Está en la página 1de 8

ILLARIY

Suplemento Cultural

Antikunaq
Unanchaqnin
El Profeta de los Andes
Juan Antonio Manya Ambur: sin duda fue la actividad académica y cientíca del
Quechua, escribió libros como: Curso de Alfabeti-
EL PROFETA DE LOS ANDES zación en Quechua 1965; 300 Lecciones de Que-
chua en el Diario La Prensa de Lima 1975; Hablan-
Juan Antonio Manya Ambur, nació el 12 de Junio do Quechua con el Pueblo, Edición Trilingüe Que-
de 1926 en el pueblo de Tinta, cuna de la libertad y chua-Castellano e Ingles 1981; Cheqaq Ñan Cate-
la revolución. Descendiente del tronco familiar del cismo Bilingüe 1979; Poemario Indio Mana
gran Tupac Amaru, bebió de la leche materna su Hallp´ayoq 1972; Elementos de la Gramática Que-
amor por la cultura y la raza, en los solares de la chua 1985; Diccionario Jurídico en Quechua 1994;
casa y en los fundos del mártir, que hasta hoy son Participó en la elaboración y edición del Dicciona-
de propiedad de la familia. Estudió sus primeros rio de la Lengua Quechua Editado por la Munici-
años en la Escuela Fiscal y posteriormente ingresó palidad Provincial del Qosqo; Constitución Políti-
al Seminario San Antonio Abad del Cusco. ca del Perú, versión en Quechua 1995; Gramática
Quechua y Diccionario Quechua en preparación
Como todo Qosqo Runa templado en el estudio y para su edición, junto a un poemario y recopila-
el trabajo, siguió estudios en la Ponticia Universi- ción de waynos del Qosqo.
dad Católica de Lima, en la Universidad Nacional
San Antonio Abad del Cusco, en el Seminario Fue reconocido con Premios y Distinciones por la
Santo Toribio de Mogrovejo en Lima, en la Escuela Iglesia, declarado hijo ilustre por los pueblos
Normal Superior Obispo Calienes y en la Cornell donde trabajó, recibió las PALMAS MAGIS
University New York de los Estados Unidos. TERIALES del Ministerio de Educación, distingui-
do Gran H´AMAUTA por el Congreso Nacional e
Junto a la dedicación pastoral como sacerdote, Internacional del Quechua, LAUROS por el I.N.C.
desplegó magisterio en las escuelas scales y y GRAN INKA por el V Congreso Internacional
como Fundador de la Escuela Normal Superior de del Quechua y Aymara, realizado en la ciudad de
Urubamba, en la G.U.E. Inca Garcilaso de la Vega, Arequipa en Febrero 1997.
Docente de la Universidad San Antonio Abad del
Cusco y en las Escuelas Parroquiales junto al Arzo- Como Presidente de la Academia Mayor de la Len-
bispo de los Pobres Luis Vallejo Santoni. gua Quechua del Qosqo, juntó con los académicos,
auspiciados por la UNESCO, publicaron el tan
Desde las páginas de los diarios y programas esperado DICCIONARIO DE LA LENGUA QUE
radiales, supo unir la liberación del espíritu con la CHUA obra monumental e histórica, adquirir un
liberación social, él «Profeta de los Andes» como local propio para la Academia, autorización del
escribía, logró encauzar la preocupación celestial Ministerio de Educación para el funcionamiento
con la identidad andina de los hombres. del Instituto Superior Pedagógico de Quechua.

Cogió la pluma como una herramienta de combate El corazón andino y cholo del Dr. Juan Antonio
y arte, para defender el Quechua y el Aymara, Manya Ambur, dejó de latir el 23 de Abril de 1996,
publicando libros y misales en quechua, castellano siendo acompañado por más de miles de Qosqo
e ingles, que junto a otras investigaciones; fue pre- runas hacia la eternidad, sepelio en el que partici-
miado por el Instituto Nacional de Cultura. Llevó paron las más diversas instituciones de la socie-
a la musicalización y al disco la Misa Andina en dad cusqueña, particularmente su pueblo al que
«Hamuy Jesusllay», «Señor de Wanka», « Misa del entregó su vida, sus ideales y por el evangelio de
Indio Peruano» y «Mamacha Naty». los pobres. Hoy que existe una agresión de los colo-
nialistas del nuevo siglo, que pretenden descono-
Comprometido con el pueblo, supo defender sus cer nuestro idioma, corresponde levantar las ban-
ideas y pasiones desde las páginas de los diarios El deras de nuestra identidad, extender a nuestros
Sol y El Comercio, desde informativos y progra- hijos la enseñanza del quechua, para que esta per-
mas radiales. dure más allá de la contingencia, como un home-
naje al Profeta de los Andes.
Pero si algo lo apasionó hasta buscar el sacricio,
2
RIPUSHANKICHU TAYTALLAY

Maytan rinki, mana alao nispa cheqaq chaninchasqa q'esaykita


khullupampa ruruykikunata, saqerispa ... ?
ch'aska ñawi masiykita
wihch'urparispa ... ? Maytan rinki, mana intiq taripasqan,
ch'aska qoyllorpa qhawapayasqan
Maytan rinki, chiri wayra hina, apu kunaq khuyakuyninta
yana llaqollawan llaqorukuspa, upallachispa ... ?
misk'i qhawakuyniykita
pakaruspa ... ? Maytan rinki, mana munaqoq hina,
yawarniykiwan t'uruchasqa wasiykipi,
Maytan rinki, phiro mayo hina, waqayniykiwan qarpasqa charaykipi,
mana astawan kutimoq, qonqayta seq'eruspa ... ?
muhmu, muhmu simiykita
wataruspa ... ? Maytan rinki, kallpasapa taytallay,
qhencha "yana auqaq",
Maytan rinki, usqhay, usqhay, nina qallokunaq chaupimpi
yana phuyoq ñan kicharisqan, qonqarpariwaspa ... ?
qori, qolqe sonqoykita.
q'epiyukuspa ... ? Maytan rinki, llanthullay,
qharikaypi rikukuspa,
Maytan rinki, mana rimarispa, cheqaq ñampi qhawaykukuspa
qantu t'ikawan pillurusqa, waqyashaqtiy ... ?
mana pi maypa
phiñachisqan ... ? Yaqaña chinkarinki chayqa,
uyarimullawanki kunkayta,
Maytan rinki, phina runa hina, qhawarimullawanki kausayniyta,
k'allmaykikunata musphachispa, qanwan tinkunanchis kama.
3
Chay Warmiqa Mamaymi
Willkamayoq patanpin tiyaran hoq aknu warmi,
yananwan kushka, kausaypa inkilninpi hina,
runakaypa, willkakaypa saminkunawan allchasqa
mana t'aqakuspa kanankupaq hina.
Chay warmin mamay!

Maypachachus raskhiyayta willakun inti chinkaykuy,


maypachachus pauqarpachapi k'anchay wañunayashan
rikhurimunmi hoq yanakama siklla warmi,
anqas hanaqpachaq imamunay huk'inpi.
Chay warmin mamay!

Haqhay Antiorqo suyuq imamunay t'ikan,


thanpi thanpi hamushan ima chinkachisqanta mashkaspa;
wayllusqa taytaq mana llanthuntapas tarispa,
ñawinkunamanta hich'arin k'ancha piñikunata.
Chay warmin mamay!

Haqhay kausay teqsimuyupi arpayman tukuq,


ñatinkunaq tawa willka ruwaykunata qhawarispa,
maywa much'aynikunayoq, willka suyakuyniyoq ima,
k'anchay hamuypa, pachaq taphrankunatan ruwan.
Chay warmin mamay!

Haqhay ñak'ariywan p'unchaup'unchau llank'aq sonqo,


warmapas kanman hina, mana sayk'uyta kasuspa
khallka ñankunapi, mana khuyapayakuq p'unchaukunapi
t'anta rayku, unu rayku, kausay chaymanta yachay rayku.
Chay warmin mamay!

Haqhay ñukñun, pauqrwaray q'omer watakunapi,


kausaypi, haylliypi kushkallamasin suknanwan,
salqa t'ikakunaq chaupin huch'uy qellpu inkilninpi,
mana piqpa kausasqantan kausaranku llakisqa wasipi.
Chay warmin mamay!

Haqhay ch'uya samikunayoq chipipipishaq qori,


phutisqa wasinwan akllasqakunaq allpanpi,
purishanmi llakikkuypa tutayaypa sapaqchasqan;
4
phatatatashaq sonqonwantaq
kausaypa hillinta qon churikunaman.
Chay warmin mamay!

Haqhay qantu takiq t'ikanta k'anchachin yaurachin ninata,


yuyanchayman chaymanta munayman munasqankunapi,
puriypi qori akillanpa hunp'inta ukyachispa,
sonqoyoq misk'i much'ayninwan saksachispa.
Chay warmin mamay!

Haqhay munay inkakunaq k'itinpi k'irisqa yawar


makinta mast'arin wakchakaypi ñak'ariqman,
allpanpi q'oñiysapa runakausaypa munayninwan,
ima munayta pusaspa sullullpaqtay ñanpi.
Chay warmin mamay!

Haqhay kaypacha yakil, sumaq suyaysimintin,


q'otuykunaq chaymanta ñak'ariykunaq,
allpa q'osñiriy aqoyrakiq chaupinpi,
wanp'uchan munakuq llaqtawan ñat'ikusqan huanta
samaypa q'oñiypa much'ayninwan, waqanayaspa llakillana.
Chay warmin mamay!

Haqhay hanaqpacha urpi, kausaypi sapachallan,


qhapanapi willakun kausaypa taytanman
manchay mana piniyoq kaymanta, aqoyraki illariymanta,
raqhrakuna k'irisqamanta, ch'ikikuywan chaymanta cheqnikuywan
Chay warmin mamay!

Haqhay antiorqo warmi, sonqosapa manamanchaq kausay qochapi,


teqsimuyupi manataq teqsimuyuchu,nanaq hanaqpachata qhawarispa,
samaykun, tanqarin, kallpanchan cheqaq kunkawan,
chaymanta sonqon yachaywasipi reqsichin umiñan kunaq ñanninta.
Chay warmin mamay!

Haqhay ch'uya ñawikunayoq haylli warmi, yuyaysapa, saphichasqa,


munana qolqeman rumikunata tukuchiq,
kunan p'uchukay p'unchaykunapi mosqokushallanmi wawankunapi,
mana munashaspan umanta k'umuykun,
kunkantaqmi wañun wawankunaman mana rimananpaq.
Chay warmin mamay!

5
LUIS VALLEJO SANTONIPAQ
Wakchakunaq apullin, kay munasqayki llaqta raqay, raqay kaqtin,
hoq samaylla sayaykuy, kampesinu hallp'an purun, purun kaqtin,
manaraq Qosqo suyu, yaraqaypa, muchuypa atiykusqan.
munasqaykimanta
t'aqarikushaspa. Qanta hinaqa, manapuniñas,
tariykumanchu, orqontaña,
Imallamanmi hamuranki q'asantaña maskaspapas.
llaqtaykita, aylluykita saqerispa,
kay Inkakunaq llaqtanta, Yakaña mayupas, qaqapas,
huchuypa, hatumpa, ñanta kicharisunki, chayqa,
sonqonta suwaruspa, chayninta ripuspa kamaqnichiswan,
wikch'uwanaykikupaq. thak kausamunkichis.

Kunanri, pimantaq, maymantaq, Chaymantañayá amapuni


anchhuykusaqku, qanman hina, qonqamunkichu kay munasqayki
maypachachus, chuyasqayki llaqta,
chiri simiyoq yana wayra qan hinacha purishashaqku,
much'ayuwaqtinku, hayaqta samaspa, yawarta hunp'ispa,
qhencha phuyu p'anpayuwaqtinku. qaqatapas tanqa, tanqarispa,
mayutapas chimpa chimparispa,
Kunanri may punkutan haykuykushaqku, orqotapas, llalli, llallirispa ...

LLAQTALLAY: SAYARIY AMA QHENCHAKUSPA


Ima sumaq, pacha mamaq urpi sonqon, pipaqraq, maypaqraq k'ankayashanki.
teqsimuyuntin phuyukunaq Alalau, alalaucha!
yupaychanan,
llapa apukunaq tukuy sonqo Munay, munayllata raymina
saminchanan; patapi añaychayki,
aylluykikunaq yawarninwan inti taytaq q'oñi kausayllampi;
kallpanchasqa, wayna sipasllantin, may kallpasapa,
imanaqtinmi mullpha qaqa hina unuy parata hump'irisparaq
tiyashanki mana qhawarikuspa. ullpuykusunkiku,
Alalau, alalaucha! misk'ita takirispa mana hayk'aq
waqanaykipaq.
Sumaq llump'a sonqo sipaskunan, Alalau, alalaucha!
purinku wichay uray pispi chakillantin,
willka sutiykita suyukunaman tarpuspa, Llaqtallay: rikch'ariy, sayariy, puririy,
aylluykikunaq weqenwan qarpasqa qhencha wayrataq apasunkiman.
rurushanki, Alalau, alalaucha!
6
CHANIN ANKAKIKUQ
Yuraq phuyu hina Kunan wiñay yuyarina
teqsi muyuntinpi p'unchaypin, nina sansa sonqontin
t'aqasqa lliphiphishanku qhawarimuykikun ch'aska
qolqe killa hina, ñawiykuwan,
wakinmi sumaq t'ika hina wisiñirimuykutaq
phanchirishanku kusi kausaypi, misk'i simiykuwan;
wakintaqmi ruphaq inti hina, weqeykuwanchá
qori chukchanwan q'oñiykuspa unuyki kanqa
kamarishanku ancha khaka ruruq llanthuy kuwanchá
mallkikunata. llanthuyki kanqa
nispa.

YANA WAYRA
Noqa ripuqtiyqa, noqa wikch'uqtiyqa, ama noqamanta waqaspa, llakispa.
chiri simiyoq yana wayracha Noqa ripuqtiyqa, noqa wikch'uqtiyqa,
much'ayusunki. llapa t'ika hinas ñaq'eriykushanki
noqataqsi ichaqa phanchiriykushasaq,
Ña karupiña noqa qaqtiyqa, mosoq urpikunaq misk'i sonqon
qhencha phuyucha chaupipi.
p'anpayusunki.
Ichhu muya hinas q'elloyaykushanki,
Ña qantaña saqerpariqtiyqa, kay munakuyniyta qanmanta t'aqaqtiy,
hayaq sonqoyoq llakikunacha noqataqsi ichaqa yuraq pillpintu hina,
millp'uyusunki. hoqpa makinpiña phalaykachashasaq.

Intimanpas willay, killamanpas willay, Hoqpaqkama niway ripullayña nispa,


kayqa ripushanñan ama astawan thautipayanaypaq,
mana kutimuq. umaypas nanañan, sonqoypas
t'inpunñan,
Mayupas, qaqapas ñantan kichariwan, qan phiña, phiña ñak'arichiwaqtiyki.
chaninta ripusqa qanta
qonqanaypaq. Noqa, ripuqtiyqa, noqa pasaqtiyqa,
waq'ayasqa hinas llanthuyta
Chay sonqochaykiri hinachu puñunqa, maskawanki;
sanp'a qocha hina mana kuyurispa; manañas ichaqa tariwankiñachu,
hina puñuspaqa pasaq puñuchun orqon, q'asanta maskamuwaspapas.
7
WILLAKUY: Proyecto Cultural del Diario Matutino
Edición: Febrero del 2020 - Nro: 20
Director: Miguel Alencastre - Edición: Jesús Manya Salas
Enail: amarukusiwaman@gmail.com
Fono: 947002737

También podría gustarte