Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Enca.
Qallo
Huma, uma
Cabeza.
Chujcha, chukcha
Cabello.
Kukupin
Coronilla.
Mat'i
Frente
Uya
Cara, rostro.
Riqchay
Expresin de la cara.
Qheipa
Cejas.
awi
Ojo.
Ruru
Pupila.
Pillurki, Khechifra, chipiqyay
Pestaas.
Rinri, ninri
Oreja.
Senq'a, senga
Nariz.
Simi
Boca.
Hita, qita, wirp'a
Labios.
Kiro
Diente.
Waqsa
Colmillo.
Marankiro
Molar.
Kiru llucha
Mano.
Pallqa
Lengua.
Waqo
Dedos.
Ruk'ana
Mejilla.
K'aki
Dedo.
Sillu
Mentn, quijada.
Sunkha
Barba (bigote).
Kunka
Cuello.
Much'u
Detrs del cuello.
Riqra
Ua.
Chanka, chanca
Pierna
Chanka moqo
Rodilla
Chaki
Pie.
Aycha kara
Piel (cutis).
Hombro.
Q'asq'o
Nosqhon
Pecho.
uu
Pezn.
Wiqsa, wiksa
Barriga, estomago.
Pupu
Ombligo
Wepaq
Cintura
Wasa
Espalda.
Teqni
Cadera
Marq'a
Brazo.
Kukuchi, ququchi, quchus
Codo.
Maki moqo
Mueca.
Maki
Cerebro
Tullu
Hueso.
Waqta
Wasa Ruru
Rin.
Suyk'upin
Pncreas.
Sonqo
Corazn.
Yawar
Sangre.
Jump'iy
Sudor.
Weqe
Lgrima.
Thoqay, t'oq'ai, thaqay
Saliva.
Rinri Wira
Cerumen.
Ch'oni
Legaa.
ausa
Ciego.
Ch'oqi
Ciego de un ojo.
Costilla
Qhasqo
Trax
Sork'an
Pulmn
Melqoy
Esfago.
Tonqor
Laringe
Amuqlli
Amgdala
Ch'unchul
Intestinos.
Kukupin
Hgado.
LOS ALIMENTOS
Mikuy, mihuy
Comer.
Mikuna, Mikhuna
Comida.
Mikuna wasi, mihuna wasi
Restaurante.
Upiay, Ujyay, ukyay, Soq'oi
Beber, tomar.
Yaku, uno
Agua.
Aswa, aqa
Chicha hecho de maz.
Kinwa
Quinua.
Achita, kiwicha
kiwicha, familia de la
quinua.
Hawas
Habas.
Coles
Repollo, col.
Hawas phasi
Habas tostado y cocido.
Uchu
Aj.
Kachi
Sal.
Aku
Harina de maz, trigo o
cebada tostado.
Jamk'a
Maz tostado.
Aicha kanka
Carne asada.
Chalwa kanka
Pescado asado.
Aicha Thekte
Carne frita.
Papa yanuy, papa wayk'u
Papas sancochadas.
Chokllo wayk'u
Choclos cocidos.
Sara mut'e
Mote de maz.
Coles yano
Puchero.
Hallpa
Qora
Yerba.
Chuwa, P'uku
Plato.
Q'ero
Vaso.
Manka
Olla.
Wislla
Esptula.
Huch'uy wislla, uchuj, uchuk
Cuchara.
Misq'i churana
Azucarera.
T'anta churana
Panera.
Kachi churana
Salero.
Wislla
Cucharn.
P'uyu
Cntaro hecho de
cermica.
Nina
Candela, fuego para
cocinar.
Llant'a
Lea.
Mati
Tazon pequeo.
Anqara
Tazon grande.
K'allana
Tostadora de cermica
para tostar granos.
Haku mikumusunchis or jaku
mikumusun
Vmos a comer.
Yaykuy, jaikui
Entrar.
Mikuna wasiman jaikui
Entra al restaurante.
Mikunata q'oiwai
Dme algo que comer.
Soq'oita q'owai, Ujyayta q'owai
Dme algo que beber.
Munani aqata
Quiero chicha..
Unuta, yakuta apamui
Trae agua.
Maskay yanuqta, maskay
wayq'oqta
Busca al cocinero.
Lichita rantimuy, lillita rantimuy
Compra leche.
Aichata mikuy, aichata mijuy
Come carne.
Runtuta vendiykuway
Vndeme huevos.
T'antata munani
Quiero pan.
Sumaq sara
Buen maz.
Uchuta mana munanichu
No quiero aj.
isu kachisapa
Est muy salado.
Sara jank'ata mikuy
Cme cancha.
ANIMALS = ANIMALES
Alg'o, allgu
Perro.
Michi, Misi
Gato.
Uywa animal
Animal domstico.
Atoq
Zorro.
Paku
Alpaca.
Wanak'u
Guanaco.
Qowi
Cuye.
Lima qowi
Conejo.
K'uchi
Chancho, puerco.
Kaballu, Uywa
Caballo.
Asnu
Burro.
Waca
Vaca.
Turu
Toro.
Chita
Oveja.
Kawra
Cabra.
Wic'ua
Vicua.
Luichu
Venado.
Taruka
Ciervo.
Ukumari, ukuku
Oso.
Pisqo, Urpito
Pjaro
Wallpa
Gallina.
Kanka, utulu
Gallo.
Ullasku
Gallinazo.
Wachwa
Ganso.
Urpi
Paloma.
Pichinku
Gorrin.
Kullku
Trtola.
Akakllu
Pjaro carpintero
Sirwarqenti
Picaflor.
Weqru
Loro.
Anka, waman
Gaviln.
Kuntur
Cndor.
Chaqwa, yuktu, yut'u
Perdz.
Tuku
Buho.
Chuseq
Lechusa.
Pakpaka
Mochuelo (Pequea ave
rapaz nocturna)
Chiwaku, chiwillu
Tordo.
Pariwana
Pariguana.
Tullpa
Piki
Fogn.
Pulga.
Cancha
Piojo.
Punku
Usa
Patio.
Ch'uspi
Mosca.
Ch'ete- ch'uspi, qhete ch'uspi
Mosquito.
Allallanka
Lagartija.
Mach'ajwai
Culebra.
Charapa
Tortuga.
Llakato
Caracol.
Akatanga
Escarabajo.
Challwa
Pez.
PARTES DE UNA CASA
Wasi
Casa.
Wasiy
Mi casa.
Wasiyki
Su (o t) casa.
Wasiyoq
El dueo de la casa.
Rumi wasi
Casa de piedra.
T'uro wasi
Casa de barro.
Jaku wasita
Vmos a la casa.
Puerta.
Punkuta wisq'ay
Cierra la puerta.
Toqu
Ventana.
Perk'a
Pared.
Watu
Cordel.
Waska
Soga.
Paqpa
Maguey.
Perk'a t'uiykamun
Se cay la pared.
Rumi
Piedra.
Adobi
Adobe.
Hata
Techo.
Hatan sumaqcha
El techo se ve bien.
Puuna wasi
Dormitorio.
Isp'ana
El bao (para las
necesidades fisiolgicas)
Puuna wasiman jaykuy
Entra al dormitorio.
Samana wasi
Casa de descanso.
Wasita pichay
Barrer la casa.
Yunka wasi
Casa en la selva.
Llakta wasi
Casa de la ciudad.
Inka wasi
Casa del Inka.
Qorpachana wasi
Casa de alojamiento.
Hatun wasi
Casa grande.
Wasicha
Pequea casa.
Wasichakuq
El que construye su casa.
Wasichakuy
Construye tu casa.
Yurak, yula wasi
Casa blanca.
Willka wasi
Templo.
Puuna
Cama.
Kawito
Catre o una cama grande.
Tiana
Silla.
Tianape tiyay
Tome asiento.
Pichana
Escoba.
P'uro pichana
Plumero.
ASUNTOS ESCOLARES
Amaut'a
Maestro.
Yachay wasi
Escuela, colegio,
universidad.
Q'elq'ay
Escribir.
Q'elq'aq
El que escribe.
Yachachiy
Ensear.
Yachay
Aprender.
Yuyay
Recordar.
Q'elq'ay rimak
Leer.
Amautata napaikuni
Saludos al maestro.
Q'elq'ayta munani
Quiero escribir.
Sumaqta yachachiy
Ensea bien.
Apurayman yachay
Aprende rpido.
Yuyay allinta
Acurdate bien.
Idukasyun
Educacin.
Samay p'unchau
Da festivo, feriado.
NOMBRES GEOGRAFICOS
Kalki
Colina.
Uma tukuynin
Cumbre.
Orq'o
Cerro.
Kinrai
Ladera.
NOMBRES QUECHUAS DE
LUGARES
Wayq'o
Quebrada.
Qocha
Lago.
Mayu
Ro.
Chala
Costa.
K'eswa
Valle de la sierra.
Yunka
Valle de la costa.
Jalca
Puna.
Pampa, chakra
Terreno.
Kurp'a
Terrn.
Puna ichu
Paja de la puna.
Collqijirca
Puna de plata.
K'asa
Espacio abierto en una
montaa.
Kalkita rikuni
Veo la colina.
Orq'ota q'away
Mira la colina.
Kinrayta k'awani
Veo la colina.
Wayq'omanta lloqsimuy
Sal de la quebrada.
Chalamanta jamuni
Vengo de la costa.
Tawantinsuyo
Los cuatro suyos o
regiones.
Ayacucho
Rincn de los muertos.
Arequipa
Detrs del volcn.
Julcamarca
Regin de la puna.
Apurimac
El gran hablador.
Sacsaywaman
Gaviln satisfecho o
halcn saciado.
Urubamba
Llanura de serpientes.
Antabamba
Llanura de cobre.
Cajamarca
Regin de rocas.
Piscobamba
Llanura de aves.
Musujllajta
Nuevo pueblo.
Acomayo
Llanura de arena.
Pariamarca
Regin de flamencos.
Cochamarca
Regin de lagunas.
Yurajmayo
Ro Blanco.
Anjasmayo
Ro Azul.
Carhuamayo
Ro amarillo.
Andahuaylas
Regin de cobre.
ADVERBIOS DE LUGAR
ADVERBIOS DE TIEMPO
Kaylla
Cerca.
Karu
aupa
Lejos.
Antes.
Wakpi
aqa
All.
Kayllapi
Aqu.
Ichuq
Izquierda.
Alleq, alliq
Derecha.
Hace un momento.
Manaraq
Todava no.
Uskay
Pronto.
Kunan
Ahora.
Chaypacha
En ese entonces.
Wiawiaymanta
Desde la eternidad.
Qawanta
Sobre.
Ukunta
Por debajo.
Chaupipi
En medio.
Patapi
Encima (sufijo)
Wichay
Arriba.
Hawan
Hacia arriba.
Uray
Abajo.
Uran
Hacia abajo.
Intiq lloqsinan
ADVERBIOS DE CANTIDAD
Aslla, pisi
Poco.
Aschalla
Poquito.
Achja, achka
Mucho.
Ancha
Demasiado.
Nisiu
Mucho.
Llapan
Todos.
Sapallan
El slo.
Juklla , uklla
Uno slo.
Jukkaqnin
Uno de ellos.
Iskayninckic
Nosotros dos.
Mayqennimpas
Cualquiera de ellos.
Pagarin
Maana.
INTERJECCIONES
Mincha
Pasado maana.
Qaynap'unchau
Ayer.
Qaynimpa
Antes de ayer.
Kunan wata
Este ao.
Qayna wata
El ao pasado.
Atatau!
Qu asco!
Ayayau!
Qu dolor!
Ajajay! (Ajau!)
Qu risa!
Ananau!
Qu cansancio!
Alalau!
Qu fro!
Achalau!
Qu bonito!
Aau!, (Aaau!)
Qu rico! Qu
hermoso!
Kausachum!, (waqe!)
Qu viva!
Atakachau!
Qu alegra!
Kusa!
Bueno!
ADIVINANZAS CON
PROYECCIN
ANTROPOMRFICAS
SOBRE LOS ANIMALES:
1 Ahuacca ahuan, yurac
llachapahua, ahuacca ahuan
paipac yurac huasita. Uru
Teje la tejedora con telita blanca,
teje la tejedora su casita blanca.
La araa
2 Phuruyoq, chulluyoq kanman,
chakinpis patataq kanman. Pili
Tiene plumas y gorros y el
piecito para bailar siempre. El
pato
3 Mana zapatuyoq, puka corbata
y kori espuelas. Gallu
Sin zapatos, con corbata roja y
con espuelas de oro. El gallo
4 Shuj warmi mashica yuraq
franila
pachallishca
ashca
ajchata,
ascha
huallcata
aparishpa purin. Chaimi can
chita
Tajyachaqnin waskharta
aysarqan
Wiaychasqa usuy warma
kaymanmi
Unay pacha, unay pacha
Unay pachan phutikuq chinll
aupaqtaqa kanchanta,
pakachun, kanchanta inti
Willka qapariynin
akaymanta
Pisisun willkachasqa
munayman,
Hanaqchan llaqtanchismi
wiayman
Pisisun willkachasqa
munayman
Hanaqchan llaqtanchis
wiayman
Pisisun willkachasqa
munayman
Matinta hoqarin
Hanaqchan llaqtanchis
wiayman.
(ESTROFA)
Llaqta runan unay wata
mat'isqa