Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Yanapawankimanchu?
Pusay - runapa qari-warmi
kayninmanta allin yachachiy
1
2
¿Yachayniypi
Yanapawankimanchu?
Pusay - runapa qari-warmi
kayninmanta allin yachachiy
3
Y U PAY C H AY
Proyecto: “Derechos Sexuales y Reproductivos en jóvenes de las zonas andina y
amazónica del Perú”.
EQUIPO KALLPA:
Autora
Rocío Roncal Rojas, directora del proyecto
Revisión técnica
Alejandrina Zamora Pariona, directora ejecutiva de Kallpa
Coordinadores
Vanessa García Meza, coordinadora del proyecto en Ayacucho
James Paredes Soplin, coordinador del proyecto en Loreto
Colaboradores
Organización de jóvenes indígenas de Ayacucho:
Red Ñuqanchik Maronijei Nosheninka.
EQUIPO AXIS
Director:
Niels Boe
Consultor pedagógico:
Bjarne Rasmussen
Coordinadoras:
Sofie Vestergaard Kristiansen
Ditte Christiansen Appelt
Cecilie Fernández
4 Fotos
Archivos de la Asociación Kallpa
n PUSAYPA PATACHAYNIN.
Qillqakuna
P
RIQSICHIY
n Qallariynin Raki kaqpi tarikun willay lliw yachay wasipi qari-warmi kaymanta
yachachiy.
n Iskay Raki kaqpim qanchis yupay kan sapakamapiñataq lliw qari- warmi kaymanta
yachachinapaq
QALLARIYNIN RAKI
YACHAY WASIPI IMAYNA 9
10
1
Tomado del Currículo Nacional de Educación Básica del Ministerio de Educación - Perú
2
Benites Crispin Miguel “La necesidad de implementar la Educación Sexual Integral en las Instituciones Educativas”
Runapa qari-warmi kayninmanta allin yachachiyqa utqanmi,
yachaqkunapa:
Yupaychana unkurnikita,
Lliw qari-warmi kayqa chaynataq allin sanu kaynikita
allinmi, qari warmikuna kikikipata,
yachaqkunapa chayninkutas Wakinnikipatapas.
aswanta mirachinqa
tukuy yachaykunata, qari-
warmikayninmanta: Wasi aylluwan allinta
w Salud sixuwalman
rimanakuspa sumaqta
yanapanampaq rinan: Kawsakuna, sasachakuykunata
w Chaymanta sixu
qulluchina.
qallarinapaq riqsina
sasachakuyta, hinaspa
Amachanapaq.
w Riqsiychik, warmi qari, Wakin ayllukunawanpas allinta
mana proteksiyunwan kawsakuna, paykunawanpas,
tupaypa riesgonta, unkurninwan, Chaynallataq
chaynatallataq, sintimientuwanpas.
sixu segurupa allin
kayninkunata.
Antikunsipsiyun,
Fisiyulugia qari warmi wiksayakuy
Kay mirachik Mana munastin
Rimana
Waqaychana
VIH / ITS amachay
yachaykunata kuskalla
¿Munachkanichu uyariyta?
15
1.2.3 ¿Yachaywasipi runapa tukuy qari-warmi kayninmanta,
imaynatataq yachachiy?
Autogógica Pusaq:
AUTO-GOGÍA - Pusaq
Tarikun yachaqkunawan rimanakuypin
Manam kamachinachu (rimanakunan)
Huñun qallariynin achka yachaykunata, nitaq mana ninchu amawtapa
yachachisqanta.
Chuyanchan pantaykunata sunqunpi ukuchaspa allin kawsayta yachaqkunapa
chiqaqp allin kawsay sixuwalpi kanankupaq.
Dialogal metodologiapi, Yachaqkunaman rimanakuywan chaykunwan yachayta
maqchirinku chaymanta chayanku chaninchayman imapas sasachakuykunamanta
ñawpa yachaykunapa mana kayninta. Chaypin yachachiqkuna pusarin yachaykunta
yachachin yachaqkunañataq qasi uyarinku.
Kamachikuykuna:
17
Chayanallataq yachaqkunata yanapana yachaykuna
Kamachikuykuna
haypanankupaq. Nisqanman hina; kunfiyabiidad, dirichu
Yachaqkunapa allin
upallaynin, wakinkunapa rimasqanku chaninchanan,
yachanankupaq
dirichum uyarisqa kanan, silularta upallachinan, etc.
Kamachiy flixibli chaymi yapana, utaq qichunapas,
Yachachachina
yachaqkunapa kasqanman hina, yachsqankuman hina, allin
siqichay tikranapaq
kasqanman hina.
3
Estudio: “Comportamientos y cultural sexuales y reproductivas en adolescentes y jóvenes de comunidades rurales e indígenas de
Socos y Nauta”. Asociación Kallpa – AXIS. Perú, 2017.
1.2.5 Pusay mitudulugikapi Idukasiyun Sixuwal Intigralpi rurasqa:
5
Estudio: “Comportamientos y cultural sexuales y reproductivas en adolescentes y jóvenes de comunidades rurales e indígenas de
Socos y Nauta”. Asociación Kallpa – AXIS. Perú, 2017.
n Qallariy yachaqkunapa yachasqanmanta, chaypaq qallariynimpi kaq tapukuywan sapa
siqichasqan prumuivi, chaninchana partisipasiyun hamutayta rispitana.
22
II
SEGUNDA
PARTE
ISKAY RAKY
YACHAYWASIPI 23
YACHACHINAPAQ SIQICHAY
RURAY
24
HUK HUKLLANCHAY: RUNAPA WARMI – QARI
KAYNIN MANTA YACHAKUYNIN, RUNAPA QARI-
WARMI KAYNIN, WARMI QARIPA RIQSIKUYNIN.
1
RIMANAMANTA YACHAPAY
Ayacucho (N=363)
28
YACHACHINAPAQ SIQICHAYTAM RURACHKANI
RIMANAMANTA YACHAPAY
Qallariy.
Munay aypay:
Yachaqkunta tapuspa huqariy, warmi – qari kaynimanta riqsikusqankuta.
Ruwanakuna
¡Yuyariy!
- Tapukuyninyuq yanapakuq papil.
- Kuwadru istadistiku (turta u barras) HuK timputa llapanku rimanankupaq,
qatipasqapa willakuyninwan. munasqanku rimanankupaq
- Qatun rapikuna. hamutayninta yachaqkuna
yupaychaspanpaq.
Pacha: 40 minutos
Allin Hamutay.
n Sixuwalidadsi allí allin kay, quchukuy hina kay kawsaypi.
n Kumprindi furmas di kumunikasiyun allin kawsay, sano kawsay, tirnura
abrasupi tarikun, muchaypi qawariy, kuyakuy.
n Sapa runakunam sixuwalidadninkumanta ninku.
n Sixuwalidadmi kuska runakunawan paqarisqanmanta
wañukunankama. Paymi hatallin unkurmanta hamutasqachikmanta
yachasqanchikman hina.
Ruray
Munay aypay
Yachaqkunam riqsinku qari warmi
kayninkupa tukuy iman kasqanta, ¡Yuyariy!
chaynallataq chaymanta yachay kawsaninpe Kay rimaymanta qatipaykunam nin,
yanapasqanta. musu sipaskunaqa rimanakunku
Ruwanakuna. qari warmi kayninkumanta,
- Revistas y periodicos. taytamankuwan, mawtakunawan,
- Kaptana. hospitalpi llamkaqkunawan,
- Laqana. masinkunawan, yankuwan.
Pacha: 40 minutos.
Allin Hamutay.
n Sixuwalidadpa kimsa diminsiyuqniyuq: biyulugiku, psikulugiku,
susiyal.
n Sapa runa huk tukuylla Kay kisma diminsiyukunan hukllanchasqa
32 kikin pura chaymi mana rakina, unkurta Lirikuta, umamanta llapa
yachaykunamantapas.
Cierre
Munay aypay. Yachaqkunam riqsinku qari warmi kayninkupa tukuy iman kasqanta,
chaynallataq chaymanta yachay kawsaninpe yanapasqanta.
Ruranapaq.
- Kimsa Yupay tarjitas kartulina tamañu A4.
- Plumunes llimpikuna.
- Sinta hapichina
Pacha: 20 minutos.
Allin Hamutay.
n Allinmi musuu sipaskuna sixuwalidadpi
n Allin kawsay yachananku, rispunsabli,
n Saludable, kusilla achka yachaykunata
n Sixuuwalidadmanta sumaqta qatipay-
n Kuspanku.
33
34
RUNAPA QARI-WARMI KAYNIN
RIMANAMANTA YACHAPAY
36
Qaripa qari kayninta riqsisun.
Hawapi kaqkuna.
El Pene, lani, luku, ullu, qari kaynin, apiru urgano ancha sinsibli, umanpa sutin
glandi, pripusiyu qarapa maytusqan, lani fuinti di plasir, su rispuesta prinsipal a
la estimulasiyun is la iriksiyun Ukunpim tarikun unkur kavernusu ispunqusu qui
sun kulumnas qui al llinarsi de yawar produsi rigidis y wiñarin..
Los Tistículos, urganu miraypi participan asallimata hurmunatawan ruran qaripa
sixun iskutuwan maytusqam kachakan.
Ukupi kaqkuna.
El epidídimo, Llanu tarqu tubu runtupa hawanpi tarikun. Chaypim yuma almacenan.
Hawapi kaqkuna.
El orificio uretral
38
Ukupi kaqkuna.
El Útero, Kisma aycha pira tikrasqa hina. Iskay kayniyuq: Unkur, kuillo.
Sapaq Imaniykuna.
39
Unkurninchik funsiyunis biyulugicas rurayninmi.
Características Runapa unkurninpim achka sistimas kumpuistus
fisiológicas urganus kan. Tijidus. Silulas funsiyunis fisiyulugikastas
ruranku.
Qawasun ima tikrakuykunas
rikchakun llapa musu-
sipaskunapi:
Warmipi kambiyukuna:
Qaripi kambiyukuna:
w Saprankuña wiñan
40 w Akni musupi
w Rimaynin rakuyan.
w Villun wiñan chankanpi, qauqunpiwan, wallwanpipas.
w Unkurni /su cuerpo) qunpin aswanta, amaqta amaqta
w Runtunkuna, lanin wiñapakun.
Amawtapaq, yuyanampaq yanapaq
Kanmanmiñuñunkum wiñaynin
Ñuñunkuna Ñuñunkuna wiñan chaynakamalla haypanman chay
Mamas o tumpatas nanaspa tumpata nanan
Senos sayaylla kanmamnmi hukkuna
wiñan
hatun.
Sikipata wiqawnin Umrunkunam
Tamaño del anchuyan,
anchuyan, ñuñun Warmikuna sayayninman
cuerpo qasqunwan chayanmanmi qarimanta puntata.
hatunyan, llsaynin
sayaynin yapakun Qari puburtadman chayaspa sayay
yapakun, sayaynin sapa, sayay sapa aswanta llasan.
yapakun
Yawar apari
Órganos killa (periodo de
sexuales de la menstruación) Sipaspi yuraq yakus rikurimun
mujer qallarin, warmi kayninpi, allinllam.
rakapatan uquyan
41
Órganos Iyakulasiyunis, Qarikunapi allinmi iriksiyun,
sexuales del iriksiyunis rikurin, iyakulasiyun puñuptin kayni
hombre qari kaynin,
runtunwan wiñan
YACHACHIY SIQICHAYTAM RURACHKANI
Qallariy
Munay Aypay:
Llapa yachaqkunapa qari-warmi kayninkuwan unkurnikupa tinkuyninta riqsikunku, allin
yachaywan kawsananpaq.
Ruwanakuna:
- Hatun rapi (papelografo)
- Llimpi qillqanakuna (Plumones de colores)
- Laqana (Cinta adhesiva)
Pacha: 40 minutos.
Allin hamutay.
Sexomanta rimayqa, runapa qari-warmi kayninmanta allinta riqsikuspa,
mirayninkumata yachakuyninmi.
RURAY
Munay Aypay:
Musu sipas yachaqkuna, riqsinku warmi-qarikayninumanta, chaynallataq, chayninpa ima, imayna,
imakunapaq kasqanmatapas, aswanqa sumaqta yachanqaku llawi sipas musu kaypi mirayman
chayaspa sasachakuyninkumanta, allin kasakuypa mana allin kaynikunmanta.
Ruwanakuna:
- Tawa huñuy (juegos de tarjetas) rumi llaqllasqa kaqlla rurasqata, uma hamutachiqta (en
forma de rompecabezas)
- Huk Wankusqa kanchaq lastiku, tarjetakuna qachanapaq
- Rapimanta rurasqa tawa pukllay huñusqa churanapaq
Pacha: 40 minutos.
Manaraq qallarichkaspa.
n Manaraq qallarichkaspa, rakta rapipipi uma hamutachiyta ruraspa, runapa warmi-qari
kayninmanta niyninta qillqana, chaymatañataq warmi-qari kayninkumantapas sutinta qillqana
(lani, raka, niqta) huktañataq, huk niykunataña (qaripa taqtakuynin, yawar apari niqta)
chaykunatañataq chaqruna llapan qillqasqakunatawan, hinaspa hinana rapipi wayqakunaman,
tawa rapi wayqa uma hamutachiq lluqsiqanampaq.
Siqichaykunapi.
n Warmi qarita tawa llamkay huñuyta ruray, chaykunamanñataq huk rapi wayqata sapa
huñuman quy.
n Sapa huñuykuna rapi wayqayuqña tarikuptin, qallariyta kamachiy.
n Chay Munayqa, sapa huñuypaqmi chunka minutus kan, sapa niy, suti runapa warmi-
qari kaynikumanta tarinakunapaq, hukkunamanta niykunatapas. Chaymantatañataqmi,
uma hamutachikuna pakiq pampaman churan, tukuqmanta hina allinta qawaspa makin
quqarinanpaq, chaymantaqa manañan truykanmanchu.
n Tukuruptinkuñataq, llapan huñuykunata kamachiy muyuriqninman churakunakupaq,
chaymantañataq sapa huñuypi huk humalliqta akllasqa sapa niynukunata, sutikunata
likanqa, wakinkunatañataq tapuna imaynanpi allin mana allin kasqanta.
n Chay qillqasqa hamutaypi, nikuyna, sutikunapas pantasqa tarinakama qatiy,
chaymantañataq truykana huñuykunata, llapan uma hamutay paki likay tukunakama.
n Rimanaykuypi huk huñuy, llapanmanta punta qaway tukuqmi, llallinqa.
44
Tarjetas del juego “Saywa”
Pukllay – “Saywa”
La próstata El epidídimo
HAWANPI KAQ
Órganos internos
UKUNPI ORGANUKUNA
HUK RIMAYKUNA
La ovulación El óvulo
Ovulomanta ovariopa lluqsiyninmi. Ovuloqa warmipa miranmi, wawa paqarin
Kaymi hukpi apakun hukpiñataq tawa pachak waranqa ovulowan
mana.
ALLIN HAMUTAY
n Unkurninchikta siqsispaqa ima musyaytapas yachasunmi. Musuq
utaq sapaqkuna rikuriwaptinchik. Lirpuwanmi qawaspa riqsisun.
47
WICHQAY
RUWANAKUNA
- Tapukuypi, kutichiypi hamutaypi yanapaq rapi
- Rapi wischusqamanta uchuy ruyru haytana.
Pacha: 15 minutos
Imayna Ruwal: “Saminchay”
Ima ninan:
Allpa yupaychay. Mama pachaman samikuna apay kawsachiwasqanchikmanta yupachaymi.
Allin hamutay
n Musu sipas kayniypi llapa unkurniypa truykaynin yanapawanchu musu
sipas kayniypi.
n Musu sipas kaypi unkurkunapa truykaynin kallpanchanchu imayna
kaytapas, chayta yachaykuspa chayta qawaykuspa yachanachu allin
waqaychayta.
n Musu sipas kaypiqa unkurkunaqa achka truykaytam tarin, sanu kayta,
allin mikuyta, allin puñuyta, chuya kaytam ruwana. Chaymantam
haypan allin kayta musyaspa.
48
KIMSA YACHACHINAPAQ SIQICHAY: WARMI
QARIPA RIQSIKUYNIN (GENERO)
Rimanamanta yachapakuy
Kay qipa watakunamanqa qariwan –warmi chay niraqllam kawsanku, tukuy ima
ruwakunapipas: llamkaypi, estudiaypi, wawa churi mikuchiypi.
Qari- warmipa ima ruwayninpas llaqta ayllupa yachachisqanmi, wawa paqarisqanmanta
pachaLos imakunatapas ruran.
51
Rolkunaqa achaka kamachikuymi ruwaymi, mana allin ruraykunataqa mana allin imapas
ruraykuna michakunam, manam warmi qariman tikrakunmanchu, qaripas manataq.
¿ Imataq estereotipo de género nisqan?
Nisqanman hina:
¿Imatataq rurana?
53
YACHACHIY SIQICHAYTAM RURACHKANI
Qallariy
Yuyay Taripana:
Warmi-qaripa riqsikuyninpa niyninmanta, yachaqkuna yachasqankuta rimanakunku
Ruwanakuna:
- Hatun rapi (papelografo)
- Llimpi qillqanakuna (Plumones de colores)
- Laqana (Cinta adhesiva
Pacha: 40 minutos.
Ima ninan:
Llaqtapa wiñay atipanakuy usansa, chaypim tukuyniraq rimaywan ninakunku, asikunapaq,
piñakupaq, waqakunapaq hina yachaywan.
n Yachaqkunata rakina iskay huñuyman, sapaqman qarikunata, hukman warmikunata,
Warmi-qaripa riqsikuyninpa niyninmanta yuyaymanachispa kaminakunankupaq.
n Sapa huñuykunata mañay, warmi-qaripa riqsikuyninmanta rimaykunta, hatun rapipipi
qillqaspa pirqaman laqanankupaq.
n Tukuruspa rimanaykuypi, hatun rapipipi qaillqay, manchakuykumanta,
iskayrayaykunamanta, tantiyaynikumanta sapa huñuykunapa riqsichisqankuta.
n Hatun Rimanakuypi mañay, sapa huñuykunapa allin mana allín kaminakusqanta,
chayñataq humallisqa kachun, kay tapukukunapa nisqanman hina:
Allin hamutay.
Warmi Qaripa Riqsikuyninqa, tukuy runapa wiñaymanatapacha yachay
tarpuykunamanta umallisqa, qallarin, warmi-qaripa unkurninkupa
kaqlla, mana kaqlla kasqankumanta.
Ruray
Munay Aypay:
Yachaqkuna riqsinku warmipa qaripa kaqlla, mana kaqlla unkurnikupa kaqninta,
hinaspañataq, warmi qaripa imayna imakuna ruranankutapas unanchanku, llaqtankupi
llaqtankumanta yachasqankuman hina.
Ruranakuna:
- Rakta rapimanta, iskay churanakuna ruwasqa (20 x 20 cm).
- Warmipa qaripa ukurninmanta risqikuy. Yanapa, rapipi qillqasqa.
- Qillqanakuna, llimpikuna, llimpi rapikuna, atun rapi, revistakuna, laqana, laqana wanku
Pacha: 40 minutos.
Imayna Ruway: “Encajonados.”
n Pirqaman laqay iskay hatun rapikunata, churay llapan ruranakunata, yachaqkunapa
ruwanankupaq.
n Kamachiy, pirqapi laqasqa sapa rapipi, llapankumanta huk qillqallapi qarita warmita
qispichinankupaq.
n Kamachiy llapa yachaqkunata, warmipa qaripa haykam kaq ruranankuna qillqanankupaq,
chaytañataq sutichachunku, watanchachunku, chaymantañataq, hinanchunku,
samayninpi ima ruraykuna, ima mikuykuna munasqanta.
n Chaymanta llapa yachaqkuna tiyanqaku chay qillqapa muyuriqninpi, hinaspan
qatipanqaku chay warmi qari qillqasqapi kaqlla mana kaqlla tukuy kayninkuta. 55
n Iskay churanata qurquspa, ukninman churana warmi suti qillqasqata, hukninpiñataq
qari suti qillqasqata.
n Mañay yachaqkunata, warmikunapa tukuy kaqninmantapuni ninankupaq, chaynallataq
imapas rurayninkumantapas. Chay nisqankutañataq churanapa ukumpi qillqachunku.
Hisnaspa, chaynallata qaripa tukuy kaqninmantapunipas rurachunku.
n Yachaqkunata tapuy, ¿Imankunataq warmipa kan, qarikunapa mana kaq? Chaymatañataq
tikray chay tapukuyta, yachaqkunapa hamutanankupaq, warmipa-qaripa chaynalla,
mana chaynalla kayninkumanta.
n Chaymatañataq tikray sapa churanakunapi sutikunata, warmipa kaqpi qaripata, qaripa
kaqpi warmipata. Hinaspañataq yachaqkunata tupuy, chay qaripa kaqnikunikuna,
ruranankuna yupaychasqa, warmikunaman tupanmanchu, chayllataq warmikunaq
kaqkuna yupaychasqa qarikunaman tupanmanchu.
n Kallpanchay, warmi qaripa riqsikuyninkuna ima niyniykuna, mana warmiman ni taq
kariman tupaqninkunaqa, tupan kikin unkurpa unanchakuyninmanpunis (correponde
a características biológicas) chaymantañataq, chay ima niykuna warmipaq, qaripaq
tupaqkuñataq, warmi qaripa riqsikuyniman tupan (se refiere al género)
n Kichay rimanakuspa hamutayta, kay tapukuykunawan.
Allin Hamutay.
Llapa warmipa qaripa riqsikuyninqa yachakun, tukuy ima
nisqakunamanpas hina, rurakunñataq maypi tarikusqanmanpas hina,
ima watapi kasqanmanpas chaytaq, chaykunañataq mana hina kaqllachu
kanman, aswantaqa watakunapa risqan hinam unkmanña-ukmanña
tikrakun.
Wichqay
Ruwanakuna:
- Rakta rapikuna kuchusqa (10 x 5 cm) sayniyuq, chaypi churanapaq.
- Rapipi yanapakuy qillqasqa, warmipaq qaripaq kamachinakuykuna ruwanankupaq
- Llapa llimpi qillqanakuna, wanku laqana.
- Qayitukuna, millma qaytu, wanku (20 cm) makipaq achalapi kamachinakuykuna
watanapaq (30)
Pacha: 20 minutos.
Imayna Ruway: “adivinanzas / Watuchis”
Ima ninan:
Watuchiqa huk imamantapas tapukuymi, wakinta mana qiwichispa, wakintañataq
qiwichispa, chaykunatañataqmi musyananku imamanta kasqantapas, pukllayman hina
utaq huñunakuspa ayllukunawan yanqa kaypi.
Allin hamutay.
Warmi qaripa riqsikuyninkupi, imapas ruranankuna, chaynallataq imayna
mana kaqwan kuskanchanakuypiqa, lliwpasqmi sasachakuy, chaymi
kay yachaypi ukunchasun, wakinkunawan kuskanchanakuy, mana ima
usuchinakuywan allin kawsay qallarinapaq, kay tikrakuypim, ayllkuna,
yachay wasi, yachachiqkuna, yachay tarpuykuna sichi yupaychasqa
kananku.
Pikunatapas, warmi qari kaspa, mana Pikunatapas, warmi qari kaspa, mana
58 rikchapakusqanman hina kapatinpas rikchapakusqanman hina kapatinpas
mana kamispa rimapayayta. mana kamispa rimapayayta.
ISKAY HUKLLANCHAY: KAWSANAPAQ
YACHKAYKUNA. 2
Los y las estudiantes se conocen
Yachaykuna aypay.
Competencia a lograr a sí mismos, se comunican mejor
y toman decisiones acertadas
Yachaqkuna yupaychakun,
respectoallinta
a su sexualidad
willanakunku, qari warmi kayninmanta
tantiyakun allinta.
RIMANAKUNA
YACHACHINAPAQ IMAPAS YACHAY (AREA CURRICULAR
SIQICHAY Y COMPETENCIA DEL
MINEDU)
RIMANAMANTA YACHAPAY
Riqsisun sapaq
yupaychakuypa
60 niyninkunata.
Kikinchikpa ñuqanchikmanta yupaychakuymi, imayna
kasqanchikmanta, pimanta kasqanchikmanta, unkurninchikpa
imayna kasqanmantapas, animanchik yupaychaymanta,
chaynallataq kikinchikmanta hamutakuykunapas, chayman
hina imayka kay munasqanchik, chayñataq yachakun
imayna kikinchikmanta kuyakuyninvhikpi utaq mana
kuyakuyninchikpipas.
Imaynatam kikinchinchik rikukunchik, imaynatam qawakunchik
hamutayninchikpi, chaykunaman hina, imaynatam
yupaychakunchik. Mana wakinkuna kaqlla unkurninchikpa
kasqanchikmantapas, aswantaqa imayna kasqanchikman hina,
imayna wakinkunawan chaqrukuspa musyakuyninchikmanta,
hamutayninchikmanta, ruraynichikmantapas. Cahypis
yachakunchik chiqap pi kasqanchikta chyanallataq imaynata
musyakuspa runa kasqanchikta.
Allintaqa rurakun imayna kikinchikmanta qawakusqanchikman
hina, chaynallataq maypi tarikusqanchikmantapas
hina, apay tarpuyninchikmanta chaynataq pikynawan
kasqanchikmantapas.
Manam hina kaqllakuchu, aswanqa watakunapi risqanpis
tikrakun, allintaqa rurakun kawsayninchikpa risqanpi
allinpaqpas manapas.
Yupaychakuypa niynin
ruranapaqa, kaykunatam ruwana.
62
6
Mauro Rodríguez Estrada - 1988
Allin yupaychakuyniyuq Runapa, riqsichikuynin:
Pinqakun kikinmanta.
Sasachakun kikinmanta rimayta, munasqan mañakuyta
chaynallataq hamutasqan willakuyta.
Wakinpa nisqallta ruran.
Kikillanmanta kamikun.
Anchata manchakun runapa rimakuyninta, chaynallataq ima
ruwasqanpipas pantaruyta.
Hukpa allin kanki ninanmanta suyan.
Ima ruwaypipas sumaq llusinallanta munan, mana chayqa
kikinmanta usuchikun.
Piñallana imata ruwaspapas, chiqnikuyllamanña atipakun,
hinaspañatas kikillan runamasinmanta rakikun.
Ruwasqankuna mana allin kaptin, hunriraqman tumpan.
Pinqakun runamasinwan huñunakuyta, kikinmanta mana
chaninchakuspa.
63
1.3 yupaychakuy puntaman apanapaq
64
n Allinta pachakuy. Unkurninchik yupaychayqa, allin tasqsasqa pachawan
pachakuy, hinaspa allin rikchapasqa puriy.
n Allinta Puñuy: Musu sipas kay watakunaqa, wiñachiy watakunam, chaymi
allinta puñunanku yachakun, mana allinta puñuspaqa unquytam tarikunman,
chaynallataq allí yupachakuypas mirmasqa.
n Ruwapay. Allin unkur waqaychanapaq, yupaychakuy uqarisqa kanampaq,
unkurninchik ruwapachiysi allin, wirayaspa llasay qulluchinapaq.
n Allin mikuyta mikuy: Allin mikuyta mikuspaqa, sanum kawsanki, chatarra
mikuykunaqa wañuymanmi aysasunki.
n Yuyay manay allin ruwasqaykipi, ama waqlliynikipiqa: Ama imapas pantasqaykipi
yuyapakuychu, pantasqaykiway allin rurayta yachay. Yuyay manay allin
rurasqaykita.
n Allin ruwasqaykikunta Ypapay, allin runa kasqaykita, Punchaw punchaw kutipay,
chaynaq tiqsi muyuman impas qunaykipaq, chaynaqa mana pipas atisqanta
rurawaqmi, chaymi kusisqa kawsakunki.
65
YACHACHINAPQ SIQICHAYTAM RUWACHKANI
Qallariy
Pacha: 40 minutos.
¡Yuyariy!
Ruranakuna:
- Qatun rapikuna Yachaqkunata tapuy, yachasqan
- Yanapakuy rapi rimanankupaq.
- Raku qillqanakuna llimpikuna Yachaqkunapa hamutayninmanta
- Laqana chumpicha uyariyta qallarin.
- Tarjetakuna. Ruwaykunapa tukuyninta ama
puntata ruwaychu.
Pacha: 40 minutos.
Allin hamutay.
Yupaychakuyqa imaynapas musyakusqanchik, imaynapas
chaninchakusqanchikmi.
Chayqa nin, kikinchikpa allin mana allin sunquchakuynichikmantam.
Kayqa kuyakuynichikmantan, kikikinchikpa munakuyninchikmanta,
chaynallataq mayna chaninchakusqanchikmanta.
RURANAY:
Ruranakuna:
- Qatun rapikuna
- Yanapakuy rapi
- Raku qillqanakuna llimpikuna
- Laqana chumpicha
- Tarjetakuna
- Tapukuyniyuq tarjetakuna,
- Tapukuyniyuq tarjetatakunam riman unkurmanta, sunquchakuymnta, llaqtapi imapas
yachaykunamanta, riqsiyninkunamanta, sumaq ñawinkunamanta, kuakuq, riqsikuq,
yachaysapa, sumaq qarayuq, sumaq chukchayuq, chaymanta iskay simipi rimaq.
Tiempo: 40 minutos.
67
Timpu: Chunka pichqayuq yupay minutu Materiales:
Huk Imayna Ruway: “Mayu qaway”
Yachaqkuna riqsikunku unkurninkuta, sunquchayninta runata hina riqsinkun. Chninchakunku
sapallan runakuna hina.
Imayna kasqaypas
Ruraykuna:
- Hojas de apoyo con las 15 formas de mejorar la autoestima.
- Hojas bond.
- Plumones delgados de colores.
Pacha: 30 minutos.
Siqichaypa Ñawpaqninta:
Yachaq kaynikipi, achkata rapichakunata ruray, hinaspa yachaq wasipiy hatalliy. Chay sapa
rapichakunapi churay, chay chunka pichqayuq kaq yupaychakuypa allinyananpaq, aswan
allinmi kanman, chay rapichakunata matikupa llaqin kaqlla rurasqa kaspan.
68
Siqichaypi:
- Yachaqnikukunata mañay, muyupi churakuchunku hinpas hayway sapakamaman,
ripikunata, llañu qillqanata, chaymanta matikupa llaqin kaqlla rurasqa rapita.
- Makachiy chay rapipi qillqachun, imayna Yupaychakuynin allinyananpaq, chay
rapipi qillqapa nisqanman hina. Kayta Kaqlla: Apray kikipa Imayna Kanaykitapas,
Kunanmantaqa manam qatipakusaqchu riqsinakusqaykunapa imayna kayninta, ni taq
pachakuynintapas, kikiyñam kasaq.
- Imapas aypasqaykipi umanchakuy, ama sasachakuykunatachu yuyay. Allinta Guitarrata
rachkanki nawankun, chaymi yachapaq richkani, musuy ruqyay takikunawan
qunqamanta puriqmasiykunaman uyarichinaypaq.
- Yachapay imayna kay munasqaykita, kay Nisqanpi hina: Achaka runapi, rimaqsaq
munaspayqa”
- Hatun rimanakuypi, llapachan yachaqkuna mitiku llaqi kaqlla rapipi qillqayta
tukuruptinku, kamachiy likachunku qaparispa, kaynata nispa: Ñuqaqa upyani matikupa
yakunta, allinyanaypaq. (yapay qillqsqankuman hina.
- Hatun huñunakuy tukuyta, kallpanchay chay chunka pichqayuq Yupaychakuymanta
allinyanapaq kaqta, kawsaykunamanta riqsisqa rimaykunawan allin yachananpaq.
Allin hamutay.
Sapa punchaw allinta waqaychakuytiyqa, Yupaychakuyniyqa allinyanqam.
Imapas aypayniyqa kallpanchawanmi.
Imayna rikuwasqanman hinan, yupaychawanqa.
Llanpankutam uyarinay.
Manamam munanichu pipas usuchiwananta, ni takawan nitaq rimaywanpas.
Runapa yupaychakuyqa kallpanchakun, imayna kaynimanta chaninchasqa
chaynallataq yupaychasqa kaspan.
Wichqay
Ruraykuna:
- Rapi A4
- Llillqanakuna.
Pacha: 20 minutos.
Imayna Ruway: “Suñay”
n Yachaqkunata kamachiy, iska iskay huñunakuchun.
n Kamachiy, sapa iskay maskachun maypi awka rimanakunanpaq. Chaypin chullanmi 69
hukninman wallanqa anchata imayna kawsaytas munay, chay tukuptin hukninpas
kutichinqa.
n Chaymanta huñunachin hinspa kamachin, chay chullankumanta uyarisqankuta
hamutaspa, tantiyanqa chay chullampa ancha munasqay qunanpaq.
n Chay hamutaykuna puchukaruptin, kamachin iskay kikillankumanta rimanankupaq,
kawsayninkumanta ancha munasqankuta, chaynallataq, chay chullanpaq suñay
akllasqanta.
n Chay maña puchukan, yachaqkunapaq yayay manya tapukuykunawan:
- ¿kay suñay ruwaypi, Ymaynatataq musyakura?
- ¿Puriqmasikikunata uyarispa, imaynatataq musyakuranki?
- ¿Chay suñayta chaskispa, imaynanataq musyakuranki?
- ¿Imanasqataq allin, uyarisqa kay?
- ¿Hamutaynikipi, runamasiki uyariy, qanmanta kanmanchu kuyaykuy, yanapakuy?
- ¿Mana uyarisqa runakuna, imaynataq runakun?
70
ISKAY SIQICHAY:
SUNQUCHAKUY ALLIN HUMALLIY
SUNQUCHAKUY
Sunquchakuypa ruraynin:
• Hamutayninchik allinyachinanpaqmi
Imusiyuninchik atichiy imusyunninchikqqa allin, chay atinsiyunchikta allin
yachayman tanqaspam yanapan qawaynichikta,
utaq asimilachiy
niyninchiktapas tikrasqa kanampaq.
LLAKIKUY
TRISTEZA
PIÑAKUY
ENFADADO KUSIKUY
ALEGRÍA
EMOCIONES
ANLLAKURAYAY
SORPRESA PINQAKUY
VERGUENZA
MANCHAKUY
MIEDO
Qallariy
Ruranakuna:
¡Yuyariy!
- Laqana chumpicha
- Tarjetakuna /willana Amawta kayninchikman hinam yachaq
- Qatun rapikuna warmakunawanqa llamkananchik
- Llañu qillqanakuna llimpikuna imusiyunninkuna yanapakuq
habilidadninkuna kallpanchaypi.
Ruray
Ruranakuna:
Manaraq rurachkaspa
n Llantanchikpa kawsayninkunata yupaychaspa, “sacha kuchuypi” pukllanchi, hinaspañataq
tarqitachakunata ruwasunchik suñakuypaq hina, chaypa wasanpi hillqasunchik sapa
imusuyunkuna yachaqkunawan llamkananchikpaq. Aykam kay pukllaypi partisipanku
chaytam yachana. Tukupanapaq huk papilugrafupi sachata qillqana.
n
Imayna Ruway:Mañay yachaqkunata muyuriqpi hina tiyaspanku ñawipura
qawanakunankupaq, wirpu pura tupanakunankupaq, chaymantañataq kikillamanta
hukninku ima chayllaraq imusiyunninmanta kawsakuyninta willakunapaq.
n Yachachiqmi tiyasqanku muyuriqpa chawpinman churanqa tikranpata suñakusqa hina
tarqitachakunata ukumpi imusiyunmanta qillqayuqta. Chayn trqitapi imusiyunmanta
qillqasqan manam rikukunanchu tikranpasqa kaspan.
- Huk yachaq warmata niy iskay tarqitachata tiyasqanku chawpimanta urqunampaq,
hinaspan ñawinchamuchun hatun siminwan chay tarqitachapi nisqan imusiyunmanta.
Hinaspañataq yachaq masinkunaman willakunqa imam imusiyunkuna paypa
kawsasqanmanta, tarqitachapi nisqanman hina. Chaymi kanman yachay wasipi
76 imusiyunkuna kawsakusqanmantapas, utaq wasimpi, ñanpipas, piluta haytanan
pampapi imusiyunkuna kawsakusqanmantapas.
Yachaq warmam willakun kawsakusqanmanta: “Huk punchawmi kay imusiyunta sintirqani”
n Willakuyta tukurunqanqa kawsakusqan imusiyunninmata, hinaptinmi huk yachaq
warmapunitaq qallaykunqa chaynalla willakuyta.
n
Yachachiqñataqmi allinllata kachinan yachaq warmakunata, ima sumaqlla waqaq
takitapas utaq huk imatapas churanmankun willakusqa pachapi. Allinpunim upallalla
kananku, kawsakuynin willakuq warmatapas yupaychananku.
n Tukupaynimpaq, llapallan willakunampaq akllasqa warmakuna imusiyunninmanta
kawsakuyninta willakuspa tukuruptinkum, yachachiq qallaykunqa yuyaymanachiyta.
n Rikcharichikuq tapukuykuna:
- ¿Sasachu kasqa allasqa imusiyunmanta willlakuy?
- ¿Allin imusiyunmanta utaq mana allin imusiyunmanta willakuy atinallachu kasqa?
- Yachaq warma iskaynin imusiyunninkunata hataun siminwan ñawinchachkaptin,
¿huñunasqa warma masinkunapas hamutarqachu huk chayna imusiyunkuna
kawsakusqanmanta?
- ¿Willakuymanta kachkanchu imapas mana allin chuyachasqa?
Allin Hamutay
Imusiyunkunam lluqsimun chay “Munay Sunqu” nisqanchik
kawsasqanchikmanta, riqsichikamunmi punchaw punchaw
kawsakuyninchikpi kutichikuyninchik rikurimusqanwan, chaytaqmi
kuska hamun imaymana wirpunchikpi tikrakuykunawan.
Kaykunam kanku kinsa niraq kutichikuykuna: yachay, sunqullapi kaq
fisiyuluqika, kunduktuwal – ixpirisivapas.
Wichqay
Allin hamutaykuna
Allinsupunim yachaqkuna kikinkupa imusiyunnikumanta yachaynin.
Chay yachayñataq ruwakunan yachay wasi ukupi, warmamasinkunawan
utaq ayllunchikunawanpas. Runa hinam chiqap rimakuq kananachik
imusiyunnichikuna imayna kawsachiwasqanchikmanta, ima
apamusqankunamantapas, chaynallataq imusiyun maniqay yachaymanta.
Yachanaykim, sapa punchawmi sintisqanchikta nispanchik kawsanchik,
huk punchawmi sumaqllataña sintirunchik wakin punchawñataqmi
sasachakuyllaña. sunquchakuy umallikuy yachaykuna yanapawasunchik allin
apanakuypi taytamamanchikwan, runamasinchikunawan, amawtakunawan,
wakinkunawampas.
Material de apoyo
78
KIMSA YACHAY SIQICHAY: TANTIYAKUY
RIMANAMANTA YACHAPA
3.1 Tantiyakuy
Llapan qarikuna, llapan warmikunapas punchaw punchaw tupanchik achka
sasachakuykunawan: mikuykunamanta, pachakuykunamanta, niykunamanta, ruwaq
kasqanchikmanta, pukllaymanta, puñuymanta, istudiyaymanta, wakinkunamantapas.
Tantiyakuy
Qatimuqninmanmi kunakuykunata
qumuykichik, chaykunawanmi atinkichik
Sasachakuy
kikinchay
Tantiyakuy
Paskana ruray
Paskanakuna
chuyachay
80
Paskana akllay
Kay tapukuykunatam ruwananchik: atiy hapiy imapaqmi
Kikinchay atiy hapiy kasqanta; ¿Maypitaq kayta munani?
sasachakuyta ¿Maymantaq chayayta munani?
81
Puqusqanchikman hinam atinchik tantiyakuy ruwaytaqa qispisqa kaspanchik. Taytamamam
warmakunataqa uña wawa kasqanmanta pacha kallapanchanan allimanta atiy hapiyta
ruwanampaq, chayman hina pantasqanmanta sasachakuykunata, allin ruwasqampa
vintaqankunatapas munaspam wiñanampaq. Sapakamam qipa kawsakuyninta hatarichin.
YACHACHINAPAQ SIQICHAYTAM RURACHKANI
Yachaq warmakunan ninku atiy hapiypa mitankunata kikillanmanta mana pipa hiqutasqan
Qallariy
Ruwanakuna
- Qatun rapikuna
- Raku qillqanakuna llimpikuna ¡Yuyariy!
- Chumpicha ratakuq Yachaq warmakunapa huñunakuspan
- Qillqana llimpikuna llamkasqankutaqa qawapayanan
kunakustin.
- Rakta rapi.
Raykuna (animana) kaynata nispa:
“Allinsum”, “Ñawpaqman riy”, hinaspayki
Pacha: 40 minutos. rikrantapas taqllapayakuwaqmi
riqsikuynikita quspayki.
Allin hamutaykuna
Adulisinsiya mitapi rikurimun tapukuykuna, manchapakuykuna
(insiguridadkuna) atiy hapiymanta. Qawanchiktaqmi achka kutitam
musukuna, sipaskunapas manam chuyatachu riqsinku iskuwilapi
istudiyunta tukuruspanku maynin ñanta rinankuta, hinallataqmi
sixuwalidadninkumanta, wakin kawsayninkunamantapas chuya ñantaqa
riqsinkuchu. Chaymi allin kuskanchakuspa kunana kay kawsaykunapi
Ruwana
Allin Hamutaykuna
Atiy hapiyta ruwapayay mitankunata qatispayki, hinaspa paskanakunata
chaninchaspa akllay allin niraq kawsakuyta.
Wichqay
Ruwanakuna
- Yuraq papil bund nisqakuna.
- Lapisirukuna.
- Papilugrafukuna.
- Plumunkuna.
Pacha: 25 minutos.
84
- Sasachakuypaq allin paskanata tariruspay ¿Imaynataq sintikuni?
-¿Imaynataq sintikuni paskayta tantiyasqaymanta? ¿Sasachakuypa paskananta
tantiyasqay pachapi allin hamutaq, allin umanchaqchu kani?
7. Yachachiqmi wichqan yachay sisiyunta kayna niywan: Runakunam atiy hapiy qatilla ruwaq
kaspanchik dimustranchik rispunsabilidadniyuq, allin umayuq kasqanchikta
.
Allin hamutaykuna
Achka kutitam qawarisqanchikman hinalla atiy hapiyta ruwanchik.
Sichus maskanchik atiy hapiyta yuyayniyuq hina, rispunsabli runa hina,
hinaptinqa nisisariyum pukllyman churananchik chay “pensamiento
crítico”, “pensamiento creativo” nisqanchikkunata, allinta yupaychayman
hinas.
85
YACHACHINAPAQ SIQICHAY: WILLNAKUY
RIMANAMANTA YACHAPAY
3.1. Willanakuy
Rimankuymanta rimaspaqa, ukqayllatam tupanachinchik iskay runapura utaq achka pura
tinkunakuspa rimanakuqta, chaypim huknin willakun, huknin kaqñataq kutichikun.
Allin willanakuy
Sintimintunchik, hamutayninchik, utaq huk runapa
nisisidadninkuna allinta, chuyata niy habilidadmi chay
“comunicación asertiva” nisqaqa.
Chaymi tupan yachayman, situwasiyunkunaman hina niy
kapasidadninchikwan (atiyninchikwan). Chay “comportamiento
aserivo” nisqaqa achka huñunasqa sintimintukuna, hamutaykuna,
ruwaykunapas, chaykunam warmakunata, mususipaskunatapas
yanapan puchukay munaynin aypayman llaqtapa munasqanman
hina. Chay “comunicación efectiva” nisqañataqmi tupanakun
kunakuy mañay atiyninchikwan utaq yanapakuy mañakuy
atiyninchikwanpas nisisitasqanchik pacha
Uyariy
Qaway
Rimay
87
Uyariy
Qaway
- Huk kutillapas uyarirqankichikchu niqta: “Huk qawaymi willakun aswan waranqa rimaymanta”
¡Chaynam! Ñawimpipuni qaway pim rimapayawaqninchikta, chaymi dimuwistran atintu,
intirisadu niwasqanchikwan kasqanchikta. Manataqmi inkumudachwanchu nisyu mana kuyuriq
qawaywanqa.
- Wirpunchik rimanmi. Chaynapunim, rikraykita kichaykunki runamasikiman hinaptinmi
dimuwistran kusisqa chaskiykusqaykita. Rikranchikta utaq raku chankanchikta
chakataykuptinchik, ninmankum manam piwampas rimayta munanchu.
- Chaymi allin yuyaynikiwan qawanayki wirpun kuyuchisqanta, chaynaspam yachanki kikiyki
riqsikuyta, runamasiki riqsiytapas.
- Umaykipa kuyukachaynimpas willakunmi imatapas. Umanchikpa huk kuyukachayninwanmi
arí ninchik, akuwirdu imawampas kasqanchikta ninchik; huk ñawpaqman umanchikta
88 kuyuykachispataqmi ninchik rimasqanta uyarispanchik, intirisawanmi rimasqayki nispa.
- ¡Makikiwan rimay! ¿Uyarirqankichu kay rimayta? Kanmi runakuna, rimaspan makinta nisiyuta
kuyukachachin; niraq rimanakuymi chay.
Rimay
89
YACHACHINAPAQ SIQICHAYTAM RURACHKANI
Qallariy
Ruranakuna:
Yuyay!
Kawsakuyninchikpaq
- Tapukuyniyuq tarqitakuna.
habilidadninchikuna puquchinapaqqa,
- Yanapakuq huqa (papil).
yachay wasipim allin kawsayta
- Raku llimpi plumunkuna fumintana, yachaq warmaykikunatam
- Laqakuq sinta. animanayki qispisqa rimakunankupaq,
asiriynikiwan allimi niy, hinaspa
Pacha: 35 minutos kallpanchay allin kayninta,
partisipasiyunnintapas.
Allin Hamutaykuna
Allin runapura tupanakuyqa tiyan rimanakuypa hawanpim.
Allin chuyatam rimakuna nisqanchik chiqap yuyanchasqa kanampaq.
Sichus yachasun ima munasqanchiktapas hinaspaqa atichwanmi
allinlla, chuyalla willakuyta
Ruwana
Ruwanakuna:
- Histuriyayuq tarqitakuna.
Pacha: 40 minutos.
91
n Ñawinchayta tukuruptinmi tapunayki: ¿Imaninkichiktaq ñawinchaymanta, kay
situwasiyunqa hina riqsisqachu qankunapaq?
n
Qallaykunku ñawinchay analisayta, hinaspa laqanku papilugrafuta pirqapi,
chaymantañataq qatiqnin tapukuykunata ruwana analisay atichinapaq
Ñawinchay Likay
Allin Hamutaykuna
Sintimintunchikta ninchik chuyachata, sunita, takyasqata, mana maqaspalla;
hinaptinqa huk runamanqa uyarichinchikmi. Chaymi kunsidiranayki
92
nisqanchikta: amam qunqasunchu wakinpa dirichunkuna yupaychayta.
Wichqay
Ruwanakuna:
- Rapi A4
- Qillqana
- Revistas, Periódicos
- Laqana
- Kaptana
- Tarjetakuna /willana
Pacha: 20 minutos.
Allin hamutaykuna
Uyariy yachay, kikintapuni qaway, chuyata rimaypas allintam yanapakun
chay “comunicación efectiva” nisqa aypayman. Kay yachatam sapa punchaw
ruwana. Uyariy, ñawinpi qaway, rimsy chuyata, chaymi allin rimanakuy.
93
94
KIMSA HUKLLANCHAY: MUSUSIPASKUNAPA
WAYLLUNAKUYNINKU QALLARIYNIN.
3
Área curricular /
Sisiyunkuna Atiy Competencia del
MINEDU
RIMANAMANTA YACHAPAY
1.1. Wayllunakuy
Mususipasyay mitapiqa allinpunim runapura tinkuy, huñusqa sunturpi kaqmasinkuna
allinsum runa hina puqunampaq. Afiktun tinkuykuna: hukninmanta utiy, masin, yananwan
tinkuy, kuyanakuy chaykunapas allinmi.
Kay inamurakuypim tupanakun achka sintimintukuna, imisiyunkunapas, ukqayllatam
tikrakurunman kaykunaqa, kusisqa kaymanta llakisqa kayman, waqymanta asikuyman,
sapallan kaymanta sunturpi kuskakaq masinkunawan difrutayman.
“kay iqimplu, Sarhuapi huk sipas waynanakuypi tarikuq, waynanwan riqku puriq
urqutaraq. Karqa yaqa siksuwalidadnin qallariy hinam”.
“Huk musu waynakuyta sipasta munaptinqa, masinkunam yanapanku, chaypaqmi
tuta huñunakunku, hinaspam imapas mañakuykunataq rawananku. Tukuylla
tutam waynaqku sipasta, kutimuqku tawa utaq pichqa huras achikyamuytaña.
Taytamamankuqa yachaqkuchun chay ruwasqankutaqa, yaqa wasinkumanta
ayqikurunkumampas hinam. Kutimuqku ima achakiwampas yantata qipikukuspaña,
taytamamankuqa musyapakuqkuñam. Wayllunakusqanku furmalisanankupaqa
musukuna sipaskunapas ruwananku mañakuykunataraq. Chay mañakuymi kaq
sallqa uywa hapimuy qarikunapaq, warmikunapaqñataqmi yanukuy. Chayta
allinta rurayuqku hinaptinqa niqku aptuñan kachkanku furmalisanankupaq, qari
warmita uywanampaq, chaymi ayllupuraña rimanakuqku chaykunamanta.
“huk sipas manaraq qariyuqmi (sultirallaraq) ruqunpi apan huk niraq waytakunata,
manaña chayna niraq waytataqa apanñachu, qariyuqña kaspanmi”. (Tomado
grupos focales Ñuqanchi).
Tukuy manaña kuyakuy munay kawsakuy hinam llumpayta nanakun, hatun llakisqa
sintimintutam apamun, ichaqa imusiyunalminti allin yachaymi, aswan wiñayman
pusawanchik punchaw punchaw.
Imusiyunkunata, hamutaykunata,
sintimintukunatapas yachaq warmakunapa
kawsasqantam riqsichiwanchik.
Chaymantawantaq huk upurtunidadtam
quwanchik yachachinanchikpaq utaq
rispunsabilidad, yupaychay, urganisakuymantapas
98
kallpanchananchikpaq, chaynapi waynanakuy
sasachakuyta allinllata apanankupaq.
8
Guía de Aprendizaje “Ejerciendo mi sexualidad” MINSA/AMARES.
Para alumnos y alumnas de primero y segundo año de secundaria
Yanapanapaq maskawaptinchikqa
yanapachwanmi chay disilusiyun,
diskunfiyansa, llakipakuy sasachakuymanta
lluqsinampaq, chayman hina ima ruraytapas
disidikunampaq, mana lliw kawsakuyninta
sasachauyman churaspalla.
Kuyayqa huk kawsaymi yaqa qawapayay, munay sunqu, sumaq, kusisqa, uti, kuryusu,
disfrutay, intusiyasmu, chaninchay, kikinchakuy, yupachay, wawatukuypas hina, ... manan 99
sintimintullachu, hamutayllachu, utaq ruwayllachu, aswanqa kimsanmi kaqmi kuska. “huk
kuyanakuy kawsayqa allin kayninchikwan asuykuymi kuyasqanchikman, paypim allinllata
hamutanchik, hinaspa ruranchikta payman sunqunchikta kichaykuspa”.
9
Andrews, Frank (1993). El libro del Amor. Madrid: Edaf
1.4. Qali wayllunakuy kawsakuy
Mususipaskunapa kanmi derechun warmiqari yachakuyninmanta qali kawsakuynin, sapa
kuyanakuyninta disfrutaspa, ichaqa puqusqa runakuna kunakuyninta qunanku kikinkuman
wakinmanpas yupaychakuspa allin umanwan tantiyakunanpaq.
Kunan pacham akcha mususipaskuna mana munachakaspa wawakurunku, hinaspa
taytamamayayunku, chaynaspanku kikinkupa kawsanan poyectunta qipancharun.
101
SIQICHASQA YACHAYNIYTA RUWACHKANI
Sunquchakurunim, ¡Kunanqa!
Qallariy
Ruwanakuna:
- Qatun rapikuna.
- Llimpi plumunkuna.
- Chumpicha ratakuq.
- Tarjetakuna.
- Tarjeta: huk Kaltam qampaq.
Pacha: 40 minutos.
QARAWI, huk waynu takim yaqa qarawi hina, chaytam yananmanpaq ruwan, warmikunam
takinku, chay pacham rurakuchkan, tukunmi warmita suwakuruptin.
103
n Sunqunakuy kartilta qawaspayki, chaninchay ima sunquchakuy situwasiyunkunataq
allinta kachisunki, mayqinkunataq mana.
n
Llamkasqaman hina, kumpañiruykikunawan ninakuy sunquchakuy
kawsasqaykichikmanta. ¿Imaynatataq sunquchakuyta sumaqta kawsakuchwan?
Allin hamutaykuna
n Wayllunakuyqa runapa warmi – qari yachakuynin niyninmi,
llaqtanchikpa yachayninwan iñichikuq.
n Waylluchakuruspaqa qawanchik huknin runapiqa allin kayllantam,
manam mana allin kaynintaqa.
n Waylluchakurusqaqa sunquchakuyninchik, kuyakuyninchikpas
nisyutam kikinchakurun.
n Wayllucharukuspaqa, iskayninkum huñunakunku manam wirpunku
qayanakuptillankuchu, aswanqa sunqunku tupanakuptin.
n Waylluchakuyqa haypan chaninchakuykunakamam, hukninpa
tantiyakuynin yupaychay, allin willanakuy, kuyanakuqkuna allinta
sistikunankupaq.
n Allinsum wintaman churay, qarikunapapas warmikunapapas
dirichunmi wayllunakunan.
104
Ruray
Munay aypay:
Mususipaskunam yuyanchananku imaynatam kawsakunku wayllunakuyta, hinallataq
imaynatam llaqtapa kawsaynin, yachayninpas iñichin.
Ruwanakuna:
- Hatun Rapikuna.
- Tarjetakuna tapukuyniyuq “Umallapi illay”.
- Llañu qillqanakuna llimpikuna.
- Chumpicha ratakuq
Pacha: 40 miutos.
Wichqay
Ruwanakuna:
- Hatun rapikuna.
- Musika mirachiq .
- CDpi – wayllunakuymanta, kuyanakuymanta moda takikuna.
Pacha: 20 minutos.
106
¿Ima kuyakuykunatataq ¿Ima sunquchakuykunatataq Ruaykuna kikinchasqa
kikincharunkichik? kikincharunkichik? (físicos)
Allin hamutaykuna
“Warma kuyayqa rikcharichin hukniraq kuyakuykunatam mana ñawpaq
pimantapas sintisqanchikta”.
“Wayllukuq musupas sipaspas hukniraqtam qawakun imakunatapas,
allin uyantam qawachikun, animunpas allinyarunmi, achka kutitam
yupaychakuyninpas wicharirun”.
“Kawsayninchikpa mitanmi, chaypim wayllukuy tikrakun hatan
ilusiyunpi, hatun munasqan”. Allinsum sumaqlla umallukuynin
sunquchakuyninta, rurasqankunatapas.
Taytamamakunam kuskanchakunanku kunakuyninkunawan.
107
108
ISKAY YACHACHINAPAQ SIQICHAY: WAYLLUNAKUY
QALLARIY, ALLINTA RISQSINAKUSPA TUPANAKUY.
KAWSANAPAQ YACHAYKUNA
Qallariy
Ruwanakuna:
- Hatun rapikuna
- Llañu qillqanakuna llimpikuna
- Chumpicha ratakuq
Pacha: 40 minutos.
Ruray
Ruwanakuna:
- Hatun rapikuna.
- Tarjetakunapi kinsa casukunata.
- Raku qillqanakuna llimpikuna.
- Chumpicha ratakuq.
Pacha: 40 minutos.
Imayna Ruway: “Qallariyniypi Sexodrama”
n Sapa sunturmanmi huk casuta quna likanankupaq, hinaspataq sociodramata ruwanqaku.
n Mañakuy yachaqkuna unanchachunku paykuna ruwaqkuna kasqankuta sapa likanapi,
hinaspa riprisintananku.
n Iskay chunka tullmillanpim sexodramata ruwananku, hinallataq sapa personaje
representanankutapas.
n Qallarin hatun rimanakuy qatimuqnin kasukuna representanakupaq:
- “Ama timputa yanqachay” 113
- “Manarqmi allichasqaraqchu kani”
- “Ñawpaqtaqa yachanayraqmi”
Wichqay
Ruwanakuna:
- Kartulinamanta tarjetakuna utaq hatun rapi chunka cm. sayayniyuq, pichqa
cm.kinrayniyuq.
- Rapipi qillqasqa yanapakuq compromisukuna warmi qari asuminankupaq.
- lapisirukuna utaq llimpi plumunkuna, laqakuq sintapas.
- Lañu qaytukuna, qaytukuna utaq iskay chunka (20) cm. sintakuna kipunapaq compromiso
pulsira hina (kimsa chunka -30).
Pacha: 20 minutos.
n Mañakuy partisipantikunata iskay siqita tiyaspalla rurachunku qawanakuq pura, “A” siqi
kaqpim warmikuna kanqaku, “B” siqi kaqpiñataqmi kanqaku qarikuna, chaynam warmi
qari yananchakunku.
n Warmikuna qarikunaman watuchichunku, imaynatam yananku kumpurakunman
watuchipa ninqan stuwasiyumpi hina, chaymanta qarikunta mañay nichunku imaynam
sintikusqankuta, tikrayninkutawan, hinaspa kutichichunku kikinkupa yuyanchayninman
watuchispanku.
n Quy kay kunakuykunata:
- Llapanpaña allichasqa watuchiku kaptinqa, sapa partisipantim kartulina tarqitapi
qillqanan, qinaspan kutichinan kay qatiqnin tapukuykunata: ¿Imatataq kunanmanta
pacha rurayman yanaypa lugarninpi churakunaypaq? (tupasqan siqiman hina).
- Watunchi qillqayta tukuruptinku tarqitata yananpa qasqunpi laqanqa.
n Sapa yananchakuq sayarin hinaspa kumprumisunta nin yantukuqmana, sichus iskaynin
akuwirdu kaspanqa, huk pulsiratam yananpa maki muqunman watan, chaynata
kumprumisunta kallpanchan niraqlla warmikuna qarikunapas yupaychanakuspa
kawsanankupaq.
n Nipaspayki wichqay kunan yananwan utaq qipaman hamuqwan kumprumisunkuta
kumplinankupaq.
n Niy llapanchikmantan tikrayta atisun chay masikuna wakinninta hiqutaspa munasqan
115
rurakuy munaqkunta.
Yanapakuq rapin kay niq hina warmi qaripa watuchinkunawan
116
KIMSA YACHACHINAPAQ SIQICHAY: QARI-WARMIPA
KAYNINMANTA, MIRAYNINMANTA DERECHUNKUNA.
KAWSANAPAQ YACHAYKUNA
La salud sexual
La salud reproductiva
10
Guía de aprendizaje” “Ejerciendo mi sexualidad” AMARES
Qari-warmipa kayninmanta, mirayninmanta derechunkunaqa, mususipaskunapa
derechunkunam. Hukniraq “oranisamos nacionales e internacionales” nisqakunapa
garantizasqanmi.
Mirakuyman dirichukuna
119
Mususipaskunapa qali warmi – qari kayninmanta,
mirayninmantapas Socos llaqtapi
120
YACHACHINAPAQ SIQICHAYTAM RURACHKANI
“Dirichuykunaqa inportanmi”
RIMANAMANTA YACHAPAY
Qallariy
Munay aypay: Yachaqkunam analisanku qali warmi – qari kayninmanta chay “aspactos
sociales, psicológicos y culturales” nisqaku Socos llaqtapa kasqanmanta.
Rawanakuna:
- Qatun rapikuna.
- Llañu qillqanakuna llimpikuna.
- Chumpicha ratakuq.
- Revistas, rakta rapi y/o periódicos.
- Laqana.
- katpana.
Pacha: 40 minutos.
Imayna Ruway: ¡Imamanta rimanki! Arí qali warmi – qari kayninmanta, mirananmanta”
Allin hamutaykuna
Qali mirakuypa ukumpim allin derechun aypanampaq runapa qari
– warmi kaynin yachakuymanta, chaymi kanan ayllukunapa allin
kawsayninpaq.
122 Qali warmi – qaripa kayninmi runapa wirpunpa, sunquchakuyninpa,
runa hina kawsakuynimpa ukunpi kachkan, hinaspam yanapan
kuyakuyman, willanakuyman, rispunsabli kayman, chaynalla warmi
qari kanamanpas.
Llapankum chaskinanku yachapakuykunata allinta qali warmi – qaripa
kayninta, miraynintapas waqaychananpaq.
Ruwana
Ruwanakuna:
- Qatun rapikuna.
- Sasachakuymant tarjetakuna qillqasqa.
- Raku qillqanakuna llimpikuna.
- Chumpicha ratakuq.
Pacha: 40 minutos.
123
Allin hamutaykuna
Riqsikunam mususipaspa kanmi dirichunkuna, chaynallataq kan
responsabilidadninku allin qali sexualidad rwanakupaq.
Allinsum kikinchay yachay imaytam dirichunkuna SSRR satusqa
kasqanta, hinaspa sayapakuspa imakunatapas ruwana.
Wintamanmi churana, chay “condiciones socioculturales” nisqanchik
comunidadninchikpi influyen chay derechukuna SSRR ruraypi Nauta
mususipaskuna.
LLAMKANA YANAPAKUQ.
Miraymanta dirichunkuna:
n Allin yachapakuymi makillanpi kanan mirayninmanta.
n Hatarichina munasqakiman hina aylluykita.
n Willakuytam chaskina ima allin kasqanmanta, chay “riesgos y efectividad” nisqamantapas
llapa mana wiksayakuypaq metodokunamanta, mana munasqa wawakuymanta
prevenikuyta.
n Munasqay allin wawakuyta, hayka wawakuyta, imayta wawakuyta.
n Hampichikuyman wiksayakuspa, wachakuspa, wachakuspa qipanmanpas.
n Aypanayki llapan serviciokunaman mana wawakuy atiymanta.
n Serviciokunata chaskina “prevención y tratamiento” llapa ratakuq qari – warmi kayninpi
124
unquykunamanta.
n Manam ima maqakuytapas chaskiwaqchu.
11
“Para Talleres de Capacitación sobre Adolescencia y Juventud, Sexualidad y Salud Sexual y Reproductiva y Derechos Reproductivos,
con énfasis en la prevención del VIH y la Equidad de Género. ONUSIDA UNFPA-
Wichqay
Ruwanakuna:
- Qatun rapikuna.
- Llañu qillqanakuna llimpikuna.
- Qillqanakuna llimpikuna.
Pacha: 20 minutos
125
n Sunturpi huñunakuspakichik kutichiychik kay tapukuykunata:
- ¿Imaynatataq yanapanmanku Anata kay sasachakuy paskayta?
- ¿ Hamutaynikichikmanta sipaspa dirichunta sarutachkanku?
- ¿Imaninkichiktaq taytamamanpa comportamientunwan?
- ¿Imatataq ruwawaqchi qamkuna chayna kasupi?
Allin hamutaykuna
Mususipaspa warmi – qari kaynin yachyninpin influyin yupaychaqkuna,
maypi tiyasqan llaqtapas, yachayninkunapas.
126
TAWA HUKLLANCHAY: MUSUSIPAS KAYPI,
MANA WIKSAYAKUNAPAQ METODOKUNA 4
Allin yachay aypanapaq
Área curricular /
Siqichasqakuna Yachay aypana Competencia del
MINEDU
RIMANAMANTA YACHAPAY
1.1. Sasi
Mana wiksayakunapaq, ratakuq unquykunawan mana ratachikunapaq manam
tupanakunachu qarmiwan qariwan utaq sasina. Sasim pachak tallqi mana wiksayachikuq
(100% efectiva y segura). Qaripa qari kaynin mana tupanakunchu warmipa warmi kayninwan
utaq qaripa wawsan mana tupanakunchu warmipa warmi kayninwan hinaptinqa manam
imaynatapas warmiqa wiksayakunchu.
Llika wayqawan churakuyqa atinallam, maypipas tarinallam, asllam chay “efectos adversos”
nisqapas. Hampi hinan kachkan Organización Mundial de la Salud nisqa institusiyunpa
listampi. Farmaciakunapi, boticakunapi rantipaq tarikun. Hospitalkunapi, Puesto de
Saludkunapi mana qullqillapaq qunku nisisitasqaykiman hina.
Hombre
Mujer
Suqta ñiqin grafiku: Imatam ruwana qariwan warmi qallariy sakwanakuypi mana warmi
wiksayakunampaq.
(Suquspi mususipaskunaman)
Hombre
Mujer
132
YACHACHINAPAQ SIQICHAYTAM RURACHKANI
RIMANAMANTA YACHAPAY
Imaynam allin pusayta llikawayqa nisqankuwan ruway.
Qallariy
Ruwanakuna:
- Hatun rapi.
- Achka llimpinapi plumunkuna.
- Laqanapaq llañu chumpicha
Tiempo: 40 minutos
n
Rimarinanku qaripas, warmipas istudiantikuna presirvativo utaq llikawaqa
hamutayninkuta.
n Sapa grupum papilutipi qillqachun siqichasqa hamutatayninkuna hinaspan pirqapi
laqankachu, llikawayqa niyninkuta.
n Hatun tupanakuypim akllanqakupizarrapiraq utaq papilugrafupi allin rimasqankuta
dudankuta, manchakuyninkunatapas , grupumquipi maqchirinankupaq.
n Rimanami tanqanakunqaku allin mana allin chay tratanakuy kasqanta, sapa huñu
rimanakunqa ichapas kay rimaykunamanta:
Ruray
Ruwanakuna:
- Hatun rapikuna.
- Tawa yupay tarjetakuna allin ruray kundunmanta.
- Dildo utaq maqueta qaripa kayninmanta, pqusqa platanumanta.
- Laqana cinta.
Pacha: 40 minutos.
134
Tapukuykuna Kutichiykuna
Allin hamutaykuna.
“Llikawayqaqa kay iskay sasachakuymantam harkakun, wiksakuymanta
chaymantañataq ratakuq unquykunamanta (ITS)”.
“Kikiymanta yupaychasqa kawsayniyqa, chaymi llikawayqawan
churakunay”
“Llikawayqa allin kanampaqa, allintan churakuna”
135
Wikchqay
Ruwanakuna:
- Rapipi yanapakuy tapukuykuna, chaynallataq kutichiyninkuna qillqasqa.
- Taqsa qaytana rapikunamanta kurpasqa.
Pacha: 30 minutos.
Ruwanakuna:
- Rapipi yanapakuy tapukuykuna, chaynallataq kutichiyninkuna qillqasqa.
- Rapipi imayna watuchikuynamanta niykuna.
Pacha: 30 minutos.
136
YUYANAMPAQ YANAPAQ RAPI
Tapukuykuna Kutichiykuna
137
n Yachaqkunapam yupaychanaku, sapa yumanakuyta munaspaqa yachanankun llikawayqa
allinchurakuyta, kay allin hamutaykunata qatipaspa:
Allin hamutaykuna.
“Llikawayqaqa kay iskay sasachakuymantam harkakun, wiksakuymanta
chaymantañataq ratakuq unquykunamanta (ITS)”.
“Kikiymanta yupaychasqa kawsayniyqa, chaymi llikawayqawan
churakunay”
“Llikawayqa allin kanampaqa, allintan churakuna”
138
YUYANAMPAQ YANAPAQ RAPI
Tapukuykuna Kutichiykuna
139
ISKAY YACHACHINAPAQ SIQICHAY: MANA
WIKSAYAKUNAPAQ TUQPIKUNA.
RIMANAMANTA YACHAPAY
2.1 Tuqpinakuna
142
11
Red Intercultural Ñoqanchik – Ayacucho.
Gráfico 32: Socos llaqtapi warmi qarimant willakuy
143
YACHACHIY SIQICHAYTAM RURACHKANI
Qallariy
Ruwanakuna:
- Hatun rapi qillqasqa
- Rapipi yanapakuy tapukuykuna qillqasqa
- Kipu qillqay (cuadro estadístico) rapi qillqasqa, qatipaymanta lluqsisqanta
Pacha: 40 minutos.
n Yachay maskaqkuna tuqpispa niy, warmi qari taqrusqa achkaman chiqichun sapaq
chiqispa huñunakuchun mana wawa tarinanpaq, yuyayninkuman hina lliwchanku
rimarinankupaq.
n Sapa huñunakuqta mañanku ruraychik huk siqichuykuq yuyayninman mana
wiksayakunanpaq qillqaspa utaq ruraspa; tukuruspa pirqaman laqaychik, kullu
llaqllasqaman.
n Qallariy liryanakuyta achka huñuman: allin mana allin sapa huñu rurasqanta
qawachinanpaq. Hinaman yaykunqaku, qallarinqaku liryayta rurasqankuman hina.
Yachananpaq ¿Mayqan hampitaq allin kanman mana wiksayakunanpaq? ¿Allinchu kanman
chiqap hampiqkunawan hampikuy? ¿Imanasqataq allin kanman mana wiksayanapaq
hampikuy? ¿Mana wachakunapaq hampikuspa manachu allin kawsayta tarichwan?
n Uyarisunchik tapukusqanchik kutichiwananchikta, lliw nisqanku allin kaptinpas. Mana
allinta kutipakuptinpas chiqap ruraywanmi umachaykuna chiqnikuyta munaptimpas.
n Mañakuptin kutiykunku huñunakusqankuman chaypi rimarinakuspanku tapukuykunata
kutichinankupaq; kaykunam:
Ruray
Ruwanakuna:
- Chaynakamalla tawa yupi rapta rapikunapi mana wiksayakunanpaq, chaykunam: tuqpina
hanpi churana, llikawayqa, uchuy ruyruchakuna millpunapaq, kikin hampipas.
- Yuraq lastika liasqa tawa yupichasqa qarachananpaq.
- Llaspa, rakta rapikuna chayna sayaykamalla kaptasqa.
- Laqanapaq llañu chumpichawan hapichiy, ratachiy.
- Yuyanampaq yanapaq rapi.
PACHA: 40 minutos.
Manaraq huñunakuspa.
Puntata rurana tawa yupita mana wawa tarinanpaq.
Kikin yupi kachun mana wawa tarinanpaq, kikin hanpi, mana tarispa llimpisqapas laqasqa
(llika chuku, millpuna ruyrucha, tuqpiku hanpi churana.
Huñunakuspa rimanakuypi
n Warmi qari taqruspa tawaman chiqispanku huñunakun; qun sapa huñuman qillqasqa
yupichasqata, taksa rapichapi qillqasqatawan.
n Pachata willan iskaychunka chawpi ikisqata, rapichakunapi allin mana allin
qillqanaykichikpaq, nispa.
n Lliw huñunakuruspanku, sapa huñumanta qunku qillqaspa rurasqankuta; wakin huñu
manaraq ruruchisqanta quptin yapaykun allin mana allin qillqananpaq.
n Mana wawa tarinanpaq warmakunaman willasun yachasqanchikta manaraq
yanakuchkaptin utaq yanayuqmanpas mana kamaslla wiksayakunanpaq imatas
ruranman. Manataqmi allimanchu lliw hanpikuna tuqpisqanchikwan hanpichikuyqa;
allinqa kanman llika chukuwan kuyanakuspa harkachikuy.
n Tukuruspa allin yachaywan kallpanchana kay tuqpikuwan hanpi churanam allin mana
wiksayakunapaq nispa, chiqap hanpina wasipi tapkuspa, willakuspa.
n Tuqpikuqa churachikuyqa mana wiksayanallapaqmi, manam harkanchu ITS sutiyuq chiki
unquyta nitaq huk unquykunatapas; chaymi rina hanpina wasiman willakuq.
145
● Tukuruspa kallpanchay allin hamutaykunata, kaykunata
hina:
Allin hamutaykuna:
n Tuqpinawan hanpi churachikuyta munaspaqa, rina hanpina wasiman.
n Kaywan hampikuyqa mana wiksayanallapaq, huk
unquykunataqa manas harkanchu.
n hampina wasipi mana wiksayakunapaq quwayninqa, derechuymi.
Warmiwan tupayta
munaspa puntata
qarikayninta n Iskay harkaqniyuq n Warmikita
llikawan harkachiy. mana sumaqllata arí
Mana wiksa Lillita madrin mana wiksayananpaq. allinmi ninanpaq.
rimapaya chaskinanpaq, Mana n Kaytam rantikun
n Makillaykipi
tarinanpaq wiksayakunanpaq; hanpi rantikuq munaptikiqa.
hinaman Harkan wasikunapi.
uruchakunamanta, n Mana qawasqam
chiki churakunku.
Unquykunamanta. n Mana
sasachakuywan
churakunalla.
n Manam huk
Uchuychakunallapi (ITS) Manas
Achka hanpipi tarikun as n Warmi kayninpa
harkanchu
hanpimanta lilli, warmi kayninpa ukunmanta sapa upyayta.
Uchuy hanpi ukunmanta sapa killa hamun yawar n Harkanchu
Rurasqa lilli killa lluqsimun yawar mana wiksayay
Rikurichiqmanta warmi kayninpa musyaylla. qunqaruptiki,
146 hanpi upyayta ukunmanta n Allinmi mana
hampi upyayta
Aschalla lilli; manam wiksayananpaq, sapa punchaw
kanchu wiksayakuy. isusi mana n Qatun hampiqpa
qunqaspa upyana. kamachisqallan
ruwana.
n Manam sasachu
sirkapi tuqpispa hanpi n Manam harkanchu
Tuqpikuwan warmi churay. unquynikita (ITS).
Tuqpinawan kayninpa ukunpi n Tuqpikuwan hanpita n Chiqap hanpiqman
Hanpi mana wawa kimsa killapaq manam yachayniyuqman
churana tarinanpaq, huk tuta pipas yachanmanchu n Willaspa hanpina
punchaw ripuptin tuqpichikuspa hanpi wasipi llamkaqmi
harkanqa mana churachikusqaykita churanman.
wawa rikurananpaq n Sapa killa yawar
hamun mana
musyaylla
n Warmi kayni unayta
alliyan wawa
tarikunanpaq
Wichqay
Hapispa ruranapaq:
- Yuyay yanapaq rapi. Tapusqan, kutichisqan.
- Rapikunamanta rurasqa taksa ruyr
Pacha: 30 minutos.
TAPUKUY KUTICHIY
148
KIMSA YACHACHINAPAQ SIQICHAY:
MANA WIKSAYAKUNAPAQ PASTILLAKUNA
RIMANAMANTA YACHAPAY
Piru Suyupi sapa punchaw waranqampi sullunku, chaytam nin Ministerio de Salud. Ancha
llakim, qunqaymanta wiksayakuq warmikuna rinku pakasqa hampina wasikunaman,
chaypin wañuyta tarinku. Kikin warmikunam willakunku sulluruspa ancha unqusqankuta,
chay pakasqa hampina wasipi iskay pachak kimsa pachak pagaspamku sullusqankuta.
149
Qari warmi, sapa kutilla yumanakuyta
munaq yachachun, mana wiksayuq
tarikunanpaq hanpikuyta; kaykunam: llika
chukucha, tuqpiku hanpi churana, uchuy
millpuna hanpichakuna; chaynallataq anta
chakatasqa warmi kayninman churay.
Utqayman millpuna hanpikunaqa manam
harkanchu (VIH, ITS, hukuna).
150
Kapak situa killa, iskay waranqa suqtayuq
watamantas hanpina wasikunapi uman,
kamachikuqnin rimarin paqtachaqpa
kamachikuyninman hina, llapa hanpi rantikuq
wasikunapi, warmi warmakuna mana
wiksayananpaq pimanpas hanpi mañakuqman
mana qullqillapaq qunanpaq.
151
YACHACHINAPAQ SIQICHAYTAM RURACHKANI
KAWSANAPAQ YACHAYKUNA:
Riqsinki qayantin punchaw hanpita; utqayman hanpi millpuyqa mana
wiksayanallanpaqmi,manam sapa kuti millpunapaqchu.
Qallariy
Ruwanakuna:
- Hatun rapikunapi
- Rakuman qillqakuna llinpi
- Kaptakukuna
- Ñañu chunpicha hina laqakuna
- Rapipi ñawpaq sasachakuy qillqayuq.
Pacha: 40 minutos.
Yachasqanchik Ruray
Ruwanakuna:
- Hatun rapikuna qillqasqakama
- raku qillqakukuna tukuy rikchaq llinpina
- kaptakukuna
- ñañu chumpicha hina laqakuna
- ñawpaq sasachakuy rapipi qillqasqa.
Pacha: 40 minutos.
Huk willana
Kimsa willana.
n Ñawpaq ruray qillqasqa tukuruptin ñawinchaspa rimariy, mañakuy qari warmi yachay
maskaqkunata imatas ruranmanku kay yachasqanchik sasachakuy mana tarinapaq.
Hapiychik yuyay yanapakuq rapita.
n Lliu huñunakuypi, sapakama huñukuna kutichikunqaku imam nisqallankuta, hinaman
ruruchinqa wakinnin huñukuna rimarinanpaq, sapakama ñawpaq rurasqa qillqasqaman
hina.
n Wichqay allin yachayta, chuya yuyaywan yapaykuspa:
Allin hamutay
Mana wiksayakunapaq utqayman hanpi millpuyqa manas sapa kutillaqa
millpunachu, qunqaymanta marqanakuruspallam chay hanpiqa
154
millpuna.
Qari qari kayninta llikawan mana churakuspa, qunqaymanta tuparuspa
kuyanakuruspallam chay hanpiqa millpuna.
YUYAY YANAPAQ RAPI
TAPUKUNA KUTICHISQANKU
Ruwanakuna:
- Rakta chawpi hanpipa pukullun llinpisqa qayantin punchaw. Hinaman suqtaman
kuchuruspa chiqirachinqa uma sasachakuy tarinanpaq.
- Chay chiqichisqamantapas kaqllaraq suqtaman chiqichinqa yuyay yanapakuq rapipi.
- Tapukusqanman, kutichisqanman hina
- Qillqana, raku llinpi qillqanakuna, ñañu chunpichana hina laqana.
Pacha: 30 minutos.
Manaraq huñunakuchkaspa:
Puntata llinpiy hanpipa pukullanpa qaranpi: rapta, llaspa hatun rapipi hinaspa tawaman
kuchuruy uma sasachakuyta tarispa allichananpaq. Pukullukunapa hawa qaranpi qillqay
tapukuyta, hina ukunpi kutichisqanta, tapukuykuna, kutichiykunapas yuyay yanapakuq
rapipi qillqasqaman hina.
Huñunakuypi:
n Lliu yachay maskaqkuna ruyruta ruraspanku sayarinqaku, ruyru rurasqankupa
chawpinpiñataq churarayanqa hanpipa pukullunpa qaran tawaman kuchusqa uma ancha
sasachakuywan allichananpaq.
n Niy, hanpipa qaran tawaman chiqita kutiykachichun, puntata sapa kuchusqapa qipanpi
tapukuy qillqasqata ñawinchaykuspa kutichichun.
n Mana allinta kutichiptinqa niy sapa kuchusqapa qipanpi kutichiykuna qillqasqata
qawaykuchun.
n Yapatawan tapukuyta kutichichunku yuyaspaña, mana qillqasqata qawaspaña.
n Tukun allin yachay, tapukuyta lliu allinta yachaykuspa kutichikuptin. Yuyay yanapakuq
rapi wichqakun kay allin yachaywan:
Allin hamutay
Hanpikuna mana wachakunapaq utqayman millpuyqa manam sapa
kutilla upyanapaqchu, huk, iska kutikama hanpikunallapaqmi. Mana
imapas harkaqniyuq Tupanakuruspa kuyanakuqllapaqmi.
Kay hanpiqa mana wiksayay Tarinallapaqmi, manam harkanchu Huk
unquykunamanta. Nitaq VIH mantapas.
156
PICHQA HUKLLANCHAY: LLAWI SIPASKAYPI
WIKSAYAKUY
5
Llallinakuy Allinpaq
Warmakuna llutan (salvaje) runawan
wiksayakuy manam allin kawsaytachu
apamun qipa punchaw allin
patachasqanmana rurasqa tutaykun.
Qillqasqa yachanapaq
allin yachayqa
Huñunakuykuna Uma yachayniyuq qawaqpaqmi,
Kamachikuqpaqmi.
157
HUK YACHACHINAPAQ SIQICHAY: MANA
MUNAKUCHKAQ KAWKIY.
KAWSANAPAQ YACHAYKUNA:
Warmi maqakuyqa qallarin qari, mana allin runa, aswan kallpayuq kaptinmi, chaymi llunpayta
qaritukuspa, llutan runa hina, warmita maqakunku, paqtachaqpa mana musyasqan, mana
supay wasiman runkusqa; chaymi asikunku llapa llutaniru runakunaqa.
Maqakuypa rikchaynin
Kimsa mana allin ruraymi kay maqakuypa rikchaynin: Kikinta puni maqan, yuyayninta
manchachin hinaman maqarispa warmi munaychakuq. Kay qipaman mana allin ruraymi
aswanña mirachkan: warmakunallam wiksayachkanku, wakinnin sulluchisqa nanayta
riqsischkanku.
159
Ley para prevenir, sancionar y erradicar la violencia contra las mujeres y los integrantes del grupo familiar (Ley N° 30364). Artículo
12
160
13
Organización Mundial de la Salud. Informe Mundial sobre la violencia y la salud. Resumen publicado en español por la OPS,
Washington, DC.p.15
Wakin yupikuna Socos llaqtamanta 14
consecuencias
Resultados n Suicidio
mortales n Complicaciones del embarazo
n Aborto inseguro
161
n VIH/SIDA
Estudio “Comportamientos y culturas sexuales y reproductivas de jóvenes indígenas en Nauta - Loreto. Asociación Kallpa 2016
14
KAWSANAPAQ YACHAYKUNA:
Qallariy
Ruwanakuna:
- Hatun rapikuna qillqasqakuna
- Raku llinpi qillqanakuna
- Ñañu chumpicha hina laqanapaq
- Taksa rapichakuna llinpisqa y hatun rapi qillqasqa.
Pacha: 40 minutos.
Ima nina: Apu sutiqa runasimipim (rico (a), poeroso (a) Tawantinsuyu hatun llaqtapiqa
riqsiqku tayta Wamani sutiwan sutichaspa, (patrón de los cerros) urqukunapa illan (animan).
Punta watakuna kawsaq taytanchikuna taytanqa urqukunatas yupaschasqa uywankuna
allin mirananpaq; allin yachayniyuqkuna karqaku.
n Maskan yachay maskaqkunata huk qari, huk warmi, nin qamkunam kankichik Apu
huñunakuspa yachaypi, warmipa sasachakuynimanta willarikuq.
n Apukuna qawarichiwasun iman rurananchikta, puntata qawachiwasun hatun rapipi
huk yupay qillqayuqta, chaymi willariwasun ancha sasachakuy warmi warma qariwan
maqachikusqanta.
n Mañakun yachay maskaqkunata hatun rapipi qillqasqata qawaspa kikillanku
rimarinanpaq.
n Taksa Apu qillqanqa lliu warmamasinpa rimrisqanta. Hinaman kichaykunqa tapunakuyta,
kutichinakuyta, imaynas kawsamanku warmi warmakuna qunqayta qari maqaspa utaq
kallpawan pakchaspa munaychakusqanta.
n Llamkayta huñunakuspa tukuruptin warmi qari warmakuna qallarinku imataq: warmi
qawapayay, qatikachay, warmi maqakuy munasqan ruraynanpaq.
n Taksa rapichakunata qunku kutichispa qillqasqanta, hinaspa laqaykun sapaka rapipikuna 163
rimarisqan qillqasqapa urayninpi.
n Allinmi warmipa qaripa rimarisqan, hinaman rimanakunqaku.
n Tukuruspanku yuyaymanqaku huñunakuypi rimanakuspanku allin yachasqankuta, kimsa
rikchay warmi usuchina kasqanta; hinaman rimarispanku awan allintaña yacharinqaku.
Ruray
Ruwanakuna:
- Hautn rapipi qillqasqa
- Huk rapimanta tawaman kaptasqa
- Raku qillqakukuna llinpina
- Kikin akchiqmanta illaqnin urqusqa
- Ñañu chunpicha laqanapaq
- Taksa rapichakuna kaptasqa.
Pacha: 40 minutos.
164
16
Dinámica está basada en el trabajo: Graduando Violencias Cotidianas, Diputación de JAÉN. GUÍA PARA LA PREVENCIÓN DE VIOLENCIA
SEXUAL EN JÓVENES y ADOLESCENTES.
Wichqay
Ruwanakuna:
- Taksa rapicha “Munawankim”
- Kullu llasqa mana rikurinanpaq
- Rapichakuna kaptasqa.
Pacha: 30 minutos.
Qawakuy...
Suyay...
Kuyay...
Yanapay
Rimay...
Mallichiy..
Chaskiy...
n Qillqayta tukuruspa willakuy rapichapi, warmi qari huntachiy, manam sasachu. Tapukuy
¿Imatataq musyarunki? ¿Imanasqataq allin imapas ruraynin, rimaynin riqsiy? ¿Manachu
sasa kasqa kutichisqa huntachiy?.
n Rimanakuy tukuruptin, yuyaymanay, allinmi mana munasqanchik. Ruray kullumanta
llaqllasqapi mana munasqanchikta. Churay taksa rapichakunapi qillqasqata lliu
qawanankupaq: qari llunpay warmi usuchikuq, maqakuq kasqanta.
165
Allin ruranapaq yanapakuy
SITUACIONES 1.
EN NARANJA 2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
SITUACIONES 1.
EN ROJO 2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
166
YUYAY YANAPAKUQ RAPI
Imanintaq
167
ISKAY YACHACHINAPAQ SIQICHAY: LLAWI
SIPASKAYPI WIKSAYAKUY.
KAWSANAPAQ YACHAYKUNA:
169
2.3 Imakunas chikita, wiksayuq warmata harkanman
170
Imakunataq harkan warmalla wiksayakuruptin
172
17
Estudio “Comportamientos y culturas sexuales y reproductivas de jóvenes indígenas en Socos - Ayacucho. Asociación Kallpa 2016.
YACHACHINAPAQ SIQICHAYTAM RURACHKANI
“Manam kunanqa”
KAWSANAPAQ YACHAYKUNA:
Qallariy
Ruwanakuna:
- Hatun rapikuna qillqasqa
- Raku llinpi qillqaku
- Ñañu chumpicha laqana.
Pacha: 40 minutos.
Ima ninan: Ñawpaq tayta mamakunapa rimayninmi; tukuy imamanta anyanakuymi; chiqap
Pirú Suyupa sunqunpi llaqtakunapa rimayninmi.
Ruwanakuna:
- Papelógrafos.
- Cuadro dibujado en papelote doble: “Y ahora qué hago”, para hombres y mujeres.
- Tarjetas de cartulina (tamaño A4 cortado en 4).
- Plumones de colores.
- Cinta adhesiva.
Pacha: 40 minutos.
n Qari, warmi sapakama huñunakunku, sapa huñuman qun pukllana taksa rapikuna mana
qillqasqata, hinaman iskay hatun rapita tawa qichqapi llinpisqata.
n Manañakun sapa huñu huntachichun tawa qichqa hatun rapiman “Kunan imatataq
rurasaq”, qillqay taksa rapichakunapi tapukusqanman hina kitichisqata, chaynallaataq
churaspa mañakusqata.
n Quy chunka pichqan chawpi ikichasqata hatun rapiman huntachinanpaq:
Wichqay
Ruwanakuna:
- hatun rapipi qillqasqakuna qawachinapaq watuchikuna pinqapakunapaq hina, warami
warmakuna mana wiksayakuy tarinanpaq.
- Hatun rapimanta tawaman kaptasqa.
- Ñañu chunpicha hina laqana.
Pacha: 30 minutos.
176
YUYAY YANAPAKUQ RAPI
TAPUKUYKUNA KUTICHIYKUNA
Warmakunalla tuparunku.
n
n Kikin mana riqsikunchun.
n Mana yachanchu allin rurayta.
¿IMANASQATAQ
QARIWARMAKUNAWIKSAYACHIN n Manam yachanchu imaynas qari warmiwan tupaspa
YANANTA? yachay.
n Upyan waqaychuluta, akun kachipata.
n Achkasu.
n Hikutan huñu kasqanpi, utaq huknin.
n Qipanchan warmita.
n Mana allin rimakachaq, mana willakuykuna uyariq,
qawaq.
n Wakchalla.
178
SUQTA HUKLLANCHAY: WARMI QARIWAN TUPAYPI
RATAKUQ UNQUYKUNA 6
LLALLINAKUY
Maypi yachanapaq
qillqasqa
Huñunakuy Yachay Yachananchikpaq
Kmachikuq -MINEDU
179
HUK YACHACHINAPAQ SIQICHAY: SINCHI
SASACHAKUYMANTA MUSYAPAY
KAWSANAPAQ YACHAYKUNA:
Achka warmakunam kunanqa mana allin huñupa nisqanta arí nispanku chay rurayta
qatipakunku; paykunapaq allinsi chay ruray. Kay mana allin ruraykunam wasimanta lluqsin,
chaynallataq kay mana allin ruray kan llaqtakunapi; manam allin yachay kanchu kay
sasachakuy chinkananpaq. Yupi:
180
1.2 Ancha sasam kay unquykuna tariy: (ITS, VIH y SIDA)
Iskay sunqu
Pachakmantam kimsachunka rimarinku allin mana allin kasqanta;
wakichallanmi ninku manam allinchu nispanku. Kay llaqtakunapi
kaynakuna qawayqa manam allinchu, pinqaymi chullalla sunquyuq
runapaq. Apukunallam tawa, pichqa, chunka sunquyuq.
18
Estudio “Comportamientos y culturas sexuales y reproductivas de jóvenes indígenas en Socos- Ayacucho. Asociación Kallpa 2016
Mana pipas qawasqan
Kay qipaman ripuq watakunam warmakuna manaña munankuñachu
allinninpaq rimapayana.
Pachakmanta iskaychunca iskaniyuq warmi warmakuna, sipaskuna
willakun imapas hukpa Ninsqan rurasqanta; chaynapis qarikuna
hapispan, mana munaqta hapiruspa kuyaqtukun.
Pachakmanta suqta warmikuna, willakun hukpa nisqanta mana puni
rurasqanta.
Pachak Pachak
qarikunamanta % warmikunamanta %
Hukpa kamachisqan 11 14
mana munastin ruraq.
Hukpa kamachisqan 3 3
Mana ruraq.
KAWSANAPAQ YACHAYKUNA:
185
Socos llaqtapi yupichaykusqan
186
19
Estudio “Comportamientos y culturas sexuales y reproductivas de jóvenes indígenas en Socos- Ayacucho. Asociación Kallpa 2016
VIH y SIDA (chiki unquy).
kay unquyqaq runapa kallpan apaq, milkuq; supay chiki unquymi VIH sutiyuq unquyqa.
Ukunpichikpi qawawaqninchikta, kawsachiwaqninchitas mikun, tukun. Runakuna
kay unquywanqa manaña imatapas qawaspa, yuyayaspa, hinaman manaña atinñachu
hanpikuyta huk unquykunamantapas.
187
YACHACHINAPAQ SIQICHAYTAM
RURACHKANI
“Kuyay qawakuspa”
KAWSANAPAQ
Riqsiy imaynas kay ITS, VIH unquykuna yachan runapa ukunpi, hinaman tariy iskay llika
chukucha allin harkakuqta, mana allin unquymanta, wiksayaymanta harkakuqta.
Qallariy
Ruwanakuta:
- Taksa rapichakuna kaptasqa
- Raku llinpi qillqakukuna.
- Ñañu chunpicha hina laqanapaq
Pacha: 40 minutos.
n Niy warmi qari yachay maskaqta, sapa huñumanta lluqsichun huk warmi, huk qari, paykuna
qallarinqa imamantapas tapuyta, tratakuyta, kay tapukuyta: ¿Imatataq yacharunki
uyarisqaykiman hina kuyanakuspa kay ITS sutiyuq mana allin chiki unquymanta? ¿Imataq
VIH/Sida?
n Mañakuy sapa huñuta hatun rapipi qillqachun lliu yachasqanta, kay ITS, VIH/Sida sutiyuq
chiki unquy Uyarisqanmanta, tukuykuspa laqaychik pirqaman.
n Lliu huñunakuypi qillqaychik hatun rapipi utaq qullu llaqllasqapi lliu kutichisqata, imayna
rurasqan, mana yachasqanta, manchakuywan rimarisqanta.
n Qallarichin rimanarinakuyta allinmanta, mana allinmanta achkallaña tapunakuyta,
kutichinakuyta –tratanakuy (anyanakuy) sapa huñupa qillqasqa qusqanta.
n Lliuchaykichik uyariychik allin yuyaywan kutichisqanta, panatasqanta, allin rimasqanta
mana murmuraspalla.
n Tukuruspa ñawichaykuspa rimarin tapukuykuna allin kutichisqanta.
n Allinmi tapuspa ninman kay mana allin chiki unquymanta, kaynata: ¿VIH kanmanchu ITS?
¿Sida nisqan unquyta hanpinmanchu? ¿Imamantataq kay VIH, Sida chiki unquy rikurin?
¿Kay unquy warillapaqchu, warmi kaynin munachikluqllapaqchu? ¿Imanasqataq sirka
unquykunata ITS unquymi nispanku? Yuyarispa kutichinaykichikpaq ñawichaspa
188 rimarispa niy: “Yapatawan willanarikusunchik”, sutichasqa huk qillqasqa maytukunata.
n Huk huñu tratakuypi llalliruq, paykunam yuyaywan rimakachaspa allinta kutichin llapa
tapukuyta.
n Tratanakuyqa allin yuyayniyuqpa rimarinanmi, tapukacharikunanmi; ñawpaq tayta
mamapa anyanakunanmi; kunankaman kawsachkan Tawantinsuyu hatun llaqtapa
sunqunpi, hawa llaqtakunapi.
Ruray
Ruwanakuta:
- Hatun rapipi qillqasqa.
- Kimsa llinpisqa: huk uchku (cabina), tawa vagones (cada parte A3)
- Rapt rapipi utaq llaspapi (sayanin A4, tawaman kaptasqa)
- Rapi willakuy qillqasqa taksa rapichakuna (Putput yachay)
- Raku llinpi qilqaku.
- Ñañu chunpicha laqanapaq.
Pacha: 40 minutos.
Taksa rapichakunapa
sutin Imakuna qillqasqa taksa rapichakuna: yachay
Rin sapa vagonpi “putput maskaqkunaman aypunapaq.
yachay”
Qillqasqa willakuy: *Warma warmikuna qatipaspa rurasqam warmi kayninpa ukunpi imapas nanay yachananpaq, mana chayqa hawkan
chiki wañuchikuq unquypas hapirunman. Kay rurasqanta qawan kikin chiqap hanpiqmi, mana allin kaptin allichaspa hanpinanpaq
Wichqay
Ruwanakuta:
- Yuyay yanapakuq rapi tapukuyniyuq kutichiyniyuq.
- Uchuylla ruyru haytana rapimanta rurasqa.
Pacha: 30 minutos.
Allin hamutaykuna
Lliu ITS chiki unquymi utqayman qayan kay VIH sutiyuq
unquyta ratawanchikpaq. ITS unquytaqa qawanmansi 191
hanpina wasipi. Wakin ITS sutiyuq unquyqa uyayllas ukunchikpi hukmanta
kuyukachan; kay unquyqa ratayta munan warmikunaman; chaymi rina
hanpina wasiman. Manaraq kuyanakuchkaspa haku kuska hanpina wasiman
VIH sutiyuq
YUPIN WATUCHIKUNAPA
WARMI WARMAKUNA MANA WIKSAYAKUNANPAQ
192
QANCHIS HUKLLANCHAY: KAWSANAPAQ
ALLIN MUNAY (PROYECTO)
7
Llallinakuy allinpaq
Maypim churan
qillqasqata
Huñunakuykuna Yuyasapa yachachinapaq
Yachay kamachikuqpa
munasqanmi
193
HUK YACHACHINAPAQ SIQICHAY:
YUYAYMANAKUY
KAWSANAPAQ YACHAYKUNA:
Munay ruruq ñan kichayta qipa punchaw allin kawsay tarinanchikpaq, yachasqanchikman,
kawsasqanchikman hina sumaqta qawarispa.
2. Imaynataq qillqana “kawsaypaq ruray”
Qillqaspa “kawsaypaq ruray” kaykunam yachana:
1° Runa kasqan yachay:
Qallarin runa qatipayta: imaynas kawsan, allin yachayniyuqchu, imatas ruran; kay tapukuymi
kaynata nin ¿Pitaq kani, imaynataq kani, maypitaq, piwantaq yachani?
Tukuy allinkuna
Allin Kayninchik
Waqtanchikunapi allin
Rikchaninchik,
ruraykunam munasqanchikta
yuyayninchik kallpanchik
qawachiwanchik allin ruray
allin ruranapaq.
tarinapaq.
Mana allinkuna
Pisi Kayninchik Ayllupa, llaqtarunapa
Mana imapas allin ruray waqtankunapim mana allin
munaq; harkakun allin ruraykuna, yachaykuna
ruranata, yachana, tarikun; munasqanchik
kawsanata. mana Ruray atina
.
2° Musquyninchik ruray:
Imamapas rurasqaykita riqsiy: pitaq kanki, Imaynataq kanki, maypita, piwantaq
yachanki; kunan kanmi ruranki musquynikiman hina, hinaspam yuyaywan ninki:
imaynataq munawaq qawayta kunanmanta pichqa wataman; chayta kutichiy kay
tapukuykunata: ¿Mayqantaq munasqayki, musquyniki?, ¿Imaynataq qawakunki?,
¿Imatataq rurachkanki?, llamkachkanim ¿Imapi?, ¿Ruruq yachayta yachachkani?,
¿Mayqan? Icha ¿Churiyuqñachu kachkanki?
DIPLOMA Mi Visión
Personal
Tengo una Profesión Terminé
la Secundaria
Apoyo
a la Comunidad Me Enamoro
195
Lo haré
Puedo hacerlo
Trataré de hacerlo
¿Cómo hacerlo?
Quiero hacerlo
No puedo hacerlo
No lo haré
3° Runapa apachikuynin:
Unayña purirupa, yachaspa imay kaytataq
qipa punchaw, yuyaymanay imatataq rurawaq
musquynikiman hina. ¿Ima ñantataq qatiwaq
sapa puriynikipi allin ruray tarinaykipaq?
196
YACHACHINAPAQ SIQICHAYTAM RURACHKANI
“Qawakuyni”
KAWSANAPAQ
YACHAYKUNA:
Qallariy
Ruwanakuna:
- Hatun rapi qillqasqa.
- Rakukuna llinpi qillqanapaq.
- Ñañu chunpicha laqaku.
- Llamkanapaq rapi siqi pacha
Pacha: 40 minutos.
197
SIQI PACHA
Ruray
Ruwanakuna:
- Hatun rapi qillqasqa.
- Llamkanapaq rapi.
- Rakukuna llinpi qillqanapaq.
- Ñañu chunpicha hina laqaku.
- Rapikuna
- Kaptakukuna, rapikuna.
- Llamkanapaq rapikuna
Pacha: 40 minutos.
¿IMAYNATAQ QAWAKUNI?
¿Ima munasqaytatq ¿Imanasqataq ¿Imanasqataq
ruraruni? ruraruni? ruraruni?
Wichqay
Pacha: 30 minutos.
n Yachay maskaqkuna yachay wasipa ukunpi purinku utaq hawa pukllananku panpapi mana
harkasqa. Yachay yanapakuq utaq kikin amawta, huk yachay maskaqta llapchaykuspa
nin: “qasillalla” nispa, chay yachay maskaqmi qasillachalla saqikurun, mana rimaspa,
wakinñataq hinalla purikunku: Qasilla kaqmi warmi kaspapas, qari kaspapas
yuyaymananqa ¿ima allin munasqantas qispirachin, rurarun? Willan qispichisqanta.
n Chay pukllaypim yapanku pichqa yachay maskaqkunaraq. Pukllay tukuruptin yachay
maskaqkuna tapunakuspanku ninakunku imaniwaqta kay pukllayta nispanku.
Yuyaymanaspanku tapukuspanku ninku: ¿Runam kanchik, kawachwanchu mana
kuyurispa?
Allin hamutakuynin
Lliu runam yachanman: allinta qawaspa, munaspa; allin yachaywanmi
kallpanchakuspam, yuyaymanaspam munasqanchikta rurana; tayta
mamanchikpa rimapayasqanmi aswan allinta rurachwam
199
YACHACHINAPAQ SIQICHAYTAM
RURACHKANI
KAWSANAPAQ
Qallariy
Ruwanakuna:
- Hatun rapi qillqasqa
- Raku llinpikuna qillqanapaq
- Llamkanapaq rapi
- Ñañu chunpicha laqakuna
- Llamkana rapi siqi pacha.
Pacha: 40 minutos.
200
LLAMKANA RAPI
¿Pitaq kani?
Ruray
Ruwanakunata:
- Hatun rapi qillqasqa.
- Raku llinpikuna qillqanapaq
- Ñañu chunpicha laqanapaq
- Rapikuna
- Kaptakuna, rapikuna 201
- Llamkanapaq rapi
Pacha: 40 minutos.
Imayna ruway: “Allin Yuyaywan kawsanapaq rurasqa”
ÁRBOL
ÁRBOL PROYECTO
PROYECTO DE
DE VIDA
VIDA
4.- ¿ Qué cosas bonitas tengo para dar?
FLORES 3.- ¿ Cuáles son mis anhelos?
HOJAS
Ruwanakunata:
- Llanapaq rapi.
- Raku qillqakukuna
- Hatun rapikuna.
- Ñañu chunpicha laqana.
- Llinpikuna.
- Hatun rapta rapimanta achka kaptasqa.
Pacha: 30 minutos.
Imayna ruway: “WILLAKUYKUNA QILLQAY”
RIKCHAYNINKU
n Hinaman sumaqta qawan imaynas huñurunman kay kimsa rikchayta imampas allinta 203
munaspa ruranapaq, allin kawsay tarinapaq.
n Tukun yuyaymanaspa ayllukunapa, riqsinakusqankuna rurasqanta puntaman churan;
paykuna atinmi ñuqanchikpas allin munasqanchikta ruranchik.
n Qillqay allin rurasqaykita, chayman hina qatisunaykipaq.
QILLQAKUNA
204
205
206