Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Quichua Diccionario
Quichua Diccionario
MANA KATUNACHU
DISTRIBUCIN GRATUITA
2009
RUNAKAY KAMUKUNA
Yachakukkunapa Shimiyuk Kamu
KICHWA
Yachakukkunapa Shimiyuk Kamu
SEPDI
COORDINACION GENERAL
Mara T. Chango A.
Fabin Potos C.
Coordinacin Tcnica.
Asesora y estudio lingstico del Qichwa.
EQUIPO TCNICO
Bernardo Chango J.
Mara Chango A.
Jos Caiza Caiza
Luz Ma. De la Torre A.
Alfonso Cachimuel T.
EQUIPO DE APOYO
Alberto Conejo
Pascual Cerda
Julio Agualongo
Manuel Gualn
Humberto Muenala
Juan Cepeda
Ral Cevallos
Hctor Ugua
Enrique Tasiguano
Wendy Zaldumbide
Csar A. Guanoluisa G.
Lucila Lema
Miriam Quisintua
Margarita Coronado
DINEIB
DINEIB
DINEIB
DINEIB
MINISTERIO DE CULTURA
DIPEIB-P
DIPEIB-I
DIPEIB-A
CODENPE
SEPDI
SEPDI
SEPDI
SEPDI
SEPDI
Financiamiento etapa
de Investigacin
y sistematizacin
CARE
Universidad Andina Simn Bolvar (UASB)
Coleccin Runakay,
Diccionario Escolar Intercultural Bilinge de las Lenguas Ancestrales, No. 3
Presentacin
Un da mama Rosario Quinche del sector de Morlan Chupa de la comunidad de Quinchuqu, parroquia
Miguel Egas Cabezas de la provincia de Imbabura, me cont que en los tiempos del nacimiento de la
tierra, todo era oscuridad y soledad, que a duras penas se escuchaba un dbil rumor del agua que reposaba quietecita sin emitir ningn suspiro, ningn movimiento.
Un da, un trueno inicialmente y luego un poderoso rayo, hicieron estremecer la tierra y provocaron grietas
y desniveles que obligaron al ro a movilizarse con mayor agilidad; as, en algunos lugares se formaron
vertientes que, al comps del viento emitan diversos silbidos; en otros, surgieron cascadas, unas con
voces agudas, otras con voces graves, el rumor del agua se convirti en un coro y dio lugar al nacimiento
de la luz y del kuichi, el arco iris se extendi en el firmamento y la tierra fue embellecida por los colores
de su diversidad, con la luz del da, tambin brotaron muchas aves, animales que se sacudan y bostezaban como si despertaran de un largo sueo y emitieron rugidos, cantos que llenaron de sonido el da y
la noche de este lugar.
El rayo, dijo mama Rosario Quinche, parti al tiempo en da y en noche y con ello el nacimiento del sol y
de la luna, as el tiempo sigui creciendo y su entorno se pobl de mucha vegetacin. A los seres de aquel
tiempo les gustaba concentrarse en la cascada para recibir su brisa, escuchar su canto y contemplar el
kuichi que, segn los mayores dicen, es la resbaladera de los dioses para bajar a la tierra y abastecerse
de los frutos que en ella se producen. Un da, cuando todos disfrutaban del calor del sol, killa mama que
haba decidido desvelarse y disfrutar de las maravillas de la tierra, extendi su rebozo oscuro y abraz a
inti tayta y as se mantuvieron por un largo tiempo, entonces el cielo qued oscuro, apenas unos breves
destellos se desprendan de aquel abrazo que fueron a parar en la tierra, cuando se separaron, la luz retorn a su normalidad y en el entorno de la cascada se encontraban un hombre y una mujer que miraban
y escuchaban con admiracin el canto de la cascada y de los pjaros que volaban y sobrevolaban a su
alrededor. Al atardecer, la pareja bebi el agua de la cascada y cayeron invadidos por un profundo sueo,
fue un sueo de miles de colores, soaron que el canto de la cascada, de las aves, el rumor de los animales, los insectos, el viento, etc., se deslizaban y enraizaban en sus venas, sus entraas; soaron que
junto a ellos cantaban y exclamaban gritos de jbilo y alegra, soaron que sus cantos asignaban nombres
a cada objeto, a cada elemento de la tierra, que sus palabras iluminadas por la vitalidad del sol y de la
luna se agolpaban en caudales junto al ro, como seal de que su lengua, su palabra, vivir el tiempo que
vivan, el sol, la luna, el agua y la tierra; de pronto despertaron y la pareja comenz a repetir las palabras
que en el sueo haban pronunciado. As dijo mama Rosario Quinche, el runa shimi naci del canto de
la naturaleza, por esa razn cada palabra es un taki, una cancin, un sanjuanito que se disfruta al hablar.
As naci el runa shimi que ahora dicen se llama kichwa shimi.
El Ministerio de Educacin cree en la vitalidad de las lenguas indgenas y precisamente por esa razn, y
dando cumplimiento al Plan Decenal de Educacin, estamos empeados en impulsar acciones que garanticen la valoracin, uso y desarrollo de las mismas, que ayuden a definir e institucionalizar polticas
lingsticas que brinden el soporte que requieren las lenguas para su estandarizacin y su vigencia efectiva
en el sistema educativo del pas y en su uso cotidiano.
El presente diccionario es parte de ese propsito, lo hemos elaborado en un formato que le permita al estudiante, al profesor, a la ciudadana en general, llevarlo consigo como un amigo inseparable, que dialogue
y discuta sobre la historia y la cultura que se transcriben en el significado de las distintas palabras. Con
los diccionarios que formarn parte de esta coleccin, queremos rendir nuestro homenaje a los ancianos
de las distintas comunidades, a las personas mayores, a los jvenes y nios que siguen comunicndose
en su propia lengua y nos dan la seguridad de que, efectivamente, lograremos la recuperacin integral
de las mismas.
I
Breve historia de la tradicin lexicogrfica qichwa
Pal Rivet y Georges de Crqui-Montfort (1951-1956) en cuatro volmenes catalogan
las producciones acerca del qichwa simi aparecidas desde la segunda mitad del siglo
XVI hasta la primera mitad del siglo XX. Algunas de ellas, tanto lexicogrficas como gramaticales que han aparecido durante la segunda mitad del siglo XX hasta la actualidad
han sido registradas por Fabin Potos en el diccionario Quri Qinti (2004), en el artculo
Panorama Lexicogrfico (2005), y en los documentos acerca del pensamiento qichwa
a travs de su lengua y su historia (PUCE, 2007). Algo similar se halla en el diccionario
de Ynez Cossio (2007). Este panorama lexicogrfico, de manera muy breve lo presentaremos en cuatro perodos. Usamos qichwa para lo general y kichwa para la variante ecuatoriana, segn la tradicin de la Andinstica.
1. Primer Perodo (siglos XVI-XVII)
En este perodo se hallaran los siguientes autores: Domingo de Santo Toms, 1560;
Blas Valera, 1586; Diego Gonzlez Holgun, 1608; Diego de Torres Rubio, 1619; Juan
de Figueredo, 1700. Se manifiesta el uso de un mtodo etnogrfico (en la elaboracin
de artes y vocabularios): informantes directos, lite inka, no inka cuzquea, quitea y
de otros lugares que acudan al Cuzco.
Se observa tambin un estudio comparativo: latn-castellano/qichwa; conceptos y modelos de la lengua latina y castellana; sin embargo, se caracteriza la lengua qichwa; a
veces, se consignan glosas o definiciones en latn; se adoptan nuevas grafas o dobles
para representar los sonidos propios del qichwa.
2. Segundo Perodo (siglo XVIII)
En esta poca se hallan: El Annimo; Una gramtica Colonial del Quichua del Ecuador,
siglo XVIII, esta obra incluye un breve glosario; Juan de Velasco, 1787, con su Vocabulario de la lengua ndica. Estas obras sigue el canon establecido, adems se nota una
simplificacin de las obras tempranas, sobre todo el Vocabulario de Velasco, parece
ser una abreviacin del Vocabulario de 1586 (ver Garcs, 1999).
7
3. Tercer Perodo
Perodo comprendido entre fines del siglo XIX-primera mitad del siglo XX. En varios pases se han editado obras lexicogrficas sobre el qichwa, en Europa (Alemania, Francia)
como en Amrica del Sur (Bolivia, Per y Ecuador).
a) Europa
Ernst W. Middendorf, 1890, Wterbuch des runa simi (Alemania).
Jos David Berros (1904, impreso en Pars) menciona su Diccionario de dos volmenes
(8.000 pginas ?). En su obra gramatical acerca del qichwa boliviano presenta algunos
trminos tcnicos para: nombre (suti), pronombre (sutij rantin), verbo (rimai), participio
(chayakej), adverbio (rimaiman tantakuj), partculas (rakina, tinkullina), interjecciones
(huajyana); nombres de las estaciones, de los meses del ao y de los das de la semana
(8, 20-21: punchau/punchai, da; killachau, atichau, koillurchau, illapachau, chaskachau,
kuichichau, intichau.
b) Per
Juan Lobato, Reproduccin del arte y diccionario Quechua-espaol del P. Diego Gonzlez Holgun, Lima, 1901.
Franciscanos, Vocabulario Polglota Incaico, 1905 (aimara; qichwa: Cuzco, Ayacucho,
Junn, Ancash).
Jorge A. Lira, Diccionario Kkechuwa-Espaol, Cuzco, 1941.
c) Ecuador
Enrique Onffroy de Thoron, Historia Natural, pgs. 173-260, [1866].
Julio Paris, 1892 (gramtica y ejercicios; vocabulario quichua-espaol-quichua).
Luis Cordero, 1895 (notas gramaticales, diccionario quichua-castellano-quichua; cartas
(1901-1902) de explicaciones sobre el origen de palabras del haitiano, zapoteco, maya
y quichua; documento sobre botnica (Segundo Congreso Cientfico Latinoamericano,
Montevideo, 1901); carta de anlisis del quechua cuzqueo y ecuatoriano; poesas religiosas y profanas en qichwa.
Juan Manuel Grimm, 1896 (esbozo gramatical; vocabulario quichua-espaol/apndice
de un vocabulario del Oriente Ecuatoriano de los jesuitas, poesas/vocabulario espaolquichua: prlogo con referencia al documento de 1725; notas referentes al Primer y Tercer
Concilios Limenses.
PP. RR., Vocabulario Inga-espaol (hablado en la provincia del Oriente Ecuatoriano), 1896.
Manuel Guzmn, SJ., 1920 (esbozo gramatical; apndice I: nombres de parentesco; poesas, rezos; vocabulario quichua-espaol, diccionario espaol-quichua; apndice II:
textos religiosos sobre fundamentos de la religin; alusin al compendio de la doctrina
cristiana (ao ?) y la relacin existente entre los curas, dueos de haciendas y encomenderos.
8
Octavio Cordero Palacios, 1924; se sealan las diferencias entre el quechua y el caari,
o las palabras de ste como muestra de pervivencia. Diramos que sus aportes se basan,
sobre todo, en los datos proporcionados por Garcilaso de la Vega.
4. Cuarto Perodo (1950 - 2007)
Sin desconocer los distintos diccionarios que se produjeron durante la dcada de los
aos 70s en el Per entre el Ministerio de Educacin y el Instituto de Estudios Peruanos,
para esta etapa y objetivo, nos centraremos sobre todo en la produccin ecuatoriana.
Como primer intento este perodo se lo podra clasificar en dos momentos. El uno, antes
de la DINEIB (1988); y el otro, despus de la DINEIB (1988), no necesariamente hay
una ruptura radical entre uno y otro perodo, pues lo que se nota son los enfoques, intereses y los beneficiarios a los que se dirigen dichas obras. Sealaremos que, los datos
de los autores y sus obras se los pueden hallar en la seccin de la bibliografa.
1950-1988
En una breve ojeada histrica, en este perodo se halla un grupo aproximado de diez
obras. Todas estas obras no son necesariamente diccionarios, sino que, a la vez que
son tratados de gramtica del qichwa o de aprendizaje de la lengua incluyen a su vez
varios segmentos de glosarios o vocabularios que refuerzan el contenido tratado.
En esta fase se nota la presencia de varias instituciones relacionadas con comunidades
indgenas: Instituto Nacional de Capacitacin Campesina, El Instituto Lingstico de Verano, La Iglesia Catlica, a travs de la Conferencia Episcopal, Fundacin Interandina
de Desarrollo. Desde el corpus recogido, en pocas obras se nota un trabajo colectivo y
que de cierta manera responde a las diversas realizaciones fonticas de las comunidades donde fueron recogidos los datos empricos. Las obras que caben resaltar por su
valor son las de Stark-Muysken (1977) y la de Luis Montaluisa (1982).
1988-2007
En este perodo se halla un grupo de aproximadamente 20 obras. Es la poca de la lingstica aplicada, del uso de la lengua en el aula y de la presencia del trmino etno: (etnomatemticas, etnolingstica, etnoliteratura, etnociencias, etnomusicologa,
etnomedicina, etnobotnica, etc). Los autores en un buen porcentaje son personas relacionas con los procesos de EBI. En menor porcentaje se da la participacin de la Iglesia (catlica; luterana).
En cuestin del uso de grafas y estructuras, sobre todo las realizadas como textos para
EBI se atienen a los acuerdos realizados en distintas instancias y tiempos (LAEB, 1994,
1996; DINEIB, 1998; KAMAK, 2004) siempre bajo la asesora de expertos en temas sobre
lexicografa (Cerrn-Palomino, 1994; Lus Montaluisa, 1994) y la participacin colectiva.
El material, a veces es recogido en forma metodolgica y por campos semnticos (Sisayacuc shimipanpa, 1994, primer borrador), o tiene la forma de un diccionario de bolsillo
elementalsimo (de la Torre, 1998); en otras veces, se nota la pretensin Pan-andina
pero sin una rigurosidad lingstico-cientfica (Glauco Torres, 2002; Alberto Rosat, 2004).
9
II
Historia del alfabeto y diccionarios qichwas en el ltimo tercio del siglo XX e inicios del XXI
En lo que respecta al uso de una escritura para el qichwa ecuatoriano habra que tomar
en consideracin algunos momentos: antes del Campamento Nueva Vida (en adelante
CNV); durante el Campamento Nueva Vida; despus del Campamento Nueva Vida; Reunin de Tabacundo; y las reuniones en la UASB-MEC.
1. Antes del Campamento Nueva Vida (1970- 1980)
Desde fines de la dcada de los cuarenta hasta el momento del inicio del Subprograma
de Alfabetizacin (CIEI, 1979) se han presentado una serie de iniciativas de EBI: Escuelas Indgenas de Cayambe (1945-1963); ILV (1952-1981); Misin Andina (19561970); ERPE (1964-1990); Escuelas de Simiatug ( ?); SEIC /Escuelas y Colegio
(1974-2007); FCUNAE (1975- ?). En todos estos proyectos se han elaborado materiales en quichua con el uso indiscriminado de las grafas del castellano.
Esta etapa anterior al CVN, tiene una anterior inmediata que son los momentos e inicios
de preparacin del material para la alfabetizacin en qichwa (y en otras lenguas) para
nios y adultos, en el CIEI, 1978 (1986), durante el Subprograma de alfabetizacin.
Estos materiales fueron realizados con grafas que de cierta manera atendan a las caractersticas de una estandarizacin del qichwa, entre las grafas innovadoras se hallaban <k, w>.
Se produjo una gran cantidad de materiales, pero la insurgencia de la organizacin indgena (sobre todo la Evanglica, que ya se hallaba organizada), desde una posicin
protagonista e ideolgica hizo que se invalidara esa produccin de textos.
2. Reunin del Campamento Nueva Vida (1980)
Previamente a este reunin, se haba dado una en INEFOS, luego varios representantes
de las organizaciones indgenas, durante la segunda semana de abril de 1980 (70%
evanglicos; 20% Ecuarunari; 10 CIEI), propusieron por votacin la oficializacin de un
10
sistema alfabtico unificado (el cuadro de Caiza, 2005: 8, presenta 19 grafas): <a, c,
ch, h, i, j, l, ll, m, n, , p, q, r, s, sh, t, ts, u, y, z>. Luego de esta reunin y oficializacin
(17 de abril), se delegaron a cinco representantes y con ellos, en el Ministerio de Educacin, se realizaron ligeros ajustes al alfabeto (se eliminaron las siguientes grafas <b,
d, g, f). Incluso surgi la sugerencia de una simplificacin por parte de Gabriel Tarle, el
de suprimir las semiconsonantes (iaia, padre; iacu, agua; ianta, lea). Las obras que reflejan esta poltica son: las cartillas nuevamente elaboradas para la campaa de alfabetizacin, el Caimi ucanchic shimiyuc-panca, de 1982; y el ucanchic llactapac shimi
(<ukanchik llaktapak shimi) se adapt al nuevo sistema escriturario (Luis Montaluisa,
comunicacin personal, diciembre, 2007).
3. Despus del Campamento Nueva Vida
i) Seminarios internacionales
A partir de este sistema alfabtico surgi la idea de unificar todos los dialectos y una escritura quechuas en varios seminarios Internacionales, Bolivia (1983), Lima (1985), Bolivia (1989), la unificacin de la escritura qichwa sera para 1992 (Montaluisa, 1990: 180).
En el Ecuador, este sistema unificado fue adoptado por varias instituciones relacionadas
con EBI y se imprimieron grandes cantidades de textos y esto ocasion graves fricciones
entre distintos sectores de EBI.
ii) Revisin y propuestas
De una u otra manera se iban recogiendo las iniciativas de los tres Seminarios Internacionales y madurando en una formacin en Lingstica y Educacin Bilinge. Muestras
de adopcin de este sistema se hallan en los distintos textos de la Corporacin Educativa
Macac o de la DINEIB. Por otro lado, representantes o autoridades de la DINEIB aportaban datos empricos acerca de la existencia y uso de nuevos fonemas, como el caso
de las aspiradas (ph, th, chh, kh), fricativas sonoras (<zh>) y postvelares (/q/); con argumentaciones tcnicas, lingsticas, histricas y pedaggicas se mencionaba la incorporacin de <k> y <w> en vez de <c/q, hu>, respectivamente, (Montaluisa, 1990:
130-131; lvarez Palomeque, 1997; Montaluisa y lvarez Palomeque, 2007).
Recogiendo estas diversas iniciativas, en una labor conjunta, en 1996, la DINEIB-UNICEF-GTZ-LAEB, delegaron a cuatro personas para la revisin y correccin del diccionario Sisayacuc Shimipanpa (Fabin Potos C. LAEB; Cristbal Quishpe Lema-DINEIB;
Mercedes Cotacachi-LAEB; y Manuel Jess Duchi-yanapac) con la finalidad de publicarlo como material de EBI.
En este diccionario como un indicio innovador y para discusiones futuras se insertaron
entre parntesis nuevas formas como <k, w>, los diptongoides <ai, au, ii> se cerraban
con una semiconsonante segn convenga, uso de alternancias entre <ch y ts>, secuencia <mp>:
Entrada
Cunan
Pirca
Huairu
Huahua
propuesta
(kunan)
(pirka)
(wayru)
(wawa)
11
Diptongoides
Causai
Caina
Raquii
Huaui
(kawsay)
(kayna)
(rakiy)
(wauy)
12
15
v) Cuestiones histrico-culturales
a) historia y cultura.- Los ejemplos pretenden incorporar contenidos histricos, culturales y polticos de la cultura kichwa: Wiraqucha inka, Waskar, Tupak Amaru, Daquilema,
Alejo Saes, Dolores Cacuango, etc.
b) No esencialismos.- Evitar puntos de vista esencialistas o etnicistas: ukanchikka
mana ankas awiyukchu kanchik. Tukuy kichwa runakunaka apunchikta iin.
vi) Cuestin de gnero.- Revisar la cuestin de gnero: Rosaka mikunata yanushka>
Rosaka raymipimi tushun. Warmika yanunkapak kiruta chiktan> Warmika puunapi samakun.
vii) Funcin del diccionario
El diccionario no pretende ser necesariamente un espacio en el que se congele y se
mantenga congelado el significado para todo tipo de usos, contextos y tiempos.
Por un lado intenta ser una norma ante ciertas dudas que asaltan a todos los hablantes
en cualquier lengua, normas y reglas basadas en determinados criterios. Por otro lado,
lo que con mayor relevancia pretende es, ser el tesoro de la lengua que recoja de la lengua hablada, de la manera ms cuidada y conservadora, que sea el reflejo de la tradicin
del pueblo en su forma general, sin privilegiar una u otra variedad por encima de las
dems, sino que todas las variedades o dialectos de una u otra manera se sientan representados en el thesaurus lexical.
En otras lenguas tambin se recurre al aporte de los grandes escritores, pero en el caso
del qichwa simi no se cuenta con tal estado; lo que hasta el momento se ha intentando
sin criterios clasificatorios es una recopilacin, rescate o mantenimiento de la literatura
(oral).
De otra parte, se dir que el diccionario basado en ciertos criterios pretende proporcionar
una estructura normalizada, aceptada y vlida para un determinado espacio de tiempo
histrico social y esto sirve como indicador para hacer un seguimiento de la evolucin
de la lengua y de su pueblo, que la habla.
De igual manera, para la definicin de los trminos de cada campo del saber cultural es
preciso la participacin de los especialistas: mdicos (medicina, anatoma, biologa);
matemticos (aritmtica, geometra); astrnomos (astronoma); lingistas (conceptos
gramaticales), filsofos (cosmovisin, cosmologa, pensamiento, lgica), etc.
viii) Nuevas propuestas en este diccionario
El Diccionario Escolar Intercultural Bilinge, como producto de revisiones de los materiales producidos por instituciones de EBI, discusiones y aportes colectivos (DINEIBALKI) mediante talleres presenta nuevas propuestas acerca de: nombres de los
meses, nombres para los das de la semana, hora, minuto y segundo; de igual manera,
se hallan los nombres de los planetas del sistema solar. Todo este trabajo se halla argumentado con evidencia histrica, lingstica, filosfica, cosmovisin, pedaggica, cultural, poltica y simblica. Vase los respectivos apndices.
16
17
III
Apuntes sobre Gramtica Qichwa
Este captulo tratar brevemente algunos elementos bsicos de la gramtica qichwa relacionados con aspectos de la fonologa (primera parte), fonemtica (segunda parte) y
sintagmtica o sintaxis (tercera parte).
Sealamos que un diccionario no es precisamente un tratado completo de gramtica
sino que, con fines didcticos, presenta un breve bosquejo de elementos gramaticales
bsicos; adems, en este diccionario, los apuntes gramaticales se presentan en un solo
bloque. Mencionamos que, tanto los ejemplos como el esquema y algunos conceptos
han sido extrados de varios textos precedentes, como la Lingstica Quechua de Rodolfo Cerrn-Palomino (1987, 1994), la Gramtica General Qichwa de Fabin Potos
(1998-2004, en preparacin).
En lo que se refiere a los conceptos lingsticos utilizaremos los castellanos. No hemos
adoptado los trminos kichwas porque stos merecen un anlisis ms detallado; muchos
son de traduccin literal del castellano; otros creaciones forzosas; y unos cuantos, una
misma forma se refiere a conceptos distintos (shutilli: adjetivo, pronombre y adverbio);
otros bajo la misma raz sealan conceptos diferentes: imak, imashka, imachik (sujeto,
objeto y verbo, respectivamente).
Primera Parte
Fonemtica (fonologa)
Aqu se tratarn aspectos relacionados con los fonemas kichwas, sus variantes, los fonemas prekichwas; las grafas, escritura de los topnimos, escritura de las palabras castellanas; la estructura silbica; y los fenmenos espordicos de la lengua.
1. Fonemas kichwas
Los fonemas como unidades distintivas en su manifestacin oral, en el habla cotidiana
se expresan de maneras distintas (propio de las lenguas vivas) segn la lengua, la edad,
la zona geogrfica, el estatus y la poca de su manifestacin. Como signos fonticos
convencionales, para este caso utilizaremos: = <ch>, ly = <ll>, h= <h> (aspirada como
en el castellano antiguo o ingls o en el alemn), = <sh>, ts = <ts>, R = <rr>, = <zh>,
0 = cero. En primer lugar presentaremos los fonemas kichwas y luego los que se podran
asignar expresiones de pervivencia de fonemas de lenguas preqichwas (palta, caari,
puruguay). Acerca del fonema oclusivo postvelar /*q/ y su vigencia o pervivencia en el
rea ecuatoriana, sobre todo en la Sierra Central, ver lvarez Palomeque (1993: 42),
Garcs (1997: 96), Potos (2004: vii-viii), Montaluisa (1994; 2006: 118). Por lo tanto, debido a su vigencia eventual (por los pocos datos que hasta la fecha se tienen) en reas
ecuatorianas, aquel lo registramos en esta parte; para la determinacin de palabras con
/k/ y con /q/ vase Cerrn-Palomino (1994) y Fabin Potos (2007-2008).
18
caso
escritura
/p/
[p]
[ph]
[f]
[b]
[paka]
[phuyu]
[fanga]
[umbi]
<pakcha>
<puyu>
<panka>
<chumpi>
/t/
[t]
[th]
[d]
[r]
[turu]
[thiyu]
[tanda]
[payra]
<turu>
<tiyu>
<tanta]
<payta>
/k/
[k]
[kh]
[x]
[g]
[0]
[kimsa]
[khuyay]
[paxta]
[angu]
[wantu0]
<kimsa>
<kuyay>
<pakta>
<anku>
<wantuk>
/*q/
[q ]
[k]
[kh]
[x]
[qan]
[koa]
[khari]
[soxta]
<qan>
<qucha>
<qari]
<suqta>
//
[]
[arki]
<charki>
19
[ts]
[]
[s]
[]
[tsawar]
[aka]
[pasak]
[puna]
<chawar>
<achka>
<pachak]
<puncha>
/h/
[h]
[x]
[0]
[humpi]
[xallmay]
[0ani]
<humpi>
<hallmay>
<hamchi>
/s/
[s]
[]
[samay]
[makay]
<samay>
<maskay>
//
[]
[s]
[imi]
[masna]
<shimi>
<mashna>
/m/
[m]
[n]
[w]
[maki]
[kinsa]
[wilma]
<maki>
<kimsa>
<millma>
/n/
[n]
[m]
[k]
[nina]
[yamta]
[muyuntik]
<nina>
<yanta>
<muyuntin>
//
[]
[n]
[y]
[ly]
[an]
[niy]
[yan]
[lyau]
<an>
<iy>
<an>
<au]
/l/
[l]
[liwar]
<liwar>
/ly/
[ly]
[l]
[]
[]
[]
[lyaki]
[ali]
[tupu]
[apa]
[uki]
<llaki>
<alli>
<tullpu>
<allpa>
<lluki>
/r/
[r]
[R]
[l]
[ly]
[rumi]
[Ruku]
[lulun]
[kilypay]
<rumi>
<ruku>
<rurun>
<kirpay>
[w]
[b]
[0]
[wiru]
[bira]
[0iay]
<wiru>
<wira>
<wiay>
/y/
[y]
[yaya]
<yaya>
20
[i]
[e]
[inti]
<inti>
[uqanek] <uqanchik>
/u/
[u]
[o]
[uma]
[soxta]
/a/
[a]
[i]
[u]
[mama]
<mama>
[hayik]
<hayak>
[-munda]<-manta>
<uma>
<suqta>
pron.
a
cha
ha
i
ka
la
lla
ma
na
a
pa
*qa
ra
sa
sha
ta
u
wa
ya
ejemplos
ari, anta, kancha
chawar, chikniy, pachak
hampi, hillu, huktu, uhuy
ima, inti, puriy, chiktay
kancha, kincha, kutin
lancha, linchi, walun, kankil
llama, llipta, mullu, kallpay
mati, mincha, muyu, kimsa
napaykuy, nina, nuna, kutin
achak, iy, itiy, utu
pachak, pinllu, puka, llipta
qan, qichwa, quri, yachaq
rasu, rimay, runa, kurpa
sarun, sillu, sumak, aas
shamuy, mishki, awkish
tawri, timpuy, tuklla, mitma
uma, urpi, chunka, wachu
wayta, mawka, aaaw
yurak, ayllu, kallpay, puriy
hallan en vigencia dentro del habla tanto qichwa como castellana de las personas de la
sierra ecuatoriana.
Para una mejor comprensin y especificacin se requiere hacer un inventario tanto de
los documentos escritos como orales, de datos que se escuchan en el habla actual. Los
fonemas /g, / se hallan presentes en las provincias sureas (sur de Chimborazo, Caar,
Azuay, Loja, Zamora); y /ts, z/ se encuentran, sobre todo, desde el centro hasta el norte
de la sierra como en la amazona ecuatoriana; stos, en el diccionario o en el alfabeto
ocupan su lugar respectivo y los ejemplos se han extrado del corpus proporcionado por
ALKI. Sobre la presencia de fonemas de sustrato vase Montaluisa (1990: 122, 131).
Una primera aproximacin a este tipo de inventario (sobre ts, z, zh) se halla en el diccionario Quri Qinti (ver Potos, 2004).
ii) Fonemas consonnticos prekichwas
/ts, g, z, /
Fonemas
var.
caso
escritura
/g/
[g]
[gaal]
<gaal>
/ts/
[ts]
[t]
[]
[katsu]
[tiampitsu]
[ukulpuy]
<katsu>
<tsiampitsu>
<tsukulpuy>
/z/
[z]
[s]
[zirma]
[sarpa]
<zirma>
<zarpa>
//
[]
[x]
[]
[aru]
[xadan]
[umir]
<zharu>
<zhadan>
<zhumir>
23
Segunda Parte
Morfologa o monemtica
En esta segunda parte trataremos temas relacionados con la monemtica nominal y verbal, de igual manera con el tema denominado monemas delimitadores (este tema tambin es denominado morfologa).
I. Morfologa o monemtica nominal
En esta seccin trataremos brevemente los siguientes temas: la flexin, la derivacin
nominal, los pronombres, determinantes, adverbios, adjetivos y el gnero. Al presentar
este bosquejo bajo este esquema intentaremos superar una tradicin tan arraigada en
la enseanza del qichwa, la misma que ha consistido en abordar los talleres estudiando
los diversos monemas en forma alfabtica (ver Montaluisa, 1982:15-19, 1990: 57-118).
1. 1. Flexin
1. 1. 1. Flexin de persona
El kichwa ecuatoriano, hasta el momento no seala marcas de persona en forma de flexin, sin embargo, revisando materiales sobre literatura oral de las provincias centrales
(Cotopaxi, Salasaca: tiyu-n, shunku-yki) y sureas (Caar: ana-n) se pueden encontrar
vestigios de dicha flexin, sobre todo en tercera persona y segunda, tambin hallamos
en textos religiosos; la forma de primera de plural se ha lexicalizado en trminos religiosos: apu-nchik, mama-nchik.
La primera persona la hallamos en los cnticos tanticos que, sobre todo la viuda recita
ante la tumba de su esposo (qusa-lla-y, maridito mo, querido); es un dato registrado en
Oyacoto-Pichincha. De manera recurrente lo que se aprecia en el habla cotidiana tenemos las formas lexicales independientes, entre parntesis registramos las formas flexivas de manera didctica y para conocer la estructura respectiva del qichwa general.
Vase la parte de los determinantes posesivos o relacionales de persona.
Lexical
Kichwa
uka-pa
Kam-pa
Pay-pa
ukanchik-pa
Kankuna-pa
Paykuna-pa
flexivo
(-y)
(-yki)
(-n)
(-nchik)
(-ykikuna)
(-nkuna)
ejemplo
qichwa
mama-y
shunqu-yki
aa-n
apu-nchik
wawa-ykikuna
aa-nkuna
1. 1. 2. Flexin de nmero
Tenemos de manera universal la marca de nmero con -kuna:
rumi-kuna
runa-kuna,
pacha-kuna
ukanchik-kuna, etc.
24
1. 1. 3. Flexin de caso
El sistema de casos en el qichwa se relaciona con trminos o frases nominales, dentro
de la estructura sintagmtica se halla cumpliendo diversas funciones como: CD, CI, CC
o complemento nominal. Cada uno de estos monemas sealan diversas funciones y significados, pero aqu no sealamos todos ellos, sino uno solo de ellos. Para mayores
datos ver Potos (2004).
i) Relacin nominal (en frase nominal)
-pa, pertenencia: Runa-pa yuyaykuna, llama-pa aycha, wawa-pa pukllana.
ii) Relacin verbal (en sintagma verbal)
Ver parte del sintagma verbal.
-ta, CD:
Wawa-ta kuyani.
-pak (<*paq), CI: Yaya-pak-mi wakaychini.
-kama, CC:
Quito-kama paktamurkakuna.
-man, CC:
Pakcha-man chayamunki.
-manta, CC:
Mayu-manta shamuni.
-pi, CC:
Raymi Pampa-pi tushunchik.
-pura, CC:
Wawa-pura pukllan.
-rayku, CC:
Unkuy-rayku waurka.
-shina, CC:
Amawta-shina kawsan.
-wan, CC:
Apu-wan rimanchik.
1. 2. Derivacin nominal
a) A partir de races nominales
Para la formacin o derivacin de nombres (adjetivos) tenemos los siguientes monemas:
-yuk (<*yuq), posesivo:
wasi-yuk
*-nak (<*nnaq), privativo: wasi-nak
-ntin, inclusivo:
chakra-ntin
-sapa, aumentativo:
uma-sapa
-niki, de orden:
shuk-niki, kimsa-niki
En Ecuador, no se utiliza nak (<*nnaq), en vez de ello se antepone el adverbio mana:
mana wasiyuk, sin casa.
Apreciativos/valorativos
-siki, habitual:
-ruku, valorativo:
*-cha, afectivo:
-lla, afectivo:
wakay-siki
suni-ruku
wasi-cha, wawa-cha
mama-lla, wawa-lla, kusa-lla
En la Amazona del Ecuador, el afectivo -cha se presenta como chu: wawki-chu, papachu: Tambin en el dialecto qichwa ecuatoriano (igual que en otras variedades del qichwa
general) se usa el monema ku (<*-cu) del castellano: mama-ku, wawa-ku, wasi-ku.
25
plural
ukanchikpa mama
kankunapa yaya
paykunapa wawa
b) Determinantes demostrativos
Singular
Kay wasi
Chay yura
*Chakay wiwa
c) Determinantes interrogativos
Singular
Pi runa
Ima muyu
Maykan llama
d) Determinantes indefinidos
Singular
Shuk rumi
Shuktak rumi
Wakin urpi
Mana-pi wawakuna
Mana-ima yura
e) Determinantes de cantidad
Se forman con los adverbios de cantidad
Asha sara
Achka muyu
Pachan rumi
Tawka runa
Piti tanta
Chawpi puncha
f) Determinantes numerales
Se forman con la presencia de los nmeros dgitos o polidgitos.
Shuk wawa; ishkay yura; kimsa wasi, chunka sukta allpaka, hunu runa
g) Determinantes numerales ordinales
Se forman con la aglutinacin del monema niki al nmero; pasado de la decena niki
27
femenino
G
N
warmi wawa (personas)
ii) Macho
G
N
Ullku
llama
hembra
G
N
china llama (no personas)
Prim.
Seg.
Terc.
singular / plural
-ni
-nchik
-nki
-nkichik
-n
-nkuna
ejemplo
(ka-ni, ka-nchik)
(ka-nki, ka-nkichik)
(ka-n, ka-nkuna)
b) Tiempo pasado
La marca que seala el tiempo pasado se presenta bajo dos formas: rka /-shka (<*rqa
/<*sqa respectivamente), y la marca de persona en la primera y segunda se aade despus de las de tiempo.
I) Primera forma: -rka (<*rqa)
singular / plural
Prim.
-rka-ni -rka-nchik
Seg.
-rka-nki -rka-nkichik
Terc.
-rka
-rka-kuna
ejemplo
(ka-rka-ni, ka-rka-nchik)
(ka-rka-nki, ka-rka-nkichik)
(ka-rka, ka-rka-kuna)
29
ejemplo
(ka-sha, ka-shun)
(ka-nki, ka-nkichik)
(ka-nka, ka-nka-kuna)
singular
shamu-y
puri-y
plural
shamu-ychik
puri-ychik
32
Tercera Parte:
Sintagmtica
1. Estructura y componentes de la oracin
En la estructura de la oracin simple afirmativa se hallan tres componentes y de manera
preferencial, en el siguiente orden: sujeto, complemento, verbo (S.C.V). Sin embargo,
segn la intencin comunicativa y pragmtica del hablante cada uno de estos componentes puede intercambiarse de lugar u orden. En otras obras se representan como sujeto, objeto, verbo (S.O.V). Nosotros mantenemos la primera denominacin.
S
Inkakuna
Kan
Wawa
C
qiruta
churiman mikunata
kanchapimi
V
llimpishka
kurkanki
pukllan.
N
wasi
chaka
pampa
b) Adj.
Sumak
Puka
Killu
N
taki
allpa
sisa
c) Det. Gen.
Paypa
ukapa
d) Det. Dem.
Kay
Chay
N
wawa
wasi
N
llama
wasi
e) Det. Int.
Pi
Ima
N
wawa
yura
33
f) Det. Indef.
Wakin
Shuktak
N
atallpa
runa
g) Det. Num.
Kanchis
Ishkay
N
llama
yura
h) Det. Cant.
Asha
Achka
N
muti
puyu
i) Det. Ord.
Shukniki
Sullka
N
pata
churo
V
yuya-ni.
tushu-nki.
waka-n.
b) CD
ste se presenta aglutinado con el monema ta y con verbos transitivos
Sara-ta tarpunki.
Muti-ta yanuni.
c) CI
Este complemento aparece marcado mediante tres monemas: -man, -pak, -ta:
Wawa-man tantata kunchik.
Wawa-pak-mi chumpita awankichik.
Mishukuna-ta allpatami kichunchik.
34
d) CC
Este complemento se manifiesta marcado por un sustantivo ms los monemas funcionales o de caso (-kama, -man, -manta, -pak, -pi, -pura, -rayku, -shina, -ta, -wan) o con
los adverbios de: tiempo, lugar, afirmacin, negacin, duda, cantidad, modo.
Quito llakta-pi-mi kawsanchik.
Kunan-mi chayamuni.
Achka-mi shamushka.
Allimanta-mi purinchik.
3. La Oracin Qichwa
La oracin qichwa se caracteriza por presentarse bajo tres grandes criterios: a) por su
estructura verbal, b) por su modalidad; y, c) segn su estructura (simple o compleja).
3.1. Oraciones segn su estructura y tipo verbal
Aqu se tratan de tres tipos de oraciones segn la estructura verbal.
a) Oraciones transitivas
Se conforman con verbos que requieren para la explicitacin de su comunicacin del
Complemento Directo, de manera casi inmediata y necesaria, entre otros verbos tenemos: tarpuy, pallay, mikuy, kuyay, rikuy, llimpiy, takshay, etc.
Sarata pallanchik.
Ukata mikunki.
Warata takshankichik.
b) Oraciones intransitivas
Se hallan conformadas de complemento circunstancial.
Kushillami kawsanchik.
Pakarinkama puurka.
c) Oraciones copulativas
Se componen de los verbos copulativos: kay, tukuy, rikchay, tiyay.
Allimi kanchik.
Yachachik tukurka.
Sisashina rikchan.
Wasikunami tiyan.
3.2. Oraciones por su modalidad
Se clasifican en varias clases
a) Oraciones afirmativas
Portan, a veces, el monema -mi:
Yachachik-mi kanchik.
Pukina shimipi rimashkanchik.
b) Oraciones negativas
Llevan la marca lexical mana y el monema ligado chu en forma discontinua.
Manami yachachik-chu kanchik.
Mana shamushka-chu.
35
c) Oraciones prohibitivas
Llevan la marca lexical ama ms el monema ligado chu en forma discontinua. (Ver
oraciones imperativas).
Ama llakilla-chu kaychik.
Ama wakay-chu.
d) Oraciones dubitativas
Se manifiestan con la presencia de dos marcas, una lexical (ichapash) y otra, ligada (cha).
Pay ichapash shamunka.
Payka shamunka-cha.
e) Oraciones interrogativas
Se presentan bajo dos formas:
i) Con monema ligado -chu
Este signo ayuda a la especificacin del acto comunicativo a nivel escrito:
Yachachik-chu kanki?
Chay muyuka, muruchu-chu kan?
ii) Con monema ligado -tak
Estas oraciones se manifiestan enfatizadas con el monema tak (<*taq) ligado a los pronombres interrogativos: pi, ima, maykan, o en sus formas pluralizadas o en su condicin
de determinantes interrogativos.
Pi-tak shamushka?
Ima yura-tak wiakun?
e) Oraciones interrogativo-negativas
Se conforman aadiendo al adverbio mana la marca chu:
Mana-chu shamunki?
f) Oraciones imperativas
Se utilizan para las segundas personas en singular y plural, sus marcas son y, -ychik,
respectivamente.
Singular
Shamu-y
plural
shamu-ychik.
i) Estructuras conjugadas
Wawaka pukllan, yayaka awanmi.
ii) Estructuras no conjugadas
Las estructuras subordinadas pueden cumplir funciones de complemento directo o circunstancial.
Kan shamu-chun nirka.
Pay shamushkata yachanchik.
Wawa shamu-kpi mamaka rirka.
Pay chayamu-nkakama shuyashun.
37
Abreviaturas
1. Topnimos
amz.
az.
bo.
Bol.
ca.
chi.
co.
gua.
im.
lo.
na.
or.
ore.
pa.
Pe.
pi.
S.
sc.
sn.
ss.
suc.
tu.
za.
Amazona
Azuay
Bolvar
Bolivia
Caar
Chimborazo
Cotopaxi
Guayas
Imbabura
Loja
Napo
El Oro
Orellana
Pastaza
Per
Pichincha
Sierra
Sierra centro (Cotopaxi, Tungurahua, Chimborazo, Bolvar)
Sierra norte (Pichincha, Imbabura)
Sierra sur (Caar, Azuay, Loja)
Sucumbos
Tungurahua
Zamora
2. Gramaticales
adj.
adv.
C.
C.
cant.
CC.
CD.
CI.
38
con.
CV.
CVC.
dem.
det.
excl.
gen.
indef.
Interj.
int.
N.
num.
onom.
ord.
preg.
pron.
s.
S.
SCV.
sin.
v.
var.
V.
VC.
3. Siglas
ALKI
ANAZPPA
CEE
CIEI
CNV-Q
CONAIE
CONPLADEIN
DINEIB
DINSE
DIPEIB
EBI
EIB
ECUARUNARI
EIBAMAZ
FEINE
FENOCIN-E
GTZ
IEQ
ILL/PUCE
ILV
INCC
KAMAK
LAEB-UC.
ME
ONGs
PLEIB
PRODEPINE
PUCE
SEPDI
SEIC
4. Simbologa lingstica
[]
//
<>
()
>
<
*
**
.
~
//
/ly/
//
//
//
/ts/
/R/
/0/
FN
FV
O
OC
OS
Rn
Rv
SN
SV
Tv
40
Kichwa - Castellano
A
achachay [aaay, aaaw, atsatsay] interj. expresindefro.Yapa chiri kakpi rimay.
Wawakunakaachachaynishpachayamun.
Sin. Chiri chiri.
achachaw [aaaw, auuy] interj. amz.
expresindecalor.Yapa rupay tiyakpi rimay.
achachaw, mikunakarupakmikashka.
Sin. Araray, rupakuk.
achka [aka, aika, aka] adv. bastante,
harto, mucho.Imatapash tawkata, tawka tiyakta, mana ashallata rikuchik.
Chakramantakaachka saratamipallarkani.
Sin. Ashtaka, hatunta, pachan, tawka, llashak.
achik [aix, aig, ai] s. luz,claridad,claro.
Killamanta, intimanta, kuyllurmanta llukshik
llipyarik; imatapash rikunkapak kak.
Tamyapunchapikaachikka manarikurinchu.
achiklla [aixlya] adj. lcido,claro,ntido.
Killamanta, intimanta, kuyllurmanta llukshik
ancha llipyarik; imatapash rikunkapaklla kak.
Tamyapunchakamanaachikllachukan.
Sin. chuya.
achikmama [aikmama, aimama] s. S.
madrina. Wawa shutirikukpi markak warmi.
Achikmamakaachikwawamankatantatami
kamarin.
achikyana [aixyana, aigyana] v. brillar.
Inti killa llukshimushpa punchayachimuna.
Killakaamsatutapimiachikyachin.
achikyaya [aikyaya, aiyaya] s. S. padrino. Wawata shutirikukpi markak kari.
ukaka,kaywawapaachikyayamikani.
achillik-yaya [ailikyaya, ailyaya, atsilyaya] s. sn. dios. Runakunapa yuyaypi tukuyta ushak, tukuyta kuk.
Achillikyayamiyachaytakaushachirka.
Sin. Apunchik, pachakamak, achiktayta, atsil,
achillyaya.
achira [aira, aera, atsira] s. achera. Papashina raku muyu, allpa ukupi pukuk mishki
mikuna
Ashakunukllaallpapimiachiratakatarpun.
achukcha [auka, auga, auxa] s.
achogcha. Purutushina ankushpa pukuk,
waylla muru, shunkupi yana muyuyuk, yanushpa mikuna yuyu.
Wasipikaachukcha lukrutamikurkani.
achupalla [aupalya, aupaa, aupilya]
s.s. achupalla. Kashayuk panka, uchilla chawarshina, sunilla amuk pankayuk yura.
Allpasaywapimiachupalla yuratakatarpuni.
ahana [axana] v. ofender, insultar, denigrar.
Pitapash piachishpa rimana.
Yayakayankamanta,wawatamiahan.
Sin. kamina, takurina.
akankaw [akagaw, akagu] s. amz. variedaddepava. Aw aw nishpa takik, yana patpayuk, puka kunka hatun pishku.
Akankaw pishkukasachapimikawsan.
akapana [akapana, xakapana] s. s. remolinodeviento. Sinchi wayra tukuyta hatarichishpa muyuk.
Wasikatatakaakapanamiaparka.
akapana [akapana] s. Jpiter. Intipa ayllupi
tiyak rumpu.
akcha [aka, axa, aga] s. pelo,cabello.
Runapa umamanta au puchkashina wiak.
Akcha rutuchishkakashpapashrunallatakmi
sakirin.
akcha shuwa [aka uwa] s. s. liblula,
cortapelos. Shuk chuya rikrayuk, yakupi armak chillikshina rikurik.
Akchashuwakalarkapimitiyan.
Sin. chikaru.
akichana [axiana, akiana] v. s. cerniren
harnerooencedazo. Achka hutkuyuk antapi
imatapash shushuna.
Palantahakutachuakichakunki?
Sin. Shushuna.
akirinri [axiriri, axiximbri, axikimbri] s. jengibre. Uchushina hayak, mishki ashnak,
wiksa nanaypa, kunka nanaypa upyana
hampi.
43
AkllAnA
Kunkananakpikaakirinritatimpuchishpaupyarka.
akllana [aglyana, agana, alyana] v. elegir,
escoger,seleccionar. Allita rikushpa hapina.
Mamakakamchankapakkarakusaratamiakllan.
aklluna [axlyuna] v. tartamudear. Harkarishpa harkarishpa mana alli rimana, watarishpa rimana.
Manuelwawakamanchaymantaakllurka.
Sin. Harkarina, shimi-watarina.
akma [agma, akma] adj. sc. Quenosecocina. Wakin murukuna yanukpipash mana
chayak, mana yanurik.
Akma papakunatallayanushkanki.
2. papaspeladasquealnoserremojadas
tomanunacoloracinamarillenta.Llushtishka kipa mana yakupi churakpi killuyashka
papakuna.
Akma papatakapipashmanamikunchu.
Sin. 1 Llumi, kaluk.
aknina [agnina axnina, awnina] v. eructar.
Mikushka, upyashka kipa shimimanta wayra
llukshina.
Hayakaswataupyashpamipaykaaknirka.
2. dudar. Imatapash mana aishpashina, manashina yuyay charina.
Kushipatarimashkataachkatamiaknini.
Sin. akitana.
aksu [axsu, aksu] s.tipodefalda.Anakushina, warmipa churana.
Sisakuytsakamushukaksutamichurakun.
Sin. anaku.
aktuna [axtuy] v. ss. escupir. Shimimanta
tukata llukshichishpa shitana.
Yachanapachapikamanaaktunichu.
Sin. Tukana.
akuna [akuy] v. sn. masticar.Mikunata kirukunawan kashtuna.
Hatunyayaka kamchata chayrak allimi
akurka.
Sin. Kashtuna, kutarina, mukuna, kaskana.
akwa [akwa, axwa] s. amz.rboldecanelo.
Mishkilla ashnak kaspi, sau tullpuyuk kara
yura.
Akwa karapayakutaupyanakaallimikan.
akwas [axwas, awas, axuwas] s. amz.
sarna. Karapi llukshik unkuy.
44
AmAru
Wakinmishukunallamialli shunkuyukkan.
2. lado derecho. lluki manyapi tiyak.
Wakinkunakaalli makiwanapashkillkan.
Sin. paa, allawka.
allichina [alyina, aiina, aliina] v. arreglar,componer,adornar,decorar,modificar,
mejorar.Mana alli kakta sumakyachina, wakllishkata alliman tikrachiy.
Kaypunkutamiallichirkani.
2. v. sn. guardar, ahorrar, reservar. Muru
kakpi, kullki kakpi, churana kakpi, ima kakpipash wakaychina.
Wiwatarantinkapakkullkitaallichikuni.
Sin. 1 sumakyachina.
allikana [alyikana, aikana, alikana] s.
salud, bienestar. Mana unkuywan kana.
Allikanatacharinkapakkaallimikunatamimikunakanchik.
allilla [alyilya, aila] adv. cuidadosamente,
concuidado,despacio.Imatapash ama pakirichun, ama wakllirichun, ama piarichun
nishpa hawalla ruray.
Mamakashilataallilla apamunki,nirka.
2. adv. bien. Imapash alli kak.
Unkushkakaamiallilla kan.
Sin. 1 Allimanta.
allimanta [alyimata, alimanda] adv. cuidadosamente,concuidado,despacio,pocoa
poco.Imatapash ama pakirichun, mana sinchita rurana.
Mankatakaallimanta apamunki.
Sin. Allilla.
alliyana [alyiyana, aliyana, aiyana] v. sanarse, curarse. Unkushkamanta, chukririshkamanta hampirina.
Sin. Hampirina.
allku [alyku, alku, aku, aku, aku] s. perro.
Runakunawan mashiyarishpa kawsak wiwa.
Wasitakamachunnishpapiakallkutacharini.
allpa [alypa, alpa, apa, apa] s. tierra,
polvo, terreno.Tukuy ukanchikpa awipi
rikurik pampakuna, allpapachapashmi kan.
Tawkawakchamimanaallpatacharinchu.
2. adj. silvestre. Mana tarpushka yurakuna.
Irkiallpa kashpamimanaallipukuchin.
Sin. 2 Sacha.
allpaka [alypaka] s. alpaca, camlido an-
AmAtAk
mikurka.
amatak [amatak] adv. sn. ni dios quiera.
Mana munashka ama paktachun.
Amatak yachashkatakunkarinkichu.
Sin. amallatak.
amawta [amauta, amawtax] s. sabio,cientfico del incario. Inkakuna kawsashka pachapi yuyaysapa runa, yalli yachak runa.
Tawantin suyupika achka amawtami
kawsarka.
Sin. Yachak.
aminta [amida] adj. sn. inspido.Kachita,
mishkita mana charik mikunakuna.
Rosakaaminta mikunatachuyanukun?
2.aptico,singracia. Shuk killasiki, imatapash mana rimayta, rurayta munak runa.
Chayrunakaamintamitukurka.
Sin. 1, 2 chamuk, upa, chamcha, hamlla,
chama, hamun, uku.
amina [amina] v. hastiar,empalagar,hartar.
Ima mikunamanta, shukkunamantapash
shaykuna.
Paykaaswaupyanatakamanaamirkachu.
ampana [apana, ampana] v.s.bostezar.
Puunayakpishimitapaskana.
Wawakayarkaymantaamparka.
Sin. Haynalliy.
ampuku [abuku] interj. expresinquedenotairona(nofriegues).Pipash watukashpa
asikpi yankami niwanki ninkapak rimay.
Pay ukata asikpimi ampuku nirkani.
amsa [amsa, asa] adj. sc, amz. oscuro,tiniebla,crepsculo.Yana tutashina.
Amsa kakpikaamallukshinkichu.
Sin. llantu.
amullina [amulyina, amuina, amulina] v.
engullir;traeralgoenlaboca. Mikunata shimi
ukuman kachana.
Amukllasarakamchataamullini.
ana [ana] s. lunar. Shuk aycha murushina,
aycha karapi wiak.
Kariwawaparikrapiana wiakun.
anak [anak] adj. duro. Imapash sinchi kak.
Kayrumikaanakmikan.
Sin. Sinchi.
anaku [anaku] s. saya,falda. Warmikuna
chumpiwan wiksapi watarishpa churarina
pachashina.
46
Hatunmamakallamamillmaanakutachurarin.
Sin. aksu.
ananas [ananas, anunas] s. amz. frutasimilaralachirimoya.Killu pukuk, mishki yurak
mikunayuk muyu.
Ananas muyuta paktanaraykuyuramantaurmarkani.
anchayana [achayana] v. s. empeorarse,
agravarseenunaenfermedad.Kari, warmi,
ima kashpapash ashtawan unkurishpa katina.
Sisakauhuunkuywanmianchayakun.
Sin. Kutiparina, tukurina, ayatukuy, kalakyay.
anchuchina [anuina] v. quitar,mermar.
Ima harkakunatapash shuktak kuskaman
churana.
Antawapurichunanmantarumitaanchuchirkani.
2. restar. Achkamanta mashnatapash kichushka kipa mashna puchushkata yachana.
Yallikuykunamirakpikatushpaanchuchini.
3. s. resta. Achkamanta mashna puchushkata yupaykunawan yachay.
Kunankaanchuchiykunatakaamiyachakunchik.
Sin. suchuchina.
anchurina [auna] v. retirarse,apartarse,
quitarse.Maykanpash shukman rina.
amiwakrakaanmantaanchurikun.
Sin. Kichurina, shuchurina, karuyarina.
anka [aga] s. avederapia,guila. Chuchita, urpita mikuk pawak hatun pishku.
Sisapachuchitaanka mikun.
ankara [agara] s. snc. recipientegrande
demate.Yapa hatun pillchi.
Ankarapichu
mutita,
challwantin
hapirkanki?
2. adj. excesivamente ancho. Imakunatapash yapa patak kak.
Ankara muchikutamirantipashkanki.
ankas [angas, aga] adj. azul. Hawapachashina rikurik tullpu.
ukanchikka ankas muchikutami charinchik.
2. adj. amz. pintn. Manarak pukushka muyukuna.
Kaypakaykachayrakankasmirikurin.
ApArinA
Llullu aswa.
Llulluantunchitaupyashpaunkushkakani.
2. chichademaiztierno. Chukllu sarata alluwan kimsa punchapi apiyachishka washa rurashka aswa.
Yakunayaywankani,atunchitakaraway.
Sin. 1, 2 Kushuk, tikti.
aanku [aagu, aigu] s. hormiga. Usashina rumi ukupi, yurapi kawsak puka, yana
uchilla wiwa.
Runakunakaaankushinamitantanakunchik.
aaay [aaay, ananay, aaaw, ananaw]
interj. s. expresinparareferirseaalgohermoso.Imakunapash kuyaylla rikurik, sumak
rikurik.
Antisuyukuytsakaaaaymikarka.
aas [aas, aagu, aigu] s. zorrillo.Ashnak aychayuk uchilla allkushina allpata
allankapak tuta llukshirik.
Kaytuta aas ukataallashka.
apachi [apai] s. carga,maleta. Hatun kipi.
Kay apachitaka yachakuk churimanmi
kachakuni.
apachina [apaina] v. hacer cargar. Imakunatapash washapi churana.
Kurikayantatamiwiwamanapachin.
apamama [apamama, apama] adj. s. vieja;
abuela. Achka watayuk apa warmikunata
ninkapak shimi.
Apamama warmikunaka ninan yachakkunamikan.
Sin.Paya.
apamuna [apamuna] v. traer. Imatapash
karumanta paktachimuna.
Juanmashikawakrataachuapamurka?
apankura [apagura] s. amz. cangrejo.
Chunka chakiyuk, awpaman washaman,
alliman llukiman purik, yaku rumi ukupi kawsak wiwa.
Apankuratayakupimashkakuni.
apapa [apapa] s. amz. bho negro de
pecho amarillento. Uchpa tullpu millmayuk
tutapi tun tun rikrata uyachik pishku.
Wawaka apapa wakakpillaamancharin.
Sin. Kukupa.
aparina [aparina] s. manta para cargar.
Wawakunata,imatapashwashapichurashpa
shukpachawanpilluriy.
47
ApArinA
Kayaparinawanwawatapachallichini.
Sin.pintu.
aparina [aparina] v. cargar. Imatapash
waskawanwatashpawashapichuray.
Palantawan ashankataka llashak kakpimi
manaaparirkani.
2. cargar frutos el rbol. Ima yurakunapash
muyuyuk tukuk.
Shauyurakaamiaparishka.
apay [apay] s.paquete,bulto.Imapash kurpashka allita watashpa maymanpash kachanalla.
Kay apayta Quito llaktaman kachasha
nini.
Sin. Kipi, kipishka, watashka, maytushka.
apana [apana] v. llevar. Imatapash kaymanta maymanpash yallichina.
Kay kamuta yachanawasiman apakunchik.
api [api] s. mazamorra,colada,sopa.Kutakunata yakuwan chakrushpa yanushka mikuna.
Waaapitamashamankararkani.
2. adj. suave. Imakunapash mana sinchi kak.
Api palantataapamunchik.
3.adj.amz,sc.Dbil.Manasinchiaychayuk
runakuna.
Apikashkamantapaykamanayachankapak
rirka.
Sin. 1katu; 2 utu, sampa, llampu; 3 irki,
kalak.
apichu [apiu] s. camote. Papashina allpa
ukupi pukuk.
Apichutakauuntinmikunchik.
Sin. kumal.
apiw [apiw,apyu,abiu]s.caballo.Ushkuta
ashtawan yalli hatun wiwa, imatapash
aparinkapakalli.
Runallaktakunapikaashtawanapiwkunami
raymipakmutsurin.
Sin.Hatunpaku.
apiyana [apiyana] v. suavizarse.Muyukunata, ima murutapash yanukpi amukyana.
Mutikayanukukpillatakapiyarka.
Sin. Kapiyana.
apu [apu, apux, apug, apuk] s. jefe,soberano,autoridad. Hatun tantanakuypi runakunata pushachun shutichishka runa.
Apu pushaktaakllaymanrini.
48
Atuk
Atuk sArA
Atukkapukaatallpatahapishka.
atuk sara [atux sara] s. maz silvestre.
Puka tulluyuk takshanapak muyuta aparik
kiwa.
Warataatuk sara muyuwantakshani.
atupa [atupa] s. s. mazplagado.Yana kutawan chakrurishpa ismushkashina tukushka
sara.
Kunanpikachukllukunapashatupamitukun.
2. s. vieja. Atupa warmi, paya warmi.
Kankaatupa warmishinamimanakallpanata
ushanki.
3. ss. necio. Mana imatapash uyak.
Atupa kashkamantayachakuktakamirka.
Sin. 2 Paya; 3 uparinri.
atyak [atyak, atyag, atiax] s. babosa. Chaki
illak wiwa, llukashpalla pampakunapi
llawsata sakishpa purik kuru.
Tamyapachakunallapimiashtawanatyakkunakarikurin.
Sin. Unik.
awanakaspi [awanakaspi] s. s. telar.
Chakatashpa rurashka kaspi.
Jos awanakaspipimimakanatakaawan.
awasi [awasi, agwasi] adj. amz. ineptoen
la caza y pesca. Wiwata, challwatapash
mana hapinata ushak runa.
Chaykarikaawasimirikurin.
awana [awana] v. tejer. Churanakunata,
imakunatapash achka puchkata chimpachishpa rurana.
Maykankunakachumpikunataawan.
2. v. amz. Ponercubiertaalacasa. ukapa
wasitawayuriwanawarkani.
3. v. amz. Hacerobjetosdebarro. Manka allpawan kallanata ruray.
Anti suyupika shinami mukawatapash
awanchik.
awinchina [awinina, awinina] v. ss. resembrar. Mana wiashkakunapi kutin tarpuy.
Saratakaspiwanutkushpaawinchinki.
2.
rellenar. Allpawan, imawanpash
chushakkunata huntachina.
Yachakukkashuyukunataawinchin.
Sin. 1 Katichina, 2 huntachina.
awka [awka, awkak] adj. guerrero,militar,
soldado. awpamanta pacha sinchi runa, millay, makanakuk runa.
50
Rumiawikasinchiawkamikarka.
2. personainadaptablealascostumbresde
unpueblo. Mana llaktakunapi yacharik runa.
Paykakayllaktapikaawkamikan.
Sin. 1. makanakuk.
awki [auki] adj. prncipe, persona noble; sacerdote; divinidad. awpa pachapi ushayyuk
runa.
Atawwallpakaawkimikarka.
awkish [auki] s. comidaritualdelosfunerales. Runa wauypi chakrushka mikunakuna.
Awkish mikunataruraytamiyachani.
awkish [auki] s. danza del ao nuevo.
Mushukwatapitushuna.
Runakaawkishtatushun.
awlakanu [awlaxanu, alwaxanu, alwakanu]
s. sc. repartidordealimentosenlasfiestas.
Raymipi mikunata rakik.
Churisawarikpikaawlakanukunamikunata
rakirka.
Sin. Mulumasha.
awllina [awlyina, awina, alwina] v. s. urdir.
Churanata awankapak puchkakunata kaspipi
allichina.
Yachakukpuchkataawllin.
Sin.allwina.
aya [aya] s. cadver. Waushka runa.
Kaynakaayatawantushpaaparkachik.
2. fantasma,espritu;poder,fuerza. Chawpi
tuta unkushkapa awipi runashina rikurik.
Runa yuyaypi manchachishpa purik.
Uchillawamratakaayamimanchachishka.
3.silvestre.Imapashmanatarpushpawiak.
Aya kiwakaachkatawianllami.
Sin.1.wauska;2.ushay,kallpa,samay;3
sacha.
ayampakuna
[ayampakuna, ayumphakuna] v. amz. snc.
sancochar,soasar. Hawa hawalla yanushkakuna, kusashkakuna ruray.
anpi mikunkapak challwata ayampakunchik.
Sin. Hawchana.
ayapampa [ayapamba, ayapampa] s. cementerio, panten. Waushka runapa aychata pampana.
Tukuy runakunami ayapampapi ayakuna-
AysAnA
mankarankapakrinchik.
ayar (<*ayar) s. noviembre. Chunka shukniki killa.
Ayar killapikaayapampamanwaushkakunatarikunkapakyuyarinkapakpashrinchik.
aycha [aya] s. carne. Runakunapa, wiwakunapa tukuy ukku.
ukakachallwaaychatamikusakuni.
2. cuerpo. Kawsakkunapaukku.
Tukuyaychaminanawan.
Sin. 2 Ukku.
ayki [ayki] s. bo. estafa. Imatapash umachishpa kushka.
Kachitarantikukpiaykitarurarka.
aykina [aykina] v. bo. estafar. Imatapash
umachina.
Kachitarantikukpikullkitaaykirka.
Sin. Umachina, muspachina.
ayllu [aylyu, ayu] s. familia,pariente,linaje,
genealoga; sistema. Yaya, mama, churikuna, hachi, hatunyayamama tantalla kawsakkuna.
Kaypunchakunaayllukunatamuyunkapak
rikrini.
ayllu llakta [aylyu lyakta] s. comunidad.
Ayllupura, mashipura tantakushpa kawsana
suyu.
Runakunakaayllullaktata charinchik.
ayllu shuti [aylyu uti, ayu uti] s. apellido.
Yayamamamanta chaskishka, mana chinkarishpa katimuk shuti.
ukapamashipaayllushutikaPichisakami
kan.
aymuray (<*aymuray) s. mayo. Pichkaniki
killa.
Aymuray killapikallamkakpapunchamikan.
ayri
[<*ayri] s. hacha. Millashpa
wauchinkapak hillay.
Ayriwanyantatachiktani.
ayriwa (<*ayriwa) s. abril. Chuskuniki killa.
Ayriwa killapikaachkatatamyan.
aysana [aysana] v. halar,extender,estirar,
deslizar,arrastrar. Imatapash makiwan chutay.
Mamakamakimantawawataaysarka.
Sin. Chutana, shitana.
51
CH
chachina [aina] v.s. sentarselosnios.
Maypipash wawakuna tiyarina.
Marawawakapuunapimichachin.
chaka [aka] s. puente. Mayu hawata
chimpankapak kaspikunawan, mana kashpaka rumi-kutawan rurashka an.
Yachakukwawakunakachakatamiyallin.
2. cadera,anca.Runapa washa tulluwan ishkantin chankawan tinkichik siki tullu.
Paykachaka tullutaminanachikun.
chakana [akana] s. camilla.Kawitushina
waushkakunata,
unkushkakunatapash
wantunkapak rurashka.
Unkushkamashitachakanapiaparkanchik.
2. s. escalera. Ishkay suni kaspipi kinrayman
tawka uchilla kaspikunata watashka.
Yuramanta palltata hapinkapakka hatun
chakanatamiruranchik.
chakata [akata] s. cruz. Shayak kaspipi
umaman kinray watashka kaspi.
Ayapampapikaachkachakatamirikurin.
chakatana [akatana] v. entrecruzar;entrelazar;crucificar.Ishkay kaspita chawpipi
chimpachina.
Juanmashikawasihawapikaspikunatachakatan.
Sin. Waskachina.
chakchuna [axuna, akuna, aguna]
v. s. descomponer, regar, botar, esparcir
aguaogranos. lmatapash karu karupi shitana.
Pichankapakamaallpahatarichunkayakuwanchakchun.
2. v. haceralgoaescondidas. Imatapash pakalla rurana.
Churikamanachariymantayayaparuwanata
raymimanchakchun.
Sin. 1 Hichana, chiwana, shitana, tallina, parkuna.
chakchuna [axuna, axana, axuna,
axina] v. scs. alabarse,ponderar. Llullashpa rimankapaklla alli yuyaykuna.
52
CHAmkAnA
descriarse,daarse,descarriarse,desviarse
de los valores. Maykanpash wakllirishka
tukuna.
Wakchawawakunahatunllaktakunamanrishpakaachkatamichallan.
Sin. Wakllina.
challchina [alyina] v. sc. rasgar, pedacearlaropa.Ima churanakunapash llikina.
Wawakapukllaymantawaratachallchirka.
Sin. Llikina, chillpina.
challina [alyina, aina] v. s. recogerresiduosdecosechas. Murukunata pallay washa
puchushkakunata tantachina.
Ayllullaktawamrakunakapapatachallin.
2. v. descarriarse.Maytapash riklla.
Aylluwakllirikpikawawakunakachallin.
Sin. 1 challana, chukchiyna
challun [alyun, alun] s. amz. variedadde
mosquito. Uchilla puka chuspi. Aswa
mankapi, mishki mikunakunapipash tantarik.
Aswahamchipikaachkachallunmitiyarinata
munan.
challwa [alywa, azwa, alua, awla] s.
pescado,variedaddepezbocachico. Yakupi
kawsak wiwa. Hatun turuta chumkak, tantanakushpa purik wiwa.
Katupampapichallwatarantinkapakrikuni.
Sin. Yaku aycha.
chamcha [ama, ama, au, au]
adj. sc. aptico,singracia. Killaysiki, imatapash mana munak.
Paykachamcha runamikan.
2. sn. ss. inspido,desabrido,soso.Mishki
illak.
Unkushkamankaashachamcha mikunatami
karanchik.
Sin. 1 Upa, chamuk, aminta, hamlla. 2 uku,
aminta, hamlla.
chamiku [amiku] s. s. chamico,plantasilvestrepequea. Sisa ukupi kashayuk, waylla
tullpuyuk yura.
Sarachakraukumantachamiku yurakunata
tantanchik.
chamka [amka, anka] adj. mal molido.
Rakulla kutashka.
Chuchikunakachamkatamikun.
chamkana [amkana, ankana, tsamkana,
tsankana] v. triturar, moler grueso. Ima mu53
CHAmpA
yukmikan.
chanka [aga] s. pierna;muslo. Kunkurimanta sikikaman tiyak aycha.
Wakrachankatacharkishpakaraymipakwakaychinkuna.
chankana [agana] v. entrecruzar las
piernas, sujetar con las piernas. Pitapash
chankawan pilluna.
Hatun yuraman sikankapakka chankawan
chankani.
chantasu [antasu, antazu] s. sc. Llama;
burro.Ushushina hatun wiwa, apachikunata
aparik
Chantasu wirawanmiwayrashkaunkuytaka
hampin.
Sin. Llaminku, runallama.
chaawi [aawi] s. amz. variedaddepjaroqueimitaalosdemsdesuespecie. Yanawan, killuwan muru pishku, tukuy
pishkukunata yachapak.
Antisuyupikachaawi pishkukasumaktami
takin.
chapa [apa] s. amz. frutosquecrecenpegados. Tinkirishpa, llutarishpa wiak murukuna.
Kaychapa palantatakuchimankaray.
Sin. Misha.
chapak [apak] s. vigilante,polica,agente,
detective. Awka runashina, llaktapi kawsak
runakunata kamak.
Chapakkunaka millay runakunamanta
kaman.
chapana [apana] v. espar,mirar,observar. Imatapash pakalla rikuna.
Amashuwachunkatukuykunachapanchik.
Sin. Rikuy.
chapul [abul] s. mariposa. Sumak
tullpuyuk patak rikra, pawashpa chuspishina
purik.
Sisayurakunapikasumaktamichapulkunaka
tiyarin.
Sin. Pillpintu.
chapuna [apuna] v. mezclar,hacermasa,
hacerbarro;desordenar,confundir,desigualar. Imakunatapash shukwan chakruchina.
uuta,machkawanmikunkapakchapuni.
charapa [arapa] s. amz. variedaddetortugaacutica. Yakupi kawsak yawatishina.
CHAWCHA
Chasukunakarunakashkatakamanayuyanchu.
Sin. Chinkarishka.
chawa [awa] adj. crudo,semicocido. Manarak yanurishka mikuna murukuna.
Chawa kamchatamikushpawiksakawakllirin.
2. leaverde. Mana chakishka yanta.
Chawa yantawanyanunkapakkaachkapachatamimutsurinchik.
chawamanku [awamanku] s. amz. pjaro chaguamango. Sumak patpayuk pishku.
Chawamankukaantisuyupimitiyan.
chawar [awar, tsawar, sawar] s. s. cabuyo,
penco, maguey. Sapimantapacha pankasapa, suni kashayuk yura.
ukapa chakrapi chawar harkata churarkani.
chawar kiru [awar kero, awar kiru,
tsawar kiru] s. s.maderadepenco,madero
o maguey. Sisa chakirishka washa suni
kaspi tukushpa sakirik.
awpayayakunakachawar kiruwanmiwasi
kumpatakarurakkarka.
2. adj. persona alta y delgada. Sunilla,
aulla runa.
Wamrakachawar kirushinallakan.
Sin.2Hatun.
chawar mishki [awar miki, tsawar
miki] s. s. pulque,aguamiel,jugo,acresegregado del penco, bebida extraida de la
base del penco. Pukushka chawar sapita
hutkukpi mishki yaku llukshik, mikunakunata
mishkichinkapak may alli.
ukapa mamaka chawar mishkiwanmi
pukaapitakayanun.
chawana [awana] v. ordear,exprimir,escurrir.Wakra uuta, takshashkata,
yanushka murukunatapash kapina.
Payka lumu yanushkata aswa rurankapak
chawan.
Sin. Kapina.
chawcha [awa] adj. delicado,dulce,sabroso;quemaduraosecocinarpido. Hawalla, raku, mishki, utka yanurik, pukurikpash
murukuna. Chawcha papayanushkakamay
sumakmikuymikan.
Sin. Mishki, patashka.
55
CHAWCHA
CHillpinA
CHimpA
makiwan paskay.
awikaratahampinkapakkamakiwanallilla
chillpinchik.
Sin. 1 Challchina, 2 rawmana; 3 paskana.
chimpa [imba, iba] adv. alotrolado,al
frente. awpaman sakirik manya.
Josmashikachimpapimillamkan.
chimpa [simba, simpa, imba, iba,
imba, iba] s. trenza. Akchata, puchkakunatapash, kimsapi rakishpa awashkashinata
ruray.
Warmikapaakchachimpakaachkarakumi
kan.
chimpalu [imbalu, tsimbalu, simbalu] s.
ss. chimbalo,baya,bellotaandina. Lulunshina rikurik papa tsumkana mishki muru.
Chimpalukashuktakipashmitiyan.
chimpaluk [impaluk, imbalux] s. renacuajo.Uchilla kuru, chupasapa hampatu, yakullapitak kawsakuk, manarak chupapash
pitirishka.
Wawakunaka chimpalukta yaku kuchamantahapishpapukllan.
Sin. Putu kulu, willi willi.
chimpapurachina [impapuraina] v. carear, aclarar, rendir cuentas, confrontar
ideas.
Ishkantinmanta ranti ranti rimachina, taripachina.
Ayllullaktakunapika pushakkuna rurashkamantarimachunchimpapurachinchik.
Sin. awinchina.
chimpana [imbana, imbana, imbana,
ibana] v. cruzar. Shuk manyamanta shuk
manyakama yalliy.
Kay mayutaka alli rumikunata rikushpami
chimpanchik.
chimpana [simpana, imbana] v. trenzar.
Akchata, puchkakunata kimsa wankupi rakishpa, kawpushkashinata ruray.
Imbaya, Caar runakunapash akchataka
akchashpamichimpan.
chimpi [impi, imbi, ibi] s. sc. verruga.
Murukunashina chakikunapi, makikunapi
wiak aycha.
Chimpi llukshikpika atallpa chaki karata
kunuchishpamikakunakan.
Sin. Mitsa, misha.
58
CHiWArinA
natamiurkupikacharinchik.
2. s. cueva, laberinto, caverna. Machayshina.
Wawakunakachinkanatapakakun.
Sin. chuklla; 2 machay.
chinkana [igana] s. pa. variedaddeguada. Yaku manyapi wiak, wampushina
rikurik yura.
Mayumanyapichinkanamiwiarka.
chinkarina [igarina, igarina] v.
perderse. Shunku shuwarishpa pantashpa
purina.
Karumanta wawakuna sachaman rishpaka
chinkarin.
chinkillis [ikilyis, igilis] s. amz. bilis. Wiwakunapa, runakunapa yana shunkupi tiyak
waylla rikurik hayak yaku.
Wiksayukkashpakaamashunkumillankapakkakuychinkillistamimillpunakan.
Sin. Hayak, hayakin.
chinku [igu] s. amz. palmeranocomestible. Kasha ankuyuk taraputushina rikurik
yura.
Puna suyumanta runakunaka chinku muyutamikunatamunanllami.
chinlla [inlya] adj. amz. chicharecinfermentada. Pukurishkalla aswa.
Raymipika chinlla aswata sumakta upyachirka.
chinlus [inlus] s. pa. pezsardina.Killu wiksayuk uchilla challwa.
Ayllukunashamukpikarankapakkachinlus
challwatamihapinakanchik.
chinta [ita, ida] s. amz. chamisa.Chakrapi muyuntinta kaspikunata, kiwakunata
harkata rurashka.
Chakra chintamanta llukshishpa yapa lumutamikushka.
2. amz. basurero.Mapakunata tantachik.
Lumukaratachintapishitay.
chintana [itana, idana] v. amz. depositarmalezaenlasorillasdelachacra. Chakra manyakunapi kiwakunata muyuntinta
kimichina.
Jos mashipa chakraman wiwakuna ama
yaykuchun. Kiwawan, yurawan chintakunchik.
chipu [ipu] s. amz. saltamontes, grillo.
awpaman kutu chakiyuk, washamanka suni
CHiWillA
chuchuka [uuka] s. choclococidodeshidratado. Chukllu yanushkata intipi alli chakichishka. Raymipika chuchuka apitaka
sumaktamimikurkanchik.
2. adj. arrugadopormojarse.Yakupi tiyaymanta sipu tukushka murukuna, takshakpi
sipu tukushka .
Chakishkahabastayakuwanchurashpapakarichikpikachuchukami tukun.
chuchu awi [uu awi] s. pezn. Chuchupa umashina.
Llulluwawaka chuchu awita chumkan.
chuchuna [uuna, ukuna] v. mamar,lactar. Llullu wawakuna, wiwakunapash uuta
chumkana.
Wawakaalliwiankapakka,mamapauuta
chuchun.
chukchina [uxina, ugina] v. recogerresduosdelascosechas. Chakrakunapi puchushka murukunata pallay.
Yayakaachkapapatami chukchin.
Sin. Challay, challiy.
chukchu-unkuy [uku unkuy] s. Paludismo. Ima millay unkuykuna, chuspi kanishkamanta yunka, guzu llaktapi tiyak.
Chukchu unkuykasinchimikan.
chukchuwasu [ukawasa, uuwasa,
uwaa] s. rbolcuyacortezaseusapara
curar el reumatismo. Puka karayuk, karamanta yawarshina llukshik yura. Kara yanushka yakuta upyakpi tullu nanayta hampik.
Chukchuy unkuy hapikpika chukchuwasu
kaspiyakutaupyani.
Sin. Kurikaspi.
chukchuna [uxuna, ukuna, uguna]
v. temblar, tiritar por escalofro. Manchaymanta, piaymanta, kushikuymantapash
ukku kuyurina.
Kariwayrasumanrishpakaachkachirimanta
chukchunchik.
Sin. Manchana.
chuki [uki] s. tipo de arma. Imapash makanakuypi ima. Makanakuypika runakunatakachukiwanwauchishka.
chuki [uki] s. amz. perico,tipodepjaro.
Waylla millmayuk, wichu wichu nishpa takik,
yapa uchilla pishku.
Chuki pishkukunakaachkatamichakrapika
CHulunyAnA
takin.
Sin. Wichu, ichillu.
chukirawa [ukirawa, ukira] s. s. chuquirahua. Killu sisayuk, kashalla pankayuk
hampi kiwa, urkukunapi wiak.
Chukirawa yakuwanmi washa nanaytaka
hampin.
chuklla [uxlya, uxa, uklya, uga] s.
choza,cabaa.Pankakunawan, ukshakunawan, katashpalla rurashka uchilla wasi.
Wakrakamanachukllakakunukllamikan.
Sin. Chinkana.
chukllu [uxu, uxlyu, uklyu, uku,
ugu] s. choclo. Llullu sara mishkilla mikuyta
charik muru.
Chukllutatullpapikusashpakaraway.
chukni [ukni, tsuxni, tsugni] s. lagaa.
awi lulunmanta sanku wikishina llukshik.
Wawapaawimantachukni pakarishka.
chukri [ukri, ugri] s. herida. Ukku aycha
llikirishka.
Sachamanyurakashakarikrapichukritarurarka.
chukririna [ukririna, ugririna] v. lastimarse,herirse. Ima aychapash llikirina.
Kapuliyuramantaurmashpachakichukrin.
chuku [uku] s. amz. rbolcuyassemillas
seusanparacollares. Kashayuk hatun yura,
pukata sisak, purutushina pakayta aparik.
Wawakunachuku muyuwanwallkataruran.
chuku [uku] s. ss. extrao,extranjero,forastero,desconocido,ajeno. Shuktak llaktamanta, mana riksishka runa.
Antisuyumankaachkachuku runamiriksinkapakyaykun.
Sin. chikan, hullu.
chuku [uku, ugu] s. ss. variedaddeave
cantora. Killu patpayuk yana pishku, sumakta
takik.
Tutamantakunakachuku pishkukasumaktamipunchayakushkatawillashpatakin.
Sin. wirakchuru.
chukuri [ukuri] s. variedaddecomadreja.
Kuyshina puka millmayuk, chupayuk uchilla
wiwa. Kuykunapa yawarta chumkashpa
wauchik wiwa.
Kunan tutapi chukurika wawa kuykunata
wauchishkami.
CHumkAnA
yana.
Imarimashkataallihamutankapakchulunyanchik.
Sin. chunyana, Upallana, kasiyana.
chumkana [umkana, tsumgana, sumkana, sugana] v. chupar,absorber,succionar. Ima yakutapash shimiwan chuchukshina
rurashpa llukshichina.
Llullu wawakunaka yarkaywan chuchuta
chumkan.
chumpi [umbi, ubi] s. correa,faja,cinturn. Tawka sami tullpuyuk sunilla karashinata
awashka. Uchilla wawakunata pillunkapak,
anakukunata watarinkapak.
Wawataka sinchi wiachunmi chumpiwan
maytun.
chuna [una] s. ss. Variedaddeescarabajo
negroyrojo. Hatun katsu, antawashina uyarik, chuspirukuman rikchakmi.
Wawakachunawanmipukllan.
chunchu [uu] s. amz. rbolgrandesimilaralcedro. Hatun yura, wampukunata rurana, karapipash hampita charik.
Antisuyupikachunchu yurawanmiwampukunatakaruran.
chunchulli [uulyi, uui, uulyi, unul] s. intestinos,tripas. Wiksa ukupi mikushkakunata utuyachik ankukuna.
Raymipikakuchichunchullitakaran.
chunka [unka, uga] num. diez. Iskun yupaymanta katik yupay.
Chunka watayukwawakaayllutayanapan.
chunkana [unkana, ugay] v. ss. Jugar
juegosdeazar. Rumpapurata haytachishpa
pukllana.
Wawakunawan rumpata haytashpa chunkaychik.
Sin. Pukllay.
chunta [unta] s. chonta. Kunuk llaktapi
wiak, sinchi, suni, yana tullpuyuk kiru.
AntisuyumachikunakaChunta raymitaruranmi.
chunu [unu, uu] adj. arrugado; papa
deshidratada. Sipuyashka muyukuna, runakunapika rukuyakpi sipu tukushka aycha
kara.
Yakupichakishkapurututasakikpikachunu
purutumitukun.
62
CHuyAn
63
H
hachi [xai, ai] s. amz. to. Yayapa,
mamapa wawki.
ukapa hachi Julin kayman paktamurkachu?
2.seor,don. Inti llukshina llaktamanta runakuna chikan rukuta llakishpa, kuyashpa
rimay.
Maymantatakkikinpahachikakan?
Sin. 2 yaya.
hakan [xakan] adj. brillante,brillo,luminoso,
resplandeciente. Imapash intishina llipyak.
Kuytsapakurishiwikahakanmikan.
Sin. achiklla, llipyak, palanikuk.
haku [xaku. aku] v. Vmos. Rishun ninkapak rimana.
Raymitarikunkapakhaku, nirka.
hakuchik [xakuik. akuik] v. Vmonos.
Rishunchik ninkapak rimay.
Raymitarikunkapakhakuchik, nirka.
hakuna [xakuna, akuna] v. amz. desmenuzar. Imatapash makiwan utuchina.
Yuraksaratamakiwanhakuni.
hallinka [xalyiga] s. amz. collardesemillas
silvestres. Sacha muyukunamanta rurashka
sumak rikurik wallka.
Kay hallinkaka sacha muyumanta rurashkami.
Sin. tallika.
hallkan [kalyka, alykan] s. amz. variedad
decucaracha. Wasipi mirak uchilla yana hikishina.
Tamyapiyapahallkan mirarka.
hallma [xalma] s. aparejo. Apiwkunapi palltashpa alli watashpa imakunatapash apachita ruray.
Runallamakunatahallmapipapakunata,habaskunataapachishpakatunamanapanchik.
hallmana [xalymana, xamana] v. desyerbar. Chakramanta kiwakunata anchuchiy, allpata yura chakipi churana.
Kaynakasarachakratahallmarkani.
Sin. Kiwana.
64
HAtuku mAmA
rikuy.
hankana [xakana, agana, xagana] v.
cojear. Chaki unkushka kakpi wishtu wishtu
puriy.
Yuramantaurmashpachukankakunki?
hapina [xapina, apina] s. trampa,agarradera,asa. Imatapash charinkapak rurana.
Pishkukahapinapiurmarka.
hapina [xapina, apina] v. coger, apresar,
asir Imatapash makiwan chariy.
Yayapaushutatachuhapirkanki?
2. entender. Ima nishkakunata umapi yaykuchina.
Kankayachachikwillashkatakahapirkankichu?
hapiyu [xapiyu, apiyu, xawiyu, awiyu] s.
amz. caimito.au pankayuk, yura wikiyuk
mishki muyuta aparik yura.
Wawakunakahapiyutami mikunakun.
harka [xarka, arka] s. obstculo,barrera.
Ama llukshichun, ama yaykuchun churashka.
Paykunamipunkupiharkatachurarka.
2. barrasdivisoriasverticales. Ama yallichun
shayachishka kaspikuna.
Wakraamayallichunpalltapalltakaspiharkatachurarkani.
harkashka [xarkaka] s. amz. corral. Wiwakuna ama llukshichun kaspiwan pirkatashina rurashka.
Atallpataharkashka ukupikacharikriy.
Sin. Kincha.
harkana [xarkana, arkana] v. atajar,obstaculizar,detener,estorbar. Rurakukta sakichiy.
Amalarkayakutallirichunnishpaharkarkanchik.
harnina [xarnina] v. roncar. Puukukpi
samay sinkamanta shimimantapash harkarikshina uyarishpa llukshina.
Manchachinkapakpukllashpalla harnirka.
hatarina [xatarina, atarina] v. levantarse, alzarse, pararse, ponerse de pie. Tiyakushpa,
sirikushpa shayarina.
Unkushkawarmikaamihatarirka.
hatuku mama [xatuku mama] s. im.
abuela. Yayamamakunapa mama.
Chayraksinchihatuku mamatacharini.
Sin.hatunmama.
65
HAtuku yAyA
Hiki
2. sn. expresinconllamadadeatencinen
una conversacin. Shuk rimaypi rikchachinkapak rimay, imatapash rimakushpa
tikrachiy.
Hay!,kaykakarimi.
hayak [xayak, xayax, xayag, xaya, ayax]
adj. amargo. Imapash mana mishki kak. Shimita rawrachik.
Hayak kakpimi wantuk upyanataka mana
munanichu.
2. amz. picante. Uchushina shimita rawrachik.
Kayuchukayapahayakmikashka.
3. snc. agrio.Llullu muyukunapa tani yaku.
Hayak kakpimillullukapulitakamanamikunchikchu.
Sin. 3 tani.
hayakin [kayakin] s. bilis.
Wiwakunapa, runakunapa yana shunkupi
tiyak waylla rikurik hayak yaku.
Wiksayukkashpakaamashunkumillankapakkakuyhayakintamimillpunakan.
Sin. chinkilis, hayak.
hayampi [xayambi, xayabi, ayambi,
ayabi] s.amz. iguana. Yanawan, killuwan
hawirishka,
yakupipash,
sachapipash
kawsak wiwa.
Hatun hayampitachaylarkapillukakuktarikurkani.
haycha [xaya] s. cancintriunfaldelacosechaodelaguerra. Sara pallay tukurikpi
kushilla taki.
Inkapachapikaawkakkunakahaycha takita
takishka.
Sin. haylli.
haycha (<**haycha) s. viernes. Pichkaniki
puncha.
hayka [hayka] adv. ss. cundo? Ima pachapi paktarinata tapuy rimay.
Haykatakaymantikramushaninki?.
2. interj. sc. expresindeadmiracin. Mancharishpa imatapash rikushpa rimay.
Chayrunakaimahaykatayaykurka.
haykamanta [haykamanta] adv. s. de
golpe, de pronto, el momento menos pensado,enseguida,sorpresivamente,sbitamente. Shuk mana yuyashkapi utka utkalla,
rurak katimuk, yallimuk.
Haykamanta wawakunakawakarkalla.
Sin. Kunkaymanta, zas.
haylli [xaylyi] s. cancintriunfaldelacosechaodelaguerra;viva. Sara pallay tukurikpi
kushilla taki.
Inkapachapikaawkakkunakahaylli takitatakishka.
Sin. haycha.
haynallina [xaynaina] v. ss. bostezar. Runakuna yarkachishpa, shaykushpa shimita
paskay.
Yachachikkashaykushpahaynallirka.
Sin. Ampana.
hayina [<*xayina, xayniyna v. s. rezongar, responder. Imamantapash piarishpa
kutichina.
Wakinkamillayraykupiallatukushpahayinmi.
hayri (<**xayri) s. minuto. Sukta chunka
uchilla pacha kak.
Muraykasuktachunkahayriyukmikan.
haytana [xaytay, aytay] v. patear,cocear,
pisarelarado. Chakiwan imatapash waktay.
Juanwawakahatunrumpatahaytarka.
2.amz. pisar.Chakiwan imatapash allpapi sirikta saruy.
Tutapurikuymantamachakuytahaytarkani.
Sin. 1itkay; 2 saruy.
hichana [xiana, iana] v. botar,regar,esparcir, derramar. Yakuta, muruta pampapi
shitay.
Pampapimiwakrauutahichashkanki.
2. rebasar.Imapipash yapa yakuta, yapa aswata churashpa tallirinkama huntay.
Yakutarumihutkupi hicharkani
Sin. 1 chiwana, chakchuna, shitana, 2 tallina.
hichuna [xiuna, iuna] v. abandonar,desamparar. Churikunata yaya mama piana,
imatapash shitay kunkarina.
Kanpakuyashkatakaachuhichurkanki?
hikama [xikama] s. s. tipo de tubrculo.
Allpa ukupi ankukunallapi pukuk, chawata
mikuna, mishki kumalshina kak.
Ashtawanmishkiyachunhikamataintipichurani.
hiki [xiki, xixi, ixi] s. amz. saltamontes.
Sachapi kawsak llukllushina, shuk llaktakunapi chillik nishka.
67
HikiAs
Sachapihikitarikurkani.
2. variedaddegrillo. Chuklla ukupi kawsak
yana chillik.
Yanahikitasachamantaapamuni.
Sin. Chillik.
hikias [xixias, ixias] s. amz. mosquito
llamadoarenilla. Tutapi kaninkapak llukshik
uchilla chuspi.
Hikias kanishkapiachkatashikshinmi.
hikyana [xikyana, xigyana, xixyana] v. sollozar. Hatun llakiwan wakay.
Wawakamamamantahikyarka.
hillay [xilyay, kilyay] s. hierro,herramienta,
instrumento. Imatapash llankankapak rurashka antakuna.
Yapuypahillaytarantini.
hilli [xilyi] s. caldo,jugo,zumo;savia. Imakunapash yaku mikuna.
Atallpahillitamiyanunchik.
hillu [xilyux, xiux, xiug, xilyu, xiu] adj. goloso. Akllashka mikunatalla mikuk.
Hillu wawakamanamikunllachu.
hipana [xipana] v. sc. pujar. Uku wiksamanta sinchi samayta tankashpa kachay.
Rukuyaymanta, unkuymanta yalli aparishkamantapash kalakyashpa samayta sinchita
kachay.
Killarunaka,ashatallaaparishpapashhipanllami.
hishi hishi [xiixii, kiikii] interj. sn. expresinutilizadaparaahuyentaro haceradelantar a algn animal. Wakin wiwakunata
manchachinkapak kapariy rimay.
Kuchihishi hishi!.
Sin. Chisha, hisha, hushu hushu, chi.
hita [xita] s. amz. lago, laguna. Sachapi,
urku chakipi sakirishka hatun kucha.
Kayhitapikaachkacharapamitiyan.
Sin. Kucha.
hucha [xua] s. culpa,pecado,falta.Shuk
millayta rurashka.
Paykayankamantahuchatarurarka.
2.s.regaloritualparafiestas.Raymipikamarikuna.
Intiraymipihuchakunatakararka.
huchanchina [xuanina ,xuaina] v. culpar. Pitapash kakpi, mana kakpi rurashkanki
nina shimi.
68
Paykayankamantahuchanchirka.
huchu [xuu] s. sc. dulcedecabuyaode
capul. Capulita yanushpa, chawar mishkiwan apita rurashka.
Huchutayanunkapakkamanamishkitamutsunchikchu.
huka [xuka] s. sc. huero. Lulunta ukllachikpi mana wawa pishku tukuk.
Huka luluntaamamikunkichuupawawatami
wachanki, mana kashpaka kuyashkakuna
hichunkami.
hukana [xukana, hunkana] v. sc. desdear.
Yayamama, ushushita mana kuyana.
Kankachuranataimamanta hukarkanki.
2. noempollarloshuevos. Atallpa, pishku lulunkunata ukllashpa mana tukyachiy.
Pukaatallpaluluntahukashka.
hukipuna [xuxipuna, uxipuna] v. amz. Silbar.Wirpawan pinkullu takikshina uyachiy.
Kanchamanllukshichunnishpakuytsatahukipuni.
huklluyana [xuxlyuyana] v. amz. ampollarse.Makita yapa kakukpi, chaki yapa purikpi, kara ukupi yaku puru tukuk.
Payaushutawanpurishpachakika huklluyarka.
Sin. Chulakyay, chullpukyay.
huku [xuku] adj. hmedo,mojado. Imapash
ashalla ankuyashka kak.
Huku churanatamiintimanchuranki.
hukuna [xukuna, ukina] v. humedecer,mojarse,estilarse,empaparse. Hawa hawalla
yakuwan zutukyay.
Runtukpipampaallpahukushka.
Sin. zutukyana, mutiyana, lapukyana.
hullu [xuu] adj. sc. desconocido,forastero,
extrao,extranjero,ajeno. Imapash mana kikinpashina kakpi shuk llaktamanta shamushka.
Payka,kayllaktapihullumikan.
Sin. Chikan, chuku, ista.
hulun [xulun] s. amz. Badea.Purushina ankupi aparik muyu.
Hayka,huluntaapamuni.
hulunchi [xului] s. amz. tipoderbolde
maderaincorruptiblequeseusaenconstruccin. Killu sisayuk, wasi chakita rurana,
achka watapipash mana ismuk kaspi.
HuWin
Hulunchi kaspiwanwasichirkani.
humpi [xumbi, xubi, umbi, ubi] s. sudor,
transpiracin. Shaykushpa, intipilla purishpa,
sinchita llankakpi aychamanta yakushina
llukshik.
Yayakayapaallpapillamkashpamihumpita
llukshichikun.
humpina [xumbina, xubina, umbina, ubina] v. sudar, transpirar. Shaykushpa, intipilla purishpa, sinchita llankakpi aychamanta
yakushina llukshiy.
Yayakayapaallpapillamkashpamihumpin.
hunta [xuda] adj. lleno, satisfecho, saciado; entero. Imapash mana chushaklla,
paktakta churashka.
Kaymankapiyakutahuntata apamunki.
huntachina [xudaina] v. llenar. Imapipash itina, pakta pakta tukuna.
Yanapapataashankapihuntachini.
huntana [xudana] v. llenarse, inundarse.
Achkata tamyakpi yakukuna manchanayakta
achkayay.
Kunanpunchasarachakrapiyakuhuntarka.
Sin. Nuyuy, kuchayay.
hunu [<*xuu] num. diez mil. Chunka waranka.
Inkakunakaayllumantakahunukamamiyu-
parka.
hupi [xupi] adj. sn. intil. Mana imatapash
ruranata ushak runa.
Chayrunakakillamantahupi tukushpakatin.
hura [xura] s. mazgerminadoutilizadoen
lapreparacindelachicha. Aswata rurankapak sarata allpa ukupi churashpa wiachishka.
Kaysarahurawanaswatarurarka.
hushu hushu [xusu xusu] interj. amz. expresinparaahuyentaralosanimales.Wiwakunata manchachinkapak rimay.
Hushu hushu!,wakrakunakatiychik.
Sin. chisha, hishi, chi, kisha.
hutku [xutku, xuktu, uktu, uxtu, ugtu, utuxu,
utuu] s. hueco,hoyo,agujero,cueva. Tarpunkapak, ayata pampankapak allpata ukuman allashka.
Saratatarpunkapakkahutkupichuranchik.
2. adj. agujereado. Imapash awi awiyuk
kak.
Mamakahutku mankatashitarka.
huwin [xuwi] s. amz. variedaddesapocomestible. Muru karayuk, tamya siririshka
kipa, tutayakukpi win win kaparik hatun
kuwa.
Huwinkakunanmiwakan.
69
i
icha [ia] adv. ss. quiz, quizs. Imapash
ushay tukunkacha nirik shimi.
Lus yayaka icha kullkita maachinkawachari.
Sin. Ichapash, -cha, -chari.
ichapash [iapa] adv. ss. quiz,quizs.
Imapash ushay tukunkacha nirik shimi.
Lusyayakaichapash kullkitamaachinkawachari.
Sin. Icha, -cha, -chari.
ichillu [iilyu] s. amz. perico,tipodepjaro.
Waylla millmayuk, wichu wichu nishpa takik,
yapa uchilla pishku.
Ichillu pishkukunakaachkatamichakrapika
takin.
Sin. Chuki, wichu.
ichu [iu] adj. rpido,apurado,ligero. Imatapash hawalla rurashpa mishashpa rurak
runa.
ukapayayakaichu kashpamiHawallawasitaruran.
ichu [iu, iilyu] s. amz. perico. Yapa uchilla
waylla patpayuk, wichu wichu nishpa takik,
arawkunapa ayllu pishkumi kan.
Puna suyupika ichu pishkukunataka wichkashpamicharinkuna.
Sin. wichu, chuki.
ichuk [iuk] adv. lado izquierdo. Imapash
allawka makiman sakirik.
Shuk wawaka ichuk makiwanmi pukllak
kan.
Sin. lluki.
ichuna [iuna] s. hoz. Ima kiwatapash kuchunkapak winkuyashka achka uchilla kiruyuk hillay.
Ichunawankasiwaratakuchuni.
ichuna [iuna] v. segar,cortar. Kiwakunata,
yurakunata, murukunata pitina.
Puna suyu ayllullaktakunapika minkawanmi
siwarata ichunchik.
ikina [ikina] v. partir, fraccionar, picar, cortar
en pedazos, rozar, agrietar, rajar, rebanar,
70
intunA
Kunanka,imatatakninki?
2.s.cosa,objeto. Maykanpash kak.
Yachanawasipikaimakunatiyan.
imamanta [imamata, imamada, imamunda] adv. amz. porqu? Imarayku, ima
nishpa tapunkapak shimi.
Imamantatakwarmikunakayalliwacharin?
imashi imashi [imai, imai] expresinde
adivinanza. Mana riksishkakunata tapuy.
Imashi, imashi,punchakachushak,tutaka
chichu. (chaykawasimi).
imashnaray [imanaray, imanaray] exp.
amz. muletilladelhabla. Shutita kunkashpa
rimay.
Imashnaray,chayrunakapiachu,kushichu
kan?
Sin. Imashti.
imashti [imati] exp. muletilla. Shutita kunkashpa rimay.
Imashtika shamurkachu?
Sin. Imashnaray.
impayana [imbayana, ibayana] v. estar
deprimido fsica y espiritualmente. Unkushkashina, llakikunamanta kalakyashka kawsay.
Paykamamawaushkamantaimpayarka.
2. resentirse. Piarishka tukushpa sakiriy.
Yachachikrimashkamantawawakaimpayakun.
Sin. 1 Hamallina, kalakyana; 2 nanakyana.
inchik [iix] s. amz. man. utu pankayuk,
allpa ukupi muyuta aparik uchilla kiwa.
Raymipika kuy aychata inchikwanmi
kararka.
inka [iga, ika] s. emperador,rey,suprema
autoridad. awpa pachapi tukuyta kamak
apu.
Espaarunakunashamushpawauchishkamantamimanainkatakacharinchikchu.
inku [igu, iku] s. carnero. Chusku kachuyuk llama.
Pedromashikainku llamatamiyayapakcharin.
inlli [ilyi] adj. amz. tibio,caliente. Kunuklla
yaku.
Chiri tutamantaka inlli yakuwan awita mayllanchik.
Sin. Kunuk.
Inti ankakasarachakrahawapiwampurayakun.
Sin. usturiw.
intillama [idi lyama] s. amz. monoperezoso,pericoligero. Uchpa millmayuk, mana
utka kuyurik, yura pallkakunapi kawsak kushillumi kan.
Inti llama wiwakaallimantayurapisikakun.
intipa ayllu [intipa aylyu] s. sistema solar.
Hawa pachapi tiyak rumpukuna.
Intipa aylluka pusakrumpuyukmikan.
intipacha [idi paa] s. verano.Rupay killakunami kan. Tamyaka manallatak tiyanchu.
Inti pachapimimurukunatapallanchik.
Sin. Usyay pacha.
inti raymi [inti raymi] s. fiestadelsol. Intimanta hatun raymi. Kunanpipash inti raymitaruranchik.
intina [intina] v. solear. Mana tamyay, mana
puyu tukuy, kunuk achiklla puncha.
Agostokillatakasumaktamiintin.
intiyana [intiyana] v. salir el sol. Inti rikurimuna.
Tutamantatakaintiyayakasumaktamiintiyan.
intuna [iduna] v. amz. mosquearse. Achka
71
intunA
iWilAn
Ayllullaktawarmikunakasumakchampiraislamputamirurankuna.
isma [isma, izma] s. excremento, heces,
mierda,abono,estircol,deposicin. Mikushka kipa sikimanta llukshik wanu.
Wiwakunapaismawanimatapashtarpukpika
achkatamimurukunakapukun.
ismana [ismana, izmana] v. defecar. Mikushka kipa aycha mana chaskishkata siki hutkumanta llukshichina.
Runakaukupimi isman.
ismu [ismu] adj. podrido. Imapash a wakllirishka mana alli.
Ismu aychatakamanamikuyushanchikchu.
Sin. ismushka.
ismushka [ismuka] adj. amz. podrido;
mortecina.Waushka wiwakunapa wakllirishka aycha.
Allkupa ismushka aychaka achkatami as-
hnakun.
Sin. ismu, waushka.
ismuna [ismuna] v. podrirse, descomponerse. Imapash wakllirishka tukuna.
Wanukaallpapimiismun.
itsipu [itsibu] s. im. orzuelo. awi kara sikipi
shuk uchilla chupushina wiak.
Wawaka itsipu unkuyhapikpimiwakan.
itsipuna [itsibuna] v. im. cerrar los ojos.Puunayakpi awita alla alla sipuy.
awipiallpayaykukpimiitsipun.
Sin. Sipuna, pimpinrana.
iwa [ixwa] s. amz. tubrculo. Lumushina
mishki mikunata charik.
Sachapikaiwata mikun.
iwilan [iwilyan] s. arbusto. Allpa ukupi rakuyak, takakpi puskuyak, umata armankapak
alli anku.
Rukuka, iwilan ankuwanumataarman.
73
k
kacharina [kaarina]v.soltar,safar,permitir.Watashkamantapaskay.
Urkupi,sachapipashwakratakapurichunkacharin.
2. s. Permiso. Kishpiyta maana.
Samanaman rinkapakka kachariyta maarka.
Sin. Ishkurina, paskana.
kachana [kaana] v. enviar,mandar. Imakunatapash maymanpash chayachiy.
ukapakillkashkatayayamankachakuni.
2. echar,despedir. Millay kashkamanta pitapash ukumanta llukshichiy.
Raymipimakanakuymantakacharka.
Sin. 2 karkuna.
kachi [kai] s. sal. Yurak utu rumishina
mama kuchapi, wakin urkupilla tiyak, mikunata mishkichik.
Kuyaychapikachitachurani.
kachik [kaix] s. amz, ss. guabapequea.
Uchilla pakay, mayu manyakunapi pukuk,
shuk llaktakunapi yaku pakay nishka yura.
Sachapika kachik murutamimikun.
Sin. Pakay.
kachi kachi [kai kai] adj. salado, -da.
Imapash ashtawan kachiyuk.
Kay mikunaka kachi kachi kashkamanta
manamikunachu.
2. interj. expresin de llamada al ganado.
Wakrakunata kayankapak rimay.
Wakrakakachi kachi nishpakayakpimikallpamun.
kachun [kau, xau] s. nuera. Churipa
warmi.
ukapa kachunka Cotacachi llaktamanta
warmimikan.
2.cuada.Wawkipa warmi.
Kachunka ukapa wawkita kuyashpami
kawsan.
kahalli [kaxalyi] s. amz. arbustocuyashojas
seusancomobarbasco.Challwata hapinkapak, yaku hampina pankayuk yura, shuk llak74
kAmAnA
kAmAy
ukapayayakawakratachukllapikaman.
Sin. Pushana, wakaychina.
kamay (<*kamay) s. enero. Shukniki killa.
Kamay killapika, wakin kichwa llaktakunapikaReyesraymitaruran.
kamcha [kaa, kaa, kama] s. s. tostado. Chakishka murukunata kallanapi kusashka.
Chullpi sara kamchataka katunkapakmi
apani.
kamchana [kaana, kaana, kamana,
kamana] v. tostar. Kallanapi murukunata
kusana.
Kukayunkapakmisaratakakamchan.
kamina [kamina] v. insultar. Pitapash millay
shimiwan rimana.
Shuwatakaachkayayakunamikamikun.
Sin. ahana, takurina.
kampik [kabix, kabi] s. amz. cacaosilvestre. Killu karayuk, mishki mikunayuk chiwallkanshina mishki muru.
Shimikaraamachakirishpachiktarichunka
kampik wiratachuray.
kan [kan, xam] pron. T,usted.Ishkayniki
shutipa ranti ninkapak rimay.
Kanllachukaynapunchakallamkarkanki?
kancha [kalla, kaa, kaa] adv. fuera.
Mana ukupi kak. Punku pampa, wasiman
yaykuna pampa.
Punku kanchapimitushukunkuna.
2.s.patiodejuego. Pukllana punku pampa.
Pukllankapakmikanchatakaallichishun.
Sin. 1 Hawa.
kanchis [kais] num. siete. Suktaniki yupayta katik yupay.
Kanchis llamataurkupicharini.
kanichina [kaniina] v. sc. hacermorder.
Imatapash pitapash kiruwan kashtuchina.
Chiriunkuyanchurichunkaputanwanmikanichirka.
2. acuar. Imatapash uchilla tulawan paktachina.
Chaykaspikunatakaamikanichirkani.
kanina [kanina] v. morder,picar(insectos).
Chuspishina wiwakuna, shimiwan nanakta
aychata hapina.
Aankuwiwakachakitakanirka.
76
kAsillA
Sin. usun.
kapya [kabya] adj. ss. frgil, muy suave.
Imakunapash may amuklla, yapa utu kak.
Yanushkamutikaamikapya tukun.
Sin. utu, api, llampu, amuk, ishkurik.
kapyarina [kabyarina] v. ss. suavizarse.
Murukuna pukushpa apiyana, yanukpipash
apiyana, utuyana.
Lumukaamikapyarka.
Sin. Apiyana.
kara [kara] s. piel,cuero,pellejo, cscara.
Tukuy runakunapa, wiwakunapa ukkuta pillurik.
Makikarapimisisuunkuykahapin.
2. cscara,corteza. Yura kaspikunata, muyukunata pilluriyashpa killpak.
Habaskaratallushtikuni.
karacha [karaa, karai] s. costra. Aycha
chukrishkapi chakirishka kara.
Makichukrikaracha tukurka.
karachi [karachi, karatsi] s. sn. estopade
cabuya. Chawar karata takakpi llukshik
puntsu.
Chawarkarachitaapamuni.
Sin. Pakpa, pala, puntsu, hamchi.
karana [karana] v. brindar,convidar,servir,
dar de comer. Imatapash shuk runaman
kuna.
Paykakusamanpapata karan.
2. amz. regalar. Imakunatapash pimanpash
yanka kuna.
Lumuyuratamashimankarani
Sin. 2 kamarina, kuna, kuyana.
kari [xari, kari, khari] adj. hombre, varn;
macho. Runa kashpa, wiwa kashpapash
mana
chichuk.
Yurakunaka
raku,
sinchipashmi kan.
Urkukunapika kari wakrakunatalla charinchik.
2. amz. esposo, marido. Kuyashka warmiwan kawsankapak sawarik runa.
Kanpakkarikaimashutitakkan?
Sin. 2 kusa.
kariyana [kariyana, hariyana, xariyana] v.
reanimarse,convalecerse. Unkurishka kashpa, kalakyashka kashpa alliyashpa sinchiyarina.
Yayakauhuymantahampirishpakaamika-
riyakun
Sin. Alliyana, hampirina.
karkayana [karkayana] v. s. ensuciarse,
mancharseelrostroyelpecho. awi kashpa, churana kashpa, ima kashpapash turuyay, yana tukuy, mapayaymi kan.
Wawakaapitamikushpakarkayan.
Sin. Mapayana, wikiyana, hawiyana, llunchiyana.
karkuna [karkuna] v. arrear, despedir,
echar. Wiwakunata awpachishpa llukshichina.
Millayallkuamakanichunkarkuni.
Sin. Kachana.
karpa [karpa] s.cubiertagrande,toldo. Wasitashina rurashpa katallata churashka. Tamyamanta, intimantapash mitikunkapak alli.
Pintushina hatun kata rurashka wasi.
Wakrakamakkakarpa ukupimipuun.
karu [karu] adv. lejos,lejano,distante(espacio). Mana kuchulla ninkapak shimi.
Turikakaru llaktapimikawsan.
karuyana [karuyana] v. alejarse. Kuchumanta anchurishpa karuyana.
Imamantatak kanka warmimanta karuyakunki?
kasa [kasa, kaza] s. s. helada(fenmeno
atmosfrico). Chakishka rasu. Yurakaunapi
tuta urmashpa inti llipyawan yurakunata rupachik rasu.
Achka kasa urmakpikasaratakaninantami
wakllichin.
kasana [kasana] v. s. helar,caerlahelada.
Chakishka rasu chakrakunapi urmay.
Kunantutamipapachakrapi kasashka.
kasha [kaa] s. espina,-o. Wakin yurakunapi wiak yawrishina tuksik.
Wawaka chunta kashapimi tuksirishpa
wakan.
kashtuna [katuna] v. s. mascar,masticar.
Mikunata kirukunawan mukuna.
Kiruillakrukukunakamanaallikashtunchu.
Sin. Kaskana, mukuna.
kashuk [kaux] s. axila. Runapa rikra uku.
Mamakakipitakashuk ukupimiapan.
kasilla [kasilla] adj. quieto,tranquilo,pacfico, sereno. Wawa kashpa, wiwa kashpapash upalla tukuy.
77
kAsku
Pushakrunakamaykasillamikan.
kasku [kasku] s. pecho. Wiksa chushakmanta pilischakakama tiyak tullu.
Wakrakaskukamaymishkimikan.
kaskana [kaskana] v. scs. desgastar,roer,
pelarconlosdientes. Mikunakunata, shukkunatapash kirukunawan mukuna.
Chayallkukawakratullutamikaskakun.
Sin. Kashtuna, mukuna.
kaspa [kaspa] s. s. mazorca. Kuruntantin
sara, cebada murukunapash manarak ishkushka.
Tukuy kaspakunata wayunkashpa warkurkani.
kaspana [kaspana] v. s. chamuscar. Wiwapa millmata rupachishpa anchuchina.
Kuchitaka raymipi mikunkapakmi kasparkani.
Sin. Rupachina.
kaspi [kaspi] s. palo. Yurakunapa tullushina
sinchi kak.
Llamatakaspipiwatan.
2. amz. madera. Raku sinchi yurakuna, ruraypi mana wakllirik kaspi.
Wasitarurankapakmikaspitakamashkaklla
rini.
Sin. 2 kiru.
kastilla [kastilya, katilya] adj. Espaa, de
Castilla. Espaamanta kak.
Kaypikakastilla shimitapashriman.
katana [katana, khatana, xatana] s. cobija;
cobertor. Chirita harkarinkapak awashkakuna.
Wamra,chaykatanataapamuy.
katana [katana, khatana, xatana] v. cobijar,
cubrir.Imawanpash hawamanta killpay.
Urkupikawaytaukshawankatanchik.
2 s. techar. Pankakunawan, ukshawan,
shukkunawanpash wasita killpay.
Lisanpankawanwasitakakatarkanchik.
katichina [katiina] v. scs. resembrar,
hacer seguir. Muru mana wiashkakunapi
kutin tarpuna.
Juanwawakasaratamikatichikun.
Sin. Awinchina, kumpana.
kati kati [kati kati] interj. expresin para
hacercaminarapersonasoanimales. Yapukuk wakrakuna wachuta purishpa richun nina
78
shinchi rimay.
Yayakawakrayuntatakati kati nishpamiyapukun.
Sin. Richun.
katina [katina] v. seguir. Shukpa washapi
purina.
Yayapawashatakatikuni.
2.perseguir. Imatapash hapinkapak washalla
purina.
Wawaallkukachuchutanishpakatirka
3. imitar. Ima rurashkatapash chayshinallatak rurana.
Yachachikhankashpapuriktakatikuni.
Sin. Rikchana.
katsu [katsu, kazu, xatsu] s. sn, sc. escarabajo.Kuzu kuru rukuyashpa chuspiman tikrashka wiwa. Tamya pachakunapi ashtawan
pawashpa purik, wakinkunaka mikunkapak
allimi.
Imbaburallaktapikakatsukunatakamchashpamimikun.
Sin. chuna.
katu [katu] s. amz. coladade pltano verde.
Palanta utushkata, sacha aychawan yanushka mikuna.
Palanta katuta mikushpaka yuyaysapami
kani.
katuwasi [katuwasi, xatukwasi] s. almacn, tienda. Mutsurishkakunata katunkapak
charik.
Katuwasimantakachitarantirkani.
katuna [katuna, xatuna, khatuna] v. snc.
vender. Imatapash kushpa kullkita chaskina.
Kankaukamanwakratamanakaturkankichu.
kaw [kaw] adj. choclobienmaduro.Chukllu
pukurishpa saraman tikray kallarik.Manarak
chakirishka muru.
Kaw sarawanmichukllutantatakaruran.
Sin. Walu, paruk, halun.
kawana [kawana] v. mirar, observar con
detenimiento. Imatapash alli alli rikurayashpa
katiy.
Wirallawakratarantinkapakmikawanchik.
Sin. Chapana, rikuna.
kawchu [kawu] s. piola, soguilla. Ima
puchkakunatapash pillushpa pillushpa sinchi
rurashka au waska.
kAyAs
Wayakatawatankapakkawchutaapani.
kawchushka [kawuka] adj. torcido.
Puchkapura pilluchishka.
Kanka kawchushka waskata charikunkichu?.
kawchuna [kawuna] v. torcer. Puchkapura pilluchishpa ishkay makiwan waskana.
Kankachawartachukawchukunki?
2. hacer soga. Puchkapura pilluchishpa
waskata ruray.
Kanka waskata rurankapakchu kawchunki?
Sin. Kawpuna.
kawina [kawina, xawina, kabina] s. amz.
remo. Wampunata yakupi purichik kaspi.
Kanwamputakawinawanpurichinki.
kawirina [kawirina] v. amz. revolcarse; hacerse un movimiento en vaivn. Kayman
chayman kuyurina.
Kanpawawakaturupimikawirikun.
kawitu [kawitu, khawitu, kayutu] s. cama,
catre. Sukusta watashpa pallashka puunkapak patashina rurashka.
Puunkapakkawitutasumaktamiallichin.
Sin. Puuna.
kawina [kawina, xawina, kabina] v. batir,
mecer,menear,mover.Imatapash muyuchishpa kuyuchina.
Aswatarurankapaksaraakutakaspiwanmi
kawin.
Sin. Muyuchina, kuyuchina.
kawka [kawka] adj. s. cerealesyleguminosasamediococer. Sara, purutu, inchik, shuk
murukunatapash hawa hawalla yanushka.
Kawka saratakutashkatayanushkamikuyka
sumakmikan.
2.s. coladademazpelado.Llushtishka sarata kutashpa yanushka api.
Kawka apitamikurkani.
Sin. Kalun, chawalla.
kawlla [kawlya] adv. amz. crocante. Imatapash mikukpi kaw kaw uyarik.
Sarataka kawlla uyarayarichunmi kamchanki.
kawllarina [kawlyarina] v. s. maduracin
delchoclo. Chukllu sarakuna pukushpa sinchiyay.
Chaysarachakrakaamikawllarishka.
kAyAnA
kipA
Tukuykunaminkatarurashpakuchikinchata
rurakunchik.
Sin. Harkashka.
kinchana [kiana, kiana] v. haceruncorralocerca.Kaspikunawan pirkatashina rurashpa harkana.
Wawakuna pukllachun, yachana wasi
manyamuyuntintakinchanchik.
kinku [kiku] adj. zig-zag, curva, sinuosidad.Imapash achka kutin winkuyashka.
Kuraray mayu yakuka tawka kinkuyukmi
kan.
kinkuna [kikuna] v. curvar,irenzig-zag.
Alliman llukiman muyushpa rurana, purina.
Kay urku chakita manyashpaka alliman
kinkushun.
kinray [kinray, kigray] adv. horizontalmente. Chayllapitak suniyashka tiyak.
Yachakukwawakakinraymansirikkaspita
shuyukun.
kinti [kinti, kidi] s. colibr. Waylla patpayuk
suni chupayuk, sisa mishkita chumkak
uchilla pishku.
Kinti pishkutakamanahapinachukan.
kintiyana [kidiyana, kidina] v. encogerse,
achicarse. Wakin churanakuna takshakpi,
timpuchikpi kutuyana.
Pachallinaka timpuchishkamantami kintiyashka.
2. encanijarse. Chiri yakupi armashpa,
tamyapi hukushpa chukchuy.
Rasuyakupiarmashpakintiyarkanchik.
Sin. 1 Aysarina, kuruyana, waurina,
tusuyana.
kinuwa [kinwa, kinuwa, kiniwa, kiiwa]
(<*kiwa) s. quinoa. Rumpashina uchilla
yurak muru, sisapi muruyuk.
Punasuyupikaachkatamikinuwa murutaka
tarpunkuna.
kinzhullina [kinzhullina] v.s. guardaralgo
enlacintura.
Imatapash uchillakunata chumpillishkapi allichina, wakaychina.
Wallkamurutaallikinzhullinki.
kipa [kipa, khipa, xipa] adv. despus,acontinuacin, seguidamente. awpakkunata
katik.
Ambatollaktamantatikramushka,kipakaya81
kipA
punkapakmirini.
kipa [xipa, kipa, khipa] s. bocina, instrumentomusical. Pukukpi churushina uyarik
taki.
Tantariymankipawankayachinakanchik.
kipana [khipana, kipana, xipana] v. ss. tocar
laquipa. Kipapi pukushpa uyachina.
Utkallatantarinkapakmashikunakakipan.
kipchan [kipan] s. hgado. Wiksa ukupi,
allawka manyapi tiyak.
Kipchankahayaktallukshichin.
Sin. Yana shunku.
kipi [kipi] s. maleta,bulto,fardo. Hatun shikrashina ukupi imatapash churashpa apanallata rurashka.
uka,kipitaantawapikacharkani.
kipu [kipu] s. nudo,sistemadecomunicacin;archivoyadministracinincsica. Tullpuyuk au waskakunata watashpa
llaktakunapi ima tiyashkata willachik.
Kipukunayachaytakakunanpachakunapika
sinchiyachinamikanchik.
kipuna [kipuna] v. escribirennudos.Inkakunapawaskapikillkay.
Amawtakunakakikinkawsaytakipushka.
kiru [kiru] s. diente. Shimi ukupi wachulla wiashka yurak uchilla tullukuna.
Kaynaka kiru hampichinkapakmi Ambato
llaktamankarirkani.
kiru [kiru, kero] s. paloquenacedelcabuyo.
Chawar sapimanta suni kaspi wiashka.
Punasuyumantaawparunakunakachawar
kiruwanllamiwasikunatakarurarka.
2. madera.Hatun yurakunapa kaspikuna.
Ukalitu kirukunata wasichinkapak allichikunchik.
3. viga.Pallkayachishka kaspi.
Wasipi ishkay shayak kirukunatami allichikunchik.
kiruyana [kiruyana] v. brotarlosembrado.
Tarpushka muyukuna wiay kallarina.
Papamuyuallipachakiruyakun.
kiruyuk [kiruyux] s. amz. pezgrandecon
dientes,similaralbocachico.Kiruyuk hatun
challwa.
Kiruyuk challwatakusakmirini.
kisha [kia] s. nido. Pishkukuna, atallpakuna, wachana hutku wasi.
82
Yurapimiurpikapaypakishatakarurashka.
Sin. Paya, kusha.
kisha kisha [kia kia, kii] expresinpara
ahuyentaralosanimales.Wiwakunata kallpachinkapak kaparina.
Wakratakisha kisha nishpakaparishpautkatakallpachin.
Sin. chi, hushu hushu, chisha chisha, kisha
kisha.
kishpichina [kipiina] v. perdonar,disculpar,salvar,excusar,dispensar,librar,liberar.
Ima hatun llakimanta llukshichina; llakichikta
mana millana.
Paytachuapukakishpichirka?
Sin. Kishpiy.
kishpirina [kipirina] v. salvarse,liberarse.
Llakimanta llukshirina.
ukanchikkakichwashimitarimashpamikishpirishun.
Sin. Kishpikuna.
kishpina [kipina v. salvar,liberar. Ima llakikunamanta llukshina.
ukanchik, millay unkuymantami kishpirkanchik.
kishwar [kiwar, kiuwar]. s. kishuar. Malltalla urku yura.
Kishwar ukupikaayamikawsan,nin.
kita [xita, kita] adj. arisco,indmito. Yapa
manchaysiki wiwa.
Kita kuchikashkamantamikatunkapakrini.
Sin. Millay.
kiti [kiti] s. cantn. Markapi llaktakuna chikan chikan rakirishkata rikuchik shuti.
Kiti pushakkaachkallamkaytamicharin.
kitilli [kitilli] s. parroquia.Tawka ayllu llaktakunata shukllapi tantachishkata rikuchik
shuti.
Sapankitikunami kitillipirakirishkakan.
kitina [kitina] v. amz. fregar. Imatapash
maki ukupi churashpa kakuna.
Kayyuratakitikunki.
Sin. kakuna.
kitiwpi [kitiwpi, kityupi] s. amz. tipodepjaro. Kunkamanta chupakama killu patpayuk,
umapilla yurak tullpuyuk, kitiwpi kitiwpi nishpa takik pishku.
Kitiwpi pishkuka sumaktami yura hawamantasapantutamantatakin.
kullisHtiti
uchilla uku.
Puunakuchupimikullkitakatarirka.
2. s. esquina. Ishkay pirkakuna tantarina kuskapi sakirik uku.
Kanchakuchupitiyakun.
3. adv. allado,cerca.Imakunapash shukpa
manyapi tiyak.
Quitokuchupimikawsani.
Sin. 3 manya, kaylla.
kuchuna [kuuna] v. cortar. Imatapash pitina.
Wakramankarankapakkiwatakuchuni.
2.talar.Yurakunata pitishpa urmachina.
Llulluyuratakaamakuchunkichu.
Sin. 1 Pitina.
kuchuyarina [kuuyarina] v. acercarse.
Karumanta kimirina.
Yachanapunchakunakaamikuchuyarin.
Sin. Manyayana, kayllayana, kimirina.
kukawi [kukabi, kukawi, kukayu, kukaw] s.
fiambre,tonga,colacin.Yarkayta samachinkapak asha mikunakuna.
Minkapikatukuysamikukawitamimikunchik.
kukupa [kukupa] s. bhonegrodepecho
amarillo. Yana patpayuk, misishina awiyuk,
tutapi tun tun nishpa rikrata uyachik anka.
Kukupa awikamanchanayaymikan.
Sin. Apapa, kuskunku, pukunku.
kula [kula] s. cacaoblanco.Killu karayuk,
pukushpa paypa munayta urmak, ukupi
achka uchilla yurak muyukunata charik yura.
Kula muyumantamishkimikunatasurkuni.
Sin. Kila, patas.
kulla [gulya] s. martes. Ishkayniki puncha.
Wakin hampikkunaka kulla punchapi allita
alliyachin.
kullan [gulyan, guan] s. ss. taxo. Yapa sunita ankuyashpa wiarik yura, killulla mishki
murata aparik yura..
Kullantayuramantapaktankapakrini.
Sin. Takzu.
kullay suyu [kulyay suyu, kulya suyu] s. regin sur. Argentina llaktaman sakirik suyu.
Boliviallaktakakullay suyupimisakirin.
kullishtiti [kulytiti, kulyutitin] s. amz. pjarocarpintero. Chakirishka yurakunata tapsawan takashpa hutkuk pishku.
Kullishtitikasachapimikawsan.
83
kullki
wanmirurashkakunakan.
Sin. lukata.
kunan [kuna, kunu] adv. ahora,hoy,actual. Kay pacha rurakukta rikuchik shimi.
ukapayayakakunanmipuukun.
kunawaru [kunawaru] s. amz. variedadde
sapo pequeo. Waylla karayuk, yura hutkukunapi kawsak uchilla hampatu.
Wawakunakunawarutamaskashpapukllan.
kunana [kunana] v. aconsejar. Sumak yuyayta alli rimaytapash kuy.
Sawariypunchapikahatunyayamamakaalli
rimaykunawankunan.
2.s.consejo.Alli rimayta kuna.
Sawarinapunchapikahatunyayamamakaalli
kunaykunatakun.
kunchu [kunchu] s. s. residuodelachicha.
Sanku puchukay aswa.
Kunchu aswatamanamunanichu.
Sin. tikti.
kunti suyu [kunti suyu] s. reginoccidental,occidente. Mama kuchaman sakirik suyu.
Yunkallaktakakunti suyupimisakirin.
kunuk [kunuk] adj. caliente,abrigado. Mana
chiri kak.
Yunkallaktakakunukmikan.
kua [kua, khua, xua] s. snc. moco. Runapa, wiwapa sinkamanta llawsashina llukshik.
Wawapasinkamantakuatapichay.
kupa [kupa, xupa] s. basura. Imapash shitashka kak. Kupakawanumantikran.
Sin. uku, mapa.
kuri [kuri, kori] s. oro. Killu llipyakuk antashina.
Nambijallaktapikaachkakurimitiyan.
kuri kaspi [kuri kaspi] s. oro. rbol cuya
cortezaseusaparacurarelreumatismo. Puka karayuk, karamanta yawarshina llukshik
yura. Kara yanushka yakuta upyakpi tullu nanayta hampik.
Chukchuyunkuyhapikpikakuri kaspi yakuta
upyani.
Sin. Chukchu wasu.
kurikinki [kurikinki, kurikinge, kurikinga] s.
curiquingue. Urkupi kawsak umasapa sinchi
silluyuk, ankashina pawak pishku.
Ishkaykurikinki hawatayallikpimisawariyti-
kusHpAnA
yanatayachanchik.
kurpa [kurpa, kulpa] s. s. terrn. Rumiyashka allpa muru.
Sautarurankapakmiallpakurpakunataka
utuykallarin.
2. adj. enano,rechoncho. Rukuyashka uchilla runa.
Kurpa kashkamantamanapaktarka.
Sin. 2 Piruru.
kuru [kuru, xuru, khuru] s. gusano. Tullu
illak, chakisapa uchilla wiwa. Murukunapi, yurakunapi mirarik.
Pinkalakaaychakunapikurutachuran.
2. adj. amz. corto.Imapash kutulla kak.
Takshakpimikushmaka kuru tukushka.
kurumama [kurumama, kuruma] s. amz.
moscagrandequenopica. Kurukunata wachak hatun chuspi. Mishkikunapi, mikunakunapi, mapakunapi tantarik.
Mishkimankapikurumamakatiyarishka.
Sin. Pinkala.
kurunta [kuruda] s. tusa. Sarata ishkukpi
tullushina sakirik kaspi.
Chakishka kuruntawanmutitakayanun.
kururu [kururu] s. ovillo. Puchkata pillushka
rumpashina rikurik.
Puka,wayllakururukunatatantachini.
kururu [kururu] s. amz. pez pequeo de
franjasamarillasynegras.Yanawan killuwan
tullpurishkashina uchilla challwa.
Kururutamayumantaaychamuni.
kururuna [kururuna] v. ovillar. Puchkata pilluy.
Llamamillmamantapuchkatamikururuni.
kuruna [kuruna, xuruna, khuruna] v. agusanarse;apolillarse. Aychakunapi, muyukunapi,
shukkunapipash kurukuna mirarina.
Manahampishkapapakaachkatamikurun.
Sin. kuruyana, susuna.
kuruyana [kuruyana, xuruyana, khuruyana]
v. agusanarse;apolillarse. Aychakunapi, muyukunapi, shukkunapipash kurukuna mirariy.
Mana hampishka papaka achkatami kuruyan.
Sin. kuruna, susuna.
kuruyana [kuruyana, xuruyana, khuruyana,
kuruna] v. encogerse. Awashkakuna takshakpi uchilla tukun, kutuyan.
ukapawarakatakshakpimikuruyashka.
Sin. Kutuyana, kurullayana.
kusa [kusa] s. marido,esposo. Kuyashka
warmiwan kawsankapak sawarik kari.
Kanpakkusakaimashutitakkan?
Sin. Kari.
kusana [kusana] v. asar. Aychata, muruta,
shukkunatapash nina murupi chayachina.
Kunankakuyaychatamikusakuni.
kushi [kui, kusi] s. alegra,felicidad,dicha,
ventura; fortaleza, energa. Llakikuna illak
sumak kay.
Karu llaktamanta churi tikramukpimi kushi
tukuni.
2. s. amz. canas. Rukuyakpi umapi akcha yurakyana.
Kanpaumapikaamikushi wiashka.
Sin. sami.
kushilla [kuilya, kusilya, kuia, kusia]
adv. feliz,contento,alegre,dichoso. Llaki illak, mana llakirik.
Quitokitimantawasimankushilla tikrarkani.
kushma [kuma, kuma] s. especiedetnica,camisa,camiseta. Ukkuta killpankapak
rikra illak churana.
Kanpa kushmata takshashpa intipi chakichikun.
Sin. Unku.
kushni [kuni, kusni] s. humo,humareda.
Imatapash rupachikpi wakinpika yurak, wakinpika yanalla puyushina llukshik.
Wayllayantatarupachikpikayanakushnimi
llukshirka.
kushnichina [kuniina] v. humear. Imatapash rupachishpa puyushinata llukshichiy.
Kushitahapichunwamratakushnichirka.
kushniyana [kuniyana] v. tiznarse. Kushni
kakuwan imatapash yanayachiy.
Chawayantatarupachishpayanukpikushniyan.
kushparina [kuparina] v. sc, amz. patalear. Runakuna, wiwakuna chakita sinchita
kuyuchiy.
Kasillapuunki,amakushparinkichu.
2. molestar. Shayarishpa, tiyarishpa, kuyurishpa tukuykunata kushpachiy.
Yachakukwawakamashikunatakushparin.
kushpana [kupana] v. s. saltar, brincar.
85
kusHpi
kutsi [kutsi, kusi] adj. s. ligero,gil. Imatapash hawalla utka utka rurak runa.
Chayrunatakakutsi kakpimisawarirka.
2. amz. laborioso.Mana killa runa.
Paykakutsi kashpamiallikawsan.
Sin. 1 Utka.
kutu [kutu] s. bocio. Kunka punkirishpa
rumpashina wiak aycha.
Wawapakunkapi kutu wiashka.
2. s. s. corto.Imapash mana suni, kutulla rikurik.
Wawakakutu warayukmikan.
Sin. 2 kuru, kurulla.
kutu [kutu] s. amz. variedaddemono. Killu
millmayuk, sinchita kaparik sachapi kawsak
shuktak sami kushillu wiwa.
Sachapikututariksinkapakrini.
kutul [kutul, xatulu, katul, katulu] s. s. hoja
quecubrealchoclo. Sara kaspata pillurik
panka.
Chukllutantatakutulwanpillurka.
kutuyana [kutuyana] v. s. encogerse.
Awashkakunata takshakpi kichkiyashpa uchilla tukuy.
Ruwanaawashkatatimpushkayakuwansarukpiallikutuyarin.
Sin. Kuruyay, kurullayay, kurpayay.
kuwa [kuwa] s. amz. sapoquehabitaenrboles. Yurakuna hawapi kuwa kuwa nishpa
kaparik, mikuna hampatushina rikurik wiwa.
Kuwa hampatukayurapimikawsan.
kuwayu [kuwayu] s. amz. pjaronocturno
denominado huacharro. Muru patpayuk
uchilla pishku, tutalla llukshik, mikunkapak
mana alli.
Kunan tutamantaka kuwayumi yallita wakarka.
kuwayu [kuwayu] s. amz. sapo pequeo
comestible. awisapa uchilla rikrayuk kuwayu kuwayu nishpa kaparik wiwa, mikuypak
alli.
Kuwayu aychakamishkimikan.
kuna [kuna] v. dar. Ima charishkakunata
shukman karay.
Kanpashuyushkatakapaymankurkani.
Sin. karana.
kuy [kuy, kuwi, kowi] s. cuy,conejillodeindias. Wasi ukupi, uchilla, mishki aychayuk
kuzu
wiwa.
Intiraympicakuy aychatamikunchik.
kuya [kuya, koya] s. esposa del inka.
awpa kawsaypi inkapa warmi.
Inkapachapikashukkillapikuyakunaraymitarurakkarka.
kuya [kuya] s. amz.tipoderbolgrande.
Pillchi muyuta aparik hatun yura.
Kuya purupiyakutaapamuy.
2. amz. palmera para hacer bodoquera.
Chuntashina rikurik
hatun yura, pukunakunata rurankapak alli.
Pukunatarurankapakkuyataapamuy.
Sin. 1 pillchi
kuya (<*kuya) s. septiembre. Iskunniki killa.
Kuya killapika,Cotacachirunakunakakuya
raymitaruran.
kuyachina [kuyaina, xuyaina] v. seducir,
acariciar. Imallatapash huchachishpa mishki
rimaywan kimirayak tukushpa kakuriy.
Allishunkutarikuchishpakuyachirkani.
Sin. munachina.
kuyachina [kuyaina, xuyaina] v. darpalmadas.Pitapash makiwan waktashpa kuyay.
Tikramuk mashita paypa mamaman kuyachirkani.
kuyachina [kuyaina, xuyaina] v. s. amz.
regalodeahijadosasuspadrinos. Achikwawakuna imatapash achikyayaman karana.
Kusamankuyachiytakararkani.
kuyana [kuyana, xuyana, khuyana] v. s.
amar. Karipash warmipash tukuy shunkuwan
llakirina.
ukapayayakaallikuyawashka.
2. acariciar,mimar. Wawakunata, pitapash
ukllarishpa kushikuy.
ukapawawkitamikuyarka.
Sin. 1. llakina, munana.
kuyana [kuyana, xuyana, khuyana] v. regalar,obsequiar. Imatapash tukuy shunkuwan
karay.
Kaymishkimuyutakuyani.
Sin. Karana, kuna.
kuyaylla [xuyaya, kuyaylya, kuyaya, khuyaya] adj. snc, amz. bonito,lindo,amoroso,
hermoso,-a.Imakunapash sumaklla rikurik.
Kuyaylla millmayukllamawatarantimuni.
2. adj. ss., amz. triste,dignodelstima.Llakilla purik, llakinayakta rikurik runa.
Runakakuyayllamipurikushka.
Sin. 1 sumak, 2 llakilla.
kuytsa [kuytsa] s. sn. muchacha,seorita,
jovencita. Manarak sawarishka mallta warmi.
Chaykuytsakasumakyuyayyukmikan.
Sin. Wamra, chinunka, mallta, pasa.
kuyuchina [kuyuina] v. mover, menear,
mecer,batir,girar.Imakunatapash muyuchiy.
Apimankatarikushpaallialli kuyuchin.
kuyuna [kuyuna] v. moverse,agitarse. Imapash mana shuklla kuskapi tiyak.
Allpachukchukpimiwasikakuyurirka.
kuzu [kusu, kuzu, gusu, xuzu] s. gusano
grandesubterrneo.Hatun yurak kuru. Allpa
ukupilla kawsak ukata, papata mikuk.
Achkakuzukunatamiatallpamankararka.
kuzu [kusu, kuzu, gusu, guzu, xuzu] s. ss.
cinega,fango,pantano.Turu pampakuna,
urkumanta llukshik yaku.
Kuzupikuchikayaykushpapamparirka.
87
l
lalu [lalu] s. amz. tipodeplanta. Hatun pankayuk, yurak wikiyuk, shikshichik kiwa.
Wawakunalalu kiwawanpukllashpamakita
shikshichin.
lampa [lampa] s. pala. Llamkana hillay.
Larkatakalampawanpichani.
lampana [lampana] v. im. remendar.Churana llikirishkakunata asha llachapawan killpashpa siray.
Ruku yayakunaka paykunapa kushmakunata,allimantalampan.
Sin. Chupana, llachapana, putyuna.
lan [la] s. amz. rbolcuyaresinaesmedicinal. Balsa yurashina pankayuk, puka wikiyuk, yaku manyakunapi wiak hampi yura.
Lan yuratakahampikashkamantamiachkata
maskan.
lancha [laa] s. s. plagadeplantas. Tamyashina urmashpa yurapa pankakunata rupachik, llullu murukunata chakichik, ismuchik
utu tamya.
Kay yurata lanchami hapishka, chaymantamichakirikun.
Sin. Pitsik.
lanchana [laana] v. destruirplantasy/o
frutosporplaga.Tamya urmakpi tarpushka
yurakuna, murukuna, ismushpa, wakllishpa,
chakirina.
Kay llullu papa chakrataka achkatami lanchan.
Sin. Sulayana.
lanta [lada] adj. pa. turbio Tamyakpi turulla
tukushka yaku.
Urkutatamyakpikamayuka lantamitukun.
Sin. Sanku.
lapukyana [lapukyana] v.
estilarse,empaparse,mojarse. Churanakuna
shutunkakama yakuwan, tamyawan hukuyay.
Yayaka allpapi llankakushpa yallita lapukyarka.
Sin. mutiyana, hukuyana, zutukyana.
88
lapuna [lapuna] v. amz. doblar. Shuk kaspita hapishpa kumuchiy, suni churanakunata
patarichina.
Shuk
kaspita
winkuyachinkapakka
waskawanwatashpamilapunchik.
Sin. Patarina.
larka [larka, larga, rarka] s. acequia.Allpa
ukuta wachushina allashkata yaku purichun
rurashka, yakupa an.
Ayllullaktakunapika larkakunataka allitami
charinkuna.
larkana [larkana, rarkana] v. haceracequia.
Yaku purina anta allpa ukuta allay.
Chakishka allpakunapi murukuna pukuchunka,yakuantamiminkawanlarkanchik.
latsik [latsix, laix] s. amz. gusanoblanco.
Yurak, suni, au kuru.
Yachachikkayachakukkunamanyachachinkapakkalatsik kurutahapin.
laychu [layu] adj. ss. mestizo. Mana chaypurallatak, runawan mishuwan chapuymanta wacharishka runa.
Tawkalaychumiukanchikwantantarin.
Sin. Mishu, misti, tsala.
liklik [liglik, ligli] s. avequeanuncialalluvia.
Tamya shamuchun liklik liklik nishpa takik pishku.
allamitamyanka,liklik nishpapishkunaka
takikunmi.
linchi [lini] s. red. Kawpushka puchkapura
watashpa watashpa rurashka llika. Rumpawan pukllankapak, challwakunata hapinkapak rurashka.
Challwata hapinkapak Pedro mashika linchitarantikun.
linchi [lini] s. arbusto. Purun pampakunapi
wiak yura.
Mamaka linchi kiwata wiwakunaman
kuchun.
lisan [lisa] s. pajatoquilla. Uchilla pankasapa yura, muchikuta awankapak panka,
wasi katatapash rurarik yura.
luyu luyu
89
ll
llachapa [lyaapa, aapa] s.trapos,paal,
remiendo. Awashkakunamanta pitishka uchilla pintukunami, llullu wawakunata sikita pillunkapak rurashka.
Mawkachuranakunatakallachapakunatami
wawakunamanruran.
2. adj. mendigo. Imatapash mana charik
runa.
Llachapa runaka antakunata maashpallamikawsan.
Sin.2wakcha.
llachapana [lyaapana, aapana] v. s. remendar. Llikirishka churakunata tawka pintukunawan tinkishpa siray.
Ruwanataka achka kullki kashkamantaka
llachapankunami.
llachu [lyau, au] s. azadn. Suni kaspiwan manyapi patak hillaywan rurashka takllashina.
Sarachakratakallachuwanmihallmanchik.
llakana [lyakay] v. magullar,remellar,despellejar,descascarar. Aycha takarishpa chukrina.
Paykarumikunapiurmashpamakillakan.
2.v. trozar.Chukllukunata kutulkunantin yuramanta llukshichina.
Shuwakunamichukllutakatukuytallakashka.
3. v. ss.deshojar. Pankakunata anchuchina.
Wirunkapaknishpamisarapankatallakakun.
Sin. 1-2 Rawmana, lluchuna. 3 llushtina, rawchana, tipina, saklana.
llaki [lyaki, aki] s. dolor,sufrimiento,pena,
amargura,desventura,problema,accidente,
lstima. Nanariy tiyaymanta rimana shimi,
kuyaytapash nina shimi.
ukanchikka mama waushkamantaka
achkallakitamicharinchik.
llakinayak [lyakinayax, lyakinay, akinayax,
akinay] adv. expresin de lstima. Imatapash rikushpa shunkuta llakichik.
Shuk ayllu unkukpika llakinayaktami kawsanchik.
90
Sin. Kuyaylla.
llakina [lyakina, akina] v. sufrir,lamentar,
apenar,tenerpena.Nanayta charina
Kikinpawawakunatakaachkatamillakinchik.
2.amz.amar,querer. pitapash yuyashpalla
kawsay.
ukapawawataachkatallakikuni.
Sin. 2 kuyana, munana.
llakirina [lyakirina, akirina] v. entristecerse,
afligirse, tener pena, apenarse. Kushi illak
tukuy.
Pachamamaka runakuna wakllichishkamantaachkatamillakirin.
llakllana [lyaklyana, axlyana, agana] s.
amz. azuela.Uchillallachushina,kaspikunata
auyachinkapakanta.
Kaspitakallakllanawanllampuyachini.
llakllana [lyaklyana, axlyana, agana] v.
labrar,desgajar,esculpir. Kaspikunata, yurakunatapash auyachina, mallkikunata pitina.
PaykaApunchikpaawitakaspipillakllan.
llakta [lyakta, lyaxta, axta, agta] s. pueblo,
ciudad,comarca. Maypipash runakunapura
tantalla kawsana kuska.
Kichwarunallaktakunakaachkamikan.
2.s. nacin,patria,pas.Mama llaktayuk runakuna kawsana.
Ecuadorllaktakachinchaysuyushutiyukmi
karka.
Sin. 1 ayllullakta; 2 Mamallakta.
llaktana [lyaxtana, axtana, agtana] v. s.
regresarallugardeorigen. Maykan llaktamantapash kikinpa llaktaman tikray.
achullaktakunki?
2. amz. poblar. Mushuk llaktata ruray kallariy.
Karumantashamukrunakunakakaypichu
llaktarikun?
llakwarina [lyakwarina] v. almorzar.
Chawpi punchapi mikuy.
Kuyaychatapapantinmillakwarinchik.
llama [lyama, ama] s. camlido andino,
llAtAnAnA
91
llAWAnA
llutArinA
yak murukunami.
Kayllumi papakamanayanurinchu.
2. adj. s. emperrado,aferrado.Imata yachashpa mana sakik.
Imataruraynikpipashllumi wawamikan.
Sin. 1 Akma, kaluk.
llunchina [uina, unina] v. snc. pintar.
Imatapash ima tullpuwanpash hawina.
ukamiwasitallunchikuni.
2. im. co. manchar. Imatapash, imawanpash
mapayachina.
Paymi ukapa churanataka tukuyta
llunchikurka.
Sin. 1. llimpina; 2 mapayachina, hawina, karkayachina, wikiyachina.
lluru [lyuru, uru, zuru] adj. amz. spero.
Ima karakunapash hutku hutkuyuk, hamchiyuk. Shuk llaktakunapi tsaka nishka.
Paykamuruunkuyhapishkamantami lluru
awitukushka.
Sin. sakra.
llushpina [lyupina, upina] v. resbalarse,
deslizarse.Turu allpapi, ima karakunapipash
sarushpa chakikuna itkariy.
Kayturuallpaantarikushpallushpirka.
Sin. Lluchkana.
llushti [lyuti, uti] adj. ss. desnudo. Churana illak runa, millma illak wiwa.
Millmatawiwakutarutukpikallushtimisakirin.
Sin. Lluchu, llatan.
llushtina [lyutina, utina] v. pelar. Ima karakunatapash anchuchiy.
Papatayanunkapakkakaratallushtinchik.
2. ss. despellejarporcompleto. Wiwa karata
anchuchiy.
Wakrawaukpikakaratakatukuytamillushtinchik.
Sin. 1-2 Lluchuna.
llutarina [lyutarina] v. acercarse,apegarse.
Maymanpash kimiriy, kuchuyay.
Wawakunakapukllanamanllutarin.
2. v. adherirse,afiliarse. Imapipash shukman
hapirina.
Tantanakuypikaukanchikpayuyaymanllutarirkakuna.
Sin. Kayllayana, kuchuyana, manyayana, kimirina.
93
llutAnA
94
m
machakuy [maakuy, maakway] s. serpiente,culebra.Chaki illak llukarishpa purik,
kuykashina yapa suni wiwa.Sachakunapi
kawsak.
Machakuyka payta piachikpimi kanin;
chaymantamanapiachinachu.
Sin. amaru, palu.
machana [maana] s. borrachera. Hayak
yakuta upyakpi yuyay chinkariy.
Machaykaalliyuyaytachinkachikunkuymi
kan.
2. v. emborracharse,embriagarse.Machana
yakuta upyashpa yuyayta chinkachina.
Karullaktamantashukayllushamukpiraymishpamacharkani.
Sin. 2 Shinkayana.
machay [maay, mai, matsi] s. scs.
Cueva,gruta. Kaka uku payllatak kinrayman
utkurishka. Wasishina hatun uku.
Wakrakunakaruntumantamachaypipakaytukushka.
machin [main] s. amz. mico,variedadde
mono. Shuk uchpa millmayuk, tsala awiyuk
kushillushina sacha wiwa.
Shukmachintasachapirikurkani.
machka [maka] s. harina de cebada.
Wakin muru kamchata kutashka utu kuta.
Mishki yakuwan chapushpami machkata
mikunchik.
machu [mau] s. amz. alimentoenvueltoen
hojasparacocer. Mikunata yanunkapak pankapi maytushka.
Mamakamachutayanukun.
makana [makana] s. chalina a colores.
Sumak tullpukunawan awashka pachallina.
Chaywaminsimakanatachuraripay.
makana [makana] s. amz. mazo. Wiwakunata wauchinkapak, makanakunkapak llakllashka kaspi.
Shuwatakamakanawanwaktarka.
makana [makana] v. pegar,golpear. Pitapash makiwan, imawanpash waktay.
Shuwakuktahapishpamakarkani.
maki [maki] s. mano,antebrazo. Pichka rukayuk rikra tukuri tullu. Imatapash hapinkapak alli.
Makiwanrurashkachuranatamichuranchik.
makipura [makipura] s. trabajorecproco.
Imatapash rantinpak kunakuy, ruranakuy.
Runakunaka makipurami allpakunataka
llamkanchik.
makiwatana [makiwatana] s. pulsera,
manillas.Makipi pillunkapak pallashka mullukuna.
Otavalo kuytsakunaka puka wallkawanmi
makiwatanataruran.
mallik [malyix, maix] adj. snc. sobrio,en
sano juicio. Yuyayyuk, manarak shinkayashka
runa.
Hatunyayakamallikmichayamun.
Sin. Mayllik.
mallik [malyix, maix] s. co. tipodehierba.
Shuk uchilla puzu kiwa.
Mallik kiwata sacha ukupi tarirkani.
mallina [malyina, maina, malina] v. probar,
saborear.Imatapash kalluwan mishkita,kachita yachay.
Yanushkamikunatamallirka.
Sin. kamana.
mallki [malyki, malki, maki] s. s. rama;
plantaengeneral.Yurakunamanta rikrakunashina wiashka pallka.
Yurapamallkitakamanapakinachukan.
Sin. Pallka.
mallta [malyta, malta] adj. mediano. Wiwa
kashpapash mana rukuchu.
Katuna pampamanta mallta kuchita rantimuni.
mallta [malyta, malta] adj. mediano; adolescente,joven. Runa kashpapash mana
rukuchu.
Mallta wawaka chayrak yachana wasipimi
yachakun.
95
mAmA
mAsHAlli
mapa [mapa] adj. s. sucio. Imapash karkayashka, mana takshashka, mana chuyalla.
Mapa umamikanki,utkaarmanki.
2. s. expresindedesprecio. Pitapash piaywan nina shimi.
Mishuka,mapa runanishpakamiwarka.
mapamari [mapamari] s.amz. sanguijuela.
Pala rikurik, yana washayuk, yurak wiksayuk,
turu kuchakunapi kawsak, yawarta tsunkak
palamaku.
Mapamari wiwakaantisuyukuchakunapimi
tiyan.
mapayana [mapayana] v. ensuciarse,
mancharse.Imakunapash turuyariy, kawiriy.
Wawakapukllashpamapayarka.
Sin. Karkayana, llunchina, hawina, wikiyana.
mara [mara] adj. nio, nia. Wachashkalla,
kawsay kallariy pachapi kak.
Kanpamarakawayrallamikallpan.
Sin. wawa.
marka [marka] s. provincia. Mamallaktata
rakishka kitikunayuk llakta.
Ecuadorllaktakaamiishkaychunkachusku
markayukkan.
markakmama [markakmama] s. madrina
debautizo. Chikan mama wawata markashpa shutichichik.
Paymi,ukapa markakmama kan.
Sin. Achikmama, achiku.
markakyaya [markakyaya, markaktayta]
s. s. padrino de bautizo. Chikan runa,
wawata markashpa shutichichik.
MashiIntimiukapamarkakyaya kan.
Sin. Achikyaya, achiku.
markana [markana] v. llevar en brazos.
Imatapash maki rikrawan mikllay.
Wawatamaytushpamarkay.
marku [marku] s. altamisa.Chillpishkashina
yana kumir pankayuk ashnak hatunlla hampi
yura.
Papaamaismuchunkamarku yuratamishitanchik.
masha [maa] s. yerno. Ushushipa kusa.
Kanpamashakaamawtayuyaytamicharin.
mashalli [maalyi] s. amz. variedad de
garza. Suni kunkayuk, suni chakiyuk hatun
yurak patpayuk pishku.
Mashallitakamanawauchinachukanchik.
97
mAsHAnA
minkArinA
Sin. Pilluna.
mayu [ mayu] s. ro. Tukuy pacha hatun
anshinata purik yaku .
Tukuy mayukunapi wampuwan puriyta
ushanchikchu?.
Sin. Hatun yaku.
mayu (<*mayu) s. valctea.Hawapachapi
uushinasunian.
Mayupikaachkakuylluryukmikan.
Sin. kasa anku.
maywa [maywa] adj. snc. morado, lila.
Puka tullputa ankas tullpuwan chapukpi papa
sisashina rikurik tullpu.
Yachachikkamaywa sisataapamunkinirka.
Sin. Sai.
mayzana [mayzana, mayzina] v.ss.perder
elconocimiento.Uma muyushkashina unkuy.
Paytakairkirunakakpimimayzarka.
Sin. Shinkana.
michik [miix,miig,miex,mii] s. s. pastor,
-a. Punchanta wiwakunaman kiwata mikuchishpa purik runa.
Michik runaka llamakunata urkuman pushan.
michina [miina] v. s. pastar, pastorear.
Achka wiwakunata pampakunaman pushashpa mapa kiwakunata mikuchiy.
Wakinwawakunamillamakunatamichin.
mikllana [miglyana, mixllyana, migana,
mikana] v. s. llevaralgoenlafalda. Imatapash churashka punchupi, anakupi apana.
Papamuyutatupunkapakmikllakuni.
mikmichu [mixmiu] s. amz. variedadde
gaviln. Inti punchapi mik mik mik kaparishpa purik anka.
Mikmichu ankawakaktauyarkani.
mikuna [mikuna] s. comida, alimento.
Wiksa yarkayta anchuchik.
Minkapikaachkamikunamitiyan.
mikuna [mikuna] v. comer, alimentarse.
Yarkay richun mikunata millpuna.
Kunankatantatamikukuni.
mikya [mikya] interj. amz. expresindecortesadirijidoalasmujeres. Kusayuk warmita
ama shutipi kayankapak shimi.
MashiTamyakaamimikya kan.
millay [milyay, miay, milyi, milyik, milyig] adj.
malgenio,malhumorado. Piak runa, mana
alli shunkuyuk.
Wakinrunakunakamillay yuyaytamicharin.
millana [milyana, milyana. miana] v. asquear,repugnar,tenerasco;aborrecer. Imatapash ashnayta charik runa.
Runapura kashkamantaka mana millarkachu.
2. amz. tener nusea. Kuynanayay, wiksa
waklliy kakpi mikushkakunata tikrachinayay.
Unkuymantakutinkutinmillarka.
millayana [milyayana, milyiyana, miayana]
v. enojarse,enfurecerse,malhumorarse.Alli
kashpa piariy.
Kanmillaykakpimimillayani.
Sin. Piarina.
millchina [milyina, milina] v. ss. expulgar.
Pikikunata, piliskunata umamanta, katamantapash chawsishpa anchuchiy.
Pikikanikukpimimillchikunki.
millma [milyma, mima, mima, wilyma,
ilyma] s. lana,vello,cerda. Runapa, wiwapa
karapipash akchashina tiyak.
Wawaparinrimanauyakpikallaminkumillmatamirinrihutkupisatirka.
millpuna [milypuna, mipuna, nilypuna, ilypuna] v. tragar. Mikunata, upyanata shimimanta wiksaman kachay.
Mishkimuyutawiksaukumanmillpurkani.
milluku [milyuku, miuku, ulluku] s. s. melloco. Llawsayuk, papashina allpa ukupi pukuk muru.
Minkamanrinkapakmillukutatimpuchipanki.
mimish [mimi, mismi] s. amz. encas.
Kiru sikipi tiyak aycha.
Kirukunallukshikpikamimishllamisakirin.
mincha [mina, mina] adv. pasado maana, traspasado maana. Kayapa washa
punchami kan.
Minchatakashamushaninkichu?.
Sin. Kayantin.
minka [minka, miga] s. trabajocomunal.
Ayllullaktapura tantarishpa llamkana.
Tukuykunamiminkamanrinakanchik.
minkachina [migaina] v. brindarposada,
hospedar. Kikinpa wasipi shuk kuchuta puuchun maachiy.
Kayakakikinpawasipiminkachiwanki.
minkarina [migarina] v. snc. hospedarse.
99
minkAnA
munAnAyAy
awpaWaomashikunakasachapillamiwiwakunatamitayushka.
Sin. Purina.
mitikuna [mitikuna] v. huir,fugarse,esconderse. Maymanpash rishpa pakakuy.
Ushushikamanasawarinatamunashpamitikurka.
Sin. pakakuna.
mitsa [mia, mitsa, mia] s. verruga. Chaki
aychapi, maki aychapi wiak muyushina.
Chay uchilla wawapa makipika mitsami
wiakun.
Sin. Chimpi, michamuyu.
mitsak [miak, mitsak, mitsax, mitsa, misa]
adj. varo, -a, mezquino, miserable. Karanata manallatak munak runa.
Chayrunakamitsakmikashka.
mitsamuyu [miamuyu, mitsamuyu, miamuyu] s. verruga. Chakipi makipi wiak muyushina.
Chay uchilla wawapa makipika mitsamuyumiwiakun.
Sin. Chimpi, mitsa, micha.
mitsana [mitsana, misana, miana] v. mezquinar; defender. Imatapash mana karay.
Makanakuypi kishpichina.
Intiraymipikaaswataamamitsankichu.
miyu [miyu] s. veneno.Wauchina hampi.
Shanshimuyukamiyumikan.
miyuna [miyuna] v. envenenar,contaminar.
Wauna hampita upyashpa wauy.
Imaachkallakikunatacharishpapash,rimarinami,amamiyunkichu.
2. s. contaminacin.Imawanpash mapayachiy.
Antillaktapikamaytapashmiyuymitiyan.
Sin. 1 Hampirina.
muchana [muana] v. besar, respetar,venerar. Shimipura tantachiy.
Kuyashkamanta,llakishkamantapaytamuchani.
2. adorar,invocar. Apunchikta, apukunata
kuyay.
Iikkunakaapunchiktayanapachunnishpami
mucharka.
Sin. 2 maana.
mukawa [mukawa] s. amz. vasijadebarro
para bebida. Turu allpamanta rurashka
munAnA
wakunapa kara.
Muru wakratamiraymipikawauchirkanchik.
muru-unkuy [muru ukuy] s. viruela,sarampin.Puka murukunawan aychata katak
wakinpika wauchik unkuy.
Wakin llaktakunapika muru-unkuyka a
chinkarirkami.
mushuk [muuk, muux, muu, musuk] adj.
nuevo(objetosytiempo). Imapash chayrak
llukshirishkalla, manarak riksishka, kallarishka, churashka kak.
Mushuk punchuwanraymimanrirkani.
muskuna [muskuna, nuskuna] v. soar.
Puukuy pacha imakunatapash mana usharinata rikuy.
Kunantutakaimatatakmuskurkanki?
muspa [muspa, mupa] adj. s. torpe,tonto,
imbcil,ingenuo,zonzo,idiota,bruto,bobo.
Mana imatapash ushak, mana yachak runa.
Yayakallakitarikushpamuspalla tukurka.
Sin. Upa, upayashka.
muspana [muspana] v. tontear. Rimak kashpapash apash upa tukuy.
Rikchariy,amawawashinamuspakuychu.
muspayana [muspayana] v.
enmudecerse, embobarse, anonadarse.
Mancharishkashina sakirina.
Wawaka raymipi supaytukushka runata rikushpakamuspayan.
Sin.upayana.
musyana [musyana, misyana] v. amz. preveer. Imatapash a paktarinata yachay.
ukapayayashamunataami musyarkani.
mutilun [mutilun] s.amz. tortugaterrestre.
Kutu chakiyuk, allpapi llukashpa purik, kaspishina sinchi karayuk, sachapi kawsak yawati.
Llullumutiluntahapimuni.
Sin. Yawati, tsawata.
mutiyana [mutiyana] v. amz. estilarse,empaparse,mojarse. Churanakuna shutunkakama yakuwan, tamyawan hukuyana.
Yayaka allpapi llamkakushpa yallita mutiyarka.
Sin. Lapukyana, hukuna, zutukyana.
mutki [mutki] s. olfato. Tukuy kawsak kuyurikkuna ashnayta riksik yuyay.
Runakunakamanawiwakunashinamutkita
muyunA
charinchu.
mutkina [mutkina, muxtina] v. oler. Sinkawan samayta aysashpa, ima samaytapash
riksina.
Paywarmikamaysumakashnakyakutami
mutkirka.
mutul [mutul, mutulu] s. amz. cartlago.
Tullu mukukunapi tiyak amuklla tullu.
Joswawamitikrashpamutulpiwaktarirka.
mutulu [mutulu] s. amz. serpiente matacaballo. Uchpa tullpuyuk hatun machakuy zar
zar nishpa tutakunapi wakak.
Chaysachapimimutulukatutapiwakarka.
muya [muya] s. huerta, potrero,pastosescojidos. utu wayllalla yura, mana yapa
hatun, achka yakuwan wiak kiwa pampa.
ukanchikka wakrata muyapimi michinka-
pakrinchik.
muyan muyan [muya muya] adj. amz.
frutodesagradable. Wakin chuntata, mikukpi
shimita shikshichik muyu.
Muyan muyan chuntatamikurkani,chayka
shimitashikshirka.
muyu [muyu] s. semilla,pepa,grano. Raku
raku murukunata tarpunkapak akllashka
muru; wianalla muru.
Papamuyutatarpunkapakakllakuni.
muyuntin [muyudi, muyudi] adv. alrededor. Imakunatapash muyushpa tiyak.
Wasi muyuntintami sisakunataka tarpurkani.
muyuna [muyuna] v. girar, dar vueltas alrededor. Pirurushina puriy.
Kushpika,utkallamuyun.
103
n
nanakllakana [(<*nanakllakana)] v.abundar.Muyukuna, mikunakuna, churanakuna,
imakunapash achka tiyay, achka tukuy.
ukapachakrapiachkapalantaminanakllakan.
Sin. kamana, usuna.
nanakyana [nanaxyana, nanakyana, nanagyana] v. sn. resentirse,enojarse,encapricharse. Rimashkamanta, piashkamanta
shunkupi nanarina.
Paypashutitahapishpallullakpika,paykananakyanmi.
Sin. Impayana, piarina.
nanampi [nanambi, nanabi] s. amz. bejuco. Suniyashka waska yura, pallkapi wiak.
Tiyarinatakananampi ankuwanmirurashka.
nanarina [nanarina] v. arrepentirse,tener
remordimiento, dolerse. Runapura mana
allita rurashkamanta llakiriy.
Mamakapaypakuyashkachurikarullaktamanrikpikaachkataminanarin.
nanay [nanay] s. dolor. Aycha ukku unkuriy.
Umananaywanllakillamikan.
2. v. doler. Imatapash yapa rurakpi aycha
unkuriy.
Yapapurishkamantachakikayapatananawan.
napana [napana] v. na. estarencelo,estar
en poca de apareamiento. Warmi wiwakuna, kari wiwanayachiy.
Wakrakakaypunchakunakanapakun.
Sin. Salinana.
napaykuna [napaykuna, napana] v. saludar.Maypipash, piwanpash rikurishpa makita
kushpapash rimariy.
Kankunatatukuyshunkuwannapaykuni.
nina [nina] s. fuego,candela.Yantata rupachikpi kunuklla punchakllapash rikurik.
Papata yanunkapakka ninatami mutsurinchik.
Sin. rupay.
ninan [ninan] adv. s. muy,mucho;exage104
nuyunA
Llullunuyukamishkimikuymikan.
nuyuna [nuyuna] v. s. inundarse.Yapa tamyakpi achka yaku huntay.
Achkayakushamukpichakakanuyurka.
2. v. s. remojarse,humedecerse.Sinchi murukuna utka yanurichun nishpa yakupi chu-
ray.
Sarakayakupiurmashpanuyun.
3.v. desleirse,derretirse. Imakunapash yakuyay.
Kachipiyakuyaykushpakatukuyminuyun.
Sin. 1 kuchayana; 2 Huntana, hukuyana.
105
a [a] adv.ya,alinstante. Ari ninkapak ranti
shimimi kan.
a llaktamantashamunimi.
achak [aax, aak, aa, aix] s. ss.
plantamedicinaldefloramarilla.Killu sisayuk, pampakunapi wiak uchilla kiwa. Rupay
unkuyta hampik yura.
Unkuytahampirinkapakkaachak kiwayakutaupyanchik.
aka [aka, axa] adv. antes. Yallishka pachata rikuchinkapak shimi.
Wasipikaakamipurikurkani.
akalla [akalya] adv. recin,hacepoco.
Kunanlla pacha ninkapak shimi.
Kanpayayakaakallamikaymantarirka.
akarina [akarina, axarina] v. atormetarse,lamentarse. Ima llakikunamantapash
shunkupi nanarina.
Paypawarmiwaushkamantaachkatamiakarin.
Sin. nanarina.
akchana [axana, agana] v. peinar.
Akchata allichinkapak akchawan llampuy.
Akchatayakuwanhukuyachishpaakchan.
alla [alya, aa] adv. casi,yamismo,enseguida. Imatapash utkarinmi nina shimi.
Pachamamakamanaallikamakpikaallami
achkatallakichinka.
an [a, ampi] s. camino,sendero,va.
Maymanpash purishpa chayankapak rurashka.
Kayantakatishpamiurkumankachayanki.
aa [aa] s. hermanaahermana. Chay
mamamantallatak wacharishka ushushipura
nina shimi.
Paymiukapakipaaa kan,Maranirka.
au [au] adj. delgado. Imapash ashtawan chusulla. Runawarmikunapapuchkaka
achkaaumikan.
atak [atak, atax, ata, atag] interj. expresinprohibitivacuidado!.Ama chayta ruraychu ninkapak shimi.
106
Amatamyapirinkichu,atak urmankiman.
Sin. paktarak.
awchi [awi] adj. punta,agudo,aguzado.
Imapash kasha, yawri umashina kak.
Shuarkunapawachikaawchimikashka.
awi [awi, abi, iwi] s. ojo,vista. Runakunapi, wiwakunapi tukuyta rikuk.
Rukuyakpikaawikaawsatamirikun.
2.s. cogollo. Yurakunapi, kiwakunapi chawpimanta llukshik llullu panka.
Yakuta,wanutachurakpikayurapaawika
sumaktamiwian.
3.cara,rostro. Shimi, sinka, rinri, tirkutapash
charik, shuk llaktakunapi uya shutiyukmi kan.
Runakunapaawikakushillamikan.
Sin. 2 llulluk, 3 uya.
awpa [awpa, apa] adv. antiguo, remoto;adelante. Kawsaykuna kallarik pacha.
Runakunakaawpa yayakunapakawsayta
katinakanchik.
awpak [awpax, awpak, awpag, awbug] adv. delante, primero, delantero, predecesor. Imakunapash payrak tiyak, mana
washaman sakirik.
ukapaawpakpimillamakunatarantirka.
awpana [awpana, apana] v. adelantarse,anticiparse. Imapipash shukta yallishpa ruray.
Yachachikkahatunantaawpakun.
awsa [awsa] adj. ciego. Mana awiwan
rikuyta ushak, awi wakllirishka.
awsa awitukushpakaachkallakimikan.
irak [irak, nirak] comp. Clase,variedad.
Kayka chayshina rikurikmi kan nishpa rimay.
Kaysisakaamankayirakmikan.
Sin.sami,-shina.
itina [itina, nitina] v. oprimir,apretar,apachurrar, comprimir, hacer presin, apiar,
agolpar,atracar,embutir. Imatapash sinchita
llapiy ama wakllirichun.
Chaychuranakunaamawayrapirichunrumiwanitin.
utunA
107
p
pacha [paa] s. mundo, espacio, naturaleza;ecosistema.Tukuy mashna wiay, kawsay kay.
Kayallpapachapillatakkawsanchik.
2. poca,tiempo. Imakuna, runakuna kawsay mita.
Chayrunakaukanchikpapachamantakashpapashrukumirikurin
Sin. 1. pachamama; 2 mita.
pachak [paak, patsax, patsak, patsag,
pasak] num. cien,ciento. Chunka kutin chunkachikpi tukuk yupay.
Shukapiwtapachak kullkipimikaturkani.
pachakamak [paakamak] s. dios.Wakin
runakunapa yuyaypika tukuyta ushak, kawsayta kuk, wiaypak kawsak.
Wakin runakunaka pachakamakta yupaychashpamisumaktatushurka.
Sin. Achillikyaya.
pachallina [paalyina] s. Ima puchkawanpash awashka, warmipa washata pillurina.
Kusakapachallinatawarmipakmiawan.
pachamama [paamama] s. hbitat, naturaleza, medio ambiente, ecosistema. Tukuy
tiyakpa tiyana.
Pachamamaka yurakuna mana tiyashkamantallakitukun.
Sin. pacha.
pakarichina [pakariina] v. amz. alumbrar,
daraluz.Chichu warmi wachariy.
Rosa mashika wachana wasipimi pakarichirka.
Sin. Wacharina, mirarina.
pakarinmikuna [pakarinmikuna] v. desayunar. v. desayunar. Tutamantapi mayllak
shunku kashpa ashallata mikuy.
Mashikallamkanamanrinkapakkaachkatami
pakarinmikun.
Sin. chinchina, Shunkuna, shunkunchina.
pakarina [pakarina] v. amanecer. Inti llukshinkapak achikyashpa punchayay.
Hatunmayupichallwakukpipakarirka.
108
pAllA
takyashka.
Mashikapala kaspitarantirka.
Sin. patak.
palak [phalag] s. sc. afrecho de cebada.
Machka hakuta shushukpi sakirik hamchi.
Kuchimikunapipalaktachurarka.
Sin. Hamchi.
palamaku [palamaku, falamaku, palama]
s. bo. divinidad que origin los insectos.
awpa pacha runapa yuyaypika tukuysami
chuspita wachachishka.
Palamaku apukatukuychuspitawiachishka.
2. bo. insectoengeneral. Tukuy uchilla chuspikunapa, kurukunapa shuti.
Chaywawamashikamanarikshishkapalamakuwanunkurka.
palanikuk [palanikuk, phalanigux] adj. sc.
brillante,resplandeciente. Ima antakunapash
llipyarikuk.
Palanikuk kullkimirikurin.
Sin. Llimpik.
palanina [phalanina] v. brillar,resplandecer.
Ima antakunapash llipyarik.
Kunantutamantakaintikamanchanay!palanin.
Sin. Llipyana.
palanta [palata, palanda] s. pltano,guineo. Killu karayuk, maki rukashina suni mishki mikunayuk.
Palantatarantinkapakyunkamanrikuni.
palata [palata, balata] s. amz. caucho.
Shuk hatun pankayuk, achka yurak wikiyuk
yura.
Palata yurakaantisuyusachapimiwian.
palik [palik, phalix] s. bo. migaja. Tantamanta, kamchamanta urmashka haku.
Wawachuchimi palik tantatakamikukun.
palikina [palikina, phalikina, pharikina] v. bo.
desmenuzar.Imatapash utuy.
Pedromashimi,misimantantatapalikirka.
Sin. Hakuna.
palla [palya] s. mujernoble,escogidaenel
tiempodelincario. Kapak warmi, inkapa akllashka warmi.
Pallaka akllashkawarmikarkanin.
palla [palya] s.rondador.Sukus pitishkakunata kimichishpa watashka pukuna takik.
109
pAllAnA
Wamrakunapallapitakishparikuchirka.
pallana [palyana, paana] v. cosechar,recogergranos. Murukuna pukukpi tantachiy,
imapipash hapiy.
Kaypunchakasachasaratapallarka.
pallka [palyka, paka, palka, parka] s. horqueta,bifurcacin. Yura wiarishpa ishkaypi
rakirishka.
Pallka kaspiwankupatawayrachirkani.
2. catapulta. Rumita warakankapak rurashka
kaspi.
Andreswamrakapallkawanrumitakaruman
shitarka.
Sin. 1 mantakakiru.
pallkayana [palykayana, palkayana] v. crecerpegadolosfrutos. Ishkaypura tinkirishpa
wiarik murukuna.
Sachasaraakaspatukushpaka pallkayashka.
pallta [palytay, palta] s. aguacate. Waylla karayuk, waylla mikunayuk, sinchi muyuyuk
muru.
Salasaca llaktapika, aya punchakunapimi,
achkapalltatakamikunchik.
palltana [palytana, paltana] v. poner una
cosa sobre otra, sobreponer. Imatapash
shukpa hawapi churay.
Papayanuhawapikuykusatapalltarka.
palu [palu] s. lagartija. Uchilla waksashina,
allpapi llukashpa purik wiwa.
Chaysirikkaspihawatapalukakallparka.
2. amz. culebra. Witapi kawsak machakuy.
Ishpinkuyurapishuksumaktullpuyukpalumi llukan.
Sin. 2 Machakuy.
pampa [pamba, paba] s. suelo,planicie,
llanura,valle. Pukrukunapi suniyashka allpa.
Wayllallapampapipiawakramikukun.
pampa [pamba, paba] adj. comn, general. Tukuyta ninkapak shimi.
Pampa unkuytawarwaryakuwanhampirini.
pampana [pambana, pabana] v. enterrar,
inhumar. Allpata allashpa, ukupi imatapash
allpawan killpay.
Waushkaallkutaallpapipamparka.
panchiy (<*paniy) s. febrero. Ishkayniki
killa.
Panchiy killapika,12punchapi,Antisuyupa
110
pachamikan.
pani [pani] s. dehermanoahermana. Chay
mamamantallatak llukshishka kari churi
warmi ushushita ninkapak.
Mashi,kanpapaniwanmisawarinakani.
panka [paga, phaga, fanga] s. hoja.
Tukuy yurapa pallkakunapi wayllalla wiashka.
Wayusapankakawayllallamikan.
2.pgina. Killkankapak rurashka kara.
Kaypankapikillkashpakatinki.
Sin. patara.
pankalla [pagalya] adj. gil,veloz,liviano.
Imapash Hawalla, mana llashak kak.
Wawakunakapankallamikallpan.
Sin. wayralla.
panshi [pai, pasi] s. amz. armaznde
palospequeoscolocadosdentrodelaolla
paracocinar. Yanunkapak manka ukupi churana kaspikuna.
Lumutayanunkapakpanshitaruraychik.
pantay [panday] s. error, equivocacin,
confusin. Waklliy ruraykuna, yuyaykunapashmi kan.
Kaypantaytaallichipay.
pantana [pandana] v. errar, equivocar,
confundir. Waklliyta ruray, mana alli anta riy.
Chakiantarishpapantarka.
panti [pati] s. yerbaparateir. Imatapash
tullpuk kiwa.
Panti kiwawantullpuytayachachishunchik.
pantinsaya
(<**
patinsaya:
pa+ntin+saya) s. Continente americano. Pacificopa, Atlanticopa chawpipi sakirik suyu,
hatunllakta.
Pantinsayapikaazteca,maya,chibcha,inka,
guaranirunamikawsan.
Sin Apya Yala.
pantu [padu] s. amz. animaldenominado
cabezademate,similaraltigre.Yana millmayuk, killu kunkayuk, pala umayuk papayata, palantata, chiwillata mikuk uchilla
pumashina wiwa.
Pantu ama palantata mikuchun kamana
kanchik.
Sin. Tuwi.
panwa [pawa, pagua] s. amz. trampade
cacera para animales pequeos. Uchilla
pAtAs
pAti
kan.
Sin.Apamama.
payaku [payagu] exp.amz.expresinpara
referirsealahijaapreciada.Kuyashkaushushita nina shimi.
Payaku,aswataupyachiway.
Sin. Mamaku.
paychi [payi, paysi, payi] s. amz. unavariedad de pez. Chutishina rikurik challwa,
hatun sachapi, kuchakunapi kawsak.
Chaykuchamanta paychitahapimuni.
payku [payku, payko] s. s. yerbamedicinal.
Mishkilla ashnarik uchilla yura. Yuyayta kamachik, kuykapak hampi, lukrupi churashpa
mishkichina.
Yuyaymirarichun payku yakuta rurashpaupyanki.
paykuna [paykuna] pron. ellos,ellas. Karullapi tiyak wakin runata mana shutichishpalla
rimay.
Paykunakaurkupikuchukushpamihawayta
achkatatakin.
paza [paza] adj. spero,escabroso,tosco.
Ima karakunapash kapul yurapa karashina
kashallalla.
Yapachiripi,wayrapi paza makitukushkanki.
Sin. lluru, sakra.
pi [pi] pron. quin?. Maykantak nishpa tapuna shimi.
Pitakshamurka?
pichana [fiana, piana, phiana] s. escoba,
borrador. Sunilla sinchi kiwakunata shuk
kaspi manyapi watashka. Pampakunata
chuyachinkapak rurashka.
Llaktamantashuk pichanatarantimuni.
pichana [fiana, piana, phiana] v. barrer,
limpiar. Wasi ukukunamanta tukuy mapakunata pichanawan anchuchiy.
Yachanawasiukutamipichakunchik.
pichka [pika, piika, pika, pia] num.
cinco. Chusku yupayta katik yupay.
Pichka wirallakuchitacharini.
piki [piki] s. pulga. Kayman chayman pawashpa purik uchilla palamaku. Yawarta
tsumkak wiwa.
Kayallkukayapatamipikitamirachishka.
2. amz. nigua.Yapauchillapiki.Chaki rukakunapi yaykushpa wiak.
piAnA
Ushutaillakpurikpimi,pikika chakipiyaykushka.
Sin. 2 Iu.
pilis [pilis, pigli] s. s. piojoblanco. Kuchikunapi, runakunapipash tiyak usashina yawarta
tsunkashpa kawsak.
Kaykuchikapilis huntashpamiirkiyashka.
pilis [pilis] s. amz.frutoscadosantesde
madurar. Yankamanta ishkurishpa urmak llullu muyukuna.
Pilis muyuwanwawakapukllarka.
pillchi [pilyi, pili] s. recipientedelacscaradelcoco. Shuk kuku karamanta chawpishka rumpalla rikurik. Yakuta, aswata
upyankapak rurashka.
Shukpillchi aswatakaraway.
2. amz. tipoderbol. Pillchi muyu nishkata
aparik yura.
Ankaratarurankapak,yuramantashukpillchi muyutaapamuni.
Sin. 2 kuya.
pilluna [pilyuna, piuna] v. enrollar,envolver,enredar. Imatapash waskawan sumakta
kipiy, maytuy.
Warmikawawatamichumpiwanpillurka.
Sin. Maytuna.
pillpintu [pilypitu, pipilyitu, pimpillitu pilpidi] s. mariposa.Tawka tullpuyuk uchilla rikrayuk pawashpa purik chapul.
Pillpintukasumaktullpukunatamicharin.
Sin. Chapul.
pimpirana [pipirana] v. amz. pestaar.
awita alla alla sipuy.
awipiallpayaykukpipimpirakuni.
Sin. Sipuna, itsipuna.
pimpis [pimpis, pipis] s. amz. aletadepez.
Challwakunapa waytarik uchilla rikrashina
tullu.
Challwakunaka pimpiswan utkashpa waytan.
Sin. Winkanas.
pinchi [pini] s. amz. canelo.Mishki ashnayuk killu kaspi yura.
Pinchi yurawankasumaktiyarinatamiruran.
Sin. Akwa.
pinkala [pigala] s. amz. mosca grande
que no pica. Kurukunata wachak hatun
chuspi, mishkikunapi, mikunakunapi, mapa-
kunapi tantarik.
Mishkimankapipinkalakatiyarishka.
Sin. kurumama.
pinkay [pigay] s. vergenza,rubor,recelo.
Asha manchay awiman rikurik.
Pinkaymanta wasiukumanyaykurka.
pinkana [pigana] v. avergonzarse,ruborizarse. Runapa awi pukayay, llakishina sakiriy.
Manariksishkaayllukakpipinkarkani.
pinkullu [pigulyu, piguu] s. pingullo,tipo
deflauta. Kimsa hutkuyuk, pukukpi uyarik takina kaspi.
Pinkullupi takishpa tushunchik.
2.canilla. Kunkurimanta chakikama shayak
tullu.
Allpatatulakushpa pinkulluta takarini.
Sin. 2 sampi.
pinllu [pilyu, pinu] s. lechero. Mallkita,
pankata pitikpi yurak uushina llukshik
yura.
Pinllu yurapiankatiyakun.
pintu [pitu] s. s. tela. Tukuy sami au
puchkakunamanta awashka.
Uku churanata rurankapak yurak pintuta
rantimuni.
pintuk [pituk, pintu] s. amz. caa brava.
Ashankata, kawituta, wasi chakllatapash rurana, waykukunapi wiak sukusshina hutkuyuk yura.
Antisuyupikapintukwanmiwasikatakarurankuna.
pia [fia, pia, phia] adj. bravo,furioso.
Maykanpash imamantapash millay kak.
Pia allkukawawatakanirka.
piarina [fiarina, piarina, phiarina] v. resentirse, enojarse, encapricharse. Rimashkamanta, piashkamanta shunkupi nanariy.
Paypashutitahapishpallullakpika,paykapiarinmi.
Sin. Impayana, nanakyana.
piana [fiana, piana, phiana] v. enojar,
disgustar,encolerizaralterar.Shuk runa payllatak, shukkunawanpash milliyay.
Antawatapushakmiukatakullkimaashpa
piarka.
2. reprender,reclamarconenojo,criticar,regaar. Imamantapash shuk runata sinchita ri113
pirCHA
may.
Payukata,yankashuwanishkamantapiarini.
Sin. 1milliyana.
pircha [pira] s. bo. cardo. Sisapi sinchi
kashayuk uchilla yura. Millmakunata akchankapak alli.
Pirchawan llamamillmataamukyachini.
piripiri [piripiri] s. amz. variedadde sapo
pequeo. Shuk sami uchilla hampatu. Tamyashka kipa sachakunapi piripiri nishpa kaparik.
Kaynachishiyurapipiripiri kaparirka.
Sin. hampatu.
piripiri [piripiri] s. amz. ceremonialparala
lluviaycomotalismnenlacazaypesca.
Sinchi tamyata kayankapak kapariy
Tamyankami, ami piripiri takiyta kaparin.
pirka [pirka] s.s.pared,muro. Wasikunata
shayachinkapak rurashka sinchi pata.
Wakra ama llukshichun chunta palamanta
pirkatarurarkani.
Sin. Kincha, pata.
piruru [piruru] s. tortero parahilar, disco.
Rumpashina chawpipi hutkuyuk kallana paki.
Puchkana siksikpi llashakyachun churana.
Puchkanapiruruwanmiwawakapukllakun.
2. sn. trompo. Allpaman shitashpa pukllankapak rurashka kushpishina kaspi muyu.
Piruruwanhakupukllashun.
piruru [piruru] s. amz. tipodepez. Pala rikurik uchilla challwa.
Kaynakapiruruta hatunmayupihapirkani.
pishi [pii] adv. poco,escaso. imapash ashalla kak.
Wiwakunamankapishi kachitakunchik.
Sin. asha.
pishiyana [piiyana] v. escasear.Ashalla
tukuy, illak tukuy, ansalla tukuy.
Allpa chakirishkamanta murukuna pishiyanmi.
Sin. Mutsuyana.
pishku [piku, pisku, piko] s. ave,pjaro.
Patpayuk wiwakuna. Wakinka pawak, wakinka mana pawakkuna.
Kaypishkupashutikachawamankumikan.
Sin. zhuta, munchi.
pisha [pia] s. amz. nutria. Kushillushina
114
pulAk
Yanapuchkawananakutaawarkani.
puchkana [puakana, pukana, puana] v.
hilar. Millmata, chawarta, champirata au
ankuta awankapak ruray.
Punchutaawankapakllamamillmatapuchkakuni.
puchu [puu] adj. sobra, resto. Imapash
mana tukurishpa sakirik.
Mikunapuchutaallkumankaray.
2. resduomatemtico. Yupaykunamanta sakishkakuna.
Mirachikpikakaypuchumisakirirka.
Sin. 1 patsak.
puchukay [puukay] adv. ltimo.Imapash
washapi, tukuripi sakirik.
Kallpakuymantakapuchukaypisakirirkanki.
Sin. Chupa.
puchukana [puukana] v. acabar,concluir. Rurakushkata tukuchiy.
ukapawasitapuchukarkani.
puchul [puul, fuul] s. sc. Vainastrilladas
luego de sacar los granos. Wayrachishka
murukunapa, muyukunapapash kara.
Purutupuchultaismuchikuni.
puchuna [puuna] v. sobrar. Imapash paktachishka kipa sakiriy. Rakishka kipa, katushka kipa.
Rantishka kipaka mashna kullkitak
puchurka?
puka [puka] adj. rojo. Yawarshina rikurik
tullpu.
Puka chuntamantarurashkaaswamikan.
pukara [pukara] s. castillo,fortalezaenel
tiempodelincario; lugarsagrado,sitio ceremonial. Makanakuypi ama runakuna yaykuchun nishpa hatun pirkakunawan urkukunapi
rurashka wasi.
Chay pukaramanka mana yaykunallachu
kan.
2. s. sns. pelea ritual. Wakin raymikunapi
apunchikpa wasita hapirinkapak shuk ayllu
llaktamanta runakunawan makanakuy.
Kunan punchaka pukaratami makanakunchik.
Sin. 1 pata, tula.
puka shunku [puka ungo] s. corazn. Tukuy runakunapa, wiwakunapa yawarta rakik
aycha.
pulAnti
kan.
punkara [pugara] s. amz. tipodefruta.
Killu wikiyuk mishki mikuna muyu.
Punkara yurawikitasinchiyachishka.
2. petrleo. Allpa mamapi tiyak yana wira.
Punkarakatukuyrunakunapakmikan.
Sin. 1 Kuytansiw; 2 allpawira.
punkina [pugina, phugina, fugina] v. hincharse,inflarse. Unkurishpa aycha wiariy,
wiksayuk warmishina aycha chutarina.
Kirunanaymantauyapunkirka.
punku [punku, pugu] s. puerta,entrada.
Wasi ukuta wichkankapak rurashka.
Wasi punkutawichkay.
punsa [phunza, punsa] s. bo. charco.Sachapi, maypipash achka yaku tantarishka
kucha.
Kaypunsapikaachkawawamipukllan.
Sin. Kucha, walun.
puntu [fudu] s. s. vasija,pondo. au sikiyuk manka. Yakuta apankapak rurashka.
Puntupiaswataachurankichu?.
puntulunku [phutulugu, putulugu] s.
sn., sc. recipientehechodeltronco decabuya.Chawar yurapa sapiwan puntutashina
rurashka.
Puntulunkuta haytashpapukllanchik.
punzu [puzu, putsu, phutsu] s. s. resduo
de hierba o paja que dejan los animales
luegodealimentarse. Ima kiwakunapash wiwakuna mikushka kipa tamushina sakirik.
Wakramikushkapuchupunzutarupachini.
2. adj. enredado. Patanyashka llama millmashina kak.
Sachamantapunzu kiwatatantamuni.
3. s. amz. viruta. Kaspita aspikpi llukshik utu
hamchikuna.
Punzutallukshichinkapakkaspitallakllarkani.
punzuyana [puzuyana, puntsuyana] v.
amz. erizarse. Wayrawan akcha chawsiriy.
Kanpaumakapunzuyashkami.
puu [puu, puyu] s. s. cntarodeuna
oreja;pondo. Turu allpamanta rurashka shuk
rinriyuk manka.
Apitayanunkapakpuu mankatarantini.
puuna [puuna] v. dormir. awi wichkarishpa samariy.
putsA
Kaynatutakakaypuunapimipuurkani.
pupu [pupu] s. ombligo. Wacharishka ankuta pitishka wiksapi tiyak hutku.
Pupupi ama wayra shitachun kushmawan
katariy.
purina [purina] v. caminar,andar. Chakita
kuyuchishpa maymanpash tatkichiy.
Sachaukutayayawanpurirkani.
2. amz. irdecacera.Sacha aychata maskankapak sachaman riy.
Kayamiukakachaypampatapurikrini.
Sin. 2 mitayuna.
puru [puru] s. tutuma. Pillchishina ukupi
chushakyuk.
Puruwantakinataushankichu?
2. amz. objetospequeosdebarro. Turu allpamanta rurashka uchilla mankakuna, wallukuna.
Purupiyakutaapakuni.
purun [purun, purum] adj. silvestre,rstico.
Mana llamkashka allpa, mana tarpushkapashmi kan.
Wakrakapurun pampapikawsan.
2.adj.lugarabandonado. Shitashkalla,chulunllapampa.
Sin.Aya,sacha;2chulunlla.
purun [purun, purum] sc. plantasilvestre.
Hicharishka muyukunamanta wiak yura.
Kuykunakapurun kiwatapashmikunllami.
Sin. chas, wala, ushun.
purun (<**purun) s.julio. Kanchisniki killa.
Purun killapipashwakinllaktakunapikainti
raymitatushun.
purutu [purutu] s. frjol. Ankupi, pakay
ukupi muyuyuk mikuna muru.
Llullupurututachuklluwanyanurkani.
pusak [pusax, pusak, pusag, pusa, pusux,
pusuk, pusug, pusu] num. ocho. Kanchis yupayta katik yupay.
Pusak watayukwawatacharini.
pusayu [pusayu] s. amz. tipo de pjaro.
Suni shimiyuk, yana patpayuk, suni chakiyuk
churuta mikuk anka, shuk markakunapika
churu anka shutiyuk.
Pusayu churutamikushkarikurin.
Sin. churu anka.
pushak [puax, puak, puag, pua] s. dirigente,lder,presidente,gobernante.Ayllu-
putsu
118
r
raka [aka, raka] s.vagina,vulva. Warmikunapa ishpana, wachana hutku.
Rakataka mayllarayashpa, rikurayashpami
kawsanakan.
rakiy [rakiy, akiy] s. divisin, parte,pedazo.
Imatapash chay tupullapi chawpina.
Yayapa chunka waranka kullkitaka pichkantinmirakiytaruranchik.
rakina [rakina, akina] v. distribuir,dividir,
repartir.
Ima
charikushkakunata
chawpishpa kuy.
Sapanpunchakunamiwawakunamanmikunakunatakarakinchik.
2. partir. Imatapash chawpiy, chiktay.
Kaykaspikunatarakinchik.
Sin. 1-2 Chiktana, shallina.
rakrayana [agrayana] v. resquebrajarse,
agrietarse. Ima sinchikunapash yantashina
chiktariy, chillpiriy.
Allpakuyuymantawasipirkakarakrayarka.
Sin. chiktay.
raku [raku, aku] adj. grueso. Imakunapash
mana au, mana utu.
Paykaraku palantatarikushparantin.
rakuyana [rakuyana] v. engrosarse. Imapash hatunlla tukuy.
Papakaamirakuyakun.
ransiw [ransiw, ransiyu, yansu] adj. extranjero. Urupa llaktamanta shamushka runa.
Ransiwkunakatukuytarikushpapurin.
Sin. wayra apamushka, ista.
ranti [randi, andi] adv. acambiode,reciprocidad.Shukmanta shuktak ruray, shuktak
yanapay.
Tushuymanka yayaparanti churimirirka.
rantimpa [andimpa] adv. ayuda mtua.
Mashipura ima yanapayta kunakuy.
ukanchikkarantimpa llamkashpamikawsanchik.
rantipana [andipana, andibana, randipana] v. s. contestar,responder.Imata nikpipash kutichiy.
Manuelkakayrimashkatakipallarantiparka.
rantina [andina, randina] v. comprar,intercambiar Imatapash kullkita kushpa hapina.
Otavalollaktapikayruwanatarantimuni.
Sin. mintalana.
rapyana [rapyana] v. contraerselosmsculos. Shuk runapa awi, shimi, rikra, chanka,
ima kashpapash, aycha yankamanta kuyuriy.
Yapapurishkamantachankapashpayllarapyan.
rasu [asu, rasu] s. nieve,hielo. Rumishina
chiriwan sinchiyashka yaku.
Rasuwanchakrushkayakukachirikllamikan.
Sin. riti.
rasuna [asuna, rasuna] v. nevar. Urkukunapi achka rasu tamya urmay.
Chimborazourkurasuwankashpakakaytapashrasun.
rawa [awa] v. sc. surco. Allpapi larkashina
kak.
Rawapikasaratatarpunchik.
Sin. wachu.
rawana [awana] v. sc. Hacersurcos. Allpapi wachuta ruray.
Wakrakunawanutkallarawanchik.
Sin. wachuna.
rawchana [awana] v. desramar. Mallkikunata mukupi pitina.
Kapuliyurapamallkikunatarawchankichik.
2. tu. deshojar. Pankakunata anchuchiy.
Wirunkapaknishpamisaratarawchani.
Sin. 1-2 Rawmana, chillpina.
rawmana [awmana] v. magullarse,remellarse. Aspirishpa chukririy.
Rumikunapiurmashpamakirawmarini.
2. im. Desramar,deshojar;descascarar,despellejar. Mallkita mukupi pitiy; karata llushtiy.
Yurapamallkikunataamasarachakratamakachunrawmakuni.
Sin. Llakana, rawchana, chillpina, lluchuna,
saklana.
rawrana [awrana, rawrana, lawrana] v.
119
rAymi
Kaysisatamirikukunchik.
Sin. Kawana, chapana.
rimanakuna [imanakuna] v. dialogar.
awi awi rimay.
Tantanakuypikayuyashpallarimanakunchik.
rimana [imana, rimana] v. hablar, conversar. Imatapash shimiwan niy.
Wawakunayachachunkakuyashpamirimanchik.
rimay [imay, rimay] s. palabra, expresin.
Ima shimipash kak.
Wawakaasharimaytanikun.
Sin. shimi.
rimsi (<**rimsi) s. mercurio, el planeta. Intiman kuchulla sakirik rumpu.
rinri [iri, ini, iri, igri, nigri, rinrin] s.
odo,oreja. awi manyapi rimashkata uyana
hutku.
Rinrikamaymutsurikukhuaychamikan.
rinriwarkuna [rinriwarkuna] s. aretes, zarcillos. rinripi warkuska ima.
Saraguro warmika sumak rinriwarkunata
rikuchin.
rirpu [irpu, irpu, lirpu] s. espejo. Kikin awillatatak rikuchik.
Kayrirpupimi rikuni.
riti [riti] s. nieve,hielo. Rumishina chiriwan
sinchiyashka yaku.
Ritiwanchakrushkayakukachirikllamikan.
Sin. rasu.
riti [(<**plutn)] s. Intipa ayllumanta puchukaypi tiyak rumpu.
rina [ina, rina] v. ir,viajar. Shuk llaktamanta
shukman purishpa, pawashpa imashinapash
anchuriy.
ukapallaktamantarini.
ruku [uku, ruku] adj. viejo,anciano. Achka
watayuk runa.
Kanparuku yayakamaypitakkawsan?
2. amz. vieja,anciana. Achka watayuk paya
warmi.
Ruku warmita,allikawsachunallimicharina
kanchik.
Sin. 2 Paya.
rumi [umi, rumi] s. piedra,roca. Yapa sinchi kurpa tika.
Hatunrumipitakarishpawamputikrarka.
rumikuta [rumikuta] s. cemento. Kutashka
ruWAnA
rumi.
Kunanka,rumikutawanwasichin.
rumiyana [rumiyana] v. petrificarse. Imapash sinchitukuy.
Kayshitashkaallpakasinchitarumiyashka.
rumpa [rumpu, rumpa] s. crculo, redondo,
esfera,circunferencia. Imapash muyushka.
Kayhatunrumpa ukupipukllachin.
2. pelota,bola. Muyuklla punkichishka pukllana kara.
Shukpukllanarumpatarantirkani.
rumpu (<*rumpu) s. planeta. Hawa pachata
muyurik.
Intipa ayllupika iskun rumpumi tiyan: rimsi,
chaska, tiksimuyu, mullu, akapana, chimpu,
tinkullpa, turumanya, riti.
runa [una, runa] s. ser humano;persona.
Kari kashpa, warmi kashpapash tukuy yuyayyuk shimiwan rimak.
Tukuyrunapuramitantanakushpakawsana
kanchik.
runakay [runakay] s. humanidad. Runapa
nuna, yuyaypash.
Kay mamapachapi runakaytami sinchiyachinchik.
runtu [udu, rudu] s. granizo. Yana puyumanta yakumi rasu muru tukushpa urmak.
Runtu urmakpitukuypampayurakllasaquirirka.
runtuna [uduna, ruduna] v. s. granizar.
121
s
sacha [saa] s.monte,maleza,bosque.
Achka yurakunalla huntashka allpa.ukaka
sachapimi kawsani.
sacha [saa] adj.salvaje;silvestre;mediocre. Imatapash mana rikuk, mana riksik;
mana alli yachak; manchaysiki wiwa.
Uturunkukasacha wiwamikan.
Sin. Aya.
sacharuna [saaruna] s. na. variedadde
lagartija. Waylla karayuk puka kunkayuk,
washa tullupi kashata charik hayampi, yurakunapi kawsak.
Sacharuna hayampikasumakwiwami,chaymantamimanawauchinachukanchik.
sachawakra [saawagra, saawakra] s.
danta. Kachu illak, suni sinkayuk, kurulla chupayuk, sachapi kawsak wakrashina hatun
wiwa.
Anti suyupika sachawakratami yallika mikunkuna.
sakina [sakina] v. dejar; abandonar, dejar
entestamento. Imakunatapash shukpi churak rina.
Payka ushushipa muchikuta allichichun
sakin.
saklana [saglana, saklana] v. deshojarel
maz. Sara pankakunata chukllumanta anchuchina.
Chuklluwirutakuchikunamansaklanchik.
Sin. Pitina.
sakra [sagra, agra, tsaka, tsagra, zagra]
adj. tosco,spero,escabroso. Imakunapash
wakinpi hutku hutku kashalla paza kara.
Allpapi punchantin llankakpika makika sakramitukun.
Sin. lluru, paza.
sakra [sagra, agra, tsagra] s. amz. brujo,
curandero. Imatapash hawalla usharik hampik runa. Ayawaskata, sayrita, wakinpika kiwakunatapash upyashpa rikuk.
Sakra runaka yurakunawan unkushkata
hampikun.
122
sArun
wasi kata.
Sauwanrurashkawasikasumakmirikurin.
sapalla [sapalya, sapaa] adj. solo,abandonado. Shuklla wakchalla sakirishka.
Kaywasipikayuyakmamakasapallamikawsan.
sapallu [sapalyu, sapau] s. sapallo. Pankasapa ankuyashpa wiak yura, shuk hatun
rumpashina killu mikunayuk muyu.
Chamukmikunatakasapalluwanmiyanunchik.
sapan [sapa] det. cada. Ima shutikunapa
kipapi usharik shimi.
Paykasapan punchamikillkachishpapurin.
sapi [sapi] s. raz;origen,cimiento,principio.
Yurakunapi anku wiay kallari kuska.
Allpapi tarpunkapak yurapa sapikunata
surkukunchik.
Sin. Anku.
sapiyana [sapiyana] v. enraizarse. Tarpushka yurakunamanta anku wiay kallariy; yurakuna achka ankuyuk tukuy.
Kapuliyurakaallpaukupikaachkatamisapiyan.
sara [sara] s. maz. Hatunlla suni yura, suni
pankayuk, wiruyuk, kutul ukupi wiak muru.
Minkakunamanka sara kamcha kukayuwanmirinchik.
sara panka [sara paga, sara faga] s.
hoja de maz. Sara tullupi llutariyak suni
panka.
Llullu sarapankataka wakramanmi karanchik.
2. amz. hojasquecubrenalchoclo. Chuklluta
killpak panka.
Chukllu tantataka sarapankawanmi ruranchik.
Sin. 1 Kallcha, 2 kutul.
sarpa [sarpa] s. roco, escarcha. Tutamanta
shuk tamyashina urmak.
Sarpa kiwatamikushpawiwakunakawiksa
punkishpawaunkuna.
Sin. shulla.
sarpana [sarpana, zarpana] v. rociar,caer
elroco. utu tamya urmay, sullayachiy.
Kunanpunchayaktakaachkatamisarpan.
Sin. Shullana.
sarun [saru] adv. pasado, antes, hace
123
sArusHkA
suCHu
suCHuCHinA
antamirinakanchik.
sunka [sunka] s. barba,bigote. Karikunapa
shimi muyuntinpi wiak akcha.
Mashakasunkatamirutukun.
Sin. munza.
supay [supay] s. espritu,sermtico. Mana
tukuypak awipi rikurik ayashina.
Wawaka supayta manchashpami tutaka
manallukshinchu.
supi [supi] s. pedo. Sikimanta llukshik
samay.
Chirimantawiksapunkishpakasupitakacharinchik.
supina [supina] s. peer. Supita llukshichiy.
Chawamikukpikasupinllami.
surkan [surkan] s. pulmn. Kawsakkunaman samayta chaskik.
Surkanpichiriamayaykuchunkawashataallitapachakillpanchik.
Sin. paruk, yurak shunku.
surkuna [surkuna, surkona] v. sacar. Hutku
ukumanta imatapash pakllaman aysay.
Mankamantayanushkapapatasurkunchik.
Sin. Llukshichina.
suru [suru] s. variedad de carrizo. Yaku
kucha manyakunapi wiak suni pankayuk
kiwa.
Suruwankawitupichurankapakruranchik.
susu [susu] s. polilla. Kaspita, churanata,
murukunata mikushpa ismuchik uchilla wiwa.
Sara wakaychishkataka susuka tukuytami
mikushka.
susuna [susuna] v. apolillarse.Murukuna,
kaspikunapash, kuruyashpa hutkuriy, ismuriy.
Manautkamikukpisarakasusun.
Sin. Kuruyana.
sutukyana [sutukyana, zutuxyana, zutugyana] v. sc. humedecerse,mojarse;gotear.
Yakuwan hawa hawalla hukuy.
Armashkakipaumaka sutukyan.
Sin. hukuna, mutiyana.
suyu [suyu] s. regin. Imashinapash shuk
mamallaktata, imakunamantapash rakishka.
Ecuador mamallaktaka Yunka suyu, Puna
suyu Antisuyupi,Yawatisuyupimirakishka
kan.
suyu
Suyu
pishkukunaka
hukunchu.
Sin. Shillishilli.
mana
tamyapi
127
sH
shakalli [akalyi] s.na.loropequeo. Uchilla arawshina pishku, achkapura tantanakushpa purik.
Shakalli pishkukapayllasakirishpamipurikun.
Sin. Kallikalli.
shakan [aka] s. na. variedad de lora.
Waylla patpayuk, yurak awiyuk uchilla wakamayushina pishku.
Shakan pishkukunakaantisuyusachapimi
kawsan.
Sin. Kayas.
shallipu [alyipu] s. amz. tipoderbolcon
semillas. au pankayuk, pishkukuna mikuna muyuta aparik yura.
Pishkukunamikuchunnishpamishallipu yuratakatarpunchik.
shallina [alyina, alyina] v. amz. rajar,hender. Yantata rurankapak kaspita chiktay.
Paykayantatamishallirka.
Sin. Chiktana.
shampana [abana] v. im. Desenredarel
pelo(yotrascosassemejantes). Punzu tukushka akchata akchay.
Ushushikaakchatashampakun.
shamuk [amux] adv. futuro,venidero,lo
quevendr. Kipapa yuyarishka, pacha kipalla chayamuk.
Shamuk killakunapimiwasitarurasha.
2. s. el que viene. Pipash shuk kuskaman
chayamuk, rikurik.
Paykasapanpunchakunamishamuk runa
kan.
Sin. chayak.
shamuna [amuna] v. venir. Maypi kashpa
kutin tikramuna.
ukaka kaya puncha ushashpami shamusha.
shau [au] s. caf,plantaybebida. Yunkapi pukuk hatunlla yura, puka muruyukmi
tukun.
Shau yakukapuuytaanchuchinmi.
128
sHinAmi
sHinApAsH
sHuyu
shunkuchinchik.
shunkuy [uguy] v. s. desayunar.
Tutamantapi mikuy, mayllak shunkupi mikuy.
Achkakarupurinamanrinakashkamantami
allishunkunchik.
Sin. Pakarimikuna, chinchina.
shunkuna [uguna] v. amz. indicar,sealar.Ama pantachun, kashna ruranki nishpa
shukta yachachiy.
Payka ukapa wasiman paktamushkallami
pitakshialli shunkuchishka.
shunkuyuk [unguyuk] adj. adulto,pensante. Alli yuyak runa.
Payaushushikaashunkuyukmikan.
Sin. Yuyayyuk, yuyak.
shushuna [uuna] s. cedazo. Huku hukuyuk rurashka hillay.
ukakashushunapimikutatashushukuni.
shushuna [uuna] v. cernir.Ima kutamantapash palakta llukshichiy.
Sarakutatashushukuni.
shuti [uti] s. nombre. Runakunata, llaktakunata imashina rimanata yachay.
Kayallkukaimashutiyuktakkan?
shutu [utu] s. gota. Ima huku kashpapash
wikishina talliriy.
Hampimantakaishkayshutullatamiupyan.
Sin. Wiki.
shuturina [uturina] v. mojarse. Ima yakupi,
tamyapi mutiyay.
Tamyapimishuturirkani.
Sin. Hukuna, mutiyana.
shutuna [utuna] v. filtrar,gotear,chorrear.
Yaku kashpa, mikuna kashpapash hicharishkashina urmay.
Mawkawasimantatamyayakukashutun.
shuwa [uwa, ua] s. ladrn. Shukpa imakunatapash hapishpa apak.
Tawkashuwamiukapawasimanyaykurka.
shuwana [uwana] v. robar. Shukpa ima
charishkakunata apay.
Chakrata chapakpika mana shuwankunachu.
shuyana [uyana] v. esperar, aguardar.
lmatapash chapay.
Tukuyllamachayamuchunshuyakuni.
shuyu [uyu] s. dibujo, cuadro. Pankapi,
kaspipi, karakunapipash tullpukunawan ha131
sHuyunA
wishkakuna.
Wawakunakashuyutaruranmi.
shuyuna [uyuna] v. manchar. Imakunatapash mapayachiy.
132
Pirkapishuyunki.
2. dibujar. Llimpiwan rikuchiy.
TrnsitoAmaguaawarmitashuyushun.
Sin. 1 Llunchina; 2. llimpina.
t
takallina [takalyna, taxaina, taxalina] v.s.
ceirdeformacruzada. Shukpa ukunpi imatapash chimpakta watay.
ustakunatakaamitakallikun.
takarina [takarina] v. rozarse,golpearse,
tropezarse. lmapipash waktariy.
Yayakashinkashamukushpayurapichakita
takarirka.
Sin. Waktarina.
takarpu [takarpu] s. estaca; clavo. au
chupayuk, satina kaspi.
Wakratakatakarpupi watarkani.
takana [takana] v. machacar, pedacear,
martillar.Imakunatapash waktashpa utuyachiy.
Aswatarurankapaklumutatakakuni.
2. sc. afilar. Imatapash kuchunkapak antakunata llampuyachiy.
Kiwatapitinkapakkuchunatatakakriy.
Sin. 1 Waktana.
taki [taki] s. cancin,piezamusical. Uyaypak, tushuypak, sumaklla uyarichiy.
Sikuankanishkatamitakirkani.
taki [taki, take] s. troje. Muyukunata
wakaychinkapak rurashka kincha.
Papatatakipi wakaychirkani.
takina [takina] v. entonaruninstrumento
musical. Pinkulluta, churuta, imatapash pukushpa sumakta uyachiy.
Tantanakuymankayashpakachupitakini.
2. cantar. Shimiwan rimashpa, kinkuchishpa
sumaklla uyachiy.
Hachiyayamiarawitakasumaktamitakirka.
takla [taxla] adj. amz. flojo. Shuk yapa
hatun churay, churarikpi mana allita rikurik.
Kaywarakataklamisakirin.
taklla [taxlya] s. arado. Yapuykunapi allpata
chiktak, suni anta muyuk.
Takllatachurantikunki?
takllana [taxlyana] v. amz. ajustar. Imatapash, imapipash sinchi sinchi watay, llapiy,
churaypashmi kan.
Kaymuchikutatakllapay.
takllu [taxlyu] adj. tartamudo.Shuk mana allita rimak, harka harkalla rimak runa.
Takllu wawakaharkarishpamiriman.
Sin. Taytiw, tiyarpa.
takshana [taxana, tagana, taxsana] v.
lavarropa. Ima churanakunata yakupi chuyayachina.
Kankaachuwaratataksharkanki?
taksu [tagzu, tagsu, tawzu] s. scn. taxo.Ankupi aparik, mana yapa mishki, hulunshina
mikunayuk suni, killu muru.
Taksu muyutayuramantapaktarkani.
Sin. Kullan.
taktarina [taxtarina] v. ss. endurarse. Turu
allpa, millmapash, ima kashpapash sinchi
tukuy.
Yallitamyakpitarpunaallpataktarishka.
takurina [takurina] v. sn. insultar. Ima mana
alli rimashkamanta kikinpash tikrachiy.
Wawatakamanayallikatakurinachu.
Sin. Kamina.
takyak-unkuy [taxyay-ukuy] s. bo. enfermedadpersistente. Mana utka, utka hampirik
unkuy.
ukapayayapa unkuykatakyak-unkuypimi
tikrashka.
takyarina [taxyarina] v. bo. enfermarse
persistentemente. Pipash tukuy pacha unkushkalla yallina.
Chaywawakakutinllataktakyarin.
tallika [talyiga] s.collardepepas.Muyukunawan,
tullukunawan,
millmakunawan
rurashka aparina wallka.
Tallikatawatarishparaymimanhaku.
Sin. Hallinka.
tallirina [talyirina, tairina] v. sc., amz. iren
aglomeracin,aglomerarse;regarse. Achkapura tantarishpa rina.
amirunakunakalarkamantallirirka.
tallina [talyina] v. S. regar,esparcir.Imapipash huntachishkata chawsichiy, imapipash
133
tAlpA
churay.
Pitaksarahuntachishkatakatallirka?
2. verter,regaragua.Yakuta, aswata, ima yakutapash shitay.
Pitakkawitupiaswatatallirka?.
Sin. 1 chakchuna, hichana, chiwana, 2 parkuna.
talpa [talpa] s. ss. blusa. Kunkamanta wiksakama warmipa churana.
Ushushikamushuktalpatamichurakun.
tampu [tampu, tabu] s. depsitosdelincario; posada. Mikuna muyukunata wakaychinkapak, samankapakpash ankunapi
rurashka wasikuna.
Kunanpipashmitampu llaktakunakatiyan.
tamya [tamya] s. lluvia. Hawa puyumanta
urmak yaku.
Kunanyallitamya urmarka.
tamya pacha [tamya pacha] s. invierno.
Ashtawan yapa tamyana killakuna.
Tamya pachapikasumakwayllallamirikurin.
tamyana [tamyana] v. llover. Puyumanta
achka yaku allpaman talliriy.
Kunanpachatakayapa tamyakun.
tanampu [tanabu] s. amz. arbustocuyas
hojasseusancomobarbasco. Challwakunata hapinkapak yura, shuk llaktakunapi kahalli nishka.
Tananpu yuratakamanayapayakupishitanachu,tukuyllachallwakunamiwaun.
Sin. kahalli.
tani [tani, tai] adj. sc. agrio. Llullu muyukunapa hayak yaku.
Limnyakukatanimikan.
2.amargo.Mana mishki, hayak.
Llullukapulimuyukamanamikuypakchu,tanimimallirin.
Sin.1 hayak.
tankana [tagana] s. amz. variedad de
rbol. Yurakta sisak, wasikunata rurana kaspi
Tankana yurataamapitiychu.
tankana [tagana] v. empujar. Imatapash
sinchi suchuchina.
Chayhatunrumitatankashun.
tanla [tanla] s. amz. variedaddepez. Killuwan yanawan tullpuyuk hatun challwa.
Tanlaka hatunmayupimikawsan.
tanta [tada] s. pan. Sarata, chuklluta ku134
tikAsu
rinakushka.
Sin. Rikunakuna, tinkunakuna.
taripay [taripay] s. examen. Yachankapak
rikuy kallariy, maskay kallariy.
Kayapunchakashuktaripaytamicharishunchik.
2. v. amz. juzgar,examinar,investigar.Ima
tukushkata yachankapak kallarishkamanta
puchukaykama sumakta maskaymi kan.
Yachachikka, ima yachachishkatami tariparka.
Sin. Maskana.
tarina [tarina] v. encontrar, hallar. Hichushkata, kunkashkata, pay munay rikurikta
hapiriy.
Shukmuchikutaanpimi tarirkani.
tarpuna [tarpuna] v. sembrar. Muyukunata,
mallkikunata, kaspikunata allpapi pampay.
Hatunpampapilumuta,saratapashmitarpurkani.
taruka [taruka, taruga] s. venado. Shuk
puka millmayuk, yurak chupayuk, umapi ishkay kachuyuk hatun wiwa.
Urkupikapuka tarukatami rikurkani.
taski [taski] s. ss. cascada. kakamanta
urmak yaku.
Azuayrunakunakataskipimiarmakun.
Sin. pakcha.
taslla [taslya] adj. amz. elegante,gallardo.
Karilla runa, mana unkushka runa, llakipash
illak runa.
Taslla churakushkahachitamicharini.
tatis [tatis] s. tu. ciempis. Achka chakiyuk
sunilla kuru.
Tatis tiyanapikahukuallpamikan.
tatki [tatki, taxti, tiyaxti] s. paso. Purinkapak
shuk chakita awpachiy.
Llukiwanshuktatkitakupay.
2.s.metro. Shuk tatkishina tupu.
Chunkatatkitatupushpayuratakapitinki.
tatkina [tatkina, taxtina, tiyaxtina] v. darpasos,marchar. Chankakunata chutachishpa
shukpi shukpi puriy.
Hatun yayaka yapa sampayashpa mana
utkatatkinchu.
tawa [tawa] num. cuatro. Kimsapa katik
yupay.
Wakrakatawa chakiyukmikan.
Sin. chusku.
tawantin suyu [tawantin suyu] s. elTawantinsuyu,cuatroregionesinterrelacionadas. Mawlli mayumanta Ankas mayukama
inkakunapa hatun, suni llakta.
Wayna Kapakka Tawantin suyumanta
apumikashka.
tawka [tawka] det. algunos, bastante.Imatapashashalla kashkata hawalla yupay.
Kayllaktapikatawka wasimitiyashka.
Sin. Achka, ashtaka, manchayakta, pachan,
llashak.
tawna [tawna] s. bastn. Ruku yayakuna,
paya mamakuna yanaparishpa purina kaspi.
YayaWayramipaypatawnawanwaktarka.
2.amz.remo,bastnusadoparaimpulsar
lascanoasalnavegarcontracorriente. Shuk
suni, au kaspi, wampunata purichinkapak
rurashka.
Tawnatamaykancharihapirka.
tawnana [tawnana] v. apoyarenelbastn,
apuntalar. Shuk kaspiwan yanaparishpa sinchita shayariy.
Kayllampushkakaspiwanmitawnarinki.
tawri [tawri, tarwi] s. S. chocho. Yurak rikurik, chawapi hayak kak, yakupi hayakta anchuchishpa mikuna muyu.
Tawritahayakrichunyakupichurarkani.
taylla [taylya] adj. duro,resistente.Muyu,
kaspi, imapash mana pakiypak tukushka yapakta sinchiyashka.
Taylla chakamikan.
Sin Sinchi.
taznu [taznu] s. s. granostostadosycocinados. Yanushka, kamchashka mikuna murukuna.
Sarataznutaurkumanapani.
tika [th ika, tika] s. adobe. Wasita, pirkata rurankapak rurashka allpa paki.
Wasitarurankapakmitikataapakuni.
tika [th ika] s. amz. racimo de chonta.
Chunta muyuyuk luntsa, chunta muyuyuk
watu.
Aswatarurankapakchuntatikataapashun.
tikasu [tikasu, ikaksu] s. amz. tipodefruta.
Ankupi aparik, yanushpa, kusashpapash mikuna muyu.
Tikasu muyutaapamurkani.
135
tikAyAnA
Sin. Chikaksu.
tikayana [tikayana] v. ss. ensuciarsehasta
hacersenegro. Churanakuna, imakunapash
yapata mapayay.
ukapayayapachuranakayallimitikayashka.
tiklla [tixlya, tixa] s. snc. mancha. Ima wikipash aychapi, churanapi urmashpa yanayachishka,
pukayachishka,
mapayachishka.
Mushukwarapitikllamirikurin.
Adj. manchado. Ima wiki urmashkamanta
mapayasha. Tiklla muchikutami churashkanki.
tikrachina [tigraina] v. contestar,responder;traducir.Mana upalla sakirishpa ashtawan kutichiy.
Paytapushkatatikrachikuni.
2. voltear,ponerbocaabajo,virar. Imakunatapash allpaman, hawaman awiyachishpa
churay.
Chaymaachishkamankatamitikrachikuni.
3.devolver. Ima maashkakunata kutichiy.
ukapamaachishkakullkitaimapunchatak tikrachimunki?
Sin. 1kutipana, kutichina, rantipana; 2 muyuchina.
tikramuna [tigramuna] v. retornar,regresar,volver.Maymanta llukshishpa chaymanllatak rina.
HachikaQuitollaktamanmanapaktashpallatakunkushpatikramurka.
Sin. Tikrana.
tikrana [tigrana] v. volver,regresar,retornar.Kutin chaymanllatak rina.
Kaymantalla kushikushpa wasiman tikrakuni.
2. sc. voltear. Imatapash wichayman awiyachiy.
Chay puushka wawaka wichayman
tikrashka.
Sin. Tikramuna.
tiksimuyu [tigsimuyu] s. planeta tierra. Intipa ayllupa tiyak rumpu.
Runakuna,wiwakuna,yurakunatiksimuyupi
kawsan.
tiksimuyuyachay [tiskimuyuyaay] s.
geografa. Allpamanta, kawsaymanta, pak136
chakunamantapash yachay.
Anitakakunanwatamitiksimuyuyachayta
paktarka.
tikta [tixta] s. amz. trampadecacerapara
animales grandes. Kaspiwan waskawan
sachapi kawsak wiwakunata hapinkapak
rurashka.
Tiktawanmi sikutahapirkani.
tikti [tixti] s. s. residuo, conchodelachicha.
Sanku aswa.
Tikti aswatamanamunanichu.
2. adj. espesoSanku, api mikuna, api upyanakuna.
Yamuraswatayanukushpakatiktitamihawamantatantachina.
Sin. Sanku, kunchu.
tillimanku [tilyimagu] s. amz. garrapata
pequea.Uchilla aankushina aychapi llutarishpa yawarta tsumkak.
Wawaallkutatillimanku katishpayapatairkiyachikun.
Sin Waku.
tillimpu [tilyimbu] s. amz. lucirnaga.Tuta
llukshik, awipi ninayuk chuspi.
Tillimpu achikwanmi amsa tutapi chayamuni.
Sin. ninakuru.
timpuna [timbuna, tibuna] v. hervir,borbotear, fermentarse. Yakuta ninapi churakpi
achkata rupakyay, aswakuna ima upyanakunapash pukuriy.
Chayyakukaamitimpukun!.
tinkana [tigana] v. papirotear. Rukawan
tankay.
Amsatutapichayaankutakapukllashpami
tinkarkani.
tinki [tinki] s. sbado. Suktaniki puncha.
tinkina [tigina] v. apegar, unir, juntar.
Shuk imakunatapash llutachiy.
Hachikakaykaspitapirkapimitinkichirka.
Sin. Llutay, tantay, tinkuy, kimiriy.
tinkula [tigula] s. amz. variedaddelora.
Waylla millmayuk, tinkula tinkula tinkula kaparik waylla pishku.
Tinkula pishkutamihapirkani.
tinkullpa [tinkulypa] s. planeta urano. Intipa
ayllupi tiyak rumpu.
tinkuna [tiguna] v. ss. tambalear,Kayman
tukilu
tukllA
tumpiki
Tukuypachamiraymimanrirka.
tukyachina [tuxyaina, tugyaina] v. reventar.Sinchita uyarishpa rakirichun nishpa
imatapash ruray.
Kaykaninapishitashpatukyachinmi.
2. v. disparar. Illapa ukumanta wauchik nina
llukshichun nishpa takayta itina.
Tarukata machachishpalla illapataka tukyachirka.
Sin 1 hulakyana, huklluyana.
tukyana [tuxyana, tugyana] v. reventarse,
erupcionar;brotarvegetales. Imatapash ninapi churakpi sinchita uyarishpa rakiriy.
Ninapichurashkalulunmitukyarka.
2. amz. despostillarse. Allpamanta rurashka
mankakunata ninapi kusakukpi wakinpi
hutku, hutku tukushpa waklliriy.
Chaykallanakaninaukupichurakpimitukyarka.
tula [tula] s. estaca. Sarata, purututa, lumuta
tarpunkapak chakiman auyachishka kaspi.
Tulawanyanaallpapilumutatarpuni.
2. amz. Palanca. Takana kaspi.
Tulapi wakratawatakmirini.
tularina [tularina] v. derrumbarse.Yura, allpapash pay munay tuirishpa urmay.
Yapatamyakpiallpatularishka.
2. erosionarse.Tarpuna allpa tuirishpa tullu
allpa sakiriy.
Tarpunaallpakunanwatatularishka.
Sin. 1 tuirina.
tulana [tulana] v. amz. empujar rboles
paratumbar.Shuk yurata makiwan tankashpa urmachina.
Chayyuratatularkani.
2. S. barbechar. Allpata shuk kaspiwan
utuy, aya kiwakunata anchuchishpa surkuy.
Papachakramantamikiwatatularkanki.
3. ss. amz. Hacer hoyos para sembrar el
maz. Sarata tarpunkapak allpata shuk kaspiwan hutkuy.
Saratatarpunkapaknuyushkaallpatatularkanchik.
tullik [tulyix] s. amz. tipo de pjaro. Yana
millmayuk, tullik tullik nishpa sachapi allpata
purik pishku.
Kaynatamyakukpachatullikta rikurkani.
tullpa [tulypa, tupa, tulpa] s. fogn. Kimsa
tumpinA
tumpina [thumbina, thubina] v. bo. apuntalar. lmatapash ama urmachun nishpa shuk
kaspita kimichishpa sinchiyachiy.
Mishkimuyuyukyuraamaurmachunnishpa
tumpirkani.
tunchi [tui] s amz. unavariedaddepjaro. Witapi tunchi tunchi kaparik uchilla
pishku.
Tunchi kapariktamiuyarkani.
tunchi [tui] s. (mitologa) amz. alma.
Runa yuyaypi, runapa shunkuta shuk tuta
mikushpa purik supay.
Tunchi supaymanaallirunapashunkutamikushkanin.
tunkuri [tuguri] s. garganta,esfago. Mikunata millpuk hutku, mikunata wiksa ukuman yaykuchik hutku.
Yalliuhukpitunkuri nanawan.
tunsa [tusa] s. amz. variedaddepez. Killu
karayuk, puyu awiyuk uchilla yaku aycha
Tunsata llikawanyakumantahapini.
tuntu [tudu] s. amz. tipodepjaro. Tuntu
tuntu kaparishpa purik muru millmayuk uchilla pishku.
Tuntu pishkutakatukuykunamikamanakanchik.
tuirina [tuirina] v. derrumbarse.Yurakuna hawalla suchuriy, allpa yapa tamyakpi
tulariy.
Saratatarpunaallpakaamituirishka.
Sin. Tularina.
tupana [tupana] v. encontrarse. Shukkunawan anpi, wasipi maypipash tarinakuy.
MashiJuanQuitollaktapimituparka.
Sin Tarinakuna, tinkunakuna.
tupu [tupu] s. s. prendedor. Pachallina ama
urmachun nishpa tuksichina au anta.
Mariaka mushuk pachallinata kullki tupuwanmitupullin.
2. medida,metro. Imakunapash chaypuralla
kashkata yacharinkapak rurashka.
Chayallpatamashnakashkatayachankapak
tuputaapamuy.
tupuna [tupu] v. medir. Imapash mashna
kashkata shuk hillaywan yachay.
Allpatarantinkapaktupushunchik.
turi [turi] s. hermanodehermana. Warmikuna paypa yayamamapa kari churikuna
140
nina shimi.
SaragurollaktamantaMarawarmipaturimi
shamunka.
turu [turu] s. lodo,barro. Api allpa, yakuyashka.
Turupiurmarkani.
turuk [turux, turug] s. scs. gallina que
empolla. Lulunkunata ukllakuk atallpa.
Turuk atallpakaluluntamiukllakun.
Sin. Tuktuma.
turumanya [turumanya] s. planeta neptuno. Intipa ayllupi tiyak rumpa.
turuyana [turuyana] v. enlodarse,embarrarse. Mapayay, turupi yanayay.
Wamrakamushukchuranataturupi turuyashka.
Sin. Armarina, kawirina.
tushuna [tuuna] v. bailar. Takishkakunapi,
ishkantin, shukllapash sumakta kuyurishpa
kushiyay.
Shamuy,ukawantushushun.
2. v. s.brincar. Hawaman pawarikshina ruray.
Chaysaramikallanapitushukun.
3.insultar.Runata piashpa kapariy.
Wasimanmanautkachayakpimitushurkani.
Sin 2. Kushparina, 3 kamina.
tuta [tuta] s. noche. Inti yaykushka pacha kipa, shamuk yana llantu.
Kaynatuta Ambatokitimantachayamurkani.
Sin. chishituta.
tutamanta [tutamanda] s. lamadrugada,
la maana. Manarak allita punchayashpa
llantu llantu kak.
Payakunakatutamantapirimanakunami.
tuta pishku [tutapiku] s. s. murcilago.
Pawashpa purik ukuchashina rikurik, tutakunapi wiwapa yawarta chumkak.
Tuta pishkukawakrayawarta,apyuyawartapashmitsumkan.
Sin. mashu.
tutayana [tutayana] v. anochecerse. Inti
yaykukpi, puncha tukurikpi llantu paktamuy.
ukapawawkikapaypawasipimitutayarka.
tutipa [tutipa] s. amz. variedaddelagartija.
Waylla karayuk, puka kunkayuk, washa tullupi kashata charik, yurakunapi kawsak hayampishina.
Yallisunitutipa anmisirikurka.
tuzuyAnA
Sin. Sacharuna.
tutu [tutu] s. sc. Caa hueca delgada; tubo.
Hutkuyuk kaspi, sukusshina.
Siwaratullukatutumikan.
tutuna [tutuna] v. snc. cargaraunbeb.
Llullu wawakunata apariy.
Llulluwawatashutichinkapaktutukuni.
tuwaman [tuwaman] adv. amz. bocaabajo.
Washata hawaman churashpa; wiksata, awita allpaman kimichishpa siriy.
Yayakawiksananaywantuwaman sirikun.
Sin. uray sinka.
tuwi [tuwi] s. amz. animalsimilaraltigre,
denominadocabezademate.Yana millmayuk, papayata, pukushka palantata, chiwilla-
141
ts
tsala [tsala, tsalan, sala, ala, zala] adj.
flaco,delgado,raqutico,desnutrido,plido;
alto. Runakuna, wiwakunapash ima wira
illak; shukkunapika un-kushkashina tukushpa
tullukunapash rikurik.
Raymipika tsala wakratamiwauchishka.
2. Mestizo.Kastilla yawarwan runa yawarwan chakrurishka runakuna.
Tawkatsalamimanaukanchiktariksinchu.
Sin.1 irki, charki, 2 laychu, mishu, misti.
tsalak manku [tsalax manku] s. amz. tipo
depjaro. Shuk hatun manku, tsalak tsalak
kaparik, shuk llaktakunapika tsalak tsalak
shutiyuk.
Tsalak manku pishkuta yuramanta pawachirkani.
Sin. Tsalak tsalak.
tsalakulun [tsalakulun] s. amz. variedad
delagartija. Shuk yanawan wayllawan hawirishka intipi kunuk uchilla hayampi, shuk llaktakunapi palu nishka wiwa.
Tsalakulun intipikunukushka.
tsalak tsalak [tsalax tsalax] s. amz. tipo
depjaro. Shuk hatun manku, tsalak tsalak
kaparik, shuk llaktakunapika tsalak manku
shutiyuk.
Tsalak tsalak pishkutayuramantapawachirkani.
Sin. Tsalak manku.
tsalanchuspi [tsalanuspi] s. zancudo.
Suni chaki chuspi.
Tsalanchuspikaninantamikanin.
tsalayarina [tsalayarina] v. palidecer;adelgazarse. Imapash aulla tukuy.
Wakraka mana mikushkarayku tsalayarishkami.
tsan [tsa] adj. amz. inclinado, vertical.
Mana sikaypak urku, yura, imapash shayak
kak.
Tsan
urku kakpimi mana sikayta
usharkanichu.
tsatsa [tsatsa] s. amz. tipo de arena
142
tsuWAn
143
u
uchilla [uilya, uia, uuylya, iuklya, iila,
utila] adj.pequeo. Mana yapa hatun, mana
yapa suni, mana raku.
Uchilla allpatacharishkamantamanamaypi
tarpuytaushanchik.
2. Nio. Chayrak wiakuk wamra.
Uchillakunakamaypipaspukllan.
Sin. 1 Chusu, wawa, hamchi, utu; 2 wamra,
wawa.
uchpa [upa, upa, uupa, uufa] s. ceniza.
Kaspikuna rupashkamanta puchuk kuta.
Tullpapiachkauchpa tantarirka.
2. adj. gris. Yanawan yurakwan chapukpi
llukshik tullpu.
Uchpa tullpuyukkatanataawachikmirini.
uchu [uu] s. aj. Puka, killu, waylla
tullpuyuk,
hayakyachik,
mikunakunapi
churashpa mikuna muyu.
Chiri pachapika mikunata uchuwan chapushpamikuykasumakmi.
uchukutak [uukutak] s. sn. pjaro solitario, pjaro colorado. Puzu patpayuk, pukalla
kaskuyuk pishku.
Uchukutak pishkukatutamantapimisinchita
takin.
Sin. chiwillu.
uchutikan [uutikan] s. (mit.) amz. sermtico. Tamya punchakuna hatun yura ankukunapi makanawan takashpa purik supay.
Machashkapurikpikauchutikanmirikurin.
uchuna [uuna] v. comercolada. Yanushka
kachiyuk apita mikuy.
Raymiyukwasipiuchurkani.
uhu [uxu] s. tos. Kunkata shikshichishpa
hapik unkuy, kunka unkuy.
Kayka,uhu chinkachikhampimikan.
uhuna [uxuna] v. toser. Uhuy unkuy
hapishkapi uhu uhu kapariy.
ukapa wawata lumarisu hapikpi sinchita
uhukun.
uka [uka] s. oca. Mishki mashuwashina,
allpa ukupi pukuk muyu.
144
Karumanrishpakauka timputamikukayushpaapanchik.
ukku [ukku, ukun] s. cuerpo. Tulluntin
yawarnintin tukuy tiyak aycha.
Sinchiukkutacharinkapakkayuyutamikuna
kanchik.
Sin. aycha, ukun.
ukllana [uglyana, ugana] v. abrazar. Rikrawan kunkapi, imapi kashpapash muyuchishpa hapiy.
ukapawarmitakakuyaymantaukllani.
2. empollar. Wawa pishkukuna llukshichun
nishpa, lulunkunapa hawapi mama pishkukuna siririy.
ukapaatallpakachunkaishkayluluntaukllakun.
uksha [uxa, uga, uksa] s. pajablanca.
Wasikunata katana panka, urkukunapi wiak.
Urkupikaachkaukshamiwian.
2. amz. variedad de hoja para cubierta de
casas. Wasikunata katana hatun panka.
Sachamantaapamushkaukshawanwasita
katakunchik.
uku [ukhu, uku] adv. interior; debajo de.
Tukuy harkashka chawpipi sakirik.
Puunaukukawashamansakirin.
2. s. cuarto. Wasikunapi pirkakunawan harkashka kuchukuna.
ukapakawsana ukukakunukllamikan.
Sin. 2 Pitita, killi.
ukucha [ukua] s. ratn. au sinkayuk,
uchpa millmayuk, suni chupayuk, sarata
mikuk uchilla wiwa.
Ukuchaka sara tuluta hutkushpami mikushka.
ukumpi [ukumbi] s. amz. culebrasubterrnea. Shuk killuwan, yanawan, pukawan
hawirishka mana kanik machakuy.
Ukumpi machakuy rikurikpika mana mancharinachukanchik.
ukun [ukun, ukku] s. cuerpo. Tulluntin
yawarnintin tukuy tiyak aycha.
upAllA
Sinchiukuntacharinkapakkayuyutamikuna
kanchik.
Sin. aycha, ukku.
ukunchina [ukunina, ukuni, ukuna] s.
refajo, debajero. Ukuman churana utulla
anaku.
Waynaka ukunchinata awakun.
ukuy [ukuy] s. amz. hormigacomestible. Mikuna aanku.
Ukuy aankutakakamchashpamimikunchik.
ullawanka [ulyawaga, ilyawaga] s. gallinazo. Ismu aychakunata mikuk, yana patpayuk pishku.
Ullawankakunakaashnakismushkaaychakunatamikushpaanchuchin.
Sin. Ushku.
ullkana [ulykana] v. hilaramano. Makiwanlla puchkay.
Yayakamillmataullkakun.
ullu [ulyu, uu] s. pene. Yumankapak, ishpankapakpash kari charishka ankushina
aycha.
Ullutakarikurayanamikan.
uma [uma] s. cabeza. Sinka, shimi, awi,
rinri, akchata runakuna charina kuska.
Runakunapawiwakunapaawikunakauma
awpapirikurin.
umana [umana] v. engaar,embobar. Pantata, mana kikintak, llullashpa rimay.
Hampikatukrunamiumarka.
Sin. pantachiy.
umu [umu] s. sacerdote. Pachakamakmanta
yachashpa rimak.
Inkapachapi,intiraymipikaumukunallahuchakunatakurka.
umutu [umutu] adj. enano. Mana hatun wiashka runa.
Umutu runakaachkatamipukllakkan.
Sin. Hatak, antsala, uchilla.
unancha [unana] s. bandera, emblema.
Rikuchinkapak nik. Ecuadormanta Kichwa
runakunapa unanchaka kimsa llimpiyukmi
kan:puka,yurak,yana.
unanchaywasi [unanaywasi] s. colegio
secundario. Chunka pata yachashka kipa yachay wasi.
ukapa churika ami unanchaywasiman
rirka.
upAllAnA
Sin. Uraykuna.
uraykuna [uraykuna, urayguna, urayxuna,
urikuna, urixuna, uriguna, igruna] v. bajar,
descender,apearse. Hawamanta, patakunamanta, wiwakunamantapash allpaman shayariy.
Payka,Quitollaktamantaapiwpishamushpa,
shaykushkauraykun.
Sin. Urayana.
uray sinka [uray singa] adv. amz. boca
abajo. Washata hawaman churashpa; wiksata, awita allpaman kimichishpa siriy.
Ruku yayaka nitkashpa uray sinkami urmarka.
Sin. tuwaman.
uritu [uritu] s. amz. lora. Waylla patpayuk,
uritu uritu nishpa kaparik arawshina hatun
pishku.
Uritu pishkukasumaktamipaypashutitatakishpayurapitiyakun.
urku [urku] s. cerro,monte,montaa,colina,
volcn,loma. Allpa hatunta hawaman kurpayashka.
KayurkukaChimborazoshutiyukmikan.
urmarina [urmarina] v. tu. decaerse,marchitarse. Waunalla, champayashka tukuy;
yurakuna wauriy.
Kaysisakunakayakuillaymantaurmarishka.
2. tu. avergonzarse. Pinkaymanta awi pukayay, uma kumurishpa sakiriy.
Llullarunakatukuytachimpapurakpikaurmarirka.
Sin. 1 Waurina, ankuyana, champayana; 2
pinkarina.
urmana [urmana, umana] v. caerse. Hawamanta urayman shitarina.
Kapuliyuramantaurmarkani.
urpi [urpi, urpay] s. trtola. Uchpa patpayuk,
puka chakiyuk, allpata purik, hawatapash pawak pishku.
Puna suyupika awpakunaka illapawanmi
urpikunatakahapikkunakarka.
uru [araa] s. araa. Achka makiyuk, allpa
hutkukunapi, wasi kuchukunapi, llikata paypa
sikimanta llukshik puchkawan awashpa kawsak kuru.
Urukawasipatakunapillikatamirurashka.
usa [usa] s. piojo. Mana armakpika akchapi
uturunku
uyA
148
W
wachansu [waasu, waasi, aasu] s.
amz.mandelmonte.Hatun sacha yura, inchikshina muyuta aparik, chay muyu kamchashpa mikuna.
Wachansu yuratakamanapitinachu.
wacharina [waarina] v. nacer. Mamawiksa ukumanta llukshina.
ukakaLatacungapimiwacharirkani.
Sin. Pakarina.
wachana [waana] v. sns, amz. daraluz,
alumbrar;parir;ponerhuevos. Maykan warmikuna wawata wiksa ukumanta llukshichiy.
Kanpapaniwaachuwawatawacharka?
Sin. 1 pakarichina, mirachina.
wachi [wai] s. amz. lanza. Challwakunata
tuksinkapak rurashka kaspi.
awpa yayakunaka wiwata wauchinkapakkawachitamicharirka.
2. flecha,saeta.Wiwakunata wauchinkapak
rurashka kaspikuna.
Pishkukunatakawachiwanmihapin.
wachi [wai] s. amz. tejn. Suni au sinkayuk, achkapura purik, sacha wiwa.
Wachi purikuktarikuni.
wachu [wau] s. surco. Allpapi yapushka
shuk anshina rikurik.
Saratakawachutakatishpatarpunki.
2. fila, hilera; lnea. Imatapash shukpa
washa, shayarishka kak.
Purututapashwachutakatishpamitarpunki.
Sin.1 rawa.
wachuna [wauna] s. surcar,hacer surcos.
Allpapi yapushka shuk anshinata ruray.
Sarata tarpunkapak ka wachunchik.
Sin. Rawana.
waka [waka] s. s. desigual. Imakunapash
chulla chulla churashka, mana alli pitishka.
Llachupayayashpakawakami tukurka.
2.adjhendido,agrietado.Shuk hutku hutku
tukushkakuna, mana alli pirkashkakuna.
Waka pirkakuchupillachukasirikun.
3. adj. sc. labioleporino. Shimikara llikishka
wachariy.
Waka wirpakashpakahampichinamikanki.
Sin. 1 chulla, 3 wantukshimi.
waka [waka] s. lugar u objeto sagrado,
tumbaantigua,diosfamiliar. awpa pachapi
waushka apukunata pampana ukukuna.
awpayayakunakawakapimiPachakamaktakamaakkarka.
wakamayu [wakamayu, wakamaya] s.
amz. guacamayo. Uritushina killu, ankas,
puka patpayuk hatun pishku.
Antisuyupikawakamayu urkukunamitiyan.
wakar [wakar] s. garza. Sunilla yuraklla
kunkayuk kultashina pishku.
Wakarkunakakuchamanyapipurin.
wakarina [wakarina] v. sc, amz. oxidarse.
Antakuna, hillaykuna tamyawan, yakuwan ismuriy.
Antawakamanapurishpamiwakarirka.
wakana [wakana, waxana] v. llorar. Llakimanta, nanaymanta awimanta wiki talliriy.
Wawakananaymantamiachkawakarka.
2.v.emitirvocesosonidoslosanimales. Wiwakunapa kapariy.
Wakramiachkatawakarka.
wakayana [wakayana] v. s. desigualarse.
Imakunatapash chullayachiy.
Awashkakunakaamiwakayashka.
wakaychina [wakayina, wakiina] v. guardar,ahorrar,conservar.Mikuna kakpi, kullki
kakpi, imatapash kipa punchakunapak nishpa allichiy.
Kaypapamuyutatarpunkapakmiwakaychikuni.
Sin. Allichina.
wakcha [waxa, waxu] adj. s. pobre. Allpata, kullkita, imatapash mana charik runa.
Juanmashikawakcha kashpamimanayachanawasimanrirkachu.
2. viudo,-a. Wauskamanta shuk kari warmi
illak sakirik, shuk warmi kusa illak sakirik.
Warmiwauymantawakchallatukurkani.
149
WAkin
3. hurfano,animalopersona.Yaya, mama
illak runa, wiwapash kak.
Wawaka yayamama waukpimi wakcha
kan.
Sin. 1 tsuntsu, llachapa; 2 sapalla.
wakin [wakin] det. algn,-no,-a.
Ashalla kashkata achiklla rikuchik.
Wakin wawakamanaunkushkachu.
wakllichina [waglyiina, wagliina, waxiina] v. violar, hacer dao, deteriorar,
daar.Imatapash alli kakmanta mana alliman
tikrachiy.
Mamallaktatapushakkunakakamachiytami
wakllichin.
wakllina [waglyina, wagana, waglina] v.
daarImapash alli kashkamanta kipa mana
alli tukuy.
Imanishpatakwakllirikunki?
Sin. Challana.
wakra [wagra] s. ganadovacuno. Llamata
yalli hatun kachuyuk, warmika uuta kuk
wiwa.
Allpata rantinkapak wakrata katunkapak
rirka.
waksa [waxsa, wagza] s. variedaddelagartija. Shuk hatun raku palu.
Wawakawaksa paluwanmimancharirka.
waktarina [waxtarina] v. rozarse, golpearse, tropezarse. lmapipash takariy.
Yayakatutapishamukushpayurapi waktarirka.
Sin. takarina.
waktaway [waxtaway, wastawi] s. amz. gavilnquesealimentadeculebras. Waktaway
waktaway nishpa kaparik anka, machakuyta
mikushpa kawsak.
Waktawaykamachakuytamimikukun.
waktana [waxtana, waktana, wagtana] v. s.
golpear;pegar. Makiwan, kaspiwan takay.
Mamaka chakishka tawrita muyu llukshichunmiwaktan.
2. amz. talar,rozar. Kipa hatun muruta kuchunkapak, uchilla yurakunata pitiy.
Payka lumuta tarpunkapak nishpa yurakunatawaktarka.
Sin. 1 takana, 2 kuchuna, tulana.
waku [waku] s. amz. variedaddegarrapata
pequea. Uchilla aankushina aychapi lluta150
WAnkurinA
pishku.
Kullkiyukmanmanawallpatakurkanichu.
Sin. Atallpa.
wallu [wau , waly u] s. cntaro. Shuk
mankashina, puntushina rinriyuk.
awpa yayakunaka wallupimi aswataka
karakkunakarka.
waluk [walux] adj. ropasucia. Mapayashka
churanakuna.
Waluk churanakaunkuytamikatichin.
walun [walun, walu] s. amz. gusano que
produceabscesosenanimales.Wiwakuna
aychapi chupushina rurashpa wiak kuru.
Chitapawashatullupiwalun wiashka.
walun [walun, walu] s. sn. charco.Allpapi
kuchashina yaku tantarishka.
Kuchikunakawalunpimisinkurin.
2.sn.remanso. Mana sinchita purik yaku.
Walun yakutapurimuni.
Sin. 1 hita, kucha, punza; 2 tuyaka.
wamak [wamax] s. amz. caaguada. au pankayuk, kaspipi kashayuk, sukusshina
achkapura wiak, kinchata wasita rurana
yura.
Wasitarurankapak wamakta apamuni.
waman [waman, guaman] s. gaviln,halcn. Shuk atallpashina hatun pishku, mallta
chuchita, urpita mikuk. Shuk llaktakunapika
anka shutiyukmi.
Waman chuchitaamamikuchunkaparinki.
wamintsi [wamintsi, waminsi, wamini] s.
sn. planta medicinal de flores rosadas.
Rupay unkuyta hampinkapak uchilla yura.
Wamintsi yakuwanrupakunkuytahampirini.
2. adj. sn. fucsia,rosado,lila.Shuk pukalla
rikurik tullpu.
Pachallinatakawamintsi tullpuwantullpuni.
wampu [wambu] s. barco. yakuta, mayuta
purina.
Punarunakunakawampukunapipurikkarka.
wampula [wambula, wabula] s. amz. rbol
demaderaincorruptibleparaconstrucciones.
Wasi chakikunata rurakpi, achka watata
mana ismuk kaspi.
Wampula wasichakikapichkachunkawatatacharin.
wampuna [wambuna, wabuna] v. s. navegar,nadar,flotar. Runa kashpa, ima kashpapash yaku hawapi chutariy.
Hatunyakupiwampurkani.
2. volar. Ima pishkukuna, ankakuna hawata
paway.
Chay yuramantaka ami pishkuna wampurka.
Sin. 1 waytana; 2 pawana.
wamra [wamra, wara, wambra, warma]
adj. adolescente,muchacho. Sukta watayukmanta, chunka ishkay watayukkama runa.
Chaywamrakaamisawariytamunan.
Sin. Mara, warma.
wanaku [wanaku] s. s. variedaddellama.
Chantazushina, llamashina wiwa.
Perumantashukwanakutaapamuni.
wanchaka [waaka] s. ss. raposa.
Uchilla allkushina, akllashpalla mikuk, mishki
aychayuk wiwa.
Sara chakrapimi wanchakataka allkuwan
hapirkanchik.
Sin. Chucha, sinik.
wanka [waka] s. palanca.Tankana kaspi.
Wasi kaspita wantunkapak wankakunata
markamukmirini.
2. amz. bastnoremoparaimpulsarcanoas.
Tawnarishpa wampupi tankashpa purina
kaspi.
Wamputawankawantankashun.
Sin. 1 tula, 2 tawna.
wankana [wagana]
s. amz. jabal.
Sachapi kawsak hatun kuchishina wiwa.
Wankana aychatayanunkapakhapimuni.
wankar [wakar] s. tambor. Piruru kaspipi
wiwa karata pillushka, takinkapak wiksashina rikurik.
Wankarpitakishpatushunchik.
wankana [wakana, wagana] v. levantar
haciendopalanca. Imatapash kaspikunawan
hawayachiy.
Urmashkaantawatallukshichinkapakwankashunchik.
wanku [wagu] s. atado,carga.Imatapash
watashpa kipishinata rurashka.
Wasichinkapaksachapanka wankutarurani.
wankurina [wagurina] s. amz. amontonarse,aglomerarse.Rikunkapak, uyankapak
151
WAnkunA
piariy.
Yankamantakaamawauriychu.
2. marchitarse. Ima yurakuna, kiwakuna chakirinkapak kallariy.
Kaysisakaami waurishka.
3. encogerse,achicarse. Awashkakuna uchillayay.
ukapapunchukatakshakpimiwaurirka.
Sin. 2 ankuyana, urmarina, 3 kuruyana, kintiyana, tuzuyana.
waushka [wauka] adj. s. mortecina.
Runapash, wiwapash kawsayta mana charik.
Ushkukunawaushka wakratamikurka.
2.muerto,difunto,cadver.Kawsay illak.
Unkuywanwaushka wiwatakamanamikunachu.
Sin. 1 ismu; 2 aya.
wauna [wauna] v. morir,fallecer,apagar.
Kawsay tukuriy.
Llulluwawaka sipikuhuwanmiwaurka.
wauy [wauy] s. muerte. kawsay pitirik
pacha.
Wauykatukuykawsakkunapakchayan.
Sin. pitiriy.
wapsi [wapsi] s. vapor; atmsfera. Allpamanta lluksik samayshina, yakulla samay.
Tamyashkakipa,intikukpikawapsi rikurin.
wara [wara] s. pantaln. Siki tullumanta
chakikama ishkay tutuyuk churana.
Inkapachapikawaratachurankapakkawarachikuyraymitarurakkashka.
warak warak [warak warak] adv. sc. de
mal humor. Piarishpalla rimak.
Manayachashkamantami warak warak yachachinki.
waranka [waraga] num. mil. Chunka
kutin patsakyashka.
Waranka kullkita mana charinichu, chaymantamanarantinipashchu.
waranku [waragu] s. hojasderbolmedicinalparalavarelcabello. Uchilla pankayuk,
pankapi hampita charik, umata mayllankapak
alli yura.
Warankuwanakchatamayllani.
2. planta con vainas similar al chocho, til
paracurtirelcuero.Tawrishina rikurik yura,
wiwa karakunata chakichinkapak kak.
Warankuwan llamakarataamukyachini.
WAWA
Wasipunku allpatallacharini.
waska [waska] s. soga.Imatapash watankapak puchkata, chawarta pilluchishpa rurashka ankushina.
Waskatarantinkapakkullkitamutsuni.
Sin. Kawchu.
waska [waska] s. amz. bejuco. Tukuy
sachapi rikurik ankukuna.
Kaywaskatakasachamantaapamuni.
Sin. Anku.
wata [wata] s. ao. Chunka ishkay killayuk
pacha.
1533 watapimi Ataw wallpakta waichurka.
watawata [watawata] s. amz. salamanquesaMawka wasikunapi kawsak tsalakulun
tupu uchpa karayuk hayampishina.
Chay shitashka wasipika manchanayakta
watawatakamirashka.
watana [watana] v. amarrar,maniatar. Imatapash waskawan pilluchishpa churay. Kuchitakiwapiwatarkani.
watu [watu] s. s. cordel,cadena. Imatapash
watankapak au waskashina rurashka.
Wawakuchitawatankapakshukwatutaapamunki.
2. ss. especiedepretina. Anakupi, shuktak
churanakunapipash sirashka, chumpishina
watarinkapak kak.
Chumpiwatupikupaaparishka.
watu [watu] s. amz., tu. tallodeunracimo
sinfrutos. Murukunata ishkukpi sakirik tullu.
Palantawatutapitinki.
2. sc. racimo de gran tamao. Achka muruyuk hatun wanku.
Kaypakaykaachkawatutacharin.
Sin. 1 Chitus.
waturitu [waturitu] s. amz. pavonocturno.
Punchayakpi titiri titiri kaparik hatun sacha
pishku.
Waturitukatukuytutamipawashpapurin.
Sin. Muntiti.
watuna [watuna] v. adivinar. Ima mana yachashkata yuyarishpa, umawan maskashpa
yachay.
Llullayachakkakunanwatushun,nin.
wawa [wawa] s. nio,beb. Wachashkalla
runa.
Kanpawawakaimashutiyukkan?.
153
WAWA mAmA
WipAlA
Chawarpankatawazikwanchillpirka.
wazikina [wazikina] v. sc. pedacear la
cabuyafresca.Yurak chawarta chillpina.
Yurakchawarpankatawazikipanki.
wichayana [wiayana, wiiyana, bitsyana,
iiyana] v. subir,ascender. Hawaman sikay.
Yachakukkunakaurkumanwichayarka.
Sin. Sikana.
wichi [wii] s. scs. cazuela. Mikunata churankapak allpamanta rurashka hatun kallanashina.
Kachitantatawichipichurani.
wichkana [wikana, wiikana, wikana,
wiana, biana, ikana] v. cerrar,encerrar.
Ama llukshichun, ama yaykuchun nishpa
punkukunata, hutkukunata imawanpash harkay.
Hillumisitamankaukupiwichkarka.
wichu [wiu] s. s. escorbuto. Shuk llullu wiwakunapa kicha unkuy.
Wichu unkuyyukwakrakautkamiirkiyan.
wichu [wiu] s. amz. perico. Waylla millmayuk, wichu wichu wichu nisha kaparik yapa
uchilla pishku.
Llulluwichutayuramantahapini.
Sin. ichu, chuki.
wiki [wiki, biki, irki, wirki] s. lgrima. Wakakpi awimanta llukshik yaku.
ukapawawakaachka wikitashitashpami
wakakun.
2.sn.gota.Yaku shutuy.
Pinllumantawikitallukshichini.
Sin. 2 shutu.
wikiyana [wikiyama] v. lagrimear. Runapa,
wiwapa awi urmay.
awikaallpayaykushpawikiyashka.
2. amz. mancharse. Churarina yura wikipi yanayay.
ukapachuranakawikiyashka.
Sin. 2 Mapayana.
wiksa [wixsa, wiksa, wigsa, bixsa, ixsa] s.
barriga,vientre,estmago,abdmen. Chunchullita katak aycha kara.
Wiksa nanakpikakunukkiwayakutaupyarkani.
wiksayuk [wigsayuk, bixsayux] adj. en
cinta, embarazada, preada. Wiksa ukupi
wawata charik, chichu warmi.
Wiksayuk warmikamayallimikunatamimikunakan.
Sin. Chichu, unkunalla.
willak [wilyak, wiak, bilyak, biak] s. informante. Imatapash nik.
Willak runakamushukyuyaytanin.
2. verbo. Chikan yuyayta nik.
Kuyay,yuyay,willakmikan.
willana [wilyana, wiana, bilyana, biana] v.
avisar,informar,advertir,declarar. Ima yachashkata shukman chimpachiy.
Churirimashkatayayamanwillarka.
willi willi [wilyi wilyi] s. renacuajo. Uchilla,
chupayuk wawa hampatu.
Yawaryashka awi luluntaka willi willipa
chupawanpicharka.
Sin.Putukulu, tushil, pinkulu, williku, chimpaluk, pimpalu.
winkanas [wikanas] s. amz. aletas de
pescado.Challwapa washapi, kunka sapipi
wiak, pala uchilla rikrashina.
Kaychallwapawinkanastamikuchurkani.
Sin. Pimpis.
winku [wiku] adj. encorvado. Imakunapash kumuklla tukuk.
Llullukillakawinkumikan.
Sin. Wistu.
wiachik [wiaix, wiaik, wiaig,
biaix, iaix] adj. adoptivo. Chikan wawata
kikinpa churitashina kuyashpa hatunyachiy.
Wiachik yayachayamun.
wiachishka
[wiaika,
biaiska,
iaika] s. adoptado. Shuktak ayllupa
makipi wiak, kipaka churishina wawa.
Kankawiachishkallatamiyallikuyanki.
wiana [wiana, biana, iana] v. crecer,
desarrollarse;retoar. Llullumanta hatunyashpa katiy.
ukapachurikamanaunkuysikikashpahatuntawiarka.
wiakun.
wiay [wiay] adv. siempre. Ima pachapipash shinalla punchanta punchanta katiy.
Kantakawiaypakkuyashami.
wipala [wipala] s. bandera, emblema del
Tawantinsuyu. Kanchis tullpuwan kuychishinata awashka.
AbyaYalapaunanchakawipalamikan.
155
WirA
Sin. Unancha.
wira [wira, bira, ira] s. manteca, aceite,
grasa. Mikunapi churankapak, kamchankapak wiwamanta, yuramantapash surkushka
yakuyaklla apishina.
Wirawansaratakamcharkani.
2 adj. gordo,grasoso.Rakulla, mana irki kak.
Wira kuchitawauchirkani.
wirakchuru [wirakuru, virakuru] s. huirac
churo. variedaddeavecantora. Killu patpayuk yana pishku, sumakta takik.
Tutamantakunakawirak churu pishkukasumaktamitakin.
Sin. chuku.
wirakucha [wirakua, virakua, wiraxua]
s. divinidaddelincario. Inkakunapa apunchik yaya.
Wirakuchakainkakunatasamaytakukkashka.
2. trmino que se refiere a los espaoles y
mestizos. Mana runa kakpi mishukuna nishpa rimay.
Panikawirakuchawan sawarishkallakitukurka.
wirakwirak [wirakwirax] interj. sc. gritoininteligible. Achka runakunapa kapariy. Upa
runamiwirakwirak rikuyarin.
wiriwiri [wiriwiri] s. amz. variedaddepjaro. Yana rikurik, wiriwiri nisha kaparik pishku.
Wawawiriwiritayuramantahapimuni.
wirpa [wirpa] s. labiosuperior(versipri). Rimakpi, mikukpi kuyurik hawa shimi kara.
Paykawakuwirpatamicharin.
wiru [wiru, biru, iru] s. caa . Mishki yakuyuk, sukusshina tulluyuk, sarashina pankayuk yura.
Wirutakachumkankapakrantirkani.
wishina [wiina, biina, iina, wia] s. cuchara. Kallanamanta mikuna sankuta wishinkapak rurashka.
Kaspiwishinatarantimuni.
wishinka [wiiga, iiga, wiina] s. amz.
red pequea para pescar. Challwata hapinkapak champira kawchumanta awashka
156
y
yachachik [yaaix, yaaig, yaai] s.
profesor,maestro,educador,docente. Shuk
anshina wawakunaman, malltakunaman, pimanpash yuyayta paskachishpa riksichiy.
ukapamamakayachachikmikan.
yachachikuy [yaaikuy] s. educacin. Yachaykunata riksichiy.
Kunanpachapikamushukyachachikuytami
katinchik.
yachak [yaak, yaax, yaag, yaa] s.
sabio, cococedor. Imamantapash allita
yuyak,hamutak.
Yachakka, uku kawsayta yuyashpami
shunkuyuyaytayachan.
2.mdico.Manchanayakta hampi yuramanta
tukuyta riksik runa.
Riksishka yachakmi ukataka shunku nanaytahampirka.
Sin. 1. Amawta; 2 hampik, paku, sakra.
yachakuk [yaakux, yaakuk, yaakug,
yaagux, yaaxuk, yaaxug] s. alumno,
aprendiz,estudiante. Yachachikpa yachayta
katik runa.
Chunkayachakukllamiyachanawasimanka
purinchik.
yachakuna [yaakuna, yaaxuna, yaaguna] v. estudiar,aprender. Yachachishkata
umapi yaykuchiy, yachashpa katiy.
Yachanawasipikillkakatinatayachakuni.
yachanawasi [yaanawasi] s. escuela.
Killkayta, yupayta, shukkunatapash yachakunkapak ukukuna.
Killkatayachakunkapakkayachanawasiman
rinamikanchik.
Sin. Yachay wasi.
yacharina [yaarina] v. acostumbrarse,ensearse,habituarse. Runakunapa, Ilaktakunapa kawsayta hapina.
KarullaktamantarunakunakaEcuadorpiyacharirkami.
yachana [yaana] v. saber. Imatapash riksiy, alli ruray.
Yupayta,mirachiyta,anchuchiytapashallita
yacharkani.
yachay [yaay] s. sabidura, inteligencia,
juicio, razonamiento. Kawsaypi riksishka,
umapi yuyay tukushpa sakirik kak.
Kichwashimimantayachaykasumakmikan.
yachay wasi [yaaywasi] s. escuela. Killkayta, yupayta, shukkunatapash yachakunkapak uku.
Killkatayachakunkapakkayachay wasiman
rinamikanchik.
Sin. Yachana wasi.
yachik [yaix] s. amz. sabor. Imatapash
mallishpa alli, mana alli kakta ninkapak rimay.
Kayhampikahayakyachikmi.
yachina [yaina] v. amz. sabera. Wakin mikunakuna chay mikuy shinallatakmi kan ninkapak rimay.
Yutuaychakaatallpaaychashinayachinmi.
yakami [yakami, yami] s. amz. avetrompetero.Uchpa millmayuk, suni kunkayuk, suni
chakiyuk allpata purik hatun pishku.
Yakamitakamanawauchinachukanchik.
yaku [yaku] s. agua,lquido. Tukuy kawsakkunapa upyana.
Yakutaupyashpamikawsanchik.
yaku (<*yaku) s. octubre. Chunkaniki killa.
Yaku killapika,Inkapachapika,umaraymita,
paramaaytapashrurashka.
yaku aycha [yaku aya] s. pez, pescado.
Yakupi kawsak wiwa. Hatun turuta chumkak,
tantanakushpa purik wiwa.
Katupampapiyaku aychatarantinkapakrikuni.
Sin. challwa.
yaku-ishpana [yaku ipana] v. ss. orinar.
Ukkunmanta llukshik mapayashka yaku.
Rupakyakutaupyashkamanta yaku-ishpakun.
Sin. ishpana.
yaku ukucha [yaku ukua] s. amz. variedadde nutria. pishashina millmayuk, pala
umayuk, yakupipash, allpapipash kawsak
157
yAkuyACHinA
wiwa.
Yaku ukucha wiwakunatakamanatukuchinachukanchik.
Sin. pisha.
yakuyachina [yakuyaina] v. desler,disolver,dilur. Imata kashpapash yakuman tikrachiy.
Kayrasutayakuyachishun.
yalli [yalyi, yai, yali] adv. demasiado,
dems, en exceso, excesivamente. Yapa
imatapash churay, ruray, rimay, yapa hatun
achka, suni.
Paymiyalli sumakshuyutarurashka.
Sin. Yapa, ninan, may.
yallika [yalyika] s. amz. bejucoparatejer
canastos. Hatun yurakunamanta warkurimuk
ashanka awana waska.
Yallikawan ashankataawani.
yallina [yalyina, yaina] v. pasar,exceder,
sobrepasar. Maymanpash chimpay, maypipash pitapash mishana.
Jos mashintin kallpakushpa, payta yallirkani.
yami [yami, yakami] s. amz. variedaddeave
trompetero. Uchpa millmayuk, suni kunkayuk, suni chakiyuk allpata purik hatun pishku.
Yami pishkukakaypisachapimikawsan.
yana [yana] adj. negro. Tutashina tullpu.
Yana millmayukllamatacharini.
yana [yana] adj. ayudante,criado,servidor,
sirviente. Imapipash yanapak runa.
Inkakunakaachkayana runatacharikkashka.
yupAnA
yupAyCHAnA
Yuyak runakamanawawashinaimatapash
ninachu.
Sin. Yuyayyuk, shunkuyuk.
yuyarina [yuyarina, yarina] v. acordarse,recordar. Kunkashkakunata yuyaywan maskashpa kawsachina.
ukapawarmitakakarumantayuyarini.
2. estarpensativo. lmakunapipash yuyashpa
tiyay.
Imashina shamuk wata llamkanata yuyarirkanchik.
yuyay [yuyay] s. pensamiento,idea,memoria. Umawan allita yuyarishpa imatapash
rimay.
Wakinpimusparishpakayuyaytapashchinkachirinllami.
yuyana [yuyana] v. pensar. Ama pantankapak umawan taripashpa rurana.
Kanallikashkamantaachkatayuyanki.
3. suponer. Yuyarishpalla imatapash niy,
rimay, rurana.
Paycharichaypipakashkatantatakamikurka,
yuyani.
z
zakzikina [zagzikina] s.bo.extenderselas
guasdeunbejucoocalabaza. Mallki ankukunata pushay. Sapalluka ami zaksikikun.
zalan [zalipa, lazipa] s. s. tipo de rbol.
Hatun suni yura.
Zalan yuratarikurayani.
zalipa [zalipa, lazipa] s. s. energasexual
negativaquecausaenfermedaddiarreica,no
definidaniidentificadaporlamedicinaactual.
Shuk kari, shuk warmi yumashpa wasiman tikrakpi wawakunata, kuykunatapash unkuchik
unkuy.
Wawakazalipawanchuunkushka?
zalipana [zalipana, lazipana] v. s. transmitirlaenfermedadzalipa. Zalipa unkuyta shuk
wasiman apay.
Wawakaapashzalipakun.
zanzan [zazan, sasa] adj. ss. mujerde
trabajolento. Unayashpa llamkak warmi.
Zanzan warmi kashpamimanautkautkayanuytaushanchu.
zas [zas] adv. amz. degolpe,depronto,momentomenospensado,rpido,sorpresivamente,
en
seguida,
sbitamente.
Kunkaymanta imatapash mana unayashpa
ruray.
Chay warmika zaslla yakumanta shamushka.
Sin. Haykamanta, kunkaymanta.
zimpunina [zimbunina, zibunina] v. sc.
aglomerarse,conglomerarse. Runakuna taw-
kariy.
Hatunllakitiyakpimirunakunakazimpunirka.
Sin. waykana.
zinzin [zinzin] adj. ss. resistenciaquepone
lapersonaalserhalada. Mana munakta aysakukpi sinchita shayariy.
Zinzin nishpamanashamushanirka.
zinzin [zinzin] s. amz. doloragudoportumores,heridas,etc. Tuksikukpishina nanay.
ukapakunkurizinzin nikun.
Sin. shikshik.
zipi [zipi] s. ss. paspa. Aycha karata inti rupachikpi karachashina tukuy.
Zipi awitahampikunimi.
zirka [zirga, izka, irka] s.
ss. rboldecuyamaderasefabricancucharas. Mikuna wishinakunata, kallanakunatapash rurana yura.
Zirka yurakapukruukupiwiakun.
zulayana [zulayana] v. ss. daarselosfrutos.Muyukuna yana tukushpa ismuriy, chakiriy.
Papamuyukahukushpa zulayan.
Sin. Lanchana.
zullu [zulyu, uyu,] s. amz. cigarra. Pakarinapi, inti punchakuna kaparik chillik.
Zulluka chayyurapiyaykun.
zupu [zupu] s. ss. chichn,chibolo. Runakunapa, wiwakunapa umapi chupushina llukshik.
Yayapaumapikazupumi llukshishka.
161
zH
zhapra [apra], s.hojarasca. Imapash urmashka ismu yura panka.
Zhapra ukupikaimakurukunatiyan.
zharpi [arpi, irpi, arpi, arpa] s. maz de
tusa fina con grano abundante. Achka muyuyuk sara.
Zharpi saraapikamishkimikan.
zharu [aru] s. ca. piedraspequeas,ripio,
granillo. Wasichinkapak chusu rumikuna.
Caarrunakunakazharu rumikunatawasichinkapakpallakun.
zharu [aru] s. especie de arroz hecho de
maz. Chamka sarashina.
Zharu apitamikunchik.
zhilik [ilik] adj. ss. Maz blanco. Yuraklla
sara.
162
Zhilik sarakautullakashayukmikan.
zhima [ima, ima] adj. ss. Maz perla. Yuraklla pukalla sara.
Zhima sarakaallitawian.
zhiripi [iripi] s. ss. Tipo de rbol.
Chugupishkukazhiripi muyutamikun.
zhiru [iru] adj. ss. color gris. Ukillashina llimpi.
Llamamillmakamapamantazhirumikan.
2. lana de oveja blanca y negra. Yanantin yuraknintin llama millma.
Zhiru millmawanawakun.
zhuta [uta] s. ca. ave,pjaro. Tukuy pishkukunata ninkapak shimi.
Allpamamapizhutakunaamachinkarichunka
kamanamikan.
Sin. Munchi, pishku.
Castellano - Kichwa
A
a cambio de, adv. ranti, rantimpa.
a continuacin, adv. kipa; chaymanta.
a diario, adv. punchanta punchanta, punchantin.
a gusto, adv. ninantak.
a tiempo, adv. llikchalla, kachka.
baco qichwa (objeto), s. yupana.
abajo, adv. uray, wayku.
abandonado, adj. sapalla, sakishka, shitashka, hichushka.
abandonar, v. sakina, hichuna, shitana.
abdmen, s. wiksa.
abeja, s. wayrunku, chullumpi, putan
chuspi.
abismo, s. kaka.
ablandarse, v. llampuna, apiyana.
abonanzar, v. kasiyachina.
abonar, el terreno, s. wanuna.
abono, s. wanu, isma.
aborrecer, v. chiknina, millana.
abortar, v. shulluna.
aborto, s. shullu, shullushka, shullushka
wawa.
abrazar, s. ukllana.
abrigado, adj. kunuk.
abril, s. <*ayriwa.
abrir, v. paskana, chiktana; a presin manual: chillpina.
absolutamente todo, adj. tukuypacha,
illakta, tukuymashna.
absorber, v. chumkana, tsumkana.
abuela, s. hatuku mama, hatunmama.
abuelo, s. hatuku yaya, hatunyaya.
abultado, adj. raku.
abundar, v. kamana, nanakllakana.
acabar, v. puchukana, tukuchina.
acabarse, v. tukurina.
acariciar, v. kuyachina, kuyana.
acarrear, v. astana.
accidente (desgracia), s. llaki, kulluy.
acechar, v. <*qaway; kawana; chapana.
aceite, s. wira.
acelerar, v. utkana.
aceptar, v. chaskina, hapina.
acequia, s. larka; hacer acequias: larkana.
acercar, v. kimina, kuchuyachina.
acercarse (en el espacio), v. kayllayana,
kimirina, kuchuyana, llutarina, manyayana.
achera, s. achira.
achicarse, v. kintiyana, tuzuyana, waurina.
achiote, s. mantur, manturu.
achogcha, s. achukcha.
achupalla, s. achupalla.
aclarar problemas, v. chimpapurachina.
aclararse el da, v. punchayana.
aconsejar, v. kunana.
acordarse, v. yuyarina.
acostarse, v. siririna.
acostumbrado, adj. yacharishka.
acostumbrarse, v. yacharina.
acrecentar, v. mirachina.
actividad, s. ruray, llamkay.
actual, adv. kunan.
aculturado, adj. chasu.
acuar, v. kanichina.
adelantar, v. awpana; expresin para
hacer adelantar a los animales: chi, chisha
chisha.
adelantarse, v. awparina.
adems, adv. ashtawan.
adherirse, v. llutarina.
adivinanza, s. watuy; expresin de ~:
imashi imashi.
adivinar, v. watuna.
adivino, s. watuk.
admiracin, expresin de, hayka, imanash, manchanay, natikala.
admitir, v. chaskina, hapina, arinina.
adobe, s. tika.
adolescente, adj. varn: wamra; ambos:
mallta, mara; mujer: pasa, kuytsa.
adnde?, preg. maymantak?.
adoptado, adj. wiachishka.
165
Adoptivo
ApArte
Aptico
arrastrar, v. aysana.
arrastrarse, v. suchuna.
arrear, v. karkuna.
arrebatar, v. kichuna.
arreglar, v. allichina, sumakyachina.
arrepentirse, v. nanarina.
arriba, adv. hanak, hawa.
arrimar, v. kimina; la cabeza sobre la almohada: sawnana.
arrojar, v. shitana, yayuna.
arruga, s. sipu; de los prpados: tsitsi.
arrugado, adj. sipushka, chunu, chuu; por
mojarse: chuchuka.
arrugar, v. sipuna.
arteria, s. anku, sirka.
articulacin (del cuerpo), s. muku.
artculo (legal), s. kamachiy.
arvejas, s. alwis.
asamblea, s. tantanakuy.
asar, v. kusana.
ascender, v. sikana, wichayana.
asco, expresin que denota, interj. atatay.
asemejarse, v. rikchana.
asentir, v. iina.
asesinar, v. wauchina.
as mismo, conj. shinallatak.
as, adv. chay shina, chashna.
asiento, s. tiyarina.
asir, v. hapina.
asno, s. chantasu, upawiwa, ushu (?).
asolear, v. mashana.
asomarse, v. rikurina.
spero, adj. lluru, paza, sakra, tsaka.
asquear, v. millana.
astrlogo, s. (<*pacha-unanchaq).
asustar, v. manchachina.
asustarse, v. mancharina.
atado, adj. watashka, wanku; de frutos que
se cuelgan en el interior de la casa: wayunka.
atajar, v. harkana.
atar, v. watana, tsutsukina, wankuna; pies o
manos: chaknana.
atardecer, v. chishiyana.
atemorizar, v. manchachina.
atemorizarse, v. mancharina.
atender, v. uyana.
atleta, s. kallpak.
Azul
atmsfera, s. <**wapsi.
atormentarse, v. akarina.
atracar, v. itina.
atrancarse, v. chukarina, tukarina, shukarina.
ave, s. munchi, variedades: anka, chuku, killiku, kuntur, lluta, munchi, pishku, tsuwan,
zhuta.
avena, tipo de gramnea, s. <* waylla.
avergonzarse, v. pinkana, urmarina.
averiguar, v. tapuna.
avin, s. antanka.
avisar, v. willana.
aviso, s. willay.
axila, s. (<*wallwaku), kashuk, rikra-uku.
ayer, adv. kayna.
ayuda, s. yanapay; mtua: rantimpa.
ayudante, adj. yana, yanapak.
ayudar, v. yanapana.
ayunar, v. sasina.
ayuno, s. sasi; da de ayuno: sasi puncha.
azadn, s. llachu.
azcar, s. <**akumishki.
azucena, s. amankay.
azuela, s. llakllana.
azul, adj. ankas.
169
B
babosa, s. unik, atyak.
badea, s. hulun.
bagazo, s. patsak, patsuk.
bailar, v. tushuna.
bajar, v. urayana, uraykuna; los precios o
costos: urayana.
balancearse, v. walinyana.
balanza, s. <* aysana.
baldado, adj. wistu.
baldo, adj. chushak, purum.
banca, -o (para sentarse), s. tiyarina.
bandera, s. (<*unancha), wipala.
baarse, v. armarina.
barba, s. sunka.
barbechar, v. chakmana, tulana.
barbudo, adj. munza shimi.
barco, s. wampu.
barnizar, v. hawina, llunchina.
barranco, s. wayku.
barra(s) (divisorias verticales), s. harka.
barredor, (persona), s. pichak.
barrendero, s. pichak.
barrer, v. pichana.
barrera, s. harka.
barrido, adj. pichashka; muy bien: chuyaklla.
barriga, s. wiksa.
barro, s. turu; hacer barro: turuyay, chapuy.
bastante, det. achka, llashak, tawka, pachan.
bastn (en general), s. tawna; para impulsar canoas: wanka, tawna.
basura, s. kupa, uku.
basurero, objeto: kupachurana; lugar
donde se amontona: kupashitana; lugar
donde se amontona la maleza: chinta.
batir, v. kuyuchina.
beb, s. wawa, llullu wawa.
beber, v. upyana.
bebida, s. upyana; extraida de la base del
penco: chawarmishki.
bejuco (variedades), s.: anku, kalatis, ki170
BuscAr
pallka yaku.
breve, adv. utka.
brillante, adj. punchalla, hakan, palanikuk.
brillar, v. achikyana, llipyana, palanina.
brincar, v. kushparina, pawana, tushuna.
brindar (alimentos), v. karana.
brindemos, expresin para brindar, ishkantishun.
bromista, adj. asichik, nuspa.
brotar (lo sembrado), v. kiruyana, tukyana.
brujear, v. pukuna, shitana.
171
c
caballo, s. (<*hatun paqu), apiw.
cabaa, s. chuklla.
cabecera, s. sawna.
cabello, s. akcha; blanco o gris: puzu.
cabeza, s. uma.
cabeza de mate (animal similar al tigre),
s. pantu, tuwi.
cabuyo, s. chawar.
cacao blanco, s. kila, kula, patas; silvestre: kampik.
cada, det. sapan.
cadver, adj. aya, waushka.
cadera, s. chaka, kankik.
caer el roco, v. shullana, sarpana.
caerse, v. urmana.
caf, color, adj. paku; planta y bebida:
shau.
caimito, s. hapiyu.
cal, s. isku, pukshi.
calabaza, s. kitu, sampu; cortada tierna:
walak.
caldo, s. hilli.
calendario, s. (<*pachakipu).
calentura, s. rupay.
clida regin, s. yunka suyu.
caliente, adj. inlli, kunuk.
calladamente, adv. chulunlla, upalla.
callarse, v. chunyana, upallana.
calmar, v. kasiyachina.
calmarse, v. kasiyarina, samarina.
calor, s. rupay; expresin de calor: achachaw; expresin por el calor de algo quemante: araray.
cama, s. <*puuna; rstica: kawitu.
camarn, s. lluchunka.
camilla, s. chakana.
caminar, v. purina; empezar a caminar los
bebs: tatkina; expresin para hacer caminar, a personas o animales: kati kati.
camino, s. an.
camisa, s. kushma, unku.
camiseta, s. kushma.
172
coger
casarse, v. sawarina.
cascada, s. pakcha, taski.
cscara, s. kara; de arroz, cebada o trigo:
kushma.
casco, s. sillu.
casi, adv. alla.
castellano, s. kastilla.
castillo, s. pukara.
casucha, s. chinkana.
catapulta, s. pallka.
catre, s. kawitu.
caucho, s. palata, shirinka.
cauchoso, adj. ankulla.
caverna, s. chinkana, machay.
cazar, v. chakuna; purina; con bodoquera:
shitana.
cazuela, s. wichi.
cebada, s. siwara.
cecina, s. charki.
cecinar, v. charkina.
cedazo, s. shushuna.
ceibo, s. putu.
ceja, s. awi pata; cejas-pelos: awi millma.
celar (tener celos), v. tumpana.
cementerio, s. ayapampa.
cemento, s. rumikuta.
cenit, s. <* tiknu.
ceniza, s. uchpa.
centro de salud, s. hampiwasi.
centro educativo, s. yachaywasi (ver: escuela, colegio, universidad).
centro, adv. chawpi; parte central de cosas,
minerales o vegetales: s. shunku.
ceirse, v. chumpillina; de forma cruzada:
tahallina.
cepillar (madera), v. llampuna.
cerbatana, s. pukuna.
cerca, adv. kuchu.
cercar, hacer cercas, v. kinchana.
cerco, -a, s. kincha.
cerda, pelo, s. millma.
cerdo, s. kuchi.
cereales a medio cocer, adj. kawka.
cereal, s. <* murir.
cerebro, s. utku; cerebro izquierdo: lluki
utku; cerebro derecho: allawka utku.
ceremonia nupcial, s. sirichiy; para llamar la lluvia, s. piripiri.
cogollo
cuidAdor
china.
crecer, v. wiana; pegado los frutos: pallkayana.
creencia, s. iikuy.
creer, v. iina.
creyente, s. iikuk.
criado, adj. china.
criado, adj. yana.
crisis, adj. chiki, llaki.
criticar, v. washarimana.
crocante, adj. kawlla.
crucificar, v. chakatana.
crudo, adj. chawa.
cruz, s. chakata.
cruzar (al frente, al otro lado de la calle o
del ro), v. chimpana.
cuaderno, s. killkanapatma, killkanapanka.
cuadro, recuadro, s. (<*tapta); shuyu.
cugulo, s. tukru.
cul?, pron. maykan?.
cundo?, adv. hayka?.
cuntos?, pron. mashna?.
cuarenta, num. chusku chunka.
cuarto, s. (<*pitita, killi); uku.
cuatro mil, num. chusku waranka.
cuatro, num. chusku, tawa.
cuatro cientos, num. chusku pachak,
chusku patsak.
cubrir, v. katana, killpana; la cabeza: lunkuchina.
cuidAdosAmente
176
kawsay.
cumbre, s. uma.
cuada, s. kachun.
curandero, s. hampik, chuntapala, sakra.
curar, v. hampina; del espanto: shunkuchina.
curarse, v. alliyana, hampirina.
curiquingue, ave, s. kurikinki.
curso escolar, s. pata.
curva, adj. kinku.
curvar, v. kinkuna.
cuy, s. (<*quwi); kuwi, kuy.
cH
chacra, s. chakra.
chalina (a colores), s. makana.
chamburo, s. champuru; pequeo: chilliwakan.
chamico (planta silvestre pequea), s.
chamiku.
chamisa, s. chinta.
chamuscar, v. kaspana.
chancho, s. kuchi.
charco, s. kucha, punsa.
chibolo, s. zupu.
chicha, s. aswa; de maiz tierno: antuchi;
recin fermentada: chinlla; de yuca asada:
allu; de maz germinado: hura.
chichn, s. zupu.
chilca, s. chillka.
chillar, v. kaparina.
chmbalo, s. chimpalu.
177
d
danta, s. sachawakra.
danzante, s. tushuk.
danza, s. tushuy.
danzar, v. tushuna.
daar, v. wakllichina, wakllina; la lancha a
la sementera: lanchana.
daarse, v. challana; los frutos: zulayana.
dar, v. kuna; dar de comer: karana; dar a luz:
pakarina, wachana.
de ah, conj. chaymanta.
de balde, adv. yanka, yankamanta.
de esta manera, adv. kay shina, kashna.
de esa manera, adv. chay shina, chashna.
de golpe, adv. haykamanta, zas.
de la misma forma o manera, conj. shinallatak.
de nuevo, adv. kutin.
de pronto, adv. haykamanta, kunkaymanta, zas.
de todas maneras, conj. shinapash.
debajero, s. ukunchina.
debajo de, adv. uku.
dbil, adj. api, irki, sampa.
dcada, adv. chunkawata.
decaerse, v. urmarina.
decir, v. nina.
declamar, v. luwana.
declarado, adj. willashka.
declarar, v. willana.
declive, adv. kinray, uray.
decorar, v. allichina, sumakyachina.
dedo, s. (<*rukana), ruka.
defecar, v. ismana.
defender, v. mitsana, michana, mitsana.
deformarse, v. wistuna.
deforme de la boca, adj. wistu.
degollado, adj. nakashka.
degollador, s. nakak.
degollar, v. nakana.
deidad, s. wirakucha, pachakamak, pacha
yachachik.
dejar, v. sakina; algo al descubierto: pak178
dicHA
dicHo
180
e
echar, v. kachana; fuera: karkuna.
echarse (en el suelo), v. siririna.
edad, s. wiay, mita.
educacin, s. yachachikuy.
educador, -a, s. yachachik.
ejemplar, s. shina.
ejemplo, s. shina.
l, pron. pay.
electricidad, s. <**illariy; zirmay.
elegante, adj. taslla.
elegir, v. akllana.
elevado, adv. hanak.
ella, pron. pay.
ellas, -os, pron. paykuna.
embarazada, adj. chichu, wiksayuk.
embarrar, v. hawina.
embarrarse, v. turuyarina.
embellecer, v. sumakyana.
emblema , s. unancha; del Tawantin
suyu: wipala.
embobar, v. umana, upayachina.
embobarse, v. upayarina.
emborracharse, v. machay, shinkayay.
embriagado, adj. totalmente: machashka;
semiembriagado: shinka.
embriagarse, v. machana, shinkayana.
embustero, adj. challi.
embutir, v. itina.
emitir sonidos (los animales), v. wakana.
empalagar, v. amina.
empalagoso (dulcsimo), adj. uku.
empaparse, v. hukuna, mutiyana.
empeorarse, v. anchayana.
empeine del pie, s. pichuski.
emperrado, adj. llumi, llumiyashka.
emperrarse, v. llumiyana, isiyana.
empezado, v. kallarishka.
empezar, v. kallarina.
empollar, s. ukllay.
empujar, v. suchuchina, tankana; rboles
para derribarlos: tulay.
en ayunas, adv. mayllakshunku.
enlodArse
v. kuchayana.
enlodarse, v. turuyana.
enlucir, v. llampuna, llunchina.
enmudecerse, v. upayarina.
enojado, adj. pia, piashka.
enojarse, v. piarina, nanakyarina, millayarina, waurina.
enraizarse, v. sapiyana.
enredado, adj. chaknarishka, pillurishka;
(hilos) punzu.
enredar, v. pilluna.
enrollar, v. pilluna, maytuna; bejuco: maayachina.
enseguida, adv. alla, apash.
enseado, habituado, adj. yacharishka.
ensear, v. yachachina.
ensearse, v. yacharina.
enserenado, adj. ankulla.
ensordecerse, v. rinri-upayarina.
ensuciar, v. hawina.
ensuciarse, v. karkayarina, mapayarina,
matayarina, tikayarina.
entablillar, v. chanchay.
entechar, v. awana, kumpana.
entender, v. hamutana, hapina.
entero, det. tukuy, hunta.
enterrar, v. pampana.
entonar (un instrumento musical), v. takina.
entrada, s. punku.
entrar, v. yaykuna.
entrecruzar, v. chakatana; las piernas:
chankana.
entrelazar, v. chakatana.
entretejer, v. alapana.
entristecerse, v. llakirina.
enumerar, s. yupay.
envenenar, v. hampina, miyuna.
enviar, v. kachana.
envoltorio, s. maytu, mullapa.
envolver, v. maytuna, pilluna.
envuelto, s. maytu, mullapa; adj. maytushka.
poca, s. mita, pacha.
equivocacin, s. pantay.
equivocado, adj. pantashka.
equivocarse, v. pantarina.
erizarse, v. punzuyarina.
erosionarse, v. tularina.
errado, adv. pantashka.
182
errar, v. pantana.
error, s. pantay.
eructar, v. aknina.
erupcionar (el volcn), v. tukyana.
es verdad? adv. manachu?.
esa, pron. chay.
escabroso, adj. sakra, paza, tsaka.
escalera, s. chakana.
escamar, v. tisana.
escarabajo, s. shuntu, katsu, chuna.
escarbar, v. aspina.
escarcha, s. shulla.
escasear, v. pishiyana.
escaso, adv. pishi.
escoba, s. pichana.
escogedor, adj. akllak.
escoger, v. akllana.
escogida, adv. aklla, akllashka.
esconder, v. pakana.
esconderse, v. mitikurina.
escopeta, s. illapa.
escorbuto, s. wichu.
escribir, v. killkana; escribir en nudos o en
el kipu: kipuna.
escrito, adj. killkashka.
escritor, s. killkaykamayuk.
escritorio, s. (<*chakiqiru).
escuchar,v. uyana.
escuela, s. (<*yachaywasi), yachanawasi.
esculpir, v. llakllana.
escupir, v. aktuna, tukana.
escurrir, v. chawana.
ese, pron. chay.
esfera, s. (<*rumpu), rumpa.
esferogrfico, s. killkana.
esmeralda, s. <*qumir umia, kumir
umia.
eso, pron. chay.
esfago, s. millpuna, tunkuri.
espacio, s. pacha; exterior: hawa pacha;
espacio superior: hanan pacha; espacio inferior: uku pacha.
espalda, s. washa.
espantado, adj. mancharishka.
espantar, v. manchachina.
espantarse, v. mancharina.
espanto, s. manchay.
espaol, trmino que se refiere al, s. wira-
extremidAd
kucha.
esparcir, v. hichana, tallina; agua o granos:
chakchuy; agua de regado: parkuy.
espejo, s. rirpu.
esperanza, s. shuyay.
esperar, v. shuyana.
espermatozoide, s. (<*yumaynin), ullu-api.
espeso, adj. sanku, tikti.
espar, v. chapana.
espina, -o, s. kasha.
espinazo, s. washa tullu.
espiral, adj. churu.
espritu, s. aya, nuna, samay, supay.
esposa, s. warmi; esposa del inka:
(<*quya), kuya.
esposo, s. kusa; esposo de la coya: inka.
espuma, s. pusku.
espumarse, v. puskuyarina.
esquina, s. kuchu.
esta, pron. kay.
estaca, s. takarpu.
estacar, v. takarpuna.
estafa, s. ayki.
estado, s. <**aylluntintinkuy.
estafar, v. aykina, shuwana.
estao, s. titi.
estar, v. kana, tiyana.
este, pron. kay.
este, oriente, s. intillukshina.
estril, el terreno, adj. tsala, kankawa, killin,
tullu.
estircol, s. isma.
estilarse, v. hukurina, mutiyarina.
estirar, v. chutana.
estirpe, s. panaka.
esto, pron. kay.
estmago, s. mamapusun, mama uspun,
wiksa.
estopa (de cabuya), s. hamchi, karachi.
estorbar, v. harkana.
estorbo, s. harka.
estornudar, v. atsikyana.
estrangular, v. sipina.
estrecho, adj. kichki.
estrella, s. kuyllur.
estrenar, v. arina.
estrujar, v. llapina, lutsana, tsutsukina.
estudiado, adj. yachakushka.
estudiante, s. yachakuk.
estudiar, v. yachakuna.
exageracin, adv. may, manchanay.
examen, s. <*taripay.
examinador, s. <*taripak.
examinar, v. <*taripay.
excavar, v. allana.
exceder, v. yallina.
excesivamente, adv. yalli, yalliymana.
excremento, s. isma.
excusar, v. kishpichina.
exigir, v. atina.
existir, v. tiyana.
expandirse, v. mirarina; substancias
grasosas: wisiyay.
expirar, v. pitirina, tukurina, waurina.
exprimir, v. chawana, kapina.
expulgar, v. millchina, usana.
extender, v. aysana, chutana, mantana.
extenderse, v. aysarina, chutarina; las
guas de un bejuco o calabaza: zakzikiy.
extenso, adj. suni.
exterior, adv. hawa.
extranjero, adj. chuku, hullu, ransiw.
extrao, adj. chuku, hullu.
extremidad, s. puchukaynin.
183
F
faja, s. chumpi; la grande: mamachumpi; la
pequea: wawachumpi.
falda, s. aksu, anaku.
fallecer, v. tukurina, wauna.
falsear, v. llullana.
falso, adj. llulla.
falta, s. hucha.
faltar, v. illana.
familia, s. ayllu.
fango, s. kuzu, guzu.
fantasma, s. aya, atsinku, supay.
fardo, s. kipi.
fastidiar, v. kushparina, shillinkuna.
fatigarse, v. sampayana, shaykuna.
favorecer, v. yanapana.
faz, s. uya.
fe, s. iikuy; tener fe: iiy.
febrero, s. <**panchiy.
felicidad, s. kushi, kushikuy.
feliz, adv. kushilla.
fmur, s. mama tullu.
fermentarse, v. timpurina.
festividad, s. raymi.
fiambre, s. kukayu.
fiesta, s. raymi; fiesta del sol: inti raymi.
figura, s. rikchak.
fila, s. wachu.
filo o agudo, adj. awchi; filo u orilla: manya.
filtrar, v. shutuna.
fin, s. tukuri.
fingir, v. tukuna.
firmar, v. aspina.
flaco, adj. irki, tsala, tullu.
flecha, s. wachi.
flojo, adj. takla.
flor, s. sisa; macho de maz: tuktu, tuktuma;
flor hembra del maz: chukllu akcha.
floripondio, s. wantuk.
flotar, v. wampuna.
184
g
galaxia, s. <**muyukchuru.
gallardo, adj. taslla.
gallina, s. atallpa, wallpa; que empolla: tuktuma; tuktu.
gallinazo, s. ullawanka, ushku.
ganado vacuno, s. wakra.
ganar, v. mishana.
ganglios, inflamacin de, s. amakulu.
garganta, s. tunkuri.
gargarizar, hacer grgaras, v. muklupuna.
garrapata, v. tillimanku, waku.
garza, s. wakar, mashalli.
gas, s. yanta, samay-yanta.
gatear, v. llukana.
gato, -a, s. misi.
gaviln, s. waman, mikmichu, usturiw, chuwalli, waktaway.
gaviota, s. lluya.
gemido, onomatopeya: shinshin.
genealoga, s. ayllu.
geografa, s. <*tiksimuyuyachay. Ver tierra,
planeta
gegrafo, s. <*tiksimuyuyachak.
girar, v. muyuna; kuyuchina.
glndula biliar, s. (<*hayaqin), hayakin,
chinkillis.
glteos, s. siki.
gobernacin, acto de gobernar: v. pushakuna.
gobernante, s. pushak, kamak.
gobernar, v. kamana, pushana.
golondrina, variedad de, s. suyu, shillishilli, wayanay.
goloso, hillu.
golpear, v. makana, waktana.
golpearse, v. takarina.
goma para pegar: s. (<*tuquru), tukuru; lluta.
gordo, -a, adj. wira.
gota, s. shutu, wiki.
gotear, v. shutuna.
grada, s. pata.
gradero, s. pata pata.
grado escolar, s. pata.
granadilla, s. <*tintin.
grande, adj. hatun, kapak, mama, yaya.
grandeza, adj. kapak.
granillo, s. sharu, zharu.
granizar, v. runtuna.
granizo, s. runtu.
grano, s. muru; granos tostados y cocinados, s. taznu, kallpu.
grasa, s. wira.
grasoso, adj. wirasapa.
gratuitamente, adv. yanka, yankamanta,
yankalla.
grieta, s. chikta.
grillo, s. chipu, chullu, hiki.
gris, color, adj. puzu, uchpa.
gritar, v. kaparina.
grito, s. kapariy; ininteligible: wirakwirak.
grueso, adj. raku.
gruta, s. machay, matsi.
guaba, s. pakay, kachik, ilta, llutipa.
guacamayo, s. wakamayu.
guanta, s. lumucha.
guardar, v. wakaychina, allichina; en el
seno: kinchullina; comida para llevar a la
casa: wanllana.
guardera, s. wawawasi.
guatusa,s. punchana, siku.
guerra, s. awka, awkanakuy.
guerrero, s. awka, awkak.
gua, s. persona: pushak; de una planta o
del bejuco: anku.
guiar, v. pushana.
guineo, s. palanta.
guiar el ojo, v. sipuna.
guin, s. (<*sillkuska), aspi.
gusano, s. kuru, kuzu, latsik, tuku.
guzhan, s. kullan.
185
H
haba, variedad de, s. nuya.
haber, v. tiyana.
habitacin, s. pitita, killi.
habitar, v. kawsana, tiyana.
hbitat, s. pachamama.
hbito, s. yachariy.
habituado, adj. yacharishka.
habituarse, v. yacharina.
habla, acto del habla, s. rimay.
hablante, s. rimak.
hablar, v. rimana; demasiado: atina; sin
sentido: musparina, tapyana.
hace mucho tiempo, adv. unay, awpa.
hace poco, adv. akalla, kunanlla.
hace tiempo, adv. sarun.
hace un momento, adv. kunanlla.
hacer, v. rurana; siguiendo un modelo: shinana; algo a escondidas: chakchuna; hoyos
para sembrar pltano, maz, frjol: tulana; el
amor: upina, yukuna, yumana.
hacerse (transformarse), v. tukuna; hacerse
hacha, s. (<*ayri).
halar, v. aysana, chutana.
halcn, s. waman.
hallar, v. tarina.
hambre, s. yarkay; tener hambre, tener:
yarkay.
harina, s. <*aku; kuta, kutashka.
hartar, v. amina.
hartarse, v. saksana.
harto, det. achka, llashak, pachan.
hasta dnde?, preg. maykama?.
hastiar, v. amina.
he aqu, toma, exp. kayka.
hebra, s. puchka, kaytu.
heces, s. isma.
helada (fenmeno atmosfrico), s. kasa.
helar, caer la helada, v. kasana.
helecho, s. llashipa.
helicptero, s. antachikaru.
hembra, adj. china; warmi.
186
Hundirse
187
i
idea, s. yuyay.
idntico, adj. rikchak.
idioma, s. shimi.
idiota, adj. muspa, upa.
iglesia, s. wakawasi, apunchikwasi.
igual o parejo, adv. <* kuska; rikchak; que
otra cosa: shina.
igualar, v. allana, paktachina.
igualmente, conj. shinallatak.
iguana, s. hayampi.
imagen, s. rikchak.
imbcil, adj. muspa.
imitar, v. katina, rikchana.
impar, det. chullanik, chulla.
impermeabilizar (objetos de barro), v. wirana.
importante, adj. hatun.
inadaptable (a las costumbres de un pueblo), adj. awka.
inca, suprema autoridad en el Tawantin
suyu, s. inka.
incendiar, v. rupachina.
inclinado, adj. kinray, tsan.
inclinar, v. kumuna.
indicacin, s. rikuchiy.
indicar, v. rikuchina.
ndice, dedo, s. tuksina ruka.
indmito, adj. kita.
inepto (para la cacera o la pesca), adj.
awasi, chiki.
infectarse (las heridas), v. kiyayana.
inferior, adj. sullka.
inflamacin (por heridas, golpes, picaduras), s. inta.
inflamarse, v. ruparina.
inflarse, v. punkina.
informar, v. willana.
infortunio, adj. chiki.
ingenuo, adj. muspa.
inhumar, v. pampana.
iniciar, v. kallarina.
188
J
jabal, s. wankana.
jardn, s. sisa pampa.
jarra, s. shila.
jaspeado, adj. puzu.
jefe, s. apu, kuraka.
jengibre, s. akirinri.
jess, jesucristo, s. apunchik.
jicama, tipo de tubrculo, s. hikama.
jora, maz germinado utilizado en la preparacin de la chicha, s. hura.
jorobado, adj. kumu.
joven, adj. ambos: mallta; varn: wayna;
mujer: pasa, kuytsa.
juego, s. pukllay, chunkay; juego y tablero,
similar al ajedrez: <*tapta, taptana; otros:
wayru, pichka.
jueves, s. <**patma.
189
l
laberinto, s. chinkana.
labio, s. inferior: sipri; superior: wirpa; leporino: waka, wantukshimi.
laborioso, -a, adj. llamkak, kutsi.
labrar madera, v. llakllana.
lactar, v. chuchuna.
ladrar, v. awina, kaparina.
ladrn, s. shuwa.
lagaa, chukni.
lagartija, s. palu, sacharuna, tsalakulun,
tsilinkitsi, tulipa, waksa, yaku palu.
lago, s. kucha, hita, mamakucha, hatun kucha.
lgrima, s. wiki.
lagrimear, v. wikiyana.
laguna, s. kucha, hita.
lamentar, v. llakina.
lamentarse, v. akarina.
lamer, v. llawana.
lana, s. millma.
langosta, s. chillik.
lanza, s. wachi.
lanzar, v. shitana, chutana.
lpiz, s. killkana.
largo, adj. suni.
lstima, s. llaki; expresin de lstima: alalay, llakinayakta.
lastimarse, v. chukrina.
lavar, v. el cuerpo o la cabeza: armana; partes del cuerpo u objetos:
mayllana; ropa: takshana.
lazo, agujero de una cuerda, s. tuklla.
leche, s. uu.
lechero, tipo de rbol, s. pinllu.
lechuza, s. chushik, pullukuku.
leer, v. (<*qillqaktarikuy), killkakatina.
legislador, s. kamachik.
legislar, v. kamachina.
lejano, adv. karu.
lejos, adv. karu.
lengua, rgano articulatorio, s. kallu.
lengua(je) articulado, s. shimi; lengua
quichua: kichwa shimi; lengua castellana;
190
kastilla shimi.
lengeta, s. kallwa.
lea, s. yanta; verde: chawa; con fuego:
inta; hacer lear: yantay.
lerdo, -da, adj. sampa; lerda, mujer: zanzan.
letra, s. killka.
levantamiento, s. hatariy.
levantar, v. hawayachina; con palanca:
wankana.
levantarse, v. hatarina.
ley(es), s. (<*kamachikuska), kamachiy;
hacer leyes: kamachiy.
leyenda, s. awparimay.
liar, v. wankuna, alapana; pies o manos:
chaknana.
liblula, s. chikaru, tsikaru, akcha shuwa.
liberar, v. kishpichina.
liberarse, v. kishpirina, kishpina.
librar, v. kishpichina.
libro, s. (<*qillqa, qillqa kipu, qillqaykusqa),
killka, killka kipu, killkaykushka; kamu (?).
lder, s. apu, pushak.
liendre, s. chiya.
ligero, adj. ichu, kutsi; adv.: utkay.
lila, adj. maywa.
limar, v. llampuna.
lmitar, v. saywana.
limn, s. ishnul.
lmite, s. saywa.
limpiar, v. pichana.
limpio, adj. chuya, chuyaklla.
linaje, s. ayllu.
linderar, v. saywana, kimina.
lindero, s. saywa
lindo, adj. kuyaylla, sumak
lnea, s. (<*siqi); aspi, wachu; horizontal:
sirik aspi; vertical, s. shayak aspi.
lquido, s. yaku.
lirio, s. amankay.
lisiar, v. kiwina.
liso, adj. llampu, lluchka.
lisonjero, adj. mishkishimi.
luz
191
ll
llama, camlido andino, s. llama un tipo de
llama: chantasu, llaminku.
llamar, v. kayana; expresin para llamar al
ganado: kachi kachi; llamar la atencin en
una conversacin: hay.
llanura, s. pampa.
llegar, v. chayamuna, paktamuna.
llenar, v. huntachina, paktachina.
lleno, adj. hunta, huntashka.
llevar, v. cosas: apay; llevar algo en la falda:
192
m
machacar, v. kawtayana, takana.
mchica, harina de cebada, s. machka.
macho, adj. (<*ullqu), ullku; kari.
madera, s. (<*qiru) kiru; kaspi; del penco:
chawar kiru.
madre, s. mama.
madrecita, expresin cariosa para las
mujeres adultas o jvenes: mamaku.
madrina de bautizo, s. achikmama, markakmama.
madrugada, adv. tutamanta.
madurar, v. (<*puquy), pukuna.
madurarse, el choclo, v. kawllarina.
maestro, -a, s. yachachik.
maguey, s. chawar.
magullar, v. llakana.
magullarse, v. rawmana.
maz, s. sara; variedades: zhima, wantanku;
plagado: atupa; silvestre: atuk sara.
mal, -o, -a, adj. mana-alli; mal acostumbrado: paku; mal genio: millay; mal molido:
chamka.
malestar, tener, v. champayana.
maleta, s. kipi.
maleza, s. sacha.
malhumorado, de mal humor, adj. millay,
warak warak.
malhumorarse, v. millayana.
malograrse, no empollar los huevos, v.
hukana.
mam, s. mama.
mamar, v. chuchuna.
mamfero, s. chuchuk.
manantial, s. pukyu.
mancera, s. charina.
mancha, s. tilla, mapa.
manchado, adj. tilla, shuyushka.
manchar, v. hawina, llunchina, shuyuna.
mancharse, v. karkayana, mapayana,
wikiyana.
mancha, s. mapa, tiklla; del rostro o pao:
mirka.
mandar, v. kachana.
man, s. inchik, wachansu.
maniatar, v. watana.
manillas, s. makiwatana.
mano, s. maki; dorso de la mano: maki
washa; palma de la mano: maki pampa;
cuenco de la mano: maki uku; parte central
de la mano: maki shunku.
manosear, v. llamkana, hawina.
manta, s. mantana; para cargar: aparina;
para cosechar el maz: halunzu.
manteca, s. wira.
maana, adv. kaya; la maana: tutamanta.
maqueo, s. yurimawas.
mar, s. mamakucha.
marcador, para escribir, s. killkana.
marchar, v. tatkina.
marchitarse, v. ankuyana, urmarina, waurina.
marearse, v. shinkana.
marfil vegetal, s. yarina.
marido, s. kusa.
mariposa, s. pillpintu, chapul.
marrano, s. kuchi.
marte, planeta, s. <**mullu.
martes, s. <**kulla.
marzo, s. <*pawkar.
ms, adv. ashtawan.
masa, hacer, v. chapuna.
mascar, v. kashtuna, mukuna.
mashua, s. mashuwa.
masticar, v. akuna, kashtuna, mukuna;
masticar y emitir sonidos los cerdos al
comer: chakukina.
mata, s. yura.
matar, v. wauchina.
mate, s. mati, zampu.
matrimoniarse, contraer matrimonio, v.
sawarina.
matrimonio, s. sawari, sawariy.
matrona, s. mama; mamakuna.
mayo, s. <*aymuray.
193
mAyor
muy
pitsu.
montaa, s. urku.
montar, v. sikana.
monte, s. urku; monte y maleza: sacha.
morada, lugar donde se vive, s. tiyana,
kawsana.
morado, adj. maywa, sai.
morder, v. kanina; hacer morder: kanichina.
morir, v. wauna, pitirina, tukurina.
morirse de iras, v. waurina.
morocho, s. muruchu.
mortecina, adj. ismushka, waushka.
mosca, -o, s. chuspi, hikias; kurumama.
mosquearse, v. intuna.
mostrar, v. rikuchina.
mote, maz o choclo cocido, s. muti.
moteado, adj. luyu luyu.
moverse, v. kuyuna; en vaivn: kawirina.
movilizar, v. kuyuchina.
mozuela, adj. pasa, kuytsa.
muchacha, adj. kuytsa, pasa.
muchacho, adj. wamra.
195
n
nacer, v. wacharina, pakarina.
nacido, en algn lugar, adj. wacharishka.
nacin, s. llakta, mamallakta.
nacionalidad, s. <**suyukawsay, ayllusuyu.
nada, det. mana-ima.
nadar, v. waytana, wampuna.
nadie, det. manapi, manapipash.
nalga, s. siki.
nalgadas, dar, v. kullpina.
naranja, s. laranka, laranha, chilina.
nariz, s. sinka.
narrador de cuentos, s. hawarikuk.
narrar (cuentos, fbulas), v. hawarikuy.
naturaleza, s. pacha, pachamama.
nausear, v. <*kuynay); kuynana, millana.
navegante, s. wampuk.
navegar, v. wampuna.
neblina, s. puyu.
necio, adj. atupa.
negro, color, adj. yana.
neptuno, s. <**turumanya.
nevado, el cerro, s. rasu urku; rasushka.
nevar, v. rasuna.
ni dios lo quiera, adv. amallatak.
nido, s. kisha, kuzha, putsa.
niebla, s. puyu.
nieve, s. rasu.
nigua, s. iu, piki.
nia de los ojos, s. pichiw.
nio, s. wawa, uchilla; que sigue a sus padres: chupa.
nivelar, v. allana.
196
o
objeto, s. ima; sagrado: waka; de barro:
puru; hacer objetos de barro: v. awana.
obsequiar, v. kamarina, kuyana.
observar, v. rikuna, chapana.
obstaculizar, v. harkana.
obstculo, s. harka.
oca, s. uka.
occidente, s. inti yaykuna.
ocano, s. mama kucha; ocano pacfico:
<*wirakuchap kutimunkan.
ochenta, num. pusak chunka.
ocho cientos, num. pusak pachak.
ocho mil, num. pusak waranka.
ocho, num. pusak.
ocioso, adj. (<*qilla), killa.
octubre, s. <*yaku.
ocultar, v. killpana, pakana.
odiar, v. chiknina.
oeste, s. inti yaykuna.
ofrecer, v. kuna.
odo, s. rinri hutku.
oido, adj. uyashka, uyarishka.
oir, v. uyana.
ojo, s. awi; cerrar los ojos: v. itsipuy.
oler, v. ashnana, mutkina.
olfato, s. mutki.
olla, s. manka.
oloroso, adj. ashnak.
olvidado, adj. kunkashka.
olvidar, v. kunkana.
olvido, s. kunkay.
ombligo, s. pupu.
omnvoro, adj. tukuymikuk.
omplato, s. karmin.
oprimir, v. itina.
ordenar, poner en orden, en buena disposicin, v. (<*hichyay), hichyana.
ordear, v. chawana, kapina.
oreja, s. rinri, rinri kara.
orientacin, s. rikuchiy.
oriente, s. punto cardinal: inti llukshina; regin: anti suyu.
origen, s. sapi.
orilla, s. manya.
orinar, v. ishpana; yaku-ishpana.
ortiga, s. chini.
ortigar, v. chinina.
orzuelo, s. itsipu.
oscilar, v. walinyana.
oscuro, adj. amsa, llantu, pakna.
oso, s. ukumari.
otoo, s. wayra pacha.
otra vez, adv. kutin.
oveja, s. llama.
ovillar, v. kururuna.
ovillo, s. kururu.
oxidarse, v. wakarina.
oyente, s. uyak.
197
p
pacfico, adj. kasilla; ocano pacfico: <*wirakuchap kutimunkan.
padre, s. yaya.
padrino de bautizo, s. markakyaya,
achikyaya.
pgina, s. (<*patara), patara, panka.
paico, yerba medicinal, s. payku.
pas, s. llakta, mamallakta.
paja (variedades, s. uksha, siksik, wayuri,
lisan.
piezA
patrono, s. llamkayyuk.
pausa, s. samay.
pava, -o, s. akankaw, muntiti, pawshi.
peca, s. mirka.
pecado, s. hucha.
pecador, s. huchallik.
pecar, v. huchallina.
pecho, s. kasku.
pedacear, v. pakina, takana; la ropa: challchina; la cabuya fresca: wazikina.
pedazo, s. paki, rakiy.
pedir, v. maana; ayuda a otro: minkana; la
mano de la novia por segunda vez: paktana.
pedo, s. supi.
peer, v. supina.
pegar (golpear), v. makana, waktana; con
substancias adherentes: llutana.
peinar, v. akchana.
peine, s. akcha.
peinilla, s. akcha.
pelar, v. lluchuna, llushtina; con los dientes:
kaskana.
pelea, s. makanakuy; pelea ritual: tinkuy,
pukara.
pelear, v. makanakuna; las mujeres: alapana.
pellejo, s. kara.
pellizcar, v. tispina, tsitsikina.
pelo, s. akcha.
pelota, rumpa.
pelusa, s. akwas.
pena, s. llaki, llakikuy.
penco, s. chawar.
pender, estar colgado, v. wayunkana,
wayurina, warkurina.
pene, s. ullu.
pensamiento, s. yuyay.
pensante, adj. yuyak, yuyayyuk, shunkuyuk.
pensar, v. yuyana.
pensativo, adj. yuyarikuk; estar pensativo,
v. yuyarina.
pea, s. kaka.
pepa, s. muyu, ruru.
pequeo, adj. uchilla, wawa; chusu, hamchi,
utu.
pincel
pincel, s. tullpuk-kaspi.
pinchar, v. tuksina.
pingullo, tipo de flauta, s. pinkullu.
pintar con colores, v. (<*llimpiy), llimpina,
hawina, llunchina; pintar con pintura una
casa u otro objeto: tullpuna.
pintn, adj. ankas.
pintor, de artes plsticas, adj. (<*llimpik), shuyuk, hawik.
pintura del dibujante o artista, s. (<*llimpinakuna); para teir: (<*tullpuna), tullpu.
pia, s. chiwilla.
piojo, s. usa, pikli, pilis.
piola, s. kawchu.
piraa, s. paa.
pisada, s. (<*yupi), chaki kati.
pisar, v. saruna, haytana.
piso, s. pata.
pizarrn, s. killkanapirka.
placenta, s. wawamama.
plaga de plantas, s. lancha.
planeta, s. <**rumpu.
planicie, s. pampa.
planta del pie, s. chaki pampa, chaki uku.
planta, general, s. yura, mallki; (variedades): chill chill, chullku, illimpu, iil, lalu, munchi, utu, pitsik, purun, tsimpiyu, tsintsimpu,
tsinzu, tiyatina, ushun, wala, wamintsi, waranku; planta seca del maz: challa, kallcha.
plata, mineral, s. kullki.
pltano, s. palanta; maqueo: yurimawas.
plato, s. mulu, puku.
plaza, s. kancha, pata, pampa; plaza de entretenimientos, en el Cuzco antiguo: (<*kussi
pata); kushipata.
plegar, v. patarina.
plomo, s. titi.
pluma, s. patpa.
plutn, planeta, s. <**riti.
poblar, v. llaktana.
pobre, adj. wakcha, tsunzu.
poco a poco, adv. allimanta.
poco, det. asha, ansa, aslla, pishi.
poder, v. atipana, atina, ushana.
podrido, adj. ismu, ismushka, misha.
podrirse, v. ismuna.
poesa, s. arawiku, harawi.
poeta, adj. arawikuk.
200
polica, s. chapak.
polilla, s. susu.
polinizar, v. yayuna.
pollo, s. chuchi, chiwchi.
polvo, s. allpa.
ponderarse, v. chakchuna.
pondo, s. puntu.
poner, v. churana; una cosa sobre otra: palltay; huevos las aves o peces: wachana; boca
abajo: tikrachina; poner algo en el seno: kinchullina; poner cubierta a la casa: awana.
ponerse de pie, v. shayarina, hatarina.
por dnde?, preg. maytatak?.
por ello, conj. chayrayku.
por eso, conj. chaymanta, chayrayku.
por qu?, preg. imamantatak?.
por supuesto, adv. shinami, shinayka, shinaykuti.
porfiar, v. atina.
posada, s. tampu.
potrero, s. muya.
pozo, s. pukyu.
precepto, s. (<*kamachikuska).
precio, s. chanin.
precioso, adj. sumak.
predecesor, s. awpak.
preguntar, v. tapuna.
prendedor, s. tupu.
preada, adj. chichu.
prearse, v. chichuyana.
preparar, v. allichina; la chicha: aswana; la
tierra para la siembra: chakrana.
presentador, v. riksichik, rikuchik.
presentar, v. riksichina, rikuchina.
presentarse, v. rikurina.
presente, adv. kunan; tiempo presente:
kunan pacha.
presidente, s. pushak.
presionar, v. atina; algo: itina.
prestar, v. maachina.
pretrito, adv. awpa pacha, sarun pacha.
pretina, especie de, s. watu.
prevalecer, v. atina.
prever, v. musyana.
primavera, s. pawkar waray, sisa pacha.
primero, adv. awpak, shukniki; hijo,-a primeros: awi.
princesa, s. usta.
pus
puesto, s. kuska.
pujar, v. hipana.
pulga, s. piki.
pulgar, dedo: s. mama ruka.
pulir, v. llampuna.
pulmn, s. (<*surqan), surkan; paruk, yurak
shunku.
pulque, de cabuya: s. chawarmishki, mishki.
pulsera, s. makiwatana.
pulverizado, adj. utu, kutashka, kuta.
pulverizar, v. utuna.
puma, felino americano, s. puma.
pumamaki, tipo de rbol, s. pumamaki.
punta, adj. awchi.
punto, s. iu.
punzar, v. tuksina, tulana.
puado, det. lutsu, tsutsuk.
puo cerrado, s. <*chuqmi; chukmi.
pupitre, s. (<*chakiqiru), pataku.
pus, s. kiya.
201
Q
qu dijo?, interj. haw?.
qu cosa?. pron. ima.
quebrada (depresin geogrfica), s. wayku.
quebrado, adj. paki, pakishka; fraccin en
matemticas: paki.
quebrar, v. pakina.
quemado por el sol, adj. ruparishka,
kazuk, kazukyashka, muzuklla.
quemar, v. rupachina.
quemarse, v. ruparina.
querer, v. munana, llakina.
quichua, adj. kichwa.
quin?, pron. pi?.
202
r
rabo, s. chupa.
racimo, s. luntsa, putsa, watu; de chonta: tika.
raz, s. sapi.
rajar, v. chiktana, shallina.
rallar, v. shikina.
rama, s. mallki.
rpidamente, adv. apash, utkalla.
rapidsimo, adv. ninantak.
rpido, adv. ichu, utka, hayka, zas; rpido
de cocinarse o de madurarse: chawcha.
raposa, s. chakka, chucha, sinik, wanchaka.
raqutico, adj. irki, tsala, tsinzu, tullu.
rascar, v. aspina.
rasgar, v. llikina, challchina.
raspadura (dulce), s. mishki.
raspar, v. aspina.
rastro, s. chaki kati.
ratn, s. ukucha.
raya, s. aspi.
razonamiento, s. hamutana, yuyana.
realizar, v. rurana, llamkana.
reanimarse, v. alliyana, kariyana.
rebasar, v. hichana.
rebozo (matrimonial), s. lliklla.
recelo, s. pinkay.
rechoncho, adj. kurpa.
recibir, v. chaskina, hapina.
recin, adv. akalla, kunanlla.
recio, adj. sinchi.
recipiente, s. de la cscara del coco: pillchi; grande de mate: ankara; hecho del tronco de cabuya: puntulunku.
reciprocidad, adv. ranti, ranti ranti.
reclamar, con enojo, v. piana.
recoger, v. tantana; recoger granos: pallana; los primeros frutos de la sementera:
chakrana; los residuos de cosechas: challina,
chukchina.
recolectar, v. tantachina.
recordar, v. yuyarina.
recto (hacia una direccin), adj. tsiklla.
recuadro, cuadro, s. (<*tapta); shuyu.
recuerdo, s. yuyariy.
red, s. llika, linchi; pequea para pescar:
wishinka.
redondo, macizo esfrico, adj. (<*rumpu);
rumpa.
refajo, s. ukunchina.
refinar, v. utuna.
reforzar, v. kimina.
regalar, v. kamarina, karana, kuyana.
regalo, s. kamari; que se da en las fiestas:
hucha; que dan los ahijados a sus padrinos:
kuyachiy.
regaar, v. piachina.
regar, v. hichana, chakchuna, chiwana, shiwana, tallina; agua de regado: parkuna.
regarse, v. hicharina, tallirina, shiwtana.
regin, s. suyu; regin oriental: anti suyu;
regin occidental: kunti suyu; regin del
norte: chinchay suyu; regin del sur: kullay
suyu; regin de la sierra: puna suyu; regin
de la costa o clida: yunka suyu.
regla, objeto escolar, s. (<*siqina).
reglamento, s. kamachiy.
regresar, v. kutimuna, tikramuna, tikrana; al
lugar de origen, a la tierra materna: llaktana.
remolino
204
la hacienda: wasipunku.
retirar, v. anchuchina, suchuchina.
retirarse, v. anchurina.
retoar, v. wiana.
retoo, s. llulluk.
retornar, v. kutimuna, tikramuna, tikrana.
retrasarse, v. kipayana.
retrato, s. (<*uyap rikchay), rikchak.
reunin, s. tantanakuy.
reunir, v. tantachina.
reventar, v. tukyana.
reventarse, v. tukyarina, chulakyarina.
revolcarse, v. sinkuna, kawirina.
rezar, v. maana.
rincn, s. kuchu.
rin, s. rurun.
ro, s. mayu, hatun yaku.
ripio, s. sharu, zharu.
robar, v. shuwana.
robusto, adj. sinchi.
roca, wanka, rumi.
roco, s. shulla; caer el roco: v. shullana,
sarpana.
rodar, v. sinkuna.
rodilla, s. kunkuri.
roer, v . kaskana.
rogar, v. maana.
rojo, adj. puka.
romper, v. llikina, pakina; en pedazos pequeos: pitina.
roncar, v. harnina.
roncha, s. pukla, sisu.
ropa, s. churana, churarina; sucia: waluk.
rosca, adj. churu.
rostro, s. uya; awi.
rtula, s. piruru.
rotura, s. paki.
rozar, v. waktana.
rozarse, v. takarina.
rub, s. <*puka umia.
rubor, s. pinkay.
ruborizarse, v. pinkarina.
rstico, adj. purun.
s
sbado, s. (<**tinki).
saber, v. yachana; saber a: yachina.
sabidura, s. yachay.
sabio, s. amawta, yachak.
sabor, s. yachik.
saborear, v. kamana, mallina.
sabrosa, -o, adj. (<*uku), chawcha, mishki.
sacapuntas, s. awchichina.
sacar, v. surkuna, llukshichina; productos
de la tierra: allana; sacar tiras: chillpina.
sacerdote (principal del incario), s. umu;
kushipata.
saciado, adj. hunta, saksashka.
sacudirse, v. shiwarina; las plumas, el
ave: patpana.
sacudir, v. chaspina, chawsirina.
saeta, s. wachi.
safar, v. kacharina.
sano, s. lumukuchi.
sal, s. kachi.
sala, s. <*pitita.
salamanquesa, s. watawata.
salir, v. llukshina; salir el sol: intiyana.
saliva, tuka.
salivar, v. tukana.
saltamontes, s. chipu, hiki.
saltar, v. kushpana.
salud (de bienestar), s. allikay.
saludar, v. napaykuna.
salvaje, adj. sacha, awka.
salvar, v. kishpichina.
salvarse, v. kishpirina.
sambo, s. sampu, zampu, kitu.
sanarse, v. alliyana, hampirina.
sancochar, v. hawchana, ayumpakuna.
sandalia, s. ushuta.
sango, tipo de pan, s. sanku.
sangorache, s. ataku.
sangre, s. yawar.
sanguijuela, s. mapamari.
sapallo, tipo de calabaza, s. sapallu.
sapo (variedades), s. hampatu, huwin, ku-
sendero, s. an.
seno, s. chuchu.
sentar a los nios, v. chachichina.
sentarse, v. tiyarina; sentarse los nios:
chachina.
sealar, v. rikuchina, riksichina, shunkuna.
seor, s. yaya, hachi.
205
seorA
seora, s. mama.
seorita, adj. pasa, kuytsa; expresin cariosa dirigida a las seoritas: mamaku, payaku.
runa.
hamlla.
sin motivo, adv. yankamanta.
sinuosidad, adj. kinku.
sirviente, adj. yana, yanapak.
sistema, s. llika; sistema solar: intipa ayllu.
sitio o lugar, s. <*tiyaskan; ceremonial:
pukara, waka.
soasar, v. ayampakuna.
sobar, v. kakuna.
soberano, s. apu, kapak.
sobra, s. puchu, sikiyashka.
sobrar, v. puchuna.
sobrepasar, v. yallina.
sobresalir, v. yallina, atina.
sobrio, adj. mayllik.
sociable, adj. maylla.
socorrer, v. yanapana.
soga, s. waska; soga delgada o soguilla:
kawchu; hacer sogas: kawchuy.
sol, s. inti; salir el sol: intiyay.
soldado, s. awka, awkak.
solear (el sol), v. intina.
solearse, v. mashana.
solicitado, adj. maashka.
solicitar, v. maana.
slido, adj. sinchi, kaspiyashka, rumiyashka.
solista, det. sapalla, shuklla.
solitario, pjaro, s. chiwillu.
sollozar, v. hikina, hikiyana.
solo, adj. sapalla.
soltar, v. kacharina.
sombra, s. llantu.
sombrero, s. muchiku.
sombrilla, s. <*achiwa.
sonar, v. <*unyay, rukyay), unyana, rukyana.
soador, s. muskuk.
soar, v. muskuna.
sopa, s. api.
soplar, v. pukuna; el espanto: tukana.
soplo de curacin, s. pukuy.
sordo, adj. rinri-illak, uparinri.
sorpresivamente, adv. haykamanta, kunkaymanta, zas.
sortija, s. shiwi.
sosegar, v. kasiyachina.
soso, adj. chamuk, chamcha, uku.
sostener, v. charina; lo que est por
caerse: kimina.
susto
soto, s. sutu.
suave, adj. kapya, utu, api.
suavecito, adv. hawalla, amuklla, apilla.
suavizar, v. utuna, apiyachina, amukyachina.
brazos: ukllana.
suma, s. yapay.
sumar, v. yapana.
sumergirse, v. washaykuna.
superficial, adv. hawalla.
superficialmente, adv. hawalla, hawalla.
superior, adj. kurak; parte, adv. hanak.
supervisar, v. tukuyrikuna.
supervisor, s. tukuyrikuk.
suplicar, v. maana.
suponer, v. (<*watuy), watuna, waturina;
yuyana.
sur, (punto cardinal), s. hanansuyu; kullay
suyu.
207
t
tabaco, s. sayri.
taita, s. yaya.
talar, v. kuchuna, waktana.
talega, s. wayaka.
talismn, s. para el amor: wakanki; el maz
de granos bicolor que se hallan durante la
cosecha: misha; utilizado en la caza y en la
pesca: piripiri.
tallo, s. tullu; tallo y hojas de maz seco:
kallcha, sarapanka; tallo de un racimo sin frutos: watu; tallo del racimo, extrado los frutos: chitus.
taln, s. tayku.
tambalear, v. sinkuna.
tambor, s. wankar; pequeo: tuntulli.
tamo, s. tamu.
tantear, v. llamkana, hawina.
tapa, s. killpana.
tapar, v. killpana.
tardarse, v. kaynana, kipayana, unayana.
tarde, la, adv. chishi.
tarea, s. ruray.
tartamudear, v. aklluna.
tartamudo, adj. akllu, tiyarpa.
tawantin suyu, las cuatro regiones del
rea inca, s. Tawantin suyu.
taxo, s. kullan, gulln, taksu.
teatro, s. (<*hawkaypata), hawtaypata.
techar, v. katana.
teja, s. sau.
tejer, v. awana.
tejido rstico, comn: awashka; tejido fino:
kumpi; de hojas de palmera: almayari, san.
tejn, mashu, wachi.
tela, s. pintu.
telar, s. awanakaspi.
telaraa, s. (<*urup llikan), urupa llika.
temtico, adj. paku.
temblar, v. chukchuna.
temblor de tierra, s. allpa chukchuy.
temer, tener miedo, v. manchana.
temor, s. manchay; expresin de temor:
208
alalay, mamallaw.
templo, s. wakawasi; apunchikwasi.
tender, v. mantana.
tener o sostener, v. charina; tener pena:
llakina; tener relaciones sexuales: upina, yumana, yukuna.
terminado, adj. pakta; tukurishka.
terminar, v. tukuchina.
terminarse, v. paktarina; tukurina.
terremoto, s. allpa chukchuy.
terreno, s. allpa; duro, estril, erosionado:
killin; pisoteado de animales: yata; terreno
baldo: purun.
terrn, s. kurpa; terrn de csped: champa.
testculo, s. lulun.
testimoniar, v. iina.
teta, s. chuchu.
tibio, adj. inlli, kunuklla.
tiempo, s. pacha; tiempo presente: kunan
pacha; tiempo pasado: awpa pacha, sarun
pacha, yallirik pacha; tiempo futuro: kipa pacha.
tienda, s. katuwasi.
tierno, adj. llullu.
tierra, s. allpa; lugar donde se vive: allpamama.
tierra, planeta, s. <*tiksimuyu.
tiesto, s. kallana.
tigre, s. uturunku.
tinaja, s. mawma.
tiniebla, adj. amsa, llantu.
tintura, s. tullpu.
to, s. hachi.
tipina, objeto para deshojar el maz durante
la cosecha, s. tipina.
tirar, v. shitana.
tiritar, por escalofros, v. chukchuna.
tiza, s. aspina, aspik.
tiznarse, v. kushniyana.
tizn, s. inta.
tocar, algn instrumento musical: takina;
tocar la quipa: kipana; alguna cosa: llamkana, hawina.
tutumA
tocte, s. tukti.
todava no, adv. manarak.
todava, adv. amarak; chayrak.
todo (s), det. tukuy, llampu.
toma, he aqu, exp. kayka.
tomar lquidos, v. upyana; algo con las
manos: hapina.
tonga, s. kukayu, kukawi.
tontear, v. muspana.
tonto, adj. muspa, upa.
torcer, v. kawchuna; torcer lana o hilo: kawpuna.
torcerse, v. wistuna; dislocarse: kiwina.
torcido, adj. wistu, winku.
torpe, adj. muspa, upa.
tortero para hilar, s. piruru.
trtola, s. urpi, tukurpilla.
tortuga, s. acutica: charapa; terrestre, s.
mutilun, tsawata; anfibio: yawati.
tos, s. uhu.
tosco, adj. paza, sakra, tsaka.
toser, v. uhuna.
tostado, s. kamcha.
tostar, v. kamchana.
totalidad, adv. tukuylla, llampu.
trabajador, s. llamkak.
trabajar, v. rurana, llamkana.
trabajo, s. llamkay, ruray; comunal, colectivo: minka; familiar: ayiy; trabajo recproco:
makipura, rantimpa.
traducir, v. tikrachina.
traer, v. apamuna, pushamuna; traer algo
en la boca: amullimuna.
tragar, v. millpuna.
trampa, s. tuklla, hapina, panwa, tikta.
tranquilizar, v. kasiyachina.
tranquilo, adj. kasilla.
transformacin, s. pachakuti.
transfor marse, v. tukuna.
transmitir la enfermedad zalipa, s.
zalipana.
transparente, adj. chuya, chuyalla.
transpirar, v. humpina.
trapo(s), s. llachapa.
trasladar, v. ashtana.
trasnocharse, v. pakarina.
traspasado maana, adv. kaya mincha.
trasquilar, v. rutuna.
travieso, adj. sayti, shillinkuk.
treinta, num. kimsa chunka.
tren, s. <**antatatis, antakuru.
trenza, s. (<*simpa); chimpa.
trenzar, v. (<*simpay); chimpana.
tres cientos, num. kimsa pachak, kimsa
patsak.
tres mil, num. kimsa waranka.
tres, num. kimsa.
trigo, s. triku, waa.
tripa(s), s. chunchulli.
triste, adj. kuyaylla, llakilla.
triturado, adj. chamka, chamkashka.
triturar, v. chamkana.
troje, s. (<*taqi), taki.
trompa, s. sinka.
trompetero, ave, s. yakami.
trompo, s. piruru, kushpi.
tronco, s. kullu, pulla, putu.
tropezar, v. itkana.
tropezarse, v. itkarina.
trotar, v. kallpana.
trozar, v. llakana, kiwina.
trueno, onom. kulun, tulun.
t, pron. kan.
tubrculo, s. <**allpapimuruk; tipo de tubrculo: papa, rakacha, apichu, iwa.
tubo, s. tutu.
tucn, s. kawpi, tumpiki.
tullido, adj. suchu.
tumba, s.- aya-utku; antigua: waka.
tumor, s. chupu.
tumulto, s. wayka.
tnica, especie de, s. kushma.
tupido, adj. kichki.
turbio, adj. lanta, sanku.
tusa, s. kurunta; sin choclo: wakuyashka.
tutuma, s. puru.
209
u
ubicar, v. churana.
ubre, s. chuchu.
ltimo, adv. puchukay, chupa; kunchu.
nico, adj. sapan, sapalla, shuklla; nica hija:
murushka ushushi; nico hijo, murushka churi.
unidad(es), s. shuk(kuna)
unin, s. tantachiy, tinkiy, tinkuy.
unir, v. tinkina, tinkuna, llutana.
universidad, s. hamutaywasi.
210
v
vaco, adj. chushak, illak.
vagina, s. rakakara, raka.
vagabundo, adj. yanka purik.
vago, adj. (<*qilla), killa.
vainas trilladas, como tamo, s. puchul,
puchuy.
valeroso, adj. sinchi.
valle, s. pampa.
valor en precio, s. chanin.
vmonos, exp. hakupashun, hakupashunchik.
viviente
212
y
ya, adv. a; ya mismo: alla.
yerba en general, s. kiwa; para teir: panti;
yerbas comestibles: yuyu.
yerno, s. masha.
yeso, s. isku.
yo, pron. uka.
yuca, s. lumu.
z
zapallo, s. sapallu, kitu.
zapato, s. ushuta.
zarcillos, s. rinriwarkuna.
zig-zag, adj. kinku; ir en zig-zag: kinkuy.
zonzo, adj. muspa, upa.
zorrillo, s. aas.
zumo, s. hilli; zumo del floripondio: warwar.
zurcir, v. sirana, chupana.
zurdo, -a, adj. lluki, ichuk.
213
ANEXOS
ANEXO 1
ANEXO 1
das con actividades de Educacin Bilinge, mediante la elaboracin de sus propios materiales en lenguas. Asimismo, algunos programas a nivel superior en Educacin Bilinge, se
han convertido en espacios para la creacin de nuevos trminos tcnicos de algunas reas
educativas a travs de la elaboracin de las tesinas o monografas (Universidad de
Cuenca/LAEB, Universidad Salesiana/PAC); algunos de aquellos materiales se han impreso
en revistas o en textos completos.
iii) Actores
Los encargados de la creacin de los neologismos son los mismos miembros de las instituciones arriba sealadas; adems, en dicho proceso, se ha requerido de la participacin de
la misma dirigencia indgena (Montaluisa, 1990: 166), de los tcnicos, asesores (DIPEIBSucumbos, 2007, Fausto Jara) o de la participacin de especialistas investigadores internacionales (Cerrn-Palomino y el equipo de Gabriel Cachimuel y Alberto Conejo, Pujil,
1994). En los ltimos tiempos, se hallan en este proceso los miembros del ALKI.
I
Procedimientos de creacin
Antecedentes
La revisin de los neologismos que se hallan en los diversos textos escolares ofrece pistas
acerca de los procedimientos desarrollados en cada una de las instituciones participantes. Por
lo general, se detectan esfuerzos aislados, empricos, sin conocimiento de los dems aportes
y un desconocimiento de la realidad de la lengua qichwa, de su historia total y territorial. Sin
embargo, en el Caimi ucanchic shimiyuc-panca (Montaluisa, 1982: 141) y en el ucanchic
shimi 1 (Montaluisa, 1989: 159-178), se sealan los caminos del qichwa para su desarrollo lingstico o Ingeniera Lingstica: 1) la reintroduccin (consulta a los ancianos y a los diccionarios antiguos); 2) generalizacin; 3) reencuentro con el significado original; 4) la
creatividad; 5) prstamos peruano-bolivianos; 6) prstamos del espaol y otras lenguas
(como ltimo recurso).
As, a partir de los aos 80s los materiales destinados a EBI-qichwa contienen trminos nuevos:
pachamanta yachacui, geografa; antashca micuna, comida enlatada; yachana-huasi, escuela;
aspic, lpiz, tiza (C..S-P, 1982). Quillcacatina, leer; uyariclla, vocal; upauyari, consonante (ucanchic shimi 1, 1989: 163). Pachapac shimi, adverbio de tiempo; paltai, gerundio; quillcana
panca, cuaderno; quiquin shuti, sustantivo propio (Serie pedaggica y didctica 9, 1993: 223229). Hay otras fuentes que han sido revisadas ligeramente como el lxico actvalizado espaol-qvechva (Ileana Almeida, 1992) o el lxico ampliado quichua-espaol, espaol-quichua
(Consuelo Ynez, 2007), que de cierta manera presentaran algunos procedimientos metalingsticos, aunque no siguiendo la composicin qichwa, etc.
218
ANEXO 1
II
Los Neologismos y KAMAK
El documento denominado Neologismos-ALKI, proporcionado por los representantes de la
DINEIB y KAMAK, se nos entreg el da martes 6 de mayo del 2008, en la oficinas de SEPDI,
y no llevaba los nombres de los autores o participantes, solo se mencion que era producto
elaborado por ALKI. Dicho texto contena aproximadamente 3077 trminos (a = 404, ch = 285,
h = 142, i = 115, k = 513, l = 54, ll = 24, m = 181, n = 24, = 20, p = 231, r = 124, s = 163, sh =
65, t = 135, ts = 67, u = 65, w = 251, y = 162, z = 42, zh= 10).
Este documento previamente se haba trabajado, revisado y discutido con los miembros de
KAMAK tanto en la Sierra, en Toril/Chimborazo, en el que se hallaban como coordinadores,
entre otros, Angel Ramrez, Bolvar Yantalema, Polivio Chaln, Mara Cunduri, etc., durante los
aos 2003, 2004 (informacin de Nieves Morocho, 21 de agosto, 2008, Quito), como en la Amazona. De igual manera, aquellos trminos se hallaban registrados en los kukayus pedaggicos
y en el nuevo diccionario kichwa (ALKI/Sucumbos, 2007), por ello se argumentaba que ya
estn publicados en textos de EIB y socializados desde hace mucho tiempo y por lo tanto, se
deben registrarlos o servir como base para los nuevos documentos.
Pero, en qu condiciones?, bajo qu formas?, o como qu se presentaban estos trminos
denominados neologismos ALKI?.
Despus de considerar los casos abajo expuestos, se ha decidido precisar el concepto de neologismo y slo los trminos que se acerquen a este criterio han sido dejados en aquel documento (proporcionado por DINEIB-KAMAK, mayo, 06, 2008), en un Apndice especial, para
una edicin posterior. Por lo tanto, solo algunos de aquellos trminos se registraron en la parte
del diccionario, como apndice 1; y otros ya se hallaban en la parte kichwa -castellano.
Concepto de Neologismo: Formacin o creacin de una palabra nueva; expresin nueva
que todava no se ha integrado al lenguaje coloquial. Las causas del neologismo pueden
ser: desarrollo de la ciencia, la tcnica, la cultura, poltica, etc..
A continuacin presentamos algunos casos en que varios trminos, en el documento primero
(ALKI), han sido considerados como neologismos. En ciertos casos, el trmino que se halla
entre parntesis y con el asterisco significa que tiene una reconstruccin o forma originaria posible (etimologa). La consideracin de los diversos casos que abajo presentamos se ha hecho
tomando como fuente el documento: Horizonte de Sentido y Mundo Histrico de los qichwas,
siglos xvi-xvii: reconstruccin lexical (Fabin Potos C.; Tesis de Maestra/Filosofa, PUCE,
Quito, 2008).
1. Trminos qichwas de los siglos xvi y xvii
Varios trminos que se hallan en diccionarios antiguos han sido tomados de ellos; y muchos, sin previa crtica y conocimiento de su forma original, su significado y su posible reconstruccin.
i) trminos antiguos
Chusna (<*chusa) acto pequeo.
Chusa, nariz pequeita.
219
ANEXO 1
Ipa, ta.
Sapsi, comn.
Tiksi (<*tiqsi) base, fundamento de origen.
Urpa, paloma.
Wakanki, amuleto.
Wallpay, crear.
Wayma, antiguo, antao (oto ?).
ii) Alteracin de formas y significados
Aka chinchay (<*aqu chinchay), cometa fugaz.
Amutakay (<*hamu-ta-ka-y), inteligencia.
Awkiy (<*ayqiy), huir.
Chupuyu (<*chupullu), tataranieto.
Chutkiy (<*desollar, pelar); desarrollar.
Ishun (<*usun), ciruela.
Waksi (<*wapsi), gas.
Warpay (<*warpiy), trinar.
iii) imprecisin de fuentes histricas
Hakikaylluski, primer mes del ao, Cristbal de Molina (cul de ellos ?, el cuzqueo o el almagrista ?).
Walak, dios de la agricultura (?).
2. Procesos de formacin lexical y sintctica
i) elementos formativos del qichwa
-cha: wiwacha, protozoario.
-ni (<*-i): yachayniyuk, instruido.
-wa (<*wawa), iuwa, molcula.
ii) Sustantivos concretos con infinitivo y
Amawllay ruray, laboratorio.
Chukay, bomba.
Kuchuyay, cuadra.
Pirwayay, maqueta.
iii) elementos formativos del castellano
-ku (<*-cu): chiliku, limn; chumpiku, cinta; iuku, tomo tantariku, subconjunto.
-laya: imalaya, diferente.
iv) trminos del castellano (antiguo y/o actual)
Almu, arroba.
Harsia, cabuya.
Kanchachani milka, cuadro estadstico.
Milga (<* amelga, mielga), cuadro.
Racha, buena suerte.
Rapay, desplumar.
220
ANEXO 1
ANEXO 1
222
A
achakmi adj. bello, bonito.
achalak adj. esplndido.
achachlla s. culto que rendan los aymaras
a ciertos accidentes geogrficos.
achiwa s. sombrilla, paraguas.
achiy v. echar suertes con saliva en las
manos (I. A. Ataw).
achuray, v. dar porciones de carne.
aharway (?), s. langosta.
ahayu, s. alma (I. A. nuna).
akaktay, v. enlazar
akakuyay, v. proveer (defecar).
akalaw, interj. Qu pena! Qu lstima!
akallin, adj. magnfico.
akana, s. letrina, bacn, corral. Miel de las
abejas
akay, akakipay, s. xido metlico.
aki, s. suegra.
akilla, s. vaso de plata.
akituy, v. eructar, descomponer el estmago.
aknay, v. celebrar.
akta, s. garrapata.
aku chinchay, s. cometa fugaz. Diosa protectora del ganado salvaje en la mitologa.
akuy, adj. cuerpo muerto; malvado.
akyaniy, v. animar, alentar.
alli yachak, s. el que sabe, bien habituado.
allichakuy, v. pulir, afilar algo.
allichay, v. hacer bien a otro. 2 s. ornamento.
allikay, adj. bondad, afinidad, virtud, nobleza, distincin.
allikillkay, s. ortografa
allima, interj. Qu bueno!
allpa utuy, v. quebrantar terrones.
allpa utuyay, v. desterronarse.
amachak, s. protector.
amankay, s. sol del ocaso.
amaariy, v. acostumbrar.
amawtakay, s. sabidura
amawtay, s. ciencia
amishka, s. hasto, empalagoso.
amparu, s. ceja.
ancha, adv. muy, mucho.
ancha alli, exp. muy bueno.
anchiy, v. gemir con suspiro.
ankas umia, s. zafiro.
ankas llimpi, adj. azul claro.
ankaschay, adj. color cardenillo.
ankasyay, adj. azularse, volverse azul, teirse de azul.
ankaylli, s. eco.
anuka, s. alga. Sin. llayta.
anunya, s. variedad de oca.
aallaw, interj. Qu hermoso! Qu sabroso!.
aallay, interj. excelente.
aallu, s. hormiga pequea, plaga, insecto.
apachik, s, remitente, transportador.
apachikuk, s. conductor, transportador.
apachiy, v. hacer llevar, hacer cargar.
apakuk, s. transportador
apanakuy, s. interrelacin
apantin, s. gemelo.
aqay, v. hacer chicha, oxidar, enmohecer.
arinsay, v. alquilar, arrendar.
ariruma, s. nardo (planta).
ashuka, s. lobo marino.
atapara, s. cucaracha.
atillcha, s. dos cosas iguales, como dos
cereales.
atinay, v. entender.
atipa, s. victoria.
atipak, adj. victorioso, vencedor.
atipay, v. conquistar.
awankay, s. guila real.
awki mallku, s. buitre.
ayar, s. quinua silvestre.
ayrampu, s. grana (planta).
aysachiy, v. arar alrededor del terreno; recolectar papas; aporcar con la yunta.
aysariy, v. arrastrarse.
ayuy, v. cometer adulterio la mujer (vocablo
antiguo).
223
CH
chacha (>tsatsa) adj. bisabuelo, -a; tatarabuelo, -a.
chakana, s. tres estrellas que llaman las
tres Maras.
chakariy, s. cruzamiento.
chakay, v. cruzar un puente.
chakchu, s. el que tiene facilidad de palabra.
chakichishka, adj. seco, con el agua agotada.
chakmashka s. tierra virada con el azadn.
chakna s. atadura de pies y manos.
chaknashka adj. maniatado, amarrado.
chakpa, s. nio que nace de pie.
chaku, adj. cosa diferente, mal pronstico, vegetacin cortada para lea, sementera nueva.
haki, s. loro.
hakikaylluski (?), s. primer mes del ao (ver-
las personas.
Tierra.
225
K
kacha, s. mensajero.
kachacha, s. centella.
kachakuy, v. estar enviando un mensaje.
kacharichiy, v. relajarse, soltarse, zafarse.
kacharishka, adj. libre.
kachay, s. mensaje.
kachi illak, adj. sin sal.
kachi chakra, s. salinas, minas de sal.
kachichaska, s. cosa salada.
kachichay, v. salar.
kachi churana, s. salero.
kachiyashka, adj. convertido en sal.
kachiyay, v. convertirse en sal.
kachka, s. piedra de amolar.
kachkay, v. roer un hueso.
kahas, s. nudos de una cordillera.
kahaskancha, s. cordillera.
kakcha s. fruta. Sin. wayu.
kaki, s. herencia. 2 s, quijada, mandbula.
kaklla, s. mejilla.
kakniyay, v. tronar, estallar, reventar.
kallchay pacha, s. tiempo de cosecha.
kallma, s. tallo, rama pequea. 2 v. accin
y efecto de podar las plantas.
kallmay, s. ramificacin . 2 v. podar, desgajar.
kallpanchay, v. reforzar, fortalecer, potenciar.
kanipu, s. plancha de oro, diadema de plata
usada por los miembros de la realeza inca.
kankan, s. viento que levanta polvo.
kantsa, s. pncreas.
kapak, s. real.
kapak ayllu, s. familia real.
kapak mama, s. matrona.
kapak an, s. camino real.
kapak yawar, s. sangre real.
kapakchay, v. hacer a otra persona grande
o poderosa.
kapakkiy, pron. mi supremo seor.
kapak raymi, s. fiesta solemne del solsticio de invierno.
kapak tuta, s. nochebuena.
kapak wasi, s. casa real, palacio.
kaparichiy, v. hacer gritar.
kapisayu, s. poncho alargado y entero.
226
karaywa, s. lagartija.
karpana, s. regadora, canal de riego.
karpay, v. regar.
karwayay, v. marchitarse.
kashil, s. franjas de tierra con diferentes
sembros.
kasikay, s. paz.
kasi kispilla, adj. sano y salvo.
kaskuriy, v. rumiar.
katana, s. cobertor, cobija.
kawata, adj. color turquesa.
kawchi rumi, s. pedernal.
kawsachiy, v. dar vida, alimentar.
kayachiy, v. convocar.
kaya mincha, adv. algn da, un da de estos.
kay chika, adj. de este tamao.
kaynachiy, v. detener, demorar.
kayra, s. rana.
kay shuk, adv. lo dems.
kayyuk adj. dueo de algo.
kichipra s. prpado. Sin. kichimra.
kichipta s. pestaa.
kichirpa s. ceja.
killay s. acero.
killin adj. tierra dura, erosionada, no cultivable.
kimchay v. cerrar los ojos, parpadear, guiar.
kimikuy v. arrimarse, inclinarse, acercarse,
aproximarse.
kipcha s. hgado. Sin. kukupi.
kishpina s. refugio.
kuk s. el que da.
kukan, s. pechuga de ave.
kulli, adj. colorado.
kulli sara s. maz colorado.
kullka s. depsito.
kullku adj. jorobado.
kullku adj. tronco, tabla.
kulluk adj. estril.
kultacha s. piquero de patas azules.
kumir s. verdura o vegetal lozano, fruto inmaduro; verde.
kunka warku s. collares.
kunuk yaku s. agua termal.
kuruyashka adj. lleno de gusanos.
kuskuy v. matizar.
kutana s. molino.
kutimpay v. responder, contestar.
kutipa s. segundo aporque de papas, segundo deshierbe del maz.
kutiy v. volver al mismo lugar.
kutuy v. aporcar. 2 v. cortar para hacer pequeo.
L
laha, s. grieta o hendidura, de la tierra.
laya s. tipo clase, variedad.
layan (?), s. sauco.
luychu s. venado pequeo.
LL
llukllay s. inundacin, aluvin, avalancha.
llukllay pacha, s. tiempo de diluvio.
lluku s. red pequea para atrapar conejos.
llumpak s. pureza, limpieza.
llushpi s. deslizamiento.
llutu s. verdolaga. 2 s. sombrero viejo. 3 s.
canto de la perdiz que anuncia lluvia con granizo.
M
makanakuk, adj. guerrero, soldado, peleador.
makimaachiy s. colaboracin mutual.
makma adj. vividor, irresponsable.
mallki s. cuerpos momificados de los antepasados.
mallki mallki s. bosque. Sin. sacha.
mallki panka s. hojas.
mallkiy v. volver a plantar rboles.
mamantin s. madre e hijo.
mamawishina s. cucharn de madera.
manarakchu exp. Todava no?.
manatak exp. de ningn modo, en ningn
caso, tampoco.
manu s. deuda.
N
naya s. deseo, anhelo. 2 adj. mal agero.
nayay v. desear, querer, tener ganas (junto
a races verbales).
nikpika exp. es decir.
nina wachi s. chispa de la candela.
rakinakuy s. distribucin.
rakuyay v. engrosar, volverse voluminoso
un objeto cilndrico.
ransiw llakta s. pas cuyos habitantes son
de fenotipo anglosajn.
rantimpa s. ayuda mutua.
rantimpay v. intercambiar.
rasuyay v. congelarse o solidificarse el
agua.
raymi pampa s. plaza pblica donde se realizan festividades.
riksichiy v. mostrar, presentar.
riksinakuy v. conocerse mutuamente.
rikuchik s. indicador.
rikurayay v. cuidar. Sin. kamay.
rikurichiy v.hacer aparecer.
rimanakuy v. dialogar, conversar.
ripuy v. volver donde antes se estuvo.
rumiyay v. empedrar, adoquinar, enlosar.
2 v. endurecer, cuajar.
runku s. cesto.
rurak s. el que hace, autor.
rurana allpa s. terreno productivo.
ruranalla adj. fcil de hacer.
rutuchiy v. cortar el pelo; 2. s. ceremonia
del primer corte de pelo de un nio.
228
SH
T
takarpu s. estaca, clavo.
takataka s. platero.
tantalla adj. juntos.
tantarinakuy s. asamblea.
tantariy s. unin, conexin enlace.
tikpay v. desgranar.
tiksi s. base, fundamento, origen.
tiksimanta adv. desde el principio, originalmente, radicalmente.
tiksimuyu s. todo el mundo, el planeta tierra.
tinki adj. par de cosas iguales.
tinkinakuy v. unirse por parejas, copular,
aparearse.
tiray v. arrancar una planta.
tispiy v. pellizcar.
tuki adj. inquieto.
tupa s. hoja menuda de coca. (nombre de
un rey inca).
turay s. primo.
U
uchillayachiy v. reducir.
uchpay v. convertirse en ceniza.
ukururu s. berro.
umia s. piedra preciosa. Diosa de la antigua ciudad de Jocay, hoy Manta en la provincia de Manab.
uray pacha s. una de las tres regiones en
la cosmovisin kichwa.
urpa s. paloma. Sin. kukuli.
usnu s. altar con forma de silla de piedra.
uypa s. plomada, nivel. 2 s. instrumento de
construccin. Sin. wipachi.
229
W
wakamayu s. papagayo americano.
wakanki s. talismn, amuleto.
wakman adv. all.
waklli s. crisis.
wakta tullu s. costilla.
waluk s. tierno.
waluk sara s. maz tierno.
wallak s. sapo.
wallpak s. creador, hacedor, inventor.
wallpay s. creatividad, formacin. 2 v.
crear, producir, formar, inventar.
waminka s. veterano, soldado de historias
legendarias.
waminkay s. fortaleza, destreza.
wampu s. embarcacin, barco.
wampuru s. calabaza.
wampuy s. navegacin; natacin.
wanachay v. escarmenta, castigar, reprender.
wanwa s. zancudo. 2 adv. vaco, sin huella
(usado para cosas).
wapsiy v. evaporarse, emanar vapor.
waralli s. calzoncillo, ropa interior de hombre.
warku s. balanza.
washa kunka s. nuca.
washapura exp. en fila, en hilera.
washa rimay s. murmuracin, habladura
a las espaldas de alguien.
washa tullu s. espinazo, espalda; columna vertebral.
waspiti s. aguardiente, trago.
watantin adv. anualmente, todos los aos.
wawakay s. niez, infancia.
waylluy v. amar tiernamente.
wayma adv. antiguo, el tiempo de antao.
wayrachiy v. aventar los cereales cuando
se est trillando.
wayta s. ramillete, plumaje que traen algunos hombres como corona.
waytampu s. abridor, variedad de durazno.
wayu s. fruta. Sin. kakcha.
wichuy v. tirar, botar algo.
wiksuy v. torcerse, inclinarse.
willapuk s. abogado.
willka s. rito. 2 adj. sagrado, divino. 3 sust.
230
Y
yachapayay v. remedar, imitar.
yachashka s. costumbre, norma.
yaku kucha s. charco.
yakuku kuska s. lugar donde el agua es
profunda.
yakunayay v. tener sed.
yakuyashka adj. lquido.
yallikuy v. ocurrir.
yamki (?) adj. noble.
yamur s. variedad de chicha elaborada con
cinco variedades de maz.
yanapanakuy v. ayudarse, auxiliarse mutuamente.
yanapayay v. solidarizarse.
yankiy v. cambiar, realizar trueque (I. A.)
yawyay v. menoscabar, deteriorar, menguar, decrecer.
yuyun s. placenta, secundinas.
ANEXO 2
Introduccin
Este es el Documento discutido el da martes 06 de mayo, 2008, en las oficinas de SEPDI mediante la participacin de representantes de la DINEIb, ALKI, Universidades, Punto de Encuentros Interculturales, escuelas de Kichwa y otros estudiosos sobre la lengua y cultura kichwa.
Presentaremos algunos argumentos pertinentes para registrar en el Diccionario Escolar Intercultural Bilinge, como entrada lexical, el verbo bajo la forma del infinitivo y.
Entre los argumentos tenemos: 1) tomar en cuenta la definicin de infinitivo; 2) lo histrico-filolgico; 3) la forma histrica de registrar las entradas verbales en los siglos XVI-XVII, XVIII y
XX; 4) lo lingstico-filosfico en los procesos de formacin nominal; 5) lo actual-sincrnico y/o
transdialectolgico; 6) los argumentos pedaggico-productivos y de discriminacin semntica;
y, 7) los argumentos polticos, etc.
1. Definicin
El infinitivo es una forma nominal de actualidad, llamado tambin presente de infinitivo (que
en el caso del castellano coincide con ar, -er e ir: amar, temer, vivir).
En los procesos de derivacin, el infinitivo sirve para formar los sustantivos abstractos, por lo
que, entre la forma del infinitivo y la forma del sustantivo abstracto se presenta una especie de
identidad semntica (a veces, tambin formalmente, caso del trmino el ser).
El sustantivo o nombre abstracto seala fenmenos y propiedades como: pensamiento, amistad, muerte, viaje En el qichwa se expresa bajo la forma: yuyay, mashikay, wauy, puriy (respectivamente).
2. Criterio histrico-filolgico
En el caso del qichwa general, para saber si la forma del infinitivo se halla emparentado semntica y formalmente con el sustantivo abstracto, revisemos brevemente cmo se lo presenta
en los primeros documentos:
i) forma infinitivo y
Los textos antiguos hacen referencia a la forma del infinitivo como y:
Kcuyapai, adorar, hamutai, reflexionar (cfr. Fernando de Avendao, en sus Sermones en la
lengua Chinchaisuyu, 1648). Y el kichwa ecuatorioano se halla emparentado con esta rama.
ii) Nombre abstracto con y
Los primeros documentos que tratan de la estructura sintctica y semntica del qichwa (siglos xvi-xvii) aluden al nombre abstracto de la siguiente forma:
231
ANEXO 2
Micui alli, comer es bueno (Domingo de Santo Toms, 1560, cap. Nono).
Yachayca allim, saber es bueno (Diego de Torres Rubio, 1603: 63).
Los cuatro ejemplos arriba expuestos: kcuyapai, hamutai, micui, yachay que sealan el infinitivo y el nombre abstracto se hallan marcados por *-y.
3. Distintas formas para las entradas de los distintos verbos en su historia lexicogrfica
a) Siglos xvi-xvii
La forma de la entrada de los verbos en los diccionarios qichwas de la poca clsica (siglos
xvi-xvii) se registra bajo las tres primeras formas verbales personales conjugadas en presente
de indicativo, segn la poca y el autor; y a su vez considerando el tipo de verbos: acccin y
cosas. El primer tipo se refiere a hechos humanos; el segundo, a actos de la naturaleza, cosas
que no hablan.
i) Domingo de Santo Toms
En este autor, en su vocabulario (1560: 8-9) las entradas relacionadas con los verbos se
presentan en primera y segunda para formas personales; y en tercera persona, para acontecimientos u obras de la naturaleza (aunque seala que por conformidad los pondr como
los dems):
micuni, micungui, comer.
llover, parani, gui.
indi yaycun, sol ponerse.
ii) Despus del Tercer Concilio Limense de 1582
Una vez que en este Concilio se decretaron una serie de normas sobre el uso de la escritura,
elaboracin de artes y vocabvlarios y la traduccin de varios textos al qichwa, los siguientes vocabularios presentan dos formas: primera persona de indicativo para actos humanos;
y tercera persona para actos de la naturaleza:
Rimani, hablar.
puyun, haber nubes.
b) Durante el siglo xviii, en la Provincia de Quito
i) Padre Toms Nieto Polo del guila (1753)
Esta misma forma (siglos anteriores) se mantiene en la gramtica del Padre Toms Nieto
Polo (1753), el verbo se presenta en primera y en segunda persona: cuiani, cuiangui, amar.
ii) Gramtica Colonial del Quichua del Ecuador (mediados de siglo xviii)
Cosa similar se halla en la Gramtica Colonial del Quichua del Ecuador (siglo xviii).
iii) Annimo de Praga (fines del siglo xviii)
En el Annimo de Praga, segn se cree que es de fines del siglo xviii, se halla igual forma:
huauni, morir, cani/cangui, ser.
232
ANEXO 2
233
ANEXO 2
234
tiempo
frase
glosa
pasado:
shamushka masikuna, amigos que han venido.
futuro:
shamuna mashikuna, amigos que vendrn.
actualidad/presente: shamuy, venir
ANEXO 2
La marca del infinitivo de presente -y junto a la raz del verbo kay, ser permite formar nuevos
trminos de contenido abstracto:
Runa, persona
Mashi, amigo
Yuraq, color blanco
runakay, humanidad.
mashikay, amistad.
yuraqkay, blancura, etc.
plural
hakuchik
halachik
shaychik.
235
ANEXO 2
abstracto
kawsay, vivir
kuchuy, cortar
pichay, barrer
wauy, morir
puuy, dormir
ANEXO 2
Esta es la forma que se presenta en los topnimos de reas qichwas (a nivel general) como
muestra de lugar concreto: inka samana, urpi wachana, vaca wauna, etc.
iii) sha + verbo auxiliar (niy)
En formas compuestas aparece el sentido de infinitivo (al traducirlo al castellano) bajo la
forma de sha ms la presencia del verbo auxiliar niy (querer, desear):
Miku-sha nini, quiero comer.
Rima-sha ninkichik, (ustedes) quieren hablar.
Puu-sha ninmi, (l, ella) quiere dormir.
iv) sin marca definida
Esto se presenta en los verbos irregulares:
Singular
Haku
Hala
Shay
plural
haku-chik
hala-chik
shay-chik.
7. Criterios Polticos
Desde la etapa poltica denominada Vuelta a la Democracia, a inicios de los 80s, la Sociedad
Latinoamericana en general pretende construir sistemas que los unifique y permita la circulacin
de todo tipo de productos: polticos, econmicos, culturales, lingsticos, educativos, monetarios,
militares, etc. Muestra de ello tenemos: Pases del Pacto Andino, Convenio Andrs Bello, Las
rutas del Libertador, El Banco del Sur, MERCOSUR, etc.
En este contexto socio-poltico, los Movimientos Indgenas tambin han presentado sus iniciativas de integracin regional mediante diversas actividades: culturales, histricas, lingsticas,
polticas y educativas. Como ejemplo hallamos intercambios y pasantas de los dirigentes, encuentros de jvenes lderes, vivencias de mujeres dirigentes (caso de la Escuela de Formacin
Poltica de Mujeres Dolores Cacuango).
Por ejemplo, en el caso del qichwa shimi, durante la posesin de reeleccin del presidente del
Ecuarunari, Humberto Cholango, ante la presencia del Primer Mandatario de Bolivia, Evo Morales, en la Casa de la Cultura, pronunci que el qichwa shimi deber ser idioma oficial de los
pases andinos.
Otro caso, a nivel del uso de materiales destinados al proceso de EIB, el viceministro de Educacin de Bolivia, en una reunin a nivel de Amrica del Sur y del Caribe, a fines del 2007, en
el Hotel Quito, sealaba que de ser una sola forma unificada de escritura, dichos materiales
ecuatorianos se podran aplicar en Bolivia en EIB y viceversa.
237
ANEXO 3
Cuadro 1 b:
Enero
Colla pucoy
Kolla ppocoy
Febrero
Hatun pucoy
Marzo
Paucar huaray
Pacar huaruy
Abril
Ayrihua
Ayrihua quilla
ayrihua
Mayo
Aymuray
Hatun cusqui
Hatun cuzqui
Aymoray q.
aymuray
Junio
Ynti raymi
Ynti raymi
Ynti raymi
Julio
Anta Situa
Antta cittua
Anta acitua
Agosto
Capac situa
Kapak cithua
Septiembre
Uma raymi
Uma raymi
Uma raymi
Octubre
Ayar maca
Ayar maca
Ayar maca
Noviembre
Capac raymi
Kapak raymi
Aya marca
Diciembre
Capac raymi
raymi
Capac raymi
238
Allapo Coiquis
Pacha
Pocoiquis
Ayriguaquis
Haucai Quos
Quiquilla
Huarachicuy
pacha
Paray pacha
Rinrituccina
pacha
Aymuray
pacha
Yntiraymi
pacha
Pachac
yahuarllama
pacha
Yapuy pacha
Febrero
Marzo
Abril
Mayo
Junio
Julio
Coya raymi
pacha
Para maay
pacha
Aya marcay
pacha
Capacyntiraymi
pacha
Septiembre
Octubre
Noviembre
Diciembre
Agosto
Hatumpo
Coiquis
Huaca pacha
Enero
Pucoy
Quillaraimequis
Cantaraiquis
Camayquilla
Raymiquilla
Chaupicusqui
cantarayquilla
Omarime Quis
Camaiquiz
Laimequiz
Cantaraiquiz
Puzcuaiquiz
Cituaquiz
Tarpuyquilla
Cituaquilla
Chaguar
Vayques
Aucay
Cuxqui
Aimurayquiz
Ariquaquiz
Pauca
Ruaraiquiz
Cac Maiquiz
Pura
Opiaiquiz
IV
D.Fernndez
1571
Chauaruay
Hatuncusqui
Aymoray
quilla
Haocaycusqui
Ayriuaquilla
Pachapocoy
hatumpocoy
III
Jes.
Annimo
1570
Satuaiquis
Carpaiquis
Caguaquis
Hatun Quosqui
quilla
II
Juan de
Betanzos
1551
I
Blas Valera
1532/1570
Capac Raymi
Ayarmaca
raymi
capacraymi
Homa
Raimi
Puchayquis
Aya marca
Coya
Raymi
Coya Raymi
Omac rayma
Yapaquis
Moronpassa
Tarpuiquilla
Chahua
Huarquiz
Aucay
Cuzqui
Hacicay
Llusque
Cauay
Chahuarhuay
Hatun
Cuzqu
Raymoray
Ayriguay
Antihuaquiz
Pacha
pucuy
Pachapucu
Paucarguara
Hatun
pucuy
Camay
VI
Polo de
Ondegardo
1585
Atunpucuy
Camayquilla
V
C. Molina, El
cuzqueo
1575
Ayamarca
Raymi
cancarayquiz
Itu Raymi
Capac raymi
Coya
raymi
Citua
Oma raymi
Puchayquiz
Yapaquiz
Aucay
cusqui
Inti raymi
Chagua
guarquis
Hatun cusqui
Aymuray
Ariguaquiz
Pacha
pucui
Hatum
pucui
Pura
Opiayquiz
Camay
VII
Cabello
Balboa
1586
Homa
Raymi
Puchayquiz
Ayamara
Raymi
cantar
Rayquis
Capac
raymi
Coya raymi
Citua
Yapaquiz
Aucay
czqui
Inti raymi
Chahua
Huarquis
Hatun
cusqui
Aymuray
Camay
VIII
Jos de
Acosta
1590
MESES
CUADRO 1a:
camaykis
Laymi
ykiz
Cantara
ykiz
Puzqua
ykis
Cituya
ykis
Chauxua
ykiz
Aucay
kuski
Anday
Muraykis
Ayrihua
kis
Pauca
ykis
Cacma
ykis
Pura
Opia ykiz
IX
G. Santa
Clara
1590
Capac
ynti
raymi
X
B.
Valera
(G.
Poma)
1615
Capac
Raymi
Camay
q.
Paucar
Uaray
Hatun
Pocoy q.
Pacha
pocoy
quilla
Ynca
Raymi
mamay
q.
Hatun
Cusqui
Aymoray
quilla
Haucay
Cusqui
Quilla
Chacra
Conacuy
Quilla
Coya
Raymi
Quilla
Coya
Raymi
Quilla
Uma
raymi
Quilla
Aya
Marcay
Quilla
raymi
Homa
raymi
puchaykis
Aya
Marca
Coya
raymi
Yapaquiz
Aucay
kuski inti
raymi
Chahuar
huaykis
Hatun
kuski
aymuray
Ayrigu
kis
Pacha
pucoy
Hatun
pucoy
Camay
XI
B. Cobo
1653
ANEXO 3
239
ANEXO 3
En este tiempo hallamos 10 propuestas acerca del calendario (exceptuando la propuesta para
este nuevo diccionario, que se halla en el casillero denominado Talleres-Discusiones 20072008). De estas diez formas de presentar el calendario, la primera, aparece con Juan Manuel
Grimm, de 1896, que considera la forma de concebir el tiempo de los indios de los alrededores
de Quito. La segunda, es de Berros (Bolivia, 1904); luego, las dems son intentos de adaptacin a un sistema de escritura kichwa del momento, a la forma de Berrios. La de Pedro Andy
Vargas (2005) es un localismo puro. Despus de revisar las distintas propuestas acerca del calendario, das de la semana, el trmino semana, tanto el equipo de la elaboracin de las cartillas de alfabetizacin, como el equipo del diccionario infantil kichwa, delegados de varias
provincias, el personal de la Subsecretara y con la participacin del mismo Subsecretario han
considerado, despus de varios talleres de discusin, presentar una propuesta atendiendo a
diversos criterios, como los siguientes:
Revisin histrica de los documentos antiguos (crnicas y diccionarios);
principios lingstico-filosficos;
principios de formacin de palabras;
realidad astronmica desde los Andes;
realidad poltica, cultural, econmica, simblica y educativa del pueblo kichwa, en los ltimos
tiempos.
Para proponer los nombres de los meses del ao se han revisado por un lado, las crnicas
(Blas Valera, 1532/1570; Juan de Betanzos, 1551: 71-74; Jesuita Annimo, 1570; Diego Fernndez, 1571:129; Cristbal de Molina, el cuzqueo, 1575: 66-118; Polo de Ondegardo, 1585:
16-24; Pedro Gutirrez de Santa Clara, 1590: 561-565; Blas Valera [Guamn Poma], 1615, I:
210-234; Bernab Cobo, 1653: 142); y por otro, los diccionarios de los siglos XVI-XVII (Blas
Valera, 1560; Diego Gonzlez Holgun, 1608; Diego de Torres Rubio, 1601/1619). Los datos
procedentes de estas fuentes en relacin con el nombre de un determinado mes coinciden en
un 80%.
Ante esta realidad se han tomado en consideracin varios criterios: nombres que de cierta manera coincidan entre s a la luz de las explicaciones y actividades del tiempo de los kichwas del
siglo xvi; nombres que, de cierta forma, coincidentes con lo histrico hayan sido retomados en
la actualidad para sealar un ciclo de fiestas. Ciertos fenmenos atmosfricos y climticos que
se presenten en la actualidad; enlace con la historia y lo religioso simblico ancestral, trminos
que presentan otras instituciones: DINEIB, DIPEIBs, UNICEF, ALKI, etc.
240
Chahuahuarki
Sara pallana
Sara pallana
papa tarpuna
Rastrojo
quilla
Sarapac
punta tarpui
Tarpui juria
Huahua
jashmai
Julio
Agosto
Dic.
Nov.
Oct.
Sep.
Raimi
Ayamarka
Kantaraikis
Puskoaikis
Situaki
Aimurai
kapakiz
umaray
puchykiz
situakiz
Kapak situa
Aya
markay
Qapak
raymi
Uma raymi
Chaw
arway
Chakra
yapuy
Quya raymi
Inti raymi
Aymuray
Jaukay
Ayriwa
Aymuray
Kapak
raymi
Tamya
raymi
Aya warkay
Kapak
situwa
Kuya raymi
Anta situwa
Inti raymi
Aymuray
Ayriway
Huchay
pukuy
Mushuk
pukuy
Pawkar
waray
Qulla
puquy
Pawkar
waray
Parway
Aymuray
V
DINEIB
Conejo
2005: 78
IV
I.E.Q.
Potos
2004
Sasi
Wayru
Kuski
Karwa
Sitwa
Raymi
Aymuray
Ayriwa
Pawkar
Panchi
Kulla
VI
DINEIB
Caiza
2005
Mishki
Aya
Ukuy
Mutsuy
Sara
Papanku
Tamya
Ala
Chunta
Wiwa
Mijanu
Puyu
VII
DINEIB
Andy V.
2005:60
Kamay/
Wawa killa
Raymi/
Chiri killa
Sitwa/
Mayu huntana
Karwal/
Putu killa
Kuski/
Aanku killa
Wayru/
Inti killa
X
Ayriwa/
uritu killa
Aymuray/
Tamya killa
Kulla/
punta killa
Panchi/
chunta killa
Pawkar
VIII
DINEIB/UNICEF
EIBAMAZ
2006
Ayriwa
Airihuai
Pukuykiz
Jatun
pukuy
Paukar Huaraz
Jatun pokoi
Jaukai kuski
Junio
Mayo
Abril
Marzo
Febrero
Kamay
III
Almeida
1992
Kajmai
Jashmana
quilla
Sara
apachina
Parhuana,
choclloyana,
chocllo
pacha
Cauyashca
pacha
Sara quihua
paquina;
Allvis tarpuna
Allvis tarpuna
Enero
II
Berros-Bolivia
1904: 20-21
I
J. GrimmEcuador
1896:38
Meses
CUADRO 2:
Raymi /
Tamya
Sitwa/
Papanku
Karma/
Sara
Kuski /
Unki
Wayru/
Ukuy
Sasi /
Aya
Kayak/
Mishki
Ayriwa /
Chunta
Aymuray/
Ala
IX
ALKI
DipeibSuc.
2007
Kulla/
Puyu
Panchi/
Mijanu
Pawkar/
Wiwa
Kapak
Sasi
Wayru
Kuski
Karwa
Sitwa
Raymi
Aymuray
Ayriwa
Pawkar
Panchi
X
DINEIB
DipeibChim
2008
Kulla
Kapak
Ayar
Yaku
Kuya
Chakmay
Purun
Inti
Aymuray
Ayriwa
Pawkar
Panchiy
kamay
XI
*Talleres
Discusiones
2007-2008
ANEXO 3
241
ANEXO 3
Meses
Enero
Febrero
Marzo
Abril
Mayo
Junio
Julio
Agosto
Septiembre
Octubre
Noviembre
Diciembre
Glosa
Produccin, vigilancia, cuidado de los cultivos y del nuevo ao.
poca de las flores en botn y a punto de florecer.
poca de la diversidad de los colores de las flores.
Dos granos de maz blanco y negro en una misma mazorca.
Acarrear y guardar la cosecha del maz en los <*taqi.
Fiesta en honor al Sol por la cosecha del maz.
poca de descanso de la tierra cultivable.
poca de barbechar la tierra.
Fiesta en honor a la Luna, esposa del sol, que proporciona el agua.
Fiesta en honor al agua.
Ofrenda a los seres histricos y mticos.
Fiesta grande en honor al sol y a las autoridades polticas.
ANEXO 3
a) Antecedentes
De estas nueve primeras formas de presentar los das de la semana, la primera, de Berros
(1904) seala una adaptacin semntica y formal de las concepciones mitolgicas latinas relacionadas con hroes y dioses, de su panten religioso; y simplemente se las ha traducido al
kichwa shimi boliviano de la poca. Y el resto son repeticiones y adaptaciones a la grafa actual.
Nuevamente se aprecia que el aporte de Andy es un esfuerzo localista lejos de la interculturalidad y del encuentro con la historia y races ancestrales; esto se halla leyendo las explicaciones
de Andy Vargas (2005: 47-53). Estas propuesta han aprovechado los espacios de la DINEIB
para su socializacin mediante la elaboracin de calendarios o textos escolares, legitimando
as su vigencia y valor. Ninguna se relaciona con la tradicin histrica documental. Cada uno
de estos trminos se pretende explicar de diversas formas que rayan con lo absurdo y folclrico
y de hecho, lejos de una forma que se acerque al pensamiento qichwa, en lo que respecta a la
concepcin del tiempo. Acerca de otros trminos, sobre el tiempo como hora, minuto y segundo
se hallan en palabras creadas de la misma forma y esfuerzo epigonales.
b) Explicacin de los nombres de los das de la semana
Desde lo histrico documental, los cronistas coinciden en sealar que el tiempo, en el mundo
inka no se divida en semanas ni los das tuvieron sus propios nombres (B. Cobo, 1563: 143).
Sin embargo, Diego Gonzlez Holgun (1608: 155) nos ofrece un dato importante como punto
de partida: hawkay punchaw, domingos y fiestas. Por ello, con el primer valor tomamos para
asignar al da domingo como hawkay puncha.
(Para el da lunes) Considerndolo al domingo como da grande e importante y como oposicin
y/o complementariedad, y adems que se halla en el otro extremo, se ha considerado al lunes
con el trmino de sullka (menor) y ste coincide con la manera de nominar los dedos de la
mano (sullka rukana: dedo meique) lo opuesto a mama rukana (dedo pulgar).
Para el martes, se ha considerado la cuestin cultural, medicinal y simblica de los kichwas en
la que se considera como el da de las curaciones mdicas (sin desconocer que se presenta
una influencia cristiana) y una de las plantas ms representativas, en estas prcticas, es la
awaqulla o mamaqulla, bajo la forma de kulla.
Para el mircoles, se ha considerado el espacio laboral actual de cinco das, cuya mitad es
este da y se ha unido el hecho cultural de la siega en que a la mitad de la faena se cantaba el
haway haway como signo de alegra y por vencer la mitad de la tarea agrcola, as, quedara
la forma haway.
(Para el jueves) La misma lgica en la nominacin de la mano para el dedo medio (chawpi rukana) nos ha guiado en la nominacin del da jueves como patma (mitad) tomando en cuenta
que se halla en la mitad de los siete das: patma, chawpi, chikta son trminos aplicados para
tiempo y espacio.
Para el viernes, se ha considerado la finalizacin de un espacio laboral, actual de cinco das
concebido ya as en el mundo kichwa y que toda actividad se debe terminar aunque sea traba243
ANEXO 3
jando hasta la noche (caso del Oriente) y el grito de triunfo de finalizacin sobre actividades
tanto agrcolas como guerreras en el incario eran: haylli y haycha y se ha tomado el segundo para el quinto da, pues el primero se ha tomado como himno cvico.
Para el sexto da, sbado, se ha considerado la realidad actual del mundo kichwa, que bajo
cualquier condicin social, se regresa al hogar o a la tierra materna y all se da el encuentro familiar, comunitario y social; y los trminos de encuentro son: tinku, tinki; por el contenido
simblico se ha adoptado el segundo trmino.
c) Para el trmino semana
Se ha considerado los trminos utilizados en el sistema de medidas y que se los utilizan tambin
para el tiempo y espacio (Gonzlez Holgun, 1608: I - II).
Por un lado, los documentos antiguos sealan que el mes se contaba desde el 1 al 30, desde
una sukanka a otra (segn numeracin kichwa); este espacio se denominaba killa (no kimsa
chunka). As, para mes: killa; mes entero: hunta killa; mes y medio: killa patmayuk, killa chiktayuk; mediado el mes: chawpi killapi; mediado el ao: chawpi wata. Sillku, la mitad del medio,
que es cuarta parte.
Por otro lado, se ha considerado que de cierta manera, tanto histrica como actualmente el
mes se lo divide en cuatro fases lunares. Por ello, considerando al mes (killa) como un todo y
que ste en la actualidad para su contabilizacin del tiempo se divide en semanas y que sta
es la cuarta parte del mes se ha denominado como: sillku; como ste trmino se refiere al mes,
hemos acudido a las formas: killa, kis, mes (este ltimo trmino presente en la forma de denominacin de los meses en las crnicas antiguas): ayriwakis, camaykis, pachapocoikis). Y para
esta palabra nueva y compuesta se han fusionado los dos trminos: sillkukis = semana.
IV. Para otras medidas de tiempo
Gonzlez Holgun (1608: 365), presenta datos al respecto: huk yanuy chika, una hora, que es
lo que se tarda un guisado en cozer; huk yanuy patma, media hora. Bernab Cobo (1653: 143)
seala que en casi todo el reino del Per, las papas se cuecen en una hora poco ms o menos;
y este tiempo que se tardan en cocer las papas, los indios toman para medir la duracin de las
cosas que se hacen en este tiempo.
tr.
Almeida
1992
DINEIB
Caiza
2005
DINEIB
Conejo
2005
MACAC
2007
DINEIB
ALKI
Dip. Suc.
2007
*Talleres,
discusiones:
2007-2008
Hor
Suylla
Saylla
Sukailla
Saylla
Muray
Min.
Chillina
Chiniku
Uchilla pacha
Sailla
Chiniku
Hayri
Seg.
Chinilla
*llullu pacha
Chinilla
Chinilla
Tuylla
244
Kuichichau
Intichau
X
Sbado
Domingo
Semana
Illapa p.
Aucayoc
Pirua
Haucha
X
X
X
X
Marte
Jpiter
Saturno
Urano
Neptuno
Plutn
Planeta
Catuilla
Chasca
(pachamama)
Mercurio
Venus
Tierra
Sistema solar
I
J. Annimo
1570: 153-154
Inti p.
jurkai
Kuichi p.
Chaska p.
PLANETAS
CUADRO 4:
Illapachau
Chaskachau
Viernes
Koillurchau
Jueves
Anti p.
Atichau
Martes
Mircoles
Kuillur p.
Killa p.
Killachau
Lunes
II
MACAC
2007: I
I
BerrosBolivia
1904:21
Das
CUADRO 3:
Puri
Chaska
Iluku
(p. 52)
Sasi
Wituk
X
Junkan
(p. 69)
Inti, indi
X
Kullka/ Illapa
Chaska
Kullka
Chaska
Wacha
Chillay
Awkayuk
Jpiter
Hawcha
Urano
Neptuno
Plutn
Allpa rumpapacha
Rumpapacha
Inti awariy
II
Inti ayllu
Mullu
Watalliska
Rinrintin
Shiwiyuk
Turumanya
Chiriyachina
Ruyru
III
I.E.Q
Potos C.
2004: ll. 5
Wapsipachanak
Chaska
Tiqsimuyu
Inti llika
Awkarik
Pirwa
X
X
X
X
Allpapacha
DINEIB/
Caiza
2005
Chaska
Chaska
Allpamama
IV
Inti llika
Katuylla
Chaska
Allpamama
Chaska
Awkarik
Pirwa
Awcha; hawcha
X
X
X
Chaska
V
ALKI/ Dipeib-Suc.
2007
Awaki/
Kuyllur
Wanra/
Chiki
Chillay/
Licha
Kullka/
Puriy
Chaska/
Wituk
Wacha/
Samay
Inti
hunkay
Awaki
Wanra
VIII
ALKI
Dipeib-Suc.
2007
VII
DINEIB/UNICEF
EIBAMAZ
2006
Chillay
Awkak
Chiki
Licha
VI
DINEIB
Caiza
2005
V
DINEIB/dipeib
Napo
P. Andy V.
2005:52
Kuyllur
intichau
Juntauna
(p. 146)
Kaychichau
Chaskachau
Illapachau
Ati puncha
Kuyllur
puncha
Illapa
puncha
Chaska
puncha
Kuychi
puncha
Inti puncha
Kanchisri
(p. 78)
Atichau
Killa puncha
IV
DINEIB
Conejo
2005:78
Koyllurchau
Killaka
III
Almeida
1992
Inti
X
VI
*Talleres
Discusiones
2007-2008
Rimsi
Chaska
Tiksimuyu
Hawkay
Sillkukis
(<*sillku+kis)
Tinki
Haycha
Patma
Haway
Kulla
Sullka
X
*Talleres
Discusiones
2007-2008
Intipa ayllu
Mullu
Akapana
Chimpu
Tinkullpa
Turumanya
Riti
Rumpu (<*rumpu)
Wacha
Chaska
Kullka
Chillay
Wanra
Awaki
IX
DipeibChim.
2008
ANEXO 3
245
ANEXO 3
Ejemplos:
03:0h-08-15 = Kimsa muray, pusak hayri, chunka pichka tuylla.
Macac (tomo I), seala que el trmino sukailla se halla conformado de tres vocablos: sukta + chunka +
sailla. Sin embargo, no se explica ni el significado histrico ni la procedencia documental de saylla.
Para los datos presentes en el casillero 7, de los talleres, hemos tomado dos datos, uno histrico
y cientfico; y otro, actual.
a) Hora, minuto y segundo
Para expresar formas de tiempo, se seal el que hace relacin al tiempo en que se demoran
en cocinarse las papas (muraya) y se hallan dos trminos ms: hayri, tuylla (Valera, 1560; Gonzlez Holgun, 1608). De los dos ltimos trminos, segn se puede inferir de los ejemplos que
presentan los autores, que el ltimo sealara tiempo instantneo y el primero, menos instantneo.
El dato actual hace relacin al trmino papa yanu, papas cocidas con cscaras (que segn la
tradicin, un tipo de papa, al cocinarse con lea, llevara una hora aproximadamente). Esta
forma tal como es, molesta en su significado para hora. Y por ello, en vez del primero, recurrimos a otros datos histricos y actuales.
Tomamos un dato antiguo y que se mantiene vigente en ciertas comunidades qichwas de Per
y Bolivia. Muraya o muray que es una especie de papa o chuu, a esto sumamos la importancia
del laboratorio inka denominado Moray: laboratorio experimental agrcola inka, que se halla
en Maras-Cuzco (Instituto Pedaggico San Marcos, I, 2000: 6-8, Lima). ste es considerado
por los cientficos como espacio de control del tiempo y aclimatacin de las plantas y que en su
interior llevaba un inti watana en miniatura. As presentamos esta forma: muray, hora.
V. El Sistema Solar
Ver cuadro 4
a) antecedentes
La gran familia solar o el sistema solar tambin ha sido objeto de diversas asignaciones a sus
componentes, desde el siglo XVI. Pero el anlisis semntico-filosfico de dichos trminos demuestra ser una transposicin de contenidos mitolgicos latinos hacia el qichwa ssimi en el
siglo XVI.
Asi, el cuadro siguiente demuestra la adaptacin semntica latina al qichwa simi.
246
DIOSES ROMANOS
FUNCIN
Mercurio
Venus
Marte
Jpiter
Saturno
GLOSA EN KICHWA
ANEXO 3
En la actualidad, en varios documentos, de manera reiterativa, se hallan aquellos mismos nombres, creyendo que es una forma propia de designacin qichwa e inka; nada ms alejado de la
realidad de nominacin desde el pensamiento qichwa de aquella poca (ver Lozano, 1991,
1994, 1996, 2004; cuadro 4).
b) talleres y discusiones
En varios talleres se ha considerado pertinente revisar los trminos relacionados con el sistema
solar, existentes en documentos antiguos crnicas o diccionarios. A partir de ellos inferir la manera de nominar y asignar significados. Los documentos antiguos nos presentan:
Inti
Killa
Chaska
Tiqsi muyu
Sasaka
sol
luna
Venus
el mundo o tierra en su totalidad
cometa
Las constelaciones, desde la percepcin, segn la forma relacionada con algo existente en la
tierra adquieren un nombre determinado, por analoga:
Machaqway: por su forma de una serpiente.
Ullqu llama, por su tamao de llama grande.
Llama mama, por hallarse junto a su cra, etc.
Qullqa, constelacin en forma de corral que contiene una serie de elementos en forma de
granos y as se relaciona con la funcin de la qullqa como granero o espacio para guardar
los productos.
Por ello, Chaska por su forma adquiere este nombre y hace relacin a algo despeinado (chaska
uma, tampa uma).
Killay significa brillar la luna y todas las estrellas, de ah se nominaliza como killa para luna.
Inti relacionado con calor y otros semejantes:
In-ti
In-ka
In-lli
In-ta
Tiqsi muyu
sol/calor.
hijo del sol.
caliente (datos actuales).
lea con fuego, tizn (datos actuales).
lugar de las semillas bsicas para la vida.
247
ANEXO 3
2. Chaska (Venus) por su forma despeinada (presente as en el dibujo de Blas Valera /Guamn
Poma).
3. Tiksimuyu, <*tiqsimuyu, por considerarse desde antiguo como la tierra total (Gonzlez
Holgun, 1608: 349); y en la actualidad, como el lugar de la semilla o vida fundamental.
4. Mullu (Marte) por parecerse al color de la concha spondylus y sta como elemento religioso
de ofrendas importante de la cultura kichwa.
5. Akapana (Jpiter) por su forma de presentar franjas o manchas horizontales y porque los
huracanes se desplazan en esa misma direccin.
6. Chimpu (Saturno) por su forma de sobresalir en el sistema solar en relacin con sus cien
mil anillos que lo rodean. Y chimpu significa un cerco de luz que rodea determinados astros
(intip chimpun, killap chimpun, quyllurpa chimpun).
7. Tinkullpa (Urano) por su grupo de anillos que lo cubren en forma de aros; tinkullpa, aro.
8. Turumanya (Neptuno) porque sus anillos son vistos, mediante telescopios desde la tierra
en forma de arcos luminosos de color azul-morado. Por ello hemos tomado un nombre que nos
ofrece Santa Cruz Pachacuti Yanqui (1613: 196), turumanya, un tipo de arco iris.
9. Riti (Plutn), por su estructura de roca y hielo y su atmsfera que cae en forma de granizo.
Y este nombre lo relacionamos en la actualidad con la gran fiesta de los qichwas peruanos, denominada Quyllur Riti que realizan en Ausangate. Y, riti en el qichwa sureo significa granizo.
Como denominacin genrica para el sistema solar, se hallan varios nombres en materiales
para EBI, como:
Inti awariy, sistema solar (Conejo, 2004: 11). Inti llika, sistema solar (materiales EBI/ALKI, 2007).
Todas como traducciones literales de manera aproximada.
Desde los talleres, presentamos como: Intipa Ayllu, sistema solar. Esto, por un lado, por razones histricas, culturales y simblicas presentes tanto en la mentalidad qichwa del siglo XVI
como en la actual, en determinadas zonas kichwas:
Inti, hombre, esposo de la luna, protector del inka y divinidad oficial.
Killa, mujer, esposa del sol, protectora de la quya y del agua.
Chaska, hijo de los dos anteriores y protector del Awki, heredero del trono inka, etc. Y por otro
lado, el trmino ayllu significa una especie de sistema de tres cuerdas con sus piedras respectivas que forman un arma para la cacera; y adems, en la divulgacin cientfica tambin se
maneja la expresin la familia solar.
Para planeta, MACAC tiene el trmino allpachas (<allpa+chaska); nosotros presentamos el
trmino rumpu (<*rumpu), relacionado con las formas histricas. Rumpu, planeta (<*rumpu:
cosa slida y esfrica).
Resumiendo tenemos, rumpukuna: Rimsi, (Mercurio), Chaska (Venus), Tiksimuyu (tierra), Mullu
(Marte), Akapana (Jpiter), Chimpu (Saturno), Tinkullpa (Urano), Turumanya (Neptuno) y Riti
(Plutn)
248
ANEXO 4
PUNCHANTA RIMAYKUNA
achu shamunki?,
achu rikunki?,
achu purikunki?,
achu muyumunki?,
achu tikramunki?,
ya vienes).
ya te vas?.
ya ests caminando?.
ya vienes de cuidar (chakra)?.
ya ests de regreso?.
achu rurakunki?,
achu llamkakunki?,
Wasiyuk, kaypichu kanki?
Yapata rukuyakunki,
ya ests trabajando?
ya ests trabajando?
ests aqu dueo de casa?.
Ests envejeciendo demasiado.
Haku wichayman,
Haku urayman,
Haku kinrayman,
Haku ukawan,
Imanalla,
Kayka,
Imanallatak kanki?,
Allillachu kanki?,
Shina shinallami kani,
Kawsankichu, tiyankichu?,
chayrak kawsakunkichu?,
Kawsakupankirakchu?,
cmo ests?.
ests bien?.
Estoy ms o menos.
ests vivo?, existes?.
todava vives? (despus de largo tiempo)
sigues viviendo an?.
ami mikunayan,
ami puunayan,
Haku mikushun,
Haku mikupashun,
ami tikramuni,
Minchakama,
Ashakama,
Kipallakama,
Haku nikpika, mana uyanki.
ya estoy de regreso.
hasta otro da.
hasta luego.
hasta despus de un rato.
Cuando te digo vmos, no me escuchas.
249
ANEXO 4
Araray
Achachay
Imanash
Tiempo:
ami pakarin,
ami punchayakun,
ami chishiyakun,
ami tutayakun,
ya amanece.
ya est aclarando el da.
ya est atardeciendo.
ya est anocheciendo.
(forma antigua)
qu hora es?.
qu hora es?.
Respuesta:
*Kay chika intim,
*Kay chika punchawmi,
*Pacha yallirinllami.
250
ANEXO 5
En este anexo, de forma ilustrativa, slo se presentan cifras aproximadas, toda vez que se han
ido insertando nuevas entradas durante las etapas finales de la revisin del diccionario.
Caudal lexical
1. Kichwa-Castellano
A:
Ch:
H:
I:
K:
L:
Ll:
M:
N:
:
P:
R:
S:
Sh:
T:
*Ts:
U:
W:
Y:
*Z:
*Zh:
152
189
93
61
254
32
60
160
15
28
183
51
91
75
152
27
67
136
63
11
9
2. Castellano-Kichwa
A:
B:
C:
CH:
D:
E:
F:
G:
H:
I:
J:
L:
Ll:
M:
N:
O:
P:
Q:
R:
S:
T:
U:
V:
Y:
Z:
354
88
334
28
205
224
69
68
98
68
25
86
11
180
61
54
249
22
139
186
141
16
79
6
9
251
ANEXO 6
252
ANEXO 6
253
ANEXO 6
254
ANEXO 6
255
ANEXO 6
256
ANEXO 6
257
VII. Bibliografa
I. Fuentes Clsicas
(Siglos XVI-XVII)
1. Diccionarios
Bertonio, Ludovico, Vocabulario de la lengua Aymara [1612]. Ediciones el Lector, Arequipa-Per, 2006.
Figueredo, Juan de, [1700], Vocabulario de la lengua Chinchaysuyo. En: Torres Rubio, Diego de [1616],
Arte de la lengua quichua. Edicin facsimilar, EBI, Convenio MEC/GTZ, 1991. Quito-Ecuador.
Gonzlez Holgun, Diego de [1608], Vocabulario de la lengua qqichua I, EBI/Corporacin Editora Nacional,
1993, Quito.
Santo Toms, Domingo de [1560], Vocabulario de la lengua general de los indios del Per, llamada quichua.
Edicin facsimilar por Ediciones de Cultura Hispnica, 1994, Madrid.
Torres Rubio, Diego de [1619], Vocabulario breve en la lengua quichua de los vocablos ms ordinarios
[segundo vocabulario: castellano-ndico] - Breve vocabulario que comienza por los vocablos quichua al trocado del pasado [ndico-castellano]. Edicin facsimilar, EBI, Convenio MEC/GTZ, 1991, Quito.
Valera Blas (y/o Alonso de Barzana, Annimo?) [1586], Vocabulario y praxis en la lengua general de los
indios del Per, llamada quichua. Imprenta Rimac, 1951, Lima.
2. Gramticas
Bertonio, Ludovico, Arte de la lengua Aymara [], 1612. PROEIB ANDES, Edicin de formato fascimiliario,
Cochabamba-Bolivia, 2002.
Gonzlez Holgun, Diego de [1607], Gramtica y arte nueva de la lengua general de todo el Per, llamada
lengua quechua o lengua del inca. Nueva edicin revista y corregida, 1842, s/loc.
Huerta, Alonso de [1616], Arte breve de la lengua quechua. EBI/Corporacin Editora Nacional, 1993, Quito.
Santo Toms, Domingo de [1560], Gramtica o arte de la lengua general de los indios de los reynos del
Per. Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolom de las Casas, 1995, Cuzco-Per.
Torres Rubio, Diego de [1619], Arte de la lengua quichua. Edicin facsimilar, EBI, Convenio MEC/GTZ,
1991. Quito-Ecuador.
3. Crnicas
Acosta, Jos de, Historia Natural y Moral de las Indias. Col. Crnicas de Amrica 43, Madrid, 2002.
Albornoz, Cristbal de [1530-1603], Instruccin [acerca de los ritos y mitos de los incas]. Col. Crnicas de
Amrica 48, Historia 16, Madrid, 1989.
Andagoya, Pascual de, Carta del Adelantado Pascual de Andagoya dirigida al Emperador Carlos V [],
1540. Por Hermann Trimborn, Hamburg, 1954.
Annimo, La Conquista del Per, llamada la Nueva Castilla, 1534. pgs: 307-328. En: Los Cronistas de la
Conquista; Horacio H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938.
258
Annimo, Relacin de las costumbres Antiguas de los Naturales del Pir, pgs. 151-189. Biblioteca de Autores Espaoles [], Ediciones Atlas, Madrid, 1968.
Annimo de Yucay, El, El parecer de Yucay, 1571. Estudio y edicin crtica de Isacio Prez Fernndez, O.P.
Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolom de las Casas, CBC, Cuzco, 1995.
Arriaga, Pablo Joseph [1564-1622], La extirpacin de la idolatra en el Per. Centro de Estudios Regionales
Andinos Bartolom de las Casas, CBC, Cuzco-Per, 1999.
Descubrimiento y conquista del Per, Col. Crnicas de Amrica 18, Madrid, 2001.
Cobo, Bernab [1580?-1657], Historia del Nuevo Mundo, Tomos I-II, Ediciones Atlas, Madrid, 1964.
Crdoba y Salinas, Diego de fray, Crnica Franciscana, pgs. 237-264. En: Los Cronistas de Convento. Biblioteca de Cultura Peruana, Primer Serie Nro 4, Descle de Brouwer, Pars, 1938.
Estete, Miguel de, Noticia del Per, 1532-1533, pgs: 195-251. En: Los Cronistas de la Conquista; Horacio
H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938.
Garcilazo de la Vega, Inca [1609], Comentarios Reales de los Incas, Tomo I, Biblioteca Ayacucho, Caracas,
1976.
-, Comentarios Reales de los Incas, Tomo II. Fondo de Cultura Econmica, Mxico, 1991.
-, Comentarios Reales (seleccin). 3ra edicin, Ediciones Ctedra, Madrid, 2001.
Guaman Poma de Ayala, Felipe [1616], El Primer Nueva Cornica y Buen Gobierno, Tomos I-II-III, Siglo
XXI Editores, Mxico, 1988.
Gutirrez de Santa Clara, Pedro (1544-1548), Guerras Civiles del Per, Tomo Tercero, Librera General de
259
Pizarro, Pedro, Relacin del Descubrimiento y Conquista del Per, 1571. pgs: 265-305. En: Los Cronistas
de la Conquista; Horacio H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938.
Relaciones Geogrficas de Indias-Per, por don Marcos Jimnez de la Espada. Tomos I, II, III, B.A.E., Ediciones Atlas, Madrid, 1965
Sancho de la Hoz, Pedro, Relacin [], 1532-1533. pgs: 117-193. En: Los Cronistas de la Conquista; Horacio H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938.
Santa Cruz Pachacuti Yanqui Salcamaygua, Joan de, Relacin de Antigedades deste reyno del Piru. Estudio etnohistrico y lingstico de Pierre Duviols y Csar Itier. Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolom de las Casas, CBC, Cusco, 1993.
Santilln, Hernando de [1550-1575], Relacin del origen, descendencia, poltica y gobierno de los incas,
pgs. 97-149. Biblioteca de Autores Espaoles [], Ediciones Atlas, Madrid, 1968.
Sarmiento de Gamboa, Pedro [1530-1592 ?], Historia de los Incas. Miraguano Ediciones, Madrid, 1988
(tambin de relaciones de Francisco Toledo).
Tito Cusi Yupanki, Diego de Castro [1519-1536], Relacin de la Conquista del Per y hechos del Inca Manco
II. Coleccin de libros y documentos referentes a la Historia del Per, Tomo II. Imp. Y Libr. Sanmart, Lima,
1916.
Toledo, Francisco de, Memorial de don Francisco de Toledo [], su vida y su obra. Roberto Levillier, Ediciones Espasa-Calpe, Madrid, 1935.
Torres, Bernardo de, fray, Crnica Agustiniana, pgs. 266-311. En: Los Cronistas de Convento. Biblioteca
de Cultura Peruana, Primer Serie Nro 4, Descle de Brouwer, Pars, 1938.
Valera, Blas, Ruyru runa, Exsul Immeritus Blas Valera Populo suo. Alcal de Henares (1618). Universidad
de Bologna. Italia, 2007.
Zrate Agustn de [1514-1555], Historia del Descubrimiento y Conquista del Per, Fondo Editorial de la
Pontificia Universidad Catlica del Per, Lima, 1995.
Andy Vargas, Pedro, Kichwapi rimashun (contiene vocabulario), Consejo de Lengua Kichwa de Napo, Napo,
2005.
BIBLOGRAF, S.A., Diccionario General Ilustado de la Lengua Espaola VOX, Imp. Emeg, S.A., Barcelona-Espaa, 1987.
Caiza C., Jos, Ishkay shimiyuk kamuku, pequeo diccionario Bilinge, Inkanupak killka, Escritura de los
incas. Impresin digital Desing. Quito, 2005.
Cerrn-Palomino, Rodolfo, Lingstica Aimara, Centro Bartolom de las Casas, Lima, 2000.
Lingstica Quechua. Universida Nacional de Puno / GTZ / Centro Bartolom de las Casas,
Cuzco, 1987.
Conejo A., Alberto, Espacios Hegemnicos de la lengua kichwa en el campo de la educacin, la poltica y
en la produccin escrita, pgs. 137-148. En: Identidad Lingstica de los Pueblos Indgenas de la Regin
Andina (Ariruma Kowii, comp.). Ediciones Abya Yala, Quito, 2005.
KURI SHIMI. Kichwa funcional activo [], Imp. Offset Santa Rita, Quito, 2005.
Conejo, Alberto/ DINEIB/, Chaska 6, sukta patapak, DINEIB/GTZ. Quito, 2004.
Conejo Maldonado, Mario, Importancia del kichwa en una Sociedad Intercultural Globalizada, pgs. 207213. En: Identidad Lingstica de los Pueblos Indgenas de la Regin Andina (Ariruma Kowii, comp.). Ediciones Abya Yala, Quito, 2005.
Cordero Palacios, Octavio (1870-1930), el quechua i el caari. 2da edicin, Universidad de Cuenca, Cuenca,
[1923] 1981.
Corominas, Joan y Jos A. Pascual, Diccionario Crtico Etimolgico Castellano e Hispnico. Edt. Gredos,
Madrid, 1980.
Cotacachi, Mara Mercedes, Shimicuna (glosario), pgs. 171-175. En: ucanchic Quichua Rimai Yachai.
LAEB-Universidad de Cuenca, Cuenca, 1994.
Cotacachi, Mercedes y Mara Eugenia Quintero, Quiquintallac quichua shimita yachacupai, Tomo 7 (incluye
vocabulario pgs. 269-302), INCC, Ediciones Abya-Yala, Quito, 1987.
Covarrubias Orozco, Sebastin de, Tesoro de la Lenguas Castellana o Espaola (1539-1613). Editorial
Castalia, Madrid, 1995.
De la Torre, Luz Mara, Diccionario Espaol-Quichua. Tupac Producciones didcticas, Otavalo-Ecuador,
1998.
DINEIB/Alberto Conejo, Chaska 6, sukta patapak, DINEIB/GTZ. Quito, 2004.
DINEIB, Legalizacin de la escritura kichwa, 16 de septiembre 2004 (nro. 244, 00000842), Quito9.
264
ndice
Presentacin............................................................................................................................................
Bosquejo Histrico y Lingstico Qichwa...............................................................................................
.
I. Breve historia de la tradicin lexicogrfica qichwa
5
7
7
7
8
9
10
10
11
13
13
18
24
I. Monemtica nominal
1.1. Flexin............................................................................................................................................
1.2. Derivacin nominal.........................................................................................................................
1.3. Categoras
1.3.1. Pronombres.............................................................................................................................
1.3.2. Determinantes.........................................................................................................................
1.3.3. Adjetivo....................................................................................................................................
1.3.4. Adverbio...................................................................................................................................
1.3.5. Gnero.....................................................................................................................................
24
25
26
27
28
28
28
29
30
30
31
32
32
32
32
265
33
33
33
34
35
35
35
35
35
35
36
36
36
36
36
36
36
Abreviaturas
1. Topnimos..........................................................................................................................................
2. Gramaticales......................................................................................................................................
3. Siglas..................................................................................................................................................
4. Simbologa lingstica........................................................................................................................
38
38
39
40
Kichwa-Castellano Shimiyuk............................................................................................................... 41
Diccionario Castellano-Kichwa........................................................................................................... 163
ANEXO 1
Trminos del qichwa general.................................................................................................................. 217
Introduccin y estudio............................................................................................................................ 217
Corpus inicial.......................................................................................................................................... 222
ANEXO 2
Algunos argumentos a favor sobre el infinitivo -y en el qichwa del Ecuador....................................... 231
ANEXO 3
Aportes para la comprensin del Tiempo y del Espacio en el pensamiento Qichwa............................
238
ANEXO 4
Punchanta rimaykuna............................................................................................................................ 249
ANEXO 5
Caudal lexical (kichwa-castellano, castellano-kichwa)..........................................................................
251
ANEXO 6
Lminas ilustrativas................................................................................................................................ 252
Bibliografa............................................................................................................................................ 258
ndice.................................................................................................................................................... 265
266
ECUADOR:
STO.
DOMINGO
STA. ELENA
Av. Ro Amazonas, entre Av. Atahualpa y Juan Pablo Sanz, Quito, Ecuador.
PBX: (02) 396-1400 / 396-1500
www.educacion.gov.ec