Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Gramatica Mapuche PDF
Gramatica Mapuche PDF
---.- w
grados de furmeritos, por todor lm titulos de buen
,
Soldado, a todas 10s honores de la Milicia hatla(
grangearie 10s juitos premios en el agrado de T i
I
Mageitad Catolica, y merced de la Elpada Roxa d s
nueftro g a n Patron Santiago, que adorna el pechat
como ha ocupddo la dieftra muchas vezes teiiida de
enemiga fangre, y elGoviermde Yca, Pilco, y la
Nalca;con bieii fclndada eCperaGa de otros mayores,
-
q Cobre lo i1uitre.de iu fangre de v.md.y lo gloriofo
de ius hazafias, y Cervicios a la Coroha teiidrh fii
pre el vir0 de paga, aims que de favW A que re
1
Ilega, que efie Idioma foraftero en Europa ,coma
1 Cfirafio, y Lolo,buka naruralmcnte a quien le mire
i
fu emplio en ganar a h a s para nueftrd Santa Fk , B
quien cosrefpondedn coil ius Sacrificios, y oracio-
nes, alcangaddo de nueltro Seiior ptofpere v. m;
en [us intcpros, y le di feiicidad elgiritud> y hem-
poral por muchos aiios.
‘ps
3.L.M.de Vlmd.
Su menar Captllan,
evcrendo P. Eftevm
la Compaiiia de refus, c
turales del Reyno de Chi
de 10s Indios dbl, nos ma
s eRa A rte, Bocabulario, y
engua del Reyno de Chile,
Valdivia, dela dicha Compaiiia, ha co
qual todo efta muy bueno., y el A m
de todac la reglas viiiucrfales que podthn deKede,
con buen methodo, y claridad, que arguye bien el.
trabaio que avrh coilado: al qual carrerpande la YtiL
lidad; y 'provecho grande deaquellas aimas. Vimos
tambien ior'Cathecifmosde 10s dos Obifpados , y
cotejamosios cQnloe originales firmadoode 10s do?
Reverendifsirnos de Chile con 10s quales con-
cuerdan, Y por verdad lo firmarnos en Lima a vlti.
mode Agollo de I 606.
sprobdo por hombres graves, do&os, y ex. ' -
pertos en la lcngua. Y juntamente doy licend
ria para que con el Arte fie impriman 10s dos
Cqtbecifios
t
aprobados por 10s Ordinarios
de Chile.Entdftiponio de lo qual di eRa fir-
mada de mi nombre, y fellada con el fell0 dc
; @iQAcli~,En Lima a 3o.de A@ta,ite 1606.
EPtwult Psen;.
’ p e annqw en diverfis Prouincias d6$5 h d f
. gunw vocabh diferentes,pero no&n ra&slos PI
verbor,y adverbws dzvtrjos I y afii lospreoepqy re*w
g h d e ~ u ~ ~ t e p ~ g ~ nFara l e s ias.prOuincias, .
e r a todgs
La fip& as, que errwuy r#&arj Y v n i f o r t $a+?
~~ ,
lengw e8 /as forma&n6s de io$tiempos jpekyimar,
que cafi ao ar verb0 rr”gular,y lo.conh./lriod@o h
X G dijcies otrag lenguas, como&vce en la Latina. La
-a
tercer4 es, queparatodogenerode verbor ,S8bJantj.
YO, Ganhrivos, 1 Neutros, no’aymas de vna e -
gacion,)r e/z* taftrabundante de tkmpos. qwe GXC
/a k t i n a : la qual abundancia faciiita much el
Iengua, porqwe halla el que la apren
.
carfiu comeptos Y quando ]os tiempos
POGOS, que v n o ha defirvir, y [upbrpor muc
xc dijcilla lengw. L a quarta, que to& la
Bt@uhpano conk@ en mas que enfiberpronmci
pna voc&tnper$e& y YM cqpwate p c f i e q
, Gijtp3nilaildh E@iiiab .pronunu
. rrrimamosb@madola4engua Q.los.die~~@s
Indios parafu fegunda pronunciacian deitas Glabas ( ta
Be, ti ,.Rtc. )artimamla pmta de la lenguaal paladar alto.
.
: pero eitos '
e mas de la vocal i 1
<
t
I
*’
...
. ..
."
. ~ ..
.. . .
, . . -__1_1_
1
'IND3CATIVO. Pr
I
Ct CAP.
P
RANSIC ION
h r
3 S INT'A X E S a
D3
- - e -
gnificafolamentehazer
,folarnmt; b a h <re&he
tityen nmbre que figni6qwe tiempo en comutk
, yiuplenloeitos varbos Chun tenman,Aldun-
q n l , Dichinman. Para pregunmr q m t o ricmpo hg
q w t e cqnfi-&?d fedize de tres mmnwas, la primemchun
ten mauyey mitt mi coofeffiuyenoponiendoen acufativo
l a mnfeQian,y es.la mas elegoate.~Lakp;uiidachuntea
pi+.i,aadeGuyen, p i e n d o la mnfdsionen
y CI verlioiia
i . B
7 W"- "-
J
TIEMPOY EOAD
chuntea naauye'ymp t
IS,
wqt m ~
aldun mupeo 9 mudo ha. Pi
n efpecinl,Z)lpmcu,es el aiio.
anpnr r n e f e s d e l u y h
aman Santu ;y tamhen a1
rno llaman ,puquem. AI
ia en ocbo~an.~~, Hueli-
nutd,curu vun, e! el albonda,y fuelen deek vunj, yl
.amanese. Eiiod tipay antuI quando el SOB Me. Maleu
antci, es entre las ocho y 13s nueve. Ragi a n m a medie
didquelu antu, a Its tresde13 tarde.Gui1 a m r alas cii*
co dela tarde? C4ni ilncu a1p
rntu, a1acabarfe 10s crepufculos.
dos partewagi pun, a media noc
, boras derpues de lamedit
les C O ~ noCotmpYunen
O
primero dehimno. Yunenitor. Ynantar, otros dos-;ltw .
, .nen huyn- Y nanhuya, oms 40s. Yunen hued e Y non c
I
g4 Vifibuelos fe dizen ,chufquendomo y chutquen
huentu. Wan tambien ,por circunloquio el padre 4e .
mi abuelo, o abuela.
cos liatnao, equefioel,y tambien por circun-
P
hijo.demin &re,o nieta,&c. .
rmano Ifama a la her
a hermana Darn's la her
CAPITVEO XtXVII. DE LAS CONIVNG-
tiones, c interjeAionespy partic
h
Segunda Regla. . .4
Los verbos en las prirneras perCoaas fingu& de
icativo en la vltima, y en 11 primeraperhna de Sub.
iuntlivo le tienen en la penuirinia y en la vocalaique.eG
ch el acento en eRa5 prirnerasperlonas,feconferyaen ks
d e m h perhnas-
?@ Tercera Regla.
En Imperatlvo Ln la yrimera perfona de Singular,
al, y Plural, y en la feguiida, y tercera de D. eRa en la
penultima. Per0 en la fegunda y tercera de
de Plural en la vltima.
*a Las Tranfifiones tienen fuaccnt
formtoeoel(mo,quandonoayce
@ Algunas excepciones agqeroe
mas generales y breves que le purd
on eRo fe dii fina1 Arte,Dios nueffro Sefior
no a1 Autos &I, y a 10s que d i l fe aproveclia
ren. Amen.
VOCABVLARIQ
D E LA. L E N G V A .
DE C H I L E .
el Padre Ltcis de Yaldiuia,de la
compaiiza de Z e S k
' . ADVERTENCIAS.
tcpimonie. a 1
9 Adlay . .+D. vel.
“.&dSOlU ’ &tJfinurkd0.*
evn .razonarnie
Chalin defpeditfe a ta ,
I
c
ara 'naxtrru aid&
Chucun antg guz did
cun no, jamir coda
chcuy quanros. ch unten qwt a,refpondc*
c h c u y p c h b pGe tan pe- le vmen
queiio. chuntea antuJaque bard del
chucuy voncua que tanos did.
Iargo,
chucuy vucas, quc tan
grande.
chulla, diqe bcrmdno 2 la
btrnrna.
mneiin, meteralga
conman aguar
conpon Lconint entar.
contapel, lamparones-
conun Eiregtmdel va-
ron,
conus palomatorcaz.
coyum antu, ponerfe
el Sol. muger,
tun regar el campo. cuden, ju
coiiin . parir. cud4 p
i, hijo, o hija de mu- cudivoru,
ger.
coniquenoIa.1.
coiii valnolu, cfleril
cotiivoeata, galhzapwede.
ra.
coiiiclon , partear.
coiiiclovoe, partera,
csiiillue, nidal
coiiiyen, tmr par hijo
coiiom, CldpQ,
cobmin, . encreipar.
copiti, vna yerva dc comer.
n, &ar boca abaxo
oroI tarro, bolla
corii, . catdo.
corun, hazer potaje
COZW? bueno
coEugepetunI cG&ecer,
camcupobin, agradara
cotulcan, hazer bien,
cotulcavoe, beneb&or culvuun, ddnionta
+@ cullin, pagatso paga.
cullitun a torna
bag
'C
ma,y compats
Cutaolu, el
Gutan piuque, mal de
Corazon ,
Cuten,I.cuchenJ aEar
maiz.
ctro. Cuti, verenda niulieris
cuKubali0, idem, Cutu luaar,o p a s .
Cutulin, haqer bolver.
CUtUflB bolverfe air.
Cut utugn, jugar a1
niilano.
Cuu, mano, y braze-
' maripofita.
Cudu, qvefiido de lndio
veltir.
ClldU t un, ueftirfe.
$ ! cuga, el ayellido de li-
iiage,como gru ,oantu,
zoiras o Sdes, o rios,
&c. como ach ay Meo-
dqas,ToIedos,&c
C, &, tambics le toma por
Curatua
Curet
apedreat.
muger calada
'Ti cabrza de parientesj
el que es como caclquer
Cureyen, tener por a lndio principal.
muger a alguna. Cugi , ft: t m a tambien
Curi, hortigas. por el linage.
CuruhueJ lutiar, cuyen, Luna o rnes.
Guru, cota negra. $qcuylu, Cora tea
curuche, negro. & Cldd
Luis hueman, tres dias ha
tres
Cdruun, a1 alva.
Curununtun, enlatarfe. CUICllIII, mfig#Ur qUdlfUid.'
# Cutatiin,eRar enfermo ra coja.
t u t a n duamin, tenm tr& thlimnpelin, ba<ergauga:
ena. rijmo-
c mer bRi. culeyiiun, fopbrar lanra.
CU:
c c
culeunr Endtar trl carga tuenw. fupomeMak
,
1
a I
Gehan; aconlejar,
. Gkhatan,smmazar de pa=
labn.
Gdh tapir.
6, cejas,
Ctduntii, arrancar, desher-
var.
4$ej e1 o jor
Ciebue, avellan3s.
Gebuoel arbol que las lle-
che, fiente-
antepuda, apenas.
pofpueRo haze ad-
verbios qualitativos, co- demhsfon OMpelboyer’
mo Alabgechi s alegre-
mente, rn‘id, li aitica
‘hi&- inchegec I ad,
hhzia mi.
E
Gechico, f u m e de ago
CfechipBIu>-oortode vsft
-Geclia. mano ,fa,
cho VUG “coreaba. Cente, el due’io.
Gedia cej a- Gem toq ui, el Capitanr
Gedun; arrancaryerva y principal de cada legua
.haaer la cama con ella, que riene el toqui-
Geduntun I IY ranearl ejcar * Geiietun, apntara y (ddar
$‘G+m,
are+.
c,,lrmpiar Genmayen,
-
efperar,
eyym, brrrJrrr rabrlloJ. $8GT&, maoceba.
Geyuntun- .dcjJevrav. Gepongen, e h r amance- ,
# i
$Gelobcun, aw+r ibada.
Ciekolciuchiyu? n a h Gepoiiyen, tenerlr
thata. por manceba.
Gelludcuri, borrmo qui Gepmn, dibujar S O
tdr. taT.
@ Gpenarniyr;vf$e en
I
I
4s
Gnceun, enfayarfe o pro.
bar a hazer algo.
Gnevrulu, difcipulo-
nrwaotros.
Ivuun muI@icar, y CY~CSI
%W wmero.
Yu, I . mo-
Yu ad,
Yu ad getun,
b y ~ ~ r i ~ ~ ’
Yucheiii h na, etrprefencii
deotw.
Yuche hip Ile ~n pden-
cia de otro.
,‘yuc he S tea hadend
otrol ‘
Yucuduanbrernudu
CidOS. 2
kgt?
Iluchuyann, eRrr
cnredar
Rbb:
no floxb,
apretado.
@ llumi a efcondidas.
hum dgu,. fecreto.
Ilimaii*dconderf~emboF’
drfe,
kaw 2 , : tbartr-.
Naupapon. hazer baxar ab
gP* :
I I
f ,
Naunquentu huyncd,
Negmuun
._ mover
yun, menear, y
.-
-
--
dutnunclelu callads
dumuntun, contar hiitorif
tiumuntun, , ncufar, ’
2 P ?$ a .
Padquetun ,abrazqJ,
pilirl, carambanohg yelo.
pilrn man, ahublarfe la
$uta, o mies -# y diar
* anublada.
pifin mapus tierra fria.
pjlin ma&. cob daJa.
@irhtirh;
pirucurh;@e, o m6rt~n-
- .did. . ,
pitucaminr carcotnerfe
carcomido.
callo.
pita psquito
pitu berrugt
pitucahue, chifle ,con que
chiha
chiflar.
pifano.
ner necefsidad.
go importante
como Vachi ruca pittly
Pmi1,eRa cafa tienme-
fsidad de maden.
-
pitun, merecer, aplioafe
4 s abra por dondefe me-
rece como,Va ta iii ale1
' pitby epu huarcu-, eRo
dado.
-
.I .
qn wc1, milchas y varias
-. mar* tufa@.
cuevt.
qme,,
qn 'nqhW, contrecho.
qreu tordo
qrin, errar, y pccar
n yaun rndar erraedo
v i n miaucr, apdar errado-.
qrma las caderas, o ail-
'-is
>. . -7
Tior vnpajaro. 1
Tigiri enano j
Tipan lalir
Tipanturnan, teaer aitos. 1
Curnettpantun mayaiii,
ternemos bu'en aiio.
gar-
# Tuvnuhuo pifoar
Tunun, pifar con piron.
S'utuy afeEto de afca,
Tigon, defgajar arbot
tahuel dgu gec'li a pa&,
tahuelip . arrolhr,
qui hue. cornpasy vara tahuun ' mexillas
de medir.
Toquilantu amedio dia,
Toquilih maiidar
Toquinr * medir.
Toquitu,con rn;dida,y tafa
Toquit y putunsbeber tem- aexilhs.
. phdamente.
c+plplr-
tkntuvoe defenfir.
tat+cun, rcparar drvan
:’.
* aptrfitalgr,
taricaun,’ at tearfe .
#?SucL
CCUA
hua,maizdu
pIa&a de-a~bol.
dios~nla cabezz, -
cjrin 1 atar.
crecer,
teqiia I weer;
temo .hemof3
-- .I-
1
,
-E-N-- Borabulaaio d n pueJos algunot bocablos dos votes,
CJIC
o mas, y con divtrfas lrtras ,torque titnrn tn divtrfas
Prooirrrias varias pronunciaciones, 7 10s mas vocables /on Be-
lichrs, por que e& Indiosfin rnrs rn numtr 02 y mas nrrtjjiib
40s cn/ur dmrs de q u i a lrr prrdigve prfrr infitlm .
P
Va ve vi vo vu vh Xa xexi xoxu. Ya
to tu til.
)it. 2 1ze zixozu.
DOCTRINA CHRIS
Y O r lafifiai de la Santu Crux, de nut
Sr hor Bius nuejh E n d aombrc d
ael Ejpiritu SanBo.Rrnen.
Le - I..
getuitmtain anta, moll t a in mogeam cay.hmen.
La Salve,
tun quidu lek ChriRo Virgen San ta Ma
tvachi fekra iaanta Maria VirgenBcuy&i ta hi piieir no-
yum u k taiii piie~inum,deumatdni plienyum cay. Cula
dgunruplkun, uidu leh Ch.silfo.inehin huerilcavoe che
9
en ta in mmtu uyeeten cu tatmi ehuydu, lay uey cay-
b
b e l i dgu aupiltuequidu Iefu C ino minutuemeu coI
buyeyi, veymew pafadto ta ni pu plla en
vechi pu fanAa may genmayepebuygtl M u
- guyabuel-Que~hu~dgu mupdtuaquidu le&
mouyeum culan antumeu ~ O ~ Wuyey.CayEi I clgu mupil-
tun, quiduiefu ChiRo prauyey t i hgenu meu veymela .
muley. hoschaoyill pe ilvoe ta ni manr)leu. Relue dgtt
l
mupilnm,quiduIefu C riRo ramwpapahmogelu chiche
Ialucbicbe cay.Cnme Chriltuna puche huenru rneu yege-
oygy,moHta ni tuyuncleamDioscani toquilelch d u ta iii
mupituuyenm.Hueraqueche mol€cutantugeayp bios tZ
iii toquilelchidgu taiii mupitunouguatc.
Lor & d m i a n t o s tie 1d C q ds D i o c j i i dicg
- tarpcrtcfrecena1 horror de Diw y,hr\ct
. I ..- . prawtba del prc&q
C I j R 2 S TI A N A? 3
E! p r h e r o , amares a Dios b b r e tadas la0 d a s -
undo, no jursris fu fanto nombre en vam. El terce,
tificards 1asFieRas. El quarto, honrarh a tu padre,
yrnidre. El quinto nomataris, El fexto , no fimicarh.
E2 reptimopno hurtarb. El oRavo, no levantaras falfo tef-
rimonio. El noveno no deffearis la niuger de tu proximo.
El dezmo, no codiciarhs 10s bienes agenos. Efios diez
Mandamiencos fe encierranen dos. Amads a Diosfobrc
todas las cofas, y a tu proximo como a ti mclnio,
SANTIAG~
I ) l o s iii toquilelchi dgu mari may-Cula yunelkdu chi
dgu, quidu Dicis 6i raquigeam. lu reyle hug pudic
n'i cotu Ilevain.
dgc p i l a iiug monoayuabimi Dios. Epudgu
ta
LL' itu
p i h cliuca jura prihy aynii. Cula dgu pilu
Domingo a m m o fieitarno vrcutiiaymi mi vfchibiam
cay
Bios. MeEidgu pilu michao iiuque cay raquiaymi.@echu
dgu pilu Iagtnchelayaymi. Cayu dgu pilu, goyderni aula-
yaymi. Re~ledaugilu,chuquilaymi.PuraJgupilu, sdel.
&e laynymjl. Aylla dgu pilu rucauiu chiche ampel layay-
mi, Mari dgupilu, yuche nite ampel layaymi.
Macbi rnari epu dgumo tavlleriIu+%g m o wo ayu aybimi
tu Dios,iiug pslchc cay, ayuaymi chumgecbi ayuuqueymi.
IMPERIAL-
&"
tu Dios 5 Enmendartehas de oy mas f Har4s la penitencia
que yo te diere, para que Dios no eRe enojadoconti aF,
Nuefiro Setiores padrepiadofo 3 y te etdona pw
B 1ak-
gre, y Cruz de J e k Chrifto nueffroRe emptor ,y acepra
eBH poca penitencia que tu le ofreces, La penitencia me
hads fed tal, y tal cofa, y mira que la cumplas luego, Ha;
rdslo alq. Aora Tabe hijo que con Ias palabras que go d i d
por el poder que Dim me dib quedarb perdonado,,y&A
iuelto de todos tus pecados, 11 tienes verdadero &&
delbs. Por effocon gran dolor dare en el yecho diziqdov
Seiior mio Jefu Chriito, ten piedad de mi. M$reatny,
Dominus no)9er, &e. Paffior We.
AD MAIOREM G L m I A M DEL
1 >