Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
(ORACIONES Y FRASES)
¿Qué tal cómo andas? Mba’éichapa reiko?
¿Cómo amaneció señor? Mba’éichapa neko’ê karai?
¿Bien y tú? Iporânte …ha nde?
Bien también Iporânte avei
¿Cómo está esta tarde, señora? ¿Mba’éichapa nde ka’aru kuñakarai?
¿Muy bien y tu? ¿Iporâiterei ha nde?
¿Cómo está esta noche? ¿Mba’éichapa nde pyhare?
¿Mi noche es buena y tú? Che pyhare porâ …ha nde?
Amanecer: Ko’ê
Tarde: ka’aru
Noche: pyhare
Señor: Karai
Señora: kuñakarai
Señorita: kuñataî
PRESENTACIONES.
Mi nombre es Pedro Che réra Peru
Mi apellido es González Che rérajoapy González
Tengo 40 años y soy profesor Aguereko irundypa ary ha che mbo’ehara
MI NOMBRE MI APELLIDO AÑO
Che réra che rerajoapy ary
TENGO PROFESOR Aguereko mbo’ehára
Mi nombre es Carmen Che réra Kame
Yo vivo en Esquina, Corrientes Che aiko Esquina, Corrientespe
Pe: posposición que significa "en" y "a"
Ej: en Rosario en Goya
Rosariope Goyape
yo voy a Córdoba yo voy a tu casa
che aha Cordobape che aha nde rógape
PARENTESCO. OJUGUY
Mi papá tu papá su papá
Che ru nde ru itúva
Mi mamá tu mamá su mamá
Che sy nde sy isy
Mi esposa tu esposa su esposa
Che rembireko nerembireko hembireko
Mi marido tu marido su marido
Che ména neména iména
EXCLUSIVO DE LA MUJER. KUÑA HE’ÍVA
MI HERMANO: CHE KYVY
MI HERMANA MAYOR: CHE RYKE
MI HERMANA MENOR: CHE KYPY’Y
MI HIJO/A: CHE MEMBY
MI NOVIO: CHE MENARÂ
EXCLUSIVO DEL HOMBRE. KUIMBA’E HE’ÍVA
MI HERMANA: CHE REINDY
MI HERMANO MAYOR: CHE RYKE’Y
MI HERMANO MENOR: CHE RYVY
MI HIJA: CHE RAJY
MI HIJO: CHE RA’Y
MI NOVIA: CHE REMBIREKORÂ
Mi papá se llama Florencio Che ru héra Florencio
Y su apellido es Gómez Ha herajoapy Gómez
Mi mamá se llama Hilda Che sy héra Hilda
Mi hija tiene 19 años Che rajy oguereko paporundy ary
Mi abuela y mi abuelo comen chipa Che jarýi ha che taita ho’u chipa
Su abuela hace mandioca frita Ijarýi ojapo mandío chyryry
ALGUNAS FRASES.
Ayer llovió mucho Kuehe oky heta
Va contigo Oho nendive
Amo a mi padre Ahayhu che rúpe
¿Vendrás con nosotros? Rejútapa orendive
No te enojes Ani ndepochy
Ven aquí por favor Ejumína ko’ape
Ojalá llueva Oky nga’u
Deseo ir a casa ahase ógape
Voy a casa aha ógape
Puede que él vaya Ikatúne oho ha’e
Ese niño duerme Pe mitâ oke
Esta casa es alta ko óga ijyvate
Tengo frío Che ro’y
Me olvidé de ti Che resarái ndehegui
Tiene mucho dinero Ipirapire heta
Natividad trajo mucha fruta y puso en su canasto Nati ogueru heta yva ha
omoî ijajakápe
Irás a la chacra o trabajarás en casa? Rehóta kokúepe térâ remba’apóta
ógape
Vienes porque me añoras? Che rechaga’úpa ajeve reju
Llueve, por eso no quiero salir de casa Oky, upévare nasêséi ógagui
Se le aviso que su madre estaba moribunda Oñemomarandu isy
omanombotaiteha
Paso mal si salgo de mi casa Ahasa vai asêramo ógagui
Ven a descansar un poco Eju epytu’umi
La joven que bailaba con él, le dejo Kuñataî ojerokýva’ekue hendive
ohejarei ichupe
Oremos por las almas de los que han muerto Ñañembo’e omanova’ekue
anguerehe
Vé a buscar el vestido que comprarás Tereho eheka pe ao rejogua va’erâ
No sé cuándo viene Ndaikuaái araka’épa ou
Avísale que venga Emomarandu chupe tou
Cuando él sale yo entro Ha’e osê vove che aike
Avísame por favor antes de salir Che momarandumi resê mboyve
Tú vas donde yo voy Nde reho che ahahápe
Tú vienes de donde yo vine Nde reju che aju haguégui
Si hubiera podido habría ido Ikatúrire ahava’erâmo’â
Vienes a nuestra casa a trabajar Reju ore rógape remba’apo hagua
Queda para descansar Opyta opytu’u hagua
Comenzá a comer Eñepyrû ekaru
Vino para trabajar Ou omba’apo hagua
Está en la pieza Oî kotýpe
Tengo por mi brazo Aguereko che jyváre
Va para dormir Oho oke hagua
Grita desde lejos Osapukái mombyry guive
Canta por el camino Opurahéi tape rupi
Tu padre duerme en la pieza Nde ru oke kotýpe
Nosotros tenemos muchas flores Ñande jaguereko heta yvoty
Aquel señor está borracho Amo karai oka’u
Estos alumnos gritan Ko’â temimbo’e osapukái
Esas flores son para mi madre Umi yvoty che sýpe guarâ
Ese lápiz es mío Pe haiha chemba’e
Ese profesor habla bien guaraní Upe mbo’ehára oñe’ê porâ guaraníme
Ése que grita es mi compañero Pe osapukáiva che irû
Esa joven de cabellos rubios Upe mitâkuña áva sa’yju
Ese señor gordo no habla más Pe karai kyra noñe’êvei
Voy a la escuela Aha mbo’ehaópe
Está en la cama Oî tupápe
Tengo por la mano Aguereko che póre
Yo puedo saltar Che ikatu apopo
Yo camino Che aguata
Yo puedo hacer chipa Che ikatu ajapo chipa
Yo no puedo hacer chipa Che ndaikatúi ajapo chipa
A mí Chéve
A él Chupe
A ellos Chupekuéra
A nosotros Ñandéve
A veces Sapy’apy’a
Cocinar Mbojy
Comprar Ñemu
Conversar Ñemongeta
Cuidar Ñangereko
Después Upéi
Dónde Moô
No hay Ndaipóri
Derecha Akatúa
Izquierda Asu
Esta tarde iré a tu casa para tomar mate Ko ka’aru aháta nde rógape
aka’ay’u hagua
Voy a ir para hablar Aháta ñañemongeta hagua
Mamá, levántate para tomar mate Che sy epu’â jaka’ay’u hagua
Jorgelina, hacé la comida y comamos Jorgelina ejapo tembi'u ha ja’u
¿Querés ir a la casa de tu hermana? Rehosépa ndereindy rógape
Trae plata, vamos a comprar pan eru pirapire jajogua hagua mbujape
Esta señora es casada y aquella es soltera ko kuñakarai omendáva ha
amôa kuñataî
Mañana viajo a Rosario ko’êro aháta Rosariope
Sos parecida a mi hermana nde rejogua che reindýpe
Yo tengo sed che yuhéi
Tu agua está caliente para el mate nde y hakuieterei ka’ayrâ
El guaraní paraguayo
La lengua guaraní pertenece a la familia lingüística guaraní - tupí que comprende
lenguas que se hablaban en la América precolonial por pueblos que vivían al este de
la Cordillera de los Andes, desde el mar Caribe hasta el Río de la Plata y son
habladas hoy en día tanto por poblaciones integradas a la sociedad de sus
respectivos países como por etnias que preservan todavía sus culturas autóctonas:
Paraguay, Norte Argentino, Bolivia y Brasil.
Se pueden diferenciar tres variedades de guaraní casi ininteligibles entre sí: el
misionero o jesuítico; el tribal y el guaraní paraguayo.
El guaraní misionero se habló en el área y tiempo de influencia de las misiones
jesuíticas, entre 1632 y 1767, despareciendo definitivamente para 1870, pero
habiendo dejado importantes documentos escritos.
El guaraní tribal es hablado por cinco o seis etnias asentadas dentro del territorio
paraguayo y limitadas geográficamente: Chiriguanos, Tapiete, Paî Tavyterâ,
Avakatuete o Ava Chiripa, Mbya y Ache Guayaki.
El guaraní paraguayo es hablado por casi la totalidad de la población del país
(94%), éste depende generalmente de la ubicación urbana o rural de los hablantes,
siendo variable el grado de pureza y de riqueza del léxico. En los centros urbanos y
principalmente en la capital se habla el jopara (mezcla de guaraní y español pero
con estructura del guaraní) muchas veces considerado como tendencia hacia una
tercera lengua.
PRONOMBRES. TERARÂNGUE
CHE:YO
NDE:TU
HA’E:ÉL
ÑANDE:NOSOTROS (incluyente)
ORE : NOSOTROS (excluyente)
PEÊ : VOSOTRO
HA’E KUERA: ELLOS
La 1ra persona del plural ñande incluye a la persona a quién se habla, en
cambio ore la excluye.
PARTÍCULAS. (ÑE’ÊPEHÊTAI)
Las palabras se forman con una raíz y una, dos o más partículas, prefijas y sufijas
llamadas: ñe’êpehêtai.
Ej: aguatáta: caminaré
a: mboyvegua (prefijo)
Guata: tapo (raíz)
ta: upeigua (sufijo)
NDE (NE) TU NDE YVOTY Tu flor NDE RU Tu papá NDE RATAKUA Tu horno
FORMAS NEGATIVAS:
En palabras orales con la partícula nd como prefijo y la partícula i como sufijo.
Yo camino che aguata
Yo no camino che ndaguatái.
En palabras nasales con la partícula n como prefijo y la partícula i como sufijo.
Tú das nde reme’ê
Tú no das nde nereme’êi.
La negación con la partícula ri se usa con los verbos terminados en i, orales o
nasales.
Yo canto che apurahéi
Yo no canto che ndapurahéiri (oral)
Tú pones nde remoî
Tú no pones nde neremoîri (nasal).
La numeración original guaraní es 1; 2; 3 y 4 (peteî, mokôi, mbohapy ha irundy) las
demás combinaciones númericas son creaciones modernas así como el horario, los
días de la semana, meses y estaciones del año adaptada al calendario europeo.
NUMERACIÓN. PAPAHA
1 peteî 11 pateî 21 Mokôi papeteî 40 Irundypa
10 pa 20 mokôipa 30 Mbohapypa
JULIO
AGOSTO
SEPTIEMBRE
OCTUBRE
NOVIEMBRE
DICIEMBRE
DORMIR: KE; DEJAR: POI; CAMINAR: GUATA SALTAR: POPO; SABER: KUAA; V
ENIR: JU IR: HA; PODER: KATU; AMAR: TAYHU; MIRAR: MA’E
A
a aquí, lugar ã sombra, alma a caer aguara zorro águi de aquí águio de aquí para
allá aguyje gracias ahániri no ahoja frazada ahy'o garganta, voz aichejáranga ¡pobrecito!,
¡ay! aipo aquel aipóramo/aipórõ entonces aja durante ajaka cestoaje'i(ma) hace
rato ajépa? ¿verdad? aju maduro ajúra cuello akã cabeza akãhatã cabezón, cabeza
dura akãjere marearse akãnundu fiebre akãraku enamorado, loco akatú (v) ape derecha (a
la) akãvai enamorado, loco aky verde, no
maduro akÿmojado Alemaniagua alemán alkila alquilar ama lluvia ama'ÿ seco,
sequía amambái helecho ambue otro amo aquel, aquellos amo tuguápe allá en el
fondo amyrÿi difunto aña diablo aña retã infierno andai calabaza añete verdad añete (hápe)verdad
(en) anga pobrecito ánga alma anga, nga lastimosamente angata preocupado ange hoy ange
pyhare anoche angeko(i) preocupado angepyhare anoche angerete hace poco angu'a mortero angue alma
de muerto ani (-tei/-ti) ¡no! ani chéne! no será, que no sea año(nte) solo ao ropa,
vestido ape espalda ápe aquí apere'a conejo apesã [avati] un manojo [de
maíz] apo confección apu'a redondo apyka asiento, silla apysa oído apyte centro apytépe en medio
de ára día, tiempo ára haku calor, alta
temperatura arahaku verano arai nube araka'épa cuándo araka'eve nunca aramboha almohada aramboty
cumpleaños aramirõ almidón arandu sabiduría, sabio,
listo. arapoty primavera ararecha nacer araro'y invierno arasaguayaba aratiri relámpago aravo hora are ta
rdar are porã buen rato aréma desde hace tiempo arete fiesta arhel antipático ári sobre árupi por
aquí ary año asaje media mañana, mediodía asajepyte mediodía asúpe izquierda asy mucho,
profundoate'ÿ pereza, perezoso atukupe espalda aty reunirse, reunión ava hombre áva cabellera ava
ñe'ê guaraní, lengua avakachi ananás avati maíz avati pororo maíz frito avati soka pisón de
mortero avei también ay antipático
C
cháke cuidado chara lana che mba'e mío che rendumi perdón, escúchame che réra llamarse che róga
opyta vivir che rógape casa chera'arõ espérame chichã chinche chipa
torta chokokue campesino chokora chocolate chyryry frito
dipara echar a correr
E e (ha'e/ere/he'i) decir e'a! ¡oh! eíra miel (de caña), azúcar eirete miel de abejas eiru, eira
rúa abeja ete verdadero eterei mucho, muy, demasiado
F falta faltar
G
gana ganar gua originario de gua'u ficticio,
falso guahu aullar guapy sentarse guarã para guaraniete guaraní puro guaripola aguardiente,
caña guasu grande guata caminar,
viajar guata funcionar guataha viaje gue apagarse guéi buey guejybajar(se) gueteri todavía gui de,
por guio, guivo al lado de, detrás de guive desde (que) guy,
guýpe debajo guyra pájaro §uahe llegar §uaiguî, §uaimi anciana
H
ha y, que ha§ua para que ha (aha/reho/oho...) irse, ir ha hakykuéri seguir ha'ã jugar a, disparar, tirar,
probar ha'aresa nacer ha'arõ esperar ha'ejevy repetir, volver a
realizar ha'etépe puntual ha'evéma basta ha'evete, ra'evete mismo haguérepor, a causa de hai escribir,
grabar hái ácido háime(te) casi haimetéma casi háke cuidado haku calor hakykuépe detrás hapy quemar
hasýpe por fin hasýpe apenas hasa pasar hasy difícil hasy enfermo hasy
chéve doler hatã duro havõ jabónhayhu querer, amar hayviru'i lloviznar he rico,
agradable he'ê dulce he'ise significa he'ÿ soso hecha ver,
notar hechanga'u añorar hechapyrã interesante hechauka mostrar, hacer
ver hêe sí heja dejar heka buscar hendu escuchar, oír, entender henóiinvitar,
llamar henondépe delante henyhê lleno hepy caro hepyme'ê pagar hesãi sano hesakã claro hesape alumb
rar hese por él heta ára rire mucho tiempo heta, eta muchos hetaitéramo a lo
sumo hetû besar hetû oler hi'a fruta, da hi'ã parecehi'ãnte
chéve ojalá hi'ári encima hi'ári además hi'upy alimento, comida, comestible hory divertido, alegre,
feliz hovasa bendecir hovy verde azulado hovyû verde
oscuro hû negro hu'u tos hu'û blando hupi levantar hupity alcanzar hyepýpe dentrohykue mojado hypýi roc
iar
I
ichupe él, lo, a él igústo gusto ikatu posible ilaja porã simpático, de buen carácter iñepyrûme principio,
comienzo ipýpe dentro ipahá(gue) último ipahápe finalmente iporã chéve gustar iporãma suficiente,
bastante iporãmante bastante irû colega, compañero irundy cuatro ita piedra itakua cueva
K
kã seco ka'a yerba mate, planta, hierba ka'aguy monte,
bosque ka'aguy bosque ka'aru tarde ka'avo hierbas,
verdura ka'ay mate ka'ê asado ka'i mono ka'u borracho ka'ygua mate, calabaza kachiãi indisciplinado,
informal kái quemarse kaigue sin ganas kaigue aburrirse kakaha letrina kakuaa adulto, crecer káma pecho,
busto kambuchi cántaro kamby leche kambyrypy'a cuajado kamísa camisa kane'õ cansancio,
cansado kangue hueso kangy deprimido, lánguido, débil kañy esconderse,
perderse kapi'i paja kapi'y carpincho kapilla ciudad kapiÿva carpincho karaguata bromeliáceas karai señor
karai ñe'ê español karape bajo karia'y mozo karu comer, comilón karugua ciénaga, estero karumbe coche
de plaza, tortuga kasõ pantalónkáso historia, cuento katu sí, pues katupyry inteligente,
hábil káva avispa kavaju caballo kavara cabra kavure'i pájaro de buena suerte, atractivo kay'u tomar
mate ke dormir, guardarse, entrar keha hotel kéra sueño kerana dormilón kesu queso kirirîcallarse ko andar,
vivir, estar ko árape hoy ko rei estar ocioso ko'ápe aquí ko'árupi por aquí ko'ê amanecer, la
mañana ko'êmbuéramo pasado mañana ko'êro mañana ko'êroite muy pronto de mañana ko'êsoro romper
del alba kóche coche, automóvil kóga huerto kóga huerta kóicha así kóina he aquí,
toma kokue chacra kokuehe hace unos días komû letrina kopi desmalezar,
rozar kora corral korapy corral kororõ rugir kotevê necesitar koty habitación, pieza kotyo hacia kóvante
jepepor lo menos kove vivir koygua campesino ku aquel kû lengua ku'asã cinturón,
faja ku'e moverse ku'i molido kua agujero kuã dedo kuaa conocer,
saber kuairû anillo kuarahy sol kuarahy'ã sombra kuarahyreike este kuarahyresê oeste kuatîzorrita,
ardilla kuatia papel kuatia ñe'ê libro kuave'ê ofrecer kue, ngue ex- , fuera de kuehe ayer kuehe
ambue anteayer kuera sanar kuerái estar harto kuimba'e hombre,
varón kumanda poroto kumby probar kuñakarai señora kuñataî señorita,
muchacha kundaha investigar kunu'û mimos, caricias kupépe detrás de kure cerdo kuriete tarde
(muy) kuru lepra, sarna kururu sapo kurusu veve avión kutu herir,
clavar ky llueve ky'a sucio ky'a'o limpiar ky'ÿi ají kyha hamaca kyhyje temer kyjugrillo kypy'y hermana
menor kyra gordo, grasoso kyre'ÿ ganas, deseo kyrÿi tierno, frágil kyse cuchillo kytî cortar kyvy hermano de
la mujer
lája costumbre, clase, carácter lembu escarabajo liga conseguir
M
mýi moverse ma ya ma'ê mirar, atender, observar maerãpa para qué mainumby picaflor,
colibrí maiteipa saludo malisia pensar, suponer mamóguipa de dónde Mamóngotyo hacia
dónde Mamópa dónde, adónde mamoyguápa de dónde maña mirarmandi pues, sólo mandi'o rapo raíz de
mandioca mandi'o mandioca mandu'a acordarse, tener memoria, recordar manduvi maní,
cacahuete mandyju algodón mano morir mante solamente manterei continuamente,
siempre máramo nunca marandunoticia, mensaje marangatu santo/a, bendito/a,
estimado marave nada marave ndoikói no importa marcha funcionar máva mávapa quiénes máva
mba'épa de quién Mávapa quiénes mayma(va) todos maymáva todo mba'apo trabajar mba'e cosa, algo,
propiedad mba'e heta rico, con propiedades mba'e rovy verdura mba'éguipa por qué mba'ehápa por
qué mba'éichapa cómo mba'embyasy triste, melancólico mba'épa qué mba'ére(he)pa por
qué mba'eve nada mba'evete chéve no
importambaraka guitarra mbarakaja gato mbarete fuerte mbayru coche,
recipiente mbegue despacio mberu mosca mbichy tostado mbo'e enseñar mbo'ehao escuela mbo'ehára pr
ofesor/a mbo'y regar mbochyryry freír mboguataha el que hace caminar,
guía mboguejy bajar mbohapy tres mbohe condimentar mboheha condimiento mbohory alegrar,
encantar mbohovái desobedecer,
contestar mbohupa huésped mbohupa albergar mbói serpiente mboja'o compartir mbojaru burlarse mboje
guaadornar mbojere traducir, dar vuelta, trasladar mbojoja igualar mboka arma de
fuego mbokaja cocotero mbokapu tirar,
disparar mbopi murciélago mbopu tocar mborayhu amor mborayhuhápe cariñosamente mborevi tapir mbo
riahu pobre mbotagolpear mbotavy engañar, atontar mboty ... ary cumplir años, cumplir,
cerrar mbou enviar mbovýpa cuántos mbovy pocos mbovyetéramo menos, por lo menos mbovyve gratis,
menos mboy'u dar de beber mboyve antes mboyvytimbo levantar
polvo mbujape pan mburika mula mburukuja árbol de mburacuyá mburuvicha gran
jefe mburuvicha presidente Mburuvicha Róga casa
presidencial mbyai estropear mbyaku calentar mbyaty reunir mbyja estrella mbyky corto mbyry'ái calor
(tengo calor) mbytépe entre, entrar, dentro de
me estar me'ê dar, permitir, otorgar memby hijo/a memby'anga ahijado,
ahijada membykuña hija meme(te) continuamente ména marido menda bodas,
casarse mendare casado mi un poco michî pequeño míkro micro,
colectivo mimbi brillarmimby flauta mimói hervido mirî pequeño mitã muchacho, joven mitã Tupã arete
navidad mitã'i niño mitã'i (okambúva) bebé, lactante mitãkuña niña mo'ã pensar moakãrasy dar dolor de
cabeza moambue cambiar moherã dudar mohesakãexplicar, aclarar moî poner,
meter moinge meter moirû acompañar mokã secar mokambu amamantar mokõi dos mokunu'û acariciar,
mimar momaitei saludar momba acabar momba'apo hacer
trabajar mombáy despertar mombe'u narrarmombyry lejos mombyrygua de lejos,
forastero momorã admirar mondýi asustar monda robar mondaha ladrón monde vestir mondo mandar,
enviar moñe'ê leer moñenoña criar mongaru alimentar monguera curar mongy'a ensuciar mono'õcosechar
moõpa dónde mopane desilusionar mopotî limpiar morotî blanco mosaingo colgar muã luciérnaga myakÿ
mojar myaña empujar myasãi extender, publicar myatã estirar myatyrõ arreglar,
componer myendy encender mymba animal doméstico mymbakuéra ganado
Ñ
ña señora, doña ña'embe plato nahániri no ñaimo'ã igual, parecido nambi oreja ñana hierba no
medicinal ñana letrina ñaña malo Ñandejára Dios, Nuestro Señor nandi descubierto,
vacío ñandu araña ñandu visitar ñandu sentir ñandu guasu ñandúñanduti telaraña, encaje artesanal,
paraguayo,
ñandutí ñandy grasa ñangareko cuidar ñani correr ñañu(v)ã abrazar ñapy'û sartén ñapytî atar narã naranj
a ñarõ salvaje, bravo ñasaindy luz de la luna ñati'û mosquito ñati'û jokoha mosquitero nd(a) ... véima ya
no ... más ndahasýi sencillo, fácil, barato ndaikatúi imposible ndaipóri no hay ndaje se dice ndikatúi no es
posible ndive, ndie, ndi con ñe'ê hablar, idioma, palabra, lengua ñe'ême'ê prometer ñe'enga refrán,
proverbio ne'îra todavía ne'îra gueteri todavía
no ñeha'ã esforzarse ñehê derramarse ñehendyvapo afeitarse néi permitir,
consentir néike! ¡vamos! ñekuave'ê ofrecerse ñekytî cortarse ñembo'e rezar ñembo'e aprender ñembo'eu
ka aprender ñembohory burlarse ñemboidesnudarse ñemboja arrimarse ñembojaruhápe en
broma ñemboki enamorarse ñembosako'i prepararse ñembosarái jugar ñembyahýi hambre,
apetito ñembyai estropearse ñembyasy sentir,
lamentar ñembyaty reunirse ñemi esconderseñemiháme escondido, a
escondidas ñemitÿ sembrar ñemoî ponerse ñemonde vestirse ñemongeta conversar ñemu vender ñemuha
vendedor, negocio, tienda, negociador ñemuha
ñemi contrabandista ñeñandu sentirse ñeno acostarse ñepyrûcomenzar nga'u espero que,
ojalá ngotyo dirección, hacia nohê sacar nohê ta'anga sacar
fotos ñongatu guardar ñonte solo ñopu herirse ñorairõ guerra, guerrear, luchar, pelear ñoty sembrar,
enterrar, cultivar nte sólo ñu campo ñuã tapar, abrigarñuhã trampa núne tal vez nupã castigar,
pegar ñurumi oso hormiguero ñyrõ perdonar
O
óga casa oî hay oî porã está bien oîma listo oimehápe donde quiera oimeraêva cualquiera,
cualquier oka fuera okápe fuera okára campo okaraygua campesino,
forastero okê puerta oñemboty cerrado opa rire después de todo, al final,
finalmenteopaite todos opáma acabó opárupi por todas partes osoro roto ovecha oveja ovetã ventana
P
pýpe dentro de pýra crudo pa todo, totalmente pa acabarse pa'ã obstrucción,
atasco pa'ã depender pa'i sacerdote pa'irã seminarista, futuro sacerdote pa'û intersticio, espacio paha final,
último paha fin paje encanto, magia pakova banana panambimariposa pane mala
suerte papa contar para agua grande, mar paraguái paraguayo,
Paraguay Paraguay Asunción páy despertar pe en, ese pe ancho pê romperse pe'a quitar,
abrir pehengue pedazo, fragmento, parte péicha así péina ápe he
aquípepo ala pererî delgado peteî uno peteîha primero peteînte único petÿ tabaco petÿndy tabacal péva és
e peve/meve hasta pi escampar piári en busca
de pila'i cansado pinda anzuelo pindo palmera pióla cuerda pira pez,
pescado pirãi pirañapirakutu pescar pirapire dinero pire piel,
cáscara pire'o descascarar pirevai malhumorado piru flaco pita fumar po saltar po mano po guýpe en poder
de po'a suerte po'i estrecho, fino po'o arrancar pochy enojo, enojarse pohýi pesado,
grave pohãremedio pohãno curar pohãnohára médico,
doctor pohe hábil poi soltar poko tocar pombéro espíritu de la noche porã bueno,
lindo porãiterei excelente porãmínte bastante
bien porandu preguntar poravo escoger pore'ÿ ausente poreno fornicar, hacer el
amor poriahu pobre poroapo apreciar,
valorar porombo'e enseñar pororo chisporrotear poru usar poruka prestar pota querer,
desear potave preferir, querer más potî limpio poty flor poyvi hilo recio de algodón pu sonido,
música pu'ãlevantarse puka reírse pukavy sonreír, reír a medias puku largo pukukuévo a lo largo
de pupu hervir purahéi canción, cantar py pie py nandi descalzo py'a corazón, entraña py'a
mirî temeroso py'a rasy hambre py'aguapy tranquilizarse py'aguasuvaliente py'akue hígado,
tripas py'amirî cobarde py'apy pena, quebranto, aflicción py'arasy dolor de
estómago py'aro odio py'ÿi frecuentemente, a menudo pya'e rápidamente,
aprisa pyahu nuevo pyapy muñeca pyhare noche pyhareve mañana pyhycoger, fornicar pyhy tomar,
coger pypore huella pyrague espía pyrû aventajar, pisar pyrû pisar pysã dedo del
pie pysyrýi resbalar pyta talón pyta pararse, detenerse, quedarse pytã rojo pytagua forastero pytangy color
rosa pyte chupar pyti'a pechopytû oscuro pytu'u descansar pytumby anochecer pytyvõ ayudar pytyvõhára
ayudante
R
rã futuro raha llevar rambosa desayunar ramo acabar de, recién, cuando, si rangue en lugar
de rapykuéri detrás de rasa extremamente rasê llorar rehe por rei en vano reínteko de balde no
más rekaka pa'ã estreñimiento rekakahýi defecar, sentir ganas rekávo en busca
de reko tener remby sobrar rendápe al lado de, junto a renondépe delante de resarái olvidarse
de rire después ro amargo ro'y frío ro'ysã fresco roguerohory felicitación! rohory apreciar rohory felicitar r
ojy bajar ropehýitener sueño ropurahéi cantar rovái enfrente
de rovia creer ru traer ru'anga padrino rupi alrededor de, por ruru hinchado ruruka hacer
traer ry líquido ry§uatã satisfecho, harto ry'ai sudar ryakuã oler bien rye diarrea rye
guasu embarazada ryguasugallina ryguasu rupi'a huevo de gallina
S
sa'i poco sa'yju amarillo saingo colgado sambyhy manejar, conducir sapatu zapato sapukái gritar sapy'a
py'a de vez en cuando sapy'a py'aite raras veces sapy'a(itépe) súbitamente, de repente sapy'a(mi) ratito,
un momento saraki vivarachosarambi desorden,
desordenado sãso libre se querer sê salir sevo'i lombriz sevói cebolla so romperse so'o carne soka palo del
mortero soro romperse su'u morder sunu tronar sy madre sy'anga madrina sÿi liso,
resbaladizo syry fluir syva frente
T
ta'ýra/ra'y/ita'ýra hijo ta'anga imagen, foto ta'ÿi semilla, brote, esperma taguato aguilucho taguato
resay aguardiente tahýi hormiga tahachi policía, agente tái picante tãi diente taita papá taita
guasu abuelo tajýra/rajy/itajýra hija tajylapacho(árbol) takã ramo tako vulva taku calor takuára caña tak
uare'ê caña dulce takykuégotyo atrás, hacia
atrás takykuépe atrasado tanimbu ceniza tapýi rancho tape camino tape guasu carretera tapehû carretera
asfaltada tapi'a pene, testículos tapia frecuentemente, siempre tapicha prójimo,
gente tapiti liebre tapo raíz tapykue parte posterior tapykuéri detrás
de tapypi vulva tarave cucaracha tarova enloquecer tasê llanto, lloroso taso gusano tasy enfermedad,
enfermo,
dolortata fuego tataindy vela tatakua horno tatapÿi brasa tatarendy llamas tatatî humo tatatína niebla tat
aypy cocina, hogar tatî espina tatu armadillo táva pueblo, ciudad tavy ignorante, tonto,
loco techapyrã ejemplo teindy hermano teju lagartotekaka excremento teko costumbre, naturaleza,
modo tekotevê importante, necesario tekove vida, persona tembe labio tembe'y orilla,
frontera tembi'u comida tembiapo trabajo tembiasakue historia tembiporu utensilio,
cubierto tembireko esposatembo pene temiarirõ nieto temimbo'e alumno tenda lugar tenda montado tend
y saliva tendy luz tendyva barba tenonde delante de tenondépe adelante tenonderã primero, ante todo,
especialmente tepoti excremento tepy precio, valor téranombre térã o téra joa(py) apellido tere§uahe
porãite bienvenido terere mate frío tesa ojo tesãi salud tesay lágrima tetã patria,
país tete cuerpo tetekue cadáver tetyma pierna tevi culo tî tener
vergüenza tî nariz tie'ÿ escandaloso timbo humo,
cigarro togue hoja topa encontrar tory felicidad tova cara tovasy tristeza tû pique,
nigua tu'ã cima tugua fondo tuguái apéndice, cola tuguy sangre tuguysê menstruación tuicha,
tuvicha grande tuja viejo tuju barro tuku langosta tumby asentaderastupa cama,
lecho tupao iglesia Tupasÿ Virgen Maria tupi'a huevo túva/itúva padre tuvicha jefe tuvy tío ty tirar, echar,
acumular ty'ai sudor tyahýi orinar tyapu ruido tye vientre tyeguy bajo vientre tyke hermana
mayor tyke'y hermano mayortykua cebar mate tykue(re) zumo, jugo tyky gotear tymba animal
doméstico typei barrer typycha escoba tyre'ÿ huérfano tyvy - tyvýra hermano menor tyvyta ceja
U
u (ha'u/re'u/ho'u) comer, beber, alimentarse upéi después, luego upéicha así upéicharamo si es así,
entonces upépe allí upéramo en aquel tiempo upy comestible
V
výro tonto va mudarse, cambiar vai malo, feo váicha chéve parece vakapi fútbol vakapi piel,
cuero vale valer vare'a hambre, tener ve más vende vender vera relampaguear,
brillar veve volar vevúi ligero vo al, para,
en vo cuando voi temprano vokóiluego vosa bolsa vy medio vy'a alegrarse vy'a divertirse vy'a alegrarse vy'
a'ÿ malestar
Y
y agua ÿ sin y'aha salto de agua y'u (hay'u/rey'u/hoy) beber agua yúhéi tener sed yga
rupa puerto ygára canoa, "barco" yke lado ykére al lado de ykua pozo yma hace
tiempo ynambu perdiz ybýpe junto ypa lago ype pato ypy comienzo,
origenypykuéra antepasados ÿrehe sin yryvu cuervo ysyry río, arroyo yta nadar, saber
nadar yvýpe abajo yvýrupi a pie, por tierra yva fruta yvága cielo yvate norte,
alto yvoty flor yvu manantial yvy mundo, tierra, suelo, sur yvyku'i arena yvypórahombre,
gente yvyra madera, árbol yvyraty planta yvytimbo polvo yvytu viento, aire yvyty cerro