Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Al axïiag bïsjdn ha Lagmuo`a sa hjvjha ag 5 taios hjstjgtns. Doho ugn raqujara ha los 8
kobjljhohas bïsjdos0 raduarhn, dnipragsjôg, opljdodjôg y ogïljsjs. Dnin gns pnhains hor
duagto, mroiïtjdo y vndobulorjn, axpnsjdjôg nrol y asdrjto3 y dniprasjôg ladtnro sng lns
jghjdohnras qua ioynr pugtan taghrïg duoghn sa komo al dïlduln hal axïiag raoljzohn.
?. Lo dniugjdodjôg
?.?. Lo dniugjdodjôg
Haejgjdjôg0 as al prndasn ha trogsijsjôg a jgtardoibjn ha iagso`as agtra ug aijsnr y
ug radaptnr. O trovês ha asta prndasn lns saras kuiogns dniportag jgenriodjôg agtra
sé, kodjaghn hal odtn ha dniugjdor ugo odtjvjhoh asagdjol poro lo vjho ag lo sndjahoh.
?.2. Alaiagtns ha lo dniugjdodjôg
− Aijsnr0 as lo parsngo qua aijta n prnhuda al iagso`a ag al odtn ha lo
dniugjdodjôg.
− Radaptnr0 as qujêg radjba los saÿolas alêdtrjdos, talamrïejdos, talaeôgjdos n
− Dôhjmn n lagmuo0 as al dng`ugtn ha sjmgns dng al qua sa duagto poro trogsijtjr
ug iagso`a3 hjdkn dôhjmn puaha sar trogsijtjhn
tr ogsijtjhn varbol n gn varboliagta.
− Iagso`a0 as al dngtagjhn qua sa qujara trogsijtjr hasha al aijsnr kodjo al
radaptnr. Al iagso`a astï dnipuastn pnr ugo dnibjgodjôg ha ug sjstaio ha
sjmgns n séibnlns qua trogsijtag ug dngdaptn n jhao qua sng eoijljoras togtn
poro al aijsnr dnin poro al radaptnr.
− Dogol0 as al iahjn eésjdn pnr hngha sa trogsijta al iagso`a hal aijsnr kodjo al
radaptnr. Vnr a`aipln, al ojra as al iahjn eésjdn iïs dniðg ha dniugjdodjôg,
toibjêg al talêengn, al dalulor, al dnrran aladtrôgjdn, lo vnz.
− Rujhn0 as tnho saÿol qua hjstnrsjngo al iagso`a nrjmjgol qua al aijsnr qujara
trogsijtjr.
?.4. Eugdjngas hal lagmuo`a
Haejgjdjôg0 sng lns hjstjgtns dniatjhns dng qua al lagmuo`a sa uso pnr porta hal sar
kuiogn3 lo eugdjôg prjgdjpol hal lagmuo`a kuiogn as dniugjdor.
− Eugdjôg aintjvo n axprasjvo0 as duoghn al iagso`a qua aijta al aijsnr koda
raearagdjo o ln qua sjagta, o su yn égtjin, prahnijgoghn êl, snbra tnhns lns
haiïs eodtnras qua dngstjtuyag al prndasn ha dniugjdodjôg. Los enrios
ljgmüéstjdos ag los qua sa raoljzo asto eugdjôg dnrraspnghag o jgtar`addjngas y o
los nrodjngas axdloiotjvos. Dnin, pnr a`aipln0 ¡Oy! ¡_uê hnlnr ha dobazo!3 ¡_uê
mustn ha varta!3 ¡_uê rjdn al pnstra!
Dnin, pnr a`aipln0 Lo eôriulo hal Nzngn as N43 Gn koda erén3 Los dlosas sa
suspaghag kosto lo tardaro knro.
− Eugdjôg iatoljgmüéstjdo0 Ta dagtro ag al dôhjmn ijsin ha lo lagmuo. As al dôhjmn
al eodtnr prahnijgogta. Dnin, pnr a`aipln0 Ogo sa agduagtro dng ugo oijmo y
la hjda0 Toro, ¾O quê nparodjôg qujrðrmjdo ta raejaras>
− Eugdjôg eïtjdo0 Dngsjsta ag jgjdjor, jgtarruipjr, dngtjguor n ejgoljzor lo
dniugjdodjôg. Voro asta ejg axjstag Eôriulos ha Toluhn (Buagns héos, ¡Knlo!,
¾Dôin asto>, ¾_uj ¸kubn>, atd.), Eôriulos ha Haspahjho (Ohjôs, Kosto luamn, Gns
vains, _ua ln posas bjag, atd. Eôriulos qua sa utjljzog poro Jgtarruipjr ugo
dngvarsodjôg y luamn dngtjguorlo (Varhôg…, Aspara ug iniagtjtn..., Dnin la
hadéo..., Koblïboins ha..., atd.).
− Eugdjôg pnêtjdo0 Ta utjljzo praearagtaiagta ag lo ljtaroturo. Al odtn ha
dniugjdodjôg astï dagtrohn ag al iagso`a ijsin, ag su hjspnsjdjôg, ag lo enrio
dnin êsta sa trosijta. Agtra lns radursns axprasjvns utjljzohns astïg lo rjio, lo
oljtarodjôg, atd. Dnin, pnr a`aipln0 “Bjag vastjhn, bjag radjbjhn’3 “Doso Pobolo,
lo qua, ol vaghar, ramolo’.
?.1. Lo ormuiagtodjôg
− Dnin dngtagjhn ha varhoh0 dngsjstagdjo y dnkaragdjo dng ntros varhohas
ohijtjhos, n dng raearagdjo o ug kadkn n sjtuodjôg qua komo varhoharn n eolsn
hjdkn dngtagjhn.
− Lo rahughogdjo0 As ugo aspadja ha plangosin vjdjnsn. Dngsjsta ag aiplaor
vndoblns jggadasorjns, puas, snloiagta rapjtag jhaos yo axprasohos.
− Lo pnbrazo ha vndobulorjn0 Ta raejara ol usn dngstogta y rapatjhn ha los polobros.
2. Lagmuo`a
2.?. Lagmuo`a, lagmuo n jhjnio, hjoladtn y koblo
Iudkos parsngos draag qua ol raearjrsa o lns têrijgns "lagmuo", "koblo" n "hjoladtn",
astns sjmgjejdog ln ijsin, a jgdlusjva pjagsog qua sng sjgôgjins, parn ag raoljhoh
iuastrog sagtjhns suioiagta hjearagtas.
Haejgjdjngas
Lagmuo`a0 as al sjstaio o trovês hal duol al knibra n lns ogjiolas dniugjdog sus jhaos
y sagtjijagtns, yo sao o trovês hal koblo, lo asdrjturo u ntrns sjmgns dngvagdjngolas,
puhjaghn utjljzor tnhns lns sagtjhns poro dniugjdor.
Lagmuo0 koda raearagdjo o ug sjstaio aspadéejdn ha sjmgns hal qua sa volag los parsngos
poro dniugjdorsa. Voro qua astn eugdjnga, asa sjstaio haba sar ratagjhn ag lo iainrjo
ha lns koblogtas y haba sar dngndjhn pnr jghjvjhuns dng lns qua sa qujara astobladar lo
dniugjdodjôg ag duastjôg.
Jhjnio0 as ug sjstaio ha dniugjdodjôg ljgmüéstjdn, qua puaha sar togtn nrol dnin
asdrjtn, y sa dorodtarjzo pnr ramjrsa samðg ugo sarja ha dngvagdjngas y gnrios
mroiotjdolas qua morogtjzog lo dniugjdodjôg agtra los parsngos.
Koblo0 As al sjstaio ljgmüéstjdn ha ugo dniugjhoh n dnladtjvjhoh ha dniugjdodjôg varbol
n mastuol dng rosmns prnpjns hagtrn ha su
s u dniugjhoh, as hadjr as al dng`ugtn ha enrios
axprasjvos qua hjspnga ugo dniugjhoh ha kobjtogtas pnr al duol sa dniugjdog agtra sé.
Vnr a`aipln0 Al koblo pnpulor
p npulor ha Ljio y Duzdn tjaga olmugos hjearagdjos.
Hjoladtn0 As lo vorjogta ha ugo lagmuo osndjoho o ugo zngo manmrïejdo dngdrato, as hadjr
ug sjstaio ljgmüéstjdn harjvohn ha ntrn. As lo iogaro ha koblor ha ugo dniugjhoh, ha
ug mrupn ha parsngos, n toibjêg lns kobjtogtas ha ugo ramjôg hatarijgoho. Vnr
a`aipln0 Al dostallogn oromngês as ug hjoladtn hal jhjnio aspoÿnl.
− Jgiutobjljhoh0 as lo dopodjhoh qua tjaga al sjmgn poro pariogadar astïtjdn o
trovês ha lns tjaipns. As jgiutobla, pnrqua kodjaghn ug astuhjn sjgdrôgjdn ag
ug iniagtn hohn al sjmgn gn doibjo. Vnr a`aipln0 lo doso, lo rnso, lo iaso.
− Iutobjljhoh0 lo lagmuo doibjo, as hadjr, avnludjngo hjdkos oltarodjngas oldogzog
togtn lo iotarjo eôgjdo, dnin lns sjmgjejdohns y asos inhjejdodjngas sng
prnhudjhos pnr al tjaipn. As iutobla pnrqua kodjaghn ug astuhjn hjodrétjdn, o
trovês hal tjaipn al sjmgn doibjo y avnludjngo. Vnr a`aipln0 lo polobro ag lotég
gndta harjvn ag gndka.
Hjearagdjo agtra lns tras têrijgns0 sa puaha agdngtror ugo mrog hjvarsjhoh ha tjpns
ha raprasagtodjngas mrïejdos, agtra duyns sjmgjejdohns, usns y ejgoljhohas koy
olmugos hjearagdjos. Lns sjmgns sng alaiagtns vjsuolas qua trogsijtag jhaos, dng
nrjmag ag los dulturos praoleobatjzohos. Vnhéog agdngtrorsa ag lo prnpjo goturolazo
g oturolazo
(a jgtarpratorsa samðg al astohn ha lo djagdjo) n sar draohns pnr al sar kuiogn.
Hagtrn ha êstns sa agduagtrog lns sjmgns ljgmüéstjdns y lns gn ljgmüéstjdns.
− Mroiïtjdo0 as lo djagdjo qua tjaga dnin nb`atn ha astuhjn o lns dnipngagtas ha
ugo lagmuo y sus dnibjgodjngas. Ta puaha haejgjr dnin al mrupn ha prjgdjpjns,
ramlos y pradaptns qua rjmag al aiplan ha ug lagmuo`a ag portjdulor.
− Inrenlnméo0 as ugo roio ha lo ljgmüéstjdo qua sa ndupo hal astuhjn ha lo enrio
ha los polobros. Lo inrenlnméo, dnin porta ha lo mroiïtjdo, sa prnpnga
haspjazor guastrn pagsoijagtn0 tnior ugo jhao a jr kodjêghnlo pahozns kosto
ovarjmuor ha quê iogaro nparo guastro lagmuo.
− Taiïgtjdo0 as al astuhjn hal sjmgjejdohn ha lns sjmgns ljgmüéstjdns y ha sus
dnibjgodjngas. Lo ejgoljhoh ha lo saiïgtjdo as hasdnipngar al sjmgjejdohn ag
ugjhohas iïs paquaÿos, lloiohos saios n rosmns saiïgtjdns, astns parijtag
samiagtor al sjmgjejdohn ha los polobros, y hjearagdjor polobros ha sjmgjejdohn
poradjhn y polobros ha sjmgjejdohn npuastn.
− Tjgtoxjs0 as lo roio ha lo mroiïtjdo qua astuhjo dôin astïg dngstrujhns lns
tjpns ha nrodjngas samðg al nrhag y al inhn ag qua sa ralodjngog los polobros
hagtrn ha ugo nrodjôg n los nrodjngas o ejg ha axprasor al dngtagjhn ha ug
hjsdursn n dngdaptn ha iogaro dloro y dnkaragta.
− Engêtjdo0 djagdjo ljgmüéstjdo qua sa ndupo hal astuhjn ha lns sngjhns ag su
raoljzodjôg eésjdo, sus hjearagtas dorodtaréstjdos y portjdulorjhohas. Ag lo
prnhuddjôg ha ug sngjhn sa puaha hjstjgmujr tras tjpns ha engêtjdos0
ortjdulotnrjo, odðstjdo y ouhjtjvo. Lo engêtjdo sa jgtaraso aspadjoliagta ag
ogoljzor dôin al sar kuiogn prnhuda lns hjearagtas sngjhns qua luamn sa
utjljzog ag al koblo. Ag asta sagtjhn, lo engêtjdo drao hjearagtas sjibnlnméos qua
busdog raprasagtor doho ugn ha asns sngjhns o ejg ha kodarlns iïs eïdjlas ha
radngndar y ogoljzor.
− Engnlnméo0 as ugo roio ha lo ljgmüéstjdo qua sa agdormo ha jgtarprator lo iogaro
ag lo duol lns sngjhns surmag o gjval obstrodtn n iagtol.
− Astjléstjdo0 as ugo roio ha lo ljgmüéstjdo opljdoho qua astuhjo al astjln ag taxtns,
aspadjoliagta ag nbros ljtarorjos. Qtjljzo lo dnipragsjôg hal lagmuo`a y lo
dnipragsjôg ha lo hjgïijdo sndjol. Al nb`atjvn ha lo ioynréo ha lns astuhjns
astjléstjdns as instror dôin ug taxtn “eugdjngo’.
− Gnriotjvo0 lo gnriol ljgmüéstjdo iïs dngndjho y axtaghjho as lo qua sa
hagnijgo lagmuo astïghor. Lo lagmuo astïghor raprasagto al usn dnrradtn ha
ugo lagmuo hatarijgoho, dng sus gnrios y kïbjtns osndjohns.
− Laxjdnlnméo0 djagdjo ljgmüéstjdo qua astuhjo al lêxjdn n vndobulorjn hasha ugo
vjsjôg magarol. Ta hahjdo ol astuhjn ha lns inreaios ha lo lagmuo, as hadjr, ol
astuhjn ha los polobros, ha iogaro qua tanrjzo, haejga y dlosjejdo los ugjhohas hal
gjval lêxjdn.
4. Nrtnmroeéo
4.?. Nrtnmroeéo ljtarol
Haejgjdjôg0 as oquallo qua astuhjo al aiplan dnrradtn ha los latros, los duolas sa rjmag
pnr ugo aspadja ha layas n gnrios poro su ôptjin usn.
4.2. Odagtuodjôg
Odagtn0 as ugo sélobo qua sa prngugdjo ha iogaro iïs euarta n jgtagso (tnhos los
polobros tjagag odagtn). Al odagtn, toibjêg, puaha raearjrsa ol inhn ha koblor qua
tjagag los parsngos ag ugo hatarijgoho ramjôg, ougqua koblag al ijsin jhjnio. Xol as
al dosn ha lns aspoÿnlas y lns rjnplotagsas, duyo enrio ha koblor as hjearagta ag
prngugdjodjôg, agtngodjôg y dng`umodjôg ha lns varbns.
Odagtn prnsôhjdn0 as lo porta ha lo polobro ag lo qua kodas êgeosjs duoghn lo prngugdjos.
Xnhos los polobros duagtog dng asta odagtn, oug duoghn gn sa asdrjbog dng tjlha.
Odagtn nrtnmrïejdn0 lo tjlha, n odagtn nrtnmrïejdn, as ug sjmgn (¸) qua sa puaha pngar
snbra los vndolas y qua jghjdo ag olmugos polobros hôgha vo lo sélobo tôgjdo.
− Ashrð`ulos0 tjagag lo sélobo tôgjdo ag lo ogtapagðltjio sélobo. Los polobros
ashrð`ulos sjaipra sa tjlhog. Vnr a`aipln0 iðsjdo, ashrð`ulo, talêengn.
− Tnbrashrð`ulos0 sng oquallos duyo sélobo tôgjdo sa agduagtro ogtas hal
ogtapagðltjin lumor. Tjaipra sa tjlhog. Vnr a`aipln0 ïbraialn, prïdtjdoiagta,
hê`asaln.
8. Mroiïtjdo
8.?. Tu`atn y prahjdohn
Tu`atn0 astï enriohn pnr ug sjgtomio gnijgol, qua puaha dngstor ha ugo snlo polobro.
Xoibjêg puaha dngstor ha vorjos polobros ha ug sjgtomio gnijgol qua tjaga ug
sustogtjvn dnin gðdlan. Al su`atn puaha astor nijtjhn n tïdjtn, astn as poro avjtor lo
rapatjdjôg n pnrqua astï jghjdohn ag lo tarijgodjôg hal varbn.
Vrahjdohn0 gns prnpnrdjngo jgenriodjôg odardo hal Tu`atn pnrqua gns hjda duïl as lo
oddjôg qua raoljzo al Tu`atn.
pardjbjins, yo saog saras (parrn, knibra, ïrbnl), nb`atns (llova, lïpjz, iaso),
lumoras (rén, ingtoÿo, dolla), sagtjijagtns n aindjngas (olamréo, ageohn,
sjipotéo).
− Oh`atjvn0 sng oquallos polobros qua hjdag olmn ha lns sustogtjvns — ugo duoljhoh
n prnpjahoh -, o lns qua sjaipra odnipoÿog y dng lns qua dngduarhog ag mêgarn
(iosduljgn n eaiagjgn) y gðiarn (sjgmulor n plurol).
− Ortéduln0 as ugo polobro n portédulo qua axpraso al mêgarn y al gðiarn ha ug
sustogtjvn ag portjdulor n sj al sustogtjvn astï n gn hatarijgohn.
− Uarbn0 dlosas ha polobros qua axprasog oddjngas, astohns n prndasns y qua
puahag dng`umorsa, as hadjr, ohijtag elaxjôg ha parsngo, gðiarn, tjaipn,
inhn. Vnr a`aipln0 vagéog, astï, hasorrnllobo, poradéoins, hasdogsïboins.
− Ohvarbjn0 sa raejara hjradto n jghjradtoiagta o ug gnibra n sustogtjvn, parn
qua sjaipra doljejdo ol varbn y aspadjejdo n dniplato su sjmgjejdohn. Vnr a`aipln0
jghjdog al lumor, tjaipn, inhn, dogtjhoh, oejriodjôg, gamodjôg, huho.
− Uarbnjhas0 sng los enrios jiparsngolas ha lns varbns. Gn raspnghag
hjradtoiagta o ug su`atn, sjgn qua raqujarag ha ouxjljoras y/n prapnsjdjngas
poro pnhar sar aiplaohns. Al varbnjha as ug alaiagtn mroiotjdol qua
dniplaiagto y ho rozôg o lns varbns ouxjljoras duoghn astns sa dng`umog poro
dngenrior los nrodjngas.
− Vrngnibras parsngolas0 sng oquallns qua sualag raearjrsa o parsngos sjg
gnibrorlos pnr su gnibra, pnr a`aipln0 yn, tu, al, allo, gnsntrns, ustahas.
− Dng`ugdjngas0 sng polobros jgvorjoblas qua sjrvag poro ugjr polobros n mrupns
ha polobros qua tjagag lo ijsio eugdjôg mroiotjdol. Vnr a`aipln0 parn, y,
ougqua, pnrqua, puastn qua.
− Vrapnsjdjngas0 sng alaiagtns mroiotjdolas jgvorjoblas ha lo nrodjôg, qua sa
utjljzog poro astobladar ralodjôg agtra los polobros ha ug hjsdursn, sjaghn ugo ha
asos polobros al gðdlan ha lo prapnsjdjôg, y lo ntro polobro, subnrhjgoho o lo
ogtarjnr, al têrijgn ha lo prapnsjdjôg. Vnr a`aipln0 o, ogta, bo`n, dngtro, ha,
hasha, ag, agtra, kodjo, kosto, poro, pnr, prn, samðg, sj, snbra y tros. Olmugos sng
prapnsjdjngas ha lumor, dnin “agtra’ n “tros’3 ntros sng prapnsjdjngas ha
douso, dnin ndurra dng “pnr’3 ntros sng ha dnipoÿéo, dnin “dng’3 y olmugos
ha tjaipn, dnin “hasha’3 n ha ejgoljhoh dnin “poro’.
− Jgtar`addjngas0 sa raejarag o axprasjngas, dnin pnr a`aipln ha snrpraso (¡nk!,
¡ok!).
− Djrdugstogdjolas0 Jghjdog los djrdugstogdjos ag qua sa hasorrnllo lo oddjôg
agugdjohn ag enrio jgtarrnmotjvo. Lo prapnsjdjôg sarï gadasorjo sj oporada ag lo
pramugto3 pnr dngtro, gn habarï aiplaorsa sj lo pramugto gn lo llavo.
jghjdo ‛ag hjraddjôg o lo porta iïs olto. Tamujhn ha lo prapnsjdjôg ha sjmgjejdo ‛iïs
ollï ha‚ ag sagtjhn ejmurohn. Al ohvarbjn agdjio sjmgjejdo ‛ag lumor n puastn suparjnr‚.
Ta uso toibjêg, snbra tnhn ag al koblo dnlnqujol, dng al sjmgjejdohn ha ‛ohaiïs‚, ‛oðg
iïs‚. Lo lndudjôg prapnsjtjvo agdjio ha axpraso ‛lumor ha raearagdjo‚.
− Obo`n — habo`n0 al sagtjhn eughoiagtol ha obo`n as ‛o lumor n puastn jgearjnr‚ y suala
jr dng varbns ha invjijagtn. Al sagtjhn eughoiagtol ha habo`n as ‛ag lumor n porta
jgearjnr‚ y vo dng varbns qua sjmgjejdog sjtuodjôg. Varn koy dosns ag qua poro asta
ðltjin sjmgjejdohn as pnsjbla utjljzor ugn u ntrn ohvarbjn. Ag astns dosns, obo`n tjaga
ug sagtjhn iïs obstrodtn y obsnlutn, y habo`n ug sagtjhn iïs dngdratn y ralotjvn.
Obo`n as ‛ag lo porta bo`o‚, ag magarol3 habo`n, ‛ag lumor iïs n iagns
jgiahjotoiagta jgearjnr (o olmujag n olmn)‚. Vnr asn as eraduagta qua habo`n llava ug
dniplaiagtn aspadjejdohnr.
− Ohalogta — halogta0 halogta as ug ohvarbjn ha lumor3 sa aiplao dng al sjmgjejdohn ha
‛ag lo porta ogtarjnr‚, ‛ag eragta‚ n ‛ag prasagdjo ha olmujag‚. Vnr ln magarol, as ug
ohvarbjn qua jghjdo lo sjtuodjôg ha olmujag n olmn. Osjijsin, toibjêg sa uso duoghn
vo pradahjhn pnr los prapnsjdjngas kodjo n poro. Halogta as ug ohvarbjn ha lumor3 as
aiplaohn dng al sjmgjejdohn ha ‛iïs ollï‚, ‛kodjo ollï‚, ‛kodjo halogta‚ n ‛kodjo
ageragta‚. Ag asta sagtjhn, supnga lo axjstagdjo ha ug invjijagtn, qua pnhrï sar raol
n ejmurohn. O vadas puaha oporadar pradahjhn ha los prapnsjdjngas kodjo n poro,
ougqua ag hjdkns dosns sao praearjbla nptor pnr al usn ha halogta. Vnr a`aipln0 Al
iorotngjsto dnrréo obo`n hal omuo. Allo ha`ô al dngtrnl habo`n ha lo doio.
dngtaxtn hatarijgohn poro lnmror dngndar dng axodtjtuh dng duïl ha sus
sjmgjejdohns gns astoins ralodjngoghn. Los polobros kniômroeos toibjêg
puahag sar dngndjhos dnin polobros pnljsêijdos. Vnr a`aipln0
Ualo (oddjôg hal varbn valor) — Ualo (talo utjljzoho ag ug bordn poro
invarsa oprnvadkoghn al vjagtn)
Ujgn (varbn vagjr dng`umohn) — Ujgn (babjho prnvagjagta ha lo
eariagtodjôg ha lo uvo)
− Kniôengos0 sng oquallos qua suagog ha jmuol iogaro, ougqua sjmgjejdog dnsos
hjstjgtos. Vnr a`aipln0 “adkn’ y “kadkn’. Ougqua, ol asdudkorlos, oibos
polobros poradag jmuolas, sa raejarag o duastjngas hjearagtas.
− Vorôgjins0 sng oquallos qua suagog iuy poradjhn n qua sa asdrjbag ha enrio
sjijlor, parn qua sjmgjejdog hjstjgtos dnsos. Ta troto ha polobros saia`ogtas qua
axprasog olmn hjséijl. Vnr a`aipln0
oba`o (jgsadtn) / nva`o (ogjiol nvjgn)
oddasjbla (qua sa puaha oddahar) / osaqujbla (qua sa puaha dngsamujr)
ohnptor (ha ohnpdjôg) / ohoptor (ha odninhor)
oeadtn (dorjÿn, oijsto) / aeadtn (rasultohn) / aeadtðn (posohn hal varbn
aeadtuor)
− Dngadtnras lômjdns0 as ug séibnln n polobro qua sa utjljzo poro dngadtor hns
eôriulos bjag enriohos n sagtagdjos, ha inhn qua al volnr ha varhoh ha lo
eôriulo dnipuasto hapagha hal volnr ha varhoh ha los eôriulos dnipngagtas.
− Gaxns0 sa hagnijgog dngadtnras n jlotjvns o lns aglodas qua sng gaxns
mroiotjdolas, qua ugag jgtargoiagta ugo nrodjôg n iïs nrodjngas agtra sé poro
enrior ug hjsdursn.
− Dngdnrhogdjo0 as lo dngenrijhoh ha oddjhagtas mroiotjdolas, lo lômjdo agtra lns
hjstjgtns alaiagtns qua haba ramjr poro qua ug taxtn puaho jgtarpratorsa
ohaduohoiagta. Al su`atn y al prahjdohn habag dngdnrhor ag gðiarn y parsngo.
Dnin radnrhorïs al gðiarn as al oddjhagta mroiotjdol qua dlosjejdo o lns saras
ha oduarhn o lo dogtjhoh (ugn n vorjns), y qua sa lloio sjgmulor sj sa troto ha ug
snln sar y plurol sj sa troto ha hns n iïs. Vnr a`aipln0
«Vuastn qua as allo lo rnso duyos nrumos iotê (solvn los hns n tras qua
sa kjdjarng iorjpnsos). Vuastn qua as allo lo rnso o qujag asdudkê
qua`orsa, n oloborsa, n oug, olmugos vadas, dollorsa’.
dollorsa’.
Jmuoliagta, sj sa usog varsjngas oltargos, sa avjhagdjo lo dngdnrhogdjo
mroiotjdol0 “al ïrbnl duyn trngdn (…)’, “lo SnrumoY qua sa kjzn
iorjpnso’, “los rnsos’ y “olmugo vaz’.
vaz’.
“Varn allo snlo as iïs jipnrtogta qua tnhos vnsntros, puastn qua as allo
lo rnso o qujag ka ramohn. Vuastn qua as allo lo rnso o qujag
q ujag pusa bo`n ug
mlnbn. Vuastn qua as allo lo rnso o qujag obrjmuê dng al bjnibn’.
Ol dniporor lo prjiaro nrodjôg dng “Varn êl snln as iïs jipnrtogta qua
tnhns vnsntrns’ sa puaha opradjor dloroiagta lo dngdnrhogdjo. Doba
Al taio ko ha sar dnkaragta
Al dogol
− Dnkaragdjo0 hatarijgo qua lo dogtjhoh ha jgenriodjôg ag al taxtn as lo
ohaduoho. Asto jgenriodjôg astorï hjspuasto ha enrio nrhagoho y bjag
astrudturoho. Lo dnkaragdjo as ug eagôiagn ha saladdjôg y ha nrmogjzodjôg
pnrqua haba axjstjr ugo dngaxjôg dng al taxtn asdrjtn. Ag asta pugtn koy qua0 ?.
Taladdjngor lo jhao n taio prjgdjpol 2. Ralodjngor los jhaos sadughorjos dng al
taio mlnbol 4. Nrmogjzor los jhaos ha enrio lômjdo ag pïrroens 8. Alamjr ugo
astrudturo ohaduoho ol taxtn, qua puaha sar lo ogoljzogta (hahudtjvo) y lo
sjgtatjzogta (jghudtjvo). Vnr a`aipln0
− “Djartn, lns kj`ns hal olio, los jhaos, sng ia`nras qua lns kj`ns ha lo dorga3
sjg aibormn, ag Los layas axolto o lo raprnhuddjôg dnrpnrol’.
Los polobros ha Voz, ag asta eromiagtn sjmuag hagtrn hal ijsin rogmn
saiïgtjdn0 “kj`ns hal olio’, “kj`ns ha lo dorga’, “raprnhud djôg
dnrpnrol’.
Ha jmuol inhn, sa iogtjaga lo dngstruddjôg hjsdursjvo snbra ug ijsin
raearagta0 Vlotôg, sus jhaos y sus nbros. Ag asta dosn sa iagdjngo ntro
ha sus prnhuddjngas0 Los layas.
Ohaiïs, rapjta lo jhao ha lo dngtrohjddjôg agtra dnghagor al oinr eésjdn
y axoltor lo raprnhuddjôg dnrpnrol. Lo jipljdodjôg as qua lo ðltjio gn as
asto dnladdjôg sng los aspadjas enrastolas hnijgogtas ag lns dljios eréns
y ha oltos ingtoÿos.
Ag al a`aipln vains polobros hal ijsin doipn raearagdjol dnin
ïrbnlas, orbustns, plogtos, enrastol. As hadjr, lo dnkasjôg lêxjdo sa ho
duoghn tnhn ug taxtn koblo snbra al ijsin taio n taios harjvohns.
− Dlorjhoh0 as dlorn duoghn as eïdjliagta dnipragsjbla poro al ioynr gðiarn ha
ladtnras. Lo dlorjhoh sa lnmro prnduroghn gn aiplaor têrijgns, vndoblns
dngeusns, tadgjdjsins qua puahog prasagtor huhos ag al ladtnr.
− Tagdjllaz0 jipljdo axprasorsa dng goturoljhoh sjg oeadtodjôg, sa oldogzo dng al
aiplan ha polobros y erosas ha dnipragsjôg eïdjl y avjtoghn enrios rabusdohos.
− Vradjsjôg0 lo pradjsjôg n axodtjtuh dngsjsta ag utjljzor los polobros y axprasjngas
ohaduohos ol sjmgjejdohn qua sa qujara hor. Avjtoghn axprasjngas dnlnqujolas,
polobros dninhég qua hjluyag al sjmgjejdohn. Ag lumor ha hadjr “kodar ug
jgenria’ pnhains utjljzor “rahodtor ug jgenria’.
− Xnpnmroeéo
− Drngnmroeéo
− Atnpayo
− Ratrotn
Gorrotjvn0 as oqual qua jgdluya ug ralotn ha odngtadjijagtns qua sa hasorrnllog n sa kog
hasorrnllohn pnr ug parjnhn ha tjaipn y aspodjn astjiohn. Ag al ijsin sa suala jgdlujr
lo portjdjpodjôg ha parsngo`as hjvarsns. Ohaiïs, asta taxtn puaha sar togtn raol dnin
jiomjgorjn. Xnhn taxtn gorrotjvn gadasjto ha lo ejmuro hal gorrohnr, qua as lo parsngo
qua duagto lo kjstnrjo, yo sao ag prjiaro, samugho n tardaro parsngo (nigjsdjagta).
Xjpns ha taxtn gorrotjvn0
− Duagto
− Eïbulo
− Layagho
− Ogêdhntos
− Qgo bjnmroeéo
Axpnsjtjvns0 axpraso dngdaptns, jhaos n kadkns ha enrio nb`atjvo obsnlutoiagta. N
sao, qua ag asto dlosa ha rahoddjôg gn sa raela`og sagtjijagtns, npjgjngas, jhaos n
pagsoijagtns hal outnr. Vnr gnrio magarol, ug taxtn axpnsjtjvn sa uso poro lo
hjvulmodjôg, prjgdjpoliagta ha jhaos n dngdaptns, dng al jgtarês n jgtagdjôg ha
dniugjdor hotns aspadéejdns, y sa suala usor ha enrio kobjtuol lo tardaro parsngo.
Ormuiagtotjvns0 as tnhn oqual hjsdursn ag al qua al outnr jgtagto dngvagdar, inhjejdor
n raenrzor lo npjgjôg hal ladtnr u nyagta snbra su kjpôtasjs n pugtn ha vjsto, iahjogta
`ustjejdodjngas dnkaragtas qua sustagtag su jhao. Lns taxtns ormuiagtotjvns sa utjljzog
ag al ïibjtn parjnhéstjdn, djagtéejdn, `uhjdjol, ejlnsôejdn y publjdjtorjn, pnr iagdjngor
olmugns. Tu nb`atjvn as parsuohjr ol radaptnr ha ej`or pnsjdjôg snbra ug taio, pnr ln qua
sa suala dnibjgor dng al taxtn axpnsjtjvn, dorodtarjzohn pnr prasagtor taios ha jgtarês
magarol ha iogaro nb`atjvo.
Jgenria0 sa raejara o ugo hadlorodjôg, asdrjto u nrol, qua hasdrjba los duoljhohas, los
dorodtaréstjdos y al dngtaxtn ha olmðg kadkn. Ta troto, puas, ha ugo alobnrodjôg
nrhagoho bosoho ag lo nbsarvodjôg y al ogïljsjs. Lo ejgoljhoh ha alobnror ug jgenria as
dngsjstjr hasha ugo oiobla dngvarsodjôg kosto ugo odolnroho hjsdusjôg snstagjho agtra
lns jgtarlndutnras, y as aiplaohn ag mêgarns ljtarorjns dnin lo gnvalo, al duagtn, lo
eïbulo, al taotrn n lo pnaséo.
Al dnlnqujn0 ag ugo raugjôg ag lo qua sa dngvndo o ug gðiarn ljijtohn ha parsngos poro
qua habotog ug prnblaio, sjg qua gadasorjoiagta llamuag o ug oduarhn. Dngvarsodjôg
agtra hns n iïs parsngos. Ta lloio toibjêg dnlnqujn o tnho hjsdusjôg qua puaha
jgjdjorsa luamn ha ugo hjsartodjôg, poro jgtardoibjor npjgjngas snbra los duastjngas
trotohos ag allo. Tus dorodtaréstjdos sng los sjmujagtas0
Ta haba dngtor dng ug inharohnr qua komo ha hjradtnr.
Al inharohnr haba dniugjdor al prnblaio o habotjr y haba ej`or los ramlos qua
mujorog tnhos los jgtarvagdjngas.
Doho nrohnr, o su turgn, ho su npjgjôg snbra al taio habotjhn.
Ta dngdluya rasuijaghn los pnsjdjngas n pugtns iïs soltogtas ha lo
jgtarvagdjôg ha doho ugn ha lns portjdjpogtas.
Al habota0 oqué portjdjpog hns mrupns ha nrohnras, lns qua snstjagag ugo pnsjdjôg
oejriotjvo y lns qua snstjagag ugo gamotjvo n dngtrorjo, dnghudjhns pnr ug hjradtnr. Ta
raoljzo ogta al pðbljdn. Al habota astï sniatjhn o ramlos pradjsos.
têdgjdo ha hjgïijdo ha mrupns qua dngsjsta ag ugo raugjôg ha parsngos hngha sa obnrho
ha iogaro jgenriol n enriol.
Lo iaso rahngho0 as ugo enrio ha hjsdusjôg nrol astrudturoho ag lo qua portjdjpog agtra
duotrn y sajs parsngos poro dngvarsor y ormuiagtor snbra ug taio astobladjhn dng
ogtarjnrjhoh. Al prnpôsjtn ha ugo iaso rahngho as obnrhor ug taio pnlêijdn poro
ogoljzorln y dngerngtor hjvarsos parspadtjvos snbra asta.
5. Dnipragsjôg ladtnro
5.?. Taduagdjo ha avagtns
Haejgjdjôg0 dngsjsta ag jhagtjejdor y nrhagor kadkns n posns samðg dôin sudahjô ag al
taxtn. Lns taxtns gorrotjvns y olmugns jgenriotjvns jgdluyag jgenriodjôg snbra ugo sarja
ha kadkns n posns. Al ladtnr gadasjto jhagtjejdor gn snloiagta lns kadkns n posns, sjgn
al nrhag ag qua sudahjarng, poro dnipraghar ia`nr al taxtn. Astobladar n jhagtjejdor lo
saduagdjo ag lo qua sudahjarng lns kadkns n ag lo qua sa nrhagog lns posns, as ugo
kobjljhoh ha dnipragsjôg.
5.2. Al dngtaxtn
Haejgjdjôg0 as al oibjagta n agtnrgn. Djrdugstogdjos ha los duolas hapagha al sagtjhn y
al volnr ha ugo polobro, erosa, n eromiagtn dngsjharohns. Eodtnr hatarijgogta poro
dnipraghar al sjmgjejdohn ha ug taxtn n agugdjohn. Al dngtaxtn sa raejara o lns rosmns
ralavogtas ha lo sjtuodjôg dniugjdotjvo. Vnr a`aipln0
− Ag ug axoiag ha lagmuo aspoÿnlo, @uog, hasasparohn ol gn dngndar lo raspuasto
ha ugo ha los pramugtos (pnr gn astuhjor) la poso ugo gnto ha popal o su
dnipoÿaro Ogo qua pnga0 "¡Tndnrrn! ¡Hoia lo raspuasto ha lo samugho
pramugto pnr eovnr!"
Dngtaxtn0 ug axoiag ag al qua @uog gn dngnda ugo raspuasto
− Gjval subastïghor0 ag asta gjval ha lo lagmuo sa ubjdog hns sub gjvalas qua sng
enrios ha koblor ag los qua gn koy jgtarês pnr al usn dnrradtn ha los polobros.
Lagmuo pnpulor0 Al lagmuo`a pnpulor as utjljzohn magaroliagta pnr
parsngos gnriolas qua sa dniugjdog snbra taios ha lo vjho hjorjo.
Lagmuo vulmor0 As al lagmuo`a utjljzohn pnr parsngos ha ug bo`n
b o`n gjval ha
jgstruddjôg n dng ug vndobulorjn asdosn. Vnr asto rozôg, sa utjljzog
mastns poro dniplaiagtor al sagtjhn hal iagso`a.
− Gjval astïghor0 sa koblo ha ug hjoladtn qua sa utjljzo ag ug tarrjtnrjn
hatarijgohn. Ta dngdjba ugo enrio ha koblor y asdrjbjr dnin dnrradto, y sa
radkozog ntros enrios ha kodarln. Ta troto ha ugo lagmuo dniðg o iudkns
jghjvjhuns, parn dng gnrios nrtnmrïejdos aspadéejdos.
Gjval dnlnqujol0 As ug gjval hal lagmuo`a qua sa uso ag oibjagtas ha suio
dngejogzo poro al koblogta dnin ag su agtnrgn eoijljor, dniugjtorjn n
ha oijstohas iuy dardogos. As al gjval iïs koblohn pnr los parsngos ag
al iughn, jghapaghjagtaiagta ha su jhjnio. Ag al lagmuo`a dnlnqujol sa
ralo`o lo engêtjdo y sa dujho iagns lo sjgtoxjs.
− Gjval sðpar astïghor0 as ug gjval qua gn as dniðg poro iudkns koblogtas. Ta
subhjvjha lns lagmuo`as dultn, têdgjdn y djagtéejdn0
Gjval dultn0 Al gjval dultn hal lagmuo`a as ugn dng iudkn opamn o los
gnrios mroiotjdolas y engêtjdos ha ugo lagmuo. As koblohn
5.8. Ejmuros ljtarorjos
Ha ralodjôg
− Téijl0 ejmuro ratôrjdo qua dngsjsta ag dniporor hns têrijgns qua sa osaia`og
ag olmugo duoljhoh y suala astor pradahjho pnr los polobros0 dnin, duol, qua, n
qua sa osaia`o o. Vnr a`aipln0
Qg ïrbnl as dnin ugo doso poro pï`orns.
Xus iogns sng suovas dnin al tardjnpaln.
Aras hurn dnin al odarn.
− Iatïenro0 as ug tjpn ha ejmuro ratôrjdo ag al qua sa trosloho al sjmgjejdohn ha ug
dngdaptn o ntrn, astobladjaghn ugo ralodjôg ha saia`ogzo. Xjagag tras gjvalas
hjearagtas0 al tagnr, as al têrijgn qua as dngvndohn ha iogaro ljtarol, al
− Aueaijsin0 as ugo polobro n ugo axprasjôg utjljzoho poro sustjtujr ugo
polobro qua sndjoliagta sa dngsjharo neagsjvo n ha iol mustn. Vuahag
sustjtujr têrijgns ha hjvarsns tjpns, dnin ag polobros qua puahag rasultor
mrnsaros, asdotnlômjdos u nbsdagos. A`aiplns0
Vosor o ia`nr vjho.
Hor o luz.
Ha êgeosjs
− Jrngéo0 as lo enrio ha hor o agtaghar olmn axprasoghn ln dngtrorjn ha
h a ln qua
sa qujara hadjr n sa pjagso. A`aiplns0
SLlnvjaghnY0 Varn, ¡quê ljghn héo koda!
SLlamoghn torhaY0 ¡Xð sjaipra tog pugtuol!
SGn dnlobnroghn ag gohoY0 Tjêgtota, gn ta voyos o dogsor ha togtn
oyuhor.
Ha sngjhn
a`aiplns0
Hos sagtjhn o ij axjstagdjo.
Xu snln prasagdjo iarada ij ravaragdjo.
Xð ia hjsta ug hng, eujsta ij aspoho.
− Ngniotnpayo0 eagôiagn ha djartns sjmgns ljgmüéstjdns qua hasdrjbag n
sumjarag ug nb`atn n ugo oddjôg qua sjmgjejdog, hjradtoiagta n pnr olmugo ha
sus iogjeastodjngas. A`aiplns0
Dkudu, Dkudu (trag.)
Bui (Axplnsjng)
Drosk (Olmn qua sa rnipa.)
5.1. Mêgarns ljtarorjns
Haejgjdjôg0 o doho ugo ha los dlosas ag qua sa hjvjhag lns taxtns ljtarorjns, asdrjtns pnr
lns outnras dng ugo ejgoljhoh hatarijgoho. Doho mêgarn ljtarorjn dnipragha, o su vaz,
ntrns submêgarns ljtarorjns.
− Lérjdn0 mêgarn ljtarorjn ag al qua al outnr qujara trogsijtjr sagtjijagtns,
aindjngas n sagsodjngas raspadtn o ugo parsngo u nb`atn ha jgspjrodjôg.
Agtra allns agdngtroins o0 al pnaio, varsns, astrneo, rjio. Tus submêgarns
puahag sar0 dogdjôg, sïtjro, nho.
− Gorrotjvn0 ug gorrohnr prasagto ugo oddjôg n sudasjôg ha odngtadjijagtns
ag lo qua portjdjpog ugo sarja ha parsngo`as qua sa ubjdog ag ug aspodjn
hatarijgohn y hurogta ug tjaipn praastobladjhn. Qgo gorrodjôg ljtarorjo sa
jhagtjejdo pnr radraor ug iughn ha ejddjôg. Ntro dorodtaréstjdo ha asta tjpn ha
taxtns as qua kobjtuoliagta sa uso lo tardaro parsngo, ougqua toibjêg as
eraduagta lo prjiaro parsngo duoghn al prntomngjsto ha lo gorrodjôg as al
prnpjn gorrohnr. Ln iïs dniðg as qua lo gorrotjvo astê asdrjto tntoliagta ag
prnso. Tus submêgarns puahag sar0 duagtn, gnvalo, rniogda.
− Hroiïtjdn0 asta mêgarn astï hastjgohn o sar raprasagtohn pðbljdoiagta
eragta o ug ouhjtnrjn, pnr ln togtn, asta mêgarn obordo o tnhos
iogjeastodjngas taotrolas, o tnhn ln asdrjtn poro al taotrn y o tnhn ln qua as
susdaptjbla ha raprasagtodjôg asdêgjdo ogta ug pðbljdn. Qgo dorodtaréstjdo