Está en la página 1de 90

ERASMO, textos bilingües

Colección dirigida por


J.-l. CIRUELO BORGE y A. VERJAT MASSMANN

© BOSCR. Casa Editorial, S. A.


Barcelona - 1 977

ISBN: 84-7162-695-0
Depósito legal: B. 29.603 - 1977

Prlnted In Spaln
Impreso en Espaiía

Imprenta Clarasó, S. A­
Villarroel. 15-17
ANÚN IMO

PAMPHILVS PÁNFILO
o
DE A M O R E
EL ARTE DE AMAR
Texto, Introducción, Traducción,

Aparato crítico y Notas de

L. RuBIO

y
T. GoNZÁLEZ RoLÁN
Profesores de la Universidad Complutense IJII!adrid)

e· ) �/
.
e '---" \...
.

+-
!
'

BOSCH, Casa Editorial, BOSGI, Casa Editorial, S. A.


S. A.
Urge!, 51 bis. - BARCELONA Urge!, 51 bis. - BARCELONA
íN D I CE

Págs.

CRONOLOGÍA . 11
INTRODUCCIÓN 15
La «Comedia Latina» medieval 18

Difusión y prestigio de PAMPH ILVS DE A MORE


Problemas históricos . 21
25

Versos de nuestro arcipreste y sus correspondencias,


Transmisión oral del PAMPH ILVS en la edad media 28

cuando existen, con los versos del PAMPHILVS 33

Prosodia y métrica
Estilo. 39
42

46
Lengua 44

Traducciones, adaptaciones y paráfrasis, medievales y


Naturaleza Literaria de la obra

La difusión manuscrita del PAMPHILVS


renacentistas 48
51

La edición de E. EVESQUE .
Ediciones . 53
57
La edición de BF.CKER . 62
Nuestro concepto de la tradición del PAMPHILVS 69
BIBLIOGRAFÍA. 77
Manuscrito y siglas 81
PÁ.'fFILO . 87
CRONOLOGíA
1141 Muere Hugo de San Víctor, autor de obras teoló­
gicas, gramaticales e históricas.
ca.-1150 Mateo de Vendome compone su Ars uersi­
ficatoria y una comedia elegíaca que lleva por
título Milo.
ca.-1150 Vidal de Blois concluye dos comedias ele­
gíacas inspiradas en Plauto: Amphitryon y Aulu­
laria.
ca.-1156 Muere Teodorico de Chartres, que se había
dedicado a la retórica y a las artes.
1158 Muere Odón de Frisinga, autor de los Gesta Fri­
derici imperatoris y el Chronicon.
1160-1220 Pedro de Eboli escribe el Líber ad honorem
Augusti.
1164 Muere Pedro Lombardo conocido por su obra
Sententiae (o Líber quattuor sententiarum).
1169 Muere Gerhoh de Reichersberg autor de la obra
titulada De inuestigatione Antichristi.
1173 Muere Ricardo de San Víctor, discípulo de Hugo
de San Víctor y, como él, aplicado a cuestiones
teológicas.
1174-1186 Andrés Capellano compone el De amore o
De arte honeste amandi.
ca.-1179 Muere Ildegarde de Bingen, benedictina vi­
sionaria, autora de obras de física y medicina
como Causae et curae y Physica.

13
ca.-1180 Muere Juan de Salisbury, la figura más re­
presentativa de las tendencias literarias de la es­
cuela de Chartres.
1180 Alejandro Neckham, que por esta fecha redacta
una lista de autores leídos y explicados en París,
no cita el Pamphilus, lo que indica que no había
sido compuesto todavía.
ca.-1180-1200 Fecha de composición del Pamphilus
de amare.
1191 Muere Godofredo de Viterbo, autor del Specu­
lum regum y del Pantheon. INTRODUCCióN
ca.-1192-1204 Roberto de Ho parafrasea en sus En­
seignements los versos 117 ss. del Pamphilus
de amare.
1193 Enrique de Settimello escribe el De diuersitate
fartunae et philosophiae consolatione, en dísticos
elegíacos.
1199 Alejandro de Ville-Dieu termina su Doctrina/e,
libro de texto muy famoso en las Universidades.
ca.-1200 Odón de Ceritona, que escribe por esta fe­
cha un Líber Fabularum, en una de sus fábulas
cita el verso 124 del Pamphilus.
1212 Eberardo de Béthune menciona en su Graecismus
el verso 619 del Pamphilus.
1215-1220 Guiraut de Calanson en su Ensenhament
reprocha a un juglar no saber «De Pamphili».

14
Recordamos y aplicamos a nuestro caso una reflexión
de Menéndez y Pelayo: «Hemos creido hacer cosa grata
a los estudiosos editando la muy citada pero de pocos
leida comedia latina que por su protagonista lleva el ti­
tulo de Pamphilus, y cuyas relaciones con la obra in­
mortal de Fernando de Rojas, y más todavia con el
poema del Arcipreste de Hita, son visibles y muy dignas
de tenerse en cuenta, aunque en nada amengüen la po­
derosa originalidad de los dos autores españoles».1

1 Cf. Menéndez y Pelayo, Obras Completas II: Estudios y


Discursos de Crítica histórica y literaria, Madrid, C.S.I.C. 1941,
página 259 . M. Pelayo, en lugar de la palabra «editando», dice
«reimprimiendo como apéndice de la Celestina».

17

2. - Pánftlo o el arte de amar


anónimas, como lo es el Pamphilus de amore. He aquí
unos cuantos títulos: Babio; Baucis et Traso; Pamphilus,
Gliscerium et Birria; De tribus puellis; De nuntio sagaci;
De tribus sociis; De clericis et rustico; De mercatore; etc.
No podemos referirnos a cada una de estas obras en
nuestra breve introducción.2
Este Corpus de «comedias» latinas ha tenido - como
LA «COMEDIA LATINA» MED unánimemente se reconoce - decisiva influencia en las
IEVAL
diversas literaturas nacionales, y, concretamente, en el

n el sig xu hubo una curiosa


desarrollo de su teatro.
.
� }� floración de compo­ Entre todas ellas sobresale por su importancia el Pam­
slclo nes poetlcas en latín, de cara
cterísticas muy singu­ philus de amore. Como luego veremos, ninguna otra la
l� res, a las que se ha llama
do, alternativamente, «come­ iguala en número de reproducciones (manuscritas e im­
dlas» o «elegías» o «comedias
elegíacas». Tales poemas presas), de traducciones, adaptaciones e imitaciones.
no encajan ni en el género
dramático ni en el elegíaco También es prueba bien patente de su incomparable
tal como nosotros los entendemo
s en la actualidad. Su popularidad el hecho de haber pasado la palabra «pam­
argumento y su estilo son «cóm
icos», pero su forma
habitual es el dístico elegíaco. La
philus», a través de su diminutivo pamph(i)letum, al lé­
consideración de uno xico común de las lenguas europeas (francés, inglés, ita­
u otro aspect , o el de ambos
� aspectos a la vez, expli­
ca las altemanvas: Comedias 1 Eleg liano, holandés y español). El léxico español refleja mejor
ías 1 Comedias ele­ que cualquier otro la honda huella del Pamphilus en
gíacas.
Ese género literario tan peculiar nuestro país, pues no sólo usamos el término panfleto
está representado por (que pudo llegarnos a través del francés). Es más signi­
una veintena de composiciones.
Algunas son de autores ficativo, sin duda, el uso bien arraigado del término
conocidos. Co� ci nas d das en
: � algunos títulos y hasta pánfilo 1 pánfila, ya sea como adjetivo (= «muy pausado,
en algun s atnbuc10nes, cltemo
� s, entre las más antigu
el Amphttryon o Geta o Com as, desidioso, flojo y tardío en obrar», dice el D iccionario de
nuestra Academia), ya sea como sustantivo ( = «juego
oedia de Geta et Btrrta,
V1"dal de Blms · (VI.tah. s Ble
ssensis ); y una Aulula
· · de
¿Querolus?) del mismo auto ria (o de burla que consistía en apagar una cerilla con que que-
r.
Guillermo de Blois escribe
la Comoedia Aldae, y
de V end' 1
ome a Comoedia Lydae Mateo
y la Comoedia de M·1-
general, cf. Manitius, Gescbichte der Lateinischen Literatur des
_
lone Constantznopolitan 2 Hay bastante bibliografía sobre el tema; para una visión
de Libellus de Paulino
o' Ricardo de Venosa
1 es el autor
Mittelalters, III, p. 1015 y sgtes., o también G. Cohen, que edita
·

et Polla.
Pero la mayoría de las los textos con traducción francesa: La «Comédte• latine en Fran­
ce au XII• síecle, París, «Les Belles Letttes-., 1931.
composiciones en cue
stión son
18
19
rían quemar a uno, y el apagarla había de ser soplando y
pronunciando a un tiempo la palabra pánfilo»). También
registra nuestro diccionario el derivado panfilismo
(= «benignidad extrema»).
Menéndez y Pelayo, sumamente despectivo con esta
clase de comedias, admite al menos3 que el Pamphilus
es la menos mala; admite igualmente «la singular for­
tuna póstuma que tuvo, especialmente en la literatura
española»; y hasta le reconoce positivamente un mérito: PROBLEMAS HISTóRICOS
<<Esta pieza, tan seca, desnuda y elemental como es, tiene
la importancia de ser la primera comedia exclusivamente
amorosa que registran los anales del teatro... En ella
El Pamphilus de amore sigue planteando a los histo­
riadores de la literatura graves problemas a los que no
viene a ser principal lo que en la comedia clásica es
se vislumbra solución. Nos limitaremos a mencionarlos
accesorio» (El subrayado es nuestro).
brevemente.
El primero es el de la personalidad de su autor. La
obra fue atribuida- ¡como tantas otras!- durante mu­
cho tiempo a Ovidio. Luego se tomó al protagonista del
poema por el autor del mismo: Pamphilus o Pamphilius
es el nombre usual del autor durante toda la edad media
y la era renacentista. Más tarde se pretendió identificar
a ese Pamphilus con nebulosos personajes históricos, y se
propusieron los nombres de Pamphilus Saxus y Pamphilus
Maurianus o Maurilianus. El primer editor que cambia
la atribución tradicional es Melchor Goldast (Francfurt,
1610), que pone al frente de su edición el título de
Pamphili Mauriliani Pamphilus siue de arte amandi
elegiae.
Ninguna de estas hipótesis merece hoy especial aten­
ción. En la actualidad hemos de resignarnos a ver en el
Pamphilus una obra anónima.

3 O. c., p. 263. La mayor incertidumbre envuelve igualmente la na­


cionalidad del desconocido autor. En la bibliografía fran-
20
21
cesa4 leemos que el historiador de la literatura española, Y, por si fueran pocas las aludidas atribuciones de na­
J. Ticknor, habría reivindicado para España la cuna del cionalidad, Morawski 7 cita una quinta hipótesis a favor
autor del Pamphilus; sin embargo, consultada la Historia de Holanda, y añade una más de su propia cosecha: te­
de la Literatura Española de Ticknor (Buenos Aires, niendo en cuenta, escribe, que los dos primeros testimo­
1948), hallamos una breve alusión al Pamphilus (to­ nios sobre la obrita en cuestión aparecen en libros anglo­
mo Il, p. 102), pero no vemos que se atribuya la nacio­ normandos y considerando igualmente que el poema
nalidad española a su autor. conoció un éxito particularmente brillante y duradero en
Menéndez y Pelayo reconoce que no puede fijarse el Inglaterra, debe concluirse, en su opinión, que este país
país en que tuvo su cuna el Pamphilus, pero considera es la patria más probable de su autor.
«muy verosímil que la obra naciese en algún monasterio Todas las opiniones mencionadas son radicalmente in­
del centro de Europa (Francia del Norte o Alemania demostrables.
rhenana), foco principal de esta literatura latino-eclesiás­
Sobre la cuestión cronológica ha habido igualmente en
tica de los tiempos medios».5
A. Baudouin en su edición (París, 1874) y partiendo el pasado grandes discrepancias. Sin embargo en este
punto se han conseguido substanciales progresos; es
de la inconsistente tesis antes citada del Pamphilus Mau­
cierto que no se ha podido fijar con rigor el año de la
rilianus, conjetura- no menos gratuitamente- que
Maurilianus es una corrupción de M. auriliaci, es decir composición del Pamphilus, pero se ha logrado, por lo
M(anuscritJtum) Auriliaci, «Manuscrito de Aurillac». Por menos, circunscribirla a un período temporal no dema­
esta vía llega Baudouin a pensar que el Pamphilus es siado dilatado.
obra de un clérigo francés de Aurillac, en la región de la A. Baudouin puso alegremente al frente de su edición
del Pamphilus (París, 1874) el siguiente título: Pamphile
ou l'art d'étre aimé. Comédie latine du x• siecle (!!).
Auvemia.
Anteriormente G. Boccaccio, según se desprende de
su correspondencia, consideraba que el autor del Pam­ En el siglo transcurrido desde entonces la investigación
philus era un poeta italiano.6 bibliográfica ha aportado datos muy concretos sobre el
problema. En primer lugar cita Morawski 8 los Enseigne­
ments de Robert de Ho, tratado compuesto entre 1192
y 1204, cuyos versos 1017-1022 corresponden a los
4 a: J. de Mo�a�sJ? • Pamphile et Galatée par ]ehan Bras­ vv. 117 y ss. del Pamphilus. Otro autor, Odo de Ceri­

de-Fer, poeme franrats znedtt du XW• siecle París


12·'
' p
.

Evesque, La «Comédie» latine en France au


tona o Ciringtonia, escribe alrededor del 1200 un Liber
. n
1917
XII· i
P- 170, «Les Belles Lettres>>, 1931.
s ecle' tomo
'
5 o. c., p. 260.
� Cf. �razzini, Le lettere edite e inedite di Messer Gio­ O. c., págs. 13, 14 y 20.
O. c., p. 14 y sgtes.
7
vannz Boccaccto, Florencia, 1877, . 194.
p
8

22 23
fabularum; ahora bien en una de sus fábulas9 se cita
el verso 124 del Pamphilus:

Et quandoque nocet omnia uera loqui.

Esto nos lleva a finales del siglo xu. Por otra parte
no ha de remontarse mucho en el siglo xu, pues Alejan­
dro Neckham DIFUSION Y PRESTIGIO
(1157-1217), que hacia el año 1180 redacta
una lista de los autores leídos y explicados en París, no
cita todavía el Pamphilus. De estos y otros datos que
DEL PAMPHILVS DE AMORE

nosotros omitimos, puede concluirse, muy verosímil­


mente, que la composición del Pamphilus ha de situarse En Francia aparece la primera cita tomada del Pam­
en los dos últimos decenios del siglo XII. philus en 1124, según la opinión más común, o, como
quiere Morawski, en 1212.1Q Se halla en el Graecismus
de Ebrardus Bethuniensis, que nos transcribe el v. 619 de
nuestro poema:

O Deus, in quantis animus uersatur amantis!

10 La discrepancia cronológica arranca de la distinta inter­


pretación del siguiente texto:
Anno milleno centeno bis duodeno

El texto es evidentemente ambiguo: ¿hemos de referir el bis


Condidit Ebrardus Graecismum Bethuniensis.

a centeno ( = 1212) o a duodeno ( = 1124)? La segunda inter­


pretación sería incompatible con los datos que anteriormente
apuntamos.
Señalemos, incidentalmente, aquí que el Graecismus de Ebrar­
dus Bethuniensis figura en el ms. 4245 de nuestra Biblioteca Na­
cional (fols. 123-200); la existencia de este Ebrardus o Eberhar­
dus o, según el ms. de Madrid, Ebreardus, parece haber pasado
inadvertida hasta la fecha.
El Graecismus ha sido editado por Joh. Wrobel, Bratislava,

Para una exposición general sobre el autor medieval, d. Ma­


1887.
uerace y que corresponde al
9 Es la titulada De duobus
socüs, uno mendace et
núm. 27 en la ediClon
alío
.
, de Herv1e
. ux, nitius, Geschichte der Lateinischen Líteralur des Míttelalters, III,
Les Fabulístes latins, IV, p.
201_202_ p. 747-751.

24
25
Hacia mediados del siglo xm se le conoce en Inglate­ Cicerón, de Séneca, de Salomón, etc., aparecen cuatro
rra, Francia, Italia, Holanda, Alemania y hasta en No­ citas del Pamphilus con un total de nueve versos:
ruega.U
101 Gaudia semper amat iuuenília uerba iuuentus.
Aunque es nuestro país quien dispensará a la famosa
obrita los máximos honores al incorporarla a obras maes­ 335-338 Principium finemque simul prudencia spectat,
tras como el Libro del buen amor y la Celestina, no co­ Rerum finis habet crimen et omne decus.
nocemos sin embargo referencias al Pamphilus hasta bien Verbi principium, finem circunspice uerbi
entrado el siglo XIV
(el manuscrito de Toledo, del si­ Vt melius possis premedita!a loqui.
glo XIII y, sin duda, el más antiguo de los mss. del
465-466 T emperet ergo tuum pondus et prudencia
Pamphilus, no es español de origen, sino italiano, como
fletum.
la mayoría de los fondos de Zelada).
Terge tuas lacrimas; prospice quid facias.
En el cancionero de Baena, Fray Migir, coloca a Pam­
philus entre los autores más admirados de su época: 769-770 Vt grauiter doleat non pertinet ad sapientem,
Cum dolor ad Dominum premia nulla ferat.
Boe(io, Panfilo, Ora(io e Nas6n,
Tulio, Vege(io, Virgilio e Cat6n. Hemos transcrito los versos, sin contentarnos con re­
mitir a nuestra edición, para que el lector pueda com­
Morawski 12 hace notar que P amphilus estaba conside­ probar, en estas citas de memoria, variantes desconocidas
rado en Europa no sólo como poeta sino, además, como de la tradición manuscrita.
filósofo, y que a este título se le citaba en los tratados
morales y didácticos. Concretamente se refiere Morawski
al Roman de Renart le Contrefait, donde Pamphilus está
asociado a Platón, Aristóteles, Ovidio, Boecio y otros.
Datos similares encontramos nosotros en otra obra más
relacionada con nuestra propia literatura. Aludimos al
Líber de Dimna el Kalila ... translatus ... per Raimun­
dum de Biterris ... de ydiomate ispanico in latinum anno
Dom_ini 1313. En la introducción a la obra, ent e sen­
:
_ (el autor de los dísticos), de Ovidio, de
tenctas de Caton

Cf. Morawski, o. c., p. 16.


O. c., p. 17-18.
11
12

26 27
yen a nuestro poema entre las obras más leídas y estu­
diadas en la edad media. En la Bibliotheca latina mediae
et infimae Latinitatis de J. A. Fabricius, reedición de
1962, s.u. «Eberhardus Bethuniensis» - Fabricius no
distingue al Eberhardus del Graecismus y al Eberhardus
del Laborintus - puede leerse una curiosa composición
en dísticos elegíacos, que Fabricius atribuye a Eberhar­
TRANSMISION ORAL DEL PAMPHILVS dus Bethuniensis, pero que deben colocarse en la esfera
EN LA EDAD MEDIA del Laborintus; los dísticos en cuestión, auténtico plan de
estudios en el medioevo, señalan los poetas que han
de leerse en las escuelas «para impartir una enseñanza
En nuestra opinión es fundamental para entender el adecuada a la capacidad infantil (Viribus apta suis pueris
estado en que nos ha llegado el texto de Pamphilus ad­ ut lectio detur)». El Pamphilus ocupa en dicho programa
mitir una intensa y rápida difusión oral de la obra entre el quinto lugar entre los numerosos autores recomen­
los siglos XII y XV. dados.
Acabamos de ver cómo circulaban los versos de nues­ Y, por último, no carece de interés, en el mismo sen­
tro poema entre las auctoritates, donde el «poeta Pam­ tido, una prohibición de Oxford/3 según la cual deben
philus» (! ) alterna ya sea con los grandes poetas como desterrarse de sus escuelas autores como Ouidius de arte
Virgilio, Horacio, Ovidio, etc., ya sea con las máximas amandi, Pamphilus de amare y cualquier otro escritor de
figuras del pensamiento filosófico y moral como Sócrates,
la misma harina (eisusdem farinae), por ser peligrosos
(Dionisia) Catón, autores bíblicos, etc. corruptores de la moralidad juvenil. Evidentemente tal
Otra prueba inequívoca de la difusión oral nos la prohibición no hubiera tenido lugar si la lectura de los
suministra Guiraut de Calanson que, en su Ensenhament,
echa en cara a un juglar su incapacidad para recitar «de
mencionados autores no fuera usual en las escuelas.
El Pamphilus se convirtió muy pronto en texto escolar,
Pamfili». Este dato permite asegurar que nuestro poema y a su condición de texto escolar debe sin duda nuestro
formaba parte del repertorio de los trovadores entre los poema su excepcional fortuna. Los estudiantes copian,
años 1212 y 1215.
Difusión a la vez oral y escrita fue la de las escuelas.
leen, traducen, comentan y recitan los 780 versos de la
obra. Algunos llegan a dominar la materia con tal «maes­
Los testimonios que acreditan la inclusión del Pamphilus
tría» que se atreven a ampliar ocasionalmente el texto;
en los programas escolares no dejan lugar a dudas. Dos
autores son particularmente explícitos: Eberhardus Teu­
tonicus o Alemannus, en su Laborintus, y Rugo de Trim­
13 Wood, Antiquitates Universitatis Oxoniensis, col. 3 b;
cf. ibídem col. 4 b.
berg en su Registrum multorum auctorum; ambos inclu-

28
29
el caso más notable- aunque no el único, ni mucho conocimientos comunes, adquiridos en la escuela, sin caer
en la mediocridad y vulgaridad de otros escritores más o
menos- de estas interpolaciones se halla en la escena
de la violación (681 y sgtes.), escena demasiado escueta menos coetáneos que, con el mismo bagaje literario, in­
para el gusto de cierto sector estudiantil en los ejemplares tentaron empresas similares.
ad usum. Así nos explicamos las añadiduras de ciertos Veamos cómo opera nuestro Arcipreste con relación al
manuscritos en este punto: 3 versos en M, 22 en GN, 24 Pamphilus. Sabido es que todo el poema latino- «in­
en V, 34 en K. Este último códice (= ms. 1634 de
mensamente mejorado», dice M. Pelayo- está incluido
en el Libro de buen amor. La comparación entre el poe­
Copenhague) merece especial mención; su mala letra re­
vela inmediatamente que no se trata de un copista pro­ ma latino y el poema castellano podría establecerse pues
fesional; pero, además, su autor, Didericus, nos dice en toda su extensión para ver cómo los 780 versos latinos
explícitamente que es un estudiante (scolaris diotzesis se convierten en unos 1200 versos bajo la pluma del
verdensis); su texto es el normal en 681 y sgtes.; pero autor castellano (estrofas 585-890).
ejercita su vena poética al final de la obra, es decir tras Pero no es ahora el momento de establecer ese pa­
el verso 780, antes de cerrarla con el expliciten que nos rangón sistemático y exhaustivo. Como sencilla pero clara
consigna su nombre y profesión. muestra, nos limitaremos a una comparación parcial a la
Más adelante nos referiremos a otros manuscritos con que nos invita Menéndez y Pelayo.H Sin embargo tam­
traducciones o adaptaciones evidentemente escolares · poco haremos la confrontación con la finalidad que Me­
también mencionaremos ciertas ediciones que, por el co� néndez y Pelayo nos propone: «Compárese- nos dice­
mentario adjunto, están destinadas a servir de manual los versos correspondientes del Pamphilus (505-516) y
de clase. se verá cuánto los mejoró el Arcipreste». Esta nota de
Menéndez y Pelayo sigue a la cita de las coplas 806-812
Ahora vamos a centrar nuestra atención con más de­ del Arcipreste, coplas ante las que el polígrafo queda
tenimiento en una obra maestra de la literatura española: admirado por el espíritu poético que las envuelve y sobre
el Libro de buen amor. Si gran interés tiene el Pamphilus todo por la profunda y fina caracterización psicológica
para los estudiosos del Libro de buen amor, éste a su de doña Endrina (=la Galatea del Pamphilus).
vez puede ser de la mayor utilidad para quienes nos in­ Aunque compartimos la admiración de don Marcelino,
teresamos por la historia del Pamphilus. aunque reconocemos la «mágica transformación de la
El Arcipreste de Hita es una excelente muestra del pobre comedia latina» por obra del «prodigioso talento
conocimiento que, desde el siglo xm hasta principios poético del Arcipreste de Hita», nosotros no pretendemos
del XVI, tenían del Pamphilus las personas cultas de toda ahora subrayar la superioridad del poema castellano sobre
Europa. Lo que es excepcional en el Libro de buen
amor y exclusivo de la incomparable personalidad de su
autor, es el talento con que éste supo aprovechar unos 14 O. c., p. 264-266.

30 31
su humilde modelo latino; nuestro objetivo es ahora
llamar la atención sobre algunos procedimientos de es­
cuela 15 observables en la imitación-traducción castellana,
procedimientos utilizados a veces exactamente del mismo
modo por otros traductores-imitadores del Pamphilus,
aunque sin asomo del talento y maestría que caracte­
rizan al gran genio castellano del siglo XIV.
VERSOS DE NUESTRO ARCIPRESTE
Y SUS CORRESPONDENCIAS, CUANDO EXISTEN,
CON LOS VERSOS DEL PAMPHILVS
(números de la derecha)

806. «Madre, ¿vos non podedes conocer o asmar


si me ama la dueña o no me quier amar? =505
Que quien amores tiene non los puede encelar: = 506
en gestos o en sospiros �en color �en fablar.»

807. «Amigo», diz la vieja, «en la dueña lo veo


que vos quíer e vos ama e tien de vos deseo;
quando de vos la fablo e a ella oteo
todo se le demuda: el color� el asseo.

808. Yo a las de vegadas, mucho cansada, callo,


ella me diz que fable, que non quiera dexallo; [ = 514
¿fago que non me acuerdo?: ella va comen9illo,
óyeme dulcemente. Muchas señales fallo. = 508

809. En el mi cuello echa los sus bra�os entramos:


assí üna grand pi� en uno nos estamos; [ = 509
1� J. Corominas, en su edición del Libro de buen amor siempre de vos dezimos, en ál nunca fablamos;
(Madri�, Gredos, 1973), nos dice en repetidas ocasiones que la quando alguno viene otra razón mudamos.
adap�ón del Pampbilus debe ser obra de juventud realizada
«posiblemen:e como ejercicio escolar,. (d. p. 280 y 324). Todo 810. Los labros de la boca tiémblanle ün poquillo;
nos parece mdicar que efectivamente así es.
. [= 513
el color se le muda: bermejo e amarillo;

32 33

3. - P'D11lo o el arte 4e ame.r


el cora�ón le salta, assí, a menudillo, vertidos al castellano muy libremente: la traducción es
apriétame mis dedos con los suyos, quedillo. normalmente aproximativa.
e) Hay versos del original latino (507, 510, 512) que
811. Cada que vuestro nombre yo le estó deziendo,
otéame � sospira e está comediendo;
no tienen correspondencia en castellano; el Arcipreste
[ = 511
aviva más el ojo ,t; está toda bulliendo:
despreció su contenido.
d) Viceversa: son mucho más numerosos los versos
parece que convusco non s� estarié dormiendo. castellanos sin correspondencia en el original latino: el
Arcipreste se complace en parafrasear o amplificar, a
812. En otras cosas muchas entiendo esta trama;
ella non me lo niega, ante diz que vos ama. = 516 manera de comentario, las ideas que más le gustan.
e) Distanciándose mucho más de su modelo, y hasta
Si por vos non menguare, abaxarse ha la rama
«apartando de sí el original de un brusco manota­
e verná doñ!!_ Endrina, si la vieja la llama.»
zo»16 (d. coplas 739 y 824), el Arcipreste campea por
739. el día que vos nacistes fadas alvas vos fadaron, sus respetos para aludir a «Costumbres, ideas y supers­
que para esse donaire atal cosa vos guardaron.» ticiones, enteramente ajenas al Pamphilus».l7 Y aquí, al
lado de las breves muestras apuntadas, ¿cómo no recor­
824. «Señora Rama, yo (¡que por mi mal vos vi' dar las parábolas que el Arcipreste pone en boca de
que las mis hadas negras non se parten de mí!)» Trotaconventos, como el Enxienplo de la abutarda e de
la golondrina (coplas 746 y sgtes.)?
/) Sólo en contadas ocasiones (coplas 618 y 619)
618. Con arte se quebrantan los cora�ones duros
tómanse las cihdades, derríhanse los muros
'
=83-S4 procura el Arcipreste ceñirse al texto latino y reflejar
caen las �orres altas, ál�se pesos duros;
bastante fielmente a su modelo, pero, aun entonces, «lo
por arte Juran muchos, por arte son perjuros;
traduce con tal brío que parece original», dice Menéndez
y Pelayo con evidente satisfacción.
619 por arte los pescados se toman so las ondas
[=85
·

Nuestro Arcipreste es radicalmente incapaz de ate­


e, los piedes enxutos, corren por mares fondas; =86 nerse a la letra. La traducción, decimos hoy con Ma­
rouzeau, ha de ser tan literal como sea posible, y tan
Ante la confrontación de los textos propuestos saltan libre como sea necesario. Ante esta doble y difícil al­
a la vlsta los hechos siguientes:
_ ternativa, al Arcipreste -como era lo corriente entre
los llamados traductores de su época -no le preocupa
a) Hay cambios en la ordenación de los versos: los
_
��
vers ?� latmos 508, 509, 511, 513, 514, aparecen en la
ve to castellana en �1
orden 514, 508, 509, 513, 511. 16 J. Corominas, o. c., p. 326.
) gran mayona de los versos traducidos están 17 M. Pelayo, l. c.

34 35
mos en un autor francés, muy cercano cronológicamente
a
ni poco ni mucho la primera limitación; siempre desbor­
nuestro Arcipreste. Nos referimos a Jean Brasdefer,
autor, a principios del XIV, de la obra Pamphile et Ga­
da a su modelo por algún sitio. Así los tres primeros
latée, considerada como una «traducción» del Pamphi­
versos de la copla 618 corresponden con bastante exac­
titud a 83-84 latinos por el lado del contenido (¡con
lus· la traducción es ciertamente sui generis, ya que los
78 Ó versos del poema latino se convierten en unos
leves ampliaciones!), pero no por el lado de la forma,
dos mil versos franceses.
ya que el Arcipreste se deshace, en su traducción, de la
anáfora ars . .. arte ... arte del poema latino. Pero, acto
Su editor moderno, Morawski, confronta textos de
seguido, se apodera de la figura retórica que parecía
Brasdefer con los originales latinos, como acabamos
desechada, para embellecer un verso añadido por cuenta
de hacerlo nosotros con la adaptación castellana.
Pues bien, he aquí las conclusiones de Morawski 18
propia:
Por arte ;uran muchos, por arte son periuros. con relación al modus operandi del «traductor» francés.
El lector, con los datos que acabamos de suministrarle,
Y este «por arte .. . por arte» del verso inventado podrá comprobar con qué rigurosa exactitud se aplican
enlaza con otro «por arte» que viene a continuación dichas conclusiones al modus operandi de nuestro Ar­
tanto en el verso castellano como en el latino; de este cipreste: «El autor da la impresión de alguien que t�a­
modo se restablece la anáfora cuatrimembre, pero en duce de memoria una materia que conoce a fondo, ana­
condiciones distintas en cada lengua. diendo, entremezclados, los comentarios escolares y las
De los 38 versos citados del Arcipreste, sólo los dos reflexiones que le sugieren determinados pasajes... Se
últimos responden prácticamente a las exigencias de «fiel deja arrastrar por su imaginación, desarrollando un pen­
traductor» según nuestros criterios actuales: samiento de su gusto (amplificación) o añadiendo de co­
secha propia (elementos nuevos), y el mismo juego se
repite una y otra vez. He ahí cómo s� �lica la falta
Por arte los pescados se toman so las ondas,
Et los piedes enxutos co"en por mares fondas.
de proporción, las lagunas y la transpos�<;- on de versos...
El adjetivo añadido «fondas», aun ante la fría téc­ Admitiendo la hipótesis de una traduccton hecha de me­
nica de hoy, puede perfectamente disculparse ... por moria, se explica igualmente la fusión de varios discur­
tratarse de una traducción en verso, con sus elementales sos en uno solo...»
servidumbres de rima. Sobre la misma base común se trabaja en España
(además del Libro de buen amor, recuérdese la Celes­
Decíamos hace un momento que el Arcipreste de Hita
trabaja sobre una base de conocimientos comunes en la
tina), en Francia (además del Pamphile et Galatée, hay

Europa de entonces y utiliza procedimientos igualmente

o. c., p. 17.
comunes en su época.
La mejor prueba de esta comunidad cultural la baila- 18

36 37
otras obras que mencionaremos luego}, en Italia (pién­
sese en la traducción veneciana y
en la Farsa di Pam­
phylo in lingua thosca) y hasta en Noruega (d. infra,
apartado dedicado a las traducciones, adaptaciones y pa­
ráfrasis).
Y una característica común a todas estas producciones
es � origen escolar: los autores son siempre clérigos
bachilleres o simples estudiantes más o menos adelan
,
­
tados. ESTILO

Uno de los aspectos más significativos del floreci­


miento de los estudios clásicos operado en el siglo XII
fue sin duda la retórica.
Se puede afirmar que los autores de las comedias se
servían de manuales de composición y estilo, en los que
se describían los colores de la retórica.
Uno de estos manuales, d Ars uersificatoria, junta­
mente con la comedia elegíaca Milo pertenecen a un
mismo autor, Mateo de V endome, lo que no deja de ser
altamente significativo.
El autor del Pamphilus manifiesta una evidente in­
clinación a la descripción retórica, por medio de la cual
pretende resaltar los caracteres de cada personaje.
Entre los procedimientos de estilo utilizados destacan
los diversos tipos de la repetición de palabras.
Así, encontramos la anáfora, es decir, repetición de
una palabra inicial ya entre verso y verso (vv. 391-392;
455-456; 549-550, etc.), ya entre dos dísticos elegíacos
(vv. 451 ss.; 573 ss., etc.); la epifora, o repetición in­
termitente del final de un miembro o de un inciso (vv.
272-273; 315-317; 379-380, etc.); la paronomasia, o uso
de expresiones que contienen dos o más vocablos de la
misma raíz (v. 62: Unde, precor, precibus mitis desto
38
39
meis; vv. 1 40, 2 14, 437, 754); la anadíplosis, clásica, del amor como un serVICIO militar: Imperium
o reanu­
dación de la última palabra del verso Veneris fac, dum sua miles haberis.
en el comienzo
del ��te (vv. 41-42: Hec mea transi Otra figura es la metonimia, que consiste en designar
ecit certis pre­
cordta telts, / Tela nec inde queo ui remouere
mea; 94- una cosa con el nombre de otra, con la que tiene alguna
ición al final de
95; 207-208); la epanadiplosis, o repet conexión externa. Gaudia, onus dulce piumque (vv. 665-
verso de la palabra inicial (v. 299:
Alter amat quoJ 666) sirven para designar a Galatea; sapiencia (v. 183)
amas, et quoá petis hoc petit alter; 337).
refiere a las figuras de los sonidos,
Por lo que se aparece en el sentido de «sabio»; thorus (v. 472) y teda
(v. 405) en el de «matrimonio».
p ilus us� e incluso abusa de las alite
el autor del Pam­
� raciones (vv. 187: Otro procedimiento muy importante en el estilo del
fallunt · 278 345 Pamphilus es el de las comparaciones, que las toma
Szc multz multas multo temptamine
437, etc.), Y sobre todo del homeote
� la 'fo

de rima leonina, que es una de las
leuton frecuentemente de las cosas marinas (vv. 149-150), pero
características de también del fuego del hogar (vv. 261-262) o de las ma­
• .·
comedia elegíaca.
De las figuras gramaticales poc;lem.
dres y sus hijos (vv. 487-490); y sobre todo de los pro­
gs citar el Min®­ verbios, expresión de la sabiduría popular y que sin duda
ton, u omisión de conjUJlcioaes o pat ha tenido una parte muy importante en su enorme difu­
tÍru)as de·>unión
entre varios miembros de fraSe (vv.
707-.,.70fY:3..,tes sión (vv. 467-468: «La inmensa indigencia suscita enor­
ocul_i,caro c�ida,
uultus·herilis, / Verbt,tla ctím�
basta g�ata, WCIIS ); el polisíndeton,
s, mes bríos y no pocas veces agudiza el ingenio del hom­

una sene de elementos en la frase


o coordinación de bre»; 525-526: «Con frecuencia hay contradicción entre

la
o de frases mediante
de partÍcU}as unitivas (vv. 367: Et
nuestros pensamientos y nuestras palabras, y no lleva­
�ón
et probttas et forma decens u ritiSque,
gemn mos a la práctica todo cuanto prometemos»).

·

el zeugma, es dear, cuando un


· 44, 157, 359);
y �te mismo tér­
mmo, frecuentemente un verbo
, lleva dos acepciones di­
ferentes (v. 156: Nec mea mens mec
manent).
um, nec mea uerba

La tltetáfora es empleada en la obra diríam .


en exceso. Como ejem
1uev. �;
os
en el sentido de «herida
plo podemos cltar plag
549, 581, 588, 634 ) com
de amor» ignis {Vv
· 06 456
dor•
:
atJl()I'()s() 11--
d o, ' ar
fu
o «llama e amor,
eg
.J
»;fHUTima
ar�
( v. 633 ) con el de «lla
or (v. 663 ) con el de
ma de amor.'·
«sed de amor
� otro lugar (v. 635 ) ap
comentemente utilizada
arece la
por la elegía lati
pr�
metáfo
na de �
40
4l
termine en monosílabo, siendo muy pocos los casos en
que esto sucede en el Pamphilus (vv. 1 14, 166, 170,
172, 176, 240).
Respecto a la palabra final del pentámetro el Pam­
philus sigue también las reglas de los elegíacos romanos.
En efecto, se nota la ausencia del monosílabo final salvo
en dos versos, en que aquél aparece elidido con la pala­
PROSODIA Y MÉTRICA bra anterior (v. 32) o bien precedido de otro monosí­
labo con el que está fuertemente unido por el sentido
La prosodia del Pamphilus viene caracterizada funda­ (v. 594).
mentalmente por la vuelta a los principios de la proso­ Son predominantes las palabras bisilábicas, si bien,
dia latina clásica basada en la cantidad de las vocales. igual que en época clásica, hay también trisílabas y cua­
El poeta evita en todo momento el hiato y no per­ drisílabas, aunque por supuesto en proporción muy in­
mite la elisión salvo una sola vez (v. 32). ferior en relación con las primeras.
Cuando una palabra acaba en vocal breve y le sigue
otra palabra que comienza por muta cum liquida o por
sp-, st- no se efectúa alargamiento de la final breve.
El instrumento métrico del que se sirve el autor es
el dístico elegíaco, compuesto de dos versos dactfficos, el
hexámetro y el pentámetro.
Así como en la prosodia se observan muy pocas faltas
o irregularidades respecto a la de la época clásica, otro
tanto podemos decir del dístico elegíaco.
Prácticamente inexistentes son los encabalgamientos
entre dísticos e incluso entre hexámetro y pentámetro.
La cesura más frecuente del hexámetro es la pente­
mímera, sola o bien acompañada de la trihemímera o de
la heptemímera.
En los pocos casos en que falta la pentemímera es sus­
tituida por la combinación de trihemímera, trocaica y
heptemímera.
El pentámetro es tratado de manera muy parecida al
de la época clásica. Así se evita que el primer miembro

42 4J
Las conjunciones concesivas quamuis (v. 294) y licet
(v. 569), e incluso cum (v. 754) con este valor, van se­
guidas del indicativo en vez del subjuntivo, que es el
modo exigido en época clásica.
Después de los verbos contingo (v. 20) y moneo (v.
514) viene un infinitivo en lugar de ut con subjuntivo.
De todo lo expuesto se puede deducir que el autor
LENGUA del Pamphilus ha acudido en gran medida a los recursos
de la retórica antigua; sin duda, se ha servido de algún
Podemos decir que la lengua es en conjunto correcta. manual semejante al de Mateo de Vendome.
No hay, pues, faltas propiamente dichas y, a lo sumo, Por otra parte la métrica, prosodia y lengua se adap­
se puede hablar de desviaciones semánticas y sintácticas. tan en general bastante bien a las reglas de la época
Así el vocabulario es muy parecido al de la época clásica, aunque hay algunas particularidades típicamente
clásica pero con algunas palabras en laS que se ha pro­ tardías, pero en cambio muy pocos medievalismos.
ducido un cambio de significación.
De este modo nos encontramos con bonitas (vv. 285,
403 ) en el sentido de «bondad�, auscultare (vv. 195 ,
220 , 287 ) en el de «escuchar�, census (v. 78) con el
valor de «mercancía», manere (v. 134) con el de «ser
o estar�, causare (v. 242) creñir», seducere (v. 605)
«corromper�, copia (vv. 50, 324) «riqueza».
Entre las palabras de formación tardía se encuentran
nouiter (v. 1.52), pertransire (v. 181 ), multociens (v.
441 ), inconfessus (v. 569).
También el uso de homo (v. 176) con valor cercano
al impersonal «se» y el de inJe (vv. 42 , 43, 177, etc.)
como caso de un pronombre es propio de la época tardfa.
Por lo que se refiere a la sintaxis hay una serie de
particularidades que le separan de la sintaxis clásica y le
acercan a la tardía.
Así, la conjunción quod (v. 553) se utiliza en vez de
una oración de infinitivo con acusativo, y también en
vez delut (v. 249) completivo.

44
mienza mal, por la desesperación de Pánfilo, y acaba bien,
con la unión de los amantes.
Podemos decir que es, dentro del género elegíaco, la
que más lograda forma dramática tiene.
Con relación a la comedia antigua romana introduce
algunas importantes novedades, entre las que destaca
sobre todo la aparición de la alcahueta, la vieja subtilis
NATURALEZA LITERARIA DE LA et ingeniosa, que media en los amores de Pánfilo y Ga­
OBRA
latea. El personaje masculino, el apasionado y fogoso
¿Es el Pamphilus una comedia que
Pánfilo, es ligeramente distinto por su misma actuación
se haya podido re­ libre de la tutela e incluso la dirección del padre, que
presentar? Ésta es la pregunta que es como aparecen los enamorados en la comedia antigua.
han formulado y tra­
tado de contestar los distintos investigadores que se han
ocupado de la obra.
Pero mayor diferencia, si cabe, establece Galatea frente
a sus congéneres romanas, porque ella, si bien actúa
�os, como Morawski y Evesque, niegan al Pam­ condicionada por el temor a sus padres y por su mismo
phzlus la naturaleza de comedia
porque en el verso 71 pudor, es una persona libre, tiene una personalidad pro­
hay una ruptura de la acción,
no lleva nunca el título pia y contribuye de una manera activa al desarrollo de
de comedia y, en fin, por su form
a misma. la acción.
�ara ambos estudiosos el Pamphil us, a pesar de su
caracter drama'ti co, no es Cier
El tema del Pamphilus de amare es eminentemente
tamente una comedia sino erótico, escabroso a veces, a la vez que sencillo, pero
·

un �a didáctico vivificado
por medio del monólogo donde se trata de dar acogida y hasta cierto punto re­
flejar el ambiente contemporáneo, hechos que le separan
o del diálogo.
ninguna de las objeciones casi tajantemente de la comedia romana antigua.
Para otros, como Cohen,
�ropuestas � lo suficientem
ente fuerte como para inva­
li� el caracter de com
que tiene el Pamphilus. Es
�; Cohen cree vislumedia
___. _
brar la posibilidad de una � ......
0 muchos personajes
·

taaon pu'bli� por uno


rep�taa.on �r estudian o de una
companeros Y baJo la direc
tes delante de un úblico de
ó
·
ci n del maestro p
- ectamente con la enorme
·
Esta opinión conc uerda perf
difus.�6n de la ?bra tanto
oral como escrita. Pero
se a¡us ta, tem además
.

ancamente· -hablando
el Medievo se tiene
de la palabra'
«co:.
al ��to que en
o;wa», pues co-
46
47
Al siglo XIV pertenece la llamada «versión francesa»
del Pamphilus: Pamphile et Galatée par Jehan Bras-áe­
Fer de Dammartin-en-Goele.
Jean Brasdefer pretende ser un traductor fiel:

]e translate Panphile en letre,


Ou latins est, fran�ois weil mettre.
TRADUCCIONES, ADAPT
ACIONES
Y PARAFRASIS, MEDIEVALES Sin embargo esta promesa no se cumple; ya sabe el
Y RENACENTISTAS lector (d. supra, p . 37) que Brasdefer no nos da una
verdadera traducción, sino más bien una imitación o pa­
A mediados delsiglo XIII aparece ya en Ital a una ráfrasis. La obra de Jean Brasdefer, aunque harto me­
Pnmera traducción del Pam
.
i diocre está en la línea que seguirán nuestro Arcipreste
o Fernando de Rojas. El editor de esta imita­
philus en dialecto veneciano.
Esta traducción, así como
el correspondiente texto latino
de Hi�
-plagado de las faltas
más groseras -está conservada ción francesa es]. Morawslri (París, 1917), a quien tan­
tas veces hemos citado en estas páginas.
(fols. 114-156) de Berlfn. El
en el códice Hamilton 390
tnanu �to bilingüe ha
� sido editado por A. Tob Finalmente, Becker, el último editor del Pamphilus,
«Archivto glottologico italian ler en cita (p. 132) otra traducción francesa, anónima, que re­
montaría a finales del XIV o principios del XV.
o» de Ascoli (9-10, 1885-
86, pp. 177-255) bajo
el título ll Panfilo in 1111tíco ve­
nezíano col latino afron
te. Entre las paráfrasis o imitaciones, fuera de España,
Esta traducó ci n, en la que abundan señalemos:
,
su edi·tor, «un ensayo
nes erróneas• es, según r
las int�>t'hfetacoi -
. .
-

':Ptante en estudi� latinos, realizad de prin- a) Un Livre á'amours, de autor discutido, obra �­
o por algún joven­ cada al rey Carlos VIII de Francia, de la que se publi­
oto de noble familia . , ensayo
copiado por una mano �
hahábil � ser mostrado a
. caron dos ediciones con el texto latino en margen:
en 1494 (París, Antoine Vérard) y otra en 1545 (Pans,
los padres y amigos, sin que
r e1 maestro».
ya stdo retocado po
Al si�o xm remonta i8uahnen Jeanne de Marnef).
te una traducción no­ b) Una farsa italiana, en dialecto toscano, ��r�a át
� .
vv. 1-490). Tam­
�ega (ltlCOmpleta: corresponde a los
btén ésta ha encontrad �ano Damiani re­
:
o su editor (E · K·
Pamphylo in lingua thosca, obra de
sC oIb·mg, Bruch- presentada en Siena, en el 1518, y editada en la misma
Bearbeitung von Pamphilus
uck ezne
:.aná Galathea,
. r altnoráischen
en
«Germanía», 23, 1887, ciudad el año siguiente.
poca soltura del
pp. 129-141).
traductor hace pensar que
de otro ejercicio escolar. se trata Frente a esta producción de insignificante �dad li­
teraria y que actualmente sólo conocen los eruditos. se
48
49
alzan, como obras maestt ,
as de1 mas
general y como ver
perman ente interés
daderas joyas de cual .
las adaptaao
· nes espano qwer literatura,
_ las del Arcipr
bachiller Fernando este de Hita y d
de Rojas.

LA DIFUSióN .MANUSCRITA DEL PAMPHILVS

La mejor información que hasta hace poco existía


sobre los manuscritos dd Pamphilus era la ofrecida por
J. Rolland.19 Ahora la obra de Rolland y, por supuesto
cualquier otra bibliografía sobre d tema, es ya inútil
desde la publicación, en 1972, dd libro de Becker:
Pamphilus, Prolegomena zum Pamphilus de Amore und
kritische Textausgabe. Becker dedica 1 13 páginas al es­
tudio de los manuscritos dd Pampbilus. Conoce y cola­
ciona nada menos que 59 códices completos (natural­
mente este calificativo de «completos• no excluye la
omisión ocasional de algún - o algunos - versos en mu­
chos de ellos).
Reseña, además, 65 manuscritos que nos han conser­
vado parte dd texto; en este grupo figuran los Flori­
legios, colecciones de versos y sentencias proverbiales,
etcétera, y los mss. mútilos.
En un tercer apartado se refiere Becker a 26 códices
más que s6lo conocemos por referencias bibliográficas
y que actualmente hemos de dar por perdidos.
Sumados pues los tres grupos, la lista de códices dd
Pampbilus alcanza los 150 números.

19 J. Rolland, Les origines latines du théatre comique e11


France, Pañs, 1927, pp. 139-156.
Nosotros utilizaremos 15 manuscritos para estable
cer
nuestro texto; entre ellos hay un florilegio ya tenido en
cuenta por nuestros predecesores : el Parisinus 15155
de mediados del siglo XIII, al que asignaremos
,
la si­
gla F.
Este Florilegio, juntamente con otro
P(arisinus) el
8430 , del siglo XIV, han sido considerad
Y_- teóricam te - por Becker
es'
os por Ev que
EDICIONES
� como testimonios excep­
oonalmente unportantes y de mayo
r peso incluso que
todo el resto de la tradición.
Hemos contado unas 40 ediciones del Pamphilus an­
Nosotros admitimos que ambos Pari
sini deben :figurar teriores a la nuestra. Algo más de la mitad de ellas son
entre los manuscritos más respetable
pero � nos m
s del Pamphilus, incunables.20 Esta proliferación de incunables es una
� un crédito tan excepcional como
SC: ha �cho: los situamos entre los mejo
nueva e inequívoca prueba de la enorme popularidad
res, pero a corta del Pamphilus hasta finales del siglo XV.
distanoa de los demás. Ni F, ni
P, ni FP unidos tienen La historia de las ediciones del Pamphilus presenta
el monopolio de las mejores
lecturas. El propio Becker, todavía bastantes puntos oscuros. Los problemas plan­
tica con un criterio más teados arrancan de circunstancias varias: a) La mayoría
como veremos, opera en la prác
cercano al nuestro que a sus prop
ios principios teóricos . de las veces escasean los ejemplares y éstos son por lo
Más adelante volveremos sobr
e el tema para dar la
li��
.
co� de los manuscritos
tanto de difícil localización. (En este sentido es suma­
útil el
croo, sus stgnaturas en las
existentes, su localiza­ mente trabajo de Becker, por indicamos las bi­
respectivas bibliotecas, etc. bliotecas y signaturas de los ejemplares que él conoce. )
b) Alguna s impresiones tan sólo son conocidas por
referencias bibliográficas.
e) Por último son bastantes las ediciones localizadas
que carecen total o parcialmente de datos tipográficos
para su identificación.
La bibliografía francesa (Baudouin, Rolland, Evesque)
cita como edición princeps una publicada «avant 1470,.

20 Cf. J. Rolland, o. c., p. 16.5-166; F. G. Becker, . am�



philus: Prolegomena %#1trl P(lfllpbilus de Amare uná lerituche
Textausgt�he, Düsseldorf, 1972, pp. 12.5-131.

52
(p? ) en Billom (Puy-d
rot
e-DOme ) «par les
aux frais d Antome Bar de Jean ·
soms Tras la edici6n princeps vinieron las tres de Colonia
' reau». Es una edici6n un ya mencionadas (años 1471 y 1473); siguieron en orden
tanto' f tasma, por no
·

conocerse actualmente nin


·
� guno cronol6gico dos ediciones romanas en 1474, otras dos
de sus eJemplares Be
· cke: no la mcluye en su
rio de edi .o s 'epert reperto- de Utrecht en 1475; a los mismos años parece remontar
impresion :; : : :� no que � encabeza con las tres una de Nápoles. En los dos últimos decenios del xv y
Colorua (1471 Y 1473). Sin primeros años del XVI proliferan las ediciones en Fran­
embargo las r
p� suficten .
::= as � a la obra de Jean Prot nos cia, Italia, Alemania. En España s6lo podemos citar
temente claras para admitir una edici6n incunable del Pamphilus: la de Zaragoza
la como editio
( 1481 ? ), en cuya biblioteca universitaria se conserva un
pnnceps, aunque no ante
rior al 1470.
El texto de la edici6n .
prz ce s paso a suc ejemplar.22
n_ �
,

clones posteriores com esivas edi-


0 Ias stgute
ntes: A partir del segundo decenio del siglo XVI cae el Pam­
a) Pamphilus de amore philus rápidamente en general olvido. La edici6n aisla­
.
ter tmpressus ( París
cum commento fam¡¡tan · . nout-. da, a principios del XVII, de Melchor Goldast sirve para
Dru por encargo del
1499), obra del
maestro p·tette 1e asestar el golpe de gracia al Pamphilus y a otros opúscu­

librero Clau�.o Jau


de la particularidad mar. Además los medievales similares, asociados despectivamente en
del comentarto, ha
como pvecedente segu. de señalarse' el mismo volumen bajo el título general de Ouidii Na­
.
Y escenas.
tdo otras veces la divtst
"6n en actos sonis Pelignensis erotica et amatoria Opuscula. El Pam­
' -
b) Pamphilus de am philus ocupa las páginas 75-105, y su título es Pamphili
ore cum commento fam
center ac uigilanter iliari re- Mauriliani Pamphilus, siue de arte amandi elegiae. La
';s¿�;
imp
e) Pamphile ou l'art
( en , 150 ) obra de Goldast vio la luz en Frandort, año 1610.
�� , � .
A partir de esta fecha se produce un gran vacío en
.
X" siecle par A B azme, comedte latzne du
.

d) Esta' últtm
a doum ( P s, 187 .
. . � arí 4) la labor editorial, vacío que nos lleva ya al año 1874,
a ha stdo a su vez rep
por Menéndez y r, n¿ayo co roducida en España en que aparece la anteriormente citada obra de Bau­
La Celestina (final mo pe'ndice a su edici6
1899-1900 )
del tomo I • Vtgo . i n de
, Eugenio Krapf,
douin.
En los cien años transcurridos desde entonces vuelve
a recobrar interés el Pamphilus, como lo demuestra la
.

publicaci6n de las seis nuevas ediciones o reediciones que


median entre la de Boudouin y la nuestra.
21 Entre ellas
ha de citarse una La característica común a todos los investigadores del
� su &gistrum Libroru !lota de D. Fernando Co
n?ta �da por Bonilla Y San Mar­
m lón
com'
su estudio Una
��-de la EtLui Media: el Liber
tln en
PII11Iphi/i ( «Bol ;4'!
• .......:rma
22 a. F. Vindel, El arte tipográfico
etín de la
en
p . 402). ·
de la Historia., 70,
siglo XV, tomo IV, Madrid, 1949, p. 38.
1917, España dur1171te el

54
55
último siglo es la de
volver al pamphilus · , no
renovada admiracio por una
s po-
oc;s·
n ante unos méritos
· ,

st"blentente medí . intrínseco


'
el interés bis-
sm po� reconocer
tórico del
�== ;: . ?
ceder del Y = o
ttv

este sentido el pro­
yo, que reproduce la
ilustratt.vo a su edi-
edición de Baudou.....
;... como apendice
ción de La eelest .
zna.
También tienen
· o dialment
e his . tórico las
interés
siguientes «edicio
nes» del
· es del p
.Jar:
phil� us, que no son LA EDICION DE E. EVESQUE
ampht·zUS», ya que
el ·
píamente - «edicron - pro-
editan es a ustvam lo que
La comédie latine en France au XIIe siecle, tomo 11,
ente, uno u otro
existent�. de los manuscritos
Nos referimos a página 181 y sgtes.,. «Les Belles Lettres», 193 1.
A. Tobler, ll Panfilo l. Salvo para un cierto número de versos en los que
estas obras:
·

in antico venezta
6)' cf. supra, p. 48.
·

/ronte (1885-1 88 no col latino a el editor francés se ayuda de un Florilegio (ms. Parisi­
nus 15155, siglo XIII ) y del insignificante fragmento (los
J Ulri.
ex codice Turic
·
.
ch, Pamphilus: Com �:
¿·a 1 gzac
�:
. a
Medioaeualis 38 primeros versos) de otro Parisinus del siglo XIV (el
en nuestra edicron la ,
ensi ( 1893)
.
stgla s. su t
códi ce de Zurich lleva 8509 A), Evesque sólo utiliza dos manuscritos comple­
de U, con el cual está -t.�_ . or al tos, a saber: el Parisinus 8430 , del siglo XIV, que le
· ·

exto es inferi
A. Bonilla Y San
es
Mardn ��
p '
�JaiD. ente emparentado.
sirve, según dice, de base hasta para la ortografía; y el
Edad Media: El Lí Leydensis (Lipsii 51 , siglo XIV) como representante de
'::
com:dia latina de la
texto del ms. de
ber ilt._ Boniila reproduce
todos los demás manuscritos de su stemma.
su correspon.
el
de
Toledo
diente traducción
castellana ' .28m pañado 2 . Estos testimonios, dice, «son ampliamente suficien­
Y así llegamos ya,
cronológicamen tes para establecer el texto».
de nuestros . te a las edicrones
3. Por lo demás el texto del Pamphilus es - para
Predecesores .inmedia tos, Evesque Y Becker
.
a quienes hemos
de Prestar especial Evesque - relativamente fácil de fijar; la sencillez de
. •

'
su estilo, desprovisto de complicaciones, le habría sal­
atenci6n.

vado de las deformaciones habituales en obras de gran


difusión.
Nosotros, con los datos de 15 manusCritos a la vista,
no somos tan optimistas como Evesque sobre la facili­
23 a. &letfn de 1a a. "-.l.-• dad de reconstruir un texto seguro del Pamphilus.
pp. 395-46 ·- de la Histotüt, 70, 1917,
7. l. Nos encontramos en múltiples ocasiones ante va­
riantes igualmente aceptables e igualmente avaladas por
56
la tradición manu
scn· ta. Entonces no
r:
fácil d .dirn s por
� .
una u otra de tales
nos resulta nada
variantes
202 quid quidquid
2· testtmoruos en que 213 prohibebo non prohibebo
se apoya Evesque no
·

suficientes y están
conjunto de la tradi

m� l .os de agotar
Y representar el
son 214
513
quisquis
palletque rubetque
quisque
pallet rubetque
cron. eremos que en
ción hay numerosas su propia edi- hisque (uel hiisque) hiis
lecturas que no se .
576
han
guno de 1os mss. en hallan en run-
se. '-.zDe dónde
que pretende fundar
salido entonces?
3. El Parisinus 8430
le concede Evesque.
no �
erece tanto crédito como
. . n o
2) Otro caso notable del curioso proceder de Evesque
se halla en el v . 69. Aquí el autor francés acoge nada
Admttte que su stemma codicum
sea fundado - Eves menos que dos conjeturas (iusta de Coen, y tum de
que no dice ni
más
fundamento una palabra de su Dain); pero, después de estas dos «correcciones» ( ! ! ),
hab
. ría que aceptar que el Parisin
, r que cual us pesa
_

qwera otro ms. aisla el verso resulta amétrico. Cf. nuestro texto y los sólidos
mas . - que el conj do tanto - �. � no testimonios que lo avalan.
unto de la tradicron: ,Y restante. E 1gual­
mente su Leydenszs . 3 ) Si la actuación de Evesque es incomprensible en
no representa �·1-..ttimamente a todas
s de su esquema
las sucesivas rama los casos anteriores, resulta todavía más extraña en los
· vv. 2 1 5 y 217. En 2 1 5 nos dice explícitamente que adop­
esconfianza con
4. Pero nuestra d
de Evesque sube
de punto cuando
relación a la edición ta la lección et honor est de P ( sin caer en la cuenta de
bar la ro1acto,n de s pasamos a compro­ que tal lección es métricamente imposible). Pero la reali­
u manuscrito-base
Veamos. Son innume
.

dad es que P trae la lectura correcta: est et honor ( y no


rables 1os casos en que
·

de Evesque no coro · a·de con P (su


el texto et honor est).
.
dice de dónde ha · ·nus ), ru se nos
salido. (Evt.dentemente
Parzsz En 2 17 Evesque escnbe con P ut tu (en lugar de
precríticas anterior de las ediciones nuestro uel tu). Hay que adoptar uel tu (bien atesti­
es . )
guado en los mss.), para alargar por posición la segunda
taquemos alguno
Como muestras d
cularmente e � s ejemplos partí- sílaba del satis precedente. Aquí Evesque sigue pues
texto de Evesque esu Y
r lta demas :que en ellos
, �emos que el
de gratuito, amétrico
fielmente a P, pero precisamente en un caso en que P no
: puede tener razón (d. nuestro aparato crítico).
'

1 ) Lecciones (corr 4 ) Hemos destacado esos diez ejemplos cuya ametría


ectas) Lecciones amétricas confirma lo erróneo - además de infundado en nueve
de P (y de la m
ayoría de Evesque (y no de los casos - de otras tantas lecturas de Evesque.
de los c6dices).
comentadas por él). He aquí ahora otras muestras de lecturas puramente
29 precibusque gratuitas e infundadas de Evesque, sin prejuzgar de su
1 3 5 utrisque precibus acierto o desacierto, es decir lecturas que aparecen en
utriusque
Evesque sin comentario y que no figuran en P:
58
Texto de Eves­
Texto de Evesque:
Texto de P: Nuestro texto:
8 certus que apoyado, se­
tutus
29 precibus gún dice, por P:
precibusque
33 annuo
annue 556 atque dolore codd. (etiam P) absque labore
nil et michi codd. (etiam P)
50 rogat rogant 591 hoc et michi
51 grandis
has
uilis 604 hoc codd. (etiam P) et
· 59
60
nam 616 auxilii codd. (praeter P) exilii P consilii
arsit
auxit 643 credis codd. (etiam P) curas
81 illa
ipsa 653 ecce codd. plerique (etiam P) ille
90 reus
suas
111 promere No eremos necesario seguir insistiendo. Las muestras
pondere
130 tuum referidas nos permiten concluir: la obra de Evesque está
suum
135 utriusque en la linea de las ediciones precriticas, a las que añade
146 regnat una apresurada incursión a través del ms. P, que, evi·
utrisque
sedet
148 mea dentemente, no colacion6 en serio y del que tomó atro­
sed pelladamente unas cuantas notas bien o mal copiadas
modo

para montar la sombra de un aparato critico mil veces


et
nam
151 mea
154 inde equivocado en sus datos y sobre todo engafíoso por sus
et .. . dolores
ire
silencios. Decididamente una edición como ésta no me­
sed . . . timores
155
187 temptant
fallunt recería figurar en la prestigiosa colecci6n «Les Belles
Lettres».
Y así sucesivaem nte.
Hay
� ' todavfa. No pocas veces Eve
a P lecaones ..
trn.. m n.._,......
.
n..: • eluso las
. .as e m
sque atrib.uye.
legitimo.
acepta como texto
�: � citado antes un buen ejemplo
docena qw ahora en menos (versO 215).
de cien versos otra media
das
igualmente como texto clegfrimo s a p Y �
de lecturas falSamente atribuida

� del Pamphilus:

61
sas lecciones que, sin excitar sospechas a la simple lec­
tura, carecían de apoyo en la tradición manuscrita.
2.0 Reconocido el positivo e indiscutible mérito del
trabajo de Becker, hemos de señalar también algunos
aspectos menos logrados.
a) En primer lugar su lujoso stemma codicum (d. la
reproducción adjunta) es una brillante construcción teóri­

LA
ca que sólo muy parcialmente se adapta a la realidad.
EDICióN DE BECKER
Becker, siguiendo el conocido método de P. Maas, busca
errores coniunctiui y e"ores separatiui para agrupar o
Cuando ya estaba prácticamente concluido nuestro separar los mss. en familias. Ahora bien, como ya expli­
tr�jo Y sentíamos la satisfacción de ofrecer có el propio Maas, este método sólo es aplicable y válido
a los e&­
tudiosos lo que pretendía ser la primera edició en el caso de una tradición mecánica, y, evidentemente,
na ! erdaderamente crítica del Pamphilus,
n moder­
tuvimos co­ la tradición del Pamphilus tiene muy poco de «mecá­
nocuruento de la edición de Franz G. Becker

: Pamphi­ nica»: fue un texto de inmensa difusión inmediata, que
lus: Prolegomena zum Pamphilus de amore se aprendía de memoria en las escuelas, se citaba de me­
und kritische
Textausgabe, Düso seld rf, 1972 . moria y circulaba por vía oral en boca de los juglares,
.
Estamonumental edición crítica nos deslumbró· son al uso, como ya sabemos. Ello ha dado lugar a inextri­
,
339 pagtnas •
dedicadas a un texto de 780 versos; Becker cables cruces en la tradición, razón por la cual no po­
utiliza -:- al parecer exhaustivamente -
.

toda la tradición demos reducir a claro y rígido stemma la historia del


manuscnta. texto en cuestión.
I�tamente nos reguntamos si nuestr Hemos de admitir más bien una tradición antigua «en
con un dispoSittvo crítico tan modes estado líquido», según expresión que Dain, siguiendo a
_ on, . . .p a propia
edicr
to &ente
al de Becker, merecía publicarse o Vendryes, aplica a otras muchas obras medioevales; 24
si era aconsejable
aprovechar sencile lam nte el texto de nuestro inmediato ese texto fluctuante es el que nos ofrecen precisamente
� ecesor Y añadirle tan sólo nuest los manuscritos más antiguos del Pamphilus: los dos del
P ra traducónci
panola.
es­
siglo XIII (nuestro Toletanus y el Berolinensis cod. Ha­
Examinamos pues el trabajo de
Becker para decidir­ milton 390) y algunos de la primera mitad del XIV (como
nos. oY he aquí nuestras apreciac el de Madrid o el de Viena 303 ). Son los representan-
. l . El texto del Pamphilus queda inmen
o
i nes.
samente me­
reciente edición. Han desaparecido todas
:Sta
24 A. Dain, «Edition des textes classiques. Théories et mé­
Jorado en
a��ellas evtdentes corpcio ru nes que señalamos en la edi­
cron de Evesque; han desapare thodes,. en Association Guillaume Budé, Congrés de Nimes, 1932,
d
ci o igualmente numero- Actes du Congres, París, 1932, pp. 61 ss.

62 63
tes de la pnnuttva difusión precipitada y anárquica a
que nos hemos referido en apartados anteriores.
Consúltese cualquier página del propio aparato cri­
tico de Becker y se verá qué poca cohesión conservan
las pretendidas familias previamente establecidas en su
stemma.
¿No es ya extraño que Becker opere con 59 códices
y no únicamente con los prototipos postulados por él ?
¿Y no es más flagrante todavía la contradicción cuando
rechaza una lectura a la que apuntaría claramente su
stemma? Si Becker fuera consecuente consigo mismo,
cuando PtPa ( = nuestros FP) están de acuerdo en una
lección admisible, tal lección deberla considerarse como
legítima ya que PtPa representan ellos dos solos los dos
tercios de la tradición (y de la mejor tradición). Ahora
bien: hay casos en que PtPa (y, por si esto fuera poco,
reforzados además por bastantes testimonios de la ter­
cera rama) están de acuerdo en una lección admisible,
y no obstante Becker opta por una lecci6n sólo parcial­
mente atestiguada en la tercera rama:

469 hominis Becker (&ente a hominum de PtPa y de


8 testimonios más de r consignados por el pro­
pio Becker).
492 timet Becker (frente a puta/ de P1Pa y de 5 más
de la rama r).
550 potest Beclter (&ente a nequit de PtPa y de 16
más de r).

Resulta pues evidente que Becker. a la hora de teori�


zar sobre la transmisi6n .del Psmphilus, supervalora enor­
memente los · mss PtPa; pero,
• .. . .. en la ptáctica, destruye
6S
su stemma y destrona de su pedestal a los mss. 'en cues­ ricamente de todas las ramas que él establece (d. una
tión. Nos hemos :fijado en algunas muestras especial­ vez más su stemma).
mente claras, pero en cualquier página de Becket podrá d) Con todo, podrá observar el lector que algunos de
comprobar el lector que las familias de su stemma apa­ nuestros datos no figuran en la obra de Becker: ello
recen con más frecuencia disgregadas que unidas. quiere decir que el aparato de Becker, evidentemente
b) Bajando a puntos concretos del stemma codicum mucho más rico que el nuestro, tampoco es exhaustivo,
de Becket, nosotros sólo admitimos el parentesco inme­ aunque una simple lectura dé la impresión de serlo.
diato (y sin excesiva contaminación) de ciertos subgru­ e) También podrá observar el lector, y no pocas ve­
pos de la gran familia A (d. stemma adjunto de Becker). ces, contradicciones en los datos que positivamente ofre­
Son los siguientes: el subgrupo B (donde están situados cemos Becker y nosotros en nuestros respectivos apara­
nuestros SU = ZPr2 de Becker), el subgrupo Jt (donde tos: ello supone distintas lecturas de los mismos testi­
se sitúan nuestros GN = ErW4 de Becker), y el sub­ monios. En estos casos de contradicción sólo quien tenga
grupo T ( donde se sitúan nuestros DRI = BuW W2 a mano los códices podrá juzgar si la razón está con
a
de Becker); sin embargo dentro de este último Becker o con nosotros. Hacemos constar no obstante
grupo,
en vez de separar a R (= Wa de Becket ) de DI (= BuW2 que hemos revisado las aludidas contradicon ci es antes
de Becket), nosotros aproximamos DR frente a . discre­
1 (d. 8.3, de afianzaro n s en ellas Como muestras de estas
157, 2 15, 255, 295, 483, 545, 569, 570, 712,
721 ). pancias puede confron tar el lector nuestros respectivos
Otro punto concreto en que discrepamos de Becket aparatos en los versos 24, 78, 570, 614, 691 , 76.3, etc.
f) Señalamos, por último, dos deficiencias en la edi·
es la situación y valor de determinados
manuscritos,
ción de Becker. La primera es la oscuridad en la redac­
entre ellos los dos códices españoles, a los
que luego
haremos referencia. ción de su aparato critico: hace falta, para leerlo, una
e) Nuesu.:a edición fue concebida, desde un principio, atención y una paciencia fuera de lo común. Y aun así
C?mo sel�va entre los abundantísimos posibles mate­ dudamos que algún lector logre - por ejemplo - enten­
derse en el aparato de Becker correspondiente al _ver­
nales a utilizar pata su elaboración : selecti
a mss . : sólo trabajamos con 15 códices
va en cuanto
. ; y select iva tam­ so 7 34 ( al que Becker dedica 12 líneas). La oscundad
es una constante con que tropezamos en cada página.
btén en cuanto a variantes: en nuestro apara
to no figu­
Si a esto añadimos la carencia frecuente del lema para
ran absol�tamente todas las lecturas recogidas en ues­
colactones; al confecnar situar al lector la oscuridad es a veces insalvable incluso
n
� cio el aparato hemos des­
deñado una pequeña parte del material disponible ¡ojalá
: el lector� avisado. Como muestras ininteligibles
del aparato de Becker, d. 193, 367, ete.
para
hayamos despreciado tan sólo lo verdad
eramente inttans­
ceodente! La obra de Becker parece confirma
r el acierto La segunda de:ficiencia es metodológica. Beck
er pro-
de nuestra selección entre los posibl
es manuscritos , ya cede siempre ex silentio con relación a las lecturas que
que entre nuestros 15 códices hay
representantes prác- adopta, es decir nunca apoya, positiva men
te , con los pet-

66 61
tinentes testimonios, las
lecciones preferidas y acogidas
c�mo texto; sólo señala
. las lecciones discrepan
silena no nen _ tes. Este
norma general de
� e inconvenientes y es
los editores (nosotros
la lectura adoptada está
mismos la hemos seguid
o) cuando
bien y ampliamente atestiguada
pero cuando tal l
ectura aparece en
;
de testimonios, ¿quién una úúima minoría
re la ma­
acierta a deducirlos ent
sa de testigos en jueg
o?
Por esta razón quedan como en NUESTRO CONCEPfO DE LA TRADICióN
apoyo documental bastantes
el aire y sin aparente
DEL PAMPHILVS
unas cuantas mues
lecturas de Becker. He aquí
tras:

Lo que nosotros pensamos de la tradición del Pam­


249 hec, 263 curis tan
7 possu , _8 certus,
/ert, 444 ttbi, 448
m_
tis, 305 af­ philus ya quedó bastante claramente apuntado a lo largo
nunc, 590 poscit,
istud, 478 carpet,
5 2 1 lab ora, 574
606 potes.
de toda la introducción, y más especialmente en las re­
señas dedicadas a las ediciones de Evesque y Becker.
El lector hallará en nu Añadiremos aquí unas ideas complementarias y algunas
estro aparato el apoy precisiones nuevas.
men� de estas lecturas o docu­
, tanto cuando las acep
tambtén nosotros como Un texto tan divulgado, tan copiado Y editado, y,
cuando las excluimos de nue
tamos
texto. stro sobre todo, UJi texto que se sabía de memoria, carece
Condusi6n: Este examen de estabilidad y fijeza en los siglos XIII, � y XV. De
de
IIc:vado a � que nuestro la obra de Becker nos ha aquí el estado inconsistente, fluido, «líquido•, en que
trabajo merece todavía nos ha llegado.
blicarse ; sm ser ya la ·pu..
primera edici6n
�íamos soñado, espetamos que merezcamoderna que ha­ Quien se adentra en la tradición del Pamphílus se
.

a� de los estudiosos todavía la aten­ pierde en el laberinto de · variantes que se acumulan a


y contribuya efectiv
DleJor � de amente al cada paso. Ciertos versos nos han sido transmitidos con
un texto tan adnúrado
sado Y tan l1Dportante en el pa­ 5, 8, 10 o incluso más redacciones distintas: cf. 197,
en el
ratura castellana.
desarrollo de nuestra lite­ 199, 364, 640,. 650, 734, como ejemplos de los má
notables. Si no todas, la mayoria de estas variantes son
en principio aceptables. El adjetivo � ta1ifica a un de­
terminado sustantivo cambia hasta cmco veces de una
tradición a otra, como acune en el v. 5""
En consecuencia nos parece imposible llegar a Una
clasifiCación genealógica de los mss. del P(111tpbil.u. Se

69
s (por uelamen), 560
han producido incontables interferencias entre los in­ hescido (por hesito), 527 uelambe
flere), 619 annis (por
contables textos en circulación (oral y escrita). uellera ( por semina), 585 forte (por
animus), etc.
por tranS-
los versos defectuosos ya sea
Ya hemos declarado nuestro radical escepticismo ante
el l�joso árbol genealógico de Becker; cualquier clasi­ Son incontables
variantes inadmisibles, ya
posición de palabras, ya por
so 734 queda en nu�s�
, fundada en determinada serie de errores alta­
por ambas cosas a la vez. El ver
ficacron
mente significativos queda invalidada ante la considera­
a prosa, por tranSp051ClÓn
ción de otra serie de errores no menos significativos. manuscrito convertido en pur
philus ante fores fuit.
Para plasmar ad oculos nuestras ideas vamos a dar un de palabras: Cum tuus iste Pam
taría escnbir: Cum tuus
sencillo v od�sto esquema gráfico, al que no pretende­ Para restablecer el pentámetro bas
Cum tuus ante fores
. �
mos atnbmr nt la denominación ni la categoría de un iste fuit Pamphilus ante fores o
Pamphilus iste fuit.
He aquí otras muestras de versos
verdadero stemma codicum. defectuosos tomados
Pero antes hemos de dar algunas precisiones sobre los
dos manuscritos conservados en Espafia . al azar:
usque resistere noli.
Ne michi sitis dura precib
ToLEDO, Biblioteca del Cabildo, ms. 102-1 1 .
29
laudib us tuis usque.
Et pascant dominam
Pergamino; siglo xm; 79 folios, sin numerar; guardas
128
est cur a re/e"e modo quere.
oel; 1 8 X 123 mm.; de 35 a 40 líneas por página.
170 Pluraque que non
de � Quid sit mea res, quisue me
us sit amor.
.�
Intctales, capttales y epígrafes en rojo. Los folios 20-34 son
206

stro aparato crítico muchas


de mano posterior. Perteneció al Cardenal Zelada. Etc .
. El PamtJhilus ocupa los folios 63 r. a 73 r. (En los fo­ (Hemos desdeñado en nue
iéramos ser exhaustivos,
li� 1-62 ��an el Líber de Ponto y el Remedium amo­ lecturas del Toletanus si pretend
·

�quier
ns de Ovidio; en los fols. 73 y sgtes. se transcribe el este ms requeriría stante más espacio que
� contiene.)
otro po ser el que más anom
alías textuales
Catonis equipollentia. ) � CJ e d
El ms . de Toledo es un c6dice de buena factura exter­ seña lem os
Como particuldarida
significativa, ?
-207; una pnmera
na. El escriba parece un amanuense profesional (algunas Toletanus trae dos veces los versos 206
partes son hov de difícil lectura por deterioro ulterior). vez, desplazados , tras el verso
86, Y. luego � su siti?
vartan sen st-
Pero hemos de reconocer que la calidad de su
texto o, normal. Ahora bien, las dos
redaco cr nes

�ás probablemente, del texto que tenia a mano para co­ blemente :
piar, �-responde a lo que cabría esperar de su apariencia
y anttguedad. t .• ci :
redac6n
!f
ay bastantes pasajes sin sentido; muy notable, por el
Cunctarum rerum sapie
ncia discitur usu;
Vsus et ars docuit que
em a .�e plantea, es la palabra nitoni (644) en lugar facit omnis bomo.

de drscitlrz; entre otras lecturas muy singulares , cf. 429
71
70


2! redacción: el ms. de Toledo escribe aquí hescido, que ciertamente
constituye una falta, pero en la misma falta apunta evi­
dentemente a la buena lectura hesito, y no a la mencio­
Cunctarum rerum prudencia discitur usus ·

Vsus et ars docuit quod sapit omnis hom;


nada glosa. Esta lección simboliza para nosotros la mez­
cla de la faceta positiva y negativa que puede surgir en
¿No es todo esto una prueba del estado «fluido» en
que circulaba entonces el texto?
cualquier línea del vetustissimus Toletanus.
Becker hace del Toletanus uno cÍe los mejores y más
directos representantes de su suharquetipo T; nosotros
. MADRID, Biblioteca Nacional, ms. 4245.
no lo �en�os en tan . alta estima. Sin embargo, cuando Papel. Primera mitad del siglo xv; 210 X 150 mm.;
el testunomo de Z comcide con otros mss., cabe pensar 288 fols., numeración reciente a lápiz. Varias manos. En­
cuadernación : piel sobre pasta y broche.
El contenido de este ms. en variadísimo: 1 ) La come­
que el Toletanus - y algo similar pensamos del Matri­
tensis - no es ya un francotirador irresponsable sino un
dia Andria de Terencio; 2 ) Boetius: de consolatione li­
;
aut�tico representante de «un texto en circul ción» y,
bri Il; 3 ) Epístola magistri bernardi de regimine familie;
4) Psalmi; 5 ) Esopus: Fabulae; 6) Eberhardus Betlnlnien­
postb�emente, en ocasiones, del texto más legítimo. Así,

sis: Graecismus; 7) Líber de sacra doctrina; 8) Altercatio


por eJemplo, nosotros aceptamos, en el v. 66, el iocis de
ZM(HKSUGN), frente al modis de los demás editores
(apoyados en POVDRI): también tenemos en cuenta el corporis et anime; 9) Lectio defunctorum; 10) Facetus;
verso 100, de final paralelo. Un dato suplementario a 1 1 ) Pamphilus
de amore; 12) De doctrina mense; 13) De
nuestro favor es el Arcipreste de Hita, cuya traducción
Discrepamos hondamente de Becker e.tl cuanto a
la si­
altera doctrina mense.

alemán
ap�ta claramente a iocis en el origiilal latino que él co­
tuación y valor del Matritensis. Según el autor
nuestro manuscrito es un ejemplar. contaminado que él
IlOCla:

Conortadme esta llaga con iuegos e folgura (e. 605 e). sitúa en determinada familia (cf. su stemmt�). Para 1»
sotros, M tiene muy poco que ver con los mss. que le
(Corominas, en su reciente edición del Libro de buen rodean en el stemma de Becker.
año
am�r, cambia aquí el texto tradicional y .prefiere otras Este autor cree que el Mmritensis remonta al
vanantes manuscritas.) 1491; pero es bastante más antiguo, y, JI1IÍ$ que conta­
tante
Otra buena lectura de Z(GN) es largis del v 409 (fren­ minado de otros mss., lo creemos buen represen
te a la falta largius de los restantes mss.); etc. · ( iunto con el Toletanus) del temprano estado líquido del
En el verso 429 (hesito) encuentra Becker (p. 187-188)
uno _de los e�res-guía de la tradición; la forma correcta con­
texto.
La cronología tardía de nuestro ms. y su .�·
(hestto) está atestiguada por una minoría <k códices creta en el año 1491 se · funda en una nota que se lee
(PUIM); la masa ha acogido en su lugar la glosa nescio; teaidos
COII cB
en el folio 1 v. Hay una lista de los trttados

72 "
el volumen, y, acto seguido, se añade: Libri suprascripti
continentur in hoc uolumine scripti a francisco Lupo ba­
calario in sacra theologia anno m.q.n. primo = 1491).
1 dencias notables hasta con

.
f .
como el F(lores) o e1 P,arzst
los mss. de mayor pres
nus) 843
305 affert FM' 49 1 ancipit .
0•
·
ris FZM; 629 et FZM.
tigio,
·

(
Ahora bien esta nota no puede tener el sentido que se M coincide con P o se a.P�xun
a a él · 448 suus . .
. ta-
. . . tam;, M
men] tamen . . . nimis p ntmts
. 535 paru al
le ha atribuido: a) Es una nota tardía; b) Los tratados s ' ición de los
consignados son de manos muy distintas, por lo tanto ni que el de M
una
sepe MP. Ambos mss. presentan pos
p es tran
mayor '
pueden atnbuirse todos ellos al Bachiller Francisco Lobo la di
el fallo de .
versos 693-69 4, pero
alu da transpo
puesto que P, adema,s de
sición, omtte
ni a ningún otro autor único; e) El carácter paleográfico
los vv . 691-692. imil " ares cuya
Y otros datos s
del Pamphilus ( y de otros tratados que le acompañan)
nos lleva con certeza a la primera mitad del XV. . o M es
.
e·Cómo mterp
retar estos
.
. e d os.
ms.,
d
No vemos más que una manera razonable de entender , 0 M es un
Uno

la discutida nota, a saber: «Los libros supraescritos for­


enumeración sería mte
un ms. contaminado de tod
rmmable?
d
os los emas
_ e aÍternativa es im­
man el contenido de este volumen, y - sobre este volu­
r:-�n: r:s
p
totalmente ind�<;'íente. la única posible.
men como original - han sido copiados por el bachiller posible en la pract ca La:
.
marcada
t
y precisamente por su m e�
dencia va ocasional-
Francisco Lobo en 1491 ». En otras palabras: el año 1491 afinidad con
se refiere a una copia hecha sobre el actual matritensis
creemos que
ros' sm
mente con unos o con ot M es
4245, no a la confección del volumen en sí, que es una , hemos adelantado,
.
nmguno. Segun flui do del
- como z - una buena
muestra del estado
colección de tratados copiados por distintos autores en
os siglos XIII y XIV·
texto del Pampbt¡us en J
·
uscrt
Son pues nuestros man
distintas fechas. a tener
"tos dos testimonios
El hecho de haber identificado el contenido de la ro­ bes..: .... .... ni superva-
cada caso ' sm su"
o.uu-
.
lección tiene su mérito y no estaba al alcance de cualquie­ muy en cuenta en Habrá incluso
y en conJUllto·
lorar sus 1ecturaS 4 prtori
·
ra, ya que varios de los tratados carecen de título. La:
290 (lectura aceptada
identificación es sin duda obra del bachiller Lobo, y la

algún caso, como el fall
or del
que la �a
legitima está casi
nota debe ser de su propia mano. ces ( sólo
) s códi
por todos los edd. ), en
. · da por nues
Becker ( p. 199) reconoce, acertadamente, que el Ma­
. tro
exclustvamente atesttgua· . de U ·
otuo
tritensis tiene coincidencias con varios grupos de mss., acompañados por el tesun: . rdemos que el
pero se equivoca cuando, guiado por algunas de estas ms . �-
· ementana, reco
Como obs�ón
el de Toledo, un
com p,1 .
coincidencias, le asigna un determinado lugar en su stem­
lo
de on-
es, com o es
ms . de Madrid no
ma, como «mS. contaminado». el "tensis es español
texto son :
Nosotros no vemos marcada afinidad de M con ningún
portado a nuestro � ;
gen. Hispanismos vt
Ma:
sthles
15 3 fe rmosa
en s us)·
r non);
(� p:dr;
(po
»,
no
manuscrito ni con ninguna de las familias establecidas por (castellano «perra
s�s ) 390
(por formos a); 296
Becker. Ocasionalmente coincide con unos o con otros, 664 crecet (por cresczt ·,
tanto en buenas como en malas lecturas. Presenta coinci- por lepus).
75
14
Para concluir y plasmar ya nuestras ideas sobre la tra·
dición del Pamphilus acudimos al adjunto gráfico.
Situamos en los extremos, además del especial1simo
F(lorilegio), los mss. españoles: quizás los menos «sabios»
de los testimonios aducidos, y, como tales, consignan con
la misma facilidad las lecturas más aberrantes o las más
genuinas.
Viene luego, apuntando a la zona central, el P(arisinus)
8430; a continuación OHKV, con lejana afinidad entre sí:
los cuatro ofrecen dos notables coincidencias en los versos BffiLIOGRAFíA
129 (corpore) y 411 (quantum Veneris); y es muy fte..
cuente que vayan al unísono dos o tres de ellos.
Y, por último, situamos los grupos SU, GN, DRI, con
un parentesco no excesivamente claro en su origen (fa..
milia L\ de Becker ), pero ramificados luego en subgrupos
perfectamente definidos entre sí.

F Z P O H S U G N D R M

76
ALFONSI, L., La letteratura latina medievale, Milano,
1 972.
BECKER, F. G., Pamphilus, Prologomena zum Pamphilus
de Amore und Kritische Textausgabe, Düsseldorf,
1972.
CO H EN, G., La comédie latine en France au xn· siecle,
París, 193 1 .
FARAL, E., Recherches sur les sources latines des cantes
et romans courtois du moyen áge, París, 1913.
FARAL, E., Les Arts poétiques du xn· et du XIII· sie­
cle, París, 1923.
FRANCESC H INI, E., Teatro latino medievale, Milano,
1960 .
}ACOBSEN, ]. P., Essai sur les origines de la comédie en
France au moyen áge, París, 1910.
LEcov, F., Recherches sur le «Libro de buen amor», Pa­
rís, 1938.
LmA DE MALKIEL, M. R., La originalidad artística de la
Celestina, Buenos Aires, 1962.
MANITIUS, M., Geschichte der lateinischen Literatur des
Mittelalters, München, 193 1 .
MENÉNDEZ PELAYO, M., Orígenes de la novela, Ma-
drid, 1962.
MoRAWSKI, J. DE, Pamphile et Galatée par ]ehan Bras­
de-Fer, poeme franrais inédit du XIV8 siecle, París,
1917.

79
PALADINI-M. DE MARco, V., Lingua e lette
ratura me­
dio/atina, Bologna, 1970 .
RABY, F. J. E., History of secular Latín
Poetry in the
Midále Ages, Oxford, 1956 .

Medievali N. S. 18 ( 1962), pp. 209 ss. Xlb' Studi


VINAY, G., «La comedia latina
del secolo

MANUSCRITOS Y SIGLAS
(en nuestra edici6n y en la de Becker)

SIGLAS
Rubio- SIGLAS
G. Rolán Becker

A Esttasburgo, Bibl. Municipal, cod.


85 (siglo xv).
- Berlín, Bibl. Nac. de Prusia, cod.
Hamilton 390 (siglo xm).
- Berlín, Bibl. Nac. de Prusia, cod.
Diez. B. Sant. 4 (siglo XIV).
Ba - Berlín" Bibl Nac. de Prusia, cod.
lat. 4.0 781 (año 1468).
.

- Berlín, Bibl. Nac. de Prusia, cod.


Diez. c. qu. 59 (año 1804).
- Basilea, Bibl. Univ. cod. F VI 15
(siglo XV). .
= . BeSilea, Bibl. Univ. cod. F IV 9
.

(1445-1449).
- Brujas, Bibl. .Munic cod. 548 ( si­
glo nv), fols. 56 v.-71 v.
• .

Bg, - Brujas, Bibt Munic. cod. 548 (si­


glo nv), fols. 107 r..122 v.
. - Bréslm, Bibl Univ. cod. IV 2,o 42
( sigÍo ;mt).; .
• .

80
SIGLAS
SIGLAS
SIGLAS
Rubio- Rubio- SIGLAS
G. Rolán Becker G. Rolán Becker

Br2 Breslau, Bibl. Univ. cod. IV 4 .0 53 Lo Londres, Brit. Museum, cod. Cot­
(siglo xv). ton Titus A XX (siglo XIV).
Bs Bruselas, Bibl. Real de Bélgica cod. Munich, Bibl. Publ. de Baviera,
cod. 416 (año 1439).
Munich, Bibl. Nac. de Baviera, cod.
20787-89 (siglo XIV).
D Bu Budapest, Bibl. Univ. cod. 99 (si­
glo xv). 25187 ( siglo xv).
Erfutt, Bibl. Amploniana, cod. 2.0 M Ma Madrid, Bibl. Nac., cod. 4245 (si-
glo xv).
_

20 (siglo XIV).
Erfurt, Bibl. Amploniana, cod. 4.0 1 N Nápoles, Bibl. Nac., cod. V.E. 55
(siglo XIV). (siglo xv ).
G Er Erlangen, Bibl. Univ. cod. 624 (si­ 01 Olomuco, cod. C.O. 300 (año 1456).
glo xv). o
_

Ox Oxford, Bibl. Bodleana, cod. e. Mus.


Ga Gaesdonck, Collegium Augustinia­ 213 ( siglo xv).
num, cod. 9 (siglo xv). F París, Bibl. Nac. cod. lat. 1515 5 (si­
H Hamburgo, Bibl. Univ. cod. philol. glo XIII; es un Florilegio).
126 (siglo xv). París, Bibl. Nac. , cod. lat. 8513 (si­
J - Jena, Bibl. Univ. cod. Bud. q. 105 glo XIV).
( siglo xv). p París, Bibl. Nac., cod. lat. 8430 (si-
glos XIII-XIV).
Ps
Kremsmünster, Bibl. del monaste­
rio, cod. 74 (año 1478 ). París, Bibl. Nac., cod. lat., nueva
Kremsmünster, Bibl. del monaste­ adqu. 153 (siglo xv).
rio, cod. 1 1 (siglo xv). París, Bibl. Nac., cod. &anc. 25405
Ka Karlsruhe, Bibl. Prov., cod. Etten­
.
Perusa, Bibl. Munic. Augusta, cod
(siglo XIII).
heimmüster 35 ( 1474). Pg
Ko (siglo xv ).
_

K - Copenhague, Bibl. Real 1634 (si­


.
Praga. Narodni Museum, cod. X.E
G. 85
glo xv).
Kr 6 ( 1460-70).
_

- Cracovia, Bibl. Univ., cod. 2458


Praga, Bibl. Publ. y Univ., cod. LG.
u
(años 1460-1480).
L Leyde, Bibl. Univ., cod. Lipsii 5 1
- 34 (año 1474).
(siglo XIV).
82
SIGLAS
SIGLAS SIGLAS

G. Rolán
Rubio-
Rubio- SIGLAS Becker
G. Rolán Becker stria, cod.
Viena, Bibl. Nac. de Au
3 123 (siglo xv ).
R Wa
stna, cod.
Pra Praga, Bibl. Publ. y Capitular, cod. .
L. 18 (siglo xv).
-

Viena, Bibl. Nac. de Au


3 1 14 (siglo xv).
N W4
St Stuttgart, Bibl. Prov. cod. poet. 4.0
ip. cod. A 4
-

28 (año 1468). Wt Trebona , Bibl. Munic


s2 Stuttgart, Bibl. Prov. cod. poet. 4.0
e 10 3
( 1452-58).
eod
Zürich, Bibl. Central,
·
3 1 (año 1472).
Tb (siglo xv ).
S Z
Tubinga, Bibl. Univ. cod. Me. 104
(siglo xv).
z To Toledo, Bibl. Capit. cod. 102-1 1 (si-
glo xm).
-

H u Utrecht, Bibl. Univ. cod. 820 (si-


glo XV).
-

Vt Roma, cod. Vat. lat. 2868 (s. XIV).


v2 - Roma, cod. Vat. lat. 5185 (s. xv).
Va Roma, cod. Chig. H VI 205 (si-
glo XV).
-

v4 Roma, cod. Vat. lat. 2864 ( 1430-50).


v�� Roma, cod. Palat. lat. 1900 ( 1 470-
-

85).
Vgt Venecia, Bibl. Marciana, cod. lat
XII 44 ( 4375) (año 1444).
-

Vg:, Venecia, Bibl. Marciana, c.od. lat.


XII 1 16 (4386) (siglo xv).
-

Vgs Venecia, Bibl. Marciana, cod. la:.


XIV 335 (10704) (siglo xv).
V Wt Viena, Bibl. Nac. de Austria, cod.
303 (siglo xm-XIV).
-

1 w2 Viena, Bibl. Nac. de Aust.riá, cod.


3219 (siglo XV).
-

85
PAMPHILVS P.ANFILO
( PAMP H ILVS)
Vulneror et clausum porto sub pectore telum· PÁNFILO Estoy herido dardo alojado en el ca:
y llevo un
razón · mi herida se agrava sin cesar Y, con ella
Crescit et assidue plaga dolorque michi. , mt
Et ferientis adhuc non audeo dicere nomen
'

re
torm:nto. No me atrevo a decir todavía el nomb
Nec sinit aspectos plaga uidere suos; ' asestado el golpe, ni la llaga
permite observar el aspecto que presenta; (5) por.
de la mujer que me ha
Vnde futura meis maiora pericula damnis 5 c:Ho
Spero; salutis opem nec medicina dabit. me figuro, para mi daño, mayores riesgo s; la medi cma
Quam prius ipse uiam meliorem carpere possu no dará con el remedio de salvación. ¿Qué vía
es la
m?
Heu michi! Quid faciam? Non bene certus eo. mejor para poder iniciar la marcha ? ¡Ay de mi! ¿Qué
he de hacer? Ando sin rumbo bien fijo. Me
Conqueror estque mee iustissima causa querel lamento,
y mis quejas están altamente fundadas, ya que
e
10
Cum sit consilii copia nulla michi. ' no vis­
Sed quía multa nocent, opus est michi querere multa : lumbro ninguna salida a mi problema.
Nam solet ars dominum sepe iuuare suum (10) Pero, si muchos son los inconvenientes, debo
St mea plaga suos denudet in ordine uultu buscar muchos remedios: pues el arte suele socorrer
. .

Si mi he­
muchas veces a quien lo tiene a su alcance.
s
it'
Que sit et unde uenit armaque quis po�u
Perdet et ipsa sue fortassis spem medicine. 15 ente su .as� , sus ca­
la
rida dejara obser var detenidam
racterísticas y su origen asf como
Spes rdicit dominum fallit et ipsa suum tdent tdad � �e
atntinañ
.
persona que disparó el arma, (15) sm
.
St tegat ex toto faciem motusque dolor duda a
is

e U pena P. mee] michi R. querele ] querela I


3 et] sed ZSUGN. fenent:Is1 feruentis
2 assidue] assidua D: p�] plagaqu doloris U.
•• adhuc D··
9
P adhuc] nm
nomen] modum G. michi] om. R.
..- 10 michi] mei PHKV.
4 nec] non HK. plaga . . . suos] p"---
·
-

nam solet ars} solita F.


11
- suas N· res est
5 Post 6 K. unde] inde OK.
denudet] denudat KGN. .
12
7 qu� ] qua S quod H. carpere J espere OM GN. armaque 1
···

possum ZP·. que sit et] et ferat P. uerutl fent arma


13
lX?SS� HyiM PClSSem KSUGNDR PClSSUnt Ó quis et Z.

ZM. quis 1 .,rt ,GN


14
8 nuchi J ZODM· J �
eto
nuser I. certus . tutus PHKVSUGNRI 15 perdet] perdit Z tm=bet. GN lJtSll tpse rv·
16 faDit et l et faDit
• ·

KGNR. • eo] •

Y.
88
Et nunquam querat plaga salutis opero, ella misma toda esperanza de remedio. La esperanza
Forsitan euenient peiora prioribus illis reconforta o decepciona a quien la concibe. Si mi he­
Et michi continget protinus inde mori. 20 rida ocultara radicalmente su rostro y las contracciones
Estimo monstrari melius, nam conditus ignis del dolor, sin acudir jamás en busca del propio remedio,
Acrior; effusus parcior esse solet. tal vez entonces me sobrevendrlan mayores males, (%0)
Ergo loquar Veneri, Venus est mors uitaque nostra, y de aquí podría derivar la causa directa de mi muerte.
Ducenturque suis omnia consiliis. Es mejor, creo, mostrarla: un fuego oculto es más
Vnica spes uite nostre, Venus indita, salue! 25 violento; si se desparrama, suele debilitarse. Así pues
Que facis imperio cuneta subire tuo, me dirigiré a Venus : Venus es nuestra muerte y nues­
Quam timet alta ducum seruitque potencia regum, tra vida, y sus consejos guiarán toda mi conducta.
Supplicibus uotis, tu pía, paree meis! (25) ¡Única esperanza de nuestra vida, ínclita Ve­
Ne sis dura micbi precibusque resistere noli, nus, salve! ¡Tú que logras mantener sumisas a tu
Sed fac quod poseo; non ego magna peto. .30 imperio todas las cosas, tú a quien temen y sirven las
Dixi non magna; misero michi magna uidentur, altas potestades de Duques y Reyes, dulce Venus, apiá­
Sed tamen ista dare non tibi dif:ficile est. date de mis humildes súplicas! No seas cruel, no te
«Annuo» die tantum, iam iamque beatus habebor resistas a mis ruegos; (31) haz lo que te pido; no es
mucho lo que pretendo. He dicho que «no es mucho» :
es mucho a los ojos de un desgraciado como yo; pero
Et sic euenient prospera cuneta michi.
Est micbi uicina, uellem non esse, puella, .35
Si non subueniat gracia uestra michi, a ti no te resulta nada dificil otorgármelo. Di tan s6lo:
Nam solet amoto plus ledere proximus ignis : «Concedido»; y al instante me consideraré feliz, y ya
Me, si mota foret, lederet ipsa minus. todo me saldrá bien.
Fertur uicinis formosior omnibus illa: ( 35) Tengo por vecina a una joven; ojalá no la tu-

19 (}iit�t] eueniunt DRI eueniant O uenient K. illis] istis


20 micbi PH: me continget] contingit PSDRI continet O.
cett.
ire di:xi] die si G.
30 quod] que POSU.
non sit tibi difficile U.
inde] O. 31
21 �nstrari] mostrare K. melius] esse melius M. nam] iam Z
qwa H.
32
annuo ] annue PN animo
non tibi difficile est]
OKD. . . VUM.
34 euenient] eueniunt DR prouement H peruement
33
23 loquar] loquor GNI. nostra] nostri ZK mea NM.
24 d�turque] ducunturque OHSU uincenturque V. prospera cuneta} cuneta prospera G.
25 wtc: nostre ZPHVSI: nostre uite OKUGNDRM. 35 uellem non esseJ uelle non ue:lle D. puella] puellam
26 subue] sub esse GN.
Z7 au1a R. 37 amoto] admotus 1 ad motos D adtnota G
OKGND.
28 meisJ michi GN. 38 me] et DRI que OUN. mota] n:mota ODI (corr. fY). rru-
alta] · .
V� SDI non KR. dura] dira U. precibusque] precibus nusJ Venus K.
39 formosior] famosior D. illa] una U.
29

90 91
40
�iera, �i tu favor no ha de acudir en mi ayuda, pues el
Aut me fallit amor, omnibus aut superest.

Incendio cercano causa más daños que el lejano: así la


Hec mea transiecit certis precordia telis,
Tela nec inde queo ui remouere mea.
muchacha, apartada de mi, me haría sufrir menos. Pasa
por ser más hermosa que todas sus vecinas; (.) o
Vulneris inde mei crescit dolor omnibus horis
me ciega el amor, o efectivamente las supera a todas.
Decrescitque color uisque decorque meus.
Hec nulli dixi nec que michi uulnera fecit.
los dardos
45
Esta joven me ha atravesado el corazón con
certeros de su amor,. y ni con todas mis fuerzas,
Iustaque causa fuit, dicere que uetuit;
Dtatur
. .
logro ya arrancar estos dardos de su sitio. El dolor de
- et fateor - me nobilioribus orta:

mi herida se agrava de hora en hora, y decae mi salu­


Huic ideo metuo dicere uelle meum ·
Fertur - et est uerum - quod me sit cior illa : di dable color, mi energía y mi apariencia.
( 45) A nadie he hablado de mis cuitas ni de la mujer
Et decus et dotes copia sepe rogat: 50
Nec michi sunt dotes, decus ingens, copia grandis,
Sed quod habere queo, quero labore meo.
que me ha malherido. Tiene fundada justificaci6n el
motivo que me impidi6 hablar; se dice - y estoy de
acuerdo - que es de cuna más noble que la mía: por
Dummodo sit diues cuiusdam nata bubulci
Eligit e mille quemlibet illa uirum.
Illius in forma nostros tremor occupat artus eso temo declararle mi amor; se cuenta - y es ver­
dad - que ella es más rica que yo: (58) con frecuen­
55

cia la riqueza requiere honores y prebendas: yo carez­


Et magis hoc uotum dicere causa uetat.
Concipit ingentes animos fiducia forme
modum dominam co de prebendas, de altos honores y de grandes recur­
sos; y lo poco que puedo tener, lo gano con mi �jo.
Inque non sinit esse suam.
Has de corde meo temptaui demere curas·'
Con tal que sea rica, la hija de cualquier boyero puede
elegir entre mil un marido a su gusto.
41 :n�:.t ] transfixit ON superat K. certis] (55) Ante su belleza un temor se apodera de mis
ceteris M di-
miembros: raz6n de más para impedir que le hable
4
2 queo] quero de mi amor. La confianza en la propia belleza vuelve
43 inde] tatnen O unde U.
U.
44 CX?lor . .. decorque] color . . . t-1... ...-e U """"' a la mujer orgullosa y le hace perder el sentido de la
....L':Iu
...., '
medida. He intentado desterrar de mi corazón estas
.2--- colarque p.
wsque] usque P.
•••

45 �] hoc ZKVR hac O (corr. 0'). nulli ] ulli NM· nec]


ms1 R hec H. que] qui P. micbi] mea zs
� que] quod Z. uetuit] uetuit i1la M
� ��: arta est PHUGNI ortam VM.
puc:Íutt
O metuit P. 52 quod] quid U. qucro} poseo K
48 hwcl bis � hils HKVM. ideo ZPSUGN I: igitur OHKVDRM· 53 dum] cum UI.
9 4 me Sit]
. su me KSUM. 54 quemlibetJ quem ue1it (uofit. N) SUGN.
50 rogat] rogant PGNDM. 55 oostros] meos P. trematl úmor O teDlOI' I IUllOl" GM.
51 !n 1114rg: K. nec] non ZO. decus ingens] -...
m-.......- decns N· 56 hoc] hec ZHUR.
mgens] 1ungens O. 58 modum] taOifó. SGNR.
59 hul aam P.
92
Sepius obstanti tune magis arsit amor. 60 preocupaciones; (60) pero cuanto más resisto, más se
En mala nostra uides, en nostra pericula nosti. inflama mi amor. ¡Bueno! Ya ves mis males, ya cono­
Vnde, precor, precibus mitis adesto meis. ces los riesgos que corro. Por lo tanto, te lo ruego, sé
Non michi respondes nec dictis porrigis aures, propicia a mis súplicas. No me contestas ni prestas
Nec tua clara meum lumina lumen habent. . . oídos a mis palabras, ni tus ojos claros tienen para mí
Aut tu tolle tuas nostro de corde sagittas 65 una mirada de luz. . .
Aut tu seua tuis uulnera pasee iocis ! (65) ¡Arranca de mi corazón tus flechas, o alivia con
Quis posset tanti curam tolerare laboris tus gracias el cruel dolor de mis heridas! ¿Quién po­
Que domino flenti premia nulla daret? dría soportar una cuita tan fatigosa sin recibir en cam­
Insto precando tibi, michi nam dolor anxius instat bio la menor compensación a sus lágrimas? Te apremio
Assiduasque preces concipit ipse dolor. 70 con mi súplica porque a mí también me apremia la
angustia del dolor, (70) y el do!?r a su vez me inspira
(VENVS) incesantes súplicas. )

Tune Venus hec inquit: Labor improbus omnia uincit, VENUS Entonces Venus le dijo: El esfuerzo obstinado
Qualibet et poteris ipse labore frui. vence todos los obstáculos; y con esfuerzo podrás tam­
Et monstrare tuos animos nulli uerearis' bién tú conquistar a la mujer que te guste. Y no tengas
Vix erit e mille que neget una tibi. reparo en declarar tus sentimientos a ninguna mujer:
Quamque precando petes, prius aspera forte negabít, 75 apenas habrá una entre mil que te dé una negativa. (75)
Sed lene pondus habet íllíus asperitas. Cuando pretendas a una suplicán<lola, es posible que
Nam iurando prius quos uenditor ípse negabat empiece por rechazarte con dureza; � su rigor tiene
muy poca importancia. Efectivap)el tl e ya puede el ven·
. -

DRK" tibi (michi om.) GN michi (tibi om.) P:'nam] nostet


60 obstanti] instanti OSU instante H. tune] te H. arsit] auxit
P artat H hesit O.
61 en . . . en] en . . . et SU tu . . . et O en tu DI et et H. O tum Dain Evesque. instat] urget KGNDR.
nosti] cemis V. 70 ipse] iste SU ille ZR inde P.
·· · ···

63 non] nec HSU. nec] non Z. porrigis] porriges RM. 71 tune] nunc ON. hec] hoc MRI.
65 nostro de cordel de nostro corde OHKSU de corde nos­ 72 qualibet ZOSN: quoh"bet cett. ipse] ipso GN arte KS.
tro z. 74 uix] uis Z. el in Z. neget] negat KGN.
66 seua] sana V scena O. iocis ZHKSUGNM: modis POVDRI 75 quamque] queque O quodque H quamuis GN. �1
(cf. u. 100). petendo S petenda GN negando U. petes POHU:
petts
67 tanti curam] tanti causam SU curam tanti D causam tanti ZKVSGNDRIM.
H curas tanti P. 11' r).
76-n Om. KG (add. ;, t111g.
68 UDRI. 76 illius] ipeius PN.
n namJ namque D. pñus] prior u. quosl quas O.
que] qui
Om. K, add. in marg. 1(2. insto POVUDRM· isto z iusto negabat
negabit OM nepuit Ul.
69
SI iuste HGN iusta 1(2 Cohen Evesq.e. tibi �1 tibi me

94 "


dedor empezar jurando que no vende: un comprador
Venales census improbus eníptor haber. obstinado acaba llevándose la mercancía. No hubiera
Nec mare transisset, pauidus si nauta fuisset hecho la travesía el marinero si se hubiera acobardado
Turgida cum primum restitit unda rati. 80
(80) al sufrir su embarcación el primer embate de una
Ergo tuis primum si non fauet illa loquelis, ola embravecida. Por lo tanto, si aquella mujer, al prin­
Arte uel of:ficio fac tamen ut faueat. cipio, no responde favorablemente a tus requerimien­
Ars animos frangit et firmas diruit urbes; . tos, arréglatelas, a pesar de todo, con tu � � tus
Arte cadunt turres; arte leuatur onus; mañas para que responda. El arte vence resiSt�
Y
derriba sólidas ciudades; (85) con el arte se vtenen
Et piscis liquidis deprenditur arte sub undis · 85
Et pedibus siccis per mare currit homo. abajo los castillos; con el arte una � pesada se
Rebus et in multis ars adiuuat of:ficiumque: vuelve ligera; con el arte se pez baJo las aguas
caza �
Pauper sepe suo pascitur of:ficio; cristalinas y el a p1e .
enJuto sobre las
hombr e corre
Et quamuis iusta sedatur principis ira,
90
aguas.
Seruat et illesum corpus opesque reus; Son muchísimas las ocasiones en que nos prestan
Et gaudet locuples qui fiere solebat egenus; ayuda el arte y la inventiva: el pobre come no �
Et modo uadit eques qui solet ire pedes. veces gracias a sus mañas; por justo que sea el enoJo
Quod donare sibi minime potuere parentes de un príncipe, se logra aplacarlo (98) y .así el �pable
Hoc exercenti iam dabit officium. conserva la integridad de su persona Y de sus b1enes
;
acos­
y vive feliz en medio de· rique28S .quien
Officiumque tuum primum si forte recusat, 95 estaba
tumbrado a llorar en su indigencia; y anda ahora
Tu seruire tamen esto paratus ei. a
Hiis poteris superare minas causantis amice, de ir a pie. Lo que
se lo
caballo quien tenía la costumbre
no pudieron darle en modo alguno sus padres,

78 census] mentes OGN.


or su inven tiva.
al pnnop1o tus
dará al vivid
(95) Si casualmetn e la mujer rechaza
. . .

79 nec] non ZOVGNIM. para �­


80 nugidaJ turbida R horrida GN. atenciones, tú, no obstante, mantente a punto
las amenazas de annga
82 officio ] officiis O ingenio HK. virla. Así lograrás desanwtt
81 illa] ipsa PI. una
83 animo&] homines (et s. 11. animos) .P. diruit FZPDR: destruit 92 modo] iam P. uadit l gaudet G gaudet et s. 11. uadit N.
eques] eqpos U. pedes} per
OHK.VSUGIM distruit N.
li�dis] in _Iiquidís o. deprenditur] deptehenditur zvu. pedes R.
86 cumt] transtt SU. Post 11. 86 leg11ni:IW 1111. 207-208 in Z. Post 276 in D.
8.5

87 multis] cunctis KSU. 93 sibil tibi


93-138
OHMdabS!JÍ � PVR.
88 officio ] ingenio M officio et s. 11. arte O officio et s. 11. uel 94 �] GN
tt] · 1 ..:1..: R. recusatl .KCQSet OKIM.
9.5

pnmuml p,mw ,.....
mox
st
ingenio N ingenio et s. u. officio K inpio uel officio, V.
·

90 seruat] seruet P. illesum] ille suum O. opesque] et opes­


:·� �1 �

po.
que R opw¡que U. reus]rei . G suas PV. � =� ::;:o.w-J poteS D.
potcnS R.
teris supeme superlR. IDUI8S.
91 solebat] solet ZO. .
97
.

96


en busca de excusas, y conquistarás como tal amiga
Fiet amica tibi que prius hostis erat a
In qui�us esse solet loca sepius illa freq�enta, la que empezó siendo tu enemiga.
100 vida
�lUe potes pulchris pascere pasee iocis; Frecuenta los lugares donde ella suele hacer su
Gaudia semper amat et ludiera uerba iuuentus. y, (100) si puedes toma parte en alegres diver sione s,
y
r
Et iuuenum mentes hec in amore mouent. tud siemp re le gusta la alegría las
;
hazlo a la juven
Necnon semper ei te letis uultibus offer: amor en
bromas divertidas . Todo esto promueve el
Est cum leticia pulchrior omnis homo las mentes juveniles. Mas todavía: presén tate siempre
Nec nimium taceas nec uerha superflua dica�· 105
ante ella con cara sonriente: la alegrí a hace al hombre
Despicit e mínimo sepe puella uirum. ' más atractivo. (105) No seas dema siado callad o ni ha­
una
.
Exotat et nutrit facundia dulcis amorem frecu encia insignifi cancia pro­
bles con exceso; con
voca en una joven el desprecio hacia su
Et mulcens animos mitigat ipsa feros . galán . Una
St locus est, illi iocundis uiribus insta: y
.
alimen ta el
dulce elocuencia en cambio despierta
qu�. uix sperasti, mox dabit ipsa tihi. 1 10 a los cora zones sal­
amor: con su arrullo amansa hast
Non strut mterdum pudor illi promere uotum '. n, aprémiala con delica da
· hoc magis ipsa negat. vajes. Si se presenta la ocasió
Sed quod habelle cuptt violencia; (110) ella mism a te dará al insta nte lo que
apenas te atrevías a esperar. El pudor
.
Pulchrius es� putat ui perdere uirginitatem le impide a
� dicat: «De me fac modo uelle tuum».
veces abrir su corazón; pone el mayor
empeño en re­
Hoc rumt� caueas, si sit tibi Cl1lta supellex: 1 15
husar lo que más ansía tener. Con sidera más honr oso
Nesoat esse tuum pauperiemque tuam ;
perder, forzada, su virginidad que deci r: «To ma, haz

(115) Una importante precaución en el caso


de mí lo que quieras».
de que
. ón y
98 Sic legitur in V.. que p h tu atuendo sea pobre: que ella ignore
· tu posici
erat fiet a.mica tibi. fiet]
J� 0tts
99
fiat R nec I sit K. que
S? let loca] 1� solet I. illa] ¡� z ipse OHV·
100
que:; poteris V. iocis]
modi� :
Slue potes] s1 non potes S · ue potes N si que poteris G

G. illi] ibi I. uiribus] uerbis D


p
109 est] om.
101 ludiera] lubrica D. uersihus uel
mouent] trahunt VSUG trah:ll!'t et s. u. mouent N.
uiribus Z. insta] ista Z. VSUGNRL
110 quod] que GNI. mox] iam ZOK.V. ípsa] iUa
= [l
102
necnon] nec nisi SUR! et nec V. ei] om. O. letis]
111 sinit] sciuit O sunt I. illi] iUam GN om. R.
promete] pro-
103
s· offer ] offert M.
.
letibus G. uultibus] menti
est] et H. pulchrior] pulchrius dere P depromere R.
lmbere K. ipsa] illa
104
112 sed] et GNI. habere copit ] copit
negat uel uetat H.
·
105 nec] non DR.
106 despicit] despiciat M.
de K.
ZHKUI. negat] uetat VGND
excttat] iDCltat. p nutrit] fouet R. facundia] CODCOJ.Idía
t 114 de me] de se DRI
.
e s. u. facundia K.
115 hoc ] hic K. caneas] fugimus U taceaS K.
sil cum R. curta]
107 •
• te

Ipsa ipsa Z illa HSUD parua ZDRIM panca lt


108 .
mulcens] mulcet O multos R. lpsa] .
ipse G. feros] ueros G. 116 nesciatl nescit G.

98 99
Exiguo pulchram ducit sollercia uitam
tu pobreza; el ingenio lleva una vida decorosa incluso .
Iocundoque suas ore tegit lacrimas
. en la escasez y oculta sus lágrimas bajo alegre máscara.
Quod no es simulare potes dicti
� s habituque; Con tus dichos y tu conducta puedes fingir lo que
120 no eres; (120) con un poco de ingenio se alcanzan los
Maxuna sors paruo contigit inge
nio.
Plurima mundus habet sua que uici
. _

De quibus apta sibi plura referre potes


nia nescit, mayores éxitos. Hay por el mundo infinidad de cosas
. ignoradas en la vecindad; puedes contarle muchas de
ellas aplicables a su caso. Convéncete: son muchos los
Crede quod interdum multis
mendacia prosunt,
que de vez en cuando sacan partido a las mentiras, y,
Et quandoque nocet otnnia uera
loqui.
Et famulos famulasque domus
sibi sepe loquentes 125 alguna vez, es contraproducente decir toda � verdad.
(125) Conquístate con palabras y obseqmos a los
Allice colloquiis muneribusqu
e tuis,
Vt semper referant de te bon
a uerba uicissim servidores y sirvientas que tienen trato frecuente �
ella en casa para que entre sf siempre hablen de t1
Et pascant domiÍiam laudi
Dum dubio dubias mentes in pectore
bus usque tuam.

An faciat uel non, nescia uell


uersat en términos elogiosos y recreen constantemente a tu
130
Tune � multo t mptami
e tuum ' dama con tus méritos.
. � ne 'sepe fatiga, ' Mientras ella en su incertidumbre da vu�tas en el
Vt octus possts uictor amo
Pelli.tur huc animus honúnum
re frui. corazón a sus pensamientos (130) para saber -; i�
uel pellitur illuc rante! - si ha de prestarse o no a tu amor, tú, prea­
Sepe labore breui, dum manet in
dubio . samente entonces, aprémiala multiplicando �ás Y más
tus insinuaciones para poder adelantar tu triunfo Y go.
zar del amor. ordinariamente un leve esfuerzo basta
para arrastrar en uno u otro sentido a la mente hu­
117 Om. G t>u<:hram -·'-'--
1 18 Post 119
uitaJn ] .t''-UUl
N . suas·]· · suo K suos llliD uultum F Euestp¡e. mana mientras está indecisa.
.
119 Om. G. es] est M. D . • ••

120 sors ] pan uel sors


121 sua] et P. uicinia ] V. contigit] contulit V
NM
122 dubio dubias PSUGM: dubias dubio ZOHKVDRI dubio
uicina
dubitans N. mentes in pectOte uersat] uersat sub
�P� = -}Ltes] po · 129
tes. piusa referre sibi D. potes] �
l23 mentes GN. pec:tote] corpore OHKV. uersatl umant
uerset I
crede] credo PKGNDI
uera] uerba S (non P) uete z. an uel
. .c.cvvu-
'TIV"'<f.•..-..
. t-n' uel KVSM an . . . aut 1 an . . .
124
famulasque] tamUJas
omnia] nimia S plurim. D
GN <u-r. ...... ...
sciant GN. neícial nesclat 0HSDIM. tuumJ
125
�� an
·
130
scias H;_ loquentes ]
_..

�.!!. . domusque GN ÍÜI. faciatJ


CO�WB] �� I . ��� G suum P.
131 tune] tu N. temptamine) conamtne H· .sepe1 sese O
126
127 referant de te]
·
.
et s. u. uiciuitn N. referant H uicisshn J �t... .:_� 132 possisl poteris HGN.

de te
� �
G ·�--"
·

128 133 hominum] baminis Z e:ius O. uel pellitnr• ] compelrlitu D


·

dibus] Cum laudibus M. .tuam] tuis compellit R. illucl iDk·S:
�t!u::sü� K. lau
134 labore) in hora R. dum) spes YUl'!•
.,;,.,..,.

100
101
e
a en todo momento entr
Et place�t uobis interpres semper utrisque (135 ) Cuidáos de que hay temente llev e
o que pruden
135
ca�te referat hoc quod uterque �pit
' vosotros un intermediari pues Ve jez
vos anhel
Em .J!
Ul
n� muenum diiudicat acta Senectus de uno a otro los respecti
os, la

Et Sllllul hos prohihet litt"gtosa
.
loqw. sa se erige en juez de las relaciones entre jóv
· envidio hablarse.
, irritada, les prohibe
1nctpe: spe melius dedit et dabit omnia tempus
. nes y, al propio tiempo o y se dará
tiempo se ha dad
·

Nec timor ullus e .t m qm�us


?
. esse times. Lánzate: todo con el hay que temer
y ( 140) nada
140
.
Non tibi p lus dicam umces studiosus amicam
' mejor que tú lo esperas o he de añadir ni
te asustan. N
Inceptumque uüs mille patebit opus. en esas situaciones que istarás y, en
empeñas, la conqu
una palabra más; si te mil pos ibilidades.
se te ofr ece rán
cuanto inicies la tarea,
(PAMPH ILVS)
ena sa­
Incolumis l�uite� egro solacia prehet il al que goza de bu
Nec mmus infu:mus senttt
'
. adesse malum . PÁNFILO (A solas.) Le es fácro fue rza s, no
o; pe éste, falto de
.
Const"li y,enens michi
o lud consolar al enferm a. (145 ) Los
. non dolor allewatur
. ad de su dolenci
' deja de sentir la realid
145
Sed meus m trtsti pectore regnat amor. y mi am or sigue
vian mi dolor
consejos de Venus no ali
·

.
Hactenus auxilii �"chi spes futt onmis in illa . . Ha sta aquí yo habia
n affigido
:.o;a:
; � reinando en un corazó ora la espe·
S cesstt, et m�et ipse dolor.· ranza de ayuda: ah
.

puesto en ella tod a espe


Non �
r · me nauta reltquit in undis .. mismo dolor.
o, pero subsiste el
ranza se ha desvanecid rinero me
Et portum quero, nec reperire queo. 150
¡Desgraciado de mi
! No saldré a flote: ma puerto
el
Sed modo quid faciam? Mea spes modo spectat ad illam: ) bu sco un
las olas: (1.50
Illi me nouiter conuerut tre
. 1oqui ha abandonado entre hacer ahora?
co n él. ¿Qué podria yo
y no puedo dar : decidi-
Quam formosa, Deus, nudis uenit illa· capillis! tan sólo a la muchacha
.

Mi esperanza mira ya
e ir a hablarle.
.

uobis] uerbis M sem l:f��- H. utrt"sque] utrisque fidus damente, me convien


se uel
135
N _utrimque su · uterJ:rcl msque Evesque. se POHVSDRIM ades
qw1 que RD. referat] nec] ne M. adesse WGN: abes
:J�u;b�e GDR. cu:i�J !ia:C tiRL'J quicquid R.
136
abesse K.
144

non] nam S. alleuia tur] alienatur D.magis K. pectore] cor-


meus et u. t uel sedet V.
s.
137
probibetJ perbibet GR Jittg¡osa] diliciosa HR litigiosa 145
OH GN
PSU uersa
138
et
meu s] magi s
sedet
s. u.
po te
.

deliciosa N. 146
at
in illa] nulla G.
• •

OHV regn l
·

spe] s� R spem HGN O. dedit et dabit] dedit dabit consili i O.


modo et u.
139 auxili i ] s. mea
modo] micbi HR

et
H dab1t dedit mOD da� lt et (om. dedit) R. 147
t GR. ) non zsu.
K.
140 nec] non PH na K u lusJ nullus K. esse] esset R. ti-
l 148
non] quo sed R. quero] querens SU. nec
GN. teliquit J telinqu i
�J solet DRI. et) banc I lam] in iDam O ad istam
149
] mens PVI. ad il
·

wnces] uides O :rar:as K. mea] nam P.u.spes


150
ad) i11am K.
141 •

R in (et s. KN. irel inde R.


pat�bitJ placebit : 151
auper V nouetit
142
. illa] ipsa GN.
falacia Z. ptebet] =�tOSÚ�J ergo KD egris U. solacia]
143 leutter egro] egro 1 152 nouiter] leniter HM. DI
imdis] nitidis
153 formosa] fermosa
103
102
Ouantus et esset ei nunc locus inde
Sed subito tanti michi nunc uenere timo
loqui ! . . . (Viendo venir a Galatea.) ¡Qué hermosa! ¡Dios mío!
res! 155 ¡Ahí viene en persona con su cabellera al descubierto!
Nec mea mens mecum, nec mea uerba mane ¡Qué gran oportunidad sería ésta para dirigirle la pa­
Nec michi unt uires trepidantque man
nt
� usque pedesq e. � labra! . . .
(155) Pero de pronto, entonces . . . ¡me cogió un pá­
Attoruto nullus congruus est habi
Mentis in affectu sibi dicere plura
tus.

Sed timor excussit dice.re que uolui.


paraui, nico tan grande! Me veo falto de lucidez mental y
carezco de la facultad de hablar; me siento desfallecer
Non sum qui fueratn,
160
w:rme cognoscere possum; y me pongo a temblar de pies y manos. No hay la
�ec bene uox seqwtur . . Sed tame
n inde loquar. menor congruencia en la conducta de un aturdido En
mi estado de lucidez, me habfa preparado para deo.rle
. . •

Altenus uille mea neptis mille salut


es
muchas cosas, (lA) pero el miedo me hizo olvidar
Per me mandauit officiumque
tibi;
Hec te cognoscit dictis et nomine tantum
165
Sed te, si locus est, ipsa uidere
cuanto quería decirle. Ya no soy el que era, apenas
. me uoluere � puedo reconocerme; no me sale bien la voz. . . Pero,
Illic
cup i .
mei retinere patentes
De qui'bus electis uilla redunda
con todo, he de hablarle.
t ibi · (Dirigiéndose a Galatea.) Mi prima, la de la granja
Hi michi spondebant cum summa
;
dote uellam siguiente, me encarga te transmita mil saludos Y el
ofrecimiento de sus servicios; (185) sólo te conoce de
Pluraque que non est cura
refe.rre modo. 170
oídas y de nombre; pero si se presenta la ocasión, tiene
muchas ganas de verte personalmente. . A_lli �erian
154 � essc:t ZPKVD I: ut esset O retenerme mis parientes - personas distinguidas -
inde] tre P ut ire O. adesset HSUGNR esset M que llenan la granja hasta rebosar; me ofrecfan como
prometida a una joven con inmensa dote (170) Y otras
·

155 :::Jlc O et V. sed subitoJ subi


to sed GN. nuncJ nam V
156 nec'] nam V.
157 �dantque]
pedesqu (et ante cor.r ) O. manus­
trepidant ZGNDI
� ZHlCVSIM: pedesqu

adit!g�R
e manusque PDR manus
158 habitust OGN.
166 sed] et ZHSDRIM.
160 sed] SI N. excussit]VUexcl
� PD. paraui ] putaui Z uotzere�J retine-
159 affectu.J afm
.

167 illicJ illuc NM. me] 0: GN.


fectu . •

usit H. que] quid U qua


quod­ re uoluete K. paren milla PG uilJa et s.
l�
. ibi·] �...t.•. GN
GN
168 Post 169 GN, del ex GN w. milla
que K. R
161 COgJ10Scere1 llgiiOscere u
•..

unuu
162 necJ . non HKVSU. nec
� uox] uox bene non O sequiturJ 169 sununal magna OM.
N. redundatl tenenda . •

== ti: sed ]
!:Jss:!cDGN� si P. loquar ZOKVSNM : loquor. PHGDRI est] sunt DI cura
170 pluraque que] plura que 1 plura et � .RÍ>R meo O
V P.
referre] referre ama U. �] midñ dkere inocJo
nec (dixere U)
165 S et cognoscit] cognouit H.
etJ quete z. Post 17(} lerjttlr m SU: tmiluque
que nocuere micbi. .
104
Omnia postposui : tu sola michi placuisti; muchas ventajas cuya enumeración no viene ahora al
Respuerem pro te quicquid in orbe manet. caso. Lo dejé todo de lado: eres tú la única mujer que
me ha gustado; por ti rechazaría yo cuanto en el mundo
(GALATH EA) existe.

Ludendo loquimur. Loquitur sic sepe iuuentus. GALATEA Estamos hablando en broma. Asf suele hablar
Verbula mixta iocis iurgia nulla mouent. la juventud. Unas palabritas entrecruzadas por diver­
sión no promueven nunca altercados.
( PAMP H ILVS)
se­
Sed modo dicamus cordis secreta uicissim 175 PÁNFILO ( 175) Bueno, confiémonos mutuamente los
no tros
r
Dictaque, preter nos, nesciat alter horno. cretos del corazón; pero que nadie más que �
Demus et inde fidem fieri sic, postea dicam ! �
llegue a conocer lo que nos ecimos. ¡ mp om�� � o­
Primitus incepi: primitus inde loquar. acto segutdo, hablaré yo. La mtcra­

tiva partió de mí: también tomo la iniciativa para


nos a que así sea y,
Nos modo concordes debemus uera fateri. ha­
180 de acuer­
Gracior in mundo te michi nulla manet: blar. Pero con una condición : hemos de estar
Vt te dilexi, iam ter pertransiit annus,
( 180) No hay para mí en el mundo mujer más en­
do en decir la verdad.
Nostra nec ausus eram uota referre tibi.
cantadora que tú: hace ya más de tres años
Tempore non longo loquitur sapiencia surdo: que estoy
Nosque diu frustra non decet inde loqui. enamorado de ti y no me había atrevido a declararte
Te constanter amo, modo plus tibi dicere nolo, 185 mi amor.
en hablar a un
Donec tu dicas quid placet inde tibi. El sabio no pierde mucho tiempo
sordo: tampoco yo puedo exten derm e d�iado en
no
.
(GALAT HEA) vano. (185 ) Te amo profundame nte; qwero deorte
una palabra más hasta que por tu part
.
Sic multi multas multo temptamine fallunt, e me digas tus
sentimientos.
171 tu] cum M. sola nñchi] nñchi sola KD.
172 respuerem] respueram HKR. manet] foret GN fuit mane V.
184 decet] licet P docet U.
174 mixta] mista ZM ficta PV iuncta I.
185-186 In mflT'g. S! . . ZPHKVDR · tibi modo SUGN
175 modo ] tamen M.

In
176 nesciat] nesciet H nescit U. alter] ullus SUR.
185 te] teque N. modo . . . nbi
n"bi (modo om.l
· tib" o
l noJoJ
(tibi om.) M I non
··

modo
·

primitus'] primus K. inde] ipse O unde V. loquar] Jo.


fieri] fiat H. sic] sicut R.
U?lo o. .
··• ·

. u
178
.
dicas] di.ces VUI. � ] ..::�.-1J edd. ple·
quor GNI.
concordes] concorda GN. uera] cuneta M uerba GNDI. �
H.
..... . .._..._
•.......- -nt
187 temptam.tlle} liUIU<a e""'
186
conamme ...
179
ritp�e (ex tt. 437?)
181
nostra . . . uota] uota . . . nostra PGNI nam. . . uota SU.
iam ter] ter iam GN iam te O. pertfan$Üt] pemanseat H.
182
107
106


Sic multas fallit ingeniosos Amor.
Infatuare tuo sermone uel arte puta
GALATEA Son muchos los hombres que por múltiples
sti
Quam falli uestro non decet ingenio
procedimientos intentan así seducir a muchas muje­
. 190
Quere tuis alias incestis moribus
res, y muchas igualmente las mujeres que se han visto
aptas
Quas tua falsa fides et dolus infatuet!
burladas por ingenioso Amor. Con tu elocuencia y tu
(PAMPH ILVS) astucia te has propuesto hacerme perder la cabeza:
(190) ¡no he de dejarme enredar por tu ingenio! ¡Vete
en busca de otras mujeres id6neas a tu libertinaje y
Sepius impediunt iustos pec
.
cata malorum.
Hic nocet alterius, non mea culp - ,
que se dejen trastornar por tu mala fe y tus artimanas.
Sed tamen auscultet me gracia
a michi.
uestra benigne, 195
Et liceat domine pauca refe PÁNFILO Es muy frecuente que los pecados de los mal­
Inde Deum celi, testor quoque
rre mee.
vados pongan trabas a los justos. Ahora recae sobre
mí la culpabilidad ajena, no la mía. (115) Tenga no
numina terre:
Non loquor ista tibi fraude
obstante tu gracia la amabilidad de �charro�, Y
uel ingenio.
michi gracior ulla,
Hoc m et in mundo te non
pe.rmítaseme decir dos palabras a la duena de tn1 co­

Carius et nullam mens anitn
usque uide t! 200
mens puerilis et etas
Sed loquor incassum! . . . Tua razón.
Quid nocet aut p.rodest noscere nes Tomo por testigos al Dios del cielo y también a
las potestades de la tierra: no hay en mis palabras
cit adhuc
sit acucior etas
Iunior antiqua quamuis
engaño ni sutileza. ¡No existe para mí � el mun�

. • •

mujer más encantadora que tú! (288 ) ¡Mi Y mt


corazón no miran a ninguna con tanto canno .
Pero . . . ¡vanas palabras las mías! T� � de niña
188 !J�Ultas faltli ] faltli mul
189 infatuare ) infatuan tas m. amor] homo ZPV.
190 �l me GN: uestro u infaawe H. putasti] patasti PH. y tus pocos años no saben todavía discernir lo que
191 tuís] tuas O was R. l. nostro VSD. decet] decent Z.
aptas] aptam H.
alias] aliam H. incestis) incesti"bsu O.

193 iustos J fides o. . infatuet] infatuat KI . 200 Szc legrttll' m H Letius atque uidet mens animusque nichil.
192 dolus ] dolor GN

et nuDamJ et nichil za atqUe _,.. u


.._ OR. uidet] uident
· ·

O.
· '·

194 hic] sic K en GN


et .LUUlU
· • •

culpa] J>.Luza p
196 et] ut KGNDJ. M ascultet Z 8SscuÍtet p auscultat GN.
195 auscultet] abscultet
201 tna] 0111. G.
DRM.

OHKVSD P11Uca dicere RI


pauca refette ZPUG
NM .· dicere pauc:11 202 Om. K. quid] quod ZVDR quidquid
prodat aut nocet UG
.
. O 1IOCet aut .!"',..._.
...:� ·]
. et
....-
DI nam H. celi ... terre t autl - D.

197 inde] �e VGN


ZPOHKVM: t& ..__,_ GN
rre . . . celi SU celi 203 Pos 204 K antJtqua · ....-.... OGN acuaorJ -.-
.
O.

. .. sutruni GNDRI. quoque] ......,..


199 hoc te mi gnltior uiJa Z te non graaor -'..L: -...4n..
• • ulla mihi I michi te
· __

�1:
·

non SURM nec GN quod


O

�t . m mundo] in toto O hic K. manetl gratior ulla G . midñ 8f8cior te mmc N te IUlUil --
quaque

sraaot Ccar10r P 01.11 O. te non midíi orbe . DOD P mmc te midñ gnltior � �·
V) ulla HKvn: te non
.
michi gn�tior uJ.Ja puelJa {) te midi Jratior ulla R. te mic:hi cara: ulla M non

108
109
tenga
Nam cum multa senes, plura uident iuuenes. es buena o mala intención, aunque la juventud
205
que la edad avan za<la . . . Pues
Et qu�uis inuenis, fac ut cognoscere possis mayor agudeza de visión
Quis snn, que mea res quisue meus sit amor.
. bien, los jóven es ven todav ía mejo r.
si los viejos ven
co­
Cunctarum rerum prudencia discitur usu:
r a
(205) A pesar de tu juventud, trata de llega amor. En
Vs�s et ars docuit quod sapit omnis horno. nocer quién soy, cuál es mi posición y mi
al mae stro: a la
todas las actividades la práctica hace
Ire, uerure, loqui necnon dare uerba uicissim'
210
. Tan
Esse simul tantum deprecor ut liceat el hom bre cuan to sabe
práctica y al arte debe
. me perm ita ir, veni r, habl arte sin
sólo te pido que se
que falte reciprocidad en las palabras,
Non nisi colloquio cognoscimus intima cordis. y (2 10) conc er­
Ipsa referre potes quid placet inde tibi.
tar citas. Sin diálogo no pod
emos conoc er las intim i­
aho ra exp one r tu
(GALATH EA) dades del corazón . Ya puedes tú
opinión sobre la materia .
Ire, u�e, !oqui tibi nec cuiquam prohibebo.

puedo prohibir ni
Quisqws ubtque uias iure uiator habet.
215 GALATEA Ir, venir, hablar. . . no te lo
te tiene en todas
Conuenit est et honor ut det responsa petenti
a ti ni a nadie. Cualquier transeún
(215 ) Los buenos
Et quem�que uidet queque puella uocet.
Hoc concedo satis, uel tu uel quilibet alter partes derecho a utilizar la calle.
una joven que con­
Vt uenias saluo semper honore meo modales y la cortesía requieren de
Auscultare licet et reddere uerba puellis: . ja una llamada de
teste a quien le pregunta y que diri
.
saludo a quien encuentre al paso
Todavía concedo sin dificultad
otra cosa: que ven-

add. s.u. K�)


nec GN Ioqui u'bi Z tibi uel K (loqui sque.
204 :i� ��ent] ui�et G. iuu�nes.J om . G.
214
dare
tihi M. probihebo] non � ?X"M Eve
ture) ue ZPK om.
quisquis] quisque OUGNRI. est honor ZKGNIM est ho-
N.
. s] quamuts sts O. ut] uti G. pos-
Gw
et
q
sis] possit O }lOSs1!WD
205
215 est et POHVUD R:
nor S. det] dent GND. e) quemcumque P quodcumque Dt
honor
qws stm que] quid Sit · ] sum N Evesque. quisue meus
et] nec SU. quoscumqu
• • •
206
sit amor] q"'· meus est animus 216
· z sun
o
queque] iute U. uocet] nocet
PO uocet uel nocet V uoca

necnon dare uetba sun ] tthi nec CUiquam probibebo


N notet D.
209
] t no� O. uerha] uera N.
· · · · · · .

WCI S
simui tan�� P8nter
U (d 213)
GN. tanttun] tecum OK ta- ZHKVGNM: quod tu ueluel.
. . huc SUR
210
men Z d
] precor] te. precor p Evesque. �g-2� 1u!itu �.;;t
DI tu uel . . ut P uel tu huc O.
non � oqwo] colloquiis K.
co ll ut tu uel... huc ut
ZHSU
.
GNDRM.
· ··

ueniat
211
� KVGNR. �e tibi] inde loqui U micbi tibi O. ] uerha reddere l. pue
·

� prob¡�09).
212 (}d] q 218 uenias POKVI : llis
.

Ste_ legítt�r in 0: ire uenire tibi num­ d : puelle I!.tlmJtle.


( 219 licet] decet D. reddere uerha
(puelle uel puellis P) cod.
213 u
petenu (cf. u. 215). loqui tibi nec] tibi
111
1 10
Conuenit ista tamen ut moderanter agant .
gas a verme tú o cualquier otro, siempre sin menos­
220
Verbula si dederis ludendo, uerbula reddam:
cabo de mi honra. Las jóvenes pueden escuchar y
Sed si forte nocent, hec tibi non paciar.
contestar: (220) conviene no obstante que esto lo ha­
gan con medida. Si me hablas en broma, en broma
Nos simul esse petis, solos simul esse recuso.

te hablaré: pero si las bromas, dado el caso, resultan


Non decet in solo nos habitare loco
Nam sola loca nocent: infamia nascitur inde.
pesadas, no las podré tolerar.
225
.
Me pides que nos citemos: sí, pero Cltarnos a so­
Tucius ergo loquar plebe uidente tibi.

las. . . , no acepto. No está bien que nos v�� en un


lugar solitario, (225) pues los lugares solitanos son
( PAMP H ILVS)
,
Non michi parua modo, sed munera magna dedisti! peligrosos: crían mala fama. Te hablaré pues con ma­
Nempe michi tantum sufficit alloquium. yor tranquilidad a la vista del público.
Hiis meritis dignas nequeo tibi reddere grates:
1·No es una insignifica
n a sino un don impor-
ci
Equari uerbis non ualet hoc meritum .
PÁNFILO .
tante lo que me has concedído! Me const"dero satts-
230
Sed fortassis adhuc ueniet tempusque diesque
fechd con tan preciada entrevista. No puedo darte
Quo se monstrauit si quis amicus erit.
bastantes gracias por tus favores: (230) no hay �­
Ne tibi displiceat, non audeo dicere quicquam. . .
bras a la altura de tus merecimentos. Pero quizás
Quamuis te peterem pauca libenter adhuc:
llegue todavía la ocasión y el día en que uno pueda
Nos alternatim complexus, basia, tactus,
demostrar que sabe ser buen amigo.
235
Vt dare possimus, cum locus affuerit . . . a d�e una
Por no disgustarte, no me atrev?
cosa . . . Sin embargo me gustaría pedirte todavta �o
sin importancia : (Z35) que, si se prestara la ocaston,
(GALAT HEA)
Quamuis illicitum complexus nutrit amore
m pudiéramos permitimso mutuamente unos abrazos
,
unos besos, unas caricias . .•

220 ista] ita R.


221 ludendo] ridendo H.
222 hec] hoc OKVS. tibi) michi 228 Su. michi.J modo R· tmtum] soJum . R.
PO tib"1 uel · V. paciarl
nu
alloquium ] coBoquium""'"SM.
nempe1 namque
pacior GN.
.

223 �os �� simul tamen N solius 229 non possum v. nequeo tibil tibi nequeo GN.
tamen G.
224 Stc legtm zn SU: Nos simul in solo
nequeo]
nos habitare] simul nos esse
non decet esse loco.
230
:1 �uenient PSUIM .uaüt G uenitque V.
22.5 loca �la] sola loca DI sala loca diesqueJ locusque �-
z. 231

ne] nec OM non .lA')Un. ...a: .. _,1 · displic:eam.


..J
226 rltfl ��I r
..
Z.
Z. loquar] loquor GNI. loquar . . . tibiJ 233
nos] nam K non O.
.... _
0
.
K.

cum] dum PK. áffucritJ apto& ettt


235
227 munera] hmlina G.
. •

complc:msJ amptemt· GN.


236 .·
.
·

237
112 113
Et fallunt . dominam basia sepe suatn,
el amor prohi­
Hoc solum pactar, sed tu nil amplius addas, GALATEA Aunque los abrazos alimentan
. . te, talla non paterer. 240 bido y los besos engañan con frecuenci
er
a a la muj
a eso, pero
Nam cwquam, sme
y únicamen te
Sed modo de templo ueniunt utrique parentes: que los acepta, accedo a ello
Et nnchi,
_ _ n causer, conuenit ire domum. no añadas ya nada más , (%40 ) pues a ningún hombre,
excepto a ti, permitirla yo otro tanto.

mi padre y mi
Tempora sat u�ent pariter quibus ambo loquamur
A punto están de volver del templo
me riñan. No
Et memor mterea quisque sit alterius.
no
madre: debo irme a casa para que
(PAMP H ILVS) das para cha rlar juntos,
faltarán otras ocasiones pereci
245
Lecior � tot� me non est nec fuit orbe! ambo s uno en otro .
y, entre tanto, pensemos
Ft�tur m ripis anchora nostra suis!
.
Me subtto mmiUm Deus et Fortuna beawt, . en el mundo en­
. .

PÁNFILO (Z45 ) ¡No hay ni hubo nunca


ha fondeado
N diues redeo qui miser ante fui.
tero persona más feliz que yo! ¡Mi ancla la Fortuna
Illius hi
�e - frustra - quod stm Di011 y
· memor illa rogauit en sus ansiadas playas! De pronto
' 250 de felicida d , vo a casa rico,
Quam de m�te mea non labor excuteret! me han colma do pues vuel
Non mecum sen�t, ut eam desidero nescit. yo, el pobre de ayer.
Sum uelud 1pse sw, · stt
· memor ipsa mei! Es ella quien ahora me acaba
de recomendar - so­
PIun"bus expedior
.
. ' dh me P1ura cohercent bra la recomendación - que me
acuerde de ella:
to la destronaría de mi
et a
De qwbus tpse meum nescio consilium:
uc
·

(250) ¡ni un esforzado propósi


no sabe hasta qué
mente! No piensa como yo,
punto
rec uerdo a ella, ojalá
suspiro por ella. Como yo la
siga ella acordándose de mí.
dificultades, pero toda-
Estoy superando muchas
238 fallunt] fallant z fallit H
239 so�um paciar] paciar sol� tu] st V . addas] addes GN.
] s�a Z.
t¡m
240 CUiquam] cuicwnque z nulli GN quocumque H cuique K.
sint:l preter R. te] o;,. H.
D
241 uentunt] uenient KNM 0 ueruant boc ZHM qui S hac
KDIR. hic POVI :
R. sim] om.. GN. il
· G. utrique] utetque ONR.
ipsius
om,.L quod ]
bec U et GNR
249 illius] lla
242 mic!ñ ne] ne me GN."
patentes] parentum ut
243 uerue:nt ZHVUGNM·. uemunt POKSDRI. loquamutl lo- ipsa OGN. té Z. DOD ZOHD
IM: nee
quimur OUM. de mente mea} mea .· de men : Cll:Utiet ZOKVUGNR.
·

. PHSDIM
244 et] sed HM. interea . alterius ] alten� PKVSUGNll. excutact quod OGNR.1 nee r.
250
. . . interea I (in-
terea om.) . . . alterius Z al . non] nec HGNDRI. ut]. ipsel ante GN. sui] fui ZPGNDI.
245 m<;] om. R. orbe] utbe 1 :t,'!S e;· uelutl memor oHKSUR
altenus P. 251

ipsa ] iDa HSURM. sed GNDRI.


252
246 figi�] I.�tut V. suis] tuis
:J impediot SUGN. et]
r .
247 subno lllDllum ] nimium sub"tto GNK.
254
expedior5 K. meuml JíleCUID U.
Post 25 •
253
248 nam] nunc OGN diues] om. o.
·
·.

114
vía quedan otras muchas que no sé c6mo
Si studiosus eam uerbisque iocisque frequentem, 255 resolver:
Auferet assuetas garrula fama uias; (255) si me entusiasmo y me exced o con ella en pa­
labras o bromas las bles habl adurías nos
no
Firmet amiciciam si nulla frequencia nostram, inco nteni
� si un
cerrarán las call
Non bene firmus adhuc, forsan abibit amor. frecu enta das; trato asid uo
r toda vía
Vsu crescit amor omnis, decrescit ab usu, consolidara nuestra amistad, nuestro amo . Tod�
poco firme, corre tal vez
el riesgo tB: esfumarse
�na,
260
le
amor crece si se le cuida, decrece st se
Omnis et impastus attenuatur amor.
Perpetuo crescit lignis crescentibus ignis;
(268 ) y todo amor, falto de to, se debilita. �
r la leña,
Detrahe ligna foco, protinus ignis abest. alimen
umen to al aum enta
.
a
llama
en
réstale leña al fuego, al punto se va la
Sollicitus tantis curis tantisque periclis, llama va siempre
Detrahor in quantis nescio mente modis. .
Y tant sé
os nes-
· relen l ones en no
Hac in re nullam uideo michi prosperitatem, 265 por tantos cuid ados por
nus
Preocu pado
Non habet et tutwn mens mea propositum. .
no . v� a tDl
·

gos me siento arrastrado por


Obstitit interdum factis Fortuna uirorum cu¿tos sentidos. (ZIS) En este asunto
Propositumque suo nón sinit esse loco. alcance ninguna proba bilidad de éxito, Y nmgun pa

Sic multis nocuit, multos tamen illa beauit. tido parece seguro a mi mente. A
veces la Fo�
270 .Y no permt
Viuit in hoc mundo taliter omnis horno. obstaculiza la acci6n de los hombres Así
Prouidet et tribuit Deus et labor omnia nobis '· su empeño alcanzar el término que . proponen.uchos
se
Proficit absque Deo nullus in orbe labor. aunque m .
muchos salen perjudicados el la,
) Tal es la vida
por
Sit Deus ergo mei custos rectorque laboris. también le deben su felicidad. (Z78
mundo.
vela por nosotros
Omne gubernet opus propositumque meum. del hombre en este �- t...JllM 0•.
.: es
Ul qut•C? lá - �ft.. . divina
..,_.
sm
tro
;
Dios, con nues
y nos concede todos los btenes
.

en . el mundo. Dios me
·

ue] uerbis SuGNDR.


ninguna tarea es fructffera
� iocisque] loc:isque ZGNM.
U"':fuaJtem] frequentans I.
255

� POVM: auferat ZHKGN auf(f)en SUDRI. assuetaS]


assiduas DR. fama uias] uias fama V. hac] hanc GI. . re] úe l.
256

257 firmetJ ñrmat HK. nullaJ uera D.


265
et ��] astutum O '""'.... fatis OK.
�-]
258 firmus forsanJ forsan . .. finnus GN. forsan] forsitan S. ut] obstat
266
259-262 Ordo m S: .ZI. . · multis Dll
267 obsti
. J multcls.. P• noeuitl

suum .
···

nocmt
261, 262, 259, 260.
259 ab FODR.I: et ZKVSUGNM in PH muttis
268 suo]
.
261
�tJ . :
�] � � perpetuus s: cradt lipis ignis} o. m. ZPHKGN �l . -• t.bár S. om-
269
om.
oVs\JDlUM
· �..:L..t.
• •

� - . .
. ..

271 et"J 0111. o. labor -


. ·

su lignis cresdt .. . - HK.


•.

T O.
••.

262 :her nia] omnibus


.·.


263 .. . . M.
·

so�] sollicitis PN. tantis curis} tanta 272 nullus] ullus P. .


·

cura Z curis
(tante . GN) PGNI.
tanüs 273 .... � . . . . . •J . •. :.wsa••
. . .�
)".II* . Pl• . .. ·L'i
.
. . ·.

.
.

264 detrahór] distrahOr U. quantis] . tantis S. mente] miDe HN. ...._. � . .,. ..,� ·
· · .·

274 �J �
111
.

116
Non meus interpres fuerit fraterque neposque 275 guarde pues y guíe mi quehacer. Que él gobierne toda
mi actividad y mi empeño.
(275) No debo tomar como intermediario ni a mi
Nam nullus leuiter inuenit inde fidem:
Iura fidemque nepos nescit seruare nepoti,
Nec frater fratri, cum furor ille uenit. hermano ni a mi primo, pues. a nadie le es fácil hallar
Causa pusilla nocet sapiensque nocencia uitat'· por ahí a su persona de confianza : ni un primo en
Ergo nos aliam conuenit ire uiam. 280 atención de su primo, ni un hermano en atención de
su hermano saben respetar el derecho y la palabra
dada cuando surge la locura del amor. La causa más
Hic prope degit anus subtilis et ingeniosa
Artibus et Veneris apta ministra satis.
Postpositis cutis ad eam uestigia uertam insignificante puede ser funesta, y el sabio evita los
riesgos; (280) en consecuencia también yo he de
ir
Et sibi consilium notificaba meum.
por otro camino.
Aquí muy cerca vive una vieja, sutil e ingen
Fama tue laudis nomenque tue bonitatis 285 iosa,
Causa miserunt me tibi consilii. y sirvienta bien adiestrada en las artes de Venu s. Dejo
Que loquor auscultet pietas et gracia uestra, a un lado mis preocupaciones; dirigiré .mis pasos hacia
Alt:r et as�� nesciat absque meo. ella y la pondré al tanto de mi problema.
tus
utanam lnlchi quam noscis, Galatheam '· (Dirigiéndose a la alcahueta.) (285) La fama de
. . .
Diligo
tu han
merecimientos y el
Ipsa suis dictis me, nisi fallor, amat. 290 renombr e de bond ad me
Non loquor ut uellem, nam mille pericula uito impulsado a acudir a ti en busca de un consej
o. Atien­
qtücquid in orbe nocet sollicitus timeo.' da tu graciosa benignidad a lo que digo
y que nadie
E mmuno crescit, sed non cito fama quiescit; más se entere sin mi consentimiento
.
.
Estoy enamorado de mi vecina, �t
ea, a �en tú
ella, si me equtvoco , Y
bien conoces ; (Z98) no a Juzgar
terque] fuerit superque O frater fietque V. fraterqUe por sus palabras, corresponde a mi am�
275 non] si P. �erit] fuit DM fiet VSU fiat GN. fuerit fra­
ne­
. No .pu�
posque] n�ue fraterque U.
mi debo evttar mil nes­
me
o, pues
o
a gust
amenazad
hablar con a
ell
gos, e, intranquilo como estoy
,
276 nul!us lewter) leuiter nullus H. leuiter inuenit] prebet
lewt� GN. Post u. 276 addunt u. 284 GN qui iterum
veo
eum tn suo loco praebent. '
cum] dum l. furor ille uenit OHVUGNRIM uem"t ille
ZOHS. et gra­
furor ZPKSD. que] quid GN quod PDR. loquor] loquar
278
287
·
279 nacencia } noxia U. uitat) uincit H. cia] �e R.
280 ] quam tu z• nosas
micbí] tibi HR bene K. micbí quam
· 1
nos} non S.
degit ) deget HK. nosti KR. D
289
Ll-
282 et Veneris] uenereis SU in ueneris K est uenens ""';
281
Gnm. 290 KYS IJWIA
fal1et GN .fallat quta
GN. nam] I. mil]le
cunctis non] nam O. uellem} . fallesn
fallar ZUM: fallar POHRI
· •

multa GN. uito] uite.· OV. nnY�u


apta] est apta H · ·
.
283
c t M.munstra l magutra V. 291

nocet ZKVSUGNRI � manet �u.


u is] D
bonitatis] probitatis UGNI bonitatis ue1
286 1 tis V• átO GN.
285
causa] causaque SGNDI. consilii consili sed] si Z et O. cito &mal fama
prob"ta 292
] is N. 293

118 119
por todos los males del mundo. Las habladurías
Quamuis mentitur, crescit eundo tamen. nacen
Parua nocent miseris, miseros mala mille sequuntur; 295 a aparie ncia, y ya no descan san; aunqu e
sean mentira, crecen no obstante al andar. (295)
de una mínim
Resque 1aborque suus spe manet in dubia. Cir­
Tu mala nostra uides: tua uox eat ínter utrumque, cunstancias insignificantes echan a perder a
los des­
pasos ;
.
graciados, mil infortunios siguen sus s� Situa­
stn con­
Deprecor ut nostrum crimen eundo tegas.
ción y su esfuerzo se estancan en esperanzas
(ANVS) sistencia. Ya ves mis desven turas: que tu palabra
viaje entre nosotros dos y - te lo suplico
- encu bre
con tu ir y venir el crimen que se nos
Alter amat quod amas, et quod petis hoc petit alter,
300
achaca .
Sed tamen assensum non habet inde meum.
LA ALCA H UETA Otro hombre pone su amor donde tú
mismo que tú pre:
Est nimis ille probus et honesta coniuge dignus,
Sed michi displicuit quod dare disposuit:
etnbargo con mt
pones el tuyo, y otro pretende lo
Promisit ueteres cum pellicio michi pelles. tendes, (380) pero él no ta sin
merece una res­
cuen
venia. Es altamente honorable y se
ustado por lo que
Sic sibi uile meam munus ademit opem.
Si datur ad tempus, dat et affert commoda munus·' 305 petable esposa, pero me ha disg
pretendía darme: me prometió unos
Ius legesque suo destruit ingenio. pello�es u�
A$ su vil obseqw.
;
Quam petis, ut credo, nisi per me nullus habebit' a la vez que un pelco
li . (Cfr. Nota .)
N� nimi� lo privó de mi colaboración. . . .
uce y multtplica be-
illa meo subiacet imperio; .
Insuper tpsa sw sum dux et conscia facti (385) Un regalo oportuno prod
neficios; rinde la ju5ticia y. las l
'
eyes a � ':,oluntad.
La mujer que pret en deS , lá eonqws �e � - cr:o
yo - sin mi intervencl�, pues esttLd� sutD1Sa
a mi imperio; por amididuta, Y0 soy
1á ditectoht Y

295 paruaJ pauca KSM. mala mille PHVSGN · miDe mala Z


mala multa OKUDRM mala I. sequuntur] Íoquen D.
296 resque] spesque O. suus ZOKVGIM: suis tur
301 ille ] ipse M. '
302 sed ] et H. PGN .��
�UDR. N meus
speJ spes SD sepe KGN. dubial dubio KSD. 303 pellici ] -tt�. zu.
· · ··

uesteS .

meaml
eua.
tllelnD GN.
tnkbi OM.
pelles J
ost u. 296: En mala nostra uides en nostra pericula nosd .
.304 6Ñ:5iÜ.
o sibil
S.pes manet in duh!o tuis sine subsidüs S Tu mala nostra
m� tu nostra � nosti DO Commoda communis llOll
305 �dicatut. o:.ctat.J debet �.:!::. '!:':.:!: �.·ufert
omma DRI .
cap¡t ulla labor Qui captetn nosci sis
cett. COilJlfJJOda
internlll DOI 306
197 tu] en HGNM. tua uox eat ínter utrumque] lcia en (etItri V.
H
] Jm�!:t��
lllSl per me DWl""'
� ·�t-L:.J uuu. -'--"-�
...,.
nisf!Jer me � U.
. :
� D) nostra pericula nosti OHSD. eat ínter] cognosát nullus) uDus D:
GN.
307 ·

...:U--. . ... ]imperio subiacet


·

298 cnmen eundo] eundo crimen U.


299 petit] cupit S. 308 nam] nulla · o. .ma


. · --:o · �
.
.· · ·.·. � .

300 indeJ ille OHUGD


illa meo KDRI. üla] ·fl'i:
. l . .,. .-.-. ·-
· . .u:':
. ·. :a .-
. • ·

iDa N inde ue1 . a . . .


me V. .309 apsa 11*. r, ..,......., ,_ . ..
• ·

120
lit
: (310) en todo obra al
Et facit illa meis omnia consiliis 310 confidenta de sus actuaciones
Non loquar ipsa diu tibi; me premit �tera cura · dictado de mis consejos.
o contigo ; tengo otro
Carpat quisque uias et sibi querat opem. ' No puedo continuar habland
asunto urgente; cada cual siga
su camino y busque
e ademán de retirarse.)
( PAMP H ILVS) solución a sus problemas. (Hac
Hoc y no hay para
nu·cru p�es�at opus nec me prem.it altera cura. PÁNFILO Éste es mi asunto primordial
�e nuchi st. dederis, omnia prestiteris. urgent Si me das a
e.
mí ninguna otra preocupación
o todo. (315) Con frecu
en­
Conuerut externos mercari sepe lahores, Galatea, me lo habrás dad
315
o ajeno, y, si se com pra,
Emptus et ut capiat premia digna labor. cia hay que comprar el trabaj
o. En ningún concepto,
ha de pagarse a su justo preci
tu esfuerzo con tal qu
Nulla parte tuum frustrabor, crede laborem
e me
Nunc quibus indigeo si michi �rouideas.' créeme, verás malogrado
Deprecor hoc unum . mercedis die mtc hi nomen proporciones lo que ahora
. me nos . Un a sola
echo de
de om pen sa,
·

rte la t�ec
Et quodcumque michi dixeris, ipse dabo. ' cosa imploro : dime el impo
320
y, pidas lo que pidas, yo pagaré
.
(ANVS)
(320)
muchas cosas Y son muy exi­
.
Plura uolunt et plura petunt, qw.bus mstat egestas: LA ALCA HUETA Quieren
Quantis m· digeo tanta referre pudet . dos de miseria: me
da
n· . . gentes los que viven agobia de
lo que yo echo men os.
llllctas multas habui dum lloruit etas,.
. discessit, 1
Copta
vergüenza enumerar todo
r de mi juventud;
la abun­
la
s cosas .
p uribus indigeo flo
Conocí la opulencia en
dancia se alejó de mí y
echo de cha
·

Me mea debilitas runus exspoliauit et etas .


· ·
325 men os mu
además , los años me
(325 ) Mi quebrantada
Commoda nulla facit arsque laborque' meus. salud y,
Si modo nostra tib1 pt�odesse tuuamina i ; ninguna como­
. . indigenca
han reducido a la mayor
e de mi arte ni mi
sentís
trabajo.
Deprecor ut pateat hinc nu·chi uestra domus' . didad está ya al alcanc

310 illa] ipsa ZHGN.


ZUGDR.. � dixeris] midñ
311 loquar J loquor PHGNDRI tpsa]
. . H. tibi] nam SG t.ibi 320 quodcumque ] quecumque
nisi dixeris S dixer lunf] multa KU. uolunt
dixertS H.
nam N.
tsta GN tibt
321 plura1] multa SDR. p
·
is mi cbi petunt ]
· 1 qwsque
. e D.
···

. .
.
.
carptaS
petunt . . uolunt HU
312 �t] carpit VGN
was] uiam OHRI VI suas suas quo cupit ire uias GN.
mas] tter quiSQU
323 multas babui] babui multas
P.
·

K hac 324-325 Om. Z()KV. . l ---1:-.;t....- �....,.


unuRI et]
querat] querit
opus]hecopem p 0111 . eupolñmit ...,.
p• Prestat] restat M p1acet 0 prestet N'
'isüec
313 hoc]
me] me non S nec zv.
·

325 nimis] nimium GNDRI


. extraneos GN. ] ars GN. .Jabo¡-que la-
{):;_ �. facitl dabit DRI . arsque
315 externos] hest� ]
316 et] 0111. M. digna] qwsque
318 nunc] nec S de GN z. meusl micbi PS.
U. 326
GN.
328 ut pateat) p1aceat {ut OIJ!r.)
. bor
319 unwn] tantwn SDRI solum U. die] dat S
.

122
a de
(PAMPH ILVS) Si tú llegas a reconocer la bienhechora eficaci
en adela nte, tenga siemp re
mi ayuda, te pido que,
Hinc tibi nostra domus et cetera nostra patebunt,
abierta vuestra casa.

PÁNFILO Desde ahora tendrás abierta nuestra casa Y
Sitque sub imperio copia nostra tuo! 330
Multum grata michi modo nos concordia iunxit·
más pertenenci
' as. (338) ¡Que de bajo tu ley toda nues­
Pactaque sollicitet ínter utrumque fides.
tn e
tra hacienda! Un feliz pacto nos une estrechame
los
Hinc preco� ut uigilet sollercia uestra !ahorque,
Et raaone sua rem bene prouideat. a comp ro­
ya desde ahora: que la buena fe presid
que en �
misos mutuamente adquiridos. Te ruego
alerta
Principium finemque simul prudencia spectat; 335
lante se mantengan en estado de tu habilidad
Rerum finis habet crimen et omne decus.
y tu esfuerzo, y que, met6dicamente, estudies
a fondo
a la vez
la situación. (335 ) La prudencia debe atende
Verbi principium, finem quoque conspice uerbi
' r
ca como s las
Vt melius possis premeditata loqui.
al principio y al final; tanto la criti
toda
el de
felicitaciones se reservan para
(ANVS) desenlace los
de tu discurso , Y también
hechos. Cuida el principio
su parte final; para resultar más elocuen
Hac manet in uilla nimium formosa iuuentus
Crescit et in cunctis moribus ipsa bonis!
te, vete pre-
340
Non fuit in nostro melior nec dulcior euo.
'

parada.
S�scipit ipse meam tam bene pauperiem!
LA ALCAH UETA (Fingiepdo no ver 11 Ga14Jeste ea, que se
halla ante el umbral de la puerta.)
Precellit cunctos omni bonitate coeuos ¡En caserío
men
t e hermosa
sí que se crla una ju-ventud verdadera
Pamphilus et socios laudibus exsuperat.
(MO) y en medio de todas � sanas

res! No
otro Joven meJ or. nt más ca­
! Pánfilo aven­
hubo en nuestra época
riñoso. ¡Qué bien acoge mi pobreza
toda clase de
taja a todos los de su misma .edad
en
virtudes y supera en méritos
a SU& compañeros .
329 nostra]cuneta KGNDRI multa O.
331 nos] non O.
332 Om. U. sollicitet] sollicitent S sollicitat
333 1aborque] 1aborat G benigne H.
GNI
loquii P.
338 melius poais] .Jl0611Í5 melius }f. loqui}
·

334 �J .�am ZPGN meam uel suam


335 ptmCiptum
V.
finemque] princlpiwnque
finem D princ:ipiun1. � 1s.. UGNIM iDa 0v. suis boJüs
:ep�emfF!e S. prudencia} prouídencia D. sptctat] spec� 340 et] o111. ON. 1pS8 JPSC.
339 formosal · bolüsJ
nrD """ íDe U
K suis .U. ...,..
....,.....n•. m- <?
...- VT
&1"\
'"""
decus scelus .
] p .. . DIL Jplt
342 suaclpit} .-inet
·

.
· .
r.:JUt'IU.UU·

.
336
finem uerbi] �i . . finem P . .
.

finan
. .. uerbum Z.
finem 'F!oque �l � <iN. ·
337
COilSptCe
uerbi} finemque respic:e tui D. ..
· ·· .

343

124
(345) Sabe ser tonto con los tontos y dulce
como un
un justo
Est stulto stultus, et miti mitis ut agnus : 345
cordero con las personas dulce s: el sabio fija
Stulticie sapiens iure resistit horno. a
Non manet hac tante pubes probitatis in urbe. límite a su propia locura. Ya no quedan en nuestr
es de tal rectitud. Los benefi cios que él
consigue no los devora el despilfarro. Es un
Quas acquirit opes non uorat ingluuies. ciudad jóven
Est nimis ille prob"\ls, hona nam fuit eius origo:
dechado
(350) de un árbol
de honradez por ser de buena cuna:
bueno sólo cae buena fruta . La
Arhore de dulci dulcia poma cadunt. 350
natu raleza adela nta
Premonstrat signis prolem natura frequenter; caracte rística s
indicios , las
un
Sepe solet similis filius esse patri. . . ordinariamente, medi ante
hijo suele tener generalme nte pa­
En iuxta portam uideo stantem Galatheam! de la raza ; un
Queque locuta fui forsitan audierit? recido con su padre . . .
(Aparentando sorpresa.) ¡Anda!
¡Veo a Galatea de
tal
Hic non esse modo quemquam, Galathea, putabam; 355
Sed tamen ipsa nimis uera locuta fui. pie junto a la puerta! ¿Ha brá vez oído lo que he

habia nadie aqui;


( 355) Yo creia, Galatea, que no
Pamphilus hac certe pre cunctis pollet in urbe; dicho?
Egregie uitam prouidet ipse suam. pura verdad.
Illi semper honor et laus et gloria crescit, no obstante yo no he dicho sino la
e igua l entre los jó­
Et merito nullus inuidet inde sibi. 360 Pánfilo, indudablemente, no tien
a maravil tlosamen e su
Est �um locuples, sed non tamen inde superbit, venes de esta ciudad; gobiern
Y
vida . La aureola de su estim ideración reno m­
Ilhus et nullum copia crimen habet. a, cons
bre crece sin cesar, (3&t) y con razó
n goza de univ er­
el lo resul ta
sal simpatía. Es muy rico, pero no
po r
345 est] cum GN. et] est KVSUR tamen GN.
engreído, y su fortuna nada tiene de
repr obab le . ¡Par a
346 Om. N.
347 nonl. nec P. p�bes.J proles DI iuuenis UGN. probitatis]
probttate U borutat!S DI. urbe] orbe OK
348 ��t] adquirat K. uorat] uoret D foret NI habet H.
349 IlllDIS ] nam U. bona nam] bonaque U nam bona R bona HSND
quom K. P?st u. 349 /egitur in U: Indolis inde bone cunctos
355-356 Om. G.
Z. ]
355 hic] sic O. esse] essem quem
Galathea quzcq
qnam ] . � 0.
Gala
·
sut>e!at raoone Et pius et mitis cunctos precellit honore.
350 duloa poma] poma dulcia R.
postquam O quamquam KM.
PVUN .
H.
356 tamen] om. D. nimis] modo
351 ��onstrat] premonstret G demonstrat KS dctnonstret N
putabaml putaui
SlgiUS prolem] prolem signis uel segnis prolem H frequen­ n�] cunctos
cunctts po=�
357 hac] ac ZSD nam U hic .GN. pre
. .
t�� .freq?enter uel frequentem H sequentem FO. cunetas pre<:el lit · D.
.
OVD i1la I. suaml sibí GN
urbe] orbe K. .
352 similis �usJ fili� similis ZHSGN. . ipse] i1k
preceltli SRI
358 egregie ] egregiam GN
·

353 �] et Z tam O. tuxta portatn uideo stantem] uideo stantenl N:


1� P<?rtam. S. stantem] stare ZUG modo stare N.
359-360 Om. G, in
359 semper . c:resdtl aesat
mfll'g.
semper DRIet' J om. M
354 Szc �e�ztur tn DRI: Forsitan (foris forsitan R) audienrt 360 inde] ille O ista I.
· ·
•.. . .

K.
.•

(�ult I) queque (que R) locuta fui. fui] om O audierit] 361 nimium] multma H. sed} ott�. KGN. acmJ nec

362 Om. G.
audierat PHKSDR.
· ·

126
ti, Galatea, quisiera yo un marido como él! Lo mismo
s.
desearías tú, si entendieras debidamente tus interese
Esset ut ille tuus uellem, Galathea, maritus!
esto mis pero, por
Hec eadem uelles, rem bene si saperes !
Velle meum dixi, sed non tamen ille rogauit; (365) Te he expu propi os gusto s,
supuesto, sin que él me lo haya encargado;
365
mi ca­
Vos simul esse meum iudicat arbitrium. , la fa­
pricho os considera ya unidos. Por otra parte
ambos
milia, la honradez y los atrac
Et genus et probitas et forma decens utriusque
Mecum concedunt uos simul esse duos.
tivos físicos de
el otro.
Nostra modo uacuis deducimus ocia uerbis. apuntan conmigo que los dos sois el uno para
pasar un buen rato en huera pala­
Res tamen interdum grandia parua mouet: 37 0 No hacemos sino
E mínima magnus scintilla nascitur ignis,
deta lle insig­
brería. (37&) Sin embargo, a veces, un
consecuencias : de una minús­
, y todas las �
nificante trae gran des
cula chispa sale un gran incendio
Et generat paruum grandia principium.
Mens mea concepit harum primordia rerum,
mente concibi6
grandes tienen humllde principi Mi .
o
ellos al dictado
estos proyectos, y me � a hablar de
Atque loqui nostris cepimus inde iocis.
Sed si rebus in hiis tua mens animusque mouetur' 375

si tu mente y tu �:raz?n se
de mi fantasía.
Si placet an pocius displicet inde loqui,
(375 ) Pero
in�
o mas bien te disgusta
por el asunto' si te gusta
Deprecor ut dicas; quod dixeris, ipsa tacebo.
clúnelo. En cUanto a lo que
Si celare uelis, siue referre, loquar.
hablar de ello' por favor,
.

Die mi�, n� dubita; stultum depone pudorem;


Hic uerut a sola rusticitate pudor. me digas, yo no soltaré prenda; si
qúisi� mante­
rlo . . . , Y0
380
pero si � comunica
un
nerlo en secreto; �r
(GALAT H E.A) hablaré. Dímelo dn titubeos; deja
de lado
VI-
·

to; (388} tal pudor se da
entre
ton
Non michi rusticitas, stultus michi nec pudor obstat; llanos.

364 hec �] nunc eadem O hoc ídem SU hoc etiam GN


363 ille] ipse ZK iste R.

hanc etiam P.st uel


tu bene
rcm bene rem si bene GN si bene tu
371
373
rem bene st
· V.
. si]
DRI 374

366 iudicat] indícat D.


365 ille] ipse K.

367 decens] dicens M decus R.


375

368 mecwn] hec mecum DR secum U. ooucedunt] cedunt R.


376

deos S duo D.
377
duos] 378
369 modol tamen VU meis O non GN. uacuis] fatuis DRI. 379
deduximus N.
370 grandiaJ gaudia ZN. grandia paruaJ perua grandia D� 380
deducpnus]

mouet] mouent ON. 381

128

�,, f

�§����%���:��;¡��)� ",
.. '
tonto que me
No soy villana• m haY pudor
.
Sermo sed admiror quo uenit iste tuus. GALATEA
tu
retenga; tan s6lo me pregunto a
qu é . viene este
saber Sl ha traido
discurso . ¡Cuánto me gustarla
Huc miror si te casus transmisit an ille
Pamphilus . . . an querit premia sermo tuus?
te
o . . .1 O.. . ¿00
uf la casualidad o el famoso Pánfil
caza de recompensas?
(ANVs)
Semper iniquorum scdus impedit acta bonorum; 385
:!da acaso tu discurso a la

. los mal vados obs-


� dela gente honrada
Penas sepe luit quas horno non meruit;
LA ALCAH UETA (385) El ; con
taculiza siempre la actuaaón
Quamuis pauper ego, non sic michi premia quero,
· -- ----= .Jo ·
Nam michi suf:ficiens est mea pauperies. · menos 1o ha mc:n:uu '
Primitus ut dixi, mea mens conceperat istud frecuencia sufre casttgo
qut�
a la caza de recom-
mi pobreza. Como
- Altera tu nosti, conscius omnis abest - 390 aunque pobre, no por ello
te
pensas; sé conformarme o mi fan.
sido un
con frut
Hoc satis esse potest, si uos simul ambo uelitis, de
había en saberlo no
Hoc et uterque potest absque pudore pati: dije antes, todo esto existe con­
tasia ( 310) (eres
bi ' convertirse en
Nobilis ille quidem, nec nobilis es minus ipsa: la segunda
Est utriusque satis nota propago michi. fidente alguno), pero pued
realidad' Sl· ambos a una
loe
��
..,., en
--- • y. los dos podéis
�!
Pulchrior hic sociis: sociabus pulchrior ipsa. noble• Y tú
395
ef • amente• es
aceptarlo sin rubor: él, �v
·

Cum specie species conuenit atque placet.


conozco muy .
bien la ge-
misma no 1o eres menos·• m más guapo que sus
(�). n:s
Hoc utriusque probat par copia parque iuuentus;
.

pa que tus com-


.

.
P
Famaque si sciret, ipsa proharet ídem. nealogía de ambos.
Quando pares estis, sociari iure potestis: -eros .· tú tambtén eres
hermosura cae b'ileD y da o-
an�


compan
pañeras. Hermosura la igualdad .de vuestra po­
to. Dan por buena la
sici6n y la igualdad de vuestra · · JuventUd ,· y por buena

382 quo] quod O quid VR. quo uenit] unde sit D. uenit] uelit
URI. ille PHKV ambo csse R.
391 satis] pbas S. ambo ] csse
iste] K. tuus] tibi S.
huc] nunc P hic modo O. casus transmísit] transmísti casus . ..
KDR. an] aut S.
383
392 pudorel labole 0· ·
o inu.
. 1 Br'. ·. ON.
39.3 nec] Olfl;, �· .e& est . _.
.Jcm
"'�:�·
D .· . ....,.,..¡.
.;.... ípsa
384 querit] querat POHSU.
394 ...:_..::: ....;.w.;..;....
.

ípsa] �

• ��....
G(?)N. �· ;;¡¡;"K e& � ipS8
.385 scel.us impedit] impedit scelus GN. bonorum] roborum U. midJi] m..
!"'.......

39.5 hiel .est


p satis •. __
.

.386 sepe] senper M.


pauper �) ego pauper sim M sim pauper ego VS GN ....]... m. V
speae �� . . · 1, .
.387
ego . �· Sic] om. VSM. michi PHSU: tua OGNDRIM uel .IKlciabu .s �
spec:l4S -- -.::- · ...:"" · Z. .
paulispet
sibi
puellis
� tibi Z om. V. premia] munera KGNDI. '7h.�·
. . .· . . .
1 . .. '
.
spc::Qesl . . . . '
IStud ZPHKVSU: illud OGNDRIM. u

iuueatusl iuuenGJf¡;..,... * Pd Of!l• J.U•


396 .. • · ·

389 .

altera] alter ZH. tu nosti] dum nosti Z non nouit


.

399 quando] • .puat. .•. . ·..... .


397
HGNM
390
U1
130


Ddicit in uobis nil, nisi solus amor. la daría hasta la opini6n pública, si llegara a ente­
rarse. Puesto que sois de mismo rango, tenéis derecho
a uniros : (410) nada os falta, nada sino únicamente
(GALATH EA)
el amor.
Quod micbi nunc dicis, dici deberet amicis
GALATEA Lo que ahora me estás diciendo, habría con
que
Asu sens quorum coniugis opto tho� legados : deseo casarme su
Hos prius alloquere ud tu ud Pamphilus ille;
decírselo a nuest ros al
consentimiento. Habla con ellos primero tú � o
Res erit ad libitwn pulchrior ista suum. resultar ía más bontta.
ese Pánfilo; la cosa, a su gu$to,
(ANVs)
Conuenit ut tua sit consensu teda no......twn 405 t u matrimonio cuen­
. r-� ' LA ALCA H UETA (485) �ene que
Sed tuus mterea militet ignis ei! de los padres, pero entre­
Exercet _corda iuuenum Venus ingeniosa; armas con
tanto . . . ¡que la llama de tu amor mida sus
te con el consentimiento
Quisque � hoc studium colligit ingenium. · corazones
el galán ! La ingeniosa Venus adiestra I?S
Incitat hec antmos, dat largis odit auaros
.
adqwere talento.
juveniles ; cualquiera en su escuela
Leticiam sequitur tristi�que fugit.' a generoso s , detesta
410 Ella inflama los cprazones, da los
Narraret nullus Veneris quantwn ua1et Y
usus · a los avaros, . (41t) va en busca de . la alegría .huye
Huic nisi parueris, rustica semper eris. ' r �
de la tristeza. Nadie sabría contar cuán to valo
las prácticas de V�; si � atiendes
a sus ensenan·
(GALAT H EA)
zas, serás dt por vtda ·\U)a villana . ·

:de�
Per Veneris _morem uirgo cito perdit
GALATEA Por los fueros de Venus mtlY pronto
..

� Cu­
honorem:
una joven su honra: esta locura
Igneus ille furor nescit habere modum.
Non 1� uulnus habent uiolenta Cupidinis
arma, imponerse un límite. (415) �
cm . toda
J?VeD teme
415
. � mal� seduci queque pudla timet. pido nunca causan una herida leve. t

Septus tm tas
mert incusat fama pudlas; rt- deJm¡siada frecuenc# . la UUWI

-

deJarse extraVl81'· �; �
· --
.
• • . · ··. · .
· ··

401 dici deberet amicis] timor impedit


ipse patentum p.
GN. ille] ipse GN.
403 !tosl hoc ZOD. �ere] �ere
404 JSta ZPHDIU: 1p5a OKSUGNM ista ue1 ipsa V SU
meum SU mewn uel IIUUDl V
UDÍ]
405 tua sit] fiat D fiant 1. �

concessa S c:onaessu z.
406 Jni!itetl militat GN.
]
408
409
� r.;i71� (ta___!·V�J
SUGND � D capiat GN.
• ......... ) C<tl.
411 eneru q1laDtuJn ZPSI.lGN Dlti.M: QtJafttulil Vdtil
B2
Omnia non cessat carpere liuor edax fama arremete contra inocentes doncellas; la envidia
Quod petis annuerem, fame nisi uerba t�erem roedora lo muerde todo sin descanso. Yo accedería
Que magis in tali crimine lumen habet.
'

a lo que me pides, si no me
asustaran las habladurías
de la gente, habladurías (4!0) que, en acusaciones de
420

(ANVs) esta índole, alcanzan su máximo destello.


Rebus in his maior nimis est infamia uero
Sed prestat uerum, rumor et ipse cadí; LA ALCA H UETA En esta materia la murmuraci
ón está
Murmura, rumores curasque leuabo timoris .
.
siempre por encima de la realidad, pero la
v erd_a
d sale
Vos u�trosque iocos calliditate tegam: ores se desv anecen por s1 solos.
triunfante y los rum . bu­
los
Nam V�ens mores cognoscimus eius et Yo apartaré de tu camino las murmuraCiones, deva­
Y
artes, 425
vuest rOS
Et stc tuta meo res erit ingenio. los las cuitas timoratas; vosotrOS
mi astucia.
n�s quedaréis encubiertos al amparo de
(425) Pues conozco a fondo práctic as de Venus
a ase--
las
(GALATH EA) y sus artimañas ; asf, gracias a mi talento, qued
Illum cum �d�, �chi consule quid sibi gurada la empresa.
e: ¿qué he �e
GALATEA Cuando vea al galán, aconséjam
dicam.
Que mtchi predices tucius ipsa loquar.
decirle? Si tú me vas dictando, yo
. hablaré con mas
Hestto uelle meum tibi secretumque fateri
.
Y ID1 secreto,
Nam dolus insidias tendit ubique su� .
Sed tamen experiar que sit tua deseos
· 430 seguridad.
lingua :fi<tes'que debo confiarte m1s
de por doquier sus redes;
No sé si
(438) pues el engaño tien
Et qua parte tuum me trahat ingen
ua Y � buena
con todo, quiero poner a prueba tu leng sutileza.
ium.
tu
fe, y saber a dónde pretende llevarme

418 �FZPOysu: nec 424 Sic leg#tu in SU: Vesnos utriusque tepm calfiditate ioc:os.
rosq e] uesttOS SUDI.
HKGND .
419 0�� GNI. farne RIM
eius etJ et eius GNR.
nisi ZPHDRI: nisi fame uesru
420 in tali] om V · · l 42.5
habent OHVsGNcnmm um
e en] lumen crimine S. habet] 426 sic] si M.
421 nimiS] om. U. �J uere SU
422 prestat] superar DRI uera GNI
427 ui�� pcÍuid GN. midñl tu H. predkesl predicas
bene prestar GN.
rurr:.orPr;:m
J ett urumor·

erum] uerum prestat SU


428
0predic!s G :�
429 hesito PUIM
N. ;ps&J_ �!;.._,SGNDR
bescido z DeSCIO VD,n. Y
UD.
meuml
rumores edtl pl

tuum O. tihiJ f»tt. G.


S
codd. pleri.t¡ue. curasque
423
431 ramenl nunc O. rua] f»tt. GN.

� � vrumoris
causas leuabo SU curas remouebo 0
causamque
432 me) nec: D. trahatl trahit SK ttahaut
leuabo]
P leuando H. ·

1 34
Pamphilus ipse meum petiti
sibi nuper amorem,
Nos simul et uera iunxit ami Pánfilo en persona acaba de pedirme mi amor, y,
Sed nimis hoc cela: solí sibi, pos acto seguido, se ha establecido entre nosotros una
cicia.
verdadera amistad. ( 435) Pero guarda cuidadosamente
eo, reuela;
Non tamen incipies hac raci 435
el secreto: confiaselo exclusivamente a él, por favor;
one loqui;
Illum sepe prius multo temptam
Quod dixi, dicet forsitan y, aun así, no te lances a hablarle con esta claridad;
ine tempta:
Hinc modo discede, fac et pre primero y varias veces sondéalo de todas las �ras
ipse tibi .
Et tibi que dicet, eras mic posibles: tal vez te dirá él también lo que ya te lfiJe yo.
cor omnia caute,

Ahora retírate; por favor, actúa en iodo con pre­


hi cuneta refer. 440
(ANVs) cauci6n y, ( üD) mañana, ven a contarme cuanto él
Multociens homines frustra
te diga.
LA ALCA H UETA
tur spesque laborque.
Non res ut uolumus, Pamphil (A PJnfílo.) Mil veces se ven los hom­
bres decepcionados en su esperanza Y · su esfuerzo .
e, nostra uenit.
Tardius ad uestrum nimis
aduocor ipsa iuuamen,
Nam prodesse nequit arsque Nuestra empresa, Pánlilo, no presenta el cariz que de:
seamos. Se me llama demasiado tarde en vues� ayu­
laborque tibi.
Res ut testatur, Galathee ted
Miror enim cultus quos
a paratur,
parat illa domus .
445 da; mi arte y mi esfuerzo no pu�ya serte utilc:s.
Sunt centum cause quibus (445) Según atestiguan los acontednuentos , se c_;stá dis­
Sed suus ista tamen cel
illud suspicor esse
at uterque paren's.. poniendo la boda de Galatea, pues se despliega en
Hoc tibi quod dico sapienciu su casa un lujo de p� que me sorprenden.
Hay cien motÍVO$ � SQSPeChar . que · asf es, pero su
s accipe, poseo:
padre y su � guardan .el mayor �o � el
ille�IM. meum particular. Acoge con Ja mejor filOSófía la � que
ti sibi] meum petiturus z sibi
433 ipse]
meum petiit U meum sibipeti petiit GN.
434 uera] nostra U.
435 nimis] � SU. solí
sibi O sibi solo HGN
sibi ZKVsUDRI: sibi solí
436437 Om. G. . poseo] queso I. PM sola 443
4.36 �LPtior N prius
H. incipies POSUDRI: 444
...u. vnoo. om.
K. . incipias
� � �GN elimin ZHSU.
437 temptamine] mol
quid l. ipse } i1Ie OHV 446
445
ipse et i1Ie Z.
J. ::f:j f!es�SU.
440 dicet] �t etl ut VGNR 0111. Z.
447
homines ZO: homiñis 448
PH hominum KVs•
441
borgue] labor GN. . .
homi.ni cett Ja..
non res non
nam res 449
442 res] M N.
136
Mitte quod esse nequit, quere quod esse potest. 450 te doy, te lo ruego: (458) olvida lo que no puede ser,
( PAMP H ILVS) y piensa en lo que es posible.

PÁNFILO ¡Ay de mí! ¿A dónde se van mis energías �


mis facultades físicas? ¡No me responde la mente, nt
Heu michi, quo fugiunt uires et corporis usus!
Mens mea non seruit, nec mea lingua michi!
Heu miser! In nostris est nulla potencia membris, tampoco mi lengua! ¡Ay! ¡Desgracia la mía! En mis
Horum quodque suum denegat officium. miembros no hay ninguna aptitud; cada uno de ellos
Spes mea me lesit! Per spem Venus ossibus hesit! 455 me niega su servicio (455) ¡Mi esperanza me ha mal­
herido! ¡Por la esperanza Venus ha penetrado.
Spes procul abscessit, nec tamen ignis abest! hasta
Nulla parte suos cernunt mea carbasa portus, la médula de mis huesos! ¡La esper anza ha hwd o le­
Nec sentire potest anchora nostra solum. jos, pero no se va la llama de mi amo r! Mi emb ar­
Nescit nostra suam quo querat cura salutem; ningún sitio los puer tos que le
cación no divisa por
Fert Galathea mei sola doloris opem, 460 s
son familiare ni mi ancla logra tocar fond o. Mi des­
ventura no sabe a dónde acudir en busca de
Causa mee mortis hec est et causa salutis. salvación;
para mi tor­
Qua si non pociar. . . , tune placet ut moriar! (410) sólo Galatea dispone de remedio �
razón
mento, ella es la razón de mi mue rte Y 1�
mom·
mi vida . Si no ha de ser mía . . . ¡entonces qutero
(ANVS)

? ¿Por qué
LA ALCA H UETA ¡Tonto! ¿Por qué desvarías
Stulte! Quid insanis? Cur te dolor urget inanis?
Acquirit gemitus premia nulla tuus.
to Tus sol lozos no te
agobiarte con un tormen
C:
inútil ? ·
beneficio. (415) T�
Temperet ergo tuum modus et prudencia 1letum; 465
pu es
procurarán ningún
y sensatez: seca tus 1�,
Terge tuas lacrimas, prospice quid facias.
mesura
• -

mina qué partido has de tomar. La


Concipit ingentes animos inmanis egestas llanto con
inmensa mdigencta
450 potest] ualet F nequit D.
4.52 � �J. mea ligna S lingua mea GN.
non
CJUf' V t'] quetit GN. cura]
4.53 � m] nu quam M. est nulla] nulla est UGN. membris]
�N qua uel
....
�-..-.
SM.
'i-
4.58 nec]

lu P
4.59 quo]
llllus

.. .sahrtiS . SUGN ll1dm1


uerbts O. ..

mee , ..

met (]OlOI
.. IID
denégant z.
4.54 qnopque ] quodcumque M queque
� _,.:_._ ]
.
Z quoque V. denegat] •••

salutis R.
460
R talutis od.dOloris V.:,__.
•••

4.5.5 lesit] lexit Z ledit I. spem] spe l. hesit] est G. ..:.:;..1c, H salutisJ.· · ...-. .....
etl JJJ1UB
met

4.56 procul] mea H. �it] abscedit O tabe$cit H. nec} 461


. ... lJt �] tuDt ...-�·
poc:tar] � ,OHSJ:� �· � ..S.: T •

!Wil M. tamen] mmus H. nec tamen ignis abest] et manet \1dñt inde
• • .

H mors -- �·

inde mori
462
t� dolor K. 'f'ost 456 Zfg!tur in GN: Nec calor ( = celer)
exrt � qw longo discitur usu Spes Iicet exierit non
·
do � . :::: � moda$] fleius. u. �J pacien-
463
ar r mtus abit.
. ... .... ttm<t ·..-...¡..
465
457 cernunt mea] mea cemunt PU cernit mea O nostra cernunt -..:..:.1 �· a �· �; jD� DJ8DIS n�u�· 1'!"" "
.

467
cia G. . .• • .

M me cemunt K cemunt uiam Z. Z. iimtaDis ,.,.1 .pandis S.


......_.
PO'iGÑDM
138 1)9


Et facit artificem sepius hec hominem. suscita enormes bríos y no pocas veces agudiza el in­
Ars hominis magnum superat studiosa periclum: genio del hombre. La industria humana supera, si se
Te labor arsque uigil forte iuuabit adhuc. 470 empeña, una grave crisis: (411) el tesón y un arte cau­
(PAMP H ILVS) teloso tal vez puedan todavfa ayudarte.

Quis labor heu tantum posset superare periclum?


Spes mea tota perit, inminet hora thori.
Nec uiuente suo michi nuberet illa marito: PÁNFILO ¿Qué tesón - ¡ay! - podría superar tan honda
crisis? Mi esperanza se ha hundido por completo
: la
de su mando ,
Crimen legítimos est uiolare thoros.
hora de la boda es inminent.e Y, en vida
lar
475
vio
d nichilum prorsus meus est labor iste redactus!
un crimen
A
ella no podría ya ser mfa: es
un legi­
timo matrimonio. (475) ¡Toda mi labor ha
Et mea cura sue perdidit artis opem!
Nulla dies mitem dabit et nox ulla quietem, quedado
Semper me miserum carpit inanis amor. reducida sencil lamen
t e a la nada ! ¡Tarea perdida iaual­
mente la de recurrir al arte! Ningún día,
ninguna no­
che me traerán ya el sua'Je � y, � de uú,
.
(ANVS)
un amor imposiblé me atormenta para. stempte
Sepius exigua dolor ingens. labitur hora;
Ingens ex paruis imbribus aura cadit;
dolor se di­
480
LA ALCA H UETA Mucbls veté& un h)menso
v al amaina tras
Estque serena dies post longos gracior imbres
sipa al instante· <•> un gDl ll venda
Et post triste malum gracior ipsa salus.
cha�; día despejad o eS �· alegre
de una
un
largo .temporal de lluvias;.· 1• al salk
unos leves
tras un

468 Sic �et¡tw in �R: Et facit hec hominem sepiua attificem.


47'
469 �] hominwn FPD. magnum superat} magnum 1lÍif.
a� U magnus superat N superat magnum F superat ni­
IDlllm H superat (studiosa J)ericWa) lll8gDil O. 4n
476
470 :li:c:i!J�r tuus GN. iuuabitl · iuUatet: ZPHL
471 tantum posset J possit tantum GN.
478
472 perit inminet hora thori] necis inminet L-- 480
479
nuxa .L.....!
wun N --:.

47} nec] nam K om K[)l -•-u
necia inminet hora G.
m..
midñ] 482
;
lpla Tm...
u.._ 0111. V.
UJA:Dl ... wa J lp5a nu-

. •

cbi U. illa]
.
• •••

140
Tu modo respira, dolor
absit, fletus et ira!
Sunt prope magna tue gau penosa enfermedad, hasta la misma salud es más apre­
Nostrwn uelle tua nobi
dia tristicie.
485
s faciet Galathea, ciada.
Omnino nostris se dedit imperü ¡Vamos! ¡ Respira ya! ¡Basta ya de penas, lágrimas
y resentimiento! Grandes alegrías siguen de cerca
s.
a tu
tristeza. (485) Tu querida Galatea se prestará a nues­
( PAMP H ILVS) tros deseos, se ha rendido sin condiciones a nuestras
Vt pía promissis matrum órdenes.
solercia uanis
Plorantes pueros admon PÁNFILO Como la compasiva diplomacia de
las madres
anima con vanas promesas a los niños que lloran para
et ut taceant'
Sic me fortassis falso solam
ine pascis,
Vt dolor a tristi pectore que se callen, así pretendes sin duda aliviarme tú a mí
tristis eat . . . 490 con falsos consuelos, {4H) para ahuyentar las penas
(ANVs) de mi corazón afligido. . .
Accipitris uolucer ela
psus ah ungue feroci
Anceps, in cunctis hunc , LA ALCA H UETA Cuando escapa a la garra cruel de un
timet esse locis.
Hic me nulla tibi men
tiri causa coegit, gavilán, el pajarillo, en su angustia, teme encontrárselo
Omnia que dixi uera sed en todas partes. Ahora ya no hay razón alguna � me
inueníes.
obligue a mentirte: comprobarás, por el contrano, que
(PAMP H ILVS) en todo te he dicho la verdad.
Si núchi uera refers et
uerum rettulit illa
· Tune dolor a 495
nostris cordibus o� PÁNFILO (495) Si tú me cuentas la verdad Y es cierto lo
que a ti te cuenta Galatea, entonces si que se me van
abest.

483 do�] tristis dolor U. fietus et] 490


et U fietus sit Procul S ttistis et DR
485 nosttum] ut modoet uel ttistis et V.
absit

uei . tua y. nobis nostrum V. tua] tuum GND


tuum
uel
lJQbis
faciet ZPO.tsu: faciet
486
facJat VGN. nobis HDRIM
dedit. ZJNSUD� :
J>lt>nlissum K. mattum]
dabit
487
� ] POKGN. 492
48
uanis] uenus
8 adrnonetJ
matris RI. 493
489 solamine] adow nent KN admouet P
temPtamine GN. · 495

142 496

J
f
Sed sua non semper sequitur primordia finis; todas las penas del coraz6n. Pero no siempre el desen­
lnceptum casus sepe retardat opus. lace corona unos principios prometedores; un accidente
pone a menudo trabas a la obra iniciada.
(ANVS)
LA ALCA H UETA Ninguna mente humana prevé el curso
de co­
del destino, (508) s6lo Dios tiene la propiedad
Cursus fatorum nescit mens ulla uirorum

nfianza fracaso ,
Solius est proprium scire futura Dei:
nocer el futuro . La falta de
500
co lleva al
El
Desperare nocet, uotum labor improbus implet. ingenio
Arsque uigil magnas sepe �trat opes. s sus ilusion es.
re­
el esfuerzo tenaz ve cumplida
siempre en vela proporciona generalmente
grandes
tesón
Sotte sub ambigua spes et labor omnis habetur,
La y están siemp re a merced
go, tras un
s. confianza el
de las vacilaciones de la suerte: sin embar
Crescit principio spes tamen ipsa bono. curso

principio feliz, la confianza crece por sí sola.


( PAMP H ILVS)
q�erc; o no
Noscere nonne potes hec si me diligit an non? PÁNFILO (505 ) ¿No puedes saber si ella me
ocultar las
_
me quiere? Le es difícil
505
Vix celare potest intima cordis amor. al amo r mtumda­
des del coraz6n.
(ANVS)
, SU mente Y SU co­
Dum loq�or eius adest michi mens animusque loquenti, LA ALCA H UETA Mientras yo }e hablo
labios; disfruta de escu­
raz6n están pendienteS de mis
le; .� sus brazos
Dulo�er omne meum suscipit alloquium;
Curuat et 1psa suos circum mea colla lacenos' char mis palabras . sin perder detal
y me lica que le cuen­
A te missa sibi dicere uerha rogat. alrededor de mi cuello (5lt)
sup
mandas . Cuando a lo largo de
te los recados que tú le
510
Dumque tuum nomen racionis nominat ordo'

497 �] et I. �per sequitur] sequitur semper SGNDRI.


498 mceptum] mceptus S. opusJ onus PH.
499 cursusJ cursum P rursus OHN 506
500 proprium] proprie M ptopriis K.
501 desperare] cJe;iperato �- nocet uotum] uotum nocet Z:
� H labor nnprobus nnplet] labor improbus omnia uin­
507

508
502 arsque] ars atque R.
at .
503 spes] sors F.
504 crescit) constat O. bono] bona 0. 509
505 noscere] nocete M. nonne] non G quidem U ...-.
. .
test O posees N G �-] .­
....:.
11 te GN .
510
51 meJ srue
·

tl diligat KR�
·
·
· me O 511
dili&i ·

'
144
l
l.
tui.
Nom.inis
amtnonitu fit stupefacta
Dwn uerbis fruimur, pal la conversaci6n sale tu nombre, se queda extasiada al
letque rubetque fre quenter,
Fessaque si taceo me oírlo. En d ddeite de nuestra conversaci6n, palidece
monet ipsa loqui.
Hüs aliisque modis cogn
osci.rnus eius amorem y se ruboriza repetidas veces, y, si me canso y me callo,
me estimula a seguir hablando. (515) Por est y otros
Nec negat ipsa michi quin 515
sit amica tibi.
indicios nos podemos percatar de u amot, � �ntar

que a mí ya no me esconde el apreao .que por tt Slente.


( PAMP H ILVS) �

Nunc mea spes per te


successus sentit ades
PÁNFILO Ahora, gracias a ti, mi es
� . presiente la
Crescit et auxilio se'
gloria nostra tuo.
Improbus interdum d
ubios labor expedit llegada dd éxito, y, con tu ayuda, nn tnunfo se .�­
Magnaque tollit iners da. A veces d esfuerzo tenaz resudve casos difíciles
actus
commoda segnicies. 520
Ouantumcumque potes cep (5%8) y la perezosa inercia priva de grandes compen­
tum properato labo
Nec mora segnis
opus differat ulla tu
rem, saciones. Aplícate con todas tus fuerzas a rematar pron­
tamente la empresa Y que ninguna indolente demora
um.

tu obta.
(ANVs) retrase
Vt reor, ecce tibi
per me tua uota
. Sed promissa michi r parantur,
LA ALCA HUETA Por lo que veo, he Jaquí a p�to de
es manet in dubi
cumplirse tus ilu$ones, gracias a mi .interv�! en
o.
contraria sepe loqu
Est mens nostra suis
· la recompensa.
prometida ·L
a mis · seMCJO& SJgUe
Nec fa elis 525
ctis sequimur o
.
. camb1o
.
tn.nia que Ioquimur.
. -�-J�-�1
· . (525J Con frecuencia ,..y
en el a1re CO.uUliU.lU:lU n en-
Irnta uenales fall . · .

unt promissa labor


. .....141-.
tre nuestros pensamientos y nuestras �-· y no
es . . . .

11evamos a la p;ni\;UUl
.... D

�nitu] .J�!- todo cuanto promet _ emos. Vanas


.
.512 lllll1Ilonita O attonitu
Z. fit] stat H. tui]
uerb!s fruimu.rl
.513 diu
uerbts Evesljue.
uer bis
palletque nrbet úPa.fletou. . tubetq
fruitur P uerbis uti
K'. treQuenter] ue] paliet mbetque VR
mur K fruitur
uicissim OGN
.514
�N�]� Hfaba_�·
etus amotem] in
monet] mouet ZOK iubet M
tima cordis GN
.515
nec] non S hec Z. ipsa .
nunc] tune VU dwD ) il1a ODR. tibi] tui K.
.516 522

cessum SD�. adesse O. spes] mens VR. successus ] suc­


517
] haDere D.
523
518 Om: S. 524
dubtos] �] nostnt gJona
• D•
gracia UI. gloria nostra]
.520 R.
519 525
Sic _legjtw in
dubius GN dubio
DR: .Ma,na et seanicies
526
tollit] tolet M. CODJoda tol.lit mas.
. 527
146

·t4f·



Cwn felix fueris nU michi forte
dabis.
(PAMP H ILVS) promesas defraudan los servicios del asalariado . . . Cuan­
do te veas feliz, no me darás quizás nada.
Est scelus immensum si diues falli
t egenum.
Te quoque si fal,lam gloria nulla
Nec te nec quemquam mea fraus sic PÁNFILO Es un crimen abominable el del rico que en-
michi. 530

- al pobre (530) Tampoco yo merecerla la menor


prodidit unquam,
consideraci6n si te engañara . a ti. Mi• x:
Lalsedad
Famaque, si queras, crimine nos gana
tra uacat. ·

Estque :lides nostri constans :fidu J�


• '

cia uerbi,
Que tibi tuta facit omnia que met ha cometido una traición así ni contigo ni con .�e, Y•
si te informas verás que mi nombre está limpto de
uis.
(ANVs) culpa. Mi co�tante rectitud garantiza_ mis palabras Y
Plebs timet ignenio superari par te ofrece seguridad en todas tus inqutetudes.
ua potentum; 535
Iura cadunt causa pauperis exigua;
Est et ubique :fides prisco spo LA ALCA H UETA (535) El pueblo humilde teme V�
�C::
liata colore,
Que tegitur sceleris artibus
innumeris. atropellado por la as �cia de los grandes; la J.US
Nulla tamen fortuna potest obs se rinde ante la causa intrascendente de un pobre._
Dat mare sepe metus, nulla
istere fatis:
pericia tamen; lealtad aparece por doquier sin. su 1� de �tafiO,
..J_ con los mil artificios del crtmen.
. . wt
pues anda disfraza
Que promisisti Fortune muner 540
Sed que promisi dona tamen ede oponerse al
a mando,
Sin embargo ninguna condici6n pu
• •

capies. •

destino: (Mt) la ros:


insp�
que ello suponga peli�; dejo :�ec;: �om:
las recompensas que tu me has promett'do• pero tú vas

res D
528 felíx fueris] fueris felix
PHKVM. forte dabis) fort
si diues) diues si OI. falil t) fal
dabis forte S. e da­
529
tla OV 535
530 te quoque) quoque te S.
M. fallam ) falol H. michi) michi
5.31
est H.
sic] non O. prodidit] deci
frausJ mens P. 536
uel prodidit V perdidit pit DR decipit 537
famaque ] fllf!lSJD S .fama
quam GN. queras] queris
GN.
ram H. crmune] cnmen
532 .
R. nostra] mea U nul
538
uacet DI uocat K caret
U que­
la O. uacat] 539
nostri . . . �i (uerbi
uel ueri V) POHVM : nos
V. 540
tri . . facti
533
KDRI nostn .. . ueri ZV
pacti
541
U nostra . . . nostra .•• nostri GN nostri . . .. pacti
S
] metuo G meruis Z.
534 nostra . . . uerbi eáá. 542
que'] hec K. metuis

148
a disponer enseguida de los dones que te he prom
eti­
Conuenit ut uadam nunc exorare puellam,
si le parece
Ahora debo ir a pedirle a la joven que,
Si placet, ut ueniat huc tibi sola loqui. do yo.
_(545) Si
545
bien, acuda aquí para hablar a solas conti
Si uos nostra simul solercia collocat ambos
Et locus affuerit, te precor esse uirum.
go.
Y ra una
Mens animusque manet inconstans semper amantis: mi habilidad consiguiera la entrevista
surgte
muestra tu hombría . En el
oportunidad. . . , por favor,
siempre
Paruaque forte nbi quod petis hora dabit.
Occultare nequit sua lumina maximus ignis, alma y en el coraz6n enamorad a hay
darte
de una
tal vez
indecisiones: un breve instante puede
lo
Occultare nequit nec sua uota Venus. 550

fuego no puede ocui ocul-


Omnis uestrarum michi rerum panditur ordo,
( e va, hablando soúz.) Un gran
que anhelas.
Quarum mente memor uix teneo lacrimas, S
tar sus resplandores ; (550) tampoco Venus puede . -
tar sus ansias. Toda la historia de vuestras
Nam cognosco satis quod non sapienter amatis;
Res est ipsa sue nuncia stulticie: relaci�
__;.,._..-1ft
al :C�
Pallida furtiuum facies manifestat amorem, está desplegada ante ttllS OJOS, Y•
II.A en mt
, pues
• .

555
lágrimas
mente' dif{cibnente puedo contener
mts
no se
Atque dolore graui tabida facta cutis.
veo muy claramente que vuestro
amo r atiene a
locura se den uncta
Pamphilus ille miser miser est nimis omnibus horis.
la cordura· la realidad <le vuestra

Quam male duriciam comperit usque tuam!


por sí sol�: (555) la pali� del �a': :i:
se ha Cli�
Nocte dieque satis pueriliter ille laborat,
creta pasi6n Y vuestro cuus
una gran dolencia. . • des-
. llre Pánfilo
(Dirigiéndose ya 11 Gtllatea.� El po hora.�Qué
.

J .
·

graciado, sumamente desgracia


·

® a toda
543 0cJ sic M tantum K nunc ud sic V. exorare] exhorta­
�un
n .

si uos] uos si DR. . uos] uis U. uos nóstra] nostra uos Z.


544 placet] placeat O. sola] solo O.

mea sunul U nostra tibi O uestra simul KGN


545 552
.
nostra sunul]
collocat] colloc;et P colligit FK conuocat DR.
·
553

546 et ZKVSill : st OHGNDRM dum P. affuetit ] affueris V.


precor] deprecor M. esse] eato Z.
554

547 semperJ om. G. amantis] amanti P amantum H


548 paruaque ] parua Z. paruaque fotte tibi] forte tibi parua R
555
fortel 0111 S. forte . . . hora] hora . . . forte D. quod]
556
��- que;
pet!SJ petÍt u. tibi . . . dabitl dabit . . . tibi m.
• •

557

550 0'!'. u. nequit FPKVSGN: poteat ZOHDRIM .


549

micbi. terum] rerum micbi PVSU micbi (rerum om.· ) HN·


558
551
ordo] ordo uiarum HN. 559

150
Nam sibi nulla refert semina durus ager.
560 rigor tan insensible encuentra siempre en ti! Noch� Y
día se debate como un niño, (560) pero su campo m­
Quis nisi mentís inops sua semina mand
at arene ?
Cum mercede labor gracior esse solet. grato no le produce el menor fruto. ¿Quién, sü;t<> un
loco, se pone a sembrar en la arena ? El trabajo re­
Hunc tua forma prius et post tua 1ingua fefellit,
Hüsque duobus eum uulnerat acer amor.
compensado suele tener mayor aliciente.
Tu hermosura primero y después tus palabras dieron
Vt promisisti, sibi non medicina fuisti
565
a este joven falsas esperanzas; he ahí Ja doble raz6n
Speque sibi grauior affuit ipse d�lor;
Nunc ope plaga catet, dolor eius semper
abundat. del punzante amor que lo desgarra. (515) No fuiste su
remedio tal como lo habías prometido, y su tormento
Et licet ipsa taces, te quoque llamm
a grauat;
Plagaque sepe malum parit inconfessa
Nos quoque tectus amor sepe grauare
necemque; llegó a � sar más que su esperanza ; ahora su herida
solet. 570 no tiene remedio su dolor se intensifica sin tregua.
Ergo quid inde uelis, celeri circumspi
ce mente. En cuanto a ti:
por más que te lo calles, también te
consume una llama; y una herida no confesada es con
Et michi sint animi nuncia uerba tui
!
frecuencia germen de enfermedad y muerte; (570) tam­
bién un amor oculto suele causarnos estragos. Por lo
tanto ¿qué es lo que quieres ? Piénsalo pronto. ¡Y que
(GALAT H EA ) se m� dé una respuesta con tus intenciones! (Hace
ademán de retirarse.)
GALATEA Venus a menudo cruel, me persigue con sus
Me premi � i��eris V:enus
Et m.tchi uun facrens sem
ímproba sepius armis,


llechas de fu o y, haciéndome viol�, me incita sin
per amare iubet

tregua al amor. (575) El pudor y el nnedo me mandan


Me iubet e contra pudor et m
etus esse pudic�; 575

�-- DR plaga cett. sepe malum


560 seminal Premia DRM u ellera Z
nullus U duros uei cultus V.
fenora uel
PO. n---�-
IM. parit] dat S perit O
semina
V· duros]
POUGNDR: malum sepe ZHKVS
569 plagaque
.

S
561 mandat] mandet PO.
562 Om. P. labor 8tllcior � solet parat P patiter G. necemqueJ nocetquemU quoque
564 ewnJ cum R. acer] ] solet gratior esse labor D. V
nosquoque:] uos quoque HK uosque SIC
tibi
·

omrus
565 non] nec J?l. medicina] meP. amor] arnoris 1 arnat R. tectus] rectus PK tutus DRI tactus res_ R .

570
566 571 inde] enim M .micbi O. �1 certa M. cm:wnsp1CeJ
S
ue sibt] nam sibi spe (sepe
) SU speque ZPH. sepe..
dicamine S.
que _OM � VSD sfcque conspice PH. nteotel menü GN.. .
!peq
.
GN spe Ku inde RI. �au
Btauts S mator O. tpse] 572 sintl sit G. uerba:] uerbi .GD- twt loqui
Post 566 legitur in U: Ingensilletrlsti
PSGNR. dolor] labor R
S.
pmnn P.
ior]
cia animi
Venus] Venus
,.,... ... ,. langor.
574-575 575-574 P.
· 573 premit
� �
••.

· 1 uidetur O.
•.•

m. uam p uun
q
574 et] nunc ZHU baoc ...-
567-568 568-567 GN. _...,. _
� G. caret] caua O. eius]
iuhet]
et eius GN.
tpsa ] tpsa ua:t
�t] �
do

_ VS. taces] taceas


P. grauat] gt'aUet R
grauit z.
VS. quoque] mo­
: �--(�.�dor ,;. iuhet P. pudor. et metusl metus
et pudot lJ.
575

152
151
Hiisque coacta meum
lo contrario: ser recatada. Y en este apuro, no sé qué
nescio consilium.

(ANVs) partido tomar.


Sit timar iste procul ! Hic non est caus
a timoris,
Hiis rebus nunquam proditor ullus erit. LA ALCAHUETA ¡Lejos de ti tal temor! No hay aqW �
Vt tuus existat hoc tantum Pamphilus z6n de temer, en estas circunstancias jamás habri tra1-
ci6n. Ser tuyo, tal es el único deseo de Pánfilo: (581)
optat;
Nititur omnis ad hoc cura laborque suus
a eso tienden todas sus aspiraciones Y esfuerzos . �e
. 580
Mille modis acres habitus michi prod
ha contado en todos los tonos sus punzantes congoJaS
idit ignes
Cum michi flens grauiter talla uerb
y la pasi6n que lo abrasa cuando, llorand� amargamen­
a refert:
«Est Galathea meus dolor et medicina
te, se expresa como sigue: «¡Galatea es nn l?�to, Y
doloris,
Hec dare sola potest uulnus opem
que michi! »
Illius ad lacrimas pietas me flere coegit, también el remedio a mi tormento; ella , umcam.ente
Et tamen in tacito pectore leta fui. ella, es capaz de herirme Y de CtJtar?le!»
585

(585) Ante sus lágrimas, la oom�S16n llorar, me�


.

Omnia cemebam fieri uelut ipsa uole
Y' no obstan.té' en el . de IDl corazcSn, me
. f..o.ndo
bam;
Ardentes sensi uos simul igne parí. . •�
de
Ledere :Bamma solet; precor, ipsi muy contentá. . Vefa que t<ldo saJía. . al tenor nns
. L�
deseos; adveftf qtíe a las dos a la � os IWnlliiWII el
parcite uobis, , . _.__
Vosque duos mecum iungere possit
·
. ·
___

.
amor!
L.-:.�:..: .
590
fuego.
(GALATH EA)
mismo
Pero la llama suele <.'Oí:lsuiJ'ti.; por l•VUJ,:• no qs íltor-
.
· . ..

mentéis vv<>VU.voo ...;.;,._


....� .... ..,....05 {Wt) y íque él amor, con
.

Qu od petis affecto, nil et michi


mi ayuda, pueda umros.1
_

carius esset •

516 hisque (uel hüsque) codd.: hüs Eve


577 sit timor iste procul] sit procu sque.
metus timor K. sit] sitqu
i ille túnor I sit procui iste
non est hic D non
e S. iste] ille GNI. hic non est] 584
518 hüs] �e M. nunquam R. est] sit U. timoris] doloris R.
est hec
] unqwun P. P1'0<Ütor} proditus
585
586
5l9 hoc ] hic P. hoc tant
uel proditor V. ullus] nullus
O illius V.
um] hoc tamen ZO tamen hoc
(in 111tl1'g. K'). optat] orat H. R om. K 587
580 suus ] tuus OM. 588
581 modisJ modos OGN.
acres] ac 589
hec res S acles K. acres babitus ceres M actos GN attos R
] habitus acres P:• ....
i.. ..-
-- . ]
590
ignis ZKGD.
michi] modo ZH om. K. fiens
] fiendo K. zdert] daret
m
OGND RI.

1.54
Si �eus annueret istud uterque parens.
lstud erum nostris fieri non conuenit ausis·
Si bene uellemus, nec locus esset ad h� GALATEA Lo que tú me pides es mi ardiente deseo, y
Nam mecum mater custos michi semper habe�r 595 nada me complacería más si mis padres me dieran su
Totaque me seruat nocte dieque domus. consentimiento. Pues no está bien actuar en ese aspecto
a nuestro antojo; ni siquiera, aunque nos lo propusié­
(ANVS) ramos, habría posibilidades de hacerlo, (585) pues mi
lngeniosus Amor portas et clau madre está como guarda permanente a mi lado y toda
stra relaxat
Vincit quicquid obest ingenios la familia me vigila día y noche.
us Amo'r.
Vanos pone metus, pueriles corri
ge curas
Mecum dulcis Amor te petit ut uerru: LA ALCA H UETA Amor ingenioso abre puertas y venta­
s!
nas, Amor ingenioso vence todos los obstáculos. ¡Deja
600

de lado vanos temores, rectifica escrúpulos de niña:


(GALAT H EA )
Es modo facta mee funiue cons
Huius et es melior pars mich
cia mentís (681) dulce Amor te pide conmigo que acudas a la cita!
i consull.
Vt michi consilium te depreco
r utile dones
Hoc te ne pudeat consuluisse
michi ' GALATEA Ahora estás enterada de mis aspiraciones más
Est pu«;�or atque nephas sedu
cere fraude �uellas ; secretas, incluso eres parte esencial de mi decisión. Por
Hinc decus et magnum crimen favor, dame un consejo útil, y que nunca te pese el
605
habere potes.
haber sido mi consejera. (IIG) Es una vergíien%a y un
(ANVS)
sacrilegio corromper a las jóvenes mediante engaño: de
Non pudtbunda tegam famam
caput ante loquacem aquí puede recaer en tu haber honra o gran infamia.

uincit] frangit PO ni non Z. obest] abest ZS.


curas] sensus SUGNI curas uel seosus V.
598 ·

600
599
592 :umueret] anu petit] ro¡at M.
fnrtiua K.
n erit VS. istud] illud
IStu�l] illu� GNJ?. oos OSGNDRI . fortune GN fottune uel futtiue V
tris fieri 1 fieri nostris . men­
p nostns
593 601 furtiue]
se
O austris S ca
. N
tís} culpe S.
594 s1 bene} similiter z.
� S. auSIS] auns
nec ] non l R IDl. O. 602 et] tu N. Jnicbil mei O.
Iocus es]set esset non HVGNÓI nec
603 depreoorJ � O. utilel ut iJie O. doaesl donas GN.
.
locus GN· esset ZO. ad hoc]
ne
esse
adhuc ZPGD. 604 hoc) quod . VDRI. ne ZPOKM: non HVStJGNDIU.
mater mecum DRI m
� chi noster p mecum
595 tnecum mater]
606 0111. H. decus) dcdecus
605
bine zok:VUR: hoc PSGNDIM
pue��uJ pnellam oa
custos 1D1
nostri
michi custos H.
G. mater custos micbi]
OHM. potes zaR: potest POKVSUGNDI po11t . M.
mater SU mater
me) oos P. (:J)1 caputJ caputqne M capcamqne Z capit U0R te.Pá S c:upt­
.
damque DI. ante} 0111. Z.
156
Nec mea facta negant consuluisse tibi.

LA ALCA H UETA No tendré que bajar, avergonzada, la


Nunc quícumque uolet meus hic contrarios esse
Prof�t �s rebus si quid obesse potest! ' 610
hic totts ueniat contendere mecum.
. . cabeza ante las habladurfas incontenibles de la gente,
ni mi conducta desmiente que yo no haya velado por
Vmbus
tu interés. ¡Ahora, quien pretenda sostener aquí lo
Aut uictus taceat aut modo uíctor eat!
Quam citius mecum Ratio compesceret illum'
Cum Ratione nichil diceret ille michi! contrario, (111} que saque a relucir cualquier objeci6n
a mis argumentos! ¡Que se presente, bien pertrecho ad
Vir bonus et pulcher, genus altum, copia grandis! . . . 615 conmigo ! ¡Que
. Amor nostri pars erit auxilii ! con todas sus fuerzas, a competir aquí
Dulcrs
se calle si queda vencido, o que al punto salga triun­
fante! ¡Qué pronto la Razón, mi aliada, derrotaría a tal
Fama loquax taceat, taceat quoque murmur iniquum!
Absque pudore suas res habet ista uias.
personaje, al no poder él replicarme nada con el apoyo
de la Razcín!
(115) ¡Un hombre bueno, guapo , de alto linaje
, de
dulce Amor formará a . nuestro
gran fortuna ! ¡Y
lado como aliado ! ¡Cállese la Fama vocinglera, cál
lese
•••

( GALAT H EA)

O Deus, in quantis animus uersatur amantis igualmente la inicua murmuraci6n ! Nuestro prop6si to,
Qu� timor hac illac pellit Amorque auis!
.. duo discordes hunc nocte dieque fatigant:
� 620 sin deshonra, tiene vía libre.
GALATEA ¡Oh Dios! jEn etmntas indecisiones
Hü se deblte
Esse quod optat Amor, hoc uetat esse timor.
el coraz6n de un enamorad o
, (W) a quien empuja
de acá para allá el temor e implacable Amor !
día
Estasdos fuerzas opuestas atormentan a uno

614
608
61.5
nec] non P hec S. mea facta] facta me z mea] me
ZOVSGN. negant PUGN: nego M neges SDÍ negas VR
616
617
nepns OHK non negaos Z
609 � meus �RI: uel� meas M uelit meus o uolet
� K meus uelit GN meus oolet H mi uolet WlUU p
_,_._, •••
618

ni• 1{.
uelit S.
610 proferat] conferat U. si quid] qujdquid HGNDR si n
..-
619
620
�1. � M abesse D.
Ste legítur m H: Viribus 1mnc mecum �t am. �-'-
611 . 621
=wu�
medo] cito PGN.
qW umL
622
612

158
Quid faciat nescit; setnper per deuia currens y noche : lo que desea Amor, lo p el te?Ior. El�
Errat, et errando uulnus amoris alit. enamorado no sabe qué hacer; stempr e comendo a
Me sibi subdit Amor, illi licet usque rebellem 625 la deriva , anda errante y con su errar aviva la herida
del amor. (625) A mí me domina Amor;
Meque repugnantem forcius urget Amor. aunque luche
Sic afflicta diu, casso quoque fessa labore, sin tregua contra él, él responde al combate
con mayor
Mesta loquor, quam sic uiuere malo morí! violencia. Así, atormentad a día tras día, agota da de
de decir con tristeza : ¡antes que
luchar en vano, he
(ANVS) vivir así, prefiero morir!
Vt maiora suo surgunt incendia motu,
Lisque repugnando maior et ira furit, 630 LA ALCA H UETA Igual que los incendios toman in�­
lucha Y J:t, vto­
Sic Venus ipsa suis ipsi sibi noxia bellis mento por sí solos, (630) igual que la
Surgit et opposita uulnera lite fouet. lencia se enconan ante la resisten cia, así tambten el
Non potes ergo tuas bellis extinguere B.ammas, amor sale perdiendo en las batal las que libra contra
Sed cum pace tuus micior ignis erit. sí mismo y aviva las heridas al oponer
querella.
Eres pues incapaz de apagar las llamas
lmperium Veneris fac, dum sua miles haberis; 635 de tu amor

haciéndole la guerra ; en cambio con


Ne nbi sit dampno lisque !ahorque tuus. la paz, tu fuego
será más dulce. (635) Cum
Incipiens temere, male perdis gaudia uite, ple las 6rdenes de V�s
Teque tuosque dies noxius error habet. mientras estés alistada en su
ejércit�; . que tu rests-
tencia y tu bregar no causen � perdici6n.
ligera, malogras las ale-
Si empiezas por . actuar a la

631 ipsi sibil ipsius M ipsa sibi GN ·

tuis] quoque
623 quid] que P. faciat] faciet O facit KGN facit híc P. cur·
po�tp O�tesTlitis
632 uulnera] iurgia p.
633 non] nam D. potes]
624 errando] erraui G errando semper K. alit] hahet K.
rens] currit HSGN.
uirgo potest o. tuall� tws
G.
634 miciorl melior A! mmor
5 z.. 0....YVT\RI dum] ut R. sual

625 sibi subdit] subdit sibi subdit O subdit sibi V sibi subit
GN. illi Iicet usque] quamuis hucusque uel illi Iicet us­ 635 imperium] impeaa jmper10 PD-V· •

noua R tu H sibi r. ..-


• --.
que V. rebellem HKVSUGNI: repugnem PODM rebellis Z
.
636 ne] nee HM. tibi l tamell U. sit]
.
smt GN •-t...- -] labor
626 repugnantem] repugnante S reluctantem O pugnantem G.
repugnam R.
01. . . . ZPHVStJDRIM. teanere
forcius] forcior ZKM fortiter GN. urget] urit OHURI.
627 casso] casus O magno GN.
637 inci�!!?!G� uenere· S. ma1e perdis (�­

629 ut] et FZGNM. suo] sua RI.


628 loquor] loquar SI. malo] malle Z. PHGlf� G)] perdis
dens . .. ....;.
�"" ...._
K.
mala P perdis ma1e O. pudía ]

630 lisque] plusque P usque GN hiisque R. furit] subit F tua �GN .


.- ... J .
· t.ulJSClUe K tuó6 D. tuOS-
638 ...
� ... J Z
te qo ---
;-dles) . dieslpseoque tilOS. u.
• -

fuit G.

160 161
Tantum mente uides uultus absentis arnici grías de la vida; tú y tus días sois víctimas de un
Nocte dieque tuos nec minus ipse uid�t. 640 pernicioso error.
Alter in alterius fert tantum lumina uultus. Te contentas con ver en tu imaginación el rostro
de tu galán ausente, (648) y éste hace otro tanto
imaginando noche y día el tuyo. Cada uno de vosotros
Res dabit ambobus ista morando necem.
Sed, reor, hoc quod amas leuiter depellere credis?
Huius díscidii mors fera finis erit. dos pone sin más su mirada en los ojos del otro. Esto,
a la larga, os acarreará a ambos la perdición. Ahora
bien, pienso yo, ¿te imaginas que vas a sacudirte ale­
Paree iuuentuti, complectere gaudia uite; 645
Leta decet letis pascere corda iocis.
Et modo sola ueni paulisper ludere mecum: gremente de encima el objeto de tu amor? Tal rup­
tura acabará en muerte cruel.
. �ec. tibi nostra. domus poma nucesque dabit;
( 645) Apiádate de tu juventud, abraza las
alegrías
coraro
Vtx ent tste meus sme fructibus angulus unquam.
De quibus ecce frui quolibet ipsa potes. 650 de la vida; conviene recrear los nes alegres con

Sed modo . . . nescio quis uir fortiter ostia mouit alegres devaneos. Y, ahora que estás sola, vente un
ratito conmigo a divertirte: mi casa te proporci
Vir fuit aut uentus . . . sed reor esse uirum . . onará
que falte nunca
manzanas y nueces ; malo será
Est hamo! �er quoddam nos prospicit ecce foramen!
'.
algo
de fruta en este � de mi propiedad. (851) Po­
que te ape­
Pamphilus est, uultus si bene nosco suos!
Arte seram retro paulatim uique reducit. . . 655 drás, claro está, saborear a tu gusto lo
puer­
tezca.
Pero ... no sé quién empuja violentamente la
ta. ¿Habrá sido alguien o habrá sido el �to ?...
640 n<?cte �eque tuos nec minus ipse uidet ZVSUNIM: nec �
639 uides] �des GN. uultus] uulnus ZUGN. amici] amori R.
� ¡Ef te,
�us tpse tu.os nocte dieque uidet OKDR nec minus ipse
! �
S1 los
Pues parece alguien ¡ Es un
nos está mirando una
.•.

¡Es Pánfilo ,
ru�t nocte dieq�e tuos P nocte dieque tuos non uidet illa por rendi ja!
(&) Con
nnn� H nocte dieque tuos non ipse minus uidet G. rasgos de su cara me son bien conocidos!
641 alte�tus] alt� P . fert tantum] tantum fert DR. tantum
lumtna] 1umina tantum N.
642 ambobus] ambabus Z. ista morando] dampnum pariter qua­
M. llÍt] .llÍt modo M
643 reor hoc] semper O reor R 651 modo nescio] aescio .modo D nesc:iofutris U. mouitl mouet
que GN.

ui 1 sic GN ita O. 0111. R. futtiterl


.

H polsat SGNDR.
644 discidii ] dissidi DR desiderll GNM nitoni z.
645 paree] parcer z. UO conmouet
.
.

647 et] tu UDRI iam GN. 652 aut] an OKSIJl. !t GN res­


R. __;..;..1 pc:ISPic
648 hec] en V he M et UG est N 653 est bomol et modo Z est �..... . _ HN
649 sine fructibus angulus] angulus. sine fructibus SU l állie· ....,.., Jp����:. D ,..
picit PM conspkit HV. ec:ce
,_
. _

ortulus PDI. angutus ]


.

0111. M. '
.

·

tni
. ·

S f.!DR �- potes HSUGNI potest O. 654 sil � P. sed O .: . V. uique.l. l.tÍ$qUe Z ec:ce
650
eca;1L��� PO
9001JDC1:] quamlibet Z. tpsa] ecce SU inde DR
frni]
655 llii\ÚatÍm mque] JaiD
·

.
tpse K. ,potes PKVDR: potest ZM frui • .
·· .

M ÍlllllqUie S útetqUC
O · ., •

OHSUGNI�
· ·
. .. ·
.

16l
.

162

· ·�
Ad nos ingreditur. . . Quid modo cesso loqui? habilidad, poco a poco y con fuerza está �
tirando d
ras . . . ¿A que espero ya
Cur furiose fores confringis, Pamphile, nostras? cerrojo. . . Viene hacia nosot
para hablarle?
¿Por qué, Pánfilo, fuerzas mi puerta
Emptas nempe meo destruís ere fores.
co�o _loco?
Quid uis uel cuius uenisti nuncius ad nos?
que lDlS dineros
Dicere si quid habes, die cder atque redi. 660 Pues me estás rompiendo una puerta,
n te manda a ver­
me costó. ¿Qué pretendes ? o ¿quié
to Y vud-
me? (660) Si tienes algo que decir , dilo pron
( PAMP H ILVS) ve por tu camino.
a de mi vida !
O Galathea, mee super omnia causa salutis! PÁNFILO ¡Oh Galatea, la razón suprem
Da michi per longas basia mille moras! Ni
·Dame mil besos prolongados! aun cuando
mi ardiente sed; al
muy
Nec tamen hiis sumptis siciens meus ardor abibit, los haya recibido, se apagará
Sed crescit placidis acrior ipse iocis. contrario : se aviva con esto
s placen�s galanteos.
En ego tota meis mea gaudia claudo lacertis! brazos mt mas completa
,
665 (685) ¡Ya estrecho entre mis
En complector onus dulce piumque michi! felicidad ! ¡Sostengo la dulce
Y sagrada ��a. grata a
la que ha dirigido aquí
cobija lo que más
Huc mea direxit felix uestigia casus, mi corazón! ¡Feliz casu alidad,
Nam tenet iste locus hoc quod amo melius ! mis pasos, ya que esta estancia
quiero!
(ANVS}
Me uicina uocat: loquar illi iamque reuertar, ,. .. v;oy a hablarle Y
LA ALCA HUETA Me llama la
v"._...
que
....,.m
Nam nimis hoc uereor, huc modo ne ueniat. 670 da, (1'1&) pues ucho me temo
vudvo en segui
m

se le ocurra llegarse hasta aqut.


Quid clamas? Propero ueniens; hec ostia claudo' ,

656 ad nos] et nos M a duos I. quid] cur GN. cesso] cessa D.


657 cur] quid S. fores] portas M. confringis
infringís O constringis ZKR.
· ] confringes SGN
. O -1..,.... ) �r OH.
658 nemPt;] namque VSUGNM. meo destruís ere fores] modo 666 GN om. ·
cum c.uw�G ...-l.nrit HN
destrms ere fores S fores destruís ere meo V fores meo I"'L
"!.� _....:..u V
OHN
en]
667 huc] hic K. diresitl �t
destruís ere GN. destruís] destruit Z. ere] ore O ecce K.
uel] aut PDR. nos] me GN.
668 iste] ecce
669 me] me mea R.
G. hc c quod ]
toquat:K]
1d
quodSGN �- iml ibi
Jnquor GN reuertar] reuertor S
o] es GN om. O. mee] mea N. causa] cura PO. �e
659
661
mille] multa ZI sepe D.
GN. �l �
reu� �· 0... . nam ninús bec
HK nemque ni·

670 nam nmus hoc L-_v.,u:u


rn'FI.'T1TU
662
663 nec] non OHR. sumptis] subtis Z sumptis forte GN. si­
ciens] cicius M. abibit] adhibit Z om. G. nimium GNDR. uereor1 ue-
mis P � mmus nat!l t vs me ...
..:..4... I .
·

---A uema .. .
664 crescit] crescet V crecer M crescat Z. acrior] amor K. rear R. ne uen�aJ2J '1�J hic PK ad . te R. om. GN. ostl$1

iocisJ locis o. 671 clamas} damans .


"""'

66.5 en] sed GN. hostia cod4. plerlqtl-l!


16.S
164
Nullus enim remanet hic nisi sola domus. (Fingiendo dirigirse a la imaginaria vecina Y en vo:
alta para hacerse oír de la pareia ence"ada.) ¿Por que
Me mea cura tenet, michi die cito dicere quid uis,
Me tecum longas non licet ire uias. chillas? Voy corriendo. Cierro la puerta ya que ;;
hay nadie y se queda la casa sola: Tengo � qu
. -

me pues no
ceres ' dime pronto lo que qweres dear,
-arte
( PAMP H ILVS)
dispongo de mucho ttempo para acompan
·
·

¡Ahora sf que dulce la impetuosa


En modo dulcis Amor uiridisque iuuenta locusque 675
�r,
, Galatea, a
PÁNFILO (&75)
mVltan
Nos, Galathea, monent pascere corda iocis!
En lasciua Venus nos ad sua gaudia cogit adecuado
juventud y el lugar nps
. que
sacrar nuestros corazones de felicidad! He aquí
Inque suos usus nos iubet ire modo.
Venus juguetona tira de nosotro s bacra os p es · 1 1=
ca.
que le son propios y nos
Quid moror? Huius ope supplex mea uota requiram. en r
invita a pone rlos
pos
A e, espero? Suplicando su ayuda correre en
Tu paciens facti, te precor, esto mei. 680 p

� J.� (180) Tú, por sé


(GALAT H EA ) helos . favor , indulgen te con
e an
mi conducta.
quítame. las manos de encima!.. . 1¡te
Pamphile, tolle manus ! . . . te frustra nempe fatigas!
GALATEA i P,._a l
IUlllO,

estás cansando en vano1. JDe


Nil ualet iste labor! . .. Quod petis esse nequit! . . . · nada te sirve tu acoso.· · ·
. .

. pL-.ct .....; ....


.. ..
·

ll ......
no puede ser' 1 B.lo,
.
·

Pamphile, tolle manus! . . . Male nunc offendis amicam! . . .


¡Lo que pretendes. ·· ofen diendo
Iamque redibit anus : Pamphile, tolle manus! . . .
esas manos ! . . . ¡De mala .tá de
manera -�'- - 1a es� a
1
-Pán-
una �ga.1 1 A punto es -,
Heu michi! Quam paruas habet omnis femina uires ! 685 •
VOJ.VQ. w<a !
Quam leuiter-nostras uincis utrasque manus ! . . .
filo, rettta esas manos.1 . . . (G85) A de ¡ Qué es­

. . ,• _Y é facilidad
· ··

mí!
,Con
casas fuerzas tiene una muJer.

qu

672 nullus enim] nullus nam M nam nullus PO enim (nullus


0111.) z. nisi] noi z.
673 rural causa KS. michi] ideo michi O. die cito] dicito
ZVURM. michi die cito dicere] dicere michi dicito R
679 huius] hec Z. uotaJ.om. 2·. POHR te deprecot
dia'le dicito V mi die cito (dicere om.) O. quid] quod
mi 680
OHGNI>R �
í4l txj
tul nuJliC U. este I � POK. Post ,. 680
�]
GN PH. Íl� flll. in GN. 24 .,_ in V el (s.b
que sequtPIIW' 1 ,.. m �... ,
674 me] nam PO. licet ZPOVIM: decet HKSU K.
¡me operisJ 14 "'!· m

681-682. Post 684 SU •· D.


uias] ire uices I esse moras P.
GNDR. ire
675 en ] et P iam U. modo] michi K. uiridisque frustta GN.
681 teJ me G. Í1'1Jjrt$. nempel �
i11e GN.
] uiridis O
676 monent KUD: monet ZHVRI mouent PS 682 istel .
uirisque V.
. D. .
.

684 :..-...
- .. ..1 � tu llá$ O. uttiiS<lue]

. ..... uiads] u.inc:Í5 JIOSU1Ill .D UJ»CC$


. ·

...._
686
mouet OGNM. .

� z.

678 inque ] in H. iubet ire] ire iuhet M i


.
6n en] et P. cogit] uocat S. • .

ubet et ire S. modo] ¡urasque


Venus H.
t67
166
Pamphile! Nostra tuo cur pectore pectora ledis? . . . neutralizas mis dos manos ! . . . ¡Pánfilo! ¿Por qué aplas­
Quod me sic tractas . . . , est scelus atque nephas! . . . tas mis pechos con tu pecho? . . . Manosearme asL . ¡es
Desine! Oamabo! . . . Quid agis? Male detegor a te! . . . un crimen, una profanación! . . . ¡Déjame estar. . . o me
me
Pedida, me miseram, quando redibit anus? 690 pongo a chillar! . . . ¿Qué haces? ¡Es malo que
Surge, precor! . . . Nostras audit uicinia lites! . . . destapes! . . . ¡Ay, pobre de mi! (G9&) ¿Cuán do vol­
verá esa vieja traidora? ¡Levántate, por favor� ·: ·
Que tibi me credit non bene fecit anus! . . . ¡El
voce s! . . . ¡La vteJa que
Vlterius tecum me non locus iste tenebit vecindario está oyendo nuestras
¡Nun­
me ha entregado a ti no ha obrado nada bien!..·
re­
Nec me decipiet, ut modo fecit, anus! . . .
Huius uictor eris facti, licet ipsa relucter, 695 de volver a en cer rar conti go este
ca más me ha de
acab a
Sed tamen inter nos rumpitur omnis amor! cinto, ni la vieja volverá a engañarme como
hacerlo! . . . (&95 ) ¡Saldrás vencedor en este asalt o a
el amo r entr e noso tros
(PAMP H ILVS) pesar de mi resistencia, pero
queda definitivamente roto!
s descansemos un po-
Nos modo paulisper requiescere conuenit ambos,
Dum, facto cursu, noster anhelat equus. PÁNFILO Es conveniente que ambo
Quam male dilecto respectum luminis offers! qw"to, nu"entras nues tro caballo esté jadeante .después
de la carrera- ¡Qué duramente rrura
.
Curque lauas lacrimis flebilis ora tuis? 700 s de reoJO a un
lada, las me­
Sum reus ex toto, modo quaslihet accipe penas amigo! (781) y ¿por qué bañas, desconsode todo,
la
jillas con tus lágrimas? Y0 teng o �pa
to . supere el
Et maior meritis pena sit ista meis.
En quecumque uoles paciens ad uerhera prestó! castfgame a tu gusto y que el �en
me �to a
delito que he cometid
Sic peccasse tamen non mea culpa fuit. o. ¡Aquí tten es
tu mano! Sm embar-
sufrir cuantos golpes vengan de
cur PHK.VNM: cum (tu G} cett. codd. pectore pectoral
O. ut1 que uel ut _V
687
n'-). decipies
694 nec] non .H deci. r-· P·
688 quod] quid M. me sic] sic me ZVI nunc me SU me iam K.
pectora pectore VHGN.
facti M eris facti wct0r
. •

er;��Ih.er;clZ}:n
.
ZM reluctar PN reluctat G
·

689 male] male nunc U . 695 uictor


relucter
690 perfida] perfidam S . quando redibit] tradidit illa U. W ....,reldem
= ruJDPilfll! turpiter o.
u
O.
691-692 Om. PR.
anhelat] anhel8 =]
696
(tilectam GN. respectual] respec·
691 nostras audit] audit nostras SU nam nostras audit O. uici­
698
aufers PH.
nia] uicina ODM. .
M. tuis] tua D.
]
699 quam quem
tus VDRI despecUim �] fers]Jacrimas
692 que] quod OHUD. que tibi me credit) me quia deseruit
uel que tibi me dedit V. credit K: credidit W tradidit
S of
700 curque] cur ZDGN .
701 reus] deus O.
SUDIM tradit GN dedit VH deseruit V.
693 ulterius] alterius Z. tecum me non locus OKVGDRI: te·
cum non me locus HUNM secum non me locus P tecum 702 ista PHKSGNM: ipsa ZOVUDRI. el � S
703 en] et OHM sum SU. quecumqu
.
me locus non Z mecum non te locus S .
·

704 sic] sed PD.


168 169
Et modo iudicium, si uis, ueniamus ad equum: 705 go, el haber pecado así no fue por cul� �a. (705� Si
Aut modo sim líber aut racione reus. quieres, acudamos a un tribunal equttattvo; qmero
Ardentes oculi, caro candida, uuJtus herilis, verme libre o salir condenado con toda razon.
Verbula, complexos, basia grata, iocus, Tus ojos ardientes, tu blanca piel, tu rostro seño­
Fomentum sceleris michi principiumque dedere. rial, las palabras tiernas, los abrazos, los dula;s �·
Institit hortator hüs michi rebus Amor: el juego retozón, he ahí los promotores de lDl
710 cmn�
y su primera causa. (DI) Con todo ello se
His furor intumuit rabiesque libidinis arsit, presento
ante mí Amor con su arenga: así
Hortanturque sequi facta nephanda michi. se inflam ó la furia
Iste meos sensus subuertit pessimus error y me abrasó la rabia de mi pasión ; así todo me exhor­
fecho rías. Esta funes ta ena
eso lDl
Per quem nostra tibi gracia sorda fuit . . . ta a cometer abom inables :
De quibus accusor merito culpabilis esses, 71 5 jenación ha pertu rbado mis sentid os, y por
..
buena voluntad no pudo oír tu voz.
lDl
Fons huius fueras materiesque mali.
Tam grauis ira duos non conuenit ínter amantes;
,
(715) De todas las acusaciones que recaen sobrepues
Sed si forte uenit, sit tamen ipsa breuis. eres tú quien, en buena ley, debieras
res�nd�r,
lDl delito.
tú habías sido la causa el obje to de
en tan en
Semper amans delicta pati bene debet amantis: y
se
720 No está bien s enfad
sto, que
Culpe communis fer pacienter onus. que dos enam orado
serio· y si ocasionalmente, sobreviene
En remeabit anus, tristes, precor, exue uultus: un disgu
t o caso sea de corta duraci ón Los ?ra­
Ne nos per lacrimas sentiat esse reos. � od enam
con
éste
. •

indu lgenct a los deslices


de una cul-
dos deben tolerar siempre
(ANVS)
mutuos· ('128 ) soporta con paciencia
el peso
.... r la vieja, por favor
pa comy- - . Mira,
:...mda ..
�""6'--A., ..
Ante fores uacuis tenuit me femina nugis, ,
va a
no vaya
uítate esa cara compungida : que
a sospechar
706 modo sim liber] sim líber adhuc H. sim] sum PKGND.
:Or tus lágrimas, alguna culpabild i ad entre nosotros.
KM
essesJ .esse
racione] modo morti GN.
707 uultus herilis] uultusque hilaris R.
715 acrcuso l accuses GN. merito]
meritis H�
HSDRI iocls UM ioci P. edd. uenus K. o.. uamuis
708 complexus] amplexus R. iocus ZOVGN: locus (locusque R)
essem
sed . D iaJn ¡rauis I nam grauis
709 dedere] dederunt ZPOM. 717 ��- \. duoslOdiu �ter] 0111. S. amanteS] ami-
710 hortator] hortatur GND orator ZSM hortatum R. micbi]
in U. amor] omen R.
l:. Y� a 602�.·
HM ista KD. Post 718 .reTR
tllfWW
711 intumuitl intimuit O intrauit GN incubuit DRI incumbit K.
712 hortanturque] hortaturque PVSUDI excitatque ille O. se­ 720
713
cul..oel culpeque M � fert · DR
)»HKVVM : et Z iam O nam GN cumque SU íaD1q\le
SUGN. ferJ
qui michi POHKVGNI: micbi . . . sequi ZSUDRM. 721 en
l deprecor
remeahitl �nebit GM redihit SUDR. l
PteCO!

713 meos] meus GND. subuertit] peruertit GNDR. error] ar­


GN 0111. SU�j· J .. ...._ su. uultuS} uu tQS N
..•

-�·h.crimas ne nos M nos ne. per la-


.

722 m: nos
iudicet I. reos] reas O (eM1. s �- ()1).
dor H.
714 quem] quod S. ncstra tibi gracia surdal sunJa michi gracia
nostra SU nostra gracia tibi sunJa I. fisentiatSl fatuis GRI. m:Jgis] uerbis p f.DII8IS D.
123 =l �
170 171
Que Marcum proprio uin
ceret alloquio.
Cur, Galathea, tuo corrum
pis 1umina fletu ?
Quem michi demonstras
725
LA ALCA H UETA La mujer me ha entretenido ante la
, hic dolor unde uenit?
Absens donec eram, qui
puerta con unas tonterías sin sentido; su labia sin par
d tecum Pamphilus egit
?
Te, Galathea, precor, ord
ine cuneta refer.
hubiera hecho callar a Cicer6n.
(GALAT H EA) (725) ¿Por qué, Galatea, echas a perder tus ojos
con ese llanto? Muy compungida te veo. . . ¿a qué es
debido? ¿Qué hizo Pánlilo contigo en mi ausencia?
Conuenit ut nostros que
ras quasi nescia casus,
Cum res consiliis facta sit
ista tuis ! 730 Galatea, por favor, cuéntamelo todo tal cual.
Fructibus ipsa suis que
sit cognoscitur arbor:
Tuque michi factis nosceri
s ipsa tuis .
Poma nucesque michi dar GALATEA ¡Buena falta te hace averiguar lo que ha ocurri­
e non bene disposuisti,
.
Cum tuus lste foret Pam do entre nosotros, como si no lo supieras, (730) cuan­
philus ante fores? do todo ha sido una maniobra tuya! Un árbol se co­
noce por sus frutos: así tú ahora te das a conocer por
Vt 1ocus esset, ad hoc tua
te uicina uocauit 735
Quo spoliata forem uirgi
nitate mea! ' tus ob.ras. ¿No fue una buena idea la de ofrecerme
m anzanas y nueces cuando tu Pánlilo en, perso� se
O quam magna foris te fecit
causa morari !
ars tegi t insidias !
hallaba ante tu puerta? ¡Por eso te llamó tu vecma :
Quam hene uestra suas

(735) para dar lugar a que se me arrebatara la virgi­


Impleuere suos scelus et
fallada cursus:
nidad! ¡Oh! ¡Qué motivo tan importante te retuvo .
fuera! ¡Qué bonitamente se prestó tu astucra � tender
_

la trampa! El crimen y el embuste han cumplido con


724 M� J m�cem P mar
em SU m
qwo] eloqwo PHKR coDoquio atrum R cunctos DI allo-
7.33 nucesque] nuces D. dare non bene] bene non dare SD dare
bene non U bene dare non R bene dare (non iJ!"·) �N.
725 tuoJ tua VGN tu l. co11'Ul
·
GN.
· ·s z
7.34 cwn tuus iste (ipse P) foret POGN: cwn tuus lSte (lpse S)
llpis J confundis SU
S. hic) lis s. unde]
726 quem ] que U michiJ nunc
fuit HKSU cum tuas 1111te fores I c:um tuus 1111te fores Y
71:7 donec eram � .
VSU: dum fueram KGND :d:�
c:um fotet iste tuas M c:um stetit ante tuas R cwn stetit
I quando fui H. egit] agit l. RM cum n;ram
·

llllte fores D c:um tuus iste Pamphilus Z. Pamphilus ante


729 conuenítJ conuenis GN
tros V. nostros ut nos- · fores POHKSUGNM: Pamphilus ipse � p Pamphilus
. ut nostros) ínter nos uel

is K. nescia] conscia Dnos tro 1


nostras KU. queras] quer ij,se fores R Pamphilus ipse fuit I Pamphilus .tpse fotet uel
queras] queras nostros
HSDRI
actus GN causas U. casus51 fuit V ante fores fuit Z.
730 =· tuo M. sit] am. V. ista
·

735 utl et SI.


P.
. . . tuis] consilio
736 quo ZVSU: quod OHGNDRIM qua K ut
...
J ipsa
737 te fecit] fecit te ZK. causa] cura ZM.
731 ipsaJ ista O. que sit] que
N. michi] michi nU.QC GN 733 bene] om. Z.
uis U.
732 tuque) tu quoque P tu G
cum P. 7J9 impleuere) implere RI. scelus] ats P scelus uel ars v•
172
113
In laqueum fugiens
decidit ecce lepus!
740
su cometido: (748) ¡la liebre, acosada,
(ANVs)
ha caído, como
ves, en el lazo!
Increpor iniuste. Pr
ocul hoc michi crimen
Qua racione uoles abesse!
Etati nostre male nome
me satis expediam . LA ALCA H UETA Me veo acusada in�s�te. ¡Lejos
n criminis huius de mí un crimen como ése! Me sera fácil disculparme
nec studiosa mali. en el aspecto. que tú qw·eras. A mi edad no le va nada
Conuenit, aJ:s tanti

bien ni el nombre de ese crimen ru el uuuo


....c. ...
dedicado
Si qua modo concepta
745
íocis contencio uobís

Contigit, absenti qu
Sit quecumque pote
e michi culpa fuit? a tanta maldad.
st, ni1 ad me lis utriu (745) Si de vuestros devaneos se ha denv · ad0 al-
guna pelea entre vosotros, ¿qué culpa tuve
Quam mouet insipiens, sque
Die tamen ignoti seri
non ego, uester amo que yo�
estaba ausente? Sea la que fuere, a nú no m
� ecta
r.
em michi, Pamphile,
ada vuestra discusión: discusión promovtda por
Huius origo mali ne facti ;
sit operta michi.
750
:r�:O absurdo amor, 00 por mf. (Dirigiéndose a Pán­
filo ) No obstante, Pánfilo, cuéntame los pormenores
del. hecho que ignoro; (751) no se me debe ocultar el
(PAMPH ILVS)
Arguor e mínima si
scires ordine culpa, origen ·de este mal paso.
Estque michi meritis
Sed decet aJ:chanum
durior ira meis.
celaJ:i semper aman
PJU��
.r.� � ILoSe me
acusa - ¡si lo supieras todo! - por un
tum, motivo insigni6c:ante, y JD1 desliz
. no se merece tan

740
cont:iBit] contingit M accidit H. culpa] causa H. fuit]
laqueum ] !aqueos DR.
lepus SO ecce lupus
PHKuN ecce t>edra ue1 ZVGR:
decidit ] cecidit D. ecce
ipse leo DI.
esse
uenit K.
lepus 746
741 procui hoc ] precor hoc 747 sit] sic J quodcumque OVR. potest]
lepus M
bine
O�
Z abesto M. SGN preco r HV. abesse] ahest potes GN U.,..;� u.quecumqu
nil ad ad me nil GN nec ad me
ine1
me satis expedjamJ me O nil me (ad
satis expediam 748 q�J � 0111�
1 1 mouit U monet DI.
742 qua racione uoles
qua racione uoles (uelia K) _GN.
HKSUN 1 michi Pamphile �
. �G.Pamphil
.._. J.WUJl;r:r JDi• tDali M tDali .. . ma­
PK. uoles ) uelis
u e ->->-:
�-
750 huius] cums
uales D. 749 senem
743 etati] persone uel etati N
74J.744 crinúnis Ji D. ne] non OSGN. eperta} aperta GNR opereta O
__
•••
• •••
V. notnen ] crimen P.
uenít huius ¡
huius 1 conuenit] COD
opta �- • • u üñuste ·SGN ·C!IíimiO · a ontinel m
e=rcuJpam
NDR.

criminis .
. sim ue1 ars . . . � GN amcta HStJ causa l calpa
744 conuenitl � 751
nec V.
t P. ars .. . nec] ut
studiosa mali] m . .
745 qua] 0111. OS. co uel culpam
ali studiosa Z.
ncept:a] concepto y. . .-•� Dlt durior
tencio uobis 1 consen Z contenta O. iocis michi . meiS] meiS
um;JU ] ,grmdior UM.
uerbis ov. ita] m;· H ipla K. GN Wari
·
752
uobis] uestris PUM
tio uestris iocis M. con­ •. •

753 an:banuml atcbana sempet} . Sempet' � GN.


· ·r.. OM ·amutem PH.
a:laril ce&re OGNUI. IIIJl!U1.U'UID amana�r

174
·

t7'
Nam dixisse pudet, cum
Tantum lenire rixas tibi conuen
pudor omnis abest. furiosa cólera. Pero en toda ocasión ha de guardarse
it ire; 755
Quod superest inter nos decet el gran secreto de los enamorados, pues da vergüenza
esse duos. comentarlo, aunque la cosa nada tiene de vergonzoso.
(GALAT H EA) (755) únicamente debes acudir a calmar las riñas; lo
Pamphile, die illi nostro demás debe quedarse entre nosotros dos solos.
s quasi nesciat actus,
Res ne percipiat qualite
r ista uenit!
Qu od tibi consuluit a te
quasi nescia querit, GALATEA Pánfilo, cuéntale. . . ¡como si nada supiera de
'
Vt uideatur in hoc non vmo 1a cosa 1
·

nocuisse michi. nuestra actuación ni comprendiera como


Como una ignorante quiere oír de tu boca lo q�e ella
·

Atb ti us innumeris michi deu 760


Sed tamen indicüs ars
ia plura dedisti,
patet ipsa suis . misma te aconsejó, ('160) todo por aparentar mocen­
Sic piscis curuum iam captus
percipit bamum, cia ante mí.
Sic auis humanos capta uid
et !aqueos! (Dirigiéndose a la alcahueta.) Con tus innumerables
Et modo quid faciam?
Fugiam captiua per orb sutilezas me has embaucado más de una vez, pero
ahora tu falsedad sale a relucir con sus verdaderas
Ostia iure michi claudet etn? 765
uterque pareos.
Meciar hac illac oculis
uigilantibus orbetn, facciones. ¡.Asf el pez, sólo al sentirse enganchado,
Leta tamen misere spe
s michi nulla uenit. reconoce el curvilíneo anzuelo, e igualmente la ave­
(ANVS) cilla no advierte los lazos que le tiende el hombre
Vt grauiter doleat non antes de caer en ellos!
('185) Y ahora, ¿por dónde he de tirar? . Después
pertinet ad sapientem
,
754 pudor] dolor GN furo de dejarme coger, ¿me iré por el mundo?, Mis padres
r HKV.
755 tantum] quantum M. rixas
tibi] tibi rixas HU me cerrarán la puerta de casa, y con razon. Por �
756 quod ] qwd U. superest .
_ ] semper est M. ínter nos] ultra
I amicos duos G.
que con ojo avizor escudriñe el horizon� � cualqmer
direcci6n, pobre de mí, ya no me sonne nmguna es­
� � � ter GN . duos] modo DR
757 illi] ille G. nostros quas
758 res ne] ut � 0. i] quasi nostros PK.
udud V. perapult] tgl.
ne ZPKGNR: ut OHUD peranza.
759 quod] que P quid KG.o l ret V. ista] illa GN ipsaIM nec S
a te] ante M.
S
760 ut] ne DI. hoc] hac
·

762 ars] res OS. patet] paret ZH.


G. non ] nil GN
761 dedisti] dedistis P para ·

sti
763 sic] �t GN. curuum tur in GNDRI: Quo feror ignoro merens sine fine dolebo/
Z. ipsa] ista OHKUGN
CODCl.prt H.
] t:>e�� �Úiuc H. orbem ���j
] tectum S. percipit]

desPicit GN
765 et] sed P heu O. ..
. modo] mi� O. captiua] _
micbilspe z mibi spes
767
per orbem ] tanto spo 768
liata decore ud captiua 1.
Dl1 .1\.
:ilitguod
N dabit G manet H manet ud V.
capttua captiuam spes
per

claudet ZOHSUM: claudit utl F. �:Í· sapiesnem} dokmt . . saptentes p


orben V. orbem] urbem uentt
.
GN. .
766
PKVGNDRI. Post u. 766
769
legi- doleat . saptenteS
176
.•

tn

U.. -l'idlo o. et.m. íle -


Cum dolor ad dominum premia nulla ferat. 770

LA ALCA H UETA El sabio no debe affigirse con exceso,


Hoc moderanter habe reparari quod nequit arte,
(710) ya que el sufrimiento no p�uce. ningún �e­
Quod male persuasit immoderatus amor!
Conuenit ad uestros modus et prudencia casus
:ficio. ¡Resígnate a soportar con pacrenaa lo qu� �­
gún arte puede remediar : el mal paso a �ue te mdu¡o
Quodque sequi deceat querere consilium.
Mordet enim grauiter discordia pectus amantis
un amor desmedido! Vuestro caso reqme
775 re modera­
Et fouet in belli s uulnera ceca suis. acertar con la decisió n que con­
el co­
ción y prudencia para
Que bene uos foueat placidam concedite pacem:
viene tomar. (715) La discordi a roe cruelm ente
al sus batallas, se
enam
Hec tua sit coniux! Vir sit et iste tuus ! y, amparo de
Per me uotorum iam compos uterque suorum,
razón del orado
lanza ciegamente a zaherir.
Concedéos una dulce paz, que suavemente os arru­
Per me felices, este mei memores! 780

lle. ¡Que Galatea sea tu mujer ! ¡Que Pánfilo sea tu


EXPLICIT PAMP H ILVS s, cumpli dos ya vuestros anhel� gra­
a lll1 ayu­
marido! ¡Y ambo
cias a mi ayuda y, (78t) gracias igualm ente
da, felices, acordáos de mí!

FIN DEL PÁNFILO

770 ad dominum] ad dominam U in dominam S ad dampnum


FK. nulla] om. Z. ferat FPHVGNRI: refert ZOKSUD
hahe] age SV agan¡ U. reparari] reparare U. nequit] ne­ OHGN .
fouet} fauet S be!Jis] bdlum P. ceca] tecta U
M.
seua
gat l. 776 �·
771
772 quod] cum ZOHKU nam mala K. inmoderatus] m bene] meJius � Lene V. uos] nos PO. � ] faueat pacem .
non
V. male]
amcédite 1 concede:re uitam GN compomte
Uta (sit om.)
moderatus O.
773 uestros PHKGNRI : nosttos ZVUDM nostras S om. O. mo­
· ] "
si� Osis S bec Uta si O hec
bec Uta sua
I.
dus] modos D modo S mens O. et} ut 1 om. S
778
compos ] _sit cornpos
::m:i factorum u.R.iamuterque com­
SD ille
774 quodque] quidque M quod Z. deceat] doceat. GR
] quuque z.
DI
de-
beat ou_,_querere consilium] pota o iam campos
779
consilium QUcrere S' '
775 amantis ZPHVSM: amantum OKUGNDRI. 780 este} estOte O' estO O"R esse N.

179
·

178
NoTA: Nos hemos atenido en el v. 303 a la lectura pelles
y desechamos su evidente glosa uestes, que adoptan nuestros
predecesores en sus respectivas ediciones. Becker (p. 187)
rechaza pelles por no ver sentido ....:.. dice - cum pellido
. . .pelles. Desconoce ambos términos de la indumentaria me­
dieval.

dantes testimonios literarios e iconográficos (d. Casado Lo­


Piel o pelliz6n o pellote es una prenda conocida por abun­

bato, M.a Concepción, Indumentaria en la España cristiana


del siglo XI en «Homenaje a don Vicente Garcfa de Diego•
(en prensa ).
Entre los textos más interesantes está la traducción y adap­
tación del verso 303 del Pamphilus en el Libro de buen

Mandóme por vestuario una piel if un pellico,


amor (copla 714):

diómelo tan bien parado que non es grande nin chico.


Dicha piel o pellote era una especie de túnica sin mangas
y con amplia sisa para dejar libres los brazos; se usaba para
andar por casa, como se desprende de otro pasaje del Ar­
cipreste (c. 863):
En pellote vos iredes como por vuestra morada.
El pellico en cambio era una prenda de abrigo para salir
a la intemperie. En la poesía pastoril, el pellico era un re­
galo tradicional del caballero a la pastora; la costumbre está
bien atestiguada en la literatura francesa; Morawski ( o.c. pá­
gina 47) señala el obsequio del pellico (fr. plichon) como
uno de los rasgos úpicos de la poesía popular incorporados
al Pamphilus. Pero el aludido obsequio no parece menos
tradicional en la literatura española, si recordamos con Co­
rominas (Libro de buen amor, pp. 274 y 312) «el famoso
pasaje de la Celestina, donde los criados comentan regocija-

181
de una capa». De donde el proverbio ya encaió el gabán
damente cómo la vieja se las arregla para encajar el pedido

(encaxado ha el gabán), recogido en nuestros diccionarios


(Covarrubias, Autoridades, etc.).
Un galán tacaño podía escatimar gastos en otros obsequios
(unas pieles o pellones ya viejos en el caso del Pamphilus),
pero no podía eludir el pellico de rigor.

{
'

182

También podría gustarte