Está en la página 1de 129

A

Smbolos de la Patria CH
MINISTERIO DE EDUCACIN
H
I
Bandera Coro del Himno Nacional Escudo
Yachakuqkunapa K

Declaracin Universal de los Derechos Humanos


El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprob y proclam la Declaracin
Universal de Derechos Humanos, cuyos artculos figuran a continuacin:
Shimi Qullqa LL
L

Artculo 1.- Todos los seres humanos nacen libres e iguales en dignidad y derechos y (...) deben comportarse Artculo 21.-
M

YACHAKUQKUNAPA SHIMI QULLQA


fraternalmente los unos con los otros. 1. Toda persona tiene derecho a participar en el gobierno de su pas, directamente o por medio de representantes
libremente escogidos.
Artculo 2.- Toda persona tiene todos los derechos y libertades proclamados en esta Declaracin, sin distincin 2. Toda persona tiene el derecho de accceso, en condiciones de igualdad, a las funciones pblicas de su pas.
alguna de raza, color, sexo, idioma, religin, opinin poltica o de cualquier otra ndole, origen nacional o social, 3. La voluntad del pueblo es la base de la autoridad del poder pblico; esta voluntad se expresar mediante
posicin econmica, nacimiento o cualquier otra condicin. Adems, no se har distincin alguna fundada en la Chacharay. (r). Nuna, ashmapis pununar hitaraykaptin.
elecciones autnticas que habrn de celebrarse peridicamente, por sufragio universal e igual y por voto secreto u Recostarse, estar echado.

N
condicin poltica, jurdica o internacional del pas o territorio de cuya jurisdiccin dependa una persona (...) otro procedimiento equivalente que garantice la libertad del voto.
- Wamra chacharaykan mamanpa mill-qanchaw.
- El nio est recostado en las faldas de su madre.
Artculo 3.- Todo individuo tiene derecho a la vida, a la libertad y a la seguridad de su persona. Artculo 22.-

Artculo 4.- Nadie estar sometido a esclavitud ni a servidumbre, la esclavitud y la trata de esclavos estn
Toda persona (...) tiene derecho a la seguridad social, y a obtener (...) habida cuenta de la organizacin y los Ch Chakay. (r). Kayshiwan allpata tikray. Voltear
la tierra.

prohibidas en todas sus formas.

Artculo 5.- Nadie ser sometido a torturas ni a penas o tratos crueles, inhumanos o degradantes.

Artculo 6.- Todo ser humano tiene derecho, en todas partes, al reconocimiento de su personalidad jurdica.
recursos de cada Estado, la satisfaccin de los derechos econmicos, sociales y culturales, indispensables a su
dignidad y al libre desarrollo de su personalidad.

Artculo 23.-
1. Toda persona tiene derecho al trabajo, a la libre eleccin de su trabajo, a condiciones equitativas y satisfactorias q ak
un
a-
ch
aw
.

ay
llu
y.
ch - ch
- Nunakunam chakrata chakayan muru-yaananpaq.
- Los hombres voltean la tierra para sembrar.

Chaki. (h). Nunakunapa, ashmakunapa


purinanpaq kaqninkuna. Pie.

- Wamrapa chakinmi hakaykan.


- El pie del nio est hinchado. H Ha
k
mik a. (h

qa s.

Artculo 7.- Todos son iguales ante la ley y tienen, sin distincin, derecho a igual proteccin de la ley. Todos tienen
de trabajo y a la proteccin contra el desempleo.
a
n
ya roc
a
k iw
an
Chakra. (h). Murukunapaq kaq patsa. Chacra, h- - Q
un )
a. . Ichik
Cu
y. lla

derecho a igual proteccin contra toda discriminacin que infrinja esta Declaracin (...)
2. Toda persona tiene derecho, sin discriminacin alguna, a igual salario por trabajo igual.
3. Toda persona que trabaja tiene derecho a una remuneracin equitativa y satisfactoria, que le asegure, as como m
na pa
hi
ac en
p as

n
l

is
hk
an
m
a

aa n l
Chay. (r). Imapis mikunapaq yanushqa kay.
n. Cocer.
ya as
do
s
se
sementera.

- Nunakunam uryaykaayan chakrachaw.


h - A a n y
yer an w
co a
mim yiich
lla
na
sh
ma
wa
yic
ku tre s
pi s. yk co - Kay aytsaqa rochashqanam. - Los hombres estn trabajando en la chacra. os aw h ha
a su familia, una existencia conforme a la dignidad humana y que ser completada, en caso necesario, por ra os a u ot Ha cu aka ww
Artculo 8.- Toda persona tiene derecho a un recurso efectivo ante los tribunales nacionales competentes, que la am i at no hk do - Esta carne e ya est bien cocida. ch ye aa
W sn Im ma ac ien qu a. ( n m ta m tan
cualesquiera otros medios de proteccin social. - o r ). s t a g c e r n. - N
h).
Ha i ca ikuy a,
ampare contra actos que violen sus derechos fundamentales (...) L ( la a co Ha ya sa arq
- y. on nw re si - E unam tun . uu
4. Toda persona tiene derecho a fundar sindicatos y a sindicarse para la defensa de sus intereses. ku r c ki n iy. at l ho h ku
llu .
ch ts ya mb acha yu
A cog
e am est . i a a- tro. re t qy
Artculo 9.- Nadie podr ser arbitrariamente detenido, preso ni desterrado. e
n
u es u a p a h s co a wa ura
R ik s ae
rta ll .
Artculo 24.- m er uin pi nt
a rb un ya rbo
ar uj q ta ni m ole m l.
W sm la Pi iq a su s p tapa
- s ). ts
Artculo 10.- Toda persona tiene derecho, en condiciones de plena igualdad, a ser oda pblicamente y con Toda persona tiene derecho al descanso, al disfrute del tiempo libre, a una limitacin razonable de la duracin del La no (r ha jar
ara q
le .
- a i y. r. c o a.
justicia por un tribunal independiente e imparcial, para la determinacin de sus derechos y obligaciones o para el trabajo y a vacaciones peridicas pagadas. m s
at lest
a ya en
ya o m n
ha e; m na ce
examen de cualquier acusacin contra ella en materia penal. A ku ha Ha
oj uq os ach
Artculo 25.- en
h ak mn Ha
cha
a. (
h).

P
c lu . Mu
Artculo 11.-
1. Toda persona acusada de delito tiene derecho a que se presuma su inocencia mientras no se pruebe su
1. Toda persona tiene derecho a un nivel de vida adecuado que le asegure, as como a su familia, la salud y el
A a -
Ya s a
-
Lo - R
tun
ap
aq

-
bienestar, y en especial la alimentacin, el vestido, la vivienda, la asistencia mdica y los servicios sociales am ,w
ras all
- E hta un
ap

a
culpabilidad (...) e, st
necesarios; tiene asimismo derecho a los seguros en caso de desempleo, enfermedad, invalidez, viudez, vejez u nt nc wa
llu
aq
rur
ta or t yka as
2. Nadie ser condenado por actos u omisiones que en el momento de cometerse no fueron delictivos segn el otros casos de prdida de sus medios de subsistencia por circunstancias independientes de su voluntad. as an
do aya hq
.B el a nh
a.
Derecho nacional o internacional. Tampoco se impondr pena ms grave que la aplicable en el momento de la in liso aa
2. La maternidad y la infancia tienen derecho a cuidados y asistencia especiales. Todos los nios, nacidos de pt co ch
ka aw nu a wa
comisin del delito. a nh nm
matrimonio o fuera de matrimonio, tienen derecho a igual proteccin social. hq ch i.
s . pi ac
ha
ira am m .

Q
m an ra
Artculo 12.- Nadie ser objeto de injerencias arbitrarias en su vida privada, su familia, su domicilio o su i s sk de ka
Artculo 26.- ap a t
es
a
m qa al hq .
correspondencia, ni de ataques a su honra o a su reputacin. Toda persona tiene derecho a la proteccin de la ley .I is dad
1. Toda persona tiene derecho a la educacin. La educacin debe ser gratuita, al menos en lo concerniente a la h) na nim ar i Ha
.( ku a ts clar ka
contra tales injerencias o ataques. ka . an s is , Chay. (r) . Maymanpis nuna ashma witiy. ayt y. (
instruccin elemental y fundamental. La instruccin elemental ser obligatoria. La instruccin tcnica y profesional ts
A cho h m n lo ap dad Ha sa r).
1.
m i ch nts
mu as s so i
i, inos Llegar.
. a-h win ik w Imap
habr de ser generalizada; el acceso a los estudios superiores ser igual para todos, en funcin de los mritos a e h r a ch a y. A is q
Artculo 13.- up ant . i w
c um
l b ra - A a. ( i u
ia
ku ara
i k ia m quchaman chaariyannam. t u h). me rku
respectivos. - T as os
t
, ch uz, - Ashmakunalu rur qmi Ats quw 1
nta
r y. H
nts
ikc
1. Toda persona tiene derecho a circular libremente y a elegir su residencia en el territorio de un Estado. t i L A llegando a la laguna. - E inch ach y . de
-
B od
e . In q. - Los
ay. animales ya estn l z a a
ka a
a qa .
h
Wa
m v o
inc
har
ha
wt
orr w n cha rap lum aka
2. Toda persona tiene derecho a salir de cualquier pas, incluso del propio, y a regresar a su pas. 2. La educacin tendr por objeto el pleno desarrollo de la personalidad humana y el fortalecimiento del respeto a T h) pa ik k o v . (s).qAycha inw . Ymikhuq. h a k Yaqa quwi tak a en. se.
.i ( na s k i
tsalli llapan Ha Achuqalla. ive a q ac a a yku c ha 2. yka
s k a a ! at Chachaq. (h). Imatapis n ch e hu hacllq qa ptin. - L
a s nk Mik ma
sh
los derechos humanos y a las libertades fundamentales; favorecer la comprensin, la tolerancia y la amistad entre t
A r ri
k i y
aw
!
kallpantsikwan ar
watashqa, a waqupashqa. aq a. (
tsa sayaylla,
n i
tutaelpuriykachaqk
sa ha thsallqacha.
in Bos pie h qa an un qa
up uz! h ay q h). b m
o a q u r n k mi ap ,

R S
y q u ch e. p a h uw
Artculo 14.- todas las naciones y todos los grupos tnicos o religiosos, y promover el desarrollo de las actividades de las ka ita la l pi
c Fuertemente.
k
si e! ar
yu Pii
q. sutinqa
Huk nu ychukuru.
c ha sqhaue Llulla a
s sutinqa a ea
do
ad
el n
ptin aka ar
k m t y - R ubio nAap ka c dll 2 .Ha co . s hq
ts a A dr sh e. Ya lu e qu nu io ak
A pag .) A a i - n a . ). is y L ra e
(s Comadreja.
1. En caso de persecucin, toda persona tiene derecho a buscar asilo, y a disfrutar de l, en cualquier pas. t a q rs sa qataycha. ri qall u. inu na st a
Naciones Unidas para el mantenimiento de la paz. - (r y ki - mChachaqmi r, yamtataa
watashun. El
h ap . u r ale - E
l
mu
t p h
yka
A y. a tu- Amarremos y a r
bfuertemente .
ladlea. ij od a a p w
u as. s. m im ie dra in n rum
2. Este derecho no podr ser invocado contra una accin judicial realmente originada por delitos comunes o por - ya am a a ur fie an
.
da e m tsaulrlin uta huk ah ote all ch
3. Los padres tendrn derecho preferente a escoger el tipo de educacin que habr de darse a sus hijos. ik w ,a w me i, i uaqm ,m t ej , puk ha
ce de aa
pa
. ad
ap ita
ts , m br ha se ya m i c dr all he ma ha or
actos opuestos a los propsitos y principios de las Naciones Unidas. ra um r ar ch yigllao nhqaach ma ish rvir z a kan ha
A tic car sh nfe A ei ao u um be
am , al In o qi e li
w
. ya uts rub. C . Ha . en pu rse
Artculo 27.- W io r ). Sof u n l a al uja sa k s h a io. ku
. (h
ta
de
wa
t s go
- ( ik on a r ish l-
N y. ay
.
ts an . B H
u yc Ma ). M ma qa
Artculo 15.- 1. Toda persona tiene derecho a tomar parte libremente en la vida cultural de la comunidad, a gozar de las artes y a - ha n k aa ca
c
, m paq
ta nta illw sia .
ac o. , . qa par ap do
a ch fo aw an az an an a c ita cu
1. Toda persona tiene derecho a una nacionalidad. ch iw ha so ch n lin m hq - W arg aw an
do
participar en el progreso cientfico y en los beneficios que de l resulten. A mp ac se al an as ar.
u kuy iku n . g t arm as
h q
se
2. A nadie se privar arbitrariamente de su nacionalidad ni del derecho a cambiar de nacionalidad. h am bre a m l aq uq - L iqa a,
2. Toda persona tiene derecho a la proteccin de los intereses morales y materiales que le correspondan por razn ill n ku a a w y ll am im
un W wa pu nt
llu ata
N hom ). u ta u kp
a a uje llu
nta pis
- (h a s a reg ip rc qip
de las producciones cientficas, literarias o artsticas de que sea autora. El y. rt hu sar arg ap ina
Artculo 16.- - at ku le p s t aa arin

SH
i k a un i s a pi m su
hij
ha
ku
pa
q.
k a a
1. Los hombres y las mujeres, a partir de la edad nbil, tienen derecho, sin restriccin alguna por motivos de raza, ch ra i w ruj h m -n oc nw
A h u on a
Artculo 28.- w
am a ys la b , as ruk
i
su nm
i.
nacionalidad o religin, a casarse y fundar una familia (...) ik ue na , q ma
h u nta
Toda persona tiene derecho a que se establezca un orden social e internacional en el que los derechos y libertades Ac ce q . N ma
n .
2. Slo mediante libre y pleno consentimiento de los futuros esposos podr contraerse el matrimonio. -
Di
r)
proclamados en esta Declaracin se hagan plenamente efectivos. .( an
- ay ch
3. La familia es el elemento natural y fundamental de la sociedad y tiene derecho a la proteccin de la sociedad y ip pa bir.
ch s u
del Estado. A api r, s

T
Artculo 29.- im epa
Tr 35
1. Toda persona tiene deberes respecto a la comunidad (...)
Artculo 17.-
1. Toda persona tiene derecho a la propiedad, individual y colectivamente. 2. En el ejercicio de sus derechos y en el disfrute de sus libertades, toda persona estar solamente sujeta a las
2. Nadie ser privado arbitrariamente de su propiedad. limitaciones establecidas por la ley con el nico fin de asegurar el reconocimiento y el respeto de los derechos y
libertades de los dems, y de satisfacer las justas exigencias de la moral, del orden pblico y del bienestar general
Artculo 18.- Toda persona tiene derecho a la libertad de pensamiento, de conciencia y de religin; este derecho
incluye la libertad de cambiar de religin (...)

Artculo 19.- Todo individuo tiene derecho a la libertad de opinin y de expresin (...)
en una sociedad democrtica.
3. Estos derechos y libertades no podrn, en ningn caso, ser ejercidos en oposicin a los propsitos y principios de
las Naciones Unidas.

Artculo 30.-
TS
Artculo 20.-
Nadie en esta Declaracin podr interpretarse en el sentido de que confiere derechos algunos al Estado, a un grupo

U
1. Toda persona tiene derecho a la libertad de reunin y de asociacin pacficas.
o a una persona, para emprender y desarrollar actividades (...) tendientes a la supresin de cualquiera de los
2. Nadie podr ser obligado a pertenecer a una asociacin.
derechos y libertades proclamados en esta Declaracin.

Anqash Qichwa
DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIN
PROHIBIDA SU VENTA Shimichaw W
Y
A
CH
H
I
Yachakuqkunapa K

Shimi Qullqa LL
L

M
Chacharay. (r). Nuna, ashmapis pununar hitaraykaptin.
Recostarse, estar echado.

Ch
- Wamra chacharaykan mamanpa mill-qanchaw.
- El nio est recostado en las faldas de su madre.

Chakay. (r). Kayshiwan allpata tikray. Voltear


la tierra. N
qa
ku
na
-ch
aw
.

ay
llu
y.
ch - ch
- Nunakunam chakrata chakayan muru-yaananpaq.
- Los hombres voltean la tierra para sembrar.

Chaki. (h). Nunakunapa, ashmakunapa


purinanpaq kaqninkuna. Pie.

- Wamrapa chakinmi hakaykan.


- El pie del nio est hinchado. H Ha
k
mik a. (h

qa s.
an
ay s ro
ca
ki
w
an
Chakra. (h). Murukunapaq kaq patsa. Chacra, h- - Q
un
Cu
)
a. . Ichik
y. lla

u
m
na epa
hi
ac en
p

n
la

is
hk
an
m
a

ya as
aa n l
Chay. (r). Imapis mikunapaq yanushqa kay.
n. Cocer. do
s
se
sementera.

- Nunakunam uryaykaayan chakrachaw.


h - A anya
yer n w
co ayii
mim ch
lla
na
sh
ma
wa
yic
k t r i s k o - Kay aytsaqa rochashqanam. - Los hombres estn trabajando en la chacra. os aw ha
ra os t ap os. k uy o c ot Ha cu hak ww
am i a h - Esta carne e ya est bien cocida. ch ye a aa
W sn m man ac ien
d qu a. ( n m ta m tan
.I r . h). i ca ikuy a,
-
Lo ( r) las a ta og
a ce an - N Ha sa arq
- y. on nw re
c H
ts
iy - E unam tun . uu
ku r c ki n y. l ho ku .
si aa h
mb acha
llu
ch e m t at -y . yu
A cog u na s es a. p i ha stro re t
co a wa
qy
ura
e ik e u s a rta ll .
R m er uin pi ta ae rb un ya rbo
ar uj q ita in m ole m l.
W sm la .P qn su s p tapa
- s r) si
La no .( at ra ara q
le .
-
m
a
s iy ar. a ch oja a.
n
at lest y e
ya o am en

P
ha e; m un ac Ha
A
oj qk s h ach
en ku no Ha a. (
c ha um cha h).
l . Mu
A a -
Ya s a
-
Lo - R
tun
ap
aq

- am ,w
ra all
- E sh un
ap

a e, st ta aq
nt nc wa rur
a ort llu
ast an y kaa as
hq
do
.B el a yan a.
in liso ha
pt co
ac
ha
ka aw nu wa
a nh nm
q ch i.
sh . pi ac
ha
ira m m .

Q
m a na ra
is a
sk de k
ap at es a
m a l hq .
.I aq ima is dad
h) un ar i Ha
.( n ts clar ka
ka . a nk s a is , ayt y. (
t s l o p
a da d Chay. (r) . Maymanpis nuna ashma witiy. Ha r).
A cho hm on m i ch sa
nts 1.
mu a s s , i o s Llegar. a-h win ik w Imap
p a tes c hi in a r. ach ay. ia is q
m br
- a. ( Au
i ku tan ia. h iw , lu m quchaman chaariyannam.
Atu
q h w
i me ku
rku
ara
nts
- Ashmakuna
lu ) nta
- T as os i,
c uz A animales ya estn llegando a la laguna.
rur mi
inc yac
.A
tsk qu 1. r d y. H ikc
B od n t . L - Los. - El ah a W e v inc ha
-
Te ) . I aq k ay zor haw. han q Y aq acha. am
ra olu
me
har
se.
wt
aka
h p ki ro inw . mikhuq. tak pa
i . ( na s (h). Imatapis s ik llapan
alli H Achuqalla.viv (s). Aycha a
u q a ch a kaYaqa p
quwi ay ch
n. 2. yka
k a a t Chachaq. t ach ee h hacllq a tin. - L ku an Mik ma
ts rika i y! w ! watashqa,ra n
waqupashqa. a q a sayaylla,
. n
tuta e i
puriykachaq k a h a q
sallqacha.
n B ap sh
q kan un sh
kallpantsikwan
ay thi a osq ier ap qa
A r up uz! ha qa tsa (h). l bm
os aq
s ue. na
ak mi ,

R S
a a l c ky r y u P a s u c h p e a p h a uw
t pi Fuertemente.
si e! q. sutinqa ii ch cqhue dLlulla sutinqaa ad de t kas ar
k
s ki la m t h ya - Huk Ru nunaychukuru. l la 2.H oc l ni in. h q
t a A dr Y an bio . A pis k a u e on ak
A pag ) .A i t a a q is
s e. - a s qataycha. . s) Comadreja.
i yq . Ll quin -
ara
m un oe
s a y
r , yamtata r watashun. E l hij aap r
u allrw ua a t kan
-
A y .( a yk u- mChachaqmi y ar bra . o a a .( p u
u
a les El
m
utim pie
d hin r
t . la dlea. ts l l s. . o c u
- ya am a a
- Amarremos ur fie fuertemente an da
de
mi qaurinm
a k
ut chu reja , puk
h ha te
de
all
aa
ra. ha
da
mit
a
ik w ,a w me i, uam , t i ce pa
ts , m br ha rse ya m d all ma ha po
ra um ic
r ar ch yigllao nhqaach ma ish he
rvir z a kan rh
A
nt foca sh nfe A ei ao u um ab
am , al .I qi e li
w
. ya uts rub. C . Ha . en pu ers
W io r) . So un n la al uja sa k s h a io. ku
.
ta
d
wa
tsis
eg
o
- ( i k a r u c Ma ( h). e ma l-
N y. ay ts co an B H y nta hq
- ha n k aa ca m aq. ta Mil sia a.
ac w, np zo
. , . qa par lwa do
a ch fo an qan a c pit cu
ch iw ha so ha na na arg aa an
A mp ac se yc u lli nm h - W ar. wa do
hu e ku mik n .
l ga q ta qas arm sh
q a
se
m a - iq
a br ill an ku a a a
w y ll
u La a ll , im
un pu t mu ull ata
N hom W
). suw ta gun kpa ipa jer un
t pis
- l ( h a r c arg a q
-
E y. ta rt pre hu sa a
ap
arin
ipin
a
a u s t

SH
a k i a p
ik kun is le ap am
su
hij
ha
ku
aq
.
ch ra w uja
A hi r hm u-n oc
on
nw
an
am ys la b as uk su mi.
w ka a, qir ma
c hi que un n, nta
A ce . N a .
- r) m
Di .( an
- ay ch
ip pa bir.
ch s u
A api r, s

T
im epa
Tr 35

TS
U
Anqash Qichwa
Shimichaw W
Y
Ministro de Educacin
Javier Sota Nadal

Vice Ministro de Gestin Pedaggica


Idel Vexler Talledo

Director Nacional de Educacin Bilinge Intercultural


Modesto Glvez Ros

Ruraq: Ttulo del Diccionario:


Leonel Alexander Menacho Lpez Yachakuqkunapa Shimi Qullqa

Yanapaqkuna: Biblioteca:
Vctor Paredes Estela Educacin Primaria

awintsaspa Allichatsiq: ISBN: 9972-881-30-X


Dr. Rodolfo Cerrn-Palomino
Hecho en el Depsito Legal:
Allitsaq: BNP: 2005-3381
Leonel Alexander Menacho Lpez
Nonato Rufino Chuquimamani Valer Impreso en:
Corporacin Grfica Navarrete S.A.
Siqikuna huqarimuq:
Lupo R. Chuquimamani Torres Programa de Educacin en reas
Gary L. Chuquimamani Torres Rurales (PEAR)-Convenio de
Prstamo N7176-PE
Wakitsiq:
Mnica Isela Ramrez Vigo

Lima - Per
c Ministerio de Educacin - 2005
Derechos Reservados.
- Wamrakunam achipayan qaqakuna-
chaw.
- Los nios trepan en las rocas.

Achkuy. (r). Imatapis ishkan makiwan


aylluy. Recoger con las manos.
A
- Warmikunam kinwata achkuykaayan.
a -a - Las mujeres estn recogiendo con las
dos manos la quinua.

Ahayaatsiy. (r). Pitapis piatsiy. Hacer que


otro se enoje; molestar.

- Yachakuqkunam yachatsiqninta aha-


Atska. (h). Imapis mirashqa kaptin. yaatsiyan.
Bastante, mucho. - Los alumnos hacen enojar a su maestro.

Akaka. (h) Hirkakunachaw akaka, akaka


- Tikupa ashmankunaqa atskanam.
nishpa waqaq pishqu. Pjaro carpintero,
- Bastantes son los animales de Teodosia.
pito.
Atski. (h). Inti, chiwchi, imapis tsarishqa
- Akakam rumita uchkun.
kar ampichaw kar rikaanapaq. Luz, lumi- - El pjaro carpintero agujerea la piedra.
nosidad, claridad.
Akllakuna. (h). Intipa warminpaq
- Atskita upiy! akrashqa shipashkuna. Escogidas del sol.
- Apaga la luz!
- Akllakunam inkapa ratashninkunata
Atsikyay. (r). Ampichaw atski kay. Alum- awayan.
brar. - Las vrgenes del sol tejen la ropa del
inca.
- Wamra, mamaykita Atsikyay!
- Nio, alumbra a tu madre! Akray. (r). Atska imakunapis kaqchaw
imalaya kashqantapis rikaykur, rakipa
Achachay. (r). Intichaw uryar, qishyar rakir, qutuy. Escoger, seleccionar.
qarantsik humpiwan kay. S o f o c a r s e ,
afiebrarse. - Warmikunam papata akrayan rantiku-
yaananpaq.
- Las mujeres escogen papas para
- Nunam achachaatsikun qishyawan.
vender.
- El hombre se sofoca con la enfermedad.
Aksay. (h). Piashqalla nuna, mana
Achikay. (h). Willakuychaw, mana alli
rimapay. Yaqa, yanqa. Hombre malo.
warmi, wamrakunata suwan mikunanpaq.
Bruja. - Aksay nunam tsurinta maqan.
- El hombre malo golpea a su hijo.
- Achikayshi wiskurta tapukun.
- Dice que la bruja le pregunta al galli- Alalashqa. (h). Nunakuna allaapa alalay-
nazo. chaw kayaptin alalay pasashqa. Resfriado.

Achipay. (r). Nuna, ashmapis hukpa - Qaha ratamuptin wamrakuna alalashqa


waqtanman, imapis pachanman, qiruku- qishyaykaayan.
nam tsaripay lluqashqan. Trepar, subir. - Cuando cae la helada los nios se resfran.

9
Alay. (h). Imapis rahunaw kaptin. Fro. Allwi. (h). Mikunapaq murukuy, tullunpitam
mikunan wayuran runkun rurinchaw.
- Shipashmi alalaatsikun hirkachaw mit- Arvejas.
sikur.
- Wamrakunam allwita pallayan miku-
- La joven siente fro cuando pastorea
yaananpaq.
en los cerros.
- Los nios cosechan arvejas para comer.
Allawka. (h). Imapis itsuqpa tsimpan- Alsakuy. (r). Nunakuna allqutsaakuptin,
chaw kaq. Derecha. tsayta tikratsinapaq nunakuna imatapis
ruray. Levantamiento, rebelin.
- Yanasaa allawka makintam pakishqa.
- Mi amigo se fractur el brazo derecho. - Hatun markachaw uryaq nunakunam
alsakuyan uryankunata chanintsaatsir.
Allay. (r) Puqushqa papata, uqata, - Los hombres que trabajan en la gran
ullukutapis patsapita hurqay. Cosecha de ciudad se levantan en protesta para
tubrculos. revindicar el valor de su trabajo.

Altsay. (r). Imatapis mana alli kaqta


- Malli papatam allaykan chakranchaw. shumaq ruray. Arreglar.
- Mara cosecha papas en su chacra.
- Taqay nunakunam huchushqa wayiita
Allitsay. (r). Imatapis rurar shumaq altsaykaayan.
waytakunawan, imakunawanpis alliyaat- - Aquellos hombres estn arreglando mi
siy alli rikakunanpaq. Adornar, arreglar. casa derruida.

Ama. (h). Mana munayta ninapaq. No


- Wamrantsikpa aqtsanta allitsay.
(prohibitivo).
- Adorna bien el pelo de nuestra hija.
- Ama pukllaytsu.
Allpa. (h). Llapan patsachaw kaq, - No juegues.
tsaychaw imatapis muruntsik, liqitatapis
rurantsik. Tierra. Amaa. (h). Unay nunakunapa pampa-
kuyaanan. Tumba antigua.
- Nunakunam allpapita tikata rurayan.
- Yanasaami amaata tarishqa taqay hir-
- Los hombres hacen adobes de tierra.
kachaw.
- Mi amigo encontr una tumba antigua
Allqu. (h). Wayi taapakuq ashma, ima-
en aquel cerro.
tapis maakur kanikun. Perro.

- Allqum nunata kanin.


- El perro muerde al hombre.

10
Amaru. (h). Hupayyuq machaku. Serpiente Anka. (h). Hirkakunachaw paariq hatun
sagrada. pishqu, ichik ashmakunata mikuq. Aguila.

- Unay taytantsikkunaqa amarutam qun- - Ankam wanushqa uushata mikun.


quripaayarqan. - El guila come una oveja muerta.
- Los antiguos peruanos adoraron a la
serpiente sagrada.

Ampi. (h). Inti hiqaptin, mana atski kaptin,


tsaymi ampi. Tuta. Noche, oscurirdad.

- Qanyan ampim uushaata suwayaa-


mashqa.
- La noche de ayer me robaron mis ovejas.

Amuku. (h). Kuchikunapa, uushaku-


napa qaranchaw kawakuq kurukuna.
Garrapata.

- Uushakunatam amuku uyuyaatsin.


- Las garrapatas enflaquecen a las
ovejas.

Amuqllu. (h). Ruminaw qarantsikchaw


winaq. Tumor.

- Chankaachawmi huk amuqllu yurishqa.


- Me ha crecido un tumor en la pierna.
Anka. (h). Nunapa, ashmakunapapis siki
Anaq.(h) Imapis allaapa chukru kaq. uraynin. Cadera, rabadilla.
Raku. Duro.
- Tumpum ashnuta ankanchaw kanin.
- Kay chakraqa allaapa anaqmi kanaq. - El moscardn pica al burro en la raba-
- Esta chacra haba sido muy dura. dilla.

Antsay. (r). Nuna, ashmapis qishyar Ankash. (h). Imakunapapis ichiklla


mana alliyaakuriptin. Agravarse. lasaynin kaptin. Liviano.

- Qishyaq wamram antsaakurishqa. - Nuqapa qipiiqa ankashllam.


- El nio enfermo se ha agravado. - Mi bulto es liviano.

Aniillu. (h) Rukanakunaman churakuna. Anqash. (h). Imapis hanan patsa niraq
Anillo. kaptin. Azul.

- Shipashmi aniilluta rantin. - Llushapa ruripanqa anqash niraq.


- Una joven compra un anillo. - La pollera de Rosa es de color azul.

Ankay. (r). Harata, imapis tsaynaw kaqta


kallanachaw chaatsiy. Tostar.

- Mamaami harata ankan kamtsapaq.


- Mi madre tuesta el maz para cancha.

11
Anku. (h). Ima ashmapa, nunapa aytsan - Las mujeres cosen los costales con
rurinchaw waskanaw kaq. Tendn. Ropa aguja de arriero.
no seca.

- Nunapa ankunmi rachirishqa.


- Los tendones de un hombre se han roto.

Anku. (h). imakunapis ichik uqu kaq.


Semiseco.
Anwaqshuy. (h). Ichikllallan kuru, mayu
- Wamrakunapa ayunmi anku kaykan. kuchunchaw, chakra kuchunchaw allpata
- Los paales de los nios estn semisecos. qutuykur wayin ruraq. Sisi. Hormiga.

Ankuy. (r). Kastantsik, yanasantsik kaq- - Anwaqshuykunam wayinkunata rura-


ta, markantsiktapis yarpaykur llakikuy. yan patsa rurinchaw.
Extraar. - Las hormigas hacen sus casas debajo
de la tierra.
- Tsuriitam allaapa ankuu.
- Extrao mucho a mi hijo. Aas. (h) Mana waatana ashma, ishpa-
kuynin allaapa asyan. Zorrillo.
Anqa. (h). Imapis allaapa kachiyuq kaq.
Salado. - Aasmi papata uqtin.
- El zorrillo escarba la papa.
- Kay mikunaqa allaapa anqaqmi kaykan.
- Esta comida est muy salada.
Aa. (h). Yana pushpunaw qarantsikchaw
kaq. Lunar.
Anta. (h). Patsa rurinchaw kaq, tsaypita
imatapis rurantsik alli achachaaratsir.
- Taytaapa qaqllanchawmi ishkay aa kan.
Color, ductibilidad... Cobre.
- Mi padre tiene dos lunares en la cara.
- Nunakunam miinachaw antata uqtiyan.
Aparikarkallaamay. (h). Willakuykuna-
- Los hombres sacan cobre en la mina.
chaw yuripaakuq llullu. Ser mtico (nio
que se sube a la espalda de los viajeros).
Antaara. (h). Llanulla shuqushta kinray-
payan watashqa puukaypa waqatsinapaq.
Zampoa. - Aparikarkallamayshi nunapa waqtan-
man achipakurkushqa.
- Wamrakuna antaaratam puukayan - Se dice que un aparikarkallaamay se
yanasankuna qatswayaananpaq. subi a la espalda de un hombre.
- Los nios tocan la antara para que bai-
len sus amigos. Apariy. (r). Qipikunata waqtachaw apay.
Cargar en la espalda.

- Wawqiikunam papata wayiiman apariy-


kaayan.
- Mis hermanos estn cargando papas
en la espalda para mi casa.

Api. (h). Kay mikuyqa triigu kukupata


Antakasha. (h). Hatun awha kustalku- yakuchaw awishqa, mishkin winashqam,
nata hiranapaq. Aguja de arriero. alli puwatsishqa. Mazamorra.

- Warmikunam kustalta antakashawan - Awilaami triigu apita arukuykan.


hirayan - Mi abuela prepara mazamorra de trigo.

12
Apichu. (h). Papanaw mikuy, itsanqa Aqay. (r). Harata, triiguta, siwadata ku-
mishki, yunka markakunachaw winaq. kupaatsiy. Moler.
Camote.
- Warmikuna triiguta aqayan kukupapaq.
- Nuqakunam apichuta yanukuyaa miku- - Las mujeres muelen el trigo para ha-
yaanaapaq. rina.
- Nosotros cocinamos camote para comer. Aqnu. (h). Ichikllallan tupu, imapapis
lasayninta musyanapaq. Gramo.

- Taytaami pachak aqnu qiwa muruta


rantin.
- Mi padre compra cien gramos de se-
milla de alfalfa.

Aqshu. (h). Millwapita awashqa waqtan-


tsikman churakunapaq. Manta.

- Paniimi aqshunta churakun.


- Mi hemana se pone su manta.

Aptay. (h). Maki tinku imatapis qunakuy.


Puado.

- Huk aptay kamtsan wamrata quy!


- Dale un puado de cancha al nio!

Aqtsa. (h). Nunapa piqanchaw millwanaw


winaq. Cabello.

- Wamrapa aqtsantam rutuykaayan.


- Estn cortando el cabello del muchacho.

Aqtsa suwa. (h). Ichikllallan ashma,


shukshunawlla paarir aywan pillpishnaw;
tsaypaq niyan: aqtsantsiktash suwakun
achikayman apananpaq; wakinna hina
Aptay. (r). Pitapis huk aptayta quy. Em- niyan tsayqa pipis watukamaanan-
puar. tsikpaqmi. Liblula.
- Yachatsikuq wamrakunata shintin ap- - Aqtsa suwa punkuntsikmanmi chaara-
tapan. mushqa.
- El profesor da sendos puados de ha- - La liblula ha llegado a nuestra puerta.
bas sancochadas a sus alumnos.
Aqu. (h). Kiwichanawlla ichikllallan rumi-
Apu. (h). Markantsikkuna taapaq hirka- kuna mayu kuchunchaw quturaq. Arena.
kuna. Dios tutelar.
- Wamrakunam aquwan pukllayan ma-
- Nunakuna maakuyan apunman tamya- yuchaw.
nanpaq. - Los nios juegan con la arena en el ro.
- Los hombres piden a su dios tutelar que
haga llover. Arampakuy. (h) ver atapuquy.

13
Aranwa. (h). Asikunapaq willakuynaw Aruy. (r). Mikunata ninawan chaatsiy.
qillqashqa. Comedia. Yanuy. Cocinar.

- Yachaywayichawmi wamrakuna aran- - Awilaami mikunata arukuykan.


wata yachakuykaayan. - Mi abuela est cocinando la comida.
- Los muchachos estn aprendiendo una
comedia en la escuela. Aruy. (r). Imatapis chakrachaw, wayi-
chaw ruray. Trabajar.
Aranway. (h). Ashmakuna parlayashqan
willakuykuna. Tsayqa ushan huk yacha- - Taytaawanmi chakrachaw uryayaa.
tsikuywan. Fbula. - Nosotros trabajamos con mi padre en
la chacra.
- Atuqpawan ratsakpa aranwaynintam
nawintsaykaa.
- Estoy leyendo la fbula del zorro y el
sapo.

Arash. (h). Ashma ichikllallan chakin-


kunawan latarayllapa purin. Lagartija.

- Arash lataraykan rumi hananchaw.


- La lagartija est recostada sobre la
piedra.

Arwa. (h). Llantu . Sombra.

- Ramrashpa arwanllachawmi hamari-


shun.
- Descansaremos bajo la sombra del
aliso.

Asiy. (r). Nuna imapiqpis kushishqa


kanqan. Rer.

- Yachatsikuqmi wamrakunata asitsin.


- El profesor hace rer a los nios.
Arkuy. (r). Harata ayllupakur shumaq
tulluntawan shaaratsintsik, tsaychaw alli Asqa. (h). Imapis qalluntsikman chu-
tsakinanpaq. Cosecha de maz. rashqa mana alli maakutsiq. Amargo.

- Nunakuna harata arkuraykaayan mar- - Puchqushqa mikunam allaapam asqan.


- La comida avinagrada amarga dema-
kaachaw.
siado.
- Los hombres estn cosechando el maz
en mi pueblo.
Aswa. (h). Yakuchaw puwatsishqa shura,
upunapaq rurashqa. Chicha.
Armakuy. (r). Nunakuna llapan qaranta
paqakuy. Baarse. - Yanasaami aswata rantin yakunaynin-
paq.
- Wamrakuna armakuyan mayuchaw. - Mi amigo compra chicha para calmar
- Los nios se baan en el ro. su sed.

14
Ashpiy. (r). Makiwan, shilluwan, imawanpis
patsata, imatapis uqtipay. Escarbar, araar.

- Aasqa chakrata ashpin papata ashirmi.


- El zorrillo escarba la chacra buscando
Asya. (h). Imapis sinqantsikta mana alli papa.
maakutsiq. Olores desagradables.
Ashtay. (r). Huk imapis patsaraakuqta
- Wanushqa allqu allaapa asyan. huk patsayman apay. Trasladar, acarrear.
- El perro muerto emana olores desagra-
dables. - Nunakunam kapuqninkunata ashtayan
huk wayipita hukman.
Ashay (r). Pitapis qayapay. Insultar. - Los hombres trasladan sus pertenen-
cias de una casa a otra.
- Yachay wayi wamrakunam ashana-
kuyan.
- Los nios de la escuela se insultan.

Ashkash. (h). Uushapa wawan. Achkas.


Cra de oveja.

- Ashkashmi waqan mamanta ashir.


- La cra de la oveja llora buscando a su
madre.

Ashma. (h). Kawayyuq, puriq kaqkuna.


Animal.

- Ashmakuna qiwata mikuyan.


- Los animales comen alfalfa.

Ashnu. (h). Hatun ashma, wayintsikchaw


waatantsik paywan imatapis ashtanapaq.
Burro.

- Nunakuna atska papata ashtayan ash-


nukunawan.
- Los hombres acarrean bastante papa
con los burros.

15
Atapuquy. (h). Hatun pachka, llapan Awikuy. (r). Yakuwan makintsik, qaqllan-
qaranchaw atska millwayuq. Arampakuy. tsik paqay. Lavarse, enjuagar.
Tarntula.
- Yachay wayi wamrakunam qaqllanku-
- Wawqiimi atapuquyta tarishqa wayii- nata awikuyan.
chaw. - Los nios de la escuela se lavan la cara.
- Mi hermano encontr una tarntula en
mi casa. Awila. (h). Mamantsikpa, taytantsikpa
maman. Abuela.
Atipaq. (h). Imachawpis tinkuq mayinku-
nata llalliq. Vencedor. - Awilaami putskakuykan.
- Mi abuela est hilando.
- Maqanakuychawqa Aliichum atipaq
kanqa. Awilu. (h). Taytantsikpa, mamantsikpa
- Alejandro ser el vencedor de la pelea. taytan. Abuelo.

Atipay. (r). Imachawpis llallinakuy. Ganar, - Awiluumi unay willakuykunata musyan.


vencer. - Mi abuelo sabe cuentos antiguos.

Awkin. (h). Atska watayuqna nuna. Anciano.


- Rosam llapan yanasankunata atipanqa
taqshakuychaw. - Awkinmi puriykan tukrunwan.
- Rosa vencer a sus amigas en el lavado - El anciano camina con su bastn.
de ropas.

Atuq. (h). Hallqa ashma, uusha, wallpa


suwaq. Zorro.

- Atuqqa wallpatam mikun hirkachaw.


- El zorro come una gallina en el cerro.

Atuq - kuru. (h). Waqrayuq, kanikuq


patsa kuru. Alacrn.

- Atuq-kuru allquuta kanishqa.


- El alacrn mordi a mi perro.

Awaq. (h). Putskashqa millwapita, ra-


tashkuna, mantakuna, punchukuna ru-
raq. Tejedor.

- Awaqmi punchuu ruraykan.


- El tejedor esta tejiendo mi poncho.

16
Awllina. (h). Awanapaq hilukunata - Aynita rurar wawqiipa wayinta usha-
patsatsiy. Urdimbre. riyarquu.
- Con el trabajo mutuo hemos terminado
- Awaqmi awlliykan hiluta uryananpaq. la construccin de la casa de mi her-
- El tejedor est haciendo la urdimbre mano.
para tejer.
Ayqiy (r). Nuna, ashmapis ras, ras puriy.
Aya. (h). Manana kawaq nuna. Muerto, Correr.
cadver. - Wamrakuna ayqir hiqariyan.
- Los nios se van corriendo.
- Huk ayatam pampakuykaayan.
- Estn enterrando un muerto. Aytsa. (h). Nunakunapa, ashmakunapa
tullun tsapaq. Carne, msculos.
Ayaq. (h). Nunapa, ashmapapis atinnin-
chaw uchukllallan piksha, allaapa asqaq - Warmikuna waakapa aytsanta ruquyan
yakuyuq. Vescula biliar. arukuyaananpaq.
- Las mujeres cortan la carne de vaca
- Uushapa ayaqninmi pashtarishqa. para cocinar.
- La vescula de la oveja ha reventado.
Ayway. (r). Nuna, ashmakunapis puriy. Ir.
Ayaq. (h). Puqushqa utsu mikushqa
shimita llupapaq. Picante. - Taqay warmim aywan Tayapampaman.
- Aquella mujer va a Tayapampa.
- Kay papa utsu allaapam ayan.
- Este picante de papas est muy pi- Aywakuy. (r). Nuna kikin munayninta
cante. rurar, maychaw kashqanpita aywakuna.
Despedida.
Ayllu. (h). Huk chakrakunachaw pa-
tsaakushqa kastakuna. Comunidad, par- - Warmiimi aywakuychaw kaykan.
cialidad. - Mi mujer est en la despedida.

- Nuqapa ayllumi pintsa aruychaw kaykan. Aaniy. (r). Pitapis maakushqanpaq


- Mi familia (comunidad) est en el tra- yanapayta munay. Aceptar, estar de acuerdo.
bajo de limpieza de un canal de re-
gado. - Yanasaami aanimashqa pukllayaa-
naapaq.
Aylluy. (r). Nunata, ashmakunata, muru- - Mi amigo acept jugar conmigo.
kuykunata, ashir, hurqar waatanapaq, wa-
yichaw katsiy. Recoger, amparar, proteger, Aayay. (r). Shimi kichay. Abrir la boca.
cobijar.
- Maa aayay qalluykita rikaamunaapaq.
- Mitsikuqmi uushankunata ayllun atuq - A ver, abre la boca para ver tu lengua.
mana suwananpaq.
- El pastor recoge a sus ovejas para pro- Aayapaakuy. (r). Mallaqar, pununar,
geterlos del zorro. qilayar shimi kichakay. Bostezar.

Ayni. (h). Uryakunachaw yanapanakuy. - Wamrakunam aayapaakuyan.


Rantin. Ayuda mutua. - Los nios estn bostezando.

17
Chacharay. (r). Nuna, ashmapis pununar
hitaraykaptin. Recostarse, estar echado.

- Wamra chacharaykan mamanpa mill-


qanchaw.
- El nio est recostado en las faldas de
CH su madre.

Chakay. (r). Kayshiwan allpata tikray.


ch - ch Voltear la tierra.

- Nunakunam chakrata chakayan muru-


yaananpaq.
- Los hombres voltean la tierra para
sembrar.

Chay. (r). Imapis mikunapaq yanushqa Chaki. (h). Nunakunapa, ashmakunapa


kay. Cocer. purinanpaq kaqninkuna. Pie.

- Kay aytsaqa chashqanam. - Wamrapa chakinmi hakaykan.


- Esta carne ya est bien cocida. - El pie del nio est hinchado.

Chakra. (h). Murukunapaq kaq patsa.


Chacra, sementera.

- Nunakunam uryaykaayan chakrachaw.


- Los hombres estn trabajando en la
chacra.

Chakwa. (h). Purun kutulla chupayuq,


ichikllallan wallpanaw ashma. Perdiz.

- Chakwam papata tawshin.


- La perdiz picotea la papa.
Chay. (r) . Maymanpis nuna ashma witiy.
Llegar.

- Ashmakuna quchaman chaariyannam.


- Los animales ya estn llegando a la
laguna.

Chachaq. (h). Imatapis alli llapan kall-


pantsikwan watashqa, waqupashqa.
Fuertemente.

- Chachaqmi yamtata watashun.


- Amarremos fuertemente la lea.

18
Chala. (h). Lamar kuchunchaw patsakuna. Chaqallwi. (h). Nunapa, ashmakunapa
Costa. ura kaq kirunkuna tsaraq. Chakallwa
Quijada.
- Chala markakunachawmi utkuta muruyan.
- Hakapa chakallwintam mikuykaa.
- El algodn se siembra en la costa.
- Estoy comiendo la quijada del cuy.
Challwa. (h). Yaku rurinchaw kawaq ash- Chaqay. (r). Matiwan, wishllawan yaku
ma. Pez, pescado. hurqay. Wisiy . Sacar agua.

- Wamrakuna tsariyan challwata mayu- - Ichikllata kashkillaa, chaqaramay.


chaw. - Por favor, srveme un poco de agua.
- Los nios pescan peces en el ro.
Charanku. (h). Llullu guitarranaw.
Charango.

- Wamrakunam yachay wayichaw cha-


rankuta ashpiyan.
- Los nios tocan el charango en la es-
cuela.

Charapa. (h). Yunka markakunapa


Challwakuy. (r). Mayukunachaw challwa mayunchaw taraq ashma, waqtannam
tsariy. Pescar. waqranaw allaapa anaq. Tortuga de ro.

- Yanasaawanmi challwakuq aywayaa- - Nunakunam charapata tsariyan mayu-


shaq. chaw wayinchaw waatayaananpaq.
- Iremos a pescar con mi amigo. - Los hombres atrapan las tortugas de
ro para criarlas en su casa.
Chani. (h). Imatapis rantikur qillayta ma- Charki. (h). Kachitaarir tsakishqa aytsa.
akushqantsik. Precio. Carne seca.

- Taqay tsuku allaapa chaniyuqmi. - Yanasaawanmi charkita kankayaa miku-


- Aquel sombrero tiene demasiado precio. yaanapaq.
- Estamos asando carne seca con mi
Chanka. (h). Nunakunapa, ashmakuna- amigo para comer.
papis tita tulluyuq aytsa, chakin hana-
chaw kaq. Pierna, muslo.

- Paypa tita chankayuqmi.


- l tiene la pierna gruesa.

Chankaka. (h). Azucarpa yakunta


hanalla tsakiratsir uyrulla taqllashqa;
apiman, aswaman winarkur mishkitsi-
napaq. Chancaca.

- Taqay warmish chankakata rantin as-


waman winananpaq.
- Dice que aquella mujer compra chan-
caca para llenarla a la chicha.

19
Chashqa. (h). Ima mikunapis alli arushqa Chikinakuy. (r). Nunakunapa mana alli
kar. Cocinado. kawayin. Odiarse.

- Mama, papa yanu chashqanam! - Taqay wawqikunam chikinakuyan.


- Madre ya est cocinado la papa! - Aquellos hermanos se odian.

Chaskiy. (r). Huk nunapita imapis huk Chikiy. (r). Nuna pura mana kuyanakuy.
nunaman chay. Recibir. Odiar.

- Wawqiimi qillayta chaskishqa yanasan- - Kay warmim nananta chikin.


pita. - Esta mujer odia a su hermana.
- Mi hermano recibi dinero de su amigo.
Chiklu. (h). Hukllaylla ruruyuq ashma-
Chawa. (h). Mana yanushqa mikuna. kuna. Animal nacido con un solo testculo.
Crudo.
- Taqay turum chiklu.
- Kuchim chawa papata mikuykan. - Aquel toro tiene un solo testculo.
- El chancho est comiendo papa cruda.
Chiku. (h). Ashmakunata llawiraatsi-
Chawaatsiy. (r). Imapis nuna ruraykan- napaq rumipita, kinchapita rurashqa.
qanta tsuqlliy. Interrumpir una accin. Corral.

- Wamra punukuykaq awilunta chawa- - Uushakunam chikunchaw kaykaayan.


aratsishqa. - Las ovejas estn en el corral.
- El nio le interrumpi el sueo a su
abuelo. Chikuy. (r). Ashmakunata chikunman
qaykuy. Encorralar animales.
Chawpi. (h). Imapis ishkaq kaqkunapa
pullanninachaw kaq. Centro, medio. - Wamram ashmakunata chikuykan.
- Un nio est encorralando a los ani-
- Waakam chakra chawpinchaw kaykan. males.
- La vaca est en medio de la chacra.
Chili-hara. (h). Ichikllallan muruyuq hara.
Chichu. (h). Warmi, china ashmapis Maz pequeo.
pachanchaw wawayuq kaq. Embarazada,
preada. - Yanasaami chili harata tarishqa chak-
ranchaw.
- Taqay warmim chichu kaykan. - Mi amigo encontr maz pequeo en su
- Aquella seora est embarazada. chacra.

Chikikuy. (h). Nunakuna mana alli Chilliiwa. (h). Qachipita llanulla rurashqa
rikaanakuy, imapitapis michanakuy, waska. Soga de paja.
hamuranakuy. Envidia, mezquindad.
- Taytaami chilliiwata ruraykan.
- Taqay nunakunam chikinakuyan. - Mi padre est preparando una soga de
- Aquellos hombres se tienen envidia. paja.

Chikina. (h). Mana alli nuna, mana alli


rurakuq. Enemigo.

- Chikina nunam puriykan hirkakuna-


chaw.
- El enemigo est caminando por los
cerros.

20
Chinchis. (h). Ichikllallan qallwashwan Chipyaq (h). Yupashqa, rikashqa llapan
yana niraq pishqu. Jilguero. kaq. Todos.

- Chinchiskunam ramrash rurinchaw - Chipyaq nunakuna aywakuyashqa.


qutsuykaayan. - Todos los hombres se han ido.
- Los jilgueros estn cantando en medio
del aliso. Chiqlliy. (r). Yurakunapa yuriynin qallay-
kuy. Tsiqlliy. Brotar.
Chinchu. (h). Utsuwan aqanapaq yura.
Huacatay silvestre. - Qinwam tsiqlliraykaamun.
- El quinual est brotando.
- Paniimi utsutawan chinchuta aqaykan.
- Mi hermana est moliendo aj con hua-
Chirapa. (h). Tamya ichiklla shutur qallay-
catay.
kamunan. Gara.

- Chirapam shikwaraykaamun.
- Est garuando.

Chiri. (h). Ima kaq ratash (hana) qaran-


tsikman laqakashqa, kichki kaq. Ropa
ajustada.

- Taqay wamrapa waran allaapa chirim.


- El pantaln de aquel joven es muy
ajustado.

Chiwa. (h). Uushanaw ashma, itsanqa


waqrayuq, kuchkayuq. Cabra.

- Chiwam qiwata mikuykan.


- La cabra est comiendo alfalfa.

Chiwchi. (h). Lataman kirusin winashqa,


hilun tsariptin atskikun. Lamparn.

- Wayiichawqa chiwchiwanmi atskiku-


yaa ampikunapa.
- En mi casa nos alumbramos con un
lamparn.
Chinkus. (h). Tiinapaq rikraman muyu-
tsishpa tupushqa hilu. Madeja. Chiwchiw. (h). Chipikunapa waqaynin. El
piar de los pjaros.
- Putskakuq warmim chinkusta ruraykan.
- La hilandera est preparando una ma- - Chipikunam waqayan chiwchiw nishpa.
deja de hilo. - Los pollos lloran diciendo chiwchiw.

Chipapay. (r). Imapis inti rataptin, atski- Chiwiillu. (h). Hatunlla yana, qarwa tup-
yuqnaw kay. Brillar. shuyuq pishqu. Chiwaku. Tordo.

- Intim qishpita chipapatsin. - Chiwiwiillum tsuqlluta mikuykan.


- El sol hace brillar el sol. - El tordo est comiendo el choclo.

Chipi. (h). Wallpapa wawan. Pollo. Chuchin. (h). Paqway tsakishqana, mana
- Chipim waqaykan mamanta ashir. imaypis tamya chaq chakra. Lugar seco
- El pollo llora buscando a su madre. no cultivado.

21
- Taqay chakraqa chuchinmi. Chunka. (h). Imatapis isqun kaqman
- Aquella chacra es muy seca. hukta churarkushqa. Diez.

Chuchuqa. (h). Chawa chawalla yanushqa - Yachatsikuqmi chunka tantata rantishqa.


hara, niykur aqarishqa. Harina de maz - El profesor ha comprado diez panes.
medio seco y cocido.
Chunkay. (r). Chulukikunata takanatsi-
- Yachay wayiikunachawmi chuchuqa
kur, pilutawan pukllay. Jugar a las bolas o
kashkita upuyarquu.
pelota.
- En mi escuela hemos tomado sopa de
chochoca.
- Wamrakunam pilutawan chunkaykaa-
Chuchwa. (h). Mana lasaq qiru, qaarapa yan pampachaw.
chawpinpita winaq tullun. Maguey. - Los nios estn jugando con la pelota
en la planicie.
- Yanasaami chuchwata mutuykan wayin-
man churananpaq. Chuu. (h). Mana shiprayuq papa,
- Mi amigo est cortando maguey para qahachaw tsakitsishqa, niykur aqashqa.
colocarla en su casa. Chuo.

- Markaanunachawmi chuuta rurayan


apipaq.
- En nuestro pueblo preparan chuo para
mazamorra.

Chupa. (h). Ashmakunapa qipanchaw


waskanaw kaqninkuna. Cola, rabo.
- Allquupa chupanmi yana.
- La cola de mi perro es negra.

Chuqa. (h). Puywanman mana alli wayra


Chukaru. (h). Mana wayichaw watashqa yaykuptin qishya. Tos.
ashmakuna. Animal chcaro.
- Awiluukunam chuqawan qishyaykan.
- Chukaru ashnu ayqin hirkapa. - Nuestro abuelo est enfermo con la tos.
- El burro chcaro corre por el cerro.
Chuqay. (r). Puywanman tuqa mana yay-
Chukllush. (h). Ichikllallan kuru pintipa kunanpaq chuqa tsarimashqa. Toser.
pintir puriq. Grillo.
- Warmi wamran allaapa chuqaykan.
- La nia est tosiendo demasiado.

Chuqpay. (r). Yamtata, imatapis ishkay,


kimamanpis rurarkur churapakuy. Jun-
tar, doblar en forma ordenada, superponer
objetos.

22
- Taytaawanmi chuqpayaa yamtata wayi- - Chuspim kanimashqa makiichaw.
man apayaanaapaq. - La mosca me ha picado en la mano.
- Ordenamos la lea con mi padre para
llevarla a la casa.

Chuqu. (h). Atska rumikuna, imakunapis


hananman hananman churashqa. Montn,
pila.

- Wamrakunam huk chuquta ruraykaa-


yan rumikunawan.
- Los nios estn haciendo un montn
con piedras.

Chuquy . (r). Imatapis hukpa hananman


churay. Monton, pila.
Chuullu. (h). Millwapita awashqa piqa-
- Nunakunam rumita chuquykaayan cha-
man churakuna. Gorro.
krachaw.
- Los nios estn haciendo un montn
- Mallim chuulluta awaykan llullunpaq.
con piedras.
- Mara est tejiendo un gorro para su
beb.
Chuqyaq. (h). Puqushqa ratsak. Sapo
maduro.

- Chuqyaqmi wayii waqtanchaw chuq-


yaykan.
- El sapo viejo est croando a la vuelta
de mi casa.

Chuspi. (h). Tumpunaw ichikllan ashma.


Tushpi . Mosca.

23
Haka. (h). Ichikllallan ashma wayichaw
waatana, mikuna. Cuy.
- Qanyan wayiichaw hakata mikuyarquu.
- Ayer comimos cuy en mi casa.

H
h -h

Haacha. (h). Mutunapaq, wallunapaq


Hacha. (h). Hatun kulluyuq yura. rbol. rurashqa. Hacha.
- Nunam hachata wallun yamtapaq. - Ramrashta walluykaayan haachawanmi.
- El hombre corta rboles para lea. - Estn cortando el aliso con un hacha.

Hakay. (r). 1. Imapis qarantsikchaw


takaykamashqa, aytsantsik wiakurkuy.
Hincharse. 2. Mikuna puwar winay. Aumen-
tar de volumen.
1. Wamrapa chankanmi hakashqa kaykan
rumita takaykushqa kaptin.
- La pierna del nio est hinchada por
haberse golpeado con una piedra.
2. Hara mutim allaapa hakan puwatsishqa.
- El mote de maiz aumenta demasiado
cuando se hace hervir.

Haku. (h). Millwapita awashqa, imatapis


qipinapaq. Manta para cargar.

Hacha-hacha. (h). Atska hacha kaptin. - Warmiqa llullunta aparin hakunwanmi.


Bosque. - La mujer carga a su hijo con su manta.

- Atuqmi yachan qinwa hacha hacha rurin-


chaw.
- El zorro vive en el bosque de quinuales.

Hacha. (h). Pii nunapis qallwash, puka-


llishu aqtsayuq. Rubio.

- Yanasaapa tsurinmi hacha.


- El hijo de mi amigo es rubio.

24
Hallqa. (h). Hirkakuna kunkan patsaku- Hapay. (r). Nuna huk kashqanpita huk
na. Cordillera, puna. kaqman chankanwan ayway. Dar pasos.

- Llamakunam qachita mikuyan hallqa- - Awkinmi hapaykan wayin nawpanchaw.


chaw. - El viejito est dando pasos delante de
- Las llamas comen paja brava en las su casa.
punas.
Haqchiwsay. (r). Wishqawan kar, shimin-
Hamay. (r). Puywannintsikman wayrata tsikpa chirapatanaw hitay. Estornudar.
yaykutsiy, hitaypis. Shuutay. Respirar.
- Wamram allaapam haqchiwsan wish-
- Llullupa hamayninta wiyaaramushaq. qawan kar.
- Voy a escuchar la respiracin del nio. - El nio estornuda demasiado porque
est con resfro.
Hamay. (r). Imatapis ruraykashqa
taakuriy. Descansar. Hara. (h). Mikuna, kirunaw muruyuq
quruntachaw laqaran. Maz.
- Taqay nunakunam hamaykaayan.
- Aquellos hombres estn descansando. - Tikum harata muruykan chakrachaw.
- Teodoro est sembrando maz en mi
Hampiy. (r). Qishyaq nunata hampin chacra.
churay, uputsiy. Curar.

- Mamaatam hampikaayan.
- Estn curando a mi madre.

Hamutsiy. (h). Imakunapapis kaqninta


wiyaarir, hutinta musyay. Hacerse adivi-
nanzas.

- Wamrakunam hamutsinakuykaayan.
- Los nios se estn haciendo adivinanzas.

Hamuchiy. (h). ver hammutsinakuy.


Harawi. (h). Qillqashqa shumaq yarpa-
Hana. (h). Imapapis hanan patsapamanpa chakuy. Poesa.
kaqninchaw. Parte de arriba, encima.
- Yachay wayichawmi wamrakuna qill-
- Wayipa hananpam pishqu paariykan. qaykaayan harawita.
- El pjaro vuela arriba de la casa. - Los nios estn escribiendo poesa en
la escuela.
Hanan patsa. (h). Patsapa hanachaw
kaqnin, wayra, pukutay purinan. Hunish. Harutsiy. (r). Siwarata, triguta iirachaw
Cielo. kawalluwan harutsiy. Trillar.

- Wawqiimi hunishta rikaran. - Llapan kastaami siwarankunata haru-


- Mi hermano observa el cielo. tsikaayan.
- Toda mi familia est haciendo trillar su
Hapallan. (h). Pipis, imapis mana cebada.
yanasan kaptin, mana kastan kaptin. Solo,
nico. Hatun. (h). Grande, alto.

- Hapallaykim shamunki. - Mashim llapan wawqinkunapita hatun


- Vendrs t solo. kaq.

25
- Marcelino es el ms alto de sus her- - Una mujer sopla a su hijo en la barriga
manos. para calentarle.

Hawya. (h). Runkuman millwa winashqa.


Pununapaq piqantsikta tsayman churan-
tsik. Almohada.

- Mamaa hawyaa churamun pununaapaq.


- Mi madre me acomoda una almohada
para dormir.

Hayay. (r). Mana murushqa chakra,


wayichaw mana imapis kay. Desocuparse.

- Nuqapa wayii hayaykanmi.


Hichay. (r). Imapis yakunaw kaqta
- Mi casa est desocupada.
patsaman tikray. Derramar, echar.

- Yakuta hichay mana patsa quntataa-


Haytana. (h). Haytar pukllanapaq pukllana. nanpaq.
Pelota. - Echa agua a la tierra para que no haya
polvareda.
- Yanasaakunawanmi haytanawan puk-
llayaa yachay wayichaw. Hichiy. (r). Millwata sutay, mashtapash-
- Jugamos pelota en el camino con mis panaw, putskanaapaq. Escarmenar.
amigos de la escuela.
- Warmikunam millwata hichikaayan.
- Las mujeres estn escarmenando la
lana.

Hichkay. (r). Imapis qachqa kaptin


hukwan llushuqyaatsiy. Raspar.

- Warmikuna mankapa sikinta ashpiyan


taqran yarqunanpaq.
- Las mujeres estn raspando la base de
la olla para sacar la mugre.

Hiktsuy. (r). Harinanaw papata mikush-


qa millpuqtuntsikpa wayrata hitamun-
tsik. Hipar.

- Wayru papata mikuptiimi hiktsutsiman.


Haytay. (r). Chakintsikwan takar pitapis - Cuando como papa wayro me hace
maqay. Patear, dar de puntapis. hipar.
- Wamrakunam haytanakuyan. Hikutay. (r). Imatapis ras ras ruray.
- Los nios se dan de puntapis. Apurar.
Haakay. (r). Puywannintsikpita wayrawan - Wamrakuna hanankunata taqshar hi-
pitapis waqtanchaw, pachanchaw puukay, kutayan.
quutsinanpaq. Soplar para calentar algo, - Los nios se apuran en lavar sus ro-
dar aliento. pas.

- Huk warmim wawanta haakan pachan- Hinanpa. (h). Imapis llapan patsapa
chaw. kaptin. Por doquiera.

26
- Hinanpam pishqukuna kan. Humpi. (h). Uryashqa, intichaw purishqa
- Hay pjaros por todas partes. yakunaw qarantsikpita yarquq. Sudor.

Hiqamuy. (r). Imatapis murushqa yuri- - Wamra ayqikachaptinmi humpin pi-


muptin. Germinar. qanpa shikwamun.
- Cuando el muchacho corretea le cae
- Papantsik hiqaraykaamun. el sudor de la cabeza.
- La papa est germinando.
Hunaq. (h) Inti ullumushqanpita inti
Hiray. (r). Ratashkunata rurar awhawan, hiqashqanyaq. Da.
hiluwan laqay. Coser.
- Kanan hunaqmi uryashun yachay wa-
- Warmim ruripanta hiraykan. yichaw.
- Una mujer est cosiendo su pollera. - Hoy trabajaremos en la escuela.

Hirka. (h). Patsapa hatun qurunkunanaw Hunaqay. (r). Maymanpis aywar imapis
kaqnin. Cerro. qallashqamanna chay. Hacerse tarde, de-
morar.
- Ashmakunam purikaayan hirkakunapa.
- Mis animales estn andando por los cerros. - Yanasaami hunaqaamushqa uryaman.
- Mi amigo lleg tarde al trabajo.

Hunqu. (h) Pampakunachaw yaku mana


yarqur allpata mituyaatsin. Uquna . Pan-
tano.

- Uusham yaykukuykushqa hunquman.


- La oveja se ha metido al pantano.

Huunakuy. (h). Nunakuna imatapis


yarpachakuyaananpaq qurikaayay.
Qurikay. Sesin.
Huchuy. (r). Imakunapis kanqanpita
mashtakay. Derrumbar. - Llapan marka mayiikunam huunakuy-
chaw kaykaayan alkaldita herramien-
- Uushakunapa kanchanmi huchukuy- takunata maakuyaananpaq.
kan allaapa tamyawan. - Los hombres de mi pueblo estn en se-
- El corral de las ovejas se est derrum- sin para solicitar herramientas al al-
bando con tanta lluvia. calde.

Huk. (h). Imapis hapallanlla kar. Uno, otro.

- Huk nunash puriykan mayuchaw.


- Se dice que un hombre est andando
por el ro.

Huklla. (h). Imatapis rurashqantsikta


hikutar. Ras. Rpido, de una vez.

- Huklla ushashun ruraykashqantsikta. Hupay. (h) Pipis wanushqana kaykaptin,


- Terminemos rpido lo que estamos mana kaqnin mantsatsiykur purin. Alma,
haciendo. espritu.

27
- Wamratash hupay mantsakaatsishqa. - Llapan wamrakunam hutinkunata ya-
- Se dice que el alma asust al nio. chayan.
- Todos los nios saben su nombre.
Hurkita. (h). Kima pallqayuq shukshu
uqshata tikranapaq. Horqueta. Hutinyaatsiy. (r). Nawintsikwan rikaykur
imapis, imanawpis kashqanta nishqantsik,
- Nunakuman siwada ayllupakuychaw qillqashqantsikpis. Descripcin.
hurkitawan pajata tikrayan.
- Yachay wayichaw wamrakunam hutin-
- Los hombres voltean la paja en la trilla
yaatsikaayan hirkakunata.
de la cebada.
- Los nios de la escuela estn descri-
biendo los cerros.
Hurquy. (r). Imapis kashqanpita wak-
manninman apay. Sacar, extraer. Hutsa. (h). Mana alli rurashqantsikpita
yarpachakuy. Pecado.
- Wamrakunam ultuta hurqayan yakupita.
- Los nios sacan renacuajos del agua. - Llapan hutsayuq nunakunam risakuy-
kaayan inlisyachaw.
Huti. (h). Llapan imapis kaqpa hutin. - Todos los hombres con pecado estn
Nombre. rezando en la iglesia

28
- Nawpa kaq inkapa hutinmi karqan Man-
ku Qapaq.
- El nombre del primer inca fue Manco
Cpac.

Inku. (h) Ratash, qarapis mana sutaru-


I kaq kaq. Arrugado, encogido.

i -i - Chakwaskunapa qaranmi inku kashqa.


- La piel de las viejitas es arrugada.

Inti. (h). Hunaqpa llapan aktsi atskiq. Sol.

- Inti chaaramuptin achachar qallaykun.


- Cuando sale el sol el ambiente co-
Ichik. (h). Imapis takshalla, wallkalla kaq. mienza a calentarse.
Pequeo, poco.
Inti - watana. (h) Inti purishqanta tupuna.
- Ichik allqum kaniman. Reloj.
- El perro pequeo me muerde.
- Inti-watanata rikarmi wamrakuna yachay
Ichik - ullqu. (h). Willakuykunachaw wayiman aywayaananta musyayan.
yuripaakuq ichikllallan puka aqtsayuq
- Los nios saben la hora de ir a la es-
nuna. Duende.
cuela observando el intiwatana.
- Ichik ullqush yuripaanaq huk warmita
mayu kuchunchaw.
- Dicen que a una mujer se le apareci
un duende en el ro.

Ichik - warmi. (h). Mana alli winashqa


warmi. Enana.
Isanka. (h) Shuqushpita awashqa
- Ichik warmim chaaramushqa Limapita. warmikuna awayninta, imatapis puritsi-
- Ha llegado una enana de Lima. yaananpaq. Canasta.

Illa. (h). Ima mana kaq kaqpinaw yuri- - Warmim millwata apan isankanchaw.
mushqa alli kawaynintsikpaq. Amuleto. - La mujer lleva lana en su canasta.

- Taqay warmipam illan kan, tsaymi uu-


shan miraykun.
- Las ovejas de aquella mujer aumentan
bastante porque tiene amuleto.

Illawa. (h). Awakunapaq hilupita rurash-


qa. Hilo de tejido.

- Nuna awakuykaptin illawanmi rachi-


rishqa.
- Cuando el tejedor estaba tejiendo se
le ha roto el hilo del tejido.

Inka. (h) Unay hatun markantsikchaw


nunakunapa hatun umalliqnin. Inca, auto-
ridad suprema del imperio incaico.

29
Iski. (h) Uhapa (uwapa) wawan. Liendre. Ismay qaltiq. (h) Ichikllallan yana kuru
ismayta kumarlla imaypis kakun. Escarabajo.
- Wamrakunapa piqanchawmi iski kan.
- Hay liendres en la cabeza de los nios. - Ismay qaltiqmi waakapa ismayninta ku-
maykan.
Isku (h). Yuraq anpulla rumi; tsaytam - El escarabajo est empujando las he-
nunakun kukatawan chaqchayan. Cal. ces de la vaca.

- Nunakuna iskuta kayaykaayan aqayaa- Ismuy. (r). Imapis, mana aytsayuq kaq,
nanpaq. kashqanpita mana alliyay. Podrir.
- Los hombres estn quemando piedra
- Awkis qirum ismuykan.
caliza para molerla.
- La madera vieja se est pudriendo.

Isqamray. (r). Yakuwan, harinawan, qush-


tawan, tuqaynintsikwanpis, hamaynintsikta
tsapapaakuy. Asfixiarse, atorarse.

- Chakwan isqamraykun machkawan.


- La viejita se asfixia con la machka.

Isqicha. (h). Nunapa, ashmapapis yaku-


yashqa ismaynin. Diarrea.

- Wamrakunam isqichawan qishyayan.


Iskuy. (r). Harapa murunkunata qurun- - Los nios estn enfermos con la dia-
tanpita hurqay. Ishkuy. Desgranar maz. rrea.

Isqiy. (h). Qiri antsaptin hurupa kash-


- Wamrakunam harata ishkuraykaayan.
kinaw yarqamuq. Pus.
- Los nios estn desgranando el maz.
- Qiriipitam atska isqiy yarqamushqa.
- Ha salido bastante pus de mi herida.

Ishpay. (r). Nuna, ashmapis ishpayninta


hitay. Orinar.

- Allqum ishpan wayi hawanchaw.


- El perro orina debajo de la casa.
Ishpay. (h). Nunapa, ashmapapis pukash-
ninpita yarquq. Orina.

- Aashpa ishpaninmi allaapa asyan.


- La orina del zorrillo huele muy mal.

Ishpana. (h). Ishpakunapaq uchku. Uretra.


Ismay. (r). Nuna, ashmapis ismaynin
yarquy. Defecar. - Wamrapa ishpananmi llupapan.
- Llullu wamram ismakuykan. - La nia tiene escozor en la uretra.
- El nio est defecando.
Itsuq. (h). Allawkapa tsinpanchaw kaq-
Ismay (h). Nunapa, ashmapapis pachan- kuna. Izquierda.
pita putsunqan. Heces.
- Hirkaman chaarir itsuqmanpa aywanki.
- Awkismi ismayta haluykushqa. - Llegando al cerro debes ir hacia la iz-
- El viejito ha pisado heces. quierda.

30
Kachitay. (r). Mikunakunaman kachin wi-
nay. Salar.

- Arukuqkunam kachitaykaayan aytsata


kankayaananpaq.

K - Las cocineras estn salando la carne


para asarla.

k -k Kachupi. (h). Imatapis hanalla kachurir


hitashqa. Restos de algo masticado.

- Wamram wiru kachupita aqturin.


- El nio escupe los restos de la caa
que masticaba.
Kachay. (r). Imatapis tsararaykar mana-
Kachuy. (r). Kiruntsikwan mikuna aqay.
na tsararay. Soltar, dejar libre.
Masticar.
- Taytaami waakakunata kacharamushqa
hirkakunachaw. - Wamra mayiimi anaaq tantata kachuy-
- Mi padre dej en libertad a las vacas en kan.
los cerros. - Un nio como yo est masticando pan.

Kacha. (h). Pitapis markaakur rantipakuq, Kakash. (h). Wallpapa urqun. Gallo.
willakuq aywaptin. Mensajero. Hacedor de
mandados. - Kakashmi qutsun patsa waraymanpa.
- El gallo canta al amanecer.
- Kachakushqaami yanasaakunata wi-
llaykan uryaq shayaamunanpaq.
- Mi mensajero est avisando a mis ami-
gos para que vengan a trabajar.

Kachi. (h). Mikunaman winanapaq tsulluq


yuraq rumi. Sal.

- Warmim kachita winan kashkiman.


- La mujer echa sal a la sopa.

Kakyay. (r). Atskata mikurir pachantsik-


pita shimintsikpa atska wayra yarqa-
muptin. Eructar.

- Wamram lichinta upurir kakyaramun.


- El nio ha eructado luego de tomar su
leche.

31
Kalawasu. (h). Hatun piqanaw apichaw - El hombre se esfuerza para trasladar
mikuna, llullu kaptin kashkichaw, utsu- las piedras.
chaw; puqushqa kaptinna apichaw mi-
kuna. Chila. Calabaza. Kallwa. (h). Awayta takananpaq awaq
iishishqan shukshu. Instrumento para
- Nanallaami kalawasu apita arukuykan. tejer.
- Mi hermanita est cocinando mazamo-
rra de calabaza. - Awaqmi awayninta kallwawan takaykan.
- El tejedor est golpeando con la kallwa.

Kamatsikuq. (h). Huk markachaw llapan-


ta yarpaatsikuq, imapaqpis nunakuna
quriq. Autoridad.

- Markantsikpa kamatsikuqninmi llapan


nunata qayaykan naanintsikkunata
altsanapaq.
- Nuestra autoridad est llamando a to-
dos los hombres para arreglar nues-
tros caminos.

Kamtsa (h). Ankashqa hara. Maz tostado.

- Nuqaqa kamtsatawan kiisutam mirka-


Kallana. (h). Mitupita anqaranaw anka- papaq apashaq.
kunapaq manka. Tostador. - Yo llevar de fiambre maz tostado con
queso.
- Harataqa kallanachawmi ankantsik.
- El maz se tuesta en el tostador.

Kallishtu. (h). Harinawan, yanashtuwan


llushinakuy puklla. Carnaval.

- Chiinakunam kallishtuta pukllaykaayan.


- Las mujeres estn jugando carnaval.

Kallki. (h). Rumikunachaw, hirkakuna-


chaw rurikama qashqashqa kaq. Encaada.

- Taqay kallkimanmi ishkishqa luychu.


- El venado ha cado en aquel callejn. Kanan. (h) Qanyanpa nawpan, waraypa
qipan. Hoy, ahora.
Kallpa. (h). Imatapis alli ruranapaq qa-
rantsikchaw kaqnintsik. Fuerza. - Kananmi uushata pishtayaashaq wayii-
chaw.
- Taqay nunapam allaapa kallpan kan. - Hoy degollaremos la oveja en mi casa.
- Ese hombre tiene demasiada fuerza.
Kancha. (h). Ichik chakra hiruruqnin
Kallpatsay. (r). Imatapis llapan kallpan- pirqashqa, ashmakunata wichqanapaq.
tsikwan ruray. Esforzarse. Corral.

- Nunam rumita apananpaq kallpa- - Uushakunam kanchanchaw kaykaayan.


tsakun. - Las ovejas estn en su corral.

32
Kaniy. (r). Ashma, nunapis kirunwan Kasha. (h). Ima yurakunapapis awhanaw
rachita munar tsariy. Morder. kaqnin. Espina.

- Allqu kanin wamrakunata. - Waakata tuksiyan kashawan.


- El perro muerde a los nios. - Hincan a la vaca con la espina.

Kanka. (h). Ninachaw chashqa aytsa. Asado. Kashki (h). Kukupapita upunapaq rurashqa.
Sopa de harina.
- Warmim kankata mikuykan.
- Una mujer est comiendo asado.
- Nuna kashkita upuykan.
- El hombre est tomando sopa de ha-
rina.

Katatay. (r). Llapan qarantsik tsururush-


qanaw kay. Temblar.

- Awkinpa makinmi katatan.


- La mano del viejito tiembla.

Kawallu. (h). Hatun ashma muntanapaq


watashqantsik. Caballo.

- Kamatsikuqmi kawallun muntashqa


sharaykaamun.
- La autoridad est viniendo a caballo.
Karu. (h). Imapis mana nawpantsikchaw
kay. Lejos.

- Kaypita mayukamaqa karuran.


- De aqu al ro es lejos todava.

Kasamintu. (h). Warmiwan ullqu kawaku-


yananpaq qurikay. Matrimonio.

- Wawqiimi kasamintuman aywashqa.


- Mi hermano ha ido al casamiento.
Kawariy. (h). Ashma, nunapis wanush-
qanpita kutimuy. Resucitar.

- Qishayaqmi kawariramushqa.
- El enfermo ha resucitado.

Kaway. (r). Mana wanushqa kay. Vivir.

- Panii alliran kawaykan.


- Mi hermana todava vive bien.

Kayay. (r). Ninawan imatapis waykay.


Quemar.

- Wamrakuna uqshata kayaykaayan hir-


kachaw.
- Los nios estn quemando ichu en el
cerro.

33
Kaaha (h). Hatun tinya. Tambor grande.

- Qatswachawmi kaahata wiluyan.


- En el baile tocan el tambor grande.

Kaasukuy. (r). Pipis willapaamashqan-


tsikqa wiyay. Wiyaakuy. Obedecer.

- Wamrakunaqa taytantam kaasukun.


- Los nios obedecen a sus padres.

Kichay. (r). Mana wichqay. Abrir.

- Punkuta kichay!
- Abre la puerta!

Kichkipakuy. (r). Imapis mana ras yar-


quy. Estreirse. atorarse, atracarse.

- Mishi kichkipakushqa punkuchaw. Kinray. (h). 1. Nuqantsik kaykanqan-


- El gato se ha atracado en la puerta. tsikpita imapis makintsikmanpa kaqkuna.
Ladera. 2. Nawpaman witiy. Aproximarse,
Kikintsay. (r). Nunakunata, imatapis dirigirse en forma horizontal.
riqiy. Identificar.
- Taqay kinraychawmi atuq puriykan.
- El zorro est caminando por aquella
- Yachay wayichawmi wamrakunata ya-
ladera.
chatsikuq kikintsaykan. - Uusham kinraykan qiwaman.
- En la escuela el profesor identifica a - La oveja se dirige hacia la alfalfa.
los alumnos.
Kinwa. (h) Ichikllallan, aqunaw mikuna.
Killa. (h). 1. Quyllurnaw patsapa hiruruq- Quinua.
nin muyuq, hanan patsachaw ampikunapa
yarqamuq. Luna. 2. Kima chunka hunaq- - Yachay wayichawmi kinwa utsuta mikuy-
pa hutin. Mes. kaayaa.
- Estamos comiendo picante de quinua
en la escuela.
- Kanan ampim llullu killata rikaashun.
- Esta noche veremos el cuarto cre-
ciente de la luna.
- Shamuq killam wayiita rurashaq.
- El mes prximo construir mi casa.

Killiksha. (h). Hatunlla pishqu, arashta,


ukushta, ichikllallan pishqukunatapis mi-
kuq. Cerncalo.

- Killiksham arashta apakuykan miku-


nanpaq.
- El cerncalo lleva una lagartija para
comer.

34
Kipu. (h). 1. Hilu, waska, imapis mana pas- - Atska kallpayuq kayaanapaqmi kiwi-
kapaananpaq watashqa. Nudo. 2. Unay chata mikuyaa.
marka mayintsikkuna yupayaananpaaq - Nosotros comemos kihuicha para tener
watashqan hilukuna. Cifra. bastante fuerza.

- Nanaami hiluwan kiputa ruran.


- Mi hermana hace nudos con el hilo.
- Mallim kiputa rikaykur, ayka uushan-
kuna kashqantapis musyan.
- Mara sabe cuntas ovejas tiene viendo
el kipu.

Kirma. (h). Hatun hakuman llanulla


shukshukuna watashqa, qishyaqkunata
wanturkur puritsinapaq. Camilla.

- Qishyaq wamratam apaykaayan hospi-


talman kirmachaw.
- Estn llevando a un enfermo en una
camilla al hospital.

Kiru (h). Shimintsikchaw yuraq haranaw


kaq, imatapis mikur kachunapaq. Diente.
Kiisu. (h). Mikunapaq lichipita kuwa-
- Llullupa kirunmi yarqaraykaamun.
huwan uryukuna rurashqa. Queso.
- Estn saliendo los dientes del beb.
- Nuqantsik papatawan kiisuta mikuntsik.
Kiswar. (h). Hirkakunachaw huk winaq - Nosotros comemos papa con queso.
hacha. Arbol nativo, de la familia de la
olivceas, quishuar.

- Pishqukuna qishunta rurayan kiswar-


chaw.
- Los pajarillos hacen su nido en el quis-
huar.

Kita. (h). Patsachaw hatun uchku yakuta


tsaraanapaq rurashqa. Estanque.

- Kitapita yakuwanmi chakrata parquyan.


- Estn regando la chakra con el agua
del estanque.

Kitaaakuy. (r). Wamrakunapaq warkan Kriyikuy. (r). Pimanpis, imamanpis mar-


rutuy. Primer corte de pelo. kaakuy maakuy. Creer.

- Tsuriipa kitaaakuyninmi kanan kanqa. - Markaachawqa nunakuna Diyusmanmi


- Hoy ser el primer corte de pelo de mi kriyikuyan.
hijo. - La gente de mi pueblo cree en Dios.

Kiwicha. (h). Kinwa kasta mikuna. Kuchi. (h). Wayichaw waatana ashma,
Quihuicha. aytsanpis chicharuta ruranapaq. Chancho.

35
- Wamrakuna kuchita mitsikuykayan.
- Los nios estn pastando los chanchos.

Kuchkuy. (r). Imapis anaq kaqta kiruwan


Kukuti. (h). Aptashqa maki. Puo.
kachkay. Roer.
- Wamrakuna kukutinkunata rikaatsina-
- Ukushmi chukru tantata kuchkuykan.
- El ratn est royendo el pan duro. kuyan.
- Los nios se muestras sus puos.
Kuchun. (h). Imapis hukwan tinkushqan.
Orilla. Kulli. (h) Atska uyrulla raprayuq ichik
hacha. rbol de zona quechua y yunga.
- Wamrakunam pukllayan mayu kuchun-
chaw. - Nunakuna kulliwan chakrankunata
- Los nios juegan en la orilla del ro. rakiyan.
- Los hombres linderan sus chacras con
Kukuchi. (h). Rikrantsik chuqpakashqan. el culli.
Codo.
Kullku. (h). Kukulinaw ichikllan chuku
- Wamrapa kukuchinmi qiriyuq. niraq. Trtola.
- El codo del nio tiene una herida.
- Wamrakuna tsariyan kullkuta.
Kukuli (h). Huk laaya pishqu, uqi waqta- - Los nios atrapan una trtola.
yuq, yuraq chupayuq. Paloma torcaza.

- Ramrash rurinchawmi kukuli qutsuykan.


- La paloma est cantando en el aliso.

Kukun (h). Nunapa, ashmapapis awkis


kaqnin. Ruku. Anciano.

- Chiwakunapa kukunmi waqaykan hir-


kachaw.
- El ms viejo de los chivos est llorando
en el cerro.

Kukupa. (h). Triigu, siwada, awas, imapis Kullu. (h). Hachakunapa titan kaqnin,
aqashqa kaq. Harina. patsawan tinkuq. Tronco.

- Maraychawmi kukupata aqaykaayan. - Wawqiimi kulluta tsiqtaykan.


- Estn moliendo la harina en el batn. - Mi hermano est partiendo el tronco.

36
Kuma. (h). Mana imapis kaykaptin iman-
tsikpis nananqan. Malestar psicosomtico.

- Nanaapa rikranmi kumayuq.


- Mi hermana tiene un malestar en el brazo.

Kumay. (r). Imatapis patsallapa maytapis


apay. Empujar. Kunkush. (h). Hallqachaw qaaranaw wi-
naq, itsanqa chawpinpita winan hatun
- Wayi ruraqmi rumita kuman wayita rura- chuchawnaw. Puya Raimondi.
nanpaq.
- Uusham shinrikashqa kunkushpa ka-
- El albail empuja una piedra para hacer
shanchaw.
la casa.
- La oveja se ha enredado en las espi-
nas de la puya.

Kunka. (h) Piqata (umata) qasqutawan


tinkutsik. Cuello, pescuezo.

- Winchusmi llanu kunka.


- El picaflor tiene el cuello delgado.

Kunku. (h). Ichik kullupita rurashqa taa-


kuna. Banco. Kuntu. (h). Aswata ruranapaq kunkayuq
hatun manka. Cntaro grande.
- Yachay wayichawqa kunkukunachawmi - Atska aswatam winaykaayan kuntuman.
taakuyaa. - Estn llenando bastante chicha en el
- En la escuela nos sentamos en bancos. cntaro.

37
Kuntur. (h). Hatun yana pishqu, yuraq Kuru. (h). Patsa rurinchaw kawaq ashma-
kunkayuq. Llapan pishqukunapita hatun kuna. Gusano.
kaq. Cndor.
- Kurukunam papata mikuyan.
- Kunturqa yana riprayuq, yuraq kunka- - Los gusanos comen la papa.
yuqmi.
- El cndor tiene alas negras y cuello Kururay. (r). Hiluta pilutatanaw ruray.
blanco. Ovillar.

- Wamrakuna hiluta kururaayan.


- Los nios enrollan el hilo.

Kuri. (h). Uyrulla wankushqa hilu. Ovillo.

- Wamrakuna mamanpa kuriyninwan


pukllaykaayan.
- Los nios estn jugando con el ovillo
de su madre.

Kupay. (r). Imatapis makiwan llaptsiy.


Sobar.

- Warmikunam masata kupayan.


- Las mujeres soban la masa.

Kupsay. (r). Mankakunata, imakunatapis


uramanpa shiminta churay. Dejar boca
abajo las cosas.

- Llusham mankata awirir kupsarin. Kushikuy. (r). Pii nunapis shunqun alli
- Luego de lavar la olla Rosa la coloca kaptin asikunqan, alli imapis kay. Ale-
boca abajo. grarse.
Kurniita. (h). Puukaypa yachay wayi-
- Nuqa allaapam kushikuu yachay wa-
chaw tukayan wamrakuna marchayaa-
yichaw.
nanpaq. Trompeta.
- Yo me alegro bastante en la escuela.
- Yachay wayichaw wamrakunam kurnii-
tata tukayan. Kushma. (h). Waqtantsik churakuna
- Los nios tocan la corneta en la escuela. ratash. Camisa.

Kurpa. (h). Ruminaw chukrukashqa allpa. - Wamrakunash kushmanta taqshayan


Terrn. pukyuchaw.
- Se dice que los nios lavan su camisa
- Nunakuna patsa mankata rurayaanan- en el manantial.
paq hurnuta kurpakunawan rurayan.
- Los hombres hacen un horno de terro- Kushuru. (h). Yaku rurinchaw miraq,
nes para la pachamanca. yana yakuchalla mikuna. Alga.

38
- Taytaami quchata aywashqa kushuru - Kutu maki hukllaylla makinwan rumita
hurqamuq. ashtan.
- Mi padre ha ido a la laguna a sacar - El manco lleva piedras con una sola
algas. mano.

Kututu. (h). Hakapa urqun. Cuy macho.

- Warmim kutututa rantikuykan qatukuy-


chaw.
- Una mujer vende un cuy macho en la
feria.

Kutay. (r). Makintsikta aptarkur maqakuy.


Dar puetazos.

- Wamrakunam kutanakuyan.
- Los nios se dan de puetazos.

Kutitsinakuy- (h). Uryachaw, mikuychaw,


llamitsikuychawpis qunakuy. Reciprocidad.

- Mamaami yanasanwan kutitsinakuyan Kuyay. (r). Nunakuna alli shunquwan


kuchita pishtar. rikaanakur, yanasa kar, warmiwan ullqu
- Mi madre le devuelve la invitacin a su ishkan kawayaananpaq kay. Amar.
amiga cuando matan el chancho.
- Mallim wawankunata kuyan.
Kutsuy. (r). Ratashqa tihirawan ruquy. - Mara quiere a sus hijos.
Cortar.

- Wallim kutsuykan ratashta waraa rura-


munanpaq.
- Valentina est cortando tela para hacer
mi pantaln.

Kutu - maki. (h). Nunapa mana huk kaq


makin mana kay. Corto, mutilado.

39
Lawatiwa. (h). Nuna siki rurinpa hampi
churay. Enema.

- Qishyaq nunatam lawatiwan churayan.


- Al hombre enfermo le ponen enema.

L Laatay. (r). Nuna patsaman pachanta


churaykur sutakar ayway. Gatear.
l -l
- Wamrakunam laatayan.
- Los nios gatean.

Lichi. (h). Waakapa chichinpita upunapaq


yarquq. Leche.
Lamati. (h). Shimintsikpita tuqay shik-
- Nuqaqa lichitam upuu wayiichaw.
waq. Baba.
- Yo tomo leche en mi casa.

- Wamrapa lamatinmi qasqunta uqun. Liqita. (h). Allpawan yaku takushqa. Mitu.
- La baba del nio moja su pecho. Barro.

Laqatu. (h). Muyushqa waqranaw kikin - Nunakuna liqitata haruyan tikata rura-
wayiyuq ashma, puriptin lamatitanaw yaananpaq.
haqin. Caracol. - Los hombres pisotean el barro para
preparar adobe.
- Laqatum papapa yuranta mutun.
- El caracol corta el tallo de las papas. Liwru. (h). Atska qillqashqayuq: yachay-
kuna, willakuykunapis. Libro.

- Wamrakunam liwruta liyiyan.


- Los nios leen el libro.

Laqway. (r). Ashmakuna qalluwan wa-


wankunata kuyapaptin, nunakuna miku-
nakunata qallunwan pitsay. Lamer.

- Waakam wishinta laqwan.


- La vaca lame a su becerro.

Lasaq. (h). Imatapis pallarishqa kallpa-


tsatsimashqa. Pesado.

- Wila kuchiqa allaapam lasan.


- El chancho gordo es muy pesado.

40
Lukma. (h). Ruminaw muruyuq, qallwash Luuru. (h). Hatunlla pishqu, quru sinqa.
shunquyuq, hatun hacha wachashqan Wakin rimayan yachapaakushpa. Loro.
mikuna. Lcuma.
- Luurukunam tsuqlluta mikuyan.
- Paniimi rantikun lukmata. - Los loros comen choclo.
- Mi hermana vende lcuma.

Luychu. (h). Hatun chiwanaw ashma,


hirkakunachaw taaraq, uqi niraq aqtsan.
Lluytsu . Venado.

- Luychum qiwata mikun.


- El venado come alfalfa.

41
- Mi padre fabrica sandalias para vender.

LL
ll - ll

Llaki. (h). Nuna allaapa yarpachakuywan


kay. Tristeza.
Llanu. (h). Imapis mana tita kaq. Delgado,
- Mamallaami llakishqa kaykan turii wa- angosto.
nushqa kaptin.
- Mi madre est triste por la muerte de - Chiwakuna puriyan llanulla naanipa.
mi hermano. - Las cabras caminan por caminos an-
gostos.
Llakun. (h). Papanaw, itsanqa mishkiyuq
chawalla mikuna. Lakun, rakun. Especie de Llaplla (h). Llanulla aqtsanaw rikrantsik-
papa. chaw, chankantsikchaw kaq. Vellosidad.
- Nuqam llakunta mikuu wayiichaw. - Awkinpa rikranchaw atska llaplla kan. -
- Yo como llacn en mi casa. El brazo del viejito tiene bastante vello-
Llalliy. (r). Imatapis ruraqkuna ras sidad.
rurayan mayqanpis punta nawpata
ushay. Competencia. Llaptsiy. (r). Makiwan imatapis kupay
anpuyaananpaq. Laptsiy. Ablandar.
- Yachay wayiichawmi llallinakuy kanqa.
- En mi escuela habr una competencia. - Manka ruraq nunam raquta llaptsiykan.
- El alfarero est ablandando la arcilla.
Llama. (h). Hatun ashma hirkakunachaw
kawaq, qipikunata apananpaq waatantsik. Llaqllay. (r). Qiruta imapis uryapaq shu-
Llama. maq kutsillukunawannaw ruqupay. Labrar
madera.
- Nunam llamata qatin qipin aparishqata.
- El hombre arrea la llama con carga. - Wayi ruraqmi qiruta llaqllaykan wayipa
kumpanpaq.
Llamiy. (r). Ima mikunatapis ichikllata mi-
- El albail est labrando la madera para
kuy. Llaway. Probar, saborear.
el soporte del techo.
- Arukuq warmim llamirin kashkinta.
- La cocinera prueba la sopa. Llika. (h). Pachkakunana wayin awashqan.
Telaraa.
Llanqi. (h). Purinapaq chakintsikman
churakuna. Sandalia. - Pachkakunam llikanta rurayan wayi
kutankunachaw.
- Taytaami llanqikunata ruran rantiku- - Las araas tejen su telaraa en los rin-
nanpaq. cones de la casa.

42
Llikiy. (r). Ratashkunata, aytsata shillu- Llullu. (h). Manaraq puriq wamra, maman
wan rachiy. Rasgar. chichikaqraq ashmakunapis. Beb.

- Wamrakunam llikiyan huk ratashta. - Llulluukunam qishyan chuqawan.


- Los nios rasgan un trapo. - Nuestro beb est enfermo con la tos.

Lliklla. (h). Warmikunapa waqtaman, pi- Llumay. (r). Hachakunapa ramranta hur-
qamanpis ichikllallan churakuyaanan qay. Podar.
haku. Manta, prenda femenina.
- Taqay nunam ramrashta llumaykan.
- Yanasaami shumaq llikllanta churakun - Aquel hombre est podando el aliso.
mitsikuq aywananpaq.
- Mi amiga se pone su hermosa manta pa- Llumtsiy. (h). Taytakunapa tsurinpa war-
ra ir a pastorear. min. Nuera.

Llikllakshu. (h). Rikrantsikpa hawan kuta. - Mamaami llumtsiyninta taqshatsin ra-


Axila. tashkunata.
- Mi madre hace lavar ropa a su nuera.
- Yachakuq wamrakunam llikllanshunta
paqakuyan.
Llunka. (h). Triigu ushmashqa, hana hana
- Los escolares se lavan las axilas.
aqar qaranta hurqashqa. Cereal remojado
y pelado.
Llilli. (h). Ishkay chankantsik tinkushqan.
Ingle.
- Llumtsiniimi llunkata ruraykan wayiichaw.
- Mi nuera est preparando llunka en mi
- Waynapa llillin nanan.
casa.
- Al joven le duele la ingle.

Llupapay. (r). Qarantsik shinwawan ku-


Llillishqa. (h). Llullupa sikin ishpanqanwan
llupapaptin. Escaldado. pashqanaw kay. Escocer.

- Paniipa llullunmi llillishqa kaykan. - Waqtaami allaapa llupapan.


- El beb de mi hermana est escaldado. - Siento mucho escozor en la espalda.

Lliqllish. (h). Hirkakunachaw taaraq pish- Lluqay. (r). Nuna, ashmapis witsaymanpa
qu, lliq, lliq nishpa pintikachan nunata maa- ayway. Subir.
kur. Ave centinela.
- Wamrakunam lluqaykaayan hirkapa.
- Allquumi lliqllishta qatikachan. - Los nios estn subiendo por el cerro.
- Mi perro persigue al ave centinela.
Lluqi. (h). Ullqupa tukrun, muqu muqu qi-
Llulla. (h). Rikash uli rupita rurashqa. Tipo de bastn.

Llullay. (r). Huk nuna pitapis aanirir mana - Awiluumi lluqinwan wilun allquta.
ninqanta patsaatsiy. Mentir, engaar. - Mi abuelo golpea al perro con su bastn.

- Uryaq nunam llullapaayaamashqa, Lluqlla. (h). Allaapa tamyaptin, patsa


tsaymi kanankama chaamushqatsu. uqukar, huchur atska yakuwan llapanta
- El trabajador nos ha engaado por esa nawpanchaw kaqta apakun. Torrentera,
razn no llega hasta ahora. aluvin.

43
- Lluqllam chakrakunata qashqarishqa. Llushtuy. (r). Triiguta, siwarata, harata
- Un aluvin arras las chacras. uchpawan puwaratsir, qaranta hurqarir alli
awiy. Pelar cereal.
Llushiy. (r). Yanashtuwan, imawanpis ima-
- Warmikunam triiguta llushtaykaayan
tapis hichapay. Pintar. mayuchaw.
- Las mujeres estn pelando trigo en el ro.
- Wamrakunam cuadernunta llushiyan.
- Los nios pintan su cuaderno. Llushtu. (h). Triiguta, sebadata, harata
uchpawan puwaratsir, qaranta hurqarir alli
awishqa mikunapa kaq. Cereal pelado.

- Warmikunam llushtuta awikaayan ma-


yuchaw.
- Las mujeres estn lavando el mote en
el ro.

Llushuq. (h). Mana qachqa kaq. Liso.

- Yachay wayiikunachaw pizarraqa llu-


shuqmi.
- La pizarra de mi escuela es lisa.

44
- Siwara machkallatam mikuyan.
- Slo comen harina de cebada.

Maki. (h). Rikrantsik ushanqan rukana-


yuq kaqnintsik. Mano.

M - Wamrakuna pukllayan makinkunawan.


- Los nios juegan con las manos.
m -m
Mallaqay. (r). Pachantsikchaw mana ima-
pis kaptin. Wiksanay. Hambre.

- Warmikunam mallaqaywan ayapaa-


kuyan.
Machaku. (h). Hatun kuru laatayllapa - Las mujeres bostezan con el hambre.
puriq. Serpiente.
Mama. (h). Wachamaqnintsik warmi.
- Huk warmim machakuta tarishqa wa- Madre.
yinchaw.
- Una mujer encontr una culebra en su - Mamaami allaapa kuyaman.
casa. - Mi madre me quiere mucho.

Machay. (h). Hatun qaqakunachaw wayi-


naw kaq. Caverna, cueva.

- Atuqmi yaykuykan taqay machayman.


- El zorro est entrando a esa cueva.

Machay. (r). Mana maakushqantsikyaq


atska aswata, washkutapis upyay. Embo-
rracharse.
Maay. (r). Imapis mana kapamashqa wa-
kinta rimapay qumanay. Pedir.
- Atska nunakunam machakuykaayan
raymichaw.
- Muchos hombres se emborrachan en - Wawqiimi maakun yanasanpa takllanta.
la fiesta. - Mi hermano se presta el arado de su
amigo.
Machka. (h). Ankashqa niykur aqashqa
siwara, triigupis. Harina de cebada y trigo Maakuna. (h). Diyosman rimakuna, ima-
tostados. tapis munashqantsikta maakur. Oracin.

45
- Wamrakunam yachakuyan huk maa-
kunata.
- Los nios aprenden una oracin en la
escuela.

Manka. (h). Puka allpapita arukunapaq


(yanukunapaq) rurashqa kaq. Olla.

- Mamaami mankata awin papata aruku-


nanpaq.
- Mi madre lava la olla para cocinar pa-
pas. Marka. (h). Atska wayikuna kaq, nunaku-
na taarayanqan. Pueblo, cultura.

- Nuqapa markaachawmi wamrakunata


kanan hampiyanqa.
- Hoy da curarn a los nios en mi pue-
blo.

Masha. (h). Taytakunapa warmi tsurinpa


quwan. Yerno.

- Yanasaapa mashanmi hirkapa aywan.


- El yerno de mi amigo va por el cerro.

Mashtay. (r). Ratashta taqsharir intiman


Mantsay (r). Nuna imapitapis yarpacha-
churay. Tender, extender.
kuynin pinti pintilla kay. Tener miedo.
- Warmikuna ratashta taqshakurir hacha
- Wamrakuna mantsayan hupayta. hananman mashtariyan.
- Los nios tienen miedo al alma. - Las mujeres, luego de lavar la ropa, la
tienden sobre los arbustos.
Maqtsiy. (r). Siwarata, triguta muruy. Ap-
tarkuryan wakpa kaypa hitay. Esparcir la Mashwa. (h). Qallwash uyrulla papanaw
semilla. mikuna. Isao.

- Yanasaami maqtsiykan siwarata chak- - Wawqiikunawanmi mashwata mikuyaa.


ranchaw. - Comemos isao con mis hermanos.
- Mi amigo est esparciendo la cebada
en su chacra. Matanka. (h). Waqtantsikpa umam kaq.
Nuca.
Maqllu. (h). Pii nunapis mana alli makiyuq,
- Taytaami llullu wawqiita apan matan-
rikrayuq, chankayuq kaq. Lisiado.
kanchaw.
- Mi padre carga a mi hermanito en la
- Taqay nunaqa maqllum. nuca.
- Ese hombre es lisiado.
Mayu. (h). Raqrakunapa atska yaku ay-
Maray. (h). Hatun palta aqakunapaq rumi. waq. Ro.
Batn.
- Nunakunaqa challwatam tsariyan mayu-
- Utsutaqa aqantsik maraychawmi. chaw.
- El aj se muele en el batn. - Los hombres atrapan peces en el ro.

46
Mikuna. (h). Llapan imapis nunakuna
mikunqan. Comida.

- Waraymi atska mikunata rantishaq.


- Maana comprar bastante comida.

Mikuykunapa shinrinakuynin. (h). Pi-


kuna, imakunatapis, imapaqpis mikuyan-
qanta musyay. Cadena alimenticia.

Micha. (h). Imatapis mikuykar mana - Yachay wayiichawmi wamrakuna yacha-


llamitsikushqa. Mezquino. kuykaayan imanawpis mikuykunapa
shinrinakuynin kashqanta.
- Micha nuna hapallan mikuykan kuchi - Los nios de mi escuela estn apren-
kankata. diendo cmo es la cadena alimenticia.
- El hombre mezquino est comiendo
solo el asado de chancho. Milanay. (r). Imatapis rikar, muskirpis
shunqu kutimuyta munay. Dar nuseas, as-
Michakuy. (r). Markakunachaw, wayi- quear.
kunachaw ima ruraypis mana aanishqa
kaptin. Prohibir, mezquinar. - Pii nunapis ismaytaqa milananmi.
- Cualquier hombre tiene asco de las heces.
- Nunakuna michakuyan wamrankuna
chakra hanachaw pukllayaananta. Millwa. (h). Uushapa, imapis tsaynaw ni-
- Los hombres prohben a los mucha- raq ashmakunapa qaran tsapaq. Lana.
chos jugar en las chakras.
- Warmikuna millwata putskayan.
Mikuy. (r). Nuna ashmapis mikunata - Las mujeres hilan la lana.
shimintsikman churarkur, alli kachurir
uqtay. Comer.

- Qanyanmi wamrakuna papa yanuta


mikuyarqan.
- Los nios comieron papa sancochada
ayer.

Millqay. (r). Warmikunapa qunqurin


hananman imatapis churaraatsiy. Cargar
algo en la falda.

- Warmikunam wawankunata millqaraa-


yan.
- Las mujeres cargan a sus hijos en la
falda.

Mini (h). Awaq hilukunata awananpaq


patsatsishqan. Trama.

47
- Awaqmi minita ruraykan punchuta awa-
nanpaq.
- El tejedor est preparando la trama
para tejer el poncho.

Minka. (h). Nunakuna ima laya uryaku-


nachawpis yanapanakuyanqan. Ayuda
remunerada en dinero o producto.

- Minkakuna chakraman chaaraykaya-


munna.
- Los hombres que ayudan ya estn en
la chacra. Mishki (h). 1. Imapis mikuna azucarnaw
kaptin. Dulce. 2. Tumpu kastakunapa
Miratsiy. (r). Imatapis ayka kutipis mira- mishkiq ismanin. Miel de abeja.
tsiy. Multiplicar.
1. Kay apiqa allaapam mishkin.
- Esta mazamorra es demasiado dulce.
- Rantikuq nuna qillayninta miratsin ish-
2. Tumpukunapa mishkinqa chuqapaqmi
kaypayan. alli.
- El vendedor multiplica su dinero por - La miel de abeja es bueno para la tos.
dos.
Mitsina. (h). Atska uushakuna. Rebao.
Miray. (r). Nuna, ashma, murukuykuna ats- - Mitsinaatam qatikuykaa.
kayaptin. Wachay. Aumentar, Reproducir. - Estoy arreando mi rebao.

- Awilaapa uushankunam allaapa miray- Mitsiy. (r). Hirkakunapa, qiwakunapa


kuyan. ashmakuna mikuyanqanyaq taapay. Pas-
- Las ovejas de mi abuela aumentan de- tear.
masiado.
- Shullka wawqiimi uushakunata mitsiy-
Mirkapa. (h). Uryaq aywar, mitsikuq ay- kan.
war mikuna apay. Fiambre. - Mi hermano menor est pasteando las
ovejas.
- Wamrakuna mirkapan ruraykaayan.
- Los nios estn preparando su fiambre.

Mismiy. (r). Yamta, imapis rawraq ichiklla-


payan kayakay. Extenderse el fuego.

- Uqsham mismiykan tullpachaw.


- La paja encendida se est extendien-
do en el fogn.
Miya. (h). Patsa rurinchaw allwinaw
Mishi. (h). Wayichaw taaraq ashma, u- winaq mikuna. Untsik. Man.
kushta mikuq. Gato.
- Paniimi miyata ankaykan mikuyaanapaq.
- Yana mishim ukushta qatikachan. - Mi hermana est tostando man para
- El gato negro persigue al ratn. comer.

48
Miina. (h). Hirkakuna rurinchaw uchku- Mullka. (h). Uushapa akapa ismaynin. Es-
kuna, tsaypita hurquyan qullqita, antata tircol de ovinos y auqunidos.
imaykakunatapis tsaynaw kaqta. Mina.
- Uushapa mullkantam hichayan chakra-
- Waras marka nunakunam miinachaw
kunaman wanupaayananpaq.
uryayan.
- Los hombres de Huaraz trabajan en la - Esparcen el estircol de la oveja en la
mina. chacra para abonarla.

Miisa. (h). Qillqakunapaq, imata chura-


kunapaqpis chusku chakiyuq. Mesa.

- Yachatsikuq miisa hananchaw qillqa-


kuykan.
- El profesor est escribiendo sobre la
mesa.

Mullu. (h). Imapis ishkay, kimapis


niraqyuq kaptin. Muru. De dos o ms colo-
res, manchado.

- Mullu waakatam suwakuq apakushqa.


- El ladrn se llev la vaca moteada.

Munay-ruray. (h). Nunakuna kikintsik alli


Mukmuy. (h). Warmikuna millwata puts- imatapis yarpachakurkur ruray. Libertad.
kar pirwata muyutsiy. Torcer la lana.
- Munashqantsikta rurarmi pitapis alcal-
- Taqay warmim shumaq mukmutsin puts- dipaq churashun.
kakuyninta. - Haciendo uso de nuestra libertad ele-
- Aquella mujer tuerce la lana muy bien. giremos a cualquiera para alcalde.

Mulinu. (h). Aqakunapaq ishkay llaq- Muntura. (h). Kawalluta muntanapaq


llashqa muyu rumikuna. Molino de piedra. waakapa qaranpita rurashqa. Montura.

- Nuqam triiguta aqaatsii mulinuchaw. - Pedrum kawalluta munturan churayan


- Yo hago moler el trigo en el molino. muntayaananpaq.

49
- Pedro est ensillando el caballo para Mutsay. (r). Imamanpis kuyaywan wirpan-
montarlo. tsik churay. Besar.

Muru. (h). Murunapaq akrashqa mikuna. - Nuna warminta mutsan.


Semilla. - El hombre besa a su mujer.

- Nunakunam papa muruta apaykaayan Mutsakuy. (r). Imatapis qunqurikuy mu-


chakrachaw muruyaananpaq. tsay. Adorar, venerar.
- Los hombres estn llevando semilla de
papas para sembrarla en la chacra. - Cruz mutsakuymanmi llapan nunakuna
aywaykaayan.
- Todos los hombres estn yendo a la
adoracin de la cruz.

Mutuy. (r). Haachawan, imawanpis hacha-


kunapa kullun walluy, ashmakunapa chu-
pan ruquypis. Cortar, cercenar.

- Ramrashtam mutushwan punkuta rura-


napaq.
- Debemos cortar aliso para preparar
la puerta.
Murukuy. (h). Muruy patsa. Siembra.
Muyanakuy. (r). Ima qishyapis tsarimashqa,
- Murukuy chaaramunqanam. tsay wakinta tsariy. Contagiarse.
- La poca de siembra ya llegar.
- Wamrakuna chuqata muyanakuyan.
Muruy. (r). Muruta patsa rurinman chu- - Los nios se contagian la tos.
ray. Sembrar.
Muyuy. (r). Imapis kikinllachaw tumay.
- Nuqakunam muruyaa kinwata chakra
kuchunchaw. Girar.
- Nosotros sembramos la quinua en los
bordes de la chacra. - Wamrakuna muyuyan chakrachaw.
- Los nios giran a su alrededor en la cha-
Muskiy. (r). Sinqantsikwan asyaqta, pu- cra.
kutaytapis maakuy. Oler, olfatear.
Muyunay. (r). Pachantsikchaw mikuy
- Wawqiimi muskin mamaa arukushqanta. kutimuyta munaptin, piqantsik muyuptin.
- Mi hermano huele lo que cocina mi Shunqu tikranay. Mareo.
madre.
- Wamrapa piqan muyuykan.
Muspay. (h). Punuynintsikchaw piqantsik- - El nio se est mareando.
chaw imakunapis kanqan. Musquy. Sueo.
Muuka. (h). Mana waatana ashma, qas-
- Muspayniichawmi paarir aywakurqaa.
qunchaw pikshayuq, hara suwakuq.
- En mis sueos me fui volando.
Achaku, paqlla Zarigeya.
Muti. (h). Yanushqa yuraq hara. Maz, trigo
cocidos. - Muukam tsuqlluta mikuykan taqay cha-
krachaw.
- Pampakuychawqa mutitam qarakuyan. - La zarigeya est comiendo el choclo
- En los entierros sirven mote. en aquella chacra.

50
Naqtsa. (h). Aqtsata shumaq tsaraanapaq.
Peine.

- Naqtsatam rantishaq tsuriipaq.


- Comprar un peine para mi hijo.

N
n -n

Nakay. (r). Kawaynintsik mana alli kap- Naqtsay. (r). Naqtsawan aqtsata altsa-
tin. akay. Sufrir; demorar. pay. Peinar.

- Warmikunam nakariyan quwankuna - Wamrakunam naqtsapaakuyan yachay


maqayaptin. wayiman aywayaananpaq.
- Las mujeres sufren porque sus espo- - Los nios se peinan para ir a la escuela.
sos las maltratan.
Nawi. (h). Qaqllantsikchaw rikaanapaq
Nana. (h). Huk warmipa ishkay warmi kaq. Ojos.
wawankuna ninakuyanqan. aa. Herma-
na de la mujer. - Yanasaapa nawinmi hatun.
- Los ojos de mi amigo son muy grandes.
- Mikam nananta allaapa kuyan.
- Micaela quiere mucho a su hermana. Nawintsay. (r). Qillqashqa kaqta rikay-
kur, nishqanta rimay. Leer.
Nanay. (r). Imantsikpis mana alli maakuy.
Dolor. - Yachay wayichawmi wamrakuna li-
brunkunata awitsaykaayan.
- Awiluupa pachanmi allaapa nanan. - Los nios de la escuela estn leyendo
- A mi abuelo le duele demasiado el es-
sus libros.
tmago.
Nawpa. (h). Huk imapis kaqpa qaqllan-
Napay. (r).Nunakuna kawayninpaq tapu-
manpa kaq. awpa . Adelante, antes, tiempo
nakuynin. Saludar.
antiguo.
- Napanki awiluykita.
- Saludas a tu abuelo. - Ashnupa nawpantam kuchi aywaykan.
- El burro va delante del chancho.
Napaanakuy. (r). Ishkay nunakuna may-
chawpis tinkur imanaw kayashqantapis Naya. (h). Imapis rikashqantsik, imawan-
tapupaanakuy. Saludarse. pis tinkushqantsik mana alli imapis ka-
nanpaq willakuq. Mal agero.
- Ishkay yanasakunam napaanakuyan
naanichaw tinkur. - Wayintsikchaw tuku qutsuptinqa nayam.
- Dos amigos que se encuentran en el - Cuando el bho canta en nuestra casa
camino se saludan. es seal de mal agero.

51
Naani. (h). Maypapis purinapaq kaq pa- Niraqkuna. (h). waytakunapa, imapis
tsaatsishqa. Camino. kaqkunapa niraqnin. Colores.

- Taqay naanipam markaaman chantsik. - Taqay warmim tukuy niraqkuna pinturata


- Por aquel camino llegamos a mi pueblo. rantikun.
- Aquella mujer vende todos los colores.

Nitiy. (r). Imapis huk kaqpa hananman


imapis hukkuna katsiy. Aplastar.

- Huk qaqam waakata nitishqa.


- Una roca aplast la vaca.

Niy. (r). Nuna pitapis rimapanqan. Decir.

- Wamram mamanta nirqan tantan ranti-


Nina. (h). Imapis rawraq kaq, aktsik kaq. nanpaq.
Fuego. - El nio le dijo a su madre que le com-
prara pan.
- Tullpachawmi ninata tsaritsiyan.
- Prenden fuego en el fogn.
Numya. (h). Ankanapaq purutu. Tipo de
frijol.

- Mamaami numyata ankaykan mirkapa-


paq.
- Mi madre est tostando frijol para
fiambre.

Nuna. (h). Yarpachakuq, rimaq kaq ash-


ma. Runa . Gente, persona.

- Nunakunam yarpachakuyan imanawpis


raymita rurayaananpaq.
- Los hombres estn pensando cmo ha
cer la fiesta.

Nina-kuru. (h). Ichik ashma ampikunapa Nuqtay. (r). Mikunakunata, yakuta, ima-
atskinyuq puriq. Lucirnaga. tapis tunquripa ullutsiy. Ultay. Tragar.

- Ampikunapa purirmi ninakuruta rikan- - Qishyaq nunam hampita nuqtaykan.


tsik. - El enfermo est tragando el remedio.
- Caminando en las noches se ven lucir-
nagas. Nuyuy. (r). Imatapis yakuwan hichapay,
tamyachaw uqutaakuy. Mojar.
Niraq. (h). Imakunapis huknin kaqnaw
kaq. Parecido a, semejante. - Yachay wayi wamrakunam nuyukuyan
mayuchaw.
- Taqay warmiqa taytan niraqmi. - Los nios de la escuela se mojan en
- Aquella mujer es parecida a su padre. el ro.

52

- iqi (h). Wamrakuna yachay wayichaw
mayqan watachaw kashqanpis.
Grado.

- Wawqiqa ishkay iqichawmi kaykan.


- Mi hermano est en el segundo grado.

akay. (r). Rikash nakay. ukiy. (r). Nuna, ashmapis umamanpa


(hunishmanpa) rikay. Mirar arriba.
ampu. (h). Tsarishqa mana chukru kaq.
Suave. - Wamrakunam ukiraykaayan.
- Los nios estn mirando hacia arriba.
- Kay ratashqa amputaq kaykan.
- Este trapo est suave. ushpi. (h). Kimakama watayuqlla
wamra. Nio de hasta tres aos.
atin. (h). Pacha hanachaw ayaqyuq kaq.
Hgado. - Wawqiiqa uspillaran kaykan.
- Mi hermanito todava tiene ms o menos
- Paniikunam uushapa atinninta ruquy- tres aos.
kaayan arukuyaananpaq.
- Mis hermanas trozan el hgado de la
oveja para cocinar.

illpuqtun. (h). Tunquri qipamapa puy-


wankama wayra apaq. Trquea.

- Wamrapa illpuqtun kishkikashqa chu-


qawan.
- La trquea del nio se ha obstruido
con la tos.

53
- Yachay wayichawmi pachak wamrakuna
kan.
- En mi escuela hay cien nios.

Pachak chaki. (h). Puka, latayllapa puriq,


akapalla atska chakiyuq ashma. Ciempis.
P
- Pachak chakitam wamrakuna tari-
p -p yashqa naanichaw.
- Los nios encontraron un ciempis en
el camino.

Pachilla. (h). Rumiwan, tikawan, qiruwan


imatapis rurar, hatun kaqkunapa chaw-
pinman ichik rumi, tika, qirun churakuna.
Paalla. (h). Shumaq ratashninkuna chu- Cua.
rapaakushqa raymikunachaw qatswaq
warmikuna. Mujer danzante. - Wayi ruraqmi rumikunata churan pa-
chillayuqta.
- Paallakunam qatswaykaayan raymi- - El albail acomoda las piedras con una
chaw. cua.
- Las pallas estn bailando en la fiesta.
Pachka. (h). Ichikllallan kuru llikan awaq.
Paariy. (r). Pishqukuna patsapita pintir Uru. Araa grande.
wayranaw ayway. Volar.
- Unay wayiichawmi atska pachkakuna
kan.
- Wiskurmi paariykan wallpata qawar.
- En mi casa antigua hay muchas araas.
- El gallinazo vuela mirando la gallina.
Pakapaka. (h). Ampillapa paariq tukunaw
Pacha. (h). Nunapa, ashmapapis tunqu- ashma. Wayikunachaw qutsuptinqa na-
rinpa hawanchaw pikshanaw mikunqan yam. Lechuza.
winanantsik. Wiksa. Estmago.
- Pakapakam qutsurqan taytaa wanu-
- Pachaa tinkunqanyaqmi mikurqaa nanpaq.
qanyan. - La lechuza cant anunciando la
- Ayer com hasta saciar mi estmago. muerte de mi padre.

Pachak. (h). Isqun chunka isqunman


hukta churaparkushqa. Cien.

54
Palta. (h). Yunkachaw winaq hachapa - En aquel cementerio enterramos a mi
mikuna rurun. Palta. madre.

- Paltataqa mikushaq wayiichawmi. Panaka. (h). Yawar mayikuna, atska


- Voy a comer palta en mi casa. kapuqyuqkuna. Linaje, casta.

- Warmiipa panakanqa atska chakrayuqmi


kayarqan.
- La casta de mi mujer era propietaria
de muchos terrenos.

Pani. (h). Ishkay tsuripita, ullqu kaq warmi


kaqta nin pani. Hermana del varn.

- Yachatsikuqpa paninmi chaaramushqa


Limapiq.
- La hermana del profesor ha llegado de
Pakiy. (r). Tullu, shukshu, imapis ishkay- Lima.
man, aykamanpis rurakashqa. Romper,
quebrar. Pankay. (r). Ashmakunapa, nunakunapa
makinta, chakintapis watay. Maniatar.
- Wamrapa chankanmi pakishqa.
- La pierna del nio est fracturada. - Awiluumi pankaykan ashnunta.
- Mi abuelo est maniatando su burro.
Pallay. (r). 1. Aawasta, allwita, siwarata
aylluy, imatapis patsachaw kaqta aylluy. Pantatsiy. (r). Ashmata, nunatapis kastan-
Cosechar cereales. 2. Imatapis patsapita pita uqrakaatsir. Engaar, confundir, hacer
aylluy. Recoger, alzar. equivocar.

1. Warmikunam aawasta pallaykaayan. - Wamrata pantaykaatsiyan.


- Las mujeres estn recogiendo habas. - Estn haciendo que el nio se con-
2. Shipash tsukunta pallarin. funda.
- La seorita levanta su sombrero.
Pantay. (r). Imatapis qillqaykay, yupaykar
Pampa. (h). Chakrakuna maraynawlla
mana alli ruray. Equivocar, errar.
kaq. Llanura.
- Wamram yapaykunata rurar pantan.
- Taqay pampachawmi atska uqsha kan.
- En aquella llanura hay bastante ichu. - El nio se equivoca al realizar la suma.

Pampatsay. (r). Nuna allqutsamash- Paqaritsiy. (r). Markakunaqa patsatsiy,


qantsikta qunqay. Perdonar. yuritsiy. Fundar, crear.

- Nuqaqa ashamashqaykita pampatsay- - Nunakunam mushuq markata paqari-


kurquunam. tsiyan.
- Ya perdon tus ofensas. - Los hombres fundan un pueblo nuevo.

Pampay. (r). Patsachaw uchkuta ruray- Paqay. (r). Yakuwan imatapis tsuyayaatsiy.
kur tsayman imatapis churay, niykur Lavar.
allpawan tsapay. Enterrar.
- Wamrakunam chakinkunata paqay-
- Mamallaatam pampayarqaa taqay aya kaayan mayuchaw.
markachaw. - Los nios estn lavando sus pies en el ro.

55
- Paqupa millwanpitam warmikuna ratash-
kunata awayan.
- Las mujeres tejen ropa de la lana de la
alpaca.

Paqchiy. (r). Makintsikpa paltanta atska


kuti takatsiy. Taqllay . Aplaudir. Pariwana. (h). Wachwanaw hatun pishqu,
yuraqwan puka raprayuq. Flamenco.
- Tsuriikuman paqchiykayan yanasan-
kuna qutsuriptin. - Banderantsikqa pariwana niraqmi.
- Mis hijos estn aplaudiendo porque can- - Nuestra bandera es parecida al fla-
taron sus amigos. menco.

Paqtsa. (h). Pachanpa, qachpikunapa yaku Parquy. (r). Murukushqa chakrakunaman


ishkiq. Catarata, cascada, cada de agua. yakun apay. Regar.

- Paqtsa rurinchawmi wamrakuna pukllay- - Warmikunam harata parquykaayan.


kaayan. - Las mujeres estn regando el maz.
- Los nios estn jugando debajo de la
catarata. Paska (h). Llaqllanapaq rumi. Mrmol suave.

- Wamrakunam paskapita ashmakunata


rurayan.
- Los nios estn tallando animales de
mrmol.

Paskay. (r). Imapis wataraqta, shumaq


churashqata huchuy. Desatar.

- Wataraykaq ashmakunatam paskay-


kaayan.
- Estn desatando a los animales ama-
rrados.

Patak. (h). Hirkakunachaw murukunapaq


pampatsashqa. Andn.

- Patakkunachawmi muruykaayan kin-


wata.
Paqu. (h). Llamapa kastan ashma. Alpaca. - Estn sembrando quinua en los andenes.

56
- Pillpismi purin wayta hananpa.
- La mariposa se pasea sobre las flores.

Patsa. (h). 1. Llapan kaqkunapa yachaynin.


Tierra. 2. Imapis rurakashqantsik wata-
Piltay. (r). Aqtsata, imapis tsaynaw kaqta
kuna. poca, tiempo.
kimapayan away. Trenzar.
1. Paqasmi patsa kuyushqa. - Warmi wamrakunam aqtsanta piltakuyan.
- Anoche hubo temblor. - Las nias se hacen trenzas.
2 . Qishyanqaapita patsam uryayta ati-
patsu. Pinkullu. (h). Shuqushpita kima uchku-
- No puedo trabajar desde el tiempo en yuq, puukashpa waqatsinapaq rurashqa.
que estuve enfermo. Flauta.

Pichis. (h). Ichikllallan allqu. Perro pequeo. - Waynakunaqa pinkullu tukaytam yacha-
kuykaayan.
- Los jvenes estn aprendiendo a tocar
- Pichisniimi nunakunata kanin.
la flauta.
- Mi pequeo perro muerde a la gente.
Pintiy. (r). Ashmakuna nunakunapis yu-
Pichisanka. (h). Ichikllallan pishqu, pi- kisnaw puriy. Tiwyay. Saltar.
chiw, pichiw nishpa paariq. Gorrin.
- Wamrakunam pintipa pintir yachay wa-
- Pichisankakunam papata tawshiyan. yiman chaariyan.
- Los gorriones picotean la papa. - Los nios llegan saltando a la escuela.

Piki. (h). Uhanaw ichikllallan ashma kuchi Pintsa. (h). Patsachaw naaninaw uqtishqa,
rurunchaw taaraq. Pique. tsaypa yaku aywananpaq. Canal, acequia.

- Llapan ullqukunam pintsata pitsay-


- Pikim kuchita uyuyaatsin. kaayan.
- El pique enflaquece al chancho. - Todos los hombres estn limpiando el
canal.
Piksha. (h). Kukata, imallatapis winarina-
paq awashqa. Bolsa.

- Wamrakunam mirkapanta apayanpik-


shankunachaw.
- Los nios llevan sus fiambres en sus
bolsas.

Pillpis. (h). Tukuy niraq ichikllallan ri-


prayuq ashma. Pillpintu. Mariposa.

57
Piay. (r). Pipis, huk mana allita ruraptin, - Aquella mujer coloca el disco de pie-
mana kay. Ahayay. Encolerizarse, moles- dra en su huso.
tarse.

- Awkinmi piashqa kaykan.


- El viejito est molesto.

Pia. (h). Waqrakuq waaka, tuurupis. Toro


bravo.

- Raymipaqmi qatiykaayan piakunata.


- Estn arreando toros bravos para la
fiesta. Pirwa. (h). 1. Triigupa, awiinapa, siwa-
rapa tullun chuqpakashqa. Atado de tallo
Piqa. (h). Nunapa matankan hananchaw seco de cereales. 2. Putskakunapaq lla-
aqtsayuq kaqnin, yarpachakunapaq kaq- nulla shukshu. Huso.
nintsik. Uma. Cabeza.
1. Ullqukunam pirwata ruraykaayan wayita
- Wamram umanta yatan.
- El nio se toca la cabeza. qatayaananpaq.
- Los hombres estn preparando atados
Pirqa. (h). Rumikunawan, tikakunawanpis de paja de trigo para techar la casa.
hananman hananman churar rurashqa. 2. Putskakuq warmim pirwanta muyutsin.
Pared. - La hilandera hace girar su huso.

- Taqay pirqam huchunaykan. Pisqa. (h). Sinqapita apinaw shutuq. Moco.


- Aquella pared est por derrumbarse.
- Wamrakunam pisqanta pitsakuyan.
- Los nios se limpian los mocos.

Pishi. (h). Imallapis mana atska kaq. Wall-


ka. Poco.

- Taqay markachaw qarakuyanqan pishi-


llam kashqa.
- La comida que sirvieron en aquel pue-
blo fue poca.

Pirqay. (r). Pirqa ruray. Pircar, levantar una Pishipay. (r). Uryar mana kallpayuq kay.
pared. Flojear.

- Kuchipa wayinpaqmi pirqaykaayan. - Yanasaa pishipan uryachaw.


- Estn levantando una pared para cons- - Mi amaigo flojea en el trabajo.
truir la casa de los chanchos.
Pishqu. (h). Wallpanaw kaq, paariq ash-
Piruru. (h). Pirwaman churana muyulla
makuna. Pjaro.
rumi. Shuntu. Perinola, disco de piedra para
el huso.
- Pishqukunaqa hacha rurinchawmi taa-
- Taqay warmim piruruta churan pir- rayan.
wanman. - Los pjaros viven dentro de los arbustos.

58
- Limunqa allaapam puchqun.
- El limn amarga mucho.

Puka. (h). Imapis yawarnintsik niraq kaq.


Rojo.

- Puka ruripanmi rantipaashaq warmii-


paq.
- Comprar una pollera colorada para mi
mujer.

Pukllay. (r). Wamrakuna kushikachar


imatapis rurayay. Jugar.

- Wamrakunam pilutata haytar pukllayan.


Pishqurukus. (h). Pichisankanawlla - Los nios juegan pateando la pelota.
shumaq qutsuq uqi pishqu. Ruiseor.

- Pishqurukusmi qinwa rurinchaw qutsuy-


kaamun.
- El ruiseor est cantando dentro del
quinual.

Pitsana. (h). Ichupita, ukushpa chupan


qurakunapita rurashqa puqita hurqanapaq.
Pichana. Escoba.

- Wamrakunam yachay wayiman pitsa-


nata apayan.
- Los nios llevan escobas a la escuela.

Pishtay. (r). Ashmakunapa kunkanta ru-


quypa wanutsiy. Degollar.

- Llikum uushata pishtaykan. Pukru. (h). Pampakuna uqtishqanaw kaq.


- Gregorio est degollando a la oveja. Ukru. Hondonada.

Pitsay. (r). Maypitapis puqi hurqay. Barrer, - Pukrukunachawmi yaku quchakan.


limpiar. - En las hondonadas se empoza el agua.

- Warmikunam wayinkunata pitsapakuyan. Pukutay. (h). Qushtaman tikrashqa yaku,


- Las mujeres barren sus casas. millwanaw wayrawan tamyananpaq pu-
rin. Nube.
Puru. (h). Pishqukunapa, wallpa kaqkuna-
panaw qaranchaw kaq. Pluma. - Pukutay shaariykan tamyapaq.
- La nube se est levantando para llover.
- Chakwapa purun rutuykaayan manana
paarinanpaq.
- Estn cortando las plumas de la perdiz
para que no vuele.

Puchquy (r). Shimintsikman mikunata


churashqa nawintsik qimtsipaatsiy.
Amargar.

59
Pukutay. (h). Wayrawan sinqantsikpa - Cuando ayer llova, en el cielo haba
yaykur shumaq kay. Despedir olor agradable. truenos.

- Tsayraq ayllurishqa waytakunam shumaq Punuy. (r). Hamanapaq ampipa patsaakuy.


pukutan. Dormir.
- Las flores frescas huelen agradable-
mente. - Llullunawmi awkin punukuykan.
- El viejito est durmiendo como un beb.
Pukyu. (h). Patsapita yarqamuq yaku.
Manantial. Pupu. (r). Ashmapa, nunapapis pachan-
chaw aqish kipuyashqan. Ombligo.
- Pukyuchawmi ashmakuna yakuykaa-
yan.
- Yanasaami pupunta yatan.
- Los animales estn bebiendo agua en
- Mi amigo se toca el ombligo.
el manantial.

Punchu. (h). Chusku kuchuyuq awashqa, Puqi. (h). Wayichaw, maychawpis imapis
chawpinchaw uchkuyuq ullqukuna chura- rakcha kaq. Basura.
kuyaananpaq. Poncho.
- Markantsikchaw ama puqita tsara-
- Nuqaqa punchuuta katarkurmi hirkapa shuntsu!
hiqarii. - No hay que permitir la basura en nues-
- Yo voy por el cerro con mi poncho al tro pueblo!
hombro.
Puqla. (h). Nuna mana yuduyuq kachita
mikushqa kunka kuriinaw winaq. Qutu .
Bocio.

- Taqay warmim puqlayuq.


- Aquella mujer tiene bocio.

Puquy. (r). Mikunakuna mikunapaqna


kar. Madurar.

- Papaqa puquykannam.
- La papa ya est madurando.

Puriy. (h). Ashmakuna, nunakunapis ka-


yanqanpita huk kaqman aywayay. Caminar.

- Shipashkunam puriykaayan shumaq


ruripankunawan.
Punku. (h). Wayi pirqanchaw uchku, tsay- - Las muchachas casaderas estn cami-
pa yaykunapaq, yarqunapaqpis. Puerta. nando con sus hermosas polleras.
- Wayiipa punkunqa allaapa hatunmi.
Purun. (h). Murunapaq mana alli chakra.
- La puerta de mi casa es muy grande.
Terreno virgen.
Punruru. (h). Tamyananpaq, tamya-
chawpis hanan patsachaw (hunishchaw) - Purunchawqa manam muruntsiktsu.
pashtaq. Trueno. - No se debe sembrar en el terreno virgen.

- Qanyan tamyaptin hunishchawmi pun- Purush. (h). Huk mikuna fruta, ichik yana
rururqan. muruyuq. Granadilla.

60
- Nuqakuna purushtam pallayaa mikuyaa- - El alumno gua a su maestro por el
nanpaq. cerro.
- Nosotros recogemos granadilla para
comer. Pushllu. (h). Llullu qarantsik achachaywan
yakuyuq hakaptin. Ampolla.

- Wamrapa makin pushlluyuq.


- La mano del nio tiene ampolla.

Pusway. (r). Imapis puwaykar mankapita


yarkuptin. Rebalsar.

- Puwaykaq lichim puswaykan.


- La leche que est hirviendo est rebal-
sando.

Putskay. (h). Millwata hichirir kallwaman


Purutu. (h). Allwinaw mikuy tukuy rikuq (kallaman) churaykur pirwawan muyutsir
kan. Frijol. muyutsir hiluman tikratsiy. Hilar lana.

- Mamallaami purututa arukuykan. - Chakwanmi putskakuykan.


- Mi mamita est cocinando frijoles. - La viejita est hilando lana.

Pututu. (h). Laqatunaw mama quchachaw


kawaq ashmapa wayinpita puukanapaq
rurashqa. Trompeta de caracol.

- Raymipaqmi putututa puukayan.


- Tocan la trompeta de caracol para anun-
ciar la fiesta.

Puway. (r). Mankachaw churkashqa kaq


pululur qallaykuptin. Timpuy . Hervir.

- Mamaapa churkakuyninmi puwaykan.


Pushay. (r). Mana rikaqta, mana riqiqta - La olla que puso al fuego mi madre est
maypapis apay. Guiar, conducir. hirviendo.

- Yachakuqmi yachatsikninta pushan Puyu. (h). Liqitapita kunkayuq manka.


hirkakunapa. Cntaro.

61
- Yakutam puwaratsishun puyuchaw. - Wamra chuqaptin puywanninkunam
- Hay que hacer hervir agua en el cntaro. nanan.
- Cuando el nio tose le duelen los pul-
mones.

Puukana. (h). Ninata puukanapaq


sikinchaw uchkuyuq shuqush. Soplete, so-
plador.
Puyu. (h). Pillpishnaw ashma, ratashku- - Taytaami puukana rurayta yachan.
na, qirukuna mikuq. Polilla. - Mi padre sabe hacer sopladores

- Wayiykipa punkuntam puyu mikuykan. Puukay. (r). Atska wayrata shuqurkur


- La polilla est comiendo la madera de shimintsikpa hitay. Soplar.
la puerta.
- Yachatsikuqmi puukan achachaq kash-
Puywan. (h). Qasqu rurinchaw hakay kinta.
tsaraqnintsik. Pulmones. - El profesor sopla su sopa caliente.

62
- Wamrakunam pukllayan qalapachu ma-
yuchaw.
- Los nios juegan desnudos en el ro.

Qallpay. (r). Yakuwan murushqa chakra-


kunata ushmatsiy. Parquy . Regar.
Q - Waynam qiwata qallpaykan.
- El joven est regando la alfalfa.
q -q Qallu. (h). Nunakunapa, ashmakunapapis
shimin rurinchaw puka, muyuq kaq. Lengua.

- Wamrakunam qallunkunata hurqapaa-


nakuyan.
- Los nios se sacan la lengua.
Qatsway. (r). Rikash tushuy.
Qallwash. (h). Ritamapa waytan niraq kaq-
kuna. Amarillo.
Qachi. (h). Yuraqashqa qallwash uqsha,
ampulla imatapis awanapaq alli. Paja brava. - Warmikunapa hakunkunaqa qallwashmi.
- Los mantos de las mujeres son de color
- Qachipitam istirata awantsik. amarillo.
- La estera se teje de la paja brava.
Qamla. (h). Mana kachiyuq, mana mishki-
Qachpi. (h). Hirkakunachaw rumilla pa- yuq kaq. Inspido.
chankuna. Barranco.
- Kay mikunaqa qamlam kaykan.
- Nunaqa qachpipa ishkirmi wanushqa. - Esta comida est inspida.
- El hombre muri al caerse por el ba-
Qantu. (h). Huk laya kaq wayta, puka,
rranco.
qallwash waytayuq. Cantuta.
Qachqa. (h). Mana llushu kaq. Aspero. - Taqay shipashmi qantuta apan tsukun-
chaw.
- Qachqa rumiwanmi hichkantsik qiruta. - Aquella muchacha lleva flor de cantuta
- La madera se pule con piedra spera. en el sombrero.

Qaha (h). Ampikunapa allaapa alalay


imapa rapranpis kayarin. Helada.

- Qaham papata usharin.


- La helada acab con la papa.

Qala. (h). Nunapa, ashmapapis mana mill-


wayuq kaqnin. Pelado, calvo, lampio.

- Qala kunka wallpa harata mikun.


- La gallina de cuello pelado come maz.

Qala-putu. (h). Mana aqtsayuq nuna. Calvo.

- Awilukunam qala putu kayan.


- Los abuelos son calvos.

Qalapaachu. (h). Mana ratashyuq. Desnudo.

63
Qanyan. (h). Ushakashqana hunaq. Ka- Qaqa. (h). Hatun rumi. Roca.
nanpa qipan hunaq. Ayer.
- Wiskurmi taaraykan qaqa hananchaw.
- Qanyanmi wanurqan yanasaa.
- El gallinazo est sentado sobre la roca.
- Ayer muri mi amigo.

Qapaq. (h). Alli kastapita kaqkuna. Noble.


Distinguido.

- Taqay nunaqa qapaqmi.


- Aquel hombre es de buena familia.

Qapariy (r). Ichiykur, piashqa rimay. Gritar.

- Yachatsikuqmi qaparin yachakuqku-


nata.
- El profesor les grita a los alumnos.

Qapiy (r). China ashmakunapiq lichin


hurqay. Ordear.
Qaqlla. (h). Nawintsik, shimintsik, sinqan-
- Warmiykim waakata qapiykan. tsik kanqan. Cara.
- Tu esposa est ordeando a la vaca.
- Wamrakunam qaqllanta awikuyan.
Qapra. (h). Hukllaylla nawiyuq nuna. Tuerto. - Los nios se lavan la cara.

- Qapra nunam tukrunwan purin.


Qara. (h). 1. Mikunakunapa tsapanin. Cs-
- El hombre tuerto camina con su bastn.
cara. 2. Nunakunapa llapan aytsanta tsapaq.
Qaptsiy. (r). Uqushqa ratashta millurkur Piel.3. Zapatuta, sakukunata ruranapaq
yakun hurqay. Exprimir. ashmakunapa tsakishqa qaran. Cuero.

- Taqshakuqkunam ratashninkunata qap- - Papapa qarantam hakakuna mikuyan.


tsikaayan. - Los cuyes comen la cscara de las pa-
- Las lavanderas estn exprimiendo la pas.
ropa.
- Wamrakunapa qaranmi alalaywan ka-
yakan.
- La piel de los nios se quema con el fro.
- Waakapa qaranpitam zapatukunata
rurayan.
- Del cuero de la vaca preparan los za-
patos.

64
Qaracha. (h). Ichikllallan ashmakuna qa- Qatay. (r). Wayita uqshawan tsapay. Te-
rantsikman laqakayan llupapatsima- char, cubrir.
napaq. Caracha, sarna.
- Wayiitam qataykaayan uqshawan.
- Wamrakunapa makinmi qarachayuq. - Estn techando mi casa con paja.
- Las manos de los nios tienen caracha.
Qatiy. (r). Ashmakunata nawpantsikllapa
apay. Arrear.
Qarachaakuy. (r). Arashnaw puriy. Arras-
trarse, reptar. - Mitsiqmi uushakunata qatiykan.
- El pastor est arreando las ovejas.
- Yachay wayichaw wamrakunam qara-
chaanakun.
- Los nios de la escuela se arrastran.

Qaray (r). Pitapis mikunan, imanpis quy.


Servir comida.

- Mamakunam wawankunata mikunan-


kuna qarayan.
- Las madres sirven la comida a sus hijos.

Qatu. (h). Imatapis rantikunapaq patsaa-


tsishqa. Mercado, plaza.

- Qatuchawmi hakata rantikuyan.


- En el mercado venden cuyes.

Qashpay. (r). Ashmakunapa aqtsanta, cha-


krakunachaw tsakishqa qurakunata rupa-
tsiy. Quemar para limpiar.

- Awilum kuchita qashpan.


- El abuelo est quemando el chancho pa-
ra pelarlo. Qatuq. (h). Imatapis qatuchaw rantikuq.
Vendedor.
Qashqa. (h). Papata murunapaq rurashqa
kaq. Wachu. Surco. - Qatuqmi sharaykaamun.
- El vendedor est viniendo.
- Papataqa muruyan wachukunachawmi.
Qatuy. (r). Rantikuyta ruray. Vender.
- Las papas se siembran en surcos.
- Mamaami qatukuykan naanichaw.
Qashya. (h). Papa murushqa chakra am- - Mi madre est vendiendo en el camino.
pulla kaq. Tierra suave.
Qaway. (r). Imatapis rikay. Mirar, observar.
- Hashipa papa chakranqa qashyallan
kaykan. - Nunakunam qatswaq wamrakunata qa-
- La chacra de Jacinta est muy suave. waraayan.

65
- Los hombres observan a los nios que - Wamrakunam tantata rantiyan qullqiwan.
bailan. - Los nios compran pan con dinero.

Qawiy. (r). Arukuyta wishllawan kuyutsiy.


Batir.

- Mamaami apita qawin mana rupananpaq.


- Mi madre bate la mazamorra para evi-
tar que se queme.

Qayakuy. (r). Imachawpis pipis yana-


pamanantsikta munar qayay. Llamar.

- Wamram taytanman qayakun


Qillichakuy. (r). Rakchakunata mayuman,
yanapa- nanpaq.
maymanpis hichay. Contaminar.
- El nio llama a su padre para que
lo ayude. - Mayukunatam nunakuna qillichayan.
- Los hombres ensucian el ro.
Qaara (h). Shuqush wachaq hacha. Maguey.
Qillqana. (h). Yana shunqushqa llanulla
- Nunakunam waskata rurayan qaarapita. qiru. Lpiz.
- Los hombres hacen sogas de maguey.
- Yachakuq wamram qillqananwan siqiku-
Qichu. (h). Imapis atska kaqpita hurqay. nata ruraykan.
Quchi. Resta o sustraccin. - El estudiante est dibujando con su
lpiz.
- Wamrakuna qichuyta rurayan.
- Los nios realizan sustracciones.

Qichwa. (h). 1. Hatun raqrakunapa mayu


aywaq kuchun pampakuna. Valle interan-
dino. 2. Tawantinsuyuchaw taaraq nuna- Qillqay. (r). Rimashqa kaqta qillqanawan
kunapa rimakuynin. Idioma quechua. rapraman churay. Escribir.

- Haraqa allaapam miran qichwa chakra- - Wamrakunam hutinta qillqayan.


kunachaw. - Los nios escriben sus nombres.
- El maz produce muy bien en los valles
Qina. (h). Shuqushpita puwaq uchkuyuq
interandinos.
tukanapaq rurashqa. Quena.
- Castilla rimaq wamrakunam yachay
wayichaw qichwata yachakuykaayan. - Wawqiimi qinata shumaq tukan.
- Los nios castellanohablantes estn - Mi hermano toca bien la quena.
aprendiendo a hablar quechua.

Qila. (h). Mana uryay munaq nuna. Ocio-


so, flojo.

- Qila nunaqa manam uryata tarintsu.


- El hombre ocioso no encuentra trabajo.

Qillay. (h). Imatapis rantinapaq kaq.


Qullqi. Dinero, plata.

66
Qinrash. (h). Hatun yana chuspi. Moscardn. - Warmipa makinmi qiriyuq.
- La mano de la mujer tiene una herida.
- Qinrashmi aytsa hananchaw puriykan.
- El moscardn se pasea encima de la Qiru. (h). Yakuta, aswata upunapaq mitu-
carne. pita inkakuna rurashqan. Vaso incaico.

Qinwa. (h). Akapa raprayuq qallwash niraq - Raymikunachawmi aswata upuyan qiru-
kulluyuq hacha. Quingual. chaw.
- En las fiestas toman chicha en vaso
- Qinwa rurinchawmi chinchiskuna taa- incaico.
raayan.
Qishpi. (h). Butillakunata ruranapaq kaq
- Los jilgueros viven en los quinguales.
laya rumi. Vidrio.
Qipa. (h). Imapis waqtantsikmannaw kaq-
- Ashnum qishpita halushqanpita chakin-
kuna. Detrs, parte posterior.
chaw qiriyuq kaykan.
- El burro tiene una herida en la pata por-
- Allqum nuna qipanta aywan. que pis un vidrio.
- El perro va detrs del hombre.
Qishpitsiq. (r). Allqutsakuq nunakunapita
Qipi. (h). Imapis apanapaq pitushqa kaq. hurqakuq. Libertador.
Atado, bulto.
- San Martinqa qishpitsiqmi.
- Shipashmi qipita apan. - San Matn es un Libertador.
- La muchacha carga el bulto.
Qishu. (h). Wallpa, pishqukuna rurunta wa-
Qipiy. (r). Mantawan, ratashwan imatapis chayaananpaq kaqninkuna. Nido.
pituy aparinapaq. Envolver.
- kullkupa rurunmi qishunchaw kaykan.
- Chakwanmi papata qipiykan aparinanpaq. - Los huevos de la trtola estn en su
- La viejita est envolviendo papas para nido.
cargar a la espalda.
Qishya. (h). Mana alli kay, imantsikpis na-
Qipsha. (h). Nawintsikchaw aqtsanaw kaq. nay. Enfermedad.
Pestaa.
- Mana alli mikushqaqa qishyam tsari-
- Taqay nunapa qipshanmi hatun. mantsik.
- Las pestaas de aquel hombre son - Si no comemos bien nos atacan las en-
fermedades.
grandes.
Qishyay. (r). Warmikunapa killatayan
Qirara. (h). Markakunapa kapushqan-
yawarnin shutumuq patsakuna. Menstruar.
kunawan riqinapaq rurashqa kaqnin. Es-
cudo. - Shipashqa qishyanwan kaykan.
- La joven est menstruando.
- Peruwnintsikpa qiraranchawmi wikua
kan. Qiwlla. (h). Hatunlla uyulla pishqu, llanu
- El escudo de nuestra patria tiene una riprayuq, mayu hananpa, mama qucha
vicua. kuchunchaw paariq. Gaviota.

Qiri. (h). Yawartsashqa qarantsik. Herida, - Qiwllam paariykan pampachaw.


lcera, llaga. - La gaviota est volando en la pampa.

67
Qumir. (h). Imapis yurakunapa rapran ni-
raq kaptin. Quyu. Verde.

- Wawqiipa tsukunqa qumirmi.


- El sombrero de mi hermano es de color
verde.

Qunqu. (h). Chanka chuqpakashqa, piruru


tullu kashqan. Rodilla.

- Wamra yaykun yakuman qunqurinyaq.


- El muchacho entra al agua hasta las
rodillas.

Qutsuy. (r). Yarpachakuykunata (qutsuta) Qunqurikuy. (r). Chankata chuqparkur


shumaq qaparipanaw niy. Takiy. Cantar. qunquriyta patsaman churakuy. Arrodillarse.

- Yachay wayiichawmi allaapa shumaq - Nunakunam qunqurikuyan misata wiyar.


waynukunata wamrakuna qutsuyan. - Las personas se arrodillan cuando oyen
- Los nios de mi escuela cantan hermo- la misa.
sos huainos.
Quuq. (h). Imapis ichik achachashqa kaq.
Caliente.

- Mamaa llullunpa piqanta awin quuq


yakuwan.
- Mi madre enjuaga la cabeza de su beb
con agua caliente.

Qura. (h). Mana pipis murushqa winakuq.


Hierba.

- Ashmakunam mikuyan qurakunata.


- Los animales comen la hierba.

Qucha. (h). Atska mana ushakaq yakuyuq


pukru. Lago, laguna.
Quray. (h). Mana alli qurakunata muru-
- Wachwaqa quchachawmi kawan. kuykunapita hurqay. Deshierbar.
- El ganso vive en la laguna.
- Wamrakunam chakrankunachaw quray-
kaayan.
- Los nios estn deshierbando en sus
chacras.

Quriy. (r). Imatapis hukllaman churay.


Purway. Juntar, agrupar.

68
- Uushakunam qurikaayan kancha ku- - Yanasaapa tsurinmi qushru yurishqa.
tanman. - El hijo de mi amigo naci crespo.
- Las ovejas se juntan en un rincn del
corral.

Qurpa. (h). Pipapis chakran ushashqan


qallashqanpis. Lmite, lindero.

- Chakrapa qurpanchawmi kiswarta mu-


rushaq.
- Sembrar quishuar en el lmite de la
chacra.

Qurquryay. (r). Punuq nunapa kaarrunaw


waqaynin. Roncar.
Qutu. (h). Huk kaqllachaw imapis hana-
- Taytaaqa allaapam qurquryaykan.
warashqa kaq. Quchu. Grupo de cosas.
- Mi padre ronca demasiado.
- Rumikunam quturaykan chakra kuchun-
Quru. (h). Nunapa waqtan chuqpashqa chaw.
kaq. Joroba. - Las piedras estn amontonadas en el
borde de la chacra.
- Awiluykipa waqtanmi quru.
- La espalda de tu abuelo es jorobada. Quwa. (h). Warmiwan kawaq ullqu. Esposo,
marido.
Quruta. (h). Urqu ashmapa, nunapapis
chankan chawpinchaw, runkunaw rurin- - Warmipa quwanmi wanushqa.
chaw kaqnin. Testculo. - Ha muerto el esposo de una mujer.

- Kuchipa qurutantam kapaq nuna hur- Quy. (r). Imatapis, pitapis imallatapis pay-
qurishqa. pa kananpaq haqiriy. Dar.
- El castrador ha sacado los testculos
del cerdo. - Yachatsikuqmi qillqanankunata quykan
wamrakunata.
Qusiy. (r). Mana alli tsakishqa yamtata - El profesor da lpices a los nios.
waykashqa pukutaynaw yarkuy. Humear.
Quyllur. (h). Ampikunapa hunishchaw (ha-
- Tullpaqa qushiykan. nan patsachaw) chipapaqkuna. Estrella.
- El fogn est humeando.
- Ampikunachawmi quyllurkunata rikan-
Qushnitsiy (r). Murukuykunaman hampin tsik.
wiktsipay. Fumigar. - En las noches se observan las estrellas.

- Tayta Lluumum papanta qushnitsiykan. Quyu. (h). Imapis yurakunapa rapran


- Don Rmulo est fumigando sus papas. nirak. Verde.

Qushru. (h). Nunapa, ashmapa aqtsan - Shipashpa ruripanqa quyum.


allaapa millukashqa kaq. Crespo. - La pollera de la joven es de color verde.

69
Rakacha. (h). Mikunapaq papanaw kaq
mikuna. Arracacha.

- Mamaami hakata rakachatawan aru-


kuykan.
- Mi madre est preparando cuy con
R arracacha.

r -r Rakiy. (r). Ashmakunata, imatapis


hukllayllachaw kaqta ishkayman, ayka-
manpis churay. Separar.

- Taqay nunam uushakunata rakiykan


rantinanpaq.
- Aquel hombre est separando las ove-
Ratsak. (h). Hatun shimiyuq, yakuman jas para comprarlas.
yaykuriryan kawaq ashma. Tuk, tuk, nish-
pa pintikachaq. Sapo. Raku. (h). Rikash tita.

- Ratsakmi wayi punkunchaw kaykan. Rakwa (h). Chakrata tikrar uryanapaq


- El sapo est delante de la casa. kaq. Azadn.

Rachiy. (r). Ratashta, rapita ishkay kima- - Rakwaqa papata allanapaqmi alli.
man ruray. Romper, arrancar. - El azadn es bueno para cosechar papas.

- Wamrakunam rapita rachiyan piturpuk-


llayaananpaq.
- Los nios rompen hojas de papel para
jugar doblndolas.

Rahay. (r). Chakrakunata, yanasakunata


watukay. Visitar, echar de menos.
Ramay. (r). Imatapis imapa rurinchaw
- Awiluukunam rahakuq chaaramushqa. kaykaqta patsaman tikrar. Derramar.
- Mi abuelo nos ha visitado.
- Wamram mikunanta ramarishqa pat-
saman.
Rahu. (h). Hatun hirkakunachaw ruminaw
- El nio ha derramado su comida en el
tsururashqa yaku. Hielo.
suelo.
- Huk nunam rahuta apan raspata ranti- Rampuqchu. (h). Papapa ramranchaw
kunanpaq. murun wayuraqkuna. Frutecencia de la papa.
- Un hombre lleva hielo para vender ras-
padilla. - Chakrachaw nunakunam rampuqchu-
wan qumpanakuyan.
Raka. (h). Warmikunapa chankan chaw- - Los hombres que estn en la chacra jue-
pinchaw uchku. rgano sexual femenino. gan aventndose los frutos de la papa.

- Warmikunapa qishyan uramun rakan- Ramrash. (h). Aliso.


pam.
- A las mujeres les baja la menstruacin - Pishisanka qutsun ramrash rurinchaw.
por la vagina. - El gorrin canta dentro del aliso.

70
Rani. (h). Ullqupa ishpakunanpaq kaqnin. Rara. (h). Imapapapis umanchaw kaq.
Pene. Parte alta.

- Llullupa raninta pitsayan. - Rarachawmi hachata walluykaayan.


- Estn limpiando el pene del nio. - En la parte alta estn derribando r-
boles.
Ranra. (h). Maypis atska rumiyuq kaq
patsakuna. Pedregal. Rashtay. (r). Tsururunaw tamya shikwa-
muq. Nevar.
- Ranrachawqa manam ima yurapis wi-
nantsu. - Hirkachawmi rashtaykan.
- En el pedregal no crece ninguna hierba. - Est nevando en el cerro.

Rantiy. (r). Qatukuqkunata imapis mu- Ratakuy. (r). Pitapis mana rikashqan-
nashqantsikpaq qullqin quykur apakuy. man churakay. Esconderse.
Comprar.
- Wallpakunam ratakuyan wamanpita.
- Huk warmim tsukuta rantin quwanpaq. - Las gallinas se esconden para no ser
vistas por el gaviln.
- Una mujer compra sombrero para su
esposo.
Ratash. (h). Nunakunapa qaran tsapaq.
Vestido.
Rapi. (h). Cuadernukunapa qillqanapaq
kaqninkuna, librukunapapis. Papel, pgina.
- Warmikuna ratashninkunata taqshayan.
- Las mujeres lavan su ropa.
- Wamrakunam qillqayan cuadernupa
rapinchaw. Ratay. (r). Ima qishyapis tsarimashqa,
- Los nios escriben en las pginas del tsayta pikunapis muyanakuyaptin. Muya-
cuaderno. nakuy . Contagiar, infectar.
Raqra. (h). Patsa maychawpis kicha- - Wamrakunatam chuqa rataramushqa
kashqa kaq. Quebrada Abra. yachay wayichaw.
- Mis hijos fueron contagiados con la tos
- Taqay raqrachawmi puma yachan. en la escuela.
- El puma vive en aquella quebrada.
Rawray. (r). Nina mana upitsiy. Arder.
Raqu. (h). Mankata ruranapaq mitu. Arcilla.
- Hirkakunachaw uqshakunam rawray-
- Manka ruraqkunam raquta ashiyan. kan.
- Los alfareros buscan arcilla. - La paja est ardiendo en los cerros.

Rayan. (h). Huk kaq hacha, yanalla miku-


nayuq. Saco.

- Yukismi rayanpa mikunanta mikuykan.


- El zorzal est comiendo el fruto del saco.

Raymi. (h). Markakunachaw, kastakuna-


chaw nunakuna kushikuyaananpaq ru-
rashqa kaq, qatswawan, qutsuywan,
mikuywanpis. Fiesta.

- Markaapa rayminchawmi tuurukuna


pukllayanqa.

71
- En la fiesta de mi pueblo habr corrida - Rinrii tsaparaptinmi manam imatapis
de toros. wiyaatsu.
- Cuando mis orejas estn tapadas no
escucho nada.

Ripra. (h). Tukuy laya pishqukunapa ri-


kranaw paariyaananpaq kaqninkuna. Ala.

- Pishqupa ripranmi pakishqa.


- El ala de un pjaro est rota.

Rikay. (r). Nawintsikwan imanawpis Riqiy. (r). Pita, imatapis rikaykur piqantsik-
kashqanta musyay. Ver. chaw kaq tinkuy. Conocer.

- Llapan wamrakunam Waskaran rahuta


- Yachakuqkuna librunkunata rikaayan.
riqiyan.
- Los escolares ven sus libros.
- Todos los nios conocen el nevado de
Huascarn.
Rikaatsiy. (r). Imantsiktapis nuna rikaa-
nanpaq churay. Mostrar, demostrar. Rukana. (h). Makintsik ushanqan kaqkuna.
Dedo.
- Taqay nunam qullqinta rikaatsikun.
- Aquel hombre muestra su dinero. - atim rukananwan utsuta llamin.
- Natalia prueba el aj con su dedo.
Rikra. (h). Nunapa kullunchaw laqaraq,
makichaw ushaqnin. Brazo. Rumi. (h). Qaqanaw kaqkuna, itsanqa
ichik kaqkuna. Piedra.
- Taqay nunapa rikranmi hatun.
- Aquel hombre tiene los brazos grandes. - Chakrachawmi atska rumikuna kan.
- En la chacra hay muchas piedras.
Rimay. (h). Nunakuna imatapis nanaku-
yaptin. Parlay. Hablar. Rumiyashqa. (h). 1. Imapis allaapa chuk-
ru kaq. Endurecido, petrificado. 2. Unay
- Taytaami rimaykan Limapita chaamush- imakunapis kaqkuna rumiman tikrashqa
qa wawqiiwan. kaqkuna. Fsil.
- Mi padre est hablando con mi herma-
1. Nunakunam rumiyashqa tantata mi-
no que ha llegado de Lima.
kuykan.
- Los hombres estn comiendo pan en-
Rimanakuy. (r). 1. Nunakuna qurikarkur
durecido.
imatapis rurayaananpaq rimayaptin. Dia-
2. Wamrakunam rumiyashqa laqatuta ta-
logar. Asamblea. 2. Nunakuna qurikarkur riyashqa hirkakunachaw.
imatapis rurayaananpaq rimay. Asamblea. - Los nios han encontrado un caracol
fosilizado en el cerro.
- Markaachawmi rimanakuypaq nuna-
kunata qayaykaayan. Runtu. (h). Ichikllallan uyru tsururushqa
- En mi pueblo estn citando a la gente shutumuq. Granizo.
para una asamblea.
- Runtum papapa rapranta paqway ra-
Rinri. (h). Nunapa, ashmapapis wiyaana- chirin.
paq kaqninkuna. Orejas, odo. - El granizo destroza las hojas de la papa.

72
Ruru. (h). Wallpa wachashqan kaq, tsay-
pita chipi pashtan. Runtu. Huevo.

- Wallpaakunam rurunta uqllaraykaayan.


- Nuestras gallinas estn incubando sus
huevos.

Ruqu. (h). Imapis luqtu kaq, mana punta-


yuq kaq. Luqtu. Mana ruquq kaq. Romo,
Sin punta.

- Kay rakwaqa ruqunam kaykan.


- Este azadn est sin punta. Ruru. (h). Murushqantsikkunapa miku-
nankuna. Fruto.
Ruquy. (r). Kutsilluwan, serruchuwan
- Allwipa ruruntam warmikuna pallay-
imatapis rakiy. Cortar. kaayan.
- Las mujeres estn recogiendo los fru-
- Luwismi kulluta ruquykan serruchuwan. tos de la alverja.
- Lus est cortando los troncos con un
serrucho. Rutuy. (r). 1. Nunapa aqtsanta tihirawan
rutuy. Warka rutuy. Wamrakunapa punta
Ruri. (h). Imapis mana waqtachaw kaq. kaq aqtsanta rutuy. Corte de pelo. 2. Uu-
Dentro. shapa, paqupaq, wikuapapis millwanta
hurquy. Esquilar. 3. Uusiwan cebada, tri-
- Mamaaqa wayi rurinchawmi kaykan. guta halutsinapaq ruquy. Segar.
- Mi madre est dentro de la casa.
1. Taytaakunaqa warka rutuy raymichaw-
mi qatswaykaayan.
Ruripa. (h). Warmikunapa hawa ratash- - Nuestros padres estn bailando en la
nin. Pollera. fiesta del corte de pelo.
2. Nuqapis uusha rutuyta yachaanam.
- Warmikunaqa ruripanta tsarirkurmi - Yo tambin ya s esquilar la oveja.
qatswayan. 3. Markaachawmi siwarata rutuykaayan.
- Las mujeres bailan cogiendo su pollera. - En mi pueblo estn segando la cebada.

73
Siqiy. (h). Qillqanawan imapis rikashqan-
tsikta ruray. Dibujar.

- Yachakuq wamrakunam siqiykaayan


wayikunata.
- Los escolares estn dibujando casas.
S
s -s

Salwiya (h). Anqash niraq waytayuq ichik


hacha. Salvia.

- Chiwakunam salwiyata mikuykaayan.


- Las cabras estn comiendo salvia. Sira. (h). Qiri kashqan kachakashqa.
Cicatriz.

- Taqay nunam sira qaqllayuq.


- Aquel hombre tiene una cicatriz en la
cara.

Siwara. (h). Akapalla muruyuq mikuna.


Cebada.

- Siwaratam ankashun machkapaq.


- Hay que tostar cebada para preparar
harina.

Siki. (h). Waqtantsikpa tsiqlla hawan. Siwilla. (h). Kashkikunata ruranapaq


Taakunapaq kaqnintsik. Glteo. mikuna yura. Cebolla.

- Wamratam chikutiwan maqayan sikin- - Warmi siwillata rukuykan kashkita ru-


chaw. rananpaq.
- Azotan al nio en sus glteos. - Una seora est picando la cebolla
para preparar sopa.
Sinqa. (h). Muskinantsikpaq kaqnintsik.
Nariz.

- Taqay nunaqa sinqasapam.


- Aquel hombre es narign.

Sinrichakuy. (r). Imatapis hukkunapa qi-


panman churakay. Formar fila.
Supi. (h). Nunapa, ashmapapis pachanpita
- Yachay wayichawmi wamrakuna lla- wayra uqitinpa yarquq. Pedo.
pan quya sinrichakuyan.
- En la escuela todas las maanas los - Allqupa supinmi asyan.
nios forman filas. - El pedo del perro apesta.

74
Suqru. (h). Mana wiyaq nuna. Sordo. - Markaachawmi suwayashqa waakata.
- En mi pueblo han robado una vaca.
- Yanasaami suqru.
- Mi amigo es sordo. Suyu. (h). Hatun markakuna. Regin, te-
rritorio.
Suwaq. (h). Nunakunapa imapis kaqninta
pakayllapa apakuq. Ladrn. - Suyuupa hutinqa Chavinmi.
- Mi regin se llama Chavn.
- Taqay nunaqa suwakuqmi.
- Aquel hombre es ladrn. Suyucha. (h). Markakuna. Provincia.

Suway. (r). Pipa imantapis pakayllapa - Suyuchaaqa Pumapampam.


apakuy. Robar. - Mi provincia es Pomabamba.

75
Sh
sh - sh

Shaqsha. (h). Huk kaq laya qatswa.


Chakinkunaman shaqshan churakurkur
Shama. (h). Wamra mana alli mikushqa kar, qatswaqkuna. Danzante tpico.
shiminchaw yuraq murukunanaw qishya
kaq. Escorbuto. - Shaqshakunam qatswaykaayan Wara
markapa raymichaw.
- Llulluumi shamawan qishyaykan. - Los shacshas estn bailando en la fies-
- Mi beb est enfermo con escorbuto. ta de Huars.

Shamuy. (r). Pii nunapis nuqantsik kash- Shawintu. (h). Hatunlla mikunayuq yura.
qantsikman witiyaamuy. Venir. Qalwash ampulla mikunayuq ruru. Guayaba.

- Yanasaami shamuykan pukllayaanaa- - Wamrakunam shawintuta mukuykaa-


paq. yan.
- Mi amigo est viniendo a jugar. - Los nios estn comiendo guayaba.

Shana. (h). Quushqa mikuna. Comida re- Shillku. (h). Qallwash waytayuq hampipaq
calentada. yura, kaykashqanpa purishqa, waytan tsa-
kiptin ichikllallan kashankuna ratash-
- Shanallatam mikuykaayaa. nintsikman laqakaamun. Hierba llamada
- Estamos comiendo slo comida reca- amor seco.
lentada.
- Shillkupa waytanmi allaapa asqan.
- La flor del amor seco es muy amarga.
Shapra. (h). Qaqllachaw aqtsanaw kaq.
Barba.
Shillu. (h). Rukaanantsikpa ushaq hanan-
chaw kaqkuna. Uas.
- Taytaami shapranta rutuykan.
- Mi padre est recortando su barba. - Warmikunam shillunta llushikuyan.
- Las mujeres se pintan las uas.
Shaqsha. (h). Murupita, latapita rurashqa,
qatswaqkuna chankanman watarkuyaptin Shimi. (h). Rimanapaq, mikunapaq kaq-
shumaq waqan. Cascabel, sonaja. nintsik. Boca.

- Waynakunam shaqshankuna rurayan - Shimintsikta kichashqa qalluntsiktam


qatswayaananpaq. rikantsik.
- Los jvenes preparan cascabeles para - Cuando abrimos la boca se observa
danzar. nuestra lengua.

76
Shinqashyay (r). Nunapa, ashmapapis
sinqanpa atska yaku yaykuptin wanuy.
Ahogarse.

- Nunash mayuchaw shinqashqa.


- Dice que un hombre se ahog en el ro.

Shinti. (h). Llullu aawas kachiwan miku-


napaq yanushqa. Habas sancochadas.

- Nunakunam llullu aawasta pallaykaayan


warminkuna shintita rurayaananpaq.
- Los hombres recogen habas verdes
para que sus mujeres las preparen
sancochadas.

Shinwa. (h). Shishuyuq yura qarantsik-


man chaptin allaapa llupapan. Ishanka.
Ortiga.

- Chankaami shinwa ratashqa kaptin


allaapa llupapaman.
- Tengo mucho escozor en la pierna por-
que me roz la ortiga.

Shipray. (h). Papata, yukata, tsay kasta


mikunakuna kaqkunapa qaran hurquy. Pe-
lar, mondar.

- Wamrakuna yanushqa papata shiprayan


mikuyaananpaq.
- Los nios pelan las papas sancochadas
para comer.

Shiraka. (h). Atska ichik kashayuq yura,


waskanaw tulluyuq, akapa yana miku-
napaq ruruyuq. Zarzaparrilla.

- Warmikunam shirakata aylluyan mish-


kita rurayaananpaq.
- Las mujeres reogen la fruta de la zar-
zaparrilla para preparar dulce.

Shipash. (h). Chunka pitsqa watapita wi-


tsayman watayuq warmikuna. Mujer joven.

- Shipashkunam armakuykaayan mayu-


chaw.
- Las jvenes se estn baando en el ro.

77
Shukukuy. (h). Atska hatun wayra. Hura- Shuquy. (r). Wirpallawan ima mikuypa-
cn, remolino. tapis yakunta hurqay. Chupar.

- Shukukuymi wayikunapa qatanta hurqa- - Wamrakunam naranhata shuquyan.


rishqa. - Los nios chupan la naranja.
- El huracn removi el techo de las casas.
Shura. (h). Aswata ruranapaq tsakishqa,
watsitsishqa hara. Jora.
Shullka. (h). Llapan tsurikunapa qipan
kaq. Hijo menor. - Yachay wayichawmi mamakuna shurata
puwatsiyan aswapaq.
- Shullka tsuriimi pukllaykan. - En la escuela las madres estn hacien-
- Mi hijo menor est jugando. do hervir jora para la chicha.

Shullu. (h). Warmikunapa, china ashmaku-


napa pachanchaw kaykaq llullun wa-
nushqa yarqaramuq. Feto.

- Uushapa shulluntam naanichaw tari-


yarqaa.
- Nosotros encontramos un feto de oveja
en el camino.

Shulluy. (r). Warmikuna, china ashma-


kuna manaraq puqushqa llullunaw pachan- Shutuy. (r). Imapis yakunaw kaq maypi-
chaw kaqta wachariyashqa. Abortar. tapis ichikllapayan yarquq. Gotear.

- Taqshashqa ratashpitam yaku shutuykan.


- Warmim shullurishqa mantsakuywan.
- Est goteando agua de la ropa lavada.
- Una mujer ha abortado de susto.
Shuyay. (r). Pitapis chamunanta munar
Shumaqtsay. (r). Ima kaqtapis shumaq kay. Esperar.
kananpaq ruray. Hacer bonito, hermosear.
- Yanasakunam shuyanakuyan.
- Raymipaqmi nunakuna wayinkunata - Los amigos se esperan.
shumaqyatsiyan.
- Los hombres hermosean sus casas Shuyapaakuy. (h). Imatapis markakushpa
para la fiesta. yarpachakushqantsikta shuyay. Esperanza.

- Tamya kanantam nunakuna shuyapaku-


Shunqu. (h). Yawarnintsikqa llapan kaq-
yan murukuyanqan alli wachananpaq.
nintsikman apatsiq. Corazn.
- Los hombres tienen la esperanza de que
llueva para tener buena produccin.
- Chakwanpa shunqunshi allaapa nanan.
- Dice que a la viejita le duele demasia- Shuyshuy. (r). Imatapis shuyshunapa ya-
do el corazn. kunllata, quchqunllata tapsiy. Colar.

- Nanaami aswata shuyshuykan.


- Mi hermana est colando la chicha.

Shuyshuna. (h). Machkapa shapunta, ima-


tapis rakinapaq kaq. Cernidor, colador.

- Shuyshunawanmi machkapa shapunta


hurquykaayan.
- Estn sacando el afrecho de la harina
de cebada con el cernidor.

78
Taksha. (h). Ichikllan wayi, hacha, nuna-
pis. Bajo de estatura, pequeo.

- Shullka wawqiiqa takshallam.


- Mi hermano menor es bajito.
T Takuy. (r). Ishkay kaqkunata hukman pi-
t -t chukaananpaq winay. Mezclar.

- Nuna takun ishkay laaya papakunata.


- El hombre mezcla dos clases de
papas.

Tahu. (h). Manaraq tsakishqa trigu, siwa- Takushqa. (h). Ishkay huk laya kaqkuna
rapis. Cereal semimaduro. hukllaman tikrashqa. Mezcla.

- Ashnum tahu siwarata mikuykan. - Machka yakuwan takushqa.


- El burro est comiendo la cebada semi- - Harina mezclada con agua.
seca.
Talulu. (h). Parlaykar qallun watapakuq.
Taakuna. (h). Qirupita, rumipitapis hama- Hakllu. Tartamudo.
kunapaq rurashqa. Asiento.
- Kay wamraqa talulum.
- Yachay wayichawmi atska taakunakuna
- Este nio es tartamudo.
kan.
- En la escuela hay muchos asientos.
Tamal. (h). Hara harinapita, aytsan shun-
Takay. (r). Imatapis, makintsikwan, ima- qutsashqa, achirawan watashqa niikur
wanpis tsaktay. Golpear. alli yanushqa mikunapaq rurashqa. Tamal.

- Nuna rumita takan. - Mamaami tamalta ruraykan rantikunan-


- El hombre golpea la piedra. paq.
- Mi madre est preparando tamales para
Takakuy. (r). 1. Pipa wayintapis yarqa- vender.
munanpaq tsaktay. Tocar una puerta. 2. Ha-
pallantsik imawanpis tsaktakuy. Golpearse. Tamya. (h). Hunishpita (hanan patsapita)
shikwamuq yaku. Lluvia.
1. Huk wamram awilanpa punkunta taka-
kuykan. - Tamya patsa chaaramushqanam.
- Un nio est tocando la puerta de la casa
- Ya lleg la poca de lluvias.
de su abuela.
2. Awkin chakinta takaykushqa rumichaw.
Tanta. (h). Harinawan, wira, yaku, kachi
- El viejito se ha golpeado el pie.
takushqa, taqllashqa niikur hurnuchaw
Taklla. (h). Yuntawan yapyanapaq qirupi- chashqa. Pan.
ta rurashqa kaq. Arado.
- Wamrakunam tantata apayan pikshan-
- Awiluupa takllanmi pakishqa kaykan. kunachaw.
- El arado de mi abuelo est roto. - Los nios llevan pan en sus bolsas.

79
Taqllapay. (r). Makipa paltawan pitapis
waqtanchaw takay. Dar palmadas.

- Ishkay yanasakunam taqllapaanakuyan.


- Dos amigos se dan palmadas.

Taqllay. (r). Tanta ruray. Amasar.

- Paypa wayinchawmi tantata taqllay-


kaayan.
- Estn amasando panes en su casa.

Taruka. (h). Luychunaw, itsanqa tita (ra-


Tantakshu. (h). Harina ichik yakuwan, qu) aqtsayuq. Tipo de venado.
kachiwan takushqa tullpallachaw chaa-
tsishqa. Panecillo de harina. - Taqay hirkachawmi tarukata rikarqaa.
- En aquel cerro vi un venado.
- Nuqam yachaa tantakshu rurayta.
- Yo s preparar panecillos.

Tantiyay. (r). Imatapis, mana yupashpa,


ayka kashqanta musyapay. Calcular.

- Kay wamram tantiyan runkuchaw ayka


tantakuna kashqanta.
- Este nio calcula cuntos panes hay en
el costalillo.

Tanuy. (r). Imatapis makintsikpa kallpan-


wan nitiy. Aplastar, embutir.
Tatki. (h). Tupunapaq rurashqa. Metro.

- Nunam millwata tanun pikshanman. - Taytaami rantimushqa pitsqa tatki was-


- Un hombre embute lana en su bolsa. kata.
- Mi padre ha comprado cinco metros de
Tapash. (h). Ampillapa paariq hatun pillpis. soga.
Mariposa nocturna.
Tawri. (h). Mikunapaq yuraq palta puru-
tunaw. Tarhui. Chocho, altramuz.
- Qanyanmi hatun tapashta tarirqaa wa-
yiichaw. - Kaychawmi tawri utsuta rantikuyan.
- Ayer encontr una mariposa nocturna - Aqu venden picante de chocho.
en mi casa.

80
Tawshiy. (r). Wallpanaw kaq ashmakuna, - Hatun ratashtam kutsuykaayan tihira-
pishqukuna imatapis tapsanwan ruray. wan llullupa ayun rurayaananpaq.
Picar. - Estn cortando una tela grande para
preparar paales para el beb.
- Pishqukunam papata tawshiyan.
Taakuna. (h). qirupita, rumipitapis hama-
- Los pjaros picotean las papas.
kunapaq rurashqa. Asiento, silla.
Tawshipay. (r). Unayllatayan tawshiy. - Yachay wayichawmi taakuna kan.
Picotear. - En la escuela hay muchas sillas.

- Wallpam papata tawshipaykan. Tikpi (h). Warmikuna hakunta churaku-


- La gallina est picoteando de rato en yaananpaq. Imperdible.
rato la papa.
- Warmiykim hakunta tsaritsin tikpiwan.
- Tu mujer asegura su manto con un im-
Tayta. (h). Kay patsaman wamra apamuq perdible.
ullqu. Padre.

- Taytaykim qatswaykan mamaykiwan.


- Tu padre est bailando con tu madre.

Tikti. (h). Pushpunaw makintsikchaw


yuriq qishya. Verruga.

- Kay wamrapa makinchawmi atska tikti


kan.
- En la mano de este nio hay bastante
verruga.

Tinya. (h). Kunkushqa kullunchaw shunqun


hurqurishqa, uushapa qaranwan tsapash-
qa, wilur waqatsinapaq kaq. Bombo.

- Raymichawmi tinyata tukakuykaayan.


- Estn tocando el bombo en la fiesta.

Tihira. (h). Ratashta kutsunapaq, aqtsata


ruqunapaq kaq. Tijera.

81
Tipshiy. (r). Nuna shillunwan imatapis
llikinaptin. Pellizcar.

- Achikaymi wamrakunata tipshin.


- La bruja pellizca a los nios.

Tita. (h). Imapis wila chankanaw kaq. Ra-


ku. Grueso en objetos cilndricos.

- Kay kulluqa allaapa titam.


- Este tronco es muy grueso.

Titi. (h) Uqi, allaapa lasaq mital. Titi. Plomo.

- Atarayapa kuchunmanmi titita churayan


ras yakuman ullurkunanpaq.
- El plomo se coloca en el borde de la
atarraya para que se hunda rpido en
el agua.

Trukay. (r). Imantsiktapis hukpa kaqnin-


Tukru. (h). Purinapaq yanapamaqnintsik
tawan qunakuy. Intercambiar, trocar.
shukshu. Bastn.
- Kay wallpata trukashun kima hakatawan.
- Vamos a trocar la gallina con tres cuyes. - Awiluumi tukrunta uqrashqa.
- Mi abuelo ha perdido su bastn.
Tsaka. (h). Mayu hananchaw naani ru-
rashqa kaq. Puente. Tuku. (h). Ampillapa paariq hatun pishqu,
tukuu, tukuu nishpa hacha rurinchaw qu-
- Ishkay nunakunam tsakachaw parlay- tsun. Bho.
kaayan.
- Dos hombres estn hablando sobre el - Qinwa rurinchawmi tuku punuykan.
puente. - El bho est durmiendo en medio del
quingual.

Tukllu. (h). Uqu kaqchaw ichikllan tsuku-


naw winaq yura. Hongo. Tulumpi. (h). Mitalpita rurashqa, rinri-
chaw churakuna. Arete.
- Kay wamrakunam tuklluta kankayan
mikuyaananpaq. - Quri tulumpita rantii warmiipaq.
- Estos nios asan hongos para comer. - Compro un arete de oro para mi mujer.

82
- Los danzantes estn bailando dando
vueltas.

Tumpay. (r). Pitapis mana imatapis ru-


rashqa kaptin paymi rurashqa niy. Acusar,
culpar.

- Kay wamrakunam yanasankunata tum-


Tullpa. (h). Arukunapaq (yanukunapaq) payan uusshankuna uqrayashqanta.
tikapita, rumipitapis mankata churanapaq - Estos nios acusan a sus amigos de la
rurashqa. Fogn. prdida de sus ovejas.

- Tullpachawmi manka puwaykan. Tuna. (h). Ima markapapis ichik karun


- La olla est hirviendo en el fogn. kaq chakrakuna. Sitio apartado.

- Yanasaawanmi tunapa aywayaashaq


qiwa ayllupakuq.
- Yo y mi amigo iremos por lugares ale-
jados a recoger pasto.

Tunay. (h). Uyrulla rumi maraychaw


kuyutsinapaq. Moledor.

- Paniimi charkita tsaktaykan tunaywan


maraychaw.
- Mi hermana est golpeando el charqui
Tullpuy. (r). Imatapis atska yaku rurin- con el moledor sobre el batn.
man yakay. Remojar tejidos.

- Mamaami ratashniikunata tullpuykan


taqshakunanpaq.
- Mi madre est remojando nuestra ropa
para lavar.

Tullu. (h). 1. Nunakunapa, ashmakunapa


aytsan tsararaqnin. Hueso. 2. Ima muru-
kuykuna, yurakunapa shukshunaw kaqnin,
rapran tsaraq. Tallo.

- Allqum hatun tulluta waqruykan.


Tunkashqa. (h). Chankan, makin qishya-
- El perro est mordisqueando un hueso
wan mana iishiq. Maqllu. Paraltico.
grande.
- Habaspa tullunta ruquykaayan ashnu
- Awkinmi maqlluyashqa.
mikunanpaq.
- Estn cortando el tallo de las habas - El anciano est paraltico.
para que coma el burro.
Tunquri. (h). Kunkantsikchaw hatun
Tumay. (r). Kikintsik kashqantsikchaw, uchku, tsaypa mikuna pachaman aywan.
imapapis hiruruqninchaw puriy. Girar, dar Faringe.
vueltas.
- Mamaapa tunqurinmi allaapa nanan.
- Qatswaqkunam tumariryan qatswakuy- - A mi madre le duele demasiado la
kaayan. faringe.

83
Tupra. (h). Umiakunapa qitsqan. Qitsqa. - Rikay taqay turmanyayta!
Arista. - Mira aquel arcoiris!

- Wamrakuna umiapa tupranta yupayan. Tushuy. (r). Tukaqkuna qutsukunata


- Los nios cuentan las aristas de un s- tukayaptin pintikachay. Qatsway. Tunay.
lido geomtrico. Bailar.
Tuqa. (h). Shimichaw yakunaw kaq. Saliva.
- Raymichawqa llapan nunam tushun.
- Wamrapa tuqanmi wirpanpa shikwan. - Toda la gente baila en la fiesta.
- La saliva del nio le cae por sus labios.

Tuqshu. (h). Washa tullu chawpinchaw


kaq. Mdula, tutano.

- Nunakunam uushapa tuqshunta miku-


yan.
- Los hombres comen la mdula de la
oveja.

Turi. (h). Warmi tsuri ullqu tsurita ninqan.


Hermano de la mujer.

- Taqay shipashqa turinwanmi pukllay-


kaayan. Tuyuy. (r). Yaku hanananllapa chankata,
- Aquella joven est jugando con su her- rikrata muyutsir ayway. Tuytuy. Nadar,
mano. flotar.

Turmanyay. (h). Tamyachaw inti rata- - Wamrakunam tuytuyyaykaayan mayu-


muptin tukuy niraq hanan patsachaw chaw.
shaariq. Arcoiris. - Los nios estn nadando en el ro.

84
Tsapay. (r). Uchkuta, mankata tsapanan
churay. Tapar.

- Nanaa mankata tsapan.


- Mi hermana tapa la olla.

Ts Tsaray. (r). Imatapis makichaw, wayi-


chaw katsiy. Sostener en la mano.
ts - ts - Taqay wamram pukllanata tsaran makin-
chaw.
- Aquel nio sostiene los juguetes en la
mano.

Tsimpay. (r). Raqrakunapa, mayupa huk


Tsakmay. (r). Chakrakunapa allpanta kuchunpita huknin kuchunman ayway.
tikray. Barbechar, roturar. Cruzar.

- Chakraatam tsakmaykaayan papata - Turiimi tsimparin mayupa.


- Mi hermano cruza el ro.
murunaapaq.
- Estn barbechando mi chacra para
Tsinkay. (r). Nuna, ashmapis maychaw
sembrar papas. kashqanpita pakayllapa aywakuptin. Esca-
par, perderse.
Tsampa. (h). watsikunawan pitukashqa
tikanaw allpa. Champa. - Wawqiimi tsinkar aywakushqa Limapa.
- Mi hermano se ha ido escapando a Lima.
- Papata murunapaq tsampakunata wi-
luntsik. Tsiqlla. (h). Pupuntsikpa hiruruqnin
- Para sembrar papas se golpean las wachuku churana. Cintura.
champas.
- Tsiqllaami allaapa nanan.
- Me duele demasiado la cintura.
Tsamqay. (r). Maraychaw hana hanalla
triigu aqay. Moler a medias, frangollar.
Tsiqlliy. (r). Rikash chiqlliy.

- Nanaami tsamqaykan wayichaw. Tsiqtay. (r). Yamtata haachawan llanulla-


- Mi hermana est frangollando trigo en man, waykanapaq, ruray. Partir.
la casa.
- Taytaami yamtata tsiqtaykan.
Tsamqa. (h). Hana hanalla aqashqa triigu. - Mi padre est partiendo lea.
Trigo semimolido.
Tsiqtsi. (h). 1. Pishqunaw paariq ashma,
- Nuqam munaa tsamqa kashki upuyta. ampillapa puriq, ashnupa yawarnin shuquq.
- Yo quiero tomar sopa de trigo semi- Murcilago. 2. Imapis niraqnin ichik huk
niraqman tamashqa kaptin. Jaspeado.
molido.
- Taqay machaychawmi tsiqtsita tariyar-
Tsapana. (h). Manka shiminman churana. qaa.
Tapa de olla. - En aquella cueva encontramos un mur-
cilago.
- Mankapa tsapananmi pakishqa kaykan. - Waakakunam puka tsiqtsi niraq.
- La tapa de la olla est rota. - Nuestra vaca es de color rojo jaspeado.

85
Tsuklla. (h). Huk kaq laya wayi, uqsha- - Chakraapitam tsuqlluta suwakuyashqa.
llawan rurashqa. Choza. - Los choclos fueron robados de mi chacra.

- Uusha mitsiqkunaqa yachayan tsukllalla-


chawmi.
- Los pastores de ovejas viven slo en
las chozas.

Tsuri. (h). Taytantsikpa kaq wamra. Hijo.

- Wawqiimi tsurinwan uryaykaayan kita-


chaw.
- Mi hermano est trabajando con su hijo
en el estanque.

Tsurikuy. (r). Warmichaw tsuri ruray. En-


Tsuktsu. (h). Huk laya chuspi kanimashqa gendrar, procrear.
llapan kaqnintsik achachaywan, katatay-
wan qishyay. Malaria. - Wawqiimi tsurikushqa paniykiwan.
- Mi hermano ha engendrado un hijo con
- Taytaatam tsuktsu tsarimushqa yunka tu hermana.
markakunachaw.
- Mi padre se contagi de malaria en la Tsururu. (h). Quyakunapa alalaywan
selva. rahuyashqa yaku. Escarcha.

Tsulluy. (r). Imapapis wiran achachay- - Wamrakunam tsururuta mikuykaayan.


wan yakunaw tikranqan. Derretirse. - Los nios estn comiendo escarcha.
- Kuchipa wiran tsullun ninachaw.
Tsururushqa. (h). Yaku tsururuman
- La grasa del chancho se derrite en el
tikrashqa. Congelado.
fuego.

Tsullutsiy. (r). Wirata mankaman churay- - Pukyuntsik paqway tsururushqam wara-


kur ninawan quutsishpa yakuyaatsiy. Ha- mushqa.
cer derretir. - Nuestro manantial ha amanecido total-
mente escarchado.
- Mamaami mantikata tsullutsin aruku-
nanpaq. Tsuya. (h). Imapis mana rakchayuq kaq,
- Mi madre derrite la manteca para co- yuraq yakunaw. Limpio.
cinar.
- Rahupitaqa tsuya yakum uraamun.
Tsunya. (h). Maychawpis mana ima wiyay.
- De los nevados baja agua limpia.
Chusyaq. Silencio.

- Hirkakunachawqa tsunyallam kan. Tsuyaatsiy. (r). Imatapis mana rakchayuq


- En los cerros slo hay silencio. tikratsiy. Purificar el agua; aclarar.

Tsuqllu. (h). Llullulla wayunchaw hara. - Yarpachakuynintsikta tsuyaatsishun.


Choclo. - Hay que aclarar nuestros pensamientos.

86
U
u -u

Uha. (h). Ichikllallan ashma nunapa, wakin


ashmapa yawarninta shuqur kawaq. Uwa.
Piojo.
Utsu. (h). Ayaq mikuna kaq. Aj.
- Uham ashnuta uyuyaatsin.
- Nuqakunaqa papata utsuntinmi mi- - El piojo enflaquece al burro.
kuyaa.
- Nosotros comemos papa con aj. Ukshi. (h). Wallpa kunkanchaw piksha,
mikunqanta winananpaq. Buche.

- Wallpapa ukshinmi pashtanaraykan.


- El buche de la gallina est por reventar.

Ukuku. (h). Hatun mana waatashqa ash-


ma, yunka markakunapa hachan rurin-
chaw kawaq. Oso.

- Nunakunam tushuyan ukuku qatswata.


- Los hombres bailan la danza del oso.

Ukush. (h). Ichikllallan ashma hatun chu-


payuq, wayikunachaw suwakuq. Ratn.

- Ukushmi harata mikun.


- El ratn come el maz.
Utsu putu. (h). Chakichaw kupsashqa
putunaw kaqnintsik. Tobillo.

- Pukllachawmi wamraata utsu putun-


chaw haytayashqa.
- En el juego patearon a mi hijo en su to-
billo.

Uchpa. (h). Paqway rawrashqa yamtapa


putsun. Ceniza.
Uli. (h). Mana imapis kashqannaw. Llulla.
- Mamaami uchpata puwatsin mutita rura- Mentira.
nanpaq.
- Mi madre hace hervir la ceniza para pre- - Wamrakuna manam ulita rimanmantsu.
parar mote. - Los nios no deben hablar mentiras.

87
Ulla. (h). Unay imapis kayakashqa yana Ultu. (h). Ratsakpa llullu chupayuq wawan.
ruminaw kaq, ninata ruranapaq alli. Car- Renacuajo.
bn.
- Pukyuchawmi atska ultukuna kan.
- Ullawanmi wayiichaw yanukuyan. - Hay muchos renacuajos en el manantial.
- En mi casa cocinan con la ulla.

Uma. (h). Rikash piqa.


Ullqu. (h). Ruruyuq nuna. Varn.
Umalliq. (h). Markakunachaw llapan nu-
- Ullqu tsuriimi pukllaykan. nata qayaq, imatapis ruratsiq. Dirigente.
- Mi hijo varn est jugando.
- Qurikashqa nunakunachawmi umalliq
Ulluku. (h). Papanaw qarwa qarayuq mi- rimaykan.
kunapaq kaq. Olluco. - El dirigente est hablando en medio de
un grupo de personas.
- Ulluku utsuta rurashun.
- Hay que preparar picante de olluco. Umayuq. (h). Nunapa yarpachakunanpaq
kaqnin. Inteligencia.

- Wamrakunaqa atska umayuqmi kayan.


- Los nios son inteligentes.

Umia. (h). Atska chaniyuq huk laya rumi.


Piedra preciosa.

- Miinachawmi umiata tariyashqa.


- Han encontrado una piedra preciosa
en la mina.

Umiita. (h). Hara harinawan, panqawan


pitushqa, mishki rurashqa. Humita.
Ulluy. (h). Tullu muqunpita yarqurishqa.
Luxacin. - Mamaawan paniimi umiitata ruraykaa-
yan.
- Yachatsikuqpa makinmi ullushqa. - Mi madre y mi hermana estn preparan-
- La mano del profesor est luxada. do humitas.

88
Upichu. (h). Wamrakuna mana alli mi-
kushqanpita qishyay. Anemia.

- Waktsa nunakunapa wawankunam upi-


chuwan kayan.
- Los hijos de los pobres tienen anemia.

Upiy. (r). Ninata mana rawrananpaq


imawanpis tsapay. Apagar.

- Kayakaykaq wayitam upiykaayan.


- Estn apagando la casa incendiada.

Unancha. (h). Markakunata riqitsinapaq Upyay. (r). Yakuta shimintsikpa pacha-


ratashnin. Bandera. man chaatsiy. Beber, tomar.

- Wamrakunam Peruwpa unanchanta - Raymichawqa atska aswatam nuna-


aparkur marchaykaayan. kuna upuyan.
- Los nios estn marchando llevando la - Los hombres toman mucha chicha en
bandera peruana. la fiesta.

Uqa. (h). Papa kasta mishki mikuna. Oca.

- Yachay wayichawmi uqata arukuykaa-


yan wamrakuna mikuyaananpaq.
- En la escuela estn cocinando ocas
para que coman los nios.

Unkuy. (r). Papata atska allpawan alli


wayunanpaq pitupay. Aporcar la papa.

- Unkuy hunaqkunam chaaraykaamun.


- Estn llegando los tiempos de aporcar
las papas.

Upa. (h). Mana alli yarpachakuqyuq kaq


nuna, mana rimaq. Mudo, tonto, sordo.

- Upa nunaqa manam allitsu riman.


- El hombre tonto no habla bien.

Upaallakuy. (r). Nunakuna rimaykaayan-


qanchaw manana imatapis rimayay. Callar. Uqi. (h). Imapis uchpaniraq kaq. Color
plomo.
- Yachatsikuqmi wamrakunata upaallatsin
rimashqanta wiyayaananpaq. - Uqi tsukutam rantishaq mamaapaq.
- El profesor hace callar a sus alumnos - Voy a comprar un sombrero plomo para
para que le escuchen. mi madre.

89
Uqiti. (h). Nunapa, ashmapis ismaynin
yarqunanpaq kaqnin. Ano.

- Llullupa uqitintam ismariptin paqaykaa-


yan.
- Estn lavando el ano del nio despus
que ha defecado.

Uqray. (r). Imapis kaqnintsikta manana


tsaray. Perder.

- Mitsikuq uushanta uqrashqa.


- El pastor ha perdido su oveja.
Uray. (r). Uramanpa ayway. Yarpuy. Bajar.
Uqtiy. (r). Patsachaw uchkukunata ruray.
Excavar. - Awkinmi uraykaamun markapita.
- El viejito est bajando del pueblo.
- Nunakuna patsata uqtiyan.
- Los hombres excavan la tierra. Urku. (h). Sinqapa hananchaw palta
kaqnintsik. Frente.
Uqsha. (h). Hirkakunachaw siwaranaw
winaq yurakuna. Paja. - Wamraapa urkun hatunmi.
- La frente de mi hijo es grande.
- Uushakunam uqshata mikuykaayan
hirkakunachaw. Urpi. (h). Unkuu, unkuu nishqa qutsuq
- Las ovejas estn comiendo paja en los pishqu. Paloma.
cerros.
- Urpipa qishuntam tarirqaa ramrashchaw.
- Encontr un nido de una paloma en el
aliso.

Urus. (h). Piqantsik (umantsik) rurinchaw


yarpachakunapaq kaqnintsik. Cerebro.

- Nunapa urusninqa allaapa chaniyuqmi.


- El cerebro del hombre es muy valioso.

Uryay. (r). Nunakuna mikunanpaq, alli


kawananpaq llapan rurashqan. Aruy. Tra-
bajar.

- Taytaakunam uryaykaayan chakrachaw.


- Nuestros padres estn trabajando en la
Uqshishqa. (h). Mana alli llushtushqa mu- chacra.
ti. Mote mal pelado.
Ushay. (r). Imatapis tsaynaw kananpaq
- Wallim mutita uqshitsishqa.
ruray. Terminar.
- Valentina pel mal el mote.

Uqururu. (h). Yakullachaw winaq yura. - Nuna uryanta usharishqa.


Mikunapaq alli. Berro. - El hombre ha terminado su trabajo.

- Uqururutaqa papawanmi mikuntsik. Ushqu mishi. (h). Hirkakunachaw kawaq


- El berro se come con papas. mishi. Nuna mantsaq nunakuna. Gato monts.

90
- Yanasaami ushqu mishita tsarishqa Uusha. (h). Millwayuq hatun ashma. Ay-
taqay hirkachaw. tsanta mikuntsik. Oveja.
- Mi amigo atrap un gato monts en
aquel cerro. - Raymipaqmi uushata pishtaykaayan.
- Estn degollando ovejas para la fiesta.

Uusi. (h). Qiwata, siwarata, tsaynaw kaq-


kunata rutunapaq kaq. Hoz.

- Nunakunam triguta rutuykaayan uusi-


Usya. (h). Mana tamya kaq hunaqkuna. wan.
Sequa. - Los hombres estn segando el trigo
con una hoz.
- Mana tamyaptinqa usyam kanqa.
- Si no llueve habr sequa.

Utiy. (r). Manana kallpa kay. Pishipay.


Cansarse.

- Wamrakunaqa pishipanran uryakuna-


chaw.
- Los nios se cansan rpido en los tra-
bajos.

Utku. (h). Yuraq millwanaw huk laya


Uywa. (h). Mana yuranaw kawaq kaq.
yurapita yarquq. Algodn.
Ashma. Animal.
- Warmikunam utkuta putskayan haku-
kunata awatsiyaananpaq. - Mallim ashmankunata mitsiykan.
- Las mujeres hilan el algodn para ha- - Mara est pastoreando sus animales.
cer tejer mantos.

Uturunku. (h). Hatun ashma, mishinaw


qallwash, mullu, yunka markakunachaw
yachaq. Otorongo.

- Uturunkum kuchikunata mikun.


- El otorongo come chanchos.

91
Wachuku. (h). Tsiqllachaw warata, ruri-
pata watanapaq rurashqa. Faja, cinturn.

- Kay wachukupa chaninqa kima chunka


sulismi.
- El precio de esta faja es de treinta soles.
W
Wachwa. (h). Hatun wallpanaw qucha-
w -w kunachaw kawaq ashma. Ganso andino.

- Taqay quchachawmi kan atska wachwa-


kuna.
- En aquella laguna hay muchos gansos.

Wachay. (r). 1. China ashmakuna kay pa-


tsaman llullu ashmakuna apayaamunqan.
Parir. 2. Warmikuna kay patsaman llullu-
kuna apayaamunqan. Dar a luz. 3. Patsa
ima murukuytapis miratsiynin. Produccin
de la tierra.

1. Waakantsik yana wishita wachashqa.


- Nuestra vaca ha parido un becerro
negro.
2. Warmiimi ullquta wachakushqa.
- Mi esposa ha dado a luz un varn. Waktsa. (h). 1. Maman, taytan wanushqa
3. Chakraami atska papata wachamushqa. wamra. Hurfano. 2. Imanpis pishipaq,
- Mi chacra ha producido mucha papa. mana kapuqyuq nunakuna. Pobre.

Wachi. (h). Ichikllallan shukshunaw tuksi- - Kay wamrakunaqa waktsam kayan.


- Estos nios son hurfanos.
kunayuq kaq. Flecha.
- Kay nunakunaqa allaapa waktsam
kayan.
- Wamrakuna wachikunata rurar pukllayan.
- Estos hombres son muy pobres.
- Los nios juegan haciendo flechas.
Wallpa. (h). Waatana ashma, ruru wachaq.
Wachu. (h). Papata murunapaq rurashqa.
Gallina.
Camellones.
- Wallpakunam harata mikuyan.
- Yapyaqmi wachuta ruraykan papata
- Las gallinas comen maz.
murunanpaq.
- El arador est haciendo camellones
para sembrar la papa.

92
Wallqa. (h). Kunkaman churakuna shin- - Kay wankakamam nuqantsikpa mar-
rinakushqa shumaq rumikuna. Collar. kantsik.
- El dominio de nuestro pueblo es hasta
- Warmikunam raymipaqqa wallqanta este hito.
churakuyan.
- Las mujeres se ponen sus collares para Wanka. (h). Taksha rumikuna huk hukpa
la fiesta. hananman churashqa. Apacheta.

- Puriqkunam wankata rurayan naani-


kunachaw.
- Los caminantes hacen apachetas en
los caminos.

Wankilla. (h). Huk laya kaq tushuq, yuraq


ratashnishqa, piqanchaw purushqa,
raymikunapaq qatswaq. Danzante.

- Waynakunam wankilla tushuta yacha-


kuykaayan.
- Los jvenes estn aprendiendo la dan-
Walluy. (r). Hatun hachakunata haacha- za de los huanquillas.
wan ruquy. Talar.
Wankuy. Hiluta, imatapis tsaynaw kaqta
- Nunakunam qinwata walluykaayan yam- muyutsir muyutsir uyruyaatsiy. Envolver.
tapaq.
- Los hombres estn talando quinguales - Llapan warmikunam wankuykaayan
para lea. putskayanqanta.
- Todas las mujeres estn envolviendo su
Waman. (h). Hatun pishqu, wallpa suwaq. hilado.
Halcn.
Wanquyru. (h). Mishki ismaq tumpushnaw.
- Wamankunanam wallpaakunata apa- Lachiwa. Abeja.
kushqa.
- Los halcones se llevaron nuestras ga- - Wankuyrupa mishkintam nuqa mikuu.
- Yo como miel de abeja.
llinas.
Wanti. (h). Warmipa, ullqupa qishya kaq-
Wamiy. (r). Kukupata yakuwan takuy.
kuna. Enfermedad venrea.
Batir agua con harina evitando que se
hagan grumos.
- Taqay nunam wanti qishyawan qishyan.
- Aquel hombre tiene enfermedad ven-
- Mamaami shaqwita wamiykan. rea.
- Mi madre est batiendo la sopa.
Wantuy. (r). Imatapis lasaq kaqta ishkay
Wanaku. (h). Takshalla ashma, llama nunakuna apayaptin. Llevar algo entre dos
kasta, mana waatashqa ashma. Guanaco. o ms personas.

- Yanasaawanmi wanakukunata rikaa- - Ishkay wamrakunam huk kustal papata


kuyaa. wantuykaayan.
- Mi amigo y yo vemos guanacos. - Dos muchachos estn cargando un
costal de papas.
Wanka. (h). Maykamapis chakrakuna
kashqanta musyanapaq hatun rumi Wanu. (h). Kanchakunachaw ashmakuna
churashqa. Hito. ismanqan. Estircol, abono.

93
- Wamrakunam wanuta ashtaykaayan - Waakapa waqrantam ruquykaayan
chakraman. mana wishtukunanpaq.
- Los muchachos estn acarreando abo- - Estn cortando los cuernos de la vaca
no a la chacra. para que no cornee.

Waqruy. (r). Tulluta ichikllapayan kaniy.


Morder un hueso para desmenuzarlo, mor-
disquear.

- Allqum tulluta waqrukuykan.


- El perro est mordisqueando un hueso.

Waqsallu. (h). Pacha nanaypaq hampi


yura. Planta medicinal llamada pjaro
Wanunaykaq. (h). Imapis manana alli ka- bobo.
waq. Agonizante.
- Waqsallutam puwaykaatsiyan pachaa
- Qishyaq nunaqa wanunaykanmi. nanaypaq upunaapaq.
- El hombre enfermo est agonizante. - Estn preparando agua de pjaro
bobo para tomar y calmar mi dolor de
Wanuy. (r). Manana kaway. Morir. estmago.

- Wawqiimi pacha qishyawan wanushqa. Waqta. (h). Qasquntsikpa qipanchaw


- Mi hermano ha muerto con una enfer- kaqnintsik. Espalda.
medad estomacal.
- Kay wamraqa qalapachu waqtam kaykan.
Wanwa. (h). Hatun chuspinaw llanulla - Este nio tiene la espalda descubierta.
hatun chankayuq. Qiti. Zancudo.
Waquy. (r). Rikrantsikta nuna mayintsik-
- Atska wanwakunam kan uqukunachaw. man churapay. Mallakay. Abrazar.
- En los lugares hmedos hay bastante
zancudo. - Nunam warminta waqupaykan.
- Un hombre est abrazando a su mujer.
Wapull. (h). Imapis wayranaw kaq. Gaseoso.

- Yakum wapullman tikrashqa.


- El agua est en estado gaseoso.

Waqachay. (r). Hupayta maakur allqu


waqanqan. Aullido.

- Yanasaapa allqunmi waqachaykan.


- El perro de mi amigo est aullando.

Waqay (r). Llakikuywan, nanatsikuywan


nawintsikpa wiqi yarqamushqan. Llorar.

- Taqay warmim waqaykan maman wa-


nushqa kaptin.
- Aquella mujer llora porque su madre
muri.

Waqra. (h). Wakin ashmakunapa tullu-


naw piqanchaw kaqninkuna. Cuerno, asta.

94
Wara. (h). Ullqukuna tsiqllanpita chankan - Waraquwanmi yakuta tsuyaatsintsik.
urayman churakunan ratash. Pantaln. - El agua se destila con el cactus.

- Yana waraatam taqshakuykaa.


- Estoy lavando mi pantaln negro.

Waraka. (h). Rumita qumpanapaq hilu-


pita awashqa. Honda.

- Nuqaqa warakaawanmi atuqkunata


mantsakaatsiy.
Waray. (h). Kanan hunaqman shamuq
- Yo asusto a los zorros con mi honda.
hunaq. Maana, da siguiente.
Waranqa. (h). Isqun pachak, isqun chun-
- Waraymi tsuriipa qirinta hampiyanqa.
ka isqunman huknin churapashqa. Millar.
- Maana curarn la herida de mi hija.
- Taqay hirkachawmi waranqa uusha- Warka. (h). Wamrakunapa mana rutushqa
kunata mitsikaayan. aqtsan. Pelo de nio antes del primer corte.
- En aquel cerro estn pasteando mil
ovejas. - Wawqiipa warkantam waray rutuyanqa.
- Maana cortarn por primera vez el
Waraq. (h). Patsaman atsikyay chaara- pelo de mi hermano.
muy. Amanecer.
Warka rutuy. (r). Wamrakunapa warkan
- Pishqukuna waqayan patsa waraptin. rutuna. Primer corte de pelo.
- Los pjaros cantan al amanecer.
- Paykunaqa warka rutuychawmi qats-
Waraq quyllur. (h). Quyalla yarqamuq wakuykaayan.
hatun puka aktsiyuq quyllur. Lucero, Venus. - Ellos estn bailando durante el corte
de pelo.
- Waraqquyllur yarqaramuptinmi kuchita
pishtashun. Warmi. (h). 1. China kaq nuna. Mujer.
- Cuando salga el lucero mataremos el 2. Ullquwan kawaq. Esposa.
chancho.
1. Taqay warmi putskan.
Waraqu. (h). Tita shukshunaw atska - Aquella mujer hila.
shunqunchaw yakuyuq, kashayuqpis 2. Taqaymi wawqiipa warmin.
yura. Cactus (sanpedro). - Aquella es la esposa de mi hermano.

95
- Waakakunam qiwachaw wataraykaa-
yan.
- Las vacas estn amarradas en el pasto.

Watsu. (h) Yurakunapa patsa rurinchaw


kaqninkuna. Watsi. Hawa. Raz.

- Hachakunapa watsunqa allaapa titam.


- Las races de los rboles son muy
gruesas.

Watya. (h). Kurpapita rurashqa hurnu-


chaw papa, uqa chaatsishqa. Pachamanca.

- Taqay chakrachawmi pachamankata


ruraykaayan.
- Estn preparando pachamanca en
aquella chacra.

Wawa. (h). 1. Warmikunapa llullu wamra


kaqninkuna. Hijo de la madre. 2. Nuna-
kunapa, ashmakunapa llullu kaqninkuna.
Cra.
Washa ruru. (h). atinnintsik qipanchaw
rurunaw kaqnintsik. Rin. - Wawallaakunam yachay wayichaw kay-
kaayan.
- Awkinpa washa rurunchawshi rumita - Mis hijos estn en la escuela.
tariyashqa hampikuqkuna. - Mishikunam wawankunawan pukllay-
- Dice que encontraron clculos en los kaayan wayi hananchaw.
riones del anciano. - La gata est jugando encima de la casa
con sus cras.
Waska. (h). Millwapita, qarapita, uqsha-
pitapis hilunaw kaq millushqa. Soga. Wawqi. (h). Huk tayta mamapa ishkay
ullqu tsurinkuna. Hermano de hermano.
- Yamtataqa waskawan watarkurmi apa-
rintsik.
- Wawqiimi yamtata aylluykan hirkachaw.
- La lea se carga atando con la soga.
- Mi hermano est recogiendo lea en-
el cerro.

Waya. (h). Mana alli kutsushqa ratash.


Tela cortada desigualmente.

- Ratash hiraq warmin ruripata waya


kutushqa.
- La costurera cort desigualmente la
Wata. (h). Chunka ishkay killayuq kaq pollera.
patsa. Ao.
Wayanita. (h). Takshalla yana pishqu, us-
- Kay wamrakunaqa huqta watayuqmi ya hunaqkuna maypitapis chaamuq. Go-
kayan. londrina.
- Estos nios tienen seis aos.
- Atska wayanitakunam kita hananchaw
Watay. (r). Waskawan, hiluwanpis ima- paarikaayan.
kunatapis tsaraatsiy. Atar, amarrar. - Muchas golondrinas estn volando so-
bre el estanque.

96
Wayaw. (h). Huk laya hacha. Ramrash. Wayllapampa. (h). Atska yurakuna kaq
Aliso. pampa. Prado, pradera.

- Wayaw rurinpam yaku aywaykan. - Wamrakunaqa ashmakunatam mitsikuy-


kaayan wayllapampachaw.
- El agua corre debajo del aliso.
- Los nios estn pastoreando a los ani-
males en la pradera.
Wayi. (h). Tsaychaw taaraanapaq ru-
rashqa, tamyapita, wayrapita, achachay- Wayllayu. (h). Mana shunqunchaw,
pitapis ratakunapaq. Casa, hogar. yarpakuyninchaw kallpayuq kaq. Cobarde,
tmido.
- Mushusq wayita usharatsirqa raymitam
rurantsik. - Wayllayu nunatam atuq uushanta suwa-
- Luego de terminar la construccin de pashqa.
la casa se hace fiesta. - El zorro rob la oveja del hombre tmido.

Waylluy. (r). Pitapis kuyapay. Amar.

- Taqay shipashtam nuqa allaapa waylluu.


- Yo amo demasiado a aquella muchacha.

Wayna. (h). Chunka pitsqapita ishkay


chunka patsakama watayuq ullqu. Joven
varn.

- Waynakunam chinakunata akrayan


warminpaq.
Wayiita. (h). Putskashqa hilupita hatun
- Los jvenes estn escogiendo sus mu-
ratash awashqa. Bayeta.
jeres.
- Wayitatam kutsuykaayan ruripata hira- Wayta. (h). Yurakunapa tukuy niraq
yaananpaq. kaqninkuna, tsaypita murun yarquq. Flor.
- Estn cortando la bayeta para coser
una pollera. - Shipashkunaqa waytatam churakuyan
tsukunman.
- Las muchachas se colocan flores en
sus sombreros.

Waykay (r) Puukashpa ninata alli tsaray.


Wayta chakra. (h). Atska waytayuq
Atizar el fuego.
chakra. Jardn.
- Warmiykim tullpachaw ninata waykan- - Wayta chakrachawmi waytata aylluy-
kan. kaayan.
- Tu mujer est atizando el fogn. - Estn recogiendo flores del jardn.

97
Wayuy. (r). Waskawan, imawanpis watar- - Wamra waataqmi llulluta pukllatsin.
kur mana patsa tinkuqta tsaray. Colgar. - La nodriza hace jugar al beb.

- Aytsaqa wayuraykan. Waatay. (r). Ashmata, nunatapis kawa-


- La carne est colgada. tsiy, hatunyaatsiy. Criar.
Wayuraakuna. (h). Imapis hachachaw - Mamaami willkanta waataykan.
kaqpita waska watarashqa, tsaypita - Mi madre est criando a su nieto.
pukllar warkuraanapaq. Columpio.
Wichqay. (r). Kicharaq punkuta, runku,
- Nanaami pukllaykan wayuraaqkuna-
uchku, imatapis tsapay. Cerrar.
chaw.
- Mi hermana est jugando en el columpio.
- Aku yachay wayipa punkunta wichqa-
Waywash. (h). Hatun chupayuq takshalla mushun.
ashma, hakapa yawarnin shuquq. Coma- - Vayamos a cerrar la puerta de la es-
dreja. cuela.

- Yanasaapa hakantam waywash usha- Wichyay. (r). Wirpantsikta wichqashpa


rishqa. puukay. Silbar.
- Los cuyes de mi amiga fueron extermi-
nados por la comadreja. - Wamrakunam wichyanakuyan pukutay
rurinchaw.
- Los muchachos se silban en medio de
la neblina.

Wikapay. (r). Shukshuta makintsikwan


karuman hitay. Arrojar un objeto.

- Awiluumi tukrunta wikapan.


- Mi abuelo lanza su bastn.

Wiki (h). Huk puqushqa uushapa llapan


millwan rutushqa. Velln de lana.

- Ishkay wikitam rantikushaq.


- Voy a vender dos vellones de lana.
Waaka. (h). Hatun ashma, ishkay waqra-
yuq, chichinpita atska lichita hurqantsik.
Wikllu. (h). Shukshu, qiru ichik tumashqa
Vaca.
kaq. Torcido.
- Nanaami waakata qapiykan.
- Wikllu shukshuwanmi purushta hur-
- Mi hermana est ordeando a la vaca.
qantsik.
Waallu. (h). Awkis ratashkunapita nuna- - La granadilla se recoge con un palo tor-
tanaw rurarkur chakra chawpinman cido.
churantsik pishqukunata mantsakaatsi-
nanpaq. Espantapjaros. Wikua. (h). Llama kasta ashma, shumaq
llanulla kunkayuq, shumaq millwayuq.
- Pishqukunam waalluta mantsayan. Vicua.
- Los pjaros tienen miedo al espanta-
pjaros. - Wikuapa millwanpitam punchuu awa-
tsishaq.
Waataq. (h). Wamrakuna pukllatsishpa - Me mandar hacer un poncho de lana
tsaraq. Nodriza. de vicua.

98
- Aquel seor est llevando a su nieto a
la escuela.

Wiay. (r). Yurakuna, ashmakuna, nuna-


kunapis hatunyanqan. Winay. Crecer.

- Wamrakunaqa rasmi wiaykaayan.


- Los nios estn creciendo rpido.

Winchus. (h). Shumaq chusulla, llanulla


pishqu, hatun rakwayuq. Picaflor.

Wiluy. (r). Nuna imatapis, pitapis shuk- - Winchuskunaqa waytapa mishkintam


shunwan maqay. Apalear. shuquyan.
- Los picaflores sorben la miel de las flores.
- Taqay nunakunam shinkashqa wiluna-
kuyan. Winku. (h). Huk llapan yakunaw kaqta
- Aquellos hombres embriagados se apa- tupuna. Litro.
lean.
- Llapan nunam huk winku yakuta upunan
Willakuy. (h). Mana imapis kaqta willa- llapan hunaq.
kushqantsik. Cuento, narracin. - Todos los hombres deben tomar un litro
de agua todos los das.
- Taqay awkinmi shumaq willakuykunata
yachan.
Wiqi. (h). Nawintsikpita yakunaw yarquq.
- Aquel anciano sabe buenos cuentos.
Lgrima.
Willapaakuy. (r). Pipis alli kaynintsikpaq
niy. Consejo, orientacin. - Wishqawan qishyashqaqa allaapam
wiqintsik aywakamun.
- Awiluntsikkunam alli willapaakuyan. - Cuando uno est enfermo con la gripe
- Los abuelos dan buenos consejos. salen muchas lgrimas de los ojos.

Willay. (r). Huk nuna hukta imatapis mus- Wiqu. (h). Tumaq, tikraq naani, imapis.
yanqanta niy. Avisar, contar. Curvo, torcido.

- Llapan yachanqaatam taytaata willaa. - Taqay naaniqa wiqullam.


- Yo le cuento todo lo que aprendo a mi - Aquel camino es muy curvado.
padre.
Wiqru. (h). Tsulla chaki, wiksu chanka
Willchi. (h). Aawaspa, allwipapis llullu ru- nuna. Cojo.
runkuna. Fruto tierno de cereales.
- Yanasaami wiqru.
- Willchi aawastam pishqukuna mikuy-
- Mi amigo es cojo.
kaayan.
- Los pjaros comen los frutos tiernos de
Wira. (h). Ashmapa, nunapapis qaran
las habas.
rurinchaw tsulluq kaqnin. Grasa.
Willka. (h). Huk taytapa, mamapapis tsu-
rinpa, wawanpa tsurin kaq. Nieto. - Mamaami wallpapa wiranta ashiykan
hampipaq.
- Taqay nunam willkanta yachay wayi- - Mi madre est buscando grasa de ga-
man apaykan. llina para remedio.

99
Wirpa. (h). Shimintsikpa kuchun. Labios. Wishqa. (h). Allaapa alalaychaw kash-
qam tsarikun, sinqantsikpa atska yaku-
- Yanasaami tita wirpayuq. yashqa pisqa yarqun, llapan qarantsik
- Mi amigo tiene labios gruesos. achachaywan qishya kaq. Catarro, gripe.

Wiru. (h). Puqushqana harapa tullun. - Wamrakunam wishqawan kaykaayan.


Caa de maz. - Los nios estn con gripe.

- Yana wirum allaapa mishkin. Witiy. (r). Maypitapis aywakuy, yarquypis.


- La caa negra es muy dulce. Retirarse.

Wisku. (h). Mana rikaq nuna, ashmapis. - Mishi waqaptinqa ukushkuna witiri-
Ciego. yanmi.
- Cuando malla el gato los ratones se
- Wisku nunaqa tukrunllawanmi purin. retiran.
- El ciego camina slo con su bastn.
Wiyay. (r). Ima kaqtapis rinrintsikwan
Wiskur. (h). Hatun yana pishqu, wanush- maakuy. Or.
qa ashmakuna mikuq. Gallinazo.
- Yachatsikuq rimaptin yachakuqkunam
- Wiskurmi wanushqa waakata mikuykan. wiyaayan.
- El gallinazo est comiendo una vaca - Cuando el profesor habla los alumnos
muerta. le escuchan.

Wishi. (h). Waakapa llullu wawan. Becerro. Wiyaakuy. (r). Pipis willapaamash-
qantsikta wiyay. Kaasukuy. Obedecer, ha-
- Wishim mamanta chichiykan. cer caso.
- El becerro est mamando a su madre.
- Wamrakunaqa taytantam wiyaakuyan.
Wishka. (h). Kunishnaw, itsanqa hatun - Los nios obedecen a sus padres.
chupayuq ashma. Vizcacha.
Wiiqu. (h). Patsa rurinchaw kawaq kuru.
- Wishkaqa qaqa rurinkunachawmi kawan. Lombriz.
- La vizcacha vive en medio de las rocas.
- Wamrakunam wiiquta ashikaayan chall-
wakuyaananpaq.
- Los nios estn buscando lombrices
para carnada de su pesca.

Wishlla. (h). Qirupita llaqllashqa mikuna-


paq kaq. Cucharn.

- Warmi wishllawan kashkita qawin.


Wachakuq. (h). Yachay wayichaw
- La mujer bate la sopa con un cucharn.
wamrakuna. Alumno.

- Yachakuqkunam yachay wayichaw


qutsuykaayan.
- Los alumnos estn cantando en la es-
cuela.

100
- Los hombres estn limpiando los ca-
nales para que corra bastante agua.

Yakuchay. (r). Imapis hurupa kaqta ya-


kun winay. Yakutsay. Aguar.

Y - Wayi ruraqmi liqitata yakuchaykan.


- El albail est aguando el barro.
y -y
Yakunay. (r). Yaku upuyta munay. Turu-
suy. Sed.

- Wamrakuna pukllarir allaapam ya-


kunan.
- Los nios tienen mucha sed despus
Yachaq. (h). Allaapa imatapis yachaq
de jugar.
nuna. Sabio.

- Yachaq rimaptinqa llapan nunam wiyan. Yamta. (h). Tullpachaw waykanapaq


- Todos escuchan cuando habla el sabio. tsiqtashqa qirukuna, tsakishqa hacha-
kuna. Lea.
Yachatsikuq. (h). Yachay wayichaw
wamrakuna yachatsiq. Profesor. - Tamya hunaqkunaqa yamta pishipanmi.
- En das de lluvia la lea escasea.
- Yachatsikuqmi rimaykan taytaawan.
- El profesor est hablando con mi padre. Yana. (h). Imapis ulla niraq kaqkuna. Negro.

Yachay. (h). Imatapis yarpachakuynin- - Yana tsukuutam uqrarquu.


tsikchaw tsaray, imatapis alli ruray. Saber. - Perd mi sombrero negro.

- Paniimi qutsuyta yachan. Yana pukutay. (h). Hanan patsa yana


- Mi hermana sabe cantar.
pukutaywan tsapakaaramuptin. Nubarrn.
Yachay wayi. (h). Wamrakuna yachatsi-
- Hirkatam yana pukutay tsaparamun.
kuqwan yachakuyaananpaq rurashqa
wayi. Escuela. - El nubarrn cubre el cerro.

- Markaachawmi yachay wayita qatay- Yanapay. (r). Pitapis ruraykanqanchaw


kaayan. pishipaptin rurashqanta ruray. Ayudar,
- En mi pueblo estn techando la es- colaborar.
cuela.
- Kay markachawqa llapan nunam yana-
Yakatsiy. (r). Pitapis ratashnin churatsiy. panakuyan.
Vestir. - En este pueblo todos se ayudan.

- Wawqiitam taytaa waranta yakatsin. Yanasa. (h). Imatapis willapaanakuq nuna


- Mi padre le viste a mi hermano su pan-
mayi. Amigo.
taln.

Yaku. (h). Mayukunachaw, quchakuna- - Yanasaawanmi maytapis aywayaa.


chaw upunapaq kaq. Agua. - Yo voy a todas partes con mi amigo.

- Nunakunaqa pintsakunatam pitsaykaa- Yanashtu. (h). Mankapa yana kaqninwan


yan atska yaku aywananpaq. llushiy. Tizne.

101
- Kallishtuchawmi nunakuna yanash- - Llapantsikmi yarpantsik mamantsikta.
tushqa puriyan. - Todos recordamos a nuestra madre.
- En carnavales los hombres andan tiz-
nados. Yarquy. (r). Wayipita waqtaman ayway.
Lluqsiy. Salir.

- Yachakuqkunaqa yarqaraykaayamun-
nam yachay wayipita.
- Los estudiantes ya estn saliendo de
la escuela.

Yawapay. (r). Quyapa mikunqantsik.


Desayunar.
Yanuy. (r). Ima kaq mikuytapis yakun
- Uryaqkunam yawapaykaayan.
winarkur puwatsiy. Cocer, cocinar.
- Los trabajadores estn desayunando.
- Paniimi papata yanuykan.
Yawar. (h). Qarantsikchaw yakunaw pu-
- Mi hermana est cocinando papas.
ka kaq. Sangre.
Yapay. (r). 1. Ishkay qutuchaw kaqkunata
- Wamrapa sinqanpitam yawar yarqay-
hukllaman yupay. Sumar, agregar. 2. Ima-
kaamun.
tapis qarakur, rantikurpis hananman
ichikllata winapay. Agregar, repetir. - Est saliendo sangre de la nariz del nio.

1. Wamrakunam yapayta yachakuykaa- Yawarpa naanin. (h). Llapan qarantsik-


yan yachay wayichaw. man yawarnintsik chaatsik. Venas.
- Los nios estn aprendiendo a sumar
en la escuela. - Yawarpa naanin rachiptinqa yawar-
2. Awiluumi apita yapaykan. nintsikmi yarqamun.
- Mi abuelo est repitiendo la mazamorra. - Cuando se rompen las venas sale nues-
tra sangre.
Yapyay. (r). Yuntawan chakrakunapa
allpanta tikray. Arar. Yaya. (h). Tsuriyuq nuna. Padre.

- Wawqiimi chakrakunata yapyaykan. - Yayaami Yanakanchata aywashqa.


- Mi hermano est arando las chacras. - Mi padre ha viajado a Yanacancha.

Yarayma. (h). Qutsukunapa rakishqa Yayan. (h). Ashmakunapa puqushqa ur-


kaqnin. Estrofa. qun kaq. Padrillo.

- Ishkay kaq yaraymata qutsushun. - Uushakunapa yayanmi atuqta waqrashqa.


- Hay que cantar la segunda estrofa. - El padrillo de las ovejas corne al zorro.

Yarpaakuy. (r). Imapis kananpaq kaqta Yaykuy. (r). Wayikunaman, maymanpis


yarpachakuy. Imaginarse. rurinman chay. Entrar.

- Wamrakunam yarpaakuyan imanaw - Suwakuqmi wayiman yaykuykan pakay-


willakuy kashqanta. llapa.
- Los nios se imaginan cmo es el cuento. - El ladrn entra a escondidas a la casa.

Yarpay. (r). Imatapis umantsikchaw Yuka (h). Shuytu papanaw mikunapaq


kaqta raslla niy. Recordar. kaq. Yuca.

102
- Qatuqmi yukata rantikuykan. Yura. (h). Llapan patsapita yurimuq.
- El negociante vende yucas. Planta.

- Kay papapa yuranmi shumaq.


- La planta de esta papa es bonita.

Yukis. (h). Tamyata maakur pintikaq


takshalla yana pishqu. Zorzal.

- Yukismi tsuqlluta mikuykan.


- El zorzal est comiendo choclo.

Yunka. (h). Atska hachakuna winaq


patsakuna. Regin selvtica.

- Yunkachawmi yukata muruykaayan.


- Estn sembrando yuca en la selva.

Yunta. (h). Ishkay tuuru yuguwan


watashqa taklla sutaq. Yunta. Yuraq. (h). Imapis rayu niraq kaptin.
Blanco.
- Chakrakunachawmi yapyaykaayan yun-
takunawan. - Taqay nunapa punchunqa yuraqmi.
- Estn arando en las chacras con las - El poncho de aquel hombre es blanco.
yuntas.
Yuriy. (r). Llullukuna kay patsaman chaa-
Yupay. Imakunatapis hukllaayllapayan mushqan. Nacer.
rikay, aykapis kashqanta musyanapaq.
Contar. - Qanyanmi llullu wawqii yurishqa.
- Ayer naci mi hermanito.
- Willkaami lichukunata yupaykan.
- Mi nieta est contando los lechones. Yuyay. (h). Umantsikchaw (piqantsik-
chaw) yarpaatsimaqnintsik. Memoria.
Yupi. (h). Nuna, ashmapis purinqanchaw
chakin halushqan kaq. Huella, rastro. - Llapan yachakushqantsikmi yuyaynin-
tsikman aywan.
- Allqupa yupintam kaychaw tarirquu. - Todo lo que aprendemos va a la me-
- Aqu encontr la huella de un perro. moria.

103
A
a-a

Abeja Wanquyru
Ablandar Llaptsiy
Abortar Shulluy
Abrazar Waquy
Abrir Kichay
Abrir la boca Aayay
Abuela Awila
Abuelo Awilu
Aceptar, estar de acuerdo Aniy
Acusar,culpar Tumpay
Adelante, antes, tiempo antiguo Nawpa
Adorar, venerar Mutsakuy
Adornar, arreglar Allitsay
Agonizante Wanunaykaq
Agravarse Antsay
Agregar, repetir Yapay
Agua Yaku
Aguar Yakuchay
Aguila Anka
Aguja de arriero Antakasha
Ahogamiento Shinqashyay
Aj Utsu
Ala Ripra
Alacrn Atuq kuru
Alegrarse Kushikuy
Alga Kushuru
Algodn Utku
Aliso Ramrash
Aliso Wayaw
Alma, espritu Hupay
Almohada Hawya
Alpaca Paqu
Alumbrar Atsikyay
Alumno Yachakuq
Amanecer Waraq
Amar Kuyay
Amar Waylluy
Amargar Puchquy

107
Amargo Asqa
Amarillo Qallwash
Amasar Taqllay
Amigo Yanasa
Ampolla Pushllu
Amuleto Illa
Anciano Awkin
Anciano Kukun
Andenes Patakuna
Anemia Upichu
Anillo Aniillu
Animal Uywa
Animal nacido con un solo testculo Chiklu
Animal salvaje Chukaru
Ano Uqiti
Ao Wata
Apacheta Wanka
Apagar Upiy
Apalear Wiluy
Aplastar Nitiy
Aplastar, embutir Tanuy
Aplaudir Paqchiy
Aporcar la papa Unkuy
Aproximarse, dirigirse en forma horizontal Kinray
Apurar Hikutay
Arado Taklla
Araa grande Pachka
Arar Yapyay
rbol Hacha
rbol de zona quechua y yunga Kulli
Arbol nativo, de la familia de la alivceas Kiswar
Arcilla Raqu
Arco iris Turmanyay
Arder Rawray
Arena Aqu
Arista Tupra
Arracacha Rakacha
Arrastrarse, reptar Qarachaakuy
Arrear Qatiy
Arreglar Altsay
Arrodillarse Qunqurikuy
Arrojar un objeto Wikapay
Arrugado, encogido Inku
Arvejas Allwi
Asado Kanka
Asamblea Rimanakuy
Asco, dar nuseas, asquear Milanay
Asfixia, atorarse Isqamray
Asiento Taakuna
Asiento, silla Taakuna
Aspero Qachqa
Atado de tallo seco de cereales Pirwa
Atado, bulto Qipi

108
Atar, amarrar Watay
Atizar el fuego Waykay
Aullido Waqachay
Aumentar de volumen Hakay
Aumentar, reproducir Miray
Autoridad Kamatsikuq
Ave centinela Lliqllish
Avisar, contar Willay
Axila Llikllakshu
Ayer Qanyan
Ayuda mutua Ayni
Ayuda remunerada en dinero o producto Minka
Ayudar, colaborar Yanapay
Azadn Rakwa
Azul Anqash

B
b-b

Baba Lamati
Bailar Tushuy
Bajar Uray
Bajo de estatura, pequeo Taksha
Banco Kunku
Bandera Unancha
Baarse Armakuy
Barba Shapra
Barbechar, roturar Tsakmay
Barranco Qachpi
Barrer, limpiar Pitsay
Barro Liqita
Bastante, mucho Atska
Bastn Tukru
Basura Puqi
Batn Maray
Batir Qawiy
Bayeta Wayiita
Beb Llullu
Beber, tomar Upyay
Becerro Wishi
Berro Uqururu
Besar Mutsay
Blanco Yuraq
Boca Shimi

109
Bocio Puqla
Bolsa Piksha
Bombo Tinya
Bosque Hacha hacha
Bostezar Aayapaakuy
Brazo Rikra
Brillo Chipapa
Brotar Chiqlliy
Bruja Achikay
Buche Ukshi
Bho Tuku
Burro Ashnu

C
c-c

Caballo Kawallu
Cabello Aqtsa
Cabeza Piqa
Cabra Chiwa
Cactus Waraqu
Cadena alimenticia Mikuykunapa shinrinakuynin
Cadera, rabadilla Anka
Cal Isku
Calabaza Kalawasu
Calcular Tantiyay
Caliente Quuq
Callar Upaallakuy
Calvo. Qala putu
Camellones Wachu
Camilla Kirma
Caminar Puriy
Camino Naani
Camisa Kushma
Camote Apichu
Canal, acequia Pintsa
Canasta Isanka
Canicas de semillas de choloque Chuluki
Cansarse Utiy
Cantar Qutsuy
Cntaro Puyu
Cntaro grande Kuntu
Cantuta Qantu
Caa de maz Wiru

110
Cara Qaqlla
Caracha, sarna Qaracha
Caracol Laqatu
Carbn Ulla
Cargar algo en la falda Millqay
Cargar en la espalda Apariy
Carnaval Kallishtu
Carne seca Charki
Carne, msculos Aytsa
Casa, hogar Wayi
Cascabel, sonaja Shaqsha
Cscaras Qara
Catarata, cascada, cada de agua Paqtsa
Catarro, gripe Wishqa
Caverna, cueva Machay
Cebada Siwara
Cebolla Siwilla
Ceniza Uchpa
Centro, medio Chawpi
Cereal pelado Llushtu
Cereal remojado y pelado Llunka
Cereal semimaduro Tahu
Cerebro Urus
Cerncalo Killiksha
Cernidor, colador Shuyshuna
Cerrar Wichqay
Cerro Hirka
Champa Tsampa
Chancaca Chankaka
Chancho Kuchi
Charango Charanku
Chicha Aswa
Chocho Tawri
Choclo Tsuqllu
Choza Tsuklla
Chuo Chuu
Chupar Shuquy
Cicatriz Sira
Ciego Wisku
Cielo Hanan patsa
Ciempis Pachak chaki
Cien Pachak
Cifra Kipu
Cintura Tsiqlla
Cobarde, tmido Wayllayu
Cocer, cocinar Yanuy
Cocinado Chay
Cocinado Chashqa
Cocinar Aruy
Codo Kukuchi
Coito Sipuy
Cojo Wiqru

111
Cola, rabo Chupa
Colar Shuyshuy
Colgar Wayuy
Collar Wallqa
Color plomo Uqi
Color, ductibilidad.... Cobre Anta
Colores Niraqkuna
Columpio Wayuraakuna
Comadreja Waywash
Comedia Aranwa
Comer Mikuy
Comida Mikuna
Comida recalentada Shana
Competencia Llalliy
Comprar Rantiy
Comunidad, parcialidad Ayllu
Cndor Kuntur
Congelado Tsururushqa
Conocer Riqiy
Consejo, orientacin Willapaakuy
Contagiar, infectar Ratay
Contagiarse Muyanakuy
Contaminar Qillichakuy
Contar Yupay
Corazn Shunqu
Cordillera, puna Hallqa
Corral Chiku
Corral Kancha
Correr Ayqiy
Cortar Ruquy
Cortar Kutsuy
Cortar arbustos, rboles, mutilar
la cola de los animales, cercenar Mutuy
Corte de pelo Rutuy
Corto, mutilado Kutu maki
Cosas amontonadas Chuqu
Cosecha de maz Arkuy
Cosecha de tubrculos Allay
Cosechar cereales Pallay
Coser Hiray
Costa Chala
Crecer Wiay
Creer Kriyikuy
Crespo Qushru
Cra Wawa
Cra de oveja Ashkash
Criar Waatay
Crudo Chawa
Cruzar Tsimpay
Cucharn Wishlla
Cuello, pescuezo Kunka
Cuento, narracin Willakuy
Cuerno Waqra

112
Cuero Qara
Cua Pachilla
Curar Hampiy
Curvo, torcido Wiqu
Cuy Haka
Cuy macho Kututu

D
d-d

Danzante Wankilla
Danzante tpico Shaqsha
Dar Quy
Dar a luz, parir Wachay
Dar palmadas Taqllapay
Dar pasos Hapay
Dar puetazos Kutay
Decir Niy
Dedo Rukana
Defecar Ismay
Degollar Pishtay
Dejar boca abajo las cosas Kupsay
Delgado, angosto Llanu
Dentro Ruri
Derecha Allawka
Derramar Ramay
Derramar, echar Hichay
Derretir Tsulluy
Derrumbar Huchuy
Desatar Paskay
Desayunar Yawapay
Descansar Hamay
Descripcin Hutinyaatsiy
Desgranar maz Iskuy
Deshierbar Quray
Desnudo Qalapaachu
Desocupado Hayaq
Despedida Aywakuy
Despedir olor agradable Pukutay
Detrs, parte posterior Qipa
Da Hunaq
Dialogar Rimanakuy
Diarrea Isqicha
Dibujar Siqiy

113
Diente Kiru
Diez Chunka
Dinero, plata Qillay
Dios tutelar Apu
Dirigente Umalliq
Dolor Nanay
Dormir Punuy
Duende Ichik ullqu
Dulce Mishki
Duro Anaq

E
e-e

Embarazada, preada Chichu


Emborracharse Machay
Empujar Kumay
Empuar Aptay
Enana Ichik warmi
Encaada Kallki
Encolerizarse, molestarse Piay
Encorralar animales Chikuy
Endurecido, petrificado Rumiyashqa
Enema Lawatiwa
Enemigo Chikina
Enfermedad Qishya
Enfermedad venrea Wanti
Engaar, confundir, hacer equivocar Pantatsiy
Enterrar Pampay
Entrar Yaykuy
Envidia, mezquindad Chikikuy
Envolver Qipiy
Envolver Wankuy
poca, tiempo Patsa
Equivocacin, error Pantay
Eructar Kakyay
Escaldado Llillishqa
Escapar, perderse Tsinkay
Escarabajo Ismay qaltiq
Escarbar, araar Ashpiy
Escarcha Tsururu
Escarmenar Hichiy
Escoba Pitsana
Escoger, seleccionar Akray

114
Escogidas del sol Akllakuna
Esconderse Ratakuy
Escorbuto Shama
Escozor Llupapay
Escribir Qillqay
Escudo Qirara
Escuela Yachay wayi
Esforzarse Kallpatsay
Espalda Waqta
Espantapjaros Waallu
Esparcir la semilla Maqtsiy
Esperanza Shuyapaakuy
Esperar Shuyay
Espina Kasha
Esposo, marido Quwa
Esquilar Rutuy
Estanque Kita
Estircol de ovinos y auqunidos Mullka
Estircol, abono Wanu
Estmago Pacha
Estornudar Haqchiwsay
Estrella Quyllur
Estreirse, atorarse, atracarse Kichkipakuy
Estrofa Yarayma
Exprimir Qaptsiy
Extenderse el fuego Mismiy
Extraar Ankuy

F
f-f

Fbula Aranway
Faja, cinturn Wachuku
Feto Shullu
Fiambre Mirkapa
Fiesta Raymi
Fila Sinrichakuy
Flamenco Pariwana
Flauta Pinkullu
Flecha Wachi
Flor Wayta
Fogn Tullpa
Fsil Rumiyashqa
Frente Urku

115
Frijol Purutu
Fro Alay
Frutecencia de la papa Rampuqchu
Fruto Ruru
Fruto tierno de cereales Willchi
Fuego Nina
Fuertemente Chachaq
Fuerza Kallpa
Fumigar Qushnitsiy
Fundar, crear Paqaritsiy

G
g-g

Gallina Wallpa
Gallinazo Wiskur
Gallo Kakash
Ganar, vencer Atipay
Ganso andino Wachwa
Garrapata Amuku
Gara Chirapa
Gaseoso Wapull
Gatear Laatay
Gato Mishi
Gato monts Ushqu mishi
Gaviota Qiwlla
Gente, persona Nuna
Germinar Hiqamuy
Girar Muyuy
Girar, dar vueltas Tumay
Glteo Siki
Golondrina Wayanita
Golpear Takay
Gorrin Pichisanka
Gorro Chuullu
Gotear Shutuy
Grado iqi
Gramo Aqnu
Granadilla Purush
Grande, alto Hatun
Granizo Runtu
Grasa Wira
Grillo Chukllush
Gritar Qapariy

116
Grueso Tita
Grupo de cosas Qutu
Grupo de personas o animales Quri
Guanaco Wanaku
Guayaba Shawintu
Guiar, conducir Pushay
Gusano Kuru

H
h-h

Habas sancochadas Shinti


Hablar Rimay
Hacer bonito, hermosear Shumaqtsay
Hacer derretir Tsullutsiy
Hacer que otro se enoje, molestar Ahayaatsiy
Hacerse adivinanzas Hamutsiy
Hacerse tarde, demorar Hunaqay
Hacha Haacha
Halcn Waman
Hambre Mallaqay
Harina Kukupa
Harina de cebada y trigo tostados Machka
Harina de maz medio seco y cocido Chuchuqa
Heces Ismay
Helada Qaha
Herida, lcera, llaga Qiri
Hermana de la mujer Nana
Hermana del varn Pani
Hermano de hermano Wawqi
Hermano de la mujer Turi
Hervir Puway
Hielo Rahu
Hierba Qura
Hierba llamada amor seco Shillku
Hgado atin
Hija del padre Warmi tsuri
Hijo Tsuri
Hijo de la madre Wawa
Hijo menor Shullka
Hilar lana Putskay
Hincharse Hakay

117
Hipar Hiktsuy
Hito Wanka
Hombre malo Aksay
Honda Waraka
Hondonada Pukru
Hongo Tukllu
Hormiga Anwaqshuy
Horqueta Hurkita
Hoy, ahora Kanan
Hoz Uusi
Huacatay silvestre Chinchu
Huella, rastro Yupi
Hurfano Waktsa
Hueso Tullu
Huevo Ruru
Humear Qusiy
Humita Umiita
Huracn, remolino Shukukuy
Huso Pirwa

I
i-i

Identificar Kikintsay
Idioma quechua Qichwa
Imaginarse Yarpaakuy
Imperdible Tikpi
Inca, dirigente del imperio incaico Inka
Ingle Llilli
Inspido Qamla
Instrumento para tejer Kallwa
Insultar Ashay
Inteligencia Umayuq
Intercambiar, trocar Trukay
Interrumpir una accin Chawaatsiy
Ir Aywa
Isao Mashwa
Izquierda Itsuq

118
J
j-j

Jardn Wayta chakra


Jaspeado Tsiqtsi
Jilguero Chinchis
Jora Shura
Joroba Quru
Joven varn Wayna
Jugar Pukllay
Jugar a las bolas o pelota Chunkay
Juntar, agrupar Quriy
Juntar, doblar en forma ordenada,
superponer objetos Chuqpay

L
l-l

Labios Wirpa
Labrar madera Llaqllay
Ladera Kinray
Ladrn Suwaq
Lagartija Arash
Lago, laguna Qucha
Lgrima Wiqi
Lamer Laqway
Lamparn Chiwchi
Lana Millwa
Lpiz Qillqana
Laringe Tunquri
Lavar Paqay
Lavarse, enjuagar Awikuy
Leche Lichi
Lechuza Pakapaka
Leer Nawintsay

119
Lejos Karu
Lengua Qallu
Lea Yamta
Levantamiento, rebelin Alsakuy
Liblula Aqtsa suwa
Libertad Munashqaykita ruray
Libertador Qishpitsiq
Libro Liwru
Liendre Iski
Lmite, lindero Qurpa
Limpio Tsuya
Linaje, casta Panaka
Liso Llushuq
Litro Winku
Liviano Ankash
Llacn, especie de papa Llakun
Llama Llama
Llamar Qayakuy
Llanura Pampa
Llegar Chay
Llevar algo entre dos o ms personas Wantuy
Llorar Waqay
Lluvia Tamya
Lombriz Wiiqu
Loro Luuru
Lucero, Venus Waraq quyllur
Lucirnaga Nina kuru
Lcuma Lukma
Lugar seco no cultivado Chuchin
Luna Killa
Lunar Aa
Luxacin Ulluy
Luz, luminosidad, claridad Atski

M
m-m

Madeja Chinkus
Madre Mama
Madurar Puquy
Maguey Chuchwa
Maguey Qaara
Maz Hara
Maz pequeo Chili hara
Maz tostado Kamtsa

120
Maz, trigo cocidos Muti
Mal agero Naya
Malaria Tsuktsu
Malestar psicosomtico Kuma
Manantial Pukyu
Mangada Yana pukutay
Man Miya
Maniatar Pankay
Mano Maki
Manta Aqshu
Manta para cargar Haku
Manta, prenda femenina Lliklla
Maana, da siguiente Waray
Mareo Muyunay
Mariposa Pillpis
Mariposa nocturna Tapash
Mrmol suave Paska
Masticar Kachuy
Matrimonio Kasamintu
Mazamorra Api
Mdula Tuqshu
Memoria Yuyay
Mensajero, hacedor de mandados Kacha
Menstruar Qishyay
Mentir, engaar Llullay
Mentira Uli
Mercado, plaza Qatu
Mes Killa
Mesa Miisa
Metro Tatki
Mezcla Takushqa
Mezclar Takuy
Mezclar agua con harina
evitando que se hagan grumos Wamiy
Mezquino Micha
Miel de abeja Mishki
Millar Waranqa
Mina Miina
Mirar arriba ukiy
Mirar, observar Qaway
Moco Pisqa
Mojar Nuyuy
Moledor Tunay
Moler Aqay
Molino de piedra Mulinu
Montn, pila Chuquy
Montura Muntura
Morder Kaniy
Morir Wanuy
Mosca Chuspi
Moscardn Qinrash
Mostrar, demostrar Rikaatsiy
Mote mal pelado Uqshishqa

121
Mudo, tonto, sordo Upa
Muerto, cadver Aya
Mujer danzante Paalla
Mujer joven Shipash
Mujer, esposa Warmi
Multiplicar Miratsiy
Murcilago Tsiqtsi
Muru Mullu

N
n-n

Nacer Yuriy
Nadar, flotar Tuyuy
Nariz Sinqa
Negro Yana
Nevar Rashtay
Nido Qishu
Nieto Willka
Nio de hasta tres aos ushpi
No (prohibitivo) Ama
Noble, distinguido Qapaq
Noche, oscuridad Ampi
Nodriza Waataq
Nube Pukutay
Nuca Matanka
Nudo Kipu
Nuera Llumtsiy

O
o-o

Obedecer, hacer caso Wiyaakuy


Obediencia Kaasukuy
Oca Uqa
Ocioso, flojo Qila

122
Odiar Chikiy
Odiarse Chikinakuy
Or Wiyay
Ojos Nawi
Oler, olfatear Muskiy
Olla Manka
Olluco Ulluku
Olores desagradables Asya
Ombligo Pupu
Oracin (peticin) Maakuna
Ordear Qapiy
Orejas, odo Rinri
rgano sexual femenino Raka
Orilla Kuchun
Orina Ishpay
Orinar Ishpay
Oro Quri
Ortiga Shinwa
Oso Ukuku
Otorongo Uturunku
Oveja Uusha
Ovillar Kururay
Ovillo Kuriy

P
p-p

Pachamanca Watya
Padre Yaya
Padre Tayta
Padrillo Yayan
Pgina, papel Rapi
Paja Uqsha
Paja brava Qachi
Pjaro Pishqu
Pjaro carpintero, pito Akaka
Paloma Urpi
Palta Palta
Pan Tanta
Panecillo de harina Tantakshu
Pantaln Wara
Pantano Hunqu
Paraltico Tunkashqa
Parecido a, semejante Niraq

123
Pared Pirqa
Parte alta Rara
Parte de arriba, encima Hana
Partir lea Tsiqtay
Pastear Mitsiy
Patear, dar de puntapes Haytay
Pecado Hutsa
Pedir Maay
Pedo Supi
Pedregal Ranra
Peinar Naqtsay
Peine Naqtsa
Pelado, calvo, lampio Qala
Pelar cereal Llushtuy
Pelar, mondar Shipray
Pellizcar Tipshiy
Pelo de nio antes del primer corte Warka
Pelota Haytana
Pene Rani
Pequeo, poco Ichik
Perdiz Chakwa
Perdonar Pampatsay
Perinola, disco de piedra para el uso Piruru
Perro Allqu
Perro pequeo Pichis
Pesado Lasaq
Pescar Challwakuy
Pestaa Qipsha
Pez, pescado Challwa
Piar de los pjaros Chiwchiw
Picaflor Winchus
Picante Ayaq
Picar Tawshiy
Picotear Tawshipay
Pie Chaki
Piedra Rumi
Piedra preciosa Umia
Piel Qara
Pierna, muslo Chanka
Pintar Llushiy
Piojo Uha
Pique Piki
Pircar, levantar una pared Pirqay
Pita de tejido Illawa
Planta Yura
Planta medicinal llamado pjaro bobo Waqsallu
Plomo Titi
Pluma Puru
Pobre Waktsa
Poco Pishi

124
Podar Llumay
Podrir Ismuy
Poesa Harawi
Polilla Puyu
Pollera Ruripa
Pollo Chipi
Poncho Punchu
Por doquiera Hinanpa
Prado, pradera Wayllapampa
Precio Chani
Preparar el trigo semimolido Tsamqay
Primer corte de pelo Warka rutuy
Primer corte de pelo Kitaaakuy
Probar, saborear Llamiy
Procrear el hombre Tsurikuy
Profesor Yachatsikuq
Prohibir, mezquinar Michakuy
Provincia Suyucha
Pueblo, cultura Marka
Puente Tsaka
Puerta Punku
Pulmones Puywan
Puado Aptay
Puo Kukuchi
Purificar el agua; aclarar Tsuyaatsiy
Pus Isqiy
Puya Raimondi Kunkush

Q
q-q

Quebrada, abra Raqra


Quemar Kayay
Quemar, para limpiar Qashpay
Quena Qina
Queso Kiisu
Quihuicha Kiwicha
Quijada Chaqallwi
Quingual Qinwa
Quinua Kinwa

125
R
r-r

Raz Watsu
Rpido, de una vez Huklla
Rasgar Llikiy
Raspar Hichkay
Ratn Ukush
Rebalsar Pusway
Rebao Mitsina
Recibir Chaskiy
Reciprocidad Kutitsinakuy
Recoger con las manos Achkuy
Recoger, alzar Pallay
Recoger, amparar, proteger, cobijar,envolver Aylluy
Recordar Yarpay
Recostarse, estar echado Chacharay
Regar Qallpay
Regar Parquy
Regin selvtica Yunka
Regin, territorio Suyu
Rer Asiy
Reloj Intiwatana
Remojar Tullpuy
Renacuajo Ultu
Resfriado Alalashqa
Respirar Hamay
Resta o sustraccin Qichu
Restos de algo masticado Kachupi
Resucitar Kawariy
Retirarse Witiy
Rin Washa ruru
Ro Mayu
Robar Suway
Roca Qaqa
Rodilla Qunqu
Roer Kuchkuy
Rojo Puka
Romo, Sin punta Ruqu
Romper, arrancar Rachiy
Romper, quebrar Pakiy
Roncar Qurquryay
Ropa ajustada Chiri
Rubio Hacha
Ruiseor Pishqurukus

126
S
s-s

Saber Yachay
Sabio Yachaq
Sacar agua Chaqay
Sacar, extraer Hurquy
Sal Kachi
Salado Anqa
Salar Kachitay
Salir Yarquy
Saliva Tuqa
Saltar Pintiy
Saludar Napay
Saludarse Napaanakuy
Salvia Salwiya
Sandalia Llanqi
Sangre Yawar
Sapo Ratsak
Sapo maduro Chuqyaq
Saco Rayan
Sed Yakunay
Segar Rutuy
Sembrar Muruy
Semilla Muru
Semiseco Anku
Separar Rakiy
Sequa Usya
Ser mtico Aparikarkallaamay
Serpiente Machaku
Serpiente sagrada Amaru
Servir comida Qaray
Sesin Huunakuy
Siembra Murukuy
Silbar Wichyay
Silencio Tsunya
Sitio apartado Tuna
Sobar Kupay
Sofocarse, afiebrarse Achachay
Soga Waska
Soga de paja Chilliiwa
Sol Inti
Solo, nico Hapallay
Soltar, dejar libre Kachay

127
Sombra Arwa
Soplar Puukay
Soplar, para calentar algo, dar aliento Hakay
Soplete, soplador Puukana
Sordo Suqru
Suave ampu
Subir Lluqay
Sudor Humpi
Sueo Muspay
Sufrir, demorar Nakay
Sumar, agregar Yapay
Surco Qashqa
Sustantivo, nombre Huti

T
t-t

Talar Walluy
Tallo Tullu
Tamal Tamal
Tambor grande Kaaha
Tapa de olla Tsapana
Tarntula Atapuquy
Tartamudo Talulu
Tarugo (Tipo de venado) Taruka
Techar, cubrir Qatay
Tejedor Awaq
Tela cortada desigual Waya
Telaraa Llika
Temblar Katatay
Tender, extender Mashtay
Tendn Anku
Tener Tsaray
Tener miedo Mantsay
Terreno de cultivo Chakra
Terreno virgen Purun
Terrn Kurpa
Testculo Quruta
Tierra Allpa
Tierra Patsa
Tierra suave Qashya
Tijera Tihira
Tipo de bastn Lluqi
Tipo de frijol Numya

128
Tizna Yanashtu
Tobillo Utsu putu
Tocar una puerta Takakuy
Todos Chipyaq
Torcaza Kukuli
Torcer la lana Mukmuy
Torcido Wikllu
Tordo Chiwiillu
Toro bravo Pia
Torrentera, aluvin Lluqlla
Trtola Kullku
Tortuga de ro Charapa
Tos Chuqa
Toser Chuqay
Tostador Kallana
Tostar Ankay
Trabajar Aruy
Trabajar Uryay
Tragar Nuqtay
Trama Mini
Trasladar, acarrear Ashtay
Trenzar Piltay
Trepar, subir Achipay
Trigo semimolido Tsamqa
Trillar Harutsiy
Tristeza Llaki
Trompeta Kurniita
Trompeta de caracol Pututu
Tronco Kullu
Trueno Punruru
Tuerto Qapra
Tumba antigua Amaa
Tumor Amuqllu

U
u-u

Uno, otro Huk


Ua Shillu
Urdimbre Awllina
Uretra Ishpana

129
V
v-v

Vaca Waaka
Valle interandino Qichwa
Varn Ullqu
Vaso incaico Qiiru
Velln de lana Wiki
Vellosidad Llaplla
Venado Luychu
Venas Yawarpa naanin
Vencedor Atipaq
Vendedor Qatuq
Vender Qatuy
Venir Shamuy
Ver Rikay
Verde Qumir
Verruga Tikti
Vescula biliar Ayaq
Vestir Yakatsiy
Vicua Wikua
Vidrio Qishpi
Visitar, echar de menos Rahay
Vivir Kaway
Vizcacha Wishka
Volar Paariy
Voltear la tierra Chakay

Y
y-y

Yerno Masha
Yuca Yuka
Yunta Yunta

130
Z
z-z

Zampoa Antaara
Zancudo Wanwa
Zarigeya Muuka
Zarzaparrilla Shiraka
Zorrillo Aas
Zorro Atuq
Zorzal Yukis

131
CARTA DEMOCRTICA INTERAMERICANA
I IV
La democracia y el sistema interamericano Fortalecimiento y preservacin de la institucionalidad democrtica
Artculo 1 Artculo 17
Los pueblos de Amrica tienen derecho a la democracia y sus gobiernos la obligacin Cuando el gobierno de un Estado Miembro considere que est en riesgo su proceso
de promoverla y defenderla. poltico institucional democrtico o su legtimo ejercicio del poder, podr recurrir al
La democracia es esencial para el desarrollo social, poltico y econmico de los Secretario General o al Consejo Permanente a fin de solicitar asistencia para el
pueblos de las Amricas. fortalecimiento y preservacin de la institucionalidad democrtica.
Artculo 2 Artculo 18
El ejercicio efectivo de la democracia representativa es la base del estado de derecho Cuando en un Estado Miembro se produzcan situaciones que pudieran afectar el
y los regmenes constitucionales de los Estados Miembros de la Organizacin de los desarrollo del proceso poltico institucional democrtico o el legtimo ejercicio del
Estados Americanos. La democracia representativa se refuerza y profundiza con la poder, el Secretario General o el Consejo Permanente podr, con el consentimiento
participacin permanente, tica y responsable de la ciudadana en un marco de previo del gobierno afectado, disponer visitas y otras gestiones con la finalidad de
legalidad conforme al respectivo orden constitucional. hacer un anlisis de la situacin. El Secretario General elevar un informe al Consejo
Artculo 3 Permanente, y ste realizar una apreciacin colectiva de la situacin y, en caso
Son elementos esenciales de la democracia representativa, entre otros, el respeto a necesario, podr adoptar decisiones dirigidas a la preservacin de la institucionalidad
los derechos humanos y las libertades fundamentales; el acceso al poder y su democrtica y su fortalecimiento.
ejercicio con sujecin al estado de derecho; la celebracin de elecciones peridicas, Artculo 19
libres, justas y basadas en el sufragio universal y secreto como expresin de la Basado en los principios de la Carta de la OEA y con sujecin a sus normas, y en
soberana del pueblo; el rgimen plural de partidos y organizaciones polticas; y la concordancia con la clusula democrtica contenida en la Declaracin de la ciudad de
separacin e independencia de los poderes pblicos. Quebec, la ruptura del orden democrtico o una alteracin del orden constitucional
Artculo 4 que afecte gravemente el orden democrtico en un Estado Miembro constituye,
Son componentes fundamentales del ejercicio de la democracia la transparencia de mientras persista, un obstculo insuperable para la participacin de su gobierno en
las actividades gubernamentales, la probidad, la responsabilidad de los gobiernos en las sesiones de la Asamblea General, de la Reunin de Consulta, de los Consejos de
la gestin pblica, el respeto por los derechos sociales y la libertad de expresin y de la Organizacin y de las conferencias especializadas, de las comisiones, grupos de
prensa. trabajo y dems rganos de la Organizacin.
La subordinacin constitucional de todas las instituciones del Estado a la autoridad Artculo 20
civil legalmente constituida y el respeto al estado de derecho de todas las entidades En caso de que en un Estado Miembro se produzca una alteracin del orden constitucional
y sectores de la sociedad son igualmente fundamentales para la democracia. que afecte gravemente su orden democrtico, cualquier Estado Miembro o el Secretario
Artculo 5 General podr solicitar la convocatoria inmediata del Consejo Permanente para realizar
El fortalecimiento de los partidos y de otras organizaciones polticas es prioritario una apreciacin colectiva de la situacin y adoptar las decisiones que estime conveniente.
para la democracia. Se deber prestar atencin especial a la problemtica derivada El Consejo Permanente, segn la situacin, podr disponer la realizacin de las gestiones
de los altos costos de las campaas electorales y al establecimiento de un rgimen diplomticas necesarias, incluidos los buenos oficios, para promover la normalizacin de
equilibrado y transparente de financiacin de sus actividades. la institucionalidad democrtica.
Artculo 6 Si las gestiones diplomticas resultaren infructuosas o si la urgencia del caso lo
La participacin de la ciudadana en las decisiones relativas a su propio desarrollo es aconsejare, el Consejo Permanente convocar de inmediato un perodo extraordinario de
un derecho y una responsabilidad. Es tambin una condicin necesaria para el pleno sesiones de la Asamblea General para que sta adopte las decisiones que estime
y efectivo ejercicio de la democracia. Promover y fomentar diversas formas de apropiadas, incluyendo gestiones diplomticas, conforme a la Carta de la Organizacin,
participacin fortalece la democracia. el derecho internacional y las disposiciones de la presente Carta Democrtica.
II Durante el proceso se realizarn las gestiones diplomticas necesarias, incluidos los
La democracia y los derechos humanos buenos oficios, para promover la normalizacin de la institucionalidad democrtica.
Artculo 7 Artculo 21
La democracia es indispensable para el ejercicio efectivo de las libertades fundamentales Cuando la Asamblea General, convocada a un perodo extraordinario de sesiones,
y los derechos humanos, en su carcter universal, indivisible e interdependiente, constate que se ha producido la ruptura del orden democrtico en un Estado Miembro
consagrados en las respectivas constituciones de los Estados y en los instrumentos y que las gestiones diplomticas han sido infructuosas, conforme a la Carta de la
interamericanos e internacionales de derechos humanos. OEA tomar la decisin de suspender a dicho Estado Miembro del ejercicio de su
Artculo 8 derecho de participacin en la OEA con el voto afirmativo de los dos tercios de los
Cualquier persona o grupo de personas que consideren que sus derechos humanos han Estados Miembros. La suspensin entrar en vigor de inmediato.
sido violados pueden interponer denuncias o peticiones ante el sistema interamericano El Estado Miembro que hubiera sido objeto de suspensin deber continuar observando
de promocin y proteccin de los derechos humanos conforme a los procedimientos el cumplimiento de sus obligaciones como miembro de la Organizacin, en particular
establecidos en el mismo. en materia de derechos humanos.
Los Estados Miembros reafirman su intencin de fortalecer el sistema interamericano Adoptada la decisin de suspender a un gobierno, la Organizacin mantendr sus gestiones
de proteccin de los derechos humanos para la consolidacin de la democracia en el diplomticas para el restablecimiento de la democracia en el Estado Miembro afectado.
Hemisferio. Artculo 22
Artculo 9 Una vez superada la situacin que motiv la suspensin, cualquier Estado Miembro o
La eliminacin de toda forma de discriminacin, especialmente la discriminacin de el Secretario General podr proponer a la Asamblea General el levantamiento de la
gnero, tnica y racial, y de las diversas formas de intolerancia, as como la suspensin. Esta decisin se adoptar por el voto de los dos tercios de los Estados
promocin y proteccin de los derechos humanos de los pueblos indgenas y los Miembros, de acuerdo con la Carta de la OEA.
migrantes y el respeto a la diversidad tnica, cultural y religiosa en las Amricas, V
contribuyen al fortalecimiento de la democracia y la participacin ciudadana. La democracia y las misiones de observacin electoral
Artculo 10 Artculo 23
La promocin y el fortalecimiento de la democracia requieren el ejercicio pleno y Los Estados Miembros son los responsables de organizar, llevar a cabo y garantizar
eficaz de los derechos de los trabajadores y la aplicacin de normas laborales procesos electorales libres y justos.
bsicas, tal como estn consagradas en la Declaracin de la Organizacin Internacional Los Estados Miembros, en ejercicio de su soberana, podrn solicitar a la OEA
del Trabajo (OIT) relativa a los Principios y Derechos Fundamentales en el Trabajo y asesoramiento o asistencia para el fortalecimiento y desarrollo de sus instituciones
su Seguimiento, adoptada en 1998, as como en otras convenciones bsicas afines de y procesos electorales, incluido el envo de misiones preliminares para ese propsito.
la OIT. La democracia se fortalece con el mejoramiento de las condiciones laborales Artculo 24
y la calidad de vida de los trabajadores del Hemisferio. Las misiones de observacin electoral se llevarn a cabo por solicitud del Estado Miembro
III interesado. Con tal finalidad, el gobierno de dicho Estado y el Secretario General celebrarn un
Democracia, desarrollo integral y combate a la pobreza convenio que determine el alcance y la cobertura de la misin de observacin electoral de que
Artculo 11 se trate. El Estado Miembro deber garantizar las condiciones de seguridad, libre acceso a la
La democracia y el desarrollo econmico y social son interdependientes y se refuerzan informacin y amplia cooperacin con la misin de observacin electoral.
mutuamente. Las misiones de observacin electoral se realizarn de conformidad con los principios y
Artculo 12 normas de la OEA. La Organizacin deber asegurar la eficacia e independencia de estas
La pobreza, el analfabetismo y los bajos niveles de desarrollo humano son factores que misiones, para lo cual se las dotar de los recursos necesarios. Las mismas se realizarn de
inciden negativamente en la consolidacin de la democracia. Los Estados Miembros de la forma objetiva, imparcial y transparente, y con la capacidad tcnica apropiada.
OEA se comprometen a adoptar y ejecutar todas las acciones necesarias para la creacin Las misiones de observacin electoral presentarn oportunamente al Consejo
de empleo productivo, la reduccin de la pobreza y la erradicacin de la pobreza extrema, Permanente, a travs de la Secretara General, los informes sobre sus actividades.
teniendo en cuenta las diferentes realidades y condiciones econmicas de los pases del Artculo 25
Hemisferio. Este compromiso comn frente a los problemas del desarrollo y la pobreza Las misiones de observacin electoral debern informar al Consejo Permanente, a
tambin destaca la importancia de mantener los equilibrios macroeconmicos y el travs de la Secretara General, si no existiesen las condiciones necesarias para la
imperativo de fortalecer la cohesin social y la democracia. realizacin de elecciones libres y justas.
Artculo 13 La OEA podr enviar, con el acuerdo del Estado interesado, misiones especiales a fin
La promocin y observancia de los derechos econmicos, sociales y culturales son de contribuir a crear o mejorar dichas condiciones.
consustanciales al desarrollo integral, al crecimiento econmico con equidad y a la VI
consolidacin de la democracia en los Estados del Hemisferio. Promocin de la cultura democrtica
Artculo 14 Artculo 26
Los Estados Miembros acuerdan examinar peridicamente las acciones adoptadas y La OEA continuar desarrollando programas y actividades dirigidos a promover los principios
ejecutadas por la Organizacin encaminadas a fomentar el dilogo, la cooperacin y prcticas democrticas y fortalecer la cultura democrtica en el Hemisferio, considerando
para el desarrollo integral y el combate a la pobreza en el Hemisferio, y tomar las que la democracia es un sistema de vida fundado en la libertad y el mejoramiento econmico,
medidas oportunas para promover estos objetivos. social y cultural de los pueblos. La OEA mantendr consultas y cooperacin continua con los
Artculo 15 Estados Miembros, tomando en cuenta los aportes de organizaciones de la sociedad civil que
El ejercicio de la democracia facilita la preservacin y el manejo adecuado del medio trabajen en esos mbitos.
ambiente. Es esencial que los Estados del Hemisferio implementen polticas y Artculo 27
estrategias de proteccin del medio ambiente, respetando los diversos tratados y Los programas y actividades se dirigirn a promover la gobernabilidad, la buena gestin, los
convenciones, para lograr un desarrollo sostenible en beneficio de las futuras valores democrticos y el fortalecimiento de la institucionalidad poltica y de las organizaciones
generaciones. de la sociedad civil. Se prestar atencin especial al desarrollo de programas y actividades para
Artculo 16 la educacin de la niez y la juventud como forma de asegurar la permanencia de los valores
La educacin es clave para fortalecer las instituciones democrticas, promover el democrticos, incluidas la libertad y la justicia social.
desarrollo del potencial humano y el alivio de la pobreza y fomentar un mayor Artculo 28
entendimiento entre los pueblos. Para lograr estas metas, es esencial que una Los Estados promovern la plena e igualitaria participacin de la mujer en las
educacin de calidad est al alcance de todos, incluyendo a las nias y las mujeres, estructuras polticas de sus respectivos pases como elemento fundamental para la
los habitantes de las zonas rurales y las personas que pertenecen a las minoras. promocin y ejercicio de la cultura democrtica.
Impreso en
Corporacin Grfica NA NAVVARRETE S.A.
Carretera Central 759 km 2 - Santa Anita
Telf.: 362-0606 - Fax: 3620723
E-mail: corporacion@navarrete.com.pe
http://www.navarrete.com.pe
Lima - Per
El Acuerdo Nacional
El 22 de julio de 2002, los representantes de mos parte de ella. Con este fin, el Acuerdo
las organizaciones polticas, religiosas, del promover el acceso a las oportunidades
Gobierno y de la sociedad civil firmaron el econmicas, sociales, culturales y polticas.
compromiso de trabajar, todos, para conseguir Todos los peruanos tenemos derecho a un
el bienestar y desarrollo del pas. Este com- empleo digno, a una educacin de calidad,
promiso es el Acuerdo Nacional. a una salud integral, a un lugar para vivir.
As, alcanzaremos el desarrollo pleno.
El Acuerdo persigue cuatro objetivos funda-
mentales. Para alcanzarlos, todos los peruanos 3. Competitividad del Pas
de buena voluntad tenemos, desde el lugar Para afianzar la economa, el Acuerdo se
que ocupemos o el rol que desempeemos, el compromete a fomentar el espritu de
deber y la responsabilidad de decidir, ejecutar, competitividad en las empresas, es decir,
vigilar o defender los compromisos asumidos. mejorar la calidad de los productos y servi-
Estos son tan importantes que sern respeta- cios, asegurar el acceso a la formalizacin
dos como polticas permanentes para el futuro. de las pequeas empresas y sumar esfuer-
zos para fomentar la colocacin de nuestros
Por esta razn, como nios, nias, adoles- productos en los mercados internacionales.
centes o adultos, ya sea como estudiantes o
trabajadores, debemos promover y fortalecer 4. Estado Eficiente, Transparente y
acciones que garanticen el cumplimiento de Descentralizado
Es de vital importancia que el Estado
esos cuatro objetivos que son los siguientes:
cumpla con sus obligaciones de manera
eficiente y transparente para ponerse al
1. Democracia y Estado de Derecho
servicio de todos los peruanos. El Acuerdo
La justicia, la paz y el desarrollo que ne-
se compromete a modernizar la admi-
cesitamos los peruanos slo se pueden dar
nistracin pblica, desarrollar instrumentos
si conseguimos una verdadera democracia. que eliminen la corrupcin o el uso indebido
El compromiso del Acuerdo Nacional es ga- del poder. Asimismo, descentralizar el
rantizar una sociedad en la que los derechos poder y la economa para asegurar que el
son respetados y los ciudadanos viven se- Estado sirva a todos los peruanos sin
guros y expresan con libertad sus opiniones excepcin.
a partir del dilogo abierto y enriquecedor;
decidiendo lo mejor para el pas. Mediante el Acuerdo Nacional nos compro-
metemos a desarrollar maneras de contro-
2. Equidad y Justicia Social lar el cumplimiento de estas polticas de
Para poder construir nuestra democracia, Estado, a brindar apoyo y difundir constan-
es necesario que cada una de las personas temente sus acciones a la sociedad en
que conformamos esta sociedad, nos sinta- general.

También podría gustarte