Está en la página 1de 206

¿Yachayniypi

Yanapawankimanchu?
Pusay - runapa qari-warmi
kayninmanta allin yachachiy

1
2
¿Yachayniypi
Yanapawankimanchu?
Pusay - runapa qari-warmi
kayninmanta allin yachachiy

3
Y U PAY C H AY
Proyecto: “Derechos Sexuales y Reproductivos en jóvenes de las zonas andina y
amazónica del Perú”.
EQUIPO KALLPA:
Autora
Rocío Roncal Rojas, directora del proyecto

Revisión técnica
Alejandrina Zamora Pariona, directora ejecutiva de Kallpa

Coordinadores
Vanessa García Meza, coordinadora del proyecto en Ayacucho
James Paredes Soplin, coordinador del proyecto en Loreto

Colaboradores
Organización de jóvenes indígenas de Ayacucho:
Red Ñuqanchik Maronijei Nosheninka.

Colaboradores en traducción al quechua:


Jorge, Oré
Moises, Osorio
Pascual, Misaico

Docentes de Socos – Ayacucho:


Miguel Tineo Bermudez
Juan Yarisca Paucar
Arturo Carlos Cuti
Yolanda Granados Rojas
Jesús Espino De La Cruz
Dora Delgadillo Vargas
Genoveva Ochoa Tenorio
Charles García Sauñe
Soraida Sullca Quispe
María Soto Najarro
Nurcy Rodolfo Vargas
Janet Jorge Medina

EQUIPO AXIS
Director:
Niels Boe

Consultor pedagógico:
Bjarne Rasmussen

Coordinadoras:
Sofie Vestergaard Kristiansen
Ditte Christiansen Appelt
Cecilie Fernández

MINISTERIO DE EDUCACIÓN DEL PERÚ DIGEIBIRA:


Candelaria Ríos Indacochea
Ángel Arista Rolin
Teresa Servín Romero
Karina Cabanillas Cárdenas
Andrea Patricia Velarde Manyari
Julia Solórzano Mendoza del Pinto
María Teresa Lavado Fernández.

Diseño, diagramación e ilustraciones


Luis Corcuera Silva

4 Fotos
Archivos de la Asociación Kallpa

Lima – Enero 2018


* Kallpa promueve la identidad de género y reconoce al niño, niña, adolescente y joven como seres
únicos, para facilitar la lectura utilizaremos “ adolescente” “ joven” y “ estudiante”.
SIQI
RIQSICHIY

n PUSAYPA PATACHAYNIN.

I. PRIMERA PARTE: CÓMO ENSEÑAR EDUCACIÓN SEXUAL INTEGRAL EN EL AULA


1.1 La educación sexual integral
1.2 Enseñanza de la educación sexual integral en el aula

II. ISKAY RAKI: RUNAPA TUKUY QARI-WARMI KAYNINMANTA, SIQICHASPA


YACHAYWASIPI YACHACHIY.

UNIDAD 1: SEXUALIDAD, SEXO Y GÉNERO



Huk Yachachinapaq Siqichay: Runapa Warmi – Qari Kaynimanta Yachakuynin.
Iskay Yachachinapaq Siqichay: Runapa Qari-Warmi Kaynin.
Kimsa Yachachinapaq Siqichay: Warmi Qaripa Riqsikuynin.

ISKAY HUKLLANCHAY: KAWSANAPAQ YACHAYKUNA.

Huk Yachachinapaq Siqichay: Yupaychakuy.


Iskay Yachachinapaq Siqichay: Sunquchakuykuna umallikuy
Kimsa Yachachinapaq Siqichay: Tantiyaykuy.
Tawa Yachachinapaq Siqichay: Allin willanakuy

KIMSA HUKLLANCHAY: MUSUSIPASKUNAPA WAYLLUNAKUYNINKU QALLARIYNIN.



Huk Yachachinapaq Siqichay: Wayllunakuy
Iskay Yachachinapaq Siqichay: Wayllunakuy Qallariy, Allinta risqsinakuspa Tupanakuy.
Kimsa Yachachinapaq Siqichay: Qari-warmipa kayninmanta, mirayninmanta
Derechunkuna.

TAWA HUKLLANCHAY: MUSUSIPAS KAYPI, MANA WIKSAYAKUNAPAQ METODOKUNA.



Huk Yachachinapaq Siqichay: llika sukuta, allin hinakuy.
Iskay Yachachinapaq Siqichay: mana wiksayakunapaq Tuqpikuna.
Kimsa Yachachinapaq Siqichay: Mana wiksayakunapaq pastillakuna.

PICHQA HUKLLANCHAY: LLAWI SIPASKAYPI WIKSAYAKUY

Huk Yachachinapaq Siqichay: Mana munakuchkaq kawkiy.


Iskay Yachachinapaq Siqichay: Llawi sipaskaypi wiksayakuy.

SUQTA HUKLLANCHAY: WARMI QARIWAN TUPAYPI RATAKUQ UNQUYKUNA.



Huk Yachachinapaq Siqichay: Sinchi sasachakuymanta musyapay
Iskay Yachachinapaq Siqichay: Warmi-qariwan tupaypi, llapa ratakuq unquykuna (ITS-
VHI).

QANCHIS HUKLLANCHAY: KAWSANAPAQ ALLIN MUNAY (PROYECTO)



Huk Yachachinapaq Siqichay: Yuyaymanakuy. 5
Iskay Yachachinapaq Siqichay: Kawsanapaq Allin Munay Hamutay.

Qillqakuna
P
RIQSICHIY

usay - runapa qari-warmi kayninmanta allin yachachiy, ¿Yachayniypi


Yanapawankimanchu?) (La Guía de Educación Sexual Integral ¿Me
acompañas a aprender? Qillqa rurasqa kachkan, llaw sipas-musukunapa
yachakunankunapaq, maypi tarikusqankumanta, piwan kasqankumanta,
pikuna kasqakumanta pacha riqsikuspa, allin kuyanakuy, allin waynakuy,
allin kawkinakuyta yachaspa allí-allin kawsay aypanankupaq.

Kay tapukuypi: ¿Imaynanpitaq yanapachwan llapa musu-sipasninchikkunata


kay watankupi? Lliwpa yachasqanmi, musu-sipas kayqa, huk sasachakuy
watakuna, aswan risqisqa, unkurninkupa tukuy tiyrakuyniwan, (cambios
fisiológicos, psicológicos y socio-culturales) chay unkurninkupa
tikarakuyninpiñataq, llapa yachaqkunapa musyayninpi, paqarin iskayrayaq
sunquchakuykuna, rikurimun tukuy manchakuykuna, achka tapukuykuna,
uchityakuna ikutakun.

Runapa Qari-Warmi Kayninmanta Allin Yachayqa, (educación sexual


integral) qillqasqa kachakan, llapa llawi musu sipas yachaqkunapa, allin-
allin umanchakuy yachanampaq, allin-allin sunquchakuy yachanakupaq,
hinaspañataq waynakuspa tupanakuyman chayaspanku, allin riqsiywan
ruranankupaq.
6
Pusay. ¿Yachayniypi Yanapawankimanchu?) Rurasqa kachakan,
Yachachiymanta Kamachikuqkunapa kamachikusqankuta yupaychaspa,
aswantaqa chay Yachaywasipi Runapa qari-warmi Kayninmanta,
Allin Yachachinapaq qillqakunamanta, lliw runapa allin kayninmanta
puntachaspa, maymanta kasqankuta, pimanta kasqankuta,
chaymantañataq warmi qaripapas chaynalla imapas ruranankumantapas.

Kay yachay pusaqmi rurasqa kachakan, ruku (método) autogogicapa


nisqanman hina, chaywan amawtakunapa, tutorkunapa yachaywasipi
yachachinankupaq, yachaqkunapa hukllamanta yachanankupaq
(aprendizaje colectivo). Chaynallataqmi, qallarin metodologicata sumaqta
rikuchispa (descripción), chaylla (breve) siqichaymanta willakuy. Punta
rurayninpim amawtakupapa yachachiyninypi herramentampaq rurasqa;
educación sexuwalidad integralmanta allin yachachinanpaq.

Iskay yupay wiñachiypi siqichasqata tarinki, chaypim kanchkan qanchis


hukllaway (07 unidades, chunka isqunniyuq (19) siqichasqata, yachay wasipi
llamkanapaq, metodología autógogicaqa yachaqkunapa ruranankupaq,
sapa siqichasqa ruray qallariypim yachaqkunapa punta yachasqankuta
huñuspa patachana, chaypa qipanman qatiqñataqmi yachaykuna
huñusqa wiñachiy. Chaymanta tukupayninñataqmi, yapamanta llamkasqa
kallpanchay haypananpaq, siqichay munasqa qispichinapaq.

Qawasqanchikman hina, kay Guiaqa, yachaqkunapapas


yachachiqkunapapas, utqaylla umallinankupaq hina rurasqam kachkan, 7
yachaqkunapa kawsakusqankuman hinalla musyakunankupaq, runapa
warmi–qari kaynimanta allin riqsiy apakunankupaq.
¡Llamkaynikipi Allin Tukupay Kachun!
¡Les Deseamos Éxitos En Esta Aventura!
PUSAYPA PATACHAYNIN

¿Pusay imayna siqichasqataq kachkan?


Pusay iskayman rakisqam

n Qallariynin Raki kaqpi tarikun willay lliw yachay wasipi qari-warmi kaymanta
yachachiy.
n Iskay Raki kaqpim qanchis yupay kan sapakamapiñataq lliw qari- warmi kaymanta
yachachinapaq

Munayqa, Yachaqkunapa yachasqankumanta allina yachanannkuta,


Ministerio de Educacionmanta kamachikusqanta hukllawaspa.

Imayna rimanakunamanta yachachinapaq siqichayta, chaynalltaq


imayna yachachinamantapas.

¿Sapa yachaykuna imayna siqichasqataq kachkan?

YACHACHINAPAQ SIQICHAYTAM RURACHKANI:


Kachkan, imayna yachaqkuna yachachiymanta ruway, kimsa mitapi
ruwanam:.

Qallariy: Kallpanchay – Rikchapachiy.


Unkurtawan sentidunkunatawan rikchaparichispa, tupuy
yachaqkunapa yachasqankunamanta, chayman hina allin
rimanamanta yachanakupaq.

Ruway: Yachasqankuta Yachachinku.


Yachaqkunaman yachachinapaq siqichayta qawaykachispa,
hamutanku yachasqankuta, chuyanchanku tapukuykunata y hinaspa
8
yachsqankuta ruwanku.

Wichqay: Yachasqanku qatipay.


Yachasqanku qatipaspa chaninchanku, hinaspañataq impas
ruranankuta kamachinakunku.
I
PRIMERA
PARTE

QALLARIYNIN RAKI
YACHAY WASIPI IMAYNA 9

TUKUY QARI- WARMI KAYTA


YACHACHINAPAQ
1.1 Runapa Tukuy Qari-Warmi Kayninmanta Yachachiy.

Lliw qari-warmi kay yachachiyqa, kunan Qispichiy


yachachiypi ruraymi, yachaykunata huñuspa.
Yachaykunata chaninchaspa qari-warmi kay allin
kanankupaq, Kikinku wakinkunapas chaynallataq.

Lliw qari-warmi kay yachay 1 Qari- warmi kay allin yachay 2

Kaypim chaninchasqa yachachiy yachay, Kunstitusiyun Pulitika


yupaychay mirachiy, yachaykuna allin Kamachikun, “Idukasiyunpa
ruwaykuna, chaymanta kallpawan yupaychana, allin allin runa qispichinapaq,
pinqana unkurnin aqaychananpaq, kikinku pura chaynallas qari-warmi kaypas
tinkunakuypi, qari-warmi kay ruwayninkuta. allin kanankupaq manas
rakisqachu runakayninwan,
Chaymanta chukancha yachaqkunapa sumaq nitaq huñulla kaywan.
kawsanankupaq qari-warmi kaypi, allin kananpaq,
kikinku pura sumaqta kuyanakunankupaq. Chaysi mana rimachwanchu
allin yachayta manaraq
Lliw qari-warmi kaypi sapakama wiñasqankuman qari-warmi kayta sumaqta
hina miranankuta yachaspanku yanantin sumaqta yachachichkaspa.
wayllunakunankupaq, kawsakunankupaq.

10

1
Tomado del Currículo Nacional de Educación Básica del Ministerio de Educación - Perú
2
Benites Crispin Miguel “La necesidad de implementar la Educación Sexual Integral en las Instituciones Educativas”
Runapa qari-warmi kayninmanta allin yachachiyqa utqanmi,
yachaqkunapa:

Yupaychana unkurnikita,
Lliw qari-warmi kayqa chaynataq allin sanu kaynikita
allinmi, qari warmikuna kikikipata,
yachaqkunapa chayninkutas Wakinnikipatapas.
aswanta mirachinqa
tukuy yachaykunata, qari-
warmikayninmanta: Wasi aylluwan allinta
w Salud sixuwalman
rimanakuspa sumaqta
yanapanampaq rinan: Kawsakuna, sasachakuykunata
w Chaymanta sixu
qulluchina.
qallarinapaq riqsina
sasachakuyta, hinaspa
Amachanapaq.
w Riqsiychik, warmi qari, Wakin ayllukunawanpas allinta
mana proteksiyunwan kawsakuna, paykunawanpas,
tupaypa riesgonta, unkurninwan, Chaynallataq
chaynatallataq, sintimientuwanpas.
sixu segurupa allin
kayninkunata.

Intindinan sintimintunta, kuyakuyninta,


masinkunata yanapanakuyta, mana allinkayta,
pinqayta, chiqniyta ima.

Lliw idukasiyun sexuwalta, uchuychanmanta


qari-warmi wawakunaman yachachina,
paykuna qari -warmi kasqanku
yachanankupaq; watankuman hina gradu di
istudiunman hina yachayninku haypanapaq.

Chay raykum, munanchik amawtakuna


hamutanaykupaq (reflexionar), qispichinapaq,
yapamanta qispichinapaq, allí kayta, 11
yachayninkuta, rimayniykuta, chaymanta allin
sixuwalidadpi kawsanankupaq.
¿Piru suyupi imaynatataq idukasiyun sexuwal intigralta yanapanku?

Llapallan llaqtakunapim apakunan


maypi sociocultural nisqan yachaykuna
tarikusqanpi.

Idukasiyun sixuwal intigralqa hatun


allin ruraymi, llapanchikmi rurananchik

n Idukasiyun sixuwal intigralqa pruyiktu edukativu


institusiyukunapa ukunpi kan (PEI), disiñu kurrikularpi ima.
Llaqa n Idukasiyunpi umalliqkunata, amawtakunata allinta
Kamachiqpa, yachachispa, Sinsibilizana.
Yachachiymanta n Chaymanta chanin qullqi kan. Chaymantapas qatipana
Pruririchinanpaq allin ruray kanampaq.

n Idukasiyun sixuwal intigraltaqa yachachinman: uchuy


wawakunamanta hatuchaq warmakunakama.
n Warmi, qari warmachakuna, musu sipaskunapas
yanapakunanmi, disiñu curricular ruraypi.
Yachachiqkunapa n Llamkana chiqap rurasqakunata qatipaspa allin
Yachachiy yachachinapaq.
Pruririchinanpaq n Llapanchik, lliwchanchik chay puralla huk yachaylla
chaynallataq derechunchikpipas, tuturiyapa
yanapayninwan.
n Kuska llamkana taytya mamakunawan, apudiraduwampas
12 warmakuna yachachiypi.
n Material pedaquqiku hukllanchana istudiyun
tukuqkunaman curriculu naciyunal Edukasiyun basikam.
n Amawtakunata kapasitana llamkay qallarisqanmanta
tukunankama.
Yachaywasipi Runapa tukuy Qari-Warmi Kayninmanta
1.2 Yachachiy

1.2.1. ¿Yachaywasipi, imatataq yachachina, runapa tukuy qari-warmi


kayninmanta?
Nasyunis Unidaspa, huk sapaq aqinsuypapas kamachikusqanman hinas idukasiyun
sixuwal intigralta kaynata yacahichina:

Antikunsipsiyun,
Fisiyulugia qari warmi wiksayakuy
Kay mirachik Mana munastin

Rimana
Waqaychana
VIH / ITS amachay
yachaykunata kuskalla

Runa qari- warmi


Dirichus sixuwalis
mirachiq

Idukasiyun sixuwal allinmi Lliwchanchikpaq Vida sixuwal


miray sanu
Kanampaq. Chaynallataq allin kawsay sanu kuska
kawsananchikpaq.

Idukasiyun sixuwal lliw


intigralqa, ancha sasa
Idukasiyun sixuwal intigral allin Kunan wiñachiymi yachaykunapi
apakunampaq, kaykunam rurana: ruraykunapipas sinchi
yuyayniyuq kanampaq.
n Amawtakunata allinta yachachina, hinaspa
taripana.
n
Warmita qaritapas, yanapana antikunsiptivumanta
yachayninkupi.
n
Kanan llapa yachachinakuna Llapallan
amawtakunapaq. 13
1.2.2. Amawtakunapa ruranankuna yachaywasipi runapa tukuy qari-
warmi kayninmanta yachachinampaq.
Sixuwalmanta utaq sanu kawsay sixuwalmanta rimay hinallaraqmi pakasqa) llaqtanchikpi,
aswan hatun runakunapi mana allin qawasqa, paykunapaq aswan pinqay, manañam
watankuman hina yachayninkuta qunqanmankuchu.

Ichaqa musukuna, sipaskunaman, waynakunam


yachayta munanku allinta timpumpi
yachaspanku sumaq kawsay haypanankupaq.

Kaymi yachachinqa allin rurayta, hamutayta ñawpaq


awilukunapa warma kayninmanta yachasqankuta;
chaymanta manchakunman mana allin rurayta,
qipaman sixuwalidadta ruwaspanku waynakuna sumaq
kawsakunankupaq.

Ñuqanchik allinta yachaspanchik yachaqkunaman


allinta yachachichwanchich, riqispanku,
yupaychanankupaq, amachanankupaq. Chaymi
amawtapa ruraynin alli allin idukasiyun sixuwal
intigral llamkaypi yachay wasipi. Qawasun
mayqankunas ruwana.

n Yacahykunawan kuska ruwasun, yupaychanakuspa chay kaqlla, uyarinakuspa,


rimanakuspa, idukasiyunta chaninchaspa.

n Rimanakuyta yachaqkunaman yachachina, tapukuywan, llamkaywan chaykunawanmi


14
tariqaku, kuistiyunariyu, hamutayta tukuy imapas kaymanta, sasachakuymanta kikinku
allin ruranankupaq.

n Yachaykunapi rikcharinqa kuriyusidad, musuq ruraykuna maskanampaq; musuq


yachayta, yananpa hikutayninta parlaqmasinkuna, imapas munasqanku ruranankupaq,
chaynallataq amachanampaq sixsuwalninkupi etc.
n Yanapana rimanaykuypi llapa yachaqkuna ruranankupaq, wakinkunata yupaychaspa,
llapanku allin yachayninkuwan yanapanankupaq.

n Yachaqkunata Allin sunquta hatallinan, sumaq hamutayta riqsichina, chaymanta hawka


uyarichina.

n Yachaqkunata yanapana ancha sasachakuykuna llallirinankupaq, allin kawsay


tarinankupaq, manam pinqayllachuy-pinqana allintam yachachina.

n Ancha sasachakuykuna yachaqkunata llalliptinku yanapana. Anchuykuspa,


sasachakuyninta tanichiy, mana chayqa sapa kamaway mimana yachachiy tukuyta utaq
tayta mamankuwan.

n Chaskina musuq rurayta, chaypi manam paypa kamachikuynin qawananchu, kanñachu


llapan kutichiypas, yachaqkunapa sasachakuyninku allichay.

Sixualidad allin yachaymi rimanapaq hamutanapaq


yachaqkunawan yachaywasimanta pacha.

Chaypaq paykunawan sumaqta rimanakuna, allimanta


kuyakuywan.

Hukkaqnimpi manchakuwaqmi sixualidadmanta rimayta,


chaymi allin manaraq chaymanta hamutay kikikipa
sixualidadnikimanta, tayta-mama, amawta hina, yanapay kay
tapukuykunawan:

¿Imakunapitaq sixuwalidadpi ancha sasachakuyniy


yachachaqninkuna yachachiypi?

¿Munachkanichu uyariyta?

¿Ñuqapaq imataq sixuwalidad?

15
1.2.3 ¿Yachaywasipi runapa tukuy qari-warmi kayninmanta,
imaynatataq yachachiy?
Autogógica Pusaq:

Kay pusay mitudulugía idukasiyun sixuwal integral yachaqkunapaq chakrapi pirusuyupi


kaqkunapaq, rurana mitudulugía AUTO-GOGÍA (rimanakuywan).

AUTO-GOGÍA - Pusaq
Tarikun yachaqkunawan rimanakuypin
Manam kamachinachu (rimanakunan)
Huñun qallariynin achka yachaykunata, nitaq mana ninchu amawtapa
yachachisqanta.
Chuyanchan pantaykunata sunqunpi ukuchaspa allin kawsayta yachaqkunapa
chiqaqp allin kawsay sixuwalpi kanankupaq.
Dialogal metodologiapi, Yachaqkunaman rimanakuywan chaykunwan yachayta
maqchirinku chaymanta chayanku chaninchayman imapas sasachakuykunamanta
ñawpa yachaykunapa mana kayninta. Chaypin yachachiqkuna pusarin yachaykunta
yachachin yachaqkunañataq qasi uyarinku.

Kamachikuykuna:

Punta Yachaqpa kaynin tikrayta hawanmanta manam


Kamachikuyy atikunmanchu, yachayllanmantam atichuwan.

Iskay Kaq Llapa Yachaykuna, mana yachaqkunpa munayninpaq


Kamachikuyy kaspaqa, allin ruray munay puchukanmi.

16 Idukasiyunpi manchachiy rikusqa ruray, amachakuymanmi


Kimsa Kaq churan.
Kamachikuyy Manam yachaykunta kamachinachu; Aswanqa yachaqpa
munasqantam yachachina. Qallarina pukllaywan rankachu
pakiywan allin yachayman chayananpaq.
1.2.4 Imayna Yachachinapaq Siqichasqa Rurana.
Qatiqninman amawtakunaman haywarin yachay siqichay ruranampaq:

Siqichay ruray Tantiyaypi:

n Yachaqkunapa ñawpaq yachayninpi munayninpim kanan.


n Chaynallataq riqsinan runasimipi o quechua rimanakuyta, hamutayta (las ideas)
yachaykunata llapa yachaqkuna (los estudiantes) allin mana qunqana yachay
kanampaq.
n Kaykuna nisqamanta amawta hamutay tapukuyta utaq mañakuyta (guía) pusay
idukasiyun sixuwal intigralpi ruranan.

Yachay siqichay ruraypi:

Disiñu Kurriculo Nasiyunal Edukasiyun Basikapa nisqanman


hina siqichasqa, kayqa prupuesta flixibles mirachina utaq
ridusina askamapi , yachaqkunapa yachayninkuman hina
Utqaymanmi
kayqa ulkapanapaq sinsibilisar yuyaymanay haypanapaqmi
Yachachinapaq
allin kawsay sixuwal miraypi ruranankupaq.

Allin yachay ruraykuna kanampaq kamachin sumaq


allichasqam yachay wasi kanam. Tiyanakunata churana
Yachaywasi allichay. muyuqpi, llapanku yachaqkuna puntapi kamanankupaq,
chaymantas yachaqkuna pura amawtanpas allin
qawanankupaq.

Yanapan allin sunquwan, munaywan yachaypi nisqanman


Yachaqkuna hina yachaqta sutinmanta qayana, kallpanchana
allin chaskiy hamutasqan mana manchakuspa rimanampaq, mana
pinqaspa, upallayninta chanichana mana sasachakuyta
rimana, kikillamanta ruranampaq yanapana.

Yachaqkuna Salud sixuwal mirachiq runakunapa kayninmantam riman,


Yanapay. wakinku qipanku, mana amañasqa kay rimaymanta kanku.

17
Chayanallataq yachaqkunata yanapana yachaykuna
Kamachikuykuna
haypanankupaq. Nisqanman hina; kunfiyabiidad, dirichu
Yachaqkunapa allin
upallaynin, wakinkunapa rimasqanku chaninchanan,
yachanankupaq
dirichum uyarisqa kanan, silularta upallachinan, etc.
Kamachiy flixibli chaymi yapana, utaq qichunapas,
Yachachachina
yachaqkunapa kasqanman hina, yachsqankuman hina, allin
siqichay tikranapaq
kasqanman hina.

Yachaqkunapa Ukasiyunmi achka yachaykuna truykanapaq. Amawtapam


pimanta, ruranan mana kikinniraqta tarispan sumaq yachaqkuna
maymanta, pikuna yachaqkunaman yachachinan. Nisqanman hina: warmi-
kasqankumanta qari yachayninkuta yachachinakunanku, chaynallataq
ima ruranankutapas. Riqsinanku histurias, misay, samiy ,
qawarispa
llaqtakunapa llapa yachayninta riqsichina, etc.
yachachinapaq.

Yachaqkuna sapanku runa kanankupaq paykuna kikinkun


Yachakunapa imapas ruranankupaq. Nisqanman hina yachayninku
kikillankumanta wakin yachayta hina ruranankupaq, hamutayninkuta,
yachanankupaq. munayninkuta rimanakuynin, ninakuypi Mana chiqnikuspa
ruranan.

Yachayta kallpanchan, yuyachakuyninmanta, iniyta,


yupaychayta ukunchaspa hamutay pinqanampaq nisqan
Tanqay Yachaqkunata qina, tapukuna kutichiynin yuyaymananampaq (¿Hinachu
Hamutay. ruranki?) ¿Maynillampi?, yachaqkunata huñuna kumprumitir
imusiyunalmente tallirmar (¿imatataq qam rurawaq chaypi?)
(¿Imaynatataq qam hamutaynikiman kutichiwaq?)

Yachayta llapan yanapanakuspa rurana. Siqichasqakunapi,


Yachachkunata pukllaykunawan llallinakuypi allin yachaykunata haypana,
huñuspa Yachachina. Nisqan hina: kikillanmanta lliw yanapanakuna, kuñupa
sutinta akllana, rantichaqkunatapas.

Yachaqkunapa maypi Yachay allin chaninchanapaq, chaymanta yachayta


kasqankumanta chaskispan allin ruranampaq, sapa siqichasqapa
yachanankupaq. qallariyninpi istudiyupa qatipaynimpi, llaqtapi rurasqata,
chamanta kuyakuywan istudiyu ñawinchanapaq.

Yachaqkuna pura rurana ivaluwasiyunmanta, haykapi,


Yachaqkunawan imayna rurananta. Ivaluwanmanmi siqichasqa ruray
kuska, qatipayta ukupi. Nisqan hina sapa siqichasqapi yachay nisqanta,
rurana. yachaqkunapa haypasqankuta, chaymantapas yachaykuna
qispichisqankuta, sapa kama siqichasqakunapi Imayna
Ruways mitudulugikaswan rurasqata.
18

3
Estudio: “Comportamientos y cultural sexuales y reproductivas en adolescentes y jóvenes de comunidades rurales e indígenas de
Socos y Nauta”. Asociación Kallpa – AXIS. Perú, 2017.
1.2.5 Pusay mitudulugikapi Idukasiyun Sixuwal Intigralpi rurasqa:

Tawan yachaykuna ruwasqanku pusay


mituduluqikapi rurasqa ESI, sapakamata
qawarisun.

Wayna, musuykuna yachakuchunku paykuna prutagunista


Musu sipaskunapa ruraykunapi kasqankuta, huñunakuspa ruranankupaq,
Ima achka ruraykuna qispichinankupaq kaykuna huñulla
ruwanankumantapas rurayninkuqa allinmi, hamutayninmanta tupayninkama
qaway prupuista rurayninku.

Wayna, musuykuna yachakuchunku paykuna prutagunista


derechokunamanta ruraykunapi kasqankuta, huñunakuspa ruranankupaq,
qawaspa achka ruraykuna qispichinankupaq kaykuna huñulla
rurayninkuqa allinmi, hamutayninmanta tupayninkama
prupuista rurayninku.

Warmi-qari chaynalla kuska rurana, sapakamata


Warmi Qaripa
yuyaychaspa (respetando), allimanta, yuyaymanaspa
Riqsikuyninmanta
warmi-qari kasqanta riqsiykuspa.
qawaspa

Waynakuna–musukunapa sapaqniraq (diferencias)


yachayninkunata hamutaspa, maypi kayninmanta (zonas
de origen) huklla yachayninmanta.
Sapaqniraq yachaykuna (diversidad cultural), chayachin
(se refiere), llapa rimaykunata (expresión), yachaykunata
grupupata, suyukunatapas.
Tukuy hinastinmanta Kay rimaykunam (estas expresiones) chayan huñusqan,
kasqankuta paykuna suyukunamampas, manam achka rimayllachu
qawaspa kan, kallpanchan, yachin patrimuniyu kultural de la
humanidad, achka yachaykuna rimaykunawan. 19
Kay munay kan (implica) riqsikuymi, chaninchaymi,
uyaymi (aceptación) hukpa yachayninkuna yupaychaymi,
chaynallataq kumplimintaridadis riqsiy chaymanta
aynichin (reciprocidad), llapallanku chaynakamalla.
1.2.6 ¿Imaynatataq qapikachana kay pusayta?

Pusay, dukumentu amigabli, kamachin mitudulugika autugúnika


ruranata rimanakuypi Kurríkulu Nasiyunal Idukasiyun Basika
Ministiriyu idukasyumpa kamachikusqanmi.
Iskayman rakisqa: punta kaq amawtapaq, ukumpi tarikun imayna
idukasiyun Sixuwal Intigral yachay wasipi yachachinapaq (ESI).
Iskay ñiqin yachaqkunaman siqichasqa yachaykuna, chaymanta
mitudulugía yachaqkuman yachay wasipi yachachinampaq.

Pusay mitudulúgika Idukasiyun


Sixuwal Intigral ancha kallapanchaqmi,
patachasqa huntachiypi (cumplimiento)
Idukasiyun Sixuwal Intigral yachachiypi,
Plan Anuwal Institusiyun Idukativapi
tarikun.

Kay ruray sapakama yachachiy idukasiyun sixuwal intigralma huñusqam kanan


amawtakunapa tuturkunapa yachaqkunawan yachachinampaq chuncka kimsayuq
watanmanta chaynallataq sikundariapipas yuyapasun:
n Wata qallariymanta pacha planificana, privinina.
n Tuturia yupay hurapi yachachinan, qanchisnintin siqichasqa pusayta.
n Pusayat utilizana yuyapaytawan yachaqkunapa nisisitasqanmantan hina, chayna
yachaykunata hamutaspa, kunan punchawkama ruranku.

Pusaypi rurasqanku, yachaypim tarikun: “allin kay kulturasixuwal,


mirachinapi, musu sipaskunapi, ayllu Sukus y Nauta”, 2016 ñiqin
watapi, kantaray killapi. Chaynallataq ukunpi ukumankimpi kaq,
UGELPE llamkaq amawtakunapa yachaqkunapa, kamachikuqpa
qillasqanku Sukus Hawtapi.

Rakuyti yachaykunam rimanasqa FORMABIRPI llankaqkunapa


ispisiyalistakunapa huñusqanku Loritopi, Red indígena ÑUQANCHIK
20 Ayakuchu.
1.2.7 Sapakama Yachaykuna Patachasqa.
Siqichasqa kay pusay idukasiyun sixuwal intigralmi munan kallpanchayta, matirialkuna
hirramientas MINEDU, kurríkulu nasiyunal iduakasiyun basika praktika idukativo munan
rikupirar tukuy yachaykunata, qatispaspa, chaynallataq urqu llaqtakunapi indígina
amawtaman haywarin yachaykunata paykuna yachaqkunaman yachachinampaq. Musuq
yachaykuna ruwanankupaq musuq kawsay paqarichinankupaq.

Qanchis huk-kay (7), chunka isqunniyuq (19)


siqichasqa yachaykunam pusay idukasiyun
sixuwal Intigralpi tarikun, amawtach
yachaywasipi yachachinqa iskay yupay
hura tuturía simanapi, munachiy siqichasqa
qallarinapa flixibli amawtapa munasqampi,
yachaqkunapa munayninman hina.

Siqichasqa yachayqa, MINEDUPA patachasqa


kamachikuyninmi munachisqa propuista didactikapa
munasqaman hina yuyachiynin qatipaspa allin
yachayman pusananpaq, mitudulugía autugúgika
(autogógica).

Pusaq siqichasqa ruranapaq.

n Qallarina yachaqkunapa utqayman munasqanman hina. Rurawaqmi Sukus Nawtapi


yachaykuna huñurqa qatipasqata qatipaspa. Yachaqkunapa yachaymañakusqankum:
munapayanakuy, ruku antikunsiptivus, wiksayakuy infixwnina de kuntagiyu sixuwal.

n Yachaqkunawan walantin yachay siqichanapaq rimanakuna.

n Pusaq Idukasiyun Sixwual Intigralta puntata likay llapallan yachanaykipaq,


“Informándonos en el tema” nisqanpi, chaypin rimana ruranata, chaynallataq los
risultados dil istudiyu allin kaymanta sixuwal, miray musuq sipaskunamanta (Socos,
Nauta).
21
n Qatipay sapakama siqichasqam kimsa: qallariynin, wiñachiy wichqay (tukuynin).

5
Estudio: “Comportamientos y cultural sexuales y reproductivas en adolescentes y jóvenes de comunidades rurales e indígenas de
Socos y Nauta”. Asociación Kallpa – AXIS. Perú, 2017.
n Qallariy yachaqkunapa yachasqanmanta, chaypaq qallariynimpi kaq tapukuywan sapa
siqichasqan prumuivi, chaninchana partisipasiyun hamutayta rispitana.

n Tiyuriya praktikamanta pacha, hamutaymanta pacha sixuwalidadpi, riyalidadwan


tinkuymanta pacha tiyuriyaqa manañam qallariyninñachu, rialidad intidinapaq. Tiyuriyqa
hukllanchasqan riyalidadwan kanan. Musuq yachaykuna paqarinampaq, sixuwalidad
allin yachanapaq.

n Chaninchana tukuy yachayta, yapachaspa urqu llaqtakunapi runakunapa yachayninta,


kunankama, kuna riyalidadman rurachisqa. Yachaykuna, riqsiykuna yachay wasipi
rurasqa llaqta suyuta allipachinqa.

n Llapa musuq yachaykuna haypasqaykita chaninchay praktikamanta pacha. Chaynayá


yachaqkuna kutichichunku chiqap kayta, yanqa niraqpi llapa yachaqkuna, rikupanankupaq
hinaspanku allin ruranankupaq.

n Tukuy yachaqkunapa rurasqankuta haypasqankuta sapa kama siqichata chaqruspa


chaninchan, chayqa riki tukuy achka ruray praktika tiyurisasiyun, chaninchan, ruraykuna,
rupyaykuna riqsiykuna qispisqanpin. Nisqan hina: warmiwan qariwan chay niraqlla
huñunakuy yachay wasipi kawsanku, chaynallataq yachay siqichasqapi kuska llamkanku
(pukllaypi, kartillas gráfico, etc), musuq kamachikuypi chayniraqlla Kay mitodología
awtógica, rimanakuykuypim tarikun, yachaykunapi chaninchaspa, chaymi mana
manchakunaykichu yachachiynikipi. Icaqa kusisqam kanayki sapaq niraq yachaykunata
uyarispayki.

Recuerda que esta metodología


autogógica usada, está basada en el
dialogo y centrada en el estudiante, así
que no debes sentirte amenazado durante
el proceso de enseñanza aprendizaje,
por el contrario debes estar cómodo al
escuchar y emitir opiniones y criterios
diferentes y variados.

22
II
SEGUNDA
PARTE

ISKAY RAKY
YACHAYWASIPI 23

YACHACHINAPAQ SIQICHAY
RURAY
24
HUK HUKLLANCHAY: RUNAPA WARMI – QARI
KAYNIN MANTA YACHAKUYNIN, RUNAPA QARI-
WARMI KAYNIN, WARMI QARIPA RIQSIKUYNIN.
1

ALLIN YACHAY AYPANAPAQ.

Qari-Warmi yachaqkuna kachinku


hukniraq, sixuwalidad, sixu, giniruta.

YACHACHINAPAQ IMAPAS YACHAY RIMANAKUNA


SIQICHAY (AREA CURRICULAR Y
COMPETENCIA DEL MINEDU)

Huk Yachachinapaq Sixuwalidadpa nisqanta


Siqichay: “Warmi tariy (identificar)
– Qari Kaynimanta
Yachakuyninwan
Kawsani” Yuyay manayta aypan,
imapas rurananta
yachakun, maypi
Iskay Yachachinapaq kaskanmanta yupaychan.
Riqsipay karaktirísticas
Siqichay: “Qari-Warmi físikas, biyulúgicas,
anatumikas, fisiyulugikas Yachakun pi kasqanta.
Kayninqa Kikiymi.”
qari-warmipata sixuman
hina.

Kimsa Yachachinapaq Maskay, ginirupa kasqanta,


Siqichay: “Warmi kaqlla kayninta, rispitu
Qari Kasqaymanta sapaqniraqpi (en las
Riqsikuyniypi, Kachkan diferencias).
25
Yupaychakuyniy”
HUK YACHACHINAPAQ SIQICHAY: RUNAPA WARMI
– QARI KAYNIMANTA YACHAKUYNIN

RIMANAMANTA YACHAPAY

1.1. RUNAPA WARMI – QARI KAYNIMANTA YACHAKUYPA IMA


NIYNIN.
¿Imataq runapa warmi – qari kaynimanta yachakuy?

Las diminsionsiyunes biyulugicas-mirachiq, suyunpi-afiktiva, itika y


mural, tinkusqas, runakunapa tukuy kawsayninpi, ruran.
Sixuwalidad intigralqa si ixprisa a travis di lus kuyay, idintidad,
intimidad, waylluy, miray, ayllu, quchukuy wakinkunawan tinkuy, tukuy
ruwanankuwampas.
Chayna kawrayna sixuwalidadpi, kamachin allin kawsayta, chayna pura
yuyaychayta.

Sixuwalidad tarikunmi kawsayninchikpi. Llapanchikmi kawsanchik kikinchikpa


sixuwaldadninchikpi, sapakaman runakuna kikinkupa sixuwalidadninkupi kawsanku. Allin
sixuwalidadmanta intidinapaq, wawasun:

Nin runapa kaqninkunamanta: anatumikus, fisiyulugikus


sapaq niraqmanta, disarrullu, madurasiyun urganus
sixuwalisninmanta. Chaynataq disarrullu sixuwal, difirintis
itapas paqarisqanmata pacha, wawa, musukayninmanta,
miraynin qallariynimata, tukupayninkama. Nisqanman hina
musukayman yaykuypi: Wirpun wiñan, ixpirimintan musuq
Dimensión Biológica kallkay, kuyanakuy.
26
- reproductivamanta
Chaymanta sixuwalpi miray, rilasiyuninis sixuwalis, cuito,
qaway.
wiksayakuy wachakuy.
Sixuwalidadqa manam funsiyun biyuligikallachu,
manataqmi rilasiyunis sixuwalllachu utaq
mirayllachu, aswanqa hayparin un ilimintu allin
disarrullu utaq mirayllachu chaymanta kikinchay,
tukuy kawsayninchikpi.

Sapa runan llaqta ayllupa chaninchasqan maypin wiñan y si


disarrulla, ukunchakun lliwichaman huntachin ayllukunam,
iducasiyunta yachaywasipi riligiyunta, yachayta criinsiyas
chaymanta kmachikuykuna kuntrula kumpurtamintunta.
Chay llapanmi yanapanqa tukuy imam rurayninpi, chaynata
kamachispan, hamutayninkuta chaynallataq, musllayninkuta.

Nisqanman qina: aparinsuya ixtirno urganus sixuwalis


qallariyninmanta qarikunaman warmikunam yachachiyta
qallarin. Qarikunata mana munanchu waqanankuta imusiyunin
Dimensión rimamanta, dibil kayta, sintirsi vulnirablis, fallar manchati kayta;
Socialmanta kamachinku kallpasapa, insinsiblis, kumpititivos, agrisivus,
qaway. awqakuy imapaq quq sapata. Warmikunatañataq, michakunku
utaq kumpititiva, kallpasapa, agrisiva, inisiytiva kanankuta.
Chaymanta munanku sumaq kasukuq, riscatadas mama, qaripa
kamachiqan ruranallanta.

Achka kaman musyay, kawsay, sixuwalidad


ruray, sapaq runakunawan, sapaq
yachaykunawampas.
Sixuwalidadqa tarikun tukuy
kawsayninchikpi, allin kawsayta qispichin.

Achka kaman musyay, kawsay, sixuwalidad ruray, sapaq


runakunawan, sapaq yachaykunawampas.
Sixuwalidadqa tarikun tukuy kawsayninchikpi, allin kawsayta 27
qispichin.
Dimensión
afectivamanta
qaway.
Sixuwalidad ninanqa kuyakuy, sinsasiyunis,
sintimintus, etc. Manam rilasiyun
sixuwalmanta, kuitumantawan rimayllachu.

Nin sapa kama runakunapa allin yachayninku, rurayninku kawasy


kawsayninpi chaykunam tarkun aktitudninpi, sintimintunpi,
allin kaynin, rispitu sixuwalmantam. Nisqan hina valoris,
rispitu, kumprumisu, dignidad, qispichiy sinsiridad, tuliransiya.
Dimensión
Etika sapinqa kikinchik chaninchakuyninchikmi awtuistima
Ético -
kallpanchay.
filosóficomanta
qaway.

Kaykuna diminsiyunis sixuwalidad kikinku


puram huñusqa chaymi mana rakichwanchu
unkurta hamutayninmanta, krinsiyamanta,
valuris, imusiyunis, sintimintus ayllumanta nitaq
Kulturamanta.

Yachaqkunapa qatipayninpi yachaykuna tarisqanku


ayllu Socospi- Ayacucho willakun sixuwalidadmanta
mayurunakunamanta, amawtakunamanta, tayta
mamakunamanta, hampina wasipi llamkaqkunamanta,
wawqikunamanta, qusakunamanta.

Ayacucho (N=363)

28
YACHACHINAPAQ SIQICHAYTAM RURACHKANI

WARMI – QARI KAYNIMANTA RIQSIKUNI


KAWSANAYPAQ

RIMANAMANTA YACHAPAY

Yachaqkuna, warmi – qari kaynimanta allinta riqsikunku, hinaspa yupaychankunku,


chaninchakunku, waqaychakunku allin kawsanakupaq.

Qallariy.

Munay aypay:
Yachaqkunta tapuspa huqariy, warmi – qari kaynimanta riqsikusqankuta.

Ruwanakuna
¡Yuyariy!
- Tapukuyninyuq yanapakuq papil.
- Kuwadru istadistiku (turta u barras) HuK timputa llapanku rimanankupaq,
qatipasqapa willakuyninwan. munasqanku rimanankupaq
- Qatun rapikuna. hamutayninta yachaqkuna
yupaychaspanpaq.
Pacha: 40 minutos

Imayna Ruway. “ Achka Yuyaykuna”


n Yachaqkunaman (los estudiantes) sapaq kaq qarikuna – warmikuna achka hamutay
ruranankupaq, sixuwalidadninkumanta hamutanankupaq.
n Sapakama grupu rurachunku huk urganizador hamutaykunata sixuwalidadmanta
tukuykuspayki pirqakunaman laqay.
n Haskama ninakuyta ruray plinariyapi allin mana allin (lo positivo y lo negativo) sapa
grupupata. Kaymi ninakuyman pusanman nisqam hina (por ejemplo): ¿haykaptaq
allin relasiyun sixuwal ruray? ¿cuándo está bien tener relaciones sexuales? ¿Allinchu 29
humusixuwal kay? ¿está bien ser homosexual? ¿masturbaysi mana allinchu? ¿masturbarse
hace daño?
n Uyarinachu llapan kutichiykunata, llapan mana allin kaptinpas, icha chuyanchanachu
wakin pantasqakunata icha rimaykunamantachu hatarichina huk runa, grupu
usuchinapaq.
n Mañay grupunkunaman kutichunku ninakuchunku kaykuna tapukuykunata.

¿Ymaynanataq haypawaq infurmasyunta rimana sixuwalmanta?


Chiqap infurmasiyun willakuymanta qillqay priyuridad listata.
Chaymanta yachiy sapakama priyuridad nisqanta.
¿Kaya rimaykunamanta, imapas yachaykuna sapakamachu warmipaq
qaripaq?

n Hatun tinkuyta ruray yachaqkunapa huñusqa llamkayninku haywanawanankupaq.


n Tukupay la Imayna Ruway aslla riqsichiywan qatipasqapa kuwadru tarisqanwan,
chiqap infurmasiyunkunamanta. Tupachiy infurmasiyun chaskisqaykita llapa istudiyupi
tarisqankuta.

Allin Hamutay.
n Sixuwalidadsi allí allin kay, quchukuy hina kay kawsaypi.
n Kumprindi furmas di kumunikasiyun allin kawsay, sano kawsay, tirnura
abrasupi tarikun, muchaypi qawariy, kuyakuy.
n Sapa runakunam sixuwalidadninkumanta ninku.
n Sixuwalidadmi kuska runakunawan paqarisqanmanta
wañukunankama. Paymi hatallin unkurmanta hamutasqachikmanta
yachasqanchikman hina.

Ruray
Munay aypay
Yachaqkunam riqsinku qari warmi
kayninkupa tukuy iman kasqanta, ¡Yuyariy!
chaynallataq chaymanta yachay kawsaninpe Kay rimaymanta qatipaykunam nin,
yanapasqanta. musu sipaskunaqa rimanakunku
Ruwanakuna. qari warmi kayninkumanta,
- Revistas y periodicos. taytamankuwan, mawtakunawan,
- Kaptana. hospitalpi llamkaqkunawan,
- Laqana. masinkunawan, yankuwan.

Pacha: 40 minutos.

Imayna Ruway: “Los campos de mi sexualidad” Qari warmi kayninchik yachaymanta


dimensionkuna.
30 n Kimsa Yupay llamkaqkunata kamachiy hinaspa ruranankunata hayway.
n Mañay, yuyariy ñawpaq Imayna Ruwaypi infurmasiyunta kutirichiy (recuperar).
n Sapakama yupay grupuman, sutinchay sixuwalidad qatipanpaq.

w Huk Huñu : Dimensión Biológica - reproductivamanta kaq.


w Iskay Huñu : Dimensión afectivamanta Kaq.
w Kimsa Huñu : Dimensión Ético - filosóficomanta kaq.
n Quy kamachikuykunata sapa grupu qillqachunku llapa hamutykunta, achaka rimaykunta,
minsaqis, frasis, diskursus, valorasiyunis, qaripa warmipa sixuwalidadninkunamanta,
imaynam hamutasqankuman hina, chaymanta tukupaynin riqsichinampaq
hunanchasqaman, revista, piriyudiku rikurtiwan, etc. Chaynallataq hayway karnval
takita, llaqtapa tusuyninta, yachayninta awilukunapa willakusqanta, etc.

n Munachiy grupukunaman tapukuykunta, allin hamutaykuna sixuwalidadpi kanampaq.

- ¿Ima rimaykunatataq, minsajis, diskursus, valurasiyunis, yuyaykuna


(recuerdos) uyarirqanki musukunapi? Unkurninpi chalay (cambio) kasqanta
(biyulugiku – miraypi (reproductivo).
- ¿Ima rimaykunatataq uyarirqanki, minsajis, diskursus, valurasiyunis, yuyariy
31
sixuwalidadmanta ayllupi, yachay wasipi, kumunikasyumpi?
- ¿Ima rimaykunatataq, niykunatataq, yupaychaykunatataq,
chaninchaykunatataq uyarisqaykita yuyachkanki, sunquchakuymanta,
munakuymanta?
n Grupalpi llamkayta tukuykuspa, kimsan grupuman plinariyapi riqsichiy sus pruduktus,
kunclusiyunis, hamutay sixuwalidadpa chaninchayninta.

Riqsichiy nisqanta hina.


w Kampu u disminsiyun biyulugiku – mirachiq: yawar apari.
w Kampu u diminsiyun susiyal: Karnaval.
w Kampu u diminsiyun kuyakuy: Wayllunakuy

En Socos, la población quechua.

Kampu u diminsiyun Kaqmpu diminsiyunal susiyal


biyulugiku – mirachikuq
Karnaval grupunpim musukuna rinku,
Yawar apari u piriyudu u luna: yuraq waliwan chaynalla pachanku
chay kapmi warmi puntata ruqunkupi waytankuwan riqsichikunku,
yawarta aparin u icha qinsianira, ña kasarakunanpaqña kachkanku
katkyasqa warmikuna. qaripas warmipas luchiyupi kallpa
sapa kayninkuwan qupinakunku,
para yakuwan nuyunku, llimpikunku
kuchinillawan chaynatam kusikunku.
Chaymantam kusikunku karnavalpi.

Kampu u disminusiyun kuyakuy

Waynanakuy musu sipaswan apu urquta rinku waynanakuypi, kutinku wasinkuman


yanta qipirisqa, allin kaptinqa chaymantaq qaripa taytanmaman yakupakunku
sichkam, sipas yanukuyta, kutakuyta yachanan, qariñataq uywakuna hapiyta
chakrapi llamkayta yachanan. Chaykunata ayllukuna rimanakunanku.

Allin Hamutay.
n Sixuwalidadpa kimsa diminsiyuqniyuq: biyulugiku, psikulugiku,
susiyal.
n Sapa runa huk tukuylla Kay kisma diminsiyukunan hukllanchasqa
32 kikin pura chaymi mana rakina, unkurta Lirikuta, umamanta llapa
yachaykunamantapas.
Cierre
Munay aypay. Yachaqkunam riqsinku qari warmi kayninkupa tukuy iman kasqanta,
chaynallataq chaymanta yachay kawsaninpe yanapasqanta.

Ruranapaq.
- Kimsa Yupay tarjitas kartulina tamañu A4.
- Plumunes llimpikuna.
- Sinta hapichina

Pacha: 20 minutos.

Técnica: “Ordenando el concepto”

n Huñuy yuyariy ñawpaq ticnikapa tukuyninta (las conslusiones).


n Mañay yapamanta huñunakuchunku punta kimsan grupukuna.
n Quy (brinda) as minutu yupayta sapa grupu kikinkupa rimayninku chuyanchanankupaq
(para redifinan) sixuwaliddmanta.
n Llapankupaq churay kimnan difinisiyunkunata maypi rikunapi.
n Kamachiy llapanku kimsan difinisiyunta sixuwalidadmanta qawapanankupaq.
n Yuyay (recuerda) difinisiyun lliw kasqanta, yapasqachu diminsiyunis biyulugicas –
mirachiq (reproductivo), susiyal, wayllukuyta, imaynas (siempre) hasiendu valurasiyun
kallpachaspa yachaykunta (cultura) runasimi o quechua pirusuyupi.

Allin Hamutay.
n Allinmi musuu sipaskuna sixuwalidadpi
n Allin kawsay yachananku, rispunsabli,
n Saludable, kusilla achka yachaykunata
n Sixuuwalidadmanta sumaqta qatipay-
n Kuspanku.

33
34
RUNAPA QARI-WARMI KAYNIN

RIMANAMANTA YACHAPAY

1.2. Runapa Qari-Warmi Kayninmanta imaniy.


Ministiriyu Idukasiyunpa nisqanman hina.

Sixus kunjuntu di caracterisiticas físiKas, biyulugicas,


anatumikas, fisiyulugicas llapa runakunapa,
chaymanta difinin qari warmi kayninkumanta. Sixu
paqarisqanmanta pacha riqsichin.

Tiqsi muyupi urganizasiyun Mundialpa de las Saludpa nisqanman hina.

Tirminu sixu nin al kunjuntu di karactiristikas


biyulugicas, chaymanta nin al ispiritu de los siris
humanus: china – urqu kasqanta.

Kay iskay difinisiyunta qawaykuspa tukuynimpi


nichwanchik, sixu kumprindi karaktirisitikas fisikas,
anatumikas, fisiyulugicas, runakunata difinin qari
warmi kayninta.
35
Runapa Qari-Warmi Kaynin, manan
yumanakuyllachu.
1.2 Runapa Qari-Warmi Kayninmanta aswanta umanchay.
Qawasun Runapa Qari-Warmipa sapa Kayninmanta riqsiykunta.

Runapa karaktirisninkuna difirinsiyar wakinkuna


rispituwan difirinsiyanapaq. Nisqaman hina (por
Características
ejemplo): Sayaynin (Estatura), sixu, chukchampa llimpin
físicas
(color del cabello), aychampa llimpin, pisu (peso),
watan (edad), ñawinpa llimpin, kay nisqankunaman
runapa kayninta difinin.

Kumprindi kunjuntu urganus (sistemas y aparatus)


unkurninchikpi (en nuestro cuerpo) funsiyunis vitalis
Características ispisificas nisqanman hina (por ejemplo): sistima
biológicas muskular, sistima sirkulaturiyu, sistima digistivu,
sistima hurmunal, aparatu mirachiq (reproductivo)
llapallanku.

Kay kaqa kachkan chay runapa, warmi-qari kayninpa


Características ukunkunamanta niq, Imaynata miranapaq warmipi,
anatómicas qaripi sullu unachakunanmanta, hinspa chay
qispichinanmanta.

Qaripa – warmipa qinitalninkuta


yapamanta qawaykusun, hasiendo ispicial
infasis maypi tarikusqanta, funsiyunamintu
impurtansiya di tus urganus, prusisus que
hasin sapa unkur (cuerpo) huklla kanan,
chaymi chaninchanapaq sumaqta riqsina.

36
Qaripa qari kayninta riqsisun.

Hawapi kaqkuna.

El Pene, lani, luku, ullu, qari kaynin, apiru urgano ancha sinsibli, umanpa sutin
glandi, pripusiyu qarapa maytusqan, lani fuinti di plasir, su rispuesta prinsipal a
la estimulasiyun is la iriksiyun Ukunpim tarikun unkur kavernusu ispunqusu qui
sun kulumnas qui al llinarsi de yawar produsi rigidis y wiñarin..
Los Tistículos, urganu miraypi participan asallimata hurmunatawan ruran qaripa
sixun iskutuwan maytusqam kachakan.

El Escroto, Llampu wayqacha, aychachayuq ukunpi iskay runtukuna tarikun.

Ukupi kaqkuna.

La Uretra, Kunduktu mayninitam ispay yuna (semen) hawaman lluqsin.

El epidídimo, Llanu tarqu tubu runtupa hawanpi tarikun. Chaypim yuma almacenan.

El Conducto Deferente, Iskayaycha tubukuna ipididimuwan huñunakun apan


yumata yuma yakuchakunampaq.

La vesícula seminal, Yuma paqarinampaq yanapan. 37


Qaripa urganu qinitalninta – warmipa hurmuna sixuwalnin yanapan andrágeno
nisqan. Testosteronas, adrógeno chaysi tiskuluta paqarichin. Chay hurmunas
qaripa unkurninpi iyaculachin, chayñataqsi allin sixuwal mirachiyta chaninchan.
El Semen, Yuraq yuma yaku asallinawan chaqrusqa chaymanta yaku
yumapiwan hinaspa wiksayachin Yuma iyakulasiyunpi wischuptin.

La Eyaculación, urgasmupi lani yunata lluqsichin.

El espermatozoide, Qaripa asalliman umayuq, chupayuq purinampaq,


kawsan qanchis chunka iskayniyuq yupayta.

Warmipa Warmi kayninta riqsisun

Hawapi kaqkuna.

El Monte de Venus, Is una zuna wira sapa


villuwan tapasqa, vulva maytuq.

El Clítoris, Ancha sinsiblim, chaypim


sinchi plasir sixuwal tarikun.

El Himen, Llaspa mimbrana vagina uchku


tapaq. Yawar aparipi, yawar pasachiq.

Los Labios, Rakapa hawa hitan,


muyuqninpi pilu wiñan, uretrata
vaginatawan amachan. Los labios
internos o menores, rakapa ukunpi hitan,
sinsasiyun sixuwal chaypi tarikun.

El orificio uretral
38
Ukupi kaqkuna.

La Vagina: Raka, chupi, cavidad chutakuq vulvawan kuillu utirinuwan kuska,


aychawan muyusqa.

El Útero, Kisma aycha pira tikrasqa hina. Iskay kayniyuq: Unkur, kuillo.

Sapaq Imaniykuna.

El Ciclo Menstrual, Warmipa yawar apari punchawninkuna sapa killapi.

La Ovulación, uvulu wischuy, huk kaqnin uvariyumanta. Chaypim fluju


vaginalnin runtupa yuraqnin hina churakun.

La Menstruación, vaginapa yawaychakuynin punchawkuna kimsa


qanchis punchawkuna, Utirupa ukumpi kaq kachakuykuptin.

La Fecundación, Uvulu asallimawan chaqrukuptin huk kaqnin trumpas


di falupiyupi, chaywanmi wiksayakun qallarin.

39
Unkurninchik funsiyunis biyulugicas rurayninmi.
Características Runapa unkurninpim achka sistimas kumpuistus
fisiológicas urganus kan. Tijidus. Silulas funsiyunis fisiyulugikastas
ruranku.
Qawasun ima tikrakuykunas
rikchakun llapa musu-
sipaskunapi:

n Qari musukunapi chunka iskayniyuq watamanta, chunka tawayuq watankama kambiyus


biyulugicos qallarin. Warmikunapiñataq yaqa iskay wata qipanman. Punta yawar apari
lluqsiyta qallarimun (la primera menstruación).
n Puntayawar apari (primera menstruación – Menorquia) chaymanta yuma (esperma)
paqariptin (reproducción de la esperma – espemarquía) chaykunam qallariynin musukuna
kapasidad mirayninku (capacidad reproductiva de los y las jóvenes).
n Qaripas warmipas chay hurmunallantam ruranku (hombres y mujeres producen
las mismas hormonas) warmipim ruranku (se reproduce) aswan (más istruginus –
progistiruna, qaripiñataq aswan tistustiruna.

Warmipi kambiyukuna:

w Akni warmapi qumpin aswan asnaqta


w Wallwanpi villus rikurin
w Wiqawnin as wiñaparun anchaman
w Ñuñunkuna rikurin, villunkuna wiñan
w Punta yawar apari rikurin.
w Wiñapakun urganu qiniltanin.

Qaripi kambiyukuna:

w Saprankuña wiñan
40 w Akni musupi
w Rimaynin rakuyan.
w Villun wiñan chankanpi, qauqunpiwan, wallwanpipas.
w Unkurni /su cuerpo) qunpin aswanta, amaqta amaqta
w Runtunkuna, lanin wiñapakun.
Amawtapaq, yuyanampaq yanapaq

Mususipaskunapa Mususipaskunapa Yachachiqpa kutichiyni


tikrakuynin tikrakuynin
Musupa qaranmi Qaran wiswiyan, Musu sipas kayninpim apakun,
Piel wiswiyn kaqninpi kaqninpi rikurin chaymantaqa allinyanmi, uyata
(algunas veces) akni (algunas veces yakuwan, jabunwan upakun
rikurin akni aparecen granitos o sapapunchaw.
(granitus) acné)
Chankanpi, Chankanpi, Achkanpi musuq villun unkurninpi
Cabello wallwanpi qasqunpi, puvis wiña, qaripi warmipi hukniraq.
puvisninpi villu wiñayta qallarin
wiñan

Kanmanmiñuñunkum wiñaynin
Ñuñunkuna Ñuñunkuna wiñan chaynakamalla haypanman chay
Mamas o tumpatas nanaspa tumpata nanan
Senos sayaylla kanmamnmi hukkuna
wiñan
hatun.
Sikipata wiqawnin Umrunkunam
Tamaño del anchuyan,
anchuyan, ñuñun Warmikuna sayayninman
cuerpo qasqunwan chayanmanmi qarimanta puntata.
hatunyan, llsaynin
sayaynin yapakun Qari puburtadman chayaspa sayay
yapakun, sayaynin sapa, sayay sapa aswanta llasan.
yapakun

Anchata Aswanta qumpin


Sudor Kuntrulanmansi mayllakuspa,
qumpin musyan Musyan unkurninpa
unkurninpa asnayninta armakuspa sapa punchaw
asnayninta.

Voz Rimaynin, ikun Kunka rimaynin wicharinman,


Kunka rimayni (es
tumpa suwavi urayrinman qunqaymanta.
profundo) waqlirrun

Yawar apari
Órganos killa (periodo de
sexuales de la menstruación) Sipaspi yuraq yakus rikurimun
mujer qallarin, warmi kayninpi, allinllam.
rakapatan uquyan

41
Órganos Iyakulasiyunis, Qarikunapi allinmi iriksiyun,
sexuales del iriksiyunis rikurin, iyakulasiyun puñuptin kayni
hombre qari kaynin,
runtunwan wiñan
YACHACHIY SIQICHAYTAM RURACHKANI

Rimana: “Kikiypam qari-warmi Kayniyqa

Yachaqkunapaq, yachaynin ruray:


Yachaqkuna sumaqta risqisukun warmi-qari kayninpa, kaynikunamanta. (características
físicas, biológicas, anatómicas y fisiológicas relacionadas al sexo).

Qallariy

Munay Aypay:
Llapa yachaqkunapa qari-warmi kayninkuwan unkurnikupa tinkuyninta riqsikunku, allin
yachaywan kawsananpaq.

Ruwanakuna:
- Hatun rapi (papelografo)
- Llimpi qillqanakuna (Plumones de colores)
- Laqana (Cinta adhesiva)

Pacha: 40 minutos.

Imayna Ruway: “Atipanakuy”

Yachaqkuna sumaqta riqsikunqaku unkurnimanta chaynallataq qari-warmi lliw


kayninkumanta.

n Yachaqkunta tapuy, yachankuchu ima atipanakuy kasqanta, chaynallataq rimachiy tutuy


ima yachasqankumanta.
n Yachaqkunata kamachiy iskay huñuyman, warmi qari rakinakunanpaq, atipanakuy
qallarinankupaq.
n Kamachiy, atipanakuypi yanqalla pukllay qallarinankupaq, llallinakunqaku tapukuy
kutichiypi, maychika warmi-qari kayninkumanta yachasqankuta.
n Mañay sapa huñuyta, hatun rapipi, warmi-qari kayninkumanta qillqanakupaq,
hinaspañataq pirqaman chay rapi laqananpaq.
n Chay huño, achka warmi-qari kayninkumanta rimay qillqaqmi, llallinqa.
n Rimanaykuypi, ima tapukuykuna, ima manchakuykuna, ima sunquchakuyna, sapa
42 huñuykunamanta rimasqankuta, hatun rapipi qillqay.
n Rimanakuypi mañay, allin mana allin warmi-qari kayninkumanta sapa huñuy
qillqaskumanta parlanankupaq, chaymantañataq, paralanachiy kay nisqanman hina:
¿Chaynallachu icha manachu, Runapa Warmi – Qari Kayninwan runapa warmi
qari tupanakuynin, icha chaynallataqchu kawkinakuyniku?
¿Runapa Qari-Warmi Kayninwan, chupi-pisqu, raka-laniwan chaynallachu?
¿Runapa Qari-Warmi Kayninwan, Runapa Qari- Warmi Yachakuynin,
chaynallachu icha manachu?
¿Haykataq kan, qari-warmi kay?
¿Imaynanpitaq kay rimaymanta runa pantanku?

n Uyarinapunim llapan tapukuykunapa kutichiyninta, allin mana allin kaptinpas,


sumaqllatam chuyanchaykuna pastasqa rimaykunatapas, mana qipanchanakuy
kanampaq.
n Patachay allin rimaykunaman chayasqankuta, Runapa Qari-Warmi Kayninmanta
tapukuykuna kaqta yupaychaspa.
n Yupaychay atipanakuy pukllayta, wiñaymanta kunakama Socos Llaqtapi kay raymi
waqaychakusqanta, lliw Perú suyuman puntaman apaspa.

Allin hamutay.
Sexomanta rimayqa, runapa qari-warmi kayninmanta allinta riqsikuspa,
mirayninkumata yachakuyninmi.

RURAY

Munay Aypay:
Musu sipas yachaqkuna, riqsinku warmi-qarikayninumanta, chaynallataq, chayninpa ima, imayna,
imakunapaq kasqanmatapas, aswanqa sumaqta yachanqaku llawi sipas musu kaypi mirayman
chayaspa sasachakuyninkumanta, allin kasakuypa mana allin kaynikunmanta.

Ruwanakuna:
- Tawa huñuy (juegos de tarjetas) rumi llaqllasqa kaqlla rurasqata, uma hamutachiqta (en
forma de rompecabezas)
- Huk Wankusqa kanchaq lastiku, tarjetakuna qachanapaq
- Rapimanta rurasqa tawa pukllay huñusqa churanapaq
Pacha: 40 minutos.

Imayna Ruway: “Saywa”


Imaninan:
43
Kuyanakuq maqtillukuna urqupi purispanku, rumiqa pataqanku saywata piqaspa, sapa
rumipi, atuchaq rumikunapi kayna qilqasqa “tukuy sunquwan kuyanakuyqa wiñaypaqsi”

Manaraq qallarichkaspa.
n Manaraq qallarichkaspa, rakta rapipipi uma hamutachiyta ruraspa, runapa warmi-qari
kayninmanta niyninta qillqana, chaymatañataq warmi-qari kayninkumantapas sutinta qillqana
(lani, raka, niqta) huktañataq, huk niykunataña (qaripa taqtakuynin, yawar apari niqta)
chaykunatañataq chaqruna llapan qillqasqakunatawan, hinaspa hinana rapipi wayqakunaman,
tawa rapi wayqa uma hamutachiq lluqsiqanampaq.

Siqichaykunapi.

n Warmi qarita tawa llamkay huñuyta ruray, chaykunamanñataq huk rapi wayqata sapa
huñuman quy.
n Sapa huñuykuna rapi wayqayuqña tarikuptin, qallariyta kamachiy.
n Chay Munayqa, sapa huñuypaqmi chunka minutus kan, sapa niy, suti runapa warmi-
qari kaynikumanta tarinakunapaq, hukkunamanta niykunatapas. Chaymantatañataqmi,
uma hamutachikuna pakiq pampaman churan, tukuqmanta hina allinta qawaspa makin
quqarinanpaq, chaymantaqa manañan truykanmanchu.
n Tukuruptinkuñataq, llapan huñuykunata kamachiy muyuriqninman churakunakupaq,
chaymantañataq sapa huñuypi huk humalliqta akllasqa sapa niynukunata, sutikunata
likanqa, wakinkunatañataq tapuna imaynanpi allin mana allin kasqanta.
n Chay qillqasqa hamutaypi, nikuyna, sutikunapas pantasqa tarinakama qatiy,
chaymantañataq truykana huñuykunata, llapan uma hamutay paki likay tukunakama.
n Rimanaykuypi huk huñuy, llapanmanta punta qaway tukuqmi, llallinqa.

Runapa warmi-qari kayninmanta niy:


n Kay tapukuykunawan, qallariy rimanakuyta:

• ¿Imaynanpitaq unkurninchikta allinta yupaychana?


• ¿Imannaptiptaq qari-warmi kaynichikmanta, yachay allin?
• ¿Runapa qari-warmi kaynininta, Imaynatataq waqaychankichik?

44
Tarjetas del juego “Saywa”
Pukllay – “Saywa”

QARIPA, QARI KAYNIN

El pene / Lani El escroto / Luksu


Laniqa, qaripa, qari kayninmi,
tuquru kaspi kaqlla, tukuynin Luksuqa, llampu chimu aycha
utaqa umanñataqmi (glande) wayqam, lanipa urampi warkuayaq,
nispa sutichaqa, aycha runtukuna waqaychaq, chaympim
qaranpañataqmi (prepucio) yuna paqarin.
sutiyuq. Chay lanintam lluqsin
ispay, chaymantañataq yuna qari
warmi-qariwan tapaptin - kawki.

QARI KAYPA, UKUNINKUNA

Los testículos / Los conductos diferentes Las vesículas seminales


Runtukna Tuqu pusaq. Tuqay wayqacha
Runtukunaqa, Chayqa iskay
yunakuna Chay tuqunta yunakuna, wayqachakuna,
paqarichiqmi, runtumanta lluqsin, yunakuna paqriypi
chaytantañataq próstata nisqanta, lanipa yanapaq
qaripa qarikanampas tuqunta.
hormonakuna ruwaq
(testosterona) niq
sutiyuqta.

La próstata El epidídimo

Prostataqa yunapa yakunmi Runtukunapa hawanpi iskay


patachaqkuna, chaypin yumakuna
puqun.

El Semen /YUNA El espermatozoide Wawsay.


Riqsisqataqmi yuma Chaymi qaricha Qari qari kaynimanta
suqucha, chayqa yuraq mirananpaq kaq, yuraq yaku lluqsimun, 45
yakucham próstata umachayuq, chupachayuq warmi qariwan
nisqanpa unaychansqa, uqullu kallqa puríq. tapunakuypi qari
chaypim tarikun sallima Qaripa qarikayninmanta orgasmo nisqaman
(espermatozoides). lluqsiramuspaqa, kimasa chayuriptin
punchawmantam wañun.
WARMIPA WARMIKAYNIN

HAWANPI KAQ

El monte de Venus La vulva El clítoris


Warmipa warmikayninpa Warmipa Clitorisqa uchuy
hawanpi maytuq warmikayninpa qipicham
chukchakuna, kaymi hawanpi achka taksa wirpapa
tarikun púbico tullupa organukuuna hawanpi tarikun,
hawanpi vulvapa tapan. kaymi sumaq puntayku
musyachiq.

El himen El meato urinario Los labios externos o


mayores
Himenqa llaspa qaram Warmipa uchkun
Hawapi hatun wirpakuna
warmipa warmikaynin uretra lluqsichiq.
Chayqa rakta qara
uchku tapaq,
chukchapa wiñananmi,
yawaripauyninpi wayar
chaymi meato uchku
apaq.
ispanata maytun .
Chanallataq warmikaypa
punku yakunan.

Los labios internos o menores Las mamasÑUÑUKUNA


Ukunpi kaq taksa wirpakuna
Ñuñukunqa warmipa warmikaynin
Llaspa qara mana chukchayuq, mirayninpi yanapaqmi. Rikurin sipas kayninpi,
clitorista tapan. Ispayta wachakuptinñataq llillita paqarichin wawapa
hawaman lluqsichin. mikunanpaq
.

Órganos internos
UKUNPI ORGANUKUNA

La vagina Las trompas de El útero


Warmipa warmikaynin, Falopio Uteroqa pera
wiñariq chintiriq tuqu ISKAY tikrasqamanmi
llaklla kimsa ruraq: TUQUCHAKUNA rikchakun, pichqa utaq
-Yawaripakuyta lluqsichin. qanchis sayaniyuqmi.
-kuyanakuypi chayninta Uteruwan uvario Chaypin wawa wiñan.
46 qaripa qarikaynin yakun. tupanachik, chaypim Maytuqninmi endometrio
-Wachakuypi chayninta yuma ovulowan sutiyuq, wawan panquchi,
wawata paqaruchin. wawata paqarichin. yawaripakuyninpi
kacharikun.
Los ovarios
KISMAQ MUQUNKUNA
Uteropa sapalaw waqtanpi warmikay ovulota
hormonatawan paqarichin

HUK RIMAYKUNA

La menstruación La menstruación El ciclo menstrual


YAWARIPAKUY YAWARIPAKUY
Punta yawaripakuymanta,
Warmipa Warmipa
qatiqnin yawaripakuykama.
yawaripakuyninmi mana yawaripakuyninmi
Kay yawaripakuykunapa
ovulopi wiksayakuptin. mana ovulopi
chawpimpin warmikuna
Kimsa utaq pichqa wiksayakuptin.
wiksayakunku.
punchaw apkuy, sapa Kimsa utaq pichqa
iskaychunka pusaqniyuq, punchaw apkuy,
uutaq kimsa chunka sapa iskaychunka
punchawmanta. pusaqniyuq, uutaq
kimsa chunka
punchawmanta.

La ovulación El óvulo
Ovulomanta ovariopa lluqsiyninmi. Ovuloqa warmipa miranmi, wawa paqarin
Kaymi hukpi apakun hukpiñataq tawa pachak waranqa ovulowan
mana.

ALLIN HAMUTAY
n Unkurninchikta siqsispaqa ima musyaytapas yachasunmi. Musuq
utaq sapaqkuna rikuriwaptinchik. Lirpuwanmi qawaspa riqsisun.

47
WICHQAY
RUWANAKUNA
- Tapukuypi, kutichiypi hamutaypi yanapaq rapi
- Rapi wischusqamanta uchuy ruyru haytana.

Pacha: 15 minutos
Imayna Ruwal: “Saminchay”
Ima ninan:
Allpa yupaychay. Mama pachaman samikuna apay kawsachiwasqanchikmanta yupachaymi.

n Yachaqkuna muyupi churakunku sapakama makinkupi samiyuq, chawpinkupi llikllata


mastanku.
n Samiqa llikllapi churasqa, ichaqa puntatam allinta kutichina hukaqnin hamutay rapipi
tapukuykunata.
n Samiyta llapachan rapipi allin hamutay tapukuykunata kutuchin, chaymanta charaychik
samikichikta llikllaman churaychik. Kay tapukuynan:
- ¿Imataq ruunapa qari warmi kayninku?
- ¿Imapaqtaq allin qari warmipa yawaripakuymanta riqsiynin?
- ¿Imapaqtaq allin warmi qari kayninkumanta riqsiy?
- ¿Imatataq qawachin warmipa yawaripakuynin?
- ¿Imatataq qawachin maqtillupa warmapa tuta puñustin yuma wischuynin?
- ¿Qari warmi kayqa chaynallachu qari warmi kayninwan?
n Mana allin tapukuykunata chuyanchay, chaymanta iskayrayaykuna kaptinqa chinkachiy.
n Tukupayninpi kay allin ruway yanapanchu unkurninpi qari warmi kayninku sexualidad
allin kay apanapaq.

Allin hamutay
n Musu sipas kayniypi llapa unkurniypa truykaynin yanapawanchu musu
sipas kayniypi.
n Musu sipas kaypi unkurkunapa truykaynin kallpanchanchu imayna
kaytapas, chayta yachaykuspa chayta qawaykuspa yachanachu allin
waqaychayta.
n Musu sipas kaypiqa unkurkunaqa achka truykaytam tarin, sanu kayta,
allin mikuyta, allin puñuyta, chuya kaytam ruwana. Chaymantam
haypan allin kayta musyaspa.
48
KIMSA YACHACHINAPAQ SIQICHAY: WARMI
QARIPA RIQSIKUYNIN (GENERO)

Rimanamanta yachapakuy

3.1 Warmi Qaripa Riqsikuyninpa niynin.

¿Imataq, Warmi Qaripa Riqsikuynin?

Warmi Qaripa Riqsikuyninta yachanchik:


Imayna llaqta- ayllu ukupi allin kawsay haypanankupaq, yachay
tarputa wiñachispa qaripas warmipas chaynallata chaninchanakuna,
yupaychanakuna.

Qari –warmi kayta wasi ayllumanmta pacha riqsichina, yachaykunawan, willakuykunawan,


llaqta aylluwan, chaynallataq llaqta umalliqkunawan, yachay tarpuqkunawan kuska.

Qarikunata llaqta ukupi ninku kallpasapa,


llamkaysapa, impas quq, sapallan kaynin,
ruwaysapa, piñapiña, warmiwan tupaspa
maqakuuq.

Warmikunalñataq sumaq kawsaq, wasinpi imapas


ruwakuq, ancha kuyakuq, runamasinwan allin
kawsakuq, imakunapas allin waqaychaq, mayninqa
maqarun utaq maqarachikunpas 49

Kay qipa watakunamanqa qariwan –warmi chay niraqllam kawsanku, tukuy ima
ruwakunapipas: llamkaypi, estudiaypi, wawa churi mikuchiypi.
Qari- warmipa ima ruwayninpas llaqta ayllupa yachachisqanmi, wawa paqarisqanmanta
pachaLos imakunatapas ruran.

Nisqanman hina, llapa ayllukunam, qari warmi warmakunata


sapakamata qawayku, pachakuyninpi, kuyayninpi,
rimanakuyninpi. Qarita yachachin mana waqaqta, manataqsi
yanukunmanchuu nitaq siramanchu, “Chayqa warmi
warmallapa ruranansi. Chaykunamanta sapa punchaw
paqarichin qarin warmipa iman ruranankuta. Wawakunaqa
Ukllaypin imatapas qatipan, ayllunpa ima ruwasqantapas.

IMATAQ ENFOQUE DE GÉNERO?

Currículo Nacionalmi apamun qanchis enfoque transversalkunata: Derechos, inclusividad,


educación ambiental, bien común, búsqueda de la excelencia, interculturalidad y de
igualdad de género.

Currículo Nacionalpim kay


siqichasqa tarikun generomanta
yachaykuna

“Nawpaq watakunamanta pacha qari warmiwan manam chak niraqllachu


kanku.

Llaqtapa runapa hamutayninpin iskay niraq yachaykuuna kan: Warmin


allin chaninchana, qariñataqmi musuqmanta qari kayninta riqsikunan.
Perú suyupi
Kamachikuy lluqsimun qariwan warmi chayniraqlla kanankupaq, maku
jurídicom kamachikun Perú llaqtapichaynalla kay qari warmiwan
apakunanpaq.
50
Sapaq yachayta qawasun
enfoque generomanta

Qari warmi mana chayna kaqlla qawaymi ima rurayninpipas,


chaymanta qari warmiwan chaynalla ima ruraypipas
llamkaypipas kachunku.

3.2 Los roles y estereotipos de género

¿Imataq qari warmipa riqsikuynin?

Achkanpi llaqta runapa yachaynin, ruraynin, rimaynin kamachisqan,


allin mana allin kaypas, sapa kamapaq aripaq warmipaq imayna
kasqan, imayna musyaynin, imayna ruwaynin. Kay rurayta yachachin
qipa hamuq ayllukunaman.

Allin kayniki Kamachikuykunata


qawachiymi. Wasipi kasuna.
ruwanakuna ruwaymi. Deportepi atipana. .
Riqsisqam kana. Qaripa Qari kaspa warmimata,
ruwananta ama warmi kaspa qarimanta
ruwaychu. Warmipa hamutana. Manam
pukllananwan pukllay. warmikunapa ruwananta

51

Rolkunaqa achaka kamachikuymi ruwaymi, mana allin ruraykunataqa mana allin imapas
ruraykuna michakunam, manam warmi qariman tikrakunmanchu, qaripas manataq.
¿ Imataq estereotipo de género nisqan?

Qaripa, warmipa allin kaskaqan, ruraynin qawachiymi, qari


warmi sapakama imayna kasqankumanta, manam rurayninkuta
trukaymanchu. Imapas mana allin ruraqkunaqa, mana allin sumaq
yachay haypaqkunam, paykunam mana qullqiyuq wakchakunata,
yana ruyaq uyayuqkunata runakunata, Diosman, mana diosman
iñiqkunata pulikunkuu, chiknikunku.

Estereopitos de géneros nisqanqa, llaqta runawan huñunakuspa, rimanakuspa, allin


imakunapas rurayninku yachaymi, paqarisqamanta wañunankama.

Nisqanman hina:

Qari awrmipa paqarisqanmanta pachan tukuy rurayninta,


hamutayninta, imakuna rurayninkutapas yacahachina,
riqsichina qari warmi kayninkutapas: pachapa llimpinta, qaripaq
anqas llimpi, warmipaq qamya puka, pukllanankunañataq
(carro, haytana, qari warmapaq; warmi warmapaqñataq wawan
pukllanan, yanukunan)

Pichqa watamanta pachan warmi warmachata yachachina


wasipi imapas rurayta,. Pichayta, sawiyta, taqsayta. Qari
wawamatañataq yachachina kallpasapa kanampaq sapaq
hamutayniyuqta, piña, piña kanampaq, mana pitapas maytapas ,
imatapas manchakunampaq.

Chaynapunim qarita warmita sapakamata


yachachina, tayta mamanpa imayna
52 kasqanmanta pacha.
Warmi qaripa Kawsaynin pachapi imakunapas apakusqamanta.
n Warmikunapa imapas rurasqanku pisilla chaninchay.
n Qari warmakunapa rurasqanku ancha yupaychasqa.
n Qarin kamachikuq, warmiñataqmi ruraq.
n Ima rurayninpipas, sexualidadninpipas ayllukunapa awqanakuynin.
n Qariwan warmiwan ruwayninkupi mana chaninchanakunkuchu puntaman
purinankupasq.

¿Imatataq rurana?

Mana alinn ima´pas rurayninchikmanta


hamutananchik. Ayllunchik uykupin churana
chaynalla rurayta. Qarikuna ayllunta
waqaychanan, warniñataqmi sapallan
munasqanta ruranan.

Kalpanchana allin kawasayta llapampaq


taripay haypayta, hawka kawsayta, imapas
allin ruwayta, kasunakuy, llapampaq munayta.
Yachanachikmi allin ruraykunatam haypanchik
runamasinchikkunaswan huklla llamkaspa,
rimanakuspa, yanapanakuspa.

53
YACHACHIY SIQICHAYTAM RURACHKANI

“Warmi Qaripa Riqsikuyniymanta, derechuykunamanta”

Yachaqkunapaq, yachaynin ruray:

Yachaqkuna qatipanku, warmi-qaripa riqsikuyniymanta niyninta, chaynalla kayta, mana


chaynalla kayta, yupaychanakuyta qawarispa.

Qallariy

Yuyay Taripana:
Warmi-qaripa riqsikuyninpa niyninmanta, yachaqkuna yachasqankuta rimanakunku

Ruwanakuna:
- Hatun rapi (papelografo)
- Llimpi qillqanakuna (Plumones de colores)
- Laqana (Cinta adhesiva

Pacha: 40 minutos.

Imayna Ruway: “Kaminakuy”

Ima ninan:
Llaqtapa wiñay atipanakuy usansa, chaypim tukuyniraq rimaywan ninakunku, asikunapaq,
piñakupaq, waqakunapaq hina yachaywan.
n Yachaqkunata rakina iskay huñuyman, sapaqman qarikunata, hukman warmikunata,
Warmi-qaripa riqsikuyninpa niyninmanta yuyaymanachispa kaminakunankupaq.
n Sapa huñuykunata mañay, warmi-qaripa riqsikuyninmanta rimaykunta, hatun rapipipi
qillqaspa pirqaman laqanankupaq.
n Tukuruspa rimanaykuypi, hatun rapipipi qaillqay, manchakuykumanta,
iskayrayaykunamanta, tantiyaynikumanta sapa huñuykunapa riqsichisqankuta.
n Hatun Rimanakuypi mañay, sapa huñuykunapa allin mana allín kaminakusqanta,
chayñataq humallisqa kachun, kay tapukukunapa nisqanman hina:

w ¿Pitaq runakunaman sutinchan, runapa warmi-qari riqsikuynikupa imakuna


ruwanankunamanta?
54 w ¿Imaynatataq tupan warmi-qari kay riqsikuy; warmita, qaripata imayna imakuna
yachachinapaq?
w ¿Warmi qaripa kawsayninpi, chaynallataq kuska kayninkupipas, chay kaqlla -
mana chay kaqlla warmi-qari kay riqsikuyninku, imaynatataq umanchan?
w ¿Warmi-qari kay riqsikuymanta, Imaynanpitaq humanchakunchik warmipa
qaripa imayna kanankutapas?
n Uyarinaman llapan tapukuykunapa kutichiyninta, allín mana allin kaptinpas, ichaqa
wakin rimaykuna, huk niykuna paqway mana allin kaqkunata; utaq runapa warmi qari
kaynikuta usuchiq kaqta, sumaqta chuyanchaykuna.
n Patachay, chaymanta likay, allin rimaykunaman chayasqankuta, aswanqa, warmi-
qari riqsikuymanta, iskayrayay rimaykunamanta, chaynallataq niynikunamantapas
chuyanchaspa.
n Achaka kaminakuy rimay huñuqmi, huñuy llalliq kanqa

Allin hamutay.
Warmi Qaripa Riqsikuyninqa, tukuy runapa wiñaymanatapacha yachay
tarpuykunamanta umallisqa, qallarin, warmi-qaripa unkurninkupa
kaqlla, mana kaqlla kasqankumanta.

Ruray

Munay Aypay:
Yachaqkuna riqsinku warmipa qaripa kaqlla, mana kaqlla unkurnikupa kaqninta,
hinaspañataq, warmi qaripa imayna imakuna ruranankutapas unanchanku, llaqtankupi
llaqtankumanta yachasqankuman hina.
Ruranakuna:
- Rakta rapimanta, iskay churanakuna ruwasqa (20 x 20 cm).
- Warmipa qaripa ukurninmanta risqikuy. Yanapa, rapipi qillqasqa.
- Qillqanakuna, llimpikuna, llimpi rapikuna, atun rapi, revistakuna, laqana, laqana wanku

Pacha: 40 minutos.
Imayna Ruway: “Encajonados.”
n Pirqaman laqay iskay hatun rapikunata, churay llapan ruranakunata, yachaqkunapa
ruwanankupaq.
n Kamachiy, pirqapi laqasqa sapa rapipi, llapankumanta huk qillqallapi qarita warmita
qispichinankupaq.
n Kamachiy llapa yachaqkunata, warmipa qaripa haykam kaq ruranankuna qillqanankupaq,
chaytañataq sutichachunku, watanchachunku, chaymantañataq, hinanchunku,
samayninpi ima ruraykuna, ima mikuykuna munasqanta.
n Chaymanta llapa yachaqkuna tiyanqaku chay qillqapa muyuriqninpi, hinaspan
qatipanqaku chay warmi qari qillqasqapi kaqlla mana kaqlla tukuy kayninkuta. 55
n Iskay churanata qurquspa, ukninman churana warmi suti qillqasqata, hukninpiñataq
qari suti qillqasqata.
n Mañay yachaqkunata, warmikunapa tukuy kaqninmantapuni ninankupaq, chaynallataq
imapas rurayninkumantapas. Chay nisqankutañataq churanapa ukumpi qillqachunku.
Hisnaspa, chaynallata qaripa tukuy kaqninmantapunipas rurachunku.
n Yachaqkunata tapuy, ¿Imankunataq warmipa kan, qarikunapa mana kaq? Chaymatañataq
tikray chay tapukuyta, yachaqkunapa hamutanankupaq, warmipa-qaripa chaynalla,
mana chaynalla kayninkumanta.
n Chaymatañataq tikray sapa churanakunapi sutikunata, warmipa kaqpi qaripata, qaripa
kaqpi warmipata. Hinaspañataq yachaqkunata tupuy, chay qaripa kaqnikunikuna,
ruranankuna yupaychasqa, warmikunaman tupanmanchu, chayllataq warmikunaq
kaqkuna yupaychasqa qarikunaman tupanmanchu.
n Kallpanchay, warmi qaripa riqsikuyninkuna ima niyniykuna, mana warmiman ni taq
kariman tupaqninkunaqa, tupan kikin unkurpa unanchakuyninmanpunis (correponde
a características biológicas) chaymantañataq, chay ima niykuna warmipaq, qaripaq
tupaqkuñataq, warmi qaripa riqsikuyniman tupan (se refiere al género)
n Kichay rimanakuspa hamutayta, kay tapukuykunawan.

- ¿Ima ninantaq warmi kay? ¿Ima ninantaq qari kay? ¿Musyayninkupi,


qari-warmikuna chaynalla uywasqachu? ¿Imaynanpi?
- ¿Warmikunapa wakin riqsikuyninkuna, chaynallachu qarikunapaqpas
yupaychasqa? ¿Mayqankuna? ¿Risqsinkichu musukunata, chayna
riqsikuyniyuqkunata? Ari, Mana ¿Imaynanpi? ¿Ayllukuna, masikuna
imaynatataq chaninchan warmimanta qarimanta yachayninchikpi?
- ¿Imataq rikukun llapa mususipaskuna “cajamamanta” ayqiyta
munaptin? Utaq, ¿chay wakin mana warmiwan nitaq qariwan
riqsikuqkunapaq?
- ¿Imapatiq rikukun chay mususipaskunawan, chay cajaman sinchi
apipakuspa kay munaqta?
- ¿Kanchu Imapas mususipaskuna hikutaq maymi kasqan cajallapi
kanankupaq

n Wichqay mañata kaynta willakuspa, warmipas qaripas kawsakuynipiqa, chaskinkun


tukuy niykunata, ayllukunamanta, runakunamanta, chaynallataq wayra wasikunapi
willakuykunamantapas, imayna kanankumanta, imayna wakinkunawan kanamanta.
Chaymi sinchitapuni yupaychana, hinaña warmiwan qariwan mana kaqlla kaptinkupas,
chaykunaqa runakunapa munayninman hinalla ruwasqas, hinaspapas manam tupanchu
kikin unkurpa unanchakusqanman-puniqa. Chaysi, chay mana kaqlla kayninkuqa,
sasachakuykunaman chayachinman puncha-punchaw yachakuynikupi, chaynallataq
warmiwan qarinwa tupayninkupipas. Kay nisqanman hina: Hina yachasqañam, qaripa
kallpan hina kamachikun kanan, warmichakuspapas ayllumpa umalliq paypa kanan.
n Yupaychay, warmipa qaripa ima ruwanankunatapas, yachasqanchik llaqtapi runakunapa
kamachikusqallanmi, chaynallataqmi warmipa qaripa imayna kaspa ima ruranankunatapas
56 nispa hamutayninkupi llapapallanpa humanchakusqalla (esteriotipos), chiqapta hina
yupaychasqa, ichaqa chiqap yachay mana kanchu. Chay chuyanchanapaq, hapiy rapipi
yanapakuy imapas niqkunamanta qillqasqata.
n Puchukay siqichayta, kay tapukuykunawan: ¿imatam ruwachwan, kay man allinkuna
tikranapaq?

Allin Hamutay.
Llapa warmipa qaripa riqsikuyninqa yachakun, tukuy ima
nisqakunamanpas hina, rurakunñataq maypi tarikusqanmanpas hina,
ima watapi kasqanmanpas chaytaq, chaykunañataq mana hina kaqllachu
kanman, aswantaqa watakunapa risqan hinam unkmanña-ukmanña
tikrakun.

Wichqay

Ruwanakuna:
- Rakta rapikuna kuchusqa (10 x 5 cm) sayniyuq, chaypi churanapaq.
- Rapipi yanapakuy qillqasqa, warmipaq qaripaq kamachinakuykuna ruwanankupaq
- Llapa llimpi qillqanakuna, wanku laqana.
- Qayitukuna, millma qaytu, wanku (20 cm) makipaq achalapi kamachinakuykuna
watanapaq (30)
Pacha: 20 minutos.
Imayna Ruway: “adivinanzas / Watuchis”
Ima ninan:
Watuchiqa huk imamantapas tapukuymi, wakinta mana qiwichispa, wakintañataq
qiwichispa, chaykunatañataqmi musyananku imamanta kasqantapas, pukllayman hina
utaq huñunakuspa ayllukunawan yanqa kaypi.

n Yachaqkunata mañay, iskay siqimpi warmiwan qariwan chimpa chimpa tiyanakupaq.


n Warmikuna qarikunata watuchichun, kunanmanta puntaman imayna qarikunapa
warmikunwan kunanmanta puntaman kanankuta mañakuq hina, chaytañataq,
qarikunata, nichunku sunqunkuman hamutasqankuman hina.
n Chaymantañataq kaynata kamachiy:
- Llapan yachaqkuna ima kamachikuykuna tupasqanta yachakuykuspa, sapakama
watuchita qalqanqa rapipi. Chaymantañataq, kay tapukuyta kutichinan: ¿Imatataq
ruwasaq kunanmanta puntaman, warmiwan qariwan allin kanaypaq?
- Llapan watuchi qillqayta tukuruptin, chay rapita laqanqaku unkninpa qasqunman.
- Chaymanta, sapa parís sayarinqa kamachikuy tupasqan willakunanpaq, iskaynin chay 57
kamachikuy iskayninpaq allin kaptinqa, makipaq achalata watanakunqaku, chaywan
warmi qari allin kayman tikrakuspa sumaq kawsanakupaq.
n Wichqay, llapa kamachikuynaman chayasqanku, yachaywasipi, wasinkupipapas
chaynallataq llaqtankupipas allin ruwanankupas chaninchaspa.
n Willay, wiñaypura, llaqtapura kachkaptinkum, sapa runapa hamutaynin mana chayllachu,
chaynallataq kamachikuyninkunaman chayasqankupas mana chaynallachu, ¿imanaqa?
Sapakamam kanku wiñaymanta ayllunkunapa, kikunkupa yachakuyninkumanta,
chaynallatay yachay tarpuyninkumantawanpas umallisqa.

Allin hamutay.
Warmi qaripa riqsikuyninkupi, imapas ruranankuna, chaynallataq imayna
mana kaqwan kuskanchanakuypiqa, lliwpasqmi sasachakuy, chaymi
kay yachaypi ukunchasun, wakinkunawan kuskanchanakuy, mana ima
usuchinakuywan allin kawsay qallarinapaq, kay tikrakuypim, ayllkuna,
yachay wasi, yachachiqkuna, yachay tarpuykuna sichi yupaychasqa
kananku.

Yanapa rapi, warmi qaripa kikimpa kamachikuyninkunaman chayanankupaq.

Kikiypa kamachikusqayqa, wakinkunapa derechunañam

Kaykunaman kikiy kamachikuni. Kaykunaman kikiy


kamachikuni. Kaykunaman kikiy kamachikuni.
Wasipi ima ruraykunapas kuska Ima munasqaykikunapas
ruwanapaq. yupaychanaypaq.

Hamutaynikita mañakuspa, chay Himana sasachakuynatapas allichaysaq.


rimasqaykita yupaychasaq

Himapas mana ruray munasqaki, mana Sunquykiman hapipakuspa ima


ikutanaypaq. munasqaypas, mana ikutanaypaq.
Imapas yanapawanaykipaq, puntata Imapas ruwaysiwanaykipaq puntata
tapusayki ichachu manachu, tapukusyki, (qipiraysiwanaykipaq,
yanapaykuwankiman (mikuy qaraypi, kamachikunaypaq)
mati mayllaypi)

Mana chiqnikuyman atipaspa, imapas Mana qari warmi kasqanta yupaychaspa,


mañakunaypaq. imapas kamachikuykunapaq.

Pikunatapas, warmi qari kaspa, mana Pikunatapas, warmi qari kaspa, mana
58 rikchapakusqanman hina kapatinpas rikchapakusqanman hina kapatinpas
mana kamispa rimapayayta. mana kamispa rimapayayta.
ISKAY HUKLLANCHAY: KAWSANAPAQ
YACHKAYKUNA. 2
Los y las estudiantes se conocen
Yachaykuna aypay.
Competencia a lograr a sí mismos, se comunican mejor
y toman decisiones acertadas
Yachaqkuna yupaychakun,
respectoallinta
a su sexualidad
willanakunku, qari warmi kayninmanta
tantiyakun allinta.

RIMANAKUNA
YACHACHINAPAQ IMAPAS YACHAY (AREA CURRICULAR
SIQICHAY Y COMPETENCIA DEL
MINEDU)

Huy Siqichay: Riqsikun imayna


Yupaychakuy. Yupaychakunin
“kaynam Kani, aswan kallpanchayta.
allinraqmi kasaq”
Runapa yachaynin,
Iskay Siqichay: maymanta kasqan,
Riqsin imayna yachaynin, chaynallataq
unkurchaykuna
sunquyninmanta suyunmanta
umallikuy.
wakinkunawan yachayninkunatapas.
Allinmi Tarikuni,
willanakuspankuku.
sunquyniyta
humallikuspa.
Kikinmanta yachakun
Pi kasqantapas,
Kimsa Siqichay: Yachachikun imayna chaynallataq
Tantiyakuy. Tantiyakuymanta, kikinpa pimanta, maymanta
“Kawsayninpa munayninwan mana pipa kasqanmantapas,
watunta kikiypuni kamanchisqan. wakinkunawan
hapiniy” kuskanchakuspa,
kikinmanta llaqtapa
kamachikuyninkunapi.
Tawa Siqichay: Allin Willakun, imapas
willanakuy. munasqanta, imapas 59
“Ñuqa munani, Nuqa mana allin kaqkunatapas,
mañakuni, ñuqa sumaq chuyata mana
suyani”. qiwikachaspa.
HUK YACHACHINAPAQ SIQICHAY:
YUPAYCHAKUY

RIMANAMANTA YACHAPAY

1.1 ¿Imataq Kawsanapaq Yachaykuna?

Chayqa, sapa runapa kawsayniypi allin yachaykuna aypasqansi,


chayñataqsi yachakun wakinkunawan imayna kuskanchakusqampi,
chaynallataq kikinpa yupanchakuyninwan, qipaman chumakuqkunatapas
allin yachayniwan, allin ruwayninawan yanapaspan puncha punchaw
puntaman humallin, chaypiñataq sinchita yupaychan pikunawan maypi
kasqanman hina.
Chaynaruspañataq llapa musi sipaskunawan kuskanchanakuspa
paykunapa allin kayninta maskan, yachayninmanta, runamasinkunamata
yachasqanta, sunquyninmanta tantiyakuninmanta yachachispa
kallpachaspa.

Chay Organización Panamericana de la Salud (OPS) nisqan, chaypi yachaysapakuna


Yupaychakuymanta ukllata ninku, kaynata:

Yupaychakuyqa, wakinkunawan kuskanchakuyninchikpi imaynatas


kikinchikmanta chaqrukunchik, chaypiñataq imaynatas rikukunchik
wakinkunawan chakrukusqanchikman hina.

Riqsisun sapaq
yupaychakuypa
60 niyninkunata.
 Kikinchikpa ñuqanchikmanta yupaychakuymi, imayna
kasqanchikmanta, pimanta kasqanchikmanta, unkurninchikpa
imayna kasqanmantapas, animanchik yupaychaymanta,
chaynallataq kikinchikmanta hamutakuykunapas, chayman
hina imayka kay munasqanchik, chayñataq yachakun
imayna kikinchikmanta kuyakuyninvhikpi utaq mana
kuyakuyninchikpipas.
 Imaynatam kikinchinchik rikukunchik, imaynatam qawakunchik
hamutayninchikpi, chaykunaman hina, imaynatam
yupaychakunchik. Mana wakinkuna kaqlla unkurninchikpa
kasqanchikmantapas, aswantaqa imayna kasqanchikman hina,
imayna wakinkunawan chaqrukuspa musyakuyninchikmanta,
hamutayninchikmanta, ruraynichikmantapas. Cahypis
yachakunchik chiqap pi kasqanchikta chyanallataq imaynata
musyakuspa runa kasqanchikta.
 Allintaqa rurakun imayna kikinchikmanta qawakusqanchikman
hina, chaynallataq maypi tarikusqanchikmantapas
hina, apay tarpuyninchikmanta chaynataq pikynawan
kasqanchikmantapas.
 Manam hina kaqllakuchu, aswanqa watakunapi risqanpis
tikrakun, allintaqa rurakun kawsayninchikpa risqanpi
allinpaqpas manapas.

Sinchi allinmpunim Yupaychakuyqa, chayman hinam yachakun imayna wakinkunawan allin


kuskanchakuykuna, aswanqa kikinchikwanpas.
Chaymi kaykuna yupaychana:

n Chaymantam Allin yachay kanqa: Runakunaqa, yupaychakuyniman hinas, mana


sasachakuyllawan utaq sinchi sasachakuywanpas allinta yachanqaku.
n Yupaychakuq runaqa, ima sasachakuykunatapas manaman manchakuchu: Chayman
hinan runakuna sasachakuynapi allichaspa puntaman rin, utaq manapas.
n Ima ruraykunamanta allinta yachan: Mana iskayrayaspa, aswanqa yachaywan ima
ruraykunatapas atin, utaq manapas.
n Uchitiyan imapas unanchaykunapi: hamutaysapa imapas uchitiyanamanta mana
manchakuspa, utaq mancha manchati.
n Kikillamanta Tantiyakuyniyuq Kananpaq: Yupaychakuyninman hina, kawsayninpa
watunta kikinmanta hapin, utaq hukllamanta suyan imayna kananpaqpas chaynallataq
ima rurananpaqpas.
n Atipakun sumaq kuskanchakuywan kawsakuyta: Runamasinkunawan sumaq
kusckanchanakuywan kawsakun, utaq usuchikuypi chiqnichikuywan tarikun.
n Umallin kawsaymanta puntaman hawaypi: Tantiyan punta punchawpi imakunapas allin
rurayta, lliw allin quchukuy musquywan aypanankupaq.

Kantaqmi sapaq imakunapas, allin yachaypi tarikuchkasqa sasachachikuqkuna atalliq, 61


kaykuna hina:

n Mana allin imakuna : Manallina Ruraykuna.


n Waqaychaq imakuna : Waqaychaq ruraqkuna.
1.2 Yupaychakuypa niynin ruranapaq ñan.

Yupaychakuypa niynin
ruranapaqa, kaykunatam ruwana.

Kikinchikmanta riqsikuy. Chayqa kikinchikpuni


riqsikuymi. Imakunas kallpanchaqninchik,
imakunatas allinta yachanchik, imakunapis
pisikunchik, chaytañataq yachana imaynanpi allin,
mana allin kasqanta, chaynallataq himayna kaspa,
ima ruwasqanchikkunatapas.

Kikinchikmanta imayna kikuy: Tukuy ima


hamutaykuna kikinchikmanta, unkurninchikmanta
chaynallataq imayna kayninchikmatapa, utaq
imayna ruwayninchikmantapas.

Kikinchikmanta Munakusqanchik: imam


kasqanchikta munakuyninchik, allin mana
allin kasqanchikta, unkurnichikmanta imayna
kasqantapas, chaynallataq pikunawan
kasqanchiktapas.

Kikinchik Yupaychay: Chayqa kikinchik allin


waqaychakuynichikmi, ima munayninchiktapas
kikinchikpaq ruray.

Yachasqanchik Riqsiy: Kikinchikmanta imayna


kasqanchikpas chaninchakuy.

62

6
Mauro Rodríguez Estrada - 1988
Allin yupaychakuyniyuq Runapa, riqsichikuynin:

Ima ruwaytapas, mana sasachakuspa chasquin.


Ima ruwasqanwanpas kusikun.
Musuq ruwaykunata chaskin kusisqa.
Alin kawsanampaq, yachan imakunawan yanapakuyta,
puntaman allin sasachakuykunamanta lluqsinanpaq.
Kikinta kuyakun chaynallataq chaninchakun, chayman hina
wakinkunawanpas kuyachikun.
Mana yanqaqa piwanpas kamachichikunchu.
Imapas ruwasqanpi, mana llullakuspa kuyachikun.
Kikinpa hamutayninwan mana sasachakunchu.
Kikinpa yachayninwan, ima sasachakuytapas allin allichayta
aypan.
Kikinpapuni ruwasqanwan allin.
Yachasqanwan, imyna kasqanwan allinta humallikun.

Mana Allin yupaychakuyniyuq Runapa, riqsichikuynin:

Pinqakun kikinmanta.
Sasachakun kikinmanta rimayta, munasqan mañakuyta
chaynallataq hamutasqan willakuyta.
Wakinpa nisqallta ruran.
Kikillanmanta kamikun.
Anchata manchakun runapa rimakuyninta, chaynallataq ima
ruwasqanpipas pantaruyta.
Hukpa allin kanki ninanmanta suyan.
Ima ruwaypipas sumaq llusinallanta munan, mana chayqa
kikinmanta usuchikun.
Piñallana imata ruwaspapas, chiqnikuyllamanña atipakun,
hinaspañatas kikillan runamasinmanta rakikun.
Ruwasqankuna mana allin kaptin, hunriraqman tumpan.
Pinqakun runamasinwan huñunakuyta, kikinmanta mana
chaninchakuspa.

63
1.3 yupaychakuy puntaman apanapaq

n Yupanchay runapa yachayninpi, ama rikchapakusqallampichu: Runapa


rikchapakusqallanta yupaychaspa tarikuyqa manam pipaqpas allinchu.
Uyanchikpa kusi-kusilla kayninqa tikrakun utqayllamanmi, hinaspañataq
karunman mana allin tukuy imakunwanpas. Runapa sumaqkaynimanta
yachayqa tikaraqllas huk runamanta hukman, chaymi akllana runapa chiqa
kayninpi, aswanqa allin yachayninpi, hinaspa allin kawsay tarikunapaq,
chaynatañataq mana pipas qichuwachwanchu.

n Imapas aypanapaqa, unanchanam kaykunata: Kawsayninchuikpiqa imatapas


rurana kusisqa kanapaqsi, tukuylla imapa ruwanapaqa, inaptinqa akllanam
imapas allin kaqta, chayñataqmi yanapanqa kikinchikpa yapaychakuyninchik
huqarikunanpaq.

n Chaskiy impas ruraykunata: Imapas ruraykuna chaskiy yanapakunmi


yupaychkuy kallpanchakunampaq, chaynallataq kikinchikpi allin
musyakunapaq. Imapas allin ruwaywanqa manam kikillaykipaqchu, asuwanqa
hukniraqkunawanmi qawachikunki. Kay ruwaykunawan hina: Wawakuna, paya
macukuna, unquqkuna kikimanta qawapakuywan.
n Ama kawsaychu runapa allinnin ruranallaykipaq: Kawsakuy imapas allin
kusichikuqniki ruwanaykipaq, ama hukniraqpaqchu. Manam llapan runapaqa
allin kawaqchu.

n Kikikipaq munasqaykita ruway. Kikikipuni kay, ama huk runa kaqllachu.


Chaywanmi unaychanki kikikipa kaynikita, chayman hina himapas yachaywan
hawka ruranaykipaq.
n Maskay Sinchi Musqaykita: Tariy pi kasqaykita chaynallataq ima ruwaykuna
kusichisusqaykita. ¿Tusuyta munay? Tusuy Takiyta muya, takiyta yachay. Imapas
tukuy munasqaykiwan – kikikiwan, manam pipas harkasunkichu, kikillaykim.
Hinaptinqa munayllaykim imapas.

n Puriqmasikita runta tariy: Ima sasachakuykunapi tarikuptikipas, kuska


puriqmasikim yuyarisunki, chaynallataq yanapasunki mana ima rimaywan.

n Allinta Sayaq: ancha sasachakuykunapi tarikuspa, allinta sayay. Chiqnikuqkuna


qipanchasuptikiy, ama wañunayaspa aswanta kallpanchakuspa puntaman riy.

n Chuya Kay: Yupaychakuyniki quqarisqa kananpaq, unkurnikimanta


pachaykikama chuyay chuyay kay. Kikikita waqaychakuspaqa, animaykitawan
unkurnikitawanmi ukllawanki, hinaspa allinta kawsakunki.

64
n Allinta pachakuy. Unkurninchik yupaychayqa, allin tasqsasqa pachawan
pachakuy, hinaspa allin rikchapasqa puriy.
n Allinta Puñuy: Musu sipas kay watakunaqa, wiñachiy watakunam, chaymi
allinta puñunanku yachakun, mana allinta puñuspaqa unquytam tarikunman,
chaynallataq allí yupachakuypas mirmasqa.
n Ruwapay. Allin unkur waqaychanapaq, yupaychakuy uqarisqa kanampaq,
unkurninchik ruwapachiysi allin, wirayaspa llasay qulluchinapaq.
n Allin mikuyta mikuy: Allin mikuyta mikuspaqa, sanum kawsanki, chatarra
mikuykunaqa wañuymanmi aysasunki.
n Yuyay manay allin ruwasqaykipi, ama waqlliynikipiqa: Ama imapas pantasqaykipi
yuyapakuychu, pantasqaykiway allin rurayta yachay. Yuyay manay allin
rurasqaykita.
n Allin ruwasqaykikunta Ypapay, allin runa kasqaykita, Punchaw punchaw kutipay,
chaynaq tiqsi muyuman impas qunaykipaq, chaynaqa mana pipas atisqanta
rurawaqmi, chaymi kusisqa kawsakunki.

65
YACHACHINAPQ SIQICHAYTAM RUWACHKANI

Chaynam kani, chaymi allin kasaq

Yachaqkunapaq yachaynin ruray:


Yachaqkuna riqsin yupanchakuy imayna kallpanchayta.

Qallariy

Munay Aypay: Yachaqkuna riqsinnku kikinkupa imayna kasqankuta, chayman hina


chaninchanku yupaychakuyninkuta

Pacha: 40 minutos.
¡Yuyariy!
Ruranakuna:
- Qatun rapikuna Yachaqkunata tapuy, yachasqan
- Yanapakuy rapi rimanankupaq.
- Raku qillqanakuna llimpikuna Yachaqkunapa hamutayninmanta
- Laqana chumpicha uyariyta qallarin.
- Tarjetakuna. Ruwaykunapa tukuyninta ama
puntata ruwaychu.
Pacha: 40 minutos.

Imayna Ruway: “Yupaychakuymanta Pukllay”

Yachaqkuna yupanchanku llaqta takita, chayman hina chaninchanku imayna kasqankuta,


hinaspata yupaychakuyninkupa sapinnchan.

n Yachaqkunata mañana, warmipu, qaripura pukllay takipi tusustin huñunakunankupaq,


chay taki upallaykuptin, chunka piqayuq yupay minutupi, yachaqkuna yupaychakuymanta
hamutayninku maqchirinanpaq.
66 n Mañan sapa huñuy yachqkunata, tarjetata huqarispanku, riqsikuniykumanta hamutay
qillqanankupaq.
n Yachaqkuna muyupi tususpa, huk musi sipas kikillamanata chawpiman churakuspa,
tarjetakuna akllanqa sapa huñumanta, allin mana allin yupaychakuymanta
qillqasqankuta. Kayqa pusanmanmi kay tapunakuykunaman:
¿Yupaychakuy, allinyanmanchu icha manachu? ¿tayta mama, Yupaychakuyta runranchu?.

n Hatun huñunakuypi, huñuykuna llamkasqanta qawachin.


Llapan tapukuypa kutichiyninta, uyarina allin mana allin kaptinpas, ichaqa, chuyachanan
paqway mana allin niykunata.

Allin hamutay.
Yupaychakuyqa imaynapas musyakusqanchik, imaynapas
chaninchakusqanchikmi.
Chayqa nin, kikinchikpa allin mana allin sunquchakuynichikmantam.
Kayqa kuyakuynichikmantan, kikikinchikpa munakuyninchikmanta,
chaynallataq mayna chaninchakusqanchikmanta.

RURANAY:

Munay Aypay: Yachaqkuna unkurninkumanta riqsikunku, runa kasqanmanta


chaninchakuspa.

Ruranakuna:
- Qatun rapikuna
- Yanapakuy rapi
- Raku qillqanakuna llimpikuna
- Laqana chumpicha
- Tarjetakuna
- Tapukuyniyuq tarjetakuna,
- Tapukuyniyuq tarjetatakunam riman unkurmanta, sunquchakuymnta, llaqtapi imapas
yachaykunamanta, riqsiyninkunamanta, sumaq ñawinkunamanta, kuakuq, riqsikuq,
yachaysapa, sumaq qarayuq, sumaq chukchayuq, chaymanta iskay simipi rimaq.

Tiempo: 40 minutos.

67
Timpu: Chunka pichqayuq yupay minutu Materiales:
Huk Imayna Ruway: “Mayu qaway”
Yachaqkuna riqsikunku unkurninkuta, sunquchayninta runata hina riqsinkun. Chninchakunku
sapallan runakuna hina.

n Yachaqkunata mañan sapakama hamutachunku chuya mayo patampi kasqankuta.


Chaymanta yakupi llantuynin rikukun yaqa lirpupi hina.
n Mayupi rikikun unkurninta, chaynallataq sunquchakuyninta, llaqtapi yachasqanta.
Chaymanta rikchayninta lirpupi qawakun.
n Hamutay mayupa rimapayasusqykita, chaymanta kay siqichakuyta tapusunki: Imagina
que el río te habla y te hace las siguientes preguntas:
w ¿Imaynatataq musyakunki?
w ¿Imaynataqa qawakunki?
w ¿maynatataq musyanki chay huñuy priqmasikipa?
n Allinmi kunanqa llapa imayna kasqankunamanta qillqawaqñam.
n Ña perfilninkita ruwaruspaqaña, mañay chay Red socialpi riqsichinanpaq, yachaqkuna
kikillanmanta likanqa hatun rimayninwan, chaynallataq, puriqmasinkunapas.

Imayna kasqaypas

Juanan Kani, kusi kusi sipas, yachay sapa


runamasinpaq munaq, runasimi rimaq. Anchatam
munani ritratuy facabookman warkuyta,
chaynallataqmi munani tusuyta, purikuyta. Puriq
masiykunan ninku, kusikuywan raymi ruwaq kasqayta.

Iskay Imayna Ruway:


“Yupaychakuyniytan yanapan, matiku llaqi”

Ruraykuna:
- Hojas de apoyo con las 15 formas de mejorar la autoestima.
- Hojas bond.
- Plumones delgados de colores.

Pacha: 30 minutos.

Siqichaypa Ñawpaqninta:
Yachaq kaynikipi, achkata rapichakunata ruray, hinaspa yachaq wasipiy hatalliy. Chay sapa
rapichakunapi churay, chay chunka pichqayuq kaq yupaychakuypa allinyananpaq, aswan
allinmi kanman, chay rapichakunata matikupa llaqin kaqlla rurasqa kaspan.
68
Siqichaypi:
- Yachaqnikukunata mañay, muyupi churakuchunku hinpas hayway sapakamaman,
ripikunata, llañu qillqanata, chaymanta matikupa llaqin kaqlla rurasqa rapita.
- Makachiy chay rapipi qillqachun, imayna Yupaychakuynin allinyananpaq, chay
rapipi qillqapa nisqanman hina. Kayta Kaqlla: Apray kikipa Imayna Kanaykitapas,
Kunanmantaqa manam qatipakusaqchu riqsinakusqaykunapa imayna kayninta, ni taq
pachakuynintapas, kikiyñam kasaq.
- Imapas aypasqaykipi umanchakuy, ama sasachakuykunatachu yuyay. Allinta Guitarrata
rachkanki nawankun, chaymi yachapaq richkani, musuy ruqyay takikunawan
qunqamanta puriqmasiykunaman uyarichinaypaq.
- Yachapay imayna kay munasqaykita, kay Nisqanpi hina: Achaka runapi, rimaqsaq
munaspayqa”
- Hatun rimanakuypi, llapachan yachaqkuna mitiku llaqi kaqlla rapipi qillqayta
tukuruptinku, kamachiy likachunku qaparispa, kaynata nispa: Ñuqaqa upyani matikupa
yakunta, allinyanaypaq. (yapay qillqsqankuman hina.
- Hatun huñunakuy tukuyta, kallpanchay chay chunka pichqayuq Yupaychakuymanta
allinyanapaq kaqta, kawsaykunamanta riqsisqa rimaykunawan allin yachananpaq.

Allin hamutay.
Sapa punchaw allinta waqaychakuytiyqa, Yupaychakuyniyqa allinyanqam.
Imapas aypayniyqa kallpanchawanmi.
Imayna rikuwasqanman hinan, yupaychawanqa.
Llanpankutam uyarinay.
Manamam munanichu pipas usuchiwananta, ni takawan nitaq rimaywanpas.
Runapa yupaychakuyqa kallpanchakun, imayna kaynimanta chaninchasqa
chaynallataq yupaychasqa kaspan.

Wichqay

Ruraykuna:
- Rapi A4
- Llillqanakuna.
Pacha: 20 minutos.
Imayna Ruway: “Suñay”
n Yachaqkunata kamachiy, iska iskay huñunakuchun.
n Kamachiy, sapa iskay maskachun maypi awka rimanakunanpaq. Chaypin chullanmi 69
hukninman wallanqa anchata imayna kawsaytas munay, chay tukuptin hukninpas
kutichinqa.
n Chaymanta huñunachin hinspa kamachin, chay chullankumanta uyarisqankuta
hamutaspa, tantiyanqa chay chullampa ancha munasqay qunanpaq.
n Chay hamutaykuna puchukaruptin, kamachin iskay kikillankumanta rimanankupaq,
kawsayninkumanta ancha munasqankuta, chaynallataq, chay chullanpaq suñay
akllasqanta.
n Chay maña puchukan, yachaqkunapaq yayay manya tapukuykunawan:
- ¿kay suñay ruwaypi, Ymaynatataq musyakura?
- ¿Puriqmasikikunata uyarispa, imaynatataq musyakuranki?
- ¿Chay suñayta chaskispa, imaynanataq musyakuranki?
- ¿Imanasqataq allin, uyarisqa kay?
- ¿Hamutaynikipi, runamasiki uyariy, qanmanta kanmanchu kuyaykuy, yanapakuy?
- ¿Mana uyarisqa runakuna, imaynataq runakun?

- Kay yuyay manaywan, siqichayta puchukay:

Kikinchikmanta chaninchakuspa, chaynallataq


wakinkunapa yupaychasqan, yanpasqan,
kuyasqan kaspanchik, allinyachiwanpunim
yupaychakuyninchik

70
ISKAY SIQICHAY:
SUNQUCHAKUY ALLIN HUMALLIY

YACHAQKUNAPAQ YACHAYNIN RURAY

Sunquchaywan kawsaysi pusawaanchik allin kayman, allin


muysayman hinaspa himayna ruwanapaqpas kawsaypachapaq.

2.1 ¿Imakunataq sunquchakuy?

Runakunapa rurayninkuqa tarikun achka


sunquchakuykunapa sapa punchaw imapas kasqanman
hinam, chaywañataqmi runakuna allinta musyakun
utaq manapas. Chymi, tayta mamapa yanakuyninwan,
amawtakunapa yachachikuynwan, yachanku
sunquchakuy allin umalliyta.

Huk sasachakuykunapi tarikuspa manchakuywanmi


kanchik, yachaqkayninchikpi qatipayman yaykuspa
iskayrayanchikmi, pipipas auqawaptinchik
piñakunchikmi. Chaynallataqmi, yachasqninchima
qatipaypi allin yupanchayta ayparuspa, kusikunchikmi.
Chaymi, kay imapas ñuqanchikpas aswan allin hina
kaptinqa, sunqunchikpi hatun kusiky rikchakunqa.

SUNQUCHAKUY

Yachayninchikpi musyakuy tariyninchikmi, yachakun,


wakinninchikwan kuskanchakusqanchikpi, imayna kasqanchik
rikukusqampi, chayñataq qatichin rikchaq mana truykakunata 71
unkurninchikpi

Muñoz, M. Emociones sentimientos y necesidades. (2009) México; Ed. IDEAZAPATO – ARAUCARIA.


7
Sunquchakuykunaqa, tarikun kimsa rikchaq kutichiykunaman:

n Cognitivo Nisqan: Hamutayninchmay, musyakuyninchikmanta niqmi, chaynallataq


imayna yachaypi sunquchakuyninchikmantapas.
n Mana Chiqap (Subjetiva): Unkurninchikpa rikchaq mana tikrakuyninkunam
musyachiwanchik tukuyniraq sunquchakuyta, chayñataqmi yanapawanchik, allin
kananchikpaqpas chay tarikuypi.
n Fisiológica y conductual – expresiva nisqan:

Imayna kayninchikmi yanapakun, tukuy yachaypi sunquchakuyninchikmanta, hinaspa


kuskunchakusqanchikunawan imayna kayninchikta allinchakunapaq.

Imayna sunquchakusqa kayninchikta, qawachichwansi uyanchikpa rikchakuyninwan,


rimasqanchikwan chaynallataq imayna sayasqanchikwanpas, Chayñataqsi, pusun imayna
kayninchik allinchakunanpaq.

Sunquchakuypa ruraynin:

MIEDO: Anticipación amenaza.


Protección.

SORPRESA: Sobresalto, asombro.


Orientación.

AVERSIÓN: Disgusto, asco.


Rechazo.

IRA: Rabia, enfado, furia.


Destrucción.

ALEGRÍA: Diversión, bienestar.


Reproducción
72

TRISTEZA: Pesimismo, pena.


Reintegración.
2.2. ¿Imaynatataq humallinchik sunquchakuyninchkta?
Imusyunninchik mati qapiyta yachanchik intiliqinsiya imusyunalninchikta wiñachispam,
sumaqta intiliqinsiya imusyunalninchikta takyachispanchikqa atinchikmi kikinchikpa
sintimintunchikta, imusyunninhiktapas riqsiyta, mati hapitapas, chaymi wakin
runamasinchikkunawan, kikinchikwampas allin kayta atinchik (1995).
Intiliqinsiya imusyunalninchikpa habilidadninkuna wiñachinanchikpaqmi sintimintunchikpa
yuyayninta hatunyachinanchik, huk rimaypa nichwanmi, imusyunninchik ñawinchayta
yachananchik. Imayna kasqanchikta (kunduktanchikta) musyay atinanchikpaqqa
riqsinanchik imaynam imusyunninchik kasqantaraqmi. Qallarinmi atindiy, kikinchay,
qillqay yachayninchikwampas kikinchikpa imusiyunnichikwan, wakin imusiyunninwampas
mayniraq pachapipas.

Imusiyunchik allin hapainapaq habilidadkuna:

• Runakunatam atichin sunquchakuyta kikinchaypi,


Pirsipsiyun, chaynallataq apan yachayninchikman, sinsasiyunis
chaninchay, fisiyuluqikas nisqapa hina kayninmanpas. Atichinmi
allin niyta, allin pachapitaq sintimintunchikta
imusiyunpas niy.
munasqanchikman hina.

• Hamutayninchik allinyachinanpaqmi
Imusiyuninchik atichiy imusyunninchikqqa allin, chay atinsiyunchikta allin
yachayman tanqaspam yanapan qawaynichikta,
utaq asimilachiy
niyninchiktapas tikrasqa kanampaq.

Imusiyunta • Atichinmi imusiyunchik kikinchayta


yuyanchaytaq analisaytawan, hinallataq sintimintunchik
analisaytaq rikurimuq riqsichiytapas.

• Yuyanchasqa imusyunkuna kamachiypim 73


Imusiyun kamachina yanapawanchik, mana allinkunata allinman
churaypi, aswan allinkaqkunata nisyuta
sapinchachispan.
2.3. Imusiyunninchikunata riqsistin
Rimachwanmi allin mana allin imusiyunkunamanta. Allin imusiyunkunam atichiwanchik
munay sintimintukuna niyta: allin sintikuyta, kusisqa kayta, runa hina kayta,
unanchaymanpas apawanchiktaq.
Allin imusiyunninchikkunaqa atichiwanchik runapura kawsakuyninchik allinyachiymanmi,
chaynallataq runapa sasachakuympi atiyninchiktapas kallpanchawanchik.
Mana allin imusiyunkunañataqmi mana allintachu sintichiwanchik, aswan yanqachawanchik
runamasinchikwan kawsakuyninchikta.

LLAKIKUY
TRISTEZA
PIÑAKUY
ENFADADO KUSIKUY
ALEGRÍA

EMOCIONES

ANLLAKURAYAY
SORPRESA PINQAKUY
VERGUENZA
MANCHAKUY
MIEDO

Allin imusiyunkuna: Mana allin imusiyunkuna:

- Añayay, (sulpayay) - Llakikuy


- Kusikuy - Miedo
- Sirinu kay - Chiki
74 - Llachi - Chiqnikuy
- Wawa hina kay
YACHACHINAPAQ SIQICHAYTAM

“Imusiyunniykunata wataspaymi allin


sintikuni”
Yachaqkunapaq Yachaynin Ruray

Yachaqkunam kikinchanku imusiyunnikuna imaymana willakuytapas wakinmasinwan


rimanakuspan.

Qallariy

Munay Aypay: yachaqkunam sintisqan imusiyunninkuta yuyanchanku.

Ruranakuna:
¡Yuyariy!
- Laqana chumpicha
- Tarjetakuna /willana Amawta kayninchikman hinam yachaq
- Qatun rapikuna warmakunawanqa llamkananchik
- Llañu qillqanakuna llimpikuna imusiyunninkuna yanapakuq
habilidadninkuna kallpanchaypi.

Allin imusiyunkunata kawsaptinchikmi


Tiempo: 40 minutos. aswan allin yachayninchikkuna.

Pacha: Tawachunka tullmin

Imayna Ruway: “¿Haykatataq imusiyunninchik maniqaymanta yachanchik?”

n Yachaq warmakunata mañay papilugrafupi qillqachunku huk sunquta hinaspa churachunku


rikukuq sitiyupi.
n Sapa yachaqkunaman huk tarqita qusqaykipim churanqaku kay tapukuypa kutichikuyninkunata:
¿Imusiyunta imaynatataq yuyanchachwan? ¿Imaynampitaq allin imusiyunninchikkuna maniqay?
n Chaymantam yachaqkuna tarqitakunata churanqaku sunqupa hanaynimpi.
n Llamkanankupaq rakinakuspa huñunakunku, hinaspankum imusiyun maniqaymanta yachaykuna
urganisadurta ruwanku.
n Chaymantañataq hatun huñunakuypi yachaqkuna yachachiqpiwan kuska analisanqaku yachay
urganisadurpi llamkasqankuta, hinaspañataq chaninchanqaku allin imusiyunkuna maniqayman
yanapakuqkunata, sasachakuyman churaqkunatapas. 75
Pusakuq tapukuykuna:
- ¿Atichwanchu imusiyunninchikuna allin maniqayta?
- ¿Imakunataq imusiyunninchikuna allin maniqayman mana yanapakunchu?
- ¿Kanmanchu allin, mana allin imusiyunkuna?
- ¿Mayqin habilidadkunatataq wiñachichwam?
• Huñunaspa llamkasqakuna plinariyapi riqsichiykuna.
• Allinpunim llapallan tarqitakunapi churana yachaqkunapa kutichikusqankunata,
hinaspañataq sapakamata analisaspa chuyanchana willakuykunata, chaynaspa riki
yachaykuna urganizadurpa ukumpi umanchaqkunata takyachina.

Ruray

Munay Aypay: yachaqkunam imusiyunninwan tupaq kawsaykunata qawanku

Ruranakuna:

- Ruyaq papailpi imusiyunkuna qillqasqa.


- Raku llimpi plumunkuna.
- Laqana sinta.
- Papilugrafukuna.

Pacha (timpu): Tawachunka pichqayuq tullmin

Imayna Ruway: “¿Imusuyunkuna sacha hina kuchuy?”

Manaraq rurachkaspa
n Llantanchikpa kawsayninkunata yupaychaspa, “sacha kuchuypi” pukllanchi, hinaspañataq
tarqitachakunata ruwasunchik suñakuypaq hina, chaypa wasanpi hillqasunchik sapa
imusuyunkuna yachaqkunawan llamkananchikpaq. Aykam kay pukllaypi partisipanku
chaytam yachana. Tukupanapaq huk papilugrafupi sachata qillqana.

n
Imayna Ruway:Mañay yachaqkunata muyuriqpi hina tiyaspanku ñawipura
qawanakunankupaq, wirpu pura tupanakunankupaq, chaymantañataq kikillamanta
hukninku ima chayllaraq imusiyunninmanta kawsakuyninta willakunapaq.
n Yachachiqmi tiyasqanku muyuriqpa chawpinman churanqa tikranpata suñakusqa hina
tarqitachakunata ukumpi imusiyunmanta qillqayuqta. Chayn trqitapi imusiyunmanta
qillqasqan manam rikukunanchu tikranpasqa kaspan.
- Huk yachaq warmata niy iskay tarqitachata tiyasqanku chawpimanta urqunampaq,
hinaspan ñawinchamuchun hatun siminwan chay tarqitachapi nisqan imusiyunmanta.
Hinaspañataq yachaq masinkunaman willakunqa imam imusiyunkuna paypa
kawsasqanmanta, tarqitachapi nisqanman hina. Chaymi kanman yachay wasipi
76 imusiyunkuna kawsakusqanmantapas, utaq wasimpi, ñanpipas, piluta haytanan
pampapi imusiyunkuna kawsakusqanmantapas.
Yachaq warmam willakun kawsakusqanmanta: “Huk punchawmi kay imusiyunta sintirqani”
n Willakuyta tukurunqanqa kawsakusqan imusiyunninmata, hinaptinmi huk yachaq
warmapunitaq qallaykunqa chaynalla willakuyta.
n
Yachachiqñataqmi allinllata kachinan yachaq warmakunata, ima sumaqlla waqaq
takitapas utaq huk imatapas churanmankun willakusqa pachapi. Allinpunim upallalla
kananku, kawsakuynin willakuq warmatapas yupaychananku.
n Tukupaynimpaq, llapallan willakunampaq akllasqa warmakuna imusiyunninmanta
kawsakuyninta willakuspa tukuruptinkum, yachachiq qallaykunqa yuyaymanachiyta.
n Rikcharichikuq tapukuykuna:
- ¿Sasachu kasqa allasqa imusiyunmanta willlakuy?
- ¿Allin imusiyunmanta utaq mana allin imusiyunmanta willakuy atinallachu kasqa?
- Yachaq warma iskaynin imusiyunninkunata hataun siminwan ñawinchachkaptin,
¿huñunasqa warma masinkunapas hamutarqachu huk chayna imusiyunkuna
kawsakusqanmanta?
- ¿Willakuymanta kachkanchu imapas mana allin chuyachasqa?

Allin Hamutay
Imusiyunkunam lluqsimun chay “Munay Sunqu” nisqanchik
kawsasqanchikmanta, riqsichikamunmi punchaw punchaw
kawsakuyninchikpi kutichikuyninchik rikurimusqanwan, chaytaqmi
kuska hamun imaymana wirpunchikpi tikrakuykunawan.
Kaykunam kanku kinsa niraq kutichikuykuna: yachay, sunqullapi kaq
fisiyuluqika, kunduktuwal – ixpirisivapas.

Wichqay

Puchukaynin: yachaq warmakunam kallpanchanku yachay wasipi llamkasqankupa ukunta


(kuntinidunta), ima allin imusiyunninchik riqsiy yachasqamanta, hinaspa imusiyunninchik
allin maniqayman chayaymanta.
Ruwanaku
- Qillqana yuraq papil bund.
- Qillqanakuna (lapisirukuna)

Pacha Iskay chunka pichqayuq tullmin.

Imayna Ruway: “Allinnin kaqninta qawaspa”


n Yachaq warmakunata niy huk muyuriqpi churakunankupaq.
n Chay muyuriqpi churakusqankupa puchukayninqa ima situwasiyunkuna, kawsakuykunapas 77
punchaw punchaw pasawasqanchikmantam, chaymi aswantaqa tupan sintimintunchikunawan,
imusiyunninchikunawanpas.
n
Kikillankumantam yachaq warmakunaqa histuriyankuta willakunku, hinaspataq
yuyaymananku kawsakusqankupa allin kaqninmanta, chaynallataq ima situwasiyunkunatapas
allinyachinankupaq.
n Tukupayninmanmi chayan kay Imayna Ruway animakuq tapukuykunata yachaq warmakunaman
quspam yuyaymanachinampaq hina:
- ¿Imaynataq sintikurqnkichik willakuypi pukllachkaspaykichik?
- ¿Imaynataq sintikurqankichik yachaq masikichikkunapa histuriyankunata uyarispaykichik?
- ¿Inachum kawsana kayna situwasiyunkunata?
- ¿Imaynampitaq allinpuni imusiyunninchikuna maniqay?
- ¿Ima situwasiyunkunatataq kawsanku imusiyunninkuna mana allin maniqay atiq runakuna?

Allin hamutaykuna
Allinsupunim yachaqkuna kikinkupa imusiyunnikumanta yachaynin.
Chay yachayñataq ruwakunan yachay wasi ukupi, warmamasinkunawan
utaq ayllunchikunawanpas. Runa hinam chiqap rimakuq kananachik
imusiyunnichikuna imayna kawsachiwasqanchikmanta, ima
apamusqankunamantapas, chaynallataq imusiyun maniqay yachaymanta.
Yachanaykim, sapa punchawmi sintisqanchikta nispanchik kawsanchik,
huk punchawmi sumaqllataña sintirunchik wakin punchawñataqmi
sasachakuyllaña. sunquchakuy umallikuy yachaykuna yanapawasunchik allin
apanakuypi taytamamanchikwan, runamasinchikunawan, amawtakunawan,
wakinkunawampas.

Material de apoyo

MANCHAKUY KUSIKUY CHIKIKUY SAPALLA LLAKIKUY

PIÑAKUY RESIGNAKUY INDIGNAKUY QUNQAYMANTA MANA RIQSIKUY

LLAKISQALLA WAWA HINA SILUSAY INKUMUDAKUY FRUSTRAKUY

MANA RIQSIKUY PAY KASPAY HATUN AWQAKUY SAYAPAKUY


MANCHAKUY

PINQAKUY ARRIPINTIKUY KATKATILLU UCHUYCHALLAÑA QILLAPAKUY


QUNQAYMANTA

78
KIMSA YACHAY SIQICHAY: TANTIYAKUY

RIMANAMANTA YACHAPA

3.1 Tantiyakuy
Llapan qarikuna, llapan warmikunapas punchaw punchaw tupanchik achka
sasachakuykunawan: mikuykunamanta, pachakuykunamanta, niykunamanta, ruwaq
kasqanchikmanta, pukllaymanta, puñuymanta, istudiyaymanta, wakinkunamantapas.

Kay atina hinalla situwasiyunkunam aswan


apawanchik hatun nisisidadman, tantiyakuy
sutiyuqman, chay raykum kawsakusqanchikpi
rikukunchik atinalla utaq sasallaña atiy hapiy
nisisidadpi. Chaymi rin ima mikuymanta, imawan
pachakuymanta, ima istudiyaymanta, kusi
kawsaykama.

Wakin atiy hapiymi atinalla kaykuna hina:


“Imapachawan kunan churakuy akllay”. Aswanqa,
sasachakurunmanmi huk ilimintuta tariruptinchikqa.
Qawasunchik, imanarunmansi kay qatiqninta
tapukuruptinchi: “¿Kunanpas purimunaypaq
qayaramuwaptinqa?”

Tantiyakuy

Yuyanchanchik atiy hapiykunataqa chay ima sasachakuypa


ñawpaqnimpipas akllanapaq pusakuq qatilla ruwaytam , chaymi 79
allinta runapa qawanan yachakun, analisanan sasachakuy
paskanakunata, hinaspa atiy hapiypa qatiqninkunata
chaninchanan.
Tantiyakuy aswan allin hatun habilidad,
chaymi yachaqkuna allin qawachikuyta
maskananchik yachachiqkunapi,
taytamamanchikpipas, chaykunam
yanapawanchik allinta yachakuspa atiy
hapiyta ruwananchipaq.

Tantiyakuta sasachakuyman churaqninkuna.

• Mana allinta hamutaspa imapas ruwaykuna, achka kutim impulsunchikwan apachikuspa


imatapas ruwanchik.
• Yachapasqa, takyapasqa kawsakuninchik.
• Imayna tarikuyninchik: piñasqa, amisqa, kusisqa sintikuykuna.
• Mana timputa qukuyninchik allinta hamutananchipaq.
• Imatam ruwanay, imatam munani, imam ñuqapaq allin kanman.
• Mana yachay, “manam” niyta.

3.2 ¿Imaynatataq tantiyakuyta yachayman?

Qatimuqninmanmi kunakuykunata
qumuykichik, chaykunawanmi atinkichik

Sasachakuy
kikinchay

Rurunkuna Recoger la información


chaninchay

Tantiyakuy
Paskana ruray
Paskanakuna
chuyachay
80

Paskana akllay
Kay tapukuykunatam ruwananchik: atiy hapiy imapaqmi
Kikinchay atiy hapiy kasqanta; ¿Maypitaq kayta munani?
sasachakuyta ¿Maymantaq chayayta munani?

Willakuykunata huñuy Qaway, uyariy, tapuy, quy, maskay achka qawaykunata.

Qaway allinninkunata mana allinninkunatapas: sapa


Paskanakunata paskanakunapaq huk siqitam ruwanayki allin mana
chuyanchay allin kasqanta. Kay mitapim allinsuta yanapakun sapa
paskanapaq allinninkuna mana allinninkuna qawachiy.

Sichus atirunki hatun rispunsabilidadwan qallariynin


Allinnin paskanata
llamkayta, kay mitaqa kanqa utqaylla ruway atinam.
akllay

Allinnin paskanata Tupasunki kay mitapim ruway. Chaymi planifikanayki atiyta


akllay hapiruspayki qatilla ruwanaykipaq.

Paskanata ruway Qatiyta kuntrultawan nisisariyum wintaman chuyay.

81
Puqusqanchikman hinam atinchik tantiyakuy ruwaytaqa qispisqa kaspanchik. Taytamamam
warmakunataqa uña wawa kasqanmanta pacha kallapanchanan allimanta atiy hapiyta
ruwanampaq, chayman hina pantasqanmanta sasachakuykunata, allin ruwasqampa
vintaqankunatapas munaspam wiñanampaq. Sapakamam qipa kawsakuyninta hatarichin.
YACHACHINAPAQ SIQICHAYTAM RURACHKANI

“Kawsakuyniypa pusaqnin hapiy”

Yachaqkunapaq Yachaynin Ruray

Yachaq warmakunan ninku atiy hapiypa mitankunata kikillanmanta mana pipa hiqutasqan

Qallariy

Munay Aypay: Yachaq warmakunam qatilla tantiyakun kasqanta riqsikunku.

Ruwanakuna
- Qatun rapikuna
- Raku qillqanakuna llimpikuna ¡Yuyariy!
- Chumpicha ratakuq Yachaq warmakunapa huñunakuspan
- Qillqana llimpikuna llamkasqankutaqa qawapayanan
kunakustin.
- Rakta rapi.
Raykuna (animana) kaynata nispa:
“Allinsum”, “Ñawpaqman riy”, hinaspayki
Pacha: 40 minutos. rikrantapas taqllapayakuwaqmi
riqsikuynikita quspayki.

Imayna Ruway: “Llimpistinmi patmayta (rakiyta) yachani”


Yachaq warmakunam inspirakunku llaqtampa paysaqinkunapi pachamama
yupaychasqanmanta pacha, hinaspankum imaynam atiy hapiy kasqanta riqsikuspanku
kutipakunata ruwannku, chaynallataq kikinchanku imayna akllana kasqanta ima
situwasiyumpi tarikuspapas.
- Hayka yupay yachaq warmakuna kasqanman hinam huñunasqa sunturkunata rewana.
(kamnanmi tawa suntur tawa yachaqniyuq sapakama).
- Yachachiqmi qatiqnin kamachikuyta qumun: sapa suntursi iskaychunka tullmi pachapi
huk qillqata (dibuquta) hatarichinqaku.
- Suntursi akllanan: ima yachaymantas llimpita ruwanqaku chayta, (Iqimplu: llaqtapa
paysaqinmanta, kuyaymanta, sallqa pachamanta, hukkunamantapas) llimpikunata,
82 rikchaq manakunata, hinaspataq sutinta churanqaku.
- Llamkayta tukuruspankum sapa suntur qillqankuta riqsichinqaku.
- Yachachiqmi willanan kay llamkay ruwasqankutaqa qispichirqaku akllaspanku, atiy
hapispankutarmi.
- Llamkasqankumanta pacham ruwanqaku “Muyuq qamutaykunata”, hinaspañataqmi
yachaqkuna muyuriq ruwanankupaq kutichinqaku kay tapukuykunta
- Qallariq kaq muyu: ¿Ispirinsiyaykichikman hina imataq chay atiy hapiy?
- Iskay kaq muyu: ¿Mayqin siqilla mitakunatataq qatinchik atiy hapinapaq?
- Kimsa kaq muyu: ¿Ima pirsunalidadninchikpa aspiktukunataq kallpanchan atiy hapiyta?
- Tawa kaq muyu: ¿Imaynanpitaq allinsu atiy hapiy rispunsabilidadwan ruway?
- Pichqa kaq muyu: ¿Imataq yanapan allinsu atiy hapiypi?
- Tukupaynimpaq, chay plinariyapi yachachiqpa yanapakuyninwan takyachinku yachaypa
allinnin yuyaychanninkunata. Yachaqkuna qalillaña rimanakunku, hamutayninkuta,
qawayninkunatapas ninku.

Allin hamutaykuna
Adulisinsiya mitapi rikurimun tapukuykuna, manchapakuykuna
(insiguridadkuna) atiy hapiymanta. Qawanchiktaqmi achka kutitam
musukuna, sipaskunapas manam chuyatachu riqsinku iskuwilapi
istudiyunta tukuruspanku maynin ñanta rinankuta, hinallataqmi
sixuwalidadninkumanta, wakin kawsayninkunamantapas chuya ñantaqa
riqsinkuchu. Chaymi allin kuskanchakuspa kunana kay kawsaykunapi

Ruwana

Munay Aypay: Yachaqkunaqa purinanku mitatan kikinchanku rispunsabilidadwan atiy


hapinan.
Ruwanakuna:
- Qatun rapikuna
- Raku qillqanakuna llimpikuna
Chumpicha ratakuq
- Qillqana llimpikuna
- Rakta rapi.
- Rakta rapi llimpi
Pacha: 30 minutos.

Imayna Ruway: “Kawsakuyniymi huk iskultura”

- Huñusqa sunturkunam riprisintanqaku huk iskultura kuliktivata, yachaq warmakunañataqmi


83
difininqaku sapa punchaw kawsasqankupi huk situwasiyunta, chaypi atiy hapinankupaq.
Chaynallataqmi riprisintasiyunta ruwanqaku atiy hapiypa mitanman hina. ¿Imaynataq akllarqaku
qillqananku yachayta?
- Sapa partisipaqmi huk kartilta apanqa. Riprisintasiyunmi qallaykunqa ñawpaq mitawan,
hinaptinmi qatillata yaykumunqaku wakin yachaq warmakuna, atiy hapiypa minkunaman hina:
1. Sasachakuyta, iskayrayata utaq puchukayninta kikinchay.
2. Willakuyta huñuy.
3. Paskanakuna difiniy.
4. Allinnin paskana akllay.
5. Paskana ruway.
6. Rurunkunata chaninchay.

Allin Hamutaykuna
Atiy hapiyta ruwapayay mitankunata qatispayki, hinaspa paskanakunata
chaninchaspa akllay allin niraq kawsakuyta.

Wichqay

Ruwanakuna
- Yuraq papil bund nisqakuna.
- Lapisirukuna.
- Papilugrafukuna.
- Plumunkuna.

Pacha: 25 minutos.

Imayna Ruway: “Huchuy sasachakuykunaman hatun atiykuna”


n Sunturpa ukunpi kaqkunata mañay imaynatam allinta paskanmanku sasachakuyta
chaymanta yuyanchanankupaq, unanchaq paskanakunata maskanankupaq.
n Pisarrapi qillqay kutichinankupaq kay tapukuykunata:
- Sasachakuypa ñawpaqninpi kaspay:

¿Maskani sasachakuy paskayta qasilla kanaykamachu?


¿Maskani paskaykunatachu sasachakuypaq utaq ñawpaq llutan
rikurimuqllawanchu ruwayta kachaykuni?
¿Yanapakuytachu mañakuni icha kikillaychu sasachakuy paskayta
qallaykuni?

84
- Sasachakuypaq allin paskanata tariruspay ¿Imaynataq sintikuni?
-¿Imaynataq sintikuni paskayta tantiyasqaymanta? ¿Sasachakuypa paskananta
tantiyasqay pachapi allin hamutaq, allin umanchaqchu kani?

7. Yachachiqmi wichqan yachay sisiyunta kayna niywan: Runakunam atiy hapiy qatilla ruwaq
kaspanchik dimustranchik rispunsabilidadniyuq, allin umayuq kasqanchikta
.

Allin hamutaykuna
Achka kutitam qawarisqanchikman hinalla atiy hapiyta ruwanchik.
Sichus maskanchik atiy hapiyta yuyayniyuq hina, rispunsabli runa hina,
hinaptinqa nisisariyum pukllyman churananchik chay “pensamiento
crítico”, “pensamiento creativo” nisqanchikkunata, allinta yupaychayman
hinas.

85
YACHACHINAPAQ SIQICHAY: WILLNAKUY

RIMANAMANTA YACHAPAY

Yaqa llapallan kawsakuyninchiktam pasanchik wakinkunawan kawsakuspa,


chaymi allinsu yachananchik tinkunakuyta

3.1. Willanakuy
Rimankuymanta rimaspaqa, ukqayllatam tupanachinchik iskay runapura utaq achka pura
tinkunakuspa rimanakuqta, chaypim huknin willakun, huknin kaqñataq kutichikun.

Rimanakuyqa runakuna pura minsaqikunata qunakuymi. Imapas


sintisqanchik niruyqa manan ancha atiyllachu manchakunchik
wischupakuyta utaq asipayayta hinaptinqa. Wakin
minsaqikunaqa runakunapa sintimintunchiktan kirirunman, arí
achka kutim rimakunku, tumpanku, kaninku utaq asipayanku.
Kay minsaqikunam willanakuyta kuchun.

Rimanakuyqa tiyan runakunapa allin


tinkunakuyninpa hawanpim, chaymi kanan
chay rimanakuy chuya yaku hina mana runa
pura tinkunakuyninchik kuchunampaq.

Allin rimanakuyta ruwanapaqa nisistanchik


86 minsaqikuna chuyataq, diriktutaq, chaypin kanan
allin tupanakuy rimayninchikwan wirpunchikpa
kuyusqankunawan; chaynallataqmi imata
qawachiptinchikpas kana minsaqi diskriptivulla,
manam allinchu kanman chay “interpretaciones y
emisiones de juicios” niqanchikqa.
3.2. ¿Imataq Allin willanakuy?

Allin willanakuy
Sintimintunchik, hamutayninchik, utaq huk runapa
nisisidadninkuna allinta, chuyata niy habilidadmi chay
“comunicación asertiva” nisqaqa.
Chaymi tupan yachayman, situwasiyunkunaman hina niy
kapasidadninchikwan (atiyninchikwan). Chay “comportamiento
aserivo” nisqaqa achka huñunasqa sintimintukuna, hamutaykuna,
ruwaykunapas, chaykunam warmakunata, mususipaskunatapas
yanapan puchukay munaynin aypayman llaqtapa munasqanman
hina. Chay “comunicación efectiva” nisqañataqmi tupanakun
kunakuy mañay atiyninchikwan utaq yanapakuy mañakuy
atiyninchikwanpas nisisitasqanchik pacha

¿Maynintataq qallarina? Kimsa atinalla habilidadkunata yachastin:

Uyariy

Qaway

Rimay

87
Uyariy

Huk runaqa uyariwanchik llapan sintidunkunawan atindikuspanmi,


imapas willakuykuna nisqanchikta atindispanmi, chay imayna
rimasqanchikta qawawanchik hinaspam minsaqi nisqanchikta
yuyancharun.
Uyarina habilidad puquchinapaqa kaykunata yachananchik:

Hukninpa nisqanpim kunsintrakuna. Ruwasqanchikta saqiykuspanchikraqmi.


Ñawinpi pim rimaqta qawaykuspa.
Kikinchanam runa rimaspan sintimintukuna nisqanta, chay iqimplum piñasqa,
llakisqa, ansidadwan kaykunapas.
Hamutasqan tukunankaman huknin runa rimaqta mana allqachinachu.
Simpatikum kana, huknin runapa kayninpim churakuna.
Manam quwisyukunata ninachu, situwasiyuntam analisaylla analisana

Qaway

Yuyariy rimanakuptinchikmi, wirpunchikpas imay pacha kaptimpas rimallan. Imaynam


animunchik kasqantapas runamasinchikqa musyawachkanchikmi: kusisqa, llakisqa,
amisqa utaq mana allin kasqanchiktapas.
Allinpunim imaynatam wirpunchik willakusqan riqsiyqa.

- Huk kutillapas uyarirqankichikchu niqta: “Huk qawaymi willakun aswan waranqa rimaymanta”
¡Chaynam! Ñawimpipuni qaway pim rimapayawaqninchikta, chaymi dimuwistran atintu,
intirisadu niwasqanchikwan kasqanchikta. Manataqmi inkumudachwanchu nisyu mana kuyuriq
qawaywanqa.
- Wirpunchik rimanmi. Chaynapunim, rikraykita kichaykunki runamasikiman hinaptinmi
dimuwistran kusisqa chaskiykusqaykita. Rikranchikta utaq raku chankanchikta
chakataykuptinchik, ninmankum manam piwampas rimayta munanchu.
- Chaymi allin yuyaynikiwan qawanayki wirpun kuyuchisqanta, chaynaspam yachanki kikiyki
riqsikuyta, runamasiki riqsiytapas.
- Umaykipa kuyukachaynimpas willakunmi imatapas. Umanchikpa huk kuyukachayninwanmi
arí ninchik, akuwirdu imawampas kasqanchikta ninchik; huk ñawpaqman umanchikta
88 kuyuykachispataqmi ninchik rimasqanta uyarispanchik, intirisawanmi rimasqayki nispa.
- ¡Makikiwan rimay! ¿Uyarirqankichu kay rimayta? Kanmi runakuna, rimaspan makinta nisiyuta
kuyukachachin; niraq rimanakuymi chay.
Rimay

Rimaspanchikmi ninchik imatapas, atinchikmi sintimintunchikta,


inkitudninchikta, manchakuyninchiktapas, imatañapas
runamasinchikman willakuyta. Kunakuykuna chuyata
rimanakunanchipaq:

n Wrpuykiwan rimay: asiriy, ñawipi qaway, makinta utaq


rikranta hapiy, rikra quy, sumaq miski simi kayninchikmi
allin rimanakuypi yanapawanchik.
n Kanmi allinsun hamutaykuna, kay iqimplupa nisqanman
hina: “uyariykim”, “willaway yapatawan”, “imatataq niwayta
munachkanki”.
n Kunkritutaq, diriktutaq kana . Allinsum chay mana pantasqa
yuyanchay kananpaq kanampaq .
n Asukunam runakuna nanachiq simikunata rimaymanta.
Iskayrayaspaqa hinam tapukuna.
n Kutipanam uyarisqanchikta kikinchikpa siminchikwan; kay
iqimplu: “arí, yuyancharunichus nisqaykita, ninki kaynata…”

Sichus atisun llamkayta kaykunawan hinaspaqa atichwanmi rimakuyninchik allinyachiyta,


chaymi allin qali kanqa runamasinchikwan tinkuyninchikpas, hinaptinqa

89
YACHACHINAPAQ SIQICHAYTAM RURACHKANI

“Ñuqa munani, ñuqa mañakuni, ñuqa suyani”

Yachaqkunapaq Yachaynin Ruray:

Chiqap chuyatam willakunm intirisninkunata, munasqankunata, mana munasqankunatapas.


.

Qallariy

Ruranakuna:
Yuyay!
Kawsakuyninchikpaq
- Tapukuyniyuq tarqitakuna.
habilidadninchikuna puquchinapaqqa,
- Yanapakuq huqa (papil).
yachay wasipim allin kawsayta
- Raku llimpi plumunkuna fumintana, yachaq warmaykikunatam
- Laqakuq sinta. animanayki qispisqa rimakunankupaq,
asiriynikiwan allimi niy, hinaspa
Pacha: 35 minutos kallpanchay allin kayninta,
partisipasiyunnintapas.

Imayna Ruway: “Rimanakunapaq kanalkunata hatarichistin”

n Yachachiqmi yachachiyta qallaykun rimanakuy yachanapaq nisisidadmanta .


n Inspirawaqninchik. Kumunidadninchikunaqa llaqtakunam, chaypin ancha kuyay suyu raymikuna,
“yaku raymi” huknin kaq. Kay raymipiqa llapallan llaqatam participan, chaypin yaku waka (yaku
divinidad) allin ruruq wata apamuq kasqan rayku saminchanku (pagaputa ruwanku), allin para
wata kananpaq. Llapanmi tusupakun raymipiqa, rimanakunku, kusikunku, chaynallataq tiqiras
danzaqkunapas tusunku, saminchanku, firiyapas kan, aranwaykunataps ruwanku, imakunañapas
kan.
n Animay: “Yaku raymi” ayllukuna huñun, chaymi allin iqimplu, allin kawsakuy, cahypim
taytamamakuna qari warmi churiwantinkuna, wakin kunirukunapiwan kuska kusikunku.
Kunanñataqya ayllunchikmanta hamutasun, ima allinsu rimanakunapaq kasqanmanta.
n Llaqtaykipa kawsakuyninman hina kay tapukuykunata kutichimuy:
n ¿Aylluykiwan imapas tima mana rimanakuy atinayki kanchu?
n Imaynampitaq chay timamanta mana rimawaqchu?
n ¿Hablan de lo que les molesta? ¿Hablan de sus sentimientos?
n ¿Rimankichik sintimintuykichikmanta?
90
n ¿Imatataq ruwawaq aylluyki ukupi rimanakuy allinyanampaq?
Yachaqkunam sunturpi huñunakuspa, kunsulidanku willakuyta, hinaspataq tarqitakunapa
yanapakuyninwan pirqapi laqanku kutichikuykunata, qatiqninmanñataqmi yachachiq
ñawinchamun kutichisqnkuta, hinaspa pirqapi laqan allin hamutaykunata wichqastin,
yachaqkunapa upiniyunninta allinman takyachin, allinnin yachayta warmakunapa umanpi
yuyanchachin ayllunkuwan rimanakuspa wiñanankupaq.

Allin Hamutaykuna
Allin runapura tupanakuyqa tiyan rimanakuypa hawanpim.
Allin chuyatam rimakuna nisqanchik chiqap yuyanchasqa kanampaq.
Sichus yachasun ima munasqanchiktapas hinaspaqa atichwanmi
allinlla, chuyalla willakuyta

Ruwana

Ruwanakuna:
- Histuriyayuq tarqitakuna.

Pacha: 40 minutos.

Imayna Ruway: “Rimanakuyta yachasun”

n Yachachiq qallarin yachachiyta. Mañakun llapallan ñawinchamusqan rimayta uyarinakupaq.

Luisa, Fernanda, Jimena, Sofíapiwan kanku amiga pura iskuylapi.


Huk maqtikum kachkan klasinpi, chaymi iqutapayachkan paywan
huk raymiman rinankupaq; aswantaqmi lliw yachanku chay
raymikunapiqa drugakuna, alkuhulkuna kasqanta. Kimsan amiga
puran huñunakunku atiy hapinakupaq, yachankutaqmi, pipas
mana chay raymiman riqtaqa sutichanku “amisqakunawan”.
Sofía: ¿Imaninkichiktaq sipaskuna, raymiman riyta munankichik?
Luisa: ñuqaq yachanichu, manachus nisyu tutachu, manachus
ima sasachakuypas kanqachu. Qamkunapa nisqaykichiktam
ñuqaqa ruwasaq. Fernanda: Mmm, ¿Qamkuna iñinkichikchu
rinanchikpi? Sinipipas kanmanpasmi allin pilikula.

91
n Ñawinchayta tukuruptinmi tapunayki: ¿Imaninkichiktaq ñawinchaymanta, kay
situwasiyunqa hina riqsisqachu qankunapaq?
n
Qallaykunku ñawinchay analisayta, hinaspa laqanku papilugrafuta pirqapi,
chaymantañataq qatiqnin tapukuykunata ruwana analisay atichinapaq
Ñawinchay Likay

Luisan llampulla (pasiva), manam atiy hapiyta


atinchu, wakinpa nisqallantam ruwan. Manam
¿Imaynatataq qawankichiq atinchu sintimintunta niyta utaq niraq hamutasqan
Luisapa ruwasqanta? niyta manchakun mana uyasqa kayta munaspa.
Paymi raymiman riyta atirun

Fernandaqa tantiyanmi kikinpa atiyninta,


sintimintuntapas niyta munan mana musyachikuq
hinalla. Sintikunmi nitaq kikinpas chuyataqa
¿Imaynatataq Fernadata yachanchu ima munasqantapas, utaqmi mana
qwankichik? atinchu munasqan niyta, payta asipayanankuta
manchakuspan. Manam yachanchu riyta mana
riytapas.

Payñataqmi maqakuq hina kan, munan atiyninta


¿Imatataq hamutankichik wakin ruwanankuta mana kunsidirakuspa,
Jimenamanta imaynampi wakinnin mana yachasqankuta utaq
manchakusqankutapas mana uyarispan.

Sunitam sayan, atinmi niyta atiyninta,


imusiyunninkunatapas, manchakunchu mana
¿Imaninkichitaq yachaqmasinkuna uyanankutapas. Yachanmi
sofíamanta? paypa nisqan mana wakinpa hina kasqanta,
ichaqa kachkan dispuwistam yuyanchayman
utaq luchayman paypa dirichunkuna iñisqanta.
Tukupaynimanmi mana raymiman riyta atirun.

n Tukurun sisiyun yuyanchastin ima allin sumaq, asirtivu rimanakuy kasqanmanta.


Yuyay, nisisariyum yachananchik sintimintunchik, hamutayninchik niy kuyakuyllawan,
wakinninta wintaman churaspa.

Allin Hamutaykuna
Sintimintunchikta ninchik chuyachata, sunita, takyasqata, mana maqaspalla;
hinaptinqa huk runamanqa uyarichinchikmi. Chaymi kunsidiranayki
92
nisqanchikta: amam qunqasunchu wakinpa dirichunkuna yupaychayta.
Wichqay
Ruwanakuna:

- Rapi A4
- Qillqana
- Revistas, Periódicos
- Laqana
- Kaptana
- Tarjetakuna /willana

Pacha: 20 minutos.

Imayna Ruway: “Rikuni, yuyanchanitaq”

Kay Imayna Ruwaym willakuy munasqata analisayta, yuyanchaytawan maskan.

n Yachaqkunata mañay iska iskay huñunakuchun, hinaspa rivistakunata qawachunku


chaski willakuy rikurtanakupaq utaq imapas allinniraq qawasqankuta.
n Papil bundpim laqanqaku chay rikurtita, hinaspam chaski willaypa nisqan willakuy
munasqankutam analisanqaku.
n ¿Mayqintaq chaski willaypa timan? ¿Chuyachu willakuy munsaqan?
n ¿Imatataq willakuy chay qillqa? Imaqin kaptimpas analisananmi.
n ¿Willawasqanchik yuyanchakunchu?
n Siqichasqa willakuq hina, tarqitakunapa yanapakuyninwan tima prinsipalta ñawpaqmqn
churan, wakin hamutaykunata chaski willay nisqanman hina tarqitakunapi churanku.
Tukupayninpiñataq huk tarqitapi qillqan allinsu hamutay yuyanchasqankuta.
n Pallwananpaq analisanku ima allinsum rimanakuypa puchukaynin ruwakuynin .

Allin hamutaykuna
Uyariy yachay, kikintapuni qaway, chuyata rimaypas allintam yanapakun
chay “comunicación efectiva” nisqa aypayman. Kay yachatam sapa punchaw
ruwana. Uyariy, ñawinpi qaway, rimsy chuyata, chaymi allin rimanakuy.

93
94
KIMSA HUKLLANCHAY: MUSUSIPASKUNAPA
WAYLLUNAKUYNINKU QALLARIYNIN.
3

Allin yachay aypanapaq

Riqsin qali siksuwalidad kawsakuynin


allin kanampaq allinta tupachinan
afikunta.

Área curricular /
Sisiyunkuna Atiy Competencia del
MINEDU

Huk sisiyun: Imusiyunninkunapi,


inamurakuymanta sintimintunkunapi,
Inamurakuruni wakinkunawan
¡kunanqa! tinkuynimpipas
tikrayninkunata kikinchay

Iskay sisiyun: siksupi Yuyanchay qipataña Runakasqan puquy,


qallariy, siksu siksu qallarisqapa siwdadaniya ,
waqaychay. allinkayninmanta. sivikapas.
“kanqa ñuqa - Kikichakuynita
disidiptiy” hatarichin.
- Dimukrasiyapi kawsan
partisipam.
Kinsa sisyun: Siksumanta dirichunkuna
Siksuwalidad yupaychasqa kananpaq
dirichuykuna. ruwaykunata prupunin.
“Dirichuykunaqa arí
allimpunim” 95
HUK YACHACHINAPAQ SIQICHAY: WAYLLUNAKUY

RIMANAMANTA YACHAPAY

1.1. Wayllunakuy
Mususipasyay mitapiqa allinpunim runapura tinkuy, huñusqa sunturpi kaqmasinkuna
allinsum runa hina puqunampaq. Afiktun tinkuykuna: hukninmanta utiy, masin, yananwan
tinkuy, kuyanakuy chaykunapas allinmi.
Kay inamurakuypim tupanakun achka sintimintukuna, imisiyunkunapas, ukqayllatam
tikrakurunman kaykunaqa, kusisqa kaymanta llakisqa kayman, waqymanta asikuyman,
sapallan kaymanta sunturpi kuskakaq masinkunawan difrutayman.

Ñuqanchikpaq allinsum sintimintunchikmanta


rimayqa, kaypin tayta mama utaq tuturkuna
chiqap funsiyunin allin, ñuqanchikwan rimaynin
iman pasawasqanchikmanta, yanapawanhikmi
allinyanapaq “nivel socio – emocional” nisqanchik.

Chay inamuramintum kachkan


siksuwalidadninchik hatarichina ukupi, kay
mususipas mitapin qallarin inamurakuy, chay
96 kawsaytam yuyarisun wiñaypaq
¿Imataq chay wayllunakuy?

hHuk hatun kusikuy,


kusi kawsakuy Waynakuyqa huk
istadu imusiyunal kawsakuypi iskay
sintisqanchikmi, chaymi runa nisisitanakunku
huk runaman nisyu asuykanakunakupaq,
chutasqa tarikunchik, imapas kuyanakuy
paytam umanchikman niykanakunankupaq,
churakurunchik, hinaspam chaninchanakuy,
qurunchik imaymana kunfiyanakuy, rimanakuy
kuwalidadkunata munay, kuskalla kay
hatunyaykachispa. munaypas.
(Caminero, 2010)

Waynakuyqa rikurimun kawsakuyninchikpi


mana musyayllata, ichaqa runa hina
wiñayninchikmi, chaymi atichiwanchik maskayta
imay pachapas, musyanchik kusichiqninchik sapa
kawsakuyta.

Kay mitatam taytamama, tuturpas


kuskanchakuspan yanapanan. Allinsum
waynanakuypa ima allin kasqanmanta,
ima sasachakuyman churakusqamantapas
rimanakuy.

Waynanakuspaqa nisyu nisyu imusyunta musyanchik. Llapantam


qipa churarunchik: taytamamata, wawqipanikunata, masikunata,
istudiyutapas. Kanmi fisikaminti tikrakuy: mana puñunayay,
kikinchakuruy, mana allin mikuy, sintimintunmi waqachinraq
asichinraq. 97
EWaynanakuytaqa kawsakunku hatun kusikuywanmi, yaqa
flichawanpas tuksirusqa hinam kanku sunqupa chay kuyasqan
runaman chutayninwan, hinaspa chay runamanqa pirsunalidadninman
papapaykunchik mana kaqkunataña, nisyuta hatunyaykachispanchik.
Kayna kaypin qawanchik chay kuyasqanchik runapi ima rikuy munasqanchiktapas, hinaspa
tikrarunchik ima allin ispisiyal runapi, imaynatam suyñukurqanchik chaynapi, chay rayku,
rikurirachinchik munduntimpi huk allí allin runasuta. Chaymi kawsakunchik huk musquy
pachapi hina.

Ayakuchupa kumunidadninkunapi wayllunakuymanta

“kay iqimplu, Sarhuapi huk sipas waynanakuypi tarikuq, waynanwan riqku puriq
urqutaraq. Karqa yaqa siksuwalidadnin qallariy hinam”.
“Huk musu waynakuyta sipasta munaptinqa, masinkunam yanapanku, chaypaqmi
tuta huñunakunku, hinaspam imapas mañakuykunataq rawananku. Tukuylla
tutam waynaqku sipasta, kutimuqku tawa utaq pichqa huras achikyamuytaña.
Taytamamankuqa yachaqkuchun chay ruwasqankutaqa, yaqa wasinkumanta
ayqikurunkumampas hinam. Kutimuqku ima achakiwampas yantata qipikukuspaña,
taytamamankuqa musyapakuqkuñam. Wayllunakusqanku furmalisanankupaqa
musukuna sipaskunapas ruwananku mañakuykunataraq. Chay mañakuymi kaq
sallqa uywa hapimuy qarikunapaq, warmikunapaqñataqmi yanukuy. Chayta
allinta rurayuqku hinaptinqa niqku aptuñan kachkanku furmalisanankupaq, qari
warmita uywanampaq, chaymi ayllupuraña rimanakuqku chaykunamanta.
“huk sipas manaraq qariyuqmi (sultirallaraq) ruqunpi apan huk niraq waytakunata,
manaña chayna niraq waytataqa apanñachu, qariyuqña kaspanmi”. (Tomado
grupos focales Ñuqanchi).

Ima situwasiyunpas hinan waynanakuypas maqtasipaspiqa qallariyniyuq hinaspa


tukuyniyuq. Kaymi ancha ancha sasachakuniyuq, huk wayllunakuy tukuymi apamun
manaña kuyakuy munay sintimintukunta, chaymi sintikunki wischusqa hina, ichaqa pin
chay sintimintu nkawsakuqmi paskanan chay saschakuyta.

Tukuy manaña kuyakuy munay kawsakuy hinam llumpayta nanakun, hatun llakisqa
sintimintutam apamun, ichaqa imusiyunalminti allin yachaymi, aswan wiñayman
pusawanchik punchaw punchaw.

1.2. Wayllunakuymanta riqsistin, yachachistin.


Allinsum waynanakuymanta yachayqa kay rayku:

Imusiyunkunata, hamutaykunata,
sintimintukunatapas yachaq warmakunapa
kawsasqantam riqsichiwanchik.
Chaymantawantaq huk upurtunidadtam
quwanchik yachachinanchikpaq utaq
rispunsabilidad, yupaychay, urganisakuymantapas
98
kallpanchananchikpaq, chaynapi waynanakuy
sasachakuyta allinllata apanankupaq.

8
Guía de Aprendizaje “Ejerciendo mi sexualidad” MINSA/AMARES.
Para alumnos y alumnas de primero y segundo año de secundaria
Yanapanapaq maskawaptinchikqa
yanapachwanmi chay disilusiyun,
diskunfiyansa, llakipakuy sasachakuymanta
lluqsinampaq, chayman hina ima ruraytapas
disidikunampaq, mana lliw kawsakuyninta
sasachauyman churaspalla.

Waynanakuymantaqa yachachinanchikmi yachaq


warmakunapa kawsasqankuman hina, chay niraq huk
niraq situwasiyunkunata iqimpluta hina churaspa,
chaynallataq ñawpaq yachayninkunta huñuspa,
warmiqari niraq apanakuyta kallpanchana. Chay
“técnicas artísticas” nisqakunatam aplikachwan kay
iqimplupa nisqanman hina: ruwachwan aranwatam
chaypin tima principal kanman “waynanakuspa
imakunatam musyanchik”, hinaspa tukupayninman
huñuwaqmi nisqankuta, kuwistiyunawaqtaqmi,
kallpanchawaqtaq utaq prupuniwaq situwasyunman
utaq waynanakusqanku qawasqaykiman hina.

1.3. Kuyaymanta rimasun


Kuyayqa huk hatun sintimintu, gustanakuymantapas aswan hautnmi, uyaymi huknikita
imaynam kasqanta, allin kaynta, mana allinkaynintapas

“Maqtapasñapa, waynasipaspa kumpurtamintunmanta,


chayninmanta yachaykunapas, wawakuymantapas
taripaykuna nin: “Chay sintimintukunamanta,
imusiyunkunamantapas, qawakun mamakunamanta
ancha allin willakuykuna hamun inkuwistanapaq,
warmikunapaqpuni; masinkunapaqpas. Saludpi
prufisiyunalkuna, amawtakunapas manam mamakuna
hina allinsuchu kanaku. ”

“Sasam hukta kuyayqa mana kikinchikpuni kuyaspaqa, mana yachanchu, mana


kikillanmantachu sunqunman yawkuchin kuyayta” manam atinchikchu kikinchiktapuni
kuyakuyta, allin kusi kawsayman aypananchikpaq, chaynapiqa huk runataqa sasatam
kuyayman.

Kuyayqa huk kawsaymi yaqa qawapayay, munay sunqu, sumaq, kusisqa, uti, kuryusu,
disfrutay, intusiyasmu, chaninchay, kikinchakuy, yupachay, wawatukuypas hina, ... manan 99
sintimintullachu, hamutayllachu, utaq ruwayllachu, aswanqa kimsanmi kaqmi kuska. “huk
kuyanakuy kawsayqa allin kayninchikwan asuykuymi kuyasqanchikman, paypim allinllata
hamutanchik, hinaspa ruranchikta payman sunqunchikta kichaykuspa”.

9
Andrews, Frank (1993). El libro del Amor. Madrid: Edaf
1.4. Qali wayllunakuy kawsakuy
Mususipaskunapa kanmi derechun warmiqari yachakuyninmanta qali kawsakuynin, sapa
kuyanakuyninta disfrutaspa, ichaqa puqusqa runakuna kunakuyninta qunanku kikinkuman
wakinmanpas yupaychakuspa allin umanwan tantiyakunanpaq.
Kunan pacham akcha mususipaskuna mana munachakaspa wawakurunku, hinaspa
taytamamayayunku, chaynaspanku kikinkupa kawsanan poyectunta qipancharun.

Allinsu mususipaskunapaq qali runapa qariwarmi


yachakuyninpi wiñaynin kachkapitinmi, Nautapi
taytamamakuna manam asuykunkuchu qari warmi
churiwawankuwan rimanakuq. Chaynallataqmi
yachay wasipa willakusqan manam tupanchu
ayllunkupa yachachisqanwam.

Huk niypitaqmi, chay análisis ruwasqapi


nin “ayllukunapa rimanakusqampi runapa
qariwarmi yachakuyninmanta, chayqa
manam tanqanchu mususipaskunapa aswan
utqaylla tupanarunanman”. Kaymi allinsu
taytamamakunawan llamkaspa yanqa
hamutaykuna chinkachinapaq.

1.5. Musuq sunquchakuyta taripay


Mususipaskunapa kawsayninpim rikurimun musuq sunquchakuykuna runapa qariwarmi
yachakuyninpa ukunpi hinalla:

Kay mitapin rikurimun warma kuyay, chaymi


huk sunquchakuy rikurimun sunquchakuypa
hawanpi, masintapas hawanpaspan. Manam
mususipaskuna allin yachayniyuqraqchu
100 tarikunchik kay tupanakuykuna rurananchikpaq.
Musuq sunquchakuykuna kaptinmi chayllaraq
taripachkanchik.
Wiñasqanchikman hinam qariwarmi kayninchik
chutawanchik huknin runaman, chaymi ninchik
“wak runatam munani” nispa. Maynin chayninmi
kay chutawasqanchik tikrakurun chay “excitación
sexual” nisqaman, qarikunapiqa aswan chiqaptam
musyakurun: qari kaynin sayariruptin yumaynin
(yakuchan) lluqsiramun, warmikunapiñataqmi:
warmi kaynin lawsayarun.

Mususipaskunapin qariwarmi tupanakuy kuriyusidadninta rikcharichin. Wintamanmi


churaninchik, kay ruwayqa manam wirpullanchikpaqchu, aswanqa kuyanakuy qunakuymi.
Priparadum Kananchik wirpunchikpipas umanchcikpipas kaykuna paskanachikpaq,
chaymi riqsinanchik mana munasqa wiksayakuyman chayanapaq utaq mana tukuy ratakuq
unquykunawan hapichikunanchikpaq.

Mususipaskaypin allinsu masinchikuna,


paykunawanmin kanchik yaqa lliw punchawkuna,
paykunataqmi “sexualidad” nisqnchikmanta
kuriyusidadninchikkunata qawaysiwanchik. Achka
kutitam suntur masinchikuna tanqaypaq tanqawanchik
ima ruwaymanpas: sunquchakuyman, invitasiyunta
ari niyman, sakwanakuyman, inamuradanchwan utaq
inamuradunchikwan tukuyman, huk imakunamanpas.
Yuyarinam, paykunaqa nasinchikmi, ñuqanchik
hinam tapukuypi tarikunku, nisisitanku yachayta
chaykunamanta ñuqanchik hina.

Wintamanmi churananchik, ñuqallanchikmi kanchik rispunsabli ima tantiyakuytapas


wirpunchikmanta, hinallataq imayna hukninkunawan tupanakuymantapas. (Tomado de la
guía de Aprendizaje “Ejerciendo mi sexualidad” MINSA/AMARES).

101
SIQICHASQA YACHAYNIYTA RUWACHKANI

Sunquchakurunim, ¡Kunanqa!

Yachaqkunapaq Yachaynin Ruray

Yachaqkunam sunquchakuyninpa, tupanakuynimpa tikrakuyninta kikinchanku.

Qallariy

Munay allpay: yachaqkunam ninku sintimintunkuta, yupaychanku sunquchakuyninkuta


wakinninwan kuska, yuyanchakunku allinsu chay kawsakuna kasqanmanta.

Ruwanakuna:

- Qatun rapikuna.
- Llimpi plumunkuna.
- Chumpicha ratakuq.
- Tarjetakuna.
- Tarjeta: huk Kaltam qampaq.

Pacha: 40 minutos.

Imayna Ruway: “Qrawiman hina qillqasqa: Qillqani qampaq huk kartata”

QARAWI, huk waynu takim yaqa qarawi hina, chaytam yananmanpaq ruwan, warmikunam
takinku, chay pacham rurakuchkan, tukunmi warmita suwakuruptin.

Pukllay “huk karta qampaq”, kaypam puchukaynin Socospi mususipaskuna takipi


sunquchakuyninkuta niy atinankupaq, hinaspataq kuyakuyninkuta wakinkunapiwan
yupaychanankupaq. Hinam kay mitapiqa mususispaskunapa sunqunku chutaypaq
chutanakunku, chay kawsakuymi tikaran comportamientunta. Ichaqa sasam kuyakuynin
hukninpaq kasqan niruy. Kay ruwaymi maskan mususispaskuna sunqun ukumanta
kuyakuyninkutan hawaman urqumunakuta, hinaspa yuyanchananku chay sunqucchakuy
kawsakuy allinsu kasqanta, kikinkupa siksuwalidadnin yupaychasqa wiñanpaq maypi
tiyasqanman hina.
102
KARTAM QAMPAQ
Qarawi takiman hina qillqasqa

n Mañay yachaskunata qatiqnin kartata ñawinchachun:

Huk karpitam tiyani qanmanta karunchasqa, imatataq mana quymanchu


qampa karpitapi tiyaqmasiki kanaypaq, hinaspa waqtallaykipi kayman.
Qawanakuyninchik tupanakuptinmi asirikuniraq, asiyniymi musyarachikun,
chaymi musyani sunquy aswanta ukqasqanta. Achikyasqanmanta pacham,
hanaq pachata qawani, rikuni chipiriq intita, pichinkukuna takin, mayupa
yakumpim imaqinnikita rikuni.
Qawamuchkaykim imapas ruwasqaykita, chayamusqaykita, imapachawan
hamusqaykita, ima asichisusqaykitapas, chaykunata mana imayna niyta
atiykichu, pinqakunim, manchakunim tukuy ima sunquchakusqayta
qanman niykuyta. Chaymi llaqtaypi mayupatanpa chimpampi tiyaykuspay,
pichinkukunapa takinta uyarispay animakuni sintimintuy qampaq
qillqayta. Yachanim kay pruntulla qanman asuykamuspay kuyakusqayta
ninaypaq.

n Kartata ñawincharuptinkum mañay kuyakuyninku, sunquchakuyninkumantapas


yuyanchachunku mususipaskuna kawsakusqankuta inamurakuruspanku.
- ¿Kartapa tixtun kachkan socospi mususipaskunapa kawsasqanman hinachu?
- ¿Kartapa mayqin rakinwantaq kikinchakunki?
- Kikinchay kartapi sunquchakuykuna, kuyakuykuna kasqanta.
- ¿Ima huk situwasiyunkuntaq sunquchakuy mitapi rikuriramunman?
- ¿Sasachakuchu sunquchakuy?, ¿Imaynampi?
- Imaynatataq umanchakunki kay histuriyapa prutagunistankunata ¿Imaynatataq
umachakunki?
- Hamutay kay histuriyataqa socospi achka mususipaskunam kawsanku.
n Yachaqkuna qawchi ruyrupi hina churakuspanku, kutichinku tarqitakunapi iskay qallariq
tapukuykunata.
n Qatiqninmanmi tarinki huk sunquchakuy, kuyakuy kikinchana recuadruta, hinaspa
huntachiy.

¿Ima kuyakuykunatataq kartapi ¿Mayqintaq sunquchakuykuna


kikinchanki? kartapa nisqan?

103
n Sunqunakuy kartilta qawaspayki, chaninchay ima sunquchakuy situwasiyunkunataq
allinta kachisunki, mayqinkunataq mana.

Allinta sintichiwaqniy mana allin sintichiqniy

n
Llamkasqaman hina, kumpañiruykikunawan ninakuy sunquchakuy
kawsasqaykichikmanta. ¿Imaynatataq sunquchakuyta sumaqta kawsakuchwan?

Allin hamutaykuna
n Wayllunakuyqa runapa warmi – qari yachakuynin niyninmi,
llaqtanchikpa yachayninwan iñichikuq.
n Waylluchakuruspaqa qawanchik huknin runapiqa allin kayllantam,
manam mana allin kaynintaqa.
n Waylluchakurusqaqa sunquchakuyninchik, kuyakuyninchikpas
nisyutam kikinchakurun.
n Wayllucharukuspaqa, iskayninkum huñunakunku manam wirpunku
qayanakuptillankuchu, aswanqa sunqunku tupanakuptin.
n Waylluchakuyqa haypan chaninchakuykunakamam, hukninpa
tantiyakuynin yupaychay, allin willanakuy, kuyanakuqkuna allinta
sistikunankupaq.
n Allinsum wintaman churay, qarikunapapas warmikunapapas
dirichunmi wayllunakunan.
104
Ruray

Munay aypay:
Mususipaskunam yuyanchananku imaynatam kawsakunku wayllunakuyta, hinallataq
imaynatam llaqtapa kawsaynin, yachayninpas iñichin.

Ruwanakuna:
- Hatun Rapikuna.
- Tarjetakuna tapukuyniyuq “Umallapi illay”.
- Llañu qillqanakuna llimpikuna.
- Chumpicha ratakuq

Pacha: 40 miutos.

Imayna Ruway: “Umallapi illay”

n Ninmi mususipas mitapiqa wayllunakuywan tupaq ruraykunatan kawsakunku, chaymi


hina kayninpi nisyu utqaylla karun, wakinkunaqa yanachakuymanñan kay mitallamanta
tikrakurunku.Wakinñataqmi wayllukun pakakuspalla, manam hukninqa yachanpaschu
kuyasqantaqa.
n Niy kunanmi rinkichik “Huk umallapi illayman”. Kay ruwaymi yuyarichisunki mususipas
mitapi wayllukuy qallarisqaykita, hinaptinmi kaqllamata yapa yupaychanki chay
kuyakuyku allinsu kawsakuynikipi kasqanta. Allinsum ruway qallarinapaq, llapanchik
munananchik kay illayman riyta.
- Qsillam qallaykuychik chay ruwayta.
- Yachaqkunam huñunakunku huk qawchi ruyrupi, yachachiqñataqmi siqichaspan
yachachin huk quñi, animakuq ambientita armakuykuspa.
- Animakuq tapukuykuna:

¿Chay runamanta iman raykutaq wayllukururqanky?


¿Chayllaraq muchanakuy qallariywan imatataq sintirqnki?
¿Chay wayllusqayki runawan imakunatataq ruwayta munaq kanki?
¿Mayqinkunataq karqa sasachakuykuna, qallariq
disilusiyunnikikuna? ¿Imaynatataq ruwarqaki?
¿Ima qaqchanakuykunataq karqa? ¿Imaynataq paskarqankichik?

n Ruwayta tukuspa, yachachikuyta wichqanapaq yachaqkunatan mañakuna kikillankumanta


willakunankupaq, imatas sintisqaku yuyarispanku chay wayllukuy qallarisqanwan,
hinaspa imaynatataq kuna kawsakuyninwan tupachin. Yuyanchanakum ima allinsum
chay munay sunqu kay, sunquchakuypas mususipas mitapi kawsakuypi. 105
Allin hamutaykuna
Wayllunakuyqa huk kikillamanta kuyakuy rikurimuqmi qari – warmi
yachakuyninpa wiñanan hinalla, chaypa hina kayninmi “fuerte
componente psico – afectivo” nisqa hina tarikun.
Wayllukuyqa manam allinchu nitaq yanqachu, aswanqa mususipas
mitapa hina wiñayninmi. Sapa runam kawsakun huk niraqta huknin
runamanta qari utaq warmi kaspapas, hinaspataq nisyuta iñichikun
chay “contexto socio – cultural” nisqawan.

Wichqay

Munay aypay: Ychaqkunam qawakunku sunquchakusqanta.

Ruwanakuna:
- Hatun rapikuna.
- Musika mirachiq .
- CDpi – wayllunakuymanta, kuyanakuymanta moda takikuna.

Pacha: 20 minutos.

Imayna Ruway: “Sunquchakuy abanico”

Taki uyarisqaykichikmanta (kunakuy, llaqtampi ima moda talitapas uyarichunku). Allinsum


condicionkuna allichay huk “ambiente favorable” kanampaq, chaynallataq yupaychana
sapa yachaqkunapa sunquchakusqanta, wintaman churaspa imaynam uywasqa kasqanman
hina, llaqtampa yachayninman hina.

n Mañay yachaqkunata upallalla allinta allichakuchunku.

n Llampu simikiwan kamachiy: “Ñuqapam kachkan pisilla qamkunapaq, llumpaytam


munankichik, disfrutaychik”, hinaspa hallaykun takita takichiyman, yachaqkunañataq
lliw sirninkuwan uyarinqaku litrankunata, hinaspa takipa ritmunta qatispa maskanqaku
hukniraq sunqukuykunata takipa nisqanman hina.
n Taki tukuruptinñataq mañay uyarisqankumanta pacha kikinchachunku kaykunata:
¿Imaynatataq wirpunchikpi sunquchakuy rikuchikamun? ¿Imaynataq kuyakuyninchikkuna
riqsichikamun comportamientuntakama?
n Animanapaq tapukuy: ¿Imaynataq sintikurunkichik?

106
¿Ima kuyakuykunatataq ¿Ima sunquchakuykunatataq Ruaykuna kikinchasqa
kikincharunkichik? kikincharunkichik? (físicos)

¿Atinallachu kasqa kikinchakuynikichik takipa litrankunawan?, ¿Mursiyarqanchikchu takipa


mayqin litrankunapas imapas pasasusqaykichikwan tupasqanta?

Allin hamutaykuna
“Warma kuyayqa rikcharichin hukniraq kuyakuykunatam mana ñawpaq
pimantapas sintisqanchikta”.
“Wayllukuq musupas sipaspas hukniraqtam qawakun imakunatapas,
allin uyantam qawachikun, animunpas allinyarunmi, achka kutitam
yupaychakuyninpas wicharirun”.
“Kawsayninchikpa mitanmi, chaypim wayllukuy tikrakun hatan
ilusiyunpi, hatun munasqan”. Allinsum sumaqlla umallukuynin
sunquchakuyninta, rurasqankunatapas.
Taytamamakunam kuskanchakunanku kunakuyninkunawan.

107
108
ISKAY YACHACHINAPAQ SIQICHAY: WAYLLUNAKUY
QALLARIY, ALLINTA RISQSINAKUSPA TUPANAKUY.

KAWSANAPAQ YACHAYKUNA

2.1. Tupanakuy qallariy


Mususipaskunaqa kunan pachaqa tupanakunku llawi warmallaraqmi (wayllunakuy,
yananchakuy, lluqsiqmasin, derechuyuq masin, etc.), hina suyasqañam kayqa karqa, llapallan
runakunapa muchuynin, tinkunakuykuna munay sunqunwan, kuyanakuyninwanpas,
chaymi taytamamakuna, taytamamarantinkuna, amawtakunapas watiqachkanankum. Kay
situwasiyunqa apamun sinchi sasachakuykunatam tupanakuy qallarisqan rayku, achka
kutita iqutasqa mana protecciónwan ruwasqa.

Taripasqaman hinam pichqa chunka pichqayuq,


pichqa chunka isqunniyuq pachakpa tallqin (55
y 59%) Socos mususipaskuna, waynasispaskuna
tupsnkunku (sackwanakunku) mana
protecciónniyuq. Chunka iskayniyuq pachakpa
tallqin (12%) mususispaskunam ninku iqutasqas
tupanakuyta qallarisqaku, qanchismantas pichqa
kasqa warmikuna.

Munaymi puqusqa runakuna mususipasta mana maqaspalla qawaynin, aswanmi kunfiyansata


inspirananku rimanakuy yaku hina suymanampaq, chaymi atichinqa sanu ambiente
unanchayta, maypim kanqa chuya kamachikuykuna yupaychasqa mususipaskunapa mana
sasachakuyllawan.

Wayllukuyman chutanakuyqa qallarin wakin runapiqa llawi mususipasllampiraqmi


(pubertad), chaymanta pacham rikurimun kikillanmanta tikrakuy wiñaynimpa ukumpi,
hinaptinmi rikcharimun .

Chaymi Nautapiqa wayllunakuyta qallarinku manaraq


chunka iskayniyuq watanmanta (ya llapankun Nautapiqa
wallunakuytaqa qallarinku chunka pichqan watanmanta),
chaymi nisyu warmankumanta wayllunakuyta
qallariptinkuqa, aswan hina llawi mususipasninmanta 109
pacha allinta riqsinakuspa tupanakuymanta willana,
tantiyaspan mana tupanakuyman utaq qipataña
tupanakuyta qallarinankupaq, utaq allinta chay
“preservativo o condón” nisqata churakunampaq.
Llawi mususipasllampi wayllunakuyta qallaykuspankuqa, utqayllatataqmi qallaykunku
tupanakuyta, ichaqa manataqmi chay pachachu sakwanakunku, aswanqa chay “juegos
heróticos” nisqanta ruwan, sumaqlla llapchanakuyta qallaykunku, qiminakunku,
muchanakunku intensaminti, chaymi puqusqa runankuna yachachinanku mususipasta,
rimapayana naturalidadwan.

Warmallapin qallaykun tupanakuy kawsay mana yachachisqa, mana allin riqsichisqa,


hinaspanqa chayarunman mana munay wiksayakuymanami, tukuy ratakuq unquypas
hapirunmanami, ima huk sasachakuykunamanpas yaykurunmanmi, chaymi riqsinan,
aypanantaq mana wiksayananpaq metodokunaman, hinallataq allin yuyaywan, puqusqa
hina kay asuntuta ruranan.

Yachay tarpuypa, maypi kasqanchikpa pim kayninchik unanchaq

Mususipaspa tupanakuynin comportamientun, manam wiñaymasinpa tanqasqallanwanchu


ruwakun, aswanqa huk tanqaykunapas yanapanmi, ejemplo, wirpunpi tikrakuykunapas,
rikcharirachin tupanakuy munayninta, miskilla maskayninta, chaykunapin llaqtapi
runakuna tupanakuyman tanqan, tilivisiyunpi programakunapas, publisidadkunapas,
takikunapa litrankunapas, llaqtapa ayllukunpa yachaynimpas, imayna uywasqa yachachisqa
kasqampas, imayna chaninchaykunata yachachisqa karqa ayllunpi, kumunidadnimpi,
chaynallataq chay willakuykuna, huk hawa kawsakuy yachapayaykunpas, mana allin
hamtaykuna warmi qari hukniraq kawsakuyman apakuqkunapas.

Taripaypim aypanku, pichqa chunka


pachak tallqin (50%) mususipaskunas,
waynasipaskunapas Socos llaqtapi
tiyaqkuna qawanku karuta chay ratakuq
unquykuna hapirunanta, hinaspa
mana munasqa wiksayakuyman
chayarunantapas.

Mususipaskuna allinta riqsinanku tupanakuyta tantiyakunankupaq, mana


tupanakunankupaq utaq chay tupanakuyta qipa pachaman churanakupaq, chaynallataq
110 kikillankumanta akllakunanku imaytas tupanakuyta qallariyta munanku, mana pipa
iqutasqallan.
2.2 Allinta rriqsinakuspa tupanakuy

Sutinmi kunakuykunapa, tupanakuy ruwaykunapapas, ratakuq


unquykuna chinkachinapaq, mana munaspa wiksayakuyman
mana wichinapaq. Tupanakuy waqachakuspa: rikranakuykuna,
muchanakuykuna, llapchanakunkuna, masaqikuna, ukumpi pachanwan
qaqunakuykuna, mastubakuyku, condon churakuy hukniraq tupanakuypi
(simiwan, warmikayninwan, sikinwan). Chaynallataq mana drugapas,
alcoholpas upyanachu, yapanmi mana allin tupanakuyman, mana allinta
riqsinakuchkaspa tupanakuyman.

Chay taripaypay “Comportamientos y culturas sexuales


y reproductivas en Socos” nisqanpa rurunmi nin
mususipaskuna, waynasispaskunapas runapa qari –
warmi risikuyninmanta rimankuna wasinkupi, mana
rimaqkunamanta, yaqa niraq watallapin qallarinku
tupanakuyta, chaymi qawachikun, runapa qari –
warmi risikuyninmanta rimayqa manan tanqanchu
mususipaskunta nitaq waynasipaskunatapas
tupanakunankupaq.

Gráfico 3: Apertura en la casa versus experiencia sexual

Iskay chunka qanchisniyuq pachakpa tallqin (27%)


mususipaskuna, waynasipaskunapas tupanakuyta qallarisqaku
cóndonwan churakuspanku, chaymi encuesta rurasqanku
111
pachapi hinallam cóndonwan churakusqaku yanawan
tupanakunankupaq. Mususipaskuna, waynasipaskunapas
tupanakuyku yachaqkunaqa hinallach proteccionwan
ruwachkanqaku, wakin mana protecciónwan ruwaqkunañataq
hinallach kachkanqaku mana allin tupanakuypi.
Qanchis siqi: Protecciónwan tupanakuy qallariy, kunan protecciónwan tupanakuy.

YACHACHINAPAQ SIQICHAYTAM RURACHKANI

“Ñuqa imayta tantiyakuptiycha kanqa”

Yachaqkunapaq Yachaynin Ruray:

Yachaqkuna yuyanchanku qipaniqtaña tupanakuypa allin kasqanmanta.

Qallariy
Ruwanakuna:
- Hatun rapikuna
- Llañu qillqanakuna llimpikuna
- Chumpicha ratakuq

Pacha: 40 minutos.

Imayna Ruway: “Tratanakuy”


Imaninanami: kaminakuy atipanakuymi, llaqtanchikpa ñawpaq costumbrin, chaypim
ninakunku kamikuyta unanchaspanku, asipayasparaq, asikunapaqpas hinaraq.
112
n Yachaqkunatan niy iskay sunturpi huñunakuchunku, huk sunturpi warmikuna,
hukninkaqpi qarikuna, hinaspayki ruray “hamutay parayta”, chaypim tratanakunqaku
tupanakuy qallariymanta.
n Sapa sunturta mañay qillqachunku papilutipi huk siqi rimaykunata tupanakuy
qallariymanta, tukuruspañataq pirqapi laqanqaku.
n Plinariya apakuchkaptinmi papilugrafupi utaq pizarrapi qillqanqaku allinnin
situwasiyunkunata, qawayninkunta, iskayrayayninkunata utaq manchakuyninkuntapas,
sunturpa nisqanman hina.
n Plinariyapi rimanakuyta ruwachiy, allin mana allin tratanakuy sapa sunturpa
riqsichisqanmanta. Kaymi pusanman tapukuykunaman, rimanakuyman, kay iqimplupa
nisqanman hina:

¿Hayka wiñaypura waynasipaskunañataq tupanakurunmanku?


¿Allinchu tupanakuy?
¿Allinchu mana tupanakuy utaq mana sakwanakuy?
¿Allinchu kanman qipamanraq tupanakuy churay allichasqa
kanapaqña?

n Uyarinapunim llapan kutichikuykunata utaq qawaykunatapas mana allin hina


kachkaptimpas, aswanqa chuyanchanallam mayqin niyninpas pantasqa kaptin utaq
rimayninkunawan chiqnikun ukaqnin runata utaq ukaqnin sunturtapas.
Chumay hinaspa likay rimaykunapa allinnin chuyanchayninkunata, chaymanta “qarikaynin
n
warmikaynin” rimaymanta, imaniyninmantapas yachaqkunapa iskayraqninkunata
chuyachana.
n Achka rimaykuna utaq tratakuykuna niq, chaynallataq rimay “Qallariymanta” allinnin
yuyanchaqkuna sunturmi llallin kay atipanakuypi.

Ruray

Ruwanakuna:
- Hatun rapikuna.
- Tarjetakunapi kinsa casukunata.
- Raku qillqanakuna llimpikuna.
- Chumpicha ratakuq.

Pacha: 40 minutos.
Imayna Ruway: “Qallariyniypi Sexodrama”
n Sapa sunturmanmi huk casuta quna likanankupaq, hinaspataq sociodramata ruwanqaku.
n Mañakuy yachaqkuna unanchachunku paykuna ruwaqkuna kasqankuta sapa likanapi,
hinaspa riprisintananku.
n Iskay chunka tullmillanpim sexodramata ruwananku, hinallataq sapa personaje
representanankutapas.
n Qallarin hatun rimanakuy qatimuqnin kasukuna representanakupaq:
- “Ama timputa yanqachay” 113
- “Manarqmi allichasqaraqchu kani”
- “Ñawpaqtaqa yachanayraqmi”

n Sapa “sexodrama” tukuruptin mañana kay qatiqnin tapukuykuna kutichimunkupaq:


- ¿Qampa hamutaynikimanta imataq mususipaskunapaq tupanakuy?
- ¿Qampa hamutaynikimanta sipaskuna ima niraq qarikunatataq munanku? ¿Qampa
hamutaynikimanta musukuna ima niraq warmikunatataq munanku?
- ¿Imaynataq munawaq yanaykipa kananta?, ¿Imaynataq munawaq yanaykiwan allin
kawsakuyta?
- ¿Imanikitaq chay “prueba de amor” nisqankumanta?
- ¿Qam imatataq ruwawaq warmipa rantimpi tarikuspayki?
- ¿Qam imatataq ruwawaq qaripa rantimpi tarikuspayki?

Ñawpaq kaq caso: “Ama timputa yanqachay”

Kukulim kachkan chunka pichqan watanpi, wayllukusqan Maicol,


chunka qanchis watayuq, munan suñayta huk kusisqa tuta lliw
kawsakuyninmanta, hinaspa minkakun mayu hichpaman quyllurkuna
qawaq. Suma sumaq tuta wayllunakuypi miski siminkuwan
kasqankumanta, mañakun watachakuynimpa suñakuyninman
rinankupaq ichpallapi wasinman. Ukupiña kachkaptinkum nin
sapallanchikmi kachkanchik, qipakuchwanraqmi, chaymantañataq
achka kuti muchanakusqankumanta, lluchkapayanakusqankumanta,
llapchapayanakusqankumanta, sasam sayay rikurirurqa, hinaptinmi
qallarirurqaku tupanakuyta...

Iskay kaq Caso: “Manaraqmi allichasqachu kani”

Juanam chunka suqtayuq watampi nkachkan, llumpay wayllusqam


kachkan Marcomanta, payñataqmi iskay chunka watayuq tarikun.
Paymi acha kutita mañakun tupanakunankupaq, suqta killañam
kuska lluqsisqanku, chayarurqaku lluchkapayanakuyman,
llapchapayanakuyllamanmi chayarurqaku. Juanam nin manaraqmi
allichasqaraqchu kani nispan, ichaqa Marcoñataq nin mana kunan
ñuqawan kayta munaptikiqa saqirusqaykim nispan, chaynaqa
manachiki chiqaptachu kuyawankichu, paymi llumpay llakisqa
kachkan, manchakunmi saqirunanmanta…

Kimsa kaq caso: “Ñawpaqtaraqmi yachanay”

Mariom chunka qanchisniyuq watampi kachkan, llumpay wayllukusqam


kachkan Yaninamanta, paymi wiñaymasin, iskayninkum manchakunku
tupanakuy munaywan aparachikuyta, hinaspa qallarirunankumanta,
114 muchanakuyninkum, lluchkapayanakuyninkum sapa kuti aswan
kallpasapaña, ñam sayankuña, masinkunañataqmi ninku hina
chaynam llapankum ruwanku. Ichaqa iskayninkum munanku allinta
yachapakuytaraq, aswanmi planninku kachkan istudiyay llamkawpiwan
secundarianta tukuruspanku.
n Wichqay qatiqnin hamutaykunawan: “Manaraq allinta waqaychakuchkaspaqa, aswami
suyaykunaraq”, “Ñuqapam tantiyakuyniyqa siempre kanqa, nunca wakinpaqa ”, “Manaraq
ruwachkaspam aswan allin yachapakuyraq”.

Wichqay

Ruwanakuna:
- Kartulinamanta tarjetakuna utaq hatun rapi chunka cm. sayayniyuq, pichqa
cm.kinrayniyuq.
- Rapipi qillqasqa yanapakuq compromisukuna warmi qari asuminankupaq.
- lapisirukuna utaq llimpi plumunkuna, laqakuq sintapas.
- Lañu qaytukuna, qaytukuna utaq iskay chunka (20) cm. sintakuna kipunapaq compromiso
pulsira hina (kimsa chunka -30).

Pacha: 20 minutos.

Imayna Ruway: “Watuchikuna”

Imaniynin: Watuchikuna utaq llaqtapa niyninkuna, chaypim taytamamanku tapun


warmankunata utaq wakin ayllunkunata, paykunañataqmi kutichimunku llallinakuypi,
alma vilakuykunapi, kusihukunapi, illaykunapi, kumunidadpa llamkayninkunapim
watuchinakunku.

n Mañakuy partisipantikunata iskay siqita tiyaspalla rurachunku qawanakuq pura, “A” siqi
kaqpim warmikuna kanqaku, “B” siqi kaqpiñataqmi kanqaku qarikuna, chaynam warmi
qari yananchakunku.
n Warmikuna qarikunaman watuchichunku, imaynatam yananku kumpurakunman
watuchipa ninqan stuwasiyumpi hina, chaymanta qarikunta mañay nichunku imaynam
sintikusqankuta, tikrayninkutawan, hinaspa kutichichunku kikinkupa yuyanchayninman
watuchispanku.
n Quy kay kunakuykunata:
- Llapanpaña allichasqa watuchiku kaptinqa, sapa partisipantim kartulina tarqitapi
qillqanan, qinaspan kutichinan kay qatiqnin tapukuykunata: ¿Imatataq kunanmanta
pacha rurayman yanaypa lugarninpi churakunaypaq? (tupasqan siqiman hina).
- Watunchi qillqayta tukuruptinku tarqitata yananpa qasqunpi laqanqa.
n Sapa yananchakuq sayarin hinaspa kumprumisunta nin yantukuqmana, sichus iskaynin
akuwirdu kaspanqa, huk pulsiratam yananpa maki muqunman watan, chaynata
kumprumisunta kallpanchan niraqlla warmikuna qarikunapas yupaychanakuspa
kawsanankupaq.
n Nipaspayki wichqay kunan yananwan utaq qipaman hamuqwan kumprumisunkuta
kumplinankupaq.
n Niy llapanchikmantan tikrayta atisun chay masikuna wakinninta hiqutaspa munasqan
115
rurakuy munaqkunta.
Yanapakuq rapin kay niq hina warmi qaripa watuchinkunawan

Kumprumisuykunaqa wakinpa dirichunkunam

Qarikuna Kumprumitikuni kaymanami: Warmikuna Kumprumitikuni


kaymanami:
Qampa mana munasqaykita mana
hiqutayman. Mana manchakuspa munasqay niyta.

Munasqay rimaykunamanta qampa Atencionwan uyariyta, hinaspa chuya


niynikita mañakuyta . kutichiyman .

Masiykunapa nawpaqnin niyniki Niyniki yupaychayta tupanakuymanta,


kutipakuyta utaq chaninchayta. mana ñuqa akuwirdupi kachkaspapas.

Imata munasqaykitapas aypay mana Mana waqayniywan chantaqiyayta


maqaspalla. munasqay ruranaypaq.

Yuyanchayta mana nisqaqa manam. Niyninman argumintaspa


sayapakuyman.

116
KIMSA YACHACHINAPAQ SIQICHAY: QARI-WARMIPA
KAYNINMANTA, MIRAYNINMANTA DERECHUNKUNA.

KAWSANAPAQ YACHAYKUNA

3.1 Tumpallanta willana riqsisun


Waranqa isqun pachak isqun chunka tawayuq (1994) watatam Cairo llaqtapi apakurqa
“Conferncia Internacional sobre Población y Desarrollo”, chaypin karqaku pachak
qanchis chunka isqunniyuq paiskuna, Perú llaqtamantam huk delegado rirqa. Kay
conferenciapim agenda karqa mususipaskunapa intiru mundupi munayninkunamanta,
chaypim tarirqaku hatun sasachakuykunata: maqanakuy, abuso, VIH/SIDA yapakuynin,
huk sasachakuykunapas. Qanchis chunka isqunniyuq paiskunam, Perú llaqtapas
firmaraku compromisuta mususipaskunapa kawsakuynin, qari – warmi kayninmanta,
miranankunamanta politikakunata allinchanakupaq.

3.2 QARI-WARMIPA KAYNIN, MIRANAN DERECHUNMAN SAYAPAKUY


¿Imatataq yuyanchanchik qari – warmi kayninmanta qali kayta?

OPSpa nisqanmantaqa qari – warmipa kaynin, qali tarikuyninqa


hina qatilla wirpun, uman, yachayninpas allin, runapa warmi
– qari yachakuyninwan tupanakuq. Qali qari – warmi kaynin
rikukun qispisqa atiyninpi, chayñataq pusan allin kawsakuyman
sapallampipas, runapurapas. Manan mana unquypa, mana qali
kaypa kayllanchu, aswanqa riqsikunanku, sayapakunanku runapa
qari – warmi yachakusqan dirichunta (OPS/OMS, 2000).

¿Imataq miraypa qali kaynin?

“Allin kayninmi wirpunchikpa, umanchikpa, runapura kayninchikpapas, manan


unquypa utaq nanaykunapa mana kasqallanchu, aswanqa, tukuy imakuna chay 117
runapa mirananmanta, chaynallataq imaqna funcionasqanmantapas. Miraypa
qali kayninqa rinan sexualidadnin disfrutaymanmi, mana ima sasachakuymi
wawachakuyninpi, qispisqa kaymi tupanakunapaq utaq mana tupanakunapaqpas,
imayta haykata ruranamantapas.
Kayna ruwaypa ukumpi apan warmi – qaripa informakuyman, ayllupi planificación
nisqa dirichunman, chaynallataq miraynin kamachinapaq metodokuna akllakuyman,
mana legalmente prihibisqaman,seguridadniyuq metodoman aypanampaq,
hinallataq aypanan allin servicio chaskinan dirichunman, allinlla wiksayakuyman,
wachakuymanpas, yananchakuqkuna hayka wawayuq, sanu wawayuq kananpaqpas.

Chaynapim, Perú suyu comprometikurqa rurayman, garantizayman chay


“DERECHOS SEXUALES Y REPRODUCTIVOS” nisqaman, mususipaskuna allin, sanu,
kusisqa runapa qari – warmi yachakuyninta kawsakunankupaq.

Qali miraypa elementunkunam:


n Qispisqa tantiyaymana wawayuq utaq mana wawayuq kaymanpas, imaytam, haykapim
kanantapas.
n Mana sasachakuypi wiksayakuy, wachakuy, wachakuypa qipanman allin kayman
mamanpaq, wawapaqpas.
n Kikillanmanta tantiyakuspa tupanakuyman, qispisqa, responsabilidadwan, hinaspa
kanan allinlla iskaynimpaq, mana manchakuspa chay mana munachkaspa wiksayakuyman
utaq chay ITS/VIH-sida unquywa rataykachikuyman mana manchakuspa.
n Yachapakuyman, allin wawqaychakunapaq metodokunaman.

Chay Organización Panamericana de la Salud (OPS) nisqapaqmi:

La salud sexual
La salud reproductiva

Qari – warmipa kaynin, qali


tarikuyninqa hina qatilla wirpun, uman, Allin kayninmi wirpunchikpa,
yachayninpas allin, runapa warmi – qari umanchikpa, runapura
yachakuyninwan tupanakuq. Qali qari – kayninchikpapas, manan
warmi kaynin rikukun qispisqa atiyninpi, unquypa utaq nanaykunapa
chayñataq pusan allin kawsakuyman mana kasqallanchu, aswanqa,
sapallampipas, runapurapas. Manan tukuy imakuna chay runapa
mana unquypa, mana qali kaypa mirananmanta, chaynallataq
kayllanchu, aswanqa riqsikunanku, imaqna funcionasqanmantapas.
sayapakunanku runapa qari – warmi Miraypa qali kayninqa rinan
yachakusqan dirichunta (OPS/OMS). sexualidadnin disfrutaymanmi,
mana ima sasachakuymi
118 wawachakuyninpi, qispisqa
kaymi tupanakunapaq utaq mana
tupanakunapaqpas, imayta haykata
ruranamantapas.

10
Guía de aprendizaje” “Ejerciendo mi sexualidad” AMARES
Qari-warmipa kayninmanta, mirayninmanta derechunkunaqa, mususipaskunapa
derechunkunam. Hukniraq “oranisamos nacionales e internacionales” nisqakunapa
garantizasqanmi.

Qari-warmipa kayninmanta derechunkuna

Kikillanmanta runapa qari – warmi kayninmanta yachakuynin ruway,


mana hiqutaspa, maqaspa, aswanqa miskita rurayman, munasqankuman
hina, mana miraywan tupachispalla.
Wirpunmanta yachapakuy kanan makillampi, runapa qari – warmi
kayninmanta yachakuynin, chaynallataq mirakuynin atinampas.
Sakwanakuy utaq mana sakwanakuypas.
Akllay piwanmi qari – warmi kaynimanta tinkunakunki.
Munay sunqu maskay, kuyakuy musyay, “sensualidad y erotismo” nisqapi
kawsakuymanta, pay chanata tantiyakuspanqa.
Qari – warmi kaynin hampina serviciokuna kanan, chay lliw ratakuq
unquykunanawan mana hapichikunpaq yachapakuna, aswan chay VIH –
sida nisqawan mana ratachikunapaq.

Mirakuyman dirichukuna

Mirakuymanta allinta, taniqta yachapakuna. Imayna ayllu kananta


kikinchik ruwakuna.
Chaskinam willakuykunata chay mana wiksayakunapaq
metodokunamanta, mana munasqa wiksayakuy prevenikuymanta, ima
allin kasqanmanta, riesgunkunamanta.
Tantiyakuyman hayka wawayuq, imayta wawakuy munasqaykiman.
Wiksayakuynikipi, wachakuynikipi, wachakuy qipaman tukuynikimanta
qali kanaykipaq yanapachikuy.
Mana wiksayakuy atiypi (infertilidad) tukuy serviciokunawan
yanapachikuy.
Warmi –qari kayninchikpi tukuy unquykunamanta qampiy chaskkuyman.
Mana imaniraq maqachikuyman.

119
Mususipaskunapa qali warmi – qari kayninmanta,
mirayninmantapas Socos llaqtapi

Mususipaskunan mana riqsinkuchu warmi – qari kayninmanta imayna


qali kayta, yaqa isqun chunka qanchisniyuq pachakpa tallqin (97%) mana
yachankuchu warmipa wiksayakuynin mitata, sapa chunka tapusqamantam
pusaqmi (8 de 10 entrevistados) mana riqsinkuchu mana warmipa chaynin
ukupi iyakulasqalla wiksakurunanta.

Mana riqsinkuchu warmi chayllaraq tupakuyllapi wiksayakurunanta. Mayqin


tapusqakuna manam riqsinchu imakunatam rurana allinta riqsinakuspa
tupanakunapaqa, sapa tawa tapusqamanta hukllam cóndonta kikinchan
sipaskuna mana wiksayakunampaq allinkasqanta.

Imaynatam ratakun chay VIH chaymantam ninku yawarninta ratakusqanta,


manam ancha riqsinkuchu imaynata mana ratachikunata utaq wañuchikuq
unquy kasqanmanta. Aswanmi clamidia unquymantaqa ancha riqsinkuchu,
allin riqsiskunaq tawallam kanku lliw tapusqakunamanta. Tumpa mástam
yachakunku qarikuna warmikunamantaqa, musukunam yachanku tumpa
maschata sipaskunamanta.

Imaynatam kikinkumanta warmi – qari kayninmanta tantiyakuymanta


tapusqam actitudnin iskayrayaq. Yaqa llapanmi mana acueduchu hiqutasqa
tupanakuywanqa, ichaqa sapa tapuypin kan iskachunka pusaqniyuq
hiqutaspa ruwaqkuna.

Kimsachunka tapusqakunam mana niyta munankuchu, paykunapa


actitudninmi kanman paksqalla hiqutaspa tupanakuy utaq mana
munachkaqwan tupanakuy pirmitiq. Manam nisyutaqa diferenciakunchu
qaripa actitudnin warmipamanta.

120
YACHACHINAPAQ SIQICHAYTAM RURACHKANI

“Dirichuykunaqa inportanmi”

RIMANAMANTA YACHAPAY

Propone acciones para que sus derechos sexuales sean respetados.

Qallariy

Munay aypay: Yachaqkunam analisanku qali warmi – qari kayninmanta chay “aspactos
sociales, psicológicos y culturales” nisqaku Socos llaqtapa kasqanmanta.

Rawanakuna:

- Qatun rapikuna.
- Llañu qillqanakuna llimpikuna.
- Chumpicha ratakuq.
- Revistas, rakta rapi y/o periódicos.
- Laqana.
- katpana.

Pacha: 40 minutos.

Imayna Ruway: ¡Imamanta rimanki! Arí qali warmi – qari kayninmanta, mirananmanta”

Kay pukllaqa maskan tapukuykunaman chuyanchasqa, chiqap kutichiykunatam Socos


llaqtapi mususipaskunapi, chay qali warmi – qaripa kayninmanta, mirayninmantapas.

n Yuyanchay kikillanmanta waqaychakuy, derechunkunamantawan.

Chay Organización Panamericana de la Salud (OPS) nisqapaq, Qari –


warmipa kaynin, qali tarikuyninqa hina qatilla wirpun, uman, yachayninpas
allin, runapa warmi – qari yachakuyninwan tupanakuq. Qali qari – warmi
kaynin rikukun qispisqa atiyninpi, chayñataq pusan allin kawsakuyman
sapallampipas, runapurapas. Manan mana unquypa, mana qali kaypa 121
kayllanchu, aswanqa riqsikunanku, sayapakunanku runapa qari – warmi
yachakusqan dirichunta (OPS/OMS, 2000).
Qali mirakuyqa allin kayninmi wirpunchikpa, umanchikpa, runapura
kayninchikpapas, manan unquypa utaq nanaykunapa mana kasqallanchu,
aswanqa, tukuy imakuna chay runapa mirananmanta, chaynallataq imaqna
funcionasqanmantapas. Miraypa qali kayninqa rinan sexualidadnin
disfrutaymanmi, mana ima sasachakuymi wawachakuyninpi, qispisqa
kaymi tupanakunapaq utaq mana tupanakunapaqpas, imayta haykata
ruranamantapas.
n Mañanam sunturpi huñunakuspa ruwachunku imaninansi qali warmi – qaripa
kaynin, miraynimpas, hinaspa hatun hamutay kaspan tinkunakun yachaykunawan,
chaninchaykunawan wirpunchikpa wi, personalidadninchikpa wiñayninwan.
n Analisananku chay “aspectos sociales, psicológicos y culturales” nisqanku yachaykunata
qali warmi – qaripa kaynin, mirayninmantapas Socos llaqtapi. Yuyanchanku
imaynatal influyimun uywasqan, custumbren, yachayninkunamantapas. Chaninchan
actitudninkunata, yuyanchaynintawan warmi – qari kaynin, miraynimpas dirichunkuna
yupaychachiyta.
n Sunturman quy revistakunata, kartulinakuna, tijerakuna, laqanakuna, plumunkuna,
hukkunapas huñusqalla ruwachunku chay “collages” nisqata warmi – qaripa kaynin,
mirakuymantawan.
n Sapa sunturmi acuerdanqaku imaynatas ruwanqaku chay collages nisqapi. Ruwanmanku
taksallata chay “hamutay paraykuna”, hinaspa chuyanchanan allinsu hamutaykunata.
n Sutinchanakum chay collage ruwasqankuta, hinaspam qillqananku huk frasita kay
rimaymanta.
n Tukuruspan, riqsichinqaku llamkasqankuta, hinaspataq mañana impresionninkuta,
niyninkunatapas.
n Animana kay tapukuykunawan:
¿Imataq qali warmi – qaripa kaynin? ¿Imataq qali mirakuynin?
¿Imakunatataq apaumun kay DSR mususipaskunapa kawsakuynimpi Socos
llaqtapi?
¿Imaynampitaq allinsu chay “Educación Sexual Integral” nisqa
yachaywasikunapi chaskiy?
¿Ima “factores socioculturales” nisqakunataq influyin mususipaskunapa qari
– warmipa kayninpa, mirakuyninpa niderechunkunapi Socos llaqtapi?

n Llankayta wichqana aslla chumaywan, chuyanchaywan allinin yachaykunata nisqnkuta,


chaypi sumaq chuyachata saqina allinsu kay rimakuy kasqamanta mususipaskunapaq
kawsakuynimpi.

Allin hamutaykuna
Qali mirakuypa ukumpim allin derechun aypanampaq runapa qari
– warmi kaynin yachakuymanta, chaymi kanan ayllukunapa allin
kawsayninpaq.
122 Qali warmi – qaripa kayninmi runapa wirpunpa, sunquchakuyninpa,
runa hina kawsakuynimpa ukunpi kachkan, hinaspam yanapan
kuyakuyman, willanakuyman, rispunsabli kayman, chaynalla warmi
qari kanamanpas.
Llapankum chaskinanku yachapakuykunata allinta qali warmi – qaripa
kayninta, miraynintapas waqaychananpaq.
Ruwana

Munay aypay: yachaqkunam yuyanchaknku qali warmi – qaripa kaynin, mirakuy


dirichunmanta, llaqtampi imaynam “contexto socio cultural” nisqaman hina, hinaspa
imaynatataq influyen tukuy runapa qari – warmipa kaynin yachaymanta.

Ruwanakuna:
- Qatun rapikuna.
- Sasachakuymant tarjetakuna qillqasqa.
- Raku qillqanakuna llimpikuna.
- Chumpicha ratakuq.

Pacha: 40 minutos.

Imayna Ruway: “Willakamuy, llapanchikpam dirichunchikqa”

n Llamkanapaqmi sunturkuna ruwakunan, hinaspa mañana huk “campaña publicitaria”


nisqata ruranankupaq, chaywanmi riqsichina ima allinsum chay “ALLINTA KAWSAKUY
SEXUALIDADNIKITA”, derechunku rurayman churasqankumanta pacha.
n Sapa sunturmanmi quna huk tarqitacha ukumpi huk dirichu qillqasqata. Huñunakuspam
ruwananku chay “anuncio publicitario” nisqata, chaypin qillqanqaku ima allinsu
chay “derecho sexual y reproductivo” rurayman churana kasqanta, ruwanmankun
dibujukunawan, huk fresikunawan. Rurana allin anunciota, chiqapta, chay dirichu
kawsasqata, ¿Musyanchu kay dirichu yupaychakusqanta?
n Anuncio tukuruptinqa lliw yachaqkuna huñunakunku, hinaspam sapa suntur akllanku
huk portavozta anuncio willakamunanpaq, hinaspaq hatun siminwan likamunqa mayqin
dirichuta llamkasqankuta.

n Chaymanta tapukuykunta nimun:

¿Imaynataq sintikuranki llankaypi ?


¿Imaynataq willakuy karura qawasqaykichikmanta?
¿Allinchu mususipaskunapa DSSRR willlahuy?
¿Imatatq ruwawaq taytamama, yachay wasi, comunidpas
yupaychanankupaq mususipaskunapa DSSRR?
¿Ayllunchikpi churanchikchu rurayman kay dirichukunata?
¿comunidadninchikpi rurayman churakunchu, riqsisqanchik
runakunapi?
Iqimplutam churana imaynampim rurakun utaq mana
rurakunchu.

123
Allin hamutaykuna
Riqsikunam mususipaspa kanmi dirichunkuna, chaynallataq kan
responsabilidadninku allin qali sexualidad rwanakupaq.
Allinsum kikinchay yachay imaytam dirichunkuna SSRR satusqa
kasqanta, hinaspa sayapakuspa imakunatapas ruwana.
Wintamanmi churana, chay “condiciones socioculturales” nisqanchik
comunidadninchikpi influyen chay derechukuna SSRR ruraypi Nauta
mususipaskuna.

QARI-WARMIPA KAYNINMANTA, MIRAYNINMANTA DERECHUNKUNA

LLAMKANA YANAPAKUQ.

Qari-warmipa kayninmanta Derechunkuna:


n Qari-warmipa kayninta rurayman churana kikillanmanta, mana hiqutaspa, mana
maqaspa, miskillata, munasqanman hina, mana miarayninkuwan tupachispalla.
n Yachapakuymi makillanpi kanan wirpunmanta, Qari-warmipa kayninta yachaymanta,
mirakuynin atiyninmanta.
n Tupanakuymanta utaq mana tupanakuymantapas.
n Akllay piwanmi tinkunakuyta.
n Maskan munay sunquta, kuyakuyta, chay “sensualidad y erotismo” nisqa kawsakuyta,
chayna tantiyakuspaqa.
n Aypana chay “Educación Sexual” nisqaman.
n Chaskina ampikuykunata qali qari – warmi kayninmanta, chaynallataq kachun chay
“prevención y tratamiento” llapa ratakuq unquykunamanta (ITS), aswan chay VIH – sida
unquymanta.

Miraymanta dirichunkuna:
n Allin yachapakuymi makillanpi kanan mirayninmanta.
n Hatarichina munasqakiman hina aylluykita.
n Willakuytam chaskina ima allin kasqanmanta, chay “riesgos y efectividad” nisqamantapas
llapa mana wiksayakuypaq metodokunamanta, mana munasqa wawakuymanta
prevenikuyta.
n Munasqay allin wawakuyta, hayka wawakuyta, imayta wawakuyta.
n Hampichikuyman wiksayakuspa, wachakuspa, wachakuspa qipanmanpas.
n Aypanayki llapan serviciokunaman mana wawakuy atiymanta.
n Serviciokunata chaskina “prevención y tratamiento” llapa ratakuq qari – warmi kayninpi
124
unquykunamanta.
n Manam ima maqakuytapas chaskiwaqchu.

11
“Para Talleres de Capacitación sobre Adolescencia y Juventud, Sexualidad y Salud Sexual y Reproductiva y Derechos Reproductivos,
con énfasis en la prevención del VIH y la Equidad de Género. ONUSIDA UNFPA-
Wichqay

Ruwanakuna:
- Qatun rapikuna.
- Llañu qillqanakuna llimpikuna.
- Qillqanakuna llimpikuna.

Pacha: 20 minutos

Imayna Ruway: “Yupaychaymi waqaychan yupaychayta”

n Qatiqninmanmi riqsichimusqayki comunidadnikipi huk sipaspa histuriyanta, chaynata


situwasiyunta kawsachkanmankun achka sipaskuna. Kay pukllaymi atichinqa kikinchayta
imaynam chaninchasqa yachaykuna, imayna huywasqa kasqanpas influyisqanta qispisqa
qari-warmipa kaynin yachayninpi allinta, qalita kawsakunanta.

Anan tiyan Socospa huknin comunidadpi, taytan José, maman


Rosam riqsirunku huk visinunpa churinta, paymi nisyuta gustan
paykunaman, hinaptinmi tantiyarunku warmi churinpaq allin
qusan kananta. Ayllun hina munanku warmankupa allinninta,
chaymi tantiyarunku, visinun Juanwan Anawan kasarakunanta.
Anapañataqmi kachkan proyecto de vidan, chaymi manaraq
kasarakuyta munanraqchu.

Anam mana allinchu sintikun, huk qarikunatam riqsiyta munan.


Maman nin:”kasarakunaykim mana chayqa chiqnipakurusunkim
hinaspanmi hukwan ripukunqa.” Anam llumpay llakisqa tarikun,
hinaspanmi taytamamanwan rimayta tantiyan intindinankupaq.

Anam ninqa mamanta manam kasarakuyqa kanmanchu


hiqutasqaqa, chaynaqa allinchuqaya. Paymi waylluchasqa kachkan,
ichaqa manaraqmi munaraqchu kasarakuyta.

125
n Sunturpi huñunakuspakichik kutichiychik kay tapukuykunata:
- ¿Imaynatataq yanapanmanku Anata kay sasachakuy paskayta?
- ¿ Hamutaynikichikmanta sipaspa dirichunta sarutachkanku?
- ¿Imaninkichiktaq taytamamanpa comportamientunwan?
- ¿Imatataq ruwawaqchi qamkuna chayna kasupi?

Allin hamutaykuna
Mususipaspa warmi – qari kaynin yachyninpin influyin yupaychaqkuna,
maypi tiyasqan llaqtapas, yachayninkunapas.

Mususipaskunapa rimanakuynin ayllunkuwan, yachachiqkunawan,


tuturninkunawan yachaywasikunapipas allintam atichin
tantiyakunankupi warmi – qari kaynin yachyninmanta. Nisisariyum
chiqap willakuy chaskinanku warmi – qari kaynin yachaynin
dirichukunata, mirakuyninmantapas..

126
TAWA HUKLLANCHAY: MUSUSIPAS KAYPI,
MANA WIKSAYAKUNAPAQ METODOKUNA 4
Allin yachay aypanapaq

Mana sipas wiksayakunampaq


metoduta akllana aypanampaq,
munasqanman hina.

Allin yachay aypanapaq

Área curricular /
Siqichasqakuna Yachay aypana Competencia del
MINEDU

Qallariy siqichay: Llika wayqa allin


llika wayqa allin sukutachinapaq mitakuna
sukutachiy.
“Iskay hawa
waqaychakuyniy”
Runapa wiñaynin,
Iskay siqichay: mana Método hormonalpa ciudadanía y cívica.
wiksayakunapaq allinnin mana allinninta - Kikinchayninta
hormona. kikinchay. hatarichin.
“Inyectablim hukniraq - Hukllawakun
alternativa mana hinaspan participan
wiksayakunapaq ”. democraciapi.
Kimsa siqichay: Riqsin chay “pastilla del día
Anticoncepción oral de siguiente” nisqan método
emergencia (AOE). emergenciallapaq allin
“La pastilla del día kasqanta.
siguiente”
127
HUK YACHACHINAPAQ SIQICHAY: LLIKA SUKUTA,
ALLIN HINAKUY

RIMANAMANTA YACHAPAY

1.1. Sasi
Mana wiksayakunapaq, ratakuq unquykunawan mana ratachikunapaq manam
tupanakunachu qarmiwan qariwan utaq sasina. Sasim pachak tallqi mana wiksayachikuq
(100% efectiva y segura). Qaripa qari kaynin mana tupanakunchu warmipa warmi kayninwan
utaq qaripa wawsan mana tupanakunchu warmipa warmi kayninwan hinaptinqa manam
imaynatapas warmiqa wiksayakunchu.

Manam sasillatachu rurana, Allinsum riqsinanchik


aswanqa riqsina mana mana wiksayachikuq
wiksayachikuq metodokunatam, metodokunta, yachana imayna
hinaspa yachana imaynatam funcionasqanta, hinallataq
funcionanku. aypana.

Yachachiqkunam rimanakunachik yachaqkunawan


utaq willakuykunata, kunakuytapas maskaysinanchik,
chaynallataq hospitalwan, centro de salud imawan tinkuchina,
chaypi kunakuykunata qumunqaku, hinaptin yachanqaku
mayqin métodom mana wiksayachikuq allin paykunapaq
kanman.

1.2 Llika wayqa sukutachiy


128 Llika wayqaqa (cóndon) huk punchu hina llikan latexmanta, pulieretanumanta utaq uwiqapa
chunchulninmanta. Warmi qariwam tupanakunanpaq qaripa laninman sukutachisqam
mana qaripa yuman (espermatozoide) yaykunñachu warmipa warmikayninman hinaptin
mana wiksayakunchu, chanallataqmi mana ratakunchu ratakuq unquykunapas. Kanmi qari
preservativo, warmi preservativopas, ichaqa Perú llaqtapim aypanalla pipaqpas llika wayqa
(qari preservativo)
Sapa sakwanakuypi allinta llika wayqata qaripa laninman
sukutachisqaqa, warmikunaqa wiksayakunku watapi iskay pachak
tallqillatam (2%). Chaynallataqmi llikaq wayqa sakwanakuypi
churakusqaqa llumpayata asllayachin rataq unquykuna
ratananmanta, chay gonorrea, clamidia, trichomoniasis, hepatitis
B, VIH/Sida, chayna unquykuna.

Llika wayqawan churakuyqa atinallam, maypipas tarinallam, asllam chay “efectos adversos”
nisqapas. Hampi hinan kachkan Organización Mundial de la Salud nisqa institusiyunpa
listampi. Farmaciakunapi, boticakunapi rantipaq tarikun. Hospitalkunapi, Puesto de
Saludkunapi mana qullqillapaq qunku nisisitasqaykiman hina.

Llika wayqam mana wiksayachikuq método, aswan


kunakusqa mususipaskunapaq, waynasipaskunapaqpas,
chaymi sapa kutilla allinta churakusqa sakwanakuy
qallarisqanmanta tukunakama mana warmita
wiksayachinchu, waqaychakuntaq llapa ratakuq
unquykuna rataykuwanachikmanta, VIH/
Sidamantapas, chay raykun sutichanku método de “doble
protección” nispanku.

Llika wayqa allin


sukutachinapa
mitankuna: 1 2 3
1. Rantina allin llika
wayqatam.
2. Waqna allin wichqasqa
kasqanta.
3. Qawana allinta imaytas
tukunanta. 4 5 6
4. Waqaychanam mana
rupaypa, yakupa
aypananman mana
chayqa uchkukurunman.
5. Allinllalla kichana
qaranta (hawanta), 129
manam kichanachu
silluwan, kiruwan, tijerawampas.
6. Llika wayqata sukutachina qaripa laninman manaraq warmipa warmi kayninwan
tupanachichkaspa.
7. Llika wayqata allinta sukutachina lliw laninta tapanankama, mana puntanta kacharispa.
8. Wawsayta tukuruspa, manaraq lanin liwikuruchkaptin chutina llika wayqata
huranmanta hapiykuspa.
9. Llika wayqata chutiruspa kipuruna hinaspam qupa churanaman hinana.
10. Sapa sakwanakuypim musuq llika wayqata utilizana.

Llika wayqataqa mañakamuna


hospitalmanta, puesto de
saludmanta, utaq rantimuna
garantiyayuq farmaciamanta,
boticamantapas.

1.3. Warmi llika sukuta (warmipa


preservativun)
Warmi llika sukuta:
n Qaripaq llika wayqa hinam warmipa llika
wayqanqa, punchu hina látexmanta
(plasticomanta), finun, mana llikikuq, mana
yakupa pasanan. Iskay yuraq titiyuq umampi
sikimpi: hukninmi uchuylla yaqa wichqasqa
hina, chaymi warmipa warmi kaynin ukuman
yaykun manaraq qaripa lanin yaykuchkaptin;
huknin hatun titim, allin kichasqa kaqmi warmi
kaynimpa hawampi qipan.
n Warmi churakunmanmi unaymantaraq utaq
chay sakwanakuy pachallaña manaraq qari laninta yaykuchichkaptin. Churarunña warmi
llika wayqata, hinaptinqa, qari laninta yaykuchinan hawapi titin ukuman, hinaptinmi
qaripa lanintaqa lliwta taparun. Sakwanakuyta tukuruspaqa warmi llika wayqataqa
130 urquna allillan, hinaspa kipuruna, chaymanta qupa churanaman winaykuna.
n Warmi llika wayqawan churakuspaqa manan wiksayakuy kanchu, mantaqmi rataq
unquykunapas ratakunñachu, nitaq VIH/Sida unquypas ratakunchu. Kunan pachapim
Perú llaqtapi ancha rantinapaq kanchu, chaymi ancha aypanchu wakin método hinachu.
Allin kay metodopa ventaqanqa warmim churakun mana wiksayakunampaq, mana qari
munachu qari llika wayqawan churakuyta hinaptin
1.4. Yachay tarpuypa, maypi kasqanchikpa pim kayninchik unanchaq

Punta tapukuy Nauta llaqtapi mususipaskunapa, waynasipaskunapapas comportamiento
sexualmanta taripayqa tapukun paykunapa kanchu yanan mana chuyanchaspalla yanan
munay sunquyuqchu utaq sexual.

Punta tapukuymi comportamiento sexualmanta taripanapaq


mususipaskunapi, waynasipaskunapi, Socos llaqtapi, yanayuq
kasqankuta, mana especificaspalla sichus yananchakun
munay sunqunwan utaq yanachakun warmi – qari kayninta.
Kutichisqankuman hina, kinsa chunka qanchisniyuq pachak tallqin
(37%) mususipaskuna, suqta chunka tawayuq pachak tallqin (64%)
waynasipaskunapa kunan yanayuq kasqankuta.

Kay datum willakun hukniraq mususipaskuna sexualidadnin kawsasqanta, chaynallataq


waynasipaskunapas kawsanku sexualidadninkuta hukniraqta. Kaymi mañakun hukniraq
rimaykunata mususipaskunapaq, hinallataq hukniraq rimakuy kanan waynasipaskunapaq.

Yanantin kawsayqa manam hinakaqllachu mususipaskunapa, waynasispkunapa


sexualidadnin kawsakusqanman. Mususipaskunapa yananchanakuypi kawsayninkuqa
utqaylla tukuqmi. Waynasipaskunañataqmi yananchakuypi kawsakunku unayniraq,
wakinninqa, warmikunam tiyankuña (convivencia).

Mususipaskunapim, kimsa chunka hukniyuq pachak tallqin


(31%) yqanachakuqkunam ninku manarami huk killaraqpaschu
wayllunakusqayku, isaky kaq sunturñataqmi nin huk killamanta
kimsakillamanmi richkaniku wayllunakuyniykupi, kimsa
kaq sunturñataqmi nin watamasñas wayllunakusqanku.
Waynasipaskunañatami ninku tawa chunka pusaqniyuq
pacha tallqin (48%) chunka iskayniyuq killatapas
masyarunkuñas wayllunakuspanku. Kay datukunam
willakun mana chayniraqlla sexualidadninku kawsakuyninku
mususipaskunapa waynasipaskunapawan, chaymi mañakun
llamkayta rimaykunata mususipaskunapaq hukniraqta,
waynasipaskunapaqpas hukniraqta.

Pichqa chunka pichqayuq pachak tallqin (55%) mususipaskuna, pichqa


chunka isqunniyuq pacha tallqin (59%) waynasipaskunapas Socos llaqtapi
manas sakwanakuypi llika wayqata churakusqakuchu, ichaqa ninkum llika
wayqa churakusqaqa manam warmita wiksayachinchu, chanallataqmi ninku
sakwanakuchkaspa allqachiy, warmipa mapakuninman hina sakwanakuypas
manan ancha wiksayakuyman warmita churanchu. Kay nisqankun mana
allin hina, kimsa pachak tallqin (3%) lliw tapusqakunamanta yachanku iman
chay warmipa mapakuyninta (siclo mentrual). Kimsa chunka isqunniyuq
pachak tallqin (39%) tapusqakunam mana yachankuchu imay punchawkunam
warmi wiksayakurunman, pichqa chunka qanchisniyuq pachak tallqin (57%) 131
tapusqakuna pantasqata kutichinku.

Chaynallataq, allinsum musyay mana mayqin mususipaskuna nitaq


waynasipaskunapas manan riqsinkuchu llapallan comportamientukuna allinta
riqsinakuspa tupakuyman apasqnta.
Qari llika wayqan allinsu ninku warmita mana wiksayachinapaq, chayman qatin
inyectablekuna churachiy, warmipa mapakuyninman hina tupanakuy. Kay nisqankun
mana allin hina, yaqa llapan mususipaskunam mana ancha yachankuchu iman chay
warmipa mapakuynin kasqanta (siclo mentrual), imayta apakusqnta. Chaynallataq,
mana mayqin mususipaskuna nitaq waynasipaskunapas manan riqsinkuchu llapallan
comportamientukuna allinta riqsinakuspa tupakuyman apasqnta.

Pichqa ñiqi grafiku: chayllara tupanakuypi mana wiksayachukuq metodokuna.


(Socospi mususipaskuna)

Hombre

Mujer

Suqta ñiqin grafiku: Imatam ruwana qariwan warmi qallariy sakwanakuypi mana warmi
wiksayakunampaq.
(Suquspi mususipaskunaman)

Hombre

Mujer

132
YACHACHINAPAQ SIQICHAYTAM RURACHKANI

“Iskay qaway waqaychakuyniy”

RIMANAMANTA YACHAPAY
Imaynam allin pusayta llikawayqa nisqankuwan ruway.

Qallariy

Ruwanakuna:
- Hatun rapi.
- Achka llimpinapi plumunkuna.
- Laqanapaq llañu chumpicha

Tiempo: 40 minutos

Imayna ruway: Sutinmi “Tratanakuy”

Ima ninan: Ñaupaqmanta chay kustumbriqa rimakuna tupanachiy, hamutaywan, burlawan,


asikuywan, llaqta ukupi yachasqanchikta.

n
Rimarinanku qaripas, warmipas istudiantikuna presirvativo utaq llikawaqa
hamutayninkuta.
n Sapa grupum papilutipi qillqachun siqichasqa hamutatayninkuna hinaspan pirqapi
laqankachu, llikawayqa niyninkuta.
n Hatun tupanakuypim akllanqakupizarrapiraq utaq papilugrafupi allin rimasqankuta
dudankuta, manchakuyninkunatapas , grupumquipi maqchirinankupaq.
n Rimanami tanqanakunqaku allin mana allin chay tratanakuy kasqanta, sapa huñu
rimanakunqa ichapas kay rimaykunamanta:

¿ima llinka wayqa tataq riqsinku?


¿Allinchu icha manachu kay llikawayqa?
¿Mayqin métodum aswan allin kanman?
¿Allin kasqan mana allin kasqan método aniconceptivomanta
yachasqa? 133
¿imatataq rurachwan musu sipaskuna llika wayqa
qinakunampaq?
n Allinmi uyarina llapa hamutaykunata allin mana allin kaptimpas. Mana allin kaptinqa
allichanam mana pulikuspa, mana usuchispa, chaynam kananku.
n Chumay, likay rimaykunapa tukuyninta chay llikawayqa, iskay waqaychanapaq mana
wiksayakunampaq, chaynallataq mana unquy tarinampaq (ITS).
n Chay llalliq huñum, llallinqa achka hamutayta tratanakuypi rimaspa.
n Chay tratanakuy llaqtapa yachayninqa yupaychanam, ñaupaqmanta yachasqanchik
kasqanrayku, chaynallataq qipa watakunakama hinalla tukuy teqsimuyupi yachayninchik
kausasqanrayku.

Ruray

Ruwanakuna:
- Hatun rapikuna.
- Tawa yupay tarjetakuna allin ruray kundunmanta.
- Dildo utaq maqueta qaripa kayninmanta, pqusqa platanumanta.
- Laqana cinta.

Pacha: 40 minutos.

Imayna ruway: “Llika wayqawan purisun”

n Ruray tarjetakunata chaywan pucllaspan llikawayqa allin churakunapaq.


n Kamachiy tawa quñuyta, iskay quñu marmikunata, iskay huñu qarikunata.
n Hayway tarjetakunata sapa huñuyman, hukmanta chunkakama, patachanankupaq
llikawayqa churakuy yachanankupaq.
n Kamachiy chunka pihqayuq minutupi tajetakuna patachanankupaq. Chaynallataq
quykariy huk dilduta (pene en maqueta) chaymanta huk llikawayqata.
n Kamachiy sapa huñukunaman llika wayqa allin churakuy yachanankupaq. Chaynallataq
6to grado yachaqkunaman, 5to gradupi chaynallapaq secunrdariapi yachaqkunaman,
warmi sipaskunam yachachinqa qari musukunata.
n Willaychik llapa yachaqkunaman tapukuyninkuta qillqaspanku sapa huñu tapukuyninkuta
chayachinakupaq.
n Hatun rimanakuy tukuyta tawa huñuyman tukuruptinku, uyariy tapukuynikuta, mana
tapukuptinkuqa, qam tapuy kaynakunata:

134
Tapukuykuna Kutichiykuna

¿Llikawayqata, maypitaq Unquna wasikunapi mana qullqillapaq;


tarichwan? rantipaqñataq, qampi qatukunapi

¿Imaynatataq yachachwan, Sichu allin wichqasqa kaptinta, llapiykusqam


llikawayqapa allin kasqanta? mana wayra pawanqachu.

¿Maypitaq waqaychachwan, Mana yakupa, intipa rupaypa chayananmpi


imaynatataq apaykachachwan? waqaychana. Wayqapi, qipipi apaykachana;
manam qullqi apaykachanapiqa.

¿Haykapitaq llikawayqa Qaripa qarikaynin allinta sayariptin, manaraq


churakuy allin kanman? warmipa warmikaynin tupachichkaspa.

¿imaynatataq ari niyman yanay Chunkullay riqsikuykim waqaychiwasqaykimanta.


niptin?

¿Imaynatataq nina yanaykiman Chiqapta kuyanakuspaqa, waqaychanukusunchik


llikawayqa churakuymanta? sapa yumanakuypi llikawayqata churakuspa.
Mana qipa punchay sasachakunapaq.

Allin hamutaykuna.
“Llikawayqaqa kay iskay sasachakuymantam harkakun, wiksakuymanta
chaymantañataq ratakuq unquykunamanta (ITS)”.
“Kikiymanta yupaychasqa kawsayniyqa, chaymi llikawayqawan
churakunay”
“Llikawayqa allin kanampaqa, allintan churakuna”

135
Wikchqay

Ruwanakuna:
- Rapipi yanapakuy tapukuykuna, chaynallataq kutichiyninkuna qillqasqa.
- Taqsa qaytana rapikunamanta kurpasqa.

Pacha: 30 minutos.

Ruwanakuna:
- Rapipi yanapakuy tapukuykuna, chaynallataq kutichiyninkuna qillqasqa.
- Rapipi imayna watuchikuynamanta niykuna.

Pacha: 30 minutos.

Imayna ruway: “Watuchikuna”



Ima ninan: Watuchiqa huk imamantapas tapukuymi, wakinta mana qiwichispa,
wakintañataq qiwichispa, chaykunatañataqmi musyananku imamanta kasqantapas,
pukllayman hina utaq huñunakuspa ayllukunawan yanqa kaypi, tayta mamankuna tapunku
watuchikunata churiwawankuta paykunam kutichinku alma velaypi, kawsay huñuypi,
llaqatapa llankayninpi.

n Mañakunanmi yachaqkunata iskay siqipi chimpa chimpa churakunankuta: Siqi A


warmikuna siqi B qrikuna, chaymantam churakunkun warmipa qariwan.
n Warmikunam watuchinqaku qarikunamam, chayllapin tapukunqakun llikawayqamanta
n Chaymantam llapan qillqaruptin watuchiqta utaq sapaq rimaykunatapas, siqi A, siqi B
cartulina tarqinapi qasqunkupi laqanakunqaku pareja parejapi.
n Chaymanta sapa pareja liyinqa sayarispa qaparispa, parisninpa tarqetanta qasqaunpi
laqasqa watuchintaLuego cada pareja se pone de pie y lee en voz alta el watuchi que
tiene su pareja en el pecho.
n Wichqankuñataq, llikwayqapa allin kaninmanta rimaykuspa llapa yachaqkunapaq.
n Qatipay, allinchu icha manachu chay watichikuna, rimaykunapas kasqanta tupanchu
llikawayqamanta allin rimasqanku.
n Liyiyta chay watuchikunaymata “ayuda memoria nisqanmanta” tapunakuyta qallariychik.

136
YUYANAMPAQ YANAPAQ RAPI

Tapukuykuna Kutichiykuna

- Allin llikata rantina.


- Sumaq wayqiyasqa llikata rantina.
- Hunanchasqa punchawpa tukuyninta allinta
qawana
- Allinta waqaychana rupaymanta, yakumanta mana
yanqachakunanpaq.
- Allinllalla kichana
- Qaripa qarikayninman sukuchina manaraq
¿Imanaytataq allinta churakuna warmipa warmikayninman tupachichkaspa.
llikawan (condón)? - Qaripa qarikaynin sumaqta llikawan sukuchina,
puntanta mana kacharispa.
- Wawsayta tukuruspa manaraq chintiruchkaptin,
llikata chutina allinta qapispa.
- Hurquruspañataq kipuykuspa wischuna qupa
huñunaman.
- Musuq llikata qinakuna sapa yumanakuypa.

¿Pitaq munanman yanakuruspa


qari kayninta llikawan Qari warmipas munanmanmi mana
sukuykuspa warmiwan wiksayakuspa allin kawsayta.
tupaykuspa kuyaynaykuta?

¿Imaynanpitaq ninku llikaqa Mana musyaylla wiksayakuymanta,


iskay kay ITS, VIH/Sida sutichasqa
harkaqniyuqmi nispanku? unquykunamanta harkaptin.

Manam, aswanmi warmi kayninpi lawsata


¿Iskay llikawan qari kayninta saqiruspa usuruptin, qunqayta wiksayuq
sukuykuspa rikurirunman; sasachakuymanmi
yaykurunman.
kuyanakuy allintachu harkan?

137
n Yachaqkunapam yupaychanaku, sapa yumanakuyta munaspaqa yachanankun llikawayqa
allinchurakuyta, kay allin hamutaykunata qatipaspa:
Allin hamutaykuna.
“Llikawayqaqa kay iskay sasachakuymantam harkakun, wiksakuymanta
chaymantañataq ratakuq unquykunamanta (ITS)”.
“Kikiymanta yupaychasqa kawsayniyqa, chaymi llikawayqawan
churakunay”
“Llikawayqa allin kanampaqa, allintan churakuna”

✓ Mana makikipi llikawayqa kaptinqa, makillanchiktañach


hapiykanakusun.
✓ Llikawayqata rantiy, mana wawapa pachata rankinaykipaq.
✓ Yupaychanakuspaqa, kuyanakunchikmi.
✓ Yachaysapatam munayki, mana chaschaysapatachu.
✓ Sapa yumanakuypi llikawayqawan, mana llikawayqawanqa
amapuni.

138
YUYANAMPAQ YANAPAQ RAPI

Tapukuykuna Kutichiykuna

¿Llikawayqata, maypitaq Unquna wasikunapi mana qullqillapaq; rantipaqñataq,


tarichwan? qampi qatukunapi.

¿Imaynatataq yachachwan, Sichu allin wichqasqa kaptinta, llapiykusqam mana


llikawayqapa allin kasqanta? wayra pawanqachu.

¿Maypitaq waqaychachwan, Mana yakupa, intipa rupaypa chayananmpi


imaynatataq apaykachachwan? waqaychana. Wayqapi, qipipi apaykachana; manam
qullqi apaykachanapiqa.

¿Haykapitaq llikawayqa churakuy


allin kanman? Qaripa qarikaynin allinta sayariptin, manaraq warmipa
warmikaynin tupachichkaspa.

¿Imaynatataq nina yanaykiman Chiqapta kuyanakuspaqa, waqaychanukusunchik sapa


llikawayqa churakuymanta? yumanakuypi llikawayqata churakuspa. Mana qipa
punchay sasachakunapaq.

¿Mayqantan ninman llikawayqa Warmikaqpas, qarikaqpas ninmanmi, iskayninkupa


churakuyta qari warmi tupayta allin waqaychakuyninkum; manataq unqunanpaq,
munaspanku? wiksayakunampaq.

Waqaychakun wiksayakunamanta, VIH/Sida, ITS


¿Imaynampitaq nin llikawayqata unquykunamantapas.
iskaymanta waqaychakun?

¿Sichu iskay llikawayqata Manam allinchu, aswansi huknin warmipa ukumpi


churakuspa, aswan allintachu chustikuruptin yuma suqucha taqtakurunman, qinaspa
waqaychakuchwan? unqurachinman utaq wiksayarachinman.

139
ISKAY YACHACHINAPAQ SIQICHAY: MANA
WIKSAYAKUNAPAQ TUQPIKUNA.

RIMANAMANTA YACHAPAY

2.1 Tuqpinakuna

Rikchaq mana hanpikunam kan mana


wiksayay tarinapaq:
ruyruchakunapi yaku ukuchayuq,
suytuchakunapi;
chaynallataq kan kawsaq runapa sirkanpi
tuqpispa
hanpi churana; kay hanpikunam tarikun hanpi
rantikuq wasikunapi. Kay tuqpina hanpimanta
willanakusun, yachasun.

Hanpim kan, mana wiksayakunampaq sirkanpi tuqpispa churana:

- Sapa killa yawarnin hamuptin tuqpikuwan churana mana wiksayakunanpaq.


- Kimsa killapaqpas. Kaytam churanman hanpina wasipi llamkaqkuna.

Tuqpinawan mana wiksayakuy tarinapaq, willakuna hanpina wasipi llankaqkunaman,


chiqap Hanpiqman.

Tuqpinawan hanpi churay:

n Huk punchaw awqawan hanpi churasqanmantam


Harkayta qallarin mana wiksayakunanpaq.
n Allinmi tuqpikunawan hanpi churachikuyqa; mana
qunqankichu sapa punchaw hanpi millpunaykita
hinachu.
n Tuqpichikuspa hanpichikusqaykitaqa manam

140 pipas yachanmanchu; kikillaykim sunquyki ukupi


hatallinki.
n Yawarnikipas sapa killa hamunqa mana ancha
nanayllawan.
n Manaña hanpikuptiqa warmikayniki kikillanmi
unaymanta alliyakunqa.
Allinsi warma warmikunapaq tuqpikwan mana wiksayananpaq hanpichikuyqa, tunpatas
harkan chiki unquymanta, cáncer de ovario, útero harkachiy (endometrio).

Chaynata hanpikuptinqa punkiriq warmi kayninpas, ñuñunpas, sayaynin llasaqpas


anhasyansi kimsa killa. Lliu warmi warmakuna churachinkunmansi hanpia tuqpikuwan.
Isusi mana allinmanchu tuqpikuwan hanpi chuarachikuy, pikuna: paya warmikuna, siqarru
suquqkuna, wirasapakuna, uma nanayniyuqkuna, imawanpas unquqkuna, mancharisqakuna,
piña warmikuna, waqay chulirukuna (sinkakuna); paykunaqa hanpikunman millpuna
hanpillawan mana wiksayananpaq

Hanpiwan hanpikunapaq chiqap


hanpiqtam tapukuna, willakuna, chayman
hina hanpikunapaq. Allinmi kanman
kay willakusqanchiktallapa warmi qari
warmakunaman willay, yachaykachun qipa
punchaw allin kawsay tarinankupaq. Warmi
warma amam munanmanchu wiksayakuyta;
chayna kaptinqa manam ancha kanmanchu
yachaywasimanta lluptiy, lluqsiy; chaynapim
unquykunamanchayan, wañuymanpas
mamantin, wawantin ima.

2.2 Imapas ruraymanta yachaynin.


Socos llaqtapa urqunkunapi tukuy rikchaq hanpi qurakunam kan mana wiksayakuy
tarinanpaq. Qipaman hamuq warmi warmakunapas tayta mamanpa allin yachasqanta
willaptin yachanku ima qurakunatas upyanmanku mana wiksayakuy tarinanpaq; warmi, qari
warmakunaqa llunpaytam munanku makallakuyta, manam musyanchu wiksayakunanta,
mana wiksayakunanta; chaynapim apamun wawata. Manam yuyanchu allin mana allin
kawsayta wiksayakuruspa, wawata tarikuruspa ancha sasawan kawayta.

Chay hanpi qurakunatam manaraq munankuchu llaqta runaman willarikuyta; aylluntillanmi


yachanku.
Kunanqa hawa llaqtapi, urqukunapi warmikunam yachanku, riqsinku hanpi qurakunata
upyanku mana wiksayakunanpaq; paykunaqa munanku qurallawan hanpikuytam, manam 141
munankuchu tuqpina hanpiwan churachikuyta.

Socos llaqtapi yachaqkuna, mana wachakunankupaq hanpikunku hanpi qurakunawan, kay


qurakunapa sutinmi: allqupa chakin, rata rata utaq allqupa chakin kiriwaranqa, ritamapa
sapin, ruda, perejil, tumillo, hukuna.
2.3 Hatipaymanta allinta rimasun

Warmakunapa allin mana allin yachasqanta,


warmi kayninmanta, qari kaynimanta
yupichaspa willakun: Socos llaqtapi
maqtakunaqa tumpallatapas yachanñas maqtillu
warmakunamantaqa, yupichasqanman hina
willarikusunchik, nispan.

Chaymi takyasqa warmakunaman,


sullka warmakunamanpas willarina,
yachaykachina qari - warmi warmakunaman,
mana wiksayakunanpaq; munasqanwan
hanpikuchunku qurawanpas, tuqpinawanpas,
llikawayqawanpas.

Gráfico 31: siqiwan chakatasqapi yupaspa, Socos llaqtapi warmakunanpa willakun:

142

11
Red Intercultural Ñoqanchik – Ayacucho.
Gráfico 32: Socos llaqtapi warmi qarimant willakuy

Pachakmantam tawachunka kimsayuq warmakunalla,


chaynallataq takyasqa warmakunapas manchakunku
warmi warma wiksayakunanmanta. Chunkamanta
chunka pichqayuqkama yachanku, mana
wiksayakunanpaq, qari kayninta llika sukuykuspa
kuyanakuyta. Huk warmiwan tuparuspa pachakmantam
kimsachunka qarikunalla llikata sukuykuspa
kuyanakunku. Tapukuspa, allinta yachaykuspa, sumaqta
qawaspam marqanakuna mana huk unquykuna
hapiwananchikpaq (ITS, VIH/Sida).

Gráfico 9: Siqiwan chakatasqapi manchakunku wiksayachiymanta yaqa “hatun, llunpay


hatun” hina hanpikunku kuyanakuspa mana wiksayachinanpaq.

143
YACHACHIY SIQICHAYTAM RURACHKANI

Mana wiksayakunanpaq, huk tuqpinawan


hampiy
Yachaqkunapaq, yachaynin ruray:

Riqsichiy allin mana allin, método hormonalpa kasqanta.

Qallariy

Ruwanakuna:
- Hatun rapi qillqasqa
- Rapipi yanapakuy tapukuykuna qillqasqa
- Kipu qillqay (cuadro estadístico) rapi qillqasqa, qatipaymanta lluqsisqanta

Pacha: 40 minutos.

Imayna ruwana: “Achkallaña mana wiksayananpaq yachaywan ruray”.

n Yachay maskaqkuna tuqpispa niy, warmi qari taqrusqa achkaman chiqichun sapaq
chiqispa huñunakuchun mana wawa tarinanpaq, yuyayninkuman hina lliwchanku
rimarinankupaq.
n Sapa huñunakuqta mañanku ruraychik huk siqichuykuq yuyayninman mana
wiksayakunanpaq qillqaspa utaq ruraspa; tukuruspa pirqaman laqaychik, kullu
llaqllasqaman.
n Qallariy liryanakuyta achka huñuman: allin mana allin sapa huñu rurasqanta
qawachinanpaq. Hinaman yaykunqaku, qallarinqaku liryayta rurasqankuman hina.
Yachananpaq ¿Mayqan hampitaq allin kanman mana wiksayakunanpaq? ¿Allinchu kanman
chiqap hampiqkunawan hampikuy? ¿Imanasqataq allin kanman mana wiksayanapaq
hampikuy? ¿Mana wachakunapaq hampikuspa manachu allin kawsayta tarichwan?
n Uyarisunchik tapukusqanchik kutichiwananchikta, lliw nisqanku allin kaptinpas. Mana
allinta kutipakuptinpas chiqap ruraywanmi umachaykuna chiqnikuyta munaptimpas.
n Mañakuptin kutiykunku huñunakusqankuman chaypi rimarinakuspanku tapukuykunata
kutichinankupaq; kaykunam:

144 ¿Mayhankunataq, siqiman hina, Socos llaqtaruna


yachaykuspa rurasqan?.
¿Mayqantaq, siqiman hina, allin rurasqa kanman
warmapaq?. Umachay allin kasqanta.
n Lliw huñunakuypi qallarin sapa huñunakuqman llamkasqankuta qawachispa quykuptin.
n Allin yachaywan rurasqanta tukuruspa llaqllasqa kullupi qillqaspa qawachin; maqtakuna,
sullkakunapas yachanku wiksayakuspa sasachakuypi tarikusqanta. Qillqasqankuta
qawachiyta tukuruspañataq tuparichin kullupi qillqasqata lliw huñuypa qillqasqantawan.

Ruray

Ruwanakuna:
- Chaynakamalla tawa yupi rapta rapikunapi mana wiksayakunanpaq, chaykunam: tuqpina
hanpi churana, llikawayqa, uchuy ruyruchakuna millpunapaq, kikin hampipas.
- Yuraq lastika liasqa tawa yupichasqa qarachananpaq.
- Llaspa, rakta rapikuna chayna sayaykamalla kaptasqa.
- Laqanapaq llañu chumpichawan hapichiy, ratachiy.
- Yuyanampaq yanapaq rapi.

PACHA: 40 minutos.

Imayna ruwana: “Yupi mana wiksayakunanpaq”

Manaraq huñunakuspa.
Puntata rurana tawa yupita mana wawa tarinanpaq.
Kikin yupi kachun mana wawa tarinanpaq, kikin hanpi, mana tarispa llimpisqapas laqasqa
(llika chuku, millpuna ruyrucha, tuqpiku hanpi churana.

Huñunakuspa rimanakuypi
n Warmi qari taqruspa tawaman chiqispanku huñunakun; qun sapa huñuman qillqasqa
yupichasqata, taksa rapichapi qillqasqatawan.
n Pachata willan iskaychunka chawpi ikisqata, rapichakunapi allin mana allin
qillqanaykichikpaq, nispa.
n Lliw huñunakuruspanku, sapa huñumanta qunku qillqaspa rurasqankuta; wakin huñu
manaraq ruruchisqanta quptin yapaykun allin mana allin qillqananpaq.
n Mana wawa tarinanpaq warmakunaman willasun yachasqanchikta manaraq
yanakuchkaptin utaq yanayuqmanpas mana kamaslla wiksayakunanpaq imatas
ruranman. Manataqmi allimanchu lliw hanpikuna tuqpisqanchikwan hanpichikuyqa;
allinqa kanman llika chukuwan kuyanakuspa harkachikuy.
n Tukuruspa allin yachaywan kallpanchana kay tuqpikuwan hanpi churanam allin mana
wiksayakunapaq nispa, chiqap hanpina wasipi tapkuspa, willakuspa.
n Tuqpikuqa churachikuyqa mana wiksayanallapaqmi, manam harkanchu ITS sutiyuq chiki
unquyta nitaq huk unquykunatapas; chaymi rina hanpina wasiman willakuq.

145
● Tukuruspa kallpanchay allin hamutaykunata, kaykunata
hina:

Allin hamutaykuna:
n Tuqpinawan hanpi churachikuyta munaspaqa, rina hanpina wasiman.
n Kaywan hampikuyqa mana wiksayanallapaq, huk
unquykunataqa manas harkanchu.
n hampina wasipi mana wiksayakunapaq quwayninqa, derechuymi.

YUYAY YANAPAKUQ RAPI

Siqipi ruray ¿Imaynataq rurakun? Allin Kaynin Mana allin kaynin

Warmiwan tupayta
munaspa puntata
qarikayninta n Iskay harkaqniyuq n Warmikita
llikawan harkachiy. mana sumaqllata arí
Mana wiksa Lillita madrin mana wiksayananpaq. allinmi ninanpaq.
rimapaya chaskinanpaq, Mana n Kaytam rantikun
n Makillaykipi
tarinanpaq wiksayakunanpaq; hanpi rantikuq munaptikiqa.
hinaman Harkan wasikunapi.
uruchakunamanta, n Mana qawasqam
chiki churakunku.
Unquykunamanta. n Mana
sasachakuywan
churakunalla.

n Manam huk
Uchuychakunallapi (ITS) Manas
Achka hanpipi tarikun as n Warmi kayninpa
harkanchu
hanpimanta lilli, warmi kayninpa ukunmanta sapa upyayta.
Uchuy hanpi ukunmanta sapa killa hamun yawar n Harkanchu
Rurasqa lilli killa lluqsimun yawar mana wiksayay
Rikurichiqmanta warmi kayninpa musyaylla. qunqaruptiki,
146 hanpi upyayta ukunmanta n Allinmi mana
hampi upyayta
Aschalla lilli; manam wiksayananpaq, sapa punchaw
kanchu wiksayakuy. isusi mana n Qatun hampiqpa
qunqaspa upyana. kamachisqallan
ruwana.

n Manam sasachu
sirkapi tuqpispa hanpi n Manam harkanchu
Tuqpikuwan warmi churay. unquynikita (ITS).
Tuqpinawan kayninpa ukunpi n Tuqpikuwan hanpita n Chiqap hanpiqman
Hanpi mana wawa kimsa killapaq manam yachayniyuqman
churana tarinanpaq, huk tuta pipas yachanmanchu n Willaspa hanpina
punchaw ripuptin tuqpichikuspa hanpi wasipi llamkaqmi
harkanqa mana churachikusqaykita churanman.
wawa rikurananpaq n Sapa killa yawar
hamun mana
musyaylla
n Warmi kayni unayta
alliyan wawa
tarikunanpaq

Uchuylla kawsaq n Allin punis anta n Manas harkanchu


siqi warmi kayninpa chakatasqawan unquykunamanta
ukunpi churana, churachikuy, yaqa (ITS).
chakasqa hina chunka wata harkan n Chiqap hanpiqsi
taksacha warmi wawa kananmanta. willanman.
Papalaw kayninpi churayqa n Allinsi warmi
n Allintas
Utaq anta achkam. warmakuna kawsanman.
Chakatasqa Rikchakapunsi churachikunman. n Sapa killa
qillqa (T) kaqlla. yawarnin hamuptin
Akcha rikchaymi kan allin yachayniyuq
warmikayninman churanman.
churana.

Wichqay

Hapispa ruranapaq:
- Yuyay yanapaq rapi. Tapusqan, kutichisqan.
- Rapikunamanta rurasqa taksa ruyr

Pacha: 30 minutos.

Imayna ruwana: “Mana wiksayananpaq”


147
n Warmi qari yachay maskaqkuna ruyruspa sayarunku chawpinmanñataq kikinkumanta
yaykunku qarikaspa utaq warmi kaspapas taksa ruyru hapisqa.
n paypas ruyrupa chawpinman yaykuspa yanapaqninpa tapusqanta kutichin.
Qunqayta yanayki kapti utaq yanayuq kaspa ¿mayqan hanpitaq kanman allin mana
wiksayakunaykipaq? Willakuy imayna kasqanta.
n Allin hanpita akllaruspa willakuy allin hanpi akllasqaykita, hinaspa hapisqayki ruyruchata
kuykuy huknikimanña; hina chaynalla qunakunqa tukunankama; chaymanta allin
akllasqanku hanpita qawachinqaku mana wiksayakuy tarinanpaq.
n Allin yachaymi tukun lliu yachay maskaqkuna llapa tapukuyta allinta kutichiptin. Kaymi
kay tapukuykuna:

TAPUKUY KUTICHIY

¿Mayqin metodokunatataq Llikawayqa, asuchiy, yawar apariy,


riqsinku Socos llaqtapi? tuqpinakuna, píldora.

¿Mayqan métodotaq allin Llikawayqa allinta churakuptinqa


kanman mana warma sipaqkuna tarikunmanchu nitaq (ITS). Ichaqa sapa
wisayakunanpaq? Chiqapta kuti yumanakuspaqa hanpina wasimanmi
willakuy allin mana allin kasqanta rina chiqap qampiqkunawan qawachikuq,
imanisusqaykimanhina, icha tuqpiwan
churachikuwaqpas.

Manam sasachu tuqpinawan allin


¿Imanasqataq allin kanman churachikuy, manaña yuyarayankinchu
tuqpinawan churachikuy? sapa punchaw píldora millpuy. Yawar
apariy sapa killa hamunqa mana
musyayllam. Chaymantapas manaña
tuqpinawan churachikuptin unaytas
suyanan madrin kaqllamanta ovulukunata
rurunqa.

¿Mana wiksayakunankupaq Manam; chaymi llikawayqata


metodokuna, tuqpinakuna, churakuna; chaymanta huk método allin
pildorapas harkasunkichu ratakuq akllakusqaykita.
hunquykunamanta (ITS)?

n Chiqapchay llulla kutichiykunata, iskayrayaqkunata chuyanchay; yanapachikuwaqmi


yuyaynikita yanapakuq rapipi ñawpaqkaq.

148
KIMSA YACHACHINAPAQ SIQICHAY:
MANA WIKSAYAKUNAPAQ PASTILLAKUNA

RIMANAMANTA YACHAPAY

Piru Suyupi sapa punchaw waranqampi sullunku, chaytam nin Ministerio de Salud. Ancha
llakim, qunqaymanta wiksayakuq warmikuna rinku pakasqa hampina wasikunaman,
chaypin wañuyta tarinku. Kikin warmikunam willakunku sulluruspa ancha unqusqankuta,
chay pakasqa hampina wasipi iskay pachak kimsa pachak pagaspamku sullusqankuta.

3.1 . Mana wiksayakunampaq utqayman millpuna hampi


Mana wiksayakunanpaq utqayman hampi millpuna utaq “píldora o pastilla de emergencia”
nisqanku:

Mana wiksayakunapaq método, chaytam warmikuna upiyanku


yumanakuruspan qipallanman mana wiksayakunampaq.
Chaynatam ruranku yumanakuypi mana llikawayqata
churakuspanku, utaq huk mana wiksayakunanpaq métodota,
sichus llikawayqa llikikuruptin utaq lluqriruspan qiparun
warmipa warmikayninpi. Chayna kaptinqa qanchis chunka
iskayniyuq horaspa ukumpi upiyana chay pildorata.

Kay pildoraqa manam sapakutilla


milpunapaqchu llumpay
hormonasapa kaptin

149
Qari warmi, sapa kutilla yumanakuyta
munaq yachachun, mana wiksayuq
tarikunanpaq hanpikuyta; kaykunam: llika
chukucha, tuqpiku hanpi churana, uchuy
millpuna hanpichakuna; chaynallataq anta
chakatasqa warmi kayninman churay.
Utqayman millpuna hanpikunaqa manam
harkanchu (VIH, ITS, hukuna).

Mana munaq warmita kallpawan hapiruspa munasqanta ruraruptin, mana wiksayayta


munaspaqa utqayman millpuna hanpita.

3.2 Mana wachakunapaq utqayman hanpi millpuy.


Hinaman qawachin rapipi llinpisqata, kay pachapi llaqtakuna huñunakuspa allin kawsay
qawasqanman hina:

150
Kapak situa killa, iskay waranqa suqtayuq
watamantas hanpina wasikunapi uman,
kamachikuqnin rimarin paqtachaqpa
kamachikuyninman hina, llapa hanpi rantikuq
wasikunapi, warmi warmakuna mana
wiksayananpaq pimanpas hanpi mañakuqman
mana qullqillapaq qunanpaq.

Lliu kay llaqtapi huñunakuspa allin kawsana


munaqkuna nin: mana wiksayakunanpaq hanpi
millpuyqa manas wawa yachakuq wischunapaqchu,
sullunanpaqchu. Kay nisqanchiktam Princeton
sutiuyq hatun yachay wasipi, Estados Unidos
hatun llaqtapi, huñunakuspa, pachak isqunchunka
kimsayuq qillqasqa
maytukuna yupichaykuspanku, qawaykuspanku,
yachaykuspabnku willakunku: mana
wiksayananpaq
utqayman hanpi millpuyqa manas
sulluchinapaqchu, manaraq wawa kachkaptinmi.

151
YACHACHINAPAQ SIQICHAYTAM RURACHKANI

“Qayantin punchaw hanpi”

KAWSANAPAQ YACHAYKUNA:
Riqsinki qayantin punchaw hanpita; utqayman hanpi millpuyqa mana
wiksayanallanpaqmi,manam sapa kuti millpunapaqchu.

Qallariy

Ruwanakuna:
- Hatun rapikunapi
- Rakuman qillqakuna llinpi
- Kaptakukuna
- Ñañu chunpicha hina laqakuna
- Rapipi ñawpaq sasachakuy qillqayuq.

Pacha: 40 minutos.

Imana ruwana: “Anyanakuy, kaminakuy”,(tratanakuy).

Ima ninan: ñawpaq tayta mamakuna pinqachinakuspa anyanakunami.


Tukuy rikc hayninmanta tapunakuspa kutichinakunami, asipapaq hina.

n Warmi qari yachay maskaqkuna taqrukuspa, chiqirispa iskayman huñunakuchun


anyanakunanpaq; chaypaqmi aypun sapa huñuman hatun rapikunata, raku qillqakukunata.
n Hinaman mañaku yachasqanku machqirinanpaq, hinaman anyanakunanpaq;
wiksayakuyta mana munaspa, yuyarispa “utqayman hanpi millpuyta, utaq qayantin
punchaw hanpita”.
n Mañay sapakama huñunakuq, qillqachun hatun rapipi –mana wiksayakunanpaq,
hanpipa sutinkunata “utqayman millpuna hanpita, qayantin punchaw hanpita”;
tukuruspankuñataq laqaykuchunku pirqaman.
n Lliu huñunakuspañataq hatun rapipi utaq kullu llaqllasqapi qillqarinqa allin
rurasqankunata, tapunakuykunata, pantasqakunata; mana pinqarikuspaku sapa
huñumanta willarikunqaku:
152 - ¿hanpi qayantin punchaw millpuy sullunapaqchu?
n Hatun huñunakuypi qallarichin allin mana allin tapunakuyta, kutichinakuyta. Sapa
huñupa rurasqanta qawachispa quykuptin, utaq qayantin punchaw hanpita qawachiptin
qallarin tapunakuy, kutichinakuy; kaymi yupin: ¿Qayantin punchaw hanpi sulluchinchu?
Sichu rimarispanku ninqaku –arí sulluchiqmi nispanku, hapiy yanapakuq rapita
chayman hina willarinaykipaq.
n Lliu tapunakuspa kutichinaykuy uyariyqa, chaynalla allin mana allin rimasqankupas;
chaymi chuya yachayniyuq rimarispa willarinman, yachaykachinman mana pinqanakuspa.
n Tapunakuspa kutichinkuy tukuruptinñataq, wakinnin mana allin yachaykuqtañataq, allin
yachayniyuqkuna yachaykachinman.
Mana wiksayay tarinanpaq “utqayman millpuna hanpi utaq qayantin punchaw hanpi”
sutichasqa inaninansi.
n Huk huñulla llallirun llunpayta rimaspa, kaminakuspa, chayta allin yachaywan umachay
mana wiksayakuy tarinanpaq yuyay yanapakuq rapipi qillqasqata qawachispa.
n Yupaychay kaminakuyta (tratanakuyta) tayta mamanchikpa taytanpa, mamanpa
pinqachispa anyanakuyninmi, kaminakuyninmi; hinam kawsachkan Pirú Suyu hatun
llaqtanchikpa sunqunpi, urqupi taksa llaqtakunapi.

Yachasqanchik Ruray

Ruwanakuna:
- Hatun rapikuna qillqasqakama
- raku qillqakukuna tukuy rikchaq llinpina
- kaptakukuna
- ñañu chumpicha hina laqakuna
- ñawpaq sasachakuy rapipi qillqasqa.

Pacha: 40 minutos.

Imayna ruwana: “Qam imatataq rurawaq mana kaptin”


n Qallarin: warmi qari taqrukuspa, kimsaman sapaqchakuspa huñunakuptin, chaymi aypun
ñawpaq qillqasqakunata sapa huñuman.
n Mañakuy warmi qari yachay maskaqkunata, ñawpaq sasachakuykuna rarasqata
chaskisqayki rapipi qillqasqaman hina ñawinchaspa rimariy. Hinaman kimsa ñawpaq
ruraymanta qillqasqa:

Huk willana

Silvian karqa warmalla, chunka suqtayuq watayuqlla, pay


kuyanakusqa Ricardo sutiyuqwan; patachaspa riy munarqaku
Lima llaqtaman, hatun yachay wasipi ruruq yachay maskaq,
chay qanchis punchaw tukuyninpi, iskay kimsa killapi
riqsinakurunku, hinaman kuyanakurunku; chaysi llikawan qari
kayninta chukuspa, warmita wiksayaynimanta harkaykachispa
kuyanakurqaku, hinaptinsi llika chukuwan qari kaynin 153
qarkachisqan saqikurun Silviapa warmi kayninpi. Ancha
llakipis rikurirunku mana llika lluqsimuptin; manas ima rurayta
atinkuchu. ¿Imaynatataq niwaq warmi qari kuyanakuqta?
Iskay willana

Marionuwan Rita, chunka qanchisniyuq wsatayuqllakama allinta


imatapas rurayta munaspanku yunkapi sasakunapa mikuna
rurunmanta upyanata ruraspanku rantikuyta qallarirqaku;
qari kayninta llikawan chukuykuspa kuyanakurqaku. Huk
punchawñataqsi kusikuymanta upyaruspa waqay chuluta
sinkanankama, hinaspas mana llika chukuchata qarikayninta mana
harkachispa kuyanakurusqaku. Qayantintañas yananman willakun
mana llikawan harkachispa kuyanakusqanta. Anchatas yuyarispa
llakikunku. ¿Imatataq ruranmanku warmi qari?

Kimsa willana.

Tania chunka tawayuq watayuqlla, yachachiqkunapa, yachay


maskaqkunapa samaynin chayaramuptin, hichpa mamanpa
ayllunkunapiwan, pusasqa illarqa Iquitos llaqtaman. Wasipi ima
ruraytapas tukuruspa lluqsiqku hichpa mamanwan, ayllunkunawan
kuskanku. Huk punchawñataq, kuyaqnin hichpa mamamnpa qari
wawan Pepe sutiyuq, iskzaychunka watayuq, llullawan wasipi
saqirachisqa sapallanta; chaysi sapallanpi hapiruspa munasqanta
ruraruspa lluptirusqa; payñataq waqtanpi wasikunapi yachaqkunata
qayakusqa; paykunas yanapaspa qawakuq utaaq llaqta harkaq
wasiman pusarusqa willakunanpaq, yachachinanpaq. ¿Imatataq niwaq
Taniata ña llaqtaruna harkaqpa wasinpi willakuruptin.

n Ñawpaq ruray qillqasqa tukuruptin ñawinchaspa rimariy, mañakuy qari warmi yachay
maskaqkunata imatas ruranmanku kay yachasqanchik sasachakuy mana tarinapaq.
Hapiychik yuyay yanapakuq rapita.
n Lliu huñunakuypi, sapakama huñukuna kutichikunqaku imam nisqallankuta, hinaman
ruruchinqa wakinnin huñukuna rimarinanpaq, sapakama ñawpaq rurasqa qillqasqaman
hina.
n Wichqay allin yachayta, chuya yuyaywan yapaykuspa:

Allin hamutay
Mana wiksayakunapaq utqayman hanpi millpuyqa manas sapa kutillaqa
millpunachu, qunqaymanta marqanakuruspallam chay hanpiqa
154
millpuna.
Qari qari kayninta llikawan mana churakuspa, qunqaymanta tuparuspa
kuyanakuruspallam chay hanpiqa millpuna.
YUYAY YANAPAQ RAPI

TAPUKUNA KUTICHISQANKU

¿ Imataq mana Mana wiksayanapaq utqayman hanopi


mana wiksayanapaq utqayman millpuyqa qunqaymantza tuparuspa
hanpi millpunmanchu millpuy? imawanpas harkaykachispa kuyanakuruspallas.
Qunqaymanta kuyanakunallapaqmi; manam
sapa kutiqa kay hanpitaqa
Nitaqmi harkanchu harkanchu qari, warmi
kayninta, unquymantapas.

¿En qué casos se debe tomar la


AOE? n
Mana ima hanpitapas millpuspa,
tuqpichikuspa, llika chukuwanpas mana
kuyanakuruspa.
n Mana wiksa tarikunapaq, hanpi millpuyta
qunqaruspa, taksa ruyruchakuna
Qunqaruspa, llikawan harkachikusqan warmi
kayninpi ukunpi Llikiruptin, tuqpichikuywan
hinachikuyta qunqaruspa.
n Warmi warma mana munachkaqta
hapiruspa munasqanta ruraruptin manam
atinmanchu.

¿Imaynataq hanpi Kay utqayman millpuna hanpiqa upyana


wiksayayta kimsa punchaw kuyanakusqamanta yupaspa.
Millpuna mana Kuyanakusqan punchawmanta hanpikuyqa
Wiksayakunapaq? allin punis, manas tarinmanchu.

n Hanpiqa hukllam: hukllatan millpuna kimsa


punchawpaq, kuyanakusqan qipaman
Yuyarisunchik yupaspa.
punchawmanta n Mana wiksayananpaq iskaykama upyana,
Iskay rikchaymi chay hanpiqa unay wataña hanpikusqankum,
Upyanapaq: Chaytam sutichanku: “Utqayman millpuna
hanpi nispanku, llunpay siqsisqa hanpi
utaq Hanpi wasimanta mañakuspa
mana qullqillapaq qumusqanpas
kaqkamallam.Mana harkaqniyuq tuparuspa
kuyanakusqanmantam kimsa punchaw 155
ripuptin utqayman
n Millpunki hanpita, hinaman yapanki hanpi
millpuyta punta hanpi millpusqanmanta
Chawpi punchaw qatiqninman (12 hrs.
Después).
Wichqay

Ruwanakuna:
- Rakta chawpi hanpipa pukullun llinpisqa qayantin punchaw. Hinaman suqtaman
kuchuruspa chiqirachinqa uma sasachakuy tarinanpaq.
- Chay chiqichisqamantapas kaqllaraq suqtaman chiqichinqa yuyay yanapakuq rapipi.
- Tapukusqanman, kutichisqanman hina
- Qillqana, raku llinpi qillqanakuna, ñañu chunpichana hina laqana.

Pacha: 30 minutos.

Imayna ruway: “Rurasaq lliu kutichikusqayta”

Manaraq huñunakuchkaspa:
Puntata llinpiy hanpipa pukullanpa qaranpi: rapta, llaspa hatun rapipi hinaspa tawaman
kuchuruy uma sasachakuyta tarispa allichananpaq. Pukullukunapa hawa qaranpi qillqay
tapukuyta, hina ukunpi kutichisqanta, tapukuykuna, kutichiykunapas yuyay yanapakuq
rapipi qillqasqaman hina.

Huñunakuypi:
n Lliu yachay maskaqkuna ruyruta ruraspanku sayarinqaku, ruyru rurasqankupa
chawpinpiñataq churarayanqa hanpipa pukullunpa qaran tawaman kuchusqa uma ancha
sasachakuywan allichananpaq.
n Niy, hanpipa qaran tawaman chiqita kutiykachichun, puntata sapa kuchusqapa qipanpi
tapukuy qillqasqata ñawinchaykuspa kutichichun.
n Mana allinta kutichiptinqa niy sapa kuchusqapa qipanpi kutichiykuna qillqasqata
qawaykuchun.
n Yapatawan tapukuyta kutichichunku yuyaspaña, mana qillqasqata qawaspaña.
n Tukun allin yachay, tapukuyta lliu allinta yachaykuspa kutichikuptin. Yuyay yanapakuq
rapi wichqakun kay allin yachaywan:

Allin hamutay
Hanpikuna mana wachakunapaq utqayman millpuyqa manam sapa
kutilla upyanapaqchu, huk, iska kutikama hanpikunallapaqmi. Mana
imapas harkaqniyuq Tupanakuruspa kuyanakuqllapaqmi.
Kay hanpiqa mana wiksayay Tarinallapaqmi, manam harkanchu Huk
unquykunamanta. Nitaq VIH mantapas.

156
PICHQA HUKLLANCHAY: LLAWI SIPASKAYPI
WIKSAYAKUY
5
Llallinakuy Allinpaq
Warmakuna llutan (salvaje) runawan
wiksayakuy manam allin kawsaytachu
apamun qipa punchaw allin
patachasqanmana rurasqa tutaykun.

Qillqasqa yachanapaq
allin yachayqa
Huñunakuykuna Uma yachayniyuq qawaqpaqmi,
Kamachikuqpaqmi.

Huk yachachinapaq Imaynas harkakuchwan


siqichay: Mana llutan, maqakuq muspay Imaynas wiñanchik, lliu
munakuchkaq runamanta runa, allin runa hina
kawkiy “Ñuqam warmakunalla yachay.
yachani urkurniyta wiksayachiqmanta Ruray maypi
waqaychayta” supay maqakuqmanta yachasqaykiman hina.
wañuchiqmanta ima. Hukunawan kawsay,
huñunakuy
Iskay huñunakuy: Nin imakunatas rurachwan rimarinakunaykichikpaq
Warmakunalla warmakuna mana
Wiksayakun “Manaraq wiksayaku tarinanpaq.
chaypaqchu”

157
HUK YACHACHINAPAQ SIQICHAY: MANA
MUNAKUCHKAQ KAWKIY.

KAWSANAPAQ YACHAYKUNA:

1.1 ¿Imataq maqakuy?

Maqawanpi maypas ancha llakipin tarikun, maqachikuqmi nanayta


tarin, mancharikun, warmi kayninpas Muspaypa munaschakusqan,
yuyayninpas tutayaypi hinaña rikurirun. Kay mana allin
ruraykunam warmita qaritapas manchachin, maypiña chaypiña
rurasqanpipas manchay manchayñam purinku, manañam punta
watakuna hinañachu mana manchakuspa purinchu.

Warmi maqakuyqa qallarin qari, mana allin runa, aswan kallpayuq kaptinmi, chaymi llunpayta
qaritukuspa, llutan runa hina, warmita maqakunku, paqtachaqpa mana musyasqan, mana
supay wasiman runkusqa; chaymi asikunku llapa llutaniru runakunaqa.

Maqakuypa rikchaynin

Kimsa mana allin ruraymi kay maqakuypa rikchaynin: Kikinta puni maqan, yuyayninta
manchachin hinaman maqarispa warmi munaychakuq. Kay qipaman mana allin ruraymi
aswanña mirachkan: warmakunallam wiksayachkanku, wakinnin sulluchisqa nanayta
riqsischkanku.

n Warmi mana munachkaptin, qari kallpawan


¿ Haykapitaq nin hapiruspa munaychakuptin.
Warmita maqaspa n Utaq qari, llullakunata rrimaspa, imatapas
Kuyaq? qawachispa; imamantapas
n Warmi kaynimanta,qari kayninmantapas
rimakachapa warmi arí nichiq.
n Pukklaqtukuspa imamantapas hapiruspa
158 kuyaqtukuq.
n Imapas warmipa munananta qawachispa arí
nichispa.
¿ Imayna
maqakunatataq
qawanki?

Manam sasachu imayna maqakuna qaway:

Maqakuyqa tukuytam apamun: Allin yuyaytam qipanchan, allin


kawsaytam qipaman churan, pinqakuypaqmi mana runapa qawasqan
kawsanki; puriy, kawsay runakaynikita puntaman churay; kikipa
rikcharispa qawakuy, runa kaynikita. Pitapas maqayqa manam allinchu;
llutan runapa qaytakuyninmi, laqlakuynimi, takakuyninmi. Warmi
mana munachkaptin: maqaspa, kallpawan hapispa Munaychakuy,
luqlu runapa ruraynin…

Warmi mana munachkaptin maqaspa munaychakuymanta, nichwanmi

Violencia sexual según la Ley Según la Ley N° 30364,12

“Mana allin ruraysi warmi mana munachkaptin, takata qawachispa


kuyay. Chaynallataq mana allinchu, warmipa, qaripa mana allin
rurasqanpa illanta qawachispa, munachispa, kuyananpaq, arí
nichiyqa.
Qariwan warmi kuyanakuyta munaspankuqa kuskankum arí
ninakunman”.

159

Ley para prevenir, sancionar y erradicar la violencia contra las mujeres y los integrantes del grupo familiar (Ley N° 30364). Artículo
12

8, Capítulo II, extraído del diario “El Peruano”, 23 noviembre 2015.


Según la OMS13
Kay pachapi lliu llaqtapi hanpi wasikunapa uman,
kamachiqnin ninku (OMS): Pipas maypas warmi mana
munachkaptin maqawan utaq kallpawan warmi hapiruspa
imapas munasqanta ruraspa kuyayqa manas chiqap
runapa rurayninchu. Chaymi mana allin runapa ruraynin
chinkanman.

1.2 Imaynas tarikun mana allin warmi kuyay


Algunos datos a nivel nacional

Kay mana allin ruraykunata paqtachaqkuna supay wasiman runkunanpaq qillqachun


tawachunka watallapaqpas; mana chayqa mana punim tukunqachu, chinkanqachu
kay supay runakunapa ruraynin. Kay qillqasqa siqin lluqsimun iskaychunka kimsayuq
punchaw ayamarka killapi, iskay waranqa chunka pichqayuq wata Kay mana
allin ruray riqsikuna chunka pusaqniyuq watayuqkaman; pachakmantam rikurin
qanchischunka iskayniyuq maqasqa warmikuna, chaskinku iskay waranqa tawa
pachak tawachunka kimsayuq willakuspa yachachisqanta. Willakusqanman hina,
kay iskay waranqa chunka pichqayuq wata, hanpina wasi qatipaykuspa, yupaykuspa,
willakuspa nin: kimsa waranqa kimsa pachak pusaqchunka qanchisniyuq warmikuna
willakuspa yachachisqanta.
Chaynallataq willakun chunka hukniyuq, chunka tawayuq warmi warmakuna
willakusqanta; paykunas kay hanpina wasipi willakusqanta yachaspa, yupaykuspa
willakun: iskay waranqa chunka hukniyuq hanpina wasipi warmi warma
unquchisqanta. Chaynallataq chunka iskayniyuq, chunka suqtayuq warmakuna, hina
ayllunku ukullanpi wiksayakusqanta.
Chaynallataq chunkamanta pusaq wiksayaruspa lluqsirun yachay wasimanta. Manan
kay warmakuna allin yachachinanpaq qullqi kanchu.

Kay iskaychunka isqunniyuq waranqa


suqtapachak yupasqa siqiman hina
amawtakuna yachachiq, manam
yachankuchu nitaqmi yachaykuna
qawaq, kamachikuq munanchu warmi
warmakunaman allin yachaykachiyta.

160

13
Organización Mundial de la Salud. Informe Mundial sobre la violencia y la salud. Resumen publicado en español por la OPS,
Washington, DC.p.15
Wakin yupikuna Socos llaqtamanta 14

Socos llaqtapi, llutan qaripa rurasqanmanta yupichaykuspa ninku: chunkamanta


qanchis warmakunas mana munanchu wiksayakuyta nitaq qullqita
qawachiktinpas; aswanqa munanku yachay wasipi amawtakuna kay mana
allin ruraymanta yachaykachinanta, imatapas ruranman warma warmikuna
mana pipas maqananpaq; chaymanta wari runakuna kuyanakunanta, mana
wiksayakunanpaq utqayman hanpi upyay.

Llunpay sasachakuy, kuyakuypi, warmikunapaq


Mana munaq warmi warmata kallpawan hapiruspa munasqanta rurarun; chaymanta,
lliu hanpina wasipa uman, kamachikuqnin chuyata yachaykuspa allinninta qillqaykuspa
willakun, kaynata nispa:

Llutan Runa Maqaspa Warmi Munaychakuq

consecuencias

Salud n Traumatismo ginecológico


reproductiva n Embarazo no palneado
n Aborto inseguro
n Disfunción sexual
n Infecciones de transmisión sexual (ITS), incluida la infección por VIH
n Fístula traumática

Salud Mental n Depresión


n Trastorno por estrés postraumático
n Ansiedad
n Dificultades del sueño
n Síntomas somáticos
n Comportamiento suicida
n Trastorno de pánico

Conductuales n Comportamiento sexual de alto riesgo (relaciones sexuales sin


protección, iniciación sexual temprana, abuso del alcohol y otras
drogas.
n Riesgo de sufrir violencia sexual posteriormente

Resultados n Suicidio
mortales n Complicaciones del embarazo
n Aborto inseguro
161
n VIH/SIDA

Estudio “Comportamientos y culturas sexuales y reproductivas de jóvenes indígenas en Nauta - Loreto. Asociación Kallpa 2016
14

OMS. Comprender y abordar la violencia contra las mujeres. Ginebra, 2013


15
Chaynallataq warmi warmakuna chaskin maqakunata llutan qarimanta mana
kuyachikuyta munaptin; yachanmankum, riqsinmankum allin kuyachikuyta, kuyanakuyta:

n Maqachikuspa, mana imatapas ruraspa, mana pimanpas willakuspa, kutichikuspa


upallakun.
n Mana allin rurayta yuyayninpi uywan ¿Imatapas ruraranichu kay supay runamanta?
n Mana allin runa warmita munasqanta ruraruptin pinqakuywan rikurirunku.
n Manchakuspankum achka kuti mana willakunkuchu, yachachinkuchu tayta mamamnpas;
upallakunku.
n Pisipanña, runa kayninpas mana allin qawasqaña, sasachakuy mikuymanta, puñuymanta,
yachaymanta.
n Manchakun huk qariwan tupayta.

1.5. Puntatam yachana mana allin qariwan tupayta


Imatas rurachwan mana allin sasachakuy mana tarinanpaq, qawanapaq:

n Riqsina paytukuq, qaritukuq, muquchikuq, muspaytukuq runata.


n Ama munaychu yanqakunata rimaspa pusasunaykita.
n Runa kaynikita qawakuy, ama saruchikuychu.
n Yachay allin kuyachikuy, ama llutanta hapispa kuyakuqtaqa.
n Allinta qawakuy runa allin yachayniyuq kasqaykita ama yanqapas yanqaqa arí niychu.
n Riqsiy qarituqta, maqakuspa warmi kuyaqta.
n Allin yachaynikiwan, pipas usuchikuyta munasuptiki, kutichikuy chiqap runa hina.
n Yachay allin rimakuyta, willakuyta: pipas maqasuyta, kallpawan pusasuyta munasuptiki.
n Maqay munaqta mañay, allin yachaynikiwan, runa hina imapas rurananpaq.

Qari kayninmanta, warmi kayninmanta chiqap


yachayqa allin punin kanman wawakunapaq,
warmi warmapaq, qari warmapaqpas; imanasqa
allin yachayta yachaptin, allin ruraykunata
ruraspa rimariptin.Chaypaqmi allin yachaykunata
yachanman, pipas maypas llullawan pusayta
munaptin manam ninman. Amam munankichu
llullawan, qaritukuspa utaq maqaspa pusasunaykita.
Yanaykiwan allin yachayniyuq runa hina kawsay.
162
YACHACHINAPAQ SIQICHAYTAM RURACHKANI

“Yachanim kikiy qawakuyta”

KAWSANAPAQ YACHAYKUNA:

Warmakunapa kawsasqan watakuna qawanam mana allin ruraykuna warmakuna


chayaptin

Qallariy

Ruwanakuna:
- Hatun rapikuna qillqasqakuna
- Raku llinpi qillqanakuna
- Ñañu chumpicha hina laqanapaq
- Taksa rapichakuna llinpisqa y hatun rapi qillqasqa.

Pacha: 40 minutos.

Imayna ruway: “Apuqa yachanmi.”

Ima nina: Apu sutiqa runasimipim (rico (a), poeroso (a) Tawantinsuyu hatun llaqtapiqa
riqsiqku tayta Wamani sutiwan sutichaspa, (patrón de los cerros) urqukunapa illan (animan).
Punta watakuna kawsaq taytanchikuna taytanqa urqukunatas yupaschasqa uywankuna
allin mirananpaq; allin yachayniyuqkuna karqaku.

n Maskan yachay maskaqkunata huk qari, huk warmi, nin qamkunam kankichik Apu
huñunakuspa yachaypi, warmipa sasachakuynimanta willarikuq.
n Apukuna qawarichiwasun iman rurananchikta, puntata qawachiwasun hatun rapipi
huk yupay qillqayuqta, chaymi willariwasun ancha sasachakuy warmi warma qariwan
maqachikusqanta.
n Mañakun yachay maskaqkunata hatun rapipi qillqasqata qawaspa kikillanku
rimarinanpaq.
n Taksa Apu qillqanqa lliu warmamasinpa rimrisqanta. Hinaman kichaykunqa tapunakuyta,
kutichinakuyta, imaynas kawsamanku warmi warmakuna qunqayta qari maqaspa utaq
kallpawan pakchaspa munaychakusqanta.
n Llamkayta huñunakuspa tukuruptin warmi qari warmakuna qallarinku imataq: warmi
qawapayay, qatikachay, warmi maqakuy munasqan ruraynanpaq.
n Taksa rapichakunata qunku kutichispa qillqasqanta, hinaspa laqaykun sapaka rapipikuna 163
rimarisqan qillqasqapa urayninpi.
n Allinmi warmipa qaripa rimarisqan, hinaman rimanakunqaku.
n Tukuruspanku yuyaymanqaku huñunakuypi rimanakuspanku allin yachasqankuta, kimsa
rikchay warmi usuchina kasqanta; hinaman rimarispanku awan allintaña yacharinqaku.
Ruray

Ruwanakuna:
- Hautn rapipi qillqasqa
- Huk rapimanta tawaman kaptasqa
- Raku qillqakukuna llinpina
- Kikin akchiqmanta illaqnin urqusqa
- Ñañu chunpicha laqanapaq
- Taksa rapichakuna kaptasqa.

Pacha: 40 minutos.

Imayna ruway: “Akchikuq runapa munayninpi”

n Rikcharispa yuyaymanasun qari warmi kayninmanta qunqayta mana allin runa


pantarachiwananchikmanta.
n Huñunakunku qari warmi sapakama. Sapa huñunakuqman qun chay kikin akchimanta
illaqnin urqusqata.
n Huntachichun sapa rapi kuchusqapi sapa rikchay riqsisqapi llinpita churaspa;
kaykunam:
- Qumir rikchaypi qari warmi allin kawsay apaq, allin kawsay.
- Chaya qillu rikchay qariwan warmi munan yanapanata allin kawsananpaq.
- Puka qari warmi mana allintachu kawsanku; manam ancha kanchu allin kuyanakuy:
n Taksa rapikunapi qillqasqata tuzkuruptin, hina chaymanta rimanakunku.
n Allin tapukuy:
- ¿Ima rikchay akchiq llinpitaq huntarachinkichi, mayqan rikchayta aschalla?
- ¿Mayqankunataq tupayta munan, imapitaq warmipa qaripa hapisqan akchi mana tupanchu?
- ¿Llunpaychu puka rikchaypi qillqasqa, manachu allinta qawankichik?
- ¿rikchaymanta ima rikchayta hamun?
- ¿Allinchu pukaman wichiykuy mana allinta qawaspa?

164

16
Dinámica está basada en el trabajo: Graduando Violencias Cotidianas, Diputación de JAÉN. GUÍA PARA LA PREVENCIÓN DE VIOLENCIA
SEXUAL EN JÓVENES y ADOLESCENTES.
Wichqay

Ruwanakuna:
- Taksa rapicha “Munawankim”
- Kullu llasqa mana rikurinanpaq
- Rapichakuna kaptasqa.

Pacha: 30 minutos.

Imayna ruway: “Munawankim”

n Mañaku lliu warmi qari huñunakuspa rimarinakuqta, kuskanku taksa rapichapi


huntachichunku MUNAWANKIM:

Qawakuy...

Suyay...

Kuyay...

Yanapay

Rimay...

Mallichiy..

Chaskiy...

n Qillqayta tukuruspa willakuy rapichapi, warmi qari huntachiy, manam sasachu. Tapukuy
¿Imatataq musyarunki? ¿Imanasqataq allin imapas ruraynin, rimaynin riqsiy? ¿Manachu
sasa kasqa kutichisqa huntachiy?.
n Rimanakuy tukuruptin, yuyaymanay, allinmi mana munasqanchik. Ruray kullumanta
llaqllasqapi mana munasqanchikta. Churay taksa rapichakunapi qillqasqata lliu
qawanankupaq: qari llunpay warmi usuchikuq, maqakuq kasqanta.

165
Allin ruranapaq yanapakuy

“Warmi qari kuyanakuypi akchin”


Grupo chicos/chicas
SITUACIONES 1.
EN VERDE 2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

SITUACIONES 1.
EN NARANJA 2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

SITUACIONES 1.
EN ROJO 2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

Kullu llaqllasqapi qillqasqa

166
YUYAY YANAPAKUQ RAPI

Imanintaq

ABUSO SEXUALMANTA YACHAY ACOSO SEXUALMANTA YACHAY

Qari utaq qarikuna riqsisqa, Rimapayaspa, hapipayaspa,


rimapayaspa qatikachaspa,
Piñakuspa Qatikachaspa, mana manchakuspa,
qawapayaspa, hapipayaspa kallpawan hapiruspa
munasqanta Kuyachikuyta rurakun wañuywan
munan, chaymanta manchachispa.
hapiruspa Kachaykunñachu,
munasqantaña rurarun

AGRESION SEXUALMANTA YACHAY

Huk utaq achka runa kallpanwan manchachikuspaqaritukuspa, wañuyta


munachispa qapiruspa munasqanta rurakun.

167
ISKAY YACHACHINAPAQ SIQICHAY: LLAWI
SIPASKAYPI WIKSAYAKUY.

KAWSANAPAQ YACHAYKUNA:

2.1 Warmakuna wiksayan


Warma wiksayan, utqayman witsayan:

Kay witsayayqa warmakunapi rurakun. Lliu hatun llaqtakunapi


hanpina wasipa uman, kamachikuqnin willakuspa nin: chunka,
iskaychunka isquniyuq watayuq warmakuna manañas yachay
wasiman yaykunmanchu, imapipas llamkaytaña yachachun nispa.

Wakchayaypiqa warmakunas wiksayayman chayanman mana ancha harkasqa, mana qullqi


kaptin manas atinmnñachu yachay wasiman yaykuyta.

Lliu hanpina wasipi umankuna, kamachiqkuna ninku manas warma warmipa


wiksayakuyqa hukllachu, achkas; llunpay warmakunapaqa manas allinraqchu wiksayay
tarinanpaq, nitaq wachakunanpaq.

Pachakmantas suqtachunka wiksata tarinku chunka iskayniyuq,


chunka suqtayuq watayuqkumalla,warmachakunalla, hina
ayllunpa ukullanpi. chunka warmakunalla wiksayaruspas,
pusaqlluqsin yachay wasimanta; pachakmanta tukun yachay
wasipi yachayta kimsachunka tawayuq warmakunallaña,
wiksayaypa huchanpi. Manam pipas umachaykunchu mana
wiksayakunanpaq.

Sapa punchaw chunka pichqa watayuq warmakunalla


168 Pirú Suyupi rikurin mamaña, wawayuqña; chaynatam
willakun warmikuna qawaq, kamachikuq, manañas
allinchu yachaykuna, warmikuna hanpina wasipi
llamkaqkunam willakun sapa watas iskay waranqa:
chunka hukniyuq, chunka tawayuq watayuqkunalla
qawanku wachakuqta.
Socos llaqtapi chunka pichqayuq, chunka qanchiniyuq watayuq warmakunaqa
riqsinkuñas qariwan kayta. Puntatas qallarinku warmi kaynin, qari kayni
kikillanku hapispa, llapchanakuyta. Kay hawa llaqtakunapi warmallanpi
llapchanakuspa kuyanakuyqa hina hawa llaqtakunapi yachaqkunapa
yachayninsi, rurayninsi.
Warmakunaqa, achkas hina ayllunpa ukullanpi wiksayayta tarinku; lliusi mana
qawanakunkuchu, nitaqa musyankuchu tayta mamanwan kaptinpas.

2.2 Warmakuna wiksayakuruspa ima sasachakuytataq tarinku


Hanpikuy mana ancha tarina:
n Hanpi sasa tariy wiksayasqanma puni mana willakuptin.
n Warmakuna chunka suqtayuq watayuqmanta sullkakuna chiki unquykunas hapinman,
ratanman llunpayta
n Kikinpa imanpas llunpayta quniriptin.
n Wawa paqarispa mana ancha llasaq, ima unquypapas ratanan, mana allinta mikuptin,
kachipakunata malliptin, siharukunata suquptin.
n Warmakunalla mamas achkanpi wañuyta tarinku, mana allinta wachakuspa, huk
unquykuna hapiruptin.
n Waway wischuy, sulluchiy manam allinchu, wakin kutiqa wañuytam tarinku yawarnin
llunpayta hamuruptin.
n Warmakuna wiksata tarikuruptinqa manas ancha yawarnin kanchu.
n Wakin kutiqa qariwan warmi tuparuspa kuyanakuypi rikurin rata-qati unquy.
n Warmakuna wiksayakuqman rata, qati unquykunas hinallas kawsanman wawanpa
ukunpi; chiki unquy).

Anacha llaki llapa runapaq:

n Qaway allinta musuq sasachakuykunata mana allin rurasqaykita.


n Musuq mamakuna chaskiy yachayta: wawayki qawanaykipaq, yachay wasiman
churanaykipaq, qipa punchaw allin kawsananpaq; chaypaq allin rurayta yachachiy.
n Wiksaykipi kaqta puchukayta munaspaqa puntata yuyaymanay -kawsaynikim chikichasqa.
n Wawayki kaptin mana kaptinpas qaway llaqtarunata, paykunam wawan wañuchisqaykita
yacharuspanku nisunki wawan wañuchiq nispanku.

169
2.3 Imakunas chikita, wiksayuq warmata harkanman

Factores de riesgo personales Factores de riesgo familiares

• Imakunataq chiki sapa • Imakunataq chiki


runakunapaq. ayllukunapaq
• Warmakunalla qallarin • Ayllukua manam qawanchu
kuyanakuyta. allintaqa
• Manam yachankuchu allin • warmi wawanta, qari
kuyanakuyta. Sasachakuy wawanta
• Wiksayakuspa sasac llakipi • Manam kanchu allin
hakuyta warmakunalla rimarinikuy
• Kachipirus, waqaychulirus Wiksayakuptin • kuyanakuy ayllukunawan
• Mana yachankuchu • allintam qawana qarita
imaynas tarikun. wawata
• Qari kaynin, warmi kaynin • warmimantaqa.
• Runa kaynin qipapiña. • Ayllukunawan liryay,
• Wakcha kaynin qarimanta,
aswanyanña • warmimanta kuyanakuptin.
• Lluqsikun yachay
wasimanta
Factores de riesgo
social

Rimakachananpaq mana ancha yuyayniyuq


Ima ruraymantapas willakunanpaq.
Qaritukuq.
Mana allin yachayniyuq qari, warmi kayninmanta,
Yanapaqnin nitaq amawtakunapas yachanchu.
Yaqachu warmi wiksata tarikuruspa yanakurunman.
Manam warmakunaqa allintachu yachanku
Kuyanakuspa, wiksayarachislpa chiqapta
Kuyanakuspa qawanakuyta.
Ayllukuna hikutan utaq qari warmipas.
Manam allintachu yachan imaynas

170
Imakunataq harkan warmalla wiksayakuruptin

Wakin rimariptin yuyayniyuq rimakacharin allin


mana allin kasqanta.
Allinmi mana wiksayanapaq hanpi millpuyqa.
Allin runa hina qawakuy
Allin ruraytam yachana, mana allqaq
ima ruraymantapas
Imamantapas Rimarikuna tayta mamawan, aylluwan.
runakuna harkaq Yachay, allinta ruray mana allin rurasqaykita.
Qipachiy yanaykiwan tupanakuspa kuyanakuyta.
Patachay qillqaspa allin kawsanaykipaq.
Allin kachu ychay wasipi aswan yachay
Hina kachun huk huñunakuypi allin rimakachaq.

Allin kachun yachay maskaqwkuna huñunakuspa


Ruranankupaq.
Ayllukunapa allin yachanan.
Imamantapas
Allin rimanakuy tayta mama ayllukunawan
ayllukuna
ama llunpayta hikutaychu.
Ayllukuna munankum yanapakuyta.
Allichay ayllupa mana allin rurasqanta.

2.4 Prevención del embarazo adolescente.


Lliu llaqtapi hanpina wasipi chiqap yachayniyuq hanpiqkunapa uman, kamachikuqnin
willakuspa nin:
Warmakuna mana llunpay wiksayay tarikunanpaq llapa yachaywasi, hanpina wsikunapi
yachachichun hanpikuyta mana utqayman wiksa tarikunanpaq, “utqarman hanpi
millpuyta, ruuyru hanpichakuna millpuspa; chaynallataq tupikuwan churachikuyta,
chakatasqa antawan warmikayninpi churachikuspa. Hinamanpas tayta mamakuna
171
yanapakuchunku warmakuna mana wiksayay tarinanpaq rimapayaspa.
Socos llaqtapi yupichaykuspa yachasqanman hina niwanchik kaynata:

Pachakmantam tawachunka kimsayuq


qunqaymanta wiksayayta tarikunku; Pachakmanta
pichqachunka qanchisniyuq warmakunañataq
mana yachankuchu wiksa tarikuy chiki, sasachakuy
kasqanta; manam musyankuchu imaynanpim
warmakunalla achkanpi wiksayakunku.
Pachakmanta chunkalla qari warma, chunka
pichqayuq warmi warma tuparuspa kuyanakuyta
riqsinku; paykunallam yachanku chikipi, llakipi
kasqanta; chaymi paykunalla yachanku hanpikuyta
mana wiksayakunanpaq.

Siqi chakatasqa 9: Takyasqa warmakuna yachanmi qunqaymanta wiksayuq rikurinanta.

172

17
Estudio “Comportamientos y culturas sexuales y reproductivas de jóvenes indígenas en Socos - Ayacucho. Asociación Kallpa 2016.
YACHACHINAPAQ SIQICHAYTAM RURACHKANI

“Manam kunanqa”

KAWSANAPAQ YACHAYKUNA:

Mana warmakuna wiksayakunanpaq ruray.

Qallariy

Ruwanakuna:
- Hatun rapikuna qillqasqa
- Raku llinpi qillqaku
- Ñañu chumpicha laqana.

Pacha: 40 minutos.

Imanaymi ruway: “Tratanakuy” (anyanakuy)

Ima ninan: Ñawpaq tayta mamakunapa rimayninmi; tukuy imamanta anyanakuymi; chiqap
Pirú Suyupa sunqunpi llaqtakunapa rimayninmi.

n Mañakuy warmi qari sapakama huñunakuchun, hinaman yuyayninkuta tapukuspanku


machqirimuchun, tratanakuchkaq hina. ¿Yachankichu icha uyarirankichu warmakuna
wiksayasqanmanta?
n Mañakuy sapa huñunakuq qillqachun hatun rapipi lliu tapukusqan yachasqanta,
uyarisqanta warmi warmakuna wiksayay tarikusqamanta. Tukuruspañataq pirqaman
laqaykuychik.
n Lliu huñunakuypi qillqachu hatun rapipi utaq qullu llaqllasqapi huk huñupa tapukusqanta,
imapas nisqanta, manchapakuspa, pantaspa nisqanta.
n Qallarichin lliu huñunakuspanku kutipanakuyta, allinta mana allinta achkakama rimaspa,
tratanakuchkaq hina, iskaynin huñupa qusqanta.
n Allinmi uyariy lliu kutichisqa mana allin kaptinpas; allin mana allin kaptinpas chuya
yachayniyuq yachaykachinman.
n T ukuruspanku allinnin kutichisqanta akllaykuspa, ñawinchaykuspa rimarichun.
n Tratanakuypi huñu llalliqmi achka kuti tapukuq, kutichiq ima.
n Yachasun allinmi rimanakuspa tratanakuyqa; tayta mamanchikpa yachayninmi,
tratanakunanmi. Urqupa chawpinpi llaqtakunapim kawsachkan. 173
Ruray

Ruwanakuna:
- Papelógrafos.
- Cuadro dibujado en papelote doble: “Y ahora qué hago”, para hombres y mujeres.
- Tarjetas de cartulina (tamaño A4 cortado en 4).
- Plumones de colores.
- Cinta adhesiva.

Pacha: 40 minutos.

Manaraq qallaykuchkaspa allin yachaywan ruray ñawichaspa niy: “yapatawan


willarinakusunchik” (imakunas, imaynas tukun warmi warma wiksayakuruptin).

n Qari, warmi sapakama huñunakunku, sapa huñuman qun pukllana taksa rapikuna mana
qillqasqata, hinaman iskay hatun rapita tawa qichqapi llinpisqata.
n Manañakun sapa huñu huntachichun tawa qichqa hatun rapiman “Kunan imatataq
rurasaq”, qillqay taksa rapichakunapi tapukusqanman hina kitichisqata, chaynallaataq
churaspa mañakusqata.
n Quy chunka pichqan chawpi ikichasqata hatun rapiman huntachinanpaq:

Tawa qichqa hatun rapi: “Kunan imatataq rurasaq” (warmikuna)

IMAYNAM TUKUN CHURASQAKUNA


IMANASQA ¿Imakunatataq apamun ¿Imatataq rurayman mana
¿Imanasqataq warmi warmi wiksayakuy
Warmakuna wiksayayta warmakunapaq tarinanpaq?
Tarinku? wiksayakuy?

Tawa qichqa hatun rapi: “Kunan imatataq rurasaq” (qarikuna)

IMANASQA IMAYNAM TUKUN CHURASQAKUNA


¿Imanasqataq qari ¿Imakunatataq apamun ¿Imatataq rurayman warmiy
warmakuna wiksayachin qari warmapaq warmin mana wiksayakunanpaq?
warmichanta? wiksayakuruptin?
174
n Hatun tawa qichqa rapipi huntachiyta tukuruptin qallarin lliu huñunakuy iskaynin
huñukuna yaykuptin (warmi, qari).
n Lliu huñunakuypi tapukuy, kaqlla tapukuy, chay taksa rapichakuna qillqasqa allin
churasqachu ichamanachu, qun huk ñawichalla tikraspa allichananpaq; makillanpim
kan yuyay yanapakuq rapi “yaparispa willakunanpaq” (imanasqa, imaynam tukun,
churasqapas; imata ruraspas mana wiksayakuyta tarinmanchu).
n Huñunakuy tukuruptin mañakun warma warmikuna qawachun qari warmakuna chay
hatunrapipi qillqasqata; chaynallataq qari warmakunapas tupachinqa warmikunapa
rurasqanta. Imapas allin rurasqan kasqanta utaq pantasqapas kasqanta, tikrasqantapas.
n Tukuykuyninma chayaruptin, ña warmi warmakuna, qari warmakuna yapata
qawaruchkanku kasqaraq pantasqakuna: Yapatawan pantasqaa willaarispa yachaykachi
imapis pantarqusqaku.

Wichqay
Ruwanakuna:
- hatun rapipi qillqasqakuna qawachinapaq watuchikuna pinqapakunapaq hina, warami
warmakuna mana wiksayakuy tarinanpaq.
- Hatun rapimanta tawaman kaptasqa.
- Ñañu chunpicha hina laqana.

Pacha: 30 minutos.

Yachaywan ruray: “Watuchis”

Ima ninan: Watuchiqa llaqtaruna yuyaynin aswan wiñachinanpaqmi, uma nanachiqmi,


allin yachay, mana allin yachay tupachinapaqmi, asichikuqmi; watuchitaqa rimarinku
wilakuypi, kawsay huñuypi; llaqtapa kusikuy charamuptin, llamkaypi.

n Lliu huñunakuqta mañakun warmi qari, sapaqkama siqita ruraspaykichik chinpapura


qawanakuspa sayarinkichik.
n Punta siqipi sayaqmi kanqa warmi A sutiyuq, hukninñataq siqipi sayaqñataq kanqa qari
B sutiyuq, hinaman parischakunqaku qariwan warmi. Warmi qallaykun watuchita
churaspa, imaynanpiraq qarikuna yachanman watuchi tapukuyta nispan, ima allincha
kanman watuchita yacharuspa tapukuptinqa; chaynallataq qari warmapas nin
warmikunata, warma warmikunapas yachachunku tupukuyta, kutichikuyta.
n Ña lliu watuchikunata qillqaruspa, llaqtapa asichikuq yuyaynin tukuruspanku, A B
sutiyuq siqipui kaqman, warmi qaripa qasqunman, laqarunku taksa rapipi qillqasakunata.
n Hinaman warmi qari sapa siqimanta sayarispa hukninpa qasqunpi taksa rapichapi
laqasqata ñawichaspa nisyupaq rimarin.
n Wichqan watuchiqa allin yayayniyuqpa tapukunanmi, kutichikunanmi; manam yanqapas
yanqa urqukunapi llaqtaruna uywanmanchu, hatallinmanchu yuyayniyuqpa rimananta;
warmi warmakuna mana wiksayakuy munananpaq tupachispa, qawachispa. 175
n Qawan watuchipa yupichasqanta mana wiksayakunanpaq.
n Allin rimaywan tukuruspañataq lliu warmakunaman yachachin, allin punim warmiwan
tuparuspa kuyanakunaykichikpaq ama qunqaspa qari uywachun llikata chukuta, hinaspa
qari kayniman chukuykuspa warmiwan tupaspa kuyanakuy mana wiksayakunanpaq:
Allin hamutaykuna
Warmita kuyayta munaspayqa Llika chukutam uywasaq warmi mana
wiksayakunanpaq. Mana llika chukuta uywaspaqa Manam warmiwan
tupaymanchu. Warmi wiksayakuruptinqa ancha sasam wakcha
runapaq kawsay wawa qaway, mikuchiy, yachay wasiman churay,
hanpichiy.

Yupim llaqtapa asichikuq rimayninqa, watuchinqa: uma nanachin mana yachaqpaqa

Qari warmakunapaq Warmi warmakunapaq

“Kunan suyay ama ñakakuychu “Ama upallallaqa arí niychu, as allinta


paqarin” tapukuy”

“Ama paytukuychu ama qunqaspa “Ama qatipakuychu pitukata,


ruray Llika chukuwan” amiruwaqmi llinpipakuyta”

,”Puntata qatipaykuy, chaymanta llika


Llika chuku” “Pimantapas chaskiy willakuyta, allin
rurayta”
“Taytakunapa kamachikuyninta
chaskiy ruray paykunapa rurasqaanta” “Taytakunapa kamachikuyninta chaskiy
ruray paykunapa rurasqanta”

176
YUYAY YANAPAKUQ RAPI
TAPUKUYKUNA KUTICHIYKUNA

¿IMANASQATAQ WARMI n Qallarin warmalla qariwan tupayta.


WARMAKUNA WIKSAYAKUN? n Mana qawakunchu, riqsikunchu kikin.
n Riqsikunchu runa kasqanta.
n Musyan wiksayakuruspa qariwan kasarakuyta.
n Mana mima kasqantapas qawakunchu.
n Mana yachanchu wiksayakuruspa imayna kananta.
n Upyan waqaychuluta, akun kachipata.
n Qaritukuq.
n Huñupi llunpayta hikutan utaq huknin.
n Mana yachaq, willakuykunata mana munanchu
qawayta, uyariyta allin yachananpaq.

Warmakunalla tuparunku.
n
n Kikin mana riqsikunchun.
n Mana yachanchu allin rurayta.
¿IMANASQATAQ
QARIWARMAKUNAWIKSAYACHIN n Manam yachanchu imaynas qari warmiwan tupaspa
YANANTA? yachay.
n Upyan waqaychuluta, akun kachipata.
n Achkasu.
n Hikutan huñu kasqanpi, utaq huknin.
n Qipanchan warmita.
n Mana allin rimakachaq, mana willakuykuna uyariq,
qawaq.
n Wakchalla.

n Wiksayaruspa mana rinchu hanpina wasiman, nitaq


willakunchu imayna ksaqanta.
¿IMAYNATAQ TARIKUNMAN n Unquykuna, wañuypas suyan mana riqsisqa wasipi
sulluruspa, huk unquykuna.
WARMI WARMAKUNA
n Mana ancha llasaq paqarisqa wawa; hapirin huk
WIKSAYAKURUSPA? unquykuna, wañuypas
n Wakin kutiqa wiksayayta tarikun unquyniyuqtaña
qarimanata, warmimaantapas.
n Chaskin musuq mama kayta manaraq imarurayta
yachachkaspa.
n Qawan llaqtarunata, paykuna yachaykuspa wawa
sullusqan rimarinanmanta utaq
warmalla wiksayakusqanmanta.

n Qunman allin yachayta, qawanman, harkanman mana


allin ruraymanta.
¿IMATATAQ RURANMAN n Ayllupi willakuy, kuyakuy kanman
n Ama munaychu ayllu ukupi liryay, maqanakuy kananta
AYLLUKUNA WARMALLA MANA
n Yachachiy ama waqaychulu nitaq kachipa. 177
WIKSAYAKUNANPAQ?
n Yachachiy warmi qari churiqa chaynalla kuyanam.
n Tayta, mama, qaway yanapakuq willariy qari warmi
warmapuralla tuparuspa.
¿IMATATAQ n Yanapanku warmakuna imamantapas hanpiykuyta.
RURANMANKU n Allinta qawaspa, kusikusilla yachaykachichun mana

HANPINA WASI wiksayay tarinanpaq.


n Nichu allin yuyayway warmi warmakuna mana
WARMAKUNA
wiksayakunanpaq qari warma
MANA WIKSAYAY
n Tuparuspa kuyayta munaspaqa llika chukuwan
TARINANPAQ? qarikayninta sukuykuchun.
n Utqaman hanpi upyanata willachun yachananpaq.

¿IMATATAQ n Allin yuyaywan yachachichun siqita qillqaspa manaña


RURANMAN -mana munaq warmikunata, maqaspa, chiqnispa hapiruspa
KAMACHIKUQKUNA, munasqan ruraqkunanpaq.
UTAQ APUPAS n Hanpina wasikunapi llamkaq yanapachun warmakunata
WARMI WARMA mana wiksayay tarinanpaq mana wachakunanpaq.
MANA WIKSAYAY
TARINANPAQ??

n Allin riqsikuspa qawakuy.


achana allin ruraykunata, allin runa hina qawayta, ama
llulla kayta.
¿QAM IMATATAQ
n Qipaman churay warmiwan tupay munaspaqa.
WARMI WARMAKUNA
n Tayta, mamakuna, wakin ayllukuna ima kaptinpas
MANA WIKSAYA willakuchu utqayman.
TARINANPAQ? n Mana allin rurayta allichaspa allinta ruruchisun
n Kachun patachasqa allin kawsay tarinapaq.
n Hispichun taksa yachay wasimanta allin yachayniyuq.
n Mana wiksayananta munaspaqa qari kaynikiman llikaqwan
chukuchiy
n Hina huñusqa allin rimakachariq hina kachun.

178
SUQTA HUKLLANCHAY: WARMI QARIWAN TUPAYPI
RATAKUQ UNQUYKUNA 6
LLALLINAKUY

Manchakunkichu chiki ITS, VIH


hapisunaykita.

Maypi yachanapaq
qillqasqa
Huñunakuy Yachay Yachananchikpaq
Kmachikuq -MINEDU

Huñunakuy Sasachakuykuna riqsiq,


sasachakuy chiki ITS; VIH unquy riqsiq Wiñasqanchi yachaq
Yachaq “sasazchakuy lliu runapata, allin
Mana riqsiy” yachay, kawsay.
Ruray, riqsikuy,
yachana, rurana
Huñunakuy iskay; ITS, Riqsiy imaynas ITS, VIH Lliu yachaq runa.
VIH piha unquy chiki
“Kuyay qawakuspa” kanman ukunchikpi, siy
hanpina wasiman,
Qawachikamuy.

179
HUK YACHACHINAPAQ SIQICHAY: SINCHI
SASACHAKUYMANTA MUSYAPAY

KAWSANAPAQ YACHAYKUNA:

1.1 Sasachakuyta qawachkanchik


Maypim sasachakuyta tarikun chaypa chawpinpi yachayqa ancha sasam, tukuy rikchaq
maqakunatam qawanki, munasqaykipas qipanchasqam. Manam pipas lluqsimanchu
kay mana allin kawsamanta, lliumi kawsachkanchik sasapa chawpinpi, manam ñan
purisqanchikpipas qawakunchikchu burbur saruwananchikman, ciharru suquymanta,
waqaychulu upyaymanta, kachipa akuymanta, mana allin hanpikunamanta. Pacha
kuyuymanta, urqukuna timpuqmanta, aywaku yakukunallamantam qawakunchik.

Achka warmakunam kunanqa mana allin huñupa nisqanta arí nispanku chay rurayta
qatipakunku; paykunapaq allinsi chay ruray. Kay mana allin ruraykunam wasimanta lluqsin,
chaynallataq kay mana allin ruray kan llaqtakunapi; manam allin yachay kanchu kay
sasachakuy chinkananpaq. Yupi:

Mana allin kawsaypa kawsaypa kasqanta maskanku

n Mana sasachakuyta yupaychaspa


n Manam riqsinchu manchakuspa, qaritukuspa rurayta
n Manchakun, imapas qukunchu
n Manchakunchu imapas sasachakuy rikurinanta.
n Llunpayta manchakun llullakunanpaq mana allin rurasqan
willakunanpaq
n Llinpayta piñakun imapas mana allin rurasqan willakuyta.
n Munan rurayta hukpa mana allin nisqanta.
n Imatapas maskan kusikuywan.
n Yuyariy pipaqpas allin riqsisqa kanaykipaq.
n Qunqay uma muyuchi hanpikuna millpuyta.
n Huk huñupi hayta

180
1.2 Ancha sasam kay unquykuna tariy: (ITS, VIH y SIDA)

Wakin warmakunapaq, maqtakunapaq munasqanqa


akllakuymi. Kay sasa rurayta chaskin rikchapaman, yuyanin
aswan akchirin imapas qari hina rurananpaq, munachisqa.
Warmakunapa munayninqa rikchapam, allin puni umachay
kay kimsan mana allin (sasachakuykuna): manayllaki,
Ruraykuna
piñakuy, manchakuy, kaykunam warmakunapa umanman
Llullawan
yaykun, chayan utqayman kancharistin Yupin: Warmakuna,
munachispa
mawtakuna kay mana allin kawsaykunapi yachaqkuna
pusachikuy
llutanpiñam warmi qari Tuparuspa kuyanakunku; manañam
yuyanñachu, warmi mana wiksayananpaq, llikawan
Qari kayninta chukuspa kuyanakuyta, qunqarunña
karkachikuyta.

Llunpay waqaychulu luquchuy, kachipa, hukuna akuyqa


mana allinchu; sasachakuypa, Imapas mana allin ruraypa
hawanpim rikurinku; manañam yuyanñachu allin rurayta
pisiyanñam. Warmakunapas, maqtakunapas qunqarunñam
Manam allinchu ima sasachakuy chayananmantapas mana yuyankuñachu,
waqay chulu rurasqankunallapiña yuyayninku; allin ruraytaqa
luquchuy nitaq qalaypaqñam qunqarunku. Yupin: Achka warmakuna,
kachipa, hukuna takyasqa warmakunaqa warmiwan tupasqanmanta
akuy. punim manaña allinñachu warmiwan kuyanakuy; mana
wiksayananpaq waqaychaymi qunqasqaña, manañam
hanpikunñachu; qaripas, llikawan qari kaynin chukuyta
chukuspa
kuyanakuyta.

Warmi, qari warmakuna, maqtakunapas ancha sasachakuy


wasipa chawpinpim tarikunku qari warmi liryaptin,
Ayllupi maqanakuptin, mana allinlla rimapayanakuptin, warmita
maqanakuy, warmi usuchiptin, warmita mana munachkaqta maqakacharispa
kuyay munasqanta ruraptin. Ayllu ukupi mana allin kawsaymi
llunpay sasachakuyta apamun; allin kawsay, kuyanakuy
munaqtam qipanchan; piñakuymi apamun maqanakuyta,
nanayta, waqayta; warmitamsaqin nanayniyuqta, llakisqata,
warmakunatapas, mancharisqata, wakinninta piñasqata. 181
Socos llaqtapi yupichaykusqan

Warmiwan qari tupanakuspa kuyanakuymi tukuy rikchaypi tarikun:


qunqaymanta tupay, niraqpuralla, sulluy, imatapas munachispa tupay,
hukuna munachiy. Kaymantam tapusqa willakun kaynata nispa:
Pachak runa tapusqanmantam pichqa willakunku mana munachkaq
warmi hapisqanta; pachakamanta chunka pusaqniyuqñataq willakunku
manam ninchu chayna kasqanta.

Wiksayuq: sasachakuy qawasqanku kay ITS


Hatun, llunpay hatun wiksayakuspa sasachakuymi pachakmanta tawachunka kimsayuq
kutichinku;
pichqachunka qanchisniyuq tapusqanñataq mana yachankuchu aslla utaq aschalla
kasqanta. Mana
wiksayakuy tarinanmanta qawanku sapa killa yawarnin hamusqanta, qatipaykuspa chayman
hina
kuyanakuy kawsarin; isusi mana chiqapta karkanchu wiksayananmanta. Chaymantapas
willakun
qurakunatas upyanku mana wiksayay tarinankupaq; ancha sasam mana wiksayakunanpaq
ruray.

Wiksayakuyqa ancha ancha sasachakuymi, unquykuna ratan hukunawan tupaspa


kuyanakuypi:
pachakmanta kimsachunka qanchisniyuq yachan. Chunka iskayniyuq willan ITS
harkakusqanta.
pachakmanta iskaychunka tawayuq hina chaynallata willakun. Yachankuchu “mana
wiksayakunanpaq hanpikuyta”; “riqsinim yanayta”, yachanin manaraq unquyniyuq
kasqanta”,
“qunqarunikum”.

Warmakuna, maqtakunata mana wiksayananpaq rurayqa karum, unquymanta harkachiypas


chaynalla. Pachkmanta yaqa pusaqchunka pichqayu manam chiqapchu chay willakusqankuqa

Iskay sunqu
Pachakmantam kimsachunka rimarinku allin mana allin kasqanta;
wakichallanmi ninku manam allinchu nispanku. Kay llaqtakunapi
kaynakuna qawayqa manam allinchu, pinqaymi chullalla sunquyuq
runapaq. Apukunallam tawa, pichqa, chunka sunquyuq.

Chaymantañataq ninku warmi qaripi ama kanmanchu warmikaynin


182 nitaq qari kayni hapipayana; Chaykuna raraysi mana allinchu,
qunqaytas sasachakuyta tarirunman. Chaynantaqa aswan
allinKanman chiqap kuyanakuy.

18
Estudio “Comportamientos y culturas sexuales y reproductivas de jóvenes indígenas en Socos- Ayacucho. Asociación Kallpa 2016
Mana pipas qawasqan
Kay qipaman ripuq watakunam warmakuna manaña munankuñachu
allinninpaq rimapayana.
Pachakmanta iskaychunca iskaniyuq warmi warmakuna, sipaskuna
willakun imapas hukpa Ninsqan rurasqanta; chaynapis qarikuna
hapispan, mana munaqta hapiruspa kuyaqtukun.
Pachakmanta suqta warmikuna, willakun hukpa nisqanta mana puni
rurasqanta.

SIQIWAN CHAKATASQA HUK: Socos: maqtakunata, warmakunata kamachin warmiwan


qari tupanapaq, mana hikutaspalla kuyaykanakupaq.

Qayasqa kutichiqkuna ... qari warmiwan kuyanakunanpaq


kamachisqa.

Pachak Pachak
qarikunamanta % warmikunamanta %

Hukpa kamachisqan 11 14
mana munastin ruraq.

Hukpa kamachisqan 3 3
Mana ruraq.

Achka warkuna, maqtakunapas hukpa nisqanta


allinmi ninku, Rurayta ruranku aschalla;
chaypachaqa mana ancha yachayniyuq
warmakuna, maqtakuna ancha sasachakuyta
tarinku; wakin allin yachayniyuqñataq mana.

Chaypaqmi huñunakuy kanman mana allin


yachayniyuq warmakuna, Maqtakunaman
chiqap yachaway yachaykachiy. Hinamanpas
Yachachun allin rimayta, kikin allin riqsipay
kayta munachun. Unquykunamanta tapukuspa
yanapachikuchun, hanpichikuchun Mana allin
183
chiki unquykunamanta (ITS, VIH/Sida)..
ISKAY YACHACHINAPAQ SIQICHAY: WARMI-
QARIWAN TUPAYPI, LLAPA RATAKUQ
UNQUYKUNA (ITS-VHI)

KAWSANAPAQ YACHAYKUNA:

2.1 Qari, warmi kayninpi ratan unquykuna (ITS)

Qariwan warmi tuparuspanku kuyanakuruptin, qari kayninpi utaq


warmi kayninpipas
unquyniyuqña kaspaqa mana unquyniyuqmansi ratarun warmi
kayninman, utaq qari
kayninman (warmi kayninmanta, simimanta, sikimantapas). Kay ITS
sutichasqa unquysi
hapin qarita, paymantañataqsi warmi kayninman ratan tuparuspanku
kuyanakuruptin;
mana qaway atinas chay uchuychalla tukuy rikchay uruchakuna.

Kunankunaqa kay VIH/Sida rikuruptin allin


kawsaninchik wañuymanña tikrakuykun.
Chaymi kunanqa achka runaña munanku,
tuparuspa kuyanakuyta iskay llikkawan
Qarikayninta harkachikuspanku, wiksayaypas
mana tarinanpaq hinaman ITS nisqan
Chiki unquymanta..

Kunankunaqa kay VIH/Sida rikuruptin allin


kawsaninchik wañuymanña tikrakuykun.
Chaymi kunanqa achka runaña munanku,
184 tuparuspa kuyanakuyta iskay llikkawan
Qarikayninta harkachikuspanku, wiksayaypas
mana tarinanpaq hinaman ITS nisqan
Chiki unquymanta..
Kay ITS chiki unquy hapiruptinqa sutillas qawakun runapa rikchaynin. Hinaman
qawaychik imakuntas apamun kay aits sutichasqa unquy. Kay ITS sutichasqa unquyta
ukunchikpi kasqantas qawasun rapipi siqiwan chakatasqapi ukunpi hatun rapipi
qillqasqata qawasun:

Nanaynin utaq kuyurinnin ITS unquy lliupa riqsisqan

- Warmi kayninmanta lluqsimun yuraq lilli Uruchakunawakwin ruparichispa.


kuawasqasqa qillu utaq qumir yanasqa rikchay Huk rikchay uruchakuna
- Warmi kayninpa ukunpi tuqpikachan. Sapaq llullu panku
- Pukayan warmi kayninpa ukun. Qanra uru
- Nanan, rupan, ispaptin
- Waspirin asnaqta
- Nanay tupanakuspa kuyanakuptin.

- Qari kayninmanta aqtuykchi qiya hina Uruchakuna wakmin


asnarichkaqta warmi kayninpa ukunman ruparichispa.
- Qari kayninpa muyuriqnin tuqpipayasqa. Huk rikchay uruchapas.
- waspirin asnaqta.

- Qarikayninpa puntanta lluqsin qiya. Uruchakuna wakwin ruparichispa


- warmi kaynin qilluyarisqa. Huk rikchay uruchakuna

- Qari kayninpa waqtanpi nanay. Ruparichispa


- Nanan kuyanakuy tukunankama Huk rikchay uruchakuna
- Ispayta munaptinpas qalaypaq pawamunchu
ispay

- Chukchu, tullu nanay. VIH (virus de inmunodeficiencia


- uma nanay adquirida).
- Kunka nanay.
- Tuta hunpi.
- Muquchakuna simipi, muyuriqninpi.
- Lliu ukun punkisqa.
- Qicha, chukchu, uqu, wairapas kanñachu.
- Manaña llasaq rikurirun.

185
Socos llaqtapi yupichaykusqan

Pachakmanta chunka iskayniyuq


warmakunam willakun man
a munakuchkaqta
hapiruspankum munasqanta ruranku. Paykunam
pichqa, suqata warmikuna. Kallpawan ruraykunam
mana allinchu. achkam kanku warmita hapispa
mana munachkaqta kuyay. pachakmantam
pichqachunka pichqayuq qwarikunapas
mana harkachikuspa warmita munasqanta
ruran. mana imawanpas harkachikuspa
warmi kuyay ancha sasam, wiksayakurunqa,
wakin kuti unquyta tarirunqa yaqa kay ITS,
VIH/Sida chiki unquykunata..

Pachakmanta tawachunka kimsayuq waramakuna,


takyasqakuna qawan wiksayakuqta yaqa “hatunta
utaq llunpay hatunta” chunka, chunka pichqayuq
watayuqkunalla ninku: mana wiksayakunpaq uywankus
llika chuku harkaqta, kay harkaqwansi churakunku huk
musuq warmiwan tuparuspalla, mana chayqa mana;
chaytam pachakmanta kimsachuna maqtakuna ninku: arí
musuq warmita tarispaqa chay llikawan harkachispam
kuyaniku –nispanku.

Siqiwan chakatasqapi Iusqan: Chakatakuspa qawan wiksayakuq sasachakuyninta


“Hatunta Utaq llunpay hatunta” mana wiksayananpaq hanpikuyta.
(Socos llaqtapi hina huñukuna)

186

19
Estudio “Comportamientos y culturas sexuales y reproductivas de jóvenes indígenas en Socos- Ayacucho. Asociación Kallpa 2016
VIH y SIDA (chiki unquy).
kay unquyqaq runapa kallpan apaq, milkuq; supay chiki unquymi VIH sutiyuq unquyqa.
Ukunpichikpi qawawaqninchikta, kawsachiwaqninchitas mikun, tukun. Runakuna
kay unquywanqa manaña imatapas qawaspa, yuyayaspa, hinaman manaña atinñachu
hanpikuyta huk unquykunamantapas.

Kay chiki unquykunamanta rimarinmankun,


willarikunmanku Wasipi, yachay wasikunapi
warmakunata, tayta mamakunata, Lliu hanpikuy munaq
runata. Warmakuna kay chiki unquyta Mana tariyta
munaspaqa willarinakunmanmi.

Aswan allinqa kanman hanpina wasikuna chiqap


hanpiqkunam Yachaykachinman manaraq kay chiki
unquy hapichkaptin, Hinaspapas hanpiykunman.

Warmakunaman, maqtakunaman kay chiki


ITS, VIH/Sida unquymanta willarichun
amaraq warmanpi warmikuyayta
yachachunchu; kuyanakuyta munaspaqa mana
wiksayakunanpaqmi, allinta yachaspamllika
harkaqta mana qunqasqa uywachun; tuparuspa
kuyanaykuyta munaspaqa llika chukuta qari
kayniman sukuspan kuyanakunman; mana
harkachu kaptinqa ama kuyanakuychu, suyay
qipapaq. mana sasachakuy tarinaykipaq
willakuy hanpina wasipi chiqap hanpiqman

187
YACHACHINAPAQ SIQICHAYTAM
RURACHKANI

“Kuyay qawakuspa”

KAWSANAPAQ
Riqsiy imaynas kay ITS, VIH unquykuna yachan runapa ukunpi, hinaman tariy iskay llika
chukucha allin harkakuqta, mana allin unquymanta, wiksayaymanta harkakuqta.

Qallariy

Ruwanakuta:
- Taksa rapichakuna kaptasqa
- Raku llinpi qillqakukuna.
- Ñañu chunpicha hina laqanapaq

Pacha: 40 minutos.

Imayna ruway: “Tratanakuy”


Ima ninan: Tratanakuyqa hina llaqtapa anyanakunanmi, uma nanachinanmi; uma
yuyaychaqmi. Asikuq, piñachikuq, hakarachikuq

n Niy warmi qari yachay maskaqta, sapa huñumanta lluqsichun huk warmi, huk qari, paykuna
qallarinqa imamantapas tapuyta, tratakuyta, kay tapukuyta: ¿Imatataq yacharunki
uyarisqaykiman hina kuyanakuspa kay ITS sutiyuq mana allin chiki unquymanta? ¿Imataq
VIH/Sida?
n Mañakuy sapa huñuta hatun rapipi qillqachun lliu yachasqanta, kay ITS, VIH/Sida sutiyuq
chiki unquy Uyarisqanmanta, tukuykuspa laqaychik pirqaman.
n Lliu huñunakuypi qillqaychik hatun rapipi utaq qullu llaqllasqapi lliu kutichisqata, imayna
rurasqan, mana yachasqanta, manchakuywan rimarisqanta.
n Qallarichin rimanarinakuyta allinmanta, mana allinmanta achkallaña tapunakuyta,
kutichinakuyta –tratanakuy (anyanakuy) sapa huñupa qillqasqa qusqanta.
n Lliuchaykichik uyariychik allin yuyaywan kutichisqanta, panatasqanta, allin rimasqanta
mana murmuraspalla.
n Tukuruspa ñawichaykuspa rimarin tapukuykuna allin kutichisqanta.
n Allinmi tapuspa ninman kay mana allin chiki unquymanta, kaynata: ¿VIH kanmanchu ITS?
¿Sida nisqan unquyta hanpinmanchu? ¿Imamantataq kay VIH, Sida chiki unquy rikurin?
¿Kay unquy warillapaqchu, warmi kaynin munachikluqllapaqchu? ¿Imanasqataq sirka
unquykunata ITS unquymi nispanku? Yuyarispa kutichinaykichikpaq ñawichaspa
188 rimarispa niy: “Yapatawan willanarikusunchik”, sutichasqa huk qillqasqa maytukunata.
n Huk huñu tratakuypi llalliruq, paykunam yuyaywan rimakachaspa allinta kutichin llapa
tapukuyta.
n Tratanakuyqa allin yuyayniyuqpa rimarinanmi, tapukacharikunanmi; ñawpaq tayta
mamapa anyanakunanmi; kunankaman kawsachkan Tawantinsuyu hatun llaqtapa
sunqunpi, hawa llaqtakunapi.
Ruray

Ruwanakuta:
- Hatun rapipi qillqasqa.
- Kimsa llinpisqa: huk uchku (cabina), tawa vagones (cada parte A3)
- Rapt rapipi utaq llaspapi (sayanin A4, tawaman kaptasqa)
- Rapi willakuy qillqasqa taksa rapichakuna (Putput yachay)
- Raku llinpi qilqaku.
- Ñañu chunpicha laqanapaq.

Pacha: 40 minutos.

Imayna ruway: “Putput yachay”

Manaraq allin yachaywan qallarichkaspa:


n Puntata ñawichaspa yapatawan willanarikuusunchik (imaynatas nana ITS nisqan unquy).
Putputpa illanta llinpiy (huk wasinta, tawa vagones (sayaynin sapakama A3 cada parte).
Ruray taksa rapikunata putput yachayta (sayaynin A4, tawaman kaptasqa) willakuykuna
taksa rapichapi, sapakamapi qillqanapaq, willakuy rapipim kachkan, taksa rapichakunapi
“putput yachay”.

Allin yachayta qawan:

n Laqay rapichakunapi putput qillqasqata pirqapi lliu qawananpaq.


n Qari warmi sapakana huñunakuruptin qun taksa rapikunata putput yachay llinpisqata
sapa huñupi haykas kanku yachay maskaqkuna.
n Pachata qun chunka chawpi ikichasqata ñawwichaspa rimarispa yuyaychakuspa mayqan
vagonmansi tupachin chay taksa rapichakuna kaptasqa.
n Tukuruptinñataq mañakun pachata, asuykamuychik rapicha qillqasqaykichikta sapa
vagonpi tupasqanpi laqanaykichikpaq nispa. Kaykunam kayna:
- Vagón huk: Nanay utaq chinpu ITS unquypa.
- Vagón Iskay: Tariy.
- Vagón kimsa: Hawaspa hanpiy.
- Vagón tawa: Qawakuy, musyakuy.
n Lliu uchuy rapipi qillqasqa putput yachay nisqanman kutiykachiptin, qallaykun
rapichakuna qillqasqa qawayta.
n Lliu huñunakuypi tapukuyta, yapatawan tapakuyta maypi kaqmanchu kutiykarachinkichik;
qun ñawi pachata qawaspa mana allin churasqa kaptin truikispa churananpaq. Lliupa
makinpin kan “yapatawan willarinakusunchik tawa qichqapa ukunpi ITS chinpun
qillqasqa).
n Huñunakuy tukuruptin warmikunan mañan taksa rapipi qillqasqakuna laqasqa
qawananpaq, chaynallataq ruranku warmikunapas.
n Tukuykunanpaq allichan taksa rapikunapi qillqasqata allin churasqachu icha manachu 189
nispanku nichkaq hina.
n Qarikuna sumaqta qawaspa allichachkaptin, chaynallataq warmikunapas yapatawan
qawaspa churachkaptin, wakiqnin taksa rapichakuna maypi kaqman mana kutiykachisqa,
pantaspa churasqa kasqa.
Allin hamutaykuna
n Kay ITS sutiyuq chiki unquymi ratichiwanchik VIH sutiyuq supay. Unquyta.
Ukuyki mana allinchu, riy hanpina wasiman chiqap Hanpiq qawaspa,
yachaspa willasunaykipaq. Wakin ITS chiki Unquykunaqa manam imaykipas
nanamanchu, aswanqa tariku Warmikunapi; c haymi qawachikuna hanpina
wasipi, chiqap Qanpiqwan.

n Risun kuskanchik supay VIH nisqan qawaspa yachanapaq Manaraq


warmiwantupaspa kayanakuchkaspa.

Rapipi qillqasqa willakuykuna “putput yachay” taksa rapichankuna

Taksa rapichakunapa
sutin Imakuna qillqasqa taksa rapichakuna: yachay
Rin sapa vagonpi “putput maskaqkunaman aypunapaq.
yachay”

• Yuraq lilli mukrukuna sutuchiy qillu, lachuq hina qumir


lluqsimun warmi kayninpa ukunmanta.
• Mukruchakuna kchun qari kayninta, muyuriqninta ima.
• Pukayan qari kaynin muyuriqnintin.
• Nanay, ispasqa ruparin.
• Nanan warmi tuparuspa kuyaykanakupti.
Nanaynin utaq chimpun • Qarikayninpa uchkuchanmanta lluqsimun api qiya.
ITS chiki unquypa • Qiya hina rikurin qari kayninpi nanaspa mana nanaspa,
rikurin qari kayninpi, muyuriqninpi.
• Punkisqa nanaspa mana nanaspa.
• Nanay qari kayninpa ukunpi, urayninpi.
• Munan ispakuyta, qalaypaq atinchu ispakuyta.

• Qatipaspa qawachun yawarniki.


• Yupichachun, qatipachun chiqap hanpiq.
Taripay, qatipay • Yupichay muestra qari kaynimanta qiya lluqsisanta.
• Riy hanpina wasiman kay ITS, VIH/Sida chiki unquy
qatipananpaq.

• Riy hanpina wasiman warmintin.


Qawaspa hanpiy • Ruranki chiqap hanpiq imapas nisusqaykita.
• Allinyansi uchuy hanpikunata millpuspa, upyaspa.

• Llika chukuta harkaqta uyway mana allqachispa.


• Mana chayqa suyay llika harkaq tarinaykikama.
190 Prevención • Qawachikuy sapa wata taksa chakataswa antawan
churachkusqaykita.
• Ama qunqaychu kay ITS, VIH/Sida chiki unquymanta.

Qillqasqa willakuy: *Warma warmikuna qatipaspa rurasqam warmi kayninpa ukunpi imapas nanay yachananpaq, mana chayqa hawkan
chiki wañuchikuq unquypas hapirunman. Kay rurasqanta qawan kikin chiqap hanpiqmi, mana allin kaptin allichaspa hanpinanpaq
Wichqay

Ruwanakuta:
- Yuyay yanapakuq rapi tapukuyniyuq kutichiyniyuq.
- Uchuylla ruyru haytana rapimanta rurasqa.

Pacha: 30 minutos.

Imayna ruway: “Watuchis”


Ima ninan: Llaqtarunapa rimakuyninmi, tapukunan, kutichikunan. Llallinakuypin
tapunakunku, kutichinakunku; allin tapuqninmi yachaspa llallin. Kay tratakuyqa tayta
mamakuna rimarikunanmi, pantachispa asichikuqmi. Kayta tapunakunku llamkaypi, riypi,
wilakuypi, kawsay uqariypi.
n Mañakun lliu yachay maskaqta iskay siqita ruraspa qawanakuspa tiyanankupaq, Siqinpi
sayaq kanqa warmikuna qillqasqa A (awan) chimpusqa; chaynallataq qari warmakunapas
B (biwan) chinpusqa); hinaman parischakunqa qariwan warmi sapa siqimanta lluqsispa
n Qunirichichik hina warma warmikuna qallayku watuchiwan qari warmakuna
rimarinanpaq, watuchipi kay chiki ITS, VIH/Sida unquykunamanta tapurikunanpaq;
paykunapas chaymanta tapukacharispa mañakunku qari warmakunapas watuchi
tapukuywan qallaykuchunku nispanku.
n Lliuchanku watuchi qillqayta tukuruspa iskaynin warmi qari sapa siqipi A B sutichasqaman,
uchuy rapipi qillqasqakunata qasqunman laqarun.
n Sapa siqimanta iskay iskay sayarispa huknin uchuy rapichapi watuchi qillqasqa qasqunpi
laqasqata ñawichaspa nisyupaq rimarinqa.
n Wichqan kay watuchi rimariy allin punim nispanku, kay watuchiman hina qawakusunchik
kay ITS, VIH mana allin chiki unquymanta
n Qawarin yupichasqa watuchita, llaqtarunapa anyanakusqanta, imaynata ruraspas
harkachikuchwan ITS, VIH/Sida chiki unquymanta, yuyaymanananpaq qillqasqata
ñawichaspa rimarin.
n Allin rimanakuyta tukuruspañataq, mana allin ITS, VIH/Sida chiki unquymanta
harkakunapaq chuya yachaykunata saqin; allin rimaykunapa yupinmi kaykuna:
w “Kay ITS sutiyuq mana allin chiki unqwuysi ratachiwanchik VIH sutiyuq chiki unquyta”
w “Sichu imaykipas nanayta qallarinqa, riy hanpina wasiman qawachikuq”
w “Kay ITS sutiyuq chiki unquytaqa tarinmi hanpina wasipi llamkaq chiqap hanpiqkuna”
w “Wakin ITS sutiyuq chiki unquyqa warmikunamanmi upallalla ratan, chaymi hanpina
wasiman rispanku qawachikunmanku”
w “Manaraq warmiwan tuparuspa manaraq kuyanakuchkaspa kuskanku richunku
tapukuq”.

Allin hamutaykuna
Lliu ITS chiki unquymi utqayman qayan kay VIH sutiyuq
unquyta ratawanchikpaq. ITS unquytaqa qawanmansi 191
hanpina wasipi. Wakin ITS sutiyuq unquyqa uyayllas ukunchikpi hukmanta
kuyukachan; kay unquyqa ratayta munan warmikunaman; chaymi rina
hanpina wasiman. Manaraq kuyanakuchkaspa haku kuska hanpina wasiman
VIH sutiyuq
YUPIN WATUCHIKUNAPA
WARMI WARMAKUNA MANA WIKSAYAKUNANPAQ

Qari warmakunapaq Warmi warmakunapaq


“Ima nanaypas ñuqapi rikurinqa “Ima nanaypas qunqayta ñuqapi
kallpasaq hanpina wasiman rikuriptin hanpina wasiman kallpasaq
qawachikamunaypaq” qawachikunaypaq”

“Ama qaritukuychu, llika “Sichu kuskanchik ratachikusun ITS


chukuchawan kuyanakuspa unquywan kuskanchik risun hanpina
harkachikuy” wasiman qawachikamunapaq”

“Mana wiksayananpaq churakusaq “ITS sutiyuq chiki unquymanta


llika chukuta” hanpichikuq utqayman riy hanpina
wasiman, manaraq VIH unquy
hapisuchkaptiki

“Sichu hukniki kanqa nanaywa “Sichu hukniki kanqa nanaywan


qam manaraq riy hanpina wasita qam manaraq riy hanpina wasiman
qawachikuq” qawachikuq””

192
QANCHIS HUKLLANCHAY: KAWSANAPAQ
ALLIN MUNAY (PROYECTO)
7
Llallinakuy allinpaq

Qillqay kawsaspa ruranaykipaq,


yachasqanchikwan tupachispa

Maypim churan
qillqasqata
Huñunakuykuna Yuyasapa yachachinapaq
Yachay kamachikuqpa
munasqanmi

Huñunakuy huk: Yuyariy imapas kawsaypi


Kawsasqanchik allin rurasqaykita. Runa wiñasqaykita,
riqsikuy “qawawaspa” llaqta ruray, allin ruray.
- Yachay maypi
kasqaykita.
Propone acciones para - Yachay, ruray
Churay rurayta reforzar su plan de vida
kallpawan allin rimarinakuspa.
kawsanaykipaq.

193
HUK YACHACHINAPAQ SIQICHAY:
YUYAYMANAKUY

KAWSANAPAQ YACHAYKUNA:

1.1 Allin Kawaypaq Ruray

¿ Imataq allin kawsaypaq


ruray?

Allin kawsananchikpaq qillqaspa allin


ruray, riqsisqanchikman, yuyayninchikman,
kallpanchikman, yachasqanchikman hina
llamkay, kallpanchik, allin kawsayninchik
saqiwananchikama.

Allin kawsaypaq ruray qillqasqaqa allinmi warmakuna allin wiñananpaq; kawsayninta


riqsispa, yachaspa allin kawsasqan qawakunanpaq. Allin kawsay tarinapaq kikinchikmi
allin rurayta qallarina, chaynataq taytanchikpa mamanchikpa, ayllunchikpa llaqtarunapa
rurasqanta.

Warmakuna allin kawsayta munaspaqa puntata


yuyaymanachun puntata allin yachay tariyta, riqsiyta,
rurayta; yachachun, qawachun, riqsichun imaynas allin
kawsay, mana allin kawsay; chayman akllakuchun
“allin kawsaypaq ruray”; qipa punchaw allin kawsay
tarinanpaq.
194

Munay ruruq ñan kichayta qipa punchaw allin kawsay tarinanchikpaq, yachasqanchikman,
kawsasqanchikman hina sumaqta qawarispa.
2. Imaynataq qillqana “kawsaypaq ruray”
Qillqaspa “kawsaypaq ruray” kaykunam yachana:
1° Runa kasqan yachay:
Qallarin runa qatipayta: imaynas kawsan, allin yachayniyuqchu, imatas ruran; kay tapukuymi
kaynata nin ¿Pitaq kani, imaynataq kani, maypitaq, piwantaq yachani?

Tukuy allinkuna
Allin Kayninchik
Waqtanchikunapi allin
Rikchaninchik,
ruraykunam munasqanchikta
yuyayninchik kallpanchik
qawachiwanchik allin ruray
allin ruranapaq.
tarinapaq.

Mana allinkuna
Pisi Kayninchik Ayllupa, llaqtarunapa
Mana imapas allin ruray waqtankunapim mana allin
munaq; harkakun allin ruraykuna, yachaykuna
ruranata, yachana, tarikun; munasqanchik
kawsanata. mana Ruray atina
.

2° Musquyninchik ruray:
Imamapas rurasqaykita riqsiy: pitaq kanki, Imaynataq kanki, maypita, piwantaq
yachanki; kunan kanmi ruranki musquynikiman hina, hinaspam yuyaywan ninki:
imaynataq munawaq qawayta kunanmanta pichqa wataman; chayta kutichiy kay
tapukuykunata: ¿Mayqantaq munasqayki, musquyniki?, ¿Imaynataq qawakunki?,
¿Imatataq rurachkanki?, llamkachkanim ¿Imapi?, ¿Ruruq yachayta yachachkani?,
¿Mayqan? Icha ¿Churiyuqñachu kachkanki?

Yuyay, “Musquyqa yanapakun karu rinapaq, musquyniki qawanaykipaq”.

DIPLOMA Mi Visión
Personal
Tengo una Profesión Terminé
la Secundaria

Apoyo
a la Comunidad Me Enamoro
195

Disfruto mi Tiempo Libre Formo una Familia


Sí, se puede

Lo haré
Puedo hacerlo
Trataré de hacerlo
¿Cómo hacerlo?
Quiero hacerlo
No puedo hacerlo
No lo haré

3° Runapa apachikuynin:
Unayña purirupa, yachaspa imay kaytataq
qipa punchaw, yuyaymanay imatataq rurawaq
musquynikiman hina. ¿Ima ñantataq qatiwaq
sapa puriynikipi allin ruray tarinaykipaq?

196
YACHACHINAPAQ SIQICHAYTAM RURACHKANI

“Qawakuyni”
KAWSANAPAQ
YACHAYKUNA:

Yuyaymanay munasqayki rurasqaykita

Qallariy

Ruwanakuna:
- Hatun rapi qillqasqa.
- Rakukuna llinpi qillqanapaq.
- Ñañu chunpicha laqaku.
- Llamkanapaq rapi siqi pacha

Pacha: 40 minutos.

Imayna ruway: “Siqiy pacha”

Ruyruta ruraruspa hukñataq qawachin kaykunata:


n Yuyaymanachik ahtun pusuqupi imas tarikun, qamkunallam kachkankichik paywan,
chinpaykichikta qawaqptikichik qispipa ukunpi kachkankichik; chay qispiqa allinsum,
rimanmi, kunallanmi tapusunkichik:
- ¿Imataq sutiki, hayka watayuqtaq kachkanki?
- Yachaytam munani qanmanta. ¿Tapukurqankichu imakunatañaq kunankama,
munasqayta ruraruni, nispayki?
n Allin rurayta yachapakusun chiqapta rimaspa, willakuspa chayman hina allin yachayniyuq
runa umachaykuwananchikpaq, yanapaykuwananchikpaq munasqanchik kawsay
rurasqa kananpaq.
n Kunan ruray huk siqi pacha; churay chinpukunata chayman hina ninki imakunatas
rurarunki allin kawsay munasqaykimanta hina.

197
SIQI PACHA

Punta munasqa Hina Qatiqninmanta


rurasqa qatiqninman qatiq rurasqa
rurasqa

n Rurasqaykita qawaspa amawtakuna rimarinqaku kusikuywan munasqaykita ruraruptiki; allinmi


nisunki.

Ruray

Ruwanakuna:
- Hatun rapi qillqasqa.
- Llamkanapaq rapi.
- Rakukuna llinpi qillqanapaq.
- Ñañu chunpicha hina laqaku.
- Rapikuna
- Kaptakukuna, rapikuna.
- Llamkanapaq rapikuna

Pacha: 40 minutos.

Imanay ruway: “Imaynata qawakuni”

n Aypun rapikunata lliu huñupi llamkaqkunaman (yanapayuqta) sapakamaman, hinaman


nin iskay iskay rakinakunanpaq. Amawta utaq qawaqnin yachachinanpaq nin: pacha:
chunka chawpipi ikichasqallatam qusqaykichik sapa iskaychasqa, allín munasqaykichik
rurasqa kasqanmanta willanakunaykichikpaq. ¿Pikunataq yanaparqa munsqan rurasqa
qawanapaq?, ¿Ima ychaykunataq yanaparurqa allin munasqan rurasqa kananpaq?,
¿Imanasqataq allin qillqasqapa churay, allin munasqanchikman ruranapaq?, ¿Waylallachu
karqa?, ¿Ima sasachakuykunatataq hawancharuranki?
n Chaymanta willaspa nin: Chay llamkana rapi uywasqaykichikpi huntachinkichik;
198
chaypaqmi pacha: chunka chawpipi ikichasqa. Tukuruspañataq llapan yachay maskaqkuna
willanakunku rurasqankuta.
n Tukurun yuyaymanaspa imaynaraq kachkan rurasqanchik allinchu manachu, chayman
hina ñawpaqman aswwan puririchinanpaq, allin munasqan rurasqa kanankama.
LLAMKANA RAPI

¿IMAYNATAQ QAWAKUNI?
¿Ima munasqaytatq ¿Imanasqataq ¿Imanasqataq
ruraruni? ruraruni? ruraruni?

Wichqay

Pacha: 30 minutos.

Imanay ruway: “Pukllanku qasillapi”

n Yachay maskaqkuna yachay wasipa ukunpi purinku utaq hawa pukllananku panpapi mana
harkasqa. Yachay yanapakuq utaq kikin amawta, huk yachay maskaqta llapchaykuspa
nin: “qasillalla” nispa, chay yachay maskaqmi qasillachalla saqikurun, mana rimaspa,
wakinñataq hinalla purikunku: Qasilla kaqmi warmi kaspapas, qari kaspapas
yuyaymananqa ¿ima allin munasqantas qispirachin, rurarun? Willan qispichisqanta.
n Chay pukllaypim yapanku pichqa yachay maskaqkunaraq. Pukllay tukuruptin yachay
maskaqkuna tapunakuspanku ninakunku imaniwaqta kay pukllayta nispanku.
Yuyaymanaspanku tapukuspanku ninku: ¿Runam kanchik, kawachwanchu mana
kuyurispa?

Allin hamutakuynin
Lliu runam yachanman: allinta qawaspa, munaspa; allin yachaywanmi
kallpanchakuspam, yuyaymanaspam munasqanchikta rurana; tayta
mamanchikpa rimapayasqanmi aswan allinta rurachwam

199
YACHACHINAPAQ SIQICHAYTAM
RURACHKANI

“Kawsanapaq Allin Munay Hamutay”

KAWSANAPAQ

Churay yuyayta chiqap ruranakipaq.

Qallariy

Ruwanakuna:
- Hatun rapi qillqasqa
- Raku llinpikuna qillqanapaq
- Llamkanapaq rapi
- Ñañu chunpicha laqakuna
- Llamkana rapi siqi pacha.

Pacha: 40 minutos.

Imayna ruway: “Riqsikunim”

n Tapukuywan qallarin ruray ¿Chiqaptachu riqsikuni? Rimanakunku yachasqankumanta;


chaymanta amawta utra yachay yanapakuq mañakun sapa yachay maskaqta
chawpimanta kaptasqa rapipi qillqachun kikinkumanta, kimsata ruruq yachaymanta,
huknin kimsatañataq chusu yachaymanta.
n Warmipas, qaripas yachay yanapaq aypurin rapita sapa yachay maskaqman sutita
churaykuspa ¿Pitaq kani? Mañakun llinpichu huk runata chaypiñataq qillqaspa churachun
kimsa ruruq yachaymanta, huknin kimsatañataq pisillaña yachaymanta. Chaymantam
yapatawan rimapayan: ruraychik chiqap yuyaywan allin kawsay tarinaykichikpaq

200
LLAMKANA RAPI

¿Pitaq kani?

n Rapipillamkayta tukuruspa, mañakun yaykumuychik iskay yachay maskaqkuna, sapakama


ñawichaspa rimarinku llamkasqankumanta. Sapa huñu uyarispa yuyarin allin runapa
yachasqanta, mana mannchakuspa rurasqanta, kallpawan ruruchisqanta, allin kawsay
tarisqanta, runamasin kuyapayasqanta.

Ruray

Ruwanakunata:
- Hatun rapi qillqasqa.
- Raku llinpikuna qillqanapaq
- Ñañu chunpicha laqanapaq
- Rapikuna
- Kaptakuna, rapikuna 201
- Llamkanapaq rapi

Pacha: 40 minutos.
Imayna ruway: “Allin Yuyaywan kawsanapaq rurasqa”

n Amawta yanapaq huñurun llamkasqankuta, lliupa munasqanta qillqaykuspa,


patachaykuspa, allinta yupaychakuspa, yachaykuspa rurananpaq, allin kawsay
tarinanpaq.
n Mañakun iskay huñunakunanpaq, huknin qimchirayanqa, kimsa kutikama yupaspa
niptin, qallarinqa puriyta hukninñataq yanapan mayman rinanpaq.
n Chay ruray tukuruptin, kutichinku achka tapukuyta, kaykunam tapukuykuna:
- ¿Imaynataq rikchakapusunki rurasqanchik?
- ¿Ancha sasachu karqa munasqanchikman chayay?
- ¿Achkachu mañakurqa yanapakuyta?
- ¿Sapallanku puriyta atinmanchu mana yanapasqa?
- ¿Pi runakunatataq qawanku kawsaynikipi rikurispa allin ñanman pusasuptiki,
munasqayki ruranaykipaq?
n ¿Imanasqataq rurasqanchik allin, sumaqta patachaspa, allinta qawaspa ruraptinchik?
n Lliu huñunakuypi aypunakun llamkasqankuta, rimarinku allin ruray yachanankupaq,
allin kawsay tarinankupaq.
n Punta rurasqa kachu ruruchisqanchik y yachasqanchikta rurasun “sacha allin kawsay”;
munachin yachay maskaqkunata kaynata tapuspa: ¿Maymanta rinki? Sapa yachaqkunan
munasqan rurananpaq akllaspa utqayman, allimanta, qipataña rurananpaq.
n Sachapa llinpisqapa yanapakuyninwan hina kutichiy tapukusqanta allin kawsay
munaqanchik rurasqata

ÁRBOL
ÁRBOL PROYECTO
PROYECTO DE
DE VIDA
VIDA
4.- ¿ Qué cosas bonitas tengo para dar?
FLORES 3.- ¿ Cuáles son mis anhelos?
HOJAS

5.- ¿ Qué personas hay en mi vida?


AVES

6.- ¿ Cosas de las que deseo desprenderme?


2.- ¿ Qué me sostiene en la vida?
PARÁSITOS TALLO

202 7.- ¿ Cuáles han sido mis logros?


FRUTOS
1.- ¿ Cuál es mi inicio?
RAICES
Wichqay

Ruwanakunata:

- Llanapaq rapi.
- Raku qillqakukuna
- Hatun rapikuna.
- Ñañu chunpicha laqana.
- Llinpikuna.
- Hatun rapta rapimanta achka kaptasqa.

Pacha: 30 minutos.
Imayna ruway: “WILLAKUYKUNA QILLQAY”

n Yachay maskaqkunata willarin munasqanchik allin kawsanapaq ruray; imakunataq


yanapawanchik allin munasqanchik yachaywan, kallpawan ruraspa ruruchinapaq.

n Chaypaq mañakun siqi chakatasqa rapikunapi qillqaspa huntachinanpaq.


Qillqay runapa, ayllupa lliu llaqtapi yachaq runakunata; allinmi kanman Munasqay allin
kawsay ruranaypaq.

RIKCHAYNINKU

RUNAKUNA AYLLUKUNA LLAPA YACHAQKUNA

n Hinaman sumaqta qawan imaynas huñurunman kay kimsa rikchayta imampas allinta 203
munaspa ruranapaq, allin kawsay tarinapaq.
n Tukun yuyaymanaspa ayllukunapa, riqsinakusqankuna rurasqanta puntaman churan;
paykuna atinmi ñuqanchikpas allin munasqanchikta ruranchik.
n Qillqay allin rurasqaykita, chayman hina qatisunaykipaq.
QILLQAKUNA

n Ministerio de Educación. Currículo Nacional de Educación Básica. Perú 2017


n Dirección de Tutoría y Orientación Educativa - Ministerio de Educación/UNFPA
“Lineamientos Educativos y Orientaciones Pedagógicas para la Educación
Sexual Integral, Manual para profesores y tutores de la Educación Básica
Regular. Lima-Perú 2008.
n AXIS/KALLPA Estudio: “Comportamientos y Culturas sexuales y reproductivas
en adolescentes y jóvenes de 13 a 25 años de comunidades indígenas Socos –
Ayacucho y Nauta - Loreto.
n Kahler Lena. Instituto Danés de derechos humanos. DAAC y la salud y los
derechos sexuales y reproductivos. Dinamarca 2017.
n Esperanza Dongil Collado Dr. Antonio Cano Vindel, “Guía de autoayuda sobre
tipos de intervención para manejar las emociones” Sociedad Española para el
Estudio de la Ansiedad y el Estrés (SEAS).
n UNFPA, “Cuaderno de lectura y ejercicios en promoción de la SSR y prevención
del VIH, Sida e infecciones de transmisión sexual” El Salvador 2009.
n MINED- ISDEMU. (2000). “Módulo sobre Educación y Genero”, El Salvador año
2007.
n Secretaria de Salud- Consejo Consultivo Ciudadano Sistema Nacional para el
Desarrollo Integral de la Familia (DIF) “Habilidades para la Vida Guía práctica y
sencilla para el Promotor Nueva Vida” México.
n Ramos Brum Valeria – Fondo de Población de las Naciones Unidas, UNFPA.
“Técnicas Grupales Para el Trabajo en Sexualidad con Adolescentes y Jóvenes”
Uruguay 2011.
n Ministerio de Educación “Sesiones de Educación Sexual Integral para el Nivel
de Educación Secundaria. Lima Perú -2014.
n AXIS/APPRENDE PROJOVEN “Sensatez: un diseño de amor”. Bolivia 2014.

204
205
206

También podría gustarte