Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
CHIMORAZO MARKAPA
ISHKAYSHIMI, KAWSAYPURA
YACHAYTA PUSHAKKAMAY
TANTACHIK:
KARASHKA YUYAY
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.
1
uyariy =sonido distintivo
2
rimay = discurso, habla
3
killka = letra
4
llaktarimay =dialecto
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.
2. Kichwapi killkanamanta
h/j Killkamanta.
Kichwa shimipi [x], [j], [h], [Ø] uyarikunawan shimikunataka <h> killkawanmi
killkana kan.
Imamanta:
/w/ uyantin:
huahua wawa
huata wata
huasi wasi
cauchu kawchu
ñucanchichuan ñukanchikwan
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.
pucllachichuan pukllachikwan
micuchuan mikukwan
/ui/ diptongo
huiqui wiki
huigsa wiksa
huiru wiru
/k/ uyantin:
cuchi kuchi
cusa kusa
cunga kunka
panga panka
Kay /c/, /k/, /h/, /g/, /q/, /j/ uyantinpa ranti, /k/ uyantinwan
sumac sumak
sumah sumak
sumaq sumak
sumag sumak
sumak sumak
sumaj sumak
/y/ uyantin:
/ai/ diptongo
maipi maypi
kaipi kaypi
kaina kayna
maiman mayman
paiman payman
rurai ruray
waiku wayku
piucha piyucha
caina kayna
/ts/ uyantin:
/ts/ /ch/
tsuktsu mirlo chukchu paludismo
tsukni lagaña chukni lagaño
tsili planta chili chancho gordo
tsutu inflamado chutu chueco
tsitsi despeinado chichi carne
tsirapa disfrás, gallina chirapa cabezón
jantsi afrecho hanchi niño
tsakmana caminante chakmana c astigar
patsak cien pachak ocasión
tsala mestizo chala recoger
tsuntsu deshilado chunchu gordo
puntsu paja de cebada punchu prenda masculina
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.
Shuktak shimikuna:
pampa chumpi
chimpa humpi
caipi kaypi
huaicu wayku
mauca mawka
tauri tawri
shamui shamuy
upiai upyay
tamiai tamyay
huauqui wawki
Escuelaman rishun.
Profesoreskunata kayamuy.
Kay horaska las diez y mediami kan.
Chay profesoreskunaka atrasadullami chayamun.
Comunidad Pisicaspi presidenteta saludani kay Quito ciudadmanta, kaypika
bien nomasmi kanchik...
Ñawpa pachapi alli rimashka killkashka. Kunan pachapi mana alli rimashka
killkashka.
1. Wamra ukta ukta mashata kayamuy.
1. Wamra curri cuñaduta
kayamuy.
4. Killkaypi yanapakkuna
5. Shimikiyachay
Shina:
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.
Silabas Estructura
or-ma V+C
ma-no C+V
cho+za CC+V
hue+vo C+VV
cra+ter CC+V
cra+ter C+V+C
croa C+C+V+V
de+ci+sion C+V+V+N
in+te+gran+te C+C+V+C
obli+ga+to+rio V+C+C+V
cons+truc+cion C+V+C+C
guia C+V`V`V
6. Sinchiyachik8.
7. Kariwarmiyachik9
kari wawa
kari wawakuna
warmi wawa
warmi wawakuna
kari wakra
warmi wakra
5
kutukuna = abreviaturas
6
uw = uyaywa
7
ut = uyantin
8
sinchiyachik =acento
9
kariwarmiyachik = gènero
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.
8. Tawkayachik10.
wasi wasikuna
llama llamakuna
antawa antawakuna
muchiku muchikukuna
allku allkukuna
Shutirantiwan: Shutirantiwan:
kan kankuna
pay paykuna
Ishkay runakuna
Chunka wawakuna
mamapurakuna mamapura
wawkipurakuna wawkipura
9. Shimipa samikuna.
Sapi shimiku
allku -ta.
maki -wan.
uma-kuna -ta.
Shimipa sapi:
Shina:
10. Shutikuna11
11
shuti = nombre o sustantivo
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.
i. Runapa shutikuna
12
kikinpa shuti = sustantivo propio
13
tukuy shutikuna = sustantivo comùn
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.
yachachik yachak
apak hatun pushak
umakamak hampik
kullkikamak wawakamak
yachakkamak wasikamak
ñankamak kuyashka
mashi kuytsa
iv.Shukyachishka shutikuna14
Shina:
ayllullakta
pushakamay
yachanawasi
killkanapirka
killkaypirka
kullkikamay
ishkayshimi
mishkimuru
kari wawa
warmi wawa.
kari kuchi
warmi kuchi.
kari wawakuna
warmi wawakuna
kari kuchikuna
warmi kuchikuna
Pitishka shimikuna
aw uyaywa
ut uyantin
14
shukyachishka shuti = sustantivo compuesto
15
shutikuna imashina kakmanta = vista morfológico del sustantivo
16
shuti imashina yuyaypi rikurikmanta = vista funcional del sustantivo
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.
shty shutiyuyayki17
ichy imachikyuyayki18
pak paktachik19
im imak
ich imachik
sht shuti
shm shimiku
shll shutilli
shr shtiranti
Sh shunku
ypt yalli paktachik20
kpt katik paktachik21
trp taririklla paktachik22
imll imallichik
shy shukyachik23
Yuyaypa imak:
Imakpa shunku
Shina:
Sh
shtr shll sht sht
Ñukapa uchilla Manuela wawa-ka allku -ta -mi rantirka
Imak Willak25, Imanik26, Imashka27
Im 28
Will29. Imk30. Imsh31
Yuyaypa shukyachik
Shina:
17
shty - shutiyuyayki= frase nominal
18
icy- imachikyuyayki=frase verbal
19
pak - paktachik= complemento
20
ypt - yalli paktachik=complemento directo
21
kpt - katik paktachik= complement indirecto
22
trp - taririklla paktachik= complemento circunstancial
23
shy - shukyachik = modificador
24
24 imak sujeto
25
Willak= predicado
26
Imanik= predicado
27
Imashka= predicado
28
im = imak
29
will =willak
30
imk = imanik
31
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.
shukyachik
------------------
sht sht shm sht shm shm
----------------------- ----- ---- --------
Ñukapa uchilla Manuela wawa-ka allku -ta -mi rantirkani
Imak Willak, Imanik, Imashka
1. Shutirantikuna32
i. Runa shutiranti33
Runa shutirantikuna
Sapalla Tawkak
ñuka ñukanchik.
kan kankuna.
kikin kikinkuna.
pay paykuna
Tapuk shutirantikuna
Sapalla Tawkak
pi pikuna
ima imakuna
maypi maykunapi
maykan maykankuna
mashna
Rikuchik shutirantikuna.
Sapalla Tawkak
kay kaykuna
32
shutiranti= pronombre
33
runa shutiranti= pronombre personal
34
tapuk shutiranti= pronombre interrogativo
35
rikuchik shutiranti = pronombre demostrativo
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.
chay chaykuna
Sapalla Tawkak
wakin wakinkuna
manapi manapikuna
mana ima
36
kikinpayachik shutilli = adjetivo posesivo
37
suyu shutiranti = pronombre indefinido
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.
SHIMIKIPI SHIMIKUNA
Puchukay shimikipi
..........................................................................
........................................................................
Puchukay washa shimikipi
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.
..........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...........................................................................................................................
....................................................... .......................................................
....................................................... .......................................................
...................................................... ......................................................
....................................................... .......................................................
....................................................... .......................................................
...................................................... ......................................................
....................................................... .......................................................
....................................................... .......................................................
...................................................... ......................................................
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................
3. Shutilli38.
mawka antawa
sumak warmi
yana misi
sumak warmi wawa
yurak wasi.
alli wawa
sumak warmi
yachak wawa
mapa wampra
38
shutilli= adjetivo
39
ima kakta rikuchik shutillikuna= adjetivo calificativo
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.
wakak warmi
killatayta
yana allku
uki muchiku
killu wasi
puka uma
sani antawa
pukallpa wasi
sañi punchu
ankas chumpi
waylla yura
yurak uma
puzu uma
puka kishpi
llaksa muchiku
yakuwaylla antawa
Shutilliwan yuyaykuna
Shutiranti Shutilli
Shukllakancha41
shuk
ishkay
kimsa
chusku
pichka
40
yupay shutillikuna = adjetivos numerales
41
shukllakancha= unidades
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.
sukta
kanchis
pusak
iskun
Chunkakancha42
10 (shuk) chunka
20 ishkay chunka
30 kimsa chunka
40 chusku chunka
50 pichka chunka
60 sukta chunka
70 kanchis chunka
80 pusak chunka
90 iskun chunka.,
Yuyaykuna
Patsakkancha43
Shina:
Yuyaykuna
Warankakancha44
42
chunkakancha= decenas
43
patsakkancha= centenas
44
warankakancha=miles
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.
Yuyaykuna
Hunukancha45
Carlos yachakka ishkay hunu chusku waranka sukta chunka pusak kullkitami
killapi hapin.
Nikiyupay46
shukniki 1º.
Iishkayniki 2º
kimsaniki 3º
chuskuniki 4º
pichkaniki 5º
suktaniki 6º
kanchisniki 7º
pusakniki 8º
iskunniki 9º
chunkaniki 10º
chunka pichkaniki 15º
waranka chusku chunka pusakniki 1048º
Yuyaykuna
Chawpiriy yupay 47
Yuyaykuna
45
hunukancha= millones
46
nikiyupay= ordinales
47
chawpiriy yupana = quebrados, nùmeros racionales, fracciones
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.
Shuk yachakka kimsa tatki, sukta chawpimanta chusku tatki pintutami rantin.
2. Imallichik50
i. Imashinayachik imallichik51
Yuyaykuna :
shyill shm Sh
Juan mashika hawallami riman.
Imak Willak
shyill shm Sh
Wawaka millaytami rimakun.
Imak Willak
49
shutilli imashina yuyaypi rikurik= función del adjetivo
50
imallichik = adverbio
51
imashinayachik imallichik = adverbio de modo
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.
Yuyaykuna
Yuyaykuna
. kaypi, hawa, uku, kancha, kuska, pacha, kinkri, llakta, chimpa, marka.
Yuyaykuna
Yuyaykuna
v. Mananik imallichik56
Yuyaykuna
52
pachayachik imallichik = adverbio de tiempo, espacio
53
mashnayachik imallichik = adverbio de cantidad
54
kuskayachik imallichik = adverbio de lugar
55
arinik imallichik = adverbio de afirmación
56
mananik imallichik = adverbio de negación
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.
Yuyaykuna
shy Sh shy
ill sh sh shm sht shm Sh
Picha Maria mashipa tantataka mikurka.
Imak Willak
Pichari mikurka.
Pishi mikurka.
Yuyaykuna
Sh shy Sh
sht ich shm hill ich shm shm
Josè yachakka ñatak shamunkallami.
Imak Willay
Amatak piñachinkiman.
57
ichanik imallichik = adverbio de duda
58
harkak imallichik = adverbio de impedimento.
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.
i. yuyaypa imak.
ii. imakpa shunku
iii. yuyaypa shukyachik
iv. tukuykuna
i. shukyachik
ii. paktachik
iii. imachik.
iv. imallichik
i. Shutikunata rikuchinkapak.
ii. Imachikta suniyachik.
iii. Shutita mana nishpa chayllatatak ninkapak.
iv. Shutillita ninkapak.
8. Imallichikkunaka yuyaypika:
3. Imachikkuna59
Sapi60-shimiku61 Sapi-shimiku
miku-na miku-y
kallpa –na hallpa-y
shuya-na shuya-y
miku = imachik
miku-na = shuti
puklla = imachik
puklla-na = shuti
shamu-y
miku-y
llamka-y
miku-y comida
llamka-y herramienta
pukkla-y juguete
59
imachik= verbo
60
sapi= raiz
61
shimiku= morfema
62
74 imachik imashina kak= vista morfológico del verbo
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.
mikuni
Tantata mikuni.
Ñukaka tantatami mikuni.
Ñukaka mishki sumak tantatami mikuni.
Tantata
Ñukaka tantata
Ñukaka mishki sumak tantatami
Payka mikukun
Imak Willak
Sh
----------
Manuel mashika antawatami kayna rintirka
Imak Willak
tushu-na
muna-na
puñu-na
sht shm Sh
Wawaka allkutami makan.
Imak Willak
sht shm Sh
Ushushika wawatami armachikun.
Imak Willak
63
imachik imashina yuyaypi rikurin= función del verbo
64
rurayta yallichik imachik = verbo transitivo
65
rurayta mana yallichik imachik = verbo intransitivo
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.
shtr. shm Sh
Paymi puñun.
Imak Willak
Taytami armakun.
Paymi puñun
Shinakanayachik imachik
i. Rikuchik pacha67
Kunanpacha68
Shutiranti-imachik
tushu-ni
tushu-nki /nki
tushu-n
tushu-nchik
tushu-nkichik/ pankichik
tushu- nkuna
Yallishka pacha69
66
imachikpa huninayachik= conjugación del verbo
67
rikuchik pacha= modo indicativo
68
kunanpacha =presente.
69
yallishka pacha =pasado
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.
Shutiranti-imachik
tushu-rka-ni
tushu-rka-nki /pa-rka-nki
tushu-rka
tushu-rka-nchik
tushu-rka-nki-chik/ pa-rka-nki-chik
tushu- rka-kuna
Shutiranti-imachik
tushu-shka-ni
tushu-shka-nki /pa-shka-nki
tushu-shka
tushu-shka-nchik
tushu-shka-nki-chik/pa-shka-nki-chik
tushu- shkakuna
Shamuk pacha71.
Shutiranti-imachik
tushu-sha
tushu-nki /pa-nki
tushu-nka
tushu-shun
tushu-nki-chik/pa-nki-chik
tushu- nka-kuna
70
yallishka suyu pacha =pretérito imperfecto.
71
shamuk pacha = futuro
72
kachachik pacha= modo imperativo
73
rurayachik pacha= modo condicional
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.
Ñuka tushu-y-man
Kan tushu-nki-man / tushu-pa-nki-man
Pay tushu-y-man
Ñukanchik tushu-nchik-man
Kankuna tushu-nki-chik-man /pa-nki-chik-man
Paykuna tushu-y-kuna-man (tushuykunaman)
4. Munayachik pacha74
Ñuka tushu-chun
Kan tushu-chun
Pay tushu-chun
Kankuna tushu-chun /pa-chun
Paykuna tushu-chun
i. Kaya shamuy.
ii. Kayami shamusha.
iii. Llukshiy.
iv. Llamkayman.
YUYAYPA SAMIKUNA
1 2 3 4 5
74
munayachik pacha =modo subjuntivo
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
SHIMIKU KANCHA
-k
-na
Puklla- -y
-shka
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.
-shpa
Kuyurik shimikukuna
Shutimanta
imachikta
surkuk.
Wasi-
-ya
-chi
-lli
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.
1. Yuyayki75 yachay
Shina:
i. Shuti yuyayki76
Shina:
_________shty___
shy Sh
shll sht shm
Killu antawa-ka mawkami kan
Imak Willak
______________shty_____
shy shy Sh
shll. shll. sht. shm.
Chay sumak wawa-ka wakakunmi
Imak Willak
__________shty_ __
shy shy Sh
shll shll sht shm
Uchilla yana allku- ka kanikunmi
Imak Wiilak
_____shty__________
shy shy Sh
shll shll sht shm
75
yuyayki = frase
76
shuti yuyayki= frase nominal
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.
shty__________________
shy shy shy shy Sh
shll shll shll shll sht-shm
Chay uchilla sumak yana allku -ka sinchitami kanirka.
Imak Willak
shty__________________
shy shy shy shy Sh
shll shll shll shll sht-shm
Shuk tsala yana uchilla allku -ka sinchitami kanirka.
Imak Willak
Shina:
_______________ ichy_______________________
ypt. trp Sh
______________________ ______________ _ _
shy shy shy shy
shll shll shm shm shm imll imll ich shm
Yachachikka uchilla chiri-ya-chik-ta-mi kayna puncha ranti-rka.
Imak Willak
_ ichy_____________________________________
ypt. kpt trp Sh
___________________ _______________ ___________ ______
sht shm shm shrt shm sht shm imll imll ich shm shm
Tayta-ka antawa-ta-mi pay-pak wawa-man kayna puncha apa-mu-rka
Imak Willak
ypt Sh
sht shm shm sht shm shm ich shm
Yacha-chik- ka muyu -ta-mi ranti-n
Im Will
Sh ypt. Sh.
shll sht. shm shtr shm sht shm ich shm
Yuyak tayta-ka pay-pa allpa-ta-mi katu-rka.
Im Will
Sh kpt. Sh.
shll sht. shm shtr shm sht shm ich shm
Yuyak tayta-ka pay-pa allpa-man-mi ri-rka.
Im Will
Sh trp. Sh.
shll sht. shm shtr shm sht shm ich shm
Yuyak tayta-ka pay-pa allpa-pi-mi kawsai-rka.
Im Will
Sh trp. Sh.
shll sht. shm shtr shm sht shm shm ich shm
Yuyak tayta-ka pay-pa allpa-manta-mi shamu-rka.
Im Will
Sh trp. Sh.
shll sht. shm shtr shm sht shm shm ich shm
Yuyak tayta-ka pay-pa allpa-kaman-mi ri-rka.
Im Will
Willakpa paktachik