Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
independencia”
ESCUELA DE EDUCACIÓN SUPERIOR
PEDAGÓGICA PÚBLICA
HUANTA –AYACUCHO-PERÚ
2021
A Dios por haberme dado la vida. La voluntad y
la oportunidad de estudiar. A mis padres por estar
siempre a mi lado cuando más lo necesito, en los
buenos y malos. Por mostrarme en cada
momento su apoyo incondicional y el interés para
que estudie y me desarrolle completamente en
todos los aspectos de mi vida. A mis hermanas
por ser parte de mi vida por ayudarme a crecer y
cumplir mis objetivos.
Quechua simin naupaq rimasqay chaymi anchata kusikuni kay hatun yachaywasipi
yachaykachiwasqanmanta kanan watkunan ancha huk rimaykunata riksini hinallataq
ancha allin llapa warmakunawan rimanaypaq hinallataq tayta mamawan
rimanakunaypaq yachapakuckani pusaq ñiqipiña.
INTRODUCCIÓN
Anchahala: A CH H I K L LL M N Ñ P Q R S T U W Y.
Paysi riksisqa Puquio Lucanas llaqtapi warmallaraq Rodrigo riki nin José paysi yachapakusqa
antropología nisqanta tukuruspanñas risqa kay llaqtata yakupa raymin kasqa rayku Rodrigos
iskay chunka watayuqllaraq rikusqa llapa wama masinkunawan chaypis kay José cámara
nisqanwan qatikachasqa kay raymita chaymanta taytampa waqinqa kasaqa kasaq paykunas
takiqku kuska iskaynin guitarra tapas rachkasqaku.
Kay yachay wasipi 1963 watapi José María yachachisqa introducción a la antropología kayta
willakun Pérez huk wata punis yachachiq iska semanapi puni rikuq riki paykunas kasqaku
lluypay kuyanakuq, kaypi Jose nin yakurqani hatun yachaywasi San Marcos nisqanman
manan pipas niwarqachu chutu nispa isus kayta chasikirqani kay yachaywasi San Luis de Ica
nisqan llaqtapi nispa, ñuqapas kalpawanmi kutichikurqani nispa ancha allinta qillqaspaymi
iskay chunkallata urqurqani examen nisqanpi llapanmanta, hinallataq nin ancha allintam
yachachirqa imanasqa paymi llapa runapa imayna kausasqantam hillqaq chaynallataq imayna
llapa llaqtapa yachayninkunata, anacha sumaqmi kay Puquio llaqata chutu runakuna ancha
sumaq sunquyuq qatun chakrayuqkuna maqata chaskikuspaqa tawan suyukuna qatariqku.
Chaynallataq Jaime riksillasqa takisqanmanta lluksimuspan ancha allinmi nispas marqayninta
chayachisqa ancha sumaqmi kay ruwasqayki sumaq takikuna folclor nisqan kaytam
kawsachinanchik waqaychanachik turiy kay takikunam llaqtanchipa, tukunankaman
llaqtanchipa kawsayninmi kay isusi maskamusunkim runakuna takinaykipaq manan
paykunaqa waqaychanchu kaykunata hullqillam paykunapa munayni nispa chaytam
hamutachiwarqa nispa nin Jaime kichwapi rimapayatiymi anchata kusikuraqa takiq rimaq
kechhuapi pay riki chaymanta puninmi ancha kuyanakuq kaniku aylluykunapaqpas kuskayku
maytapas riqku maypipas manas pisinmanchu takin apaqsi maytapas riq takintin nispa tukun
Jaime.
Arturo payña willariwasun paysi riksisqa yachapaq kachakaspallaraq riqsi San Marcos chayta
qiilqaqkunata rikuspa rimanankupaq chayna richkaspas tupasqa José Maria pay karqa
riksisqaña mana kananqa llumpay riksisqa pay chaynallataq wakin qillqaqkunapas ancha
riksisqa karqa riki huk wata Belaunde nirqa kay casa de la cultura nisqanpi llankananpaq
chaypi llankaraniku iskayniyku revista nisqanta qillqaspa kayta llapan llaqta ñawinchay qillqaq
kani riksipayta allin hamutanapaq llapan runa qaypananpaq paymi kaqaqa ancha kuyakuq
runa llampu sunqu sapallanmi kaq manchakuqmi wakin punchawkuna maqta kallpanwan
rimaq chaywanmi ancha turi hina karqaniku, Jose Maria Arguedasme karqa maqta
qilqakunawan kawsaq.
Sumaq kawsaymi karqa kuyanakuy riqsinaykuq kawsaq takiwan sumaqta kay yuyarispaymi
llakikuypiraq kani nispa nin, anchata waqaychay kay cultura andina nisqanta kawsayninwanmi
waqaychara anchatam riksiq llapa imamanta yanapaq kay chacra runa masinta llapan
qillqasqampim qarawi kan nispankum llapanku rimarinku ancha llakiway chaynallataq kusisqa
paywan riqsiqa kasqanku rayku chaynallataq turi hina kawsasqankumanta.
EL SEXTO
El Sexto es una novela corta que narra la experiencia carcelaria de Arguedas entre
1937 y 1938 en uno de los penales más conocidos de la capital. Gabriel Osborno,
alter ego del autor, es un estudiante universitario que fue preso por su actividad como
mundo criminal. Obligado a convivir con asesinos, maleantes y detenidos de todo tipo,
tres ejes constitutivos que nos dan a conocer esa experiencia: los diversos registros
partir de un horizonte étnico compartido. Son esos tres matices los que configuran el
horror de los once meses que el autor estuvo preso. De ahí que, en la obra, todo es
decadencia y desengaño por parte del joven estudiante, por parte del propio
Arguedas.
el dominio de los tres pisos del presidio. En el contexto del gobierno militar de Óscar
nacional de la cual es víctima. Además, en el día a día cualquier diferencia entre los
presos es motivo para la politización del conflicto, pues allí parten y culminan todas
elitista que impera en el Perú. Son las tensiones sociales, los conflictos a nivel material
y simbólico las que conducen a la sociedad a una inevitable crueldad. De ahí que el
envilecimiento de los internos sea una respuesta, muchas veces necesaria, para la
de la historia que se cuenta, sino, sobre todo, del devenir de la vida limeña que en
una prisión se suscitan. Tras ello se atisba mucho más que costumbres carcelarias;
hay un factor social más marcado. Los rezagos de las organizaciones políticas
cárcel en un espacio de una disputada conquista colectiva. Una y otra vez El Sexto
En esa lucha por sobrevivir y, más aún, por resistir a sus propios ideales —la libertad,
comunista, Cámac; muchos otros participan de los ideales de justicia y libertad, acaso
mejor que los comunistas”. No es la teoría, sino la conducta. No son los ecos de
grandes elaboraciones intelectuales las que alejan a las personas, sino el entusiasmo
EL SEXTO
kay rimayqa qallarin gabriel apasqaku huq runakunawampas celdaman, sexto sutiyuq
takisqaku huk wifalata chaypin apashkaptinku celdaman riksirusqa kamaq runata,
paysi nin kay uku carcelqa kinsa pisoyuqmi. huk pisupi kashkasqaku suwakuna mana
avesaduchu, iskay pisupiqa kashkasqaku suwakunas avesadukunas, kinsa pisupiqa
suawakuna umayiqkunas, chay quknin punchawqa ullarisqaku huk warmita takiyta
kamaq nin rositan huk suwa homosexual, kasqapas yana runa sutiyuq negro puñalada
ñawiyuq asno qina, paysi kasqa umayiq sextumanta payqa riksisqa kasqa maqasqa
llapa runakunata en especial al pianista y al japones runakunata. huk punchawsi
gabriel pisiparusqa chayraykun yanapasqa pianista runata qusqas quni pachata
juampas qusqas chaysi huknin punchawkama chayaruptin wañurusqa pianista runa,
tumparunkun gabrielta, yana runaqa (negro puñalada) prostituisqa clavelta qullipaq
clavelqa lokuyurusqa tuta chayaruptinqa takisqa ,llapachay pensaranku kasqa rosita.
kamaq chay tuta llumpa unqusqa kasqa wañurusqa gabrielpi makimpi. ña punchaw
chayaruptin challasqa huk warma watayuq chunka tawayuq, patronan tumparusqa
suawamanta huk anilluta suwakusqanmanta chay tutas yanapuñalada huknin
presuwan violasqa warmataqa. piruano runaqa prometisqa wañuchiyta negro
puñaladataqa, japones runaqa wañurusqa chay punchaw kamaq wañuruptin, ña
punchaw pasaruptinqa pakasmayo runaqa suicidakusqa chay celda clavelpi, chaypin
kasqa llapa runakuna paq wañuchisqaku negro puñalada sutiyuq manas pipas
yachasqachu pin wañuchisqanmanta chaysi kasqa huk runa paysi yachasqa pin
kasqanta,pato sutiyuq paytas wañuchisqas piurano runa kay rimayqa tukusqa huk
qallaynin huk musuq carcelerumanta qina negro puñalada qina kasqa.
Clavel maqta kasqa homosexual paita violarusqaku kay mana allin runakuna chay huk
puñuna wasipi wichiqarusqa kay puñalada kaypi rurachisqa aychan rantikunanpaq
kayta ruwasqaku kay waqaychaq runamasinkunawan chaynallataq kamachikuq
runakunawan. Clavel mana atispa lucayaruqa huk ninpiqa kay Gabielpa
riksichiwanchik allin sunqunta. Chay pianista waluy patampi kachkan kay llumpay
maqa chaskikuruspa, Gabriel yanapan kay muqu tullunwan quqarispa, kutichin kay
puñunanman hinaspa pachachin pachanwan. Chayna kachkaptin hamun Rosita
yanapananpaq chaynallataq waqaychananpaq kay pianistata. Pay paqarintin
wañusqa rikurirun chaymi tumpaykunku Gabrielman kay wañusqanmanta, kaynata
nispanku wak pacha husqankum piñachiyta mana paypa kaptin paypa kananpaq
wañuchin warkuspa kiyanakurwaku pachanta . Kay riki apamusqa hatun piñanakuyta
kay aprista chaynataq comunista ñawpaq kaqkuna kaminchan iskay kaq mana
kaqkunata nin hinaspa hisachan mokontullo rositawan kay ruwaykunawan
qachacharunkun kay umalliq partidopata maqta kasqanrayku chaynallataq hanaymaw
apaqta. Kay ruwaykuna hatun maqanakuyta apamusqa chiqninakuyta kay qatiq
partidukunapaq. Kay apristakunas hinakunku chiqap llaqta humalliq comunistakunata
kaminchaspa llapa imata nispanku kay kaminakuypi kachkaptinkus Gabriel mana
kanchu allin kausaynikichi chaynallataq kaminakuyllata yachankichi manataq
apamunkichikchu qawka kawsayta mana pipas kamachisqan qawka kawsanakupaq.
Fermín explota la mina Apak’ora con la ayuda de 500 colonos indios enviados por su hermano
bruno. Así mismo trata de obligar a los señores antiguos de san pedro a que le vendan sus
tierras de “la esmeralda”.
Compra con sobornos a algunas personas dentro del grupo para que denuncien los planes
de su vecina, los antiguos propietarios se traicionan entre sí, y para completar la situación
caótica del pueblo, los indios de Lahuaymarca se niegan a trabajar sin sueldo, y abandonan
el cabildo del pueblo ante la indignación de los señores.
Fermín descubre un manto de plata muy grande dentro de la mina, y el ingeniero trata de
menoscabar la posición de su patrón.
Cabrejos es un agente secreto de la compañía de wisther, y su misión es de crear dificultades
a Fermín, para que el trabajo en la venta de plata se retrase, y el dueño de los yacimientos
se vea obligado a venderlos a la compañía.
Utiliza la ayuda del mestizo Gregorio, quien planea una estrategia. Se sirve de las creencias
indígenas sobre una serpiente gigantesca, el AMARU o espíritu de la montaña, y pretende
ser esa serpiente que habita dentro de los socavones del depósito minero.
Grita y asusta a los indios, creyendo que huirían de la mina, pero los colonos nativos les dan
una sorpresa a Gregorio y al ingeniero Cabrejos, pues se quedan trabajando dentro de los
túneles mineros venciendo su “temor mítico”.
Cuando los nativos cuestionan los mitos porque estos estorban su desarrollo, ya están camino
a un cambio cultural, selectivo.
A pesar de este triunfo parcial de Fermín Aragón, la compañía internacional logra comprar a
varios miembros del gobierno en Lima, y obliga a Fermín a vender la mina.
La compañía consigue una orden judicial que obliga a los señores de san pedro a vender sus
tierras de la branza en “La Esmeralda”.
Los vecinos se niegan a venderlas, y como protesta queman el pueblo de san pedro y se
marchan del lugar en derrota. Son acogidos temporalmente por una de las comunidades
indígenas que les ayuda a ajustarse al cambio dignamente.
Entre tanto bruno ha tenido su momento de “iluminación” o epifanía después de matar a su
amante Felisa (quien había intentado atacar a su nueva pareja), y decide dejar de practicar
el sexo pecaminoso, y se une definitivamente a una mestiza, Vicenta, que será el vehiculo
para su transformación.
Ella espera un hijo suyo, que junto con el niño indio que le va a nacer a Rendón Willka,
significan el futuro cambio para la localidad.
Bruno, redimido por el amor, se empieza a acercar a sus colonos y termina ayudando a los
comuneros de Paraybamba. Esto lo lleva a enfrentarse con el cholo Cisneros y don Lucas,
hacendados abusivos.
Cuando llega la compañía Wisther, Bruno se culpa por haber contribuido a la explotación de
la mina, y decide purificar el mundo de los que han causado la contaminación. Mata al
hacendado Lucas e intenta matar a su hermano Fermín, pero falla.
Es llevado a la cárcel y allí espera saber los resultados de las acciones de Rendón Willka, la
tercera opción en la encrucijada, viaja de incógnito, (con el apoyo de don Bruno) y cinvence
a los indios de las haciendas de que ellos son fuertes, y que deben levantarse y tomar tales
propiedades.
Los nativos se levantan y expulsan a sus antiguos patrones.
Rendón Willka es buscado y fusilado por las fuerzas del ejército. Pero él ya ha cumplido su
misión de despertar la conciencia de sus compañeros de cultura y ha dejado abierto el camino
para la liberación.
Mensaje:
La obra todas las sangres nos dejan un mensaje de cómo Don Fermín tenía un poder tan
grande de poder convencer y a la misma vez de poder obligar a los campesinos. A veces la
ambición nos lleva hacer cosas malas sin que te des cuenta y para arrepentirte será muy
tarde.
W
L A
U LIQICHU L KALLA
L L
I CHIWCHI P
A
PICHITANKA A
N U
H K K KULLKU KALLA
R
A I A P
K L KHALLWAS I
A L
C I Q ALQAMARI
H N I
P
U C W
E
UKUH H A
U S
Y
A
L
Q
L
A
U
R A K E
E H
H O O L A T E
H D E
I L S
C E A T
K
C E C R A
S N G I
H G L
S K
La obra Antropológica
(José María Arguedas)
LLAKISQA RUNAMANTA
Huk runas kasqa Jose sutiyuq pay kimsa watayuq kachkaptinsi maman wañukusqa warma
kaptinsi mana anchachu taytan wasipiqa kaqchu chay rayku ancha llakisqa kasqa pasan
watakunahinaptinsi taytanqa huk warmiwan riksinakurun hinas casarkurusqaku riki chay rayku
Jose, yachasqa madrastanwan paysi anchata maqas kay Josetaqa papan llankapakuspa
huklaw llaqtakunata riq riki allintaqa pachachiq taytan kutimuptillan paysi kuyaytaqa riksisqa
kay madrastanpaq runakunamanta paykunas kuyaq kay warmataqa mikuykunatas huqku
mana yarqaymanta kananpaq, kay ruwasqan hinalla umanpi kasqa ancha llakisqa. Maqtaña
kaspas huk warmita riksiruspa qarawikunata qillqaspa kaq anchatas kuyasqa isusi manas
chay sipasqa kausqachu chay raykus ancha llakisqa kasqa kallpata hapispas Joseqa hina
ñawpaqman purirqa amawtakunapas yachaywasinpis niqku kay chuto warmachu allinta
qillqanqa nispa chayta uyarispas anchata allinta ruwaq chay yanqa rimaq runakunata
upayachinanpaq chayna kachkaspa huklaw llaqtaman pasakusqa allin hillqananpaq
yachapakusqa kay hatun yachaywasipi llin suyumanta maqta masinkunawan ancha
yachaykunatas riksisqa Joseqa chayta yacharuspansi huk punchaw llaqtanman kutisqa runa
simipi hillqananpaq llumpayta kuyaq kay runa siminchikta llaqtan llantan pasiamusqa llapa
runakunawan kuyakuyta maskaspa raymikunapipas arpachanta tukaspachaytas llapa
runakuna kuyaqku ancha riksisqañas kallasqa Joseqa tusuykunatapas qawachisqas llapa
Limapi yachaq runamasinkunamanpas mana chiqninakuy kananpaq allin runakunawansi
ruwaqku tukuy sunqunmanta kay yachaykuna wiñananpaq chaymanta puriqku wawqintin
hinaña chayna kachkaspas mana hunqanmanchu karqa kya madrastanpa maqasqanta riki
hina sunqunpi kanman karqa manas pipas yachasqachu sunqullampi sapallan aparqa. Huk
punchawsi huknin wawhinta nisqa kanallañapas ichaya tusuykuchkanchikpas nispa manas
wawqinqa musyasqachu pasansi punchawsaq Joseqa armawan umanpi kachakuykusqa
mana llankananman hamuptinsi wawqinqa wasinta risqa wañusqataña tariykusqa anchatas
llakikusqa paysi wañurachikunman kasqa mañana chay nanayku yuyanan rayku ancha
llakipis kawsasqa ancha qillqasqallanñam hipan kay kawsay vidapi.
No es bueno guardar los recuerdos malos en tu mente dejalo en atrás y sigue adelante
porque vivir del paso sería como vivir en el mismo mundo que viviste y tambien es bueno
contar con el apoyo de una especalista si te sientes tan dolorida en la vida no tomes una
decision que mañana más tarde puedeslamentar y no lastimes a una persona que su vida
vala igual que la tuya.
PAPA WIÑASQANMANTA
Kay hatun puquy killamanta aymuray killakamam papa allay kan chaymi ñawpaqtaqa
allanankupaq qawanku killa mamata muya urqunankupaq sichu wañu killapi qurquruptinkuqa
manan chay muya qispimunqachu chaynallataq llullu killapipas ñawsas papa kanman chay
rayku mana wiñanchu.
Chay killata qawaspankum allanku maltan niqtam qurqunkumuyapaq hinaspa waqaychanku
ancha allinta, chay waqaychatinkum papa ñawichankuna wiñarimunqa tarpuna killakama,
POR TANTO:
PUNCHAW: pichqa punchaw, qapaq Raymi killapi, iskay waranqa iskay chunka
hukniyuq watapi.
HUK. Mañakuniku huk yanapakuyta ancha hatun yachachiq chaynallataq hispisqa kay
comprensión lectura yachaqta, mañakuniku chayta imanasqa yachapakuq
warmakunan mana allinytaqa rurankuchu utaq yachankuchu hinaspa mana
atinchu chaywanmi kay wata hipachkanku chay mana pasananpaqmi
mañakullaniku yanapawanaykikupaq.
IKAY. Kay yachachiqmi kanan iskay rimaypi rimanan imanasqa kay yachaywasipiqa
warmakuna wakinqa kichwa simillata riman chaywanmi mana allintaqa
rimanakunchu wakin Warma masinkunawan hinallataq mana allintaq
hamutanqachu yachachiqpa rimasqanta hinaspa hinalla sasachakuypi
kanqaku.
KIMSA. Kay yachachiqa huk watata puniya yanapaykuwachunku yachay wasipi
amawtata yanapaspa kuska huk makilla llankanankupaq hinaspa ñawpaqman
apayanqaku yachapayuq warmakunata.
CHAYPAQMI:
Qanta mañakuyki hatun umalliq chay UGEL Huanta llaqtapi kaqta, tukuy
sunquykumanta mañaykiku kay mañakuyta chaskiwanaykikupaq mañakusqaykuman
hinaya. Pay nikiku suyasaqku kutichimuwanaykikuta kay mañakusqaykuta.
Ñuqayku,
Aprovecho también en esta carta para felicitarlo por el aniversario de esta magnífica
institución educativa, la cual ha ejercido una gloriosa labor. Nada más ni nada menos, que
educar a los jóvenes de nuestra sociedad. No existe en este mundo un compromiso más
importante y esencial, para el desarrollo de nuestros países que la educación y la formación
de los futuros ciudadanos. Aquellos que recibirán la responsabilidad de hacer de este, un
mejor mundo.
Por este motivo, es preciso felicitarlos por cumplir con esta ardua labor, bajo los fundamentos
de la ética y la moral que deben regir nuestras vidas. Deseamos que continúen con este
compromiso como lo han venido haciendo por tantos años.
Para el futuro deseo éxitos y que siga el crecimiento del plantel, Guardaré con cariño todo lo
aprendido y la experiencia vivida. Quizás algún día nuestros caminos se vuelvan a unir
gracias.
Huanta llaqta, pichqa punchaw, qapaq raymi killa, iskay waranqa iskay chuka hukniyuq
watapi.
CHANCARAY YACHAYWASI
ñuqapa sutiymi Luz Maria, pusaq ñiqipi yachapakuq kay hatun yachaywasi Jose Salvador
Cavero Ovalle, ñuqa practica nisqanta ruwamurqani kay sumaq yachaywasipi.
Chay raykum ancha sumaq sunquywan pay nini kay yachaywasita chaynallataq
amawtakunatapas yachaynikunata rakiykuwasqanmanta hinallataq imayna ruwasqanta
qawaykachimusqanmanta llapa imatan yachamurqani chaynallataq sumaq ruwaykunata
ruwamuni allin kawsaypi kamurqani, sapa punchaw ruwasqay allin yachasqay llapa
warmakunaway kaqtam mana hunqasaqchu ancha llakisqam tarikuni pasakunay punchaw
chayamuptin kay ancha sumaq yachaywasimanta. Tukuy sunquymantam pay nini llapan
amawtakunata hinallaytaq warmachakunata, llapan yachaywasipi tiyaqkunata
yanapaykullawasqanmanta hinam sunquy ukupi apasaq llapan ruwasqanchikta kanqan huk
partichan hankunapaq.
Chaynallataq kay qillqapi apachimuni huk marqayta kay yachaywasipa raymin kasqan rayku
sumaq yachaywasipa, ancha unay watañan hispichirqa chaynallataq yachachirqa, llapa
warmakunata kay llaqtapi kaqta manan kay llatapi kanchu huk compromiso ancha
munayniyuq utaq ancha kallpayuq llaqta ñawpaqman purinanpaq yachaywanmi chaynallataq
riksispa allin runa hispinqaku ñawpaq watkunapaq, paykuna chaskinqaku ancha allin
ruwanankupaq llaqtanchikta wiñachinanpaq.
Chay raykum, marqay huntata apachimuni napayniyta chay allni llakayta hispichitinku, ancha
allin ruwaypi kay ética y moral nisqanpi hispinku llapa warmakuna allin kawsay tarinankupaq,
anchata munaniku hinalla chayna kananta allin ruwaynin kachkan unay watañan.