Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
dr
Agricult
Gt
sobre Mt
de Or
7IOZ ap oderu 'euuqe11 e1
r+louours osuoJIV lauBr '8uI
'Or{d 'oua.rotr41 zanbze1y '1 sm1 '3u1
so^!3oN sol,rlsluooto ep
otr!69lof,eot6y oleuow elqos
oporlsnll otnc
elqluelsos { oclugEtO otnllnc;l6y
(nVStUt) 1o1a6e1 poplupS ep
seuolcoEllse^ul ep olnlltsul
Presentoci5l
La guia que a con
el aprendizaje sobre
que se emPlean Par
vos, durante la tran
Lapublicaci6nd.eesteManualhasidoposiblegraciasalacon- y sostenibles.
tribuci6ndelProgramaConjunto..Apoyoalaluchacontralaane-
para Por eilo no solam
;i; grupos vuinerabl"' Cuba"' financiado por el Fondo
"" "" vos de control, sino
el Logro de los ODM. vegetaci6n en las fi-l
la reducci6n de Pobl
mento de sus reguit
Cuando nos refet
gas y enfermedades
roedores, nematodt
est6n en aitas Pobl
cultivadas; Pero en
de Ia biodiversidad
ser tolerados, Pues
reguladores natura
Primera Edici6n sitan en las fincas'
La Habana, 2013 Como se aPrecia
ISBN: 978-959-719 4'54'5
los disefr.os, manejc
ci6n de los recurso.
tributan al manejo
Simonetti
O Luis L.YilzquezMoreno y Janet Alfonso vidades que se real
de Investigaciones de Sanidad vegetal
(INISAV)
@ Instituto Debido a que Ia
digitales, caPtadas
In'g' Luis L' Vdzquez Morerto' Ph'D' ponente y figura sc
Edici6n cientifi'ca a cargo de"
comprensi6n, Pues
Mqrtinez Oliua
Edici6n, disefr-o y composici 6n: Lic' Ed'uardo t6cnicos o los matel
Los autores. fine
Correcci6n: Litzadys G6mez Alemdn' nejo agroecol6gico
tenible" nos senti-l
Direcci6n artistica: Damaris Rodriguez C1rdenns
agr-icultores logret
ra. que adem6s de
Direcci6n: Calle 110 No' 514 ambiente )'contril
entre 5ta B Y 5ta F sociedad.
CP 11600' PIaYa.
La Habana. Cuba.
sBrcBrS sBqcntrN
'pEparcos
BI ap uorculuaurrle BI rerolatu d.recgrs.ra^Ip B ednqr.rluoc d aluarqrue
orporu Iap Elrlepee8ap souaru eas 'utlcnpo.rd .ras ap seruape anb 'B.l
-nlpcr"r8u ap odrl olanu un Brceq uorcrsuerl e1 uae8o1 sa.rollncrl8e
so1 anb e e.radnqu?uoo Blsa rs 'soqcag:sr1es soruBlJrluas sou ((alqrual
-sos d ecruu8ro e;n11ncr.r8v'solrcou soursrue8;o ap ocr8gloceo.r8e olau
-Eru oJqos BpBJlsnIr BlnC,, BI ap saJo+rpa d selsrcueuut 'sarolne so1
'lBuU
IB uupualuocal os enb euel olsa aJqos salerJolBru sol o socruca+
sol B Je?lnsuoc aJornba.r as uorceruroJur eoderu e.red sand 'uorsua.rdruoc 4.1
BI B rrnqrJluoc e.red 'o1xa1 oganbad un oca4o as olos e"rn-39 d aluauod
'o'qd'(
-ruoc BpBc ua 'selocr.r8e serualsrs ua o+uaruelcorrp supeldec 'saplr8rp
saua8erur uo aluarul€rcuosa ESBq as ern5 eluasa.rd e1 enb e oplqog
'uorculal uouor? weztleet es anb sopeprl 0tr
-rlcu sBI sepo? enb ue 'Bruolsrs un ouroc BcuU BI ap ofeueur IB uu]nqrJ]
oruoc rse '(peprsJalrporq d en8u 'o1ans) salBJn+Bu sosJncor sol ap uorc
-ElJosuoc u1 e uadnquluoJ uarqruul secrlcu.rd d solauuru 'souasrp so1
ep ur"roduur e1 'e;n8 aluasa.rd Bi op oprua?uoc Ia ua Brcar$Ti;y:f;,,.
-ocau as anb sosorcgauaq sorusrue8"ro uos anb 'sa1u.rnleu saropup8a.r
sns B sesa.rd o sapadsanr{ ap ualJrs aluaruesrce.rd sand 'sopuralo} Jas
uaqap d selueld sEI uoc opeuorcnlolaoc ueq enb peprsra^rporq BI ap
soluaruala sol op elred ueruroJ sauorcelqod sufeq ua oeed isepe,ulinc
seluuld sBI B Blrcou Eroueur op uBlcaJB 'sauorcelqod selp ua uelsa
opuenc 'anb so.r1o d sn.rr.r. 'ser.ralceq 'so8uoq 'sopoleruau 'sa.lopao.r
'socsnloru 'sor€ce 'solcasur :.rod supusneo uos anb sepeparuJaJuo d se8
-e1d su1 op BleJl as 'solrcou soursrueE.ro B sorurJaJar sou opuen3
'salernleu se.ropeln8al sns ap oluau
-arcur la d sorucou sorusrue8.ro ap souep d sauorcelqod ep uorccnpa.r EI
ua aluBlJodrur uorcnqrJluoo Eun uauarl enb 'secug sEI ua uorcela8a-r
BI ap o+sar iep d soirrlpc ap sofauuu d sogasrp sol ours o1o.r1uoc ap so-\
-rleurolle socrEgloce sopolau sol uaca4o as aluoruelos ou ofla .rod e.red opuog 1a.rod c
'Salqlualso:- -\ -auB EI B.I?UOC Br{Cr
socruuS.ro surualsrs Brcer{ e"rn11ncr.r8u BI ap uorcrsuurl BI alue.mp 'so-\ -uoc BI e surcerE ai
-Illnc sol E solrcou sorusrue8eo ap uorsa.rdns e1 e;ud uualdrua as anb
sear8oloceo"r8e sucrlcerd d soleuuru 'souasrp sol arqos afezrpuarde 1a
JElrIroBJ olrlelqo oruo) auorl 'ecet;o as uorcunur]uoc u anb BIrG s-I
CONTI
1. METODOS ]
1.1 Bioplagu
1.2 Artr6pod
1.3 Preparar
1.4 Plaguici
2. INTEGRAC-
o. MANEJO Y
NATURALE
3.1. Regulad
3.2. Manejo
3.3. Manejo
3.4. Crias ri
3.5. Reservo
4. SISTEMAS
4.1. Trampa
4.2. Trampa
4.3. Trampa
4.4. Trampa
4.5. Trampa
4.6. Trampa
4.7.Trampa
5. OTROS ME
5.1. Sanearr
5.2. Casas d
5.3. Solarizz
5.4. Desinfe
6. MANEJO D
6.1. Prepar
6.2. Biofum
6.3. Rotacii
6.4. Mulche
6.5. Asocia<
6.6. Sistem
6? aleuorp ap Bluo?srs 'g'g
I
gv e^IL Brn+raqoc uoc uorcBrcosv'g'g
I
LV ador.rB d oaqclnntr'f 'g
I
97 so^rllnc ap uorcBlou 'g'g
/
gV I o+erlsns Ia d olans 1ap uoree8$rnJolg .Z.g
V? o1pr.s Iap uorce"reda.r6 '1'g
I
?? I O'rg.ns Tgo off,NVI I '9
zv I sel].Iruas ap uorceoJursacl'7'g
T? I o+etlsns Io d olans Iap ugrcBZrrEIoS .g.g
0f / selnlugld ap uorccnpo.rd e1 ered e11eu ap sBSBC .Z.g
0v I oluairuBauBs'I'g
07 / TOHJ,NOC gO SOCISI,f SOOOJqW SOUJO '9
6g / socsnloru e.red sedurarl'L'V
Lt I etueld e1 ap soue8.ro ep sedurerJ,'g'V
lg / saroloc ap sedrue.r; 'g'7
gE I gJr.a Iap Bcorq ep udure.r1,'V'V
gg / ugn1a1 ered Buorroral uoc udurerJ .9.7
Vt I v$q BI op sucsour e.red sedrue;,;,'Z'V
gg I r-Zelatu ap sedruer; '1.7
88 / TOUJNOC A VUN.LdVC gO SVdIAMUJ g( SVIAISJSIS '?
Ig / seropupe.rd se8rurroq op sorrolrasag .g.g
gg 7 soEe;oruo+ua ap secr+snr surrC '?'g
66 / souaSoledourolua rod serloozrda ap ofauetr41 'g'g
LZ I selernluu sa"ropeln8or op sorrolroso.r ap oleuery'Z'g
gZ I so^rcou so+cosq ap salBrnleu se.ropeln8og 'I'g
9Z / SSTVUNJVN
sguoovToctru so Ngrcv^ussNoc A ofsNvr r '8
8Z / SOJCnOOUdOTS sO N9TCVUCSJNLZ
TZ I sale-Taurru seprcrn5eld p'I
lI / soerug+oq sopeleda.r4 g'1
7I / (saplolrse.red d sa"ropepard) so8e;ouo+uo sopodorgy 6.1
sepl,crnEeldorg 1'1
LI
L / oclco'Iocg TouJfloc gtr soooJglN'r
OOIN]INO]
7. DISENO Y MANEJO DE SISTEMAS DE 1. METOD
CULTIVO COMPLEJOS 50 /
/
7.1. Diseflo de policultivos 50 Los m6todos pal
/
7.2. Diseflos agroforestales 52 los plaguicidas qu
/
7.3. Diseflo silvopastoril 53 poblaciones y afec
medades); pero, s
8. MANEJO DE LA VEGETACION AUXILIAR 54 I quimicas, por ello
8.1. Barreras vivas alrededor de los campos de cultivos 154 par de la transfor
8.2. Barreras o hileras conectoras 56/ para Iograr condit
8.3. Barreras antierosivas 56/ Los principales
8.4. Arboleda o mini bosque 57 I nes de organismc
8.5. Cercas o postes vivos perimetrales 57 I hongos, nematodc
/
8.6. Linderos 59 Ios artr6podos en
se consideran los
BIBLIOGRAFIA RECOMENDADA / 60 entre otros.
1.1. Bioploguic
Los bioplaguici,
muy utilizados en
civos, asi como de
Los bioplaguicit
dos artesanales (f
a diversas ventaj
mente, los insum,
de especies y cepa
temas de aplicaci
los convierten en
Figura 1. Diferentes
en soporte s6lido. Fot
'1n8asglfl salsaro 'osuot1y Taunp 'zanbzpA'7 sln7 :solod 'op?lgs a1todos ua
snpntn?nydo'Lq ap ugtz)n11otd o7 nntd sa1aunsaryD soualxs sa7uanttg '1 otnStg
'pBplllqB+uolsns BI BrBd sBpBncapB sBlEolouca+ ua ua+ror^uoc sol
anb solcadsu sor+o aJluo 'sos.ra.trp Jos uopand ugrcecrldu ap serual
-srs sol d so.a.r11nc ap segedruec sEI B oprance ap sedaD d sareadse ap
ofauuru Ia ocoJoABJ as (uorcrsrnbpe IIcgJ op uos sorunsur sol 'oluotu
-Iecol Joualqo uepend as anb aluaruledrcur.rd 'seluluerr s€sralrp B
oplqop ercueleodurr ue.r8 oprnnbpe ueq'(I eenEg) saIEuESalrE sop
-o+9ru .rod soprcnpo.rd ocr8glorqorcru ue8r.ro op sBprcrn8uldotq so1
'suuo8gludolg ser.relcuq d so8uoq 'sopoleureu op oruoc rs€ (solrc
-ou soJEcB d solcesur ap sauorcBlqod ep Iorluoc Ia ua sopezrlln dnru
uos sosorcgauaq sorusrue8roorcrtu op oseq e seprcrn8eldotq so1
sDplrlnooldolg '['I
'soJlo oJlua
'e1r1oaz e1 d 1ec BI ouroc 'sale,raurtu suprcrn8eld so1 ue;oprsuoc os
ugrqrueJ 'socrue+oq soperede.rd so1 d so8egguroluo sopodo.rlre so1
'socr8glorqorcrur seprcrn8eidolq soI uos (so.r1o d sopoleurau 'so8uoq
'so.ropaor 'socsnlour 'soJBcB 'solcesur) solrcou sorusruu8Jo ap sau
-orcelqod ap Iorluoc 1a e.red socrSoloca sopolatu saludrcur.rd so1
'aluorcga ugrcuzrlrln ns e"red s€pBncapu souorcrpuoc .re.rEo1 e.red
'(seeug) uorccnpoJd ap seuralsrs sol ap uorceruroJsuurl e1 ap .red s
?9 I so^r+lnD ap
BI E o+uoueurlelned solee.r8elur Bpuoruocar os o11a .rod 'secttutnb
selncaloru sBI oruoc EpBAaIa uB+ so ou BrcBcU:e ns 'o.lad !(sepupeu
79lU
-JaJuo d se8eld) solrcou sorusrueEJo ap sauorcelcaJu d seuorcelqod
.nrur"rdns o ilcnpor ep olrsodold 1e ueuarl,{ socrunnb seprcrn8uld so1
€ selrleurelle uadnlrlsuoc ocrSoloce IoJ+uoc 1e e.rud sopo+our soT
o3tco1031 'tourNo3 rG socoHw 'I
8 Gufo lluslrodo sobre Monejo Agroecol5gico de Orgonismos Nocivos
Debido a las caracteristicas y los modos de acci6n de estos bio- planta del cual
productos, es necesario cumplir determinadas precauciones, ya que con eI alimento ,
eI producto que se utiliza, sea s6lido o liquido (figuras 2 y 3), est6 de produce una
formado por las esporas del microorganismo, sus toxinas y ei sus- emplea principr
trato donde se cultiv6, Io que constituye una biomasa que Ie otorga insectos nocivos
ciertas particularidades al mismo, que deben ser consideradas en Ia doptera en dive
tecnologia de aplicaci6n. vos. Las dosis s<
pendencia de 1z
final dei product
del insecto o 6ci
grado de infes
generalmente €
de 1-2 L/ha y I
de aplicaci6n no
nos de 107 espor
Beauueria bassi
Figura 2. Cq,rqctertsticas de los productos bioplaguicidcts. Trichoderma hq,r' actria principal
zianum y Beauueria bassiana como productos s6lidos. Fotos: Janet Alforuso y tacto, cuando el
Luis L. V(r.zquez. germina y penel
Ia muerte del il
ganismo se pro(
nocivos, princip
lites sordidus),
Iitus), eI tetu6n
(HypotheneffLus
nos (Diabrotica
1.1.1. Enlomopot6genos
.2. Entomone
utiliza para eI control de pulgones (Aphididae), moscas blancas 1 .1
Figura 8. Laruas dr
sitadcL por Heterorl
sirutomas de la irufe'
que salen del intet
reoscopio). Foto: Jc
Figura 7.Adulto de mosca blanca (Be-
misia tqboci) micosado por el hon go Le'
canicillium lecaruii Foto: Jctnet Alfonso'
'osuotlv puDf :o?od '(ordocsoat
-a1sa-ordocsoo'tu la otnq opaa"tasqo) padsgnq opasul pp JolJalul 1ap ua1ns anb
ouaSg1ndouolua opololuau pp sDaJDl t, opolnuau 7a rcd uotccalul o1 ap sDuto?uls
uu Dnauoplu 'C ap sDaJDl :D'LpaJap n aptatnbzt aO 'slylpE)qJoJalaH nd apnyts
-nrcd (opoyauau pp DID Dl ua opazt14n) D'Lpuoput Dlra1PC ap sDarDT 'g ntn?tg
sauo8lnd '(tcoqol r
e;n8g) saJorJaluB :
-ol1 :solod'otaldoprda
-arap D olyntnbzt aq 'a
'soJlo orlua 'oleruoq ua
(sn1t"r?tu snroLldodtJ) a1ue1p.rq apral oprlgruosrrc Io d (snt.tocttu"tol
(sora^r^ ue (sn?1l snaouq)Dd) socr"r1lc sol ap
sol,Cg) uEnlal Ia InzE
apJal opncrd Ia Brluoc aluaruledrcurrd 'ercecga Buanq uoc 'e1uu1d
BI ap afu11oJ 1a d olans Iap so^rcou solcasur €rluoc ecrlde as anb
'n.totldot.tapDq sL?lpqoqJoJa?aH arcadsa EI acnpord as eqn3 ug
'(g e;n8g)
opoleruou Iap ugrconporda.r e1 e;ud sauorcrpuoc sEI ueaJc d olcasur
IB ueleur 'ue.rag:r1o.rd apuop 'olcasut Iap BJurloruaq EI Blser{ alacour
-aq Io ua Erlouad 'o.rapedsor{ IE sopolBtuau so1 ;od epelrodserl Brral
-cuq ErI 'uorlsaEur .rod eua8oled so anb aluorqurs Brralseq EI ap ugrc -ur soJlo aJlua 'sal(
-cB BI d opolerueu Iap uoroer+auad el ua alsrsuoc uorcc€ ap opour Ig sdr.rql 1a'(stptnur s
'padsanq 1ap epanbslq EI ua oluoruuzeldsap -t.,t o sn"r.TdoqJos s1l
ns uelrrurl d sousruu8ro so?sa B oluaualqrsuos uB+coJB sulcaJrp sqfi3) o?Eruoq lap
sarBlos sauorcerpu"r sel d peporunq ap BI1BJ BT 'seuonq uos pupolu 1ep o"r8au opncrd 1
-nq ap sauorcrpuoc sBI rs olans Ia ua uaJalqulsa as d 'uorccnpordar -a?ue arcadsa e1 e
op BSB1 BpBAaIa d ercueln.rrl B?IE Bun u€J+sanru '(so.t'rcou solcasur)
.ropepadsoq ns B aquauuprde.r "releur d .recsnq e.red sopelrceduc
uglsa'sopolerueuoruolua o soua8gledoruolua sopolBruau soT -oq ap sEropEuos s
-ulqc se1 '(aeprceqc
sopolourouol,uolul 'z' L' L sBcuBIq sucsoru '(ar
11 o:16o1of,1 lo4uol ep sopolgw so^!f,oN so[us!u
12 Gvio lluslrodo sobre Monejo Agroecol6gico de Orgonismos Nocivos
Trichogranl.mo I
los huevos de Ie
durante 1as pri.
Ios adultos arrit
Se utiliza con eI
tivos, principalr
falso medidor d
de azicar (Diat
xylostella), entr<
contra polillas i
lonica, Ephestia
silos convencion
Figura 9. Efectos de la bacteria Bacillus thurirugiensis sobre el nematodo de las semillas en las
agallas (Meloidogyne spp.). De izquierda a derechq.: hueuos con deformacion'es y
1
Figura 12. Cotorrita predadora Cycloneda saruguinea limbifer: De izquierda a 1.3. Preporod
d,erecha: hueuos, lq,rua, pupa y adulto. Fotos: Tais Garcia y Yaril Matienzo.
6*gu.ro. o partr
Crisopas. Tambi6n se liberan para eI control de huevos de lepi- insectos, 6caros, r:
d6pteros, pulgones, 6caros y otros (figura 13). bido a sus propied
elaboran artesanz
ejemplo eI secado
Figura 13. De izquierda a derecha: Larua y adulto de Crisopa o le6n de los dfi-
dos. Foto: Jaruet Alfonso. Figura 15. Difererutes
para la elaboraci6n d
'zanbzgA'Z s?n1 :solofl 'su'tup?oq sopDr0dard ap uo'DDJoqDp Dl DrDd
(sa11nuas'so{oq) salun1d ap saytnd ap opD)as ap sncluc?? sayuanttq'gy a.tn?tg
-lp sol ap uoal o odost-t
'(91 e;n8g) opeurlour d opecas 1e oldruafa
Jod otuoc 'sEcrucgl saluoJaJrp aluErpalu oluatulEuEsolJE uBJoqBIa
os onb sopuredardorq ua,,(n1r+suoC 'seprcorq sapeperdoJd sns B oplq '(
-ap 'so.Lrcou soursrue8.ro so;r1o .( so8uoq 'socsnlour 'soJBcB 'solcasur -rda1 ep so^onq ap I
ap lorluoc 1a u"rud uezrlrln as anb selueld ep sal.red o soue8r6
'ozuatlDry 1ttotr .i o
sof,luPloq soporoder4 .t.t o npntnbzt aq :nlryu;
'zDlCI'ts?'LDuntr'Tan8aulv ep1Ja7 :solol 'stytdotcotu snyntso1{r11 ''ds sntastyquy
'sncruotuty snlasllqwv :Dqcalap o opntnbzr aO 'saro??Dpatd otncy 'Vy ntn?tg
'(61 e.rru
sBllrurqcoc 'so;IBJE
'
aouDa qq'trD) s nq) tuor?a?oz {qcs ap d (oue1g1d) sns d sodruec sol u,
snplun? sru-ptuDr?al ap Iorluoc 1e e.red 'ecnd d 1o[4 'oue1u1d ap -dt"q'stsuaqnc npi
solrllnc sol ua Bzrlrln as anb oJE)e un sg 'stytdotcau snyrusa1tq4
'(anunaqqt"rnc snqctuor?arcz1q)S) ecnd BI ap or 'soJlo a.r1ua 'sdr.
-BcE Ia EIoJ?uoc anb "ropepe.rd o.ruce un sg 'sn)luourtl snasllquv sorlo d so"raldoptda
-Janc ap uos anb sa:
'sodurec so1
-rp E uBcBlv'olBrp
ua uuJaqrl as d a?uorulunlund uarlc as enb 'so,Lr11nc sol B solrcou -ur soJlo B uBuorc3r
soJEcE ap saropepa.rd oruoc uenlce anb so.rece ap sarcadsa ua?srx[
sorof,o ep saropDpord 't'z'L
21 oc;691of,1 lorluo3 ep sopolgw so^lroN sourslu
18 Guio lluslrodo sobre Monejo Agroecol6gico de Orgonismos Nocivos
(Cardona) para
Figura 16. Cocci6n de la biomasa uegetal (Cardorta) pQ,rct la elaboruci6ru de pre- Tambi6n se ut
parado botdnico. Fotos: Luis L. Vd,zquez. como paraiso (Mt
Azufre. Tiene i
contacto, comp
Figura 18. Proceso de lixiuiedo del raquis del pldtano. De izquierde u derecha: m6s, Ios radica
colecta del raquis despuds del desmane, colocaci6rt del raquis fraccioruado en el enzim6tica en
lixiuiador, colecta del lixiuiqdo en parte inferior del lixiuiador. Fotos: Luis L. causan par6lis
Vdzquez.
'ogBp Ia opuarualap (soJBcB sol uo IBJouoS srsrlgJEd uBSnBc '7 s?n1 :so?oi 'ropDt.l,
d o1e.r1rc B oleloce ap uorsroluoc ap osacord Io ua e)r+erJJtzua p ua opDuotccatt strtbt
:DLpaJap a npntnbzt a1
pepr^rlc€ BI uBlcaJB sop€raqq at1nze op sarqrl salucrper so1 oseur
-epu l.relnlac uoraeJrdsa.r BI uo oue8rxo 1e eod alrdruoc 'o1ce1uoc
"rod BprcrJBcB d eprcr8un; uorcoe auarJ 'a;gr.zy
enlcy 'ocrueS.rour
'se111od.r( so[oE.ro8 ep senbele ru]rlo u.red sepwes
sBI uoc (oug ollod) relczeru epand as ugrqruBJ 'utnuDlzrD'tl Dltt
-rapoq)lq ulsruo8elue o8uoq Io uoc opBlczaru'soue891edo1y soE
-uor{ Brluoc sellruos ap (u9rcuzr1a1ad) oluorruu}Brl uo BZrIrln aS
rs arlua sope?Jauoc sorod o.rc
-Iw ap par Bun uaasod anb selrloaz ep sale?srJc lod epeuuoJuoc
ielqelse aluarue?le IeuorsuorurprJ+ Brnlcnr+sa Eun uo opuzrueS.xo
ioua8rxo d oua8o"rprq 'ecrlys 'oruttunlB rod olsanduroc 'sopulu.rp
-rq solecrlrs-ourunle odn.r8 Iap saleraurur uos .r{ ocrueclol ua8rro
ap secoJ uo IBrnlBu BruJoJ ap ueluasaed as sBlrloaz se.I'e+rloaz
'%9Ie uorcnl(
'zepl,ce ns rerqruec oldruafa .rod
06 sol ap .xr1.red e
ouroc 'o1ans Iap oluaruuuorJunJ Io a;qos sosrolpe solcoJa raua? as opBrArxII Ig '(8I
,
epend enb.rod 'solcasur o sopoleruouo+U 'soua8o1edo1g uees e.,( -osoc ered 'eprles
'o1ens 1ap se8eid EJ+uoc es.recrlde eqep ocodrueJ 'BrAnII EI o o8er.r -.ra1src) olcaJa IB so
1ap sandsap teztlear uaqap as sauorcecrlde sel d ocrSolorq o ocrur ue.r8 ap socrlseld i
-1nb eprcrn8eld un8uru uoc asJelczoru aqop ou enb ed'selercadse -rxrl un uo uBsoco"r
sopBprnc a.rernba.r eprcrn8uld ouroc IBc EI op osn 1a 'o8an1 apsog ured ecug erdo.rd r
'e1ue1d BI ap soue8ro sol ua solsendxa uBIIoJrBSop as anb 'al
soJ+o d sesourrerl sellruTqcoc sBI 'secuelq sucsoru ap seJuru sBI
'BSoJ uo nrplrru €J]
'sdr.rq1 so1 'seuo81nd so1 'so.raldoprdel op sBATBI d so.tenq sol uos -ors.redse aluerpau
ouroc 'opuelq od.ranc op so?cosur ap sauoreelqod BJ?uoc saJerioJ
opuarl IEnc Ia 'orse:
souorcecrlde uoc so?caJa souanq oprualqo ueq as uorqruuJ 'sarBrl
-oJ souorcecrlde ua olr?uala.rd .relceJuc uoc aluaurJuln8ar eald
ap srnbe"r Iap uorJl
-ura os anb o1 .rod 'soua891edo1g sorusrue8ro Brluoc selueld se1
ap rolcoloed o,r lca;a un ouroc opBZrIBrauaE eq aS 'BpElBrpIrI IBC
'eltloaz BI uoc socuele uercerde es anbune '1ec e1
d elqoc 1e opeloldxa uBq as soge soqcnu aluBJnO 'a?uaruleuorceJ enb (nttouodos sn
uezrlrln os opuenc solr?coJo Jas uapand solse anb operlsouop Bq -auaq 1ap o8n[ 1a .r
es 'a1ue1sqo oN 'secgrcadse dnru sauorcenlrs alue secrunnb selncgl BIIqgs BI ap o8n[ 1a
-our op uorcnlrlsns uo oluorulu.raue8 .( alqereezr oprs Br{ solrcou soru -aqpB ap uorcrpB E
-srue8"ro BrluoJ Bqenl BI ua saleraurur sopeurtura+ap op osn Ig sol ap ect891otq pe
selojeull'u soplrrn6old't' t
17 oc;691ort lorluo3 ep sopolgw so^!3oN sourslr
22 Gvio lluslrodo sobre Monejo Agroecol5gico de Orgonismos Nocivos
Se puede utihzar ert arroz, br6coli, berenjena, caf6, cebolla, chile, 2. INTEGR
coliflor, citricos, frijol, mango, mani, mel6n, ornamentales (rosa),
papa, fruta bomba, pepino, repollo, tabaco, tomate. Controla las La integraci6n r
enfermedades causadas por: Oidium spp., Erysiphe polygoni, Al- nicos y microorgar
ternaria solari, Uromyces phaseoli, Colletotrichum gloeosporoides a sinergismos en (
Peronospora sp, Oidium sp. Tambi6n los 6caros Tetranychus sp, reduce los costos r
Trichogramma s
diversidad de es1
pues tambi6n ac
nocivos (figuras
'(ZZ ,t 16 se"rn8g) solrcou
solcasur sol ap salernleu sa.ropeln8oJ ouroc uen+cE uarqruel sand
'sepuprnc ras uaqap anb 'solrqeq solso uoc sercadsa op peprsJo^rp
ualsrxa sBcuu sBI uo '(tp.rnmoq snq)1lsDJ?a1''dds otatuotSolp?q
:soldure[e) socr8glorq saJopBIoJ]uoc oruoc ueroqrl d alueurelrseru
uerrc as anb saprolrserud sol ap seruapy'so+casur ap soprolrsered
.re.r8elur uapand es
'socr8oloceoeEe souasrp uoc d sepucgrsralrp secug sBI uo saluep oruoc 'o1ans IB sauot
-unq€ d sos.ra,nrp seru uos d ecug BI ap alred .rarnblunc uo uB?rqer{ -orq sol uoc uorcer.E
anb so1 'solrcou so+cosur ap sauorcelqod sBI oluaurlBlnleu ueln8 sol op uorcecqde i
-a.r anb sorusrue8Jo soJ+o d snn,r. 'ser.ralceq 'so8uoq 'sopoleruau 'se1ue1d sEI ap s(
'sEuBrB 'so.ruce 'solcesur ep sercedsa op puprsJolrp ualsrxg anb 'ecr1g:rda elorqc
e1uu1d BI op BIcuBr(
so^!3ou solrosu! ep selp.rnlou soJopoln6eu 't't soursrueEeo ;od sar
o+caJa Iap sBurapE
'soursrue8Jo so+sa
e.red uacuq oI ugrquBl oluorule.reua8 olans Iap uoroBlrasuoc BI uoc
-aroABJ anb sucrlcurd se1 'o1ans Ia ua uelrqurl anb soue8gludolg d acu! ua odwpc npntnb
sopoleruau ap sol€rnleu saJopeln8el sol op uorcelrosuoJ EI BJBd
'sauororpuoJ selsa B uarq opeldepe ueq as anb
ucgru8rs sand 'Bcug erdo.rd EI ua ocgouaq orusrueS;o Ia Julcaloc sa
I€rcuosa oI sosec soqrue ug 'JerlrxnB uorculaEa.L el ep oluaruo; ison
-ITInc ap ugrcecgrsralrp d uorcu.r8alul (g) lodruuc ap sorrelcosur a+
-uerporu secrlsry serJc sBI uarqrue+ (d isalercgrl"re o salBrnluu uuos
'sor.rol.rasal ap oluaruoJ Ia (I) :uos solrcou solcosur ap salernluu soJ
-opeln8ar sol JeluauaJcur etuduezrlrln as seru anb sucrlce.rd se1
'EcuU EI op olsar 1a d sorullnc sol 'o1ans Ia ua ualuaruarcur o
uu8ualueru os sorusrue8ro solsa anb e.red (opencapu lellqgQ sauorc
-rpuoc uuaJc as opuenc ugrqurBl '(se.r1o or+ua .rJorcezuJacaru op osac 'salu
-xa '"rurpxnu uorcela8al EI ErcBq seprcrn8eld ep se.u.rop JB+rAa 'o1ens
op sorosa.rdns solor
1e d sonllnc sol ua salu€zgpal d seprcrn8eld op sepBunuucsrpur -rru Blorq BI ap oIIoJ
sauorcBcrlde) semlepe.r8ap secrlce.rd sEI opuuzrurrurru o opuelrlo
o.reua8 1ep selsruo8
ezrleor. as sosorcgouaq sotusrue8.ro ap uorcBlrasuoc d ofaueru 1g
'sorlo aJlua 'o1ans lap salope.roleru so1 'ucrue8.ro ur.releru BI op 'e.ropepa"rd pepr,t rt:
'seropeperd 'solrsu
sa.ropauoduocsap so1 'sonrcou sorusrueS"ro ap saIBJnlBu sa.ropeln8
-or sol ap pBpr^rlrr
-or sol 'saropuzrurlod so1 Jos uapand solsg 'BJUU BI ua oprcnporlur
solcasur sol ap olua
ueq as o uelrqBq anb sosorcgouoq sorusrue8ro sol.reqca.to.rde d "rup
-rqeJec 'se8nu.rotl)
-rnc '.re8a1o"rd ecgru8rs sand 'alqruelsos ecrlce;d eun adnlrlsuoC
Ia uacarolel (1) :.t;
ugrccnpal BI aJqos i
srlvunrvN stuoov]ncru ro -ofaru .{ ecrue8.ro er
Notlv^ulsNol A oltNVW't '(96 urnEg) olans 1t
9Z
so^!3oN sol,uslu
26 Gvio lluslrodo sobre Monejo Agroecol6gico de Orgonismos Nocivos
Pat6genos de ins
ben6fica, en las fi
causan enfermei
(figura 24), pudie
ca una buena reg
3.2. Monejo de
Figura 22. Lysiphlebus testaceipes, Parasitoide de pulgones. Fotos: Tais Garcia,
Es Ia detecci6n.
Mcr,rlene Veitia.
tienen naturalmer
Predadores de insectos y 6caros. Tambi6n en las fincas habitan sectos y Scaros. La
diversas especies con estos h6bitos, que buscan y comen insectos y como reservorios.
6caros nocivos (figura 23). Iadores naturales.
que le sirve de sus
tificado como que
naturales, princiP
(Sorghum uulgar(
lum uulgare), escc
otras.
Algunos agriculr
eI desarrollo natui
siembran algunas
turales, como es el
Figuru 23. Pred.ed,ores o d,epredad.ores. De izquierda a derecha: Ninfa de la cientes reservorioi
chi,tche q,sesina (Zelus longipes) depredando urua n"Losca y nido de auispas pre-
otros sitios de imp
d,adoras de laructs ite lepid,6pteros y otros insectos. Fotos: Yoril Matienzo y Janet
Alfonso.
tambi6n conocidas
'saleJnlBurruas saluarqruB oruoc sBprcouoc u9rqruEl
'(97 etn8g) sucr8glocaol8e secug sBI uo urcuellodrul ap sorlrs sorlo 7auD2,c ozua'LrcN ll.tD \
-atd spdstan ap optu ,i r
oJlua'(aeprlaurcco3) sBJopBpaJd se1r.r.ro1oe ap sorJolrosaJ soluarc a7 ap nlut71 :Dllcarap L
-ga uos anb 'e8.reruB Eqocsa e1d ofourq lap osec Ia sa oruoc 'sa1e"rn1
-Eu saropeln8a"r ap saluepadsoq uos uocouoc anb seunSle uuJqluars
ugrqruul osnlour a seluuld op sapeprunuroc ap IBJnlEu olloJresap Ia
e.red ecug BI op sorlrs sopeurruralep uetep sarollncr.r8e soun8ly
'sBrJo
arluo'(sn"torydo.taTsrtq unluaq?rDd) e8"ruue Bqocsa'(a.r.n?yna runy
-ncruaog) ofoulq '(ntyoltt7tc aput.to7,1y) ruow '(ata?ynn unqS"zog)
o8"ros '(s,Caut oa7) zrcut :seluarn8rs sBI a+uaruledrcur.rd 'sa1e.rn1uu
sa.ropeln8or ap peprsrolrp eoderu Eun uepadsoq anb ouroe opecgr+
-uapl ueq as suluuld sBrrBA'o8;uqrua urs ioluelsns ap alJrs e1 anb
u8eld e1 epedsoq as suJuuld seqcrp ua anb"rod 'sa1e.rn1eu saJopEI
-n8e.r ap sareadso supBurruJa+ap eled uaceq o1 'sor.rolJasal oruoc
UBITOB anb selueid ap sareadsa sBI ap er.roderu BT 'soJBcB d solcas
d solcasur uatuoc -i t
-uI ap saleJnleu sa.ropeln8oJ ap sauorcelqod aluaurleJn+Bu uauarl uBlrqEq sBcuu sEI r
-ueru as apuop selueld ap opeprnc d oluaurog 'uotcca+ap BI sg
'DIJJDC s'.tDJ :solol's au
selotnlou seropDln6eJ op souo^rosoJ op olouow 'z't
'zanbzpl'Z s?n1 :soloi
't[a1tt nantnruo71 o?uoq 7a nd snposocrr-u otaldoplda1 ap sDaJDl ,t, stpot,(ayo ntuos
-raq)sv o?uotl 7a nd sapa|cato 'nqntan? ua DruDlq Dcsolu ap solutXl 'V6 ntn8rg
puDr :soloi 'so?)asut e
ap onnpp ,C (o11a st,ittu,
ntsagoS) aDplpolDtlJ al
'IBJnlEu uorceln8al Euanq Eun BJ
-gru8rs enb o1 'serloozrda ncnpo.rd e .re8a11 opuarpnd '(V7 em8g)
salBJnJBu sauorcrpuoc oleq so]cosur sol E sapBparuJaJuo uBSnBc
onb soursrueS.roorcrru soursrqcnu uelrqeq secug sBI ua 'ecgaueq
peprsralrpolq BI ap e1.red oruoC 'sorecu d solaasur ap soua89led
lZ selornloN soJopoln6eX ep uolloruasuo3 { o[euo61 so^!f,oN souls!u
28 Guio llustrqdo sobre Monejo Agroecol6gico de Orgonismos Nocivos
Otra pr6ctica ut
6rboles infestadas
y parasitadas por
reguladores natun
cal donde se han c
(figura 27),paratn
que posteriorment
3.3. Monejo de
Hongos entomop
fermedades que af
vos. Es decir, micr
el suelo y cultivos
condiciones 6ptimr
vegetaci6n y se r€
manera eficaz.
Existen experier
Lecanicillium lecu
uiridis) en frutalei
Figura 26. Vista de diferentes dngulos de jaulas m6uiles prdctica son las ep
utilizadas para aislar y colectar reguladores ruaturales ciones de la broca <
formando estibas.
Para el traslado de las colonias de hormigas hacia el reservorio Las mayores exl
o para los campos de cultivos donde se va a inocular, se pueden de un recipiente t
utilizar pseudotallos, restos de hojas de pl6tano, follaje de boniato donde se coloca Ia
u otros materiales vegetales frescos o secos (figura 31). los adultos (figura
adultos de lepid6p
Figura 32.
loca Lq. mel,
'zanbzDA'7 s?n1 :o?ol 'DZDIau p'L D)ol
-o) as apuop a?uald'Dal uoc uoq)au ap pdwpq 'zg DJnSu
-a"Ld sp?ttutoq ap sDtuo
\
I
I
'solrllnc sorlo d solsed ue so.reldgpldal ap sollnpe
'(19 ern:
ap sauorculqod .reurle eeed sepezrlrln dnIN '(Zg e.rn8g) sollnpe sol
a.rnldec d e8re.rle anb e.r1o n BZEIaru ap ugrcnlos BI Bcoloc as opuop oleruoq ap a[e11og 'o
'orpaur Ia uo opupoc ocrlelunou un o leloru ap aluerdrca.r un ap uapend as 'relncou
oJ+uac Ia ua uoqooru un opuecoloc uos sercuerredxa seeodutu sET orJo^JosoJ Ia ErcEq
ozolel,u op sDdruorl 'L'v 'epelrurrlap BarE Ia
€ BJapacoed as apu
'seprcrnEeldolq sBI apsap oueleld a
-EpEISErl as 'lercgr
uoc Juurquoc uapand es suduruJl sEI sos€c soun8le ug 'sBJlo n rolo
'ouu191d a^rlln.
'.ro1oc Io oruoo soluuas uBzrlrln as IBnc ol e.red 'o1.re1eru d o1.re.rn1duc
egrd ep sopecJal uE
'olrcou otusruu8"xo Iap sauorcelqod JoBrlB ap pepetdo.rd el uauarJ
uorcelndruuur 'oluarurtcalqBlsa ns
-enbe uos sorJolJas
ap solsoc so1 .rod 'oluatuecrurouoco d ecrucgl opBJolBA ees a.rarnb
-or loJluoc ap opolgur oruoc ugrcezrlr+n nS 'se?ue1d se1 ep soueS.ro saIEJnlBu sorJo^Jas
uezrlrln as uarquel ialuaruleuesolre o lerr?snpur seperoqela ros
uapand 'solrcou sorusrue8ro soJlo d sa"ropoor 'socsnlotu 'solcasut
olaJec ua (tadunq :
op souorcelqod ap loJ+uoc 1a e.rud uezrllln as enb sedruerl uog
ouelgld ua (snptp.L'
1a u.red (ran7outtot
IOUINO] A VUNIdVf, lC '(snyoyaq oaouodl
e.red r
SVdWVUI
]C SVW]ISIS '' Iap Ior+uoc 1a
te solprnlDN soropoln6eX ep u9lroruosuo3 { o[euo61 so^!troN soulslu
34 Gu[o lluslrodo sobre Monejo Agroecol5gico de Orgonismos Nocivos
4.3. Trompo c
Figura 33. Diferentes tipos de trampas de melaza con frascos desechables. De Son las trampas
izquierda a derecha: Frascos pldsticos cort abertura y colocad,os horizontql y uer- empiean una feror
tical; recipiente pldstico fraccionado a la mitad y colocado sobre soporte, Fotos: Se han desarroila,
Santiago Jim|nez y Luis L. Vdzquez. Lo mds utilizado t
en los alrededores
4.2. Trompos poro moscos de lo fruto que se realiza dur,
Otra forma es (
Los frascos desechables tambi6n se utilizan para capturar mos- s6lida, se introduc
cas de la fruta (Anastrepho spp.). En eI fondo se introduce Ia so- adultos atrapados
luci6n que actira como atrayente, eu€ debe estar compuesta por Iiberados para qu(
un atrayente alimenticio, que puede ser levadura torula, guarapo, que est6 en el cam
fermentado de c6scara de pifla, orine humana, urea; todos en una ducto, operaci6n q
proporci6n de 5-10% del atrayente y el resto de agua. Si existiese nes ambientales.
b6rax, se pueden agregar 3-5 g.
Las trampas se cambian semanalmente, para Io cual se vierte el
contenido del liquido junto con los insectos capturados, se enjuagan y
se le echa liquido nuevo. Las trampas se atan a una rama mediante
un alambre, procurando que quede ubicada a la sombray a una al-
tura que no pueda ser alcanzada por animales (figura 34).
Ha demostrado ser efectiva en guayaba y mango en la reducci6n
de poblaciones de moscas de la fruta (Anastrepho spp.) utilizando
como atrayente urea y en fruta bomba para Ia mosca de la fruta
(Toxotrypana curuicauda) con jugo de pifla. Figura 35. Trampa de
el fondo. Foto: Luis L.
'osuohv ?auof 'zanbzaly'7 s?n1 :o7og 'opuol 7a
ua apntn?n1dotq I ayua,Catlo uo) soctlspyd socsDli 'uPnP? ap adunttr '9g atn?tg
e+nJJ EI op Essour E
opuuzrlrln ('dds ozTd
uorccnpal el ua o8ut
'(79 e;nEg)
-lB Eun e d e.rquros e
aluBrpatu BruBr Bun
d ue8enlue as 'soperr
Ia auar^ os IEnc ol E
'salBluarqurE sau asarlsrxa rg 'en8e a1
-orcrpuoD s€l ul8as 'sBlp l-9 epec ezrlBar os anb uorcBrado 'olcnp Bun ua sopol lea;n ''
-oJdoTq Io uoc olonu ap BArlcB as Edruerl EI d odruec Ia ua 91sa anb 'ode.ren8 'elnrol ern
ugrc€Iqod BI ap olsor Ia ua oEuoq Ia uasradsrp anb BrEd sopBroqll .rod elsenduroc rels;
uos sollnpE soqcrp oluaurrorralsod i(gg e"ln8g) sopede.rlB sollnpB -os BI acnporlur as c
6Bprlos -sour JeJnldec e;red
sol alcaJur anb BJ€d BdurBJl BI Op opuoJ IO ua acnpoJlur os
BruJoJ u.a 'DuD'LssDq 'g Bprcrn8Bldolq Ia opu€nc sa BruroJ Brlo
'olrllnc Iap olcrc Ia oluernp eztlear as enb
osacord '.rucqde d orlrs ap selroloru 'edtuurl BI ap saropaporle sol ua
DuD'rcsoq DlJaanDag uprcrn8eldolq Ia .ref.radse sa opezrlrln seru oT
'edrue.r1 Elso ap uorcuzrlrln ap sBurJoJ sBrrEA opBIIoJrBSap ueq aS :solo4'a1todos alqos opL
-"taa [ yayuozlJorl sopD)ol
'solinpe sol ap uorecerle el ered eagrcadsa EuoruoJal eun ueeldura
aO'salqoU)asap socso"tl
anb (snt"rnltutrol sn7,t3) oluruoq iap ugnlal Iop s€druerl sBI uos
ugnlot Drod Duol,uolel uof, odutotl 't'v
'osuolly puol { ozuallDtr4[
'PJnUaqD uo)
llrDy :solofl 'uunldpc [, nn4o ntnd o1yttataD ap opoluld sacaa V
ocr1sp1docsDq 'ayn{ a7 ap sa)sout ruod soctyspyd socsal ap saduattr 'Vg ntn?tg
-lnpB alueruludrf,urr(
so+casur soluaJaJrp J
un aluBrpau o olan:
-U) odlf rernblunc a1
gt lorluoC { otnldo3 ep sodutotl op soulalsls so^!roN sol,usluo
36 Guio lluslrqdo sobre Monejo Agroecol6gico de Orgonismos Nocivos
4.6. Trompos d€
En ocasiones se 1
Arbol-trampa de
blaciones del picu
Los pseudotallos .s
dos partes longitu
suelo (figura 37). F
Figura 36. Trampa de frascos desechables y atrayentes alcoh6licos para broca
del cafd. Fotos: Luis L. Vdzquez. ' Captura fisicr
dias y se cole,
IJna variante de esta trampa es sustituir el agua del fondo trampa, los q
del pomo por bioproducto s6lido de B. bassiana, utilizando ce- ' Captura y a
pas locales de este hongo. Se procede de la misma forma que las Beauueria ba
trampas de tetu6n, al liberar las hembras adultas capturadas se aplica eI b
(infectadas) para que dispersen el hongo en eI cafetal, lo cual es adultos que z
m6s efectivo para las trampas que se colocan en las etapas de chos de los ct
postcosecha y precosecha. de Ia poblacii
'ugrcElqod BI ap
olsar IB uEurruBluoc d ug+uBld IB uBSarSaJ solBnc sol ap soqc ap sedela sBI ua ur
-nur (uaJonru d uBlcaJur as EdruBrl BI B uBpncE onb so?InpB so IBnc ol '.l€?aJEc Ie
soT 'sElp L-g eper Epllgs BruroJ ua Eprcrn8Bldorq Ia BcrldB as sepernldec sellnpE
'o1ens Ia arqos 'o11e1opnesd 1ap ofeqep :DuD'tssDq DlJaanDag se1 anb BruJoJ Eursu
oua8oledouolua o8uoq Ia uoc uorcelncourolnu d e.rn1de3 . -ac opueztltln'nuo
'aluarurorrelsod ueurrurla as enb so1 'eduel1 opuoJ 1ap en8e 1a ;
BI ap oieqap uBrluanDue as anb sollnpe sol u€lcaloc as d surp
sop BpEc uESrAar es sedue.rl sBI :uoroeurlurla d ecrsr; e.rn1de3 .
ocotq ntod so)llolloclD s
:saluern8rs sBIuroJ sBI ap asruzrlrln opond '(1g e"ln8g) olans
Io orqos sel.red sBlsa uucoloc as d aluauleurpn+r8uo1 sal.red sop
ua uaprlrp as 'ruc 07-09 ap sozepad ua uel;oc as sollelopnasd so1
'(snptplos saytyodoruso3) ouulgld Iap o.r8au opncrd Iap sauorrelq
-od ap Iorluoc Io BrEd 'oue1g1d ap ollelopnasd ap udure"rl-1oq.ry
:saluarn8rs sBI oruoc 'solcosut ap sauoroelqod .re"rnldec e.red 'e1ue1d
BI op soue8ro sopeurruralop ap sedrue.rl uuzrlrln as sauorseao ug
oluold Dl ep souooro ep sodrup.JL'9'v
'atapuoq nq)arap 'oporuo,ua orarqDl ror':r:;:/lotl:;ff::';i;:t;; ;';Zr"rr',
d sounuec uoc uepu
-alul Ia uO UBcIQII O,
Brn+IB .roderu u 'eqc,
oJlaru un u 'egec ap u
d ocr111eur loqocle ap
auor+uoc anb ror.ra;u
soprBJlB uos sBrqrua
el elrurred anb orcgi"r
'(1g ern8g) enEe uoc secrlelau selapuBq o sopeuro8ua sor olrnbse.ry un ua alui
-alqel ras uapand 'salenlrqeq se8eld uos sBOuBIq sBcsoru sel d sau aJBc Iap Bcorq BI ap s
-o31nd so1 anb ua solrllnc ua sauorcelqod ap uorsa.rdns BI e.red uarq BI Jrlrurod ered 1e.r:
-rue1 ealdura os sauorsuco ua o.red 'oa.rolruotu eted epeztpln dntr41 -I,ua ocsaJ.]oJ ap soJl
serolof, ep soduorl'9',
/e lo4uo3I ornldoS ep sodutoll op soulelsls so^lroN soLusluD
38
Figura 38. Trampas de pseudotallo de pldtano para el control del picudo negro
(Cosmopolites sordidus). Foto: Janet Alforuso.
combinan con Ia r,
la humedad de cor
cado).
que fracciona er
6. MANEJO DEL SUELO de arvenses con
La profundidad
6.1. Preporoci5n del suelo b6rculos,los qut
del suelo est6n
La preparaci6n d.ei suelo abarca las diferentes labores que se El surcado trai
realizan para profundtzar o subsolar, invertir el prisma, nivelar, las plagas del s
surcar, etc., con el prop6sito de que est6 listo para Ia siembra o el m6s a Ia acci6n
trasplante y para manejar sus propiedades, entre otras que depen- za de conservac
den del tipo de suelo, eI clima y eI sistema de cultivo, entre otros' reo, favorece e
ben6ficos (flg.,r
Pr6cticamente todas las intervenciones mec6nicas que se reali- anterior estaba
zan en eI suelo tienen relaci6n con Ia fi.tosanidad, principalmente y Ia susceptibili
Ias siguientes: este es el princi
carga t6xica qu
. Los equipos de preparaci6n del suelo constituyen una de las en eI suelo y su
principales vias de introd.ucci6n y dispersi6n de plagas en los te, principalme
Lu*po., debido al suelo que se adhiere en sus estructuras. tiene efectos al
. Cuando Ia preparaci6n del suelo no se realtza correctamente
se pueden ocasionar efectos negativos, como son Ia compacta-
ci6n que ocasiona los pisos de arado, que limitan el desarrollo
de las plantas, las que crecen d6biles y m6s sensibles a pro-
blemas fltosanitarios. Tambi6n se favorece el encharcamien-
to y se reduce Ia lixiviaci6n de los plaguicidas quimicos, entre
otros. Los pisos de arado dificultan el funcionamiento de Ia
biota del suelo.
. Lanivelaci6n del suelo reduce ias posibilidades de encharca-
miento, que eS una de Ias causas de Ia ocuffencia de diversas
enfermedades en las plantas. Tambi6n disminuye las posibi-
lidades de d.ispersi6n de semillas, nematodos y pat6genos del
suelo por arrastre a trav6s de las corrientes de agua. Figura 44. ImPlementot
. La suLsolaci6n aumenta la ventilaci6n en las capas inferio- corttribuyen a la fitosan
res del suelo, Io que contribuye a disminuir los pat6genos del Ermen egildo Pq,redes, 7
6.6. Sistemo de
culturales. este es r
Figura 46. El arrope de los subproductos del deshierbe y otras labores es ulla
prd.ctica que ofrece diuersos seruicios ecol6gicos. Fotos: Luis L. Vdzquez.
El arrope se ha generalizado en el pais en 6rboles frutales y
forestales, asi como en algunos cultivos anuales y es muy practi-
cado en zonas afectadas por la sequia y en las costas, entre otros
sistemas estresados.
ye una pr6ctica agroecol6gica fundamental, por sus efectos en Ia Esto significa que
reducci6n de organismos nocivos, el incremento de reguladores para los insectos noc
naturales, Ia conservaci6n del suelo y otros servicios ecol6gicos se alteran en ia bt'rsq
en la finca. Los principales sistemas de cultivos complejos son los a reducir sus dafros 1
policultivos, agroforestales y silvopastoriles, entre otros. te, es bueno para lo
ventajas econ6micai
7.1. Diseho de policultivos de enfermedades, pc
Desde luego, las r
Asociar e intercalar cultivos no es m5.s que la siembra de m6s de nocotiled6neas (mai
un cultivo en el mismo espacio; es decir, un campo, una parcela, ralmente no son ata
un cantero, etc. (figura 49); tambi6n los mosaicos y franjas de cul- embargo, de maner
tivos en la misma superficie (figura 50). reguladores natural
Los diseflos que integran 6rboles, sean de inter6s silvicola o Figura 53. Disefios agrol
fruticola, con cultivos agricolas, sean herb6ceos o arbustivos, Janet Alfonso.
ademS.s del aprovechamiento de ia superficie de la finca y la con-
7.3. Diseho silvop
servaci6n del suelo, tienen una alta contribuci6n a la reducci6n
de organismos nocivos y el incremento de sus reguladores natu- Adem6s de Ia cons
rales, siempre que se haga un manejo responsable de estos sis- estar de los animalei
temas. ganismos nocivos. de
Existen los sistemas agroforestales tradicionales de caf6 en las caci6n. Cuando est6
montafras (figura 52) y m6s recientemente se est5.n fomentando tambi6n benefician I
fincas integrales de frutales, en que los diseflos incluyen aguacate, (figura 54).
mango, mamey y otros 6rboles frutales, en los cuales se intercalan
cultivos agricolas como hortalizas, granos, pl6tano, papaya y otros
(figura 53).
La siembra de esta
a cumplir esta funci
que debe hacerse en
Figura 55. Barrercts de maiz. Fotos: Luis L. Vdzquez, Janet Alfonso.
nes de plagas. Por ot
sBI uoc sB+un[ asJBrquas uoqap ou 'a+JEd BJ]o Jod 'sESEId ap sau
'osuol1y puDf-
-orcBlqod rBqrrrB uapand apuop apsop sopBl ua asracBrl aqap onb
ol rod 'aluaruur"rerlrqru ou 'ercualeda.r ap ugrounJ else .rqdurnc u
UEA apuop sorlrs ua osruzrlear oqap seluuld sulsa ap Brqruars BT
'D'DIDC src1 'osuotyv lauDf :solol
'(tunct1tssaq rununcg) D)uDlq mDqDqlV t (snuuroqwn snq1un.tq4ca14)
sacun{ ouo?a"tg 'octuodoup&to ap Da'ta D)rac ua salua1adat sD?uDld '29 a.tn8rg
'(gg e.rn8
ap pBpIIIln EI uBr+sol
-nlBu sarop€In8ar ap
arlua 'sa1u.rn1eu saeo
sBluBId op d so^rllnc
op sauorJBlqod B Ecrs
'(19 e;n8g) (su;n1sod) -alB BrBd selueld ap
se1n1ue1d op uorcJnpo"id ap d o.tr11nc ap sBSBJ sEI op sopul so1 ua d
soganbad sopanr{ sol ap sBArA secroc sBI ua uealdrua as uarqrueJ sEru u€cgrsBlc sBI soAI
'zanbzorl'I sln7 :olol -orcunJ sns 'o8Jequra
'octuodoup&to ua sa1a8atr ap sDfirrDg'gg atn?rg uapend es uerqtuel 't
uBJqlUArS AS SBAIA S€J
oJluo 'o8atr ap suruals
-aplsuoc as ualqruBJ 'f
ap sopBl sol ua uErqru
sodruof,
Iap ugrceln8a.rrolne t
anb seluuld se.r1o ae1
sBArA SEJATTBq Oruoc
se1 '1e.r1eur.red elrrrt
-T+lnc ou sEluEId se1 ,
'saluer8rurur sauorculqod ep oqrrJe Ia EJBd
so8sarJ saJoderu ueluasa.rdal anb soJaluec o selac.red 'sodruec so1
ap sopBI soI ua aluatuludrcurrd 'ucrSoloeaoJ8e Ecr+celd oruoc !soleas
-uI ap sBEEId op souorcelqod sEI B uapunJuoc o ualadar sorolo sodnc
sEIIanbB uos '.(gg e;n8g) ercueladar ap olcaJo uoc seluuld se1 N9t:
99 .rolllxnv u9;cole6e1 olep o[euoyl
56 Guiq lluslrodo sobre Monejo Agroecol6gico de Orgonismos Nocivos
barreras de plantas entom6filas como el maiz, girasol y otras, que 8.4. Arboledo o
tienen un prop6sito diferente, es decir, atraer y sustentar pobla-
ciones de reguladores naturales. La arboleda o mi
naturalmente o se
8.2. Borreros o hileros de plontqs conecloros maderable, frutal o
Figur
dra, l
Foto:
Se considera qu€
ubicados en la finca
como corredores ecc
el desplazamiento I
Figura 58. Corredores internos de biodiuersidad. Huerto Intensiuo Alqmar. La arboleda o mi.
Foto: Luis L. Vd.zquez. guladores naturales
8.3. Borreros onlierosivos 11o, como pueden se:
fuertes de aire, las
Las barreras antierosivas que se integran en los campos de culti- otros.
vos, adem6s de la funci6n de conservaci6n del suelo, reduce la dis-
persi6n de organismos nocivos a trav6s de las corrientes de agua y 8.5. Cercos o p,
constituyen reservorios de reguladores naturales (figura 59). Las
mejores son las que integran diversidad de especies de plantas. La cerca perimet
propiedad, constitu
y animales a Ia fincz
de plagas, como se (
Cuando la cerca r
alambrada u otros
aportes (figura 61)
integrada por frute
Figura 59. Barrerq.s antierosiuas en fincas. parados bot6nicos e
Fotos: Luis L. Vd.zquez, Jqnet Alfonso. propiedades biocida
-Bzruqod solcosur sol op ollorresop IB Bpndu 'seprcorq sapeperdord
uoc sulueld eper8alur e8ual anb ap osec Ia ua socrueloq sope"red
-ard ered selueld ep saped ap ;euodsrp 'sa1e1nrg eod eper8elur
glso opuenc soluarulle ap orlsrurruns oruoc '(19 e.rn8g) salrodu
sa?uaroJrp raual apand sacuo?ua 'selerraleru soJlo n EpBrqruBIB
e1 e uur8alur as anb selueld rod BpeturoJ Elsa BcJoc BI opuenC
'salue ocrldxa as ouroc 'se8eld ap
sauorcelqod ep soropepod "res uapand anb so1 'ucug BI B saluulrue d
seuosrad ap Bperlua BI B BcrslJ Brarreq eun adnlr+suoc 'peperdord
EI re+rruqop IB sauorcunJ sns ap setuape 'lurqarurrad ecrac e1 'se1uu1d ep sarcad
sBT'(69 e"rn8g) sa1e,
selD4eruued so^!A selsod o sDf,rel '9'8 d en8e ap saluorJroc
-sTp BI acnpar 'o1ans
'soJlo -Illnc ep sodurec sol t
oJ+ua 'upe8uoloed ernbos e1 d sesualur sErAnIl se1 'a.ne ap sa+ronJ
soluarrJoc se1 'suprcrn8eld ap sauorcucrlde sBI ros uepand ouoc 'o11
-orrusap ns B solr+e8eu saroloBJ sosralrp a+uB soleJn?Bu saropuln8
-ar op or8n;a.r op BaJE un ednlrlsuoc enbsoq-ruru o Bpaloqre BT 'JplaDlv oarcua?ul oua?
'p.raua8 ua peprsra^rporq BI op or8nya.r d oluarruezeldsap 1a
e.red saluul.rodrur sorcrlras opuarcaqo'socr8oloca saroporJoc ouroc
uenlce 'souucroc serua?srsoco uoc sopelcauoc d ecug BI ua sopecrqn
a+uoluoluaruo^uoc u9lso saloqJg sol opuBnc anb Broprsuoc as
:#tr*;,:#:,w
-at1 otaS D)u'Ld Dl ua Dpapqrv '09 atn?tg
'ElSA
{ sea.roq.ru ueas uE
'(gg u;n8g) ernlcn.l
sBI uos sa.rofaru se1
sBlsg 'Bcug BI ap ro
-un; enb seluuld ep
-ruuc .{ senr.t sBJarJt
'(gg ern8g) solxnu o IBlnrJ'alqe.rapeur soJolt
.res apand enb d soloqre ap odn.r8 un BluaruoJ as o aluorul€rnleu
acarc apuop Bcuu EI op BarB un sa anbsoq rurru o BpaIoqJB BrI
-e1qod .relualsns d ;
enbsoq !u!l'rl o opaloqrv'r'8 enb 'su.r1o d iose.n8
/g rDlllxnv u9;co1e6e1 olep o[euoy1 so^!roN sotus!u(
58 Guio lluslrodo sobre Monejo Agroecol6gico de Orgonismos Nocivos
dores, entre otros. Tambi6n contribuye a atenuar las corrientes 8.6. Linderos
superficiales de aire y a retener la humedad relativa en la finca.
Son determinados
Los m6s importantes servicios ecol6gicos de las cercas vivas pe- tas espontSneament
rimetrales sobre Ia sanidad de los cultivos son los siguientes: o porque se ha dejad
te, porque fueron cre
' Actira como barrera fisica para frenar los adultos de plagas propio agricultor.
de insectos inmigrantes y las esporas de hongos, entre otros Muchas veces er
organismos. est6n alejados de 1
Colectivo de autor
Veitia, Yaril Ma
so, Jes(rs Jim6r
Michell Matam<
El6segui, Marle
la adopci6n. del
la agricultura si
IAgri.281p. Se1
Funes-Monzote,I
natiua agroecolt
"Indio Hatuey''.
P6rez, N. y L. L.
Transformando
Sosteruible. Ed..,
Ydzquez, L. L. M
puestas para tdc
Agosto 2008. IS
Ydzquez, L. L., Y.
conseruaci6n, de
los sistemas agt
ISBN: 978-959-1
YAzquez,L. L.; E.I
de plagas eru sis
dad de La Haba:
YAzquez, L. L. y .
nes de plagas. E
978-959-7194-44
YLzquez, L. L. Su.
mediante prd,cti
para facilitar el
CIGEA-FAO-GE
'
TI}z'arqnlco' onNd-,f gc- ov.{-vf, clc
-AVSINII 'dggZ 'sDrra't? ap alqlua?sos ofauptu 7a tnytltcal ntad
soTsandsat t saTun?at4'sactSolocaot?o snct1cgtd a?uD,tpaut
ncu! Dl ua sa8nld ap sauolcolqod ap ugtsatdng 'T '.I 'zanbzely
g-VV-V6r L-696-826
:NSSI 'BuBqEH BT 'II0Z 'dfgl 'AVSIOIC 'pg'sn?oyd ap sau
-otcnyqod ap oct397o)a pr?uoC 'zaffi^Iy'W 'f d 't .l ,zenbzely
L00Z 'dtZt BUBqBH BrI op pep
-nlC 'AVSIOIC pg'souDq.tn souo"t?p snrua?s,ts ua sa?nyd ap
oct?oyocaot8a o[auptu 7a ntad sasag'zapueuJad 'tr :'T '1'zanbzely
'8002' dzoz' o- Lr-v6T L-6q6-826 :NBSI
'(eueqeg BT) AVSIOIC 'pg 'DqnC ap solnlr?rc soruays,ts sol
ua so?nlg?! so1casul ap salunyou so7truaua ap uo,noarasuoc
t o[aunp,y 'osuoJIV 'p d eylran '14 'ozuarle6 'A ''.I'.I'zanbzely
ggrqgg-06968/-6 :flgsI'8002 olso8y
'dggf 'orualrtrN olanN 'pg'saro?lncu?o t soctucg? ntnd sa1sand
-sat ,t sn7un?a"t4 'sn?oyd ap opot?ayut o[auo7r11 'T 'T 'zanYszey
'T002'EZZ-y6I'd4'eueqeH B.I'CVJCV'pg.alq?ua?sos
o"rnyTncu?y Dl ap sacuDav 'ouDqn) odruoc p opuDutrolsua"tl
:ug ',,sBBBId op oar8oloce o[auutr11,, 'zanbzely'T 'T d 'g 'zaee4
'dgZt'O-ZO-ggIL-696-gl6 :NISSI',dan1e11 olpul,
IBluaurradxg uorae?sg 'pg 'DqnC o"tnd nnSglocaot?a na4nu
-raUD o7 'o.mynl uo) DrnUnnt?y '600Z'U '.f 'e1ozuotr11-saund
'6-EV-V6IL-696-gZ6 :NSSI'111Z'a.rqurarldos'dIg6'ITEVI
o JV.{INI 'AVSINI 'pg 'I uatunlo1 'Duoqrnqns DrnUn)lt?o a1
ap sncu! ua so8oyd ap ocr891ocaot?o otauntu pp ugtcdopD Dl
otnd lDnuDtr4[ '(2arc4 B{lrru€I 'zelezuop sdua1"rutr41 ,rn8asoig
salsoro 'elouug:e1g Ersnretr\I'zorBns laog 'so"rorue+Btr l ilaqc[ l
'zepueuta.f oII1rUg'sapare4 oplSauau tg'zaueutrp snsap,os
-sBI I BUIIS 'o1an3 BI^IN'ugIIIN BIIaJO 'ozuer1u141lIrBI,e}lla^
ouaIrBJ I 'zenbze1srnl 'zan8lrpog oJIopV) saro+nB op o^rlcaloC
'ueuorcelae as ofequ suru anb sauorcecrlqnd
sBI ap E?lnsuoc o orpnlsa Io Bpuaruocal as 'orc€dso op sauoze.r .rod
Epelrrurl so ocae;o as enb Elrr)sa uorcururoJul EI anb e oplqag
vovo Nrwof,lu vtJVucotls ts
lg DpDpueuorau ogor6o1lq;g
62 Guio Iluslrqdo sobre Monejo Agroecol6gico de Orgonismos Nocivos
#a,B
&G
trWY
,
AAINAG
MINISTERIO DE LA AGRICULTURA
Tffi
:
MDG.F