Está en la página 1de 42

KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

CHIMORAZO MARKAPA
ISHKAYSHIMI, KAWSAYPURA
YACHAYTA PUSHAKKAMAY

TANTACHIK:

SEGUNDO A. AJITIMBAY CRUZ.


Yachachikkunata Yanapa

Riobamba kiti, 2010 watapi.

KARASHKA YUYAY
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

Kay kamutaka, watanta, watanta allichishpami


shamushkani. Kallariy kamuka 2002 watapimi
tantachishka kan, chaywanmi, waypipash
yachachishpa shamushkani. Ashtawanka, Baños
kitipi, ishkayshimi kawsaypurapa yachachikkunami
kayshina kamuta allichishpa killkarkanchik, chaypika,
kay kamumantami, maykan pankakunata
churarkanchik.

Kay watapipash ashtawan allichishpami kikinman


karani, killkakatishpa, maykankunataka allichishpa,
kichwa shimitaka manatak wañuchishunchik.

Shinaka, maykan yuyaykunaka mana allichu kanka,


ashtawan allichinapashmi katina kan. Kikin yachachik
kashkamantaka, allichishpami kantina kanki.

Kay yuyaywanmi, ashtawanka ishkay shimi


kawsaypura yachachikkunaman tukuy shunkuwan
karani.

1. Uyariy, killka, llaktarimaymanta


KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

(Documento de la DINEIB: 1998)


Uyariy1 Rimay2 Killka3 llaktarimay4 killkay Maypi killkana
/a/ [a] ama ama Maypipash
[i] <a> imatik imatak
[u] kanpuk kanpak
/i/ [i] maki maki Shimi kallaripi, shimiki
[e] <i> ima ima puchukaypi, uyantin
meshke mishki washapi.

/u/ [u] muku muku Shimi kallaripi, shimiki


[o] <u> ñoka ñuka puchukaypi, uyantin
washapi.
/ ch / [ ch ] churu churu Shimi kallaripi, shimiki
[ ts ] tsawar chawar puchukaypi, uyantin
[ sh ] < ch > mashka machka washapi.
[zh ] kanzha kancha
/h / [j] xatun hatun Shimi kallaripi.
[h] <j> hatun hatun
[0] 0atun hatun
/k/ [k] kuri kuri Shimi kallaripi, shimiki
[kh ] <k > khari kari puchukaypi, uyantin
[j] juru kuru washapi.
[g] panga panka
/l/ [l] linchi linchi Shimi kallaripi, shimiki
[r] <l> rurun lulun kallaripi.
/ ll / [ ll ] lluchu lluchu Shimi kallaripi, shimiki
[ zh ] zhaki llaki puchukaypi, uyantin
[ ch ] < ll > kuchki kullki washapi.
[ sh ] mishma millma
[l] ali alli
/m/ [m] mama mama Shimi kallaripi, shimiki
[w] willma millma puchukaypi, uyantin
[ 0] <m> 0illma millma washapi.
[n ] kancha kamcha
/n/ [n] napana napana Shimi kallaripi, shimiki
[m] <n> yanta yanta puchukaypi, uyantin
washapi.
/ñ/ [ñ] ñaña ñaña Shimi kallaripi, shimiki
[y] <ñ> yan ñan puchukaypi, uyantin
[n] nitina ñitina washapi.
/p/ [p] papa papa Shimi kallaripi, shimiki
[ ph ] <p< phanka panka puchukaypi, uyantin
[b] xunbi junpi washapi.
/r/ [r] runtu runtu Shimi kallaripi, shimiki
[l] <r< ulku urku puchukaypi, uyantin
[b] rruna runa washapi.
/s/ [s] suni suni Shimi kallaripi, shimiki
[ sh ] <s> mishi misi puchukaypi, uyantin
washapi.

1
uyariy =sonido distintivo
2
rimay = discurso, habla
3
killka = letra
4
llaktarimay =dialecto
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

/ sh / [ sh ] shamuy shamuy Shimi kallaripi, shimiki


[ ch ] china shina puchukaypi, uyantin
[s] < sh > simi shimi washapi.
[z] mazna mashna
[ zh ] mazhna mashna
/t/ [t] turi turi Shimi kallaripi, shimiki
[ th ] thiyu tiyu puchukaypi, uyantin
[d ] <t> tanda tanta washapi.
[r ] payra payta
/y/ [y] yaya yaya Shimi kallaripi, shimiki
[i ] <y> pai pay puchukaypi, uyantin
washapi.
/w/ [w] waka waka Shimi kallaripi, shimiki
[b] <w> bira wira puchukaypi, uyantin
[0] 0iki wiki washapi.

2. Kichwapi killkanamanta

 h/j Killkamanta.

Kichwa shimipi [x], [j], [h], [Ø] uyarikunawan shimikunataka <h> killkawanmi
killkana kan.

Imamanta:

 Abya Yala llaktakunapi kawsak runakunaka, pakta killkankpakmi alli


kashkamanta.
 Wawakuna, shuktak shimi yachaypi, mana llakita charishpa, utka
yachachun.
 Ñawpa killkakuna <h> killkawan killkashka kashkamanta.
 Kunan pachapipash, wakin shimi amawtakunaka <h> killkawan
killkashkamanta.
 Español shimi killkawan ama paktarinkapak.
 <h> killkaka Kichwa shimipi uyarita charishkamanta, shina: hatun, humpi,
hunta, shuktakkunapash.

 /w/ uyantin:

Ñawpa killkashka Kunan killkay

huahua wawa
huata wata
huasi wasi
cauchu kawchu

Ñawpa killkashka Kunan killkay

ñucanchichuan ñukanchikwan
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

pucllachichuan pukllachikwan
micuchuan mikukwan

 /ui/ diptongo

Sarun killkashka Kunan killkay

huiqui wiki
huigsa wiksa
huiru wiru

 /k/ uyantin:

 Kay /k/ uyantinka, chay /c/, /g/, uyariy rantipa. Shina:

Ñawpa killkashka Kunan killkay

cuchi kuchi
cusa kusa
cunga kunka
panga panka

 Kay /qu/ uyantinpa ranti /k/ uyantinwan

Ñawpa killkashka Kunan killkay


quiquin kikin
quishpichic kishpichik
quishqui kishki

 Kay /c/, /k/, /h/, /g/, /q/, /j/ uyantinpa ranti, /k/ uyantinwan

Ñawpa killkashka Kunan killkay

sumac sumak
sumah sumak
sumaq sumak
sumag sumak
sumak sumak
sumaj sumak

 Sinallatak kay /cra, cri, cru, gru, gri, gra,/


KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

Ñawpa killkashka Kunan killkay

huagra/ huacra wakra


shigra/sicra shikra

 /y/ uyantin:

 /ai/ diptongo

Ñawpa killkashka Kunan killkana.

maipi maypi
kaipi kaypi
kaina kayna
maiman mayman
paiman payman
rurai ruray
waiku wayku

 Kay /iu/ /ai/, diptongo

Ñawpa killkashka Kunan killkay

piucha piyucha
caina kayna

 /ts/ uyantin:

Kay /ts/ uyantintaka,

/ts/ /ch/
tsuktsu mirlo chukchu paludismo
tsukni lagaña chukni lagaño
tsili planta chili chancho gordo
tsutu inflamado chutu chueco
tsitsi despeinado chichi carne
tsirapa disfrás, gallina chirapa cabezón
jantsi afrecho hanchi niño
tsakmana caminante chakmana c astigar
patsak cien pachak ocasión
tsala mestizo chala recoger
tsuntsu deshilado chunchu gordo
puntsu paja de cebada punchu prenda masculina
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

Shuktak shimikuna:

tsikta tsaka tsiñik machu


chikta chaka chiñik matsu
tsikan machan tsiw chan
chikan matsan chiw tsan
kuycha chin tsilli
kuytsa tsin chilli
shutu, tsampak, tsuku, kuytsa, tsiknina, putsa, patsutsu, tsimuk, mutsurina,
matsan,latsik, tsila.

Punasuyu markapika, llaktarimayshinallami rikurin, shina:

Llaktarimay Alli killkashka

[tsawar] [sawar] < chawar>


[chiknina] [tsiknina] <chiknina>
[chukni] [tsukni] <chukni>
[chankana] [tsankana] <chankana>
[charki] [tsarki] < charki>

 /s/, /z/ uyantinkuna:

Ñukanchik kichwa shimipika kay /z/

Ñawpa killkashka Kunan killkay

[ sampu, zampu] sampu


[ sarpa, zarpa] sarpa
[pasa, paza] pasa

 /m/, /n/ uyantinkuna:

pampa chumpi
chimpa humpi

wamra kimsa amsa


kanpak kikinpak ñanpi

Kay /kan/ shimimi kallari unanchata charin, kutin /pak, pa / shimiku


tanatarishpami / kanpak/ ninchik, shinapika /n/ uyantinwanmi killkana kan.

 Diptongo, triptongo shimikimanta.


KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

Ñawpa kilkashka Kunan killkay

caipi kaypi
huaicu wayku
mauca mawka
tauri tawri
shamui shamuy
upiai upyay
tamiai tamyay
huauqui wawki

3. Kichwa shimi shuktak shimita mañashkamanta.

Mana alli rimay

Escuelaman rishun.
Profesoreskunata kayamuy.
Kay horaska las diez y mediami kan.
Chay profesoreskunaka atrasadullami chayamun.
Comunidad Pisicaspi presidenteta saludani kay Quito ciudadmanta, kaypika
bien nomasmi kanchik...

Kay llakikunata allichinkapakka kay yuyaykunatami charinchik:

i. Ñawpa kichwa rimak yuyakkuna imashina rimashkatami shuktak


kutin yuyarishpa, hapishpapash rimay killkaypash kan. Shina:

Ñawpa pachapi alli rimashka killkashka. Kunan pachapi mana alli rimashka
killkashka.
1. Wamra ukta ukta mashata kayamuy.
1. Wamra curri cuñaduta
kayamuy.

2. Kallpashpa wasiman rinki.


2. Currishpa wasiman rinki

3 Mamakuta kallpachishpa apamunki.


3. Mamitata currichishpa apamunki

ii. Mushuk shimikunatami wiñachina kan.

Kunankama mana alli rimashka Kunanmanta alli rimay killkaypash.


killkashka
1. María mamaka shuk chiriyachiktami
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

1. Maríaka shuk refrigeradoratami rantimun.


rantimun. 2. Ana ushushika kamukamakmi
2. Anaka bibliotecariami kashka. kashka.
3. Rosaka yachachikka
3. Rosaka telescopiopimi rikukun karurikuyachikpimi rikukun.

iii. Ña mana kichwa shimi tiyakpi, mana wiñachinata ushakpika,


mishu shimikunatami mañaymi kan.

Kunankama rimashka killkashka. Kunanmanta rimay killkay.

1. Luiska tantatami mikun. 1. Luis wawaka tantatami mikun.

2. Tilivisiuntami chariyta munani. 2. Television antatami chariyta


munani.

3. Internipimi yachakuni. 3. Internet chaskipimi yachakuni.

4. Killkaypi yanapakkuna

/./ iñu, chikan iñu, katik iñu


/,/ chupa
/;/ iñu chupa
/:/ ishkay iñu
/ .- / iñu aspi
/-/ aspi
/¡!/ manchanayachik

ECUADOR MAMALLAKTAPA ISHKAYSHIMI, KAWSAYPURA YACHAYTA


PUSHAKKAMAY
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

CHIMBORAZO MARKAPA ISHKAYSHIMI, KAWSAYPURA YACHAYTA


PUSHAKKAMAY
SHUKNIKI TAPUYKUNATA RURAPAY

1. Kay shimkunata allichipay: micuna, cuchi, huahua, huasi, huiqui,


huigsa, shamui, panpa, kampa, kunga.
……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………

2. Kay yuyaykikunata allichipay:


 Sumac huasi……………………………………………
 Jatun wawa…………………………………………..
 Uchilla churi……………………………………………
 hahuapi mikuni………………………………………….
 chaypi kausani………………………………………….
 Millay wawa……………………………………………….

3. Kay yuyaykunata allichipay:


 Chay jatun kuchitaka wañuchishatagmi.
………………………………………………………………..
 Petag allkuskunataka wañuchirkakuna.
………………………………………………………………..
 Ñami profesoreskuna shamukun.
……………………………………………………………………
 Sinchitami paluwanka macarka.
………………………………………………………………….
 Rosataka wiksatashi nanacun.
…………………………………………………………………
4. Kay yuyaykunata allichipay:
 mikuni tantata wasipi.
………………………………………………………………
 pukllakunmari jaulapi.
………………………………………………………………..
 chiri chirillami
…………………………………………………………………
 Wakashpallami purin.
………………………………………………………………….
 ucta ucta aychata yanui.
…………………………………………………………………..

5. Kay killkata alli killkakatishpa, may iñuta, shuktak killkata


ushakpika, churashpa alli killkapay.

Martínez, E: 1990:43). “Mikunkapak yakuta tukuy shuktak mikunakunatpash


allpa mamamantami surkunchik Tutuy runakunami allpamanta mikunchik Allpa
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

mamami kawsayta kun Tukuy mashna tiyashkakunapash allpamantami


kawsayta charinchik Allpa mama wakllirishpa tukurikpika mikunapash tukuy
pachapimi chinkarinka Runakunapash yarikaywanmi tukuylla wañushpa
tukurinchikman".
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................

5. Shimikiyachay

Shina:
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

Shimiki watariy Uyariy shuti Kutukuna5 Shimiki


Uyaywa uyaywa uw6 u- chu

Tikray uyaywa + uyantin uw + ut7 an - ta

Paskashka uyantin + uyaywa ut + uw ma - na

Harkashka uyantin +uyaywa ut + uw + ut ham - pi


+uyantin

Silabas Estructura
or-ma V+C
ma-no C+V
cho+za CC+V
hue+vo C+VV
cra+ter CC+V
cra+ter C+V+C
croa C+C+V+V
de+ci+sion C+V+V+N
in+te+gran+te C+C+V+C
obli+ga+to+rio V+C+C+V
cons+truc+cion C+V+C+C
guia C+V`V`V

6. Sinchiyachik8.

shamuy, ñukachu, hawapi.


kampak, mamaka, unkushkami

7. Kariwarmiyachik9

Kari, warmi shimitami, yanka shutikunapaklla ñawpakpi churashpa, kari warmi


kashkata rikuchinchik.

kari wawa
kari wawakuna
warmi wawa
warmi wawakuna
kari wakra
warmi wakra

5
kutukuna = abreviaturas
6
uw = uyaywa
7
ut = uyantin
8
sinchiyachik =acento
9
kariwarmiyachik = gènero
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

i. Shutikunata rimashpaka mana kari warmiwan rimayta ushanchu,


shutikunallatakmi ña kari warmi kashkata rikuchin. Shina.

Rosa yachachikta kayay


Pedro yachachikta kayay

ii. Ayllushutiwan rimashpapash, ña umapi pi kakta charishkamantaka,


kari warmiwan mana rimanallachu kan. Shina:

Caguana yachachikta kayay.


Guaman mashiyta kayamuy

8. Tawkayachik10.

Kichwa shimipika –kuna shimikutami shutipa, shutirantipa kuchupi churanchik.


Shina:

Sapalla shutiwan: Tawkak shutiwan

wasi wasikuna
llama llamakuna
antawa antawakuna
muchiku muchikukuna
allku allkukuna

Shutirantiwan: Shutirantiwan:

kan kankuna
pay paykuna

 Shinapash, –kuna shimikutaka kayshina yuyaykunapika mana churaychu


kanchik:

i. Ña achkata rikuchikpika mana churaychu kan. Shina:

Mana allí killkay Alli killkay

Ñawi lulunkunata mayllay Ñawi lulunta mayllay


Makikunata mayllay Makita mayllay

ii. Ña achka yupaywan rikuchikpika mana churaychu kan.


Shina:

Mana allí killkay Alli killkay

sukta allkukuna sukta allku


10
tawkayachik = pluralizador
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

ishkay warmikuna. ishkay warmi.

Shinapash maykan runakunaka shina rimankunallami:

Ishkay runakuna
Chunka wawakuna

iii. Achkata rikuchikpika mana churaychu kan. Shina:

Mana allí killkay Alli killkay

achka allkukuna achka allku


tawka karikuna tawka kari.

iv. –pura shimiku rikurishpapash mana –kuna shimikuta churay


ushanchu. Shina:

Mana allí killkay Alli killkay

mamapurakuna mamapura
wawkipurakuna wawkipura

9. Shimipa samikuna.

Sapi shimiku

allku -ta.
maki -wan.
uma-kuna -ta.

Shimipa sapi:

allku: kanik, mayta purik, aychata mikuk, chusku chakita charik..


warmi: wawata kuk, alli shunkuta charik, wawakunata ashtawan kuyak

tayta: kallari yuyay


warmi: sumak, kuyak, wachak,
Shimiku:

Shina:

tayta-kuna: tawka tayta


tayta-wan: taytawan mashiyariska

10. Shutikuna11

11
shuti = nombre o sustantivo
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

Tiyak Umallapi Ukkuwan Manarikuk


kawsak

wasi supay wasi supay


allku samay allku samay
kusa kushikuy kusa kushikuy
warmi Apunchik warmi apunchik
allpa kuyashka allpa kuyashka
rumi ullawanka rumi ullawanka

i. Runapa shutikuna

Tukuy runakunami shutichishka kanchiki.

ii. Kikinpa shutikuna12

Chay shutikunaka kikinpaklla shutimi kan,

iii. Tukuy shutikuna13

Chay shutikunaka kikinta mana chikanyachik shutikunachu kan. Shina:

(“Sisayacuc Shimipanpa” 96: 273). (Killkashkaka imashina chay kamupi


killkashkatami hapishka kan)

pani hermana ( de él)


Ayllukunapa shutikuna apayruti ultimo hijo
kaka suegro del yerno
ampullo bisnieto chunpullu tataranieto.
akí suegra del yerno kuncha sobrino, hijo de la hemana
kachun nuera warmi mujer, esposa
churi hijo payay bisabuela
wawki hermano (varones) kiwach suegro, para la nuera
willka nieta, nieto kihuchi suegra, para la nuera
ipay tío, hermana de su runa mashi parentesco por afinidad
padre sispa wawki primo hermano de varón
hachi tío, hermano de su sispa ñañay prima hermana de mujer
padre( oriente) sispa turay primo hermano de mujer
hatunmama abuela turi hermano de ella
hatunyaya abuelo yawarmashi pariente consanguineo
hawha coonsuegro/gra. yaya papá, padre
lamama madrastra makuy bisabuelo
layaya padrastro mama mamá, madre
mulla sobrino, hijos de su mamay tía, hermana de su mamá
hermana masha yerno/cuñado
ñaña hemana (mujeres)

12
kikinpa shuti = sustantivo propio
13
tukuy shutikuna = sustantivo comùn
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

Shuktak runapa shutikuna

yachachik yachak
apak hatun pushak
umakamak hampik
kullkikamak wawakamak
yachakkamak wasikamak
ñankamak kuyashka
mashi kuytsa

iv.Shukyachishka shutikuna14

Kichwapipash, ishkay shutimanta shuk shutita wiñachishka kan.

Shina:

ayllullakta
pushakamay
yachanawasi
killkanapirka
killkaypirka
kullkikamay
ishkayshimi
mishkimuru

v.Shutikuna imashina kakmanta15

"kari, warmi" shimitami churanchik.


-kuna shimikutami churanchik. Shina:

kari wawa
warmi wawa.
kari kuchi
warmi kuchi.
kari wawakuna
warmi wawakuna
kari kuchikuna
warmi kuchikuna

v. Shutikuna imashina yuyaypi rikurikmanta 16

Pitishka shimikuna

aw uyaywa
ut uyantin

14
shukyachishka shuti = sustantivo compuesto
15
shutikuna imashina kakmanta = vista morfológico del sustantivo
16
shuti imashina yuyaypi rikurikmanta = vista funcional del sustantivo
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

shty shutiyuyayki17
ichy imachikyuyayki18
pak paktachik19
im imak
ich imachik
sht shuti
shm shimiku
shll shutilli
shr shtiranti
Sh shunku
ypt yalli paktachik20
kpt katik paktachik21
trp taririklla paktachik22
imll imallichik
shy shukyachik23

 Yuyaypa imak:

Mashika tantatami mikun.


Imak24

 Imakpa shunku

Shina:

Sh
shtr shll sht sht
Ñukapa uchilla Manuela wawa-ka allku -ta -mi rantirka
Imak Willak25, Imanik26, Imashka27
Im 28
Will29. Imk30. Imsh31

 Yuyaypa shukyachik

Shina:

17
shty - shutiyuyayki= frase nominal
18
icy- imachikyuyayki=frase verbal
19
pak - paktachik= complemento
20
ypt - yalli paktachik=complemento directo
21
kpt - katik paktachik= complement indirecto
22
trp - taririklla paktachik= complemento circunstancial
23
shy - shukyachik = modificador
24
24 imak sujeto
25
Willak= predicado
26
Imanik= predicado
27
Imashka= predicado
28
im = imak
29
will =willak
30
imk = imanik
31
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

shukyachik
------------------
sht sht shm sht shm shm
----------------------- ----- ---- --------
Ñukapa uchilla Manuela wawa-ka allku -ta -mi rantirkani
Imak Willak, Imanik, Imashka

1. Shutirantikuna32

i. Runa shutiranti33

Runa shutirantikuna

Sapalla Tawkak

ñuka ñukanchik.
kan kankuna.
kikin kikinkuna.
pay paykuna

ii. Tapuk shutirati34

Tapuk shutirantikuna

Sapalla Tawkak
pi pikuna
ima imakuna
maypi maykunapi
maykan maykankuna
mashna

iii. Rikuchik shutiranti35

Rikuchik shutirantikuna.

Sapalla Tawkak

kay kaykuna
32
shutiranti= pronombre
33
runa shutiranti= pronombre personal
34
tapuk shutiranti= pronombre interrogativo
35
rikuchik shutiranti = pronombre demostrativo
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

chay chaykuna

Imashinatak shuktak kikinpayachik shutirantishinata ruranchik 36

Chayta rurankapakka –pa, -pak shimikuta llutachishpami, kikinpayachik tukun.


Shina:

Ñukapa mamami unkushka kan.


Paypa ñañami paypak wasita rurakun.

iv. Suyu shutiranti37

Sapalla Tawkak

wakin wakinkuna
manapi manapikuna
mana ima

ECUADOR MAMALLAKTAPA ISHKAYSHIMI, KAWSAYPURA YACHAYTA


PUSHAKKAMAY
CHIMBORAZO MARKAPA ISHKAYSHIMI, KAWSAYPURA YACHAYTA
PUSHAKKAMAY
ISHKAYNIKI TAPUYKUNATA RURAPAY

36
kikinpayachik shutilli = adjetivo posesivo
37
suyu shutiranti = pronombre indefinido
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

i. Kay millkapi ima shimiki kashkata rikushpa churapay. Chaypakka kay


rimaypimi rikupanki:

Paywan sawarinata munakushkashi. Shinapash, warmipa yayaka, kay wamrata


mana chashkishkallachu paypak ushushiwan sawachinkapakka. Wamrataka
llamkanamanrakshi kachashka nin.

Alli llamkakpika masha tukunkimi nishpashi rimak kashka. Shinaka wamraka


tukuy punchakunata, tutamanta chishikama sara chakrata hallmankapak rini
nishpa, rik kashka. Hallmanaka manapash achka kashkachu.

Shinapash wamraka manarak tukuchini nishpaka rik katishkallami. Ña shuk killa


kipa, yayaka, wamraka imatatak rurakun yachasha nishka, chakraman rishkashi
nin.

Shimiki Uyariy shuti


watariy
Uyaywa
……………………………………………………………………
…………………………………………………………
Tikray
……………………………………………………………………
…………………………………………………………………..
Paskashka
……………………………………………………………………
…………………………………………………………………..
Harkashka
……………………………………………………………………
…………………………………………………………………..

ii. Kay rimayta killkakatishpa maypi sinchiyachik kashkata millkapi


killkapay.

Paywan sawarinata munakushkashi. Shinapash, warmipa yayaka, kay wamrata


mana chashkishkallachu paypak ushushiwan sawachinkapakka. Wamrataka
llamkanamanrakshi kachashka nin.

SHIMIKIPI SHIMIKUNA
Puchukay shimikipi
..........................................................................
........................................................................
Puchukay washa shimikipi
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

..........................................................................
.........................................................................
.........................................................................

iii. Kay yuyaykunata kariwarmiyachikta rikushpa allichipay


 José karita kayamuy
 ...................................................................................
 Maria warmita mikuchi.
 .......................................................................................
 Wawapakka sumac punchuta apamunki.
 .......................................................................................
 Chay wakraka mashna ñuñutashi kun.
 .......................................................................................
 Mikunkapakka Rosa, Maria, Josefa warmikunaka shamunllami.
 ........................................................................................................

iv. Kay rimayta killkakatishpa, shimikunapi may sapi, shimiku kakta


millkapi killkapay

Yachakka, kay watapika achkatami mirashka, chaymantaka yachachikta


mana charishpaka mana alli yachachinchu.

Shinaka, alli yachachinkapakka, ishkay yachachikkunatami kupay nishpa,


mañani.

Kay ayllullaktaman kushpaka, yachak wawamanta, tukuy shunkuwanmi


sumak yupaychiyta kuni.

SHIMI SHUTI SHUTILLI SHUTIRANTI IMALLICHIK IMACHIK


SAPI ................ ................ ................. ................. yacha
................ ................ ................ ................ ...............
................ ................ ................. ................. ...............
............... ................ ................ ................ ...............

SHIMIKU ................ ................ ................. ................. -k, ka


................ ................ ................ ................ ................
................ ................. ................. ................. ................
................ ................ ................ ................ ................
................ ................ ................ ................ ................
............... ............... ............... ............... ...............
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

v. Kay rimayta killkakatishpa maypi tawkayachik churanata ushakpika,


churashpa killkapay .

“Unidad Educativa La Paz” yachanawasi, Gualiquiz ayllullaktamantami


kikinta sumak napayta kuni, chay kipaka kaytami mañañi.

Yachakka, kay watapika achkatami mirashka, chaymantaka yachachikta


mana charishpaka mana alli yachachinchu.

Shinaka, alli yachachinkapakka, ishkay yachachikkunatami kupay nishpa,


mañani.

Kay ayllullaktaman kushpaka, yachak wawamanta, tukuy shunkuwanmi


sumak yupaychiyta kuni.

ECUADOR MAMALLAKTAPA ISHKAYSHIMI, KAWSAYPURA YACHAYTA


PUSHAKKAMAY
CHIMBORAZO MARKAPA ISHKAYSHIMI, KAWSAYPURA YACHAYTA
PUSHAKKAMAY
KIMSANIKI TAPUYKUNATA RURAPAY

vi. Kay rimaymanta shutikunata manyakunapi killkapay:

Paywan sawarinata munakushkashi. Shinapash, warmipa yayaka, kay wamrata


mana chashkishkallachu paypak ushushiwan sawachinkapakka. Wamrataka
llamkanamanrakshi kachashka nin.
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

Alli llamkakpika masha tukunkimi nishpashi rimak kashka. Shinaka wamraka


tukuy punchakunata, tutamanta chishikama sara chakrata hallmankapak rini
nishpa, rik kashka. Hallmanaka manapash achka kashkachu.

Shinapash wamraka manarak tukuchini nishpaka rik katishkallami. Ña shuk killa


kipa, yayaka, wamraka imatatak rurakun yachasha nishka, chakraman rishkashi
nin.

...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...........................................................................................................................

vii. Kikinpa, tukuypa shutikunata kay millkapi killkapay.

KIKINPA SHUTIKUNA TUKYPA SHUTIKUNA

....................................................... .......................................................
....................................................... .......................................................
...................................................... ......................................................
....................................................... .......................................................
....................................................... .......................................................
...................................................... ......................................................
....................................................... .......................................................
....................................................... .......................................................
...................................................... ......................................................

viii. Chay shutikunawan, shuti imaklla kashkawan, kimsa yuyayta


killkapay.

.......................................................................................................................
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................

ix. Chay shutikunawan, shuti shunku kashkawan, kimsa yuyayta


killkapay.
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
.........................................................................................................................
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

x. Chay shutikunawan, shuti shunku, shukyachik kashkawanpash,


kimsa yuyayta killkapay.
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
.........................................................................................................................

xi. Runa shutirantiwan kimsa yuyayta killkapay


...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
................................................................................................................
xii. Rikuchik shutirantiwan kimsa yuyayta killkapay
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
................................................................................................................
xiii. Tapuk shutirantiwan kimsa yuyayta killkapay
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
................................................................................................................
xiv. Suyu shutirantiwan kimsa yuyayta killkapay
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
................................................................................................................

3. Shutilli38.

mawka antawa
sumak warmi
yana misi
sumak warmi wawa
yurak wasi.

i. Ima kakta rikuchik shutillikuna 39

 Shuti may alli kakta rikuchik shutilli

alli wawa
sumak warmi
yachak wawa
mapa wampra
38
shutilli= adjetivo
39
ima kakta rikuchik shutillikuna= adjetivo calificativo
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

wakak warmi
killatayta
yana allku
uki muchiku
killu wasi
puka uma
sani antawa
pukallpa wasi
sañi punchu
ankas chumpi
waylla yura
yurak uma
puzu uma
puka kishpi
llaksa muchiku
yakuwaylla antawa

Shutilliwan yuyaykuna

 Ñukapa uchilla wawaka sumaktami yachan.


 Sumak allkuka unkushkami kan.
 Killa wawaka mana yachanchu.
 Millay shunku runaka mana yachanchu..

ii. Rikuchik shutillikuna


kay wasi
chay wasi

Manuel mashika kay allkutami kuyan.


Magali ushushika kay pukllaytami munan.

Shutiranti Shutilli

Kaymi shamun kay wamra


Chaymi wakan chay wamra
Kaykuna shamun(kuna) kay wamrakuna
Chaykuna shamun(kuna) chay wamrakuna

iii. Yupay shutillikuna40

 Shukllakancha41

shuk
ishkay
kimsa
chusku
pichka
40
yupay shutillikuna = adjetivos numerales
41
shukllakancha= unidades
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

sukta
kanchis
pusak
iskun

 Chunkakancha42

10 (shuk) chunka
20 ishkay chunka
30 kimsa chunka
40 chusku chunka
50 pichka chunka
60 sukta chunka
70 kanchis chunka
80 pusak chunka
90 iskun chunka.,

Yuyaykuna

Toribio pushakka chunka chusku watatami charin.

Manuel mashika ishkay chunka wakratami charin

 Patsakkancha43

Shina:

100 (shuk patsak)


200 ishkay patsak
300 kimsa patsak
400 chusku patsak
500 pichka patsak
600 sukta patsak
700 kanchis patsak
800 pusak patsak
900 iskun patsak

Yuyaykuna

Kay yachanawasipika ishkay patsak yachakmi tiyan.


Runaka ishkay patsak kullkitami killapika hapin.

 Warankakancha44

1000 (shuk) waranka


2000 ishkay waranka
3000 kimsa waranka

42
chunkakancha= decenas
43
patsakkancha= centenas
44
warankakancha=miles
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

4000 chusku waranka


5000 pichka waranka
6000 sukta waranka
7000 kanchis waranka
8000 pusak waranka
9000 iskun waranka

Yuyaykuna

Killapika ishkay waranka kullkitami hapini.


Kunanka ishkay waranka iskun watapimi kanchik.

 Hunukancha45

Carlos yachakka ishkay hunu chusku waranka sukta chunka pusak kullkitami
killapi hapin.

 Nikiyupay46

Nikiyupayka pi, ima katishka katishkata yupankapakmi kan. Shina:


Chay yupaypi –niki shimikuta churashpami rikuchiy kan. Shina:

shukniki 1º.
Iishkayniki 2º
kimsaniki 3º
chuskuniki 4º
pichkaniki 5º
suktaniki 6º
kanchisniki 7º
pusakniki 8º
iskunniki 9º
chunkaniki 10º
chunka pichkaniki 15º
waranka chusku chunka pusakniki 1048º
Yuyaykuna

Víctor mashika chunkaniki washapimi kallpakun.


Adrian wawaka ishakayniki wawami kan.

 Chawpiriy yupay 47

3/4 chusku chawpimanta kimsa.


4/4 chusku chawpimanta chusku
5/6 sukta chawpimanta pichka.

Yuyaykuna

45
hunukancha= millones
46
nikiyupay= ordinales
47
chawpiriy yupana = quebrados, nùmeros racionales, fracciones
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

Shuk yachakka kimsa tatki, sukta chawpimanta chusku tatki pintutami rantin.

iv. Shutilli imashina kakmanta48

Payka sumak allkukunatami charinn.


Jenny wawaka puka pukllay wawakunatami rantin.

v. Shutilli imashina yuyaypi rikurikmanta49

Shutitami imatapash allichin. Shina:

shy shy shy shy Sh


shll shll shll shll sht shm
Shuk sumak yana uchilla allkuka wasipimi kawsan.
Imak Willak

shy shy shy shy Sh


shll shll shll shll sht shm shll
Shuk sumak yana uchilla allkuka paya wasipimi kawsan.
Imak Willak

shy shy shy Sh shy shy shy Sh


shll shll shll sht shm shll shll sht shm
Kimsa mushuk puka kamuka chay uchilla wawapakmi kan.
Imak Willak

2. Imallichik50

i. Imashinayachik imallichik51

Kaykunashinami kan: hawalla, millay, ñutu, sinchi, alli, hawalla...

Yuyaykuna :
shyill shm Sh
Juan mashika hawallami riman.
Imak Willak

shyill shm Sh
Wawaka millaytami rimakun.
Imak Willak

shy shy shy Sh Sh


shll shll shll sht shm shll ich shm shm

shutilli imashina kakmanta=vista morfológico del adjetivo


48

49
shutilli imashina yuyaypi rikurik= función del adjetivo
50
imallichik = adverbio
51
imashinayachik imallichik = adverbio de modo
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

Kimsa mushuk puka kamuka hawalla yachankapakmi kan.


Imak Willak

ii. Pachayachik imallichik52 pchill

: kunan, kaya, kayna, puncha, wata, tuta, chishi.

Yuyaykuna 

Mamaka kunanmi kayarka.


Yachachikka chishipimi shamurka.
Pushakkunaka tutayakpimi kayarka.

iii. Mashnayachik imallichik53

: asha, kancha, tawka, achka, tukuy.

Yuyaykuna

Yachakka ashatami mikun.


Warmikunaka kancha kanchami shamun.
Chay ñantaka tawkami shamun.

iii. Kuskayachik imallichik 54

. kaypi, hawa, uku, kancha, kuska, pacha, kinkri, llakta, chimpa, marka.

Yuyaykuna

Ñañaka kaynamantami kaypi shuyakun.


Pachakamakka hawa pachapimi kawsan.

iv. Arinik imallichik55

Yuyaykuna

Yachakukkunapakka ari nishpami rimana kan.


Mana pitapash ari ninallachu kan.

v. Mananik imallichik56

Yuyaykuna

Chay yachachikkunaka mana pukllankunachu.


Mamaka mana kullkita charinchu.

52
pachayachik imallichik = adverbio de tiempo, espacio
53
mashnayachik imallichik = adverbio de cantidad
54
kuskayachik imallichik = adverbio de lugar
55
arinik imallichik = adverbio de afirmación
56
mananik imallichik = adverbio de negación
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

vi. Ichanik imallichik57

–shi, –cha, -chari, shimikutami shimipi llutachishpa yuyayta ruranchik.

Yuyaykuna

shy Sh shy
ill sh sh shm sht shm Sh
Picha Maria mashipa tantataka mikurka.
Imak Willak

Pichari mikurka.
Pishi mikurka.

vii. Harkak imallichik58

Kaykunashinami kan: ñatak, ama, pakta.

Yuyaykuna

Sh shy Sh
sht ich shm hill ich shm shm
Josè yachakka ñatak shamunkallami.
Imak Willay

Amatak piñachinkiman.

ECUADOR MAMALLAKTAPA ISHKAYSHIMI, KAWSAYPURA YACHAYTA


PUSHAKKAMAY
CHIMBORAZO MARKAPA ISHKAYSHIMI, KAWSAYPURA YACHAYTA
PUSHAKKAMAY
CHUSKUNIKI TAPUYKUNATA RURAPAY

1. Kay yuyaykunamanta alli yuyayta mashkapay:

i. Shutika imashina imachik kashkatami rikuchin.


ii. Shutika kay pachapi, umallapi kawsaytapash shutichishkakunami
kan.
iii. Shutitami may allichishpa rikuchin.
iv. Tukuy shimikunami shuti kan.

57
ichanik imallichik = adverbio de duda
58
harkak imallichik = adverbio de impedimento.
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

2. Kay shutikunamanta kikinpa shutita mashkapay:

i. wasi, allku, ;Manuel, mashiku.


ii. Rosa, Chimborazo, Tarzà, Chitamuro, Chibuleo.
iii. Tarzan, kuchi, kuy.
iv. Tukuykunami kikinpa shuti kan.

3. Kay yuyayta rikushpa, shuti imashi rikurikta mashkapay:


Ñukapa uchilla killu allkukuka maytashi rirka

i. yuyaypa imak.
ii. imakpa shunku
iii. yuyaypa shukyachik
iv. tukuykuna

4. Kay yuyayta rikushpa, shutillita mashkapay:


Ñukapa uchilla killu allkukuka tsala tsala aychatami mikun.

i. ñukapa, allku, aycha.


ii. killu, ñukapa, aycha.
iii. uchilla, killu, tsala.
iv. mana tiyanchu.

5. Kay yuyayta rikushpa, shutilli imashina rikurikta mashkapay:


Ñukapa uchilla killu allkukuka tsala tsala aychatami mikun.

i. shukyachik
ii. paktachik
iii. imachik.
iv. imallichik

6. Kay shimikunata rikushpa, ima shutilli kashkata rikuchipay:


Kay allkuka:

i. ima kak shutilli.


ii. rikuchik shutilli.
iii. yuyay shutilli
iv. kimsantin

7. Shutirantika kaypakmi kan:

i. Shutikunata rikuchinkapak.
ii. Imachikta suniyachik.
iii. Shutita mana nishpa chayllatatak ninkapak.
iv. Shutillita ninkapak.

8. Imallichikkunaka yuyaypika:

i. Shutipa ñawpapimi rin.


ii. Imachikpa ñawpapimi rin.
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

iii. Imachikpa ñawpapi washapipashmi rin.


iv. Mana maypi rinchu.

3. Imachikkuna59

Sapi60-shimiku61 Sapi-shimiku

miku-na miku-y
kallpa –na hallpa-y
shuya-na shuya-y

Ecuador mamallaktapi, -na llutarin. Colombia, Perù, Bolivia, Argentina


mamallaktapika –y llutarin.

miku = imachik
miku-na = shuti
puklla = imachik
puklla-na = shuti

 –y shimikuta churashpaka kachachik yuyaytami kun.

shamu-y
miku-y
llamka-y

Kaypika, shuk yuyaytaka ñapash charinchikllami.

 –y churashpapash shutipimi tikrachin, Shina:

miku-y comida
llamka-y herramienta
pukkla-y juguete

i. Imachik imashina kakmanta62

Ruray Kana Munak Shinakanayachik


kallpana puñuna kuyana kana
purina puskuna munana
rurana samana rikuna
pawana wakana piñana
llamkana rikuna kawsana
wampuna asina wakana

59
imachik= verbo
60
sapi= raiz
61
shimiku= morfema
62
74 imachik imashina kak= vista morfológico del verbo
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

ii. Imachik imashina yuyaypi rikurin63

mikuni

Tantata mikuni.
Ñukaka tantatami mikuni.
Ñukaka mishki sumak tantatami mikuni.

Tantata
Ñukaka tantata
Ñukaka mishki sumak tantatami

Chaymantami, yuyaypika imachikka willakmi (imashka, imanik) tukun. Shina:

Payka mikukun
Imak Willak

Sh
----------
Manuel mashika antawatami kayna rintirka
Imak Willak

tushu-na
muna-na
puñu-na

iii. Imachik imashina rurayta yallichik.

 Rurayta yallichik imachik64

sht shm Sh
Wawaka allkutami makan.
Imak Willak

sht shm Sh
Ushushika wawatami armachikun.
Imak Willak

Imatatak, pitatak tapushpami riksinchik. Shina:

Tapuy: Wawaka pitatak makan


Kutichiy: Allkutami makan

 Rurayta mana yallichik imachik65

63
imachik imashina yuyaypi rikurin= función del verbo
64
rurayta yallichik imachik = verbo transitivo

65
rurayta mana yallichik imachik = verbo intransitivo
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

shtr. shm Sh
Paymi puñun.
Imak Willak

Taytami armakun.

Pitak nishpa tapushpami riksinchik.


Shina :

Paymi puñun

Tapuy: pitak puñun


Kutichiy: paymi puñun

Ima rurashkataka payllapitakmi sakirin.

 Shinakanayachik imachik

Shinakanayachik imachikka imatapash, imashina kakta rikuchikmi kan.


Shinaka kana imachikllami kichwa shimipika tiyan. Shina:

Yachachikkunaka sumak munaywanmi kan.


Mashikunaka achka llamkakkunami karka.

iv. Imachikpa huninayachik66

i. Rikuchik pacha67

Imata rurashpa, munashpa, yuyashpa kay pachallapitak


rikuchikmi kan.

 Kunanpacha68

Shutiranti-imachik
tushu-ni
tushu-nki /nki
tushu-n
tushu-nchik
tushu-nkichik/ pankichik
tushu- nkuna

 Yallishka pacha69
66
imachikpa huninayachik= conjugación del verbo
67
rikuchik pacha= modo indicativo
68
kunanpacha =presente.
69
yallishka pacha =pasado
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

Shutiranti-imachik
tushu-rka-ni
tushu-rka-nki /pa-rka-nki
tushu-rka
tushu-rka-nchik
tushu-rka-nki-chik/ pa-rka-nki-chik
tushu- rka-kuna

 Yallishka suyu pacha70

Shutiranti-imachik
tushu-shka-ni
tushu-shka-nki /pa-shka-nki
tushu-shka
tushu-shka-nchik
tushu-shka-nki-chik/pa-shka-nki-chik
tushu- shkakuna

 Shamuk pacha71.

Shutiranti-imachik
tushu-sha
tushu-nki /pa-nki
tushu-nka
tushu-shun
tushu-nki-chik/pa-nki-chik
tushu- nka-kuna

ii. Kachachik pacha72

Imatapash sinchita rimashpa, kachashkata rurachun,


munachunpashtami rikuchin.

Kan tushu-y /pa-y


Kankuna tushu-y-chik /pa-y-chik

iii. Rurayachik pacha73

Ima munashkata, rurashkata rikuchinkapakmi kan.

70
yallishka suyu pacha =pretérito imperfecto.
71
shamuk pacha = futuro
72
kachachik pacha= modo imperativo
73
rurayachik pacha= modo condicional
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

Ñuka tushu-y-man
Kan tushu-nki-man / tushu-pa-nki-man
Pay tushu-y-man
Ñukanchik tushu-nchik-man
Kankuna tushu-nki-chik-man /pa-nki-chik-man
Paykuna tushu-y-kuna-man (tushuykunaman)

4. Munayachik pacha74

Ima kashkatapash maykan pachapi ruranatami


rikuchin.

Ñuka tushu-chun
Kan tushu-chun
Pay tushu-chun
Kankuna tushu-chun /pa-chun
Paykuna tushu-chun

ECUADOR MAMALLAKTAPA ISHKAYSHIMI, KAWSAYPURA YACHAYTA


PUSHAKKAMAY
CHIMBORAZO MARKAPA ISHKAYSHIMI, KAWSAYPURA YACHAYTA
PUSHAKKAMAY
PICHKANIKI TAPUYKUNATA RURAPAY

Kay tapuykunata kutichiy:

i. Imachikkunaka kaytami rikuchinkuna:

i. Imak ima rurakta, munakta, kanatapashmi rikuchin.


ii. Imakta ima pachapi ruraktami rikuchin.
iii. Imakta ima ruraktami rikuchin
iv. Kimsantinmi alli kan.

ii. Rikuchikpachapi huninayta mashkapay:

i. Kaya shamuy.
ii. Kayami shamusha.
iii. Llukshiy.
iv. Llamkayman.

iii. Chay millkata rikushpa chusku sumak yuyayta killkapay

YUYAYPA SAMIKUNA

1 2 3 4 5

74
munayachik pacha =modo subjuntivo
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

SHUTIRANTI SHUTILLI SHUTI IMALLICHIK IMACHIK

ñuka hatun wasi kaypi chari


kan/kikin sumak shunku kunan riku
pay kichki ñan utka puri
ñukanchik mushuk antawa chaypi tullpu
kankuna/kikinkuna alli antawa chimpa katu
pay/paykuna uchilla churana chillina miku
ñukapa/ñukapak yana ankiyari millay ñawiri
kankunapa/kankunapa shuk mashi kayna ka
kay hayak rumpa ashtawan taki
chay kunuk tiyarina mana usha
pacharikuna piña yacha
wasi asha mikuna tiya
llakta

……………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………

SHIMIKU KANCHA

Shutikanchapa shimikukuna. (Alvarez C: 93: 65).

Shimi, Surkuk Patarik Kuyurik


Sapi. Tawkaya Urmayachik
chik
-kuna
1.Shutimanta -pak (acusativo) -mi
surkuk -pa ( acusativo)
(-nchik) -man (dativo)
(afirmativo)
-yuk -ta (acusativo) -shi (duda)
-kamak -pi (ablativo) -chu
 Kuyayachik,uc -rayku (ablativo) (interrogativo)
hillayachik -wan (ablativo) -chari
Antawa- -pura (ablativo)
-ku -intin (ablativo)
(admirativo)
-lla -shina (ablativo) -mari
-wa -kama (n) (ablativo) (afirmativo)
-manta (ablativo) -tak
 Millanayachik, -kancha (grupo) (admirativo)
hatunyachik. -pampa (totalidad)
-cha ( duda)
-ruku -ka (enfático)
-sapa -rak (orden)
-siki -pash
(conector)
2. Imachikmanta
shutiyachik:

-k
-na
Puklla- -y
-shka
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

-shpa

Kuyurik shimikukuna

-mi mashimi (ari nik, afirmativo)


-shi mashishi (ichanik, duda)
-chu mashichu (tapuk, interrogativo)
-chari mashichari ( kachachik, admirativo)
-mari mashimari (ari nik, afirmativo)
-tak mashitak (kachachik, admirativo)
-ka mashika (harkak, enfàtico)
-cha mashicha (ichanik, duda)
-rak mashirak (nikik, orden)
-pash mashipash (tantachik, conector)

Imachikpa shimikukuna. (Alvarez C: 93: 66).

Sapi Surkuk Patarik Kuyurik


Run Pacha Runakak Tawkaya Rurak
a chik
Imachik Imachikmanta
surkuk. -wa -rka - ni -man -mi
-nki -chik -shi
-naya -n -chu
-raya -inchik -cha
-paya -chari
-ku -mari
-kacha -shak -shun -tak
Miku- -chi -nki -y -ka
-naku -nka -lla
-mu -rak
-ir -pash
-pa -ari
-wa

Shutimanta
imachikta
surkuk.
Wasi-
-ya
-chi
-lli
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

1. Yuyayki75 yachay
Shina:

María mashika puñukun


shuti yuyayki imachik yuyayki
shty ichy

Mamaka sumaktami puñukun


shuti yuyayki imachik yuyayki
shty ichy

Ñukapa mamaka sumaktami wasipi puñukun


shuti yuyayki imachik yuyayki
shty ichy

i. Shuti yuyayki76
Shina:

_________shty___
shy Sh
shll sht shm
Killu antawa-ka mawkami kan
Imak Willak

______________shty_____
shy shy Sh
shll. shll. sht. shm.
Chay sumak wawa-ka wakakunmi
Imak Willak

__________shty_ __
shy shy Sh
shll shll sht shm
Uchilla yana allku- ka kanikunmi
Imak Wiilak

_____shty__________
shy shy Sh
shll shll sht shm

75
yuyayki = frase
76
shuti yuyayki= frase nominal
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

Kay waylla kamu-ka mushukmi kan


Imak Willak

shty__________________
shy shy shy shy Sh
shll shll shll shll sht-shm
Chay uchilla sumak yana allku -ka sinchitami kanirka.
Imak Willak

Kay shuti yuyaykika, yuyaypa imakmi kan, shina:

shty__________________
shy shy shy shy Sh
shll shll shll shll sht-shm
Shuk tsala yana uchilla allku -ka sinchitami kanirka.
Imak Willak

ii. Imachik yuyayki77

Shina:

________ _ichy____ ______


ypt Sh
_____________________
sht shm shm ich shm
Manuel pusha-k-ka tanta-ta-mi ranti-n
Imak Willak

_______________ ichy_______________________
ypt. trp Sh
______________________ ______________ _ _
shy shy shy shy
shll shll shm shm shm imll imll ich shm
Yachachikka uchilla chiri-ya-chik-ta-mi kayna puncha ranti-rka.
Imak Willak

_ ichy_____________________________________
ypt. kpt trp Sh
___________________ _______________ ___________ ______
sht shm shm shrt shm sht shm imll imll ich shm shm
Tayta-ka antawa-ta-mi pay-pak wawa-man kayna puncha apa-mu-rka
Imak Willak

 Imachik yuyaykipa paktachikkuna78

 Yallik paktachiy =ypt


77
imachik yuyayki = frase verbal
78
imachik yuyaykipi paktachikuna =complementos de la frase vrbal
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

–ta shimikutami ushan. Shina:

ypt Sh
sht shm shm sht shm shm ich shm
Yacha-chik- ka muyu -ta-mi ranti-n
Im Will

Sh ypt. Sh.
shll sht. shm shtr shm sht shm ich shm
Yuyak tayta-ka pay-pa allpa-ta-mi katu-rka.
Im Will

 Katiy paktachiy =kpt

chaypakka -man shimikutami ushan. Shina:

Sh kpt. Sh.
shll sht. shm shtr shm sht shm ich shm
Yuyak tayta-ka pay-pa allpa-man-mi ri-rka.
Im Will

 Taririklla paktachiy =trp

-pi, -manta, -kama (an) shimikukunatami ushan.


Shina:

Sh trp. Sh.
shll sht. shm shtr shm sht shm ich shm
Yuyak tayta-ka pay-pa allpa-pi-mi kawsai-rka.
Im Will

Sh trp. Sh.
shll sht. shm shtr shm sht shm shm ich shm
Yuyak tayta-ka pay-pa allpa-manta-mi shamu-rka.
Im Will

Sh trp. Sh.
shll sht. shm shtr shm sht shm shm ich shm
Yuyak tayta-ka pay-pa allpa-kaman-mi ri-rka.
Im Will

ypt ktp . trp Sh.


sht shm sht shm shm shrt shm sht shm imll imll ich shm
KICHWATA YACHASHUNCHIK Segundo A. Ajitimbay C.

Tayta-ka papa-ta-mi pay-pa allpa-pi kaya puncha tarpu-nka.


Im Will

 Willakpa paktachik

Kay paktachikkunaka willak ukupi rishpami, imachiktaka ashtawan allichin, shinaka


yuyaytapashmi may hamutanallapi churan. Shina:

ypt ktp . trp Sh.


sht shm sht shm shm shrt shm sht shm imll imll ich shm
Tayta-ka papa-ta-mi pay-pa allpa-pi kaya puncha tarpu-nka.
Im Will

shy Sh ypt ktp . trp Sh


shll shm sht shm sht shm shrt shm sht shm imll imll ich shm
Kuyak tayta-ka papa-ta-mi pay-pa allpa-pi kaya puncha tarpu-nka
Im Will

También podría gustarte