QUE SE ACUMULA EL AGUA DE LLUVIA).- sus. Jaltun
SASTRE.- sus. J chuuy, j chuuy nook
SATISFECHO.- adj. Tuup ol.
SACO AMARILLO (TECOMA STANS (L)H. B ET K).- sus.
X kanlol
SAZN DEL MAZ.- sus. Yij
SAZN, MUY SAZN.- adj. Kaankaanki.
SECARSE.-v.i. Tijil.
SECARSE.- v.i. Sap
SECARSE UN POZO O AGUADA.- v.i. Saapak
SECO.- adj. Tikin
SECO, MUY SECO.-adj. Wowooki.
SECO, DESHIDRATADO.- adj. Sisiiki
SECO, MUY SECO.- adj. Kakalki.
SECRETO.- sus. Taak tsikbal
SECUESTRAR.-v.t.Chuk baalba.
SED.- sus. Ukaj
SEDIMENTO.- sus. Xiix
SEGUIR A OTRO.- v.t. Cha ook, cha ookil.
SEGUIR, CONTINUAR.-v.i.Baykunaj.
SEGUIR EL RASTRO.- v.t. Tul, tuulpachtoob
SEGN.- prep. Jeebik, jeebix
SEGURIDAD.- sus. Toj olal
SEGURO.- adj. Muukaan
SEIS.- sus. Wak
SELECCIONAR.- v.t. Tet, yey
SELVA.- sus. Jub che, kax, kaanal kax
SELLADO.- adj. Tsalaan
SELLAR.- v.t. Tsal
SELLO.- sus. Tsal
SEMBRADO, SIEMBRO.- sus. Pakal.
SEMBRAR.- v.t. Pakal.
SEMBRAR MAZ.- v.t. Oksaj, pakal.
SEMEJANTE.- adj. Ket, bayjal
SEMEJANTE.- sus. etwinikil, yet, wet, batsil
100

SEMEN.- sus. Sail keep, koy, lel,lal, xex.


SEMILLA.- sus. Neek
SEMILLA DE CALABAZA.- sus. Sikil
SEMILLA DE MAZ.- sus. Iinaj
SENCILLO.- adj. Joyan
SENDERO.- sus. Tulbe, ekbej
SENO.- sus. Im
SENSIBILIDAD.- sus.Chajil.
SENSITIVA.- sus. X mumuts
SENTAR.- v.i. Kutal.
SENTARSE.- v.i. Kutal, pek, kultal
SENTENCIA.- sus. Tsaj tuukul, xoot kiin, xoot
kiin taan.
SENTIR CON EL TACTO O CON EL GUSTO..- v.i. Uub,
uubaj, uuy
SENTIR MUCHO UNA COSA.- v.t. Najal tiol
SEAL.- sus. Bilim, chikul
SEALAR.- v.t. Tuchub, joch kintaj
SEOR.- sus. Yuum, taat, yuumtsil
SEORA.- sus. Koolel, xunan.
SEORITA.- sus. X nin.
SEPARAR.- v.t. Jaats.
SEPARAR, DISPERSAR.- v.t. Jaab.
SEPULTAR, ENTERRAR.- v.t. Muuk
SEPULTURA.- sus. Muknal
SEPULTURERO. sus. Aj muuk kimen.
SEQUA.- sus. Yax kiin, noj kiin
SER MALIGNO.- sus. Babaal
SER SOBRENATURAL QUE SE PRESENTA EN LA NOCHE
BAJO LA SOMBRA DE UNA CEIBA, ADOPTANDO
LA FORMA DE UNA MUJER MUY BELLA VESTIDA
DE HIPIL PEINANDO SU LARGA CABELLERA PARA
SEDUCIR A LOS HOMBRES.- sus. X tabay
SER TRABAJADOR.- sus. J meyjil
SERENATA.- sus. Yeeblan kaay, tunar
SERMN.- sus. Tseek
SERMONEAR.- v.t. Tseekt
SERPENTEAR.-v.i. Bikchalk.
SERPIENTE CORALILLO (MICRURUS).sus.
Ibinkaan
SERVIR, UTILIZAR.- v.i. Biilal
SERVIR, ATENDER.- v.t. Tanlaj, tan ol.

SOPLAR

SERVIR DE ALGO.- v.i. Chalik


SESENTA.- sus. ox kaal
SESEO.- sus. Ses
SESO.- sus. Tsoom
SETENTA.- sus. Lajun peel ti kan kal
SETO.- sus. Jil che
SEXO SERVIDORA .- adj., sus. Kakbach
SI.- adv. de a. Ajaaj, bey, beyo, jaaj
SI.- conj. cond. Wa
SIEMPRE.- adv. de t. Bayjal, bayli, bayli, binili,
jun kuli, mantats, juntiich.
SIEMPRE.- conj. cond. Layli,bayli, binili.
PERMANECER.- v.i. Bayjal, bayli
SIETE.- sus. uk
SIGNO.- sus. Chikul, wooj
SILBAR.- v.i. Xobt, xuxub, xob.
SILBIDO.- sus. Xob, xuxub
SILENCIO.- sus. Chenchenki, chil
SILVESTRE.- adj. Kaxil
SILLA.- sus. Kulxekil, xek, x kulupche
SMBOLO.- sus. Wooj
SIMPLE, SIN AZCAR, SIN RECADO.- adj. Piits.
SIMULTNEO.- adv. etkiin, etkiinil.
SIN.- prep. Achak, x ma
SIN CUENTA.- adj. Chaket, cheket, ma xulumte
SIN EMBARGO.- Bakakix
SIN QUE.- prep. Achak
SINO.- prep. Achak
SINVERGENZA.- adj. J ma sutal
SIRVIENTA.- sus. Ix koos, x koos.
SIRVIENTE.- sus. Aj koos, j koos
SOBADOR, HUESERO, QUIROPRCTICO.- sus. Aj
pats, aj yeet.
SOBAR, MASAJEAR, MANOSEAR .- v.t. Pats, yeet,
yoot.
SOBERBIA.- sus. Nojbail, nonojbail, tsikbail.
SOBERBIA.-sus. Kaanal ol, kaanan ol.
SOBERBIO.- sus. Aj nojbail, j nojbail.
SOBERBIO EN HABLAR.- sus. Aj bobok taanil
SOBRA.- sus. Yala
SOBRE.- sus. Paymun

SOBRE.- prep. Yokol, yok


SOBRESALIENTE.- adj. Atpuj.
SOBRINO.- sus. Sob, achak, achak
SOBRIO.- adj. Nuk
SODOMITA.- sus. Aj top it, Aj top lom chun,
sis ol.
SOSIEGO, PAZ.- sus. Etsaan olal, ets ol.
SOGA.- sus. Suum
SOGA DE POZO.- sus. Suumil cheen
SOGUILLA.- sus. Lech kaal
SOJUZGAR .- v.t. Kulkinaj yaalan ook, kukinaj
yaalan kab, kulaan
SOL.- sus. Kiin
SOLDADO.- sus. Jolkan, aj katun winik.
SOLEDAD.- sus. Cheneknakil, chiltal
SOLEMNIDAD.- sus. Tsiktsilil
SOLO.- adj. Tu ba, ti junal, chen tu jun.
SOLTAR DE LA MANO.- v.t. Sipit
SOLLOZO.- sus. Jajaokol, mukul okol
SOMBRA.- sus. Booy
SOMBRA DE ALGN CUERPO PROYECTADA A CAUSA
DE LA LUZ.- sus. Woochel
SOMBRA DEL CUERPO.- sus. Oochel
SOMBRA Y AMPARO.- sus. Boch
SOMBRERO.- sus. Pok
SOMBRILLA.-sus.Balab kiin
SONAJA.- sus. X tuuch, soot
SONMBULO.-sus.Chukut kibil
SONAR.- v.i. Juum.
SONAR LA BARRIGA.-v.i. Bubulaankil nak.
SONAR LA NARIZ EL CABALLO SACUDINDOLA.-Porox ni, popox ni.
SONDEAR.- v.t. Bobojtej, tuntaj, tunt
SONIDO MUY HUECO.-adj. Jojoonki.
SONIDO FUERTE QUE LASTIMA LOS ODOS.- adj.
Cheej
SONORO, QUE SUENA FUERTE.-adj. Checheej
SONRER.- v.i. Sakcheej, cheej.
SONRISA.- sus. Sak cheej
SOAR.- v.i. Nayt, wayak, nay.
SOPA.- sus. Yaach, chokob
SOPLAR CON LA BOCA.- v.i. Uust, uustik
101

SOPLAR CON REPETICIN

SOPLAR CON REPETICIN.- v.t. Jojopsa


SOPOR.- sus. Nikib
SORBER, BEBER A SORBOS.- v.t. Xuch
SORBER ALGN LQUIDO ESPESO.- v.t. Jap
SORBO.-sus. Xuch.
SORDO.- sus. Kok
SORONGO O CHONGO.- sus. Tuuch
SORPRENDER.- v.t. Jakaj ol
SOSEGAR.- v.i. Toj jal ol
SOSPECHAR.- v.i. Chajal ol
SOSTENER CON LA PALMA DE LA MANO.- v.t. Lat.
SOSTENER ALGO EN LA PLANTA DE LA MANO.- v.t.
Pe
SU.- adj. poses. U
SUAVE.- adj. Mamayki, mamaykil, oolki,
tsuutsukil, tsuutsuki.
SUAVE, MUY SUAVE.- adj. Biibiiki.
SUAVE, MUY SUAVE ( PARA LA ARENA , TIERRA, POLVO).- adj. Jujuupki.
SUBIR.- v.i. Naakal
SBITAMENTE.- adv. de m. Chetun
SUBSTITUIR.- v.t. Jeel, keex
SUCEDER.- v.t. uch chajal, uchul
SUCEDIDO.- sus. Manlil
SUCESOR.- sus. Kexulan
SUCIO.- adj. ek, kokol, kiirits
SUCIO, MUY SUCIO.- adj. Chaachaaki.
SUDADERO.- sus. Taats paach.
SUDARIO.- sus. Choob, kaxab ich
SUDAR.- v.i. Kilkab, kilkabankil.
SUDOR.-sus. Kilkab.
SUEGRA.- sus. Jawan, x noj nae, x jaachil.
SUEGRA DE LA MUJER.- sus. Noj ko, x nij ko
SUEGRO.- sus. Jachil, noj yuum, aj jawan, j jachile, jachile.
SUELA.- sus. Kewel, tan xanab.
SUELDO.- sus. Najal
SUELO.- sus. Biltum
SUELO AMARILLENTO.- sus. Akalche
SUELO ARCILLOSO.- sus. Akalche
SUELO ARTIFICIAL.- sus. Pak bitun
SUELO PEDREGOSO.- sus. Tsekel
102

SUMIR, HUNDIR.- v.i. Laam.


SUMIR, REMOJAR, EMPAPAR.- v.t. Tsaam.
SUEO.- sus. Wayak, nay.
SUERTE.- sus. Kintaj
SUFICIENTE.-adv. Chaan.
SUFIJO CLASIFICADOR PARA CONTAR AZOTES.-Puul
SUFIJO CLASIFICADOR PARA CONTAR ANIMALES O
PERSONAS.- Tul
SUFIJO CLASIFICADOR PARA CONTAR RBOLES.Kul
SUFIJO CLASIFICADOR PARA CONTAR HOJAS Y DOBLECES.- Wal
SUFIJO CLASIFICADOR PARA CONTAR OBJETOS.Pel
SUFIJO CLASIFICADOR PARA CONTAR OBJETOS ALARGADOS COMO VELAS, DEDOS, CAAS.- Tsiit
SUFIJO CLASIFICADOR PARA CONTAR PUADOS.Lap
SUFRIMIENTO.- sus. Muk olal, yaayaj kuxtal.
SUFRIR.- v.i. Mukyaj
SUICIDARSE.- v.i. Kimsikba
SUJETAR.- v.t. Kulkinaj yaalan ook, kukinaj
yaalan kab, kulaan
SUMA.- sus. Bukxookil
SUMAR.- v.t. Bak xook
SUMERGIR.- v.i. Tsaam, tsam, buul, tsoom
SUMERGIDO.- adj. Tubentub.
SUMIR.- v.t. Lam
SUPERCHERAS.- sus. Babal taanoob.
SUPLENTE.- sus. Jeel
SPLICA.- sus. Yaanyan, kat, yaayan.
SUPONER.- v.i. Nakkuktik.
SUPOSICIN.- sus. Cha
SUR.- sus. Nojol
SURCO.- sus. Tool.
SUREO.- adj. J nojolil.
SUSPENDER.- v.t. Jaw
SUSPENDER, ALZAR, LEVANTAR.- v.t. Chuy.
SUSPENSO.- sus. Chenaan.
SUSTENTAR, ALIMENTAR.- v.t. Tsent
SUSTO.- sus. Jak ol
SUYO, DE L.- pron. poses. Utiaal
SUYO, DE ELLOS.- pron. poses. Utiaaloob

TENDER

T
TABACO (NICOTINA TABACUM L.).- sus. Kuts
TBANO.- sus. akach
TACAO.- adj. Tsuut
TAJAR, PELAR.- v.t. Sus, pees.
TAL VEZ.- adv. de d. Wale, uale, uchak
TALA EN GENERAL.- sus. Sakal
TALAR.- v.t. Chakbeent
TALEGA.- sus. Mukuk
TALENTO.- sus. Chich olal
TALISMN.- sus. Yut.
TALLAR.- v.t. Pol
TALLO.- sus. Cheel, kanil
TAMBALEAR.- v.i. Takchalaankil.
TAMBALEO.- sus. Takchalaankil.
TAMBIN.- adv. de a. Bey, bey xan, laylie,
leyli, xan
TAMO O POLVO DEL MAZ.- sus. May ixiim
TAMPOCO.- adv. de n. Mix, mix xan.
TAMULADOR, MOLCAJETE.- sus. Kutub
TAPA.- sus. Maak
TAPACAMINO (AVE ,CAPRIMULGUS SERICOCAUDATIS
SALVINI (HARTER)).- sus. Puujuy
TAPAR.- v.t. Bal, pix, maak.
TAPIR.- sus. Tsiimin kax
TAQUIGRAFA.- sus. Taj tsibtaj
TARNTULA.- sus. Chiwoj, x chil tun, x
chiwol
TARDAR.- v.i. Xantal
TARDE.- sus. Chunkiin, oknajkiin, chinik
kiin, chinil kiin.
TARTAMUDEAR.- v.i. Altal yaak, kalkalak
taan

Templo

TARTAMUDEZ.- sus. Ses


TARTAMUDO.- adj. Aj al yaak, aj ses, nuntal
TATUAR.-v.t. Jots.
TECOLOTE, BHO (BUBO VIRGINIANUS MAYENSIS)sus. Tunkuluchuj
TEJER, TRENZAR.- v.t. Jiit
TEJN,PIZOTE, COAT (NASUA NARICA YUCATANICA
(ALLEN)).-sus. Chiik
TELARAA.- sus. Mak maktaj kan.
TELFONO.- sus. Sutuchiiltaan
TELGRAFO.- sus. Jultuchiiltaan
TELEVISIN.- sus. Nachil eesaj oochel, maben ti sasil oochel.
TEMA.- sus. Chich
TEMBLAR.- v.i. Kikilankal, kikilankil
TEMBLAR DE MIEDO Y ESPANTO.- v.i. Papalankil
TEMBLAR LA TIERRA.- v.i. Kilbal, temba, yukba
TEMBLOR.- sus. Kilbal
TEMBLOR DE TIERRA.- sus. Yanba luum
TEMER.- v.i. Sajaktal
TEMIBLE.- adj. Sajbeen, sajbeentsil
TEMOR.- sus. Sajkil, sajak
TEMPERAMENTO.- sus. Kinal ol.
TEMPLADO.- adj. Nuk.
TEMPLANZA.- sus. Piis bail
TEMPORAL.- adj. Xululte
TEMPRANO.- adv. de t. Jaatskab
TENAZAS- sus. Natab
TENDER.- v.t. Jayba, jaybaj.
TENDER LA ROPA.-v.t Le
TENDER POR EL SUELO.- v.t. jayaj
103

TENDIDO

TENDIDO.- adj. Sin, tea, jaaya, jaayan


TENDN.- sus. Xiich, tin xich
TENER.- v.t. Yaan.
TENSAR., TENDER - v.t. Tiin
TENSO, A PUNTO DE REVENTAR.- adj. Tintiinki.
TENSAR VARIAS VECES CON FUERZA UNA CUERDA.v.t. Siinsiin.
TENTACIN.- sus. Tuntabail, tutajuli
TEPEZCUINTLE.- (CUNICULUS PACA NELSONI).- sus.
Jaaleb
TERCIAR.- v.t. Chaal taan
TERCO.- adj. Nonolki
TERMINADO.- adj. Tsook beyo
TERMINAR.- v.t. Jaw, tsookol, xuul
TRMINO.- sus. Cheel, tsook, xuul
TRMINO DE PLAZO SEALADO.- sus. Pelkiin
TRMINO DE TIEMPO.- sus. Pelkiin
TERNURA.- sus. Muun ol
TERQUEDAD.- sus. Nonojbail
TERCO.-sus. Aj nonojbail.
TERCA.-sus. Ix nonojbail.
TERRENO ABANDONADO.- sus. X tokoy
TERRENO BAJO.- sus. Akalche
TERRENO CON MATORRALES.- sus. Akalche
TERRENO CON SUELO DE RENDZINA NEGRA.- sus.
Akalche
TERRENO INUNDABLE.- sus. Akalche
TESTIGO.- sus. Tsaj jaajil, aj jaajkuns taan.
TESTIMONIO.- sus. Kunaj taan, tojol taan
TA.- sus. Ix kit
TIBIO.- adj. Kinal, paa sis, sis chokoj
TIBURN.- sus. Kan xok
TIEMPO.- sus. Kiin
TIEMPO DE FRO.- sus. Keelil.
TIEMPO DE LLUVIA.- sus. Jajalil, jaajaal
TIEMPO DE SEQUA.- sus. Noj kiinil, yax kiin
TIEMPO EN QUE ABUNDA UNA COSA.- sus.
Kiinben
TIEMPO PARA CAPTURAR ANIMALES.- sus. Pets
TIERNO.- adj. ak, muum
TIERNA.- sus. Ix muun ol.
TIERNO.- sus. Aj muun ol.
104

TIERRA.- sus. Kaab, luum


TIERRA BLANCA.- sus. Saskab
TIERRA BUENA Y FRTIL.- Tul luum.
TIERRA MUY PEDREGOSA.- sus. Tsekel
TIERRAS QUE DESORIENTAN, QUE NUBLAN EL ENTENDIMIENTO. EL REMEDIO ES ENCENDERLES
UNA VELA O VELADORA.- sus. Tsik luum
TIESO.- adj. Tooch, tootokil.
TIESO, MUY TIESO.- adj. Tojtojki.
TIGRILLO.- sus. Sak xikin
TMIDO.- adj. J nuum
TMPANO.-sus. Papatal.
TINTA NEGRA.- sus. Sabak
TINTINEO.- sus. Tsan.
TINTURA.- sus. Boon
TO.- sus. Akan, tsyuum
TIRA.- sus. Wewel
TIRAR.- v.t. Chiin, puul.
TIRAR, AVALANZAR, ARROJAR.- v.i. Puul
TIRAR O DERRIBAR VARIAS VECES.-v.t.
Luluusik.
TIRAR PARA ASUSTAR.-v.t.Toontoonchin.
TIRAR Y REVOLVER ALGUNAS COSAS.-v.t.
Xexeek.
TIRAR POR TIRAR.-v.t. Chinchiin.
TIRAR SIN PUNTERA CON ARMA DE FUEGO.-v.t.
Babaaltsoon.
TIRAR CON ARMA DE FUEGO VARIAS VECES.-v.t.
Tsoontsoon.
TITILAR.- v.i. Jojopaankil, lembal
TIZNE.- sus. Sabak
TIZN.- sus. Naxche
TLACUACHE (DIDELPHYS MESOAMERICANA).- sus.
Ooch
TOALLA.- sus. Choob, kaxab ich
TOBILLO.- sus. Kuy
TOCAR UN INSTRUMENTO.- v.t. Pax
TODA.- adv. de c. Mal, tulakal.
TODA LA NOCHE.- adv. de t. Bulakab
TODAVA.- adv. de t. Asab
TODO.- adv. de c. Laj, mal, tulakal, tusinil
TODO EL DA.- adv. de t. Bulkiin

TRECE

TODO ENTERO.- adv. de c. Petel


TODO JUNTO.- adv. de m. Wol
TODOS NOSOTROS.- pron. indef. Tulakloon.
TOLERANCIA.- sus. Mansaj olal.
TOMAR.- v.t. Chab
TOMAR POSESIN.- v.t. Pach
TOMAR PRESTADO.- v.t. Majan
TOMATE (LYCOPERSICUM ESCULENTUN).- sus. Paak
TONTERA.- sus. Netsil.
TONTO.- adj. Nets, nuun, nol (Hondzonot,
municipio de Tulum, Q. Roo)
TORCER.- v.t. Bil, juk, cheet.
TORCER, EXPRIMIR, DARLE VUELTAS A ALGO.-v.t.
Choot
TORCERSE, CERRAR UN CANDADO.- v.t. Chotol
TORDILLO.- adj. Chukim
TORDO, GRAJO O ZANATE DE YUCATN (MEGAQUISCALUS MAJOR MACROURUS (SWANSON) .- sus.
Kaau, kaaw.
TOREAR.- v.t. Paay, payal
TOSTAR.- v.t. Kel, pok.
TOSTADA.- sus. Oop.
TORCERSE.- v.i. Chettal.
TORERO.- sus. J paay wakax
TORMENTOS.- sus. Numyail
TORNAR.- v.i. Walkajal
TORNO DE ALFARERO.-sus.Kabal, Kabaal.
TORO.- sus. Xiibil wakax
TORRE.- sus. Julbil naaj.
TORTEAR (HACER TORTILLAS CON LAS MANOS).- v.t.
Pakach
TORTILLA DE MAIZ.- sus. Waaj
TORTILLA DE MAIZ NUEVO.- sus. Iis waaj
TORTILLA DURA.- sus. Chuchul waaj
TORTILLA GRUESA QUE SE CUECE DIRECTAMENTE
SOBRE LA BRASA.- sus. Penkuch
TORTILLA RESECA.- sus. Chuchul waaj
TORTILLA TOSTADA.- sus. Oop
TRTOLA, (COLUMBIGALLINA PASSERINA PALLESCENS
(BAIRD)) .- sus. Mukuy
TORTUGA.- sus. ak
TOS.- sus. Saasak, sasakaal

TOSCO, RSTICO.- adj. Tooch.


TOSER.- v.i. Seenak, seen.
TOSER PARA ACLARAR LA VOZ.- v.i. Babkaltaj
TOSER POR COMEZN EN LA GARGANTA.- v.i.
Sasaakkaal.
TOSFERINA.- sus. Tuju, x tujub
TOSTAR.- v.t. Kel , pok, kakt.
TRABAJADOR.- sus. Saakol
TRABAJAR.- v.i. Meyaj
TRABAJO COLECTIVO.- sus. Mul meyaj, much meyaj
TRABAJOS, PESARES, DIFICULTADES .- sus. Numyail
TRABALENGUAS.- sus. Kalkalak taan, tiitil
aak
TRABAR.- v.t. Lech
TRAER.- v.t. Taas, taasik, put.
TRAFICADO, MUY TRAFICADO.- adj. Kakaatki.
TRAGAR.- v.t. Luuk
TRAGAR CON PRESTEZA.- v.t. Pot luuk, totop
luuk.
TRAGADO RPIDO.- adv. de m.Luluukbil
TRAIDOR.- sus. Aj kuubilaj.
TRAICIN.- sus. Kuubilaj, kuubaan paach.
TRAJE DE LAS MUJERES INDGENAS DE YUCATN.sus. Iipil
TRAJE NEGRO.- sus. Sabak nook.
TRAMPA DE LAZO.- sus. Lech
TRANCA DE LA PUERTA.- sus. Noox che, kaal
che
TRANQUILIDAD.- sus. Etsaan olal, tsakin
TRASCENDER.- v.t. Balkajal, buyul.
TRANSFIGURARSE.- v.i. Jeelpaji u yich
TRANSPORTAR OBJETOS O FRUTAS.- v.t. Put
TRAQUEA.- sus. Yul
TRASPARENTE.- adj. Sapiken, saaskalen,
saasten
TRASPLANTAR.- v.t. Xaab.
TRATO.- sus. Nuuptaan, kaax taan.
TRAVIESO.- adj.(m) J ko , (f) Ix ko.
TRBOL.- sus. Xchiople
TRECE.- sus. ox lajun pel.
105

TREINTA

TREINTA.- sus. Lajun pel ti kaa kaal


TRENZADO, MUY ENREDADO.- adj. Jijiit.
TREPAR.- v.t. Naakal
TRES.- sus. oxpel.
TRIBULACIN.- sus. Numya
TRILLADO, MUY TRILLADO.- v.t. Tuutuulki,
tataalki.
TRINCHERA.- sus. Pa, tulum.
TRISTE.- adj. J kom ol ich, J yaaj ol ich.
TRISTEZA.- sus. Yaaj olal, okom olal.
TRITURAR.- v.t. Juch, mux
TROCAR.- v.t. Jelkunaj
TROJE DE MAZ.- sus. Chiil, kumche
TROMPETA.- sus. Jom
TRONAR.- v.i. Kilbal
TRONCO.- sus. Chuun
TRONERA.- sus. Kisneb
TRONO.- sus. Nak, tsam, kanche ajau.
TROPEZAR.- v.i. Tochpajal, tochpaj

106

TROZAR, DESPEDAZAR.- v.t. Koots


TRUENO.- sus. Kilbal chak, pek chak
TRUEQUE.- sus. Jeel, kex, kexul
TU.- adj. poses. A
TUBRCULO.- sus. Kukut
TUBERCULOSO.- sus. Aj bakil
TUCN.- sus. Pan cheel
TUERTO.- adj. Chop
TUMBA DE LA SELVA.- sus. Kool.
TUMBA, SEPULTUA.- sus. Muknal
TUMBAR.- v.t. Kool, nix
TUMOR.- sus. Chuchum, chuuchum
TUMULTO.- sus. Pujul
TUNA (OPUNTIA DILLENII (KER-GAWL)).- sus.
Pakam.
TURBADO.- adj. Kilba ol
TURBIO.- adj. Puuk
TUYO.- pron. poses. Atiaal.
TUZA (HETEROGEOMYS, HSPIDUS (SAY)).- sus. Baj

UVERO

Uno

UBRE.- sus. Chuuch baalche, yiim baalche


LTIMO.- sus. Tsook
UN INSTANTE.- adv. de t. Jun sutuk
UN POCO.- adv. de c. Tseetsek, jun pit, jun
pitil
UNA VEZ.- adv. de t. Jun jetsake, juntnajkij,
juntenekij
NICO, COSA SOLITARIA.- sus. Junab.
UNIDO.- adj. Nuupan
UNIDOS POR GRUPOS.- adv. de c. Looloot.
UNIN.- sus. Jun olal
UNIR.- v.t. Nup, nup, nuupik.
UNIR, PEGAR, EMBONAR.- v.t. Tak
UNIR, JUNTAR, PEGAR.- v.t. Loot.
UNTAR.- v.t. Kuul.
UNTAR, PEGAR.- v.t Paak
UNTAR EL BOCADO EN LA COMIDA,PRESIONAR LA
CARNE GUISADA .v.t. Tsaal
UNIVERSIDAD.- sus. U molay kanbal, noj naajil xook.
UNO.- sus. Jun

UNTAR.- v.t. Ji, jii, jiik


UA.- sus. Iichak
UA DE GATO (PISONIA AULEATA).- sus. Beeb
URDIMBRE.- sus. Mamak
URDIR.- v.t. Waak
URDIR HAMACA.- v.t. Waakkan
URGENTE.- adv. de m. Seb
URRACA.- sus. Cheel
USTEDES.- pron. pers. Teex
UTENSILIO.- sus. Nuukul
UTENSILIO DE LA COCINA MAYA QUE CONSISTE EN
UNA CIRCUNFERENCIA DE BEJUCO CUYO INTERIOR EST TEJIDO CON HILOS DE HENEQUN.sus. Peten aak
TERO.- sus. Sayomal, soyem.
TIL.- adj. Kabet
UVA DE LA COSTA.- sus. Mixche
UVA DE MAR (COCCOLOBA UVFERA (L) JACQ).- sus.
Mixche
UVAS.- sus. Sak tabkaan
UVERO.- sus. Mixche

107

VACA

V
VACA.- sus. Chupul wakax
VACIAR.- v.t. Lal
VACIAR, TRASEGAR.- v.t. Bab
VACIAR ALGN LQUIDO EN EMBASE DE BOCA ANGOSTA O CUELLO DELGADO.- v.t. Tooj.
VACILAR, BROMEAR.- v.i. Tuuskeep
VACO.- adj. Joch.
VACUNA.- sus. Juplantsaako
VAGABUNDO.- sus. Aj nunum
VAGINA.- sus. Peel
VAHDO.- sus. Tupul ich
VAHO.- sus. Owox
VAINA.- sus. Piix
VALENTA.- sus. Chichil olal, jolkanil
VALIENTE.- adj. Aj koo
VALIOSO, NECESARIO.- adj. Kaanan, kaanaan
VALOR, PRECIO.- sus. Tojol, tojoj.
VALOR, VALENTA.- sus. Xet olal, yail, j ma
sajkil, x ma sajkil.
VALLE.- sus. Jem
VANAGLORIA.- sus. Nonojbail
VANIDAD.- sus. Mabalil
VANIDOSA.- adj. X kaamal
VANIDOSO.- adj. J kaamal.
VAPOR.- sus. Ooxol, owox
VAQUERO.- sus. J kanan wakax
VARA PARA MEDIR QUE TIENE LA SEXTA PARTE DE
UN MECATE, ES DECIR 3.33 m.- sus. Piisiche
VARIEDAD DE AVISPA DE GRAN TAMAO CUYA PICADURA PROVOCA FIEBRE.- sus. Bobote
108

Venado

VARIEDAD DE FRIJOL NEGRO.- sus. Tsama


VARIEDAD DE MOSCA PEQUEA.- sus. Us
VECINO.- sus. Et chi na
VEINTE.- sus. Jun kaal
VEINTIUNO.- sus. Jun pel ti kaa kaal
VEJEZ.- sus. Chijil
VEJIGA.- sus. Chim, chimix
VELA.- sus. Kib
VELAR.- v.t. Kanankimn, kalankimn
VELO DE NOVIA.- sus. Kasab nook
VELORIO.- sus. Kanankimn.
VELOZ.- adj. Seb, sebaan
VELLOS.- sus. Tsukuti
VENA.- sus. Beel kiik
VENADO COLA BLANCA.- sus. Kej
VENADO ENANO (MAZAMA PANDORA (MERRIAM)) .sus. Yuuk.
VENADO CON CUERNO DE UNA PUNTA.- sus.
Putsnab.
VENADO CON CUERNOS RAMIFICADOS.-sus. Nikte
baak.
VENCER.- v.t. Baksaj, pa muuk
VENCER A OTRO.- v.t. Tsoyesaj
VENCIDO.- sus. Baksaj, kuch chimal
VENDER.- v.t. Konol
VENENO.- sus. Tsakil, yekel.
VENENO DE ANIMALES.- sus. Kinam.
VENERAR.-v.t. Kul.
VENGANZA.- sus. Chatoj, chatojil
VENIR.- v.i. Taal , taalel.

VOLAR

VENTA.- sus. Koonol


VENTAJA.- sus. Paynumil
VENTANA.- sus. Kalom kiin, kisneb naaj
VENTERA DE AGUA.- sus. X koon ja
VENTOSA.-sus. Chut, nup luuch
VENTOSA INTESTINAL.-sus. Kiis.
VENTOSEAR.- v.i. Kiis.
VENUS.- sus. Noj eek
VER.- v.i. Il
VER CON DELEITE.- v.t. Chaant
VERA.- adv. de l. Tsel
VERA.- sus. Jal
VERBO AUXILIAR CON QUE SE CONJUGA EL PRESENTE DE INDICATIVO DE TODOS LOS VERBOS NEUTROS Y SIGNIFICA ESTARSE VERIFICANDO EL
VERBO.- Kaaj
VERDAD.- sus. Jaaj, jaajil, masa, masima
VERDADERO.- adj. Ajajbil
VERDE, COLOR VERDE.- adj. Yaax.
VERDE, INMADURO.- adj., sus. ak, yaax.
VERDE ESMERALDA.- adj. Yaayaax
VERDN.- sus. Kuuxum
VERDUGO.- sus.Aj chuy tab.
VERDUZCO.-adj Yaaxeleen.
VEREDA.- sus. Tulbe, ekbej
VER FANTASMAS O ALGN MAL AGERO.-v.i. Manabtaj
VERGA.- sus. Keep, toon
VERGENZA.- sus. Subtal, sutal
VERRACO.- sus. Beel
VERRUGA.- sus. Aax
VERTER.- v.t. Bab, lal, piich.
VERTER COMO SEA.- v.t. Chochooblaalbil.
VESCULA BILIAR.-sus. Kaj
VESTIDO.- sus. Buko, nook
VESTIDO CON ELEGANCIA, BIEN VESTIDO.-adj.
Pipiiki
VESTIR.- v.t. Buk, bukinaj.
VIAJERO.- sus. Aj xinbal, j xinbal

VA LCTEA.- sus. Tamakas, tamkas.


VBORA.- sus. Kaan
VBORA CORALILLO.- sus. Kalam
VBORA DE CASCABEL.- sus. Ajau kaan, tsab
kaan
VIBRAR.-v.i. Bikchalk
VICTORIA.- sus. Tsoysaj
VICTORIOSO.- adj. Aj tsoye saj
VIDA.- sus. Iik, kuxtal
VIEJO.- adj. Chiijaan, laab, nuxib, nuxiib, uchben, nukte.
VIENTO.- sus. Iik
VIENTO CON LLUVIA.- sus. Ak yaabil iik
VIENTO MANSO Y BLANDO.- sus. Juyuknak iik
VIENTO QUE VIENE ANTES DEL AGUACERO.- sus.
Yiikal ja
VIENTRE.- sus. Jobnel
VIGILANTE.- adj. Pix ich, Aj kanan bej.
VIGILAR.- v.t. Kanan
VIGILIA.- sus. Pix ich
VIGOR.- sus. Kinam, muuk
VINAGRE.- sus. Suutski
VIOLACIN.- sus. Sat sujuuyil
VIOLN.- sus. Jichoch
VIRGEN.- adj. Sujuuy, sujuy
VIRILIDAD.- sus. Toonil
VIRTUD.- sus. Chich olal, tumut olal, utsil,
xiuil, tibilil.
VIRUELA.- sus. Kak, usam kak
VSCERAS.- sus. Jobnel
VISIBLE.- adj. Chikaan
VISIN.- sus. Wayaas.
VISIN ENTRE SUEOS.- sus. Nayal
VISITA.-sus. Yuulab.
VISTO.- adj. Ilaan
VIVIR.- v.i. Kaajnal, kaajakbal, kuxtal, kuxtaj
VOCABULARIO.- sus. Tsoolaan taan, molay
taanoob.
VOLAR.- v.i. Xiknal, popok xik
109

VOLCADO

VOLCADO.-adj. Nokaan.
VOLTEARSE O HACER RODAR.- v.t. Balaktaj
VOLUNTAD.- sus. ol, olaj, yot ol.
VOLVER, GIRAR.- v.i. Suut
VOMITAR.- v.t. Xeej
VMITO.- sus. Xeej.

Yerba

Zopilote

Y.- conj. cop. que slo se usa para numerales. Katak


Y.- conj. cop. Kux, iix
Y.- conj. cop. Yetel
YERBA.- sus. Xiw
YERNO.- sus. Jaan
YO.- pron. pers. Teen
YUCA (MANIHOT ESCULENTA (CRANTZ)).- sus. Tsim
YUGO PARA UNIR UNA BESTIA CON OTRA.- sus.
Yukache

110

VORAZ.- adj. Aj balnak


VUELTA.- sus. Suut
VUELTA QUE HACE EL CAMINO.- sus. Wats bej
VUELTA Y COMBA QUE HACE EL MADERO.- sus. Loch
VUESTRO.- pron. poses. Atiaaleex
VULVA, VAGINA.- sus. Peel

ZACATE.- sus. Suuk


ZAFAR, SACAR, DESCLAVAR, DESENCAJAR- v.t.
Joots, jook
ZAFAR.- v.t. Jits
ZAFRA.- sus. Chot, chot.
ZANJA.- sus. Jom
ZAPATO.- sus. Xanab
ZAPATEADO.-adj. Janchalak okot.
,ZAPOTE (MANILKARA ZAPOTA (L) VAN ROYEN).- sus.
Ya
ZAPOTE AMARILLO.- sus. Kanist
ZAPOTE NEGRO (DIESPYRUS DIGYNA (JACQ).- sus.
Tauch
ZARIGEYA.- sus. Ooch
ZOPILOTE.- sus. Choom
ZOPILOTE DE CABEZA ROJA (CATHARTES AURA AURA).sus. Kuch
ZORRA.- sus. Chomak, chamak
ZORRILLO.- sus. Pay ooch
ZOZOBRA.-sus. Ikil iik.

MAYA - ESPAOL

AJ PAX

Ahau
Gran seor

A.- adj. poses. Tu


ABAL.- sus. Ciruela ( SPONDIAS MOMBIN L (SPONDIA LUTEA))

ABAN.- sus. Matorral, maleza


ACHAK.- prep. Sin, sino, sin que
ACHAK.- sus. Sobrino
AJ AJSAJ.- sus. Lucero de la maana
AJ AKAYIL.- adj. Maldito, excomulgado
AJ AKAAN.- sus. Dios del vino
AJ AL YAAK.- adj. Tartamudo
AJ BAAL KAAJIL MIATS.- sus. Sabio
AJ BAKIL.- sus. Tuberculoso
AJ BALNAK.- adj. Voraz, glotn
AJ BANBAN JANAL.- sus. Glotn, comeln
AJ BAY POOL.- adj. Adulador, lisonjero
AJ BEJ.- sus. Gua
AJ BEELMAL.- sus. Cacique, alcalde, regidor
AJ BELNAL.- sus. Gobernador
AJ BOBAT.- sus. Profeta
AJ BOBOK TAAN.- sus. Soberbio en hablar
AJ CHIN IIK.- sus. Hechicero que causa dao
por medio del aire
AJ CHUUK.- sus. Espa que mira donde entra
y sale uno y que tratos hace
AJ CHILAM.- sus. Profeta
AJ ES.- sus. Encantador, embaucador
AJ IIKTAAN.- sus. Poeta
AJ JAWAN.- sus. Suegro.
AJ JATSKAAB AJAL.- sus. Madrugador
AJ KATUN WINIK.- sus. Soldado
AJ KINAM.- adj. Feroz (bestia brava y fiera)
AJ KOCHAN.- sus. Culpado, culpable , conde-

nado.
AJ KAANSAJ.- sus. Maestro de escuela
AJ KANSIYAAN.- sus. Cuentero o narrador de
historias
AJ KIIMN.- sus. Cadver
AJ KONKOIL.- sus. Rufin que vende mujeres
AJ KOO.- adj. Denodado, valiente, atrevido
AJ KUCHLUUM TAAN, AJ TSEEK TAAN.- sus. Orador
AJ KUNAAN.- adj. Asentado.
AJ KUNAJ BALAM.- sus. Encantador de jaguares.
AJ KUNAJ TAAN.- sus. Hechicero, encantador
AJ KUNYAJ.- sus. Hechicero
AJ KUUBILAJ.- sus. Traidor
AJ MEKTAN KAAJ.- sus. Gobernador
AJ MIATS.- sus. Sabio
AJ MUUK KIMEN.- sus. Sepulturero.
AJ MUL.- sus. Cadillo que se pega a la ropa
AJ NAAT.- sus. Hombre discreto, entendido,
ilustre .
AJ NAAT ACH.- sus., adj. Hombre astuto, cauteloso, precavido .
AJ NAAT.- sus. Jinete
AJ NAT BE.- sus. Alcalde, regidor
AJ NUMAN.- sus. Ingenioso, astuto
AJ NUMYA.- adj. Pobre, miserable, necesitado
AJ NUNUM.- sus. Vagabundo
AJ OKAJ KAAJ.- sus. Invasor
AJ POLOM.- sus. Comerciante
AJ PAX, AJ PAXNAL.- sus. Msico
113

AJ PAY KUN

AJ PAY KUN.- sus. Hechicero que atrae con sus


conjuros a alguna persona o animal
AJ PICH.- sus. Clarinero
AJ SAWINIL.- sus.Celoso
AJ SES.- adj. Tartamudo, balbuciente
AJ TEPAL.- sus. Majestad
AJ TSAAK.- sus. Curandero
AJ TSOYE SAJ.- sus. Vencedor, victorioso
AJ TSAKOM.- sus. Excomulgado
AJ TSOOL TAAN.- sus. Relator, narrador
AJ XINBAL.- sus. Viajero, caminante
AJAAJ.- adv. de a. Si
AJAJBIL.- sus. Verdadero, cosa clara y manifiesta
AJAL KAAB.- sus. Madrugada
AJAL.- v.i. Despertar
AJAU.- sus. Gran seor
AJAU KAAN.- sus. Vbora de cascabel
AJAWIIL.- adj. Regia o cosa real
AJ KAABNAL.- sus. Apicultor
AJ KALPACH.- sus. Adltero
AJ KAANBAL.- sus. Alumno, discpulo
AJ KAANSAJ XOOK, AJ KAAMBESAJ.-sus. Maestro.
AJ NAYSAJ OL.- sus. Embaucador
AKAM, AKAN.-Sus. To
AK KUNAJ.- v.t. Asentar, cimentar, concertar
AKLAX, AK WINIK.- sus. Enano.
AK YAABIL IIK.- sus. Viento con lluvia
AK YAABIL.- sus. Invierno
AKALCHE.- sus. Bajo, inundable, con matorrales, con suelo de rendzina negra
AKALCHE.- sus. Suelo amarillento, arcilloso
AKAYIL.- sus. Maldicin
AKBAL NA.- sus. Infierno
AKIXIIM.- sus. Maz tierno
AKAAN.- adj. Asentado
AKLIN.- sus. Ojo de agua, manantial
AKTAN.- adv. de l. Delante, ante, enfrente
AKTAN.- prep. Enfrente
AKTAN.- prep. Frente
AKTANTAJ.- v.t. Arrear
114

AL CHIIK.- sus. Nigua


AL YAAX KACH.- sus. Mosca grande de color
verde
AL CHIK.- sus. Nigua (DERMATOPSYLLA PENETRANS)

AL SAWANIL.- sus. Ocupacin


ALAB OL.- sus. Confianza, esperanza.
ALAKBIL.- sus. Animal que ha sido amansado o domesticado
ALAMIL.- sus. Brote, renuevo
ALKUNAJ OL.- v.t. Confiar en otro
ALMEJEN WINIKIL.- sus. Poltica
ALTAL YAAK.- v.i. Balbucear, tartamudear
ALUX.- sus. Hombre mtico diminuto hecho
de barro que cobra vida, cuida los montculos arqueolgicos y las milpas
AM.- sus. Araa
AMAL.- prep. Cada
AMAY.- sus. ngulo, esquina.
AMAYTE.- sus. Cuadrado
ANAL.- v.i. Retumbar
NALTEE.- sus. Cdice, libro.
ANAT.- sus. Ayuda, amparo, favor
ANIK.- sus. Posisin, postura. Bix anik le
paalo? Cmo est ese nio? Chilikba,
acostado. Kulukba, sentado.
ANIK.- sus. Estado de salud. Bix anik in
sukuun? Cmo est mi hermano? Chan
kojaan. Un poco enfermo. Tsook u yustal.
ANIL.- Expresin que se usa para preguntar por la posicin de una persona o
animal.Bix anil? Cul es la postura corporal de l o ella
ANTAL.- v.i. Ser, existir, estar, haber. Tin kool
bin in wantale.En mi milpa estar. Yaan
u yantal chaan le jaaba. Va a haber fiesta este ao.
ASAB.- adv. de t. Todava
ASAB.- adv. Ms, mucho, bastante, mayor.
ASBEN. adj. De medio uso.
AWAT.- sus. Grito

AALMAJ TAAN

AWAT.- v.i. Gritar


AWAT CHEEJ, JAJA CHEEJ.- sus. Carcajada
AWAT MUUCH.- v.i. Croar
AWAT PUUJ.- sus. Cazador que en cacera colectiva corre dando gritos en la selva con
sus perros para asustar a los animales, a
fin de que salgan y sean victimados por
los cazadores que esperan apostados en
sitios estratgicos.
AWAT TAANIL.- v.t. Arengar
AYIKAL.- adj. Acaudalado, rico, adinerado
AYIKALIL.- sus. Fortuna, riqueza, caudal
AAL KEBAN.- v.t. Confesar
AAL.- v.t. Decir, mandar
AALMAJ TAAN.- sus. Mandamiento, ley, mandato
AALMAJ.- v.t. Ordenar, decir, mandar.
ANTAJ.- sus. Ayuda.
ANTAJ, ANT .- v.t. Ayudar.
AANTAL.- v.i. Estar, existir, haber
AKAM.- v.i. Bramar, gemir, quejarse.
ATIAAL.- pron. poses. Tuyo
ATIAALEEX.- pron. poses. Vuestro, de ustedes.
ATPUJ.- adj cal. Sobresaliente.
ABIL, WABIL.- sus. Nieto o nieta.
ABITSILOOB.- sus. Nietos.
AACH.- sus. Aguijn
AK.- sus. Tortuga
AK EEK.- sus. Constelacin de tres estrellas
que estn en el signo gminis
AK.- adj. Verde, tierno, fresco
AK SAA.- sus. Atole de maz nuevo
AAK.- sus. Bejuco, lengua
AKAB.- adv. de t. Anoche
AKAB.- sus. Noche
AKABEJAK.- adv. Anoche.
AKAB KAOJE.- adv. de t. Antenoche

AKAB KULENKUL.- sus. Fantasma


AKAB MAAX.- sus. Mico de noche (POTTOS
FLAVUS)

AKAB TSUNUUM .- sus. Mariposa nocturna


AAKABICH.- sus. Enfermedad de la vista
AKABTAL.- v.i. Anochecer.
AKAL CHE.- sus. Aguada, laguna
AKAL.- sus. Aguada
AAKIL.- sus. Enredadera, planta trepadora
AKACH.- sus. Tbano
AKAM.- sus. Gemido, quejido, bramido
AKAN.- v.i. Rugir, quejarse por el dolor, bramar
AKTUN.- sus. Gruta, caverna
AAL.- adj. Pesado
AAL.- sus. Hija o hijo de la mujer (slo se aplica
a la madre o slo ella designa as a sus hijos)

AAL KAB.- sus. Dedo de la mano


AAL OOK.- sus. Dedo del pie
AALAK.- sus. Animal domstico
ALKAB.- v.i. Correr
ALKAB JA.- sus. Ro.
ALKAB PAACH.- v.t. Perseguir
ALKABTAJ CHA PAACH.- v.t. Perseguir
AALANKIL.- v.i. Tener cras, parir.
AALANSAJ, X-AALANSAJ, X-TAASAJ PAALAL, KAAM
CHANBAAL.- sus. Comadrona, partera.
AANIKAB.- sus. Lianas o bejucos flexibles y
resistentes que sirven para amarrar la
estructura de la casa
ANTIK.- v.t. Ayudar
AAX.- sus. Verruga
AYIN, AIN.- sus. Lagarto
AALMAJ XIKIN, TSOOL XIKIN.- sus. Consejo
AALAJ TAAN.- v.t. Hablar mal de alguna persona.
AALMAJ TAAN.- sus. Ley, orden.

115

BAAK

Baak
hueso

BAAK.- sus. Cuerno, hueso


BAAKAL.- sus. Hueso de elote
BAAKIL BUUL.- sus. Dados
BAAK.- v.t Enredar.
BAAN.- Sufijo clasificador para contar montones.
BAB.- v.i. Nadar
BAAKEL PIIX.- sus. Rtula
BAAKEL TOON.- sus. Peron,
BAAKEL TSEEM.- sus. Esternn.
BAAKEL TSELEK.- sus.Tibia, canilla, espinilla.
BAAL.-sus. Cuado.
BAAL.- v.t. Tapar, resguardar, cubrir.
BAAX.- v.t. Golpear hasta pulverizar.
BAB.- sus. Racimo de frutos
BAB.- v.t. Verter
BABAAL.- sus. Espanto, ser maligno
BABABUT.- v.t. Embutir, rellenar
BABAKTAJ.- v.t. Enredar
BABALKI.- adj. Que se esconde mucho o muchas veces.
BABAL KAB.- v.t. Barajar.
BABAL KAT.- v.t. Pedir con insistencia.
BABAL TAAN.- sus. Charlatanera.
BABAYKI.- adj. Alisado.
BABANKI.- sus. Cosa fija, que no se menea
BABAYKI.- adj. Liso
BABAX.- v.t. Golpear repetidamente como el
zapatero o el herrero.
BABKALTAJ.- sus. Grgara
BABKALTAJ.- v.i. Toser para aclarar la voz
BAILI.- v.i. Permanecer
116

BAILI.- v.i. Perpetuar, permanecer, durar


BAJ.- sus. Tuza
BAJ.- v.t. Clavar
BAJAB.- sus. Martillo.
BAJABAJ.- v.i. Apurarse.
BAJPEK.- v.t. Apisonar
BAJUN.- adv. de c. Cunto? (Es para referirse a
cantidad)

BAJUX.- adv. de c. Cunto? (Es para referirse a


precio)

BAKAN, BALA.- conj. Pues


BAKITAK.- Interj. Ojal!
BAAK NEJ.- sus. Cxis.
BAK.- sus. Carne
BAK.- v.t. Revolver, enredar, enrollar.
BAKAL KAB.- sus. Pulsera.
BAKEL IIT, PUUK IIT.- sus. Glteo, nalga.
BAK KAAL.- sus. Collar.
BAK PAACH.- adv. de l. Alrededor
BAK PAACH.- v.t. Cercar, rodear , sitiar.
BAK PAK.- sus. Barda, muro.
BAK XOOK.- v.t. Sumar o contar
BAKAKIX.- conj. advers. Aunque, por ms
que , sin embargo.
BAKAL.- sus. Raquis o hueso de la mazorca
BAKCHE.- sus. Instrumento que sirve para
sacar el elote de su envoltura en la cosecha. Puede ser un cuerno de ciervo
enano, una madera aguzada, un instrumento de metal .
BAKSAJ.- sus. Vencido, cautivo
BAKSAJ.- v.t. Vencer, hacer cautivo

BATAAB

BAKSAJIL.- sus. Conquista


BAL.- v.t. Encubrir o esconder debajo.
BAK PAACH.-adv. Alrededor, entorno.
BAM KIMIL.- sus. Epidemia que mata , mortandad.
BAY.- sus. Caricia.
BAY.- v.t. Acariciar.
BAL.- v.t. Cubrir, tapar
BALAK.- v.i. Rodar
BALAK TINCHAK OOK.- sus. Bicicleta
BALAKTAJ.- v.t. Voltearse o hacer rodar
BALAKNAK.- sus. Cosa que se esconde
BALAMTE MASKAB.- sus. Campana
BALANKIL KUKUT.- v.i. Repletarse, hartarse
BALANTIK.- v.t. Esconder, encubrir
BALBA.- v.t. Emboscar
BALINAJ.- v.t. Retener, contener alguna cosa
BAL JOL.- sus. Brujo, encantador
BALKAJAL.- v.i. Rodar
BALKAJALAK.- v.i. Desaparecer
BAB.- v.t. Trasegar, vaciar.
BALAM.- sus. Jaguar
BALAM KAAB.- sus. Abejorro
BALAM PAAKAT.- v.i. Mirar de soslayo o con
discrecin
BALAMJOLOM.- sus. Insecto con el cuerpo
lustroso de color azul pavo y alas amarillentas. Se le encuentra en troncos viejos. Su piquete ocasiona dolor intenso y
temperatura elevada
BALCHE.- sus. Bebida ritual fermentada hecha con la corteza de un rbol (LONCHOCARPUS VIOLACEUS), agua y miel
BANAL.-v.i. Desmoronarse, derrumbarse.
BAT.- sus. Hacha
BAAX.- v.t. Romper golpeando o deshacer
bollos de algo slido o duro.
BAXA.- v.t. Jugar
BAXAL.- sus. Juego
BAXAL JA.- v.i. Nadar
BAY.- v.t. Alisar, planchar
BAY.- sus. Caricia.

BAY.- v.t. Acariciar


BAYLIE.- adj. Intacto, ntegro
BAATEEL TAAN .- sus. Discusin.
BAATEIL.- sus. Batalla, combate
BAATS.- sus. Mono aullador o saraguato
(ALOUATTA PALLATA MEXICANA)

BAAX.- pron. rel. Qu


BAAX KIIN.- adv. de t. Cundo?
BABAL.- sus. Alguna cosa algo
BAABAL.- sus. Alguna cosa
BAAL.- sus. Cosa
BAAL.- sus. Costal
BAALE.- conj. Pero.
BAAL WOLIS.- sus. Crculo
BAALBA.- sus. Bienes o propiedades
BAALCHAJAL.- v.t. Interponer
BAALCHE.- adj. Animal, bruto, bestia
BAALCHE.- sus. Animal montaraz
BAAPAACH.- adv. de l. Alrededor
BAATEEL.- sus. Pelea
BAATEEL.- v.t. Combatir, pelear, guerrear
BAATEEL TAAN.- sus. Discusin.
BAATEEL TAAN.- v.t. Discutir.
BAL NAKIL.- sus. Gula, glotonera
BALTAACHIL.- sus. Gula, glotonera
BALTSAM.- sus. Actor o comediante (m) Aj
baltsam, (f) Ix baltsam.
BALUL.- v.t. Rebuscar
BAN.- sus. Montn de cosas menudas como
sal en grano, maz, tierra
BAN BAN.- adv. de m. Repetidamente
BAN KAK.- sus. Hoguera
BAN PEKS.- v.t. Repique de campanas
BANAB.- sus. Manada pequea de animales
BANAJA.- sus. Llovizna
BANBAN KIMSAJ.- sus. Matanza
BANBANOKOL.- sus. Llanto intenso
BAT.- sus. Granizo
BATIL JA.- v.i. Granizar
BATAAB.- sus. Encender y propagar el fuego
de la quema alrededor del terreno desmontado
117

BATAN

BATAN.- adv. de l. Delante, primero, primeramente


BATSIL.- sus. Compaero, semejante
BATSIL.- sus. Mismo
BAX.- v.t. Descortezar los rboles a golpes
BAXALBA.- v.i. Masturbarse
BAYEL.- sus. Parte del cuerpo del hombre o
de cualquier animal
BAYJAL.- adj. Semejante, parecido
BAYJAL.- v.i. Siempre, permanecer, continuar
BAYKUNAJ.- vt. Seguir, continuar.
BAYLI.- adv. de t. Siempre
BAYLI.- v.i. Siempre, permanecer, continuar
BAYTAJ.- v.t. Adular, acariciar, consolar
BABAK.- adj. Muy enredado.
BABAYKI.- adj. Muy liso, hermoso.
BABAXKI.- adj. Firme y plano, aplcase a los
pisos.
BAABAAJE.- v.t. Clavar varias veces.
BABAL MEENBIL.- v.t. Hacer por hacer.
BABALKI.- adj. Muy guardado.
BABAALTSOON.- v.t. Tirar con escopeta o pistola sin tino.
BABAALAAJ.- v.t. Abofetear repetidamente.
BABAALTAAN.- v.i. Hablar desesperada e
histricamente.
BABAALOOX.- v.t. Golpear por golpear.
BABALCHIIN.-v.t. Tirar por tirar.
BEBECH.- sus. Lagartija
BEBEK.- sus. Acequia o canal
BEEB.- sus. Planta perenne, erecta (NYCTAGINACEAE (PISONIA ACULEATA L.)) Ua de gato.
BEEB.- sus. Ua de gato (PISONIA AULEATA)
BECH KAB.- sus. v.t. Ademn, llamar moviendo la mano
BEECH.- sus. Codorniz
BECHKABT.- v.t. Llamar con la mano
BEJBECHKI.- adj. En posicin de alerta.
BEK.- sus. Roble (EHRETIA TINIFOLIA L.)
BEEL.- sus. Camino
BEEL.- sus. Verraco
118

BEEL JA.- sus. Arroyo


BEEL KIIK.- sus. Vena
BEELIL.- sus. Curso, derrotero
BEET.- v.t. Hacer
BEEY.- adv. de a. Si
BEEYKUNTIK.- v.t. Hacer realidad.
BEJ.- sus. Camino
BEJELAE.- adv. de t. Hoy, ahora
BEJELE.- adv. de t. Hoy
BEJLAAKE.- adv. de t. Hoy.
BEJLAE.- adv. de t. Hoy
BEJLE.- adv. de t. Hoy.
BEJLAE.- adv. de t. Hoy .
BEKECH.- adj. Delgado
BEKAB.- sus. Guardarraya
BEKAN.- sus. Foso, cavidad, barranca
BEKANIL.- sus. Canal.
BELANKIL.- v.t. Administrar, regir, gobernar.
BELBESAJ.- v.i. Dar principio, encaminar
BELBESAJ.- v.t. Guiar, hacer camino
BELIL.- sus. Camino, direccin, rumbo
BELILI.- sus. Curso, derrotero
BETAN.- sus. Medida
BEY.- adv. de a. As, tambin
BEY.- adv. de m. Como, as
BEY WALE.- adv. de d. Puede ser, quizs
BEY XAN.- adv. de a. Tambin
BEY XAN.- adv. de c. Adems
BEYA.- adv. de a. As
BEYCHAJAK.- adj. Posible
BEYLI.- adv. De por si.
BEYO.- adv. de a. Si
BEYISTAK.- adv. de a. Sin duda, por supuesto
BEYISTAKO.- adv. de a. As es
BILIM.- sus. Huella.
BIICH.- adj. Delgado
BIBILKI.- sus. Cosa arrastrada, hollada, muy
sucia
BIIBIIKI.-adj. Muy Suave.
BIBIILKI.- adj. Muy limpio.
BICH.- sus. Cormorn

BOOXKAAY

BIIL.- v.t.Enrollar, torcer.


BIILAL.- v.i. Servir, necesitarse
BIIN.- v.i. Ir
BIIRICH.- adj. Lampio
BIIT.-v.t. Asir con las yemas de los dedos.
BIIX.- sus. Ochavario (ocho das despus de Finados o celebracin de los Santos Difuntos)

BIK.- interjeccin.Cuidado!
BIKCHALK.- v.i. Culebrear
BIKIIN.- adv. de t. Cundo
BIKIX.- adv. de t. Cundo
BIKYAJ.- v.t. Blandir
BIL.- v.t. Enrollar, torcer
BILIIN.- v.t. Limpiar
BILIM.- sus. Huella, rastro, seal, revolcadero de animales
BILTUM.- sus. Suelo
BILYAJ.- v.t. Arrastrar algo por el suelo
BINILI.- adv. de t. Siempre
BINMAAKE.- adv. de a. Claro que s
BIS.-v.t. Llevar.
BISAJ TAAN.- sus. Mensajero
BIT.- v.t. Apretar con la yema de lo dedos.
BITS.- v.t. Labrar madera sacndole punta
BITS KAAL.- v.t. Estrangular
BITS KAAL.- v.t. Ahogar apretando la garganta
BIX.- conj. comp. Cmo
BIXI .- pron. rel. Cmo es
BOOL.- v.t. Pagar
BOOL KEBAN.- sus. Penitencia.
BOOL SIIPIL.-sus. Pago de pecado.
BOOY.- sus. Sombra
BOOY CHAJAL.- v.t. Protegerse del sol o de la
lluvia
BOOYBESAJ.- v.t. Dar sombra, proteger, defender, amparar
BOOYCHAJAL.- v. Defenderse de la lluvia o del
sol
BOB.- sus. Animal mitolgico
BOBAL.- v.i. Revolcar
BOBIL.- sus. Animal mitolgico

BOBOCH.- sus. Animal mitolgico


BOBOJTEJ.- v.t. Sondear
BOBOK.- adj. Batido, muy batido.
BOBOON.- adj. Pintado por partes.
BOBOONABIL.- adj. Lo pintaron por partes.
BOBONI.- adj. Con gran olfato, con mucho
olfato.
BOBOJKI.- adj. Que suena hueco.
BOBOLIIK.- adj. Tomar aire fuerte.
BOBOKNIKTIK.- v.i. Olfatear el rastro
BOBOX.- sus. Rabadilla
BOBOX.- sus. Coxis
BOCH.- sus. Sombra y amparo
BOCHBESAJ.- v.t. Amparar y favorecer
BOJ.- sus. Golpe que se da a cosas huecas
BOJOL TAAN.- v.i. Cumplir
BOK.- v.t. Batir
BOKOBXUTEN.- sus. Batidor
BOLIN.- sus. Gusarapo
BOLON.- sus. Nueve
BOLON LAJUN.- sus. Diecinueve
BOLON WITS.- sus. Montaa, cordillera
BOOB.-sus.(COCCOLOBA ( AFF) BARBA DIENSIS (
JACQ) ). Las hojas de este rbol se utilizan
para envolver panes rituales en algunas
ceremonias de la cosmogona milpera maya y tambin sirven como platos
desechables para comer la sopa ritual
yaach o chokob en el cha chak.
BOOB.- sus. Varejn que le sale al henequn.
BOCH.- sus. Rebozo, mantilla.
BOOK.- sus. Olor, hedor, fetidez
BOON.-v.t. Pintar, dibujar.
BOON.- sus. Pintura, tintura
BOONAAN.- adj. Pintado
BOONIK.- v.t. Pintar
BOOK.-v.t. Batir o revolver lquidos.
BOOL.-v.t.Pagar.
BOOL.-sus. Paga, salario, retribucin.
BOOT.-v.t. Pagar.
BOOX.- adj. Negro
BOOXKAAY.- sus. Bagre
119

BOOX YIITS LUUM

BOOX YIITS LUUM.- sus. Petrleo


BOOXEL CHI.- sus. Labio
BOOXEL ICH ,SOL ICH.- sus. Prpado.
BOTS.- sus. Estero de mar o ro
BUBUL.-sus. Insecto acutico.
BUBULKI.-adj. Muy lleno de agua o que se
inunda.
BUJBUJ.-v.t. Partir en varios pedazos.
BUKLIS NOOK.-sus. Capa
BUKUL.-v.t. Remover la tierra.
BUUL.- sus. Frijol (PHASEOLUS SPP)
BUKTUN.- sus. Cerro
BUKXOOKIL.- sus. Cuenta en general, suma
BUKAAJ.- adv. de c. De este tamao
BUKYAJ.- adv. de t. Con frecuencia
BULAKAB.- adv. de t. Toda la noche
BULEB.- sus. Jarro
BULKIIN.- adv. de t. Todo el da
BULUK.- sus. Once
BUTUB.- sus. Embudo.
BUTS EEK.- sus. Cometa
BUTSNAK.- adj. Borroso, carente de claridad.

120

BUUJ.- sus. Ria entre muchos


BUUJ.- v.t. Partir, rajar, cascar
BUK.- v.t. Vestir, ponerse la ropa
BUKBES.- v.t. Cubrir, cubierto.
BUKINA.- sus. Ropa
BUKO.- sus. Camisa, vestido
BUUK.- v.t. Mezclar, revolver.
BUUL.- sus. Juego de azar
BUUL.- v.i. Anegar, ahogar.
BULUL.- v.i. Anegar , inundar, ahogarse.
BULUL.- v.i. Hundir, sumergir
BULUL.- v.i. Inundar
BULUL.- v.i. Naufragar
BUUT.- v.t. Embutir , rellenar.
BUUT.- sus. Relleno, embutido.
BUUTS.- sus. Humo
BUY.- sus. Calor o vapor nocivo que sale de
las tierras delgadas o de races de rboles podridos
BUY.- sus. Nube en el ojo.
BUY BAK.- v.i. Encarnar, cicatrizar una herida.

CHAK BUKEEN

Ch
CHAACHAAB.- adj.- Que tiene muchos orificios.
CHA.- v.t. Dejar, permitir
CHACH.- sus. Atado, manojo.
CHACH.-Sufijo clasificador para contar manojos.
CHACH.-v.t. Agarrar, atrapar, prender.
CHACHAAL.- adj. Ralo, poco tupido.
CHAACH.- v.t. Masticar , mascar.
CHAACHAAKI.- adj. Muy sucio.
CHAACHAAN.- adj. Masticado por hocico
grande de caballo, cerdo, perro.
CHAAJ, JALKAB.- v.t. Dejar en libertad
CHAAJ.- v.t. Deslumbrar.
CHAMCHAM.- sus. Empanada cocida en el
comal.
CHAAM KOJ- sus. Diente molar.
CHAANT.- v.i. Ver, contemplar, observar, espectculo, fiesta
CHAB.- v.t. Saltar, dejar en libertad
CHACH.- adv. de c. Manojo de cualquier
cosa, como varas, cabellos, velas, etc.
CHACH.- v.t. Agarrar, atrapar
CHACHAB.- sus. Colador
CHAAJ IICH.- adj. Encandilado, deslumbrado
CHAJAL.- v.t. Deshacer, anular
CHAK.- sus. Lluvia
CHAAK.- v.t. Salcochar
CHAAK.- v.i. Guiar.
CHAAL.- v.t. Enjuagar.
CHAANBEL.- adv. de m. Despacio
CHAB.- sus. Caspa

Chach
atado

CHABILJAL.- sus. Bastar


CHACH.- sus. Ramo
CHACHAK UAY.- sus. Lepra, sarna
CHACHAK WAAJ.- sus. Tamal colorado horneado en la tierra.
CHAK.- adj. Rojo
CHAK BOJONJA.- sus. Sanda
CHAK IK.- sus. Cicln.
CHAKAJ.- sus. Palo mulato.(BURSERA SIMARUBA
(L) (SARG)).rbol de madera blanda. Su
corteza sirve para contrarrrestar el escozor y las erupciones cutneas producidas por el chechem.
CHAKJOLEEN.- adj. Candente.Color de
fuego.
CHAKJOMEEN.- adj. Prpura , escarlata.
CHAK KANKAN.- adj. Anaranjado
CHAK MOOL.- sus. Jaguar
CHAKPUKEEN.-adj.Color violeta, morado.
CHAK SU.- sus. rnica (TILHONIA DIVERSIFOLIA
(HEMSLEY) A. GRAY)

CHAK TSITSIB.- sus. Cardenal


CHAK WOOB.- sus. Pitahaya roja (CACTACEAE
(HYLACEREUS UNDATUS))

CHAK YAAX .- adj. sus. Morado


CHAKAN.- sus. Sabana
CHAKALJAAS.- sus. Mamey de Santo Domingo (MAMMEA AMERICANA L.)
CHAKAWIL.- sus. Calentura, fiebre
CHAKAY.- sus. Langosta de mar
CHAK BUKEEN.- adj. Sangriento, encarnizado.
121

CHAKCHOB

CHAKCHOB.- sus. Maz de granos rojos


CHAKET.- adj. Infinito, sin cuenta
CHAKETJAL.- v.i. Alterarse mucho como de
espanto
CHAKETJAL.- v.i. Multiplicarse, aumentarse
CHAKJOLEEN.- adj. Candente, color de fuego
CHAKLOLMAKAL.- sus. Flor de San Diego (ANTIGONON LEPTOPUS HOOK. ET ARN.)

CHAK PEECH, CHEKECH, CHIKICH.- sus. Garrapata diminuta de color rojo, coloradilla.
CHAKPAKEEN.- sus. poca de la floracin femenina del maz
CHAKTE.- sus. Brasilete (CAESALPINIA PLATYLOBO
(S. WATSON)) rbol de madera dura y fuerte cuyo centro es rojo.Sirve en ebanistera y para postes principales en la construccin de casas, etc.
CHALTUN.- sus. Piedra plana superficial
CHAMAL.- sus. Cigarro
CHAMAL X NUUK.-sus. Aerolito.
CHAMAY BAAK.- sus. Muerte o esqueleto pintado
CHAANBEL, XANBEL.- adv. de m. Despacio
CHAN KAAJ.- sus. Aldea, ranchera
CHANBAAL.- sus. Beb (nio de brazos)
CHANPAAL.- sus. Beb (nio de brazos)
CHAWAK ACH WINIK.- sus. Gigante
CHAWAKIL.- sus. Fiebre
CHAWAY.- sus. Arrecife
CHAYBESABAL.- adj. Aadida o acrecentada
CHAYBESAJ.- v.t. Aadir o aumentar
CHAYBESAJ.- v.t. Convidar u ofrecer
CHECHEEJ.- adj. Que suena a macizo o compacto.
CHE.- sus. rbol, madera
CHE CHAK.- v.t. Cocer de un solo hervor la
carne fresca.
CHECHE.- adj. Crudo, no maduro.
CHEEJ.- sus. Risa
CHEEJ.- v.t. Rer
CHEEL.- sus. Tallo
CHEEB.- v.t. Fortificar alguna cosa
122

CHEEK.- sus. Cicatriz.


CHEEB.- sus. Pincel o instrumento para escribir
CHEEP.- v.t. Friccin para encender un cerillo.
CHECH.- adj. Llorn
CHEL.- sus. Arco iris
CHEEJ.- v.t. Acuar.
CHEEJ.- v.t. Amontonar, tupir.
CHEEM.- sus. Canoa
CHEEMUL.- v.i. Navegar
CHEN CHAABIL.- adj. Fcil
CHEN KUNEL.- adv. En vano, por dems.
CHEN PEL, CHEN PELAK.- adv. de m. Apenas
CHEJ BAAKEL.- sus. Esqueleto, armadura del
cuerpo
CHEK OOK.- sus. Paso
CHEK.- sus. Huella
CHEKET.- adj. Cosa infinita, innumerable
CHEKET.- adj. Infinito, sin cuenta
CHETUN.- adv. de m. Sbitamente
CHI.- sus. Baba
CHI.- sus. Boca
CHI.- sus. Playa, costa, ribera, orilla
CHI.- sus. Nance
CHIB.- v.t. Morder
CHIIB.- sus. Salina
CHIIBAL PEEK.- v.i. Ladrar
CHIIBAL.- sus. Dolor
CHIIBIL KIIN.- sus. Eclipse de sol
CHIIBIL UJ.- sus. Eclipse de luna
CHIICHNAK.- sus. Intranquilidad, melancola.
CHIK.- sus. Bufn, payaso.
CHIKUNS.- v.t. Acostar.
CHIIKAM.- sus. Jcama (LEGUMINOSAE PACHYRAHIZU EROSUS (L) URBAN)

CHIISAJ.- v.t. Prometer


CHI JA.- sus. Litoral
CHITAAN.- sus. Carta
CHICH.- adj. Recio, duro
CHICH.- sus. Tema
CHICH MUUK.- adv. de t. Frecuentemente, a

CHOCHOOJKI

cada rato
CHICH OL.- adj. Animoso.
CHICH OLAL.- sus. Talento, gracia y virtud
CHICHIL.- sus. Fuerza o fortaleza de una cosa
CHICHIL OLAL.- sus. Valenta, nimo, esfuerzo
CHIICH.- sus. Abuela
CHIIK.- sus. Pizote o tejn (NASUA NARICA YUCATANICA. ALLEN)

CHIKPAJAL.- v.i. Aparecer


CHIKUL.- sus. Signo o seal
CHIIL.- sus. Manat
CHIIL.- v.i. Crecer
CHIM.- sus. Buche
CHINCHIN BAKAL.- sus. Ave canora de tamao
pequeo y de plumaje negro con pecho
amarillo.
CHINCHIN.- adj. Que est inclinado o ve hacia abajo.
CHINCHINKI.- adj. rbol con muchos o abundantes frutos.
CHINIK.- sus. Tarde
CHINIL.- v.i. Inclinarse.
CHIINPOLTIK.- v.i. Saludar inclinando la cabeza
CHIWOJ.- sus. Tarntula
CHIKIIN.- sus. Poniente, oeste
CHIKAAN.- adj. Parecido, visible
CHIKIBELSAJ.- v.t. Firmar, sealar
CHIKILBESAJ ICH.- v.i. Santiguarse
CHILIKBAL.- adj. Acostado
CHILKUNAJ.- v.i. Callar, acallar
CHILTAJ.- v.i. Callar, acallar
CHILTAL.- sus. soledad
CHIM.- sus. Vejiga
CHIMAL.- sus. Escudo
CHIMTAJ.- v.t. Concertar el precio
CHIN.- adj. Inclinado
CHIN POOL.- sus. Cortesa hecha inclinando
la cabeza
CHINAAN.- v.t. Inclinar
CHINCHINPOOL.- adj. De cabeza

CHITAJ, CHITAL .- v.i. Acostar


CHIYAAN.- adj. Crecido
CHICHICHNAK.- adj. Muy preocupado, muy
intranquilo o desesperado.
CHIIBAL.- v.t. Morder.
CHIIBAL.- v.i. Ladrar.
CHO.- sus. Variedad de ceiba que produce
como algodn.
CHOJOKBAL, POJOKBAL.- adj. Colgado
CHOKWIL.- sus. Calentura, fiebre.
CHOKOB.- sus. Sopa que se prepara para algunos rituales de la cosmogona milpera maya como el Waajil Kool, el Waajil
Cheen.
CHOJBA.- v.i. Comenzar el rbol a cargarse de
frutos
CHOKLAANTAJ.- v.t. Meter por la fuerza en lugar estrecho
CHOKO JOOL.- adj. Loco
CHOKO POOL.- adj. Loco
CHOKOJ.- adj. Caliente
CHOKOJ JA.- sus. Agua caliente
CHOKOJ KIIN.- sus. adj. Da caliente
CHOKWIL.- sus. Calentura, fiebre
CHOOCH.- sus. Intestino
CHOOCH.- sus. Morcilla o moronga. Alimento
que se hace rellenando el intestino del
marrano con sangre y pedacitos de carne y vsceras del mismo animal.
CHOOJ.- v.i. Chorrear, manar un lquido.
CHOOJ KIIK.- sus. Hemorragia
CHOOK.- v.t. Embutir, meter.
CHOOCHOKAN.- adj. Metido de cualquier
manera, sin orden.
CHOOCHOBLALBIL.- adj. Echar de cualquier
manera.
CHOCHOOJAN.- Adj. Colgado.
CHOCHOOKAJ.- adj. Metido rpidamente.
CHOCHOOJANKI.- adj. Que se derrama o cae
con rapidez.
CHOCHOOJKI.- adj. Frutas que cuelgan en
abundancia.
123

CHOL

CHOL.- v.t. Aflojar, desatar, desenredar.


CHOOB.- sus. Sudario, pauelo, toalla
CHOOIK.- v.t. Limpiar
CHOOBOJ JA.- sus. Toalla.
CHOON.- sus. Vello de la regin pbica.
CHOL.- v.t. Aflojar, desenredar
CHOPAYBA.- v.i. Forcejear por soltarse
CHOWAK.- adj. Largo
CHOWAK XIKIN.- sus. Burro
CHUJUCHUUJABIL.- adj. Muy quemado, que
fue muy quemado.
CHUCHUM.- sus. Tumor, incordio, postema
CHUCHUL WAAJ.- sus. Tortilla dura o reseca
CHUJKAB.- sus. Horno
CHUJKAAL.- sus. Agrura estomacal.
CHUK .- v.t. Aprehender, asir, alcanzar, atrapar
CHUK SITSIL.- v.t. Alcanzar, capturar, alcanzar
lo deseado
CHUK TE.- sus. Manglar
CHUKBES.- v.t. Completar
CHUKBESAJ.- v.i. Cumplir
CHUKIK.- v.t. Alcanzar, capturar
CHUKIM.- adj. Tordillo, de color cenizo
CHUKPACHTIK .- v.t. Alcanzar, capturar.
CHUL.- sus. Flauta
CHULTUN.- sus. Cisterna hecha por los mayas
prehispnicos
CHULUL.- sus. Lo ms fuerte y duro de la madera de un rbol, el corazn del rbol
CHUMBESIK.- v.t. Emprender, comenzar
CHUMPAJAL.- v.t. Empezar
CHUN LUCH.- v.t. Brindar
CHUNAAN.- v.t. Comenzar
CHUNCHINTOK.- sus. Guayacn (GUAIACUM
SANCTUM L.)

CHUCH.- sus. Pezn.


CHUUCH.- v.t. Mamar, chupar, absorber

124

CHUUCH BAALCHE.- sus. Ubre


CHUUCHUM.- sus. Tumor
CHUUJ.- v.t. Quemar.
CHUUJ.- sus. Quemadura
CHUJ.- sus. Calabazo (LAGENARIA SICERARIA
(STANDLEY))

CHUUK.- v.t. Aprehender, alcanzar, pescar.


CHUUK KAAY.- sus. Pescador
CHUCHUUP.- adj. Llenado sin orden.
CHUCHUUKAJ.- adj. Perseguido y atrapado
varias veces.
CHUK.- sus. Carbn
CHUUY.- v.t. Coser, costurar, bordar.
CHUKAAN.- adv. de c. Completo
CHUKBESAJ.- v.t. Completar
CHUKBES.- v.t. Completar
CHUL.- v.t. Limpiar un plato o vasija.
CHUMUK.- sus. Centro
CHUMUK AKAB.- sus. Media noche
CHUMUK KIIN.- sus. Medioda
CHUMUK KAAN.- sus. Cenit
CHUMUKIL.- adv. de l. En medio
CHUUN.- sus. Causa, principio, origen
CHUUN.- sus. Tronco
CHUUN.- sus. Ano
CHUUN KAAN.- sus. Horizonte
CHUN.- v.t. Empezar
CHUNKIIN.- sus. Tarde
CHUNPAJAL.- v.t. Comenzar
CHUUN PAK.-sus. Cimiento
CHUNUK.- sus. Origen, principio.
CHUUP.- adj. Lleno, hinchado, inflamado
CHUUP.- v.t. Llenar
CHUUPIL.- sus. Inflamacin
CHUSAAL.- sus. Comienzo
CHUUY.- sus. Costura
CHUUY.- v.t. Costurar
CHUUY.- adj. Enredado, enmaraado.

CHECHEEJ

CH
CHACHAPKI.- adj. Muy aceitoso o mantecoso.
CHA CHAK.- sus. Ceremonia agraria para implorar lluvia
CHA KAAJ.- sus. Invasor
CHAKT.- v.t. Cruzar, atravesar.
CHA OOK.- v.t. Seguir a otro, ir tras l
CHA TAAN.- sus. Obediencia
CHA TSILIB.- v.t. Imitar
CHA BOOK.- v.i. Inhalar
CHACHIIBTAAL.- vt. Invocar.
CHA IIK.- v.i. Inhalar, respirar
CHA OL.- v.i. Aliviarse, recuperarse de alguna enfermedad.
CHA OLAL.- sus. Clemencia.
CHA PAACH.- v.t. Perseguir.
CHA PAACHTAJIL.- sus. Persecusin.
CHA SUBTAL.- sus. Vergenza
CHAAN.- v.t. Agarrar
CHAB.- v.t. Coger, apropiarse, tomar
CHAJ, CHAJAL.- v.i. Gotear.
CHAJ.- sus. Gota.
CHAJ.- v.i. Gotear.
CHAK.- v.t. Cortar con golpe de hacha o
machete
CHAACHAK.- adj. Muy macheteado.
CHAACHAKBIL.- adj. Fue macheteado.
CHAAK BEEN.- sus. Milpa que se hace tumbando monte alto. Milpa roza.
CHAAL TAAN.- v.t. Terciar
CHABA.- v.t. Prevenir, prepararse
CHABTAN.- sus. Ermitao, asceta

Chaan
agarrar

CHACHALKIJ.- adj. Grasoso


CHAAJ.- sus. Gota de agua o de licor
CHAAJ.-v.i. Gotear.
CHAJAL OL.- v.t. Sospechar, dudar
CHAK, CHAK CHE.- sus. Cama
CHAK XIIX.- sus. Estalactita
CHAKBEENT.- v.t. Desmontar, talar
CHALAAT.- sus. Costilla
CHALBAL.- adj. Que est muy engrasado.
CHALIK.- v.t. Aprovechar y servir de algo
CHAM.- sus. Piuela (BROMELIA PINGUIN L.)
CHAMAK.- sus. Zorra
CHATOJ.- sus. Venganza
CHATOJIL.- sus. Venganza
CHENEKNAKIL.-sus. Soledad.
CHEEJ.- sus. Sonido fuerte que lastima los
odos
CHEEJSAJ, XUULSAJ.- v.t. Exterminar
CHEEB.- v.i. Inclinar, ladear.
CHEEL.- adj. Rubio, gero.
CHEEL.- sus. Urraca de plumaje azul y negro,
destructora de los maizales.
CHEEN.- sus. Pozo.
CHEEJEL.- v.t. Hacer que una cosa abundante se agote
CHEEM.- sus. Lagaa
CHENCHENKIL, CHENCHENKI.-sus. Silencio.
CHEET.-v.t. Inclinar, ladear, torcer.
CHEENEB IIT.- sus. Basinica, basn.
CHEENEB.- v.i. Acechar
CHECHEEJ.-v.t. Esparcir.
CHECHEJKI.- adv. Abundante.
125

CHECHEEJKI

CHENSAL.- sus. Alivio


CHEJEL.- v.i. Destruirse, perderse en algn
oficio, aniquilarse
CHEJOB.- sus. Pjaro carpintero
CHEJUN.- sus. Pjaro carpintero.
CHOJOT.- sus. Pjaro carpintero.
CHENAJ.- adj. Dejar silencioso
CHENCHENKI.- sus. Silencio
CHENEKNAKIL.- sus. Soledad
CHENXIKINT.- v.i. Escuchar con atencin
CHICHIKNAK.- adj. Prendido con fuerza.
CHIIBAL.- sus. Casta, linaje, raza
CHIIBAL.- sus. Descendencia
CHIIBALIL.- sus. Familia
CHICH.- sus. Pjaro
CHICH.- v.t. Espulgar, recoger
CHIINCHIINABIL.- Fue apedreado.
CHIINCHIIN.- v.t. Tirar o apedrear sin razn o
propsito
CHIIJAAN.- adj., sus. Viejo, anciano
CHIJIL.- v.i. Envejecer
CHIJIL.- sus. Vejez
CHIK.- sus. Pulga
CHIKMUBA.- adj. Empecinado.
CHIIK.- v.t. Clavar, sembrar.
CHIIKIL.- v.i. Callar, no hablar
CHIIKIL.- v.i. Clavarse de punta
CHIIL.- sus. Granero, troje de maz
CHIIN.-v.t. Arrojar, tirar, lanzar.
CHIIT.- sus. Palma, huano enano cuyas hojas
sirven para techar construcciones, hacer
escobas, etc. (SABAL YAPA C. (WRIGTH))
CHIILANKAB.- sus. Descendencia.
CHIL.- sus. Silencio
CHILIB.- sus. Palillo, ramita, seca
CHILIBTSIB.- sus. Lpiz
CHIIN.- vt. Tirar, lanzar, arrojar.
CHIINCHIN TAAN.-v.t. Criticar. Indirectas o
ataque verbal encubierto.
CHO.- sus. Ratn
CHOB.- sus. Plato
CHOCHELEM.- sus. Cigarra
126

CHOCHLIN.- sus. Cigarra


CHOM.- sus. Piuela (BROMELIA PINGUIN L.)
CHOMAK.- sus. Zorra
CHOCH.- adj. Salado
CHOCH.- v.t. Limpiar, escombrar, despejar
un lugar.
CHOOJ.- sus. Ail (INDIGOFERA SUFFRUTICOSA MILLER), azul
CHOOJ TSUTSUY.- sus. Paloma azul
CHOOM.- sus. Zopilote
CHOCHOOT.-adj. Muy doblado o retorcido.
CHOP.- adj. Tuerto
CHOOP.-v.t. Herir o lastimar el ojo con el
dedo ndice.
CHOTOL.-v.t.Torcer, cerrar.
CHOY.- sus. Cubeta
CHOT.- sus. Zafra o corte de caa de azcar
CHOOT.- v.t. Torcer, esprimir, darle vueltas a
algo.
CHUUL.- v.t. Mojar
CHUJUK.- sus., adj. Dulce
CHUJUK PAKAL.- sus. Naranja dulce (CITRUS
SINENSIS, OSB)

CHUJUKINSIK.- v.t. Endulzar


CHULUB JA.- sus. Agua lluvia
CHUNKUY.- sus. Corozo (ATTALEA COHUNE
(MART))

CHUP.- sus. Hembra


CHUPIL XIIB.- adj. Afeminado
CHU.- sus. Racimo de frutos
CHUK.- v.t. Espiar
CHUUK.- v.t. Aflojar algo tenso.
CHUUL.- v.i. Mojar, humedecer.
CHUUL.-v.t. Mojar, humedecer.
CHUCHUYNAK.-adj.Colgados sin orden.
CHUPAL (F) .- sus., adj. Mujer joven, muchacha
CHUPIL BALAM.- sus. Jaguar hembra.
CHUPIL KEJ.- sus. Venada.
CHUPIL KUTS JA.- sus. Pata.
CHUUPIL KEKEN.- sus. Lechona, marrana
CHUUPUL TUUL.- sus. Coneja

CHUYKALAKIL

CHUPUL WAKAX.- sus. Vaca


CHUY.- sus. Gaviln
CHUY.- v.t. Alzar, levantar, suspender.
CHUYUB PIIS.- sus. Balanza.

CHUYUB SAS.- sus. Farol, lmpara que cuelga.


CHUY.- v.t. Remar
CHUYKALAKIL.- v.i. Balancearse

127

EBTUUNIL

Eeb
escalera

EBTUUNIL.- sus. Grada, escaln.


EBEK NIX.- adj. Inclinado, ladeado.
EE MUUCH.- sus. Cuadrpedo del tamao de
un perro; de color negro, habita en las
cavernas.(FELIS FOSSATA, MEARNS)
EEL.- sus. Huevo
EEL.- v.t. Ovar, desovar
EELANKAL.- v.t. Ovar, desovar
EELANKIL.- v.t. Ovar, desovar
EELEMUUY.- sus. rbol de la familia de las
anonceas, su madera es utilizada para
pi o cabo de hachas, marros y picos. Su
raz es utilizada como diurtico. (MALMEA
DEPRESSA (BAILLON) R.E. FRIES)

EES.- v.t. Demostrar, mostrar, exhibir.


EEJOCHEEN.- adj. Obscuro
EEB.- sus. Escalera
EJOCHEENTAL.- v.i. Obscurecer
EK.- adj. Negro, sucio
EEK.- sus. Estrella
EK.- sus. Palo de tinte (HAEMATOXYLON CAMPECHIANUM L).

EK MAY.- sus. Ciego que tiene los ojos claros, ms no ve con ellos
EK PIP.- sus. Aguililla negra, gaviln conchero (BUSARELLUS NIGRICOLLIS)
EK POPOS.- adj. Negrura, gris
EPOSEEN , EKPOSEEN.- adj. Manchado,
tostado,cenizo.
EKPUKEEN.-adj. Negro, ennegrecido.
EKBEJ.- sus. Sendero
EKCHOB.- sus. Maz de granos color rojo os128

curo
EKIL.- sus. Negrura
EKJUB.- sus. Maz de granos azulosos
EKSAMEEN.- adv. de t. En la tarde . Crepsculo nocturno.
EKUNEIL.- sus. Cola negra (ofidio de gran
tamao que devora a otras serpientes
mayores que ella. Se le conoce como la
reina de las serpientes)
EM.- v.i. Bajar
EMEL.- v.i. Bajar
EMEL PAAL.- sus. Aborto
EMEL JANAL.- v.i. Digerir
EMEL KAAB.- sus. Ocaso
ET LAK.- sus. Pariente, familiar.
ET KANBAL.- sus. Condiscpulo.
ETS.- sus. Eco
ETSJUUM.- sus. Eco, resonar, repercutir el
sonido.
EETS.- sus. Gesto
EETS.- v.i. Hacer gestos o muecas
EEX.- sus. Calzn, pantaln, pantaletas
EJEN.- interj. Expresa asentimiento
EJENIL.- sus. Acuerdo, aprobacin, asentimiento
EK.- sus. Avispa
EKTOLOL.- sus. Lindero
EL.- v.i. Arder
ELAAN.- sus. Quemado
ELEL.- v.i. Arder o quemar
ESAJ.- v.t. Encantar, embaucar
ET.- sus. Colaborador

ET YUUM

ETAIL .- sus. Amigo


ETBENEL.- v.t. Ir en compaa de otro
ETBISBAIL.-sus. Amigo.
ETCHIIL.-sus. Amigo.
ET CHI NA.- sus. Vecino
ETJUN TAAN.- sus. Parbola, comparacin
ETJUN TAAN.- v.t. Comparar
ET KAAJAL.- sus. Compatriota, conterrneo
ETKULIK.- sus. El compaero que esta sentado con otro
ET MAKIL.- sus. Persona con la que se habla

ET MUUKIL.- sus. Igual en fuerza


ET OOK.- sus. Amigo
ET OL.- sus. Compaero
ETPATKUNAJ.- sus. Retrato, fotografa
ETSAAN OLAL.- sus. Quietud, tranquilidad,
sosiego , paz.
ETSAAN.- sus. Cosa firme, fija, asentada
ETSEKBAL.- adj. Estancada
ETSKUNSAJ.- v.t. Asentar
ET WINIKIL.- sus. Prjimo, semejante
ET YUUM.- sus. Compadre

129

I
I.- sus. Gaviln
IBINKAAN.- sus.
CRURUS)

Iinaj
semilla

Serpiente coralillo (MI-

IB.- sus. Frijol de lima (PASHEOLUS LUNATUS)


ICH.- adv. de l. Adentro
ICH.- prep. Dentro
ICH.- prep. Entre
ICH.- sus. Ojo, cara, fruto
ICH KEEL.- sus. Invierno
ICHIL.- adv. de l. Adentro
ICHIL.- prep. Dentro
ICHIL.- prep. Entre
ICHKIL, ISINS.- sus. Bao
ICHKIL.- v.i. Baar
IICH.- sus. Gemelo, mellizo
ICHAM.- sus. Esposo
IICHOOB.- sus. Gemelos, mellizos
ICHAK.- sus. Ua, garra.
IKIM SOOTS.- sus. Vampiro
ITSIN.-sus. Hermano menor, hermanito.
IKIL.-adv. En tanto.
IIK.- sus. Aire, viento
IIK.- sus. Espritu, vida, aliento
IIK TAAN.- sus. Poema
IINAJ.- sus. Semilla de maz. Mazorca con
cscara que se guarda para semilla.
IIX.- conj. cop. Y
IIM.- sus. Seno, teta, ubre.
IIPIL.- sus. Traje de las mujeres indgenas de
Yucatn
IIS.- sus. Camote ( IPOMOEA BATATAS)
IIS WAAJ.- sus. Tortilla de maz nuevo
IIT.- sus. Ano
130

IITS.- sus. Ltex


IITS.- sus. Resina de los rboles
IKNAL, WIKNAL, YIKNAL.- adv. Junto, en compaa
IKEL.- sus. Polilla
IL.- adj. Tonto
IL.- v.i. Ver
ILAAN.- adj. Visto
ILAJ MEYAJ, AJ IL MEYAJ.- sus. Capataz.
ILIB, WILIB, YILIB.- sus. Nuera.
ILIL.- sus. Vicio.
ILMAJ.- sus. Regla o menstruacin
ILLALIL.- sus. Desgracia.
IN.- adj. poses. Mi
INTIAAL.- pron. poses. Mo
ISTIKIA.- adv. de m. Con dificultad
ITSATIL POOL.- sus. Entendimiento, saber, habilidad, arte
IX.- Prefijo denotador de gnero femenino.
IX KIT.- sus. Ta
IX KAAMBESAJ, IX KAANSAJ XOOK.- sus. Maestra.
IX CHUUY.- sus. Costurera, modista.
IX OKOT.- sus. Bailadora
IX PO.- sus. Lavandera
IX TSAAK YAAJ.- sus. Curandera.
IX CHUUY.- sus. Modista, costurera.
IX KAAM CHANBALO.- sus.Partera emprica.
IX MEENT JANAL.- sus. Cocinera.
IX YEET.- sus. Sobadora, quiroprctica.
IX TAK.- prep. Desde
IX TSAAK.- sus. Curandera
IXIIM, XIIM.- sus. Maz ( ZEA MAYS L.)

JAMPIKEEN

Juul
dardo

JAAB.- v.t. Limar


JAAB.- v.t. Dispersar, separar.
JAAB.- v.t. Apagar el fogn.
JAAJ.- adv. de a. Si
JAAJ.- sus. Verdad
JAAJKUNAJ.- v.t. Afirmar algo.
JAAJKUNAJIL, AJ JAAJKUNAJIL.- sus. Testigo.
JAAJIL.- sus. Verdad
JAAK.- sus. Incienso
JAAYAB.- v.i. Bostezar.
JAJAAN.- adv de m. Rpidamente.
JAJAABCHEEJ.-adv de m. Reirse a carcajadas.
JAJAALKI.- adj. Resbaloso.
JAJAAKOL.- v.i. Asustarse de pronto.
JAL.- v.t. Sacar, desenterrar.
JAAP.- v.i. Abrir la boca.
JAATS.-v.t. Dividir, repartir, separar.
JAATS.- v.t. Azotar, pegar.
JAAX- v.t. Allanar, emparejar con la mano.
JAAX.- v.t. Corchar. Hilar.
JAAX.- v.t. Batir el chocolate.
JAAY.- v.t. Extender.
JAP.- v.t. Sorber
JAAT.- v.t. Despedazar, desflorar, romper.
J JACHILE.- sus. Suegro
JACHILE.- sus. Suegro.
JAKAB.- vi. Atragantarse.
JA.- sus. Agua
JAAB.- sus. Ao
JAABIN.- sus. Jabn (PISCIDIA PISCIPULA (L)
SARG)

JA JAAB.- sus. poca de lluvia


JAAJAACH.- v.t. Masticar repetidamente.
JAJAALCHATAJ.- v.t. Soltar rpidamente.
JAJAANCHAATAJ.- v.t. Patear varias veces.
JAJAAPAN.- adj. Abierto en forma de boca
JAJAATSAAN.- adj. Azotado varias veces.
JAJAATSKI.- adj. Que refleja mucho.
JAAJAAL.- sus. poca de lluvia
JAAN.- sus. Yerno
JAANKABTSIL.- sus. Yerno.
JAAS.- sus. Pltano (MUSA PARADIASACA L.)
JAAS OL.- v.t. Espantar
JAAT.- v.t. Rayar
JAATSKAB KIIN.- adv. de t. De maana o por
la maana
JAATSKAB.- adv. de t. Temprano, amanecer,
por la maana.
JAATS.- v.t. Limpiar de escombros.
JAAYA.- adj. Tendido
JAAYAN.- adj. Tendido
JAIL ICH.- sus. Lgrima
JAIL.- adj. Acutico
JAJALIL.- sus. Tiempo de lluvia
JAAB.- sus. Lima
JAL.- sus. Orilla, ribera, vera
JAL J.- sus. Litoral
JAL JA.- sus. Playa, costa, ribera
JAALEB.- sus. Tepezcuintle (CUNICULUS PACA
NELSONI)

JALKABIL.- sus. Libertad


JAMPIKEEN.- adj. Vaco, claro en la espesura.
131

JANKOLEEN JOOL

JANKOLEEN JOOL.- adj. Calvo.


JAN PAY.- v.t. Arrebatar.
JAP.- v.t. Sorber algn lquido espeso
JAPAL CHI.- sus. Boca abierta
JAAT.- v.t. Romper, rasgar, despedazar.
JAATAL.- adj. Roto
JAATS.- sus. Parte de algo.
JAATS CHAK.- sus. Rayo
JAATS.- sus. Latigazo
JAATS.- v.t. Flagelar, azotar con cinturn o
bejuco
JAATSAB JA.- sus. Azote de la lluvia
JATSKAB KIIN.- sus. Amanecer
JATSPAJAL.- v.i. Disminuir, mermar
JAW.- v.t. Suspender, cesar
JAWAL.- v.t. Cesar, concluir
JAAX.- v.t. Frotar
JAAX.- v.t. Hilar
JAAY.- adj. Sencillo.
JAAYTSILEEN.- adj. Muy sencillo.
JAYAL.- v.t. Extenderse, regarse.
JAB.- v.i. Apagarse el fuego.
JABAN.-sus. Matorral, maleza.
JABAAN.- adj. Apagado
JABAL.- sus. Fuego consumido, hoguera
consumida.
JA JACHEEJTIK.- v.i. Carcajearse
JAJAK IIK.-v.i.Suspirar.
JAJALKI.-adj. Resbaloso.
JAJAW PAACH.-v.i. Caer hacia atrs.
JACH.- Muy (prefijo para formar el superlativo de los adjetivos calificativos)
JACH TANT.- adv. de t. Acaba
JACHILE.- sus. Suegro.
JAILKUNAJ TAAN.- sus. Afirmacin
JAJAKIJ.- adj. Empapado, que ha absorbido
mucha agua
JAJAOKOL.- sus. Sollozo
JAJAL TAAN.- sus. Cuento
J AJAUIL.- sus. Joven de la nobleza
JAK.- v.i. Espantarse
JAK OL .- sus. Susto
132

JAK OL.- v.t. Espantar


JAK OLAL.- sus. Emocin
JAK OLTSIL.- adj. Horrible, que espanta
JAKAB.- v.i. Atragantar
JAKAJ OL.- v.t. Sorprender
JAL.- v.t. Sacar de la olla y sacar lo que se
cuece bajo la tierra
JALACH.- sus. Lder
JALACH KANCHE.- sus. Trono.
JALACH TAAN.- sus. Juramento.
JALACH WINIK.- sus. Gobernante
JALAL.- sus. Caoto (ARUNDO DONAX L.)
JALANCHINTAAB.- adj. Arrojado
JALCHAJAL.- v.i. Resbalar
JALINAJ JA.- v.t. Retener el agua
JALKABIL.- sus. Libertad
JALKAJAL.- v.i. Resbalar
JALKUNAJ.- v.t. Dar testimonio
JALTUN.- sus. Sarteneja (oquedad en la piedra en que se acumula el agua de lluvia)
JAN.- adv. de m. Al instante
JANAL.- sus. Alimento
JANAL.- sus. Almuerzo
JANAL.- v.t. Comer
JANALBEEN.- sus. Alimento
JARANCHAK.- sus. Desyerbe (superficial o
mal hecho)
JARAT TSIBTIK.- v.t. Rayar
JAT TSEMIL.- sus. Angustia de nimo y de corazn
JAATS.- v.t. Repartir, dividir, apartar, separar
JATS KAB.- Derribar empujando o arrojando
JATSUTSKINAJ.- v.t. Embellecer.
JATS YUUM CHAK.- sus. Relmpago
JATSUTS.- adj. Bonita, hermosa
JATSKAAB.- adv. de t. Por la maana
JAATSLIL.- sus. Divisin en porciones
JAATSUL.- sus. Parte de algo, porcin
JAYAL.- v.i. Aterizar, descender.
JAW.- v.t. Terminar, concluir
JAWAKBAL.-adj.Boca arriba.
JAWAN.- sus. Suegra

JELKUNAJ

JAWAY.- sus. Lepra, sarna


JAWKINAJ.- v.t. Voltear algo.
JAWTAL.- adj. Acostado boca arriba.
JAWAKBAL.- adj. Acostado boca arriba.
JAX TAANIL.- sus. Alianza
JAY KAABAL.- sus. Destruccin, destruccin
del mundo
JAYAJ.- v.t. Destruir, asolar derribando
JAYAJ.- v.t. Tender por el suelo
JAYBA.- v.t. Tender, extender
J BUBE.- sus. Renacuajo
J CHUUY NOOK.- sus. Sastre
J CHUUY.- sus. Sastre
JECH.- v.t. Esquivar, evitar algo.
JE MAX.- pron. rel. Quin?
JEECH.- v.i. Abrir las piernas.
JEECH.- v.i. Esquivar,evitar.
JEEK.- v.i. Desgajar, separar.
JEEL.- v.t. Mudarse, cambiarse de ropa.
JEEP.- v.t. Anudar,apretar.
JEETS.- v.i. Afirmar, asegurar.
JEETS OL.- adj. Tranquilo.
JE.- sus. Huevo
JE.- v.t. Abrir
JE KA.- adv. de t. Despus
JE MAKALMAKE.- pron. indef. Cualquiera
JE MAXAK.- pron. indef. Cualquiera
JE MAXAKE.- pron. indef. Cualquiera
JEE.- prep. A
JEEB, JEKALAB.- sus. Llave
JEEBIK.- conj. comp. As como
JEEBIK.- prep. Segn
JEEBIX.- conj. comp. As como
JEEBIX.- prep. Segn
JEEJ.- sus. Ingle
JEELEB.- sus. Descansadero
JEELEL.- v.i. Descansar
JEELEL.-sus. Descanso.
JEESIM.- v.i. Estornudar.
JEESIM.- sus. Estornudo.
JEEX.- conj. comp. As como
JELAJKI.- adv. Quiz, ojal

JELE.- adv. S.
JELAKITO.- adv. de t. Acaba de ser
JEB OLAL.- sus. Divisin, discordia
JEBAK.- conj. advers. Mas, pero
JECH.- sus. Racimo.
JECHKAB.- adj. Al descubierto, sin proteccin, a la intemperie.
JEJEEK.-adj. Desgajado.
JEK.- sus. Gajo
JEEL.- sus. Cambiar, trueque
JEEL.- sus. v.t. Suplente, mudar, cambiar
JEEL.- v.t. Substituir
JEELBESIK .- v.t. Cambiar, sustituir.
JEELPAJI U YICH.- v.i. Transfigurarse
JEMKAL.- sus. Rugido.
JEMPUCH.- v.t. Aporrear.
JEEN.- v.t. Derrumbar, derribar
JENCHIN.- v.t. Empujar con fuerza.
JENEL.- v.i. Derrumbarse
JENTANT.- v.t. Atropellar, empujar.
JEEP.- v.t. Anudar apretando fuerte
JEJEEPKI.- adj. Muy apretado.
JEJEEM.- adj. Derrumbado por partes.
JESBAJ.- v.i. Jadear
JESBAL SEEN.- sus. Disnea, ahogo, fatiga, estertor
JESBAL.- v.i. Acezar, jadear
JET.- Muy (prefijo para formar el superlativo de los adjetivos calificativos)
JETS MEK.- sus. Ceremonia en que se carga por primera vez a horcajadas sobre la
cadera a un nio
JEJEKANKIL.- v.i. Echar mazorcas el maz
JEJELS.- adj. Diferente
JEK.- v.t. Desgajar (quebrar una rama)
JEKANKIL.- v.t. Florecer el maz
JEL.- sus. Direccin, rumbo
JELAAN.- adj. Diferente
JELAJ.- v.i. Mudarse, desdecirse
JELEP.- v.i. Mudar, trocarse, cambiarse
JELKUNAJ.- sus. Diversificacin
JELKUNAJ.- v.t. Mudar, trocar, diferenciar
133

JELTAJ

JELTAJ.- v.i. Escaparse de algn peligro o librarse de la muerte


JEM.- sus. Valle
JENSEN.- pron. rel. Quin?
JENTAN.- v.t. Atropellar, empujar algo
JEP.- adj. Atada o liada apretadamente
JEP.- v.t. Apretar
JEPAJAL OL.- v.t. Concluir, determinar y resolver algn negocio
JET.- v.i. Agrietar, abrir o hender rompiendo
JET.- sus. Hendidura o abertura honda
JETAAN.- Muy (prefijo para formar el superlativo de los adjetivos calificativos)
JETSIL.- sus. Apoyo, firmeza
JETSKUN.- v.i. Apoyar.
JETSKUNT.- v.t. Confirmar.
JETS LUUM.- sus. Ceremonia que se hace en
una milpa, ranchera o paraje para neutralizar el infortunio cuando se mueren
los animales, se levantan malas cosechas, se enferma la familia.
JETSTAL.- v.t. Apaciguar
JEESIM.- sus. Estornudo
JEESIM.- v.i. Estornudar.
JEETSIM.- sus. Estornudo.
JEETSIM.- v.i. Estornudar.
JIICH.- v.t. Apretar, ceir.
JIICH.- adj. Apretado.
JIIT.- v.t. Tejer, trenzar.
JI.- v.t. Untar
JI KAB,YOOT.- v.t. Sobar o tallar a la mujer
embarazada.
JIB.- v.t. Planchar, desencoger, enderezar
JIIK NOOK.- vt. Planchar ropa.
JII.- v.t. Untar
JICHOCH.- sus. Violn
JIIK.- v.t. Alisar, planchar
JIIK.- v.t. Untar
JIIXTIK.- v.t. Desbastar
JICHKAAL.- v.t. Ahorcar
JICHKAAL.-sus. Ahorcado
JIICH.- v.t. Amarrar fuertemente
134

JIIJIICH.- v.t. Amarrar con fuerza.


JIJIICHKI.- adj. Abundante refirindose a la
fruta del rbol.
JIIJIIT.- adj Muy tejido o muy trenzado.
JIICH KAAL NEJ.- sus. Rabihorcado
JIICHIL.- adj. Anudado, atado
JICHIL.- v.i. Ceirse, muy apretado
JICH OLAL.- adj. Fortaleza de nimo
JIL.- v.t. Sacar, desenvainar, arrastrar algo
JILT.- v.t. Arrastrar, sacar de la funda
JIIT.- v.t. Tejer
JITS.- v.t. Zafar.
JIKIPIL.- adv. de c. Manojo de algo
JIL CHE.- sus. Baluarte, palizada, palenque
JINKI KAAL.- v.i. Rebuznar
JINTAMAN.- sus. Algodn (GOSSYPIUM HIRRSUTUM L.)

JIRIICH JOOP.- sus. Cerillo, fsforo


J KALAAN.- adj, sus. Preso, encerrado
J KIIN.- sus. Sacerdote
J KOOS.- sus. Barbero, criado, sirviente
J KUL.- v.t. Venerar.
J KAA TSIT OOK.- sus. Bpedo
J KAN TSIT OOK.- sus. Cuadrpedo.
J KAANBAL.- sus. Alumno, discpulo
J KAANBESAJ.- sus. Maestro de escuela
J KON BAK.- sus. Carnicero
J KOONJA.- sus. Aguador
J KONOL.- sus. Comerciante
J MA KUX OL.- adj. Imprudente
J MA SUTAL.- adj. Sinvergenza
J MA TSIK.- adj. Rebelde
J MA WAYIL.- sus. Forastero
J MAS.- sus. Grillo
J MEN.- sus. Sacerdote agrario
J MEYAJ MASKAB.- sus. Herrero
J MEYJI KAX.- sus. Agricultor
J MEYJIL.- sus. Trabajador
J MIATS.- sus. Filsofo, sabio
J NUUM.- adj. Tmido
JOCHOL.- sus. Retrato, fotografa
JOJOLKIJ.- adj. Resbaloso.

JOJOCH

JOK PAK.- v.t. Limpiar un terreno arrancando de raz las yerbas.


JOKEN JOK, MASKAB SUUM.- sus. Cadena.
JOKTAJ.- v.i. Agacharse, ponerse de cuclillas.
JOOB.- v.t. Desordenar, desorganizar, destruir.
JOOCH.- v.t. Cosechar maz.
JOOK.- v.t. Arrancar, desraizar.
JOOK.- v.t. Atar, anudar.
JOOL.- sus. Agujero.
JOOL.- v.t. Agujerar.
JOOM.- adj. Desfondado.
JOOM.- v.t. Desfondar.
JOJOOCH.- adj. Se aplica a algn cuerpo que
no tiene fuerza para erguirse.
JOJOOLKI.- adj. Muy resbalozo.
JOJOON.- adj. Con muchos agujeros.
JOJOONKI.- adj. Que suena muy hueco.
JOJOPKI.- adj. Que se enciende rpido.
JOJOPANKI.- adj. Que se enciende varias
veces.
JOJOTSKI.- adj. Que se desprende con facilidad.
JOJOOK.- adj. Empatado varias veces con
amarras.
JOJOONAN.- adj. Roto en varias de sus partes.
JOO.- sus. Cinco
JOO KAL.- sus. Cien
JOOCH.- v.t. Raspar, raer.
JOOCHE.- sus. Ofrenda
JOOL.- sus. Cabeza
JOOL POOPI.- sus. Caudillo
JOOLAJUN.- sus. Quince
JOOLIL.- sus. Lder
JOOLJEAK.- adv. de t. Ayer
JOOLJEAKE.- adv. de t. Ayer
JOOLJEJ.- adv. de t. Ayer
JOOLPOP.- v.t. Encabezar, acaudillar
JOOLPOP.- sus. Caudillo, gobernante, dirigente.
JOOP.- v.t. Cucharear, palear.

JOOPOL.- v.t. Empezar


JOOPOL.- v.t. Comenzar
JOS.- v.t. Sacar
JOOSIK.- v.t. Sacar
JOT.- v.t. Rayar
JOOTS.- v.t. Sacar con los dedos una porcin
de algo masoso.
JOBNEL.- sus. Entraas, vsceras, vientre
JOCH.- v.t. Imitar, copiar lo escrito
JOCH JABAN.- v.t. Ejemplo, guiar, dar ejemplo
JOCH KINTAJ.- v.t. Sealar
JOCHOL.- adj. Dibujado
JOJOCHIL.- adj. Limpio
JOJOKKI.- adj. Podrido
JOJOPAANKIL.- v.i. Titilar
JOJOPSA.- v.t. Soplar con repeticin
JOK.- v.t. Arrancar, zafar
JOK CHI.- v.t. Prometer
JOK NI.- sus. Rienda
JOKAAN.- adj. Publicado, descubierto
JOKENJOK.- sus. Cadena
JOL.- v.t. Agujerear
JOLCHE.- sus. Brecha que se abre alrededor
del monte para facilitar su medicin
JOLKAN.- sus. Soldado
JOLKANIL.- sus. Valenta o nimo
JOLOOCH.- sus. Brqueas que envuelven la
mazorca del maz
JOLTAN.- v.t. Apuntar para tirar
JOM.- adj. Perforado
JOM.- sus. Corneta, clarn, trompeta
JOM.- sus. Zanja, hoyo o barranca obscura
JOM.- v.t. Desfondar
JOM AKTUN.- sus. Caverna
JOMA.- sus. Recipiente hecho con un leek o
la mitad de un calabazo que sirve para
llevar la semilla durante la siembra.
JOMLIL.- sus. Cueva
JON XAAN.- sus. Calandria
JOOCH.- v.t. Cosechar
JOOK.-v.t. Arrancar una planta.
JOJOCH.-adj. Vaco, hueco.
135

JOKES

JOKES.- v.t. Sacar.


JOL MEK,MEKTANT.- Abarcar.
JOOK.- sus. Lazo, nudo
JOK CHI.- sus. Promesa
JOOKOB.- sus. Gancho
JOKOL.- v.i. Salir
JOKOL.- v.i. Salir la yerba, salir el maz
J OKOT.- sus. Bailador.
JOTENJOT.- adj. Agachado, de cuclillas.
JOOL.- sus. Agujero, hoyo
JOOL.- v.t. Horadar, perforar
JOOL NAJ, JOONAJ.- sus. Puerta
JOOL POOPINTAJ.- v.t. Capitanear, encabezar
JOMKAB.- sus. Abismo.
JOMKAB.- sus. Sonido producido al soplar
las manos entrelazadas.Con este sonido
se comunican algunos cazadores.
JOOP.- v.t. Encender.
JOPBAL, LETSBAL.- v.i. Brillar.
JOOPBEEN.- adj. Fcil.
JOOP, TAB.- v.t. Encender fuego.
JOOTS.- v.t. Sacar, zafar.
JOOY KEP.- adj. Flojo, haragn.
JOOY PEL.- adj. Mujer flora o perezosa.
JOKS.- v.t. Sacar.
JOYAB.- v.t. Regar
JOOCH.- v.t. Raspar, rasurar, quitarle la pelambre al cerdo o al jabal.
JOOCHE.- sus. Ofrenda en las ceremonias
milperas.
JOOP.- sus. Cuchara.
JOOPCHE.-sus. Pala.
JOOT.- v.t. Firmar.
JOP.- v.i. Avivar el fuego
JOP.- v.t. Comenzar
JOPANKIL.- v.i. Arder echando llamas
JOPBA.- v.i. Brillar, cintilar
JOPSAJ.- v.t. Hacer arder la lumbre soplando
JOROCH.- sus.Tortilla de masa que se pone a
cocer dentro del caldo de frijol.
JORON TSIB.- v.t. Firmar
JOYAN.- adj. Sencillo
136

JOY TSOM.- sus. Adulterio de mujer


J PAAT KAT.- sus. Alfarero
J PAX , J PAXNAL.- sus. Msico
J PAK BAL.- sus. Albail
J PAY WAKAX.- sus. Torero
J POL CHE.- sus. Carpintero
J SAJLUUM.- adj. Cobarde
J SIJSAAB.- adj. Creados
J SUK KINNAL.- sus. Amansador
J TANXENIL.- sus. Forastero
J TOK CHUK.- sus. Carbonero
J TSAAK.- sus. Curandero
J TSIK TSIMIN.- sus. Arriero
J TSUUT.- adj. Avaro, cicatero, egosta
JUCHE.- sus. Monte bajo
JUB.- sus. Caracol marino
JUB CHE.- sus. Selva o monte bajo
JUCH.- v.t. Triturar, moler
JUCH.-sus. Masa de maz.
JUJUB KAN.- sus. Cuento
JUJUNPITILE.- adv. de m. Poco a poco
JUJUY LUUM.- sus. Polvo
JUK.- v.t. Torcer, descoyuntar
JUKUL.- v.t. Desencajarse el hueso
JULA.- sus. Menstruacin
JULA KABIL.- sus. Hospedaje
JULBIL NAAJ.- sus. Torre.
JULCHE.- v.t. Hurgar con palo, herir con aguijn
JULEK.- sus. Abismo
JULTE.- sus. Lanza
JULTUCHIILTAAN.- sus. Telgrafo
JUN.- sus. Uno
JUN JAABAKE.- adv. de t. Hace un ao
JUN JETSAKE.- adv. de t. Una vez
JUN KAAL.- sus. Veinte
JUN KULI.- adv. de t. De camino o de paso
JUN KULI.- adv. de t. Siempre
JUN OLAL.- sus. Unin
JUNPAYKUNTAAN.- adj. Apartado.
JUNPELKUNAJ.- v.t. Unificar.
JUN PEL TI KAA KAL.- sus. Veintiuno

J YAKUNAJ

JUN PIT.- adv. de c. Un poco


JUN PITIL.- adv. de c. Un poco
JUN PIK.- sus. Miles, ocho mil
JUN SUTUK.- adv. de t. Un instante
JUN TIICH.- adv. de t. Constantemente
JUN XOTOMA.- sus. Firmeza y constancia
JUNAK.- adv. de t. Muchas veces, a cada momento
JUNKULI.- adv. de t. Para siempre, perpetuamente
JUNMOOLKINAJ.- v.t. Reuni, amonton, junt
JUNMOOLTAJ.- v.t. Reunir todo, recoger todo
JUNPAACHIL.- sus. Fuera
JUNPULI.- adv. de t. De una vez por todas
JUNSAJ OL.- v.t. Enamorar
J JUNSAJ OL.- sus. Enamorado.
JUNTATS.- adv. de m. Derechamente
JUNTENEKIJ.- adv. de t. Una vez
JUNTNAJKIJ.- adv. de t. Una vez
JUPBOON.- sus. Tatuaje.
JUPBOON.- v.t. Tatuar.
JUPLANTSAAKO.- sus. Vacuna
JUPLANTSAAK.- v.t. Vacunar.
JUTS.- v.t. Arrimar
JUJUUT.- adj. Derrumbado, en ruinas.
JUUB.- v.t. Desbaratar, deshacer, desmoronar.
JUUCH.- v.t. Moler el nixtamal , triturar.
JUUJ.- sus. Iguano, lagarto (Hondzonot, municipio de Tulum, Q. Roo.)

JUUK.- v.i. Gatear.


JUUL.- sus. Dardo

JUUL.- v.t. Ensartar, enhebrar.


JUUL.- sus. Rayo de luz, haz de claridad.
JUUL.- v.t. Alumbrar, enfocar, afocar.
JUUM.- sus. Ruido, bullicio, sonido.
JUUN.- sus. Solo.
JUUNAL OLALIL.- sus. Soledad.
JUUP.- v.t. Meter.
JUUP.- v.t. Enfundar, encajar.
JUUP.- v.t. Inyectar, pinchar.
JUUT .- v.t. Demoler, desmoronar, desbaratar.
JUUT.- v.i. Desprender, desmoronar.
JUUTS.- v.t. Apartar, arrimar.
JUUX.- sus. Lima
JUUX.- v.t. Afilar, desbastar con lima.
JUUYUB.- v.i. Hipar, respirar por la boca a
causa de un ardor.
JUUYUB.- sus. Hipo.
JUJUUPKI.-adj. Tierra, arena o polvo muy
suave.
JUJUUNPIT.- adj. Poco a poco, dosificado.
JUY.- v.t. Mover en crculos una substancia
pastosa para su cocimiento.
JUK.-v.t. Abrigar, empollar.
JUY.- Mover en crculos algo pastoso para
su cocimiento.
JUUN.- sus. Papel
JUUN.- sus. lamo (FICUS COTINIFOLIA H.B. ET K.)
JUX KAB.- v.t. Allanar con la mano, rasar
JUYUKNAK IIK.- sus. Viento manso y blando
JUUX.- sus. Piedra para afilar.
JUXKABIL MASKAB.-sus. Cuchara de albail.
J XINBAL.- sus. Viajero, caminante
J YAKUNAJ .- sus. Amante (m)

137

Kaan
serpiente

K.- pron. poses. Nuestro


K TIAAL.- adj. poses. Nuestro.
K.- Elemento que unido a los adjetivos posesivos (in, a, u, k, a__eex, u___oob)
sirve para conjugar el presente de indicativo.Teen kin janal. Yo como.
KANKANKI.- adj. Atorado, trabado muy fuerte.
KAAB.- sus. Miel, tierra, abeja
KAAB.- sus. Mundo
KAABAL.- adj. Bajo.
KAABAL.- adv. de l. Abajo., debajo, en lo
bajo.
KAACH.- sus. Fractura
KAACH.- v.i. Quebrar , fracturar.
KAAJ.- sus. Localidad, pueblo, poblado
KAAJ.- v.i. Morar, habitar
KAAMBAL.- v.i. Aprender.
KAAP.- v.t. Meter, introducir.
KAJAL.- v.t. Comenzar, empezar
KAAJNALIL.- sus. Poblador o habitante
KACHAL.- v.i. Quebrar.
KAJSAJ.- v.t. Empezar
KAAJTAL.- v.i. Residir, radicar.Tuux ka kaajtal? Dnde vives?
KAAJLAAN.- v.i. Radicar, residir.Way
kaajlaaneech? Aqu vives?
KAAJAK.- v.i. Radicar, residir. Nach waye kaajakbaleen.
KAKAB.- sus. Suelo pardo obscuro, muy
bueno para la agricultura.
KAKBACH.- adj., sus. Sexo servidora, falena.
138

KAAL.- sus. Garganta


KALKUN.- v.i. Emborrachar
KALTAL.- sus. Borrachera
KALTAL.- v.i. Emborrachar
KAAN.- sus. Culebra, vbora
KAANIL NAK.-sus. Lombriz intestinal.
KANBAL, AJ KANBAL, IX KANBAL.- sus. Estudiante
KANBAL.- v.i. Aprender
KAANS,.- sus. Educacin
KAAKAACH.- adj. Quebradizo.
KAANSAJ.-v.t. Ensear.
KANT.-v.t. Confesar, aceptar culpabilidad.
KAX.- sus. Gallina
KAAY.- sus. Pescado
KAANAL KISNEB NAAJ.- sus. Mirador.
KAB EEK.- sus. Lucero de la maana
KAJKOOL.- sus. Desmonte
KAAJKUNS.- v.t. Acto de llevar a una mujer y
cohabitar con ella en unin libre.
KAAJNAL.- v.i. Vivir, radicar
KAKACHKI.- adj. Frgil, quebradizo
KAKALTUN.- sus. Albahaca (OCIMUM MICRANTHUM WILLD)

KAL.- sus. Poder, fuerza para hacer algo


KALAM.- sus. Vbora coralillo
KALOM IIK, KALOM KIIN, KISNEB NAAJ.-sus. Ventana
KAL KIIN.- v.i. Acalorarse
KAL NUMYA.- sus. Catstrofe
KAL PAACH.- sus. Adulterio de mujer
KALAAN.- adj. Borracho, beodo

KAA SUKUUN NEL

KALANT.- v.t. Cuidar


KALANT JOONAAJ.- Portero.
KALANKIMN.- v.t. Velar
KALBACH.- sus. Crueldad excesiva
KALIKIL.- adv. de t. Mientras
KALIIKIL.-adv de t. Mientras.
KAMAACH.- sus. Mandbula o maxilar.
KAMATAAN.- sus. Rezo, oracin
KAMPACH.- sus. Dolor de espalda, lumbago
KAN.- sus. Cuatro
KANAN, KANANT.-.- v.t. Cuidar, vigilar
KANAN PAAKAT.-v.t. Vigilar.
KANAN PAAKAT, AJ KANAN PAAKAT.-sus.Vigilante
KAN LAP.- v.t. Asir fuertemente con la mano
KAN MACH.- v.t. Asir con fuerza
KANAN WAKAX.- sus. Vaquero
KANANIL.- sus. Importancia
KANANIL.- sus. Precaucin
KANIL.- sus. Tallo
KANLAJUN.- sus. Catorce
KASTILAN TAAN.- sus. Idioma espaol
KASTLAN WAAJ.- sus. Pan de trigo
KASTRAN TAAN.- sus. Idioma espaol
KATAK.- conj. cop. Que slo se usa para numerales.
KAUJEAK.- adv. de t. Antier
KAXAN.- v.t. Encontrar, buscar
KAXAN TSIKBAL.- sus. Investigacin
KAXTIK.- v.t. Encontrar
KAYBAL.- sus. Red de pesca
KEKEXKI.-adj. Muy fresco, muy limpio.
KEEL.- sus. Fro
KEB.- sus. Eructo
KEB.- v.i. Eructar
KEJ.- sus. Venado cola blanca
KEJ WENEL.- v.i. Dormir con los ojos abiertos
KEELENCHE.- sus. Monte bajo
KEEP.- sus. Falo, pene
KET.- sus. Igual, parejo
KET.- v.t. Emparejar
KEKEXKIJ.- adj. Limpio

KELEMBAL.- sus. Hombro


KELEMA.- sus. Edad en que se tiene fuerza
y vigor
KENLIK.- adj. Necesario
KET.- adj. Semejante, parecido
KET.- v.t. Aceptar una proposicin
KETAAN.- adj. Cosa concertada
KETLAN TAAN.- sus. Parbola.
KETLANTAK.- v.t. Comparar.
KETBESAJ, .- adj. Cosa concertada
KETBESAJ.- v.t. Concordar, aprobar
KETBESIK.- v.t. Comparar
KEX.- conj. condicional. An, aunque
KEX MA.- conj. advers. Aunque no
KEXTUN.- conj. advers. Aunque sea
KEX.- v.t. Suspender al beb en posicin
adecuada para que defeque u orine, la
accin se acompaa de un bisbiseo peculiar.
KIIS.- sus.Ventosa intestinal, cuesco.
KIIS.-v.i. Ventosearse, expedir cuescos.
KILBAL.-v.i. Temblar la tierra.
KIKIIKI.-adj.Delicioso.
KI.- adj. Delicioso
KI KI OLAL.- sus. Gloria, contento, alegra
KIIBOKIL.- sus. Fragancia
KIIBOOK.- adj. Oloroso, aromtico
KIIMPAJAL.- v.i. Lastimarse, herirse.
KABAL, KAABAL.- prep. Bajo.
KABAL OL.- sus. Persona de carcter humilde.
KA.- sus. Calabaza blanca de pepita gruesa
KA.- sus. Metate
KA.- conj. cop. Que
KA TUN.- adv. de t. Luego
KAA.- sus. Dos
KAABAL OL.- sus. Humildad.
KAA KAAL.- sus. Cuarenta
KAA LOT.- adv. de m. Dos cosas juntas, unidas
KAA PUT TAAN.- v.t. Repetir
KAA SUKUUN NEL.- sus. Primo
139

KAABEJ

KAABEJ.- adv. de t. Pasado maana


KAACH.- adv. de t. De antes, antiguamente
KAACH UCHIJ.- adv. de t. Antiguamente
KAACHUCHI.- adv. de t. En otros tiempos
KAAJ.- Verbo auxiliar con que se conjuga el
presente de indicativo de todos los verbos neutros y significa estarse verificando el verbo
KAAKATE.- adv. de t. Al rato, ms tarde
KAAMAT YEEJ.- adj. De dos filos, espada
KAAMBES.- sus. Educacin
KAAN.- sus. Cielo
KAANAL.- adv. de l. Arriba
KAANAL.- v.i. Cansar
KAANAL.-adj. Cansado
KAANAL BAK.- adj. Alto
KAANAL KAX.- sus. Monte alto, selva
KAANAL OL.- adj. Altivo, soberbio.
KAANAL OL.- sus. Altivez ,soberbia.
KAANALIL.- sus. Nivel, altura.
KAANAN.- v.i. Cansar
KAANCHE.- sus. Altar rstico de madera
KAANIL JA.- sus. Agua lluvia
KAANS.- v.t. Ensear
KAANSAJ.- v.t. Ensear
KAAPEL AK.- adj. Hipcrita
KAAWAKCHE.- sus. Caoba (SWIETENIA MACROPHYLLA (G. KING))

KALOP.- sus. Curva


KAOJEJ.- adv. de t. Antier
KIICHKELEM.- adj. Hermoso
KIICHKELMIL.- sus. Belleza
KIICHPAM.- adj. Bonita, hermosa
KIICHPAMIL.- sus. Belleza
KIIL, KII.- sus. Sabor
KIIMAK OLAL.- sus. Alegra, felicidad, jbilo
KIIMAK OLIL, KIIMAK OLAJIL.-sus. Alegra.
KIINAK.- sus. Dolor de estmago y nuseas
KIKI.- adv. de m. Con perfeccin, con buena
voluntad
KIKITAAN.- sus. Bendicin
KIKITAANTAAL.- v.t. Elogiar
140

KIOL.- adj. Dichoso


KIOLAL.- sus. Entusiasmo
KIAN.- sus. Edad
KIB.- sus. Cera, vela
KIBLAJ.- v.t. Arremeter o embestir, atacar
KIK.- sus. Hermana
KILBAL.- sus. Temblor
KILBAL.- v.i. Temblar la tierra, tronar
KILBAL CHAK.- sus. Trueno
KIM.- v.i. Morir
KIMIL.- v.i. Morir
KINS.- v.t. Matar
KINSAJ WINIK.- sus. Homicida
KIIRITS.- adj. Sucio
KIIS BUUTS.- sus. Automvil , autobs.
KIJ.- sus. Henequn (AGAVE SPP.)
KIKILANKAL.- v.i. Temblar
KIKILANKIL.- v.i. Temblar
KIKITAAN.- adj. Gracioso al hablar
KIKITAANTAAK- v.t. Bendecir
KILBA OL.- adj. Turbado
KILIICH.- sus. Santo
KILIICH PIXAN.- sus. Espritu Santo
KILIICHKUNTABAK.- adj. Santificado
KIMEN.- sus. Difunto o muerto
KIN PEK.- sus. Cancula
KI OTSILIL.- sus. Fiesta
KISIN.- sus. Demonio o diablo
KISNEB NAAJ.- sus. Ventana
KISNEB.- sus. Claraboya, tronera
KITAK.- adv. de t. Luego que
KITAM.- sus. Jabal (PECARI TAYASSU)
KIWI.- sus. Achiote
KOP.- v.i. Acurrucarse
KOPAAN.- adj. Enroscado
KOPBA.- v.i. Enroscarse la culebra
KOPEJ.- v.i. Enrollar
KOPO.- sus. Higuera cuya corteza serva para
hace papel (FICUS COTINIFOLIA H.B. ET K)
KOPULBA.- v.t. Acometer
KOOCHA.- sus. Loro grande verde mayor que

KUK

el tuut.
KOOJ.- v.t. Golpear, abatanar.
KOOL.- v.t. Tumbar monte, desmontar, hacer
milpa.
KOOL.- sus. Milpa.
KOOP.- v.i. Enrollar, enroscar.
KOOT.- sus. Albarrada, barda de piedras sin
mezcla.
KOOT.- v.t. Hacer albarrada.
KOOTS.- v.t. Trozar, despedazar.
KO.- adj. Travieso
KO CHI.- adj. Fanfarrn
KOIL.- sus. Lujuria, deshonestidad, excitacin
KOIL.- sus. Rabia
KOIL.- v.t. Fornicar
KOKOKAABA.- sus. Apodo
KOOJ.- adj. Caro
KOOJ U TOJOL.- sus. Cosa cara
KOOLEL.- sus. Dama, mujer, seora
KOOLEL KAAB.- sus. Abeja (APIS MELLIFICA Y MELIPONA SSP)

KOBOL.- sus. Estima en que se tiene a uno


KOJ.- adj. Preciosa y de rica estima
KOJ.- sus. Diente, pico
KOJ.- sus. Puma
KOK SEEN.- sus. Asma
KOKAN.- sus. Sangra
KOKOCHAAK.- v.t. Patear
KOL ACH.- sus. Masturbacin
KOL KAB.- v.t. Escapar uno de las manos de
otro, librarse, escabullirse
KOLOJCHE.- sus. Bajareque
KOO TAMKAS.- sus. Frenes
KOCH.- adj. Ancho
KOCHAK.- sus. Puntapi
KOCHAK.- v.t. Patear
KOJ.- v.i. Llegar, venir
KOJOL.- v.i. Presentir
KOK.- sus. Sordo
KOKAY.- sus. Lucirnaga
KOKOOLCHE.- sus.Gancho para jalar y bajar

algo.
KOL.- v.t. Jalar, separar.
KOL.- v.t. Jalar
KOOL KAX.- sus. Desmonte
KOL KEEP.- v.t. Masturbacin masculina
KOOLKAAB.- sus. Milpero, campesino
KOOLNAL.- sus. Agricultor, milpero, campesino
KOM.- adj. Corto
KOONOL.- sus. Venta
KONOL.- v.t. Vender
KOOPIL.- adj. Encorvado
KOOS.- sus. Aguililla.
KOTS AKIL.- sus. Maldicin
KOOTS.- sus. Rollo
KOOTS.-sus. Taco.
KOOTS.- Sufijo clasificador para contar rollos, ruedas : oxkoots aak tin bisaj.
Tres rollos de bejuco llev.
KOOTS.- v.t. Arrollar
KOOTS.- v.t. Enrrollar, hacer un rollo con un
petate, una cartulina, una piel, etc.
KOOTS XINBAL.- v.i. Andar a la redonda como
caballo de noria
KOTSOL.- v.i. Enrollarse
KUKUTKI.- adj. Gordito.
KUUCH.- sus. Carga
KUUCH.- v.t. Cargar.
KUUCHUL.- v.i. Atragantar
KUUK.- sus. Ardilla
KUULT.- v.t. Frotar aplicando un polvo
KUCH CHIMAL.- sus. Vencido, cautivo
KUCHKABAL.- sus. Familia, gente que tiene
uno a su cargo
KUCHKABAL.- sus. Comarca, provincia o regin
KUCHTEEL.- sus. Barrio de pueblo o ciudad
KUCHUL.- sus. Efecto
KUK.- sus. Retoo
KUKINAJ YAALAN KAB.- v.t. Sujetar o sojuzgar
KUKINTAJ.- v.t. Sentar, asentar.
KUKLIM.- sus. Escarabajo pelotero (PHANACUS
141

KUKINAJ YAALAN KAB


S.P.)

KUKLIN TA.- sus. Escarabajo pelotero (PHANACUS S.P.)

KUKUL.- sus. Ola


KUKUL IIT.- v.i. Retroceder , ir de reversa.
KUKULEB.- sus. Sacrificio
KUKUT.- sus. Cebolla (ALLIUM CEPA L.)
KUKUTIL.- sus. Cuerpo
KUL.- sus. Cliz.
KUL KAB.-sus. Manco.
KUL NEJ.-adj. Rabn.
KUL EEX.- sus. Calzoncillo
KUL XIKIN.- adj. Sin una oreja.
KULAAN.- sus. Residente . Que se encuentra
presente.
KULAAN.- v.t. Sujetar o sojuzgar
KULKAAL.- sus. Garganta corta, cerviz
KULKINAJ YAALAN OK.- v.t. Sujetar o sojuzgar
KULKINBIL.- sus. Lo que ha de ser promovido
KULUN.- v.i. Retumbar
KULXEKIL.- sus. Silla
KUM JA.- sus. Ampolla
KUMAN.- adj. Detenido, parado, asentado
KUMBINAJ.- v.t. Promover a oficio
KUMCHE.- sus. Troje de maz
KUNAB.- sus. Ardilla
KUNAJ TAAN.- sus. Testimonio
KUPAJ.- v.i. Asfixiar, ahogar, retener el resuello
KUSAM.- sus. Golondrina
KUSAMIL.- sus. Lugar de golondrinas. Nombre maya de Cozumel.
KUSBA.- v.i. Apartarse con arrogancia
KUTAL.- v.i. Sentarse

142

KUX OL.- sus. Discrecin, juicio, prudencia,


razn
KUX.- conj. advers. Pero
KUX.- conj. cop. Y
KUXKINAJ OL.- v.t. Avisar
KUXKINTAJ OL.- v.t. Confortar, alentar, consolar
KUXOLAL.- sus. Juicio
KUXTAJ.- v.i. Vivir
KUXTAL.- sus. Vida
KUXTAL.- v.i. Vivir
KUXUL CHUK.- sus. Brasa
KUCH.- sus. Fardo, carga
KUUCH.- sus. Carga que se lleva en la espalda
KUUCH.- v.t. Cargar
KUUCH.- sus. Sufijo clasificador para contar
cargas de maz.
KUUKULPAACH.- v.i. Retroceder.
KUUP.- v.i. Detener el resuello.
KUCHIL.- sus. Lugar
KUCHIL MUKNALOOB.- sus. Cementerio
KUK.- sus. Codo
KUL.- Sufijo clasificador para contar rboles : Kaakul kaawakche .Dos rboles
de caoba.
KULPAACHKUNS.- v.t. Desconocer, menospreciar
KUM.- conj. advers. Pero
KUUM.- sus. Olla
KUUN.- conj. Pues
KUTS.- sus. Pavo silvestre
KUTS JA.- sus. Pato
KUUXUM.- sus. Moho, hongo, verdn
KUUY.- sus. Calcaar

KAASCHAJAAN

Kaak
llamas de fuego

KAN.- adj. Amarillo.


KANKAN.- adj. Muy amarillo.
KANKANKI.- adj. Que est muy sazn.
KAKAJ.- adj. Muy amargo.
KAKAATKI.- adj. Muy traficado, refirindose a un camino.
KAAB.- sus. Baba
KAAB.- sus. Caldo
KAAB.- sus. Jugo
KAABA.- sus. Nombre
KAAB IIM.- sus. Leche
KAAB TSAATS.- sus. Manteca.
KAAJ.- sus. Hiel
KAK.- sus. Fuego, lumbre, llama de fuego
KAK.- sus. Fogaje
KAK.- sus. Viruela
KAKAALKI.- adj. Muy seco.
KAKAAT.- adj. Atravesado.
KAAKAAX.- adj. Amarrado muy fuerte varias
veces.
KAAKAAS.- adj. Atajar varias veces.
KAAKAASJOLTIK.- v.t. Atajar en varias ocaciones.
KANKANCHETIK.- v.t. Asar a fuego lento.
KAAKAS BAAL.- sus. Demonio o diablo
KAKNAB.- sus. Mar
KAKT.- v.t. Asar
KAAL.- v.t. Acorralar
KAAL.- v.t. Encarcelar ,encerrar.
KAAL BAK PAACH.- v.t. Amurallar
KAAM.- adv. de m. Fuerte (se utiliza para el
viento, la lluvia)

KAAM.- v.t. Recibir , hospedar.


KAMBEENIL.- sus. Bienvenida.
KAAM IIK.- sus. Aire fuerte
KAAM NAAJ.- sus. Hotel
KAN.- sus. Hamaca
KAAN.- sus. Mecate, medida agraria de
400m2 o de 20m lineales
KAAN KACH JA.- sus. Aguacero
KANAB.- sus. Mar
KANCHE.- sus. Banquillo.
KANCHE AJAW.- sus. Trono.
KAANSAJ.- v.t. Acorralar
KAAP.- sus. Pulsera
KAAP.-v.t. Meter, insertar.
KAAS.- adj. Feo, malo
KAAS.- sus. Mal
KAASIL.-sus. Fealdad, maldad.
KAAS BOOY.- sus. Penumbra
KAAS WENEL.- v.i. Dormitar
KAAKAS WAYAASBENE.- sus. Delirio.
KAAT.- v.t. Atravesar, cruzar.
KAATAB CHE.- sus. Cruz.
KAAL CHE.- sus. Tranca de la puerta
KAAL TA.- sus. Estreimiento
KAALAAN.- adj, sus. Preso, encerrado
KAALAB CHE.- sus. Crcel
KAALAB MASKAB.- sus. Aldaba de hierro
KAALAB MASKAB.- sus. Crcel, prisin.
KAAM.- v.t. Recibir.
KAAMBEEN.- sus. Recibimiento, bienvenida.
KAAS.- adj. Malo, descompuesto, feo.
KAASCHAJAAN.- adj. Malo, descompuesto.
143

KAASIL

KAASIL.- sus. Maldad, fealdad.


KAAY.- Sus. Cancin.
KAAY.- v.i. Cantar.
KAK.- sus. Fuego, lumbre.
KAK.- v.t. Asar.
KAT.- v.t. Pedir, querer, preguntar.
KAT.- sus. Splica
KAT.- v.t. Preguntar
KAT CHI.- sus. Pregunta, interrogacin.
KATAL.- v.i. Atravezar, cruzar.
KATAL CHE.-sus. Cruz.
KAT.- v.t. Querer, desear
KAT CHI.- v.t. Indagar
KAT OLAL.-sus. Culto, veneracin.
KAT TAAN.- sus. Pregunta
KAX.- sus. Monte, selva
KAAX.- v.t. Amarrar, atar
KAAX NAK.- sus. Cinturn
KAXAL BAT.- v.i. Granizar
KAXAL CHAK.- v.i. Llover
KAXAL JA- v.i. Llover
KAXIL.- adj. Silvestre
KAAJ.- adj. Amargo
KAAJIL.- sus. Amargura.
KAAJS.- v.i. Recordar
KAAJSAJUL.- sus. Recuerdo
KA KAAX.- adj. Atado ligeramente
KAAM.- adj. Recio
KAAM.- v.i. Arreciar
KAANAAN.- adj. Necesario, valioso, importante
KAANAN.- adj. Importante, necesario, valioso
KAASK.- v.i. Recordar
KAAW.- sus. Grajo, tordo
KAAYT.- v.t. Pregonar
KAB.- sus. Brazo
KAB.- sus. Mano
KAB.- sus. Rama de rbol o arbusto
KAB KUM.- sus. Cuchara
KABEET.- adj. Necesario
KABET.- adj. til, necesario
144

KABTAJ.- v.t. Hacer obra de mano


KAJ.- sus. Pinole (bebida hecha con maz
tostado y molido)
KAJ LAY.- sus. Memoria, recuerdo, historia
KAJ OLAL.- sus. Noticia, conocimiento
KAJLAKUM.- sus. Cosa larga y frgil
KAJOL.- v.t. Conocer
KAOL.- v.t. Conocer.
KAJOLO.- sus. Conocimiento, noticia
KAKAKNAK.- v.i. Flotar
KAKAAX.- adj. Muy atado o apretado
KAT OLAL.- sus. Culto, veneracin.
KAAM.- adj. Recio (Para el viento o la lluvia)
KAAMKACH TAAN.- En voz fuerte.
KALKALAK TAAN.- sus. Trabalenguas
KALKALAK TAAN.- v.i. Tartamudear
KALWIIX.-sus. Dificultad al orinar por clculos renales.
KAM BAALBAIL.- sus. Herencia
KAMACH AWATIL.- sus. Algaraba
KAMAS.- sus. Comejn
KAMNIKTE.- sus. Matrimonio
KAN.- adj. Amarillo, maduro
KANCHIKIN.- sus. Bilis.
KAN IXIIM.- sus. Maz amarillo
KANJOOJOP.- adj. Dorado.
KANJUUL.- adj. Dorado.
KAN LOOL.- sus. Planta de flores grandes de
color amarillo. (ARGEMONE MEXICANA L.)
KAN TAKIIN.- sus. Oro o moneda de oro
KAN XOK.- sus. Tiburn
KANBUL.- sus. Faisn. Oco faisn (CRAX RUBRA
RUBRA L.)

KANIST.- sus. Zapote amarillo


KANJOOJOP.- adj. Dorado.
KANKAN.- adj. Amarillo
KANKUBUL .- sus. Cielo amarillento que trae
lluvia caliente que cae en agosto y quema los cultivos.
KAS POCH.- sus. Ofensa, agravio
KASAB.- sus. Velo de novia
KASAL.- sus. Menstruacin

KINAM

KASTAL.- v.i. Descomponerse


KASTAL.- v.i. Deteriorar
KAT.- sus. Barro
KAT.- v.t. Atravesar
KATAJ.- v.t. Pedir
KATAKBAL.- adj. Cruzado
KATAL CHE.- sus. Altar
KATUN.- adv. de t. Perodo de veinte aos
KATUN.- sus. Batalla, guerra o combate
KATUN.- sus. Ejrcito, batalln
KATUNYAJ.- sus. Batalla, guerra o combate
KAWA.- sus. Caracol comestible que vive en
la orilla de lagos y cenotes
KAX.- adv. de c. Manojo o atado
KAX.- Sufijo clasificador para contar manojos o atados : Jookax x pelon tin maanaj. Cinco atados de espeln compr.
KAX.- sus. Cinta
KAX NAK.- sus. Faja, cinturn
KAX JOOL.- sus. Corona, guirnalda
KAX TAAN.- sus. Alianza
KAX TAAN.- v.t. Aliarse, confederarse, concertarse
KAXAB .- sus. Boa (CONSTRICTOR SP)
KAXAB ICH.- sus. Sudario, pauelo, toalla
KAXAB YUUK.- sus. Culebra que ataca y engulle a su vctima como boa
KAYTEL.- sus. Maz del gallo, variedad de
maz que tarda 40 das en desarrollarse
KEBAN.- sus. Pecado
KEBAN TAAN.- sus. Perfidia, felona , alevosa
KEECH.- v.i. Ladear, desviar, torcer.
KEKEECH.- adj. Muy curveado.
KEXKEEX.- adj. Muy cambiado.
KEKEEY.- v.t Regaar varias veces.
KEKEN.- sus. Cerdo, marrano
KEL.- v.t. Tostar
KEELIL.- sus. Tiempo de fro
KEWEL.- sus. Cuero
KEEX.- v.t. Cambiar , canjear.
KEEX.- v.t. Substituir

KEEY.- v.t. Amonestar, regaar , reprender


KEEY.- sus. Regao, reprimenda.
KEXAAN.- sus. Cosa que se ha trocado por
otra
KEXUL.- sus. Trueque o recompensa
KEXULAN.- sus. Sucesor
KEYEM.- sus. Pozole
KICH.- v.i. Calentarse exponindose al sol o
cerca de la brasa. Leo de jaabin que se
enciende debajo de la hamaca en poca
de fro.
KIN.- v.t. Calentar, entibiar.
KIIK.- sus. Sangre
KIIKCHE.- sus. Hule (CASTILLA ELSTICA, CERV)
KINAL OL.- sus. Temperamento.
KIINTSIL.- sus. Hora.
KIINAM.- sus. Dolor
KIINAM.- v.i. Doler.
KIINAM.- v.i. Doler, latir
KIIX.- sus. Espina, aguijn
KIIXPACH OOCH.- sus. Erizo
KIIXPACH OOCH JA.- sus. Erizo de mar
KIIL.- v.t. Lastimar
KILKAB.- sus. Sudor
KILKAB.- vi.- Sudar.
KIIN.- sus. Da
KIIN.- sus. Sol
KIIN.- sus. Tiempo
KIIN KAABA.- sus. Cumpleaos
KIINBEEN.- sus. Tiempo en que abunda una
cosa
KIINBESAJ.- sus. Celebracin
KIINTAJ.- sus. Destino
KIINYAJ TAAN.- sus. Pronstico
KIT.- v.t. Esparcir , desparramar.
KIWIK.- sus. Plaza, centro de la poblacin ,
parque.
KILI.- sus. Perico de ojos rojos (FALCO ALBIGULARIS ALBIGULARIS, DAUDIN)

KINAL.- adj. Caliente, tibio


KINAM.- sus. Fuerza, reciedumbre, vigor
KINAM.- sus. Veneno o ponzoa de animales
145

KINTAJ

KINTAJ.- sus. Suerte


KIIT.- v.t. Desparramar
KIKIIT.- adj. Disperso o desparramado en
area grande.
KIKIITKI.- adj. Muy veloz.
KIXPACHOCH.- sus. Puerco espn
KOOKOOL.- adj. Muy sucio, muy manchado.
KOOL.- sus. Ruiseor. (Hondzonot, municipio de Tulum, Q. Roo)
KOOL.-v.t. Golpear.
KONKON.- adj. Terreno muy ondulado.
KOKOOXKI.- adj. Muy spero o rasposo.
KOOP.- v.t. Golpear la cabeza con los nudillos con movimiento de mueca de arriba hacia abajo(coscorronear)
KOOS.- v.t. Rapar, cortar el cabello.
KOOS, AJ KOOS, X KOOS.- sus. Peluquero, peluquera, estilista.
KOOS, J KOOS, X KOOS.- Sus. Sirviente, sirvienta, criado, criada.
KOOS.- v.t. Cortar con tijeras.
KOKOOXKI.- adj. Muy rasposo.
KOKOOS.-v.t. Cortar o picoear con tijeras.
KO.- sus. Papada
KOOX.- adj. Arisco
KOJAN.- sus. Enfermo
KOJAANIL.- sus. Enfermedad
KOJL.- adj. Mayor, principal, importante
KOOCHLE.- sus. Guarumbo [CECROPIA OBTUSIFOLIA (BERT)]

KOBEN.- sus. Cocina, fogn


KOOCH.- sus. Higuerilla (RICINUS COMMUNIS)
KOCH.- v.t.Cornear, embestir
KOCH.- v.t. Cargar algo llevndolo en la cabeza.
KOCHBESAJ.- v.t. Culpar.
KOOL.- sus. Golpear
KOM.- sus. Hoya, barranco, hondonada
KOOP.- sus. Golpear
KOOP YETEL BAJAB.- v.t. Golpear con martillo.
KOPTE.- sus. Ciricote (CORDIA DODECANDRA
146

D.C.)

KOY.- v.t. Escarbar, hacer hoyos.


KOXOL.- sus. Mosco
KOY.- sus. Semen
KU.- sus. Pirmide
KU.- sus. Nido
KUANKIL.- v.t. Anidar
KUCH.- vi. Llegar.
KUUB.- sus. Ofrenda.
KUUB.- v.t. Entregar
KUUKUM.- sus. Pluma
KUUKUMEL.- sus. Plumaje
KUUM.- sus. Nixtamal (granos de maz cocidos con agua y cal)
KUUX.- adj. Disgustado
KUUY.- v.t. Menear
KUBAAN PAACH.- sus. Traicin, entrega
KUBAAN.- adj. Depositado o entregado
KUBEN.- sus. Encargo
KUBEN TAAN.- sus. Carta
KUBILAJ.- sus. Traicin, entrega
KUBSAJ OL.- v.t. Atraer a la mujer con halagos, enamorar
KUCH.- sus. Zopilote de cabeza roja (CATHARTES AURA AURA)

KUCHBESAJ.- v.t. Obligar y culpar


KUCHE.- sus. Cedro (CEDRELA MEXICANA (M.
ROEMER))

KUCHPAJAAN YOL.- adj. Constante, paciente, pertinaz, que supera todo obstculo
para llegar al fin propuesto
KUCHUL.- v.i. Llegar, venir
KUJ.- sus. Dios
KUK.- sus. Retoo
KUKANKIL.- v.i. Retoar
KUKUT.- sus. Tubrculo
KUL.- sus. Cosa divina o sagrada
KULT.- v.t. Adorar
KULT NAAJ.- sus. Adoratorio, templo.
KULU.- sus. Mapache (PROCYON LOTOR
SCHUFELDTI(NELSON Y GLODMAN))

KUNAAJ.- sus. Iglesia

KUYEN

KUUB.- sus. Ofrenda.


KUUB.-v.i. Entregarse. Kin kuubkinb (me
entrego, me rindo, me someto)
KUUCH.- sus. Hilo
KUUCH.- v.t. Hilar
KUUKCHE.- sus. Retoo
KUUKUUYKI.-adj. Que es muy ondulado.
KUUL.- sus. Coxis, rabadilla
KUULUCH.- sus. Cucaracha
KUM.- sus. Calabaza (CURCUBITA PEPO C. ARGYROSPERMA (CURCUBITA SPP))

KUUP.- v.t. Rebanar.


KUUP.- v.t. Castrar, capar.
KUUT.- v.t. Machacar, convertir en pulpa (tamular)
KUUT KA.- sus. Molcajete

KUUTUB.-sus. Molcajete.
KUKUTKI.-adj. Bien formada, se aplica al
cuerpo de las mujeres.
KUTS.- sus. Tabaco (NICOTINA TABACUM L.)
KUUX.- adj. Enojado
KUUX.- sus. Ira
KUUX.- v.t. Disgustar, enojar
KUX.- v.t. Roer
KUUX LUUM TAANBALOOB.- sus. Enemigos
KUXTAANBALOOB.- sus. Enemigos
KUXUB.- sus. Achiote
KUYAAN.- sus. Cosa dada a dios y consagrada
KUYCHE.- sus. Amapola (PACHIRA AGUATICA.
AUBL.)

KUYEN.- sus. Cosa divina o sagrada

147

LAAB

Lajun
Diez

LAAB.- adj. Viejo, deteriorado, inservible


LAAB.- v.i. Deteriorar
LAAJ.-sus. Bofetada.
LAAJ.-v.t. Abofetear, golpear con la palma
de la mano.
LAAJLAAJA.-v.t. Pegar o golpear a alguien varias veces con la palma de la mano.
LAAK.- v.t. Despegar
LAAK.- v.t. Desprender
LAALAAK.- adj. Cosa que se desprende.
LALAANKI.- adj. Muy metido.
LAAL.-sus.Ortiga(URERA SPP)
LAAM.-v.i. Sumir, hundir.
LAJ KAA.- sus. Doce
LAJ TSAK.- v.t. Arrasar medida
LAJUN.- sus. Diez
LAJUN KAALOOB.- sus. Doscientos
LAJUN PEL TI KAA KAAL.- sus. Treinta
LAJUN PEEL TI KAN KAAL.- sus. Setenta
LAJUN PEL TI JOO KAAL.- sus. Noventa
LAJUN PEL TI OX KAAL.- sus. Cincuenta
LAK.- sus. Cajete
LAK.- sus. Plato
LAKALAK.- sus. Cosa que anda acompaada
LAKANKIL.- sus. Compaa
LAKIIN.- sus. Este, oriente
LAKAM.- sus. Grandeza, pendn, bandera
LAKET KIIN YETEL AKAB.- sus. Equinoccio
LALAJKAB.- sus. Aplauso.
LALAIL.- sus. El mayor o mejor
LAM.- adj. Cosa lejana que est muy apartada, hundida en el horizonte
148

LAMAL.- adj. Que est lejana o hundida en


el horizonte
LA.- adv. de afirmacin. Si. La in yuum. Si mi
seor .La, in koolel. Si, mi mujer.
LAACH.- v.t. Rascar, rasguar ,araar.
LAATEN.- prep. Por eso
LAJ.- adv. de c. Todo.
LAK.- sus. Familiar, pariente
LAKTSIL.- sus. Familiar, pariente
LAKTSILIL.- sus. Familia
LAKEJ.- adv. de t. Mientras
LAL.- v.t. Vaciar, verter
LAP.- adv. de c. Puado de cosas
LAAP.- Sufijo clasificador para contar puados : Junlaap taab utiaal le bako. Un
puado de sal para la carne.
LAAP.- v.t. Asir engarrafado como ave de rapia
LAAP.- v.t. Empuar, agarrar
LAAPKABIL.- sus. Empuadura, mango de
herramienta
LAT.- v.t. Sostener con la palma de la
mano
LAYLIE.- adv. de a. Tambin
LGAB.- sus. Color
LATAB KIIN.- sus. Hora
LAYLI.- conj. cond. Siempre
LEECH.- v.t. Colgar.
LEECH KAAL.- sus. Collar, soguilla.
LEMLEENKI.- adj. Que arde o pesa mucho,
LELEECH.- adj. Colgado de algo varias veces.

LOOB

LELEEKI.- adj. De bruces o boca abajo.


LELEPKI.- adj. De pensamiento gil.
LE OOLALE.- prep. Por eso
LE OLAL.- prep. Por eso
LE.- sus. Hoja
LEUM.- sus. Araa
LEBETIK.- prep. Por eso
LECHKALTAJ.- v.t. Llevar cargado o apoyado
sobre el hombro detrs del pescuezo
LECH.- sus. Trampa de lazo
LECH.- v.t. Trabar, atrapar.
LEJ.- v.t. Lazar
LEEK.- sus. Fruto esfrico de pericarpio duro
que sirve para conservar suaves y calientes las tortillas de maz.
LEMBAL.- v.i. Titilar, brillar.
LENCHIN.- v.t. Empujar
LETS.- sus. Resplandor del fuego
LETS.- v.t. Lamer
LETSBAL.- v.i. Relampaguear
LEYLI.- adv. de a. Tambin
LEK.- v.i. Mirar duramente, con fiereza
LEKAAN.- adj. Retentado de ataque o pasin
LEL.- sus. Semen
LELA.- pron. dem. sta, ste
LELO.- pron. dem. sa, se
LELOOBA.- pron. dem. stas, stos
LEM.- Muy (prefijo para formar el superlativo de los adjetivos calificativos)
LEM.- v.t. Fortificar o hacer fuerte alguna
cosa
LEMKECH.- Muy (prefijo para formar el superlativo de los adjetivos calificativos)
LEP OL.- sus. Coraje, ira, furor, enojo
LEP OL.- v.i. Alterarse el nimo ligeramente
LEPOLAL.- sus. nimo, coraje, esfuerzo
LEEP.- v.t. Descortezar, despellejar con las
uas.
LETI.- pron. pers. l, ella
LETIOB.- pron. pers. Ellos, ellas

LETSBAL.- v.i. Brillar, cintilar


LILIKKI.-adj. Muy rpido o veloz.
LIILITKI.- adj. Que camina rpido de puntitas.
LILIICHKI.- adj. Que raspa finamente.
LIIS.- v.t. Alzar, levantar, guardar
LIK.- v.i. Levantarse, ascender
LIIKSAJ KAAJTAL.- v.t. Levantar, alborotar
pueblos
LIKSAJ KAAJOOB.-sus. Rebelin, levantamiento.
LIKSAJ TAAN.- v.t. Contar mentiras o chismes
LIIT.- v.i. Pararse con la punta de los pies.
LIK.- v.t. Levantar
LIK MEYAJ.- v.t. Hacer de nuevo un trabajo
LIKUL.- adv. de l. De alguna parte
LIKUL.- prep. Desde
LIKBAL.-prep. Desde.
LIL.-v.t. Sacudir.
LIL.-v.t. Rociar.
LOCHE.- sus. Coa (instrumento cortante de
hierro con forma curva y mango de madera sirve para desyerbar)
LOCHEPAAK.- sus. Desyerbe (con todo y raz)
LOBIL.- sus. Lugar de maleza, breas y espinas
LOBKINAJ.- v.t. Estragar, daar
LOCH.- sus. Vuelta y comba que hace el madero
LOCH CHE.- sus. Corva de madera
LOCH MASKAB.- sus. Corva de hierro
LOJ.- v.t. Redimir, rescatar, desagraviar
LOKOK.-sus. Cera.
LOLOK.- sus. Cera muy pegajosa
LOMAAN.- adj. Herido a lanzadas o arponeado
LOMOB MASKAB.- sus. Pual
LOOB.- adj. Enmaraado, lleno de maleza
LOOB.- sus. Accidente, dao
LOB.- sus. Coa
LOOB.- sus. Herida, dao
149

LOOB

LOOB.- sus. Mal


LOOB.- sus. Maleza
LOOB.- v.t. Herir, daar
LOOBKINAN.- adj. Daado
LOOBIL.- sus. Dao.
LOCH.- v.t. Abrazar uno al cuello o de la cervis
LOOJIL.- sus. Ofrenda
LOJSIKOOB.- v.t. Bendecir
LOK.- v.i. Hervir
LOOL.- sus. Flor
LOOLANKAL.- v.i. Florecer
LOOLANKIL.- v.i. Florecer
LOOM.- v.t. Apualar
LOOM.- v.t. Punzar o herir con arma o instrumento puntiagudo, apualar, acuchillar,
ensartar
LOOT.-Sufijo clasificador para contar pares
o parejas.
LOT.- v.t. Juntar, pegar, unir.
LOLOOCH.- adj. Muy curveado, por ejemplo
un camino.
LOLOOCHKI.-adj. Muy curveado.
LOLOOCHBIL.-adj. Abrazados del cuello.
LOLOOX.-v.t. Dar gran cantidad de puetazos.
LOLOOM.-v.t. Apualar repetidamente.
LOLOOT.- adj. Juntas o pegadas de dos en
dos.

150

LOOLOOT.- adj. Engarrotado.


LOOX.- sus. Puetazo
LOOX.- v.t. Boxear, golpear con el puo
LOT.- v.t. Juntar o llevar en un puo.
LOX TAAN.- sus. Fuerza de hombre fuerte,
poder
LULUK.- adj. Picado o tragado por algn
ave.
LULUKBIL.- adj. Tragado rapidamente.
LU.- sus. Bagre
LUUM.- sus. Tierra
LUBUL.- vi. Caer
LULUBAN.- adj. Caidos.
LUBUL OL.- sus. Desnimo, depresin.
LUBUL OL.- adj. Desanimado, deprimido.
LUKS.- v.t. Quitar
LUKUM KAAN.- sus. Lombriz de tierra
LUMTABEEN.- sus. Cosa digna de ser considerada
LUUB.- v.t. Desprender
LUB.- sus. Medida de longitud equivalente
a cuatro kilmetros.
LUBUL.- v.i Caer.
LUUCH.- sus. Jcara (CRESCENTIA CUJETE L)
LUUCHIL JA.- sus. Aguacero pequeo
LUUK.- sus. Lodo
LUUK.- v.t. Deglutir, tragar
LUL.- sus. Baba, babaza
LUUCH.- v.t. Cucharear.

MAAX

MAAX
Mono araa

MANBAALKUNSIK.- v.t Desprestigiar.


MANBAALKUNTIK.- v.t. Desperdiciar.
MACH.- v.t. Asir con la mano
MAJANT, PAY.- v.t. Prestar
MAJAN.- v.t. Tomar y pedir prestado
MAJAN MEJEN PAALALOOB.- sus. Hijastros
MAJAN NA.- sus. Madrastra.
MAJAN TAATA.- sus. Padrastro.
MAJAN SUKUUN.- sus. Hermanastro.
MAJAN KIIK.- sus. Hermanastra.
MAK BEJ.- v.t. Cerrar el paso
MAK BOOY.- sus. Refugio, proteccin, ayuda
MAK KOCH.- v.t. Librarse de lo que le amputan
MAK PAACH.- v.t. Guardar las espaldas, proteger
MAK TANAN.- v. Reir con rabia
MAKAL.- sus. Makal, ame (DIOSCORACEAE
(DIOSCOREA ALATA L.))

MAKAN.- sus. Ramada de la iglesia.


MAKAN.- sus. Enramada
MAKAT.- v.t. Maravillarse de alguna persona
como desconocindola
MAKENJAL.- v.t. Aprovechar
MAKIL.- sus. Parentesco
MAKLAJ.- v.t. Desconocer a otro y extraarle
MAKNAL.- adj. Bruto, estpido
MAKTSIL.- adj. Cosa maravillosa, extraa e
increble
MAKTSILJAL.- adj. Hacerse maravillosa y milagrosa
MAKUL.- sus. Premio, galardn

MAL.- adv. de c. Todo, toda


MAL.- v.i. Pasar generalmente por un lugar
MAL.- v.t. Calmar, sanar, aliviar
MALEL KIIN.- v.i. Durar o continuarse
MAMAK.- sus. Urdimbre
MAMAK TAAN.- v.t. Ordenar y concertar lo
que uno va a hacer
MAMAYKI.- adj. Suave, delicado, blando
MAMAYKIJ.- adj. Fino
MAMIL TAMAN.- sus. Motas de algodn o hilo
MAN TULJAL.- v.i. Rebosar lo lleno
MANA OL.- v.i. Especular, considerar
MANAAN.- v.i. Faltar, carecer
MANAB CHI.- v.t. Maldecir
MANAKOL.- sus. Olvido, descuido
MANCHITAJ.- v.t. Denunciar, delatar
MNKIINAL.- sus. Fiesta
MANKIINALIL.- sus. Fiesta
MANTATS.- adv. de t. Siempre o frecuentemente
MASEWAL.- sus. Indio
MATLA.- adv. de c. Menos
MAXULIKIIN.- adv. de t. Eternamente
MAY IXIIM.- sus. Tamo o polvo del maz
MAY KIJ.- sus. Tamo o polvo del henqun.
MAYAK.- sus. Mesa
MAYAK CHE.- sus. Mesa de madera
MAAN.- v.t. Comprar
MAAY.- sus. Casco de caballo
MAAY.- sus. Pata hendida en dos partes , pezua.
MAAX.- v.t. Majar, machacar, magullar
151

MAAMACHIK

MAMACHIK.- v.t. Manosear alguna cosa o


persona.
MAMAAKI. adj. Muy espeso.
MAMAALAAJ.- v.t. Abofetear alocadamente.
MAY.- v.t. Cernir, colar.
MA.- adv. de n. No
MAAB.- adv. de n. No
MAACH.- adv. de n. No
MAAJ.- sus. Ganglio del sobaco o de la ingle
MAAKOLIL.- sus. Flojera.
MAALOB.- adv. de m. Bien
MAATAN.- adv. de n. No
MAATS.- v.t. Chupar, lamer, pasar la lengua
a algo.
MAAX.- sus. Mono araa (ATELES SP)
MAAY LUUM.- sus. Polvo
MAJAN.- sus. Prstamo.
MAJAN.- v.t. Prestar.
MABAL.- sus. Cosa vaca o hueca
MABALIL.- sus. Vanidad
MA BEELIL.- adj. Aventurero
MA ILBIJ.- adj. Invisible
MAILI.- adv. de t. Antes
MA JAAJI.- adv. de n. No es cierto
MA JAAJIL.- adv. de n. No es cierto
MA KOL.- adj. Flojo
MA KUCHAAN.- adv. de c. Menos
MAKENLIK.- sus. Cosa provechosa y necesaria
MA KULAAN.- adj. Ausente
MA MUKLIK.- adv. de t. Inmediatamente
MA MUKLIL.- sus. Cosa clara, manifiesta, patente
MA NAPAJAAN.- adj. Raro, inslito
MA NOOK.- adj. Desnudo, sin ropa.
MAOLAL.- sus. Apata
MA PEK OL.- adj. Inerte, inmvil
MA SAME.- adv. de t. Al rato, ms tarde
MATECH.- adv. de n. No es cierto
MA TO.- adv. de t. An no
MA XAANAB.- adj. Descalzo
MA XULUMTE.- adj. Infinito, sin cuenta
152

MABEN.- sus. Caja , cofre.


MABEN PAAX.- sus. Grabadora, estereo.
MABEN LEELEM TSIB.- sus. Computadora.
MAACH.- v.t. Aprehender , agarrar, sujetar.
MAAK.- sus. Tapa.
MAAK.-v.t. Tapar.
MAK.- sus. Persona, gente, hombre
MAKALMAK .- pron. rel. Cul
MAAK.- v.t. Comer rpidamente sin masticar
MAKOOB.- sus. Gente
MAN.- v.i. Pasar
MANAL.- adv. de c. Demasiado, excesivo
MAANCHAKAT.- v.t. Atravesar
MANLIL.- sus. Pasado, sucedido
MANSAJ TANBO.- sus. Eclipse de sol
MAS.- sus. Grillo
MASA.- sus. Verdad
MASKAB.- sus. Machete
MASKAB KUUM.- sus. Paila
MASKAB SUUM.- sus. Cadena
MAT.- v.t. Mendigar , pedir limosna.
MATSAB.- sus. Pestaa
MAY.- v.t. Colar
MACH.- v.t. Agarrar
MAMAKBOOY.- sus. Favor
MAMANTATSIL.- sus. Aventura
MAAKANTIK.- v.t. Preparar algn objeto o
alimento.
MEMEK.- adj. Muy doblado, por ejemplo
una madera o una lnea.
MEMEEK.- v.t. Abrazar repetidamente.
MEEX.- sus. Barba, bigote
MEEX CHAK.- sus. Musgo
MEK.- v.t. Abrazar
MEKTANTAJ.- v.t. Acaudillar
MEELEN KEEP.- adj. Flojo, menso
MEEN.- v.t. Hacer
MENT.- v.t. Hacer
MEENTSUL.- v.t. Rebuscar elote en la milpa
cosechada
MEENTUN.- conj. caus. Porque
MEJEN BAABAL KOOJ.- sus. Alhaja, joya.

MUCHKIN

MEJEN KAX.- sus. Pollito


MEJEN OT XIIKOOB.- sus. Aletas
MEJEN ULUM.- sus. Pavito
MEJNIL.- sus. Hijo
MEK KAXAAN.- adj. Atado todo junto
MEKTAN KAAJIL.- sus. Municipio, jurisdiccin
MEKTAN MAIL.- sus. Gobierno
MEN OLAL.- sus. Lstima
MEYAJ.- v.i. Laborar, trabajar
MEYAJ.-sus. Trabajo.
MEYAJIL KAAB.- sus. Apicultura
MEYAJIL KAX.- sus. Agricultura.
MEYJIL KAX.- sus. Campesino
MI.- adv. de d. Quiz, creo que..., juzgo
que...
MIA.- adv. de d. Quiz, creo que..., juzgo
que...
MIATSIL.- sus. Cultura
MIIS.- sus. Gato
MIMISKI.- adj. Muy limpio o bien barrido.
MIMSTE.- v.t. Barrer sin orden.
MISAAN.- adj. Barrido, limpio
MISIB.- sus. Escoba
MIS.- v.t. Barrer.
MIST.- v.t. Barrer
MIX.- adv. de n. Ni
MIX.- adv. de n. Tampoco
MIX BIKIIN.- adv. de t. Jams, nunca
MIX JAAJI.- adv. de n. No es cierto
MIX MAK.- adv. de n. Nadie
MIX TAAN.- adv. de n. No, ni hablar
MIX TUUX.- adv. de l. En ningn lugar
MIXBAAL.- adv. de n. Nada.
MIXCHE.- sus. Uva de la costa, uvero, uva de
mar (COCCOLOBA UVFERA (L) JACQ)
MOOK.- v.t. Anudar.
MOOL.- v.t. Recoger, juntar
MOOT.- v.i. Agazapar.
MOMOOTS.- adj. Muy encogido, por ejemplo telas, hilos lonas.
MOMOOCH.- v.t. Amarrar fuertemente.
MOMOOCHKI.- adj. Muy encogido, como

cuando duermen algunas personas.


MOOJTUN.- sus. Ceja
MOOL.- sus. Garra de los felinos
MOCH.- v.i. Acurrucarse
MOCHTAL v.i. Acurrucarse
MOJ.- sus. Brasero o brasa que se pone debajo de la cama.
MOK.- v.t. Anudar
MOK TAANI.- sus. Alianza
MOLAY.- sus. Institucin, grupo
MOLAY AJ KAAJOOB.- sus. Consejo
MOLAY IK.- sus. Cicln
MOLAY KATUNOOB.- sus. Ejrcito, batalln
MOMOLANKIL.- v.i. Bullir (mucha gente)
MONKAAB.- sus. Azcar, panela
MOO.- sus. Guacamaya
MOOCH.- sus. Pata de ave
MOOL.- v.t. Juntar
MOOL.- v.t. Recoger
MOOM.- sus. Azcar
MOOM.- sus. Miel cuajada, azcar
MOOT.- v.i. Encoger
MOOTS.- sus. Raz
MOOTS.- v.i. Encoger
MOP.- sus. Corozo (ATTALEA COHUNE (MART))
MOSON IIK.- sus. Remolino
MOT.- v.i. Agacharse
MOTAL.- v.i. Agacharse
MOTKIN.- v.i. Agazapar
MOTOKBAL.- adj. Agachado
MOTSANKIL.- v.i. Echar races
MUIL.- sus. Cuada
MUUCH.- adj. Ensortijado
MUL SAAM.- sus. Duna
MUL.- sus. Cerro
MUMUUCH.- adj. Muy rizado.
MUMUUK.- adj. Enterrado por partes
MUMUUXKI.- adj. Muy molido
MUCH TAANI.- sus. Alianza
MUCH.- v.i. Aglomerar
MUCH MEYAJ.- sus. Trabajo colectivo, fajina
MUCHKIN.- v.i. Aglomerar
153

MUCHKIN

MUCHKIN.- v.t. Amontonar


MUCHKINAJ.- sus. Reunin
MUCHTAL.- sus. Reunin
MUCHTSIKBALO.- sus. Asamblea, reunin
MUJUL.- sus. Dote para el casamiento
MUKOOK.- sus. Muslo, pierna
MUKOLAL.- sus. Sufrimiento
MUKOLALIL.- sus. Fortaleza
MUKYAJ.- v.i. Sufrir
MUKUK.- sus. Alforja, costal, saco, talega
MUKUL.- adj. Encubierto, enterrado
MUKUL TUCHIIL TSIB.- sus. Correo
MUKUY.- sus. Trtola
MUL.- v.i. Aglomerar
MUL KAAJOOB.- sus. Ayuntamiento, cabildo
MULKIN.- v.t. Amontonar, aglomerar
MULKINAJ.- sus. Reunin
MULTUN.- sus. Mojn, mojonera
MUMUTSIL SASIL KAANAB.- sus. Faro.
MUN.- adv. de n. No
MUNYA.- sus. Pena, miseria
MU.- sus. Cuada
MUUCH.- sus. Sapo
MUUK.- v.t. Enterrar, sepultar.
MUCH TSIL.- sus. Corrillo
MUUCH.- v.t. Juntar

154

MUCHUL.- v.i. Amontonarse, aglomerarse.


MUK.- v.t. Enterrar, sepultar
MUUK JA.- v.i. Nadar debajo del agua
MUUK.- sus. Fuerza
MUUK.- sus. Vigor
MUUKAAN WINIK.- sus. Hombre fuerte
MUUKAAN.- adj. Firme como edificio, fuerte,
fijo
MUUKAAN.- adj. Seguro, inerte, inmvil
MUUKAAN.- adj. Fuerte
MUUKNAL.- adj. Fuerte
MUUK OLAL.- sus. Paciencia.
MUKNAL.- sus. Tumba, sepultura.
MUKUL TAAN.- sus. Murmurar
MUKUL YAALABIL.- v.t. Revelar secretos
MUL BAATEEL.- sus. Guerra
MUL MEYAJ.- sus. Trabajo colectivo
MUUM.- adj. Tierno
MUUN OL.- sus. Ternura
MUSIIK.- sus. Aliento
MUUT.- sus. Almud (medida de peso de
3.600 kgs.)
MUUTS.- v.i. Cerrar los ojos
MUYAL.- sus. Nube
MUX.- v.t. Moler, triturar

NAJAL TIOL

Nookol
Gusano

NAKKUNTIK.- v.i. Suponer.


NAACH.- v.i. Asir fuertemente con los dientes.
NAACH.- v.t. Coito.
NAAJ.- sus. Casa.
NAAJIL BUUL.- sus. Garito, casa de juego de
azar.
NAAJ KUJ.- sus. Iglesia
NAAJIL XOOK.- sus. Escuela.
NAAK.- v.t. Arrinconar.
NAAK.- v.t. Arrimar, juntar, acercar.
NANAAK.- v.t. Pegarse o acercarse mucho
las personas o animales.
NANAAKKI.- adj. Pegado a alguien o muy
acercado a alguien.
NANAATKI.- adj. Muy encimado o sobrepuesto.
NANAATS.- v.t. Acercarse varias veces.
NANAACH.- adj. Atrapado por la boca.
NANAACHAN.- adj. Mordido varias veces.
NANACH.- Adj. Muy lejos.
NANAACHKI.- adj. Muy aglomerado.
NABAN TI KAN.- adj. Dorado.
NAKTAN.- vi. Encontrarse, dar con otro.
NA.- sus. Madre
NAKJAL.- v.i. Crecer el hombre o cualquier
animal
NAB KAAN.- sus. Paladar
NAB.- sus. Cuarta, medida de longitud entre el dedo pulgar y el meique con la
mano abierta
NAB.- Sufijo clasificador para contar cuar-

tas.
NACH.- adv. de l. Lejos
NACHIL EESAJ OOCHEL.- sus. Televisin
NACHJAANTAK.- adj. Alejadas
NACHKUN.- v.t. Alejar
NACHTAL.- v.i. Alejarse.
NAATSAL.- v.i. Acercarse.
NAJAL.- sus. Sueldo, salario, ganancia
NAJALT.- v.t. Ganar
NAY.- v.i. Soar.
NAAJ.- adj. Lleno por haber comido suficiente
NAAKAL.- v.t. Trepar, subir
NAAKS.- v.t. Elevar
NAAT .- sus. Entendimiento, juicio, razn, inteligencia
NAAT.- v.t. Entender, adivinar
NAAT.- sus. Adivinanza
NAATBEEN.- v.i. Entender.
NAAK.- adv. de l. Junto, cerca, pegada a otra
NAAKAL TI.- adj. Apenado, afligido
NAKAL OL.- v.i. Aburrir
NAAT.- v.t. Montar
NAATS.- adv. de l. Cerca
NAATS.- v.i. Acercar.
NAXCHE.- sus. Brasa
NAY.- v.i. Descuidar, entretener
NAY OLAL.- sus. Descuido, negligencia
NAYS OL.- v.t. Entretener, descuidar
NAYT.- v.i. Soar
NABTE.- sus. Lanza
NAJAL TI OL.- v.i. Sentir mucho una cosa, lle155

NAJBEEN

gar al corazn
NAJBEEN.- adj. Necesario, preciso
NAJBEENTSIL.- sus. Necesidad, precisin
NAAJIL KOONOLOOBI.- sus. Mercado
NAJIL.- sus. Oportunidad, congruencia
NAK.- sus. Corona, trono, diadema
NAKTAN.-v.t. Encontrarse, dar con otro.
NAK OL.- sus. Aburrimiento, hasto
NAK.- sus. Barriga, abdomen
NAKAL.- v.i. Acabarse del todo
NAKKUN.- v.i. Apoyar
NAKKUN.- v.i. Arrinconar
NAL TEEL.- sus. Maz del gallo, variedad de
maz que tarda 40 das en desarrollarse
NAPUL.- adj. Derecho, directamente
NASA.- sus. Costal
NAT TSEEMIL.- sus. Pena
NATAB.- sus. Tenazas
NAY OLAL, NAY OL.- sus. Distraccin
NAYAL.- sus. Visin entre sueos
NAYAL KAB.- sus. Bamboleo.
NAYAL KAB.- v.i. Bambolear.
NAYKALANKIL.-v.i. Bambolearse.
NEEK.- sus. Pepita, semilla, hueso de una fruta
NEEK.- sus. Semilla
NEEK ICH.- sus. Pupila
NEN.- sus Espejo.
NENIL ICH.- sus. Nia del ojo
NENT.- v.i. Espejear
NENES.- adj. Triturado por boca pequea
por ejemplo de rata o tuza.
NES.- v.t. Roer.
NET.- v.t. Descortezar, roer.
NEETS.- adj. Bobo
NEJ.- sus. Rabo, cola
NEN OL.- v.t. Contemplar, considerar
NEN OL.- v.t. Imaginacin
NI.- sus. Nariz, hocico
NIBPIXAN.- sus. Agradecimiento
NIBPIXANIL.- sus. Agradecimiento
NICH.- v.t. Morder, mostrar los dientes
NICHBAL.- v.i. Intranquilizarse
NIIB OLAL.- sus. Agradecimiento
156

NINIIK.- adj. Muy derrumbado.


NINIIKI.- adj. Hecho montones.
NINICH.- adj. Mordisqueado.
NINIICHKI.-Con comezn.
NIIK.- v.i. Derrumbar, derribar.
NIK.- sus. Montn pequeo de cualquier
cosa
NIK.- v.t. Amontonar
NIKANKIL.- v.i. Echar flores los rboles o hierbas
NIKIB.- sus. Sopor, cabecear dormitando
NIKTE.- sus. Flor .
NIXAAN.- adj. Desnivelado, ladeado
NIXKAJAL.-v.i. Resbalarse algo mal colocado.
NOJBEENIL.- sus. Gloria.
NOKOKBAJ.- adj. Boca abajo.
NOKOKBAL.- adj. Boca abajo
NOOCH.- sus. Barbilla o mentn
NOOJ.- sus. Derecha
NOOJ, TOJ.- adj. Derecho
NOOX CHE.- sus. Tranca de la puerta
NOJ ACH OLAL.- sus. Diligencia, sagacidad y
destreza
NOJ ACH.- adj. Diligente, robusto
NOJ BAATEEL.- sus. Guerra
NOJ BEEJ.- sus. Carretera
NOJ EEK.- sus. Lucero de la maana, Venus
NOJ JOONAJ, NOJOCH JOONAJ.- sus. Portal, portn.
NOJ KAABA.- sus. Nombre propio
NOJ KIIN.- sus. Sequa
NOJ KIINIL.- sus. Tiempo de sequa
NOJ KAAJ.- sus. Ciudad
NOJ KO.- sus. Suegra de la mujer
NOJ LAIL.- adj. Principal, lo ms importante
NOJ NAAJIL JALAACH.- sus. Palacio de gobierno
NOJ YUUM.- sus. Suegro
NOJBAIL.- sus. Soberbia, orgullo
NOJBEENKANT.- sus. Homenaje
NOJIL.- sus. Grandeza
NOJMAL.- v.t. Gastar o destruir
NOJOCH.- adj. Grande

NUXIIB

NOJOCH JALAACHIL.- sus. Gobernante


NOJOCHTAL.- v.i. Engrandecer, crecer
NOJOL.- sus. Sur
NOOK.- v.t. Poner o volver boca abajo
NOKAAN.- adv. de m. Volcado
NOK CHAK.- sus. Cerca de la milpa
NOKOKBAJ.-adv. de m. Boca abajo.
NOKOKBAL.- adv. de m. Boca abajo.
NOOK.- sus. Pao, manta, ropa en general
NOKOP.- v.i. Naufragar
NOKOPAIL.- sus. Naufragio
NOLMAIL.- sus. Obstinacin
NONOJBAIL.- sus. Soberbia, presuncin, vanagloria
NONOJBAIL.- sus. Terquedad
NONOJIL.- sus. Destreza, maa en cualquier
cosa
NONOJ KIKI JANAL.- sus. Banquete
NONOLKI.- adj. Terco, obstinado
NOOK.- sus. Ropa
NOOK.- sus. Velo de novia
NOK.- v.i. Roncar
NOOKOL.- sus. Gusano
NOOKAAN.- adj. Embrocado
NOOKOY.- adj. Nublado
NOOKOY KIIN.- sus., adj. Da nublado
NOOL.- sus. Abuelo.
NOL.- adj. Tonto. (Hondzonot, municipio
de Tulum, Q. Roo.)
NOL.- v.t. Anolar (desgastar un dulce en la
boca movindolo de lado a lado)
NONOOK.- adj. Embrocado.
NONOJ.-adv. Mucho, demasiado.
NONOOJKI.- adj. Muy cansado.
NONOOJKAN.- adj. Boca abajo.
NOT.- v.t. Pelar con los dientes.
NOOM.- sus. Perdiz
NOTBAL.- v.i. Enflaquecer
NOX.- v.i. Apoyar
NOY.- sus. Meollo, mdula
NUUKUL.- sus. Aparato, herramienta, instrumento
NUUKUL.- sus. Utensilio, instrumento para
alguna actividad

NUUKUL CHA OOCHEL.- sus. Cmara fotogrfica.


NUUT.- adj. Apretado, ceido
NUB CHI.- v.t. Anunciar
NUK.- sus. Cosa gorda y gruesa
NUKUCH.- adj. Grande
NULAAN.- adj. Magullado
NUM.- adv. de c. En abundancia
NUM CHI.- v.t. Informar, dar noticia, avisar.
NUM CHI.- sus. Informe.
NUMCHITIK.- v.i. Informar
NUM OL.- sus. Imaginacin
NUM OL.- v.t. Imaginar, pensar, meditar
NUMYAIL.- sus. Trabajos, penas, tormentos
NUMYAJ.- sus. Infortunio, tribulacin, adversidad
NUNTAL.- adj. Tartamudo, balbuciente
NUNULAJAAN.- adj. Muy magullado
NUNUYAKTAJ.- v.i. Maravillar
NUP.- v.t. Juntar, unir
NUPANKIL.- sus. Discordia, guerra, enemistad
NUUCH.- v.t. Juntar los leos para avivar el
fuego.
NUUL.- v.t. Magullar, lastimar.
NUUP.- v.t. Unir, juntar.
NUUP.- sus. Compaero, pareja
NUUPAN.- adj. Unido
NUUPIK.- v.t. Unir
NUUP.-v.t. Atrapar con trampa.
NUUPTAAN.- sus. Trato, convenio
NUK.-v.i. Contestar.
NUKAJ.- v. Contest
NUUK.- adj. Grande
NUK.- adj. Sobrio, templado
NUK.- v.t. Contestar
NUNUKA.-adv de m. Mal contestar.
NUNUUKTAL.-adj.Cosa muy grande.
NUP.-v.t. Encerrar, atrapar.
NUUPUL.- sus. Compaero, pareja
NUX.- sus. Beb (nio de brazos)
NUXIIB.- adj. Anciano, viejo

157

OB

Ooch
Zarigella

OB.- sufijo. Indica instrumento : xootob, cuchillo; chootob, instrumento que sirve
para torcer o tensar.
OKOL.- vi. Entrar.
OKOL KIIN.- sus. Ocaso
OKOL ICH.- sus. Compasin
OKOL ICH.- sus. Piedad.
OOCH.- sus. Comida, alimento
OOCH.- sus. Almuerzo
OOLKI.- adj. Blando, suave
OJELIL.- sus. Sabidura
OJELIL.- sus. Noticia
OJELT, OJEL.- v.t. Saber, averiguar, conocer
OK.- v.i. Entrar
OK OLAL.- sus. Creencia
OK YAIL.- sus. Rencilla, discordia, contienda
OKNAJKIIN.- sus. Tarde, anochecer
OKNAJAK.- adv. de t. Anoche
OKOL.- v.i. Llorar.
OKOL ICH.- sus. Compasin.
OKOM OOLAL.- sus. Angustia, amargura,
pena, fatiga
OKOP LUUM.- sus. Foso
OKAANOLAL.- sus. Creencia
OKJA.- sus. Bautizo
OKLAL.- prep. Por
OKOL KIIN.- sus. Crepsculo
OKOL KU.- sus. Castidad
OKOL KUJ.- sus. Religin
OKOM.- sus. Poste o pilar
OKS.- v.t. Introducir, meter
OKSAJ.- v.t. Meter, introducir, sembrar maz
158

OKSAJAAN OL TI.- adj. Convicto


OKOM OLAL.- sus. Tristeza.
OL.- adv. de t. Casi, a punto
OLAL.- prep. Por
OLBIL.- sus. Cosa voluntaria, hecha de corazn
OLOM.- sus. Sangre cuajada, linaje
OM.- v.i. Hervir, bullir
OMANKAL.- v.i. Fermentar, burbujear, espumar
ONIAK.-adv. Anoche.
OOCH.- sus. Zarigeya o tlacuache (DIDELPHYS
MESOAMERICANA)

OOCH KAAN.- sus. Boa (CONSTRICTOR SP)


OOCHEL.- sus. Figura, imagen
OOCHEL.- sus. Sombra del cuerpo
OOK.- sus. Pie
OKIIN.- adv. de t. En la noche
OKOSTAJ POOL.- sus. Baile de la cabeza del
cochino
OKOT .- v.i. Bailar
OOKOT.- sus. Baile
OOKOL.- sus. Ladrn
OKOL.- v.t. Robar
OL.- sus. Energa. nimo, salud, voluntad
OLAK.- adv. de c. Por poco
OLTIK.- v.t. Querer, desear
OM.- sus. Espuma
OM.- sus. Burbuja
OT.-v.i. Apetecer, desear, querer.
OON.- sus. Aguacate (PERSEA AMERICANA MILLER)

ONIAK

OP.- sus. Anona (ANNONA CHERIMOLA MILLER)


OOP.- sus. Tortilla tostada o pan tostado
OOT.- sus. Piel, pellejo
OOTS.- sus. Nata
OTSIL.- adj. Pobre
OTSILIL.- sus. Pobreza
OX.- sus. Ramn, moracene (BROCIMUM ALICASTRUM SW)

OX.- sus. Tres


OX KAAL.- sus. Sesenta
OX LAJUN.- sus. Trece

OXEJEAK.- adv. de t. Hace tres das


OOXOJ.- sus. Calor
OOXOL.- sus. Vapor
OTLOM KABAL.- sus. Consejero
OTOCH.- sus. Casa, hogar
OTOCH KABIL.- sus. Hotel
OWOX.- sus. Vapor o vaho
OXOOMT.- v.t. Desgranar a mano las mazorcas de maz
ONIAK.-adv. de t. Anoche.

159

PAAK

Peek
Perro

PAAK.- Sufijo clasificador para contar golpes.


PAACH.- adv. de l. Atrs
PAACH.- sus. Espalda, lomo
PAACH.- sus. Espa que mira donde entra y
sale uno y qu tratos hace
PAAJ KUUCHTAJ.- v.t. Cargar en el hombro
PAAK.- v.t. Doblar, plegar, empacar
PAAK.- v.i. Aguardar, esperar
PAAKAT.- v.i. Mirar
PAAKLAM.-adv. Recproco, mutuo.Paaklam
antaj : ayudarse recprocamente.
PAAKLAM TAAN.- sus. Dilogo.
PAK.-v.t. Untar, pegar.
PAAL.- sus. Nio, hijo
PAAL UJ.- sus. Luna nueva
PAALAL.- sus. Hijo
PAALIL.- sus. Infancia
PAALITSILTAALIL.- sus. Esclavitud
PAAPAACH.- adj. Muy desesperado, ansioso.
PAAT.- v.t. Moldear, formar, modelar.
PAAX.- v.t. Tocar un instrumento musical.
PAAX.- sus. Msica.
PAAY.- v.t. Torear.
PAAY WAKAX.- sus. Corrida de toros.
PA CHI.- sus. Promesa
PANAB.- sus. Pileta
PAKTE.- adv. de m. Juntos, en compaa
PAKAB.- sus. Camada o cra de aves o de
cualquier animal cuadrpedo
PAKAX YE.- sus. Cosa curva y vuelta como
garfio
160

PAKLAN.- adv. de m. Recprocamente


PAKLAN ANTUBAJ.- v.t. Ayudar recprocamente
PA KAM.- sus. Nopal, tuna (OPUNTIA DILLENII
(KER-GAWL))

PAJTAL.- sus. Poder


PAJTALIL.- sus. Poder.
PAK.- sus. Deshierba.
PAK.- v.t. Deshierbar, limpiar de maleza un
terreno.
PAKNAK.- sus. Ijada
PAKT.- v. Desyerbar
PAN.- v.t. Cavar, escarbar
PANCHE.- adv. de c. Completo
PAP.- adj. Picante
PAPAACHKI.- adj. Sin fuerza para erguirse.
PAPAK.- adj. Inclinado.
PATS.- sus., v.t. Masaje, sobar
PAWO.- sus. Bolsa.
PAY.- sus. Prstamo
PAY.- v.t. Prestar
PAY.- v.t. Atraer, tirar, jalar.
PAAY.- v.t. Torear
PACH.- v.t. Apropiar, tomar posesin
PACHKAB.- sus. Nuca
PAJ.- adj. Acedo
PAJKUN.- v.t. Empollar
PAJKUNS.- v.t. Encamar (gallinas o pavas)
PAJTAL.- v.i. Fermentar
PAK CHIINTAJ.- v.t. Estrellar
PAK CHIINTAJ JE.- sus. Huevo estrellado.
PAK LIS.- adv. de c. Completo

PEECH

PAK TUUNIL WAKAX.- sus. Corral


PAKAL.- v.t. Sembrado.
PAK.- sus. Pared
PAK BITUN.- sus. Estuco, argamasa, suelo artificial
PAK KEBAN.- v.t. Fornicar
PAK LUUM.- sus. Embarro
PAK TUMUT.- sus. Experiencia
PAKACH.- v.t. Tortear (hacer tortillas con las
manos)
PAKAKOK.- v.t. Remendar
PAKAL.- sus. Heredad donde hay cosas
plantadas, planto
PAKAL.- v.t. Sembrar
PAKALNIKTE.- sus. Jardn
PAKMAB.- v.t. Desperdiciar
PAKTE.- adv. de m. Juntos, en compaa
PAKAB.- sus. Camada o cra de aves o de
cualquier animal cuadrpedo
PAKAX YE.- sus. Cosa curva y vuelta como
garfio
PALBIL.- sus. Esclavo
PALITSIL.- sus. Esclavo
PALITSIL.- sus. Pen de las haciendas
PAN.- v.t. Escarbar
PAN CHEEL.- sus. Tucn
PANAAB.- sus. Batea, pileta.
PAPALANKIL.- v.i. Temblar de miedo y espanto
PAPAX KAB.- v.i. Aplaudir
PAT KAABA.- sus. Apodo
PATAN.- sus. Impuesto
PATS.- adj. Desinflado o vaco
PATSBAJ.- sus. Bocanada
PAWO.- sus. Bolsa
PAAL.- adj. Roto
PAAL A BUUJ.- sus. Ria entre muchos
PAAS.- v.t. Escarbar
PAA SIS.- adj. Tibio
PAAT.- v.i. Esperar
PAATIK .- v.i. Esperar
PA IIK.- v.t. Romper el viento

PA.- sus. Castillo, fortaleza, muralla, trinchera


PA.- v.t. Romper
PA MUUK.- v.t. Vencer
PA MUUK.- sus. Agona
PA PUL.- sus. Piata
PAY OOCH.- sus. Zorrillo o mofeta
PAYAL OL.- sus. Invitacin.
PAYAL OLTIK.- v.t. Invitar.
PAY OLAL.- sus. Amonestacin
PAY TAAN.- sus. Invitacin.
PAY TAAN.- v.t. Invitar.
PAY TSIB.- v.t. Rayar
PAYAAN.- adj. Cosa que es llamada
PAYALCHI.- sus. Rezo, oracin
PAYALTEETOOB.- v.t. Invitar
PAYBE.- v.t. Dirigir
PAYBE.- v.t. Prevenir, hablar primero
PAYBEEN.- adv. de t. Antes, primeramente
PAYBIL.- sus. Cosa llamada
PAYMUN.- adv. de m. Muy, mejor, sobre, ms
PAYNUM.- adv. de comparacin. Ms o sobre
PAYNUM LOBIL.- adj. Peor
PAYNUMIL.- sus. Ventaja, prepotencia
PAYWAKAXIL.- sus. Corrida de toros
PEKEKBAJ.-adj. Echado, tirado.
PEPETSKI.- adv. de m. Muy seguido, contnuo.
PEECH.- v.t. Majar, prensar.
PEETS.- v.t. Oprimir, prensar.
PEETS.- Sufijo clasificador para contar piezas de msica.
PEECH.- adj. spero, duro
PEECHAK.- sus. Huella
PEECHAK.- v.t. Pisar
PEEPEECH.- adj. Arrugado.
PEEPEECHKI.- adj. Que estn juntos o muy
apretados.
PEEPEECHKI.-Adj. Muy pegado, que no se
puede desprender con facilidad.
PECH PETS.- v.t. Majar, aplastar
PEECH.- sus. Garrapata
161

P EECH

PEECH.- v.t. Aplastar


PEK OL- sus. Duda , desconfianza.
PEK.- sus. Destreza
PEK.- v.t. Mover
PEEK.- sus. Perro
PEKAAN.- adj. Hbil
PEKS.- v.t. Mover
PEK OL.- sus. Desconfianza.
PEKSOOCHEL SASIL.- sus. Cinematgrafo
PEEL.- sus. Vulva, vagina
PENKUCH.- sus. Tortilla gruesa que se cuece
directamente sobre la brasa
PEPEN.- sus. Mariposa
PEETS.- v.t. Apesgar
PEK CHAK.- sus. Trueno
PEK.- v.i. Sentarse
PEMAL.- v.i. Hartarse de comida
PEMAL.- v.i. Hincharse el vientre de comida
PEPEM CHE.- sus. Litera para viajar
PET.- sus. Crculo
PET.- sus. Corona de clrigo
PET JOOL.- sus. Corona
PETEL.- adv. de c. Todo, entero
PETN.- sus. Isla, comarca, regin
PETEN AAK.- sus. Enser de la cocina maya que
consiste en una circunferencia de bejuco cuyo interior est tejido con hilos de
henequn
PETEN CHE.- sus. Carreta
PETKINKI.- sus. Sbila (ALOE VERA L.)
PETS.- sus. Tiempo para capturar animales
PETS.- v.t. Controlar
PEULIL.- sus. Felicitacin
PIB.- sus. Pan de masa de maz y carne de
gallina o marrano que se hornea.
PIB.- sus. Horno ancestral que se hace en
la tierra.
PIB.- v.t. Hornear en un foso que se cava en
la tierra.
PIBINAL.- sus. Elote horneado bajo tierra
PICH.- sus. Tordo
PICHI.- sus. Guayaba (PSIDIUM GUAJAVA L.)
162

PIB.- sus. Carne horneada en la tierra


PIBT.- v.t. Hornear en la tierra
PIICH.- sus. Parota, orejn, guanacaste (ENTEROLUBIUM CYCLOCARPUM (JACQ.))

PIICH.- v.t. Verter cualquier lquido.


PIIK.- sus. Fustn
PIIT.- v.t. Quitarse alguna prenda. Tin piit in
nook, Me estoy quitando la ropa.
PIK.- v.i. Aclarar, amanecer
PIKIJ.-adv. Amanecer.
PIKIJ.- v.i. Amanecer.
PIKIL.- v.i. Amanecer.
PIIM.- adj. Grueso
PIIM.- sus. Tortilla gruesa.
PIMPIIM.- adj. Muy grueso.
PIPIK.- v.t. Abanicar.
PIIX.- sus. Funda, vaina
PIIX.- v.t. Forrar, cubrir.
PIX- sus. Rodilla
PIKJUUN.- sus. Libro
PIKIT.- sus. Abanico
PIKTANIL.- sus. Multitud
PIKTANIL CHICH.- sus. Bandada
PIRIN SUUT.- v.i. Girar
PITAAN.- adj. Limpiada de suciedad
PITKAJAL.- v.i. Resbalar
PIX.- v.t. Cubrir, tapar
PIXAN.- sus. Alma
POJPOJ.- adj. Holgado.
POJPOJKI.- adj. Muy holgado.
POLBOX .- sus. Anona morada
POLOK.- adj. Gordo
POM.- sus. Copal (PROTIUM COPAL (ENGL))
POOCH.- adj. Deseoso
POOCHTAL.- sus. Ambicin
POOCH, POOCHIL.- sus. Injuria, insulto, blasfemia
POOCH.- v.t. Insultar.
POOPOOP.- adj. Mojado.
POOPOOPKI.- adj. Muy mojado.
POPOCHIL.-v.t. Insultar varias veces.
POK.- v.t. Asar, tostar

PUTSUL

POKAAN.- adj. Asado


POL.- v.t. Desbastar, labrar, esculpir.
POL.- v.t. Tallar
POOL.- sus. Cabeza
POL CHE.- v.t. Labrar madera
POOLIL.- sus. Lder
POOP.- sus. Petate, estera.
POOPTSAN.- sus. Estrado
POOT.- v.t. Barrenar, horadar
POOTS.- v.t. Desprender
POOTS.- v.t. Ordear
POPOK XIK.- v.i. Volar
POPOTSKI.- adj. Resbaloso
POT LUUK.- v.t. Engullir la comida sin mascarla
POTS.- v.i. Resbalar algo de la mano
POYTE CHE.- sus. Balsa para pasar ros o lagunas.
PUKAK.- sus. Incienso
PUKSIIKAL.- sus. Corazn
PUL YAAJ.- sus. Hechicero
PUL.- sus. Hechizo
PUUL.- v.t. Avalanzar, arremeter con furia
PUNAB.- sus. Caoba (SWIETENIA MACROPHYLLA

PUS.-v.t. Cepillar.
PUTS.- v.t. Ordear, extraer miel de abeja
PUUCH.- v.t. Aplastar
PUUK.- v.t. Deshacer, disolver, diluir
PUUL.- v.t. Arrojar, tirar
PUUL.-Sufijo clasificador para azotes, puetazos, bofetadas.
PUUT.- sus. Papaya (CARICA PAPAYA L.)
PUUCH.- sus. Espalda, lomo
PUUJUY.- sus. Tapacamino (ave)CAPRIMULGUS
SERICOCAUDATIS SALVINI (HARTER)

PUUK.- sus. Cerro


PUUPUUSKI.-adj. Limpio, sin polvo.
PUUPUUCH.- adj. Muy lastimado.
PUUPUUCHKI.- adj. Muy suave.
PUSK.- v.t. Sacudir
PUST.- v.t. Limpiar, sacudir
PUT.- v.t. Acarrear, transportar objetos o
frutas
PUTS.- sus. Aguja
PUTS.- v.i. Fugar, huir
PUTSUL.- sus. Fuga
PUTSUL.- v.i. Huir, fugarse, desertar

(G. KING))

163

PAJ

Pul
Cntaro

PAJ.- sus. Alepusa (caro que vive en gallinas cluecas)


PAY.- v.t. Reducir a polvo o pedazos
PAA CHI.- v.t. Confesar
PAAK.- sus. Tomate (LYCOPERSICUM ESCULENTUN)

PAAT.- v.t. Dejar, abandonar


PAPAAT.- v.t. Dejarse varias veces.
PATAL.- v.i. Quedar
PAX.- sus. Deuda
PAX.- v.t. Deber, fiar.
PAAS.- sus. Burla, escarnio, mofa
PAAST.- v.i. Burlar, imitar
PAASTAAN KAAY.- sus. Canto cmico
PEEK.- v.t. Aborrecer, detestar, odiar
PEEK.- sus. Odio, rencor.
PEEKBEEN.- adj. Despreciable.
PEPEEK.- v.i. Odiar mucho.
PEPEEKAN.-adj. Muy odiado.
PEEL.- v.t Descascarar.
PEPEEL.-v.t. Desgranar algo.
PEPEEKIIS.-v.i. Ventosearse, echar cuescos.
PEL.- Sufijo clasificador para contar objetos
PELEL.- sus. Nmero
PEP.- v.t. Desplumar
PEJAAN.- adj. Cosa mellada
PEL.- v.t. Desenvainar
PELECH.- adj. Exacto
PELKIIN.- sus. Trmino de tiempo o plazo
sealado
164

PENTAK.- sus. Esclavo


PEES.- v.t. Desollar, tajar.
PIICH.- sus. Cresta
PIIK.- v.t. Bajar fruta quebrando la rama.
PIIL.-v.i. Abrir los ojos
PIPIIK.- adj. Quebrado en varias partes,
como los gajos delgados de los rboles.
PIPIIKI.- adj. Bien vestido
PIPIIS.- v.t. Medir sin orden.
PIPIISAN.- adj. Medido sin orden
PIIS.- sus. Medida
PIIS.- v.t. Medir
PIIS.-Sufijo clasificador para contar medidas
PIISICHE.- sus. Vara para medir que tiene la sexta parte de un mecate, es decir 3.33 m
PIISKIIN.- sus. Reloj.
PIIS KANBAL.- sus. Examen.
PIIS OL.- v.t. Juzgar.
PIT.- adv. de c. Poco
PIIT.- v.i. Brincar, saltar
PIIT.- sus. Brinco
PIITIK.- v.i. Saltar, brincar
PIS.- v.t. Guerrear, combatir, forcejear, pelear cuerpo a cuerpo
PISBA.- v.t. Combatir
PISBA.- v.t. Luchar cuerpo a cuerpo
PISIBKIIN.- sus. Reloj.
PIX ICH.- adj. Vigilante
PIX ICH.- sus. Insomnio, vigilia
POPOOL.- sus. Montculos.
POPOOLKI.- adj. Que tiene ampollas.

PUPUUJ

POLENPOOL.- sus. mpulas o protuberancias.


POPOOT.- sus. Especie de peinado.
PO.- v.t. Lavar
POCHAJAL, POOCHAJAL.- v.i. Espigar el maz
POCHAKAL.- v.i. Espigar el maz
POKOKBAL.- adj. Agachado
POKAAN.- adj. Agachado
POKTA POK.- sus. Juego de pelota prehispnico
POKTAL.- v.i. Agacharse
POLBA.- v.i. Esponjarse como pavo
POLMAL.- sus. Comercio
PONTO.- sus. Pelcano moreno
POK.- sus. Sombrero
POOT.- sus. Copete
POPOLTAL.- adj. Estar inflado, lleno de aire
POPOX.- sus. Planta perenne, trepadora que
produce comezn (EUPHORBIACEAE)
PURUUS.- v.i. Pujar inflndose
PURUUS.- v.t. Inflar
PURUX NAK.- sus, adj. De abdomen prominente.
PUUCH.-v.t. Aporrear.
PUUJ.- sus. Batida , clamoreo, cacera colectiva
PUUM.-v.t. Curvear.
PUUS.- sus. Enano corcovado que habita las
grutas y laberintos subterrneos.

PUUS.- sus. Giba, joroba


PUUY.- v.t. Astillar, pulverizar
PUUY.- sus. Migaja.
PULUUT.-sus. Incienso.
PUUJ.- v.i. Enojar
PUUJUL.- v.i. Disgustar
PUUK.- sus. Mejilla
PUUK IIT.- sus. Nalga, glteo
PUUS.- sus. Almizcle
PUUS.- adj. Maloliente
PUUCH.- v.t. Desgranar mazorcas de maz
(golpendolas con una vara en un costal, hamaca, kaanche)
PUJ.- v.t. Alborotar
PUJA.- sus. Roco
PUJBESAJ.- v.t. Arengar, exaltar las pasiones,
encender los nimos
PUJAAN.- adj. Enojado
PUJUL.- sus. Motn, tumulto
PUPUJAN.- adj. Muy molesto.
PUPUUCHBIL.- v.t. Golpear varias veces.
PUL OOK.- sus. Pantorrilla
PULUUST.- v.t. Inflar
PUPULKI.- adj. Cosa harta o repleta
prominente
PUL.- sus. Cntaro
PUUJ.- adj. Molesto
PUPUUJ.- v.t. Molestar.

165

SAJAK

Sok
Caracol

SAJAK.- sus. Temor, miedo


SAJAKIL.- sus. Miedo
SAJAKKUN.- v.t. Amenazar
SAJAKTAL.- v. Temer
SAJBEEN.- adj. Temible, peligroso.
SAJBEENILE.- sus. Peligro
SAJBEENTSIL.- adj. Temible
SAJKAY.- sus. Polilla
SAJKIL.- sus. Temor, miedo
SAJKIMEEN.- adj. Desmayado
SAJLUUM.- adj. Miedoso
SAK.- adj. Blanco
SAK BOK.- sus. Garza blanca
SAK BOOX.- adj. Gris
SAK BUYEEN ICH.- sus. De ojos zarcos
SAK CHEEJ.- sus. Sonrisa
SAK CHIIK.- sus. Cenzontle
SAK IXIIM.- sus. Maz blanco (su ciclo de produccin es de 120 das)
SAK PAKAL.- sus. Paloma torcaz
SAK TAJ.- sus. Cataratas, opacidad del cristalino del ojo
SAK TABKAAN.- sus. Uvas
SAK XIKIN.- sus. Tigrillo
SAKAB.- sus. Caa de maz (milpa del segundo ao en adelante)
SAKAB.- sus. Caa o tallo del maz y de la
caa de azcar
SAKAB.- sus. Bebida ritual
SAKACH TAAN.- v.t. Discutir
SAKACH.- adj. Fanfarrn
SAKAL.- sus. Tala en general
166

SAKAN.- sus. Masa de maz


SAKCHEEJ.- v.i. Sonrer
SAKIL.- sus. Blancura
SAKNIKTE.- sus. Flor de mayo (PLUMERIA ALBA
L.)

SAKPILEEN.- adj. Plido


SAKULEKA.- adj. Blancuzco
SALBIJUUN.- sus. Libro
SALKALTAL TSEEK.- v.t. Predicar con voz recia
y clara
SAM.- sus. Arena
SAM JOOL.- sus. Oso colmenero
SAMAK.- adv. de t. Largo rato
SAMCHAJAL.- v.i. Desaparecer de la vista
SAME.- adv. de t. Largo rato
SAP.- v.i. Agotarse, secarse
SASAK KAAL.- sus. Carraspera, tos
SASATSKIL.- adj. Elstico
SASKAB.- sus. Tierra blanca
SAT.- v.i. Naufragar
SAT.- v.t. Perder, extraviar
SAT SUJUYIL.- sus. Violacin, estupro
SATAAN.- adj. Perdido, aturdido
SATAL.- sus. Perdicin
SAWIN ACHIL.- sus. Ambicin, envidia
SAYAB.- sus. Ojo de agua, manantial
SATAL KEEBAN.- v.t. Perdonar.
SASAKKAAL.- v.i. Toser por comezn en la
garganta.
SASAK.- sus. Mucha comezn .
SASAKOL.- adj. Muy diligente, muy activo.

SESEN

SANSAANKI.-adj. Que corre mucho sin detenerse.


SASAP.- adj. Jalar por brazada como sacar
agua del pozo.
SAASAAPKI.-adj. Que causa comezn.
SASAAT.-v.i. Perderse u ocultarse en varias
ocasiones.
SASAATS.-adj.- Muy estirado.
SA.- sus. Atole
SAA.- sus. Atole
SAAKOL.- sus. Trabajador, diligente
SAAPAK.- v.i. Secarse un pozo o aguada
SAASAJ SIIPIL.- v.t. Perdonar los pecados
SAASAK.- sus. Tos
SAATAL.- v.i. Perder, extraviar.
SAAT OL.- sus. Embeleso, xtasis, arrobamiento
SAIL KEEP.- sus. Semen
SAIL MOOM.- sus. Guarapo
SABIN.- sus. Comadreja (PUTORIUS FRENATUS
LIEHT GAUMER). Mamfero carnboro de
color pardo o caf y cabeza blanca.
SAK BUYEEN ICH.- sus. Ojizarco
SAK EK.- adj. Gris
SAK.- sus. Langosta, insecto que es plaga
para la agricultura
SAAK.- sus. Comezn, escozor
SAAKAL.- sus. Hormiga negra que se desplaza en grandes grupos
SASBAL KAAB.- sus. Claroscuro.
SAATS.- sus. Elstico.
SAATS.- v.t. Estirar.
SAL.- adj. Liviano, de poco peso
SAM.- adv. de t. Largo rato
SAMAL.- adv. de t. Maana
SANSAMAL.- adv. de t. Diariamente
SAP.- sus. Braza (medida de longitud)
SAP.-Sufijo clasificador para contar brazas.
SAAP.- v.i. Evaporar
SAPIKEN.- adj. Trasparente
SAS.- sus. Luz, claridad

SASIL PUL.- sus. Garrafn


SAASKALEN.- adj. Trasparente
SASKUN.- v.t. Iluminar
SAASTEN.- adj. Trasparente
SASTAJ.- sus. Amanecer
SASTAL.- sus. Amanecer, aclarar
SASTUN.- sus. Piedra de la claridad, piedra
adivinatoria
SAAT.- v.i. Desaparecer, perderse
SAATS.- adj. Elstico
SAATS.- v.t. Estirar
SAAY.- sus. Hollejo
SAAY TI SUJUUYIL.- sus. Himen
SAAY.- sus. Hormiga roja, denominada arriera
SABAK.- sus. Tinta negra, plvora, tizne, holln
SABUKAN.- sus. Morral de fibra de henequn
SAYABIL.- sus. Fuente, manantial , ojo de
agua.
SEEN.- sus. Catarro
SEENAK.- v.i. Toser
SEBAAN.- adv. de m. Aprisa
SEBCHITIK.- v.i. Prometer.
SEEB OL.- adj. Impetuoso, apresurado
SEB.- adj. Veloz, rpido
SEB.- adv. de t. Enseguida
SEB.- adv. de m. Urgente
SEBAAN.- adj. Veloz, pronto, rpido
SEBAANIL.- sus. Destreza
SEBAL.- adv. de m. Aprisa
SEBANKIL.- adv. de m. Rpidamente
SEBIK.- adv. de t. Pronto, rpidamente
SEM.- Muy (prefijo para formar el superlativo de los adjetivos calificativos)
SEMET.- sus. Caa spera, juncia
SEMKECH.- Muy (prefijo para formar el superlativo de los adjetivos calificativos)
SES.- sus. Seseo, tartamudez, balbucencia
SETEN.- Muy (prefijo para formar el superlativo de
los adjetivos calificativos)

167

SIBNEL

SESEN.- adj. Demasiado, muchsmo.


SIBNEL.-sus. Lomo, espinazo de cualquier
cuadrpedo.
SI.- sus. Lea
SIINTIK.- v.t. Lear.
SIIPIL.- sus. Culpa
SIIPIL.- sus. Pecado
SIIPIL.- v.i. Hincharse.
SIIS.- adj. Entumido
SIIBAL.- sus. Regalo
SIIBIL.- adj. Cosa que est ofrecida
SIJ.- v.i. Nacer
SIJ.- v.t. Regalar
SIJIL.- v.i. Nacer
SIL.- v.t. Arremangar o subirse la falda o el
vestido.
SIN.- adj. Tendido
SINAAN.- sus. Alacrn
SIINAN KAAY.- sus. Armona de canto
SIINAN KUXTAL.- sus. Armona de vida
SINIK.- sus. Hormiga
SIS.- adj. Helado
SIS.- sus. Fro
SIS CHOKOJ.- adj. Tibio
SISAL.- sus. Frescura y sombra que hacen
los rboles grandes
SISIIPKI.- adj. A punto de madurar.
SISKUNSIK.- v.i. Enfriar
SISTUBE.- sus. Frescura
SISTAL.- v.i. Enfriarse
SIIT.- sus. Carrizo
SIINSIIN.- v.t. Tensar cuerda con fuerza varias
veces.
SISIIKI.- adj. Muy seco o deshidratado.
SITS OL.- sus. Ambicin.
SIT.- sus. Brinco
SIT.- v.i. Brincar, saltar
SIIPIL.- sus. Delito. (Hondzonot, municipio de Tulum, Q. Roo.)

SIJ OL.- sus. Libertad


SIJ OLAL.- adv. de m. Libremente
SIKIL.- sus. Semilla de calabaza
168

SIKLI PUUS.- sus. Ajonjol


SILKA.- v.t. Permitir, conceder
SIM TUN.- sus. Obsidiana
SIM TUUN TAAB.- sus. Sal muy gruesa, sal en
grano
SIN.- v.t. Extender
SINTAL.- v.t. Extenderse, estirarse
SIP CHE.- sus. Planta cuyas ramas son utilizadas por los yerbateros para santiguar a
los enfermos
SIP IK.- v.i. Librarse de cargo
SIPIT.- v.t. Disparar
SIPIT.- v.t. Soltar de la mano
SITS.- v.i. Desear, ambicionar
SIYAN.- sus. Edad o tiempo en que uno naci
SIYAN.- sus. Biografa, historia
SOOSOK.- adj. Enredado, enmaraado
SOOSOOP.- adj. Esponjado a montones.
SOOY.- sus. Gallinero
SOB.- sus. Sobrino
SOJOL.- sus. Hojas secas, basura
SOK.- sus. Caracol, especie que se da en Cozumel
SOL.- sus. Carapacho
SOL.- sus. Corteza, cscara
SOOROT.- sus. Pulmn
SOSKIL.- sus. Fibra de henequn
SOOTS.- sus. Murcilago
SPLON.- sus. Espeln leguminosae (VIGNA
UNGUICULATA)(L)WALP)

SUNSUNKI.- adj. Muy amontonado, esponjado.


SUSUUT.-v.i. Virar varias veces.
SUSULKI.- adj. Muy mojado.
SUTAL.- sus. Dignidad, decencia, vergenza
SUUL.-v.t. Remojar.
SUUP.- v.t. Cercar con varas y rboles no talados totalmente.
SUUP.- sus. Cerco o cerca hecha con varas y
rboles derribados parcialmente.
SUUT.- v.i. Virar, voltear, girar.

SUY KUP

SUUT.- v.i. Regresar.


SUUK.- sus. Zacate
SUUKIIN.- v.i. Ayunar
SUUKIIN.-sus. Ayuno.
SUUTS.- adj. Agrio
SUUY.- sus. Remolino de la cabeza
SUBIN.- sus. Arbusto de espinas largas semejantes a diminutos cuernos de ganado vacuno, cornezuelo ( ACACIA CORNIGA (WILLD))

SUBTAL.- sus. Dignidad, decencia, vergenza


SUJUUY.- adj. Intacto, puro, virgen
SUJUUYIL.- adj. Pureza, doncellez
SUJUUY LUUM.- sus. Necrpolis, cementerio
SUJUUY SIS OLA.-sus. Refrigerio vigen,
ofrenda de bebida fresca, vrgen.
SUKUUN.- sus. Hermano
SUP.- v.t. Cercar con palos
SUT CHE.- sus. Carreta

SUTUCHIILTAAN.- sus. Telfono


SUTUP.- sus. Arbusto cuyos frutos se utilizan
para provocar el habla en los infantes
que no aprenden a hablar pronto
SUTUPAK.- sus. Pronunciacin
SUUK.- adj. Acostumbrado, manso, dcil
SUUK KINSAJAAN.- adj. Domado, domesticado.
SUUKTAL.- v.i. Acostumbrarse
SUUM.- sus. Soga, reata
SUUMIL CHEEN.- sus. Soga de pozo
SUS.- v.t. Pelar una fruta
SUUT.- sus. Vuelta
SUUT.- v.i. Volver, regresar
SUUTS PAKAL.- sus. Naranja agria (CITRUS AURANTIUM L.)

SUUTSKI.- sus. Vinagre


SUTUK.- adv. de t. Momento, instante
SUY KUP.- sus. Sacrificio

169

TACHIACHIL

TAAM
Profundo

TACHIACHIL.- sus. Crueldad.


TAAK.-v.i. Cruzarse, meterse en condiciones
difciles.
TAAK.-v.t. Pegar, adherir.
TAAKAAN.- adj. Pegado, adherido.
TAKAL.-v.i.Cocerse, madurar.
TA WKOL.- prep. Contra
TA.- sus. Excremento, fecal
TA.- v.i. Defecar
TA MIS.- sus. Basura
TA XIKIN.- sus. Cerilla del odo.
TA UJ.- sus. Plomo, lunar, plata
TAAB.- sus. Sal
TAABT.- v.t. Salar
TAAITAK.- adv. de t. A punto de suceder
TAAK.- v.t. Guardar, esconder, ocultar
TATAAK.- adj. Muy guardado.
TATAAK.- adj. Pegado en varias partes.
TATAAKBI.-v.t. Obligar a alguien a hacer o
no hacer algo.
TATAK.- adj. Metido varias veces.
TATAJ AWAT.- v.i. Gritar alocadamente, gritar
repetidamente.
TATAAKKI.- adj. Muy pegajoso.
TAAK TSIKBAL.- sus. Secreto
TAAKMAUBA.- adj. Escondido
TAAKUMBILOOB.- sus. Fiesta de guardar
TAAKUN.- sus. Escondite
TAAN.- sus. Cal
TAAN.- sus. Ceniza
TAANBESAJ.- v.t. Mezclar, revolver
TAAYTAK.- adv. de t. A punto de suceder.
170

TAIL KANAB.- sus. Sargazo


TAIL PAK.- sus. Escombros
TAUCH.- sus. Zapote negro (DIESPYRUS DIGYNA
(JACQ))

TAB.- sus. Mecapal


TABAL.-v.i. Arraigar, enraizar.
TAK MUK PAJAK.- v.t. Consolidar
TAK OL.- v.t. Querer, desear
TAAKAL.- adj. Pegado
TAKIN.- sus. Dinero
TAAL.- v.i. Llegar, venir
TAAM.- adj. Hondo, profundo
TAASIK.-v.t. Traer.
TAMAN.- sus. Hgado
TAN.- adv. de t. Ahora mismo
TAN.- prep. Enfrente
TAN CHUMUK.- sus. Medio, mitad
TAN JOOL.- sus. Frente
TAN OOK.- sus. Planta del pie
TAN OLTIK.- v.t. Querer o desear
TAANAJ.- sus. Casa, hogar
TANCHUMUK.- sus. Medio, mitad
TANIJ.- adv. de t. Antes
TANIL.- adv. de t. Antes
TANILE.- prep. Delante
TANKAB.- adv. de l. Afuera, patio
TANKELMIL.- sus. Adolescencia, juventud
masculina
TANKUCH.- sus. Medio, mitad
TANLAJ.- v.t. Atender, servir
TAN OL.-v.t. Atender, servir.
TAS.- sus. Sbana

TET

TAS CHE.- sus. Mesa de madera


TAAT.- sus. Seor, padre
TAATA.- sus. Padre
TAATATSILOOB.- sus. Padres
TAATS MANSAAK.- v.t. Atravesar
TAATS PAACH.- sus. Sudadero
TAATSJUL.- v.t. Atravesar
TAX.- adj. Liso
TAX.- adj. sus. Llano.
TAX LUUM.- sus. Llano, llanura.
TAX CHE.- sus. Mesa de madera
TAXKUN.- v.t. Aplanar, emparejar
TAAKBEEN BAALO.- sus. Secreto.
TABANTAJ.- v.t. Acompaar
TACHIACHIL.- sus. Crueldad, barbarie, enojo
TATAJ AWATIL.- sus. Algaraba
TAJ.- sus. Arbusto melfico de flores amarillas
TAJ MUK OLAL.- sus. Paciencia
TAJ MUK.- v.t. Reprimir la ira
TAJ OKOLTAJ.- v.t. Relacionar una cosa con
otra
TAJ TSIBTAJ.- sus. Taquigrafa
TAJAL.- v.i. Madurar, cocer
TAJCHE.- sus. Antorcha
TAJCHE KANAB, NOJ BEEJ CHEMNAL.- sus.
Faro.
TAK.- adv. de t. Hasta
TAK KAAKATE.- adv. de t. Hasta ms tarde
TAKPAJAL.-v.t. Involucrarse, participar.
TAK POOL.- v.t. Delatar, acusar
TAK SAMAL.- adv. de t. Hasta maana
TAK TAAN- v.t. Poner discordia, rencilla o cizaa
TAK WALKILA.- adv. de t. Hasta ahora
TAK.- v.t. Fijar, adherir
TAK SABAK.- sus. Punto
TAKAJ.- v.t. Incrustar
TAKAN.- adj. Maduro, cocido
TAKOOP.- sus. Guanbana (ANNONCEAE (ANONA MURICATA L.))

TAKCHALAK.- v.i. Andar dando traspis

TAKCHALAK.- v.i. Bambolear


TAKJOOL.- sus. Acusacin.
TAKJOOL.- v.t. Acusar
TAKPOOL.- sus. Acusacin.
TAKPOOL.- v.t. Acusar
TAKTI.- prep. Desde
TALAAM.- adj. Difcil
TALAN.- sus. Cosa decente, respetable y honesta, difcil, misterio
TAMAN.- sus. Borrego
TAMAX CHI.- v.t. Agorar
TAMAXCHI.- sus. Augurio, prediccin
TAMNEL.- sus. Hgado
TAMUK.- adv. de t. Entre tanto
TANJAY.- sus. Pauelo
TAN MUKNAL.- sus. Cementerio
TANXEL.- adv. de l. Otra parte
TAT.- adj. Espeso
TATICH.- sus. Dirigente de un poblado
TATALAK.- adv. de l. Donde quiera o en todas
partes
TATS.- v.t. Planchar, desencoger, enderezar,
alisar
TAX.- v.t. Rasar, allanar
TAXKUN.- v.t. Allanar, emparejar, igualar
TEEP.- sus. Cobija, cobertor.
TEEP.- v.t. Cobijar, tapar.
TEEP.-v.i. Reventar, romper
TEEP KIIMN.- sus. Mortaja
TEA.- adj. Tendido
TEELA.- adv. de l. Aqu
TEELO.- adv. de l. Ah, all
TEEX.- pron. pers. Ustedes
TEAK.- adv. de t. Ahora.
TEAKI.- adv. de t. Ahora.
TEEJEL.- sus. Fisura
TEK.- adv. de t. Pronto
TEK.- sus. Manat
TEEN.- pron. pers. Yo
TEN O MAAL.- Sufijo clasificador para contar
veces.
TET.- v.t. Escoger, elegir, seleccionar
171

TEJ

TEJ.- v.t. Partir, rajar, cascar


TEM.- sus. Escaln o grada para subir, peldao
TEM KUNAJ OL.- v.t. Asegurar
TEMBA.- v.i. Temblar la tierra
TMIL.- sus. Bolsa del pantaln
TEPALIL.- sus. Casa real
TEPALIL.- sus. Majestad, gloria
TES.- sus. Amaranto (AMATANTHUS)
TIJIL.- v.i. Secar.
TIICH.- v.t. Alzar o levantar las manos.
TIICH.- sus. Ofrenda.
TIIX.-v.t. Derramar un lquido.
TI AMALKIINIL.- adv. de t. De cada da, cotidiano
TI.- prep. A, en, con, por, de
TI TUUN.- adv. de t. Entonces
TII.- adv. de l. All.
TIITS.- sus. Esquina, ngulo
TIYAL.- sus. Hacienda, propiedad
TIBANTSIL.- sus. Cosa terrible
TIBIL.- adj. Justo
TIBIL.- sus. Cosa buena y virtuosa
TIBIBTSIL.- sus. Cosa horrible que causa pavor
TIBILIL.- sus. Virtud.
TIBILAK.- adv. de t. A buen tiempo
TICH.- v.t. Proporcionar, dar
TIPAAN.- sus. Exceso.
TIPIX.- v.i Chisporrotear.
TIPIX KAK.- sus. Chispa.
TII.- adv. de t. A buen tiempo
TIICH.- sus. Ofrenda
TIPIL.- v.i. Salir, asomarse
TIT.- v.t. Sacudir
TIIX.- v.t. Derramar
TIKIN.- adj. Seco
TILIS.- adj. Cosa honrada, ilustre, venerable,
solemne.
TIOLAL.- prep. Por
TIOOKLAL.- prep. Por
TIP.- v.i. Asomar, aparecer
172

TIPIX CHE.- sus. Arco para tirar, arco de flecha


TIPIX.- sus. Arco para tirar, arco de flecha
TIRIX.- sus. Ruido que hace la serpiente de
cascabel
TIRIX TA.- sus. Diarrea
TITIPNKIL.- v.i. Latir el pulso, saltar como
los nervios
TITS.- v.i. Saltar las gotas de un lquido que
se derrama
T MASKAB.- sus. Crcel
TOKBAJ.-v.t. Defender, vengar.
TO.- sus. Envoltura
TO.- v.t. Envolver
TOOCH.- adj. spero, tieso
TOON.- pron. pers. Nosotros
TOOY.- v.t. Encostalar , poner en sacos o costales.
TOJ.- adj. Recto, derecho
TOJ BASTSEEN.- adj. Esbelta
TOJ BEENIL.- sus.Derecho, relativo a la ley
TOJ JAL OL.- v.i. Consolarse, sosegar, pacificar, aquietarse
TOJ KAB.- sus. Hombre certero en apuntar al
blanco
TOJ OLAL.- sus. Seguridad, aplomo, salud.
TOJTOJKI.- adj. Muy tieso.
TOTOKABI.- adj. Arrebatado.
TOONTOON.- adj. Camino con muchos baches.
TOONTOONCHIIN.- v.t. Tirar para asustar.
TOJIL.- adj. Recto, justo
TOJKINSIK.- v.t. Enderezar
TOJL.- v.t. Azuzar, echar
TOJLAJ.- v.t. Aventar, lanzar con mpetu
TOJOL.- sus. Precio, costo, valor
TOJOLT.- v.t. Costear
TOJOL TAAN.- sus. Testimonio
TOJOLI.- sus. salud
TOJOLAL.- adj. Saludable
TOK.- sus. Pedernal
TOK.- v.t. Punzar, hacer sangra

TUNAR

TOK TUUNICH.- sus. Pedernal


TOLO.- adv. de l. All
TOLO.- adv. de l. All.
TOMOJ CHI.- sus. Premonicin, augurio, agero
TOMOX CHI.- sus. Premonicin, augurio
TONTAL.- sus. Humildad
TOTOJKE.- v.i. Cacarear
TOOJ.- sus. Momoto turqu (MOMOTUS LESSONI EXIGUUS) Pjaro verde obscuro
que habita grutas, cavernas, cenotes,
pozos abandonados.
TOOK.- v.t. Arrebatar
TOOK.- v.t. Defender o librar arrebatando o
quitando
TOOKSAJIL.-sus. Liberacin, redencin, salvacin.
TOJOL.- v.i. Ladrar el perro persiguiendo a
algn animal
TOJOL.- v.t. Perseguir el perro a su presa,
echar, azuzar
TOOJOLCHINTIK.-v.t. Sacar, expulsar con violencia.
TOK .- sus. Quema
TOK.- v.t. Quemar
TOLOK.- sus. Basilisco (BASILISCUS VITTATUS (
WIEGMANN))

TOON.- sus. Falo, pene


TOONIL.- sus. Virilidad
TOOP.- sus. Problema, dificultad
TOP, TOPOL.- v.i. Brotar (los vegetales, las
aves)
TOS.-v.t. Espolvorear, esparcir.
TOOT.- adj. Mudo
TOOTNAJ.- v.i. Enmudecer
TOOP .- v.t. Molestar, fastidiar
TOOP.- sus. Actos carnales, actos sexuales
TOP CHE.- sus. Retoo
TOSJA.- sus. Llovizna
TOTOP.- sus. Botn de flor
TU BA.- adj. Solo, por s solo
TU BA.- adv. En, a, de, por dnde (para inte-

rrogar)
TU KAAJTEN.- adv. de t. Otra vez
TU KAAJTENO.- adv. de t. Otra vez
TU KAATEN.- adv. de t. Otra vez
TU NUP.- prep. Contra, en contrario
TU PAACH.- prep. Detrs
TU TAAN.- prep. En presencia
TU YIKNAL.- adv. de l. Junto a l
TU YOOLAL.- prep. Por l
TU YOOLAL.- prep. Por eso
TU YOXPAKE.- adv. de t. Por tercera vez
TU.- adj. Ftido, maloliente, apestoso
TU.- sus. Hedor
TUTAK.- v.i. Pudrirse
TUTUKINSBIL.- v.t. Hacer montones.
TUTUK.- sus. Montones.
TUTULCHIN- v.t. Empujar.
TUUBI.- adv. de l. En dnde
TUUBS.- v.t. Olvidar
TUUK.- sus. Rincn
TUUX .- adv. de l. Dnde
TUUXI.- adv. de l. En dnde
TUBIK.- adv. de l. En dnde
TUBUL.- v.t. Desaparecer de la memoria, olvidar
TUK.- sus. Cocoyol (ACRONOMIA MEXICANA
(KARW))

TUKUB.- sus. Hipo


TUL.- adj. Lleno
TUL KIKJAL.- v.i. Ensangrentarse
TULAKAL.- adv. de c. Todo
TULAKLOON.- pron. indef. Todos
TULKINTAN YOKOL.- adj. Herido de muchas
heridas
TULUM.- sus. Muralla, trinchera, palizada
TUMAJAAN.- adj. Acordado
TUMEN.- conj. caus. Porque
TUMEN.- prep. Por eso
TUMUT.- sus. Consideracin, aprecio, razn
TUMUT.- sus. Examen, prueba
TUMUT OLAL.- sus. Prudencia, virtud, discrecin
173

TUNKAS

TUN TAAN.- v.t. Ordenar


TUNAR.- sus. Serenata
TUNKAS.- sus. Cuarto, celda, aposento
TUNKULUCHUJ.- sus. Bho
TUNKULUCHUJ.- sus. Tecolote
TUNTABAIL.- sus. Tentacin
TUNTAJ.- v.t. Examinar o probar
TUNTUMIL.- adv. de c. Menos entre otros
TUNTUN.- adj. Mediano
TUPAAN ICH.- adj. Encandilado, deslumbrado
TUSBEEL.- v.t. Mandar
TUSINIL.- adv. de c. Todo, cantidad concreta
TUTAJULI.- sus. Tentacin
TUTUKAL.- v.t. Formar o hacer montones
TUTUKCHI.- sus. Cuchicheo.
TUTUL NAK.- sus. Cosa colmada, que por estar muy llena se derrama
TUUP.- v.t. Borrar, apagar.
TUUPUL.- sus. Apagado, borrado.
TUUPAAN ICH.-adj. Desilusionado.
TUUP OLAL.-sus. Desilusin.
TUUB.-v.t. Olvidar.
TUB.- sus. Saliva
TUB.- v.i. Escupir
TUUCH.- sus. Ombligo
TUJKAB.- adj. En efectivo, amontonado
TUUKUL.- sus. Imaginacin, intencin, propsito, creer, pensar
TUL.- Sufijo clasificador para contar animales o personas

174

TULCHIN.- v.t. Empujar


TULIS.- adj. Entero
TULIS UJ.- sus. Luna llena
TUNTAJ KANBALE.- sus. Sondeo del aprendizaje, prueba, examen.
TUN.- v.t. Probar, experimentar.
TUN.- adv. de m. Entonces
TUUN, YAAX TUUN.- sus. Jade
TUUNKUY.- sus. Calcaar
TUNBEN.- adj. Nuevo
TUUNICH.- sus. Piedra
TUNT.- v.t. Probar, sondear
TUNTAJ.- v.t. Practicar, ensayar, examinar
TUNTAJ.- v.t. Probar, sondear
TUNTAJIL.- sus. Experiencia.
TUUP.- sus. Arete
TUUP.- v.t. Apagar el fuego.
TUUP.- v.t. Borrar.
TUUP OL.- adj. Satisfecho.
TUUP TSIB.- sus. Borrador.
TUUS.- sus. Mentira
TUUS.- v.t. Engaar, mentir
TUUSIL PUN, X MA JAAJIL PUN.- sus. Arco falso.
TUUSKEEP.- v.i. Vacilar, bromear
TUTS.- adj. Ovalado
TUUX.- sus. Hoyuelo en la mejilla o en la barba
TUXT.- v.t. Enviar, mandar
TUXTAJ TAAN.- sus. Carta
TUUKIL.- sus. Esquina.

TOOX

Tojkaxnuuk
Lechuza

TATAKI.- adj. Frgil, que se rompe facilmente.


TAAB.- v.t. Encender, incendiar.
TAAK.- v.t. Desflorar, desvirgar.
TAAJ.- adj. gil, activo
TAB, TABAL.- v.t. Encender
TAAJAM.- sus. Callo
TAAKAL.- adj. Desprendido
TAL KU.- sus Ahorro.
TAAN.- sus. Idioma, palabra, hablar
TAAN KAB.- sus. Ademn
TAANTAAN .- v.i. Delirar, desvariar, hablar
solo
TAANTAN POOL.- v.i. Delirar
TATAAK.-adj. Con huecos u orificios.
TATAKI.-adj. Muy trillado.
TAANTAANJOOL.- v.i. Hablar por hablar.
TACH MAN TAACH.- Muy ralo.
TABAAN.- adj. Cosa encendida, ardiendo
TATABKI.- v.i. Ardiendo con calentura o fiebre que quema
TEEL.- sus. Gallo
TEET.- sus. Cadera
TEES.- v.t. Enderezar, desencorbar.
TIBAL.- v.i. Llenarse el vientre de viento
TIIK.- v.t. Desflecar, destejer.
TIIN.-v.t. Tensar, tender.
TILIT.- v.i. Permanecer, detener
TIINAAN.- v.t. Tenso, Tendido, Teso
TINCHAK.- v.t. Estirar los pies
TINTINKI.-adj. Muy abultado, tensado, a
punto de reventar.

TINTINKOCHAK.- v.t. Patear alocadamente.


TILIL.- v.t. Permanecer
TIS.- v.t. Poner en fila u orden
TISAJ.- v.t. Puso en fila u orden
TISBIL.- v.t. Poner en fila u orden
TOOJ.- v.t. Vaciar un lquido en un recipiente.
TOOJOB.- sus. Embudo.
TOOK.- v.t. Bajar, arrancar frutos o flores.
TOOK.- v.t. Reventar, romper, una soga o
cuerda
TOCHPAJAL.- v.i. Tropezar
TOOL.- sus. Lnea
TONAAN.- adj. Dbil
TONANIL.- sus. Enervacin , sin nimo.
TOCH.- v.t. Picar
TOCHPAJAL.-v.i.Tropezarse.
TOJ.- v.t. Picar
TOOJKA XNUUK.- sus. Lechuza (GLACIDIUM)
TOOK.- v.t. Cosechar
TOOK.- v.t. Arrancar, bajar frutas o flores
TOOKI.- v.t. Degradar, doblegar
TON.- sus. Pantorrilla
TOT.- v.t. Esparcir.
TOTOOCHKI.- adj. Muy resistente.
TOTOOK.-adj. Hecho pedazos un hilo o
soga.
TOTOOL.- adj. Por pedazos o reas.
TOON.- v.i. Inclinarse, humillarse
TOONKISAJ.- v.t. Humillar
TOONOL.- adj. Inclinado
175

TOOX

TOOX.- v.t. Repartir, distribuir.


TOOX.- sus. Dulces, galletas, golosinas o comida que se distribuye despus de la
novena o rosario que se realiza durante
nueve dias.
TOT.- sus. Caracol de agua
TUBENTUUB.- adj. Sumergidos.
TUTUULKI.- adj. Muy trillado.
TUUTUY.- sus. Andrajo
TUCHKINSAJ.- v.t. Asentar
TUCHTAL.- v.i. Agacharse
TUJU.- sus. Tosferina

176

TUL.- v.t. Seguir el rastro


TULBE.- sus. Sendero, vereda
TUN.- sus. Gota pequea
TUN.- sus. Punto de escritura
TUNIL TSIB.- sus. Punto de escribir
TUBUL KIINE.- sus. Ocaso
TUCH, TUCHUL .- v.i. Posarse el ave
TUUB.- v.t. Remojar, sumir.
TUUCH.- sus. Moo, sorongo, chongo
TUUP.- sus. Meique
TUUP.- sus. El hijo menor de una familia.
TUUT.- sus. Loro
TUY.- v.t. Alzar, asir con los dedos.

TSIRIN

Ts

Tsab
Cascabel

.
TSAB.- sus. Cascabel de la vbora
TSAAJ.- v.t. Frer
TSAAJBI.- adj. Frito.
TSAATS.- sus. Grasa
TSAAY.- v.t. Embonar, empatar, empalmar.
TSAB.- sus. Plyades
TSAB KAAN.- sus. Vbora de cascabel. (CROTALUS TERRIFICUS DORISSUS ( COPE))

TSALPAACHTIK.- v.t. Obligar.


TSATSAAP.- adj. Apilado sin orden.
TSAATSAAP.- adj. Que tiene pelusa y da comezn.
TSAATSAA.- adj. En pedazos, cortado en trozos
TSAATSAAPKI.- adj. Que causa comezn.
TSANTSANKI.- adj. Parado, erecto.
TSAMA.- sus. Variedad de frijol negro
TSATSAL CHE.- sus. Entarimado de madera
TSAY.- v.t. Engendrar, fecundar
TSAY KATUN.- v.t. Provocar la guerra, levantar
o encender la guerra
TSAY OLTAJ.- v.t. Hablar riendo o alborotndose
TSEEK.- sus. Sermn, prdica, discurso
TSEKT.- v.t. Predicar, sermonear
TSEEK.- sus. Calavera, crneo
TSEL.- adv. de l. Lado, costado, vera
TSELIL.- sus. Lado o costado
TSEEM.- sus. Pecho
TSEM.- v.t. Alimentar, criar
TSENT.- v.t. Criar, mantener, sustentar
TSEK.- sus. Cimiento

TSEKEL.- sus. Suelo pedregoso, tierra pedregosa


TSEL KAAN.- sus. Culebra que traga a otras
TSEL KANIL KANAB.- sus. Loma o mdano de
arena
TSELAAN.- sus. Cosa ladeada
TSELEK.- sus. Espinilla
TSELEPKIIN.- adv. de t. De las tres de la tarde
en adelante.
TSEETSEEL.- adj. Ladeado.
TSIK.- v.t. Deshebrar (carne), desmenuzar
TSIKT.- v.t. Deshebrar (carne), desmenuzar
TSIITSPAJAL.- v.t. Escurrir
TSIKBEENIL.- sus. Respeto
TSIKIK.- v.t. Respetar
TSIMIN.- sus. Caballo.
TSIMIN CHE.- sus. Carreta
TSIMIN KAK.- sus. Locomotora
TSIIMIN KAX.- sus. Tapir, danto.
TSINTSIN.-sus. Mosca verde.
TSITS.- v.t. Escurrir, rociar.
TSIKBAIL.- sus. Orgullo, altivez, soberbia
TSIKBAL.- sus. Cuento
TSIKBAL.- v.t. Conversar
TSIKBALILE.- sus. Relato, conversacin
TSIKBEEN.- adj. Digno
TSIKBEEN.- adj. Clebre
TSIKBEEN.- sus. Dignidad.
TSIKTSILIL.- sus. Solemnidad
TSILKIIN.- sus. Hora
TSIRIN.- sus. Sonido que produce el crtalo
de la vbora de cascabel.
177

TSIIK

TSIIK.- v.t. Deshebrar, hacer jirones.


TSITSIIK.-adj. Hecho jirones.
TSO.- sus. Pavo domstico, guajolote
TSOOTS.- sus. Pelo, cabello
TSOOL.- sus. Coordinacin, orden, fila, hilera
TSOOL.- v.t. Acomodar, ordenar, organizar
TSOOL EEKOOB.- sus. Constelacin
TSOOL NUK.- sus. Instruccin.
TSOOL XIKIN.- v.t. Aconsejar
TSOOL XIKIN.- sus. Consejo.
TSOOL KAABAOB.- sus. Lista, censo.
TSOOLAAN TAAN.- sus. Vocabulario
TSOOLAAN.- adj. Ordenado, enfilado

178

TSOPCHE.- sus. Lanza


TSUUTSUUK.- adj. En montones o manojos.
TSUUY.- sus. Cosa enredada (como los cabellos)
TSUK.- sus. Montn de granos o cosas menudas
TSUK MAX.- sus. Musgo
TSUKUL IIKTAJ.- v.i. Husmear, olfatear
TSKUL.- sus. Parte
TSUUB.- sus. Agut, liebre (DASYPROCTA PUNETATA YUCATANICA (GOLMAN)

TSUUK.- sus. Buche, estmago


TSUTSUY.- sus. Paloma torcaza

TSEEJIK

Ts

Tselek
dedo de la mano

TSAAK.- sus. Medicina.


TSAAK.- v.t. Curar, medicar.
TSAAK YAAJ.- sus. Mdico, yerbatero, curandero
TSAAL.- v.t. Sobar o presionar la carne o
vianda con la tortilla a fin de que no se
gaste pronto.
TSAAM.- v.t. Sumir, remojar, empapar
TSAAP.- sus. Escora, apilamiento de
tortillas,discos, billetes.
TSAAP.- v.t. Apilar, escorar, ordenar una tortilla sobre otra, un disco sobre otro, etc.
TSA LUUK.- sus. Pen que da mezcla al maestro albail
TSA OLAL.- sus. Devocin
TSA OL.- v.t. Dar su beneplcito y consentimiento
TSA OLAL.- sus. Fervor, devocin, atencin,
afecto
TSA OLAL.- sus. Atencin
TSA TAANTANBA.- sus. Pacto, concertacin
TSA TUKUL.- sus. Refrn, proverbio, sentencia
TSA U TUMUTIL.- v.t. Ordenar, dar orden
TSAAY.- sus. Colmillo
TSAA.- v.t. Poner
TSAA CHUUCH.- v.t. Amamantar
TSAA NAKLIK.- v.i. Arrinconar
TSAA SAJAK.- v.t. Amenazar
TSABILAJ.- sus. Don o merced que uno da
o hace
TSABILAJ.- v.t. Ofrecer o donar

TSABILAJ.- sus. Gracia


TSAJ.- v.t. Dar, poner
TSAJ WOL.- v.i. Atender, poner atencin.
TSAAL.- v.t. Apesgar
TSAAM.- v.i. Sumergir
TSAMAL.- v.i. Remojarse.
TSAATS.- sus. Cenagal
TSATSAANCHAAK.- v.t. Pisotear.
TSAUL .- sus. Don o presente que uno da.
TSAJ.- v.t. Pensar, creer o juzgar
TSAKAAN.- sus. Que est emponzoado
TSAKAJAAN.- adj. Envenenado
TSAKIL.- sus. Ponzoa o veneno
TSAKIN.- sus. Paz, tranquilidad, reposo
TSAL.- sus. Sello
TSAL.- v.t. Sellar
TSALAAN.- adj. Impreso, sellado
TSALKABTANTAJ.- adv. de m. A empellones
TSALMUY.- sus. Saramuyo (ANNONACEA ( ANNONA RETICULATA))

TSAM.- sus. Trono, estrado, asiento de principales


TSAM.- v.t. Remojar, sumergir
TSAM KAB.- v.t. Acometer, asaltar
TSATSA KABIL.- v.t. Empujar , a empellones
TSAWAYAK.- sus. Mantis o caballito del diablo
TSAYKAN UJ.- sus. Luna nueva
TSEETSEK.- adv. de c. Algo, un poco
TSEEB.- adj. Bizco
TSEEJ.- sus. Lasca, pedazo de pedernal.
TSEEJIK.- v.t. Lascar.
179

TSELEK

TSELEK.- sus. Dedo de la mano. (Hondzonot,


municipio de Tulum, Q. Roo.)
TSETSEEJ.- adj. Lascado
TSETSEEJKI.- adj. Que se lascar fcilmente.
TSYUUM.- sus. To
TSIB.- v.t. Escribir , redactar.
TSIB.-sus. Escrito.
TSIB CHUUY.- sus. Bordado hecho a mano
TSIBEN TSIB.- sus. Cosa pintada o dibujada
TSIBIL ICH.- v.i. Persignarse
TSIBIL JUUN.- sus. Carta.
TSIBOL.- sus. Ambicin
TSIBOL.- sus. Deseo, envidia
TSIBOLAL.- sus. Deseo
TSIBOLTIK.- v.i. Desear
TSIK.- adj. Bravo, molesto
TSIK.- v.i. Enojar
TSIK.- adj. Enojado
TSIK.- adj. Feroz (bestia brava y fiera)
TSIK.- adj. Izquierda
TSIK LUUM.- sus. Tierras que desorientan,
que nublan el entendimiento. El remedio es encenderles una vela o veladora
TSIIK.- v.t. Afeitar, rasurar
TSIL.- v.t. Pelar a un animal cazado, despellejar.
TSIM.- sus. Yuca (MANIHOT ESCULENTA (CRANTZ))

TSIP.- v.t. Deshollar.


TSIIS.- sus. Coito
TSIIT.- Sufijo clasificador para contar objetos alargados como velas, dedos, caas
TSITSII.- adj. Brioso.
TSIIW.- sus. Tordo, pjaro negro de ojos
como brasas
TSITSIBAN.- adj. Brilloso, muy liso.
TSITSIBAN.- adj. Escarabujeado, garabateado.
TSITSIIKI.- adj. Muy liso y resbaloso.
TSITSIIP.- adj. Pelado en varias partes.
TSIK.- v.t. Dar, poner
180

TSIKIT JA.- sus. Ola de agua


TSIPIT KAB.- sus. Anillo
TSOOM.- v.i. Sumergir
TSOON.- sus. Escopeta
TSOON.- sus. Cacera
TSOON.- v.t. Cazar, fusilar, balear
TSOON.- sus. Presa cazada.
TSOONTSOON.-v.t. Tirar con arma de fuego
varias veces.
TSOOTSOOPKI.- adj. Con demasiado lodo.
TSOOP.- v.t. Clavar.
TSOOY.- adj. Delgado
TSOOY.- v.i. Enflaquecer.
TSOOYAAN.- adj. Flaco, delgado.
TSOOK.- sus. ltimo, fin, trmino
TSOOK.- v.t. Acabar , terminar.
TSOOK BEYO.- adj. Listo, terminado
TSOOKOL.- v.t. Terminar
TSOOKOL BEEL.- sus. Boda
TSOOM.- sus. Seso, cerebro.
TSOOMEL.-sus. Cerebro, masa enceflica.
TSOOSKLABEEL.- sus. Casamiento
TSONOOT.- sus. Cenote
TSOP CHE.- sus. Estaca
TSOPCHE.- sus. Horqueta
TSOPOKBAL.- adj. Incrustado
TSOT.- v.t. Introducir, meter
TSOTSOP LOOM.- v.t. Matar con arma blanca.
TSOYESAJ.- v.t. Rendir o vencer a otro
TSOYSAJ.- sus. Victoria
TSUUTSUUKI.-adj. Muy suave, que se deshace.
TSUUNTSUUNKI.-adj.Dcese del lodo donde
fcilmente se hunden las bestias.
TSU.- sus. Centro
TSUUT.- adj. Egosta, avaro, tacao
TSUUTIL.- sus. Avaricia
TSUUTS.- sus. Beso
TSUUTS.- v.t. Fumar, besar
TSUUTSUKIL.- adj. Suave
TSUUY.- adj. Duro, correoso, fibroso, recio
TSUUY.- adj. Difcil.

TSUMUL

TSUKUTI.- sus. Bigote o vellos


TSULUBMAY.- sus. Pimienta (COLUBRINA FERRUGINOSA BRONGN.)

TSUNUUN.- sus. Colibr

TSUUL.- sus. Caballero, extranjero


TSUUTS.- adj. Delgado, raqutico, reseco
TSUMUL.-v.i.Deshincharse, desinflarse.

181

ulum
Pavo

U.- adj. poses. Su


U BABIL CHEEM.- sus. Remo
U KIINIL.- sus. Oportunidad
ULAK.- sus. Otro
U LUUMIL KANAB.- sus. Arena
U MOLAY KANBAL.- sus. Universidad
UTSBANAJ.- sus. Olfato.
UTSBEN.- v.i. Olfatear.
U YOL TSOON.- sus. Bala
UBAJ TAAN.- adj. Obediente
UUB.- v.i. Sentir
UUL.- v.i. Llegar, venir
UUS NIKTIK.- v.i. Buscar (oliendo como el
perro)
UUY.- v.i. Or
UUY.- v.i. Sentir
UALE.- adv. de d. Tal vez
UCHAK.- adv. de d. Puede ser
UCHBAL.- sus. Causa, razn
UIITIL.- sus. Cintura
UJ.- sus. Luna, menstruacin
UK.- sus. Piojo
UKAJ.- sus. Aguardiente
UKAJ.- sus. Sed
UKUL.- sus. Bebida, desayuno
UKUL.- v.t. Beber
UKUM.- sus. Cinaga junto al mar, estero,
marisma
UKUM.- sus. Ro
ULIS.- sus. Menstruacin
US.- sus. Variedad de mosca pequea
USAM KAK.- sus. Viruela
182

UTIAAL.- conj. fin. Para que, a fin de que


UTIAAL.- pron. poses. Suyo, de l o de ella.
UTIAALOOB.- pron. poses. Suyo, de ellos o de
ellas.
UTS.- adj. Bueno, amable, corts
UTSIL.- sus. Virtud, bondad
UTSKINSAJ.- v.t. Componer, reparar
UTSTAL.- v.i. Sanar
UCH CHAJAL, UCHUL.- v.i. Suceder, acontecer
UCHAK.- adj. Posible
UCHAK.- adv. de d. Quiz, tal vez
UCHBEN.- adj. Antiguo, viejo
UCHBENIL.- sus. Antigedad
UCHUL.- v.i. Acaecer, suceder
UK.- sus. Siete
UKLAJUN.- sus. Diecisiete
UKPEL TI KAA KAAL.- sus. Veintisiete.
UKUM.- sus. Paloma de pico negro
UL.- sus. Faringe
ULUM.- sus. Pavo domstico
UMBAL.- v.t. Mecer
URICH.- sus. Caracol de los jardines
UUSAN.- sus. Salpullido
UUST.- v.i. Soplar con la boca
UUSTIK.- v.t. Soplar con la boca
UUB.- v.i. Escuchar, oir.
UUL.- v.i. Venir, llegar.
UUY.- v.i Escuchar, oir.
UUY.- v.i. Sentir (con el tacto o gusto)

WEWEEK

Winik
Hombre

WAACH.- v.t. Desatar,desabrochar, destornillar.


WAAK.- v.i. Estallar, reventar, detonar.
WAAK.- sus. Estallido, detonacin.
WAATS.- v.t. Doblar las caas de maz sin
romperlas para proteger las mazorcas
de la lluvia.
WAWAAKBI.- adj. Que revienta varias veces.
Que est a punto de reventar.
WAWAACH.- v.t. Desatar sin orden.
WA PAACH.- sus. Gigante, persona alta y muy
delgada
WAKAN.- v.t. Hurdir hamaca
WAN CHAK.- sus. Gigante
WA.- conj. disyunt. O
WA.- conj. cond. Si
WAACH, WAACH IIT - sus. Diarrea
WAAJ.- sus. Mancha de color violeta que tienen algunos nios en la espalda sobre el
cocxis
WAAJ.- sus. Tortilla de maz, pan .
WAAJIL.- sus. Banquete
WAK.- sus. Seis
WAAK.- sus. Estallido, detonacin
WAAK.- v.i. Detonar
WAAK.- v.t. Urdir
WAKLAJUN.- sus. Diecisis
WAL.- Sufijo clasificador para contar hojas
de papel y dobleces.
WAATS.- v. t. Doblar (las caas de maz para
que se protegan las mazorcas de la humedad)

WAWAY.- sus. Mal de pinto


WAY.- sus. Brujo que se convierte en marrano, chivo, toro, borrego
WAY XIBALBAILO.- sus. Nigromntico, que
habla con los muertos.
WAACH.- v.t. Desenrollar, desdoblar, desatar.
WAKAX.- sus. Ganado vacuno
WAKAX KAK.- sus. Ferrocarril
WAKUNAAN.- adj. Electo
WAKUNAJ.- sus. Nombramiento
WAKUNAJ.- adj. Elegido para algn cargo
WAKUNAJ.- sus. Eleccin
WALE.- adv. de d. Quiz, tal vez
WALKILA.- adv de t. A esta hora.
WALKAJAL.- v.i. Tornar, volverse, convertirse
WASUT JAL.- v.i. Acaecer de repente
WATS BEJ.- sus. Vuelta que hace el camino
WAWAKIL.- sus. Crepitacin
WAXAK.- sus. Ocho
WAXAKLAJUN.- sus. Dieciocho.
WAY.- adv. de l. Ac
WAY.- adv. de l. Aqu
WAYAK.- v.i. Soar
WAYE, WEYE.- adv. de l. Ac
WAYUM.- sus. Huaya (TALISIA OLIVAEFORMIS
(KUNT) RADLK)

WAKAL.- v.i. Explotar, detonar.


WEECH.- sus. Armadillo
WEEK,WEKEL.- v.t. Derramar
WEEK.- v.t. Estrellar.
WEWEEK.- adj. Derramado. Manchar con lquido una superficie.
183

WEWEEK

WEWEK.- adj. Manchado por partes.


WEEL.- v.t. Aserrar, marcar, sealar.
WEENEL.- v.i. Dormir.
WEET.- v.t. Prohibir, vedar, evitar.
WEETAAN.- adj. Prohibido.
WET.- sus. Compaero, semejante
WENAK.- sus. Mueco, espantajo, maniqu
WEREK.- adj. Gordo
WET.- adv. de m. Con, en compaa
WEWEL.- adj. Listado de colores, manchado,
jaspeado
WEWEL.- sus. Lista, tira
WEYE.- adv. de l. Ac, aqu
WEYIL TAAN.- sus. Cuento
WINKILIS.-sus. Figura.
WIWIICH.-v.t. Pegar con bejuco.
WIWIITS.- v.t. Pringar algo.
WIIX.-v.i. Orinar.
WIIX.-sus. Orina.
WIIJ.- sus. Hambre
WIIJ.- v.i. Tener hambre.
WIIJIL KIIMILOOB.- sus. Hambruna
WIILEB CHE.- sus. Mesa de madera
WIOLAL.- sus. Apetito
WINIK.- sus. Hombre
WINKIL.- sus. Cuerpo

184

WINKLIL.- sus. Cuerpo


WIITS.- sus. Cerro
WILTAAL.- v.i. Ondear u ondular
WINAL.- sus. Mes
WINKILIS.- sus. Cosa labrada o pintada
WITS.- v.t. Salpicar
WOL.- v.t. Arrollar
WOL.- adv. de m. Todo junto
WOL POCH.- sus. Vbora (AGKISTRODON BILINEATUS, (GNTHER)).
WOOB.- sus. Pitahaya (CEREUS UNDATUS (HAW)
WOOCHEL.- sus. Sombra de algn cuerpo
proyectada a causa de la luz
WOOJ.- sus. Letra, pintura,escritura, glifos
WOOL.- v.t. Empacar
WOWOOKI.- adj. Muy seco.
WOWOCH.- sus. Oleaje o reflejo por efecto
de la luz solar.
WOWOOL.- adj. Por bolas.
WOL.- v.t. Redondear, formar ovillo
WOLIS.- adj. Redondo
WUWUUTS.- adj. Muy doblado como metales o madera.
WUWUUTSKI.- adj. Que se dobla muy fcil.
WUUTS.- v.t. Doblar, plegar.

XETOLAL

Xamach
Comal

XAAB.-v.t. Trasplantar.
XAAK.-v.t. Escaldar.
XAAK.- Sufijo clasificador para contar pasos
en forma de brincos.
XANTAL.- v.i. Durar, tardar.
XAXAAK.- adj. Despeinada o de pelo esponjado.
XACHMANXAACH.- adj. Muy ralo.
XAXAACHKI.- adj. Afianzado con mucha
fuerza de algo.
XAAK.- sus. Mezcla
XAAK.- sus. Recaudos o condimentos
XAAKAAN.- adj. Mezclado
XAAKIT.- v.t. Mezclar, revolver
XAAN.- sus. Huano (THRINAX RADIATA (LOOD)),
palma (REINHARDTIA SP)
XAAY.- sus. Bifurcacin
XAAY.- sus. Cruce, encrucijada
XAAY BEJ.- sus. Cruce de caminos, camino
que se bifurca.
XAACHE.- sus. Peine, peineta
XAACHE, XAACHE POOL.- v.t. Peinar.
XAK.- sus. Cesta, cesto
XAAK.- v.i. Ampollar
XAKAAT.- v.t. Saltar, pasar sobre algo
XAKAB .- sus. Pasos largos
XAKABT.- v.t. Dar el paso, evadir
XAAKAL.- v.t. Buscar, rebuscar
XAAKAL.- sus. Ampolla
X AALE .- sus. Hija o hijo de la mujer (slo se

aplica a la madre o slo ella designa as


a sus hijos)
XANAB.- sus. Calzado
XANTAL.- v.i. Demorarse o tardarse
XAX.- sus. Lado, espacio en la hamaca
XAB OLAL.- sus. Rencilla, discordia
X AJAUIL.- sus Mujer noble
XAKLAL.- v.t. Revolver
XAKTAL.- v.i. Estar de cuatro patas
XAMACH.- sus. Comal
XAMAN EEK.- sus. Estrella del norte o polar
XAMAN.- sus. Norte
XAN.- adv. de a. Tambin
XANAB TSIMIN.- sus. Herradura.
XANBEL.- adv. de m. Despacio
XAYAK.- sus. Enfermedad bucal que se caracteriza por la aparicin de llagas en la
comisura de los labios
X BAAL.- sus. Novia, mujer, amante
X BOOX LEUM.- sus. Araa negra
X BUBE.- sus. Gusarapo
X CHIL TUN.- sus. Tarntula
X CHUPUL XIIB.- sus. Hermafrodita , homosexual masculino
X CHUPAL.- sus. Muchacha
XCHIOPLE.- sus. Trbol
X CHIWOL.- sus. Tarntula
XECH.- adj. Patente, manifiesto, visible
XEK.- sus. Silla, montura
XET.- adj. Se aplica a quien tiene labio lepo185

XETOLAL

rino.
XET OL.- adj. Atrevido
XET OL.- v.t. Desahuciar al enfermo
XET OLAL.- sus. Arrojo, valor
XET OLAL.- v.t. Renegar, osar, atreverse
XEXBAIL.- sus. Polucin
XEXEEK.-v.t. Tirar cosas y revolverlas.
XEXEET.- sus. Pedazos o aicos.
XEEJ.- v.t. Vomitar
XEEJ.- sus. Vmito.
XEKT.- v.t. Asentar
XEET.- sus. Pedazo
XEET.- v.t. Romper, despedazar.
XEETEL.- adj. Roto
XEEK.- sus. Ensalada de ctricos y jcama
XEEK.- sus. Mezcla
XEEP.- v.t. Pellizcar
XEEP.- sus. Pellizco.
XEEXET.- v.t. Despedazar
XIIK.- v.i. Ir
XIIM.- sus. Maz ( ZEA MAYS L.)
XIIB.- sus. Hombre
XIIB PAL.- sus. Muchacho
XIBIL.- v.i. Erizarse.
XIIBIL BAALCHE.- sus. Macho
XIBIL MEYJIL WAAKAX.- sus. Buey
XIIBIL TUUL.- sus. Conejo
XIIBIL TSIMIN.- sus. Potro.
XIIBIL WAKAX.- sus. Toro
XIICH.- sus. Tendn
XIIK.- sus. Axila, ala
XIIT.-v.t. Abrir o extender lo doblado.
XIKIL.-v.i.Partirse, rajarse.
XINBAL.- sus. Paseo.
XINBAL.- v.i. Caminar, pasear
XIIPAL.- sus. Muchacho
XIT.- v.t. Espulgar, cernir entre los dedos
XITIL.- v.i. Abrirse
XIW.- sus. Hierba, yerba
186

XIIX.- sus. Resto, asiento, sedimento


XIIX.- sus. Carne, vsceras y retacera de res
que se frie en su propia grasa o cebo.
XIXIIT.-v.t. Extender varias veces algo.
XIXIIK.-adj. Muy cuarteado.
XIXT.- v.t. Espulgar, cernir entre los dedos
XIK.- v.t. Rajar
XIKNAL.- v.i. Volar
XIKIN.- sus. Odo, oreja
XIKIN CHE.- sus. Hongo de rbol
XIKINTAJ.- v.i. Escuchar de manera oculta
XIP.- v.t. Comenzar algn trabajo
XIUIL.- sus. Virtud
XIXIM.- sus. Concha de mar
X KANLOL.- sus. Saco amarillo (TECOMA STANS
(L)H. B ET K)

X KOOK.- sus. Ruiseor


X KOOS.- sus. (f) Sirviente o criada.
X KULIMKAN.- sus. Flujo de sangre por la nariz
X KURUCH.- sus. Cucaracha
X KUUTUB.- sus. Molcajete
X KAA NA.- sus. Madrastra
X KAAMAL.- adj. Vanidosa
X KAANSAJ.- sus. Maestra de escuela
X KAANBESAJ.- sus. Maestra de escuela
X KAX.- sus. Gallina
X KEN KOJ.- adj. Coqueta, hipcrita, fingidora
X KIKIL.- sus. Mal de Parkinson.
X KANAN PAAL.- sus. Nana.
X KOJOLTE.- sus. Cementerio
X KOON JA.- sus. Ventera de agua
X KULUPCHE.- sus. Silla.
X LEECH.- sus. Marrana, hembra del cerdo.
X LOBAYMIL.- sus. Juventud femenina, adolescencia femenina
X MA.- prep. Sin
X MA MUUKIL.- adj. Dbil
X MEJEN NAL.- sus. Maz pequeo (su ciclo de

XUCH
produccin es de 90 das)

X MUKUL TAAN.- v.i. Hablar en voz baja, cuchichear


X MUMUTS.- sus. Sensitiva, dormilona (MIMOSA PDICA L.)

X MUUCH.- sus. Rana


X NIJ KO.- sus. Suegra de la mujer
X NOOJ.- sus. Derecha
X NOOKOL.- sus. Gusano
X NUUK NAL.- sus. Maz blanco (su ciclo de
produccin es de 120 das)
XOXOOT.- v.t. Descuartizar
XOL.- v.i. Hincarse
XOLOB.- sus. Clavo
XOLOKBAL.- adj. Hincando, arrodillado
XOT JA.- v.i. Navegar
XOT OL.- sus. Determinacin, deliberacin
XOTEM.- sus. Colilla de cigarro
XOXOLKI.- adj. Quieto, inmvil
XOOCH.- sus. Bho
XOOK.- sus. Leccin
XOOK.- v.t. Leer, contar, estudiar
XOOK KIIN.- sus. Cabauelas o lectura de los
das.
XOOKBIL CHUUY.- sus. Bordado de punta de
cruz o de hilo contado
XOOKIL.- sus. Cuenta
XOOKIL.- sus. Cuento
XOOKUL.- sus. Cuenta
XOOT.- v.t. Cortar con cuchillo.
XOOT.-v.t. Cortar, dividir.
XOOP.- sus. Guacamayo
XOOT KIIN.- sus. Juicio, sentencia
XOOTKIIN TAAN.- sus. Sentencia.
XOOT KAALIL.- sus. Degello
XOOT OL.- sus. Castigo, correccin, penitencia
XOOTEB.- sus. Cuchillo
XOOTOB.- sus. Cuchillo

XOB.- sus. Silbido


XOBT.- v.i. Silbar
XOL KATAJ.- adj. Arrodillado
XOL PIX.- v.i. Arrodillar
XOLKIN.- v.i. Arrodillar
XOLTE.- sus. Bculo, bastn
XOOXOOT.-v.t. Cortar con arma corta (cuchillo, pual, navaja) varias veces.
XOXOOT.- v.t. Despedazar madera, cortar
una tabla en pedazos.
XOOTMANXOOT.- Adj. Por pedazos.
X PIKIT.- v.t. Abanicar
X PIKIT.- sus. Abanico.
X SIIS OOK KAXO.- sus. y adj. Gallina clueca
X TIN KANIL PAX.- sus. Guitarra
X TUJUB.- sus. Tosferina
X TUN.- sus. Gota, punto sobre la i
X TUUT.- sus. Loro
X TAATS.- sus. Machete
X TABAY.- sus. Ser sobrenatural que se presenta en la noche bajo la sombra de una
ceiba, adoptando la forma de una mujer
muy bella vestida de hipil peinando sus
largos cabellos para seducir a los hombres
X TANJAIL.- sus. Pauelo
X TOKOY.- sus. Terreno abandonado, lote baldo
X TSAAK.- sus. Curandera
X TULIX.- sus. Liblula
X TURIX.- sus. Liblula
X TUUCH.- sus. Sonaja
X TUUX.- sus. Pava
XULUB.- sus. Diablo.
XULUB.- sus. Cuerno de venado o de otro
animal
XULULTE.- adj. Temporal
XUNAN.- sus. Dama, seora
XUX EEK.- sus. Lucero de la maana
187

XUXUB

XUXAK.- sus. Canasta, tejida con bejucos,


que se utiliza en la cosecha
XUXUB NI.- v.i. Rebuznar
XUXUM CHE.- sus. Hongo
XUUL.- sus. Final, trmino
XUUL.- v.t. Finalizar, acabar
XUUP v.t. Gastar, acabar, consumir.
XUUCH.- sus. Pozo que se forma en los suelos
pantanosos
XUUCH.- v.t. Absorber
XUUCH.- sus. Sorbo.
XUULAB.- sus. Hormiga carnicera
XUUP.- v.t. Gastar, agotar
XUUX.- sus. Avispero

188

XUCH.- v.t. Beber a sorbos


XUL.- sus. Bastn plantador
XUUL.- sus. Lmite
XUL MASKAB.- sus. Barreta
XUXAK.- sus. Cesta, cesto
XUXUB.- sus. Silbido
XUXUB.- v.i. Silbar
XUXUUNKI.- adj. Que no se mueve.
XUXUUCH.- v.i. Absorber con fuerza.
XUXUUP.- v.t. Gastar por gastar el dinero o
alguna cosa.
XUUKIL.- sus. Rincn, extremo de la milpa
XUULS.- v.t. Anular
XUUPUL.- v.i. Acabarse, gastarse, terminarse.

YALA

Yalan
Camino de bajada

YAABILAJ.- v.t. Amar


YAAJ KATIK.- sus. Splica, imploracin.
YAAKUNAJ.- v.t. Amar.
YAAMIL.- sus. Amor
YAAMAJ.- sus. Amor.
YAACH.- v.t. Arrugar
YAACH.- v.t. Diluir
YAACH.- v.t. Aplastar, majar.
YAAJ OLAL.- sus. Tristeza
YAAJ.- sus. Dolor
YAAN.- v.t. Haber . Yaan yaab muloob
waye. Hay muchos cerros aqu.
YAAN.- v.i. Estar, existir. Bix yaanileex?
Cmo estn ustedes?
YANYAAKI.- v.i. Desesperarse demasiado.
YAYAACH.- adj. Muy arrugado aplcase a
ropa y telas.
YAYAACHKI.- adj. Hmedo con mucho lodo,
aplcase a los patios o solares.
YA.- sus. Zapote (MANILKARA ZAPOTA (L) VAN
ROYEN)

YAAB.- adv. de c. Mucho, bastante


YAABACH.- adv. de c. Mucho
YAABKACH.- adv. de c. Mucho.
YAABIL.- sus. Edad
YAABTAL.- v.i. Abundar
YAACH.- sus. Sopa
YAACHTAAN.- adj. Machacado
YAALMAJ TAANIL AJAW.- sus. Ley del rey, ley
del pontfice

YAAX.- adj., sus. Verde


YAAX KACH.- sus. Mosca
YAAX TUUN.- sus. Jade
YAAXCHE.- sus. Ceiba (CEIBA PENTANDRA (L.
GAERTH))
YAAXKA.- adj. Azul turquesa
YAAYAAX.- adj. Verde esmeralda
YAJKUNAJ.- v.t. Amar
YAJTAL.- v.i. Doler
YAAK.- sus. Llama del fuego
YAAKUN.- sus. Amor
YAAKUN.- v.t. Enamorar
YAAKUNAJ OL.- sus. Devocin
YAKUNAJ.- v.t. Amar
YAAKUNAJIL.- sus. Amor
YAALAKTIK.- v.t. Domesticar
YAAM.- sus. Olas del mar
YAAN.- v.t. Tener
YAANTAL.- v.i. Haber, nacer, existir
YAANYAN.- sus. Splica
YAAYAN.- sus. Splica.
YAX .- adj. Primero, antes
YAX KIIN.- sus. Primavera
YAX KIIN.- sus. Tiempo de sequa
YAX TANIL.- adj. Primero
YAX UJ.- sus. Luna nueva
YAX.- adv. de t. Antes, primero
YAAYATULUL.- sus. Penitencia
YAIL.- prep. Por causa grande, grave y de importancia
189

YAIL

YAIL.- sus. Fuerza, apremio, valor


YAK KAK.- sus. Flama
YALA.- sus. Resto, sobra
YALAN.- prep. Debajo
YALPAKA.- adj. Conveniente
YALUL.- sus. Manera, muestra, modo
YANAL.- prep. Debajo
YANBA LUUM.- sus. Temblor de tierra
YATSIL.- sus. Misericordia, limosna, caridad y
merced que se recibe
YAX KEEL.- sus. Fiebre terciana con fro o con
calentura
YAX KEEL.- sus. Paludismo
YAYA TSEKTAJ.- v.t. Castigar con rigor
YAYA TSE KTAJ.- v.t. Juzgar, condenar
YAYA XOT KIINIL.- sus. Condena
YE NA.- sus. Madrina
YE YUUM.- sus. Padrino
YEET.- v.t. Apretar con las yemas de los dedos.
YEET.- v.t. Sobar.
YEETS.- v.t. Apretar, exprimir.
YEYEESAJ.- adj. Lo ense muchas veces.
YEEB.- sus. Neblina
YEEBLAN KAAY.- sus. Serenata
YEEL.- sus. Huevo
YEEL.- v.i. Ovar.
YEESAMEEN.- sus. Obscuro.
YEBEK NAJ.- sus. Holln
YEEJ.- sus. Filo
YEENBA.- sus. Armas, instrumentos para algn oficio
YET, ET, WET.- sus. Compaero, semejante
YEET.- sus. Apretn que se da con la punta
de los dedos
YETEL.- conj. cop. Y, e, con
YEY.- v.t. Escoger, elegir, seleccionar .
YELMA.- sus. Perfume
YELMAL.- sus Esencia.
190

YIIJ UJ.- sus. Luna llena


YIIJ.- sus. Espiga de maz
YIIB.- v.i. Derretir
YIIJTALIL.- sus. Maduracin
YIIKAL JA.- sus. Viento que viene antes del
aguacero
YIIM BAALCHE.- sus. Ubre
YIYIIBANKI.- adj. Que se refleja.
YIJ.- sus. Madurez o sazn del maz
YIKEL.- sus. Insecto
YILKIL.- sus. Insecto
YIS.- sus. Rin.
YIT.- sus. Fondo
YITSATIL.- sus. Sabidura, conocimiento,
arte, oficio
YIYIBANKIL.- v.i. Fluir suavemente
YIYIBKI.- v.i. Con flujo suave las aguas
YOOM KOOLEL.- sus. Embarazada
YOOMKIN.- v.t. Embarazar
YOOM.- sus. Embarazo.
YOJSA.- conj. caus. Porque
YOK.- prep. Sobre
YOKLAL.- conj. caus. Porque
YOKOL.- prep. Sobre
YOKOB.- sus. Punzn
YOL, WII.- sus. Cogollo
YOT OL.- sus. Voluntad.
YOOKLAL.- prep. Para
YOKOL KAAB.- adv. de l. Sobre el mundo
YOOKSAL.- prep. Para
YOOT.- v.t. Sobar.
YOLIL TSIKBAL.- sus. Poema
YOYOOP.- adj. Hecho pedazos.
YOYOOPKI.- adj. Que se parte muy fcil.
YUIL, WINAL .- sus. Mes
YUK.- sus. Cosa universal que lo comprende
todo
YUKACHE.- sus. Yugo para unir una bestia
con otra

YUYUM

YUKBA.- v.i. Temblar la tierra


YUT.- sus. Talismn.
YUYULBEJ.- sus. Carretera asfaltada.
YUYULKI.- adj. Nivelado, emparejado.
YUUCH.- v.t. Arrugar
YUYUUCH.- adj. Muy arrugado, utilzase
para metales.
YUJUUS.- adj. Gordito.
YUYUM.- adj. Que se mece varias veces.
YUUK.- sus. Venado enano (MAZAMA PANDORA.
MERRIAM)

YUK.- v.t. Menear, revolver algn lquido.


YUL.- sus. Traquea
YUL.- v.t. Bruir, planchar.
YUUM.- sus. Dios, seor, padre
YUUM KIIN.- sus. Sacerdote
YUUMIL WAKAXOOB.- sus. Ganadero
YUUMIL.- sus. Dueo
YUUMTSIL.- sus. Dios, seor
YUNTUN.- sus. Honda para arrojar piedras
YUUY.- sus. Lunar
YUYUM.- sus. Oropndola

191

También podría gustarte