Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Gobierno Del Estado de Chihuahua
Gobierno Del Estado de Chihuahua
Secretaría de Cultura:
Alejandra Frausto Guerrero
Secretaria de Cultura
Natalia Toledo
Subsecretaria de Diversidad Cultural
Omar Monroy
Titular de la Unidad de Administración y Finanzas
Colección
Rayénali
Kíne u’súwala Eléni ra’icháala: Basolírilichi a’lí Chiwáwa
Chihuahua, 2019
Kíne u’súwala Eléni ra’icháala: Basolírilichi a’lí Chiwáwa
‘Níwiame
Oselí Bachabéwala 9
Kíne eyéla Lukirésya 11
Kíne malilá 13
Oséli okwá 22
Mápi chí regá e’peréele ne u’súwala
e‘wénowala: Lukirésya a’lí Pékiro 22
Be’álinala ko... 41
Oséli bikía 54
Mápu chí regá bitéile kíne u’súwala
jenaí Chiwáwa 54
Be’alínala kó... 65
Nejé Verónica 78
7
Kíne u’súwala Eléni ra’icháala: Basolírilichi a’lí Chiwáwa
Oselí Bachabéwala
10
Kíne u’súwala Eléni ra’icháala: Basolírilichi a’lí Chiwáwa
—Júuwá!
—A’lí kó, Isabel kó pé ne umúli mí ka’ ré?
—A’á!
—Chí ché isíame niíle ne umúala Lukirésya taá
kaáchi napuregá nejé?
—Tá kaáchi ne eyéla kó belá wé kachíame niíle
ruwá, wé chókame kupéame ne’ napuregá rokó
ké bilé mechéame ni bilé se’poléame, áasi chóka-
me kupéame niíle ruwá. Taá kaáchi ne eyéla ko,
pé sipúchia bi iyéname niíle. Échi sipúcháala kó
belá pé bilépi rekéliame niíle. Ikariká napáchaga
sí, akaráka má iyénitame niíle ruwá.
Wé belá ka’lá nikúraame niíle bá, mapu alí kíne
u’súwala nuléame niíle á wé ka’lá ya nejéami niíle.
Ké tási nimíame niíle. Á belá ba’wí túa iyénitame
niíle, pé á ba’jíta ri’wéla rá mulibé á bitichí. Sunú
wé o’jóame niíle, sipúcha súame napácha má ké
ré. Wé belá chó sakíame niíle a’lí napíwame ma’.
Ne apalóchiwala á belá otolí ‘níwiame niíle bá,
kíne eyé kó áasi ka’lá po’obúame niíle wé échi
otolí. Ácho reméame niíle, mápu a’lí ne eyéla taá
niíle ké tási mé o’koáme niíle re’mé arina, pé isíni
bi o’koáme niíle. Ne eyéla ko, ne taá kachi, tamí
anéami niíle mápu wé kaníliame niíle re’mé arina
reméwachi kite kó wé raíliame niíle.
Mápu a’lí ne eyéla taá niíle ajaré ralámuli pé wé
risóa regá e’peréame niíle ruwá, isíni ké tási su-
núwáame niíle mápu regá pé á napíwika remémá,
12
Kíne u’súwala Eléni ra’icháala: Basolírilichi a’lí Chiwáwa
Kíne malilá
16
Kíne u’súwala Eléni ra’icháala: Basolírilichi a’lí Chiwáwa
Oséli okwá
Be’álinala ko...
44
Kíne u’súwala Eléni ra’icháala: Basolírilichi a’lí Chiwáwa
—Umukí rú?
—Pe échi regá chó belá niíle bá. Mápu a’lí ta
jená si’ki á belá ta é’nigame chó ke’ rowéame wé lá
ralajípame ritúa bá, nalí pé á suwé regá niíle bá. Pé
ajaré chabóchi ijáame niíle chó ritúa. Pé wenomí
bí sakéame ke’ échi kó, ná Basolírilichi kó pé ké
mé sakelíame ke’winomí ko. Pé ké tasí me inéwaa-
me ke’ chabóchi. Pé á má á bilé ralajípame niyúri-
sa kó wé apajíame jú ralámuli jenaí e’peréame kó.
—Kabú ché tumu síili jenaí e’perélisia bá?
Kíne malilá kó belá á wé ro’íniliame niíle je-
naí bá. Pé belá á wé etéame niíle ajaré chó kuúchi
mápi á be’néa mochíli. Siné rokó belá á anéli kíne
eyéla mápu tá á Chiwáwa e’perélipa riwéile, ké tási
belá me ka’lá e’láli kíne iyé kó bá. O’sé Jwáni kó á
wé á ya e’láli, má chabé belá jónsa á aníame niíle
mápu ná kaémi siminálio rúi nochásia. Pé belá tá
á wé majáame niíle wé échi chabóchi bá.
—Achá anéli kíne umúli Pékiro kíne asayóli
Kurúsia mápi má ka’émi túmu mochíba riwéile?
Á belá á anéli bá, pé belá omonága ripíli kíne
akáchuwala a’lí kíne ochípala ácho á. Pé belá má á
ikíame niíle mápi tá má ké sinéti kú ro’ínilipa ámi
kú Basolírilichi bá. Kíne malilá kó belá má ikári-
ka á ‘ali kalí bá. Pé belá kuwé niíle alé bá mápu
a’lí tá siméali ná Basolírilichi jónsa bá. Pé ké tá ne
wikábe namúti murúki, pé napáchi bí... Kamyó-
nichi belá tá aséka bá, ne ké sinéti aséame niíle
52
Kíne u’súwala Eléni ra’icháala: Basolírilichi a’lí Chiwáwa
53
Flor Esther Morales Moreno
Oséli bikía
Be’alínala kó...
75
Flor Esther Morales Moreno
77
Flor Esther Morales Moreno
Nejé Verónica
78
Kíne u’súwala Eléni ra’icháala: Basolírilichi a’lí Chiwáwa
79
Kíne u’súwala Eléni ra’icháala: Basolírilichi a’lí Chiwáwa
Coordinación editorial
Enrique Servín Herrera
Maribel Quintana Bustamante
Mesa de redacción
Flor Esther Morales Moreno
Diseño
Rosa María Hernández / gráfico, estudio de diseño