DOCUMENTOS DIALECTALES

LATINOVULGARES E HISPNICOS
(Seleccin: Prof. Jos Luis Moure).
5

I.
10

TEXTOS LATINOS

I.

DOCUMENTOS DE LATN VULGAR. INSCRIPCIONES

1.

(mural)
Quisquis ama, valia, peria qui nosci amare
bis tanti peria quisquis amare vota.1

2.

Omnia formonsis cupio donare puellis, /

set mihi de populo nulla / puella placet2.

3.

Niycherate, vana succula, / que amas / Felicione // et at porta / deduces, /

illuc / tantu / in mente // abeto ...3

4.

(funeraria)
C. Iulio Dryanti Iulia Secunda tatae, Naevia Sperata coniugi b.m. fecerunt, cum quen
vix[it] a. XXVIII.

5.

Restutus Piscinesis et Prima Restuta Primae Florentiae filiae carissimae fecerunt qui ab
Orfeu maritu in Tiberi decepta est. December cognatu[s] posuit. Q[uae] vix[it] ann[is]
XVI.4

15

20

25

30

II. FRAGMENTOS BBLICOS (VETUS Y LATINA)

Iohannes 2, 13-255
Afra
Et in proximum fuit pascha Iudaeorum et
Iesus ascendit Hierosolyma. 14 Et invenit in
templo eos, qui vendebant et emebant vobes
et oves et columbas et nummularios sedentes
ad mensas. 15Et fecit quasi fragellum Iesus de
resticulis et eiciebat omnes de templo qui
vobes et oves vindebant, et nummulariorum
13

Vulgata
Et prope erat pascha Iudaeorum et ascendit
Hierosolyma Iesus. 14Et invenit in templo
vendentes boves et oves et columbas et
nummularios sedentes. 15Et cum fecisset quasi
flagellum de funiculis, omnes eiecit de templo,
oves quoque et boves, et nummulariorum
effudit aes et mensas subvertit. 16Et his qui
13

Corpus Inscriptionum Latinarum, Berln, 1862-..., IV (Pompeya), N 1173.

Carmina Latina Epigraphica, ed. F. Buecheler, Leipzig, 1895, N 940.

Inscriptiones parietariae (507), Pompeianae, Manuel C. Daz y Daz, Antologa del latn vulgar,
Madrid, Gredos, 1989, p. 35.
4
Ap. H. THYLANDER, Inscriptions du Port d'Ostie. Lund, 1951-1952 (Skrifter utgivna av Svenska
Institutet i Rom, 8a, IV).
3

Ap. V. VNNEN, Introduccin al Latn Vulgar, Madrid, Gredos, 1971, pp. 281-283.

2
subvertit mensas. Et eis, qui columbas
vindebant, ait: Auferte istas hinc et nolite
facere
domum
patris
mei domum
17
commercatorum. Et continuo commonefacti
sunt discipuli eius, quoniam scriptum est:
Gelus domus tuae comedit me. 18Et Iudaei
responderunt dicentes ei: Quod signum ostendes nobis, quoniam ista facis? 19Et Iesus ait
illis: Solvite templum istut et in tribus diebus
restaurabo illud. 20Et Iudaei dixerunt: XL et
VI annis aedificatum est templum istut et tu in
triduo restauras illud? 21Ille autem dicebat de
templo de corpore suo.
16

columbas vendebant dixit: Auferte ista hinc et

nolite facere domum patris mei domum
negotiationis. 17Recordati vero sunt discipuli
eius, quia scriptum est: Zelus domus tuae
comedit me. 18Responderunt ergo Iudaei et
dixerunt ei: Quod signum ostendis nobis quia
haec facis? 19Respondit Iesus et dixit eis:
Solvite templum hoc, et in tribus diebus
excitabo illud. 20Dixerunt ergo Iudaei: Quadraginta et sex annis aedificatum est templum
hoc, et tu tribus diebus excitabis illud? 21Ille
autem dicebat de templo corporis sui.

III. PACTUS LEGIS SALICAE

(IX) De damnum in messe vel in qualibet clausura inlatum.
1. Si quis animal aut caballum vel quemlibet pecus in messe sua invenerit, penitus eum vastare
non debet. Quod si fecerit et hoc confessus fuerit, capitale in loco restituat; ipsum vero debilem
quem percussit ad se recipiat. Si vero confessus non fuerit et ei fuerit adprobatum, DC denarios
qui faciunt solidos XV culpabilis iudicetur excepto capitale et dilatura.

10

15

20

25

30

(LVIII) De chrenecruda.
1. Si quis hominem occiderit et totam facultatem datam, non habuerit, unde conponat, ut tota
lege impleat, XII iuratores donet, quod nec super terram nec subtus terram plus de facultatem
non habeat, quam iam donavit.
2. Et postea sic debet in casa sua intrare et de quatuor angulos terrae in pugno colligere, et
sic postea in duropello, hoc est in limitare, stare debet, intus in casa respiciens, et sic de sinistra
manu de illa terra trans scapulas suas iactare super illum, quem proximiorem parentem habuit.
3. Quod si iam pater et fratres solserunt, tunc super suos filius debet illa terra iactare, id est
super tres de generatione matris, qui proximiores sunt.
4. Et sic postea in camisa discinctus discalcius, palo in manu, sepe sallire debet, ut pro
medietatem, quantum de compositionem diger est aut quantum lex addicat, et illi tres solvant;
hoc et illi alii, qui de paterna generatione veniunt, similiter facere debent.6
IV. ITINERARIUM EGERIAE AD LOCA SANCTA (s. V) 7
(I. 1) [...] Interea ambulantes pervenimus ad quendam locum, ubi se tamen montes illi, inter quos
ibamus, aperiebant et faciebant vallem infinitam, ingens, planissima et valde pulchram, et trans
vallem apparebat mons sanctus Dei Syna. [...] 2. In eo ergo loco cum venitur, ut tamen
commonuerunt deductores sancti illi, qui nobiscum erant, dicentes: "Consuetudo est, ut fiat hic
oratio ab his, qui veniunt, quando de eo loco primitus videtur mons Dei"; sicut et nos fecimus.
Habebat autem de eo loco ad montem Dei forsitan quattuor milia totum per valle illa, quam dixi
ingens.
ibid, pp. 298-300.

ibid., pp. 288-293.

(II. 1). Vallis autem ipsa ingens est valde, iacens subter latus montis Dei, quae habet forsitan,
quantum potuimus videntes estimare aut ipsi dicebant, in longo milia passos forsitan sedecim, in
lato autem quattuor milia esse appellabant. Ipsam ergo vallem nos trauersare habebamus, ut
possimus montem ingredi. 2. Haec est autem vallis ingens et planissima, in qua filii Israhel
commorati sunt his diebus, quod sanctus Moyses ascendit in montem Domini et fuit ibi
quadraginta diebus et quadraginta noctibus. Haec est autem vallis, in qua factus est vitulus, qui
locus usque in hodie ostenditur; nam lapis grandis ibi fixus stat in ipso loco. Haec ergo vallis ipsa
est, in cuius capite ille locus est, ubi sanctus Moyses, cum pasceret pecora soceri sui, iterum
locutus est ei Deus de rubo in igne.

10

(III. 3). In eo ergo loco est nunc eclesia non grandis, quoniam et ipse locus, id est summitas
montis, non satis grandis est, quae tamen aecclesia habet de se gratiam grandem.
15

20

25

(XXXVI. 1). In eo enim loco ecclesia est elegans. Ingreditur ibi episcopus et omnis populus,
dicitur ibi oratio apta loco et diei, dicitur etiam unus ymnus aptus et legitur ipse locus de
evangelio ubi dixit discipulis suis: Vigilate, ne intretis in temptationem. [...] 2. Et iam inde cum
ymnis usque ad minimus infans in Gessamani pedibus cum episcopo descendent, ubi prae iam
magna turba multitudinis et fatigati de uigiliis et ieiuniis cotidianis lassi, quia tam magnum
montem necesse habent descendere, lente et lente cum ymnis venitur in Gessamani. Candelae
autem ecclesiasticae super ducente paratae sunt propter lumen omni populo. 5. Postmodum
autem alloquitur episcopus populum confortans eos, quoniam et tota nocte laboraverint et adhuc
laboraturi sint ipsa die, ut non lassentur, ed habeant spem in Deo, qui eis pro eo labore maiorem
mercedem reediturus sit. Et sic confortans eos, ut potest ipse, alloquens dicit eis: "Ite interim
nunc unusquisque ad domumcellas vestras, sedete uobis et modico, et ad horam prope secundam
diei omnes parati estote hic, ut de ea hora usque ad sextam sanctum lignum crucis possitis videre
ad salutem sibi unusquisque nostrum credens profuturum. De hora enim sexta denuo necesse
habemus hic omnes convenire in isto loco, id est ante Crucem, ut lectionibus et orationibus
usque ad noctem operam demus".

10

15

20

25

30

35

40

45

50

55

60

V. APPENDIX PROBI (s. VI)8

1 Porphireticum marmor 65
non
purpureticum marmur.
tolonium non toloneum
speculum non speclum
masculus non masclus
70
5 vetulus non veclus
vitulus non viclus
vernaculus non vernaclus
articulus non articlus
baculus non vaclus
75
10 angulus non anglus
iugulus non iuglus
calcostegis non calcosteis
septizonium non
septidonium
80
vacua non vaqua
15 vacui non vaqui
cultellum non cuntellum
marsias non marsuas
caniclam non canianus
85
hercules non herculens
20 columna non colomna
pecten non pectinis
aquaeductus non
aquiductus
90
cithara non citera
crista non crysta
25 formica non furmica
musivum non museum
exequiae non execiae
95
gyrus non girus
avus non aus
30 miles non milex
sobrius non suber
figulus non figel
100
masculus non mascel
lanius non laneo
35 iuvencus non iuvenclus
barbarus non barbar
equus non ecus
105
coquus non cocus
coquens non cocens
40 coqui non coci
acre non acrum
pauper mulier non paupera 110
mulier
carcer non carcar
bravium non braveum
45 pancarpus non
parcarpus
115
theofilus non izofilus
homo fagium non
monofagium
byzacenus non bizacinus
capseis non capsessis
120
50 catulus non catellus
[catulus non catellus]
dolium non doleus
calida non calda
frigida non fricda
125
55 vinea non vinia
ibid., p. 302.

tristis non tristus

tersus non tertus
umbilicus non imbilicus
turma non torma
60 celebs non celeps
ostium non osteum
flavus non flaus
cavea non cavia
senatus non sinatus
65 brattea non brattia
cochlea non coclia
cochleare non cocliarium
palearium non paliarium
primipilaris non
primipilarius
70 alveus non albeus
globus non glomus
lancea non lancia
favilla non failla
orbis non orbs
75 formosus non
formunsus
ansa non asa
flagellum non fragellum
calatus non galatus
digitus non dicitus
80 solea non solia
calceus non calcius
iecur non iocur
auris non oricla
camera non cammara
85 pegma non peuma
cloaca non cluaca
festuca non fistuca
ales non alis
facies non facis
90 cautes non cautis
plebes non plevis
vates non vatis
tabes non tavis
suppelex non superlex
95 apes non apis
nubes non nubs
suboles non subolis
vulpes non vulpis
palumbes non palumbus
100 lues non luis
deses non desis
reses non resis
vepres non vepris
fames non famis
105 clades non cladis
syrtes non syrtis
aedes non aedis
sedes non sedis
proles non prolis
110 draco non dracco
oculus non oclus
aqua non acqua
alium non aleum
lilium non lileum
115 glis no gliris

130

135

140

145

150

155

160

165

170

175

180

185

delirus non delerus

tinea non tinia
exter non extraneus
clamis non clamus
120 vir non vyr
virgo non vyrgo
virga non vyrga
occasio non occansio
caligo non calligo
125 terebra non telebra
effeminatus non
imfimenatus
botruus non butro
grus non gruis
anser non ansar
130 tabula non tabla
puella non poella
balteus non baltius
fax non facla
vico capitis Africae non
vico
caput Africae
135 vico tabuli proconsolis
non
vico tabulu proconsolis
vico castrorum non vico
castrae
vico strobili non vico
strobilu
teter non tetrus
aper non aprus
140 amygdala non
amiddula
faseolus non fasiolus
stabulum non stablum
triclinium non triclinu
dimidius non demidius
145 turma non torma
pusillus non pisinnus
meretrix non menetris
aries non ariex
persica non pessica
150 dysentericus non
dysintericus
opobalsamum non
ababalsamum
tensa non tesa
raucus non raucus ( ?)
auctor non autor
155 auctoritas non
autoritas
ipse non ipsus
linteum non lintium
a... petre non ...tra
terrae motus non
terrimotium
160 noxius non noxeus
coruscus non scoriscus
tonitru non tonotru
passer non passar
anser non ansar
165 hirundo non harundo

10

15

20

25

30

35

40

45

50

55

60

65

obstetrix non opsetris

capitulum non capiclum
noverca non novarca
nurus non nura
170 socrus non socra
neptis non nepticla
anus non anucla
tundeo non detundo
rivus non rius
175 imago non emago
pauor non paor
coluber non colober
adipes non alipes
sibilus non sifilus
180 frustum non frustrum
plebs non pleps
garrulus non garulus
parentalia non parantalia
celebs non celeps
185 poples non poplex
locuples non locuplex
robigo non rubigo
plasta non blasta
bipennis non bipinnis
190 ermeneumata non
erminomata
tymum non tumum
strofa non stropa
bitumen non butumen
mergus non mergulus
195 myrta non murta
zizipus non zizupus
iunipirus non iuniperus
tolerabilis non toleravilis
basilica non bassilica
200 tribula non tribla
viridis non virdis
constabilitus non
constabilitus ( ?)
sirena non serena
musium vel musivum
non museum
205 labsus non lapsus
orilegiium non orolegium
hostiae non hostiae ( ?)
februarius non febrarius
glatri non cracli
210 allec non allex
rabidus non rabiosus
tintinaculum non
tintinabulum
adon non adonius
grundio non grunnio
215 vapulo non baplo
necne non necnec
passim non passi
numquit non nimquit
numquam non numqua
220 nobiscum non noscum
vobiscum non voscum
nescioubi non nesciocube
pridem non pride
olim non oli
225 adhuc non aduc
idem non ide
amfora non ampora

VI. FREDEGARIO (CHRONICORUM LIBRI IV)9

10

15

(II.57) Cum esset leo fortissimus bistiarum fuitque elictus a cunctis bisteis rex, uenientis
cunctique in eius occursum, cum iam essen hora prandiae, uenit ceruus. Cum adorasset
leonem, adpraehendit cornum eius, ut ei ceruus esset ad prandium. Ille uehementer retragens
cornum amisit cursuque ueloci fugit in heremis. Iusso leonis inter his bisteis missa est uulpis,
ut eum ueniendum subuerterit. Illa cum sit artis suae ingeniosa, iuramentis non pauida,
sacramentis praeuentum ceruum in conspectu leonis adducit. Quod cum iterum adorasset
leonum, uehementer ad ipso leone capitur et membratem disrumpitur. Vulpes illa forto ablato
cor eius comedit. Leo cum diligerit cor cerui ad manducandum, inquirens et fremens
uehementer, omnes bistii pauefactae tremebant, eo quod cor cerui inuenire non potuissent.
Dixerunt: Vulpes, qui eum adduxit, ipsa proxemior cunctis fuit, quando deruptus est. Illa
furauit cor eius. Adpraehensa cum esset in poena, et quaereretur ei, ut redderet quod
furauerat, dixit: Sine culpa poenas patior. Ceruos ille non habet cor. Nam si cor habuisset,
ego eum praeualere non potueram, nec hic numquam uenisset. Primo amissum cornum, uix
trandem euasit; co pacto cor habens hic reuerti potuerat?.

Ap. MARIA ILIESCU y DAN SLUSANSKI (ed.), Du latin aux langues romanes. Wilhelmsfeldt,
Egert, 1991, p. 259-260.
9

II.

TEXTOS ROMNICOS

1. UNA FUENTE INDIRECTA. (CONCILIO DE TOURS (Canon 17) [a. 813]).

5

10

Visum est unanimitati nostrae, ut quilibet episcopus habeat omelias continentes necessarias
ammonitiones, quibus subiecti erudiantur, id est de fide catholica, prout capere possint, de
perpetura retrobutione bonorum et aeterna damnatione malorum, de resurrectione quoque
futura et ultimo iudicio et quibus operibus possit promereri beata quibusve excludi, et ut
easdem omelias quisque aperte trasferre studeat in rusticam Romanam linguam aut
Thiotiscam, quo facilius cuncti possint intellegere quae dicuntur.
2. JURAMENTOS DE ESTRASBURGO [a. 842]

15

20

[...]Lodhuvicus, quoniam major natus erat, prior haec deinde se servaturum testatus est :
Pro Deo amur et pro christian poblo et nostro commun salvament, dist di in avant, in
quant Deus savir et podir me dunat, si salvarai eo cist meon frade Karlo et in adiudha et in
cadhuna cosa, si cum om per dreit son fradra salvar dift, in o quid il mi altresi fazet, et ab
Ludher nul plaid nunquam prindrai, qui, meon vol, cist meon fradre Karlo in damno sit.
Quod cum Lodhuvicus explesset, Karolus teudisca lingua sic hec eadem verba testatus est :
In Godes minna ind in thes christianes folches ind unser bedhero [...]

3.

GLOSAS DE REICHENAU (m.s. VIII)10

25

30

35

40

45

binas : duas et duas

inlustrem : nobilem
pulcra : bella
quaeso : preco
adferam : adportam
optimum : ualde bonum
anus : uetula
semel : una uice
tulisti : accepisti
ait : dixit
lacere : iactare
statuit : stare fecit
quin : ut non
ager : campus
seuit : seminauit
umo : terra
libenter : uolumptarie
pauens : timens, id est
pauorem
habens
dem : donem
emit : comparauit
10

ibid., p. 285.

50

55

60

65

cerno : uideo
reus : culpabilis
flare : suflare
cecinit : cantauit
fugauit : fugire cepit
ictus : colpus
iecore : ficato
rerum : causarum
pueros : infantes
ostendit : monstrauit
pallium : drappum
induere : uestire
uuas : racemos
arenam : sabulones
si uis : si uoles
scissura : ruptura
vorax : manducator
ita : sic
hedunt : manducant
noui : cognoui
monumenta :sepulcra
mortuum

70

75

ingredi : intrare
tego : cooperio
ceciderunt : caderunt
egimus : fecimus
vulnere : plaga
atram : nigram
caseum : formaticum
galea : helmus
is : ille
oues :berbices

III. TEXTOS HISPNICOS

1. GLOSAS EMILIANENSES (m. s. X - s. XI ?)11
5

10

15

20

25

quidam : qui en fot

repente : lueco
suscitabi : lebantai
submersi : trastorne
et tertius ueniens : elo terzero diabolo uenot
indica : amuestra
solliciti simus : ansiosusegamus
exercimus : nos sificieremus
quod absit, precipitemur : nos non kaigamus
respuit : geitat
pauperibus reddet : qui dat alosmisquinos
jnpedit : tienet
odio habet : nonaborrescet
diuersis : muitas
adtentius : buena mientre
adtendat : katet
unusquisque . quiscataqui
jmplere dissimulant : tardarsan por jnplire
alicotiens : alquandas beces
et tu ibis : etuiras
asperius : plusaspero mas
diuidunt se : partirsan
2. GLOSAS SILENSES12

30

35

40

relictis : iectatis
ceteris : conosaltros
pudoris : de la uergoina
fuerit lapsus : kadutu fuere
ad rectum : alazierta
usque in finem : ata que mueran
hii : estos
habeat : ajat
esse : sedere
ad nubtias : a las uotas
saltare : sotare
arserit : ardieret
eos : akelos
ab eo non inquinetur : non siegat inquinata polu
ferre : leuare

45

11

Ibid., p. 294.

12

Ibid., p. 298.

3.
I. Sabam quantos esta carta uirem oyrem. Que you don Arias pela gracia de dios Abbat de
santAndres Conno Conuento desse mismo lugar. Auos Johan Rodriguez auossa muler Xemena
Iohanes auosso filo Girallo. Damos uos um poulo um orto que auemos en Vila franca. El
poulo iaz hu chamam Bergonno. porterminos de Nicholao paleyro... et el orto iaz ala olga
porterminos de Ruy Perez. de Johan falcon por carera antigua... por heredade de Sam
Nicholao. Este poulo este orto uos damos portal pleyto que los tengades de nos por enuossa
uida deuos todos tres. que chantedes este poulo sobredito todo de vinna. que seia ben
chantado [...].13

10

15

4.
E yssament es assaber que nos les sobrenompnatz sobrejunters de la dita juncta dels Infanons
dOuanos atorguam que auem fayta esta dita amiztat hunitat jura ab les sobrempnatz alcaldes
juratz bons homes de (ab les) les comunitatz de les dites bones viles, per nos per tota la dita
juncta dels Infanons dOuanos, per les que huey son per les que daqui adeuant seran, totes uetz
saluant la fe de la seynnoria mayor de [...] en tot et per tot. En tal manera que si algun o alguns
mas poderos venis o venissen sobre lo regne de [...] per far hy mal o destruyment algun, que els
se ajudien ben e leyalment a defendre lo dit regne de [...] coma fidels leyals vasals deuen far a
lur bon seynnor [...].14

20

25

30

35

5.
"El to asno sea ropado delant ti, e non te sea rendido. Las ouellas tuyas sean dadas a tos
enemigos, e non sea qui te ajude. Tos fillos e tos fillas sean liurados a pueblo estranio, e ueyan los
tos uuellos e fallecan te, e non sea forteza en to mano". Responde: "Amen". "El pueblo que tu
non conoes coma los frujtos e las labores de to tierra, e sostiengas siempre calunpnia, e seas
apremido en toda to uida, et te de todas las cosas que ueran tos uuellos. Fierga te Dios el Sennor
de mala plaga en los genollos et en las piernas, e non puedas sanar de la planta del pie troa la
cabea". Responde: "Amen".15
6.
a. Tan t'amaray tan t'amaray habib tan t'amaray
Enfermeron welyos cuita (?) ya dolen tan male.16
b. Vaie meu kora_on de mib ya rabbi i e me tornerad
tan mal me doled li 'l-habib enfermo yed kuando anarad.17
El abad de San Andres de Espinareda dona unas tierras a Juan Rodrguez (ao 1266). En J.GIFFORD
y W. HODCROFT, Textos Lingsticos del Medioevo Espaol, Oxford, The Dolphin Book, 1966, doc. 50,
p. 96.
13

Reunin de representantes de las principales ciudades de [...] en Ovanos, (ao 1297), ibid., doc. 72,
p. 145.
14

15

Como deuen iurar los iudios. Disposiciones de los F.A. (siglos XIII-XIV). Ibid, doc. 102, pp. 187-8.

16

De Jos el Escribano, comp. antes de 1042. Ibid., doc. 53, p. 109.

17

De Todros Abulafia, poca de Alfonso X y Sancho IV. Ibid..