Está en la página 1de 43

Depto. de Física e Química.

IES María Soliño (Cangas)

FÍSICA Y QUÍMICA – 1º BACH


U.D. 3 – FORMULACIÓN Y NOMENCLATURA DE LOS
COMPUESTOS INORGÁNICOS

1. Introducción

Todos los elementos químicos, con la excepción de los gases nobles, se combinan
entre sí formando moléculas o cristales, con la finalidad de conseguir una configuración
electrónica más favorable y estable. Como sabes, las configuraciones más estables son
aquellas en las que las diferentes capas o subcapas de la corteza electrónica están llenas
de electrones, correspondiéndose precisamente con las configuraciones electrónicas de
los gases nobles, los elementos químicos del grupo o columna 18 de la Tabla Periódica.
Así, los gases nobles son los únicos elementos químicos que, salvo contadas excepciones,
no forman compuestos químicos, al tener sus capas o subcapas electrónicas ya completas
y ser, por lo tanto, muy estables.

Valencia química y número de oxidación

Para conseguir una configuración electrónica de capas o subcapas completas, los


átomos de los diferentes elementos se combinan entre sí cediendo, ganando o
compartiendo electrones.
 Se denomina valencia química de un elemento al número de electrones que un
átomo de dicho elemento gana, cede o comparte al combinarse con otros átomos y
formar un compuesto.

De forma más precisa:


 Se denomina número de oxidación de un elemento al número de electrones que un
átomo de dicho elemento ganaría o cedería si el compuesto del que forma parte
fuese un compuesto iónico (esto es, un compuesto formado por iones positivos y
negativos).

En muchas ocasiones, sin embargo, utilizaremos los conceptos de valencia química


y número de oxidación indistintamente y como si fuesen sinónimos, pues ambos permiten
cuantificar la capacidad de combinación de los átomos de un elemento dado. Debes
estudiar y conocer las valencias químicas o números de oxidación de los elementos
químicos más comunes (tabla de valencias).

Formulación y nomenclatura de los compuestos químicos

Nombrar un compuesto químico consiste en escribir su nombre a partir de su fórmula


química, mientras que formular un compuesto químico consiste en escribir su fórmula
química a partir de su nombre.

Existen, esencialmente, cuatro formas principales de nombrar los compuestos


químicos, que debes conocer:

1
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

a) Nomenclatura de composición. Aceptada y recomendada por la IUPAC


(International Union of Pure and Applied Chemistry), se basa en el uso de prefijos
químicos que indican el número de átomos de cada elemento que posee un
compuesto.
Prefijos químicos simples:
1 2 3 4 5 6 7 8
mono di tri tetra penta hexa hepta octa

Para nombrar ciertos compuestos, como las sales ternarias y cuaternarias,


necesitaremos utilizar también los prefijos químicos compuestos:
1 2 3 4 5 6 7 8
- bis tris tetrakis pentakis hexakis heptakis octakis

b) Nomenclatura de Stock. Aceptada también por la IUPAC, se basa la


especificación, mediante números romanos y únicamente cuando es necesario, de las
valencias con que se combinan los distintos elementos que forman el compuesto.

c) Nomenclatura tradicional. Aunque no está recomendada por la IUPAC, su uso


está todavía muy extendido. Se basa en la especificación de las valencias con que se
combinan los distintos elementos que forman el compuesto mediante el uso de prefijos y
sufijos.

d) Nomenclatura de adición. En este curso, además, introduciremos a modo de


ampliación una cuarta nomenclatura, la nomenclatura de adición, aceptada y
recomendada específicamente por la IUPAC para nombrar compuestos como los
oxoaniones, los oxoácidos, las sales ternarias y las sales cuaternarias.

Electronegatividad y fórmulas químicas

Debes tener en cuenta que, a la hora de formular un compuesto químico, los átomos
que lo componen se escriben en orden creciente de electronegatividad. Así, por ejemplo,
el hidrógeno es menos electronegativo que el oxígeno, y por esa razón la fórmula química
del agua es H2O (y no OH2). En general, en los compuestos binarios, formados
únicamente por dos elementos químicos diferentes, esta regla implica que el elemento de
la izquierda actúa siempre con número de oxidación o valencia positiva y el elemento de
la derecha con número de oxidación o valencia negativa.
La electronegatividad es una propiedad que mide la “apetencia” que tiene un átomo
de un cierto elemento por ganar un electrón. Como puedes comprobar en la figura, en la
Tabla Periódica la electronegatividad aumenta (generalmente) de abajo a arriba y de
izquierda a derecha; esto es, desde el extremo inferior izquierdo hacia la esquina superior
derecha, excluidos los gases nobles. El flúor es, pues, el elemento más electronegativo
que existe (con un valor de 4.0 en la escala de electronegatividad de Pauling) y por lo
tanto, en las fórmulas químicas, se escribe siempre a la derecha.

2
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

OBSERVACIÓN IMPORTANTE

Fíjate en la siguiente pregunta: ¿cómo podemos saber en qué proporción se


combinan los elementos químicos que forman un compuesto binario? Por ejemplo,
cuando el oxígeno y el hidrógeno se combinan para formar agua, ¿podemos deducir
razonadamente cuántos átomos de oxígeno y cuántos átomos de hidrógeno hay en cada
molécula de agua?

Esta pregunta puede responderse de dos modos: i) de forma precisa, mediante un


diagrama de Lewis; o ii) mediante el siguiente truco que debes recordar:

 Para formar un compuesto binario se intercambian las valencias a modo de


subíndices. Si la valencia es 1, no se pone. Además, y salvo algunas excepciones
que indicaremos más adelante, se simplifican los subíndices siempre que sea posible.

En el caso del oxígeno, O (valencia 2) y el hidrógeno, H (valencia 1), el compuesto


resultante (agua) tendrá la fórmula química H2O. Observa los siguientes ejemplos:

- Na (val. 1) + O (val. 2) → Na2O


- Ca (val. 2) + O (val. 2) → Ca2O2 → CaO
- Fe (val. 3) + O (val. 2) → Fe2O3
- Fe (val. 2) + O (val. 2) → Fe2O2 → FeO
- C (val. 4) + O (val. 2) → C2O4 → CO2
- C (val. 2) + O (val. 2) → C2O2 → CO

Este “truco” del intercambio de valencias no es sino un caso particular de la siguiente


propiedad general:

“La suma algebraica de los números de oxidación de todos los átomos que
intervienen en la fórmula de una sustancia neutra es igual a cero”

Por ejemplo, en el caso del agua, los números de oxidación del hidrógeno y del
oxígeno son +1 y –2, respectivamente, cumpliéndose que: 2· (+1) + 1· (–2) = 2 – 2 = 0.

3
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

2. Sustancias simples, elementos o sustancias elementales

Como sabes, la inmensa mayoría de la materia que encontramos en la naturaleza se


presenta en forma de mezclas, que pueden separarse mediante métodos físicos en las
diversas sustancias puras que las componen. Recuerda que las sustancias puras pueden
ser de dos tipos:
 Elementos, sustancias elementales o sustancias simples. Son aquellas sustancias
puras formadas por un único elemento del Sistema Periódico, como el hierro (Fe), el
cobre (Cu), el oxígeno (O2), el nitrógeno (N2) o el ozono (O3).
 Compuestos. Son aquellas sustancias puras formadas por dos o más elementos
diferentes que se combinan en una determinada proporción, como el agua (H2O), el
dióxido de carbono (CO2), el metano (CH4) o el amoniaco (NH3).
Debes recordar que existen cinco gases que, en la naturaleza, se encuentran
prácticamente siempre en forma de moléculas de dos átomos: son el hidrógeno (H2), el
nitrógeno (N2), el oxígeno (O2), el flúor (F2) y el cloro (Cl2). También se agrupan
formando moléculas diatómicas el bromo (Br2, líquido a temperatura ambiente) y el yodo
(I2, sólido a temperatura ambiente). Así pues, es muy raro encontrar en la naturaleza
átomos libres (es decir, desemparejados) de los elementos anteriores.
En el caso del oxígeno, existe una fina capa en la estratosfera, a unos 20 km de altura
sobre la superficie de la Tierra, en la cual este elemento se encuentra en forma de
moléculas de tres átomos. El oxígeno triatómico (O3) se denomina ozono. Como sabes, la
capa de ozono juega un papel decisivo para la vida en la Tierra al absorber la radiación
ultravioleta del Sol.
Completa la tabla con las fórmulas y nombres de las siguientes sustancias simples.

Nomenclatura
Fórmula Nombre alternativo aceptado
de composición
O2 Dioxígeno Oxígeno
O3 Trioxígeno Ozono
O Monoxígeno Oxígeno monoatómico
H2 Dihidrógeno Hidrógeno
H Monohidrógeno Hidrógeno monoatómico
N2 Dinitrógeno Nitrógeno
N Mononitrógeno Nitrógeno monoatómico
S6 Hexaazufre
S8 Octaazufre
P4 Tetrafósforo

4
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

3. Compuestos binarios (I): óxidos.

 Los óxidos son compuestos químicos binarios formados por el oxígeno y por otro
elemento químico. Por ejemplo, cuando el oxígeno se combina con el sodio, se forma
óxido de sodio.

Formulación y nomenclatura de los óxidos

a) Nomenclatura de composición

Prefijo + óxido de prefijo + elemento

b) Nomenclatura de Stock

Óxido de elemento (valencia)


La valencia se indica en números romanos, y ¡solo si es necesario!

c) Nomenclatura tradicional

c1) Si el elemento que se combina con el oxígeno tiene una única valencia:

Óxido de elemento o bien Óxido elemento-ico

c2) Si el elemento que se combina con el oxígeno tiene dos valencias:

- Si se combina con la valencia más alta: Óxido elemento-ico


- Si se combina con la valencia más baja: Óxido elemento-oso

c3) Si el elemento que se combina con el oxígeno tiene tres valencias:

- Si se combina con la valencia más alta: Óxido elemento-ico


- Si se combina con la valencia intermedia: Óxido elemento-oso
- Si se combina con la valencia más baja: Óxido hipo-elemento-oso

c4) Si el elemento que se combina con el oxígeno tiene cuatro valencias:

- Si se combina con la valencia más alta: Óxido per-elemento-ico


- Si se combina con la 2ªvalencia más alta: Óxido elemento-ico
- Si se combina con la 3ª valencia más alta: Óxido elemento-oso
- Si se combina con la valencia más baja: Óxido hipo-elemento-oso

El siguiente esquema puede ayudarte a recordar el uso de prefijos y sufijos en la


nomenclatura tradicional:
hipo- -oso val. menor
3 valencias -oso
2 valencias 4 valencias ↓
1 valencia -ico
per- -ico val. mayor

5
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

Antiguamente, en la nomenclatura tradicional se distinguían los óxidos de elementos


metálicos de los óxidos de elementos no metálicos. Estos últimos, los óxidos de los
elementos no metálicos, se denominaban anhídridos. Por esta razón, quizá hayas
escuchado en alguna ocasión hablar, por ejemplo, del anhídrido carbónico (CO2).

Observa los siguientes ejemplos:

Nomenclatura Nomenclatura de Nomenclatura


Fórmula
de composición Stock tradicional

Monóxido de Óxido de potasio /


K2O Óxido de potasio
dipotasio óxido potásico
Monóxido de Óxido de Óxido de magnesio /
MgO
magnesio magnesio óxido magnésico
Au2O3 Trióxido de dioro Óxido de oro (III) Óxido áurico
Monóxido de Óxido de mercurio
Hg2O Óxido mercurioso
mercurio (I)
Trióxido de Óxido de hierro
Fe2O3 Óxido férrico
dihierro (III)
Monóxido de Óxido de hierro
FeO Óxido ferroso
hierro (II)
Óxido de estaño
SnO2 Dióxido de estaño Óxido estánnico
(IV)
Monóxido de Óxido de carbono Óxido (o anhídrido)
CO
carbono (II) carbonoso
Dióxido de Óxido de carbono Óxido (o anhídrido)
CO2
carbono (IV) carbónico
Monóxido de Óxido de azufre Óxido (o anhídrido)
SO
azufre (II) hiposulfuroso
Óxido de azufre Óxido (o anhídrido)
SO2 Dióxido de azufre
(IV) sulfuroso
Óxido de azufre Óxido (o anhídrido)
SO3 Trióxido de azufre
(VI) sulfúrico
Heptaóxido de Óxido de cloro Óxido (o anhídrido)
Cl2O7
dicloro (VII) perclórico
Pentaóxido de Óxido (o anhídrido)
Cl2O5 Óxido de cloro (V)
dicloro clórico
Trióxido de Óxido de cloro Óxido (o anhídrido)
Cl2O3
dicloro (III) cloroso
Monóxido de Óxido (o anhídrido)
Cl2O Óxido de cloro (I)
dicloro hipocloroso

6
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

EJERCICIOS DE FORMULACIÓN QUÍMICA – 1º Bachillerato

Completa la tabla con las fórmulas y nombres de los siguientes óxidos.

NOMENCLATURA NOMENCLATURA NOMENCLATURA


FÓRMULA
DE COMPOSICIÓN DE STOCK TRADICIONAL

Ni2O3 Trióxido de diníquel Óxido de níquel (III) Óxido niquélico

Monóxido de Óxido de magnesio /


MgO Óxido de magnesio
magnesio óxido magnésico

Monóxido de Óxido de mercurio


Hg2O Óxido mercurioso
dimercurio (I)

FeO Monóxido de hierro Óxido de hierro (II) Óxido ferroso

Monóxido de
HgO Óxido de mercurio (II) Óxido mercúrico
mercurio

Au2O3 Trióxido de dioro Óxido de oro (III) Óxido áurico

Óxido de plata / óxido


Ag2O Monóxido de diplata Óxido de plata
argéntico

Monóxido de
Hg2O Óxido de mercurio (I) Óxido mercurioso
dimercurio

Trióxido de Óxido de nitrógeno


N2O3 Óxido nitroso
dinitrógeno (III)

Óxido de silicio /
SiO2 Dióxido de silicio Óxido de silicio
óxido silícico

Trióxido de Óxido de aluminio /


Al2O3 Óxido de aluminio
dialuminio óxido alumínico

Óxido de sodio /
Na2O Monóxido de disodio Óxido de sodio
óxido sódico

Monóxido de Óxido de potasio /


K2O Óxido de potasio
dipotasio óxido potásico

FeO Monóxido de hierro Óxido de hierro (II) Óxido ferroso

7
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

EJERCICIOS DE FORMULACIÓN QUÍMICA – 1º Bachillerato

Completa la tabla con las fórmulas y nombres de los siguientes óxidos.

NOMENCLATURA NOMENCLATURA NOMENCLATURA


FÓRMULA
DE COMPOSICIÓN DE STOCK TRADICIONAL

Fe2O3 Trióxido de dihierro Óxido de hierro (III) Óxido férrico

CoO Monóxido de cobalto Óxido de cobalto (II) Óxido cobaltoso

SnO Monóxido de estaño Óxido de estaño (II) Óxido estannoso

CrO3 Trióxido de cromo Óxido de cromo (VI) Óxido crómico

SO3 Trióxido de azufre Óxido de azufre (VI) Óxido sulfúrico

Pentaóxido de
Br2O5 Óxido de bromo (V) Óxido brómico
dibromo

I2O7 Heptaóxido de diyodo Óxido de yodo (VII) Óxido peryódico

SO Monóxido de azufre Óxido de azufre (II) Óxido hiposulfuroso

Br2O3 Trióxido de dibromo Óxido de bromo (III) Óxido bromoso

SO2 Dióxido de azufre Óxido de azufre (IV) Óxido sulfuroso

CrO Monóxido de cromo Óxido de cromo (II) Óxido hipocromoso

Trióxido de Óxido de aluminio /


Al2O3 Óxido de aluminio
dialuminio Óxido alumínico

8
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

4. Compuestos binarios (II): hidruros

 Los hidruros son compuestos químicos binarios formados por el hidrógeno y por
otro elemento químico. Por ejemplo, cuando el hidrógeno se combina con el
aluminio, se forma hidruro de aluminio.

Formulación y nomenclatura de los hidruros

En general, los hidruros se formulan siguiendo exactamente las mismas reglas que
los óxidos, pero sustituyendo la palabra “oxido” por “hidruro”. Observa los siguientes
ejemplos:

Nomenclatura Nomenclatura de Nomenclatura


Fórmula
de composición Stock tradicional

Hidruro de litio /
LiH Hidruro de litio Hidruro de litio
hidruro lítico

Hidruro de calcio /
CaH2 Dihidruro de calcio Hidruro de calcio
hidruro cálcico

Hidruro de
Trihidruro de Hidruro de
AlH3 aluminio / hidruro
aluminio aluminio
alumínico

Hidruro de hierro
FeH3 Trihidruro de hierro Hidruro férrico
(III)

Hidruro de hierro
FeH2 Dihidruro de hierro Hidruro ferroso
(II)

Existen, sin embargo, dos tipos de hidruros que se nombran de forma diferente según
la nomenclatura tradicional.

4.1. Ácidos hidrácidos

 Los ácidos hidrácidos son aquellos hidruros que se forman como resultado de la
combinación del hidrógeno con los elementos (todos ellos no metálicos) de los
grupos 16 (S, Se, Te) y 17 (F, Cl, Br, I) de la Tabla Periódica. Los ácidos hidrácidos
se encuentran generalmente en disolución acuosa.

En los ácidos hidrácidos, los no metales se combinan siempre con su única


valencia negativa, mientras que el hidrógeno lo hace siempre con valencia +1. Observa,
en los ejemplos de la siguiente tabla, que en los ácidos hidrácidos el hidrógeno se escribe
siempre a la izquierda, a diferencia de todos los demás hidruros.

9
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

Nomenclatura Nomenclatura de Nom. Tradicional


Fórmula
de composición Stock (en disol. acuosa)
Fluoruro de Fluoruro de
HF Ácido fluorhídrico
hidrógeno hidrógeno
Cloruro de Cloruro de
HCl Ácido clorhídrico
hidrógeno hidrógeno
Bromuro de Bromuro de
HBr Ácido bromhídrico
hidrógeno hidrógeno
Yoduro de Yoduro de
HI Ácido yodhídrico
hidrógeno hidrógeno
Sulfuro de Sulfuro de
H2S Ácido sulfhídrico
dihidrógeno hidrógeno
Seleniuro de Seleniuro de
H2Se Ácido selenhídrico
dihidrógeno hidrógeno
Telururo de Telururo de
H2Te Ácido telurhídrico
dihidrógeno hidrógeno

4.2. Hidruros no metálicos de los grupos 13, 14 y 15

 Son aquellos hidruros que se forman como resultado de la combinación del hidrógeno
con los no metales o semimetales de los grupos 13 (B),14 (C, Si) y 15 (N, P, As, Sb)
de la Tabla Periódica.
Por razones de tradición, estos hidruros constituyen la única excepción a la regla que
establecimos en la página 2 en relación al signo de las valencias en los compuestos
binarios. En ellos, el metal o semimetal se combina con su única valencia negativa,
mientras que el hidrógeno lo hace con valencia +1.

Nomenclatura Nomenclatura de Nomenclatura


Fórmula
de composición Stock tradicional

BH3 Trihidruro de boro Hidruro de boro Borano


Tetrahidruro de
CH4 Hidruro de carbono Metano
carbono
Tetrahidruro de
SiH4 Hidruro de silicio Silano
silicio
Trihidruro de Hidruro de
NH3 Amoniaco
nitrógeno nitrógeno
Trihidruro de
PH3 Hidruro de fósforo Fosfano o fosfina
fósforo
Trihidruro de
AsH3 Hidruro de arsénico Arsano o arsina
arsénico
Trihidruro de Hidruro de
SbH3 Estibano o estibina
antimonio antimonio

10
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

EJERCICIOS DE FORMULACIÓN QUÍMICA – 1º Bachillerato

Completa la tabla con las fórmulas y nombres de los siguientes hidruros.

NOMENCLATURA NOMENCLATURA NOMENCLATURA


FÓRMULA
DE COMPOSICIÓN DE STOCK TRADICIONAL

Dihidruro de Hidruro de magnesio /


MgH2 Hidruro de magnesio
magnesio hidruro magnésico

Hidruro de litio /
LiH Hidruro de litio Hidruro de litio
hidruro lítico

Trihidruro de Hidruro de aluminio /


AlH3 Hidruro de aluminio
aluminio hidruro alumínico

SnH4 Tetrahidruro de estaño Hidruro de estaño (IV) Hidruro estánnico

CoH2 Dihidruro de cobalto Hidruro de cobalto (II) Hidruro cobaltoso

NiH3 Trihidruro de níquel Hidruro de níquel (III) Hidruro niquélico

Sulfuro de
H2S Sulfuro de hidrógeno Ácido sulfhídrico
dihidrógeno

HCl Cloruro de hidrógeno Cloruro de hidrógeno Ácido clorhídrico

Seleniuro de Seleniuro de
H2Se Ácido selenhídrico
dihidrógeno hidrógeno

Telururo de
H2Te Telururo de hidrógeno Ácido telurhídrico
dihidrógeno

BH3 Trihidruro de boro Hidruro de boro Borano

Tetrahidruro de
CH4 Hidruro de carbono Metano
carbono

Trihidruro de
NH3 Hidruro de nitrógeno Amoníaco
nitrógeno

Trihidruro de
PH3 Hidruro de fósforo Fosfano o fosfina
fósforo

11
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

EJERCICIOS DE FORMULACIÓN QUÍMICA – 1º Bachillerato

Completa la tabla con las fórmulas y nombres de los siguientes hidruros.

NOMENCLATURA NOMENCLATURA NOMENCLATURA


FÓRMULA
DE COMPOSICIÓN DE STOCK TRADICIONAL

Hidruro de cadmio /
CdH2 Dihidruro de cadmio Hidruro de cadmio
hidruro cádmico

Hidruro de potasio /
KH Hidruro de potasio Hidruro de potasio
hidruro potásico

Hidruro de galio /
GaH3 Trihidruro de galio Hidruro de galio
hidruro gálico

PbH2 Dihidruro de plomo Hidruro de plomo (II) Hidruro plumboso

FeH3 Trihidruro de hierro Hidruro de hierro (III) Hidruro férrico

SnH2 Dihidruro de estaño Hidruro de estaño (II) Hidruro estannoso

Fluoruro de
HF Fluoruro de hidrógeno Ácido fluorhídrico
hidrógeno

HBr Bromuro de hidrógeno Bromuro de hidrógeno Ácido bromhídrico

Sulfuro de
H2S Sulfuro de hidrógeno Ácido sulfhídrico
dihidrógeno

HI Yoduro de hidrógeno Yoduro de hidrógeno Ácido yodhídrico

SiH4 Tetrahidruro de silicio Hidruro de silicio Silano

Trihidruro de
SbH3 Hidruro de antimonio Estibano o estibina
antimonio

PH3 Trihidruro de fósforo Hidruro de fósforo Fosfano o fosfina

Trihidruro de
AsH3 Hidruro de arsénico Arsano o arsina
arsénico

12
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

5. Compuestos binarios (III): sales binarias

 Las sales binarias son compuestos químicos binarios formados por un metal y por
un no metal.
Por ejemplo, cuando el cloro se combina con el sodio, se forma cloruro de sodio. En
las sales binarias, el no metal se combina con su única valencia negativa, mientras que
los metales lo hacen siempre con valencia positiva.

Nomenclatura de las sales binarias

a) Nomenclatura de composición

Prefijo + no metal + uro de prefijo + elemento

b) Nomenclatura de Stock

No metal + uro de elemento (valencia)


La valencia se indica en números romanos, y ¡solo si es necesario!

c) Nomenclatura tradicional

No metal + uro (prefijo) + elemento + (sufijo)

El uso de los prefijos y sufijos es el mismo que para los óxidos e hidruros:

hipo- -oso Val. menor


3 valencias -oso
2 valencias 4 valencias ↓
1 valencia -ico
per- -ico Val. mayor

Observa los siguientes ejemplos:

Nomenclatura Nomenclatura de Nomenclatura


Fórmula
de composición Stock tradicional

Difluoruro de Fluoruro de calcio /


CaF2 Fluoruro de calcio
calcio fluoruro cálcico
Cloruro de sodio /
NaCl Cloruro de sodio Cloruro de sodio
cloruro sódico

Cloruro de hierro
FeCl2 Dicloruro de hierro Cloruro ferroso
(II)

Ditelururo de Telururo de plomo


PbTe2 Telururo plúmbico
plomo (IV)

13
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

EJERCICIOS DE FORMULACIÓN QUÍMICA – 1º Bachillerato

Completa la tabla con las fórmulas y nombres de las siguientes sales binarias.

NOMENCLATURA NOMENCLATURA NOMENCLATURA


FÓRMULA
DE COMPOSICIÓN DE STOCK TRADICIONAL

Cloruro de potasio /
KCl Cloruro de potasio Cloruro de potasio
cloruro potásico

Bromuro de plomo
PbBr2 Dibromuro de plomo Bromuro plumboso
(II)

Triseleniuro de Seleniuro de cobalto


Co2Se3 Seleniuro cobáltico
dicobalto (III)

Diarseniuro de Arseniuro de mercurio


Hg3As2 Arseniuro mercúrico
trimercurio (II)

Nitruro de calcio /
Ca3N2 Dinitruro de tricalcio Nitruro de calcio
nitruro cálcico

Yoduro de cadmio /
CdI2 Diyoduro de cadmio Yoduro de cadmio
yoduro cádmico

Cu3N Nitruro de tricobre Nitruro de cobre (I) Nitruro cuproso

Telururo de
MgTe Telururo de magnesio Telururo de magnesio magnesio/ telururo
magnésico
Fluoruro de berilio /
BeF2 Difluoruro de berilio Fluoruro de berilio
fluoruro berílico

FeBr2 Dibromuro de hierro Bromuro de hierro (II) Bromuro ferroso

Triseleniuro de Seleniuro de Seleniuro de aluminio


Al2Se3
dialuminio aluminio / seleniuro alumínico

Cu3N2 Dinitruro de tricobre Nitruro de cobre (II) Nitruro cúprico

FeP Fosfuro de hierro Fosfuro de hierro (III) Fosfuro férrico

Sulfuro de plata /
Ag2S Sulfuro de diplata Sulfuro de plata
sulfuro argéntico

14
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

6. Compuestos binarios (IV): combinaciones no metal + no metal

 Las combinaciones binarias no metal + no metal se nombran y formulan


exactamente igual que las sales binarias. La única diferencia con respecto a éstas es
que los dos elementos que constituyen la molécula son no metales.

En la fórmula química, se escribe a la izquierda el elemento menos electronegativo


(que actúa con valencia positiva) y a la derecha el más electronegativo (que actúa con su
única valencia negativa). Observa los siguientes ejemplos:

Nomenclatura Nomenclatura de Nomenclatura


Fórmula
de composición Stock tradicional
Disulfuro de Sulfuro de carbono
CS2 Sulfuro carbónico
carbono (IV)
Pentacloruro de Cloruro de fósforo
PCl5 Cloruro fosfórico
fósforo (V)
Tribromuro de Bromuro de
AsBr3 Bromuro arsenioso
arsénico arsénico (III)
Heptafluoruro de Fluoruro de yodo
IF7 Fluoruro peryódico
yodo (VII)

7. Compuestos binarios (V): peróxidos

 Los peróxidos son combinaciones del grupo peroxo(𝑂22−) con un elemento metálico
o con el hidrógeno. Importante: ¡el grupo peroxo no se puede simplificar y se
combina siempre con valencia -2!

Observa los siguientes ejemplos:

Nomenclatura Nomenclatura de Nomenclatura


Fórmula
de composición Stock tradicional

Dióxido de Peróxido de
H2O2 Agua oxigenada
dihidrógeno hidrógeno
Dióxido de Peróxido de cobre
Cu2O2 Peróxido cuproso
dicobre (I)
Peróxido de cobre
CuO2 Dióxido de cobre Peróxido cúprico
(II)
Hexaóxido de Peróxido de hierro
[Fe2(O2)3] → Fe2O6 Peróxido férrico
dihierro (III)

15
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

EJERCICIOS DE FORMULACIÓN QUÍMICA – 1º Bachillerato

Completa las siguientes combinaciones no metal + no metal y peróxidos.

NOMENCLATURA NOMENCLATURA NOMENCLATURA


FÓRMULA
DE COMPOSICIÓN DE STOCK TRADICIONAL

Pentacloruro de
PCl5 Cloruro de fósforo (V) Cloruro fosfórico
fósforo

Heptafluoruro de Fluoruro de bromo


BrF7 Fluoruro perbrómico
bromo (VII)

Fluoruro de fósforo
PF3 Trifluoruro de fósforo Fluoruro fosforoso
(III)

Sulfuro de silicio /
SiS2 Disulfuro de silicio Sulfuro de silicio
sulfuro silício

Pentabromuro de Bromuro de antimonio


SbBr5 Bromuro antimónico
antimonio (V)

Cloruro de fósforo
PCl3 Tricloruro de fosforo Cloruro fosforoso
(III)

Sulfuro de carbono
CS Sulfuro de carbono Sulfuro carbonoso
(II)

Peróxido de potasio /
K2O2 Dióxido de dipotasio Peróxido de potasio
peróxido potásico

Peróxido de mercurio
HgO2 Dióxido de mercurio Peróxido mercúrico
(II)

Dióxido de Peróxido de mercurio


Hg2O2 Peróxido mercurioso
dimercurio (I)

Hexaóxido de Peróxido de aluminio /


Al2O6 Peróxido de aluminio
dialuminio peróxido alumínico

Peróxido de calcio /
CaO2 Dióxido de calcio Peróxido de calcio
peróxido cálcico

Peróxido de plomo
PbO4 Tetraóxido de plomo Peróxido plúmbico
(IV)

Dióxido de
H2O2 Peróxido de hidrógeno Agua oxigenada
dihidrógeno

16
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

8. Compuestos ternarios (I): hidróxidos

 Los hidróxidos son compuestos ternarios del grupo hidróxido (𝑂𝐻 ) , que actúa
siempre con valencia (o número de oxidación) -1, con un elemento metálico.
Dado que el grupo hidróxido actúa siempre con valencia (o número de oxidación) -
1, todos los hidróxidos se formulan según el esquema 𝑀(𝑂𝐻)𝑛 , siendo M el símbolo del
metal y n el número de grupos hidróxido de que consta la molécula. Observa que n
coincide también con la valencia con que se combina el elemento metálico.

Nomenclatura de los hidróxidos

a) Nomenclatura de composición

Prefijo + hidróxido de elemento

b) Nomenclatura de Stock

Hidróxido de elemento (valencia; en números romanos y solo si es necesario)

c) Nomenclatura tradicional

Hidróxido (prefijo) + elemento + (sufijo)

El uso de los prefijos y sufijos es el mismo que en los compuestos binarios:

hipo- -oso Val. menor


3 valencias -oso
2 valencias 4 valencias ↓
1 valencia -ico
per- -ico Val. mayor

Observa los siguientes ejemplos:

Nomenclatura Nomenclatura de Nomenclatura


Fórmula
de composición Stock tradicional

Hidróxido de sodio
NaOH Hidróxido de sodio Hidróxido de sodio
/ hidróxido sódico
Dihidróxido de Hidróxido de calcio
Ca(OH)2 Hidróxido de calcio
calcio / hidróxido cálcico
Dihidróxido de Hidróxido de hierro
Fe(OH)2 Hidróxido ferroso
hierro (II)
Trihidróxido de Hidróxido de hierro
Fe(OH)3 Hidróxido férrico
hierro (III)
Tetrahidróxido de Hidróxido de Hidróxido
Sn(OH)4
estaño estaño (IV) estánnico

17
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

EJERCICIOS DE FORMULACIÓN QUÍMICA – 1º Bachillerato

Completa la tabla con las fórmulas y nombres de los siguientes hidróxidos.

NOMENCLATURA NOMENCLATURA NOMENCLATURA


FÓRMULA
DE COMPOSICIÓN DE STOCK TRADICIONAL

Hidróxido de litio /
LiOH Hidróxido de litio Hidróxido de litio
hidróxido lítico
Hidróxido de
Dihidróxido de Hidróxido de
Mg(OH)2 magnesio / hidróxido
magnesio magnesio
magnésico
Hidróxido de níquel
Ni(OH)3 Trihidróxido de níquel Hidróxido niquélico
(III)

Tetrahidróxido de Hidróxido de plomo


Pb(OH)4 Hidróxido plúmbico
plomo (IV)

Hidróxido de berilio /
Be(OH)2 Dihidróxido de berilio Hidróxido de berilio
hidróxido berílico

Hidróxido de plata /
AgOH Hidróxido de plata Hidróxido de plata
hidróxido argéntico

Hidóxido de galio /
Ga(OH)3 Trihidróxido de galio Hidróxido de galio
hidróxido gálico

Au(OH)3 Trihidróxido de oro Hidróxido de oro (III) Hidróxido áurico

AuOH Hidróxido de oro Hidróxido de oro (I) Hidróxido auroso

Dihidróxido de Hidróxido de platino


Pt(OH)2 Hidróxido platinoso
platino (II)

Tetrahidróxido de Hidróxido de estaño


Sn(OH)4 Hidróxido estánnico
estaño (IV)

Tetrahidróxido de Hidróxido de silicio /


Si(OH)4 Hidróxido de silicio
silicio hidróxido silícico

Hidróxido de estaño
Sn(OH)2 Dihidróxido de estaño Hidróxido estannoso
(II)

Hidróxido de cinc /
Zn(OH)2 Dihidróxido de cinc Hidróxido de cinc
hidróxido cínquico

18
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

9. Compuestos ternarios (II): ácidos oxoácidos

 Los ácidos oxoácidos son compuestos ternarios formados por oxígeno, hidrógeno y
un tercer elemento, que generalmente es un no metal. Su fórmula general es:
𝑯𝒎 𝑿𝒂𝑶𝒏
En la mayor parte de los ácidos hay un solo átomo del elemento central X en cada
molécula de compuesto (a = 1), reduciéndose la expresión general a la forma 𝐻𝑚 𝑋𝑂𝑛 .

Los ácidos oxoácidos se obtienen al añadir una o varias moléculas de agua a un óxido.
Por ejemplo, si añadimos una molécula de H2O al óxido (o anhídrido) sulfúrico (SO3)
obtenemos el ácido sulfúrico (H2SO4):
𝑆𝑂3 + 𝐻2 𝑂 → 𝐻2 𝑆𝑂4
De forma similar, si añadimos una molécula de H2O al óxido (o anhídrido) sulfuroso
(SO2) obtenemos el ácido sulfuroso (H2SO3):
𝑆𝑂2 + 𝐻2 𝑂 → 𝐻2 𝑆𝑂3
En los ácidos oxoácidos, el hidrógeno actúa siempre con valencia +1 y el oxígeno
con valencia -2. Para conocer la valencia (siempre positiva) con que actúa el elemento
central X del ácido oxoácido, tendremos en cuenta la molécula es neutra, y por lo tanto:

2∙𝑛−𝑚
(+1) ∙ 𝑚 + 𝑣𝑎𝑙 (𝑋) ∙ 𝑎 + (−2) ∙ 𝑛 = 0 ⟹ 𝑣𝑎𝑙 (𝑋) =
𝑎
Si conocemos la valencia del elemento X, el número de átomos de hidrógeno (m) que
tendrá el ácido será:
𝑚 = 2 ∙ 𝑛 − 𝑣𝑎𝑙(𝑋) ∙ 𝑎

Nomenclatura de los ácidos oxoácidos

a) Nomenclatura de composición

Prefijo + hidrogeno + (prefijo + oxido + prefijo + elemento + ato)

b) Nomenclatura de Stock

Prefijo + oxo + (prefijo) + elemento + ato (valencia) de hidrógeno

c) Nomenclatura tradicional

Ácido + (prefijo) + elemento + sufijo

hipo- -oso Val. menor


3 valencias -oso
2 valencias 4 valencias ↓
1 valencia -ico
per- -ico Val. mayor

19
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

Observa los siguientes ejemplos:

Nomenclatura Nomenclatura de Nomenclatura


Fórmula
de composición Stock tradicional

Dihidrogeno Tetraoxosulfato
H2SO4 Ácido sulfúrico
(tetraoxidosulfato) (VI) de hidrógeno

Dihidrogeno Trioxosulfato (IV)


H2SO3 Ácido sulfuroso
(trioxidosulfato) de hidrógeno

Dihidrogeno Dioxosulfato (II) de Ácido


H2SO2
(dioxidosulfato) hidrógeno hiposulfuroso

Hidrogeno Tetraoxoclorato
HClO4 Ácido perclórico
(tetraoxidoclorato) (VII) de hidrógeno

Hidrogeno Trioxoclorato (V)


HClO3 Ácido clórico
(trioxidoclorato) de hidrógeno

Hidrogeno Dioxoclorato (III)


HClO2 Ácido cloroso
(dioxidoclorato) de hidrógeno

Hidrogeno Monoxoclorato (I)


HClO Ácido hipocloroso
(oxidoclorato) de hidrógeno

Hidrogeno Trioxonitrato (V)


HNO3 Ácido nítrico
(trioxidonitrato) de hidrógeno

Hidrogeno Dioxonitrato (III)


HNO2 Ácido nitroso
(dioxidonitrato) de hidrógeno

Dihidrogeno Trioxocarbonato
H2CO3 Ácido carbónico
(trioxidocarbonato) (IV) de hidrógeno

Dihidrogeno Dioxocarbonato
H2CO2 Ácido carbonoso
(dioxidocarbonato) (II) de hidrógeno

Dihidrogeno Tetraoxocromato
H2CrO4 Ácido crómico
(tetraoxidocromato) (VI) de hidrógeno

Dihidrogeno Tetraoxoseleniato
H2SeO4 Ácido selénico
(tetraoxidoseleniato) (VI) de hidrógeno

Dihidrogeno Trioxoseleniato
H2SeO3 Ácido selenioso
(trioxidoseleniato) (IV) de hidrógeno

20
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

EJERCICIOS DE FORMULACIÓN QUÍMICA – 1º Bachillerato

Completa la tabla con las fórmulas y nombres de los siguientes ácidos oxoácidos.

NOMENCLATURA NOMENCLATURA NOMENCLATURA


FÓRMULA
DE COMPOSICIÓN DE STOCK TRADICIONAL

Dihidrogeno Trioxocarbonato (IV)


H2CO3 Ácido carbónico
(trioxidocarbonato) de hidrógeno

Hidrogeno Monoxobromato (I)


HBrO Ácido hipobromoso
(oxidobromato) de hidrógeno

Dihidrogeno Trioxosulfato (IV) de


H2SO3 Ácido sulfuroso
(trioxidosulfato) hidrógeno

Hidrogeno Trioxonitrato (V) de


HNO3 Ácido nítrico
(trioxidonitrato) hidrógeno

Hidrogeno Tetraoxoyodato (VII)


HIO4 Ácido peryódico
(tetraoxidoyodato) de hidrógeno

Hidrogeno Dioxonitrato (III) de


HNO2 Ácido nitroso
(dioxidonitrato) hidrógeno

Dihidrogeno Dioxosulfato (II) de


H2SO2 Ácido hiposulfuroso
(dioxidosulfato) hidrógeno

Hidrogeno Dioxoclorato (III) de


HClO2 Ácido cloroso
(dioxidoclorato) hidrógeno

Hidrogeno Dioxonitrato (III) de


HNO2 Ácido nitroso
(dioxidonitrato) hidrógeno

Dihidrogeno Tetraoxocromato (VI)


H2CrO4 Ácido crómico
(tetraoxidocromato) de hidrógeno

Dihidrogeno Dioxocarbonato
H2CO2 Ácido carbonoso
(dioxidocarbonato) (II) de hidrógeno

Dihidrogeno Tetraoxosulfato (VI)


H2SO4 Ácido sulfúrico
(tetraoxidosulfato) de hidrógeno

Dihidrogeno Trioxoseleniato (IV)


H2SeO3 Ácido selenioso
(trioxidoseleniato) de hidrógeno

Dihidrogeno Dioxoseleniato (II) de


H2SeO2 Ácido hiposelenioso
(dioxidoseleniato) hidrógeno

21
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

9.1. Oxoácidos “orto” y “meta”

En algunos casos, un elemento con un determinado número de oxidación puede ser


el átomo central de dos oxoácidos diferentes, que se distinguen por el número de átomos
de hidrógeno y oxígeno de que constan.
En la nomenclatura tradicional, se añade:
- El prefijo orto- al oxoácido con mayor contenido en hidrógeno y oxígeno.
- El prefijo meta- al oxoácido con menor contenido en hidrógeno y oxígeno.

Los ácidos de fósforo, arsénico y boro son los más comunes e importantes:

Nomenclatura Nomenclatura de Nomenclatura


Fórmula
de composición Stock tradicional

Trihidrogeno Tetraoxofosfato Ácido


H3PO4
(tetraoxidofosfato) (V) de hidrógeno ortofosfórico (1)

Hidrogeno Trioxofosfato (V) Ácido


HPO3
(trioxidofosfato) de hidrógeno metafosfórico

Trihidrogeno Trioxofosfato (III) Ácido


H3PO3
(trioxidofosfato) de hidrógeno ortofosforoso (1)

Hidrogeno Dioxofosfato (III) Ácido


HPO2
(dioxidofosfato) de hidrógeno metafosforoso

Trihidrogeno Tetraoxoarseniato Ácido


H3AsO4
(tetraoxidoarseniato) (V) de hidrógeno ortoarsénico (1)

Hidrogeno Trioxoarseniato (V) Ácido


HAsO3
(trioxidoarseniato) de hidrógeno metaarsénico

Trihidrogeno Trioxoarseniato Ácido


H3AsO3
(trioxidoarseniato) (III) de hidrógeno ortoarsenioso (1)

Hidrogeno Dioxoarseniato Ácido


HAsO2
(dioxidoarseniato) (III) de hidrógeno metaarsenioso

Trihidrogeno Trioxoborato (III) Ácido


H3BO3
(trioxidoborato) de hidrógeno ortobórico (1)

Hidrogeno Dioxoborato (III)


HBO2 Ácido metabórico
(dioxidoborato) de hidrógeno

(1)
Es habitual, sin embargo, la omisión del prefijo orto- (no así del prefijo meta-) en la
nomenclatura tradicional, sobreentendiéndose que: ácido fosfórico = ácido ortofosfórico, ácido
fosforoso = ácido ortofosforoso, ácido arsénico = ácido ortoarsénico; ácido arsenioso = ácido
ortoarsenioso, ácido bórico = ácido ortobórico.

22
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

9.2. Oxoácidos “di” o dioxoácidos

Los dioxoácidos o ácidos “di” son aquellos oxoácidos que se caracterizan por
contener dos átomos del elemento central. Observa los siguientes ejemplos:

Nomenclatura Nomenclatura de Nomenclatura


Fórmula
de composición Stock tradicional

Dihidrogeno Heptaoxodisulfato
H2S2O7 Ácido disulfúrico
(heptaoxidodisulfato) (VI) de hidrógeno

Dihidrogeno Pentaoxodisulfato
H2S2O5 Ácido disulfuroso
(pentaoxidodisulfato) (IV) de hidrógeno

Dihidrogeno Heptaoxodicromato
H2Cr2O7 Ácido dicrómico
(heptaoxidodicromato) (VI) de hidrógeno

Tetrahidrogeno Heptaoxodifosfato
H4P2O7 Ácido difosfórico
(heptaoxidodifosfato) (V) de hidrógeno

Antiguamente, estos ácidos se nombraban mediante el prefijo piro-, puesto que eran
obtenidos por calentamiento. Así, por ejemplo, el ácido disulfúrico (H2S2O7) era
frecuentemente denominado ácido pirosulfúrico.

EJERCICIOS DE FORMULACIÓN QUÍMICA – 1º Bachillerato

Completa las fórmulas y nombres de los siguientes oxoácidos “orto”, “meta” y “di”.

NOMENCLATURA NOMENCLATURA NOMENCLATURA


FÓRMULA
DE COMPOSICIÓN DE STOCK TRADICIONAL

Dihidrogeno Heptaoxodisulfato
H2S2O7 Ácido disulfúrico
(heptaoxidodisulfato) (VI) de hidrógeno

Trihidrogeno Tetraoxofosfato (V) Ácido ortofosfórico o


H3PO4
(tetraoxidofosfato) de hidrógeno ácido fosfórico

Hidrogeno Dioxoarseniato (III)


HAsO2 Ácido metaarsenioso
(dioxidoarseniato) de hidrógeno

Trihidrogeno Trioxoborato (III) de Ácido ortobórico o


H3BO3
(trioxidoborato) hidrógeno ácido bórico

Tetrahidrogeno Heptaoxodifosfato
H4P2O7 Ácido difosfórico
(heptaoxidodifosfato) (V) de hidrógeno

23
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

10. Compuestos ternarios (III): oxisales o sales ternarias


Antes de abordar la formulación y nomenclatura de las sales ternarias, debemos
aprender a nombrar y formular, por un lado, los iones positivos o cationes que se forman
cuando un elemento metálico pierde uno o varios electrones. Asimismo, deberemos
estudiar cómo se nombran y formulan los iones negativos o aniones que se forman cuando
un ácido oxoácido pierde sus hidrógenos en forma de iones H+. Estos aniones se
denominan oxoaniones.

10.1. Cationes

Los cationes metálicos tienen una carga positiva igual a su valencia. Si un elemento
metálico presenta varias valencias, podrá formar varios cationes metálicos, tal como se
muestra en los siguientes ejemplos: Li+, Na+, K+, Mg2+, Ca2+, Al3+, Fe2+, Fe3+, Cu+, Cu2+,
Au+, Au3+. Veamos cómo nombrar y formular los iones positivos o cationes para cada
una de las tres nomenclaturas:

NOMENCLATURA NOMENCLATURA NOMENCLATURA


FÓRMULA
DE COMPOSICIÓN DE STOCK TRADICIONAL
Ion / catión Ión / catión
Al3+ Ion / catión aluminio
aluminio (3+) aluminio / alumínico
Ion / catión Ión / catión
Na+ Ion / catión sodio
sodio (1+) sodio / sódico
Ion / catión Ion / catión Ión / catión
Fe2+
hierro (2+) hierro (II) ferroso
Ion / catión Ion / catión Ión / catión
Fe3+
hierro (3+) hierro (III) férrico

Asimismo, existen también algunos cationes poliatómicos muy comunes, como el


catión amonio (NH4+), el catión oxonio (H3O+) o el catión fosfonio (PH4+).

EJERCICIOS DE FORMULACIÓN QUÍMICA – 1º Bachillerato

Completa la tabla con las fórmulas y nombres de los siguientes cationes.

NOMENCLATURA NOMENCLATURA NOMENCLATURA


FÓRMULA
DE COMPOSICIÓN DE STOCK TRADICIONAL
Ion / catión Ion / catión Ion / catión
Ca2+
calcio (2+) Calcio calcio / cálcico
Ion / catión Ion / catión Ion / catión
K+
potasio (1+) Potasio potasio / potásico
Ion / catión Ion / catión
Au+ Ion / catión oro (I)
oro (1+) auroso
Ion / catión
Au3+ Ion / catión oro (III) Ion / catión áurico
oro (3+)

24
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

10.2. Aniones de los oxoácidos (oxoaniones)

En disolución acuosa, los ácidos oxoácidos pierden con facilidad sus átomos de
hidrógeno en forma de iones H+. Como resultado, se forman aniones (denominados
oxoaniones) con tantas cargas negativas como átomos de hidrógenos se hayan perdido.
Por ejemplo, el ácido sulfúrico se disocia del siguiente modo:
2−
⏟ ⏟+ + 𝑆𝑂
𝐻2 𝑆𝑂4 → 2𝐻 ⏟4
á𝑐𝑖𝑑𝑜 𝑖𝑜𝑛𝑒𝑠 𝐻 + 𝑜𝑥𝑜𝑎𝑛𝑖ó𝑛

Nomenclatura de los oxoaniones

a) Nomenclatura de composición

Ion / Anión prefijo + oxido + (prefijo) + elemento + ato (n -)

b) Nomenclatura de Stock

Ion / Anión prefijo + oxo + (prefijo) + elemento + ato (valencia)

c) Nomenclatura tradicional

Ion / Anión(prefijo) + elemento + (sufijo)

En la nomenclatura tradicional, se sustituye la terminación –oso por –ito y la


terminación –ico por –ato. Observa los siguientes ejemplos:

Nomenclatura Nomencla-
Oxoácido Nomenclatura de
Oxoanión tura
de partida composición de Stock tradicional
Ion / anión Ion / anión Ion / anión
H2SO4 𝑆𝑂4 2−
tetraoxidosulfato (2-) tetraoxosulfato (VI) sulfato

Ion / anión Ion / anión Ion / anión


H2SO3 𝑆𝑂3 2− trioxidosulfato (2-) trioxosulfato (IV) sulfito

Ion / anión Ion / anión Ion / anión


H2SO2 𝑆𝑂2 2− dioxidosulfato (2-) dioxosulfato (II) hiposulfito

Ion / anion Ion / anión Ion / anión


HClO 𝐶𝑙𝑂−
oxidoclorato (1-) monoxoclorato (I) hipoclorito

Ion / anión
2− Ion / anión Ion / anión
H2CO3 𝐶𝑂3 trioxidocarbonato
trioxocarbonato (IV) carbonato
(2-)

Ion / anión Ion / anión Ion / anión


HNO3 𝑁𝑂3 −
trioxidonitrato (1-) trioxonitrato (V) nitrato

25
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

EJERCICIOS DE FORMULACIÓN QUÍMICA – 1º Bachillerato

Completa la tabla con las fórmulas y nombres de los siguientes oxoaniones.

NOMENCLATURA NOMENCLATURA NOMENCLATURA


FÓRMULA
DE COMPOSICIÓN DE STOCK TRADICIONAL

Ion / anión Ion / anión


CO32- Ion / anión carbonato
trioxidocarbonato (2-) trioxocarbonato (IV)

Ion / anión Ion / anión Ion / anión


BrO-
oxidobromato (1-) monoxobromato (I) hipobromito

Ion / anión Ion / anión


SO32- Ion / anión sulfito
trioxidosulfato (2-) trioxosulfato (IV)

Ion / anión Ion / anión


NO3- Ion / anión nitrato
trioxidonitrato (1-) trioxonitrato (V)

Ion / anión Ion / anión


ClO4- Ion / anión perclorato
tetraoxidoclorato (1-) tetraoxoclorato (VII)

Ion / anión Ion / anión


SO22- Ion / anión hiposulfito
dioxidosulfato (2-) dioxosulfato (II)

Ion / anión Ion / anión


CO22- Ion / anión carbonito
dioxidocarbonato (2-) dioxocarbonato (II)

Ion / anión Ion / anión


ClO2- Ion / anión clorito
dioxidoclorato (1-) dioxoclorato (III)

Ion / anión Ion / anión


NO2- Ion / anión nitrito
dioxidonitrato (1-) dioxonitrato (III)
Ion / anión
2- Ion / anión
CrO4 tetraoxidocromato Ion / anión cromato
tetraoxocromato (VI)
(2-)
Ion / anión Ion / anión
CO32- Ion / anión carbonato
trioxidocarbonato (2-) trioxocarbonato (IV)

Ion / anión Ion / anión


SO42- Ion / anión sulfato
tetraoxidosulfato (2-) tetraoxosulfato (VI)
Ion / anión Ion / anión
Cr2O72- heptaoxidodicromato heptaoxodicrómico Ion / anión dicromato
(2-) (VI)
Ion / anión
Ion / anión
S2O72- heptaoxidodisulfato Ion / anión disulfato
heptaoxodisulfato (VI)
(2-)

26
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

10.3. Oxisales o sales ternarias

 Las sales ternarias, también denominadas oxisales, son compuestos ternarios que se
forman cuando un oxoanión se combina con un catión metálico.

Para formar una sal ternaria, se intercambian las valencias del catión metálico y del
oxoanión. Si es posible, se simplifican y, si es necesario, se escribe el oxoanión entre
paréntesis. Observa cómo se forman las siguientes sales ternarias y fíjate en sus diferentes
nomenclaturas. Revisa también el Anexo II, al final de la unidad.

Sal Nomenclatura de Nomenclatura de Nomenclatura


Catión Anión
ternaria composición Stock tradicional
Tetraoxidosulfato de Tetraoxosulfato
Cu2+ 𝑆𝑂4 2− CuSO4 Sulfato cúprico
cobre (VI) de cobre (II)
Tetraoxidosulfato de Tetraoxosulfato
Cu+ 𝑆𝑂4 2− Cu2SO4
dicobre (VI) de cobre (I)
Sulfato cuproso

Trioxidosulfato de Trioxosulfato (IV) Sulfito de litio /


Li+ 𝑆𝑂3 2− Li2SO3
dilitio de litio lítico
Trioxidosulfato de Trioxosulfato (IV) Sulfito de calcio /
Ca2+ 𝑆𝑂3 2− CaSO3
calcio de calcio cálcico
Trioxidocarbonato Trioxocarbonato Carbonato de
Ca2+ 𝐶𝑂3 2− CaCO3
de calcio (IV) de calcio calcio / cálcico
Tetraoxidoclorato de Tetraoxoclorato Perclorato de
K+ 𝐶𝑙𝑂4 − KClO4
potasio (VII) de potasio potasio / potásico
Trioxidoclorato de Trioxoclorato (V)
Au+ 𝐶𝑙𝑂3 − AuClO3 Clorato auroso
oro de oro (I)
Dioxidoclorato de Dioxoclorato (III) Clorito de plata /
Ag+ 𝐶𝑙𝑂2 − AgClO2
plata de plata argéntico
Oxidoclorato de Monoxoclorato (I) Hipoclorito
Hg+ 𝐶𝑙𝑂− HgClO
mercurio de mercurio (I) mercurioso
Bis(trioxidonitrato) Trioxonitrato (V)
Fe2+ 𝑁𝑂3 − Fe(NO3)2 Nitrato ferroso
de hierro de hierro (II)
Tris(dioxidonitrato) Dioxonitrato (III)
Fe3+ 𝑁𝑂2 − Fe(NO2)3 Nitrito férrico
de hierro de hierro (III)
Tris(tetraoxidosul- Tetraoxosulfato
Au3+ 𝑆𝑂4 2− Au2(SO4)3 Sulfato áurico
fato) de dioro (VI) de oro (III)
Bis(tetraoxidofos- Tetraoxofosfato (Orto)Fosfato de
Ca2+ 𝑃𝑂4 3− Ca3(PO4)2
fato) de tricalcio (V) de calcio calcio / cálcico
Heptaoxidodi- Heptaoxodicromato Dicromato de
K+ 𝐶𝑟2 𝑂7 2− K2Cr2O7
cromato de dipotasio (VI) de potasio potasio / potásico

27
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

EJERCICIOS DE FORMULACIÓN QUÍMICA – 1º Bachillerato

Completa la tabla con las fórmulas y nombres de las siguientes sales ternarias.

NOMENCLATURA NOMENCLATURA NOMENCLATURA


FÓRMULA
DE COMPOSICIÓN DE STOCK TRADICIONAL

Trioxidocarbonato de Trioxocarbonato (IV) Carbonato de calcio /


CaCO3
calcio de calcio cálcico

Trioxidosulfato de Trioxosulfato (IV) de Sulfito de plata /


Ag2SO3
diplata plata argéntico

Monoxoyodato (I) de
CuIO Oxidoyodato de cobre Hipoyodito cuproso
cobre (I)

Trioxidonitrato de Trioxonitrato (V) de Nitrato de potasio /


KNO3
potasio potasio potásico

Tetraoxidoclorato de Tetraoxoclorato (VII)


AuClO4 Perclorato auroso
oro de oro (I)

Dioxidobromato de Dioxobromato (III) de Bromito de sodio /


NaBrO2
sodio sodio sódico

Dioxidosulfato de Dioxosulfato (II) de


FeSO2 Hiposulfito ferroso
hierro hierro (II)

Dioxidoclorato de Dioxoclorato (III) de Clorito de sodio /


NaClO2
sodio sodio sódico

Dioxonitrato (III) de
LiNO2 Dioxidonitrato de litio Nitrito de litio / lítico
litio

Dioxidocarbonato de Dioxocarbonato (II) Carbonito de cinc /


ZnCO2
cinc de cinc cínquico
Tetraoxocromato
Tetraoxidocromato de
HgCrO4 (VI) de mercurio Cromato mercúrico
mercurio
(II)
Tetraoxidosulfato de Tetraoxosulfato (VI)
CuSO4 Sulfato cúprico
cobre de cobre (II)

Trioxidoseleniato de Trioxoseleniato (IV)


Au2SeO3 Selenito auroso
dioro de oro (I)

Tetraoxidomanga- Tetraoxomanganato Permanganato de


KMnO4
nato de potasio (VII) de potasio potasio / potásico

28
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

EJERCICIOS DE FORMULACIÓN QUÍMICA – 1º Bachillerato

Completa la tabla con las fórmulas y nombres de las siguientes sales ternarias.

NOMENCLATURA NOMENCLATURA NOMENCLATURA


FÓRMULA
DE COMPOSICIÓN DE STOCK TRADICIONAL

Bis(trioxidonitrato) de Trioxonitrato (V) de


Pb(NO3)2 Nitrato plumboso
plomo plomo (II)

Bis(dioxidonitrato) Dioxonitrato (III) de


Cu(NO2)2 Nitrito cúprico
de cobre cobre (II)

Tris(tetraoxidosulfato) Tetraoxosulfato (VI) Sulfato de aluminio /


Al2(SO4)3
de dialuminio de aluminio alumínico

Tris(tetraoxidosulfato) Tetraoxosulfato (VI)


Fe2(SO4)3 Sulfato férrico
de dihierro de hierro (III)

Bis(tetraoxidofosfato) Tetraoxofosfato (V) (Orto)Fosfato de


Mg3(PO4)2
de trimagnesio de magnesio magnesio / magnésico

Tris(trioxidocarbo- Trioxocarbonato (IV)


Au2(CO3)3 Carbonato áurico
nato) de dioro de oro (III)

Bis(tetraoxidoclorato) Tetraoxoclorato Perclorato de calcio /


Ca(ClO4)2
de calcio (VII) de calcio cálcico

Bis(monoxidoclorato) Monoxoclorato (I) de


Cu(ClO)2 Hipoclorito cúprico
de cobre cobre (II)

Heptaoxidodicromato Heptaoxodicromato Dicromato de potasio /


K2Cr2O7
de dipotasio (VI) de potasio potásico

Bis(tetraoxidofos- Tetraoxofosfato (V) (Orto)Fosfato de


Ca3(PO4)2
fato) de tricalcio de calcio calcio / cálcico

Bis(dioxidonitrato) de Dioxonitrato (III) de


Hg(NO2)2 Nitrito mercúrico
mercurio mercurio (II)

Heptaóxidodisulfato Heptaoxodisulfato Disulfato de berilio /


BeS2O7
de berilio (VI) de berilio berílico

Tris(trioxidosulfato) Trioxosulfato (IV) de


Ni2(SO3)3 Sulfito niquélico
de diníquel níquel (III)

Tris(heptaoxidodi- Heptaoxodicromato
Fe2(Cr2O7)3 Dicromato férrico
cromato) de dihierro (VI) de hierro (III)

29
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

11. Compuestos cuaternarios: oxisales ácidas


Es relativamente habitual que los oxoácidos que constan de varios átomos de
hidrógeno puedan perder, en disolución acuosa, apenas alguno de dichos átomos de
hidrógeno y no todos. En estos casos, se forman oxoaniones que contienen hidrógeno y
que se conocen como oxoaniones ácidos. Cuando los oxoaniones ácidos se combinan con
un catión (por lo general, metálico) se forman compuestos cuaternarios (esto es, formados
átomos de 4 elementos diferentes) que denominamos oxisales ácidas. Todas las oxisales
ácidas contienen, pues, oxígeno, hidrógeno, un elemento metálico (M) y un no-metal (X),
según la siguiente estructura: MaHbXcOd.

11.1. Oxoaniones ácidos

Como hemos señalado, en disolución acuosa, los ácidos oxoácidos que poseen varios
átomos de hidrógeno pueden perder solamente alguno de sus átomos de hidrógeno en
forma de iones H+. Como resultado, se forma un oxoanión ácido, con tantas cargas
negativas como átomos de hidrógenos haya perdido con respecto al oxoácido de partida.
Por ejemplo, en el caso del ácido sulfúrico:

𝐻2 𝑆𝑂4 →
⏟ ⏟+
𝐻 + 𝐻𝑆𝑂4 −

𝑜𝑥𝑜á𝑐𝑖𝑑𝑜 𝑖𝑜𝑛(𝑒𝑠) 𝐻 + 𝑜𝑥𝑜𝑎𝑛𝑖ó𝑛 á𝑐𝑖𝑑𝑜

Nomenclatura de los oxoaniones ácidos

a) Nomenclatura de composición

Ion / Anión (prefijo + hidrógeno) + prefijo + oxido + (pref.) + elemento + ato (n -)

b) Nomenclatura de Stock

Ion / Anión prefijo + hidrógeno + prefijo + oxo + (pref.) + elemento + ato (val.)

c) Nomenclatura tradicional

Ion / Anión prefijo + hidrógeno + (prefijo) + elemento + (sufijo)

En la nomenclatura tradicional, además, es muy común utilizar el prefijo bi cuando


el oxoanión ácido conserva la mitad de los átomos de hidrógeno de que disponía el
oxoácido de partida. Observa los siguientes ejemplos:

Oxoácido Oxoanión Nomenclatura de Nomenclatura Nomenclatura


de partida ácido composición de Stock tradicional

Ion / anión Ion / anión Ion / anión



H2SO4 𝐻𝑆𝑂4 hidrogeno(tetraoxi- hidrogenotetraoxo- hidrogenosulfato o
dosulfato) (1–) sulfato (VI) bisulfato

30
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

Oxoácido Oxoanión Nomenclatura de Nomenclatura Nomenclatura


de partida ácido composición de Stock tradicional

Ion / anión Ion / anión Ion / anión


H2SO3 𝐻𝑆𝑂3 − hidrogeno(trioxido- hidrogenotrioxo- hidrogenosulfito o
sulfato) (1–) sulfato (IV) bisulfito

Ion / anión
Ion / anión Ion / anión
hidrogenohipo-
H2SO2 𝐻𝑆𝑂2 − hidrogeno(dioxido- hidrógenodioxosul-
sulfito o
sulfato) (1–) fato (II)
bihiposulfito

Ion / anión Ion / anión Ion / anión



H2CO3 𝐻𝐶𝑂3 hidrogeno(trioxido- hidrogenotrioxo- hidrogenocarbonato
carbonato) (1–) carbonato (IV) o bicarbonato

Ion / anión Ion / anión Ion / anión


H2Cr2O7 𝐻𝐶𝑟2 𝑂7 − hidrogeno(hepta- hidrogenoheptaoxo- hidrogenodicromato
oxidodicromato) (1–) dicromato (VI) o bidicromato

Ion / anión Ion / anión Ion / anión


2−
H3PO4 𝐻𝑃𝑂4 hidrogeno(tetra- hidrogenotetraxo- hidrogeno-
oxidofosfato) (2–) fosfato (V) (orto)fosfato

Ion / anión Ion / anión Ion / anión


H3PO4 𝐻2 𝑃𝑂4 − dihidrogeno(tetra- dihidrogenotetraxo- dihidrogeno-
oxidofosfato) (1–) fosfato (V) (orto)fosfato

EJERCICIOS DE FORMULACIÓN QUÍMICA – 1º Bachillerato

Completa la tabla con las fórmulas y nombres de los siguientes oxoaniones ácidos.

NOMENCLATURA DE NOMENCLATURA NOMENCLATURA


FÓRMULA
COMPOSICIÓN DE STOCK TRADICIONAL

Ion / anión Ion / anión Ion / anión



HCO2 hidrogeno(dioxidocarbo- hidrogenodioxo- hidrogenocarbonito o
nato) (1–) carbonato (II) bicarbonito
Ion / anión Ion / anión Ion / anión

HCrO4 hidrogeno(tetraoxido- hidrogenotetraoxo- hidrogenocromato o
cromato) (1-) cromato (VI) bicromato
Ion / anión Ion / anión Ion / anión

HSO2 hidrogeno(dioxidosulfato) hidrógenodioxosulfato hidrogenohiposulfito o
(1–) (II) bihiposulfito
Ion / anión Ion / anión Ion / anión
– dihidrogeno(tetraoxido- dihidrogenotetraxo-
H2PO4 dihidrogenofosfato o
fosfato) (1–) fosfato (V) dihidrogenoortofosfato

31
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

11.2. Oxisales ácidas

 Las oxisales ácidas son compuestos cuaternarios que se forman cuando un oxoanión
ácido se combina con un catión metálico.

Para formar una oxisal ácida, se intercambian las valencias del catión metálico y del
oxoanión ácido. Si es posible, se simplifican y, si es necesario, se escribe el oxoanión
ácido entre paréntesis. Observa cómo se forman las siguientes oxisales ácidas y fíjate en
sus diferentes nomenclaturas. Revisa también el Anexo II, al final de la unidad.

Nomenclatura de Nomenclatura de Nomenclatura


Catión Anión Oxisal ácida
composición Stock tradicional

Hidrogenotrioxo- Hidrogenocarbo-
+ − Hidrogeno(trioxido-
Na 𝐻𝐶𝑂3 NaHCO3 carbonato (IV) de nato / bicarbonato
carbonato) de sodio
sodio de sodio / sódico

Hidrogeno(tetra- Hidrogenotetra- Hidrogenosulfato /


Ag+ 𝐻𝑆𝑂4 − AgHSO4 oxidosulfato) de oxosulfato (VI) de bisulfato de plata /
plata plata argéntico

Hidrogenotrioxo- Hidrogenosulfito /
+ − Hidrogeno(trioxido-
K 𝐻𝑆𝑂3 KHSO3 sulfato (IV) de bisulfito de potasio
sulfato) de potasio
potasio / potásico

Bis[hidrogeno- Hidrogenotrioxo- Hidrogenocarbo-


Fe2+ 𝐻𝐶𝑂3 − Fe(HCO3)2 (trioxidocarbonato)] carbonato (IV) de nato / bicarbonato
de hierro hierro (II) ferroso

Tris[hidrogeno- Hidrogenotetraoxo-
3+ − Hidrogenosulfato /
Fe 𝐻𝑆𝑂4 Fe(HSO4)3 (tetraoxidosulfato)] sulfato (VI) de
bisulfato férrico
de hierro hierro (III)

Hidrogeno(tetra- Hidrogenotetraoxo- Hidrogeno(orto)-


Ca2+ 𝐻𝑃𝑂4 2− CaHPO4 oxidofosfato) de fosfato (V) de fosfato de calcio /
calcio calcio cálcico

Bis[dihidrogeno- Dihidrogenotetra-
2+ − Dihidrogeno(orto)-
Cu 𝐻2 𝑃𝑂4 Cu(H2PO4)2 (tetraoxidofosfato)] oxofosfato (V) de
fosfato cúprico
de cobre cobre (II)

Hidrogenohipo-
Tetrakis[hidrogeno- Hidrógenodioxo-
sulfito /
Pb4+ 𝐻𝑆𝑂2 − Pb(HSO2)4 (dioxidosulfato)] de sulfato (II) de plom
bihiposulfito
plomo (IV)
plúmbico

Hidrogenodicro-
Bis[hidrogeno- Hidrogenohepta-
mato / bidicromato
Cd2+ 𝐻𝐶𝑟2 𝑂7 − Cd(HCr2O7)2 (heptaoxidodicro- oxidodicromato
de cadmio /
mato)] de cadmio (VI) de cadmio
cádmico

32
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

EJERCICIOS DE FORMULACIÓN QUÍMICA – 1º Bachillerato

Completa la tabla con las fórmulas y nombres de las siguientes oxisales ácidas.

NOMENCLATURA NOMENCLATURA NOMENCLATURA


FÓRMULA
DE COMPOSICIÓN DE STOCK TRADICIONAL

Hidrogenotetraoxo-
Hidrogeno(tetraoxido- Hidrogenosulfato /
CuHSO4 sulfato (VI) de cobre
sulfato) de cobre bisulfato cuproso
(I)
Hidrogenotetraoxo-
Bis[hidrogeno(tetra- Hidrogenosulfato /
Cu(HSO4)2 sulfato (VI) de cobre
oxidosulfato)] de cobre bisulfato cúprico
(II)
Hidrogenotetraoxo- Hidrogenofosfato /
Hidrogeno(tetraoxido-
MgHPO4 fosfato (V) de hidrogenoortofosfato de
fosfato) de magnesio
magnesio magnesio / magnésico
Dihidrogenotetraoxo- Dihidrogenofosfato /
Tris[dihidrogeno(tetra-
Fe(H2PO4)3 fosfato (V) de hierro dihidrogenoortofosfato
oxidofosfato)] de hierro
(III) férrico
Hidrogenocarbonato /
Hidrogeno(trioxido- Hidrogenotrioxocar-
NaHCO3 bicarbonato de sodio /
carbonato) de sodio bonato (IV) de sodio
sódico
Hidrogenosulfato /
Hidrogeno(tetraoxido- Hidrogenotetraoxo-
KHSO4 bisulfato de potasio /
sulfato) de potasio sulfato (VI) de potasio
potásico
Hidrogenosulfito /
Hidrogeno(trioxido- Hidrogenotrioxo-
NaHSO3 bisulfito de sodio /
sulfato) de sodio sulfato (IV) de sodio
sódico
Hidrogenosulfito /
Bis[hidrogeno(trioxido- Hidrogenotrioxo-
Ca(HSO3)2 bisulfito de calcio /
sulfato)] de calcio sulfato (IV) de calcio
cálcico
Hidrogenoheptaoxo- Hidrogenodicromato /
Hidrogeno(heptaoxido-
KHCr2O7 dicromato (VI) de bidicromato de potasio /
dicromato) de potasio
potasio potásico
Hidrogenotrioxo- Hidrogenoborato /
Hidrogeno(trioxido-
FeHBO3 borato (III) de hierro hidrogenoortoborato
borato) de hierro
(II) ferroso
Tris[hidrogeno(tetra- Hidrogenotetraoxo- Hidrogenofosfato /
Al2(HPO4)3 oxidofosfato)] de fosfato (V) de hidrogenoortofosfato de
dialuminio aluminio aluminio / alumínico
Tris[hidrogeno(tetra- Hidrogenotetraoxo- Hidrogenofosfato /
Fe2(HPO4)3 oxidofosfato)] de fosfato (V) de hierro hidrogenoortofosfato
dihierro (III) férrico

33
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

EJERCICIOS DE FORMULACIÓN QUÍMICA – 1º Bachillerato

Compuestos químicos comunes o de uso cotidiano

Une con flechas, relacionando los siguientes compuestos químicos comunes o de


uso cotidiano con su correspondiente fórmula química. Aquellos que desconozcas,
intenta deducirlos por eliminación y apoyándote en el nombre de la sustancia.

- Sal común NaCl

- Amoníaco NH3

- Agua H2O

- Agua oxigenada H2O2

- Metano CH4

- Sosa cáustica (hidróxido sódico) NaOH

- Sulfato cúprico CuSO4

- Lejía (hipoclorito sódico) NaClO

- Ácido sulfúrico H2SO4

- Carbonato cálcico CaCO3

- Glucosa C6H12O6

- Bicarbonato sódico NaHCO3

- Ácido carbónico H2CO3

- Permanganato potásico KMnO4

- Ácido nítrico HNO3

- Cloruro de amonio NH4Cl

34
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

Anexo I – Observaciones a la nomenclatura de los oxoácidos

a) Nomenclatura de adición para los oxoácidos

Si profundizamos en la estructura molecular de los ácidos oxoácidos observamos


que, en ellos, cada átomo de hidrógeno se presenta unido a un átomo de oxígeno, que a
su vez se enlaza al átomo central. Además, los átomos de oxígeno restantes suelen unirse
directamente al átomo central mediante un enlace doble. Por lo tanto, el átomo central de
un oxoácido actúa como nexo al que se pueden unir uno o varios grupos hidróxido o
hidroxilo (OH) y uno o varios grupos óxido (O). Este hecho constituye la base de la
nomenclatura de adición.
Veamos algunos ejemplos. En el caso del ácido sulfúrico (H2SO4), tal como se
observa en la imagen, existen 2 grupos hidróxido (tantos como átomos de hidrógeno) y 2
átomos extra de oxígeno unidos al átomo de azufre central. Por esta razón, el ácido
sulfúrico se denomina, por la nomenclatura de adición, dihidroxidodioxidoazufre. De
modo similar, en el caso del ácido sulfuroso (H2SO3), tendremos 2 grupos hidroxilo
(tantos como átomos de hidrógeno) y 1 átomos extra de oxígeno unidos al átomo de azufre
central, denominándose dihidroxidomonoxidoazufre o dihidroxidooxidoazufre.

En la siguiente tabla puedes comparar las nomenclaturas tradicional y de adición para


algunos ácidos oxoácidos.

Oxoácido Nomenclatura tradicional Nomenclatura de adición

H2SO4 Ácido sulfúrico Dihidroxidodioxidoazufre


Dihidróxidomonoxidoazufre
H2SO3 Ácido sulfuroso
(o dihidróxidooxidoazufre)
Dihidroxidomonoxidocarbono
H2CO3 Ácido carbónico
(o dihidroxidooxidocarbono)
Trihidroxidomonoxidofósforo
H3PO4 Ácido (orto)fosfórico
(o trihidroxidoxidofósforo)

Recuerda la estructura general para la nomenclatura de adición en los oxoácidos:


Prefijo + hidroxido + prefijo + oxido + elemento

35
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

EJERCICIOS DE FORMULACIÓN QUÍMICA – 1º Bachillerato

Completa la tabla con las fórmulas y nombres de los siguientes ácidos oxoácidos.

NOMENCLATURA
FÓRMULA NOMENCLATURA DE ADICIÓN
TRADICIONAL

H2CO3 Ácido carbónico Dihidroxidooxidocarbono

HClO Ácido hipocloroso Hidroxidocloro

H2SO3 Ácido sulfuroso Dihidróxidooxidoazufre

HNO3 Ácido nítrico Hidroxidodioxidonitrógeno

HClO4 Ácido perclórico Hidroxidotrioxidocloro

HNO2 Ácido nitroso Hidroxidooxidonitrógeno

H2SO2 Ácido hiposulfuroso Dihidroxidoazufre

HClO2 Ácido cloroso Hidroxidooxidocloro

H2CO2 Ácido carbonoso Dihidroxidocarbono

H3PO4 Ácido (orto)fosfórico Trihidroxidooxidofósforo

H2SO4 Ácido sulfúrico Dihidroxidodioxidoazufre

H3BO3 Ácido (orto)bórico Trihidroxidoboro

HMnO4 Ácido permangánico Hidroxidotrioxidomaganeso

HPO3 Ácido metafosfórico Hidroxidodioxidofósforo

36
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

b) Nomenclatura funcional para los oxoácidos

Una variante de la nomenclatura de Stock para los oxoácidos, conocida como


nomenclatura funcional y todavía presente en algunos manuales y libros de Química,
presenta la siguiente estructura:

Ácido prefijo + oxo + (prefijo) + elemento + ico (valencia)

Observa los siguientes ejemplos:

Fórmula Nomenclatura de Stock Nomenclatura funcional

H2CO3 Trioxocarbonato (IV) de hidrógeno Ácido trioxocarbónico (IV)

HClO Monoxoclorato (I) de hidrógeno Ácido monoxoclórico (I)

H2SO3 Trioxosulfato (IV) de hidrógeno Ácido trioxosulfúrico (IV)

HNO3 Trioxonitrato (V) de hidrógeno Ácido trioxonítrico (V)

Y completa la siguiente tabla:

Fórmula Nomenclatura de Stock Nomenclatura funcional

HClO4 Tetraoxoclorato (VII) de hidrógeno Ácido tetraoxoclórico (VII)

H2SO2 Dioxosulfato (II) de hidrógeno Ácido dioxosulfúrico (II)

H3PO4 Tetraoxofosfato (V) de hidrógeno Ácido tetraoxofosfórico (V)

H2SO4 Tetraoxosulfato (VI) de hidrógeno Ácido tetraoxosulfúrico (VI)

H3BO3 Trioxoborato (III) de hidrógeno Ácido trioxobórico (III)

Tetraoxomanganato (VII) de Ácido tetraoxomangánico


HMnO4
hidrógeno (VII)

HPO3 Trioxofosfato (V) de hidrógeno Ácido trioxofosfórico (V)

37
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

Anexo II – Observaciones a la nomenclatura de las sales

a) Nomenclatura “combinada” de oxisales y oxisales ácidas

Para nombrar tanto las oxisales como las oxisales ácidas, es muy común denominar
al oxoanión siguiendo la nomenclatura tradicional y reservar la nomenclatura de Stock
para el catión metálico que poseen varias valencias. Esta nomenclatura “combinada” es,
en la actualidad, muy utilizada en la práctica. Observa los siguientes ejemplos:

Nomenclatura de Nomenclatura Nomenclatura


Sal
Stock tradicional “combinada”
Tetraoxosulfato (VI)
CuSO4 Sulfato cúprico Sulfato de cobre (II)
de cobre (II)
Tetraoxosulfato (VI)
Cu2SO4 Sulfato cuproso Sulfato de cobre (I)
de cobre (I)
Trioxonitrato (V) de
Pb(NO3)2 Nitrato plumboso Nitrato de plomo (II)
plomo (II)
Hidrogenotrioxo-
Hidrogenocarbonato / Hidrogenocarbonato /
Fe(HCO3)3 carbonato (IV) de
bicarbonato férrico bicarbonato de hierro (III)
hierro (III)

E intenta completar la siguiente tabla:

Nomenclatura de Nomenclatura Nomenclatura


Sal
Stock tradicional “combinada”
Trioxoclorato (V) de
AuClO3 Clorato auroso Clorato de oro (I)
oro (I)
Trioxonitrato (V) de
Fe(NO3)2 Nitrato ferroso Nitrato de hierro (II)
hierro (II)
Dioxonitrato (III) de
Fe(NO2)3 Nitrito férrico Nitrito de hierro (III)
hierro (III)
Tetraoxosulfato (VI)
Au2(SO4)3 Sulfato áurico Sulfato de oro (III)
de oro (III)
Hidrogenotrioxo-
Hidrogenocarbonato Hidrogenocarbonato /
Fe(HCO3)2 carbonato (IV) de
/ bicarbonato ferroso bicarbonato de hierro (II)
hierro (II)
Hidrogenotetraoxo-
Hidrogenosulfato / Hidrogenosulfato /
Fe(HSO4)3 sulfato (VI) de hierro
bisulfato férrico bisulfato de hierro (III)
(III)
Dihidrogenotetra-
Dihidrogeno(orto)- Dihidrogeno(orto)fosfato
Cu(H2PO4)2 oxofosfato (V) de
fosfato cúprico de cobre (II)
cobre (II)

38
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

b) Sales de cationes poliatómicos

Además de los cationes metálicos (como el Na +, el Ca2+ o el Fe3+), también algunos


cationes poliatómicos (como el catión amonio, NH4+, el catión oxonio, H3O+, o el catión
fosfonio, PH4+) pueden formar sales cuando se combinan con un ion negativo o anión.
Las más comunes e importantes son las sales de amonio, entre las que destacan las cuatro
siguientes, que debes recordar:

Fórmula Nombre (tradicional) Fórmula Nombre (tradicional)

NH4Cl Clouro de amonio (NH4)2CO3 Carbonato de amonio

Hidrogenocarbonato /
NH4HCO3 NH4NO3 Nitrato de amonio
bicarbonato de amonio

c) Sales derivadas de ácidos hidrácidos

Los ácidos hidrácidos son, como sabes, compuestos binarios que se forman por
combinación del hidrógeno con algunos elementos no metálicos de los grupos 16 y 17 de
la tabla periódica (S, Se, Te, F, Cl, I). Las moléculas de tres de estos ácidos contienen dos
átomos de hidrógeno: son el ácido sulfhídrico (H2S), el ácido selenhídrico (H2Se) y el
ácido telurhídrico (H2Te). Estos tres compuestos pierden en ocasiones un ion H+,
transformándose en aniones ácidos:

Ácido hidrácido Anión ácido Nombre (tradicional)

H2S HS– Anión hidrogenosulfuro o bisulfuro

H2Se HSe– Anión hidrogenoseleniuro o biseleniuro

H2Te HTe– Anión hidrogenotelururo o bitelururo

Cuando estos aniones ácidos se combinan con un catión (metálico o poliatómico) forman
sales ácidas y no oxigenadas como las siguientes:

Sal Nomenclatura de Nomenclatura de Nomenclatura


Catión Anión
(ácida) composición Stock tradicional

Hidrogenosulfuro Hidrogenosulfuro Hidrogenosulfuro /


Na+ 𝐻𝑆 − NaHS
de sodio de sodio bisulfuro de sodio / sódico

Hidrogenosulfuro /
Hidrogenosulfuro Hidrogenosulfuro
NH4+ 𝐻𝑆 − NH4HS bisulfuro de amonio /
de amonio de amonio
amónico

39
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

Sal Nomenclatura de Nomenclatura de Nomenclatura


Catión Anión
(ácida) composición Stock tradicional

Bis(hidrogenotelu- Hidrogenotelururo Hidrogenotelururo /


Cu2+ 𝐻𝑇𝑒 − Cu(HTe)2
ruro) de cobre de cobre (II) bitelururo cúprico

Hidrogenoseleniuro /
Bis(hidrogenosele- Hidrogenoseleniuro
Ca2+ 𝐻𝑆𝑒 − Ca(HSe)2 biseleniuro de calcio /
niuro) de calcio de calcio
cálcico

Intenta completar ahora la siguiente tabla:

NOMENCLATURA NOMENCLATURA NOMENCLATURA


FÓRMULA
DE COMPOSICIÓN DE STOCK TRADICIONAL

Hidrogenosulfuro /
Hidrogenosulfuro de Hidrogenosulfuro de
KHS bisulfuro de potasio /
potasio potasio
potásico

Hidrogenoseleniuro /
Hidrogenoseleniuro de Hidrogenoseleniuro
NH4HSe biseleniuro de amonio /
amonio de amonio
amónico

Tris(hidrogenotelururo) Hidrogenotelururo Hidrogenotelururo /


Fe(HTe)3
de hierro de hierro (III) bitelururo férrico

Bis(hidrogenosulfuro) Hidrogenosulfuro de Hidrogenosulfuro /


Fe(HS)2
de hierro hierro (II) bisulfuro ferroso

Hidrogenoseleniuro de Hidrogenoseleniuro Hidrogenoseleniuro /


CuHSe
cobre de cobre (I) biseleniuro cuproso

Hidrogenosulfuro /
Tris(hidrogenosulfuro) Hidrogenosulfuro de
Al(HS)3 bisulfuro de aluminio /
de aluminio aluminio
alumínico

Hidrogenotelururo /
Tretrakis(hidrogenote- Hidrogenotelururo
Si(HTe)4 bitelururo de silicio /
lururo) de silicio de silicio
silícico

Hidrogenoseleniuro de Hidrogenoseleniuro Hidrogenoseleniuro /


Hg(HSe)2
mercurio de mercurio (II) biseleniuro mercúrico

Hidrogenosulfuro /
Hidrogenosulfuro de Hidrogenosulfuro de
NH4HS bisulfuro de amonio /
amonio amonio
amónico

40
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

d) Cianuros
Los cianuros son compuestos formados por el anión cianuro (CN –). Este anión se
origina cuando el cianuro de hidrógeno, HCN (o ácido cianhídrico en disolución acuosa,
muy venenoso), pierde un protón. Al combinarse con cationes metálicos o poliatómicos
forma algunas sales relevantes, entre las que podemos destacar las siguientes:

Nomenclatura Nomenclatura de Nomenclatura


Fórmula
de composición Stock tradicional
Cianuro de plata /
AgCN Cianuro de plata Cianuro de plata
cianuro argéntico
Cianuro de hierro
Fe(CN)2 Dicianuro de hierro Cianuro ferroso
(II)
Cianuro de amonio /
NH4CN Cianuro de amonio Cianuro de amonio
cianuro amónico

Intenta completar ahora la siguiente tabla:

NOMENCLATURA NOMENCLATURA NOMENCLATURA


FÓRMULA
DE COMPOSICIÓN DE STOCK TRADICIONAL

Ácido cianhídrico
HCN Cianuro de hidrógeno Cianuro de hidrógeno
(en disolución acuosa)

Fe(CN)3 Tricianuro de hierro Cianuro de hierro (III) Cianuro férrico

Cianuro de sodio /
NaCN Cianuro de sodio Cianuro de sodio
cianuro sódico

Cianuro de plomo
Pb(CN)4 Tetracianuro de plomo Cianuro plúmbico
(IV)

Cianuro de calcio /
Ca(CN)2 Dicianuro de calcio Cianuro de calcio
cianuro cálcico

Cianuro de amonio /
NH4CN Cianuro de amonio Cianuro de amonio
cianuro amónico

Cianuro de plomo
Pb(CN)2 Dicianuro de plomo Cianuro plumboso
(II)

CuCN Cianuro de cobre Cianuro de cobre (I) Cianuro cuproso

Cianuro de potasio /
KCN Cianuro de potasio Cianuro de potasio
cianuro potásico

41
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

Anexo III – Tioácidos


El elemento más parecido al oxígeno es el azufre, que se encuentra justo debajo del
primero en la tabla periódica, con el mismo número de electrones de valencia. En
ocasiones, pueden formarse ácidos oxoácidos en los cuales uno de sus átomos de oxígeno
es sustituido por un átomo de azufre (2). En estas condiciones, decimos que se ha formado
un tioácido. Dos tioácidos comunes son el ácido tiosulfúrico y el ácido tiofosfórico, que
se muestran a continuación:

Observa los siguientes ejemplos:

Oxoácido
Nombre (tradicional) Tioácido Nombre (tradicional)
de partida
H2SO4 Ácido sulfúrico H2S2O3 Ácido tiosulfúrico

H2SO3 Ácido sulfuroso H2S2O2 Ácido tiosulfuroso

HNO3 Ácido nítrico HNSO2 Ácido tionítrico


Ácido fosfórico /
H3PO4 H3PSO3 Ácido tiofosfórico
ortofosfórico
Ácido fosfórico /
H3PO4 H3PS2O2 Ácido ditiofosfórico
ortofosfórico

Y practica completando la tabla:

Oxoácido
Nombre (tradicional) Tioácido Nombre (tradicional)
de partida
HNO3 Ácido nítrico HNSO2 Ácido tionítrico

H2CO3 Ácido carbónico H2CSO2 Ácido tiocarbónico

H2CO3 Ácido carbónico H2CS2O Ácido ditiocarbónico

H2CO3 Ácido carbónico H2CS3 Ácido tritiocarbónico

H2SO4 Ácido sulfúrico H2S2O3 Ácido tiosulfúrico

(2)
Aunque es menos frecuente, puede ocurrir también que 2 o más átomos de oxígeno sean
sustituidos por átomos de azufre.

42
Depto. de Física e Química. IES María Soliño (Cangas)

Anexo IV – Peroxoácidos
En ocasiones, pueden formarse ácidos oxoácidos en los cuales uno de sus átomos de
oxígeno es sustituido por un grupo peroxo (O2) que, como el oxígeno, se combina con
valencia -2, tal y como hemos visto al estudiar los peróxidos. En estas condiciones,
decimos que se ha formado un peroxoácido. Observa los siguientes ejemplos:

Oxoácido
Nombre (tradicional) Peroxoácido Nombre (tradicional)
de partida

H2SO4 Ácido sulfúrico H2SO5 Ácido peroxosulfúrico

HNO3 Ácido nítrico HNO4 Ácido peroxonítrico

H2CO3 Ácido carbónico H2CO4 Ácido peroxocarbónico

H3PO4 Ácido (orto)fosfórico H3PO5 Ácido peroxofosfórico

H2S2O7 Ácido disulfúrico H2S2O8 Ácido peroxodisulfúrico

Y practica completando la tabla:

Oxoácido
Nombre (tradicional) Peroxoácido Nombre (tradicional)
de partida

H2CrO4 Ácido crómico H2CrO5 Ácido peroxocrómico

HNO3 Ácido nítrico HNO4 Ácido peroxonítrico

H2SO4 Ácido sulfúrico H2SO5 Ácido peroxosulfúrico

H3PO4 Ácido (orto)fosfórico H3PO5 Ácido peroxofosfórico

H2CO3 Ácido carbónico H2CO4 Ácido peroxocarbónico

H2Cr2O7 Ácido dicrómico H2Cr2O8 Ácido peroxodicrómico

43

También podría gustarte