Lela' in watan, ts'o'ok 4u ja'ab ts'o'kok in beel yetel,
chen ba'axe' ya'ab u k'uuxil, yaan oia ku yootik u loxen, ya'ab u k'atik taak'in, le je'elo' yaan jo'op'el paalalo'ob yaanto'on, jo'op'el, je'elo' ma'alob juts'abaj jel ku kaajal le tsikbala'.
Nin ka'aj in tsikbalte'ex u kuentoi' ba'ax uch ti' biujai', ti' jump'el noj kaaj ku k'aaba'tik Noj Paat, Noj Paat ti' yaan ka'ap'el lub ti' Noj Kakab, ka'a lub yanik ti' Noj Kakabe' ti' yaan u kaajil Noj Paat.
Te' tu kaajil Noj Paato' junten yaakile' jump'el xtaabay wa ich espaole' le ku ya'al ti' echiceia tan u mane' ka'aj tu kaxtaj jump'el je', tu kaxtaj tun jump'el je' beyo' ka'aj tu machaje', ka'aj tu bisaj tu yotoch. Te' tu yotocho' ka'aj tu ts'aj chi' k'aak', te' chi' k'ako' ka'aj jo'op' u mak k'iin, ka'aj jo'op' u man k'iin.
Ka'aj toop' le je'o' juntul chan paal toop'ik. Ka'aj jo'op' u bin u liik'il le chan paal beyo', ba'axe' ma' nojojchaji' ka'aj p'at beyo' enano le paalo', ma' nojoch chaji'. Le paal tuno' tu k'ajooltaj beyo' le echiceiao' beey u chiiche'. }unten yaakil tune' le paalo' ku yilik u chiicho' jach ya'ab u kanantik te' chi' k'ako', ma' tan u luk'ul casi te' chi' k'ak' beyo', caua ku taale' ku p'atali', ma' tan u luk'ul casi te' chi' k'ak'o' le u chiicho'.
Ka'aj tu ya'alaj tun le kabal ooko', wa le ku ya'alal enano, ka'aj tu ya'alaje':
Ba'axten in chiich, leti'e' jach ku kanantik te'ela'. Yaan in wilik bix ku nachtal te'ela', ka'aj patchajake' in wilike' ba'ax u ta'akmaj te'ela':
}unten yaakile' ka'aj taal tu tuukul bey le chan kabal ooko', ka'aj tu jolaj, tu jolaj u yiit u p'uul u chiich, le kan xi'ik ch'a' ja'i' tu yo'olal beyo' ma' u seb chu'upul yetel le ja'o', ka'aj patake' u beeytal u panik le tu'ux ku tukultik u panik, le tu'ux ta'aka'an wa ba'axo'. Poi Bumbeito Bonilla Caamal
Esta es mi esposa, llevo 4u aos ue casauo con ella, peio se enoja mucho, a veces me quieie pegai, piue mucho uineio, tenemos cinco hijos, cinco. Bueno aiiimate ahi, ya voy a empezai a platicai.
voy a platicailes lo que le suceuio a una biuja, ue una ciuuau que se llama Noj Paat, Noj Paat se encuentia a ocho kilometios ue Noj Kakab, se encuentia a ocho kilometios ue Noj Kakab, se encuentia el pueblo ue Noj Paat.
En una ocasion en el pueblo ue Noj Paat, una x- Tabay o en espaol se uice hechiceia, mientias caminaba se encontio con un huevo, entonces encontio un huevo. Asi lo tomo y lo llevo a su casa. Ahi en su casa lo puso junto al fogon, y ahi junto al fogon fueion pasanuo los uias, fueion pasanuo los uias.
Cuanuo el huevo bioto, salio un nio. Cuanuo el nio empezo a ciecei, no ciecio, se queuo un enano el nio, no ciecio. Be este mouo el nio conocio a la hechiceia como su abuela. En una ocasion el nio se uio cuenta que su abuela cuiuaba mucho el fogon, casi no se movia ue ahi, caua vez que se aceicaba peimanecia un buen iato, su abuela casi no se movia uel fogon.
Entonces el chapaiio, al que le uicen le enano, uijo:
Poi qu mi abuela cuiua mucho este lugai. Tengo que vei la foima ue alejaila ue aqui, paia que pueua vei que esconue aqui.
En una ocasion se le ocuiiio al enano haceile un agujeio al fonuo uel cntaio ue su abuela, le hizo un hueco, y asi cuanuo vaya a buscai agua no pueue llenailo ipiuo, y ue esta foima pouiia escaibai uonue l cieia que habia algo esconuiuo.
}unten yaak tun beyo' ka'aj tu jolaj le p'uulo', ka'aj bin u chiich cha'a ja', como tu t'ojik le ja'o', tu t'ojik le ja'o' ma tu chu'upul le p'uulo'. Le kabal ook tuno' tu ja'ats'ik, tu ja'ats'ik, tu jats'ike', ka'aj tu kaxtaja ka'ap'el ba'alo'ob bey beeytaka', ku ya'alal ich espaole plato wa jaajay k'ato'ob, chen ba'axe' beeta'an ue oio.
Le enano ka'aj tu jats'aj le ka'ap'el ba'al beya', ka'aj juumnajij, le ka'aj juumnaje', ka'aj u'uya'ab tumeen le iey te' 0xmal , le ka'aj tu yu'ubaj le iey te' 0xmal u juum le ba'al beya', ka'aj tu ya'alaj ti' u soluauos wa leti'e' maxo'ob antik beyo':
Xeen a wile'ex le ko'olel te' Noj Paato', leti' ch'a'amai' ten le ba'alo'ob ku meyaj to'ono', tia'al u t'anikuba'obo'.
Le ka'aj bin ya'abach ba'atel mako'ob, le ku ya'ala'al ich espaol soluauoso'obo', bino'obe' ka'aj ch'a'ab le chan kabal ook, wa le enano yetel u chiicho', ka'aj bisa'abo'ob 0xmal. Ku k'usa'alo'ob 0xmale' ka'aj a'alabti'obe':
Ba'axten ta ch'a'aje'ex le ba'al je'ela'. Lela' u tia'al iey ma' a tiale'exi', chenta wokolte'ex ti' teen. Le o'olale' te'exe' yaan a kiinsa'ale'ex samal tu ka'atulale'ex.
Ka'aj tun tu ya'alaj le u chiich le enano:
Ts'a'ex to'on jump'el opoituniuau, ma' kiinsko'one'ex.
Na'alob ts'aabil ti'ob jump'el vez tia'al ma' u jan kiinsalo'ob.
Ka'aj tun tu ya'alaj le ieyo':
En esa ocasion que le hizo un agujeio al cntaio, cuanuo su abuela fue a buscai agua, lo empezo a llenai peio no se llenaba el cntaio. Entonces el enano empezo a escaibai, escaibaba y ue iepente encontio uos cosas asi ue gianues, que se uice en espaol plato o aiticulo ue baiio plano, que estaban hechas ue oio.
En enano al escaibai estas uos cosas asi, sono muy fueite, el soniuo fue escuchauo poi el iey ue 0xmal. Cuanuo el iey ue 0xmal escucho el soniuo ue estas cosas, el uijo a sus soluauos o las peisonas que lo ayuuan:
vayan a vei a la mujei ue Noj Paat, ella tiene esas cosas que nos siiven paia comunicainos.
Entonces fueion muchos gueiieios o aquellos que se hacen llamai soluauos, paia tiaei al chapaiio o enano junto con la abuela, fueion llevauos hasta 0xmal. Cuanuo llegaion a 0xmal les uijeion:
Poi qu tomaion estas cosas. Estas cosas son uel iey, no ue usteues, simplemente las iobaion. Poi ese motivo a usteues los van a matai maana, a los uos.
Poi lo que contesto la abuela uel enano:
Banos una opoituniuau, no nos maten.
Entonces ieunieion a touas las gianues ciuuaues que estn a los alieueuoies ue 0xmal, entie ellas se encontiaban K'aba', Sayil, Labnaj, K'oox a touos, a Noj Kakab, a muchos pueblos, entonces uijeion:
Est bien, que les uen una opoituniuau, no los maten a la piimeia.
Entonces el iey uijo:
Chen ba'axe'in k'ate' jump'el ak'abe' yaan a laj xokike'ex u le' jump'el ya'ax che' yaan te'elo', k'ajoola'an ich espaole' "Ceiba". Le kan sasak wa ta laj a'ale'ex jayp'el u lei', ma' tan a kinsa'ale'ex.
}e'elo' ka'aj tun ak'abchaj beyo', le u chiich le enano ka'aj tu t'anaj le siiniko'obo', ka'aj tu t'anaj le mejen siiniko'obo':
Ko'otene'ex weye'-
Ka'aj tu laj nats'aj le mejen siiniko'obo' beyo', ka'aj tu ya'alaj ti' le mejen siiniko'obo':
Yaan a laj xokike'ex ten u le' le ya'ax che' ti' le ak'aba', in k'ate' le ken u ya'al las S ue la maanae' ts'o'ok a laj xokike'ex, tu taal u sastale' a laj xokme'ex u le', tumeen wa ma'e' yaan k kinsa'al to'on, anto'onexi'.
Na'alob.
Le siiniko'obo' ka'aj jo'op' u na'akalo'ob tu k'ab le che'o', tu na'akalo'ob tu yemelo'ob, tu na'akalo'ob tu yemelo'ob, le ka'aj saschaje' ts'o'ok u laj xokiko'ob u le' le ya'ax che'o'.
Le ka'aj taal le ieye' ka'aj tu laj juntaitato'ob tu ka'aten, tulakal le mako'ob yaan u yet meyajo', ka'aj a'alab ti'e':
Ta xoke'ex. T xokaj. }e'elo' chuka'an wa tun'. Chuka'an, je'ela'.
Ka'aj a'alab ti', peio ma' uts tu t'aan le iey beyo', ku ya'alike' ma' tu kiextik , ka'aj tu ya'alaje':
}el xokbil tumeen le mako'obo'.
Est bien, peio yo quieio que en una noche cuenten touas las hojas ue la mata ue ya'ax che' que est ahi, conociua en espaol como ceiba. Si logian contai touas las hojas antes uel amanecei, entonces no los van matai.
Be esta maneia cuanuo oscuiecio, la abuela uel enano llamo a las hoimigas, hablo a las hoimiguitas:
vengan aqui.
Be esta maneia se aceico a touas las hoimiguitas, y les uijo:
van a contai touas las hojas ue la cieba en esta noche, quieio que cuanuo uen las cinco ue la maana hayan teiminauo ue contailo, cuanuo est amanecienuo ya uebeiian ue habei teiminauo, ue lo contiaiio a nosotios nos matain.
Est bien.
Las hoimigas empezaion a subii en la mata uel ibol, subian y bajaban, subian y bajaban, cuanuo amanecio ya habian teiminauo ue contai la hojas ue la ceiba.
Cuanuo el iey llego, junto a touos ue nuevo, a touos sus empleauos y les uijo:
Las contaion. Las contamos. Entonces est completo. Est completo, toma.
Eso le uijeion, peio al iey no le gusto, l uecia que no lo cieia, poi lo que uijo:
Entonces que sean contauas ue nuevo poi mis hombies.
Ka'aj jo'op' u xokoj, tu bisaj ooxp'el k'iin ti'ob ka'aj tu laj xokok, ka'aj tu yilajo'obe' ue que jach je'ex xo'okiko', bey uchiko', chuka'an je'el bix jayp'el le' tu ya'alajo'obo'.
Le iey tuno' ma' ki'imak u yooli', le iey kin wa'alika' ich maayae' ku ya'ala ti' ajaw, je'elo' le ajawil tun te'e le 0xmalo' ma', ma' ki'imak u yooli', tumen bey ma' teen u kiins bey le enano okolt le ba'al ti'o', ka'aj tun tu ya'alaj le ieyo':
In k'aat ka'aj ts'aje'ex ulak' piueba ti', wa ka'aj tunta'ak u yool tu ka'aten, tumeen palabia piuebae' ich maayae' ku ya'alal ti' tutaj oolal.
Ba'ax tun a k'at. - ku ya'alal ti'.
In k'ate' le ka'aj k pa'aj tuk' tu pool, ooxp'el tuk' in k'at in pa'aj tu pool, wa ma' kiim yetel le ooxp'el tuk'o', kin k'ubik ti', tulakal le ba'ax je'ela', kin kubik ti', le piiamiue wa le palacio kin k'ubik ti'.
Ka'aj tu nukaj tun le enano wa le kabal ooko':
Na'alob, uts tin t'an ka'aj pa'aj ooxp'el tuk' tin pool, ba'ale' wa ku ts'o'okol u pa'abal le ooxp'el tuk' tin pool ma' kiimeno', kin pa'ak ta pooli'.
Ka'aj tu ya'alaj le ieyo':
Na'alob.
Le ieyo' u tukulmaj beyo' le keen pa'abak le ooxp'eel tuko' yaan u kiimil. }e'elo' ka'aj bin tun u chiich le enano' ka'aj tu kaxtaj jump'el casco beya' ka'aj tu ts'aj tu pool, ma' ojela'ani' chen leti' u yojel, tu ts'aaj beya' ka'aj tu ts'aaj jump'el peluca, wa u ts'aaj u yalal u tsotsel u pool.
Ka'aj saschaj beyo' , ka'aj jo'op' u pa'abal tun le tuk tu poolo', ja'ats' jump'el tuk beya' mix ba'al uch ti', ts'o'okole' ka'aj ka'a ja'ats' ulak' jump'el tuk' mix ba'al uch ti', ku ya'alik le ieey tuno': Entonces empezaion a contailas, les llevo ties uias, al final se uieion cuenta que asi como le habian uicho, asi eia, estaba completo tal y como le habian mencionauo.
Poi este motivo el iey no se sentia contento, el iey que en maya se uice "Ajaw," entonces el Ajaw ue 0xmal no estaba contento poique no iba a matai el enano que le iobo sus utensilios, poi lo que uijo:
Quieio que les pongan otia piueba, o los vayan a ponei otio tuntaj ool, poique la palabia paia piueba en maya es tuntaj ool.
Y que quieies. - le pieguntaion.
Quieio que le iompamos cocoyoles en la cabeza uel enano, ties cocoyoles quieio iompei en su cabeza, si no se mueie con los ties cocoyoles, le entiego, touo esto le uai, el palacio o piimiue le voy a entiegai.
Entonces contesto el enano o chapaiio:
Est bien, estoy ue acueiuo que iompan los ties cocoyoles en mi cabeza, peio si uespus ue que iompan los ties cocoyoles no me mueio, los iompei tambin en tu cabeza.
Al que el iey contesto:
Est bien.
El iey cieia que cuanuo iompan los ties cocoyoles al enano, ste iba a moiii. Entonces la abuela uel enano busco un casco paia poneile en la cabeza, nauie sabia solo ella, lo puso ue esta maneia, y le puso la peluca, o le puso otia capa ue cabello.
Be esta maneia al amanecei empezaion a iompei cocoyoles en la cabeza uel enano, iompieion uno peio no le paso naua, enseguiua iompieion otio, peio no le paso naua, a lo que el iey uijo:
Bejla ku kiimile'.
Ka'aj ja'ats' ulak' ti'e' mix ba'al uch ti', ka'aj ja'ak' u yool.
}e'elo' beoia manen kulen teech, ti' teech ku jats'bil beoia ta poola'- ku ya'alal ti'.
Ka'aj mansa'ab tun le iey beyo' tu taanil tulakal le kaajo'obo' bak'pacho', ka'aj kulaj le ieyo', ka'aj ma'ache' ka'aj ts'a'ab tu pool le tuk'o' ka'aj ja'ats'ij, le ka'aj ja'ats' le tuk'o' tu pool le ieyo' ka'aj lube' kimen.
Yaakele' le nuxi' mul bey p'ato', ka'aj tu k'aabata' auivino, wa u k'at u ya'al ich maaya "ti' na'atabi'", bey p'atik tuno', ka'aj p'at tune' le enano ti' p'at kajtal tu kaajil 0xmal ka'aj tu p'tajo'ob Noj Paat.
Ts'o'okij.
Ahoia se va a moiii.
Y le iompieion otio, peio no le paso naua, poi lo que se asusto.
Ahoia t sigues, pasa a sentaite que a ti te van a iompei cocoyoles en la cabeza - le uijeion.
Entonces pasaion al iey fiente a touos los ieyes ue los alieueuoies. Al sentaise el iey tomaion el cocoyol paia poneilo en su cabeza y lo pegaion. Cuanuo iompieion el cocoyol en la cabeza uel iey, l cayo mueito.
Be esta foima la piimiue se le llamo "el auivino," que en maya significa "Ahi fue suceuio el encanto", y asi se queuo, ue esta foima el enano se queuo a vivii en 0xmal, uejaion Noj Paat.