Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
ISBN: 84-7162-695-0
Depósito legal: B. 29.603 - 1977
Prlnted In Spaln
Impreso en Espaiía
Imprenta Clarasó, S. A
Villarroel. 15-17
ANÚN IMO
PAMPHILVS PÁNFILO
o
DE A M O R E
EL ARTE DE AMAR
Texto, Introducción, Traducción,
L. RuBIO
y
T. GoNZÁLEZ RoLÁN
Profesores de la Universidad Complutense IJII!adrid)
e· ) �/
.
e '---" \...
.
+-
!
'
Págs.
CRONOLOGÍA . 11
INTRODUCCIÓN 15
La «Comedia Latina» medieval 18
Prosodia y métrica
Estilo. 39
42
46
Lengua 44
La edición de E. EVESQUE .
Ediciones . 53
57
La edición de BF.CKER . 62
Nuestro concepto de la tradición del PAMPHILVS 69
BIBLIOGRAFÍA. 77
Manuscrito y siglas 81
PÁ.'fFILO . 87
CRONOLOGíA
1141 Muere Hugo de San Víctor, autor de obras teoló
gicas, gramaticales e históricas.
ca.-1150 Mateo de Vendome compone su Ars uersi
ficatoria y una comedia elegíaca que lleva por
título Milo.
ca.-1150 Vidal de Blois concluye dos comedias ele
gíacas inspiradas en Plauto: Amphitryon y Aulu
laria.
ca.-1156 Muere Teodorico de Chartres, que se había
dedicado a la retórica y a las artes.
1158 Muere Odón de Frisinga, autor de los Gesta Fri
derici imperatoris y el Chronicon.
1160-1220 Pedro de Eboli escribe el Líber ad honorem
Augusti.
1164 Muere Pedro Lombardo conocido por su obra
Sententiae (o Líber quattuor sententiarum).
1169 Muere Gerhoh de Reichersberg autor de la obra
titulada De inuestigatione Antichristi.
1173 Muere Ricardo de San Víctor, discípulo de Hugo
de San Víctor y, como él, aplicado a cuestiones
teológicas.
1174-1186 Andrés Capellano compone el De amore o
De arte honeste amandi.
ca.-1179 Muere Ildegarde de Bingen, benedictina vi
sionaria, autora de obras de física y medicina
como Causae et curae y Physica.
13
ca.-1180 Muere Juan de Salisbury, la figura más re
presentativa de las tendencias literarias de la es
cuela de Chartres.
1180 Alejandro Neckham, que por esta fecha redacta
una lista de autores leídos y explicados en París,
no cita el Pamphilus, lo que indica que no había
sido compuesto todavía.
ca.-1180-1200 Fecha de composición del Pamphilus
de amare.
1191 Muere Godofredo de Viterbo, autor del Specu
lum regum y del Pantheon. INTRODUCCióN
ca.-1192-1204 Roberto de Ho parafrasea en sus En
seignements los versos 117 ss. del Pamphilus
de amare.
1193 Enrique de Settimello escribe el De diuersitate
fartunae et philosophiae consolatione, en dísticos
elegíacos.
1199 Alejandro de Ville-Dieu termina su Doctrina/e,
libro de texto muy famoso en las Universidades.
ca.-1200 Odón de Ceritona, que escribe por esta fe
cha un Líber Fabularum, en una de sus fábulas
cita el verso 124 del Pamphilus.
1212 Eberardo de Béthune menciona en su Graecismus
el verso 619 del Pamphilus.
1215-1220 Guiraut de Calanson en su Ensenhament
reprocha a un juglar no saber «De Pamphili».
14
Recordamos y aplicamos a nuestro caso una reflexión
de Menéndez y Pelayo: «Hemos creido hacer cosa grata
a los estudiosos editando la muy citada pero de pocos
leida comedia latina que por su protagonista lleva el ti
tulo de Pamphilus, y cuyas relaciones con la obra in
mortal de Fernando de Rojas, y más todavia con el
poema del Arcipreste de Hita, son visibles y muy dignas
de tenerse en cuenta, aunque en nada amengüen la po
derosa originalidad de los dos autores españoles».1
17
et Polla.
Pero la mayoría de las los textos con traducción francesa: La «Comédte• latine en Fran
ce au XII• síecle, París, «Les Belles Letttes-., 1931.
composiciones en cue
stión son
18
19
rían quemar a uno, y el apagarla había de ser soplando y
pronunciando a un tiempo la palabra pánfilo»). También
registra nuestro diccionario el derivado panfilismo
(= «benignidad extrema»).
Menéndez y Pelayo, sumamente despectivo con esta
clase de comedias, admite al menos3 que el Pamphilus
es la menos mala; admite igualmente «la singular for
tuna póstuma que tuvo, especialmente en la literatura
española»; y hasta le reconoce positivamente un mérito: PROBLEMAS HISTóRICOS
<<Esta pieza, tan seca, desnuda y elemental como es, tiene
la importancia de ser la primera comedia exclusivamente
amorosa que registran los anales del teatro... En ella
El Pamphilus de amore sigue planteando a los histo
riadores de la literatura graves problemas a los que no
viene a ser principal lo que en la comedia clásica es
se vislumbra solución. Nos limitaremos a mencionarlos
accesorio» (El subrayado es nuestro).
brevemente.
El primero es el de la personalidad de su autor. La
obra fue atribuida- ¡como tantas otras!- durante mu
cho tiempo a Ovidio. Luego se tomó al protagonista del
poema por el autor del mismo: Pamphilus o Pamphilius
es el nombre usual del autor durante toda la edad media
y la era renacentista. Más tarde se pretendió identificar
a ese Pamphilus con nebulosos personajes históricos, y se
propusieron los nombres de Pamphilus Saxus y Pamphilus
Maurianus o Maurilianus. El primer editor que cambia
la atribución tradicional es Melchor Goldast (Francfurt,
1610), que pone al frente de su edición el título de
Pamphili Mauriliani Pamphilus siue de arte amandi
elegiae.
Ninguna de estas hipótesis merece hoy especial aten
ción. En la actualidad hemos de resignarnos a ver en el
Pamphilus una obra anónima.
22 23
fabularum; ahora bien en una de sus fábulas9 se cita
el verso 124 del Pamphilus:
Esto nos lleva a finales del siglo xu. Por otra parte
no ha de remontarse mucho en el siglo xu, pues Alejan
dro Neckham DIFUSION Y PRESTIGIO
(1157-1217), que hacia el año 1180 redacta
una lista de los autores leídos y explicados en París, no
cita todavía el Pamphilus. De estos y otros datos que
DEL PAMPHILVS DE AMORE
24
25
Hacia mediados del siglo xm se le conoce en Inglate Cicerón, de Séneca, de Salomón, etc., aparecen cuatro
rra, Francia, Italia, Holanda, Alemania y hasta en No citas del Pamphilus con un total de nueve versos:
ruega.U
101 Gaudia semper amat iuuenília uerba iuuentus.
Aunque es nuestro país quien dispensará a la famosa
obrita los máximos honores al incorporarla a obras maes 335-338 Principium finemque simul prudencia spectat,
tras como el Libro del buen amor y la Celestina, no co Rerum finis habet crimen et omne decus.
nocemos sin embargo referencias al Pamphilus hasta bien Verbi principium, finem circunspice uerbi
entrado el siglo XIV
(el manuscrito de Toledo, del si Vt melius possis premedita!a loqui.
glo XIII y, sin duda, el más antiguo de los mss. del
465-466 T emperet ergo tuum pondus et prudencia
Pamphilus, no es español de origen, sino italiano, como
fletum.
la mayoría de los fondos de Zelada).
Terge tuas lacrimas; prospice quid facias.
En el cancionero de Baena, Fray Migir, coloca a Pam
philus entre los autores más admirados de su época: 769-770 Vt grauiter doleat non pertinet ad sapientem,
Cum dolor ad Dominum premia nulla ferat.
Boe(io, Panfilo, Ora(io e Nas6n,
Tulio, Vege(io, Virgilio e Cat6n. Hemos transcrito los versos, sin contentarnos con re
mitir a nuestra edición, para que el lector pueda com
Morawski 12 hace notar que P amphilus estaba conside probar, en estas citas de memoria, variantes desconocidas
rado en Europa no sólo como poeta sino, además, como de la tradición manuscrita.
filósofo, y que a este título se le citaba en los tratados
morales y didácticos. Concretamente se refiere Morawski
al Roman de Renart le Contrefait, donde Pamphilus está
asociado a Platón, Aristóteles, Ovidio, Boecio y otros.
Datos similares encontramos nosotros en otra obra más
relacionada con nuestra propia literatura. Aludimos al
Líber de Dimna el Kalila ... translatus ... per Raimun
dum de Biterris ... de ydiomate ispanico in latinum anno
Dom_ini 1313. En la introducción a la obra, ent e sen
:
_ (el autor de los dísticos), de Ovidio, de
tenctas de Caton
26 27
yen a nuestro poema entre las obras más leídas y estu
diadas en la edad media. En la Bibliotheca latina mediae
et infimae Latinitatis de J. A. Fabricius, reedición de
1962, s.u. «Eberhardus Bethuniensis» - Fabricius no
distingue al Eberhardus del Graecismus y al Eberhardus
del Laborintus - puede leerse una curiosa composición
en dísticos elegíacos, que Fabricius atribuye a Eberhar
TRANSMISION ORAL DEL PAMPHILVS dus Bethuniensis, pero que deben colocarse en la esfera
EN LA EDAD MEDIA del Laborintus; los dísticos en cuestión, auténtico plan de
estudios en el medioevo, señalan los poetas que han
de leerse en las escuelas «para impartir una enseñanza
En nuestra opinión es fundamental para entender el adecuada a la capacidad infantil (Viribus apta suis pueris
estado en que nos ha llegado el texto de Pamphilus ad ut lectio detur)». El Pamphilus ocupa en dicho programa
mitir una intensa y rápida difusión oral de la obra entre el quinto lugar entre los numerosos autores recomen
los siglos XII y XV. dados.
Acabamos de ver cómo circulaban los versos de nues Y, por último, no carece de interés, en el mismo sen
tro poema entre las auctoritates, donde el «poeta Pam tido, una prohibición de Oxford/3 según la cual deben
philus» (! ) alterna ya sea con los grandes poetas como desterrarse de sus escuelas autores como Ouidius de arte
Virgilio, Horacio, Ovidio, etc., ya sea con las máximas amandi, Pamphilus de amare y cualquier otro escritor de
figuras del pensamiento filosófico y moral como Sócrates,
la misma harina (eisusdem farinae), por ser peligrosos
(Dionisia) Catón, autores bíblicos, etc. corruptores de la moralidad juvenil. Evidentemente tal
Otra prueba inequívoca de la difusión oral nos la prohibición no hubiera tenido lugar si la lectura de los
suministra Guiraut de Calanson que, en su Ensenhament,
echa en cara a un juglar su incapacidad para recitar «de
mencionados autores no fuera usual en las escuelas.
El Pamphilus se convirtió muy pronto en texto escolar,
Pamfili». Este dato permite asegurar que nuestro poema y a su condición de texto escolar debe sin duda nuestro
formaba parte del repertorio de los trovadores entre los poema su excepcional fortuna. Los estudiantes copian,
años 1212 y 1215.
Difusión a la vez oral y escrita fue la de las escuelas.
leen, traducen, comentan y recitan los 780 versos de la
obra. Algunos llegan a dominar la materia con tal «maes
Los testimonios que acreditan la inclusión del Pamphilus
tría» que se atreven a ampliar ocasionalmente el texto;
en los programas escolares no dejan lugar a dudas. Dos
autores son particularmente explícitos: Eberhardus Teu
tonicus o Alemannus, en su Laborintus, y Rugo de Trim
13 Wood, Antiquitates Universitatis Oxoniensis, col. 3 b;
cf. ibídem col. 4 b.
berg en su Registrum multorum auctorum; ambos inclu-
28
29
el caso más notable- aunque no el único, ni mucho conocimientos comunes, adquiridos en la escuela, sin caer
en la mediocridad y vulgaridad de otros escritores más o
menos- de estas interpolaciones se halla en la escena
de la violación (681 y sgtes.), escena demasiado escueta menos coetáneos que, con el mismo bagaje literario, in
para el gusto de cierto sector estudiantil en los ejemplares tentaron empresas similares.
ad usum. Así nos explicamos las añadiduras de ciertos Veamos cómo opera nuestro Arcipreste con relación al
manuscritos en este punto: 3 versos en M, 22 en GN, 24 Pamphilus. Sabido es que todo el poema latino- «in
en V, 34 en K. Este último códice (= ms. 1634 de
mensamente mejorado», dice M. Pelayo- está incluido
en el Libro de buen amor. La comparación entre el poe
Copenhague) merece especial mención; su mala letra re
vela inmediatamente que no se trata de un copista pro ma latino y el poema castellano podría establecerse pues
fesional; pero, además, su autor, Didericus, nos dice en toda su extensión para ver cómo los 780 versos latinos
explícitamente que es un estudiante (scolaris diotzesis se convierten en unos 1200 versos bajo la pluma del
verdensis); su texto es el normal en 681 y sgtes.; pero autor castellano (estrofas 585-890).
ejercita su vena poética al final de la obra, es decir tras Pero no es ahora el momento de establecer ese pa
el verso 780, antes de cerrarla con el expliciten que nos rangón sistemático y exhaustivo. Como sencilla pero clara
consigna su nombre y profesión. muestra, nos limitaremos a una comparación parcial a la
Más adelante nos referiremos a otros manuscritos con que nos invita Menéndez y Pelayo.H Sin embargo tam
traducciones o adaptaciones evidentemente escolares · poco haremos la confrontación con la finalidad que Me
también mencionaremos ciertas ediciones que, por el co� néndez y Pelayo nos propone: «Compárese- nos dice
mentario adjunto, están destinadas a servir de manual los versos correspondientes del Pamphilus (505-516) y
de clase. se verá cuánto los mejoró el Arcipreste». Esta nota de
Menéndez y Pelayo sigue a la cita de las coplas 806-812
Ahora vamos a centrar nuestra atención con más de del Arcipreste, coplas ante las que el polígrafo queda
tenimiento en una obra maestra de la literatura española: admirado por el espíritu poético que las envuelve y sobre
el Libro de buen amor. Si gran interés tiene el Pamphilus todo por la profunda y fina caracterización psicológica
para los estudiosos del Libro de buen amor, éste a su de doña Endrina (=la Galatea del Pamphilus).
vez puede ser de la mayor utilidad para quienes nos in Aunque compartimos la admiración de don Marcelino,
teresamos por la historia del Pamphilus. aunque reconocemos la «mágica transformación de la
El Arcipreste de Hita es una excelente muestra del pobre comedia latina» por obra del «prodigioso talento
conocimiento que, desde el siglo xm hasta principios poético del Arcipreste de Hita», nosotros no pretendemos
del XVI, tenían del Pamphilus las personas cultas de toda ahora subrayar la superioridad del poema castellano sobre
Europa. Lo que es excepcional en el Libro de buen
amor y exclusivo de la incomparable personalidad de su
autor, es el talento con que éste supo aprovechar unos 14 O. c., p. 264-266.
30 31
su humilde modelo latino; nuestro objetivo es ahora
llamar la atención sobre algunos procedimientos de es
cuela 15 observables en la imitación-traducción castellana,
procedimientos utilizados a veces exactamente del mismo
modo por otros traductores-imitadores del Pamphilus,
aunque sin asomo del talento y maestría que caracte
rizan al gran genio castellano del siglo XIV.
VERSOS DE NUESTRO ARCIPRESTE
Y SUS CORRESPONDENCIAS, CUANDO EXISTEN,
CON LOS VERSOS DEL PAMPHILVS
(números de la derecha)
32 33
34 35
mos en un autor francés, muy cercano cronológicamente
a
ni poco ni mucho la primera limitación; siempre desbor
nuestro Arcipreste. Nos referimos a Jean Brasdefer,
autor, a principios del XIV, de la obra Pamphile et Ga
da a su modelo por algún sitio. Así los tres primeros
latée, considerada como una «traducción» del Pamphi
versos de la copla 618 corresponden con bastante exac
titud a 83-84 latinos por el lado del contenido (¡con
lus· la traducción es ciertamente sui generis, ya que los
78 Ó versos del poema latino se convierten en unos
leves ampliaciones!), pero no por el lado de la forma,
dos mil versos franceses.
ya que el Arcipreste se deshace, en su traducción, de la
anáfora ars . .. arte ... arte del poema latino. Pero, acto
Su editor moderno, Morawski, confronta textos de
seguido, se apodera de la figura retórica que parecía
Brasdefer con los originales latinos, como acabamos
desechada, para embellecer un verso añadido por cuenta
de hacerlo nosotros con la adaptación castellana.
Pues bien, he aquí las conclusiones de Morawski 18
propia:
Por arte ;uran muchos, por arte son periuros. con relación al modus operandi del «traductor» francés.
El lector, con los datos que acabamos de suministrarle,
Y este «por arte .. . por arte» del verso inventado podrá comprobar con qué rigurosa exactitud se aplican
enlaza con otro «por arte» que viene a continuación dichas conclusiones al modus operandi de nuestro Ar
tanto en el verso castellano como en el latino; de este cipreste: «El autor da la impresión de alguien que t�a
modo se restablece la anáfora cuatrimembre, pero en duce de memoria una materia que conoce a fondo, ana
condiciones distintas en cada lengua. diendo, entremezclados, los comentarios escolares y las
De los 38 versos citados del Arcipreste, sólo los dos reflexiones que le sugieren determinados pasajes... Se
últimos responden prácticamente a las exigencias de «fiel deja arrastrar por su imaginación, desarrollando un pen
traductor» según nuestros criterios actuales: samiento de su gusto (amplificación) o añadiendo de co
secha propia (elementos nuevos), y el mismo juego se
repite una y otra vez. He ahí cómo s� �lica la falta
Por arte los pescados se toman so las ondas,
Et los piedes enxutos co"en por mares fondas.
de proporción, las lagunas y la transpos�<;- on de versos...
El adjetivo añadido «fondas», aun ante la fría téc Admitiendo la hipótesis de una traduccton hecha de me
nica de hoy, puede perfectamente disculparse ... por moria, se explica igualmente la fusión de varios discur
tratarse de una traducción en verso, con sus elementales sos en uno solo...»
servidumbres de rima. Sobre la misma base común se trabaja en España
(además del Libro de buen amor, recuérdese la Celes
Decíamos hace un momento que el Arcipreste de Hita
trabaja sobre una base de conocimientos comunes en la
tina), en Francia (además del Pamphile et Galatée, hay
o. c., p. 17.
comunes en su época.
La mejor prueba de esta comunidad cultural la baila- 18
36 37
otras obras que mencionaremos luego}, en Italia (pién
sese en la traducción veneciana y
en la Farsa di Pam
phylo in lingua thosca) y hasta en Noruega (d. infra,
apartado dedicado a las traducciones, adaptaciones y pa
ráfrasis).
Y una característica común a todas estas producciones
es � origen escolar: los autores son siempre clérigos
bachilleres o simples estudiantes más o menos adelan
,
tados. ESTILO
la
o de frases mediante
de partÍcU}as unitivas (vv. 367: Et
nuestros pensamientos y nuestras palabras, y no lleva
�ón
et probttas et forma decens u ritiSque,
gemn mos a la práctica todo cuanto prometemos»).
�
·
42 4J
Las conjunciones concesivas quamuis (v. 294) y licet
(v. 569), e incluso cum (v. 754) con este valor, van se
guidas del indicativo en vez del subjuntivo, que es el
modo exigido en época clásica.
Después de los verbos contingo (v. 20) y moneo (v.
514) viene un infinitivo en lugar de ut con subjuntivo.
De todo lo expuesto se puede deducir que el autor
LENGUA del Pamphilus ha acudido en gran medida a los recursos
de la retórica antigua; sin duda, se ha servido de algún
Podemos decir que la lengua es en conjunto correcta. manual semejante al de Mateo de Vendome.
No hay, pues, faltas propiamente dichas y, a lo sumo, Por otra parte la métrica, prosodia y lengua se adap
se puede hablar de desviaciones semánticas y sintácticas. tan en general bastante bien a las reglas de la época
Así el vocabulario es muy parecido al de la época clásica, aunque hay algunas particularidades típicamente
clásica pero con algunas palabras en laS que se ha pro tardías, pero en cambio muy pocos medievalismos.
ducido un cambio de significación.
De este modo nos encontramos con bonitas (vv. 285,
403 ) en el sentido de «bondad�, auscultare (vv. 195 ,
220 , 287 ) en el de «escuchar�, census (v. 78) con el
valor de «mercancía», manere (v. 134) con el de «ser
o estar�, causare (v. 242) creñir», seducere (v. 605)
«corromper�, copia (vv. 50, 324) «riqueza».
Entre las palabras de formación tardía se encuentran
nouiter (v. 1.52), pertransire (v. 181 ), multociens (v.
441 ), inconfessus (v. 569).
También el uso de homo (v. 176) con valor cercano
al impersonal «se» y el de inJe (vv. 42 , 43, 177, etc.)
como caso de un pronombre es propio de la época tardfa.
Por lo que se refiere a la sintaxis hay una serie de
particularidades que le separan de la sintaxis clásica y le
acercan a la tardía.
Así, la conjunción quod (v. 553) se utiliza en vez de
una oración de infinitivo con acusativo, y también en
vez delut (v. 249) completivo.
44
mienza mal, por la desesperación de Pánfilo, y acaba bien,
con la unión de los amantes.
Podemos decir que es, dentro del género elegíaco, la
que más lograda forma dramática tiene.
Con relación a la comedia antigua romana introduce
algunas importantes novedades, entre las que destaca
sobre todo la aparición de la alcahueta, la vieja subtilis
NATURALEZA LITERARIA DE LA et ingeniosa, que media en los amores de Pánfilo y Ga
OBRA
latea. El personaje masculino, el apasionado y fogoso
¿Es el Pamphilus una comedia que
Pánfilo, es ligeramente distinto por su misma actuación
se haya podido re libre de la tutela e incluso la dirección del padre, que
presentar? Ésta es la pregunta que es como aparecen los enamorados en la comedia antigua.
han formulado y tra
tado de contestar los distintos investigadores que se han
ocupado de la obra.
Pero mayor diferencia, si cabe, establece Galatea frente
a sus congéneres romanas, porque ella, si bien actúa
�os, como Morawski y Evesque, niegan al Pam condicionada por el temor a sus padres y por su mismo
phzlus la naturaleza de comedia
porque en el verso 71 pudor, es una persona libre, tiene una personalidad pro
hay una ruptura de la acción,
no lleva nunca el título pia y contribuye de una manera activa al desarrollo de
de comedia y, en fin, por su form
a misma. la acción.
�ara ambos estudiosos el Pamphil us, a pesar de su
caracter drama'ti co, no es Cier
El tema del Pamphilus de amare es eminentemente
tamente una comedia sino erótico, escabroso a veces, a la vez que sencillo, pero
·
un �a didáctico vivificado
por medio del monólogo donde se trata de dar acogida y hasta cierto punto re
flejar el ambiente contemporáneo, hechos que le separan
o del diálogo.
ninguna de las objeciones casi tajantemente de la comedia romana antigua.
Para otros, como Cohen,
�ropuestas � lo suficientem
ente fuerte como para inva
li� el caracter de com
que tiene el Pamphilus. Es
�; Cohen cree vislumedia
___. _
brar la posibilidad de una � ......
0 muchos personajes
·
ancamente· -hablando
el Medievo se tiene
de la palabra'
«co:.
al ��to que en
o;wa», pues co-
46
47
Al siglo XIV pertenece la llamada «versión francesa»
del Pamphilus: Pamphile et Galatée par Jehan Bras-áe
Fer de Dammartin-en-Goele.
Jean Brasdefer pretende ser un traductor fiel:
':Ptante en estudi� latinos, realizad de prin- a) Un Livre á'amours, de autor discutido, obra �
o por algún joven cada al rey Carlos VIII de Francia, de la que se publi
oto de noble familia . , ensayo
copiado por una mano �
hahábil � ser mostrado a
. caron dos ediciones con el texto latino en margen:
en 1494 (París, Antoine Vérard) y otra en 1545 (Pans,
los padres y amigos, sin que
r e1 maestro».
ya stdo retocado po
Al si�o xm remonta i8uahnen Jeanne de Marnef).
te una traducción no b) Una farsa italiana, en dialecto toscano, ��r�a át
� .
vv. 1-490). Tam
�ega (ltlCOmpleta: corresponde a los
btén ésta ha encontrad �ano Damiani re
:
o su editor (E · K·
Pamphylo in lingua thosca, obra de
sC oIb·mg, Bruch- presentada en Siena, en el 1518, y editada en la misma
Bearbeitung von Pamphilus
uck ezne
:.aná Galathea,
. r altnoráischen
en
«Germanía», 23, 1887, ciudad el año siguiente.
poca soltura del
pp. 129-141).
traductor hace pensar que
de otro ejercicio escolar. se trata Frente a esta producción de insignificante �dad li
teraria y que actualmente sólo conocen los eruditos. se
48
49
alzan, como obras maestt ,
as de1 mas
general y como ver
perman ente interés
daderas joyas de cual .
las adaptaao
· nes espano qwer literatura,
_ las del Arcipr
bachiller Fernando este de Hita y d
de Rojas.
52
(p? ) en Billom (Puy-d
rot
e-DOme ) «par les
aux frais d Antome Bar de Jean ·
soms Tras la edici6n princeps vinieron las tres de Colonia
' reau». Es una edici6n un ya mencionadas (años 1471 y 1473); siguieron en orden
tanto' f tasma, por no
·
d) Esta' últtm
a doum ( P s, 187 .
. . � arí 4) la labor editorial, vacío que nos lleva ya al año 1874,
a ha stdo a su vez rep
por Menéndez y r, n¿ayo co roducida en España en que aparece la anteriormente citada obra de Bau
La Celestina (final mo pe'ndice a su edici6
1899-1900 )
del tomo I • Vtgo . i n de
, Eugenio Krapf,
douin.
En los cien años transcurridos desde entonces vuelve
a recobrar interés el Pamphilus, como lo demuestra la
.
54
55
último siglo es la de
volver al pamphilus · , no
renovada admiracio por una
s po-
oc;s·
n ante unos méritos
· ,
in antico venezta
6)' cf. supra, p. 48.
·
/ronte (1885-1 88 no col latino a el editor francés se ayuda de un Florilegio (ms. Parisi
nus 15155, siglo XIII ) y del insignificante fragmento (los
J Ulri.
ex codice Turic
·
.
ch, Pamphilus: Com �:
¿·a 1 gzac
�:
. a
Medioaeualis 38 primeros versos) de otro Parisinus del siglo XIV (el
en nuestra edicron la ,
ensi ( 1893)
.
stgla s. su t
códi ce de Zurich lleva 8509 A), Evesque sólo utiliza dos manuscritos comple
de U, con el cual está -t.�_ . or al tos, a saber: el Parisinus 8430 , del siglo XIV, que le
· ·
exto es inferi
A. Bonilla Y San
es
Mardn ��
p '
�JaiD. ente emparentado.
sirve, según dice, de base hasta para la ortografía; y el
Edad Media: El Lí Leydensis (Lipsii 51 , siglo XIV) como representante de
'::
com:dia latina de la
texto del ms. de
ber ilt._ Boniila reproduce
todos los demás manuscritos de su stemma.
su correspon.
el
de
Toledo
diente traducción
castellana ' .28m pañado 2 . Estos testimonios, dice, «son ampliamente suficien
Y así llegamos ya,
cronológicamen tes para establecer el texto».
de nuestros . te a las edicrones
3. Por lo demás el texto del Pamphilus es - para
Predecesores .inmedia tos, Evesque Y Becker
.
a quienes hemos
de Prestar especial Evesque - relativamente fácil de fijar; la sencillez de
. •
'
su estilo, desprovisto de complicaciones, le habría sal
atenci6n.
suficientes y están
conjunto de la tradi
�
m� l .os de agotar
Y representar el
son 214
513
quisquis
palletque rubetque
quisque
pallet rubetque
cron. eremos que en
ción hay numerosas su propia edi- hisque (uel hiisque) hiis
lecturas que no se .
576
han
guno de 1os mss. en hallan en run-
se. '-.zDe dónde
que pretende fundar
salido entonces?
3. El Parisinus 8430
le concede Evesque.
no �
erece tanto crédito como
. . n o
2) Otro caso notable del curioso proceder de Evesque
se halla en el v . 69. Aquí el autor francés acoge nada
Admttte que su stemma codicum
sea fundado - Eves menos que dos conjeturas (iusta de Coen, y tum de
que no dice ni
más
fundamento una palabra de su Dain); pero, después de estas dos «correcciones» ( ! ! ),
hab
. ría que aceptar que el Parisin
, r que cual us pesa
_
qwera otro ms. aisla el verso resulta amétrico. Cf. nuestro texto y los sólidos
mas . - que el conj do tanto - �. � no testimonios que lo avalan.
unto de la tradicron: ,Y restante. E 1gual
mente su Leydenszs . 3 ) Si la actuación de Evesque es incomprensible en
no representa �·1-..ttimamente a todas
s de su esquema
las sucesivas rama los casos anteriores, resulta todavía más extraña en los
· vv. 2 1 5 y 217. En 2 1 5 nos dice explícitamente que adop
esconfianza con
4. Pero nuestra d
de Evesque sube
de punto cuando
relación a la edición ta la lección et honor est de P ( sin caer en la cuenta de
bar la ro1acto,n de s pasamos a compro que tal lección es métricamente imposible). Pero la reali
u manuscrito-base
Veamos. Son innume
.
� del Pamphilus:
61
sas lecciones que, sin excitar sospechas a la simple lec
tura, carecían de apoyo en la tradición manuscrita.
2.0 Reconocido el positivo e indiscutible mérito del
trabajo de Becker, hemos de señalar también algunos
aspectos menos logrados.
a) En primer lugar su lujoso stemma codicum (d. la
reproducción adjunta) es una brillante construcción teóri
LA
ca que sólo muy parcialmente se adapta a la realidad.
EDICióN DE BECKER
Becker, siguiendo el conocido método de P. Maas, busca
errores coniunctiui y e"ores separatiui para agrupar o
Cuando ya estaba prácticamente concluido nuestro separar los mss. en familias. Ahora bien, como ya expli
tr�jo Y sentíamos la satisfacción de ofrecer có el propio Maas, este método sólo es aplicable y válido
a los e&
tudiosos lo que pretendía ser la primera edició en el caso de una tradición mecánica, y, evidentemente,
na ! erdaderamente crítica del Pamphilus,
n moder
tuvimos co la tradición del Pamphilus tiene muy poco de «mecá
nocuruento de la edición de Franz G. Becker
�
: Pamphi nica»: fue un texto de inmensa difusión inmediata, que
lus: Prolegomena zum Pamphilus de amore se aprendía de memoria en las escuelas, se citaba de me
und kritische
Textausgabe, Düso seld rf, 1972 . moria y circulaba por vía oral en boca de los juglares,
.
Estamonumental edición crítica nos deslumbró· son al uso, como ya sabemos. Ello ha dado lugar a inextri
,
339 pagtnas •
dedicadas a un texto de 780 versos; Becker cables cruces en la tradición, razón por la cual no po
utiliza -:- al parecer exhaustivamente -
.
•
62 63
tes de la pnnuttva difusión precipitada y anárquica a
que nos hemos referido en apartados anteriores.
Consúltese cualquier página del propio aparato cri
tico de Becker y se verá qué poca cohesión conservan
las pretendidas familias previamente establecidas en su
stemma.
¿No es ya extraño que Becker opere con 59 códices
y no únicamente con los prototipos postulados por él ?
¿Y no es más flagrante todavía la contradicción cuando
rechaza una lectura a la que apuntaría claramente su
stemma? Si Becker fuera consecuente consigo mismo,
cuando PtPa ( = nuestros FP) están de acuerdo en una
lección admisible, tal lección deberla considerarse como
legítima ya que PtPa representan ellos dos solos los dos
tercios de la tradición (y de la mejor tradición). Ahora
bien: hay casos en que PtPa (y, por si esto fuera poco,
reforzados además por bastantes testimonios de la ter
cera rama) están de acuerdo en una lección admisible,
y no obstante Becker opta por una lecci6n sólo parcial
mente atestiguada en la tercera rama:
66 61
tinentes testimonios, las
lecciones preferidas y acogidas
c�mo texto; sólo señala
. las lecciones discrepan
silena no nen _ tes. Este
norma general de
� e inconvenientes y es
los editores (nosotros
la lectura adoptada está
mismos la hemos seguid
o) cuando
bien y ampliamente atestiguada
pero cuando tal l
ectura aparece en
;
de testimonios, ¿quién una úúima minoría
re la ma
acierta a deducirlos ent
sa de testigos en jueg
o?
Por esta razón quedan como en NUESTRO CONCEPfO DE LA TRADICióN
apoyo documental bastantes
el aire y sin aparente
DEL PAMPHILVS
unas cuantas mues
lecturas de Becker. He aquí
tras:
69
s (por uelamen), 560
han producido incontables interferencias entre los in hescido (por hesito), 527 uelambe
flere), 619 annis (por
contables textos en circulación (oral y escrita). uellera ( por semina), 585 forte (por
animus), etc.
por tranS-
los versos defectuosos ya sea
Ya hemos declarado nuestro radical escepticismo ante
el l�joso árbol genealógico de Becker; cualquier clasi Son incontables
variantes inadmisibles, ya
posición de palabras, ya por
so 734 queda en nu�s�
, fundada en determinada serie de errores alta
por ambas cosas a la vez. El ver
ficacron
mente significativos queda invalidada ante la considera
a prosa, por tranSp051ClÓn
ción de otra serie de errores no menos significativos. manuscrito convertido en pur
philus ante fores fuit.
Para plasmar ad oculos nuestras ideas vamos a dar un de palabras: Cum tuus iste Pam
taría escnbir: Cum tuus
sencillo v od�sto esquema gráfico, al que no pretende Para restablecer el pentámetro bas
Cum tuus ante fores
. �
mos atnbmr nt la denominación ni la categoría de un iste fuit Pamphilus ante fores o
Pamphilus iste fuit.
He aquí otras muestras de versos
verdadero stemma codicum. defectuosos tomados
Pero antes hemos de dar algunas precisiones sobre los
dos manuscritos conservados en Espafia . al azar:
usque resistere noli.
Ne michi sitis dura precib
ToLEDO, Biblioteca del Cabildo, ms. 102-1 1 .
29
laudib us tuis usque.
Et pascant dominam
Pergamino; siglo xm; 79 folios, sin numerar; guardas
128
est cur a re/e"e modo quere.
oel; 1 8 X 123 mm.; de 35 a 40 líneas por página.
170 Pluraque que non
de � Quid sit mea res, quisue me
us sit amor.
.�
Intctales, capttales y epígrafes en rojo. Los folios 20-34 son
206
�quier
ns de Ovidio; en los fols. 73 y sgtes. se transcribe el este ms requeriría stante más espacio que
� contiene.)
otro po ser el que más anom
alías textuales
Catonis equipollentia. ) � CJ e d
El ms . de Toledo es un c6dice de buena factura exter seña lem os
Como particuldarida
significativa, ?
-207; una pnmera
na. El escriba parece un amanuense profesional (algunas Toletanus trae dos veces los versos 206
partes son hov de difícil lectura por deterioro ulterior). vez, desplazados , tras el verso
86, Y. luego � su siti?
vartan sen st-
Pero hemos de reconocer que la calidad de su
texto o, normal. Ahora bien, las dos
redaco cr nes
�ás probablemente, del texto que tenia a mano para co blemente :
piar, �-responde a lo que cabría esperar de su apariencia
y anttguedad. t .• ci :
redac6n
!f
ay bastantes pasajes sin sentido; muy notable, por el
Cunctarum rerum sapie
ncia discitur usu;
Vsus et ars docuit que
em a .�e plantea, es la palabra nitoni (644) en lugar facit omnis bomo.
�
de drscitlrz; entre otras lecturas muy singulares , cf. 429
71
70
•
2! redacción: el ms. de Toledo escribe aquí hescido, que ciertamente
constituye una falta, pero en la misma falta apunta evi
dentemente a la buena lectura hesito, y no a la mencio
Cunctarum rerum prudencia discitur usus ·
alemán
ap�ta claramente a iocis en el origiilal latino que él co
tuación y valor del Matritensis. Según el autor
nuestro manuscrito es un ejemplar. contaminado que él
IlOCla:
Conortadme esta llaga con iuegos e folgura (e. 605 e). sitúa en determinada familia (cf. su stemmt�). Para 1»
sotros, M tiene muy poco que ver con los mss. que le
(Corominas, en su reciente edición del Libro de buen rodean en el stemma de Becker.
año
am�r, cambia aquí el texto tradicional y .prefiere otras Este autor cree que el Mmritensis remonta al
vanantes manuscritas.) 1491; pero es bastante más antiguo, y, JI1IÍ$ que conta
tante
Otra buena lectura de Z(GN) es largis del v 409 (fren minado de otros mss., lo creemos buen represen
te a la falta largius de los restantes mss.); etc. · ( iunto con el Toletanus) del temprano estado líquido del
En el verso 429 (hesito) encuentra Becker (p. 187-188)
uno _de los e�res-guía de la tradición; la forma correcta con
texto.
La cronología tardía de nuestro ms. y su .�·
(hestto) está atestiguada por una minoría <k códices creta en el año 1491 se · funda en una nota que se lee
(PUIM); la masa ha acogido en su lugar la glosa nescio; teaidos
COII cB
en el folio 1 v. Hay una lista de los trttados
72 "
el volumen, y, acto seguido, se añade: Libri suprascripti
continentur in hoc uolumine scripti a francisco Lupo ba
calario in sacra theologia anno m.q.n. primo = 1491).
1 dencias notables hasta con
.
f .
como el F(lores) o e1 P,arzst
los mss. de mayor pres
nus) 843
305 affert FM' 49 1 ancipit .
0•
·
ris FZM; 629 et FZM.
tigio,
·
(
Ahora bien esta nota no puede tener el sentido que se M coincide con P o se a.P�xun
a a él · 448 suus . .
. ta-
. . . tam;, M
men] tamen . . . nimis p ntmts
. 535 paru al
le ha atribuido: a) Es una nota tardía; b) Los tratados s ' ición de los
consignados son de manos muy distintas, por lo tanto ni que el de M
una
sepe MP. Ambos mss. presentan pos
p es tran
mayor '
pueden atnbuirse todos ellos al Bachiller Francisco Lobo la di
el fallo de .
versos 693-69 4, pero
alu da transpo
puesto que P, adema,s de
sición, omtte
ni a ningún otro autor único; e) El carácter paleográfico
los vv . 691-692. imil " ares cuya
Y otros datos s
del Pamphilus ( y de otros tratados que le acompañan)
nos lleva con certeza a la primera mitad del XV. . o M es
.
e·Cómo mterp
retar estos
.
. e d os.
ms.,
d
No vemos más que una manera razonable de entender , 0 M es un
Uno
F Z P O H S U G N D R M
76
ALFONSI, L., La letteratura latina medievale, Milano,
1 972.
BECKER, F. G., Pamphilus, Prologomena zum Pamphilus
de Amore und Kritische Textausgabe, Düsseldorf,
1972.
CO H EN, G., La comédie latine en France au xn· siecle,
París, 193 1 .
FARAL, E., Recherches sur les sources latines des cantes
et romans courtois du moyen áge, París, 1913.
FARAL, E., Les Arts poétiques du xn· et du XIII· sie
cle, París, 1923.
FRANCESC H INI, E., Teatro latino medievale, Milano,
1960 .
}ACOBSEN, ]. P., Essai sur les origines de la comédie en
France au moyen áge, París, 1910.
LEcov, F., Recherches sur le «Libro de buen amor», Pa
rís, 1938.
LmA DE MALKIEL, M. R., La originalidad artística de la
Celestina, Buenos Aires, 1962.
MANITIUS, M., Geschichte der lateinischen Literatur des
Mittelalters, München, 193 1 .
MENÉNDEZ PELAYO, M., Orígenes de la novela, Ma-
drid, 1962.
MoRAWSKI, J. DE, Pamphile et Galatée par ]ehan Bras
de-Fer, poeme franrais inédit du XIV8 siecle, París,
1917.
79
PALADINI-M. DE MARco, V., Lingua e lette
ratura me
dio/atina, Bologna, 1970 .
RABY, F. J. E., History of secular Latín
Poetry in the
Midále Ages, Oxford, 1956 .
MANUSCRITOS Y SIGLAS
(en nuestra edici6n y en la de Becker)
SIGLAS
Rubio- SIGLAS
G. Rolán Becker
(1445-1449).
- Brujas, Bibl. .Munic cod. 548 ( si
glo nv), fols. 56 v.-71 v.
• .
80
SIGLAS
SIGLAS
SIGLAS
Rubio- Rubio- SIGLAS
G. Rolán Becker G. Rolán Becker
Br2 Breslau, Bibl. Univ. cod. IV 4 .0 53 Lo Londres, Brit. Museum, cod. Cot
(siglo xv). ton Titus A XX (siglo XIV).
Bs Bruselas, Bibl. Real de Bélgica cod. Munich, Bibl. Publ. de Baviera,
cod. 416 (año 1439).
Munich, Bibl. Nac. de Baviera, cod.
20787-89 (siglo XIV).
D Bu Budapest, Bibl. Univ. cod. 99 (si
glo xv). 25187 ( siglo xv).
Erfutt, Bibl. Amploniana, cod. 2.0 M Ma Madrid, Bibl. Nac., cod. 4245 (si-
glo xv).
_
20 (siglo XIV).
Erfurt, Bibl. Amploniana, cod. 4.0 1 N Nápoles, Bibl. Nac., cod. V.E. 55
(siglo XIV). (siglo xv ).
G Er Erlangen, Bibl. Univ. cod. 624 (si 01 Olomuco, cod. C.O. 300 (año 1456).
glo xv). o
_
G. Rolán
Rubio-
Rubio- SIGLAS Becker
G. Rolán Becker stria, cod.
Viena, Bibl. Nac. de Au
3 123 (siglo xv ).
R Wa
stna, cod.
Pra Praga, Bibl. Publ. y Capitular, cod. .
L. 18 (siglo xv).
-
85).
Vgt Venecia, Bibl. Marciana, cod. lat
XII 44 ( 4375) (año 1444).
-
85
PAMPHILVS P.ANFILO
( PAMP H ILVS)
Vulneror et clausum porto sub pectore telum· PÁNFILO Estoy herido dardo alojado en el ca:
y llevo un
razón · mi herida se agrava sin cesar Y, con ella
Crescit et assidue plaga dolorque michi. , mt
Et ferientis adhuc non audeo dicere nomen
'
re
torm:nto. No me atrevo a decir todavía el nomb
Nec sinit aspectos plaga uidere suos; ' asestado el golpe, ni la llaga
permite observar el aspecto que presenta; (5) por.
de la mujer que me ha
Vnde futura meis maiora pericula damnis 5 c:Ho
Spero; salutis opem nec medicina dabit. me figuro, para mi daño, mayores riesgo s; la medi cma
Quam prius ipse uiam meliorem carpere possu no dará con el remedio de salvación. ¿Qué vía
es la
m?
Heu michi! Quid faciam? Non bene certus eo. mejor para poder iniciar la marcha ? ¡Ay de mi! ¿Qué
he de hacer? Ando sin rumbo bien fijo. Me
Conqueror estque mee iustissima causa querel lamento,
y mis quejas están altamente fundadas, ya que
e
10
Cum sit consilii copia nulla michi. ' no vis
Sed quía multa nocent, opus est michi querere multa : lumbro ninguna salida a mi problema.
Nam solet ars dominum sepe iuuare suum (10) Pero, si muchos son los inconvenientes, debo
St mea plaga suos denudet in ordine uultu buscar muchos remedios: pues el arte suele socorrer
. .
Si mi he
muchas veces a quien lo tiene a su alcance.
s
it'
Que sit et unde uenit armaque quis po�u
Perdet et ipsa sue fortassis spem medicine. 15 ente su .as� , sus ca
la
rida dejara obser var detenidam
racterísticas y su origen asf como
Spes rdicit dominum fallit et ipsa suum tdent tdad � �e
atntinañ
.
persona que disparó el arma, (15) sm
.
St tegat ex toto faciem motusque dolor duda a
is
KGNR. • eo] •
Y.
88
Et nunquam querat plaga salutis opero, ella misma toda esperanza de remedio. La esperanza
Forsitan euenient peiora prioribus illis reconforta o decepciona a quien la concibe. Si mi he
Et michi continget protinus inde mori. 20 rida ocultara radicalmente su rostro y las contracciones
Estimo monstrari melius, nam conditus ignis del dolor, sin acudir jamás en busca del propio remedio,
Acrior; effusus parcior esse solet. tal vez entonces me sobrevendrlan mayores males, (%0)
Ergo loquar Veneri, Venus est mors uitaque nostra, y de aquí podría derivar la causa directa de mi muerte.
Ducenturque suis omnia consiliis. Es mejor, creo, mostrarla: un fuego oculto es más
Vnica spes uite nostre, Venus indita, salue! 25 violento; si se desparrama, suele debilitarse. Así pues
Que facis imperio cuneta subire tuo, me dirigiré a Venus : Venus es nuestra muerte y nues
Quam timet alta ducum seruitque potencia regum, tra vida, y sus consejos guiarán toda mi conducta.
Supplicibus uotis, tu pía, paree meis! (25) ¡Única esperanza de nuestra vida, ínclita Ve
Ne sis dura micbi precibusque resistere noli, nus, salve! ¡Tú que logras mantener sumisas a tu
Sed fac quod poseo; non ego magna peto. .30 imperio todas las cosas, tú a quien temen y sirven las
Dixi non magna; misero michi magna uidentur, altas potestades de Duques y Reyes, dulce Venus, apiá
Sed tamen ista dare non tibi dif:ficile est. date de mis humildes súplicas! No seas cruel, no te
«Annuo» die tantum, iam iamque beatus habebor resistas a mis ruegos; (31) haz lo que te pido; no es
mucho lo que pretendo. He dicho que «no es mucho» :
es mucho a los ojos de un desgraciado como yo; pero
Et sic euenient prospera cuneta michi.
Est micbi uicina, uellem non esse, puella, .35
Si non subueniat gracia uestra michi, a ti no te resulta nada dificil otorgármelo. Di tan s6lo:
Nam solet amoto plus ledere proximus ignis : «Concedido»; y al instante me consideraré feliz, y ya
Me, si mota foret, lederet ipsa minus. todo me saldrá bien.
Fertur uicinis formosior omnibus illa: ( 35) Tengo por vecina a una joven; ojalá no la tu-
90 91
40
�iera, �i tu favor no ha de acudir en mi ayuda, pues el
Aut me fallit amor, omnibus aut superest.
Tune Venus hec inquit: Labor improbus omnia uincit, VENUS Entonces Venus le dijo: El esfuerzo obstinado
Qualibet et poteris ipse labore frui. vence todos los obstáculos; y con esfuerzo podrás tam
Et monstrare tuos animos nulli uerearis' bién tú conquistar a la mujer que te guste. Y no tengas
Vix erit e mille que neget una tibi. reparo en declarar tus sentimientos a ninguna mujer:
Quamque precando petes, prius aspera forte negabít, 75 apenas habrá una entre mil que te dé una negativa. (75)
Sed lene pondus habet íllíus asperitas. Cuando pretendas a una suplicán<lola, es posible que
Nam iurando prius quos uenditor ípse negabat empiece por rechazarte con dureza; � su rigor tiene
muy poca importancia. Efectivap)el tl e ya puede el ven·
. -
63 non] nec HSU. nec] non Z. porrigis] porriges RM. 71 tune] nunc ON. hec] hoc MRI.
65 nostro de cordel de nostro corde OHKSU de corde nos 72 qualibet ZOSN: quoh"bet cett. ipse] ipso GN arte KS.
tro z. 74 uix] uis Z. el in Z. neget] negat KGN.
66 seua] sana V scena O. iocis ZHKSUGNM: modis POVDRI 75 quamque] queque O quodque H quamuis GN. �1
(cf. u. 100). petendo S petenda GN negando U. petes POHU:
petts
67 tanti curam] tanti causam SU curam tanti D causam tanti ZKVSGNDRIM.
H curas tanti P. 11' r).
76-n Om. KG (add. ;, t111g.
68 UDRI. 76 illius] ipeius PN.
n namJ namque D. pñus] prior u. quosl quas O.
que] qui
Om. K, add. in marg. 1(2. insto POVUDRM· isto z iusto negabat
negabit OM nepuit Ul.
69
SI iuste HGN iusta 1(2 Cohen Evesq.e. tibi �1 tibi me
94 "
•
dedor empezar jurando que no vende: un comprador
Venales census improbus eníptor haber. obstinado acaba llevándose la mercancía. No hubiera
Nec mare transisset, pauidus si nauta fuisset hecho la travesía el marinero si se hubiera acobardado
Turgida cum primum restitit unda rati. 80
(80) al sufrir su embarcación el primer embate de una
Ergo tuis primum si non fauet illa loquelis, ola embravecida. Por lo tanto, si aquella mujer, al prin
Arte uel of:ficio fac tamen ut faueat. cipio, no responde favorablemente a tus requerimien
Ars animos frangit et firmas diruit urbes; . tos, arréglatelas, a pesar de todo, con tu � � tus
Arte cadunt turres; arte leuatur onus; mañas para que responda. El arte vence resiSt�
Y
derriba sólidas ciudades; (85) con el arte se vtenen
Et piscis liquidis deprenditur arte sub undis · 85
Et pedibus siccis per mare currit homo. abajo los castillos; con el arte una � pesada se
Rebus et in multis ars adiuuat of:ficiumque: vuelve ligera; con el arte se pez baJo las aguas
caza �
Pauper sepe suo pascitur of:ficio; cristalinas y el a p1e .
enJuto sobre las
hombr e corre
Et quamuis iusta sedatur principis ira,
90
aguas.
Seruat et illesum corpus opesque reus; Son muchísimas las ocasiones en que nos prestan
Et gaudet locuples qui fiere solebat egenus; ayuda el arte y la inventiva: el pobre come no �
Et modo uadit eques qui solet ire pedes. veces gracias a sus mañas; por justo que sea el enoJo
Quod donare sibi minime potuere parentes de un príncipe, se logra aplacarlo (98) y .así el �pable
Hoc exercenti iam dabit officium. conserva la integridad de su persona Y de sus b1enes
;
acos
y vive feliz en medio de· rique28S .quien
Officiumque tuum primum si forte recusat, 95 estaba
tumbrado a llorar en su indigencia; y anda ahora
Tu seruire tamen esto paratus ei. a
Hiis poteris superare minas causantis amice, de ir a pie. Lo que
se lo
caballo quien tenía la costumbre
no pudieron darle en modo alguno sus padres,
po.
que R opw¡que U. reus]rei . G suas PV. � =� ::;:o.w-J poteS D.
potcnS R.
teris supeme superlR. IDUI8S.
91 solebat] solet ZO. .
97
.
96
•
en busca de excusas, y conquistarás como tal amiga
Fiet amica tibi que prius hostis erat a
In qui�us esse solet loca sepius illa freq�enta, la que empezó siendo tu enemiga.
100 vida
�lUe potes pulchris pascere pasee iocis; Frecuenta los lugares donde ella suele hacer su
Gaudia semper amat et ludiera uerba iuuentus. y, (100) si puedes toma parte en alegres diver sione s,
y
r
Et iuuenum mentes hec in amore mouent. tud siemp re le gusta la alegría las
;
hazlo a la juven
Necnon semper ei te letis uultibus offer: amor en
bromas divertidas . Todo esto promueve el
Est cum leticia pulchrior omnis homo las mentes juveniles. Mas todavía: presén tate siempre
Nec nimium taceas nec uerha superflua dica�· 105
ante ella con cara sonriente: la alegrí a hace al hombre
Despicit e mínimo sepe puella uirum. ' más atractivo. (105) No seas dema siado callad o ni ha
una
.
Exotat et nutrit facundia dulcis amorem frecu encia insignifi cancia pro
bles con exceso; con
voca en una joven el desprecio hacia su
Et mulcens animos mitigat ipsa feros . galán . Una
St locus est, illi iocundis uiribus insta: y
.
alimen ta el
dulce elocuencia en cambio despierta
qu�. uix sperasti, mox dabit ipsa tihi. 1 10 a los cora zones sal
amor: con su arrullo amansa hast
Non strut mterdum pudor illi promere uotum '. n, aprémiala con delica da
· hoc magis ipsa negat. vajes. Si se presenta la ocasió
Sed quod habelle cuptt violencia; (110) ella mism a te dará al insta nte lo que
apenas te atrevías a esperar. El pudor
.
Pulchrius es� putat ui perdere uirginitatem le impide a
� dicat: «De me fac modo uelle tuum».
veces abrir su corazón; pone el mayor
empeño en re
Hoc rumt� caueas, si sit tibi Cl1lta supellex: 1 15
husar lo que más ansía tener. Con sidera más honr oso
Nesoat esse tuum pauperiemque tuam ;
perder, forzada, su virginidad que deci r: «To ma, haz
98 99
Exiguo pulchram ducit sollercia uitam
tu pobreza; el ingenio lleva una vida decorosa incluso .
Iocundoque suas ore tegit lacrimas
. en la escasez y oculta sus lágrimas bajo alegre máscara.
Quod no es simulare potes dicti
� s habituque; Con tus dichos y tu conducta puedes fingir lo que
120 no eres; (120) con un poco de ingenio se alcanzan los
Maxuna sors paruo contigit inge
nio.
Plurima mundus habet sua que uici
. _
de te
� �
G ·�--"
·
100
101
e
a en todo momento entr
Et place�t uobis interpres semper utrisque (135 ) Cuidáos de que hay temente llev e
o que pruden
135
ca�te referat hoc quod uterque �pit
' vosotros un intermediari pues Ve jez
vos anhel
Em .J!
Ul
n� muenum diiudicat acta Senectus de uno a otro los respecti
os, la
e
Et Sllllul hos prohihet litt"gtosa
.
loqw. sa se erige en juez de las relaciones entre jóv
· envidio hablarse.
, irritada, les prohibe
1nctpe: spe melius dedit et dabit omnia tempus
. nes y, al propio tiempo o y se dará
tiempo se ha dad
·
.
Hactenus auxilii �"chi spes futt onmis in illa . . Ha sta aquí yo habia
n affigido
:.o;a:
; � reinando en un corazó ora la espe·
S cesstt, et m�et ipse dolor.· ranza de ayuda: ah
.
Mi esperanza mira ya
e ir a hablarle.
.
deliciosa N. 146
at
in illa] nulla G.
• •
OHV regn l
·
et
H dab1t dedit mOD da� lt et (om. dedit) R. 147
t GR. ) non zsu.
K.
140 nec] non PH na K u lusJ nullus K. esse] esset R. ti-
l 148
non] quo sed R. quero] querens SU. nec
GN. teliquit J telinqu i
�J solet DRI. et) banc I lam] in iDam O ad istam
149
] mens PVI. ad il
·
adit!g�R
e manusque PDR manus
158 habitust OGN.
166 sed] et ZHSDRIM.
160 sed] SI N. excussit]VUexcl
� PD. paraui ] putaui Z uotzere�J retine-
159 affectu.J afm
.
unuu
162 necJ . non HKVSU. nec
� uox] uox bene non O sequiturJ 169 sununal magna OM.
N. redundatl tenenda . •
== ti: sed ]
!:Jss:!cDGN� si P. loquar ZOKVSNM : loquor. PHGDRI est] sunt DI cura
170 pluraque que] plura que 1 plura et � .RÍ>R meo O
V P.
referre] referre ama U. �] midñ dkere inocJo
nec (dixere U)
165 S et cognoscit] cognouit H.
etJ quete z. Post 17(} lerjttlr m SU: tmiluque
que nocuere micbi. .
104
Omnia postposui : tu sola michi placuisti; muchas ventajas cuya enumeración no viene ahora al
Respuerem pro te quicquid in orbe manet. caso. Lo dejé todo de lado: eres tú la única mujer que
me ha gustado; por ti rechazaría yo cuanto en el mundo
(GALATH EA) existe.
Ludendo loquimur. Loquitur sic sepe iuuentus. GALATEA Estamos hablando en broma. Asf suele hablar
Verbula mixta iocis iurgia nulla mouent. la juventud. Unas palabritas entrecruzadas por diver
sión no promueven nunca altercados.
( PAMP H ILVS)
se
Sed modo dicamus cordis secreta uicissim 175 PÁNFILO ( 175) Bueno, confiémonos mutuamente los
no tros
r
Dictaque, preter nos, nesciat alter horno. cretos del corazón; pero que nadie más que �
Demus et inde fidem fieri sic, postea dicam ! �
llegue a conocer lo que nos ecimos. ¡ mp om�� � o
Primitus incepi: primitus inde loquar. acto segutdo, hablaré yo. La mtcra
In
176 nesciat] nesciet H nescit U. alter] ullus SUR.
185 te] teque N. modo . . . nbi
n"bi (modo om.l
· tib" o
l noJoJ
(tibi om.) M I non
··
modo
·
. u
178
.
dicas] di.ces VUI. � ] ..::�.-1J edd. ple·
quor GNI.
concordes] concorda GN. uera] cuneta M uerba GNDI. �
H.
..... . .._..._
•.......- -nt
187 temptam.tlle} liUIU<a e""'
186
conamme ...
179
ritp�e (ex tt. 437?)
181
nostra . . . uota] uota . . . nostra PGNI nam. . . uota SU.
iam ter] ter iam GN iam te O. pertfan$Üt] pemanseat H.
182
107
106
•
Sic multas fallit ingeniosos Amor.
Infatuare tuo sermone uel arte puta
GALATEA Son muchos los hombres que por múltiples
sti
Quam falli uestro non decet ingenio
procedimientos intentan así seducir a muchas muje
. 190
Quere tuis alias incestis moribus
res, y muchas igualmente las mujeres que se han visto
aptas
Quas tua falsa fides et dolus infatuet!
burladas por ingenioso Amor. Con tu elocuencia y tu
(PAMPH ILVS) astucia te has propuesto hacerme perder la cabeza:
(190) ¡no he de dejarme enredar por tu ingenio! ¡Vete
en busca de otras mujeres id6neas a tu libertinaje y
Sepius impediunt iustos pec
.
cata malorum.
Hic nocet alterius, non mea culp - ,
que se dejen trastornar por tu mala fe y tus artimanas.
Sed tamen auscultet me gracia
a michi.
uestra benigne, 195
Et liceat domine pauca refe PÁNFILO Es muy frecuente que los pecados de los mal
Inde Deum celi, testor quoque
rre mee.
vados pongan trabas a los justos. Ahora recae sobre
mí la culpabilidad ajena, no la mía. (115) Tenga no
numina terre:
Non loquor ista tibi fraude
obstante tu gracia la amabilidad de �charro�, Y
uel ingenio.
michi gracior ulla,
Hoc m et in mundo te non
pe.rmítaseme decir dos palabras a la duena de tn1 co
�
Carius et nullam mens anitn
usque uide t! 200
mens puerilis et etas
Sed loquor incassum! . . . Tua razón.
Quid nocet aut p.rodest noscere nes Tomo por testigos al Dios del cielo y también a
las potestades de la tierra: no hay en mis palabras
cit adhuc
sit acucior etas
Iunior antiqua quamuis
engaño ni sutileza. ¡No existe para mí � el mun�
�
. • •
193 iustos J fides o. . infatuet] infatuat KI . 200 Szc legrttll' m H Letius atque uidet mens animusque nichil.
192 dolus ] dolor GN
O.
· '·
culpa] J>.Luza p
196 et] ut KGNDJ. M ascultet Z 8SscuÍtet p auscultat GN.
195 auscultet] abscultet
201 tna] 0111. G.
DRM.
�1:
·
�t . m mundo] in toto O hic K. manetl gratior ulla G . midñ 8f8cior te mmc N te IUlUil --
quaque
sraaot Ccar10r P 01.11 O. te non midíi orbe . DOD P mmc te midñ gnltior � �·
V) ulla HKvn: te non
.
michi gn�tior uJ.Ja puelJa {) te midi Jratior ulla R. te mic:hi cara: ulla M non
•
108
109
tenga
Nam cum multa senes, plura uident iuuenes. es buena o mala intención, aunque la juventud
205
que la edad avan za<la . . . Pues
Et qu�uis inuenis, fac ut cognoscere possis mayor agudeza de visión
Quis snn, que mea res quisue meus sit amor.
. bien, los jóven es ven todav ía mejo r.
si los viejos ven
co
Cunctarum rerum prudencia discitur usu:
r a
(205) A pesar de tu juventud, trata de llega amor. En
Vs�s et ars docuit quod sapit omnis horno. nocer quién soy, cuál es mi posición y mi
al mae stro: a la
todas las actividades la práctica hace
Ire, uerure, loqui necnon dare uerba uicissim'
210
. Tan
Esse simul tantum deprecor ut liceat el hom bre cuan to sabe
práctica y al arte debe
. me perm ita ir, veni r, habl arte sin
sólo te pido que se
que falte reciprocidad en las palabras,
Non nisi colloquio cognoscimus intima cordis. y (2 10) conc er
Ipsa referre potes quid placet inde tibi.
tar citas. Sin diálogo no pod
emos conoc er las intim i
aho ra exp one r tu
(GALATH EA) dades del corazón . Ya puedes tú
opinión sobre la materia .
Ire, u�e, !oqui tibi nec cuiquam prohibebo.
�
puedo prohibir ni
Quisqws ubtque uias iure uiator habet.
215 GALATEA Ir, venir, hablar. . . no te lo
te tiene en todas
Conuenit est et honor ut det responsa petenti
a ti ni a nadie. Cualquier transeún
(215 ) Los buenos
Et quem�que uidet queque puella uocet.
Hoc concedo satis, uel tu uel quilibet alter partes derecho a utilizar la calle.
una joven que con
Vt uenias saluo semper honore meo modales y la cortesía requieren de
Auscultare licet et reddere uerba puellis: . ja una llamada de
teste a quien le pregunta y que diri
.
saludo a quien encuentre al paso
Todavía concedo sin dificultad
otra cosa: que ven-
N notet D.
209
] t no� O. uerha] uera N.
· · · · · · .
WCI S
simui tan�� P8nter
U (d 213)
GN. tanttun] tecum OK ta- ZHKVGNM: quod tu ueluel.
. . huc SUR
210
men Z d
] precor] te. precor p Evesque. �g-2� 1u!itu �.;;t
DI tu uel . . ut P uel tu huc O.
non � oqwo] colloquiis K.
co ll ut tu uel... huc ut
ZHSU
.
GNDRM.
· ··
ueniat
211
� KVGNR. �e tibi] inde loqui U micbi tibi O. ] uerha reddere l. pue
·
� prob¡�09).
212 (}d] q 218 uenias POKVI : llis
.
223 �os �� simul tamen N solius 229 non possum v. nequeo tibil tibi nequeo GN.
tamen G.
224 Stc legtm zn SU: Nos simul in solo
nequeo]
nos habitare] simul nos esse
non decet esse loco.
230
:1 �uenient PSUIM .uaüt G uenitque V.
22.5 loca �la] sola loca DI sala loca diesqueJ locusque �-
z. 231
237
112 113
Et fallunt . dominam basia sepe suatn,
el amor prohi
Hoc solum pactar, sed tu nil amplius addas, GALATEA Aunque los abrazos alimentan
. . te, talla non paterer. 240 bido y los besos engañan con frecuenci
er
a a la muj
a eso, pero
Nam cwquam, sme
y únicamen te
Sed modo de templo ueniunt utrique parentes: que los acepta, accedo a ello
Et nnchi,
_ _ n causer, conuenit ire domum. no añadas ya nada más , (%40 ) pues a ningún hombre,
excepto a ti, permitirla yo otro tanto.
�
mi padre y mi
Tempora sat u�ent pariter quibus ambo loquamur
A punto están de volver del templo
me riñan. No
Et memor mterea quisque sit alterius.
no
madre: debo irme a casa para que
(PAMP H ILVS) das para cha rlar juntos,
faltarán otras ocasiones pereci
245
Lecior � tot� me non est nec fuit orbe! ambo s uno en otro .
y, entre tanto, pensemos
Ft�tur m ripis anchora nostra suis!
.
Me subtto mmiUm Deus et Fortuna beawt, . en el mundo en
. .
. PHSDIM
244 et] sed HM. interea . alterius ] alten� PKVSUGNll. excutact quod OGNR.1 nee r.
250
. . . interea I (in-
terea om.) . . . alterius Z al . non] nec HGNDRI. ut]. ipsel ante GN. sui] fui ZPGNDI.
245 m<;] om. R. orbe] utbe 1 :t,'!S e;· uelutl memor oHKSUR
altenus P. 251
114
vía quedan otras muchas que no sé c6mo
Si studiosus eam uerbisque iocisque frequentem, 255 resolver:
Auferet assuetas garrula fama uias; (255) si me entusiasmo y me exced o con ella en pa
labras o bromas las bles habl adurías nos
no
Firmet amiciciam si nulla frequencia nostram, inco nteni
� si un
cerrarán las call
Non bene firmus adhuc, forsan abibit amor. frecu enta das; trato asid uo
r toda vía
Vsu crescit amor omnis, decrescit ab usu, consolidara nuestra amistad, nuestro amo . Tod�
poco firme, corre tal vez
el riesgo tB: esfumarse
�na,
260
le
amor crece si se le cuida, decrece st se
Omnis et impastus attenuatur amor.
Perpetuo crescit lignis crescentibus ignis;
(268 ) y todo amor, falto de to, se debilita. �
r la leña,
Detrahe ligna foco, protinus ignis abest. alimen
umen to al aum enta
.
a
llama
en
réstale leña al fuego, al punto se va la
Sollicitus tantis curis tantisque periclis, llama va siempre
Detrahor in quantis nescio mente modis. .
Y tant sé
os nes-
· relen l ones en no
Hac in re nullam uideo michi prosperitatem, 265 por tantos cuid ados por
nus
Preocu pado
Non habet et tutwn mens mea propositum. .
no . v� a tDl
·
en . el mundo. Dios me
·
suum .
···
nocmt
261, 262, 259, 260.
259 ab FODR.I: et ZKVSUGNM in PH muttis
268 suo]
.
261
�tJ . :
�] � � perpetuus s: cradt lipis ignis} o. m. ZPHKGN �l . -• t.bár S. om-
269
om.
oVs\JDlUM
· �..:L..t.
• •
� - . .
. ..
T O.
••.
�
263 .. . . M.
·
cura Z curis
(tante . GN) PGNI.
tanüs 273 .... � . . . . . •J . •. :.wsa••
. . .�
)".II* . Pl• . .. ·L'i
.
. . ·.
.
.
264 detrahór] distrahOr U. quantis] . tantis S. mente] miDe HN. ...._. � . .,. ..,� ·
· · .·
274 �J �
111
.
116
Non meus interpres fuerit fraterque neposque 275 guarde pues y guíe mi quehacer. Que él gobierne toda
mi actividad y mi empeño.
(275) No debo tomar como intermediario ni a mi
Nam nullus leuiter inuenit inde fidem:
Iura fidemque nepos nescit seruare nepoti,
Nec frater fratri, cum furor ille uenit. hermano ni a mi primo, pues. a nadie le es fácil hallar
Causa pusilla nocet sapiensque nocencia uitat'· por ahí a su persona de confianza : ni un primo en
Ergo nos aliam conuenit ire uiam. 280 atención de su primo, ni un hermano en atención de
su hermano saben respetar el derecho y la palabra
dada cuando surge la locura del amor. La causa más
Hic prope degit anus subtilis et ingeniosa
Artibus et Veneris apta ministra satis.
Postpositis cutis ad eam uestigia uertam insignificante puede ser funesta, y el sabio evita los
riesgos; (280) en consecuencia también yo he de
ir
Et sibi consilium notificaba meum.
por otro camino.
Aquí muy cerca vive una vieja, sutil e ingen
Fama tue laudis nomenque tue bonitatis 285 iosa,
Causa miserunt me tibi consilii. y sirvienta bien adiestrada en las artes de Venu s. Dejo
Que loquor auscultet pietas et gracia uestra, a un lado mis preocupaciones; dirigiré .mis pasos hacia
Alt:r et as�� nesciat absque meo. ella y la pondré al tanto de mi problema.
tus
utanam lnlchi quam noscis, Galatheam '· (Dirigiéndose a la alcahueta.) (285) La fama de
. . .
Diligo
tu han
merecimientos y el
Ipsa suis dictis me, nisi fallor, amat. 290 renombr e de bond ad me
Non loquor ut uellem, nam mille pericula uito impulsado a acudir a ti en busca de un consej
o. Atien
qtücquid in orbe nocet sollicitus timeo.' da tu graciosa benignidad a lo que digo
y que nadie
E mmuno crescit, sed non cito fama quiescit; más se entere sin mi consentimiento
.
.
Estoy enamorado de mi vecina, �t
ea, a �en tú
ella, si me equtvoco , Y
bien conoces ; (Z98) no a Juzgar
terque] fuerit superque O frater fietque V. fraterqUe por sus palabras, corresponde a mi am�
275 non] si P. �erit] fuit DM fiet VSU fiat GN. fuerit fra
ne
. No .pu�
posque] n�ue fraterque U.
mi debo evttar mil nes
me
o, pues
o
a gust
amenazad
hablar con a
ell
gos, e, intranquilo como estoy
,
276 nul!us lewter) leuiter nullus H. leuiter inuenit] prebet
lewt� GN. Post u. 276 addunt u. 284 GN qui iterum
veo
eum tn suo loco praebent. '
cum] dum l. furor ille uenit OHVUGNRIM uem"t ille
ZOHS. et gra
furor ZPKSD. que] quid GN quod PDR. loquor] loquar
278
287
·
279 nacencia } noxia U. uitat) uincit H. cia] �e R.
280 ] quam tu z• nosas
micbí] tibi HR bene K. micbí quam
· 1
nos} non S.
degit ) deget HK. nosti KR. D
289
Ll-
282 et Veneris] uenereis SU in ueneris K est uenens ""';
281
Gnm. 290 KYS IJWIA
fal1et GN .fallat quta
GN. nam] I. mil]le
cunctis non] nam O. uellem} . fallesn
fallar ZUM: fallar POHRI
· •
118 119
por todos los males del mundo. Las habladurías
Quamuis mentitur, crescit eundo tamen. nacen
Parua nocent miseris, miseros mala mille sequuntur; 295 a aparie ncia, y ya no descan san; aunqu e
sean mentira, crecen no obstante al andar. (295)
de una mínim
Resque 1aborque suus spe manet in dubia. Cir
Tu mala nostra uides: tua uox eat ínter utrumque, cunstancias insignificantes echan a perder a
los des
pasos ;
.
graciados, mil infortunios siguen sus s� Situa
stn con
Deprecor ut nostrum crimen eundo tegas.
ción y su esfuerzo se estancan en esperanzas
(ANVS) sistencia. Ya ves mis desven turas: que tu palabra
viaje entre nosotros dos y - te lo suplico
- encu bre
con tu ir y venir el crimen que se nos
Alter amat quod amas, et quod petis hoc petit alter,
300
achaca .
Sed tamen assensum non habet inde meum.
LA ALCA H UETA Otro hombre pone su amor donde tú
mismo que tú pre:
Est nimis ille probus et honesta coniuge dignus,
Sed michi displicuit quod dare disposuit:
etnbargo con mt
pones el tuyo, y otro pretende lo
Promisit ueteres cum pellicio michi pelles. tendes, (380) pero él no ta sin
merece una res
cuen
venia. Es altamente honorable y se
ustado por lo que
Sic sibi uile meam munus ademit opem.
Si datur ad tempus, dat et affert commoda munus·' 305 petable esposa, pero me ha disg
pretendía darme: me prometió unos
Ius legesque suo destruit ingenio. pello�es u�
A$ su vil obseqw.
;
Quam petis, ut credo, nisi per me nullus habebit' a la vez que un pelco
li . (Cfr. Nota .)
N� nimi� lo privó de mi colaboración. . . .
uce y multtplica be-
illa meo subiacet imperio; .
Insuper tpsa sw sum dux et conscia facti (385) Un regalo oportuno prod
neficios; rinde la ju5ticia y. las l
'
eyes a � ':,oluntad.
La mujer que pret en deS , lá eonqws �e � - cr:o
yo - sin mi intervencl�, pues esttLd� sutD1Sa
a mi imperio; por amididuta, Y0 soy
1á ditectoht Y
uesteS .
meaml
eua.
tllelnD GN.
tnkbi OM.
pelles J
ost u. 296: En mala nostra uides en nostra pericula nosd .
.304 6Ñ:5iÜ.
o sibil
S.pes manet in duh!o tuis sine subsidüs S Tu mala nostra
m� tu nostra � nosti DO Commoda communis llOll
305 �dicatut. o:.ctat.J debet �.:!::. '!:':.:!: �.·ufert
omma DRI .
cap¡t ulla labor Qui captetn nosci sis
cett. COilJlfJJOda
internlll DOI 306
197 tu] en HGNM. tua uox eat ínter utrumque] lcia en (etItri V.
H
] Jm�!:t��
lllSl per me DWl""'
� ·�t-L:.J uuu. -'--"-�
...,.
nisf!Jer me � U.
. :
� D) nostra pericula nosti OHSD. eat ínter] cognosát nullus) uDus D:
GN.
307 ·
120
lit
: (310) en todo obra al
Et facit illa meis omnia consiliis 310 confidenta de sus actuaciones
Non loquar ipsa diu tibi; me premit �tera cura · dictado de mis consejos.
o contigo ; tengo otro
Carpat quisque uias et sibi querat opem. ' No puedo continuar habland
asunto urgente; cada cual siga
su camino y busque
e ademán de retirarse.)
( PAMP H ILVS) solución a sus problemas. (Hac
Hoc y no hay para
nu·cru p�es�at opus nec me prem.it altera cura. PÁNFILO Éste es mi asunto primordial
�e nuchi st. dederis, omnia prestiteris. urgent Si me das a
e.
mí ninguna otra preocupación
o todo. (315) Con frecu
en
Conuerut externos mercari sepe lahores, Galatea, me lo habrás dad
315
o ajeno, y, si se com pra,
Emptus et ut capiat premia digna labor. cia hay que comprar el trabaj
o. En ningún concepto,
ha de pagarse a su justo preci
tu esfuerzo con tal qu
Nulla parte tuum frustrabor, crede laborem
e me
Nunc quibus indigeo si michi �rouideas.' créeme, verás malogrado
Deprecor hoc unum . mercedis die mtc hi nomen proporciones lo que ahora
. me nos . Un a sola
echo de
de om pen sa,
·
rte la t�ec
Et quodcumque michi dixeris, ipse dabo. ' cosa imploro : dime el impo
320
y, pidas lo que pidas, yo pagaré
.
(ANVS)
(320)
muchas cosas Y son muy exi
.
Plura uolunt et plura petunt, qw.bus mstat egestas: LA ALCA HUETA Quieren
Quantis m· digeo tanta referre pudet . dos de miseria: me
da
n· . . gentes los que viven agobia de
lo que yo echo men os.
llllctas multas habui dum lloruit etas,.
. discessit, 1
Copta
vergüenza enumerar todo
r de mi juventud;
la abun
la
s cosas .
p uribus indigeo flo
Conocí la opulencia en
dancia se alejó de mí y
echo de cha
·
. .
.
.
carptaS
petunt . . uolunt HU
312 �t] carpit VGN
was] uiam OHRI VI suas suas quo cupit ire uias GN.
mas] tter quiSQU
323 multas babui] babui multas
P.
·
•
122
a de
(PAMPH ILVS) Si tú llegas a reconocer la bienhechora eficaci
en adela nte, tenga siemp re
mi ayuda, te pido que,
Hinc tibi nostra domus et cetera nostra patebunt,
abierta vuestra casa.
�
PÁNFILO Desde ahora tendrás abierta nuestra casa Y
Sitque sub imperio copia nostra tuo! 330
Multum grata michi modo nos concordia iunxit·
más pertenenci
' as. (338) ¡Que de bajo tu ley toda nues
Pactaque sollicitet ínter utrumque fides.
tn e
tra hacienda! Un feliz pacto nos une estrechame
los
Hinc preco� ut uigilet sollercia uestra !ahorque,
Et raaone sua rem bene prouideat. a comp ro
ya desde ahora: que la buena fe presid
que en �
misos mutuamente adquiridos. Te ruego
alerta
Principium finemque simul prudencia spectat; 335
lante se mantengan en estado de tu habilidad
Rerum finis habet crimen et omne decus.
y tu esfuerzo, y que, met6dicamente, estudies
a fondo
a la vez
la situación. (335 ) La prudencia debe atende
Verbi principium, finem quoque conspice uerbi
' r
ca como s las
Vt melius possis premeditata loqui.
al principio y al final; tanto la criti
toda
el de
felicitaciones se reservan para
(ANVS) desenlace los
de tu discurso , Y también
hechos. Cuida el principio
su parte final; para resultar más elocuen
Hac manet in uilla nimium formosa iuuentus
Crescit et in cunctis moribus ipsa bonis!
te, vete pre-
340
Non fuit in nostro melior nec dulcior euo.
'
parada.
S�scipit ipse meam tam bene pauperiem!
LA ALCAH UETA (Fingiepdo no ver 11 Ga14Jeste ea, que se
halla ante el umbral de la puerta.)
Precellit cunctos omni bonitate coeuos ¡En caserío
men
t e hermosa
sí que se crla una ju-ventud verdadera
Pamphilus et socios laudibus exsuperat.
(MO) y en medio de todas � sanas
�
res! No
otro Joven meJ or. nt más ca
! Pánfilo aven
hubo en nuestra época
riñoso. ¡Qué bien acoge mi pobreza
toda clase de
taja a todos los de su misma .edad
en
virtudes y supera en méritos
a SU& compañeros .
329 nostra]cuneta KGNDRI multa O.
331 nos] non O.
332 Om. U. sollicitet] sollicitent S sollicitat
333 1aborque] 1aborat G benigne H.
GNI
loquii P.
338 melius poais] .Jl0611Í5 melius }f. loqui}
·
.
· .
r.:JUt'IU.UU·
.
336
finem uerbi] �i . . finem P . .
.
finan
. .. uerbum Z.
finem 'F!oque �l � <iN. ·
337
COilSptCe
uerbi} finemque respic:e tui D. ..
· ·· .
343
124
(345) Sabe ser tonto con los tontos y dulce
como un
un justo
Est stulto stultus, et miti mitis ut agnus : 345
cordero con las personas dulce s: el sabio fija
Stulticie sapiens iure resistit horno. a
Non manet hac tante pubes probitatis in urbe. límite a su propia locura. Ya no quedan en nuestr
es de tal rectitud. Los benefi cios que él
consigue no los devora el despilfarro. Es un
Quas acquirit opes non uorat ingluuies. ciudad jóven
Est nimis ille prob"\ls, hona nam fuit eius origo:
dechado
(350) de un árbol
de honradez por ser de buena cuna:
bueno sólo cae buena fruta . La
Arhore de dulci dulcia poma cadunt. 350
natu raleza adela nta
Premonstrat signis prolem natura frequenter; caracte rística s
indicios , las
un
Sepe solet similis filius esse patri. . . ordinariamente, medi ante
hijo suele tener generalme nte pa
En iuxta portam uideo stantem Galatheam! de la raza ; un
Queque locuta fui forsitan audierit? recido con su padre . . .
(Aparentando sorpresa.) ¡Anda!
¡Veo a Galatea de
tal
Hic non esse modo quemquam, Galathea, putabam; 355
Sed tamen ipsa nimis uera locuta fui. pie junto a la puerta! ¿Ha brá vez oído lo que he
K.
.•
(�ult I) queque (que R) locuta fui. fui] om O audierit] 361 nimium] multma H. sed} ott�. KGN. acmJ nec
362 Om. G.
audierat PHKSDR.
· ·
126
ti, Galatea, quisiera yo un marido como él! Lo mismo
s.
desearías tú, si entendieras debidamente tus interese
Esset ut ille tuus uellem, Galathea, maritus!
esto mis pero, por
Hec eadem uelles, rem bene si saperes !
Velle meum dixi, sed non tamen ille rogauit; (365) Te he expu propi os gusto s,
supuesto, sin que él me lo haya encargado;
365
mi ca
Vos simul esse meum iudicat arbitrium. , la fa
pricho os considera ya unidos. Por otra parte
ambos
milia, la honradez y los atrac
Et genus et probitas et forma decens utriusque
Mecum concedunt uos simul esse duos.
tivos físicos de
el otro.
Nostra modo uacuis deducimus ocia uerbis. apuntan conmigo que los dos sois el uno para
pasar un buen rato en huera pala
Res tamen interdum grandia parua mouet: 37 0 No hacemos sino
E mínima magnus scintilla nascitur ignis,
deta lle insig
brería. (37&) Sin embargo, a veces, un
consecuencias : de una minús
, y todas las �
nificante trae gran des
cula chispa sale un gran incendio
Et generat paruum grandia principium.
Mens mea concepit harum primordia rerum,
mente concibi6
grandes tienen humllde principi Mi .
o
ellos al dictado
estos proyectos, y me � a hablar de
Atque loqui nostris cepimus inde iocis.
Sed si rebus in hiis tua mens animusque mouetur' 375
si tu mente y tu �:raz?n se
de mi fantasía.
Si placet an pocius displicet inde loqui,
(375 ) Pero
in�
o mas bien te disgusta
por el asunto' si te gusta
Deprecor ut dicas; quod dixeris, ipsa tacebo.
clúnelo. En cUanto a lo que
Si celare uelis, siue referre, loquar.
hablar de ello' por favor,
.
deos S duo D.
377
duos] 378
369 modol tamen VU meis O non GN. uacuis] fatuis DRI. 379
deduximus N.
370 grandiaJ gaudia ZN. grandia paruaJ perua grandia D� 380
deducpnus]
128
�,, f
�§����%���:��;¡��)� ",
.. '
tonto que me
No soy villana• m haY pudor
.
Sermo sed admiror quo uenit iste tuus. GALATEA
tu
retenga; tan s6lo me pregunto a
qu é . viene este
saber Sl ha traido
discurso . ¡Cuánto me gustarla
Huc miror si te casus transmisit an ille
Pamphilus . . . an querit premia sermo tuus?
te
o . . .1 O.. . ¿00
uf la casualidad o el famoso Pánfil
caza de recompensas?
(ANVs)
Semper iniquorum scdus impedit acta bonorum; 385
:!da acaso tu discurso a la
.
P
Famaque si sciret, ipsa proharet ídem. nealogía de ambos.
Quando pares estis, sociari iure potestis: -eros .· tú tambtén eres
hermosura cae b'ileD y da o-
an�
�
compan
pañeras. Hermosura la igualdad .de vuestra po
to. Dan por buena la
sici6n y la igualdad de vuestra · · JuventUd ,· y por buena
382 quo] quod O quid VR. quo uenit] unde sit D. uenit] uelit
URI. ille PHKV ambo csse R.
391 satis] pbas S. ambo ] csse
iste] K. tuus] tibi S.
huc] nunc P hic modo O. casus transmísit] transmísti casus . ..
KDR. an] aut S.
383
392 pudorel labole 0· ·
o inu.
. 1 Br'. ·. ON.
39.3 nec] Olfl;, �· .e& est . _.
.Jcm
"'�:�·
D .· . ....,.,..¡.
.;.... ípsa
384 querit] querat POHSU.
394 ...:_..::: ....;.w.;..;....
.
ípsa] �
•
• ��....
G(?)N. �· ;;¡¡;"K e& � ipS8
.385 scel.us impedit] impedit scelus GN. bonorum] roborum U. midJi] m..
!"'.......
•
389 .
•
Ddicit in uobis nil, nisi solus amor. la daría hasta la opini6n pública, si llegara a ente
rarse. Puesto que sois de mismo rango, tenéis derecho
a uniros : (410) nada os falta, nada sino únicamente
(GALATH EA)
el amor.
Quod micbi nunc dicis, dici deberet amicis
GALATEA Lo que ahora me estás diciendo, habría con
que
Asu sens quorum coniugis opto tho� legados : deseo casarme su
Hos prius alloquere ud tu ud Pamphilus ille;
decírselo a nuest ros al
consentimiento. Habla con ellos primero tú � o
Res erit ad libitwn pulchrior ista suum. resultar ía más bontta.
ese Pánfilo; la cosa, a su gu$to,
(ANVs)
Conuenit ut tua sit consensu teda no......twn 405 t u matrimonio cuen
. r-� ' LA ALCA H UETA (485) �ene que
Sed tuus mterea militet ignis ei! de los padres, pero entre
Exercet _corda iuuenum Venus ingeniosa; armas con
tanto . . . ¡que la llama de tu amor mida sus
te con el consentimiento
Quisque � hoc studium colligit ingenium. · corazones
el galán ! La ingeniosa Venus adiestra I?S
Incitat hec antmos, dat largis odit auaros
.
adqwere talento.
juveniles ; cualquiera en su escuela
Leticiam sequitur tristi�que fugit.' a generoso s , detesta
410 Ella inflama los cprazones, da los
Narraret nullus Veneris quantwn ua1et Y
usus · a los avaros, . (41t) va en busca de . la alegría .huye
Huic nisi parueris, rustica semper eris. ' r �
de la tristeza. Nadie sabría contar cuán to valo
las prácticas de V�; si � atiendes
a sus ensenan·
(GALAT H EA)
zas, serás dt por vtda ·\U)a villana . ·
:de�
Per Veneris _morem uirgo cito perdit
GALATEA Por los fueros de Venus mtlY pronto
..
� Cu
honorem:
una joven su honra: esta locura
Igneus ille furor nescit habere modum.
Non 1� uulnus habent uiolenta Cupidinis
arma, imponerse un límite. (415) �
cm . toda
J?VeD teme
415
. � mal� seduci queque pudla timet. pido nunca causan una herida leve. t
•
Septus tm tas
mert incusat fama pudlas; rt- deJm¡siada frecuenc# . la UUWI
�
-
deJarse extraVl81'· �; �
· --
.
• • . · ··. · .
· ··
concessa S c:onaessu z.
406 Jni!itetl militat GN.
]
408
409
� r.;i71� (ta___!·V�J
SUGND � D capiat GN.
• ......... ) C<tl.
411 eneru q1laDtuJn ZPSI.lGN Dlti.M: QtJafttulil Vdtil
B2
Omnia non cessat carpere liuor edax fama arremete contra inocentes doncellas; la envidia
Quod petis annuerem, fame nisi uerba t�erem roedora lo muerde todo sin descanso. Yo accedería
Que magis in tali crimine lumen habet.
'
a lo que me pides, si no me
asustaran las habladurías
de la gente, habladurías (4!0) que, en acusaciones de
420
418 �FZPOysu: nec 424 Sic leg#tu in SU: Vesnos utriusque tepm calfiditate ioc:os.
rosq e] uesttOS SUDI.
HKGND .
419 0�� GNI. farne RIM
eius etJ et eius GNR.
nisi ZPHDRI: nisi fame uesru
420 in tali] om V · · l 42.5
habent OHVsGNcnmm um
e en] lumen crimine S. habet] 426 sic] si M.
421 nimiS] om. U. �J uere SU
422 prestat] superar DRI uera GNI
427 ui�� pcÍuid GN. midñl tu H. predkesl predicas
bene prestar GN.
rurr:.orPr;:m
J ett urumor·
� � vrumoris
causas leuabo SU curas remouebo 0
causamque
432 me) nec: D. trahatl trahit SK ttahaut
leuabo]
P leuando H. ·
1 34
Pamphilus ipse meum petiti
sibi nuper amorem,
Nos simul et uera iunxit ami Pánfilo en persona acaba de pedirme mi amor, y,
Sed nimis hoc cela: solí sibi, pos acto seguido, se ha establecido entre nosotros una
cicia.
verdadera amistad. ( 435) Pero guarda cuidadosamente
eo, reuela;
Non tamen incipies hac raci 435
el secreto: confiaselo exclusivamente a él, por favor;
one loqui;
Illum sepe prius multo temptam
Quod dixi, dicet forsitan y, aun así, no te lances a hablarle con esta claridad;
ine tempta:
Hinc modo discede, fac et pre primero y varias veces sondéalo de todas las �ras
ipse tibi .
Et tibi que dicet, eras mic posibles: tal vez te dirá él también lo que ya te lfiJe yo.
cor omnia caute,
? ¿Por qué
LA ALCA H UETA ¡Tonto! ¿Por qué desvarías
Stulte! Quid insanis? Cur te dolor urget inanis?
Acquirit gemitus premia nulla tuus.
to Tus sol lozos no te
agobiarte con un tormen
C:
inútil ? ·
beneficio. (415) T�
Temperet ergo tuum modus et prudencia 1letum; 465
pu es
procurarán ningún
y sensatez: seca tus 1�,
Terge tuas lacrimas, prospice quid facias.
mesura
• -
lu P
4.59 quo]
llllus
•
mee , ..
•
met (]OlOI
.. IID
denégant z.
4.54 qnopque ] quodcumque M queque
� _,.:_._ ]
.
Z quoque V. denegat] •••
salutis R.
460
R talutis od.dOloris V.:,__.
•••
4.5.5 lesit] lexit Z ledit I. spem] spe l. hesit] est G. ..:.:;..1c, H salutisJ.· · ...-. .....
etl JJJ1UB
met
•
!Wil M. tamen] mmus H. nec tamen ignis abest] et manet \1dñt inde
• • .
H mors -- �·
•
inde mori
462
t� dolor K. 'f'ost 456 Zfg!tur in GN: Nec calor ( = celer)
exrt � qw longo discitur usu Spes Iicet exierit non
·
do � . :::: � moda$] fleius. u. �J pacien-
463
ar r mtus abit.
. ... .... ttm<t ·..-...¡..
465
457 cernunt mea] mea cemunt PU cernit mea O nostra cernunt -..:..:.1 �· a �· �; jD� DJ8DIS n�u�· 1'!"" "
.
467
cia G. . .• • .
•
Et facit artificem sepius hec hominem. suscita enormes bríos y no pocas veces agudiza el in
Ars hominis magnum superat studiosa periclum: genio del hombre. La industria humana supera, si se
Te labor arsque uigil forte iuuabit adhuc. 470 empeña, una grave crisis: (411) el tesón y un arte cau
(PAMP H ILVS) teloso tal vez puedan todavfa ayudarte.
cbi U. illa]
.
• •••
140
Tu modo respira, dolor
absit, fletus et ira!
Sunt prope magna tue gau penosa enfermedad, hasta la misma salud es más apre
Nostrwn uelle tua nobi
dia tristicie.
485
s faciet Galathea, ciada.
Omnino nostris se dedit imperü ¡Vamos! ¡ Respira ya! ¡Basta ya de penas, lágrimas
y resentimiento! Grandes alegrías siguen de cerca
s.
a tu
tristeza. (485) Tu querida Galatea se prestará a nues
( PAMP H ILVS) tros deseos, se ha rendido sin condiciones a nuestras
Vt pía promissis matrum órdenes.
solercia uanis
Plorantes pueros admon PÁNFILO Como la compasiva diplomacia de
las madres
anima con vanas promesas a los niños que lloran para
et ut taceant'
Sic me fortassis falso solam
ine pascis,
Vt dolor a tristi pectore que se callen, así pretendes sin duda aliviarme tú a mí
tristis eat . . . 490 con falsos consuelos, {4H) para ahuyentar las penas
(ANVs) de mi corazón afligido. . .
Accipitris uolucer ela
psus ah ungue feroci
Anceps, in cunctis hunc , LA ALCA H UETA Cuando escapa a la garra cruel de un
timet esse locis.
Hic me nulla tibi men
tiri causa coegit, gavilán, el pajarillo, en su angustia, teme encontrárselo
Omnia que dixi uera sed en todas partes. Ahora ya no hay razón alguna � me
inueníes.
obligue a mentirte: comprobarás, por el contrano, que
(PAMP H ILVS) en todo te he dicho la verdad.
Si núchi uera refers et
uerum rettulit illa
· Tune dolor a 495
nostris cordibus o� PÁNFILO (495) Si tú me cuentas la verdad Y es cierto lo
que a ti te cuenta Galatea, entonces si que se me van
abest.
142 496
J
f
Sed sua non semper sequitur primordia finis; todas las penas del coraz6n. Pero no siempre el desen
lnceptum casus sepe retardat opus. lace corona unos principios prometedores; un accidente
pone a menudo trabas a la obra iniciada.
(ANVS)
LA ALCA H UETA Ninguna mente humana prevé el curso
de co
del destino, (508) s6lo Dios tiene la propiedad
Cursus fatorum nescit mens ulla uirorum
nfianza fracaso ,
Solius est proprium scire futura Dei:
nocer el futuro . La falta de
500
co lleva al
El
Desperare nocet, uotum labor improbus implet. ingenio
Arsque uigil magnas sepe �trat opes. s sus ilusion es.
re
el esfuerzo tenaz ve cumplida
siempre en vela proporciona generalmente
grandes
tesón
Sotte sub ambigua spes et labor omnis habetur,
La y están siemp re a merced
go, tras un
s. confianza el
de las vacilaciones de la suerte: sin embar
Crescit principio spes tamen ipsa bono. curso
508
502 arsque] ars atque R.
at .
503 spes] sors F.
504 crescit) constat O. bono] bona 0. 509
505 noscere] nocete M. nonne] non G quidem U ...-.
. .
test O posees N G �-] .
....:.
11 te GN .
510
51 meJ srue
·
tl diligat KR�
·
·
· me O 511
dili&i ·
'
144
l
l.
tui.
Nom.inis
amtnonitu fit stupefacta
Dwn uerbis fruimur, pal la conversaci6n sale tu nombre, se queda extasiada al
letque rubetque fre quenter,
Fessaque si taceo me oírlo. En d ddeite de nuestra conversaci6n, palidece
monet ipsa loqui.
Hüs aliisque modis cogn
osci.rnus eius amorem y se ruboriza repetidas veces, y, si me canso y me callo,
me estimula a seguir hablando. (515) Por est y otros
Nec negat ipsa michi quin 515
sit amica tibi.
indicios nos podemos percatar de u amot, � �ntar
�
tu obta.
(ANVs) retrase
Vt reor, ecce tibi
per me tua uota
. Sed promissa michi r parantur,
LA ALCA HUETA Por lo que veo, he Jaquí a p�to de
es manet in dubi
cumplirse tus ilu$ones, gracias a mi .interv�! en
o.
contraria sepe loqu
Est mens nostra suis
· la recompensa.
prometida ·L
a mis · seMCJO& SJgUe
Nec fa elis 525
ctis sequimur o
.
. camb1o
.
tn.nia que Ioquimur.
. -�-J�-�1
· . (525J Con frecuencia ,..y
en el a1re CO.uUliU.lU:lU n en-
Irnta uenales fall . · .
11evamos a la p;ni\;UUl
.... D
·t4f·
•
•
Cwn felix fueris nU michi forte
dabis.
(PAMP H ILVS) promesas defraudan los servicios del asalariado . . . Cuan
do te veas feliz, no me darás quizás nada.
Est scelus immensum si diues falli
t egenum.
Te quoque si fal,lam gloria nulla
Nec te nec quemquam mea fraus sic PÁNFILO Es un crimen abominable el del rico que en-
michi. 530
cia uerbi,
Que tibi tuta facit omnia que met ha cometido una traición así ni contigo ni con .�e, Y•
si te informas verás que mi nombre está limpto de
uis.
(ANVs) culpa. Mi co�tante rectitud garantiza_ mis palabras Y
Plebs timet ignenio superari par te ofrece seguridad en todas tus inqutetudes.
ua potentum; 535
Iura cadunt causa pauperis exigua;
Est et ubique :fides prisco spo LA ALCA H UETA (535) El pueblo humilde teme V�
�C::
liata colore,
Que tegitur sceleris artibus
innumeris. atropellado por la as �cia de los grandes; la J.US
Nulla tamen fortuna potest obs se rinde ante la causa intrascendente de un pobre._
Dat mare sepe metus, nulla
istere fatis:
pericia tamen; lealtad aparece por doquier sin. su 1� de �tafiO,
..J_ con los mil artificios del crtmen.
. . wt
pues anda disfraza
Que promisisti Fortune muner 540
Sed que promisi dona tamen ede oponerse al
a mando,
Sin embargo ninguna condici6n pu
• •
capies. •
res D
528 felíx fueris] fueris felix
PHKVM. forte dabis) fort
si diues) diues si OI. falil t) fal
dabis forte S. e da
529
tla OV 535
530 te quoque) quoque te S.
M. fallam ) falol H. michi) michi
5.31
est H.
sic] non O. prodidit] deci
frausJ mens P. 536
uel prodidit V perdidit pit DR decipit 537
famaque ] fllf!lSJD S .fama
quam GN. queras] queris
GN.
ram H. crmune] cnmen
532 .
R. nostra] mea U nul
538
uacet DI uocat K caret
U que
la O. uacat] 539
nostri . . . �i (uerbi
uel ueri V) POHVM : nos
V. 540
tri . . facti
533
KDRI nostn .. . ueri ZV
pacti
541
U nostra . . . nostra .•• nostri GN nostri . . .. pacti
S
] metuo G meruis Z.
534 nostra . . . uerbi eáá. 542
que'] hec K. metuis
148
a disponer enseguida de los dones que te he prom
eti
Conuenit ut uadam nunc exorare puellam,
si le parece
Ahora debo ir a pedirle a la joven que,
Si placet, ut ueniat huc tibi sola loqui. do yo.
_(545) Si
545
bien, acuda aquí para hablar a solas conti
Si uos nostra simul solercia collocat ambos
Et locus affuerit, te precor esse uirum.
go.
Y ra una
Mens animusque manet inconstans semper amantis: mi habilidad consiguiera la entrevista
surgte
muestra tu hombría . En el
oportunidad. . . , por favor,
siempre
Paruaque forte nbi quod petis hora dabit.
Occultare nequit sua lumina maximus ignis, alma y en el coraz6n enamorad a hay
darte
de una
tal vez
indecisiones: un breve instante puede
lo
Occultare nequit nec sua uota Venus. 550
555
lágrimas
mente' dif{cibnente puedo contener
mts
no se
Atque dolore graui tabida facta cutis.
veo muy claramente que vuestro
amo r atiene a
locura se den uncta
Pamphilus ille miser miser est nimis omnibus horis.
la cordura· la realidad <le vuestra
•
J .
·
® a toda
543 0cJ sic M tantum K nunc ud sic V. exorare] exhorta
�un
n .
557
150
Nam sibi nulla refert semina durus ager.
560 rigor tan insensible encuentra siempre en ti! Noch� Y
día se debate como un niño, (560) pero su campo m
Quis nisi mentís inops sua semina mand
at arene ?
Cum mercede labor gracior esse solet. grato no le produce el menor fruto. ¿Quién, sü;t<> un
loco, se pone a sembrar en la arena ? El trabajo re
Hunc tua forma prius et post tua 1ingua fefellit,
Hüsque duobus eum uulnerat acer amor.
compensado suele tener mayor aliciente.
Tu hermosura primero y después tus palabras dieron
Vt promisisti, sibi non medicina fuisti
565
a este joven falsas esperanzas; he ahí Ja doble raz6n
Speque sibi grauior affuit ipse d�lor;
Nunc ope plaga catet, dolor eius semper
abundat. del punzante amor que lo desgarra. (515) No fuiste su
remedio tal como lo habías prometido, y su tormento
Et licet ipsa taces, te quoque llamm
a grauat;
Plagaque sepe malum parit inconfessa
Nos quoque tectus amor sepe grauare
necemque; llegó a � sar más que su esperanza ; ahora su herida
solet. 570 no tiene remedio su dolor se intensifica sin tregua.
Ergo quid inde uelis, celeri circumspi
ce mente. En cuanto a ti:
por más que te lo calles, también te
consume una llama; y una herida no confesada es con
Et michi sint animi nuncia uerba tui
!
frecuencia germen de enfermedad y muerte; (570) tam
bién un amor oculto suele causarnos estragos. Por lo
tanto ¿qué es lo que quieres ? Piénsalo pronto. ¡Y que
(GALAT H EA ) se m� dé una respuesta con tus intenciones! (Hace
ademán de retirarse.)
GALATEA Venus a menudo cruel, me persigue con sus
Me premi � i��eris V:enus
Et m.tchi uun facrens sem
ímproba sepius armis,
�
llechas de fu o y, haciéndome viol�, me incita sin
per amare iubet
S
561 mandat] mandet PO.
562 Om. P. labor 8tllcior � solet parat P patiter G. necemqueJ nocetquemU quoque
564 ewnJ cum R. acer] ] solet gratior esse labor D. V
nosquoque:] uos quoque HK uosque SIC
tibi
·
omrus
565 non] nec J?l. medicina] meP. amor] arnoris 1 arnat R. tectus] rectus PK tutus DRI tactus res_ R .
•
570
566 571 inde] enim M .micbi O. �1 certa M. cm:wnsp1CeJ
S
ue sibt] nam sibi spe (sepe
) SU speque ZPH. sepe..
dicamine S.
que _OM � VSD sfcque conspice PH. nteotel menü GN.. .
!peq
.
GN spe Ku inde RI. �au
Btauts S mator O. tpse] 572 sintl sit G. uerba:] uerbi .GD- twt loqui
Post 566 legitur in U: Ingensilletrlsti
PSGNR. dolor] labor R
S.
pmnn P.
ior]
cia animi
Venus] Venus
,.,... ... ,. langor.
574-575 575-574 P.
· 573 premit
� �
••.
· 1 uidetur O.
•.•
m. uam p uun
q
574 et] nunc ZHU baoc ...-
567-568 568-567 GN. _...,. _
� G. caret] caua O. eius]
iuhet]
et eius GN.
tpsa ] tpsa ua:t
�t] �
do
•
152
151
Hiisque coacta meum
lo contrario: ser recatada. Y en este apuro, no sé qué
nescio consilium.
.
amor!
L.-:.�:..: .
590
fuego.
(GALATH EA)
mismo
Pero la llama suele <.'Oí:lsuiJ'ti.; por l•VUJ,:• no qs íltor-
.
· . ..
carius esset •
1.54
Si �eus annueret istud uterque parens.
lstud erum nostris fieri non conuenit ausis·
Si bene uellemus, nec locus esset ad h� GALATEA Lo que tú me pides es mi ardiente deseo, y
Nam mecum mater custos michi semper habe�r 595 nada me complacería más si mis padres me dieran su
Totaque me seruat nocte dieque domus. consentimiento. Pues no está bien actuar en ese aspecto
a nuestro antojo; ni siquiera, aunque nos lo propusié
(ANVS) ramos, habría posibilidades de hacerlo, (585) pues mi
lngeniosus Amor portas et clau madre está como guarda permanente a mi lado y toda
stra relaxat
Vincit quicquid obest ingenios la familia me vigila día y noche.
us Amo'r.
Vanos pone metus, pueriles corri
ge curas
Mecum dulcis Amor te petit ut uerru: LA ALCA H UETA Amor ingenioso abre puertas y venta
s!
nas, Amor ingenioso vence todos los obstáculos. ¡Deja
600
600
599
592 :umueret] anu petit] ro¡at M.
fnrtiua K.
n erit VS. istud] illud
IStu�l] illu� GNJ?. oos OSGNDRI . fortune GN fottune uel futtiue V
tris fieri 1 fieri nostris . men
p nostns
593 601 furtiue]
se
O austris S ca
. N
tís} culpe S.
594 s1 bene} similiter z.
� S. auSIS] auns
nec ] non l R IDl. O. 602 et] tu N. Jnicbil mei O.
Iocus es]set esset non HVGNÓI nec
603 depreoorJ � O. utilel ut iJie O. doaesl donas GN.
.
locus GN· esset ZO. ad hoc]
ne
esse
adhuc ZPGD. 604 hoc) quod . VDRI. ne ZPOKM: non HVStJGNDIU.
mater mecum DRI m
� chi noster p mecum
595 tnecum mater]
606 0111. H. decus) dcdecus
605
bine zok:VUR: hoc PSGNDIM
pue��uJ pnellam oa
custos 1D1
nostri
michi custos H.
G. mater custos micbi]
OHM. potes zaR: potest POKVSUGNDI po11t . M.
mater SU mater
me) oos P. (:J)1 caputJ caputqne M capcamqne Z capit U0R te.Pá S c:upt
.
damque DI. ante} 0111. Z.
156
Nec mea facta negant consuluisse tibi.
( GALAT H EA)
O Deus, in quantis animus uersatur amantis igualmente la inicua murmuraci6n ! Nuestro prop6si to,
Qu� timor hac illac pellit Amorque auis!
.. duo discordes hunc nocte dieque fatigant:
� 620 sin deshonra, tiene vía libre.
GALATEA ¡Oh Dios! jEn etmntas indecisiones
Hü se deblte
Esse quod optat Amor, hoc uetat esse timor.
el coraz6n de un enamorad o
, (W) a quien empuja
de acá para allá el temor e implacable Amor !
día
Estasdos fuerzas opuestas atormentan a uno
614
608
61.5
nec] non P hec S. mea facta] facta me z mea] me
ZOVSGN. negant PUGN: nego M neges SDÍ negas VR
616
617
nepns OHK non negaos Z
609 � meus �RI: uel� meas M uelit meus o uolet
� K meus uelit GN meus oolet H mi uolet WlUU p
_,_._, •••
618
ni• 1{.
uelit S.
610 proferat] conferat U. si quid] qujdquid HGNDR si n
..-
619
620
�1. � M abesse D.
Ste legítur m H: Viribus 1mnc mecum �t am. �-'-
611 . 621
=wu�
medo] cito PGN.
qW umL
622
612
158
Quid faciat nescit; setnper per deuia currens y noche : lo que desea Amor, lo p el te?Ior. El�
Errat, et errando uulnus amoris alit. enamorado no sabe qué hacer; stempr e comendo a
Me sibi subdit Amor, illi licet usque rebellem 625 la deriva , anda errante y con su errar aviva la herida
del amor. (625) A mí me domina Amor;
Meque repugnantem forcius urget Amor. aunque luche
Sic afflicta diu, casso quoque fessa labore, sin tregua contra él, él responde al combate
con mayor
Mesta loquor, quam sic uiuere malo morí! violencia. Así, atormentad a día tras día, agota da de
de decir con tristeza : ¡antes que
luchar en vano, he
(ANVS) vivir así, prefiero morir!
Vt maiora suo surgunt incendia motu,
Lisque repugnando maior et ira furit, 630 LA ALCA H UETA Igual que los incendios toman in�
lucha Y J:t, vto
Sic Venus ipsa suis ipsi sibi noxia bellis mento por sí solos, (630) igual que la
Surgit et opposita uulnera lite fouet. lencia se enconan ante la resisten cia, así tambten el
Non potes ergo tuas bellis extinguere B.ammas, amor sale perdiendo en las batal las que libra contra
Sed cum pace tuus micior ignis erit. sí mismo y aviva las heridas al oponer
querella.
Eres pues incapaz de apagar las llamas
lmperium Veneris fac, dum sua miles haberis; 635 de tu amor
tuis] quoque
623 quid] que P. faciat] faciet O facit KGN facit híc P. cur·
po�tp O�tesTlitis
632 uulnera] iurgia p.
633 non] nam D. potes]
624 errando] erraui G errando semper K. alit] hahet K.
rens] currit HSGN.
uirgo potest o. tuall� tws
G.
634 miciorl melior A! mmor
5 z.. 0....YVT\RI dum] ut R. sual
•
625 sibi subdit] subdit sibi subdit O subdit sibi V sibi subit
GN. illi Iicet usque] quamuis hucusque uel illi Iicet us 635 imperium] impeaa jmper10 PD-V· •
•
fuit G.
160 161
Tantum mente uides uultus absentis arnici grías de la vida; tú y tus días sois víctimas de un
Nocte dieque tuos nec minus ipse uid�t. 640 pernicioso error.
Alter in alterius fert tantum lumina uultus. Te contentas con ver en tu imaginación el rostro
de tu galán ausente, (648) y éste hace otro tanto
imaginando noche y día el tuyo. Cada uno de vosotros
Res dabit ambobus ista morando necem.
Sed, reor, hoc quod amas leuiter depellere credis?
Huius díscidii mors fera finis erit. dos pone sin más su mirada en los ojos del otro. Esto,
a la larga, os acarreará a ambos la perdición. Ahora
bien, pienso yo, ¿te imaginas que vas a sacudirte ale
Paree iuuentuti, complectere gaudia uite; 645
Leta decet letis pascere corda iocis.
Et modo sola ueni paulisper ludere mecum: gremente de encima el objeto de tu amor? Tal rup
tura acabará en muerte cruel.
. �ec. tibi nostra. domus poma nucesque dabit;
( 645) Apiádate de tu juventud, abraza las
alegrías
coraro
Vtx ent tste meus sme fructibus angulus unquam.
De quibus ecce frui quolibet ipsa potes. 650 de la vida; conviene recrear los nes alegres con
Sed modo . . . nescio quis uir fortiter ostia mouit alegres devaneos. Y, ahora que estás sola, vente un
ratito conmigo a divertirte: mi casa te proporci
Vir fuit aut uentus . . . sed reor esse uirum . . onará
que falte nunca
manzanas y nueces ; malo será
Est hamo! �er quoddam nos prospicit ecce foramen!
'.
algo
de fruta en este � de mi propiedad. (851) Po
que te ape
Pamphilus est, uultus si bene nosco suos!
Arte seram retro paulatim uique reducit. . . 655 drás, claro está, saborear a tu gusto lo
puer
tezca.
Pero ... no sé quién empuja violentamente la
ta. ¿Habrá sido alguien o habrá sido el �to ?...
640 n<?cte �eque tuos nec minus ipse uidet ZVSUNIM: nec �
639 uides] �des GN. uultus] uulnus ZUGN. amici] amori R.
� ¡Ef te,
�us tpse tu.os nocte dieque uidet OKDR nec minus ipse
! �
S1 los
Pues parece alguien ¡ Es un
nos está mirando una
.•.
¡Es Pánfilo ,
ru�t nocte dieq�e tuos P nocte dieque tuos non uidet illa por rendi ja!
(&) Con
nnn� H nocte dieque tuos non ipse minus uidet G. rasgos de su cara me son bien conocidos!
641 alte�tus] alt� P . fert tantum] tantum fert DR. tantum
lumtna] 1umina tantum N.
642 ambobus] ambabus Z. ista morando] dampnum pariter qua
M. llÍt] .llÍt modo M
643 reor hoc] semper O reor R 651 modo nescio] aescio .modo D nesc:iofutris U. mouitl mouet
que GN.
H polsat SGNDR.
644 discidii ] dissidi DR desiderll GNM nitoni z.
645 paree] parcer z. UO conmouet
.
.
0111. M. '
.
�
·
tni
. ·
S f.!DR �- potes HSUGNI potest O. 654 sil � P. sed O .: . V. uique.l. l.tÍ$qUe Z ec:ce
650
eca;1L��� PO
9001JDC1:] quamlibet Z. tpsa] ecce SU inde DR
frni]
655 llii\ÚatÍm mque] JaiD
·
.
tpse K. ,potes PKVDR: potest ZM frui • .
·· .
M ÍlllllqUie S útetqUC
O · ., •
OHSUGNI�
· ·
. .. ·
.
16l
.
162
· ·�
Ad nos ingreditur. . . Quid modo cesso loqui? habilidad, poco a poco y con fuerza está �
tirando d
ras . . . ¿A que espero ya
Cur furiose fores confringis, Pamphile, nostras? cerrojo. . . Viene hacia nosot
para hablarle?
¿Por qué, Pánfilo, fuerzas mi puerta
Emptas nempe meo destruís ere fores.
co�o _loco?
Quid uis uel cuius uenisti nuncius ad nos?
que lDlS dineros
Dicere si quid habes, die cder atque redi. 660 Pues me estás rompiendo una puerta,
n te manda a ver
me costó. ¿Qué pretendes ? o ¿quié
to Y vud-
me? (660) Si tienes algo que decir , dilo pron
( PAMP H ILVS) ve por tu camino.
a de mi vida !
O Galathea, mee super omnia causa salutis! PÁNFILO ¡Oh Galatea, la razón suprem
Da michi per longas basia mille moras! Ni
·Dame mil besos prolongados! aun cuando
mi ardiente sed; al
muy
Nec tamen hiis sumptis siciens meus ardor abibit, los haya recibido, se apagará
Sed crescit placidis acrior ipse iocis. contrario : se aviva con esto
s placen�s galanteos.
En ego tota meis mea gaudia claudo lacertis! brazos mt mas completa
,
665 (685) ¡Ya estrecho entre mis
En complector onus dulce piumque michi! felicidad ! ¡Sostengo la dulce
Y sagrada ��a. grata a
la que ha dirigido aquí
cobija lo que más
Huc mea direxit felix uestigia casus, mi corazón! ¡Feliz casu alidad,
Nam tenet iste locus hoc quod amo melius ! mis pasos, ya que esta estancia
quiero!
(ANVS}
Me uicina uocat: loquar illi iamque reuertar, ,. .. v;oy a hablarle Y
LA ALCA HUETA Me llama la
v"._...
que
....,.m
Nam nimis hoc uereor, huc modo ne ueniat. 670 da, (1'1&) pues ucho me temo
vudvo en segui
m
---A uema .. .
664 crescit] crescet V crecer M crescat Z. acrior] amor K. rear R. ne uen�aJ2J '1�J hic PK ad . te R. om. GN. ostl$1
•
16.S
164
Nullus enim remanet hic nisi sola domus. (Fingiendo dirigirse a la imaginaria vecina Y en vo:
alta para hacerse oír de la pareia ence"ada.) ¿Por que
Me mea cura tenet, michi die cito dicere quid uis,
Me tecum longas non licet ire uias. chillas? Voy corriendo. Cierro la puerta ya que ;;
hay nadie y se queda la casa sola: Tengo � qu
. -
me pues no
ceres ' dime pronto lo que qweres dear,
-arte
( PAMP H ILVS)
dispongo de mucho ttempo para acompan
·
·
ll ......
no puede ser' 1 B.lo,
.
·
. . ,• _Y é facilidad
· ··
mí!
,Con
casas fuerzas tiene una muJer.
•
qu
684 :..-...
- .. ..1 � tu llá$ O. uttiiS<lue]
-·
...._
686
mouet OGNM. .
� z.
_·
er;��Ih.er;clZ}:n
.
ZM reluctar PN reluctat G
·
722 m: nos
iudicet I. reos] reas O (eM1. s �- ()1).
dor H.
714 quem] quod S. ncstra tibi gracia surdal sunJa michi gracia
nostra SU nostra gracia tibi sunJa I. fisentiatSl fatuis GRI. m:Jgis] uerbis p f.DII8IS D.
123 =l �
170 171
Que Marcum proprio uin
ceret alloquio.
Cur, Galathea, tuo corrum
pis 1umina fletu ?
Quem michi demonstras
725
LA ALCA H UETA La mujer me ha entretenido ante la
, hic dolor unde uenit?
Absens donec eram, qui
puerta con unas tonterías sin sentido; su labia sin par
d tecum Pamphilus egit
?
Te, Galathea, precor, ord
ine cuneta refer.
hubiera hecho callar a Cicer6n.
(GALAT H EA) (725) ¿Por qué, Galatea, echas a perder tus ojos
con ese llanto? Muy compungida te veo. . . ¿a qué es
debido? ¿Qué hizo Pánlilo contigo en mi ausencia?
Conuenit ut nostros que
ras quasi nescia casus,
Cum res consiliis facta sit
ista tuis ! 730 Galatea, por favor, cuéntamelo todo tal cual.
Fructibus ipsa suis que
sit cognoscitur arbor:
Tuque michi factis nosceri
s ipsa tuis .
Poma nucesque michi dar GALATEA ¡Buena falta te hace averiguar lo que ha ocurri
e non bene disposuisti,
.
Cum tuus lste foret Pam do entre nosotros, como si no lo supieras, (730) cuan
philus ante fores? do todo ha sido una maniobra tuya! Un árbol se co
noce por sus frutos: así tú ahora te das a conocer por
Vt 1ocus esset, ad hoc tua
te uicina uocauit 735
Quo spoliata forem uirgi
nitate mea! ' tus ob.ras. ¿No fue una buena idea la de ofrecerme
m anzanas y nueces cuando tu Pánlilo en, perso� se
O quam magna foris te fecit
causa morari !
ars tegi t insidias !
hallaba ante tu puerta? ¡Por eso te llamó tu vecma :
Quam hene uestra suas
Contigit, absenti qu
Sit quecumque pote
e michi culpa fuit? a tanta maldad.
st, ni1 ad me lis utriu (745) Si de vuestros devaneos se ha denv · ad0 al-
guna pelea entre vosotros, ¿qué culpa tuve
Quam mouet insipiens, sque
Die tamen ignoti seri
non ego, uester amo que yo�
estaba ausente? Sea la que fuere, a nú no m
� ecta
r.
em michi, Pamphile,
ada vuestra discusión: discusión promovtda por
Huius origo mali ne facti ;
sit operta michi.
750
:r�:O absurdo amor, 00 por mf. (Dirigiéndose a Pán
filo ) No obstante, Pánfilo, cuéntame los pormenores
del. hecho que ignoro; (751) no se me debe ocultar el
(PAMPH ILVS)
Arguor e mínima si
scires ordine culpa, origen ·de este mal paso.
Estque michi meritis
Sed decet aJ:chanum
durior ira meis.
celaJ:i semper aman
PJU��
.r.� � ILoSe me
acusa - ¡si lo supieras todo! - por un
tum, motivo insigni6c:ante, y JD1 desliz
. no se merece tan
•
740
cont:iBit] contingit M accidit H. culpa] causa H. fuit]
laqueum ] !aqueos DR.
lepus SO ecce lupus
PHKuN ecce t>edra ue1 ZVGR:
decidit ] cecidit D. ecce
ipse leo DI.
esse
uenit K.
lepus 746
741 procui hoc ] precor hoc 747 sit] sic J quodcumque OVR. potest]
lepus M
bine
O�
Z abesto M. SGN preco r HV. abesse] ahest potes GN U.,..;� u.quecumqu
nil ad ad me nil GN nec ad me
ine1
me satis expedjamJ me O nil me (ad
satis expediam 748 q�J � 0111�
1 1 mouit U monet DI.
742 qua racione uoles
qua racione uoles (uelia K) _GN.
HKSUN 1 michi Pamphile �
. �G.Pamphil
.._. J.WUJl;r:r JDi• tDali M tDali .. . ma
PK. uoles ) uelis
u e ->->-:
�-
750 huius] cums
uales D. 749 senem
743 etati] persone uel etati N
74J.744 crinúnis Ji D. ne] non OSGN. eperta} aperta GNR opereta O
__
•••
• •••
V. notnen ] crimen P.
uenít huius ¡
huius 1 conuenit] COD
opta �- • • u üñuste ·SGN ·C!IíimiO · a ontinel m
e=rcuJpam
NDR.
�
criminis .
. sim ue1 ars . . . � GN amcta HStJ causa l calpa
744 conuenitl � 751
nec V.
t P. ars .. . nec] ut
studiosa mali] m . .
745 qua] 0111. OS. co uel culpam
ali studiosa Z.
ncept:a] concepto y. . .-•� Dlt durior
tencio uobis 1 consen Z contenta O. iocis michi . meiS] meiS
um;JU ] ,grmdior UM.
uerbis ov. ita] m;· H ipla K. GN Wari
·
752
uobis] uestris PUM
tio uestris iocis M. con •. •
174
·
t7'
Nam dixisse pudet, cum
Tantum lenire rixas tibi conuen
pudor omnis abest. furiosa cólera. Pero en toda ocasión ha de guardarse
it ire; 755
Quod superest inter nos decet el gran secreto de los enamorados, pues da vergüenza
esse duos. comentarlo, aunque la cosa nada tiene de vergonzoso.
(GALAT H EA) (755) únicamente debes acudir a calmar las riñas; lo
Pamphile, die illi nostro demás debe quedarse entre nosotros dos solos.
s quasi nesciat actus,
Res ne percipiat qualite
r ista uenit!
Qu od tibi consuluit a te
quasi nescia querit, GALATEA Pánfilo, cuéntale. . . ¡como si nada supiera de
'
Vt uideatur in hoc non vmo 1a cosa 1
·
sti
763 sic] �t GN. curuum tur in GNDRI: Quo feror ignoro merens sine fine dolebo/
Z. ipsa] ista OHKUGN
CODCl.prt H.
] t:>e�� �Úiuc H. orbem ���j
] tectum S. percipit]
�
desPicit GN
765 et] sed P heu O. ..
. modo] mi� O. captiua] _
micbilspe z mibi spes
767
per orbem ] tanto spo 768
liata decore ud captiua 1.
Dl1 .1\.
:ilitguod
N dabit G manet H manet ud V.
capttua captiuam spes
per
•
tn
179
·
178
NoTA: Nos hemos atenido en el v. 303 a la lectura pelles
y desechamos su evidente glosa uestes, que adoptan nuestros
predecesores en sus respectivas ediciones. Becker (p. 187)
rechaza pelles por no ver sentido ....:.. dice - cum pellido
. . .pelles. Desconoce ambos términos de la indumentaria me
dieval.
181
de una capa». De donde el proverbio ya encaió el gabán
damente cómo la vieja se las arregla para encajar el pedido
{
'
182