Está en la página 1de 298

DICCIONARIO

QUECHUA - ESPAOL - QUECHUA QHESWA - ESPAOL - QHESWA

SIMI TAQE

ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA QHESWA SIMI HAMUT'ANA KURAK SUNTUR

Segunda edicin Cusco, Per, 2005

CONTENIDO
Presen acin Ordenan"a regiona# $% 0!!-200&-C'C()'C $ues ra *a#a+ra Es*eci,icacin de# a#,a+e o -uec.ua Ac#araciones genera#es Ad/er encias so+re e# a#,a+e o 0escri*ciones ,ono#gicas 2ariaciones dia#ec a#es A+re/ia uras Au ores consu# ados 5ie6+ros de #a A5LQ Diccionario quechua - caste ano A CH CHH CH8 9 : :H A > C 0 E ? ) !0 2! &1 &3 ;2 ;4 3; 21; 25! 25& 257 2;2 2;; 2;3 :8 L LL 5 $ P H 9 @ L LL 5 $ 37 45 44 7; !!5 !!; !2& 2;4 230 232 232 231 231 !!5 PH P8 Q QH Q8 ' S O P Q ' S < !&; !10 !15 !51 !57 !;1 !3& !!; !20 !2& !15 245 243 270 < <H <8 U W = !7& 20; 207 2!; 221 21! 21; U 2 = A 272 272 271 271 ! 2 2 2 & & 1 3 3 4 7 !0

Diccionario caste ano - quechua

0a os de# *u+#icador

275

!
Desde el Qosqo, vieja ciudad de Amrica; antiguo centro cultural - poltico - ceremonial y administrativo del Tawantinsuyu y capital de una las culturas ms importantes y trascendentes de la antig edad, testigo de los es!uer"os de la revaloraci#n de nuestra identidad y patrimonio cultural no material nos dirigimos al $er% y al mundo&

BC D

DICCIONARIO

!RESENTACI"N
del .urso de .apacitaci#n en el )dioma Quec*ua, dirigido a docentes de los di!erentes niveles y modalidades del departamento del .usco, con el !in de mejorar la calidad educativa en el m+ito departamental, que durante todo el a?o 722D, se llevar a ca+o teniendo la masiva participaci#n de ms de un millar de pro!esores en el Auditorium de la )nstituci#n 9ducativa 5@riel ,arca6 de Tto& 9l o+jetivo primordial del .urso de .apacitaci#n en el )dioma Quec*ua, es el de !ortalecer el proceso de ense?an"a y aprendi"aje del idioma quec*ua, en los docentes comprometidos con la 9ducaci#n )ntercultural Eiling e, a !n de que impartan sus conocimientos al educando, mediante el uso correcto del idioma de los )n0as, partiendo de la realidad concreta en el m+ito regional& Asimismo, la -eorgani"aci#n de la Direcci#n -egional de 9ducaci#n del .usco -primera que se reali"a a nivel nacional-comprender la adecuaci#n de esta Direcci#n sectorial en un aparato administrativo y pedag#gico que a+arque serios es!uer"os de al!a+eti"aci#n, !ormali"ando y e:tendiendo el es!uer"o de los 5yac*ac*iq6 -pro!esores campesinos- que tengan como meta la creaci#n de mecanismos de al!a+eti"aci#n en !orma +iling e y reducir los ndices de anal!a+etismo conducentes a mejorar las !ormas de comunicaci#n *umana& $or eso, es que el ,o+ierno -egional .usco, con inmensa satis!acci#n y emoci#n cusque?ista *a asumido la la+or de reeditar la o+ra monumental del Diccionario de la Cengua Quec*ua - 9spa?ol Quec*ua, cuya primera edici#n estuvo a cargo de la 'onora+le Bunicipalidad $rovincial del .usco, en la persona de su alcalde, recordado Daniel 9strada $re"; es!uer"o editorial que est a cargo de la Academia Bayor de la Cengua Quec*ua del .usco como peticionante de este nuevo es!uer"o 9sta reedici#n la entregamos a los pro!esores, estudiosos, intelectuales y ciudadanos en general como parte de un gran es!uer"o por *acer realidad proyectos que se e:presen no solo en !ierro y cemento, sino tam+in en la arquitectura *umana, con todas las e:presiones de nuestra cultura ancestral y nuestro acervo e:presado en el -una /imi, an*elando que sigamos avan"ando en la di!usi#n del Quec*ua& .usco, enero del 722D& .arlos -icardo .uaresma /nc*e"
$-9/)D9;T9 -9,)1;AC ,1E)9-;1 -9,)1;AC .@/.1

'oy, en pleno siglo ((), una vieja aspiraci#n revive en el mundo y es la luc*a por la revalori"aci#n de las tradiciones culturales de nuestros pue+los indgenas y dentro de esos legados reci+idos en *erencia de nuestros antepasados, el ,o+ierno -egional .usco desarrolla la digni!icaci#n de la $lanta /agrada de los )n0as, la $lanta de la 'oja de la .oca, con el de+ate y apro+aci#n de la 1rdenan"a -egional 234, promulgada solemnemente en la imponente $la"a 5T%pac Amaru6 del .usco, el 74 de junio del 7228, coincidente con el solsticio de invierno y verdadera !ec*a del lnti -aymi& 9l rescate de lo nuestro, responsa+ilidad emprendida por el ,o+ierno -egional .usco, se e:tiende al m+ito del lenguaje, que es considerado por todos como una de las capacidades e:clusivas del ser *umano, que nos !aculta poder conceptuali"ar y posteriormente comunicarnos con otros seres *umanos& $or eso, emprendimos el rescate de la lengua quec*ua, lengua com%n a los pue+los de Amrica del /ur, desde *oja y $asto en el norte *asta Tucumn, en el sur& $or este compromiso el ,o+ierno -egional .usco, discuti# y apro+# la 1rdenan"a -egional ;< 1' 7223 - ,-.=.-., todava el 3 de noviem+re del 7223, por la cual se declara 5Da del idioma Quec*ua o -una /imi )n0a6 el > de noviem+re de cada a?o, disponindose la o+ligatoriedad de la ense?an"a del )dioma Quec*ua en el nivel inicial, primario, secundaria y 9ducaci#n /uperior no @niversitaria del Departamento del .usco y en aplicaci#n de esa norma regional se *an venido desarrollando la implementaci#n de la ense?an"a del Quec*ua como Area en el .urrculo de 9studios& Dentro de esa lnea, el ,o+ierno -egional en coordinaci#n estrec*a con sus #rganos de lnea, ,erencia -egional de Desarrollo /ocial, la Direcci#n -egional de 9ducaci#n del .usco, suscri+imos un .onvenio para la .apacitaci#n Docente en el )dioma Quec*ua, con la Academia Bayor de la Cengua Quec*ua, para la reali"aci#n

SIMI TAQE

BC D

2
QUECHUA. D"s) ner l% $l">%( r"ed%d de "#)%r("r l% ense&%n7% ? el %)rend"7%@e de l% Len>*% Q*ecA*% R*n% S"#" en ( d s l s n"!eles de Ed*c%c"/n In"c"%l' <r"#%rB%' Sec*nd%rB% ? Ed*c%c"/n S*)er" r N Un"!ers"(%r"%' en es)ec"%l en l%s 7 n%s c n )red #"n%nc"% C*ecA*%D A%$l%n(e del de)%r(%#en( del C*sc .

ORDENANZA REGIONAL N 011-2003-CRC/GRC. El Consejo Regional del Cusco, en uso de las facultades establecidas en la Ley Orgnica de Gobiernos Regionales N 278 7 y su !odificatoria Ley N 27"#2 y el Regla!ento $nterno de Organi%aci&n y 'unciones del Consejo Regional del Cusco (a debatido y a)robado )or unani!idad la Ordenan%a Regional siguiente* PRIMERO.- DECLARAR COMO "DA DEL IDIOMA QUECHUA O RUNASIMI INKA" EL 8 DE NOVIEMBRE DE CADA AO. Declrese el 8 de n !"e#$re de c%d% %& ' en el #$"( del de)%r(%#en( del C*sc ' c # el "DA DEL IDIOMA QUECHUA O RUNASIMI INKA"' en rec n c"#"en( %l +,- %n"!ers%r" de l% .*nd%c"/n de l% ACADEMIA MA0OR DE LA LEN1UA QUECHUA 2QHES3A SIMI HAMU45ANA KURAQ SUN4UR6' re%l"7%d% el 8 de n !"e#$re de 89+:. SEGUNDO.- DE LA OBLI1A4ORIEDAD DE LA ENSEAN;A 0 A<RENDI;A=E DE LA LEN1UA

TERCERO.- DE LA RE1LAMEN4ACIEN DE LA ORDENAN;A RE1IONAL. Enc%r>%r l% re>l%#en(%c"/n del %r("c*l se>*nd de l% )resen(e Orden%n7% Re>" n%l % l% D"recc"/n Re>" n%l de Ed*c%c"/n del C*sc ? % l% Ac%de#"% M%? r de l% Len>*% Q*ecA*% en el (Fr#"n de sesen(% dB%s. CUARTO.- VI1ENCIA DE LA ORDENAN;A RE1IONAL. L% )resen(e Orden%n7% Re>" n%l r">e %l dB% s">*"en(e de s* %)r $%c"/n ) r el C nse@ Re>" n%l del C*sc . C*sc ' : de n !"e#$re del G,,:.

NUESTRA !ALA#RA
Los 6ie6+ros de #a Acade6ia 5aEor de #a Lengua Quec.ua, con *ro,unda e6ocin E en cu6*#i6ien o de nues ras a ri+uciones ins i uciona#es, 6Fs -ue odo, de sus in6anen es e i6*or an es de+eres .is ricos co6o en e re*resen a i/o de #a $acin Quec.ua den ro de# F6+i o a6ericano #a+ora in ensa6en e en su /ida ins i uciona#, in/es igando so+re #as di,eren es ,ace as de #a Cu# ura Andina E *or ende de# 9dio6a Quec.ua, -ue a# decir de# i#us re gegra,o 0rG @a/ier Pu#gar 2ida#H IEs e# 6Fs co6*#e o re*osi orio de #a sa+idurJa a+origen radiciona#, -ue duran e #a K*oca de# i6*erio de# <a.uan insuEu, ##e/ a es a cu# ura a# 6Fs a# o ni/e# de odas #as ci/i#i"aciones de #a 6Fs re6o a an igLedad 6undia#MG $ues ro a,Fn es, 6an ener /i/o E /igen e a nues ro 9dio6a 5a er con e# res*a#do de #as grandes 6asas -uec.ua.a+#an es -ue ac ua#6en e se encuen ran en #os *aJses andinos de Co#o6+ia, Ecuador, Per, >o#i/ia, $or e de Argen ina E C.i#e, inc#uso en #as regiones de #a Eunga se#/F ica de >rasi#N su *roEeccin 6undia# cada /e" 6Fs se a6*#Ja a ra/Ks de #as Acade6ias ?i#ia#es Loca#es, 'egiona#es, $aciona#es E en e# EO ranPeroG ?e#ici a6os E agradece6os a #os AcadK6icos de $6ero de #a AG5GLGQG, -uienes ,ueron #os ar J,ices *ara #a *u+#icacin de# 0iccionario Quec.uaEs*aQo#-Quec.ua, en su *ri6era edicin, con e# aus*icio de *ro,undo cus-ueQis6o -ue #e carac eri" a# 0rG 0anie# Es rada PKre", A#ca#de de #a 5unici*a#idad de# Cusco de ese en oncesG 9gua#6en e eO*resa6os nues ra gra i ud a# SrG Car#os 'icardo Cuares6a SFnc.e", ac ua# Presiden e de# )o+ierno de #a 'egin Cusco, -uiKn de6os rando su iden idad cu# ura# andina, a*oEa #a *resen e 'e*roduccin ,acsi6i#ar de nues ro S959<AQEG La *resen e *u+#icacin se rea#i"a *or acuerdo de #os 5ie6+ros de #a Acade6ia 5aEor de #a Lengua Quec.ua E a *e icin de #os es udiosos de nues ra cu# ura E *o+#acin en genera#, en /is a de .a+erse ago ado #a *ri6era edicinG Pone6os a /ues ra consideracin, es a 'e*roduccin ?acsi6i#ar *ara -ue #as generaciones de# *resen e E ,u uro sigan +e+iendo E cu# i/ando #a a# a sa+idurJa de #a Cu# ura AndinaG

Cusco, dicie6+re 2005


LA CO59S9R$ 0E LA ACA0E59A 5A=O' 0E LA LE$)UA QUECHUA

ES!ECI$ICACI"N DEL AL$A#ETO QUECHUA

&

BC D

DICCIONARIO

A-CH-E-$-H-I-%-&-L-LL-M-N-'-O-!-Q-R-S-T-U-(-Y
I) *OCALES A-E-I-O-U II) CONSONANTES !G Consonan es Sua/esH L-LL-M-N-'-R-S-(-Y 2G Consonan es 2aria+#es o <ri/a#en es 2G!G Consonan es Si6*#esH CH-&-!-Q-T 2G2G Consonan es Es*iradosH CHH-&H-!H-QH-TH 2G&G Consonan es re,or"adas E(o g#o a#i"adasH - Consonan es re,or"adasH CH+-&+-!+-T+ - Consonan e g#o a#i"adaH Q+ &G Consonan es auOi#iares es*iradosH H-SH 1G Consonan es 9n er6edias Es*ecia#esH $-%

ACLARACIONES GENERALES
!G Por acuerdo de# Pri6er Congreso 5U$09AL 0E QUECHUA, E *or ra"ones *edaggicas de 6aEor co6*rensin en #a *o+#acin -uec.ua.a+#an e, #a /oca# U sus i uEe a #a se6i/oca# (G EPe6*#osH AUQA, MAU&+A, YAU, e cG 2G La consonan e = cu6*#e so#a6en e su ,uncin co6o a# E no es una se6i /oca#G EPe6*#oH LLAN&+AY - LLAN&+AYNIY, !URIY- !URIYNIY &G Se usa #a $ en ,or6a es*ecJ,ica so#o a# ,ina# de #a sJ#a+aG EPe6*#oH CH+A$RA, RA$RA, LLI$LLI, SA$SA, e cG En ca6+io #a consonan e es*irada !H, iene /igencia *#ena de#an e de una /oca#G EPe6*#oH !HA(AY, !HUYU, !HEQTUY, (AN!HU, e cG 1G La % es una consonan e in er6edia es*ecia# -ue se usa a# 6edio de #as *a#a+rasG EPe6*#oH U%U, MU%U, MACHU!I%CHU, A%LLAY, e cG 5G Los 6or,e6as YUQ o YOQ, se u i#i"an de acuerdo a #as /ariaciones dia#ec a#esG EPe6*#oH CHUN&A HU&NIYUQ o CHUN&A HU%NIYOQ, UNU&AMAYUQ o UNU&AMAYOQ)

AD*ERTENCIAS SO#RE EL AL$A#ETO


E# sis e6a de gra,Jas o a#,a+e o u i#i"ado en e# *resen e diccionario es e# a*ro+ado en #os Congresos 9ndigenis as 9n era6ericanos Saus*iciados *or #a U$ESCOT ##e/ados a ca+o en Pa cuaro, 5KPico, en !7&7, en e# Qos-o, Per, en !715, E en La Pa", >o#i/ia, en !751N E ra i,icado en e# Pri6er Congreso $aciona# e 9n ernaciona# de Acade6ias de Q.esUa E AE6ara, desarro##ado en e# Qos-o de# !& a# !5 de ,e+rero de !743, au ori"ado E o,icia#i"ado *or e# 5inis erio de Educacin de Per, 6edian e 'eso#ucin 5inis eria# $ro 0;4-43-E0 de# 99 de ,e+rero de !743G E# indicado sis e6a de gra,Jas o a#,a+e o corres*onde a# Q.esUa 96*eria# de# Qos-o, +asado en e# A#,a+e o ?onK ico 9n ernaciona#, con /a#or cien J,ico E Kcnico *ara odas #as #enguas de# 6undo E, *or an o, *ara odos #os idio6as E dia#ec os suda6ericanosG Es i6*or an e in,or6ar -ue e# *roEec o de# a#,a+e o a*ro+ado en e# 999 Congreso 9n era6ericano 9ndigenis a de La Pa" de !751 - donde en sJ se consagr e# sis e6a ,ue e#a+orado *or un e-ui*o de dis inguidos ca edrF icos de #a Uni/ersidad $aciona# San An onio A+ad de# Qos-o, in egrado *or #os 0resG OsUa#do >aca 5endo"a SA*urJ6acT, CKsar 2argas Ca#dern SQos-oT, E,raJn 5oro e >es SAEacuc.oT, @osa,a 'oe# Pineda SAncas.T, Oscar $Qe" de# Prado SQos-oT, AndrKs A#encas re )u iKrre" SQos-oT E 'odo#,o Aa6a##oa LoaE"a SQos-oT, cuEa eO*osicin ,ue ac#a6ada *or odos #os congresis asG Por an o, #a Acade6ia 5aEor es 6uE res*e uosa E consecuen e de #os acuerdos congresa#es a ni/e# naciona# e in ernaciona#G En a# sen ido, .a seguido rea#i"ando di,eren es ra+aPos de in/es igacin -ue ra i,ican #a u i#i"acin de #os &! ,one6as, dis ri+uidos en cinco /oca#es, dos se6i/oca#es E /ein icua ro consonan esG E# 6encionado sis e6a de escri ura, en su in/en ario ,ono#gico, *osee *ues &! ,one6as seg6en ados, 6Fs un signo con/enciona# de g#o a#i"acin a*s ro,o S8T E un signo de as*iracin SHTG Su ordena6ien o a#,a+K ico es e# siguien eH

!G

A, a

!2G LL,

2&G R, r

SIMI TAQE
2G &G 1G 5G ;G 3G 4G 7G !0G !!G CH, ch CHH, chh CH+, ch+ E, e H, h I, i &, &H, -h &H+, -h+ L, !&G !1G !5G !;G !3G !4G !7G 20G 2!G 22G M, . N, n ', / O, o !, ! !H, 0h !+, !+ Q, q QH, qh Q+, q+ 21G 25G 2;G 23G 24G 27G &0G &!G S, s SH, sh T, t TH, th T+, t+ U, u (, 1 Y, 2

BC D

DESCRI!CIONES $ONOL"GICAS
A, a) 2oca# +aPa, cen ra#, neu ra, a+ier a, no redondeadaG Se *ronuncia a& Ocurre en *osicin inicia# de #a sJ#a+a, en re consonan es E en *osicin ,ina# de #a *a#a+raG E@E5PLOS H En *osicin inicia#H ayllu, ,a6i#iaH alqo, *erroN aqo, arenaG En re consonan esN pa?a, derec.aN c*anin, *recioN sipas, 6o"aN pac*a0, cienG En *osicin ,ina#H sinpHa, ren"aN sispa, cercaN pisqa, cincoN munasqa, -ueridoG CH, ch) Consonan e oc#usi/a si6*#e, a,ricada, *a#a a#, sordaG Se *ronuncia c*a en ,or6a sua/eG Ocurre con odas #as /oca#es, en *osicin inicia# de #a sJ#a+a, en *osicin in er/ocF#icaN *ero, nunca en *osicin ,ina# de #a *a#a+raG E@E5PLOS H En *osicin inicia#H c*anin, *recioN c*eqa, /erdadN c*iri, ,rJoN c*oqllo, c.oc#oG En *osicin in er/ocF#icaH wac*ay, *arirN c*ic*u, *reQadaN c**ac*u, andraPosoG CHH, chh) Consonan e oc#usi/a as*irada, *a#a a#, sordaG Se *ronuncia c**a con oda sua/idad, con 6enor i6*u#so -ue #a c*& Ocurre so#a6en e con #as /oca#es A E UG E@E5PLOS H c**ac*u, ra6*osoN c**alla, de *oco *esoN c**ulla, rocJoN c**ulli, ca arroG CH+, ch+) Consonan e oc#usi/a gJo a#i"ada, *a#a a#, sordaG Se *ronuncia c*Ha en ,or6a es a##an eG Ocurre con #as cinco /oca#es, en *osicin inicia# de #a sJ#a+aG E@E5PLOS H c*Haqwa, +u##icioN c*Heqmiy, *er ur+acinN c*Hillu, negro re in oN c*Hoq?i, #egaQaN c*Husaq, /acJoG E, e) 2oca# 6edia, ,uer e, an erior, *a#a a#, 6enos a+ier a -ue #a /oca# AG Se *ronuncia e& Ocurre en *osicin inicia# de #a sJ#a+a, en re consonan es E en *osicin ,ina# de #a *a#a+raG E@E5PLOS H En *osicin inicia#H eqosqa, niQo *re6a uroN eq*ay, escoriacinN enq*ey, ges arG En re consonan esH qeqere, corne aN reqsiy, conocerN pesqo, *FParoG En *osicin ,ina#H *ayaqe, +i#isN amac*aqe, de,ensor o a+ogadoN erqe, niQoG H, h) Consonan e ,rica i/a, *os /e#ar, con inua i/a, sorda E sua/eG Signo de as*iracinG Se *ronuncia *a con un so*#o de aireG Ocurre con #as cinco /oca#es a# inicio de #a *a#a+raG E@E5PLOS H *amuy, /enirN *erqe, niQoN *ina, asJN *oqHo, .6edoN *u0Huc*a, ra nG I, i) 2oca# an ero su*erior, *a#a a#, cerrada, dK+i#, no redondeadaG Se *ronuncia i& Ocurre en *osicin inicia# de #a sJ#a+a, en re consonan es E en *osicin ,ina# de #a *a#a+raG E@E5PLOS H En *osicin inicia#H )n0a, e6*eradorN illapa, raEoN ic**u, *aPaN ima, co6o, -ueG En re consonan esH pillu, coronaN piqpa, de -uienN sipiy, 6a arG En *osicin ,ina#H c*a0i, *ieN qasi, ran-ui#oN sayri, a+acoG &, -) Consonan e oc#usi/a si6*#e, /e#ar, sordaG Corres*onde a #a c cas e##ana en #a *a#a+ra casa& Se *ronuncia 0a E s#o se u i#i"a con #as /oca#es A, 9, UG Ocurre en *osicin inicia#, en re /oca#esG E@E5PLOS H En *osicin inicia#H 0ac*i, sa#N 0uru, gusanoN 0iru, dien eG En re /oca#esH c*a0a, *uen eN c*Hi0i,

Su c#asi,icacin ,ono#gica, a su /e", es #a siguien eH 3) *OCALES 456 A tas7 an erior, IN *os erior, UG Me8ias7 an erior, EN *os erior, OG #a9a7 cen ra#, AG :) $ONEMAS CONSONANTICOS S2;T a) Oc usi;as 2 a<rica8as si.0 es S5TH #a+ia#, !N *a#a a# E a,ricada, CHN a#/eo#ar, TN /e#ar, &N *os /e#ar, QG =) Oc usi;as as0ira8as S5TH #a+ia#, !HN *a#a a#, CHHN /e#ar, &HN a#/eo#ar, THN *os /e#ar, QHG c) Oc usi;as > ota i?a8as o re<or?a8as S5TH #a+ia#, !+N *a#a a#, CH+N a#/eo#ar, TN /e#ar, &+N *os /e#ar, Q+G 8) $ricati;as S2TH a#/eo#ar, SN *a#a a#, SHN g#o a#, HG e) Natera es S2TH a#/eo#ar, LN *a#a a#, LLG <) Nasa es S&TH #a+ia#, MN a#/eo#ar o /e#ar, NN *a#a a#, 'G >) *i=rante si.0 e S!TH a#/eo#ar, RG GRA$EMAS A%ENAS 7 #, C, D, G, RR, *, @, A) La u i#i"acin de #as cinco /oca#es .a sido ,unda6en ada *or #a do+#e riangu#acin /ocF#ica de# acadK6ico Ar6ando CFceres Aragn, E #a de# in/en ario ,ono#gico de #os &! ,one6as seg6en ados, un signo de as*iracin H F*aG E e# signo con/enciona# a*s ro,o S8T, de# Quec.ua 96*eria#, *or e# acadK6ico Hu6+er o Co/arru+ias Ca6*anaG

5
*e#igroN c*u0u, so6+reroG &H, -h) Consonan e oc#usi/a as*irada, /e#ar, sordaG Se *ronuncia 0*ay se e6*#ea con #as /oca#es A, 9, UG Ocurre en *osicin inicia# de #a sJ#a+aG E@E5PLOS G A# co6ien"o de #a sJ#a+aH 0*asay, eru* arN 0*i0i, sa6aN 0*utu, .e#ado, ,rJoG &+, -+) Consonan e oc#usi/a g#o a,J"ada, /e#ar, sordaG Se *ronuncia 0Hay se e6*#ea con #as /oca#es A, 9, UG Ocurre en *osicin inicia# de #a sJ#a+aG E@E5PLOS H 0a0i, 6en nN 0Hiri, .eridaN 0Huc*u, rincnG

BC D
E@E5PLOS G

DICCIONARIO
En *osicin inicia#H oq*e, grisN oqa, u+Krcu#o du#ceN orqo, 6ac.o, cerroG En re consonan esH qonc*o, +orraN onqoy, en,er6edadN soqos, carri"oN qoqaw, ,ia6+reG En *osicin ,ina#H q*asqo, *ec.oN alqo, *erroN aqo, arenaN osq*ollo, arisco, ,e#inoG

L, 3) Consonan e oc#usi/a #a era#, a#/eo#ar, sonoraG Se *ronuncia la, *arecida a #a cas e##ana en #a *a#a+ra lata& Ocurre en odas #as *osiciones con #as cinco /oca#es, eOce* o a# ,ina# de #a *a#a+raG E@E5PLOS G A# inicio de *a#a+raH lac*iwa, 6ie# de a+ePaN lerqo, +i"coN liwi, ar6a de guerraN lonqHo, gordoN lulu, cariciaG En re /oca#esH qHala, desnudoN qHelete, encordioN lirpu, es*ePoN loqso, ca#/oN luyc*u, cier/oG En re /oca# E consonan eH salqa, sa#/aPeN qHolma, engaQoN qolqe& dineroN qelqa, #e ra, escri uraG LL, II) Consonan e oc#usi/a #a era#, *a#a a#, sonoraG Se *ronuncia lla E se e6*#ea con #as cinco /oca#esG Ocurre en odas #as *osicionesG E@E5PLOS G En *osicin inicia#H llamiy, ocar, *a#*arN lleq, ##eno de *usN llimpHa, ##enoN lloqHe, i"-uierdoN llulla, 6en iraG 0e#an e de /oca#H wallpa, ga##inaN qollpa, sa#i reN c*allway, *escarG A# ,ina# de *a#a+raH sullull, cer e"a, /erdadN c*Hunc*ull, in es inoG M, .) Consonan e oc#usi/a nasa#, +i#a+ia#, sonoraG Se *ronuncia ma co6o en cas e##anoG Ocurre en odas #as *osiciones, eOce* o a# ,ina# de #a *a#a+raG E@E5PLOS G En *osicin inicia#H ma0i& 6anoN melqHoti, es,agoN miyu, /enenoN moqo, rodi##aN munay, -uererG En re /oca#esH samay, descansarN *amuy, /enirN qoqmay, *uParN *amutHa, *ensa6ien oG N, n) Consonan e oc#usi/a nasa#, a#/eo#ar, sonoraG Se *ronuncia na, co6o en cas e##ano en #a *a#a+ra mano& Se e6*#ea con #as cinco /oca#esG Ocurre en *osicin inicia#, en re /oca#es E a# ,ina# de #a *a#a+raG E@E5PLOS G En *osicin inicia#H napay0uy, sa#udarN neq, .acia un #ugarN nina, ,uegoN moqo, nudoN nuna, a#6aG En re /oca#esH nanay, do#erN 0unan, a.oraG A# ,ina# de #a *a#a+raH waman, ga/i#FnN qanwan, con igoN ma0iwan, con #a 6anoG La consonan e $ ree6*#a"a a #a consonan e 5, de#an e de #a P E #a se6i/oca# =G E@E5PLOSH *a6*aH panpa, sue#o o *isoN -a6UanH qanwan, con igoG N, /) Consonan e oc#usi/a nasa#, *a#a a#, sonoraG Se *ronuncia ?a& Se e6*#ea con #as cinco /oca#esG Ocurre en odas #as *osiciones, eOce* o a# ,ina# de #a *a#a+raG E@E5PLOS G En *osicin inicia# de #a sJ#a+aH ?atHi, /JsceraN ?eqwin, 6Kdu#a es*ina#N ?irayc*ay, dis incinN ?oqa, EoN ?u0?u, #ec.e, nKc arG En re /oca#esH ?a?a, .er6ana de e##aN ?a?i, ran-ui#oN ?a?u, de#gadoG O, o) 2oca# ,uer e 6edia, *os erior, redondeadaG Se *ronuncia o, igua# a# de# cas e##anoG Ocurre en *osicin inicia#, en re consonan es E *osicin ,ina# de #a *a#a+raG

!, 0) Consonan e oc#usi/a si6*#e, +i#a+ia#, sordaG Se *ronuncia pa, co6o en #a *a#a+ra cas e##ana pan& Ocurre con #as cinco /oca#es, a# inicio de #a sJ#a+a, E en re /oca#esG $o se e6*#ea a# ,ina# de #a *a#a+raG E@E5PLOS G En *osicin inicia#H $ara, ##u/iaN perqa, *aredN pisi, *ocoN poqoy, 6adurarN pu0a, roPoG En re /oca#esH qHapay, *er,u6arN qHapiy, es ruParN pallapa0uy, recoger des*erdiciosG !H, 0h) Consonan e oc#usi/a as*irada, +i#a+ia#, sordaG Se *ronuncia p*a Ocurre en *osicin inicia# de #a sJ#a+aG Se e6*#ea con #as /oca#es A, 9, O, UG E@E5PLOS G En *osicin inicia#H p*as0i, oreadoN p*i?a, enoPadoN p*osoqo, es*u6aN p*uti, *ena, ris e"aGE# ,one6a p* a# ,ina# de #a *ri6era sJ#a+a se *ronuncia co6o #a cas e##anaG E@E5PLOH sap*sa, ra*osoN *ap*tHa, un *uQadoN q*ap*ra& cosa ,rFgi#N llip*lli, +ri##o ca6+ian eG !+, 0+) Consonan e oc#usi/a g#o a#i"ada o re,or"ada, +i#a+ia#, sordaG Se *ronuncia pHa Pun ando #os dos #a+ios o a#6en e E so# ando e# aire con /io#enciaG Se e6*#ea con #as cinco /oca#es E ocurre a# inicio de #a sJ#a+aG E@E5PLOS H pHac*a, ro*aN pHenqay, /ergLen"aN pHitay, sa# ar, +rincarN pHosqo, a6argo, FcidoN pHunc*ay, dJaG Q, q) Consonan e oc#usi/a si6*#e, *os /e#arG Se *ronuncia qa, con #a +oca co6*#e a6en e a+ier a, ##e/ando e# *os dorso de #a #engua en con ac o con e# /e#o de# *a#adar o #a /u#aG Ocurre en odas #as *osicionesG Se e6*#ea so#a6en e con #as /oca#es A, E, OG E@E5PLOS G En *osicin inicia#H qallu, #enguaN qec*uy -ui arN qoc*a, #agunaG Con #as *ar Jcu#asH a-, e-, o-, con 6argen *os nuc#earH paqpa0a, #ec.u"a, +u.oN peqpa, de -uienN p*oqc*iy, re/a#sarG A# ,ina# de #a *a#a+raH rimaq, .a+#adorN qeqereq, ocador de corne aN samiyoq, con ,e#icidadG QH, qh) Consonan e oc#usi/a as*irada, *os /e#ar, sordaG Se *ronuncia q*a, con 6aEor ,riccin de #a g#o is E #as cuerdas /oca#esG Se e6*#ea con #as /oca#es A, E, OG Ocurre en *osicin inicia# de #a sJ#a+aG E@E5PLOS, q*away, 6irarN q*elle, sucioN q*o?a, 6ocoG Q+, q+) Consonan e oc#usi/a g#o a#i"ada, *os /e#ar, sordaG Se *ronuncia qHa, con 6aEor ,uer"a a #a a# ura de #a g#o isG Se e6*#ea con #as res /oca#es A, EG O, E a# *rinci*io de #a sJ#a+aG E@E5PLOS, qHata, ur+ioN qHec*u, ciF icaN qHomer, /erdeG R, r) Consonan e oc#usi/a /i+ran e, a#/eo#ar, con inua i/a, sonoraG Se *ronuncia ra, en ,or6a 6uE sua/e co6o en #a *a#a+ra cas e##ana para& Ocurre en odas #as *osiciones E se e6*#ea con as cinco /oca#esG E@E5PLOS G En *osicin inicia#H raymi, ,ies aN reqsiy, conocerN rimay, .a+#arH roqtHo, sordo co6*#e oN rup*a, ca#ien eG En re /oca#esH 0uraq, e# 6aEorN miraq, *ro#J,eroN sara, 6aJ"G A# ,ina# de #a *a#a+raH tonqor,

SIMI TAQE
#aringeN pawqar, *o#Jcro6oN yawar, sangreG

BC D

;
a#/eo#ar, sordaG Se *ronuncia tHa, a# ni/e# de #a g#o is o /u#aG Ocurre con #as cinco /oca#es, en *osicin inicia# de #a *a#a+raG E@E5PLOS H tHaqa, se*aracinN tHeqriy, .er/ir e# acei eN tHeqe, /es ido a*re adoN tHi0a, ,#orN tHoqo, aguPeroN tHuru, +arroG

S, s) Consonan e oc#usi/a ,rica i/a, a#/eo#ar, si+i#an e, sordaG Se *ronuncia sa, co6o en #a *a#a+ra cas e##ana sa+io& Ocurre con #as cinco /oca#es, en *osicin inicia# de #a sJ#a+a, en re /oca# E consonan e E a# ,ina# de #a *a#a+raG E@E5PLOS H En *osicin inicia#H saqey, deParN senqa, nari"N simi, +ocaN sonqo, cora"nN suwa, #adrnG En re /oca#esH tusuy, +ai#arN sisi, .or6igaN wasa, es*a#daG En re /oca# E consonan eH aswan, 6FsN mus0*iy, o#erN musp*ay, de#irarG A# ,ina# de #a *a#a+raH sipas, 6o"aN a?as, "orrinoN qanc*is, sie eG SH, sh) Consonan e ,rica i/a, *a#a a#, si+i#an e, sordaG Se *ronuncia s*a, con #a *ar e an erior de #a #engua, co#ocada *rOi6a, a #a +/eda *a#a a#G Ocurre en odas #as *osiciones, eOce* o a# ,ina# de #a *a#a+raG ?recuen e6en e se encuen ra e# su,iPo s*a a# 6edio de #a *a#a+raG E@E5PLOS H En *osicin inicia#H s*allu, des ro"oN s*anqa, grano #igera6en e 6o#idoN s*aru, ,#ecaduraN s*arpa, cascara granu#adoG 9n er6edia, des*uKs de /oca#, indica *rogresinH 0as*an, es F .a+iendoN puris*an, es F ca6inandoN rimas*an, es F .a+#andoN mi0*us*an, es F co6iendoN waqas*an, es F ##orandoG T, t) Consonan e oc#usi/a si6*#e, a#/eo#ar, sordaG Se *ronuncia ta, co6o en #a *a#a+ra cas e##ana tapa& Ocurre en odas #as *osiciones, eOce* o a# ,ina# de #a *a#a+raG Se e6*#ea con #as cinco /oca#esG E@E5PLOS H En *osicin inicia#H ta0iy, can arN teqnin, caderaN tin0uy, encon rarseN toqllay, acec.arN tullu, .uesoG En re /oca#esH tata, curaN mate, +e+ida de .ier+aN tuta, noc.eN pitu, ,#au a incaicaG TH, th) Consonan e oc#usi/a as*irada, a#/eo#ar, sordaG Se *ronuncia t*a, en ,or6a sua/eG Se e6*#ea con #as cinco /oca#esG Ocurre en *osicin inicia# de #a sJ#a+a, E en re /oca#esN nunca a# ,ina# de #a *a#a+raG E@E5PLOS H En *osicin inicia#H t*anpi, a urdidoN t*eqtiy, ,reJrN t*inti, risa a.ogada, t*oqay, escu*irN t*uta, *o#i##aG T+, t+) Consonan e oc#usi/a g#o a#i"ada o re,or"ada,

U, u) 2oca# *os erior, /e#ar, a# a E redondeadaG Se *ronuncia u, co6o #a cas e##ana, con cier a di,erencia en e# ono E ri 6oG Se e6*#ea en *osicin inicia# de #a sJ#a+a, en re consonan es E ,ina# de #a *a#a+raG E@E5PLOS H En *osicin inicia#H uma, ca+e"aN urpi, *a#o6aN uya, caraN urmay, caerG En re consonan esH pusaq, oc.oN suti, no6+reN supay, dia+#oN pun0u, *uer aG En *osicin ,ina# de *a#a+raH *a0u, /a6osN 0iru, dien eN *ama0Hu, garra*a aG La U no de+e e6*#earse con #as consonan es *os /e#ares, *or-ue es /oca# dK+i#N en ca6+io, con ,one6as oc#usi/osH CH, CH8, :, :H, :8G E@E5PLOSH Con CHH c*uri, .iPoN c*upa, co#aG Con CH8H c*Hupa, *an o-rri##aN c*Hupu, ,orncu#oG Con :H 0utay, 6o#erN 0uru, gusanoG Con :HH 0*uc*i, cerdoN 0*utu, ,rJoG Con :8H 0Huc*i, di#igen eH 0Huc*u, rincnG (, 1) Consonan eG Se *ronuncia wa en ,or6a sua/e E #argaG Ocurre en odas #as *osiciones con #as cinco /oca#esG E@E5PLOS H A# inicio de sJ#a+a, co6o consonan eH wasa, es*a#daN weqe, #Fgri6aN wira, se+oG En re /oca#esH wawa, cria uraN *awa, ,ueraN niwa, *#an a .er+FceaG A# ,ina# de *a#a+raH 0Hiraw, cunaN pHunc*ay, de dJaG Se u i#i"a *ara ree6*#a"ara #as *ar Jcu#as .ua, .ue E .ui, con -ue a#gunas *a#a+ras -uec.uas es Fn incorrec a6en e escri asG E@E5PLOSH .ua aH wata, aQoN .ue-eH weqe, #Fgri6aN .ui##u##uH willullu, .uKr,anoG Y, 2) Consonan eG Se *ronuncia ya, E corres*onde a #a /oca# i #a inaG Ocurre en odas #as *osicionesG E@E5PLOS H A# inicio de sJ#a+a, co6o consonan eH vana, negroN yoqo, es ru*oG En re /oca#esH aya, cadF/erN yaya, *adreN yuyu, na+oG A# ,ina# de *a#a+raH yuriy, nacerN waylluy, -uererN p*away& correrN suway, ro+arG

BC D

DICCIONARIO
Per Qos-o Per HuFnuco Per Huanca/e#ica Per @unJn Per Puno Per San 5ar JnG

*ARIACIONES DIALECTALES
En #as /ariaciones dia#ec a#es se .an considerado #os corres*ondien es a #os *aJses de# Frea andina S;T E #as regiones #ingLJs icas *eruanas S!&TG PAVSES 0EL W'EA A$09$A !G ArgG 2G >o#G &G Co#G 1G C.i#G 5G EcG ;G PeG !G 2G &G 1G 5G ;G 3G PeGAncG PeGA*uG PeGA6aG PeGAre-G PeGAEaG PeGCaPG PeGLaLi+G Argen ina >o#i/ia Co#o6+ia C.i#e Ecuador Per Per Ancas. Per A*urJ6ac Per A6a"onas Per Are-ui*a Per AEacuc.o Per CaPa6arca Per La Li+er ad 4G PeGQosG 7G PeGHuancG !0G PeGHuan/G !!G PeG@unG !2G PeGPunG !&G PeGSG5arG

AsJ co6o en e# Per se .an ca a#ogado !& regiones #ingLJs icas, en igua# ,or6a eOis en /ariaciones dia#ec a#es en cada uno de #os *aJses de# Frea andina *resen ados, -ue son #as siguien esH !G Argen inaH 2G >o#i/iaH &G Co#o6+iaH 1G C.i#eH 5G EcuadorH San iago de# Es ero, Ca a6arca E @uPuEG La Pa" SC.arasaniT, Coc.a+a6+a, Oruro E Sucre - Po osJG Pu u6aEo, Cauca E Cundina6arcaG Arica E An o,agas aG 96+a+ura, Co o*aOi, C.i6+ora"oG A"uaE E LoPaG

'E)9O$ES L9$)XVS<9CAS PE'UA$AS

A#RE*IATURAS
Acus G adPG Ad6G ad/G AgriG Agri6G A#+aG a#,a+G a#i6G Ana G an nG An ro*G A*icG a*cG Ar-G Ar-ueo#G Ar G As ro#G As ronG +i+#iogrG >io#G >o G >ro6G ca#endG Car*G Cas G CerF6G CerF6G9nYG CirG C#i6G co6erG Co6uG conPG Crono#G CunicG Acs ica adPe i/o Ad6inis racin ad/er+io Agricu# ura Agri6ensura A#+ani##erJa a#,a+e o a#i6en acin Ana o6Ja an ni6o An ro*o#ogJa A*icu# ura a*co*e Ar-ui ec ura Ar-ueo#ogJa Ar e As ro#ogJa As rono6Ja +i+#iogra,Ja >io#ogJa >o Fnica >ro6a o#ogJa ca#endario Car*in erJa Cas e##ano CerF6ica cerF6ica inYa CirugJa C#i6a o#ogJa co6ercio Co6unicacin conPuncin Crono#ogJa Cunicu# ura de*G 0ereG di6inu G dis G ePe6G EconG Eco#G2egG EducG En o6G Escu#G e i6G E nogrG E no.is G ,G ,a6G ,igdoG ?i#o#G ?i#osG ?i#osG9nYaG ?i ogeogG ?JsG ?isio#G ?onG ?o#YG genG )enea#G )eogG )eogG9nYG )eo#G )eo6G )ineco#G )ra6G HigG His G His G$a G de*ar a6en o 0erec.o di6inu i/o dis ri o ePe6*#o Econo6Ja Eco#ogJa 2ege a# Educacin En o6o#ogJa Escu# ura e i6o#ogJa E nogra,Ja E no.is oria ,e6enino ,a6i#iar ,igurado ?i#o#ogJa ?i#oso,Ja ?i#oso,Ja 9nYa ?i ogeogra,Ja ?Jsica ?isio#ogJa ?onK ica ?o#Y#ore gKnero )enea#ogJa )eogra,Ja )eogra,Ja 9nYa )eo#ogJa )eo6e rJa )ineco#ogJa )ra6F ica Higiene His oria His oria $a ura# His o#G i6*erG 9ndu6G in,Jni G 9ngenG in erPG in errogG @oEG @urisG LingG Li G Li G9nYG #ocG #ocGad/G LgG 6G 5arG 5a G 5ecG 5edG 5edG?o#YG 6edidG 5e a#G 5e eorG 5i#G 5inG 5inerG 5i G 5orG 5sG nega G neo#G n6G n6GcardG n6GordG His o#ogJa i6*era i/o 9ndu6en aria in,ini i/o ingenierJa in erPeccin in erroga i/o @oEerJa @uris*rudencia LingLJs ica Li era ura Li era ura 9nYa #ocucin #ocucin ad/er+ia# Lgica 6ascu#ino 5arina 5a e6F ica 5ecFnica 5edicina 5edicina ?o#Y#rica 6edida 5e a#urgia 5e eoro#ogJa 5i#icia 5inerJa 5inera#ogJa 5i o#ogJa 5ora# 5sica nega i/o neo#ogis6o n6ero nu6eracin cardina# nu6eracin ordina#

SIMI TAQE
O+s G ono6a G Or,e+G Or,e+G9nYG Pa#eon G *arnG Pa G PedagG *#G Po#J G *or eO G *re,G O+s e ricia ono6a o*eEa Or,e+rerJa Or,e+rerJa 9nYa Pa#eon o#ogJa *arni6o Pa o#ogJa PedagogJa *#ura# Po#J ica *or eO ensin *re,iPo Pre.is G *re*G *ronG *ro/G PsicG QuJ6G 'e#igG 'e#oPG sG SG sinnG singG

BC D Pre.is oria *re*osicin *rono6+re *ro/incia Psico#ogJa QuJ6ica 'e#igin 'e#oPerJa sus an i/o Sig#o sinni6o singu#ar Socio#G su,G ePG <eo#G <in G <o*ogrG <o*nG /G 2e erG Aoo#G Aoo G Socio#ogJa su,iPo ePido <eo#ogJa <in orerJa <o*ogra,Ja <o*oni6ia /er+o 2e erinaria Aoo#ogJa Aoo ecnia

AUTORES CONSULTADOS
AG de #a CG An onio de #a Ca#anc.a, .r#nica Borali"ada AG'G An onio 'icardo, 9l Arte de la Cengua ,eneral AGCG)G An onio Cusi.ua6an )G, Diccionario Quec*ua, SQosGT AGAG)G AndrKs A#encas re )G, .#mo aprender Quec*ua AG2GEG A+ra.a6 2a#encia EG, 1r!e+rera )n0a >GLG >o#es#ao LeUin, )nsurrecci#n de Tupac Amaru CG'G5G C#e6en e 'G 5arY.a6, Diccionario Quec*ua CG)G5G CKsar )uardia 5aEorga, Diccionario Iec*wa, SAEaGT CGSG'G C#odoa#do So o 'G, Diccionario Quec*ua, SAEaGT CGCHGQG Car6e#o C.a*arro QG, Jonologa y Ce:ic#n, SA6aGT 0G de SG<G 0o6ingo de San o <o6Fs, Ce:ic#n y Koca+ulario 0G<G'G 0iego <orres 'u+io, Arte de la Cengua Quic*ua 0G)GHG 0iego )on"F#e" Ho#guJn, Koca+ulario de la Cengua ,eneral 0GAG>G 0o6ingo AG >ra/o, Diccionario Quic*ua /antiague?o, SArgGT 0GCG E HGCG 0a/id Coo6+s - Heide Car#son, Diccionario y ,ramtica Quec*uas, SSG5arGT EG E $GHG Es e+an E $ancE Horns+erger, Diccionario Triling e, SQosGT ?G)GPG de AG ?e#i*e )ua6an Po6a de AEa#a, ;ueva .r#nica y Euen ,o+ierno ?GPGSG ?e#i*e Pa" So#dFn, Diccionario ,eogr!ico ?GLGHG) ?or una o LG Herrera )ar6endia, Jlora del Departamento de .usco ?G5G5G ?e#i*e 5arJn 5oreno, Eiotipos, Jormaciones y Asociaciones Kegetales ?GQGCG ?K#iO Quesada Cas i##o, Diccionario Quec*ua, SCaPGT @G?G<G @G ?use <u+i, Banual de Loologa )PG E AGCHG )arE ParYer E A6ancio C.F/e", Diccionario y ,ramtica Quec*ua, SAncG, HuaEGT )GLG>G )er/asio Luna >G, $lantas Bedicinales, SQosGT )<G?G )#auco <orres ?G, Diccionario Iic*ua, FEcGT HG5G Honorio 5ossi, Diccionario Quic*ua, S>o#GT HGUG Herrero - Urios e, Diccionario Quec*ua, S>o#GT HGCGCG Hu6+er o Co/arru+ias CG, Quec*ua Bdico, SQosGT 9G) de #a 2G 9nca )arci#aso de #a 2ega, .omentarios -eales de los )ncas 9G$GEG 9ns i u o $aciona# de Es adJs ica, .enso ;acional del $er% 4M>4 @GLGOG5G @osK Luis Ori.ue#a 5F#aga, $ala+ras quec*uas de Arequipa @G>G?G @osK >enigno ?ar,Fn, .lave de la Cengua Quec*ua, SQosGT @GLGPG @orge Lira Prie o, Diccionario I0ec*uwa 9spa?ol, SQosGT @GAG$G de# PG @osK AG $uQe" de# Prado, ,ramtica )n0ana, SQosGT @G?G$G @osK ?ernande" $oda#, ,ramtica Quec*ua, SQosGT @GLG @ess Lara, Diccionario Quec*ua, S>o#GT @GAG de# >G @osK AG de# >us o 0G, 'istoria $re-)nca e )nca @GAG5GAG @uan An onio 5anEa AG, 'a+lando Quec*ua, SQosGT LGCG)G Luis Cordero Cres*o, Diccionario Quec*ua, SEcGT LGEG2G Luis EG 2a#cFrce#, 'istoria del $er% Antiguo LGAGPG Luis AG Pardo, 9l )mperio de Kilca+am+a LGSG E PG5G Louisa S arY - Pie er 5uEsYen, Diccionario 9spa?ol Quec*ua, SEcGT 5G@G de #a EG 5arcos @i6Kne" de #a Es*ada, -elaciones de Antig edades $eruanas PGSG5G 5ariano ?e#i*e Pa" So#dFn, Diccionario 'ist#rico, ,eogr!ico y 9stadstico 5G de EG 5igue# de Es e e, -elaciones de la .onquista del $er% 5GEG de 'G 5ariano EG de 'i/ero, Antig edades $eruanas 5G de 5G 5ar Jn de 5urua

BC D

DICCIONARIO

5GEG)G 5aO Es*ino"a )a#ar"a, Toponimias Quec*uas $er% 5G' E $GWG 5arine## ParY - $ancE We+er, Diccionario y ,ramtica, Quec*ua, SSG 5arGT OG>G E 5G>G Oscar >#anco - 5argo >eEersdor,,, Agricultura Andina PGPG Pedro Pi"arro, -elaci#n del Descu+rimiento de la .onquista de $er% PGCG de LG Pedro Cie"a de Len, .r#nica del $er% PGSG de CG Pedro Sar6ien o de )a6+oa, 'istoria de los )ncas PGCGPG Pedro C#e6en e Perrou, Diccionario Iec*wa, SAEaGT 'GPG 'icardo Pa#6a, Tradiciones $eruanas 'GCGP 'odo#,o Cerrn ', Diccionario Quec*ua, S@unGT 'GHG5G 'o6Fn HernFnde" 5G, $recursor y -e+elde Tupac Amaru 'GAGLGEG 'ea# Acade6ia de #a Lengua Es*aQo#a, Diccionario de la Cengua 9spa?ola SGEGAG de 5G San iago EG An ne" de 5aEo#o 'G, ;utrici#n en el $er% $recolom+ino SGAGCG San iago Agur o Ca#/o, Tra"a @r+ana de la .iudad )n0a SG2GOG Segundo 2i##asan e Or i", /erie $aucartam+o ) y )) WG de# CG Wences#ao de# Car*io, Tupac Amaru

ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA QHESWA SIMI HAMUT'ANA KURAQ SUNTUR


3) MIEM#ROS DEL DIRECTORIO
+RE,$-EN.E* 1$CE2+RE,$-EN.E* ,ECRE.5R$5 GENER5L* -$R/ -E ECONO375* -$R/ -E 8$8L$O.EC5* Lic/ Corsino Guti0rre% Gu%!n +rof/ 3art4n 3anya 5!bur +rof/ 6uana E!)eratir% Rodr4gue% .orres +rof/ Cir4aco 1argas ,nc(e%/ +rof/ 9igidia .orres Escalante

:) MIEM#ROS DEL CONSE%O ACADBMICO


-$R/ -E $N1E,.$G5C$:N* -$R/ -E EN,E<5N;5= GR53/* -$R/ -E -$CC$ON5R$O* -$R/ -E -$'/ = +>8L$C5C$:N* -$R/ -E +RO=EC/ ,OC$5L* -$R/ -E C>L.>R5 5N-$N5* 5,E,OR GENER5L* 5,E,OR 5C5-B3$CO* +rof/ -ora Elena Guti0rre% ;a!brano +rof/ Celia Ord&ne% ,nc(e% +rof/ 'ernando 9er!o%a Guti0rre% +dsta/ 6orge 1alen%uela Ri?era Lic/ E!eteria >@a)illco Roca +rof/ RaAl ,abino -urand +ati@o -r/ 6u?enal +ac(eco 'arfn Econ/ Leandro 5/ 9erencia 'ernnde% C#/ +rof/ Efraln 'arfan 8arrios CC/ +rof/ 5r!ando 8ecerra Ce?allos C2/ ,ra/ Car!en 1i%carrafano CD/ -r/ 6u?enal +ac(eco 'arfan CE/ +dsta/ 5ntenor 1argas EsGui?el CF/ Lic/ 8ernardo 8ra?o 1illafuerte C / R/+ 6uan 5ndr0s Ra!4re% Escalante C7/ +rof/ 3art4n 3anya 5!bur/

C) MIEM#ROS EMBRITOS

C/ +rof/ +aulino Cand4a ,errano 2/ +rof/ 9u!berto Conc(a 'lore% D/ -r/ 6ulio 3iranda 8ernal E/ +rof/ Ricardo Castro +into F/ +rof/ -o!ingo -?ila +e%Aa / Lic/ 6ulio +alo!ino -4a% 7/ C)c/ 5r!ando Cceres 5rag&n 8/ +rof/ 5r!ando 1alen%uela Lo?&n "/ +rof/ Li%ardo +0re% 5ran4bar

MIEM#ROS ACADBMICOS DE NDMERO


C/ 3gt/ 8ernab0 Crdena Cue?a 2/ +rof/ Celia Ord&@e% ,nc(e% D/ +rof/ 'rancisco Nina Es)ino%a E/ Econ/ Leandro 5l?ino 9erencia 'ernnde% F/ ,ra/ 6uana 6ulia -elgado .arifa / Lic/ Corsino Guti0rre% Gu%!n 7/ ,ra/ 9igidia .orres Escalante 8/ +rof/ Ciriaco 1argas ,nc(e% "/ ,r/ 'eli)e 6esAs Garc4a .a)ia C#/ ,ra/ 'rancisca .e&fila 1argas ,alcedo CC/ Lic/ E!eteria >@a)illco Roca C2/ +rof/ -ora Elena $sela Guti0rre% ;a!brano CD/ +rof/ 'ernando 9er!o%a Guti0rre% CE/ +rof/ -ora >sca!ayta 9ua!an CF/ Lic/ 6os0 ,il?estre .ito C / +rof/ Eduardo Loai%a ,il?a C7/ +rof/ 6ulia ;a)ana +once C8/ 5bog/ 6uan $nca Roca 9ua!an

SIMI TAQE

BC D

!0

QUECHUA - ES!A'OL QHESWA - ESPAOL

A
A, a) al!a+& Pri6era #e ra o gra,Ja E *ri6era /oca# de# a#,a+e o runasimi o q*eswa S-uec.uaTG 2oca# neu ra, a+ier a, cen ra#, no redondeadaG Se *ronuncia en #a *ar e +aPa cen ra# de# riFngu#o de He##UagG aE in erPG 9ndica ad6iracin, eOc#a6acinH Zo.[, Za.[ E@E5H a*N Qosqo *atun llaqta napay0uy0in, Zo.[ Qos-o, )ran Ciudad, e sa#udoG aaE in erPG ZO.[, Za.[ ArcaJs6o de aN \\ ArgO ?uera, a,ueraG achacha) sG @ugue eG S9$R$H *uY##anaG $e&AyaO AncO .ajO *uP##anaG ArgO ac.a#a, ac.oc.aG EolO *uY##ana, *.uY##anaG \\ 2es ido #uPosoG achacha F1E in erPG P/erN PQu pro+lemaN PQu sucederN S9$R$H ac.ac.a##FU, ac.ac.FE, ac.ac.a##FEG achacha F2E in erPG 2G ACHACHALWW G achacha F1E in erPG 2G ACHACHALWW G achachF2E in erPG 2G ACHACHALWW G achachF1E in erPG PQu compromisoN PQu grata sorpresaN PQu miedoN PQu apuroN ArgO ac.ac.iEG Achachi) sG 'ist& Her6ano de# 9nYa <.u*a- =u*anYiG Ca*i ane #as ro*as en #a con-uis a de# Qo##asuEuG achachi a) sG -elig& A*ac.e aG \\ 9cO 2eneracin de #os acciden es geogrF,icos, considerados co6o #ugares sagradosG S9$R$H a*ac.i aG acha-aE in erPG 2G ACHA:WWG acha-acha F1E in erPG P1* qu dolorcilloN EO*resa #a sensacin de un do#or agudo E *ersis en eG S9$R$H ac.aYac.a##FE, ac.aYac.FUG acha-acha F2E in erPG 2G ACHA:ACHALLWW G acha-achF1E in erPG 2G ACHA:ACHALLWW G acha-F1E in erPG PQu dolorN S9$R$H ac.FYa, ac.aYFE, ananFEG acha-F2E in erPG 2G ACHA:WWG Acha a) sG ,eog& Sierra de #a *ro/incia de Crdo/a, Argen inaG acha a) sG AdornoG 2es ido #uPosoG A a/Jo ##a6a i/oG \\ ArgO @ugue e de niQosG acha a-u2) /G A a/iarse, adornarse, acica#arseG acha F1E in erPG 2G AAWWG

acha a2. /G A a/iar, adornar, acica#arG Acha -u) sG ,eog& Loca#idad de# de*ar a6en o de E# A# o de #a *ro/incia de :a a6arYa, Argen inaG acha -u) sG 2G P9$:UG acha qo) sG Eot& Es a6+re de# 6aJ"G Ca+e##o o *e#o de# c.oc#oG Bed&Jol0& Se u i#i"a en 6a e co6o diurK icoG S9$R$H sara c.uYc.aG $e&AyaO ac.a#YuG EolO ac.a##-o, *.u6iG 9cO aYc.a##oG Achanchu) sG Bit& PersonaPe 6J ico -ue si6+o#i"a #a 6a#dadG $e&$unO Anc.anc.uG achanqara2) sG Eot& FEegonia veitc*ii '& E&, $arvi!lora $oepp y 9ndiG& 0e #a ,a6i#ia +egoncea& $lanta *er+cea, *ojas glo+ulosas y !lores rojas y rosadas& S9$R$H ac*anqayra& $e&AyaO ac.anParaEG achanqa2ra) sG 2G ACHA$QA'A=G Acha2a) sG ,eog& 0is ri o de #a *ro/incia de A"Fngaro, de*ar a6en o de Puno, PerG achi-a.a2oq) sG 2G ACH9QG achi-u) adPG Es ra,a#arioG \\ )raciosoG ArgO ac.iYaG achi-2a) sG 2G =U'9G achi-2a2) /G 'aEar #a auroraG Cen e##ear, i i#ar #as *ri6eras #uces de# a6anecerG \\ $e&ApuO AyaO ac.iP S#u", c#aridad, res*#andorTG achini2) /G Adi/inar, descu+rir, ec.ar suer eG S9$R$H Ua uEG achiq) sG Hec.icero, +ruPoG S9$R$H #aE-a, ac.iYa6aEo-G $e&AyaO #aEPa, u6uY, ac.uY, ac.uYa6aEo-G $e&.ajO 6is io, 6aYanis a ArgO u6uG EolO #aE-aG \\ Adi/inacin de #a suer e .aciendo sa# ar #a sa#i/a de #a *a#6a de #a 6ano o e# "u6o de cocaG achis) 2G ACH9<AG achita) sG Eot& FAmarantus caudatusGG ?a6i#ia de #as a6aran FceasG alim& Se co6e os adoG S9$R$H ac.is, YiUic.a, sen-orac.aG $e&CaCi+O YoEoG $e&$unO Yoi6iG EolO inYa *ac.aYiG achi1a) sG 'ist& So6+ri##a o -ui aso# .ec.o de *#u6as #argas E cor as de di/ersos co#ores, u i#i"ado *ara so6+rear a# 9nYa o a #a QoEa en #as cere6onias en e# inYana oG Se re*i e .oE en e# 9n i 'aE6i o Jiesta del /ol, en e# Qos-o, e# 21 de PunioG S9$R$H ##an .unaG Jol0& En #a *ro/incia de

Paucar a6+o, Qos-o, se u i#i"a en #a ,es i/idad de #a 2irgen de# 'osarioG achi1a achi1a) sG Eot& F.y+is ta: quinque!olia Kell Bac+rG& Ar+us o de #a ,a6i#ia +egoniFceaG Las .oPas se usan *ara eQir de co#or a"u#G Bed&Jol0& La cFscara in erior de #as ra6as P/enes se u i#i"a en ,or6a de coci6ien o co6o energK ico, re6edio an isi,i#J ico E diurK icoG S9$R$H ##anYe, EanguaG achi1iti) sG Eot& FEi:a 1rellana C&G Ac.io eG Ar+o#i##o de #a ,a6i#ia +iOFcea, cuEas se6i##as se usan *ara condi6en ar E co#orear #os a#i6en os E, en in orerJa, *ara eQir de roPo o a6ari##oG S9$R$H 6an urG achoqE in erPG PQu olvidoN E@E5H ac*oqN imatan ruwarani qonqanay0ama& Z-uK .ice .as a *oner#o a# o#/ido[ achoqcha) sG Eot& F.yclantera +rac*y*otrysGG Per enece a #a ,a6i#ia cucur+i FceaG P#an a re*adoraG alim& Es u i#i"ada *ara re##enos, *ican es E ensa#adasG Bed&Jol0& 0esin,#a6an e de# .JgadoG S9$R$H YaEUa, 6on e ac.o-c.aG achoqni-) adPG E sG Persona -ue corrigeG achu0a a) sG Eot& FTillandsia stramineaGG PuEaG 0e #a ,a6i#ia de #as +ro6e#iFceasG HoPas a#argadas E es*inosasG ?#or en *erigonio E ,ru o en *iQaG En e# a##o /i/en #os gusanos qarwa0uru u i#i"ados en 6edicina *o*u#arG 2A'9E0A0ESH c*ina ac*upalla, qowe ac*upalla, ?utHu ac*upalla, q*eswa ac*upalla& S9$R$H -aEara, -.aEaraG \\ 9col&Keg& >io i*o de *#an as sucu#en as co6o #as i##andsiasG 0Kci6o ercer +io i*o en ?i ogeogra,JaG S?G5G5GT achuq) adPG 'es*ondn, +ocnG S9$R$H Yu i*aYu-G achuqa a) sG Lool& FBustela !renata Cic*&G Co6adrePaG 5a6J,ero 6us K#ido, se6i*#an Jgrado, cuer*o su6a6en e ,#eOi+#eG Se a#i6en a genera#6en e de sangre de a/es E cuEesG Co#or carac erJs icoH cas aQo c#aroG E# cuero es u i#i"ado co6o 6onedero E a6u#e oG S9$R$H -a aE, -a aEc.aG $e&AyaO ac.o-##a, c.uYuri *aYu, c.un*u##oG $e&AncO .ajO UaEUas., 6as.a##uG $e&QunO

!!
unc.uc.uYuEG 9cO ac.uY##aG achura) sG Pi an"a, racin, *orcin de carne -ue #e corres*onde a# -ue degLe##a ganadoG achura2) /G 0is ri+ucin, re*ar icin de #a ac*ura& achutani2) /G 'e*ar ir o dis ri+uir co6ida, cosas o c.acras a cada uno su *ar eG achu2) /G 'es*onder con eOageracinG achhana-u) adPG AndraPoso, ra*osoG S9$R$H c..ac.u, sa*.saG E@E5H ac**ana0un 0as*an0i, es Fs andraPosoG achhi2) /G Es ornudarG S9$R$H .ac..iEG $e&AncO aYc.isaE, .ac.iYaEG $e&AyaO ac.iE, aYuc.iE, .ac.iE, ac.i6aEG $e&.ajO a-c.iEG 9cO as.ininaG achhuchi2) /G Pos ergarG \\ Ca6+iarG \\ 'e irarG achhurichi2) /G 2G SUCHUCH9=G achhuri2) /G 'e irarse, a*ar arseG S9$R$H anc..uriEG E@E5H paymi ac**urin, K# se a*ar aG achhu2) /G A*roOi6arse, acercarseG achhu2a.u2) /G 2G ACHHU=:A5U=G achhu2-a.u2) /G AcKrca e, a*roOJ6a eG E@E5H ac**uy0amuy 0ayman, acKrca e a-uJN ac**uy0amuy rimananc*ispaq, acKrca e *ara con/ersarG S9$R$H anc..uEYa6uE, ac..uEa6uEG achhu2-u2) /G A*roOi6arse, acercarseG S9$R$H anc..uEYuEG a=ara) sG 2G A=A'AG aha1E in erPG 2G 9H9=[, WAHW=[ ai-E in erPG 2G 9:[ a-a) sG EOcre6en oG Heces ,eca#esG \\ En e# caso de #os ani6a#es, cuando #os eOcre6en os es Fn secos, o6an di,eren es no6+resH qHawa de# ganado /acunoN taqya o uc**a de #a ##a6a, a#*aca E o/ePaN c**usc*u de# ca+a##o E asnoN E mur0Ha de# conePo, ra as E ra onesG S9$R$H .a un .is*8aE, is6aG $e&AyaO is*aEG $e&.ajO is6a, c.8aYi is.*aG ArgO aYa, -8ec.aG EolO aYa, is6aG a-achi2) /G Hacer de,ecarG a-a-a F1E in erPG PQu lstimaN PQu penaN PQu !atalidadN PQu triste"aN E@E5H a0a0allw wa?upusqaN, Z-uK *ena, .a+Ja 6uer o[ a-a-i0a) sG OOido de #os 6e a#esG a-a-u2) /G Ac o de de,ecar, eO*e#er #as .eces ,eca#esG a-ana2aq) adPG Persona o ani6a# -ue es F a *un o de de,ecarG !igdo& Se dice a #a *ersona -ue es F de 6a# .u6orG a-a0a) adPG 2G OQO'U$CHAG a-a0ana) sG Ce#aPes de co#or a6ari##o E oro encendidosG S9$R$H c.in*u*.u##u##uG $e&AncO YirUa, -arUaE##uG $e&AyaO an ac.in*o, *uYa*u, an aPaG ArgO *uYaEas-aG EolO an aUaraG 9cO aYa*aG a-araqa2) sG Corra# en donde .acen #a de*osicin *ersonas E ani6a#esG S9$R$H aYanaYanc.aG a-arqana) sG Anat& Peri oneoG ArgO aYarYanaG EolO aYar-ana, ##iYa UiraG 9cO aYar-anaG a-atan-a) sG 2G A:A<A$QAG

BC D
a-atanqa) sG Lool& F.ant*on gamellatus 9ric*& .ant*on laesus 9& .ant*on nitidicollis CucG& F9l que empuja el e:crementoG& Escara+aPo *e#o eroG 9nsec o de# orden co#e* era E ,a6i#ia scara+Fcidas, carac eri"ado *or e# a*ara o +uca# 6as icador E a#as an eriores en K#i rosG \\ adPG insult& )ra/e insu# oH sonso, on o, aE6adoG S9$R$H aYa anYa, .aranYaG $e&AyaO oroPoi, sunduG ArgO aca ancYa, aca ancaG 9cO aYa anPaG a-a1ara) sG PaQa# de cria uraG Cua#-uier e#a *ara en/o#/er cria urasG S9$R$H 6i ana, 6i aniG 9cO 6aE unaG a-ha-F1) in erPG PQu calorN a- a) sG 'ist& Escogida, se#ec aG En #a K*oca inYaica ##a6a+an asJ a las Krgenes del /ol enc#aus radas en e# A0lla wasi& A- a 1asi) sG 'ist& F.asa de las escogidasGG En e# 9nYario, casa donde .a+i a+an #as escogidas o Krgenes del /ol, .oE 6onas erio de San a Ca a#inaG Se u+ica+a en #a *ar e orien a#, in6edia a a )nti 0Hi0llu, ac ua# ca##e Lore o, en e# Qos-oG a- a2) /G Se#eccionar, c#asi,icar, escoger de en re 6uc.as cosas #o -ue uno deseaG a- u) adPG 2G HA:LLU G a- u2-acha2) /G 2G HA:LLU=:ACHA=G a-su) sG tej& 2es ido inYaG Ca6ise a de 6uPer, aPus ado a# cuer*o, -ue dePa+a /er #as *iernasG S9$R$H Yus6aG S0G)GHGT \\ 2G A$AG a-su i- a) sG 2G AQSUG a-u i2) /G 5as icar #a coca o a#guna o ra Eer+aG S9$R$H aYuE, *iYc.aEG a-u2) /G 2G A:ULL9=G A-u2 1asi) sG 'ist& F.asa donde se mastica cocaG& <ercera UaYa o adora orio inYa de# seO o se-8e de# sec or Qo##asuEuG En es a casa se guarda+a e# cuer*o 6o6i,icado de# inYa Sinc.i 'o-8a, u+icado en e# ac ua# sec or de Win*i##FE en e# Qos-oG a-1a a-1a) adPG 2G <UPU <UPUG a a F1E in erPG PQu !roN PQu *eladoN aia1cha-u2) /G <ener co6*asin, *iedadG S9$R$H a#aUc.aE, a#aUniEG a a1chaqe) adPG 5agnFni6o, +ondadoso, co6*asi/o, generosoG E@E5H alawc*aqe runa, .o6+re +ondadosoG a a1cha2) /G 2G ALAWCHA:U=G a a1ni2) /G 2G ALAWCHA:U=G a i-u2a) sG 2G QALLO <A:AG A qa) sG A*e##ido na i/o en #a "ona de# Qos-oG a qa) adPG En recor ado, discon inuoG S9$R$H Yi*aG \\ Pe#aPe de dos co#ores en ani6a#esH 6o eadoG S9$R$H iY##aG \\ Agri& Es*acios en #os cu# i/os donde an no .a ger6inado #a se6i##aG a qa.ari) sG Lool& F$oly+orus c*ima c*ima& $*alco+oemus al+ogulares& /acreG& C.i6a #indaG 0o6inico de #a ,a6i#ia ,a#conidaeG A/e de cue##o E ca+e"a +#ancos, cuer*o negro +ri##an e, a"u#ado, E *a as roPi"asG

DICCIONARIO
<a6+iKn eOis e de co#or 6arrn deno6inado c*Hunpi alqamari& S9$R$H -e-en-a, -ori-en-eG $e&AyaO a#Pa6ariG ArgO a#Ya6ari, Yaranc.uG EolO a##-a6ariG 9cO a##Ya6ariG A qa1isa) sG 9tno*ist& F'ec*icero melladoG& )ru*o K nico ad/enedi"o -ue .a+i a+a e# 2a##e de# Qos-o *ri6i i/o en e# sig#o ]99 dGCG a qa2) /G 9n erru6*ir, en recor arG S9$R$H 8iY##aEG a qa21ar.i) sG Eot& 2ariedad de# /olanum tu+erosum, *a*aG Se reconoce *or ser roPi"o-+#ancoG 5uE u i#i"ado en #a e#a+oracin de #a 6oraEa o c.uQo +#ancoG a qo) sG Lool& F.anis !amiliaris C; .anisin0aeG& PerroG 0e #a ,a6i#ia canidaeG 5a6J,ero carnJ/oro, ca+e"a *ro#ongada, cinco dedos en eO re6idades an eriores E cua ro en #as *os eriores, odos con uQas no re rFc i#esG Es*ecie so6e ida a #a do6es icacin desde ie6*os *re.is ricosG \\ adPG insult& 0Jcese a #as *ersonas inno+#esG E@E5H alqon 0an0i, eres un *erroG ArgO as.YoG EolO a##-oG 9cO a##YuG a qo -is-a) sG Eot& F(ant*ium cat*articum 'EIG& F9spino de perroG& =er+a de A#onsoG Bed&Jol0& Se u i#i"a *ara curar #as a,ecciones de# .Jgado E ra a6ien o de con usiones de# ganadoG a qocha2) /G !igdo& So+aPar, des6erecer, 6enos*reciar, des.onrar, u# raParG E@E5H alqoc*asqa warmi, 6uPer des.onradaG a qoru-u2) /G 'e/o#carse en cKs*ed o si io agrada+#e, en *rocura de descansoG S9$R$H UiYc.8uEYac.aYuE, -.os*aEG a achi-uq) adPG E sG 2G HASP89CH9:UQ, :ASP 89:UQG a achi-u2) /G 2G HASP89CH9:U=G a achi2) /G 2G HASP89CH9=G a achu) sG Agri& 9ns ru6en o de agricu# ura *ara escar+ar *roduc os desarro##ados den ro de #a ierraG S9$R$H a##ana, raUY8ana, .as*8inaG $e&AyaO Pas*iEG EolO .as*8inaG a ana) s) 2G ALLACHUG a a0a-u2) /G 2G HASP89PA:U=G a aq) sG E adPG Agri& Escar+ador de u+Krcu#osG Persona encargada de escar+arG S9$R$H .as*8iYG E@E5H *amuy allaq runa, /en, .o6+re escar+ador de u+Krcu#osG a ari2) /G 2G HASP89'9=G a a2) /G Escar+ar, re6o/er #a ierra *ara sacar #os u+Krcu#os o raJces co6es i+#esG E@E5H papa allay, escar+e de #as *a*asG S9$R$H .aUiE, .as*8iEG $e&AyaO ac.iEG a ichana-u2) sG Accin de ransigirG \\ /G Arreg#arse a6is osa6en e una dis*u aG a ichaqe) sG Ar+i ro o Pue" -ue in er/iene en #a so#ucin de *ro+#e6as ,a6i#iares o socia#esG S9$R$H a##inc.a-G a icha2) /G Arreg#ar, co6*oner, ordenarG E@E5H 0ayta allic*asun, arreg#are6os

SIMI TAQE
es oG S9$R$H a##inc.aEG a i a) adPG 2G QHAL9LLA G a i a.anta) ad/G Len a6en e, des*acio, con *rudencia, *oco a *ocoG $e&AyaO a##i##aG a in) adPG >ueno S Kr6ino de a*ro+acinTG S9$R$H YusaG E@E5H allin pHunc*ay, +uenos dJasH allin tuta, +uenas noc.esN allin tutamanta, +uena 6aQana, +uenos dJasN allin inti c*in0ay, +uenas ardesN allin i?iyniyoq, de +uena ,e, ,ie#, Pus o, Jn egroH allin nunayoq, de es*Jri u +uenoN allin puriq, de co6*or a6ien o +uenoN allin puriy, co6*or a6ien o +uenoN allin ri0uy, ra a6ien o +uenoN allin ri0uq, e# -ue ra a +ienN allin ruway, o+rar +ien, +ene,iciarN #o -ue se .ace +ien, +ene,iciosoN allin ruwaq, e# -ue .ace +ienN allin yuyay, *ensar +ienN *ensa6ien o +uenoN allin qolqeyoq, *oseedor de *#a a ,inaN adineradoG a inE in erPG PQu +uenoN PEienN P9splndidoN PBagn!icoN a in -a2) sG >ondadG a in runa) adPG 2G 'U$ALLAAG a inchaq) sG 2G ALL9CHAQEG a incha2) /G 2G ALL9CHA=G a in-una) sG >ienesG a in a) adPG 2G QESP9LLAG a in a/a) adPG 5uE +ienG a in0i t+aqana-u2) Quris& $EOLG Se*aracin de cuer*os *or 6u uo acuerdoG a in2achi2) /G Hacer sanar, curar, 6ePorar #a sa#ud, dar a#i/io o 6ePorJa a un en,er6oG $e&AyaO a##inEaE, a##inEariEG a in2ari2) /G 'ecu*erarse, 6ePorar en #a sa#udG a in2a2) /G Sanar, a#i/iarse, curarse, Ea es ar +ienG S9$R$H -.a#iEaEG \\ Pros*erar, 6ePorarG a in2u.a) sG Eiol& Se6en .u6ano o de ani6a# en *er,ec as condiciones *ara #a re*roduccinG a i0unachi2) /G Hacer co6*onerG a i0una-u2) /G En rar en +uen acuerdoG Conci#iarseG S9$R$H 6unaYunaYuEG a i2a0u2) /G 2G QHAL9=APU=G a i2asqa) adPG 2G QHAL9=ASQAG a i2a2) /G 2G QHAL9=A=G a 0a) sG ,eog& <ierra, sue#o, erreno de cu# i/oG \\ Par e s#ida o su*er,icie de# *#ane a <ierraG S9$R$H .a##*aG $e&QunO *a saG EolO a##*8aG 9cO a#*a, as.*aG \\ Quris& $EOLG 0es#inde de .i os de un *redio rs ico o ur+anoG a 0a 0hu2u) sG 2G ALLPA Q8OS9G a 0a q+os/i) sG F'umo de tierraGG Po#/aredaG S9$R$H a##*a *.uEuG $e&AyaO PosniG a 0a 1ata) sG 2G A'9$SAG a 0a.anta 1i-ch+u2) sG Quris& $EOLG Lan"a6ien o o desa#oPo *or #a ,uer"a *+#ica a -uien se niega a desocu*ar un erreno o in6ue+#e, des*uKs de .a+er *erdido e# Puicio de desa.ucioG A 0a.a2u) sG F-o de tierraG& ,eog& A#*a6aEoG Her6oso ne/ado de #a Cordi##era >#anca SAQcas., PerT de

BC D
5,713 6GsGnG6G, conocido co6o #a Bonta?a ms *ermosa del Bundo, *or #a si6e rJa de sus #Jneas riangu#aresG a 0aqa) sG Lool& FCama pacos CinneoTG A#*aca, *aco, *aYu, *acoc.aG ?a6i#ia de #os ca6K#idos suda6ericanosG Produce #ana ,inJsi6a, cuEas .e+ras ##egan .as a 30 c6sG de #argoG HaE dos c#asesH UaYuEa o UaYaEaE suriG S9$R$H *a-oc.aG EolO 9cO a##*aYaG E@E5H allpaqa c**arqoy, a*area6ien o de a#*acas, en #a K*oca de ce#o, *re/ia se#eccin E aco6oda6ien oN allpaqa rutuy, ras-ui#a de a#*acasN allpaqa tHaqay, se*aracin de #as a#*acas 6ac.os de #as .e6+ras, con e# o+Pe o de *ro eger a #as crJas de #os go#*es, e6*uPones o a ro*e##osG a 0asa0a) adPG Que *osee 6uc.a ierraN con 6uc.os errenosG \\ sG <erra enien eG a 0at+i2u) adPG Co*iosoG Cosa innu6era+#eH S9$R$H asY.a, sinc.iG $e&AyaO ac.YaG a 0a2a2) /G Con/er irse en ierraG E@E5H wa?uspaqa allpayapusunmi, a# 6orir nos con/er ire6os en ierraG S9$R$H a##*aE6anaEG a 0a2.ana2) /G 2G ALLPA=A=G a 0a2oq) sG Que *osee ierrasN dueQo o *ro*ie ario de ierrasG \\ adPG 5e"c#ado con ierraG $e&AyaO a#*aEuYG a 1a) sG 2G :U5A$AG a 1i) sG tej& Urdi6+re de .i#os *ara ePerG $e&AncO au#iG $e&AyaO au##iG $e&QunO a#UiG a 1ina) sG tej& UrdideraG 9ns ru6en o donde se urde e# ePido, consis en e en cua ro es acas c#a/adas en e# sue#oG $e&AyaO au##inaG a 1ina ta-ar0u) sG tej& Pa#os en n6ero de cua ro -ue esan e# ePido en ,or6a inc#inada, si e# ePido es *e-ueQoG S5G@G de #a EGT a 1iq) adPG E sG tej& UrdidorG Persona -ue urde u ordena #os .i#os *ara ePerG a 1isqa) adPG tej& UrdidoG 0is*ues o *ara ePerG a 1i2) /G tej& Accin de urdirG Co#ocar #os .i#os ordenados *ara ePerG $e&AncO au##iEG $e&AyaO au#iEG $e&QunO a#UiEG \\ 9cO au##i S6araQa, enredoTG a.a) ad/G $oG Pro.i+icinG E@E5H ama mamay0ita waqac*iyc*u, no .agas ##orar a u 6adreG S9$R$H 6ananG A.a qe a, a.a u a, a.a su1a) sG 'ist& Sa#udo en #a K*oca inYaicaG Con iene oda #a ,i#oso,Ja de #a /ida de# 96*erio de# <aUan insuEuG Su raduccin esH ;i pere"oso, ni mentiroso, ni ladr#n& En WanYa, Qos-o, se dice anH ama illa, ama 0as0i, ama suwa, ni 6en iroso, ni *ere"oso, ni #adrnG a.achaq) sG 2G A5ACHAQEG a.achaq ha.aut+a) sG Quris& $EOLG @uris aG Es udioso de #a ciencia PurJdicaG \\ 0e,ensorG a.achaqe) sG Quris& $EOLG A6*arador, de,ensor, *ro ec orG !igdoO A+ogadoG

!2
S9$R$H .arY8a-, a6ac.a-G a.acha2) /G 0e,enderG $e&AncO .ajO Uas.aEG 9cO a6ac.anaG S9$R$H .arY8aEG a.achu) sG Eot& FAsterostigma pavoniG& ?a6i#ia de las arceas& Pa*a /enenosaG Bed&Jol0& Se u i#i"a *ara curar #a ciF icaG A.a a) #ocG ad/G .on tal que no; ojal que no& a.ani) sG $odri"a, a6aG \\ $EOLG E6*#eada -ue cuida a #os niQosG a.a0as) #ocG ad/G Aunque no; aunque no sea& a.a0uni) #ocG ad/G De ning%n modo; en ning%n caso& a.a0uniraq) #ocG ad/G $or !avor no todava& a.araq) #ocG ad/G Todava no; a%n no& A.aru) sG A*e##ido au c ono de origen inYaicoG a.aru) sG Lool& Ser*ien eG Cu#e+ra de gran a6aQoG En #a K*oca inYaica era e6 de #a sa+idurJa, *or e##o #as ,ac.adas de #as Casas de# Sa+er o Rac*ay Sasi0una ##e/an a# ,iguraG S9$R$H .a un 6ac.8a-UaE, EaYu6a6aG $e&.ajO Ser*ien e 6J icaG $e&QunO a6a#u Sser 6i o#gicoTG 9cO ?an as6a, 6ons ruo, duendeG \\ EolO =er+a 6edicina#, *arecido a #a ser*ien e en su ,or6aG A.aru In-a Yu0an-i) sG 'ist& 0Kci6o 9nYa de #os e6*eradores de# 96*erio de# <aUan insuEuG Se dis ingui *or su ino E sagacidadG A.aru .ar-a 1asi) sG 'ist& F.asa de la serpiente con altosG& SK* i6a UaYa o adora orio inYa de# *ri6er se-8e de# An isuEuG Era casa de A6aru <u*a9nYa =u*anYi E es a+a u+icada en #a *ar e $O de #a ciudad de# Qos-o, en e# ca6ino a# An isuEuG Es u/o a cargo de SuYsu *anaYa aE##uG A.aru .a2u) sG ,eog& F-o de serpientesGG An iguo no6+re de# rJo 5adre de 0ios, ,or6ado *or #a con,#uencia de #os rJos Pi##Yo*a a E PiQi*iQi en #as se#/as de Q8osQi*a a, *ro/incia de Paucar a6+o, Qos-oG A.aru -ancha) sG 'ist& FEarrio de la serpienteG& Aona ar-ueo#gica de# cen ro 6onu6en a# de# Qos-oG Ac ua# ig#esia de #a Co6*aQJa de @ess, Uni/ersidad de San An onio de A+ad E #a ca##e Lore o o )nti 0Hi0llu& ?ue Pa#acio de# 9nYa WaEna Q.a*a-G A.aru0ata) sG Arq& F$lata!orma serpenteanteG& )ru*o de andenes de ,ac ura inYa en e# dis ri o de Oro*esa, *ro/incia de Quis*icanc.is, Qos-o, PerG a.ataq) ad/G R no& a.ataq2F) ad/G ;o pues; mira que no& a.a1tu u) adPG Bed& En,er6i"o, dK+i#, enc#en-ue, de#icadoG E@E5H amawtullun 0as*an0i, es Fs en,er6i"oG S9$R$H on-oE#iG a.a2chura) sG Bed& Ca-ueOiaG Es ado de desnu ricin *roducido *or cier as en,er6edades en #os niQosG a.i) adPG Has Jo, re*ugnancia,

!&
a+urri6ien o, e6*a#ago, edioG $e&AncO a6iYaG a.i-u2) /G Has iarse, e6*a#agarseG a.isqa) adPG E6*a#agado, .as iadoG E@E5H amisqac*u 0as*an0iT, ^es Fs e6*a#agado_ $e&AyaO a6iYusYaG a.i2) /G Has iar, e6*a#agarG \\ $e&QunO Pa#an-uear, ,or"ar, ro6*er un di-ueG a.oq u onqo2) sG 2G A5UQLL9G a.0atu) sG 2G OQOQOG a.u) adPG E sG 5udo, ca##adoG E@E5H manan, amu runawan rimayta atiymanc*u, no *odrJa con/ersar con un .o6+re 6udoG S9$R$H u*a, o*aG a.u-chi) sG Eot& E# 6aJ" 6enudo de #os eO re6os de #as 6a"orcasG S9$R$H .ar-8oG a.u i2) /G 0e ener un #J-uido, genera#6en e 6edicina#, en #a +ocaG S9$R$H 6o-c.8iEG $e&AyaO a6u##aEG a.uqa) sG Lool& Ca6arn secoG S9$R$H EuYraG $e&AncO AyaO a6uPaG a.uq i) sG Anat& A6Jgda#asG )#Fndu#as en ,or6a de a#6endra, si uadas en #a en rada de #a ,aringeG \\ $at& A6igda#i isG Pa*eraG 9n,#a6acin de #as a6Jgda#asG S9$R$H a6o-##u on-oEG $e&AyaO a6oY##oG UU 9cO Sua/e, ,#oPoG a.uq i2oq) adPG E sG $at& En,er6o con a6igda#i isG an) #ocG ad/G 9ntiendo que es as, ya entiendo& 'es*ues a a,ir6a i/a de a*ro+acin E de recordacinG ana) sG Anat& LunarG S9$R$H aYsuG 9cO *ac.a##ina, a6aguG anana) sG Eot& FAnanas /ativa CindlGG PiQaG P#an a +ro6e#iFcea de ,ru o carnoso E Pugoso 6uE eO-uisi oG ananF2E in erPG PQu dolorN su!rimientoN E@E5H ananyN 0u0uc*uytan ta0arqoni, Z-uK do#or[ 6e .e go#*eado e# codoG S9$R$H ac.aYFU[ anaq) adPG 0uro, ra+aPoso, cosa dura, di,icu# osoG \\ 'egio, consis en eG $e&AyaO anasPaG EolO c.uYruG 9cO sinc.iG anasu) sG Concu+ina, con/i/ien eG Ca querida& S9$R$H *a##a, iEa- 6asiG $e&AncO AyaO sa##aG Ana1ar-i) sG 2G A$AWA':H9G Ana1ar-hi) sG 'ist& QoEa, es*osa de# 9nYa Pac.aYu e- E 6adre de :usi QoE##urG S9$R$G AnaUarYiG ana20an-u) sG 2G AAPA$:UG ana20+an-u) sG 2G AAPA$:UG ancha) ad/G 5uc.o, 6Fs, 6uE, de6asiadoG E@E5H anc*a muna0uqmi 0ani, soE 6uE a6an eN anc*a *atun, 6uE grandeN anc*a munaq, -ue -uiere 6uc.oN anc*a ma?aq, 6uE careroN anc*a nanaq, 6uE do#orosoN anc*ay anc*aylla, con arroganciaG ancha0uni) ad/G 5uE en eOceso, de6asiadoG anchhi2) sG CongoPa, a,#iccin, *ena, *esadu6+reG \\ /G )e6ir, so##o"arG \\ Sus*irarG E@E5H anc**is*an0ic*uT, ^es Fs sus*irando_ anchhuchiq) adPG E sG 2G SUCHUCH9QG anchhu0a2a2) /G 2G SUCHUPA=A=G anchhuri-u2) /G 2G SUCHU'9:U=G

BC D
anchhuri2) /G 2G SUCHU'9=G anchhu2) /G A*ar arse, re irarseG E@E5H anc**uy 0aymanta, re Jra e de a-uJN anc**uriy, a*Fr a e un *ocoG S9$R$H ac..uriEG 9cO anc.uc.ina, anc.unaG anchhu2-a.u2) /G 2G ACHHU=:A5U=G anchhu2-una-u2) /G 2G SUCHU=:U$A:U=G anchhu2-u2) /G 2G ACHHU=:U=G anch+i) adPG Co6e#n, g#o n, e# -ue co6e en eOcesoG S9$R$H raYra*uG anhei) adPG 2G :HU$:UG anis) sG Eot& F$impinella anisumG& $EOLG AnJsG P#an a .er+Fcea de #a ,a6i#ia de #as u6+e#J,erasG Bed&Jol0& E# grano se u i#i"a en in,usin *ara curar e# do#or de# es 6agoN en coci6ien o *ara #as /Jas urinarias, *icaduras E 6ordedurasG an-a) sG Lool& F,erancaetus melanoleucus KeicillotTG )a/i#FnG Wgui#aG A/e acci*i ridaG Ca+e"a E cue##o co6*#e a6en e cu+ier os de *#u6asG 0edos con uQas ganc.udas E re rFc i#esG 2i/e en -ue+radas E "onas rocosasG $e&AncO QunO ruYusG \\ $e&AyaO anca SFgui#a rea# andinaTG ArgO anca \\ 2G AQCH9G an-acha-u2) /G 96i ar e# ca6inar de #as Fgui#as, en #as cria urasG an-a o) sG 2G A$:ALLU G an-a u) sG tej& 2es ido cos oso de 6uc.os co#ores, de *re,erencia en gru*os de co#or a6ari##o, E decoracin recargadaG S9$R$H anYa##oG an-aq) sG E adPG 'ecos ado de es*a#dasG S9$R$H 8anYa-G An-as.ar-a) sG Arqueol& F$ue+lo de gavilanesG& Si io ar-ueo#gico *reinYa en #a *ro/incia de Ca#ca, Qos-oG Es F cons i uida *or 35 recin os de ,or6a circu#ar E 1 rec angu#aresN es os # i6os corres*onden a #a K*oca inYaG An-asti) sG ,eog& Loca#idad de# de*ar a6en o de E# A# o de #a *ro/incia de :a a6arca, Argen inaG An-ash) sG ,eog& 0e*ar a6en o de Ancas., Per, con 4!4,247 .a+i an es en !74!G \\ Laguna E #oca#idad de #a *ro/incia de C.inc.a, #eaG \\ E# Can n, Cuenca, EcuadorG An-atiana) sG Arqueol& FAsiento del gavilnG& Pe-ueQo gru*o de andenes de ,ac ura inYa, den ro de# *ar-ue ar-ueo#gico de Sa-saEUa6an, Qos-o, PerG An-a1asi) sG ,eog& F.asa del guilaG& 0is ri o de #a *ro/incia de An a, Qos-o, PerG an-a1eqe) sG Eot& F.apaella +ursa pastorisG& >o#sa de# *as orG 0e #a ,a6i#ia de #as crucJ,erasG an-a2) /G Accin de es ar recos adoG S9$R$H 8anYaEG an-ha) sG Agri& En,er6edad de# u+Krcu#o de #a *a*a, en ,or6a de u6or Fs*eroG An0a2) sG ,eog& 2o#cFn a*agado en e# dis ri o de <a6+urco, de*ar a6en o de A*urJ6ac, Per, a 1,&;7 6GsGnG6G E# crF er, con iene una #aguna E /ege acin de intinpa& <e6*ora#6en e se cu+re de nie/eG \\ Co6unidad de#

DICCIONARIO
dis ri o de P8isa-, Ca#ca, Qos-oG \\ @uego de niQos -ue consis e en con ar de uno en uno E #uego de die" en die"G \\ Jol0& 0an"a ,o#Y#rica a*uri6eQaG an0i) sG Eot& F,ossypium *er+ceumG& A#godnG 0e #a ,a6i#ia de #as 6a#/Fceas, 6uE u i#i"ada desde e# ie6*o de #os inYas en #os ePidosG S9$R$H u Y.uG $e&AyaO u YuG an0u u) sG HiPo o .iPa de# nie oG >isnie o, +isnie aG S9$R$H c.u*u##oG anqa o) sG tej& 0ecoracin con su*er*osicin, en graderJa, en #os /es idosG anqas) adPG Co#or a"u#G E@E5N yuraq anqas, ce#es e, a"u# c#aroN yana anqas, a"u# ,uer e u o+scuroG $e&Ans*O anY.asG $e&AyaO anPasG EolO an-asG 9cO anYasG Anqas A.aru) sG Arqueol& F/erpiente de color a"ulGG Quin a UaYa inYa de# -uin o se-8e de# sec or Qo##asuEu, in egrado *or cinco *iedras -ue es u/ieron en e# *ue+#o de QuiPa##a cerca a# Qos-oG anqasi) sG Bin& Sa# de co+a# o de co#or a"u#inoN se u i#i"a en in orerJaG Anqas.a2u) sG ,eog& F-o a"ulinoGG Ancas6aEoG 'Jo *e-ueQo en Co#o6+iaG Anqas0u-2u) sG Arqueol& FBanante a"ulinoG& Adora orio inYa u+icado en e# /a##e de# Qos-oG Anqo) sG ,eog& 0is ri os de #as *ro/incias de La 5ar en AEacuc.o E de <aEacaPa en Huanca/e#ica, PerG anqosa2) sG Accin de +rindarG \\ /G >rindarG S9$R$H *ac.a6an .aEUaEG $e&AyaO anYusaEG EolO an-osaG 9cO anYusanaG anqoso) sG >rindis *or #a sa#ud de una *ersonaG ansa2) /G $e&AreqO >os e"arG $e&QosO .an##aE, .anraEG Anta) sG ,eog& Pro/incia E ca*i a# de# 6is6o no6+re en e# de*ar a6en o de# Qos-o, Per, creada en !425G Sus dis ri os sonH An a, C.inc.aEsuEu, Huarocondo, Li6a a6+o, 5o##e*a a, PuYEura, Auri e, Cac.i6aEo E AnYaUasi, con un o a# de 14,152 .a+i an es en !74!G \\ Pro/incias de #os de*ar a6en os de Ancas. E Huanca/e#ica, en e# PerG Su deno6inacin se de+e a #a ri-ue"a 6inera# de co+re -ue *oseenG \\ ArgO 0e*ar a6en o de #a *ro/incia de Sa# aG anta) sG Bet& 5e a# co+re, de co#oracin a6ari##o ` roPoG \\ 5e a#G 5inera#G S9$R$H Y8i##aEG \\ EolO Lool& FTapiros americanusG& 5a6J,ero *a-uider6oG \\ adPG Co#or co+re, co+ri"oG Antacha-a) sG Arqueol& F$uente de co+reG& Puen e de ,ac ura inYa, en e# sec or de Q8a##a Q8asa, den ro de# conPun o ar-ueo#gico de P8isa-, Qos-o, PerG antacha-ra) sG Bin& 5ina de co+reG <erreno con 6inera#es de co+reG antacha2) /G >aQar un o+Pe o de co#or a"u#inoG Se u i#i"a antallu& \\ adPG

SIMI TAQE
As*ec o Fureo de# co+reG \\ Co#or a6ari##o /erdosoG Anta.ar-a) sG ,eog& Anda6arcaG 0is ri os de #as *ro/incias de @auPa en @unJn, de Can a en Li6a, E Lucanas en AEacuc.o, PerG \\ Can n de #a *ro/incia de Carangas, Oruro, >o#i/iaG \\ 'ist& 'Jo en -ue 6uri a.ogado e# 9nYa WasYar, *or orden de su .er6ano e# 9nYa A aUa##*aG Anta0an0a) sG 'ist& F$lanicie co+ri"aG& En ie6*o de #os inYas *or es a eO*#anada *asa+a e# Ca6ino 'ea# o q*apaq ?an .acia e# C.inc.aEsuEu, e6*edrado E con 6uros #a era#esG Es F u+icado en #a *ro/incia de An a, Qos-oG \\ ,eog& An a+a6+aG Pro/incia de# de*ar a6en o de A*urJ6ac, creada en !432G Sus dis ri os sonH A a+a6+a, Oro*esa, Pac.aconas, Sa+aino E Hua-uircaG En Hua-uirca naci en !;&2, de *adres na i/os, e# i#us re sacerdo e @uan Es*ino"a 5edrano, 9l Cunarejo o Demostenes )ndiano& antara) sG 2G A$<HA'AG Antara2) sG ,eog& AndaraEG 0is ri o de #a *ro/incia de CondesuEus, Are-ui*a, PerG antar-u) sG ,eol& $e&AncO Cue/a su+ errFneaG $e&QosO *ac.a 6ac*Hay& Antasa2as) sG 9tno*ist& )ru*o K nico a+origen de# /a##e de# Qos-o *ri6i i/oG Los -.esUas #es des*oParon de sus ierras *ara es a+#ecer e# cen ro *o#J ico E re#igioso de# <aUan insuEuG Antasitu1a) sG Astron& E a*a de un aQo as ron6ico inYaico -ue concuerda con e# 6es de Pu#ioG 9cO an aYi uaG \\ 2G CHA=AWA':9G Anta1a) sG ,eog& AndaguaG 0is ri o de #a *ro/incia de Cas i##a, Are-ui*a, PerG anta1ara) sG Ce#aPes a #a sa#ida E *ues a de# So#G Anta1a2 a) sG ,eog& Anda.uaE#asG Pro/incia E dis ri o de A*urJ6ac, Per, con !15,0;; .a+i an es en !74!G Anta1a2 as) sG ,eog& Anda.uaE#i##asG 0is ri o de #a *ro/incia de Quis*icanc.is, en e# de*ar a6en o de# Qos-o, Per, creado e# !7 de dicie6+re de !7!1G <iene un .er6oso e6*#o co#onia# deno6inado .apilla /i:tina de Amrica *or #as /a#iosas o+ras de ar e -ue conser/aG anta1ich+i) sG Cangi#n de co+reG \\ EolO >arriga de co+reG anta2a2) /G $e&AyaO O+scurecerG $e&QosO ras*.iEaEG anta2-iru) sG Anat& EncJa de# niQo reciKn nacido -ue an no iene #os *ri6eros dien esG anta2qeq.a) sG Beteor& Ce#aPes encendidos a #a sa#ida E *ues a de# So#G ?en6eno * ico, de ad6iracin 6undia#, en e# Ealc#n de 1riente de <res Cruces en #a *ro/incia de Paucar a6+o, Qos-o, PerG anta2qoncho2) sG Beteor& 'e6o#ino de /ien o errosoG 2ien o arre6o#inadoG <or+e##inoG \\ 'e6o#ino de aguas ur+iasG S9$R$H *aria-onc.oEG

BC D
anta2ra0hi) sG Eot& EolO HoPa o oQa# roPi"a E seca en *roceso de des*rendi6ien oG anthara) sG B%s& An araG Aa6*oQaG 9ns ru6en o 6usica# inYaico aer,ono .ec.o de carri"os o soqos, con sonidos de# agudo a# gra/e, usado en >o#i/ia, Ecuador E PerG $e&$unO EolO *.usaG S9$R$H an araG anthara2) /G B%s& <ocar #a an araG \\ 5usica#i"ar en ac i/idades agrJco#as con carFc er ri ua# en QuJs*icanc.is, Qos-o, PerG Anti) sG ,eog& 'egin se#/F ica de# Frea andina, o regin de #a sa#ida de# So#G Corres*ondJa a An isuEuG S2G A$<9SU=UTG \\ Pa#a+ra -ue dio origen a #a deno6inacin Andes, a #a in6ensa cordi##era -ue a ra/iesa #a A6Krica de# SurG \\ 'egin orien a# de #a ciudad de# Qos-oG \\ Pue+#os de# orien e *eruanoG \\ $e&.ajO Lugar *or donde sa#e e# So#G anti) sG Bin& Corru*cin de an aG anti onqo2) sG $at& Pa#udis6oG En,er6edad ro*ica# de #a se#/a, de carFc er endK6ico S9$R$H .uYuEaG anticha) sG Eot& UnYuc.aG Pa*a de #a se#/aG 9cO an iuYaG antichoqa) sG $at& 5a# de oPosG ConPun i/i isG S9$R$H Ue#-ac.o-a, Ui##Yac.o-aG anti-una) sG Bin& 5e a#es o 6inera#esG \\ Ha+i an es de #a "ona se#/F icaG S9$R$H an irunaG anti.is-+i) sG 9cO 5ie# si#/es reG S9$R$H #ac.iUaG anti0urutu) sG Eot& F9rytrina edulis TrianaG& F$oroto de los AndesGG Wr+o# *arecido a# PisonaE de #a ,a6i#ia ,a+Fceas, orden ,a+a#es, de gran con enido a#i6en icioH *ro eJnas 2;a, .idra os de car+ono 17a, a"cares !5a, a#6idn &5aG Crece en #os /a##es in erandinos de 2,000 a 2,740 6GsGnG6G Los ,ru os se co6en .ir/iKndo#os en aPiaco, so*a E ensa#adaG S9$R$H sac.8a *asu##oG $e&AncO *as.iuruG $e&ApuO *asu#, +asu#, *.asu#G $e&.ajO *as.iuruG $e&$unO *asuruG EolO sac.8a *oro o, sac.8a .a+asG antiruna) sG 2G A$<9:U$AG Antisu2u) sG ,eog& Una de #as cua ro regiones o suyus de# 96*erio de# <aUan insuEu de #os inYasG Corres*onde a# E o Anti& \\ 'egin, nacin o *ro/incia se#/F icaG \\ 'ist& A *ar ir de# inYa Pac.aYu e-, #a regin Anti ,ue con-uis ada *arcia#6en e *or #os inYas, siendo uno de #os o+s Fcu#os #a en6araQada se#/a E sus en,er6edadesG Anti1a2q+o) sG Arqueol& FQue+rada estrec*a de selva, *acia la salida del /olG& )ru*o de andenes de #a K*oca inYa u+icado en #a *ar e $ de #a ciudad de# Qos-o, en e# Par-ue Ar-ueo#gico de SaYsaEUa6anG antu.a) sG 2G APU<OQ<OG antuta) sG Arco de ,#ec.as, .ec.o de *a#o de c.on a *u#ida, en cuEos eO re6os

!1
se esa #a cuerda *ara dis*ararG U i#i"an #os sa#/aPes de #as se#/asG Jol0& Accesorio -ue, con #as 6is6as carac erJs icas, u i#i"an #os so#dados de #as dan"as Q*apaq c*Hunc*uy QHara c*Hunc*u en e# Qos-oG an2a) sG 'e*rensin, ad6onicin, a6ones acin, ad/er enciaG \\ ConsePo, con/enci6ien oG an2ana-u2) sG Accin de a6ones arse 6u ua6en eG \\ /G 0arse a6ones aciones recJ*rocasG an2a0u) adPG E sG 'egaQnG A6ones ador cons an eG an2aq) adPG E sG ConsePero, *ersona -ue eO.or a, a6ones a *or e# +ien de unoG an2a2) /G A6ones ar, ad/er irG \\ Con/encerG an2a2oq) sG 2G APA APA SA'AG an2u) sG 2G AUG a/a) adPG Persona de#icada, sensi+#eG \\ $e&AncO OPue#oG \\ $e&AyaO Pa#a+ra du#ce de a6orG \\ $e&QunO 0e +uen ra oG \\ ArgO 0ia+#oG \\ 9cO 0u#ceG a/a-a) sG 5anPar, go#osinaG \\ adPG 0u#ceG E@E5H a?a0a aq*a, c.ic.a du#ceN a?a0a wasi, casa de go#osinas o con,i erJaN a?a0allana, 6uE du#ceG S9$R$H 6isY8iG a/a-a F1E in erPG 2G AAWWG a/a-o) sG 2G CHU$P9G a/a-u) adPG Persona in i# -ue no *uede .acer a#guna cosaG S9$R$H .anra, .anra*a, YuYu*aG a/a-u2) /G Ponerse en u6ecido o ador6ecido *or e# in enso ,rJoG S9$R$H YuYu*aEG a/a F1E in erPG 2G AAWWG a/an-u) sG Lool&F)ridomyrme:na p*araonis C&, .ampomotus in0a 9mery E o ras es*eciesTG Hor6igaG Orden .E6en* eraG ?a6i#ia ,or6icidae, de "onas ro*ica#es, de co#oracin negru"ca o 6arrnG S9$R$H sisiG $e&AyaO aQanYuG $e&$unO Y8isi6iraG EolO siYi6i raG 9cO s.ic.iG a/an1a2) sG 2G CH9$A HAWAQ8OLLA=G a/a/F1E in erPG PQu *ermosuraN PQu +onitoN PQu lindoN EO*resin de regociPo, de a#egrJaG E@E5H a?a?w ima sumaqta tHi0as*anN, PQu +onito est !loreciendoN S9$R$H ac.a#FU, 6unaEc.a, aQa##FU, aQaYa##FUG a/a0an-u) sG Eot& FCo+ivia cor+ula 'erreraeGG 0e #a ,a6i#ia cac FceasG Pe-ueQo cac o con ,#ores de co#or roPo +er6e##n, en u+oG <a##o g#o+u#ar, con es*inas E ,ru o en +aEaG Wrea geogrF,icaH Per E >o#i/iaG S9$R$H anaE*anYu, anaE*8anYu, Uara-o, aQa*anYu YuruG a/a0an-u -uru) sG 2G AAPA$:UG a/aqo) sG ?aPa -ue se usa co6o cin urnG S9$R$H c.un*iG a/as) sG Lool& F.onepatus in0a T*omas& .onepatus semistriatus EoddaertG& AorrinoG 5o,e aG 5a6J,ero 6us K#ido, noc urno, de co#or negro, con +anda +#anca en #a regin dorsa# E a /eces en #a co#aG <iene orina su6a6en e .ediondaG S9$R$H aQa uEa, asna-G ArgO aQascoG EolO aQa .uEaG \\ 9cO Aorri##oG

!5
a/asu) sG 5uPer -ue /i/e con /arn casadoG a/atu2a) sG 2G AASG a/a1i) sG Eot& ?ru o 6aduroG E# o/ario desarro##ado, con sus /u#os rans,or6ados en se6i##as *ara cons i uir e# ,ru oG S9$R$H 6isYa, Uan##a, Uan##iG a/a2) sG ,racias& Agradeci6ien o, gra i udG \\ /G Ladrar e# *erroG S9$R$H YaniEG SPGSG5GT a/a2E in erPG PQu es estoN P1* qu grande"aN PTanta magni!icenciaN E@E5H a?ayN imataq *ay Qori0anc*a *inari, ZO., -uK grande"a, co6o e# QoriYanc.a[ S@GLGPGT a/a2cha2) /G Agradecer *or un +ene,icio o ,a/or reci+idoG E@E5H a?ayc*ay0i as0*ata, e agrade"co 6uc.oG a/a2 u) sG 2G S9S9G a/a20an0a) sG F$ampa de gratitudG& Lugar dedicado a #a rece*cin de /isi an esG a/a20un-u) sG Eot& F$uerta de gratitudGG ?#or de *#an as .er+Fceas de #os *Fra6os andinosG a/u) sG Eot& FTropaelum tu+erosum -& et $&G 0e #a ,a6i#ia de #as ro*ae#as, se6ePan e a #a o-aG 2A'9E0A0ESH panti a?u, de co#or rosadoN paw0ar a?u, Pas*eado, en re a6ari##o E roPoH c*Heqc*e a?u& de co#or *#o6i"oN muru a?u, de co#or negru"coN pu0a a?u, de co#or roPi"oN yana a?u, de co#or negroN 0Hita a?u, /ariedad si#/es reG S9$R$H a*iQa, 6asUa, 6as.Ua, anEu, isaQuG Bed&Jol0& Consu6o reco6endado *ara e/i ar e# *ros a i isG a0a) sG Her6anos in6edia os *or naci6ien oG E@E5H apantinmi 0ay0u, so6os .er6anos seguidosG \\ $e&AyaO ?ra"adaG ( AncianoG \\ EolO ?ra"adaG \\ 9cO 5an a, co#c.nG ( 5anadaG a0a a0a sara) sG Eot& 5aJ" con dos o 6Fs c.oc#osG S9$R$H anEaEo-G a0acha2) /G Cargar e# niQo en #a es*a#daG a0achi) adPG E sG 5a#.ec.or, sa# eador, +andidoG $EOLH a*ac.eG a0achi-chi) sG Lool& FKespa vulgaris E Kespa ca+roG& A/is*aG $e&AyaO a*ac.e-c.eG a0achi-u) sG Enco6ienda -ue se re6i eG S9$R$H suc.iG a0achi-uq) adPG E sG 'e6i en eG Persona -ue re6i e una enco6ienda su*#ica oria6en eG \\ E# -ue se dePa ##e/arG a0achiq) adPG E sG Que re6i e o en/Ja a#goG 'e6i en eG S9$R$H suc.i-G a0achita) sG A*ac.e aG 5on ones de *iedras co#ocadas en #as a+ras o en #as cu6+res de #os cerros con sen ido ri ua#G An igua6en e eran #as u6+as de #os ca6inan esG S9$R$H ac.ac.i##aG a0achi2) /G En/iar, re6i ir, des*ac.ar a#goG a0a-acha2) /G L#e/ar a#goG E@E5H apa0ac*ay c*ay wawata ama waqananpaq, ##e/a a ese niQo de un #ugar a o ro *ara -ue no ##oreG 9cO a*a6ucunaG

BC D
a0a-a.u2) /G <raerse *ara sJ a#goG E@E5H apa0amuy imatapas tiyanay0ipaq, rae a#go *ara -ue e sien esG 9cO a*a6u riQaG a0a-a0u2) /G L#e/Frse#o una *ersona a#go -ue #e *er eneceG a0a-i) sG 9cO C.o"a, ra6ada en ,or6a de corredorG $e&AyaO c.uY##aG $e&QosO c.8uY##a, .a*8aYaG a0a-u2) /G L#e/ar a#go *ara sJ, con o sin e# consen i6ien o de# dueQoG S9$R$H a*ariYuEG \\ $e&AncO A#u/inG a0a.u2) /G <raer a#goG 9cO a*a6unaG a0ana a) adPG 2G PUSA$ALLAG a0anqora) sG Lool& FAcant*oecurria& $*ormictopus& (enes t*is& $amp*o+etus y o ras es*eciesTG AraQa grande con densos *e#os so+re su cuer*oG S9$R$H -.an*u, a*an-oraEG $e&AyaO a*asanPaG ArgO a*a"ancaG 9cO a*asanYaG \\ FAstacus !luvialisTG CangrePo de rJoG 9cO a*anguraG a0anqora2) sG 2G APA$QO'AG a0antia) sG 5e##i"o -ue nace # i6o o des*uKs de# *ri6eroG S@G LGPGT S9$R$H Uis*aG 9cO a*andiG a0a/a) sG $e&AreqO Her6ano o .er6ana 6enor en #os ca6K#idosG S@GLGOG5GT A0a0oris) sG ,eog& 'Jo cauda#oso a,#uen e de# =a*urF, en Co#o6+ia, con &35 Y6sG de #ongi udG a0a0u2) /G 2G PUSAPU=G a0aq) sG E adPG 2G WA$<UQG a0aqa2) /G >aPar a#goG S9$R$H .a*8aYaEG 9cO a*aYaG \\ EolO 'e*resar e# agua *ara ca6+iar su ru6+oG a0ari-u2) /G 2G APA:U=G a0asan-a) sG Lool& 0e #a ,a6i#ia .era*.ocidas E gKnero *a6*.o+e usG AraQa #o+oG AraQa grandeG S9$R$H -.an*uG ArgO a*asancaG a0a2) /G Accin de ##e/ar, rans*or ar o conducir a#goG \\ /G L#e/ar, conducir o rans*or ar a#goG a0a2chi-chi) sG 2G APA=CH9$CH9G a0a2chinchi) sG $at& A,eccin cu Fnea, der6a i is o ec"e6aG S9$R$H a*aEc.iYc.iG a0a2-acha2) /G 2G PUSA=:ACHA=G a0a2si2) /G AEudar a ##e/ar a#goG a0i) sG alim& 5a"a6orra de 6aJ", ru6u, a*ic.u, Y.u6ara, YiUic.a, -aQiUa, e cG endu#"ada con ,ru o de 6o##e o 6ie#G \\ adPG 5oPado, 6uE 6oPadoG S9$R$H .a##c.8u, c.8aranG a0i a0i) adPG Ligera6en e 6oPadoG a0i ch+u2chu) adPG Co6*#e a6en e e6*a*ado, o a#6en e 6oPadoG a0icha-u2) /G 2G CH8A'A$CHA:U=G a0ichana-u2) /G 2G CH8A'A$CHA$A:U=G a0icharqo2) /G 2G CH8A'A$CHA'QO=G a0icha2) /G 5oParG S9$R$H c.8aranc.aEG a0ichu) sG Eot& F)pomoea +atatas CamGG Ca6o e, +a a aG 0e #a ,a6i#ia co6+u#+Fcea, de .oPas grandes, ,#ores anaranPadas, raJces en u+Krcu#o de +as an e ,Kcu#a E a"carG 2A'9E0A0ESH yuraq apic*u, pu0a apic*u, anq*as apic*u y 0Husi apic*u& S9$R$H Y.u6araG $e&AyaO Yu6arG $e&QunO 6isYi *a*aG EolO Yu6araG

DICCIONARIO
a0i-i) #ocG ad/G /in duda, a lo mejor& E@E5H api0i pay willarqamusun0i, sin duda K# e con G a0i-isa) sG Eot& F@rtica urens& @rtica dicica& @rtica magellanicaG& Or igaG P#an a .er+Fcea de #a ,a6i#ia ur icFceaG Bed&Jol0& 5uE u i#i"ada en ,ricciones, e6*#as os E en 6a e *ara *ar urien asG $e&AyaO a*asanPaG a0inqo2a) sG Eot& F$assi!lora ligularis QussGG )ranadi##aG P#an a enredadera de c#i6a e6*#ado, cuEo ,ru o es 6uE agrada+#eG S9$R$H *unJsG $e&AyaO a*inYaEaG a0i/a) sG Eot& FTropaeolum tu+erosum -&GG <u+Krcu#o de #a ,a6i#ia de #as ro*o#eas, se6ePan e a #a ocaG 2A'9E0A0ESH c*Heqc*i api?a, qHellu api?a, muru api?a, oqe api?a, pu0a api?a E yana api?a& S9$R$H aQu, *8os-o o-a \\ 2G OQAG a0i/a .a.a) sG Eot& <u+Krcu#o de #a ,a6i#ia ro*ae#u6, 6Fs grande -ue #a oca corrien eG S9$R$H .a un o-a, 6as.UaG A0i/u/u) sG Bit& PersonaPe de ,igura .u6ana cuEos +ra"os er6inan en *e"ones, en #ugar de dedos, E *ies de ca+raG A0ita) sG ?Kcu#a de cerea#es E u+erosasG alim& 5o#ida E di#uida en agua, se u i#i"a *ara *re*arar /ariadas co6idas co6o a*i, #aUa E c.ic.aG a0i a qha1a) sG 2G P9<AG a0itara) sG Eot& F.arludovica palmata -&G& Pe-ueQa *a#6era de #a ,a6i#ia cic#an Fcea, de cuEas .oPas cor adas en iras se ePen #os ,a6osos so6+reros de oco*i##a o Pi*iPa*aG S9$R$H a*i 8araG a0it+ara) sG 2G AP9<A'AG a0i2a2) /G 2G HOQ8O=A=G A0o o0ata) sG ,eog& $e/ados en e# dis ri o de Ananea, *ro/incia de Sandia, de*ar a6en o de Puno, PerG Con ienen 6a eria# a#u/inico con a# a #eE aurJ,eraG A0u) sG Bit& Es*Jri u u e#ar de un *ue+#o -ue .a+i a en #as ci6as de #os cerros, en #os ne/ados, en #a *enderJa o en una wa0a i6*or an eG E@E5H Apu /alqantay, Apu $ac*atusan& Apu Awsanqati, dioses u e#ares de #a ciudad de# Qos-oG \\ 9cO @e,e, 6anda ario, su*eriorG A0u -a.achi) sG 0is*osicin #ega#, #eE, 6anda o su*eriorG S9$R$H A*u si6iG A0u O anta2) sG 2G OLLA$<A=G A0u !+uncha1) sG 'ist& y -el& La i6agen de# So#, en #a K*oca inYaicaG SCG de 5GT Posi+#e6en e ,ue #a re*resen acin de# dJa, co6o .iPo de# So#G A0u Qa/a-1a2) sG ,eog& Cerro e#e/ado, ##a6ado e# Ealc#n del 1riente, si uado en Paucar a6+o SQos-o, PerT Pun o a <res Cruces, de donde se o+ser/a #a sa#ida de# So# con ca6+ios #u6Jnicos es*ec acu#aresG A0u Si.i) sG 2G APU :A5ACH9G A0u Teqse) sG 2G APU <EQS9G A0u Teqsi) sG 'ist& E Bit& E# creador de #a

SIMI TAQE
ierra, en #a 6i o#ogJa inYaicaG $e&AyaO A*u <eYsiG S9$R$H A*u <iYsi, A*u <e-seG A0u Tiqsi) sG 2G APU <EQS9G a0ucha) sG A+ue#oG S9$R$H 6ac.u#a, aUYiG a0ucha2) /G Honrar, /enerar, rendir .o6enaPeG a0ucha2 0+uncha2) sG 2G 9$<9UCHA=G a0uchin) sG 2G APULL9G a0u-a2) sG 0ignidad, eOce#enciaG \\ 0i/inidadG a0u a) sG SeQor de #a a# a Perar-uJa socia# con J u#o de au oridadG \\ 9cO a*u##a SricoTG a0u a2a) adPG 'ist& Es ir*e seQoria# de #a K*oca inYaicaG a0u i) sG Au oridadG @e,e su*re6oG S9$R$H a*uc.inG a0u ichi2) /G Ac o de con,erir e# J u#o de au oridadG a0u i.an2a) sG 'ist& 5inis ro de Es ado en #a K*oca inYaicaG A0uri.aq) sG 'ist& y Bit& F9l dios que *a+laGG 0ios de #a cu# ura C.8anYaG \\ ,eog& A*urJ6acG 0e*ar a6en o de# Per con &2&,&1; .a+i an es E su ca*i a#, #a ciudad de A+ancaE, con ;2,021, en !74!G Su erri orio ,ue .a+i ado *or #os c.8anYasG \\ ,eog& 'Jo de# Per -ue unido a# Uru+a6+a ,or6a e# UcaEa#iG <iene 400 Y6sG de #ongi udG a0uru-u) sG Lool& )araQnG Se6en a#G \\ Perro grandeG \\ 2es i6en a de cueros de ,e#ino usado *or #os apus E co6*#e6en ado con *#u6as 6u# ico#oresG $e&AyaO a*unYuG a0us-achaq) adPG So+er+io, a# anero, orgu##oso, *resu6ido, a# i/o, 6i6osoG $e&AyaO a*usPac.aEG 9cO a*us.unYuG a0us-acha2) sG Orgu##o, /anidad, ego#a rJaG \\ /G Ponerse /anidosoG Sen irse orgu##osoG S9$R$H su6a-##iYuE, su6aEYac.aEG a0us-i) sG An e*asadoG )eneracin *asadaG \\ A+ue#oG a0usonqo) adPG EngreJdo, en/anecido, ensi6is6adoG \\ Persona creJda *ara ocu*ar cargos de go+iernoG 9cO a*osonPoG a0utinti) sG 2G A<OQ A<OQG a0utoqto) sG Eot& F'ippeastrum miniantum 'er+&G @acin oG P#an a #i#iFcea de ,#or car6esJ grande -ue crece en #a cePa de se#/aG S9$R$H an u6aG EolO ari u6aG A0u1i -a) sG Bit& 0ios Su*re6o, Hacedor de# Uni/erso, en #a 6i o#ogJa inYaicaG A0u2a2a) sG -elig& 0ios Su*re6o, Padre E ernoG E@E5H Apuyaya Qesucristo, 0ios Su*re6o @esucris oG a0hra) adPG $iQo *ro.iPado, !igdo& A#gunas /eces, se a*#ica a6+iKn a #os ani6a#es *or cariQoG E@E5H ap*ra alqo, *erro criado con *redi#eccinG a0haro) sG Eot& Pa*a si#/es re de cua#-uier /ariedadG S9$R$H ara- *a*aG aqa- o) sG 2G HA:8A:LLU G aqa i) sG Anat& <ri*aG S9$R$H c.8unc.u#G S@GLGOG5GT

BC D
aqara0i) sG .lim& $e/ada enueG $e/iscaG E@E5H aqarapi *usutHantin, aqarapi monterantin, con ne/ada en #as oPo as, con ne/ada en #a 6on eraG SCancin de #a dan"a #os Qo##as de Paucar a6+o, Qos-o, PerTG aqara0i2) /G 2G '9<89=G aqar1itu) sG Lool& FCacerta sp&G& Lagar iPaG S9$R$H -araEUaG $e&AyaO Pa##aEUa, YaraEUaG aqchi) sG Lool& )a/i#FnG ?a#cnida grande de *ec.o +#anco E a#as negrasG S9$R$H anYa, .uc.8uE Yun urG aqchu) sG Lool& FAnopla y enoplaspG& )usano de# a##o E .oPas de #os u+Krcu#osG \\ !am& Persona -ue des ro"a odoG \\ ArgO Cua#-uier i*o de gusano des ruc or de *#an asG aqchu -uru) sG Lool& )usano -ue se a#i6en a de #as .oPas de# 6aJ" E #a *a*aG aqe) sG Suegra de# /arnG 5adre de #a es*osa o 6adre *o#J ica de# /arnG $e&AyaO aPeG aqni2) /G )argari"arG Hacer gFrgarasG $e&AyaO oPiaE, oPiaYuEG 9sO unguriE, gaQo eEG aqnu2) /G <ri urar a#go con #os dien esG S9$R$H 6uY8uEG EolO *.iriEG aqo) sG ArenaG \\ adPG ArenosoG E@E5H aqo aqo, erreno con 6uc.a arenaG aqo a 0a) sG ,eol& Sue#o arenoso, no u i#i"ado en agricu# uraG aqo aqo) adPG 5uE arenosoG aqochincha2) sG Astron& Aero#i o Es re##a -ue se es*arceG SAG'GT S9$R$H c.o-ec.inc.aEG Aqo.a2u) sG ,eog& F-o de arenaG& Aco6aEoG Ca*i a# E *ro/incia en e# de*ar a6en o de# Qos-o, Per, creada e# 2& de ,e+rero de !4;!, con 23,55; .a+i an es en !74!G 0is ri osH Aco*ia, Aco6aEo, Acos, 5oso- L#a- a, Po6acanc.i, 'ondocan E SangararFG Aqo.oqo) sG Arqueol& FComada o promontorio de arenaG& )ru*o ar-ueo#gico den ro de# /a##e de# Qos-o, PerG Aqo0an0a) sG ,eog& F$ampa arenosaG& Aco+a6+aG 0is ri o de #a *ro/incia de <ar6a, @unJn, Per, con !0,0&5 .a+i an es en !74!G \\ Pro/incia de# de*ar a6en o de Huanca/e#ica con &3,3&2 .a+i an es en !74!G Aqoras) sG 'ist& <J u#o concedido *or e# 9nYa a un Po/en de su con,ian"a *ara -ue #e sir/a de aEudan e den ro de# *a#acio, siendo su dis in i/o e# c*u0u con una 6edia #una de oro o de *#a a, con #os eO re6os .acia arri+aG En ca6+io #as au oridades su+a# ernas ,uera de# *a#acio ##e/a+an igua#es dis in i/os, *ero con #os eO re6os .acia a+aPoG Aqos) sG ,eog& F$romontorio de arenaG& AcosG 0is ri o de #a *ro/incia de Aco6aEo, Qos-o, Per, con &,033 .a+i an esG aqosa0a) adPG Arenoso, -ue iene 6uc.a arenaG 9cO iusa*aG $e&AyaO aPosa*aG Aqostan0u) sG ,eog& FTam+o de arenaG&

!;
Acos a6+oG 0is ri o de <aEacaPa, Huanca/e#ica, Per, con 1,10; .a+i an esG aqota.ana) sG <roPe de *roduc os co6es i+#esG S9$R$H 6arYa, a-e, *irUa, -o#-aG $e&AyaO *iUaEro, aPe, Yo#YaG aqo2) adPG 'uin, /i#, 6isera+#e, +e##acoG 9cO PaYuEG $e&AyaO aYui, aYui##aG aqo2a) sG Agri& <ierra *re*arada *ara #a sie6+raG \\ $o6+re cere6onia# de# 6aJ"G S@GLGOG5GT aqo2-+a0h-a) sG Eot& F$iles macrop*ilaG& P#an a de cePa de se#/a, cu+ier a de *e#usa +#anca E ,#ores 6oradasG Bed&Jol0& Los ,ru os 6o#idos E re*osados se u i#i"an *ara curar #a ar a6ude"G \\ Anat& ?reni##oG aqo2ra-i) sG Ad/ersidad, desgracia, in,or unioG S9$R$H c.8iYi, ##aYi, .a un ##aYiG EolO iYi##ac.u, Pa un##aYiG aqo2ta-u2) sG Sa is,accin, co6*#acenciaG \\ EolO E6+o"arseG aqsu) sG tej& Ca*a o 6an a rec angu#ar, de cua#-uier co#or, usada *or #as 6uPeresG S9$R$H *.u##u, suY8u a, aYsu ##iY##aG 9cO anaYuG aqtu) sG 26i oG $e&AyaO aY u, Yi*na, Yi-naG 9cO aY unaG aqtu0a-u2) /G 2G W9:CH8UPA:U=G aqtu2) /G 2o6i arG 0e/o#/er #o -ue se ingiriG E@E5H c*Hisin aqtuy0uni, anoc.e .e /o6i adoG \\ !am& 0e/o#/er #o 6a# .a+idoG $e&AyaO aYruE, Yi*naE, Yu ic.iEG EolO Ue-oE, Yu ic.iEG 9cO s.ungu iYraEG aqha) sG C.ic.a e#a+orada de Pora S6aJ" ger6inadoTG 2A'9E0A0ESH de YiUina o -uinua, 6o##e, EuYa, 6anJ, en /ariados co#ores E sa+oresH yuraq aq*a, c.ic.a +#ancaN 0ulli aq*a, c.ic.a 6oradaN qHello aq*a, c.ic.a a6ari##aN upi aq*a, c.ic.a an no ,er6en adaN pipu aq*a, c.ic.a es*esaG $e&AyaO aPa, asUaG aqha aqha) sG Eot& F1:alis petrop*ylaG& 2inagri##oG P#an a .er+Fcea -ue crece en ro-ueda#esG S9$R$H o-a o-aG $e&AyaO aPa aPaG Aqha.a.a) sG 9tno*ist& FBadre c*ic*aG& $o6+re *ri6i i/o de# /a##e de# Qos-o, ca*i a# de# 96*erio de# <aUan insuEuG S?G)GPG de AG E 5G de 5GTG En e# sig#o ]999 dGCG es u/o a+i ado *or gru*os K nicos -ue an ecedieron a #os inYasG 5an-o Q.a*a- #o di/idi en cua ro +arriosH Q8en e :anc.a, C.un*i :anc.a, SaEri :anc.a E AEran*u :anc.a *ara dar asien o a #os die" gru*os K nicos ad/enedi"os -ue raPo con K#G Pos erior6en e 5anYo Q.a*a#e *uso e# no6+re de Qos-o u 1m+ligo del Bundo, es a+#eciendo de es a 6anera #a ca*i a# E cen ro de# ,u uro i6*erio de# <aUan insuEuG aqhaq) adPG E sG Que e#a+ora #a c.ic.aG $e&AyaO aPaP, asUaPG aqha2) /G Accin de e#a+orar #a c.ic.aG $e&AyaO aPaE, asUaEG aqha2achi2) /G A/inagrar cua#-uier +e+ida des*uKs de #a ,er6en acinG S9$R$H *8os-oEac.iEG $e&AyaO aPaEac.iEG

!3
aran1a) sG Cit& 0ra6a, co6edia, Pugue e c6ico u o ra co6*osicin adecuada *ara e# ea roG \\ )Knero #i erario dra6F ico E .u6orJs icoG S9$R$H ##a6a ##a6aG \\ <ea roG aran1achiq) sG $EOLG 0irec or de ea ro, de escenaG \\ 5aes ro de cere6oniasG aran1ana0ata sG $EOLG Escenario, a+#adi##o ea ra#, *roscenioG aran1aq) sG Ac or, dan"an e de ea roG aran1a2) /G <ea ra#i"ar una co6edia, un dra6a o un Pugue e c6icoG aran1a2 u) sG Es*ec ador, asis en e a un es*ec Fcu#oG aran2a) sG 0an"a de en6ascarados o de dis,racesG Ara0a) sG ,eog& 0is ri o de #a *ro/incia de A"Fngaro, Puno, PerG ara0a) sG EnrePadoG \\ Cor inaPe -ue cu+re a#goG \\ 9cO EnredoG ( Ce#osG ( Co6*#ePosG ara0a-u2) /G Encara6arseG \\ Sacri,icarse en aras de o ra *ersona Scuando indica un sacri,icio Jn i6o o,recido *or sJ *ro*ioTG S@GLGPGT araq ch+a.a) sG 2G A=A' CH8APH'AG araq 0a0a) sG Eot& F/olanum lignicauleKargasG& So#anFcea si#/es reG Una /ariedad de *a*a si#/es re E co6es i+#eG S9$R$H a*.aroG $e&AyaO a*.aruG 9cO anaY S*a*a de 6on aQaTG Araqha2) sG ,eog& Ca6ino rea# inYaiYo -ue *asa *or Uru+a6+a E C.inc.ero, Qos-o, PerG araran-ha) sG Lool& Lagar iPaG )Knero amolis, stenocercus, tropidurus, liclaemus E o rosG 2er e+rado erres re con cuer*o cu+ier o de esca6as crneas, cua ro *a as E co#a #argaG S9$R$H -a#aEUa, -araEUa, suYu##uYuG $e&AyaO ParaEUa, Ya#aEUaG ararara2) /G 2G A'A=G arara2su) sG Eot& F/olanum tu+erosumG& 2ariedad de *a*a -on*isG $e&AyaO Pon*isG arari1a) sG Cuidan e o /igi#an e de #as se6en erasG S9$R$H 6anc.ac.iG \\ Pregonero de #as decisiones de una co6unidadG ara1a) sG Pa J+u#o, .orca, *ico aG ara1a2) /G A.orcar, co#garG \\ APus iciar a un sen enciadoG Ara2tan0u) sG 'ist& FAlmacn o graneroG& Pri6era UaYa o adora orio inYa de# cuar o se-8e de# C.inc.aEsuEu, consis en e en una roca grande con cua ro *iedrasG Es u/o +aPo e# cuidado de #os PururaUYasG Areq qhe0a) sG 'ist& E etim& Are-ui*aG Para a#gunos signi,ica tras el volcn& O ros sos ienen -ue deri/a de ari, q*epayN, ZsJ, -uedaos[, *a#a+ras de# 9nYa 5aE a Q.a*a- -ue a# regresar a# Qos-o, des*uKs de #as con-uis as de C.un*iUi##Yas E Parina-oc.as, con es a uno de sus genera#es con esa eO*resinG ?ina#6en e, a#gunos creen -ue *ro/iene de are, sonora E *ipa, ro6*e aN trompeta sonora& \\ ,eog& 0e*ar a6en o de Are-ui*a, en

BC D
e# Per, con 30;,540 .a+i an es en !74!G Sus *ro/incias sonH Are-ui*a, Ca6anF, Cara/e#J, Cas i##a, CaE##o6a, CondesuEus, 9s#aE E La UninG \\ Ciudad de Are-ui*a, ca*i a# de# de*ar a6en o de# 6is6o no6+re, con una .er6osa ca6*iQa E &30,;&3 .a+i an es en !74!G ?ue ,undada *or e# con-uis ador )arcJ 5anue# de Car+aPa# e# !5 de agos o de !510G En #a E6anci*acin E en #a 'e*+#ica ,ue #a .iudad .audillo& areq) sG 2o#cFnG S9$R$H Y8ana-G arG) ad/G SJG A,ir6acinG E@E5H ar niy, di -ue sJG S9$R$H riYi, .isaG $e&AyaO au, auriYaE, a-c.i-G 9cO as.i, c.anas.iG aricha) sG 5uPer *ros i u aG $in,6anaG $e&AyaO Panra, Panc.a Uar6iG EolO -.e#i*i *ure- Uar6iG arichaq) sG E adPG Persona -ue .ace e# *ri6er uso de# u ensi#ioG arichasqa) adPG O##a un ada con se+o de /aca *ara Ea ser u i#i"adaG \\ 9nauguradaG Ari-a) sG ,eog& Fetim& 0e# -uec.uaH ari, sJN 0a, enH si aqu tienes& Para o ros de# aE6araG ?ina#6en e, *ara a#gunos signi,ica nueva a+ertura al marG& AricaG Ca*i a# de# de*ar a6en o de <ara*acF, C.i#eG 'ist& Es u/o *o+#ada *or #os aE6arFs an es -ue e# 9nYa =aUar Wa-a- #o con-uis araG arinsa) sG Agri& Pres acin de ser/iciosG Una *ar e *res a e# erreno E #a o ra *ar e e# ra+aPoG \\ Sie6+ra en erreno graciosa6en e *res ado, *ara -ue e# ,ru o sir/a de aEudaG \\ PrKs a6o de errenoG \\ Arriendo, a#-ui#erG S9$R$H Uasi Yi##a, a##*a Ua aG $e&AyaO aEnic.iEG \\ 2G CHA:'A WA<AG arisqa) adPG Es renadoG E@E5H arisqa man0a, o##a es renadaG $e&AyaO Ua6a-G ari2) sG 9nauguracinG \\ /G Un ar una o##a nue/a de +arro con se+o de /aca E -ue6ar#a *ara -ue dureG \\ 2G PA'9CH9=G ar-u) sG Hacina6ien o de# 6aJ" des*uKs de #a siega, *ara co6*#e ar e# 6aduradoG ar.a) sG >aQoG Aseo .igiKnico de# cuer*oG \\ 9cO >aQoG ( AradoG ar.achi2) /G Hacer +aQar a o ra *ersonaG 9cO ar6ac.inaG ar.a-ani) sG Lugar donde .aE *o"as *ara o6ar +aQosG \\ $EOLG >a#nearioG ar.a-una) sG Po"a *ara +aQarseG $e&AyaO ar6aYuna EaYuG ar.a-u2) /G >aQarseG 9cO ar6agrinaG $e&AyaO ar6aYuniG ar.a2) /G >aQarG 9cO ar6anaG ar.a2qha0a) sG <ina de *iedra, 6uE usada en #a K*oca inYaicaG ar.u) sG medid& 5edida de ca*acidad de un diecisKisa/o de ,anegaG Corres*onde a*roOi6ada6en e a seis Yi#os de granosG ar.uthu) sG Eot& )er6inacin de #a se6i##aG S9$R$H c.8iYc.iE, *.utuy& $e&AyaO Uac.iG 9cO 6uEuEG ar0a) sG O,renda, in6o#acin, o+#acinG ar0ana) sG Lugar donde se o,rece

DICCIONARIO
sacri,iciosG \\ 2Jc i6a des inada a# .o#ocaus oG ar0aq) sG E adPG Persona o,eren e de un sacri,icioG ar0a2) /G O,rendar, o,recer sacri,icios de ani6a#es a #as deidades& E@E5H payqa arpaqmi, K# es -uien o,rece e# sacri,icioG ar0ha) sG So6+ra enue en re #a #u" E #a o+scuridadG \\ Poca /isinG E@E5H arp*a ?awi, /is a a*agadaG ar0ha ar0ha) adPG Con #a /isin o,uscadaG ar0ha2achi2) /G O,uscar #a /isinG ar0ha2a-a0u2) /G 2o#/erse cega nG ar0ha2a2) /G Perder #a /isin *arcia#6en eG ar0hi) sG 'ega"o 6a ernoG Lugar donde e# niQo descansa cuando #a 6adre es F sen adaG E@E5H arp*iypin wawa saman, en 6i rega"o descansa e# niQoG arqati) sG Lool& L#a6a con 6anc.as 6enudas de co#ores ca,K, cre6a, roPi"o E *#o6oG Arqhe) sG A*e##ido au c onoG arqhe) sG PuPo, gruQido, ace"oG S@GLGPGT arqhe0a2) /G Ace"arG Lan"ar ace"os re*e idos E es,or"adosG \\ 0e+a irse en con/u#sionesG arqhe2) /G PuParG \\ )ruQir en seQa# de desagradoG \\ E6i ir ace"o *ro#ongadoG Ace"arG arra-acha) sG $EOLG 2G 'AQACHAG arta1i a-u) sG Eot& FBusaceae spG& 2ariedad de *#F ano, 6uE carac erJs ico *or ener ,ru os 6uE *e-ueQos E cFscara de#gadaG ar1i) sG 5araQa, enredoG S9$R$H c.8arUiG ar1i ar1i) sG Eot& F.uscuta grandi!loraGG P#an a .er+Fcea en ,or6a de enredaderaG \\ adPG Enredoso, en6araQadoG S9$R$H 6a##unUaG ar1ichi2) /G 2G A'W9=G ar1i-) sG 2G A'W9QG ar1iq) adPG E sG Que enreda, -ue en6araQaG S9$R$H arUiYG ar1i-u2) /G Accin de enredarse, de en6araQarseG ar1i2) /G Enredar, en6araQarG S9$R$H arUic.iEG as) ad/G Un *oco, un an oG S9$R$H *isiG E@E5H as allin, un *oco 6ePorN as as0*a, un *oco 6FsN as 0ama, .as a #uegoN as qella, un an o *ere"osoN as llasa, un *oco *esadoN as yana, a*roOi6ado a negroG as as a.anta) ad/G 0e *oco en *ocoG E@E5H as asllamanta c*uramun, *one de *oco en *ocoG S9$R$H as as6an aG as as a1an) ad/G Con un *ocoG E@E5H as asllawan sa0sarqon, con un *oco se sa is,aceG as as.anta) ad/G Poco a *ocoG S9$R$H *isi *isi6an a, as as##a6an aG as 0+osqo, as .is-+i) adPG .asi agrio, casi dulce& Agridu#ceG S9$R$H 6i##u, *8os-oE 6isY8iG as q+o/i) adPG 2G Q8O9 Q8O9G ascha .a) sG 96*#e6en o consis en e en un de*si o de cuero des inado *ara e# ras#ado de 6a eria#es de cons ruccinG ascha2) /G Sacudir o dar e6*e##ones con

SIMI TAQE
cier a ,uer"a a una *ersonaG asi) sG 'isaG \\ SonrisaG asichi2) /G Hacer reJr o sonreJrG asi-u2) /G 'eJrseG \\ SonreJrseG \\ 5o,arseG Asi o) sG ,eog& 0is ri o de #a *ro/incia de A"Fngaro, Puno, Per, reconocido en !453, con !;,!25 .a+i an es en !74!G asina) sG C.is e, +ro6a, 6o,a, a#go -ue *roduce risaG asi0a-u2) sG 2G QELL5AG asi0a2a2) /G 'eJrse socarrona6en e en ,or6a re*e ida a cos a aPenaG asiq) adPG E sG Que rJeG asir0ari-u2) sG 'iso ada +re/e E es re*i osaG \\ /G 'eJr es re*i osa E +re/e6en eG asi2) /G 'eJrG \\ SonreJrG asi2 asi2) adPG 'isueQo, sonrien e, -ue anda risueQa6en eG asi2-acha2) sG 'iso adas re*e idasG \\ /G 0ar riso adas re*e idasG as-an-u) sG Lool& F/trongy locentrotus lividusG& Eri"o 6arino o de 6arG E-uinoder6o, de ,igura de es,era a*#anada, cu+ier o con una conc.a ca#i"a ##ena de *asG as-an-u2) /G Eri"arse, *onerse iesos #os *e#osG \\ Eri"ar, en esar #os /e##os o ca+e##osG S@GLGPGT as-ha) ad/G Har o, +as an e, 6uc.o, en 6aEor can idadG S9$R$H sinc.i, 6ana a iE, a##*a 8iEuG A$<R$H *isi, c.iYa, as##a, c..a##aG 9cO as.YaG as-ha as-ha.anta) ad/G 0e .ar o en .ar oG 9cO as.Ya as.Ya6an aG as-ha -uti) ad/G 2G :U<9 :U<9G as-ha a/a) adPG 2G LLASAQLLAAG as-ha2achi2) /G Au6en ar, acrecen arG \\ AgregarG as a) ad/G Poco, escaso, reducido, no 6uc.o, a#go *ocoG S9$R$H *isiG 9cO as.##aG as a a) ad/G 5uE *oco, .ar o reducidoG as a a.anta) ad/G Por *ocas, en *ocasG as a.anta) ad/G 0e *oco, casi casiG as a.an1an/a) ad/G =a den ro de *ocoG as a0u1an) ad/G Con un *oco 6FsG as ata1an) ad/G Un *oco 6FsG as a2achi2) /G 0is6inuir, 6er6ar, e6*e-ueQecer, ac.icarG S9$R$H *isiEac.iEG A$<R$H ##asa-Eac.iE, asY.aEac.iEG asna) adPG ?K ido, *es i#en e, a*es osoG asna asna) adPG Que a*es a un *oco, -ue iene cier a ,e ide", -ue es 6a# o#ien eG E@E5H asna asna qora, Eer+a -ue iene cier a ,e ide"G asnachiq) adPG E sG Que .ace a*es ar, -ue dePa 6a# o#orG S9$R$H asna-G asna0a) sG =er+as aro6F icas *ara sa"onar #os a#i6en osH *erePi#, UaYa aE, orKgano, cu#an ro, Eer+a+uena, *aE-o E 6uQaG asna0a2) /G Aro6a i"ar #as co6idas con asna*aG asnaq) adPG E sG A*es oso, -ue a*es a, -ue des*ide 6a# o#or, ,e ide" o .edorG S9$R$H asnac.i-G E@E5H asnaq alqo, *erro a*es osoG asnaq 0e0er.a) sG Eot& FKer+ena littoralis 'EIG& 2er+enaG 0e #a

BC D
,a6i#ia /er+enFceasG Bed&Jol0& Sus .oPas secas E 6o#idas se u i#i"an *ara #a cura de .eridas, igua#6en e en #a cura de #a 6a a de #os ca+a##osG asnari2) /G 2G PU<U<U<U=G asna2) sG Hedor, *es i#encia, ,e ide"G \\ /G A*es ar, .eder, des*edir 6a# o#orG asna2a2) /G 2G PU<U$=A=G asneq) #ocG ad/G De aqu a poco, poco despus& asneq-a.a) #ocG ad/G 'asta dentro de un momento, *asta luego, *asta un rato& asnu) sG Lool& F9qus asinus C&G >urro, asnoG 5a6J,ero de# gKnero e-us E su+orden *erisodFc i#a, u i#i"ado co6o ani6a# de cargaG \\ adPG !igdo& Es *ido, or*e, +ru oG E@E5H asnu *ina q*awan0i, 6iras co6o e# +urroN asnun 0an0i, eres +urroG astana) sG C.o"a *ro/isiona#, ras#ada+#e, *ara e# cuidado de c.acras E ani6a#esG \\ <erreno des inado a #a ro acin en e# *as oreoG S9$R$H i*.iQa, as araG adPG <ras#ada+#eG Para ras#adarG astana-u2) sG Cos u6+re indJgena en -ue e# no/io ##e/a a su no/ia a# nue/o .ogar o do6ici#ioG \\ /G <ras#adarse en ,or6a conPun aG astaq) adPG E sG 2G WA$<UQG astara) sG 2G AS<A$AG asta1an) ad/G 5Fs oda/Ja, an 6Fs, a#go 6FsG E@E5H c*uramuy astawan, *on a#go 6FsG asta2) /G <ras#adar, rans*or ar, acarrearG asu) sG 2G QOLLO G asuchiq) adPG E sG 2G QOLLUCH9QG asu-a) sG 2G HA<U$ QOCHA PU5AG asu-u) sG Lool& Lo+o 6arinoG S9$R$H -oc.a *u6a, 6aEu *u6a asu 0ha cha) sG $EOLG 2G PHALLCHAG asu2) /G 2G QHEPA$A=, Q8A=ACHA=G as1an) ad/G 5Fs +ien, 6Fs, 6ePorG \\ adPG 5uc.oG as1an as1an) ad/G 5Fs E 6FsG as1anchasqa) adPG EO raordinarioG \\ 5uc.o 6ePorG as1ancha2) /G Pre,erirG as1an0as) ad/G 5Fs +ien, a *esar de -ueG as1anraq) ad/G 5Fs oda/Ja, 6Fs anG E@E5H aswanraq wi?ac*un 0uc*unanc*ispaq, oda/Ja -ue cre"ca 6Fs *ara -ue cor e6osG as1anta) ad/G 5uc.o 6FsG asharu.a) sG Eot& F/olanum tu+erosumGG 2ariedad de *a*a cuEos u+Krcu#os son grandes con 6anc.as roPi"asG atatacha F1E in erPG PQu digno de compasi#nN PQu tristeN Ata1 1a 0a) sG Bit& A/e o K6ica a# -ue rendJan /eneracin #os inYasG \\ A/e ?KniOG ata1) sG ?e#icidad, dic.a, /en ura, sa is,accin, +ienes arG Ata1a 0a) sG 'ist& HiPo es*reo de# 9nYa WaEna Q.a*a- con #a Princesa Pac.a, de# reino de #os Siris en :i u, Ecuador, de# C.inc.aEsuEuG Orden #a 6uer e de# 9nYa WasYar, su .er6ano *or *adreG 5uri en CaPa6arca, a su /e", en 6anos de #os es*aQo#es, *or orden de ?rancisco Pi"arro, e# 27 de

!4
agos o de !5&&, des*uKs de .a+er sido +au i"ado con e# no6+re de @uanG $o se coron de 9nYaG Segn Sar6ien o de )a6+oa, A aUa##*a cons i uido en CaPa6arca E en Wa6ac.u-o, .aciKndose reci+ir E o+edecer co6o 9nYa, .a+Ja o6ado #a +or#a i6*eria# o mas0aypac*a E e# q*apaq un0u, au o i u#Fndose 9nYa, Vque no *a+a otro, sino lV& Orden a su ePKrci o -ue *rosiguiese su a/ance so+re e# Qos-o E dar +a a##a E ca* urar a WasYarG A aUa##*a asu6i un *oder a+so#u o E e6*#e crue#es 6K odos de do6inacinG Sar6ien o 6is6o seQa#a -ue en e# orFcu#o de Wa6ac.u-o se #e .a+Ja /a icinado -ue endrJa 6a# ,in *or su crue#dad E iranJaG )arci#aso se re,iere a #a re*resin desa ada *or A aUa##*a con es as *a#a+rasH Vmayor y ms sedienta que la de los 1tomanos !ue la crueldad de Atauwallpa que no *artndose con la de doscientos *ermanos suyos, *ijos del ,ran 'uayna Q*apaq, pas# adelante a +e+er las de sus so+rinos y parientes, dentro y !uera del cuarto grado, que como !uese de la sangre real, no escap# ning%n legtimo +astardo V& Ata1chi) sG A*e##ido au c onoG ata1chi) sG Legis#adorG \\ adPG Esc#arecido, dis inguido, no a+#eG ata1.ari) sG Sacerdo eG \\ adPG CK#i+eG atiG sG ?a a#idad, desgraciaG \\ Posi+i#idadG \\ adPG 9ngen e, 6uc.oG \\ Posi+#e, ,ac i+#eG E@E5H atina, -ue es *osi+#eN mana atina, -ue no es *osi+#eN atispaqa, si se *uedeG ati-uq) adPG Que es *osi+#e, ,ac i+#eG ati-u2) sG ?ac i+i#idad, *osi+i#idadG \\ /G PoderG ati cha) sG Co6*aQero de co6*e enciaG ati cha2) /G Co6*e ir, 6edir ,uer"as o conoci6ien osG ati.i 0+u) sG 0ragnG \\ Pan anoG OPo de *an anoG \\ 9n,iernoG S9$R$H su*aE Uasi, uY.u *ac.aG \\ adPG 9n,erna#, dia+#icoG ati.usqa) sG >o JnG \\ <ro,eo, #ogro, *re6ioG ati0a) sG <riun,o, /ic oriaG ati0acha2) /G 2encer, do6inar, riun,arG ati0achi-uq) adPG 0erro adoG ati0a-uq) adPG Por,iado, o+s inado, es arudoG ati0a-u2) /G Por,iar, insis irG E@E5H paymi atipa0us*an, K# es F *or,iandoG $e&AyaO c.u aYuEG ati0ana) adPG Su*era+#e, /enci+#eG ati0ana-u2) sG Co6*e encia, dis*u a, ri/a#idadG \\ /G Por,iarse con o ro, a# ercar, no deParse /encerG $e&AyaO Pa*inaYuE, ##a##inaYuEG 9cO a igrinaG ati0aq) adPG E sG 2encedor, do6inador, riun,adorG E@E5H paymi atipaq, K# es e# /encedorG ati0asqa) adPG 2encido, do6inado, *erdidoG ati0a2) /G 2encer, do6inar, riun,ar, ganar un e/en oG S9$R$H ##a##iEG $e&AyaO a iE##aG

!7
atiq) adPG E sG Que *uedeG atiruna) adPG Persona *er/ersa, desa#6adaG atisan-a) sG 'e.Kn, cau i/o, *risionero, *resoG atisan-a 1asi) sG CFrce#, *residioG $EOLG Cen ro de reada* acin social S9$R$H 6uc.uE Uasi, Ua aE UasiG atisqa) adPG Sa urado, *ene rado a Scon re#acin a un o#orTG E@E5H qHos?iq atisqan, sa urado o *ene rado de .u6oG atita0h2a) sG 0esgracia, ad/ersidadG \\ Per/ersidadG \\ adPG Crue#, sFdico, in.u6anoG E@E5H atitap*ya runa, gen e *er/ersaG ati2) /G PoderG <ener ,acu# ad o 6edio *ara ePecu ar una cosaG <ener ca*acidad o ,uer"a *ara su*erar a#goG ati2 a) adPG ?ac i+#e, no di,icu# oso, ,Fci# de ePecu arG ati2 ana) adPG ?aci#Jsi6o, co6*#e a6en e ,ac i+#e de ePecucinG ati2 aq) adPG Persona Pac anciosa -ue odo #o cree ,ac i+#eG atoq) sG Lool& F$seudalope:GG AorroG 5a6J,ero cFnido, ca+e"a *ro#ongada, digi Jgrado, uQas no re rFc i#es, cinco dedos en *a as an eriores E cua ro en *os erioresG Co#or cre6a anaranPadoG Pro*io de #as *unas andinasG Se a#i6en a de roedores E a/esG \\ adPG As u o, duc.o, sa+idoG E@E5H atoq *i?a yac*aysapan 0an0i, eres as u o co6o e# "orroG $e&AyaO a uY, a uPG ArgO a oPG EolO a o-G 9cO a uYG atoq atoq) sG Lool& FErac*itosternus andinus .*&, 'adruroides lunatusGG A#acrFnG Ordenes, ,a6i#ias E es*ecies nu6erosasG S9$R$H sirasira, sirara, a*u in iG \\ 2G PACHA: CHA:9G \\ 2G 'AQ8A :U'UG atoq 0a0a) sG Agri& Pa*a si#/es re, no co6es i+#eG Atoq sa2-+uchi) sG FQue cansa al "orroG& $o6+re J*ico E ac ua# de una ca##e de# +arrio inYa de <o-oYac.i, .oE San >#as, en #a ciudad de# Qos-oG atoq 1aqachi) sG Eot& F1puntia tunicata Cin0 et ottoG& FQue *ace llorar al "orroG& 0e #a ,a6i#ia cac Fceas, cuEas .incaduras causan ,uer e do#orG atoqra2a2) adPG Sa+ido, duc.oG \\ /G !igdo& A is+ar con as ucia, o+rar con as uciaG E@E5H payqa atoqrayas*anmi, K# es F o+ser/ando con as uciaG atha-u2) /G 2G A<HA=G atha2) /G Ec.arse a #a es*a#da una cria ura *ara cargar#aG S9$R$H a .aYuEG ausha) adPG 2G AWCHAG a1) ad/G SJG 0eno a asen i6ien o de 6o6en o, un sJ *ro/isiona#, -ue *uede ser corregidoG a1a) sG tej& <e#a urdidaG Hi#os *re*arados, en *roceso de# ePidoG a1a-i un-u) sG tej& @n0u de decoracin riangu#ada, +ordada o *in adaG S5G9G de #a EGT a1a-i0a) sG tej& <ePido ,ino, con #a+ores a# +orde de una 6an aG A1an-a2) s& ,eog& F9tim& Bantenerse o

BC D
detenerse las aves en el vuelo; o Aguila -ealO @orge Lira Prie o, *amanqay, *#an a .er+FceaH ?or una o LG HerreraTG A+ancaEG Ca*i a# de# de*ar a6en o de A*urJ6ac, Per, con 2;,02; .a+i an es en !74!G ?ue creada *or #eE e# !4 de a+ri# de !43&G a1a0a2) /G tej& >ordarG Hacer di+uPos ar Js icos so+re un ePido, con .i#os de co#orG \\ 'e ePerG a1aq) adPG E sG tej& <ePedor, *ersona -ue ePeG a1aran-+u) sG tej& 5F-uina *ara ePer, 6F-uina ePedoraG a1asara2) sG 'ist& O,renda -ue en #a K*oca inYaica *onJan en #a u6+a de #os sacerdo esG a1a2) /G tej& Accin de ePer .i#os *ara e# ePidoG a1a2.antu) sG Eot& F-& et $&G De #a ,a6i#ia so#anFceasG Sus ,ru os son +aEas co6es i+#es, de .oPas den adasG Bed&Jol0& Sus ,#ores se u i#i"an en in,usin *ara #as 6uPeres *ar urien asG a1cha) adPG Crue#, *er/erso, *ro er/o, 6a#oG S9$R$H aus.aG a1chaq) adPG E sG Persona crue#, *er/ersa E 6a#aG a1cha2) /G Co6e er ac os crue#es, *er/ersos E 6a#osG a1-i) sG Bit& En #a 6i o#ogJa inYaica E #a ac ua# andina, 6an o es*Jri u *ro ec or, *ersonaPe 6J ico -ue .a+i a en #as a# as cu6+res, ser *ro ec or enca6ado en #os 6on es, e# a#6a de #os cerros e#e/adosG )enera#6en e se usa en *#ura#H aw0i0una, es*Jri us *ro ec oresG S9$R$H a*uc.a, 6ac.u#aG \\ PrJnci*e, .iPo de# 9nYaG \\ A+ue#oG a1-i a) sG 2G AW:@LLA G a1-i o) sG 2G AW:9LLO G a1-i a) sG >isa+ue#aG 5adre de #a a+ue#aG S9$R$H aUYi#aG a1-i o) sG >isa+ue#oG Padre de# a+ue#oG S9$R$H aUYi#oG A1-is0u-2u) sG Arqueol& FAw0i, di/inidad 6J icaN pu0yu, 6anan ia#TG Ciudad *reinYa so+re e# CaQn de# Pa o, en e# Ca##ePn de WaE#as, de*ar a6en o de Ancas., Per, a 1,000 6GsGnG6G, a# nor e de #a Cordi##era >#ancaG Pro+a+#e6en e *er enece a# *erJodo de eO*ansin WariG a10ha2) /G Ponerse i6*reciso o enueG 9r *erdiKndose .as a desa*arecerG a1qa) sG Ene6igo, con rario, ri/a#, ad/ersarioG E@E5H payqa awqan, K# es ene6igoN awqa runa, .o6+re ene6igoG S9$R$H c.e-niYu-G $e&AyaO auPaG \\ 9cO auYa Sguerrero, sa#/aPe, re+e#de, sediciosoTG a1qacha-u2) /G Hacerse de ene6igosG a1qa-a a) sG )ru*os de ene6igos en,ren adosG a1qa a2a) adPG 9rasci+#e, iracundoG a1qa a) sG Persona -ue ca6ina causando errorG a1qa i) sG 9ns ruc or 6i#i arG \\ So#dado, guerreroG a1qa i-u2) /G 2G AWQA$A:U=G

DICCIONARIO
a1qa u-u) sG So#dado encargado de asegurar a #os *risioneros, a6arrFndo#os con llu0u& a1qa un0+a2) sG Ene6igo *asi/o e ino,ensi/oG a1qa.anu) sG Persona -ue 6a a a su ene6igoG a1qana) sG Con,#ic o, +e#igeranciaG 9cO auYanaG a1qanachi2) /G Pro6o/er un es ado de +e#igeranciaG Hacer *e#earG 9cO auYanac.iG a1qana-uq) sG E adPG >e#igeran e, #uc.adorG a1qana-u2) /G Pe#ear, #uc.ar, +e#igerar, ene6is arseG S9$R$H aU-a##iYuEG 9cO auYana a1qa0un-u) sG Puer a de *risin o cFrce#G a1qa0hi/a) sG E adPG Ene6igo acKrri6o, irreconci#ia+#eG a1qaqha1a) sG 2igJaG 9cO auYaYa.uana, c.a*aYG a1qaqha1ana) sG A a#aEaG <orre o #ugar de o+ser/acinG 9cO auYaYa.uana, c.a*aYnaG Auqatin-u) sG A*e##ido de origen inYaicoG a1qatin-u) sG )uerraG a1qatin-uq) sG E adPG )uerreroN -ue guerreaG a1qatin-u2) /G )uerrearG a1qa1a-i) sG 0aQos -ue se *ro,ieren en re ene6igosG A1qa1a 0a) sG A*e##ido de origen inYaicoG a1qa1a 0a) sG Lool& $o6+re genKrico de a/es ra*acesG a1qa1asi) sG CFrce#G \\ Ca6*o de concen racin de *risionerosG a1qa2 ha2 i2) sG B%s& Hi6no riun,a#, can o de /ic oriaG a1qa2a2) /G Con/er irse en ene6igoG \\ 2o#/erse 6a#oG 9cO aUYaEaG a1qa20an0a) sG Ca6*o de concen racin *ara #a #uc.aG a1qa20ata) sG Lugar o si io *ara #uc.ar o *e#earG 9cO auYaE*a aG a1qa20huru) sG HKroe de guerraG A1sanqati) sG ,eog& S9tim& aswan aswan qatiq, e# -ue sigueN awsan qatiq, e# -ue *uedeTG Ausanga eG >e##o e i6*onen e ne/ado a# SE de #a ciudad de# Qos-o, a ;,!;5 6sGnG6G Es uno de #os apus o aw0is de# inYana o -ue su*er/i/e en e# ac ua# 6undo andino -uec.uaG a2a) sG CadF/er, 6uer o, cuer*o .u6ano 6uer oG a2a a2a) sG 2G A=A5A=CH8AG A2a-+uchu) sG ,eog& F9tim& -inc#n de muertos; o aEa Yuc.u-, el que corta cadver o *ace autopsiaG& AEacuc.oG 0e*ar a6en o de# Per creado *or e# Li+er ador Si6n >o#J/ar Pa#acios e# !5 de ,e+rero de !425, con 50&,7&2 .a+i an es en !74! \\ 0is ri o de# es ado de <Fc.ira, 2ene"ue#aG \\ 0e*ar a6en o de #a *ro/incia de San Luis, Argen inaG a2a anta) sG 2G A=A' CH8APH'AG a2a.ach+a2) sG 'ist& Ca/erna ,uneraria, en e# inYana oG Los cadF/eres

SIMI TAQE
e6+a#sa6ados se co#oca+an en *osicin ,e a#G S9$O$H 6ac.uUasi, 6ac.u 8o-o Sno6+res /u#garesTG a2a.a.a2) sG Lool& F;ycti+us griseus ,nelinG& A#6a *erdidaG A/e noc urna de #a se#/a a# a, de *#u6as +#ancas E negrasG E6i e un can o #gu+reH ayay mamay, -ue se ase6ePa a# -uePido de 6uPer .erida o deses*eradaG S9$R$H Ua- aEaEG A2a.ar-a) sG 9tno*ist& )ru*o K nico *reinYa -ue ocu*a+a #a regin de# Qos-oG Su Frea E #ugar de ocu*acin ,ue An a, $iaras E O##an aE a6+oG Era un curaca"go, cuEo curaca o Pe,e ,ue <oYaE Q.a*a-G A# arri+o de #os -.esUas inYas ,ue con-uis ado E so6e idoG Su+sis ieron s#o co6o aE##uG \\ ,eog& Co6unidad ca6*esina deno6inada AEa6arYa E Pu6a6arYa en e# dis ri o de San Se+as iFn, Qos-oG a2a.ar-a) sG Pan en, ce6en erioG S9$R$H aEaUasi, aEa*an*aG \\ calend& 5es de no/ie6+re en e# ca#endario inYaG a2a.a2ch+a) sG Eot& FAlonsoa acuti!olia -& et $G& P#an a .er+Fcea rinan FceaG S9$R$H aEa aEaG a2anha) sG Piedra #arga -ue .ace de *uen e en e# ,ognG S@GLGOG 5GT S9$R$H c.aYaru6iG a2a/a) sG Pa#i o a ra/esado en #a nari" de #a crJa de #a *acoc.a o ##a6a *ara e/i ar -ue siga e andoG S@GLGOG5GT a2a0acha) sG 'eino o 6ansin de #os 6uer osG a2a0ana) sG Eot& F,usap*alium via viraG& <ercio*e#inaG P#an a .er+Fcea de #a ,a6i#ia co6*ues aG Bed&Jol0& Es usada co6o sudorJ,icaG S9$R$H Uira UiraG a2a0an0a) sG 2G A=A5A':AG A2a0ata) sG ,eog& 0is ri o de Cara+aEa, Puno, Per con &,532 .a+i an es en !74!G a2a0a2) /G 2G <A'9PA=G a2a0+acha) sG 5or aPaG HF+i o, saEa# *ara a6or aParG SF+ana *ara en/o#/er cadF/eresG a2a0+an0aq) sG E adPG Se*u# ureroG Que en ierra a #os 6uer osG a2aq) sG @ue" de ca6*oG \\ 9cO A#ca#deG ( C.acareroG ( PregoneroG a2aq sa0ati an) sG 2G $U<8U SAPA<9LLA G a2ar ch+a0hra) sG Eot& F9rymgium Se+er+aueri Sol!!G& P#an a #eQosaG S9$R$H aEa##an 8a, ara-c.8a6aG A2ar (a2qe-una) sG 'ist& LeEenda de #os Her6anos AEarG AEar 5an-o, AEar :ac.i, AEar Uc.u E AEarAU-a, con sus .er6anas E es*osas, 5a6a O-##o, 5a6a Qora, 5a6a 'aUa E 5a6a WaYu, res*ec i/a6en e, sa#ieron de <an*u <8o-o o Q.a*a<8o-o, en Pa-are- an*u SParuro, Qos-oT, *ara ,undar e# 96*erio 9nYa, des*uKs de# ,ran Diluvio& bLa #eEenda de #os Her6anos AEar es una de #as 6Fs +e##as con -ue se *in a e# origen in6e6oria# de #a )ran Ci/i#i"acin -ue sa#e de Pa-are- an*u en e# Qos-o E se di,unde so+re e#

BC D
Con inen e Pre`Co#o6+inobG S@GLGPGT a2ara) sG Agri& <i*o si#/es re de una es*ecie cu# i/ada, en es*ecia# de #a -uinuaG SOG>G E 5G>GT S9$R$H a.araG \\ Eot& F.*enopodium apuli!orme /G& P#an a -ueno*odiFcea o -uinua de granos 6enudos E negrosG S9$R$H a.ara YiUina, a.araG a2ar.a) sG $ecro#ogJaG A2ar.a-a) sG ,eog& Co6unidad en #a *ro/incia de Ca#ca, Qos-oG PerG \\ 'ist& ?ies as necro#gicas inYaicasG A2a1a-a) sG ,eog& FTum+aGG AEa+acaG Pro/incia de# de*ar a6en o de Piura, Per, con !22,30; .a+i an es en !74!G a2a1a-a) sG <u6+a, se*u#croG a2a1antuna) sG A ad, ,Kre roG S9$R$H Ya##a*iG a2a1antu2) sG En ierroN accin de en errar un cadF/erG \\ /G <ras#adar e# cadF/erN en errar e# cadF/erG a2a1asi) sG 2G A=A5A':AG a2a1as-ha) sG Eot& FEanistera metallicolor QunGG FCiana de la muerteG& P#an a .er+Fcea de *ro*iedades narc icas, de a##o /o#u+#e E ,#ores a6ari##asG Se u i#i"a en #a +ruPerJa co6o narc icoG Crece en #a se#/aG A2a1a2q+o) sG ,eog& FQue+rada de los cadveresG& Que+rada en e# an iguo +arrio inYaico de :ar6en-a, .oE San a Ana, en #a ciudad de# Qos-o, PerG a2a2aE in erPG 0eno a #a6en o, do#or, -uePidoG S9$R$H aEaEaE[ a2a2a2E in erPG 2G A=A=A[ a2cha) sG CarneG \\ Par e carnosa de a#guna ,ru aG E@E5H ayc*a wasi, carnicerJaN ayc*a q*atuq, /endedor de carneN ayc*asapa, de *ura carneG \\ !igdo& Se dice a #as 6uPeres gordasG a2cha -uru) sG 2G CH89:9AG a2cha.acha-u2) sG CarnosidadG \\ /G Crecer carna"a en #os oPosG a2cha.a2) /G 2G A=CHA'A=G a2chara2) /G 0escarnarG Sacar #a carneG S9$R$H aEc.a6aEG a2chasa0a) adPG Carnoso, *u#*osoG a2chasenqa) adPG !igdo& CarnJ/oroG Persona -ue gus a de co6er 6uc.a carneG a2ch+a1asqa) sG 2G 5U$AWG A2ha) sG ,eog& AEPaG Pro/incia de# de*ar a6en o de Ancas., Per, con !2,3;! .a+i an es en !74!G a2haE in erPG Jol0& <Kr6ino u i#i"ado *or #os dan"arines Qo##as de #a *ro/incia de Paucar a6+o, Qos-o, Per, *ara e# ca6+io coreogrF,icoH ay*aN ay*aN a2hiE in erPG PQu en!adoN PQu molestiaN a2-ura) sG Es*ino *ro ec or de #os cercosG \\ Ar6a u i#i"ada *or #os #uc.adoresG a2-uri) sG 2G A=QO'9G a2-hu) sG 2o" ronca E *re*o en e de *ersona co#KricaG a2 u) sG /ociol& Paren e#aG \\ Organi"acin socia# andina de# inYana oG Cons i uE #a cK#u#a ,unda6en a#, ,or6ada *or e# conPun o de descendien es de un an e*asado co6nG Se re6on a a 6Fs

20
de &,000 aQosG En #a ac ua#idad su+sis e co6o organi"acin socia# +Fsica de #as co6unidades ca6*esinas de# Per, >o#i/ia, Ecuador E C.i#eG \\ ?a6i#ia eO ensa, #inaPe, cas a, con /Jncu#o sanguJneo, con de+eres E o+#igaciones co6unesG \\ 0e6arcacin erri oria# *ara usu,ruc o genera# E *or igua# *ara odosG E@E5H ayllu allpa, errenos de #a co6unidad o de# aE##uG a2 ucha-u2) /G E6*aren arse, en roncarse ,a6i#iar6en eG 9cO aE##uEanaG a2 uchaq) adPG E sG E6*aren adorG Persona -ue resue#/e #a ,a6i#iaridadG a2 u.asi) sG ConsanguJneoG Per enecien e a #a ,a6i#iaG 9c aE##uEas.YaG a2 u0ura) ad/G S#o en re *arien esN de# 6is6o #inaPeG a2.a) sG HiPo +as ardo o es*reoN ,uera de 6a ri6onioG S9$R$H -8a-a#oG \\ ProcesinG Paseo re#igioso o cJ/icoG A2.ara) sG Cing& F9tim& ayma, can o de cosec.aN raq, anTG Lengua de #a cu# ura Qo##a o <iUanaYu, an erior a #a cu# ura Q.esUaG ?#oreci en #a a# i*#anicie de# <i icaca SPer ` >o#i/iaT E se *ierde en #a e no.is oriaG A2.araes) sG ,eog& Pro/incia de# de*ar a6en o de A*urJ6ac, Per, con &5,041 .a+i an es, en !74!G a2.ura2) sG calend& 5es de a+ri# en e# ca#endario inYaG \\ Agri& Cosec.aG \\ En roPar *roduc os, *rinci*a#6en e e# 6aJ", -ue se rea#i"a a# co6*Fs de canciones gru*a#esG Es una de #as cua ro cere6onias agrJco#as *rinci*a#es -ue su*er/i/e en #a ac ua#idadG a2.ura2 ta-i) sG 2G A='9WA$:AG a2na) sG Eot& ?#orG S9$R$H 8iYaG 9cO $e&AyaO sisaG a2na2) sG ?#oracinG \\ /G ?#orecer, ,#orearG a2ni) sG 'e ornoG \\ 'eco6*ensa, *rKs a6o, 6u ua#idad, corres*ondencia, re ri+ucin, in erca6+io de acciones o ac i/idadesG \\ Antrop& ?or6as de reci*rocidad econ6ica, cu# ura#, 6ora# -ue ,uncionan con 6ecanis6os PurJdicos *ro*ios a ni/e#es de *ersonas E ,a6i#ias nuc#eares, den ro de# con eO o de# aE##u o #a co6unidad ca6*esina andina, eO endiKndose a #as *eri,erias de #os cen ros ur+anos en e# Per, >o#i/ia, Ecuador E C.i#eG a2ni2) /G 'e ornar, reco6*ensarG \\ Pres ar ser/icio *ara ser reco6*ensadoG a2/i) sG Con radiccin, o*osicinG a2/i2) /G Con radecir, o*onerG a20a) sG A#canceG 0is ancia a #a -ue se *uede a#can"ar con e# +ra"o eO endidoG a20ana-u2) /G A#can"arse con e# +ra"o 6u ua6en eG a20a2) /G A#can"ar e6*inFndoseG \\ A#can"ar, conseguir, o+ ener, #ograrG E@E5H aypay panay0iman, a#can"a a u .er6anaG $e&AyaO a#*aEG a20uri2) /G Con/idar a una *ersona #o -ue

2!
uno co6e o +e+eG a20uti) sG 2G :U:H9G a20ha) adPG 96*recisoG Que no se /is#u6+ra a #a dis anciaG <enueG a2qe) sG Huida, e/asin, corrida, ,ugaG a2qe-uq) adPG E sG Que se e/ade o esca*aG a2qena) adPG Persona u o+Pe o cuEa *resencia *ro/oca .uida o e/asinG a2qeq) adPG E sG ?ugi i/oN -ue .uEe, se e/adeG a2qe2) /G Huir, e/adir, ,ugarG $e&AyaO siPeEG 9cO aiYinaG a2qori) sG B%s& 9ns ru6en o aer,ono cuEa sonoridad es #gu+reG S9$R$H aEYuriG a2qo2) /G 5ugir, +ra6ar, en es*ecia# e# ganado /acuno E e# #enG a2ran0u) sG Eot& F1puntia soe*rensii Eriton et -oseG& AEra6*oG Es*ecie a# oandina de #a ,a6i#ia cac FceaG Crece en #os cercos de #as c.acras E en #as rocasG Es*inas de#gadas E o+scuras, ,#ores a6ari##as, se6i##as roPas o+scuras, u i#i"adas en +e+idas re,rescan esG Wrea geogrF,icaH Per, >o#i/ia E EcuadorG Bed&Jol0& Se usa *ara curar a* as E casos de ,ie+reG S9$R$H .aran*uG a2ri1a) sG 2G A='9WA:9G a2ri1a ta-i) sG 2G A='9WA$:AG a2ri1a-i) sG 5a"orcas ge6e#as de 6aJ"G S9$R$H aEriUa, a-eG a2ri1an-a) sG B%s& Hi6no o can o ,es i/o a#usi/o a #a cosec.a E a# 6es de a+ri#G S9$R$H aEriUa aYi, aE6uraE aYiG a2ru a2ru) adPG 2G CHA':A CHA':AG a2ru .ostasa) sG Eot& FDescurasinia $er0insoniana Bus*lerG& P#an a .er+Fcea 6uE *arecida a #a 6os a"aG S9$R$H UaEru 6os asa, UaEra 6os asaG a2ru2-un) sG Ac o, cuando e# *ene de# 6ac.o .a sido in roducido en #a /agina de #a ##a6a, *a-oc.a o UanaYu .e6+raG S@GLGOG5GT a2sa) sG @a#n, irnG \\ Agri& <ra+aPo de c.acra con /arios *ar ici*an esG a2sachi2) /G Hacer Pa#arG \\ Agri& Hacer a*orcar e# 6aJ" u o ros cu# i/os con /arios co#a+oradoresG SOG>G E 5G>GT a2sana) sG AsaG \\ Lugar *ara Pa#ar, irar o arras rarG \\ adPG Susce* i+#e de ser Pa#ado, irado o arras radoG S9$R$H c.u anaG a2sana -uti) sG Agri& Herra6ien a #i/iana *ara e# a*or-ueG a2sa2) /G @a#ar, irar, arras rarG a2sa20achi-u2) /G Agri& Hacerse aEudar con e# Qollana en #a area agrJco#a, un ra+aPador -ue se re rasaG SOG>G E 5G>GT a2ti) sG EnPuagueG \\ 'e#a/eG S9$R$H aEUiG a2ti2) /G EnPuagarG \\ 'e#a/ar, /o#/er a #a/arG S9$R$H aEUiEG a2u) sG Ad# eroG S9$R$H Ues-eG a2una-u2) sG 5u uo adu# erioG \\ /G Co6e er 6u uo adu# erioG S9$R$H Ues-enaYuEG a2uq) adPG E sG Adu# eradorG S9$R$H Ues-e-G a2usqa) adPG 2io#adoG \\ 'e*udiadoG a2u2) /G Adu# erarG \\ 2io#arG S9$R$H

BC D
aEuEaEG A2u2ani) sG ,eog& AEoEaniG 0is ri o de 5acusani, Puno, PerG a2u2a2) /G 2G A=U=G a2u2ni) sG Eot& P#an a *arecida a# #aure#G a21i) sG 2G A=<9G a21i2) /G 2G A=<9=G

DICCIONARIO

CH
Ch, ch) al!a+& Segunda gra,Ja de# a#,a+e o runasimi o q*eswa S-uec.uaTG Consonan e a,ricada, *a#a a# E sonoraN se *ronuncia con #a #engua, ocando e# *a#adar con sua/idadG cha) ,ram& Sin acen uarH *ar Jcu#a aQadida *ara ,or6ar #os di6inu i/osG Segn e# sen ido de #a ,rase *uede ener signi,icacin des*ec i/aG E@E5H urpic*a, *a#o6i aN tHi0ac*a, ,#oreci a Sdi6inu i/osTN waynac*a, Po/en"ue#oN warmic*a, 6uPer"ue#a Sdes*ec i/osTG \\ Acen uada E *os*ues aH da signi,icacin du+i a i/aH -ui"F, a# /e", acaso, *uede ser, creo -ue es, e cG E@E5H c*Has0apasc*, a# /e" serF es re##aN paypasc*, -ui"F sea K#G chaaaaE in erPG 9nsinuacin a una cria ura *ara -ue se *areG chacha-o.a) sG 2G CHACHA:U5AG chacha-o.o) sG 2G CHACHA:U5AG chacha-u.a) sG Eot& F9scalonia resinosa -&et&$&G Wr+o# de #a ,a6i#ia saOi,ragFcea, de ronco re orcido, u i#i"ado en e+anis erJa *ara #a ,a+ricacin de 6ue+#es orneadosG <a6+iKn se usa co6o co6+us i+#eG Bed&Jol0& Se u i#i"a *ara ,or i,icar e# organis6o, duran e e# creci6ien o E *ara e# aseo de #a +oca E dien esG S9$R$H c.ac.aYo6a, c.ac.aYo6oG Chachani) sG ,eog& F9tim& 0e# aE6araH varonilTG $e/ado a# $O de# 5is i E #a ciudad de Are-ui*a, Per, con ;,070 6GsGnG6G ?or6a *ar e de una cadena /o#cFnicaG chacha0i2a) sG Eot& OcaG Una /ariedad de o:alis tu+erosa& S9$R$H o-aG Chacha0u2as) sG ,eog& S0e# aE6araH c*ac*a, gen eN p*uyu, nu+eGT Ciudad ca*i a# de# de*ar a6en o de A6a"onas, Per, con &3,04! .a+i an es en e# aQo de !74!G 'ist& $o6+re de #a ri+u o ri+us -ue .a+i aron #a regin de# A6a"onas, an es de #a con-uis a de #os inYasG chachaqo) sG )reda o ierra +#an-uecina -ue disue# a sir/e en #a a#i6en acin *ara co6er con *a*as, so+re odo en #a regin de# a# i*#ano *eruano E +o#i/ianoG Bed&Jol0& Se u i#i"a *ara curar di/ersas do#encias diges i/asG S9$R$H c.a-o, c.8a-oG chachi) sG Se/eridad, rigurosidadG \\ adPG Se/ero, es ric o, rJgido, de carFc er ,uer eG cha-a) sG Puen e *ara a ra/esar e# JoG \\ 0in e# de #as *uer as E /en anasG \\ Anat& Pierna o eO re6idad in,erior de# cuer*o .u6ano -ue co6*rende e# 6us#o, #a *ierna E e# *ieG cha-a tu u) sG Anat& ?K6urG E# .ueso 6Fs #argo de #as eO re6idades in,eriores -ue se ar icu#a con e# i#iaco E #a i+iaG S9$R$H Uic.8unG

SIMI TAQE
cha-acha2) /G Cons ruir *uen es, *asare#as so+re un rJo, riac.ue#o o -ue+radasG cha-achi) sG A oro, a ragan a6ien oG cha-achi-uq) adPG E sG Que su,re a ragan a6ien o o a oroG cha-achi-u2) /G A ragan arse, a orarseG cha-achiq) adPG E sG Que 6o i/a a oro o a ragan a6ien o en #a deg#ucin de #os a#i6en osG cha-achi2) /G 5o i/ar in/o#un aria6en e a ragan a6ien o o a oro en #a a#i6en acinG cha-a-uq) adPG E sG Cuer*o -ue *roduce e# a ragan a6ien o o a oro en #a a#i6en acinG \\ O+Pe o -ue se *uede co#ocar a 6anera de *uen eG cha-a-u2) /G 9n er*onerse un cuer*o eO raQo en #os conduc os orgFnicos de# .o6+reG Cha-an) sG ,eog& Co6unidad ca6*esina en #a *ro/incia de An a, Qos-o, PerG cha-an) sG Perni#G Pierna de ani6a# 6a6J,ero, se*arada de# ronco *ara #a co6*ra/en aG E@E5H wa0aq c*a0an, *ierna de /acaG cha-ana) sG <roncos o *a#os -ue se *onen en #a *uer a de #os corra#es *ara cerrar#os o asegurar#osG \\ Esca#era *ara *asar de un #ugar a o roG \\ Cua#-uier o+Pe o a* o *ara *oner a 6odo de *uen eG cha-ana2) /G Co#ocar *a#os o a+#as so+re a#gn si io *ara a ra/esar#o sin 6o#es iaG cha-ana2a2) /G Sen ir cier o inicio de a ragan a6ien o o a oro E@E5H c*a0anayawas*anmi, es oE *or a orar6eG cha-anu1a2) sG Eot& FApurimacea incarum 'armsG& Ar+us o de #a ,a6i#ia de #as #egu6inosas, cuEas raJces E cor e"a se u i#i"an co6o insec icida *ara co6+a ir #a *ioPera de# ganado, S9$O$H c.aYanUaEG \\ >ar+asco P#an a es u*e,acien eG cha-an1a2) sG 2G CHA:A$UWA=G cha-an2a2) /G <ro"ar o 6u i#ar #a *ierna de ani6a# 6uer oG cha-a0a) sG 2iga de 6adera o ,ierro co#ocado en re #os eO re6os de dos *aredes o +asesG cha-a0a -+as0i) sG Arq& 0in e# de *uer a o /en anaG S9$R$H *unYu c.aYaG cha-a0a2) /G Co#ocar /igas a 6odo de ra/esanoG cha-aq) sG E adPG Persona -ue co#oca un *a#o o a+#a, a 6anera de *uen eG cha-aq cha-aq) ad/G Preci*i ada6en e, a*urada6en eG E@E5H c*a0aq c*a0aq purispan qolqeta qonqamusqani, ca6inando *reci*i ada6en e 6e .a+Ja o#/idado e# dineroG cha-aq2aq) sG 5o#es ia -ue se sien e en e# oPo o gargan a *or in ro6isin de a#gn cuer*o eO raQoG cha-aq2a2) /G Causar 6o#es ia en #a gargan a o en e# oPo *or #a *resencia de a#gn cuer*o eO raQoG E@E5H mi0*us*aspan c*a0ac*i0un, cuando es a+a co6iendo se .a a oradoG

BC D
cha-ara2a2) /G Es ar a ascadoG Ser/ir de o+s ruccin en una /JaG \\ Es ar co#ocada a#guna cosa a 6anera de *uen e, cha-aru.i) sG 2G A=A$HAG cha-aru1aq) sG E adPG Persona -ue .ace o cons ruEe un *uen eG \\ Lool& Cier a a/e canora de c#i6as ro*ica#esG cha-asa0a) adPG PernudoG Persona -ue iene #as *iernas 6uE desarro##adas o des*ro*orcionadasG cha-ata) sG Cru"G 0os #argueros a ra/esados en ,or6a de cru"G cha-atachiq) adPG E sG Que ordena o dis*one #a cruci,iOinG cha-atachi2) /G Hacer cruci,icarG \\ !igdo& Hacer *adecer o su,rirG cha-ata-uq) adPG E sG Que se *one en cru"G cha-ata-u2) /G Ponerse una *ersona en cru", eO endiendo a6+os +ra"os, Ea sea *ara orien arse o *ara orar en es ado de *eni enciaG cha-ataq) sG E adPG Que cruci,icaG Cruci,icadorG cha-atasqa) adPG Cruci,icado, *ersona -ue .a sido cruci,icadaG cha-ata2) /G Accin de cruci,icarG \\ !igdo& Hacer su,rirG cha-ata2siq) adPG E sG Que aEuda en una cruci,iOinG cha-a2) /G Accin de cru"ar un *a#o o una a+#a, a 6anera de *uen e o ran-ueraG cha-cha) sG <ro e sua/e de ca+a##o E de o ros ani6a#esG \\ !igdo& Por se6ePan"a, e# *aso rJ 6ico E #igero de #a gen eG \\ >rincoG \\ $e&AyaO 'a#o, con re,erencia a# ePidoG \\ EolO 'e o"adoraG cha-chachi2) /G Hacer ro ar sua/e6en eG S9$R$H c.anc.ac.iEG cha-chachu) sG Persona -ue se 6uda *ron a6en e de un #ugar a o ro de6os rando descon en oG S9$R$H c.aYc.iG cha-cha i) adPG 2o#u+#e, incons an e, no/e#ero, ,ara6a##aG E@E5H c*a0c*ali wayna, Po/en /o#u+#e, incons an eG cha-chaq) adPG E sG Que ro a o ca6ina sua/e E rJ 6ica6en eG cha-cha2) /G <ro ar o ca6inar sua/e E rJ 6ica6en eG S9$R$H .a##*aEG cha-cha2-acha2) /G <ro ar 6uE a 6enudo, sua/e E rJ 6ica6en eG cha-chi) adPG 2G CHA:CHACHUG cha-i) sG Anat& PieG Pa a en ani6a#es, E en o+Pe os #as *ar es -ue sir/en de sus en Fcu#o o +aseG E@E5H lloqHe c*a0iymi nanawan, 6e due#e e# *ie i"-uierdoG cha-ichaq) sG E adPG Que co#oca #os *ies o #as *a as de a#gn o+Pe oG cha-icha2) /G Co#ocar *ies o *a as a #os 6ue+#es, 6uQecos, Pugue es -ue re*resen an ani6a#es u o+Pe osG cha-i 0a) sG 2G CHA:9LLPAG Cha-i cha-a) sG 'ist& Uno de #os +arrios de# Qos-o inYFsico, .oE *or e# sec or de# *uen e de La A#6udenaG S9$R$H C.8aYi##c.aYaG cha-i 0a) sG Agri& Par e de #a c*a0itaqlla

22
o ira*iK, -ue sir/e *ara co#ocar, *recisa6en e, e# *ie E dar ,uer"a a #a .erra6ien a *ara -ue se in rodu"ca en e# errenoG S9$R$H c.aYi#*aG cha-in) sG Anat& Su *ie o su *a a de# cuer*oG cha-inna2) /G 5u i#ar o sacar #a *a a de un ani6a# 6uer o o de un 6ue+#eG S9$R$H c.aYinEaEG cha-in2a2) /G A6*u arG 5u i#ar e# *ie o *ierna de una *ersona o ani6a#G \\ Cor ar #a *a a de un 6ue+#e u o+Pe oG S9$R$H c.aYinnaEG cha-i0an0a) sG Anat& P#an a de# *ieG cha-i0ata) sG Anat& E6*eineG cha-ira) sG Qoy& 0iPe circu#ar de conc.a, cora# o 6e a# *reciosoG \\ A+a#orioG CFscara de ,ru os o *iedras *reciosas -ue sir/en *ara .acer co##ares, are es, e cG S9$R$H *iQiG \\ 'ist& Co##ares de 6e a#es *reciosos *ri6orosa6en e .ec.os E 6uE u i#i"ados en #a or,e+rerJa inYaicaG cha-isa0a) adPG Pa n, *ersona -ue iene #os *ies su6a6en e grandesG E@E5H c*a0isapa *erqHe, niQo *a udoG cha-isenqa) sG Anat& Cani##aG S9$R$H nas.a nas.aG cha-ita- a) sG Agri& <ira*iKG Herra6ien a de #a+ran"a J*ica *ara #a ro uracin de #a ierra, u i#i"ada desde #a K*oca de #os inYasG Cons a de un *a#o #argo de 6Fs de un 6e ro, en cuEo eO re6o in,erior se co#oca #a rePa 6e F#ica ##a6ada ta0lla; #uego e# *isadero, ##a6ado c*a0ilpa E en e# eO re6o su*erior #a 6ansera ##a6ada 0Humu, *ara 6anePar con #a 6anoG S9$R$H aY##aG cha-i2u0i) sG Hue##a de# *ieG cha-.a) sG Agri& <erreno ro urado o +ar+ec.adoG S9$R$H YusYiG \\ Jol0& 0an"a /ernacu#arG cha-.achi2) /G Agri& Hacer o 6andar +ar+ec.ar e# erreno *ara cu# i/arG cha-.a2) /G Agri& >ar+ec.ar, ro urar #a ierra *ara cu# i/ar#aG S9$R$H Ea*uEG cha-.a2si2) /G 2G =APU=S9=G cha-oq) sG 2G :U:9G cha-ra) sG Agri& <erreno cu# i/adoG Se6en eraG C.acraG E@E5H papa c*a0ra, se6en era de *a*asN anti c*a0ra llan0Hana0una, .erra6ien as andinas de #a+ran"aH allac*u o raw0Hana, escar+adorN qorana o aysana 0uti, des.er+ador, c*a0ita0lla, arado de *ieN ic**una, segaderaN ic*ara, cernidorN 0uti, 6ango de a##ac.uN 0*ituc*i, *e-ueQo a"adnN lanpa, #a6*aN maruna, 0Hupana, qHasuna, walluna, go#*eadoresN ta0lla, *e-ueQo aradoN tipina, des.oPadorN waqtanac*a, waqtana, go#*eadorN wayrac*ina, /en eadorG cha-ra an-+aq) sG Agri& Agricu# or, #a+riegoG S9$R$H c.aYra ruUa-, c.aYra-G cha-ra ru1aq) sG Agri& CHAQ'A LLA$:8AQG cha-ra 1ata) sG Agri& A#-ui#er o arrenda6ien o anua# de #a c.acraG S9$R$H arinsaG

2&
cha-racha2) /G Agri& Con/er ir errenos +a#dJos en cu# i/a+#esG cha-rachi-uq) sG E adPG Agri& Que .ace ra+aPar su c.acraG cha-rachiq) sG E adPG Agri& Que .ace ra+aPar en #a c.acra o erreno de cu# i/oG cha-rachi2) /G Agri& Hacer ra+aPar #a c.acra con o ras *ersonasG cha-ra-uq) sG E adPG Agri& Que *or sJ 6is6o #a+ra sus ierrasG cha-ra-u2) /G Agri& <ra+aPar e# dueQo de una c.acra *or sJ, *ara sJ 6is6oG cha-raq) sG 2G CHAQ'A LLA$:8AQG cha-ra2oq) sG Agri& Pro*ie ario, dueQo, *oseedor de c.acras o errenos de cu# i/oG cha-ra2si-u2) /G Agri& O,recerse a# ra+aPo de #a+oreo de #a c.acra, incre6en ando 6ano de o+ra *ara e# cu# i/oG cha-ra2si2) /G Agri& AEudar a o ro en e# ra+aPo de #a c.acraG cha-u) sG 'odeo en re 6uc.as *ersonas a #os ani6a#es de ca"a, *ara a*re.ender#os /i/osG cha-uq) adPG E sG Que circunda o rodea a# ani6a# de ca"a, *ara a ra*ar#o /i/oG cha-u2) /G Circundar o rodear en re 6uc.as *ersonas a# ani6a# de ca"a *ara a ra*ar#o /i/oG Cha a) sG ,eog& FTop#n, c..a##a, tallo seco de ma"&G 0is ri o de #a *ro/incia Cara/e#J, de*ar a6en o de Are-ui*a, Per, con !,3;& .a+i an esG \\ Beteor& 'egin 6e ereo#gica, de cons an e nie+#a E garaG cha aq) sG E adPG 2G SHALAQG cha 0u-uq) adPG E sG 2G CHAPU:UQG cha 0u-u2) sG 2G CHAPU:U=, CHALLPU:U=G cha 0usqa) adPG 2G CHAPUSQAG cha cha cha) sG B%s& SonaPaG \\ Casca+e# usado en acciones de guerra, ,ies as E adoracionesG cha i) adPG E sG >ri+n, "a6arro, *JcaroG S@GLGPGT cha i2) /G Co6e er ac os de +ri+onerJa, ru.anerJa, +e##a-uerJa *icardJaG cha i2-acha2) /G Co6e er con ,recuencia ac os de +ri+onerJa, ru.anerJa o +e##a-uerJaG Cha -uchi.aq) sG 'ist& )enera#, wamin0Ha, de #os ePKrci os de# 9aYa A aUa##*aG cha 0u) sG Hiso*oG As*erPador, o+Pe o -ue se su6erge en un #J-uido *ara es*arcir#oG \\ 2G CHAPUG cha 0ucha-u2) /G 5oParse +as an e, con rei eradas in6ersiones en un #J-uidoG cha 0uchi2) /G 5oPar con +as an e #J-uido o .undir re*e idas /eces a una *ersona o ani6a# a un #J-uidoG cha 0u-acha2) /G Su6ergir a#go den ro de un #J-uido, con in er/a#os E re*e idas /ecesG S9$R$H c.a##*uEYac.aE, c.a*uEYac.aEG cha 0u-uq) adPG E sG 2G CHAPU:UQG cha 0u-u2) /G Su6ergirse o .undirse una *ersona 6o6en Fnea6en e en un #J-uidoG E@E5H nanaq c*a0iy0ita unuman c*alpuy, u *ie ado#orido

BC D
su6erge den ro de# aguaG \\ !igdo& En ro6e erse en asun os aPenosG E@E5H ama c*allpu0amuayc*u, no e en ro6e as en 6is asun osG S9$R$H c.a*uYuE, c.a#*uYuEG cha 0u0a-u2) /G Su6ergirse den ro de un #J-uido re*e idas /ecesG \\ !igdo& En ro6e erse en asun os aPenosG E@E5H ama 0ausayniyman c*allpupa0uyc*u, no e en ro6e as en 6i /idaG cha 0u0a2) /G Su6ergir *or segunda /e" o rei erada6en e a#gn o+Pe o o ani6a# den ro de un #J-uidoG cha 0uq) sG E adPG Que .ace su6ergir den ro de# agua u o ro #J-uido a#gn ani6a# u o+Pe oG cha 0usqa) adPG So*ado, 6oPadoG E@E5H c*allpusqa pHac*a, ro*a 6oPadaG S9$R$H c.a#*us-a, c.a*us-aG cha 0u2-acha2) /G 2G CHALLPU:ACHA=G cha 0u2-u2) /G Su6ergir a#go en un #J-uido con su6o cuidado E de#icade"aG cha ina) sG Lool& Pe"G PescadoG 2er e+rados acuF icos con res*iracin +ran-uia# E cuer*o cu+ier o de esca6asG 0i,eren es ,a6i#ias, gKneros E es*eciesG S9$R$H c.aU##aG $e&AncO c.a#Ua, c.a##UaG EolO 9cO c.aU##a, c.a##UaG cha 1a-u2) /G Pescar es*orFdica6en e *or dis raccin o de*or e, *ara +ene,icio *ro*ioG E@E5H c*allwa0uymanmi rini, ,ui a *escar *or de*or eG Cha 1a.a2u) sG ,eog& F-o de pescadosG& 96*or an e rJo, a,#uen e de# rJo Sa i*o, en e# dis ri o de L#aE##a, de*ar a6en o de UcaEa#i, PerG cha 1ana) sG Lugar de# rJo o de# #ago donde se rea#i"a #a *escaG \\ <odo ins ru6en o -ue sir/e *ara *escarG Cha 1anqa) sG ,eog& FTop#n& c.a##Ua, pe"; UanYaE, cantoO canto de sirenas, en ,or6a ,iguradaTG C.a#.uancaG Ca*i a# de #a *ro/incia de AE6araes, de*ar a6en o de A*urJ6ac, Per, con 1,511 .a+i an es en !74!G cha 1aq) sG PescadorG Persona dedicada a #a *escaG cha 1aqhatu) sG PescaderJaG Lugar de eO*endio de *escadosG \\ Persona -ue /ende *escadoG cha 1a2) /G PescarG cha.a) sG @+i#o, a#+oro"o, a#egrJa *or a#gn riun,oG S9$R$H YusiG \\ 9cO Pan de .arina de ac.iraG cha.ana) adPG Co6*#asi+#e, con en adi"oG cha.a-u2) /G A#egrarse *or 6o i/os es*ecia#esG A#+oro"arse Jn i6a6en eG E@E5H payc*u c*ama0us*anT, ^K# se es F a#egrando Jn i6a6en e_ cha.a2) /G A#+oro"arse *or e# riun,o *ro*ioG S9$R$H YusiYuEG A$<R$H ##aYiYuEG cha.in-u) sG Eot& FDatura stramonium C&G P#an a .er+Fcea de #a ,a6i#ia so#anFceas, de a##o #iso E .oPas con aguiPonesG Es narc ica E /enenosaG Bed&Jol0& Se u i#i"a *ara #a curacin de# as6a en un *re*arado con e#

DICCIONARIO
a+acoG chana) sG E# # i6o de #os .iPosG E@E5H c*anac*u 0an0iT, ^eres e# # i6o .iPo_ S9$R$H c.anaYu, QuQu*uc.uG chana-u) sG 2G CHA$AG Chana0ata) sG Arqueol& F$lata!orma jovenG& Si io E *erJodo ar-ueo#gico *reinYa de# /a##e de# Qos-o, cuEo nc#eo ,ue e# ac ua# +arrio de San a AnaG Crono#gica6en e corres*onde a# *erJodo de 400 a ;00 aQos aGCG chancha chancha) adPG Ca6inar rF*ido, a*resurado, con *asos irregu#aresG chanchachi2) /G O+#igar a ca6inar a*resurada6en e E sin uni,or6idad en #os *asosG \\ 2G CHA:CHACH9=G chancha i) adPG 2G CHA$CHA$:UG Chancha.a2u) sG ,eog& FTop#n& s.anc.a, gallincea plomi"aO mayu, roG& C.anc.a6aEoG Pro/incia de# de*ar a6en o de @unJn, Per, con 47,057 .a+i an es en !744G Chanchan) sG 'ist& Ca*i a# de #a gran ci/i#i"acin *reinYaica de C.i6, cuEa ciudad, .oE en ruinas, se encuen ra cerca a #a ciudad de <ruPi##o en e# de*ar a6en o de La Li+er ad, PerG En sus cons rucciones se a*recia una cu# ura 6uE a/an"adaG E# ra"o es 6uE *er,ec o, #a es ruc ura de ado+es *resen a .er6osos adornos en re#ie/e con ,iguras de a/es, *eces, e cG En #a K*oca de #a eO*ansin inYa ,ue incor*orada a# i6*erio aUan insuEanoG chanchan-u) adPG 5os renco, andariegoG S9$R$H c.anc.a#i, o6a-aEaG chancha2) /G Ca6inar a*resurada E con,usa6en eG \\ !am& 9r a un #ugar s#o *or curiosidad E no/e#erJaG chanchi) sG 5aJ" 6ac.acado *ara .acer co6er a #os *o##i osG S@G LGPGT chani) sG 2a#or co6ercia#G \\ Precio Pus o de a#guna cosaG chanin) sG 2a#or Pus oN Pus i*recio de a#guna cosaG \\ adPG A+undan e, co#6adoG A$<R$H mana c*anin, cosa inPus a, i6*roceden eG chaninchachi2) /G 5andar a Pus i*reciar una cosaG <asar e# /a#or Pus o de a#goG chanincha-u2) /G Au o/a#orarse Ponerse *recio o /a#orG E@E5H ama qan 0i0iy0i c*aninc*a0uyc*u, no e au o/a#ores u 6is6oG chaninchana 2ana0aq) sG Quris& $EOLG Es*ecia#is a, *eri o no6+rado *or e# @ue" co6o auOi#iar de Pus iciaG chaninchana 1asi0i hu/una-u2) sG Quris& $EOLG Co6*arendoG Ac o a# -ue co6*arecen #as *ar es en #i igio en 6Kri o de# 6anda o Pudicia#G S9$R$H c.aninc.aE .uQunaYuE, c.aninc.aE .uQunaYunaG chaninchaq) sG Quris& $EOLG @us i*reciadorG <asadorG E# -ue *one e# Pus o *recioG E@E5H c*aninc*aq *atun runa, *ersona -ue *one e# *recio Pus oG chaninchaq hoq0a rantin) sG $EOLG 2G CHA$9$CHA$ 5AA:UQ 'A$<9$G Chaninchaq &unaq Hatun Qo anan) sG Quris& $EOLG Presiden e de #a Cor e

SIMI TAQE
Su*re6aG Chaninchaq &unaq Qo anan) sG Quris& $EOLG Presiden e de #a Cor e Su*erior de @us iciaG chaninchaq -us-achaq) sG Quris& $EOLG @ue" o 5agis rado -ue ad6inis ra Pus iciaG chaninchaq .a/a-uq rantin) sG Quris& $EOLG 5anda ario o a*oderadoG S9$R$H c.aninc.a- .o-*a ran inG chaninchaq0a -a.achin1an 1aqa2chasqa) sG Quris& $EOLG 0e*si o Pudicia#G 0e*si o ordenado *or e# @ue"G chaninchasqa) adPG A#go Pus i*reciado, asadoG chanincha2) /G @us i*reciar, asar, a/a#uar, /a#orar a#goG E@E5H allinta c*aninc*ay llan0Hasqayta, /a#ora con Pus icia 6i ra+aPoG chanincha2 hu/una-una) sG $EOLG 2G CHA$9$CHA$A WAS9P9 HUU$A:U$AG chanincha2 hu/una-u2) sG $EOLG 2G CHA$9$CHA$A WAS9P9 HUU$A:U=G chanincha2 .a/a-u2) sG Quris& $EOLG 0e6andaG Pe icin de #a a*#icacin de #a Pus icia an e e# rgano Purisdicciona#G chanincha2 reqsichiq) sG Quris& $EOLG $o i,icacin Pudicia#G Ac o *or e# cua# se ##e/a a conoci6ien o de #as *ar es #i igan es #as reso#uciones dic adas *or e# @ue"G S9$R$H -e#-a re-sic.e-G chanincha2 1i-ch+u2) adPG 2G W9:CH8USQAG chanincha2 2ana0aq) sG Quris& $EOLG <es igoG Prue+a es i6onia# -ue corro+ora en #a ad6inis racin de Pus iciaG chani2oq) adPG Que iene /a#or, *recioG E@E5H c*aniyoq wasi, casa -ue iene *recioN anc*a c*aniyoq wasi, casa -ue iene 6ePor *recioG chan-a) sG 9ncons ancia, /ersa i#idadG \\ adPG 9ncons an e, 6udadi"o, 6uda+#e, /ersF i#G S@GLGPGT chan-a ) adPG 9ndeciso, incons an e, /ersF i#, ,#uc uan e, ines a+#eG S9$R$H isYaEa-G chan-a 0a) sG 2aci#acin, indecisin, irreso#ucinG \\ adPG 2aci#an e, indeciso, dudosoG chan-a 0a2) /G Proceder con /aci#acin, indecisin, irreso#ucinG S9$R$H c.anYa##EaEG chan-a 2a2) /G 2G CHA$:ALLPA=G Chan-a2) sG ,eog& F9tim& C.8anYa, grupo tnicoO aE##u, !amiliaG& C.ancaEG 0is ri o de #a *ro/incia de Huara#, de# de*ar a6en o de Li6a, Per, con 25,217 .a+i an es en !74!G chanta a) sG 2G CHA$'A'AG chan0i) sG Betal& A#eacin de co+re E oro -ue iene consis encia de acero, 6uE u i#i"ado *or #os inYas en #a ,a+ricacin de .erra6ien as E ar6as de guerraG \\ Ar6a o,ensi/a inYFsica en ,or6a de .ac.a o .ac.i##aG chanqa) sG alim& C.u*e de c.uQoG \\ 5a"a6orraG $EOLG c.8uQo Yo#aG \\ Lan"a6ien o, arroPo de a#guna cosaG \\ 2G SHA$QAG

BC D
chanqa chanqa) adPG 0Jcese de #as cosas iradas, arroPadas, a+andonadasG S9$R$H c.o-a c.o-aG chanqachi-uq) adPG E sG Que se .ace arroPar o *er6i e ser arroPado, +o#ado, #an"adoG S9$R$H UiYc.8uc.iYu-, c.o-ac.iYu-G chanqachi-u2) /G Ser arroPado, +o ado, #an"adoG S9$R$H UiYc.8uc.iYuE, c.o-ac.iYuEG chanqachiq) sG E adPG Que .ace arroPar, +o ar, #an"ar a#goG chanqachi2) /G Hacer o 6andar arroPar, +o ar, #an"ar a#goG chanqa-acha-u2) /G 2G CHA$QA=:ACHA:U= G chanqa-acha2) /G 2G CHA$QA=:ACHA= chanqa-u2) /G 0arse un *orra"o, caerse /io#en a6en e a# sue#oG S9$R$H UiYc.8uYuEG chanqanachi2) /G 5andar o *er6i ir -ue dos o 6Fs *ersonas se #ancen E reci+an a#go en ,uncin de ra+aPo o PuegoG chanqana-u2) /G ArroParse, unos con ra o ros, a#gn o+Pe o en ,uncin de ra+aPo o PuegoG chanqa0una-u2) /G ArroPar una *ersona a o ra a#gn o+Pe o, corres*ondiendo Ks a a# ins an e E con e# 6is6o o+Pe oG chanqari2) /G Co6en"ar a arroPar a#gn o+Pe o #igera6en eG \\ ArroPar sua/e6en e a#gn o+Pe o con e# ,in de es*an ar a *ersonas o ani6a#esG chanqarqo2) /G ArroPar a#gn o+Pe o *e-ueQo ins an Fnea E /io#en a6en eG chanqasqa) adPG Lan"ado o arroPado de su si ioG \\ Persona a -uien se #e .a #an"ado a#gn o+Pe oG \\ EolO Cosa e6*e"adaG chanqa2) /G ArroPar a#gn o+Pe o .acia o ro #ugarG \\ Lan"ar desde una a# ura a a#guna *ersona, ani6a# o cosaG chanqa2-acha-u2) /G 0arse *orra"os a cada 6o6en oG S9$R$H c.an-aYac.aYuE, UiYc.8uEYac.aYuEG chanqa2-acha2) /G ArroPar o #an"ar un o+Pe o a cada 6o6en o de un #ugar a o roG S9$R$H c.an-aYac.aE, c.8a-eEYac.aE, UiYc.8uEYac.aEG chanqa2 -achi2) /G 5andar o .acer arroPar sua/e6en e a#guna cosa con 6uc.o cuidadoG chanqa2-u-u2) /G ArroParse rendido de cansancio a un #ugar seguro o #i+re con e# ,in de descansarG S9$R$H UiYc.8uEYuYuEG chanqa2-una-u2) /G ArroParse 6u ua6en e dos *ersonas o 6Fs desde cier a a# uraG chanqa2-u2) /G ArroPar .acia a+aPo con su6o cuidado un o+Pe o, una *ersona o cosaG chanrara) sG CencerroG \\ Casca+e#G \\ adPG ?a6i#ia o *ersona #ocua" E *ar#anc.inaG S9$R$H c.8anrara, c..u#c.unYic.u, c.an#a#aG chanrarara2) /G Producir ruido des e6*#ado con cua#-uier ins ru6en o co6o e# cencerro, casca+e#, sonaPa u o ro -ue cause

21
6o#es ia a# oJdoG cha/a- u) sG .lim& $e/iscaG >orrasca de /ien o E nie/eG cha0a) sG A*ro*iacinN o6a de *osesin de erreno sin dueQoG \\ Es*JaG \\ adPG Que o+ser/a disi6u#ada6en eG Cha0a-u) sG !am& 2ariacin a,ec i/a de# no6+re Se+as iFnG cha0a-u) sG Aco6*aQan eG EdecFnG \\ Pro ec orG cha0a-u2) /G A*ro*iarse, o6ar *osesin de ierras sin dueQos o +a#dJosG cha0aq) sG 2G QAW59WAG cha0ati2a) sG Cen ine#a, /igJaG \\ O+ser/ador cau o *ues o *or #as au oridadesG cha0ati2achi2) /G 5andar o+ser/ar a #os ene6igosN .acer o+ser/ar a *ersonas sos*ec.osasG cha0ati2ana) sG A a#aEaG Lugar de o+ser/acinG cha0ati2a2) /G O+ser/arG \\ Acec.ar con ,ines de seguridad 6i#i ar o *or #a seguridad de #os +ienes *ersona#es con ra #os 6a#.ec.oresG cha0a2) /G 9n/adir, a*ro*iarse o *osesionarse en ,or6a sor*resi/a E /io#en a de a#gn erreno sin dueQoG Cha0i) sG ,eog& 96*or an e #ugar cerca a #a ciudad de Are-ui*a, Per, donde eOis e un .er6oso san uario *ara #a /eneracin de #a 2irgen Cande#ariaG cha0i) sG Betal& Es aQo, 6e a# e6*#eado en #as so#dadurasG S9$R$H c.aEan aG cha0ichi2) /G Hacer o 6andar so#dar 6e a#esG cha0inna2) /G 0eso#dar, des*egar #o -ue es a+a so#dadoG cha0i0a2) /G 'eso#darG 2o#/er a so#darG cha0isqa) adPG Cosa 6e F#ica so#dada o ad.erida con so#daduraG cha0i2) /G So#dar, Pun ar 6e a#es con so#daduraG \\ 'esanar con so#dadura aguPeros o grie as en o+Pe os 6e F#icosG cha0u) sG Ac o de su6ergir +rusca6en e en agua u o ro #J-uido cua#-uiera de #os 6ie6+ros de# cuer*o o a#gn o ro o+Pe oG S9$R$H c.a##*uG cha0u cha0u) adPG 5oPado so#o *or *ar esG cha0uchi2) /G 5andar o .acer su6ergir o 6oPar a#gn o+Pe o en e# agua o en o ro #J-uidoG cha0u-uq) adPG E sG A#go -ue se su6ergeG \\ !am& Persona en ro6e ida, in rusa, indiscre aG S9$R$H c.a##*uYu-, c.a#*uYu-G cha0u-u2) /G Su6ergirse E 6oParse en agua u o ro #J-uidoG \\ !am& En ro6e erse en asun os aPenosG S9$R$H .a##*uYuE, c.a#*uYuEG cha0u a) sG Lool& Cier a /ariedad de 6ari*osaG \\ !igdo& 5uPer co-ue aG cha0u0a-u2) /G Su6ergirse en agua u o ro #J-uido rei eradas /ecesG \\ !igdo& En ro6e erse en asun os aPenosG cha0u0a2) /G Su6ergir una cosa en agua u o ro #J-uido *or segunda o 6Fs /ecesG cha0uq) adPG E sG Que su6erge a#go en un

25
#J-uidoG cha0uqe2uq) sG E adPG LunF ico, 6aniF ico, ca*ric.osoG \\ 5e e eG S@GLGPGT cha0uqocha) sG Poci##oG P#a o 6uE .ondoG cha0usqa) adPG Cosa u o+Pe o su6ergido en un #J-uidoG S9$R$H c.a##*us-a, c.a#*us-aG cha0u2) /G Su6ergir a#guna cosa en a#gn #J-uido o #odoG \\ 5e"c#ar .arinas con #J-uido *ara .acer 6asaG S9$R$H a-ruE, 6ic.8uEG cha0u2-acha2) /G Su6ergir a#go una E o ra /e" en un #J-uidoG S9$R$H c.a##*uYac.aEG cha0h a) sG 9ns ru6en o o *ie"a de 6e a# inser/i+#e *or en/ePeci6ien oG \\ adPG !am& Persona in i# *or in/a#ide" o /ePe"G S9$R$H c..a*.#aG cha0h a2aq) adPG E sG 9ns ru6en o o *ie"as de 6e a# en *roceso de en/ePeci6ien oG \\ adPG 9ns ru6en o u o+Pe o de 6e a# en/ePeci+#e, oOida+#eG cha0h a2a2) /G 2o#/erse inser/i+#e un ins ru6en o o *ie"a de 6e a# *or 6uc.o uso o en/ePeci6ien oG chaqcha) adPG Tej& 0Jcese de #os ePidos ra#os E ,#oPos E a#go rans*aren esG chaqcha2) /G 2en osearG So# ar e# *edoG S9$R$H su*iEG chaqcha2a2) /G tej& Ponerse #os ePidos ra#os, ,#oPos E rans*aren es *or accin de# usoG chaq a) sG Pa#os de#gados -ue co#ocados adecuada6en e se e6*#ean en #a ec.u6+re de #as casas E en #a *uer a de corra#es E /i/iendas rs icasG $EOLH c.ac#aG chaq acha2) /G Hacer un enc.ac#ado *ara a+i-ues o ec.osG chaq achi2) /G 5andar cor ar, reco#ec ar E *re*arar *a#os de#gados o c.ac asG chaq ana2) /G 0esenc.ac#ar, desar6ar una e6*a#i"ada o una enc.ac#adaG chaq an-a) sG 2G CHHALAG chaq a2) /G E6*a#i"ar, enc.ac#ar, ePer c.ac#as *ara ec.u6+res o a+i-uesG chaq a2oq) sG E adPG Que *osee c.ac#as *ara /enderG chaq i) adPG Persona 6i6ada, engreJda, en/anecidaG E@E5H c*aqlli pHasna, c.o#a 6i6adaG chaq ichi2) /G Adu#ar, *ro/ocar o 6o i/ar #a /anidad en o ra *ersonaG chaq i i-u2) sG E /G 2G CHAQLL9= G chaq i2) sG Engrei6ien o, en/aneci6ien oG \\ /G EngreJrse, en/anecerseG S9$R$H c.a-##i##iYuEG chaqna) sG La"o o soga *ara #iar a#guna cosaG 5anio aG chaqnachi2) /G Hacer o 6andar #iar, a6arrar con re/ue# as a#guna cosaG Hacer a6ancornar o 6anio arG \\ Hacer cargar a#gn *eso so+re #a +es iaG chaqna-u2) /G 5ania arseG A6ancornarse con soga o 6anio aG chaqnana) sG Soga, sogui##a, #a"o o cuerda -ue se u i#i"a *ara a6ancornar o 6anio arG \\ adPG Ani6a# o gen e -ue .a de ser a6ancornada o 6anio adaG chaqnana2) /G 0esa ar, des#iar #o

BC D
a6ancornadoG chaqna2) sG Liar, a6ancornar, 6ania arG S9$R$H .unYuEG \\ Cargar *esos so+re una +es iaG chaqo) sG Lool& FAtta se:dens Cinneo& Atta cep*alotes C&T Co6ePKnG ?a6i#ia ,or6icidaeG S9$R$H YuYi, YoYiG EolO YuYiG 9cO $e&AyaO Co6ePKnG \\ F9citon quadriglume 'aliday E o ras es*eciesTG Hor6iga #egendariaG 9nsec o de# orden .E6en* era, ,a6i#ia ,or6icidae, de co#oracin 6arrnG $6ada E guerrera -ue des ruEe a odo ani6a# -ue encuen ra en su ca6inoG Pro*io de #a regin se#/F icaG $e&AyaO c.aYuPG EolO c.aYuPG 9cO c.aYuYG \\ 2G CHACHACOG \\ <a#a indiscri6inada de Fr+o#esG 'ose \\ adPG 0erri+ado en desorden, sea *or ePe6*#o 6a eria# de cons ruccin, Fr+o#es, se6en eras, e cG chaqochi2) /G Per6i ir o .acer derri+ar en desorden Fr+o#es, 6uros, se6en eras E oda c#ase de o+Pe osG chaqo-u2) /G Que+rarse o .acerse aQicos cua#-uier o+Pe o *or causas acciden a#esG chaqoq) sG E adPG <a#adorG Que a#a Fr+o#es en e# +os-ue con ,ines agrariosG chaqo2) /G <a#ar indiscri6inada6en e Fr+o#es o ar+us os en gran can idadG \\ 'o6*er o .acer aQicos cua#-uier cosa u o+Pe oG chaq0a) sG E adPG Cria ura o crJa de ani6a#es nacida de *ieG chaq0a2) /G $acer de *ieG chaq0itu) sG 2G P8OLQOG chaqru) sG 5e"c#a, re/o# iPo, .acina6ien o de o+Pe os di/ersosG S9$R$H c..ar-oG chaqruchi2) /G 5andar, ordenar .acer 6e"co#an"as, re/o# iPosG chaqru-uq) adPG 5e"c#a+#eG Susce* i+#e de 6e"c#arseG \\ !am& Susce* i+#e de en ro6e erseG chaqru-u2) /G 5e"c#arse ,Fci#6en e con a#goG \\ En ro6e erse en re *ersonasG chaqruna) sG 9ns ru6en o *ara e,ec uar 6e"c#as o en re/erosG \\ adPG 0is*osicin o a* i ud de cosas di/ersas *ara ser 6e"c#adasG chaqruna-u2) sG Con,usin, en re/eroG \\ /G En re/erarseG En rar en con,usinG chaqrusqa) adPG 5e"c#ado, re/ue# o, con,usoG chaqru2) /G 5e"c#ar, re/o#/er cosas di/ersas, 6enudas o #J-uidosG Chara-ato) sG ,eog& F9tim& c.aYra, c*acra; -.a u, vendedorGG 0is ri o de Are-ui*a, Per, con 2,445 .a+i an es en !74!G chara0a) sG <or uga de rJoG \\ !am& So+reno6+re de #os .a+i an es se#/F icosG chararara2) /G Producir cons an e6en e un sonido desa,inado E 6on onoG charcha) adPG B%s& 9ns ru6en o 6usica# es ro*eado -ue e6i e un sonido desa,inadoG \\ 2o" desa,inada de *ersonas desorePadasG \\ 9cO $e&AyaO

DICCIONARIO
?#aco, ra-uJ ico, dK+i#G charchi u) sG B%s& Cuerdas -ue *ues as en #os ins ru6en os de *ercusin, E go#*eados Ks os en e# #ado o*ues o, .acen /i+rar odo e# ins ru6en o, co6o en e# caso de# a6+or, #a inEa, e cG char-a) sG Lool& )usano 6enudo de co#or grisG char-a chan-a) sG tej& 2es ido de co#ores na ura#es de #anaG char-a char-a) adPG Ca6inar indeciso con #as *iernas a+ier as, *rinci*a#6en e #os niQosG S9$R$H aEru aEruG char-ani) sG Lugar *o+#ado de gusani##os ##a6ados c*ar0as& Char-as) sG ,eog& Pro/incia de# de*ar a6en o de Po osJ, >o#i/iaG \\ 9cO ?#au aG charqa) sG Paso de# .o6+reG S9$R$H .asYiG charqa2) /G Accin de dar *asos e# .o6+reG S9$R$H .asYiEG \\ Pasar con un *aso #argo *or enci6a de a#go, co6o una ace-uiaG E@E5H yarq*ata c*arqay, *asa de un *aso #argo #a ace-uiaG charqo) sG 2G <AQ'UG chas-i) sG 'ece*cin, ace* acin, consen i6ien oG \\ 'ist& Pos i##nG Persona Po/en -ue en e# sis e6a de# correo inYaico ##e/a+a e# 6ensaPe o recado a #a carreraN .a+iKndo#o reci+ido de uno *ri6ero, de+Ja en regar a o ro ercero -ue se encon ra+a 6Fs ade#an e, a 6anera de carrera de *os asG chas-ichi-uq) adPG E sG Que #ogra ser reci+ido o ace* adoG chas-ichi-u2) /G En regarse E ser reci+idoG O,recerse E ser ace* adoG E@E5H noqa 0i0iytan Iamaqniyman c*as0ic*i0uni, Eo 6is6o 6e en rego a 6i CreadorG chas-ichi2) /G Hacer -ue a#guien reci+a #o -ue se #e en regaG \\ Hacer ace* ar con a#guien una o,er aG \\ ArgO Hacer -ui arG \\ EolO 0e*osi ar a#go *ara su *reser/acinG chas-i-uq) adPG E sG Persona -ue reci+e a#go *ara sJG \\ adPG Ase-ui+#e, o#eran eG chas-i-u2) /G 'eci+ir una *ersona a#go *ara sJG S9$R$H -oc.iYuEG \\ Ad6i ir, aca arG \\ <o#erar, so*or arG chas-ina) adPG 0igno de ser reci+ido, ace* ado, ad6i idoG chas-ina-u2) /G 'eci+irse o ace* arse 6u ua6en eG chas-i1asi) sG $EOLG CorreoG chas-i2) /G 'eci+ir, ace* ar, ad6i irG \\ Co+rarG E@E5H qolqe mamita c*as0iy, co+ra #a deuda de dineroG chas-i2-u2) /G 'eci+ir o ace* ar a#go con cor esJa, 6uc.a dignidad E +uena /o#un adG chatu) sG CFn aro de ies o, 6uE 6anua+#e, con +ase a+u# ada, -ue se usa *ara .acer .er/ir e# aguaG cha1) ad/G 2G CHA=G cha1a) adPG Es ado de a#guna cosa +#anda, eO re6ada6en e re6oPada .as a

SIMI TAQE
des.acerse de *or sJG cha1a2chu) sG alim& Ce/ic.e de .JgadoG S@GLGOG5GT cha1cha) sG Agri& <u+Krcu#o *reco" en e# creci6ien o E *roduccin, co6o #a *a*a o *a a aG \\ !am& A*#Jcase a6+iKn a #os niQos *recoces en e# desarro##o 6en a# o ,JsicoG S9$R$H c.aUc.i##o, 6aUaEG \\ $e&AyaO PaPari o *#o6i"o a#go 6aEor -ue e# gorrinG \\ 9cO )orrinG ( E6+us e, engaQo, 6en iraG cha1chi o) sG 2G CHAWCHAG cha1-achi2) /G 5en ir, e6+aucar, e6+ro##ar, engaQarG S9$R$H c.aUYaE, EuYaEG cha1-a2) /G 2G CHAW:ACH9=G cha1 a) sG 2G CHALLWAG cha10i) adPG Cuando es F an e*ues o a# sus an i/o signi,ica inco6*#e o, no er6inado, no ##eno, a 6ediasG E@E5H c*awpi man0a, o##a no ##ena de con enidoN an e*ues o a# sus an i/oH en *#eno 6edioG E@E5H c*awpi ?anpi tupasun, nos encon rare6os en 6edio ca6inoN *os*ues o a# sus an i/oH en e# cen ro, a# 6edioG E@E5H c*a0ra c*awpipi mall0i wi?an, en e# cen ro de #a c.acra crece un Fr+o#G cha10icha-uq) adPG E sG Que se u+ica a# 6edio o a# cen ro de un es*acio de# conPun o o gru*oG cha10icha-u2) /G U+icarse o co#ocarse en 6edio o a# cen ro de un es*acio o de un conPun oG cha10ichaq) adPG E sG Que co#oca una cosa a# 6edio o cen ro de o ras o de un es*acioG cha10icha2) /G Poner una *ersona o cosa a# 6edio de o ras dos o 6FsG S9$R$H c.aU*inaEG \\ >e+er en #a 6i ad de una co6idaG cha10in) ad/G En 6edio, en reG E@E5H *anc0aq c*awpinpin wa0a sayas*an, en 6edio de# canc.n #a /aca es F *aradaG cha10inachi2) /G 5andar co#ocar a#go en 6edio de o ras *ersonas o cosasG cha10ina-u2) /G 9n er*onerseG U+icarse en 6edio o en re o ras *ersonas o cosasG \\ Poner una *renda de /es ir en 6edio de o rasG cha10ina2) /G 9n er*onerG \\ Poner una *ersona, ani6a# o cosa a# 6edio o en re o rasG \\ 2G CHAWP9CHA=G cha10i2achi2) /G 2G CHAWP9=A=G cha10i2a2) /G 0is6inuir e# con enido de un de*si o o reci*ien eG \\ 5er6arG S9$R$H c.aU*iEac.iEG cha2) *ronG cse, Ksa, KsoG E@E5H c*aymi ?oqaq wawqey, Kse es 6i .er6anoG \\ adPG Ese, esaG E@E5H c*ay wasin munayc*a, esa casa es +oni aG \\ ad/G SJ, es F +ien, de acuerdoG E@E5H paqarin llan0Haysimuway&&& W c*ayO 6aQana aEda6e a ra+aParGGG ` sJ, es F +ienG S9$R$H c.aUG A$<R$H 6ananG cha2 hinaqa) conPG 2G H9$AQAG cha2achina-u2) /G Hacer *ar ici*ar a odos en una dis ri+ucinG cha2achiq) adPG E sG Que .ace ##egarG \\ Que #ogra #a coccin de #os a#i6en osG

BC D
cha2achi2) /G Hacer ##egar a#go a su des inoG E@E5H ?a0Hay qHepita c*ayac*imuni, a*enas .ago ##egar #a cargaG \\ Acer ar a# +#anco en un dis*aroG \\ Hacer consu6ar #a coccin de #os a#i6en osG cha2a-a.u2) /G Arri+ar o ##egar *ara .os*edarseG cha2a-uq) adPG E sG Que ##ega a una casa *ara .os*edarseG cha2a-u2) /G L#egar a cier a casa *ara .os*edarseG \\ L#egar a un si io s#o de *asada *or +re/es 6o6en osG cha2a.uq) sG E adPG HuKs*edG Que ##ega a casa *ara .os*edarseG S9$R$H -or*ac.aYu-G cha2a.u2) /G 0irigirse E ##egar .as a a-uJG \\ L#egar a#guna cosa a donde uno es FG \\ ?enecer un *#a"o o #a*so ,iPadoG cha2ana2a2) /G <ener ansias de ##egar cuan o an es a un #ugar a donde se dirigeG \\ Es ar #os a#i6en os a *un o de cocinarseG cha2an0u2) /G 'e ornarG L#egar de re orno a# si io de donde se ausen G Cha2anta) sG ,eog& e 'ist& Pue+#o si uado a# $ de #a ciudad de Po osJ, >o#i/ia, con-uis ado *or Q.a*a- <u*anYiG A##J, en #a E6anci*acin, se *roduPo #a re+e#in de #os .er6anos :a ari con ra #a do6inacin es*aQo#a, *ara#e#a6en e con #a re+e#in de @osK )a+rie# <u*a- A6aru en !340, en e# Qos-o, PerG cha2anta) sG Biner& 5e a# es aQoG S9$R$H c.a*iG cha2a0u) adPG Bed& En,er6edad crnicaG \\ $e&AyaO En,er6edad de# cora"nG 9cO c.aEa*o-H 6a# de# cora"nG cha2a0u2) /G Cu6*#ir e# encargo o s*#ica de ##egar a un si io de er6inadoG \\ sG Bed& 0Jcese de una en,er6edad -ue se .ace incura+#eG cha2aq) adPG E sG Que ##ega a un si io de er6inadoG \\ 0e ,Fci# coccin o -ue es F en e# *un o de coccin *er,ec aG cha2aqe) sG Porcin de .erencia o *a ri6onio -ue a uno #e oca *or *aren escoG \\ Parien e en grado dis an e o a#ePadoG \\ EolO Parien e #ePanoG ( Con/enien e, adecuadoG cha2arqachi2) /G Hacer ##egar con *un ua#idad a#go a su des inoG \\ Acer ar con *recisin E dar en e# +#anco, con un o+Pe o #an"adoG \\ A*resurar con *ron i ud #a coccin de a#i6en osG \\ Conducir E .acer ##egar con *ron i ud a#go a su 6e aG cha2arqo2) /G L#egar re*en ina6en e E *or *oco ie6*oG cha2asqa) adPG Cocido, *er,ec a6en e cocinadoG \\ L#egado, arri+adoG Cha2a1ar-i) sG calend& 5es de Pu#io o seO a #una de# aQoG S9$R$H An asi uUaG cha2a2) /G L#egar, arri+ar \\ L#egar #os a#i6en os a su coccin *er,ec aG cha2a2-achi2) /G Hacer ##egar con a,ec o a#go a o ra *ersonaG \\ Hacer ##egar con 6uc.o ra+aPo a#go a o ro si ioG \\ Cocinar a#gn *o aPe en ,uego #en oG

2;
cha2a2-a.u2) /G L#egar a un #ugar en gran can idadG E@E5H )nti -aymiman c*ay tu0uy runa c*ayay0amun0u, *ara #a ?ies a de# So# .a ##egado 6uc.a gen eG cha2a2-u-u2) /G L#egar con con,ian"a a una casa a6iga *ara .os*edarseG cha2cha) *ronG Prono6+re di6inu i/o -ue indicaH tan peque?a cosa, una mnima porci#n& E@E5H c*ayc*atan qowan, 6e .a dado an *o-ui oG \\ adPG despect& 0es*recia+#e, insigni,ican eG \\ 9cO 9n6edia a6en e, a# ins an e, en seguidaG cha2chF) ad/G Qui"Fs *or esoG E@E5H c*Husanmanmi 0arqan, c*ayc* mana *amunc*u, *arece -ue se .a ausen ado, *or eso -ui"Fs no /ieneG cha2 a) ad/G $ada 6Fs, s#o esoG \\ 5uE cerca, 6uE *rOi6oG E@E5H c*ayllac*uT, ^eso no 6Fs_ cha2.an) ad/G Hacia a.J, a ese #ugarG E@E5H c*ayman c*uray, *on a.JG cha2.antariH ad/G 2G H9$ASPA'9_ cha2ninta) ad/G Por a.J, *or ese #ugar, *or esa *ar e, *or a##JG E@E5H c*ayninta *amuy, /en *or a.JG cha2niq) ad/G Ese #ugar, ese si ioG cha2qa) conPG Si, si no, Ea -ue, Ea -ue no, *ues o -ue, su*ues o -ueG E@E5H munan0i c*ayqa, ?oqawan 0us0a llan0Hay, si -uieres, ra+aPa con6igoG $e&AyaO c.aEYaG \\ 9cO He a-uJG cha2raq) ad/G 'eciKnG 'ecien e6en eG S9$R$H Yunanra-G E@E5H c*ayraqmi c*ayamun, reciKn ##egG cha2ro) sG 2G CHA='UG cha2ru) sG alim& 2ianda en ,or6a de so*a, co6*ues a de *a*as, c.uQo, ri*as, carne *icada, *orcin de rigo E 6aJ" re/en adoG S9$R$H c.aEroG cheqa) sG 2erdad, cier oG \\ La rea#idadG \\ 2eracidad, eOac i udG \\ E/idenciaG S9$R$H su##u##G 9cO $e&AyaO c.ePaG cheqacha-u2) /G 0e6os rar uno 6is6o su con,or6idad con #a /erdadG 2eri,icarseG \\ Pro+ar su inocencia uno 6is6oG Cheqa-u0e) sG ,eog& FTop#n& c.e-a, verdad; Y8u*a, !rondosoG& C.ecacu*eG 0is ri o de #a *ro/incia de Canc.is, Qos-o, Per, con 5,07& .a+i an es en !74!G S9$R$H C.8e-aYu*iG cheqan) ad/G Cier a6en e, /era"6en e, e/iden e6en eG cheqancha-u2) /G Cu6*#irse #o -ue uno sos*ec.a+a o se i6agina+aG \\ 'ea#i"arse #os deseos o as*iracionesG cheqanchaq) adPG Que Pu"ga rec a6en eG \\ sG Quris& $EOLG E# -ue en Puicio de6ues ra #a Pus iciaG \\ Ar+i roG \\ Persona -ue cer i,ica o garan i"a #a /erdad de a#guna cosaG cheqancharqo2) /G 0e6os rar #a /eracidad E Pus icia en ac o +re/eG cheqancha2) /G Quris& $EOLG ?a##ar enPuicio con,or6e a #a /erdad, #a Pus icia E #as #eEesG @u"gar con ,ide#idadG \\ CoincidirG cheqaq) adPG 2erdadero, /era", cier oG $e&AyaO c.eYanG

23
cheqaq -a2) sG La /erdadG 2eracidadG \\ La e/idenciaG cheqaqchachi2) /G 5os rar o de6os rar #a /erdadG \\ Hacer rec i,icar #o erradoG cheqaqchana) adPG Pendien e de *ro+an"aG Susce* i+#e de con,or6arse con #a /erdadG \\ Que re-uiere Pus i,icacinG cheqaqchasqa) adPG Hec.o con,or6e a #a /erdadG \\ @us i,icadoG \\ Pro+adoG \\ 'ec i,icadoG cheqaqcha2) /G Cer i,icar o garan i"ar #a /erdad de a#goH dar es i6onio de #a /erdadN de6os rar #a /erdadN *ro+ar #o -ue es cier oG \\ 'ec i,icar o corregir #o erradoG E@E5H rimasqanc*ista c*eqaqc*ananc*is, #o -ue .a+#a6os de+e6os cer i,icar con #os .ec.osG cheqas) sG Si io inde er6inado, #ugar inde,inidoG E@E5H 0ay c*eqaspin qolqeta urmac*ini, *or es e si io .e .ec.o caer #as 6onedasG cheqchi) sG alim& C.oc#o asado so+re #a +rasaG S9$R$H YuYu6aG \\ adP& !igdo& 5uE a#egre, 6uE dado a reJr *or cua#-uier 6o i/o con #o cua# 6ues ra #os dien es cons an e6en e, ase6ePFndose a un c.oc#oG S9$R$H c.e-c.i YiruG cheqchi -iru) adPG 2G CHEQCH9G cheqchiq) adPG E sG Que asa c.oc#os so+re #a +rasaG \\ !igdoO 'ei#e eG cheqchi2) /G Asar so+re #a +rasa 6a"orcas de c.oc#oG \\ !igdo& 'eJr 6os rando #os dien esG \\ Co-ue earG cheqchi2-acha2) /G 'eJr a 6enudo, casi sin 6o i/o, 6os rando #os dien esG \\ SonreJr ,recuen e6en eG S9$R$H .in iYac.aE, .in iE, sinsiEG cheqni) sG Odio, a/ersin, an i*a JaG cheqnichi-uq) adPG E sG Que se .ace odiar o a+orrecerN -ue *ro/oca a/ersin .acia sJG cheqnichi-u2) /G Hacerse odiarN *ro/ocar a/ersin .acia sJG cheqnichina-u2) /G 0arse 6o i/o *ara odiarse 6u ua6en e, en re dos o 6Fs *ersonasG cheqnichiq) adPG E sG Que .ace o 6anda odiar a o ra *ersonaG cheqnichi2) /G Hacer o 6andar odiar a o ra *ersonaN ,o6en ar a/ersin o a+orreci6ien o .acia o roG cheqni-uq) adPG E sG Que odia, a+orrece E sien e rencor a o ra *ersonaG S9$R$H aU-aG cheqnina) adPG Odioso, a+orreci+#e, digno de a/ersinG cheqnina-u2) /G Odiarse, a+orrecerse 6u ua6en eG E@E5H awqantin puran c*eqnina0un0u, en re ene6igos se odian recJ*roca6en eG \\ 5os rar odio o rencor a o ro sin ra"n ni 6o i/o a#gunoG cheqni0a-u2) sG 2G CHEQ$9:U=G cheqni0a2a2) /G 0e6os rar odio o a+orreci6ien o a o ro re*e idas /eces, aun-ue #e/e6en eG cheqni0unachi2) /G 5o i/ar, ocasionar e# odio recJ*roco o en re o ras dos *ersonasG

BC D
cheqni0una-u2) /G Pro/ocarse e# odio recJ*roco en re dos *ersonasG cheqniq) sG E adPG Que odia o de6ues ra rencor .acia o ra *ersonaG cheqnisqa) adPG OdiadoG Persona o cosa odiada, a+orrecidaG E@E5H qanmi 0an0i c*eqnisqa, eres odiadoG cheqni2) /G Odiar, a+orrecer, de es ar, ener oPeri"aG cheqni2-acha2) /G So#er a+orrecer u odiar a uno E o ro con ,recuencia E sin ra"n Pus i,icadaG cheqni2-u-u2) /G 5ani,es ar a o ro un odio *ro,undo E duraderoG cheqni-u2) /G Odiar, a+orrecer, sen ir rencor o enconoG S9$R$H c.e-ni*aYuEG chichi) adPG 0esnudo, des*oPado de odo /es idoG S9$R$H -8a#aG \\ !am& Carne +#anda E *icada -ue se o,rece a #os niQosG \\ $e&AyaO Ca6aronci##oG chichi a) sG tej& ?igura es*ecia# o di+uPo en e# ePidoG S9$R$H *a##aEG \\ EolO Pasa6anoG ( <renci##a con -ue se adorna e# re6a e de #as 6an as indJgenasG UU9cO 'e6a eG chichu) adPG He6+ra *reQadaG S9$R$H UiYsaEu-, on-o-G E@E5H c*ic*u warmi *amun, /iene #a 6uPer e6+ara"adaG chichu -a2) sG PreQe", gra/ide"G S9$R$H UiYsaEo- YaEG chichu-a2a2) /G 5ani,es ar sJn o6as de gra/ide"G chichu2achiq) adPG E sG E6*reQador, e# -ue *one en es ado grF/ido a #a 6uPerN e# -ue e6+ara"aG S9$R$H UiYsaEac.i-G chichu2achi2) /G 2G W9:SA=ACH9=G chichu2a-uq) adPG E sG 2G W9:SA=A:UQG chichu2aq) adPG E sG Que 6ani,ies a es ar en es ado grF/idoG He6+ra -ue co6ien"a su *reQe"G E@E5H sipasmi c*ic*uyaq warmiqa, #a Po/en es 6uPer -ue co6ien"a su *reQe"G chichu2a2) /G E6*reQarse #a 6uPer o #a .e6+ra de #os ani6a#esG S9$R$H UiYsaEaEG chi-a) ad/G 2G CHH9:A, SH9:AG chi-chi) sG .lim& )rani"oG \\ )rani"adaG \\ Eot& F;asturtium o!icinale -& Er&G 5os aci##aG P#an a acuF ica de ,#ores +#ancasG S9$R$H 6aEu 6os asaG chi-china2a2) /G .lim& A6ena"a de ##u/ia con grani"adaG chi-chin-u2) /G .lim& )rani"ar con ,uer"a E *ersis en e6en e, ocasionando daQos, es*ecia#6en e en #a agricu# uraG S@GLGPGT chi-chi0a) sG Eot& FTagetes spG P#an a .er+Fcea aro6F ica -ue se e6*#ea *ara condi6en ar a#i6en osG EolO suEYuG chi-chi2) sG .lim& )rani"arG chi-i) adPG 2G PH9'UG chi-i2) /G A*ar ar de #a 6adre una crJa de /acuno *ara -ue no siga 6a6ando E asJ *oder ordeQarG chi-.u) sG Eot& FTri!olium ama+ile '&E&I&G P#an a .er+Fcea de #a ,a6i#ia de #as #egu6inosas, con a##os *os rados, .oPas co6*ues as de res ,o#Jo#os, de cos u6+re ces*i osa E ,#ores rosadasG Bed&Jol0& Se u i#i"a

DICCIONARIO
*ara #a curacin de en,er6edades de #a /is aG S9$R$H *an*a 8iYa #aEo, #aEuG chi-u2) /G Loot& Se*arar #as crJas de #as 6adres, genera#6en e en #os /acunos, con e# ,in de -ue .aEa *roduccin de #ec.eG chi a-) sG E# *iar de #os *o##osG S9$R$H c.i#aY c.i#aYG chi a- chi a-) sG 2G CH9LA:G chi a-2a2) /G Piar cons an e de #os *o##os, de ,rJo o de .a6+reG chi e chi e) sG 2G CH9L9 CH9L9G chi i chi i) sG Eot& F,eranium !ilipes Iillip QournG& P#an a de #a ,a6i#ia de #as geranJceasG Bed&Jol0& Se u i#i"a *ara #a curacin de #as a, asG S9$R$H c.i#e c.i#e, u.u i##oG chi ina) sG Anat& <uK anoG 5Kdu#a es*ina#G S9$R$H Qe-UinG EolO c.i#i6aG \\ $e&AyaO 5eo##oG chi u) sG Si#+a oG Pi oG chi i-a2) sG Eot& $o6+re de una /ariedad de *a*asG chu-a) sG 2G CH89LL:AG chi -i) sG Eot& Es J*u#a, 6ie6+ro ,o#iFceo rudi6en ario de #as *#an asG \\ $e&QunO 'e oQo, *i6*o##oG chi -incha) sG Eot& Se6i##a o ,ru o de *#an as de ,#ores co6*ues as -ue secas ienen #a *ro*iedad de ad.erirse a #a ro*a a# *onerse en con ac oG S9$R$H si#YiUaG chi.a) sG 2G SH95AG chi.a-u) sG Eot& Cier a /ariedad de *a*asG chi.a a-u) sG .lim& )rani"o 6uE 6enudo -ue cae en #as a# as *unas de #os AndesG S9$R$H c.8iririG chi.i u) sG Eot& $o6+re de una /ariedad de *a*asG china) sG He6+raG Ani6a# de# seOo ,e6eninoG \\ !igdo& Cier o .ueco o conca/idad a* o *ara reci+ir un o+Pe o sa#ien e o con/eOoG \\ ArgO 5uPer de +aPa condicin socia#G \\ EolO !am& Criada, sir/ien eG china ha1aq+o a2) sG Eot& F9rdisia aquarrosa WKaupelW Eriton et -oseG& 0e #a ,a6i#ia cac Fceas, con a##o ar icu#ado -ue *uede ##egar .as a #os dos 6e ros de a# ura, con es*inas de co#or a6ari##o c#aro E ,#ores +#ancasG E# su6o de# a##o es u i#i"ado *ara c#ari,icar e# aguaG S9$R$H uEuYi, son-on *8uEnu, aQanUaE, Ui*isYo, a-.a a-.aG china -an i) sG 2G :A$LL9 G china .u i) sG Eot& F/c*inus $earcei 9ngelmTG Wr+o# de #a ,a6i#ia anacardJaceasG En e# inYana o ,ue u i#i"ado *ara e6+a#sa6ar #os cadF/eres, *or #o -ue se #e deno6in 0ausaq sac*Ha, Fr+o# de #a /idaG 0e #os ,ru os se e#a+ora c.ic.aG S9$R$H YaUsaE sac.8aG china-o) adPG 2arn a,e6inadoG china-un-a) adPG 0Jcese de# /arn -ue iene /o" de 6uPerG E@E5H c*ina0un0a waynan ta0inqa, e# Po/en de /o" ,e6enina .a de can arG china0a2a) sG Eot& $o6+re de una *#an a .er+Fcea 6edicina# de #a ,a6i#ia de

SIMI TAQE
#as co6*ues as, con ,#ores a6ari##asG Chincha) sG ,eog& Pro/incia de# de*ar a6en o de 9caG PerG Se di/ide en C.inc.a A# a E C.inc.a >aPa con !!3,!07 .a+i an es en !744G \\ $o6+re de #as is#as guaneras -ue se encuen ran ,ren e a #as cos as de dic.a *ro/incia en e# OcKano PacJ,icoG chincha) sG $or eG 0ireccin nor eG Orien acin se* en riona#G E@E5H c*inc*a neqmanmi ris*ani, 6e /oE .acia e# nor eG chincha2) sG Lool& FJelis pardalis aequatorialisTG <igri##oG Orden carnJ/ora, ,a6i#ia ,e#idaeG \\ /G 0irigir u orien ar a#go .acia e# nor eG chincha2 uchu) sG Eot& F$assi!lora sp&G Una /ariedad de# aPJ, carac eri"ado *or su a6aQo *e-ueQo, *ero 6uE *ican eG S9$R$H c.inc.iG Chincha2qocha) sG ,eog& FTop#n& c.inc.a, norteN -oc.a, lagoO lago del norte&G Lago de considera+#es di6ensiones en #a 6ese a de >o6+n en e# de*ar a6en o de @unJn, PerG Chincha2su2u) sG ,eog& F9tim& c.inc.a, norte ; suEu, regi#nO regin de# nor eTG 'egin nor e en re#acin a# Qos-o, #a ca*i a# de# 96*erio de# <aUan insuEuG \\ 'ist& 'egin, nacin o *ro/incia de #os c.inc.as o PaguaresG Una de #as cua ro naciones o suyus -ue con,or6a+an e# <aUan insuEu, o universo de las cuatro naciones in0a& 9nici #a con-uis a E co#oni"acin de es a regin e# 9nYa Pac.aYu e-G Pos erior6en e ,ue incre6en ada #a eO*ansin *or su .iPo <.u*a=u*anYi E ,ina#6en e *or e# 9nYa WaEna Q.a*a-G \\ Cing& 0ia#ec o .a+#ado *or #os .a+i an es de# C.inc.aEsuEuG Chinchero) sG ,eog& 0is ri o de #a *ro/incia de Uru+a6+a, Qos-o, Per, con 3,415 .a+i an esG Es F si uado en *ar e a# a E guarda i6*or an es res os ar-ueo#gicos inYaicosG Chincheros) sG ,eog& 0is ri o de #a *ro/incia de Anda.uaE#as, A*urJ6ac, Per, con &,747 .a+i an esG chinchi) sG Eot& 2ariedad de# aPJ, de a6aQo *e-ueQo, *ero 6uE *ican eG Produc o de #a regin se#/F icaG S9$R$H c.inc.aE uc.uG chinchi 0utu) sG Lool& F'apale jacc*usG& 5oni o de +o#si##oG Orden si6iosG P#a irrinoG Ha*F#idoG E# 6Fs *e-ueQo de #os si6ios .a+i an e de #a +aPa se#/a de# A6a"onas E 5adre de 0ios, PerG chinchi -u.a) sG 2G CH9$CH9':U5AG chinchir-u.a) sG Eot& FButisia *irsuta BeyemGG 0e #a ,a6i#ia de #as co6*ues asG Ar+us o de ,#ores en ca+e"ue#a, *endien es de dos en dos de un *edncu#o #argo, ,#ores roPas E a6ari##asG Bed&Jol0& Se u i#i"a *ara curar #a ane6ia E corregir e# ,unciona6ien o de #os riQonesG S9$R$H c.inc.i#Yu6aG chininini2) /G 2i+rar un sonido *ro#ongada6en eG S9$R$H re in JnG

BC D
chin-a) sG EO ra/Jo de a#guna *ersona, ani6a# o cosaG \\ 9cO $e&AyaO Con,usoG chin-achi-a0u2) /G $o ar o ad/er ir -ue a#go se .a *erdido o eO ra/iadoG \\ Sen ir #a *Krdida de,ini i/a de un ser -ueridoG chin-achi-uq) adPG E sG Que .ace *erder o eO ra/iar a#goG chin-achi-u2) /G Su,rir e# eO ra/Jo o *Krdida de a#guna cosaG \\ ?ingir eO ra/JoG chin-achina) sG Lugar *ro*icio *ara .acer *erder o eO ra/iar a#guna cosaG \\ adPG Susce* i+#e de ser eO ra/iado o *erdidoG chin-achina-u2) /G Perderse de /is a 6u ua6en e en re dos o 6Fs *ersonas o ani6a#esG chin-achi0u2) /G Perder o eO ra/iar a#guna cosa de,ini i/a6en eG \\ Perder o eO ra/iar ,or ui a6en e a#guna cosa aPena en *erPuicio de su dueQoG chin-achiq) adPG E sG Que *ierde o eO ra/Ja a#goG S9$R$H -o##uc.i-G chin-achi2) /G EO ra/iarG Hacer *erder a#guna cosaG \\ Ad/er ir #a ,a# a o ausencia de a#guien o a#goG chin-a-a0uq) adPG E sG Que desa*arece de,ini i/a6en e, en ,or6a in encionadaG chin-a-a0u2) /G 0esa*arecer o *erderse de,ini i/a6en e una *ersona in enciona#6en eG chin-a-uq) adPG E sG Que se *ierde o eO ra/JaG S9$R$H Y8i a \\ $e&AyaO Ci6arrnG chin-a-u2) /G PerderseG \\ ?ugarseG chin-ana) sG Lugar donde se *ierde o eO ra/JaG S9$R$H -8o#6anaG \\ <ne#, #a+erin o en #as o+ras inYaicasG \\ $e&AyaO EscondiPo, #a+erin oG \\ EolO 9cO Escondi eG chin-ana2a2) /G Sen ir o ener deseos de *erderse, ,ugarse o deser arG chin-a0u2) /G 2G QOLLU=G chin-aq) adPG E sG Perdidi"oG Que *uede *erderse o eO ra/iarseN -ue de .ec.o se *ierdeG \\ 9cO E,J6eroG chin-arichi2) /G Perder a#guna cosa *au#a ina6en eG \\ Sen ir #a ausencia de a#goG \\ Esconder a#go 6o6en Fnea6en eG chin-ari-u2) /G Perderse o ausen arse *or +as an e ie6*oG chin-ari0u2) /G 0esa*arecer o ausen arse *au#a ina6en eG \\ Perderse *oco a *ocoG chin-arirqo2) /G Perderse o desa*arecer a#go re*en ina E 6o6en Fnea6en eG chin-ari2) /G Perderse o desa*arecer #en a6en eG chin-arqachi2) /G Perder o eO ra/iar una cosa ,or ui a6en e o de un 6o6en o a o ro, en ,or6a in eresadaG E@E5N c*in0arqac*iy suwa0usqay0ita, .a" *erder #o -ue .as ro+adoG chin-arqo-u2) /G Perderse o ,ugarse re*en ina o s+i a6en eG chin-asqa) adPG Perdido, eO ra/iadoG chin-a2) /G Perderse, eO ra/iarse a#guien o a#guna cosaG \\ $e&AyaO PerderG

24
chin-a2-acha2) /G Perderse o eO ra/iarse rei erada6en eG chin-a2-achi2) /G Hacer *erder o eO ra/iar a#guna cosa in enciona#6en e E *oco a *ocoG \\ Su6ergir a ,ondo a#go en un #J-uido o ,angoG chin-a2-u2) /G 0esa*arecer o *erderse .undiKndose en e# agua o en e# ,angoG chin a) adPG Persona o ani6a# de cons i ucin de#gada E *or an o 6uE escurridi"aG \\ !am& Persona in,or6a#G 9cO c.in#iG chin a2-acha2) /G O+ser/ar conduc a in,or6a#G \\ Co-ue ear #as 6uPeresG \\ !am& Se dice de #as ga##inas -ue a#+oro an sin 6o i/o a#gunoG chin in chantan) sG 2G CH9$L9$ CH9$L9$G chin in chin in) sG onomat& 2o" ono6a o*KEica de# sonido *roducido *or a#gn 6e a# a# caer a# sue#oG S9$R$H c.in#in c.an#an, c.in#Jn c.in#Jn, c.in#Jn c.an#FnG chin0a) sG La o ra +anda u ori##a o*ues aG E@E5H mayu c*inpa, #a o ra ri+era de# rJoG \\ ad/G ?ren e aG chin0achina-u2) /G AEudarse 6u ua6en e a *asar de una ri+era a o raG chin0achiq) adPG E sG <rans+ordador, -ue rans+ordaN -ue rans*or a a#go de una ri+era a #a o raN -ue .ace *asar un rJo o #o .ace /adearG chin0achi2) /G Conducir a#go a #a o ra ri+eraG E@E5H c*inpac*iy c*ay wawata, ##e/a a #a o ra ri+era a esa cria uraG chin0a-acha2) /G 2G CH9$PA=:ACHA=G chin0ana) sG 9ns ru6en o o 6edio -ue se e6*#ea *ara rans+ordar de una ri+era a #a o raG \\ La *ar e 6Fs es rec.a de un rJo *ara *asar ,Fci#6en e de una ri+era a #a o raG \\ Piedras en .i#era E so+resa#ien es de# ni/e# de# agua *ara *asarG S9$R$H *8i anaG chin0ana a adPG 2adea+#e, *asa+#eG \\ <rec.o de# rJo 6uE ,Fci# de *asarG S9$R$H c.8a-c.a##aG chin0arqachina-u2) /G Hacerse *asar o aEudarse a *asar 6u ua6en e, de *risa E con ,aci#idadG chin0arqachi2) /G <rans*or ar de *risa E ,Fci#6en e a#guna cosa de una ri+era a o raG chin0a2) /G 2adearG Pasar e# rJo de una ri+era a o ra *or #os 6edios con/enien esN *asar o cru"ar de un #ado a o roG chin0a2-acha2) /G Pasar E re*asarN cru"ar de un #ado a o ro re*e idas /ecesG S9$R$H c.in*aYac.aEG chin0a2-achi2) /G Conducir o rans*or ar de una ri+era a o ra a *ersonas, ani6a#es o cosas *or ser/icioG \\ A*roOi6ar a#go con 6uc.o cuidadoG Chin0u) sG A*e##ido de origen inYaicoG chin0u) sG Ha#o, aureo#a, ni6+oG \\ CoronaG \\ CercoG \\ >or#i##a de .i#os de co#or -ue sir/e de adornoG \\ /e?al de *ilos de color en sacos *ara 6edir FridosG S9$R$H uEru, sanan*aG \\ 9cO ArrugaG ( SeQa#, .i oG ( Cica ri"G (

27
Arre+o#G Chin0u Oq o) sG 'ist& A*e##ido de #a *rincesa inYa, nie a de# 9nYa WaEna Q.a*a-, 6adre de# escri or 6es i"o 9nYa )arci#aso de #a 2egaG Su no6+re co6*#e o ,ue 9sa+e# C.in*u O-##o WaE#asG chin0ucha-u2) /G Circundarse de .a#o o ni6+o, co6o e# So# E #a LunaG S9$R$H c.in*uYuEG chin0u-u2) /G 2G CH9$PUCHA:U=G chin0una) sG Saco o reci*ien e -ue se de+e 6arcar o seQa#ar *ara 6edir FridosG \\ Hi#o de co#ores con -ue se 6arca e# o+Pe o -ue de+e ser/ir *ara 6edir FridosG \\ 9cO SeQa#ar, 6arcarG ( Cica ri"arG Chin0ura-hu) sG ,eog& F9tim& c*inpu, aureola; raY.u, nevadoO pico de monta?a con aureolaG& C.i6+ora"oG 2o#cFn a*agado en #a *ro/incia de# 6is6o no6+re en Ecuador, cuEa a# ura es ;,2;3 6GsGnG6G chin0usqa) adPG Aureo#adoG $i6+adoG \\ 5arcado, seQa#ado con .i#os de co#orG \\ 5edidoG \\ EolO 5edidaG chin0u2) /G Aureo#arG $i6+arG \\ 5arcar, seQa#arG \\ 5edirG chinru) adPG Ladeado, inc#inado .acia un cos adoG S9$R$H c.inru c.inruG chinru chinru) adPG 2G CH9$'UG chinruq) adPG E sG Que se inc#ina .acia un cos adoG chinru2) /G 9nc#inarse .acia un cos ado o #adearseG chinru2-acha2) /G Ladearse a# ca6inar, re*e idas /eces E ocasiona#6en eG \\ >a6+o#earse a# ca6inar o a# dan"arG chinru2-achi2) /G Hacer #adear, inc#inar .acia un cos ado a#go, #igera6en e E con 6uc.o cuidadoG S9$R$H YinraEYac.iE, Y8iraEYac.iE, 8iYsuEYac.iEG chinu) sG Arru##oG \\ Caricia en re #as *arePas de *a#o6asG S9$R$H #u#uG chinuna-u2) /G Arru##arse 6u ua6en e #as *arePas de *a#o6as, *ico a *icoG \\ !igdo& Acariciarse 6u ua6en e #os ena6oradosG S9$R$H #u#unaYuEG chinu2) /G Acariciar o arru##ar una *a#o6a a o ra o a sus polluelos& S9$R$H #u#uEG \\ 9cO c.inunaH Acariciar, a#agar, 6i6arG ( 'ega#ar, o+se-uiarG ( 0e#ei arG chi0a) sG <ra+aG <arugoG \\ 'e6ac.eG \\ <ra/esanoG \\ $e&AyaO <orni##oG ( Ces i##o de *a#os u .oPas *ara ##e/ar ,ru aG ( A ado de *aPa o *e##ePoG \\ ArgO Ha o de a#go a*re ado, enredadoG \\ 9cO C.o"a de carri"osG ( <orni##oG ( <ra6*aG ( <ra/esanoG ( 'e6ac.eG chi0ana) sG )ri##e eG Es*osas *ara suPe ar *or #as 6uQecas a #os reos& UU !igdo& >ra"a#e e, aPorca, *u#seraG \\ 9cO En/o#/er, engri##ar, 6ania ar, ar6ar ra6*asG ( Pu#sera, +ra"a#e eG ( )ri##e e, es*osasG chi0a2) /G En ra+ar, re6ac.arG \\ !am& $o decir nada, cerrar #a +ocaG chi0i) sG 2G :8US9LLUG chi0i0i0i2) /G >ri##ar, re,u#gir in er6i en e6en e, re/er+erarG

BC D
chi0h) sG EO*resin -ue indica dia,anidadG \\ adPG 0es*ePadoG E@E5H *anaqpac*aqa c*ip*mi 0as*an, e# cie#o es F des*ePadoG chi0hchi) sG >ri##o, ,u#gor, re/er+eroG chi0hchichiq) adPG E sG Que da +ri##o, ,u#gor, re/er+eroG chi0hchichi2) /G 0ar +ri##o o ,u#gor a a#gn o+Pe o 6e F#icoG chi0hchiri2) /G Co6en"ar a +ri##arG \\ >ri##ar #igera E 6o6en Fnea6en eG chi0hchi2) /G >ri##ar, re#ucir, re,u#girG \\ Cuc.ic.ear secre os en re dos o 6Fs *ersonas, e/i ando ser escuc.ados *or o rosG S9$R$H si*.siEG E@E5H imatan c*ip*c*ina0us*an0ic*is, -uK cuc.ic.ean en re us edesG chira) sG Se6i##a de #os aPJes, co6o de# roco o, *iris, aPJ a6ari##o, e cG \\ 9cO EnanoG ( A adoG ( 5udoG chirana2) /G EO raer eO*ro,esa6en e #as se6i##as de# roco o *ara *re*arar e# rocoto relleno, *#a o J*ico de# sur de# PerG chira0a) sG .lim& L#o/i"na en *#eno +ri##o de# So#G Origina e# arco irisG chira0a2) /G .lim& L#o/i"nar 6ien ras +ri##a e# So#, originando e# arco irisG S9$R$H c..u##aEG chira1) sG 2G CH9'AWAG chira1a) sG 9n/iernoG Es acin na ura# -ue, en #a "ona andina, se 6ani,ies a *or #a ausencia de ##u/ias E e# 6uc.o ,rJo, *or #a *resencia de #as .e#adasG S9$R$H c.iraU, c.8aYi6i 8aG chiri) sG ?rJoG Es ado de +aPa e6*era uraG \\ adPG ?rJgido, ,rJoG S9$R$H -asa, Y.u uG A$<R$H -8oQiG UU !igdo& 9ndi,eren e, a*F icoG E@E5H c*iri unu, agua ,rJaN c*iri wayra, /ien o ,rJgidoN c*iri wayna, Po/en a*F icoN c*iri uc*u, /ianda ,rJaG chiri chiri) adPG 2G ELAG chiri -a2) sG ?rigide", ge#ide"G chirichi-uq) adPG E sG Que sien e ,rJo o so*or a e# ,rJoG chirichiq) adPG E sG Que 6o i/a e# ,rJoG $EOLG 'e,rigeradorG A$<R$H -8oQic.i-G chirichi2) /G EO*oner a#go a# ,rJoG 'e,rigerarG \\ 9cO Esca#o,rJoG ( AndraPosoG ( Po+reG chiri.u2) /G .lim& Hacer ,rJo en e# a6+ien eG Co6en"ar a *roducirse e# ,rJoG chiri.u2a) sG Eot& FAnnona c*erimolia Bill& ,ardGG C.iri6oEaG Wr+o# de #a ,a6i#ia annonFceas, de .er6osas .oPas E ,#ores ri*K a#as, ,ru os /o#u6inosos de *u#*a +#anca 6uE sa+rosa, u i#i"ada en #a a#i6en acinG Pro+a+#e6en e ,ue do6es icada *or #os inYasG Chiri0a) sG 'ist& Cu# ura *reinYaica de# Frea +o#i/ianaG chiri0a) sG $EOLG Casua#idad, coincidenciaG \\ 9cO Pan a#n de #os gauc.osG chiri2achiq) adPG E sG En,riadorG Que .ace en,riarG chirira2a2) sG Es ado de ,rigide" cons an e de #a a 6s,era, con cie#o nu+#adoG \\ ?ria#dadG chiririn-a) sG Lool& FDptera

DICCIONARIO
sarcop*agidae& /arcop*aga carnaria CinneoG& 5oscarda de #a carneG ?a6i#ia sarco*.agidae, cuEas #ar/as /i/en en #a carne ##a6ada c*Hi0?a& S9$R$H !am& UaQu UaQu Fmori+undoG& $e&AyaO c.iriringaG \\ ArgO 9cO 5oscoG chiri2) /G .lim& Hacer ,rJo en e# 6edio a6+ien eG S9$R$H Y.u uEG A$<R$H -8oQiEG chiri2 chiri2) /G 2G ELA=G chiri2achina) sG En,riaderoG O+Pe o o a*ara o -ue sir/e *ara en,riar a#guna cosaG \\ adPG <odo a-ue##o -ue re-uiere en,ria6ien oG chiri2achi2) /G Hacer en,riar a#go ca#ien eG chiri2asqa) adPG En,riadoG >aPo de e6*era uraG chiri2a2) /G .lim& 0esco6*onerse #a e6*era ura de# a6+ien e E ornarse en c#i6a ,rJgidoG \\ En,riarse una cosa ca#ien eG \\ !am& Ponerse en sus*enso, *er*#ePo, a+sor o, des/anecidoG ( Perder e# Fni6o o en usias6oG chiri2a2-achi2) /G En i+iarG Hacer en,riar #e/e6en e a#go ca#ien eG chiri2-acha2) /G .lim& Hacer ,rJo en e# 6edio a6+ien e, con in er/a#osG chir i) adPG AguanosoG Sus ancia aguadaG \\ !amG LFnguido, a+a ido, *os radoG S9$R$H se-Ue, se-UiG E@E5H c*irli ?awi, oPos #FnguidosG 9cO c.ir##iG chir i -a2) sG !igdo& Languide", a+a i6ien o, *os racinG chir i-a2a2) /G LanguidecerG Ha##arse en un es ado de a+a i6ien o E *os racinG chir i2achi2) /G Hacer -ue #o es*eso se orne en aguanosoG chir i2aq) adPG E sG Agua+#eG Sus ancia es*esa susce* i+#e de *onerse aguanosaG chir.a) sG 0aQo, *erPuicioG \\ 9cO AguaceroG ( <ra/esuraG ( <ur+u#enciaG ( 0aQoG chir.achi2) /G Hacer *erPudicarG 5o i/ar a#gn daQoG chir.a-u2) /G Hacerse o causarse daQo uno a sJ 6is6oG chir.aq) adPG E sG PerPudicadorG Que causa *erPuicio o daQoG \\ PerPudicia#G chir.asqa) adPG 0aQado, *erPudicadoG chir.a2) /G Causar a#gn daQo o *erPuicioG chiru) sG Lado, cos ado, *ar e #a era#G \\ 9cO CodoG ( <ra6*osoG ( Po+reG ( A/e de #a regin orien a#G chisE in erPG 2o" de arru##o con -ue #a 6adre in/i a a dor6ir a su +e+eG S9$R$H c.isJ[, c.isniE[ chis cha2) sG Sies aG 0escanso +re/e de 6edio dJaG \\ /G Ses earG 0escansar o dor6ir a#gn 6o6en o de# dJaG chisGE in erPG 2G CH9S[ chisni2E in erPG 2G CH9S[ Chita) sG ,eog& 0is ri o de #a *ro/incia de QuiParro de# de*ar a6en o de Po osJ, >o#i/iaG chita) sG CrJa de #a o/ePa, se*arada de #a 6adre E criada E a#i6en ada *or *ersonasG \\ $e&AyaO Ani6a# *e-ueQo -ue sigue a su dueQoG chita-uq) sG E adPG Persona -ue se dedica

SIMI TAQE
a criar E nu rir a #a crJa de cier os ani6a#es do6Ks icosG S9$R$H c.i a-G \\ 0Jcese de #a crJa sin 6adre -ue se ada* a a #a a#i6en acin de o ra 6adreG chitaq) sG E adPG 2G CH9<A:UQG chita2) /G Criar una 6adre a una crJa aPena, a6a6an Fndo#aG S9$R$H 6a.ic.iEG \\ $e&AyaO 'e.uir e# ra+aPo *ara dedicarse a# ocioG \\ EolO 'econocerG chi1E onomat& 2o" ono6a o*KEica -ue corres*onde a# si#+ido agudo *roducido *or e# /ien o en #os *aPona#esG S9$R$H c.iU c.iU[ chi1 chi1E sG 2G CH9W[ chi1a-u) sG Lool& FTurdus c*iguanco C!r& y dH1r+G& Aor"a#, de #a ,a6i#ia urdidae de co#or *ardu"co, *ico E *a as a6ari##en asG Su can o es en es ro,as 6e#dicas cor as -ue re*i e E /arJaG 9nsec J/oro E ,rugJ/oroG Se dice -ue rans6i e e# want*io wanti o u+ercu#osisG S9$R$H c.iUan-o, c.iUa-o, c.uc.iYuG $e&AyaO c.iUanYu, c.iUaYoG $e&QunO c.iUi##uG ArgO c.iUanYoG chi1anqo) sG 2G CH9WA:UG chi1an1a2) sG Eot& F.rocopsis !ulgens $a:GG 0e #a ,a6i#ia a6arE##idaceasG P#an a anua# de ,#ores roPas 6anc.adas de /erde, 6uE *arecidas a #a a"ucenaG Se cu# i/a co6o *#an a de adorno *or su es*ecia# ,raganciaG chi1aqo) sG 2G CH9WA:UG chi1a1a) sG >o6+a, ca6are a, co.e nG S@GLGPGT \\ 9cO @uego *iro KcnicoG chi1a2) /G Co*u#ar #as a/esG S9$R$H su*iE, su*i iEG chi1chi) sG Lool& Po##oG 0Jcese de #as crJas de #as a/es, en es*ecia# de #a ga##inaG $e&QunO c.i*c.i, c.i*s.iG 9cO c.iUc.eG chi1chicha-u2) /G Con,or6arse en *o##o e# e6+rin de# .ue/o den ro de# cascarn, 6edian e #a incu+acinG S9$R$H c.iUc.iEaEG \\ Ado* ar E a*ro*iarse un *o##o de 6adre eO raQaG chi1chichina) sG $EOLG 9ncu+adoraG chi1chichi2) /G Hacer incu+ar #os .ue/os de #as a/esG S9$R$H o-##ac.iEG chi1chi2) /G E6*o##ar o incu+ar #as a/esG S9$R$H o-##aEG chi1chi2a2) /G 2G CH9WCH9CHA:U=G chi1i) sG Anat& 0edi##o rudi6en ario, ,#o an e, aQadido a# -uin o dedo de #a 6ano, de# *ie o de #as *a as de #os ani6a#esG \\ $e&AyaO 5uE negroG ( ?ru a si#/es re, ananFG ( ?rKPo#es 6enudosG $e&AreqO so- a, c.iUi##oG chi1iqe/a) sG Sogui##a de#gada ren"ada con .i#os de #ana de ##a6a de /arios co#oresG chi1i1i1i) sG onomat& 2o" ono6a o*KEica de# sonido si#+an e -ue *roduce e# /ien oG chi1i1i1i2) /G onomat& Producir e# /ien o un si#+ido agudo en #os *aPona#es de #a *unaG chi1-a) sG @uego na i/o E cos u6+ris a de# inYana o, si6i#ar a# go#, 6oderno, -ue consis e en i6*u#sar a ras de#

BC D
sue#o una +o#a de 6aderaG \\ 9ns ru6en o de 6adera a#argada, de ca+e"a ar-ueada, -ue sir/e *ara Pugar con +o#a de 6adera, *recisa6en e, e# c*iw0a& S9$R$H c.8iUYaG chi1-a2) /G @ugar e# c*iw0a& chochoqa) sG 2G CHUCHUQAG chono) adPG 2G CHU$UG choqa) sG CaJda +rusca o ,or ui aG \\ Lool& FJ%lica americana peruviana BorrisonGG )a##are a a6ericanaG Orden gru#i,or6es, ,a6i#ia ra##idaeG A/e de co#or gris *i"arra, ca+e"a negra, *ico +#anco, *#aca ,ron a# cas aQo E *a as /erdes a6ari##en as, /i/e en o ora#esG S9$R$H -oc.a Ua##*aG $e&AyaO c.oYaG 9cO c.uYaG choqa choqa) ad/G 2G CHA$QA CHA$QAG choqachi-uq) adPG E sG 2G CHA$QACH9:UQG choqachi-u2) /G 2G CHA$QACH9:U=G choqachi2) /G Hacer o 6andar arroPar, #an"ar a#gn o+Pe oG choqa-u2) /G Caerse +rusca6en e *or un res+a#n o ro*ie"oG S9$R$H ur6aEG choqaq) sG E adPG Lan"adorG Que arroPa o #an"a a#goG choqara2a2) /G Quedarse endido o *os rado des*uKs de .a+er su,rido una caJda +ruscaG choqa2) /G Lan"ar, arroPar re*en ina E +rusca6en e a#guna cosaG choqa2-acha-u2) /G PorracearseG Su,rir re*e idas /eces caJdas o *orra"os +ruscosG choqa2-acha2) /G PorracearG ArroPar o #an"ar +rusca6en e a#guna cosa re*e idas /ecesG choqchi) adPG En,#a-uecido, de#gado, escuF#idoG A$<R$H Uirasa*aG \\ !amG E-uino 6uE ,#acoG \\ $e&AyaO 9ns ru6en o con -ue se aPus a #a ra6a en e# ePido ,#acoG S9$R$H .arc.i, u##u, o- eG choqchi -a2) sG ?#acura, de#gade", escua#ide"G choqchi2achi2) /G Causar o 6o i/ar e# en,#a-ueci6ien o eO re6o de un ani6a#G choqchi2a2) /G En,#a-uecer *au#a ina6en e .as a un es ado ca#a6i osoG S9$R$H Ue- e, .arc.iEaEG A$<R$H UiraEaEG choqe) sG Betal& S0e# aE6araTG Oro ,inoG \\ <odo 6e a# *reciosoG \\ $o6+re genKrico de# 6e a#G choqecha2) /G Betal& Enc.a*ar con oro o ro 6e a# *recioso o agregar#oG S9$R$H -oric.aEG Choqechincha2) sG Astrol& Es re##a SirioG S9$R$H A-oc.inc.aEG choqe-i) adPG 2G <OQ<9G Choqe-+ira1) sG 'ist& y Arqueol& FTop#n& 0e# aE6araH c*oqe, oroN 0Hiraw, cuna, si##nH cuna de oro, sill#n de oroGG Lugar ar-ueo#gico de #a K*oca inYa, u+icado a !,500 6e ros *or enci6a de# rJo A*urJ6ac, so+re una cres a de un cerro en #a regin de Wi##Ya*an*a S2i#ca+a6+aT, *ro/incia de La Con/encinN de*ar a6en o de# Qos-o, PerG La regin de Wi##Ya*an*a ,ue

&0
co#oni"ada *or e# 9nYa Pac.aYu eS!,1&4`!,13!T, con e# o+Pe i/o de es a+#ecer cen ros de *roduccin es*ecia#i"ados en coca, 6e a#es *reciosos, *#u6as de a/es E o ros *roduc os sun uariosG C.o-eY8iraU de+e res*onder a una co6*#e6en acin con es os *ro*si os de# es ado inYa, siendo un cen ro aurJ,eroG choqe o) sG Betal& Oro*e#G <odo 6e a# #a6inado +ri##an e -ue i6i a a# oroG choqentu o) adPG !igdo& Presu6ido, *re encioso, /anidosoG \\ 'esis en e, in,a iga+#e, incansa+#eG Choqe1an-a) sG 'ist& S@osK 0o6ingo segn unos E @osK 5a eo segn o rosTG 9n e#ec ua#, *Frroco de PucarF, de*ar a6en o de Puno, PerG Pronunci e# ,a6oso discurso a# Li+er ador Si6n >o#J/ar Pa#acios, en su gira *or e# sur de# PerH bQuiso 0ios de sa#/aPes ,or6ar un )ran 96*erio E cre a 5anYo Q.a*a-GGGb choqe2a2) /G Betal& 0orarseG <ornarse un 6e a# a #a a*ariencia de oroG 0orarse #en a6en eG choq o) sG C.oc#oG 5a"orca de# 6aJ" iernoG E@E5H c*oqllo way0Hu, c.oc#o sancoc.ado o cocidoG choq o .ita) sG c*oca de #a a*aricin de# c.oc#o *ara e# consu6oG choq ocha-u2) /G ?or6arse #os c.oc#os en su a##oG \\ !igdo& 5adurar #as eru*ciones de #a /irue#aG choq o0oqochi) sG Lool& F/orop*ila luctuosa Ca!resnayeG& Es*iguenT negroG @i#guero negroG Orden *asseri,or6es, ,a6i#ia ,ringi##idaeG A/e *e-ueQa de *ico cnico E cor o, co#oracin negra en #a *ar e dorsa# E +#anca en #a /en ra#G S9$R$H c.8i i i, iU iG choq o2a2) /G ?or6arse e# 6aJ" en #a 6a"orcaG Choqo) sG 'ist& Lugar en #a *ar e SE de #a ciudad de Qos-o, .a+i ado *or un gru*o K nico *ri6i i/oG Su #Jder era #a YuraYa AnaUar-e -ue des*os e# 9nYa Pac.aYu e-G En es e si io se encon ra+a #a wa0a ##a6ada, *recisa6en e, AnaUar-eG choqo) adPG OrePas erguidas de #os ani6a#es, en *os ura de a encin *or a#gn es J6u#oG \\ !am& En #as *ersonas #a a encin in eresada E curiosa an e un es J6u#oG \\ !igdo& A*#Jcase a6+iKn a #as cosas ge6e#as en *un a, co6o #as orres de una ca*i##aG choqo rinri) adPG 2G '9$'9SAPAG choqo0e) sG Eot& 5anJG 5ani"a# o ca6*o donde crece e# 6anJG S9$R$H inc.isG S@GLGPGT choqri2a2) /G 2G CH8OQ'9=G Choq+ea0o) sG ,eog& e 'ist& FTop#n& 0e# aE6araH c*oqHe, oroN apo, .eredadH *eredad de oro; *ara o ros, de# -uec.uaH lan"a del apuG& C.u-uia*oG HoE La Pa", ac ua# erri orio +o#i/iano, incor*orado a# <aUan insuEu *or e# 9nYa 5aE a

&!
Q.a*a-G 96*or an e "ona de eO raccin de oro, en #as ca+eceras E a#rededores de# rJo de# 6is6o no6+re, seQa#ada *or #os cronis as desde K*ocas 6uE re6o asG SAG2GEGT S9$R$H C.uYia*oG chorcho) sG Lool& Pa#o6i a *e-ueQa, de co#or *ardo a"u#ado E *ico a6ari##en oG S9$R$H -.aUaEc.uG S@GLGOG5GT chu) ,ram& Su,iPo -ue seQa#a #as oraciones in erroga i/as -ue es*eran res*ues aG E@E5H manac*u yac*arqan0iT, ^ no sa+Jas_ chucha1a) sG Eot& PKndu#o gigan esco de #a in,#orescencia de #a *#an a de 6agueEG S9$R$H *a-*aG chucha1acha2) /G E6*a#i"ar con #os a##os de #a in,#orescencia de# 6agueE #as ec.u6+res E cercosG chucha12a2) /G Eot& ?or6arse #a in,#orescencia #arga de# 6agueE o *a-*aG chuchi-u) sG 2G CH9WA:UG chuchin) sG Una /ariedad 6uE *reco" de# 6aJ", de granos *e-ueQos, -ue *roduce dos /eces a# aQoG \\ $e&AyaO C.acra desocu*adaG ( <erreno -ue *roduce o en *roduccinG chuchu) adPG 0Jcese de #o duro E secoG 'esecoG \\ $e&.ajO Anciano, a+ue#oG \\ EolO <e a, g#Fndu#a 6a6ariaG \\ 9cO $e&AyaO Pec.o, e a de 6uPerG ( 5e##i"o, ge6e#oG chuchu a/a) adPG 2G :89':ULLAAG chuchu0a) sG <er-uedad, ca*ric.o, es arude"G \\ 2G QOQ5AG chuchu0a-uq) adPG E sG O+s inado, ca*ric.oso, es arudoG chuchu0a-u2) /G O+s inarse, enca*ric.arse, e6*ecinarseG S9$R$H Y8irYuEac.aEG chuchu0i) sG 2G SUSUP9G chuchuq) adPG Seca+#eG A-ue##o -ue seca o resecaG chuchuqa) sG C.oc.ocaG 5o e resecoG 5aJ" sancoc.ado, secado a# So#, *ara *os erior6en e 6o#er#o E *re*arar un *#a o J*ico de #a sierraG S9$R$H c.oc.o-aG chuchuqachi2) /G Hacer secar a# So# e# 6aJ" sancoc.adoG \\ A*#Jcase a6+iKn a oda cosa +#anda -ue se .ace resecarG chuchuqa2) /G Secarse a# So# e# 6aJ" sancoc.adoG \\ A*#Jcase a6+iKn de cua#-uier cosa +#anda -ue se secaG S9$R$H c.uc.u-aEaEG chuchuqa2a2) /G 2G CHUCHUQA=G chuchu2) /G 'esecarse, endurecerse o secarse es*on Fnea6en eG S9$R$H Y8irYuEG \\ $e&AyaO PioPo de ga##inaG \\ EolO $e&.ajO 5a6arG \\ 9cO PioPoG chuchu2 chuchu2) adPG 2G :89':U= :89':U=G chuchu2achi2) /G Hacer endurecer o 6andar secar eO re6ada6en e a#goG chuchu2a2) /G Endurecerse, *onerse rJgido, secarse 6uc.oG S9$R$H Y8irYuEaE, Y8urYiEaEG chu-cha) sG Anat& Ca+e##oG Ca+e##eraG Pe#oG 2A'9E0A0ESH yana c*u0c*a,

BC D
ca+e##o negroN yuraq c*u0c*a, ca+e##o +#anco o soqo; pHaqo c*u0c*a o c*unpi c*u0c*a, ca+e##o ru+ioH suni c*u0c*a, ca+e##o #argoN *uc*Huy c*u0c*a& ca+e##o cor oN 0Hupa c*u0c*a, ca+e##o cres*oH 0Huspa c*u0c*a, ca+e##o ensortijado; c*Hiri c*u0c*a, ca+e##o c.ascosoN tHanpa c*u0c*a, ca+e##o greQosoN sup*u c*u0c*a, ca+e##o cerdosoN tHarqe c*u0c*a, ca+e##o enredadoN tHis0i c*u0c*a, ca+e##o desgreQadoG E@E5H c*u0c*a sinpHa, ca+e##era ren"ada en una o 6Fs ren"as, 6uE usada *or #as au c onas andinasG \\ 9cO aYc.aG chu-cha -+utu) sG Lool& FTipulidae sp&T Li+K#u#aG 0J* ero de# gKnero #i+e##u#aG <J*u#a E o rosG Ca+e"a 6o/i+#e, do+#e *ar de a#as, *a as #argas E de#gadasG Se #e deno6ina a6+iKn Car a car a o Ca+a##i o de# dia+#oG $e&AyaO Yac.isuUaG $e&QunO ca ri suUaG EolO Y.ara iPsiG 9cO c.uYc.a Yu uG chu-cha rutu-u2) sG 2G 'U<U:U=, CHU:CHA 'U<U=G chu-cha rutu2) sG Cor e de *e#oG Cere6onia ,a6i#iar de# cor e de #a *ri6era ca+e##era de #as cria urasG S9$R$H c.uYc.a ru uYuE, ru uYuEG chu-cha su1a) sG Lool& FBelipoma sp&G 9nsec o de# orden .i6en* era, ,a6i#ia 6e#i*onidaeG A+ePi a de 4 66G de #ongi ud, de co#oracin negru"ca, sin aguiPnG Se in roduce en e# cuero ca+e##udo *ara *icarG Es *ro*ia de c#i6as cF#idosG $e&AyaO c.uPc.a Yu uG ArgO c.uYc.a Yu aG EolO c.uPYa suUaG chu-chacha-u2) /G Cu+rirse de ca+e##o #a ca+e"aG chu-chacha2) /G Co#ocar una ca+e##era *os i"a o *e#ucaG S9$R$H c.uYc.anc.aEG chu-chana2) /G 0esca+e##arG Arrancar #os ca+e##os de #a ca+e"aG chu-chancha2) /G 2G CHU:CHACHA=G chu-chu) sG $at& Pa#udis6o, ercianaG En,er6edad endK6ica *ro*ia de c#i6as ro*ica#es, causada *or e# plasmodium viva:& malarie o!alciparun, rans6i ido *or un "ancudo -ue .a+i a en #as aguas es ancadasG \\ Jol0& 0an"a ,o#Y#rica de# Qos-o -ue sa iri"a a #os en,er6os de *a#udis6o asJ co6o a #os 6Kdicos E en,er6erasG \\ $e&.ajO c.uPc.uYuruH <i*o de a#acrFn -ue /i/e en #as *unasG chu-chuchi2) /G Hacer o 6andar e6+#ar o sacudirG chu-chu-a2a2) /G $at& E6*e"ar a e6+#ar e# cuer*o *or e,ec o de #a en,er6edad de# *a#udis6oG S9$R$H c.uYc.uriEG chu-chuq) adPG E sG Que se sacude o ie6+#aG chu-churi2) /G 2G CHU:CHU:A=A=G chu-chu2) sG $at& Acceso *a#dico, consis en e en sacudi6ien os o e6+#ores cor*ora#es, con cese rF*idoG \\ !am& <iri ar de ,rJo o sen ir esca#o,rJos de 6iedoG chu-chu2-acha2) /G Sacudirse o e6+#ar *or in er/a#osG

DICCIONARIO
chu-chu2uq) adPG E sG $at Pa#dicoG Persona -ue *adece de #a en,er6edad de# *a#udis6o o ercianaG chu-i) sG Can"a& Ar6a de guerra u i#i"ado en e# inYana oG \\ EolO 0uro, consis en e, recioG \\ 2G QO'9G Chu-ia0o) sG 2G CHOQ8EAPOG chu-ina-u2) /G 9n,erirse 6u ua6en e go#*es de #an"aG Chu-i0an0a) sG 'ist& F$ampa o e:planada de lan"asG& EO*#anada o *#a"a 6aEor de# san uario ar-ueo#gico de Sa-saEUa6anG a# $ de #a ciudad de# Qos-oG Era considerada en #a K*oca de #os inYas co6o una UaYa o adora orio E corres*ondJa a# segundo se-e de# C.inc.aEsuEuG En #a ac ua#idad, en es a eO*#anada se esceni,ica e# )nti -aymi o ?ies a de# So#, e# 21 de Punio, dJa de# Qos-o, de cada aQoG Chu-isa-a) sG ,eog& C.u-uisacaG 0e*ar a6en o de >o#i/ia con su ca*i a# SucreG Chu-is.anqo) sG 'ist& $o6+re de una i6*or an e cu# ura en e# $ de# PerG chu-i2) /G LancearG U i#i"ar #a #an"a en #a #uc.aG chu-u) sG So6+rero, gorroG Prenda de /es ir -ue cu+re #a ca+e"aG \\ 9cO <ocado, +irre eG ( A/e andinaG ( <erreno des*o+#ado en 6edio de# +os-ueG chu-ucha-u2) /G Cu+rirse #a ca+e"a con e# so6+rero, gorro o cua#-uiera o ra *rendaG S9$R$H c.uYu##iYuEG chu-uchi2) /G Cu+rir con so6+rero o con cua#-uiera *renda #a ca+e"a de o ra *ersonaG chu-u-u-u) sG Con6ocin, so+resa# o, es re6eci6ien oG chu-u-u-uchi2) /G Causar con6ocinG 5o i/ar e# es re6eci6ien oG chu-u-u-uq) adPG <e6+#orosoG E# -ue sien e es re6eci6ien o o con6ocinG chu-u-u-u2) sG <e6+#or genera# de# cuer*oG S9$R$H Y.a a a aEG \\ /G Es re6ecerseG Sen ir es re6eci6ien o o con6ocin .as a e6+#arG chu-u-u2) /G Cu+rirse #a ca+e"a con e# so6+rero u o ra *renda de /es irG S9$R$H ##an .uYuEG chu-u i) sG Es*ecie de ocadoG Prenda de /es ir *ara #a ca+e"a usada *or #as 6uPeres, es*ecia#6en e en re #a no+#e"a inYaicaG chu-u ichi2) /G Hacer cu+rir #a ca+e"a de una *ersona con so6+rero u o ra *rendaG chu-u i-u2) /G 2G CHU:UCHA:U=G chu-u u) sG So#ideoG )orra *e-ueQa -ue cu+re #a coroni##a de #a ca+e"aG chu-u2) /G Hacer cu+rir #a ca+e"a con e# so6+rero, gorro, c*Hullu, e cG S9$R$H c.uYuc.iEG \\ $e&AyaO Sacar e# /es ido *or enci6a de #a ca+e"aG chu u) sG 5es i"oG HiPo de *adres de dis in a ra"a .u6anaG En #os ani6a#es *roduc o de# cruce de *adres de di,eren e ra"aG En #os /ege a#es *roduc o de #a *o#ini"acin de

SIMI TAQE
di,eren es /ariedadesG $EOLH c.o#oG chu u2achi2) /G A6es i"arG chu u2aq) sG E adPG E# -ue se a6es i"aG chu u2a2) sG A6es i"a6ien oG \\ /G A6es i"arse e# .iPo *or e# cruce de #os *adres de dis in as ra"asG \\ En #os ani6a#es E ,ru os de *#an as, degeneracin o regresin *or e# cruce de dos /ariedadesG chu a) sG ?#o e de a#go so+re e# aguaG S9$R$H c..u##aG E@E5H mayu c*ulla, a/e *a#6J*eda +uceadora de #os rJosG \\ 9cO $e&AyaO 96*ar, cosa sin co6*aQero, desigua#, so#oG ( 9n-uie o, in ran-ui#oG chu aq) adPG E sG >uceador, "a6+u##idorG chu a2) sG @uego consis en e en #an"ar .ori"on a#6en e una *iedreci a circu#ar E *#ana a# ras de #as aguas ran-ui#as o re6an"o de rJosG chu 0a) sG 'ist& Sarc,ago o u6+a de *iedras E +arro en ,or6a ci#Jndrica, de cons ruccin inYaG chu u) sG Es*o#n de ierra -ue er6ina en #a con,#uencia de dos rJosG \\ adPG 0Jcese de #as cosas -ue *er6anecen en re6oPoG E@E5H c*Hu?u c*ullu, c.uQo en re6oPoN sara c*ullu, 6aJ" en re6oPoG \\ 9cO 5anan ia#G ( Si#encioG ( Pan anoG ( )orra de #ana -ue cu+re .as a #as orePasG chu uchi-uq) adPG E sG Que se re6oPa en agua, o a#6en e o an s#o a#guna *ar e de sus 6ie6+rosG E@E5H c*a0in c*ulluc*i0uq, e# -ue .ace re6oPar sus *iesG chu uchi-u2) /G 'e6oParse uno 6is6o, en ,or6a o a# o s#o a#guno de sus 6ie6+rosG chu uchina) sG 0e*si o en e# -ue se re6oPa a#goG \\ adPG 'e6oPa+#e, susce* i+#e de re6oPoG \\ 9cO SugerirG ( >o arG ( 'e6oParG ( 0iso#/erG chu uchiq) adPG E sG 'e6oPadorG Persona -ue *one a#go en re6oPoG E@E5H qara c*ulluc*iq, e# -ue re6oPa e# cueroG chu uchi2) /G 'e6oParG Su6ergir en #J-uido a#go *ara a+#andar#oG chu u-a2a2) /G Ponerse se6ire6oPada una cosa o es ar 6edio re6oPadaG chu un-u) sG 2G CHHULLU$:UG chu u2) /G 'e6oPar o a+#andar en #J-uido a#guna cosa duraG E@E5H c*ulluc*iy c*ay sarata, .a" re6oPar ese 6aJ"G chu.a) adPG $EOLG 9nsJ*ido, soso, sin gus oG S9$R$H -8aE6aG E@E5H c*uma c*upi, a#6uer"o desa+ridoG chu.a2achi2) /G Con/er ir en insJ*ido a#go -ue iene sa+orG Qui ar#e e# sa+orG chu.a2a2) /G 2o#/erse insJ*ido a#go -ue iene sa+or, *or accin de# agua u o ro agen e na ura#G chunchu1a2ta) sG Eot& F,entiana acarlatinostrista ,ilgGG P#an a anua# de #a ,a6i#ia gen iFnceas de ,#ores roPasG Por su +e##e"a se u i#i"a co6o *#an a orna6en a#G chuni taru-a) sG 2G <A$:A <A'U:AG chun-a) adPG n%m&card& 0ie" S!0TG 0ecenaG \\ sG @uego cos u6+ris a -ue se *rac ica en a#gunas #oca#idadesG Consis e en dis*u ar a#gn *re6io, a

BC D
6anera de# dado con e6*orFneo, ec.ando a# a"ar un .ueseci##o ##a6ado a+aG \\ ArgO Pan orri##a, *iernaG \\ 9cO C.u*ado, ,uer eG chun-acha2) /G L#egar a die" en cada gru*oG Ordenar *or decenasG chun-a-a.a2uq) sG 'ist& @e,e de una decena de *ersonas en e# inYarioG chun-a-u2) /G @ugar con 6uc.a des re"a #os Puegos de a"arG chun-ana) sG <odo o+Pe o -ue se e6*#ea en #os Puegos de a"ar, co6o #a a+a, e# dado E o rosG \\ 9cO /G 0u*#icar, do+#arG ( @ugar ec.ando suer eG ( AdecenarG ( A+sor+erG chun-ana2) /G 0ie"6arG EO raer uno de cada die"G chun-aq) sG E adPG E# -ue Puega a #os Puegos de a"arG chun-aqe) adPG n%m&ord& 0Kci6oG E@E5H c*un0aqetawayoq, dKci6o cuar oG chun-arqari2) /G @ugar a*resurada6en e E de 6odo desordenado E sin acier oG chun-a2) sG @uego de a"arG \\ /G @ugar a #os Puegos de a"ar, ec.ar suer eG \\ Con ar *or decenasG \\ $e&AyaO 0i/idir de die" en die"G chun-a2a2) /G L#egar a redondear una can idad en die"G \\ !igdo& A+u# arse e# /ien re de una *ersona, a se6ePan"a de# cuer*o de un cFn aro grandeG chun0a) sG CFn aro grande de arci##aG C.o6+aG S9$R$H 6aY8as, raYiG chun0i) sG Cin o o ,aPa, ePida con .i#os de co#or E di+uPos *ri6orosos, -ue sir/e *ara ,aPar a #as cria uras E *ara ceQir #a cin ura de #os adu# osG S9$R$H aQa-oG \\ 'e,aPo o ePido grueso, #argo E angos o -ue se u i#i"a *ara sos ener e# a0su, e# un0u o #a wara& \\ $e&AyaO Pardu"coG \\ 9cO Ar6a de co6+a e de co+reG ( O+scuroG Chun0i-ancha) sG 'ist& FEarrio de ePedoresTG Segundo +arrio, de #os cua ro -ue cons i uE 5anYo Q.F*aa# co#oni"ar e# an iguo /a##e de# Qos-o, donde se cons ruE *os erior6en e e# 9n iYanc.a E HaU-aE*a a Sac ua# P#a"a de Ar6as de #a ciudad de# Qos-oTG chun0ichi2) /G Hacer ,aPar, en/o#/er o ceQir #a cin ura con #a ,aPaG S9$R$H c.un*i##ic.iEG chun0i ichi2) /G 2G CHU$P9CH9=G chun0i i-u2) /G ?aParse, ceQirse #a cin ura con #a ,aPa o correaG \\ 9cO $e&AyaO CJngu#oG Chun0i.a2o) sG Arq& e 'ist& F9tim& c.un*i, !ajaN 6aEu, roO ro como !aja& O ros o*inan -ue signi,ica ro !inoGG Aso6+roso cana# de irrigacin cons ruido *osi+#e6en e 400 aG CG co6o una cons ruccin 6Fgico` re#igiosa a !1 Y6sG a# SO de #a ciudad de CaPa6arca, a &,500 6GsGnG6G E con 4,!00 6e ros de #argoG En #a regin *una *resen a i6*or an es *e rog#i,os E e# +os-ue de *iedra conocido como !raylones& chun0i2) /G ?aParG Accin de en/o#/er con #a ,aPaG E@E5H c*ay *erqHeta c*unpiy,

&2
,FPa#e a esa cria uraG chunta) sG Pa#6eraG \\ adPG Hocicudo, de .ocico a#argadoG E@E5H c*unta 0*uc*i, c.anc.o .ocicudoG chunu) adPG 0Jcese de #a orePa 6uE *e-ueQa, sea *or reduccin na ura# o *or 6u i#acin *arcia#G \\ S9$R$H c.onoG \\ 9cO A#6idn, ,Kcu#aG chunu2a2) /G 'educirse #as orePas *or en,er6edad o 6u i#acin *arcia#G chun2a) adPG 'eca#en adoG \\ adPG E sG <u+Krcu#o cocinado E *os erior6en e reca#en ado a #a +rasaG chun2achi2) /G Hacer o 6andar reca#en ar a #a +rasa #os u+Krcu#os an erior6en e cocinadosG chun2a2) /G 'eca#en ar a #a +rasa #os u+Krcu#os en,riados, an es sancoc.adosG E@E5H papa way0Huta c*unyay, ca#ien a a #a +rasa #a *a*a ,rJa sancoc.adaG chu/uqeta) sG 2G Q8ACHU CHUUG Chu0a) sG ,eog& Cordi##era $a/n de# Can n )irn, EcuadorG chu0a) sG Lool& Co#a, ra+o, 6ie6+ro de #os ani6a#esG \\ !igdo& Persona o ani6a# -ue sigue de cos u6+re a o ra *ersona o a o ro ani6a#G S9$R$H Ui inG ArgO c.u*a, c.u*i a S-ue sigue o sue#e seguir insis en e6en e a a#guien *or *adre, a6o o dueQoTG E@E5H c*upa sapa, ra+udoG chu0achasqa) adPG Que se #e *one co#a o ra+o ar i,icia#esG chu0a-a2a2) /G A*arecer una co#a o ra+o rudi6en arioG chu0a i-u2) /G Ponerse o ada* arse a#guna cosa *or co#aG c.u*anG sG Anat& CoOisG Hueso er6ina# de #a co#u6na /er e+ra#G S9$R$H siYi c.u*aG \\ 9cO c.u*a u##uH 'a+adi##aG ( Hue/oG chu0a2oq qo2 ur) sG Astron& Co6e aG Los inYas deno6inaron a# as ro erran e co6o estrella con cola u on-o- -oE##or, estrella en!erma& $e&AyaO c.u*a sa*a -oE##or, c.u*aEoc.8asYaG S9$O$H on-o- -oE##orG chu0i) sG alim& C.u*eG So*a a +ase de carne, *a*as, /erduras E c.uQoG \\ Anat& 2agina, /u#/a, rganos geni a#es ,e6eninosG EolO c.u*i##aG chu0icha2) /G alim& 5e"c#ar o aco6*aQar una /ianda con c.u*e o so*a ##a6ada c*upi& chu0ichi2) /G alim& 5andar o .acer -ue a#guien se sir/a #a so*a o c.u*eG chu0i-u2) /G alim& Pre*arar e# c.u*e o so*a *ara sJ 6is6oG chu0iq) sG E adPG alim& Persona -ue *re*ara #a so*a o c.u*eG \\ Que consu6e #a so*a o c.u*eG chu0i2) /G alim& Cocinar, guisar, adere"ar #a so*a o c.u*eG chu0u o) sG <a aranie oG >i"nie oG S9$R$H Ui##Ya- Ui##Yan, an*u##uG chura) sG Lugar donde se incinera e# se+o u i#i"ado en #as cere6oniasG S9$R$H UaYi##o, Ya aEaG S@GLGOG5GT churachi-uq) adPG E sG Que se .ace *oner o co#ocar en a#gn #ugar, *ues o o co#ocacinG \\ Que se dePa o 6anda

&&
*oner /es idos o adornosG churachi-u2) /G 0eParse *oner o 6andar -ue #e *ongan /es idos o adornos a uno 6is6oG churachiq) adPG E sG Que .ace o 6anda *oner a#goG churachi2) /G Hacer co#ocar o 6andar *oner a#go en a#gn #ugarG chura-uq) adPG E sG Que se *one o co#oca en a#gn si ioG \\ Que se en ro6e e en a#gn *ro+#e6a o accinG En ro6e idoG \\ Que se *one una *rendaG \\ $e&AyaO E# -ue sa+e a.orrarG chura-u2) /G Ponerse, si uarse, co#ocarse en a#gn #ugarG \\ En ro6e erse en *ro+#e6as aPenosG \\ 9ndu6en arseG \\ sG 2G QHA<UG chura.u2) /G Poner o co#ocar a#go en #ugar dis an eG churana) sG 'e*isa, 6Knsu#a, #ugar donde se de*osi a o *one a#goG \\ 9ns ru6en o u o+Pe o con -ue se *one o co#oca a#goG \\ adPG Que es susce* i+#e de ser de*osi ado o co#ocadoG churana-u2) /G 0esa,iarse, a# ercar, e6u#arse en re dos *ersonas o ri/a#esG \\ 9cO Lidiar, *e#ear, reQir, re*#icarG ( 'ec#a6ar churan0u2) /G Poner o co#ocar a#go en e# #ugar de su *rocedenciaG chura0u2) /G 'e*onerG 2o#/er a *oner o co#ocar a#go en a#gn #ugarG churara2a2) /G Per6anecer es F icoG \\ Es ar co#ocada una cosa en ,or6a es F ica o in6/i#G churari-u2) /G 'eser/ar o guardar a#go *ara sJ, *ara ser u i#i"ado en 6o6en o o*or unoG churarina) sG A#acena, .ornacina, #ugar *ara co#ocar cosasG churari2) /G 'eser/ar, guardar a#go *ara ade#an e o *ara cuando ##egue #a o*or unidadG \\ $e&AyaO 2es irseG churar0ari2) /G Poner o co#ocar a#guna cosa en cua#-uier #ugar, sin cuidado ni *recaucin E a+andonar#aG churarqo-u2) /G Ponerse o co#ocarse a#guna *renda de /es ir *reci*i ada6en eG S9$R$H c.8o#-oYuEG churarqo2) /G Poner o co#ocar a#guna cosa *reci*i ada6en eG chura2) /G Poner, co#ocar, si uar, de*osi ar a#guna cosa en de er6inado #ugarG E@E5H c*uray c*ay papata c*ayman, *on esa *a*a a.JG chura2-acha2) /G Poner o co#ocar a#guna cosa en di/ersos #ugares E *or +re/e ie6*oG chura2-u-u2) /G Ponerse con su6o cuidado E sa is,accin a#guna *renda de /es ir o+se-uiadaG chura2-una-u2) /G Ponerse 6u ua6en e a#guna *renda de /es ir o adornosG chura2-u2) /G Poner o co#ocar a#guna cosa con *recaucin E cuidadoG chura2si2) /G Coo*erar en *oner o co#ocar a#goG churchu) sG E adPG <urnioG Persona o ani6a# -ue no iene #a /isin en uno de #os oPosG churchu2) /G Cerrar /o#un aria6en e uno

BC D
de #os oPos, u i#i"ando s#o e# o ro *ara #a /isinG S9$R$H Ues-8oEG churchu2achi2) /G Pri/ar #a /isin a uno de #os oPos de una *ersona o un ani6a#G churchu2a0u2) /G Perder #a /isin en uno de #os oPos de,ini i/a6en eG churchu2a2) /G Perder *au#a ina6en e #a /isin en uno de #os oPosG churchu2-acha2) /G Cerrar uno de #os oPos, ,recuen e6en e con ,ines PocososG churi) sG HiPo /arn, res*ec o a su *adreG \\ $e&AyaO HiPo o .iPa de# *adreG \\ EolO So+rino o so+rina, res*ec o de# JoG churicha-uq) adPG E sG Ado* an eG Persona -ue ado* a o *ro.JPa a un .iPo aPenoG churicha-u2) /G Ado* ar o *ro.iPar a un .iPo aPenoG churichasqa) sG E adPG HiPo ado* i/oG Persona *ro.iPadaG churicha2) /G A ri+uir a un .o6+re #a *a ernidad de un .iPo aPenoG churisa0a) sG E adPG Padre de 6uc.os .iPosG churi1acha) sG 5uPer -ue iene .iPos *ara o ro, ,uera de 6a ri6onioG churi2aq) adPG E sG Engendrador, *rogeni or, *rocreadorG churi2asqa) adPG Engendrado, *rocreadoG churi2a2) /G Engendrar, *rocrear, generar, 6u# i*#icar #a es*ecie .u6anaG S9$R$H UaUac.aEG chur-u2u2) /G Ponerse e# so6+rero 6uE den ro, ocando .as a #os oPos o nari"G \\ $e&AyaO c.urYuE Sa#"ar, e#e/ar, *oner enci6a a#go *ara cargarTG \\ EolO c.urYuE S#e/an ar #a carga E co#ocar#a en #a es*a#da de# -ue /a ##e/arTG chur0u2) /G Co#ocar so+re e# ,ogn u o ro i*o de cocina #a o##a dis*ues a con #os a#i6en os *ara su coccinG churu) sG Ca6e##n de *ura ierra no re6o/ida, -ue sir/e de #indero en re dos ca6*os de cu# i/o o *ro*iedades di,eren esG S9$R$H c.urunG \\ $e&AyaO Caraco#G ( 0e#gado, ,#acoG ( CrisF#ida de# gusano de# 6o##eG churu churu) sG A6an eN 6o"o gua*o, e#egan e, dies ro, generosoG chuschu0e) sG 2G SUSUP9G chusi) sG tej& ?ra"ada ePida en e#ar crio##o con #is as de /ariados co#oresG Sir/e de co+iPa en #a ca6aG \\ EolO <ePido -ue se iende so+re un 6ue+#eG \\ 9cO 5an a, ,ra"ada, co+iPaG ( A#,o6+raG chus-a) sG Cor/ePnG Ar icu#acin en #a *ierna de #as ca+a##erJas, en re #a *ar e in,erior de #a *ierna E #a su*erior de #a caQaG S9$R$H c.usYanG chus-u) adPG 2G QHES<9G chus-an) sG 2G CHUS:AG chusu) adPG 5u i#ado de# *a+e##n de #a orePaG chushu0i) sG 2G SUSUP9G chuta) sG Pan de ,or6a a#argada E e#i*soida#G S9$R$H c.u ac.a, Uac.aUa##*aG \\ <esa6ien o, es ira6ien oG II 9cO $e&AyaO Ca##eG chutacha) sG 2G CHU<AG

DICCIONARIO
chutachi-u2) /G Per6i ir o *edir -ue #e Pa#en o es iren a uno 6is6oG \\ 0eParse Pa#arG chutachiq) adPG E sG Que .ace esar, Pa#ar o es irarG chutachi2) /G Hacer o 6andar es irar, esar o Pa#ar a#goG E@E5H c*utac*iy was0*ata, .a" es irar o esar #a sogaG chuta-u2) /G Es irarse, a#argarse, esarseG S9$R$H c.u ariYuEG chutana) sG 5ango o asa *or donde se Pa#a o es ira a#goG 9ns ru6en o *ara Pa#ar, es irar o esarG S9$R$H aEsanaG \\ adPG Susce* i+#e de ser Pa#ado, es irado, esadoG chutana-u2) /G <ironearse o Pa#onearse 6u ua6en eG S9$R$H aEsanaYuEG \\ !am& 0Jcese a# Puego 6oderno el nudo de guerra& chuta0a) sG 'ei eracin de# es ira6ien o, a#arga6ien o o esa6ien oG chuta0a-u2, /G 9nsis ir es,or"ada6en e en Pa#ar a#go, -ui"F en /anoG \\ Co#a+orar o aEudar en #a #a+or de Pa#ar a#gn o+Pe o *esadoG chuta0a2) /G 'ei erar, /o#/er a es irar, a#argar o esarG chuta0a2a2) /G Es irar, Pa#ar, esar rei eradas /eces o con insis enciaG chutaq) sG E adPG @a#adorG Que es ira, Pa#a o esa a#guna cuerda u o ros o+Pe os ,#eOi+#esG chutara2a2) /G Per6anecer ec.ado en una su*er,icie .ori"on a#G S9$R$H aEsaraEaE, aEsa#aEaE, Yun*araEaEG chutari-u2) /G A#argarse, es irarse, eO enderseG \\ !igdo& CrecerG S9$R$H c.u aYuEG chutari2) /G Es irar, Pa#ar, o esar sua/e E cuidadosa6en eG chutar0ari2) /G 0ePar a#go endido o es irado, sin cuidado a#guno, a+andonadoG chutarqari2) /G Es irar, Pa#ar re*e idas /eces E con ra*ide"G chutarqo2) /G @a#ar, es irar a#go con /io#enciaG S9$R$H aEsar-oEG chuta2) /G @a#ar, es irar, esarG E@E5H c*utay wa0ata, Pa#a #a /acaG chuta2-acha-u2) /G 0es*ere"arse, es irando re*e idas /eces #os 6ie6+ros de# cuer*oG chuta2-acha2) /G @a#ar, es irar a#go re*e idas /eces E a 6enudoG S9$R$H aEsaEYac.aEG chu1a) sG P#a o .ec.o de arci##a cocida, decorado en /is osos 6u# ico#ores con ,iguras "oo6or,as, ,i o6or,as E an ro*o6r,icasG S9$R$H *8uYuG chu1i) sG Eot& ?ru o de a#gunas #egu6inosas, co6o e# *oro oG \\ @uego de niQos con dic.os ,ru osG chu1i 0urutu) sG 2G PU'U<UG chu1iq) sG E adPG Que Puega a #as +o#i as ##a6ada c*uwi o c*Huc*u& chu1i2) /G @ugar a #as +o#i as de c*uwi, i6*u#sFndo#os a *a*iro a"osG En dic.o Puego, a6+iKn se u i#i"a #a se6i##a de ,rKPo#es u o ras +o#i aG S9$R$H c.8uc.uEG chu2E in erPG EO*resin de ##a6adaH PoigaN, Pe*N, P*olaN S9$R$H EaU[ \\ ArgO

SIMI TAQE
EOc#a6acin s+i a *or sen ir un ,rJo +rusco e in ensoG \\ 9cO c.uEH *oro o -ue se u i#i"a enPuego de niQosG chu2ta) sG Cier a /ariedad de #a *a*a o *a a aG

BC D

&1
so# ar de #a 6ano a#guna cosa en ,or6a re*en ina, -uedFndose e# o+Pe o con e# -ue #o .i"o so# arG \\ 5ano a"o -ue o+#iga a so# ar a# sue#o #o -ue se iene en #a 6anoG S9$R$H c..aYuc.iEG chha-uchina) adPG E sG O+Pe o acordado en e# *ac o *ara e# Puego de# c**a0u& chha-uchina-u2) /G Hacer so# ar a#go de #a 6ano, de un 6ano a"o sor*resi/o o c**a0u& chha-uchiq) adPG E sG Que .ace so# ar de #a 6ano a#guna cosa sor*resi/a6en eG chha-uchi2) /G Hacer caer de #a 6ano a#go -ue iene o ra *ersonaG \\ 2G CHHA:U G chha a) adPG A*#Jcase a# .o6+re o 6uPer de cons i ucin de#gadaG S9$R$H c.a-##anYaG \\ 2G =U$:9G Chha a-u) sG ,eog& Ca6+is aG Pro/incia de# de*ar a6en o de Piura, Per, con !1!,!4; .a+i an esG chha a-u) sG C.a#acoG A*e#a i/o de #os nacidos en #a Pro/incia Cons i uciona# de# Ca##ao, PerG chha a-uq) adPG E sG 2G CHHALAQ G chha a-u2) /G comer& Co6*rar o /ender 6edian e e# sis e6a de# rue-ue o canPe *e-ueQas can idades de a#gn *roduc o, es*orFdica6en e E en *ro/ec.o *ro*ioG chha aq) adPG E sG comer& Que *er6u a o rea#i"a e# rue-ue en #as ransacciones co6ercia#esG S9$R$H c..a##aYu-, c..a#aYu-G EanYi-G chha ari2) /G 2G CHHALA= G chhata2) /G comer& Co6erciar con e# sis e6a de# rue-ue o *er6u aG Es e sis e6a en e# inYario ,ue desarro##ado en oda su *#eni udG \\ CanPear, ca6+iar, rocar, *er6u arG S9$R$H 6aYi*ura, EanYiEG chha a) sG <a##os E .oPas de# 6aJ" seco -ue se u i#i"an co6o a#i6en o *ara e# ganadoG S9$R$H s.a##aG E@E5H wa0apaq c**alla, *as o seco *ara ganado /acunoG \\ adPG Li/iano, #e/e, de *oco *esoG E@E5H 0ayqa c**allallan& es o es de *oco *esoG chha a-a0a) sG !igdo& Persona 6a# /es ida o -ue usa /es i6en a de erioradaG chha a-uq) adPG E sG 2G CHHALAQ G chha a-u2uq a 0a) sG ,eol& Sue#o *edregoso o con 6uc.a gra/aG chha a-u2) /G 'eco#ec ar #a c.a#aG S9$R$H s.a##aYuE chha a a) adPG Li/iano, ,Fci#6en e rans*or a+#e *or una *ersonaG chha a a 0ha cha) sG Jol0& FJlor de !cil crecimientoG& ?ies a Pu/eni# -ue se rea#i"a en a#gunos *ue+#os de #a sierra de# PerG chha a a *.a##c.asc.aEG sG Jol0& 0an"a cos u6+ris a ca6*esina de Paucar a6+o E o ras *ro/incias de# de*ar a6en o de# Qos-o, cuEa cancin diceH ;ac*us pac*a illarin?a = c**allalla p*allc*asc*ay = pollerac*ayta qopoway = c**allalla p*allc*asc*ay& =a e# dJa .a a6anecido ( 6i ,#or de *.a##c.a (

CHH
Chh, chh) al!a+& <ercera #e ra de# a#,a+e o -uec.ua Frunasimi o q*eswaG& Consonan e sorda *a#a a#, as*iradaG Se *ronuncia c**a E ,unciona con #as /oca#es a, i, o, u& chhacha) sG E6*e##n, sacudida /io#en a -ue se da a una *ersonaG \\ Persona o ani6a# -ue su,re .eridas en #os *ies, causadas *or #a *u#gaN *ro*io de #os c#i6as cF#idosG S9$R$H *iYi c..ac.aG chhachaq) sG E adPG Que sacude con e6*e##nG S9$R$H i .a-G chhachasqa) adPG 0es ro"adoG \\ Cier a erosin ocasionada *or #a *icadura de una *u#ga *e-ueQi a -ue se in roduce den ro de #a *ie#, en re #os dedos de# *ie, causando un esco"or inso*or a+#e e .inc.a"n en e# si io donde .ace su .ue/eraG chhacha2) sG Lesin causada *or #a *u#ga en e# cuer*o .u6ano o de a#gn ani6a#G \\ /G Ac o E e,ec o de sacudir con e6*e##nG 0ar e6*e##ones o sacudonesG chhachu) adPG Hara*ien o, andraPosoG \\ Ani6a# #anudo de ra"a 6isera+#e a causa de su *e#a6+re #anuda E desco6*ues aG \\ !igdo& A*#Jcase en ,or6a des*ec i/a a una *ersona *o+re ona o de condiciones des*recia+#es -ue se da cier a i6*or anciaG E@E5H c**ac*u misti, 6es i"o *o+re nG S9$R$H sa*.sa, ac..anaYu, c..a6u##u, ##ac.a*a, s.ac.uG chhachu-uq) adPG E sG <ePido o ro*a -ue se /ue#/e raJda, en/ePecida *or e# usoG chhachu-u2) /G 0es.i#arse un /es ido *or desgas eG chhachu a/a) adPG 2G CHHACHU= CHHACHU=G chhachu2) /G En/ePecer un /es ido .as a des.i#ac.arse *or e# 6uc.o usoG S9$R$H .an aE, .an aYuEG chhachu2 chhachu2) adPG Co6*#e a6en e .ara*oso, andraPosoG E@E5H c**ac*uy c**ac*uymi 0an0i, eres 6uE .ara*osoG S9$R$H c..ac.u##aQaG chhachu2aq) adPG E sG Prenda de /es ir susce* i+#e de des ro"arse *or e# 6uc.o usoG chhachu2a2) /G 0es ro"arse e# /es ido *or e# uso *er6anen eG Chhachhani) sG ,eog& F9tim& Para a#gunos *ro/iene de# aE6araH varonil; *ara o ros de# -uec.uaH c..a*.c.ini, yo sacudoG& C.ac.aniG Her6oso cerro ne/ado, Pun o a# /o#cFn 5is i, con ;,035 6GsGnG6G, a# $O de #a ciudad de Are-ui*a, PerG chha-cha) sG Jisiol& Pedo o /en osidad sin ruidoG S9$R$H c..asa, su*iG chha-cha2) /G Jisiol& EO*e#er /en osidad sin ruidoG chha-u) sG @uego consis en e en .acer

&5
dF6e#o 6i *o##eri a ( 6i ,#or de *.a##c.aG chha a a achi2) /G 5andar .acer ruido 6edian e e# roce o ,riccin de o+Pe os 6e F#icosG chha a a a2) /G Producir ruido con o+Pe os 6e F#icosG chha ancha) sG !igdo& 5o"o ga#Fn, /o#u+#e, ena6oradi"o, *e i6e re, *isa/erdeG chha a0a) sG 5a-uinaria, 6ue+#e u o+Pe os de erioradosG chha a2 chha a2) adPG Li/ianJsi6o, 6uE #i/iano, de 6uE *oco *esoG chha a2achi2) /G A#igerar o reducir e# *eso de un o+Pe o *esan eG chha a2aq) adPG E sG <odo o+Pe o susce* i+#e a dis6inuir de *esoG chha a2a2) /G 0is6inuir o +aPar de *esoG chha cha) sG E+u##icin de# agua a# .er/irG S9$R$H s.a##c.aG chha chachi2) /G Hacer .er/ir un #J-uido .as a #a e+u##icinG chha chaq) sG E adPG LJ-uido en *#ena e+u##icinG \\ !igdo& c..a##c.a- son-o, persona irasci+le& chha chariq) adPG E sG LJ-uido -ue e6*ie"a a e+u##irG chha chari2) /G E6*e"ar a e+u##irG chha cha2) /G Es ar en *#ena e+u##icin de# aguaG S9$R$H s.a##c.aE, 8in*uEG chha chiq) adPG E sG Que 6ue/e o sacude e# #J-uido de un de*si oG chha chi2) sG Accin de agi ar un #J-uido *ara #a/ar e# de*si oG S@GLGPGT \\ /G Agi ar e# #J-uido de# reci*ien e con ,ines de #i6*ie"a o 6e"c#aG chha .a2) /G Caer *or #a se-uedad eOcesi/a #os granos de #a 6a"orca o de #as /ainasG chha u) sG 0es ro"o, -ue+ran a6ien oG \\ adPG 0es ro"ado, -ue+rado, .ec.o aQicosG chha u chha u) adPG 2G P8A:9 P8A:9G chha uchiq) adPG E sG Que 6anda des ro"ar o -ue+rar a#goG chha uchi2) /G 5andar des ro"ar o ro6*er a#goG S9$R$H s.a##uc.iEG chha u-uq) adPG ?rFgi#, -ue+radi"oG S9$R$H c..a##una, *8aYiYu-G chha u-u2) /G 'o6*erse o -ue+rarse con es rK*i o a#gn o+Pe o ,rFgi#G S9$R$H s.a##uYuEG chha una) adPG ?rFgi#, -ue+radi"o, ro6*i+#e, des ro"a+#eG S9$R$H c..a##uYu-G chha uq) adPG E sG Que des ro"a o des ruEe a#go con es rK*i oG chha urqo2) /G 2G P8A:9'QO=G chha usqa) adPG 'o o en *eda"osN o a#6en e des ro"ado, -ue+rado, 6a#ogradoG chha u2) /G 'o6*er, -ue+rar, des ro"ar con 6uc.o ruido un o+Pe o ,rFgi#G S9$R$H s.a##uEG chha.chiq) adPG E sG E# -ue 6ac.aca 6aJ" u o ro granoG S@GLGPGT chha.chi2) /G 5ac.acar e# 6aJ" u o ros granos *ara dar de co6er a #os *o##i osG E@E5H c**amc*iy sarata c*iwc*i0unaman mi0*uc*inapaq,

BC D
6ac.aca e# 6aJ" *ara dar de co6er a #os *o##i osG chha.u u) adPG <ra*ien o, .ara*ien o, "arra*as rosoG S9$R$H sa*.sa, c..ac.uG chhancha) sG Hi#ac.as -ue se cue#gan de #os /es idosG \\ Pe#os #argos E disgrenados de #os ani6a#esG S9$R$H c..a*.c.a, sa-saG \\ adPG En/ePecido, raJdoG chhan-i) sG Con oneoG )ar+o a# ca6inar E +ai#arG chhan-i2) /G Con onearseG Andar o +ai#ar con gar+oG S9$R$H -8eUiEYac.aYuEG chhanqa) sG Agri& Cerea# granu#ado o 6ac.acadoG \\ 'esiduo de# cernido de granosG SOG>G E 5G>GT S9$R$H c..ar-aG chhanqa aqo) sG Arena gruesaG CascaPo chhanqachaq) adPG E sG Que 6e"c#a una *orcin granu#ada con arena ,ina,G chhanqa-uq) adPG )ranos susce* i+#es a ser ri urados a 6ediasG chhanqana2) /G EO raer de #a .arina ,ina e# a,rec.oG \\ E#i6inar #o es*eso de una so*aG S9$R$H c..an-araEG chhanqara2) /G 2G CHHA$QA$A=G chhanqa2) /G Pre*arar .arina granu#adaG chhanqa2achiq) adPG E sG )ranu#ados Que 6ue#e #os granos a 6edias o 6uE granu#adoG chhanqa2achi2) /G )ranu#arG 5o#er #os granos s#o a 6ediasG E@E5H c**anqayac*iy sarata, granu#a e# 6aJ"G chhanqa2aq) adPG E sG )rano re+e#de a #a 6o#ienda *er,ec a, -uedando en granu#acionesG chhanqa2a2) /G <ri urarse e# grano a 6edias, -uedando en granu#acionesG chha0a) sG A,rec.oG CFscara de #os granos -ue -ueda a# cernir #a .arinaG S9$R$H s.a*aG chha0asa0a) adPG Harina recargada de a,rec.oG chha0atu) sG Porcin 6Fs osca o gruesa de# a,rec.oG chha0hcha) sG 2G CHHA$CHAG chha0hchi) sG 2G SHAPHCH9G chha0hchichiq) adPG E sG Que 6anda sacudir a#goG \\ $EOLH 5F-uina /i+radora o *ersona -ue #a 6anePaG chha0hchichi2) /G 5andar o .acer sacudirG \\ $EOLG Hacer ,uncionar #a 6F-uina /i+radoraG chha0hchi-uq) adPG E sG Que se sacudeN o+Pe o susce* i+#e de sacudi6ien oG chha0hchi-u2) /G Sacudirse, agi arseG chha0hchiq) adPG E sG SacudidorG Persona -ue sacudeG chha0hchir0ari2) /G 0ar un sacudn /io#en o sin cuidado a#gunoG chha0hchi2) sG Sacudi6ien o, "arandeoG \\ /G SacudirG E@E5H c**ap*c*iy c*ay q*elli pHac*ata, sacude esa ro*a suciaG chha0hchi2-acha2) /G Sacudir a#guna cosa re*e idas /eces, es*ecia#6en e ePidosG chha0hchi2si2) /G Co#a+orar a o ra *ersona en sacudir a#guna cosaG chha0u) sG ConPun o de .i#ac.as -ue se cue#gan de #os +ordes de #os /es idos raJdos, se6ePando ,#ecosG \\ 0Jcese de#

DICCIONARIO
conPun o de #as raJces ,ascicu#adas de #as *#an asG \\ 0Jcese a6+iKn de #os /e##os de uno E o ro seOoG S9$R$H s.a*uG chha0u2a2) /G 'educirse, *or e# 6uc.o uso, en .i#ac.as co#gan es e# +orde de a#gn ePidoG chha0h a) adPG 2G CHAPHLAG chhaqaqachi2) /G Producir ruido con e# 6o/i6ien o de /arios o+Pe os 6e F#icos -ue c.ocan en re sJG chhaqaqaqaq) sG onomat& 'uido *roducido *or e# 6o/i6ien o de o+Pe os 6e F#icosG \\ !am& CruPido de #os dien es *or e# ,rJo in ensoG chhaqaqaqa2) /G onomat& 'uido carac erJs ico de o+Pe os 6e F#icos a# c.ocar en re sJG chhaqru) sG 5e"c#a, re/o# iPo, .acina6ien o de o+Pe o di/ersosG S9$R$H c..ar-o, 6ic.8uG \\ 9cO A+arro e, 6e"c#aG \\ adPG 5e"c#ado, en re/erado, co6+inado de cosas -ue son susce* i+#es de 6e"c#a o en re/eroG S9$R$H .a-ru, 6ic.8u, c..ar-u, 6inu, *i uG chhaqru-u2) /G 5e"c#arse en re *ersonasG \\ !igdo& En ro6e erseG S9$R$H a-ruYuEG chhaqruna) sG 9ns ru6en o *ara e,ec uar #as 6e"c#as o en re/erosG \\ adPG 0is*osicin o a* i ud de cosas di/ersas *ara ser 6e"c#adasG chhaqrusqa) adPG 5e"c#ado, con uso, re/ue# oG S9$R$H a-rus-aG chhaqru2) /G 5e"c#ar, en re/erar, co6+inar, re/o#/er cosas di/ersas, 6enudas o +ien di/ersos #J-uidosG S9$R$H 6ic.8uE, 6inuEG chhar0a) adPG Su*er,icie Fs*era E esca6adaG S9$R$H Y.arYa, Y.irYi, s.ar*aG chhar0ana2) /G 0esesca6arG Qui ar #a as*ere"a E esca6osidades de a#gn cuer*oG E@E5H c*allwata c**arpanay, desesca6a e# *escadoG chhar0a2a2) /G Ad-uirir una su*er,icie as*ere"as o esca6osidadesGG \\ 2G CHHASPACHA:U=G chharqa) sG 'esiduos -ue -uedan des*uKs de cernir .arina 6o#idaG \\ adPG )ranu#adoG 5a# 6o#idoG \\ !am& c**arqa 0un0a, /o" es en rea, /o" raPadaG S9$R$H c..an-a, s.ar-aG chharqana2) /G Sacar o eO raer #a *orcin granu#ada de #as .arinasG \\ Se*arar o -ui ar #as gran"as de #a .arina *u#/eri"adaG chharqatu) sG Porcin gruesa de #os granos 6a# 6o#idos -ue no *asa *or e# cernidorG chharqo) adPG 2G CHAQ'U, CHHAQ'U, 59CH8UG chharqo-u2) /G 2G 59CH8U:U=G chharqona-u2) /G 2G <AQ'U$A:U=G chharqosqa) adPG 2G <AQ'USQAG chharqo2) /G 2G 59CH8U=G chharqu) adPG 2G CHHAQ'UG chhas) sG onomat& 2o" ono6a o*KEica -ue i6i a e# ruido *roducido *or e# esca*e de aire *or a#gn res-uicioG chhasa) sG Jisiol& 'uido sordo *roducido

SIMI TAQE
*or e# esca*e de #a /en osidadG \\ 2en oseo con ruido sordoG S9$R$H c..aYc.a, su*i, s.aYc.a, s.asa, .aY a, .as aG chhasa2) /G Jisiol& Ac o de *roducir ruido sordo en e# 6o6en o de# /en oseoG \\ !am& 2en osear con cier o cuidadoG S9$R$H s.asaEG chhas0a) adPG Ws*ero, esca6oso, ra Fndose de #a *ie# .u6ana E de #os ani6a#esG S9$R$H sar*.aG \\ 9nsu# oG E@E5H c**aspa uya warmi, 6uPer de cara esca6osaG chhas0acha-u2) /G Presen arse en #a su*er,icie cu Fnea as*ere"as E esca6osidadesG S9$R$H c..ar*aEaE, sar*.aEaEG chhas0a2aq) adPG Su*er,icie o *ie# susce* i+#e de ener as*ere"as o esca6osidadesG chhas0a2a2) /G <ornarse una su*er,icie en Fs*era E esca6osaG chhata-u) adPG Aarra*as roso E *edan e, de 6a#a ra"a, desa#ineadoG chha2na) ad/G A*co*e de c.aE.inaH como eso, de esa manera, semejante a eso& S9$R$H s.aEnaG chha2nachi-u2) /G !am& EO*resin de do+#e sen idoH consentir le *agan de esa manera o del modo consa+ido& S9$R$H ruUac.iYuEG chha2nachiq) adPG E sG Que .ace o *er6i e o+rar de esa 6anera o de# 6odo consa+ido SeO*resin de do+#e sen ido E /u#garTG chha2nachi2) /G 5andar .acer a o ro de a# 6anera o de# 6odo consa+idoG chha2nan) ad/G 2G CHHA=$AG chha2nana) adPG Susce* i+#e de ser .ec.o o ra ado de a# 6anera o de# 6odo consa+idoG chha2nana-u2) /G 0arse 6u ua6en e e# ra o de a# 6anera o de# 6odo consa+idoG chha2naq) adPG E sG Que acos u6+ra o+rar de# 6odo consa+idoG chha2naqa) ad/G 2G H9$AQAG chha2na2) /G Hacer u o+rar de a# 6anera o 6odo consa+idoG chha2na2-acha2) /G Hacer u o+rar rei eradas /eces de a# 6anera o 6odo consa+idoG chhi-a) ad/G <an o, cuan oG 9ndica can idad, a6aQo E *orcinG E@E5H *ay c**i0a, es e an o, es a *orcinG S9$R$H c.iYaG chhi-i-u2) /G Sus*ender a#goG 0ePar en sus*ensoG SEG E $GHGT chhi ari2) /G E6*e"ar a derra6ar o dise6inarG \\ 0erra6ar con cuidadoG chhi a2) /G 0erra6ar, des*arra6ar, dise6inarG chhi 0a) sG As i##a *e-ueQa E *un iaguda de cua#-uier 6aderaG S9$R$H Y8a*.u, s.i##*aG chhi 0ana2) /G EO raer #as as i##as *e-ueQas E *un iagudas de un 6aderoG chhi 0a2) /G As i##ar o sacar as i##as de un 6aderoG S9$R$H Y8a*. iEG chhi.a) sG Agri& 2ariedad de# 6aJ" de granos *e-ueQos #us rosos, u i#i"ados

BC D
*ara os arG chhi0ana2) /G 2G SH9LLPA$A=G chhira) sG Agri& A"adn de 6adera o rePa de 6adera *ara a*orcar en ierra sue# aG SEG E $GHGT chhiri uchu) sG 2G LLAQWA= UCHdG chhoqo) sG Sis e6a J*ico de cerradura 6o/i+#e, se6ePan e a una c.a*aG $EOLH candadoG S9$R$H *8u iG chhuchu) sG !am& 0Jcese co6o a*e#a i/o a #os .a+i an es de as *ro/incias de C.u6+i/i#cas de# Qos-o E Co a+a6+as de A*urJ6ac, PerG \\ adPG A/es -ue sue#en ener #as *a as cu+ier as de *#u6asG chhuchu u) sG 2a-uero o ganadero de #as *ro/incias de C.u6+i/i#cas E =anaoca de# Qos-o E Co a+a6+as de A*urJ6ac, PerG chhuchuq) adPG E sG Persona -ue arras ra #os *ies a# ca6inarG S@GLGPGT chhuchu2) /G Arras rar #os *ies a# ca6inarG S9$R$H suc.uEG chhu-iq) sG E adPG Agri& Persona -ue a+re e# .oEo con #a c*a0itaqlla, seguida *or #a *ersona -ue *one #a se6i##a en #a sie6+ra de #as #egu6inosas co6o .a+as, ar/ePas, arUiG SOG>G E 5G>GT chhu- u) sG 2G CH89:AG chhu- uchi2) /G 2G CH89:ACH9=G chhu-runa) sG 2G CHHU'U$AG chhu a) sG .lim& 'ocJo de #a 6aQanaG \\ P#an as 6oPadas des*uKs de #a ##u/iaG SOG>G E 5G>GTG S9$R$H su##a, s.u##aG chhu a qasa) sG .lim& He#ada .6eda a #a cua# se so6e en #as *a*as *ara e#a+orar #a 6oraEa E e# c.uQoG SOG>G E 5G>GT chhu acha2) /G 'ociar, as*erPar o regar sua/e6en e #as *#an as con #a ##u/iaG chhu ana2) /G 'egar, sacudiendo e# rocJo *roducido en #as *#an asG chhu a2) /G .lim& L#o/i"nar so+re cua#-uier su*er,icieG S9$R$H c.ira*aE, su##aEG chhu a2a2) /G .lim& ?or6arse e# rocJo so+re cua#-uier su*er,icieG chhu chu) adPG A+undan e en .iPos, crJas, ,ru os iernos E 6enudosG \\ sG onomat& Jol0& <oda dan"a ,o#Y#rica cuEos dan"arines ##e/an casca+e#es en #as *iernasG chhu chun-ichu) adPG 2G CHA$'A'AG chhu chuq) sG onomat& Jol0& 0an"arJn o *ersona -ue +ai#a con sonaPas o casca+e#es -ue *roducen e# sonido ono6a o*KEico c**ull c**ull& chhu i) sG $at& )ri*eG \\ Ca arroG S9$R$H c..u##i on-oEG E@E5H c**ulliyoqmi 0as*ani, es oE aca arrado, agri*adoG chhu i onqo2) sG 2G CHHULL9 G chhu i2oq) adPG E sG $at& Persona agri*ada, aca arradaG chhu .i) sG 0es*arra6a6ien o o desordena6ien o de un conPun o o a ado de cosasG chhu .i chhu .i) adPG Cua#idad de des*arra6arse o desordenarse un conPun o de cosas ordenadasG chhu .ichiq) adPG E sG Que ocasiona des*arra6a6ien o o desordena6ien o

&;
de un conPun o de cosasG chhu .ichi2) /G Ocasionar e# des*arra6a6ien o o desordena6ien o de un conPun o de cosasG chhu .i-uq) adPG ConPun o de cosas co.eren es u ordenadas susce* i+#es de des*arra6arse o desordenarseG chhu .i-u2) /G 0es*arra6arse o desordenarse un conPun o de cosas co.eren es u ordenadasG chhu .iq) adPG E sG 0es*arra6adorG Que ocasiona e# des*arra6a6ien o o desordena6ien o de un conPun o de cosas co.esionadas u ordenadasG chhu .i2) /G 0es*arra6ar o desordenar un conPun o de cosas ordenadas o co.eren esG chhu 0i) sG Padras roN *ie#, *e##ePo -ue se #e/an a de #a carne in6edia a a #as uQas de #as 6anos E -ue causa do#orG chhu 0ina2) /G EO ir*ar o curar e# *adras ro o *eda"o de *ie# -ue #e/an a Pun o a #as uQas de #os dedos de #as 6anosG chhu un-u sG Hie#o, carF6+ano, agua so#idi,icada *or e# ,rJoG S9$R$H c.u##unYuG chhu u0a) sG Pie"a de #as cerraduras J*icas -ue encaPa a# cerrar en una ranura de #a c.a*aG chhuru) sG Lool& Pico de a/eG E@E5H c**urusapa urpi, *FParo *icudo, de *ico grande chhuruchi2) /G 2G CH89:ACH9=G chhuruna) sG Pico de #as a/esG S9$R$H c..uYruna, 8a*.sana, 8a*. ana, u##u sen-aG chhurusqa) adPG 2G HA$CH8USQAG chhuru2) /G Pico eo de #as a/es *ara a#i6en arseG S9$R$H .anc.8uE, 8a*.saE, 8a*. aE, c.8iYaEG \\ $e&AyaO tupsapayay, *ico earG chhusu) sG Es iKrco# de #os ani6a#es e-uinos, usado co6o co6+us i+#e *or #os ca6*esinosG S9$R$H c..usuG

&3

BC D

DICCIONARIO
ch+a-iri2) /G E6*e"ar #a K*oca de se-uJaG \\ E6*e"ar a secarse a#guna cosaG ch+a-isonqo) adPG SDe cora"#n secoG& !igdo& A+s e6ioG ch+a-isqa) adPG Sedien o, -ue iene sedG \\ 0es.idra ado, secadoG ch+a-i2) sG SedG \\ /G 0ar#e sed a unoG \\ Secar, des.idra arseG A$<R$H c.8aranc.aEG ch+a-i2-achi2) /G Hacer secar a#go con cuidadoG ch+a-i2-u2) /G 'esecarse o secarse eOcesi/a6en eG ch+a- ana) adPG onomat& C#arJsi6o, diF,ano, #u6inosJsi6o, des*ePadoG ch+a-u) sG 'a"a de *erro #anudoG \\ !am& Persona *e#uda, de *e#o desgreQadoG ch+a-u2a2) /G Ponerse #os ani6a#es con *e#os crecidos o #ana a+undan eG ch+a-2a2) /G 9rse c#areando e# a6+ien eG \\ Ad-uirir *ure"a E dia,anidad 6uE grandeG ch+a i2a2) /G 2G CH8ALQE=A=G ch+a qe) adPG ?#aco, enPu o de carnesG \\ Ani6a# disecadoG ch+a qeq) sG E adPG <aOider6is aG E@E5H *anpHatu c*Halqeq, aOider6is a de sa*osG ch+a qe2) /G 0isecar cuer*os de ani6a#esG E@E5H c*Halqey c*ay urpita, diseca esa *a#o6aG ch+a qe2a2) /G En,#a-uecer 6uc.o e# cuer*oG \\ ArrugarseG S9$R$H c.8a#iEaEG ch+a a) sG 2adoG Poca a# ura de #as aguas en rJos E #agunasG S9$R$H c.8a-c.aG \\ Sa#*icaduraG ConPun o de go as de a#gn #J-uido -ue cae a# rociarG ch+a achi-u2) /G Hacerse rociar con #J-uidoG E@E5H unuwan c*Hallac*i0uy, .a" e rociar con aguaG ch+a achi2) /G Hacer rociar, as*erPar, sa#*icarG ch+a a-u2) sG Ac o ri ua# agro*ecuario, consis en e en rociar con +e+idas a #os ani6a#es, a #a ierra o $ac*amama, .aciKndose eO ensi/o a #as casas nue/asG \\ /G 'ociarse, as*erParse asJ 6is6o con a#gn #J-uidoG ch+a a a a2) sG )orPeo de *aPari##osG \\ /G )orPear #as a/es canoras incesan e6en eG \\ .lim& L#o/er de 6anera *ersis en e E uni,or6eG S9$R$H c.8a#ic.aEG ch+a ana) sG Hiso*o, as*ersorioN odo ins ru6en o -ue sir/e *ara rociar o as*erParG \\ adPG Que necesi a ser rociadoG S9$R$H c.8a-c.unaG ch+a ana-u2) /G 'ociarse o as*erParse 6u ua6en e con a#gn #J-uidoG ch+a a0a) sG 'ociadura, *or segunda /e"G ch+a a0a2) /G 'eas*erParG 2o#/er a rociar con a#gn #J-uidoG ch+a a0a2a2) /G 'ociar o as*erPar re*e idas /ecesG ch+a aq) adPG E sG 'ociador, as*erPador, sa#*icadorG ch+a asqa) adPG 'ociado, as*erPadoG ch+a a2) /G 'ociar, as*erPar, sa#*icar con #J-uidoG E@E5H unuwan c*Hallay uyanman, rocJa#e con agua #a caraG \\ 2G PACHA5A$ HA=WA=G

CH+
Ch+, ch+ al!a+& Cuar a #e ra o gra,Ja de# a#,a+e o runasimi o q*eswa S-uec.uaTG Consonan e re,or"ada o res a##an e E *a#a a#G Se u i#i"a con #as cinco /oca#es E se *ronuncia c*Ha& ch+acha) sG AEuno, a+s encin de a#i6en osG \\ Ha6+runa, cares Ja E a*re6io *or ,a# a de a#i6en osG \\ adPG Encres*adoG E@E5H c*Hac*a wallpa, ga##ina de *#u6as encres*adasG \\ 2G CH8ACHA'AG Ch+achachiq) adPG E sG Ha6+reador, *ersona -ue *ri/a de #os a#i6en osG S9$R$H Ear-aEac.i-, sasic.i-G ch+achachi2) /G Ha6+rear, o+#igar a aEunar, *ri/ar de #a a#i6en acinG ch+acha-a2a2) /G Es ar o+#igado a so*or ar e# aEuno *ro#ongadoG ch+acha.u2) /G AEunar o *ri/arse de #os a#i6en os a cier a dis ancia de# #ugar donde uno consu6Ja #o su,icien eG ch+achana) adPG E sG Lugar o ie6*o *ara aEunar o *adecer de .a6+re, a *ro*si oG E@E5H *amun?an c*Hac*ana pHunc*ay, Ea ##eg e# dJa de aEunoG ch+achaq) adPG E sG AEunador, aEunan e, -ue so*or a e# .a6+reG ch+achara) adPG 0Jcese de #a ga##ina o a/e de *#u6as cres*as o /o# eadasG E@E5H c*Hac*ara wallpa *i?a sap*sa maqta, c.o#o ra*oso co6o #a ga##ina de *#u6as cres*asG S9$R$H c.8ac.aG ch+acha2) /G AEunar, *ri/arse de #os a#i6en osG \\ EolO $EOLG ParrandearG ch+acha2-u2) /G AEunar o *ri/arse de #os a#i6en os *ro#ongada6en eG ch+achu) adPG 5oroso, renuen e a *agar sus deudasG \\ <ra6*oso, e6+aucadorG S9$R$H 6anu 6anuG \\ EolO >e+edor incorregi+#eG ( ?u##ero, *e ardis aG \\ 9cO Sa+#is a, es a,ador, *e ardis a, ,u##eroG ch+achu -a2) sG Condicin de ,arsan e, ra6*oso, engaQoso, ,u##eroG ch+achuchi-u2) /G Su,rir una es a,a o engaQo en 6a eria de co6ercioG \\ Hacerse e6+aucarG ch+achu2) /G Es a,ar, ra6*ear, e6+aucar, no cu6*#ir #o es i*u#adoG S9$R$H EuYaEG ch+aha) adPG 2G QHA'QAG ch+a-) adPG onomat& 'es*#andecien e, i#u6inado, c#arJsi6o *or #uces na ura#es o ar i,icia#esG S9$R$H c.8aY nis-a, c.8inYi##G ch+a- nisqa) adPG 2G CH8AQG ch+a-a) sG $at& Persona -ue .a+#a con /o" ronca, -ue es F a,nicaG \\ adPG A,nico, ronco de #a /o"G S9$R$H -.ar-aG ch+a-a -a2) sG $at& A,onJaG \\ /G Es ar ronco, a,nicoG ch+a-a-a-a2) /G $at& 0o#er a#gn 6ie6+ro de# cuer*o in ensa6en e con *un"adas agudasG E@E5H tulluy0una c*Ha0a0a0as*an, 6is .uesos 6e es Fn

do#iendo in ensa6en e ch+a-a2achi2) /G $at& Ocasionar o 6o i/ar #a ron-uera o a,onJaG ch+a-a2a0u2) /G $at& 2o#/erse ronco de,ini i/a6en eG ch+a-a2a2) /G $at& Enron-uecer, /o#/erse ronco, a,nicoG S9$R$H c.8ar-aEaEG ch+a-i) adPG SecoG A$<R$H c.8aranG ch+a-i a 0a) sG ,eol& Eria"oG <erreno seco, sin aguaG ch+a-i -a2) sG Se-uedadG ch+a-icha-u2) /G ?ingir es ar ecuFni6e una *ersona e6+riagadaG ch+a-ichi-una) sG SecadorG Prenda u o+Pe o -ue se e6*#ea *ara secarse e# cuer*o 6oPadoG $EOLG <o.a##aG S9$R$H c.8aYic.inaG ch+a-ichi-uq) adPG E sG Persona cuEo cuer*o 6oPado se seca *or a#gn 6edioG \\ Sedien oG Que sien e sedG \\ Co6es i+#e -ue ocasiona sedG ch+a-ichi-u2) /G Secarse uno 6is6o e# cuer*o 6oPadoG S9$R$H ununaEaEYuEG \\ Sen ir sedG ch+a--hina) sG SecadorG <odo o+Pe o -ue sir/e *ara secarG S9$R$H c.8aYicniYunaG \\ SecaderoG Lugar donde se .ace secar cosas 6oPadasG \\ adPG O+Pe o 6oPado *ara ser secadoG Seca+#eG ch+a-ichina-u2) /G Secarse 6u ua6en e e# uno a# o roG ch+a-ichiq) adPG E sG Persona encargada de .acer secar a#go 6oPadoG \\ O+Pe o secan eG \\ Que *roduce se-uedadG \\ Que causa sedG ch+a-ichisqa) adPG 2G QACHASQAG ch+a-ichi2) /G Hacer secarG EO*oner a# So# a#go 6oPado *ara -ue se-ueG S9$R$H -ac.aEG E@E5H c*Haran pHac*ata c*Ha0ic*iy, seca a# so# #a ro*a 6oPadaG ch+a-i-a2a2) /G 5arc.i arse o secarse a 6ediasG S9$R$H na-8eEG ch+a-i a) adPG Sie6*re secoG \\ E# -ue se 6an iene ecuFni6eG ch+a-i cha-a) sG 2G CHA:9LLCHA:AG ch+a-i i) sG 2G CH8A:9LLU G ch+a-i u) sG alim& ?ia6+re secoG SEO*resin u i#i"ada *or #os .a+i an es de #os /a##es cF#idosTG S9$R$H c.8aYi##iG ch+a-i.it+a) sG Es JoG c*oca seca de# aQo en #a sierra andinaG A$<R$H *o-oEG S9$R$H c.iraUa ch+a-in) sG Lo seco de a#gn cuer*oN *ar e seca de a#gn conPun oG ch+a-ina) sG 0isecacinG <aOider6iaG ch+a-inaq) sG 0isecadorG <aOider6is aG ch+a-ina2a2) /G Es ar *or secarse una *#an a a ,a# a de aguaG \\ Sen ir co6ien"os de sedG S9$R$H ununaEaEG ch+a-inna2) /G EO raer #a *orcin seca de a#gn conPun o 6oPadoG \\ 0isecar, ePerci ar #a aOider6iaG ch+a-i0a) sG alim& 'e,resco, +e+ida s#o *ara a*agar #a sedG \\ Co6ida #igera en e# #a+oreoG \\ EolO 'e,rigerio, re,rescoG ch+a-i0aq) adPG E sG Que o6a e# re,resco o #a co6ida #igeraG ch+a-i0a2) /G >e+er re,resco s#o *ara sa is,acer #a sedG ch+a-iq) adPG Lo -ue es F secandoG \\ Susce* i+#e de secarseG

SIMI TAQE
ch+a a2-acha2) /G 'ociar, as*erPar, sa#*icar indiscri6inada6en e con a#gn #J-uidoG ch+a a2-achi2) /G Sa#*icar con a#gn #J-uidoG \\ Hacer rociar, dePar sa#*icarG ch+a a2-u-u2) /G 'ociarse o sa#*icarse uno 6is6o con a#gn #J-uidoG ch+a a2-una-u2) /G 'ociarse o sa#*icarse recJ*roca6en e, en re dos o 6Fs *ersonas, con a#gn #J-uidoG ch+a cha) sG onomat& Sonido de #a caJda de una ##u/ia *ersis en eG ch+a cha) adPG E sG Que *roduce un sonido es*ecia#, a# caer *ersis en e6en e, co6o #a ##u/iaG ch+a icha2) /G .lim& L#o/er *ersis en e6en e *roduciendo un sonido es*ecia#G ch+a cha2-u2) /G .lim& L#o/er a cFn aros, en ,or6a *ro#ongada, *roduciendo un sonido es*ecia#G ch+a 0a) sG 5a a seca de #a *a*a E o ros u+Krcu#os, des*uKs de escar+ar E recoger e# ,ru oG ch+a u) adPG ?ru o 6aduro, #is o *ara #a cosec.aG S9$R$H *o-o, *o-os-aG ch+a.a) adPG <ra+aPoso, es,or"ado, ,a igan eG ch+a.achi2) /G 5andar ra+aPar en ,or6a es,or"adaG ch+a.a-a) adPG E sG <ra+aPador, 6uE es,or"ado, o+rero di#igen eG ch+a.a-a2a2) /G Es,or"arse en e# ra+aPoG \\ <ra+aPar ,a igada6en eG ch+a.a-u2) /G Es,or"arse de6asiado en e# ra+aPoG \\ ?a igarse ra+aPandoG ch+a.ana) adPG <ra+aPoso, di,icu# oso, ,a igosoG ch+a.aq) adPG E sG Persona #a+oriosa E 6uE es,or"adaG ch+a.a2) /G <ra+aPar ardua6en eG \\ Es,or"arse en e# ra+aPoG ch+ani i-u) sG 2asiPa de arci##a cocida *arecida a una cacero#aG S9$R$H Uic.8iG Ch+a/an &uri &o0-a) sG 2G <AA$ :U'9 :O:AG ch+a/an2a2) /G Jisiol& 0esarro##ar #as g#Fndu#as o cua#-uiera eOcrecencia de as*ec o g#andu#ar en e# organis6oG ch+ancha2) /G 5order o 6as icar con ruido si#+an eG S9$R$H c.8a*.c.aEG Ch+an-a) sG 'ist& <ri+u o nacin *reinYa o inYa -ue .a+i e# ac ua# de*ar a6en o de A*urJ6ac, PerG Por su +e#igerancia o*uso ,ero" resis encia a #a do6inacin de #os inYasG ch+an-i) sG Eot& F1puntia e:altataG& Cac Fcea de es*inos agudos, u i#i"ada en cercos /i/osG 2A'9E0A0ESH Yu i *8a aYisYa, unYuEo- *8a aYisYaG S9$R$H Y8u u, Y8aY##a, *8a aYu, *8a aYisYaG \\ 2G :8A:LLA G ch+an0a sG <e*eG <errn con cKs*ed, cor ado en ,or6a de ado+e, u i#i"ado en cercosG S9$R$H ra*aG \\ Eot& 'aJ" ,ascicu#ada co6o #a de #a ce+o##aG ch+an0acha2) /G Co#ocar e*es con di/ersos ,ines E a*#icacionesG ch+an0a2) /G Cor ar o sacar e*esG ch+an0eq) adPG L+rego, ene+rosoG S9$R$H #a-.aG A$<R$H c.8inYi#G

BC D
ch+anqeq) adPG 2G <U<A= <U<A=G ch+anrara) sG 2G CHA$'A'AG ch+anta) sG Co6*osicin de coronas, guirna#das o ra6os de ,#oresG \\ Arreg#o de #a /es i6en a con PoEasG ch+anta ch+anta) adPG O+Pe os unidos *or 6uc.as *ar es con ,i#a6en os durosG ch+anta-u2) /G Adornarse, acica#arseG \\ EnPoEarseG ch+anta2) /G Co6*oner coronas, guirna#das o ra6i##e es de ,#oresG \\ !am& Adornar, enPoEar, acica#arG E@E5H pHac*ayta allinta c*Hantay, adorna +ien 6i /es idoG ch+anti) sG Jisiol& 5oco seco -ue o+s ruEe #as ,osas nasa#esG \\ adPG O+Pe o duro, *un iagudo co6o #os c#a/os, aguPas, e cG ch+anti ch+anti) adPG C#a/ado o *un"ado en di,eren es si ios de una 6is6a *ie"aG ch+antichi-uq) adPG E sG Que su,re o reci+e *inc.a"n o *un"n de un es*inoG ch+antiq) adPG E sG C#a/adorG Persona -ue c#a/a, *un"a o *inc.aG ch+antisqa) adPG C#a/ado, *inc.ado, *un"adoG ch+anti2) /G C#a/ar, *inc.arG E@E5H perqaman c*Hantiy ta0arputa, c#a/a a #a *ared #a es acaG ch+a/a2) /G 2G :HALLPA= , :8APH<9=G ch+a0a) adPG 2G CH8APAQG ch+a0aq) adPG 9nsJ*ido, desa+rido Sa*#icado a #os a#i6en osTG S9$R$H c.8a*aG ch+a0hcha) sG Pico eo de #as a/esG S9$R$H a*.sa, c.8iYaEG ch+a0hchana-u2) /G Pico earse 6u ua6en e en re a/esG \\ !am& 5o eParse en re 6uPeresG \\ 9nsu# arse +oca a +ocaG ch+a0hchaq) adPG E sG Pico eadorG Que escar+a con e# *icoG ch+a0hcha2) /G Pico earG \\ Co6er *ico eando a#guna cosa, co6o #as a/esG S9$R$H c.8anc.aEG ch+a0hcha2-acha2) /G Pico ear re*e idas /eces con a#gn desganoG ch+a0hra) sG 9col&Keg& C.a6isaG Ar+us i/a 6uE ra6i,icadaG Cuar o +io i*o en ?i ogeogra,JaG 2A'9E0A0ESH pHispita c*Hap*ra, aca#i*.aN sunc*Hu c*Hap*ra, /iguieraG \\ Eot& Ar+us oG <oda *#an a ar+us i/a, c.ara6usca, "ar"aG ch+a0hra ch+a0hra) sG 9col&Keg& ?or6aciones cerradas de 6a orra#es, en ?i ogeogra,JaG S9$R$H c.8a*.sa c.8a*.saG ch+a0hracha-u2) /G Po+#arse un ca6*o de ar+us os o "ar"asG ch+a0hrana) sG PodaderaG 9ns ru6en o -ue sir/e *ara *odar o eO raer ra6as E ar+us osG ch+a0hranaq) adPG E sG Podador o a#adorG Que *oda o a#a ar+us os o "ar"asG ch+a0hrana2) /G 0es roncarG \\ PodarG \\ <a#ar ar+us os o "ar"asG S9$R$H c.8a*.raEG ch+a0hra2) /G Ec.ar ,ronda o cor ar #as

&4
ra6as inser/i+#es de #os ar+us os E Fr+o#esG S9$R$H c.8a*.ranaEG ch+a0hsa) sG 'a6as *odadas de ar+us os o Fr+o#es -ue se e6*#ean co6o co6+us i+#eG S9$R$H Y.aruG ch+a0hsa ch+a0hsa) sG 2G CH8APH'A CH8APH'AG ch+a0u) adPG >ar+udo, *ersona -ue iene 6uc.a +ar+aG S9$R$H sunY.asa*aG $EOH c.8a*u LuYasG ch+a0u sun-ha) adPG 2G SU$:HASAPAG ch+a0u-a) sG >ar+i##a, *eri##aG S9$R$H c.8a*u#aG ch+a0u-a2a2) /G A*arecer #a +ar+aG \\ Co6en"ar a crecer #a +ar+a o e# /e##oG ch+a0u a) sG 2G CH8APU:AG ch+a0u2a2) /G 0eParse crecer a+undan e +ar+a o /e##oG ch+aq) onomat& Sonido *roducido *or dos cuer*os duros /idriosos -ue c.ocan, o *or e# agrie a6ien o de o+Pe os /idriosos de+ido a ca6+ios +ruscos de e6*era uraG S9$R$H rir*us-aG \\ Sonido *roducido *or #a caJda de go as de agua en una caPa sonoraG ch+aqcha) sG 2ado en #os rJosG S9$R$H c.8a##aG \\ C.arcos de agua 6uE su*er,icia#esG \\ adPG 5e##adura de o+Pe os /idriososG ch+aqcha a) adPG CH9$PAALLA G ch+aqchu) sG 'ociadura, sa#*icadura de a#gn #J-uidoG \\ adPG !am& ?an,arrn, *ar#anc.Jn, .u6oris a, Pac anciosoG ch+aqchuchi-uq) adPG E sG Que se .ace rociar o as*erParG ch+aqchuchi-u2) /G Hacerse rociar o as*erPar con a#gn #J-uidoG ch+aqchuchiq) adPG E sG Que ordena rociar o as*erParG ch+aqchuchi2) /G Hacer o 6andar rociar o as*erPar con a#gn #J-uidoG ch+aqchu-uq) adPG E sG Persona -ue se as*erPa o rocJa con a#gn #J-uidoG ch+aqchuna) sG Hiso*o, regadera, ins ru6en o *ara rociar o as*erParG \\ adPG A#go susce* i+#e de ser regado o rociado con a#gn #J-uidoG S9$R$H c.8a##anaG ch+aqchuna-u2) /G 'ociarse 6u ua6en e con a#gn #J-uidoG ch+aqchuq) adPG E sG As*erPador, rociador, *ersona -ue rocJa o as*erPa con a#gn #J-uidoG ch+aqchusqa) adPG 'ociado, as*erPadoG ch+aqchu2) /G 'ociar, as*erPar, regar e# *iso con #a 6ano o con regaderaG ch+aqchu2-acha2) /G 'ociar o as*erPar re*e idas /ecesG ch+aqchu2-u2) /G 'ociar o as*erPar con cuidado o es6eroG ch+aqe) sG <odo grano 6ac.acado de cerea#esG \\ alim& So*a o c.u*e de granos 6ac.acadosG ch+aqecha2) /G alim& AQadir granos 6ac.acados a una so*aG ch+aqechi-uq) adPG E sG Que su,re e# a*edrea6ien oG ch+aqechi-u2) /G Su,rir e# a*edrea6ien oG ch+aqechiq) adPG E sG Persona -ue 6anda o .ace a*edrearG ch+aqechi2) /G Ordenar o dis*oner e#

&7
a*edrea6ien oG ch+aqena-u2) /G A*edrearse recJ*roca6en e en re dos o 6Fs *ersonas, o en re dos +andos con rincan esG ch+aqeq) adPG E sG A*edreadorG Que arroPa *iedrasG ch+aqe2) /G A*edrearN arroPar, #an"ar *iedrasG \\ 5ac.acar granos de cerea#es *ara *re*arar /iandas, so*a o c.u*eG ch+aqe2-acha2) /G ArroPar, irar, #an"ar o+Pe os en ,or6a indiscri6inadaG S9$R$H c.an-aEYac.aEG ch+aqe2-u2) /G A*edrear con saQa o *ro#ongada6en eG ch+aq a) sG >o,e ada, cac.e ada, #a*oG ch+aq achi-uq) adPG E sG Que su,re e# #a*o, #a +o,e ada o #a cac.e adaG ch+aq achi-u2) /G 'eci+ir o su,rir #a*os, +o,e adas o cac.e adasG ch+aq achiq) adPG E sG Que .ace, *er6i e u ordena #a*ear o a+o,e earG ch+aq achi2) /G Ordenar a *ro*inar +o,e adas, #a*os o cac.e adas a a#guienG ch+aq ana-u2) /G A+o,e earse o #a*earse 6u ua6en eG ch+aq a0a-u2) /G 'e*ar ir 6ano a"os a dies ra E sinies raG \\ 0e,enderse a 6ano a"os con ra e# agresorG ch+aq a0a2a2) /G La*ear sua/e, a,ec uosa E rei erada6en eG ch+aq aq) adPG E sG A+o,e eador, #a*eador, cac.e eadorG ch+aq ar0ari2) /G A+o,e ear, #a*ear sin con e6*#aciones, de una /e" *or odasG ch+aq a2) /G A+o,e ear, cac.e ear, dar #a*osG S9$R$H Y8aY##anc.aEG E@E5H c*Haqlay c*ay suwata, a+o,e Ka#e a ese #adrnG ch+aq a2-acha2) /G Pro*inar 6ano a"os a dies ra E sinies raG ch+aq a2-u2) /G La*ear con sua/idad E cariQoG ch+aqo) sG 2ariedad de arci##a, greda ,ina +#an-uecina, co6es i+#e E 6edicina#G S9$R$H c.ac.a-o, ##anYa, ##anY8iG ch+aqoro) sG Bed&Jol0& Cier a 6e"c#a de ierras E es iKrco#, usada en 6edicina *o*u#ar *ara di/ersos 6a#esG S@GLGPGT ch+aqra) adPG 2G Q8AQ'AG ch+aq1a) sG >u##a, a#+oro o, gri erJoG \\ Con,usin, enredoG S9$R$H c.8e-6iG ch+aq1a-u) adPG E sG )ri n, a#+oro ador, +u##angueroG S9$R$H c.8a-Ua-G ch+aq1aq) adPG 2G CH8AQWA:UG ch+aq1a2) /G )ri ar, /oci,erar, a#+oro ar con inua E *ro#ongada6en eG S9$R$H ro-UaE, ro-EaE, Ua-UaEG \\ Au##ar #os *erros duran e #a noc.eG ch+aq1a2-u2) /G )ri ar, /oci,erar, a#+oro ar con /e.e6encia e incansa+#e6en eG S9$R$H ro-UaEaEG ch+ara) sG $at& He6a o6aG Cardena#, a6ora a6ien o de #a *ie# a causa de a#gn go#*eG S9$R$H -8oEoG ch+aran) adPG 5oPado, e6*a*ado, .6edoG S9$R$H .a##c.8u, a*i, .o-8oG ch+aran -a2) sG Hu6edadG Es ado

BC D
.6edo, 6oPado de a#goG ch+aran qara) sG F.uero o pellejo mojadoGG insul& Pros i u aG S9$R$H *an*a Uar6iG ch+aranchachi-uq) adPG E sG Que se dePa 6oPar o su,re 6oPaduraG ch+aranchachi-u2) /G Su,rir 6oPaduraN deParse 6oPar o e6*a*arG ch+aranchachiq) adPG E sG Que .ace o 6anda 6oPar, .u6edecer o e6*a*arG ch+aranchachi2) /G 5andar o .acer 6oPar, .u6edecer o e6*a*arG ch+arancha-uq) adPG E sG Que in/o#un aria6en e se 6oPa o e6*a*aG \\ Cua#-uier *ersona, ani6a# o cosa susce* i+#e de ser 6oPadaG ch+arancha-u2) /G 5oParse, e6*a*arseG S9$R$H a*ic.aYuEG ch+aranchana) adPG 5oPa+#eG Cosa -ue se des ina a ser 6oPada o e6*a*adaG ch+aranchansi-u2) /G 5oParse o e6*a*arse 6u ua6en eG S9$R$H a*ic.anaYuEG ch+aranchaq) adPG E sG 5oPador, .u6edecedor, e6*a*adorG ch+arancharqo2) /G 5oPar a#go in e6*es i/a6en eG S9$R$H a*ic.ar-oEG ch+aranchasqa) adPG 5oPado, e6*a*adoG ch+arancha2) /G 2G AP9=G ch+aran-a2a2) /G 5an enerse 6oPadoN es ar sie6*re 6oPado a#guien o a#guna cosaG ch+aran2achi2) /G Per6i ir o dePar 6oPar o e6*a*arG ch+aran2a2) /G 'e6oParseG Ponerse 6oPada o e6*a*ada una cosaG ch+ararara2) /G >errearG \\ E6i ir un sonido agudo, *ersis en e, sea una cria ura o un ani6a#, causando 6o#es iaG S9$R$H QarQaEG E@E5H *erqHe ama c*Harararayc*u, niQo no +erreesG ch+archa) adPG C.i##nG \\ L#orn -ue 6o#es a con sus gri osG S9$R$H c.8irc.i, Qa6aG ch+ar-i) sG alim& Cecina, c.a#ona, carne sa#ada E seca, a /eces conge#adaG \\ !am& Persona de#gada de carnes enPu asG ch+ar-i ta1qa) sG 2G <AWQA$A:U=G ch+ar-ichi2) /G 5andar *re*arar #a cecina o c.a#onaG E@E5H c*Har0ic*iy llama ayc*ata, 6anda .acer cecina #a carne de ##a6aG ch+ar-ina) sG Lugar u o+Pe o en -ue se *re*ara #a cecinaG \\ adPG Cecina+#eG Carne dis*ues a *ara *re*arar #a cecinaG ch+ar-iq) adPG E sG Cecinador, *ersona -ue e#a+ora #a cecina o c.a#onaG ch+ar-isqa) adPG 'esecadoG O+Pe o +#ando -ue se .a resecadoG S9$R$H c.8o#-es-aG ch+ar-i2) /G Cecinar, e#a+orar #a cecina o c.a#onaG ch+ar-i2a2) /G jigdo& En,#a-uecerse, ade#ga"arse de6asiadoG ch+ar0a) sG Biner& $EOLG Pe*i as de oro en es ado na i/oG Ch+arqa) sG ,eog& C.arcasG Ciudad +o#i/iana ,undada en !5&4, 6Fs arde conocida co6o La P#a a, C.u-uisaca E ,ina#6en e SucreG

DICCIONARIO
ch+arqa) adPG 2o" ronca E des e6*#adaG ch+arqa2a2) /G Enron-uecer, /o#/er ronca #a /o"G S9$R$H c.8aYaEaEG ch+ar1achi2) /G Hacer eO*ri6ir con #as 6anos a#go 6oPadoG ch+ar1a2) /G EO*ri6ir con #as 6anos a#go 6oPadoG S9$R$H c.8irUaEG E@E5H c*ay c*Haran pHac*ata c*Harway, eO*ri6e esa ro*a 6oPadaG ch+ar1i) sG Enredo, 6araQaG ch+ar1i ch+ar1i) adPG Su6a6en e enredado, o a#6en e en6araQadoG ch+ar1ichi2) /G Hacer en6araQar, enredarG ch+ar1isqa) adPG Enredado, en6araQadoG ch+ar1i2) /G Enredar, en6araQar, desordenarG ch+ar1i2a2) /G Enredarse de *or sJ #os .i#osG ch+asa a.a) sG Loot& L#a6a de es a ura *e-ueQa, cons i ucin dK+i#, *a as cor as, #ana #arga E #acia, sin *resenciaG ch+asa2) /G A*ro*iarse de a#go, a*ro/ec.Fndose de# o#/ido de# dueQoG ch+as-a) sG Astrol& Lucero, as ro +ri##an eG Es re##a de gran 6agni udG \\ Bitol& Es re##as -ue se considera+an di/inidades 6enores E eran /eneradas *or #os inYas en e# QoriYanc.aG E@E5H jigdo& c.8asYa QaUi Uanni, mujer de ojos grandes y +rillantes, como estrellas& ch+as-a -a2) s& jigdo& >e#dad eO raordinariaG ch+as-acha2 0+uncha1) sG calend& 0Ja /iernes, dedicado a #a es re##a 2enusG ch+as-a2a2) /G jigdo& E6+e##ecerse eO raordinaria6en e una 6uPerG ch+as0a) sG 'o+o, .ur o, asa# oG ch+as0aq) sG E adPG Ladrn, ra ero, a racadorG S9$R$H suUaG ch+as0a2) /G 'o+ar, asa# ar, .ur ar, a racarG S9$R$H suUaEG ch+asti) adPG En re #os niQos, dies ro en e# Puego de #as +o#i as o irosG ch+asti2) /G L#e/ar /en aPa en e# Puego de #os iros o +o#i asG ch+ata) sG Unin o #igadura en re dos o 6Fs cuer*osG \\ $e&AreqO PeQa donde se a6arra #os #a"os de #a oroEaG S@GLGOG5GT ch+ata-u2) /G Ligarse dos *ie"as o cuerdasG So#darse una ro ura o raPaduraG \\ !am& Acusarse de sus ,a# as an e o roG Con,esarseG ch+ata2) /G Unir, #igar dos o 6Fs cuerdas u o ras *ie"asG E@E5H pHitisqa was0*ata c*Hatay, une o #iga #a soga arrancadaG \\ Acusar, de#a ar a una *ersona an e o raG ch+a1a) sG OrdeQoG \\ Es ruPa6ien oG ch+a1a-uq) adPG OrdeQa+#eG \\ Pe"ones ,Fci#es de ordeQarG \\ Persona -ue, sin ser dueQa de #a /aca, ordeQa *or ,ran-uicia o condescendencia de# a6oG ch+a1a-u2) /G EO raerse #a 6uPer *or sJ 6is6a #a #ec.e 6a ernaG ch+a1ana) sG O+Pe o o ins ru6en o a* o *ara ordeQarG S9$R$H *8o-anaG \\ OrdeQadero o #ugar donde se ordeQan

SIMI TAQE
#as /acas #ec.erasG ch+a1aq) adPG E sG OrdeQadorG \\ EO*ri6idorG \\ Es ruPadorG ch+a1ar) sG Soga o cuerda de crines o cerdas de ca+a##os re orcidas E ren"adasG S9$R$H c.8aUaraG ch+a1ara) sG 2G CH8AWA'G ch+a1a2) /G OrdeQarG E@E5H y ana wa0ata c*Haway, ordeQa #a /aca negraG ch+a1chu) sG Agri& >ro e de #os u+Krcu#os ,uera de ierraG S9$R$H 6i 6aG \\ LinaPe, es ir*e, ascendencia E descendenciaG ch+a1chuna2) /G Agri& ArrancaJ #os +ro es de #os u+Krcu#os ,uera de ierraG S9$R$H c.8aUc.uEG ch+a1chu2) /G Agri& >ro ar #os u+Krcu#os ,uera de ierraG S9$R$H c.8aUc.unaEG ch+a1chu2a2) /G Agri& >ro ar a+undan es re oQos a# con orno de una *#an aG ch+a1i) adPG ArrugadoG \\ C.u*adoG S9$R$H 8aUi, -aUiG ch+a1i-uq) adPG 2G Q8APHU:UQG ch+a1i-u2) /G 2G Q8APHU:U=G ch+a1i2achi2) /G 0ePar o *er6i ir -ue #os u+Krcu#os o ,ru os se arruguen con e# ,in de -ue se *ongan 6Fs du#cesG S9$R$H -aUic.iEG ch+a1i2aq) adPG 2G QAW9=AQG ch+a1i2a2) /G 2G QAW9=A=G ch+a2a) sG Pre Kri oG \\ Suceso o acon eci6ien o Ea *asado, en e# ie6*oG ch+a2/a) sG Lool& F.arduelis megellanica KicillotG& @i#gueroG A/e de #a ,a6i#ia ,ringJ#idos, de co#or a6ari##oG E# 6ac.o iene ca+e"a negra E /ien re a6ari##oG Es una a/e canora socia# -ue acos u6+ra can ar en conPun o E es +ene,iciosa *or ser insec J/oraG $e&AyaO c.aEnaG ch+a2/a2-u2) /G B%s& Can ar 6e#odiosa6en e, a se6ePan"a de #os Pi#guerosG Jol0& $o6+re u i#i"ado *or #os can an esG ch+a-2a2) /G E6*e"ar a res*#andecer o ac#ararse a#gn #ugar, con #uces na ura#es o ar i,icia#esG ch+enqo) sG Aig "agG \\ 'esiduo de# .i#o en o/i##oG \\ adPG 0i6inu o, insigni,ican eG Ch+eqa-u0i) sG 2G CHEQA:UPEG Ch+eqa u) sG ,eom& LJnea diagona# rec a -ue une #os Fngu#os o*ues osG ch+eqche) sG Eot& FEer+ers +oliviana CinneoG& Ar+us o es*inoso de #a ,a6i#ia +er+eridacea, cuEa 6adera a6ari##a se carac eri"a *or *resen ar *e-ueQas 6anc.asG 2A'9E0A0ESH -.esUa c.8e-c.e, .uc.8uE c.8e-c.e, e cG ch+eqchi) adPG Co#or Pas*eado, 6o eado con 6anc.as de dis in o co#orG S9$R$H 6irYa 6irYaG UU !am& PecosoG ch+eqchi2achi2) /G 5andar o .acer /o#/er a#go 6o eado o Pas*eadoG ch+eqchi2a2) /G <o6arse, de *or sJ, de co#or 6o eado o Pas*eado, o de dis in o co#or a# origina#G S9$R$H 6irYaEaEG ch+eqe) adPG 0is*erso, dise6inado, se*arado, es*arcidoG ch+eqe ch+eqe) ad/G 0is*ersada6en e,

BC D
se*arada6en e, dise6inada6en eG ch+eqechiq) adPG E sG 0is*ersador, dise6inadorG \\ $EOLG Pro*agandis a, di,undidorG S9$R$H 6irac.i-G A$<R$H .uQu-G ch+eqechi2) /G Es*arcir, se*arar, dise6inar, dis*ersarG E@E5H uywata c*Heqec*iy& es*arce o dis*ersa e# ganadoG \\ 0i,undir, *ro*agarG E@E5H 0amac*i0uy simita c*Heqec*iy, di,unde #a #eEG S9$R$H c.8e-eric.iEG Ch+eqereq) sG ,eog& Co6unidad en #a *ro/incia de Uru+a6+a, Qos-o, -ue se carac eri"a *or sus /i/iendas -ue se encuen ran o a#6en e es*arcidasG ch+eqereq) adPG 0i,usi/oN -ue se eO*ande, se *ro*agaG ch+eqerichi2) /G 0i,undir, eO*andirG \\ Pro*agarG S9$R$H c.8e-ec.iEG A$<R$H .uQuric.iEG ch+eqeri2) /G Es*arcir, dis*ersar, di,undirG ch+eqerqo2) /G Es*arcir, dis*ersar o di,undir /io#en a6en eG ch+eqe2) /G Sa# ar, sa#*icar cua#-uier #J-uido *or a#gn i6*ac oG ch+eq a) sG Lool& F,astrot*eca marsupiata, testudnea, oc*oai, e:cu+itor y o ras es*eciesTG 'ana 6arsu*ia#G Anuro *e-ueQo de #a ,a6i#ia *ylidae de dorso /erdeG La .e6+ra ##e/a #os .ue/os a #a es*a#da, en una +o#saG S9$R$H c.8e#Ya, Y8aEraG \\ insult& Se dice a #a 6uc.ac.a ,#aca E gri onaG $e&AyaO c.eY##aG $e&QunO uPuPuG 9cO c.eP#aG ch+eq.i) sG 0iscordiaG \\ Sus*icaciaG \\ 9n ran-ui#idadG \\ EnredoG S9$R$H c.8a-UaG \\ Bed& ParFsi o .u6anoG ch+eq.i-u2) /G Per ur+arse, in ran-ui#i"arseG \\ Sen ir inso6nioG ch+eq.ina-u2) /G Per ur+arse, in ran-ui#i"arse 6u ua6en eG ch+eq.isqa) adPG Per ur+ado, in ran-ui#i"ado, in-uie oG ch+eq.i2) /G Per ur+ar, in ran-ui#i"ar, in-uie arG \\ EnredarG \\ Causar inso6nioG ch+eq.i2-una-u2) /G Per ur+arse o enredarse en renci##as E c.is6es en re 6uc.as *ersonas o en re gru*os discre*an esG ch+eqo) sG Pica*edrerJaG <a##a en *iedraG ch+eqochi2) /G 5andar o .acer #a+rar *iedrasG ch+eqo o sG Lool& FTroglodytes sedon auda: Tec*G& Cucarac.ero o ruiseQor a6ericanoG A/e *e-ueQa de #a ,a6i#ia troglodytidae, de co#oracin *arda roPi"a con raEas oscurasG Se a#i6en a de insec os E iene un can o agrada+#eG S9$R$H se-o##o, UaEc.anG \\ !am& Ha+#ador, /ocing#eroG S9$R$H #a-#aG $e&AyaO c.ecco##o, c.iPo##uG $e&QunO u#6is*ic.inG 9cO c.iYu##uG ch+eqona) sG Cince#, escoda, *un oG ch+eqoq) sG Pica*edrero, can ero, cince#ador de *iedrasG ch+eqosqa) adPG Piedra #a+rada, a##adaG ch+eqo2) /G La+rar, a##ar *iedraG E@E5H allinta c*Heqoyc*ay pun0u rumita, #a+ra +ien esa *iedra *ara #a *uer aG

10
ch+eqta) sG medid& 5i ad de #a unidad, en 6edidas de su*er,icie, ca*acidad E *esoG E@E5H c*Heqta papa, 6i ad de una carga de *a*asG \\ adPG 'aPado, *ar ido, di/ididoG ch+eqt+achiq) adPG E sG Que 6anda raPar, di/idir o *ar ir a#guna cosa, es*ecia#6en e #eQaG ch+eqtachi2) /G 5andar raPar, *ar ir, di/idir a#goG E@E5H llantHata c*Heqtay, raPa o *ar e #a #eQaG ch+eqta-uq) adPG Par i+#e, -ue se *uede di/idir o *ar irG ch+eqta-u2) /G Par irse, raParse, di/idirseG S9$R$H Y.a##YiYuEG ch+eqtana) sG Herra6ien a -ue sir/e *ara *ar ir, raPar, di/idirG \\ Lugar u o+Pe o en e# cua# o so+re e# cua# se raPa, *ar e o di/ideG \\ adPG O+Pe o des inado *ara ser *ar ido, raPado, di/ididoG ch+eqta0a2) /G 2o#/er a raPar, di/idir, *ar ir #o -ue Ea es u/o, *ara o+ ener *ie"as 6Fs *e-ueQasG ch+eqtaq) adPG E sG Par idor, raPadorG ch+eqtarqo2) /G 2G P8A:9'QO=G ch+eqta2) /G 'aPar, *ar ir, di/idirG S9$R$H *.aY6aEG E@E5H llantHata c*Heqtay, raPa o *ar e #a #eQaG ch+eqta2-acha2) /G 'aPar, *ar ir, di/idir in,or6a# E rei erada6en e a#goG ch+eqta2si2) /G Co#a+orar o aEudar a raPar, *ar ir o di/idirG ch+erqe/a) adPG C.i##n, gri n, +u##iciosoG ch+ichi) sG 'e oQo, /Fs ago, +ro e de Ee6aG S9$R$H c.8iYc.i, c.8iY##iG \\ Eot& F/inaapsia al+a C&G 0e #a ,a6i#ia crucJ,erasG Bed&Jol0& Se u i#i"a *ara curar #a .e6orragia nasa#G S9$R$H 6aEu 6os asaG \\ adPG E sG !am& 0i6inu o, 6uE *e-ueQoG ch+ichi i.i adPG E sG Pigricia, cosa *e-ueQa E ridJcu#aG S9$R$H c.8ic.i##i6iYuG ch+ichi i.i-u) sG 2G CH89CH9L959G ch+ichi a) sG ?#ecos, ra*acePosG S9$R$H c.8ic.i6iYuG ch+ichi.i-u) sG 2G CH89CH9LLAG ch+ichinachi2) /G Causar o *ro/ocar e# a*iQa6ien o o a*re uPa6ien o de *ersonas o de ani6a#es a#rededor de a#goG S9$R$H c.8unYunaYuE, Y8isYinaYuEG ch+ichina-u2) /G A*iQarse, a*re uParse en re 6uc.os a#rededor de a#goG S9$R$H c.8unYunaYuE, Y8isYinaYuEG ch+ichi2) /G Eot& 'e oQar, +ro ar #a Ee6a de #as *#an as, #os renue/osG \\ )er6inarG ch+ichi2-u2) /G 'odear a a#guien 6uE a*re uPadF6en eG S9$R$H c.8unYuEYuEG ch+i-a) sG Pico a"o de #as a/es E e# e,ec o de# *ico a"oG S9$R$H c..uY#uG ch+i-achi2) /G Per6i ir -ue #as a/es *ico eenG S9$R$H c..uY#uc.iE, c..uruc.iEG ch+i-a-u2) /G Pico ear, a#gunas a/es, casi sie6*re *or cos u6+reG ch+i-aq) adPG E sG Pico eadorG <oda a/e -ue *ico eaG ch+i-asqa) adPG Pico eadoG \\ Herido o des ro"ado a *ico a"osG

1!
ch+i-a2) /G Pico ear #as a/esG S9$R$H c..uruEG \\ sG 2G CH8APHCHAG ch+i-chi) sG 2G CH89CH9G ch+i-chi2) /G 'e+ro ar, /o#/er a crecer, re oQarG S9$R$H UiQa*aEG \\ sG 2G A'5U<HUG ch+i-i) sG )ran desgracia, re6endo *e#igroG S9$R$H a-oEraYiG \\ adPG 5a#agLero, 6a# *resagio, in,aus oG S9$R$H Y8a##a, -.enc.aG \\ EolO Co orra *e-ueQaG ch+i-i-a2a2) /G Es ar en *e#igro, en in6inen e desgraciaG ch+i-i-uq) adPG En/idiosoG ch+i-i-u2) /G En/idiar #a suer e de o rosG S9$R$H c.8iYiEG E@E5H c*Hi0i0uy *uc*a, *ecado de #a en/idiaG ch+i-ina) adPG Pe#igroso, riesgoso, -ue acarrea desgraciaG S9$R$H *.iruG ch+i-iq) adPG E sG Acosado *or #a desgracia, -ue se encuen ra en *e#igroG ch+i-i2) /G 2G CH89:9:U=G ch+i- i) sG Eot& )er6inacin, +ro e de #a se6i##a en #as *#an asG S9$R$H c.8iYQa, c.8ic.iG ch+i- iri2) /G Eot& A,#orar E +ro ar #as *ri6eras .oPas de #a *#an aG ch+i- i2) /G Agri& 'a#ear e# se6+rado, en resacando a#gunos +ro es de *#an asG ch+i- u) sG E#eccin, no6inacin, designacin se#ec i/aG ch+i- uchi-u2) /G Ser e#egido o se#eccionadoG ch+i- uchi2) /G 5andar o .acer e#egir o se#eccionarG ch+i- u-u2) sG Ac o de e#egir o se#eccionarG \\ /G Se#eccionar o *re,erir a#go con de,erenciaG \\ E@E5H llaqta umalleq c*Hi0llu0uy 0anqa paqarin, 6aQana .a+rF e#ecciones *ara no6inar a# Pe,e de# *ue+#oG ch+i- u0a2) /G 'ee#egir, se#eccionar nue/a6en e, e#egir *or segunda /e"G ch+i- ur) sG Eot& FKallea stipularis& C&G 0e #a ,a6i#ia e#aeocar*FceaG Bed&Jol0& U i#i"ada co6o as ringen e *ara #as en,er6edades de #os oPosG Sus ,ru os son u i#i"ados co6o *urgan eG S9$R$H c.8i##ur6aE, Yun.urG ch+i- u2) /G Se#eccionar, e#egir, *re,erir, escogerG ch+i-.u) sG Eot& FTri!olium peruvanum vogG& 0e #a ,a6i#ia #egu6inosas, se encuen ra ,or6ando e# graminetom en #as *ro/incias a# oandinas de# Qos-oG PerG Bed&Jol0& Se u i#i"a Pun a6en e -ue e# yawar c*Honqa y e# ro6ero *ara #as ,rac uras de# ganadoG S9$R$H c.8uYan, #aEu, #aEoG ch+i-/a) sG Lool& F/arcop*aga carnario CinneoG& 5oscarda de #a carne& Lar/as de #a dJ* eras sarco*.agidaeG S9$R$H aEc.a Yuru, c.8isQaG \\ 2G CH89:LL9G ch+i-u) sG 5a i" de dos o 6Fs co#ores di,eren esG ch+i-uru) sG Eot& P#an a .er+Fcea de raJ" ,usi,or6eG Crece en #as +aPas *unas, cePa de -ue+rada E 6ese asG La *u#*a de #a raJ" ras*ada E a6ar aPada se u i#i"a co6o a#i6en o, en /e" de #a

BC D
carneG S9$R$H ##a- a ##a- aG ch+i-u2) /G tej& Co6+inar en re sJ .i#os de di,eren es co#ores en un ePidoG ch+i-1a2) /G C.isgue ear, sa#ir /io#en a6en e un #J-uido *or a#gn esca*e, *or #a *resin reci+idaG S9$R$H c.8iUYaEG ch+i a) adPG 0uro, ,uer e, consis en eG A$<R$H -.a*.raG ch+i a a 0a) sG ,eol& Sue#o duro, resis en e *ara e# ra+aPo agrJco#aG S9$R$H 6a 8i a##*aG ch+i a2 ch+i a) adPG 0urJsi6o, 6uE resis en e, ,or Jsi6oG A$<R$H -.a*.ra##aQaG ch+i a2asqa) adPG Endurecido, so#idi,icadoG \\ <e6*#adoG ch+i a2a2) /G Endurecerse, .acerse resis en e, consis en eG ch+i .i) sG 2G :89$LLA, Q8E5ALLAG ch+i .i2) /G 2G :89$LLA=, Q8E5ALLA= G ch+i a) sG Car+onci##o -ue sa#e de# ,uego E se e#e/a a# aire, cuando se -ue6a a#gn co6+us i+#e #igero co6o #a *aPa o *a*e#esG ch+i chi) sG ?i# racin de un #J-uido *or a#gn res-uicio o aguPeroG S9$R$H c.8uraG ch+i chiq) adPG E sG ?i# ran eG \\ LJ-uido -ue esca*a *or a#gn res-uicioG S9$R$H c.8ura-, c.8uraG ch+i chi2) /G 'e"u6ar, ,i# rar, eOudar un #J-uido *or #os *oros o res-uicios de un reci*ien eG S9$R$H c.8uraEG ch+i i-a2a2) /G En6o.ecerse a#guna cosa .6edaG ch+i i-u) sG Lool& F,ryllus assimi lisGG )ri##oG Or * ero de #a ,a6i#ia grE##Jdae con *a as *os eriores ro+us as *ara e# sa# oG S9$R$H c.8i##iY8u uG $e&AyaO c.i##ico, c.i##iYu oG $e&QunO c.uc##usG ArgO c.i##ico eG 9cO c.i##iYuG ch+i i-utu) sG 2G CH89LL9:UG ch+i i i i2) /G onomat& Producir ruido si#+an e #as #eQas .6edas a# -ue6arse o #as carnes a# asarseG S9$R$H c.8isisiEG ch+i -a) sG Eot& FEac*aris molino& Eac*aris polyant*a 0unt*G& Ar+us o de #a ,a6i#ia co6*osi ae, de raJ" ,i+rosa, a##o ci#Jndrico E ,#ores en ca+e"ue#aG U i#i"ado co6o co6+us i+#e, de cuEas ceni"as #os na i/os e#a+oran #a llip*tHa, un 6as ica orio *ara c*acc*ar #a cocaG S9$R$H c.i#YaG ch+i .i) sG Pes aQeoG S9$R$H Y8in##aG ch+i .ichi2) /G O+#igar o 6andar cerrar #os oPosG \\ Causar e# *ar*adeoG ch+i .ina-u2) /G )uiQarse 6u ua6en e #os oPos en re dos *ersonasG ch+i .i0a-u2) /G Par*adear re*e idas /ecesG ch+i .i0a2a2) /G )uiQar una *ersona a o ra ,recuen e6en eG ch+i .iq) adPG E sG Que *ar*adea o cierra #os oPosG ch+i .irqa0u2) /G !am& EO*irarG Cerrar #os oPos *ara sie6*reG ch+i .irqo2) /G 0or6i arG 0or6ir +re/e

DICCIONARIO
E #en a6en e, es ando en cui aG ch+i .i2) /G Pes aQearG \\ Cerrar #os oPosG S9$R$H Y8in##aEG E@E5H ?awiy0ita c*Hillmiy, *es aQea #os oPosG ch+i .i2-u2) /G )uiQar con a,ec o E sua/idadG E@E5H c*ay sipasta c*Hillmiy0uy, guJQa#e a esa Po/enG ch+i 0i) sG Cascara de #os u+Krcu#os E granosG \\ !am& 'e a"o, *igricia, #o 6Fs 6enudoG \\ Cascara de c.uQoG ch+i 0i-u2) /G ?rag6en arse o re acearse a#guna cosa .as a #o 6Jni6oG ch+i 0isqa) adPG 'educido a ,rag6en os o re a"os 6Jni6osG ch+i 0i2 /G ?rag6en ar, re acear .as a #o 6Jni6oG ch+i 0i2a2) /G ?rag6en arse de *or sJ en re a"os *e-ueQosG \\ 'e acearse es*on Fnea6en e .as a #o 6Jni6oG ch+i u) sG Par Jcu#as de .o##Jn o car+n ca#ien eG \\ adPG $egro *rie o, eO re6ada6en e negroG ch+i ucha2) /G <eQir a#gn o+Pe o de co#or negro re in oG ch+i ur.a2) sG 2G CH89:LLU' G ch+i u2asqa) adPG <eQido de negro eO re6adoG \\ Hec.o negro *rie oG ch+i u2a2) /G <o6arse una cosa en negro *rie oG ch+in) sG onomat& Si#encioG Ausencia de odo ruido o sonidoG \\ adPG So#i ario, /acJoG S9$R$H c.8uYG ch+ini2a2) /G 2G CH89$:A=A=G ch+in-a2) sG So#edadG \\ 5u is6o, si#encioG ch+in-a2a2) /G A*agarse, desa*arecer un sonido *au#a ina6en eG S9$R$H c.8iniEaEG ch+in-i) sG Eot& FByriop*yllum verticillatum C&G 0e #a ,a6i#ia .a#orr.agidaceaeG P#an a acuF ica cos6o*o#i a, dis ri+uido en #as *ro/incias a# oandinas de# Qos-o, /a##e de# Wa anaE, #aguna de WaYar*aE E LucreG Bed&Jol0& 5e"c#ado con ,ru os de# 6an"ano se u i#i"a con ra #a diarrea de# ganadoG ch+in-i ) sG 9col&Keg& P#an a acuF icaG 0uodKci6o +io i*o en ?i ogeogra,JaG E@E5H oqoruru c*Hin0il, +erro acuF icoG S?G5G5GT ch+in-i ) adPG Cris a#ino, diF,ano, c#aroG S9$R$H c.8aYG A$<R$H #a-.aG ch+in-i cha-u2) /G Co6en"ar a c#ari,icarse un #J-uidoG \\ 0ia,ani"arse #a a 6s,eraG \\ !igdo& Ac#ararse #as ideas E *ensa6ien osG ch+in-i 2a2) /G C#ari,icarseG \\ Ponerse cris a#ino un #J-uidoG \\ C#ari,icarse e# aire, *onerse diF,ana #a a 6s,eraG ch+in a) ad/G Si#enciosa6en eG ch+innichi2) /G 2G CH89$=ACH9=G ch+inniq) sG Lugar si#enciosoG ch+inni2) /G Ca##ar, a*agarse, er6inar odo sonido o ruidoG \\ En rar en co6*#e o 6u is6oG S9$R$H c.8inEaE, u*a##aEG A$<R$H UararaEaE, ro-EaEG ch+in2achi2) /G Hacer si#enciar, ca##arG \\ Poner #a causa *ara e# si#encioG S9$R$H c.8innic.iEG ch+in2a2) /G Conc#uir odo sonido o ruido, en rar en si#encioG S9$R$H c.8inniE,

SIMI TAQE
u*a##aEG ch+i/i) adPG Pe-ueQo, di6inu oG \\ !am& Se a*#ica a *ersonas o ani6a#es de +aPa es a uraG ch+ini cha 1a) sG Lool& F1restias agassi y otras especiesG& >ogui aG Pe-ueQos *eces de# sis e6a .idrogrF,ico de# #ago <i iYaYa S>o#i/ia`PerT, sin a#e as /en ra#esG Orden cE*ri6odon i,or6es, ,a6i#ia cE*ri6odon idaeG S9$R$H -arac.a, c.8iQiG \\ adPG 0i6inu o, *e-ueQJsi6oG $e&AyaO Pescadi##oG ArgO c.ineG EolO 6enudoG ch+i/icha) adPG 2G HUCH8U=CHAG ch+i/i-u) adPG Pe-ueQJsi6o, di6inu oG ch+i/i-+utu) adPG 5icrosc*icoG 96*erce* i+#e a si6*#e /is aG S9$R$H c.8iQiE c.8iQiEG ch+i/i2 ch+i/i2) adPG 2G CH899:8U<UG ch+i/i2a2) /G 5ini6i"arse, e6*e-ueQecerse, reducirse a su 6Jni6a eO*resinG ch+i0a) sG En/o# orio o ,ardo .ec.o de *aPa o ic**u, ra6as, .oPas, e cG sos enidas *or redes de *aPa o 6i6+res -ue con ienen *ara su rans*or e ,ru a, *roduc os a#i6en icios, ies os, car+n, e cG \\ adPG Ad.erido, *rendido, cuaPado de ,ru osG S9$R$H 8i*aG ch+i0a ch+i0a) adPG 2arias cosas 6uE Pun as o 6ePor en#a"adas *or a#gn /Jncu#o ,Jsico o *rendidas con ganc.os unas a o rasG ch+i0a-u2) /G Ad.erirse, asirse o *renderse ,uer e6en e una cosa a o raG \\ C#a/arse es*inas en #os *ies o en o ra *ar e de# cuer*oG \\ Prenderse ,uer e6en e cier os *arFsi os en e# cuer*o de# .o6+reG \\ Prenderse cier as *#an as *arFsi as E re*adoras en o rasG ch+i0ana) sG >ra"a#e e, *u#seraG ch+i0asqa) adPG En,arde#ado, e6+a#ado *ara rans*or arG ch+i0a2) /G En,arde#ar, e6+a#ar con *aPa, .oPas, e cG, sos enido *or redesG \\ Ad.erir, *render ,uer e6en e cier as cosas a o rasG ch+i0i-) sG 2G CH89P9QG ch+i0i-a2) /G 2G CH89P9Q$9=G ch+i0i-a2a2) /G 2G CH89P9Q$9=G ch+i0iq) sG Jisiol& Par*adeoG Pes aQeo rF*idoG S9$R$H c.8i*iYG ch+i0iqni2) /G Jisiol& Pes aQearG Par*adear con 6uc.a ra*ide"G S9$R$H c.8i*iYaEaE, c.8i*iYaEG ch+i0ta) adPG Pi"*ire aG ch+i0u2) /G ?runcir, *#isar, arrugar #as e#as a# coserG S9$R$H si*8uEG ch+i0u2a2) /G ?runcirse, *#isarse, arrugarseG ch+i0hta 0ato) sG 2G QOCHA PA<OG ch+iqchi2) sG 2G W9LL9$AG ch+irchi) adPG >erreadorG \\ $iQo *e-ueQo gri n, c.i##n, ##ornG S9$R$H c.8arc.aG ch+irchi2-acha2) /G >errear a 6enudoG \\ C.i##ar o ##orar *or /icioG S9$R$H c.8iriririEG ch+irchu) adPG 2G CH8U:CHUG ch+iri) sG )reQaG Ca+e##o c.ascoso,

BC D
.irsu o, re/ue# oG ch+iri chi-chi) adPG 2G CH89'9'9G ch+iriri) sG )rani"o 6uE 6enudo E co*ioso, *ro*io de #as a# as *unasG S9$R$H c.8iri c.iYc.i, si6a##aYu, c.i6a##aYuG \\ adPG ?as idioso, i6*er inen e, en,adoso, ra Fndose de #os niQosG ch+iririri2) /G L#ori-uear, c.i##ar cons an e6en e #os niQosG S9$R$H c.8irc.iEYac.aEG ch+iri2a2) /G 0esgreQarse #os ca+e##osG ch+ir.a) sG <ra/esura, dia+#uraG \\ Per ur+acin, ur+u#enciaG ch+ir.a2-acha2) /G Per ur+ar #a ran-ui#idadG \\ Co6e er ra/esuras o dia+#urasG ch+ir.i) sG 2G :89$LLAG ch+ir.i2) /G 2G :89$LLA=G ch+ir1a) sG Accin de eO*ri6irN eO*u#sin de# #J-uido *or 6edio de #a *resin o es ruPa6ien oG S9$R$H c.8arUaG ch+ir1achi2) /G Hacer o 6andar eO*ri6irG S9$R$H c.8arUac.iEG ch+ir1a2) /G EO*ri6ir e# agua de #a ro*a 6oPada o e# Pugo de #as ,ru asG S9$R$H c.8arUaEG ch+ir1a2-u2) /G EO*ri6ir un #J-uido .aciendo caer en o ra cosaG S9$R$H c.8arUaEYuEG ch+isi) sG Co6ien"o de #a noc.eG \\ ad/G Anoc.eG La noc.e de aEer en su co6ien"oG E@E5H c*Hisi tutayaqpi laqHa0uni, anoc.e en #a o+scuridad 6e caJG ch+isin ch+as-a) sG 2G QO=LLU'G ch+isisi2) /G onomat& Producir si#+ido #e/e #a carne a# asarse o #a #ena .6eda a# -ue6arseG S9$R$H c.8i##i##i##iEG ch+isi2achi2) /G Hacer de6orar a#go .as a -ue caiga #a noc.eG ch+isi2aq) ad/G <odo e# dJa, .as a #a *ues a de# So#G E@E5H c*Hisiyaq llan0Hayuni, ra+aPK odo e# dJaG \\ Lool& F$*rygylus !ructiceti 0ittlit"G >irnaG A/e ,rici#idae de #as *unas, de co#or ceni"a gris E 6anc.as negrasG Los 6ac.os a# /o#ar *areciera -ue diPeran c*Hisi&&&yaq E #as .e6+ras +ir&&& na& ch+isi2a2) /G L#egar e# cre*scu#o /es*er inoN anoc.ecerG \\ ?ina#i"ar e# dJaG ch+is/a) sG 2G CH89:AG ch+is/a2) /G Poner .ue/eci##os #as 6oscas, *re,eren e6en e en #a carne E ani6a#es 6uer osG ch+is/a2a2) /G Po+#arse #a carne de .ue/eci##os de 6oscasG ch+is/a2oq) adPG Con a6inado, *o+#ado de .ue/eci##os de 6oscasG ch+ita) adPG E sG E/asorG \\ Que se e/ade de# ra+aPoG \\ !am& Ci6arrnG E@E5H c*Hita mic*i, ga o ci6arrnG S9$R$H Y8i aG ch+itachi2) /G Per6i ir -ue a#guien se e/ada de sus o+#igacionesG ch+ita-u2) /G E/adirse a#guien de sus o+#igacionesG S9$R$H Y8i aYuEG E@E5H manan allinc*u yac*ay wasimanta c*Hita0uy, no es +ueno e/adirse de #a escue#aG ch+iti) adPG 0i#igen e, .F+i#, *ers*ica"G
S9$R$H

12
Y8uc.iG \\ Ocurren eG \\ EolO >uc.eG ( $iQo ra*a"ue#oG ch+iti -a2) sG 0i#igencia, .a+i#idad, *ron i ud, agi#idadG EolO Pers*icacia, #igere"aG ch+iti-a2) /G 2G CH89<9=A=G ch+iti a) ad/G 0i#igen e6en e, .F+i#6en e, *ron a6en eG ch+iti a/a) adPG 0i#igen Jsi6o, su6a6en e .F+i# E /i/arac.o, 6uE di#igen eG S9$R$H c.8i iE c.8i iEG Ch+ititi) sG 2G CHOQLLOPOQOCH9G ch+itititi2) /G Sudar co*iosa6en eG \\ >ri##ar an e e# ca#or #a 6ugre o +ien #a grasaG \\ EOudar #a grasaG S9$R$H UisUiriEG \\ EolO Escurrirse E caer e# sudor *or go asG S@GLGT ch+iti2 ch+iti2) ad/G 5uE di#igen e6en eG \\ 5uE *ron a6en eG S9$R$H c.8i i##aQaG ch+iti2achi2) /G Hacer#o di#igen e, .F+i#, Fgi# a -uien no #o ,ueG ch+iti2aq) adPG E sG Persona -ue de #erda se /ue#/e di#igen e, .F+i#, Fgi#G ch+iti2a2) /G Agi#i"arseG \\ 2o#/erse una *ersona di#igen e E .F+i# de #erda o *esada -ue eraG S9$R$H c.8i iYaEG ch+iti2-acha2) /G Hacerse e# di#igen eG \\ 0e6os rar a*aren e6en e *ron i ud, .a+i#idad E agi#idadG ch+iti2-achi2) /G 0ar i6*u#so a #a di#igenciaG \\ 0ar agi#idad a #os -ue.aceresG ch+i1a) sG @au#aG S9$R$H c.8iUa aG S@GLGPGT ch+i1ata) sG 2G CH89WAG ch+i1i u) sG Lool& EolO A/e i+idida, de *#u6aPe negro, -ue /i/e en re Coc.a+a6+a E e# #ago <i icacaG S9$R$H c.8uUanYira, c.8uUaYiraG S@GLGT ch+i1i1i1i) sG onomat& Si#+ido sua/e de# /ien o en e# *aPona#G ch+i1i1i1iq) adPG E sG onomat& Que susurra, -ue *roduce ruido sua/eG ch+i1i1i1i2) /G onomat& Susurrar, si#+ar e# /ien o sua/e6en e en #os *aPona#es o en #as .oPas de #os Fr+o#esG ch+i1-a) sG C.isgue eo, eO*u#sin /io#en a de #J-uidos *or a#gn ori,icioG S9$R$H c.iUYaG ch+i1-achi) sG C.isgue e, /F#/u#a, Peringa o *i n *or donde sa#e en sur idor a#gn #J-uidoG ch+i1-achiq) adPG E sG C.isgue eadorG \\ ?uer"a -ue i6*u#sa #a sa#ida /io#en a de un #J-uidoG ch+i1-achi2) /G Hacer c.isgue ear, i6*u#sar #a sa#ida /io#en a de un #J-uido *or un ori,icio o *i n, *or *resin en e# reci*ien eG E@E5H *ispHaspa c*Hiw0ac*iy, orinando c.isgue eaG ch+i1-a2) /G C.isgue ear o sa#ir /io#en a6en e un #J-uido *or un ori,icio o *i n, ocasionado *or *resin en e# reci*ien eG S9$R$H c.8iYUaEG ch+i2a) sG Lool& Liendre o .ue/o de# *ioPo .u6ano, $ediculus *umanus, -ue se ,iPa en #os ca+e##os E cos uras de #a ro*a de #as *ersonas desaseadasG $e&AyaO c.iaG ch+i2acha-u2) /G En#iendrarseG 0ePar -ue

1&
#os ca+e##os E #a ro*a -ueden *#agados de #iendresG ch+i2achasqa) adPG En#iendradoG ch+i2achi2) /G En#iendrarG 0ePar *ro*agarse #as #iendresG ch+i2a-u2) /G 0es#iendrarseG E#i6inar sus #iendresG ch+i2aq) adPG E sG 0es#iendradorG EO ir*ador, *ersona -ue e#i6ina o 6a a #as #iendresG Ch+i2araqhe) sG ,eog& y Jol0& Lugar a# o en #a *ro/incia de Canas, de*ar a6en o de# Qos-o, Per, en donde cada 20 de enero se desarro##a e# tupay, una #uc.a en re dos +andos de na i/os de #a regin, con dis*aros 6u uos de *iedras a 6ano E con .ondasG 0es*uKs se ePecu an dan"as guerreras E cos u6+ris asG ch+i2asa0a) adPG Liendroso, *o+#ado de #iendresG E@E5H c*Hiyasapa *erqHe, niQo #iendrosoG ch+i2a2) /G O/ar #os *arFsi os de #a *ie#G \\ E#i6inar o eO raer #as #iendresG ch+o qe) adPG 'eseco, endurecidoG \\ P#Fcido, ,#oPoG S9$R$H Ua#-eG ch+o qesqa) adPG 2G CH8A':9SQAG ch+o qe2achi2) /G Hacer resecar o endurecer a#go, eO*oniKndo#o a# ca#orG ch+o qe2a2) /G 'esecarse, endurecerseG ch+o qo-u2) /G En,undarse, encaParse cua#-uier /es idoG S9$R$H c.urar-oYuEG ch+onqa) sG SuccinG \\ !am& >orrac.oG >e+edor a#co.#icoG S9$R$H c.8o-c.o, 6ac.a-G ch+onqachi2) /G Hacer c.u*ar o succionarG ch+onqa-uq) adPG E sG Succionados \\ Lool& Ani6a# -ue c.u*a o succiona, *rinci*a#6en e #a sangre .u6ana o de ani6a#es, co6o #os -uir* eros, o co6o #os *ica,#ores -ue succionan e# nKc ar de #as ,#oresG ch+onqana) sG Sor+e eG 9ns ru6en o -ue sir/e *ara c.u*ar o succionar #J-uidosG \\ adPG ?ru a 6uE 6adura a* a *ara ser c.u*adaG \\ Par e de donde se c.u*aG ch+onqaq) adPG E sG C.u*ador, succionados a+sor/edorG E@E5H c*Ha0i allpaqa unu c*Honqaqmi, #a ierra seca a+sor/e e# aguaG ch+onqasqa) adPG C.u*ado, succionadoG ch+onqa2) /G C.u*ar, sor+er, succionar #J-uidosG \\ 0iso#/er c.u*ando un cara6e#o en #a +ocaG S9$R$H #aU-8aEG \\ !am& E6+riagarse, e6+orrac.arse, +e+er #icoresG ch+onqa2-acha2) /G C.u*ar, sor+er, succionar #J-uidos re*e idas /eces *oco a *ocoG ch+onqa2-achi2) /G 0ar a sor+er a#gn #J-uido, o c.u*ar un cara6e#o a o ra *ersonaG E@E5H mis0Hiy0ita c*Honqay0ac*iy c*ay *erqHeman, da#e de c.u*ar u du#ce a ese niQoG ch+onqa2-u2) /G C.u*ar, sor+er, succionar #J-uidos con 6uc.o cuidado E de#icade"aG ch+oqcho) sG Sor+o des6edidoG \\ !am& >orrac.o, +e+edor a#co.#ico consue udinarioG S9$R$H c.8on-aG

BC D
ch+oqchoq) adPG E sG Sor+edorH *ersona o ani6a# -ue sor+e #J-uidos in ensa6en e, *roduciendo ruidoG ch+oqchu2) /G Sor+er un #J-uido a+undan e e in ensa6en e, *roduciendo un sonido *ecu#iarG E@E5H 0*uc*in allinta c*Hoqc*un, e# c.anc.o sor+e +ienG Ch+oqechincha2) sG 2G CH8UQECH9$CHA=G Ch+oqesa-a) sG 2G CH8UQESA:AG ch+oq.i) sG PuQoG 5ano cerradaG S9$R$H sa-6aG ch+oq.incha2) /G PuQe earG \\ E6*uQar, cerrar #a 6ano *ara ,or6ar e# *uQo E *onerse en guardiaG S9$R$H sa-6aE, c.8o-6iEG ch+oq.i2) /G 2G CH8OQ59$CHA=G ch+oq/i) sG LagaQaG \\ adPG LagaQosoG E@E5H c*Hoq?i allqo, *erro #agaQosoG EolO c.8uPQiG choq/i2a2) /G Ponerse #agaQosoG EolO c.8uPQiEG ch+oqo) adPG >isoPo, +i"coG S9$R$H #er-8oG EolO #ir-oG ch+oqo o) sG So6+rero de,or6ado *or e# uso, -uedando aca6*anadoG ch+oqo u-u2) /G Ponerse un so6+rero -ue .a *erdido su ,or6aG ch+oqoqoqo2) /G 2G UHUHUHU=G ch+oq0a) sG $e&AreqO 5aJ" +#anco de grano grandeG S9$R$H *ara-aEG ch+oqri) sG $at& 5a adura, ##aga *uru#en a, #acraG ch+oqri2) /G $at& LacrarseG Co6en"ar una .erida a con/er irse en ##aga *uru#en a E re+e#deG S9$R$H c.o-riEaEG ch+oqro) adPG 0Jcese de #os ,ru os resecos E duros, /acJos *or e# in eriorG \\ ?ru a in6aduraG S9$R$H Y8uYuG $e&AreqO c.8u-roG ch+oqro2a2) /G 'esecarseG Co6en"ar #os ,ru os a *onerse resecos E durosG S9$R$H c.8o--roEG ch+oqta) adPG 0e,or6e, con ra.ec.o, 6ons ruosoG S9$R$H c.o- aEaG E@E5H c*Hoqta uma, ca+e"a de,or6eG ch+oqta2a) adPG 2G CHeOQ<AG ch+oqta2a2) /G 0e,or6arse, /o#/erse con ra.ec.oG ch+oqho) sG $at& <osG <os ,erinaG S9$R$H u.u, c.8aYi u.uG EolO c.8uPu, uPuG ch+oqho2) /G $at& <oserG \\ EO*ec orarG S9$R$H u.uEG EolO c.8uPuEG ch+orqo2) /G 2G CH8OQ'O=A=G ch+uchu) sG Eot& ?ru os de# sullu0u, consis en e en +o#i as negrasG \\ @uego de #os niQos andinos con #os c*Huc*us de# sullu0u, a 6anera de# Puego de iros occiden a#G ch+uchu2) /G @ugar a #as +o#i as con e# c*Huc*u o sullu0u& S9$R$H c.uUiEG ch+u-) sG onomat& EO*resa e# si#encio E -uie ud de *ersonas E ani6a#esG S9$R$H c.8inG ch+u-a) adPG Cosido con ,runcidos en una cos uraG S9$R$H c.8usYaG \\ !am& c.8uYa QaUi, ac*inado, c*ino, re,iriKndose a #as *ersonas -ue ienen #os oPos rasgadosG ch+u-an) sG 2G CH89:5UG ch+u-a2) /G Coser #a +oca de# cos a#G \\

DICCIONARIO
Coser dos ori##as de ePidos, uniKndo#asG ch+u-a2a2) /G Ac.inarseG \\ Con/er irse en *e-ueQos E se6icerrados #os oPos de a#guna *ersona o ani6a#, co6o consecuencia de a#guna en,er6edad o acciden eG ch+u-chu) adPG Enano, re acoG A*#Jcase s#o a# /arnG S9$R$H c.8irc.o, e-o, e-os-a, *.uc.u, u .uG E@E5H c*u0c*u maqtHa, Po/en enanoG EolO c.8iQi-o u, 8inri, Ua 8aG ch+u- a) sG C.o"aG 2i/ienda -ue iene ec.o de *aPaG S9$R$H a*aYiG $e&AyaO c.o-##a, .a*aYaG EolO c.8uP##aG ch+u- acha2) sG Accin de cons ruir c.o"asG \\ /G Cons ruir #a c.o"aG \\ Hacer a#go a 6anera o se6ePan"a de c.o"aG E@E5H paqarinmi c*Hu0llac*ay 0anqa, 6aQana se rea#i"arF #a cons ruccin de c.o"asG ch+u- achi2) /G Hacer cons ruir una c.o"aG ch+u- aq) adPG E sG Persona -ue cons ruEe c.o"asG ch+u- a2) /G Cons ruir c.o"asG ch+u-ta) sG Hi#/Fn o *un adas de es*acios #argos, en cos uraG S9$R$H 8ir*oG ch+u-tana2) /G 2G CH8U:<A'A=G ch+u-taq) adPG E sG Hi#/anadorG ch+u-tara2) /G 0es.i#/anarG 0es.acer #o cosido a .i#/FnG S9$R$H c.8uY anaEG ch+u-ta2) /G Hi#/anarG Hacer *un adas dis an es en #a cos ura de #a ro*aG $e&AncO si*uEG EolO c.8uYuEG ch+u-u) adPG 0Jcese de# ani6a# ca6K#ido de #ana #arga E a+undan eG Jol0& 0an"a J*ica de #a *ro/incias de Canas E Es*inar, Qos-o, PerG ch+u-u-uq) adPG ?runci+#eG Que iene #a *ro*iedad de a*re arse, ,runcirse o *#egarseG ch+u-u-u2) /G ?runcirse, a*re arse o *#egarseG ch+u-uq) adPG E sG ?runcidorG Persona o ins ru6en o -ue a# coser reduce o ,runce #a #ongi ud en #a cos uraG ch+u-u2) /G ?runcirG 'educir #a #ongi ud a# coser una *ie"a, dePando ,runcidos o *#ieguesG E@E5H c*uy sa0ata allinta c*Hu0uy, ,runce o reduce +ien ese cos a#G ch+u-u2achi2) /G Causar #a reduccin de# a6aQo E anc.o de a#gn ePido o *renda de /es irG ch+u-u2aq) adPG Cua#idad de #as e#as o ePidos -ue se reducen *or e,ec o de# #a/adoG S9$R$H -8en e-, -8es i-G ch+u e2) /G ?racasarG \\ 5a#ograrG E@E5H *amutHasqay0i c*Hulerapun, #o -ue .as *ensado .a ,racasadoG ch+u a) ad/G dnicoG <an s#o uno, /ino E nada 6FsG S9$R$H sa*a##anG A$<R$H asY.aG E@E5H c*Hulla ?awi, uer o, de un so#o oPoG ch+u a ch+u a) ad/G 0is*ersos de a unoG ch+u a ch+u an.anta) ad/G 0e a uno en unoG Uno *or unoG ch+u acha-uq) adPG E sG Que se eOc#uEe de en re o ros, *or inco6*a i+#eG \\ Que se singu#ari"aG S9$R$H

SIMI TAQE
c.8u##anc.aYu-G ch+u acha-u2) /G Singu#ari"arseG \\ EOc#uirseG \\ Co#ocarse en co#u6na de a unoG ch+u achaq) adPG E sG Que se*ara o escoge a#go de en re 6uc.os otros) ch+u acha2) /G 9ndi/idua#i"arG Singu#ari"arG \\ Ais#ar a uno de su *ar o gru*oG ch+u achina) adPG 0esigua#a+#eG \\ 0is*arePa+#eG ch+u achina-u2) /G Se*ararse uno de o ro o de o rosG \\ 0is*er*ersarseG ch+u achiq) adPG E sG 0esigua#ador, dis*ersador, des*arePadorG ch+u a a) adPG 2G CH8ULLA$ , HU:LLAG ch+u an) adPG A#go -ue -ueda dis*areado, sin *arG S9$R$H c.8u##a##aG ch+u ana-u2) /G A# ernarse, re#e/arse, ree6*#a"arse uno con o roG ch+u ana2) /G A# ernar, re#e/ar, ree6*#a"arse uno a o roG ch+u ancha-uq) adPG E sG 2G CH8ULLACHA:UQ G ch+u anchana-u2) /G 2G HU:CHA$A:U=G ch+u anchana2) /G 2G HU:CHA$A=G ch+u ancha2) /G AunarG 0e /arias cosas .acer una so#aG \\ Uni,icar ideas, cri erios o *ensa6ien osG ch+u a2a2) /G 9r *erdiendo e# *ar o #a *arePaG \\ 0esigua#arseG \\ !am& En/iudarG ch+u chu2) /G C.orrear *ro,usa6en e un #J-uido de a#guna cosa e6*a*adaG ch+u -u2) /G 'ecoger o cosec.ar #os c*Hull0us o c*Hullqus, *#an a .er+Fcea a#i6en adaG ch+u .i2) /G Aa,ar o sa#ir de un *e#igroG S@GLGPGT ch+u 0a) sG 'ist& En e# inYana o, se*u#cro o u6+a cons ruida de *iedras #a+radas, o sin #a+rar, con +arroG La ,or6a era cnica, ci#Jndrica o cuadradaG \\ 2Kr ice, *un a o eO re6o so+resa#ien e de a#guna 6an a, *onc.o, ,ra"ada, e cG ch+u 0a-u2) /G 2G CH8ULLPA=A=G ch+u 0a2a2) /G EO enderse a#guna cosa en *un a o /Kr iceG S9$R$H c.8u##*aYuEG ch+u 0i) sG Eot& 2ariedad de 6aJ", de ,or6a a#argada, -ue se u i#i"a eOc#usi/a6en e *ara e# os adoG Es 6uE agrada+#e *or ser 6aJ" du#ceG ch+u u) sG C.u##oG )orro con orePeras, ePido de .i#os de co#ores E di+uPos carac erJs icos *or "onas E regiones andinasG Su uso es *ara con rarres ar e# ,rJo en #a ca+e"aG Lo usan s#o #os /aronesG EolO c.8uYuG ch+u ucha-u2) /G 2G CH8ULLUCH9=, CH8ULLU:U=G ch+u uchi2) /G Poner a a#guien e# c*Hullu en #a ca+e"aG S9$R$H c.8u##uc.aYuEG ch+u u-u2) /G Ponerse e# c*Hullu a #a ca+e"aG S9$R$H c.8u##uc.aYuEG ch+u u u u2) /G Escurrirse e# agua *or #os eO re6os de a#guna cosa 6uE e6*a*adaG ch+u.a) sG Escurri6ien o de un #J-uidoG S9$R$H c.8uE6aG ch+u.achi2, /G 0ePar o 6andar escurrir e#

BC D
#J-uido .as a su ago a6ien oG ch+u.a-uq) adPG Escurri+#eH o+Pe o 6oPado susce* i+#e de ser escurridoG ch+u.a-u2) /G Escurrirse e# #J-uido de a#guna cosa -ue #o con enJaG ch+u.ana) sG Co#ador, cernidor, ,i# roG \\ 2asiPa, de*si o a donde cae e# #J-uido escurridoG \\ adPG Susce* i+#e de ser escurridoG ch+u.aq) adPG E sG EscurridorG Que escurre e# #J-uido de a#go .as a #as # i6as go asG S9$R$H c.8uE6a-G ch+u.a2) /G Escurrir e# #J-uido de su *orcin s#idaG \\ Hacer correr #as # i6as go as de #J-uido de un reci*ien eG S9$R$H c.8uE6aE, .i##inaEG EolO suruEG ch+unchu) sG $a i/o se#/F ico, *ersona cu# a en su en ornoG Se#/Jco#aG \\ Jol0& 0an"a re*resen a i/a de# An isuEu, de carac eres acro+F icos, -ue i6i a cier as eO*resiones de #os sa#/aPes na i/osG <iene gran Frea de dis*ersinG 2A'9E0A0ESG -8ara c.8unc.u, c*unc*o desnudo; -.a*a- c.8unc.u, c*unco rico; c.8unc.u usu-, dan"a de c*unc*osG En #a *ro/incia de Paucar a6+o, Qos-o, Per, e# q*apaq c*Hunc*u, u i#i"a un /es uario occiden a#i"ado, 6ien ras -ue e# qHara c*Hunc*u /es uario na i/oG \\ !am& Persona incu# a, ura?a, sin cos u6+res socia#esG ch+unchu ) sG Anat& 9n es inoG 2A'9E0A0ESH ?a?u c*unc*ull, in es ino de#gadoN ra0*u c*Hunc*ull, in es ino gruesoG S9$R$H c.8unc.u##iG ch+unchu i) sG 2G CH8U$CHULLG ch+unchu 0a) sG $at& 0iarroidesG Cier a en,er6edad de #os niQos cuEo e,ec o es una e/acuacin +#an-uecinaG S9$R$H -8ec.aG ch+unchu 0asqa) adPG $at& Persona, de *re,erencia niQo, a,ec ado *or #a en,er6edad de #a en eroco#i is o diarreaG ch+unchu 0a2) /G $at& Accin E e,ec o de a acar a #os in,an es cier o 6a# de #os in es inosG ch+unchu2a2) /G Ase6eParse a #os .o6+res sa#/aPesG \\ 2o#/er a #a incu# uraG ch+un-u) sG A*iQa6ien oG \\ ConPun o co6*ac o de *ersonas o ani6a#es con e# ,in de #ograr a#goG ch+un-u ch+an-i ch+an-i) sG 9col&Keg& A6on ona6ien o de es*inos o cac us co6*ac osG ch+un-u sach+a sach+a) sG 9col&Keg& >os-ue cerradoG \\ Jitogeog& ?or6acin cerrada de Fr+o#esG ch+un-unachi2) /G Pro/ocar, ocasionar ag#o6eracin, a*iQa6ien o, a*re uPa6ien oG ch+un-una-u2) /G Ag#o6erarse, a*re uParse en re 6uc.as *ersonas o ani6a#esG S9$R$H c.8ic.inac.iE, c.8ic.inaYuEG ch+un-u2-u2) /G 2G CH89CH<=:U=G ch+un0i) adPG Co#or 6arrn o cas aQo, ra Fndose *rinci*a#6en e de# *e#aPe

11
de #os ani6a#esG E@E5H c*Humpi wa0a, /aca cas aQaG ch+un0icha2) /G AQadir o asociar e# co#or 6arrn a o ros co#oresG ch+un0i2aq) adPG E sG SuPe o -ue de cua#-uier co#or orna a# 6arrn o cas aQoG ch+un0i2a2) /G <ornarse de cua#-uier co#or en 6arrn o cas aQoG ch+una) adPG a oG 0e nari" c.a aG S9$R$H 8asQu sen-aG EolO nas-8aroG ch+u.i) sG C.uQoG Pa*a conge#ada E secada a# So#G 2A'9E0A0ESH yana c*Hu?u, c.uQo negro cuEa des.idra acin es a# So#N yuraq c*Hu?u, 6oraEa, cuEa des.idra acin no es a# So#G Son #a +ase de #a au6en acin *o*u#ar andina, donde e# a#i6en o se conser/a *or #argo ie6*o, cocinFndose #uego en #as siguien es ,or6asN c*Hu?up*asi, c*Hu?u 0ola, qHac*u c*Hu?u, c*Hu?u saqta& ch+u/u oqa) sG 2G :HA=AG ch+u/ucha2) /G alim& Agregar *orciones de c.uQo a #as /iandasG E@E5H c*Hu?u c*upi, so*a de c.8uQoN c*Hu?u lawa, 6a"a6orra de c.uQoG ch+u/uchi2) /G 2G CH8UU=G ch+u/uqeta) sG C.uQo ,rescoG S9$R$H -8ac.u c.8uQuG ch+unu2) /G E#a+orar c.uQoG Procesar #a *a*a *ara o+ ener c.uQo, eO*oniKndo#a a #a .e#ada *ara #uego secar#a a# So#G S9$R$H c.8uQuc.iEG ch+u/u2aq) adPG ?ru o -ue *or des.idra acin se ennegrece E arrugaG ch+u/u2a2) /G 5anc.arse o *ercudirse #a ro*a 6a# #a/adaG \\ Cu+rirse de 6anc.as #a *ie#, es*ecia#6en e #a caraG ch+u/u2oq) adPG E sG alim& A#i6en o -ue con iene c.uQo o -ue se 6e"c#a con e# c.uQoG \\ 0ueQo o *oseedor de# c.uQoG ch+u0a) sG Anat& Pan orri##aG EolO *8us a, 8usuG ch+u0asa0a) adPG Pan orri##udoG Persona de *an orri##as 6uE desarro##adasG ch+u0u) sG $at& ?orncu#o, di/ieso, a+sceso, u6orG \\ !am& Carri##o a+u# ado *or e# +o#o de coca -ue se 6an iene en #a +ocaG EolO ana*a, sana*aG ch+u0ucha-u2) /G $at& ?or6arse e# ,orncu#o o di/ieso en a#guna *ar e de# cuer*oG ch+u0usqa) adPG $at& Persona a,ec ada *or e# di/iesoG ch+u0u2a2) /G $at& 5ani,es arse un ,orncu#o o di/ieso 6edian e a+u# a6ien o de #a *ie#G Ch+uqechincha2) sG Astron& Sirio, es re##a de #a Cons e#acin de# Can 5aEorG S@GLGT S9$R$H C.8o-ec.inc.aEG Ch+uqesa-a) sG ,eog& C.u-uisacaG $o6+re de #a ac ua# ciudad de Sucre, >o#i/iaG S9$R$H C.8o-uesaYaG ch+ura) sG ?i# racinG \\ <erreno 6uE .6edo con ,i# raciones de agua *or e,ec o de #as ##u/iasG \\ <iras #argas de cuero de res en ,or6a de cin as -ue se e6*#ean *ara a6arrar #as uniones de#

15
6adera6en de #os ec.os E si6i#aresG S9$R$H c.8i##c.iG ch+ura a 0a) adPG 2G U$U ALLPAG ch+uraq) adPG E sG ?i# radero e6*ora# de agua en errenos *er6ea+#es, o cua#-uier reci*ien e *orosoG S9$R$H c.8i##c.i-G ch+ura2) /G ?i# rar o re"u6ar e# agua en errenos *er6ea+#es, o de #os reci*ien es agrie ados o *orososG S9$R$H c.8i##c.iEG ch+uru) sG Lool& Conc.a uni/a#/a de #os 6o#uscos gas er*odos, arro##ado en es*ira#, a#rededor de un ePeG $e&AyaO c.urru, aPraiG $e&QunO c.uraG ArgO c.uruG EolO c.8uru Scaraco#TG 9cO c.uru Sa#6ePaTG \\ !am& Ua-aE c.8uru, llor#n& ch+usa) sG Ausencia, a#ePa6ien o, inasis enciaG \\ Lool& Lec.u"aG ch+usaq) Anat& >a"o, de# organis6o .u6ano E de cier os ani6a#esG \\ adPG E sG 2acJo, sin con enido, des.a+i adoG \\ HuecoG \\ La nadaG \\ E# -ue se ausen aG S9$R$H c.8usa-nin, ##aY##anG ch+usaq -a2) sG Es ar /acJo a#goG \\ Ca#idad de es ar desocu*ado a#gn a6+ien eG ch+usaqaq) adPG E sG A#go -ue desa*arece, se /ue#/e en #a nada, se des/aneceG ch+usaqcha-u2) /G Sen ir /i/a6en e #a ausencia de *ersonas con -uienes se co6*ar i /i/ienda o 6o6en os de gra a recordacinG ch+usaqchaq) adPG E sG Persona -ue ad/iene #a ,a# a de a#go o #a ausencia de a#guienG ch+usaqcha2) /G Ad/er ir #a ausencia de a#guna *ersona o #a ,a# a de a#guna cosaG \\ Sen irse so#o aQorando #a *resencia de a#goG ch+usaqnin) adPG E sG 2G CH8USAQG ch+usaq2a0u2) /G 2o#/er a #a nada, des/anecerse de,ini i/a6en e, consu6irse o a#6en eG ch+usaq2asqa) adPG 2ue# o a# /acJoG \\ 0esocu*adoG \\ 0es/anecidoG ch+usaq2achiq) adPG E sG 2aciadorG \\ 0esocu*adorG S9$R$H -asic.i-G ch+usaq2achi2) /G 2aciarG \\ Con/er ir en #a nada a#go -ue eOis iN causar #a desa*aricin de a#goG \\ 5a#gas ar, des*i#,arrarG ch+usaq2a0u2) /G 2o#/er a #a nada o des/anecerse de,ini i/a6en eG \\ Consu6irse o a#6en eG ch+usaq2asqa) adPG 2ue# o a# /acJoG \\ 0esocu*adoG \\ 0es/anecidoG ch+usaq2a2) /G 9r desa*areciendo, eO inguiKndose *au#a ina6en eG \\ Es,u6arseG ch+usa2) /G Ausen arseG \\ Sa#ir de /iaPeG ch+usa2-acha2) /G Ausen arse cons an e6en eG \\ Es ar en con inuo /iaPeG ch+useq) sG 2G CH8USEQAG Ch+useqa) sG ,eog& C.osicaG Lugar de# Per, cerca de Li6a, residencia de in/iernoG ch+useqa) sG Lool& Lec.u"aG S9$R$H c.8use-G ch+us-a) adPG 2G CH8U:AG

BC D
ch+us-u) adPG 0Jcese de# *e#aPe #e/an ado, desgreQado u ondu#ado de a#gunos ani6a#es co6o e# conePi##o de indias, qowe o cuEeG \\ 2G QHES<9G ch+us-u i) sG ?iere"a, agresi/idad, +ra/ura en #os ani6a#esN *or eO ensin, a6+iKn en #as *ersonasG ch+us-u i-u2) /G E6+ra/ecerse un ani6a#N 6os rarse ,iero E agresi/o, *rinci*a#6en e *ara a acar o de,enderseG E@E5H mic*in c*Hus0ulli0uspa alqota q*awan, e# ga o 6ira e6+ra/ecido a# *erroG ch+us0a) sG >o#sa ePida de .i#os de #ana de /arios co#ores, con di+uPos E 6o i/os a cua# 6Fs di/ersos, segn #as "onasG Sir/e *ara *or ar .oPas de coca E 6onedasG Se ##e/a co#gado a #a +ando#era *or 6edio de una cin a a6+iKn ePidaG S9$R$H -a6aQaG ch+us0i) sG Lool& FBusca domsticaG& 5oscaG 0J* ero de #a ,a6i#ia 6uscidae, de ca+e"a 6/i#, oPos co6*ues os, a*ara o +uca# dis*ues o *ara #a succin *or ador de /irusG $e&AyaO c.us*i, c.iri ringaG $e&QunO c.iririnYa, c.us.*iG ArgO c.us*iG 9cO c.us*uG ch+us0i2) /G 5a ar, eO er6inar o a.uEen ar 6oscasG ch+us0i2aq) adPG E sG A.uEen ador, eO er6inador de 6oscasG ch+us0i2asqa) adPG 5os-ueadoG Co6es i+#e o cua#-uier o ra cosa ensuciada o con a6inada *or #as 6oscasG E@E5H c*Huspiyasqa tHanta, *an 6os-ueadoG ch+us0i2a2) /G 5os-uearseG Ensuciarse o con a6inarse a#go *or #as 6oscasG ch+usti-u2) /G 2G CH8U<9:U=G Ch+usti2) /G 2G QA'A$A=G ch+usu) adPG C.u*ado Sa*#Jcase a #os ,ru os de gra6Jneas -ue son c.u*ados o agos adosTG S9$R$H susuG ch+usucha2) /G Agregar granos c.u*ados a o ros +uenos o a# ,orraPe seco, *ara 6ePorar #a a#i6en acin de #os ani6a#esG ch+usuna2) /G En resacar #os granos c.u*ados de en re o ros +uenosG ch+usuq) adPG E sG 2G CH8USU=AQG ch+usu2aq) adPG E sG )ranos E ,ru os -ue e6*ie"an a c.u*arse an es de 6adurarG \\ Susce* i+#e a c.u*arse an es de 6adurarG S9$R$H c.8usu-G ch+usu2a2) /G E6*e"ar #os granos E ,ru os a c.u*arse o agos arse an es de 6adurarG ch+uti) sG tej& Hi#o en o/i##o sacado de #a rueca E #iado #igera6en eG \\ 0esue##o, des*e##ePa6ien oG \\ Persona -ue ca6+ia ,recuen e6en e de indu6en ariaG S9$R$H c.8u i##oG ch+utichi-uq adPG E sG Que *er6i e se #e des*oPe a#go o se #e desnudeG ch+utichiq) adPG E sG Que .ace des*oPar, desnudar o deso##arG ch+utichi2) /G 5andar desnudar, des*oPar, deso##ar, arre+a arG ch+uti-uq) adPG E sG Que se des/is e o desnuda *or sJ 6is6oG \\ Ani6a#es -ue

DICCIONARIO
ca6+ian de *e#a6+re, *ie#, esca6as E o rosG \\ Persona -ue iene #a 6anJa de des*oParse o arre+a ar #as *rendas de o ros *or deuda u o ros 6o i/osG ch+uti-u2) /G 0es/es irse, desnudarseG \\ 0escu+rirse #a ca+e"a u o ros 6ie6+rosG S9$R$H c.8us iYuEG \\ !am& Ca6+iarse #a /es idura J*ica *or o ra de un rango socia# su*eriorG ch+uti o) adPG E sG 'e,inado, *isa/erdeG S9$R$H c.8u iG ch+uti0a2) /G 2o#/er a des/es ir o des*oParG ch+utiq) adPG E sG 0es*oPador, des/es idos arre+a adorG S9$R$H ##uc.8u-G ch+utisqa) adPG 0es*oPado, des/es ido, arre+a adoG ch+uti2) /G 0es*oPar, des/es ir, arre+a arG S9$R$H -ec.uE, -8aranaEG E@E5H c*Hutiy pHac*anta pu?unanpaq, des/is e #a ro*a *ara -ue duer6aG ch+utu) adPG @e nG 0e #a+ios gruesos E so+resa#ien es, con re,erencia a *ersonas E a#gunos ani6a#esG S9$R$H c.8u usa*aG \\ Pe*a de #as ,ru as de cocoG \\ En e i6aginario en #a eO*resin de una +ro6aG \\ !am& EnoPadoG S9$R$H *.iQa uEa, *.iQas-aG ch+utuq) onomat& 2o" -ue resu# a de# +eso in enso E sonoroG ch+utura2a2) /G 5os rar #os #a+ios caJdos en seQa# de 6a#.u6or o en,adoG ch+utusa0a) adPG @e nG 0e #a+ios grandes E gruesosG S9$R$H c.8u uG ch+utu2a2) /G Ad-uirir 6aEor /o#u6en #os #a+ios de *ersonas o ani6a#es *or a#guna en,er6edad o acciden eG \\ !am& 5os rar cons an e6en e 6a#.u6or o en,adoG ch+utu2-acha2) /G 5ani,es arse ,recuen e6en e 6a#.u6orado, en,adado E *or an o con #os #a+ios caJdosG E@E5H imamantan c*Hutuy0ac*an0iT, ^de -uK es as 6a#.u6orado_ ch+u1a) adPG EolO LJ-uido, cris a#ino, rans*aren eG S9$R$H c.8uEaG S@GLGT ch+u1a-ira) sG 2G CH89W9LLU G ch+u1an-ira) sG 2G CH89W9LLU G ch+u1aqa) adPG 0Jcese de# erreno con ,i# racionesG ch+u1i-u2) /G Acurrucarse en,undFndose con a#guna *rendaG ch+u1i2) /G Enro##ar, en/o#/erG ch+u2a) adPG LJ6*ido, c#aro, *uroG S9$R$H c.8uUaG A$<R$H -8a a, -.e##iG EolO c.8uUaG ch+u2a -a2) sG Pure"a, #i6*ide"G \\ C#aridadG \\ Li6*ide" en e# co6*or a6ien oG ch+u2achaq) adPG E sG Puri,icador, c#ari,icadorG A$<R$H -.e##ic.a-G ch+u2acha2) /G C#ari,icar, *uri,icarG A$<R$H -8a ac.aE, -.e##ic.aEG ch+u2achiq) adPG E sG 9ns ru6en o o sus ancia -ue c#ari,ica #os #J-uidos ur+ios o suciosG ch+u2achi2) /G C#ari,icar #J-uidos ur+ios 6edian e ins ru6en os o sus anciasG ch+u2a-uq) adPG 2G CH8U=AQG ch+u2ana) sG EnPuague, # i6o #a/adoG \\

SIMI TAQE
adPG Que es susce* i+#e a ser *uri,icado, c#ari,icadoG ch+u2anachiq) adPG E sG Puri,icadorG Persona o cosa -ue *uri,icaG ch+u2anachi2) /G Hacer o 6andar enPuagarG Hacer dar #a # i6a #a/adaG S9$R$H ununac.iEG ch+u2ana-u2) /G EnPuagarseG 0arse #a # i6a #a/adaG ch+u2anana) adPG E sG 2G U$U$A$AG ch+u2anaq) adPG E sG EnPuagador, -ue da #a # i6a #a/adaG S9$R$H ununa-G ch+u2ana2) /G EnPuagarG 0ar #a # i6a #a/adaG S9$R$H 6a-c.i*aE, ununaEG ch+u2anchachi2) /G Hacer o 6andar *uri,icar, de*urar, re inar o acriso#ar a#go *ara 6ePorarG ch+u2ancha-uq) adPG E sG Que se *uri,ica a sJ 6is6oG ch+u2ancha-u2) /G Puri,icarse, de*urarse, re inarseG ch+u2a0a2) /G 'eenPuagarG 2o#/er a enPuagar *or # i6a /e"G ch+u2aq) adPG Cua#idad -ue ienen a#gunos #J-uidos de c#ari,icarse o *uri,icarse, asen Fndose #as i6*ure"asG S9$R$H c.8uEaYu-G ch+u2a2) /G A*arecer c#aro E #i6*io un #J-uido, *or asen a6ien o de #a *ar e es*esaG \\ 0erra6ar ri ua#6en e +e+idas en .onor E en +rindis con #os dioses u e#aresG ch+u2a2 ch+u2a2) adPG C#arJsi6o, su6a6en e c#aro, 6uE cris a#ino, *urJsi6o, sin 6anc.aG ch+u2a2achi2) /G Hacer -ue a#go se *uri,i-ue, se des i#e, se de*ure, se c#ari,i-ueG ch+u2a2a2) /G C#ari,icarse un #J-uidoG Ponerse cris a#inoG ch+u2chu) adPG E6*a*ado de agua .as a c.orrearG S9$R$H .a##c.8uG ch+u2chuq) adPG E sG Que c.orrea a#gn #J-uido *or es ar 6uE 6oPadoG ch+u2churi2) /G Co6en"ar a c.orrear agua *or es ar a#go 6uE 6oPadoG ch+u2chu2) /G C.orrear, ,#uir +as an e agua de un cuer*o 6uE 6oPadoG ch+u2-u) sG En rada o res-uicio es rec.o E orcido de a#gunas cosasG ch+u2-u-u2) /G Es rec.arse E orcerse una a+er uraG S9$R$H c.8uEYuEaEG ch+u2-u2) /G Es rec.ar o cerrar una a+er ura con orcedura o des/iacinG ch+u2.a) sG Escurri6ien oG 0es#i"a6ien o de #J-uidos .as a #as # i6as go asG S9$R$H c.8u6a, c.8uE6iG ch+u2.a-u2) /G Escurrirse o des#i"arse #as # i6as go as de un #J-uidoG ch+u2.aq) adPG E sG 2G CH8U5AQG ch+u2.a2) /G Escurrir, /aciar un #J-uido .as a #as # i6as go asG S9$R$H c.8u6aE, c.8uE6iEG ch+u2.i) sG 2G CH8U=5AG ch+u2.i2) /G 2G CH8U5A=G ch+u2tu) sG E adPG O/a#o a 6anera de e#i*seG O/a#adoG Ao/adoG S@GLGPGT

BC D

1;
enqa2 u) sG 2G E$QA=CHUG Enqa2oq) sG ,eog& Co6unidad de# dis ri o de =ungaE, *ro/incia de HuaE#as, de*ar a6en o de Ancas., PerG enqe) sG 2G E$QAG enqhe) sG QuePido, gi6o eo, ##ori-ueoG E@E5H enq*es*an0ic*u, es Fs ##ori-ueando_ enqhe0a-u2) /G )i6o ear, ##ori-uear cons an e6en eG \\ 'e,un,uQarG S9$R$H en-.eEaE, Yu i*aYuEG enqheq) adPG E sG Persona -ue #an"a -uePido, gi6o eo o ##ori-ueoG enqhe2a2) /G 2G E$QHEPA:U=G e0icauta) sG 2G 9LLA :U'UG e0hra2) /G $e&AyaO 0es.oParG S9$R$H e-.aE, 8i*iE, 8e-UaE, sinY.aEG $e&QosO 8i*iEG eqas) sG medid& 5edida agraria de !0 +ra"as de anc.o *or !00 de #argoG \\ ,eog& Co6unidad en e# dis ri o de 'es auracin, *ro/incia de Huara", de*ar a6en o de Ancas., PerG eqe) sG Eot& P#an a .er+Fcea de #a "ona de Q8ero, *ro/incia de Paucar a6+o, Qos-o, PerG E@E5H eqe qoralla tutayas*ian, paras, so#a6en e #a .ier+a eqe anoc.ece, paras& S0e una cancin *o*u#arGT eqe0asqa) adPG A.ogadoG $e&AyaO ePe*asPaG eqe0a2) /G A.ogarse o6ando a#i6en osG S9$R$H .e-8e*aEG $e&AyaO ePe*aEG eqeqo) sG 5uQeco en ,or6a de 6ercac.i,#e, *or ando oda c#ase de 6ercaderJasG Sir/e de a6u#e o *rinci*a#6en e a #os co6ercian esG 'e*resen a a un #egendario *ersonaPe de# 6is6o no6+re de #a regin a# i*#Fnica, eO*er o en 6ercac.i,#erJaG eq.e2) /G Agri& Sacar #as 6ePores *a*as, dePando #as -ue no son +uenas *ara -ue er6inen de 6adurarG SPGCGPGT eqo) adPG Enano, enanaG \\ En,er6i"o, desnu rido, -ue no *uede crecer desde e# naci6ien oG S9$R$H e-os-a, c.8uYc.u Sa# /arnT E 8us u Sa #a 6uPerTG \\ 0Jcese de #a cria ura conce+ida cuando #a 6adre #ac a+aG Cria ura des6edrada desde e# /ien reG En eca desde e# naci6ien oG S@GLGPGT Eqo0) sG ,eog& 96*or an e 6ina de *#a a en e# dis ri o de Car.ua", *ro/incia de Huara", de*ar a6en o de Ancas., PerG eqoq) adPG E sG 5uPer -ue conci+e duran e #a #ac anciaG eqosqa) adPG Cria ura des*ec.ada *re6a ura6en e, a cuEa consecuencia es en,er6i"a E ra-uJ icaG S9$R$H e-o, e-os-aG eqo2) /G Su,rir una cria ura en eca6ien o E ra-ui is6o *or e# des*ec.a6ien o ,or"oso, de+ido a #a nue/a conce*cin de #a 6adreG $e&AyaO ePoEG eqo2a2) /G E6*e"ar a en ecarse o ra-ui i"arse una cria ura *or nue/a conce*cin de su 6adreG $e&AyaO ePoEaEG eqta2) /G $e&AyaO Cor ar #eQaG S*G CGPGT

E
E, e) al!a+& Segunda /oca#, -uin a #e ra o gra,Ja de# a#,a+e o runasimi o q*eswa S-uec.uaTG 2oca# an erior, 6edia E 6enos a+ier a -ue #a a& Se *ronuncia e en re #a o E #a i de# riFngu#o de He##UagG echara) sG Cernidor, "aranda, cri+a o a6i" con 6arco de 6adera, arnero *ara cernirG S9$R$H suEsunaG echarachi2) /G Accin de .acer cri+ar o cernir en e# arneroG echara-u2) /G Cernirse ,Fci#6en e #os granos en un arnero o a6i"arse con ,aci#idadG echarana) sG Lugar *ara cri+arN si io donde se cierne can idad de granosG echaraq) adPG E sG Cri+adorN -ue cri+a, -ue cierneG echarasqa) adPG 0Jcese de# grano Ea cri+ado, #i6*io de i6*ure"as, *asado *or #a "aranda o arneroG Echarati) sG ,eog& Ec.ara eG 0is ri o de #a *ro/incia de La Con/encin, de*ar a6en o de# Qos-oG Per, con &&,11; .a+i an es en !74!G echarati) sG 0es*erdicios de #o cernido o a6i"adoG echara2) /G Cernir, "arandear o a6i"arG e-i-u) adPG Se dice a# 6uc.ac.o deso+edien eG \\ #ocG Quiere decir a6+iKnH no quiero, tengo !lojera& SPGCGPGT e-uta-u2) /G Por,iarG S9$R$H a i*aYuE, *or,iaYuEG SPGCGPGT e-uta2) sG Pre6uraG e a) adPG .lim& ?rJo en 6aEor in ensidad -ue e# c*iri, de 1 a 3 grados cen JgradosG S9$R$H Y.u u, c.iri c.iriG e a2) /G Hacer ,rJo in ensoG S9$R$H Y.u uE, c.iriE c.iriEG e tha) adPG Se dice a #a *ersona sonsa, +o+a, +a+osaG S9$R$H i# .aG e.i a2) sG Eot& Hier+a de #as a# uras, a6arga, de ,#or +#anca, *arecida a #a mulla0Ha& Bed&Jol0& Se u i#i"a co6o cor an eG SPGCGPGT Ene) sG ,eog& 96*or an e rJo ,or6ado *or #os rJos 5an aro E A*urJ6ac, PerG ene) ad/G Corru*cin de .ina, as sea& enqa) sG -elig& 'oca o *iedra de ,or6a an ro*o6r,ica o "oo6r,ica, considerada co6o e6 *ara in/ocar #a ,er i#idad de# ganadoG \\ A6u#e oG <a#is6FnG S9$R$H en-eG enqarhu) sG 2G E$QA=CHUG enqa2chu) sG ?iguras #J icas *e-ueQas -ue sir/en de a#is6anes o a6u#e os *ara #a *rocreacin de# ganadoG S9$R$H en-ac.u, en-aE##uG $e&AyaO enPaEc.uG enqa2chu-u2) /G Hacerse de a6u#e os o a#is6anesG Enqa2 oqa) sG ,eog& Co6unidad de# dis ri o de Ca#a##i, *ro/incia CaE##o6a, de*ar a6en o de Are-ui*a, PerG

13
$e&QosO c.8e- aEG eqha) sG 0esgarradura de un *eda"o de *ie# E carneG \\ 0escor e"adura de# a##o de a#guna *#an aG EscoriacinG eqha2) /G 0esgarrar un *eda"o de *ie# E carneG \\ 0escor e"ar e# a##o de una *#an aG \\ 0es.oParG S9$R$H e*.raE, i*iE, 8e-UaE, sinY.aEG eqhe) sG 2G W9:SA$G era) sG Agri& Lugar *ara #a ri##aG S9$R$H era*a aG erachi-uq) adPG E sG Agri& Persona -ue 6anda .acer #a ri##a *ara sJG erachi-u2) sG Agri& Accin de .acer #a ri##aG \\ /G 5andar .acer #a ri##a *ara sJG EolO ri##aE, Ua- aEG erachi2) /G Agri& Hacer ri##ar o /en ear e# rigo o ce+adaG era0ata) sG Agri& Lugar des inado *ara #a ri##a o /en eo de# rigo o ce+ada, genera#6en e en #ugares donde corre 6uc.o /ien oG S9$R$H eraG eraq) adPG E sG Agri& Persona -ue ePecu a #a ri##aG Era1a-a) sG ,eog& F.antera o lugar de dolosG& 0is ri o de San o <o6Fs, *ro/incia de C.u6+i/i#cas, de*ar a6en o de# Qos-o, PerG Era1asi) sG ,eog& F.antera o lugar de casasG& 0is ri o de San Luis, *ro/incia de Huari, de*ar a6en o de Ancas., PerG era2) /G Agri& Accin de ri##ar o /en ear e# rigo o ce+adaG ere2si1a2) /G Agri& So#ici ar a una *ersona aEuda *ara rea#i"ar #a ri##aG Ericha) sG ,eog& Co6unidad de# dis ri o de Soras de #a *ro/incia Lucanas, de*ar a6en o de AEacuc.o, PerG ericha) adPG 0eso+edien eG erqe) sG $iQo in,an eG S9$R$H er-8eG erqe -a2) sG $iQe"G \\ E a*a de #a niQe"G S9$R$H .er-8eYaEG erqecha-u2) /G AniQarse, in,an i#i"arse, sen irse niQoG S9$R$H .er-8ec.aYuEG erqecha2) /G AniQar o in,an i#i"ar a una *ersona, con eO re6ado .a#ago o 6i6oG S9$R$H .er-8ec.aEG erqenchu) sG B%s& 9ns ru6en o 6usica# aer,ono, ,a+ricado de cuernos de /acuno, *arecido a# co6oG S9$R$H -e-ereG erqe2a2) /G Sen irse co6o niQoG \\ 96i ar a# niQo en e# co6*or a6ien oG \\ !am& 'e roceder #a 6aEorJa de edadG erqe2-acha2) sG 96i ar #os 6oda#es de un niQoN conducirse co6o niQoG erqe2uq) adPG E sG Padre o 6adre -ue iene .iPos in,an es o niQosG Es-ana) sG Eot& FDeis0ana, is*ara o ic*unaG& P#an a de #a ,a6i#ia de #as co6*ues as 6uE a,Jn a #a ac.icoriaG.yc*orium inti+us; E a6+iKn 6uE *arecida a #a *#an a dien e de #en, Tara:acum dens leonis& UU ,eog& 0e*ar a6en o de AEacuc.o, *ro/incia de La 5arG S5GEG )GT Es-o0etane) sG ,eog& 2a##e con #a/aderos E 6inas de oro, cerca a :iYo en Q8eros, *ro/incia de Paucar a6+o,

BC D
Qos-o, PerG esqon) adPG n%m&card& )uaris6o, n6ero nue/e S7TG S9$R$H is-onG esqon chun-a) adPG n%m&card& $o/en a S70TG esqon hunu) adPG n%m&card& $ue/e 6i##ones S78000G000TG esqon /eqen) adPG n%m&ord&O $o/eno, no/eno #ugarG esqon 0achaq) adPG n%m&card& $o/ecien os S700TG esqon 1aranqa) adPG n%m&card& $ue/e 6i# S7,000TG esqoncha2) /G Con/er ir una can idad en nue/eG esqonnin-a) ad/G $ue/e *ara cada *ersona, o nue/e *ara cada unoG esqonnintin) ad/G Co6*#e a6en e nue/eG @un a6en e nue/es esqha) adPG 'F*ido, a*uradoG S9$R$H us-.aG esqha2) ad/G 'F*ida6en e, a*urada6en eG S9$R$H us-.aEG esqha2 u) sG Cier os .ongos -ue a*arecen en re #os dedos dK #os *ies o 6anos, *roduciendo /i/o esco"orG esqha2 u2) /G A*arecer granu#aciones con /i/o esco"or en re #os dedos de #os *ies o 6anosG S9$R$H es-.aE##uEaEG esqha2 u2a2) /G 2G ESQHA=LLU=G esta a) sG EolO >o#sa de #ana ePida a 6ano -ue #os ca6*esinos u i#i"an *ara guardar cocaG S9$R$H is a##a, YuYa c.us*aG estre a -is-a) sG Eot& FAcicarp*a tri+uloides Trin&G $EOLG P#an a si#/es re .er+Fcea -ue se carac eri"a *or ener es*inos agru*ados en es re##aG Bed&Jol0& Se u i#i"a *ara e# ra a6ien o de /arias do#enciasG etacha) adPG E sG Que no *uede andar o ca6inarG SPGCGT S9$R$H suc.8uG

DICCIONARIO

H
H, h) al!a+& SeO a #e ra o gra,Ja de# a#,a+e o runasimi o q*eswa S-uec.uaTG Consonan e ,rica i/a, *os /e#ar, con inua i/a, sorda E sua/eG Se *ronuncia *a SPaT con un so*#o de aire so+re #as cuerdas /oca#es, co6o #a j en cas e##ano, con #as cinco /oca#esG haH *ronG Prono6+re en,F ico in erroga i/oH XquT, Xqu cosaT, Xqu quieresT, Xqu se o!receT S9$R$H i6a_, i6aE_ S*ara asun os de ie6*oTG haE in erPG 0eno a ad6iracinH Po*N, PquN, Pqu cosaN E@E5H *a runaN, Z-uK .o6+re[N *a lla0iN, Z-uK *ena[ Z-uK desgracia[ ha=as tu u) sG $EOLG 2G <OQO'WA=G Hach+a-achi) sG ,eog& Pue+#o de >o#i/iaG \\ $a ura# de# *ue+#o de Hac.8aYac.i, -ue radiciona#6en e se dedica a# co6ercio a6+u#a orio, ##e/ando +ara iPas o c.i,#erJaG S@GLGT hach+ana2) sG tej& 9ns ru6en o -ue sir/e *ara a*re ar #os .i#os en e# ePidoG S9$R$H ruY8iG S5G@G de #a EGT hach+i) sG 0is*ersin, des*arra6a6ien o con a/en a6ien oG hach+i-acha2) /G 2G HACH89=:ACHA=G hach+iq) adPG E sG Persona -ue des*arra6a a#guna cosa 6enuda a/en Fndo#aG hach+i2) /G Lan"ar o des*arra6ar a#guna cosa 6enuda a/en Fndo#aG E@E5H sawa0uq0unata tHi0awan *ac*Hisun, derra6are6os ,#ores a #os reciKn casadosG S9$O$H 8aYaEG $e&.ajO s.iYUaE, i raEG hach+i2-acha2) /G ArroPar, des*arra6ar a#guna cosa 6enuda, a/en Fndo#a re*e idas /eces E en di,eren es direccionesG S9$R$H .ac.8iYac.aEG hach+i2-una-u2) /G 0erra6arse o #an"arse 6u ua6en e a#guna cosa 6enuda, a/en Fndo#aG S9$R$H .ic.8aEYunaYuEG E@E5H pu0llaypiqa *a0Huwan *ac*Hina0un0u, en #os carna/a#es se derra6an 6u ua6en e con .arinaG hach+u) sG >o#o de #a coca 6as icadaG Bed&Jol0& E# *ac*Hu de coca sir/e *ara curar e# 6a# de# /ien oG hach+u hach+u) adPG 5ascuPado, 6asco eadoG E@E5H wiruqa *ac*Hu *ac*Hu?an, #a caQa Ea es F 6ascuPadaG S@GLGPGT hach+una) sG 0e*si o o #ugar a donde se arroPa e# +o#o de coca 6as icadaG S9$R$H sin*8iG Hach+uq) sG Arqueol& Adora orio de ,ac ura inYa, u+icado en e# dis ri o de CaEcaE de #a *ro/incia de Paucar a6+o, Qos-o, PerG Hach+uq qhata) sG Arqueol& Pe-ueQo ce6en erio *re.is*Fnico, en e# dis ri o de CaEcaE, Paucar a6+o, Qos-o, PerG hach+u2) /G >o ar de #a +oca e# +o#o de #a

SIMI TAQE
coca 6as icadaG S9$R$H ##ac.uEG \\ 5ascuPar, 6asco#ear, 6ascar 6a# E de *risa .as a dePar +aso,JaG S@GLGPGT hachhi2) /G 2G ACHH9=G ha- ni2) /G onomat& EO.a#ar e# a#ien o *or #a +oca& $e&AncO .aaYaEG ArgO c.e##urG ha-a0icha2) /G C.a6+onear en una o+raG \\ Hacer a#go i6*er,ec oG ArgO ##u##aEG ha- u) adPG E sG <ar a6udoG Que .a+#a a 6ediasG S9$R$H aY##u, .aE##uG $e&AncO aY##u, Ua aYu, raY a -a##uG $e&AyaO Yur*a -a##uG S9$R$H .aY##uG $e&.ajO c.ac.a, c.ac.uG ArgO ar anc.uG ha- u2-acha2) /G <ar aPear 6uc.o a# .a+#arG <ar a6udearG S9$R$H aY##uEYac.aEG ha-uE /G ?or6a i6*ersona#H PvamosN, Pmarc*emosN, PvayamosN ha-uchisE /G ?or6a i6*era i/a, 6Fs en,F icaH PvamonosN, Pmarc*monosN, PpartamosN ha-u a/aE /G ?or6a i6*ersona#H Pvayamos de una ve"N, Ppartamos sin demoraN ha-+achu) sG 2G HA:8A:LLU G ha-+a- a) sG 2G HA:8A:LLU G ha-+a- u) sG Lool& F.olaptes rupcola puna .a+anisG& Pi oG Pi orraG A/e de co#or a6ari##o E negro -ue *er,ora #as rocas *ara anidar, con #a aEuda de cier as *#an as -ue deg#u eG Su can o *arece 6odu#ar esa *a#a+ra *a0Ha0llu&&& S9$R$H .aY8ac.u, .aY8aY##a, .aY8aY##o, a-aY##oG $e&AncO aYaYaG $e&.ajO .a-8ac.oG EolO PaYaP##uG ha-+aq o) sG 2G HA:8A:LLU G ha-+u) sG HarinaG E@E5H sara *a0Hu, .arina de 6aJ"G $e&AncO 6ac.Ya, -a*Ea, 6ac.Ya*aG $e&AyaO Yu aG $e&.ajO 6a rYa, 6a rYasa*aG ArgO aYu S.arJneseT, aYuEo-, aYu#a#aG ha-+ucha-uq) adPG E sG Que se en.arina o e6*o#/a con .arinaG \\ sG $EOLG 5o#inera -ue e#a+ora #a .arinaG ha-+ucha-u2) /G Pre*arar .arina *ara sJG \\ En.arinarse, e6*o#/arse con .arinaG \\ alim& Agregar o 6e"c#ar .arina cocida a# *#a o de so*a o a #a a"a de# desaEunoG ha-+uchaq) adPG E sG 5o#ineroN -ue *re*ara #a .arinaG \\ Que 6e"c#a .arina con #J-uidosG $e&AncO 6u#inoG $e&.ajO 6u#inuG ArgO Yu aYG ha-+ucha2) /G En.arinar, agregar o 6e"c#ar con .arina a#guna o ra sus anciaG ha-+uchiq) adPG E sG Que .ace o 6anda e#a+orar .arinaG ha-+uchi2) /G 5o#er granos *ara o+ ener #a .arinaG S9$R$H Yu aEG $e&AncO a-aE, -oc.-uEG $e&.ajO Yu aE, Qu uE S6o#er ,inoT, su rYaE S6o#er sua/e6en eTG ArgO Yu aE, saiYuc.iEG ha-+u-u2) adPG Cosa susce* i+#e de des6enu"arse o con/er irse en .arinaG $e&AncO a-a*iEG $e&AyaO c.a6c.aEG ha-+u-u2) /G 0es6enu"arse, *onerse co6o .arinaG ha-+uq) adPG E sG Que consu6e .arina cocidaG ha-+uri-u2) /G E6*e"ar una cosa a

BC D
des6enu"arse o desin egrarseG \\ E6*e"ar a con/er irse .arinaG ha-+urqo2) /G alim& Consu6ir o co6er rF*ida6en e #a .arina cocidaG ha-+usa) sG HarinaG \\ Po#/i##o de #a .arina cuando se cierneG ha-+usa0a) adPG HarinosoG 'ecargado de .arinaG \\ Que *osee +as an e .arinaG ha-+usqa) adPG 5o#ido, des6enu"ado, desin egradoG S9$R$H Yu as-a, Qu 8us-aG ha-+u2) /G alim& Co6er .arina seca o 6e"c#ada con #J-uidosG \\ Accin de *roducir #a .arinaG ha-+u2 ha-+u2) adPG 5uE .arinosoG A$<R$H c..ar-aE c..ar-aEG ha-+una) sG alim& SK6o#aG \\ Se6i##a descascarada E reducida a granos a*#as ados *ara *re*arar so*asG S@GLGPGT \\ adPG Susce* i+#e a ser con/er ido en .arinaG ha-+u2achi2) /G <rans,or6ar *oco a *oco a#go en .arinaG ha-+u2aq) adPG A#go -ue es susce* i+#e de con/er irse en .arinaG ha-+u2uq) adPG 5e"c#ado con .arinaG \\ Que con iene .arinaG \\ AQadido de .arinaG ha-+u2a2) /G Con/er irse en .arinaG \\ <ornarse a#gn ,ru o en .arinoso *or sa"ona6ien oG \\ Her/ir a#gn a#i6en o +as a cocerse 6uE +ienG ha a-a) adPG 96*#u6eG Cuer*o de a/e des*ro/is o de *#u6asG ha ch+in-u) sG alim& Sa#c.ic.aG 5orci##aG <ri*a re##ena de sangre de cerdoG ha ch+u) adPG <o a#6en e 6oPadoG S9$R$H a*i, c.8aran, c.8uEc.uG $e&.ajO 6uEaG ArgO ocYoE, ocYescYaG ha ch+u2achi2) /G 2G HOQ8O=AC ha ch+u2a2) /G 5oParse o a#6en eG S9$R$H .o-8oEaEG $e&AncO o-uYuEG $e&.ajO nuEuEG ha -a) sG A#dea, caserJo, /i##orrioG ha .a) sG Agri& A*or-ueG La6*eo de #os se6+rJos de 6aJ", *a*a, .a+asG ha .achiq) adPG E sG Agri& Persona -ue .ace o 6anda a*orcar un se6+rJoG ha .achi2) /G Agri& 5andar a*orcar #as *#an as en #os cu# i/os de 6aJ", *a*a, e cG ha .ana) sG Agri& Herra6ien a *ara a*orcar *#an asG S9$R$H #an*a Yu iG ha .a0a2) /G Agri& A*orcar *or segunda /e" o 6FsG \\ 'ec i,icar e# 6a# ra+aPo de# a*or-ueG ha .aq) sG E adPG Agri& A*oreadorG \\ Que .ace ca6e##ones a#rededor de #as *#an asG ha .asqa) adPG A*orcadoG ha .a2) /G Agri& A*orcarG \\ ?or6ar ca6e##ones en .i#era *ara *ro eger #as *#an as en un cu# i/oG S9$R$H .a*. 8uEG $e&AncO Yu i*aE, -arYuEG $e&AyaO .a##6aEG $e&.ajO Yu i*aE Sde 6aJ"T, a6*u Sde u+Krcu#osTG ha .u) adPG 5o osoN *un a, ,i#o o den adura gas adaG S9$R$H #a-6u, 6or-8aG ha .u2) /G 2G HALL5U=A=G ha .u2achiq) adPG E sG A#go -ue desgas a e# ,i#o, #a *un a, #a den adura, e cG

14
ha .u2achi2) /G Causar e# desgas e o 6o oseo de *un as, ,i#os, den aduras, e cG ha .u2a2) /G 0esgas arse e# ,i#o, #a *un a o #a den aduraG \\ 5o osearseG S9$R$H .a##6uEG ha .u2-acha2) /G 0esgas ar con inua6en e e# ,i#o de a#gn ins ru6en o cor an eG ha 0a) sG <ie6*o +re/e de descanso en #a ,aena, des inado a #a 6as icacin de #a cocaG \\ Ac o de 6as icacin de #a cocaG ha 0aq) adPG E sG Persona -ue 6as ica #a cocaG E@E5H 0u0a *allpaq warmi, 6uPer -ue 6as ica #a cocaG ha 0a2) /G 5as icar #as .oPas de #a cocaG S9$R$H *iYc.aE, c.aYc.aEG E@E5H *allpay 0u0ata, allinta llan0Hanay0ipaq, 6as ica #a coca *ara -ue ra+aPes 6ePorG \\ 0escansar en ra+aPo *or +re/e ie6*o *ara o6ar #a c.ic.a o a#i6en osG S9$R$H sa6aEG ha 0+a) sG <ierraG Li6oG <erreno de cu# i/oG S9$R$H a##*aG $e&AncO *a saG $e&AyaO a##*a, *ac.a, e-se6uEuG $e&.ajO a##*a, *ac.aG ArgO as.*a, a##*a, ##aP aG ha 0+i) sG AraQadura, rasguQoG S9$R$H .as*8i, rac.i, se#-.oG E@E5H *allpHisqa uyayuq *erqHe, niQo con rasguQo en #a caraG ha 0+ichiq) adPG E sG Persona -ue *er6i e o .ace araQar a o ra *ersonaG S9$R$H .as*8ic.i-, rac.ic.i-G ha 0+ichi2) /G Hacer, ordenar o *er6i ir araQar o rasguQarG S9$R$H .as*8ic.iE, rac.ic.iE, se#-.oc.iEG ha 0+i-uq) adPG E sG Que se araQa o rasguQa a sJ 6is6oG E@E5H @yan *allpHi0uq warmi, 6uPer -ue se araQa #a caraG ha 0+i-u2) /G AraQarse o rasguQarse a sJ 6is6oG S9$R$H .as*8iYuE, rac.iYuE, se#-.oYuEG ha 0+ina) sG 9ns ru6en o *ara araQar o rasguQarG \\ Agri& Herra6ien a *ara escar+ar #a ierraG \\ adPG A#go susce* i+#e de ser arandoG S9$R$H .as*8inaG ha 0+ina-u2) /G AraQarse o rasguQarse recJ*roca6en eG S9$R$H .as*8inaYuE, rac.inaYuE, se#-.onaYuEG ha 0+iq) adPG E sG A,anador, rasgadorG S9$R$H .as*8i-, rac.i-, se#-.o-G ha 0+i2) /G AraQar, rasguQarG S9$R$H .as*8iE, -.a#-eE, rac.iE, se#-.oEG ArgO si##uE, si##uYuEG ha.a-+u) sG Lool& FBargaropus annulatus& ):odes ridnusG )arra*a aG 0i,eren es gKneros E es*eciesG Acaro *e-ueQo, *arasi o de #os o/inos, /acunos, e cG con cuEas sangres se a#i6en a, .as a cuadru*#icar su /o#u6enG $e&AncO a6uYuG $e&AyaO a- aG $e&.ajO garra##aG EolO Pa6aYuG ha.u-+u2) /G EO raer, e#i6inar #as garra*a asG ha.anq+a2) sG Eot& F'ippeastrum solandri!lorum 'er+&G P#an a .er+Fcea +u#+osa, de ,#ores 6uE /is osas

17
u i#i"ada co6o es*ecie orna6en a# *or #a .er6osura de sus ,#ores *er,u6adasG Per enece a #a ,a6i#ia de #as a6arE##idFceasG Sus +u#+os son u i#i"ados *or #os ca6*esinos na i/os en #a a#i6en acinG ha.a1t+a) sG 'ist& 2G =ACHA=$9=OQG han0i-u2) /G Curarse a sJ 6is6oG han0i2-u2) /G Curar a un en,er6o con a,ec o E de#icada6en e, sin es*erar re6uneracinG ha/achu) adPG 2G :U$:UG ha.uchiq) adPG E sG Que in/i a o ##a6a a a#guienG ha.uchi2) /G Hacer /enirG \\ 0ePar /enirG \\ Ordenar o dis*oner -ue /engaG E@E5H *amuc*iy c*ay suwa0unata ?awpaqeyman, .a" /enir a esos #adrones an e 6JG ha.u-uq) adPG E sG Que acos u6+ra /enir con,iada6en e con a#gn in erKsG S9$R$H .a6u-G ha.u-u2) /G Accin de ##egar o /enir con a#gn in erKs *ar icu#arG \\ L#egar a una ci aG ha.u0a-u2) /G Presen arse o ##egar indiscre a e ino*or una6en e *or a#gn in erKsG ha.u0a2a2) /G ?recuen arG 2enir o ##egar a 6enudoG $e&AyaO -a is##aG ArgO a6oY, c.aEaYG \\ ConsiderarG \\ Pensar con de encinG 2o#/er con e# *ensa6ien o so+re una cosaG S@GLGPGT ha.uq) adPG E sG Que /ieneG \\ 2enidero S ranscurso de ie6*oTG S9$R$H .a6uYu-G ha.uri-u2) /G 2enir o ##egar e/en ua#6en eG ha.ur0a2) /G Sos*ec.ar, conPe urar, su*onerG S@GLGPGT ha.ut+aq) adPG E sG Pensador, ra"onador, re,#eOionadorG ha.ut+a) sG Pensa6ien o, ra"ona6ien o, re,#eOinG ha.ut+achi) adPG Pensa i/o, ca/i#osoG ha.ut+achiq) adPG E sG Que 6o i/a *ensar, considerar, ra"onar, discernirG ha.ut+achi2) /G 5o i/ar a *ensar, considerar, ra"onar, discernir, ca/i#arG ha.ut+a-uq) adPG E sG Pensador, ra"onador *ro,undoG \\ cO asis de# *ensa6ien oG ha.ut+a-u2) /G Considerar, re,#eOionar in ros*ec i/a6en eG ha.ut+ana) sG Lugar de ra"ona6ien o, de re,#eOinG \\ adPG Cosa considera+#e, ra"ona+#e, re,#eOiona+#eG E@E5H *amutHana wasi, casa de re,#eOin o ra"ona6ien oG ha.ut+a0u) adPG E sG 0e#i+erador, de+a idorG \\ ConsePeroG $EOL, AsesorG E@E5H allin *amutHapun 0an0i, eres un +uen consePeroG ha.ut+aru) adPG E sG ?i#so,o, ,i#oso,ador, *ensadorG ha.ut+a2) /G Pensar, raciocinar, 6edi ar, re,#eOionar, ,i#oso,ar, ca/i#arG E@E5H *amutHaq nisqanta *amutHay, ra"ona #o -ue dice e# sa+ioG $e&AyaO *insaEG $e&AyaO EuEaEG ha.ut+ira) sG E adPG Es*Ja, *es-uisidor de

BC D
secre osG S9$R$H -.a*a ia, -.a6isa-G ha.ut+ira2) /G Es*iar, *es-uisar secre osG S9$R$H -.a6isaEG ha.u2) /G 2enirG L#egar de a##F *ara acFG E@E5H *amuy wayqey, /en .er6anoG ha.u2-acha2) /G 2enir o ##egar ,recuen e6en e de a##F *ara acFG hana) ad/G 2G HA$AQG Hana0acha) sG 2G HA$AQPACHAG hanan) ad/G Par e su*erior, a# a o e#e/adaG S9$R$H .ana-G E@E5H *anan pata, oda *ar e a# a de una cues aN *anan c*a0ra, errenos de #a *ar e a# aG Hanan0acha) sG Jilos& E# 6undo de arri+a, de las alturas a"ules y +lancas, donde .a+i an #os es*Jri us, en #a ,i#oso,Ja inYaG S9$R$H Hana-*ac.a, Hana*ac.aG A$<R$H UY.u*ac.aG Hanan Qosqo) sG 'ist& La ca*i a# de# <aUan insuEu, e# Qos-o, es a+a di/idida, siguiendo una cos u6+re in6e6oria#, en dos sayas o *ar esH Hanan Qos-o, e# Qosqo de arri+a o de #a "ona nor e, E e# Urin Qos-o, e# Qosqo de a+ajo o de #a "ona surG E# Hanan Qos-o es a+a in egrada *or SanY8a :anc.a, C.inc.aEsuEu <an*u, Qo#-an*a a, Pu6aYurYu, Qasana SPa#acio de Pac.aYu e-T, Qora Qora SPa#acio de Sinc.i 'o-8aT, Wa.iYar o WaE*ar, Pa#acio de WasYar, Pa#acio de :un urYanc.a, Wara-o Wasi o =ac.aE Wasi, Pa#acio de Q.a*a-=u*anYi, An isuEu <an*u, A6aru Q.a a, QisUar :anc.a o <e6*#o de Wira-oc.a, Pa#acio de Wira-oc.a, :uEus 5an-o o ConsePo 'ea#, Usnu, Sun ur Wasi, HaUYaE*a a, :usi*a a E Qon isuEu <an*uG SSGAGCGT hananF1E in erPG PQu cansancioN, PQu !atigaN S9$R$H .ananFE[ E@E5H *ananwN say0Hus0a c*ayaramuni, Z-uK ,a iga[ cansado .e ##egadoG $e&AncO a iYaEG $e&AyaO *isi*aEG $e&.ajO s.aEYuEG ArgO saEYuEG hananF2E in erPG 2G HA$A$WW[ hananchaq) adPG E s) E#e/adorG II Que co#oca a#go en *ar e a# aG hanancha2) /G E#e/arG Co#ocar o si uar a#go en *ar e a# aG ArgO anaPEac.iE, socYariEG Hananqa2) sG Arqueol& F$arte superiorTG 96*or an e sec or de# conPun o ar-ueo#gico inYa de P8isa-, u+icado en #a *ar e $ de# 9n iUa ana, *or enci6a de# ca6ino a Qan ura-aEG Es e gru*o de recin os E es ruc uras se .a##a ais#ado den ro de# 6is6o conPun o de #a ciudad inYaG En e# inYana o es u/o .a+i ado *or un sec or socia# ,e6enino o de a0llas SescogidasT, -ue era un sec or *roduc i/o, a*ro/ec.ado *or e# i6*erio en #a e#a+oracin de ePidos, crian"a de cuEes, a*ar e de #a e#a+oracin de c.ic.a E ,unciones re#acionadas con e# cu# o a# So#G 0uran e !745 a !743 se .icieron i6*or an es descu+ri6ien os ar-ueo#gicos -ue con,ir6an #a

DICCIONARIO
,uncin de a0llawasi& A es e sec or a6+iKn se #e conoce, en #a ac ua#idad, con e# no6+re de QHallaqHasa& hanaq) ad/G Arri+aG Par e a# a, *ar e su*eriorG S9$R$H .ananG $e&AncO .ana-, .ana, .unis. S#o de enci6aTG $e&AyaO .ana-, .anaE S6Fs arri+aTG $e&.ajO ana-G ArgO anaP*iG Hanaq0acha) sG Jilos& Cie#oG 9l mundo de arri+a& ArgO anaP *ac.aG S9$R$H Hanan*ac.aG hana2) ad/G Par e an erior de a#goG S9$R$H QaU*a-enG $e&AncO naU*aG ArgO QaucYaG EolO naU*a, nan*aG hancha i) sG Eot& E Bed&Jol0& FDra+a scopulorum SeddTG P#an a de #a ,a6i#ia crucJ,eras, u i#i"ada *or #os ca6*esinos *ara curar di,eren es 6a#esG S9$R$H .anc.a##iG hancha i) sG 2G HA$CHAL9G hanch+i) sG 'esiduo de #a Pora 6o#ida E .er/ida en #a e#a+oracin de #a c.ic.a Faq*aG -ue -ueda des*uKs de# cernidoG <iene sa+or d#ce eG S9$R$H su 8uc.iG \\ 0Jcese de #os granos de# 6aJ" o de a#gunos ,ru os 6uE 6enudos o c.u*adosG S9$R$H .ar-8eG EolO .anc.8iG hanch+i2) sG Accin o e,ec o de o6ar e# Pugo es*eso de #a c.ic.a .er/idaG \\ /G Co#ar o cernir #a Pora 6o#ida E .er/ida en #a e#a+oracin de #a c.ic.a o aq*a& hanch+u) sG 0en e##adaG \\ 5ordisco -ue dePa .erida a #a /Jc i6aG \\ 0es ro"o de a#gn ,ru o *or den e##adas de *ersonas o ani6a#esG hanch+u hanch+u) adPG 5ordis-ueado en /arias *ar esG \\ Con .eridas en di,eren es *ar es *or e,ec o de #as den e##adas o 6ordi"cos reci+idosG ArgO Yac.iscYaG hanch+usqa) adPG 5ordis-ueado, des ro"ado a 6ordiscos *or *ersonas o ani6a#esG S9$R$H Yanis-a o -.a6sas-a S6ordido *or *erroT, Y.ac.us-a S,ru a 6ordis-ueadaT, *8a as-a S6ordido *or *ersona o ani6a#T, c..urus-a S*ico eado *or a/esT, 8a*.sas-a S*ico eado *or a/e de corra#TG hanch+u2) /G 5ordis-uearG \\ 5order a 6edias #as *ersonas o ani6a#esG S9$R$H YaniE S6order de#icada6en eT, Y.ac.uE S6order #a ,ru aT, -.a6saE S6order e# *erroT, *8a aE S6order una *ersonaT, c..uruE S*ico earT, 8a*.saE S*ico ear #as a/es de corra#TG $e&AncO aniE, YaniEG $e&AyaO Yac.uEG ArgO EolO YaniEG han-u) adPG Crudo, sin coccinG E@E5H *an0u papa, *a*a crudaG A$<R$H a*i, #e-8eG ArgO c.aa EolO PanYu, c.a/aG 9cO c.aUa, PaYun, Ya#unG han-u han-u) adPG 5a# cocido, 6edio crudoG E@E5H *an0u *an0u ayc*ata mana munanic*u, no -uiero carne 6a# cocidaG han-uchasqa) adPG ceram& CerF6ica a 6edio cocer, -ue no .a co6*#e ado su coccinG han-u2asqa) adPG A#i6en o -ue se -ued a 6edia coccin E -ue Ea no se *uede cocinarG S9$R$H YasuEas-aG \\ !igdo& $at&

SIMI TAQE
L#aga re+e#deN .erida recrudecidaG han-u2a2) /G 2G :ASU=A=G han-+a) sG <odo grano os ado, sea de cerea#es o de #egu6inosasG S9$R$H Yanc.aG \\ adPG 'engo o 6edio coPoG S9$R$H Uis 8uG $e&AncO ra a, Yoc.o, Ui*#aG $e&AyaO Ue-ruG $e&.ajO YuPuG EolO Pan-aG 9cO suc.u, *a uPuG han-a -a2) sG 'engueraG S9$R$H Uis 8uEaE, Ue-ruEaEG han-+acha2) /G alim& AQadir granos os ados a a#guna /iandaG \\ Poner ,ia6+re de os ado *ara e# /iaPeroG han-+achi2) /G 5andar o .acer os ar granosG E@E5H 0ay warmiwan *an0Hac*iy sarata, con es a 6uPer .a" os ar e# 6aJ"G han-+a-uq) adPG E sG Persona -ue .ace os ar o ues a granos eOc#usi/a6en e *ara sJG E@E5H c*Husanay0ipaq sarata *an0Ha0uy, ues a 6aJ" *ara -ue /iaPesG han-+a-u2) /G <os ar granos eOc#usi/a6en e *ara sJG han-+ana) sG <os adora, o##a es*ecia# *ara os arG S9$R$H Y8ana##a, .iY8inaG \\ adPG )ranos dis*ues os *ara os arG S9$R$H .anY8ana*a-G han-+ana0aq) adPG 2G HA$:8A$AG han-+ana2) /G Escoger #os granos os ados, de una *orcin 6e"c#ada con granos crudosG han-+a0a2) /G 2o#/er a os ar #os granos no +ien cocidosG han-+aq) adPG E sG <os ador de granosH -ue ues a granosG \\ Que rengueaG E@E5H *an0Haq c*a0iyta saruruwan0i, 6e .as *isado en e# *ie -ue coPeaG han-+ari-u2) /G <os ar granos con *arsi6onia E de#icade"aG \\ Co6en"ar a os ar un *oco de granosG E@E5H *u0c*i0anta *an0Hari0uy c*ay c*Hullpi saramanta, ues a un *oco de ese 6aJ" c*Hullpi& han-+asqa) adPG <os adoG \\ Ani6a# -ue renguea de una *a aG han-+asq+era) sG Eot& P#an a #egu6inosa si#/es reG S9$R$H -8eraG han-+a2) /G <os ar granos en os aderaG S9$R$H .arUiE S os ar #igera6en e, 6edio crudoTG \\ 'enguear, coPear #igera6en eG S9$R$H Ue-ruE, Uis 8uEG $e&AncO anYaE, anYaUs.uG anYuEs.u, anYis.uG $e&AyaO .anYaEG ArgO anYaE, ru*.ac.iEG EolO Pa6YaEG 9cO canc.anaG can##anaG han-+a2a2) /G E6*e"ar a renguear, a coPear #igera6en eG han-+u) sG Anat& $er/ioG \\ <endnG $e&AncO AyaO anYuG ArgO ancuG EolO anYuG 9cO angu, indu6, +inaG han-+una2) /G A6arrar #os endones de #as *a as de #os ani6a#es *ara i6*edir -ue ca6inenG han-+usa0a) adPG Carne co6*ues a 6aEor6en e de ner/ios o endonesG han-+u2a2) /G Es6irriarse, en,#a-uecerseG S9$R$H Y8asuEaE, u##uEaEG ArgO u##uEaEG EolO anYuEaE, u##uEaE, s.arYu EaE, is.uEaE, ##a-aEaEG han a) sG A+er ura a6*#ia de #a +oca,

BC D
*rinci*a#6en e a# +os e"arG han an-acha2) /G 2G HA$LLA=:ACHA=G han a0a-u2) /G 2G HA$LLA=:ACHA=G han a2-acha2) /G A+rir #a +oca re*e idas /ecesG S9$R$H .an##anYac.aE, .an##a*aYuEG han aq) adPG E sG Persona o ani6a# -ue a+re #a +oca o di#a a #a ca/idad +uca#G han ara2aq) adPG >o-uia+ier oG Que se -ueda es F ico con #a +oca a+ier aG \\ !igdo& Cua#-uiera a+er ura o /ano -ue -ueda a+ier o o en rea+ier oG E@E5H *anllarayaq simiy0imanqa c*Huspipas *ay0unmanc*, a u +oca a+ier a .as a #as 6osca *odrJan en rarG han ara2a2) /G Quedarse +o-uia+ier oN 6an enerse con #a ca/idad +uca# di#a adaG E@E5H *anllarayay, 0iruy0i *anpinapaq, *er6anece con #a +oca a+ier a 6ien ras e cure #a den aduraG han ari2) /G A+rir #a +oca +re/e6en eG S9$R$H .an##aEG $e&AncO aaEaEG $e&AyaO .an##ariEG $e&.ajO anriEaEG ArgO Yic.ariE si6i aG EolO Pan##ariE, PanEa##iEG han a2) /G A+rir #a +ocaG 0i#a ar #a ca/idad +uca#G E@E5H simiy0ita *anllay 0iruy0i si0Hinapaq, a+re #a +oca *ara -ue e eO raiga e# dien eG S9$R$H .an##ariEG EolO Pan##ariE, PanEa##iEG $e&AncO aaEaEG $e&AyaO .an##ariEG $e&.ajO anri raEG han u) adPG 0esden adoN -ue carece de den aduraG S9$R$H #a-6uG \\ >a#+ucien e, de di,Jci# ar icu#acin en e# .a+#aG han u2) /G >a#+ucirG Ar icu#ar con di,icu# ad #as *a#a+rasG han u2a2) /G 0esden arseG \\ Perder #a den adura *oco a *ocoG han u2-acha2) /G >a#+ucir cons an e6en e en e# *roceso de# a*rendi"aPe de# .a+#aG \\ <ar a6udear, ar icu#ar di,Jci#6en e a#gunas *a#a+rasG han0i) sG 5edicina, re6edio, 6edica6en oG E@E5H *anpi qorata pallaranpuway wayqey, .er6ano, recge6e#o .ier+as 6edicina#esG han0ichaq) adPG E sG Que agrega 6edica6en os a a#gn a#i6en o o +e+ida *ara curarG E@E5H *anpic*aq runata *anpHara patapi mi0*uy0ac*iy, a# curandero da#e de co6er en #a 6esaG han0icha2) /G AQadir 6edica6en os a a#gn a#i6en o o +e+idaG E@E5H *anpic*ay c*ay aq*ata u0yanaypaq, agrKga#e 6edica6en os a esa c.ic.a *ara -ue Eo o6eG han0ichi-uq) adPG E sG Que se .ace curar, 6edicinar o ra ar con e# 6KdicoG E@E5H mamayqa layqawanmi *anpic*i0uq, 6i 6a6F se .acJa curar con e# .ec.iceroG han0ichi-u2) /G Hacerse curar o 6edicinarN so6e erse a ra a6ien o 6KdicoG E@E5H *anpic*i0uy usq*ayta amaraq wa?uyman taripas*aspa, .a" e curar *ron o an es de encon rar #a 6uer eG EolO Pan*ic.iYuEG

50
han0ichina) adPG Persona, ani6a# o *#an a -ue re-uiere curacin o ra a6ien o 6KdicoG S9$R$H *a-oc.inaG han0ichiq) adPG E sG Persona -ue .ace o 6anda curar o 6edicinar a o ra *ersonaG E@E5H taytayqa mamay *anpic*iq rin llaqtata, 6i *adre .a ido a# *ue+#o *ara .acer curar a 6i 6adreG han0ichi2) /G Hacer curar o 6edicinar a o ra *ersona o ani6a#G Bed&Jol0& A*e#ar a 6edios ri ua#es co6o #a +ruPerJa, 6agia, e cG *ara #a curacin de en,er6osG han0i-a.a2oq) sG 5KdicoN *ersona encargada de #os 6edica6en osG ArgO an*eP, an*iYoPG EolO Pan*iYa6aEuPG 9cO .an*iYa6aEuG han0i-uq) adPG E sG Que se cura a sJ 6is6oG \\ Persona en endida en curar en,er6edadesG \\ Sus ancia -ue iene #a /ir ud de curar en,er6edadesG han0i-u2) /G Curarse o 6edicinarse a sJ 6is6oG han0ina) adPG E sG Pacien e -ue re-uiere ser curadoN en,er6o susce* i+#e de curacinG E@E5H *ay warmiqa *anpinan 0as*an, es a 6uPer re-uiere curacinG han0ina-u2) /G Curarse o 6edicinarse 6u ua6en eG E@E5H wayqenten pura *anpina0uyc*is, crense en re .er6anosG han0ina a) adPG En,er6o de ,Fci# curacin \\ 5a# #e/e, ,Fci# de curarG han0i0a-uq) sG Curandero -ue recorre di,eren es #ugares curando en,er6os a ca6+io de re6uneracinG han0i0a-u2) /G Ocu*arse en curaciones sin sa+er curar, en ro6e erseN con e# -ue se ocu*a en curarG S@GLGPGT han0i0a2) /G Curar *or segunda /e"G \\ 2o#/er a curarG \\ 0ar #a # i6a curacinG han0i0a2a2) /G 'e*e ir 6uc.as /eces #a curacin de# 6is6o 6a#G E@E5H c*a0i pHa0isqata *anpipayay t*aninan0ama, #a ,rac ura de# *ie .aE -ue curar re*e idas /eces .as a -ue saneG han0iq) adPG E sG Que curaG CuranderoG 5Kdico e6*JricoG S9$R$H *a-o, -.a#iEac.i-G $e&AncO .a*e-, .an*iYoG $e&AyaO .an*i-, .an*i*aYu-G ArgO .a*e-, .an*iYo-G EolO Pan*iriG 9cO Pan*iriG han0iqhatu) sG Lugar donde /enden #as 6edicinasG $EOLG ?ar6acia, +o icaG han0iqhatuq) sG Persona -ue /ende 6edicinasG $EOLG >o icario, ,ar6acKu ico, *ersona au ori"ada *or #eE *ara /ender 6edica6en osG han0isqa) adPG Curado, *acien e -ue reci+i curacinG E@E5H payqa allin *anpisqan 0as*an, K# es F +ien curadoG han0i2) /G Curar, 6edicinar, ra ar e# 6dico a# en,er6oG Bed& Jol0& Curar e6*Jrica6en e *or ar e de curanderis6o, con 6edicina ,o#Y#ricaG \\ !igdo& A# erar #a ca#idad de a#guna +e+ida o a#i6en o, agregando o ras sus ancias, ra ando de 6ePorar sus condiciones *ro*iasG han0i2-acha2) /G Curar re*e idas /eces E

5!
de cua#-uier 6anera, sin es6eroG han0i2-achi2) /G Hacer curar a un en,er6o *or co6*asinG E@E5H urpi sonqo, *anpiy0ac*iy c*ay payac*ata, *or ,a/or, .a"#e curar a esa /iePeci aG han0i2si2) /G Co#a+orar o auOi#iar en #a curacin de un *acien eG E@E5H ?a?ay0ita *anpiysiy, aEuda a curar a u .er6anaG han0uchin0u2) /G 9n eresarse *ara -ue a#guien, -ue es u/o ausen e, /enga, ##egue, /ue#/aG han0uchiq) adPG E sG Que .ace regresar, /enir, /o#/er o ##egar a a#guien -ue es u/o ausen eG han0uchi2) /G Hacer /enir o regresarG han0u-a0uq) adPG E sG Que .a regresado a# 6is6o #ugarG \\ Que se ras#ada a es e #ugar *ara -uedarse de,ini i/a6en eG han0u-a0u2) /G 'e ornar una *ersona a# #ugar de su residenciaG han0u-uq) adPG E sG Que /o#/i a es e #ugar, *or su cuen aG S9$R$H Yu iYan*u-G han0uq) adPG E sG Que ##ega, regresa o /ue#/e *ara -uedarse de,ini i/a6en e en es e #ugarG han0u2) /G 2enir, re ornar a es e si ioG S9$R$H Yu in*uEG E@E5H *anpuy wawallay, re orna .iPo 6JoG han0u2-a.u2) /G 9n/i ar cor es6en e a una *ersona -ue /isi aG S9$R$H .aEYuEYa6uEG han0+a-1a2) sG 2G <9$<V$G han0+aq1a2) sG Eot& F$assi!lora +rac*yc*lamis '&G Ar+us o de #a ,a6i#ia *assi,#orFceas, *ro*ia de "onas ,rJgidasG S9$R$H san*8a-UaEG han0+ara) sG 5ue+#e, a 6anera de 6esa o *#a a,or6a *ara #as cere6onias re#igiosas, en e# inYarioG \\ $EOLG HoE, odo 6ue+#e *arecido a #a 6esaG E@E5H llapan ayllun *anpHarapi mi0*usunc*is, oda #a ,a6i#ia co6ere6os en #a 6esaG EolO Pan*8araG Han0+atu) sG ,eog& F/apoG A6*a oG $e/ado u+icado en #a *ro/incia de CaE##o6a, Are-ui*a, PerG SerJa un /o#cFn a*agado con ;,&10 6GsGnG6G E !10 Y6sG a# $E de #a ciudad de Are-ui*aG \\ A6+a oG 0e*ar a6en o de #a *ro/incia de :a a6arYa, Argen inaG \\ A6+a oG Can n de #a *ro/incia de <unguragua, EcuadorG han0+atu) sG Lool& FEu!o vulgaris& Eu!o spinulosus SiegmanG Sa*o E o ras es*eciesG Anuro de #a ,a6i#ia +u,nidos de co#or erroso, *ie# rugosa, granuPien o E ##ena de g#Fndu#as de secrecinG S9$R$H o-o-oG \\ adPG 9nsu# oG E@E5H *anpHatu uya, cara de sa*oG 2A'9E0A0ESG Es*ecies de #a regin de# Qos-oH Y8aEra Srana de co#or /erdeTN c.8e-##a S*e-ueQos sa*os, Fgi#es, de co#or Pas*eadoTG $e&AncO rac.aY, ra saY, c.o-EaEG $e&AyaO .an*a uG $e&.ajO an*a uG ArgO an*a oG EolO Pan*a oG 9cO sa*u, Pa6+a u, Pa6+a EuP, .ua#aP .uar aP, E8ungi#G

BC D
Hanqo1a2 o) sG 2G A$QOWA=LLO , HA$Q8O WA=LLU G hanq+ara) sG P#a o grande de 6aderaG Por eO ensin se dice a #a 6i ad de un pHuru o *oroG E@E5H *anqHarapi mi0*uq, e# -ue co6e en e# *#a o de *oroG \\ Anat& y !am& Por ana#ogJa, *ar e cnca/a resu# an e de# cor e rans/ersa# de# crFneoG \\ Eot& F.uc%r+ita pepoGG Ca#a+a"a, 6uE u i#i"ada en #a a#i6en acin andinaG S9$R$H #aYa Ui i, Ya#aUasaG ArgO *oronYoG 9cO 6a i, #a*iG Hanq+o) sG A*e##ido de origen inYaicoG hanq+o) sG Qum& An i6onioG Hanq+o (a2 u) 'ist& @e,e de #os C.8anYas -ue, Pun o con <u6aEUaraY8a E As uUaraY8a, se re/e# con ra e# Qos-o, en e# reinado de =aUar Wa-a-G \\ Cit& 2enera+#e anciano de# inYana o -ue, co6o *ersonaPe, en ra en accin en e# dra6a 1llantay, Pun a6en e -ue e# Wi##aU6aG S9$R$H An-oUaE##o, Han-oUaE##oG hanra) adPG 0is raJdo, a o#ondrado, e6+o+ado, incau o, es u*e,ac o, -ue genera#6en e se -ueda +o-uia+ier oG \\ 9n i#N *ersona -ue nada .ace +ienG \\ Penu6+raG \\ insult& SonsaG S9$R$H aQaYuG \\ ArgO Eanga Sinocen eTG EolO PanraG hanra0a) adPG Su6a6en e dis raJdo, eO re6ada6en e a o#ondradoG S9$R$H .a 8u*a, aQaYu, o-a ar*uG hanraq) adPG insult& Que #on#ea, -ue sonseaG hanra2a2) /G Es ar dis raJdo, a o#ondrado, e6+o+ado E -uedarse +o-uia+ier oG \\ Co6en"ar e# cre*scu#oG hant+ar-an0a2) /G 2G WASA$PA=G hant+ar0a) ad/G Posicin de cu+i o dorsa#G hant+ar-an0a.anta) ad/G Es ar endido de es*a#das con #a +oca arri+a, de cu+i o dorsa#G hant+ar0a2) /G <enderse de es*a#das, 6irando .acia arri+aG \\ 'e*an igarseG S9$R$H 8anYaEG hanu-+a) adPG En *roceso de# des e eG S9$R$H QuQu *8i iG hanu-+achiq) adPG E sG Que .ace des e arG hanu-+achi2) /G Hacer des e arG Pro*iciar e# des e eG E@E5H *anu0Hac*iy c*ay wawata, .a" des e ar a ese niQoG hanu-+a-uq) adPG E sG $iQo en *roceso de des e eG E@E5H *anu0Ha0uq wawaqa sinc*itan waqan, e# niQo en es ado de des e e ##ora 6uc.oG hanu-+a-u2) /G 0es e arse e# niQoG \\ En rar en *roceso de des e eG hanu-+aq) adPG E sG 5adre -ue des e a a su .iPoG hanu-+asqa) adPG 0es e adoG hanu-+a2) /G 0es e arG Hacer -ue un niQo dePe de #ac arG S9$R$H QuQu *8i iEG E@E5H *anu0Hay waway0ita, wa0aq ?u0?unwan, des e a a u .iPo con #ec.e de /acaG han2a) adPG 9nsJ*ido, desa+rido, sosoG S9$R$H -8aE6aG $e&AncO -a6#a, -a6EaG $e&.ajO #a6*a-G

DICCIONARIO
han2a2) /G 2G HA$=A=A=G han2a2a2) /G 2o#/erse insJ*ido, desa+rido, sosoG S9$R$H .anEaE, -8aE6aEaEG ha/a) sG Co6*ro6iso con cier a indiscrecinG \\ 'ea#i"acin de a#guna *aco i##aG ha/anachi2) /G 2G =ACHA$ACH9=G ha/ana-u2) /G Co6*ro6e erse 6u ua6en e con indiscrecin o #igere"aG \\ ?or6ar gru*os ca##ePeros de +o.e6iaG ha/aq) adPG E sG Persona -ue co6*ro6e e con indiscrecin o #igere"a a o raG \\ LJder de# gru*o descarriadoG hana2) /G Co6*ro6e er a o ra *ersona con indiscrecin E #igere"aG \\ ?or6ar *aco i##as ca##ePerasG E@E5H ama *a?ayc*u, mana allin ?anmanmi c*ura0uwaq, no .agas *aco i##as, a 6a# ca6ino e *ondrJasG ha0ar-i a) sG .lim& Arre+o# o ce#aPes roPi"os de #a 6aQana, -ue anuncian #a se-uJaG S9$R$H an aUaraG ha0u) sG 5on n de errones con raJces secas, -ue a# -ue6arse se *one incandescen e, a# -ue se in roducen #as *a*as *ara su coccin a# .acer wat*ias o wat*iyas& S9$R$H Ua .iEaG ha0u2) /G Proceso de #a incandescencia de errones *ara .acer wat*ias o wat*iyas& S9$R$H Ua .iEaEG ha0h a) adPG 0escor Ks, inso#en e, a re/ido, *endencieroG ha0h a si.i) adPG E sG Que dice *a#a+ras descor eses, ,rases inPuriosas o .irien esG S9$R$H -.e##i si6i, 6a*8a si6iG ha0h a sonqo) adPG E sG !am& Persona 6uE inc#inada a #a descor esJa o inso#enciaG ha0h aq) adPG E sG Que 6ani,ies a descor esJa, inso#encia, a re/i6ien oG ha0h a2) /G 5ani,es ar descor esJa, inso#encia, a re/i6ien oG ha0hq+e2) /G Ca/ar, .oradar, *er,orarG S9$R$H 8o-oEG E@E5H *ap*qHey panpata, *er,ora e# sue#oG ha0ht+a) sG PuQado, *orcin de cosas -ue a+arca una 6ano S9$R$H .a*. 8aE, *.o- oEG ha0ht+achi2) /G Hacer #e/an ar a#go *or *uQadosG S9$R$H .a* 8aEYac.iE, *.o- oEYac.iE, *o- oEYac.iEG ha0ht+a-uq) adPG E sG Que #e/an a o o6a *ara sJ a#go *or *uQadosG S9$R$H *.o- uYu-G ha0ht+a-u2) /G Le/an ar o o6ar a#go *ara sJ, *or *uQadosG E@E5H *an0Hata *ap*tHa0uy mi0*unay0ipaq, #e/an a os ado *or *uQados *ara -ue co6asG ha0ht+aq) adPG E sG Que #e/an a a#go *or *uQadosG S9$R$H *o- o-, *.o- o-G ha0ht+a2) /G <o6ar o #e/an ar a#go *or *uQadosG \\ sG 2G HAPH<AG ha0ht+a2-acha2) /G Le/an ar o o6ar a#go *or *uQados re*e ida6en e, E no u i#i"ar#oG E@E5H ama *ap*tHay0ac*ayc*u mutHita milla0un0umanmi, no 6anosees e# 6o e *or-ue endrJan ascoG ha0ht+a2-achi2) /G 0ePar -ue o ra

SIMI TAQE
*ersona #e/an e un *uQado de a#goG S9$R$H .a*. 8ac.iEG ha0ht+a2-una-u2) /G 0arse o en regarse a#go *or *uQados en ,or6a recJ*rocaG E@E5H wayqentin *ap*tHay0una0uyc*is qoqawni0ic*ista, en re .er6anos dense *uQados de /ues ro ,ia6+reG ha0ht+a2-uq) adPG E sG Persona -ue da a o ro un *uQado de a#goG ha0ht+a2si-u2) /G AEudar /o#un aria6en e a #e/an ar a#go *or *uQadosG ha0ht+a2si2) /G AEudar a #e/an ar a#go *or *uQadosG ha0ht+u2) /G A*orcar una *#an a o 6a aG S9$R$H .a##6aE, .araEG ha0+a-a) sG 'a6adaG Cons ruccin *ro/isiona# de 6edia aguaG EolO a*a-aG 9cO a*aYaG ha0+a-a2) /G 2G APAQA=G ha0+i) sG Prendi6ien o, ca* uraG A$<R$H Yac.ariG ha0+ichi) sG O+Pe o 6a eria de de*si oG \\ En rega de a#guna cosa, .ec.a a ca6+io de una deuda *endien eG \\ 'e encin sor*resi/a, a ca6+io de a#guna deuda, o de a#gn derec.o, con conoci6ien o de# dueQoG ha0+ichi-uq) adPG E sG Que se .ace sor*render in,ragan e en a#guna accinN -ue se .ace *escarG \\ Persona -ue de*osi a a#go en guardianJaG S9$R$H .a*8ic.i-G ha0+ichi-u2) /G 0eParse coger *or o roG \\ Ser sor*rendido en una accin /edadaG ha0+ichiq) adPG E sG Que asegura a#go o de*osi a una *rendaG \\ Persona -ue .ace ca* urar a o raG \\ Que enciende ,uegoG S9$R$H .a*8ic.iYu-, -o-G ha0+ichi2) /G Hacer o 6andar ca* urar a una *ersonaG \\ Encender e# ,uegoG E@E5H ninata *apHic*iy way0Hunapaq, enciende e# ,uego *ara cocinarG ha0+i-uq) adPG E sG Persona o ani6a# -ue iene #a cos u6+re de agarrar, sor*render o ca* urar a a#guien o a#goG ha0+i-u2) /G Cogerse, agarrarse uno 6is6o a#gn 6ie6+ro de# cuer*oG E@E5H umay0ita *apHi0uy, qHasuru0uwaqtaq, agFrra e #a ca+e"a, cuidado -ue e go#*eesG ha0+ina) sG Asa, 6ango, 6aniPa de u ensi#ios o de .erra6ien asG \\ adPG Cosa susce* i+#e de ser guardada, re enida, *oseJdaG \\ Ani6a# -ue es ,Fci# de coger#oG $e&AncO rinriG $e&AyaO aEsaYu, rinriG $e&.ajO rinri, Ua uG ArgO nigriG EolO c.arinaG ha0+inachi2) /G En#a"arG \\ Hacer#es agarrar en re sJ a /arias *ersonasG \\ Conec ar dos cosas en re sJG \\ !am& Pro/ocar en,ren a6ien o o a# ercado en re *ersonasG S9$R$H 6a-anac.iEG ha0+ina-u2) /G Agarrarse o o6arse de #as 6anos en re dos o 6Fs *ersonasG \\ !am& 'eQir, ri/a#i"ar, a# ercar en re *ersonasG $e&AncO arinaYuEG $e&AyaO .a*i*aEaE, .a*iG $e&.ajO c.ariE, *isYaEG ArgO a*iEG EolO Pa*iEG ha0+ina a) adPG Ani6a# o cosa ,Fci# de coger o ca* urarG E@E5H 0ay alqoqa

BC D
*apHinallan, es e *erro es ,Fci# de agarrarG ha0+inarqo-u2) /G Agarrarse o o6arse de #as 6anos, ,uer e E 6o6en Fnea6en e, en re dos o 6Fs *ersonasG \\ !am& Ar6ar riQa o a# ercado +re/e6en eG Ha0+i/u/u) sG Bitol& Es*Jri u 6a#ignoG \\ Cier o duende en #a 6i o#ogJa de# Qo##asuEuG ha0+i0a-u2) /G Agarrarse o asirse ,uer e6en e de a#guien o de a#go, sin -uerer des*renderseG \\ $egarse a de/o#/er a#guna cosa aPena re enidaG ha0+i0a2a2) /G Agarrar a a#guien o a#guna cosa *or re*e idas /ecesG E@E5H ama *apHipayayc*u c*ay sipasta, no #a agarres re*e idas /eces a esa Po/enG ha0+iq) adPG E sG Persona -ue agarra, *osee, re iene, *i##a, sor*rende o ca* uraG ha0+ira2a2) /G 'e ener, 6an ener, coger a#go *ro#ongada6en eG ha0+irqo-u2) /G Lograr coger o ca* urar ,Fci#6en e E de 6anera sor*resi/a a#go en *ro/ec.o E u i#idad *ro*ioG ha0+irqo2) /G Coger o ca"ar rF*ida6en e a una *ersona, ani6a# o cosaG \\ Ca* urar con Fc ica E sor*resi/a6en eG E@E5H c*ay malqo urpita *apHirqoy, agarra ese *ic.onci o de *a#o6aG ha0+i2) /G Agarrar, ca"ar, coger, sor*render, asir, ca* urarG $e&AncO sariE, Ya siE, sararaEG $e&AyaO .a*iEG $e&.ajO c.ariE, *isYaEG ArgO a*iEG EolO Pa*iEG A$<R$H Yac.ariEG ha0+i2-acha2) /G Agarrar, coger, *escar a 6enudo a 6anera de PuegoG S9$R$H .a*8iYac.aEG E@E5H ama *apHi0ac*ayc*u c*ay u?a alqoc*ata, no agarres a cada ra o a ese *erri oG ha0+i2-achi-u2) /G 0e*osi ar a#go en *oder de una *ersona de con,ian"a, *or cor o ie6*oG \\ 0e*osi ar a#go an e o ra *ersona, *or seguridadG S9$R$H .a*8ic.iYuEG ha0+i2-achi2) /G 5andar, *er6i ir o .acer agarrar a#go *or +re/e ie6*oG \\ Encender #a #u" o e# ,uego, *or s*#icas E con cuidadoG \\ Conec ar a#guna cosa -ue se des*rende, con *recaucinG ha0+i2-a0u2) /G )uardar o asegurar a#guna cosa en ,a/or de o ra *ersonaG ha0+i2-u-u2) /G <o6arse o agarrarse cuidadosa6en e uno 6is6o de a#guna *ar e de# cuer*o, de# /es ido o de o ro o+Pe oG \\ 'e ener i#Jci a6en e a#gn o+Pe o aPeno *or #argo ie6*oG ha0+i2-una-u2) /G <o6arse de #as 6anos recJ*roca6en eG ha0+i2-u2) /G <o6ar o agarrar a#go con cuidado E *or +re/e ie6*oG ha0+i2si2) /G Co#a+orar en agarrar a#goG \\ Par ici*ar en una ca* uraG E@E5H *apHiysiy c*ay suwata, aEda#e a ca* urar a ese #adrnG haqE in erPG PQu amargoN, eO*resin de desagrado a# sa+orear a#go a6argo o FcidoG $e&AncO -oE-o-, as-aG $e&AyaO

52
-a -eG ArgO aEaPG haqa2) *ronG A-uK#, a-uK##aG \\ adPG A-ue#, a-ue##aG $e&AncO a-aEG $e&AyaO UaYG ArgO c.ac.aEG \\ 2G SHAQA=G haqa2 tu-u2) adPG Can idad in,ini a, incon a+#eG ArgO 6ana Eu*anaG haqe) sG PrescindenciaN no consideracin de una cosaG \\ A+s raccinG S@GLGPGT haqecha-u2) /G 'e.uir a ser consideradoN no -uerer ser o6ado en cuen aG haqechana) adPG Prescindi+#eN -ue no se de+e o6ar en cuen aG haqechaq) adPG E sG Que *rescinde de a#go o no #o o6a en consideracinG haqechi-uq) adPG E sG Que se .ace *rescindir, -ue no se dePa o6ar en cuen aG haqechi-u2) /G Hacerse *rescindirN *re eO ar *ara no ser o6ado en cuen aG haqechiq) adPG E sG Que .ace *rescindirG haqeq) adPG E sG Que *rescinde de a#go o eOonera a o roG haqe2) /G Prescindir, no considerar, eOc#uirG hara) sG Hi o, na ura# o cons ruidoG S9$R$H saEUaG haranqa) sG 2G A:A<A$QAG haran0u) sG 2G A='A$PUG haraqcha.a) sG Eot& P#an a ar+us i/a de ,#ores co6*ues as de co#or #i#a E rosadoN /enenosa *ara #os ani6a#esG Se #e a ri+uEe *ro*iedades diso#/en es de #as *iedras en e# inYarioG hararan-a) sG Lool& Escara+aPoG Co#e* ero de co#or negro -ue se crJa en e# es iKrco#G S9$R$H aYa an-aG =arata) sG ?oso, .oEo, conca/idad, ca/aduraG S9$R$H 8o-oG harata-uq) adPG <erreno de#e"na+#e *ro*enso a .undirse, ,Fci# de ca/arG harataq) sG 2erdugoG EPecu or de #a *ena o cas igo a# sen enciadoG \\ adPG E sG Que ca/a #a ierra *ara .acer .oEo o ,osaG S9$R$H 8o-o-G E@E5H panpa *arataqman aq*ata *ayway, da#e c.ic.a a# -ue ca/a #a ierraG harata2) /G Ca/ar #a ierra ,or6ando .oEos E ,osasG S9$R$H 8o-oEG E@E5H *aratay aya pHanpanapaq, ca/a #a ierra *ara en errar a# 6uer oG $e&AncO uc.YuE, us. iEG $e&.ajO a##aE, .a#6aEG ArgO as*iEG EolO a##aEG 9cO a##ana, uP una, *a6+anaG hara1a) sG Pa J+u#oG \\ Horca *ara dar 6uer e a #os sen enciados a #a *ena ca*i a#G S9$R$H se-8ona, .aEra anaG ArgO .uarYunaG EolO araUa, runaUarYunaG hara1achi2) /G Hacer o 6andar #e/an ar #a .orca, co6o *a J+u#oG \\ Hacer a.orcar, condenar a# su*#icio de #a .orcaG S@GLGPGT hara1a-u2) /G Suicidarse *or 6edio de #a .orcaG S9$R$H se-8oYuEG hara1aq) adPG E sG Que a.orcaN -ue sir/e de /erdugo en e# a.orca6ien oG S9$R$H se-8o-G hara1asqa) adPG A.orcado, 6uer o en #a .orcaG S9$R$H se-8os-aG hara1a2) /G Le/an ar o cons ruir #a .orca en e# *a J+u#oG \\ EPecu ar a#

5&
sen enciado en #a .orcaG S9$R$H se-8oEG hara1i) sG Cit& <oda co6*osicin *oK ica en /erso o en *rosaG E@E5H *arawitan qelqas*ani, es oE escri+iendo un *oe6aG hara1i-u) sG Cit& Poe aG Creador de *oe6asG EolO araUiP, araUiYu, araUiYuE, ParaUiYuPG hara1iq) adPG E sG Cit& Que dec#a6a *oe6as *ro*ios o aPenosG E@E5H sumaq *arawiq ?ustHa, du#ce reci adora de *oe6asG hara1i2) /G Cit& 0ec#a6ar *oe6as de odo gKneroG hara2) /G Agri& A*orcar a#gunos se6+rJosG \\ 0ar #a # i6a #a6*adaG S9$R$H Yu i*aE, .a*. 8uEG hara2a2) /G <ornarse *esado, #erdo, ,#oPo, #en oG harchi) adPG EO re6ada6en e ,#aco, c.u*ado, ,#acuc.en oG S9$R$H u##u, c.o-c.i, o- iG harchi2a2) /G Ade#ga"ar de6asiadoG Ponerse ,#acuc.en oG S9$R$H c.o-c.iEaE, o- iEaEG hari a) sG Eot& P#an a si#/es re de .oPas 6enudasN iene uso 6edicina#G har-+a) sG O+s Fcu#o, /a##a, i6*edi6en oG S9$R$H -enc.a, *er-aG har-+achi-uq) adPG E sG Que *er6i e o ace* a ser o+s acu#i"ado, i6*edidoG har-+achi-u2) /G Per6i ir o ace* ar ser o+s acu#i"ado, i6*edido, ,rus radoG har-+achiq) adPG E sG Que 6anda o+s acu#i"ar o i6*ide a#gn .ec.oG har-+achi2) /G Hacer o 6andar o+s acu#i"ar, i6*edir, de ener, *ara#i"ar, a aParG har-+a-uq) adPG E sG Que o+s acu#i"a, i6*ide, a aPa a#go en *ro/ec.o *ro*ioG har-+a-u2) /G O+s acu#i"ar, i6*edir, a aPar a#guna accin en *ro/ec.o *ro*ioG \\ A6ainar una *e#ea o a#gn desacuerdoG E@E5H *ar0Ha0uy mana maqana0unanpaq, a aPa *ara -ue no *e#eenG har-+ana) sG O+Pe o o ins ru6en o -ue sir/e *ara i6*edir u o+s acu#i"ar a#goG \\ EnrePados *ara i6*edir -ue e# ganado .aga daQos en #os cu# i/osG \\ adPG Susce* i+#e de ser i6*edido u o+s acu#i"adoG har-+ana chanincha2) sG Quris& $EOLG 9n erdic o de re enerG Cuando e# *oseedor es *er ur+ado en su *osesin o enenciaG har-+ana-u2) /G O+s acu#i"arse, i6*edirse, a aParse 6u ua6en eG E@E5H ama qan0una purapi *ar0Hana0uyc*isc*u, no se o+s acu#icen en re us edesG har-+a0a) sG 2G :U<9CH9G har-+a0a-u2) /G AEudar a i6*edir a#guna accin de o ras *ersonasG E@E5G *ar0Hapa0uy qanpas maqana0uq0unata ama sinc*ita 0Hirina0unan0upaq, a aPa u a6+iKn a Ksos -ue *e#ean *ara -ue no se 6a# ra en 6uc.oG har-+a0a2a2) /G 96*edir con enacidad E cons anciaG

BC D
har-+aq) adPG E sG O+s acu#i"ados Que i6*ide, de iene, *ara#i"a, a aPaG \\ 2G A5ACHAQEG har-+a2) /G O+s acu#i"ar, i6*edir, o*onerseG \\ 0e ener, *ara#i"arG S9$R$H a6ac.aEG E@E5H *ar0Hay c*ay alqota ama q*amsawananpaq, i6*ide -ue ese *erro 6e 6uerdaG har-+a2-acha2) /G 0e ener, o+s acu#i"ar, a aPar ,recuen e6en e E sin in erKsG har-+a2-u2) /G 0e ener, i6*edir, a aPar cor Ks6en e a una *ersonaG E@E5G *ar0Hay0uy c*ay warwarmita mana maqananpaq, a aPa a esa 6uPer *ara -ue no #o *egueG har-+a2si2) /G Co#a+orar a o ro en i6*edir, o+s acu#i"ar, de ener, a aPar a#guna accinG harq+o) sG 2G A5U:CH9G har1i) sG )ranos de 6aJ" o de cua#-uier o ro cerea# a 6edio os arG E@E5H *arwi lawata mi0*uy0uy, co6e #a 6a"a6orra de rigo a 6edio os arG har1iq) adPG E sG Que ues a granos #igera6en e har1isqa) adPG )ranos os ados a 6edias o #igera6en eG har1i2) /G <os ar granos #igera6en eG S9$R$H .anY8aEG E@E5H *arwiy c*ay sarata lawapaq, ues a #igera6en e ese 6aJ" *ara #a 6a"a6orraG has0+i) sG AraQadura, rasgadura, rasguQoG \\ Escar+aduraG S9$R$H .a##*8i, 8i*i, rac.iG has0+ichi-uq) adPG E sG Que es araQado o rasguQadoG \\ Agri& Que .ace o 6anda escar+ar u+Krcu#os en su *ro*io errenoG S9$R$H a##ac.iYu-G E@E5H papa *aspHic*i0uqpatan risaq llan0Haq, /oE a ra+aPar en e# escar+e de *a*asG has0+ichi-u2) /G Su,rir araQaduras o rasguQosG \\ Agri& Hacer o 6andar escar+ar u+Krcu#os en su *ro*io errenoG S9$R$H a##ac.iYuEG has0+ichiq) adPG E sG Agri& Que .ace escar+ar u+Krcu#osG \\ Que *er6i e araQar o rasgarG S9$R$H .a##*8ic.i-, rac.ac.i-G has0+ichi2) /G Agri& 5andar escar+ar u+Krcu#osG S9$R$H a##ac.iE, .a##*8ic.iEG \\ Per6i ir -ue una *ersona araQe o rasguQe a o raG has0+i-uq) adPG E sG Agri& Que escar+a #a ierra *ara eO raer u+Krcu#os E raJces en su *ro/ec.o S9$R$H a##ac.iYu-G \\ Que inconscien e6en e o *or descuido se araQaG has0+i-u2) /G AraQarse o rasgarse a#guna *ar e de# cuer*o, inconscien e6en e o *or descuidoG S9$R$H .a##*8iYuEG has0+ina) sG Agri& Herra6ien a -ue sir/e *ara escar+arG S9$R$H a##ac.u, raUY8ana, .a##*8inaG \\ adPG <ierra ,o,a, ,Fci# de escar+ar, susce* i+#e de ser escar+adoG \\ <erreno con cu# i/o de u+Krcu#os a* o *ara e# escar+eG has0+ina-u2 /G AraQarseN rasguQarse 6u ua6en eG S9$R$H .a##*8inaYuE, 8i*inaYuE, rac.unaYuEG has0+ina2a2) /G Sen ir deseos de araQar o rasguQar a o ras *ersonasG S9$R$H

DICCIONARIO
8i*inaEaE, rac.unaEaEG has0+i0a-u2) /G 'e*ar ir araQa"os a dies ra E sinies ra \\ Agri& AEudar a escar+ar u+Krcu#osG S9$R$H a##a*aYuEG has0+iq) adPG E sG Agri& Escar+adorG Que escar+a #a ierra *ara eO raer u+Krcu#os o raJces S9$R$H a##a-, .a##*8i-G \\ AraQador, rasguQadorG has0+iri2) /G Escar+ar su*er,icia#6en e #a ierraG S9$R$H a##ariEG has0+irqo2) /G Escar+ar #a ierra /e#o", /io#en a6en eG \\ AraQar o rasguQar /io#en a6en e a una *ersonaG E@E5H usq*aylla *aspHirqoypapanc*ista, rF*ido escar+a nues ra *a*aG has0+i2) /G Escar+ar #a ierra con cua#-uier 6o i/oG S9$R$H a##aE, .a##*8iEG \\ AraQar, rasguQarG S9$R$H 8i*iE, rac.aEG $e&AyaO as*iE, ac.*iE, rac.YaE, a##aEG $e&.ajO a r*iEG EolO Pas*iE, Pa##*8iE, .aUiE, suPsiEG has0+i2-acha2) /G Escar+ar #a ierra en di,eren es si ios, con di/ersos 6o i/osG E@E5H *aspHiy0ac*ay 0ay allpata, re6ue/e /arias /eces es a ierraG has0+i2-achi2) /G Per6i ir escar+ar #a ierra a 6anera de dis raccin o *asa ie6*oG has0+i2-u2) /G Escar+ar #a ierra *ro#ongada6en e E con es,uer"oG has0+i0a2) /G 'eescar+ar, /o#/er a escar+ar #o escar+adoG \\ Pro,undi"ar 6Fs e# escar+eG S9$R$H -.e##a*aEG hasu) sG tej& 2es ido de #as indias ##e/ado co6o re+osoG S0G)GHGT hasut+i) sG LF igo, c.ico e, a"o eG hasut+i2) /G ?#age#ar, a"o arG S9$R$H Ua- aEG hatarichi-uq) adPG E sG Que #e/an a, e#e/a, edi,ica, cons ruEe, Eergue a#go *ara sJ 6is6oG hatarichi-u2) /G Le/an ar, e#e/ar, edi,icar, erguir a#guna cosa *ara sJ 6is6o o en *ro/ec.o *ro*ioG S9$R$H saEaric.iYuEG E@E5H wasita tianay0ipaq *ataric*i0uy, edi,Jca e #a casa *ara -ue /i/asG hatarichiq) adPG E sG Que #e/an a, edi,ica o Eergue a#guna cosaG S9$R$H saEaric.i-G E@E5H wasi *ataric*iq runa llan0Has*an, e# .o6+re -ue edi,ica #a casa es F ra+aPandoG hatarichi2) /G Edi,icar, #e/an ar, e#e/ar a#goG E@E5H 0ay panpapi wasita *ataric*iy, edi,ica #a casa en es e #ugarG \\ Hacer re irar a#goG S9$R$H -ar-oEG E@E5H ?anmanta c*ay wa0ay0ita *ataric*iy, re ira u /aca de# ca6inoG hatari-uq) adPG E sG Que se #e/an a de #a ca6aG \\ Que se re ira o a*ar a de una reuninG hatari-u2) /G Le/an arse de #a ca6aG E@E5H *atari0uy, c*awpi pHunc*ay?an intipas, #e/Fn a e de #a ca6a, Ea e# So# es F en 6edio dJaG \\ 'e irarse, a*ar arse de una reunin o de un #ugar a o roG hatariq) adPG E sG Que se #e/an a, se *one de *ieG \\ Que se re ira o a*ar aG \\ Que

SIMI TAQE
se su+#e/aG S9$R$H saEari-G hatarisqa) adPG Le/an ado, erguidoG \\ 'e irado, a*ar adoG hatari2) /G Le/an arse, e#e/arse, erguirseG \\ Le/an arse de #a ca6aG \\ 'e irarse de un #ugarG hatu) sG Jol0& Cier o a*arePo adornado de e#as de co#or E +anderines /is osos -ue se aco6oda a# #o6o de #as acK6i#as, en #a ce#e+racin de ,ies as cos u6+ris as radiciona#esG hatucha) sG A+ue#a *or #a #Jnea 6a ernaG $e&AncO aUi#aG $e&.ajO aU#a, c.ic.i, c.uc.aG hatuchachaq) adPG Los 6Fs grandes, en re#acin con #os de a6aQo co6n, ra Fndose de *roduc os E de cosas, e cG S9$R$H Uan##a Sre,erido a #as *a*asTG E@E5H *atuc*ac*aq sarata apamuy, rae #os 6aJces 6Fs grandesG hatuchaq) adPG Si6*#e6en e #os grandes, en cua#-uier cosaG S9$R$H .a unYaraEG $e&AncO Eas.-a, siYan, .iYanG $e&AyaO .a un, c.iYac.ac.a-G EolO Pa nG hatun) adPG )rande, eO enso, in6ensoG \\ Su*eriorG \\ Princi*a#G \\ A# oG S9$R$H .a .unG $e&AncO Eas.-a, siYan, .iYan, .a unG $e&AyaO .a un, c.iYac.ac.a-G $e&.ajO a nG ArgO .a unG EolO Pa unG 9cO Pa unG hatun a0u) sG Au oridad su*erior, 6anda arioG Hatun chin-ana) sG Arqueol& F$asaje su+terrneo grandeG WaYa o adora orio inYa dedicado a# origen de# .o6+reG Es F cons ruido en una ,a##a rocosa ca#i"a en #a *ar e $ E *rOi6a a# suc*una o 'odadero, en e# conPun o ar-ueo#gico de Sa-saEUa6an, en e# Qos-o, PerG So+re es e si io se .an e#a+orado /arios 6i os E #eEendas, re#acionFndo#o con co6unicaciones su+ errFneas a di,eren es #ugares dis an es de# 96*erio 9nYaico, a desa*ariciones de a/en ureros E #a eOis encia de esoros en su in eriorG hatun han0+atu) sG Lool& 2G LLAQ<A=OQG hatun his0+a2) sG 2G A:A, 9S5AG hatun hucha) sG Quris& $EOLG 0e#i oG Hec.o an iPurJdicoG -elig& Pecado ca*i a#, *ecado 6or a#G \\ 2G Q8O5AG hatun hu-+ucha) sG Lool& F-attus rattus CinneoG 'a aG 5a6J,ero 6Fs grande -ue e# ra n, roedor /ora"G hatun -a.achi) sG Quris& $EOLG 0is*osicin su*eriorG LeEG 'eso#ucinG 0ecre o Su*re6oG Hatun &ancha) sG Arqueol& F.ercado o +arrio grandeG& Pa#acio de A6ara 9nYa =u*anYi, cogo+ernan e con Pac.acu ecG Se u+ica en re #as ac ua#es ca##es de <riun,o E Angos a de San a Ca a#ina, en #a ciudad de# Qos-oG hatun -a2) sG )rande"aG \\ 5aPes adG \\ EO ensinG \\ E#e/acinG \\ Pres igioG S9$R$H -.a*a-G Hatun &us-i) sG calend& SeO o 6es de# aQoG c*oca en -ue se ro ura #a ierra *ara e# cu# i/oG hatun a-i) sG 2G AQO='A:9G

BC D
hatun aqta) sG Ciudad 6e ro*o#i, gran ciudadG \\ $EOLG Ca*i a#G hatun uthu) sG Lool& FTinamus major peruvianus EonaparteG& Perdi" grandeG Orden ina6i,or6e, 6ediana6en e ro+us o, de "onas e6*#adasG S9$R$H *8isa-aG hatun .uchu2) sG F,ran carestaGG Ha6+runa, K*oca de 6iseriaG hatun /u-chu) sG 2G LLA)AS U:CHUG hatun onqo2) sG F,ran en!ermedadG& E*ide6ia, *es eG hatun oqa) sG 2G AP9A 5A5AG Hatun !inta) sG Arqueol& Pe-ueQo gru*o de recin os *re.is*Fnicos u+icado en e# dis ri o de Oro*esa, *ro/incia de Quis*icanc.is, Qos-o, PerG hatun 0+uncha2) sG 0Ja grande, dJa ,es i/oG $EOLG ?eriadoG hatun 0oqo2) sG F,ran maduraci#nG& c*oca de 6aduracin de #os ,ru os a#i6en iciosG \\ .lim& Es acin de# aQo en #a -ue se regis ran #as 6aEores *reci*i aciones *#u/ia#es en #a "ona andina E se#/F icaG Corres*onde a #os 6eses de enero, ,e+rero E 6ar"oG hatun qocha 0u.a) sG Lool& F$*oca vitalina CinneoGG ?oca 6arina, #o+o 6arinoG S9$R$H asuYaG EolO unu *u6a, asuYa, -oc.a *u6aG 9cO asuYaG Hatun Qo a) sG ,eog& 'eino eO enso a# occiden e de# #ago <i iYaYa, en #a 6ese a de# Qo##ao, con-uis ado *or #os 9nYas L#o-e =u*anYi E 5aE a Q.a*a-G hatun qoncha) sG 2G :8ALLA$PAG Hatunru.i2oq) sG Arqueol& FCugar de piedras grandesGG Ac ua# ca##e en e# cen ro de #a ciudad de# Qos-o -ue co6unica #as ca##es E# <riun,o E C.o-uec.acaG \\ Arq& Pa#acio de 9nYa 'o-aG Cons ruccin *K rea, de diori a /erdeG Es una de #as *ocas es ruc uras cons ruidas an es de# no/eno 9nYa Pac.aY e- E -ue *erdur inc#uso a #a recons ruccin de #a ciudad -ue rea#i" es e 9nYa, a# asu6ir e# *oder en e# aQo de !1&4G Es e *a#acio iene en uno de sus 6uros eO eriores #a ,a6osa $iedra de los Doce Angulos& hatun runa) sG CiudadanoN /asa##o co6n en e# inYana oG hatun sir-+a) sG Anat& Aor aG Ar eria *rinci*a# de# cuer*o -ue nace de# /en rJcu#o i"-uierdo de# cora"nG hatun sonqo) adPG 0e gran cora"nG 5agnFni6o, grande"a de Fni6oG \\ !igdo& Presu6idoG ( 9ndo6a+#e, re+e#deG hatun tu0u) sG 2G LL9:LLA AA:UQG hatun 2acha2) sG Sa+idurJaG Conoci6ien o su*eriorG Hatun 2a2a) sG -elig& $EOLG Ar"o+is*oG O+is*oG Su*erior en una orden re#igiosaG hatunchaq) adPG E sG Agrandador, engrandecedor, a6*#iadorG hatuncha2) /G Agrandar, engrandecer, a6*#iar, eO enderG S9$R$H .a .unEac.iEG E@E5H *at*unc*ay wasiy0ita, a6*#Ja #a eO ensin de u

51
casaG hatun-ara2) adPG 0e6asiado grandeN de gran es a uraG S9$R$H .a uc.a-, saUY8anc.uG hatun-a2a2) /G Os en ar grande"aG \\ 5ani,es ar *oderJoG =atun a) adPG E# 6Fs grande en re 6uc.osG E@E5H yanqa *atunlla 0an0i mana 0allpayoq, eres e# 6Fs a# o, *ero sin ,uer"aG hatun an) adPG S#o #os 6Fs grandes de en re 6uc.osG E@E5H *atunllana papa0unata aparqamuy, rae so#a6en e #as *a*as grandesG hatun2a) adPG <Kr6ino 6edio en re #o *e-ueQo E #o grandeG hatun2achiq) adPG E sG 5agni,icador, agrandador, *ersona -ue agranda #as cosasG hatun2achi2) /G 5agni,icar, agrandar, engrandecerG E@E5H *atunyac*iy c*a0ray0ita, agranda u c.acraG hatun2aq) adPG <oda cosa -ue se eO*ande, crece o agranda *or accin *ro*ia o *or o ro agen eG hatun2a2) /G Crecer, agrandar, eO*andirse una cosa *or accin *ro*ia o *or o ro agen eG S9$R$H UiQaEG hathun) adPG 2G HA<U$G hathun2achi2) /G 2G HA<U$CHA=G hat+a-acha2) /G 2G HA<8A=:ACHA=G hat+a i) sG Posesin, derec.o de *oseer a#goG \\ <u e#aG \\ O+ encinG hat+a ichiq) adPG E sG Que .ace o 6anda o+ ener a#go, *osesionarse de a#goG hat+a ichi2) /G Hacer o 6andar o+ ener a#go o *osesionarse de a#goG hat+a i-u2) /G O+ ener, conseguir, ad-uirir a#guna cosa eOc#usi/a6en e *ara sJG E@E5H *atHalli0uy c*ay qolqe 0Hirawta tia0unay0ipaq, ad-uiere ese si##n de *#a a *ara -ue e sien esG hat+a i0a) adPG E sG Cosa ad-uiridaG \\ ?Fci# de ser *oseJda u o+ enidaG hat+a iq) adPG E sG Que o+ iene, consigue o se *osesiona de a#goG hat+a isqa) adPG Ad-uirido, *oseJdo, o+ enido, conseguidoG S9$R$H ranus-aG hat+a i2) /G Poseer, ener, ad-uirir, o+ ener, conseguirG $e&AncO ariE, EaYuYuE Sconseguir aguaTG $e&.ajO YaE Eo-, YaE sa*aG ArgO a*iEG EolO Pa 8a##iEG hat+ansi a) sG ?anga#, *an ano, a o##aderoG E@E5H wasiy0i q*epapi *atHansilla 0asqa, de rFs de u casa .a+Ja .a+ido *an anoG hat+aqo) sG Eot& FAmarant*us *y+ridus CinneoG& 0e #a ,a6i#ia a6aran aceasG \\ alim& Las .oPas son u i#i"adas en #a a#i6en acinG S9$R$H .a 8aYuG hat+a2) /G Ec.ar o des*edir a a#guien con en,adoG S9$R$H .a 8aEc.aE, -ar-oEG S@GLGPGT hat+a2cha2) /G 2G HA<8A=G ha2t+a2-acha2) sG Accin de *a ear indiscri6inada6en e a una E o ra cosa, sin ru6+o ni *ro*si oG \\ /G Pa ear indiscri6inada6en eG S9$R$H .a 8aYac.aEG hat+uni) sG tej& 5an a co#orada o 6orada,

55
#is ada de arri+a a+aPoG S<Kr6ino aE6ara u i#i"ado en e# -uec.uaTG S5G@G de #a EGT hat+u0a) sG Agri& 5a"orca de 6aJ" a acada *or e# .ongo ustlago mayis o ustlago "eao 0G C, .ongos de# gru*o de #os us J#agos, -ue se 6ani,ies an dFndo#e una co#oracin negra o car+n en ,or6a de raEa o 6anc.aG S9$R$H *aYur6a, *aYor6a, *anYur6a, sara-Y8i##insanG \\ adPG <on o, idio a, cre ino, aradoG S9$R$H .anra*a, o-a ar*uG $e&AyaO u*a, #o-#o, ro-roG $e&.ajO sunsu, siYin6uEiYi-G ArgO o*aG EolO u*a, YaPYaG ha1E in erPG PQu picanteN, 6ani,es acin de sen ir e# sa+or *ican eG EolO PaUG 9cO PQu cosaN ha1a aqta) adPG 2G LLAQ<A:U G ha1an) ad/G 2G PA<AG ha1a2) sG 2G W9LL:AG ha1cha) adPG Crue#, des*iadado, desa#6ado, ,ero", in.u6anoG $e& AncO *inaG $e&.ajO sa-raG Eol; Pauc.8aG ha1cha -a2) sG Crue#dad, ,erocidad, in.u6anidadG ha1cha2a2) /G <ornarse crue#, ,ero", in.u6ano, desa#6ado, des*iadadoG ha1ch+a) sG alim& 2ianda *re*arada de .oPas de na+o, YiUina, .a 8a-o E o rosG \\ Arruga en e#as o /es idosG \\ EolO adPG 5arc.i oG ha1ch+a 0a0a) sG Eot& 2G PA:USG ha1ch+a-u2) /G Arrugarse o aParse ro*a o e#aG ha1ch+aq) sG Cocinera rura# -ue *re*ara e# *o aPe ##a6ado *awc*Ha& \\ adPG Que arruga a#goG ha1ch+a2) /G 5arc.i ar, aPar #as ,#ores, #as *#an asG \\ APar, arrugar e#asG \\ Sancoc.ar E condi6en ar #as .oPas de# na+o, -uinua, *atHaqo y o ros *ara o+ ener e# *o aPe ##a6ado *awc*Ha& ha1ch+a2a2) /G 5arc.i arse #as ,#ores E #as *#an asG ha1-a) sG 0escanso, di/ersin, /acacinG \\ adPG <ran-ui#o, a*aci+#eG ha1-a a) ad/G >ien, sin no/edad, sie6*re +ienG S9$R$H a##in##anG $e&AyaO Ua#i-##aG ha1-a2) /G 0escansar, so#a"arse, di/er irse, o6ar /acacinG S9$R$H sa6aE, YusiYuEG E@E5H *aw0ay pHunc*ay, dJa de descansoG Ha1-a20ata) sG 'ist& F$lata!orma de !estividades W Cugar de descanso y alegraG& P#a"a *rinci*a# de #a ciudad inYaica de# Qos-o, ac ua# P#a"a de Ar6asG Lugar donde se rea#i"a+an grandes concen raciones *ara ce#e+rar #as cere6onias *rinci*a#es co6o e# 9n i 'aE6i, AE6uraE 'aE6iG Si a 'aE6i, e cG ha1E in erPG PQu amargoN PQu cidoN EO*resin -ue indica e# *icor en #a +ocaG ha1a) sG Cier a *ar e, cier o si io en e# #ugarG E@E5H as0*a *awapi, en /anos si iosG \\ ad/G 0es*uKs de, enci6a, so+re, rasG E@E5H para *awa rup*ay, so#, des*uKs de #a ##u/iaG \\ ?uera, en e#

BC D
eO erior Sen re#acin a# in eriorTG E@E5H *awa runa, eO ranPeroG ha1a ha1a) ad/G Su*er,icia#6en e, #igera6en e, de cua#-uier 6aneraG S9$R$H .aUa .aUa##a, .aUanuY.unG ha1a ha1a a) ad/G 2G HAWA HAWAG ha1an) ad/G A,uera, en #a *eri,eria, en #a su*er,icieN *or enci6a, en #a *ar e a# a o su*eriorG ha1an u-hun) ad/G Hacer u o+rar de cua#-uier 6anera o su*er,icia#6en eG $e&AyaO Ean-a Ean-a ruUaEG S9$R$H .aUa .aUaG ha1ana) sG Se dice de #as *rendas de /es ir -ue se *ueden usar an o den ro co6o ,uera *or e# re/KsG S@GLGPGT A$<R$H uY.unaG $e&AyaO uY.unc.aG ha1ana-uq) adPG E sG Que se ras ueca *oniKndose a# re/KsG S@G LGPGT S9$R$H 8iYran*aYu-G ha1ana-u2) /G U i#i"ar #as *rendas de /es ir in eriores, enci6a de #os eO erioresG \\ 2es irse con ro*a /o# eadaG ha1ana2) /G Ca6+iar #a ro*a in erior *or enci6a de #a eO eriorG \\ Cu+rir #a su*er,icie de a#guna cosa con o ra de di,eren e es*ecie o ca#idadG ha1ancha-uq) adPG E sG Persona -ue se eOc#uEe, se 6argina o se co#oca a,uera de un conPun oG ha1ancha-u2) /G EOc#uirse, 6arginarse, -uedarse a,uera de un gru*o o conPun oG ha1anchana-u2) /G <raicionarse a6+os cnEugesG ha1anchaq) adPG E sG Persona in,ie# con su cnEugeG S9$R$H Uasanc.a-G ha1ancha2) /G Co#ocar una cosa di,eren e en #a su*er,icie de o raG \\ sG <raicionar o ser in,ie# una *ersona a su cnEugeG ha1a0ata) ad/G Si io in6edia o su*erior, en *ar e a# a Sres*ec o de un #ugar de er6inadoTG ha1aq+o a2) sG Eot& F.ereus trgonodendros /&, Tric*ocereus cu"coensis E& et& -&G )igan nG P#an a cac Fcea de a##o #argo E rec o, carnoso, ci#Jndrico, es riado, es*inoso de ,#or +#anca en u+o -ue anuncia #a *ri6a/eraG Es u i#i"ado *ara e# +#an-ueo de #as *aredes con Eeso, asJ co6o *ara c#ari,icar e# agua ur+iaG En #a Co#onia ,ue u i#i"ada co6o ,unden e na ura#, *ara #a 6e"c#a de #a ca# E arena deno6inada calicanto, *ara #as cons rucciones cic#*easG S9$R$H *i a.aEaG ha1ari2) sG Cit& Cuen o, .is orie a, #eEenda, ,F+u#aG \\ /G $arrar cuen os, .is orie as, #eEendas, ,F+u#asG S9$R$H Ui##aYuEG ha1a2) sG $ie o, nie aG ha1i) sG <oda sus ancia -ue sir/e *ara un arG S9$R$H ##on-.ena \\ Quim& Acei eG LJ-uido gaseosoG ha1icha2) /G Engrasar, #u+ricar, un ar con se+o o grasaG $e&AyaO UisUic.aEG ha1ichi-uq) adPG E sG Que se .ace un ar con sus ancias grasosas u o ras 6edicinasG

DICCIONARIO
ha1ichiq) adPG E sG Persona -ue .ace o 6anda un ar con a#guna sus ancia grasosa o resinosaG ha1ichi2) /G Hacer o 6andar un ar con sus ancias grasosas o 6edicina#esG ha1i-uq) adPG E sG Que se un a con sus ancias grasosas u o ras 6edicina#esG ha1i-u2) /G Un arse con sus ancias grasosas u o ras 6edicina#esG ha1i i) sG Uncin, 6asaPe con sus ancias 6edicina#esG ha1i i2) /G Ungir, 6asaPear con sus ancias 6edicina#esG ha1ina) sG Un ura, sus ancia o#eosa *ara un ar o ,riccionarG ?ro acinG \\ adPG Susce* i+#e de ser 6asaPeado, un ado con sus ancias 6edicina#esG S9$R$H ##usina, ##unc.8inaG ha1ina2) /G $eu ra#i"ar #a grasaG \\ Li6*iar e# acei e de a#guna su*er,icieG ha1i0a2) /G Un ar *or segunda o # i6a /e"G ha1isqa) adPG Acei ado, engrasado, #u+ricado, un adoG ha1i2) /G Un ar, ungirG E@E5H 0Hiriy0ita *anpiwan *awiy, un a u .erida con 6edica6en oG ha1i2a2) /G <o6ar consis encia acei osaG \\ Ponerse con 6a eria grasosaG ha2H ad/G XQuT XQu dicesT XQu se o!receT 9n errogacin a# -ue ##a6a o re-uiera a#goG E@E5H taytayN ` *ayT, Z*adre[ ` ^-uK -uieres_ ha2a) sG Hi#o eno/i##ado 6anua#6en e en #a rueca, con,or6e se /a .i#andoG \\ adPG Sa+or o cua#idad de *ican eG S9$R$H uc.usa*aG ha2acha2) /G L#enar con .i#o #a rueca a# .i#ar o a6+iKn a# or"a#ar dos o 6Fs .i#osG E@E5H 0Hantispa *ayac*ay, ##enar #a ruecaG S9$R$H -aE-oEG ha2uchi-u) sG alim& APiaco, *o aPe o /ianda condi6en ada con sus ancias *ican es -ue se consu6e en e# in er6edio de #as co6idas *rinci*a#es, genera#6en e en #as #a+ores agrJco#asG S9$R$H 6iY.u*aG \\ EolO 'ist& C6ico dis,ra"ado -ue re*resen a+a cier os gKneros de ,arsas en ie6*o de #os inYasG ha2achi-u2) /G Sen ir o gus ar e# sa+or *ican e de a#guna /ianda o de# aPJ *ican eG ha2achi2) /G alim& Agregar aPJ a a#guna /iandaG ha2ana2) /G alim& Qui ar e# sa+or *ican e de# aPJ o sus si6i#aresG ha2aq) adPG E sG Sa+or *ican e, *icor de# aPJ, de #a *i6ien a o sus ancias si6i#aresG \\ !igdo& .aEa- si6i, persona de pala+ra *iriente& ha2aq 0i i) sG 2G P9LL9 P9LL9G ha2aqe) sG Anat& >i#is, .iK#G Sus ancia #J-uida a6arga, a6ari##o /erdosa, segregada *or e# .Jgado E /er ida en e# duodenoG ha2aqe2uq) sG Bed& >i#iosoG \\ En,er6o de #a +i#isG ha2aqen) sG Anat& 2esJcu#a +i#iarG ha2aq1i -+u) sG Eot& FCepidium satirumGG

SIMI TAQE
5as uer"oG P#an a cruci,era 6uE co6n en #os .uer osG ha2asa) sG Co6*osicin -ue incor*ora ingredien es a6argosG S@GLGPGT ha2a2) /G Producir sa+or *ican eG ha2a2a2) /G Ad-uirir e# sa+or *ican eG ha2cha) sG 2G HA=CHA=AG ha2cha2a) sG B%s& Cancin -ue se en ona en #a cosec.a E es can ada en coro *or odos #os ra+aPadoresG S@GLGPGT S9$R$H .aEc.aG ha2-u-uq 0i-i) sG 2G 9UG ha2-+a) ad/G X.untoT XQu cantidadT E@E5H *ay0Hawantaq rantiwan0imanT, ^con cuFn o 6e co6*rarJas_ ha2-+aq) ad/G X.undoT X9n qu tiempoT X9n qu pocaT X9n qu !ec*aT ha2 i) sG <riun,o, /ic oriaG \\ 'egociPo, a#egrJaG \\ B%s& Can o riun,a# de /ic oria en #a guerra o de regociPo a# Kr6ino de #as ,aenas agrJco#asG ha2 i-uq) adPG B%s& Que can a .i6nos de riun,o o /ic oriaG Ha2 i0an0a sG 'ist& FClanura o e:planada del triun!oG& Pri6era UaYa o adora orio inYa de# sK* i6o se-e de# sec or An isuEuG Es u/o dedicada a #a $ac*amama o 5adre <ierraG ha2 iq) adPG E sG <riun,an e, /ic orioso, gananciosoG \\ B%s& Que en ona e# can o riun,a# o .i6no de /ic oriaG ha2 i2) /G B%s& En onar can os de /ic oriaN can ar regociPados #os riun,os E KOi osG \\ !am& ?es eParG \\ $e&AyaO Cu#6inar, conc#uirG ha2 u) adPG E sG 2G HA:LLU G ha2.a) sG Ser/icio -ue se *res a a a#guien desin eresada6en e en e# ra+aPoG \\ <ras#acin de# #a+oreo o ra+aPo a o ro cen ro, conc#uido e# *ri6eroG ha2.aq) adPG E sG Que aEuda o co#a+ora en una #a+or desin eresada6en eG \\ E# -ue ras#ada su #a+or a o ro cen ro, conc#uEendo e# an eriorG ha2.a2) /G Pres ar ser/icios a a#guien desin eresada6en e en e# ra+aPoG \\ <ras#adar e# #a+oreo o ra+aPo a o ro #ugar, conc#uido e# an eriorG ha2ninqachi2) /G Hacer res*e a+#e, .onora+#e, *res igioso a una *ersonaG ha2/achu) sG Loot& $o6+re de ca6K#idos suda6ericanos 6ac.os, -ue sir/en de *adri##o o se6en a# en una ro*a de .e6+rasG ha2/inqa) adPG 'es*e a+#e, .onora+#eG \\ Pres igiosoG ha2/inqa-uq) adPG E sG Que *or sJ 6is6o se .ace res*e a+#e, .onora+#e, *res igiosoG ha2/inqaq) adPG E sG Persona -ue nace res*e a+#e, .onora+#e, *res igiosa a o ra *ersonaG ha2/inqa2) /G 'es*e ar, .onrar, *res igiar, re*u arG ha2nu) sG Loot& Ca6K#ido re*roduc or, se#eccionado en cere6onia es*ecia#, genera#6en e e# 6Fs ,ornido E de 6ePor #anaG ha2ra) adPG Pesado, ,#oPo, #en o, ,#e6F ico, *ausadoG

BC D
ha2rata) sG Quris& $EOLG Pena o sancin a*#icada a# reo *or sen encia de# @ue"G ha2ratachiq) adPG E sG @urisG $EOLG E# -ue .ace cu6*#ir #a condena o sancin a# sen enciadoG ha2ratachi2) /G Quris& $EOLG Hacer cu6*#ir #a *ena o condena a# sen enciadoG \\ Hacer aPus iciarG ha2ratana) sG Quris& $EOLG Pa J+u#o, cada#so, #ugar o ins ru6en o de su*#icioG S9$R$H .araUaG ha2ratana0ata) sG Quris& $EOLG Lugar o si io donde se ins a#a e# cada#so o *a J+u#oG ha2ratasqa) adPG Quris& $EOLG Sancionado, cas igado, *enado, rec#usoG ha2rata2) /G Quris& $EOLG Sancionar, cas igar, sen enciar a# cu#*a+#eG ha2ru) ad/G Pron o, *res o, #uegoG S9$R$H us-.aEG ha2tara) adPG E sG Ad# ero, ad# eraG $e&AyaO .aE ara aG ha2tara-u2) /G Co6e er e# adu# erioG ha2tara2) /G Pro/ocar o causar e# adu# erio en re #os cnEugesG \\ $e&AyaO 0i/orciarseG ha2t+a) sG Pun a*iK, *a ada, co"G \\ Lugar de #a casa o*ues a a #a ca+eceraG \\ Lugar de #a ca6a, o*ues o a #a ca+ecera, donde -uedan #os *iesG S9$R$H .aE 8anaG \\ $EOLG Ca6*o de*or i/oG ha2t+achi-uq) adPG E sG Que su,re e# *un a*iK o #a *a eaduraG ha2t+achi-u2) /G 'eci+ir *un a*iK, *a eadura o co"G ha2t+achiq) adPG E sG Persona -ue *ro/oca o 6anda a o ro dar *un a*iKsG ha2t+achi2) /G Hacer o 6andar *ro*inar *un a*iKs a o ro, ha2t+a-uq) adPG E sG Coceador, *a eador, -ue acos u6+ra irar coces, *a adas o *un a*iKsG E@E5H *aytHa0uq llama, ##a6a -ue iene #a cos u6+re de dar cocesG ha2t+a-u2) /G Pa ear *or 6anJa o cos u6+re ha2t+ana) adPG Susce* i+#e de ser *a#eadoG \\ sG 2G HA=<8AG ha2t+ana-u2) /G Pro*inarse *un a*iKs recJ*roca6en eG \\ Pa earse 6u ua6en e #as +es iasG ha2t+a0a-u2) /G 'e*ar ir o *ro*inar *un a*iKs en de,ensa *ro*iaG \\ Pa ear #os ani6a#es en sus # i6os es er oresG S9$R$H Ua 8a a aEG ha2t+a0a2) /G 2o#/er a dar *un a*iKs o *a adasG ha2t+a0a2a2) /G 5o#es ar con *a adas o *un a*iKs #igeros E ,recuen esG ha2t+a0una-u2) /G Poner *ie con ra *ie en re dos *ersonasG ha2t+aq) adPG E sG Que da *un a*iKs o *a adasG ha2t+ara2) /G Es irar o eO ender #as *iernas -ue se .a##a+an encogidasG \\ 'e#aParseG ha2t+ara2a2) /G Per6anecer endido so+re una su*er,icie *#ana, con #as eO re6idades in eriores eO endidasG \\ 'e#aParseG

5;
ha2t+ari-u2) /G EO ender #as eO re6idades in,eriores, *ara 6aEor co6odidad, de #o -ue es a+an encogidasG ha2t+ari2) /G EO ender #en a6en e #as eO re6idades in eriores con a#gn ,in es*ecia#G ha2t+ar0ari2) /G Cas igar, dar *un a*iKs *ara conc#uir un con,#ic oG \\ 2o#car o derri+ar un o+Pe o con #os *ies, *or descuidoG ha2t+arqari2) /G 'e*ar ir *un a*iKs 6asi/a6en eG \\ Pro*inar *un a*iKs a /arias *ersonasG ha2t+arqo2) /G Pro*inar *un a*iKs rF*ida6en e E con ,uer"aG ha2t+a2) /G 0ar *un a*iKs o *a adasG \\ Agri& 96*u#sar e# ira*iK o c*a0ita0lla *ara ro urar #a ierraG ha2t+a2-u2) /G Pro*inar *un a*iKs recios E re*e idos con J6*e u E sanaG \\ 5o/er o aco6odar cuidadosa6en e a#gn o+Pe o con e# *ieG ha2t+a2si2) /G AEudar a dar *un a*iKs o *a adasG \\ $EOLG Pa ear #a *e#o a Pun a6en e -ue o ros de# 6is6o e-ui*o, en e# Puego de# , +o#G ha2t+u2) /G Para .acer wat*ias, a*agar #as ##a6as den ro de# .orno, dePando en +rasas, .urgando con un *a#o, an es de en errar #as *a*asG ha2u) sG Ad/ersario, ene6igo, con rario, con endorG S9$R$H aU-aG \\ Piedra *ara a,i#ar o 6o##ePnG S@GLGOG5GT ha2u a) adPG E sG Par#anc.Jn, .a+#ador, /ani#o-ueG S9$R$H #a-#aG $e&AyaO -a#-aG ha2u a2) /G Ha+#ar 6uc.o e insu#sa6en eG ha21a) sG O,reci6ien o, o,renda, cosa o,recidaG ha21achi-uq) adPG E sG Que reci+e e# o,reci6ien o u o,rendaG E@E5H aw0i0unan *aywac*i0un0u, #os au0is son #os -ue reci+en #as o,rendasG ha21achiq) adPG E sG Que .ace o,recer a#goG \\ Que 6anda a#can"ar a#goG ha21achi2) /G Hacer o 6andar o,recer a#goG \\ Hacer a#can"ar a#guna cosaG S9$R$H -oc.iEG ha21a-acha2) /G 2G HA=WA=:ACHA=G ha21a-uq) adPG E sG Que a#can"a a#guna cosa u o,rece *agos a #os aw0is E apus *ara .acer#es *ro*iciosG S9$R$H .aEUa-G $e&AyaO .iran a-G ha21a-u2) /G A#can"ar a#guna cosa a o raG \\ O,rendar #os *agos a #os aw0is o apus& \\ EO ender #os +ra"osG ha21ana) sG U ensi#io en -ue se en rega #a o,rendaG \\ adPG Cosa de er6inada *ara #a o,renda E #a -ue se /a a#can"andoG ha21ana-u2) /G En regarse, o,recerse 6u ua6en e a#guna cosa u o,rendasG \\ 9n erca6+iar *resen esG S9$R$H -onaYuEG ha21a0a-u2) /G <ender o a#can"ar #os +ra"os *ara #ograr a#goG ha21a0a2a2) /G O,recer o a#can"ar a#guna cosa rei eradas /ecesG ha21aq) adPG E sG Persona -ue o,rece, da o a#can"a a#goG S9$R$H .aEUaYu-, -o-G E@E5H $ac*amamaman *ayway, o,rece *ago a #a 5adre <ierraG $e&AyaO .iran uEG

53
ha21ari2) /G A#can"ar, o,recer, +rindar a#go con cier o a,ec oG \\ EO ender o a#argar #a 6anoG ha21a2) /G A#can"ar o *asar a#guna cosa a o ra *ersonaG \\ O,recer, +rindar, o+se-uiar a#guna dFdi/aG E@E5H 0u0a 0Hintuta $ac*amamaman *ayway, +rinda coca escogida a #a 5adre <ierraG ha21a2-acha2) /G >racear, eO ender #os +ra"os re*e idas /ecesG \\ Accionar #os +ra"os *ara a#can"ar a#goG S9$R$H .aEUaYac.aEG ha21a2-u2) /G 9n roducir #a 6ano en e# in erior de a#gn o+Pe oG \\ En regar, dePar, a#can"ar a#go a o ra *ersona, de *asada E a*resurada6en eG Hech+i) sG Arqueol& Pe-ueQo adora orio *re.is*Fnico u+icado en e# dis ri o de Q8a -a, *ro/incia de Quis*icanc.is, Qos-o, PerG henq+e/a) sG 5a an"a de ani6a#esG S@GLGOG5GT he0hq+a) sG 0escascara6ien oG Accin de -ui ar o arrancar #a cFscaraG S9$R$H 8e-UaG $e&AyaO e-*aG he0hq+a-u2) /G 0escascararseG Qui ar#e #a cascara a cier os *roduc os secosG S9$R$H 8e-UaYuEG he0hq+ana2) /G 2o#/er a descascarar, *or segunda /e"G S9$R$H .e*.-8a*aEG he0hq+a0a2) /G 2G HEPHQ8A$A=G he0hq+aq) adPG E sG 0escascarados -ue descascara o saca #a cascaraG S9$R$H e*.-a-G he0hq+a2) /G 0escascararG Qui ar #as cascarasG Arrancar #as cor e"as secasG S9$R$H 8e-UaEG $e&AyaO e-*aE, 8e-*aEG heq+e0a) sG Jisiol& So,ocacin *or #a 6a#a deg#ucin, *or #a des/iacin de #os a#i6en os .acia #a rF-ueaG heq+e0achiq) adPG E sG Agen e -ue *roduce en a#guien #a so,ocacin, con #a consiguien e *ro/ocacin de oses ,or"adasG heq+e0achi2) /G Producir, con a#guna ac i ud, e# a.ogo en a#guien, *or #a des/iacin de #os a#i6en os .acia #a rF-uea con #a consiguien e so,ocacin E oses ,or"adas de as,iOiaG heq+e0a-u2) /G 2G 5U:9:U=G heq+e0aq) adPG E sG Que *adece so,ocacin *or #a 6a#a deg#ucin de #os a#i6en osG heq+e0arqo2) /G Su,rir so,ocacin, /io#en a E 6o6en Fnea6en e, *or 6a#a deg#ucin de #os a#i6en osG heq+e0asqa) adPG 2G 5U:9SQAG heq+e0a2) /G Bed& Su,rir so,ocacin o a ragan a6ien o con a#i6en os E +e+idas, -ue *ueden ##egar .as a *roducir #a as,iOia E #a 6uer eG S9$R$H e-e*aE, 6uYiEG herq+e) sG $iQo Sgenera#6en e desde #os sie e .as a #os ca orce aQosTG S9$R$H er-eG herq+e -a2) sG 2G E'QE :A=G herq+echa-u2) /G 2G E'QECHA:U=G herq+echa2) /G 2G E'QECHA=G hich+a) sG 0erra6a6ien o de a#gn

BC D
#J-uido, .arina, granos, e cG hich+achi-uq) adPG E sG Que su,re o so*or a e# derra6a6ien o de a#gn #J-uido o .arina so+re sJG hich+achi-u2) /G Hacerse ec.ar so+re sJ con cua#-uier #J-uido o .arinaG hich+achiq) adPG E sG Que .ace ec.ar o derra6ar a#goG hich+achi2) /G 5andar .acer ec.ar o derra6ar a#gn #J-uido, .arina, granos, e cG hich+a-acha2) /G 2G H9CH8A=:ACHA=G hich+a-uq) adPG Cosa *ro*ensa de derra6arse o ec.arseG hich+a-u2) /G Ec.arse o derra6arse a#gn #J-uido, grano o .arinaG hich+ana) sG Si io donde se ec.a o se de*osi a a#gn #J-uido, grano, .arina, des*erdicio, e cG \\ U ensi#io con e# -ue se ec.a o se derra6a a#gn #J-uido, grano o .arinaG \\ adPG A#go susce* i+#e de ser ec.ado o derra6adoG hich+ana-u2) /G 0erra6arse 6u ua6en e a#gn #J-uido, .arina o cosa 6enudaG E@E5H pu0llaypiqa unuwanmi *ic*Ha0un0u, en #os carna/a#es se ec.an 6u ua6en e con aguaG hich+a0a2) /G Ec.ar o derra6ar #J-uido u o ros 6a eria#es *or segunda /e"G hich+a0a2a2) /G Ec.ar o derra6ar a#go a 6enudoG hich+aq) adPG E sG Que ec.a o derra6a a#go, /o#un aria o in/o#un aria6en eG hich+ari2) /G E6*e"ar a ec.ar o derra6ar a#go *oco a*ocoG hich+ar0ari2) /G Ec.ar, derra6ar, /er er a#gn con enido en ,or6a rF*ida E sin cuidadoG S9$R$H a##ir*ariE S ra Fndose de a#go -ue no sea #J-uidoTG hich+arqari2) /G Ec.ar o derra6ar a#go en di,eren es si ios con /io#encia E *res e"aG hich+arqo-u2) /G Ec.ar o /aciar un con enido *ara sJ, de/o#/iendo e# reci*ien eG \\ 0erra6arse a#gn con enido *or sJ, o *or a#gn agen e desconocidoG hich+arqo2) /G 0erra6ar, ec.ar s+i a6en e a#gn con enidoG hich+asqa) adPG 0erra6ado, /er ido, rasegadoG \\ ?undido E /aciado en 6o#deG hich+a2) /G 2er er, ec.ar, rasegar, derra6ar a#goG \\ 2aciar e# con enido de un reci*ien e, si$O$H a##iEG \\ ?undir E /aciar 6e a#es, cera, se+o, *ara,ina, e cG hich+a2 -a.a2oq) sG ?undidorG Persona es*ecia#i"ada en ,undir 6e a#es, cera, *ara,ina, se+o, e cG hich+a2-acha2) /G 0erra6ar o ec.ar a#gn con enido re*e idas /eces, en una E o ra direccin o en di,eren es de*si osG S9$R$G .ic.8aYac.aEG hich+a2-achi2) /G 5andar derra6ar, /er er, /aciar a#gn con enido cuidadosa6en eG hich+a2-a0u2) /G 0e/o#/er derra6ando a#gn con enido a# 6is6o reci*ien e o si io de donde *ro/inoG \\ 0erra6ar, /er er, ec.ar, e cG a#gn con enido en

DICCIONARIO
o ro cuidadosa6en eG hich+a2-u-u2) /G Ec.arse con a#gn #J-uido a sJ 6is6oG E@E5H @nu tHinpuwan *ic*Hay0u0un, se ec. con agua .er/idaG hich+a2-una-u2) /G 0erra6arse, ec.arse o /er erse 6u ua6en e a#gn #J-uido o cosa 6enudaG S9$R$H .ac.8iEYunaYuE S ra Fndose de .arinas E granosTG hich+a2-u2) /G 0erra6ar o ec.ar con su6o cuidado a#gn #J-uido o cosa 6enudaG hich+a2si2) /G Co#a+orar a /aciar E ec.ar a#gn con enidoG E@E5H aq*ata *ic*Haysiy, co#a+orar a ec.ar #a c.ic.aG hi-i0a-u2) /G 2G U=U=G hi-+i) sG Jisiol& Hi*oG 5o/i6ien o con/u#si/o de# dia,rag6a -ue *roduce una res*iracin in erru6*ida E /io#en a -ue causa a#gn ruidoG \\ So##o"o con .i*oG E@E5H *i0Hiwanmi 0as*ani, es oE con .i*oG EolO PiY8uG PiY8i, -8aUEaG 9cO .i*ar, iYiG hi-+ina) sG E adPG 2G HA$:8A$AG hi-+i0a-u2) /G Jisiol& <ener .i*o *ersis en eG \\ <ener -uePidos una *ersona o un niQo -ue aca+ de ##orarG hi-+iq) adPG E sG Persona con .i*o o -ue so##o"a con .i*oG E@E5H *i0Hiq *erqHe, niQo con .i*oG hi-+i2) /G Hi*ar o so##o"ar con .i*oG hi i) sG alim& Ca#doG \\ @ugo o "u6o de a#gn ,ru o o sa/ia de #as *#an asG E@E5H wallpa *illi, ca#do de ga##inaN a?awi *illi, Pugo de ,ru asG hi icha2) /G alim& AQadir a a#go cier a *orcin de ca#do o PugoG E@E5H *a0Huta *illic*ay, agrega #a .arina a# ca#doG hi inaq) adPG E sG Persona -ue escurre o e#i6ina e# ca#do, Pugo o "u6o de a#goG EolO .i##inna-G h< ina2) /G Escurrir e# ca#do, e# Pugo o "u6o de a#goG E@E5H ayc*a tHinputa *illinay, escurre e# ca#do de #a carne .er/idaG S9$R$H c.8u6aEG hi isa0a) adPG 2G H9LL9=OQG hi i2a2) /G Hacerse o ornarse en ca#do, Pugo o "u6oG hi i2uq) adPG @ugosoG \\ Que con iene ca#doG S9$R$H .i##isa*aG E@E5H *illiyuq ayc*a tHinpunan, #a carne de+e .er/ir con ca#doG hi 0+uchi) sG E6+udoG U ensi#io, a 6odo de un u+i o, -ue sir/e *ara rasegar o re##enar #J-uidos en un reci*ien e de +oca es rec.aG S9$R$H .i##*8unaG E@E5H *illpHuc*ita *aywamuway, a#cFn"a6e e# u+i o *ara re##enarG hi 0+uchiq) adPG E sG Que .ace re##enar o rasegar a#gn #J-uido a un reci*ien e de +oca es rec.aG E@E5H maypin *illpHuc*iq, dnde es F e# -ue re##ena o rasiegaG hi 0+uchi2) /G 5andar o .acer re##enar o rasegar a#gn #J-uido a un reci*ien e de +oca es rec.aG hi 0+u-u2) /G >e+er en a+undancia E a +ocanadas #os #J-uidosG hi 0+una) sG E6+udoG \\ adPG Cua#-uier #J-uido des inado a ser rasegado o en/asado en reci*ien es de +oca

SIMI TAQE
es rec.aG E@E5H maypin *illpHuna, donde es F e# e6+udoG hi 0+uq) adPG E sG 'e##enador o rasegador, en/asador de #J-uidos en reci*ien es de +oca es rec.aG hi 0+usqa) adPG LJ-uido rasegado, en/asado en reci*ien es de +oca es rec.aG S9$R$H .un 8as-aG \\ EolO La c.ic.a *ues a a ,er6en arG hi 0+u2) /G En/asar, rasegar, re##enar #J-uidos en reci*ien es de +oca es rec.aG \\ Bed& Hacer ingerir a un en,er6o 6edica6en os #J-uidos *or #a +ocaG S9$R$H .u6iEaE, .u6iEG \\ EolO Ado+ar #a c.ic.a *ara su ,er6en acinG hi 0+u2-achi2) /G Bed& 5andar o .acer ingerir a#gn 6edica6en o #J-uido a un en,er6oG E@E5H onqoqman *anpita *illpHuy0ac*iy, .Fga#e ingerir 6edica6en os #J-uidos a# en,er6oG hi 0+u2-u2) /G Hacer ingerir a#gn #J-uido con su6o cuidadoG \\ <rasegarG hi u) sG alim& 5anPar du#ce, go#osinaG \\ adPG )o#oso, F/ido de +ocados du#cesG \\ $e&AyaO Arre+a ador de #a co6ida aPenaG \\ EolO .i##u -e#*a Sg#o nTG hi u2) /G )us ar 6uc.o de go#osinasG hi u2-acha2) /G Andar en *os de go#osinasN ansiar #as go#osinasG hina) ad/G AsJ, de es e 6odo, de es a 6anera, co6oG EolO PiQaG hinachF) #ocG $uede ser as& Tal ve" sea as& Qui"s es as& $ara mi que es as& 0eno a dudaG hinachachaq) adPG 2G H9$ACHAQG hinachaq) #ocG As de grande, sumamente grande SseQa#ando 6J6ica6en eTG S9$R$H .inac.ac.a-G E@E5H *inac*aq papa, *a*as, asJ de grandeG hinachuH #ocG X9s asT XAs esT hinachusH #ocG XAs !ueT X.ierto que es asT XTal ve" es asT hina-uq) #ocG 9l que se *ace as Si#us rando con 6J6icaTG hina-u2) /G 'acerse as Si#us rando con 6J6icaTG hina a) #ocG /iempre as; del mismo modo; de la misma manera; tal como est& E@E5H *inalla 0ac*un, -ue es K de# 6is6o 6odoG hina.an) #ocG 'acia all& E@E5H *inaman 0utiriy, gira .acia a##J Sindicando con a#gn ges oTG hina.anta) #ocG De lo que era as; de lo que esta+a as& E@E5H *inamanta pisiyan, de #o -ue era asJ, .a dis6inuidoG hina.antaq) #ocG R despus de eso; y despus de tal cosa; y despus de esto; so+re eso& E@E5H *inamantaq u0yasun, E des*uKs de eso o6are6osG hinan) #ocG As es, e:actamente, precisamente, justamente, no de otro modo& A$<R$H 6anan .inac.uG hinancha) #ocG As de peque?o Si#us rando con 6J6icaTG E@E5H *inanc*an uyac*ay0i, asJ de *e-ueQo es u cari aG hinan-a) #ocG A cada uno, de esta porci#n o tama?o Si#us rando con 6J6icaTG E@E5H *inan0a sapan0apaq, de es a

BC D
*orcin *ara cada unoG hinan-an-ara2) #ocG 2G H9$A$:A'A=G hinan-ara2) #ocG As de grande Si#us rando con 6J6icaTG S9$R$H .inanYanYaraEG E@E5H *inan0aray *anpHatun q*awawan, 6e .a 6irado un sa*o, asJ de grandeG hinan0a) #ocG De esta postura; de esta posici#n Si#us rando con 6J6icaTG E@E5H *inanpa 0ac*un wi?aypaq, -ue es K de es a *osicin *or sie6*reG hinantin) #ocG Todo el mundo; todas partes; todas las gentes; todas los pue+los& E@E5H *inantin runa0una, #a gen e de odo e# 6undoG hina0uni) #ocG /iempre es as& S9$R$H .ina*uninG A$<R$H 6anan .ina*unic.uG E@E5H *inapunin 0ayqa, asJ sie6*re es Ks eG hina0unin) #ocG 2G H9$APU$9G hinaq) adPG E sG Que o+ra as; que *ace as, de ese modo& hinaqa) ad/G Ra que es as; por tanto; por consiguiente& S9$R$H c*ay *inaqa; c..aEna-aG E@E5H *inaqa, riy c*a0rata, si es asJ, anda a #a c.acraG hinari2) /G Hacerse a un #adoG 2o#/erse .acia o ra direccinG hinas) #ocG Dicen que es as; se dice que es as; se a!irma que es as& A$<R$H 6anas .inac.uG hinas0a) #ocG R entonces; y as; y despus& E@E5H puris*arani *inaspa wi0c*Hu0uni, es u/e ca6inando E en onces 6e caJG hinas0a0as) #ocG /in em+argo; con todo; no o+stante& hinas0aqa) #ocG $ues entonces; luego; por lo tanto; por consiguiente& E@E5H *inaspaqa rimay, *ues en onces .a+#aG hinas0ariH #ocG XQue msT XR luegoT XR despusT XR en seguidaT S9$R$H c.aE6an arJ_ hinata) #ocG As; de todos modos; siempre; de todas maneras; inevita+lemente; pues as& E@E5H *inata llan0Hay, *ues, ra+aPa asJG hina2) /G 'acer u o+rar de esta manera, de este modo; *acer as Si#us rando con 6J6icaTG E@E5H *inay ma0iy0ita, *on #a 6ano de es a 6aneraG hina2achi2) /G 5odi,icar #a cosa de un es ado a o roG \\ Ca6+iar de *os uraG hina2a2) /G <o6ar una cosa un as*ec o di,eren e de# -ue u/o origina#6en eG hin-+i) sG Accin de e6*inarse, erguirse so+re #a *un a de #os *iesG hin-+ichiq) adPG E sG 2G H9$:89LL9CH9QG hin-+ichi2) /G 5andar e6*inarseG S9$R$H .inY8i##ic.iEG hin-+i-a2a2) /G 2G H9$:89'A=A=G hin-+i a2a2) /G 2G H9$:89'A=A=G hin-+i ichiq) adPG E sG Que .ace o 6anda e6*inarseG S9$R$N .inY8ic.i-G hin-+i ichi2) /G Hacer o 6andar e6*inarseG S9$R$H .inY8ic.iEG hin-+i i-uq) adPG E sG Que se e6*ina rei erada6en e *or coger a#go -ue es F en a# uraG S9$R$H .inY8i*aYu-G hin-+i i-u2) /G E6*inarse rei erada6en e una *ersona *or coger a#go -ue es F

54
a# oG S9$R$H .inY8i*aYuE, .inY8i##iEG hin-+i iq) adPG E sG Que se e6*ina o se Eergue so+re #a *un a de sus *iesG S9$R$H .inY8i-G hin-+i i2) /G E6*inarse rei erada6en e *ara a#can"ar a /er *or enci6a de a#gn o+s Fcu#o o *ara coger a#go -ue es F en *ar e a# aG S9$R$H .inY8i##iYuEG hin-+i0a-uq) adPG E sG 2G H9$:89LL9:UQG hin-+i0a-u2) /G 2G H9$:89LL9:U=G hin-+iq) adPG E sG Que se 6an iene de *un i##asG S9$R$H .inY8i##i-G hin-+ira2a2) /G 5an enerse e6*inado *or a#gn ie6*oG S9$R$H .inY8i##aEaE, .inY8iYaEaEG hin-+i2) /G E6*inarG E6*inarseG 5an enerse erguido so+re #a *un a de #os *iesG E@E5H *in0iy allinta, e6*Jna e +ienG hi0+i) sG Es a+#o o redi# rs ico E *ro/isiona# *ara .acer *ernoc ar #as ro*as de ganado en ca6*o a+ier oG S9$R$H .i*8iQaG \\ Agri& 'esiduo de #a ri##a de# grano de -uinua, -ue consis e en ra6i as E en/o# uras ,#ora#es, -ue caen co6o *o#/i##o +#anco de# en/Ks de #as .oPasG SOG>G E 5G>GT hi0+ichiq) adPG E sG Que encorra#a #os ani6a#es en e# a*risco rs icoG hi0+ichi2) /G 5andar encorra#ar o asegurar #os ani6a#es en e# a*risco rs icoG hi0+i2) /G Encorra#ar o asegurar e# ganado en e# a*riscoG E@E5H *ipHiE wa0a0unata, encorra#a e# ganado /acunoG hisa) ad/G SJG Cier a6en eG S9$R$H ariG E@E5H *isa risaq, sJ, irKG his0+achaq) adPG E sG Que 6oPa con orina a#guna cosaG his0+acha2) /G 5andar 6oPar a#go con orinaG his0+achi) sG Secrecin a+undan e de #a orinaG his0+achi-uq) adPG E sG Bed& 0iurK ico -ue .ace so# ar #a orinaG E@E5H *ispHac*i0uq qora, .ier+a -ue .ace orinarG his0+achiq) adPG E sG Que .ace orinar o aEuda a .acer orinar a# -ue #o necesi aG his0+achi2) /G AEudar en #a 6iccin de #a orina a cria uras o *ersonas i6*edidasG E@E5H *erqHeta *ispHac*iy, .a" orinar a# niQo o a# en,er6oG his0+ana) sG UrinarioG >acJnG \\ Anat& Rrgano urinarioG his0+ana2a2) /G <ener ganas de orinarG his0+a0a-u2) /G Orinar ,recuen e6en eG his0+aq) adPG E sG Que orina, 6ea o eO*u#sa #a orinaG his0+a2) sG Jisiol& OrinaG E@E5H unu *ispHay, orinaN q*olla *ispHay, orina ,rescaN poqo *ispHay, orina ,er6en adaN *atun *ispHay, eOcre6en o .u6anoG \\ /G Orinar, 6ear, 6iccionar, eO*e#er #a orinaG his0+a2 0+iti) sG $at& 5a# de orinaG A,eccin a #a /Ja urinaria *or #a cua# se orina ,recuen e6en e sin con ro#G his0+a2 0+uru) sG Anat& 2ePigaG Rrgano de# a*ara o urinario, en ,or6a de g#o+o, en e# -ue se de*osi a #a orinaG

57
S9$R$H *8uruG $e&AyaO is*aE*uruG his0+a2cha2) /G Agregar #a orina a o ro #J-uido o 6e"c#ar con a#goG his0+a2-u-uq) adPG E sG Que se orina a sJ 6is6oG S9$R$H .is*8aEuYu-G his0+a2-u-u2) /G 5earse, orinarse, 6oParse uno 6is6o *or en,er6edad, descuido o *or 6uc.a risaG E@E5H asispaymi *ispHay0u0uni, 6e .e reJdo .as a orinar6eG his0+a2-u2) /G Orinar so+re a#guna cosa in enciona#6en eG \\ Con a6inar o 6oPar a#go con orinaG his0+a2u-uq) adPG E sG 2G H9SP8A=:U:UQG hi1a) sG 2G H9WA=AG hi1a2a) sG Biner& 5inera#G Piedra 6uE dura E /idriosa de co#or negro -ue sir/e *ara +ruQir o+Pe os 6e F#icosG S9$R$H .iUa, ##a6o-aG EolO .iUanaG E@E5G !igdo& *iwaya sonqo, de cora"n duro, insensi+#eG hi1i) sG 5er6a de #a sus ancia *or e/a*oracinG S9$R$H UaEUaG hi1i2) /G Consu6irse, dis6inuir una sus ancia *erdiendo en *eso E /o#u6en, genera#6en e *or e/a*oracinG EolO .iUi-aEG hoq -aqnin) *ronG 2G HUQ :AQG hoq 0acha -a.a) #ocG 2G AS$EQ:A5AG hoqarichi-uq) adPG E sG Persona -ue *er6i e o se .ace #e/an ar *or o raG \\ O+Pe o de *oco *eso, ,Fci# de #e/an arG hoqarichi-u2) /G Hacerse #e/an ar con o ra *ersona, *or s*#icaG \\ Pro/ocar inconscien e6en e a -ue #e enros ren o sa-uen en cara a o ra *ersona *or #os ,a/ores reci+idosG hoqarichiq) adPG E sG Que .ace o 6anda #e/an ar a#goG E@E5H aymura *oqaric*iq, e# -ue .ace #e/an ar #a cosec.aG hoqari-a0u2) /G 'ecoger o #e/an ar a#go suEo en recu*eracinG hoqari-uq) adPG E sG CodiciosoN -ue o6a *ara sJ #as cosas aPenas, sin consen i6ien o de sus dueQosG \\ Que enros ra, de#a a, encara o di/u#ga de #os ser/icios E ,a/ores -ue o orga a o ra *ersonaG hoqari-u2) /G 'ecoger o #e/an ar a#go *ara sJG \\ !igdo& Hur ar, ro+arG \\ Enros rar, encarar, a o ra *ersona *or a#gn ser/icio *res adoG Jol0& .eremonia del *oqari0uy, en #a ,es i/idad de Za 2irgen de# Car6en de #a *ro/incia de Paucar a6+o, Qos-o, PerG Consis e en *resen ar a un niQo o niQa an e #a 2irgen, con #a in er/encin de# sacerdo e, de# -ue nacen #os *adrina"gos E co6*adra"gosG hoqarina) adPG Lo -ue se de+e #e/an ar o recogerN #o -ue es susce* i+#e de ser #e/an adoG hoqarina-u2) sG Agarrarse uno a o ro *ara #e/an arse .acia arri+a, a# ernando sucesi/a6en eG \\ Enros rarse 6u ua6en e *or ser/icios *res ados en re e##osG hoqarina a) adPG <odo o+Pe o -ue es ,Fci# de ser #e/an ado *or su *oco *esoG

BC D
hoqariq) adPG E sG Que #e/an a, e#e/a, sus*ende a#guna cosaG \\ $EOLG Herra6ien a, co6o #a 6on acarga, #a gra, e# cargador ,ron a#, e cG, -ue e#e/a o sus*ende cosas *esadasG hoqarir-u2) /G 'ecoger o #e/an ar a#go de *risaG hoqarisqa) adPG O+Pe o -ue .a sido #e/an ado .as a cier a a# uraG hoqari2) /G Le/an ar, recogerG E@E5H c*ay qolqeta *oqariy, #e/an a o recoge esa 6onedaG hoq+o) adPG H6edo, 6oPadoG \\ ?ru a Pugosa o aguanosaG S9$R$H Y8aUi, *8anYu, c.8aran, 6iY8iG hoq+ochachi2) /G Hu6edecerG \\ Per6i ir -ue a#go se .u6ede"caG S9$R$H a*iEac.iE, .a##c.8uEac.iEG hoq+ocha-uq) adPG Hu6ec a+#e, *ro*enso a .u6edecerseG E@E5H *oqHoc*a0uq 0ac*i, sa# .u6edeci+#eG hoq+ocha-u2) /G Ponerse .6edoG E@E5H c*ay *erqHe parapi *oqHoc*a0un, ese niQo se .a .u6edecido en #a ##u/iaG hoq+ochana) sG 9ns ru6en o con -ue se *uede .u6edecerG \\ adPG Que re-uiere ser .u6edecidoG hoq+ochaq) adPG E sG Hu6ec an eG Agen e acuoso -ue .u6edece a#goG \\ Persona -ue .u6edeceG hoq+ocha2) /G Hu6ec arG Hu6edecer a#guna cosaG S9$R$H 6iY8ic.aEG hoq+ochi-u2) /G Per6i ir, deParse .u6edecer o 6oParG hoq+o-u2) /G Hu6edecerseG Hu6ec arse o 6oParse #e/e6en e a sJ 6is6oG E@E5H ip*upi *oqHo0uy, 6Pa e en #a ##o/i"naG hoq+o2) /G Hu6edecer, .u6ec ar, 6oParG A$<R$H c.8aYic.iEG hoq+o2asqa) adPG 2G 59:89=ASQAG hoq+o2a2) /G Ponerse .6eda una cosa secaG S9$R$H .a##c.8uEaE, a*iEaEG hoq+o2 o) sG Lool& 'enacuaPoG Lar/as de +a racios Srana, sa*o, e cGT en *roceso de 6e a6or,osisG \\ !am& 9nsu# o a *ersonas +arrigonas E enanasG $e&AncO c.o-Eas, u# uG ArgO .oYuE##uG EolO Pu-oE##oG horqo2) /G Sacar o eO raer a#go de a#gn si ioG E@E5H *orqoy tHoqomanta allpata, saca de# .ueco #a ierraG horqochi-uq) adPG E sG Que *er6i e o se 6anda sacar de a#gn si io *e#igrosoG horqochi-u2) /G Hacer -ue #e sa-uen o e/acen de a#gn si io riesgosoG horqochiq) adPG E sG Que 6anda sacar o eO raer a#goG horqo-uq) adPG E sG Que se saca o des*oPa a#go de sJ 6is6oG horqo-u2) /G Sacarse a#go de sJ 6is6o, co6o ca+e##o, sangre, canasG \\ 0es*oParse uno de sus *rendas *ersona#esG \\ Sacar a#go con ,aci#idad E de *risa de uno 6is6oG E@E5H *orqo0uy 0is0ata, sFca#e e# es*inoN siwiy0ita *orqo0uy, sFca e e# ani##oG A$<R$H c.uraYuEG horqona-u2) /G Sacarse o eO raerse 6u ua6en e de a#gn #ugar o encierroG \\ !igdo& 0e#a arse 6u ua6en eG horqoq) adPG E sG EO rac or, eO ir*ador,

DICCIONARIO
e/acuadorG E@E5H qori *orqoq, -ue eO rae oroG huH ad/G X$or quT XQu tienesT hucha) sG Quris& 0e#i o, *ecado, cu#*a, ransgresin de #a #eEG E@E5H *atun *uc*a, de#i o gra/eG hucha u2arichi2) sG Quris& $EOLG 0enuncia *ena#G \\ /G 0ec#arar o 6ani,es ar an e #a au oridad un ac o i#ega#G huchacha-uq) sG E adPG Quris& $EOLG Que se a ri+uEe a sJ 6is6o un de#i oG huchacha-u2) sG Quris& $EOLG 9ncu#*arse e# de#i o o cu#*a a sJ 6is6oG huchachana-u2) /G Quris& $EOLG 9ncu#*arse 6u ua6en eN acusarse recJ*roca6en eG E@E5H pay0una *uc*ac*ana0un0u, e##os se incu#*an 6u ua6en eG huchachaq) adPG E sG Quris& $EOLG 9ncu#*ador, i6*u ador, acusador de un de#i oG E@E5H c*ay runaqa *uc*ac*aqmi, esa *ersona es e# acusadorG huchacha2) /G Quris& $EOLG 9ncu#*ar, a ri+uir o i6*u ar#e de#i o a o roG hucha ichiq) adPG E sG Quris& $EOLG Que .ace co6e er de#i oN -ue *ro/oca de#in-uirG hucha ichi2) /G Quris& $EOLG Hacer co6e er de#i oN *ro/ocar u o+#igar a de#in-uirG hucha i-a0u2) /G Quris& $EOLG Caer en de#i o inconscien e6en eG \\ 'eincidir en e# de#i o in/o#un aria6en eG hucha i-uq) adPG E sG Quris& $EOLG Que co6e e de#i o o ,a# a conscien e6en eG \\ 0e#incuen eG E@E5H *uc*alli0uqmi payqa, K# es de#incuen eG hucha i-u2) /G Quris& $EOLG 0e#in-uirG Co6e er un de#i oG \\ 2G Q8O5ALL9:U=G hucha0a-u2) /G Quris& $EOLG Caer, /o#/er a caer en de#i o, au6en Fndose 6Fs cu#*a+i#idadG huchasa0a) adPG E sG Quris& $EOLG Persona con 6uc.os de#i osG \\ Pecador, -ue iene *ecadosG hucha2uq) adPG E sG Quris& $EOLG Cu#*a+#e, res*onsa+#e, -ue iene #a cu#*a de un de#i oG huch+u2) adPG Pe-ueQo, c.ico, 6enudoG S9$R$H anYa, 8us uG E@E5H *uc*Huy alqo, *erro *e-ueQo Huch+u2 chin-ana) sG Arqueol& F$asaje su+terrneo cortoGG Se u+ica en #a *ar e $ de suc*una, 'odadero, den ro de# conPun o ar-ueo#gico de Sa-saEUa6anG Es una ,or6acin rocosa ca#i"a -ue ,ue a*ro/ec.ada *or #os inYas *ara cons ruir un *asaPe, cana# su+ errFneo, e# 6is6o -ue ser/Ja co6o co6*uer a de# co6*#ePo .idrFu#ico o re*resa -ue era a#i6en ada *or *e-ueQos cana#es, #os 6Fs i6*or an es de #os cua#es *ro/enJan de C.acFnG Por 6edio de es e *asaPe su+ errFneo se con ro#a+a E dis ri+uJa agua re*resada *ara e# cu# i/o de *roduc os S+Fsica6en e e# 6aJ"T en #os andenes de# #ado orien a# de Sa-saEUa6an E Qo#-an*a a, -ue eran errenos adPudicados a# <e6*#o

SIMI TAQE
de# So#G huch+u2 hucha) sG Quris& $EOLG ?a# a *ena#G huch+u2 -a2) sG Pe-ueQe"G <a6aQo reducidoG \\ 9n,an i#G S9$R$H 8us u YaE, anYa YaEG huch+u2 -untur) sG 2G AQCH9G huch+u2 nina nina) sG Lool& FTrac*ypirus gleonisGG $ina nina *e-ueQoG 0e #a ,a6i#ia ic.ne u6onidae de co#or a"u# 6e F#ico E roPoG S9$R$H ninaYuruG $e&AyaO ninasiYiG Huch+u2 Qosqo) sG Arqueol& FQosqo en peque?oGG 96*or an e gru*o ar-ueo#gico u+icado en #a 6argen i"-uierda de# rJo 2i#cano a o Wi##Ya6aEu, *rOi6o a #a ciudad de Ca#caG Es un gru*o -ue con iene recin os de gran a6aQo de .as a dos *isos, 6uc.os de #os cua#es de ado+eN asJ 6is6o iene un sis e6a .idrFu#ico en #os andenesG ?ue cons ruida en #a K*oca inYaicaG huch+u2 sonqo) adPG !igdo& Co+ardeG \\ 0K+i# de carFc er, *usi#Fni6eG E@E5H *uc*Huy sonqo runa, .o6+re dK+i# de carFc erG huch+u2 taru-a) sG =G <A$:A <A'U:AG huch+u2achiq) adPG E sG 'educidor, ac.icador, e6*e-ueQecedor, 6ini6i"adorG S9$R$H .uc.8uEc.a-G E@E5H *uc*a *uc* uyac*iq& e# -ue 6ini6i"a un de#i oG huch+u2achi2) /G 2G HUCH8U=CHA=G P9S9=ACH9=, Q8E$<9CH9=G huch+u2a.u2) /G E6*e-ueQecerse, ac.icarse, acor arse *au#a ina6en eG \\ Perder #a grande"a o 6aPes ad de una *ersona o cosaG huch+u2ari2) /G E6*e-ueQecerse, ac.icarse, acor arse s#o un *oco o en *ar e *or accin de #a na ura#e"aG huch+u2arqo2) /G E6*e-ueQecerse, ac.icarse, acor arse /io#en a E re*en ina6en e *or accin de un agen e 6ora#i"adorG huch+u2a2) /G E6*e-ueQecerse, ac.icarse, acor arseG A$<R$H .8a .unEaEG huch+u2 cha) adPG E sG Pe-ueQi o, c.i-ui o, 6enudi oG S9$R$H c.8iQic.aG E@E5H maypin *uc*Huyc*a, donde es F e# c.i-ui oG huch+u2cha-uq) adPG E sG Que se e6*e-ueQece, se reduce de *or sJ en /o#u6en o a6aQoG huch+u2cha-u2) /G E6*e-ueQecerse, reducirse de a6aQoG huch+u2chaq) adPG E sG A#go -ue e6*e-ueQece a o roN -ue #o reduce en /o#u6en o a6aQoG S9$R$H .uc.8uEac.i-G ituch+u2cha2) /G 'educir a#guna cosa de su a6aQo na ura# o nor6a#G S9$R$H .uc.8uEac.iEG A$<R$H .a .unEac.iEG huch+u2 a) adPG Pe-ueQo o 6enor de #o nor6a#G E@E5H payqa *uc*Huylla, e##a es *e-ueQa de *or eG huch+u2 ana) adPG Lo -ue /a -uedando *e-ueQoG E@E5H *uc*Huylla?a 0apuc*un, -ue se -uede *e-ueQoG

BC D
huch+u2 a2a2) /G Quedarse *ara sie6*re *e-ueQoN 6an enerse en #a *e-ueQe"G huch+u2niraq) adPG Parecido a o ro en *e-ueQe"N an *e-ueQo co6o o roG huis-acha) sG 2G W9S:8ACHAG huita) sG 2G W9<AG hu-) adPG n%m&card& UnoG E@E5H *u0 runa, un .o6+reN *u0 alqo, un *erroN *u0 wasi, una casaG \\ adPG un, una, cier o, cier aG E@E5H *u0 warmi, cier a 6uPerG hu- -aq) *ronG E# o ro, de en re dosG S9$R$H .u- Ya-nin, .uYninG hu- -uti) ad/G Una /e"G S9$R$H .uY aUanG hu- si.i) adPG E sG 0e una so#a *a#a+ra, de un so#o decir, es ado ca egricoG E@E5H *u0 simillata rimariy, .a+#a una so#a *a#a+raG hu-chana-u2) /G Poner en serie o en .i#era de a unoG S9$R$H c.8u##anc.anaYuEG hu-chana2) /G 0is*oner en .i#era o en co#u6na de a unoG S9$R$H c.8u##anc.anaEG hu- a) ad/G So#a6en e unoG S9$R$H c.8u##a##aG hu- achachiq) adPG E sG Que une E reduce odo a una unidadG hu- achachi2) /G Unir, uni,icar, uni,or6ar, conso#idarG hu- acha-uq) adPG E sG Que se uni,ica, se une, se uni,or6a, si$O$H .uY##aYu-G hu- acha-u2) /G Uni,icarse, agru*arse, conPuncionarseG hu- achaq) adPG E sG 2G HU:LLAQ G hu- acha2) /G Unir, uni,icar, conPuncionar, agru*arG S9$R$H .uY##aEG hu- a-uq) adPG E sG Que se a*ega a o ro o a o ros, *ara .acer causa co6nG S9$R$H .uY##ac.aYu-G hu- a-u2) /G Asociarse con o ros *ara .acer causa co6nG hu- a a) ad/G <odos a una, odos a# 6is6o ie6*o con e# 6is6o ,inG hu- a.an) ad/G A un so#o ,inN a un so#o *un oN a una so#a cosaG hu- ana2) /G 0esunir, desuni,icar, dis*ersar, des6e6+rarG hu- aq) adPG E sG Uni,icador, ar6oni"ador, asociadorG \\ Uni,ican e de cosas 6a eria#esG Se a*#ica a sus ancias o con*osiciones ad.esi/asG S9$R$H .uY##ac.a-G hu- asqa) adPG Uni,icado, unidoG \\ Asociado, agru*adoG hu- ata) ad/G So#a6en e unoN nada 6Fs -ue unoG hu- a2) /G Uni,icar, asociar, agru*arG S9$R$H .uY##ac.aEG hu-.anta) ad/G 0e# unoN desde #a unidadN a *ar ir de #a unidadG \\ 0e nue/oG S9$R$H UaY6an aG hu-nin) *ronG Uno de en re dos o 6FsG S9$R$H .uY Ya-G hu-niraq) adPG 0i,eren e, dis in o, de o ra 6anera, de di,eren e 6odoG \\ EO raQoG hu-0a) ad/G 0e o roH *er enencia de o ra *ersonaG hu-0aq-a.a) ad/G 0e una /e" *or odasG \\ Sin de6oraG E@E5H *u0paq0ama *a0u, /aEa6os, de una /e" *or odasG hu-ta1an) ad/G 2G HU: :U<9G

;0
hu-u) sG Lool& F/tri: !lammea CinneoG& >u.oG A/e noc urna ra*a" de #a ,a6i#ia es ringidasG Jol0& Se #e considera un *FParo 6a#agLeroG S9$R$H ruYuG ArgO PuYuG 9cO cuscungoG hu-u2a) sG $at& U aG En,er6edad *roducida *or Ceis*mania Erasilensis o Ceis*maniasis Americana en >rasi#, Co#o6+ia, >o#i/ia, Per E A6Krica Cen ra#, ras6i ida *or 6os-ui os de /arias es*eciesG En,er6edad de #ceras ,acia#es -ue consis e en #a in,#a6acin E de,or6acin de a#gunos rganos, *re,eren e6en e de #a nari"G S9$R$H -e*o, iEa- araQa, an i on-oEG hu-+i) sG 'incnG \\ Wngu#o in eriorG S9$R$H Y8uc.uG hu-+ucha) sG Lool& FBus rattus& Bus musculus C& E Busspicilegus *ispanicusGG 'a n o *erico e de casa E ra n de ca6*o, res*ec i/a6en eG 5a6J,ero, roedor, 6rido cos6o*o#i a, *e-ueQo, de co#or *#o6i"o E *ardu"coG $e&AyaO PuYuc.aG ArgO uYuc.aG EolO Pu Y8uc.aG 9cO .uYuc.aG hu-+uchacha) sG Lool& F1ry"omys minutes aurillus T*omasG& 'a n *ig6eo de arro"a#, de co#or o+scuro en e# dorso E casi roPi"o en e# /ien reG $e&AyaO uYuc.aG $e&.ajO uYus., uYuc.aG hu-+uchaq chu0an) sG Eot& FCycurus p*icoides Iunt*G F.ola de rat#nG& 0e #a ,a6i#ia de #as gra6Jneas, crece genera#6en e en errenos secosG hu-+uchasqa) adPG 'a oneado, roJdo *or e# ra nG hu-+ucha2) /G 'oer e# ra nG \\ !igdo& Hur ar en *e-ueQJsi6as can idadesG hu 0u) sG Eot& FDryopteris sp&G HoPa ierna de# .e#ec.o o ra0i ra0i, co6es i+#eG S9$R$H u##*uG hu u) sG Eot& F$*it*optora in!estasG& Hongo -ue in,es a e inu i#i"a e# creci6ien o de #a *a*aG \\ adPG 5anco, -ue iene un +ra"o 6u i#adoG S9$R$H QuY8uG hu.int+a) sG alim& <a6a# de 6aJ" ierno, 6o#ido E condi6en ado con du#ce, en/ue# o en pHanqas S.oPas de c.oc#oT E cocinado a# /a*orG ArgO u6i aG EolO .u6in aG 9cO Pu6i aG hu.i2) /G 2G HU59=A=G hu.i2a2) sG <rasegar un #J-uidoG \\ L#enar e# reci*ien e con #J-uido .as a co#6ar#o o re+asar#oG S9$R$H .i##*8uE, .u6iEG hu.i2una) sG 2asiPa de +oca es rec.aG \\ $EOLG >o e##aG hu.i1a) sG CFn aro de ies o de regu#ar a6aQo E cue##o angos oG S9$R$H *8uEQuG 9cO Ua##o *uQuG hun0+i) sG Jisiol& SudorG Serocidad c#ara E rans*aren e -ue segregan #as g#Fndu#as sudorJ*aras *or accin de# ca#or o ac i/idad 6uscu#ar cu6*#idaG ArgO u6*i, ocYaG 9cO Pu6+iG hun0+ichi-uq) adPG E sG SudorJ,icoG Que *ro/oca #a rans*iracin o e# sudorG hun0+ichiq) adPG E sG Que .ace sudar o rans*irarG Bed& E# -ue *ro/oca sudor

;!
co6o ra a6ien o de en,er6edadG ArgO un*i-G 9cO Pa6+ic.inaG hun0+ichi2) /G Hacer sudarG Pro/ocar #a rans*iracinG ArgO un*ic.eE, ocYec.eEG 9cO Pa6+ic.inaG hun0+iq) adPG E sG Que rans*ira o sudaG ArgO un*e-, ocYe-G 9cO Pu6+inaG Hun0+iri) sG A*e##ido au c onoG hun0+iri) adPG E sG Que rans*ira, suda cons an e6en eG ArgO u6*iscYaG ocYes.uG 9cO Pu6+icunaG hun0+iri2) /G Jisiol& E6*e"ar a sudar o rans*irarG \\ Sudar a c.orros E *ro#ongada6en eG hun0+i2) /G Jisiol& Sudar o rans*irar e# cuer*o de seres .u6anos E de a#gunos ani6a#esG S9$R$H 8o-eEG ArgO un*i, ocYaG 9cO Pu6+inaG hunt+a) adPG Co#6ado, ##eno, re*#e oG S9$R$H ##in*8a, -a-aG hunt+a -i a) sG 2G PU'A:9LLAG hunt+acha2) /G Co#6ar, re*#e arG hunt+achichu) adPG Ani6a# *reQado *rOi6o a *arirG hunt+achi-a0u2) /G Hacerse rein egrar un sa#do *endien e de una cuen aG hunt+achi-u2) /G Saciar co6*#e a6en e e# .a6+reG S9$R$H saYsac.iYuEG hunt+achiq) adPG E sG Que ##ena, re*#e a o co#6aG S9$R$H ##in*8ac.i-G hunt+achi2) /G L#enar, re##enar, co#6arG \\ Hacer cu6*#ir una dis*osicinG S9$R$H ##in*8ac.iEG hunt+a-uq) adPG E sG Que se .ar a o ##ena con a#i6en os o +e+idasG hunt+a-u2) /G Har arse o ##enarse con a#i6en os o +e+idasG hunt+ana) sG Es*acio de un reci*ien e -ue se de+e ##enar *ara co6*#e arG E@E5H c*ay c*awpi aq*ayuq ra0iman *untHana 0as*an, esa inaPa con c.ic.a a 6edias es a *ara ser ##enadaG hunt+ana-u2) /G 'ein egrarse o co6*#e arse 6u ua6en e en a#guna deudaG hunt+a0a) sG Porcin -ue se aQade a a#go -ue Ea es F ##enoG hunt+a0a-u2) /G Agregarse uno 6is6o a# gru*o -ue Ea es a+a co6*#e oG hunt+a0a2) /G AQadir una *orcin 6Fs so+re #o -ue Ea es F ##enoG hunt+a0a2a2) /G L#enar a#go con cons ancia a 6edida -ue /a dis6inuEendoG hunt+a0u2) /G Co6*#e ar#e a a#guien con e# sa#do deudorG hunt+aq) adPG E sG Cosa -ue ##ena o co6*#e a un reci*ien eG \\ Persona -ue cu6*#e una o+#igacin, 6anda o o co6*ro6isoG hunt+ara2a2) /G L#enar u ocu*ar un #ugar una *ersona o cosa innecesaria6en eG hunt+asqa) adPG Co6*#e o, re*#e o, cu6*#ido a sa is,accinG S9$R$H .i##*8us-aG hunt+a2) /G L#enar, co#6ar, co6*#e arG \\ Cu6*#ir #a #eE, 6anda o o co6*ro6isoG S9$R$H ##in*8aE, *a##UaEG hunt+a2 hunt+a2) adPG Co6*#e a6en e ##enoN co#6ado de so+re 6aneraG hunt+a2a2) /G L#enar o co#6ar un

BC D
a6+ien e de cosas innecesarias E es or+an esG hunt+a2-acha2) /G Co6*#e ar o ##enar di/ersas E re*e idas cosas en di,eren es si iosG hunt+a2-achi2) /G <er6inar de ##enar cuidadosa6en e a#go -ue ,a# a+aG hunt+a2-a.u2) /G L#enar o co#6ar un a6+ien e de *ersonas o cosas no deseadasG hunt+a2-u-u2) /G Co6*#e arse o ##enarse sa is,ac oria6en eG hunt+a2-una-u2) /G 'ein egrarse o co6*#e arse a,ec uosa6en e e# sa#do de #as deudas res*ec i/as o *endien esG hunt+a2-u2) /G L#enar o co6*#e ar cuidadosa6en e a#go -ue ,a# a+aG hunt+u.a) sG >aQos er6a#esG E@E5H 0ay *untHumapin arma0uy0u, en es os +aQos er6a#es nos +aQa6osG hunu) sG n%m&card& 5i##nG E@E5H *u0 *unu, un 6i##nN is0ay *unu, dos 6i##onesN tawa *unu, cua ro 6i##onesH waranqa *unu, 6i# 6i##onesG hunu /eqen) adPG n%m&ord& E# 6i##n en #a nu6eracin ordina#G hunu-una-uq) adPG E sG 2G HU$U=HU$UG hunu2hunu) adPG E sG 5i##onarioG E@E5H payqa *unuy*unuyoqmi, K# es 6i##onarioG S9$R$H .unuYunaEu-G hu/i) sG Asen i6ien o, anuenciaG \\ O+edienciaG hu/icha2) /G 0e6os rar e# asen i6ien o, anuencia o a*ro+acinG hu/inqa) adPG E sG ?a/ori o, es i6ado con *re,erencia so+re #as de6FsG S@GLGPGT hu/iq) adPG E sG Que asien e, ad6i e o ace* aG E@E5N payqa *u?iq warmin, e##a es una 6uPer -ue ace* aG hu/i2) /G Asen ir, ace* ar, consen irG hu/u) sG )ru*o, reunin, agru*acin, concen racin, conPun oG hu/u hu/u) ad/G Por gru*os, *or co6*aQJas, *or .a os, *or ga/i##as o .acesG 'ecogida6en e, de un 6odo unido o agru*adoG S@GLGPGT S9$R$H -o o -o oG hu/ucha-uq) adPG E sG Que se agru*a, asocia, se Pun a con o rosG hu/ucha-u2) /G Agru*arse, Pun arse, reunirse, asociarseG hu/uchaq) adPG E sG Que agru*a, rene, concen ra, Pun aG hu/uchi-uq) adPG E sG Que se .ace reunir, Pun ar o asociarG hu/uchi-u2) /G Ace* ar ser reunido, agru*ado o asociadoG hu/uchina) adPG Que es susce* i+#e de ser reunido, agru*ado o asociadoG hu/uchiq) adPG E sG Que 6anda agru*ar, Pun ar, reunir, asociar, concen rarG hu/uchi2) /G 5andar reunir, agru*ar, asociarG $e&AyaO YusYac.iEG 9cO andac.inaG hu/u-uq) adPG Persona o ani6a# con endencia a reunirse, agru*arse, Pun arse o asociarseG hu/u-u2) /G 'eunirse, Pun arse, agru*arse, asociarseG $e&AyaO YusYaYuEG 9cO andaYuEG

DICCIONARIO
hu/una) sG Lugar o si io en donde se renen, Pun an o concen ran *ersonas, ani6a#es o cosas dis*ersasG \\ 9ns ru6en o des inado a recoger cosas 6enudas dis*ersas, *or ePe6*#o, co6o #a *a#aG \\ adPG Se dice de *ersonas, ani6a#es o cosas dis*ersos susce* i+#es de ser reunidos, agru*ados o Pun adosG \\ $e&AyaO YusYaG 9cO andaG hu/una-a0u2) /G 2o#/er a reunirse des*uKs de una +re/e dis*ersinG $e&AyaO YusYaYuEG 9cO andaYuEG hu/una-u2) /G 'eunirse, @un arse, concen rarse 6uc.os en un si ioG E@E5H wasiy0ipi *u?una0uun, nos reunire6os en u casaG hu/u0a) adPG E sG O+Pe os o *roduc os Pun ados, -ue se -uedaron des*uKs de #a *ri6era reco#eccinG $e&AyaO YusYaG hu/u0a-u2) /G 'eunir, Pun ar cosas dis*ersas *ara sJ o *ara o roG $e&AyaO YusYaYuEG hu/u0a2) /G 'eunir, Pun ar, recoger cosas dis*ersas -ue -uedaron de #a *ri6era reco#eccinG S9$R$H -.e##a*aEG hu/uq) adPG E sG 'eco#ec or de cosas dise6inadas o dis*ersasG \\ Que reco#ec a, agru*a, asocia *ersonas o cosasG $e&AyaO YusYa-G 9cO andaYG hu/u2) /G 'eunir, Pun ar, agru*ar, concen rar, congregarG S9$R$H an aEG hu/u2-acha2) /G 'ecoger o reunir a#go de cua#-uier 6odoG S@GLGPGT hu/u2-una-u2) /G 'eunirse, Pun arse o agru*arse Jn i6a6en e *ara +orrar dis ancia6ien osG hu/u2-u2) /G 'eunir, Pun ar, agru*ar a#go dis*erso con su6o cuidadoG hu/u2si2) /G Co#a+orar en reunir, Pun ar, agru*ar cosas o ani6a#es dis*ersosG S9$R$H an aEsiEG huqo 0i) sG Sur idor, caQo de agua dirigido /er ica#6en e .acia arri+aG EolO .un-o##*i, .u uriG hur-+a) sG Antrop& Pedido de co#a+oracin *ara rea#i"ar un cargo, ,unda6en a#6en e re#igioso, consis en e en co6es i+#es, +e+idas, ciriones, +anda de 6sicos, ,uegos ar i,icia#es, e cG 0ic.o co6*ro6iso #o .acen con 6eses de an ici*acin, 6edian e un *resen e -ue e# carguyoq en rega a sus a6is ades so#ici ando, *recisa6en e, #a co#a+oracinG Es una cos u6+re radiciona# -ue /iene desde #a K*oca de# co#oniaPe, con cargo de re ri+ucin en casos anF#ogosG \\ EolO 'ist& Pres acin de ra+aPo a# es ado, en e# rKgi6en inYaicoG hur-+achi-u2) /G Antrop& Ace* ar #a *ur0Ha con e# co6*ro6iso *er inen eG hur-+a-uq) adPG E sG Antrop& Persona -ue .ace #a *ur0Ha a# rea#i"ar un cargo de una ac i/idad socio`re#igiosaG S9$R$H .urY8a-G hur-+a-u2) /G Antrop& Co6*ro6e er con #a *ur0Ha a *ersonas a##egadas, ins i uciones o a6is ades *ara -ue co#a+oren con *roduc os o su,ragando #os gas os en #a rea#i"acin de un

SIMI TAQE
cargo o ,ies a socio`re#igiosa *ro*ia de #as co6unidades andinasG S9$R$H .urY8aEG hur-+aq) adPG E sG 2G HU':8A:UQG hur-+asqa) adPG E sG Antrop& Persona co6*ro6e ida con #a *ur0Ha& hor-+a2) sG 2G HU':8A:U=G hus-+a) sG Agri& Pues a de #a se6i##a en e# surco, en e# ac o de #a sie6+raG hus-+a0a2) /G Agri& 2o#/er e# se6+rador *or e# 6is6o surco a+ier o, agregando se6i##as donde ,a# a+anG hus-+aq) adPG E sG Agri& Que *one #a se6i##a en e# surco o en #os .oEos de er6inadosG hus-+a2) /G Agri& Poner #a se6i##a de# 6aJ" o de a#gunos u+Krcu#os en e# surco duran e #a sie6+raG hus-+a2si-u2) /G 2G HUS:8A=S9=G hus-+a2si2) /G Agri& AEudar o co#a+orar en #a sie6+raG S9$R$H .usY8aEsiYuEG hus-+u) sG AguPero, .ueco, ,oradoG S9$R$H 8o-oG hus-+u-uq) adPG 5a eria susce* i+#e o ,Fci# de *er,orarse o aguPerearseG E@E5H tulluqa *us0Hu0uqmi, e# .ueso es susce* i+#e a ser *er,oradoG hus-+u-u2) /G Per,orarse, a#adrarseN su,rir #a accin de# a#adro o *er,oradorG hus-+una) sG >arreno, a#adro, saca+ocado, +er+i-uJ, #esna, u i#i"ados *ara *er,orarG \\ adPG A#go susce* i+#e a ser *er,orado, a#adrado, aguPereadoG $e&AyaO .usYunaG hus-+u2) /G Per,orar, a#adrar, .oradar, aguPerearG S9$R$H 8o-oEG husq+a) sG Eot& FAstragalus gar+ancillo .av&G )ar+anci##oG P#an a si#/es re .er+Fcea de #a ,a6i#ia #egu6inosa, de .oPas co6*ues as E de e,ec os /enenosos *ara #os ani6a#es, *or-ue con iene aninoG husut+a) sG 2G USU<AG husut+a-uq) adPG E sG 2G USU<A:UQG husut+a-u2) /G 2G USU<A:U=G hut+u) adPG )rano de 6aJ" corroJdo o desco6*ues o en *ar eG \\ !igdo& E !am& Por ana#ogJa se .ace igua# 6encin a #a den adura desco6*ues aH *utHu 0iro, dien e careadoG $e&AyaO .u uG hut+u -uru) sG Lool& 2ariedad de #ar/a 6uE 6enuda -ue se desarro##a den ro de #a 6a"orca de# 6aJ" iernoG hut+u-u2) /G 0esco6*onerse o corroerse en *ar e e# grano de# 6aJ"G \\ !igdo& y !am& Carearse #a den aduraG hut+u2) /G Accin de .u6edecer #a ca+e##era *ara *einarseG hut+u2a2) /G Corroerse o desco6*onerse en *ar e #os granos de# 6aJ"G \\ !igdo& y !am& Carearse #a den aduraG hu2E in erPG P1*, qu malN, Pqu !astidioN hu20a) sG )ngen& $EOLG P#o6ada de a#+aQi#G S9$R$H Ui*ac.i, .uE*aEc.iG hu20achi) sG 2G W9PACH9G hu20a2) /G )ngen& $EOLG Con ro#ar *or 6edio de #a *#o6ada #a /er ica#idad de #os 6uros en cons ruccionesG hu20a2chi) sG 2G HU=PAG hu20u) sG Agri& Piedra #a+rada, unas /eces

BC D
redonda E o ras a#argada, con un aguPero en e# cen ro, *ara ada* ar#e un 6ango de 6adera, con -ue se des6enu"a #os errones en #os +ar+ec.osG S9$R$H 6aruna, -8asunaG EolO .uE*u, .uE*uEG hu2sa) sG Loot& $EOLG O/ePa, carnero, cordero, ganado #anarG

;2

I
I, i) al!a+& <ercera /oca# E sK* i6a gra,Ja de# a#,a+e o runasimi o q*eswa S-uec.uaT, an ero`su*erior *a#a a#, cerrada, dK+i#, no redondeadaG Se *ronuncia igua# -ue en cas e##anoG En #as /ariaciones dia#ec a#es es a#argadaG i) ad/G /, as es& Se usa *ara eO*resar una ase/eracin, aun-ue no in er/enga #a in errogacinG S9$R$H arJ, .iQanG icha) ad/G Qui"F o -ui"Fs, *uede ser, a# /e"G Signi,ica duda, no asegurar de# dic.o ni .ec.o, *er6anecer indecisoG E@E5H ic*a niwanman sutinta, oPa#F 6e diPera su no6+reG \\ in erPG ZOPa#F[ S9$R$H ic.asG ichachu) ad/G 2G 9CHA'QAQCHUG ichachus) ad/G <a# /e" sJ, -ui"Fs sJG icha araq) ad/G 2G 9CHA'AQG icha/ataq) ad/G ;o vaya ser que, tal ve" sea que& 0udaG icha0as) ad/G $uede ser que, ojala sea as& 0udaG S9$R$H *a- aG icha0aschF) ad/G Qui", tal ve" s, quin sa+e s, a !e ma& EO*resa dudaG ichaqa) conPG Pero, e6*ero, sin e6+argo, no o+s an eG E@E5H ic*aqa manan niwanc*u, e6*ero no 6e .a dic.oG ichara) sG Aaranda, cri+a, .arnero, ceda"o, a6i", cernidorG S9$R$H suEsunaG icharaq) ad/G Tal ve", a%n, qui", todava, pueda que, pudiera ser a%n& S9$R$H ic.a##ara-G icharaqchu) ad/G XQui", todavaT XTal ve" a%nT S9$R$H ic.ac.uG E@E5H ic*araqc*u c*ayamunmanT, ^ a# /e" ##egue an_ ichari) ad/G XAcaso sea asT ichas) ad/G Qui"FsG 5ani,ies a dudaG S9$R$H ic.aG ichi) sG Paso cor o, 6edio *aso, *aso 6enudoN *aso graciosoG \\ 2G :HAPAG ichi0i) sG 2es ido in erior de 6uPer +as an e es rec.oG ichiq) adPG E sG Que ca6ina a *asos 6enudosG \\ Que ca6ina con #as *iernas a+ier asG ichi2) /G 0ar *asos cor os a# ca6inarG \\ Ca6inar con #as *iernas a+ier asG A*#Jcase, genera#6en e, a #as cria uras -ue dan #os *ri6eros *asosG \\ 5on ar o ca+a#garG \\ 2G :HAPA=G ichi2-acha2) /G 0ar 6uc.os *asos cor os a# ca6inarG \\ Ca6inar a6anerada6en e o con a,ec acin, de6os rando cier a /anidadG ichi2-u2) /G Ca6inar con *asos cor os *ara sa#/ar un o+s Fcu#oG ich.a) sG 'ist& Cier a sa# de 6ercurio, co#or car6esJ, -ue usa+an #as 6uPeres de #a no+#e"a inYaica co6o cos6K icoG UU Eot& Wr+o# cuEo ,ru o *osee *ro*iedades co#oran esG S@GLGT ichhu) sG Eot& F/tipa ic*uGG PaPa de #as *unasG \\ 9col&Keg& F/tipa sp& )c**u0unaG& )ra6Jneas de# *aPona#G

;&
>io i*o de #as gra6JneasG $o/eno +io i*o en ?i ogeogra,JaG S?G5G5GT ichhu ichhu) sG 9col&Keg& PaPona#G Ca6*o donde crece #a *aPaG E@E5H ic**u ic**u panpa, *aPona#G \\ 2G 9'U 9CHHUG ichhucha2) /G AQadir ic**u o *aPa a# +arro *re*arado *ara #a e#a+oracin de ado+esG ichhuchi2) /G 5andar segar #a *aPaG Por eO ensin, cor ar cua#-uier o ra *#an a gra6Jnea, co6o #a ce+ada, e# rigo, #a a/ena, e cG ichhu-u2) /G Segar #a *aPa u o ras *#an as gra6Jneas *ara sJG ichhuna) sG Agri& Ho", segaderaG 9ns ru6en o de #a+ran"a e6*#eado en #a siega de cerea#esG \\ adPG 5ieses u o ras gra6Jneas en es ado de siegaG ichhuna2) /G En resacar #as *aPas de# 6edio de o ras *#an asG ichhu0an0a) sG PaPona#G Su*er,icie cu+ier a de *aPaG ichhu0a2) /G 'e*aPe de #os ec.os de casas E c.o"asG \\ Agregar 6Fs *aPa a# +arro *re*arado *ara #a e#a+oracin de ado+esG ichhuq) adP) E sG SegadorG Persona -ue cor a #a *aPa u o ras gra6JneasG ichhu2) /G 'ecoger, cor ar #a *aPaN segar #a *aPaG \\ Cor ar cua#-uier *#an a gra6JneaG \\ !am& Ase6eParse a #a *aPa *or e# 6uc.o ade#ga"a6ien oG S9$R$H ic..uEaEG ichhu2 -inra2) sG 2G 9CHHU= PACHAG ichhu2 0acha) sG <ie6*o o K*oca de #a siegaG S9$R$H ic..uE uY.u, ic..uE YinraEG ichhu2 u-hu) sG 2G 9CHHU= PACHAG ichhu2a2) /G 2G 9CHHU=G ihihihi2) /G 'eJr a carcaPadasG S9$R$H Ua.a.a.aEG E@E5H ama i*i*i*iyc*u, no e rJas a carcaPadasG ihihi2E in erPG PQu graciaN 5ani,es aciones de a#egrJa de #os niQosG ihi2E in erPG PQu risaN EO*resa .i#aridadG S9$R$H Za.aU[ i-E in erPG P1* qu !astidioN PQu molestiaN S9$R$H aiY[, iuY[, oY[ I-a) sG ,eog& FTop#n& Posi+#e6en e de wamani0aO corregido, en6endadoN o de# aE6ara, eqaO 6edida agrariaTG #ea, de*ar a6en o de #a cos a de# PerG Ca*i a# de# de*ar a6en o de# 6is6o no6+reG Ciudad ,undada en !5;& E con 1&&,473 .a+i an es en !74!G \\ 'ist& 2a##e i6*or an e de# Qon isuEu, con-uis ado *or #os 9nYas Pac.aYu eE 5aE a Q.a*a-G i-E in erPG PQu mala suerteN PQu penaN PQu desgraciaN S9$R$H iYin[, iYis[ E@E5H i0i lla0iN, Z-uK *ena[ i-inE in erPG 2G 9:9[ i-iraqE in erPG PQu!atalidadN PQu desgraciaN S9$R$H iYira-6i[, iYira-si[ E@E5H i0iraq, mamay wa?unN Z-uK ,a a#idad, 6i 6adre 6uri[ i-iraq.iE in erPG 2G 9:9'AQ[ i-iraqsiE in erPG 2G 9:9'AQ[ i-isE in erPG 2G 9:9[ i-.a) sG 5uPer /iudaG

BC D
i-.a -a2) sG 2iude"G Es ado de #a 6uPer -ue *erdi a su 6aridoG i-.a-a2a2) /G 5an enerse en es ado de /iude"G i-.a2a0u2) /G 2G 9:5A=A=G i-.a2a2) /G En/iudarG Perder una es*osa a su es*osoG S9$R$H iY6aEa*uEG i-u.i) adPG E sG 5uPer sin .iPosG He6+ra es Kri#G S@GLGT i aqa) sG alim& Pe-ueQa *orcin de ca#do o so*a se*arada eO*ro,esa6en e de #a o##a en -ue se cocinaG i aqa2) /G alim& Se*arar, an es de ser/ir, de #a o##a en -ue se cocina, una *orcin de #a so*a o e# ca#doG S9$R$H i#aEG \\ Se*arar o a+aPar #a *ar e -ue re+asa de #a o##a, a# ie6*o de .er/ir e# ca#do o #a so*a, sacando a o ro de*si oG S9$R$H Uisi*aEG E@E5H c*upita ilaqay, se*ara una *orcin de a#6uer"o an es de e6*e"ar a ser/irG i a2) /G 2G 9LAQA=G i tha) adPG 2G EL<HAG I a) sG 'ist& E Bit& Uno de #os no6+res de# dios Wira-oc.a en e# inYarioG \\ $o6+re de# in/en or de# -.i*u, en #a K*oca de# inYa 5aE a Q.a*a-G \\ A*e##ido au c onoG i a) sG Cier a c#aridad #e/e -ue *ene ra *or #a rendiPa o aguPero, a un a6+ien eG E@E5H wasi illa, raEo de #u" -ue *ene ra a #a casa *or #a rendiPaG \\ 5onedas, 6eda##as, diPes, e cG de 6e a#es *reciososG \\ 5inera#es a,ec ados *or #a caJda de# raEo, a #os -ue se a ri+uEen /ir udes sagradasG \\ Es*Kci6en o cosa inco6*ara+#e o ini6i a+#eG \\ Piedra +e"oar -ue se encuen ra en #as en raQas de #as /icuQas Ssegn Ludo/ico >er onioTG \\ 'ist& O+Pe o cere6onia# en ,or6a de ca6K#ido, con,eccionado en cerF6icaG \\ 2G QA'WAG I a &ancha) sG 'ist& En #a K*oca inYa, e6*#o dedicado a# dios raEo, rueno E re#F6*agoG i a -uru) sG Lool& FAcordulucera sp&G )usano de #as .oPas de *a*aG Orden .E6en* era, ,a6i#ia en .redinidaeG P#aga -ue a aca #as .oPas E a##os de #a *a*a E o ras *#an asG S9$R$H i##a-o, e*icau aG I a Teqsi) sG Jilos& ?unda6en o de #u", en #a ,i#oso,Ja inYaG I a Teqsi (iraqocha) sG 'ist& En #a eoso,Ja inYaG 0i/inidad Su*re6a de #a Lu", a -uiKn se #e erigi e6*#os co6o e# de San Pedro en Canc.is, Qos-o, PerG i achi) adPG E sG 9#u6inadorG \\ O+Pe o -ue .ace *asar #a #u"G i achi-uq) adPG E sG 2G 'AW'ACH9:UQG i achiq) adPG E sG Que i#u6inaG \\ Que c#area con #a #u"G i achi2) /G 5o i/ar #a *ene racin de #a #u" o c#aridad en #ugar o+scuroG \\ Hacer c#arearG i an0u) sG 'es*#andor +#anco re/er+eran e de #as nie/es *er*e uas en #as cordi##erasG I a0a) sG 'ist& 0ios o apu inYa -ue

DICCIONARIO
si6+o#i"a a# raEo, rueno E re#F6*agoG i a0a) sG Beteor& 'e#F6*agoG Lu" o ,u#gor de# raEo *roducido *or #a descarga e#Kc rica en #a a 6s,eraG $EOLG ?ogueo de# ar6a de ,uegoG S9$R$H i##a*8aG i a0a.u2) /G Beteor& ?u#gurar e# re#F6*ago en #a a 6s,eraG S9$R$H i##a*aEG i a0a2) sG Beteor& Cu" o ,u#gor de c.is*a e#Kc rica en #a a 6s,eraG \\ /G 'e#a6*aguearG S9$R$H i##a*a6uEG i a0ha2) /G <o6ar a#go en #as ,a#das de #a 6uPer *ara ener#o o ##e/ar#oG S9$R$H 6e##-.aEG i a0+a) sG 2G 9LLAPAG i aq) adPG Que dePa *asar #a #u"N -ue dePa *ene rar #a c#aridadG i aqo) sG 2G 9LLA :U'UG i aqo qa) sG 'ist& <roPe rea# *ara de*osi ar #a cosec.a de #as ierras de# 9nYaG i arichiq) adPG E sG Persona -ue .ace 6andar a#go .as a e# a6anecerG i arichi2) /G Hacer o 6andar o+rar a#go .as a e# a6anecerG E@E5H llan0Haspa illaric*iy, .a" a6anecer ra+aPandoG i ariq) adPG E sG Que *er6anece des*ier o .as a e# a6anecerG i ari2) sG Beteor& La auroraG \\ /G A6anecer, raEar e# a#+a, a#+orear, des*un ar e# dJaG S9$R$H *ac.a i##ariE, *a-arG i a1a) sG tej& Sis e6a de .i#os dis*ues os adecuada6en e *ara dar *aso a #a ra6a en #a 0*allwa de #os ePidosG i a1a2) sG tej& 0is*osicin de .i#os en #a urdi6+re de #os ePidosG \\ /G 0is*oner #os .i#os en #a urdi6+re de #os ePidosG E@E5H ?awpaqtaraq illaway, away qallarinay0ipaq, *ri6ero *re*ara #a urdi6+re *ara e6*e"ar e# ePidoG i i.oqo) sG Anat& Pri6era /Kr e+ra cer/ica#G S@GLGOG5GT i 0ha) sG 2G 9LLPHA=G i 0hari2) /G L#e/ar a#go en #a ,a#da de#an eraG S9$R$H *.uYariE, 6e#-.ariEG i 0ha2) sG Par e in,erior E de#an era de #a ,a#da de 6uPer -ue se e6*#ea *ara recoger E rans*or ar *roduc os E a#gunos o+Pe osG S9$R$H i##*.a, 6e#-.aE, *.uYaEG i tha) sG 2G 9LL<HASG i thas) adPG 5uPer desa#6ada, *ere"osaG S9$R$H i## .a, Ui .a#a, UaE#aYaG i.aH *ronG XQuT, Xqu cosaT S9$R$H .aG E@E5H imanc*ayT, ^-uK es eso_ i.a 0acha0i0as) ad/G 9n cualquier momento, poca o tiempo& E@E5H ima pac*apipas *amurqonqa, /endrF en cua#-uier 6o6en o, K*oca o ie6*oG I.a Su.aq) sG Cit& Q*es& FPQu *ermosoNG HiPa de# )enera# O##an a de An isuEo, en sus a6ores con :usi QoE##ur, .iPa *redi#ec a de# 9nYa Pac.aYu e-G PersonaPe de# dra6a O##an aE, 6onu6en o #i erario de# runasimi& \\ B%s& Seudni6o de #a ,a6osa so*rano *eruana de co#ora ura E6*era ri" C.F/arriG I.a aH ad/G XQu *ayT E@E5H imallan

SIMI TAQE
rimay llaqtapi 0as*anT, ^-uK no icias .aE en e# *ue+#o_ i.a a0a) *ronG A#goG A#guna cosaG S9$R$H i6a*asG i.a.antaH *ronG XDe quT, Xde qu materiaT, Xpor qu causa, motivo o ra"#nT i.anH *ronG XQu esT, Xqu cosa esT E@E5H iman 0ayT, ^-uK cosa es es o_ i.ana-uq) adPG E sG Que .ace a#go *ara sJG i.ana-u2) /G $o *oder .acer a#go *ara sJG i.anaq) ad/G E# *or -uK *ara cu6*#ir una o+#igacinG \\ adPG E sG Que o+ra segn su cri erio o ar+i rioG i.ana2) /G O+rar co6o seaG \\ Hacer a#go segn su cri erioG i.ana2a2) /G A*e ecer a#go incier oG <ener deseo, ansias de a#go desconocidoG i.ana) *ronG 'e*resen a cosa no *recisada, desconocidaG E@E5H q*epamanqa ima?ac* 0anqapas, 6Fs arde -uK .a+rF o -uK sucederFG i.a0aqH ad/G X$ara quT, Xcon qu !inT E@E5H imapaq nirqan0iT, ^*ara -uK diPis e_ i.a0aqraqH ad/G X$ara qu todavaT E@E5H imapaqraq *amurqan0iT, ^*ara -uK oda/Ja /inis e_ i.a0as) *ronG .ualquier cosa, lo que sea& S9$R$H i6a##a*aG E@E5H imapas 0ac*un, -ue sea #o -ue seaG i.a0as ha2-+a0as) *ronG Alguna cosa, cualquiera cosa, toda cosa& i.araq) ad/G Qu todava, qu suceso, qu evento& E@E5H imaraq 0anqa, -uK oda/Ja .a+rFG i.araqchFH ad/G XQu todavaT, Xqu ser todavaT i.ara2-uH ad/G X$or quT, Xpor qu causaT, Xpor qu motivoT E@E5H imaray0u *ay runa muyupayawanT, ^*or -uK 6e rodea es a *ersona_ i.as) *ronG Qu, cul, qu es& i.as .ana) ad/G $or qu no, c#mo no& E@E5H imas mana waqaymanc*u, c6o no /oE a ##orarG i.as .ana aqa) ad/G 2G 95AS 5A$A'9G i.as .anaqa) ad/G 2G 95AS 5A$A'9G i.as .anari) ad/G .#mo no pues, por qu no pues& S9$R$H i6as 6ana-a, i6as 6ana##a-aG i.as.ari i.as.ari) #ocG FAdivina adivinadorG& EO*resin *ara *ro*oner #as adi/inan"asG E@E5H imasmari imasmari, a0wallay pHiw0T, adi/ina adi/inador ^-uK es aguPa E escurridi"a_ S'es*ues aH c*allwan, es e# *e"TG i.ataH *ronG XQuT, Xqu cosaT E@E5H imata munan0iT, ^-uK -uieres_ i.a2H *ronG XQu cosa maT, Xalgo moT S9$R$H .aG E@E5H imay tan munan0iT, ^-uK cosa 6Ja -uieres_ i.a2 0achaH ad/G X.undoT, Xqu momentoT, Xqu instanteT E@E5H imay pac*a nirqaniT, ^en -uK 6o6en o diPe_ i.a2 sonqoE in erPG P.on qu penaN PQu

BC D
sensi+leN E@E5H imay sonqo, mamay wa?upunN, Z-uK *ena, 6uri 6i 6adre[ i.a2.ana) sG 0e odo, 6uc.as cosas, odas #as cosas, di/ersas cosas, 6# i*#es cosasG E@E5H imaymanatan niwan, 6e .a dic.o 6uc.as cosasG i.a2.anachi-uq) adPG E sG Que su,re 6o#es ias, u# raPes, /ePF6enes, or uras, *or .ec.os *ro*iosG i.a2.anachi2) /G 5andar .acer oda c#ase de u# raPes, 6o#es ias, +ur#as E /ePF6enes a o roG i.a2.ana-u2) /G <o6arse o /o#/erse una *ersona de di,eren es ,or6as E as*ec osG \\ O+rar di,eren es acciones o ac i/idades en *ro/ec.o *ro*ioG i.a2 .a/ana -u2) /G 'ea#i"ar en re dos o 6Fs *ersonas di,eren es acciones, recJ*roca6en eG E@E5H pay0unan imaymanana0un0u, e##os se .acen de odo 6u ua6en eG i.a2.ana2) /G A*#icar o de6os rar a una 6is6a *ersona di/ersas acciones sucesi/a6en eG i.a2.ana2a2) /G 0eseo /e.e6en e de rea#i"ar di/ersas accionesG i.a2naH ad/G X.#moT, Xde qu modoT, Xde qu maneraT E@E5H imayna mana mi0*uymanc*uT, ^c6o no i+a co6er_ i.a2na aH ad/G X.#mo estsT, Xc#mo est @d&T, *regun ando cor Ks E a,ec uosa6en eG E@E5H Ximaynallan 0as*an0iT, ^c6o es Fs_ i.a2na a0as) ad/G De cualquier modo, de cualquiera manera& E@E5H imaynallapas *amus*ani, de cua#-uier 6anera es oE /iniendoG i.a2naniraq) ad/G De qu manera, de qu !orma, de qu aspecto& i.a2na0as) ad/G De cualquier modo, de cualquier manera& E@E5H imaynapas 0ac*un, que sea de cualquier modo& i.a2naraq) ad/G 2G 95A=$9'AQG i.a2niraq) ad/G A*co*e de imaynaniraq& S9$R$H imaynaraq& i.a20achaH ad/G X.undoT, Xqu momentoT, Xqu instanteT E@E5H imaypac*a nirqay0iT ^cuFndo #e diPe_ i.i a) sG S0e# aE6araTG 5uPer Po/enG S9$R$H si*asG \\ Agri& 2ariedad de *a*as, *arecida a #a *a*a -on*is \\ Jol0& 0a6a de #a dan"a Q*apaq Qolla, en #a *ro/incia de Paucar a6+o, Qos-oG incha-o) sG 2G 'AQACHAG inchis) sG Eot& FArac*is *ypogea C&G 5anJ o caca.ue eG P#an a de "onas ro*ica#es, de #a ,a6i#ia #egu6inosasG Se u i#i"an sus se6i##as *or ser 6uE ricas en grasasG S9$R$H c.o-o*eG inchis inchis) sG Eot& FDesmodium Se+er+aueri W /c*indl W B&G P#an a, *ro*ia de "onas ro*ica#es de #a ,a6i#ia de #as #egu6inosas -ue iene gran *arecido a# 6anJ o caca.ue eG inchis cha-ra) sG Agri& 5ani"a#G <erreno donde se cu# i/a e# 6anJ o caca.ue eG In-a) sG 'ist& 5onarca, reE, e6*erador, Pe,e su*re6o de# 96*erio de#

;1
<aUan insuEuG 2arones de es ir*e no+#eG 'ijos del /ol, -ue go+ernaron e# i6*erio con sa+idurJa E gran acier o *o#J ico, socia# E econ6ico, asesorados *or /erdaderos Kcnicos E cien J,icos, en ,or6a co6uni aria, E cuEas o+ras son de ad6iracin 6undia# .as a nues ros dJasG E# 9nYa )arci#aso de #a 2ega in,or6a -ue #os go+ernan es ,ueron !1H 5an-o Q.a*a-, ,undador de# 96*erioN Sinc.i 'o-8a, L#o-8e =u*anYi, 5aE a Q.a*a-, Q.a*a- =u*anYi, 9nYa 'o-8a, =aUar Wa-a-, Wira-oc.a, Pac.aYu e-, 9nYa =u*anYi, <.u*a=u*anYi, WaEna Q.a*a-, WasYar 9nYa E A aUa##*a, asesinado *or ?rancisco Pi"arro en CaPa6arca en !5&&G E# cronis a Licenciado ?ernando de 5on esinos in,or6a en bLas 5e6orias de #a His oria An igua de# Perb, -ue #os 6onarcas inYas ##egaron a !0!, *receden es a #a con-uis a es*aQo#a, en cuEa re#acin a*arecen /arios Banqo Q*apaq, Siraqoc*a, $ac*a0uteq, e cG in-a) sG Se u i#i"a des*ec i/a6en e *ara indicar a# concu+ino o a6an e i#Jci o de #a 6uPer casadaG E@E5H in0ay0i, u concu+inoG \\ adPG 'e,eren e a #a K*oca inYaicaG E@E5H in0a c*un0ana, #ugar donde se rea#i"an #os Puegos de a"ar inYaicosN in0a 0anc*a, canc.n, #ugar cercado con 6uros incaicosN in0aperqa, 6uro o *ared incaicaN in0a raqay, ga#*n o canc.n de cons rucciones inYaicasN in0a un0u, ca6ise a #arga, de ePido ,ino, u i#i"ada *or e# 9nYa o #os no+#es en e# inYarioG In-a cha-a) #ocG F$uente del )n0aG& $o6+re u i#i"ado en 6uc.os #ugares *ara designar *uen es 6uE an iguosG In-a Garci aso 8e a *e>a) sG 'ist& y Cit& 9#us re 6es i"o cus-ueQo, .iPo de# ca*i Fn es*aQo# Se+as iFn )arci#aso de #a 2ega E de #a *rincesa 9sa+e# C.in*u O-##o WaE#as, nie a de# 9nYa WaEna Q.a*a-G Su *adre #e dio e# no6+re de SuFre" de ?igueroa, en recuerdo E .o6enaPe de sus *arien es es*aQo#esG Su in,ancia E ado#escencia /i/i .as a #os /ein e aQos en e# Qos-o, su ciudad na a#, #uego se ras#ad a Es*aQa a# #ado de #os ,a6i#iares *a ernosG Considerado $adre de la 'istoria y Citeratura Catinoamericanas, es au or de #os V.omentarios -eales de los )n0as V y VCa Jlorida del )n0a V, asJ co6o raduc or de Len E# He+reo, e cG $aci e# !2 de a+ri# de !5&7 en e# Qos-o E 6uri en Crdo/a SEs*aQaT en !;!;G Par e de sus ceni"as, raJda de Es*aQa *or e# 'eE @uan Car#os, se encuen ra en #a ro onda de #a ig#esia de E# <riun,o de #a ciudad de# Qos-oG in-a -u-a) sG Eot& P#an a .er+Fcea de .oPas co6*ues as E *innadas, con /ir udes 6edicina#esG In-a !a1qar (a.ata2si) sG 'ist& Uno de #os .iPos de# 9nYa 'o-8a E #a QoEa

;5
5a6a 5ic.aE o 5iYaE C.in*uG In-a !inta2) sG Arqueol& $EOLG Si Jo ar-ueo#gico a #a en rada de# *ar-ue ar-ueo#gico de O##an aE a6+o, en #a *ro/incia de Uru+a6+a, Qos-oG Se carac eri"a *or #a eOis encia de *in urasG In-a !ir1a) sG Arqueol& ConPun o ar-ueo#gico u+icado en e# dis ri o de Pan*a6arYa, *ro/incia de Canas, Qos-oG In-a ri.a2) sG 'ist& y Cing& F9l *a+la del )n0aG& E# .a+#a de #a no+#e"a inYa, de #os .a6aU 8as E #a c#ase go+ernan eG E# *ue+#o o panparuna .a+#a+a e# runasimi, b.a+#a de# .o6+reb, -ue *os erior6en e es conocido co6o e# q*eswa simi o q*eswa, o sea e# -uec.uaG In-a Roq+a) sG 'ist& SeO o 9nYa de# 96*erio de# <aUan insuEu, *er enece a #a segunda dinas Ja de #os Hanan Qos-oG ?ue su 6uPer 5a6a 5ic.aE o 5iYaE :uYaG En su reinado se descu+ren corrien es de aguas su+ errFneas en #a Ca*i a# de# 96*erio, e# Qos-oG Sar6ien o de )a6+oa se re,iere concre a6en e a #os 6anan ia#es de Urin C.aYan E Hanan C.aYanG Agrega -ue 9nYa 'o-8a deP #a Casa de# So#, donde .a+Jan /i/ido sus an e*asados, ras#adFndose a Hanan Qos-oG = Co+o ase/era -ue es e 9nYa so6e i a #os C.8anYasG A*un a asJ 6is6o -ue en es a eO*edicin ##e/ re,uer"os de so#dados de :anas E :anc.isG A# res*ec o, )arci#aso da #os siguien es da osH e# ePKrci o se co6*onJa de /ein e 6i# .o6+res E *ara *asar e# rJo A*urJ6ac .i"o cons ruir un nue/o *uen e *or e# -ue des,i#aron #os so#dados de res en ,ondoG A# ##egar a# /a##e de A6anYaE, o6aron e# ca6ino de #a derec.a, so6e iendo en su recorrido a #as gen es E su+Eugando a #os C.8anYasG Es a+#eci a.J los yac*aywasi o escue#as *ara #a ,or6acin de #os .a6aU 8as o sa+ios E e6+e##eci #a ca*i a# de# <aUan insuEu, e# Qos-oG in-a roq+a) sG Eot& F1puntia !loccosa /alm&G Es*ino de #a ,a6i#ia de #as cac Fceas de ,#ores a6ari##as E ,ru o en +aEaG Su .F+i a es en #as *unas de Per E >o#i/iaG Se #o u i#i"a, co6o cercos /i/os, *ara #a *ro eccin de #as c.acrasG S9$R$H Uara-8o, ro-8aG in-a sa2ri) sG Eot& F;ot*olaena nivea $&D&G Cu#an ri##o de# *o"o, *#an a ar+us i/a de #as *o#idiFceasG In-a Si1i Roq+a) sG 'ist& HiPo de# 9nYa WasYar E #a QoEa 5a6a C.uYi C.iYEa 9##*aEG Her6ano de 9nYa Ur-oG In-a Su2u) sG ,eog& $EOLG -egi#n )n0a& 9n egrada *or #os de*ar a6en os de A*urJ6ac, Qos-o E 5adre de 0ios, creada *or LeE $% 21,745, *ro6u#gada e# !7 de 6ar"o de !747, *or e# Presiden e Cons i uciona# 0rG A#an )arcJa PKre", den ro de# *roceso

BC D
de regiona#i"acin de# PerG A+arca 2& *ro/incias E !72 dis ri osG In-a Urqo) sG 'ist& HiPo de# 9nYa WasYar E #a QoEa 5a6a C.uYi C.iYEa 9##*aEG Her6ano de 9nYa SiUi 'o-8aG In-a (asi) sG ,eog& F$alacio del )n0aG& Po+#acin -ue se encuen ra en e# dis ri o de 2i#ca+a6+a, La Con/encin, Qos-oG In-aYu0an-i) sG 'ist& 0Kci6o 9nYa, ,ue odo un gen i# .o6+re de es a ura a# a E cor*u#en aN sa+io, guerrero, ene6igo de #os 6en irosos a -uienes #os 6anda+a ePecu arG 5and re,accionar E 6ePorar #os ca6inos rea#es E #os *uen es, asJ co6o a6+osG 96*u#s e# ser/icio de correos o c*as0is, con #os deno6inados 'atun .*as0i E .*uru .*as0i& Para un 6ePor ser/icio ad6inis ra i/o ins i uE regidores, a#guaci#es, wata0amayoq E tu0uyri0uq, asJ co6o e# )n0aq I*ipuc*in o su secre ario, e cG 5and #inderar #os suEos con 6oPones o .i osG 0is*uso, igua#6en e, e# arc.i/a6ien o de #as ordenan"as i6*eria#esG Con inu con #a con-uis a de #os *ue+#os dePados *or su *adre, co6o sonH WanaYu, A##aUYaGC.inc.aE-oc.a, <ar6a E o rosG Cas con 5a6a O-##uN u/o 6uc.os .iPos, 6uriendo a #os 200 aQos, de #os -ue 50 go+ern e# 96*erio de# <aUan insuEoG in-achu) sG 0Jcese des*ec i/a6en e a un /irreE o reEe"ue#o de *oca i6*or ancia E cuEa au oridad es de,icien e \\ !am& 9ndJgena o regidor or*e, incu# o E ar+i rarioG S9$R$H inYa##uG in-a u) sG 2G 9$:ACHUG In-aq Qhi0uchin) sG 'ist& PersonaPe -ue ##e/a+a #os -.i*us de# 9nYa, en #a condicin de Q*ipu0amayoq no+#eG In-aq Rantin Ri.ariq Qha0aq A0u) sG 'ist& PrJnci*e, re*resen an e de# 9nYaG in-ati) sG Eot& F-*us juglandi!olia '&E&I&G Pe-ueQo Fr+o# de #a ,a6i#ia de #as anacardiFceas, u i#i"ado en #a ,ar6aco*ea indJgenaG Se dice -ue e6i e e6anaciones de#e Kreas -ue *ueden ocasionar serios ras ornos en e# organis6o de #as *ersonas -ue se co+iPan +aPo K#G in-i ) sG @ardJn, /erge#, #ugar ,#oridoG \\ ConPun o de ,#ores .er6osasG S9$R$H UaE aG E@E5H in0ill c*Hanta, ra6o o ra6i##e e de ,#oresN in0ill ?awray, di/ersidad de ,#ores se#ec asH in0ill pillu, guirna#da, a*ara o ,#ora# o corona de ,#oresG in-i -ancha) sG 2G 9$:9LLPA<AG In-i a2) sG Pri6a/eraG Es acin de# aQo de c#i6a e6*#adoG In-i a2 Qo2a) sG 'ist& HiPa de# 9nYa 5aE a Q.a*a-G in-i .ana2) /G Es ar ,#orido E .er6oso e# .uer o, e# PardJn o e# *radoG \\ !igdo& Es ar una *ersona .er6osJsi6aG S9$R$H 8iYac.aYuEG in-i 0ata) sG AndKn o *rado ,#oridoG
S9$R$H

DICCIONARIO
inYi## Yanc.a, 8iYa Yanc.a, 8iYa*a aG in-i qo.a) sG tej& >ordado de ,#ores en #os /es idos de #a -oEa, Qus 8a o de #a no+#e"a inYaG S5G@G de #a EGT In-i tan0u) sG Arqueol& Lugar ar-ueo#gico en e# San uario Ar-ueo#gico de Sa-saEUa6an, Qos-o, PerG In-i thu0a) s& Cit& Q*es& PersonaPe *rinci*a# de# dra6a -uec.ua V9l po+re ms ricoV& in-i thu0a) sG @ardinero, ,#oricu# orG Persona encargada de# cuidado de #as ,#oresG ino9o) $EOLG sG Eot& FJoeniculum vulgareGG HinoPoG Ar+us o *erenne de #a ,a6i#ia de #as u6+e#J,eras, de ,#ores a6ari##as E ,raganciosasG Bed&Jol0& Se u i#i"a *ara curar 6a#es de #os riQones, .Jgado E /ePigaG inta2) /G Su*erar o a/en aPar en cua#-uier ac i/idad, es*ecia#6en e en e# PuegoG S9$R$H is aEG Inti) sG Astron& E# So#G E# as ro 'eEG E@E5H )nti *ay0uy, *ues a de# So# en e# occiden eN )nti 0Hana& So# canden e E re,u#gen eN )nti puririy, *ri6eras .oras a *ar ir de #a sa#ida So#N )ntiq waqtanan& #ugar o si io a donde e# So# da direc a6en eG \\ 'ist& 0ios u e#ar de #os ,orPadores da 96*erio de# <aUan insuEu, -uienes #e rendJan cu# o en reconoci6ien o de sus 6FOi6os +ene,icios a #a /idaN *or #o an o, ,ueron .e#i#a rasG Los 9nYas se a ri+uEeron #a ca egorJa de ser .iPos de# So#G \\ 9con& Unidad 6one aria de# Per 'e*u+#icanoG Inti A1-i In-a) sG 'ist& Uno de #os .iPos de# 9nYa Q.a*a- =u*anYiG Inti chin-ana) sG 2G :U$<9G Inti &usi (a 0a (as-ar) sG 'ist& HiPo #egJ i6o de WaEna Q.a*a-, ##a6ado 9nYa WasiN # i6o de #a dinas Ja de Hanan Qos-oG Inti &unti.a2ta) sG 'ist& Uno de #os .iPos de# 9nYa 5aE a Q.a*a-G Inti 0+a-chi2) sG E# a ardecerG La ardeG \\ Pues a de# So# en e# *onien eG Inti Qha1arina) sG 'ist& FBirador del /olG& Ca##e inYa -ue co#inda con e# QoriYanc.a o 9n iYanc.a en #a ciudad de# Qos-oG Inti Ra2.i) sG 'ist& A*co*e de )ntiq -aymin, ,or6a usua# de deno6inar .oE es a e/ocacin rea#i"ada en e# Qos-o cada 21 de Punio en .onor a #a ciudad E en re6iniscencia de #a gran *ascua inYa, en .o6enaPe a# So#, -ue se ##e/a+a a ca+o *or dic.a ,ec.aG 2G 9$<9Q 'A=59$G Inti sun-ha) sG 2G 9$<9Q SU$:HA$G Inti 1ach+i2) /G 2G PHAQS9=G inticha2) sG $EOLG 0Ja do6ingo, dedicado a# So#, *ri6ero de #a se6ana E ,es i/o *or eOce#enciaG S9$R$H a*uc.aE*8unc.aEG intichi a2) sG Astron& ?u#gor, re,u#gen e E /i+ran e de# So#G Inti-ancha) sG Arqueol& F.anc*#n

SIMI TAQE
cercado dedicado al /olTG Casa de# So#, ##a6ado a6+iKn Qori0anc*a en #a K*oca inYaN ac ua# Con/en o de San o 0o6ingo en #a ciudad de# Qos-oG intin0a) sG Eot& F$odocarpus ,lomeratus Don&G 'o6eri##oG Ar+o#i##o de# gru*o de #as coni,era#es, de #a ,a6i#ia de #as *odocar*FceasG A#can"a una a##a .as a de doce 6e ros de a# oG P#an a dioica con ,#ores 6ascu#inas E ,e6eninas se*aradas, de .oPas #anceo#adasG Posee 6adera de co#or +#anco roPi"o, u i#i"ado en #a ,a+ricacin de 6ue+#esG Inti0an0a) sG 'ist& F$la"a del /olG& P#a"a de# <e6*#o de# So# o Qori0anc*a, .oE *#a"ue#a de# e6*#o E con/en o de San o 0o6ingo en #a ciudad de# Qos-oG Inti0ata) sG Arqueol& Si io co6*onen e de# San uario de 5ac.u*iYc.u, en #as cercanJas de WiQaEUaEnaN .er6oso E suges i/o conPun o -ue co6*rende recin os E andenerJasG Intiq chu-chan) sG 2G 9$<9Q WACH9$G Intiq Ra2.inG sG 'ist& ?ies a o so#e6nidad dedicada a# So#, -ue, segn #a radicin, en #a K*oca inYaica se ce#e+ra+a en e# so#s icio de in/ierno, a# a6anecer de# 21 de Punio, en e# 'aw0aypata, .oE P#a"a de Ar6as de #a ciudad de# Qos-oG 0esde !711 es a cere6onia ri ua# se re*i e anua#6en e, en .o6enaPe a# Qos-o, en su dJa Pu+i#ar, en ,or6a de una e/ocacin ea ra#i"ada, u i#i"ando escenogrF,ica6en e e# QoriYanc.a, #a P#a"a de Ar6as E Sa-saEUa6an, #ugar Ks e donde se rea#i"a #a cere6onia *rinci*a# con #os ri os de# sa#udo a# So#, de #a c.ic.a, de# sacri,icio de #a ##a6a, de #os augurios E #a co6unin con e# san0*u& Luego se ##e/a a ca+o un /is oso E /ariado es*ec Fcu#o de dan"as ,o#Y#ricas, *ro/enien es de odas #as *ro/incias de# Qos-o E de o ros #ugares de# PerG En es a o*or unidad Sa-saEUa6an se /e co#6ado de uris as E de #os *ro*ios .a+i an es de# #ugar, en grandes can idades de unas cien 6i# *ersonasG S9$R$H 9n i 'aE6iG Intiq sa2anan) sG Astron& Lenit& Posicin de# So# en e# cen ro de #a +/eda ce#es e, -ue 6arca #as doce de# dJaG intiq sun-hanG sG Eot& F-amalina !laccoscena ;yl&G Pa*e# *a*e#, *a*e#i##oG 0e #a ,a6i#ia de #as usneFceasG Se usa en in orerJa *ara eQir de a6ari##oG Bed&Jol0& Se u i#i"a *ara co6+a ir #a osG S9$R$H in i sunY.aG Intiq 1ach+in) sG 'aEos #u6inosos de# So#G S9$R$H 9n i- c.uYc.anG Intiq 1ach+inan) sG Orien e, .ori"on e, *or donde sa#e e# So#G Intiq 1atan) sG AQo so#arG Inti 1a/u2) sG Astron& Ec#i*se de# So#G Inti1asi) sG 'ist& F.asa o ta+ernculo del /olG& Par e cen ra# de# <e6*#o de# So#

BC D
o QoriYanc.aG Inti1atana) sG Arqueol& FDonde se amarra el /ol o amarradero del /olG& O+ser/a orio so#ar *ara e# -ue se u i#i"aron co#u6nas de *iedra, co#ocadas en n6ero /aria+#e de doce a diecisKis, ##a6adas su0an0a, dis ri+uidas en gru*os de a cua ro .acia e# occiden e E *onien eG AsJ, so+re odo 6edian e #a so6+ra -ue *roEec a+an, se o+ser/a+a e# 6o/i6ien o so#ar de #os e-uinoccios E so#s icios *ara e# con ro# agrJco#a, segn in,or6an #os cronis as Cie"a de LenG )arci#aso de #a 2ega, @uan de >e an"os, San a Cru" Pac.aYu i E o rosG E# no6+re de intiwatana ,ue *ues o *or e# ar-ue#ogo E*.rain S-uier en !433 E #uego Hira6 >ing.an en !7!&G <a6+iKn se #e conoce co6o -eloj /olar )n0ai0o, cuando #os cronis as in,or6an -ue era un usnu o a# ar de *iedra, donde en #os di,eren es escaQos, en #as cere6onias de adoracin, se co#oca+an e# disco so#ar, #os Jdo#os, #as 6o6ias e cG, de acuerdo a su i6*or anciaG Inti1ata2) /G Astron& O+ser/ar E de er6inar #a *osicin de# So# en su re/o#ucin ce#es eG inti2a2) sG !am& 0eParse /encer con e# ie6*o en #as di,eren es ocu*acionesG intuchi-u2) /G Per6i ir ser cercado, rodeado, cu+ier o *or a#goG E@E5H walla0unawan intuc*i0uy, .acerse rodear con #os *o#icJasG intuchiq) adPG E sG Que 6anda cercar, rodear, cu+rir ca6*o o cosasG intuchi2) /G 5andar cercar, rodear, cu+rir, si iar, +#o-uearG intuq) adPG E sG Cercador, si iador, +#o-ueadorG intu2) /G Cercar, rodear, si iar, cu+rir, +#o-uearG E@E5H intuy c*a0rata, cerca #a c.acraG i/a-a) sG tej& 5an i##a usada *or #as 6uPeresG S0G)GHGT i/a-a aqsu) sG tej& Par e de# /es ido in erior de #a 6uPer de #a saEa, ,us Fn o ,a#di##aG S5G@G de #a EGT i/a-a i- a) sG tej& Pe-ueQa 6an a cuadrFngu#as de .er6osos co#ores, -ue ##e/a+an #as 6uPeres cu+riendo #a es*a#daG S5G@G de #a EGT i/aqa) sG $odri"aG 5adre sus i u aG i/a1 i/a1E #ocG onomat& 2o" ono6a o*KEica -ue eO*resa e# ##an o de una cria ura reciKn nacidaG i/ichi2) /G Hacer o 6andar creer o asen irG i/ina) adPG 5a eria de ,e, digno de creenciaN creJ+#eG i/ini) sG -elig& E# Credo o sJ6+o#o de #a ?e Cris ianaG i/inqa) adPG ?e.acien e, -ue da ,e o garan i"a una /erdadG i/iq) adPG E sG Que creeG \\ CreEen e, -ue ace* a una /erdad no co6*ro+adaN -ue asien e e# es i6onio de o roG i/isqa) adPG A#guna a,ir6acin creJda, ad6i ida *or #a ,eG i/i2) /G Creer, asen ir, ener ,e, dar

;;
crKdi oG E@E5H i?iy Iamaqninc*ispi, cree en nues ro CreadorG i/i20a) adPG ?idedigno, a* o *ara ser creJdoG i/i2ni-uq) adPG E sG CreEen e con/ic oG Que iene una ,e ,ir6e E #a ace* a sin discusinG i/u) sG Lool& F$ule: sp&G Pe-ueQa *u#ga -ue *ene ra en #a *ie# de# .o6+re E ani6a#esG S9$R$H niUa, .aEYuYu- *iYiG i0a) sG <Ja *a ernaG Her6ana de# *adreG \\ Eot& FCycoperdon sp&G P#an a oriunda de a##o .ueco E con 6uc.os nudos -ue crece en c#i6as ro*ica#es, 6uE u i#i"ado en #as cons rucciones de casasG \\ adPG 2G PA:AG i0a a) sG <Ja a+ue#aG Her6ana, de# a+ue#oG i0i/i) sG HiPos de# .iPo o de #a .iPa nicosG $ie os de# *adre de .iPos nicosG i0ha a) sG Arco ,es i/o enga#anado con ,#ores E ,ru os, co6o a6+iKn de PoEas, +anderines, e cG *ara .o6enaPear a #os 6a ri6onian esG Cos u6+re inYFsica, -ue su*er/i/e en #a ac ua#idadG i0hi/a) sG Si io en e# ca6*o, cercado con *iedras, e*es o c.ara6oscas con #a ,ina#idad de asegurar *ara -ue *ernoc e e# ganadoG S9$R$H as anaG i0hu) sG .lim& )araG L#o/i"na 6enuda 6uE co6n en #as *unas andinasG S9$R$H i*.u*araG i0hu0ara) sG 2G 9PHUG i0hu2a2) /G .lim& Cu+rirse #a a 6s,era de ne+#ina .u6edecen e E ##o/i"naG iranta2) /G L#enar de se+o un de*si o es*ecia# *ara e# *ago a #a $ac*amama& F@GLGOG5GT iri-1a) sG Carac erJs icas es*ecia#es S6iradas, gri os E 6o/i6ien osT con -ue nacen #as cria uras cuando, en #a ges acin, #a 6adre reci+i i6*resiones E ruidos ,uer es E /io#en osG S9$R$H uriYUa, uriY.uG ir0a) sG Ac o o cere6onia de seQa#ar e# ganado con 6arca de *in ura, cor e o des6oc.e de #as orePas o de #a *un a de# ra+oG ir0a2) /G 5arcar o seQa#ar e# ganado con *in ura, con cor e E des6oc.e de #as orePas o de# ra+oG iru) sG Eot& FJestuca ort*#p*ilaGG ?a6i#ia de #as gra6JneasG 2ariedad de #a *aPa, con .oPas ,i#i,or6es, duras E *un iagudasG Se conoce /u#gar6en e co6o *aPa +ra/a E crece en #as a# as *unas andinasG iru ichhu) sG Eot& F/tipa ic*u F-& et $&G Iunt*G& 0e #a ,a6i#ia gra6JneasG Crece en sue#os secosG Es una *#an a 6uE u i#i"ada co6o ,orraPe *ara #os 6a6J,eros -ue .a+i an en #as *unas, 6uE es*ecia#6en e *ara #os ca6K#idos *eruanosG Se u i#i"a a6+iKn co6o 6a eria# de cons ruccin en #a e#a+oracin de# ado+e E ec.ado de #as c.o"asG S9$R$H ic..u ic..uG iruro) sG ,eom& CJrcu#o, circun,erenciaG S9$R$H 6uEuG iruru2) /G ,eom& Hacer cJrcu#osG \\ ?or6ar cJrcu#os #as *ersonas

;3
agarradas de #as 6anosG isa o) sG tej& 5an a con ,ranPas a"u#es en #os +ordes su*erior e in,eriorG S<Kr6ino aE6ara u i#i"ado en -.esUaTG S5G@G de #a EGT isan-a) sG Canas a o ces a de *ro*orciones grandes -ue se u i#i"a, en a#gunos #ugares, acondicionadas con *aPa, *ara cernir #a c.ic.a o aq*a E se*arar e# sutHuc*i, o #a Pora 6o#ida E .er/idaG S9$R$H -8esana, suEsunaG isan-u) sG Lool& F9utrom+icula al!red dogesi& 9utrom+icula +atatas&G 9sangoG Acaro se#/F icoG Orden acarE, ,a6i#ia ro6+icu idaeG Produce con su *icadura 6uc.o esco"or E #a der6a i isG 2i/e en #os *as os se#/F icosG isa/o) sG 2G 5ASHWAG isa/u) sG 2G AUG isa0a2) /G A ender, cuidar, ser/ir a o ra *ersona, *rinci*a#6en e en,er6aG isi) sG tej& $o6inacin -ue se da a #a decoracin de 6uc.os co#ores, con 6o i/os de a/es E 6a6J,eros, u i#i"ando ,or6as de eses sucesi/asG isi ara.a anqo) sG tej& EolO 2es ido de co#or negro re in o de #ana de ##a6aG S5G @G de #a ETG Isicha !u2tu) sG Cit& Q*es& 2ersin #i eraria de una #eEenda radiciona# -uec.ua, de #a regin andina de# Qos-o, recogida E di,undida *or e# sacerdo e @orge AG Lira Prie o, e6inen e -uec.u#ogo cus-ueQoG isi a) sG Jisiol& 5ucosidad segregada *or cier as g#Fndu#as .u6anas E de ani6a#es, *or ePe6*#o co6o #a *i ui ariaG is-a2G adPG n%m&card& $6ero dos S2TG E@E5H is0ay c*i0a, dos can idades *e-ueQasH is0ay c**i0a, dos can idades 6aEores de a#goN is0ay ri0c*Hay, de dos as*ec os, ,or6as o co#oresN is0ay 0uti, dos /ecesG is-a2 chun-a) adPG n%m&card& 2ein e S20TG is-a2 hunu) adPG n%m card& 0os 6i##ones S2,000,000TG is-a2 is-a2.antaG #ocG 0e dos en dosG E@E5H is0ay is0aymanta yupay, cuen a de dos en dosG is-a2 iona) adPG n%m&card& 0os +i##onesG is-a2 /eqen) adPG n%m&ord& SegundoG E@E5H is0ay ?eqen pHunc*aw, segundo dJaG is-a2 0achaq) adPG n%m&card& 0oscien os S200TG is-a2 ri-uq) sG $at& 0i*#o*iaG 2isin do+#eG is-a2 si-iG adPG E sG FDe dos traserosGG !igdo& Persona -ue .a+i a en dos si ios o casas, in,or6a#6en e, 6udFndose con ,recuenciaG \\ Persona -ue es F a ,a/or de una E de o ra *ar eG is-a2 si.i) adPG E sG FDe dos +ocasG& !igdo& Persona inconsecuen e en su *a#a+raN de do+#e *a#a+raN e# -ue dice E #uego se desdiceN e# -ue 6ien e E des6ien eG is-a2 sonqo) adPG SDe dos cora"onesG, !igdo& 2o#u+#e, inconsecuen eG \\ 9ndeciso, dudoso, /aci#an eG

BC D
is-a2 u2aG adPG FDe dos carasG& !igdo& Hi*cri a, re/eceroG si$R$H isYaE##u, ##an##aYuG \\ tej& <ePido o /es ido de dos caras di,eren es, re/ersi+#esG is-a2 1aranqa) adPG n%m&card& 0os 6i# S2G000TG is-a2achiq) adPG E sG Que .ace dudar o /aci#arG S9$R$H isYaEc.a-G is-a2achi2) /G Hacer dudar, /aci#ar, ,#uc uarG is-a2a0u2) /G 0udar, ,#a-uearG \\ 0e,eccionar, incu6*#irG is-a2aq) adPG E sG Que duda, /aci#a, ,#uc a, i u+eaG S9$R$H c.anYa##G is-a2a2) /G 0udar, /aci#ar, du+i arG S9$R$H unYiEG is-a2cha-u2) /G E6*areParseG S9$R$H *i uYuEG \\ Asociarse con o roG is-a2chaq) adPG E sG Que di/ide #a unidad en dos *ar es igua#esG \\ Que .ace dudarG S9$R$H isYaEac.i-G is-a2cha2) /G 0i/idir en dos *ar es una cosaG S9$R$H *i uc.aEG is-a2 u) adPG 2G 9S:A= U=AG is-a2nin-a) adPG 0is ri+uido a dos *ara cada unoG is-a2nin-u) *ronG A6+os, #os dosG is-a2o) sG tej& <ePido cuadrangu#ar *ara ##e/ar en #a ca+e"aG S9$R$H QaQaYaG $e&AyaO in uYa##oG is-u) sG Ca#G 5a eria# resu# an e de# ca#cina6ien o de #a *iedra cali"a, 6uE u i#i"ada en #as cons ruccionesG E@E5H is0u atipa, 6a eria# *re*arado *ara #a ,a+ricacin de ca#N is0u 0usana, .orno donde se ca#cina #a *iedra ca#i"a *ara o+ ener #a ca#G is-u ru.i) sG Bin& Piedra ca#i"a o ca#cFreaG is-uchachi2) /G Hacer re/ocar #os 6uros con ca# *re*aradaG \\ Hacer *re*arar #a arga6asa, a +ase de ca#G Is-ucha-a) sG ,eog& 9scuc.acaG Pro/incia de Huanca/e#icaGPerG \\ >arrio aneOo de# dis ri o de An a, *ro/incia de# 6is6o no6+re, Qos-o, PerG is-ucha-a) sG Puen e de ca# E can oG is-uchaq) adPG E sG Persona -ue u i#i"a #a ca# en #as cons ruccionesG \\ Persona -ue *re*ara #a arga6asa con ca#G is-ucha2) /G E6*#ear ca# en #a *re*aracin de #a arga6asaG is-u.a) sG 5a eria# *re*arado en #a -ue *redo6ina #a ca#G is-uq) adPG E sG Que e#a+ora #a ca# o ca#cina #a *iedra ca#cFreaG is-u2) /G E#a+orar #a ca#G \\ 'e/es ir o resanar con ca#G is-u2a) sG Bin& Car+ona o de ca# cris a#inoG is-u2a2) /G Ca#ci,icarseG Con/er irse en car+ona o de ca# *or coccinG is.a) sG EOcre6en oG Es iKrco# de ganadoG S@GLGPGT S9$R$H aYa, .a un .is*8aEG is.a2) /G 0e,ecarG E/acuar o eO*e#er #os residuos diges i/osG is.u) sG Podredu6+re, desco6*osicin de cuer*os orgFnicosG \\ adPG PodridoG S9$R$H is6us-aG is.uchina) sG Lugar o u ensi#io a* o *ara .acer *odrir a#guna 6a eria orgFnicaG

DICCIONARIO
\\ adPG 5a eria orgFnica des inada *ara ser *odrida o desco6*ues aG is.uchi2) /G 0ePar *odrir a#guna 6a eria orgFnicaG is.una2a2) /G Es ar una 6a eria orgFnica con sJn o6as de desco6*osicin o *u re,accinG is.u0u2) /G Es ar una 6a eria orgFnica en /Ja de o a# desco6*osicinG is.uq) adPG <oda 6a eria orgFnica susce* i+#e de desco6*osicin o *u re,accinG is.usqa) adPG Podrido, desco6*ues o, *u re,ac oG S9$R$H is6uG is.u2) /G Podrirse, desco6*onerse, corro6*erse una 6a eria orgFnicaG S9$R$H #e-.eEaEG is.u2a2) /G Co6en"ar a desco6*onerse, *odrirse, corro6*erse una 6a eria orgFnicaG is0a) sG 2G 59LL9G isqha2 o) sG 2G 9SQHA=LLU G isqha2 u) sG Lool& F'ydra viridisG& )usano de aguaG Pe-ueQo ce#en Kreo -ue *roduce a,eccin en #as *a as de# ganado /acuno E #anarG S9$R$H is-.aE##o, unuYuruG isqon o esqon) Segn /ariaciones dia#ec a#esG adPG n%m&card& $ue/e S7TG E@E5H isqon watayoq *erqe, niQo de nue/e aQosG isqon chun-a) adPG n%m&card& $o/en a S70TG isqon hunu) adPG n%m&card& $ue/e 6i##ones S78000,000TG isqon /eqe) adPG n%m&ord& $o/enoG E@E5H isqon ?eqe pHunc*ay, no/eno dJaG isqon 0acha-) adPG n%m&card& $o/ecien os S700TG isqon 1aranqa) adPG n%m&card& $ue/e 6i# S7,000TG isqoncha2) /G L#egar con ando .as a nue/eG ista a) sG PaQo#e a ePida de .i#os de #ana de di,eren es co#ores, *ara usos cere6onia#esG S9$R$H es a##aG ista2) /G Su*erar, /encer, so+resa#ir, genera#6en e en #os Puegos J*icosG S9$R$H in aEG isu) sG $at& En,er6edad cu Fnea *roducida *or de er6inados FcarosG \\ En,er6edad /enKreaG isu 1a1a) adPG E sG !am& HiPo de ra6era o *ros i u aG isu2) /G $at& A,ec ar #a en,er6edad cu Fnea *roducida *or cier os FcarosG iti-tuE in erPG 2o" -ue se e6*#ea co6o reaccin o res*ues a an e un sarcas6o dirigido *or o ra *ersonaG itu) sG 9n/ocacin o *#egaria a# So#G S9$R$H i uUaG itu.ira2) /G 'endir o do6inar a o ra *ersona u i#i"ando 6agne is6o ani6a#G ituq) adPG E sG Persona -ue rans*or a un o+Pe o *esado con 6anos E +ra"os so+re e# /ien reG E@E5H paymi *atun rumi ituq, K# es -uien rans*or a una *iedra *esada so+re e# /ien reG itu1a) sG 2G 9<UG itu1aq) adPG E sG Persona -ue in/oca a#

SIMI TAQE
So# o #e dirige una *#egariaG itu1a2) /G 9n/ocar o dirigir *#egarias a# So#G itu2) /G <rans*or ar un o+Pe o 6uE *esado con 6anos E +ra"os so+re e# /ien re, aEudFndose a /eces con #as rodi##asG S9$R$H i uEYac.aEG itu2-acha2) /G 2G 9<U=G itha) sG Lool& FAcary sp&G Acaros de a/es E cuEesG Orden acarE, ,a6i#ia der6anEsidaeG 0i,eren es gKneros E es*ecies de *ioPi##os -ue a acan a #as a/es de corra# E a #os conePi##os de indiasG $e&AyaO i aG ithana2) /G 2G 9<HA=G itha0ato) sG 2G QOCHA PA<OG ithaq) adPG E sG 2G CHHACHAQG itha2) /G E#i6inar o eO raer #a it*a o *ioPi##o de #as a/es E cuEesG S9$R$H i .anaEG ithi a) sG Sogui##a u i#i"ada *ara a6arrar a #a ##a6a o *a-oc.a, cuando se .ace e# e6*adreG iu-E in erPG 2G 9:[ i1a2u) sG Carga #i/iana de /arias cosas *ara ##e/ar a #o6o de +es iaG S@GLGOG5GT i2a1E in erPG P/iN, Pcon!ormeN, Pde acuerdoN S9$R$H c.aE[, c.aU[

BC D

;4
/ecesG E@E5H 0ac*ay 0ac*ay waway0ita unu apamunanpaq, en/Ja re*e idas /eces a u .iPo *ara -ue raiga aguaG -achi) sG Qum& C#oruro de sodioG Sa# de cocinaG $e&QunO Ya riG \\ 9cO Sa#G ( Es*ar oG ( Es J6u#oG ( <J u#o .onorJ,ico de #os ancianosG -achi -achi) sG Lool& FByrmeleon sp&G Li+K#u#aG 9nsec o neur* eroG $e&AyaO isi isiG EolO -8ara isiG \\ in erPG 2o" -ue se re*i e *ara ##a6ar a# ganado /acuno a ,in de -ue se acer-uen a #a6er #a sa#G -achicha-ra) sG Sa#ineraG 5ina de sa#G ?uen e de sa#G $e&.ajO QunO Ya ri*an*aG -achichurana) sG 0e*si o u o+Pe o donde se guarda #a sa#G $EOLG Sa#eroG &achi.a2u sG ,eog& F-o saladoGG Cac.i6aEoG 0is ri o de #a *ro/incia de An a, Qos-o, con !,42; .a+i an es en !74!G -achina) sG Qum& Su#,a o de .ierroG \\ Biner& )reda +#anca e6*#eada *or #os *in oresG \\ $e&AyaO ierra +#anca *ara ac#arar #os co#oresG \\ EolO <ierra +#anca *ara *in arG \\ 9cO Crear, in/en arG ( Hec.i"arG -achiq) adPG E sG Ani6a# -ue gus a de #a sa#G \\ Lo re#a i/o a #a sa#G \\ 9cO Yac.iY S.ec.iceroTG -achun) sG Eot& Pe*inoG P#an a cucur+i Fcea cuEo ,ru o es re,rescan eG $e&AyaO ac.o-G EolO ac.o-c.aG \\ 9cO $ueraG ( CuQadaG -aha 1a) sG 2G :U5A$AG -a-a) sG <JoG Her6ano de #a 6adreG \\ EolO ?rasco de arci##a de +oca es rec.aG UU 9cO Lu6inoso, +ri##an eG ( CuEeG ( 'oca, *eQaG -a an) sG alim& Po aPe -ue, co6o radicin inYaica, se *re*ara en #os *ue+#os de #a sierra *eruana en +ase a# yuyu& S9$R$H EuEu .aUc.8a, Ya#aUiG -a a1asa) sG 2G HA$Q8A'AG -a a1i) sG 2G :ALA$G -a icha) sG 2G QHO$AWAG &a a) sG A*e##ido au c onoG -a a) sG EolO Co orraG ( EnanaG \\ 9cO Angos o, es rec.oG ( 0esnudo, *e#adoG ( 'uecaG -a a -a a) sG tej& 2es ido de di/ersos co#ores de #ana na ura#G S5G@G de #a EGT -a acha) sG >a Fn *e-ueQoG E@E5H c*aypin 0as*an *anpi 0utana 0allac*a, es F a.J e# +a Fn *e-ueQo en -ue se 6ue#e e# 6edica6en oG -a a.a2u) sG 9cO Ani6a de seres 6uer os en e# aguaG -a an-a) sG 'ist& Edi,icio ec.ado de grandes *ro*orciones -ue ser/Ja *ara a#oPar 6asas .u6anas en #as ce#e+raciones de #a K*oca inYaicaG -a a0i) sG Ca6i##aG 0is*osi i/o *ara ##e/ar .eridos E en,er6osG $e&AyaO Uan una, Ya##a*uG \\ EolO Ya##a*u S6adero *ara a*un a#arTG \\ 9cO A6ari##oG ( Pari.ue#aG ( ArganaG \\ 2G A=AWA$<U$AG -a a0u) sG 2G :9'5AG &a asasa2a) sG Arqueol& 96*or an e edi,icacin en #a gran 6e r*o#i de

&
&, -G al!a+& Consonan e oc#usi/a si6*#e, /e#ar, sordaG En e# runasimi o q*eswa S-uec.uaT se *ronuncia 0a& Corres*onde a #a c cas e##ana Sco6o en #a *a#a+ra casaGG S#o se e6*#ea con #as /oca#es a, i, u en oda *osicinG -a) sG Ac o de dar o en regar a#go a o ra *ersonaG S9$R$H YaE-aG E@E5H tHanta 0a, o6a es e *anG \\ i6*erG Toma, *e aqu lo tienes& \\ conj& PeroG \\ 9cO e#, #a, #oG &acha) sG ,eog& San Pedro de :ac.aG 0is ri o de #a *ro/incia de Canc.is, Qos-o, Per, con &,;20 .a+i an es en !74!G -acha) sG En/iado, co6isionado, 6andaderoG -acha-uq) adPG E sG Que en/JaG \\ !igdo& Persona -ue su,raga e# cos o de una in/i acin en +e+idasG -acha-u2) /G 9n/i ar +e+idas a su cos aG -achana) sG Persona -ue ser/irF de 6andadero *ara cu6*#ir una ordenG -achana) sG Qui eG En Puego, es-ui/ar e# cuer*o a una *ersonaG S9$R$H *8o#-ac.iE, Ui ic.iEG $e&$unO Ui .ic.iEG -acha0a2a2) /G En/iar con ,recuencia a a#guien *or un recadoG E@E5H warmantan manu c*as0iqta 0ac*apayan, K# 6anda ,recuen e6en e a su *u*i#o a co+rar #a deudaG -acha0u) sG AgasaPo con +e+idas a# a6igo o en re ri+ucin de a#gn ser/icioG -acha0uri) sG En/iado, ordenan"a, 6andaderoG \\ 'u,iFn, a#ca.ue e, erceroG -achaq) adPG E sG E# re6i en e, e# -ue en/Ja o 6andaG S9$R$H Yac.a-eG -achaqe) adPG E sG 2G QACHAQG -acharichi-u2) /G Hacerse so# arG Conseguir #i+er adG Li+rarseG E@E5H 0ac*aric*i0uy watay wasimanta, consigue u #i+er ad de #a cFrce#G -achari2) /G So# arG \\ 0ePar caerG \\ A,#oParG \\ 0esa arG E@E5H 0ac*ariy watasqa llamata, sue# a esa ##a6a a6arradaG S9$R$H *asYar*ariEG 9c Yac.arinaG -achar0a) sG Enseres de *oco /a#orG -achar0ari) sG 0es*edidaG \\ So# ar a#go re*en ina6en eG \\ ?ies a noc urna *ara des*edir #os 6a#es de #a co6unidadG \\ Jol0& U# i6o 6o/i6ien o coreogrF,ico de des*edida, genera#i"ada en #as dan"as de #as *ro/incias de# Qos-o, PerG 9cO Yac.ar*aG -acha2) /G En/iarG Co6isionarG E@E5H tHanta rantiqta 0ac*ay, 6anda a co6*rar *anG $e&AyaO QunO Ya raEG \\ 9cO Surco #a+rado rans/ersa#6en e en #a ,a#da de un cerroG -acha2 -acha2) /G En/iar *or re*e idas

;7
<iUanaYu, en e# de*ar a6en o de La Pa", >o#i/iaG E# edi,icio iene una #ongi ud de !33G50 6 sG *or !2;G20 6 sG de anc.o, con sus *i#ares carac erJs icos so+re una *#a a,or6a *ira6ida# +aPa, de unos & 6 sG de a# oG Hacia #a sa#ida de# So# iene una esca#ina a de grandes di6ensiones -ue conduce a un *a io cen ra# -ue ocu*a #a ercera *ar e de# edi,icioG Lo -ue 6Fs ##a6a #a a encin en #as ruinas es #a eOis encia de IantayitaO una enor6e 6a-ue a de *iedra de# gran edi,icio de :a##asasaEaG -a a1a) sG <acn de ca#"adoG &a a1a2a) sG ,eog& Pue+#o *reinYFsico -ue .a+i en e# de*ar a6en o de La Pa", >o#i/ia, siendo con-uis ado *os erior6en e *or #os inYasG \\ Cing& 9dio6a .a+#ado *or #os :a##aUaEas, con una gra6F ica desarro##ada E co6*#e a, do ado de una gran ri-ue"a #eOico#gicaG -a icha) sG Agri& Siega o cor e de# 6aJ"G E@E5H sara 0allc*ay, siega de# 6aJ"G \\ ?orraPe de# a##o E .oPas secas de# 6aJ"G \\ ,eog& 0is ri o de# de*ar a6en o de Po osJ, >o#i/iaG \\ $e&AyaO 'ecoger 6iesesG \\ $e&AncO Siega, ie6*oG $e&QunO #u uEG &a is-acha) sG 'ist& Her6ano 6enor de# 9nYa A aUa##*aG -a -i) sG Piedra *i"arraG S9$R$H Y.a##YiG $e&AncO ru6ic.as-aG $e&AyaO ru6iUan *an*aEac.is-aG $e&QunO #u6ic.as-aG \\ 9cO Ado-uJnG -a -i2) /G En#osarG Poner +a#dosas en e# *a io o en #a ca##eG -a 0a) sG ?uer"a, /igorG \\ Es,uer"oG $e&AyaO Ya#*aG \\ 9cO @orna#G ( Cosa grandeG -a 0acha-u2) /G 0arse /igor, Fni6oG \\ 'eso#ucin *ara rea#i"ar a#gn deseoG S9$R$H -.aric.aYuEG -a 0achaq) adPG E sG Que da ,uer"a, /igor, Fni6oG -a 0achasqa) adPG ?or a#ecido, /igori"ado 6ora# E ,Jsica6en eG -a 0a1a/u2) sG $at& Adina6iaG 0e*resin ,Jsica E 6ora#, con de+i#i a6ien o 6uscu#arG &a u) sG 'ist& 96*or an e ,or a#e"a inYaica en e# Can n de La aYunYa, La acunga, en e# EcuadorG -a.a) ,ram& Su,iPoG 5or,e6a -ue signi,ica durante, mientras tanto, entre tanto, *asta que, seg%n, con!orme& S9$R$H *uraG E@E5H 0ay0ama, .as a a-uJN *aqay0ama, .as a a##FN paqarin0ama, .as a 6aQanaG \\ 9cO ?uer"aG ( Cu#*a, de#i oG ( 2erdadG ( Po es adG ( 2endedorG ( Soso, insJ*idoG -a.acha-u2) /G EncargarseG <o6ar a cargoG 'es*onsa+i#i"arseG E@E5H 0amac*a0uy 0unan, encFrga e a.oraG -a.acha2) /G Enco6endar un de+er u o+#igacin a o ra *ersonaG E@E5H 0amac*i0uqtaqa llaqta runan 0amac*an, a #a au oridad e# *ue+#o enco6ienda su 6anda oG -a.achi) sG Orden, 6anda oG E@E5H

BC D
0amac*itaqa *untHanapunin, e# 6anda o de+e cu6*#irse sie6*reG \\ 9cO Ser/icioG \\ EolO Ser/icia#, sir/ien eG -a.achi-usqa si.i) sG 2G S959 :A5ACH9:U= G -a.achina hatun qe qa) sG Quris& $EOLG LeEG -a.achina huch+u2 qe qa) sG Quris& $EOLG 0ecre oG 'eso#ucinG -a.a-i) sG CriadoG E# -ue se dedica a criar una cria ura o +e+KG \\ $e&AyaO O+se-uio, rega#oG &a.a-ua-i) sG 'ist& An igua cu# ura *reinYaica en #a cos a nor e ecua oriana, desde e# Ca+o de San ?rancisco .as a #a >a.Ja de Cara-ue"G -a.a-uq) adPG E sG 2G PAQA'9QG -a.a a) ,ram& Su,iPoG 5or,e6a -ue signi,ica #i6i acin de #a accin en e# ie6*o E en e# es*acioG E@E5H 0ay0amalla, s#o .as a a-uJN paqarin0amalla, s#o .as a 6aQanaG \\ $e&QunO Que encaPa en a#goG -a.ana) sG 5anda o, ordenG E@E5H 0ayqa *atun 0amanan, es o es e# gran 6anda oG \\ adPG 9n/en a+#eG Crea+#eG -a.ani) sG Por ero, guardiFn de un e6*#oG \\ 5aEordo6oG E@E5H qanmi 0amani 0an0i, eres e# 6aEordo6oG -a.aq) sG Creador, in/en orG E@E5H $ac*a0amaq, creador de# 6undoG S9$R$H Ya6a-e, *a-aric.i-G \\ $e&AyaO AyaO Lo Pus o, /erdadero, con/enien eG \\ EolO 5anda oG -a.aqe) sG 2G :A5AQG -a.arana2) /G 0is*oner, a#is ar, *re*ararG -a.ara2a2) /G Es ar #is o, *re*arado *or +uen ie6*oG -a.arichi2) /G Ordenar no i6*era i/a6en e, s#o en ,or6a es*orFdicaG -a.ari-uq) adPG E sG Que se *re*ara, se a#is aG E@E5H qan 0an0i 0amari0uq umalleqnin, eres e# Pe,e de# -ue se *re*ara o a#is aG -a.ari2) /G 2G PAQA'9CH9=, :A5A=, 5US9:A= G -a.a2) /G Crear, in/en ar, 6ode#ar, ,or6ar, *#as6arG S9$R$H *a-aric.iE, Ya6ariEG E@E5H $ac*a0amaqmi tu0uy imatapas 0amarqan& 0ios cre odas #as cosas eOis en esN yuyayninc*iswanqa imatapas 0amanan, con nues ra in e#igencia *ode6os crear cua#-uier cosaG \\ $e&AyaO LeE, 6anda o, o+#igacinG ( <a#en o, .a+i#idadG \\ $e&QunO Ca+er, a#can"ar uno so+re a#goG ( 'e##enar un saco o reci*ien eG \\ EolO 5andar, ordenar, go+ernarG ( 0ar *ar e, in,or6arG \\ 9cO LeE, 6anda o, o+#igacinG -a.a2-una-u2) /G A6ena"arse 6u ua6en eG E@E5H awqa0unan 0amay0una0un0u anc*ata, #os ene6igos se a6ena"an 6uc.oG -a.a2-u2) /G A6ena"arG \\ O,recer go#*i"a a *uQadas E *un a*iKs o con uso de a#gn o+Pe oG

DICCIONARIO
-a.a2 a) ad/G O+#igada6en eG 0is*ues a6en eG \\ A6ena"an e6en eG \\ 5erecida6en eG E@E5H 0amayllan *amuni yac*ac*inaypaq, /engo dis*ues o *ara enseQarG -a.a2o) adPG E sG 2G SA=APA=AQG -a.a2oq) adPG E sG Es*ecia#i"ado, *eri o, -ue iene *o es ad o do6inio so+re a#go con o a# conoci6ien o de causaG $e&AyaO Ya6aEuG EolO YainaEu-G 9cO Ya6aEuG -ana) /G ?or6a i6*ersona# de# /er+o 0ay& Su*ino, *asi/oG E@E5H sutHin rimaqmi 0ana, de+e6os ser /eraces a# .a+#arG \\ ?oga aG \\ 9cO E6+us ero, ,arsan eG -anana) adPG 0es inado, susce* i+#e a ser -ue6adoG Que6a+#eG ?ungi+#eG S9$R$H ru*.ac.ina, ru*.ac.ina*a-G -anaq) adPG E sG 9ncendiario, -ue -ue6a a#goG S9$R$H -ono-G -anasqa) adPG 2G 'UPHASQAG -ana2) /G 2G 'UPHACH9=G -ancha) sG Pa ioG Corra#nG So#arG Canc.n rodeado de 6uroG $EOLH Ca6*o de*or i/oG \\ 2G HA$:8AG \\ $e&AyaO Corra# *ara ganado, *ese+reG \\ $e&QunO Yan ra Scorra# *ara o/inosTG \\ 9cO )o+ierno ( Pri6o con re#acin a #a 6adreG -ancha a1a) sG Eot& F/c*0uria octoaristata D.&G P#an a ar+us i/a de #a ,a6i#ia de #as co6*ues asG Bed&Jol0& Se u i#i"a *ara #a curacin de #as /Jas urinarias, asJ co6o de# .Jgado E es 6agoG S9$R$H *iYi *ic.anaG -anchacha2) /G Hacer corra#es o cerrar #os *or ones con c.ara6usYaG \\ Cercar #as c.acras con es*inas de llawlli *ara e/i ar -ue e# ganado en re E des ruEa #os cu# i/osG \\ Cerrar e# ganado en #os corra#esG SOG>G E 5G>GT -ani) sG 5ordeduraG \\ LadridoG S9$R$H Y.anYiG \\ 9cO a#ero de ec.o de casaG -ani -anisqa) adPG 2G QHA5SACH9:UQG -anichi-u2) /G Hacerse 6orderG S9$R$H 6uY8uc.iYuEG -anichiq) adPG E sG Que .ace 6orderG -ani-uq) adPG E sG Que 6uerdeG \\ Que #adraG \\ !igdo& Cri icnG S9$R$H Yani-G -ani-u2) /G 2G 5U:8U:U=G -aniq) adPG E sG 2G :A$9:UQ, :HA5UQG -anisqa) adPG 2G HA$CH8USQAG -ani2) /G 5orderG \\ LadrarG S9$R$H anaE, .anc.8uE, Y.a6uE*8a aEG -an-a) sG alim& Carne asadaG AsadoG S9$R$H -8as*a, YanYac.uG \\ 9cO Pi#adoG ( 0esden adoG ( a oG -an-achu) sG 2G :A$:A, Q8ASPAG -an-a a) sG LaPa, *iedra *#ana de *oco grosorG -an-a2) /G alim& Asar #a carne u o ro a#i6en oG S9$R$H -8as*aEG E@E5H 0an0ay c*ay qowita, asa ese conePoG -an in2a-uq) adPG E sG 2G WA$U$:UQG -an in2a2) /G 2G WA$L9$=A=G -an a) sG 2G :A$LL9G -an i) sG Eot& FBargyricarpus pinnatusW Cam&G :un "eG Ar+us o de #a ,a6i#ia de #as rosFceasG Los ca6*esinos u i#i"an sus a##os co6o co6+us i+#eG

SIMI TAQE
Bed&Jol0& Se u i#i"a co6o diurK ico E de*ura i/oG S9$R$H Yan##a, c.ina Yan##iG &an0a) sG $o6+re de i6*or an e ri+u se#/Jco#a en e# de*ar a6en o de Lore o, PerG \\ Cing& 0ia#ec o de #os Yan*asG -an0achu) sG 2G :A$PA$CHUG -an0anchu) sG Eot& FDatura ar+orea C&G ?#ori*ondio de ,#ores +#ancasG Per enece a #a ,a6i#ia de #as so#anFceasG Wr+o# de .oPas *ar idas E ,raganciosasG Bed&Jol0& Se u i#i"an sus .oPas *ara #a curacin de# reu6a is6o E en ,or6a de ca a*#as6a *ara ca#6ar #os do#oresG S9$R$H Yan*ac.uG 2A'9E0A0H *uYa Yan*anc.uG S2G PU:A :A$PA$CHUTG &antara2) sG calend& $o6+re de# 6es de oc u+reG S@GLGPGT &antata2ita) sG Arqueol& Una de #as edi,icaciones de <iUanaYu a# O E *ocos 6e ros de :a##asasaEa, cerca a #a ciudad de La Pa", >o#i/iaG &antu/a) sG 'ist& HiPo de# genera# de #os ePKrci os re+e#des 'u6iQaUi Wa#iYa, ado* ado *or e# es*aQo# HernFn SuFre"G &a/ar) s& ,eog& Pro/incia de #a 'e*+#ica de EcuadorG <iene un Frea de 5,500 62G, con #os siguien es can onesH A"ogues, >i+#iFn E CaQarG &a/ari) sG 'ist& F$ue+lo secoG& $o6+re con -ue, desde e# aQo de !132, se #e ##a6a a #a cu# ura Si u6a -ue .a+i en #a *ar e S de #a 'e*+#ica de EcuadorG S)G<G?GT -a/ari) sG Persona de ser/icio -ue .ace areas duran e #os a#6uer"os co6una#es en ,aena o recoPo de *roduc os caJdos a# sue#o en e# cargueo de #a c.acra a# en roPeG SOG>G E 5G>GT -a0achu) sG Pe##ePo o cuero de ani6a#es -ue sir/e *ara ras#adar e# +arro, *iedras, +asura, e cG S9$R$H *8a-#a -araG \\ !igdo& 0icese de #a *ersona orePuda \\ $e&AyaO *.us*uG \\ 9cO Casco, ar6aduraG ( <one#G Ya*a#aUaEG sG tej& 9ns ru6en o u i#i"ado *ara re orcer #os .i#osG S5G@G de #a EGT -a0iso) sG Lool& F;asua montanaG& Orden carnJ/oroG ?a6i#ia *rocionidaeG P#an Jgrado de a6aQo 6ediano con cinco dedos no re rFc i#es, co#a cor a E *e#aPe gris c#aroG -a0uha2) /G Arre+a ar a# /ue#oG E@E5H 0*unpaypa !antanta 0apu*amuy, e# *an de 6i a6igo arre+F a#e a# /ue#oG -u0u i) sG Eot& Ca*u#JG Wr+o# rosFceo, cuEos ,ru os, *arecidos a #a guinda, son 6uE agrada+#esG Es a ,ru a es *o*u#ar en e# Qos-o E *ro/iene de #ugares e6*#ados de# de*ar a6en o, co6o Uru+a6+a, Ca#ca, Anda.uai#i##as, Huaro, e cG -a0u i2oq) sG Lugar donde crecen Fr+o#es de ca*u#JG \\ adPG E sG Que iene ca*u#JG -a0u a/a) sG 'ist& 5uPer /aroni# -ue ePercJa e# 6ando E e# *oder en una co6unidad, en #a K*oca inYaicaG SWGPG de AGTG

BC D
-a0u2) i6*erG /e& 5odo de# /er+o 0ay& E@E5H suwalla?a 0apuy, de una /e" se un #adrnG -aq) adPG E sG Que esG Que eOis e o #o -ue eOis eG -aq a) adPG 2G :ASQALLA$ G -aq.anta hi/a) ad/G 2G QA=LLALLA G -aqnin) sG 2G QAQEG -arachu0a) adPG 2G Q8A'ACHUPAG -arancha) sG Anat& Es-ue#e o o ca#a/eraG -ari-a un-hu/a) sG 2G QA'9:A U$:HUAG -ar-a) sG A#egorJa de #a 6uer e re*resen ada *or un es-ue#e oG S9$R$H YarYarYanc.aG 9cO Yaranc.aG -ar-ar-ancha) sG 2G :A':AG -ar.a) sG A*i#ado de a##os con .oPas E ,ru os de cerea#es E #egu6inosasG &ar.enqa) sG 'ist& 96*or an e +arrio inYa de #a ciudad sagrada de Qos-o, ca*i a# de# 96*erio de# <aUan insuEu, *or donde ingresaron #os con-uis adores es*aQo#esG Corres*onde a# ac ua# +arrio de San a AnaG -ar0a) sG Lool& Car*aG Pe" ,#u/ia# de carne 6uE es i6adaG EolO Yar*8aG &ar0a-ancha) sG Arqueol& 96*or an e edi,icio inYaico en e# @rin Qosqo& S2G QOSQOGT S9$R$H Qar*aYanc.aG -aru) ad/G LePos, dis an eG \\ 9cO Loca#idad de #a *arro-uia de# can n @irnG -arun-a) sG Jol0& Arco riun,a# de ra6as E ,#ores -ue se u i#i"a *ara e# *aso de *ersonanPes /isi an es o de i6Fgenes sagradasG &ar1a.a2u) sG ,eog& Car.ua6aEoG 'Jo de# de*ar a6en o de @unJn, PerG &ar1as) sG ,eog& Car.uFsG Pro/incia de# de*ar a6en o de Ancas., Per, con &2,&25 .a+i an es en !74!G &asana) sG Arqueol& Pa#acio de# 9nYa Pac.aYu e- en #a *#a"a HauYaE*a a de# Qos-o Sac ua# P#a"a de Ar6asTG S9$R$H QasanaG -as-i) sG AdornoG \\ adPG )a#ano, *u#cro, +ien /es idoG \\ 9cO @ac ancioso, *resu6idoG \\ A re/idoG -asqa an) adPG Con,or6e, igua#, se6ePan e, de# 6is6o 6odoG S9$R$H YiYi##an, Ya-##aG -asqan0acha) ad/G 9n6edia a6en e, a# 6o6en oG E@E5H 0asqanpac*a c*ayaspa *i?a 0utimun0i, in6edia a6en e, #uego de ##egar, regresasG -asu-u2) /G 2G :ASU=G -asu2) /G $EOLG O+edecerG Hacer casoG YasuYuEG EolO YasuYuEG 9cO YasunaG -asu2asqa) adPG 2G HA$:U=ASQAG -asu2a2) /G 'ecrudecer #os a#i6en os, *or #a in erru*cin en su coccinG S9$R$H .anYuEaEG E@E5H oqa, papa way0Husqaymi 0asuvan, #a oca E #a *a*a -ue es oE cocinando se .an recrudecidoG $e&AyaO .anYuEaEG -asha2) /G Es arG E@E5H $er% suyupin Qosqoqa 0as*an, e# Qos-o es F en e# PerG &atachi a2) sG Astron& Cons e#acin Cru" de# SurG 9cO :a ac.i##a, :a aYi##aG

30
&ata.ar-a) sG ,eog& Pro/incia E ca*i a# en e# $ argen ino, con una eO ensin de 77,4!4 Y62G ?ue ,undado en !554 *or e# )enera# @uan PKre" de Auri aG -atari) sG Lool& Ser*ien e /enenosaG -ata2a) sG 2G CHU'AG -a1chu) sG Porcin de #ana crecida -ue se dePa en e# *ec.o E *a#e i##a de #as *a-oc.asG S@GLG OG5GTG &a1iti) sG 'ist& Ca.uideG >ra/o ca*i Fn de# ePKrci o inYaico -ue de,endi *or seis dJas e# orren de 5uEu 5arYa en #a +a a##a de Sa-saEUa6an, con ra e# ePKrci o ca*i aneado *or e# con-uis ador @uan Pi"arro en #a con-uis a de# Qos-o en !5&&G 5uc.os .is oriadores sos ienen -ue ,ue e# ca*i Fn inYaico :u##as -uien se deno6in :aUi iG -a1itu) sG Ca re o #ec.o rs ico de *a#os E c.ac#as, .ec.o *ara dor6ir en un #ugar a*ro*iadoG -a1-a) sG B%s& 9ns ru6en o 6usica# cord,ono andino -ue se oca o*ri6iendo una cuerda ensada en un arco, con #os #a+ios, E .aciKndo#a /i+rar con un dedoG La *resin de #os #a+ios de er6ina #a e6isin de #os di/ersos sonidos -uese conPugan *ara una 6e#odJaG \\ $e&AyaO HoPas secas de 6as uer"oG ( A*e#a i/o, a#iasG ( 96*er,ec oG \\ ArgO Crudo, 6a# cocido, duroG \\ EolO >i"coc.oG \\ 9cO <ran-ui#o, ,e#i"G ( Cocido a 6ediasG -a1-achu) sG Ca#"ado de ,a+ricacin rs ica E de cuero 6a# cur idoG S9$R$H UaYac.uG -a1ri) sG 2G <O<O'AG -a1sachiq) adPG E sG Que da /ida o .ace /i/irG \\ $e&AyaO CreadorG -a1sa2) sG 2idaG \\ 2J/eres *ara #a a#i6en acinG \\ /G 2i/irG E@E5H wi?ay 0awsay, /ida e ernaG -a1sa2 .a/aq) adPG E sG Quris& $EOLH Acreedor o co6oda arioN -ue *res a a#gn +ien en an icresis o en arrenda6ien oG &a1sa2 0acha) sG 2G :A= PACHAG -a1sa2 ranti2) sG Quris& $EOLH Co6*ra/en aG \\ /G E,ec uar #a co6*ra/en a, e# ac o *or e# -ue e# /endedor se o+#iga a rans,erir #a *ro*iedad de un +ien a# co6*rador E Ks e a *agar en dinero e# *recio *ac adoG -a1sa2 sach+a) sG 2G CH9$A 5ULL9G -a1sa2 tanta2) sG Quris& $EOLH 9n/en arioG 0escri*cin E recuen o de +ienes 6ue+#es o in6ue+#es, *or di/ersas dis*osiciones Pudicia#esG \\ /G E,ec uar in/en arioG -a1sa2 t+aqa2) sG Quris& $EOLH 0i/isin E *ar icin de +ienesG Ac o *or e# cua# se de er6ina #a *ar e de cada .eredero o co*ro*ie arioG \\ /G E,ec uar #a *ar icin de +ienesG -a1sa2 1i-ch+u2) sG Quris& $EOLH A+andono de +ienesG \\ /G 0ePar en a+andono cua#-uier *ro*iedad, sea 6ue+#e o in6ue+#eG -a2) /G SerG EOis irG \\ <enerG Ha+erG E@E5H

3!
?oqa 0ani, Eo soEN qolqe 0an, .aE dineroG \\ adPG Es e, es o, es aG E@E5H 0ay wasi t*uniu0unqa, es a casa se /a des*#o6arG \\ ad/G A-uJG E@E5H 0aypi, a-uJN 0aymanta, de a-uJN 0ay0ama, .as a a-uJN 0ayninta, *or a-uJN 0ayman, *ara a-uJN 0ayniqman, .acia a-uJG &a2a1-achi) sG 'ist& $o6+re de un +arrio de# Qos-o inYaico, en #a *roOi6idad de $umaqc*upan, donde ac ua#6en e con,#uEen #as a/enidas E# So# E <u##u6aEoG &a2-a2) sG ,eog& 0is ri o de #a *ro/incia de Paucar a6+o, Qos-o, Per, con 4,35! .a+i an es en !74!G -a2 a) ad/G Cerca, *rOi6oG S9$O$H sis*a##aG \\ $e&AyaO Ori##a o ruedo de un /es idoG \\ 9cO CercaG ( Ori##a, ,i#o, eO re6idadG ( 5e aG &a2 u.a) sG ,eog& CaE##o6aG Pro/incia de# de*ar a6en o de Are-ui*a, Per, con &7,1&! .a+i an es en !74!G &a2.a) sG ,eog& CaE6aG 0is ri o de #a *ro/incia de Are-ui*a, Are-ui*a, Per, con 22,!50 .a+i an es en !74!G &a20acha) sG Jilos&)n0& F9ste mundoG& 5undo de #os seres /i/ien es, de #o angi+#eG E# 6undo en -ue /i/i6osG S9$R$H :aUsaE *ac.aG -a2qa) i6*erG Toma, reci+e& S9$R$H Ya \\ EolO He a-uJ, a-uJ es F, .e#o a-uJG E@E5H 0ayqa tHanta, o6a *anG -a21a) sG 2G ACHOQCHAG &ia-a) sG ,eog& 0is ri o de #a *ro/incia de Sandia, de*ar a6en o de Puno, Per, con !,542 .a+i an es en !74!G -icha) sG A+er ura, .endiduraG \\ 9cO 0iarreaG -ichana) sG A+ridor, des a*adorG \\ $EOLG L#a/eG \\ adPG Susce* i+#e de ser a+ier oG -ichaq) adPG E sG Que a+reG -ichara2a2) /G Es ar a+ier oN *er6anecer a+ier oG -ichari2) /G 2G :9CHA=G -icha2) /G A+rirG \\ 0es a*arG E@E5H pun0uta 0ic*ay, a+re #a *uer aG S9$R$H Yic.ariE, Yir*araE, Yir*ar-aEG \\ 9cO E/acuar o ener diarreaG -i-i) adPG 5is6o, idKn icoG S9$R$H YiYinG E@E5H pay 0i0in, K# 6is6oG -i-i an) adPG 2G :ASQALLA$ G -i-in) sG E# 6is6o, #a 6is6aG \\ adPG 2G :9:9 G &i a) sG Astron& LunaG Sa K#i e de #a ierraG S2G :9LLAPAGT \\ calend& 5es de# aQo #unarG E@E5H wa?uy 'ila, ec#i*se de #unaN 0illa wa?uy, no/i#unioG \\ 'ist& 0iosa de #a 6i o#ogJa inYa, es*osa de# So# E 6adre de #os 9nYas, cuEa ,igura de *#a a se eO.i+Ja en #a Sa#a de #a Luna en e# QoriYanc.a, en e# Qos-o, siendo a endida *or 6uPeres sacerdo isasG <a6+iKn se #a deno6in Bama0illa, 5adre Luna o diosa de #as *ar urien asG \\ 9cO Cica ri"G ( Pere"aG ( En,er6edad de #a *ie#G -i acha2) sG calend& 0Ja #unesG S9$R$H Yi##aYaG EolO Yi##a *8unc.aEG -i a-a) sG 2G :9LLACHA=G

BC D
-i a-u) adPG 5isera+#e, a/aro, acaQoG S9$R$H 6a-##a, 6ic.8aG -i an-u) sG Cu+reca6a, co#c.aG -i a0a) sG Astron& ?ases de #a LunaH mosoq 0illa, Luna nue/aH Ui?aq 0illa, cuar o crecien eN wa?u 0illa, cuar o 6enguan eG -i as) sG 5esada, 6ensua#idad, can idad -ue se co+ra o se *aga cada 6esG E@E5H wasi0illas, a#-ui#er 6ensua# *or /i/iendaG -i a2) /G A#u6+rar #a LunaG -i i) sG ?#eco, #is a, ri+e e, ra*acePoG \\ 9cO Ca#do, "u6oG ( ?ranPa, ra*acePoG ( Sucio, 6ugrien oG -i icha2) /G Adornar #os /es idos con ,#ecos, ,ranPas o ri+e esG E@E5H qan punc*uyta 0illic*ay, , adorna 6i *onc.o con ,#ecosG &i is-acha) sG 'ist& ?uncionario inYa cuEo o,icio era Pu"gar a #as au oridades E no+#es -ue .a+Jan de#in-uidoG S9$R$H :inis aYiG \\ $e&AyaO C.is6oso, 6en irosoG -i.ichu) sG Cuidan e de una i6agen E sus PoEas, de *ro*iedad *ar icu#arG -incha) sG E6*a#i"ada re/es ida de +arro, usada co6o *ared o a+i-ue de di/isinG $e&AyaO .enc.aG -incha1) sG 2erPi##a en e# din e# de #a *uer aG -incha2) /G Cons ruir a+i-ues de e6*a#i"ada E +arroG &inista-i) sG 'ist& Con ra#or, /isi ador inYaG S2G :9LL9S:ACHATG -inra) sG Lado, #adeo, dec#i/e .acia un cos adoG -inrachi2) /G LadearG 9nc#inar a#go a un cos adoG EolO YinraEaEG -inran0a) sG 9nc#inacin de a#gn o+Pe o o cuer*o .acia un cos adoG \\ adPG 9nc#inadoG -inran0achi2) /G Co#ocar un o+Pe o en *osicin inc#inadaG S9$R$H Yinrac.iEG E@E5H c*a0anata allin ta0yasqata perqaman 0inrac*iy, co#oca #a esca#era +ien inc#inada a #a *aredG -inran0a-u2) /G 'ec#inarse a un cos adoG E@E5H pu?unapi 0inranpa0uni mana q*orqonaypaq, en #a ca6a 6e recues o a un #ado *ara no roncarG -inran0a.anta) ad/G Posicin o 6o/i6ien o de cos ado o de *er,i#G S9$R$H Y8ac.an*a6an aG -inraq) adPG Cua#-uiera cosa -ue se *one de cos ado o de #adoG $e&AyaO c.8u##aG -inrari2) /G 0es/iar a#go .acia un #adoG E@E5H wasiyta ris*aspa 0ayninta 0inraputti, a# ir a 6i casa 6e .e des/iado *or a-uJG -inra2) /G A/an"ar a uno u o ro #adoG S9$R$H YinraEYac.aEG \\ EolO #aderaG -inra2-acha2) /G Andar #adeFndoseG S2G :9$'A= TG -inra2-achi2) /G 2G CH9$'U=:ACH9=G -inra2.ana2) /G 0es/iarse de# ca6ino *rinci*a#G \\ LadearG $e&AyaO Yiranc.aEG -insa) adPG n%m&card& $6ero res S&TG -insacha2) /G <ri*#icarG S9$R$H Yinsa*a aEG E@E5H qolqe manusqayta

DICCIONARIO
0insac*asqata 0utic*iwan0i, e# dinero -ue e *res K 6e de/o#/erFs ri*#icadoG -insa chun-a) adPG n%m&card& <rein a S&0TG -insa hunu) adPG n%m&card& <res 6i##ones S&8000,000TG -insa /eqe) adPG n%m&ord& <ercero, ercer #ugarG -insa 0achaq) adPG n%m&card& <rescien os S&00TG -insa 1aranqa) adPG n%m&card& <res 6i# S&,000TG -intu2) /G Producir #a *#an a ,ru os en raci6osG \\ EolO 'aci6os co#gados de su a##oG &inua sG ,eog& 0is ri o de #a *ro/incia de Hua6anga, AEacuc.o, Per, con 2,7!& .a+i an es en !74!G \\ 'ist& Pa6*a de #a :inuaG Lugar .is rico en #a *ro/incia de Hua6anga, AEacuc.o, donde se #i+r #a .eroica +a a##a en re #os *a rio as E rea#is as e# 7 de dicie6+re de !421, de,iniKndose #a inde*endencia de# Per E A6KricaG -inua) sG 2G :9W9$AG -inua 0hata) sG 2G P8ESQEG -inu1a) sG 2G :9W9$AG -i0a) sG 9n er/a#oG 9n er6i enciaG \\ adPG 0iscon inuo, in er6i en e, a in er/a#osG S9$R$H a#-aG E@E5H 0ipa *ipamanta llan0Haq *amus*an0i, es Fs asis iendo a# ra+aPo con in er/a#os de dJasG \\ 9cO U# i6o, *os rerG ( 0ePado, a+andonadoG ( <ro6*e a de caraco#G ( 0e rFs, a rFs, des*uKsG -i0a2) /G 0ePar in er/a#osG 0iscon inuarG \\ $e&QunO Sacar #os es o#ones de #a *a*a *ara #a se6i##aG UU 9cO Pri6ero, an esG -iri-u) adPG ?#oPo, ocioso, #erdo, .o#ga"FnG S9$R$H -e##aG -ir-i) sG B%s& <a6+or *e-ueQo ocado *or 6uPeres en di,eren es ,ies as de# inYarioG S9$R$H inEaG S@GLGOG5GT \\ adPG !am& 0Jcese de# -ue s#o .a+#a E no ePecu aG -ir-inchu) sG Lool& FDasypodidae sp&G Ar6adi##oG <a uePoG 5a6J,ero desden ado cu+ier o de una ca*ara"n dura, u i#i"ada *ara #a cons ruccin de ins ru6en os cord,onos, es*ecia#6en e e# c.arangoG Se a#i6en a de .or6igasG \\ !am& 'e aco, +aPi o, rec.onc.oG $e&/&BarO Yarac.u*aG ArgO *ic.i+o#aG \\ B%s& C.arangoG 9ns ru6en o 6usica# cord,ono -ue u i#i"a, *recisa6en e, co6o a*a *os erior de su caPa de resonancia #a ca*ara"n de# ar6adi##oG -ir-i2) /G Ca6inar de *un i##as E desca#"oG \\ !am& Pro*oner E .a+#ar a#go sin ePecu ar#oG $e&AyaO Y.a##YaEG \\ $e&QunO Conges in de #a nari"G -ir-u) sG alim& A# ra6u" des.idra ado, des*uKs de .er/ido E es*ecia#6en e *rocesado *ara uso a#i6en icioG E@E5H 0ir0u uc*uqa sumaq qHapayniyoqmi, e# aPiaco de 0ir0u es de o#or agrada+#eG \\ 9cO 'Jgido, in/aria+#e, in,#eOi+#eG -ir.a) sG Pari.ue#a rudi6en aria, ar6ada de *a#os, *ara rans*or ar o+Pe os *esadosG S9$R$H Ya##a*uG \\ 9cO 2igaG

SIMI TAQE
-ir0a) sG <a*a, a*nG $EOLG Corc.oG S9$R$H Yir*anaG $e&QunO 5oco secoG -ir0ana) sG 2G :9'PAG -ir0ara2) /G 0es a*arG A+rir #a +oca de #os reci*ien esG S9$R$H Yic.aEG -ir0a2) sG <a*arG Cerrar #a +oca de #os reci*ien esG E@E5H man0ata 0irpay tHinpunanpaq, a*a #a o##a *ara -ue .ier/a *ron oG $e&QunO Yi#*aEG EolO Yun*uEG -iru) sG EngranaPeG \\ CuQaG \\ Anat& 0ien eG 0en aduraG 2A'9E0A0ESH pHalta 0iru o ?awpaq 0iru, incisi/oN alqo 0iru, caninoN ?awpaq maran 0iru, dien e *re6o#arN maran o waqo 0iru, 6o#arN waqaru 0iru, dien e de# PuicioN waqsa 0iru, dien e aco#6i##adoN antar 0iru, dien e de #ec.eN wi?ay 0iru, dien e *er6anen eN *utHu 0iru, dien e cariadoG $e&QunO Yi#uG \\ 9cO 0ien eG ( 5adero, /igaG -iru nana2) sG $at& 0o#or de 6ue#asG -iruchachi-u2) /G $EOLG Hacerse *oner dien es *os i"osG $e&AyaO Yiru c.uraEG -irucha-u2) sG 2G :9'U=A=A=, -irucha2) /G 0en arG Sa#ir #os dien esG \\ Poner dien es a a#goG $EOLG Poner den adura *os i"aG -iru-a.a2oq) sG 2G :9'U$AG -iru uch+a) sG Anat& EncJaG \\ A#/Ko#os de #os dien esG $e&AyaO Yiru aEc.aG -iruna) sG Bed& Curandero de #os dien esG $EOLG 0en is aG Odon #ogoG S9$R$H YiruYa6aEo-G $e&AyaO Yiru .or-o-G -irunna2) sG Bed& EOodonciaG \\ /G EO raer #os dien esG \\ S9$R$H YiruraEG $e&AyaO Yiru or-oEG -irura2) /G 2G :9'U$$A=G -iru2a2a2) /G Enden ecer, ec.ar dien esG S@GLGPGTG S9$R$H Yiruc.aYuEG -iru2-u2) /G 5os rar #os dien es en ges o a6ena"an eG E@E5H p*i?a alqo mic*ita 0iruy0un, e# *erro e6+ra/ecido #e 6ues ra #os dien es a# ga oG $e&AyaO c.e-niYuEG -isa) sG Eot& F@rtica urens C&T Or igaG 0e #a ,a6i#ia de #as ur icFceas, cuEos a##os E .oPas *oseen *i#osidades ur ican es -ue *roducen sensacin de *icadura en #a *ie#, *or e# Fcido ,r6ico -ue con ienenG 2A'9E0A0ESH -oUi Yisa, *una Yisa, Y8ura Yisa, 6uJa YisaG EolO i ana, i a*a##uG -isa -isa) sG Or iga# o #ugar donde crece +as an e or igaG $e&AyaO Y.isa Y.isaG -isa -uru) sG Lool& FBegalopygidae sp&G Orugas de di,eren es #e*id* eros -ue *oseen *e#os E es*inas ur ican es -ue causan *icadura do#orosa en #a *ie#G -isachi-u2) /G Sen ir #os e,ec os irri an es de #a or igaG $e&AyaO Y.isac.iYuEG -isachi2) /G Bed&Jol0& A*#icar #a or iga so+re e# cuer*o .u6ano con ,ines 6edicina#es a ,in de curar a#gunos 6a#esG S9$R$H YisaEG $e&AyaO Y.isac.iE, Y.isaEG -isa.a2asqa) sG Agri& Podredu6+re seca de #a *a*a E u+Krcu#osG -isara) sG Agri& 2ara o /ari##a de 6adera *un iaguda -ue sir/e *ara es i6u#ar a #os +ueEes 6ien ras aranG

BC D
-isa2) /G 2G :9SACH9=G -is-a) sG F9col&Keg&G Es*inoG Cac FceaG Quin o +io i*o en ?i ogeogra,iaG S?G5G5GT -is-a -is-a) sG Es*ina#G Lugar *o+#ado de es*inosG -is-a Eura 2ura) sG F9col&Keg&G 5a orra# de ar+us os es*inosos, en su 6aEorJa en ?i ogeogra,JaG S?G5G5GT -is-acha2) /G Poner /a##as con es*inas *ara *ro eger #os cercosG -is-achi2) /G Pinc.ar o acica ear con *un"adas de es*inoG S9$R$H Y.isYac.iEG -is-a-ancha) sG Corra#, c.acra o Yanc.a cercada de cercos es*inososG -is-ana2) /G EO raer #as *as de# es*inoG $e&AyaO Y.isYanaEG &is-a0ata) sG 'ist& FAndn de espinosG& 0os +arrios inYaicos en #a ciudad de# Qos-oG S9$R$H :.isYa*a aG &is-is) sG 'ist& )enera# inYa de #as .ues es de# 9nYa A aUa##*a, de #a regin de Iitu SQui oTG Luc. con ra #os ePKrci os cus-ueQos de# 9nYa WasYarG 5uri asesinado *or WaEna Pa##Yun, .iPo de A aUa##*a, en -opanpa o 'io+a6+a SCan n A"ogues, EcuadorTG -is.a) sG Anat& 5a ri" o eroG \\ Suegra de# /arnG -is0i/o) sG alim& Paneci##o *re*arado con 6oraEa re6oPada E 6o#ida, con agregado de 6an eca, -ueso E .ue/o, cocinado a# /a*orG S9$R$H Y8is*iQoG -is1ar) sG Eot& FEuddlelia longi!olia '&E&I&G Wr+o# de 6adera dura de co#or +#an-uecino, indicador de# inicio de# *iso eco#gico de #a *una andina, en re #os &,500 E &,400 6GsGnG6G En e# inYana o ,ue u i#i"ado *ara e# a##ado de Jdo#osG \\ Eot& FEuddleia coriaceaGG Quis.uarG Pe-ueQo Fr+o# na i/o de 6adera +#an-ue"ca 6uE u i#i"ado co6o co6+us i+#eG &is1ar-ancha) sG Arqueol& e 'ist& Pa#acio de# 9nYa Wira-oc.a, en #a *ar e cen ra# de #a ciudad de# Qos-oG &itu) sG ,eog& FTop#n& Para a#gunos de q*ipuO nudoN *ara o ros de 0itu o 0itoO *a#o6a si#/es reTG Qui oG Ciudad ca*i a# de #a 'e*+#ica de EcuadorG ?ue ,undada *or e# 9nYa WaEna Q.a*a- en e# inYario E nue/a6en e *or e# ca*i Fn es*aQo# Se+as iFn >ena#cF"ar e# ; de dicie6+re de !5&1, con e# no6+re de 2i##a de San ?rancisco de Qui oG -i1achi) sG Suegra, con res*ec o a #a nueraG -i1icha) sG Eot& FAmarantus caudatus Cinneo y otras especiesG& Cerea# de gran *oder a#i6en icio, de #a ,a6i#ia a6aran Fceas, cuEos ,ru os son u i#i"ados co6o .arina E os adoG Con ieneH *ro eJna !;a, grasa 4a, ,i+ra ;a, ceni"a &a, .idra os de car+ono ;1a, ca#cio &00 6#grsG, ,s,oro 100 6#grsG, ,ierro !5 6#grsG E "ing & 6#grsG $e&AncO ac.isG $e&AyaO ac.i#aG $e&CaCi+O YoEoG $e&$unO Yoi6iG EolO ac.i a, sengorac.a, inYa

32
*ac.aYiG -i1ina) sG Eot& F.*enopodium quinoa SilldTG QuJnuaG P#an a .er+Fcea de a##o derec.o, .oPas *ecio#adas, o/a#es, riangu#aresN in,#orescencia en raci6oG Su grano con iene *ro eJnas, a6inoFcidos S#isina, #eusina, iso#eusina, ri* ,ano E 6e ioninaT, /i a6inas A, >!, >2, >;, >!2, C E 0, E 6inera#es ca#cio, ,s,oro, .ierro E "ingG A#i6en o con 7;a de diges i+i#idadG 2A'9E0A0ESH *ara-aE, c.o-##o, 6esa, -8e##o, ara-, Eana, e cG S9$R$H Yinua, YiUna, YinuUaG \\ 2G A2A'AG -i1na) sG 2G :9W9$AG -u) Par Jcu#a -ue se e6*#ea en #a conPugacin *rono6ina# o ransi i/a E en #a de #os /er+os ransi i/os E recJ*rocosG E@E5H qan suyawan0i0u, nos es*erarFsN pay ?aqc*a0un, K# se *einaN pay0una munana0un0u, e##os se -uierenG \\ 9cO AneaG -uchu) sG Lool& Edad ierna de #a ##a6a E o ros ca6K#idos a6ericanos, cuEas carnes son 6uE co i"adasG \\ Cor e o cor aduraG \\ P#an a 6edicina#G \\ $e&AyaO 'incn, es-uinaG \\ 9cO 'incn, es-uinaG ( A#egre, ,es i/oG -uchu -uchu) adPG A#go con 6uc.as cor adurasG -uchu-u2) /G Cor arseG \\ 'a##arseG \\ Las i6arse con a#go cor an eG E@E5H qespiwan ma0i 0uc*u0uy, cor arse #a 6ano con /idrioG $e&AyaO -8anc.aYuEG -uchuna) sG Cuc.i##oG <odo ins ru6en o cor an eG \\ adPG Susce* i+#e a ser cor adoG \\ 2G <U59G -uchuna 1a qanqa) sG 1r!& Co##ar de *#a a u oroG SWGPG de AGT -uchu0a) sG 'ecor eG 'e*e icin de cor e o cor aduraG -uchu0a2) /G 'e*aso de cor e, /o#/er a cor arG -uchuq) adPG E sG Cor ador, -ue cor aG \\ Cor an eG -uchu2) sG Bed& 9ncisin -uirrgicaG \\ /G Cor arG -uchu2si2) /G AEudar a cor arG \\ Aco6*aQar en e# cor e de a#guna cosaG &uis.an-o) sG 'ist& AEun a6ien o, ca+i#do en e# inYario S@GLGPGT S9$R$H :uis6an-oG &uis.anqo) sG 2G :U9S5A$:OG -u-a) sG Eot& F9ryt*ro:ylon coca Cam+G& CocaG Ar+us o de #a ,a6i#ia de #as erE .oOE#Fceas, cu# i/ado desde e# inYana o E u i#i"adas sus .oPas co6o 6as ica orio, Pun a6en e -ue #a llip*ta, *or #a *o+#acin a+origenG Con iene cocaJna, a#ca#oide de uso 6edicina# co6o anes KsicoG En #a ac ua#idad se .a genera#i"ado su uso a ni/e# 6undia#, *or sus *ro*iedades es u*e,acien esG S9$R$H -o-aG -u-a ch+us0a) sG 2G ES<ALLA G -u-a hach+u) sG >aga"o de #a coca 6as icadaG \\ $e&AyaO So+reno6+re de #a *ersona -ue 6as ica o pi0c*a cocaG -u-a ha 0aq) sG Persona -ue 6as ica o pi0c*a cocaG

3&
-u-a .u- u) sG Eot& Se6i##a de #a cocaG Se usa co6o a6u#e o o en ac os ri ua#esG $e&AyaO YuYaruroG -u-a 0a) sG Qum& $EOLH C#or.idra o de cocaJnaG -u-aqha1aq) adPG E sG FQue ve la cocaG& Persona -ue adi/ina /iendo #a *osicin de #as .oPas de #a cocaG S9$R$H YuYaUaErac.i, YuYaUa u-G -u-a1atuq) adPG E sG 2G :U:AQHAWAQG -u-a1a2rachi) adPG E sG 2G :U:AQHAWAQG -u-i) sG Lool& FAtta se:dens C& Atta cep*alotes C&G Co6ePKnG Orden .E6en* era, ,a6i#ia ,or6icidaeG Hor6igas cor adoras de .oPas, de co#or cas aQo c#aro, con 6andJ+u#as +ien desarro##adas, *ro*io de "onas cF#idasG S9$R$H -oYi, c.aYo-G -u-i isi) sG 2G Q8OPA :U:9G -u-u) sG 2G :U:UCH9G \\ 9cO Ene6igoG ( Angos oG ( H6edoG ( CodoG -u-uchi) sG ?an as6a i6aginario con e# -ue se a e6ori"a a #os niQosG \\ !am& 0Jcese a #os .o6+res de 6a#a conduc a 6ora#G S9$R$H YuYuG -u-uchu) sG Anat& CodoG Ar icu#acin de# +ra"o con e# an e+ra"oG $e&AyaO 6o##-.eG -u-u i) sG Lool& FLenaida asitica meloda Tac*GG <orca"a, *a#o6a orca"aG Orden co#u6+i,or6es, de co#or ceni"o E de can o 6uE *reciosoG S9$R$H -o-o uUaG 9cO YuYu##iG -u-u.a) sG alim& 5aJ" asado en #a 6a"orcaG S9$R$H c.e-c.iG -u-u0a) sG $at& A6ora a6ien o de #a *ie# .u6ana *or e,ec o de# ,rJo in enso, con sJn o6as de ador6eci6ien oG S9$R$H aQaYuG \\ alim& 2ianda de 6oraEa o c.uQo cocidos, aco6*aQados de carne E aPJG S9$R$H UiYc.8uraG $e&AyaO -o-o*aG \\ EolO Pu#*a de carneG \\ 9cO Pa*a sancoc.adaG Cara*u#caG -u-u0a2) /G $at& Ponerse en u6ecido, ador6ecido *or e# in enso ,rJoG S9$R$H aQaYuEG -u-u0in) sG Anat& HJgadoG S9$R$H Y8i*.c.anG $e&AyaO YisUanG EolO Y8isUanG 9cO YuYu*iG -u-u2) ,ram& Su,iPo e6*#eado, a# igua# -ue 0uy, en /er+os re,#eOi/os, recJ*rocos E ,or6as a,ec i/asG E@E5H ?aqc*Hay0u0uy allinta, *eJna e +ien, *or ,a/orG -u-hi) sG Cas*a de #a ca+e"aG S9$R$H -ara*8a i, aE*u iG -u is) sG 2G PHALL9:A G -u a) sG Cos-ui##eoG Cos-ui##asG \\ adPG Cos-ui##osoG S9$R$H Y.isYi##iG \\ 9cO <aE6adoG ( E6inencia, eOce#enciaG ( Lagar iPa negraG ( <ierno, dK+i#G -u acha) sG Lool& Es iKrco# de# ganado 6aEor, a*e#6a"ado en #os corra#esG Es u i#i"ado co6o a+ono o co6+us i+#e, so+re odo *ara .ornos de cerF6icaG S9$R$H Y.arYaG -u achina-u2) /G Hacerse cos-ui##as 6u ua6en eG -u achiq) adPG E sG Que .ace cos-ui##asG $e&AyaO Y.u##ac.i-G

BC D
-u achi2) /G Hacer cos-ui##as a o roG -u ancha) sG A arraEa, nasaG 9ns ru6en o *ara #a *esca, co6*ues o de un *a#o #argo E una redG -u aq) adPG E sG Cos-ui##osoG \\ 5e#indrosoG Que ,inge de#icade"aG S9$R$H se-seG &u a1a) sG ,eog& Co##aoG 'egin de# a# i*#ano en re e# Per E >o#i/ia, donde se encuen ra e# #ago na/ega+#e 6Fs a# o de# 6undo, <i i-a-a, con &,4!2 6GsGnG6G $EOLH Qo##aoG Jol0& 0an"a ,o#Y#rica de# gKnero *as ori# -ue e6u#a a# .a+i an e de# a# i*#anoG -u a2) sG Sen ido de# ac oG \\ /G Pa#*ar, sen ir con e# ac oG -u i) adPG Co#or 6orado, /io#e a oscuroG \\ Eot& 5aJ", .a+as E o ros ,ru os de a##o de co#or 6orado o+scuroG E@E5H 0ulli saramanta a0*a ruwasqa, c.ic.a .ec.a de 6aJ" 6oradoG \\ $e&/&BarO Codicioso, a/aro, gorreroG \\ 9cO Wr+o# andinoG &u iqocha) sG ,eog& FCaguna moradaG& Qo# i-oc.aG Laguna en #a Cordi##era >#anca, cercana a# ne/ado de A##*a6aEu, a 5,250 6GsGnG6G, en e# de*ar a6en o de Ancas., PerG -u i2achi2) /G A6ora ar, /o#/er#o 6oradoG -u i2a2) /G A6ora arse o /o#/erse 6oradoG -u -i2) /G Ca/ar, escar+ar #a ierra su*er,icia#6en eG -u -u) sG Lool& FBetriopelia cecilidae Cess& Belopelia melodaGG <r o#aG ?a6i#ia co#u6+idaeG Pe-ueQa *a#o6a de co#or *ardo -ue a# /o#ar *roduce un sonido carac erJs icoH 0ull, 0ull& -u 0u) sG 5aJ" o cua#-uier o ro cerea# desgranado de su 6a"orca en ,or6a acciden a#G S9$R$H Y.u##*uG E@E5H 0ullpu saraqa wallpallapaq?an, e# 6aJ" desgranado sir/e an s#o *ara #as ga##inasG \\ 9cO )arro e, es acaG -u 0ucha2) /G 5e"c#ar E ec.ar a# roPe #os granos +uenos de# 6aJ" con a-uK##os o ros -ue se des ro"aron a# desgranarse en su ras#adoG S9$R$H Y.u##*uc.aEG -u 0una2) /G Escoger #os granos des ro"ados de# 6aJ" E de o ros cerea#esG S9$R$H Y.u#*unaEG -u 0u2a2) /G Con/er irse e# 6aJ" u o ro cerea# en des.ec.o *or accin de# ie6*oG -u ucha) sG Surco o *orcin *e-ueQa de cu# i/o des inado *ara una *ersona 6enes erosaG -u ucha-u2) /G Cosec.ar, e# +ene,iciario, su *orcin -ue graciosa6en e #e ,ue concedidoG -u una) sG Si#o o roPe su+ errFneoG S0G)GHGT -u.ana) sG tej& Lan"aderaG 9ns ru6en o de e#ar -ue sir/e *ara urdir E ePerG S@GAGLGPGT S9$R$H Ya.a##Ua, a##UaG \\ 9cO Su+irG ( PuPar, +a a##arG -una) ,ram& 5or,e6a o su,iPo *#ura#i"ador de sus an i/osG E@E5H runa0una, .o6+resN warmi0una,

DICCIONARIO
6uPeresG -unacha an) ad/G En e# ac o, en e# 6o6en o, a.ora 6is6o, in6edia a6en eG E@E5H 0unac*allan rimay, .a+#a in6edia a6en eG EolO Yunan*ac.aG -una an) ad/G Enseguida, *ron o, #uego, in6edia a6en e des*uKsG $e&AyaO Yuna##an6iG -unan) ad/G HoE, a.ora, a# *resen eG E@E5H 0unan wata, e# *resen e aQoN 0unan pHunc*ay, .oE dJaG -unana) adPG E sG Persona -ue re-uiere ser a6ones ado o aconsePadoG -unancha2) /G Ac ua#i"ar a#go -ue es u/o en desusoG E@E5H in0a0unaq rimaynintan 0unanc*asun, e# idio6a de #os inYas ac ua#i"are6osG -unanraq) ad/G 'eciKn a.oraG S9$R$H c.aEra-G E@E5H 0unanraq *amuni, reciKn /engo .oEG -unaq) sG 2G :U$AWAG -una1a) sG ConsePero, guJaG S9$R$H Yuna-G -una2) /G AconsePar, ad/er ir, reco6endarG -una2 -una-u2) /G AconseParse, reco6endarse 6u ua6en e en re dos o 6Fs *ersonasG -una21a) sG Ser6n, *#F ica, discurso de consePosG -uncha) sG So+rino, de #os .er6anos de #a 6adreG \\ 9cO Hongo co6es i+#eG ( ?ognG -unhur) sG 2G CH89:LLU'G -un-a) sG Anat& Cue##oG Pescue"oG S9$R$H Ui##Y8iG \\ Par e es rec.a de una /asiPaG \\ <i6+re de /o"G \\ Paso es rec.o de una 6on aQaG -un-acha2) /G 5o#dearG \\ 9sc& Acondicionar e# cue##o en #os cera6iosG \\ B%s& Acondicionar e# ono de #a /o" a #a no a 6usica# res*ec i/aG -un-a o) adPG E sG Anat& 0Jcese de #as *ersonas de cue##o #argoG \\ Persona de /o" des6esuradaG S9$R$H YunYasa*aG -un-ani isa o) sG tej& 2es ido de #ana na ura#, no eQidaG S<Kr6ino aE6ara usado en -uec.uaTG S5G@G de #a EGT -un-asa0a) adPG E sG 2G :U$:ALOG -un-hi) adPG 2G :U':U$CHUG -un0a) sG Accin E e,ec o de u6+arG S@GLGPGT \\ adPG Ec.adoG -un0a -un0a) adPG Ec.adosG E@E5H 0unpa 0unpa mac*asqa0una 0as*an0u, #os +orrac.os es Fn ec.ados o irados en e# sue#oG -un0ana-u2) /G <u6+arse o derri+arse 6u ua6en e en re dos *ersonasG E@E5H pay0una 0unpana0us*an0u, e##os se es Fn u6+andoG -un0aq) s) E adPG Que u6+aG -un0ara2a2) /G Per6anecer con e# cuer*o endidoG S9$R$H c.u araEaEG \\ jigdo& Es ar inac i/oG $e&AyaO aEsa#aEaEG -un0ar0ari2) /G 0erri+ar o u6+ar /io#en a6en e una cosa o a una *ersonaG $e&AyaO c.a-oEG E@E5H qan 0unparpariy c*ayta, , 6+a#o esoG -un0asqa) adPG 2G U'5ASQAG -un0a2) /G <u6+ar, derri+ar, .acer caer a ierra a#go en ,or6a nor6a#G E@E5H

SIMI TAQE
c*ay llamata 0unpay millman rutunapaq, u6+a esa ##a6a *ara ras-ui#ar su #anaG EolO 6araEG 9cO ur6ac.inaG -un0a2-acha-u2) /G <u6+arse re*e ida6en eG E@E5H mac*asqa 0unpay0ac*a0uy, es ando +orrac.o, caerse re*e ida6en eG $e&AyaO -.os*aEG -un0a2-achi2) /G AEudar con cuidado a recos arse a o ra *ersonaG E@E5H c*ay onqoqta allillamanta 0unpay0ac*iy, a ese en,er6o aEuda a recos arse con 6uc.o cuidadoG -un0a2-u-u2) /G Acos arse con cuidadoG E@E5H allillamanta 0unpay0u0uy, acuKs a e con cuidadoG -un0ita) s) tej& <ePido con *ro,usin de co#oresG S<Kr6ino aE6ara u i#i"ado en -uec.uaGT S5G @G de #a EGT -unti) sG Pun o cardina# oes e SOTG S9$R$H -on i, inri c.inYanaG &untisu2u) sG ,eog& e 'ist& 'egin occiden a# de# 96*erio de# <aUan insuEu de #os inYasG Co6*rendJa #os ac ua#es de*ar a6en os de A*urJ6ac, AEacuc.o, Huanca/e#ica, #ea E *ar e de Are-ui*a, en e# PerG S9$R$H Qon isuEuG -untur) sG Lool& FKultur gryp*us Cinneo& /arcor*ampus gryp*us CinneoGG CndorG ?a6i#ia ,a#coni,or6esG E# 6aEor de #as a/es /o#adoras, de *#u6aPe negru"co, cue##o +#ancoG )enera#6en e se a#i6en a de ani6a#es 6uer os, 6Fs cuando es F .a6+rien o a aca a #os ani6a#es /i/osG &untur-an-i) sG 'ist& F.#ndor eresG& Condorcan-uiG A*e##ido de# Procer de #a 9nde*endencia naciona# E a6ericana @osK )a+rie# Condorcan-ui $oguera, @osK )a+rie# <u*ac A6aru o <u*a- A6aru 99 \\ ,eog& 0is ri o de #a *ro/incia de Canas, Qos-o, con 1,552 .a+i an es en !74!G &untur-un-a) sG ,eog& e 'ist& F.uello de c#ndorG& CondorcuncaG Cerro e#e/ado en #as cercanJas de AEacuc.o, donde se #i+r #a +a a##a en re *a rio as E rea#is as e# 7 de dicie6+re de !421, se##Fndose #a inde*endencia de# Per E de A6Krica de# Eugo es*aQo#G &unturu.a) sG ,eog& Condoro6aG 0is ri o de #a *ro/incia de Es*inar, Qos-o, con !,!14 .a+i an es en !74!G -unununu) onomat& 'uido *roducido *or 6o/i6ien os sJs6icos o *or e,ec os de# rueno E /ien os .uracanadosG -unununu2) /G onomat& Accin de *roducir ruido en 6o/i6ien os errF-ueos, ruenos o /ien os .uracanadosG -un2a) sG L#a6arada i6*e uosa de# ,uego S@GLGPGT -un2a2) /G Accin de arder con ,uer"a e# ,uegoG -ura-a) sG 'ist& CuracaG Au oridad co6una# en #a K*oca de# 96*erio de# <aUan insuEuG \\ EolO )o+ernadorG -uraq) adPG E sG E# de 6aEor edadG HiPo

BC D
*ri6ogKni oG \\ EolO 0e 6aEor *eso E can idad de cosasG \\ 9cO EOcesi/oG -uraqcha-u2) /G Encu6+rarseG So+resa#ir en re #os de6FsG -uraqcha2) /G Accin de dar 6aEor ca egorJaG &uraq1asi) sG ,eog& FCa mayor de las casasG& Cura.uasiG Ca*i a# E dis ri o de #a *ro/incia de A+ancaE, de*ar a6en o de A*urJ6ac, Per, con !2,250 .a+i an esG 5uE no a+#e *or #a *roduccin de anJsG -uraq2a2) /G So+rarG EOceder en a6aQo a o rosG &urasi) sG CurasiG A*e##ido au c onoG -urasi) sG 'ist& AEudan e de# YuraYa en e# go+ierno de #os inYasG -ura1a) sG <ec.ado -ue se *one so+re #os 6uros con *aPa, c.ara6oscas, e cG E asegurando con *iedras, +arro o si6*#e6en e ierraG \\ 9cO 5edia agua de *aPa, *ara cu+rir #os ec.osG -ura1a2) /G <ec.ar #os 6uros con *aPa u o ros ras roPosG E@E5H c*ay perqa0unata 0uraway, ec.a a-ue##as *aredesG -uri) sG 2G QO'9G -uris) sG Eot& F.ereus macrosti+as 9nglerG& Cac us de #a ,a6i#ia cac Fceas, de a##os co#u6nares, *ris6F icos, con ra os de co#or 6oradoG -ur-u) sG Anat& <ronco de# cuer*o .u6anoG \\ 2igaG \\ <ronco de cua#-uier Fr+o# gruesoG -ur-unchu) adPG Cor*u#en oG 'o##i"oG S9$R$H YunY.i, ran*.uG -ur-u2a2) /G 0esarro##ar, engrosar #os Fr+o#esG -uru) sG Lool& )usanoG E@E5H papa 0uru, gusano de #a *a*aN ayc*a 0uru, gusano de #a carneG $e&AyaO uruG -urur) sG O/i##o de .i#o en/ue# oG E@E5H qHaytu 0urur, .i#o de #ana en/ue# oG $e&AyaO PaE uG -ururaq) adPG E sG Eno/i##ador, -ue .ace o/i##osG -urura2) sG 2G :U'U'=A=G -ururo) sG 2G :U'U'UG -ururu) sG Anat& O6+#igoG S9$R$H Yururo, *u*u i, *u*uG S@GLGOG5GT \\ 0e/anadorG 9ns ru6en o *ara eno/i##ar, de/anarG -ururun0a sG Cuer*o es,KricoG >o#a 6aci"aG S9$R$H -o##oG -ururun0a2) /G 'odarG 0es#i"arse cuer*os es,KricosG S9$R$H Yu#u#un*aEG E@E5H muyu rumin 0ururunpas*ian, #a *iedra redonda es F rodandoG -urur2a2) /G Eno/i##arG Ac o de .acer o/i##oG S9$R$H YururaEG $e&AyaO YururaEG -urusqa) adPG AgusanadoG S9$R$H YuruEas-aG E@E5H 0urusqa papa, *a*a agusanadaG -uru2) /G AgusanarG -uru2achiq) adPG E sG Que .ace agusanarG E@E5H ayc*a tan 0uruyac*isqa, .a+Ja .ec.o agusanar #a carneG -uru2asqa) adPG 2G :U'USQAG -uru2uq) sG E adPG Que iene gusanosG \\ $at& Que iene *arFsi os en #os

31
in es inos u o ros rganosG -usa) sG alim& Asado a #a +rasa o en e# resco#doG E@E5H papa 0usa, *a*a asadaG \\ adPG >ueno, +ien, eOce#en e, 6agnJ,icoG S9$R$H a##inG E@E5H 0ayqa 0usan, es o es F +uenoG $e&AyaO Y.usaG -usaE in erPG 2G ALL9$[ -usasqa) adPG alim& <u+Krcu#o asado en #a +rasaG E@E5H si0sipi 0usasqa papa, *a*a asada en e# resco#do de #a +rasaG -usa2) /G alim& Asar carne o a#gn *roduc o en e# resco#do de #a +rasaG E@E5H c*oqllota 0usay si0sipi, asa e# c.oc#o en e# resco#do de #a +rasaG -usi) sG )o"o, /en ura, a#+oro"oG \\ adPG A#egre, con en o, ,e#i"G S9$R$H c.a6a, sa6i, -8oc.oG -usi -a1sa2) sG ?e#icidadG 2ida ,e#i"G S9$R$H Yusi sa6iG -usi -usi) sG Lool& FAraneidos sp&G AraQi aG ArFcnido 6uE *e-ueQo de #as rdenes -uerne os, de andar rF*idoG Su a*aricin, segn creencia *o*u#ar, rae +uena suer eG \\ !am& C.i-ui##a a#egre E #igeraG $e&AyaO araQiYaG ArgO YusiG -usi sa.i) sG 2G :US9 :AWSA=G &usicha-a) sG Arqueol& F$uente de la alegraG& Ciudade#a inYa en e# /a##e de# 6is6o no6+re, en e# ca6ino a 5ac.u*iYc.u, cuEos conPun os .a+i aciona#es ad6inis ra i/os, re#igiosos E de co6unicaciones de6ues ran e,icien e *#ani,icacin E organi"acin socia#, econ6ica, agrJco#a E de es ra egia 6i#i arG -usichiq) adPG E sG Que *roduce a#egrJa, go"o E ,e#icidadG -usichi2) /G A#egrar, ,es ePar, so#a"ar, di/er ir, regociParG S9$R$H -8oc.uc.iEG -usi-usi a) ad/G Sie6*re a#egre E con en oN a#egre6en e, sa is,ac oria6en eG S9$R$H Yusi##a, Yusis-a##a, YusiE6ana##aG \\ 9cO Wgi#6en eG -usi-u2) sG ?es ePo, di/ersin, sa is,accin, co6*#acenciaG \\ 2G A#egrarse, so#asarse, ener go"o, P+i#o, sa is,accinG S9$R$H c.a6aE, -8oc.uYuE, .aUYaEG -usi-u2ni2oq) adPG 2G :US9=$<=OQG -usi a) ad/G =G :US9:US9LLA G -usisqa a) ad/G 2G :US9:US9LLA G -usi2.ana a) ad/G 0e un 6odo dic.osJsi6oG 5uE a#egre6en eG S9$R$H YusiYusi##aG -usi2.ana2) /G Ser dic.oso in ensa E *ro#ongada6en eG -usi2ni2oq) adPG Que iene a#egrJaG S9$R$H YusiYuEniEo-G -us-a) ad/G @un o, Pun osG Unido a# *rono6+re E a# sus an i/o signi,ica co6*aQJa, junto, con& E@E5H nogawan 0us0a purin0i, andarFs Pun o con6igoN 0us0a 0i0intuypi c*ayamun0u, #os dos ##egaron en igua# ie6*oG -us-achaq) sG Ar+i roG @ue"G 5ediadorG \\ adPG Que ni/e#a o igua#aG E@E5H pu0llay 0us0ac*aq, e# ar+i ro de# PuegoG -us-acha2) /G Ar+i rarG \\ @u"garG \\ 9gua#ar, ni/e#arG \\ Co6*ararG \\ 0i/idir en dos *ar esG S9$R$H YusYaE,

35
YusYanaEG E@E5H is0ayman 0us0ac*ay, di/ide en dos *ar es igua#esG -us-a a) ad/G Sie6*re Pun osG S9$R$H YusYa##a*uniG -us-a a0uni) ad/G 2G :US:ALLA G -us-an) adPG Bat& 5edio, 6i ad de un odoG S9$R$H *.aY6inG E@E5H 0us0an tHantata qoway, da6e #a 6i ad de# *anG -us-ana2) /G 2G :US:ACHA=G -us-an2achi2) /G 'educir a una 6i adG E@E5H sara qHepita 0us0ayac*iy, dis6inuEe a #a 6i ad #a carga de 6aJ"G -us-an2a2) /G 0is6inuirse o reducirse a#go a #a 6i ad de su con enidoG -us-a0a2) /G Hacer *er,ec a6en e igua#es #as *ar es de un odo -ue eran desigua#esG -us-a0i in-u) sG !am& Pi*io#o, c.i-ui##o gracioso E ra/iesoG S@GLGPGT -us-a2) /G 2G :US:ACHA=G -us-i) sG Agri& 'o ura o +ar+ec.o su*er,icia# de# erreno des inado a #a sie6+raG S9$R$H Ea*u, c.aY6aG -us-u) sG 5a i" de di,eren es co#oresG \\ adPG 2G :8U<:UG -us-u2) /G 5a i"ar, es6a# ar en di,eren es co#oresG -us.a) sG Ca6i"n de 6uPerG \\ <nica de #os na i/os de #a se#/aG \\ 9cO <nicaG -uta) sG 5o#iendaG 5o#i6ien oG \\ adPG 5o#idoG 0es6enu"adoG S9$R$H Yu as-aG E@E5H uc*% 0uta, aPJ 6o#idoG -utachiq) adPG E sG Que .ace 6o#erG -utachi2) /G Hacer o 6andar 6o#erG 0is*oner #a 6o#iendaG -uta.a) sG Cos a#, saco, gongoc.eG -utana) sG 5or ero, 6o#edorG <odo ins ru6en o -ue sir/e *ara 6o#er o ri urarG S9$R$H 6aran, unaU, -o##o a, 6usY8aG \\ adPG Susce* i+#e de ser 6o#idoG -uta0a) adPG 5o#ido *or segunda /e"G 'e6o#idoG &uta0an0a) sG ,eog& Co a+a6+asG Pro/incia E dis ri o de# de*ar a6en o de A*urJ6ac, Per, con 10,!5! .a+i an es en !74!G -uta0aq) adPG E sG Que ePecu a #a accin de 6o#er *or segunda /e"G -uta0a2) /G 5o#er a#go re*e ida6en eG S9$R$H Qu 8u*aEG -utaq) sG 5o#inero, 6o#edoraG \\ adPG Que 6ue#e, 6o#edorG -utasqa) adPG 2G :U<A, HA:8USQAG -uta2si2) /G AEudar a 6o#erG -uta2) /G 5o#erG S9$R$H .aY8uc.iEG 90EAS A?9$ESH c**amuy, ri urar, llampHuy, *u#/eri"arG &uti) sG A*e##ido au c onoG -uti) sG Agri& 9ns ru6en o de #a+ran"a, .ec.o de 6adera dura en ,or6a de ganc.o, a# -ue se #e adosa una *un a 6e F#ica, sea #a6*a, rePa o raw0Hana, o ganc.o en genera#G \\ 2ue# a, re orno, regresoG \\ 2e", /eces, ocasinG E@E5H *u0 0uti, una /e"N pisqa 0uti, cinco /ecesN sapa 0uti, cada /e"N as0*a 0uti, 6uc.as /ecesG $e&AyaO Y8u6uG \\ 9cO Po#i##aG ( En,er6edad crnicaG -uti -uti) ad/G 'e*e idas /eces, 6uc.as /ecesG S9$R$H asY.a Yu iG

BC D
-utichi) sG Ac o ri ua# de .ec.icerJa E curacin *ara con rarres ar e# 6a# -ue #e .aEan causado a unoG S9$R$H .arY8a*aG -utichichina chanincha2) sG Quris& $EOLG 9n erdic o de reco+rarG Poseedor -ue es des*oseJdo de su *redioG -utichi-a0u2) /G 2G QECHUPA:U=G -utichi-u2) /G 0e/o#/er e# daQo reci+idoG \\ EalO 0e,enderse, res*onder de #a 6is6a 6aneraG -utichi.u2) /G 2G QEPH$A=G -utichina) sG E adPG Que de+e ser de/ue# o, res i uido, corres*ondido, re ornado, rein egrado, recu*eradoG -utichina-a0u2) /G 0e/o#/erse a#go recJ*roca6en eG -utichin0u2) /G 0e/o#/erG \\ Hacer re o6ar, /o#/er o regresarG S9$R$H Yu ic.i*uEG -utichi0u2) /G 2G :U<9CH9$PU=G -utichiq) adPG E sG Que .ace re ornar, de/o#/er o regresarG -utichi2) /G 0e/o#/er, rein egrar, res i uirG \\ 'es*onder, con es arG \\ EolO 2o6i arG -uti-an0uq) adPG E sG 2G HA$PU:UQG -uti-an0u2) /G 2G HA$PU:U=G -utin) sG 2e", /eces, ocasionesG S9$R$H Yu iG E@E5H sapa 0utin ma?a0uwan, cada /e" 6e *ideG -utin0u2) /G 2G HA$PU=G &uti0a) sG A*e##ido au c onoG -uti0a) sG Accin -ue i6*#ica /o#/er a .acer a#goG \\ Harina de segunda c#ase, con #a -ue se e#a+ora e# *an 6o##e e o c.u aG -uti0achi2) /G 0is*oner -ue se /ue#/a a .acerG -uti0a-uq) adPG E sG 2G ACHUQ, S959SAPA, '95AQEG -uti0a-u2) /G 2G E$QHEPA:U=G -uti0a2) /G 2o#/er a .acerG 'e.acerG \\ 'e*asarG 'e/isarG \\ Accin de rea*or-ueG S9$R$H .araE, 6uY8aEG \\ 'u6iarG $e&AyaO Con es ar, res*onder, re*#icarG -uti0a2a2) /G 2o#/er a un #ugar re*e i i/a6en eG 'e/o#/erG -utiq) adPG E sG Que re ornaN -ue regresa a su origenG \\ Que se deco#oraG -utiri) sG E#as icidadG \\ adPG E sG Persona *res a a re ornarG \\ A#go *res o a /o#/er a su *osicin inicia#G -utirichi2) /G 0ar#e una /ue# aG 2o# ear o ca6+iar de direccinG S9$R$H 8iYrariEG -utiri.u2) /G 2o#/er, re ornar de #ePosG S@GLGPGT E@E5H paqarin tutamanta 0utirimuy, /ue#/e 6aQana e6*ranoG \\ Bed& 'ecu*erar #a sa#udG -utiriq) adPG E sG Que re orna, -ue regresa a su #ugar o a su *rocedenciaG -utiri2) /G 2o#/er, re ornar, regresarG \\ 2o#/erse, /o# earseG \\ 'e rocederG \\ EolO 2o#/er, regresar en sJG -utir0a) sG 'egurgi a6ien o de #os ru6ian esG \\ 'e rac o de un o+se-uioG \\ Pensa6ien o 6aduro E ra"onadoG \\ EolO 'egurgi ar, ru6iarG ( 'ega nG ( 'e/endedorG 9cO Yu i*anaG -utir0aq) adPG E sG 'u6iador, ru6ian e,

DICCIONARIO
-ue ru6iaG \\ Ani6a# 6a6J,ero ar iodFc i#o -ue carece de incisi/os su*eriores E iene cua ro es 6agosG S@GLGPGT -utit+i-ra) ad/G 9da E /ue# a, *or re*e idas /ecesG 9cO Yu i a##aG -uti2) /G 2o#/er, re ornar, regresarG \\ EolO 0ar 6edia /ue# aG ( 'e*onerseG -uti2-u2) sG 'eingresoG 2o#/er a en rarG -uti2-achi2) /G 'es i uir#oG 0e/o#/er a#go -ue se sacG E@E5H 0utiy0ac*iy c*ay wawaq oqotinta, /ue#/e a su #ugar e# rec o de ese niQoG -ututu) sG Loot& F.avia tac*udii C&G ConePo de indias 6ac.o, -ue sir/e de *adri##o o re*roduc orG $e&CaCi+O .ajO AncO ro-oG ru-oG $e&AreqO ApuO $unO BoqO Yu u oG 9cO Yuno, YunuG -u2) ,ram& Su,iPo e6*#eado, a# igua# -ue 0u0uy, en /er+os re,#eOi/os, recJ*rocos E ,or6as a,ec i/asG E@E5H ?aqc*Hay0uy, *eJna#e, *or ,a/orG -u2u) sG 5o/i6ien oG -u2uchi2) /G 5o/erG \\ 5ecerG \\ 'e6o/erG \\ Hacer 6o/erG -u2u i) sG Eot& F.*amoedorea 'errerae EurretG& Wr+o# de #a ,a6i#ia de #as *a#6Fceas, de a##o 6uE consis en e, -ue se u i#i"a *ara #a ,a+ricacin de +as onesG -u2unta) sG Agri& La"o, soga u i#i"ada en e# a6arre de# Eugo, o 6adera a#argada en re #as as as de #os oros de #a Eun a, *ara e# ra+aPo agrJco#aG -u2uq) adPG 5o/i+#eG 5o/edi"oG -u2urichi2) /G 5o/er a#go sua/e6en eG \\ Lograr 6o/er a#goG -u2us.an-u) sG 2G :U=US5A$QOG -u2us.anqo) sG 'ist& 'ecin o *+#ico en #a K*oca de #os inYasG S9$R$H YuEus6anYuG -u2usqa) adPG 5o/ido, re6o/idoG -u2u2) /G 5o/erse, +a6+o#earseG \\ Ca6+iar de *osicin o u+icacin sin des*#a"arseG -u2u2-acha2) /G Es ar en 6o/i6ien o con inuo, no in6/i#G -u2u2-achi2) /G 5o/er#o #igera6en e con cuidadoG

SIMI TAQE

BC D
0*alla 0*alla ayc*a, carne asaPeadaG -ha ana) sG 9ns ru6en o *ara aPar o saParG \\ adPG A#go susce* i+#e a ser aPadoG $e&AyaO Yuc.unaG -ha uq) adPG E sG <aPador, saPador cor adorG -ha a1a) sG 2G :HALLWAG -ha a2) /G <aParG SaParG &ha -a) sG ,eog& F.ascajalGG Ca#caG Pro/incia de# de*ar a6en o de# Qos-o, Per, en e# 2a##e Sagrado de #os 9nYas, con 50,&24 .a+i an es en !74!G -ha -a) sG )uiParro, cascaPoG \\ adPG CascaPoso, *edregosoG -ha -acha2) /G Cu+rir con cascaPo #as /Jas carro"a+#esG -ha -achi-u2) /G Sen ir do#or en #a *#an a de #os *ies a# ca6inar desca#"o so+re e# cascaPoG -ha -a2) /G Hacer guiParros a# *icar #a *iedraG \\ $e&AyaO Sen ir *inc.adas a# ca6inar desca#"oG -ha -i -ha -i) sG CascaPa#G -ha -i-u2) /G Que+rarseG 0es*eda"arseG S9$R$H c.8e- aYuEG -ha -i2) /G E6*edrarG $EOLH Ado-uinar, en#ose arG -ha .u) adPG alim& A 6edio cocinar, ra Fndose de u+Krcu#osG E@E5H 0*allmu papa, *a*a a 6edio cocinarG S9$R$H Y.aUc.iG -ha .u2a2) /G alim& 5a#a coccin en u+Krcu#osG S9$R$H Y.aUc.iEaE, Y.asuEaEG $e&AyaO Y.ac.uEaEG -ha 0a) sG 0es*or i##oG 5e##aduraG \\ adPG 0es*or i##adoG E@E5H 0*allpa man0a, o##a des*or i##adaG -ha 0a-uq) adPG Pro*enso a des*or i##arseN des*or i##a+#eG -ha 0a-u2) /G 0es*or i##arseN 6e##arseG -ha 0aq) adPG E sG 0es*or i##ador, 6e##adorG -ha 0a2) /G 0es*or i##ar, 6e##arG S9$R$H c.8aQaEG -ha 0i) sG 0es*or i##aduraG \\ Es-uir#aG -ha 0i2) /G Sacar ,rag6en os o *or i##as de #a 6e##adura de a#gn o+Pe o ,rFgi# E des*or i##a+#eG $e&AyaO c.8e-oEG -ha u) sG Cada una de #as dos *ie"as -ue /an a ser unidas en *rendas de /es irG E@E5H punc*uq 0*allun, uno de #os #ados de# *onc.oG -ha ucha2) /G E,ec uar una a+er ura a #o #argo de un /es idoG S9$R$H Y.a##uEG -ha un) sG medid& 5edida e-ui/a#en e a #a oc a/a *ar e de# a#6udG S@GLGPGT \\ A+er ura en #os *onc.os ePidosG -ha una2) /G C#ausurar una a+er ura #ongi udina#G S9$R$H Y.a##unnaEG &ha unchi.as) sG 9tno*ist& F$arte de la cimaG )ru*o K nico, ad/enedi"o en e# /a##e de# Qos-o, an erior a #os inYasG Ocu*aron #as Freas *rOi6as a# QoriYanc.aG ?ueron con-uis ados E so6e idos *or #os -.esUas -ue arri+aron a# /a##e de #a *ar e SG -ha unna2) /G 2G :HALLU$A=G -ha u2) /G 2G :HALLUCHA=G -ha 1a) sG Lool& F'irundo r%stica Cinneo
E@E5H

3;
E o ras es*eciesTG )o#ondrinaG ?a6i#ia .irundJnidosG A/e *e-ueQa con *ico cor o E rec o, a#as agudas, co#or *#o6o o+scuro E de /ue#o rF*idoG \\ tej& 9ns ru6en o de 6adera a#argada E *#ana -ue se e6*#ea en e# e#ar *ara a ra/esar #os .i#osG S9$R$H Y.a##aUa, UaEanaEG $e&AyaO Ya##UaG EolO Y.a##UaG -ha.ato) sG 2G :8A5A<OG -ha.a2) /G Endureci6ien o de #os u+Krcu#os de #a *a*a *or en,er6edadG $e&AyaO o-oroEaEG -ha.u) sG 5ordiscoG \\ Porcin 6ordidaG \\ 5arca dePada *or 6ordeduraG -ha.uchiq) adPG E sG Que .ace, dePa o 6anda 6orderG -ha.uchi2) /G Hacer 6order o 6as icarG $e&AyaO Yanic.iEG -ha.u-u2) /G 5as icarse, 6ordis-uearseG -ha.u0a-u2) /G !am& 5ascu##arG Ha+#ar con c#era en re dien esG $e&AyaO .u u*aYuEG -ha.uq) adPG E sG 5as icadorG \\ 5ordedorG S9$R$H Yani-, Y8u u-G -ha.usqa) adPG 5as icado, 6ascu##adoG $e&AyaO Y.a6usas-aG -ha.u2) /G 5orderG \\ 5as icarG S9$R$H Y8u uE, YaniEG $e&AyaO Y.a6usaEG -hananana2) /G onomat& >ra6ar de do#orN so+re##e/ar con gran *adeci6ien o una en,er6edadN e6+#ar, iri ar o rec.inar de do#or o ,rJoG S@GLGPGT S9$R$H Y.arYaOiEG E@E5H c*iripi 0*anananas*an, es F e6+#ando en e# ,rJoG \\ EolO C.i##ar, rec.inar #os dien esG -hanana2 onqo2) sG $at& 'es,rJo, gri*eG -han-a) adPG 5ugrien o, sucioG S9$R$H Y.arYaG E@E5H 0*an0a c*a0i *erqHe, niQo de *ies 6ugrien osG \\ EolO Ws*ero *or so#idi,icacinG -han-a2a2) /G En6ugrecerseG S9$R$H Y.arYaEaEG -han-i) sG 5ordisco su*er,icia#G \\ adPG 'oJdo, 6e##adoG S9$R$H Y.asYa, Y.ac.uG \\ EolO >orde des*or i##ado de una /asiPaG -han-i -han-i) adPG 'oJdo a 6edias *or odos #os #adosG S9$R$H Y.asYas-aG E@E5H 0*an0i 0*an0i tHanta, *an roJdo *or odos #adosG $e&AyaO Y.asYas-aG -han-ichi2) /G Hacer roer o cascarG -han-i-uq) adPG 'oJ+#e, casca+#eG -han-i-u2) /G 0esgas arse, gas arse *or e# usoG -han-iq) adPG E sG 'oedorG 5e##adorG S9$R$H Y.asYa-, Y.usYu-G $e&AyaO Y.asYa-G -han-isqa) adPG 'oJdo, desgas ado, 6e##adoG -han-i2) /G 'oer, desgas ar, 6e##arG S9$R$H Y.usYuE, Y.asYaEG -han-i2-acha2) /G 2G :8U<U=:ACHA=G -han0u -+usi u) sG Lool& FAteles paniscus CinneoG& Bono ara?a& Orden Si6iosG P#a irrinoG 5ono de +ra"os, *iernas E co#a #argas, .a+i an e de #as se#/as ro*ica#esG S9$R$H uru Y8usi##uG -ha0a) sG Eruc o, regLe#doG \\ Accin de *asar de un ranco *or enci6a de a#goG

&H
&h, -h) al!a+& Consonan e ,#eOi+#e as*irada, /e#ar, sordaG Se e6*#ea con #as /oca#es a, i, u en *osicin inicia#G Se *ronuncia 0*a en e# a#,a+e o runasimi o q*eswa S-uec.uaTG -ha) onomat& 2o" ono6a o*KEica -ue re*resen a a# sonido de es*iracinG -hacha) sG 5ugre en cos rasG SuciedadG Ca##osidades de 6ugreG S9$R$H -.e##i, Y.arYaG -hachu) sG 5ordidaG 5ordiscnG S9$R$H Y.anYiG \\ adPG <u+Krcu#o 6a# cocinadoG S9$R$H -.aUc.iG E@E5H 0*ac*u papaqa millaymi, #a *a*a 6a# cocinada es ,eaG -hachu -hachu) adPG 5ordis-uedoG \\ Cor ado irregu#ar6en e, desigua#6en eG E@E5H 0*ac*u 0*ac*u rut*usqa c*u0c*a, ca+e##o cor ado desigua#6en eG -hachuchi2) /G Hacer o 6andar 6order ,ru as o a#gn a#i6en o +#andoG -hachuna) adPG 5ordi+#e, -ue se *uede 6order o es susce* i+#e a ser 6ordidoG -hachu0a2a2) /G 5ordis-uearG -hachuq) sG E adPG 5ordedorN -ue 6uerdeG -hachusqa) adPG 2G HA$CH8USQAG -hachu2) /G 5order a#go sacando un *eda"oG S9$R$H .anc.8uEG E@E5H 0ay tHantata 0*ac*uy allinta, 6uerde +ien es e *anG -hachu2-achi2) /G 0ar a 6order un *oco, dePar coger E sacar un *ocoG S@GLGPGT -ha-a) adPG 0enso, es*eso, *as oso, so+resa uradoG \\ Su*er *roduccin de un Fr+o# ,ru a#G S9$R$H .aYaG \\ Lool& Pa o 6ac.oG \\ !igdo& 0Jcese a #as *ersonas gordas, de ca6inar #en o, se6ePan e a# *a oG 9cO YaYaG -ha-acha2) /G Es*esarG \\ Sa urarG S9$R$H .aYac.aEG -ha-a2) /G 0es*render, desgaPar a#go de un #odoG S9$R$H UaY.aEG E@E5H perqamanta c*ay rumita 0*a0ay, des*rende esa *iedra de #a *aredG \\ EolO EncaPar a#go a #a ,uer"aG -ha-a2a2) /G Condensarse, es*esarseG \\ !am& Persona -ue engorda 6uc.oG S9$R$H .aYaEaEG -ha-u) sG Par Jcu#a *e-ueQa des*rendida de un odoG E@E5H tHantaq 0*a0un, 6iga de *anG -ha-u-uq) adPG 0es*rendi+#e, des6enu"a+#eG -ha-uq) adPG E sG 0es6enu"adorG Que des6enu"a *or ,riccin o a go#*esG E@E5H 0Hurpa 0*a0uq, e# -ue des6enu"a e# errnG -ha-u2) /G 0es*render *or go#*e o ,riccinG \\ 0es6enu"arG E@E5H tHanta 0*a0uy, des6enu"ar e# *anG -ha a) sG <aPo, cor e, a+er uraG -ha a -ha a) adPG <aPeado, re+anado con 6uc.os cor esG $e&AyaO ##iY8i ##iY8iG

33
ic.i, Y.asaG \\ EolO 9ng#e, en re*iernasG -ha0a2) /G Eruc arG S9$R$H Y.asaEG \\ 0ar "ancadas *or enci6a de a#goG S9$R$H ic.iEG E@E5H ama runaq qayllanpi 0*apayc*u, no eruc es en *resencia de o ras *ersonasG -ha0i2) /G 0esgranarse #a 6a"orcaG Se*ararse #os granos secos E caerseG S9$R$H 6uc..aYuEG $e&AyaO Y.aYuYuEG -ha0u) adPG Per,orado, aguPereadoG S9$R$H 8o-os-aG -ha0ucha-u2) /G 2G :HAPU:U=G -ha0ucha2) /G Per,orarG AguPerearG S9$R$H Y.a*uE, 8o-oEG -ha0uchi2) /G Hacer, 6andar o dePar *er,orar, aguPerear, a.uecarG -ha0u-uq) adPG Susce* i+#e de a.uecarse, *er,orarse, aguPerearseG -ha0u-u2) /G Per,orarse, aguPerearseG S9$R$H 8o-oYuE, Y.a*uc.aYuEG -ha0u0a2) /G A6*#iar, *ro,undi"ar #a *er,oracinG -ha0uq) adPG E sG Per,orador, aguPereador, a.uecadorG S9$R$H 8o-o-G -ha0u2) /G 2G :HAPUCHA=G -hara) sG Es iKrco# a*rensado en corra#es de ganadoG S9$R$H Y.arYaG -hari -hari) sG Eot& F-a+us roseus $oirGG Aar"a6orraG P#an a ar+us i/a de #a ,a6i#ia de #as rosFceas, na i/a de #a cePa E a# a se#/aG Posee ,ru os Pugosos con #os -ue se e#a+oran +e+idas re,rescan es E 6er6e#adasG -har-a) sG Es iKrco# de ganado, a*er6a"ado en corra#es, usado co6o co6+us i+#e cuando es F secoG S9$R$H Y.ara, c..ar*a, Y.irYi, Yu##ac.a, Y.ac.aG \\ Cos ra en cua#-uier su*er,icieG \\ adPG Sucio, 6ugrien oG \\ 5uPer de conduc a in6ora#G \\ EolO Ws*ero *or so#idi,icacinG ( <e6or, ner/iosidadG \\ 2G :HA$:AG -har-acha-uq) adPG E sG Que se en6ugrece o ensucia eOagerada6en eG -har-acha-u2) /G En6ugrecerse, ensuciarse eOagerada6en eG -har-achaq) adPG E sG En6ugrecedorG EnsuciadorG -har-acha2) /G En6ugrecer, ensuciar eOagerada6en eG S9$R$H -.e##ic.aEG -har-ana2) /G EO ir*ar #a 6ugre cos rosaG 0es6ugrarG -har-ati2) /G <iri arG <e6+#ar con cruPido de dien es E -uePidos a.ogadosG -har-a2a2) /G Ponerse 6ugroso ,or6ando cos rasG \\ 2G :HA$:A=A=G -har.u) sG alim& A#i6en os sancoc.ados co6o co6*#e6en os de o rosG \\ 2ianda o 6erienda ,rJa de motHe, p*uspo, os ado, carne E cecinaG -haru) sG C.a6isaG LeQa de#gada ar+us i/a *ara ca#dear .ornos de *ani,icacinG S9$R$H c.8a*.saG $e&AyaO Yu##*iG -har1inchu) sG Eot& FArgentos me:icana CinneoG& Cardo San oG Ar+us o de #a ,a6i#ia de #as *a*a/erFceasG Sus se6i##as ienen *ro*iedades narc icasG <a6+iKn es u i#i"ado *ara eQidos en in orerJaG Bed&Jol0& Se
S9$R$H

BC D
u i#i"a *ara #a curacin de #os 6a#es de# .JgadoG S9$R$H Y.arUinc.unYaG -har1inchun-a) sG 2G :HA'W9$CHUG -has) in erPG 9n erPeccin -ue indica negacin +ur#onaG -has -hasE in erPG 2G :H9S:H9S [ -hasa) sG Eruc oG S9$R$H Y.a*a, .unaYaG -hasa2) /G Eruc arG S9$R$H Y.a*aEG -has-a) adPG 'oedura, desgas eG $e&AyaO Yac.YaG -has-aq) adPG E sG 'oedorG Que roeG \\ Que desgas aG \\ Que descarna .uesos u o ros con #os dien esG S9$R$H Y.anYi-, Y.asYi-, Y.usYu-G $e&AyaO so-si-G -has-asqa) adPG 'oJdoG \\ 0esgas adoG \\ 0escarnadoG S2G :HA$:9 :HA$:9GT -has-a2) /G 'oerG \\ 0esgas arG \\ Cascar, descarnar con #os dien esG S9$R$H Y.anYiEG E@E5H c*ay tulluta allinta 0*as0ay, descarna +ien ese .uesoG $e&AyaO Y.ac.YaEG EolO Y.as.YaEG -has-iq) adPG E sG 2G :HAS:AQG -hastu) sG 'u6iaduraG Ac o de ru6iarG $e&AyaO .ac.u, -.a6aG -hastuq) adPG E sG 'u6ian eG Ani6a# -ue ru6iaG $e&AyaO Y.ac. u-G -hastu2) /G 'u6iarG 5as icar #os ru6ian es *or segunda /e" #os a#i6en os -ue Ea es u/ieron en #a *ri6era ca/idad es o6aca# $e&AyaO Y.ac. uEG EolO Y.as. uE -hasu2a2) /G 2G :HALL5U=A=G -hata) sG <e6+#adera 6o6en Fnea de# cuer*o co6o *roduc o de# 6iedo o de# ,rJoG -hatatata) sG <e6+#or, e6+#adera de# cuer*o *or accin o e,ec o de# ,rJo, 6iedo u o ro agen eG $e&AyaO Y.arYa iG -hatatatachiq) adPG E sG Que .ace iri ar co6o e# ,rJo, e# 6iedo, #a c#era u o ro agen eG $e&AyaO Y.arYa ic.i-G -hatatatachi2) /G Hacer iri ar o e6+#arG $e&AyaO Y.arYa ic.iEG -hatatata-u2) /G <iri ar, e6+#ar de6asiado E *ro#ongada6en eG -hatatataq) adPG E sG <iri ador, e6+#adorG $e&AyaO Y.arYa i-G -hatatata2) /G <iri ar, e6+#ar *or accin de# ,rJo u o ro agen eG S9$R$H c.uYuYuYuEG $e&AyaO Y.arYa iEG -hatatata2-acha2) /G <iri ar, e6+#ar con in er/a#os, ,recuen e6en eG -ha1a) sG <ro"os de #ana o 6anoPos de .i#os eQidos de di/ersos co#ores -ue sir/en *ara adornar a#gunos ani6a#es en cier as ,es i/idades o ac os ri ua#esG \\ $e&AyaO iYac.a S6anoPo de .i#osTG \\ EolO 5adePaG -ha1a2) /G ?or6ar 6anoPos de .i#os de co#ores E co#ocar#os en #as orePas de a#gunos ani6a#esG Jol0& )enera#6en e en #a ,es i/idad de San @uan, 21 de Punio, e# ganado #anar E /acuno es adornado en #as co6unidades andinasG $e&AyaO iYac.aEG -ha1chi) adPG 2G :HALL5U, :HACHUG -ha1chi2a2) /G 2G :HALL5U=A=G -ha2a) sG Eot& 2ariedad de oca, des.idra ada, de co#or +#ancoG Se e#a+ora en +ase a #a .e#ada E agua, en ,or6a *arecida a #a *a*a .e#ada o

DICCIONARIO
qHac*u c*u?u, *ara guardar#aG S9$R$H c.8uQo o-aG $e&AyaO Y.aEaG $e&QunO YuEaG -ha2a2) /G Procesar #a des.idra acin de #a oqa SocaTG -ha2na) ad/G Co6*aracin de cosasH como esto, idntico, semejante, igual o desigual, parecido& -ha2na2) /G 9ndicar #a 6anera c6o se de+e .acer a#guna accinH actuar de esta manera; *acer asO *acer de este o aquel modo& $e&AyaO Y.aEna aG -hichu) sG 5adePn de .i#osG \\ adPG Peda"o, ,raccin o *ar e de un odoG E@E5H c*u0c*a 0*ic*u, *orcin de ca+e##oG \\ EolO He+raG -hichu2) /G 0es.i#ac.arG 0es.e+rar en .i#os o *eda"os de ePidoG $e&AyaO c..anc.aEG -hi-i) sG $at& Sarna, roQa, acarosis, causado *or e# Acaro /arcoptcs sca+ie& $e&AyaO Yarac.iG -hi-i onqo2) sG 2G QA'ACHAG -hi-i-uq) adPG E sG 2G QA'ACHASQAG -hi-u) sG 5o/i6ien o de# cuer*o con o con ra a#go *ara rascarseG $e&AyaO Y.i uG -hi-u-uq) adPG E sG Que se rasca e# cuer*o *or 6o i/o de a#gn esco"orG \\ A#go -ue se des*eda"a, des.i#a o arranca de# odoG $e&AyaO c..anc.aYu-G -hi-u-u2) /G 'ascarse o ,ro arse e# cuer*o con o con ra a#goG S9$R$H -.e uEG $e&AyaO Y.i uYuEG -hi-u2) /G 'ascar, res regar e# cuer*o cuando escueceG S9$R$H -.e uEG $e&AyaO Y.i uEG -hi0u) sG A adura, nudo, #igadura, #a"adaG \\ 'ist& Sis e6a de #enguaPe grF,ico de #os inYas, con,or6ado *or un cordn .ori"on a#, de donde *enden o ros cordones de di/ersas #ongi udes E co#ores anudados de dis in as ,or6asG ?ue u i#i"ado en #a con a+i#idad en genera#, *ara ano ar #os .ec.os 6Fs i6*or an es, #as radiciones de# i6*erio, e cG Los I*ipu0amayoq eran #os encargados E es*ecia#is as en su 6anePoG EolO 9cO Yi*uG -hi0u -hi0u) adPG Que *resen a anudados o #igaduras so+re*ues asG $e&AyaO Ua a Ua aG -hi0uchaq) adPG E sG Anudador, a ador, #iadorG $e&AyaO Ua a-G &hi0u-a.a2oq) sG 'ist& Persona eO*er a en e# 6anePo E #ec ura de #os Y.i*us, e# sis e6a de escri ura de #os inYasG -hi0u-uq) adPG Que se a6arra, anuda o en re#a"aG $e&AyaO Ua aYu-, Y8i ac.aYu-G -hi0una) sG A adorG 5an a, 6an i##a, corde# o cin a *ara a arG $e&AyaO Ua ana, 8e-enaG -hi0u0a2) /G 'ea ar, re6ac.ar e# nudo, a ar nue/a6en e E 6ePorG -hi0u2) /G A ar, anudar, #iarG \\ E@E5H lli0llapi c*Hu?uta 0*ipuy, a a e# c.uQo en #a 6an aG -hi0h-i) sG 1r!e+& Prendedor de 6e a# ,ino -ue se ##e/a en e# *ec.oG S9$R$H u*uG

SIMI TAQE
-hir-i) sG 2G CHHA'PAG -his -hisE in erPG EO*resin un an o +ur#onaH a*, que *a+as querido; a*, pensa+as que sera as& S9$R$H Y.asY.as[ E@E5H 0*is 0*is qolqeta munarapusqan0iN, Za.[ -ue .a+Jas es ado -ueriendo dineroG -his-achi2) /G 2G :9S:ACH9=G &his-a0ata) sG 2G :9S:APA<AG -his-i) sG Agri& <u+Krcu#o granu#osoG \\ 'oQaG -his-i i) adPG 2G :ULLA G -hituchi) sG Agri& 9ns ru6en o de 6e a#, *#ano E encor/ado, u i#i"ado *ara desEer+arG $e&AyaO -8ac.una, -oranaG -hituchi2) sG Hacer, 6andar, *er6i ir desEer+ar o cor ar e# *as oG $e&AyaO -8ac.uc.iE, -orac.iEG -hitu2) /G 'as*ar, ,ro ar, ro"arG EolO -.a-oEG -huchi) sG Lool& F/us scro!a domesticus ,rayG& Cerdo, c.anc.o, *uercoG ?a6i#ia suidosG Hocico *ro#ongado E runcado, caninos su*eriores grandesG Carne 6uE agrada+#eG \\ adPG 9nsu# o con signi,icado de sucio, coc.inoG ArgO 9cO Yuc.iG -huchi 1asi) sG Poci#ga, c.i-uero, *or-ueri"o, cuc.i ri#G \\ !am& Casa des.onradaG -huchicha-uq) adPG E sG 96*dicoG Que co6e e in6ora#idadesG -huchicha2) /G Hacer incurrir en ac os des.ones os o de i6*ure"aG -huchi-u2) /G Co6e er ac os reQidos con #a 6ora#G -huchi2a2) /G 9ncurrir en in6ora#idad, des.ones idad, i6*udiciaG \\ 2o#/erse i6*dico, sucio, in6ora#G -hu-u) sG En cuc#i##asG -hu-u2) /G Cuc#i##arse, acuc#i##arse, *onerse en cuc#i##asG -hu -i2) /G 'e6o/er #a ierra en ,or6a su*er,icia#G S9$R$H ruYriEG $e&AyaO .as*8iEG -hu 0i) sG Par Jcu#as 6uE *e-ueQasG S9$R$H Y.u##*uG EolO Qu 8u, 8una, Y.u##YuG -hu 0i2) sG 0es6enu"arG $e&AyaO Qu 8uE, 8unaEG -hu 0u) sG 2G :HULLP9, :ULLPUG -hu 0ucha2) /G 2G :ULLPUCHA=G -hu 0una2) sG 2G :ULLPU$A=G -hu u) adPG 5enudo, 6uE *e-ueQoG EolO Qu 8u, 8unaG -hu u2a2) ad/G 'educirse, .acerse 6enudo o 6uE *e-ueQoG EolO 8unaEaE, Qu 8uEaEG -hu.a) sG 2G QHESPAG -hu.ara) sG Eot& F)pomoea +atatas Cam+GG P#an a de #a ,a6i#ia de #as con/u#/u#Fceas, *ro*ia de #a se#/a E de #a cos a, cuEos ri"o6as son co6es i+#esG Per enece a #a 6is6a ,a6i#ia de# apic*u, ca6o e, e cG S2G AP9CHUT -hun-u) sG Lool& Se6en a# de o/inos, ca*rinos E ca6K#idos suda6ericanosG \\ 9nsu# o a *ersonas -ue des*iden 6a# o#orG S9$R$H an.ei, .aQac.uG -hun-una) sG Eot& F$iper dola+ri!ormisG&

BC D
:ongonaG P#an a aro6F ica 6edicina#, de ,#ores #i#asG $e&AyaO YunYunaG -hun0a) sG A6igo o co6*aQero en raQa+#eG S9$R$H -.oc.u6asiG -hu/u .u/a) sG Eot& FBint*ostac*ys setosa ,ill&, /aturcia +oliviana Eriq& 9& et $&G Ar+us o de #a ,a6i#ia de #as #a+iadasG Se u i#i"a en #os de*si os de #a *a*a *ara su *ro eccin, con ra #a gusaneraG -hur-u2) sG Loot& Cu+rir a #a .e6+ra en #os ca*rinos, o/inos o ca6K#idos suda6ericanosG $e&AyaO saruE, c.a-ruEG -hur0u) sG 2G <9:A= <9:A=G -hur0u2) /G 2G <9:A=G -huru) sG Eot& F/ync*itrium endo+ioticumG& Hongos -ue causan #a en,er6edad /errucosa de #as *#an asG $e&/&BarO Yur asoG -huruq) adPG E sG Suges ionados \\ E6+ruPadorG $e&AyaO #aE-a-G -hurusqa) adPG Suges ionadoG \\ E6+ruPadoG \\ EolO AgusanadoG -huru2) /G Suges ionarG \\ E6+ruParG \\ EolO AgusanarseG -hus-uq) adPG E sG 2G :HA$:9Q, :8U<UQ, :HAS:AQ G -hus-u2) /G 2G :HA$:9= -hus u) adPG 'asurado, re*e#ado a ras de# cuero ca+e##udoG E@E5H 0*uslu umataqa c*irinmi, a #a ca+e"a rasurada #e .ace ,rJoG -hus uchi-u2) /G Hacerse re*e#arG \\ 5andarse rasurar #a ca+e"aG -hus uchi2) /G 5andar rasurar o a,ei ar #a ca+e"a de o ra *ersonaG -hus u-u2) /G 'asurarse, a,ei arse #a ca+e"aG S9$R$H Y.us#uEaEG -hus uq) sG $EOLG 'asurador, a,ei adorG \\ adPG E sG Que rasura o a,ei a rs ica6en eG -hus u2) /G 'e*e#ar, rasurar, a,ei ar #a ca+e"aG -hus u2a2) /G 2G :HUSLU:U=G -hutu) adPG ?rJgido, gK#idoG S9$R$H e#a, -asaG E@E5H 0*utu unu, agua ,rJgidaG -hutuchaq) adPG E sG Que en,rJa a#go ca#ien eG -hutucha2) /G En,riar a#go rF*ida6en eG -hutuchi) /G Porcin de agua a"ucarada E conge#adaG -hutuchi2) /G EO*oner a#go a #a accin de# .ie#o o de #a in e6*erie, conge#Fndo#oG S@GLGPGT $e&AncO -asac.iEG -hutu2) /G He#ar, *roducir 6uc.o ,rJo, conge#arG S9$R$H e#aEG $e&AyaO c.iriEG \\ EolO CorroerG -hutu2achi-u2) /G Hacerse en,riar *or o ro agen eG -hutu2achiq) adPG E sG En,riadorH -ue en,riaG -hutu2achi2) /G Hacer o 6andar en,riar, conge#ar a#goG -hutu2aq) adPG Susce* i+#e de en,riarse, de conge#arseG -hutu2a2) /G En,riarse, conge#arse *or e# ,rJo in ensoG \\ EolO Es*esarse, condensarseG -hu2a) sG A6u#e oG ?igura "oo6r,Jca o

34
an ro*o6r,ica a #a -ue se a ri+uEe cua#idades 6FgicasG Bed&Jol0& 5uE u i#i"ado en di/ersas curaciones, asJ co6o en #a +ruPerJasG E@E5H 0ay 0*uyan q*aliyac*i0unG es e a6u#e o .ace sanarG -hu2achi-uq) adPG E sG Que *ide co6*asin, co6*asi+#e S@GLGPGT -hu2achi-u2) /G Hacerse a*iadar, co6*adecerG -hu2achi2) /G 0e6andar co6*asin, c#e6encia, *iedad *ara o ra *ersonaG $e&AyaO 6unac.iEG -hu2a-uq) adPG >ondadosoG >ene,ac or, -ue se a*iada de# *rPi6oG $e&AyaO a##in runa, Y.uEa*aEaYu-G EolO Y.uEaEniniEo-G -hu2a0a-u2) /G A*iadarse, condo#erse, co6*adecerseG S9$R$H Y.uEa*aEaYuEG -hu2a0a2a-u2) /G 2G :HU=APA:U=G -hu2a0a2ana) adPG A*iada+#eN digna de *iedad E co6*asinG EolO Y.uEanaG -hu2a0a2ana-u2) /G A*iadarse, co6*adecerse 6u ua6en eG S9$R$H Y.uEa*unaYuEG -hu2a0a2a2) /G Condo#erse, a*iadarse, co6*adecerse de a#guien o de a#goG -hu2a0una-u2) /G 2G :HU=APA=A$A:U=G -hu2aq) adPG E sG Que iene co6*asin, *iedad *or a#guien o a#goG -hu2a2) sG A6or, ernuraG \\ Piedad, co6*asin, c#e6encia, con6iseracinG \\ /G Condo#erse, con6iserarse, do#erse de# *esar aPenoG \\ ad/G 0e6asiado, *or de6Fs, en eO re6o, 6uEG E@E5H 0*uyay mana pHenqa0uq, 6uE sin/ergLen"a, descaradJsi6oG S@GLGPGT -hu2a2 -hu2a2) ad/G <ris e6en e, a*enada6en e, desconso#adoG E@E5H imanaqtinmi 0*uyay 0*uyay purin0i, *or -uK ca6inas a*enado E ris eG -hu21i2) /G 2G S9W9=G

37

BC D

DICCIONARIO
/adear un rJoG -+a .a) sG 'a6a de #os Fr+o#esG -+a .achi2) /G Hacer, *er6i ir o 6andar *odar #as ra6as de #os Fr+o#esG -+a .ana) sG <odo ins ru6en o cor an e -ue sir/e *ara *odar ra6as de Fr+o#esG -+a .a0a2) /G Podar o cor ar ra6as de Fr+o#es *or segunda /e"G -+a .a2) /G Podar, cor ar ra6as de Fr+o#es o *#an as en genera#G -+a 0itu) sG 5ec.eroG Candi# con *a+i#o de a#godn, a#i6en ado *or se+oG $e&AyaO Y8anc.a c.uUaG -+a.ato) sG Eot& F;icotiana glauca ,ra*amG& Ar+us o de #a ,a6i#ia de #as so#anFceasG Posee *ro*iedades narc icas 6uE ,uer esG Sus .oPas 6o#idas E reducidas a *o#/o, ad6inis radas en +e+idas co6o #a c.ic.a, *roducen e,ec os a#ucingenos acen uadosG Es /eneno 6uE ac i/o *ara e# ganado o/inoG S9$R$H -.a6a o, su*aE -ar-o, Y.a6a oG -+a.i) sG 9nsu# o, inPuria /er+a#G \\ A6ones acinG $e&AyaO Ua.ac.aG -+a.ichi-uq) adPG E sG Que es insu# ado o *ro/oca a ser insu# adoG -+a.ichi-u2) /G Hacerse insu# arG 'eci+ir insu# osG -+a.ichiq) adPG E sG Persona -ue .ace, *er6i e o 6anda insu# ar a o raG -+a.ichi2) /G Hacer o 6andar insu# arG -+a.i-uq) adPG E sG Que iene .F+i o o cos u6+re de insu# ar o inPuriar de *a#a+raG $e&AyaO Ua.ac.aYu-G -+a.inachi2) /G 9ns igar a o ros a -ue se insu# en u o,endan de *a#a+ra 6u ua6en eG $e&AyaO Ua.ac.anac.iEG -+a.ina-u2) /G 9nsu# arse, o,enderse de *a#a+ra 6u ua6en eG $e&AyaO Ua.ac.anaYuEG \\ EolO 'es*onderse 6u ua6en eG -+a.ina2a2) /G 0esear insu# ar, ener deseos de insu# arG $e&AyaO Ua.ac.anaEaEG -+a.i0a2a2) /G 9nsu# ar o a6ones ar rei erada6en eG S9$R$H Y8a6iEYac.aEG $e&AyaO Ua.ac.a*aEaEG -+a.iq) adPG E sG 9nsu# ador, *ersona -ue insu# aN o,ensor de *a#a+raG $e&AyaO Ua.ac.a-G -+a.i2) /G 9nsu# ar, inPuriar de *a#a+raG $e&AyaO Ua.ac.aEG \\ EolO 'eQir, regaQarG -+a.i2-acha2) /G 2G :8A59PA=A=G -+a.i2-u2) /G A6ones ar sin o,enderG \\ AconseParG -+an) adPG 'es*#andecien eN -ue deno a res*#andor, co6o de# So# en +ri##an e *#eno dJaG E@E5H nina 0Han, ,uego canden eG -+ana) sG 5e a# canden e a# roPo /i/oG \\ 9tnol& $o6+re de un gru*o K nico -ue .a+i #as ac ua#es *ro/incias de Canas E Es*inar en e# de*ar a6en o de# Qos-o, Per, cuEa ca*i a# ,ue :8ana6arYaG \\ adPG 'e-ue6ado, re os adoG -+ana a) sG <os aderaG O##a es*ecia# *ara os ar cerea#es E o rosG S9$R$H .anY8anaG $e&AyaO .iYiQa, Ya##anaG \\ EolO Peda"o

&+
&+, -+) al!a+& Consonan e g#o a#i"ada, /e#ar, sorda -ue se e6*#ea con #as /oca#es a, i, u& Ocurre en *osicin inicia# de #a sJ#a+aG Es gra,Ja es a##an e o de sonido re,or"ado de# a#,a+e o runasimi o q*eswa S-uec.uaTG -+acha) sG >orde a,i#ado de ins ru6en os cor an esG \\ Agri& 9ns ru6en o de #a+ran"a en ,or6a de ganc.o #argo, co6o una #a6*a en e# eO re6oG \\ adPG E#egan e, dis inguido, ,ino, *u#croG S9$R$H -.a*.c.iG \\ EolO >ondad, +uenoG -+achachachaq) adPG 'ec.inan e, ra Fndose de dien es de ani6a#es sa#/aPes E en,urecidosG \\ ?u#guran e, des e##an eG -+achachacha2) /G ?u#gurar, des e##ar, +ri##ar 6agis ra#6en eG -+acha-uq) adPG E sG 2G :8A:AQG -+acha-+ara) sG Anat& PFncreas E +a"o de# a*ara o diges i/oG S9$R$H Y8i*.c.an, Y8aEra*inG E@E5H 0Hac*a0Hara 0an0a, asado de +a"oG -+acha a/a) adPG E#egan Jsi6o, *u#crJsi6oG \\ EolO >e##Jsi6oG -+acha i-u2) /G A a/iarse, acica#arse, enga#anarseG -+achan0a) sG 9nc#inado, des/iadoG \\ Jol0& 0an"a guerrera de origen inYaico, de gran Frea de dis*ersin en #as co6unidades andinas, con /is osos a a/Jos +ordados, #a .onda o wara0Hay 6o/i6ien os de inc#inacin a# ernada de# cuer*o, en *arePasG E# gru*o 6usica# na i/o -ue in er*re a #a *ar e 6usica# es F con,or6ado *or dos pitos o ,#au as de *an na i/as, a6+or E +o6+oG -+achan0a.anta) ad/G 9nc#inada6en e, rec#inada6en eG S9$R$H Yinran*a6an aG -+achan0aq) adPG 9nc#inado, rec#inado a un #ado o cos adoG -+achan0a2) /G Co#ocar a#go de cos adoG \\ 'ec#inarse una *ersona so+re un cos adoG &+achata) sG A*e##ido au c onoG -+achata) adPG A*ues o, a a/iado, adornadoG S@GLGPGT -+acha2) /G Aa*a*icarG 'e6o/er #a ierra su*er,icia#6en e, con sua/es go#*es de .erra6ien aG -+acha2 -+acha) ad/G 2G :8ACHA= :8ACHA=G -+acha2 -+acha2) ad/G Con e#egancia, acica#ada6en eG S9$R$H Y8ac.aE Y8ac.aG E@E5H c*aywarmi 0Hac*ay 0Hac*ay puris*an, esa 6uPer ca6ina e#egan e6en eG -+acha2a2) /G 2o#/erse e#egan e *or e# a a/Jo #uPosoG Acica#arseG \\ EolO E6+e##ecerseG -+a-a) sG )rie aG -+a-a-u2) /G 'aParse, agrie arse, .enderseG S9$R$H Y8aE##aYuEG -+a-a a) sG 2G :8A:LLA G

-+a-a i) sG Agrie a6ien o en #a *ie# de #os a#ones *or #a accin de# ,rJo E #a suciedadG -+a-aq) adPG Que es susce* i+#e de agrie a6ien osG Agrie a+#eG S9$R$H Y8ac.aYu-G -+a-ara) sG Cres aG Carnosidad o ca##osidad en #a ca+e"a de a#gunas a/es, co6o de# ga##oG \\ Anat& C#J oris de# a*ara o seOua# de #a 6uPerG -+a-a2) /G Agrie ar, raPar, .enderG -+a-a2a2) /G Co6en"ar a agrie arse o raParseG -+a-cha) adPG Se*arado, di/ergen eG \\ En *ersonas, *iernas ar-ueadasG \\ Es irado, *a i uer oG -+a-cha-uq) adPG Cosa susce* i+#e a se*ararse o di/idirse de *or sJ so#oG -+a-cha-u2) /G Se*ararse a#go *or un eO re6o en ,or6a di/ergen eG -+a-chaq) adPG E sG Que a+re o se*ara con /io#encia #as *ar es de a#guna cosaG -+a-cha2) /G Se*arar un odo en *ar es igua#es *or un eO re6o o *or e# cen roG S9$R$H -.a-c.aEG -+a-i) sG Anat& QuiPada, 6en n o +ar+i##aG $e&AyaO YaYiG -+a-itu) sG Carri##eraG >ar+o-uePo de #os so6+reros o cascosG -+a- a) sG Anat& P6u#o, 6ePi##aG S9$R$H Y8aYa##a, c.8anYiG \\ Eot& Cac usG S9$R$H *8a aYisYaG -+a- ancha2) sG >o,e ada, cac.e adaG \\ /G >o,e ear, cac.e earG S9$R$H c.8a-#aEG -+a-.a) sG )aPo de *#an as #eQosasG -+a-.achi2) /G Hacer, *er6i ir o 6andar desgaPar una ra6aG S9$R$H Y8a##anc.aEG -+a-ra) sG cerm& CerF6ica de arci##a, en genera#G \\ ?rag6en os de ies osG S9$R$H Y8ar*aG -+a-tu) sG 2G :8A<:9G -+a-u) sG <ar a6udeoG \\ adPG <ar a6udo, gagoG 9cO YaYuG -+a-uq) adPG E sG Que ar a6udea, -ue gagueaG $e&AyaO YaY##uG -+a-u2) /G <ar a6udear, gaguearG S9$R$H runYeuE, sasa ri6aEG $e&AyaO .aY##uEG -+a a) sG Lool& FAratinga mitrata Tsc*&G Loro *e-ueQoG A/e de# orden *si acidor6es E ,a6i#ia *si acidaeG 0e co#or /erde con #a ,ren e roPaG S9$R$H *.iUic.uG $e&AyaO Ya##aG -+a achu) sG Lool& FEol+or*ync*us or+ygnesiusGG Lori oG 0e #a ,a6i#ia *si acidae de co#or /erde *uro E Pas*es a6ari##osG -+a a a2) /G onomat& >u##icio *roducido *or #os *ericos o cua#-uier #oro en genera#G -+a ancha2) /G 2G :8A:5ACH9=G -+a an0a) sG Eot& FDaedalea rapanda $ersG& Hongo de #a ,a6i#ia de #as *o#i*orFceasG 0e co#or +#an-uecino, cuEo so6+reri##o es 6Fs grande -ue e# de #a qonc*a FAgaricus .ampestriG& S9$R$H .a un -onc.a, -onc.a, *aYuG -+a a0a) sG Anda, #i era, angari##a, *ari.ue#aG -+a a1a) sG >o adorG Es*ecie de arco -ue se cru"a de# .o6+ro a #a aOi#a o*ues a, ensar ado en una soga, -ue sir/e *ara

SIMI TAQE
de o##a ro a u o ro o+Pe o de arci##aG &+ana.ar-a) sG Arqueol& 'uinas de una an igua ,or a#e"a, ca*i a# de #os :8anas, gru*o K nico -ue .a+i #as ac ua#es *ro/incias de Canas E Es*inar, Qos-o, PerG -+anana) sG 'eca#en a6ien o de #a e6*era ura de un cuer*o o de #a e6*era ura a 6os,KricaG -+anana2) /G 'e/er+erar o re,#ePar #a #u" en un cuer*o +ruQidoG -+ananana2) /G Hacer gran ca#or radian e, su+iendo #a e6*era ura de# a6+ien e E de #os o+Pe osG E@E5H aqon rup*aywan 0Hananan, e# arena# se reca#ien a con e# So#G -+anaq) adPG Canden e, incandescen e, ardien e, in,#a6ado, igneoG $e&AyaO sansa-G -+ana2) /G 'e-ue6arse, reca#en arse, encandecerseG -+ancha) sG Lu", #u6inosidad, +ri##o, es*#endorG -+ancha -+ancha) adPG En re #uces, se6i i#u6inadoG -+anchachi) sG E adPG Que *roduce #u6inosidadN agen e *roduc or de #u" o #u6inosidadG E@E5H nina 0Hanc*ac*i #u" de# ,uegoG \\ Que 6anda i#u6inarG -+anchachiq) adPG E sG A#u6+rador, -ue i#u6inaG -+anchachi2) /G A#u6+rar, i#u6inarG -+ancha-uq) adPG E sG 2G 'AU'ACH9:UQG -+anchaq) adPG >ri##an e, #u6inoso, ,u#gen eG -+anchaq -uru) sG 2G P9CH9$:U'UG -+anchaq qes0i) sG 2G QESP9 :8A$CHAQG -+anchaq u.i/a) s) 2G U59A :8A$CHAQAG -+ancharichi2) /G 0ar#e #u", .acer +ri##ar, sacar #us reG -+anchariq) adPG Que e6*ie"a a i#u6inar o dar #u"G \\ Lu6iniscen eG -+ancharishaq) adPG Es ar +ri##an e, #u6iniscen e, re,u#gen eG -+ancha2) sG Lu", +ri##oG \\ /G A#u6+rar, i#u6inar, +ri##ar, res*#andecerG \\ $e&AyaO O,renda -ue de+e darse a #os 6uer os, duran e res aQos consecu i/os, e# ! de no/ie6+re, en #a ,ies a de <odos #os San osG -+ancha2 -+ancha2) adPG >ri##an Jsi6o, #u6inosJsi6o, ,u#gen Jsi6oG -+ancha2 0+u-u) sG 2G 5EQAG -+ancha2a2) /G Ad-uirir #u6iniscenciaG \\ Ac#ararseG -+anchi o) sG Agri& Pa*a *ar ida a# 6o6en o de# escar+eG S9$R$H Y8anc.is-aG \\ EolO Y8anc.i##u S*ersona /anidosa -ue gus a eO.i+ir ro*as nue/asTG -+anchisqa) adPG 2G :8A$CH9LLO G -+an-a) sG Lool& )a##oG \\ adPG A*ues o, e#egan e, ga##ardoG \\ 2a#ien eG -+anti) sG tej& 'ueca grande *ara or"a#ar .i#osG \\ adPG 'e orcido, or"a#adoG -+antiq) adPG E sG <or"a#ador, *ersona -ue or"a#a .i#osG \\ )a o -ue ronronea de 6odo es*ecia#G -+anti2) /G <or"a#ar o re orcer .i#osG \\ EolO 'onronear e# ga oG -+a0a) sG Anat& Car J#agoG \\ <erni##aG \\ 9cO

BC D
Ya*a SCar J#agoG ( 5edida de una cuar a *a#6aG ( C6ico, a#egre, graciosoTG -+a0a-) adPG EOac o, *reciso, Pus oG S9$R$H Y8a*.G -+a0a- -a2) sG @us e"a, eOac i udG -+a0a-chaq) adPG E sG Que *recisa, -ue .ace ca+er con eOac i ud #as cosasG -+a0a-cha2) /G Precisar, co#ocar o *oner a#go con eOac i udG -+a0a- a) ad/G Sie6*re eOac o, ca+a#G $e&AyaO .un sas-a##aG -+a0a-2a2) /G L#egar a ser eOac o, Pus o, *recisoG -+a0an) sG Anat& Pa#6o de #a 6anoG -+a0a0a2a2) sG Cre*i acinG \\ /G Producir ruido cre*i an eG -+a0atu) sG Anat& Lo re#a i/o a# car J#agoG -+a0a2) /G med& 5edir con e# *a#6o de #a 6anoG -+a0h) adPG 2G :8APA:G -+a0h-a) adPG 5aJ" o cua#-uier o ro cerea# a 6edio cocerG \\ E# .a+#a de,ec uosa de una *ersonaG $e&AyaO YaUYaG -+a0h-a2a2) /G Quedarse 6a# cocido e# 6aJ" u o ro granoG $e&AyaO YaUYaEaEG -+a0h-i) sG 2G :8A<:9G -+a0h-i2) /G 2G :8A<:9=G -+a0hra) sG cerm& CerF6ica de arci##a, en genera#G \\ ?rag6en os de ies oG S9$R$H Y8ar*aG -+a0hti) sG Peda"o *ro/enien e de una des*or i##aduraG S9$R$H c..i##*aG -+a0hti2) /G 0es*or i##ar, 6e##ar e# +orde de a#guna cosaG S9$R$H c..i##*aE, c.8aQaEG -+aqE onomat& 2o" ono6a o*KEica -ue i6i a e# ruido *roducido *or #a 6adera -ue se raPaG -+aqni2) /G onomat& CruPirG Producir ruido #a 6adera -ue se raPaG -+arachiq) adPG A#go -ue .ace ocasionar ardor o *ica"nG -+arachi2) /G Ocasionar ardor en #a .erida o en e# cuer*oG S9$R$H raUrac.iEG E@E5H qHos?in ?awita 0Harac*in, e# .u6o .ace arder #a /is aG -+araq) adPG Ardien e, *ican e, .irien eG E@E5H 0Haraq simi, *a#a+ra 6orda", incisi/a, .irien eN *ersona 6orda"N 0Haraq sonqo, *er/erso, irasci+#eG \\ $e&AyaO SucioG \\ EolO Ardien eG \\ 9cO Crue#, ,ero", desa#6adoG -+arara2) sG Croar de #os sa*os E ranasG S9$R$H Y8arararaEG -+ararara2) /G 2G :8A'A'A=G -+ara2) sG $at& Ardor E *ica"n -ue se sien e en una .erida \\ /G Arder E *icar una .eridaG -+ara2-acha2) /G $at& Ardores 6o6en Fneos e in er6i en es en #as -ue6aduras E .eridas de# cuer*oG -+archis) onomat& Sonido ono6a o*KEico de# ro"a6ien o de #os dien es o cruPir de dien esG -+ari) adPG 0en adoG \\ $e&AyaO 'eca#en a6ien o de os adora, sar Kn u o##a sin aguaG -+ar-u) adPG Wcido, a6argo, agrioG \\ Sa+or desagrada+#eG \\ Sarro de #a den adura E en 6e a#esG

40
-+ar-uq) adPG Sus ancias -ue corroen 6e a#es o #a den aduraG -+ar.u2) /G 2G 5A5U=G -+ar0a) sG 2G :8APH'A, :8A:'AG -+ar0i) adPG ?#acuc.en o, enPu oG S9$R$H Y8asu, iU i, iU#iG -+ar0i2a2) /G En,#a-uecer, enPu arse *au#a ina6en eG S9$R$H u##uEaE, o.oEaEG EolO Y8ar*uEaEG -+ar1i) sG Es ra os erres res su*er,icia#es de /arias ona#idades, *or e,ec o de OidosG -+as-a) sG Pega6en o, ad.esi/oG UU EolO A*egadoG -+as-a -+as-a) adPG A*egadosN 6uE unidos, Jn i6osG \\ Agri& Se6i##as ad.eridas *or na ura#e"a, co6o #as de# sill0iwa, Tatarata& -+as-achi-uq) adPG Pega+#e, a*ega+#eG 0igno de a*ego o a raccin *or o ras *ersonas E ani6a#esG S9$R$H 6unac.iYu-G \\ $e&AyaO Que dice a#go indirec a6en e, en ,or6a in encionadaG -+as-achi-u2) /G Hacerse *egar o ad.erirG \\ 0eParse a*egar *or si6*a Ja *ersona#G S9$R$H ra ac.iYuEG -+as-achiq) adPG E sG Ad.eren eN -ue ad.iere, *ega o uneG S9$R$H ra ac.i-G -+as-achi2) /G Ad.erir, *egarG S9$R$H ra aEG \\ $e&AyaO 0ecir indirec a6en e, en ,or6a in encionadaG -+as-a-uq) adPG PegaPoso, g#u inoso, *egadisoN -ue se a*ega ,Fci#6en eG -+as-a-u2) /G A*egarse, ad.erirse cariQosa6en e a *ersona o cosaG S9$R$H ra aYuEG E@E5H taytay0iman 0Has0a0uy, a*Kga e a u *adreG \\ EolO Hacerse a6igo casi a #a ,uer"aG -+as-ana-u2) /G Unirse, a*egarseN congeniar Jn i6a6en e en re dos o 6Fs *ersonasG -+as-anna2) /G 0es*egar, desunir, desco#arG E@E5H qaramanta willmata 0Has0annay, des*ega #a #ana de# cueroG -+as-a0a-u2) /G A*ega6ien o en ,or6a insis en e E ,recuen eG S9$R$H Y8isYi*aYuE, ra a*aYuEG -+as-a0a2) /G 'e*egar, /o#/er a *egar o ad.erirG \\ @un ar #o ,raccionadoG -+as-a0u) adPG E sG PegaPoso, -ue se a*ega con i6*er inenciaG $e&AyaO YasYa*aruG EolO Y8asYaYuG -+as-aq) adPG E sG 2G 'A<AQG -+as-ari u) adPG E sG So+n, incondiciona#G S9$R$H ##a-UaG -+as-asqa) adPG Ad.erido, *egado, Pun adoG -+as-a2) /G Pegar, ad.erir, unir con *ega6en o o so#daduraG \\ EolO A#can"arG -+as-i) adPG Presun uoso, /anidoso, Pac anciosoG -+as-i -a2) sG 2anidad, *re ensin, Pac ancia, *resuncinG -+as-i-acha2) /G 5ani,es ar /anidad, Pac ancia, *resuncinG -+as-i-u2) /G @ac arse, /anag#oriarse, a#a+arseG -+as-i a2) ad/G Sie6*re con /anidad E Pac anciaG S9$R$H Y8asYiE Y8asYiEG

4!
-+as-i2 -+as-i2) ad/G 2G :8AS:9LLA= G -+as0a) adPG 2G P8ASPAG -+as0i) sG 5adera, *a#oG -+as0i -uru) sG Lool& F.ep*aloscopia vittata Eruner& Astroma verrucos un Bello E o ras es*eciesTG Pa#i o /i/ien eG 0e# orden or .o* era, ,a6i#ia *rosco*idaeG 0e cuer*o a#argado E an enas cor asG \\ !am& 9nsu# o a #a *ersona a# a E ,#acaG S9$R$H ##an 8a YuruG $e&AncO Yas*i YuruG $e&/& BarO Yas*iG $e&QunO Yas*i Yu#uG -+as0ichi2) /G 2G P8A$ACH9=G -+asu) adPG 2G :8A'P9G -+asu2a2) /G 2G HA$:8U=A=G -+ata) sG Pi"ca, F*ice, nonadaG E@E5H manan 0Hatapis qolqey 0anc*u, no engo ni un F*ice de dineroG \\ EolO dnicoG -+ata -+ata) sG Anat& Hueso car i#aginosoG S@GLGOG5GT $e&QosO Y8a*a##uG -+ata- ni2) sG Sensacin /io#en a de a#guna necesidad en e# .o6+reG -+ataq) sG 2G LL9WLL9 G -+at-i) sG 'endiPa, res-uicio, ,isuraG S9$R$H Y8a*.Yi, Y8a Yu, Y8aY uG -+at-ina) sG 9ns ru6en o a* o *ara escar+ar en una rendiPa o res-uicioG -+at-i2) /G Escar+ar o .urgar en una rendiPa o res-uicioG S9$R$H Y8a*.YiEG -+at-u) sG 2G :8A<:9G -+a1chi) sG O##a grande de ies o con +ase de cono runcado E +oca anc.aG \\ adPG ?i#udo, *un iagudoG -+a1chi -+a1chi) adPG PuadoG Po+#ado de 6uc.as *un as ,i#udasG -+a1chi-uq) adPG Susce* i+#e de a,i#arseG -+a1chi-u2) /G A,i#arse, .acerse *un iagudo a#gn ins ru6en o *un"ocor an eG -+a1china) sG A,i#ador o ins ru6en o *ara a,i#arG \\ adPG Cosa a,i#a+#e o *or a,i#arG -+a1chisqa) adPG A,i#ado, agu"adoG -+a1chi2) /G A,i#ar, agu"ar, sacar *un a o ,i#oG -+a1chi2a2) /G Ponerse a,i#ada una *un a *or roce o erosinG -+a1i) adPG 2G :8A=U, P8AP9G -+a1i2achi2) /G 2G P8AP9=G -+a2 a-u2) /G 2G :8A:A:U=G -+a2o sara) sG 2G P8AP9G -+a2ra) sG Lool& FTelmato+ius marmoratus& Telmato+ius culeuesG& 'anaG ?a6i#ia #e* odac E#idaeG Ha+i an e de rJos E #agos a# oandinos, su *ie# es #i"a, con #igeras 6e6+ranas in erdigi a#es -ue ##egan a #a 6i ad de #os dedosG Co6es i+#eG Bed&Jol0& Es u i#i"ada con ra #a ane6iaG S9$R$H c.8e-##aG $e&AyaO YairaG $e&$unO -e#eG -+a2ra0in) sG Anat& PFncreasG S9$R$H Y8ac.aY8araG -+a2u) adPG Es ado a 6edio secar de #os granos de #os cerea#es E #egu6inosasG S9$R$H Y8aUi, 6iY8iG E@E5H 0Hayu sara, grano de 6aJ" a 6edio secarG -+a21i) sG Jol0& O+se-uios -ue se a6arran cru"ados a #a es*a#da a #os in/i ados, co6o recuerdo de una ,ies aG S9$R$H Ua#-anc.aG -+ichi) adPG $iQo enc#en-ue, ra-uJ ico E

BC D
enanoG -+ichi -a2) sG 'a-ui is6oG -+ichichichi2) /G onomat& 'ec.inar, *roducirse ruido 6e F#ico desagrada+#eG $e&AyaO YirYic.ic.iEG -+ichiri-u2) /G Hur ar *or *e-ueQJsi6as can idadesG -+ichi2) /G Sacar a *e##i"cones *ar Jcu#as, *i# ra,as de a#goG \\ $e&AyaO EolO Pe##i"carG -+ichi2a2) /G $at& 2o#/erse enano, enc#en-ue, ra-uJ icoG -+i-a) adPG 5ania ado, 6ancornado, re,eren e a *ersonas o ani6a#esG S9$R$H .unYus-aG -+i-a2) /G 5ania ar, 6ancornar con a#goG S9$R$H .unYuEG E@E5H 0Hi0ay c*ay suwata, 6ania a a ese #adrnG -+i-i) adPG 5uE a*re ado, aPus adoG \\ U+re co#6ada de #ec.eG S9$R$H 6a 8i, 8e-eG E@E5H wa0a nu?un 0Hi0i 0as*an, #a u+re de #a /aca es F re*#e a de #ec.eG -+i-i-i-i2) sG onomat& CruPido o ruido cons an e de a#gunos cuer*os *or 6o/i6ien os cons an esG S9$R$H Y8iriririEG -+i-thi) sG Es rec.o, angos oG \\ Ca##e, ca##ePa, *asadi"o en #as ciudades inYaicasG -+i-tu) sG 2G :89<:UG -+i-tu 1a2q+o) sG 2G QHEWA'G -+i-u) sG Jisiol& Pri6era 6ens ruacin de #as 6uPeres n+i#esG -+i-u2) sG Jisiol& 5ens ruarG S9$R$H EaUar a*ariEG -+i a) sG Agri& Surcos #o6eados en e# a*or-ueG $EOLH Ca6e##nG S9$R$H Uac.uG -+i a2) /G Agri& Hacer surcos #o6eadosG S9$R$H Uac.uEG -+i ichu) sG Lool& FJalco sparverilis peruvianus .oryTG CernJca#o a6ericanoG 0e #a ,a6i#ia .a#conidaeG A/e ra*a" ,a#cnida de a6aQo *e-ueQo, co#or ru,oocrFcea E 6anc.as negras E +#ancasG Ha+i an e de #as /er ien es andinas E cos erasG \\ 'ist& En #a 6i o#ogJa inYa ,ue e6 de #os 6ance+osG S9$R$H Y8i##inc.aG 9cO Yi##i##iYuG $e&AyaO Yi##inc.uG -+i incha) sG 2G :89LUCHUG -+i insa) sG Car+n /ege a# -ue es usado co6o co6+us i+#e en #os cen ros ur+anosG -+i insaq) adPG E sG Car+oneroN -ue *rocesa e# car+n /ege a#G -+i insasqa) adPG Car+oni"adoG Con/er ido en car+n *or e,ec o de# ,uegoG -+i insa2) /G Car+onearG Procesar e# car+nG -+i/a) adPG Hendidura su*er,icia# de #os cuer*os *or e,ec o de go#*es o c.o-ueG S9$R$H -8a-QuG -+i/asqa) adPG Hendido, .undido su*er,icia#6en eG S9$R$H -8a-Qus-aG -+i/a2) /G Hender, .undir su*er,icia#6en e un cuer*o *or e,ec o de go#*es o c.o-ueG -+inchu) sG ?aPa *ara #os senos de #a 6uPerG \\ $EOLG Sos KnG

DICCIONARIO
-+inchu-u2) /G ?aParse #os senosG \\ $EOLG Ponerse e# sos KnG -+inchu2) /G ?aPar #os senosG \\ $EOLG APus ar e# sos KnG -+in a) sG Jisiol& Par*adeoG \\ )uiQo de# en recePoG S9$R$H c.8ir6i, c.8i#6i, c.8i##6iG -+in a2) /G Jisiol& Par*adearG \\ )uiQarG S9$R$H c.8ir6iE, c.8i#6iE, c.8i##6iEG -+in0i -uru) sG Lool& F$torimoca operculella TellTG Hongos E gusanos -ue a acan #as .oPas de #as *#an asG ?a6i#ia de #as #or ricidae, *Era#idae E ge#ec.irdaeG S9$R$H Uernac.a, Uerna YuruG -+intu) sG Jol0& HoPas escogidas de coca, agru*adas de a resN *ara ,ines cere6onia#es, +ruPerJa E en #a 6edicina ,o#Y#rica, co6o o,renda a #os 6anes, u e#aresG \\ 'aci6o o ra6i##e e de ,#ores E ,ru asG -+intuq) adPG E sG PersonaPe eO*er o en *re*arar e# 0Hintu& -+intu2) /G Pre*arar e# 0Hintu *ara ,ines ri ua#es es*ecJ,icosG -+in1a2 u) sG P#an a co6es i+#e en es ado de /erdor co6o, *or ePe6*#o, #as .oPas de #a -uinuaG -+i0a) sG Agri& P#an as re6anen es de# cu# i/o de# aQo an erior, 6e"c#adas con e# cu# i/o ac ua#G E# agricu# or no #as e#i6ina, sino #as cuidaG E@E5H 0ipa papata allamuy, escar+a #as *a*as desarro##adas de# aQo *asadoG \\ adPG !igdo& 0Jcese a# .iPo na ura#, ,uera de 6a ri6onioG E@E5H 0Hipa wawan waqas*ian, e# .iPo na ura# es F ##orandoG -+i0a tar1i) sG Eot& FCupinus spTG <arUi si#/es reG P#an a .er+Fcea de #a ,a6i#ia de #as #egu6inosasG -+i0a-u2) /G Agri& Cosec.ar e# ,ru o de #as *#an as -ue crecen de se6i##as a+andonadasG -+i0a2) /G Agri& >ro ar E crecer #a se6i##a a+andonadaG S9$R$H Y8i*aEaEG -+i0a2a2) /G 2G :89PA=G -+i0i) sG Jisiol& 0en era *roducida *or #a *resencia de Fcidos en #a +oca, co6o e# caso de# #i6nG \\ 9nsa#i/acinG -+i0i-u2) /G Jisiol& Sen ir o ener den eraG S9$R$H Y8i*iEG E@E5H pHosqo wayuta mi0*uspa 0Hipi0uni, a# co6er una ,ru a Fcida 6e da den eraG -+i0i2) /G 2G :89P9:U=G -+i0hchan) sG Anat& HJgadoG S9$R$H YuYu*in, Y8ac.aY8araG $e&AyaO YisUanG EolO Y8iUc.aG 9cO Yi*c.aG -+i0hta) sG ?rag6en o, re a"o *e-ueQoG -+i0htachi2) /G Hacer, *er6i ir o 6andar ,rag6en ar o desgaPar un *edaci o de un odoG -+i0hta-u2) sG 0esgaParse o ,rag6en arse a#guna cosa de un odoG -+i0htana) adPG A#go susce* i+#e de ,rag6en arse o desgaParseG -+i0hta2) /G ?rag6en ar, desgaPar o arrancar a#guna *eda"o de un #odo co6o, *or ePe6*#o, #as .oPas o #os ,ru os de un Fr+o#G E@E5H 0iyunaq rap*inta 0Hip*tay, des.oPa #as .oPas de

SIMI TAQE
#a -uinuaG -+ir) onomat& 2o" ono6a o*KEica de #os ruidos *roducidos *or o+Pe os a# 6o/erse o *uer as a# a+rir o cerrarseG -+ir ni2) /G onomat& Producir e# ruido /i+ran e *or #as *uer as u o ros o+Pe os o a*ara osG -+ira) sG Pun o de a*oEoN cier o sos KnG S9$R$H Y8irac.iG \\ 9cO Ar+us o 6edicina#G -+irachi-u2) /G Hacerse recos ar o 6andarse a*oEarG -+irachi2) /G Hacer, *er6i ir o 6andar a una *ersona -ue recues e a o raG E@E5H c*ay mac*asqa runata 0Hirac*iy, recues a a ese .o6+re +orrac.oG -+ira-u) adPG Pro*enso a a*oEarse o inc#inarseG -+ira-uq) adPG E sG Que se a*oEa o recues aG -+ira-u2) /G 'ecos arse, rec#inarse o a*oEarse #igera6en eG -+irana) sG Lec.o, 6ue+#e u o ro o+Pe o *ara recos arse o rec#inarseG $EOLG Pere"osa, so,FG S9$R$H Y8iraUG \\ adPG Susce* i+#e de ser a*oEado o recos adoG -+irana-u2) /G A*oEarse, recos arse 6u ua6en e *ara sos enerseG -+iraq) adPG E sG Que se 6an iene recos ado o a*oEado en a#goG -+irara) s) 2G QE'A'AG -+irara2oq) adPG E sG 2G QE'A'A=OQG -+ira1) sG 2G :89'A$AG -+ira2) /G 'ecos arse, rec#inarse, inc#inarseG -+ira2-achi2) /G Co#ocar una cosa inc#inando o recos Fndo#aG S9$R$H c.inruEYac.iEG -+ira2-u-u2) /G A*oEarse, rec#inarse ran-ui#a6en eG -+ira2-u2) /G A*oEar o inc#inar con cuidado un cuer*o so+re o roG -+iri) s) $at& Lesin, .erida, con usinG EolO c.8uEriG -+iricha-u2) /G Causarse #esinG S9$R$H Y8irir-oYuE, Y8iriYuEG E@E5H urmaspan moqoyta 0Hirirqo0uni, 6e #esionK #a rodi##a a# caer6eG -+irichaq) adPG Causan e de #a .erida o #esinG S9$R$H Y8iri-G -+irichiq) adPG E sG Persona -ue insina a o ro *ara -ue #esione a un ercero indicadoG -+iri-u2) /G 2G :89'9CHA:U=G -+irina-u2) /G Lesionarse 6u ua6en e en una *e#ea, co6+a e u o ras accionesG -+iriq) adPG 2G :89'9CHAQG -+irirqo-u2) /G 2G :89'9CHA:U=G -+iririri2) sG onomat& 2o" ono6a o*KEica de# cruPir, rec.inar *or 6o/i6ien o o ,ro acin de o+Pe osG S9$R$H Y8iYiYiYiEG -+irisqa) adPG Herido, #as i6ado, #esionado, #aceradoG 9cO Yi inaG $e&AyaO YirisYaG -+iri2) /G Herir, #as i6ar, #esionarG -+ir-u) adPG 'eseco, endurecido, rJgidoG \\ Ac.ic.arrado *or e# So# o ca#or, en genera#G \\ 9cO 9n/aria+#e, in,#eOi+#eG -+ir-u a 0a) sG 2G :89<U ALLPAG -+ir-uchi2) /G Hacer resecar de6asiado o

BC D
eOcesi/a6en eG -+ir-u a/a) adPG 'esecadJsi6oG 0e6asiado resecoG S9$R$H c.uc.u##aQaG Y8urYi##aQaG -+ir-uq) adPG'eseca+#eG Susce* i+#e a endurecerse o *onerse rJgido *or e6*era uras eO re6asG -+ir-u2) /G 'esecar, endurecerG S9$R$H c.uc.uEG $e&AyaO Yas*iEaEG -+ir-u2 -+ir-u2) adPG 'ese-uJsi6oG S9$R$H c.uc.uE c.uc.uEG -+ir-u2achi2) /G Hacer resecar E endurecer a#go /o#un aria6en eG \\ Poner enso e# cuer*oG E@E5H tHantata 0Hir0uyac*iy 0utanapaq, reseca e# *an *ara 6o#erG $e&AyaO -.oroc.iEG -+ir-u2acha2) /G !igdo& Ponerse reni en e, resis en e, deso+edien e a una accin o deseo sugeridoG S9$R$H c.uc.u*aYuEG -+ir-u2a2) /G 'esecarse, endurecerse, *onerse rJgidoG S9$R$H c.uc.uEaEG $e&AyaO Yas*iEaEG 9cO YirYuEaEG -+iru) sG CuQa, cune aG S9$R$H -8e6iG $e&AyaO -e6iG -+iru2) /G En/o#/er a#gn o+Pe o en a#go o con a#goG \\ $e&AyaO So+rea+rigarseG \\ EolO En/o#/er en *ana#esG -+isi) sG Eot& F/tipa sp&G 2ariedad -+is-i) sG $at& Es reQi6ien oG \\ 'eseca6ien o de #a 6ucosidad nasa#G \\ adPG A*re uPado, co6*ri6ido, o*ri6ido, es rec.o, reducidoG \\ E@E5H 0His0i wasi, casa es rec.aG EolO c.8iQi S*e-ueQo, ceQidoTG 9cO YisYiG -+is-ichaq) adPG E sG A*re uPador, es rec.ador, reducidorG -+is-icha2) /G A*re uPar, reducir, es rec.ar un es*acio, /Ja o #ugarG -+is-i-u2) /G Es rec.arse, reducirse, angos arse, a*eQuscarse, *egarse, a*re uParseG -+is-ina-u2) /G A*re uParse, a*eQuscarse, o*ri6irse 6u ua6en eG S9$R$H c.8ic.inac.iE, c.8isc.inaYuEG -+is-i0a-u2) /G Es rec.arse o a*re arse 6uc.o cosas o *ersonas ag#o6eradasG \\ 9ns ar en cerrar o angos ar un #ugar en -ue Ea no *ueden ca+er 6FsG S@GLGPGT UU !igdo& A*egarse, inc#inarse a a#gn o+Pe o, *ersona o ins i ucin *or si6*a Ja o con/eniencia *ro*iaG S9$R$H Y8asYa*aYuE, ra a*aYuEG -+is-iq) adPG Es rec.an e, a*re uPan e, reducien eG -+is-i2) /G A*re uPar, es rec.ar, a*eQuscar, ag#o6erarG \\ $at& Es reQirseG EolO Y8isYic.iYuEG -+is-i2 -+is-i2) adPG 5uE reducido, es rec.Jsi6o, 6uE a*re uPadoG -+is-i2a2) /G Angos arse, es rec.arse, reducirse e# es*acioG -+is0a) adPG Co#or cas aQo, "aino, 6arrnG \\ PardoG -+is0i/o) sG 2G :89SP9UG -+is0i/u) sG alim& A#i6en o *re*arado de c.uQo re6oPado E 6o#ido a# -ue se #e agrega 6an eca, sa# E .ue/osG Se ,or6an *aneci##os E se cocina a# /a*orG S9$R$H Yis*iQo, Y8is*iQoG -+isu) sG 'esiduo ras*a+#e -ue genera#6en e -ueda *egada a #a o##a u

42
o+Pe o en -ue se *re*ara a#goG -+isuna) sG 9ns ru6en o *ara ras*ar o eO raer #os residuosG \\ 2G <U59G -+isu0a2) /G 2G :89SU=G -+isuq) adPG E sG 'as*ador, *ersona -ue ras*a o eO rae #os residuos *egadosG -+isu2) sG Agri& 'as roPo a6on onado en ,i#a rec a, a un eO re6o de #a eraG Sir/e co6o a#i6en o *ara e# ganado E *ara #a cons ruccin de de*si os FtaqeTG \\ >uscar en re #os a##os o ras roPos a#gunas es*igas -ue .an -uedado de# rigoG \\ Li6*iar eO re6ada6en e odo e# residuo -ue -uedaG S9$R$H Y8isu*aEG -+ita) adPG Ci6arrn E es-ui/o, ra Fndose de ani6a#es E re,iriKndose a *#an as si#/es resG S9$R$H c.inYaYu-, c.8i aG E@E5H 0Hita mic*i, ga o ci6arrnN 0Hita papa, *a*a si#/es reG \\ EolO ?ugi i/o, si#/es reG -+ita-uq) adPG E sG Que se e/adeN -ue se esca*aG -+ita-u2) /G E/adirse, ,ugarse o esca*arseG S9$R$H c.8i aYuE, Y8i aEG -+ita u) adPG E sG Persona -ue ,a# a con ,recuencia a su cen ro de ra+aPo o es udioG \\ Ani6a# -ue se esca*a a 6enudoG EolO Y8i aYuG -+itatun0us) $EOLG sG Eot& F$assi !lora trisecta Bast& et Bart&G Enredadera 6uE *arecida a #a granadi##a F$assi!lora ligularisTG 0e #a ,a6i#ia de #as *assi,#orFceasG Bed&Jol0& Se u i#i"a en #a curacin de #a ercianaG S9$R$H 6on e u6+o, u6+o u6+oG -+ita2) /G 2G :89<A:U=G -+ita2a2) /G Con/er irse en arisco, es-ui/o o si#/es reG -+iti) sG ,eog& Si io, #ugar o regin geogrF,icaG S9$R$H 6arYaniG E@E5H Qosqo 0Hiti, regin de# Qos-oG \\ 9cO Lugar, co6arca, cJrcu#o, con ornoG -+it-u) sG Es*acio es rec.o E reducidoG S9$R$H Y8iY uG -+it-una) sG 9ns ru6en o -ue sir/e *ara .urgar #as rendiPas o es*acios 6uE es rec.osG -+it-u2) /G Escar+ar en es*acios 6uE es rec.osG -+it-u2a2) /G 2o#/erse angos oN es rec.arse en un es*acio dadoG -+itu a 0a) sG ,eol& <eO ura de# sue#o arci##oso, no u i#i"a+#e en agricu# uraG S9$R$H Y8irYu a##*aG -+i1cha) sG $at& Lesin in ernaG E-uinosis in eriorG 0Jcese de #a des/iacin in erna de a#gn rganoG $e&AyaO YisUa -+i1cha-u2) /G $at& Lesionarse in erna6en eG 0es/iarse a#gn rgano in ernoG $e&AyaO YisUaYuEG -+i1chasqa) adPG $at& 0Jcese de una /Jscera *egada a o ra, genera#6en e a# cora"n, *u#6n o a# .JgadoG $e&AyaO YisUas-aG -+i1i) sG 2G P8AP9G -+ucha u) sG Cu+reca6a .ec.a de re a"osG S@GLGOG5GT \\ adPG <ra/ieso, in-uie o, *JcaroG \\ Codicioso, a6+iciosoG -+uchi) adPG Wgi#, *ers*ica", di#igen eG S9$R$H c.8i iG \\ $e&AyaO <ra+aPador,

4&
#a+oriosoG \\ EolO Ser/icia#G -+uchi -a2) adPG Agi#idad, *ers*icacia, di#igencia, /i/e"aG -+uchi a) ad/G Wgi#6en e, di#igen e6en e, *ers*ica"6en eG -+uchi i) adPG Es6erado, acucioso, 6inuciosoG -+uchi i-u2, /G Accionar en odo con 6uc.a di#igenciaG \\ A#egrarseG -+uchi2 -+uchi2) ad/G Con 6uc.a di#igencia en #os -ue.aceres genera#esN di#igen e6en eG -+uchi2achi2) /G Hacer -ue una *ersona sea 6Fs di#igen e en cu6*#ir sus o+#igacionesG -+uchi2a2) /G 2o#/erse ac i/o de su es ado neg#igen e u ociosoG -+uchi2-acha2) /G Hacerse ac i/o, Fgi#, di#igen e 6o6en Fnea6en eG S9$R$H *8i uEYac.aEG -+uchu) sG ,eom& Wngu#o, es-uina, rincnG S9$R$H .uY8iG E@E5H 0insa 0Huc*u, riFngu#oN tawa 0Huc*u, cuadradoG -+uchucha2) /G ArrinconarG \\ Hacer Fngu#osG S9$R$H Y8uc.unaEG -+uchun -+uchun) #ocG 'incn *or rincnN Fngu#o *or Fngu#oG -+uctaunachi-u2) /G Hacerse arrinconarG S9$R$H Y8uc.unc.ac.iYuEG -+uchunachi2) /G Hacer arrinconarG -+uchuna2) /G 2G :8UCHUCHA=G -+uchunchachi-u2, /G 2G :8UCHU$ACH9:U=G -+uchuncha-u2) /G ArrinconarseG \\ Ais#arseG -+uchu0ura) adPG Angu#osoG \\ Es-uinadoG \\ Po#iKdricoG $e&AyaO c.u##*a*ura Ses-uina con es-uinaTG -+u-.u2a2) /G 2G :8U:5U:U=G -+u-u) adPG Es ado duro de a#go -ue de+e ser +#andoG \\ Eot& ?ru a an no 6aduraG \\ $at& He6a o6a E di/ieso en e# cuer*o .u6ano no 6adurosG S9$R$H c.8o-noG -+u-u2) /G 2G :8U:U=A=G -+u-u2 -+u-u2) adPG Su6a6en e endurecido, 6uE duroG \\ ?ru a no 6aduraG -+u-u2achi2) /G Hacer endurecer una cosa +#andaG -+u-u2a2) /G Endurecerse a#guna cosa +#andaG S9$R$H Y8uYuEG -+u -u) adPG E sG Hi#o 6uE a or"a#adoG $e&AyaO u##YuG \\ EolO Angos o, es rec.oG -+ui -u2) /G <or"a#ar eOcesi/a6en e e# .i#oG $e&AyaO u##YuEG -+ui -u2 -+ui -u2) #ocG ?ina e igua#6en e or"a#ado, 6uE +ien or"a#adoG E@E5H 0Huil0uy 0Hull0uy awasqa, ,ina6en e ePidoG S@GLGPGT $e&AyaO u##YuE u##YuEG -+u 0i) sG ConPun o de as i##as de 6aderaG \\ Peda"os de #eQa eO raJdos de #as raJces de #os Fr+o#es, .oPas secas, e cG *ara co6+us i+#eG -+u 0ichi2) /G 5andar, .acer o *er6i ir reco#ec ar o eO raer as i##as de 6adera, raJces *or *eda"os, .oPas secas, e cG -+u 0i-u2) /G 'eco#ec ar as i##as de 6adera, *eda"os de #eQa de raJces, .oPas secas, e cG -+u 0ina2) /G Se*ararG \\ 0es*ePar de

BC D
cier o #ugar #as as i##as de 6adera E *eda"os de #eQaG -+u 0i2) /G EO raer *eda"os de #eQa de #as raJces de #os roncos, en ,or6a de as i##asG \\ 'eco#ec ar as i##as o *eda"os de 6aderaG -+u 0i2a2) /G Con/er irse e# #eQo en as i##as o *eda"os 6enudos *or accin de #a na ura#e"aG -+u u) sG 5adera en genera#G \\ <roncoG \\ LeQo gruesoG \\ !igdo& Persona erca, deso+edien e, reni en e, insensi+#eG E@E5H 0Hullu uya, descarado, sin/ergLen"aG -+u ucha2) /G Cu+rir de 6adera a#guna su*er,icieG -+u una2) /G Sacar e# en6aderado de a#guna su*er,icieG -+u u2 -+u u2) adPG 5uE erco, indo#en e, deso+edien eG -+u u2a0u2) /G 2o#/erse erco, insensi+#e, deso+edien eG S9$R$H Y8u##uEaEG $e&AyaO Yu##uEa*uEG -+u u2a2) /G 2G :8ULLU=APU=G -+u.i u) adPG @oro+ado, corco+adoG \\ PersonaPe c6ico, gracioso e in e#igen eG \\ !igdo& 9ncondiciona#G Sir/ien e su6isoG -+u.u) sG Agri& 5ango encor/ado de# ira*iK o c*a0itaqlla& S9$R$H oEsu, oEsoG \\ adPG )ac.o, ca+i"+aPo, encor/adoG S9$R$H uEsuG \\ $e&AyaO 5angoG \\ 9cO 2enera+#e, /ir uoso, san oG -+u.u -+u.u) sG Eot& F.*eilant*es myriop*illum Desv& E o ras es*eciesTG P#an a .er+FceaG Bed&Jol0& Se u i#i"a *ara curar #a os, o6ando en in,usinG \\ #ocG 0e 6anera gac.a, ai6ada, .i*cri aG 9cO Yu6u Yu6uG -+u.uchiq) adPG E sG Que .ace agac.ar o inc#inar a *ersonas, ani6a#es, *#an as o a#gunos o+Pe osG -+u.uchi2) /G Hacer agac.ar, encor/ar o inc#inarG -+u.u0a2a2) /G Hacer /enias o re/erencias re*e idas /ecesG -+u.uq) adPG E sG Que se agac.a o se *one gac.o, encor/ado o inc#inadoG \\ Que se .u6i##a an e #as *ersonasG -+u.ura2a2) ad/G Per6anecer con #a ca+e"a gac.a *or +uen ra o en ac i ud de arre*en i6ien o, *esar, /ergLen"a o *or cansancio ,JsicoG -+u.u2) /G Agac.arse, inc#inar #a ca+e"aG E@E5H 0Humuy $ac*a0amaqpa qayllanpi, inc#ina #a ca+e"a de#an e de# CreadorG \\ $e&AyaO Hu6i##arseG -+u.u2a2) /G $at& Encor/arse #a es*a#da o co#u6na /er e+ra# de una *ersonaG \\ Encor/arse #as ra6as de un Fr+o#G -+u.u2-achachi2) /G Causar 6o i/os de .u6i##acin o a,ren a grande a o ra *ersonaG -+u.u2-acha2) /G 9nc#inar #a ca+e"a ,recuen e6en eG \\ Hu6i##arse o sen irse a/ergon"adoG \\ EolO <on earG -+u.u2-achi2) /G Hacer o 6andar inc#inar #a ca+e"aG \\ 0o+#egar .as a e# .u6i##a6ien oG -+u.u2-u-uq) adPG E sG Persona .u6i#deN

DICCIONARIO
-ue se .u6i##aG -+uniu2-u-u2) /G Agac.arse /o#un aria6en e u o+#igado *or o roG \\ Hu6i##arse, rendirse o do+#egarse es*on Fnea6en eG -+u.u2-una-u2) /G Hacerse /enias 6u ua6en eG -+u.u2-u2) /G 9nc#inarse, do+#egarse, rendirse an e o ra *ersonaG -+u.u2 a -+u.u2) /G Per6anecer agac.ado o inc#inado *or ie6*o 6Fs de #o necesarioG -+unu) sG )o#*e de 6ano descargado en #a es*a#da de o ra *ersonaG $e&AyaO aYaG -+unuq) adPG E sG Que descarga go#*e de 6ano en #a es*a#da de o roG -+unu2) /G 0escargar go#*e de 6ano en #a es*a#da de o roG -+u0a) adPG Cres*oG S9$R$H Y8us*aG E@E5H 0Hupa c*u0c*a, ca+e##o cres*oG $e&AyaO Yur*aG -+u0a a/a) adPG 2G :8UPA= :8UPA=G -+u0ana) sG 2G :8U'PA$AG -+u0a2) /G Encres*ar, ensor iPar #os ca+e##os o si6i#aresG \\ Agri& 0es6enu"ar errones a go#*e de .erra6ien as con ,ines agrJco#asG S9$R$H *8ariEG $e&AyaO Ua- aEG \\ EolO En regarG \\ 9cO >asuraG ( A+onoG ( Ensor iPadoG ( 0esco#oridoG -+u0a2 -+u0a2) adPG 0e6asiado cres*o o ensor iPadoG S9$R$H Y8u*a##aQaG -+u0a2achi-uq) adPG E sG Persona -ue se .ace encres*ar e# ca+e##o $e&AyaO Yur*aEac.iYu-G -+u0a2achi-u2) /G Hacerse ensor iPar, encres*ar e# ca+e##oG -+u0a2achiq) adPG E sG Encres*ador, enri"ador de ca+e##os #aciosG $e&AyaO Yur*aEac.i-G -+u0a2achi2) /G Encres*ar #os ca+e##os #aciosG -+u0a2a2) /G 2o#/erse cres*os #os ca+e##osG S9$R$H Y8us*aEaEG $e&AyaO Yur*aEaEG -+u0u) adPG >oca o en rada es rec.a en #as /asiPas o reci*ien esG -+u0ucha2) /G 'educir #a +oca o en rada de un o+Pe oG \\ ?runcirG S9$R$H Y8u*uEG -+u0u2) /G 2G :8UPUCHA=G -+u0u2 a2) /G 'educirse #a +oca o en rada de a#gn o+Pe oG -+uq.u) sG Agri& 'es o de# a##o de #os cerea#es E o ras *#an as cor adas en cosec.aG SV$R$H o-so, oro-c.oG -+uq.u-u2) /G Con/er irse a#go en su 6Jni6a *orcin *or desgas e, cor e o ro uraG S9$R$H Y8uY6uEaEG -+ura -isa) sG 2G :9SAG -+uri) adPG Persona -ue .a+#a un idio6a con dePo de o roG \\ $e&AyaO Her6anas 6e##i"asG -+ur-i) adPG 0uro, *er ina", -ue no cede a #os ruegosG -+ur-i a/a) adPG 2G :89':ULLAAG -+ur-i2a2) /G 2G CHUCHU=A=G -+ur-ur) sG Eot& F.*usquea scandens 0unt*G& 0e #a ,a6i#ia de #as gra6Jneas, conocida co6o caQa +ra/a o c.a#aG Sus a##os son consis en es, rec os E con nudos *or #o -ue se u i#i"an en #a

SIMI TAQE
cons ruccin de ec.os, u6+ados E a+i-uesG S9$R$H *in o-G -+ur.u) sG Eot& Cor"ue#oG Es*iga de #as gra6Jneas o #os granos no des*rendidos de Ks aG \\ Par Jcu#as de #a 6a"orca de #os cerea#es sin .a+erse des*rendido #os granosG -+ur0a) sG <errnG >o#a o *eda"o de ierra *e ri,icadaG $e&AyaO 9cO Yur*aG EolO Y.u#aG -+ur0acha2) /G En erronarG Poner errones o a6on onar#os en un #ugarG -+ur0ana) sG Agri& Herra6ien a -ue consis e en una *iedra a6arrada con cin as de cuero a un 6ango E sir/e *ara ro6*er #os erronesG S9$R$H Y8u*anaG -+ur0ana2) /G 0es erronarG Li6*iar #os errones de un #ugarG EolO Y8ur*anaE, Yur*anaEG -+ur0a2) /G Agri& 0es6enu"ar *eda"os de errones *ara igua#ar e# surco E a*ar e# oPo de #a *a*a en #a sie6+raG -+ur0a2a2) /G Con/er irse en erronesG \\ Endurecerse o en u6ecerse a#gn 6ie6+ro de# cuer*oG E@E5H ma0i 0Hurpayay, en u6eci6ien o de #a 6anoG -+ur0a2oq) adPG E sG <erreno o *ersona con erronesG -+ur0aq) adPG E sG Que des6enu"a #os errones a go#*es de .erra6ien aG $e&AyaO Ua- a-G EolO Y8ur*ana-G -+usi) sG Eot& F.uc%r+ita sp&G Ca#a+acJn *e-ueQoG P#an a de #a ,a6i#ia de #as cucur+i Fceas, u i#i"ada en #a a#i6en acin, andinaG -+usi u) sG Lool& F$rimates sp&G 5onoG Su+orden an .ro*oideaG 5a6J,eros *#an Jgrados, *en adFc i#os E ungu#ados, *u#gar o*oni+#e a #os o ros dedos, den icin co6*#e aG 5uc.as es*ecies de *#a irrinosG Ha+i an es de #a se#/aG S9$R$H 6iYo, c.i*i, Ui i iG 9cO $e&AyaO Yusi##u, c.i*iG EolO Y8usi##u, 6ico, *auYar Yusi##uG \\ adPG !igdo& PaEaso, +u,n, re6edn, .a"6erreirG &+usi ucha2oq) sG Arqueol& FCugar o sitio donde viven los monosGG )ru*o de cons rucciones inYas en e# San uario Ar-ueo#gico de Sa-saEUa6an, Qos-o, PerG S9$R$H :8usi##uEo-G -+usi u-u2) /G 96i ar a# 6ono en sus accionesG Hacer 6onerJasG -+usi u2-acha2) /G Hacer ra/esuras ,recuen e6en e, i6i ando a# 6onoG 5onearG &+usi i2uq) sG 2G :8US9LLUCHA=OQG -+us-i) adPG 'e+uscador 6e icu#oso, o+ser/ador, in-uie o, escudriQador, 6inucioso, in/es igadorG \\ $e&AyaO 5e#osoG \\ EolO Y8usYus Ssa#a6ero, a*egadi"oTG \\ 9cO >uscnG -+us-i-uq) adPG E sG 2G :8US:9QG -+us-i-u2) /G 'e+uscar *or cos u6+re, re/o#/iendo #as cosas con in enciones i#Jci asG S9$R$H 8a-UiYuEG -+us-iq) adPG E sG Persona -ue re+usca o escudriQa a#go, re/o#/iendo #as cosasG S9$R$H Y8usYiYu-G

BC D
-+us-isqa) adPG Cosa re+uscada, o+ser/ada, escudriQadaG S9$R$H 8a-Uis-aG -+us-i2) /G 'e+uscar, escudriQar, re/o#/iendo odo de 6odo i#Jci o o incorrec oG S9$R$H 8a-Ui-G -+us-i2-acha2) /G 'e+uscar, escudriQar 6edrosa6en e E de cuando en cuandoG -+us.a2 u) sG Eot& F/olanum radicans C!&G Pa a de ga##oG P#an a .er+Fcea de #a ,a6i#ia de #as so#anFceas, con ,#ores a"u#es E ,ru os *e-ueQos a6ari##osG Bed&Jol0& Se u i#i"a co6o *urgan e en ,or6a de ene6a, *ara co6+a ir #a gusanera E a6+iKn *ara e/i ar #a caJda de# ca+e##oG -+us0a) adPG 2G :8UPAG -+us0a2a2) /G 2o#/erse cres*o e# ca+e##o #acioG S9$R$H Y8u*aEaEG $e&AyaO Yur*aEaEG -+ustu2) /G 2G :8U=<U=G -+usu2) /G 2G P8A'9=G -+uti) sG $at& En,er6edad crnica genera#6en e incura+#eG $e&AyaO UaQuE on-oEG -+ut-u) adPG Cosa roJda o gas adaG S9$R$H YusYuG -+ut-u i) sG Anat& Car J#ago, ePido car i#aginoso, en genera#G S9$R$H Y8a*aG $e&AyaO Yu Yu##iG \\ 9cO 5anu encinG ( 0es*erdiciosG ( <o6i##oG -+ut-u u) sG Anat& 'e#a i/o a# e Pido car i#aginosoG S@GLGPGT -+ut-uq) sG E adPG 'oedor, odo agen e -ue roeG S9$R$H Y.usYu-G $e&AyaO Y.usYu-G -+ut-u2) /G 'oer, desgas ar con #os dien es E rganos 6as icadoresG \\ CorroerG $e&AyaO EolO Yu uEG -+utu) sG Cuer*o duro de 6as icarG \\ Par Jcu#a 6ordidaG \\ Cier os es*inos co6o #a pHata 0is0a o e# c*Han0i& UU !am& A/aroG \\ $e&AyaO ?rJo eOcesi/oG \\ 9cO 5u i#adoG ( 5ordien eG ( Caus icoG -+utuchi) sG 5ordacidadG \\ adPG Cor ado, segadoG \\ 5ur6urador, de rac or, .os igadorG \\ $e&AyaO Cor e ins an Fneo con iPerasG -+utuchi-uq) adPG E sG Que se .ace cor ar con iPeras o si6i#aresG \\ 5o#es ado, acosado *or /i#i*endios cons an esG -+utuchi-u2) /G Cor arseG \\ 'ecor arseG \\ Hacerse cor ar con o ra *ersonaG -+utuchina) sG 9ns ru6en o u o+Pe o *ara cor ar, en genera#G \\ adPG Susce* i+#e de ser cor adoG -+utuchiq) adPG E sG Cor ador, 6u i#ador, segador con ins ru6en o de dos ,i#os co6o iPeras, a#ica es o si6i#aresG -+utuchi2) /G Cor arG \\ 'ecor arG \\ 0i/idirG \\ 5order con ins ru6en os i*o iPerasG -+utu-u2) /G Cor arse ,recuen e6en e uno 6is6oG \\ !igdo& <ener e# .F+i o de regaQarse, cri icarse uno 6is6o con ,recuenciaG -+utuna-u2) /G 5orderse 6u ua6en e #os ani6a#es o #as *ersonasG \\ !igdo& Hos igarse 6u ua6en e con *a#a+ras dos o 6Fs *ersonasG -+utu0a) sG 0Jcese de un cor e .ec.o *or segunda /e"G -+utu0aq) sG E adPG 'ecor ador, recor an e,

41
-ue recor aG -+utu0a2) /G 'ecor ar, cor ar *er,eccionando *or segunda /e"G $e&AyaO 6u u*aEG -+utu0a2achi2) /G 2G QHA5SACH9=G -+utu0a2a2) /G !igdo& Censurar o cri icar cons an e6en e con 6ordacidad a una *ersonaG -+utuq) sG 9ns ru6en o -ue cor a o recor a a#goG \\ adPG E sG 5ordedorN -ue 6uerde o 6u i#a con #os dien esG \\ S9$R$H Y.a6u-G -+uturi2) /G 5order o *icar #igera6en eG \\ Co6en"ar a 6orderG -+uturqo2) /G 5order a#go ins an Fnea6en eG -+utu2) /G Cor arG \\ 'ecor ar con dien es, iPeras o si6i#aresG \\ 5ordis-uearG S9$R$H Y.a6uEG -+utu2-acha2) /G Andar 6ordis-ueandoG \\ 5order o *icar ,recuen e6en eG S9$R$H Y.anYiEYac.aEG -+u2chi) sG .lim& Arco irisG ?en6eno a 6os,Krico #u6inoso, #uego de #a ##u/ia, -ue *resen a #os sie e co#ores de# es*ec ro so#arG \\ 'ist& ?ue adorado *or #os inYas co6o uno de sus dioses o 6anes, asJ co6o u i#i"ado en sus unanc*as S+anderasT, sJ6+o#os, qeros S/asos de 6aderaT, en #a +or#a o mas0aypac*a de# 9nYa, e cG En #a ac ua#idad #a +andera de# Qos-o *resen a dic.a ga6a de sie e co#oresG E@E5H 0Huyc*iq sayarinan, donde se #e/an a e# arco irisG $e&AyaO YuEc.i, uru6anEa, c.ira*aG ArgO YuEc.eG EolO Y8uEc.i, UaEaYaUriG 9cO YuEc.iG -+u2chi /a/a-+a) sG tej& <ePido cuadrangu#ar o rec angu#ar, con #os sie e co#ores de# arco iris, genera#6en e +andeadas, -ue #as 6uPeres ##e/an en #a ca+e"aG -+u2chicha2) sG calen& 0Ja sF+adoG &+u2chi0un-u) sG F$uerta del arco irisGG $o6+re de una de #as ca##es de# Qos-oG -+u2chi2) /G .lim& ?or6arse e# arco iris, con #os raEos de# So#, #uego de #a ##u/iaG -+u2chi2a2) /G <o6ar ,or6as E co#ores se6ePan es a# arco iris, en #os c.orros de agua, *or #a desco6*osicin de #a #u"G -+u2-a) sG Lool& FCum+ricus terrestris Cin&, 9isenia !otica -enati&G Lo6+ri" de ierraG 5uE u i#i"ada en #a agricu# ura 6oderna, *or cons i uir en ,or6a na ura# un /erdadero #a+ora orio, a# *roducir ,s,oro, *o asio, ca#cio, 6agnesio E +oro -ue son e#e6en os 6uE necesarios en e# cu# i/o de #as *#an as, originando #a ciencia de #a Lo6+ricu# uraG \\ FAscaris lum+ricoidesG& Lo6+ri" in es ina# de #a c#ase ne6F odos -ue .a+i a genera#6en e en #os in es inos de# .o6+re E de #os ani6a#esG \\ <odo anK#ido *arecido a #a #o6+ri"G S9$R$H ##aU-8aG $e&AyaO YuEYaG $e&AncO 6ac.-u, Ue-uG $e&QunO YuEuYuG -+u2-a ch+unchu ) sG $at& FAscride

45
lum+ricoidesG& )usano anK#ido de# gKnero ascaris/er6e -ue /i/e en e# in es ino de #os /er e+radosG -+u2tu) adPG EncoPido, re raJdo, con raJdo, dis6inuido, o*acado, ac.icadoG S9$R$H -8es e, -8es iG -+u2tu -+u2tu) ad/G !igdo& En ,or6a J6ida, o*acada, .u6i##ada, dis6inuida, con co6*#ePo de in,erioridadG -+u2tuchiq) adPG E sG EncogedorG \\ !igdo& Hu6i##ador, o*acadorG -+u2tu-u2) /G EncogerseG \\ !igdo& AcurrucarseG Hu6i##arseG -+u2tu0a2a2) /G !igdo& Ado* ar *osicin de .u6i##a6ien o .acia una *ersona o *ersonas, o ac i ud de ser/i#is6oG -+u2tuq) adPG Con rFc i#, encogi+#e, re raJ+#eG -+u2tura2a2) /G Per6anecer encogidoG \\ !igdo& Per6anecer .u6i##adoG -+u2tu2) /G Encogerse, re raerse, dis6inuirse, ac.icarse, a*ocarseG S9$R$H Y8us uEG -+u2tu2-acha2) /G !igdo& A6i#anarse, a*ocarse, .u6i##arse 6os rando encogi6ien oG \\ Ponerse 6us io o J6idoG S@GLGPGT $e&AyaO Y8u6uEYac.aEG -+u2u) sG En/o# ura, en/o# iPo, ro##oG S9$R$H UanY8iG $e&AyaO 6is.6iG -+u2u 0a0a) sG Agri& Pa*a con carac eres re orcidosG -+u2uchi2) /G Hacer orcer, en/o#/er o enro##arG S9$R$H UanY8ic.iEG $e&AyaO 6is.6ic.iEG -+u2u-uq) adPG E sG 2G Q8ESWA:UQG -+u2u-u2) /G 'e orcerse, enro##arseG \\ En/o#/erse con ro*a e# cuer*oG -+u2uruq) adPG Enro##a+#eG Susce* i+#e a enro##arse, orcerseG -+u2una) sG 2enda, ,aPa, #ien"o, en/o#/ederoG \\ adPG Susce* i+#e a ser orcidoG S9$R$H UanY8inaG $e&AyaO 6is.6inaG \\ EolO Cigarri##o caseroG -+u2un2a2) /G 0esen/o#/er, desenro##arG $e&AyaO YuEuraEG -+u2u0a2) /G 'een/o#/er, re orcerG -+u2uq) adPG E sG 'e orcedor, enro##adorG S9$R$H UanY8i-G $e&AyaO 6is.6i-G -+u2u2) /G En/o#/er, enro##ar, orcer, encarruParG $e&AyaO 6is.6iE, -esUaEG -+u2u2-u2) /G En/o#/er con cuidado, de#icada6en eG

BC D

DICCIONARIO
AEacuc.o, con 2,02& .a+i an es en !74!G an0a) sG $EOLG Agri& La6*aG Herra6ien a de #a+ran"a de 6ango angu#ar o 0uti& S0i,eren e de #a *a#a -ue iene 6ango rec oTG an0a -uti) sG 2G HALL5A$AG an0a2) /G Agri& La6*earG <ra+aPar con #a lanpa en #a+ores agrJco#asG Lan0ra.a) sG ,eog& La6+ra6aG 0is ri o de #a *ro/incia de A+ancaE, de*ar a6en o de A*urJ6acG Per, con 1,430 .a+i an es en !74!G an0ras) sG 2G LA$'A$G an0hi) adPG 5uPer de /es i6en a 6uE sue# a, .o#gada E #arga -ue ##ega .as a e# sue#oG E@E5H lanp*i warini *amus*an, #a 6uPer de /es i6en a sue# a E #arga es F /iniendoG an0hi2) /G Ca6inar arras rando e# /es ido con descuidoG an0hi2-acha2) /G Ca6inar con *o##eras #argas, enredFndose en #os /es idosG anq+e) sG Aa*a i##a, sanda#ia, *an u,#asG \\ !am& adPG 5uPer descuidada en e# /es irG anq+e-u2) /G Ca#"arse #os *ies con sanda#ias o *an u,#asG anq+e2) /G Ca6inar con sanda#ias o *an u,#as ,#oPasG anra) sG Pedrega#G PeQasca#G S9$R$H ra6aG anran) sG Eot& FAlnus jorullensis '&E&I&G A#isoG Wr+o# de a##a 6ediana de #a ,a6i#ia +e u#Fceas, de 6adera +#anca roPi"a 6uE u i#i"ada en e# a##ado de 6ue+#es en e+anis erJaG S9$R$H ra6ran, #an*rasG anu2) /G Le/an ar e# ca as ro o censo de una *o+#acinG a0a-a) sG Enc#en-ue, dK+i#G \\ Ani6a# nacido en K*oca de se-uJaG E@E5H lapa0a u?a0unan wa?un0u, #as crJas ende+#es 6uerenG a0ha-a) sG Jol0& Cin as -ue rodean E cue#gan de #os so6+reros de #os dan"arines, en di,eren es dan"as ,o#Y#ricas andinasG a0ha0a0a2) /G ?#a6ear, ondear a# /ien o e#as, +anderas o /es i6en as #i/ianasG S9$R$H ra*.a*a*aEG a0hara) sG >andera o +andero#aG a0hchi2) sG Ladrn esca*eroG \\ /G Arre+a ar o -ui ar a#go de o ra *ersona en ,or6a i6*re/is aG a0hi) sG Anat& 5a#aEaG 5scu#o a+do6ina# -ue recu+re #as cos i##as ,#o an esG S9$R$H #a*.in, #a*.i uG a0hi ninri) adPG E sG !am& OrePnG a0hin) sG 2G LAPH9G a0hitu) sG 2G LAPH9G a0ht+a) sG onomat& 2o" ono6a o*KEica -ue indica #a deg#ucin de #os #J-uidos E co6idas acuosasG E@E5H alqolln lawata lap*tHan, e# *erro raga #a6iendo ruidosa6en e #a 6a"a6orraG a0ht+ana-u2) /G !am& 9nsu# arse airada6en eG a0ht+aq) adPG E sG <ragnN -ue ingiere ruidosa6en e un #J-uido o una co6ida acuosa a0ht+a2) /G <ragar, engu##ir ruidosa6en e

L
L, ) al!a+& Consonan e #a era#, a#/eo#ar E sonora de# a#,a+e o runasimi o q*eswa S-uec.uaTG Se *ronuncia la, *arecida a #a cas e##ana en #a *a#a+ra lata& Se u i#i"a con #as cinco /oca#esG achi1a) sG Lool& FKespa vulgarisT A/is*aG Hi6en* era -ue #a+ra *ana#es es,eroida#esG \\ Apic& 5ie# si#/es re o de a+ePasG S9$R$H an i6isY8iG EolO #ac.iUanaG achi1ana) sG Apic& Pana#, co#6enaG achhunchi2) /G 2G LLUPH9CH9=G a-) adPG 0e6asiado +ri##an eG \\ 9ncandescencia de #as +ra"asG E@E5H sansaqa la0mi 0as*asqa, #as +ra"as .a+Jan es ado canden esG a-a) sG $e&AreqO A+ra, unin de dos cerros SCaE##o6aTG a-a1iti) sG Eot& F.uc%r+ita pepo& .uc%r+ita !ici!olia& .uc%r+ita mosc*ata Qacq&G Ca#a+a"aG P#an a ras rera E re*adora de #a ,a6i#ia de #as cucur+i Fceas, cu# i/ada *or sus ,ru os /o#u6inosos -ue *oseen a+undan e a"car, 6uE u i#i"ada en #a a#i6en acin andinaG S9$R$H .an-8araG #aYaEo eG a-a2ote) sG 2G LA:AW9<9G a-i) sG $e&AreqO Se*aracin o escogi a6ien o de# ganado SCaE##o6aTG a-i2) /G $e&AreqO Se*arar e# ganado *or sus co#ores, edades, seOo E *er enencia SCaE##o6aTG a-sa) adPG 2G LLA:LLA G a.ari isa o) sG tej& 5an a de ,ies a, con res ,ranPas en e# +orde su*erior o in,eriorG La.as) sG ,eog& FClamaG& $rovincia de# de*ar a6en o de San 5ar Jn, Per, con ;1,&4; .a+i an es en !74!G La.a2) sG ,eog& Flama, arena ,inaTG 0is ri o de #a *ro/incia de Ca#ca, Qos-o, Per, en e# 2a##e Sagrado de #os 9ncas, con &,;;; .a+i an es en !74!G a.u-u) sG E adPG 0ese-ui#i+rado 6en a#G 5edio #ocoG S@GLGOG5GT S9$R$H Ua-8a, Ua-8aEas-aG an a) adPG E sG Andariego, no/e#ero -ue #e gus a ir a odo #ugarG E@E5H lanla warmin 0an0i, eres una 6uPer andariegaG Lan a-u2uq) sG 9tno*ist& Aona con res os ar-ueo#gicos inYas, en #a *eri,erie de# San uario Ar-ueo#gico de Sa-saEUa6an, Qos-o, PerG an a2) /G 9r de un #ugar a o ro, en +usca de curiosidadesG ano) sG CensoG 'egis ro de #a *o+#acin de un #ugarG Lan0a) sG ,eog& La6*aG Pro/incia de# de*ar a6en o de Puno, Per, con &4,737 .a+i an es en !74!G \\ 0is ri o de Parinacoc.as, de*ar a6en o de

SIMI TAQE
#as so*as E co6idas *oco densas, genera#6en e #os *errosG aq a) adPG E sG 2ocing#ero, ,an,arrn, +u##anguero, *ar#anc.Jn S9$R$H .aEu#a, ri6aEsa*a, a#aG \\ $e&AyaO 2iePo, gas ado, inu i#i"adoG \\ 2G CH8EQOLLOG aq a2) /G A#ardear, /ocing#ear, co6*adrear, ,an,arronearG $e&$unO -8a#-aG aq a2a2) /G Con/er irse en /ocing#ero o ,an,arrnG aq a2-acha2) /G A#ardear, ,an,arronearG E@E5H ama sin c*ita laqlay0ac*ayc*u, no a#ardees de6asiadoG aq.u) adPG 0esden ado, sin dien esG S9$R$H .an##u, .a##6uG EolO ##aP6uG aqo) sG 2G 5A=U LAQOG aqto) sG @ora 6as icada *ara #a e#a+oracin de #a c.ic.aG S9$R$H 6uY8uG EolO ##aP 8uG aqha) adPG L+rego, o+scuro, en inie+#asG S9$R$H c.8an*e-, u aE u aEG E@E5H laq*a tutapi laqHa0uni, 6e .e caJdo en noc.e #+regaG aqha2achi-u2) /G Hacerse o+scurecer en e# raEec oG aqha2a2) /G O+scurecerG L#egar #a noc.eG S9$R$H u aEaEG EolO #a-.ac.aEG aqhe) sG tej& <ePido 6uE ra#oG \\ EolO HoPas de /ege a#esG aq+a) sG E6*#as oG \\ CaJda *or ro*e"nG \\ adPG E sG A+igeo, #adrnG aq+achina) sG O+s Fcu#o o ra6*a -ue .ace caer de +rucesG \\ Herra6ien a *ara es ucar o e6+arrar, #an"ando con ,uer"a e# es uco o e# +arro a #a *aredG aq+achiq) adPG E sG Persona u o+s Fcu#o -ue .ace ro*e"ar E caerG S9$R$H unnac.i-G \\ Que .ace e6*#as arG \\ Que .ace ro+arG aq+achi2) /G Hacer caer de +rucesG S9$R$H ur6ac.iE, ur6aEYac.iE \\ 5andar e6+arrar o es ucar #a *aredG E@E5H perqata tHuruwan laqHac*iy, .a" e6+arrar #a *aredG aq+a-acha-u2) /G 2G U'5A=:ACHA=G aq+a-uq) adPG E sG Persona o ani6a# -ue cae de +rucesG S9$R$H UiYc.8uYu-G aq+a-usqa) adPG 2G U'5ASQAG aq+ana) sG O+Pe o o ins ru6en o -ue sir/e *ara e6+arrar o e6*#as arG \\ Sus ancia +arro o es uco con e# -ue se e6+arra o es ucaG aq+ana-u2) /G Lan"arse en ,or6a recJ*roca con +arro u o ra sus anciaG \\ 9nPuriarse 6u ua6en eG \\ 'o+arse 6u ua6en eG aq+a0a-uq) adPG E sG 2G U'5APA:UQG aq+a0a-u2) /G 2G U'5APA:U=G aq+a0a2) /G E6+arrar, es ucar *or segunda /e" *ara dar 6ePor aca+adoG aq+aq) adPG E sG Que e6+arra, es uca, ca#a,a ea o e6*#as aG \\ Que ro+aG \\ Que con es a en ,or6a .irien eG \\ EolO Ono6a o*eEa -ue eO*resa #a caJda de +rucesG aq+a2) /G E6+arrar, es ucar o e6*#as ar con ,uer"aG \\ 'o+arG \\ EolO A+o,e ear, so*a*earG aq+a2-acha-u2) /G Caerse de +ruces re*e idas /ecesG S9$R$H ur6a*aYuEG

BC D
aq+a2si2) /G AEudar a e6+arrar o es ucarG E@E5H tHuruwan laqHaysiy wayqeyta, aEuda a e6+arrar a 6i .er6anoG aq+o) sG C.asco, engaQo, ,iascoG aq+ochi-uq) adPG E sG Persona o ani6a# acos u6+rado a es-ui/arG \\ Que .ace e# -ui eG \\ Que engaQa E .ace *asadasG aq+ochi-u2) /G C.as-uearse, engaQarse, ,a#searseG aq+ochiq) adPG E sG EngaQador, enga usador, ,a#seadorG \\ Que .ace 6andar e# -ui eG aq+o2) /G 0arse un ,iasco, un c.ascoG ara.a) sG Per enencias de *ersonas so# eras an es de casarse, co6o #egado de #os *adresG are) sG Lool& $o6+re an iguo de# "orro o atoq& Lares) sG ,eog& 0is ri o de #a *ro/incia de Ca#ca, Qos-o, Per, con !1,505 .a+i an es en !74!G \\ 'ist& )ru*o K nico a+origen -ue .a+i e# 2a##e de# Qos-o E ,ue so6e ido a# go+ierno de# 9nYa 5an-o Q.a*a-G as a) sG $e/ada de co*os a*#anados se6ePan es a .oPas, de #o cua# *ro/iene a6+iKn su o ro no6+re pHaqarap*i& S9$R$H *8a-ara*.iG as an) adPG E sG 0Jcese de oda +es ia ca+a##ar de *aso ro nG S@GLGPGT ast+a) adPG E sG P#anoN #F6ina eO endida E a*#as adaG S9$R$H 8as aG ast+a ta2an-a) sG 9col&Keg& FEacc*aris andinaG& P#an a ras reraG SK* i6o +io i*o en ?i ogeogra,JaG S?G5G5GTG ust+acha2) /G A*#anar, *rensar o #a6inarG S9$R$H #as 8aEG ast+a-uq) adPG 5a#ea+#e, dc i#, susce* i+#e a #a6inarse o eO enderseG S9$R$H 8as aYu-G ast+aq) adPG E sG La6inador, *rensador, a*#as adorG S9$R$H 8as a-G ast+ara2a2) /G Per6anecer eO endido o *egado a# sue#oG E@E5H warmin panpapi lastHarayas*ian, #a 6uPer es F ec.ada en e# sue#oG ast+a2) /G La6inar, ade#ga"ar, a*#as ar, *rensar cuer*os 6a#ea+#es E dc i#esG S9$R$H #as 8ac.aEG \\ 9cO 0ios de #a 6i o#ogJa -uec.ua, *ro ec or 6ascu#inoG Lata-un-a) sG ,eog& F9tim& ##a- aYunYa, pue+lo en !orma de cuello, de acuerdo a su o*ogra,JaT& .ant#n en la provincia de LenG EcuadorG at+a2) /G )a ear, ca6inar a ga asG \\ EolO Ca6inar de 6a# 6odoG S9$R$H ##o-.aEG at+u) adPG Ser reciKn nacido, 6uE iernoG E@E5H latHu alqoc*a, *erri o 6uE iernoG a1-a) sG A"adn *un eagudoG S9$R$H raUY8aG a1q+a0a2a2) /G C.u*ar re*e idas /ecesG a1q+aq) adPG E sG Persona o ani6a# -ue c.u*a o succiona con #a #engua E #os #a+iosG E@E5H c*ay u?a wa0a ?u?uta lawqHapayas*an, #a crJa de #a /aca es F e ando re*e idas /ecesG a1q+asqa) adPG C.u*ado, #a6ido, succionadoG a1q+a2) /G C.u*ar o succionar con #a #engua E #os #a+iosG \\ 5order, 6as icar

4;
una *ersona desden ada, /a#iKndose so#a6en e de #a #engua E #os #a+iosG S9$R$H c.8on-aEG \\ 9cO La6e nG La1ra.ar-a) sG ,eog& Co6unidad ca6*esina 6uE i6*or an e de# dis ri o de Oconga e, *ro/incia de Quis*icanc.is, Qos-o, PerG La1ri) sG 'ist& Fetim& 0e un dia#ec o .uanu-ueQoH a"uladoG& Ce6en erio inYaico en #a *ro/incia de C.anYaE, Li6a, PerG La1riqocha) sG ,eog& FCaguna a"uladaG& 96*or an e #aguna de @a provincia de Dos de Bayo, departamento de 'unuco, $er%& \\ 9tno*ist& Cu# ura *recerF6ica de# de*ar a6en o de HuFnuco, Per, donde e# 9ngG Augus o Cardic. encon r osa6en as -ue, de acuerdo a# radio car+ono, cons i uEen .as a .oE #os res os .u6anos 6Fs an iguos de# Per, con una an igLedad de 3,5;5 aQos aGCG a1a) sG alim& So*a densa de .arina de 6aJ", c.uQo, 6oraEa, e cG E@E5H c*oqllomanta q*olla lawan sumaq, #a so*a de 6aJ" ,resco es agrada+#eG EolO ##aUa, #aguaG a1achaq) adPG E sG Que cocina o *re*ara so*as densas de cua#-uier .arinaG a1achi2) /G 5andar *re*arar so*as de .arinasG a1a a/a) adPG Harina co6*#e a6en e di#uida, co6o 6a"a6orra S@GLGPGT a1aq) adPG E sG Que *re*ara /iandas de .arinas, co6o so*a de 6oraEa, *or ePe6*#oG a1arqo2) /G Pre*arar so*as densas con *re6uraG \\ !igdo& )as ar dinero des6edida6en eG E@E5H qolqeyta lawarqoni, 6i dinero .e gas ado sin con ro#G a1a2) /G Pre*arar so*as densas de .arina, con *a*as E /erdurasG EolO #aUaE, #aguaEG a1a2 a1a2) adPG 5uE +#andos, sue# os, acuososG S9$R$H se-UeG a1a2a2) /G 2o#/erse 6uE sue# a una 6a eria o sus anciaG S9$R$H #e-.eEaEG a1t+i) adPG LaOo, ,#eOi+#e, ,#FcidoG S9$R$H sa*#iQu, ##aU 8iG E@E5H lawtHi ayc*a, carne ,#aca o enPu aG a1t+i2a2) /G 2o#/erse ,#Fcido o ,#e6osa #as carnes de #as *ersonasG a2a) adPG E sG 2G LA=LAG a2an) sG 2G SAW:UG a2chu) adPG <Kr6ino des*ec i/o dado *or #os na i/os a #os +#ancosG a2chu2) /G 0e/anar #os .i#os con #os dedos *u#gar E 6eQi-ue E seguir eno/i##andoG a2 a) adPG E sG tej& <ePido ra#o, ,#oPo E 6uE sue# oG \\ !am& A*odo -ue #es *onen #os .a+i an es de #as *ro/incias a# as de# Qos-o a #os .a+i an es de #as -ue+radasG S9$R$H #aEaG a2.i) sG Agri& <erreno en secano *ara cu# i/os, en ro acin de aQos, *ara o+ ener e# a+ona6ien o na ura#G S9$R$H 6uEuE a##*a, 6anaEG a2o) sG 2G LA=UG a2qa) sG >ruPo, .ec.iceroG PersonaPe

43
es*ecia#i"ado en .acer 6a#e,icios a *ersonas, *ara causar#es daQos, en,er6edades E an #a 6uer eG \\ PersonaPe con *oderes dia+#icosG S9$R$H #aE-aG $e&AyaO #aEPaG a2qachiq) adPG E sG Persona -ue 6anda .acer danos a o ras, 6edian e #a +ruPerJaG a2qasqa) adPG E6+ruPado, .ec.i"ado, *ersona a,ec ada *or #a +ruPerJaG E@E5H layqasqa runan onqon sinc*ita, e# .o6+re e6+ruPado se en,er6a 6uc.oG a2qa2) /G Hec.i"ar, e6+ruPar, .acer +ruPerJa E 6a#e,icios a *ersonasG a2thu2) /G $e&AreqO En/o#/er e# .i#o a# ePe de #a rueca o pus0a SCaE##o6aTG $e&QosO inYuE, 6aE 8uEG La2u) sG ,eog& LaEoG 0is ri o de #a *ro/incia de Canas, Qos-o, Per, con 5,&!5 .a+i an es segn e# censo de !74!G a2u) sG Eot& E Bed&Jol0& FTri!olium peruvianum BeyenG& P#an a 6edicina# *ara curar e# 6a# de oPosG S9$R$H c.iY6u, #aEoG e0hi) sG 2G QHECH9G eq) sG 2G EQG eqe) sG Lool& FKanolus resplendens Tac*&G Cen ine#aG A/e a# o andina de *#u6aPe grisFceo E +#ancoG Se dis ingue *or sus gri os ,uer esG S9$R$H #e-ec.u, #i-#iG $e&AncO QunO #iY#is., #i-ui #i-uiG $e&AyaO #e-#e-G ArgO #i-ueG EolO #e-#eG eqechu) sG Lool& 2G LEQEG eq e) sG $at& Puru#encia, *u re,accinG \\ )ordura eOagerada, o+esidadG \\ adPG !am& 5ocosoG $e&AyaO ?uer e E enso eq e2) sG Her/or o e+u##icin 6uE acen uadaG \\ /G Her/ir o e+u##ir con 6uc.a ,uer"a, +or+o ar a# .er/ir a 6uE a# a e6*era uraG S@GLGPGT eq1e) adPG alim& So*a de6asiada aguanosaG S9$R$H se-Ue, ##e-UeG eq1i) adPG 2G LLEQW9G eq1i2achi2) /G 2G LLEQW9=ACH9=G eq1i2a2) /G Con/er ir #a 6asa en 6uE acuosa E sue# aG S9$R$H ##e-UiEaE, se-UiEaEG eqhe) adPG Pu re,ac o, *odrido, corru* oG E@E5H leq*e a?awita ama mi0*uyc*u, no co6as #a ,ru a *odridaG eqhe2a2) adPG Podrirse, corro6*erse, desco6*onerseG S9$R$H is6uEG \\ 0es.acerse un *roduc o *or e# 6uc.o coci6ien oG S9$R$H #aUaEaEG erq+o) adPG E sG <urnio, +i"co, +isoPoG S9$R$H Ues-8oG $e&AncO UisYu, si* 8uG erq+oq) adPG E sG Persona -ue a /o#un ad 6ira orciendo o des/iando #a direccin de #os oPosG erq+o2) /G <orcer #os oPosG \\ !am& 5irar de reoPo con desdKnG S9$R$H -8eUsuE, Ues-8oEG erq+o2a2) /G $at& <orcer #os oPos o /o#/erse urnioG S9$R$H Ues-8oEaEG i is-u) sG $e&AreqO EO*resin de a#egrJa in6ensa SCaE##o6aTG i.asa) sG 2G QALLU <A:AG Li.atan0u) sG ,eog& Fetim& rimaq tanpu, e# a6+o -ue .a+#aTG Li6a a6+oG 0is ri o de #a *ro/incia de An a,

BC D
de*ar a6en o de# Qos-o, Per, con 3,5&7 .a+i an es en !74!G in i) sG Eot& FAuricalaria polytric*a BontG& Hongo de #a ,a6i#ia de #as auricu#ariaceas, cuEa ,or6a se ase6ePa a #a orePaG 0e co#or negru"co, crece so+re #os roncos de Fr+o#es /e us osG S9$R$H 6a##u##uG \\ )orro o c*Hullu con orePerasG \\ Agri& Cier a /ariedad de #a *a*aG \\ Lisas u o##ucos des.idra ados -ue se co6en en *o aPes di/ersosG Lin0i0ata) sG Arqueol& Aona con res os inYas so+re e# rJo C.8unc.u#6aEu, en #a *eri,erie de #a ciudad de# Qos-oG iq i) sG 2G LEQEG ir0u) sG Es*ePoG S9$R$H rir*uG \\ 'e,#ePo de #as i6Fgenes en #os rJos E #agunasG ir0u-u2) /G 5irarse en una su*er,icie -ue re,#ePaG $EOLG 5irarse en e# es*ePoG \\ Pensar en una ,or6a ,iPaG S9$R$H rir*uYuEG ir0u2) /G 'e,#ePar #a i6agen de a#go en e# es*ePo o #a su*er,icie de# aguaG Lir0u20ha-cha) sG 'ist& FJuente que re!lejaGG Aona an igua con res os inYas en San @udas, dis ri o de WFnc.a-, *ro/incia de# Qos-o, PerG isas) sG Eot& y alim& F@llu0us tu+erosus Co"anTG P#an a u+erosa 6uE u i#i"ada en #a a#i6en acin andinaG S9$R$H *a*a#isasG isas 0a0a) sG 2G ULLU:UG isu) sG tej& Peine de *i as *ara e# e#ar de# ePido de +aEe aG i1i) sG Ar6a de guerra E ca"a inYaica, consis en e en una cuerda gruesa de cuero ren"ado -ue er6ina en res *un as, cada cua# con una +o#a 6e F#ica o *iedra, ##a6ada +o#eadora, #as -ue a# enredarse en #os *ies o #as *a as .acen caer a# .o6+re o a# ani6a#G \\ $e&AyaO 5arc.i o, #aOo, ro oG i1iq) adPG E sG Persona -ue 6anePa #a +o#eadoraG \\ adPG LaOo, sin resis encia, ,#o an eG \\ EolO ?#FcidoG i1isqa) adPG Persona o ani6a# -ue .a sido enredado *or #as cuerdas de# liwiG E@E5H liwisqa runaqa 0unpa0unmi, #a *ersona enredada *or e# liwi se caeG Li1ita-a) sG ,eog& Fetim& liwi, ar6a +o#eadoraN ta0a, go#*eTG Li/i acaG 0is ri o de #a *ro/incia de C.u6+i/i#cas, Qos-o, Per, con 4,323 .a+i an es en !74!G on a) adPG <on a, +o+a, sonsa, a on ada, neciaG S9$R$H u*aG on a2a2) /G A on arse, on ear, sonsearG on a2-acha2) /G Hacerse #a on aG \\ !am& 5uPer -ue ac a dis raJda6en eG onio) adPG <on o, dis raJdo, +o+a#icn, *esadoG onqhe) adPG 2G LOQHEG onq+o) sG ,eom& Es,eraG Cuer*o es,eroide o redondeadoG \\ Ha+i an e de #as *a6*as cos anerasG \\ adPG 'egorde e, rec.onc.o, ro##i"oG S9$R$H #un*8uG onq+ochaq) adPG E sG 2G 5U=UCHAQG oqchi) sG $e&AreqO Ca+e"a *e#ada, sin ca+e##o, ca#/o SCaE##o6aTG

DICCIONARIO
oq o2) /G Sor+er ,or"ada E ruidosa6en e a#gn a#i6en o denso o un #J-uidoG E@E5H c*ay qHo?i mi0*uyta loqloy, sor+e esa co6ida ca#ien eG oq.a) adPG 2G P8AQLAG \\ sG LU:5AG oqre2) /G 0es6oronar una *aredG oqt+o) sG $atO Sordera co6*#e aG S9$R$H u*aEas-aG 9cO uEaY i##aYG oqhe) adPG E sG 0esidioso, descuidado, neg#igen e, desordenadoG \\ ?an,arrnG \\ <or*eG \\ 9rraciona#G Con dese-ui#i+rio 6en a#G 9rres*onsa+#e de sus ac osG \\ 2iciosoG S9$R$H #on-.eG EolO ##u-.eG oqhe2a2) /G ?an,arronear, a#ocarseG \\ 0escuidarse de sJ 6is6oG \\ 2o#/erse inco.eren e, con *Krdida de ra"ona6ien o #gicoG oqhe2-acha2) /G Ac uar a#ocada6en e, co6e iendo desacier os o incongruenciasG oq+o) sG HoEo su*er,icia#G \\ @uego de niQos consis en e en #a sucesin de res .oEos e-uidis an es, a #os -ue se in roducen +o#i as i6*u#sadas con #os dedosG \\ EolO So6+rero de a#a caJda, .ec.a de lluqHo S#ana de o/ePaTG ora20a) sG tej& 2ariedad de pallar en #os ePidos, *rinci*a#6en e en #as *ro/incias a# as de# Qos-oG E# diseQo usado en #os *onc.os E lli0llas, iene #a ,or6a de un ro6+o eO endido, con 6uc.as ,igurasG Lu-anas) sG ,eog& Fetim& ru0anas, dedosTG Pro/incia de# de*ar a6en o de AEacuc.o, con 35,3&! .a+i an es en !74!G Lu-.a) sG ,eog& Aona i6*or an e en #a se#/a de *ro/incia de La Con/encinG Qos-o, PerG u-.a) sG Eot& FCucuma o+ovata '&E&I&G Wr+o# de #a ,a6i#ia de #as sa*o FceasG A *esar de su creci6ien o #en o, es cu# i/ado *or sus ,ru os 6uE agrada+#es E ,raganciosos u i#i"ados en #a a#i6en acinG Su 6adera es u i#i"ada en e+anis erJa *or su consis enciaG S9$R$H ruY6a, roY6a, #oY6aG Lu-re) sG ,eog& y 9tno*ist& Fetim& ru0re o ru0riy, +uscar o re+uscarTG 0is ri o de #a *ro/incia de Quis*icanc.is, Qos-o, Per, con &,441 .a+i an es en !74!G En ie6*o de #os inYas eOis Jan erra"as o *#a a,or6as de cu# i/osG \\ Arqueol& PerJodo crono#gico E socio cu# ura# de# 2a##e de# Qos-o *reinYa, carac eri"ado *or una cerF6ica 6Fs e#a+orada en co6*aracin a sus an ecesoresG Corres*onde a #a K*oca PreinYa, 700 a !,050 dGCG, *erJodo de #os SeQorJos E Es ados 'egiona#esG Lu-re0ata) sG 'ist& F$lata!orma de andnG& Sec or orien a# de #a ciudad de# Qos-o, de# +arrio <o-o :ac.i, .oE San >#asG Por es e #ugar a ra/iesa e# ca6ino inYa .acia e# An isuEu, res aurado en #os aQos !743`44G Lu-reqocha) sG ,eog& FCaguna andnG& Pe-ueQa #aguna en #a *ar e $O de# Qos-o, en e# Par-ue Ar-ueo#gico

SIMI TAQE
$aciona# de Sa-saEUa6an, a &,701 6GsGnG6G, cercana a <a6+o6ac.aE, adora orio de# 0ios Agua en #a K*oca inYaicaG u u) sG CariQo, caricia, .a#agoG S9$R$H c.inuG \\ sG $e&AreqO A+ue#o SCaE##o6aTG u una-u2) /G 2G CH9$U$A:U=, U=WA$A:U=G u uq) adPG CariQoso, a,ec uoso, .a#agadorG S9$R$H 6unaYo-G u u2) /G 5i6ar, acariciarG \\ sG CariQo E si6*a Ja de,erencia#G unchu) sG CuQado de #a 6uPerG S9$R$H ##unc.uG un-anas) sG alim& 5orci##a, *roduc o si6i#ar a# c.ori"o, .ec.a de sangre, e6+u ida en ri*a, sancoc.ada E ,ri aG un0a) adPG E sG $e&AreqO 0e ca+e"a redonda, sea de .u6ano o de ani6a# SCaE##o6aTG un0+u) sG ,eom& Es,era, *e#o a, +o#a, cuer*o redondoG S9$R$H #on-8o, run*8uG Lu0a-a) sG Cing& 0ia#ec o .a+#ado *or #as ri+us asen adas en #as ori##as orien a#es de# #ago <i iYaYa, con 6arcada /igencia en #a K*oca iUanaYenseG uti) sG Ca#u6niaG E@E5H luti tunpa, mana 0aqta rimas*an0i, no es Fs .a+#ando +ien, es Fs ca#u6niandoG uti-a) sG tej& Lana cor a de wana0u en #a K*oca inYaicaG u2chu) sG Lool& F1doccileus virginianus peruvianas ,rayTG Cier/o gris o cier/o co#a +#anca *eruanoG 5a6J,ero crK/ido, .a+i an e *ro*io de #as *unas, en re #os &,000 a 1,500 6GsGnG6G Co#or gris E cuernos ra6i,icadosG S9$R$H aruYaG u2 u2) sG $e&AreqO Engrei6ien o eO re6o SCaE##o6aTG

BC D

44
a-i-u2) sG Penar, su,rir, a,#igirse, desconso#arse, en ris ecerseG S9$R$H *.u iYuEG a-i0a-u2) /G Sen ir a,#iccin, sensacin de ris e"aG a-i0a2a2) /G <ener co6*asin, 6isericordia, con6iseracin, *iedadG S9$R$H ##aYiEsiEG $e&AyaO ##aYi*anaG 9cO ##aYi*aEG a-iri-u2) sG <ener *ena su*er,#ua, sin 6uc.o sen idoG a-isqa a) #ocG 2G LLA:9 LLA:9LLA G a-i2) /G Penar, a,#igir, a ri+u#ar, en ris ecer, su,rirG E@E5H lla0iy p*utiy, su,ri6ien o 6ora# *ro,unda6en e sen idoG a-i2 a) ad/G <ris e6en e, desgraciada6en eG S9$R$H *.u iE##aG E@E5H lla0iylla purin0i, andas ris e6en eG 9cO ##aYi##aG a-i2.ana) adPG E sG 9ndi,eren e a #as *enasN es oico a# su,ri6ien oG E@E5H lla0iymana runa, *ersona indi,eren e a# do#orG \\ $e&AyaO Ho6+re sin cuidadoN ocioso, indi,eren eG a-i2si2) /G 2G LLA:9PA=A= a- a) adPG E sG Sensi+#e, i6*resiona+#e a# ac oG \\ <J6ido, co+arde, de *oco Fni6o, 6iedosoG S9$R$H #aYsaG a- achi2) /G A e6ori"arG \\ Hacer i6*resionarG S9$R$H ##aYsac.iEG a- an) sG Anat& 9PadaG Cada una de #as dos ca/idades si uadas en re #as cos i##as ,a#sas de #os .uesos de #as caderasG Se ##a6a a6+iKn /acJoG S9$R$H c.8usa-G \\ 2G LLAPHSA$G a- asqa) adPG A e6ori"ado, es*an ado, ner/ioso, i6*resionadoG S9$R$H ##aYsas-aG E@E5H lla0llasqa alqota sipiy, 6a a a# *erro a e6ori"adoG a- a2) /G Sen ir es re6ecerse E /i+rar #os 6scu#os resen idos *or sensaciones ner/iosasG \\ 96*resionar, a,ec ar, rau6a i"ar, a e6ori"ar a una *ersona o ani6a#G S9$R$H ##aYsaEG a- a2a2) /G 2o#/erse J6ido, sensi+#e E ner/iosoG S9$R$H ##aYsaEaEG a-sa) sG Betal& >ronceG A#eacin de oro Sen 6aEor *orcen aPeT, con co+re E es aQo, *ara dar#e *eso, dura+i#idad E resis encia, u i#i"ado *or #os inYas *ara ins ru6en os de *recisin, co6o #a *#o6adaG \\ Pe-ueQo co##ar cere6onia#, con a6u#e os, -ue sir/e *ara e# c**allay, o sea *ara es*arcir #a c.ic.a o aq*a& a-sachi2) /G 2G LLA:LLACH9=G a-sasqa) adPG 2G LLA:LLASQAG a-sa2) sG Betal& 5e a# en ,usinG ?undicinG \\ 2G LLA:LLA= G a-sa2a2) /G 2G LLA:LLA=A=G a-hon) sG 2G LA:HU$G a-hun) sG Eot& E alim& F$olynnia sonc*i!olia $oepp et 9ndlG& 0e #a ,a6i#ia de #as co6*ues asG <iene u+Krcu#os grandes E a"ucarados u i#i"ados en #a a#i6en acin, sin *re/ia coccinG Es +as an e a*reciado *or e# ca6*esinadoG S9$R$H ##aY.onG a-+i) sG 2G LLA$:89G a a1i) sG Eot& Pa a as grandes unidas *or

LL
L , ) al!a+& Consonan e #a era#, *a#a a# E sonora de# a#,a+e o runasimi o q*eswa S-uec.uaTG <iene e# sonido de #a cas e##ana E se e6*#ea con #as cinco /oca#esG Ocurre en odas #as *osicionesG Se *ronuncia lla& acha) sG 'as6i##adura, .erida su*er,icia#G E@E5H llac*a wasa uywa, ca+a##o con #a es*a#da ras6i##ada o .eridaG acha0a) sG AndraPo, .ara*oG S9$R$H c..ac.u, sa*.saG achi) sG 9#usin, i6aginacin \\ adPG 9ndecen e, +e##aco, as u o, ruin, +adu#a-ueG achi achi) adPG 2o#u+#e, 6uda+#e, /ersF i#G achichi2) sG Es*eran"a sin ,unda6en oG \\ /G 9#usionar, con,iarG S9$R$H EuYaE, -8o uEG achi-u2) /G 9#usionarse, a#ucinarseG \\ EngaQarse, c.as-uearseG achiq) adPG E sG EngaQado, i#uso -ue cree en a#guna ,an asJaG achi2) /G 9#usionar, engaQar, a#ucinarG S9$R$H EuYaEG acho) sG 2G LLACHUG achu) sG Eot& F-ame: cunei!olius .ampelG& P#an a acuF ica de #agunas E rJos, de gran /a#or nu ri i/o *ara e# ganadoG S9$R$H ##ac.8o, #a-oG achu2) /G 5as icar o 6ascar #as .oPas, sin ri urar#as, *ara c.u*ar e# "u6oG S9$R$H .ac.8uEG ach+u2) /G $e&AreqO 5ascar Fpi0c*arG #a coca sin 6as icar#a +ien SCaE##o6aTG a>as /u-chu) sG Eot& F/alvia Dom+eyi 9pling& /alvia longi!olia -& et $&G $EOLG Ar+us o de #a ,a6i#ia de #as #a+iadas -ue a#can"a una di6ensin de & a 1 6e ros de a# uraG 9n,#orescencias en raci6o con ,#ores roPas o+scuras a,e#*adas, -ue se ase6ePan a #as ##agas sangrien as, de 6uc.a +e##e"aG 0e a-uJ e# Kr6ino cas e##ano de llagas en su no6+reG S9$R$H .a un QuYc.uG a-i) sG Pena, ris e"a, su,ri6ien o, *esar, angus iaG \\ Arre*en i6ien oG \\ 0esgraciaG \\ <ur+acin, con,#ic o, con ra ie6*oG E@E5H pipa0mi mana lla0i 0anc*uT, ^-uiKn no iene *ena_ \\ 2G AQO='A:9G a-i a-i a) #ocG Sie6*re *enoso, ris e, a*enado, a,#igido, a*esadu6+radoG S9$R$H ##aYis-a##aG $e&AyaO ##aYi ##aYiE##aG ArgO ##aYi ##aYiG 9cO ##aYi##aG a-ichiq) adPG E sG E# -ue causa *ena, ris e"a, do#or 6ora# E angus iaG S9$R$H 6uc.uc.i-G a-ichi2) /G A*enar, a,#igir, causar *ena, ris e"a, su,ri6ien oG S9$R$H *.u ic.iEG a-i-uq) adPG A*enado, a,#igido, desconso#ado, a*esadu6+rado, angus iado, ado#orido 6ora#6en eG E@E5H lla0i0uq runa 0ani, soE un .o6+re a*enadoG

47
un #ado, u i#i"adas en o,rendas re#igiosasG \\ Pa*a con & +u#+os Pun osG \\ ,eog& $o6+re de con,or6acin geogrF,ica con *ro6on orios o cerros si6i#ares E unidos en re sJG EOis en #ugares -ue ienen es e no6+reG L a i) sG ,eog& $o6+res de dis ri os de #as *ro/incias de CaE##o6a en Are-ui*a, E 5e#gar en Puno, PerG a i) sG <riun,o, /ic oria, /enci6ien o, ade#an a6ien oG a ichi-uq) adPG E sG Que se dePa /encer, su*erar, an ici*ar, derro ar en una co6*e encia o cua#-uier circuns anciaG a ichi-u2) /G 0eParse su*erar, /encer, a/en aPar o .acerse derro arG S9$R$H -aE##ac.iYuEG E@E5H ama llallic*i0uyc*u p*awaspa, no e .agas deno ar en #a carreraG a chiq) adPG E sG Que .ace o dePa /encer, a/en aPar o an ici*arG a ina-u2) sG Co6*e icin, con ienda, #uc.aG \\ /G Co6*e ir en re dos o 6Fs *ersonasG a i0a-u2) /G Pugnar, es,or"arse *or ganar o /encer en una con iendaG a iq) adPG E sG Que riun,a, su*era, /ence, a/en aPa, an ici*a o derro a en una co6*e encia u o ra ac i/idadG a isqa) adPG 0erro ado, /encidoG a+a idoG S9$R$H !am& 8us us-a, sarus-aG a i2) /G 2encer, riun,ar, ganar, su*erar, a/en aPar en una co6*e encia cua#-uieraG S9$R$H a i*aEG $e&AyaO ##a##aEG 9cO ##a##inaG a.a) sG Lool& FCama glama CitineoG& L#a6aG 0e #a ,a6i#ia de #os ca6K#idos suda6ericanosG OrePas #argas, ca+e"a cu+ier a de *e#aPe cor o, de co#ores /ariadosG Su a##a ##ega a !G!5 6 sG Se u i#i"a, desde ie6*os inYaicos, co6o ani6a# de carga asJ co6o a6+iKn su carne en #a a#i6en acinG a.a a.a) sG Cit& )Knero #i erario dra6F ico de origen inYaicoG S9$R$H aranUaG a.i) sG Pa#*adura, ac o, o-ue, *a#*a6ien oG \\ @uego de niQos, en *ares, con +o#i as u o ros o+Pe osG S9$R$H -8a*iG a.ichi-uq) adPG E sG Que se dePa ocar, *a#*arG S9$R$H 6u##Y.uc.iYu-G a.ichi-u2) /G 0eParse ocar, *a#*ar en cua#-uier *ar e de# cuer*oG a.ichiq) adPG E sG Que ad6i e o 6anda ocar o *a#*arG a.i-u2) /G <ocarse, *a#*arse, 6anosearseG S9$R$H 6u##Y.uYuEG $e&AncO ##a*.##aYuEG a.ina) adPG Pa#*a+#e, oca+#eG a.ina-u2) /G <o-ue earse, *a#*arse 6u ua6en eG E@E5H llamina0uy yanay0iwan, 6anosKa e con u a6adaG a.ina a) adPG <oca+#e, *a#*a+#eG susce* i+#e de ser 6anoseadoG a.i0a-u2) /G Pa#*arse o ocarse con inua6en e a#guna *ar e de# cuer*o *or 6anJaG a.i0a2aq) adPG E sG Que oca E *a#*a a#go en ,or6a cons an eG

BC D
a.i0a2a2) /G <ocar E *a#*ar a#go cons an e6en eG a.iq) adPG E sG Pa#*ador, ocador, -ue u i#i"a e# ac oG S9$R$H 6u##Y.u-G a.ir0ari2) /G Pa#*ar, ocar a*resurada6en e en di/ersas *ar esG a.i2) /G <ocar, *a#*ar con e# ac o o con #a *a#6a de #as 6anosG S9$R$H 6u##Y.uE, -8a*iEG $e&AncO 6aYic.aEG $e&AyaO ##a6ic.aEG a.i2-u2) /G Pa#*ar, ocar a#go de#icada o sua/e6en eG a.i2si2) /G AEudar o co#a+orar a *a#*ar o ocar a#goG L a.oqa) sG A*e##ido de origen inYaicoG a.oqa) sG Piedra negra de consis encia de .ierro, con *oderes cura i/os 6FgicosG S9$R$H .iUaEaG an-a) sG ,eol& )reda, ierra a6ari##en a o +#anca`grisG S9$R$H c.8a-o, ##anY8iG an-a 0ata) sG tej& 2es ido adere"ado de# *ec.o a #os .o6+rosG S5G@G de #a EGT an-e) sG 2G ACH9WA ACH9WAG an-ha) adPG Co#or rosadoG S9$R$H *an iG $e&AncO 6u##uG an-hacha2) /G <eQir de co#or rosadoG S9$R$H *an ic.aE, ##anY.ac.aEG an-ha2achi2) /G Con/er ir en co#or rosadoG an-hu) sG 5anoseo, *a#*o, an eo con #os oPos cerradosG an-hu an-hu) adPG E sG Persona -ue *a#*a, 6anosea a ien as, *or ,a# a de /isinG an-huna-u2) /G Pa#*arse, 6anosearse, an earse 6u ua6en e a ciegasG an-hu0a2aq) adPG E sG Que con ,recuencia *a#*a a ciegasG an-hu0a2a2) /G <an ear, *a#*ar, 6anosear re*e ida6en e con #os oPos cerrados o a ciegasG an-huq) adPG E sG Que *a#*a, 6anosea, an ea a ciegasG an-hu2) /G 2G PA$:U=G an-+achi-uq) adPG E sG Que 6anda ra+aPar *ara sJG an-+achiq) adPG E sG Que 6anda ra+aPar, #a+orar E cu6*#ir una areaG Ca*a a"G an-+achi2) /G Hacer ra+aPar, #a+orar o dirigir una o+raG \\ sG Persona -ue ra+aPa *ara sJ 6is6oG an-+ana) sG <ra+aPo, area o #a+or -ue rea#i"arG $e&AncO ruranaG \\ $e&AyaO Herra6ien a de ra+aPoG \\ 9cO <ra+aPar, #a+rarG ( Pa#*ar, 6anosear, an earG ( 'o+arG an-+a0a-uq) adPG E sG Que ra+aPa es*orFdica6en e en 6uc.as #a+ores, sin es a+i#idad, ni re ri+ucin ,iPaG \\ $e&AyaO @orna#ero, *enG an-+aq) adPG E sG <ra+aPador, *ersona -ue #a+ora 6a eria# e in e#ec ua#6en eG \\ O+rero, o*erarioG an-+a2) sG <ra+aPo, #a+or, area, ocu*acinG S9$R$H ruUaEG $e&AncO ruranaG \\ /G <ra+aPar, #a+orar, ocu*arseG E@E5H allin 0awsayta munaspaqa llan0Hay, ra+aPa, si -uieres /i/ir +ienG $e&AncO ruraEG $e&AyaO ##anYaEG an-+a2si2) /G AEudar, co#a+orar en e#

DICCIONARIO
ra+aPoG E@E5H llan0Haysiy taytay0ita c*a0rapi, aEuda a ra+aPar en #a c.acra a u *adreG an-+i) sG <ierra arci##osa ,inaG \\ Es ado de #a ierra 6e"c#ada con agua o +arro #igosoG \\ )reda o arci##a de co#or +#anco o a6ari##en o, usada con ,ines 6edicina#es o co6o a#i6en o, 6e"c#ado con *a*as sancoc.adasG S9$R$H c.8a-oG \\ adPG Ligoso, *as oso, *egaPosoG S9$R$H ##aY8i, ##anYa, ##iY8iG $e&AyaO ##anPa a##*aG \\ $e&.ajO Wr+o# de cor e"a co#or roPi"oG \\ $e&QunO Sanda#ia de cueroG \\ 9cO 'osadoG ( <arFn u#aG ( )redaG an-+i2a2) sG >arro E o ras 6asas #igosasG \\ /G Hacerse a#gn 6a eria# #igoso, *#Fs ico, ,#eOi+#eG an a) adPG Lo"ano, /erde, /igoroso con re,erencia a /ege a#esG $e&AncO s.u6a-Eas-aG $e&AyaO ##an#aEG \\ EolO C.is6osoG \\ 9cO $o/e#ero, an oPadi"o, 6uda+#e, c.is6osoG L an achi) sG A*e##ido de origen inYaicoG an achiq) adPG E sG Que re,resca con agua #as 6a as o ,#ores Ea cor adasG an achi2) /G 'e,rescar, re/erdecer o 6an ener ,rescas #as ,#ores o /ege a#es cor adosG an a-u) sG E adPG Que Puega des#ea#6en e a dos asesG S9$R$H isYaE uEaG an aq) adPG E sG P#an a o /ege a# -ue se 6an iene ,resca E #o"ana con e# aguaG S9$R$H -.a-6a6a6a-G \\ 'ecu*eracin *au#a ina de #a sa#ud .u6anaG an ari2) /G 'e/erdecer o resuci ar *au#a ina6en e #as *#an as 6arc.i as con e# riegoG an a2) /G 'e,rescarse, *onerse #o"ano #os /ege a#es *or accin de# aguaG an0+u) adPG Sua/e, +#ando, *u#ido, iernoG E@E5H !igdo& llanpHu sonqo, +enK/o#o, *acJ,icoN llanpHu simi, de *a#a+ra sua/e, iernaG \\ $e&AreqO 'e*osado, e-ui#i+rado, *acJ,ico, +#ando F.ayllomaG& $e&AyaO ##an*uG \\ $e&.ajO 5us#oG \\ EolO ?ino, 6o#ido, sua/eG an0+ucha2) /G 2G LLA$P8U$A, LLA$P 8U=ACH9=G an0+u a) ad/G Sua/e6en e, ierna6en e, *acJ,ica6en e, con de#icade"aG an0+u a/a) ad/G Sua/Jsi6o, +#andJsi6o a# ac oG E@E5H llanpHulla?a pHac*ay0i, u /es ido es sua/Jsi6oG an0+una) sG SF+ana o #ien"o *ara #a ca6aG \\ En/o# orio in erior sua/e *ara #os niQos 6uE iernosG \\ 9cO Sua/i"ar, *u#ir, a#isar, a+#andarG S9$R$H ##an*8uc.aEG an0+u2 an0+u2) adPG Sua/Jsi6o, +#andJsi6o, 6uE iernoG an0+u2achiq) adPG E sG Sua/i"ador, a+#andador, *u#idor, a#isador, re+#andecedorG an0+u2achi2) /G Sua/i"ar, *u#ir, a#isar, re+#andecer, a+#andarG S9$R$H ##an*8uc.aEG an0+u2ari2) /G <o6arse sua/eG \\ A+#andarse #a *ie# de# cuer*o .u6anoG \\ !igdo& Hacerse de carFc er sua/e E

SIMI TAQE
co6*rensi/oG an0+u2a2) /G Sua/i"arse, a+#andarse, *onerse erso una su*er,icie Fs*eraG \\ !igdo& Sua/i"arse e# carFc er de una *ersona 6a#.u6oradaG anten) sG Eot& F$lantago *irtella '&E&I&G 0e #a ,a6i#ia de #as *#an aginFceasG Bed&Jol0& Se u i#i"a *ara #a curacin de #as .eridasG S9$R$H UaYa- -a##unG $EOLH ##an anG anthu) sG So6+raG \\ Penu6+raG S9$R$H su*aG \\ !am& Pro eccinG $e&AncO ##an uG \\ EolO ##an .uc.a Sso6+ri##aTG \\ 9cO So6+rJoG anthuchaq) adPG E sG Que .ace o *roduce so6+raG anthucha2) /G So6+rear, .acer so6+raG anthuchi-u2) /G Hacerse so6+rearG E@E5H rup*aymanta llant*uc*i0uy, .a" e so6+rear de #os raEos de# So#G anthu-uq) adPG E sG Que se so6+reaN -ue reci+e #a so6+raG anthu-u2) /G So6+rearseG A*ro/ec.ar de #a so6+ra *ara e/i ar #os raEos so#aresG S9$R$H c.uYuYuEG anthuna) sG Cua#-uier o+Pe o -ue .ace so6+raG \\ $EOLG Qui aso#, *araso#, o#dos o *araguas -ue *ro egen de #a #u" so#arG S9$R$H ac.iUaG 9cO ##an unaG anthuna-u2) /G Hacerse so6+ra 6u ua6en eG \\ Qui arse 6u ua6en e #a #u" -ue se *roEec aG anthu0a-u2) /G Hacerse so6+rearG \\ A6*ararse de #a #u" so#arG \\ >uscar #a so6+raG anthu0a2a2) /G Es ar .aciendo so6+ras con inuasG \\ Es ar -ui ando #a #u"G anthuri-u2) /G So6+rearse +re/e6en eG E@E5H wasi q*epapi llant*uri0uy, so6+rKa e de rFs de #a casa *or un ra oG anthurqa.u2) /G Presen arse #a so6+ra en ,or6a ines*eradaG anthuq) adPG E sG Que *roduce so6+raG \\ Que se in er*one a #a #u"G anthu2) /G So6+rearG Producir so6+ra o *enu6+raG anthu2 0acha) sG 9n/iernoG anthu2achi-u2) /G Hacerse so6+rear o *ro egerse de# So#G E@E5H ac*iwawan llant*uyac*i0uy, .a" e so6+ra con e# *araso#G anthu2achi2) /G Per6i ir, ordenar, .acer *roducir #a so6+raG anthu2a2) /G Anu+#arse, nu+#arse, *onerse oscuro o nu+#adoG S@GLGPGT anthu2 -acha2) /G Producir so6+ras 6o6en Fneas, anthu2 -achi2) /G Hacer o 6andar *roducir so6+ra a a#guienG anthu2 -u-u2) /G 'e,ugiarse de# ca#or a #a so6+ra, o6ar so6+raG S@GLGPGT ant+a) sG LeQa, co6+us i+#e, #o -ue sir/e *ara a#i6en ar #a ca#daG $e&AncO Ean aG $e&AyaO ##an a, yanta& EolO ##a6 8aG \\ 9cO LeQaG ( <uer oG ( 'asoG ant+a -uru) sG Lool& FAnc*ostatus peruvianus Eruner E o ras es*eciesTG Pa#i o /i/ien e de #as ,a6i#ias *rosco*idaeG 0e cuer*o a#argado E an enas #argasG S9$R$H Y8as*i YuruG

BC D
$e&AncO Yas*i YuruG $e&QunO Yas*i Yu#uG $e&/&BarO Yas*iG ant+acha2) /G Hacer #eQaG Con/enir en #eQa un Fr+o# o roncoG ant+achiq) adPG E sG Que 6anda .acer #eQaG ant+ana) adPG Susce* i+#e de ser con/er ido en #eQaG ant+aq) sG E adPG LeQador, *ersona -ue cor a o recoge #eQaG $e&AncO Ean aco-G ant+a2) /G Cor ar o recoger #eQaG \\ !am& 0es ro"ar o es ro*ear #as cosasG ant+a2oq) sG Persona -ue iene #eQaG \\ Persona -ue /ende #eQaG ant+a2si2) /G AEudar o co#a+orar en raPar #a #eQaG ant+i) sG 2G QAQASG ana) ,ram& Su,iPo o 6or,e6a -ue /a unido a #os sus an i/os, adPe i/os E ad/er+ios, con signi,icado de su*er#a i/o o di6inu i/oG E@E5H 0Huc*illa?a, 6uE di#igen eN sumaqlla?a, 6uE agrada+#eN *uc*Huy llana, 6uE *e-ueQoN *atunlla?a, 6uE grandeG a0a) adPG <odo o oda, con signi,icado de o a#idadG S9$R$H ##i*iG E@E5H llapa munaq, -ue -uiere a odos o -uerendnN llapa runa0una llan0Hac*iq, e# -ue .ace .ace ra+aPar a odos #os .o6+resG a0a a) adPG <odos conPun a6en eG E@E5H llapalla llan0Hasun, ra+aPe6os odos Pun osG a0a an) adPG <odos sin eOce*cinN o a#6en eG E@E5H llapallan *amuc*un0u, -ue /engan odosG a0an) adPG <odo, odosG E@E5H llapan aylluntin llan0Has*an, oda #a co6unidad es F ra+aPandoG a0i) sG 2G LLAPH9G a0ha) sG Eot& F/tipa sp&G $e&AreqO Pas o ,orraPero de #a *una -ue so#a6en e crece en ie6*o de aguasG SCaE##o6aT a0hch+a) sG Accin de sacar un cuer*o s#ido de# agua o de o ro #J-uido, sea con #a 6ano o a#gn o ro ins ru6en oG \\ Accin de sacar /io#en a6en e de# agua un cuer*oG a0hch+achi2) /G Hacer eO raer a#go de# agua o de o ro #J-uidoG E@E5H mayumanta aqota llap*c*Hac*iy, .a" recoger arena de# rJoG a0hch+a-uq) adPG E sG Que 6anda sacar a#go de# aguaG a0hch+aq) adPG E sG Que saca a#go de# aguaG a0hch+a2) /G EO raer, sacar de# agua o de a#gn #J-uido un cuer*o -ue se encuen ran su6ergidoG E@E5H unumanta pHac*ata llap*c*Hay, saca #a ro*a de# aguaG $e&AncO PorgariG $e&AyaO #a*c.aEG $e&$unO ##aUc.8aEG EolO ##anc.8aEG a0hch+i0a) adPG Persona de +oca #igera, -ue no iene secre oG a0hi) sG <e6*era ura eO erna o a6+ien a#G \\ Pesadi##a, angus ia en es ado so6no#ien oG \\ 9cO ##a*i S5scu#o a+do6ina#G ( A6+ien e i+io E a e6*eradoTG S9$R$H ##a*iG

70
a0hichaq) adPG E sG A e6*eradorG Que a e6*era e# a6+ien eG S9$R$H ##a*.i-G a0hicha2) /G A e6*erar, sua/i"ar, 6oderar, e6*#arG S9$R$H wayrawan 'ap*ic*ay, a e6*era con e# /ien oG a0hichi-uq) adPG E sG Que su,re *esadi##a o angus ia en re sueQosG a0hi-u2) /G A e6*erarse, e6*#arse, sua/i"ar e# ca#orG S9$R$H ##a*.iEaEG a0hin) sG 2G LLAPHSA$G a0hiq) adPG E sG 2G LLAPH9CHAQG a0hi2) /G 0ar ca#or o 6aEor e6*era ura a# cuer*o o a# a6+ien eG \\ 9cO ##a*iE S e6*era ura a6+ien a#TG \\ Anat& <ePido 6uscu#ar -ue cu+re #as cos i##asG \\ $e&AncO ##a*iE Sde,or6ar, a*#as ar un *oco con #os dedosTG $e&AyaO ##a*iE SEs ruPar cosas *oco consis en esG ( A*#as ar co6*#e a6en eTG a0hi2a2) /G 2G LLAPH9:U=G a0h a) adPG 0e#gado en es*esor, re,iriKndose a #F6inas, e#as o *a*e#G S9$R$H ##a*.saG \\ 9cO 0e#gado, #i/ianoG ( >aEe aG ( Porce#anaG a0h aq) adPG E sG 2G LLAPHSA=AQG a0h asi.i) adPG 2G W9LLAPHU:UG a0h a2a2) /G 2G LLAPHSA=A=G a0hsa) adPG <eO ura de#gada en ePidos, #F6inas E o ros o+Pe osG S9$R$H ##a*.##aG a0hsachaq) adPG E sG Que ade#ga"a, ade#ga"ados a0hsacha2) /G Ade#ga"ar, eO ender, #a6inarG a0hsan) sG Anat& 5scu#o a+do6ina# de# .o6+re E de #os ani6a#esG S9$R$H ##a*.in, ##aY##anG a0hsa2aq) adPG Ade#ga"a+#eG \\ adPG E sG Que ade#ga"aG S9$R$H ##a*.##a-G a0hsa2a2) /G Ade#ga"arse, a*#anarse, #a6inarseG S9$R$H Ha*.##aEaEG a0hi a2a2) /G Ade#ga"arse, a*#anarse en #F6inas cada /e" 6Fs de#gadasG S9$R$H ##a*.saEaEG a0+i) sG Pesadi##a, sueQo angus ioso E or6en osoG S9$R$H 6us*.aG $e&AncO 6us.-oEG ArgO 6os-oEG 9cO ##a*iG a0+ichi-uq) adPG E sG Que su,re *esadi##a en re sueQosG S9$R$H 6us*.aYu-G a0+i-u2) /G <ener *esadi##a o su,rir sueQos or6en ososG S9$R$H 6us*.aYuEG a0+u /ut+u) sG tej& Lana +#anca E sua/eG S5G@G de #a EGT aq) onomat& 2o" ono6a#o*KEica -ue signi,ica /erdor, /igor, ,rescura, #o"anJa de #as *#an asG aqa) adPG 5agroG \\ Carne negra sin grasaG \\ $e&AyaO ##aYa ##aYa c.uYi S#an"a con *#u6asTG \\ 9cO S?orraPeG ( CrinG ( A ado de carneTG aqa2a2) /G En,#a-uecer, ade#ga"arse, .acerse 6agroG S9$R$H u##uEaEG $e&AyaO ##aYaEaEG $e&$unO o.oEaEG aqe) adPG !am& Es+e# oG \\ Senci##oG \\ 0e+i#uc.oG aq a) sG Accin de des+as ar, desgas ar 6aderos con a"ue#aG \\ adPG Sie6*re #o"ano, sie6*re ,rescoG aq a -a.a2oq) sG $EOLG Car*in eroN *ersona -ue ra+aPa con 6aderaG

7!
aq achiq) adPG E sG Que 6anda desgas ar, des+as ar un 6adero con a"ue#a, aq achi2) /G Hacer des+as ar o desgas ar #os 6aderos con e# ,in de #is onear#os o dar#es ,or6a de,inidaG aq ana) sG 9ns ru6en o *ara des+as ar o desgas ar 6aderosG $EOLH a"ue#aG E@E5H 0Hur0u llaqllanata ma?away, *rKs a6e #a .erra6ien a *ara des+as ar o desgas ar roncosG aq aq) adPG E sG Que des+as a o desgas a un 6adero con a"ue#a o ins ru6en o si6i#arG aq asqa) adPG 0es+as ado, ce*i##ado, desgas ado, ras*adoG \\ !am& 'as6i##adura, ras*e nG S9$R$H -.a##6is-aG aq a2) /G 0es+as ar, gas ar, ce*i##ar *ara dar ,or6a deseada a# 6aderoG S9$R$H -.e uEG aqo a) sG tej& 5an a o ca*a cere6onia# ,ne+re, usada en #os ,unera#es *or #as au oridades co6una#es ca6*esinas de# AndeG \\ Anat& 5scu#o -ue cu+re e# a+do6en de #os .er+J/orosG S9$R$H ##a-o##anG aqo an) sG 2G LLAQOLLA G aqota isa o) sG tej& 5an a #is ada en su o a#idad, de arri+a a+aPoG S<Kr6ino aE6ara usado en -.esUaGT S5G@G de #a EGT aqta) sG Ciudad, *ue+#o, co6unidad, /i##orrio, co6arcaG \\ Po+#acinG E@E5H llaqta runa, ciudadano, .o6+re de# *ue+#oG \\ 9cO PaJs, erri orioG aqta aqta) sG 2G CH89:U'UG aqta ta2ta) adPG 2G LLAQ<A=OQG aqtacha-uq) adPG E sG Persona -ue se a/ecina en un *ue+#o o ca6+ia de residenciaG aqtacha-u2) /G A/ecinarse, naciona#i"arse en un *ue+#oG aqtacha2) /G ?or6ar, erigir o ,undar un *ue+#o o ciudadG 9cO ##aY ac.inaG aqta-u) adPG Po+#ano, *roceden e de *ue+#os *e-ueQos E a e"adosG \\ despect& <ra o des*ec i/o a #as *ersonas -ue *roceden de *ue+#os *e-ueQosG S9$R$H .aUa ##a- aG aqta.asi) sG E adPG Conciudadano, co errFneo, *aisanoG S9$R$H ##a- a*uraG ArgO ##aP a6asiG 9cO ##aP a6as.iG aqta0ura) sG E adPG 2G LLAQ<A5AS9G aqta2a2) /G Con/er irse *oco a *oco una co6unidad en un *ue+#o o *o+#acin, ad-uiriendo cada /e" 6aEores di6ensionesG aqta2oq) adPG $a ura# de un *ue+#o, ciudad *e-ueQa o /i##orrioG S9$R$H ##a- a aE aG E@E5H ?oqan Qosqo llaqtayoq 0ani, Eo soE na ura# de# Qos-oG \\ sG Lool& FEu!o marinusG& Sa*o o +a racio gigan eG Anuro de #a ,a6i#ia +u,onidae, an,i+io, .a+i an e de #as se#/as a6a"nicas E de# 5adre de 0ios, cuEo croar es 6uE carac erJs icoH llaq&&& llaq&&& S9$R$H .a un.an*8aruG aq1a) sG LengLe ada, #a6e ada, #enguaradaG \\ Pocin de a#guna cosa

BC D
-ue se #a6eN a-ue##o -ue se o6a con una #engLe adaG S@GLGPGT \\ adPG !am& Adu#n, so+nG S9$R$H Y8asYari##u, ##unY8uG \\ EolO APJ 6o#idoG \\ $e&QunO UiYuQaG aq1achi-uq) adPG E sG Que se dePa #a6erG E@E5H alqowan llaqwac*i0uq, -ue se dePa #a6er con e# *erroG aq1achi-u2) /G Hacerse #a6erG aq1achiq) adPG E sG Que .ace #a6er o 6andar #a6erG aq1a-uq) adPG E sG Que se #a6eG E@E5H llaqwa0uq alqo *amunqa, /endrF e# *erro -ue se #a6eG aq1a-u2) /G La6erse uno 6is6oG aq1ana) adPG A#go susce* i+#e de ser #a6idoG aq1ana-u2) /G La6erse recJ*roca6en eG \\ !igdo& Adu#arse 6u ua6en eG aq1a0a-u2) /G 'e#a6erseN #a6erse de nue/oG aq1a0a2) /G 'e#a6er, /o#/er a #a6erG aq1a0a2a2) /G La6er re*e ida6en eG E@E5H alqon u?anta llaqwapayan, e# *erro #a6e re*e ida6en e a su crJaG aq1aq) adPG La6edorG aq1asqa) adPG La6idoG aq1a2) /G La6erG E@E5H manan allinc*u pHu0u llaqway, no es +ueno #a6er e# *#a oG EolO ##an*aEG aq1a2 uchu) sG alim& 2ianda J*ica con di,eren es co6idas ,rJas, *ro*io de #a ciudad de# Qos-o E a#rededoresG S9$R$H c..iri uc.uG aq1a2-achi2) /G Hacer#e #a6erG aq1a2si2) /G AEudar a #a6erG E@E5H mis0Hiyoq man0ata llaqwaysiy, aEuda a #a6er #a o##a con du#ceG aqho) sG Eot& A#ga con ,er/Fcea ,i#a6en osa -ue crece en agua de enida o de *oca corrien eG asa) adPG Pesado, *esan eG E@E5H llosa nimi, *iedra *esadaG $e&AncO #asa-G \\ EolO Len oG \\ 9cO <orcidoG ( <ensoG ( PaPa orcidaG asachi-uq) adPG E sG Persona o ani6a# -ue su,re e# *eso de un cuer*oG asachi2) /G Hacer *esar o 6edir e# *eso de #os cuer*osG \\ Au6en ar e# *eso agregFndo#e a#go *ara -ue *ese 6FsG asa-uq) adPG Pesan e, gra/i an e, -ue se .ace 6uE *esadoG E@E5H llasa0uq rumi, *iedra 6uE *esadaG asa-u2) /G Pesar, de er6inar e# *eso de a#goG $e&AncO *esaYuriG asa a/a) adPG PesadJsi6o, 6uE *esadoG asana) sG >a#an"a, ro6ana o ins ru6en o e-ui/a#en e *ara 6edir *esosG asaq) adPG Har o, 6uc.o, *orcin a+undan eG \\ Pesado, *esan e, cuer*o -ue iene *esoG asaqchaq) adPG E sG A+undador, -ue au6en a una can idadG asaqcha2) /G Au6en ar, incre6en ar, acrecen ar, agregarG asaq a/a) adPG 0e6asiado, 6uc.a can idad, a+undan Jsi6oG S9$R$H asY.a##aQa, sinc.i*uniG asaq2achiq) adPG E sG Que au6en a en ,or6a *ro,icua, a+undan eG

DICCIONARIO
asaq2achi2) /G Au6en ar, incre6en ar, .acer a+undan e una can idadG asaq2aq) adPG Susce* i+#e de au6en ar en can idad e incre6en ar en e# *esoG asa2) sG 5agni ud /ec oria# con direccin E sen idoG \\ Peso de #os cuer*osG \\ /G Pesar o 6edir e# *eso de #as cosasG asa2a2) /G Hacer *esadoG \\ Ad-uirir *esoG \\ )ra/i ar en e# *esoG asa2achi2) /G 2G <9<9=ACH9=G asa2-u2) /G Asen arse e# *esoN i6*ri6ir e# *eso so+re o ros cuer*osG L ata) sG ,eog& Ca*i a# de #a *ro/incia de Hua6a#Jes, de*ar a6en o de HuFnuco, Per con !!,341 .a+i an es en !74!G atan) sG APJ 6o#ido E 6e"c#ado con *an seco, canc.a, -ueso, 6anJ E acei eG S9$R$H uc.uYu aG EolO ##a-UaG atha) sG O##a de +arro en ,or6a ac.a ada de +oca 6uE a+ier a, con asas a #os cos adosG at+a) adPG 0esnudo sin /es idoG S9$R$H -8a#aG 9cO ##a a S*e#adoN *o+re, andraPosoTG at+achaq) adPG E sG 0esnudador, *ersona -ue desnuda a o raG at+achi-uq) adPG E sG Que se dePa desnudar o des*oPar de sus /es i6en asG at+achi-u2) /G 5andarse desnudarG Hacerse des*oPar de sus ro*asG \\ !igdo& Hacerse des*oPar de sus +ienesG at+achiq) adPG E sG Persona -ue .ace desnudar o des*oPar de sus /es i6en as a o rosG at+achi2) /G 5andar desnudarH .acer des*oPar de sus ro*asG E@E5H c*ay *erqHeta pu?unanpaq llatHac*iy, .a" desnudar a ese niQo *ara -ue duer6aG at+a-uq) adPG E sG Persona -ue se desnuda o des/is eG S9$R$H ##a 8anaYu-G at+ana-uq) adPG E sG Que se dePa desnudar o des*oPar de sus /es i6en asG S9$R$H ##a 8aYu-G at+ana-u2) /G 2G Q8ALACHA:U=G at+anaq) adPG E sG 2G LLA< 8AQG at+anasqa) adPG 2G L9GA<8ASQAG at+ana2) /G 0es/es ir o des*oPar de #as /es i6en asG at+aq) adPG E sG 0esnudadorG -ue desnuda o -ui a #a /es i6en aG S9$R$H ##a 8ana-G at+asqa) adPG 0esnudo, sin /es i6en aG \\ !am& Po+re, sin dineroG S9$R$H ##ua 8anas-a, -8a#anas-aG at+a2) /G 0esnudar, des*oPar o -ui ar #as /es i6en as o #as ro*asG a1ch+i) adPG P#Fcido, #aOo, ,#acuc.en o, dK+i#G \\ Carne ,#acaG EolO ##aU 8iG 9cO ##aUc.iG a1 i) sG Eot& FEernadesi *orrida Bus*lerG Ar+us o es*inoso de #a ,a6i#ia de #as co6*ues as, de .oPas #anceo#adas, ,#ores +#ancas E car6esJ en ca+e"ue#aG Sus a##os ci#Jndricos se usan co6o co6+us i+#eG Bed&Jol0& Sus ,#ores se e6*#ean *ara #a curacin de 6a#es +ron-uia#es \\ adPG !am& 0Jcese a #os P/enes desarro##adosG \\ $e&AreqO Co#or /io#e a, /ariando es e co#or a# c#aro o+scuro SCaE##o6aTG

SIMI TAQE
L a1 i0ata) sG Arqueol& F$lata!orma de espinosG& Si io ar-ueo#gico inYa, cons i uido *or andenes, cana#es, recin os, e cG Se u+ica en #a *ar e $O de Sa-saEUa6an, den ro de# Par-ue Ar-ueo#ogico $aciona# de# 6is6o no6+re, en e# Qos-o, PerG a1q+a) sG Lool& FCum+ricus terrcolaG& Lo6+ri" de ierraG S9$R$H ##eU-8a, Y8uEYaG a1q+a2) /G EO raer #as #o6+rices de #a ierraG a1sa) sG ?#e6a, +a+a, 6ucosidadG S9$R$H ##aU .aG a1sa2) /G >a+ear, +o ar ,#e6a *or #a +ocaG \\ Producir ,#e6aG a1sa2a2) /G Hacerse ,#e6oso, con/er irse en ,#e6aG a1sa2oq) adPG Con ,#e6a, -ue iene ,#e6osidad, *or ePe6*#o, en e# caso de #os cac usG a1tha) sG 2G LLAWSAG a1thu) sG tej& <ur+an e .ec.o de cin as ePidas, de co#ores E decoradasG S5G@G de #a EGT a1t+u) sG 'ist& >or#a i6*eria# -ue #os 9nYas E o ras au oridades ##e/a+an en #a ,ren e co6o dis in i/o de Perar-uJa E au oridadG S9$R$H 6asYaE*ac.aG 9cO ##aU uG eq) sG onomat& 2o" ono6a o*KEica -ue -ue signi,ica *uru#encia, es ado *uru#en o *or desco6*osicin de #a carneG eq.a) sG 'e+aseG 'e+a#se de #J-uidos en #os de*si osG S9$R$H *.o-c.iG eq.a2) /G 'e+asarG 'e+a#sar #os #J-uidos en de*si osG S9$R$H *.o-c.iEG $e&AyaO *.a##EaE, *.u##YaEG eqthe) sG $at& Herida *uru#en aG \\ L#aga, .erida in,ecciosaG $EOLG Le*raG $e&AyaO sisu, isu, usnoG EolO ##iP iG eqthisqa) sG $at& Herida in,ec ada, #e*rosaN ##aga en *roceso de in,eccinG eq1e) adPG 2G LEQWEG eq1i) adPG 5asa acuosaG 5e"c#a aguanosaG S9$R$H #e-UiG EolO ##e-UiG eq1i2) /G Hacer una 6asa acuosaG \\ 5e"c#ar .arinas con 6uc.a aguaG eq1i2achi2) /G Con/er ir #as .arinas o #a ierra en una 6e"c#a acuosa o *as a 6uE sue# aG S9$R$H #e-UiEac.iEG eq1i2a2) /G Con/er irse a#go en so#ucin acuosa o 6asa 6uE sue# aG S9$R$H #e-UiEaEG e1q+a) sG 2G LLAWQ8AG i-a) sG 'edG 5a##a 6uE ,inaG \\ <ra6*a *ara insec os .ec.o de e#aG E@E5H lli0a wira, e#a de se+o -ue en/ue#/e e# *eri oneoN uru lli0a, e#a de araQaG 9cO #iYaG i-a2) /G Hacer ra#o E rans*aren e #os ePidosG \\ Pre*arar E ar6ar redes *ara *escarG i-a2a2) /G Hacerse rans*aren e o 6uE ra#o e# ePido *or e# 6uc.o usoG i- a) sG 5an a ePida de .i#os de #ana E co#ores /i/os, usada co6o 6an i##a *or #as ca6*esinas de #a sierraG Presen a decoraciones carac erJs icas de acuerdo a su *ue+#o de

BC D
*rocedenciaG EolO ##iP##aG i- a a/a-uq) sG 1r!e+& Prendedor grande *ara sos ener #a lli0lla o 6an a de #a es*a#daG S5G @G de #a EGT S9$R$H .a un u*u, -8i*.YiG i- a-u2) /G En6an i##arse, *onerse #a 6an i##a *ara cere6onias re#igiosas E cos u6+ris as con co#ores escogidos E adecuados a# ac oG i- arichi2) /G Hacer -ue se *onga #a 6an i##aG i-+i) sG 'o ura, rasgo, a+er uraG S9$R$H -.asuG E@E5H !am& lli0Hi ?awi, ac.inadoH lli0Hi simi, +ocn, res*ondnG \\ 9cO ##iYiG i-+i i-+i) adPG 'o oso, andraPoso, de 6uc.as rasgadurasG S9$R$H -.asu -.asuG ArgO ##iYi##oG i-+ichi2) /G Hacer ro6*er o rasgar un ePido cua#-uieraG S9$R$H -.asuc.iEG i-+i-uq) adPG 'asga+#e, desgarra+#eG S9$R$H -.asuYu-G i-+i-u2) /G 0esgarrarse, rasgarse, ro6*erse en Pirones #a /es i6en aG S9$R$H -.asuYuEG i-+iq) adPG E sG Que rasga o ro6*e #os ePidosG S9$R$H -.asu-G E@E5H pHac*a lliqHiq 0Hu0mu, es aca -ue ro6*e #a ro*aG i-+irqo2) /G 'o6*er, desgarrar un ePido 6uE *res oG E@E5H c*ay pollerata lli0Hirqoy, ro6*e esa ,a#da 6uE *res oG i-+i2) /G 0esgarrar, rasgar, ro6*er un ePidoG S9$R$H -.asuEG i i) sG $at& Sar*u##ido, esca#dadura, in,#a6acin de #a *ie#G \\ Eru*cin cu FneaG 0er6a i isG \\ LJ-uido a6ari##en o o inco#oro -ue segrega #a .eridaG \\ Su6o +#an-uecino -ue segregan 6uc.as *#an asG \\ EolO Enconarse, in,#a6arse #os *#iegues de #a *ie# en e# niQoG ( U#ceracin in ensaG i iq) adPG $at& Que se esca#daG \\ Herida -ue segrega #J-uido #in,F icoG \\ P#an a -ue segrega #J-uido o es F .u6edeciKndoseG i isa) sG $at& Lin,angi isG 9n,#a6acin de #os gang#ios #in,F icosG i isqa) adPG $at& U#ceradoG \\ Esca#dadoG \\ Pie# sar*u##idaG i i2) /G $at& U#cerarseG \\ Sar*u##irse, esca#darse #a *ie# *or e,ec o de# ca#or E #a .u6edad -ue *roducen #os .ongosG i i2a2) /G $at& Con/er irse en u#ceracin o esca#dadura una *ar e de #a *ie#G in-+i) sG Arci##aG S9$R$H ##anY8i, c.8a-oG in-+i a 0a) sG ,eol& Sue#o arci##oso E 6uE res+a#oso, cuando se 6oPaG in-+ista) adPG Co-ue a, /anidosaG \\ Agrada+#e a #os /arones *or su co-ue erJaG in-+ista2) /G Co-ue earG in0hi) adPG Co#or, *in uraG S9$R$H ##in*8iG \\ $e&AyaO #in*i Sco#or, a"ogueTG \\ EolO ##in*8i SCo#orG ( Sa# de a"ogue o 6ercurioTG \\ 9cO ##i6*i SA"ogueG ( >er6e##nG ( '+ricaG ( Ca#orTG in0hichiq) adPG E sG Que .ace *in ar o decorar con *in ura de co#oresG in0hi-u2) /G Pin arse, usar a,ei es *ara

72
co#orearse E decorarse e# cuer*o o #a caraG E@E5H uya llinp*i0uy, 6a-ui##arseG in0hina) sG Pin ura, co#oran e *ara *in ar, co6o acuare#as, #F*ices de co#or, e cG \\ Herra6ien as *ara *in ar co6o +roc.as, *ince#esG e cG S9$R$H u##*inaG EolO ##in*8inaG in0hiq) sG Pin or, *ersona -ue *in aG S9$R$H Y.usYu-G E@E5H Qosqo llaqtapi as0*a llinpiq0una 0an, en e# Qos-o .aE 6uc.os *in oresG EolO ##i6*iEG in0hi2) sG Ac o de *in ar o co#orearG \\ /G Pin ar, co#orearG S9$R$H ##in*8iEG in0+a) adPG L#eno, co6*#e o, co#6adoG \\ Ca+a#, eOac o en #a 6edidaG S9$R$H .un 8aG \\ EolO #in*.uG 9cO ##in*aG in0+achiq) adPG E sG L#enador, -ue ##ena o co6*#e a un de*si oG S9$R$H .un 8ac.i-G in0+achi2) /G L#enar, co#6ar co6*#e a6en e una 6edida de ca*acidad o /o#u6enG S9$R$H .un 8ac.iEG E@E5H llinpHac*iy sara taqeta, *a" ##enar e# roPe de 6aJ"G in0+a2) /G L#enar, co6*#e ar, co#6ar un de*si o o reci*ien eG S9$R$H .un 8aEG in0+i) adPG 2G LL9$PH9G in0+i2) /G 2G LL9$PH9=G L i0i) sG ,eog& EolO Pue+#o *reinYa a# S de #a ciudad de Po osJ en >o#i/iaG i0i) ad/G <odos sin eOce*cinG S9$R$H ##a*a, ##iUG \\ Co6*#e a6en e, en era6en eG \\ 9cO <odosG ( PFr*adoG \\ $e&AyaO Lus re, +ri##oG i0h) onomatO 2o" ono6a o*KEica -ue indica #a cen e##a #u6inosa, e# res*#andor de #u" 6o6en FneaG i0hch+a) sG alim& HoPa de -uinua ierna -ue se consu6e en #a a#i6en acin, co6o /erduraG S9$R$H ##i-c.8aG i0hch+i) sG Pe##i"coG \\ Porcin sacada con un *e##i"coG E@E5H ayc*a llip*c*Hi, *e##i"co de carneG i0hch+iq) adPG E sG Pe##i"cador, *ersona -ue da *e##i"cosG i0hch+i2) /G Pe##i"car, dar *e##i"cos con #a uQaG \\ Pedacear con #as uQasG i0hi0i0i2) /G Cen e##ear con inuo de #a #u"G i0h i) sG Cen e##eo, #u6iniscenciaG \\ 'es*#andor in er6i en eG \\ Cen e##a o #u" de re#F6*agoG \\ Cerco de es*an aPos *ara ##e/ar a #a ra6*a a #as /icuQasG EolO #an*oG 9cO ##i*iYiG i0h i2) /G Cen e##earG 'es*#andecerG 9#u6inar ,uga"6en eG i0ht+a) sG alim& Pas a de ceni"a de di,eren es /ege a#es, *rinci*a#6en e de -uinua E -aQiUaN a6asados E secados, *ara consu6ir#os en #a 6as icacin con #as .oPas de coca *ara dar#e gus osidadG EolO ##i* aG i0ht+a2) /G ?a+ricar #a llip*tHa *re*arando #a *as a con ceni"a de# a##o de -uinua, -aQiUa E o ros /ege a#esG S9$R$H ##i*. 8ac.aEG i0+iq) sG Par*adeoG \\ adPG E sG Que *ar*adeaG i0+iq2a2) /G Par*adearG iqch+a) sG 2G LL9PHCH8AG i1) ad/G <odos, sin ,a# ar nadie

7&
Sre,iriKndose so#a6en e a *ersonasTG S9$R$H ##i*iG EolO #iUPG \\ 9cO >ri##an e, #u6inosoG ( 'JoG i1 a) ad/G <odos sin eOce*cin, sin -ue ,a# e ni una *ersonaG S9$R$H ##uE##aG i1 i) sG Bed& CiruPanoG S9$R$H Y8a a-G i1 i2) sG 'e#a6*agueoG \\ /G 'e#a6*aguearG EolO ##iUP ##iUPG 9cO ##iU##uEanaG \\ $e&AyaO 'es*#andecerG i1 i2a2) sG Lu" 6or ecinaG \\ adPG EOFni6e, eO.aus oG \\ /G LanguidecerG ona) adPG 2G LLU$AG onqhe) sG Pin arraPeo, un ura, *in uraG S9$R$H ##unc.8iG onqhechiq) adPG E sG Que ordena *in arraPear o un ar con *in ura u o ras sus anciasG onqhe-uq) adPG E sG Que se e6+adurna, *in arraPea o 6a-ui##aG S9$R$H ##unc.8iYu-G onqhena) sG O+Pe o o cosa *ara *in arG \\ Pin ura, un ura u o ra sus ancia *ara *in ar o e6+adurnarG S9$R$H .aUi, ##unc.8inaG onqhena-u2) /G 2G LLU$CH89$A:U=G onqhe0a2) /G Pin arreaPear de nue/oG \\ Pin ar 6a#G onqhe0a2a2) /G 'e*in ar, *in ar 6uc.as /eces #a 6is6a cosa u o+Pe oG onqheq) adPG E sG E6+adurnador, *in arraPeador, un adorG onqher-u2) /G Pin arraPear#o a*urada6en eG \\ Pin ar sin cuidadoG onqhe2) /G Pin arraPear, e6+adurnar, un ar con cua#-uier sus ancia o co#oran eG S9$R$H ##unc.8iEG onqhe2-acha2) /G Pin arraPear desordenada6en e E de cua#-uier 6aneraG L oq) sG ,eog& San Pedro de L#o-G 0is ri o de #a *ro/incia de Pacas6aEo, de*ar a6en o de La Li+er ad, Per, con !&,5;& .a+i an es en !74!G oq) onomat& <Kr6ino ono6a o*KEico -ue .ace re,erencia a #a 6asa *oco densaG \\ sG Sus ancia /iscosa no 6uE densa ni acuosaG oqaq) sG Eot& <re*adora, *#an a ras reraG Oc a/o +io i*o en ?i ogeogra,JaG E@E5H lloqaq qora, .ier+a re*adoraN lloqaq tura, ar+us o re*adorG S?G5G5GT oqa2) sG Su+ir ga eandoG oq a) sG A#u/in, a/enida de #odo, *iedras E agua orren osaG \\ 0es+orde, esca*e de una 6asa #J-uida -ue se escurreG L oq a &+i- u) sG Ca##e inYaica de #a ciudad de# Qos-o, ac ua#6en e deno6inada Ca##e A/enidaG oq achiq) adPG E sG Que .ace re+a#sar un #J-uido de un de*si oG oq achi2) /G Hacer des+ordar, re+a#sar #os #J-uidosG L oq a0an0a) sG ,eog& F$anpa de las avenidasG& 0is ri o de #a *ro/incia de @auPa, de*ar a6en o de @unJn, Per, con 2,173 .a+i an es en !74!G oq aq) adPG 0es+orda+#e, des+ordan e, escurri+#eG oq a2) /G 0es+ordarse, escurrirse, sa#irse o esca*arse de su cauce e# agua

BC D
u o ro #J-uidoG \\ $e&AyaO 2enir una o 6uc.as a/enidasG oq o) adPG E sG Hue/o 6a#ogrado *or .a+erse *asado e# ie6*oG oq u2a2) /G Podrirse e# .ue/o, *or e# ie6*o sin uso ranscurridoG oqsi) sG Sa#ida, egreso, e/asin, esca*e, ,uga, .uidaG oqsichi.u2) /G Hacer u ordenar -ue sa#gaG E@E5H wesqHasqa runa0unata lloqsic*imuy, dePa sa#ir a #os *resosG oqsichiq) adPG E sG Que *er6i e #a sa#ida, e/asin, esca*e, ,uga o .uida de o ra *ersonaG oqsichi2) /G 0ePar sa#irG \\ Sacar de su #ugar a a#guien o a#goG oqsi-uq) adPG E sG Que sa#e /o#un aria6en e de un #ugarG oqsina) sG Sa#ida, a+er ura, *uer a, *or donde se sa#eG oqsina2aq) sG 0eseo de sa#ir, dePar un #ugar o cargo dese6*eQadoG oqsi0u2) /G A+andonar o re irarse de un e6*#eoG S@GLGPGT oqsiq) sG Sa#ien e, *ro6inencia, *ro u+erancia, urgenciaG \\ adPG E sG Que sa#eG \\ Persona *ron a a sa#ir o dePar e# cargoG E@E5H 0Hi0llu lloqsiq, ca##ePeroN lloqsiq qollana, a#ca#de sa#ien eG oqsiri2) /G Sa#ir a ien as, ca#6ada6en e, disi6u#ada6en eG E@E5H lloqsiriy *awata, sa# a,ueraG oqsirqo2) /G Sa#ir ,Fci#6en eG \\ >ro ar o nacer una *#an a en *oco ie6*oG \\ >orrarse una 6anc.a sin 6aEor di,icu# adG S@GLGPGT oqsi2) /G Sa#ir, egresar, e6ergerG \\ A*arecer, surgir, +ro arG oqha) sG 'a6*#a, re* o, ga eo con #as rodi##as E codos *egados a# *iso o a #a su*er,icie *or donde se a/an"aG $e&AyaO HoPaG oqhachiq) adPG E sG Que aEuda a ga ear, re* ar o ra6*#arG E@E5H *erqHe lloq*ac*iq warmi, 6uPer -ue aEuda a ga ear a un niQoG oqhachi2) /G Hacer ga ear o a/an"ar de ga asG \\ Hacer re*ar ga eandoG oqhana) sG Ladera inc#inada *ara su+ir ga eando o de +rucesG E@E5H lloq*ana orqo, cerro e6*inado *ara su+ir a ga asG EolO ##u-8anaG oqha0a-u2) /G <ra ar de re*ar a ga as una *ared inc#inadaG S9$O$H ##o-.aEYac.aEG $e&AyaO ##oPa*aYuEG oqhaq) adPG E sG Ca eador, re*ador, ra6*#an eG EolO ##u-8aEG 9cO ##oPaEG oqha2) /G )a ear, re* ar o re*ar #as su*er,icies inc#inadas ra ando de a/an"arG S9$R$H #a 8aEG EolO ##u-8aEG $e&AyaO ##uPaEG oqha2-acha2) /G <ra ar de andar o ca6inar a ga asG oq+e) sG Eot& FIagenec0ia lanceolata -& et $&G Ar+o#i##o de ,a6i#ia de #as rosFceas, cuEas ra6as se u i#i"an en #a ,a+ricacin de +as ones *or su 6adera consis en eG En in orerJa se u i#i"an sus .oPas *ara eQir de negroG Bed&Jol0& Se usa #a cor e"a co6o

DICCIONARIO
as ringen eG S9$R$H 6a*a o, *u6ac.uYuG \\ adPG 9"-uierdo, "urdoG S9$R$H ##o-8enc.uG E@E5H lloqHe ma0i, "urdo de manos; lloqHe c*a0i, "urdo de *iesG EolO ##u-8eG $e&AyaO ##uPeG L oq+e !u-io) sG Arqueol& FBanante i"quierdoG& Si io ar-ueo#gico de ,ac ura inYa, con,or6ado *or es ruc uras de andenes, cana#es E a#gunos recin osG Se u+ica en #a *ar e SO de #a ciudad de# Qos-o, en e# dis ri o de San Se+as iFn, ,ren e a# er6ina# de #a *is a de# ac ua# aero*uer o de #a ciudadG L oq+e Yu0an-i In-a) sG 'ist& FLurdo contadorTG Per enece a #a *ri6era dinas JaG <u/o *or 6uPer a 5a6a QaUa E *rosigui #a con-uis a aneOando a #os aEaUiris E consiguiendo #a o+ediencia de #os .a+i an es de# Ha un Qo##a E PaU-ar Qo##aG E# cronis a Cie"a de Len a ri+uEe a L#o-8e =u*anYi e# acrecen a6ien o de# QoriYanc.a, asJ co6o #a cons ruccin de nue/os edi,icios, E #a di/isin de #a ca*i a# de# 96*erio, e# Qos-o, en Hanan E Urin Qos-o, -uedando e# 9nYa E su ,a6i#ia en #a *ar e +aPa o ##anaG So6e i a #os .a+i an es de Po6a a, @u#i E Ae*i a .as a e# rJo 0esaguadero E, .acia e# orien e, a #os PaYasasG oq+enchu) adPG 2G LLOQ8EG oq+e/iq) adPG Lugar, #ado o cos ado i"-uierdoN direccin i"-uierdaG oq+e2a2) /G Con/er irse en "urdo de 6anos E *iesG uchhu) sG $e&AreqO Pan a#ones o ca#ce as caJdas SCaE##o6aTG uch+a) sG Anat& EncJaG S9$R$H Yiru aEc.aG \\ 9cO Huc.a Sres+a#osoTG E@E5H lluc*Ha ayc*a, carne de encJaG \\ !igdo& lluc*Ha simi, desden adoG uch+i) sG 0eso##aduraG \\ Escoriacin de #a *ie#G \\ 0es*e##ePaduraG S9$R$H ##uc.8uG EolO ##us iG uch+iq) adPG E sG 0es*e##ePados deso##adorG S9$R$H ##uc.8u-G uch+isqa) adPG 0es*e##ePado, deso##ado, escoriadoG E@E5H lluc*Hisqa ayc*a, carne deso##adaG S9$R$H ##uc.8us-aG uch+i2) /G 0es*e##ePar, deso##ar, escoriarse #a *ie#G 9cO ##uc.iEG EolO ##uc.8uEG uch+u) adPG Pe#ado, deso##ado, des*e##ePadoG \\ 9cO ##uc..u SPe#adoG ( 0esnudoG ( Po+reTG \\ 2G LLUCH89G uch+una) sG Cuc.i##o u o ros ins ru6en os *ara deso##arG \\ adPG E sG Ani6a# escogido *ara ser dego##ado o deso##adoG uch+uq) adPG E sG 0eso##ador, des*e##ePados S9$R$H c.8u i-, ##uc.8i-G uch+usqa) adPG 2G LLUCH89SQAG uch+u2) /G 0eso##arG \\ Sacar #a cFscara o cor e"a de #os ,ru os E Fr+o#esG \\ Pe#arG S9$R$H ##us 8iEG u- u) sG )rasa o acei e ,#o an e en #os ca#dos de carne gordaG \\ Sus ancia ge#a inosaG \\ )e#a inaG \\ CuaPada de #ec.eG S9$R$H 6asaraG EolO ##uP##uG

SIMI TAQE
u- ucha2) /G EngrasarG \\ 2o#/erse grasosoG u- u2) /G ?#o ar #a grasa o e# acei e en #os #J-uidosG \\ ?or6ar grasa ,#o an eG \\ ?or6arse #a cuaPadaG u- u2a2) /G Con/er irse o *onerse grasoso, acei oso o ge#a inosoG u-u) sG 'ed o 6a##a de *aPa, cuero de ani6a# o ca+uEa, -ue sir/e *ara asegurar #os o+Pe os -ue se iene -ue ##e/arG \\ 'edeci##a de cua#-uier 6a eria# *ara asegurar #os ,ardosG u-ucha2) /G Enredeci##ar, *oner o asegurar a#go en #as redeci##asG E@E5H lli0uc*ay llantHata aponapaq, enredeci##a #a #eQa *ara ##e/arG u-una) sG O+Pe o susce* i+#e a ser asegurado con una red o 6a##a *ara su rans*or eG u-uq) adPG E sG En6a##ador, enredeci##adorG \\ Persona -ue *one a#go en #as 6a##as o redeci##asG u-u2) /G Enredeci##ar, *oner den ro de una red o 6a##a a#gn o+Pe o o *roduc o *ara asegurar E rans*or ar#oG \\ A*re.ender, coger E asegurar a a#guien *ara conducir#o an e #a @us iciaG u-+i) sG Anat& So+aco, aOi#a, Fngu#o ocu# o de# +ra"oG S9$R$H Ua##UaY8uG 9cO ##uYiH So+acoG ( 9"-uierdo, "urdoG ( <orcidoG ( 0agaG u-+ichi2) /G Hacer ##e/ar a#go en e# so+aco o aOi#aG \\ Poner a#guna cosa en e# so+aco o +aPo e# +ra"oG u-+i-u2) /G Ponerse a#go +aPo e# so+aco *ara ##e/ar#o ocu# oG u-+ina) sG O+Pe o susce* i+#e de ser ##e/ado en e# so+aco o +aPo e# +ra"oG u-+iq) adPG E sG Que ##e/a a#go en e# so+acoG \\ 'e#a i/o a# so+aco o aOi#aG u-+i2) /G Poner, ##e/ar a#go +aPo e# so+aco o +aPo e# +ra"oG u a) sG 5en ira, ,a#sedad, engaQo, ,a#acia, *a raQa, ,a#sa a,ir6acinG \\ adPG 5en irosoG E@E5H ama suwa, ama llulla, ama qella, no seas #adrn, 6en iroso, ni *ere"oso Ssa#udo inYa -ue in er*re a e# *ro,undo signi,icado de #a ,i#oso,Ja de# 96*erio de# <aUan insuEuTG u achi2) /G EnseQar o .acer 6en ir a o ra *ersona \\ !am& Hacer conso#ar ,ic icia6en e a #os niQos ##oronesG u a-uq) adPG E sG 5en iroso de cos u6+reG E@E5H llulla0uq warmi 0an0i, eres una 6uPer 6en irosaG u a-u2) /G 5en ir, ,a#sear, engaQar, e6+us ear, ,ingirG u a a/a) adPG 5uE 6en iroso, ,a#sJsi6o, su6a6en e 6en irosoG S9$R$H ##u##aE ##u##aEG u ana-u2) /G EngaQarse, 6en irse, ,a#searse 6u ua6en eG \\ !am& Conso#arse 6u ua6en eG u a/a) adPG 2G LLULL959LLAAG u a0a-uq) adPG E sG 5en iroso, *or con/eniencia o #ucroG \\ ?a#so es igoG u a0a2a2) /G Conso#ar con 6en iras o engaQos en ,or6a ,recuen a i/aG E@E5H *erqHeta ama waqananpaq

BC D
llullapayay, consue#a a# niQo *ara -ue no ##oreG u a0uni) adPG 2G LLULLA= LLULLA= G u aq) adPG E6+us ero, ,a#a", 6en irosoG S9$R$H -8o o-G u a2) /G EngaQar con 6en irasG \\ Encu+rir, dis,ra"arG \\ Conso#arG S9$R$H EuYaEG $e&AyaO ##u##6iEG 9cO ##u##aQaG u a2 u a2) adPG 5uE 6en iroso, de6asiado ,a#soG S9$R$H ##u##a##aQa, ##u##a*uniG u a2a2) /G Con/enirse en 6en iroso o ,a#soG \\ A*render a 6en irG u a2-acha2) /G 5en ir con ,recuenciaG \\ Conso#ar ,recuen e6en e a# ris eG u a2-u2) /G Conso#ar, e6+ro##ar a a#guien en sus *esaresG L u i) sG 9tno*ist& ArgO $acin *reinYa, n6ada E seden aria, de #a *ro/incia de <ucu6Fn, Argen inaG u i.i) sG 5en iri##aG \\ ?a#sa sa#a6eriaG \\ adPG EngaQoso, de *a#a+ras ar i,iciosasG u i.ichi2) /G Hacer engaQar con as ucia E socarrona6en eG u i.i a/a) adPG 5en irosJsi6oN 6uE su i# en #as 6en iras o ,a#sedadesG S9$R$H ##u##aQaG u i.i2) /G 5en ir su i#6en e con ,a#sas *ro6esasG u u) adPG <ierno, *e-ueQo, de#icado, +#andoG \\ 9n6aduroG S9$R$H -.o##aG E@E5H llullu ayc*an *erqHe0unaq, #os niQos ienen carnes 6uE de#icadasG \\ !am& ##u##u si6i, persona que *a+la como ni?o& u uchi2) /G A+#andar, sua/i"arG \\ En ernecer con *a#a+rasG E@E5H sonqo llulluyac*iy, en ernecer o a+#andar e# cora"nG u uch+a) sG Eot& F;ostocvesiculosusGG A#gaG >o#i a ge#a inosa de co#or /erde -ue se encuen ra en #as #agunas E se co6e con arUiG SOG>G E 5G>GTG u u a/a) adPG 5uE ierno, 6uE +#andoG E@E5H llullulla?a qomer qHac*u, e# *as o /erde es 6uE iernoG u u2) /G 5an enerse ierno, +#ando a#guna cosaG S@GLGPGT u u2a2) /G A+#andarse, sua/i"arseG \\ En ernecerseG \\ A*aciguarseG una) adPG n%m&ord& >i##nG S9$R$H ##onaG unchu) sG 2G LU$CHUG unch+i) sG Un ura, *in uraG S9$R$H ##unc.8ina, ##on-.eG unch+ichi-u2) /G 2G LLUS9CH9:U=G unch+i-uq) adPG E sG Que se *in a, un a o 6a-ui##a S9$R$H ##on-.eYu-G E@E5H uyan llonc*Hi0uq warmi, 6uPer -ue se *in a #a caraG unch+i-u2) /G Pin arse, un arse o *in arraPearseG unch+ina) sG Pin ura, un ura o 6a eria con #a -ue se *in a o un aG \\ Herra6ien a o ins ru6en o -ue sir/e *ara en#ucir o *in arG S9$R$H .aUina, ##on-.ena, ##unc.8i, ##usiG unch+ina-u2) /G Pin arraPearse, un arse 6u ua6en e en re dos o 6Fs *ersonasG E@E5H .arnavalpin llunc*Hina0usunc*is allinta, en #os Carna/a#es nos /a6os a

71
*in arraPear +ien en re noso rosG S9$R$H ##on-.enaYuEG unch+iq) adPG E sG Pin or, un ador in,or6a#G S9$R$H ##usi-G E@E5H wasi llunc*Hiqta mas0amuy, +usca a# *in or de #a casaG unch+i2) /G Pin arraPear, un ar o en#ucirG S9$R$H ##on-.eE, ##usiEG unch+u) sG CuQadaG un-+u) adPG Adu#n, #isonPero, 6i6oso, sa#a6eroG S9$R$H ##a-UaG E@E5H llun0Hu runan 0an0i, eres un .o6+re sa#a6eroG \\ sG La6ida de residuos a#i6en iciosG un-+uchi-uq) adPG E sG Persona /anidosa -ue +usca ser adu#ada E #isonPeadaG un-+u0a2) /G 'e#a6er, re*e idas /eces, #os residuos de #os a#i6en os, con aEuda de# dedo JndiceG E@E5H man0amanta mis0Hi llun0Hupay, re#a6er de #a o##a e# residuo de du#ceG un-Juq) adPG E sG Persona acos u6+rada a adu#ar E #isonPearG \\ La6edor de residuos a#i6en iciosG E@E5H pHu0u llun0uq *erqHe, niQo -ue #a6e e# *#a oG un-+u2) /G Adu#ar, #isonPear a de er6inadas *ersonas con a#guna ,ina#idadG \\ La6er #os residuos a#i6en icios con aEuda de# dedo JndiceG un0a) sG 2G LLU$P8AG un0a2) /G 2G LLU$P8A=G un0+a) sG Pure"a, #i6*ie"a, .ones idad, cas idadG S9$R$H ##un*aG un0+aq) adPG E sG Hones o, #i6*io de cu#*a, *uro, cas oG E@E5H llunpHaq warmi, 6uPer /irgenN llunpaq sonqo, no+#e de sen i6ien oN llunpaq simi, /era", sinceroG \\ EolO 2irgen, in6acu#ada, i6*o#u a, sin 6anc.aG un0+aqcha2) /G Puri,icar, #i6*iar de *ena E cu#*aG \\ San i,icarG un0+aq a/a) adPG 5uE .ones o, *urJsi6o, cas Jsi6oG un0+aq2a2) /G Puri,icarse, #i6*iarse de cu#*asN .acerse .ones oG un0+a2) /G Puri,icar, #i6*iar de cu#*a, acriso#ar, sanearG S9$R$H ##un*aEG u0hi) sG Arran-ue, Pa#n o cor e de ca+e##osG S9$R$H rac.uG u0hichiq) adPG E sG Que 6anda arrancar, sacar #os ca+e##os de un irnG u0hichi2) /G Ordenar arrancar, 6esar o *e#ar #os ca+e##osG S9$R$H #ac..unc.iEG u0hina) sG 0e*i#ador, de*i#adora, o+Pe o o *in"a *ara de*i#arseG 9cO ##u*inaG u0hina-u2) /G Pe#arse, 6esarse o irarse de #os ca+e##os en re dos o 6Fs *ersonas -ue riQenG S9$R$H 8iranaYuEG u0hi0a2) /G 'e*e#ar, cor ar #os ca+e##osG u0hiq) adPG E sG 5esador, *e#ador o irador de #os ca+e##osG u0hi2) /G $at& Hacerse sa+aQones en #a *ie#G S9$R$H 6ic..uEG \\ 5esar, *e#ar, de*i#ar #os /e##os o ca+e##osG \\ !am& Arre+a ar a#go de #a 6anoG E@E5H sun0*ay0ita llup*iy, de*J#a e#a +ar+aG uqo) sG Agri& 5adera a#argada, con cor es adecuados, u i#i"ada en e# a6arre de #a 6asa o Eun a de oros, *ara ra+aPos agrJco#asG S9$R$H UaYa

75
##u-oG uqosti) sG Eot& F$assi!lora ligularis QussGG )ranadi##aG 2ariedad gassE,o#ia de #a ,a6i#ia de#as *assi,#oras de ,ru o co6es i+#eG S9$R$H in Jn, in in-oG L us-+u) sG ,eog& F-es+aladi"oG& 0is ri o de #a *ro/incia de C.u6+i/i#cas, Qos-o, Per, con 1,473 .a+i an es en !74!G usi) sG Un adura, *o6ada *ara un arG S9$R$H ##usina, ##unc.8inaG \\ $e&AyaO ##usina S6anc.adoTG EolO ##unc.8inaG 9cO ##us.ina, ##unsi, ##usinaG usichi-u2) /G Hacerse un ar, ungir con *o6adas o ungLen osG S9$R$H ##unc.8ic.iYuEG usichiq) adPG E sG Que ordena un ar, *in ar, +arni"ar a#goG usi-uq) adPG E sG Que se un a, *in a o 6a-ui##aG usi-u2) /G Pin arse, un arse o 6a-ui##arse #a cara o e# cuer*o con a#guna sus ancia, con cuidado E de#icade"aG E@E5H puma wirawan llusi0uy, n a e con se+o de *u6aG $e&AyaO ##u aYuEG 9cO ##unsiYuEG usina) sG 2G HAW<$A, LLUS9G usiq) adPG E sG Un ador, en#ucidor, 6a-ui##adorG S9$R$H ##unc.8i-G EolO ##unc.8i-G usi2) /G Un ar, *in ar, ungir o a*#icar *or ,riccin a#guna sus ancia o *o6ada so+re e# cuer*oG S9$R$H ##unc.8iEG \\ E6+arrarG 9cO ##un*inaG us-ha) adPG 'es+a#oso, res+a#adi"oG S9$R$H susY.aG $e&AyaO ##usY8a S+arro, #odoTG EolO ##usY8aG us-hachiq) adPG E sG Que .ace res+a#arG S9$R$H susY.ac.i-, $e&AyaO susY8ac.i-G us-hachi2) /G Hacer res+a#ar, des#igar en su*er,icie res+a#adi"aG S9$R$H susY.ac.iE, susY8ac.iEG us-ha0a-u2) /G 'es+a#ar cons an e6en eG us-haq) adPG E sG 'es+a#adorN *ersona o ani6a# -ue res+a#aG us-ha2) /G 'es+a#arG \\ 0es#i"arseG \\ Pa inarG S9$R$H susY.aEG EolO ##usY8aEG us-ha2 us-ha2) adPG 5uE res+a#osoG us-ha2a2) /G 2G SUS:HA=A=G us-+a) adPG Pu#ido, +ruQido, #us radoG E@E5H llus0Ha rumi, *iedra *u#idaG \\ 9cO >arro, #odoG ( CarF u#aG ( Liso, *u#ido, res+a#adi"oG us-+achaq) adPG E sG Pu#idor, +ruQidor, a#isador, #us radorG us-+acha2) /G Pu#ir #o Fs*ero E /o#/er#o +ri##an eG us-+ana) sG 9ns ru6en o *ara *u#ir, +ruQir E a#isar una su*er,icie Fs*eraG \\ O+Pe o a ser *u#idaG \\ Piso res+a#adi"o donde se *uede res+a#arG \\ 'es+a#aderoG us-+aq) adPG E sG 2G SUS:HAQG us-+a2) sG Piso #iso, *u#ido u o ro en donde res+a#an #as *ersonasG \\ /G Pu#ir, a#isar E *oner #cido 6a eria#es E o+Pe osG us-+a2 us-+a2) adPG Pu#idJsi6o, +ruQidJsi6o, #isJsi6oG S9$R$H ##us*8iE ##us*8iEG

BC D
us-+a2achi2) /G Hacer#o *u#ido, *u#i6en ado, +ruQido o +ri##an e a#gn o+Pe o Fs*eroG us-+a2a2) /G 2o#/erse *u#idos E #isos o+Pe os E 6a eria#es, *or desgas e na ura# o *or accin de# .o6+reG us0+a) adPG Luido, gas ado, desgas ado *or e# uso con inuoG E@E5H lluspHa qolqe, 6oneda #uidaN lluspHa rumi, *iedra desgas adaG us0+a2achiq) adPG E sG 0esgas ador, #uidor, *u#idor, a#isadorG us0+a2achi2) /G 0esgas ar un 6a eria# cua#-uiera *ara a#isar#oG us0+a2a2) adPG 0esgas arse, #uirse a#gn 6a eria# u o+Pe o *or e# uso ,recuen e o con inuoG us0+i) adPG 'es+a#adi"o, escurridi"oG E@E5H lluspHi c*allwa, *e" res+a#adi"oG us0+ichiq) adPG E sG Que dePa, *er6i e o .ace res+a#ar, escurrir una cosa u o+Pe o de en re #as 6anosG us0+ichi2) /G Hacer res+a#ar, escurrir, des#i"ar a#go de #as 6anosG \\ Hacer ,ugar, esca*ar o .uirG S9$R$H -es*ic.iEG us0+iq) adPG E sG Escurridi"o, res+a#oso, .uidi"o *or na ura#e"aG us0+ir-o2) /G Escurrirse, esca*arseG E@E5H 0unanpac*a lluspHir0oy, escF*a e en es e 6o6en oG us0+i2) /G Escurrir, esca*ar, res+a#arG S9$R$H *8iYUiEG EolO ##usY8aE, ##us 8aEG 9cO ##us*inaG us0+i2 us0+i2) adPG 'es+a#adJsi6o, escurridJsi6oG S9$R$H ##usY8aE ##usY8aEG us0+i2-acha2) /G Escurrirse, esca*arse, res+a#arse con inua6en eG \\ ?ugarse, e/adirseG ust+i) adPG Pe#ado, desnudoG \\ !am& Po+reG S9$R$H ##uc.8uG $e&AyaO ##us iG ust+i2) /G 0eso##ar, escoriarG \\ 0esnudarG S9$R$H -8a#aE, ##uc.8uEG $e&AyaO ##us uE, ##us i EG 9cO ##us inaG utu) sG Pe"n, u+re, 6a6aG S9$R$H QuQuG \\ $e&AyaO HoPas de o##ucoG ( L+u#o de #a orePaG \\ 9cO L+u#o de# *a+e##n de #a orePaG ( >a+a, /iscosidadG uthu) sG Lool& F;ot*oprocta, ;ot*ura, Tinamotis, ;ot*ocercus E ,rypturellusG& Perdi"G Orden ina6i,or6esG A/e *arecida a #a *erdi" euro*ea, de co#or *ardu"co, Pas*eada con co#or cane#a, negro E ocreG La 6aEorJa *osee res dedosG S9$R$H *uY*uYa, *isaYaG $e&AyaO Eu .uG $e&AncO c.acuaG ArgO Eu uG uthu uthu) sG Eot& F-apanea pearci Be"TG 2erdo#agaG Ar+o#i##o de #a ,a6i#ia de #as 6ErcinFceasG Posee ,ru os co6es i+#es E es *ro*ia de "onas e6*#adas, ##egando .as a #os &,100 6GsGnG6G S9$R$H ##u 8u ##u 8u, *iraEG ut+a) sG E6*#as o, e6+arro, a*adura, o+s ruccinG \\ So#daduraG S9$R$H ##u 8anaG \\ 9cO ##u a Sgrosero, rs icoTG ut+achiq) adPG E sG Que ordena e6*#as ar, e6+arrar, a*ar, o+s ruir una en rada, un .uecoG \\ Que ordena so#dar un ori,icioG ut+achi2) /G Hacer e6+arrar, e6*#as ar,

DICCIONARIO
a*ar un .uecoG \\ Hacer so#dar un ori,icioG \\ 5ode#ar en +arroG ut+ana) sG E6*#as o, e6+arro, so#dadura, cua#-uier 6a eria# *ara a*ar un .ueco, una en rada, un ori,icio o un *asoG S9$R$H ##u 8aG ut+a0a2) /G 'e a*ar, ree6*#as ar, ree6+arrar, /o#/er a +#o-uear de 6ePor 6anera una en rada, un *aso, un ori,icioG ut+aq) adPG E sG 5ode#ador, so#dador, e6*#as ador, *ersona -ue e6+arra, a*a o +#o-uea un .uecoG ut+arqo2) /G E6+arrar, a*onar, so#dar +re/e6en e o a #a #igeraG E@E5H perqata llutHarqoy, e6+arra #a *ared #igera6en eG ut+a2) /G E6+arrar, 6ode#ar, a*ar, a*onearG \\ So#darG \\ 'e6endar #os .uecos E ,a##asG \\ E6*#as ar un cuer*o o 6a eria# cua#-uieraG $e&AyaO ##u aEG u2) ad/G <odos sin eOce*cinG S9$R$H -8a#aG E@E5H lluy runa, oda #a gen eG \\ !igdo& 5uE 6a# de sa#udG \\ Econ6ica6en e 6a#G u2 a) ad/G <odos, a+so#u a6en e odos, sin eOce*cin de nadieG S9$R$H ##iU##aG u2 a/a) ad/G <odos sin eOce*cin, sin -ue ,a# e nadieG \\ #ocG !igdo& 5uE 6a#, des,a##ecien e E #FnguidoG S@GLGPGT u2 a2a2) /G 0ecaer una *ersona en su sa#udN *onerse 6a#G

SIMI TAQE

BC D

7;
.achu a) sG !am& A+ue#oG AncianoG <ra o cariQoso E ,a6i#iar a# ancianoG E@E5H mac*ulata pusamuy, rFe#o a# a+ue#oG S9$R$H a*uc.a, aUYiG .achu a/a) adPG AncianJsi6o, 6uE /iePo, seni#, en/ePecido, caducoG S9$R$H .u# u##aQa, EuEa-##aQaG Machu0i9chu) sG A# G 2130 nGsGnG6G Arqueol& F.ima o pico viejo&G Cen ro ur+ano`re#igioso inYa u+icado en e# dis ri o de# 6is6o no6+re, *ro/incia de Uru+a6+a, de*ar a6en o de# Qos-o, PerG ?ue diseQado E cons ruido, en gran *ar e, *or e# 9nYa Pac.aYu e- S!1&4`!13!T, co6o *ar e de co#oni"acin de #a regin se#/F ica a# a *or *ar e de# es ado inYaG En es a ciudad se es a+#ecieron *o+#aciones a 6ediados de# sig#o ]2 S!150, segn da acin a+so#u a de Car+ono !1 UCLA, USA`9$C`Qos-o !74&T, con e# *ro*si o de eO*ansin E acceso direc o a #os recursos sun uarios en #a regin de Wi##Ya*an*a, de #a -ue ,ue su ca*i a# ad6inis ra i/a, *o#J ica E re#igiosa, cons i uEKndose en un cen ro de *roduccin es*ecia#i"ada es a a#G Con a# 6o i/o 6o/i#i" E es a+#eci *o+#aciones de mitma0unas, yana0unas, etc& en #a "ona E regin, *ara e# sus en o de #os cua#es e# Es ado u/o -ue rans,erir *roduc os serranos de #ugares cercanos a #a "onaG Es as *o+#aciones eran #as encargadas de #a *roduccin, cons ruccin, conser/acin E con ro# de #as o+ras de ar-ui ec ura e ingenierJaG Los *e-ueQos gru*os ar-ueo#gicos *rOi6os a #a ciudad de 5ac.u*iYc.u, a 6anera de bsa K#i esb, cu6*#ieron ,unciones co6*#e6en arias a es e cen ro ur+ano`re#igioso, con ,unciones es*ecJ,icas, E es u/ieron ar icu#ados *or una gran red de ca6inosG 0es*uKs de #a in/asin euro*ea, 5ac.u*iYc.u con inu en ,unciones en ,or6a res ringida e inser a den ro de su nue/a es ruc ura econ6ica, *o#J ica E re#igiosa en ,or6acin, cu6*#iendo con #os ri+u os en #a ad6inis racin nue/a, *ara su co6ercia#i"acin en #as 6inasG E# 21 de Pu#io de !7!! ,ue redescu+ier o *ara #a ciencia *or e# .is oriador nor ea6ericano Hira6 >ing.a6, aun-ue Ea ,ue conocida E .a+i ada *or arrieros cus-ueQosG En dicie6+re de !745 ,ue reconocido co6o $atrimonio .ultural y ;atural de la 'umanidad *or #a U$ESCO, +aPo #a deno6inacin de V/antuario 'ist#rico de Bac*upijc*uV& E# 0rG ?ernando Ca+ieses diceH b$o eOis e ninguna indicacin e no.is rica de -ue 5ac.u*iPc.u *udiera ener carFc er 6i#i arG Las carac erJs icas ur+anJs icas E ar-ui ec nicas de #a .iudad $erdida se su*er*onen con eOac i ud casi 6a e6F ica a #as de #os grandes cen ros re#igiosos de# 96*erio 9nYa, -ue ,ueron descri os *or #os

M
M, .) al!a+& Consonan e nasa#, +i#a+ia# sonora, de# a#,a+e o runasimi o q*eswa S-uec.uaTG Se *ronuncia ma, oc#uEendo #os #a+ios en ,or6a co6*#e aN e# *aso de# aire se rea#i"a *or #as ,osas nasa#es, co6o en e# cas e##anoG Se e6*#ea con #as cinco /oca#esG .a) ,ram& 5or,e6a o su,iPo -ue se *os*one a a#gunas ca egorJas gra6a ica#es e indica 6# i*#es circuns ancias co6o a ver, ya, qu tal, pues, pues s, e cG segn /aEa aco6*aQando a# /er+o, ad/er+io, adPe i/o, *rono6+reG E@E5H @un o a# /er+oH waqanm erqeqa, ##ora *ues e# niQoN *inam, asJ es, *uesN manam, no es asJ, *uesG @un o a# adPe i/oH yanam, es *ues negroG @un o a# ad/er+ioH manam, no *uesG @un o a# *rono6+reH qanm, *uesG \\ 0ese6*eQa e# *a*e# de /er+o uni*ersona#H a ver, veamos& \\ Signi,ica ace* acinG \\ in erPG Pos*ues o a# /er+o signi,ica ea, a ver& E@E5H .aYu, 6a[, a ver, vayamosN; runaYuna ##anY8aEc.is, 6a[, ea, *om+res tra+ajadN .acha) sG E+riedad, +eode", e6+riague"G \\ 9cO 6uPer ociosaG .acha .acha) sG Eot& F1:alis corallecides -& Inut*&G De #a ,a6i#ia de #as oOadi#FceasG P#an a con *ro*iedades narc icasG Los na i/os #a u i#i"an en in,usin de c.ic.a *ara *ro/ocar e# sueQoG Crece en "onas su+ ro*ica#esG .achachi-uq) adPG E sG E6+riagadorN -ue e6+riaga o e6+orrac.aG \\ >e+ida a#co.#icaG S9$R$H 6ac.ac.i-G .achachina-u2) /G 9n/i acin 6u ua de +e+idas a#co.#icas con e# ,in de e6+riagarseG \\ Hacerse e6+riagar unos a o rosG .achachiq) adPG E sG E6+riagan eG Persona -ue .ace e6+riagarG \\ >e+ida a#co.#icaG S9$R$H 6ac.ac.iYu-G .achachi2) /G E6+riagar, e6+orrac.arG Sa urar de a#co.o# u o ros #J-uidos a *ersonas o ani6a#esG S9$R$H uYEac.iEG E@E5H aq*awan mac*ac*iy, .a" e6+riagar con c.ic.aG .achana) sG >e+ida a#co.#icaG \\ 9cO E6+orrac.ar, e6+riagarG .acha0a-uq) adPG >orrac.JnG Persona -ue es F ras #as +orrac.erasG .achaq) sG E adPG >orrac.o consue udinarioG Persona -ue se e6+riaga *or cos u6+reG A#co.#icoG S9$R$H uYEa-G \\ E@E5H mac*aq runan *amun, .a /enido #a *ersona a#co.#icaG .achaqo) sG Agri& 'iego *re/io a #a *re*aracin de# errenoG Se e,ec a re*ar iendo e# agua en odo e# ca6*oG

SOG>G = 5G>GT .acharqachi2) /G E6+orrac.ar o e6+riagar rF*ida6en e con +e+idas a#co.#icas a una *ersona o a un ani6a#G .acharqo2) /G E6+riagarse 6uE rF*ida6en e con *oca +e+ida a#co.#icaG .achasqa) adPG E+rio, e6+riagado, +orrac.o, +e+idoG S9$R$H uYEas-aG E@E5H mac*asqa warmi 6uPer +orrac.aG .acha2) /G E6+riagarse, e6+orrac.arseG E@E5H manan allinc*u mac*ay, no es +ueno e6+riagarseG \\ EolO HornacinasG .achita-u2) sG ?a igaG 'endi6ien o *or *eso o cansancioG \\ /G ?a igarse, rendirse a# *eso de a#guna cosaG S9$R$H saEY8uEG $e&AyaO 6ac.i aE, 6ac.i aEaEG .achu) adPG E sG 2iePo, anciano, de 6uc.a edadG E@E5H mac*u runa, .o6+re /iePoN mac*u alqo, *erro /iePoN mac*u 0un0ur, ronco /iePoG \\ adPG En/ePecido, desgas adoG E@E5H mac*u ayc*a, carne en/ePecidaG .achu .achu) sG Jol0& 0an"a sa Jrica a #a ancianidad, con +as n, /es idos .ara*ien os E #argas +ar+asG \\ EolO adPG A# anero, ,arsan e, 6a#criado, sea anciano o adu# oG Machu An8en) sG Arqueol& $EOLG FTerra"a vieja&G Pe-ueQo gru*o ar-ueo#gico u+icado en #a *ar e $ de# dis ri o de San Se+as iFn, Qos-o, con,or6ado *or andenes de #a K*oca inYaG Machu Choqe-+ira1) sG Arqueol& 5ac.u C.o-eYirao Adora orio inYa u+icado en e# dis ri o de San Se+as iFn, Qos-o, en #a 6argen i"-uierda su*erior de# rJo :ac.i6aEuG Es F con,or6ado *or es ruc uras de andenes, recin os E o ras cons rucciones, en e# sec or de Q8a##ac.aYaG .achu -a2) sG Ancianidad, /ePe", decre*i ud, senec ud, es ado de ancianidadG E@E5H llapa runan, mac*u 0ayman c*ayasunc*is, odos #os .o6+res ##egare6os a #a /ePe"G Machu Q+ente) sG Arqueol& F$ica!lor viejoG& Si io ar-ueo#gico inYa u+icado 6Fs a+aPo de Pa a##a- a, en #a 6argen derec.a de# rJo Wi##Ya6aEu, en e# Qos-oG Es F cons i uido *or andenes E recin osG Cu6*#i una ,uncin cere6onia#, co6*#e6en aria a# cen ro ur+ano de Pa a##a- a S:usic.aYaTG Machu Qo qa) sG Arqueol& FDep#sito antiguoG& Si io ar-ueo#gico u+icado en #a *ar e S de WaE##a+a6+a SUru+a6+a, Qos-oT en #a 6argen i"-uierda de# rJo 2i#cano a a &,450 6GsGnG6G Es F con,or6ado *or es ruc uras de recin os, de*si os, andenes E u6+as de #a K*oca inYaG Machu Ta1qara2) sG Arqueol& FKiejo mont#nGG Si io ar-ueo#gico u+icado en #a *ar e S de# dis ri o de San Se+as iFn, Qos-oG Es F con,or6ado *or andenes, cana#es E o ras es ruc uras de K*ocas *reinYaicasG

73
cronis as de# sig#o ]29 E ]299G 5ac.u*iPc.u ,ue una ciudad sagrada, un cen ro de cu# o -ue encierra #os secre os de un ascendrado 6is icis6oG 'e,ugio o#/idado de #os 6is erios de un *ue+#o *ro,unda6en e re#igiosoGb E# Cronis a An onio de #a Ca#anc.a dice, a su /e"H V9ra la ciudad ms grande, donde esta+a la @niversidad de la )dolatra y donde vivan los $ro!esores, *ec*iceros y se?ores de a+ominacionesbG .achuq) adPG E sG 9n,#uencia 6a#igna de #os #ugares donde ,ueron en errados #os .o6+res an iguos, ?awpa mac*u, *or #as e6anaciones -ue a,ec an a #os seres /i/ien esG .achusqa) adPG E sG 0Jcese de #a *ersona o ani6a# -ue .a reci+ido e# e,#u/io 6a#igno de #os si ios an iguos E -ue *adece sus consecuenciasG E@E5H 6ac.us-a UaUa, criatura que padece e!luvio maligno& S@GLGPGT .achut+oqo) sG 2G A=A5ACHA=G .achu1asi) sG 2G A=A5ACH8A=G .achu2) /G Accin 6a#igna de #as e6anaciones de #as u6+as an iguas so+re #os seres /i/ien esG .achu2 .achu2) adPG 2iePJsi6oG AncianJsi6oG \\ !igdo& $iQo *reco" con signos de /ePe"G .achu2achi2) /G En/ePecerG \\ Hacer#o usadoG 0esgas ar, des ro"ar a#guna cosa *ara con/enir#o en usadaG \\ 2o#/er#o anciano o a/ePen ar#oG .achu2aq) adPG A/ePen a+#e, en/ePeci+#e, desgas a+#eG E@E5H mac*uyaq runa, *ersona en/ePeci+#eG .achu2asqa) adPG Persona en/ePecida, a/ePen ada, anciani"adaG \\ Cosas u o+Pe os desgas ados o usadosG S9$R$H .an as-a, un is-aG .achu2a2) /G En/ePecerse, anciani"arse, a/ePen arseG \\ 0esgas arse *or e# usoG S9$R$H .an aEaEG 9cO 6ac.uEanaG .achu2a2a) sG >isa+ue#oG E@E5H mac*uyayata pu?uc*imuy, .a" dor6ir a# +isa+ue#oG Machu2oq) sG Arqueol& FCugar con enterramientoG Pe-ueQo si io ar-ueo#gico, u+icado en #a *ar e $ E den ro de# Par-ue Ar-ueo#gico $aciona# de Sa-saEUa6an, en #a ciudad de# Qos-oG Es F cons i uido *or andenes de #a K*oca inYaG .achu2oq) sG Lugares in,es ados *or e6anaciones 6a#ignas de u6+as 6uE an iguasG .ach+a) sG Enra6adaG \\ ConPun o u*ido de ar+us osG \\ >os-ueci##o, conPun o de ar+us os *e-ueQos E u*idosG .ach+a-u2) /G )uarecerse +aPo cua#-uier #ugar -ue *ro ePa de #a ##u/ia, So# o #a in e6*erieG E@E5H sac*Haq sap*inpi mac*Ha0usaq, 6e guarecerK a# *ie de# Fr+o#G .ach+aq1a) sG 2G 5ACH8AQWA=G .ach+aq1a2) sG Lool& F.#lu+er sc*olarisG 'e* i#G Ser*ien e, cu#e+raG 0i,eren es ,a6i#ias, gKneros E es*ecies de /er e+rados con cuer*o

BC D
cu+ier o con esca6as crneas de origen e*idKr6ico E res*iracin *u#6onarG S9$R$H a6aru, 6ac.8a-Ua, 6ac.8aUara, Ua a *uQu-G $e&AyaO 6ac.aUaEG \\ FTac*imenis peruvianaG& Cu#e+ra a# o andina de# Qos-o, de #a ,a6i#ia co#u+ridaeG EolO 6ac.a-UaG 9cO 6ac.aUaEG .ach+a2) sG Cue/a, ca/erna, g#orie a, soca/n, gru a na ura# o ar i,icia#G \\ /G Hacer ra6adas con ar+us osG .ach+i) adPG Agrada+#e, sa"onadoG \\ $e&AyaO Pierna de ani6a#G .ach+i-a) sG Anat& 5scu#os de# +ra"o E *iernasG \\ Par es 6uscu#osas en genera#G \\ >a"o, 6o##ePa de #as a/esG .ach+i-a2) /G )us ar de una co6idaG .ach+i-.a) /G Persuasin, con/enci6ien o, ,ir6e"a de a#goG .ach+i-.a-u2) /G Con/encerseG Pro+arse a sJ 6is6o de un .ec.oG .ach+i-.aq) sG Con/incen eG 'a"ona+#eG .ach+i-.a2) /G Pro+ar, cons a ar, /eri,icar a#goG \\ $e&AyaO Pene rar, su urar en #o 6Fs Jn i6oG .ach+in) sG Anat& >Jce*s, rJce*s, 6scu#os de# +ra"o en genera#G \\ $e&AyaO 5o##era de +ra"os E *iernasG \\ EolO Lagar iPaG .ahi) sG En,adoG \\ A+urri6ien o, ,as idioG S9$R$H 6aUiG .ahichiq) adPG E sG Persona o ani6a# causan e de# odio de #as 6adres a sus crJasG S9$R$H 6aUic.i-G \\ Persona -ue causa a+urri6ien oG .ahichi2) /G Se*arar #as crJas de sus 6adres, *ara criar#os se*arada6en eG S9$R$H c.i aEG E@E5H llama u?ata ma*ic*iy, se*ara #a crJa de #a ##a6a de su 6adreG \\ Producir o causar e# odio de #os ani6a#es a sus crJas, *or .a+er#as ocado o si6*#e6en e 6iradoG E@E5H uywa0unaq u?anta ma*ic*iy, .a" -ue en e# ganado se *rodu"ca e# a+andono de #as crJas *or sus 6adresG \\ Causar a+urri6ien o, ,as idioG .ahisqa) adPG CrJa a+andonada *or odio o ce#os de #a 6adreG S9$R$H 6aUis-aG E@E5H ma*isqa llama u?ata watamuy, a6arra #a crJa a+andonada de #a ##a6aG \\ A+urrido, ,as idiadoG .ahi2) /G A+andono de #as 6adres a sus crJas, *or .a+er sido ocadas *or *ersonas o *or encon rarse co6*#e a6en e dK+i#esG \\ A+urrir, ,as idiarG .a-a) sG <inaPn, arJ+a#oG \\ adPG Hosco, insocia+#e, .uidi"oG \\ $e&AyaO Cosa desa+ridaG \\ 9cO 0esa+ridoG Ma-a Sa21a) sG 9tno*ist& FCindero, moj#nG 0en ro de# es*acio sagrado de# Qos-o, o sis e6a de se-8es, era #a seO a UaYa de# segundo se-8e PaEan de# sec or C.inc.aEsuEu, -ue es a+a a cargo de# aE##u WiYa :iraoG Es e adora orio era una *iedra grande -ue e# 9nYa =u*anYi .i"o co#ocar en e# ##ano de C.uYi*an*a SeO*#anada de Sa-saEUa6anT, ordenando -ue se #a .iciesen /eneraciones E sacri,icios *or

DICCIONARIO
#a sa#ud de# 9nYaG Ma-a2 &a a) sG 9tno*ist& 0Kci6a UaYa de# segundo se-e PaEan, de# sec or C.inc.aEsuEuG Era un ##ano en re dos cerros en #a *ar e $O de #a ciudad de# Qos-oG .a-i) sG Anat& 5anoG E@E5H ma0i *untHa, a 6anos ##enas Sreci+ir o dar a#goTG 2A'9E0A0ES, pa?a ma0i, 6ano derec.aN lloqHe ma0i, 6ano i"-uierdaG .a-i .a-i) sG Eot& F1reopana: incisus Don et $lanc*G Ar+us o de #a ,a6i#ia de #as ara#iFceas, *ro*ia de "onas e6*#adas, de .oPas digi i,or6es 6uE carac eris icasG .a-i .a-i0ura) ad/G 2G 5A:9PU'AG .a-icha-u2) /G A*res ar o *re*ararse *ara iniciar a#guna #a+or 6anua#G .a-ichaq) adPG E sG Que co#oca #as 6anos o +ra"os ar i,icia#es a *ersonas 6u i#adas o cosas en genera#, es*ecia#6en e en i6aginerJaG .a-icha2) /G Poner #as 6anos o +ra"os a a#guien o a#go, en genera#G .a-i a) adPG Pron a6en eG Ac o a #a /is a, a #a 6anoG E@E5H ma0illa llan0Hac*in0i, .arFs ra+aPar a #a /is aG .a-in) sG Anat& >ra"ue#oN *ar e de# +ra"o de #os cuadr*edos en re e# o6*#a o E e# codoG E@E5H 0*uc*iq ma0in, +ra"ue#o de# cerdoG .a-incha2) /G Poner o go#*ear con #a 6ano a o ra *ersonaG \\ 5ana"oG \\ AEudar, dar una mano, a una area aPena *ara conc#uir e# ra+aPo o #a area de# dJaG Ma-in1a2o) sG ,eog& 0is ri o de A aura, *ro/incia de @auPa, de*ar a6en o de @unJn, PerG \\ 'ist& Lugar donde #as uer"as de #os caudi##os *eruanos en,ren ados Agus Jn )a6arra E Luis @osK de Or+ego"o se a+ra"aron deso+edeciendo #a orden de co6+a e de sus Pe,esG .a-i0ichana) sG Esco+a de 6ano, genera#6en e de *aPaG .a-i0ura) ad/G 9n erca6+io direc o de *roduc os E o+Pe os, sin in er6ediariosG \\ Co6*ra in6edia a a# con adoG \\ <ra+aPo con re ri+ucin in6edia aG S9$R$H c..a#aEG \\ Agri& <ra+aPador asa#ariadoG S9$R$H 6aYi 6aYi *uraG .a-i0ura2) /G Ad-uirir *or ra o direc o cosas en genera# con e# *ago in6edia o de su /a#orG \\ Con raen rega de dinero *or e# ra+aPoG .a-isa0a) sG Lool& FAteles paniscus c*ane0 'um+oldtG& 5ono araQaG 5a6J,ero de #a ,a6i#ia ce+idae de #a se#/a *eruana, de co#oracin negra, *e#aPe +as o E #argo con eO re6idades #argasG S9$R$H c.uEa, os.e oG \\ adPG !igdo& Persona de 6anos grandes, de 6anos #i+resG .a-itu) sG 5anga *os i"a -ue en a#gunos #ugares ,rJgidos usan #os .o6+res E 6uPeres, -ui Fndose #uego cuando .ace ca#orG \\ 'ist& En #a eO*ansin de# i6*erio aUan insuEano sie6*re #o .acJan de 6anera *acJ,ica, *or

SIMI TAQE
con/enci6ien o, s#o en caso de resis encia e# Pe,e con-uis ador ordena+a e# uso de# pu0a ma0itu Fma0itu rojoG *ara su+Eugar#os con sangreG .a-i2oq) sG C#e* 6anoG Caco, ra ero, asa# adorG Acos u6+rado a /i/ir de #o aPenoG E@E5H ma0iyoq runaqa muc*uc*isqan maypipas, e# #adrn es cas igado donde seaG S9$R$H suUaG .a-.a) sG Arq& Por a#G \\ Cons ruccin ca/ada en #a roca -ue cons a de res *aredes, 6ien ras -ue #a *ar e de#an era iene un *ar de *os es -ue 6an ienen una cor inaG \\ adPG Persona in eresada, /i/idora E .a6+rien aG <ruFnG .a-nu) sG $int& Ani#ina granaG .a-u-u) adPG As u o, sa+ido, 6aQosoG \\ 5aduroN +as an e ,uer e E desarro##adoG \\ EO*er o en a#guna disci*#ina o #a+orG 9cO CanosoG ( 5aduroG ( A/an"adoG Ma-uri) sG Bit& PersonaPe de cier a #eEendaG \\ 'ist& :uraYa de :8ara*u*u, .oE Cara+uco, can n de #a *ro/incia de Ca6ac.o, de*ar a6en o de La Pa", >o#i/ia, or urador de# dios <.unu*a, segn cronis as es*aQo#esG Ma-usani) sG ,eog& FTop#n& Ba0usa, es*osa de un curaca -ue /i/i en dic.o #ugarGT Ac ua# ca*i a# de #a *ro/incia de Cara+aEa, Puno, Per, con ;,!7& .a+i an es en !74!G Es una de #as *ro/incias 6Fs ricas en Eaci6ien os 6inera#es, asJ co6o "ona ganaderaG .a-uti) adPG 5undanoG \\ Conocedor de 6uc.os o,icios E ar esH de siete o!icios y catorce necesidades& .a-+a) sG Anat& >ra"o .u6ano E de #os si6iosG 9cO 6aYa##iG .a-+a i) sG A+ra"oG 9cO 6aYa##inaG .a-+a i-u2) /G A+ra"arse o ceQirse a a#guien con #os +ra"osG .a-+a ina-u2) /G A+ra"arse 6u ua6en e en re dos *ersonasG .a-+a iq) adPG E sG A+ra"adorN -ue a+ra"a o ciQe con #os +ra"osG .a-+a i2) /G A+ra"arG CeQir con #os +ra"os a a#guienG E@E5H ma0Halliy taytay0ita, a+ra"a a u *adreG 9cO 6aYa##inaG .a-+as) sG <inaPn o /asiPa 6ediana de arci##a cocida, cuer*o ,usi,or6e con dos asas E +oca angos a, con 6uc.as re*resen aciones, co6o *u6as, caras .u6anas, e cG S9$R$H c.un*aG $e&AyaO 6aPas ScFn aro 6edianoTG 9cO 6aYaG \\ !amO 9nsu# oH ma0Has uya, *ersona cara onaG Ma a) sG ,eog& FTop#n& 5a#a-, en ayunas o con est#mago vacoG& 0is ri o E ca*i a# de# 6is6o no6+re de #a *ro/incia de CaQe e, de*ar a6en o de Li6a, Per, con !&,3&0 .a+i an es en !74!G .a ana) sG Jisiol& LJ-uido -ue *ro ege a# ,e o E -ue #as *ar urien as +o an an es de dar a #u"G Ma an0ata) sG 'ist& Ca6ino inYaico -ue

BC D
se inicia en #a ciudad de# Qos-o, .acia e# Qon isuEu, dirigiKndose *or =auris-ue en #a *ro/incia de Paruro, *ara con inuar *or #a .oEa de# rJo A*urJ6acG E# no6+re *osi+#e6en e de+e deri/arse de maranpataO andKn de +a anes o 6o#edores de *iedraG .a qo) sG Lool& Pic.nG En genera#, *o##ue#o de a/e, -ue an no /ue#aG E@E5H malqo c*uc*i0u, *ic.n de ordoG \\ !am& @o/en ado#escen eG EolO 6a##Yu SPic.n de cndorG ( Su*erior, au oridadTG \\ 9cO CrJa de cndorG .aiqochiq) adPG A/es -ue crJan a sus *o##ue#osG \\ Persona dedicada a #a crian"a de *o##osG \\ !igdo& Que .ace iniciar en una ac i/idad *or /e" *ri6eraG \\ sG $EOLG 9ncu+adora *ara #a incu+acin ar i,icia# de #os .ue/os de #as a/esG \\ 9ncu+adora *ara niQos reciKn nacidosG .a qochi2) /G Criar *o##os de a/es .as a -ue se a#i6en en *or sJ 6is6osG 9cO 6a##YunaG \\ $e&AyaO A raer a/es con engaQosG .a qo2) /G Ca"ar a/es iernasG \\ c*oca en -ue #os *ic.ones co6ien"an a /o#arG \\ Jol0& 'i o inYaico -ue su*er/i/e en #a sie6+ra E cosec.a de# rigo, ce+ada, *a*a E 6aJ", e cG -ue consis e en #a *ar ici*acin de P/enes -ue cargan a##os o ,ru os E corren i6i ando #a ,uga de #os *ic.onesG E# ganador es agasaPado con una ,ies a cos u6+ris aG \\ 0Jcese a# 6enor -ue se inicia en #a /ida seOua#G .a qo2a2) /G Persona -ue -uiere re*resen ar una edad 6uE iernaG \\ !am& $iQada, ingenuidadG \\ $e&AyaO Pasar de #a niQe" a #a ado#escenciaG .a ta) adPG 5edianoG Poco crecido E de cor a edad, *rOi6o a #a adu# e"G E@E5H malta wa0a, /aca 6a# onaG \\ $e&AyaO Persona o ani6a# -ue no se .a desarro##ado co6*#e a6en eG ( CFn aro *e-ueQo o 6ediano *ara c.ic.aG .a ta2achi2) /G Eiol& 'educir *#an as de Fr+o#es grandes a *e-ueQas, 6edian e *rocedi6ien os +io#gicos E Kcnicos .a aq) adPG E sG AEunadorN -ue aEunaG .a a2) /G AEunarG Quedarse sin o6ar a#i6en os +uen ie6*oG .a i) sG )us acinG Ac o de *erce*cin de #os sa+oresG \\ >ocado, +ocadi o, sor+o de co6ida o +e+idaG .a i .a i) adPG 96*o en eG \\ Persona ,a# o de a*e i o, -ue se #i6i a s#o a *ro+ar #os a#i6en os sin in encin de co6er#osG .a ichina-u2) /G Hacerse *ro+ar 6u ua o recJ*roca6en e a#gn a#i6en o o +e+idaG .a ichiq) adPG E sG Que .ace *ro+ar o dePa gus ar un a#i6en o, sea co6ida o +e+idaG .a ichi2) /G Hacer *ro+ar a#gn a#i6en o +e+idaG S9$R$H sunY8uEG E@E5H mallic*iy c*ay mis0Hita, .a" *ro+ar ese du#ceG $e&AyaO ##a6iac.iEG .a ina) sG A#i6en o o +e+ida *ara ser *ro+ado, susce* i+#e de ser *ro+adoG

74
.a i0a-uq) adPG E sG Que se *asa *ro+ando #os a#i6en os en uno u o ro #ugarG .a i0a2a2) /G Pro+ar re*e ida6en e #os a#i6en osG \\ Pro+ar o ca ar +e+idas *oco a *ocoG .a iq) adPG E sG Pro+adorG Persona -ue *rue+a o degus a un a#i6en o, 6anPar o +e+idaG \\ Ca ador de +e+idasG .a isqa) adPG Pro+ado o ca#ado, en cuan o a a#i6en os o +e+idasG ePe6H mallisqa mi0*unata apamuni, raigo co6idas *ro+adasG .a i2) /G )us ar o *ro+ar un a#i6en o o +e+ida, E o*inar so+re su ca#idad E gus oG \\ !am& Pro+ar o ca ar a#go *or *ri6era /e"G .a -i) sG Eot& Wr+o#G P#an a de ronco #eQosoG \\ 9col&Keg& Ar+o#i##o, ar+ore eG Segundo +io i*o en ?i ogeogra,JaG E@E5H qHara mall0i, ar+o#i o caduci,o#ioN Kasta mall0i, ar+o#i o enani"adoG \\ 'ist& 5o6ia de un an e*asado i6*or an e, en el in0ario& UU Jol0& E# es*Jri u de #os an e*asados -ue su*er/i/e, segn #a creencia *o*u#arG \\ $e&AyaO A#6acigoG ( P#an a, en genera#G \\ 9cO 5o6iaG ( 'e oQo, a#6acigoG ( Pri6i i/os so+eranos Yu##asG .a -i .a -i) sG Ar+o#edaG >os-ue de Fr+o#es o ar+us osG E@E5H mall0i mall0ipi pu?uni, duer6o en +os-uesG .a -icha2) /G Ar+ori"arG P#an ar o ras*#an ar Fr+o#es E ar+us os, en genera#G \\ $e&AyaO 9cO <ras*#an ar, se6+rar, a#6acigar Fr+o#esG Ma -i1asi) sG Arqueol& F-ecinto de r+ol&G )ru*o ar-ueo#gico u+icado en re P8isa- E San Sa#/ador, Ca#ca, Qos-o, en #a 6argen derec.a de# rJo Wi##Ya6aEu, a 1,!00 6GsGnG6G Es F con,or6ado *or recin os E de*si os *re.is*FnicosG .a -i2) /G P#an ar o ras*#an ar, en genera#, cua#-uier /ege a#G \\ $e&AyaO Hacer a#6FcigosG Ma -u) sG 'ist& 0i/inidad en e# inYana o, in/ocado *or #os adi/inos andinosG \\ Au oridad o /araEo- de# aE##u, no6inado *or un aQoG \\ Se re#aciona con e# e6 Yun urG .a -u) sG 2G 'U:89G .a .a) sG <erra*#Kn, andKnG \\ 'iego de *#an aciones iernas *ara uni,icar e# creci6ien o en errenos dis*arePosG \\ $e&QunO 'a6a# de un rJo, #aguni##a o riac.ue#oG \\ 9cO AndKn, erra*#KnG .a .achi2) /G 2G QA'PACH9=G .a .anta2) /G 0iso#/er a#i6en os en #a +oca sin in er/encin de #os dien esG Ac o *ro*io de #os ancianos Ea desden ados a# o6ar sus a#i6en osG S9$R$H 6u##6uEG Ma .an2a) sG ,eog& Cu6+res ne/adas en #as cordi##eras de# de*ar a6en o de A*uri6ac, PerG .a .a2) /G 'egar adecuada6en e errenos cu# i/ados, *ara uni,or6ar e# creci6ien o de #as *#an as *e-ueQasG \\ $e&AyaO E6*arePar #as ierras aradasG

77
6i##6iEG \\ 9cO 'egar, .acer erra*#enes igua#esG \\ 2G QA'PA=G .a qu) sG Agri& F/olanum curtilo+urriG& Pa*a a6arga, adecuada *ara #a e#a+oracin de# c.uQo, resis en e a #a .e#ada en es ado de *#an aG S9$R$H UaQaG SOG>G E 5G>GT .a q+a) sG Anat& $e&AreqO Es,ago SCaE##o6aTG $e&QosO 6e#-8o e, san-8arG .a u u) sG O##ucos des.idra adosG S9$R$H #in#iG .a un1a) sG 2G A'W9 A'W9, 5ALLU$=AG .a un2a) sG $at& )ranu#acin *uru#en a -ue se *resen a en #os niQos E se a ri+uEe a #a c*irapa o ##o/i"na so#eadaG \\ $e&AyaO Bed&Jol0& Hier+a enredadera de #a re a6a usada *ara curar ##agasG S9$R$H 6a##unUaG .a.a) sG 5adreG 5a6FG Progeni ora de .u6anos E ani6a#esG .a.a -a2) sG 5a ernidadG Ca#idad de 6adre o *rogeni oraG Ma.a Oq o) sG 'ist& Es*osa de 5an-o Q.a*a-, ,undador de# 96*erio de# <aUan insuEuG Ma.a Raro2) sG 9tno*ist& 0en ro de# sis e6a se-8e de# Qos-o, es a UaYa era #a oc a/a de# oc a/o se-e PaEan, de# sec or C.inc.aEsuEuG Es e adora orio consis Ja en una casa en e# -ue .a+Jan *iedras -ue se decJan -ue eran #as 6uPeres de <e-se Wira-oc.a -ue, ca6inando de noc.e, se .a+Jan con/er ido en *iedras *or #o -ue se #es .i"o un e6*#o *ara /enerar#asG Ma.acha) adPG 5a rona, 6adre -uerida E res*e a+#eG $EOLG La 2irgen 5arJaG S@GLGPGT .a.acha-uq) adPG Que o6a o ado* a a una 6uPer *or 6adreG \\ Que se adPudica 6a ernidadG .a.achaq) adPG E sG Que adPudica 6a ernidad a una 6uPerG .a.a-u) adPG E sG 5uPeronaG 5uPer cor*u#en a E oscaG \\ 5uPer anciana E de res*e oG S9$R$H *aEa#aG Ma.a-u-u) sG 'ist& Es*osa de 5aE a Q.a*a- E 6adre de# 9nYa Q.a*a=u*anYiG Ma.a-una) sG 'ist& A+ade"as de #as aellas o 2Jrgenes de# So#, en e# inYarioG .a.a a) sG )ran 6adreG \\ 5a ronaG .a.ani2) /G Aca6*ar *ara o6ar +re/e descanso E re,rigerio en una ca6ina aG Ma.a0acha) sG Jilos&)n0& 5adre ierraG .a.aq) adPG 0e #a 6adreG Per enecien e a #a ra6a 6a ernaG Ma.aqocha) sG 9tno*ist& FBadre laguna&G Una de #as cua ro wa0a0una descri as *or e# cronis a >erna+K Co+o, -ue no es u/ieron den ro de ninguno de #os cua ro sec ores de# sis e6a se-8e, *ero -ue son *ar e de# 6is6oG Es e era de# sec or C.inc.aEsuEu, no se sa+e de -uK se-eG Es e adora orio era una #aguni##a *e-ueQa 6Fs arri+a de Sa-saEUa6anG \\ Arqueol& Es e adora orio corres*onde a #a re*resa descu+ier a en !74; *or e# 9ns i u o $aciona# de
S9$R$H

BC D
Cu# ura Qos-o, en #os ra+aPos de in/es igacin ar-ueo#gica, a# $E de# /uc*una o b'odaderob en Sa-saEUa6anG .a.aqocha) sG ,eog& 5arG OcKanoG EO ensin grande de aguaG Ma.aqo qa) sG 9tno*ist& SDep#sito o almacn madre&G Segunda UaYa de# seO o se-8e Qo##ana, de# sec or Qo##asuEuG Es e adora orio #o ,or6a+an cier as *iedras -ue es a+an en e# *ue+#o de Win*8i##aE en e# sec or SO de #a ciudad de# Qos-oG Ma.aqo a) sG Arqueol& FBadre qolla o del QollaoG Pe-ueQo adora orio *re.is*Fnico si uado en e# dis ri o de Lucre, *ro/incia de Quis*icanc.is, Qos-o, PerG Ma.ara) sG ,eog& 0is ri o de #a *ro/incia de )rau, de*ar a6en o de A*uri6ac, Per, con !,&01 .a+i an es en !74!G .a.aru-+a) sG 2G 5A5A'U:8A$AG .a.aru-+ana) sG Anat& 0edo *u#garG S9$R$H 6a6aruY8aG .a.a2a2) /G Con/er irse en 6adre de .iPo aPenoG .a.ishu) sG !am& $e&AreqO 2iePi a, anciani aG SCaE##o6aTG $e&QosO 6a6aYu, *aEaYuG .a.u2) /G Se*arar e# residuo de #os granosG \\ Se*arar #os granos grandes de #os *e-ueQosG \\ Se*arar #a *ar e gruesa o a+u# ada de #a *ar e ,ina de una cosaG S9$R$H Y8ar6uE, 6urY8iEG .an) ,ram& 5or,e6a o su,iPo a+#a i/o -ue indica, cuando se adiciona a #os sus an i/os, #ugar, direccin a donde asigna a#goG E@E5H Qosqoman, a# Qos-oN wasiman, a #a casaG \\ Cuando /a des*uKs de un /er+o #o con/iene en 6odo *o encia# i6*er,ec oG E@E5H munayman, deseo -uererN tHantataqa mi0*uyman, co6erJa e# *anG .ana) ad/G Ad/er+io nega i/o -ue an e*ues o a o ra *a#a+ra signi,ica #a negacin de #a 6is6aG E@E5H manayac*aq, -ue no sa+e, ignoran eN mana wa?uq, in6or a#N mana ateq, in i#N mana atiy, di,Jci#N mana ri0una, in/isi+#eN mana munay, indesea+#eN mana 0aq, ineOis en e, ,a#soN manaraq, oda/JaN manapuni, de ninguna 6aneraN mana ri0uq, ciegoN mana pHenqa0uq, des/ergon"adoN mana 0uyoq, in6/i#N mana 0*uya0uq, sin co6*asinN mana rimay atiq, -ue no *uede .a+#ar, 6udoN mana sawasqa 0us0a tiyaq, concu+ina oG .ana a in) adPG 5a#, 6a# ePe6*#o, incorrec oG E@E5H mana allin ruasqa, 6a# .ec.oN mana allintan rimas*an0i, es Fs .a+#ando 6a#N mana allinmi 0as*ian, es F 6a# de sa#udG .ana ati0a2) /G 2G P9S9PA=G .ana sa1asqa) sG $EOLG Quris& So# ero, so# era, sin 6a ri6onioG Mana (a/unqa (asi) sG 9tno*ist& F.asa que no morirG En e# inYario, no/ena UaYa de# oc a/o se-8e :aEao Qo##ana, de# sec or Qon isuEuN

DICCIONARIO
adora orio -ue era una casa de una de #as qoyas o reinas, u+icada en #os errenos -ue *os erior6en e *er enecieron a# Con/en o de La 5erced en #a ciudad de# Qos-oG .ana-a1) in erPG ;o; no pues, de ning%n modo; no quiero& Signi,ica deso+ediencia a una orden o 6anda oG E@E5H c*a0ray0ita llan0Hay Y mana0aw, ra+aPa u c.acra f no -uieroG .anan) ad/G $oG 96*osi+#eG 0e ninguna 6aneraG A+so#u a6en e noG E@E5H manan risaqc*u wasiy0ita, no irK a u casaG S9$R$H a6aG .anancha-uq) adPG E sG Que se Pus i,icaG .ananchaq) adPG E sG Que niega o des6ien eG .anancha2) /G 0es6en irG .anaqara-u) sG Lool& F1rtalis guttata /pi:&G C.ac.a#acaG 5anacaracoG Pa/a de# 6on eG A/e de #a orden ga##i,or6es, ,a6i#ia gracidae, de co#a #arga, de co#or *ardo E 6anc.as +#ancas en e# *ec.o, .a+i an e de #as se#/asG S9$R$H 6ana-araYu-G 9cO 6anaYaraYuG $e&AyaO 6anaParaYuG .anaqara-uq) sG 2G 5A$AQA'A:UG .anasa.i2oq) adPG 2G QHE$CHA=ASQAG .ana2u0a) sG Eot& E Bed&Jol0& P#an a e6o#ien e *ara corregir cier as anor6a#idades 6ens rua#esG .ancha) sG 5iedoG <e6orG PFnicoG \\ 'ece#o o co+ardJaG .ancha .ancha) adPG 5edroso, e6erosoG \\ 0escon,iadoG E@E5H manc*a manc*a puris*an0i, es Fs andando con e6orG .anchachi) sG Es*an aPo, es*er*en o, es*an a*FParosG \\ 2G A'A'9WAG .anchachi-uq) adPG E sG 0Jcese de #as a#6as en *enaG .anchachina-u2) /G A e6ori"arse recJ*roca6en eG \\ sG A6ena"aG .anchachiq) adPG E sG A e6ori"ador, a6ena"adorG E@E5H manc*ac*iq runa 0an0i, eres .o6+re a e6ori"adorG \\ 2G Q8AQCHAQG .anchachi2) /G A e6ori"ar, a6edren ar, a6ena"ar, a6i#anar, asus arG S9$R$H -8a-c.aEG E@E5H manc*ac*iy c*ay warmita, asus a a esa 6uPerG .ancha-uq) adPG Asus adi"o, i6ora o, 6iedoso, 6iedo#en o, e6eroso, co+ardeG E@E5H manc*a0uq warmi 0an0i, eres una 6uPer 6iedo#en aG \\ 'ece#osoG \\ Co+ardeG \\ 'es*e uoso de #o #ega# E correc oG .ancha-u2) /G <ener 6iedo, sus o, a*rensinG .ancha i) adPG Asus adi"o, J6idoG \\ Co+ardeG E@E5H *8en-a#iG E@E5H manc*ali runa, .o6+re asus adi"oG .anchana) adPG <e6i+#e, a+o6ina+#e, es*an osoG \\ 'es*e a+#e *or su au oridadG .ancha0a-u2) /G A e6ori"arse, rece#arse, descon,iarseG .anchaq) adPG 2G Q8OL9G .ancharichiq) adPG E sG Que asus a, a e6ori"a e i6*resiona 6a#a6en eG

SIMI TAQE
Mancharichiq !un-u) sG ,eog& FCa $uerta que *ace asustarG Pongo de 5anseric.eG ConPun o de *ongosH 'onsoco, SaPino E Wa-anYi so+re e# rJo 5araQn en e# de*ar a6en o de A6a"onas, PerG .ancharichi2) /G 2G P8AQ5A=G .anchari-uq) adPG E sG Que se asus a o se es*an aG .anchari-u2) /G A e6ori"arse, asus arse, es*an arseG \\ Aso6+rarse, i6*resionarseG .ancharisqa) adPG A e6ori"ado, asus ado, es*an adoG \\ Persona rau6ada *or e# sus o o i6*resin 6uE ,uer e E curada en 6edicina *o*u#ar so#a6en e *or suges in 6Fgica *or #os curanderos na i/os, a ra/Ks de# waqyay0usqa o ##a6ada de# es*Jri uG .ancha2) sG Sus o, accin de asus ar o de asus arseG \\ Cosa digna de /eneracin o de res*e oG \\ ad/G Cuan ioso, eOcesi/o, 6uc.o, .ar oG E@E5H manc*ay mana allin, 6a#Jsi6o, gra/Jsi6o, en es ado deses*erado, 6uE 6a#N manc*ay allin, 6uE +ueno, +as an e a6a+#eG \\ /G Asus ar, dar o in,undir 6iedoG \\ <e6er, asus arse, sen ir 6iedoG \\ 9n-uie arse *or a#goG S@GLGPGT Mancha2 !+u2tu) sG Cit& 5anc.aE PuE oG Segn re#a a e# radicionis a *eruano 0on 'icardo Pa#6a, es a radicin a6orosa corres*onde a# cura )as*ar de Wngu#o E 2a#di/ieso, encargado de =anaYiUa de #a doc rina de AndaraE, *er enecien e *or en onces a #a dicesis de# Qos-o S!;70T, .oE *ro/incia CondesuEos de Are-ui*a, -uien a# /er 6uer a E se*u# ada a su a6an e Ana Sie##es #a desen err, ,a+ricando #uego de su i+ia una -uena, -ue in roducida en un cFn aro de +arro cocido *ara ser ocada, e6i Ja 6e#odJas *ro,unda6en e ris es E a erradoras, -ue #a gen e ##ora+a E #os *erros au##a+anG .ancha2 0+u2tu) sG F,ruta que da miedoG& Ca/erna ene+rosaG Cue/a *ro,undaG \\ 'Jo con cauce *ro,undoG .ancha2hinaraq) #ocG 2G APASLLAAG .ancha2ni2oq) adPG E sG Persona res*e uosa, correc aG \\ Persona adiosadaG .an-a) sG O##aG 2asiPa redondeada, de arci##a cocida, de dos o res asasG E@E5H allpa man0a, o##a de ierraN rumi man0a, o##a de *iedraG \\ $e&AyaO O##a o+scura, genera#6en e de co#or negroG \\ 9cO 0e*si oG .an-a-ir0a) adPG 0Jcese genera#6en e de# acaQo -ue no in/i a sus a#i6en osG .an-ha) adPG E sG A+er ura de,or6e *or e# uso con inuo -ue se .a .ec.o de e##aG S9$R$H UanY.aG .an-ha-u2) /G Horadarse, *er,orarseG \\ 0esgas arse *or e# uso con inuado -ue se .ace de una a+er uraG .an-haq) adPG E sG Per,orador, .oradador o e# -ue causa 6aEor a+er uraG S9$R$H

BC D
8o-o-G .an-ha2) /G Per,orar u .oradar des6esurada6en eG 9cO 6anYanaG .anqo) sG >ase, ci6ien o, ,unda6en oG \\ 2G U:A<9G Manqo Chu-i) sG 9tno*ist& Segunda UaYa de# oc a/o se-8e PaEan, de# sec or C.inc.aEsuEuG Era un adora orio cons i uido *or una c.acra u+icada en e# cerro WanaYaUri, en e# sec or S de #a ciudad de# Qos-oG Manqo In-a) sG 'ist& Uno de #os # i6os 9nYas -ue #uc. con ra #os con-uis adores es*aQo#esG HiPo de# 9nYa WaEna Q.a*a- E de #a QoEa 5a6a SiUi C.in*u 'un uG Coronado *or e# Con-uis ador ?rancisco Pi"arro, ,ue de enido dos /eces E en cada uno o+#igado a en regar oroG Se a#" en ar6as E a# no *oder derro ar a #o in/asores se re ir con su cor e a Wi##Ya*an*a o 2i#ca+a6+a, donde 6uri asesinado *or #os es*aQo#es a#6agris as en !5;4G Manqo Qha0aq) sG 'ist& Pri6er 9nYa, ,undador de# 96*erio de# <aUan insuEu, Pun o con su es*osa 5a6a O-##oG Segn ?ernando 5on esinos E o ros cronis as, organi" #a *ri6era dinas Ja inYaica en e# *ri6er 6i#enio bdes*uKs de# 0i#u/iobG Para unos ,ue un eO ranPero auda", E *ara #a 6aEorJa de #os cronis as e .is oriadores no ,ue sino un *ersonaPe 6J ico, *ues o -ue no se encon r su 6o6iaG Aun-ue no .aE da os ,e.acien es de su coronacin co6o 9nYa, es e# ,undador E ca+e"a de #os 9nYas de# <aUan insuEuG Segn e# 0rG Luis EG 2a#cFrce#, .aE res conc#usiones .is ricas re,eren es a K#H !G`AEar 5an-o o 5an-o Q.a*a-, ,ue e# ?undador de# Qos-o, cen ro de# )ran 96*erio <aUan insuEuG 2G`<u/o *or 6uPer a 5a6a O-##u, 6adre de #a ,ecundidadG &G`?ue .iPo de a6+os e# 9nYa Sinc.i 'o-8aG Manqos) sG ,eog& 5ancosG 0is ri o de #a *ro/incia de =ungaE, de*ar a6en o de Ancas., Per, con ;,&74 .a+i an es en !74!G \\ Lugar sagrado *ara adorarG E@E5H Banqos wasi, recin o *ara adorar a una di/inidadG Mansana !+u-ru) sG Arqueol& $EOLG Pe-ueQo gru*o ar-ueo#gico, u+icado en #a *ar e E de #a ac ua# es acin ,erro/iaria de Pac.ar, Uru+a6+a, Qos-oG Es F con,or6ado *or andenes de #a K*oca inYaicaG Mansana2oq) sG Arqueol& $EOLG FCugar con man"anos&G Si io ar-ueo#gico u+icado en #a *ar e O de Pac.ar, Uru+a6+a, Qos-oG Es F con,or6ado *or andenes E cana#es de ,ac ura inYaG .ansani a) sG Eot& $EOLG F'ymeno:ys 'aen0eana D&.&G P#an a .er+Fcea de #a ,a6i#ia de #as co6*ues as de .oPas *inna i *ar idas, in,#orescencias en ca+e"ue#aG Bed&Jol0& 5uE conocida E u i#i"ada *ara sanar #os do#ores es o6aca#es, ,#a u#endas E c#icosG

!00
.anta) ,ram& 5or,e6a o su,iPo -ue /a des*uKs E unido a# sus an i/o, /er+o, *rono6+re, ad/er+io E a o ras ca egorJas gra6a ica#esG 9ndica *rocedencia, ca#idad, e cG E@E5H Qosqomanta *amuni /engo de# Qos-oN rumimanta wasi, casa de *iedraN pisi pisimanta, de *oco en *ocoG .anti) adPG Sua/e, de#icadoG E@E5H manti tHanta, *an sua/eG \\ 5an ecosoG Manto &ha as0a) sG 9tno*ist& Quin a UaYa de# ercer se-8e :aEao de# sec or An isuEuG Es e adora orio era una ,uen e de agua si uada en e# cerro 5an uY.a##a a# $E de #a ciudad de# Qos-o, donde se +aQa+a #a gen e de# *ue+#oG Manto &+a as) sG 9tno*ist& SeO a UaYa de# ercer se-8e :aEao, de# sec or An isuEuG Es e adora orio era un cerro u+icado en #a *ar e $E de #a ciudad de# Qos-o, /enerado en e# ie6*o de desgranar e# 6aJ"G Le .acJan cier os sacri,icios .u6anos, *agos de escu# uras de 6uPeres o /arones E 6aJ" en 6adePa, #os -ue se -ue6a+an conPun a6en e -ue ePidos E ca6K#idosG .antur) sG Pin ura roPa o +er6e##nG S9$R$H ac.iUi iG Manu) sG ,eog& 'Jo a,#uen e de# 5adre de 0ios, en e# de*ar a6en o de 5adre de 0ios, PerG Pro/incia, en e# de*ar a6en o de 5adre 0ios, con &,174 .a+i an es en !74!G .anu) sG 0euda, dK+i oG \\ adPG E sG 0eudor, -ue de+eG E@E5H paypa manun, deudor de K#G .anu chas-iq) sG Quris& $EOLG 0eudorG Persona -ue reci+e dinero o a#go en *rKs a6oG .anu -a2) sG Quris& $EOLG Ser deudor o ener deuda de dinero, de a#guna es*ecie a ,a/or reci+idoG .anu -utichiq) sG Quris& $EOLG Persona -ue de/ue#/e e# dinero o cosa *res adaG .anu .anu) adPG EndeudadoG Persona -ue de+e a 6uc.as *ersonasG S9$R$H c.8ac.uG E@E5H sinc*i manu manu purin0i, ca6inas 6uE endeudadoG .anu .a/aq) sG Quris& $EOLG AcreedorG Persona -ue *res a o ,aci#i a dinero o a#guna cosaG .anu 1asi) sG $EOLG Casa de PrKs a6oG S9$R$H 6anuna UasiG .anucha-uq) adPG E sG Persona -ue rec#a6a deudas o .ace cargos *or deudasG .anuchaq) adPG E sG Co+radorG Que co+ra E ePecu a e# *ago de #as deudasG S9$R$H 6anuc.asYi-G E@E5H manuc*a0uq 0amusqa, .a+Ja /enido e# co+radorG .anuchas-iq) adPG E sG 2G 5A$UCHAQG .anucha2) /G Co+rarG 'ec#a6ar una deudaG \\ 'es*onsa+i#i"ar E .acer cargos de a#goG .anuchi-u2) /G Hacerse *res arG .anuchiq) adPG E sG ?iadorG A/a#ador, garan i"ador de un *rKs a6oG

!0!
.anuchi2) /G Hacer *res ar o ,iar a#go a una ercera *ersonaG .anu-uq) adPG E sG Pres a arioG Persona -ue o+ iene un *rKs a6oG .anu-u2) /G So#ici ar *rKs a6o o crKdi o de dineroG \\ So#ici ar *rKs a6o de o ras cosas co6o /J/eres, ro*as, 6ue+#esG .anu -hi0u) adPG E sG Agio is a, usurero, es*ecu#adorG \\ <ra6*osoG .anuna 1asi) sG 2G 5A$U WAS9G .anuna-u2) /G Pres arse recJ*roca6en e, unos a o rosG .anu0a-u2) /G Pedir *rKs a6os en ,or6a con inua de 6uc.as *ersonasG .anu0a2a2) /G Pres ar con inua6en e dinero o es*eciesG .anuq) adPG E sG Pres a6is aG AcreedorG Persona -ue *res a o da crKdi oG .anu2) /G Pres ar, dar crKdi o, ,iar dinero o es*eciesG \\ Asis ir en aEuda o auOi#io de a#guienG 9cO 6anunaG .anu2a2) /G Hacerse deudor, con/er irse en deudorG .anu2si2) /G AEudar a *res ar a a#guien dinero o es*eciesG .an2a) sG Con/i eG 9n/i acin de co6idasG \\ 2aso cere6onia#G \\ Lado, cos ado, ,#ancoG \\ 9cO ?#anco, 6argen, +orde, acera, eO re6idadG Man2a Ra-i) sG Arqueol& Pe-ueQo sec or ar-ueo#gico u+icado den ro de# conPun o de O##an aE a6+o, Uru+a6+a, Qos-oG Es F con,or6ado *or es ruc uras de andenes, cana#es E o ras cons rucciones de ,ac ura inYaG .an2a2) /G Lonc.arG Par ici*ar de un con/i e gas ron6icoG .a/a) sG PrKs a6o, *e icin, so#ici udG \\ S*#ica, ruego, i6*#oracinG .a/a .a/a) adPG PedigLeQoG Persona -ue *ide con descaro e insis en e6en e un *rKs a6oG E@E5H ama ma?a ma?a 0ayc*u, no seas *edigLeQoG ArgO 6aQaYuG .a/achi-uq) adPG E sG Que es so#ici ado a conceder *rKs a6o o graciaG \\ Que es su*#icado *ara conceder un *edidoG .a/achi-u2) /G Hacerse conceder s*#icas o *e icin so+re a#goG \\ 2a#erse de o ra *ersona *ara *e icionar a#goG .a/achiq) adPG E sG Que .ace *edir o *res ar a#go a una ercera *ersonaG \\ )aran eG .a/a-a) sG Criso# *ara *uri,icar #os 6e a#esG \\ 9cO So#ici ud 6a ri6onia#G .a/a-ani) sG tej& 5an a co#orada o 6oradaG S<Kr6ino aE6ara u i#i"ado en -uec.uaGT S5G@G de #a ETG .a/a-u) adPG 2G 5AAPA:UQG .a/a-una) adPG So#ici a+#eG Pedi+#e en *rKs a6oG \\ 'oga i/a, oracin *+#ica *ara *edir a#guna gracia di/inaG .a/a-uq) adPG E sG So#ici an eG Persona -ue se *res a a#go *ara de/o#/er#o #uegoG .a/a-u2) /G Pres arseG So#ici ar *rKs a6oG E@E5H ma?a0uy Taytac*amanta parananpaq, *ide a 0ios *ara -ue ##ue/aG

BC D
.a/ana) adPG Pres a+#e, con,ia+#e, ,ia+#eG E@E5H ma?ana c*a0i ta0lla, rePa o ira*iK *res a+#eG .a/a0a-uq) adPG E sG 5endigo, #i6osneroG S9$R$H 6aQa*u, 6aQaYuG E@E5H mana llan0Haq runa ma?apa0uq ta0un, #a *ersona -ue no ra+aPa se con/ier e en #i6osneroG .a/a0u) adPG 2G 5AAPA:UQG .a/aq) sG E adPG Pres a6is a, con cargo de de/o#ucinG .a/arqo-u2) /G Pres arse a#go de *oco /a#or *or un ie6*o +re/eG .a/arqo2) /G Pres ar sin 6aEor di,icu# adG \\ 'ec#a6ar o *edir sin cor esJaG S@GLGPGT .a/a2) /G Pres ar, concederG \\ Pedir, so#ici ar, su*#icar, rogarG \\ OrarG UU Agri& Sis e6a ro a i/o de errenos de cu# i/o en #as co6unidades ca6*esinas, des*uKs de un *erJodo de er6inado de descanso de #os sue#osG S9$R$H #aE6i, 6uEuEG .ana2si2) /G AEudar a *res ar a#go a o ra *ersonaG \\ Pedir o rec#a6ar *or a#goG E@E5H qolqeta ma?aysiy, aEuda a *res ar dineroG .a0a) sG Cera o sus ancia eO raJda de a#gunos /ege a#esG \\ ArgO Suciedad, 6ugre, 6anc.aG ( 96*dico E *ornogrF,icoG \\ EolO CeraG .a0acha-u2) /G EncerarseG Cu+rirse o ensuciarse con #a ceraG .a0achaq) adPG E sG $EOLG EnceradorG Persona encargada de encerar a#goG .a0as) #ocG A ,e *or cier o, en /erdad, a ,e 6JaG E@E5H mapas amaraqpas, e #o Puro, aun-ue noN mapas tarillan0in, a ,e 6Ja -ue #o encon rarFsG \\ A6ena"aG E@E5H mapas maqasay0i, mapas mana, a -ue e *ego, a -ue noG .a0ato) sG 2G LLOQEG .a0+a) adPG Sucio, 6ugrosoG E@E5H mapHa millma, #ana suciaG \\ Ac o seOua#G \\ 96*udicia, des.ones idad, o+senidad, in6ora#idadG .a0+a si.i) adPG Soe", grosero, indecen e a# .a+#arG S9$R$H .a*.##a si6iG E@E5H mapHa simi runa, .o6+re groseroG 9cO 6a*asi6iG .a0+a 1ar.i) adPG 2G Q8E<AG .a0+acha-uq) adPG E sG Persona -ue se des.onra, -ue se denigraG \\ Que se ensuciaG .a0+achaq) adPG Persona -ue des.onra, di,a6a, denigraG \\ Que se ensuciaG .a0+acha2) /G 0es.onrar, di,a6ar, u# raParG \\ EnsuciarG 9cO 6a*anaG .a0+a-u2) /G 0es.onrarse, di,a6arseG \\ 5ens ruarG S9$R$H Y8iYuEG 9cO 6a*aYunaG $e&AyaO 6a*aYuEG .a0+a2a2) /G 2G Q8E<A=A=G .aqa) sG Cas igo, "urra, *egadaG .aqa ta2/a) adPG Co#or ocre oscuroG 9cO 6a*a aEno SroPo oscuroTN 6a*a aQa Sco#or ceni"aTG \\ $e&AyaO Pardo oscuroG .aqachiq) adPG E sG Que .ace *egar, cas igar o go#*earG .aqachi-uq) adPG E sG Que se dePa *egar, cas igar o go#*ear *or una *ersona de

DICCIONARIO
6aEor ,uer"aG .aqachi2) /G Hacer, *er6i ir u ordenar *egar a una *ersonaG .aqa-uq) adPG E sG Acos u6+rado a *egarG \\ 5a n, a+usi/oG .aqa-u2) /G Pegarse, cas igarse a sJ 6is6oG \\ !am& Ac o de *egar indiscri6inada6en e a -uien seaG .aqana) sG )arro eG \\ 'ist& Ar6a de guerra de #os inYas, genera#6en e de *iedraG \\ Persona *ro*ensa a ser cas igadaG E@E5H maqana warmi 0ani, soE una 6uPer *ro*ensa a ser cas igadaG .aqanachiq) adPG E sG Que dePa o .ace *e#ear a dos o 6Fs *ersonas o ani6a#esG E@E5H alqo0una maqanac*iq, e# -ue .ace *e#ear a #os *errosG .aqanachi2) /G 9ns igar o .acer *e#ear a #as *ersonas o ani6a#esG S9$R$H .a*8inac.iEG E@E5H maqanac*iy 0Han0a0unata, .a" *e#ear a #os ga##osG .aqana-uq) adPG E sG Pe#eador, ca6orris a, *endenciero, #uc.adorG \\ Con endien eG .aqana-u2) sG Pe#ea, *ugi#a o, #uc.a, con ienda, #id, riQa, *endenciaG \\ /G Pe#ear, #uc.ar, reQirG .aqa0a-u2) /G 0e,enderse a go#*esG \\ 0is*ersar a go#*es a #os a acan esG .aqa0a2a2) /G Cas igar, go#*ear, 6ar iri"ar con inua6en eG .aqaq) adPG E sG Que cas iga, *ega, go#*ea a *ersona o ani6a#G .aqarqo2) /G Pegar /io#en a E rF*ida6en eG .aqa2) /G Cas igar, go#*ear, 6ar iri"ar o 6a# ra ar a *ersona o ani6a#G E@E5H maqay c*ay suwata, *ega a ese #adrnG .aqa2-u2) /G Cas igar, *egar o go#*ear des*iadada6en eG .aqa2siq) adPG E sG AEudan e de# -ue *ega o cas iga a o ra *ersona .aqa2si2) /G AEudar a cas igar o *egar a a#guienG .aqchi) sG 2G 5AQCH9=G .aqchichi-uq) adPG E sG Que se dePa #a/ar o asear e# cuer*oG S9$R$H 6a-##i##ic.iYu-G .aqchichi-u2) /G Hacerse #a/ar o asear e# cuer*oG S9$R$H 6a-##ic.iYuEG .aqchichi2) /G Hacer #a/ar o asearG E@E5H sarata maqc*ic*iy, .a" #a/ar e# 6aJ"G .aqchi-uq) adPG E sG Persona -ue se aseaG S9$R$H 6a-##iYu-G .aqchi-una) sG La/ador, #a/a orio, de*si o *ara #a/arse o asearseG .aqchi-u2) /G La/arse, asearse con agua u o ro #J-uidoG E@E5H ma0iy0ita maqc*i0uy, #F/a e #as 6anosG \\ 0iscu#*arse *ara e/i ar res*onsa+i#idadesG .aqchina) adPG La/a+#eG <odo #o -ue necesi a #a/ar o asearG .aqchina-u2) /G La/arse, asearse 6u ua6en e en re dos o 6Fs *ersonasG .aqchi0a2) /G 'e#a/arG 2o#/er a #a/arG S9$R$H c#ruEanaEG E@E5H man0ata maqc*ipay, re#a/a #a o##aG .aqchi0a2a2) /G La/ar re*e ida6en e,

SIMI TAQE
una E o ra /e"G .aqchiq) adPG E sG Persona -ue #a/a o asea a#go con aguaG \\ $EOLG La/adoraG S9$R$H 6a-##ic.i-, 6aE##i-G .aqchirqari2) /G La/ar a*urada E descuidada6en eG E@E5H man0a0unata maqc*irqariy, #a/a #as o##as de cua#-uier 6aneraG .aqchirqo-u2) /G La/arse o asearse rF*ida6en eG E@E5H maqc*irqo0uy ripunanc*ispaq, #F/a e rF*ido *ara irnosG .aqchi2) sG La/ado, #a/a6ien o, aseoG S9$R$H 6a-##iE, 6aE##iE, 6a-c..iEG \\ /G La/ar, asear con agua u o ro #J-uidoG S9$R$H 6a-##iE, 6aE##iE, 6a-c..iEG .aqchi2si2) /G AEudar a #a/ar o asear un cuer*o u o+Pe oG S9$R$H 6a-##iEsiE, 6aE##iEsiE, 6a-c..iEsiEG .aqchhi) sG 2G 5A=LL9G .aqchhi2) /G 2G 5AQCH9=G .aq a) adPG 2G :9LLA:U G .aq i) sG 2G 5A=LL9G .aq ichi-uq) adPG E sG 2G 5AQCH9CH9:UQG .aq ichi-u2) /G 2G 5AQCH9CH9:U=G .aq ichiq) adPG E sG 2G 5AQCH9QG .aq ichi2) /G 2G 5A=LL9CH9=G .aq i-uq) adPG E sG 2G 5AQCH9:UQG .aq i-u2) /G 2G 5A=LL9:U=G .aq i2) /G 2G 5AQCH9=G .aq i2si2) /G 2G 5AQCH9=S9=G .aq.a) sG cerm& $e&AreqO 2asiPa grande, anc.a, de +oca a+ier a, -ue s#o sir/e *ara guardar granos SCaE##o6aTG \\ adPG Anc.oN 6Fs anc.o -ue #argoG .aqt+a) sG 5o"o, 6o"a#+e eG \\ @o/en /arn so# eroG 5ance+oG \\ !am& Criado, 6es i"o, c.o#oG \\ Jol0& maqtHa tusuq, dan"arJn +u,o en #a ,es i/idad de #a 2irgen de# Car6en en Paucar a6+o, Qos-oG .aq+a) adPG Co6ida o a#i6en o guardado, *asado E desa+ridoG E@E5H ama maqHa mi0*una mi0*uyc*u, no co6as #a co6ida *asadaG .aran) sG >a Fn de *iedra de ,or6a rec angu#ar -ue sir/e *ara 6o#er E odo #o concernien e a #a cocinaG E# 6o#edor se ##a6a tunaw o tunawa, E de+e ser a6+iKn de *iedra de +uena ca#idadG S9$R$H Yu ana, -.onanaG .aran -iru) sG Anat& 0ien e 6o#arG Se ##a6a asJ *or-ue es *#ano E grande, co6o un maran& S9$R$H Ua-oroG \\ insult& maran maran 0iru, de dien es *#anos E grandesG .aran sisi) sG Lool& $e&AyaO Hor6iga grandeG .aran 1asa) adPG 2G WASASAPAG Maran-ani) sG ,eog& F/ostn de +atnG 5aranganiG 0is ri o de #a *ro/incia de Canc.is, de*ar a6en o de# Qos-o, Per, con !0,;!; .a+i an es en !74!G 96*or an e cen ro ,a+ri#G Maran 0an0a) sG Arqueol& F9:planada de +atanes&G Si io ar-ueo#gico u+icado en e# San uario His rico de 5ac.u*iYc.u, *ar e su*erior in6edia a de #a #Jnea ,Krrea de# Qos-o a Qui##a+a6+aG :6G !!5

BC D
S5andor*an*aTG Es e# co6*#ePo agrJco#a 6Fs grande *rOi6o a #a ciudad de 5ac.u*iPc.u, E es F cons i uido *or andenes, 6ura##a de *ro eccin, 6or eros E o ras es ruc uras de ,ac ura inYaG ?ue descu+ier o *or e# ar-ue#ogo +rasi#eQo 'aEna#do C.o,.i E Oc a/io ?ernFnde" e# !& de se ie6+re de !74;G \\ F9:planada de morteros&G Pe-ueQo gru*o de andenes de ,ac ura inYa, u+icado en e# dis ri o de Oro*esa, en #a *ro/incia de Quis*icanc.is, de*ar a6en o de# Qos-o, PerG Maran0ata) sG F9ncima del +atnG& 5a#an*a aG Ca##e o /Ja inYaica, en #a ciudad de# Qos-o, -ue conduce .acia e# Qon isuEuG Maranura) sG ,eog& 0is ri o de #a *ro/incia de La Con/encin Qos-o, Per con 7,003 .a+i an es en !74!G Produce +uena ca#idad de ca,K, K E /ariedad de ,ru asG Mara/on) sG ,eog& 'Jo cauda#oso a,#uen e de# rJo A6a"onasG \\ Eot& P#an a anacardiFcea de ,ru os co6es i+#esG 0e su cor e"a se eO rae #a go6a arF+igaG Maras) sG ,eog& 0is ri o de #a *ro/incia de Uru+a6+a, de*ar a6en o de# Qos-o, Per con ;,324 .a+i an es en !74!G ?a6oso *or sus sa#inerasG .ari) sG Loot& Pacoc.a suri o supu, a# -ue no se #e cor a #a #ana, -ue #a ##e/a arras randoG \\ Persona o ani6a# -ue *osee a6+os seOosG Mar-a) sG ,eog& 0is ri o de #a *ro/incia de 'ecuaE, de*ar a6en o de Ancas., Per, con !,1&4 .a+i an es en !74!G .ar-a) sG Ciudad o *o+#adoG \\ A# i##o, a# os, segundo *iso de #as casasG E@E5H mar0a wasi, casa con a# osG \\ Pro ec or, a+ogado, de,ensorG \\ 2G AQO<A5AG Mar-a Tan0u sG 9tno*ist& F'ospedaje de dos nivelesG& <ercera UaYa de# sK* i6o se-e :aEao, de# sec or C.inc.aEsuEu, a cargo de Q.a*aAE##uG Es e adora orio es a+a con,or6ado *or unas *iedras redondas en Iarmenqa, ac ua# *arro-uia de San a Ana, en #a ciudad de# Qos-oG Se sacri,ica+a niQos *or #a sa#ud E conser/acin de# 9nYa, cu# o es a+#ecido *or e# 9nYa =u*anYiG Mar-a (a a) sG Arqueol& F$o+laci#n valleGG 5arca/a##eG Si io ar-ueo#gico *reinYa de# /a##e de# Qos-o, cuEo nc#eo es F u+icado en e# +arrio de# 6is6o no6+re E a#edaQos, en e# ac ua# dis ri o de WFnc.a-, en #a ciudad de# Qos-o, PerG Corres*onde a# *erJodo ar-ueo#gico si uado crono#gica6en e en re !,!00 aG CG .as a 400 dGC, de #a *ri6era e a*a ,or6a i/aG ?ue un *roceso socio` cu# ura# carac eri"ado *or #a e#a+oracin de una cerF6ica rs ica E con escasa decoracin, aun en sus ,ases # i6asG Es e gru*o socia# ,unda6en su econo6Ja en #a

!02
*roduccin de cerF6ica *ara su eO*or acin E co6ercio de sesena de ca6K#idosG 5an u/o una in eraccin co6ercia# con o ros gru*os en una /as a regin serrana, se#/F ica E *ro+a+#e6en e con una *ar e de #a cos a sur ` cen ra#G Mar-a-un-a) sG ,eog& F$ue+lo en !orma de cuelloG 5arcacongaG Ca*i a# de# dis ri o de SangararF, *ro/incia de Aco6aEo, de*ar a6en o de# Qos-o, PerG Mar-ana2) sG Arqueol& )ru*o ar-ueo#gico u+icado en #a cordi##era de 2i#ca+a6+a, *ro/incia de La Con/encin, Qos-oG Es F con,or6ado *or recin os, andenes E o ras es ruc uras de #a K*oca inYaG Es /ecino de# si io ar-ueo#gico de 9spritu $anpa o 2i#ca+a6+a, #a 2iePa, # i6a ca*i a# de #os inYas -ue en resis encia a #os es*aQo#es *er6anecieron en #a "onaG .ar-ani) sG Po+#ado, /i##orrio o #ugar *o+#adoG S9$R$H Y8i iG Mar-a0ata) sG ,eog& F$ue+lo en altura&G 0is ri o de #a *ro/incia de Quis*icanc.is, de*ar a6en o de# Qos-o, Per, con 1,!!3 .a+i an es en !74!G Mar-a0un-u) sG Arqueol& F$ortada de po+laci#nG Pe-ueQo gru*o ar-ueo#gico u+icado en San Sa#/ador, *ro/incia de Ca#ca, Qos-o, Per, en #a 6argen i"-uierda de# rJo Sill0amayu o 2i#cano aG Es F con,or6ado *or andenes de #a K*oca inYaG Mar-a1asi) sG Arqueol& F-ecinto de dos nivelesTG Si io ar-ueo#gico u+icado en #a *ar e S de# dis ri o de 5o##e*a a, *ro/incia de An a, Qos-o, PerG Es un conPun o de andenes, cana#es E o ras es ruc uras de ,ac ura inYaG Mar-aqocha) sG Arqueol& F$ue+lo lagunaG Si io ar-ueo#gico u+icado en #a *ar e $ de# *ue+#o de O##an aE a6+o, 6argen derec.a de# rJo =ana6aEuG Es F con,or6ado *or recin os, cana#es E o ras es ruc uras de ,ac ura inYaG Mar-a2 !hiri) sG Arqueol& Pe-ueQo gru*o de andenes de #a K*oca inYa, u+icado en #a 6argen i"-uierda de# rJo <an-a-, en e# dis ri o de O##an aE a6+o, Pro/incia de Uru+a6+a, Qos-oG Mar-una) sG ,eog& 5arconaG 0is ri o de #a *ro/incia de $a"ca, de*ar a6en o de #eaG Per, con !3,34& .a+i an es en !74!G 96*or an e cen ro 6ineroG .ar-hu) sG Eot& FJranseria artemisicides SilldT P#an a .er+Fcea de #a ,a6i#ia de #as co6*ues as, de raJ" ,i+rosa, in,#orescencia en ca+e"ue#a E ,ru o en a-uenioG Bed&Jol0& >as an e u i#i"ada en ,or6a de in ura con ra e# reu6a is6o, a6+iKn *ara co6+a ir #a su*resin de #a orina E *ara .inc.a"onesG S9$R$H a# a6isaG .aroq) sG E adPG <a+#eadorG Aserrador de a+#asG

!0&
.arq+a) sG A+ra"oG \\ Es*acio co6*rendido en re #os dos +ra"os en *osicin de a+ra"arG \\ EolO 0e#an eroG ( )a/i##aG S9$R$H 6aY8aG .arq+a .arq+a) adPG A+ra"adosG En re#a"ados, en re dos +ra"osG E@E5H marqHa marqHa ripusunc*is, nos ire6os a+ra"adosG .arq+a .arq+a2) #ocG 0e a+ra"o en a+ra"oG \\ adPG 5uc.as +ra"adas de a#goG .arq+achi-uq) adPG E sG Que se dePa ##e/ar en +ra"osG E@E5H marqHac*i0uq *erqHe, niQo -ue se .ace ##e/ar en +ra"osG .arq+achi-u2) /G Hacerse ##e/ar en re +ra"osG .arq+achiq) adPG E sG Que ordena ##e/ar en re #os +ra"os o+Pe os o a o ras *ersonasG .arq+achi2) /G Hacer ##e/ar a#go, o a#guien en #os +ra"osG \\ Hacer sos ener a#go o a#guien en #os +ra"osG \\ !am& Hacer a*adrinar un niQo en e# +au is6o o en o ra cere6oniaG .arq+a-uq) adPG E sG Que #e/an a en +ra"os a *ersona o cosaG .arq+a-u2) /G Ac o de re ener o #e/an ar en re #os +ra"os a#go o a#guienG \\ !am& A*adrinar en e# +au i"o a un niQo o niQaG .arq+ana) adPG Por a+#e en re #os +ra"osG .arq+ana-u2) /G A+ra"arse ,uer e6en e en re dos *ersonas 6u ua6en e, a 6anera de #e/an arse en *esoG S9$R$H 6aY8a##inaYuEG .arq+a0a2a2) /G L#e/ar en +ra"os re*e ida o cons an e6en e a a#guien o a#goG .arq+aq) adPG E sG A+ra"adorG \\ Que *or a o ##e/a a#go en #os +ra"osG \\ Padrino de# niQo +au i"adoG S9$R$H 6ar-8a-eG 9cO 6arYaEaEaG .arq+aqe) adPG E sG 2G 5A'Q8AQG .arq+arichi-u2) /G Hacerse #e/an ar en *eso en re #os +ra"os E e# rega"oG .arq+arichi2) /G Poner en re #os +ra"os de o ra *ersona un o+Pe o o una *ersonaG .arq+ari2) sG A+ra"o *ro#ongadoG \\ /G Le/an ar a#go en re #os +ra"os E e# rega"oG .arq+ar0ari-u2) /G Le/an ar o ##e/ar en re +ra"os /io#en a6en eG .arq+asqa) sG !am& A.iPado o a.iPadaG E@E5H c*ay waynaqa marqHasqaymi, ese Po/en es 6i a.iPadoG \\ adPG Le/an ado, conducido en re +ra"osG .arq+a2) sG Porciones de +ra"adasG \\ Par e co6*rendida en re e# rega"o E #os +ra"osG \\ /G L#e/ar o re ener en re +ra"os a#go o a#guienG \\ A*adrinarG \\ $e&AyaO 6arYaEG 9cO 6a6ar-ac.inaG .arq+a2-acha2) /G Pasear a a#guien o a#go sos eniendo en re #os +ra"osG E@E5H erqHeta marqHay0ac*ay, *asea a# niQo en #os +ra"osG .arq+a2-u2) /G En rar a un #ugar ##e/ando a#go en #os +ra"osG .arq+a2si2) /G AEudar a o ra *ersona a ##e/ar a#go en #os +ra"osG

BC D
.aru) sG <a+#a o a+#n de 6adera seccionadaG \\ 9cO Ani6a# sa#/aPeG ( <a+#nG .aruchi2) /G Hacer a+#ear o a+#onearG \\ !am& 0es6enu"ar erronesG .aruna) sG Agri& Es*ecie de 6a"o, 6ar i##o o co6+o de 6adera -ue u i#i"an #as 6uPeres o niQos *ara des6enu"ar #os errones en #os ca6*os de cu# i/o, des*uKs de #as *asadas de #a rePa E an es de se6+rarG S9$R$H .uE*uG E@E5H 0Hurpa marunata apamuy, rae e# 6a"o o co6+o de 6aderaG .aruna2) /G Agri& 'o urar, des erronar, des6enu"ar #os erronesG .aruq) adPG E sG <a+#eadorN -ue .ace a+#asG .aru2) /G <a+#ear o a+#onearG 9cO 6arunaG .asa) sG Agri& )ru*o de *ersonas, genera#6en e res, -ue rea#i"a una ,aena agrJco#a co6o e# +ar+ec.o, *or ePe6*#oG \\ EO ensin de ierra -ue se *uede +ar+ec.ar en un dJaG \\ 5edida de ierra, genera#6en e un cuar o de o*oG \\ =un a de +ueEesG \\ !am& Co6*aQero, a6igo, cnEugeG E@E5H masa wa0a, Eun a de orosN masay0i, u co6*aQeroG .asa .asa) adPG <endidos, eO endidos, sucesin de cosas eO endidasG S9$R$H 6as 8a 6as 8aG .asachaq) adPG E sG E6*arePados Que Pun a o rene dos *ersonas, ani6a#es o cosasG E@E5H masac*a0uspa llan0Hayc*is, ra+aPen ,or6ando *arePasG .asacha2) /G E6*arePar, *arear, Pun ar o a6is ar en re dos *ersonasG S9$R$H 6asanc.FEG .asachiq) adPG E sG Que .ace ender o eO ender a#go *ara -ue se-ueG S9$R$H 6as 8ac.i-G E@E5H pHac*a masac*iq, e# -ue .ace eO ender #a ro*a *ara -ue se-ueG .asachi2) /G Hacer ender o eO ender a#go a# So# o a #a in e6*erie *ara -ue se-ueG \\ !am& Ordenar .acer *anesG S9$R$H 6as 8ac.iEG .asa-uq) sG EO endi+#e, endi+#eG \\ !am& Persona -ue e#a+ora *anesG .asa-u2) /G EO enderse, enderse, des#i"arse sua/e E a6*#ia6en eG \\ !am& Acos arse, a#e argarseG \\ E#a+orar *anesG .asancha2) /G 2G 5ASACHA=G .asani) sG CuQadoG S9$R$H 6asanoG .asano) sG 2G 5ASA$9G .asa0a-u2) /G AEudar co6edida6en e a eO ener o ender a#goG \\ !am& AEudar a e#a+orar *anesG .asaq) adPG E sG <endedor o eO endedorG \\ !am& PanaderoG .asara) sG QuesoG S9$R$H ##uY##uG .asa2) /G <ender, eO ender o eO*oner a# so# o a #a in e6*erie a#go *ara secarG .asi) adPG 9gua#, se6ePan eG LaEaG <i*oG \\ ,ram& 5or,e6a o *ar Jcu#a *os*osi i/a -ue /a des*uKs de# suPe o E signi,ica se6ePan"aG E@E5H

DICCIONARIO
llaqtamasi, *aisanoN runamasi, .o6+re se6ePan eN q*arimasi, /arn se6ePan eN wasimasi, /ecinoG .asicha-uq) adPG E# -ue se asocia o ra a de +uscar *er enecer a un gru*o o ins i ucinG .asicha2) /G Asociar, inscri+ir, igua#ar o co ePar a una *ersona den ro de un gru*o o ins i ucinG .asina-u2) /G <ra arse con 6uc.a con,ian"aG \\ <ra o igua#i ario de #as *ersonasG .asintin) ad/G 2G PU'A$<9$G .as-a20acha) sG 'ist& F9l +uscador de los tiemposG >or#a de co#ores, signo de au oridadG \\ >or#a i6*eria# -ue #os e6*eradores inYas ##e/a+an en sus coronas o pillus, de #a -ue *endJa e# llawtHu o manta& S9$R$H ##aU 8u, 6asYa*aEc.aG .as-i0as) #ocG Aunque sea, as& S9$R$H .ina*as Yac.unG E@E5H mas0ipas yanapasay0i, aun-ue sea asJ e aEudareG .as-ha) sG >s-ueda, a/eriguacin, indagacinG \\ Harina de ce+ada os ada, u i#i"ada *or /iaPeros *ara su*#ir e# *an E cuEo *re*arado con agua .er/ida se ##a6a apita& .as-hachi-uq) adPG E sG Que se .ace +uscar, a/eriguar o in/es igarG E@E5H sinc*i mas0*ac*i0uq runan 0an0i& eres un .o6+re de6asiado +uscadoG .as-hachi-u2) /G Hacerse +uscar o a/eriguarG \\ Hacerse +uscar #os +o#si##os *or sos*ec.a de ocu# ar a#goG .as-hachiq) adPG E sG Que .ace +uscar, indagar, a/eriguar, escudriQar, eO*#orar o in/es igar a#goG .as-hachi2) /G Hacer +uscar, re/isar o in/es igar a#goG .as-ha-uq) adPG E sG 'e+uscador, -ue +usca a#go *ara sa is,acer a#guna eO*ec a i/aG .as-ha-u2) /G >uscarse, re/isarse o indagar a#go *ara sJG .as-hana) adPG >usca+#e, indaga+#e o in/es iga+#eG \\ sG 0e ec or de a#go, co6o 6inera#es, *or ePe6*#oG .as-hana-u2) /G >uscarse 6u ua6en e o recJ*roca6en e en re dos *ersonas, *ara a#guna ,ina#idadG .as-ha0a-u2) /G 'e+uscarseG .as-ha0a2) /G 'e+uscar, /o#/er a +uscar o /o#/er a in/es igar, *ara con,ir6ar a#goG .as-ha0a2a2) /G >uscar en ,or6a con inuaG E@E5H ama mas0*apayawayc*u, no 6e +us-ues a cada ra oG .as-haq) adPG E sG >uscador, in/es igador, re/isor, in-uiridorG .as-ha2) /G >uscar, a/eriguar, in/es igar, indagar, eOa6inar, regis rar o ras rearG E@E5H llan0Hana mas0*ay, +uscar ra+aPoG .as-ha2-acha2) /G >uscar *or odo #ugar E con 6uc.o in erKsG .as-ha2si2) /G AEudar a +uscar, in/es igar o regis rarG Mas-+a (a2 a) sG 9tno*ist& d# i6a UaYa

SIMI TAQE
de# -uin o se-8e PaEan, de# sec or Qo##asuEuG Es e adora orio era una ,uen e -ue es a+a en e# ca6ino a WanaYaUriG Mas-+ata Orqo) sG 9tno*ist& SeO a UaYa de# oc a/o se-8e :aEao Qo##ana, de# sec or Qon isuEuG Es e adora orio era un cerro de# 6is6o no6+re si uado en #a *ar e SO de #a ciudad de# Qos-oG .asona) sG <enda#, enda#ero, secaderoG .ast+a) sG Cuero *ara sen arseG \\ Co+iPa, ,ra"adaG \\ adPG <endido, eO endido, des*#egadoG .ast+a .ast+a) adPG <endidos, eO endidos, des*#egados S*or ePe6*#o #a ro*a, *ues a asJ *ara -ue se-ue o se aireeTG S9$R$H 6asa 6asaG .ast+achiq) adPG E sG Que .ace endero eO enderG S9$R$H 6asac.i-G E@E5H pununa mastHac*iq, e# -ue .ace ender #a ca6aG .ast+achi2) /G Ordenar ender o eO ender a#goG S9$R$H 6asac.iEG .ast+a-uq) adPG E sG EO endi+#eN -ue se iende o eO iendeG \\ E# -ue iende o eO iendeG E@E5H pHac*a mastHa0uq, e# -ue iende su ro*aG .ast+a-u2) /G <enderse, eO enderseG S9$R$H 6as 8ariYuEG .ast+ana) adPG A#go susce* i+#e de ser endido o eO endidoG \\ sG Pie"as ePidas -ue sir/en *ara *oner en #os asien os E en #as ca6as co6o adornosG E@E5H mastHanata ma?away, *rKs a6e us endidosG .ast+ari-uq onqo2) sG Bed& E*ide6iaG En,er6edad in,ecciosa -ue a aca a #a *o+#acinG .as<ari-u2) /G <enderseG \\ Es irarse en #a ca6a, en e# sue#o o en cua#-uier #ugar a*aren e *ara e# re#aPa6ien oG S9$R$H 6as 8aYuEG .ast+ari2) /G <enderG 0esdo+#ar e# endido *oco a *oco *ara eO ender donde uno deseeG \\ !am& Ac#arar o .acer conocer a#go -ue es F en reser/aG .ast+a2) /G Accin de ender a#gn ePidoG \\ <ender #a 6esa o ca6aG E@E5H mastHay pu?unata, iende #a ca6aG .ast+a2si2) /G AEudar a ender a#go -ue uno so#o no *uede .acer#oG E@E5H mastHaysiy c*ay qonpita, aEuda a ender esa a#,o6+raG .asu) sG Lool& FDesmodus rotundus ,eo!!royGG 5urciK#agoG 2a6*iroG 0e# orden -uir* eroG Cuer*o ro+us o de co#or *ardo oscuroG Se a#i6en a de #a sangre de #os 6a6J,erosG \\ FBesp*ylla macconelliG& 5urciK#ago enanoG 5uc.as es*eciesG Cuer*o de 15 66G de co#or roPo 6adera a# dorso E *ardo en e# /ien reG $e&AncO 6as.uG EolO c.iQiG Masu 'ust+a2oq) sG Arqueol& FBurcilago con $rincesaG Pe-ueQo gru*o ar-ueo#gico u+icado en O##an aE a6+o, *ro/incia de Uru+a6+a, de*ar a6en o de# Qos-o, en #a 6argen i"-uierda de# rJo 2i#cano a, a &,350 6GsGnG6G Se .a##an

BC D
andenes E de*si os de ,ac ura inYaG .asu tu u) sG Anat& Es,enoidesG Hueso i6*ar enc#a/ado en #a +ase de# crFneoG .as1a) sG 2G AUG .ash1a) sG Eot& FTropaeolum tu+erosum -& et $e&G 0e #a ,a6i#ia de #as ro*aeo#Fceas, cu# i/ada desde e# inYana o *or sus raJces u+erosas -ue con ienen ,Kcu#a, *ara #a a#i6en acinG S9$R$H aQu, isaQo, a*iQa 6a6aG .ate) sG $EOLG 9n,usin de cier as .ier+as 6edicina#es *ara o6arG S9$R$H 6a iG .ati) sG 2G 5A<EG Matoro) sG 9tno*ist& Quin a UaYa de# sK* i6o se-8e :aEao de# sec or Qo##asuEu, -ue es a+a a cargo de# aE##u UsYa 5aE aG Es e adora orio era una #adera cerca de# cerro WanaYaUri, en e# sec or SO de #a ciudad de# Qos-o, donde .a+Jan edi,icios an iguosG .at+a) sG ?i#e e o re+anada de carneN *eda"o o *orcin de carneG .at+achiq) adPG E sG Que ordena o .ace cor ar #a carne en ,i#e es o *eda"osG .at+achi2) /G 5andar cor ar #a carne en *eda"os o *orcionesN 6andar ,i#e ear o re+anar #a carneG E@E5H matHac*iy llama ayc*ata, ordena cor ar #a carne de ##a6aG .at+aq) adPG E sG Que cor a #a carne en *eda"os o ,i#e esG E@E5H matHaq runa, .o6+re -ue cor a #a carne en ,i#e esG Mat+ara !haqcha) sG 9tno*ist& Pri6era UaYa de# undKci6o se-8e Qo##ana de# sec or Qon isuEuG Es e adora orio era una ,uen e -ue es a+a en e# ca6ino a :aEao :ac.iG Mat+arani) sG FCugar donde crecen los juncosG& ,eog& 5a araniG Puer o 6arJ i6o en #a *ro/incia de 9s#aE, de*ar a6en o de Are-ui*a, Per, con !,337 .a+i an es en !74!G .at+asqa) adPG ?i#e eadoG \\ sG 5a ascaG 2ianda *re*arada con carne 6enuda E *a*as *ar idasG .at+a2) /G ?i#e ear #a *u#*a de #a carneG \\ EO ender #a *u#*a de #a carne, .aciendo cor es *#anos E de#gadosG .at+eq o) sG 2G 5A<8EQLLUG .at+eq u) sG Eot& F$eperomia um+ilicata 9& et $&G P#an a .er+Fcea de #a ,a6i#ia de #as *i*erFceas, de .oPas redondeadas E #us rosasG Crece Pun o a #ugares *an anosos E ace-uiasG Bed&Jol0& Sue#e u i#i"arse *ara curar #a ,ie+re i,oidea E #a erise*e#aG S9$R$H 6a 8e-##o, *8uYu *8uYuG .at+i) sG Anat& ?ren e, *ar e su*erior E *ro6inen e de #a caraG E@E5H matHi sapa, de ,ren e a6*#iaG \\ adPG APus ado, re6ac.ado o asegurado *ara -ue no se desa en #as a6arrasG S9$R$H Y8iYi, -8e-eG .at+i a 0a) adPG 2G CH89LA ALLPAG .at+ichi-uq) adPG APus a+#eG \\ Que *er6i e .acerse aPus ar con a#goG .at+ichi-u2) /G Hacerse aPus ar, ceQir o a*re arG .at+ichiq) adPG E sG Que .ace aPus ar u ordena -ue se aPus e a#guna cosa ,#oPa

!01
o 6o/edi"aG \\ Que ordena eOigir -ue se cu6*#a a#gn co6*ro6iso *ac adoG .at+ichi2) /G Ordenar aPus ar, a*re ar, re6ac.ar cua#-uier cosa -ue es F ,#oPaG .at+i-u2) /G APus arse, a*re arse o re6ac.arseG E@E5H c*unpita matHi0uy, aPs a e e# cin urnG \\ !am& Pri/arse de gas os *ara a.orrar dineroG .at+ina) sG ?aPaG \\ CorreaG \\ )ra*a, cuerda E odo #o -ue sir/e *ara aPus arG \\ adPG APus a+#e, re6ac.a+#eG .at+ina-u2) /G APus arse, es rec.arse, a*re uParse en re dos o 6Fs *ersonas o ani6a#esG \\ EOigir cu6*#ir con #as o+#igacionesG .at+i0a-u2) /G 'eaPus arN /o#/er a re6ac.ar, a*re arG .at+i0a2a2) /G APus ar, re6ac.ar o a*re ar re*e ida6en eG .at+iq) adPG E sG Que aPus a, es rec.a, re6ac.a, asegura con a6arras E c#a/osG \\ Cua#-uier cuer*o -ue aPus a o re6ac.aG \\ Que eOige con insis encia e# cu6*#i6ien o de a#gn co6*ro6isoG .at+iri2) /G APus ar #en a, sua/e6en e E con 6uc.o cuidadoG .at+irqo2) /G APus ado, a*re ar#o o re6ac.ar#o a#go con +as an e ra*ide"G .at+i2) /G APus ar, a*re ar, u*ir o co6*ri6irG S9$R$H no-aEG .at+i2 .at+i2) adPG APus adJsi6o, de6asiado a*re ado, 6uE u*idoG S9$R$H -a-aE -a-aEG .at+i2a2) /G 2G Q8EQE=AG .at+u) adPG 96*ro*io, incon/enien e, ino*or uno o inco6*e en eG Mat+u-ana) sG ,eog& 5a ucanaG 0is ri o de #a *ro/incia de Waroc.iriG Li6a, Per con 5,4;0 .a+i an es en !74!G .at+uq) adPG E sG Que ac a o .a+#a i6*ro*ia6en eG .at+u2) /G ?a##ar o ac uar incon/enien e6en eG \\ 0ecir inco.erencias E des*ro*si osG 9cO 6a unaG .a1a2) sG Agri& Pa*a o cua#-uier u+Krcu#o de *ri6era sie6+raG E@E5H maway papata apamuy, rae #a *a*a nue/a, de *ri6era sie6+raG S9$R$H c.aUc.a, QaU*a- ar*uEG EolO .urJG .a1i) sG Has Jo, a+urri6ien oG S9$R$H 6a.iG \\ $e&AyaO Co6*aQero de #a 6is6a edadG .a1ichiq) adPG E sG 2G 5AH9CH9QG .a1i2) /G 5arc.i a6ien o de #as *#an as *or ,a# a de riegoG S9$R$H na-8eEG \\ A+andono de #as 6adres a sus crJasG S9$R$H 6a.iE, 6aUe-G \\ 5a#ograrse #os .ue/os o *o##ue#os de cier as a/esG .a1-+a) adPG Usado, desgas ado, en/ePecido, des#ucido *or e# con inuo usoG \\ sG Cosa an igua, aQosaG Ma1-+a L aqta) sG Arqueol& F$o+laci#n viejaG& Si io ar-ueo#gico u+icado en e# dis ri o de Pa-are- a6+o, *ro/incia de Paruro, Qos-oG Cen ro ur+ano de ,ac ura inYa, cons ruido inicia#6en e en e# )o+ierno de# 9nYa Pac.aYu eS!1&4`!13!TG Es F con,or6ado *or

!05
6Fs de 2!0 recin osH /i/iendas, e6*#os, *#a"as, de*si os, a##eresG <a6+iKn con iene erra"as, cana#es, ,uen es, ru6+asG Es e ,ue un cen ro ad6inis ra i/o, *o#J ico E re#igioso inYa de #a regin de Pa-are- an*uG \\ 9tno*ist& Lugar /incu#ado con e# origen 6J ico de #os Her6anos AEar S<an*u <o-oT, ,undadores de# Qos-o inYaG Es e# cen ro ur+ano 6Fs i6*or an e de es a regin, co6*ara+#e ar-ui ec nica, ur+anJs ica E cons ruc i/a6en e con P8isa-, Pa a##a- a S:usic.aYaT E 5ac.u*iPc.uG Ma1-+a Mach+a2 T+oqo) sG Arqueol& F.ueva antiguaG& )ru*o de u6+as *re.is*Fnicas, u+icado *rOi6o a #a ciudad de Ca#ca, Qos-o, Per, en #a 6argen i"-uierda de# rJo 2i#cano aG .a1-+a2achiq) adPG E sG Persona o cosa -ue desgas a o en/ePece a#goG .a1-+a2achi2) /G Usar, desgas ar, en/ePecer, de eriorar a#go *or uso con inuoG .a1-+a2asqa) adPG En/ePecido, desgas ado, de eriorado, 6uE es ro*eado E en desusoG .a1-+a2a2) /G En/ePecer, de eriorarse, desgas arse, .acerse 6uE usadoG .a2) ,ram& 5or,e6a de *re,iPo E@E5H maypi, en dndeH may0ama, .as a dndeN mayman, a dndeN may0una, cuF#esN mayc**i0a, 6uc.as /ecesN mayllanpi, a /ecesN maypipas, donde seaN mayraq, ,a# a 6uc.oN maytaq, donde es FN maypaq, *ara dndeN mayta, a dndeG \\ ad/G D#nde; en qu lugar& )enera#6en e /a adicionado con #os su,iPos pi, pin, pis, c*, man, etc& E@E5H Bay runan 0an0iT; ^de dnde eres_N maypin tiyan0iT, ^dnde /i/es_ \\ 9cO 5uE, 6uc.o, de6asiadoG ( Piedra, 6or eroG .a2ch+a) adPG E sG CuranderoG Her+o#arioG Persona dedicada a curar con .ier+as 6edicina#esG \\ $a uris aG \\ sG Eot& F/enecio pseudotites ,rise+TG WrnicaG Ar+us o de #a ,a6i#ia de #as co6*ues as de .oPas a#argadas E ,#ores a6ari##as en ca+e"ue#aG Bed&Jol0& 5uE u i#i"ado *ara ,ro aciones E e6*#as os en casos de go#*es, orceduras E #uOacionesG Ma2ch+a (ana-a1ri) sG 9tno*ist& FSana0awri curanderoG& SK* i6a UaYa E # i6a de# cuar o se-8e Qo##ana, de# sec or An isuEu -ue es a+a a cargo de# aE##u E ,a6i#ia AUYaE##i PanaYaG Es e adora orio era una *iedra escu# ura# a 6anera de rK*#icas en *e-ueQo de# cerro WanaYaUri, a# SE de #a ciudad de# Qos-o, E es a+a co#ocada en e# Ca6ino 'ea# de# An isuEuG Los *agos -ue se o,recJan a #a UaYa eran de oda es*ecieG .a2 i) sG La/adero, aseaderoG \\ La/a6ien oG S9$R$H 6a-##i, 6a-c..iG .a2 ichi2) /G Hacer #a/ar o asear con aguaG S9$R$H 6a-##ic.iEG

BC D
.a2 i-u2) /G La/arse, asearse e# cuer*o con aguaG S9$R$H 6a-##iYuEG .a2 iq) adPG E sG La/ador, aseador o *ersona -ue se dedica a #a/arG La/anderaG S9$R$H 6a-c.i-G .a2 i2) /G La/ar, #i6*iar, asear, -ui ar #a suciedad con agua o con cua#-uier #J-uidoG S9$R$H 6a-c.iE, 6a-##iEG 9cO 6aE##anaG .a2 i2si2) /G 2G 5AQCH9=S9=G Ma20u) sG ,eog& e 'ist& 2o#cFn de #os Andes c.i#enos, en #a *ro/incia de Co#c.agua, de 5,713 6 sG de a# i ud, de cuEos *ies nace e# rJo de# 6is6o no6+re, en cuEas ori##as e# )ra#G @osK de San 5ar Jn /enci en !4!4 a #as ,uer"as rea#is as en #a guerra *or #a inde*endencia a6ericana, se##ando #a inde*endencia de C.i#eG Ma2ta Qha0aq In-a) sG 'ist& Cuar o 9nYa de# 96*erio de# <aUan insuEu, .iPo de L#o-8e =u*anYi E de 5a6a Q.aUa, de #a *ri6era dinas Ja de 9nYas de# Qos-oG Lo ##a6a+an 9l Belanc#lico, siendo su 6uPer 5a6a <anYariE =ac.iEG 0e6os r gran arroPo E /a#en Ja en sus ca6*aQas, a ra/esando e# rJo 0esaguadero en e# <i iYaYa a ra/Ks de un *uen e de +a#sasG 0esde Ha un Qo##a en/Ja un nu6eroso ePKrci o, cru"ando e# gran des*o+#ado de# a# i*#ano *ara +aPar a #a cos aG En :uc.una cas iga a #os .ec.icerosG ?unda e# *ue+#o de 5o-ueguaG 0e regreso a #a ca*i a#, e# Qos-o, e6*rende una nue/a eO*edicin .acia Qon isuEu, 6andando cons ruir e# es ra Kgico E ,a6oso *uen e so+re e# rJo A*urJ6acG 0o6in #as *ro/incias de Qo aUasi, Pu6a an*u E Parina-oc.aG A ra/es e# des*o+#ado de Q.oro*una, sigui a #a *ro/incia de Aruni, .acia #a cordi##era de Qo##aUa E ,ina#6en e a# /a##e de Areq*epa, ras #os /o#canes, ,undando #a ciudad de Are-ui*a, con res 6i# casasG 0es*uKs regres a# Qos-oG Creador de #a cere6onia de# Sarac*i0uy o +au i"o de #os guerreros *ara #as con-uis asG ?or6 e# UsYa6aE a PanaYa AE##uG )ran guerrero, con-uis e# Qo##ao E e# Qon isuEuG .a2ta.u2) /G Ca6inar sin direccin de er6inada, a# a"ar, *or a##ende E a-uendeG \\ 5arc.ar e-ui/ocada6en eG .a2t+o) sG 2G 5A=<8UG .a2t+u) sG En/o# orio, 6anoPo a6arrado de cua#-uier 6a eria# \\ comer& Unidad co6ercia# consis en e en .a" de ce+o##as, *#an as 6edicina#es o condi6en iciasG S9$R$H 6aE 8o, uruG \\ 9cO Pane#a en/ue# a en .oPas de *#F anoG .a2t+u .a2t+u) adPG En re#a"ados, enredados o a6arrados /arios 6anoPosG S9$R$H c.8arUis-aG .a2t+u-uq) adPG Enro##a+#e, enreda+#eG \\ sG Eot& EnredaderaG E@E5H will0u qoran maytHu0uq, #a .ier+a will0u es enredaderaG .a2t+u-u2) /G Enro##arse, enredarse,

DICCIONARIO
eno/i##arse, en/o#/erseG .a2t+una) sG Carre e, o+Pe o donde se enro##a o eno/i##aG \\ adPG Enro##a+#eG .a2t+una-u2) /G Enredarse o en re#a"arse 6u ua6en eG .a2t+uq) adPG E sG Enro##ador, #iador o e6+a#adorG .a2t+ura2) /G 'eenro##ar, reen/o#/erG .a2t+u2) /G Enro##ar, en/o#/er o eno/i##arG S9$R$H #aE .uEG 9cO 6aE una, 6aE inaG .a2t+u2a2) /G 0esenro##ar o desen6araQarG S9$R$H *asYaEG .a2t+u2si2) /G AEudar a enro##ar, #iar, en/o#/er, eno/i##arG Ma2u) sG 9tno*ist& F-oG& $o/ena UaYa de# *ri6er se-8e :aEao, de# sec or Qo##asuEu -ue es a+a a cargo de AUiniG Es e adora orio era e# rJo -ue recorre *or #a co6unidad ac ua# de Angos ura en #a "ona SE de #a ciudad de# Qos-oG .a2u) sG 'JoG Corrien e de agua de regu#ar o gran /o#u6enG E@E5H mayu rumi, *iedra de rJoN mayu c*allwa, *e" de rJoN mayu puma, nu ria de rJoN mayu waswa, *a o de rJoG 9cO $e&AyaO AncO EaYuG .a2u chhu a) sG Lool& FBerganetta armata Tsc*& ` Berganetta leucogenis TurneriG& Pa o de orren eG 0e #a ,a6i#ia ana idae de #os rJos orren ososG E# 6ac.o es negro grisFceo, con ca+e"a E cue##o +#ancosG La .e6+ra es de co#or cane#a E ca+e"a +#ancaG .a2u aqo) sG 9col&Keg& A#ga ,i#a6en osaG 0Kci6o -uin o +io i*o en ?i ogeogra,JaG S9$R$H #a-oG \\ Eot& F.ladop*ora allantoidesG& A#ga ,i#a6en osa de #os rJosG .a2u eon) sG $EOLG 2G 5A=U PU5AG .a2u .ostasa) sG $EOLG Eot& F-eripa nasturtium aguaticum C& 'avec0, /c*edTG 5os aci##aG P#an a .er+Fcea de #a ,a6i#ia de #as crucJ,erasG Alim& Se u i#i"an sus a##os E .oPas, de sa+or *ican e, en ensa#adasG Bed&Jol0& Se e6*#ea co6o an iescor+ icoG S9$R$H c.iYc.iG .a2u .ostasi a) sG $EOLG 2G OQO'U'UG .a2u 0u.a) sG Lool& F;utra in0arumG $u ria o #o+i o de rJoG ?a6i#ia 6us e#idae E su+,a6i#ia #u rinaeG 0e di,eren es gKneros E es*eciesG 5a6J,ero carnJ/oro, acuF ico, .a+i an es de #os rJos se#/F icosG S9$R$H 6aEu #en, asuYuG ArgO 6aEu a o-G .a2u sonso) sG Lool& F;ycticora: *oacli ,melG& $EOLG Wa-Ua o Ua-oG A/e de #a orden ciconi,or6es, con e# dorso E ca+e"a negros E *ar e /en ra# +#ancaN *#u6as +#ancas a#argadas en #a nucaG Ha+i an e de #agunas E rJos ran-ui#os de #a cos a E regin a# o andinaG $e&$unO Ua-sa##oG .a21a0a2a2) /G Acariciar cons an e6en eG .a21aq) adPG E sG AcariciadorG Persona -ue acaricia sua/e6en e a o ra -ue #a -uiereG

SIMI TAQE
.a21a2) /G Acariciar a,ec uosa6en e a #a *ersona -ue se -uiereG E@E5H mayway warmiy0ita, acaricia a u es*osaG 9cO 6aEUanaG .a21i) sG )iro, 6o/ida o 6ecida en e# aireG .a21ichi2) /G Hacer girar o 6ecer en e# aireG .a21i-uq) adPG 5o/i+#e, gira+#e, +a#ancea+#eG \\ 0e 6o/i6ien o *endu#ar o circu#arG S9$R$H Uan#inYu-G E@E5H wayrawan maywi0uq tHi0a, ,#or -ue se 6ece con e# /ien oG .a21ina) sG 5anu+rio, girador, re6o/edorG \\ adPG 5eci+#e, gira+#e, +a#ancea+#eG .a21iq) adPG E sG 5ecedor, giradorG Persona, /ien o o ,uer"a -ue 6ue/e a#go en e# aireG .a21i2) /G )irar, 6o/er o 6ecer en e# aireG E@E5H maywiy wara0Hay0ita, 6ue/e u .ondaG .a21i2achi2) /G )irar o 6ecer con ,uer"a a#go en e# aireG \\ >a#ancear, +a6+o#earG .a21i2a2) /G 2G WA$L9$=A=G .a21i2si2) /G AEudar a 6o/er, girar o +a#ancear a#go en e# aire o en e# aguaG Me qa2a) sG $e&AreqO Lugar donde se rea#i"a #a cere6onia de# THin0ac*i o THin0a0uy, en e# -ue se incinera e# se+o cere6onia#, ##e/ando e# riQn derec.o de #a Ui#aPaG $e&QosO Q8onEanaG .e qhari2) /G 2G 9LLPHA'9=G .e qha2) /G 2G 9LLPHA=G .e q+o) sG Anat& Car J#ago de #a #aringe donde se *roduce e# sonido qHoltin Sono6a o*KEica6en eT, a# 6o6en o de o6ar #J-uidosG .e q+oti) sG Anat& Es,agoG S9$R$H 6i##*8u iG .e q+o2) /G <ragar o ingerir a*urada6en eG Men0i a !u-2u) sG 9tno*ist& FBanantial de BenpillaGG Segunda UaYa de# -uin o se-8e PaEan de# sec or Qo##asuEuG Es e adora orio era una ,uen e de donde se a+as ecJan de agua #os .a+i an es de# *ue+#o de 5en*i##a SWin*i##aETG Los *agos -ue se o,recJan eran de conc.as 6arinas o s*ndu#os ,rag6en ariosG .eqa) sG 5ec.ero en ,or6a de *#a i##o .ondo, con +ase a# a, donde se co#oca e# se+o E #a 6ec.a *ara #a #u6+reG S9$R$H Y8anc.aE *8uYuG 9cO 6iYaG \\ Pas a o 6asa de cerea#es 6e"c#ados con se+os *ara 6odu#ar ,iguras de ##a6as, carneros u o ros ani6a#es con ,ines cere6onia#es, *ara o,recer a #os dioses o 6anes, *idiendo #a *rocreacin de #as 6is6asG \\ $er&AreqO Cuero *e#ado -ue se *one en #a +ase de #a q*ona o 6o#ino, *ara reci+ir #a .arina 6o#ida SCaE##o6aTG .eq a) sG 'ega"o, en,a#do, *ar e corres*ondien e en re #a cin ura E #as rodi##as de# cuer*oG $e&AyaO 6i#YaG 9cO 6i##YaG .eq a2) /G 'ecoger o o6ar a#go en e#

BC D
en,a#doG $e&AyaO 6i#YanaG 9cO 6i##YanaG .eq a2-u-u2) /G 'ecoger o ##e/ar a#go en e# en,a#doG E@E5H 0ay sarata meqllay0u0uy, ##e/a ese 6aJ" en u en,a#doG .eqo) sG Sedi6en o o a#6idn 6uE ,ino de .arina -ue -ueda en e# ,ondo de #os reci*ien es des*uKs de .a+er sido decan adaG \\ Hu6us o 6an i##oG \\ !igdo& Por eO ensin cua#-uier *o#/o 6uE ,inoG .eq+e2) /G PuPar o es,or"arG Mesqo) sG A*e##ido au c onoG .esqo) sG alim& C.uQo ,er6en ado, 6uE usado *or su sa+or es*ecia#G S9$R$H 6es-8oG .esq+o) sG 2G 5ESQOG .i) ,ram& 5or,e6a o su,iPo con signi,icacin de *osesin o des ina arioG Se *os*one a #os *rono6+res *ersona#es o a #os sus an i/osG E@E5H ?oqaqmi, es 6JoN wasiqmi, es de #a casaN mall0iqmi, es de# Fr+o#N qanpaqmi, es *ara JN warmipaqmi, es *ara #a 6uPerG \\ A ra/Ks de# /er+o ser da sen ido de a,ir6acin rei era i/a o reca#can eG E@E5H qanmi, eresN paymi, K# esN yuraqmi, es +#ancoN sumaqmi, es agrada+#eG .ichi) sG Lool& FJeliscatus C&G )a o do6Ks icoG Co6*rende 6uc.as ,a6i#iasG 5a6J,ero carnJ/oro, digi Jgrado, ca+e"a redonda, .ocico cor o, uQas re rFc i#esG S9$R$H 6is.i, *ic.iG $e&AyaO 6isi, 6isi EG \\ Pas oreo re#a i/o a #os ani6a#esG .ichi .ichi) sG Eot& F.ypella 'errerae DielsG P#an a anua# de #a ,a6i#ia de #as ridFceas con ,#ores a"u#`6oradas 6uE .er6osasG Bed&Jol0& Se u i#i"a en #a curacin de #as .e6orroidesG S9$R$H su*aE 8iYa S#irio si#/es reTG .ichichi2) /G Hacer *as orear e# ganadoG .ichi-u2) /G Pas orear e# ganado *ro*ioG .ichina) sG Pas i"a#, #ugar *ara *as oreoG \\ Ec.aderoG E@E5H mic*ina orqo, cerro *as i"a#G \\ 9cO Pas orearG ( )o+ernar, ad6inis rarG .ichi0a-u2) /G Pas orear e# ganado aPeno *or *agaG .ichiq) sG Pas orG E# -ue *as a ani6a#esG E@E5H llama mic*iq, *as or de ##a6asG .ichi2) /G Pas orear e# ganado en #os *as i"a#esG E@E5H wa0a mic*iy, *as orear e# ganado /acunoG Michos A.aro) sG 9tno*ist& Pri6era UaYa de# *ri6er se-8e :aEao, de# sec or C.inc.aEsuEu -ue es a+a a cargo de# aE##u Wa-aE <aYiG Es e adora orio era una escu# ura de *iedra an ro*o6or,aN se #e o,recJan o,rendas de oro, ePidos E conc.as 6arinas, en so#ici ud de +uenos e6*ora#esG .ichhu) sG 5ec.nG 'i"o de ca+e##os arrancados de #a ca+e"aG $e&AyaO 6isc.uG .ichhu .ichhu) sG 5esadosG Par es de# cuero ca+e##udo /acJos *or .a+er sido arrancados #os ca+e##osG

!0;
.ichhu-u2) /G Arrancarse #os ca+e##os en 6ec.onesG .ichhuq) adPG E sG 5ec.onadorG 5esadorG Que arranca #os ca+e##osG E@E5H c*u0c*a mic**uq, e# -ue saca 6ec.ones de ca+e##oG .ichhu2) /G 5esarG Arrancar #os ca+e##os *or 6ec.onesG S9$R$H ##u*.iEG $e&AyaO 6isc.uEG .ich+a) adPG 5e"-uino, acaQo, a/aroG S9$R$H Yi##aYu, 6a-##aG E@E5H mic*Ha songo, in.u6anoG 9cO 6ic.aG .ich+a -a2) sG <acaQerJa, a/aricia, 6e"-uindadG .ich+a-uq) adPG Lo susce* i+#e de ser 6edido en econo6Jas, de a.orro en eOcesoG \\ Lo esca i6a+#e de rea#i"ar a#goG .ich+a-u2) /G <acaQear, 6os rarse escaso de recursos *or no ,a/orecer a# *rPi6oG .ich+a ana) adPG 5uE acaQo, agarrado, a/arien o, 6e"-uinoG E@E5H mic*Halla?an c*ay warmiqa& esa 6uPer es 6uE a/arien aG .ich+a0a-u2) sG <acaQerJa, a/ariciaG \\ 'idicu#e"G .ich+a2) /G <acaQear, 6edir, esca i6ar sus recursos con 6e"-uindadG $e&AyaO 6ic.aE, 6ic.aYuEG 9cO 6ic.anaG .ich+a2a2) /G 2o#/erse acaQo, a/aro E 6isera+#eG E@E5H ama sinc*ita mic*Hayayc*u, no e /ue#/as 6uE acaQoG .ich+u) sG E adPG 5e"c#a, en re/ero, 6iO ura, a6a#ga6a de *ersonas E cosasG S9$R$H c..ar-o, a-ru, c..a-ruG 9cO 6ic.uG .ich+u .ich+u) adPG 5esco#an"a, desordenG E@E5H mic*Hu mic*Hu wasiyta tarini, en co6*#e o desorden .e encon rado 6i casaG .ich+u-u2, /G 5e"c#ar, con,undir, desordenarG S9$R$H c..ar-oYuE, a-ruYuEG .ich+una-u2) /G 2G <AQ'U$A:U=G .ich+u0a) sG E adPG ConPun o de cosas re/ue# as, en desorden, re/o# iPo, con,usin, enredoG 9cO 6ic.u*aG .ich+u0a-uq) adPG E sG En ro6e ido, 6e e eG \\ Enredador, 6e"c#adorG .ich+u0a-u2) /G En ro6e erse, 6e"c#arse en asun os aPenosG S9$R$H Uina*aYuEG .ich+uq) adPG E sG Que 6e"c#a, en re/era o a6a#ga6aG .ich+usqa) adPG 2G <AQ'USQAG .ich+u2) /G 5e"c#ar, en re/erar, a6a#ga6ar, Pun ar, con,undirG S9$R$H c.a*uE, c..ar-oE, c..a-6E, 6inuE, a-ruEG 9cO 6ic.unaG .ihuchiq) adPG E sG 2G 59:HUCH9QG .ihuchi2) /G 2G 59:HUCH9=G .ihu-u2) /G 2G 59:HU:U=G inihuna) sG 2G 59:HU$AG .ihuna2a2) /G 2G 59:HU$A=A=G .i-hu0a-u2) /G 2G 59:HU=S9:U=G .ihuq) adPG E sG 2G 59:HUQG .ihur0ari2) /G 2G 59:HU'PA'9=G .ihurqo2) /G 2G 59:HU'QO=G .ihus0ari2) /G 2G 59:HUSPA'9=G .ihu2) /G 2G 59:HU=G

!03
.ihu2-achi2) /G 2G 59:HU=:ACH9=G .ihu2-u2) /G 2G 59:HU=:U=G .ihu20a-u2) /G 2G 59:HU=S9:U=G .ihu2si-u2) /G 2G 59:HU=S9:U=G .ihu2si2) /G 2G 59:HU=S9=G Mi-a2 Orqo) sG 9tno*ist& Segunda UaYa de# no/eno se-8e :aEao, de# sec or Qon isuEuG Es e adora orio era un cerro grande -ue es a+a enci6a de PuYin a# O de #a ciudad de# Qos-oG Mi-a2 !u-2u) sG 9tno*ist& Oc a/a UaYa de# seO o se-8e Qo##ana, de# sec or Qo##asuEuG Es e adora orio era una ,uen e -ue es a+a u+icado en e# ca6ino a <an*uG Mi-a2a !u-2u) sG 9tno*ist& Quin a UaYa de# *ri6er se-8e :aEao, de# sec or Qo##asuEu -ue es a+a a cargo de# aE##u AYiniG Es e adora orio era una ,uen e -ue es a+a en #a #adera de# cerro WanaYaUri a# SE de #a ciudad de# Qos-oG Mi-i-ira2) sG Astron& Cons e#acin de AcuarioG .i-o) sG 2G :8US9LLUG .i-huchiq) adPG E sG Queda de co6erG $EOLG Que da *ensin a #as *ersonasG S9$R$H 6i.uc.i-G .i-huchi2) /G 0ar de co6er o a#i6en arG S9$R$H 6i.uc.iE, -araEG .i-hu-u2) /G A#i6en arse a gus o, a sa is,accin, con ca#6a, sin *reci*i arseG \\ !igdo& )as arse, soca/arseG S9$R$H 6i.uYuEG .i-huna) sG A#i6en o, co6ida, co6es i+#eG \\ A#6uer"oG CenaG S9$R$H 6i.una, 6iYuEG $e&AyaO 6iYuEG 9cO 6iYunaG .i-huna2a2) sG Sen ir .a6+reG <ener deseos de co6erG An oParse de co6erG S9$R$H 6i.unaEaEG E@E5H ayc*a 0an0atan mi0*unayan, iene ganas de co6er asado de carneG .i-hu0a) sG A#i6en o *ar/o o inco6*#e o -ue se sir/e an es de# a#6uer"o o de #a co6idaG Se #e deno6ina re,rigerio o *i-ueoG S9$R$H .aEac.iYuG .i-hu0a-uq) adPG E sG Co6ensa# e/en ua#G \\ Persona -ue /isi a a #a .ora de co6erG .i-hu0a-u2) /G Ade6Fn de co6erG \\ 5as icar sin ener nada en #a +ocaG .i-huq) adPG E sG Que co6eG Co6en"a#G S9$R$H 6i.u-G .i-hur0ari2) /G Co6er con 6uc.o a*e i oG \\ Co6er en co6*e enciaG S9$R$H 6i.ur*ariEG .i-hurqo2) /G Co6er con 6uc.a ra*ide" en ,or6a a*uradaG S9$R$H 6i.ur-oEG .i-hu2) /G Co6er, a#i6en arse, Ean ar, ingerir a#i6en osG S9$R$H 6i.uEG E@E5H allinta mi0*uy, a#i6Kn a e +ienG $e&AyaO 6iYuEG 9cO 6iYunaG \\ sG 2G 59:HU$AG .i-hu2-achi2) /G 0ar de co6er generosa6en eG A#i6en ar graciosa6en eG \\ Hacer#e co6er a o ro -ue no *uede *or su *ro*io 6edioG S9$R$H 6i.uEYac.iEG .i-hu2-u2) /G /rvete o srvase& 9n/i acin a co6er con a,ec oG S9$R$H

BC D
6i.uEYuEG .i-hu2si-u2) /G Co6*ar ir #a co6ida de 6anera circuns ancia#, sin ser in/i adoG S9$R$H 6i.uEsiYuE, 6iY.u*aYuE, 6i.uE*aYuEG .i-hu2si2) /G AEudar a co6er o consu6ir #a co6ida con o rosG S9$R$H 6i.uEsiEG .i-+a2a) sG $e&AreqO 5anan ia# de agua Sno6+re cere6onia# en CaE##o6aTG .i-+i) adPG H6edoG Cargado de .u6edadG A$<R$H c.8aYiG S9$R$H .o-8o, Y8aEuG $e&AyaO 6iYiG 9cO 6iYiG .i-+i a 0a) sG 2G 5U=5U ALLPAG .i-+icha2) /G Accin de .u6edecer, 6oPar o rociar con agua #a ro*a, e#as, e cG S9$R$H .o-8oc.aEG .i-+i2achi2) /G 2G P8AP9=G .i-+i2asqa) adPG Hu6edecido, 6oPadoG S9$R$H .o-8oEas-aG $e&AyaO 6iYuEaEG 9cO 6iYinaG .i-+i2a2) /G Hu6edecer a#go, genera#6en e ro*a, rodFndo#o con aguaG \\ Hu6edecerseG 9cO 6iYinaG .i -i0aq0a) sG 2G PAQPAG .i .aq) adPG E sG Co#ono, ad/enedi"oG \\ Co#oni"adorG .i a) sG Anat& E6*eineG \\ $at& <iQa, a,eccin cu Fnea con 6anc.as +#an-uecinasG S9$R$H 6i##aG \\ Asco, re*ugnancia, -ue in/i a a# /6i o, nFusea, arcada, re*u#sin o desagradoG \\ !am& ?eo, re*ugnan eG .i a .i a) adPG 0e#icado, ni6io, 6e#indroso, sus*ica"G \\ As-uien oG Persona -ue sien e ascoG S9$R$H 6i##ac.iYu-, 6irYa 6irYaG .i achi-uq) adPG E sG Que sien e asco, re*ugnancia, re*udioG S9$R$H 6i##a 6i##aG .i achi-u2) /G As-uearse, .as iarse, re*ugnarG \\ 0e6os rar si uaciones de .as JoG .i achiq) adPG E sG Que causa asco, re*ugnanciaG .i achi2) /G A,earG Con/er ir #o agrada+#e en desagrada+#eG \\ Hacer as-uear o re*ugnarG .i a-uq) adPG Persona -ue se as-uea con cua#-uier cosaN -ue se re*ugna o -ue sien e nFuseasG .i a u2) /G <ener asco, re*ugnancia *or a#goG .i a0a-u2) /G Has iarseG <ener re*ugnancia *or a#go desagrada+#eG .i a0a2a2) /G <ener .as Jo o asco a cier as *ersonas, con 6ani,es aciones de desagradoG .i aq.ana) adPG A+o6ina+#e, .orri*i#an e, sucio en eOcesoG \\ 9cO 0es*recia+#eG .i a2) adiG ?eo, as-ueroso, re*ugnan e o or*eG E@E5H millay runa, *ersona desagrada+#eG \\ !igdo& Persona de 6a# co6*or a6ien oG \\ 9cO An i*F ico, odioso, 6a#dadosoG .i a2 -a2) sG 9ncorreccin, i6*udicia, des.ones idadG .i a2 .i a2) adPG 2G 59LLA=LLAAG .i a2achiq) adPG E sG A,eadorG desen onadorG Persona o cosa -ue a,ea

DICCIONARIO
o 6a#ograG .i a2a0u2) /G Hacerse desagrada+#eG Con/er irse en desagrada+#eG .i a2aq) adPG E sG Que se .ace desagrada+#eG \\ 5a#eadoG \\ !igdo& A,eado de 6a#as inc#inaciones o cos u6+resG .i a2a2) /G A,earse, *onerse desagrada+#e E re*ugnan eG .i a2 a/a) ad/G 5uE ,eoG 5uE desagrada+#eG 0e6asiado .orri+#eG \\ Persona 6uE or*e, irasci+#e, de 6uE 6a# genioG S9$R$H 6i##aE 6i##aEG .i i) sG $EOLG >e+Ks ge6e#osG S9$R$H is*aG .i -a0u) adPG <ragn, g#o n, co6e nG S9$R$H raYra*uG .i -+u) sG Eot& FBira+ilis *imalsica 9digw 'eimerlG 0e #a ,a6i#ia de #as nEc aginFceasG P#an a -ue se cu# i/a co6o orna6en a#G Posee se6i##as con *ro*iedades de uso *e#igroso *ara e# sis e6a ner/iosoG S9$R$H Ui##Y8uG .i .a) sG LanaG LanosidadG ?i+ra de a#gunos ani6a#esG E@E5H alpaga millma, #ana de a#*acaN wi0Hu?a millma, #ana de /icuQaG S9$R$H Ui##6aG $e&AyaO 6i#UaG .i .a .i .a) sG Lanosidad sua/e, *e#osidad 6enudaG .i .a rutu2) /G 2G W9:89$9=G .i .acha-uq) adPG E sG Que se cu+re de #ana o #ani##aG E@E5H millmac*a0uq llama, ##a6a -ue se cu+re de #ana rF*ida6en eG .i .acha-u2) /G L#enarse e# /es ido con *e##i"as de #anaG \\ Ad-uirir #ana *ara sus necesidadesG \\ !igdo& Persona -ue ad-uiere +ienes E *osicin econ6ica, siendo an es de condicin .u6i#deG .i .achaq) adPG E sG Que cu+re de #anaG \\ Que eO rae #ana *or es-ui#a o ras-ui#aG \\ @un ar, reunir #ana *ara #uego /enderG .i .acha2) /G Cu+rir con #anaG \\ Ensuciar a#go con #a *e#usa de #anaG .i .achi2) /G 0ePar crecer #a #ana de #os ganados #anar E ca6K#idosG .i .ana2) /G 2G W9:89$9=G .i .aq) adPG E sG LaneroG Persona dedicada a #a co6*ra E /en a de #anasG .i .asa0a) adPG E sG Lanudo, ani6a# -ue iene a+undan e #anaG .i .a2) /G Ec.ar #ana o co6en"ar a cu+rirse de #ana #os ani6a#es #uego de #a es-ui#aG .i .a2achi2) /G Con/ersin en #ana de una sus ancia o deri/ados de# *e r#eoH casi6ires E oda c#ase de ePidosG \\ En6o.eci6ien o de e#as, co6idas E o+Pe os .6edosG .i .a2oq) adPG E sG Ani6a# -ue iene #ana, co6o #as o/ePas E #os ca6K#idosG \\ Persona -ue *osee #ana en /en aG .i .a2su) sG Lana escasa E cerdosaG .i .i2) /G 0es6enu"ar #a #ana an es de .i#arG S9$R$H 6a##6aEG .i 0+u) sG 0eg#ucin, ac o de ragarG \\ A#go -ue es ingerido o deg#u ido sin 6as icarG .i 0+uchiq) adPG E sG Que .ace deg#u ir o ragar a#gn a#i6en o, *as i##a o

SIMI TAQE
cF*su#a sin 6as icarG .i 0+uchi2) /G Hacer ragar, ingerir, deg#u ir a#go a o ra *ersonaG S9$R$H o-oc.iEG \\ Ordenar a una segunda *ersona *ara .acer ragar o deg#u ir, sin 6as icar, a o ra erceraG .i 0+una) adPG E sG A#i6en o raga+#e, deg#u i+#eG 9cO 6i##*unaG \\ $e&AyaO A o##adero, ragaderoG .i 0+una-u2) /G !am& 9nsu# arse 6u ua6en e con in erPecciones inPuriosas E en /o" #a aG \\ Tragarse 6u ua6en e en discusionesG .i 0+u0a-uq) adPG E sG Que raga un *oco de sa#i/a co6o e,ec o de an oParse una /ianda o una go#osina -ue /e E no #e es dado gus arG .i 0+u0a-u2) /G <ragar #a sa#i/a sin a#i6en oG \\ <ener sensacin de inges inG Mi 0+uq) sG ,eog& Pue+#o de C.ac.a*oEas, Per, donde se encuen ra un ragadero de aguaG .i 0+uq) sG E adPG )#o nG <ragnG S9$R$H o-o-, raYra-G .i 0+ur0ari2) /G <ragar a#go de so*e n o de go#*eG .i 0+urqo2) /G <ragar rF*idoN ingerir de *risaG .i 0+uti) sG Anat& Es,agoG S9$R$H 6e#-8o iG .i 0+u2) /G <ragar, deg#u ir, ingerir e# +o#o a#i6en icio con ,uer"a E *reci*i acinG \\ 0eg#u ir, ragar #os a#i6en os sin 6as icar, co6o #as a/es E a#gunos ani6a#esG S9$R$H o-oEG \\ !igdo& 0esa*arecer co6o ragado *or #a ierraG .i 0+u2-acha2) /G Hacer ade6anes de ragarG .i 0+u2-u2) /G Pasar o ingerirK[ a#i6en o con *ausa sin 6uc.o a*resura6ien oG 9cO 6i##*unaG .i 0+u2 a .i 0+uq) adPG Que raga *or ragarG \\ Que ingiere a#go sin degus arG .i u) adPG Can idad de sa# o a"car -ue se usa en ,or6a 6Jni6a *ara *oner a #os a#i6en osG \\ 2G AS P8OSQO, AS 59S:89G \\ $e&AyaO Po-ui o, escasa can idadG \\ $e&AreqO Co#or +eige en odos sus onos, s#o en *acoc.asG \\ EolO Su#,a o de a#u6inioG ( Corde# de #ana *ara #as oPo asG \\ 9cO Su#,a o de a#u6inioG Minas.oqo) sG >aQos de agua 6inera#, a ori##as de# 2i#cano a, en #a *ro/incia de Ca#ca, Qos-oG Minasni2oq) sG Arqueol& FCugar con minaG& Si io ar-ueo#gico u+icado en #a eO .acienda Lourdes, en e# dis ri o de O##an aE a6+o, *ro/incia de Uru+a6+a, Qos-oG Con iene andenes E cana#es de #a K*oca inYaG Minas0ata) sG Arqueol& F$lata!orma minaG& Pe-ueQo adora orio de #a K*oca *re.is*Fnica u+icado en e# dis ri o de Lucre, *ro/incia de Quis*icanc.isG Qos-o, PerG .inchha) ad/G Pasado 6aQanaN a# su+siguien e dJaG ArgO 9cO 6inc.aG .ini) sG tej& <ra6a de #os ePidosG \\ Can idad de a#i6en o necesario *ara

BC D
un ra+aPador en *#ena #a+orG .inicha2) /G tej& Poner #a ra6a a# urdido de #os ePidosG \\ <ra6ar #os .i#os -ue se ePenG .ini-una) sG tej& <iras de 6adera con +ordes ,i#os E eO re6os en *un a, u i#i"adas co6o #an"aderas, en/ue# as de #ana ,usi,or6e, cuEo eO re6o se .a##a sue# oG S9$R$H Y.a##UaG .ini-uq) adPG tej& <ra6a+#eN ePido -ue necesi a #a ra6aG .inincha-u2) /G tej& En ra6ar, cru"ando #a urdi6+re en #a ra6aG .ininchaq) sG tej& En ra6adorG .ininra2) /G tej& 0es ra6arG Qui ar #a ra6a de #os ePidos de ePerG .iniq) sG tej& Persona -ue rea#i"a e# ra6ado de #os .i#os -ue se /an a ePerG .ini2) /G tej& En ra6arG Poner #a ra6aG <ra6ar #os .i#os -ue se en re ePenG .in-+a) sG Co6*ro6iso, con ra o o con/enio *ara un ra+aPo, en re e# ra+aPador E #a *ersona -ue necesi a sus ser/iciosG Sis e6a de ra+aPo u i#i"ado desde e# inYana o .as a nues ros dJasG $e&AyaO 6inga Sin/i acin, reuninTG \\ 9cO sis e6a de ra+aPo co6uni arioG .in-+a-uq) adPG E sG Persona -ue co6*ro6e e #os ser/icios de un ra+aPador *ara sus #a+ores agrJco#as u o rasG .in-+a-u2) /G Ac o de co6*ro6e er #os ser/icios de una *ersona *ara rea#i"ar a#guna #a+orG $e&AyaO 6ingaEG .in-+a2) /G Co6*ro6e er, con ra ar +aPo *a#a+ra a6ica# a una *ersona *ara un ra+aPoG 9cO 6inYanaG .inu) sG Le/igacinG Ac o de #e/igar un *o#/oG 5e"c#ar *o#/o con agua E con/er ir#o en 6asaG \\ 2G CHHAQ'UG .inuna) sG Harina o 6a eria -ue de+e 6e"c#arse con agua, co6o e# ce6en o E e# EesoG .inuq) adPG E sG 5e"c#adorG Que 6e"c#a sus ancias en *o#/oG .inusqa) adPG 5e"c#ado, en re/erado, 6iO uradoG .inu2) /G 5e"c#arG \\ 0i#uir en agua un *o#/o o .arina ,inaG S9$R$H 6ic.8uE, c..a-ruEG 9cO 6inunaG .irachiq) adPG E sG 'e*roduc orN -ue .ace *rocrearG \\ Que .ace *roducir e# in erKs de un ca*i a#G \\ Que .ace re*roducir Kcnica6en e e# ganadoG S9$R$H c.8e-ec.i-G .irachi2) /G 'e*roducir, 6u# i*#icar, *ro*agarG \\ Au6en ar #a can idad de *ersonas, ani6a#es, /ege a#es E #os ca*i a#es de 6onedaG S9$R$H Uac.ac.iEG .iraq) adPG 'e*roduci+#eG <odo a-ue##o -ue se *uede re*roducir, au6en ar o 6u# i*#icarG E@E5H miraq uywa, ani6a# -ue se re*roduceG .irara) sG Quris& $EOLG Cas igo, *ena, sen enciaG .irarasqa) adPG Quris& $EOLG Cas igado, *enado, sen enciado, *rocesadoG .irara2) /G Quris& $EOLG Cas igar, *enar, sen enciar, escar6en ar, re*ri6ir,

!04
Pu"garG 9cO 6iraranaG .ira2) /G 'e*roduccin en *ersonas E ani6a#esG \\ )anancia o in erKs de# dinero *res adoG E@E5H qolqe miray, rKdi o o in erKsG .ira2nin) sG 9n erKs, ganancia, ren a, u i#idad, +ene,icioG E@E5H qolqeq miraynin, e# in erKs de# dineroG \\ 'e*roduccinG E@E5H uywa miraynin, re*roduccin de# ganadoG .ira2ni2oq) adPG Con in erKs o rKdi oG \\ Con descendencia o re*roduccinG S9$R$H Uac.aEniEo-G .ira21a) sG Preco" en re*roduccinG \\ Persona o ani6a# ,ecundoN -ue se re*roduce con ,recuenciaG .ir-a) sG $at& 0er6a osisG Peca o 6anc.a de #a *ie#, genera#6en e en #a caraG \\ 5anc.osidad so+re a#go, co6o *a*e#es, ePidos, e cG S9$R$H 6irY.a, 6i##aG EolO 6irY.aG .ir-a .ir-a) adPG 5anc.ado de *ecas, 6anc.ado con sa#*u##ido, -ue *resen a .ue##as roPi"as de *icaduras de *u#gasG S9$R$H 6i##a 6i##a, 6irY.a 6irY.a, c.8e-c.eG \\ !am& 5e"c#ado de Pas*es o *un os sa#*icados, de co#ores *un eadosG S@GLGPGT \\ $e&AyaO 5e"c#a de 6uc.os co#oresG .ir-a2) /G 5anc.arG Poner 6anc.asG 9cO 6irYana S6e"c#ar, en ro6e erTG .ir-a2a2) /G PecosearseG Ponerse 6anc.oso e# ros roG 2o#/erse *ecosoG S9$R$H c.8e-c.iEaEG .ir-ha) sG 2G 59':AG .ir-ha .ir-ha) adPG 2G 59':A 59':A .isa) adPG >ico#orG \\ sG 5a"orca de 6aJ" de dos co#ores a# ernadosG .isana-u2) /G @uego de a*ues as en descu+rir 6a"orcas de 6aJ" +ico#ores, ganando e# -ue iene 6aEor n6eroG .isitu) adPG A igradoG )a eado de co#or *ardo con 6anc.as negrasG Se u i#i"a *ara indicar e# co#or de# ganado /acunoG .is-a) sG Agri& Pri6era sie6+ra de# 6aJ"G \\ 2G AAW9G .is-hu2) /G <or"a#ar #ana *ara .acer sogas o corde#esG s9$R$H 6is6iEG .is-+a) sG 2G 59<:8AG .is-+a-uq) adPG E sG 2G 59<:8A:UQG .is-+ana) sG 2G 59<:8A:U$AG Mis-+a0ata) sG Arqueol& FCugar del trope"#nG& Pe-ueQo gru*o ar-ueo#gico u+icado en #a *ar e S de Lucre, Quis*icanc.is, Qos-oG Es F con,or6ado *or es ruc ura de andenes de #a K*oca inYaG .is-+i) sG )o#osinaG 5anPar agrada+#e a# *a#adarG S9$R$H aQaYaG \\ adPG 0u#ceG A$<R$H .aEa, *8os-o, -8oEiniG \\ !igdo& )ra o, cordia#G E@E5H mis0Hi rimay, eO*resin agrada+#eG $e&AyaO 6is.YiG 9cO 6isc.uG .is-+i ch+uraq) sG Lool& Pe-ueQa .or6iga #a6edora, de# orden .i6en* era, -ue *roduce ardor e .inc.a"n de #a *ie#G Pro*io de #a se#/aG .is-+i 0i i) sG 2G P9LL9G .is-+icha2) /G Endu#"arG Poner e# du#ce a a#gn a#i6en o o .acer#o agrada+#e a#

!07
*a#adarG S9$R$H 6isY8ic.iEG ArgO 6is.Yic.aEG 9cO 6isYina SEngo#osinar, endu#"arG ( Sua/i"ar, ca#6arTG .is-+ichi-uq) adPG E sG Sa+o eadorG Persona -ue gus a de# sa+or de #os a#i6en osG .is-+ichi-u2) /G 0e#ei arse, sa+orear, en/iciarse a# du#ce u o ros *#aceresG S9$R$H 6isY8i*aYuEG \\ !am& An oParse, ener deseos de a#go agrada+#e a# gus oG .is-+ichi2) /G 2G 59S:89CHA=, 59S:89PA=G .is-+i a/a) adPG 0u#cJsi6o, 6uE agrada+#e E sa+rosoG 5e#oso \\ S9$R$H 6isY8iE 6isY8iEG \\ !am& 5uE a,a+#e, cordia#, ##eno de si6*a JaG .is-+i0a) sG alim& Sa"onador, condi6en o -ue da sa+or E +uen gus o a #os a#i6en osG \\ A#i6en o circuns ancia# Sre,rigerioTG \\ La carne en #as co6idasG \\ !igdo& Concu+ina Po/en, ##ena de si6*a JaG S9$R$H 6isY8i*aEG .is-+i0achi2) /G Hacer an oPar o 6os rar a#go a*e eci+#e a o ra *ersonaG .is-+i0a-u2) /G 2G 59S:89CH9:U=G .is-+i0a2) /G Endu#"ar, ado+ar, sa"onar o condi6en arG S9$R$H 6isY8ic.iEG 9cO 6isYinaG \\ sG 2G 59S:89PAG .is-+iq) adPG E sG Endu#"adorG \\ A#go -ue endu#"a o sa"ona #os a#i6en osG .is-+i2 .is-+i2) adPG 5uE du#ce, du#ce6en e, 6uE agrada+#eG S9$R$H 6isY8i##aQaG .is-+i2achi2) /G Endu#"ar, con/er ir en du#ce, agrada+#e, sa+roso E a*e eci+#e a# *a#adarG \\ 0ar#e a *ro+ar a#go agrada+#e a o ra *ersonaG ArgO 6is.Yic.i*uEG .is-+i2a2) /G Acara6e#arse, endu#"arse, .acerse agrada+#e a# *a#adarG \\ !am& Ponerse a6a+#eG .is-+i2oq) adPG Que con iene du#ce, sa+or o sa"nG .is.i) sG ?i# racinG Paso #en o de un #J-uido a ra/Ks de #os *oros de un s#idoG \\ En re ePido de *aPa su*er*ues a *ara ec.adosG \\ <orcedura osca de #ana en *a#i osG .is.ichi2) /G Hacer ,i# rar o re"u6ar a#guna sus ancia a ra/Ks de o raG E@E5H upi aq*ata mismic*iy, .a" ,i# rar #a c.ic.a 6os aG .is.ina) sG <orcedor de #ana en ,or6a osca *ara ren"ar sogasG \\ Pa#i os -ue sir/en *ara orcer genera#6en e #ana de ##a6aG \\ ?i# roG .is.iq) adPG ?i# ra+#e, resu6i+#e, eO ensi+#e o ra"ona+#eG .is.i2) /G 'esu6ar, in,i# rarse, *asar un #J-uido *or #os *oros de un s#idoG Pasar #en a6en e un #J-uido *or un s#idoG \\ <orcer .i#o grueso o qHaytu *ara ren"ar sogasG S9$R$H 6isY.uEG \\ !igdo& Pro*agarse #as ideas o creenciasG 9cO 6is.ina S*ro*agacinTG Misti) sG ,eog& 2o#cFn u e#ar de #a ciudad de Are-ui*aG Per, con 5,42& 6GsGnG6G Uno de #os 6Fs +e##os E 6aPes uosos en re sus si6i#ares, a ni/e# 6undia#G .isti) sG Persona 6es i"a, -ue iene sangre

BC D
au c ona E es*aQo#a a #a /e"G \\ A*e#a i/o -ue dan #os a+orJgenes a #os +#ancosG \\ 5e"c#a de ,uego con nie/eG \\ $an misti& Pan es*ecia# de .arina de rigo E a,rec.o, e#a+orado en e# dis ri o de Oro*esa, E -ue se eO*ende en #a ciudad de# Qos-o, PerG \\ Loot& Ca6K#ido de# cruce de a#*aca 6ac.o E ##a6a .e6+raG .isti tusuq) sG Jol0& 0an"an es na i/os con /es uarios 6es i"os E 6Fscaras de cuero de ca+ra u o/ePaG Ca6inan de casa en casa en #as di,eren es ,es i/idades, in/i ando a #as ,aenas agrJco#asG .isticha2) /G A6es i"ado, ca6+iFndo#e e# /es uario E #as cos u6+resG .istisa) adPG $EOLG 5uPer 6es i"a, *roduc o e# cruce de #a ra"a +#anca E #a na i/a o a+origenG .isti2a2) /G A6es i"arseG .isu) sG 5econioG Pri6eros eOcre6en os de un reciKn nacido E a6+iKn de #as crJas iernas de #os ani6a#esG \\ Eot& $e&AyaO Ar+us o *ara curar #a *ioPeraG .ishi) sG 2G 59CH9G .ita) sG Es ra o, ca*a o ni/e# de ierra o cua#-uier o ro e#e6en oG \\ EolO 0e #a 6is6a edad o K*ocaG \\ 9cO <urno, *erJodo, K*oca, es acin, edadG .itachi2) /G OrdenarG Poner una ca*a *ro ec ora *ara ais#ar un cuer*o de #a .u6edad o de# ,rJoG .itana) sG Pro ec or de #a .u6edadG Ca*a ais#an e de #a .u6edad o e# ,rJoG E@E5H mitana qara, cuero *ara ais#ar #a .u6edadN mitana pHac*a, ro*a o *aQo *ro ec or de# sudorG \\ 2G A:AWA'AG .itana2) /G 2G 59<A=G .itani) sG 2G A:AWA'AG .itaq) adPG E sG Persona -ue *one una *ro eccin o ca*a *ara ais#ar #a .u6edadG .ita2) /G Ais#ar #a .u6edadG \\ Poner un *a#o en re #a su*er,icie E e# sue#o .6edoG \\ Ca6+iar #os *aQos .6edos *or secosG S9$R$H 6i anaEG E@E5H c*Ha0i pHac*awan mitay, ca6+Ja#e #a ro*a .6eda con secaG .iti-a2) /G Huir, ,ugar, deser ar, esca*ar, a#eParseG $e&AyaO 6i iYaE, 6i iYuEG \\ $e&AreqO Hacer es*acio o ca6*o SCaE##o6aTG 9cO 6i iYanaG .it-+a) sG <ro*ie"o, cosa en -ue uno ro*ie"aG Es or+oG \\ Accin de ro*e"ar, ro*e"nG S@GLGPGT S9$R$H 6isY8aG .it-+a .it-+a) adPG A ro*e"onesG .it-+achiq) adPG E sG O+s Fcu#o *ara ro*e"ar o #o -ue .ace ro*e"arG .it-+achi2) /G Hacer ro*e"arG .it-+a-una) sG <ro*e"aderoG Lugar *e#igroso *ara ro*e"arG S9$R$H 6isY8ana, 6isY8aYunaG .it-+a-uq) adPG E sG Que ro*ie"aH *ersona o ani6a# -ue ro*ie"aG S9$R$H 6isY8aYu-G .it.a) adPG ?orFneo, eO ranPeroG Persona de o ra regin o de*or ado de o ro *aJsG \\ 'ist& Persona o gru*o ras*#an ado a o ras "onas o #ePos de su

DICCIONARIO
origenG PrFc ica inYa *ara ras#adar E ais#ar a #os *ue+#os re+e#des a# i6*erJoG \\ 'e oQo -ue +ro a de #os u+Krcu#osG S9$R$H c.8aUc.uG \\ LinaPe, origen de ,a6i#iaG \\ $EOLH 6i i6aeG $e&AyaO 6i 6a-G 9cO 6i 6as.YaG .it.a2) /G 'ist& PrFc ica inYaG consis en e en co#oni"ar o ras#adar *ue+#os de una "ona a o ra en ,or6a e6*ora#, con ,ines *o#J icos E econ6icos, *ara a#ePar#os de su ierra o *ara -ue enseQen a #os *ue+#os 6enos desarro##adosG .it+a) sG .lim& Es acin c#i6F ica, ie6*o, K*ocaG E@E5H tarpuy mitHa, K*oca de sie6+raN qarpay mitHa, K*oca de riegoG \\ 2e", urno, ie6*oG Unida a nu6era#es indica rei eracinG E@E5H is0ay mitHa, dos /ecesN *uq mitHapi, en un ie6*o, en un casoG \\ Se6ana, .e+do6ada, ie6*o de seis dJas de ra+aPoG \\ 'ist& Sis e6a de ra+aPo ,or"ado a -ue so6e ieron #os es*aQo#es a #os de sus co#onias en A6KricaG S@GLGPGT .it+acha2) /G Periodi"arG \\ 'e#e/arse e# u6o de o+#igacinG .it+a-a) sG Cosec.aG S@GLGPGT .it+ana-u2) /G <urnarseG 'e#e/arse o a# ernarse en a#guna ocu*acinG .it+ani) sG 0o6Ks ica o 6uc.ac.a -ue sir/e *or se6anas en una casaG S9$R$H *ongoG \\ $iQeraG Sir/ien e a# cuidado de niQosG .it+aq) adPG E sG <urnan eG Persona de# urno o+#iga orio organi"adoG .it+aqe) sG AEoG Sir/ien e de urnoG .it+a1a) adPG Peridico, *eriodicidad, K*oca -ue re ornaG E@E5H tarpuy mitHawa, *eriodicidad de #a sie6+raG .it+a2o) adPG E sG <ra+aPador de urnoG .it+a2oq) adPG Persona a -uien oca e# urno de ser/icioG S@GLGPGT .it+a2sana) sG 0escendencia, *rogenie, *ro#eG \\ Sir/ien a so# era o /iuda a# ser/icio de #as au oridadesG $e&AyaO 6i aEsanaG .it+a2sanaq) adPG 0escendien e, *ersona -ue desciende de o raG .it+a2sana2) /G 0escender, *roceder, ener origenG .i1) sG 2G 59=UG .i1sqa) adPG 2G 59=USQAG .i2u) sG 2eneno, *on"oQa, OicoG S9$R$H 6iUG E@E5H miyu *anpi, +re/aPeG ArgO 6iU 6iEuG 9cO 6iEuG .i2uchi-uq) adPG E sG Que se .ace en/enenarG .i2uchi-u2) /G Su,rir en/enena6ien oG \\ En/enenarseG .i2uchiq) adPG E sG Persona -ue .ace en/enenarG .i2uchi2) /G Hacer en/enenar o in oOicar a una ercera *ersonaG .i2uq) adPG E sG En/enenadorG Que en/enena o in oOicaG \\ Pon"oQoso, /enenosoG .i2usqa) adPG En/enenado, in oOicadoG S9$R$H 6iUs-aG .i2u2) /G En/enenar, in oOicarG \\ !igdo& AconsePar 6a#G 9cO 6iuna, 6iEunaG

SIMI TAQE
.och+i2) /G 2G A5ULL9=G .o q+a) adPG 5o osoG desgas ado, sin ,i#oG \\ insult& 0Jcese a #a 6uPer or*e o i6+Kci#G S9$R$H 6or-8aG .o q+a2a2) /G 2G QHOL5U=A=G .o q+o) sG 'onc.aG \\ 2G 5O'Q8OG Mo a (an-a) sG 9tno*ist& SeO a UaYa de# ercer se-8e Qo##ana de# sec or C.inc.aEsuEuG E# adora orio era una *iedra u+icada en e# ##ano de Qa##is*uYio -ue e# 9nYa =u*anYi #a .i"o co#ocar *ara su /eneracinG .onte achira) sG Eot& F.arina iridi!lora 9& et $&G $EOLG P#an a de #a ,a6i#ia de #as cannFceasG Es cu# i/ada *or #o .er6oso de sus ,#ores, co#or #acre encarnado E .oPas o+#ongasG Sus raJces so#eadas E .er/idas son 6uE agrada+#esG S9$R$H su6a- ac.iraG .onte achoqcha) sG $EOLG 2G ACHOQCHAG .onte hananq+a2) sG F/o+ralia mandonii -eic*+G $EOLG Or-uJdeaG 0e #a ,a6i#ia de #as orc.idFceasG Pro*ia de "onas cF#idasG Es cu# i/ada co6o *#an a orna6en a# *or sus ,#ores 6uE /is osas E .er6osasG .onte -a0u i) sG Eot& F,ault*eria +rac*y+otris D& .&G $EOLG Ar+us o de #a ,a6i#ia de #as ericaceasG Sus ,ru os son 6uE *arecidos a# ca*u#J, a #o -ue a#ude su no6+reG S9$R$H .u6anaG .onte 0a0a2a) sG Eot& F.arica platani!olia /olmsTG $EOLG Wr+o# de #a ,a6i#ia de #as caricFceas, de .oPas -ue se ase6ePan a #as de# *#F anoG Pro*ia de "onas cF#idas, con ,ru os a6ari##os E u i#i"ados en #a a#i6en acinG .onte tu.=o) sG $EOLG 2G :89<A <U5>OG .onte tuna) sG $EOLG 2G <U$ASG .onte 1a-ata2) sG Eot& FTagetes elliptica /mit*GG $EOLG P#an a .er+Fcea de #a ,a6i#ia de #as co6*ues asG 0e a6*#ia dis ri+ucin, crece en odos #os c#i6asG 5uE u i#i"ado co6o condi6en o, *or ePe6*#o, en #a *re*aracin de conePos asadosG Bed&Jol0& Se u i#i"a *ara curar do#ores de es 6ago E diarreasG S9$R$H UaYa aEG .onte -huchi) sG Lool& FTayassu ta*a0u& Tayassu pcariTG $EOLG C.anc.o de# 6on eG Carac eres *arecidos a# cerdo o c.anc.o do6Ks ico, .a+i an e de #a se#/a a# a E +aPaG 0e #a ,a6i#ia suidoG 5uE u i#i"ado en #a a#i6en acin *or su carne sa+rosaG .oqch+i) sG EnPuaga orio, co#u orioG S9$R$H 6o-c.8ina, 6o-c.8iYuna, o-EaG .oqch+i-una) sG EnPuaga orio, co#u orio, garga ris6o, enPuague de +ocaG S9$R$H 6o-c.8iG .oqch+i-uq) adPG E sG Que se enPuaga #a +ocaG S9$R$H 6osc.8iYu-G .oqch+i-u2) /G EnPuagarse #a +oca, gargari"arG S9$R$H o-EaYuEG .oqch+ina) sG 2G 5OQCH89G .oqch+i2) sG EnPuagadura, accin de enPuagarse #a +ocaG \\ Porcin de #J-uido de un enPuagueG \\ /G EnPuagar #a +ocaG EO*e#er e# enPuagueG .oqo) sG ,eog& Co#ina, 6orro, #o6ada, e#e/acin de erreno de *oca a# uraG \\

BC D
Anat& 'odi##a, ar icu#acin i+io` ,e6ora#G \\ !am& A*rendi" ineO*er o, c.a6+nG S9$R$H -.o*oG .oqo .oqo) sG Eot& F$iper elongatun Ka*lTG Ar+o#i##o de #a ,a6i#ia de #as *i*erFceas cuEo a##o *resen a 6ogo es, a #o -ue a#ude su no6+reG Bed&Jol0& Sus .oPas iene *ro*iedades +a#sF6icas E es i6u#an es, *or #o -ue se #as u i#i"a *ara #a curacin de #as 6ucosas in,#a6adasG S9$R$H 6a icoG .oqon) sG Lool& 'odi##a o cor/a de #os ani6a#esG .oqoncha2) /G Poner nudos, *ro u+eranciasG .oqonna2) /G Cor ar, se*arar *o##os nudosG .oqo2a2) /G A+u# arse, anudarse o .acerse *ro u+eran eG S9$R$H -.o*uEaEG Mora2) sG Arqueol& F.erco de maroma&G Si io ar-ueo#gico inYa u+icado en e# dis ri o de 5aras, *ro/incia de Uru+a6+a, Qos-o, a &,150 6GsGnG6G Co6*rende cua ro gru*os de andenes circu#ares .undidos E o ras es ruc uras co6o recin os, cana#es, 6aG nan es, o+ser/a orio as ron6ico, e cG Es e co6*#ePo agro.idrFu#ico ,ue cons ruido *or e# Es ado 9nYa co6o cen ro de eO*eri6en acin agrJco#a, con *ro*si os de ada* acin de *roduc os E *#an as de *isos eco#gicos 6Fs +aPos S-.esUa E *ro+a+#e6en e de se#/a a# aT a *isos 6Fs a# os *or enci6a de #os &,150 6GsGnG6G Se *re endJa ro6*er #a de*endencia erri oria# E ener acceso direc o E cercano a# Qos-o, asJ co6o #a eO*#o acin de *roduc os eO raQos a #a "onaG .ora2a) sG alim& Pa*a .e#ada E des.idra ada, o c.uQo +#ancoN cuEo *roceso de e#a+oracin ,ue conser/ado E a*rendido desde e# inYana oG 0e #a 6oraEa se .acen ga##e as, or as, o /ianda E so*as, e cG co6o #a moraya p*asi, S6oraEa sancoc.ada a /a*orT o #a moraya lawa Scre6a de 6oraEaTG S9$R$H un a, 6uraEaG 9cO 6uraEG .ora2achi2) /G 2G 5O'A=A=G .ora2a2) /G E#a+orar #a moraya, eO*oniendo #a *a*a a 6uE +aPas e6*era uras na ura#es E e#i6inando #a *resencia de #os raEos so#aresG S9$R$H 6oraEac.iEG .orq+a) adPG 'ecio, ercoG \\ 9ns ru6en o cor an e 6o oso, desgas ado, desa,i#adoG S9$R$H 6o#-8a, .a##6uG E@E5H morqHa 0iru, dien e sin ,i#oG .orq+a2a2) /G 5o osear, gas arse e# ,i#o, en6oc.arseG .orq+o) sG tej& <ePido rs icoG S9$R$H 6o#-8oG \\ EolO Piedra redonda, es,eraG ( O/i##oG .orq+on) sG E# +ra"o 6Fs grueso de #a wara0Ha u .onda de #anaG \\ Lool& La *ar e do+#e de #a *an"a de# ganado /acunoG .osch+i-uq) AdPG E sG 2G 5OQCH89:UQG

!!0
.osoq) adPG $ue/o, no/e#, recien e, sin usoG S9$R$H 6usu-G 9cO musu0& E@E5H mosoq wata, aQo nue/oN mosoq 0illa, #una nue/aG A$<R$H 6auY8aG .osoqchaq) adPG 'eno/ador, res auradorG $e&AyaO 6oso-Yi-G .osoqcha2) /G 'eno/ar, res aurar, re6o"arG 9cO 6usuYnaG .osoq a/a) adPG $o/Jsi6o, ,#a6an Jsi6o, 6uE nue/oG Mosoq aqta) sG ,eog& F$ue+lo nuevoG& 0is ri o de #a *ro/incia de Aco6aEo, Qos-o, Per, con !,0;3 .a+i an es en !74!G .osoq.anta) ad/G $ue/a6en e, de nue/o, o ra /e"G S9$R$H Ea*a6an aG .osoq2achiq) adPG E sG 9nno/ador, reno/ador, -ue renue/a #o /iePo E desgas adoG .osoq2achi2) /G 'eno/ar, inno/ar, *oner co6o nue/o #o de erioradoG .osoq2a2) /G 'eno/arse, inno/arse, /o#/erse nue/oG .osqochi-uq) adPG E sG A#ucingenoG Que *roduce ensueQosG .osqochi-u2) /G SueQos *re6oni oriosG \\ Predecir e# ,u uro 6edian e en #os sueQosG .osqochiq) adPG E sG Que .ace soQar o *roducir sueQoG E@E5H mosqoc*iq *anpi, 6edicina -ue *roduce sueQoG \\ !am& 96*resin -ue se rasun a en #os sueQosG .osqochi2) /G Hacer soQar o *roducir ensueQosG .osqo-uq) adPG E sG SoQadorG Que sueQa o iene ensueQosG .osqo-u2) /G EnsoQarseG 2erse en #os sueQosG .osqo0a-u2) /G SoQar ,a igosa6en e, ##eno de /isiones desagrada+#es E en si uaciones de a*re6ioG .osqo2) sG SueQo, ensueQo, /isin de ensueQoG \\ /G SoQar o ensoQarseG <ener ensueQos, /isiones o /i/encias en #os sueQosG $e&AyaO 6usPoEG 9cO 6usYuna SsoQar dis*ara es, de#irarTG .osqo2cha2) /G A*arecerse en #os sueQos de o ra *ersonaG .o<e) sG alim& 5o eG 5aJ" ,resco o seco sancoc.ado o .er/ido, 6uE u i#i"ado en #a a#i6en acin andinaG S9$R$H 6u 8iG Muchi-) sG 'ist& 5oc.icaG Cu# ura *reinYa, *ro oc.i6 o 5oc.eG Se eO endi desde e# rJo @e-ue e*e-ue .as a e# /a##e de $e*eQa, en e# de*ar a6en o de La Li+er ad, PerG Su a*ogeo se si a en re #os Sig#os 999 E 9] dGCG .uchuchiq) adPG E sG Que .ace su,rir, *adecer, or urar o 6a# ra arG S9$R$H ##aYic.i-, Qa-8aric.i-G .uchuchi2) /G Hacer su,rir, *enar o *adecer 6edian e cas igo cor*ora# o 6ora#G S9$R$H Qa-8aric.iEG .uchuq) adPG Su,ridoG Que *adece o iene a#gn do#or o *enaG \\ 2Jc i6a de# do#or ,Jsico o 6ora# S9$R$H Qa-8ari-G .uchu2) /G Su,rir, *adecer, *enar o ener a#gn do#or ,Jsico o 6ora#G S9$R$H

!!!
na-8ariEG $e&AyaO 6uc.uEG 9cO 6uc.unaG \\ ArgO 0ios de #a cares JaG .uchu2 1asi) sG 2G A<9SA$:A WAsiG .uchhachiq) adPG E sG Que .ace desgranar #os granos de #a 6a"orcaG .uchhachi2) /G Hacer desgranar e# 6aJ"G .uchha-uq) adPG 0es*rendi+#e, desgrana+#eG E@E5H muc**a0uq sara, 6aJ" desgrana+#eG .uchha-u2) /G 0esgranarse, des*renderse de# cuer*o *rinci*a#G \\ 0esin egrarseG S9$R$H Y.a*iEG .uchhana) sG 9ns ru6en o o #ugar *ara desgranarG \\ adPG Susce* i+#e de ser desgranado, des*rendidoG .uchha2) sG 0esgrane de odo grano de #a 6a"orcaG \\ /G 0esgranar #os granos de #a 6a"orcaG 0es*render de# cuer*o *rinci*a#G \\ 0esin egrarG \\ !am& Por ana#ogJa, des*renderse #os dien es E o ros si6i#aresG .uchha2si2) /G AEudar a desgranar o -ui ar #os granosG .uchhi) sG $at& AcnKG A,eccin cu Fnea de #as g#Fndu#as se +FceasG \\ Es*ini##as, +arros de #a caraG S9$R$H 6uc.8iG .uch+a) sG >esoG \\ Con ac o de dos su*er,iciesG .uch+achi-uq) adPG E sG Que se dePa o se .ace +esarG .uch+achi-u2) /G Hacerse +esar u ordenar ser +esadoG E@E5H ma0ipi muc*Hac*i0uy, deParse +esar en #a 6anoN qan muc*Hac*i0uy, , dKPa e +esarG .uch+achiq) adPG E sG Que .ace +esarG .uch+achi2) /G Hacer, ordenar o *er6i ir +esar#a o ra *ersonaG \\ @un ar o unir dos su*er,iciesG S9$R$H u*anac.iEG .uch+a i2) /G >esar a*asionada6en e, con 6uc.o J6*e u o /e.e6enciaG .uch+ana-u2) /G >esarse recJ*roca6en e en re dos *ersonasG .uch+a0a2a2) /G >esar re*e ida6en eG .uch+a0unachi2) /G Ordenar +esarse a dos *ersonasG \\ @un ar dos o 6Fs su*er,iciesG \\ Unir +orde con +ordeG .uch+aq) adPG E sG >esadorG \\ AdoradorG \\ Que agradece con re/erenciaG .uch+a2) /G >esarG \\ 'e/erenciar, a#a+ar E adorarG $e&AyaO 6uc.aG 9cO 6uc.anaG .uch+a2cha2) /G >eso re/eren e o dado cere6onia#6en eG .uch+a2-acha2) /G >esu-uearG \\ >esar indiscri6inada6en eG .uch+a2-achi2) /G Hacer#o +esarG Ordenar +esar a a#guien o a#goG \\ @un ar o unir en #os eO re6os o +ordesG S9$R$H u*aEYanac.iEG .uch+a2-una) adPG Adora+#e, re/erencia+#eG .uch+a2-uq) adPG E sG Adorador re/eren eG .uch+a2-u2) sG Ac o de +esar con 6uc.a a encin E res*e oG \\ /G >esar re/eren e6en e, con gran res*e oG Much+a2 a !u-2u) sG 9tno*ist& FBanante que siempre se +esaG& Oc a/a E # i6a UaYa de# sK* i6o

BC D
se-8e :aEao, de# sec or C.inc.aEsuEu, -ue es a+a a cargo de# Q.a*a- AE##uG Es e adora orio era una ,uen e -ue es a+a cerca a WarUaE##a o )uarguaE##aG Se #e o,recJa conc.as 6arinasG .uch+i) sG 2G 5UCHH9G .uch+u) sG Anat& Cer/ica# de# cogo e o de #a nucaG .uch+una2) /G 0escogo arG Cor ar e# *escue"oG .uhu) sG Se6i##a, si6ien e, se6enG S9$R$H ar*unaG E@E5H papa mu*u, se6i##a de *a*aG .uhucha-u2) /G Se#eccionar se6i##as *ara #a +uena sie6+raG .uhuchaq) adPG E sG Se#eccionador de se6i##asG Que escoge #a se6i##aG .uhucha2) /G Se#eccionar #as se6i##as *ara #a sie6+raG EolO 6uPunc.aEG .uhuchi2) /G Hacer *roducir se6i##as de +uena ca#idadG .uhuna2) /G Escoger o se*arar #a +uena se6i##a de #a 6a#aG .uhuq) adPG Susce* i+#e de con/er irse en se6i##aG .uhu2) /G Ase6i##ar o *roducir se6i##asG \\ Produccin agrJco#a con +as an e se6i##aG S9$R$H ruruEG .uhu2a2) /G Con/ersin o 6aduracin de #as se6i##asG \\ 0esarro##o de# ,ru o en #as 6ePores condiciones *ara o+ ener +uenas se6i##asG .u-i) sG Jisiol& As,iOia, a.ogo, anoOia, ,a# a de aire en #os *u#6onesG \\ 0uende enano -ue .a+i a en #as ca/ernas su+ errFneasG \\ 9cO En/idiaG ( Ce#osG ( Padeci6ien oG .u-ichi2) /G Hacer as,iOiarG \\ Ordenar a.ogar o es rangu#arG .u-i-uq) adPG As,iOia+#eG \\ adPG E sG Persona o ani6a# -ue se as,iOia *or ,a# a de aireG .u-i-u2) /G As,iOiarse *or ,a# a de aireG S9$R$H .e-8e*aYuE .u-iq) adPG E sG As,JOiadorG Que *ro/oca #a as,iOia de o roG .u-isqa) adPG As,iOiado *or es rangu#a6ien o o ,a# a de a irKG S9$R$H .e-8e*as-aG .u-i2) sG So,ocacin, ac o E e,ec o de as,iOiar *or so,ocacinG \\ /G So,ocar, a.ogar, as,iOiar, -ui ar #a res*iracin, o*ri6ir E -ui ar e# aireG \\ !am& Cerrar #a +oca de una *ersona *ara -ue ca##eN no dePar .a+#ar a# -ue a#go de+e re/e#arG S@GLGPGT S9$R$H .e-8e*aEG Mu-i2a12o) sG ,eog& 0is ri o de @auPa, de*ar a6en o de @unJn, Per, con &,005 .a+i an es en !74!G .u- u) sG Se6i##a de #a cocaG 9cO $e&AyaO 6uP##uG \\ EolO Se6i##a de #a coca E a#godnG .u-.i) sG 0isi6u#o, reca o o *rudenciaG $e&AyaO 6uYniG .u-.ina) adPG 0isi6u#a+#e, reser/a+#e u ocu# a+#eG .u-.iq) adPG 0isi6u#ado, reser/ado, reca ado o *ruden eG .u-.i2) /G 0isi6u#ar, encu+rir o ac uar con reca o, *rudencia o cau e#aG

DICCIONARIO
$e&AyaO 6uP6iEG 9cO 6uY6inaG .u-.u) sG Ca*u##o, Ee6a, *i6*o##o, +ro e iernoG $e&AyaO 6u-6uG .u-.u2) /G >ro ar, ger6inar, .ec.ar ca*u##os, e6*i6*o##arG S9$R$H *.u uEG $e&AyaO 6u-6uE .u-u-u) sG Coroni##a, ci6a, cs*ide, *inFcu#o, cu6+reG .u-u2) /G 2G 5U<U=G .u-+a) sG HoEo o *o"o en #a +ase de una *#an a *ara ,ines de riegoG \\ adPG 5edio .6edoG .u-+a2) /G Agri& Segundo #a6*eo de #os cu# i/osG S9$R$H Yu i*aE, *8uYruEG .u-+u) sG )rano 6as icado o ri urado con #os dien esG \\ 5ordisco de *erroG S9$R$H #a- oG \\ EolO Harina de 6aJ" *re*arada *ara .acer c.ic.aG .u-+uchi-u2) /G 0eParse 6order /io#en a6en e *or descuidoG E@E5H alqowan mu0Huc*i0uy, .acerse 6order con e# *erroG S9$R$H Yanic.iYuEG .u-+uchiq) adPG E sG Que .ace ri urar #os granos con #os dien esG .u-+uchi2) /G Hacer 6orderG .u-+u-uq) adPG 2G 5U:8UQG .u-+u-u2) /G 5orderse a sJ 6is6oG S9$R$H -.a6saYuE, YaniYuEG .u-+una-u2) /G 5orderse recJ*roca6en e en re *ersonas o ani6a#esG \\ !igdo& Cri icarse 6orda"6en eG \\ 0iscu ir aca#orada6en eG .u-+uq) adPG E sG 5ordedorG \\ 5as icadorG S9$R$H -.ansa-, 6uY8uYu-G .u-+usqa) adPG 5ordido, 6as icado, roJdo, daQadoG E@E5H mu0Husqa sara, 6aJ" 6ordidoG .u-+u2) /G 5order, 6as icar, roer, ri urarG S9$R$H a-nuE, *8a aEG .u a -isa) sG 2G :9SAG .u a) sG So+rino #egJ i6oG .u i) sG Eot& F/c*inus molle CG& 5o##eG Wr+o# de #a ,a6i#ia anacardiFceas, de a##o rugoso, .oPas co6*ues as, ,#ores +#ancocre6a en raci6oG Sus ,ru os se u i#i"an en #a e#a+oracin de c.ic.a es*ecia#G $e&AncO YuEas.G Mu i0ata) sG ,eog& 5o##e*a aG 0is ri o de #a *ro/incia de An a, Qos-o, Per, con &,5;5 .a+i an es en #74!G .u iti) sG 5o##e eG Harina de rigo de segunda c#ase *ara e#a+orar *an in egra#G .u -hu) adPG E sG 5uPer -ue no sa+e de #as #a+ores do6Ks icasG S9$R$H UanY.iG E@E5H mull0*u warmi wasin c*iriyac*iq, 6uPer ine* a des ruc ora de su casaG .u -huchi-uq) adPG E sG Que se dePa 6anosear, ocar o *a#*arG S9$R$H ##a6ic.iYu-G .u -huchi-u2) /G Hacerse 6anosear, *a#*ar o ocarG S9$R$H ##a6ic.iYuEG .u -hu-u2) /G Pa#*arse, 6anosearse o ocarse *or a#gn esco"orG S9$R$H ##a6iYuEG .u -huq) adPG E sG Que *a#*a, 6anosea o ocaG S@$R$H ##a6i-G .u -hu2) /G Pa#*ar, ocar, 6anosear a# ac o sin /erG S9$R$H ##a6iEG \\ 9cO

SIMI TAQE
6u##Y.una Sinso6nioTG .u -hu2a2) /G 2G WA$:H9=A= .u .u) sG Accin de ener a#go en #a +oca, c.u*ando E .aciKndo#o dar /ue# as, sin ri urar#o con #os dien es, di#uEKndo#o #en a6en eG .u .uchiq) adPG E sG Que .ace 6as icar a#go a# -ue no iene dien es, .aciendo dar /ue# as en #a +oca E di#uEKndo#o #en a6en eG .u .una) adPG A#go susce* i+#e de ser c.u*ado o 6as icado, cuando no se iene dien esG .u .uq) adPG E sG Que c.u*a E di#uEe a#go en #a +oca, sin ri urar#o con #os dien esG .u .u2) /G C.u*ar o re/o#/er a#go en #a +oca sin ri urar#o con #os dien esG S9$R$H 6a##6an aEG Mu 0ha Qaqa) sG Arqueol& F-oca en descomposici#nG& Pe-ueQo gru*o de u6+as *re.is*Fnicas en #a 6argen i"-uierda de# rJo <an-a- en O##an aE a6+o, Uru+a6+a, Qos-oG .u u) sG Cora#G Conc.a 6arina de co#or roPi"oG \\ O+Pe o *recisado *ara e# adorno de /es idos, .ec.o de conc.as 6arinasG Mu u Qocha) sG Arqueol& FCaguna de conc*as marinasGG Pe-ueQo gru*o ar-ueo#gico u+icado den ro de# Par-ue Ar-ueo#gico $aciona# de Sa-saEUa6an en e# Qos-o, PerG Mu u Qha1a) sG Arqueol& FBirador de conc*as marinasG& Si io ar-ueo#gico u+icado en #a *ro/incia de Es*inar, Qos-o, PerG Es F con,or6ado *or es ruc uras dK recin os, andenes E o ros de ,ac ura *re.is*FnicaG .u 0ha) adPG En/ePecido *or accin de ,ac ores eO ernosG \\ Carco6ido, 6a#ogrado, a*o#i##ado, corroJdo *or accin de# ie6*o o #a in e6*erieG .u 0hachi2) /G Hacer en/ePecer, desgas arG \\ 0ePar -ue se carco6a, -ue se 6a#ogre, -ue se corro6*aG .u 0ha2) /G Carco6erse, 6a#ograrse, corro6*erse o en/ePecerseG .u 0ha2 .u 0ha2) adPG 0e6asiado en/ePecidoN co6*#e a6en e 6a#ogrados *or #a corrosin E o ros ,ac oresG .u 0ha2achiq) adPG E sG Que dePa 6a#ograr o de eriorar a#gn 6a eria# u o+Pe oG .u 0ha2a0u2) /G Quedar a#gn cuer*o co6*#e a6en e carco6idoG S9$R$H 6u##*.EaEG .u 0ha2aq) adPG Que es susce* i+#e de ser carco6ido, co6o #a 6adera E o rosG $e&AyaO *uEuYusYaG 9cO 6u#*aEa-G .u 0ha2a2) /G En/ePecer, *erder consis encia *or e# uso o *or e# ie6*oG \\ Carco6erseG S9$R$H 6u##*.aEa*uEG .i 1a) sG Lana de cua#-uier ca6K#ido suda6ericano, asJ co6o de #a o/ePa, de cua#-uier edad o *ar e de# cuer*oG .u.i-u2) /G 'asurarse, a,ei arseG .u.i2) /G 'asurar, a,ei arG

BC D
.una) sG A,icin, inc#inacin, deseo, /o#un adG \\ ArgO Accin de o,recer E no darG \\ 9cO in erPG A!ici#nate, prov#cate& .unachi) sG O,er a, *ro*osicinG E@E5H warmimunac*i, a6u#e o a6oroso *ara conseguir e# cariQo de #a 6uPer, con co6*osiciones de di,eren es .oPas E cosasG .unachi-uq) adPG A*reciado, -ueridoG Que se .ace a6ar, -uerer o a*reciarG S9$R$H UaE##uc.iYu-G A$<R$H c.e-nic.iYu-G .unachi-u2) /G Hacerse -uerer, a6ar, desear o a*reciarG \\ O,recer, o,er ar a#goG S9$R$H UaE##uc.iYuEG A$<R$H c.e-nic.iYuEG .unachiq) adPG E sG O,eren eG Que .ace -uerer, a6ar, a raer o desearG .unachi2) /G Hacer -uererG \\ O,er arG \\ Hacer ace* ar en /en a o en ca6+io a#goG .una-una-u2) /G 2o#/erse a -uerer, a6ar o reconci#iarG S9$R$H a##i*unaYuEG A$<R$H c.e-ninaYuEG .una-uq) adPG CariQoso, a6oroso, a,ec uoso, a6is osoG S9$R$H 6una*aEaYu-G E@E5H anc*a muna0uq tayta, *adre cariQosoG S9$R$H UaE##uYu-, 6una*aYu-G .una-u2) /G Querer, a6ar, a*reciar *ara sJ 6is6oG S9$R$H *8i uEG A$<R$H c.e-niYuEG .unana) adPG A*recia+#e, es i6a+#eG A$<R$H c.e-ninaG .unanachi2) /G Hacer -uerer a dos *ersonas recJ*roca6en eG .unana-uq) adPG E sG Persona -ue se -uiere con o ra u o ras *ersonasG \\ A6igueroG .una0a-uq) adPG E sG Que -uiere a una E o ra *ersonaG S9$R$H UaE##u*aYu-G .una0a-u2) /G Querer a una E o ra *ersonaG .una0a2) /G 2o#/er a -uerer o a6ar nue/a6en eG .una0a2a-uq) adPG CariQoso, a,ec uoso, a6a+#e, a6orosoG S9$R$H 6unaYu-, UaE##uYu-G .una0a2ana) adPG Que re-uiere ser -uerido o a6ado en ,or6a *er6anen eG .una0a2aq) adPG E sG Que -uiere o a6a a a#guienG .una0a2a2) sG Ha#ago o 6i6o *er6anen e a *ersona *redi#ec aG \\ /G Querer, desear, codiciar o a6ar con 6uc.a insis encia, cons an e6en eG .unaq) adPG E sG A6an e, *re endien e, -ue -uiereG \\ Que necesi a o desea o+ ener a#go *ara sJG S9$R$H 6una-eG .unaqe) adPG E sG A6an e, *re endien e, -ue ga#an eaG S9$R$H 6una-G .una1) sG 5o6ia, cadF/er e6+a#sa6adoG S9$R$H aEc.8aUas-aG .una2) sG 2o#un ad, Fni6o, gus oG \\ 5anda oG \\ adPG Lindo, +e##o, .er6oso, *recioso, 6ara/i##oso, /G Querer, a6ar, desearG \\ S9$R$H 6unaEc.aG A$<R$H c.e-niEG 9cO 6unanaG .una2 .una2) adPG 5uE a6a+#e, digno

!!2
de 6uc.o a*recio, 6uE agraciado o si6*F icoG A$<R$H 6i##aE 6i##aEG .una2cha) adPG >oni o, .er6oso, +e##o, *reciosoG S9$R$H 6unaEG .una2chaE in erPG 2G AAWW[ .una2cha2) /G Acica#ar, .er6osear, e6+e##ecerG .una2-u-u2) /G Acariciar con ernura E de#icade"a a o ra *ersonaG .una2-u2) /G 0esear 6uc.o, des/i/irse en deseo *or a#goG A6ar con *re,erenciaG S@GLGPGT .una2 a) adPG A*e eci+#e, desea+#e, a6a+#e, codicia+#e en ,or6a cons an eG .una2 a .una2) /G A*aren ar cariQo, deseo de a6or o -uerer a*aren e6en eG .una2 a/a) adPG 5uE a*recia+#e, 6uE +e##o, de6asiado .er6osoG A$<R$H 6i##aE##aQaG .una2ni2oq) adPG E sG Persona o au oridad con *oder de decisin \\ 2o#un ariosoG \\ Con decisin *ro*iaG \\ $e&AyaO Au oridadG .una20ata) sG Lugar .er6oso, +e##o, 6uE a*recia+#eG .una2sa0a) adPG E sG Que iene 6uc.a decisin, 6uc.o *oderJo, do6inio, ,acu# ad, i6*erio, 6ando, *o es adG \\ Li+er inoG Muna2senqa) sG 9tno*ist& F;ari" *ermosaG& Uno de #os +arrios de #a ciudad inYa de# Qos-o -ue circunda+a e# cen ro *o#J ico re#igiosoG Era #a *ar e cen ra# orien a# de #a ciudadG .u/a) sG Eot& FBint*ostac*ys setosa 9pl& et -ep& /pec&G Hier+a anua# de #a ,a6i#ia de #as #a+iadas, de ,#ores +#ancas E *e-ueQas, .oPas +as an e o#orosasG Es u i#i"ada co6o insec icida, a sJ co6o *ara *reser/ar de #a gusanera a #a *a*a en #os ra+aPos E roPesG Mu/o .u/o .oqo) sG Arqueol& Si io ar-ueo#gico u+icado en #a *ar e $ de# dis ri o de San Se+as iFnG Es F con,or6ado *or andenes E cana#es de ,ac ura inYaG .ura2a) sG $EOLG 2G 5O'A=AG .urir) sG 5a"orca seca de 6aJ"G .ur-+a) sG Es iKrco# de cuEe, 6uE a*reciado co6o a+ono en agricu# uraG \\ $e&AreqO HoEo grande de *iedra, co6o c.uUa o *8uYuG SCaE##o6aT .ur-+i2) /G 2G 5A5U=G .ur.i) sG )rano 6enudoG .ur.i2) /G 2G 5U'5U=G .ur.u) sG )ranadoG \\ <u+Krcu#os o *roduc os de a6aQo regu#arG .ur.uq) adPG E sG Se#ec orG Que escoge #o 6ediano, en a6aQo, *ara se6i##as de *a*asG .ur.u2) /G Se#eccin, so#a6en e de #o 6ediano, de se6i##as de *a*as E granosG S9$R$H 6ur6iEG .uru) sG $at& 2irue#aG En,er6edad in,ec o con agiosa de #a *ie#, -ue a,ec a en #a niQe"G S9$R$H 6uru on-oEG \\ adPG 0e dos co#ores, 6o eadoG \\ Co#or 6oroH 6anc.as +#ancas so+re

!!&
,ondo o+scuro, o 6anc.as negras o 6arrones so+re ,ondo +#ancoG Se a*#ica a #os ani6a#es E u+Krcu#osG E@E5H muru qowe, conePo de dos co#oresG .uru .uru) adPG Po#icro6adoG 5anc.ado de /arios co#oresG \\ EolO A/is*a de regiones ro*ica#esG .uru onqo2) sG 2G 5U'UG .uruchu) sG Eot& 2ariedad de 6aJ" de granos 6uE duros E resis en esG \\ adPG 0uro, recio, consis en eG 9cO 6oruc.uG .uruchu-u) sG 5oroc.ucoG Ha+i an e de #a sierra cen ra# de# Per, en #os de*ar a6en os de AEacuc.o E Huanca/e#ica, considerado co6o eO*er o Pine e de #as *a6*asG .uru2) /G $at& En,er6arse de #a /irue#a, genera#6en e en ,or6a endK6icaG .uru2a2) /G <ornarse +ico#or, 6o eado, siendo an es de un so#o co#orG .usi-a2) /G P#ani,icar, *roEec ar, idear, +os-ueParG S9$R$H Ya6ariEG EolO 6usiEG 9cO 6usiYanaG .usi-u2) /G A.orrar, guardar, econo6i"ar, reser/arG $e&AyaO Si6u#ar en e# ra+aPo rendir 6enos de #o -ue se *uedeG .usi2) /G 2igi#arG \\ CuidarG .usi2o2) /G Acer ar, *re/enir, *resen ir, a inar, a*erci+ir, augurar, conPe urar, in uir, re*arar, ad/er irG $e&AyaO 6usiaEG 9cO 6usianaG .us-hi) sG Jisiol& O#,a oG $e&AyaO 6usYiiG 9cO 6usYiG .us-hichi-uq) adPG E sG Que se .ace o dePa o#er u o#,a earG E@E5H *unpHi mus0*i0uq, e# -ue .ace o#er su sudorG .us-hichiq) adPG E sG Que .ace o#,a ear u o#erG .us-hichi2) /G Hacer o#er u o#,a earG .us-hi-u2) /G O#erse, o#,a earse a sJ 6is6oG .us-hina) adPG O#,a ea+#eG Perci+i+#e *or e# o#,a oG .us-hina-u2) /G O#,a earse, o#erse unos a o ros 6u ua6en eG .us-hi0a-u2) /G Hus6ear, o#,a ear, o#er a dis anciaG \\ O#erse e# cuer*o re*e ida6en eG .us-hiq) adPG E sG O#,a eadorG Que *erci+e con e# sen ido de# o#,a oG .us-hi2) /G O#er, .us6ear, o#,a ear 6a# o#or, o#iscarG \\ 'e*arar, *erci+irG S9$R$N 6us6iEG E@E5H *ayc*ata mus0*iy, .ue#e #a carneG .us-hi2-acha2) /G O#er u o#,a ear re*e ida6en e E en di,eren es direccionesG .us-hi2-achi2) /G 0ar a o#er a o ra *ersonaG \\ Hacer o#,a ear a#goG E@E5H ayc*a 0an0ata mus0*iy0ac*iy, .a" o#er #a carne asada a o ra *ersonaG .us-hi2si2) /G AEudar a o#er u o#,a earG \\ !igdo& AEudar a indagar o in/es igarG Mus-+a) sG 9tno*ist& FBortero de manoG& <ercera UaYa de# oc a/o se-8e PaEan, de# sec or Qo##asuEuG Es e adora orio era un *i#ar de *iedra -ue es a+a en un cerri##o cerca de# *ue+#o Win*i##aE S5e6+i##aTG Se #e .acJan o,rendas de

BC D
conc.as 6arinasG .us-+a) sG 5or eroG Piedra cnca/a -ue sir/e *ara 6o#er enci6a de e##a granos, .ier+as, es*ecias, e cG ri urFndo#os con o ra *iedra 6Fs *e-ueQa ##a6ada qollota& S9$R$H 6u Y8a, -.onaUaG 9cO 6usYaG S9$R$H Yu ana, -.onanaG .us.i) sG O#,accin *ecu#iar de #os caninos E ,e#inos, es*ecia#6en e de# *erroG \\ por e:t& O#,a eo *ersis en e en #os seres .u6anosG .us.i2) /G O#,a ear o .us6ear a#go en ,or6a *ersis en eG \\ !igdo& 9ndagar, a/eriguar, in-uirir o in/es igarG S9$R$H 6usY.iEG 9cO o#er, o#,a earG ( Co*u#acin seOua#G .us.i2-acha2) /G O#,a ear re*e ida6en e o *ersis en e6en eG E@E5H alqon musmiy0ac*an, e# *erro o#,a eaG .us.u-i) sG Lool& F.e+olla pycmaea pymaeG& <i J enanoG 5ono de +o#si##o, de co#or a6ari##o E negro a# dorso, +#an-uecino a# *ec.oG S9$R$H .uc.8uE Y8usi##uG .us0ha) sG 0e#irio, des/arJoG \\ Sona6+u#is6oG S9$R$H ##a*.iG .us0ha .us0ha) adPG 0esorien adoG \\ 0es/ariadoG \\ 0e#iran e en es ado de sona6+u#is6oG .us0hachi-uq) adPG E sG Que *roduce sona6+u#is6o, -ue .ace des/ariar E de#irarG \\ !igdo& 0icese de a-ue##o -ue e6+arga E *reocu*a de6asiadoG .us0hachiq) adPG E sG Que .ace de#irar o ac uar co6o sonF6+u#oG E@E5H musp*ac*iq qora, .ier+a a#ucingenaG .us0hachi2) /G Hacer de#irar, desorien ar, a urdir o ac uar co6o sonF6+u#oG .us0ha-uq) sG $at& En,er6edad de# de#irio o de# sona6+u#is6oG \\ adPG E sG Que de#ira con inua6en eN -ue *adece sona6+u#is6oG S9$R$H ##a*8ic.iYu-G .us0ha-u2) /G 2G LLAP 89:U=G .us0haq) adPG E sG 0e#iran eG \\ Con,uso, a urdido, desorien adoG \\ 0es/ariadoG \\ SonF6+u#oG .us0ha2) /G 0e#irarG 0es/ariar en re sueQosG \\ Sona6+u#arG \\ !am& 0esorien arse, eO raQarse, con,undirse, a urdirse, a o#ondrarseG $e&AyaO 6us*aEG EolO 6us*aEG 9cO 6us*anaG .us0ha2-acha2) /G 0es/ariar con inua6en e o de#irarG \\ Con,undirse o a o#ondrarseG .us0ha2 a .us0ha2) /G <ener de#irio .a+i ua# de# sonF6+u#oG \\ 0es/ariar ,e+ri#6en eN agi arse 6uc.o de#irandoG .usuq) adPG 2G 5OSOQG Mut-+a0u-2o) sG 9tno*ist& FBanante morteroG& Segunda UaYa de# *ri6er se-8e :aEao, de# sec or Qo##asuEuG Es a+a a cargo de# aE##u AUini SAguiniTG Es e adora orio era una ,uen e -ue sa#Ja de+aPo de una cerca Pun o a# Qoricanc.aG Se #e o,recJa conc.as 6arinasG \\ Arqueol& Pe-ueQo si io ar-ueo#gico u+icado en #a *ar e

DICCIONARIO
$ de O##an aE a6+o, Uru+a6+a, Qos-oG Es F con,or6ado *or andenes, cana#es E o ras es ruc uras de ,ac ura inYaG .ut+i) sG 2G 5O<8EG .ut+ichi2) /G alim& Hacer *re*arar 6o e sancoc.ando e# 6aJ"G .ut+iq) adPG Persona -ue *re*ara 6o eG .ut+i2) /G alim& Pre*arar 6o e, sancoc.ando e# 6aJ"G $e&AyaO 6u iiG 9cO 6u inaG Mut+u) sG Arqueol& F.ortadoG Pe-ueQo gru*o de andenes de ,ac ura inYa, si uado en e# dis ri o de Oro*esa, *ro/incia de Quis*icanc.is, Qos-o, PerG .ut+u) adPG 5u i#ado, ronc.adoG E@E5H mutHu sac*Ha, Fr+o# ronc.ado, mutHu c*a0a, *uen e ronc.adoG .ut+u chu0a) adPG 2G Q8ELEG .ut+uchi-uq) adPG E sG Que se .ace cor ar o se dePa cor ar #os ca+e##os o a#gn rgano de# cuer*oG S9$R$H Uan-oc.iYu-G .ut+uchi-u2) /G 0eParse cor ar, 6u i#ar, recor ar una *ar e de# cuer*oG .ut+uchiq) adPG E sG Que 6anda cor ar o 6u i#arG S9$R$H Uan-oc.i-G $e&AyaO 6u u#uG 9cO 6u u##uG .ut+uchi2) /G Hacer cor ar, recor ar, 6u i#ar, ronc.ar, ras-ui#ar, a6*u arG S9$R$H Uan-oc.iEG .ut+u-uq) adPG E sG Que se cor a o 6u i#aG .ut+u-u2) /G Cor arse, recor arse o 6u i#arse a#gn 6ie6+roG .ut+una) sG 'ecor ador, .erra6ien a -ue sir/e *ara recor arG \\ adPG A#go susce* i+#e de ser cor ado o a6*u adoG .ut+uq) adPG E sG 'ecor ador, cor ador, 6u i#adorG \\ Que cor a o 6u i#a a#goG S9$R$H Uan-o-G .ut+u2) /G 'ecor ar, cor ar, 6u i#ar, ronc.ar, *odar, cercenar o a6*u arG $e&AyaO a#Ya*arroG 9cO 6u uEG \\ sG Eot& F.assia glandulosa C&G Ar+us o de #a ,a6i#ia de #as #egu6inosasG Bed&Jol0& Se e6*#ea sus .oPas 6o#idas, con nue" 6oscada E 6ie# de caQa, *ara cor ar #os /6i os E #as nFuseasG S9$R$H 6uYuEG .u2) ,ram& 5or,e6a o su,iPo -ue /a des*uKs E unido a #as *a#a+rasG EO*resa #os /er+os en 6o/i6ien oH de a##F .acia acFG E@E5H apamuy, raeN ri0umuy, /eN *amuy, /enN q*awamuy, 6Jra#oG .u2a) sG Pas a# reser/ado *ara ro ar e# ganado a in/ernarG \\ ?ru a#, .uer oG \\ $e&AyaO CarneroG ( Se6en a#G ( Huer oG ( Pas a#G .u2a2cha2) /G Pre*arar .uer os o *as i"a#esG \\ $e&AyaO A*areo de #os ani6a#esG ( Escoger se6i##asG \\ 9cO 6uEana S*rocrear, engendrar, conce+irTG .u2.u a 0a) sG ,eog& <erreno #igera6en e .6edoG S9$R$H 6iY8i a##*aG Mu2na) sG 'idrol& Huacar*aEG Laguna u+icada en #a cuenca de# dis ri o de Lucre, *ro/incia Quis*icanc.is,

SIMI TAQE
Qos-oG \\ 9tno*ist& Curaca"go E gru*o K nico de #a K*oca inYa, u+icado en #a cuenca de Lucre, Quis*icanc.is, Qos-oG Por #a in,or6acin cronJs ica de #os sig#os ]29 E ]299, e# a sen a6ien o de es e gru*o K nico, con-uis ado *or #os inYas, corres*onderJa a# ac ua# si io ar-ueo#gico de C.o-e*uYEuG .u2u) sG ,eom& CJrcu#o, circun,erencia, redonde"G S9$R$H iruro, inYu##*aG \\ Js& 5o/i6ien o circu#arG \\ $e&AyaO 'odeo, /ue# a, redonde"G ( Se6i##aG ( <urnoG \\ 9cO Se6i##aG ( Es,era, cJrcu#oG .u2u .u2u) sG ,eom& CJrcu#os /ariosG CJrcu#os concKn ricosG 'edonde#G Es*ira#G \\ adPG 'edondeado, concKn ricoG Con ornos o con /arias /ue# asG \\ 9cO 'e6o#inoG Mu2u Orqo) sG Arqueol& F.erro circularG& Pe-ueQo gru*o ar-ueo#gico u+icado en #a 6argen derec.a de# rJo Wa anaE, Qos-o, ac ua# *ue+#o Po/en ,eneral 1llanta& Es F cons i uido *or andenes circu#ares, cana#es, recin os E o ras es ruc uras de ,ac ura inYa E *reinYaG \\ 9tno*ist& 0en ro de# sis e6a de se-8es de# Qos-o inYa, Ks a era #a -uin a UaYa de# no/eno se-e Qo##ana, ##a6ado <an*uUi##Ya, de# sec or Qo##asuEu, donde se .acJan *agos a# adora orio con ces os de coca E o ros e#e6en osG \\ 2G <A$PUW9LL:A G \\ Pe-ueQo gru*o ar-ueo#gico u+icado en #a *ar e su*erior de #a 6argen derec.a de# rJo Sa*.i E den ro de# Par-ue $aciona# Ar-ueo#gico de Sa-saEUa6anG Es F cons i uido *or andenes, recin os E o ras es ruc uras de ,ac ura inYaG Mu2u-ancha) sG Arqueol& F.ercado redondoGG 'eser/orio de ,ac ura *re.is*Fnica, u+icado en e# dis ri o de Anda.uaE#i##as, *ro/incia de Quis*icanc.is, Qos-o, PerG Mu2u0ata) sG Arqueol& F9:planada circularG& Pe-ueQo gru*o ar-ueo#gico u+icado en #a *ar e SO de# *ue+#o de O##an aE a6+o, *ro/incia de Uru+a6+a, Qos-o, Per, en #a 6argen i"-uierda de# rJo 2i#cano aG Es F con,or6ado *or andenes E recin os de #a K*oca inYaG .u2uchaq) adPG E sG 'edondeadorG Que .ace cJrcu#os o es,erasG S9$R$H #on-8oc.a-G .u2ucha2) /G 'edondearG Hacer cJrcu#os o es,erasG .u2uchi-uq) sG $EOLG 2endedor a6+u#an eG >u.oneroG .u2uchiq) adPG E sG Que .ace girar o circu#ar a#goG \\ O,er ador de 6ercancJasG S9$R$H 6uEuric.i-G .u2uchi2) /G Hacer girar, circu#ar, dar /ue# as o ro ar a#goG .u2u.u2) /G 'e ornar, /o#/erG \\ 'odearG E@E5H muyumuy c*a0rata, da#e #a /ue# a a #a c.acraG .u2un) sG ,eom& Con orno de# cJrcu#oG LJ6i e eO erior de #os cuer*os

BC D
circu#aresG .u2una2) /G Sen ir 6areo, /Kr igoG .u2uniraq) adPG O/a#adoG Es,eroida#G .u2unira2) /G Con/er ir en o/a#ado o es,eroida# a#gn o+Pe oG .u2u0a-u2) /G 'odearG \\ Aco6*aQar a a#guien *ara conseguir a#gn o+Pe i/oG .u2u0a2aq) sG Que rodea o da /ue# as a a#guien con a#gn o+Pe i/o de in erKs *ersona#G .u2u0a2a2) /G 2o#/er a dar /ue# as ,recuen esG \\ 'ondar, cor ePar, asediar con a#gn o+Pe i/o de in erKs *ersona#G Mu2uq) sG Arqueol& FQue rodeaG& Pe-ueQo gru*o ar-ueo#gico, u+icado en e# dis ri o de :aEYaE, *ro/incia de Paucar a6+o, Qos-o, PerG Es F cons i uido *or andenes de ,ac ura inYaG \\ Pe-ueQo gru*o de andenes de #a K*oca inYa, u+icado en e# dis ri o de Anda.uaE#i##asN *ro/incia de Quis*icanc.is, Qos-o, PerG .u2uq) sG 'e6o#ino de /ien o o de aguaG S9$R$H 6uEunaG E@E5H muyuq wayra, re6o#ino de /ien oG \\ adPG E sG )iradorN -ue circu#a o giraN -ue da /ue# as o ro aG Mu2uq Mar-a) sG Arqueol& F-ecinto circular de ms de dos nivelesGG Pe-ueQo gru*o ar-ueo#gico de es ruc uras de ,ac ura inYaG Co6*rende recin os, cana#es, erra"as, e cG La es ruc ura *rinci*a# es de ,or6a circu#ar, u+icada so+re una co#ina en #a *ar e $ de #a ciudad de# Qos-o E S de #a eO*#anada E +a#uar es de Sa-saEUa6anG Es e gru*o ,ue e# <e6*#o de# So#, 'anan o su*erior de# Qos-o inYaN #a es ruc ura circu#ar ,ue e# o+ser/a orio as ron6ico o /u0an0a, 6Fs i6*or an e, en re #as 6Fs de una /ein ena -ue .u+o en e# 2a##e de# Qos-o, #as 6is6as -ue ,ueron des ruidas *or Vlos e:tirpadores de idolatrasV& Ade6Fs, ,ue un 6anan ia# -ue en *ar e do a+a de agua *ara regar #os 6ai"a#es de #os andenes de Qo#-an*a a, -ue eran ierras de es e <e6*#o de# So#G .u2uqe) sG Anat& Par e de #os in es inos, en ,or6a es*ira#G .u2urichiq) adPG E sG 'o adorG Que .ace girar, circu#ar o 6o/er a#go en ,or6a ro a i/aG \\ !am& <ergi/ersador de #a /erdad o ,a#seadorG S9$R$H 6uEuc.i-G .u2urichi2) /G Hacer girar con cuidado E sua/e6en eG .u2uriq) sG ,eom& Con orno, derredor, *erJ6e roG <oda #a /ue# aG \\ adPG E sG Que da #a /ue# aG .u2uri2) /G 'o ar, girar en cJrcu#o, dar /ue# as, con ornear, rodearG \\ Per,i#arG 9cO 6uEunaG .u2ur-ira) adPG E sG 2aga+undo, ro a6undosG S9$R$H o6a-aEaG .u2ur-o2) /G 'odearG )irar en con orno de a#goG \\ )irar so+re sJ 6is6o rF*ida6en eG .u2u2) /G )irar, ro ar, rondar o /irar en cJrcu#oG .u2u2 a 0a) sG 2G LA=59G

!!1
.u2u2 .u2u2) sG ,eom& CJrcu#o *er,ec oG \\ Es,era o circun,erenciaG \\ adPG 5uE redondoG .u2u2achiq) adPG E sG 'edondeadorG \\ Que .ace cJrcu#os o es,erasG .u2u2achi2) /G 'edondearG Con/er ir en cJrcu#os E es,erasG .u2u2aq) adPG Que ad-uiere ,or6a circu#ar, es,Krica o redondeada .u2u2a2) /G Hacerse circu#ar o es,KricaG <o6ar #a ,or6a redondaG .u2u2-acha2) /G 5erodearG Circu#ar sos*ec.osa6en e en con inuo raPinar, en +usca de a#go *ara *ro/ec.o *ro*ioG .u2u2-u2) /G Circu#ar, 6o/erse de 6odo con inuo E uni,or6e /o#/iendo sie6*re a# *un o de *ar idaN girar sin in erru*cinG S@GLGPGT .u2u2i a .u2u2) /G 'o ar *or-ue sJG 'o ar *or ro arG .u2u2si2) /G Aco6*aQar a girar o ro arG \\ !am& Aco6*aQar a a#guien en sus /i/enciasG E@E5H taytay0ita ruwanapi muyuysiy, aco6*aQa a u *adre en sus -ue.aceresG .u2una) sG 2G 5U=OQG

!!5

BC D

DICCIONARIO
des*uKs de #a cu# uras C.a/Jn E ParacasG La eO i#erJa, 6e a#urgia E cerF6ica se desarro##aron con rasgos *ro*ios, siendo su carac erJs ica *rinci*a# e# )ran Ca#endario, en re Pa#*a E $asca, en cuEas *a6*as de So-os eOis en #os ,a6osos geog#i,os +#ancos, *ues os en un orden .oE inco6*rendidosG Las ,iguras su6an &2, *udiendo di/idirse en ani6a#es E /ege a#esG Los ani6a#es son 6a6J,erosH +a##ena, 6ono, *erro E dos ##a6asN #as a/esH gar"a, gru##a, *e#Jcano, ga/io a, *a#i##o, co#i+rJ, #oro E a#gunas 6Fs -ue se re*i enN #os re* i#esH #agar o, #agar iPa, iguana E #o -ue *arece una ser*ien eN #os *ecesH dos ePe6*#ares no iden i,icadosN e in/er e+radosH araQa E caraco#G Las ,iguras /ege a#es o,recen e# Fr+o# de .uarango, #a raJ" de #a Euca S-ue .oE *arece +orradaT, e# coc.aEuEo E e# a#ga /arec -ue sir/i de a+onoG Es no oria #a ausencia de a#gunos ani6a#es #oca#es co6o e# #o+o 6arino, e# i+urn, e# *u#*o E #a es re##a de 6ar, segn in,or6a e# 0rG @osK An onio de# >us o 0u .ur+uruG En #a ac ua#idad #a cK#e+re es udiosa *eruano`a#e6ana 0raG 5arJa 'eic.e /iene dedicando 6Fs de 10 aQos de es udios de# )ran Ca#endario, -ue 6arcarJa e# ru6+o de #as es re##as, seQa#ando #os so#s icios E e-uinocciosG E# 0rG Pau# :osoY, es udioso de #a irrigacin *re.is*Fnica en #a cos a, coincide en a,ir6ar -ue #os ra"os E ,iguras ienen -ue /er con #a As rono6Ja E #os c#i6asG 0e ser eOac a #a su*osicin, Ks e serJa e# ca#endario 6Fs grande de# 5undo, *ues su*era #os 500 Yi#6e ros cuadrados, ca#cu#Fndose su cons ruccin *or e# 6edio 6i#enio des*uKs de# naci6ien o de Cris oG nataq) #ocG Se usa cuando no se recuerda e# no6+re de #a *ersona de -uien se -uiere decir a#goG E@E5H *amusqa, nataq&&& mas0aqniy0i, .a+Ja /enidoGGG +uscFndo eGGG nata2) /G Pro*orcionar 6a eria#es de cons ruccin a un a#+aQi#G \\ !am& <u##irse, +a#darseG na2) /G E-ui/a#e a# /er+o .acerG E@E5H *asutHiwan nay&&& waqtay, con e# a"o eGGGGs+a#eG na2a) sG 0eseo, an.e#o, ansia, as*iracinG S@GLGPGT neq.an) ad/G HaciaG Se u i#i"a co6o su,iPo o 6or,e6aG E@E5H wic*ayneqman, .acia arri+aN urayneqman, .acia a+aPoG ni) ad/G $ingunoG E@E5H ni qaupas, ni ?oqapas, ni , ni EoG Nina) sG 9tno*ist& FJuegoG& Pri6era UaYa de# ercer se-8e Qo##ana, *er enecien e a# sec or C.inc.aEsuEuG Es e adora orio era un +racero de *iedra en e# -ue se 6an enJa e# ,uego *ara -ue6ar #os *agos E se .a##a+a Pun o a# <e6*#o de# QoriYanc.a en #a ciudad

N
N, n) al!a+& Consonan e nasa#, a#/eo#ar E sonora de# a#,a+e o runasimi o q*eswa S-uec.uaTG Su *ronunciacin es na igua# a #a n cas e##ana, co6o en #as *a#a+ras ni?o y nano& na) #ocG ?or6a de eO*resin, -ue indica cier a de6ora 6en a# a# ie6*o de recordar a#go -ue .a de decirse, E enrJe an o se #o diceG E@E5H *amurqanc*u&&&naT, ^.a /enidoGGGna_ \\ ,ram& ?one6a -ue in er/iene en #os /er+os re,#eOi/os, E iene *or o,icio .acer#os recJ*rocosG E@E5H 0*awana0uy, 6irarse recJ*roca6en eN q*elqano0uy, escri+irse recJ*roca6en eN c*eqnina0uy, odiarse recJ*roca6en eG S@GLGPGT na=us sG Eot& $EOLG FErassica campestris linneoG& $a+oG P#an a .er+Fcea anua# de #a ,a6i#ia de #as crucJ,eras, de raJ" u+erosa, .oPas acora"onadas E ,#ores a6ari##as en cori6+oG Es una *#an a in/asora -ue a+unda en #os errenos de cu# i/oG \\ alim& Sus .oPas con ienen Eodo E son u i#i"adas en #a a#i6en acin andina en ,or6a .er/ida E sancoc.ada, deno6inada na+os *awc*Ha& S9$R$H EuEu, EuEoG nacha2hinaraq) adPG 2G APASLLA$AG na-+a) sG 0egLe##o, carneo, 6a an"aG S9$R$H QaY8aG na-+achiq) adPG E sG Que 6anda dego##arG S9$R$H naY8ac.i-G na-+achi2) /G 5andar dego##arG S9$R$H naY8ac.iEG na-+achu) adPG Cri6ina#, .o6icidaG \\ 2erdus"oG \\ !am& Persona -ue 6a# ra a E *ega a su cnEugeG S9$R$H naY8a-G na-+a-uq) adPG E sG 0ego##ador, -ue +ene,icia e# ganado *ara su *ro*io usoG \\ !igdoO Que a en a con ra su *ro*ia /ida, dFndose cor es en e# cuer*oG na-+ana) sG Cuc.i##o o cua#-uier ins ru6en o *ara e# degLe##oG \\ adPG 0ego##a+#e, carnea+#eG \\ )anado /acuno u o ro des inado *ara e# degLe##oG \\ Ca6a# o #ugar des inado *ara dego##arG na-+aq) adPG E sG 0ego##ador, 6a anceroG \\ CarniceroG S9$R$H naY8a-, UaQuc.i-G E@E5H wa0a na0Haq, *ersona -ue degLe##a e# ganado /acunoG na-+a2) /G 0ego##ar, carnear o +ene,iciar un ani6a# *ara e# consu6oG E@E5H 0*uc*i na0Hay, degLe##o de c.anc.oG nana) #ocG A#go -ue se de+e .acerN i6*#ica un o#/ido -ue -ueda *or .acerG E@E5H papataqa&&&nana, &&&tarpuna, #a *a*aGGG.aE -ueGGG se6+rarG \\ sG 0o#or, *adeci6ien o, su,ri6ien o ,JsicoG \\ Arre*en i6ien o, congoPa, a,#iccinG \\ 0o#or 6ora#G nanachi-uq) adPG E sG Ado#orido, do#ien e o su,ridoG \\ Que sien e do#enciaG \\ Que

causa do#encia en una *ersonaG nanachi-u2) /G 0o#erse, -ueParse *or a#gn do#or -ue se sien eG \\ <ener cons riccin, sen ir *ena, causarse do#orG S@GLGPGT \\ !am& Sen ir e# do#or aPeno *or so#idaridadG \\ Arre*en irseN sen ir arre*en i6ien o, *esar 6ora#G nanachiq) adPG E sG Que causa do#orN -ue *ro/oca do#orG \\ !am& Causan e de# do#or 6ora# en una *ersonaG nanachi2) /G Causar, ocasionar do#or, do#encia o su,ri6ien o ,JsicoG \\ !am& Hacer su,rir, *adecer *sJ-uica o 6ora#6en eG nana-uq) adPG 0o#oroso, -ue due#eG nanaq) adPG 0o#orido, do#orosoG \\ Las i6oso, sensi+#e o #a6en a+#eG nanari2) /G Co6en"ar #os do#ores en a#guna *ar e de# cuer*oG nana2) sG 0o#or, do#enciaG \\ /G 0o#erG E@E5H sonqo nanay, do#or de# cora"nG nana2-acha2) /G Sen ir do#encias con inuas, con in er/a#os, en a#guna *ar e de# cuer*oG na0a2-achi2) /G 5andar sa#udarG \\ Congra u#ar a o ra *ersonaG \\ 'e/erenciar a #a di/inidad, /a#iKndose de una segunda *ersonaG na0a2-una-u2) /G Sa#udarse recJ*roca6en eG na0a2-uq) adPG E sG Que sa#udaG \\ Que re/erencia a diosesG na0a2-u2) sG Sa#udar con su6o a,ec o a una *ersonaG E@E5H taytay0ita napay0uy pHunc*ayninpi, sa#uda a u *adre en su na a#icioG na0a2-u2si2) /G Aco6*aQar en e# sa#udo a o ra *ersonaG naq+e) adPG 5arc.i oG E@E5H naqHe qora, .ier+a 6arc.i aG \\ !am& Persona de cara a+urrida o en,adadaG naq+echiq) adPG E sG Que 6arc.i aG A gen e de# 6arc.i a6ien o de una *#an aG naq+echi2) /G Hacer 6arc.i ar o des.idra ar una *#an aG naq+eq) adPG 5arc.i a+#eG Que se 6arc.i aG naq+esqa) adPG 5arc.i adoG APadoG \\ !igdo& Agos adoG E@E5H naqHesqa sac*Ha, ar+us o 6arc.i oG naq+e2) /G 5arc.i ar, 6arc.i arse, aParse, agos arseG \\ !igdo& 0es#ucirse des*uKs de un KOi oG S9$R$H c.8aYiYaEaEG naq+e2ura) sG 5a a de *a*as 6arc.i asG Nas-a) sG ,eog& FTop#n& Posi+#e6en e de# -uec.uaH nanasqa, ado#orido, escar6en adoTG $ascaG Pro/incia de# de*ar a6en o de 9caG Per, con 50,&53 .a+i an es en !74!G \\ 'ist& La Cu# ura $asca se eO endi, segn e# ar-ue#ogo @u#io CG <e##o, a #o #argo de #a cos a de# de*ar a6en o de 9ca, en re #os /a##es de C.inc.a *or e# $ E de AcarJ *or e# S, siendo su #J6i e orien a# e# *aJs de Lucanas, en AEacuc.oG Su cen ro es u/o en Ca.uac.i, #a *ri6era ciudad de# Per, a ori##as de# rJo )rande, en #a ac ua# *ro/incia de $ascaG Se desarro## desde e# aQo !00 aGCG .as a ;50 dGC,

SIMI TAQE
de# Qos-oG \\ A*e##ido J*ico de origen inYaicoG nina) sG ?uego, cande#a, +rasaG E@E5H nina y awray, e# ,uego en ##a6asN nina 0Hanc*ay, #u6+rera de ,uegoG \\ adPG Que *uede ser dic.oG \\ Que de+e decir, eO*onerG E@E5H nina sutHinta, se de+e decir #a /erdadG nina nina) sG Lool& F$opsis versicolor E o rosTG A/is*a de #os 6urosG 9nsec o de# orden .E6en* era, ,a6i#ia *o6*i##idae, de a6aQo grande, co#or *ardo, #a .e6+ra con ,ren e roPa E e# 6ac.o con ,ren e a6ari##aG Para su re*roduccin #a nina nina, *one sus .ue/os en e# a+do6en de #a arFn u#a Ssi6+iosisTG S9$R$H nina-araG $e&.ajO ninaYuruG $e&AyaO ninasiYiG 9cO ninaYuruG nina -uru) sG 2G :UCH8U= $9$A $9$A, P9$CH9$:U'UG nina -+ancha2) sG 2G PA$:U$:UG nina -+ara) sG 2G $9$A $9$AG nina qono2) sG 2G QO$O=G nina si-si) sG 2G USUQS9LLAG ninacha2) /G Encender o *oner#e ,uegoG \\ Hacer +rasasG nina-u2) /G 0ecirse 6u ua6en eG \\ 9n erca6+iar *a#a+rasG E@E5H c*eqaq nina0uy, decirse #as /erdades de 6anera airadaG nina a) sG Puro ,uegoG \\ adPG 0eci+#e, eO*resa+#eG \\ Que *uede ser dic.o con su6a ,aci#idadG nina.aq) sG Hue##a -ue dePa e# ,uego a# -ue6ar eO erna o su*er,icia#6en eG ninaq) adPG 'e#a i/o a# ,uegoG ninaqhe a2) sG ,eol& Pederna#G 2ariedad de cuar"o de ,rac ura concoidea, #us roso co6o #a cera E -ue a# ,riccionar con e# es#a+n *roduce c.is*asG nina2 nina2) adPG 9gnJsi6o, 6uE incandescen eG \\ !igdo& Ca#urosJsi6o, su+ido de e6*era uraG S9$R$H ru*.a ru*.aEG nina2achiq) sG $EOLG EncendedorG \\ adPG E sG Que enciende o encandeceG nina2achi2) /G EncandecerG \\ Hacer Jgnea o con/er ir en ,uegoG nina2a.u2) /G <o6arse incandescen e #en a6en e *or accin de# ,uegoG nina2aq) sG Co6+us i+#e, *or ePe6*#o, co6o #a #eQaG \\ adPG Encandeci+#eG \\ Susce* i+#e de con/er irse en ,uego o +rasaG nina2a2) /G Con/er irse en ,uegoG \\ Hacerse incandescen e o igneo *or accin de #a ca#or in ensaG nina2uq) adPG Que iene ,uego o +rasaG ninri) sG 2G '9$'9G U=A'9$AG ninricha2) /G 2G '9$'9CHA=G ninri a) sG 2G '9$'9LLAG ninrina2) /G '9$'9$A=G ninrisa0a) adPG 2G '9$'9SAPAG ninri2oq) adPG 2G '9$'9=OQG ni0a2aq) adPG E sG Que rei eraN -ue dice re*e idas /ecesG S9$R$H niE*aEa-G ni0a2a2) /G 'eca#carG 0ecir a#go rei erada6en e a a#guienG ni0uni) ad/G 96*osi+#eG 0e ninguna

BC D
6aneraG E@E5H nipuni c*aywanpas, ni con eso, de ninguna 6aneraG niraq) #ocG EO*resin de eO raQe"aG E@E5H niraq niwanc*u, -ue oda/Ja, no se .a *er6i ido en decir6eG nirqo2) /G 0ecir a#go -ue se 6an enJa en secre oG \\ 5ani,es ar#o o ac#arar#oG nishu) ad/G 0e6asiado, 6uc.o, +as an eG 9ndica can idadG S9$R$H sinc.iG E@E5H nis*u as0*an, es 6uE .ar oG \\ !am& En,er6o de gra/edadG E@E5H nis*u onqosqan 0as*an, es F 6uE gra/eG ni1a) sG Eot& F.ortaderia quila W;eosW /tap!G 0e #a ,a6i#ia de #as gra6JneasG Crece en #as -ue+radas, sus a##os son rec os E 6uE #i/ianos, *or #o -ue se u i#i"a en #a ,a+ricacin de co6e as de *a*e#, en K*oca de /ien o, asJ co6o 6a eria# de cons ruccin en #as /i/iendas rs icas de #os na i/osG S9$R$H iQuG se-8en*a, Uan arG ni1a2) /G Aco*iar o recoger #a niUaG \\ Cor ar #a niUaG ni2) /G 0ecir, 6encionar, eO*resar, 6ani,es arG E@E5H niy imatapas, dJ a#goG \\ Orden i6*era i/a *ara decir a#goG E@E5H niy sutHinta, di #a /erdadG ni2-achi2) /G 5andar decir a#go a,ec uosa6en e a una ercera *ersonaG ni2-una) sG 0ic.os, adagios, re,ranesG \\ 5FOi6asG E@E5H wa0c*aqayqa manan pHenqa0unapaqc*u; suwa 0ayllan pHenqayqa, #a *o+re"a no es /ergon"an e, s#o e# #a rocinio es una /ergLen"aG ni2-una-u2) /G 0ecirse, 6ani,es arse, co6unicarse recJ*roca6en eG ni2-u2) /G 0ecir#e con a,ec o E consideracin a#go a o ra *ersonaG ni20a2aq) adPG E sG 2G $9PA=AQG ni2si2) /G AEudar a decir o 6ani,es ar a o ra *ersonaG noqa) *ronG 2G OQAG noq+a) sG Sis e6a de #iar o aPus ar con una cuerda *ara ,iPar #a carga de #as acK6i#asG noq+a2) /G APus ar, #iar, #igar con cuerda una carga o +u# o so+re una acK6i#aG S9$R$H 6a 8iEG E@E5H ca+alluman qHepita noqHay, aPus a #a carga a# ca+a##oG nuna) sG A#6a, es*Jri u, Fni6a o concienciaG E@E5H taytaypa nunanmi 0aypi 0as*an, manan ri0unc*isc*u, a-uJ es F e# es*Jri u de 6i *adre, no #e /e6osG

!!;

'
', /) al!a+& Consonan e oc#usi/a nasa#, *a#a a# E sonora de# a#,a+e o runasimi o q*eswa S-uec.uaTG Su no6+re es ?a& Se e6*#ea con #as cinco /oca#es E ocurre en odas #as *osicio nes, eOce* o a# ,ina# de *a#a+raG /a) ad/G =a, Ea es FG Ace* acin de una orden o dis*osicinG \\ A$<R$H 6anara-G E@E5H ?a wasiy 0an?a, Ea engo 6i casaN ?a ri0unc*is?a, Ea /i6osN ?a maman?a, ?a ususin?a maqana0uyta r0uran0u, Ea su 6adre, Ea su .iPa /ieron #a *e#eaG /achF) ad/G =a Sde a#go -ue ya de+i .a+er ocurridoTG E@E5H nac* c*ayamun?a, Ea .a+rF ##egadoG A$<R$H 6anara-c.FG /achu) ad/G XRa estT, Xya esT E@E5H ?ac*u yac*an0i?aT, ^Ea sa+es_ A$<R$H 6anara-c.uG /achus) #ocG XDice ya estT, XseraT E@E5H ?ac*us *amunman?aT, ^dice -ue Ea *odrF /enir_ A$<R$H 6anara-c.usG /a-a) sG 5a#dicinG \\ >#as,e6iaG /a-achi2) /G Hacer 6a#decir con o ra *ersonaG /a-a-uq) adPG E sG Que 6a#dice o desea e# 6a# a o rasG /a-a-u2) /G 5a#decirse *or a#guna des/en ura *ersona#G /a-ana) adPG 5a#deci+#e, eOecra+#eG /a-a0a-u2) /G 5a#decirse, arre*en irse o do#erse con inua6en e *or #os .ec.os nega i/os co6e idosG /a-a0a2a2) /G 5a#decir, eOecrar, +#as,e6ar cons an e6en e a una *ersona -ue #e .i"o e# 6a# a#guna /e"G /a-aq) adPG E sG Que 6a#diceN -ue desea e# 6a# *ara o rosG \\ >#as,e6oG \\ Persona -ue desea e# 6a# a o ra, *or .a+er sido o,endido o daQado 6ora# o 6a eria#6en eG /a-a2) /G 5a#decir, desear e# 6a# a o ra *ersona *or accin de /engan"aG \\ >#as,e6arG /a-+a) sG 0i,icu# ad, sacri,icio, *enuriaG S9$R$H naYaG E@E5H ?a0Han *amus*ani, es oE /iniendo con di,icu# adG /a-+achiq) adPG E sG 2G A:8ACH9QG /a-+achi2) /G 2G A:8ACH9=G /a-+aq) adPG E sG Que 6a#dice o +#as,e6aG S9$R$H naY8ac.u, QaY8a-, -.oro-, UaQuc.i-G \\ Jol0 PersonaPe 6a#igno, -ue /i/e en #a creencia *o*u#ar, -ue a*arece 6a ando E descuar i"ando a *ersonas -ue -uedan a su a#canceG /a-+arichiq) adPG E sG 2G 5UCHUCH9QG /a-+arichi2) /G 2G 5UCHUCH9=G /a-+ari2) /G 2G 5UCHU=G /a-+a2 a) ad/G 0i,icu# osa6en e, di,Jci#6en e, a duras *enasG /a-+a2 a/a) ad/G 0i,Jci#6en e, a*enas, *enosa6en e, ,a igosa6en eG E@E5H ?a*Hayllana c*ayawuni, ##eguK a duras *enasG

!!3
/a-+a2.anta) ad/G 0i,icu# osa6en e, *enosa6en eG \\ 0e 6uc.o ie6*oG /a-+a2ta) ad/G A*enas, di,Jci#6en e, sacri,icada6en eG E@E5H ?a0Hayta c*ayamuni, a*enas .e ##egadoG 'an) sG 9tno*ist& <ercera UaYa de# seO o se-8e Qo##ana de# sec or C.inc.aEsuEuG Es e adora orio era e# inicio de# Ca6ino 'ea# o Q*apaq ?an -ue conducJa, *recisa6en e, a# C.inc.aEsuEuG Se .acJan *agos *or *ar e de #os usuarios *ara -ue es e ca6ino se 6an u/iese en +uen es ado de conser/acin en ,or6a *er6anen eG /an) sG Ca6ino, /Ja, senda, ru a, *asaPe, roc.aG E@E5H sinc*i 0arun c*ay ?an wasiy0iman c*ayanai0ipaq, ese ca6ino es 6uE #ePos *ara -ue ##egues a u casaG \\ !igdo& 5K odoG \\ ad/G Ra est& A,ir6a i/oG E@E5H ?an c*a0rapi llan0Has*an?a, Ea es F ra+aPando en #a se6en eraG /a/a) sG Her6ana de #a 6uPerG E@E5H warmiypa ?a?anmi *amun, #a .er6ana de 6i es*osa .a /enidoN ?a?a pura, en re .er6anasG /a/acha-uq) adPG E sG Que ra a de .er6ana, *or a6is adG E@E5H payqa ?a?ac*a0unmi mamayta, e##a es .er6ana de a6is ad de 6i 6adreG /a/acha-u2) /G Accin de .acerse .er6ana, si6*#e6en e *or a6is adG /a/achaq) adPG E sG Que #ogra .er6anar a dos 6uPeres, en un ra o ,a6i#iar, *or 6u uo acuerdoG /a/acha2) /G 0ar#e *or .er6ana una 6uPer a o raG \\ Hacer -ue dos 6uPeres sean .er6anas *or a6is ad o ra o ,a6i#iarG /a/a-a) sG tej& <ePido rec angu#ar o cuadrangu#ar -ue ##e/an #as 6uPeres a #a ca+e"a, .er6osa6en e *in adas E +ordadasG S9$R$H isYaEoG /a/i) adPG <ran-ui#o, re*osado, sereno, -uie o, so segadoG S9$R$H .aYG /a/ichiq) adPG E sG <ran-ui#i"ador, sosegadorG S9$R$H .aYnic.e-G /a/ichi2) sG Sosegar, ran-ui#i"ar, *aci,icar, serenarG E@E5H maqana0uqta ?a?ic*iy, *aci,icar a #os -ue *e#eanG /a/i a) ad/G <ran-ui#a6en e, sosegada6en e, *acJ,ica6en eG S9$R$H .aY##aG /a/iq) adPG E sG Que se .ace sosegado, ran-ui#o, *acJ,ico, re*osado, serenoG /a/u) adPG 0e#gadoG E@E5H ?a?u was0*a, soga de#gadaN ?a?u c*Hunc*ul, in es ino de#gadoG /a/u2asqa) adPG Ade#ga"adoG E@E5H ?a?uyasqa qori qHaytu, .i#o de oro ade#ga"adoG /a0as) ad/G 5uEG \\ ,ram& 5or,e6a -ue an e*ues o a# sus an i/o signi,ica de6os rar#o -ue se es F ,ingiendoG E@E5H ?apas q*ari, .acerse e# 6uE /a#ien eN ?apas llan0Haq, .acerse e# ra+aPadorG \\ Su,iPo -ue des*uKs de# /er+o signi,ica a#go -ue se *uedeG E@E5H apamuy?apas, Ea *uedes raerN *amuy?apas, Ea *uedes /enirG *inalla?apas 0ac*un, -ue es K asJ,

BC D
dKPa#o asJG /a0as /a0as) #ocG 'e*resen ar en grado su*er#a i/o #o -ue no es en rea#idadG E@E5H ?apas ?apas yac*aq, .acerse e# sa+iondoG /a0as a/a) #ocG 5uE, 6uc.o, de6asiadoG Signi,ica a*aren ar en grado su6o #o -ue se desea de6os rarG S9$R$H nac.aE.inara-, 6anc.aE.inara-G /a0u) adPG >#ando, sua/e, es*onPosoG E@E5H ?apu tHanta, *an +#ando o sua/eG A$<R$H c.uc.uG /a0ucha2) /G A+#andar, sua/i"ar, 6u##ir a#gn cuer*o duroG E@E5H ?apay c*ay allpata, a+#anda esa ierraG /a0u-u2) /G A+#andarse, sua/i"arseG /a0u a) adPG Sie6*re +#ando o sua/eG /a0u a/a) adPG Sua/Jsi6o, 6unidJsi6o, +#andJsi6oG /a0uq) adPG E sG A+#andador, sua/i"ador, 6u##idorG /a0u2) /G Sua/i"ar, a+#andar, 6u##irG /a0u2 /a0u2) adPG >#andJsi6o, sua/Jsi6oG E@E5H ?apuy ?apuy tHanta, *an 6uE sua/e, +#andJsi6oG A$<R$H c.uc.uE c.uc.uEG /a0u2achiq) adPG E sG Que a+#anda o sua/i"a a#go -ue es duroG /a0u2achi2) /G Hacer a+#andar, sua/i"ar o 6u##ir a#go endurecidoG A$<R$H c.uc.uEac.iEG /a0u2a2) /G A+#andarse, sua/i"arse, 6u##irse #o -ue es a+a duroG /a0+u) adPG 2G UP8UG /aqch+a) sG PeineG 9ns ru6en o *ara *einar #a ca+e##eraG /aqch+achi-u2) /G Hacerse *einar #os ca+e##osG naqch+achiq) adPG E sG Que .ace *einarG /aqch+achi2) /G Hacer *einar e# ca+e##oG /aqch+a-uq) adPG E sG Que se *eina a sJ 6is6oG /aqch+a-u2) /G Peinarse a sJ 6is6oG /aqch+ana) adPG Peina+#eG Susce* i+#e de ser *einadoG /aqch+ana-u2) /G Peinarse recJ*roca6en eG /aqch+a0a2) /G 'e*einarG 2o#/er a *einarG /aqch+aq) adPG E sG PeinadorG /aqch+asqa) adPG PeinadoG E@E5H *amun0i?aqc*Hasqa, /endrFs *einadoG /aqch+a2) /G PeinarG /aqch+a2si2) /G AEudar a *einarG /aqch+i) sG B%s& Sonido *roducido *or un ins ru6en o 6usica#G S9$R$H Qu-c.8iG /aq/a2) /G alim& Co6er #os ani6a#es 6a6J,eros iernos a *o-ui os o de6asiado #en oG /aqha) ad/G Enan es, .ace un 6o6en o, .ace un ra oG E@E5H ?aq*a *amurqani, enan es /ineG /aqha a) ad/G Hace un 6o6en o an s#oG /aq+arichiq) adPG E sG 2G 5UCHUCH9QG /aq+arichi2) /G 2G 5UCHUCH9=G /aq+ari2) /G 2G 5UCHU=G /ar) onomal& 2o" ono6a o*KEica -ue de6ues ra irri a+i#idad, enoPo de niQos iernosG /araq) conPG =a seaG E@E5H ?araq qan, ?araq pay, Ea sea o Ea sea K#G

DICCIONARIO
/araq /araq) ad/G Una E 6uc.as /ecesG E@E5H ?araq ?araq *amun0i, /ienes una E 6uc.as /ecesG /ar/a) adPG 5aPadero, ##ornG S9$R$H c.8arc.aG /ar/acha) adPG 5aPaderi o, ##oronci o, 6aQosi o Sdi6inu i/oTG /ar/a-u) adPG )ri n, 6aPadero, ##orn, -ue de6ues ra irri a+i#idad con inua, co6o #os niQos cuando es Fn en,er6os, -ue se 6ues ran de 6a# carFc erG E@E5H ?ar?a0u *erqHe, niQo 6aPaderoG /ar/a2) /G Por arse con 6aPaderJasG S@GLGPGT S9$R$H c.8arararaE, arararaEG /as) #ocG Dice que ya& E@E5H ?as c*ayamun?a, dice -ue Ea ##eg /asha /asha) sG Anat& Cani##a o i+ia en su *ar e de#an eraG S9$R$H *ic.usYi, c.aYisen-aG /ataq) #ocG Su,iPo co6*ues o e-ui/a#en e a# ad/er+io ya tam+in& S@GLGPGT E@E5H qan ?ataq, t% Ea a6+iKnN pay ?ataq, K# Ea a6+ienG /ataq /ataq) ad/G ?recuen e6en e, a cada 6o6en o, a cada ins an eG E@E5H ?ataq ?ataq *amuni, /ine ,recuen e6en eG /at+i) sG En raQasG \\ !am& Lo Jn i6o de# a#6a o de# cora"nG E@E5H nunaypa ?atHinmanta pac*a, desde #o 6Fs Jn i6o de 6i a#6aG S@GLGPGT /at+i2) /G Sen ir nFuseas o arcadasG /a1chi a/a) adPG 2G AWCH89 AWCH89=G /a1ch+i) adPG Pun iagudoN de *un a aguda o a,i#adaG E@E5H ?awc*Hi c*u0i, #an"a *un iagudaG /a1ch+i /a1ch+i2) adPG Pun iagudJsi6oG S9$R$H naUc.8i##aQaG A$<R$H -.o#6u##aQaG /a1ch+icha2) /G E6*un ar, agu"ar, sacar *un a, a,i#arG E@E5H ta0aipu ?awc*Hic*ay, e6*un ar #a es acaG S9$R$H QaUc.iEac.iE /a1ch+i a/a) adPG 5uE *un iagudo, agu"adJsi6oG A$<R$H -.o#6u##aQaG /a1ch+i2) /G Agu"ar, .acer *un a, sacar *un a a un o+Pe oG A$<R$H -.o#6uc.iE /a1ch+i2achi2) /G 2G AWCH89=A=G /a1ch+i2aq) adPG E sG Agu"a+#e, e6*un a+#e, susce* i+#e de ser agu"adoG /a1ch+i2a2) /G Ponerse *un iagudo, agu"ado, *un"an eG A$<R$H -.o#6uEaEG /a1i) sG Anat& OPoG E# sen ido de #a /is aG E@E5H c*Hoq?i ?awi, oPos #egaQososG \\ Eot& La Ee6a de odas #as *#an as o de #os u+Krcu#osG \\ Agri& OPo de #a *a*a /a1i .u-.u) sG 2G PHU<UG /a1i onqo2) sG $at& ConPun i/i isG 5a# de oPosG /a1i ruru) sG 2G AW9$LLAG /a1icha2) /G Poner oPos a una i6agen o en una *in uraG \\ !amO OPa#ar, *oner oPa#es a una *renda de /es irG /a1i-u) adPG E sG OPnG Persona -ue iene oPos grandesG S9$R$H QaUisa*aG /a1i a) adPG 2G AW9SAPAG /a1i u) sG $EOLG 2isor, 6iradorG /a1in) sG Par e 6edu#ar de una cosa, #o 6ePor de #o 6ePorG \\ !igdo& Pri6er *#a o o *ri6er /aso -ue se sir/e de #as

SIMI TAQE
/iandas o de #a +e+ida E se .ace o6arG /a1ina2) /G Qui ar #a Ee6a de #os /ege a#esG /a1inchaq) adPG E sG 2G QELQA'95AQG /a1incha2) /G Co#ocar #os oPos en e# ra+aPo de i6aginerJa o en #a *in uraG \\ LeerG E@E5H ?awinc*ay c*ay qelqata, #ee ese escri oG \\ Hacer de /eedor, o+ser/ador, /igJaG /a1incha2aq) adPG E sG Que co#oca oPos en #a i6aginerJa o *in a oPos en una *in uraG \\ Hacer de /eedor, o+ser/ador o /igJaG /a1in a) sG Anat& Pu*i#a de# oPoG S9$R$H naUi ruruG /a1isa0a) adPG 0e oPos grandesG S9$R$H QaUiYu, QaUi##aG A$<R$H c.8iQi QaUiG \\ Agri& <u+Krcu#o con Ee6as u oPos a+undan es E *ro,undos, -ue ,a/orecen 6ePor *roduccin de #a se6i##aG /a1i2uq) adPG E sG Que iene oPosG \\ !am& Que sa+e #eer o escri+irG /a1-+i) sG PresenciaG Asis encia in6edia a de una *ersona an e o raG S9$R$H -aE##aG /a10a) adPG An iguo, re6o o, *asado, an eriorG S9$R$H QaU*a-G E@E5H ?awpa runa, .o6+re an iguoN ?awpa wi?ay, generacin an iguaG /a10a -a2) s) An igLedad, condicin de an iguo o re6o oG S@GLGPGT /a10achaq) adPG E s) Que an ici*a, -ue ade#an a o an e*oneG /a10achi-u2) /G Hacerse o6ar #a de#an eraG S9$R$H naU*aric.iYuE, -aE##ac.iYuEG /a10achiq) adPG E sG Que .ace ade#an ar, an ici*ar, an e#ar o *recederG S9$R$H -aE##ac.i-G /a10achi2) /G Hacer an ici*ar, ade#an ar o an ecederG S9$R$H -aE##ac.iEG /a10a a/a) adPG An i-uJsi6o, 6uE an iguoG E@E5H 0ay wasiqa ?awpalla?a, es a casa es 6uE an iguaG /a10a.u2) /G 2enir o6ando #a de#an era o ade#an arseG /a10a-u2) /G Ade#an arse, ir an ici*ada6en e an es de ie6*oG S9$R$H QaU*ariYuEG /a10a0a-u2) /G Luc.ar *or o6ar #a de#an era con inua6en eG /a10aq) adPG E sG An ici*adorH -ue se an ici*a, ade#an aN -ue an ecedeG S9$R$H -aE##a-G \\ adPG An iguo, re6o o, an es de es a K*ocaG S9$R$H QaU*aG /a10aq /eqen) adPG n%m&ord& E# *ri6eroG /a10aq tar0u2) sG Agri& Pri6era sie6+ra, con o sin riegoG S9$R$H 6isYa, 6aUaEG /a10aq t+i-a) sG Agri& Pri6era ,#oracin de #a *a*aG /a10aqcha-uq) adPG E sG Que o6a #a de#an eraG Que se an e*one o ade#an a a o ro u o rosG /a10aqcha-u2) /G An ici*arse, an e*onerse, an e#arse, *onerse de#an e de o rosG /a10aqcha2) /G Ade#an ar, an e*oner, *recederG /a10aqe) sG 0e#an era, de#an eG \\ Presencia, *ar e de#an era de una

BC D
*ersonaG E@E5H ?aupaqei0ipin asin, rJe en u *resenciaG /a10aqen) ad/G 2G HA$A=G /a10aq2aq) adPG E sG Que en/ePece o se desgas a *re6a ura6en eG /a10anchi-u2) /G 2G 'AWPACH9:U=G /a10arichi.u2) /G Hacer -ue se ade#an e o se an ici*eG /a10arichiq) adPG E sG Que .ace ade#an ar, an ici*ar o a/an"arG S9$R$H -aE##ac.i-G /a10arichi2) /G Hacer ade#an ar, .acer a/an"arG \\ !am& Hacer *rogresarG /a10ari-uq) adPG E sG 2G QA=LLAQG /a10ari-u2) /G Ade#an arse *or cuen a *ro*ia, 6aQosa o /o#un ariosa6en eG S9$R$H QaU*aYuEG /a10ari2) /G An eceder, o6ar #a de#an era, an ici*arseG S9$R$H QaU*ariEG A$<R$H -.e*ariEG /a10arqo2) /G <o6ar #a de#an era rF*ida6en e an e o rosG /a10asqa) adPG 2G QALLA'9SQAG /a10a2) /G Ade#an arse, an ici*arseG \\ Preceder, an eceder o a/en aParG A$<R$H -.e*aEG /a10a2achi2) /G Hacer -ue se ade#an eG \\ Con/er ir en an iguo, aQePo, *asado o re6o oG An icuar#oG /a10a2-achi2) ;) Hacer an ici*ar o ##e/ar#o *or de#an eG /a10a2-a.u2) /G En rar e# *ri6ero, ingresar an es -ue #os de6Fs, en rar *recediendo a o rosG S@GLGPGT /a10a2-u2) /G An ici*arse con cuidadoG /a10a2si2) /G AEudar a o6ar #a de#an era a o ra *ersonaG /a10i) sG Pun aG \\ EO re6oG \\ >orde, can oG S@GLGPGTG /a1ra) sG 2ariedad, di/ersidad, 6u# i*#icidadG \\ adPG 5u# ico#or, *o#Jcro6oG EolO *aU-arG 9cO QaUraEG /a1ra2) /G 0i/ersi,icarG \\ 5u# i*#icarG \\ Po#icro6arG /a1ra2a2) /G Ponerse *o#icro6oG \\ 0i/ersi,icarseG \\ 5u# i*#icarseG /a1sa) adPG E sG Ciego, in/iden eG Persona -ue carece de# sen ido de #a /is aG /a1sa -a2) sG Es ado de ceguera o in/idenciaG CegueraG /a1sachi-u2) /G !igdo& Hacerse engaQar a /is a *ro*iaG S9$R$H QaUsaEac.iYuEG /a1sa-a2a2) /G Hacerse e# ciego o in/iden e *or con/enienciaG na1sanira2) adPG E sG Ciego a 6ediasG Que no /e correc a6en eG /a1sa2) /G EnceguecerG Pri/ar de# sen ido de #a /is aG S9$R$H QaUsaEaEG /a1sa2 /a1sa2) adPG EO re6ada o o a#6en e ciegoG /a1sa2achi-uq) adPG E sG 2G AWSA=ACH9QG /a1sa2achi-u2) /G 2G AWSACH9:U=G /a1sa2achiq) adPG E sG Que *ri/a #a /isinG \\ Sus ancia -ue *ri/a #a /isinG S9$R$H QaUsaEac.iYu-G /a1sa2achi2) /G Enceguecer o *ri/ar#e e# sen ido de #a /is a a una *ersona o ani6a#G \\ !igdo& Hacer#e ,raude o engaQar#e a o ra *ersona a /is as *ro*iasG /a1sa2a-a0u2) /G 2G A'PHA=A:APU=G

!!4
/a1sa2a0u2) /G Con/er irse en ciego *or e,ec os de a#gn 6a# o *or /ePe"G /a1sa2aq) adPG E sG Que enceguece o se /ue#/e in/iden eG S9$R$H ranY.aEa-G /a1sa2a2) /G 2o#/erse ciego o in/iden e *au#a ina6en eG S9$R$H QaUsaE, ranY.aEaEG /eq) onomat& 2o" ono6a o*KEica -ue signi,ica *as ocidad, casi *as oso, aguanoso, -ue es K en *roceso de desco6*osicinG S9$R$H #e-G /eq1i) sG Anat& 5Kdu#a de #a co#u6na /er e+ra#G \\ adPG E sG 5asa acuosa 6uE ,ina o .arina 6o#ida ,ina6en e E cernida, ##a6ada ,#orG S9$R$H Qe-UinG /eq1i ha-+u) sG 2G =A$A$G /eq1in) sG Anat& 5Kdu#a es*ina#G S9$R$H c.i#ina, Qe-UiG /it+i) sG A*#as a6ien o, co6*resinG S9$R$H *8o-aG /it+ichi-uq) adPG E sG Que se .ace a*#as ar o co6*ri6irG /it+ichi2) /G Hacer a*#as ar, co6*ri6ir a#goG /it+ina) sG A*#as a+#e o co6*ri6i+#eN susce* i+#e de ser a*#as ado o co6*ri6i+#eG /it+ina-u2) /G A*iQarseG \\ Co6*ri6irse en re /arias *ersonas o ani6a#esG /it+i0a2) /G 'ea*#as arG 2o#/er a a*#as arG \\ Au6en ar #a *resinG /it+i0a2a2) /G A*#as ar, co6*ri6ir cons an e6en eG /it+iq) adPG E sG A*#as adorG Que a*#as a a#goG \\ Co6*resorG /it+isqa) adPG A*#as ado, co6*ri6idoG \\ 96*resoG /it+i2) /G A*#as ar, co6*ri6irG \\ 96*ri6irG S9$R$H Qu*8uEG E@E5H ?itHiy c*ay *anpHatuta, a*#as a a ese sa*oG /it+i2si2) /G AEudar a a*#as ar o co6*ri6irG /oqa) *ronG =oG Pri6era *ersona en singu#arG E@E5H ?oqa nirqani, Eo diPeG S9$R$H no-aG /oqanchis) *ronG $oso rosG Pri6era *ersona en *#ura#, inc#uEen e Sinc#uEe a# -ue .a+#a en #a accin reseQadaTG E@E5H ?oqanc*is ripusunc*is, nos ire6os noso rosG S9$R$H no-anc.isG /oqa2-u) *ronG $oso rosG Pri6era *ersona de# *#ura#, eOc#uEen e Sno inc#uEe a# -ue .a+#a en #a accin reseQadaTG E@E5H ?oqay0u pu?uy0u, noso ros dor6i6osG /oqo) sG HoEoG \\ @uego de niQos -ue consis e en .acer .oEos en e# sue#o de ierra a ,in de .acer en rar en e##os +o#i as o ,ic.as -ue se arroPan de una dis ancia con/enidaG S9$R$H 8o-oG /osqhon) sG Anat& Cere+roG SesoG EncK,a#o si uado den ro de# crFneoG /osqhon onqo2) sG $at& Ence,a#i isG 9n,#a6acin de# cere+roG /u-ch+u) sG Eot& F/alvia oppositi!lora -G et $&G P#an a .er+Fcea de #a ,a6i#ia de #as #a+iadas, de cF#i" cor o, coro#a +i#a+iada E es a6+res so+resa#ien esG Es radicin en e# Qos-o, u i#i"ar sus .er6osas ,#ores roPas en #as *rocesiones de #a Se6ana San a,

!!7
es*ecia#6en e en #a de# SeQor de #os <e6+#ores, e# Lunes San oG EOis en a6+iKn #as de ,#ores anaranPadas E rosadasG \\ F/alvia +i!lora -& et $&G P#an a ar+us i/a de ,#ores roPas E rosadasG \\ F/alvia *istella K*allG& P#an a ar+us i/a de ,#ores 6uE a#argadas, roPas E .er6osa6en e a,e#*adasG S9$R$H ##agas QuYc.uG $e&AyaO Qu*c.uG EolO nuPc.uG 9cO Qu*duG /u-ch+u /u-ch+u) sG 9col&Keg& Lugar donde a+undan *#an as de ?u0c*Hu& /u-i) sG Lasci/ia, #uPuria, /o#u* uosidadG /u-icha-u2) /G Ponerse #asci/o e# /arn o #os ani6a#es 6ac.osG /u-i2) /G 0arse a #a des,ac.a e" seOua#6en eG /u-/a) sG EngaQo, +ur#a, e6+us e, ,a#sedad, ,arsa, ra6*aG S9$R$H -e-oG /u-/aq) adPG E sG EngaQador, ,a#seador, e6+us ero, ,arsan eG /u-/a2) /G EngaQar, ,a#sear, +ur#arG E@E5H mac*ulay0ita ?u0?ay, engaQa a u a+ue#oG S9$R$H EuYaE, -8o oEG /u-/u) sG Lec.e .u6ana o de cua#-uier ani6a#G S9$R$H Ui#a#iG \\ adPG Sua/e, de#icado, +#ando \\ $Kc ar, de#icioso a# *a#adarG E@E5H qan mamay ?u0?u tHi0an 0an0i, 6adre 6Ja, eres de#icada ,#orG /u-/u a/a) adPG 0e#iciosJsi6o, agrada+i#Jsi6oG \\ Sua/Jsi6o, de#icadJsi6oG A$<R$H 6i##aE##aQaG E@E5H ?u0?ulla?a a?awi, ,ru a agrada+i#Jsi6aG /u-/uq) adPG E sG Ani6a# o /ege a# -ue *roduce nKc ar o #ec.eG /u-/u2) /G OrdeQarG EO raer #a #ec.e de #a u+reG /u-/u2a2) /G Hacerse agrada+#e, sua/e, +#ando #a ,ru a a# 6adurarG /u-+u) adPG E sG <u##idoG 0e +ra"os encogidosG S9$R$H .u##uG E@E5H ?u0Hu ma0i, de +ra"os encogidosG /u-+u2a2) /G $at& <u##irse de +ra"osG Quedarse +a#dado de +ra"osG /u/u) sG Anat& 5a6a de #as 6uPeres E de #os ani6a#es 6a6J,erosG U+reG S9$R$H Ui#a#iG /u/uchiq) adPG E sG Persona -ue .ace a6a6an ar o #ac ar con o ra 6adre a un +e+K o una crJa, en caso de ani6a#esG /u/uchi2) /G Hacer a6a6an ar, #ac ar o e ar a una cria ura o cria de ani6a#G E@E5H wawata ?u?uc*iy mamanwan, .a" #ac ar #a cria ura con su 6adreG /u/un-u) sG Eot& ?ru o de# cac us, de sa+or Fcido ` du#ceG /u/u0a-u2) /G Lac ar #a cria ura a 6adre aPena o crJa de ani6a# aPenoG S9$R$H QuQuEsiYuEG \\ Lac ar #a cria ura o crJa de ani6a# en de6asJaG S9$R$H QuQu*aG /u/u0a2a2) /G 0ar de 6a6ar o #ac ar #a 6adre re*e idas /eces a su cria uraG /u/u0uchu) adPG E sG 2G CHA$AG /u/uq) adPG E sG Lac an eG Que 6a6a o #ac aG E@E5H ?u?uq wawa, cria ura #ac an eG \\ 5adre #ac an eG /u/usa0a) adPG SenudaG 5uPer de senos

BC D
desarro##ados o ani6a# .e6+ra de u+res o 6a6as desarro##adas en des*ro*orcinG /u/u2) /G Lac ar, 6a6ar, succionar, c.u*ar #a #ec.e 6a erna #as cria uras .u6anas E #as crJas de #os 6a6J,erosG \\ A6a6an ar o dar de #ac ar, #as 6adres a sus cria uras E #as 6adres de ani6a#es 6a6J,eros a sus crJasG S9$R$H u uEG /u/u2achi2) /G Hacer#e #ac ar con a,ec o E cariQoG /u/u2a2) /G 0esear #ac ar o deseos de dar a #ac arG /u/u2-u2) /G 0ar de #ac ar una 6adre con a,ec o a su .iPoG \\ Lac ar #as cria uras #arga6en e, .as a -uedarse sa is,ec.asG /u/u2si-u2) /G 2G UUPA:U=G /u/u2si2) /G AEudar a 6a6ar una cria ura a 6adre aPenaG /u0u) adPG Sua/e, +#andoG S9$R$H Qa*uG A$<R$H c.uc.uG /u0+u) sG Anat& ?on ane#aG Es*acio sua/e en re #os .uesos ,ron a#es de #os niQos iernosG S9$R$H *uYEunG /u0+uchi2) /G Hacer a*#as ar a#go, *or ePe6*#o, con ra #a *aredG /u0+una) sG 9ns ru6en o -ue sir/e *ara a*#as ar, a*iQar o acuQarG \\ adPG A*#as a+#eG \\ 5o#dea+#eG /u0+uq) adPG E sG A*#as adorG \\ APus adorG Que a*#as a con ra un 6uro o *aredG /u0+usqa) adPG 5o#deadoG \\ A*#as adoG \\ PrensadoG /u0+u2) /G A*#as arG \\ Co6*ri6irG \\ PrensarG \\ APus arG S9$R$H Qi 8iEG /u0+u2si2) /G AEudar, co#a+orar a a*#as ar o *rensarG /usa) sG Agri& Pa*a de se6i##a -ue des*uKs de ger6inar en ra en desco6*osicinG \\ Pa*a en es ado de desco6*osicinG En a6+os casos es co6es i+#e, ad-uiriendo sa+or 6uE *ecu#iarG S9$R$H a*uraG /us-hu) adPG <or*e, c.a6+n, ardo, in i#, ine* oG \\ A*ocado, a6i#anado, .oscoG S9$R$H UanY.iG /us-hu2aq) adPG E sG Que en or*ece, in.a+i#i a, inu i#i"a, a6i#anaG /us-hu2a2) /G En or*ecerse, in.a+i#i arse, inu i#i"arse, a*ocarse, a6i#anarseG /us-hu2-acha2) /G Ac uar ine* a6en e, de6os rando in.a+i#idad en #a *rFc ica, a6i#ana6ien o, a*oca6ien oG /us/uq) adPG E sG Que .ace si#+ar #as ,osas nasa#es a# res*irarG /us/u2) /G 'es*irar o *roducir si#+ido *or #as ,osas nasa#es, genera#6en e a# dor6irG /ust+a) sG 'ist& Princesa rea# de #os 9nYasG \\ <J u#o de #as descendien es de# E6*erador 9nYa en #a QoEa o reina E en #as de6Fs 6uPeres de a-uK#G \\ !am& @o/en n+i# ca6*esina Sa*#ica+#e en odo ni/e# socia#GTG 'ust+a His0+ana) sG Arqueol& FCugar donde orina la ZustHa o @rinario de las ZustHasG& Pe-ueQo gru*o ar-ueo#gico u+icado *rOi6o a #a

DICCIONARIO
#oca#idad de PuYEura, en Wi##Ya*an*a o 2i#ca+a6+a, *rOi6o a# rJo A*urJ6ac, PerG Es F cons i uido *or es ruc uras E una roca #a+rada de ,ac ura inYaG Cu6*#i una ,uncin cere6onia#G /ust+a tusuq) sG Jol0& FZustHa dan"arinaG& 0an"a genera#i"ada en di,eren es "onas andinas, ePecu ada an s#o *or 6uPeres so# erasG 'usta (ar-una) sG Arqueol& FCugar donde se a*orcan a las ZustHas o A*orcadera de princesasG& Pe-ueQo si io ar-ueo#gico u+icado en #a *ar e $ E su*erior de# conPun o ar-ueo#gico de P8Jsa-, Ca#ca, Qos-oG Es F con,or6ado *or di,eren es es ruc uras de ,ac ura inYaG /ut+u) adPG 0es6enu"ado, *u#/eri"ado, 6o#ido, ri uradoG S9$R$H Qu 8us-a, 8unaG /ut+u -a2) sG Es ado de encon rarse ri urado, des6enu"ado #as cosasG \\ !igdoO Encon rarse #as *ersonas con 6a#es ar E desco6*osicin de# cuer*oG /ut+u sa0ati a) sG Eot& F.alceolaria sca+ra 9& et $&G Ar+us o de #a ,a6i#ia de #as scro*.u#ariFceas, con ,#ores a6ari##as 6uE carac erJs icas, en ,or6a de +o#si asG S9$R$H aEasa*a i##an, run u run uG /ut+ucha2) /G 0es6enu"ar, ri urar, *u#/eri"arG \\ 5o#er ,ina6en eG S9$R$H Qu 8uEG /ut+uchi2) /G 5andar o .acer des6enu"ar, ri urar a#goG /ut+u-uq) adPG <ri ura+#e, des6enu"a+#e o ,rag6en a+#eG /ut+u-u2) /G <ri urarse, des6enu"arse o ,rag6en arseG nut+u a/a) adPG 5uE des6enu"ado, ri urado o ,rag6en adoG \\ 2G U<8U= U<8U=G /ut+una) sG 9ns ru6en o ri urador, 6o#edor o des6enu"adorG \\ adPG <ri ura+#e, des6enu"a+#e o ,rag6en a+#eG /ut+u0a2) /G 'edes6enu"ar, re ri urar o re,rag6en arG S9$R$H Yu a*aEG /ut+uq) adPG E sG 0es6enu"ador, ri urador o des ro"adorG E@E5H sara ?utHuq, e# ri urador de# 6aJ"G /ut+uri-uq) adPG E sG Que se des6enu"a o ,rag6en a ,Fci#6en e a# 6enor 6o/i6ien o u o ra accin eO eriorG /ut+usqa) adPG 2G HA:8USQA, U<8UG /ut+u2) /G 0es6enu"ar, ri urar o ,rag6en arG S9$R$H Qu 8uc.aEG E@E5H allinta ?utHuy sarata, ri ura +ien e# 6aJ"G /ut+u2 /ut+u2) adPG 5enudJsi6o, ri uradJsi6o, 6uE ,rag6en adoG S9$R$H Qu 8u##aQaG /ut+u2a2) /G <ri urarse, des6enu"arse o ,rag6en arse #os granos E o ros *or accin eO erna E de# ie6*oG

SIMI TAQE

BC D

!20
de a#6acenaPeG \\ Si io ar-ueo#gico u+icado en e# /a##e de :usic.aYa E e# San uario His rico de 5ac.u*iYc.uG Es F con,or6ado *or recin os circu#ares E c**ullpas a6+iKn circu#aresG Por sus carac erJs icas 6or,o#gicas, de *#anea6ien o E ,uncin, 6Fs o ros e#e6en os, corres*onde a #a K*oca *reinYa, *ero recu*erado E u i#i"ado *or #os inYasG Ornan A.aru) sG 9tno*ist& F.a+e"a de serpienteG& Pri6era UaYa de# sK* i6o se-8e :aEao, de# sec or C.inc.aEsuEu, a cargo de# Q.a*a- AE##uG Es e adora orio era una *iedra #arga, #oca#i"ada *os erior6en e en #a *uer a de #a casa de# es*aQo# @uan de ?igueroaG En es a UaYa se .acJan sacri,icios, en genera#, *or #a sa#ud de# 9nYaG o.asu) sG Lool& CuaParG <ercer es 6ago de #os ru6ian esG S9$R$H u6asuG O.asu2us) sG ,eog& Pro/incia de# de*ar a6en o de La Pa", >o#i/iaG Su ca*i a# es Ac.aYac.iG O.ata is0acha) sG 9tno*ist& Cuar a UaYa de# segundo se-8e PaEanEan, de# sec or Qo##asuEu, a cargo de# aE##u AUaEniG Es e adora orio era una c.acra -ue en e# sig#o ]29 *as a *oder de ?rancisco 5orenoG Adora+an a #a ,uen e -ue se .a##a+a en 6edio de e##aG O.ate) sG S0e umate, cu6+re de ca+e"aTG ,eog& 0is ri o de #a *ro/incia de )enera# SFnc.e" Ceno, de*ar a6en o de 5o-uegua, Per, con &,012 .a+i an es en !74!G o.e2ro) sG 2G U:A<9 O.oto Orqo) sG 9tno*ist& 0Kci6a UaYa de# -uin o se-8e PaEan de# sec or Qo##asuEuG Es e adora orio era un cerro *e-ueQo u+icado en #a *una, ,ren e a Qes*i Qanc.is SQuis*icanc.isTG Enci6a de es e cerro se .a##a+an res *iedras, -ue eran o+Pe o de cu# oG On>o2) sG ,eog& $EOLG 0is ri o de #a *ro/incia de Anda.uaE#as, A*urJ6ac, Per, con !&,!;7 .a+i an es en !74!G on-a) sG 2G O<O'O$QOG on-ena) sG 2G O$QE$AG onqena) sG Eot& 2ege a# acuF ico *arecido a #a llulluc*Ha -ue se u i#i"a en #a a#i6en acinG S9$R$H onYenaG $e&AyaO onPenaG onqo) sG En,er6edadG Ac.a-ueG 5a#es arG $e&AyaO onPoG onqochi-uq) adPG E sG Bed& En,er6ero, *ersona -ue iene un en,er6o a su cuidadoG S9$R$H on-oc.i-G \\ Sus ancia daQina -ue *roduce e# 6a# o #a en,er6edadG onqochiq) adPG E sG Bed& En,er6eroG Persona -ue asis e a# en,er6oG \\ Persona -ue *ro/oca e# 6a# o #a en,er6edadG onqo e) adPG E sG En,er6i"oG Ac.acosoG Que iene 6a#a sa#udG S9$R$H on-o#i, on-oE#iG $e&AyaO onPo#iG onqo i) adPG E sG 2G O$QOLEG Onqon) sG ,eog& OngonG 0is ri o de #a

O
O, o) al!a+& 2oca# ,uer e, 6edia, *os erior E redondeadaG Cuar a /oca# de# a#,a+e o runasimi o q*eswa F-uec.uaTG Se *ronuncia o con #a +oca a+ier a E #a+ios redondeados, en #a *ar e *os erior de #a +oca, a #a a# ura de #a e& E# *os dorso de #a #engua se dirige .acia arri+a E de rFs, en +usca de# /e#o de# *a#adarG Se e6*#ea 6aEor6en e con #as consonan es *os /e#ares q, q* E qH& ohoho) sG Lool& )a##are aG A/e de #aguna -ue iene e# a6aQo de una ga##ina de co#or negroG SPGCGPGT o9oro) sG Eot& P#an a de ,#ores +#ancasG Crece s#o en #as *ar es .6edasG Co6es i+#e, *arecida a #a co# E e# 6agueEN se u i#i"a a6+iKn en e# a+#adi##o de #os *uen esG SPGCPGT o-E in erPG 2G 9:[ o-o0a) sG 2G OQOPAG O-ro0aq a) sG 9tno*ist& <ercera UaYa de# seO o se-8e PaEan, de# sec or Qon isuEuG Es e adora orio es a+a cons i uido *or unas *iedras de #os PururaUYas E u+icada en e# +arrio inYa de :aEaoYac.e en #a "ona S de #a ciudad de# Qos-oG O a2a, %osK) sG 'ist& CK#e+re *escador de C.orri##os, Li6a, -ue sir/i de en#ace en re #os ePKrci os *a rio as, duran e #a guerra de #a inde*endencia de# Eugo es*aQo#G 5uri e# 27 de agos o de !420 sin .a+er re/e#ado #os no6+res de #os *a rio asG o a2a) sG Biner& Pederna#G 2ariedad de cuar"o co6*ac o, #us roso, rans#cido en #os +ordes, -ue *roduce c.is*asG S9$R$H o##aEaG o ini-u2) /G Pasar *orciones des6edidas de #J-uido en #a a#i6en acinG SPGCGPGT o to) sG $e&AyaO 'enacuaPoG S9$R$H oPoE##oG SPGCGPGT $e&QosO .o-8oE##oG O anta) 'ist& )enera#, Pe,e su*re6o E es ra ega de #os ePKrci os de# An isuEu en e# 96*erio de #os inYasG ?und e# aE##u O##an aE an*u en e# dis ri o de# 6is6o no6+re, Uru+a6+a, Qos-oG $o o+s an e ser de# *ue+#o, *or su /a#en Ja e in e#igencia, ,ue adscri o a #a Cor e 'ea# de# 9nYa Pac.aYu e- con e# J u#o de SaminH0a o )enera# de# An isuEuG Se ena6or *ro,unda6en e de :usi QoE##ur, .iPa de# 9nYa Pac.aYu e-, en -uien u/o una .iPa ##a6ada 96a Su6a-N .ec.o a6oroso -ue origin e# ,a6oso 6e#odra6a inYaico 1llantay& S9$R$H A*u O##an aEG O anta2) sG Cit&)n0& 5e#odra6a inYaico *ro agoni"ado *or e# )enera# de# <aUan insuEu A*u O##an aEG Las re*resen aciones de es a *ie"a ea ra# eran conocidas siendo recogida *or e# Licenciado An onio 2a#de", *Frroco de <in a, Canc.is, Qos-oG EOis en

o ras dos /ersiones de au ores desconocidos, una de e##as de# Cdice de San o 0o6ingoG O anta2 A0u) sG 'ist& 2G OLLA$<AG O anta2tan0u) sG FTam+o u *ospedaje de 1llantaG& Arqueol& 0##an aE a6+oG ConPun o ar-ueo#gico u+icado en e# dis ri o de# 6is6o no6+re, de #a *ro/incia de Uru+a6+a, a 2,315 6GsGnG6G, corres*ondien e a #a "ona o *iso eco#gico q*eswa& Es e conPun o ar-ueo#gico es F con,or6ado *or un cen ro ur+ano, a*aren e6en e desar icu#ado, e# 6is6o -ue es u/o sec ori"ado *or gru*os ,unciona#esH re#igioso, ar esana#, a#6acenaPe, .a+i aciona#, e cG, co6*#e6en ado *or *ocos E *e-ueQos si ios bais#adosbG Asi6is6o, es F cons i uido *or un gran co6*#ePo agro.idrFu#ico Sandenes, cana#es, re*resas, e cGT, -ue ,ue +Fsico *rinci*a#6en e *ara #a *roduccin de# 6aJ"G \\ 9tno*ist& An es de #os inYas, es a regin es u/o ocu*ada E so6e ida *or e# SeQorJo AEar6aYa, -ue des*uKs ,ue con-uis ada E so6e ida *or e# 9nYa Pac.aYu e-, #uego de derro ar a #os C.8anYas en !,1&4 dG CG, co6o *reF6+u#o de #a co#oni"acin de 5ac.u*iYc.u E #a regin de Wi##Ya*an*a S2i#ca+a6+aTG A-uJ e# Es ado 9nYa es a+#eci su cen ro ad6inis ra i/o, *o#J ico E re#igioso 6Fs i6*or an e de# 2a##e Sagrado, cuEa ,uncin *rinci*a# ,ue #a *roduccin de# 6aJ", a# igua# -ue en e# res o de #os o ros si ios u+icados en es e /a##e co6o P8isa-, WaE##a+a6+a, =ucaE, Ca#ca, e cG, #o -ue *er6i i a# Es ado 9nYa *roducir direc a6en e E concen rar grandes can idades de es e cerea# *ara e# sos eni6ien o de #os ePKrci os, #a ecno`+urocracia ad6inis ra i/a, #os mitayoq E #a redis ri+ucin en genera#G En una *ar e de# /a##e de O##an aE a6+o, e# 9nYa Pac.aYu e- enJa a#gunas *ro*iedadesG \\ En !,5&; des*uKs de si iar e# Qos-o, 5an-o 9nYa E su ePKrci o, #uego de *erder en #a >a a##a de Sa-saEUa6an con ra #os es*aQo#es, re rocedi .as a es e /a##e de 1llantaytanpu donde es a+#eci E cons ruE un ,uer e, sin 6aEor suer e, *or #o -ue u/o -ue re,ugiarse en 2i#ca+a6+a E organi"ar #a resis encia -ue dur .as a !,532 \\ Cit& in0& En #a #i era ura -.esUa, e# 6e#odra6a 1llantay es F re#acionado con es e si io, co6o su *ro*io no6+re #o indicaG \\ ,eog& O##an aE a6+oG 0is ri o de #a Pro/incia de Uru+a6+a, Qos-o, con ;,31; .a+i an es en !74!G o a2a) sG 2G OLA=AG O eria2oq) sG Arqueol& Si io ar-ueo#gico u+icado en #a cuenca de LucreG Quis*icanc.is, Qos-o, *rOi6o a# si io *reinYa de PiYi##a- aG Es F con,or6ado *or es ruc uras rec angu#ares de ,ac ura inYa E *ro+a+#e6en e cu6*#i una ,uncin

!2!
*ro/incia de Pa a", La Li+er ad, Per, con !,453 .a+i an es en !74!G onqona 1asi) sG Bed& C#inica, .os*i a#, sana orio, en,er6erJaG $e&AyaO onPona UasiG onqona2aq) adPG Bed& Que iene sJn o6as de 6a#es ar o en,er6edadG onqona2a2) /G Bed& Sen ir 6a#es ar o do#ores -ue indican #a *resencia de un 6a#es ar cor*ora#G onqo0a-u2) /G Bed& Sen ir 6a#es ar E do#oresG II Hacerse e# en,er6uc.oG S@GLGPGT onqoq) sG Bed& En,er6o, *ersona -ue *adece en,er6edad, -ue su,re un 6a#G \\ E6+ara"ada, grF/ida, encin aG S9$R$H c.ic.u $e&AyaO onPoYG onqoq qo2 ur) sG 2G CHUPA=OQ QO=LLU'G onqoq2a2) /G med& En,er6arseG Padecer de 6a#esG <ener 6a#es ares con inuosG Padecer un 6a# *or un ie6*o *ro#ongadoG onqora2aq) adPG Bed& Que *er6anece en,er6oG Que sie6*re es F en,er6oG onqora2a2) /G Bed& Su,rir 6a#es *ro#ongados o incura+#esG onqosqa) adPG E sG Bed& En,er6oG A,ec ado de un 6a# o en,er6edadG onqo2) sG Bed& $o6+re genKrico de #as en,er6edades, do#encias, *adeci6ien os cor*ora#es, indis*osiciones o 6a#es de sa#udG \\ /G Accin de en,er6arseG Es ado de en,er6edadG $e&AyaO onPoEG onqo2 .uhu) sG Bed& 5icro+ioG >ac eriaG Produc or de en,er6idadesG onqo2 .uhu 1a/uchiq) sG Bed& >ac ericida -ue des ruEe #os 6icro+ios o +ac eriasG An i+i icoG onqo2 i) adPG E sG 2G A5AW<ULLU G onqo2ni2uq) adPG E sG Bed& Que *osee e# 6a# o en,er6edadG onsa) sG Lool& FJelis concolor CineoG& EolO Pu6a a6ericanoG onsa onsa a) ad/G 0e /e" en cuandoG E@E5H onsa onsallan *amun, /iene de /e" en cuandoG SPGCGPGT o0a) adPG E sG <on o, +o+o, idio a, de6en e, necioG S9$R$H a6u, u*aG E@E5H opa warmi, 6uPer idio a, on a o +o+aG o0a-a2) sG 9dio e", on redad, +o+eraG o0a-a2a2) /G 9dio i"arseG Ac uar co6o de6en e o necioG o0a2achiq) adPG E sG Que .ace idio i"ar, *roduce #a de6encia o *Krdida de #a ra"nG o0a2achi2) /G Hacer idio i"ar, *roducir de6encia o necedadG \\ !am& Hacer a on ar, a o#ondrar, con,undirG o0a2a2) /G 9dio i"arseG 2o#/erse de6en e o necioG \\ !am& A on arse, a o#ondrarse, a+o+arseG o0a2-acha2) /G Co6*or arse co6o un necio, on o o idio a de#i+erada6en eG o0era) sG $e&AreqO Co6ida, so*a o c.u*e -ue se in/i a des*uKs de #os ,unera#es SCaE##o6aTG o0i2) /G Sor+er #a 6a"a6orra o, a#gn #J-uidoG S9$R$H u*iEG oq) onomat& 2o" ono6a o*KEica de #a ga##ina c#ueca E de# cerdoG

BC D
oqa) sG Eot& F1:alis tu+erosa BolinaG& Oca, P#an a .er+Fcea e6*ora# de #a ,a6i#ia de #as oOa#idFceasG Sus raJces u+erosas con ienen gran can idad de ,Kcu#aG 0es*uKs de aso#eadas se u i#i"an co6o a#i6en o sano E agrada+#eG 2A'9E0A0ESH pau0ar, de co#or roPoN c*ac*apiya, de co#or grisN lluc*Hu, de co#or rosadoN 0*aya, de co#or +#ancoN mesti"a, de co#or negru"coN sapallo, de co#or a6ari##oN pHosqo oqa, se u i#i"a *ara e#a+orar #a 0*aya conge#ando E des.idra Fndo#aG E@E5H oqa 0usao, oca a# .ornoN oqa way0Hu, oca .er/idaG S9$R$H a*iQa, c.ac.a*iEaG $e&AyaO oYaG \\ adPG E sG Persona +o+a, on aG S9$R$H o-a ar*uG oqa oqa) sG Eot& F1:alis $aucartam+ensis -& Inut*& $!lasenreic*G& Oca ocaG 0e #a ,a6i#ia de #as oOa#idFceasG Su .F+i a es en re *eQascos, *aredes E cercos an iguosG Bed&Jol0& Se u i#i"a *ara #a curacin de #ceras +uca#es, escor+u o E co6+a ir#a cas*a de #os ca+e##osG 2A'9E0A0ESH o-ac.8u##Yu E o-a su##uG S9$R$H a-.a a-.aG oqa su u) sG Eot& F1:alis petrop*ilG& 2ariedad de #a oca 6uE u i#i"ada en #a a#i6en acinG 2G :HA=AG oqara2aq) adPG E sG Persona -ue on ea, -ue se 6an iene *arado #argo ra o sin darse cuen a de #o -ue no .ace nada, 6ien ras o ros sJ ra+aPanG oqara2a2) /G <on ear, +o+ear, "on"earG S9$R$H u iraEaEG oqasenqa) adPG E sG !am& Que iene #a nari" *ronunciada E roPi"aG oqatar0u) adPG E sG !am& 0Jcese a #a *ersona on a, +o+a, /aci#an eG "on"aG S9$R$H o-a, .a 8u*a, .anra*aG oqe) adPG Co#or grisFceo, cenicien o, *#o6i"oG S9$R$H o-.eG oqe qora) sG 2G OQHE QO'AG Oqe0an0a) sG ,eog& 0is ri o de Condorcan-ui, Canas, Qos-o, Per, con 1,55; .a+i an es en !74!G oqeti2) /G $e&AreqO Hacer es,uer"os in i#es sin ningn resu# ado SCaE##o6aTG S@GLGOG5GT oq a) sG 'egin de# *ec.o E #os +ra"os *ara co+iPar #as cria urasG \\ Cu+ier a cor*ora# de una *ersona a o raG $e&AyaO o.##aG oq achina) adPG 0es inado a #a incu+acin o e6*o##aduraG E@E5H oqllac*ina runtu, .ue/os des inados a #a incu+acinG oq achiq) adPG E sG Que .ace incu+ar o e6*o##ar a una a/eG E@E5H wallpa oqllac*iq, e# -ue .ace e6*o##ar o incu+ar #a ga##inaG oq achi2) /G Hacer e6*o##ar o incu+ar #as a/esG S9$R$H c.iUc.ic.iEG E@E5H toqto wallpata oqllac*iy, .a" e6*o##ar #a ga##ina c#uecaG oq a-u2) sG A+ra"a6ien o, e6*o##a6ien oG \\ /G A+ra"ar en e# rega"o con 6uc.o cariQoG oq ana) sG 'ega"o, senoG \\ 9ncu+adora, nidoG oq ana-u2) /G A+rigarse o ca#en arse 6u ua6en e *ara darse ca#orG \\ !igdo&

DICCIONARIO
Arru##arseG $e&AyaO oP##anaYuEG oq aq) sG 9ncu+adoraG E6*o##adoraG \\ adPG E sG Que a+riga a o ro en su rega"oG oq ara2a2) /G Per6anecer a+ra"ado de o ra *ersona, co6o #as cria uras de su 6adreG \\ Per6anecer con #os +ra"os cru"ados en re sJG oq a2) /G A+rigarG Ca#en ar con e# ca#or de# cuer*oG \\ Accin de e6*o##ar o incu+arG \\ )uardar a#go en re #os senosG $e&AyaO o.##aEG 2G CH9WCH9=G Oq o) sG 'ist& $o6+re de a#gunas 6uPeres cK#e+res en #a cu# ura andina, co6o *or ePe6*#o Bama 1qllo, consor e de 5an-o Q.a*a-N .*inpu 1qllo, 6adre de# 9nYa )arci#aso de #a 2egaN Qori 1qllo, -awa 1qllo, e cG S9$R$H o-##uG \\ $e&AreqO AguPa .ec.a de es*inas SCaE##o6aTG oq o) adPG Cua#idad ,e6enina -ue re*resen a *#eni ud ,Jsica, urgencia E ,ecundidadG \\ 5uPer /iri#G S9$R$H o-##uG oq u) adPG 2G OQLLOG oqochi2) /G 2G 59LLP 8UCH9=G oqocho) adPG )ordi,#n, regorde e E *e-ueQo de es a uraG S9$R$H o-oc.u, u uYu, o-oroG $e&AyaO oPoc.oG E@E5H oqoc*o *erqHe, niQo rec.onc.o, regorde e, ro##i"oG oqochu) adPG 2G OQOCHOG oqo on) adPG <ragnG Que co6e 6uc.oG S9$R$H raYra*uG Oqo o) sG ,eog& O-oEoG 0is ri o de #a *ro/incia de Cas ro/irreEna, de*ar a6en o de Huanca/e#ica, Per, con !,120 .a+i an es en !74!G Oqonqati) sG ,eog& F0e u0*u, aden ro o in eriorN qatqe, a6argo, *ican eH amargo en su interiorG& Oconga eG 0is ri o de #a *ro/incia de Quis*icanc.i, Qos-o, Per, con ;,;4; .a+i an es en !74!G Oqo/a) sG ,eog& OcoQaG 'Jo E dis ri o de #a *ro/incia de Ca6anFG Are-ui*a, Per con &,423 .a+i an es en !74!G \\ B%s& 9ns ru6en o 6usica# aer,ono, de 6aEor a6aQo -ue e# pin0uyllu, usado en #a regin Qo##asuEuG oqo0a) sG alim& Sa"onadorG APJ 6o#ido con 6uc.os condi6en os *ara .acer#o agrada+#eG S9$R$H oYo*a, uY.u*aG EolO ##a-UaG oqo0a-u2) /G Pasar o ragar sa#i/a o a*aren ar .acer#oG S@GLGOG5GT Oqo0an0a) sG ,eog& Oco+a6+aG 0is ri o de #a *ro/incia de La Con/encin, Qos-oG Per, con 1,40& .a+i an es en !74!G S9$R$H O-.o*a6*aG oqoq) adPG E sG 2G 59LLP 8UQG oqoqo) sG Lool& FEu!o vulgarisG& Sa*oG S9$R$H a6*a u, .an*8a u, -oc.YaG SPGCGPGT oqor-a) adPG E sG Cac.e udoG 0e carri##os 6uE a+u# adosG 0is,or6eG S9$R$H uEasa*aG SPGCGPGT oqoro) adPG E sG O+esoG 5uE re##eno de carnesG S9$R$H o-oc.oG $e&AyaO oPosroG oqorqo) adPG E sG Carri##udoG 0e carri##os carnososG Cac.e udoG $e&AyaO o-orYaG oqoruncha) adPG Pe-ueQo, en re#acin a un rgano cor*ora#G E@E5H oqorunc*a

SIMI TAQE
rinri, orePa *e-ueQaG S9$R$H aYa*aG SPGCGPGT Oqoruru) sG ,eog& 0is ri o de #a *ro/incia de Es*inar, Qos-o, Per, con !,;17 .a+i an es en !74!G oqoruru) sG Eot& F;asturtium o!!icinalis y Binulus gla+ratus '&E&I&G >erroG P#an a .er+Fcea de #a ,a6i#ia de #as crucJ,eras, de .F+i o acuF icoN .oPas acora"onadas, ,#ores a6ari##as E ,ru o en si#icuaG Bed&Jol0& E alim& Sus .oPas se u i#i"an en #a a#i6en acin E co6o an iescor+ icoG S9$R$H 6aEu 6os asi##a, o-.oruruG $e&AyaO PaPoruruG oqoti) sG Anat& AnoG 'ec oG U# i6a *ar e de# co#on descenden eG S9$R$H sipHuti& $e&AyaO oPo iG oqoti onqo2) sG $at& He6orroideG A#6orranasG 0i#a acin de #as /enas de# rec oG $e&AyaO oPo i onPoEG oqoti suru2) sG $at& Pro#a*so rec a#G $e&AyaO oPo i suruEG oqo2) /G <ragar, engu##ir, deg#u irG S9$R$H raYraEG \\ <ragar rF*ida6en e E sin 6as icar +ienG S9$R$H 6i##*8uE, so-suE, -8o# iEG oq2a) sG )argaris6oG LJ-uido u i#i"ado *ara 6oPar o #i6*iar #a ,auces de #a gargan aG S9$R$H 6o-c.8iG $e&AyaO oPiaG oq2achi2) /G Hacer gargari"ar, enPuagar o rea#i"ar e# co#u orio a o ra *ersonaG oq2a-u2) /G Hacerse e# co#u orioG enPuagarse #a +ocaG S9$R$H 6o-c.8iYuEG oq2aq) adPG E sG Persona -ue rea#i"a gargaris6osG $e&AyaO oPiaYG oq2a2) /G Accin de gargari"arG S9$R$H 6o-c.8iEG \\ La/arse, enPuagarse #a +ocaG oqhe) adPG Co#or *#o6i"o, ceni"o, grisG S9$R$H o-e, us*.a, *aro, *aruG $e&AyaO oPeG \\ Percudido, 6ugroso, 6anc.ado *or #a suciedad o 6ugreG \\ !am& 'o*a 6a# #a/ada -ue o6a co#oracin casi *#o6i"aG E@E5H oq*ep ac*a, ro*a 6anc.adaG $e&AyaO o.e, oPeG oqhe qora) sG Eot& FDescurainia titicacensis ` SalpG& Li##oG Hidras inaG P#an a .er+Fcea de #a ,a6i#ia de #as crucJ,eras, *ro*ia de #ugares ,rJgidosG 0e ,#ores 6oradas E .oPas o/oideasG Bed&Jol0& Se e6*#ea *ara sus*ender #os /6i os, asJ co6o *ara curar #os do#ores de es 6agoG S9$R$H o-e -oraG oqhe 0esqo) sG Lool& F$*iygilus ple+ejus Tac*G& P#o6i o *e-ueQoG A/e de #a regin a# oandina de# orden *asseri,or6es, de #a ,a6i#ia ,ringi#idae, de co#or ceni"o o+scuroG $e&AyaO oPe *isPoG oqhe 0esqo hatun) sG LoolF$*rygilis unicolor in0a LimG P#o6i o grandeG A/e de #a regin andina, de #a ,a6i#ia ,ringi##idae, de *ecu#iar co#oracin ceni"a o+scuroG $e&AyaO .a un oPe *isPoG oqhecha2) /G 2o#/er de co#or gris, *#o6i"oG \\ 5anc.ar, ensuciar de co#or grisG $e&AyaO o.ec.aE, oPec.aEG E@E5H pHac*a oq*ec*ayqa manan allinc*u, ensuciar #a ro*a no es +uenoG

BC D
oqhe ana) adPG 5uE *#o6i"o, o 6uE grisG \\ 5uE sucioG oqhe2 oqhe2) adPG 5uE grisFceo, *#o6i"oG \\ >as an e i"nado, 6anc.ado *or #a suciedadN 6uE *ercudido, 6ugrosoG oqhe2achiq) adPG E sG Que co#orea de cenicien o o grisG \\ Que *ercude una e#a o un /es idoG oqhe2achi2) /G Hacer co#orear a#go de gris o ono cenicien oG \\ Hacer *ercudir o i"nar un /es ido o e#aG S9$R$H o-.oEac.iEG oqhe2a2) /G Co#orearse de gris o ono cenicien oG \\ <i"narse, *onerse 6ugroso #a ro*aG oqho) sG >o,eda#, ,ango, ciKnagaG S9$R$H o-.oUaE##aG \\ adPG H6edo, 6oPadoG $e&AyaO o.oG oqho 1a2 a) sG Agri& >o,eda#N erreno .6edo de sue#os ur+osos con una /ege acin u i#i"ada *or #os ca6K#idos *ara su a#i6en acinG Una es*ecie indicadora es #a Yun Yuna FDistic*ia muscoidesTG S9$R$H o-.oG Oqho0an0a) sG 2G OQOPA$PAG oqhoruru) sG 2G OQO'U'UG Oroqoto !u-2o) sG 9tno*ist& SeO a UaYa de# oc a/o se-8e PaEan, de# sec or C.inc.aEsuEuG Es e adora orio era un 6anan ia# -ue es a+a en e# +arrio inYa de :ar6en-a Sac ua# +arrio de San a AnaT, a# -ue se o,renda+an conc.as 6arinas 6o#idas o mullu& orqo) sG ,eog& Cerro, 6on e, 6on aQaN e#e/acin considera+#e de ierraG E@E5H 1rqo pata, enci6a de# cerroN ritHi orqo, cerro ne/adoG \\ adPG Ani6a# 6ac.o o de seOo 6ascu#inoG E@E5H orqo alqo, *erro 6ac.oG A$<R$H c.inaG Orqo -isa) sG Eot& F.ajop*ora $entlandii DonG& Or iga 6ac.oG P#an a .er+FceaG Bed&Jol0& 5uE u i#i"ada *ara #a curacin de# qHec*o o ciF icaG orqo.a) adPG E sG 0Jcese a #a 6uPer -ue so#a6en e iene .er6anos /aronesG orqo0a tu u) sG Anat& Hueso 6a#arG $e&AyaO orPo*a u##uG Orqo0an0a) sG ,eog& 0is ri o de #a *ro/incia de Cas i##a, Are-ui*a, Per, con &,743 .a+i an es en !74!G \\ 5ese a, *#anicie de a# ura, ##ano, a# o andinoG orqoqa) sG Anat& 5andJ+u#aG \\ Cac.e eG $e&AyaO orPoYaG S9$R$H -.a-##iG orqoqa -haq a) sG Anat& Carri##oG $e&AyaO orPoYa YaP##aG Osantre) sG 9tno*ist& Osa6+reG Lugar E *o+#acin, u+icado en #a regin de Wi##Ya*an*a S2i#ca+a6+aT, 6argen derec.a de# rJo A*urJ6acG Su no6+re de# sig#o ]29 *odrJa corres*onder a# de# *o+#ado de :usan i S:usa6+reTG Os-ur0u92u) sG 9tno*is& Segunda UaYa de# dKci6o cuar o se-8e Qo##ana de# sec or Qon isuEuG Es e adora orio era una ,uen e -ue se .a##a+a cerca a# cerro de PiYc.u, a# O de #a ciudad de# Qos-o, *os erior6en e *ro*iedad de# e6*#o de #a Co6*aQJa de @essG Osnuro) sG 9tno*ist& Pri6era UaYa de#

!22
dKci6o cuar o se-8e Qo##ana de# sec or Qon isuEuG Es e adora orio era una *iedra de a6aQo regu#ar -ue es a+a en #a c.acra de #os Sallparoqas en #a ciudad de# Qos-oG osqo) adPG <J6ido, co+arde, .uraQo -ue e6e a #a gen eG $e&AyaO osPoG osqo o) sG Lool& FCync*ailurus pajeros& Jelis colocolo pajeros DesmarestG& )a o de #os *aPona#esG 5a6J,ero de# orden carnJ/oro de #a ,a6i#ia ,e#idae, de a6aQo 6aEor -ue e# ga o do6Ks ico, de co#oracin grisFcea E 6anc.as anaranPadasG \\ !am& <J6ido, 6iedo#en o, es-ui/oG E@E5H osqollo *erqHe, niQo es-ui/oG S9$R$H os-.o##oG osqo2a2) /G !am& Ponerse J6ido, co+arde o .uraQoG $e&AyaO osPoyay& Osqho o) sG 9tno*ist& Quin a UaYa de# segundo se-8e PaEan de# sec or Qo##asuEu, a cargo de# aE##u AUaEni SAguaEniTG Es e adora orio era un ##ano -ue en ie6*o de #a co#onia *as a *oder de Se+as iFn )arci#aso, *adre de# Cronis a 9nYa )arci#aso de #a 2egaG Se .acJan *agos ordinariosG \\ Arqueol& Pe-ueQo si io ar-ueo#gico u+icado en e# /a##e de# Qos-o, de ,ac ura inYaG Pro+a+#e6en e corres*onde a una de #as UaYas de# sis e6a se-8e de# 96*erio 9nYaG otaq) conj& 1, conPuncin disEun i/a -ue deno a a# erna i/a o di,erenciaG E@E5H otaq qan, otaq pay, sea o sea K#G oto) adPG $e&AyaO A*o#i##adoG E@E5H oto sara, 6aJ" a*o#i##adoN oto 0iru, dien e cariadoG SPGCGPGT $e&QosO .u 8uG otoronqo) sG Lool& FCeo oncaperuvianusTG O orongoG @aguar o igre a6ericanoG Orden carnJ/ora, ,a6i#ia ,e#idae, de .ocico cor o, anc.o, digi Jgrado E uQas rec rFc i#esG S9$R$H u urunYu, onYa, u unugoG o;e9a) sG Lool& F.*is aries CinneoG $EOLG O/ePa o carneroG 5a6J,ero ru6ian e con cuernos *ersis en es, *er enecien e a #os +/idos, cuEa crian"a .a sido genera#i"ada en odo e# 6undo andinoG O2ari20u-i) sG 9tno*ist& Quin a UaY8a de# -uin o se-8e PaEan, de# sec or An isuEuG Es e adora orio era una ,uen e -ue es a+a u+icado cerca de# *ue+#o de =ana-oraG Se #e o,recJan conc.as 6arinas de co#oresG o2ru2) /G 'odarG S9$R$H ruEru6uEG SPGCGPGTG o2so) sG Agri& 5ango de# arado de *ie o c*a0ita0lla& S9$R$H Y8u6u, oEsuG o2su) sG 2G O=SOG

!2&

BC D

DICCIONARIO
e6*rendi #a reedi,icacin de #a Ciudad de# Qos-o, diseQando #os *#anos, re*ar iendo #os so#aresN .aciendo edi,icar con *iedra andesi a, *u#idaN 6and #e/an ar andenerJas o sis e6as de ena"as agrJco#asN cons ruE o+ser/a orios *ara 6edir e# ie6*o E de er6inar #as K*ocas de# +ar+ec.o E #a sie6+ra, i6*u#sando Kcnicas cien J,icas a #a agricu# uraN es a+#eci e# ser/icio de c*as0is *ara una co6unicacin rF*ida, e cG ?ue su 6uPer 5a6a AnaUarY.i, na ura# de C.o-o siendo e# 9nYa U urunYu, uno de #os .iPosG Es considerado *or e6inen es in/es igadores E es udiosos co6o e# 6Fs grande go+ernan e, re,or6ador E rans,or6ador de# 96*erio <aUan insuEanoG En #a ciudad de# Qos-o, .oE eOis e un gigan esco 6onu6en o de &; 6e ros de a# ura, e# 6Fs grande de# Per, inaugurado en dicie6+re de !772G !acha.a.a) sG Bit& FBadre TierraG& 0ios o K6ico de #os 9nYas re*resen ado *or e# *#ane a <ierra, a# -ue se #e o,recJan o,rendasG E# +rindis era con e##a en #as cere6onias agrJco#as E ganaderas, E -ue an su*er/i/en en #a ac ua#idad en e# 6undo andinoG \\ 9tno*ist& <e6*#o de# @rin Qosqo o 6i ad in,erior de #a ciudad de# Qos-oG Es a+a u+icado en #a *ar e S de #a ac ua# A/enida )arci#aso, en e# +arrio de Pu6a-c.u*anG 0acha.an ha21a2) sG >rindis de o,renda a #a 5adre <ierra, *idiendo su +endicinG S9$R$H an-osaE, c.8a##aEG 0acha.an-a) sG alim& Asado de carnes adere"adas, e6+u idos en cueros, c.oc#os, .a+as, *a*as, ca6o es E o ros, en errados en .oEos ca#deados E cu+ier os con ierraG 5uE u i#i"ada en #as ,es i/idades en e# 6undo andino E cos eQoG 0achFn) sG >ase, ,ondoG \\ Hondura, *ro,undidadG \\ Ci6ien oG S9$R$H *ac.aG 0achana2) /G Poner en #a +ase o en e# ,ondo de o ras cosasG S9$R$H *8an*anaEG !acha0u-2u) sG 9tno*ist& FTierra con manantialG& En e# inYario, cuar a UaYa de# seO o se-8e PaEan, de# sec or :un isuEuG Es e adora orio era un 6anan ia# -ue es a+a en direccin de Pu6a*an*aG !achar) sG Arqueol& S5odi,icacin de pac*n, .onduraTG ConPun o ar-ueo#gico de regu#ar a6aQo, u+icado en e# #ugar de# 6is6o no6+re, so+re #a 6argen i"-uierda de# rJo 2i#cano a, cercano a O##an aE a6+o, *ro/incia de Uru+a6+a, Qos-o, Per, con,or6ado *or andenes, *uen es, e# rJo encausado, cana#es E o ras es ruc uras de ,ac ura inYaG 0achas) sG =esoG $e&AyaO *ac.ac.G 9cO *ac.aPG !achatusa) sG 9tno*ist& F$untal de la TierraG& En e# inYario, segunda UaYa

!
!, 0) al!a+& Consonan e si6*#e, oc#usi/a, +i#a+ia# E sorda de# a#,a+e o runasimi o q*eswa S-uec.uaTG La *ronunciacin es pa, igua# a #a p cas e##anaG 0a) ,ram& 5or,e6a, *ar Jcu#a de# geni i/o, -ue agregado a# sus an i/o, cuando er6ina en consonan e, indica *osesin de Ks eG E@E5H paypa, de K#N yawarpa, de #a sangreN qanpa, uEoG !acha) sG 9tno*ist& Ftierra, universo, tiempoG& En e# inYario, -uin a UaYa de# *ri6er se-8e Qo##ana de# sec or An isuEuG Es a+a a cargo de# aE##u SuYsu PanaYa AE##uG Es e adora orio era una ,uen e -ue se .a##a+a en #a -ue+rada de Pa a L#a- a en 5ac.u*iPc.uG En cier a ,ec.a e# 9nYa se +aQa+a en es a ,uen eG 0acha) sG 5undo, ierraG \\ Uni/ersoG S9$R$H *ac.anG E@E5H *ay pac*a, es e 6undoN u0*u pac*a, e# 6undo de aden roN *anaq pac*a, e# 6undo de arri+aG \\ ,ram& Su,iPo o 6or,e6a -ue indica e# 6o6en o, e# ins an e E e# ie6*o de #a accinG E@E5H 0unan pac*a, en es e 6o6en oN *aqaymanta pac*a, desde a-ue# #ugarG 0acha i ari2) sG A6anecer, a#+orada, aurora 6a ina#G \\ /G A6anecerG S9$R$H i##ariE, *ac.a *a-ariEG $e&AyaO ac.iYisiG $e&QunO Uaa#aEG $e&/&BarO *unc.aUEaEG 9cO ##uria 0acha -unununu2) sG <erre6o oH 6o/i6ien o sJs6ico ,uer e aco6*aQado de ruido su+ errFneoG 9cO *ac.a c.uPc.uEG 0acha oqe) sG Eot& FIrameria triandra -& et $&G P#an a su+*os rada de #a ,a6i#ia de #as #egu6inosas, con ,#ores de co#or roPo E .oPas sKsi#es ao/adasG Bed&Jol0& sus raJces se u i#i"an co6o as ringen eG S9$R$H raY aniaG 0acha .ach+a2) sG ,eol& Cue/a su+ errFneaG $e&AncO an arYuG 0acha 0aqari2) sG E /G 2G PACHA9LLA'9=, P8U$CHA=G !achacha-a) sG ,eog& Lugar E *uen e so+re e# rJo A*urJ6ac, en e# #J6i e de #os de*ar a6en os de A*urJ6ac E Qos-o, PerG 0achachi) sG 'ist& 0a6a de .onor de #as *rincesas o ?ustHas en e# inYarioG 0achachi a) sG Piedras 6enudas, cascaPo o ri*ioG !achachiri) s) 9tno*ist& FTierra !raG& En e# inYario, dKci6a segunda UaYa de# oc a/o se-8e :aEao Qo##ana, de# sec or :un isuEuG Es e adora orio era una ,uen e -ue se .a##a+a en #a *una de# *ue+#o de :ac.ona, a# SE de #a ciudad de# Qos-oG 0acha-) adPG n%m&card& Cien, cien unidades, cien o, die" decenas S!00TG E@E5H pac*a0 wata, cien aQosN tawa pac*a0, cua rocien osN pac*a0nin0a, a

cien unidadades, pac*a0nintin, #os cien o e# cien oG $e&AyaO *ac.aPG $e&QunO *a raYG $e&/&BarO *ac.aYG 9cO *a saG 0acha- cha-i) sG Lool& F/colopendrella sp& 1:idus gracilisG& 5iriF*odos de cien *iesG Cuer*o a#argado, casi /er6i,or6e E de*ri6idoG $u6erosos *ares de *a as a6+u#a orias de idKn ica #ongi ud, .a+i an es de #ugares .6edosG S9$R$H a o- a o-G $e&AncO *ac.ac6aYiG 9cO iriYaG 0acha-a) sG Lugar enien e, ordenan"aG \\ O,icia# segundoG !acha-a.aq) sG Bit& Fpac*a, ierra, 6undo E ie6*oN 0amaq, e# -ue ordena, 6ode#ador, aus*iciadorTG 0ios Hacedor de #a <ierra E de# Uni/ersoG Ser su*re6o, deidad -ue con ro#a #os 6o/i6ien os sJs6icos E go+ierna odas #as cosas, en #a 6i o#ogJa inYaicaG \\ 9tno*ist& San uario 6Fs ,a6oso de #a Cu# ura 'i6a- o Li6a, -ue se desarro## en re #os sig#os 999 E 9] dGCG, cuEo *ri6er edi,icio *ira6ida# da a de es e ie6*oG La *irF6ide de Pac.aYa6a-, en e# /a##e de LurJn, u/o 6ura#es -ue re*resen an *eces E a/es 6arinas a6ari##as so+re roPo indioN era de ado+es *e-ueQos *ara#e#e*J*edos E rec angu#ares, .ec.os a 6anoG En es e e6*#o de Pac.aYa6a- 6ora+a e# Jdo#o de 6adera considerado e# dios 6Fs *oderoso de# #i ora#G \\ ,eog& 0is ri o de #a *ro/incia de Li6a, con ;,350 .a+i an es en !74!G 0acha-cha2) /G Agru*ar cosas en gru*os de cien unidadesN ordenar de cien en cienG !acha-uteq In-a) sG 'ist& Per enece a#a segunda dinas Ja de #os Hanan Qos-oG E6*erador 9nYa, .iPo de Wira-oc.a 9nYa E #a QoEa 5a6a 'un uG Su no6+re inicia# ,ue <i u :usi 5an-o E a# ceQirse #a +or#a o mas0aypac*a o6 e# no6+re de 9nYa Pac.aYu e-H 9l Trans!ormador del Bundo& Es e 6onarca es ##a6ado 9nYa =u*anYi *or Cie"a, Pac.aYu e- *or )arci#aso E Pac.aYu i- 9nYa =u*anYi *or Sar6ien o E Co+oG Los cua ro cronis as coinciden en resa# ar sus .a"aQas guerreras co6o Con-uis ador de# C.inc.aEsuEuG En cuan o a# rKgi6en *o#J ico, se sa+e, di/idi e# i6*erio en cua ro suEusH C.inc.aEsuEu a# $, Qo##asuEu a# S, An isuEu a# E E Qon isuEu a# OG Sar6ien o dice -ue enri-ueci e# Qori0anc*a o <e6*#o de# So#, *oniendo #as 6o6ias de #os 9nYas an e*asados so+re ricos escaQosG ?ue e# iniciador de #a cons ruccin de# San uario de Sa-saEUa6an, co6o un co6*#ePo cere6onia# des inado a# adora orio de# So#, agua, raEo, rueno, ser*ien e, origen de# .o6+re E a #os 6uer os, ra"n *or #a -ue Cie"a #o denomina V/egunda .asa del /olV& E# 6is6o cronis a dice -ue es e 9nYa

SIMI TAQE
de# segundo se-8e PaEan, de# sec or An isuEuG Es e adora orio, era una *iedra grande -ue -ued des*uKs Pun o a #a casa de# es*aQo# 0iego CaEoG Enci6a de es a *iedra se -ue6a+an #os sacri,iciosG !achatusan) sG ,eog& F$untal de la TiaraG& Pico o 6on e si uado a# $E de #a ciudad de# Qos-o -ue en di,eren es K*ocas de# aQo se cu+re de nie/e, o orgFndo#e a #a ciudad un +e##o *anora6aG !acha2an Qora) sG 9tno*ist& FTierra con *ier+aGG En e# inYarioG cuar a UaYa de# -uin o se-8e PaEan, de# sec or An isuEuG Es e adora orio era una ,uen e -ue es a+a en e# *ue+#o de =ana QoraN se #e o,recJan co6o *ago so#a6en e conc.as 6arinas, unas *ar idas E o ras en erasG 0achi2) /G 2G <ACH9=G 0a-a) adPG E sG Escondi e, #ugar secre o, ocu# o, escondidoG S9$R$H i*aG 9cO *u##YanaG 0a-a 0a-a) sG @uego a# escondi eG \\ adPG 5uE escondido, ocu# oG 0a-achi) sG @uego a# escondi e de #os niQos ca6*esinosG 0a-achi-uq) adPG E sG Que se dePa esconder con o ra *ersonaG E@E5H mamanwan pa0ac*i0uq sipas, 6uc.ac.a -ue se .ace esconder con su 6adreG 0a-achiq) adPG E sG Que 6anda esconder a#go a a#guna *ersonaG E@E5H qolqe pa0ac*iq runa, *ersona -ue 6anda esconder e# dineroG 0a-achi2) /G Hacer ocu# ar, esconder, a*ar o encu+rir a#goG 0a-a-una) sG Escondi e, escondriPo, guaridaG 0a-a-u2) /G Esconderse, ocu# arse cuidadosa6en e o encu+rir sigi#osa6en e a#gn de,ec o *ro*io o aPenoG \\ Esca+u##irse de una si uacin di,Jci#G 0a-a a) ad/G Ocu# a6en e, secre a6en e, disi6u#ada6en eG S9$R$H *aYa##a*iG 0a-ai a0i) ad/G 2G PA:ALLA G 0a-a.u2) /G 9r a ocu# ar o esconder a#go o a una *ersonaG 0a-ana) adPG Escondi+#e, ocu# a+#e, encu+ri+#e o enido en secre oG 0a-ana-u2) /G Ocu# arse, esconderse o encu+rirse 6u ua6en eG E@E5H *uc*a pa0ana0uy, ocu# arse 6u ua6en e #os *ecadosG 0a-ana a) adPG ?Fci#6en e escondi+#e, ocu# a+#e o encu+ri+#eG 0a-a0i) ad/G A escondidas, a ocu# as o encu+ier a6en eG \\ $o /isi+#e a si6*#e /is aG 0a-aq) adPG E sG Que esconde, ocu# a o encu+re a#goG 0a-ara2a2) /G Per6anecer ocu# o o escondidoG !a-as.a2u) sG ,eog& F-o de pa0as o carri"osG& Pro/incia de# de*ar a6en o de La Li+er adG Per, con !04,5&2 .a+i an es en !74!G 0a-a1i) sG Lool& F$icidae sp&G A/e de

BC D
*#u6aPe +ri##an e E 6u# ico#or, a"u#, /erde E roPo, de #a cePa a# a E +aPa se#/aG 0a-a2) /G Esconder, ocu# ar, cu+rir o *ro eger de #a /is aG \\ Encu+rir cu#*a aPenaG S9$R$H *8an*aEG 9cO a6u anaG \\ Eot& F)nga Jeullei D& .&G PacaE, *acaeG Wr+o# 6uE ,rondoso de #ugares ro*ica#es, de #a ,a6i#ia de #as #egu6inosas, con .oPas co6*ues as de ,o#Jo#os a#adosG Sus ,ru os en #egu6+res son unas /ainas a#argadas, en ,or6a de sa+#e, cuEas se6i##as es Fn en/ue# as en una *u#*a +#anca, Pugosa E du#ce -ue se u i#i"a en #a a#i6en acin co6o ,ru aG S9$R$G *a-aEG $e&AyaO *aPaE, *aYaEG 0a-a2-acha-u2) /G Ocu# arse o esconderse *or odos #os #ugares *ara no ser encon radoG \\ Per6anecer a .ur adi##as o a escondidasG 0a-a2-u-u2) /G Escnderse, ocu# arse disi6u#ada6en e de #a /is a de o rosG 0a-a2 a) ad/G Secre a6en e, ocu# a6en e, a escondidasG S9$R$H *aYa##a*iG S9$R$H *aYa##aG !a-a2.a2u) sG Arqueol& F-o ocultoG& Pe-ueQo si io, *rOi6o a #a #oca#idad de Pan*a-.aUa, den ro de# San uario His rico de 5ac.u*iPc.u, en #a 6argen i"-uierda de# rJo 2i#cano aG Es F cons i uido *or un gru*o de andenes E cana#es de irrigacinG Por su conce*cin 6or,o#gica E ar-ui ec nica corres*onde a #a K*oca inYaG Se ar icu#a con 5ac.u*iPc.u *or 6edio de un ca6ino e6*edradoG 0a-a2si2) /G AEudar a esconder o a ocu# ar a#go o a o ra *ersonaG E@E5H qolqe pa0aysiy, aEudar a esconder e# dineroG 0a-i) sG Jol0& 0an"a andina cos u6+ris a -ue se carac eri"a *or #os #a iga"os en re #os P/enes dan"arines, de6os rando a #as 6o"as P/enes su ,or a#e"a E /a#en JaG \\ tej& ?iguras orna6en a#es en "ig "ag en #os ren"ados de .i#os o cuerdasG 0a-or.a) sG 2G HA<8UPAG 0a-u) sG Eot& F,alera sp&G Hongo +asidio6ice o co6es i+#e, de a6aQo grande E co#or +#ancoG S9$R$H -onc.a, Y8a##an*aG 0a-u L 1i-+u/a) sG Loot& HJ+rido de *a-oc.a E UiY8uQa S/icuQaT cuEa #ana se orna 6uE in,erior en ca#idad a# de Ks aG Cuando e# cruce es es*on Fneo, #os indJgenas consideran co6o anuncio de desgracias, *or #o -ue con ri+uEen a e/i ar#oG S9$R$H *a-oUiYuQa, *a-o UiY8uQaG 0a-ur.a) sG Agri& F@stlago sp&G Car+n de# 6aJ"G S9$R$H .a 8u*a, *anYur6aG 0a-us) sG Agri& Pa*a *reco", cuEo *erJodo de 6adure" es de s#o res 6esesG S9$R$H .aUc.8a *a*aG !a qa2) sG Arqueol& )ru*o ar-ueo#gico u+icado a# *ie de# ne/ado Sa#-an aE E den ro de# San uario His rico de 5ac.u*iPc.uG Es F cons i uido *or es ruc uras de ,ac ura inYaH recin os,

!21
corra#es o canc.as, ca6inos, e cG Ade6Fs con iene cue/as con *in uras ru*es res *re.is*Fnicas, *ro+a+#e6en e de# *erJodo de #os ca"adores`reco#ec ores S.ace 5 a !0 6i# aQosT, a# igua# -ue #as -ue se .a##an en #as "onas de C.aYa*an*a E C.o-esuEsuEG 0a ta) sG >u# o adiciona# -ue se co#oca so+re #a carga, *ara ser rans*or ado uno so+re o roG S9$R$H *a## aG 0a ta 0a ta) sG A ados su*er*ues os so+re #a carga *ara #uego ser rans*or adosG \\ adPG Su*er*ues os, uno enci6a de o ro, *ara ser rans*or adosG 0a tana) adPG Agrega+#e, adiciona+#eG E@E5H qHepeman paltana 0*ipu, a ado adiciona# a #a cargaG 0a ta2) sG Eot& F$ersea gratssima ,oertn& $ersea americana Bill& ,ardG Pa# aG Her6oso Fr+o# de #a ,a6i#ia de #as #aurFceas, cu# i/ado *or sus agrada+#es ,ru os co6es i+#es E 6uE a#i6en icios, de origen cen ro a6ericano, -ue conocieron #os inYasG Bed&Jol0& Se u i#i"an sus .oPas +ri##an es co6o re6edio es o6aca# E sus ,ru os co6o as ringen eG $e&AyaO *a# aG 9cO *a## aG S$o6+re cen ro a6ericanoN aguaca eTG S9$R$H Uira*a# a, *a# aG \\ /G Accin de agregar un +u# o a o ro de 6aEor a6aQoG E@E5H qHepiman paltay, agrega a# +u# oG 0a ta2 0a ta2) sG Eot& FBaytenus apurimacensis Coes Kar& Trolli CoesG& P#an a ar+us i/a de #a ,a6i#ia de #as ce#as rFceasG Bed&Jol0& Los indJgenas #o u i#i"an co6o 6edicina es o6aca#G 0a a) sG 'ist& 5uPer so# era 6uE .onora+#e, de sangre rea#, en e# inYarioG \\ Jol0& 0an"a de 6uPeres so# eras -ue re*resen an a #as ?ustHas o *rincesas, en #a *ro/incia de <aEacaPa, de*ar a6en o de Huanca/e#ica, PerG \\ 2G A$ASUG 0a achi2) /G Agri& Ordenar *ara recoger #a cosec.aG 0a ana) sG Agri& 9ns ru6en o *ara reco#ec ar ,ru osG Cosec.adoraG \\ adPG 'eco#ec a+#e, recogi+#eG 0a a0a-uq) adPG E sG Que re+usca #os residuos a+andonadosG 0a a0a2) /G Co#ec ar nue/a6en e o reco#ec ar #o -ue .a -uedado *or recogerG 9cO *a##a*anaG 0a aq) adPG E sG 'eco#ec orG Co#eccionadorG \\ Cosec.adorG E@E5H 0u0a pallaq, recogedor de cocaG 0a ar) sG Eot& F$*aceolus lunatus& AluviaG& $EOLG 2ariedad de #egu6inosa de ,ru os en /aina E se6i##as +#ancas o grandes, co6o #as .a+asG 0a arqo2) /G Accin de reco#ec ar *reci*i ada6en eG 0a a2) /G 'ecoger, reco#ec ar con #a 6ano o 6F-uinaG \\ Cosec.ar ,ru os en genera#G $e&AyaO .uQuEG $e&QunO Ya##c.aEG $e&/& BarO a*iEG 9cO si*ranaG \\ sG tej& <ePido inYaico, con ,iguras E 6o i/os de #os 6Fs di/ersos, .ec.os con .i#os -ue #uego de ser ra6ados

!25
son recogidos o so# adosG En #a ac ua#idad son 6uE u i#i"ados en e# 6undo andino -uec.uaG S9$R$H c.ic.i##aG 0a a2-acha2) /G Si6u#acro de cosec.a o reco#eccinG 0a a2si2) /G AEudar a reco#ec ar, cosec.ar o co#ec ar a#goG E@E5H sarata pallaysiy, aEuda a recoger e# 6aJ"G 0a a2so) sG Lool& F$eriplaneta americana& Elatella germnica Cinneo& Elata orientalis E o ras es*eciesTG Cucarac.aG 9nsec o de# orden +#a aria, de cuer*o a*#anado, a*ara o +uca# 6as icador, co#or a6ari##o o+scuroG Ha+i a en .ornos E cocinasG EolO *a##aEsuG 9cO co6ePenG 0a qo) adPG ?arsan e, ra6*oso, incorrec oG 9cO *a#YuG 0a qo2) /G EngaQar, ra6*ear, ,arsearG $e&QunO *an c.iEG EolO *a#-oEG 9cO *a#YunaG 0auta) sG 2G PAL<AG 0a 1a) sG Conc#usin, ,ina#, ,ina#i"acinG \\ <ra+aPo inconc#usoG 0a 1aq) adPG E sG <ena", *ersis en eG \\ Persona -ue ra+aPa .as a e# ,ina# de su *ro*si oG 0a 1asqa adPG Conc#uido, er6inado, ,ina#i"adoG S9$R$H ruYus-a, *8uc.uYas-aG 0a 1a2) /G Conc#uir, er6inar, ,ina#i"arG \\ Aca+ar un ra+aPo u o+raG \\ 'e6a ar a#goG S9$R$H uYuE, .un 8aEG E@E5H *a##UanaG $e&AyaO *uc.uYaE, uYuEG $e&QunO *a-UaEG 0a.u-u sG Eot& F,esnaniacea sp&G Poro o *uruG ?ru o de #as gesnaniFces, ##a6ados a6+iKn *oro, de di,eren es a6aQos, E usado *or #os na i/os co6o de*si os o cuc.arones *ara reci+ir e# agua o sacar #a c.ic.a de #os reci*ien esG 0ana) sG Her6ana de# /arnG <ra o ,a6i#iar de# .er6ano a #a .er6anaG $e&AyaO *ani, *anaG $e&QunO 'uaO *aniG 9cO *aniG 0anacha2) /G AdPudicar#e o dar#e una .er6ana ado* i/a a un .iPo /arnG 0ana-a) sG 'ist& 0inas Ja, gru*o ,a6i#iar, #inaPe, organi"acin socia# inYa, in egrada *or gru*os de *aren esco unidos *or /incu#acin 6a ri6onia#, descendien es de un so+erano 9nYa, cuEa 6o6ia era guardada E /enerada con 6uc.a re/erenciaG 5an-o Q.a*a-, e# *ri6er e6*erador de# 96*erio 9nYaico, organi" #a *ri6era *anaYa E #a cons i uE K# E odo su gru*o ,a6i#iarG SLGEG2GT 0an-i) sG 'esie6+ra, nue/a sie6+ra -ue se .ace en #os ra#os de# se6+rado genera#G S@GLGPGT 0an-iq) adPG E sG Que rea#i"a e# rese6+radoG \\ !am& 2arn -ue engendra en 6uc.as 6uPeresG 0an-i2) /G 'ese6+rarG L#enar e# surco con se6i##a de #a 6is6a u de o ra es*ecieG E@E5H sara c*a0raman *awaswan pan0iy, en #a c.acra de 6aJ" in erca#a con .a+asG

BC D
0an-un-u) sG <ea o an orc.a de *aPa o 6adera secaG S9$R$H nina Y8anc.aEG 0an-ur.a) sG 2G HA<8UPAG 0an-u2) /G Pa#*arG Auscu# ar con e# ac oG S9$R$H ##anY.uEG $e&AyaO 6u##YuEG $e&QunO c.a*#aEG $e&/&BarO ##anYaEG 0an0a) sG ,eog& L#anura, ##ano, *#anicieG \\ Piso, sue#oG E@E5H panpa 0Huc*u, rincn ##anoN panpamar0a, co6arca en ##anuraG $e&AyaO *an*aG $e&QunO *an*as iG 0an0a 0an0a) sG ,eog& L#anuras, ##anos, *raderas o es e*as con inuadas con cier os 6on Jcu#os in er6i en esG 0an0a t+i-a a2u) sG 2G CH9:5UG 0an0a 1ar.i) sG 'a6eraG 5uPer *+#icaG S9$R$H c.8aran-ara, -8e aG 9cO Uaric.aG 0an0acha) sG Perdn, c#e6encia, indu# o, re6isinG 0an0achana-u2) /G Perdonarse, discu#*arse 6u ua6en e en re dos o 6Fs *ersonasG 0an0achaq) adPG E sG $i/e#ador, a##anador, *a6*eadorG \\ Que *erdonaG 0an0achasqa) adPG $i/e#ado, a*isonado, a##anadoG \\ Perdonado de una cu#*aG 0an0acha2) /G $i/e#ar, a##anar #os errenos, igua#ar #os *isosG \\ PerdonarG 0an0a-una) sG tej& 5an i##a ##e/ada en #a ca+e"a, de #argo considera+#eG S5G @G de #a EGT !an0a-unas) sG ,eog& FCos del llano, cas e##ani"adoTG Pan*aconasG Po+#ado u+icado en #a regin de 2i#ca+a6+a, *ro/incia de La Con/encin, Qos-oG 0an0a a) sG L#ano, /ia+#e, sin o+s Fcu#osG !an0as) sG ,eog& 'Jo a,#uen e de# A*urJ6ac -ue recorre en #a #Jnea di/isoria de #os de*ar a6en os de A*urJ6ac E AEacuc.o, PerG \\ 0is ri os de #a *ro/incia de 'ecuaE, con 415 .a+i an es E de #a *ro/incia de Huara" con !,425 .a+i an es en !74!, de# de*ar a6en o de Ancas., PerG \\ 0is ri o de #a *ro/incia de <aEacaPa de# de*ar a6en o de Huanca/e#ica, con ;,;31 .a+i an es en !74!G !an0asona) sG 9tno*ist& F9:planada que suena, cas e##ani"adoTG En e# inYario, segunda UaYa de# ercer se-8e Qo##ana, de# sec or Qo##asuEuG Es e adora orio era una *iedra -ue *os erior6en e se .a##a+a Pun o a #a casa de# es*aQo# 5ancio SierraG Se #e .acJan *agos de conc.as 6arinas 6o#idasG 0an0a2achi2) /G A##anar, ni/e#ar un errenoG 0an0a2 a) sG A#a6eda, /Ja anc.a E ##anaG 0auta) sG Error, e-uJ/oco, ,a##aG \\ 0es/JoG \\ Con,usin, enredoG S9$R$H -8o#6aG 0anta -a2) sG E-ui/ocacin, errorG \\ /G 2i/ir en #o errado, en #o ,a#so, incier o o con,usoG 0anta 0anta) sG Eot& F-*opalopodium 'errerae @l+rG P#an a .er+Fcea de #a ,a6i#ia de #as ranuncu#FceasG Su .F+i a son #os ro-ueda#es de #as a# as *unas, donde crece cu+ier a *or #a nie/eG Es *#an a acau#eG S9$R$H *aYa *aYaG \\ adPG Con errores, ,a##as,

DICCIONARIO
con,usiones, ,a#sedades o ,a##as con inuas den ro de #a 6is6a o+ra o #a+or rea#i"adaG 0antachi) sG 2G P8OLQAG 0antachi-uq) adPG E sG Que ##e/a a# errorG \\ E-ui/ocacin o ,a#sa conce*cin de a#goG \\ Que des/Ja de #o /erdaderoG 0antachina) adPG E sG Ca6u,#aPe, dis,ra", engaQoso, ,a#seadoG 0antachiq) adPG E sG ?a#seadorG Que e-ui/oca o dis orsiona a#goG S9$R$H *8o#-ac.i-G 0antachi2) /G 2G Q8OL5ACH9=G 0antana) adPG E-ui/oca+#e, con,undi+#e, erra+#eG 0antanachi2) /G Con,undir, e-ui/ocar una cosa con o raG 0antana-uq) ad/G Con,undi+#e, e-ui/oca+#e con o rosG \\ O,ensa 6u ua6en e sin -uererG !antana2a) sG 9tno*ist& En e# inYario, cuar a UaYa de# cuar o se-8e Qo##ana, de# sec or :un isuEuG Es e adora orio era un cerro grande -ue di/idJa #os ca6inos C.inc.aEsuEu E :un isuEu, en #a ciudad de# Qos-oG 0anta0a-u2) /G E-ui/ocarse o ,a##ar de con inuoG 0anta0u2) /G ?a##ar dis raJda6en eG 0antaq) adPG E sG Que se e-ui/oca, ,a##a o con,unde una cosa *or o raG \\ !igdo& Ad# ero, ad# eraG 0antarqo2) /G E-ui/ocar *or *reci*i acin o a*uroG \\ Con,undir a#goG 0antasqa) adPG Errado, e-ui/ocado, ,a#seadoG \\ 0es/iadoG 0anta2) /G E-ui/ocarse, ,a##ar, errar, con,undirG S9$R$H -8o#6aEG 9cO c.a##*unaG 0anta2-acha2) /G Errar, ,a##ar con inua6en eG \\ 0es/iarse de# ca6ino re*e ida6en eG 0anta2 a) ad/G Errnea6en e, e-ui/ocada6en e, sie6*re en #o ,a#soG 0anti) sG Eot& F.osmos pulc*errimus y .osmos pseucedami!olios tiraquensis W Iunt"eW /&G Ar+us o de #a ,a6i#ia de #as co6*ues as, con ,#ores en ca+e"ue#a de a6*#ia dis ri+ucinG P#an a .er+Fcea 6edicina# -ue crece en #as "onas ,rJgidas, de ,#ores rosadas o #i#asG Los ca6*esinos sue#en adornar sus so6+reros con #as ,#ores en #os carna/a#esG Bed&Jol0& 5uE u i#i"ada en in,usin *ara #a os, *#euresJa E co6o sudorJ,ico *ara e# res,riadoG S9$R$H *an i *an iG \\ 2G LLA$:HA G 0anti aqota) sG tej& Ca6ise a #arga, co#orada o 6oradaG S<Kr6ino no aE6ara u i#i"ado en -uec.uaTG S5G@G de #a EGT S9$R$H *an i -.aUaG 0anti 0anti) sG 2G PA$<9G 0anti qha1a) sG 2G PA$<9 LLAQO<A 0anticha2) /G 2G LLA$:HACHA=G 0a/a) adPG 0erec.aG Lado derec.oG 0ies raG E@E5H pa?a ?eqe, #ado derec.oN pa?a ma0i, 6ano derec.aN pa?aman, a #a derec.aN pa?antin, #os derec.osG $e&AyaO a##auYa, a##i- #adoG 9cO s.anc.iG

SIMI TAQE
0a0a) sG Eot& F/olanum andigenum tu+erosum Cinneo& /olonum andigenum Qus& et Eu0&G P#an a a#i6en icia de *ri6er orden, oriunda de# Per, do6es icada E u i#i"ada *or #os inYasG 0e #a ,a6i#ia de #as so#anFceas, con a##os su+ errFneos en u+Krcu#o -ue a#6acenan a+undan e a#6idn, .oPas co6*ues as, ,#ores +#ancas, 6oradas E rosadasG EOis en nu6erosas /ariedades con co#ores, ,or6as E *or es di,eren esG Cons i uEe en #a ac ua#idad #a +ase de #a a#i6en acin 6undia# *or su a# o /a#or nu ri i/oG 2A'9E0A0ESH alqaywarmi, roPi"o +#an-uecinoN qonpis, rosado a6ari##en oN qonosito, de creci6ien o *reco"N c*Heqc*e p*ura, de co#or +#an-uecinoN pesqoq runtun, co#or a6ari##en oN pu0a mama, de Ee6as roPas E cora"n a6ari##oN yuraq waqoto, +#an-uecinoN waman uma, grandes E .arinosasN p*u0uya, *ro*icios *ara sancoc.arN yuraq p*uqoya, de cora"n +#ancoN muru p*uqoya, es*ecia# *ara e#a+orar c.uQuN pHala p*uqoya, *ara ,ri urasN pu0a pHalta, roPi"oG Pa*as a6argasH wa?a, *#o6i"oN pu0a wa?a, roPi"oN yuraq wa?a, +#an-uecinoN 0usi, negru"coN orqo ru0Hi, +#an-uecinoN araq papa, -ue no *roduce des*uKs de un aQoN 0Hiti papa, *a*a si#/es reG 0a0a -uru) sG Lool& F$remnotiypes suturicallus Ius*elG& )usano de #a *a*aG )usano +#ancoG )orgoPo de #os AndesG )usano -ue a aca #a *a*a en a# i udes co6*rendidas en #os 2,500 a 1,&50 6GsGnG6G, en #os Andes suda6ericanosG 0a0a qaqa) sG Eot& Hongo -ue ocasiona #as raPaduras de #os u+Krcu#osG 0a0a 1a2-+u) sG alim& Pa*a sancoc.ada o .er/ida, de gran uso en #a a#i6en acin andinaG 0a0a isas) sG Eot& 2G L9SASG !ah0ri) sG 9tno*ist& Po+#acin de #a K*oca inYa, u+icada en #a *ar e O de #a ciudad de# Qos-oG E# *ri6er 9nYa 5an-o Q.a*a- orden su *o+#a6ien oG 0aq) ,ram& Su,iPo o 6or,e6a -ue agregado a# sus an i/o, *rono6+re u o ra ca egorJa indica *ro*iedad o *er enenciaG E@E5H wasipaq, *ara #a casaN qanpaq, *ara JN llan0Hanpaq, *ara ra+aParG 0aqa) sG Eot& FEam+ucea sp&G >a6+G )ra6Jnea de #a ,a6i#ia de #as +a6+uceas, con cuEos a##os en caQa se cons ruEen /i/iendas #igerasG Crece en #a se#/aG \\ Legu6+res grandes, en genera#G E@E5H paqa *awas, .a+as grandesG 0aqar) sG A#+orada, cre*scu#o 6a u ino, aurora 6a ina#G S9$R$H i##ariEG 0aqarichiq) adPG E sG Creador, in/en or, .acedor, au or, *roduc orG S9$R$H Ya6a-G 0aqarichi2) /G Crear, conce+ir, in/en arG S9$R$H Ya6aE, Ya6ariEG $e&AyaO

BC D
Ua##*aE, ruraE, c.an aEG $e&AncO unanc.aEG $e&/&BarO ruraEG 9cO EurinaG 0aqarin) ad/G 5aQana, e# dJa de 6aQanaG S9$R$H -8aEa *8unc.aEG \\ adPG Que se crea, -ue a*arece, -ue naceG E@E5H paqarin *amun0i, 6aQana /endrFsG $e&AyaO *aParinG $e&QunO Uaa#aG $e&/&BarO YaEaG 9cO YaEa iG 0aqariq) adPG Que a*arece, se origina, crea o nace de a#go o de a#guienG S9$R$H Ya6aYu-G E@E5H allpamanta paqariq, -ue nace o se crea de #a ierraG !aqariq Tan0u) sG ,eog& F'ospedaje del que amaneceG& Pa-are- a6+oG 0is ri o de #a *ro/incia de Paruro, Qos-o, Per, con &,!73 .a+i an es en !74!G \\ 'ist& Lugar donde se encuen ran #as ,a6osas /en anas de Tanpu THoqo, de donde sa#ieron #os Cua ro Her6anos AEar, *ara ,undar #a Ciudad de Qos-o, segn #a #eEenda de# *osi+#e origen de# 96*erio <aUan insuEanoG 0e acuerdo a e##a, 5an-o Q.a*a- E 5a6a O-##o sa#ieron de es e #ugar #iderando !0 gru*os K nicos o aE##us E *ar ieron con direccin de# cerro WanaYaUri *ara o6ar e# 2a##e de# Qos-o de condiciones geogrF,icas, eco#gicas e .idro#gicas eOce*ciona#es E ierras eOce#en es *ara #a agricu# uraG Los ad/enedi"os so6e ieron a#gunos de #os gru*os K nicos originarios de es e /a##e E des*#a"aron a #os o rosG En e# ,u uro, es os gru*os K nicos in/asores, es a+#ecerJan en es e /a##e #a ciudad de# Qos-o, #a ca*i a# ad6inis ra i/a, *o#J ica E re#igiosa de# Es ado <aUan insuEanoG \\ Arqueol& Si io ar-ueo#gico u+icado a# S de #a ciudad de# Qos-o, *ro/incia de Paruro, re#acionado con e# 6i o de# origen de #os inYasG 0aqarisqa qa ari2) sG Quris& $EOLG Par ida de naci6ien oG 0aqari2) /G A*arecer, crearse, originarseG \\ $acerG S9$R$H riY.uriEG E@E5H pac*a paqariy, a6anecerG $e&AEaH Pa##ariEG EolO EuriEG 9cO EurinaG 0aqa2) sG 2G PA:A=G !aqa20u-2u) sG 9tno*ist& FBanante escondidoG& En e# inYario, ercera UaYa de# sK* i6o se-8e =ana-ora de# sec or An isuEuG Es e adora orio era una ,uen e -ue se .a##a+a un *oco 6Fs a+aPo de #a c.acra ##a6ada Wa6an an aG Se #e o,recJan co6o *ago conc.as 6o#idasG 0aqo) sG 2G HA$P9QG 0aqo L 1i-u/a) sG Loot& 2G PA:UW9:8UAG 0aqo ` 1i-+u/a) sG Loot& 2G PA:UW9:8UAG 0aqocha) sG 2G ALLPAQAG 0aqochina) adPG Bed&Jol0& Cuando #a en,er6edad es incura+#e, .acerse curar con e# *a-o, 6Kdico andino, 6Fgico E na uris aG \\ 2G HA$P9CH9$AG 0aqonqa) sG Eot& F/ieges+ec0ia Bandonii /c*& Eip&G P#an a si#/es re con se6i##as en a-uenioG Bed&Jol0& Sus se6i##as,

!2;
*recisa6en e, se usan en in,usin *ara curar res,rJos E neu6onJas ,uer esG S9$R$H si##YiUaG 0aqo2) /G Accin de in/ocacin -ue .acen #os adi/inos o *a-os a #os dioses o 6anes *ro ec ores de ganados E se6en erasG 0aq0a) sG Eot& FAgave americana CinneoG& 5agueEG P#an a de# gKnero ,ourcroEaG <iene #as .oPas carnosas E 6uE ,i+rosas de #as -ue se .acen sogas o ca+uEas 6uE ,uer esG E# *edice#o es de 4 a !0 6 sG de #argo, usado *ara #as cons rucciones E se conoce con e# no6+re de c*uc*aw& S9$R$H c.uc.aUa, 6i#i*a-*aG 9cO aEa *a-*aG 0aq0a-a) sG Lool& F/ctri: !lammea CinneoG& 5oc.ue#oG A/e insec J/ora de cos u6+res noc urnas, considerada de 6a# agLero *or su *resencia E can ar es*ecia#G S9$R$H uYuG !aq0u2oq) sG Arqueol& F.on magueyTG Pe-ueQo gru*o ar-ueo#gico u+icado en #a regin de 2i#ca+a6+a, cercano a# rJo A*urJ6ac E Puen e 9nYaG 0aqta) ad/G Qui"F, -ui"Fs, a# /e", -uiKn sa+e, a #o 6ePorG E@E5H paqta ri0uwaq, -ui"Fs #o /easG S9$R$H ic.a*asG 0aqtachi2) /G 0ar en e# +#ancoG \\ Acer ar en e# o+Pe i/o deseadoG 0aqta0as) ad/G QuiKn sa+e sea asJ, *ueda -ue asJ seaG S9$R$H *a- asG 0aqtas) ad/G 2G PAQ<APASG 0aqtascha2) /G 5origerar, 6oderar, e6*#ar e# co6*or a6ien o *ersona#G 0aqtataq) ad/G .uidado que; ten cuidado, cudate& E@E5H paqtataq waqawaq, cuidado con ##orarG !aqta1a/u2) sG 9tno*ist& F.uidado con la muerteG& En e# inYario, ercera UaYa de# no/eno se-e Qo##ana, de# sec or Qo##asuEuG Es e adora orio era un ##ano, 6uE /enerado E se #e .acJan sacri,icios *ara ser #i+erados de #a 6uer e re*en inaG En ie6*o de #a co#onia era *ro*iedad de# es*aQo# A#onso de <oroG 0aqta2) /G 9gua#ar, ni/e#ar, e6*arePar, e-ui*arar, e-ui#i+rarG 0ara) sG L#u/ia, *reci*i acin *#u/ia#, aguaceroG 2A'9E0A0ESG ip*u para, ##o/i"naN sip*si para, ##o/i"na 6enudaN c*Hallc*aq para, c.a*arrn, ##u/ia orrencia#N c*i0c*ipara, ##u/ia con grani"oG $e&AyaO a6iaG $e&/&BarO a6EaG 9cO a6iaG 0arachiq) adPG E sG Que *ro/oca #a ##u/ia o genera #a *reci*i acin *#u/ia#G E@E5H parac*iq p*uyu, nu+e -ue *ro/oca ##u/iaG 0arachi2) /G Pro/ocar #as ##u/iasN .acer -ue ##ue/aG \\ 'egar *or as*ersin a 6anera de ##u/ia ar i,icia#G 0araq) adPG L#u/ioso, *#u/ia#G EolO *ara-aG !araqas) sG ,eog& FTop#n& Segn e# 0rG @osK An onio de# >us o, de# idio6a :auYi o AYaro de =auEosH #a raJ" para, se raduce co6o gente de !rente grande& Para o ros, de# -uec.uaH para, ##u/ia E qas rans,or6acin de aqo, arenaN lluvia de arena& En /erdad, en

!23
#a "ona se *roducen ##u/ias de arenaTG ParacasG 0is ri o de #a *ro/incia de Pisco, 9ca, Per, con !,&5; .a+i an es en !74!G \\ 'ist& Cu# ura Paracas descu+ier a en !725 *or e# ar-ue#ogo @u#io CG <e##o, u+icada en #a *enJnsu#a de arena roPa, a !4 Y6sG a# S de #a ciudad de Pisco, de*ar a6en o de 9ca, PerG Se desarro## en re 350 a &40 aGCG sucediKndose dos *erJodosH Paracas Ca/erna E Paracas $ecr*o#is, cuEos ,ardos ,unerarios encon rados en ca/ernas de6ues ran e# ac.a a6ien o de #a ,ren e, re*anacin craneana, cerF6ica, eO i#erJa E or,e+rerJa con rasgos 6uE carac erJs icosG 0e igua# 6anera se encon raron #os *ri6eros signos de escri ura -ue, segn #a es udiosa 2ic oria de #a @ara, serJa #a 6Fs an igua de A6Krica, con sJ6+o#os *ro*ios -ue de er6inaron una *os erior escri ura de #os inYasG 0araqa2) sG Agri& 2ariedades de 6aJ" +#anco de grano grande, ##a6ado 6aJ" a6i#Fceo *or #a ca#idad de su .arina, 6uE a*reciada *ara #a e#a+oracin de or as, *anes E a6a#esG E# 2a##e Sagrado de #os 9nYas, Qos-o, es e# *ri6er *roduc or, a ni/e# 6undia#, de es a /ariedadG S9$R$H c.8o-*aG Eot& *ara-aG 9cO *araYaG 0ara2 .ita) sG .lim& c*oca de ##u/iasG Es acin *#u/ia#G 0ara2a2) /G .lim& L#o/er en K*oca inusua#, eO e6*orFnea6en eG 0ara2-acha2) /G .lim& L#o/er a 6o6en os o in er/a#osG 0ara2qonchu2) /G .lim& L#o/er orrencia#6en e aco6*aQado de ,uer es /ien osG <or6en a *#u/ia#G 9cO *araEYunc.uEG 0ari) adPG <er6geno, -ue engendra ca#or, -ue se 6an iene a e6*era ura cons an eG \\ <Kr6ico, ,en6enos 6ani,es ados *or au6en o o dis6inucin ca#ricaG S@GLGPGT !ariaqaqa) sG 'ist& 0ei,icacin *reinYa de #os Huaroc.iris a #as rocas, *ara 6an ener #os ne/ados *er*e uosG 0ariaqoncho) sG 2G A$<A=QO$CHOG 0arichi2) /G 'e-ue6ar o+Pe os de ies o *ara e# uso do6Ks icoG S9$R$H ariEG 0ari>uana) sG $EOLG 2G PA'9WA$AG 0aris) sG Anat& 5a ri"G Secundina de# *ar oG $e&AyaH u .a*iG 9cO *ariG 0ari1ana) sG Lool& F$*oenicoptes ru+er Cinneo E $*onicoparrus andinus $*ilippiG& ?#a6encoG Her6osa a/e *.oenico,or6es de co#ores roPo E +#ancoN /i/e en #agunas de #a *una E e6igra .as a #a cos aG Es as a/es ins*iraron a# Li+er ador 0on @osK de San 5ar Jn *ara idear #os co#ores de #a +andera *eruanaG S9$R$H *ariguanaG 0aro) adPG 2G OQHEG 0aru) adPG <os ado, re os adoG \\ Co#or *ardo o+scuroG S9$R$H O-.eG E@E5H paru *an0Ha, os ado doradoN paru tHanta, *an re os adoG 0aruhu) sG alim& Paneci##o de sangre con

BC D
.arina de 6aJ" E c.uQoG S@GLGOG5GT 0aru a/a) adPG 'e os adJsi6o, doradJsi6oG !aruro) sG ,eog& Pro/incia de# de*ar a6en o de# Qos-o, Per, creada *or e# Li+er ador Si6n >o#J/ar en !425, con &2,&45 .a+i an es en !74!G 0aru2 0aru2) adPG 'e os ado, 6uE dorado a #a ca#orG 0aru2achi2) /G 0orar o re os ar a# ,uegoG E@E5H tHantata ninapi paruy ac*iy, re os ar e# *an a# ,uegoG 0aru2aq) adPG 'e os a+#e o dora+#e a# ,uego o a# ca#or so#arG 0aru2a2) /G 'e os arse, dorarse o re-ue6arse a# ,uego o a# ca#or so#arG 0ar1a) sG Eot& 9n,#orescencia en es*iga de# 6aJ", -ue *or a e# *o#en 6ascu#ino, -ue ,ecunda #os es ig6as -ue se encuen ran en #a 6a"orcaG 0ar1a2) /G PerJodo de sa#ir #as in,#orescencias o *anoPas en #a *ar e su*erior de# a##o de# 6aJ"G 0as) ,ram& 5or,e6a o su,iPo de *ar Jcu#a conPun i/a -ue signi,ica tam+in& E@E5H noqapas, Eo a6+iKn llapanpas, a6+iKn odosG 0asaq) sG ?recuencia, re*e icin ,recuen eG \\ adPG ?recuen e, con inuo, re*e idoG \\ Pasador, -ue *asa o ransi aG 0asaq a) ad/G ?recuen e6en e, cada /e" no 6Fs, a 6enudoG \\ sG $EOLG A,ei e, co#ore e, 6a-ui##aPe, cos6K icoG 0asi-u2) /G 5a-ui##arse, co#orearse, re ocarse con cos6K icos u a,ei esG 0asi2) /G Pin ar, 6a-ui##ar, co#orear o re ocar #a *ie# de# cuer*oG 0as-a) sG 0esa6arre, a,#oPa6ien o, desa adura, des#iga6ien oG 0as-achiq) adPG E sG Que .ace desa ar, des#igar a#go con o ra *ersonaG E@E5H wasipas0ac*iq, -ue .ace desa ar #a casaG 0as-achi2) /G Hacer desa ar, des#igar o so# ar de una a aduraG E@E5H perqa pas0ac*iy, desa ar #a *aredG 0as-a-uq) adPG 0esa a+#e, des#iga+#e, des6orona+#e, descosi+#eG E@E5H pas0a0uq sinpHa, ren"a desa a+#eG 0as-a-u2) /G 0esa arse, des#iarse, descoserse, desa6arrarseG 0as-ana) sG Lugar de descargaG \\ Lugar de aca6*a6ien o o descanso de #os /iaPerosG \\ adPG 0esa a+#e, des#iga+#e, descosi+#eG 0as-aq) adPG E sG 0esa ador, des#igador o des6oronadorG 0as-ari-uq) adPG Que se desa a, des#iga o sue# a con inua6en e *oco a *ocoG 0as-ar0ari2) /G 2G :ACHA'9=G 0as-arqo2) /G 0esa ar, des#igar o descoser a#go en ,or6a a*resurada o enKrgicaG 0as-a2) /G 0esa ar, descoser, des#iar o des ren"ar a#goG S9$R$H 6aE 8uEaE, siranaEG $e&AyaO *iYri6aE, *asYaEG EolO *asYaraE, *asYaEG 9cO *arsanaG 0asu) adPG E sG 2iudoG 2arn -ue *erdi a su es*osaG \\ adPG 0es/en uradoG $e&AyaO *aPu, Pari sa*aG 9cO *as.uG 0asu-uq) adPG 0esa,or unado, -ue *ierde

DICCIONARIO
#a ocasin ,a/ora+#eG 0asu ) sG Eot& F9ryt*rina eduusG An i *uru u o *oro o de #os AndesG Wr+o# *arecido a# *isonaE de #a ,a6i#ia ,a+Fceas, orden ,a+a#esG Los ,ru os son de gran con enido a#i6en icioH *ro eJnas 2;a, .idra os de car+ono 14a, a"cares !5a E a#6idn &5aG Crece en #os /a##es in erandinos de 2,000 a 2,740 6GsGnG6G S9$R$H 6on e *oro o, 6on e .a+as, sac.8a *asu# oG $e&AncO *as.uroG $e&ApuO +asu#, sac.8a *oro o, *oro o, an i*oro oG 0asu2) /G En/iudar e# /arnG \\ Perder #a ocasinG 9cO *as.uEanaG 0ashuru) sG 2G SACH8A PASULLOG 0ata) sG Par e a# a de a#guna cosaG E6inencia de un cerro, casa, e cG \\ ad/G Enci6a, en #ugar su*erior en o*osicin a# in,eriorG S@GLGPGT S9$R$H .aUanG E@E5H rumi pata, so+re #a *iedraG \\ tej& Esca#era o graderJa ePida en e# /es idoG S5G @G de #a EGT !ata !ata) sG Arqueol& F$lata!ormaG& )ru*o de andenes E cana#es de ,ac ura inYa, u+icado en #a *ar e O de #a ca*i a# de# dis ri o de San @erni6o, Qos-o, PerG 0ata 0ata) sG )raderJa, andenerJa, esca#ina a, esca#ones en su*er*osicinG \\ adPG 'e*#iegue o *#isado en e#asG !ata !ata2oq) sG Arqueol& FTerra"a con plata!ormaG& )ru*o de andenes de ,ac ura inYa, u+icado en #a *ar e $ de# *ue+#o de Oro*esa, Qos-o, PerG 0atachaq) adPG E sG Co6*arador, con,ron ador, co ePadorG \\ EOa6inadorG 0atacha2) /G Se#eccionarG \\ EOa6inarG @u"garG \\ Cons ruir andenes o *isos a# osG S9$R$H *a a naEG 0ata-a) in erPG EOc#a6acin a# e6*e"ar una #a+or o ra+aPoG 0ata-i) sG A# o, a# i##o -ue sir/e a 6anera de ca reG \\ AndKnG S9$R$H *a anaG $e&AyaO *a a, *a a-G !ata aqta) sG 9tno*ist& F$o+laci#n so+re una plata!ormaG& 0e acuerdo a #os docu6en os ad6inis ra i/os de #a 6i ad de# sig#o ]29, corres*onden a #a *o+#acin de Q8en e 5arYa o po+laci#n pica!lor& En #a ac ua#idad es e conPun o ar-ueo#gico con,or6a e# San uario His rico de 5ac.u*iYc.uG \\G 'ist& En e# inYario segunda UaYa de# *ri6erH se-8e :aEao, de# sec or C.inc.aEsuEuG Es a+a a cargo de #a *arcia#idad E aE##u QoaYaE aYiG Es e adora orio era #a casa 6or uoria de# 9nYa Pac.aYu e-N sus sucesores .acJan *agos *or #a sa#ud E *ros*eridad de# 9nYaG \\ Arqueol& Es e# conPun o ar-ueo#gico 6Fs grande de #a K*oca inYa, es a+#ecido en e# /a##e de :usic.aYaG Es F con,or6ada *or 6Fs de !!5 es ruc uras o recin os agru*ados en cua ro sec ores residencia#es E ar esana#es, dis in os *ero ar icu#adosG Es e si io es u/o in egrado con e# Qos-o, 5ac.u*iPc.u E #a regin de

SIMI TAQE
Wi##Ya*an*a *or 6edio de una red de ca6inos, asJ 6is6o, es u/o con,or6ado *or /arios *e-ueQos si ios a*aren e6en e ais#ados, a 6anera de gru*os bsa K#i eb, #os 6is6os -ue de igua# 6anera es a+an conec ados *or ca6inosG Es os *e-ueQos gru*os cu6*#Jan ,unciones co6*#e6en arias a# cen ro ur+anoG Pa a##a- a ,ue un cen ro ad6inis ra i/o`*o#J ico de# /a##e de :usic.aYaG Es *ro+a+#e a6+iKn -ue cu6*#i un ro# i6*or an e en #a *ro/isin E rans,erencia de *roduc os serranos, *ara e# sos eni6ien o de #as *o+#aciones de mitimaes, yanaconas E mitHayoq, cuEo a*ara o ecno+urocrF ico`ad6inis ra i/o ,ue es a+#ecido en #a "ona de 5ac.u*iPc.u E #a regin Wi##Ya*an*a Sse#/a a# aT, *or *ar e de# Es ado 9nYa *ara #a *roduccin de *roduc os sun uarios, con /a#ores re#igiosos E *o#J icos E #a redis ri+ucin de #os 6is6osG Es e cen ro ,ue *#aneado E cons ruido en gran *ar e *or e# 9nYa Pac.aYu e- a 6ediados de# sG ]2 de nues ra era S!150`!130N da acin a+so#u a de car+ono !1 E !2T, casi si6u# Fnea a 5ac.u*iPc.u S-ue Ea es u/o ocu*ado en !150 dGCG de acuerdo a #a da acin de C`!1TG \\ )ru*o de andenes, de #a K*oca inYaica, u+icado en #a *ar e S de Ur-ui##os, U6+a6+a, Qos-oG 0atan) sG Ori##a, +orde, 6argenG \\ 'e+orde o ,i#oG 0atana) sG 2G PA<A:9G 0atana2) /G >ordearG 0ar#e +orde, ori##aG S9$R$H *a ac.aE, *a anc.aEG 0atancha2) /G 2G PA<A$A=G 0ataqcha2) /G Quris& $EOLG Hacer Pus iciaG En derec.o de Pu"garG >uscar #a /erdadG 0ataq+achu) sG Eot& F/tipasp&G Pas o o gra6Jnea *e-ueQa, a#i6en o *ara #os ru6ian es, *ero /enenoso *ara #os roedoresG 0atara) sG 0o+#e", do+#adi##o, *#egaduraG \\ Su*er*osicin de #as 6inas u .oPasG 9cO *a ariG 0atara qhe qa) sG Li+roG 0atarachi2) /G Hacer do+#ar, *#egarG \\ Hacer su*er*oner #a6inas o e#asG E@E5H llaqe pHac*ata patarac*iy, .a" do+#ar #a ro*a de e#a de#gadaG 0atara-u2) /G 0o+#arse, *#egarse, do+#arse #as e#as o #F6inas de#gadasG 0atarana isi) sG tej& 2es ido de co#or roPo, car6esJ #i#aG S5G@G de #a EGT 0atara2) /G 0o+#ar, *#egar, do+#i##ar #as e#as o #F6inasG S9$R$H a*araEG 9cO *a arinaG 0atasqa) adPG E-ui a i/o, @us oG \\ ParePoG 0ata2) ,ram& Su,iPo o 6or,e6a -ue indica su*er*osicin, re*#ega6ien o E do+#aduraG E@E5H is0ay patay, do+#ar en dosN tawapatay, do+#adura en cua roG 0a1) in erPG ;o *ay; ya no *ay nada& Para indicar, es*ecia#6en e a #os niQos, -ue no .aE nadaG !a1-ar) sG A*e##ido au c ono de origen

BC D
inYaicoG 0a1-ar) sG Lool& F$sarocolius decumanusG& Pa##as E o ras es*eciesG A/e *aseri,or6e de #a ,a6i#ia ic Kridos de *#u6aPe a6ari##o E #adri##o roPi"o de #a se#/a *eruanaG Los nidos cue#gan de Fr+o#es a# osG S9$R$H *8us iG $e&AyaO *auYar PoriG \\ @ardJn ,#oridoG \\ ?#oracin en ,or6a genKricaG \\ Co#oracinG E@E5H paw0ar 0Hintu, ra6i##e e ,#oridoG S9$R$H *aU-arG 0a1-ar chu-u) sG 'ist& Corona rea# .ec.a de ,#ores 6u# ico#ores, usado *or e# 9nYa E su sK-ui o, en K*oca de #a sie6+ra E #a cosec.aG S9$R$H *aUYar *i##uG !a1-ar &ancha) sG Arqueol& F$o+lado de !lores y plumas coloridasG& Pe-ueQo gru*o de es ruc uras rec angu#ares de ,ac ura inYaG Con iene ca6inos, erra"as E 22 recin os de *#an a rec angu#arG ?ue un si io bsa K#i eb, co6*#e6en ario de Pa a##a- a, u+icado en e# /a##e de :usiYanc.a, Uru+a6+a, Qos-oG \\ )ru*o de recin os andenes, cana#es, e cG de #a K*oca inYa, u+icado en #a *ar e S de WaE##a*an*a en e# /a##e de :usic.aYa, Uru+a6+a, Qos-oG 0a1-ar 0i u) sG 2G PAW:A' CHU:UG 0a1-ar sani) adPG Co#or /io#Fceo, /io#e a o #i#aG 0a1-ar un-u) sG tej& @n0u con decoracin de 6uc.os co#ores, con 6o i/os de a/es E ,#oresG S5G@G de #a EGT 0a1-ara2) adPG Pri6a/era#G ?#orido, ##eno de co#oridoG 0a1-archa2) /G Adornar, e6+e##ecer, *o#icro6ar, ##enar de ,#ores 6uE co#oridasG !a1-ar0ata) sG P#anicie ,#oridaG Prado, /erge# o #ugar ,#oridoG \\ ,eog& Paucar*a aG 0is ri o de #a *ro/incia de Are-ui*a, Per, con !!&,5;; .a+i an es en e# aQo de !74!G !a1-arqo a) sG 'ist& )ru*o K nico *reinYa 6uE /a#eroso, en e# de*ar a6en o de PunoG \\ ,eog& Paucarco##aG 0is ri o de #a *ro/incia de Puno, Per, con 1,!2; .a+i an es en !74!G !a1-artan0u) sG ,eog& Paucar a6+oG 96*or an e *ro/incia de# de*ar a6en o de# Qos-o, con &&,&4& .a+i an es en !74!G Es conocida co6o #a $rovincia Jol0l#rica del Qosqo *or #a ri-ue"a E /ariedad de #as nu6erosas dan"as /ernacu#ares -ue se cu# i/an en #as di,eren es ,es i/idades -ue se ce#e+ra, en es*ecia# en e# de #a 2irgen de# Car6en, e# !; de Pu#ioG \\ 9tno*ist& En #a K*oca inYa, regin i6*or an e de# An isuEu, *or #a ri-ue"a E #os recursos -ue o,recJa, ,unda6en a#6en e coca, *#u6as, 6adera, e cG, a# igua# -ue 5ac.u*iPc.uG E# 9nYa Q.a*a=u*anYi inici #as con-uis as de# ,a6oso An isuEu, a ra/esando e# rJo 5a*8ac.o o PaUYar an*uN siendo con inuadas *or #os 9nYas =aUar

!24
Wa-a- E <u*a- =u*anYi, -ue ##egaron .as a #os rios Pi#-o*a a, PiQi*iQi E e# A6aru 5aEu -ue *os erior6en e o6 e# no6+re de 5adre de 0iosG \\ 'ist& En #a con-uis a E co#oniaPe es*aQo#es PaUYar a6*u ,ue i6*or an e corregi6ien o, *or cuEo asien o, *ri6ero en #a *#anicie de :a##i*a#a E #uego en #a ac ua# ca*i a# *ro/incia#, go+ernaron 2! Corregidores, .as a #a inde*endencia de# PerG Los *roduc os se#/F icos, 6ineros E agro*ecuarios #e dieron /i a# i6*or ancia *ara -ue #a Corona Es*aQo#a cons ruEera e# ,a6oso Puen e Car#os 999, de es ruc ura de ca#ican o, -ue sigue en uso *ese a sus res sig#os de eOis enciaG En #a ac ua#idad, PauYar an*u es *roduc ora i6*or an e de 6adera, arro", 6aJ", rigo E ce+ada, Pun o a #a gran /ariedad de *a*as -ue #e dieron 6uc.o reno6+reG 0a1qar) sG 2G PAW:A'G 0a1qar 1ara) sG calen& 5ar"o, e# ercer 6es de# aQoG Los inYas no6inaron con es e no6+re *or #a *roduccin de ,#ores en dic.a K*ocaG 9cO *aUYar*ac.aG 0a1i) sG Con,usin, ur+acin, desorien acin *or so6no#encia, de# #ugar donde se encuen ra #a *ersonaG S9$R$H *aEuG 0a1ichi-u2) /G 0esorien arse, eO ra/iarse o con,undirse *or so6no#enciaG S9$R$H *aEuc.iYuEG 0a1ichi2) /G 0esorien ar, con,undir a o ra *ersona o *ersonasG 9cO *aEunaG 0a2) *ronG E# o e##aG Prono6+re de #a ercera *ersona en singu#arG E@E5H paywan, con K# o con e##aN paytan, a K# o a e##aN paypaq, *ara K# o *ara e##aG 0a2a) adPG Anciana o /iePaG 5uPer de 6Fs de oc.en a aQosG \\ Ani6a# .e6+ra con 6uc.os aQosG $e&'uaO c.aYUas.G 0a2a -a2) sG Ancianidad o /ePe" de #a 6uPerG 0a2a 0a2a) sG Lool& F9dessa ru!omarginata& 9dessa medita+undaG& C.inc.es /erdes con g#Fndu#as 6a#o#ien es, con a*ara o +uca# c.u*ador, *ro*io de #a se#/a a# a E +aPaG 0a2a sa.iri isi) sG tej& 2es ido ornaso#adoG S<Kr6ino aE6ara u i#i"ado en -uec.uaTG S5G @G de #a EGT 0a2a a) sG A+ue#aG 5uPer aQosa 6uE ancianaG S9$R$H 6a6aYuG \\ adPG 2ePen ona, anciani"adaG S9$R$H *aEa##aQaG \\ 2iePJsi6a, ancianJsi6a, decrK*i aG S9$R$H EuEa- *aEaG !a2an) sG 9tno*ist& Secundario, in er6edioG Ca egorJa de se-8e de es e 6is6o sis e6a, -ue ,ue #a es ruc ura de #a organi"acin es*acia# e ideo#gica de# Qos-o <aUan insuEano, iden i,icada co6o e# 9spacio /agrado del Qosqo& E# sis e6a se-8e es a+a cons i uido *or 1! se-8es Perar-ui"ados .ori"on a#6en e *or #os sec ores An isuEu E

!27
C.inc.aEsuEu, -ue ,or6a+an #a *ar e 'anan o #a 6i ad su*erior de #a ciudad de# Qos-oN E Qo##asuEu E Qon isuEu -ue era #a o ra *ar e, @rin o 6i ad in,erior de #a ciudadG A su /e" #os se-8es de es as dos *ar es E cua ro sec ores, es a+an Perar-ui"ados a6+iKn en & gru*os o ca egorJasH Qollana, 6aEor, *ri6ero E e# 6Fs i6*or an eN $ayan, segundo o in er6edioN Iayao, originarioG Es a Perar-ui"acin de #os se-8es a# *arecer es de i*o /er ica# a di,erencia de #a dua#idad de #os sec ores -ue es .ori"on a#G En es e sis e6a .u+o 6Fs de &50 UaYas o adora orios, #os 6is6os -ue es a+an a cargo de /arios aE##us E a#gunas *anaYas rea#esG 0a2a2 0a2a2) adPG 5uE anciana, 6uE /iePaG 0a2a2aq) adPG En/ePeci+#eG 5uPer o ani6a# .e6+ra -ue se encuen ra en *roceso de en/ePeci6ien oG E@E5H payayaq warmi, 6uPer -ue se a/ePen aG 0a2a2asqa) adPG En/ePecida, anciani"adaG $e&AyaO *aEaEasPa, *aEaEarisPaG 0a2-una) *ronG E##os o e##asG <ercera *ersona de# *#ura#G 0a2 a) #ocG So#a6en e K# o e##aG \\ sG Es i*endio, re ri+ucin o reco6*ensa *or un ra+aPoG !a2 a L a1tu) sG 9tno*ist& FCa +orla de l mismoG& En e# inYario, ercera UaYa de# segundo se-8e :aEao, de# sec or :un isuEu, a cargo de# aE##u :is-oG Es e adora orio era una cue/a a# -ue se creJa -ue en r una -oEa de# no6+re re,erido, -ue era 6adre de un gran seQor ##a6ado A*u Qori6aEa, #a 6is6a -ue, segn e# 6i o desa*areciG 0a2 a2) /G )ra i,icar, reco6*ensar o *re6iarG !a20an-a2 !u-2u) sG 9tno*ist& En e# inYario, sK* i6a UaYa de# segundo se-8e PaEan, de# sec or Qo##asuEu, a cargo de# aE##u HaUaEniG Es e adora orio era un 6anan ia# -ue es a+a en un cerro Pun o a una c.acraG S#o #e o,recJan conc.as 6o#idasG !a2qo) sG Eot& F.*enopodium am+rosioides C&G P#an a .er+Fcea aro6F ica u i#i"ada en #as /iandas de c.uQo E o rasG E@E5H payqo c*upe, /ianda con *aE-oG 0a2qo2) /G alim& 'e,rigerio o a#i6en o an es de# a#6uer"oG !a2titi) sG 'ist& FTop#n& $ay0i0in, igual, re,iriKndose a# Qos-oTG Posi+#e ciudade#a inYa, *erdida en re #as se#/as de# Qos-o E 5adre de 0ios, cerca a #as cordi##eras de Pan ia-o##a, :a6an i, Qa##an-a E A*u-aQa-UaEG Se dice -ue ,ue cons ruida *or e# 9nYa Pac.aYu e- E u i#i"ada *or e# 9nYa 5an-o 99 *ara ocu# ar #os !1 wawqes o wayqes, #os Jdo#os de #os E6*eradores de# <aUan insuEu, *ara -ue u/ieran /ida e ernaG Los es*aQo#es en #a co#onia E #os eO*#oradores en #a ac ua#idad siguen

BC D
+uscando e# ,ran $aytiti, in ernFndose *or #as se#/as de# Q8osQi*a a, *ro/incia de Paucar a6+o, Qos-oG 0a2tu) adPG E sG Li+er inaN de /ida dudosaG 0a2u) sG 2G PAW9G 0a2uchi-u2) /G 2G 5AW9CH9:U=G 0eqa) sG 5asa de 6aJ"G E@E5H sara peqa, *orcin de 6aJ"G 0eqa2) /G A6asar e# 6aJ", 6o#iendo E 6e"c#ando con agua #a .arinaG \\ Pre*arar #a 6asa de 6aJ"G !erqa) sG 9tno*ist& F$ared o muroG& En e# inYario, segunda UaYa de# ercer se-8e :aEao, de# sec or An isuEuG Es e adora orio era una *ared -ue des*uKs ##eg a es ar Pun o a #a c.acra de# es*aQo# Hernando >ac.icaoG Se #e o,recJan conc.as 6arinas de co#oresG 0erqa) sG Pared, 6uro, /a##a cercada de *iedras u o ro 6a eria# de cons ruccinG S9$R$H .arY8aG EolO *irYaG 0erqacha2) /G 2G PE'QA=G 0erqaq) adPG E sG Cons ruc or de *aredesG 0erqasqa) adPG Cercado, edi,icado o e6*aredadoG 0erqa2) /G A6ura##ar, cercar o edi,icar #as *aredes de una casa o cons ruccin cua#-uieraG S9$R$H *er-ac.aEG 0esqo) sG A/e de regu#ar a6aQoG \\ !igdo& PeneG S9$R$H *is-oG $e&AyaO *isPoG $e&QunO *is.-oG 9cO *isYu, *ic.inG \\ Lool& FAnt*us campestris CinneoG Ca#andriaG A/e 6ediana6en e a#argada de co#a esco ada, de co#or a 6ani#o o+scursoG ?a6i#ia 6o acJ#idosG 0iH *ronG ^QuiKn_ 9n errogacin *ara *regun ar *or una *ersonaG E@E5H pi runaT, ^-uK *ersona_ \\ ,ram& 5or,e6a o *re,iPo -ue deno a in errogacin *or *ersonas, ^-uK *ersona_, ^-uiKn_G E@E5H pipaqT, *ara quinT; pitaT, a -uiKn_N piwanT, con -uiKn_N piqpaT, de -uiKn_N pinT, -uiKn es_ \\ 5or,e6a o su,iPo -ue deno a u+icacinH en, a.JG E@E5H 0aypi, a-uJN c*aypi, a##JN *aqaypi, en a-ue# #ugarN c*ayllapi, a.J no6FsN c*ay0unaqpi, en esos #ugaresG 0ichH #ocG $e&AyaO QuiKn *uede ser_ -uiKn se dice -ue es_ $e&QosO *isG E@E5H pic* c*ay warmiT, ^-uiKn es esa 6uPer_ 0icha) sG Li6*ie"a, +arredura, +orraduraG 0icha 0icha) adPG Li6*io o +arrido *or si iosG 0ichachi-u2) /G 0eParse -ui ar una 6anc.a o suciedad de #a ro*a o /es ido con o ra *ersonaG 0ichachiq) adPG E sG Que .ace #i6*iarG 0ichachi2) /G Hacer +arrer, +orrar o #i6*iarG 0icha-uq) adPG E sG Persona -ue se #i6*iaG 0icha-u2) /G Li6*iarseG 0ichana) sG Esco+a de *aPa, Yuran.u, *8is*i a u o ros /ege a#es, *ara #i6*iar #os a/en aderos E #os *isosG S9$R$H -aEc.uG 0icha0a2) /G 'e#i6*iar o /o#/er a #i6*iarG 0icha0a2a2) /G Li6*iar re*e ida6en eG 0ichaq) adPG E sG Que +arre o #i6*iaG

DICCIONARIO
0icharqo2) /G >arrer o #i6*iar a#go *reci*i ada6en eG 0icha2) /G >arrer, #i6*iarG $e&AyaO Pa*ac.aEG 9cO aEu*anaG 0icha2si2) /G AEudar a #i6*iar o +arrerG E@E5H qopa0unata pic*aysiy, aEuda a #i6*iar #a +asuraG 0ichi) sG Lool& FJli: catus C&G )a oG S9$R$H 6ic.i, 6is.iG 0ichi-u) sG Lool& F/aguinus sp&G 5ono *e-ueQo de #a ,a6i#ia ga##i ric.idae de# Par-ue $aciona# de# 5anu, 5adre de 0ios, Per, 6uE u i#i"ado en #a *roduccin de /acunas con ra #a .e*a i is >G 0ichi o) sG $EOLG !am& Pene, ##a6ado asJ genera#6en e a# seOo de #os niQosG 0ichinchu) sG 2G P9CH9$:UG 0ichin-u) sG Lool& FLonotric*ia capensis peruvianis CessonG )orrin co6nG A/e de cos u6+res 6adrugadoras de gran Frea de dis*ersin, de co#or cre6a E Pas*es o+scuros E ca+e"a con *#u6as a#argadasG S9$R$H *ic.i anYa, *ic.inc.u, Yanas a u6aG $e&AyaO *ic.inc.uruG $e&AncO *ic.iusaG 9cO *ic.i anYaG 0ichinqo) sG 2G P9:CHOL9$G 0ichinq+oto) adPG F$ic*inc*o con +ocioG !am& Se deno6ina asJ a #os .o6+res de 5aras, Uru+a6+aG Qos-o, Per, #ugar donde eOis en 6uc.as sa#inerasG 0ichitan-a) sG 2G P9CH9$:UG 0ichi1) sG 2G P9SQOG 0ichu) sG Anat& <i+ia, .ueso #argo de# 6ie6+ro in,eriorG 0ichus-i) sG Anat& <o+i##oG S9$R$H Qas.a Qas.a, c.aYisen-aG !i-as) sG 9tno*ist& En e# inYarioG dKci6a UaYa de# oc a/o se-8e AEar6aYa, de# sec or An isuEuG Es e adora orio era una *e-ueQa *iedra -ue es a+a en un cerro enci6a de Lara*a, cerca a# Qos-oG Se .acJan *agos con oro, de ,or6as redondas, *ara *ersuadir #as grani"adasG 0i-cha2) /G 5as icar .oPas de cua#-uier *#an a o de #a coca, en es*ecia#G S9$R$H aYu##iE, .a##*aEG 0i-cho in) sG Lool& F$*rygilus gayi gayiG )orrinG Orden oasseri,or6es, ,a6i#ia ,ringi##idaeG Co#or *#o6i"o, a6ari##o /erdoso en #a es*a#daG \\ !am& Se dice a# ado#escen e ra/iesoG S9$R$H *ic.in-oG !i-chu) sG Arqueol& Pe-ueQo si io ar-ueo#gico u+icado en #a *ar e occiden a# de #a ciudad de# Qos-oG Es e ,ue o ro o+ser/a orio as ron6ico o su0an0a inYa, *ara #a o+ser/acin E regis ro de uno de #os so#s iciosG \\ 9tno*ist& F.ima de cerroG En e# inYario, segunda UaYa de# no/eno se-8e Q.a*a-, de# sec or C.inc.aEsuEuG Es e adora orio era una *e-ueQa casa -ue es a+a en e# cerro PiYc.u de #a ciudad de# Qos-o, *os erior6en e *ro*iedad de #a Co6*aQJa de @essG En es a casa ins i uE e# 9nYa WaEna Q.a*asacri,icios, *or-ue a.J *ernoc a+a su

SIMI TAQE
6adre 5a6a O-##oG 0i-chu) sG ,eog& PirF6ideG Cerro o *ro6inencia de +ase anc.a -ue er6ina en *un as a,i#adasG E@E5H Bac*upijc*u, *irF6ide /iePaG !i-chu !i-chu) sG ,eog& Pic.u Pic.uG Cu6+res e#e/adas de un sin n6ero de rocas *ira6ida#es -ue aco6*aQan a# /o#cFn 5is i, en #a ciudad de Are-ui*a, Per, E cuEas a# uras ##egan a #os 5,124 6GsGnG6G 0i-i) sG Lool& F$ule: irritansG& Pu#gaG 9nsec o .e6a ,ago -ue se a#i6en a de #a sangre .u6ana E de #os ani6a#esG <rans6isor de +u+nicaG 9cO Yuc.aYuc.iG !i-i Cha-i) sG Cit& F$ies de pulgaO agilsimoG& PersonaPe a# ser/icio genera# en e# 6e#odra6a inYaico bO##an aEbG 0i-i cha-i) sG Lool& F/arcopaylla penetransGG $iguaG Pu#ga -ue genera#6en e *ene ra en re #os dedos de# *ie *ara ,or6ar *e-ueQas +o#sasG 0i-i chhacha) adPG 2G CHHACHAG 0i-i 0ichana) sG Eot& F/coparia dulcs C&G Ar+us o de #a ,a6i#ia de #as scro*.u#ariceasG Crece en #a se#/a a# aG Bed&Jol0& Sus .oPas E e# coci6ien o de #as raJces se u i#i"an co6o ,e+rJ,ugo as ringen eG 0i-i 0i-i) sG Lool& FApitri: E o ras es*eciesTG Pu#gui##a de #a *a*aG Orden co#e* era, ,a6i#ia .a# icidae, de co#or 6arrn`negroN a aca #as .oPas de #a *a*aG !i-i aqta) sG Arqueol& F$o+laci#n de pulgaG& Si io ar-ueo#gico u+icado a# S de #a ciudad de# Qos-o, a &0 Y6sG en #a cuenca de# dis ri o de Lucre, de #a *ro/incia de Quis*icanc.is, Per, a &,!50 6GsGnG6G Co6*#ePo ur+ano cons ruido *or e# Es ado Wari en e# sig#o 29 dGCG E ocu*ado .as a e# sig#o ] dGCG co6o sede *o#J ico ` ad6inis ra i/a de #a Cu# ura Wari, con cen ro en AEacuc.oG Su ,uncin era con ro#ar E eO*andirse en #a regin de #a sierra surG ?ue e# cen ro ur+ano 6Fs grande de #a K*oca *re.is*Fnica en e# 6undo andino, s#o co6*ara+#e con Wanu-o Pan*a E C.an C.an en <ruPi##o, de*ar a6en o de La Li+er adN ocu*a+a un Frea cercana a #os 1&,000 6 sG cuadradosG E# no6+re ac ua# es de #a K*oca inYa, desconociKndose e# no6+re origina# UariG \\ Arqueol& Pe-ueQo si io ar-ueo#gico *re.is*Fnico u+icado en #a 6argen derec.a de# rJo Wi##Ya6aEo S2i#cano aT, en re :usiYanc.a E O##an aE an*u, en e# Qos-oG Con iene 6Fs de 22 es ruc uras de ,or6arec agu#ar E se6icircu#arG 0i-isa0a) adPG Pu#guien oN *ersona o ani6a# -ue iene *u#gasG 0i-i2) /G EO*u#gar, -ui ar #as *u#gasG 9cO *iYinaG !i-o ) sG ,eog& Cerro 6Fs a# o de #a *ar e $O de #a ciudad de# Qos-o, enci6a de C.8i a*an*aG En ie6*o de #os inYas

BC D
era uno de #os 6Fs de 20 o+ser/a orios as ron6icos o su0an0as -ue .u+o en #a ciudad de# Qos-o E sus a#rededores, con ,unciones es*ecJ,icas *ara #a o+ser/acin as ron6ica de #os so#s icios E e-uinocciosG PiYo# u/o #a ,uncin de o+ser/acin so#is icia#G 0i-ta2) /G 2G P8EQ<A=G 0i-uchu) sG 2G QA5AAG 0i-uro) sG Lool& FAgouti paca Cinneo&G Sa6ani, *acaG 5a6J,ero roedor de co#or ca,K oscuro -ue /i/e en #a se#/a +aPa, de carne 6uE sa+rosa, *or #o -ue es 6uE +uscado, asJ co6o *or su cuero *ara #a con,eccin de 6FscarasG S9$R$H 6aPas, sa uni, -oe#oEensEeG \\ Anat& Hueso de# ,K6urG S@GLGOG5GT $e&Qoy& c.aYa u##u, *iYuruG 0ihu1a) sG Eot& F1rcolla grandi!loraG& P#an a de ,#ores co#or rosadoG 0i91a2o) sG Eot& Pa#6era de #a ,a6i#ia de #as cocFceas, cuEo ,ru o en coco es co6es i+#eG 0i ti) sG LF6ina 6e F#ica u .oPa#a a de cua#-uier 6e a# #a6inadoG \\ O+Pe o de .oPa#a aG 0i cha) sG CardenoG \\ Escar6enador, ,risadorG 0i chana) sG Escar6enador, ,risador, cardadorG \\ adPG Esca6ena+#e, ,risa+#eG 0i cha2) /G Accin de *i##c.ar, ,risar o escar6enar #as ,ra"adas de #ana o ePidos de #anaG 0i chi) sG Eot& F.uc%r+ita sp&G Ca#a+acJnG \\ 'eci*ien e de ca#a+a"a secaG 0i i) sG Eot& FCo+elia nana '& E& I&G Ac.icoria, #ec.ugui##a, dien e de #enG P#an a de #a ,a6i#ia de #as ca6*anu#Fceas, -ue crece so+re #os 1,500 6GsGnG6G Sus .oPas se u i#i"an en #a *re*aracin de *o aPes J*icos, co6o aPiacos, c.u*es o ensa#adasG S9$R$H 6isY8i *i##iG 0i i 0i i) sG Eot& F'ypec*aeris sonc*oides It*&G Per enece a #a ,a6i#ia de #as co6*ues asG Crece en sue#os *o+res en 6a eria orgFnica, *ero .6edosG Bed&Jol0& Se u i#i"a co6o an i+i#ioso E en #a curacin de# *a#udis6oG S9$R$H .aEa- *i##i Sac.icoria a6argaTG 0i i o) sG 9col&Keg& PaPona# -ue re/erdece des*uKs de# es iaPe o de -ue6a"onesG !i -u) sG Pi##eoG A*e##ido na i/o, 0i -u) adPG 0e di,eren es 6a icesG 5e"c#a de 6uc.os co#ores con un co#or do6inan eG E@E5H yana pill0u, negro 6a i"ado con o ros co#oresG S9$R$H *i##-oG !i -uorqo) sG 9tno*ist& F.erro de plumas de colorG& En e# inYario, dKci6a *ri6era UaYa de# oc a/o se-8e AEar6aYa, de# sec or An isuEuG Es e adora orio era una *iedra -ue es a+a en un cerro grande cerca a Lara*a, cerca a# Qos-oG Cuando asu6Ja a# *oder un nue/o 9nYa, se sacri,ica+a de ordinario una niQa de doce aQos de edad o 6enosG !i -u0ata) sG ,eog& FAndn de avecillas

!&0
coloradasT 'Jo a,#uen e de# A# o 5adre de 0ios, en #as se#/as de# QosQi*a a en Paucar a6+o, Qos-oG \\ 9tno*ist& En #as se#/as de# Pi##Yu*a a ,ueron 6andadas *o+#ar cua ro *ue+#os *or 9nYa 'o-a, *ara e# do6inio de #os antis o se#/F icosG !i -u0u-2u) sG 9tno*ist& FBanantial de plumas de colorG En e# inYario, ercera UaYa de# *ri6er se-8e :aEao, de# sec or C.inc.aEsuEu, a cargo de #a *arcia#idad E aE##u WaYaE aYiG Es e adora orio era una ,uen e -ue es a+a Pun o a #a casa 6or uoria de# 9nYa Pac.aYu e-, de #a cua# sa#Ja una ace-uiaG \\ SK* i6a UaYa de# oc a/o se-8e AEar6aYa de# sec or An isuEuG Es e adora orio era una ,uen e -ue se .a##a+a cerca a# *ue+#o de Qora-oraG Se #e .acJan *agos con conc.as 6arinas E ro*as de 6uPer *e-ueQaG !i -u1asi) sG Arqueol& F.asa de aves coloradasG Sec or ar-ueo#gico de O##an aE a6+o, Qos-o, Per, con,or6ado *or es ruc ura de andenes, cana#es, e cG de ,ac ura inYaG 0i .i2) /G <or"a#ar .i#os de #ana *ara .acer sogas ren"adasG S9$R$H *i##UiEG !i o iri) sG 9tno*ist& En e# inYario, dKci6a *ri6era UaYa de# no/eno se-8e Q.a*a-, de# sec or C.inc.aEsuEuG Es e adora orio era una *iedraG !i o uri) sG 9tno*ist& En e# inYario, segunda UaYa de# segundo se-8e :aEao, de# sec or :un isuEu, a cargo de# aE##u :is-oG Es e adora orio era una -ue+rada, ca6ino a <an*u, en e# -ue .a+Ja una *iedra de a6aQo regu#ar E de ,or6a #arga -ue ,ue 6uE /eneradaG 0i 0i) sG Lool& FKanessa levana& Kanessa urticae E o ras es*eciesTG 5ari*osaG Le*id* eros de #os /a##es in erandinos E de "onas se#/F icasG S9$R$H *i##*in o, 9cO c.a*u##G $e&AyaO s*i##*in aG 0i 0into) sG Lool& FKanessa sp&G 9nsec os de# orden #e*id* era, *rinci*a#6en e r.o*a#ocera, con a*ara o +uca# c.u*ador, cua ro a seis a#as 6e6+ranosas de *o#/i##o esca6osoG S9$R$H *i##*i, a*araYuG $e&QunO *i##*in uEG \\ tej& 5ari*osa u i#i"ada co6o 6o i/o decora i/o en #os ePidos de *rendas de /es irG !i 0intu) sG ,eog& Pi##*in oG 0is ri o de #a *ro/incia de Paruro, de*ar a6en o de# Qos-o, con !,;07 .a+i an es en !74!G 0i qo) adPG 2G P9LL:U G 0i u) sG Corona de oro u o ro 6e a#G \\ )uirna#da, adorno en #os so6+rerosG $e&AyaO *i#iG 9cO u6arFG 0i uchi2) /G Hacer coronarG \\ sG Coronacin de un 6onarca, reina, *rJnci*e u o rosG 0i us) sG tej& 'ode es -ue co6*#e a+an e# ocado de #os C.ac.a*oEasG S0G)GHGT 0i u2) /G Coronar, ceQir #a coronaG 0i 1i2) /G 2G P9LL59= G 0inH *ronG ^QuiKn_ E@E5H pin 0an0iT, ^-uiKn eres_N pin *amunT, ^-uiKn .a

!&!
/enido_ 0incha) sG >u"n, co6*uer a *ara cerrar o dis ri+uir e# aguaG <o6a de aguaG 0inchi) sG Pun o #u6inoso, c.is*a +ri##an eG \\ Lu" in er6i en eG 0inchi-i a) sG Astron& Luna de dos o res dJas de #a ,ase crecien eG S9$R$H unuYi##aG 0inchin-uru) sG Lool& LuciKrnagaG Orden co#e* era, ,a6i#ia 6a*EridaeG S9$R$H u a Yuru, -8a6c.a- Yuru, nina YuruG $e&AyaO *inc.inYi##aG $e&QunO inc.i*a#aG 9cO *inc.iYure#uG 0inchiq) adPG Cen e##ean e, re,u#gen e, +ri##an e e in er6i en eG E@E5H pinc*iq umi?a, *iedra *reciosa -ue re,u#geN pinc*iq c*Has0a, es re##a -ue cen e##eaG 0inchi2) /G >ri##ar, a#u6+rar, e6i ir #uces in er6i en e6en eG S9$R$H *inc.iYEaEG 0ini) sG tej& 9ns ru6en o de eO i#erJa a 6anera de *eineG 0in-u) sG Eot& Es a6+reG Rrgano 6ascu#ino de #as ,anerga6asG S9$R$H ac.a##YuG !in-u L una) sG Arqueol& Pe-ueQo si io ar-ueo#gico u+icado en #a 6argen derec.a de# rJo Wi##Ya6aEu S2i#cano aT, *rOi6o a O##an aE a6+o, Qos-oG Es F con,or6ado *or 6Fs de !5 es ruc uras de *#an a rec angu#arG Son de ,ac ura *re.is*FnicaG 0in-u2 u) sG B%s& 9ns ru6en o 6usica# aer,ono .ec.o de caQa de#gada de 50 a 30 c6sG de #argo, con e6+ocadura de +ise# Sco6o #a ,#au aT, 6uE usado en #a 6sica au c ona, en es*ecia# en #as ,ies as carna/a#escasG <iene gran Frea de dis*ersin en #as regiones andinasG 0ia-u2o) sG Eot& =er+a 6edicina# -ue crece en #as a# uras andinas, 6uE *arecida a# ro6eroG 0in-u 0in-u) sG Eot& F9p*edra americana '& et E& e: Silld&G Co#a de ca+a##oG P#an a ar+us i/a, endK6ica de #a ,a6i#ia de #as gne Fceas, a##o nudoso E .oPas esca6osasG Bed&Jol0& Se u i#i"a *ara #a curacin de #as a,ecciones rena#es, su*resin de orina, en,er6edades /enKreas, asJ co6o *ara e# ra a6ien o de #a *iorrea e in,#a6acin de #as encJasG 0inta) sG 9ns ru6en o *ara *escarG Cons a de #a caQa, cuerda E e# an"ue#oG 0intoq) sG 2G :8U':U', P9<OQG 0intu) sG Eot& F,ynerium sagitatum Eeav&G CaQa +ra/aG Es*ecie de #as ,ra6ineas -ue iene e# a##o nudoso E 6uE duroG Usada en #as cons rucciones *ara a+i-ues E enrePi##adosG S9$R$H *in o-G \\ tej& 'e+oso *ara cu+rir #a ca+e"aG S0G)GHGT 0ina) sG Eot& FAnanas sativa Cindl&G Pina o ananaG P#an a +ro6e#iacea de .oPas #anceo#adas es*inosas E ,ru o agregado, 6uE a*reciado *or su sa+or du#ce E ser PugosoG 0inasH *ronG ^QuiKnes_ ^QuiKn Ea es arF_ E@E5H pinas c*ayamunT, ^-uiKnes .an ##egado_ \\ sG Prisin, cau i/erio,

BC D
cFrce#G S9$R$H Ua aE UasiG $e&QunO carciG 0i/aschaq) sG E adPG Carce#ero, ce#ador, guardiFn de #os de enidosG 0i/ascha2) /G Encarce#ar, a*resar, de ener en cFrce# o *risinG 0i/i) sG 2G CHA:9'AG !i/i0an0a) sG Arqueol& F$anpa de dijes o pe?isG& ConPun o de andenes, cana#es, recin os, a##eres, c**ullpas, can eras, 6ura##as, e cG de ,ac ura *re.is*Fnica, en su 6aEorJa de ,ac ura inYa, u+icado en #a *ar e orien a# de PiYi##a- a, *ro/incia de Quis*icanc.is, Qos-o, PerG 0i0aqH *ronG ^Para -uiKn_ E@E5H pipaq 0anqaT, ^*ara -uiKn serF_ 0i0u) adPG 0enso, es*eso, a*re ado, u*idoG S9$R$H .aYaG \\ !am& 0e +arriga ##enaG 0i0u1an_ *ronG ^Con -uiKn 6Fs_ E@E5H pipuwan rin0iT, ^con -uiKn 6Fs irFs_ 0i0u2) /G Condensar, es*esar, u*irG E@E5H *a0Huwan mi0*unaman pipuy, es*esa #a co6ida con .arinaG 0ira) sG SeQa# *ues a con sangre en #a cara o en e# cuer*o co6o ac o cere6onia#, *ara *edir *ro eccin a #os 6anes *ara 6ePorar #a re*roduccin de# ganadoG 0ira2) /G 5arcar con sangreG 0iri 0iri) sG Lool& F$erdi: sp&G ?ranco#JnG A/e ga##inFcea *arecida a #a *erdi"G S9$R$H ##u .u ##u .uG 0iris) sG Eot& F.apsicum sp&G P#an a *arecida a# roco o, de ,ragancia, a6aQo E co#ores es*ecia#es, 6uE u i#i"ada en #os esca+ec.es *or ser *ican eG 0irisin-u) sG Eot& FLea maydis&G 2ariedad de# 6aJ" de grano 6enudo E duroG Crece en c#i6as ro*ica#esG 0ir-a) sG Pedri"a, a*ia# rs ico, 6uro rudi6en ario *ara rodear corra#es, ca6*os, e cG $e&AyaO *uPa, *irYaG $e&QunO *i#YaG !ir-i !u-2u) sG 9tno*ist& FBanantial con pir0aG& En e# inYario, segunda UaYa de# oc a/o se-8e AEar6aYa, de# sec or An isuEuG Es e adora orio era un 6anan ia# -ue es a+a en una -ue+rada, *os erior6en e, 6Fs a+aPo de# 6o#ino de# es*aQo# Pedro A#onsoG Se #e .acJan *agos con es a ui##as *e-ueQas de ca6K#idosG !iro2 !haqcha) sG 9tno*ist& En e# inYario, ercera UaYa de# ercer se-8e Qo##ana, de# sec or Qo##asuEuG Es e adora orio era una ,uen e -ue es a+a, *os erior6en e, en #a c.acra de# es*aQo# 0iego 5a#donado, en e# -ue #os 9nYas se #a/a+an cier os dJasG 0irta) sG 2erdugo, ePecu or de #os sen enciados a 6uer eG 0irta2) /G 5a ar, ePecu ar a #os sen enciados a 6uer eG S9$R$H UaQuc.iEG 0ir1a) sG 'u6a, a*i#ona6ien o, su*er*osicin de cosas, a6on ona6ien oG E@E5H llantHa pirwa, ru6a de #eQaN 0amay pirwa, conPun o de dis*osiciones u ordenan"asG \\

DICCIONARIO
)ranero o roPe de 6i6+reG S9$R$H a-o a6anaG 0ir1a2) /G Su*er*oner, arru6ar o a*i#ar ordenada6en e #as cosas u o+Pe osG S9$R$H Uar*uEG 0is) *ronG QuiKn se dice -ue es_ QuiKn *uede ser_ \\ in erPG 2o" con e# -ue se indica a #os niQos *ara -ue 6iccionenG S9$R$H *.isG 0isa-a) sG 2G LU<HUG 0isan-a a) sG alim& 5aJ" con,i ado, os ado a gran e6*era uraG 0isi) adPG Poco, 6Jni6o, reducido, escaso, eOiguoG S9$R$H as, as##aG $e&AyaO as, as##aG $e&QunO *is.iG ArgO *is.iG 0isi -a2) sG 9nsu,iciencia, ,a# o de ,uer"a, de+i#idadG 0isi 0isi.anta) ad/G 2G AS AS5A$<AG 0isicha2) /G A6inorar, reducir, dis6inuir, die"6arG \\ 0es6ora#i"ar, a6i#anarG 9cO *isinc.aG 0isichi2) /G Hacer ,a# ar, no a#can"ar a #a can idad deseada o dis6inuir#oG E@E5H mi0*una pisic*iy, dis6inuir #a co6idaG 0isi a/a) ad/G Po-uJsi6o, escasJsi6o, reducidJsi6oG 0isincha2) /G 0is6inuir, reducir, a6inorar una can idadG S9$R$H *isiEac.iEG 0isi0a) sG 0es,a##eci6ien o, cansancio, ago a6ien o, ,a# a de ,uer"asG 0isi0achi2) /G Cansar, ago ar, .acer des,a##ecer a o ras *ersonas o a6+iKn a #os ani6a#es con eOcesi/o ra+aPo o cargaG S9$R$H saEY8uc.iEG 0isi0aq) adPG E sG Que se cansa, des,a##ece o se ago a *or e# 6uc.o ra+aPo o es,uer"o ,JsicoG S9$R$H saEY8u-, 6ana a i*a-G 0isi0a2) /G Ago arse, cansarse, des,a##ecer, rendirse *or ,a# a de ,uer"as o energJaG S9$R$H 6ana a i*aEG $e&QunO *isi*aaEG $e&/& BarO s.aEYuEG 0isiq) adPG Que ,a# a, escasea o no iene #a can idad Pus aG 0isi2) sG Escasear, ,a# ar a#go, ago arse #a can idad, dis6inuir #a *ro*orcin, no es ar co6*#e o a #a 6edida necesariaG $e&AyaO *isiE, 6uc.uEG 9cO *isic.ina, 6u sunaG 0isi2 0isi2) adPG EscasJsi6o, *o-uJsi6o, reducidJsi6oG 0isi2achiq) adPG E sG Que dis6inuEe o 6engua una can idad a 6edidaG 9cO *isiYi-G 0isi2achi2) /G 0is6inuir, reducir, 6enguarG \\ A*ocar, a6i#anarG S9$R$H .uc.8uEac.iE, *isinc.aE, 8a-aE, as##aEac.iEG 0isi2aq) adPG 5engua+#e, dis6inui+#e, -ue se acor a o se ac.icaG 0isi2a2) /G 9r dis6inuEendoN reducirse, a6inorarse, acor arse, en can idad o a6aQoG 9cO UaPUaEaG 0is u) sG 2G PH9SLUG 0isona2) sG 2G P9SU$A=G 0is0ita) sG 2G P89SP9<AG 0isqa) adPG n%m&card& Cinco S5T S9$R$H *.is-aG E@E5H pisqa runa, cinco .o6+resNpisqan0a, cinco *ara cada unoN pisqantin, #os cinco a #a /e"N

SIMI TAQE
pisqa 0uti, cinco /ecesN pisqallata, so#a6en e cincoN pisqalla, s#o cincoG 0isqa chun-a) adPG n%m&card& Cincuen a S50TG 0isqa hunu) adPG n%m&card& Cinco 6i##ones S58000,000TG 0isqa /eqe) adPG n%m&ord& Quin o #ugar de ordenG !isqa &+uchu) sG Arqueol& FQuinto rinc#nG& ConPun o de andenes, recin os, c**ullpas, cana#es E o ras es ruc uras de #a K*oca inYaG Es F u+icado a un cos ado de# rJo WaE 8an*o en e# dis ri o de O##an aE a6+o, *ro/incia de Uru+a6+a, Qos-o, PerG 0isqa 0acha-) adPG n%m&card& Quinien os S500TG 0isqa 1aranqa) adPG n%m card& Cinco 6i# S5,000TG 0isqo) sG Lool& PFParo o a/eci##a *e-ueQaG S9$R$H *ic.iUG E@E5H qHello pisqo, a/eci##a de *#u6aPe a6ari##oG \\ !am& PeneG S9$R$H *es-oG ArgO *isc.ocYosG 9cO *isYuG 0isuna2) sG Eot& F9ryt*rina !alcata Eent*G& P#an a ar+rea *a*i#oniacea de #a ,a6i#ia de #as #egu6inosas, con in,#orescencias en raci6o, de ,#ores roPo escar#a a, .oPas ri,o#iadas E ,ru o en #egu6+reG Se cu# i/a co6o Fr+o# orna6en a# en *#a"as E *ar-ues *or su singu#ar +e##e"aG Posee 6adera sua/e -ue se e6*#ea en e+anis erJaG S9$R$H *isonaEG 0ita qha1a) sG tej& Ca6ise a #is ada de co#oresG S<Kr6ino aE6ara u i#i"ado en -uec.uaTG S5G @G de #a EGTG S9$R$H a*i a -.aUaG 0itaha2a) sG Eot& F.ereustrigonodendron /c*umann& Tric*ocere Qosqo ensis Eritton et -oseG& Cac u de# gKnero cereus 6uE u i#i"ado *ara c#ari,icar e# aguaG S9$R$H .aUa-8o##aE 0ita2) /G ?u6arG $e&AyaO *i aE, 6uYaEH $e&QunO 6uYaiG 9cO suYu6aG !ito !u-2u) sG 9tno*ist& En e# inYario, dKci6a ercera UaYa de# oc a/o se-8e :aEao Qo##ana, de# sec or :un isuEuG Es e adora orio era un 6anan ia# -ue es a+a Pun o a o ra ,uen e ##a6ada Pac.ac.iri E se .a##a+a en #a *una de# *ue+#o de Qac.ona, a# SE de #a ciudad de# Qos-oG 0itoq) sG Eot& F,ynertium sagitatum EeavG& CaQa +ra/a, es*ecie de gra6Jnea de #ugares ro*ica#es, 6uE u i#i"ada en #as cons rucciones de /i/iendas en #a se#/aG S9$R$H *in o-G 0itu) sG ParePa, *arG \\ )e6e#os, igua#es en re sJG \\ Harina os ada de cerea#esG \\ adPG 2G CHHAQ'UG \\ B%s& 9ns ru6en o 6usica# aer,ono de caQa, 6uE *arecido a #a ,#au aG 0itucha-u2) /G 96*#orar, su*#icar, rogar con #as 6anos Pun adas E e6*a#6adas co6o *ara orarG \\ Poner .arina en #os 6a esG 0itucha2) /G Parear, e6*arePar, e6*a#6arG S9$R$H isYaEc.aEG 0itu-u2) /G E6*areParse, *arearse, es ar

BC D
de a dosG S9$R$H isYaEc.aYuEG !itu.ar-a) sG ,eog& y Arqueol& F$o+laci#n de parejasG& 0is ri o de #a *ro/incia de Canc.is, Qos-o, con 5,312 .a+i an es en !74!G Posee res os ar-ueo#gicos *reinYas co6o e# 5ac.u Pi u6arYa, de /a#or .is ricoG !itusa a) sG Cit& PersonaPe *er enecien e a# 6e#odra6a c#Fsico 9nYa bO##an aEb, .iPa de :usi QoE##ur, Princesa inYa E e# )enera# *#e+eEo O##an aG !itusira) sG 'ist& F$arejaG& 0iosa o 6an *ro ec ora de #as *arePas, no/ios o casados, re*resen ada *or un *ar de rocas en e# ne/ado Pi usiraE en #a ciudad de Ca#ca, Qos-o, PerG !iura2) sG ,eog& Laguna u+icada en e# dis ri o de C.inc.ero, de #a *ro/incia de Uru+a6+a, Qos-o, Per, 6uE i6*or an e *or do ar agua a #a ciudad de# Qos-oG 0i1ichu) sG =G PH9W9CHUG 0on>o) sG $EOLG 2G 59<8A$9G 0oqcha) sG medid& 5edida de can idad -ue corres*onde a cinco arro+as de *esoG 0oqcha2) /G medid& 5edir #os granos *or 6edias ,anegas o de cinco en cinco arro+asG !oqen-ancha) sG 9tno*ist& FEarrio o cercado que nace o amaneceG& En e# inYario, segunda UaYa de# dKci6o se-8e PaEan, de# sec or :un isuEuG Es e adora orio era una Casa de# So#, -ue se .a##a+a enci6a de :aEo :ac.iG Pro+a+#e6en e ,ue una su0an0a u o+ser/a orio as ron6icoG Se #e o,recJan sacri,icios de niQosG \\ Arqueol& Pe-ueQo si io ar-ueo#gico de ,ac ura inYa u+icado en e# ac ua# dis ri o de San iago, de #a ciudad de# Qos-o, *rOi6o a# cerro PiYc.uG 0oqo) adPG 5aduro, sa"onado, ,er6en adoG S9$R$H c.8a##u, *o-os-aG 0oqochiq) sG ?er6en o, #e/aduraG \\ adPG E sG Que .ace ,er6en ar o 6adurarG 0oqochi2) /G Hacer ,er6en ar, 6adurar o desarro##ar a su *#eni udG E@E5H wayu poqoc*iy, .acer 6adurar #a ,ru aG 0oqoq) adPG ?er6en a+#e, 6adura+#e o desarro##a+#e a *#eni udG $e&AyaO -onc.o, Po6c.o, *o-oc.i-G 0oqosqa) adPG 5aduro, ,er6en ado, desarro##ado, -ue a#can" su 6adure" *#enaG S9$R$H c.8a##u, *o-oG E@E5H poqosqa aq*a, c.ic.a ,er6en adaN poqosqa pa0ay, *acaE 6aduroN poqosqa sac*Ha, Fr+o# 6aduro o cor*u#en oG $e&AyaO *oPosPaG $e&QunO *uc.-o-G 9cO c.a##uG 0oqo2) /G 5adurar, ,er6en ar o desarro##arG E@E5H poqoy mita, K*oca de# /eranoG $e&AyaO *oPoEG 9cO c.a##u6aG 0oq0u2) /G 2G PU:PU=G 0oqtoq) adPG E sG 2G HAPH<8AQG 0oqto2-achi2) /G 2G HAPH<8ACH9=G !oro2 !un-u) sG 9tno*ist& En e# inYario, dKci6a segunda UaYa de# oc a/o se-8e PaEan, de# sec or C.inc.aEsuEuG Es e adora orio era un 6anan ia# -ue es a+a Pun o a# 6o#ino -ue ,ue de @uan @u#io

!&2
de OPeda en #a co#oniaN se #e o,renda+a conc.as 6o#idasG 0u) ,ram& 5or,e6a o su,iPo -ue indica accin, s*#ica, ,a/or -ue se *ide en ,a/or de o ra *ersonaG E@E5H llan0Hapuway, ra+FPa6e#oN apapuy, ##K/ase#oN rimay0apuyc*is, .F+#ense#oG 0uchas) sG Bed&Jol0& E6*#as o, ca a*#as6a, *arc.e en #as curaciones *o*u#ares, sea con .ier+as o *roduc os agrJco#asG 0uchu) sG 'es o, residuo, 6argen, so+ran e, re6a e, sa#doG E@E5H mi0*una puc*u, residuo de a#i6en osG $e&AyaO sePenG 9cO Ya ruG 0uchu 0uchu) ad/G 0e so+ra, con eOceso, -ue se eOcede de 6FsG \\ adPG So+rado, -ue iene con a+undanciaG S@GLGPGT 0uchuchaq) adPG E sG Que so+ra o guarda #os residuos *ara u i#i"ar#os *os erior6en eG 0uchuq) adPG E sG So+ran e, re6anen e, sa#do, -ue es F de 6FsG 0uchu2) /G 'es ar, so+rar, eOceder, -uedarG S9$R$H -.e*aE, -.e*ac.iEG 0u-a) adPG Co#or roPo, roPo encarnado o co#oradoG E@E5H sani pu0a, roPo o+scuroN yawar pu0a, sangre roPaN pu0aniraq, roPi"oG 0u-a a 0a) sG ,eol& Sue#o arci##oso de co#or roPi"oG S9$R$H saQu a##*aG 0u-a -an0achu) sG Eot& FDatura sangunea -& et $&G ?#ori*ondio de ,#ores roPasG Ar+o#i o de #a ,a6i#ia de #as so#anFceas, *ro*ia de #os /a##es in erandinos E -ue se cu# i/a co6o *#an a orna6en a#G Sus se6i##as son /enenosas E ienen *ro*iedades narc icasG 0u-a u2chu) sG Lool& FBa"ana americanaG& Cier/o co#oradoG 5a6J,ero cKr/ido *ro*io de #as +aPas -ue+radas, 6uE +uscado *or su carne E *ie#G S9$R$H sa#-a /enadoG EolO *uYa /enadoG !u-a !u-a !ata) sG Arqueol& F$lata!orma rojaG& Si io ar-ueo#gico u+icado en e# ac ua# dis ri o de San iago, en #a ciudad de# Qos-oG !u-a !u-ara) sG Arqueol& FJortale"a rojaG& Pe-ueQo si io ar-ueo#gico u+icado en #a *ar e $ de #a ciudad de# Qos-o, den ro de# Par-ue Ar-ueo#gico $aciona# de Sa-saEUa6anG Es F con,or6ado *or recin os, *#a a,or6as circu#ares, cue/as, rocas #a+radas, ,uen es, e cG de ,ac ura inYaG Arqueol& E 9tno*ist& Pe-ueQo gru*o de es ruc uras se6icircu#ares de ,ac ura inYaG u+icado en #a *ar e $O de# dis ri o de San @erni6oG Qos-oG Era una de #as UaYas de# sec or An isuEu de# sis e6a, se-8e de# Qos-oG Por sus carac erJs icas E con enido *arece corres*onder a #a no/ena UaYa de# sec or An isuEu, iden i,icada con e# no6+re de <an*u6ac.aE S<a6+o 6ac.aET E -ue ,ue *a#acio de ca6*o de# 9nYa Pac.aYu e-, cuando .acJa cacerJas en #a "onaG Es e adora orio

!&&
es a+a en e# se-e de ca egorJa Qo##ana, a cargo de# AE##u SuYsu PanaYaG 0u-acha2) /G EnroPecer, eQir o dar#e co#oracin roPa, escar#a a, encarnado o +er6e##nG 0u-a a/a) adPG 2G PU:A= PU:A=G !u-a 0a) sG ,eog& FTierra roji"aG& Puca##*aG Ca*i a# de# de*ar a6en o de UcaEa#i E *ro/incia de Corone# Por i##o, Per, con !;&,204 .a+i an es en !74!G Es i6*or an e *uer o ,#u/ia#G !u-a.ar-a) sG 9tno*ist& F$ue+lo rojoG& En e# inYario, segunda UaYa de# seO o se-8e Qo##ana, de# sec or C.inc.aEsuEuG Es e adora orio era una casa e6*#o de Pac.aEac.i-G Se #e .acJan o,rendas con sacri,icios de niQos E o ros 6FsG Segn in,or6acin de a#gunos cronis as, e# e6*#o de es a deidad se ##a6a+a :isUarYanc.aG \\ Segunda UaYa de# -uin o se-8e :aEao, de# sec or C.inc.aEsuEuG Es e adora orio era un e6*#o donde es a+a un Jdo#o de# rueno o c*u0i illa, u+icado Pun o a #as casas -ue ,ueron *os erior6en e de# Licenciado An onio de #a )a6aG \\ Pa#acio de# 9nYa <u*a- =u*anYi en #a ciudad de# Qos-oG !u-a.oqo) sG Arqueol& F-odilla rojaG& Cerro E *e-ueQo si io ar-ueo#gico si uado den ro de# Par-ue Ar-ueo#gico $aciona# de Sa-saEUa6an, en #a ciudad de# Qos-oG !u-ara) sG 'ist& FJortale"a, mirador, atalayaG ,eog& PucarFG 0is ri o de #a *ro/incia de La6*a, Puno, Per, con 3,0&0 .a+i an es en !74!G \\ Arqueol& ConPun o de andenes, cana#es, recin os E o ras es ruc uras u+icado en #a *ar e $ E con,or6an e de# si io ar-ueo#gico de <i*on, en e# dis ri o de Oro*esa, *ro/incia de Quis*icanc.is, Qos-oG Por sus carac erJs icas 6or,o#gicas, de *#anea6ien o, ,uncin E Kcnica corres*onde a #a K*oca inYaG !u-ara !anti L i- a) sG Arqueol& FJortale"a de manta de !loresG Pe-ueQo si io ar-ueo#gico, u+icado en #a *ar e $O de #a *o+#acin de P8isa-, so+re un cerro de# 6is6o no6+reG Es a con,or6ado *or u6+as E es ruc uras de *#an a rec angu#ar E circu#arG 9nicia#6en e es e si io ,ue ocu*ado *or #os :i##Yis S400 dG CGT E *os erior6en e ,ue ocu*ado *or #os inYas -ue a6+iKn cons ruEeron recin os a# #ado de #os :i##YisG 0u-a2 0u-a2) adPG 'oPJsi6o, 6uE roPo, escar#a aG S9$R$H *uYa##anaG 0u-a2achiq) adPG Lo -ue iQe o da co#oracin roPi"a a #as cosasG 0u-a2achi2) /G EnroPecer, eQir o dar co#oracin roPa a cua#-uier cosa *or 6edio de co#oran esG 0u-a2a-uq) adPG Que se ru+ori"a, se *one de co#or roPo o *r*uraG 0u-a2a.u2) /G Co#orearse, *in arse de roPo *oco a *ocoG

BC D
0u-a2ana) adPG 'oPo negru"coG S9$R$H sani *uYaG 0u-a2aq) adPG Que enroPece, se co#orea de roPoG \\ Que se ru+ori"aG E@E5H pu0ayaq a?awi, ,ru a -ue se co#orea de roPoG 0u-a2arqo2) /G EnroPecer, co#orearse rF*ida6en e de roPoG \\ 'u+ori"arse rF*idoG 0u-a2a2) /G Es ar de co#or roPo encarnado o +er6e##nG \\ EnroPecerG \\ 'u+ori"arseG !u-in) sG Arqueol& Pe-ueQo si io ar-ueo#gico u+icado en e# ac ua# dis ri o de San iago, en #a ciudad de# Qos-oG !u-in !u-2u) sG 9tno*ist& FBanante de $u0inG En e# inYario, ercera UaYa de# dKci6o *ri6er se-8e Qo##ana, de# sec or :un isuEuG Es e adora orio era un 6anan ia# -ue se .a##a+a en #a #adera de# cerro de PuYin, Qos-oG 0u- a) sG @uego, recreacin de*or i/a, de*or eG $e&AyaO *uP##aE, c.unYaEG $e&QunO aUsaEG $e&/&BarO *uP##aEnaG 0u- achi2) /G Hacer PugarG 0u- a-uq) adPG E sG @ugue n, *ersona -ue se en re iene en e# PuegoG S9$R$H *uY##aE siYiG 0u- a-u2) /G Es ar en e# PuegoN dis raerse con e# Puego o en e# de*or eG 0u- ana) sG @ugue e, cosa o ins ru6en o -ue sir/e *ara Pugar o *rac icar a#gn de*or eG $e&AyaO *uP##anaG $e&QunO aUsa Yu-G $e&/&BarO *uP##ai6anaG 0u- ana2a2) /G 0esear Pugar o -uerer *rac icar a#gn de*or e ,a/ori oG 0u- a0a2a2) /G C.ancear, +ro6ear, .acer ges os, 6anoseos o cos-ui##eos en son de Puego a o ra u o ras *ersonasG 0u- aq) adPG E sG @ugador, de*or is a, a*os adorG $e&AyaO *uP##a-, sunYu-G $e&QunO aUsa-G $e&/&BarO *uP##ai6aYG 0u- a2) sG @uego, co6*e encia de*or i/a, e/en oG \\ /G @ugar, di/er irse PugandoG 9cO a*. anaG $e&AyaO *uP##aEG 0u- a2 si-i) adPG E sG 2G PU:LLA:UQG 0u- a2-acha2) /G @ugar *or Pugar, Pugue ear, en re enerse en Puegos di/ersosG 0u- a2si-u2) /G Par ici*ar en un Puego o de*or e -ue se es F *rac icandoG 0u-0u) sG >ur+uPa o a6*o##a de aire aireG S9$R$H *.u##*uG $e&AyaO *o-*oG 0u-0u-a) sG Lool& F.otumi: coturni: C&G Codorni"G A/e ga##inFcea 6uE *arecida a #a *erdi"G S9$R$H ##u .uG 0u-0u2) /G >u##ir, +ur+uPear, a6*o##arse e# agua o .acerse *o6*asG S9$R$H *o-*uEG 0u-u 0u-u) sG 2G PU:U= PU:U=CHAG 0u-uchu) sG 5Fscara de cuero o *e##ePo secado de #a cara de #os ani6a#esG Anat& 2ePigaG 0u-uta2) /G dim& $u+#arse, #e/an arse #a ne+#inaG S9$R$H *.uEu saEariEG 0u-u2 0u-u2cha) sG Lool& FT*inocorus or+ygnianusG& A/eci##a cordi##erana a# oandina de can ar ris e, -ue 6o i/a eO*resiones 6usica#es E canciones ,o#Y#ricasG S9$R$H *uYu *uYuG

DICCIONARIO
!u-2u) sG 9tno*ist& FBanantialG& En e# inYario, sK* i6a UaYa de# oc a/o se-8e PaEan, de# sec or Qo##asuEuG Es e adora orio era un 6anan ia# -ue se .a##a+a Pun o a# cerro WanaYaUriG \\ Oc a/a UaYa de# segundo se-8e PaEan, de# sec or An isuEuG Es e adora orio era una ,uen e -ue es a+a a# ,ina# de <an*u6ac.aE S<a6+o6ac.aETG Se #e .acJan *agos con ro*as, ca6K#idos E conc.as 6arinasG 0u-2u) sG 5anan e, 6anan ia#, oPo o +oca de #as aguas su+ errFneasG \\ ?on ane#a de #os niQos iernosG $e&AyaO *uYPu, c.u#unG $e&QunO *uYiuG 9cO *u##YaG 0u-2un) sG 2G UP8UG !u-2ura) sG ,eog& Po+#acin si uada en #a regin de Wi##Ya*an*a S2i#ca+a6+aT, *rOi6a a #os si ios ar-ueo#gicos de Wi#-os S2iY-osT E us a His*8ana, en e# Ca6ino 9nYa a Wi##Ya*an*a, ac ua# Es*Jri u Pan*a, -ue ,ue #a # i6a ca*i a# de #os inYas S!5&;`!532TG !u 0itu2oq) sG Arqueol& F.on su pulpito, cas e##ani"adoTG $EOLG Pe-ueQo gru*o ar-ueo#gico u+icado en #a *ar e $E de# cen ro ur+ano inYa de Pa a##a- a, en e# /a##e de :usic.aYaG Es F con,or6ada *or !2 es ruc uras de *#an a rec angu#ar E a#gunas se6icircu#ares, de ,ac ura inYaG A#guno de es os recin os son bciegosb, sin *uer aG ?ue un cen ro cere6onia# co6*#e6en ario de Pa a##a- aG Era un gru*o bsa K#i eb, a# igua# -ue #os o ros si ios -ue enJan ,unciones dis in as, *ero co6*#e6en adas E en ,uncin genera# de# cen ro ur+anoG 0u a 0u a) sG Eot& FLep*yrant*es prvula IillipG& P#an a anua# de #a ,a6i#ia de #as a6arE#idFceas, *ro*ia de *ro/incias a# oandinas, de ,#ores /is osas -ue ,#orecen en *ri6a/eraG Es considerada co6o indicadora de# +uen o 6a# aQo agrJco#aG 0u i0u i) sG Jol0& 0an"a de /arones, dis,ra"ados de 6uPeres, -ue .acen giros de derec.a a i"-uierdaG 0u ur-i) sG Anat& CePaG S9$R$H -.es-aG 9cO QaUi6i#6aG 0u.a) sG Lool& FJelis con color CinneoG& Pu6aG 5a6J,ero ,K#ido digi Jgrado, ca+e"a redondeada ocico cor o, *a as an eriores con cinco dedos E cua ro en *os eriores, uQas re rFc i#es E carnJ/oroG \\ 'ist& En e# inYana o ,ue considerado co6o e6 *rinci*a#G $u6erosas ca##es, *#a"as E #ugares cK#e+res de# <aUan insuEu ##e/an su no6+re co6o Pu6a*a-c.a, Pu6aYurYuG Pu6a-c.u*an, Pu6a-.aUa, Pu6a6arYa, Pu6aor-o, e cG !u.acha-a) sG Arqueol& F$uente del pumaG& Puen e de ,ac ura inYa u+icado en re #as ac ua#es *o+#aciones de San a <eresa E San a 5arJa, en Qui##a+an+a, cercano a #a #Jnea ,Krrea de# Qos-o a Qui##a+a6+aG \\ 9tno*ist& Es e #ugar E a#rededores a# *uen e, en ie6*o de #os inYas, *ro*iedad de uno de #os

SIMI TAQE
go+ernan es, ,ue *ara #a *roduccin eOc#usi/a de #a coca, a# igua# -ue o ros errenos en #a "onaG 0u.achu-u) sG 2G LLOQ8EG !u.a-ancha) sG Arqueol& F.ercado o +arrio del pumaG& Pe-ueQo gru*o ar-ueo#gico, de ,ac ura inYa, u+icado en #a *ar e SE de #a ciudad de# Qos-o, *rOi6o a# cerro WanaYaUriG !u.a-ur-u) sG F.uerpo del pumaG& Ca##e de# Qos-o -ue en#a"a #a ca##e San Agus Jn con Qo#-an*a a E Sa-saEUa6anG \\ 9tno*ist& <ercer +arrio inYa de #a ciudad de# Qos-o, u+icado en #a *ar e $O de# cen ro de #a ciudadG La ac ua# ca##e Pu6aYurYu, en e# +arrio de San Cris +a#, era *ar e de es e +arrio inYaG \\ Quin a UaYa de# ercer se-e Qo##ana de# sec or C.inc.aEsuEuG Es e adora orio era uno de #os *a#acios de# 9nYa WaEna Q.a*a-G Se #e .acJan sacri,iciosG !u.a-+uchu) sG 9tno*ist& F-inc#n del pumaG& En e# inYario, cuar a UaYa de# no/eno se-8e Q.a*a-, de# sec or C.inc.aEsuEuG Es e adora orio era una ,uen e -ue es a+a a#go a*ar ado de# se-8eG Se #e .acJan *agos con conc.as 6arinasG !u.a.ar-a) sG Arqueol& F$ue+lo pumaG& )ru*o de recin os, andenes, cana#es, reser/orios, 6anan es, e cG u+icado en #a *ar e $ de# dis ri o de San Se+as iFn San igua *o+#acin de SanoT, en #a ciudad de# Qos-oG Las es ruc uras son de ,ac ura inYaG \\ 9tno*ist& SeO a UaYa de# seO o se-8e :aEao, de# sec or An isuEuG Es a+a a cargo de# aE##u AraEraYaG ?ue e# *a#acio 6or uorio de #a QoEa 5a6a AQaUarYi, na ura# de# *ue+#o de C.o-o, E es*osa de# no/eno 9nYa Pac.aYu e- 9nYa =u*anYiG A es e adora orio se o,recJan *agos de niQos E o rosG 0en ro de es e *a#acio se encon ra+a o ra UaYa -ue era un 6anan ia#, -ue an .oE eOis e, E se ##a6a Wira-oc.a PuYEuG En #a ac ua#idad es e si io /iene a ser *ar e de #os errenos de #as co6unidades de AEar6aYa E Pu6a6arYaG \\ Arqueol& )ru*o de recin os, andenes, cana#es E o ras es ruc uras de ,ac ura inYa, u+icado en #a *ar e $O de #a *o+#acin de O##an aE#a6+o, *ro/incia de Uru+a6+aG Qos-oG \\ Pe-ueQo si io ar-ueo#gico u+icado en #a *ar e $ de# dis ri o de San Se+as iFn E *ar e $E de #a ciudad de# Qos-oG Es F con,or6ado *or recin os, andenes, cana#es, 6anan es, re*resas, e cG !u.aorqo) sG Arqueol& F.erro del pumaG& Pe-ueQo gru*o u+icado en #a *ar e S de# Qos-o, *rOi6o a# rJo A*urJ6acG Es e ,ue un si io cere6onia# *re.Js*FnicoG \\ 9tno*ist& 0Kci6a UaYa de# -uin o se-8e PaEan, de# sec or An isuEuG Es e adora orio era una *iedra de# 6is6o no6+re -ue es a+a a# ,ina# de es e se-8eG !u.a0haqcha) sG 9tno*ist& FJuente del

BC D
pumaG& En e# inYario, *ri6era UaYa de# cuar o se-8e :aEao, de# sec or Qo##asuEu, a cargo de# aE##u A*u6aE aG Es e adora orio era una ,uen e, Pun o a una casa donde #os 9nYas se +aQa+anG Es a+a u+icada en #o -ue *os erior6en e ,ue #a *ro*iedad de# es*aQo# Cris +a# So e#oG !u.a1asi) sG 9tno*ist& F.asa del pumaG& En e# inYario, cuar a UaYa de# dKci6o ercer se-8e :aEao, de# sec or :un isuEuG Es e adora orio era un *e-ueQo cerro -ue es a+a a# Kr6ino de es e se-eG !u.aqchu0an) sG 9tno*ist& F.ola de pumaG& An iguo +arrio inYa de #a ciudad de# Qos-oG Es a+a u+icado en #a *ar e S E su no6+re iden i,ica+a #a *ar e eO re6a de #a ciudad -ue, *recisa6en e, enJa #a ,or6a de un *u6a, siendo e# cen ro *o#J ico re#igioso, diseQado E re*#an eado *or e# 9nYa Pac.aYu e- en !1&4 dGCG, des*uKs de derro ar a #os C.8anYas, co6o sJ6+o#o de *oder E ,uer"a de dic.a ciudad, -ue en *oco ie6*o se cons i uirJa en #a Ca*i a# de# <aUan insuEuG Es a *ar e corres*onde a #a ac ua# a/enida )arci#aso, +as a #a unin de #os rJos <u##u6aEo E Sa*.i, E a#rededoresG \\ 9tno*ist& <ercera UaYa de# *ri6er se-8e AnaUarYe, de# sec or :un isuEuG Es e adora orio era un ##ano -ue es a+a en e# +arrio de# 6is6o no6+reG En es e #ugar se o,recJan *agos a #os rJos Sa*.i E <u##u6aEu, #os 6is6os -ue se unJan en es e ##anoG En #a ac ua#idad en es e #ugar eOis e una +e##a ,uen e orna6en a# o p*aqc*a deno6inada, *recisa6en e, $*aqc*a del $umaqc*upan& !u.aqha1a) sG 'ist& F9l que mira al pumaG& @osK 5a eo Pu6a-.aUa C.iUan i o, no a+#e +rigadier cus-ueQo de# ePKrci o es*aQo# -ue ,ina#6en e, en #a re/o#ucin de !4!1, *as a #as ,i#as de #os *a rio as, *or in er/encin de# o+is*o *aucar a6+ino @osK PKre" E Ar6endFri", siendo a*resado en #a +a a##a de U6ac.iri E *os erior6en e ePecu ado en #a ciudad de Sicuani, Qos-oG 0u.asqa) adPG Co6ido *or e# *u6aG E@E5H pumasqa llama, ##a6a co6ida *or e# *u6aG 0una) sG ,eog& Piso eco#gico a# o andino -ue se encuen ra desde #os &,300 a 1,770 6GsGnG6G 0una -isa) sG 2G :9SAG 0una -is1ar) sG Eot& FEuddleia coriacea -omyG& Wr+o# de .oPas +#an-uecinas E a,e#*adas, de #a ,a6i#ia de #as #oganiFceasG Su .F+i a es F en re #os &,000 a &,;00 6GsGnG6G Es indicador de# inicio de #a *unaG S9$R$H -o##iG 0una 0ato) sG 2G WASWAG 0una runa) sG Ha+i an e de #a *unaN ##a6ado asJ, un an o des*ec i/a6en e, *or #os .a+i an es de #as -ue+radas o

!&1
q*eswas& 0unchu) sG Ponc.oG 9ndu6en aria creada *or #os es*aQo#es E ado* ada *or #os .a+i an es de# Ande en #a K*oca de# co#oniaPe E -ue su+sis e ac ua#6en e en #os *o+#ados de #a sierraG 0unchu-u2) /G Ponerse o a+rigarse con e# *onc.oG 0uni) ,ram& 5or,e6a o su,iPo -ue i6*#ica s*#ica o reco6endacin es*ecia#G E@E5H amapuni, no, *or ,a/orN llapapuni, sie6*re odos, *or ,a/orG 0un-i) sG $at& Hinc.a"n, in,#a6acin, .inc.a"n de# cuer*o de# .o6+re o de #os ani6a#es *or go#*es o in,eccinG 0un-ichiq) adPG E sG $at& Que .ace .inc.ar o *roduce .inc.a"n en #os cuer*osG 0un-ichi2) /G $at& Hacer .inc.ar o in,#a6arG E@E5H uya pun0ic*iy, .acer .inc.ar #a caraG 0un-i i-uq) adPG Hinc.a+#e, -ue se *uede in,#a6arG 0un-i i-u2) /G 2G P8U$PU=A=, P8U<9=A=G 0un-iq) adPG 9n,#a+#e, .inc.a+#eG E@E5H pun0iq tHanta, *an -ue se .inc.a con #os ,er6en os -ue se adi an a #a 6asaG 0un-iri2) /G 9r .inc.Fndose *oco a *oco o *au#a ina6en eG 0un-isqa) adPG Hinc.ado, in,#a6ado, au6en ado de /o#u6enG 0un-i2) /G Hinc.arse, in,#a6arse, di#a arse o au6en arse de /o#u6enG S9$R$H *8un*uEaEG $e&AyaO PaYaE, *u iEG 0un-i2a2) /G Que se .inc.a *oco a *ocoG !un-u) sG 9tno*ist& F$uertaG& En e# inYario, dKci6a ercera UaYa de# no/eno se-8e Qo##ana, de# sec or Qo##asuEuG Es e adora orio era un cerro u+icado en e# ca6ino a# Qo##asuEuG Se #e o,recJan #os res os de #os *agos de o ras UaYasG 0un-u) sG Puer a, en rada, acceso, a+er ura *ara e# ingreso o sa#ida de un #ugarG 0un-u cha-a) sG 2G CHA:APA :8ASP9G !un-u (an-a) sG 9tno*ist& En e# inYario, dKci6a cuar a UaYa de# *ri6er se-8e AnaUarYe, de# sec or :un isuEuG Es e adora orio era una *iedra -ue es a+a enci6a de un cerro cerca a# cerro AnaUarYeG 0un-ucha2) /G Hacer #a *uer a o *or ada *ara ingresar a un #ugarG 0un-u-a.a2oq) sG Por ero, guardiFn de una *uer a de accesoG 0un-ura) sG Puer a *e-ueQa en re o ras de 6aEores di6ensionesG 0un-ura1i) sG Pasadi"o, *uer as o *asos in erco6unicadosG 0un0i2) /G alim& Es*esar con .arinas #os ca#dos o sa#sas de #as /iandas o *o aPesG 0u/u) sG SueQo, so6no#enciaG $e&QunO *uQuEG $e&/&BarO 6usYuG 9cO can uroG 0u/u 0u/u2) adPG 5edio dor6ido, en redor6idoG \\ /G Es ar so6no#ien o o se6ides*ier o, en re sueQosG 0u/ucha-u2) /G 0or6i ar, ra ar de dor6irG Es ado de se6i/igi#iaG

!&5
0u/uchi-uq) adPG E sG So6nJ,ero, narc icoG Lo -ue *roduce sueQoG 0u/uchiq) adPG E sG Que .ace dor6ir, -ue *ro/oca o *roduce sueQoG 0u/u-u2) /G Ador6i#arse, dor6irse a 6edias, ador6i arseG \\ 0or6ir sin re*aroG Ec.arse a dor6irG S@GLGPGT 0u/una) sG Ca6a, #ec.o, dor6ideroG E@E5H pu?una pHac*a, ro*a de dor6irN pu?una gata, ,ra"adaN pu?una wasi, dor6i orioG $e&QunO YaUi uG 0ununa2a2) /G 0or6i ar, sen ir sueQo o desear dor6irG 0u/u0a-uq) adPG E sG A#oPado a dor6ir, *ernoc arG 0u/u0a-u2) /G Pernoc ar en casa aPenaG 0u/u0a2a2) /G Aco6*aQar a dor6ir o a *res ar /igi#ancia noc urna a o ra *ersonaG 0u/uq) adPG E sG Que duer6e, dur6ien e, *ernoc adorG \\ )uardiFn noc urnoG 0u/ura2a2) /G Es ar se6idor6ido, en re sueQosG \\ Per6anecer dor6idoG 0u/ur0ari2) /G 0or6irse rF*ida6en e *or es ar 6uE cansado o #aOadoG 0u/urqachi2) /G Hacer#o dor6ir rF*ida6en e a o ra *ersonaG \\ !igdo& Sonsacar o engaQar a o ra *ersonaG 0u/urqo2) /G 0or6irse in/o#un aria6en eG !u/u2) sG 9tno*ist& FDormirG& En e# inYario, segunda UaYa de# cuar o se-8e :aEao, de# sec or C.inc.aEsuEuG Es e adora orio era un ##ano 6uE /enerado E, *os erior6en e, ##eg a es ar Pun o a #a casa de# es*aQo# 0iego 5a#donadoG Se #e .acJan *agos rogando acceder a un +uen sueQo E no 6orir dur6iendoG 0u/u2) /G 0or6ir, *ernoc arG $e&AyaO 6usEaEG 0u/u2 si-i) adPG E sG 2G PUU=SAPAG 0u/u2-acha2) /G 0or6ir a 6edias o dor6ir a 6o6en osG 0u/u2sa0a) adPG E sG 0or6i#nG S9$R$H *uQuE siYiG 0u/u2si2) /G Aco6*aQar a dor6ir, .acer#e co6*aQJa a o ra *ersona dur6iendoG 0u0a) sG Eot& F$sittacant*us cunei!olius -& et $&G P#an a *arFsi a re*adora, cuEos ,ru os se u i#i"an co6o #iga o #iga6en o *ara so#dar a#goG Los ca"adores #o u i#i"an *ara a ra*ar a/eci##as *e-ueQas, *oniendo #a go6a so+re #os #ugares donde se *osan a-ue##asG 0u0acha2) /G Ad.erir o #igar con #a pupa o 6uscJ#agoG 0u0ana2) /G Qui ar, eO ir*ar #a pupa de #os Fr+o#es, donde se encuen ra ad.erida co6o *#an a *arFsi aG E@E5H sac*Hapupanay, sacar #a *o*a de# Fr+o#G 0u0u) sG Anat& O6+#igoG S9$R$H Yururu, *u*u iG E@E5H pupu sapa, de o6+#igo grandeN pupu tHaqa, de o6+#igo de,ec uosoG \\ !igdo& pupu senqa, nari" c.a aG 0u0uti) sG 2G PUPU, :U'U'UG 0ura) ,ram& 5or,e6a o su,iPo -ue indica entre semejantes, puramente de la

BC D
misma clase, especie o !orma& S9$R$H Ya6aG E@E5H yac*aqpura, en re conocedoresN llan0aqpura, en re raPadoresG 0ura-i a) sG Luna ##enaG S9$R$H .un 8a Yi##aG 0urantin) ad/G En re #os dos de #a 6is6a es*ecie, c#ase, ca egorJa o ,or6aG S9$R$H 6asin inG E@E5H llaqtapurantin risunc*is, ire6os en re #os de# 6is6o *ue+#oG 0uri) sG Loco6ocin, raccin o des*#a"a6ien oG 0urichiq) adPG E sG Persona, ani6a# o 6a-uina des inada a i6*u#sar o des*#a"ar a#go so+re una su*er,icieG 0urichi2) /G Hacer ca6inar, des*#a"ar, andar, a/an"ar a a#guien o a#goG 0uri-uq) adPG E sG Pasean e, ca6inan e /o#un ariosoG 0uri-u2) /G Pasear, dea6+u#ar, /agar de un #ugar a o roG 0urina) adPG <ransi a+#e, anda+#e, recurri+#eG [mO purina ?an, ca6ino ransi a+#eG 0urina2a2) /G 0esear ca6inar, andar o *asearG 0urin-ichu) adPG E sG Andariego, /aga+undoG S9$R$H u6a-aEaG \\ 5os rencoG E@E5H purin0ic*u sipasc*a, Po/enci a andariegaG 0uriq) adPG E sG Ca6inan e, /iaPero andan e, circu#an e, -ue se des*#a"aG $e&AyaO ric.YaEG $e&QunO *u#i-G 0uririchi2) /G Poner en 6arc.a a#goN 6o/i#i"ar a a#guien o a#goG 0uriri-u2) /G Pasear *or dis raccinG 0uriri0u2) /G Co6en"ar a irse a su #ugar de o rigenN e6*render e# re ornoG 0uririq) adPG E sG Que co6ien"a su 6arc.a o des*#a"a6ien oG \\ Que e6*rende un /iaPeG 0uriri2) /G Co6en"ar a des*#a"arse o a ca6inarG 0urirqo2) /G 'ecorrer a*resurada6en e un #ugarN reconocer o ins*eccionar un #ugar rF*ida6en eG 0uri2) /G Andar, ca6inar, des*#a"arse, a/an"ar, recorrer en cua#-uier sen idoG E@E5H allimanta puriy, ca6inar con ca#6a o cuidadoN usq*ay puriy, ca6inar a*resurada6en eG 0uri2si2) /G Aco6*aQar a recorrerG 0uru 0uru) sG Eot& F.alceolaria puru puru Iran"lG& P#an a ar+us i/a de #a ,a6i#ia de #as scro*.u#ariaceasG )enera#6en e crece a# +orde de #as ace-uias de #os /a##es in erandinosG 0uru.achi2) /G A+andonar un erreno de cu# i/o, *er6i iendo su con/ersin en +os-ue o eria"oG 0uru.a2) /G Con/er irse un erreno en +os-ue, Eer6o o eria"oG 0urun) sG Ca6*o, Eer6o, 6on e o eria#G \\ !igdo& Si#/es re, sa#/aPe, incu# oG E@E5H purun panpa, eneno +a#dJoN purun runa, ca6*es re uraQo, incu# oN purun qowe, conePo si#/es reN purun mi0*uy, a#i6en o si#/es reG $e&AyaO *u#un, *u#u6asPaG $e&QunO *u#unG 0urun qo1e) sG Lool& F.avia tsc*udii

DICCIONARIO
Jit"ingerG& CuEe si#/es reG 5a6J,ero roedor de #a ,a6i#ia ca/idae, de co#or a6ari##o negru"coG 2i/e en #a regin a# oandinaG \\ adPG !am& Persona ariscaG S9$R$H o6a-.aEaG 0uruna) adPG E sG Eria#, Eer6o, ca6*o a+andonado, erreno no cu# i/adoG 0urun2achi2) /G A+andonar, dePar de cu# i/ar un erreno agrJco#a, con/er ir#o en eria#G 0uru/a) sG ?uen e, a"n de +oca anc.a .ec.a de +arroG 0urus) sG Eot& F$assi!lora sp&G )ranadi##aG ?ru o de enredadera -ue crece en c#i6as ro*ica#es, de sa+or 6uE du#ceG S9$R$H a*in-oEa, inun, in in-oG 0urutu) sG Eot& F$*aceolus lunatusG& ?riPo# +#anco E de co#ores 6o eadosG S9$R$H c.uUi *uru uG 0uru1a) sG Soga ren"ada de #ana de ##a6a -ue sir/e *ara a ar a #as ##a6as en gru*os o en .i#eras, a ,in de 6an ener#os -uie osG 0urun2a2) /G Hacerse eria# o no cu# i/a+#e un erreno de uso agrJco#aG S9$R$H -oraEaEG 0usa) sG ConduccinG 0usa 0usa) sG Eot& FSerneria sp&G Hier+a 6edicina# usada co6o #aOan eG 0usachi-u2) /G Hacerse conducir, ##e/ar, o guiar con o ra u o ras *ersonasG 0usachiq) adPG E sG Que 6anda ##e/ar o conducir a una *ersona con o raG 0usachi2) /G Hacer ##e/ar, conducir o guiar a o ras *ersonasG 0usa-a.u2) /G <raerse a o ra *ersona *ara ,ines de ra+aPo o co6*aQJaG $e&AyaO a*aYa6uE, c.aEac.i6uEG 0usa-an0u2) /G Hacer regresar conducido a# -ue ,ue ##e/ado en a# ,or6a, ,a6i#iar o -ue #e *er eneceG S@GLGPGT 0usa-a0u2) /G 'ecoger a una *ersona cuEo cuidado es u/o donde o raG S@GLGPGT 0usana) adPG Conduci+#e, guia+#e, *ersona -ue necesi a de o ra *ara dirigirse a un #ugarG 0usana-u2) /G L#e/arse, conducirse, aco6*aQarse 6u ua6en e en re dos o 6Fs *ersonas, .acia un #ugar *re/ia6en e de er6inadoG 0usana a) adPG 0e ,Fci# conduccin o co6*aQJaG S9$R$H a*ana##aG 0usanqa) sG Eot& F$usanga sp&G Hier+a ro*ica# a #a -ue se #e a ri+uEe *oderes a,rodisJacosN segn e##o, #as *ersonas -ue #a +e+en sien en a raccin irresis i+#e con #a *arePaG 0usa0u2) /G L#e/ar#a, conducir#a a una *ersona a su #ugar de origenG S9$R$H a*a*uEG 0usaq) adPG n%m&card& Oc.o S4TG \\ adPG E sG Conduc or, guJa ArgO *usaPG 9cO *usaYG E@E5H pusaq wata, oc.o aQosN pusaq pac*a, #as oc.o .orasG 0usaq chun-a) adPG n%m&card& Oc.en a S40TG 0usaq 0acha-) adPG n%m&card& Oc.ocien os S400TG 0usaq 1aranqa) adPG n%m&card& Oc.o 6i# S4,000TG

SIMI TAQE
0usaq hunu) adPG n%m&card& Oc.o 6i##ones S48000,000TG 0usaq /eqe) adPG n%m&ord& Oc a/o #ugarG 0usari-u2) /G L#e/arse a o ra *ersona co6edida6en e, sin #a consu# a a sus *adres o ,a6i#iaresG 0usarqo2) /G L#e/ar o conducir a o ra *ersona en ,or6a in e6*es i/a .acia o ro #ugar, 6uc.as /eces *or #a ,uer"aG 0usa2-acha2) /G L#e/ar, conducir o guiar a *ersonas, indis in a6en e, *or #ugares di,eren esG S9$R$H a*aEYac.aEG 0usa2-u2) /G Conducir o .acer ingresar a una *ersona a un #ugar cerrado o cercadoG E@E5H wasiman pusay0uy, .a"#e ingresar a# in erior de #a casaG 0usa2si2) /G AEudar a aco6*aQar, a conducir a o ra *ersona o *ersonasG 0us-a) sG tej& Hi#ado, .uso, rueca, ins ru6en o co6*ues o de un cuer*o cen ra# S6adera, arci##a, e cGT de ,or6a cuadrangu#ar, sin aris as o circu#ar, a ra/esada *or un *a#i##oG S5G @G de #a EGT !us-ar) sG Arqueol& )ru*o de andenes E cana#es, de ,ac ura inYaica, cercano a #os de Pa a Pa a en e# dis ri o de San @erni6o, Qos-oG 0us-a2) /G tej& Hi#ar #ana o a#godn en rueca o .uso de *a#oG 9cO YanYunaG 0usu q+e u) sG Eot& FEegonia parvi!lora $oepp et 9ndlG& P#an a .er+Fcea de #as +egoniFceasN se cu# i/a co6o orna6en a# E es a6+iKn u i#i"ada en #a 6edicina *o*u#arG S9$R$H ac.an-araE, ac.an-aEraG 0utaq an-u) sG Eot& F/icyos +ryoniae!olius .*odG& Hier+a enredadera -ue crece en #os cercos o ga#*ones a+andonadosG 0utu-a) sG B%s& >o6+oG 9ns ru6en o 6usica# idi,ono de do+#e *arc.e, *arecido a# +o6+o ordinarioG S9$R$H Uan-araG 0utu-u) sG Eot& ?ru o de# *oro, a#argado E en ,or6a de g#o+oG S9$R$H UinYuG 0utunE in erPG Hediondo, a*es oso en su6o gradoN o#or inso*or a+#eG E@E5H putunN asnas*ianmi& Z-uK .edor, es F a*es ando[ 0utun2a2) /G A*es arse, con/er irse en .ediondo, *or #a *u re,accin o desaseoG S9$R$H asnaEaEG !utusi) sG ,eog& Po osJG 0e*ar a6en o 6inero, *or eOce#encia, de #a 'e*+#ica de >o#i/iaG \\ 0inero con an e E sonan eG E@E5H putusisapa warmi, 6uPer con 6uc.o dinero o 6uPer adineradaG S@GLGOG5GTG 0ututu) sG B%s& 9ns ru6en o 6usica# aer,ono cons ruido de #a conc.a de# caraco# 6arinoG Se so*#a *or #a +o-ui##a *roduciendo un sonido gra/e, 6uE *ecu#iar, se6ePan e o *arecido a# de una ro6*e aG ?ue usado *or #os c*as0is o correos inYas *ara a/isar de su *resencia E en #a ac ua#idad su uso en #as co6unidades indJgenas andinas es an arraigado con ,ines ar Js icos, re#igiosos E co6uni ariosG $e&AyaO .uaE##aYi*anG

BC D
0utututu2) /G Heder, a*es ar en de6asJaG S9$R$H asnariEG 0u2a) sG Eot& FTillandsia sp&G PuEa 'aE6ondiG Her6osa *#an a de #a ,a6i#ia de #as +ro6e#iaceas, -ue crece .as a !2 6G de a# ura en re #os &,400 E 1,500 6GsGnG6G, de ,#oracin sor*renden eG $e&AncO YunYo, san nG $e&AyaO iYanYa, i anYaG $e&QunO iYac.anYana, ac.anYana, EolO Yara, -ara, 8iYaG 0u2 u) sG >or#a de #ana, -ue se co#oca en #as orePas de #os ani6a#es E en a#gunos ePidosG S9$R$H 8iYaG 0u2 ucha2) /G Poner +or#as en #as orePas de #os ani6a#es o en #os ePidosG 0u2tu) sG tej& <ePido con ,iguras geo6K ricas de #as 6Fs di/ersas, es*ecia#6en e ro6+osG 0u2un-u) sG Se*u# ura en e# sue#oG S@GLGOG5GT $e&QosO aEa sanY.aG

!&;

!H
!h, 0h) al!a+& Consonan e, +i#a+ia# sorda de# a#,a+e o runasimi o q*eswa S-uec.uaTG Ocurre en *osicin inicia# E a# ,ina# de #a *ri6era sJ#a+aG Se *ronuncia p*a Pun ando #os #a+ios E dePando sa#ir e# aire en ,or6a as*iradaG 0ha-) sG onomat& Sonido o eO*resin ono6a o*KEica -ue indica e# ,racciona6ien o o des*rendi6ien o de un cuer*o a# *ar irseG \\ Pa*a .er/ida -ue se a+re a# .a+erse cocinadoG E@E5H p*a0 papa, *a*a .er/ida a+ier a o re/en adaG 0ha-a) sG Anat& 9ng#eG En re*ierna de #as *ersonas o ani6a#esG $e&AyaO *aYaG $e&QunO ##i##iG 0ha-a -+uchu) sG Anat& F9l rinc#n de la ingleG 9ng#eG 0e*#eccin angu#osa en re e# 6us#o E a+do6enG 0ha-acha-u2) /G 5on arG Pasar *or enci6a de a#go de un *aso o rancoG E@E5H runaq patanta p*a0ac*a0uy, *asa *or enci6a de #a gen eG 0ha-a i) sG Anat& Es*acio en re #os 6us#os, en re*iernaG 0ha-a ichi2) /G Hacer 6on ar, ca+a#gar a un ani6a# o cosaG 0ha-a i-u2) /G 'esguardar o *ro eger a#go en re #as *iernasG 0ha-.a) sG ?raccin, *ar e o *eda"oG S9$R$H *.aY6iG ArgO *aYiG $e&AyaO *aunaG $e&QunO *.as6iG 0ha-.acha2) /G ?raccionar, ,rag6en ar, *ar ir e# odo en *ar es o di/idirG $e&QunO *aYiEG $e&/& BarO *a u6aEG ArgO *aYiEG 0ha-.achi2) /G Hacer ,raccionar o di/idir a#go en 6uc.as ,raccionesG 0ha-.a-uq) adPG 0i/isi+#e, -ue se *uede ,raccionar en *ar esG S9$R$H *.a6iYu-G 0ha-.aq) adPG 0i/isor, ,rag6en ado[b, e# -ue se*ara e# odo en *ar esG S9$R$H *.aY6i-, *8aYi-G 0ha-.a2) /G 0i/idir, *ar ir, ,raccionarG S9$R$H *.aY6iE, c.8e- aEG $e&AyaO *a 6aEG $e&/&BarO *a u6aEG ArgO *aYiEG 0ha-.i) adPG 2G PHA:5AG 0ha-.i-uq) sG 2G PHA:5A:UQG 0ha-.in) ad/G 2G :US:A$G 0ha-.iq) sG 2G PHA:5AQG 0ha-.i2) /G 2G PHA:5A=, P8A:9=G 0ha-sa) adPG E sG Pi*n, +arrignG \\ $iQo o *ersona 6aEor -ue iene e# /ien re a+u# adoG S9$R$H UiYsasa*a, *8uru UiYsaG $e&AyaO UiYsasa*aG $e&QunO *a asa*aG $e&/&BarO UiYsasa*aG ArgO .uicsa sa*aG EolO 8iniG 0ha-u) sG 2G P8A'UG 0hata) sG 2ue#o, des*#a"a6ien o aKreo de un a/e u o ro cuer*oG $e&AyaO *.aUasPan, Ya*uc.aEG $e&QunO *.aUaG 0ha ata su0hu) sG tej& Lana #arga E +uenaG S<Kr6ino aE6ara u i#i"ado en -uec.uaTG S5G @G de #a EGT

!&3
0ha a2) /G 2o#arG Ser/irse de #as a#as *ara /o#ar *or #os airesG S9$R$H *.aUaEG $e&QunO *aa#iEG EolO *aUaEG 9.O Ya*uc.inaG 0ha a2-acha2) /G 2G 'APH'A=:ACHA=G 0ha a a a2) /G A#e ear en e# agua o 6ano ear e# agua en ,or6a con inuadaG 0ha a2) /G Parir, dar a u" un nue/o serG S9$R$H Uac.aEG $e&QunO Ua raEG 0ha cha) sG Eot& F,entiana luteomarginata -einG P#an a .er+Fcea de #a ,a6i#ia de #as gen ianFceasG Es*ecie *ro*ia de #as *unas, con .oPas a#argadas E +#an-uecinas, de .er6osas ,#ores a"u#es E 6oradasG Bed&Jol0& Sus ,#ores se e6*#ean en in,usin *ara #a os, *u#6onJa, ron-uera E o ros 6a#esG Jol0& Las ,#ores son 6uE u i#i"adas co6o o+se-uios a6orosos en #a "onas a# oandinas E .an dado #ugar a canciones 6uE .er6osas, en #as ,es i/idades de San @uan S21 de PunioT en #a *ro/incia de Paucar a6+o, Qos-o, PerG Una de es as canciones diceH Zac*us pac*a illarin?a, c**allalla p*allc*asc*ay = pollerac*ayta qopuway, c**allalla p*allc*asc*ay, Ea .a a6anecido e# 6undo, 6i ,#or de *.a##c.a ( dF6e#o 6i *o##era, 6i ,#or de *.a##c.aG S9$R$H asu# *.a##c.a, suYu##u##uG 0ha i-a) sG Po##era, ,a#da en ,or6a de ca*a -ue se en/ue#/e en #a cin uraG S9$R$H Yu#isG 0ha 0a) sG $iQo ierno de seis a oc.o 6eses de edad, -ue 6ue/e #i+re6en e sus 6ie6+ros su*eriores e in,erioresG 0ha u) adPG Ladeado, caJdo uno de #os #ados o *ar esG 0esigua#ado o inc#inado *ara a+aPoG E@E5H p*allu waqra, con uno de #os cuernos dirigido *ara a+aPoN p*allu c*u0u, so6+rero con e# a#a caJdaG 0hanchi) sG A+er ura, ro ura, desco6*osicin, raPadura 6# i*#eG E@E5H p*anc*i tHi0a, ca*u##o a+ier oN p*anc*isqa papa, *a*a re/en ada *or #a coccinG 0hanchiq) adPG E sG Que se a+re in egra#6en e, sin ##egar a des*renderseG 0hanchi2) /G A+rirse, des.acerse a#go *oco a *ocoG \\ A+rirse una ,#orG E@E5H tHi0a p*anc*iy, a+rirse #as ,#oresG $e&AyaO *anc.iE, *a aEG EolO *.anc.aEG 0han-a) adPG 0e +oca grande, a+ier aG E@E5H p*an0a simi man0a, o##a de +oca grandeG 0hanqa) sG Eot& >rFc eas -ue cu+ren #as 6a"orcas de# 6aJ", u i#i"adas co6o en/o# orio de #os a6a#esG S9$R$H *8an-aG 0hanqacha2) /G 2G *8A$QACHA=G 0hanqanaq) adPG 2G P8A$QA$AQG 0ha0atu) sG Pe"uQa, casco de #os so#J*edosG 0ha0u) sG 2G P8A'UG 0haqcha) sG C.orro, c.orrera, cascada de agua u o ro #J-uido -ue se *reci*i a de

BC D
cier a a# uraG E@E5H unu p*aqc*a, cascada de aguaG EolO *.aPc.aG 0haqchachi2) /G Hacer c.orrear cua#-uier #J-uidoG !haqcha0ata sG FAnden de cascadaG& Arqueol& )ru*o de andenes E cana#es de ,ac ura inYa, u+icados a #os cos ados de# riac.ue#o de :8i a6aEu E *ar e de# conPun o ar-ue#gico de P8isa-, Qos-oG 0haqchaq) adPG E sG Que c.orrea o discurre *reci*i Fndose a 6anera de cascadaG 0haqcha2) /G C.orrear o caer un #J-uido de cier a a# uraG Pro/iene de# sonido ono6a o*KEico p*aq, ruido -ue *roduce un #J-uido a# caer de a# uraG $e&AyaO *.aPc.aEG 9cO ##iYanaG 0haqsi2) /G E6erger e# So# ras #as 6on anas /ecinasG S9$R$H 9n i Uac.8iEG 0har) onomat& 2o" ono6a o*KEica de# sonido de #as a#as de #os *aPari##os a# e6*e"ar a /o#arG 0hararara2) /G onomat& A#e eo de #os *aPari##osG 0hari) adPG tej& <ePido sue# o, .i#ado 6uE ,#oPo o *oco re orcidoG E@E5H p*ari qHaytu, .i#o de #ana *oco re orcidoN p*ari simi, *ersona .a+#adora, -ue .a+#a *or .a+#arG \\ )as ador, 6uE ,rancoG 0hari2) /G tej& Hi#ar sin re orcer 6uc.o #a #ana o a#godnG \\ A,#oPar #o re orcidoG S9$R$H UaEa *usYaEG \\ 5a#gas ar e# dinero o /J/eresG $e&AyaO *ariEG 0har0a) sG A#a de a/e *e-ueQaG S9$R$H ra*.raG $e&AyaO ra*.raG 9cO *a#*aG 0har0acha-uq) sG 2G 'APH'ACHA:UQG 0har0acha-u2) /G 0esarro##o de #as a#as de #os *ic.ones con e# a#e eoG S9$R$H ra*.rac.aYuEG 0har0ana2) /G 2G 'APH'A$A=G 0har0asa0a) adPG 2G 'APH'ASAPAG 0harsa2) /G 0esa arse una #igaduraG A,#oParse de una #igaduraG SV$R$H UaEaEaE, *asYaYuEG 0hasi) adPG E sG Sancoc.ado o cocido a# /a*orG \\ Co6idas, /iandas sancoc.adas a# /a*or, caso de #as *umintHas o a6a#es, e# c.uQo E #a 6oraEaG E@E5H c*Hu?u p*asi, c.uQo cocinado a# /a*orG 0hasi2) /G Cocinar #os a#i6en os a# /a*or de# aguaG 0has-i) adPG Oreado, e/a*orado, casi secoG E@E5H p*as0i allpa, ierra oreadaG 0has-iq) adPGOrea+#e, seca+#e, -ue *uede e/a*orar e# #J-uido -ue con ieneG 0has-i2) /G Orea+#e, e/a*orarse, ir secando *oco a *ocoG $e&AyaO *aririEG 0has-u) sG Bed& A* as, u#ceraciones en #a +oca E #a+ios, con .eridas *roducidas *or ca#or in eriorG 0has0a) sG Bed& Esca6osidad, esca6a o escoriacin de #a *ie#G \\ adPG Agri& Esca6oso, Fs*ero en re,erencia a #a cascara de #a *a*aG $e&AyaO *as*aG ArgO *as*aG 0has0a2) sG Agri& 'iego #igero de #os errenos an es de se6+rar, cuando #a ##u/ia no es su,icien e *ara 6an ener

DICCIONARIO
#a .u6edadG \\ Segundo riegoG SOG> E 5G>GT 0hata) sG 'e/en n, eO*#osin, es a##idoG S9$R$H 8o-EaG \\ adPG Cocinado .as a -ue .aEa re/en adoG E@E5H sara p*ata, 6aJ" .er/ido, re/en adoG 0hatachi) sG <rigo re/en ado a# ser sancoc.adoG 0hatachi2) /G Hacer re/en ar, es a##ar o eO*#osionar a#goG E@E5H sara *an0Hata p*atac*iy, .a" -ue re/ien e e# 6aJ" os adoG S9$R$H 8o-Eac.iEG $e&QunO *a riaEG $e&/&BarO *ac.EaEG 0hataq) adPG E sG Que re/ien a, eO*#osiona o es a##a o a#6en eG S9$R$H 8o-Ea-G E@E5H p*ataq sara, 6aJ" -ue re/ien a a# ser os adoG 0hatu) adPG )rueso, do+#e, /o#u6inosoG 0e es*esor no a+#eG S9$R$H raY .a, ra Y.aG 0hatuchaq) adPG 2G 'A<:HACHAQG 0hatu2 0hatu2) adPG 2G 'A<:HA= 'A<:HA=G 0hatu2achi2) /G Engrosar, au6en ar e# grosor o es*esor de #as cosasG S9$R$H ra .YaEac.iE, *.a uEaEG 0hatu2a2) /G 2G PHA<U=ACH9=, 'A:<HA=A=, 'A<:HA=A=G 0ha1a) sG CaQera, /ue#oG $e&AyaO YarroG $e&QunO YuuriG ArgO *8aaEG EolO UaEraEYac.aEG 9cO c.aYc.anaG 0ha1achi.u2) /G <raer a#go 6uE rF*ida6en e, a #a carreraG E@E5H *anpi0unata p*awac*imuy, rae rF*ida6en e #as 6edicinasG 0ha1achi0u2) /G L#e/Frse#o, ##e/ar#o rF*ida6en eG 0ha1achiq) adPG E sG Que .ace correr o /o#ar a#goG E@E5H malqo p*awac*iq urpi, *a#o6a -ue .ace /o#ar a# *ic.nG 0ha1achi2) /G Hacer correr o /o#ar a#goN ##e/ar rF*ida6en eG $e&QunO Yuuric.iEG ArgO *aac.iG 9cO c.aYc.anaG 0ha1a-achachi2) /G Hacer corre ear a#go, conducir a#go *or donde -uieraG 0ha1aq) adPG E sG Que /ue#a o corre, /o#an eG E@E5H malqo runa, corredor o 6ara onis aG 0ha1ari2) /G 2o#ar, correr, ec.ar a# /ue#o, sa#ir a #a carreraG 0ha1a2) /G 2o#ar, correr, sa#ir a carreraG $e&QunO YuuriEG ArgO *aaEG 9cO c.aYc.anaG 0ha1a2-u2) /G A acar, aco6e er, *reci*i arse so+re a#goG 0ha1a2 a) ad/G A #as carreras, a# /ue#o, *reci*i ada6en e, urgen eG S9$R$H us-.aE##aG !ha1chi) sG Cascada, orren e, ca ara a, caida de# agua de# rJo so+re *iedras o *eQascosG $e& AyaO *aUc.iG $e&QunO *a-c.aG 0hicha) sG Porcin, 6anoPo de cerea#es reciKn recor ados -ue Pun ados ,or6an e# ercio -ue *uede ser cargado *or una *ersonaG \\ )a/i##aG S9$R$H ruYu*aG 0hichi1) sG <rino de #as a/eci##as a# a6anecer e# dJa, co6o e# de# gorrin E o rasG $e&AyaO *ic.iuEaEG $e&QunO aYiEG 0hichu) sG 5ec.n, *eda"o o ro"o de #ana o ca+e##os arrancados de# *e##ePoG

SIMI TAQE
!hichu !hichu) sG ,eog& SPara a#gunos, de# aE6araH manojo de colores; *ara o ros, de# -uec.uaH canilla, ti+ia, *ueso de la piernaG& Pic.u Pic.uG Cu6+re ne/ada de #a ciudad de Are-ui*a, cuEa a# ura ##ega a 5,125 6GsGnG6G Se encuen ra a uno de #os cos ados de# /o#cFn 5is i, 6ien ras -ue a# o ro es F e# C.ac.aniG Co6o en su deno6inacin e# sus an i/o .a sido re*e ido, signi,icarJa conjunto de canillas; *ro+a+#e6en e a#ude a -ue #a cu6+re de dic.o ne/ado iene dien es an #argos -ue *arecen cani##asG 0hi i u) sG 2G PH9'U'UG 0hi u) sG lej& Corona de *#u6as en cin a ePidaG S0G)GHGT \\ Eot& 'aici##aG 0hi u u) sG 2G PHU'U'U, QALLAG 0hina) sG Agri& 'u6a de *a*as escar+adas #is as *ara *oner en #os cos a#esG \\ 0e*si o *ro/isiona# de *a*as en donde se rea#i"a #a se#eccin de #as se6i##asG SOG>G E 5G>GT 0hi/a) adPG >ra/o, se/ero, /a#ien e, co#Krico, enoPadoG S9$R$H *.iQas-aG E@E5H p*i?a runa, .o6+re enoPadoN p*i?a algo, *erro +ra/oG 9cO c.iYuG 0hi/a u2a) adPG 2G CH8U<UG 0hi/achina-u2) /G O,enderse, a6ones arse, inPuriarse, re*renderse 6u ua6en eG 9cO a##Yuc.inaYuEG 0hi/achi2) /G O,ender, enco#eri"ar, resen ir, disgus ar a o ra *ersonaG $e&AyaO *iQac.iEG $e&QunO *iQac.iE, a##Yuc.anaG ArgO *iQac.ina, *iQaEG 9cO c.iYuna, *iQana, .a unYaG 0hi/a-uq) adPG E sG Que se enoPa, resien e o enco#eri"aG \\ 'ecri6inador, a6ones adorG S9$R$H *8os-ori##oG $e&AyaO *iQaYu-G ArgO *iQacoPG 0hi/a-u2) /G EnoParse, en,adarse, enco#eri"arse, resen irse o 6o#es arseG ArgO *inacuEG 9cO c.iYunaEG 0hi/a ana) adPG EnoPadJsi6o, +ra/Jsi6o, resen idJsi6oG E@E5H p*i?allana purin, ca6ina resen idJsi6oG 0hi/ana-u2) /G 9ncre*arse, enoParse 6u ua6en e en re dos o 6Fs *ersonasG $e&AyaO *iQanaYuEG 0hi/a0a2a2) /G 'e*render, a6ones ar con inua6en e, *or #o genera# a #os niQos ra/iesosG 0hi/ara2a2) /G Es ar sie6*re enoPadoG 0e6os rar enoPo *er6anen eG 0hi/ari-u2) /G EnoPar, re*render /io#en a6en e a *ersonas o ani6a#esG $e&AyaO *iQariYuEG 0hi/arqo-uq) adPG E sG Que se enoPa o resien e *or *oca cosaG \\ Susce* i+#e a 6o#es arseG 0hi/asqa) adPG EnoPado, 6o#es o, resen ido, airadoG S9$R$H *.iQa, *.iQa uEa, c.8u uG $e&AyaO *iQaEG 0hi/a2) /G EnoPar, a6ones ar, re*renderG $e&AyaO *iQaEG ArgO *iQaEG 9cO *iQanaG 0hi/a2 0hi/a2) adPG Sie6*re enoPado, renegadoG \\ Cons an e6en e agresi/oG 0hi/a2a2) /G 'enegar, enco#eri"arseG \\ <ornarse de 6a# carFc erG 0hiri) sG Eot& Cu Jcu#a o cFscara de# ,ru o

BC D
de #os cerea#esG \\ alim& Po aPe de .arina con sa#G 0hiru) adPG 5a#igno, daQoso, *ernicioso, *er/erso, *e#igrosoG S9$R$H c.iYiG E@E5H p*iru wayra, /ien o 6a#ignoN p*iru ?an, ca6ino *e#igrosoG S9$R$H c.8iYinaG EolO 6aP##uG 0hiruru) sG 'uedeci##a de #a rueca o .usoG S9$R$H *.i#u##u, *.i##i##u, -a##aG 0hir1i2) /G Agri& A/en ar #a cu Jcu#a de #os cerea#es descascaradosG 0his) /G 2G P9SG 0his uG sG Po#i##a de #as carnes secadas o cecinasG S9$R$H *is#uG \\ adPG 'a#o, ra#eadoG E@E5H p*islu uma, ca+e"a de ca+e##o ra#eadoG $e&AyaO *ePu, *uEu, susaG $e&QunO *uEu, .uEG EolO .u aG 0his usqa) sG Co6ido *or #a *o#i##a, a*o#i##adoG S9$R$H .u as-aG E@E5H p*islusqa ayc*a, carne seca, a*o#i##adaG 0hisqa) adPG 2G P9SQAG 0hi1i) sG Pri6ogKni oN .iPo o .iPa 6aEor de #a ,a6i#iaG $e&AyaO *iUiG $e&QunO UaUi, naU*a c.u#iG 9cO *iEuG 0hi1ichu) sG Lool& FErotogeris versicolorusG& PericoG Loros *e-ueQos de# su+ orden *si accidesH ara inga erE .ogenis, de ,ren e roPaN ara inga Uag#ari, de ca+e"a roPaN E ,or*us coe#es is, *erico 6acareQo E sordoG S9$R$H Y8a##a, *iUic.uG !hoq) sG Es ado de ,er6en acin o desco6*osicin de #as 6asas de .arina E carnes *or accin de #os ,er6en os na ura#es E ar i,icia#esG \\ Es ado co6*ungido de #as *ersonasG E@E5H sonqo p*oqmi 0as*ani, es oE 6uE co6*ungidoG !hoqcha) sG medid& 5edida de ca*acidad *ara granosN corres*onde a #a 6edia ,anega o sesen a Yi#ogra6osG !hoqchi) adPG 2G LLEQ5AG 0heqchi2) /G 2G LLEQ5A=G 0hoqe) sG Ca#os ro, #ec.e *ri6eri"a de# ganado /acunoG S9$R$H *.o-oG 0hoqesG adPG <on o, necio, +o+o, a o#ondradoG S9$R$H u*aG $e&AyaO #o-#o, oP*a, *oPesG $e&QunO #uY#u, u*aG 0hoqes2a2) /G A on arse, con/er irse en on o, +o+o o de6en eG 0hoq0u) sG >ur+uPa, a6*o##a, *o6*a de Pa+nG S9$R$H *o-*o, *.u##*uG $e&AyaO *oP*oG $e&QunO *u##*uG ArgO *uY*uG EolO *.uP*uG 0hoq0u 0hoq0u.anta) ad/G A +or+o##ones, a +or+o onesG E@E5H p*oqpu p*oqpumanta yawar 0Hirimanta lloqsin, #a sangre sa#e a +or+o ones de #a .eridaG 0hoq0uq) adPG >ur+uPean e, e,er/escen e, -ue se a6*o##a o ,or6a *o6*asG S9$R$H *.u##*u-G 0hoq0u2) /G >or+o#ear, +ur+uPear, ,or6arse *o6*as en e# #J-uidoG S9$R$H *.u##*uEG $e&AyaO *oP*uEG $e&QunO *u##*uEG ArgO *uY uEG EolO *.uP*uEG 0hoqtoq) adPG 2G HAP:<8AQG 0hoqto2) sG Porcin de a#go -ue se re iene con #as dos 6anosG \\ 2G HAP<H8AG 0hoqto2-achi2) /G 2G HA PH<8ACH9=G

!&4
0hoqtu-uq) adPG 2G HAPH<8A:UQG 0hosoqo) sG Es*u6a, es*u6osoG S9$R$H *.usu-oG $e&AyaO *usuPu, uP uG $e&QunO *us6aEG $e&/&BarO *usuYG 9cO *uYu*uG 0hosoqochiq) adPG E sG Es*u6an e, -ue *roduce es*u6osidadG E@E5H unu p*osoqoc*iqmi roqe roqe, e# roqe roqe es es*u6an e de# aguaG 0hosoqochi2) /G Es*u6ar, *roducir es*u6osidad, .acer es*u6aG $e&AyaO *usu6ac.iEG $e&QunO *usuPuc.iEG 0hosoqoq) adPG Que es*u6a, -ue e,er/esceG $e&AyaO *usuPuPG $e&QunO *usu6aYG E@E5H p*osoqoq aq*a, c.ic.a es*u6an eG 0hosoqo2) /G Es*u6ar, e,er/escer, +ur+uPear, .acerse es*u6osoG $e&AyaO *usuPuEG $e&QunO *usuYuPG EolO *.usuPuEG 0huchi) sG alim& Pa*i##a o so*i##a *ara niQosG 0huchu) adPG En eco, enc#en-ue o es6irriadoN de as*ec o en,er6i"oG \\ Se dice des*ec i/a6en e de #as crJas de# ganado /acunoG S9$R$H c.8uYc.uG $e&AyaO c.inYu, Qu 8u, c.i iG EolO 8inri, Ua#aG 0hu-aq) sG 2G U$:HUQG 0hu-ari-u2) /G 2G U$:HU'9:U=G 0hu-ari2) /G 2G 9LLPHA'9=G 0hu-a2) /G 2G 9LLPHA=G 0hu-u) sG So*#o, 6o/i6ien o de# aireG $e&AyaO *uYuiG $e&QunO *uuYaiG 0hu-una) sG So*#e e, ins ru6en o *ara so*#ar e# aireG \\ <u+o cor o de 6e a# o carri"o *ara so*#ar #a +rasa en e# ,ogn E *roducir e# ,uego, 6uE u i#i"ado en #as cocinas andinasG $e&AyaO *uYunaG 0hu-uq) adPG Que so*#a, reso*#aG E@E5H nina p*u0uq warmi, 6uPer -ue so*#a e# ,uegoG 0hu-u2) /G So*#ar, +o ar e# aire con ,uer"aN reso*#arG 0hu chin) sG onomat& 2o" ono6a o*KEica de# sonido *roducido a# caer a# agua un cuer*o /o#u6inosoG 0hu .a2a) sG ,eol& Piedra de6asiado /iePa, gas ada, erosionadaG S@GLGOG5GT 0hu 0u) sG 2G PU:PUG 0hu 0uq) adPG 2G PHOQPOQG 0hu 0u2) /G >or+o ar e# agua, e6erger e# agua con cier a ,uer"a o *resin con e# ruido carac erJs ico, co6o en #as sa#idas u oPos de #os 6anan esG S9$R$H *.o-*uEG $e&AyaO *uP*uEG $e&QunO *uu*uEG ArgO *uY*uEG 9cO *i##c.inaG 0hu u) sG 5an i##a .ec.a de #ana de ##a6a, /icuQa o a#*aca -ue cu+re so#a6en e #os .o6+ros E #a es*a#daG En #a ac ua#idad #os ca6*esinos #o ,a+rican de #ana de o/inoG \\ 2G AQSUG 0hu ucha-u2) /G 2G PHULLU:U=G 0hu u-u2) /G Ponerse #a 6an i##a de #anaG S9$R$H *.u##uc.aYuEG 0hu 1a sG Po#/o de ierraG S@GLGOG5GT $e&QosO Qe-Ui, a##*a -8osQiG 0hu0a) adPG ?o,o, 6uE +#ando, es*onPoso o ,#FcidoG E@E5H p*upa tHanta, *an es*onPosoG 0hu0h) in erPG PQue pestilenteN iQu

!&7
*edorN PQu apestosoN PQu mal olienteN E@E5H p*up*N asnas*an0i, Z-ue .edor[ es Fs a*es andoG !huqes) sG 9tno*ist& Po-esG )ru*o K nico a+origen es a+#ecido en e# /a##e de Qos-o, an erior a #os inYasG Es os a# igua# -ue #os o ros oc.o gru*os a+orJgenes E ad/enedi"os ,ueron con-uis ados E so6e idos *or #os gru*os in rusos co6andados *or e# #egendario 5an-o Q.a*a-G 0huru) sG P#u6a, *#u6aPeG $e&AyaO *ura *uruG $e&QunO #a*#aG EolO *8ar*a *.uruG !huru A1qa) sG 9tno*ist& An iguo gru*o K nico de# /a##e de# Qos-oG Con inuaron su*er/i/iendo a #os inYasG !huru Ra1-+a) sG FDedo de plumaG 9tno*ist& En e# inYario, *ri6era UaYa de# cuar o se-8e Qo##ana de# sec or Qon isuEuG Es e adora orio era una *iedra de #os P.uru 'aUY8as, -ue es a+a Pun o a# <e6*#o de# So# o QoriYanc.aG \\ Pri6era UaYa de# *ri6er se-8e :aEao, de# sec or Qo##asuEuG Es a+a a cargo de# aE##u AUiniG Consis Ja en una *iedra -ue es a+a en una /en ana de# 6is6o no6+re E a #a -ue se #e o,recJan *agos ordinariosG Pos erior6en e es u/o u+icado en #a casa de# con-uis ador es*aQo# 5ancio SierraG 0hurucha-u2) /G E6*#u6arse #as a/esN cu+rirse e# cuer*o de *#u6asG \\ !igdo& 2es irse, a a/iarse +ienG \\ Ad-uirir +ienesG $e&AyaO *uruc.aYuEG 0huruna2) /G 0es*#u6ar, sacar #as *#u6as de #as a/esG EolO *urunaEG 0hurur a1qa) adPG Ene6igo acKrri6o e irreconci#ia+#eG $e&AyaO auPa c.e-niYu-G EolO PaEuG 0hurusa) sG P#u6i##a, dese6*o#/ador .ec.o de *#u6asG 0hurusa0a) adPG P#u6oso, con 6uc.as *#u6asG 0husa) sG .lim& $e/ada, caJda de #a nie/eG S9$R$H ri 8iG $e&AyaO ri 8iG $e&QunO #asuG $e&'uancO rasuG \\ B%s& 9ns ru6en o 6usica# aer,ono inYaico .ec.o de carri"os FsoqosG, de .i#era do+#e, de sonido agudo a# gra/e, usado en >o#i/ia, Ecuador E PerG S9$R$H an ara, an .araG $e&$unO *.usaG 0husnu) sG Loo& E# con enido de #a *an"a en diges inG S9$R$H *.usnunG E@E5H wa0a p*usnu, e# con enido de #a *an"a de #a /acaG $e&AyaO us*unG EolO us*unG 0husnun) sG 2G PHUS$UG 0hus0u) sG alim& Ha+as sancoc.adas, *re/ia6en e os adas a 6ediasG 0hus i) adPG 5uPerci a *e-ueQa E desgreQadaG S9$R$H *8us i, 8is iG 0husu) sG Aguas es ancadas con /ege acin acuF ica, 6uE u i#i"adas en #a a#i6en acin a ni6a#G 0husu o) sG $at& A6*o##a cu Fnea -ue se *roduce *or -ue6adura o cons an e ro"a6ien oG S9$R$H *.usu##us-aG $e&AyaO *us##uG $e&QunO *us.##uG EolO su*u##uG 0husu uchiq) adPG $at& Que *roduce

BC D
a6*o##adura cu FneaG E@E5H c*a0i p*usulluc*iq 0Hir0u usuta, sanda#ia dura -ue *roduce a6*o##as en #os *iesG 0husu usqa) sG E adPG 2G PHUSULLUG 0husu u2) /G $at& A6*o##arse, #e/an arse a6*o##as en #a *ie#G $e&AyaO *us##uEG $e&QunO *us.##uEG EolO su*u##uEG 0husuqo) sG 2G PHOSOQOG 0husususu2) sG ?er6en acin de #as +e+idas E a#6idones en #os de*si os o 6asasG \\ onomat& Sonido *roducido en #a ,er6en acinG 0huti) sG Pena, ris e"a, ri+u#acin, desencan oG \\ alim& Ca+e"a o *a i as cocinadas a# /a*orG 0hutichi2) /G A ri+u#ar, desencan ar, a*enar, en ris ecer a o ro con 6a#as no iciasG S9$R$H ##aYic.iEG 0huti-u2) /G A ri+u#arse, acongoParse, angus iarse o do#erseG S9$R$H ##aYiYuEG 0huti2) /G En ris ecer, a,#igir, acongoPar, a*esadu6+rar, a ri+u#arG $e&AyaO *u iEG $e&QunO ##aYic.iEG 9cO *u inaG 0huti2 a) ad/G 2G LLA:9=LLA G 0huti2.ana) sG Pesar, su,ri6ien o, i ri+u#acin grandeG 0hutu) sG Agri& =e#6a, +ro e o renue/o de #as *#an asG \\ )er6inacin, eOcrecencia o *ro u+eranciaG S9$R$H QaUi 6uY6uG $e&AyaO c.i- iG \\ Pa*a -ue e6*ie"a a +ro ar con #as *ri6eras ##u/iasG \\ Pa*a de #a sie6+ra de# aQo an erior -ue #os *o+res encuen ran a# re+uscar #as c.acrasG 0hutu2) /G Agri& Pro u+erar, ger6inar, sa#ir #as Ee6as de #as *#an asG \\ Sa#ir #as *#an i##as de# sue#oG S9$R$H 6uY6uEG $e&AyaO c.i- iE, .uY##iEanaG 9cO *u inaG \\ 2G A'5U<HUG 0hu2u) sG Beteor& $u+eG E@E5H pac*a p*uyu, ne+#inaN yana p*uyu, ni6+oN yuraq p*uyu, c6u#oG $e&AyaO *uEuG $e&QunO *uYu aEG 0hu2u 0hu2u) sG Beteor& $u+es dis*ersas, c6u#os o ,rac o c6u#os dis*ersosG $e&AyaO *uEu *uEuG $e&QunO *uYu aE, *uYu aG 0hu2u sa2ari2) /G 2G PU:U<A=G 0hu2ucha-u2) /G Beteor& $u+#arse *oco a *ocoN a*arecer nu+osidad en #a a 6s,eraG $e&AyaO *uEu6us.YanG 0hu2una2a2) /G Beteor& A6ena"ar nu+#arseG 0hu2untu) sG 2G SUWAQA'AG !hu2u0ata Mar-a) sG F$o+laci#n nu+lada so+re andenesTG Arqueol& Pe-ueQo gru*o ar-ueo#gico de ,ac ura inYa, cons ruido a &,520 6GsGnG6G, en una "ona de ransicin eco#gica de -.esUa E se#/a a# aG Es F con,or6ado *or ec.o recin os de ,or6as irregu#ares, seis ,uen es, esca#ina as, ca6inos, andenes, 6uros de con encin, cana#es de agua, *#a a,or6as E res ca/ernasG Cons ruida con 6a eria# de grani o +#anco, #a conce*cin ar-ui ec nica considera una dis ri+ucin ,unciona#, -ue Pun o a su u+icacin E asociacin de o ros e#e6en os sugiere -ue cu6*#i una ,uncin cere6onia#G ?ue

DICCIONARIO
un gru*o bsa K#i eb co6*#e6en ario a #a ciudad de 5ac.u*iPc.u, -ue ,ue #a ca*i a# ad6inis ra i/a E re#igiosa de #a regin de Wi##Ya*an*a S2i#ca+a6+aT -ue inc#uEa a es a "ona E a#rededoresG A 6ediados de #a segunda dKcada de es e sig#o, Hira6 >ing.a6 #a /isi E #a regis r con e# no6+re de QoriUaErac.ina Flugar donde se ventea el oroG& En #a ac ua#idad es un si io i6*or an e de# recorrido de# .amino )nca -ue ransi an #os uris as a*ro/ec.ando su ar icu#acin con 5ac.u*iPc.uG 0hu2uq) sG Beteor& $u+#a+#e, -ue se nu+#a ,recuen e6en eG E@E5H p*uyuq orqo, cerro -ue se nu+#a casi sie6*reG $e&AyaO *uEo-G $e&QunO *uYu a#a-G 0hu2ura2a2) /G Beteor& Es ar sie6*re nu+#adoG \\ Per6anecer #as nu+es *or un ie6*o, *roduciendo nu+#a"n E cier a o+scuridad *or ,a# a de So#G $e&AyaO ##an uraEaEG $e&QunO *uYu aEG 9cO *uYu aG 0hu2u2) /G Beteor& $u+#arse, ##enarse de nu+es e# cie#oG $e&AyaO *uEuE, ##an uEG $e&QunO *uYu aEG 9cO *uYu a EanaG

SIMI TAQE

BC D

!10
*a# aEG EolO *a# ac.aEG 9cO *a#YaEG 0+a ta a/a) adPG A*#anadJsi6o, 6uE *#anoG $e&AyaO *a#Pa##anaG 0+a tan0an.anta) ad/G 0e# #ado o de# cos ado *#ano de una cosaG E@E5H pHaltanpanmanta rumi0unata c*uray, *on #as *iedras *or e# #ado *#anoG 0+a ta2achiq) adPG E sG A*#anador, -ue a*#ana o #e da #a ,or6a o+#ongaG E@E5H llaqllaspa rumi pHaltayac*iq, *ersona -ue a*#ana #as *iedras, *icFndo#asG 0+a ta2aq) adPG Que se a*#anaG Susce* i+#e de ser a*#anado o *rensadoG 0+a ta2a2) /G A*#anarse o con/er irse en ,or6a *#ana o a*#anadaG $e&AyaO *a#PaEaEG ArgO *a# aEaEG 9cO *a#YaEaEG 0+ana) sG )arro a"o, 6a"a"o, *orra"o, *a#a"oG S9$R$H -8asuG $e&AyaO Ua- aEG $e&QunO aYa, Ui*EaG 0+anachi-uq) adPG E sG Que se .ace garro ear, a*a#ear o a*orrearG S9$R$H -8asuc.i-u-G E@E5H yanqamanta pHanac*i0uq, a*a#eado sin cu#*a a#gunaG 0+anachi2) /G Hacer go#*ear, a*a#ear o a*orrear a *ersona o ani6a#G S9$R$H -8asuc.iE, Y8as*ic.iEG $e&QunO aYac.iE, Ui*Eac.iEG 0+ana-acha-uq) adPG E sG Que se go#*ea o es re##a *ar e de su cuer*o con ra a#goG 0+ana-u2) /G )o#*earse a#guna *ar e de# cuer*o con ra a#guna cosaG S9$R$H -8asuYuE, Ua- aYuE, aYaYuEG E@E5H perqaman uma pHana0uy, go#*earse #a ca+e"a con ra #a *aredG $e&AyaO Ua- aEuEG 9cO UaY anaG 0+anana) sG )arro e, 6a"o, *orra, *a#o o cua#-uier o+Pe o con unden e si6i#arG S9$R$H -8asunaG $e&AyaO 6aYana, Yu##YuG $e&QunO Yas*i aYana, Ui*EanaG ArgO 6acYanaG 0+anana-u2) /G A*a#earse, garro earse, a*orrearse en re dos o 6Fs *ersonas 6u ua6en eG S9$R$H -8asunaYuEG $e&AyaO UaP anaYuEG 0+ana0a-u2) /G 0e,enderse agarro a"os o a *a#a"os con ra e# a a-ue de *ersonas o ani6a#esG S9$R$H -8asu*aYuE, Ua- a*aYuE, aYa*aYuEG 0+ana0a2) /G 'ego#*ear, re*a#ear o /o#/er a go#*ear con e# 6a"o o #a *orraG S9$R$H -8asu*aE, Ua- a*aEG E@E5H millmaq sayarinanpaq pHanapay, go#*ear #a #ana *ara -ue se #e/an e 6ePorG $e&AyaO Ua- a*aEG !+anarqo2) /G A*a#ear, garro ear en ,or6a /io#en a E a*resuradaG S9$R$H -8asur*aEG $e&AyaO Ua- ar-oG $e&QunO Ui*EaEYuEG !+ana2) /G A*orrear, garro ear o a*a#ear a#go con 6a"o o *a#oG \\ Agri& )o#*ear #os cerea#es, e# arUi E o ros en #a cosec.aG S9$R$H -8asuEG $e&AyaO -aP aEG $e&QunO aYaE, Ui*EaEG ArgO 6acYaEG 9cO *ananaG 0+ana2-acha2) /G )o#*ear, a*a#ear o dar garro a"os en ,or6a indis in a E con 6a# an eoG S9$R$H -8asuEYac.aE, Ua- aEYac.aEG 0+ana2si2) /G AEudara a*a#ear o a*orrearG \\ 5a ar a garro e a#gn ani6a# daQinoG

!+
!+, 0+) al!a+& Consonan e re,or"ada, +i#a+ia# eO*#osi/a E sorda de# a#,a+e o runasimi o q*eswa S-uec.uaTG Se *ronuncia pHa Pun ando #os #a+ios o a#6en e E so# ando e# aire con /io#enciaG Se e6*#ea con #as cinco /oca#es E ocurre a# inicio de #a sJ#a+aG 0+acha) sG 'o*a, a uendo, /es i6en aG E@E5H pHac*a q*atu, /en a de ro*asN pu?una pHac*a, ro*a de dor6irG $e&AyaO *ac.aG $e&QunO .inaYu-, 6uudanaG 0+achacha-i) adPG A/es -ue ienen *#u6as en #as *a asG \\ !am& 0Jcese a #as *ersonas -ue ienen a#go en #os *ies E ca6inan di,icu# osa6en eG E@E5H pHac*ac*a0i wallpa, ga##ina de *a as e6*#u6adasG 0+achachi) sG 'o*a in erior, ca6isn, ,us e E o rosG S9$R$H uY.unaG \\ 'o*i##a, ro*a o raPe sin 6angas, ro*a #igeraG 0+achachi-uq) adPG E sG Que se dePa /es ir o arro*ar con o rosG 0+achachi-u2) /G Hacerse /es ir o arro*ar con o ras *ersonasG E@E5H pHac*ac*i0uq q*ari, .o6+re -ue se .ace /es irG 0+achachiq) adPG E sG Que arro*a, -ue /is e a o ras *ersonasG 0+achachi2) /G Hacer /es ir, arro*ar, cu+rir con /es idurasG $e&AyaO *ac.ac.iEG $e&QunO 6uundac.iE, ru#ac.iEG $e&/&BarO ##a*ac.iEG 0+acha-uq) adPG E sG Que se /is e, se arro*a, se acica#a con /es iduras o a a/Jo de e#as o si6i#aresG S9$R$H *8ac.a##iYu-G 0+acha-u2) /G 2es irse, arro*arse, raPearse, *onerse ro*as e indu6en ariasG $e&AyaO *ac.aYuEG $e&QunO 6uundaYuniG $e&/&BarO ##ac.a*aYuEG 0+acha i-uq) adPG 2G P8ACHA:UQG 0+acha i-u2) /G 2es irse en de6asJa, raPearse os en osa6en e con ro*aPes /is osos E carosG 0+achasqa) adPG 2es ido, a a/iado, arro*ado, raPeadoG $e&AyaO *ac.as-aG 0+a-cha) adPG >oca a+aPo, /o# eado de crucesG S9$R$H 8iYran*a, uEan*aG ArgO *aPc.aG 0+a-cha2) /G 2o# ear, *oner +oca a+aPo, de re/erso o in/er idoG S9$R$H *8aY iE, *8aYc.iEG ArgO *aPc.aEG EolO *aPc.aEG 0+a-chi) sG Jol0& Canas a /o# eada -ue con iene a una *ersona o un ani6a#, *ara #a sa#ida de# oro en ,ies as aurinas andinasG 0+a-chi2) /G 2G P8A:CHA=G 0+a-i) sG ?rag6en o, ,raccinG \\ adPG 'o o, ,rac urado, -ue+radoG $e&AyaO Ya##*i, *aYiG $e&QunO *aYiG EolO *aYiG !+a-i 0+a-i) sG Eot& F9pip*yllum p*yllantus 'aw /ynG& P#an a .er+Fcea de #a ,a6i#ia de #as cac FceasG Cac u cu# i/a+#e *or sus grandes E /is osas

,#ores orna6en a#esG \\ ad/G En *eda"os, en ,rag6en os des*or i##adosG S9$R$H c..a##u c..a##uG !+a-ichi2) /G Hacer ro6*er a#go ,rFgi# con o ra *ersonaG E@E5H 0Haspi0unata pHa0ic*iy, .a" ro6*er #os *a#osG !+a-i-uq) adPG ?rFgi#, ro6*i+#e, -ue+ra+#eG S9$R$H c..a##u Yu-G E@E5H pHa0i0uq ra0i, de*si o de cerF6ica ro6*i+#eG 0+a-i-u2) /G 'o6*erse, -ue+rarse, ,rag6en arse, ,rac urarseG $e&AyaO *aYiYuE, Ya##*iYuEG 0+a-ina) adPG ,rFgi#, ro6*i+#e, des ro"a+#eG S9$R$H c..a##unaG E@E5H pHa*ina raqc*Hi0una, 6enaPes ro6*i+#esG $e&AyaO *aYina, Ya##*inaG $e&QunO *aYinaG 0+a-ina-u2) /G Par irseH dis ri+uirse en ,racciones o di,eren es *ar es en re dos o 6Fs *ersonasG S9$R$H raYinaYuE, 8a-anaYuEG $e&AyaO *aYinaYuEG 0+a-ina a/a) adPG 2G QHAPH'A= QHAPH'A=G 0+a-ina2a2) /G A *un o de ro6*erse o -ue+rarse a#guna cosa ,rFgi#G 0+a-iq) adPG E sG ?rac urador, -ue+radorG Que des ro"a a#go ,rFgi#G \\ !igdo& Que ro6*e a#guna *ro6esaG S9$R$H *.aY6a-G 0+a-irqari2) /G 'o6*er o ,rag6en ar a#go en *ar es o *eda"os *res a6en e o *reci*i ada6en eG E@E5H 0Haspita pHa0irqariy, ro6*e e# *a#o en *eda"osG 0+a-irqo2) /G 'o6*er#o, -ue+rar#o o ,raccionar#o en /arios *eda"os en ,or6a i6*re/is aG S9$R$H c..a##ur-oE, c.8e- ar-oEG $e&AyaO *aYir-ariEG 0+a-i2) /G 'o6*er, -ue+rar, ,raccionar en /arias *ar es un o+Pe oG S9$R$H *.aY6iE, 8a-aE, -8ec.uEG E@E5H llantHapaq 0Haspi0unata pHa0iy, ro6*e o ,racciona #os *a#os *ara #eQaG 0+a-ti) sG <ra6*a *ara ca"ar *e-ueQas a/es co#adorasG 0+a-ti2) /G Poner a#go +oca a+aPo, /o# eados con cara a# *iso, in/er ir#osG ArgO EolO *aP iEG \\ 2G P8A:CHA=G 0+a-ti2-u2) /G 2G P8A:CHA=:U=G 0+a qa) sG >i,urcacin, des/Jo, ,ina# en 2G de una ra6a de Fr+o#G E@E5H pHalqa 0Haspi, ra6a de Fr+o# -ue er6ina en 2G S9$R$H anYaG $e&AyaO *a##PaG $e&QunO *a#PaG 9cO *a##YaG 0+a qachiq) sG Que des/Ja, +i,urca o dis ri+uEe en /arias ra6as o +ra"os un rJo o un ca6inoG 0+a qachi2) /G 'a6i,icar, dis ri+uir en /arias ra6as o +ra"os un rJo o un ca6inoG 0+a qachu) sG >i,urcacinG 0+a qa2) /G 'a6i,icarse o +i,urcarse en dos o 6Fs ra6as o +ra"os un rJo o un ca6inoG $e&AyaO *a##PaE, *a##YaEG $e&QunO *a#PaEG 9cO *a##YanaG 0+a ta) adPG P#ano, a*#anadoG E@E5H pHalta rumita apamuy, rae #a *iedra *#ana o a*#anadaG $e&AyaO *a#PaG ArgO *a# aG EolO 9cO *a## aG 0+a tacha2) /G A*#anar, dar#e ,or6a *#ana o a*#anar a#guna cosaG S9$R$H *8a# aEac.iEG $e&AyaO *a#PaEG ArgO

!1!
suwa atoqta pHanaysiy, aEuda a dar *a#a"os a# "orro #adrnG 0+anchucha2) /G En/o#/er con cor e"as, cFscaras u .oPas de pHanc*u #os a#i6en os *re*arados *ara su coccin a# /a*orG 0+an-u) sG alim& ?ia6+re o 6anPar cocinado a# /a*or E en/ue# o en +rFc eas de c.oc#o o en cua#-uier i*o de .oPasG \\ CadF/er a6or aPadoG \\ adPG Hu6edecido, sua/i"ado, ,#eOi+i#i"adoG S9$R$H .o-8oG 0+an-u2) /G A+#andar, sua/i"ar o .u6edecer #o resecado E duroG E@E5H c*uc*u qara pHan0uy, a+#andar e# cuero duro, E resecoG 0+an0a) sG Se*u# ura, en ierroG \\ Co+er ura, a*adura gruesa E co6*#e aG $e&AyaO *an*aEG ArgO *an*anaG 0+an0achiq) adPG E sG 0eudoG \\ Que .ace en errar, se*u# ar e# cadF/er de un ,a6i#iarG \\ AgriO Que .ace en errar *roduc os en e# sue#o o en e# roPeG 0+an0achi2) /G Hacer en errar o se*u# ar con o ra u o ras *ersonas un cadF/er o a#guna cosaG E@E5H wi?apu pHanpac*iy, .acer a*ar e# 6aJ" *ara PoraG $e&AyaO *an*ac.iEG ArgO *an*ac.iG 0+an0a-uq) adPG Que se en ierraG \\ En erra+#e, se*u# a+#e, a*a+#eG $e&AyaO *an*aYu-G ArgO *an*aYaPG 0+an0a-u2) sG En ierro o se*e#ioG \\ /G En errarse, se*u# arse o cu+rirse co6*#e a6en e con ierraG ArgO *an*aYuEG 0+an0ana) sG Se*u#cro, 6auso#eoG \\ adPG Se*u# a+#e, en erra+#eG ArgO *an*anaG 0+an0ana2) /G 2G PACHA$A=G 0+an0aq) adPG E sG Se*u# urero, en erradorG Persona encargada de se*u# ar cadF/eresG S9$R$H *aYa-G $e&AyaO *an*aPG ArgO *an*aYG 0+an0ara2a2) /G Es ar o *er6anecer en errado *or un ie6*o *ro#ongadoG E@E5H pu?unapi pHanparayay, *er6anecer cu+ier o *or #as ,ra"adas *or un ie6*o *ro#ongadoG 0+an0arqo2) /G En errar#o o cu+rir#o con ierra o cua#-uier cosa un cuer*o o un o+Pe o *ara -ue no sea /isi+#eG E@E5H mi0*unata pHanparqoy, cu+rir con a #go #a co6idaG 0+an0a2) /G En errar o cu+rir a#gn o+Pe o con ierra o con a#go *ara -ue no sea /isi+#eG S9$R$H *aYaEG $e&AyaO *an*aEG ArgO *an*aEG 9cO Pan*anaG 0+an0a2 achi2) /G Hacer en errar a una *ersona o ani6a# *or o+ra de caridadG 0+an0a2si2) /G AEudar a en errarG \\ Aco6*aQar a #os deudos en e# se*e#ioG 0+anqa) sG Eot& >rFc ea -ue *ro ePe e# c.oc#o E #os granos de# 6aJ" secoG S9$R$H *.an-aG \\ !am& 5uPer #erda E descuidada E con 6uc.as *o##eras su*er*ues asG 0+anqacha2) /G En/o#/er con #as +rFc eas de# c.oc#oG S9$R$H *.an-ac.aEG 0+anqanaq) sG 2G P8A$QAQG 0+anqaq) adPG E sG Que saca #as +rFc eas -ue en/ue#/en a# c.oc#o E e# 6aJ"G
E@E5H

BC D
S9$R$H *8an-ana-, *.an-ana-, i*i-G 0+anra) adPG Lerdo, #en o, *acien"udo, ai6ado, or*e, *esadoG $e&QunO *anriG EolO PaEraG 9cO *anraEanaG 0+anra2a2) /G Con/er irse en #erdo, #en o, *esado, in i# o ai6adoG $e&AyaO a##i##a6an aG EolO PaEranaG 9cO *anraEaniG 0+a0i) sG Eot& 5aJ" en c.oc#o cosec.ado casi secoG S9$R$H Y8aUi, Y8iUi, Y8aEo saraG $e&AyaO *a*iG 0+a0i2) /G Eot& Hu6edecer e# 6aJ" seco *ara sacar#e #a cascaraG S9$R$H Y8aUiEac.iE, 6iY8iEac.iEG $e&AyaO *a*ic.iEG 0+aq) adPG L#ano, a*#anado, #iso, *arePo sin desni/e#esG E@E5H pHaq panpa, erreno ##ano uni,or6eG \\ !igdo& 'o*a sin arrugasG $e&AyaO *a#PaG ArgO *an*aG 0+aqa) adPG >#anco, ni/eo, a#+o, si$R$H Eura- *uniG E@E5H pHaqa 0ac*i, sa# +#anca E *uraG $e&AyaO Eura- Eura-G 0+aqara0hi) sG 2G LASLAG 0+aqa2achi2) /G >#an-uear o *in ar#o de +#anco *uroG S9$R$H Eura-Eac.iEG E@E5H pHac*a pHaqayac*iy, +#an-uear #a ro*aG 0+aqa2a2) /G >#an-uearse, .acerse a#+o o de co#or +#anco, ni/eoG \\ E/a*orarse e# agua sa#ada *ara ,or6arse #a sa#G 9cO *aP##aG 0+aq a) adPG Pe#ado, rasurado, ca#/oG S9$R$H #o-6a, -8a-#aG E@E5H pHaqla qara, cuero sin *e#osN pHaqla matHi, ,ren e a6*#ia o ,ren nN pHaqla uma, ca#/oG $e&AyaO *a-#a, Pa#aG $e&QunO -a#aG 9cO *aP#a, ##uc.Yuna, YaraYiG 0+aq achasqa) sG 2G P8AQLACHUG 0+aq acha2) /G A*erga6inar #os *e##ePos -ui ando e# *e#a6+reG Hacer *erga6inosG S9$R$H -aranc.aEG 0+aq achi2) /G 2G P8AQLA=G 0+aq achu) sG Perga6ino, cuero *e#ado E cur idoG S9$R$H *8a-#ac.as-aG 0+aq a2) /G A*erga6inar, re*e#ar, rasurar o -ui ar #os *e#os de# *e##ePo o de# cu isG S9$R$H *a-#ac.iEG 0+aq a2 0+aq a2) adPG 'e*e#adJsi6o, rasuradJsi6o, desnudJsi6o sin *e#a6+resG S9$R$H -8a#aE -8a#aEG E@E5H pHaqlay pHaqlay qara, *e##ePo *e#adJsi6oG 0+aq.a) adPG Sor*resaG 96*resin causada *or #a sor*resa de encon rarse con a#guienG \\ Sus oG 0+aq.a2) /G Asus ar, i6*resionar o sor*render en ,or6a ingra a *or e# encuen ro con a#guienG S9$R$H 6anc.aric.iEG 0+aqo) adPG 'u+io, ru+icundo, cas aQo de *e#aPe, doradoG S9$R$H aEQoG E@E5H pHaqo c*u0c*a sipas, 6uc.ac.a de *e#os ru+iosG $e&AyaO *aYo, *aPoG 9cO *aYu, c.iYc.iG 0+aqo2 0+aqo2) adPG 'u+icundo, co6*#e a6en e *#a inado de ca+e##eraG S9$R$H -o#-e c.uYc.aG 0+aqo2achi-u2) /G <eQirse e# ca+e##o a# co#or ru+ioG E@E5H c*ay warmin pHaqoyac*i0un c*u0c*anta, esa 6uPer se .a eQido e# ca+e##o a# co#or ru+ioG 0+aqo2achiq) sG $EOLG Co#oran e *ara #os

DICCIONARIO
ca+e##osG <in e ca*i#arG E@E5H pHaqoyac*iq unu, agua ,errosa -ue iQe #os ca+e##os a# co#or cas aQoG 0+aqo2achi2) /G <eQir #a ca+e##era a# ru+io o cas aQo, u i#i"ando in es es*ecia#esG S9$R$H aEQuEac.iEG $e&AyaO *aYoEac.iEG 9cO *aYunaG 0+aqo2aq) adPG Que se con/ier e ru+io o cas aQoN orna+#e a# ru+ioG E@E5H pHaqoyaq c*u0c*a0una, ca+e##eras -ue se ornan a# ru+ioG S9$R$H aEQuEa-G $e&AyaO *aPoEa-G 9cO *aYunaG 0+ari2) /G 2ePar, ,a# ar de *a#a+ra a una *ersona de#an e de erceras *ersonasG \\ 'educir a o ra *ersona a go#*es E *uQadasG S9$R$H Y8u*aE, Y8usuEG 0+ar0a) adPG A*isonado, a*#anado, *rensado, ni/e#adoG S9$R$H *8ar*i, *8ar*is-aG E@E5H pHarpa allpa, erreno a*isonadoG $e&AyaO *isonas-aG $e&QunO .a#uE, sa#uE, EolO 8aPsaEG 0+ar0ana) sG $EOLG A*#anador, a*#anadora, ni/e#adora, a*er6a"adoraG S9$R$H *8ar*inaG $e&AyaO *isonanaG $e&QunO .a#una, sa#unaG EolO 8aP anaG 0+ar0asqa) adPG A*isonado, a,ir6ado, *rensado, endurecidoG S9$R$H *8ar*is-a, 8a- as-aG E@E5H pHarpasqa allpaqa allinmi tusunapaq, e# erreno +ien a*isonado es 6uE +ueno *ara e# +ai#eG 0+ar0a2) /G A*#anar, a*isonar, a*er6a"ar, a,ir6ar #a ierra o e# sue#o *ara ener un *iso ,ir6e E duroG S9$R$H *8ar*iE, 8a- aEG EolO 8aPnasYaG \\ 'ea*#anarG S9$R$H *8ar*inaEG EolO aP a anaEG 0+ar0i) adPG 2G P8A'PAG 0+ar0ina) sG 2G *8A'PA$AG 0+ar0ina2) /G 2G P8A'PA=G 0+ar0isqa) adPG 2G P8A'PASQAG 0+ar0i2) /G 2G P8A'PA=, Q8AQLA=G 0+arqa) adPG 0e,or6e, a*ianado E 6a# ,or6adoG 0es*ro*orcionadoG \\ Agri& <u+Krcu#o o 6a"orca ,asciado o de,or6adoG $e&QunO UiYsuG EolO c.uP aG 0+aru) sG Agri& <ierra 6u##ida o +ien cernida *ara .acer #os a#6FcigosG S9$R$H *.a*u, *.aYuG 0+aru2) /G Agri& 5u##ir, *re*arar E cernir #a ierra *ara .acer #os a#6Fcigos E se6+rJos en genera#G 0+as/a) sG 5o"a, 6uPer Po/en, n+i#, so# eraG \\ !am& C.o#aG S9$R$H si*asG $e&AyaO *asnaG 9cO *asQaG 0+as/a2a2) /G 96i ar #a /es i6en a E cos u6+res na i/as o au c onasG \\ L#egara #a Pu/en udG 0+as0a) sG Lool& F1!idio sp&G )Knero c#u+erG Ser*ien e de *ie# 6uE esca6osa, de cuEa carne se *re*ara un ca#do sus ancioso *ara 6adres #ac an esG \\ Ser*ien e no /enenosa -ue se a#i6en a de ra as E ra onesG S9$R$H Y8as*aG 0+ata) sG 5ordi"co, 6ordida, den e##adaG \\ adPG E sG Carne de6asiado dura E ,i+rosa, di,Jci# de 6as icarG 0+ata -is-a) sG Eot& F1puntia e:alta Eerger 'ortG& 5or e#, P#an a de #a ,a6i#ia de #as cac Fceas, 6uE ar+orescen e, -ue a#can"a .as a cinco

SIMI TAQE
6e ros de a# ura, de a##o ci#Jndrico con ,uer es es*inas *ro/is os de gar,ios, u i#i"ados co6o cerco /i/o en #os #inderos de #as c.acrasG S9$R$H c.8anYi, Y8aY##aG 0+ata -is-a -is-a) sG Eot& F9col&Keg&G Asociacin o ,or6acin de 1puntia e:altata con o ros cac usG 0+ata-u) sG 2G CH8A$:9G 0+atana-u2) /G 0arse den e##adas en #as *e#eas de *errosG \\ !arn& 9nPuriarse de *a#a+ras en re #as *ersonasG 0+ataq) adPG E sG Persona o ani6a# -ue 6uerde o da den e##adas *ara desgarrar #a carneG E@E5H ayc*a pHataq alqo, *erro -ue arranca a den e##adas #a carne o e# cuer*o de o rosG 0+atasqa) adPG 2G HA$CH8USQAG 0+ata2) /G 5order con ,uer"a ra ando de arrancar un *eda"o o desgarrar #a carne con #os dien esG S9$R$H .anc.8uE, -.a6saE, YaniE, 6uY8uEG 9cO 6us.YanaG 0+enqa) sG 2ergLen"a, +oc.orno, ru+or, ur+acin, i6ide"G $e&AyaO *enPaG ArgO *encYaG EolO *8inYaG 9cO *inYa, a aYG 0+enqachi-uq) adPG Que .ace a/ergon"ar, a+oc.ornar o in i6idar a o ra *ersona \\ Cegador -ue .ace *ar*adear, co6o en e# caso de un raEo de #u"G E@E5H pHenqac*i0uq q*elli *erqHe, niQo sucio -ue .ace dar /ergLen"a o a+oc.ornaG 0+enqachina-u2) /G A/ergon"arse, a+oc.ornarse 6u ua6en e en re dos o 6Fs *ersonasG 0+enqachiq) adPG E sG Que a+oc.orna, causa ru+or, /ergLen"a, o,uscaG $e&AyaO *enPac.iPG $e&QunO *inYac.iPG ArgO *inYac.iPG 0+enqachi2) /G A/ergon"ar, causar +oc.orno, ru+orG $e&AyaO *enPac.iEG $e&QunO *inYac.iEG ArgO *incYac.iEG EolO *inc.ac.iEG 9cO *inYaEG 0+enqa-uq) adPG E sG <J6ido, -ue se ru+ori"a, a/ergLen"a, a+oc.ornaN de#icadoG $e&AyaO *enPaYuG ArgO *encYacuPG 9cO *inYaEsa*aG 0+enqa-u2) /G A/ergon"arse, ru+ori"arse, a+oc.ornarseG $e&AyaO *enPaYuEG EolO *inYaYuEG 9cO *inYaEG 0+enqa i) adPG A+oc.orna+#e, J6ido, a*ocado, .uidi"o, *usi#Fni6eG S9$R$H 6anc.a#iG $e&AyaO *enPa#iG ArgO *encYainoPG EolO *8inYasYiriG 9cO *inYanaG 0+enqana-u2) /G A+oc.ornarse, cri icarse, 6o,arse 6u ua6en eG $e&AyaO *enPanaYuEG 0+enqa0a-u2) /G A*ocarse, a/ergon"arse con inua6en e, ,recuen e6en eG $e&AyaO *enPa*aYuEG EolO *enPaEsa*aG 9cO ac.uEanaG 0+enqa0a2a2) /G A/ergon"ar, censurar #as ac i udes de o rosG S9$R$H -.aUa*aEaEG 0+enqarqachi2) /G A/ergon"ar, a+oc.ornar, ru+ori"ar a a#guien de i6*ro/iso, cri icFndo#o o .aciendo a#go -ue #e cause c.ascoG 0+enqasqa) adPG A/ergon"ado, a+oc.ornado, ru+ori"ado, aco+ardadoG

BC D
$e&AyaO *inPas-aG EolO *8in-as-aG 0+enqa2) sG 2ergLen"a, +oc.orno, ac o o cosa reQida con #a 6ora# E #as +uenas cos u6+resG $e&AyaO *inPaEG $e&QunO *in-aEG ArgO *incYaEG EolO *inYaEG 9cO a aYG 0+enqa2 0+enqa2) #ocG A"orado, a"aroso, J6idoG \\ Ac os in6ora#es con inuosG $e&AyaO *enPa *enPaEG EolO *inYaE *inYaEG 9cO a aYa a aYG 0+enqa2-achachi2) /G A/ergon"ar, a+oc.ornar con inua6en e a una *ersonaG \\ Hu6i##ar cons an e6en eG 0+enqa2-acha-u2) /G A/ergon"arse, a+oc.ornarse o .acer ges os de i6ide"G $e&AyaO *inPaEYac.aYuEG EolO *inYaEYac.aYuEG 0+enqo2 o) sG Lool& FTympanoterpes gigas 1livasGG CigarraG 9nsec o de# orden .e6J* era E ,a6i#ia cicadidae, con a*ara o +uca# ar icu#ado, cua ro a#as .o6ogKneas 6e6+ranosasG Es*ecies ,i ,agas de #ugares cF#idosG Los 6ac.os *roducen ruidos es riden es en e# *erJodo de a*area6ien o des*uKs de# cua# re/ien an *or e# aire -ue as*iranG 0+eqta) sG Arco de #a ,#ec.a, arco de +a##es aG $e&AyaO *eP aG EolO *iP aG 9cO *iY aG 0+eqta2) /G 0is*arar #a ,#ec.a, esar e# arco E dis*ararG \\ Aa,arse una cuerdaG S9$R$H *iY aEG $e&AyaO *eP aE, EolO *iP aEG 9cO *iP anaG 0+esqe) sG alim& Quinua sancoc.ada, *urK de -uinuaG Po aPe de a# o /a#or a#i6en icio -ue Pun o a #a YiUic.a ,ue e# *#a o ,a/ori o en e# inYarioG S9$R$H Yinua *.a aG 9cO *isYiG 0+esqe2) /G alim& Sancoc.ar, cocinar #a -uinuaG E@E5H c*upipaq 0iwinata pHesqey, .a" re/en ar #a -uinua *ara #a so*aG 9cO *isYinaG 0+esqo2 o) sG <ro6*o .ec.o de #a cFscara de# ,ru o de #a nue"N iene nu6erosos aguPeros, #os -ue *roducen un ruido o "u6+ido a# ro arG S9$R$H sun*aE##oG 0+ichi) sG tej& Hi#ado osco E dis*arePo de #ana, .ec.o genera#6en e *or *ersonas -ue no do6inan e# .i#adoG 0+i-ta2) /G 2G P89:WA=G 0+i-u) sG Agri& y alim& 2aina ierna de #a .a+a -ue *or ener 6uc.a #egu6ina es du#ce E se co6e crudaG 0+i-1a2) /G 0is*ararse, esca*ar, sa#ir /io#en a6en e *or i6*u#so o *resin, co6o en e# caso de #a ,#ec.aG S9$R$H *8iY aE, 8iYUaEG 0+i-1i2) /G Esca+u##irse, esca*ar, .uir, ,ugarG S9$R$G *8i UiE, ##us*8iEG $e&AyaO ##u* iEG $e&QunO aEYiEG $e&/&BarO ##us.*iEG EolO 6i iYaEG 0+intu) sG En/o# orio, en/o# iPo, #iaduraG \\ Cigarro de .oPas de a+aco enro##ado o en/ue# o en ca*as su*er*ues as a 6anera de *urosG 0+intu2) /G En/o#/er, enro##ar a 6anera de ,aPas su*er*ues as #as e#as, .oPas E o ras #F6inasG S9$R$H UanY8uE, UanY8iEG $e&AyaO *in uEG $e&QunO aE##uEG ArgO *in uE uEG EolO 6in uEG

!12
9cO *in unaG !+isaq) sG ,eog& 0is ri o de #a *ro/incia de Ca#ca, si uado a &0 Y6sG de #a ciudad de# Qos-o, den ro de# 2a##e Sagrado de #os 9ncas, ,a6oso *or sus ruinas ar-ueo#gicas *reinYas e inYasN con 3,17; .a+i an es en !74!G \\ Arqueol& ConPun o ar-ueo#gico -ue es F con,or6ado *or es ruc uras ar-ui ec nicas E de ingenierJa, co6o sonH recin os, e6*#os, andenes, -o#-as o de*si os *ara a#6acenar co6es i+#es, intiwatana, sis e6as .idrFu#icos, can eras, 6ura##as, ca6inos, *uen es E ,uen es, e cG -ue en su 6aEorJa son ,ac ura inYa E a#gunos, so+re odo recin os, son :i##Yi S400 dGCGT Ade6Fs, a#+erga 6Fs de 1,000 u6+as, casi odas de #a K*oca inYaG \\ 'ist& A 6ediados de# sig#o ]29 se conocJa e# /a##e, en su conPun o, co6o P8isa- E no e# cen ro ur+ano inYa -ue reciKn en #os *os eriores ado* es e no6+reG An es de -ue #os Q.esUas o 9nYas con-uis aran E so6e ieran a# SeQorJo E #os gru*os K nicos de es e /a##e E -ue su cen ro *o#J ico re#igioso ,uese e# #ugar -ue da asien o a #a ciudad inYa, es u/o *o+#ado *or #os :uEo5arYa o po+laci#n movedi"a -ue era e# cen ro E bca+e"a de :uEu-suEub, in egrado *or /arios gru*os K nicos #iderados *or #os curacas :uEo Q.a*a-, AEanYi#a#a6a E A*u :unaraYiG Con e# 9nYa Pac.aYu#e- se concre i" E conso#id ,ina#6en e #a con-uis a E so6e i6ien o rea# de# /a##eG So+re #os res os de #a an igua *o+#acin de :uEo- 5arYa se cons ruE #a ciudad inYa, diseQada E cons ruida casi Jn egra6en e *or Pac.aYu e- *or #os aQos de !110 dGCG E# Es ado 9nYa decidi es a+#ecer en es e /a##e, uno de #os *ri6eros cen ros de *roduccin 6aicera de# Wi##Ya6aEu, cons ruEendo *ara a# *ro*si o una co6*#e a es ruc ura agro.idrFu#ica, cana#es, reser/orios, re*resas, andenes, de*si os, e cG La *roduccin de# 6aJ" en gran can idad *er6i i a# Es ado 9nYa con ar con reser/as i6*or an es en #os a#6acenes es a a#es, *ara e# sos eni6ien o de un ePKrci o cada /e" 6Fs nu6eroso E organi"ado -ue ,ue decisi/o *ara #a ,or6acin, eO*ansin E conso#idacin de# 96*erio de# <aUan insuEuG En #os aQos *os eriores P8isa- se con/ir i en un gran cen ro ad6inis ra i/o, *o#J ico E re#igiosoG 0e igua# 6anera ,ue #a ##a/e *ara e# ingreso a #a regin de PaUYar an*u E Pi##Yu*a aen e# An isuEu, de su6a i6*or ancia *ara #a eO*#o acin de #os *roduc os se#/F icos co6o #a coca, *#u6as, 6adera, e cG 0+isaq) sG Lool& F;o*oprocta ornata +ranic0ii Tac"anows0iGG Perdi" de #a *unaG A/e ina6i,or6e de co#or cane#a en #as a#as, *ec.o ceni"oN

!1&
carece de co#aG S9$R$H Ui#Ui, *8isa-aG \\ FTinamus major peruvianus EonaparteG& Perdi" grandeG A/e 6ediana6en e ro+us a, a#as cor as, .ar+i an e de #as "onas -.esUasG $e&AncO saYUa, c.aYUa, Yu uc.u*aG EolO i6o isG !+isaqa) sG Arqueol& Sec or de# conPun o ar-ueo#gico de P8isa- con,or6ado *or 6Fs de &; recin os de ,or6a rec angu#ar E de a6aQos disJ6i#esG <a6+iKn iene andenes, *#a"as, *a ios, cana#es E es ruc uras /ariadas, de ,or6a inYa, en a#gunos casos adecuados o cons ruidos so+re es ruc uras *reinYas S:i##YeTG Es e gru*o es e# sec or Hurin de# Frea ur+ana de P8isa- E cu6*#i ,uncin de *roduccin ar esana# E .a+i aciona# de un sec or ecno ` +urocrF ico ad6inis ra i/o, asJ co6o a6+o u .os*edaPe *ara #os /iaPeros o,icia#es de# Qos-o a# An isuEu o /ice/ersaG 0+isaqa) sG 2G P89SAQ, HA<U$ LLU<HUG 0+is-a-a) sG Lool& F/altator aurantirostris al+o+iliaris $& y C&G Pe*i ero de cor+a a, a/e andina ,ringi#ido, con e# dorso gris *#o6o, /ien re ocre, ca+e"a negra E cue##o +#anco, de *ico a6ari##oG $e&AyaO *isYaYaG 0+is0ita) sG Eot& FAcalyp*a macrostac*ya BuellerGG Ar+us o de #os /a##es e6*#ados E cePa de se#/a, de #a ,a6i#ia de #as eu*.or+iFceasG Es u i#i"ada en 6edicina *o*u#ar E #a ar esanJa, ePiendo canas as E o ros de*si osG S9$R$H *is*i aG 0+istu) sG A+rigo, en/o# orio, 6an a, cu+ier a *ro ec oraG S9$R$H *8is una $e&AyaO *u##PanaG $e&QunO aE##uG ArgO *in unaG 0+istuchi-u2) /G Hacerse a+rigar, en/o#/er E cu+rir con 6an as o ro*asG E@E5H c*iripi pHistuc*i0uy, .acerse a+rigar en e# ,rJoG ArgO *in uc.iYuEG 0+istuchi2) /G Hacer a+rigar, en/o#/er o *ro eger con 6an as o si6i#ares a *ersona, ani6a# o cosa -ue necesi a *ro eccinG 0+istu-u2) /G A+rigarse, cu+rirse, en/o#/erse con 6an a o *rendas de /es ir *ara *ro egerseG $e&AyaO *uP##anaE, *is uYuEG $e&QunO aE##uYuEG ArgO *is uYuE, *in uYuEG 0+istuna) sG 5an a, a+rigo, ca*a u o ra si6i#arG $e&AyaO *is unaG $e&QunO aE##unaG ArgO *in unaG 9cO *is unaG \\ 2G P89S<UG 0+istuna-u2) /G 2G QA<A$A:U=G 0+istusqa) adPG 2G QA<ASQAG 0+istu2) /G En/o#/er, arro*ar, a+rigar, *ro eger de# ,rJo, ##u/ia E o rosG $e&AyaO *u##PaE, 6aE uEG $e&QunO aE##uEG ArgO *in uE 0+ita) sG Sa# o, +rinco, i6*u#soG \\ O6isin de a#goG \\ Es*acios /acJosG $e&AyaO *i# i, *inYiG $e&QunO *a raYaG $e&/&BarO *aUaG 9cO *inYiG 0+itachi) sG Eot& AcodoN re*roduccin de *#an as *or e# sis e6a de acodos, en errando #as ra6as *or rec.os *ara

BC D
-ue e6i an raJces E ,or6en nue/as *#an asG 0+itachiq) adPG Que .ace sa# ar o +rincarG E@E5H alqo pHitac*iq, -ue .ace sa# ar a# *erroG 0+itachi2) /G Hacer sa# ar, i6*u#sar o +rincar con i6*u#soG $e&AyaO *i ac.iEG 0+itana) sG >arrera, o+s Fcu#o o /ari##a *ara sa# arG S9$R$H c.in*anaG E@E5H pHitana perqa, *ared *ara sa# arG 9cO *inYinaG 0+itaq) adPG E sG Sa# ador, -ue sa# a o +rinca *or enci6a de un o+s Fcu#oG $e&AyaO *inYi-G $e&QunO *a raYi-G $e&/&BarO *aUa-G 0+ita2) /G Sa# ar, +rincar, *asar *or enci6a de un o+s Fcu#o o +arreraG $e&AyaO *i# iE, *inYiEG $e&QunO *a raYaEG 9cO *inYina, ni inaG !+ita2-acha2) /G >rinco ear, sa# i6+an-uear, dar sa# os sucesi/osG $e&AyaO *inYiEYac.aEG $e&QunO *a raYaEG $e&/&BarO *aUaEG 9cO *inYiG 0+ita2-u2) /G Caer de un sa# o so+re a#go -ue es F *or de+aPoG E@E5H mall0imanta panpaman pHitay0uy, sa# a desde e# Fr+o# a# sue#oG 0+iti) sG Arrancadura, des*rendi6ien o o dis#o-ue de una cuerda o sogaG \\ Peda"o de cuerda arrancadaG ArgO *i iG \\ adPG 2G HA$U:8AG 0+iti 0+iti) adPG Cuerda *edaceada o ,raccionadaG sinnH 8i*i 8i*iG E@E5H pHiti pHiti was0*a, soga *edaceadaG 0+itichi2) /G Hacer arrancar una ira, cuerda o una .i#eraG E@E5H was0*a pHitic*iyN, Z.a" arrancar #a soga[ $e&AyaO i*iE, c.i* iEG $e&QunO #a ric.iEG 0+itina2aq) adPG A *un o de arrancarse una cuerda *or accin de uer"as -ue ac an so+re e##aG \\ !igdo& Agnico, 6ori+undo, a# 6orirG 0+itina2a2) /G 2G WAU$A=A=G 0+itiq) adPG E sG Arrancador, o6iso, ,a# nG $e&AyaO i*i-G $e&QunO #a riYG ArgO *i ePG 0+itirqo2) /G Arrancar /io#en a6en e o in enciona#6en e una cuerda \\ Pedacear una cuerdaG 0+itita) sG Pe-ueQo a6+ien e o .a+i acin den ro de o ra, -ue sir/e co6o recF6araG EolO 9cO $e&AyaO *i i aG 0+itita2) /G Edi,icar recF6aras in eriores en #as .a+i aciones es*aciosasG 0+itititi2) /G Jisiol& ?a iga /io#en a con *a#*i aciones cardJacas, de+ido a es,uer"o o en,er6edadG S9$R$H son-o *.a a aEG 0+iti2) /G Arrancar una cuerda o iraG \\ 0es*render o se*arar una .i#era o cadena de a#goG S9$R$H .anuY8aEG \\ 2G WAU$A=A=G $e&AyaO *i iEG $e&QunO #a riEG 9cO *i inaG 0+itu2) /G An.e#ar, desear, codiciar, a*e ecer, ansiarG S9$R$H 6unaYuEG $e&AyaO 6unaEG 9cO 6unanaG 0+itu2-acha2) /G Ser di#igen e, so#Jci o, ac i/o, ePecu i/oG S9$R$H Y8uc.iEYac.aEG 0+it1i2) /G 2G P89:W9=G

DICCIONARIO
0+o qa) sG Es-ui/e, engaQo, ra6oEa, des/Jo, re.uidaG S9$R$H *an ac.i, Ui iG $e&AyaO c.aUYa, Yu uG 0+o qachiq) adPG E sG EngaQador, es-ui/ador, ,a#seadorG S9$R$H *an ac.i-, saU-a-G $e&AyaO c.aUYaP, Yu uPG 0+o qachi2) /G Es-ui/ar, engaQar con ade6anesG $e&AyaO c.aUYaE, Yu uEG $e&QunO *an ac.iEG \\ 2G :ACHAAG 0+o qo) sG Aa*a i##a de gKneroG Los qHeros de Paucar a6+o, Qos-o, u i#i"an *8o#-os .ec.os de# cue##o de ##a6as E a#*acasG \\ 5edias de #ana o ca#ce ines de #ana *ara niQosG S9$R$H c.a-*i uG $e&AyaO *u#YuG EolO *u##-oG 9cO *u##YuG 0+onqo) sG Po"a, *o"o, es an-ue, re*resa, e6+a#seG $e&AyaO *uYioG $e&QunO *uusuG \\ 2G P8U=U$QOG 0+onqocha-u2) /G 2G P8O$QO=A=, P8U=O$QO=G 0+onqocha2) /G E6*o"ar, re*resar, e6+a#sar E es ancar e# aguaG $e&AyaO *uYiuc.aEG $e&QunO *uusuEG ArgO *osuc.aEG 0+onqo2achi2) /G Hacer e6*o"arG \\ Hacer *o"as E re*resasG $e&AyaO *uYiuc.aEG $e&QunO *uusuc.aEG 0+onqo2a2) /G Con/er irse en re*resa, es an-ue, *o"a o *iscinaG S9$R$H *8on-oc.aYuEG 0+oqa) sG Presin, aPus e, co6*resinG S9$R$H Qi 8iG 9cO nuY aG $e&QunO ##a*iG 0+oqa-u2) /G APus arse, co6*ri6irse, a*re arse con #as 6anos a#gun u6or, es*ini##a o acnK con e# ,in de sacar e# .u6or o 6a eria en desco6*osicinG 0+oqana) sG $EOLG Co6*resor, eO*ri6idor, es ruPadorG S9$R$H c.8aUanaG 0+oqaq) adPG E sG APus ador, co6*resor, es ruPadorG Persona -ue aPus a a#go *ara eO raer e# "u6o o PugoG $e&AyaO Qi i-G $e&QunO ##a*i-G 9cO nu YaPG 0+oqasqa) adPG APus ado, a*re ado, eO*ri6ido, co6*ri6ido con #a 6ano o con a#gn ins ru6en o co6*resorG E@E5H sinc*i pHoqasqa a?awiqa ismupunmi, #a ,ru a 6uE a*re ada se *udreG $e&AyaO Qi is-aG $e&QunO ##a*isYaG 9cO nu asPaG 0+oqa2) /G Co6*ri6ir, aPus ar, *resionar con #as 6anos o a#gn ins ru6en o #a ,ru a o a#go *ara sacar e# Pugo o #J-uidoG $e&AyaO Qi iEG $e&QunO ##a*iEG 9cO nuY anaG 0+osqo) sG E adPG A6argo, Fcido, agrioG \\ Sa#ado, a/inagradoG S9$R$H -.a -eG E@E5H pHosqo aq*a, c.ic.a a/inagradaG $e&AyaO Pa6ia, *uc.PoG $e&QunO raY raG $e&/&BarO aEaYG EolO *uc.-oG 9cO *us.-o, asYaYG 0+osqo oqa) sG 2G AP9AG 0+osqochaq) sG ?er6en o, acidu#an e, sa#adorG $e&AyaO Pa6iaPG $e&QunO raY raPG EolO *8uss. -oo-G 0+osqochiq) adPG E sG 2G QHA<QEQG 0+osqo a/a) adPG 2G P8OSQO= P8OSQO=G 0+osqo i) sG $at& 2inagrera, acide" es o6aca#, sensacin de acide" en #a +oca, e# *a#adar E e# es 6agoG

SIMI TAQE
0+osqona2) /G 0esacidu#ar, -ui ar e# Fcido o #o sa#ado de a#gn *roduc o *ara ser a*ro/ec.ado co6o a#i6en oG !+osqona2a2) /G Ponerse acidas E a/inagradas a#gunas sus ancias o a#i6en osG \\ !am& Ponerse de 6a# .u6or una *ersonaG 0+osqori o) adPG E sG A6arge e, renegn, neur ico, a/inagrado, irasci+#eG S9$R$H *.iQaYu-G 0+osqo2) /G Sa#arse, a/inagrarse, ,er6en arse un a#i6en o o +e+idaG S9$R$H *8us.-oEG $e&AyaO *us.YoPG EolO *8us.-oEG 9cO *us.YunaG 0+osqo2 .is-+i) adPG 2G AS P8OSQOG AS 59S:89G 0+osqo2 0+osqo2) adPG Sa#adJsi6o, 6uE Fcido, 6uE a6argoG S9$R$H *8os-o##aQaG 0+osqo2achi2) /G Agriar, acidu#ar, a/inagrarG \\ ?er6en arG \\ Sa#arG S9$R$H a-.aEac.iE, -.a -ec.aEG E@E5H mi0*una pHosqoyac*iy, ,er6en ar o sa#ar #a co6idaG 9cO *8us.-o asYaYEaiG 0+osqo2aq) sG 2G QHA<QE=AQG 0+osqo2a2) /G Sa#arse, acidu#arse, a/inagrarse gradua#6en e #as ,ru as o a#i6en os a# ,er6en arG EolO *us.-oEG 9cO *us. YunaG 0+uchu-a) sG Conc#usin, ,ina# o Kr6inoG S9$R$H uYuYuEG $e&AyaO *uc.uYa, *a##UaG $e&QunO Ya6aYaG 0+uchu-achi2) /G Hacer er6inar, aca+ar o ,ina#i"ar cua#-uier ac i/idadG $e&AyaO *uc.uYac.iEG $e&QunO Ya6aYac.iEG 0+uchu-a0u2) /G ?ina#i"ar, conc#uirse, eO inguirse, *rescri+ir de a#guna 6anera a#go -ue e6*e"G S9$R$H uYuYa*uEG 0+uchu-aq) adPG Conc#ui+#e, ,ina#i"a+#e, er6ina+#e, eO ingui+#eG S9$R$H uYuYu-G E@E5H pHuc*u0aq 0awsay, /ida eO ingui+#eG 0+uchu-asqa) adPG 2G PALLWASQAG 0+uchu-a2) /G ?ina#i"ar, er6inar, conc#uirN aca+arse, eO inguirseG S9$R$H uYuYuEG 9cO *uc.uYanaG $e&AyaO *uc.uYaEG $e&QunO Ya6aYaEG 0+uchurqa) sG Suer eN #ogro de a#go eO raordinario con cier a ,aci#idadG 0+uchurqa2) /G <ener suer eG 0+u-aru2) /G 2G 5U:8A=G !+u-ru) sG Arqueol& Lugar E *e-ueQo si io ar-ueo#gico -ue con iene es ruc uras de #a K*oca inYaG Se si a den ro de# Par-ue Ar-ueo#gico $aciona# de Sa-saEUa6anG 0+u-ru) sG HoEo, .oEada, .ondonada, ca/idad cnca/aG S9$R$H *8uY uG E@E5H pHu0rupi unu 0as*an, en e# .oEo .aE aguaG $e&AyaO *uYruG $e&QunO *uPruG ArgO *uPruG 0+u-ru 0+u-ru) adPG <erreno con 6uc.as .oEadas u .ondonadasG S9$R$H *8uY u *8uY uG E@E5H pHu0ru pHu0ru q*ata, #adera con .ondonadasG 0+u-rucha2) /G A.ondar, ca/ar .oEos *ro,undos en #a ierra, dar#e ,or6a cnca/a a #as cosasG $e&AyaO *uYruc.aEG EolO *8uPruc.aEG 9cO *uYrunaG 0+u-ru2a2) /G A.ondarse, .undirse o

BC D
a6o#darse e# erreno en ,or6a cnca/aG $e&AyaO *uPruEaEG 0+u-tu) sG Canas a, ces a de ,or6a circu#ar de *oco ,ondo, *ara /ender #as ,ru as de#icadas, co6o #as ,resasG 0+u-tu 0+u-tu) adPG 2G P8U:'U P8U:'U 0+u-tu2achi2) /G A.ondar, *ro,undi"ar, dar#e ,or6a cnca/a a #as cosas u o+Pe osG 0+u-tu2a2) /G A.ondarse, o6ar #a ,or6a cnca/a, de*ri6irse, .undirse en ,or6a circu#ar #as cosas u o+Pe osG 0+u-u) sG P#a o o *oci##o de +arro cocido de ,or6a cnca/a cuEo a6aQo es /aria+#e de acuerdo a# *o aPeG 5uc.as /eces son *#a os cere6onia#es E es Fn decorados con *in urasG S9$R$H c.uUaG 0+u-u 0+u-u) sG 2G 5A<EQLLU G 0+u tin) sG onomat& 2o" ono6a o*KEica de# ruido -ue *roduce #a caJda de un cuer*o en una *o"a o es an-ue de aguaG 0+un) onomat& 2o" ono6a o*KEica de# ruido -ue *roduce #a caJda de un cuer*o *esado so+re #a ierraG !+uncha1) sG 'ist& Jdo#o -ue re*resen a+a a# dios 0Ja en e# inYarioG S9$R$H Wi##Ya P8unc.aUG 0+uncha1) sG 0Ja so#arG S9$R$H *8unc.aEG 0+uncha2) sG 0Ja, ie6*o -ue dura desde e# a6anecer .as a e# anoc.ecerG S9$R$H *8unc.aUG E@E5H 0unan pHunc*ay, .oE dJaN paqarin pHunc*ay, e# dJa de 6aQanaN qayna pHunc*ay, aEerG $e&AyaO *unc.aUG $e&QunO /& BarO $unO *8unc.aU, 9cO *uns.aG 0+uncha2a2) /G A6anecer, ac#ararse e# dJa, aso6arse #a aurora 6a ina#G S9$R$H *ac.a *a-ariEG $e&AyaO ac.iYEaPG a##i-##aiG $e&QunO Uaa#aE, Ua#a#aEG $e&/& BarO *aYariEG ArgO *unc.aEaEG 9cO *unc.auEaEG 0+un0u) sG $at& He6a o6a, .inc.a"n, conges in, u6or *ro u+eran eG \\ sG E adPG Pe-ueQo, regorde e, .inc.adoG S9$R$H *8unruG $e&AyaO *un*uG 0+un0u2 0+un0u2) adPG Hinc.adJsi6oG \\ 5uE regorde e, 6uE in,#adoG 0+un0u2a2) /G Hinc.arse, a*e#o arse, in,#arse, a+u# arseG S9$R$H *unYiE, *unYi##iYuEG 0+unru) adPG 'egorde e, .inc.ado, in,#ado, *e-ueQo E rec.onc.oG S9$R$H *8un*uG 0+uru) sG )#o+o, +o6+i##a, +o#saG \\ Anat& 2ePiga de #a orinaG S9$R$H .is*8aE *8uruG \\ adPG Pe-ueQo E regorde e, a+o6+i##adoG 0+uru 1i-sa) adPG 2G PHA:SAG 0+usqo2) /G 2G P8OSQO=G !+usti) sG Lool& F$sarocolius decumanus $allas y o ras es*eciesTG Cuec.e rea#G A/e *aseri,or6e de #a ,a6i#ia ic Jridos de *#u6aPe a6ari##o E #adri##o roPi"o de #a se#/a *eruanaG Los nidos son /is osos -ue cue#gan de Fr+o#es a# osG S9$R$H *aUYarG $e&AyaO *aUYarPoriG \\ 2G PHUS<9G 0+uti) sG Candado, cerradura, c.a*a de seguridad de #as *uer as, cons ruida Jn egra6en e de 6adera, con engranaPes a 6anera de dien es -ue

!11
giran con una ##a/e ##a6ada sullu& \\ adPG Conges ionado, .inc.ado a# re/en arG S9$R$H c..o-o, *8u##uG E@E5H pHuti uya runa, .o6+re con cara .inc.adaG 0+uti2 0+uti2) adPG Hinc.adJsi6o, in,#adJsi6o, conges ionadJsi6oG 0+uti2a2) /G Hinc.arse, in,#arse, conges ionarseG S9$R$H *unYi##iYuEG 0+u2/u) sG 2asiPa de +aQo cocido -ue iene #a ,or6a de una Parra, cuEa *ar e /en ra# es *ro6inen e E con asa o go##e e *ara rans*or ar#oG S9$R$H .u6iUaG 0+u2onqo2) /G 'e*resarse #as aguas en #as ,osas o es an-ues o cua#-uier de*resin de# sue#oG S9$R$H *8on-oc.aYuEG EolO *8uEon-oEaEG 0+u2tu) sG HoEo *ro,undo, *o"a ,or6ada en #os #ec.os de #os rJosG S9$R$H *8uEunYuG \\ ?osa o recF6ara ,unerariaG 0+u2un-u) sG 2G P8U=<UG 0+u2unqo) sG 'e6anso, re6o#ino de# rJoG \\ ?osas *ro,undas en e# rJoG S9$R$H *8on-oG $e&AyaO *uYu u, usc.YuG $e&QunO u rYuG

!15

BC D

DICCIONARIO
inYaico, ePecu ada *or #os na i/os de #as *ro/incias de :anc.is E Quis*iYanc.is, Qos-o, PerG qanchis) adPG n%m&card& $6ero sie e S3TG $e&AyaO Panc.isG $e&QunO -an ris.G 9cO Yanc.iYG qanchis chun-a) adPG n%m&card& Se en a S30TG qanchis hunu) adPG n%m&card& Sie e 6i##ones S38000,000TG qanchis /eqen) sG n%m&ord& SK* i6o o #ugar sK* i6oG 9cO Yanc.i QiYiG qanchis 0acha-) adPG n%m&card& Se ecien os S300TG qanchis 1aranqa) adPG n%m&card& Sie e 6i# S3,000TG qani0u) sG Pec ora#G Pec.eraG \\ 'ist& En e# inYana o, *ec ora# 6e F#ico con #a ,igura de# So#G qan-una) *ronG 2oso ros, us edesG Segunda *ersona *#ura#G $e&AyaO -a6Yuna, Pa6YunaG 9cO YanYunaG qanqana) sG Lool& FCop*oneta specularicides a)ticola Benegau:TG Pa o andinoG A/e anceri,or6e de #a ,a6i#ia ana idae, de co#oracin *ardo #eonada, con 6oQo de *#u6as a#argadas en #a nucaG $e&AyaO YanYanaG qantu) sG Eot& F.antua +u:i!olia QussTG Her6oso ar+us o de #a ,a6i#ia de #as *o#e6oniFceasG Sus /is osas ,#ores roPas cons i uEen Jlor /agrada de los )n0as E ac ua#6en e es #a Jlor ;acional del $er%& Se #a encuen ra re*resen ada en #as e#as E o+Pe os de #a cu# ura inYaicaG En #a ac ua#idad #os ca6*esinos adornan sus 6on eras o so6+reros con +e##os raci6os de -an uG EOis en a6+iKn ,#ores de co#or rosado, anaranPado E a6ari##oG S9$R$H -an u a, -an u aE, -an u-, -an usG qantuq) sG 2G QA$<UG qantus) sG 2G QA$<UG Qantus Mar-a) sG Arqueol& F$o+lado de clavelinas o qantusG& Si io ar-ueo#gico u+icado a &140 6GsGnG6G en #a "ona eco#gica de #a se#/a a# a su*erior, a escasos 6e ros de# ca6ino inYa radiciona# E a# $ de P.uEu*a a 5arYa en direccin de 5ac.u*iPc.uG Es F con,or6ado *or res recin os de ,or6a rec angu#ar, dis*ues os ,ren e a una a,#oracin rocosa, con #a -ue ,or6a un *a io, a# -ue se iene acceso *or una *uer a de do+#e Pa6+aG Asi6is6o iene sie e andenes de ,ac ura inYa, *or #a *ar e orien a#G Pro+a+#e6en e ,ue un tanpu o a6+o *ara cier os /iaPeros a 5ac.u*iPc.uG Qantus !ata) sG 9tno*ist& FAndn de clavelinas o qantusGG Pri6er +arrio inYa de #a ciudad de# Qos-o, u+icado en #a *ar e $ de #a 6is6a E *ar e S de Sa-saEUa6anG Qantus Raqa2) sG Arqueol& F,alp#n de clavelinas o qantusTG Pe-ueQo gru*o ar-ueo#gico u+icado en #a *ar e $O de #a ciudad inYa de P8isa-G Es F con,or6ado *or !; es ruc uras o recin os, en su 6aEorJa de cu# ura

Q
Q, q) al!a+& Consonan e si6*#e, oc#usi/a, *os /e#ar, 6o6en Fnea E sonora de# a#,a+e o runasimi o q*eswa Fquec*uaTG Se *ronuncia qa con #a +oca co6*#e a6en e a+ier a, ##e/ando e# *os de #a #engua en con ac o con e# /e#o de# *a#adar o #a /u#aG Ocurre en odas #as *osicionesG qacha) adPG E sG 0es.idra adoG \\ A#i6en o secado a# So#G \\ <a##os, .oPas, ,#ores o ,ru os secados a# So#, *ara conser/ar#os 6ePorG 9cO c.aUc.aG qachasqa) adPG 0es.idra ado a# So#G S9$R$H c.8aYic.is-aG E@E5H qac*asqa qonc*a, .ongos secados a# So#G qacha2) /G Secar a# So#G S9$R$H c.8aYic.iEG $e&AyaO c.aYic.iEG qachi) sG 0is*ersinG \\ 'e6o/i6ien o de granos u o ros *ara ser secados o os ados en ,or6a *arePaG qachi2) /G 'e6o/erG \\ 5o/er de un #ado *ara o ro #os granosG \\ Es*arcir, dis*ersar granos con #a 6ano o a+#i##aG qachi2-acha2) /G Aarandear \\ 'e6o/er #os granos *ara os arG S9$R$H Uis 8aEYac.aEG E@E5H *an0Ha qac*iy0ac*ay, re6o/er e# os adoG qachi2-u2) /G 'eunirG \\ @un ar o ensacar a#go arras rando con #a 6ano o una a+#i##aG qachu) sG Pas o, ,orraPe *ara a#i6en ar e# ganadoG qachu qachu) sG 9col&Keg& ?or6acin .er+Fcea de *#an as ,orraPerasG qa a) adPG 2G CH9CH9G qa a1a2a) sG 2G QA59L9G qa a21a) sG Lool& F,neros Amolis& /tenocercus& Tropidurus, Ciolaemus E o rosTG Lagar iPaG 2er e+rados erres res con cuer*o cu+ier o de esca6as crneas, cua ro *a as E co#a #argaG S9$R$H -araEUa, su Yu##uYu, araranY.aG \\ adPG !igdo& 0Jcese a #os niQos *e-ueQos E rF*idosG $e&AyaO -araEUa, ParaEUaG EolO araranY.aG qa a) sG 2o#an e, rueda o *ie"a circu#ar de #a ruecaG S9$R$H *.iruru, *.i##i##uG S@GLGPGT Qa aqasa) sG Arqueol& FQue+rada *eladaG& Sec or ar-ueo#gico de #a ciudad inYa de P8isa-, u+icado en #a *ar e $ de #a 6is6aG Es F con,or6ada *or recin os, andenes, e6*#os, cana#es, esca#ina as, ca##es angos as, e cG A#gunos recin os son de dos ni/e#es, e# *ri6ero de *iedra E e# segundo de ado+eG Es e sec or se .a##a ais#ado den ro de #a 6is6a ciudad *or 6edio de un a6ura##a6ien o, *or enci6a de# ca6inoG Los ra+aPos de in/es igacin ar-ueo#gica de !741` !745 .an de er6inado -ue ,ue un a0llawasi si6i#ar a# de# gru*o de #os b6or erosb de 5ac.u*iPc.uG A es e

#ugar se #e conoce a6+iKn .oE co6o 'anan0ay o *ar e 6edia su*eriorG qa arichi2) /G Hacer iniciar, e6*e"ar o co6en"ar un ra+aPo o accin cua#-uieraG qa arina) adPG 9nicia+#e, co6en"a+#eG \\ A#go *ara e6*e"arG qa arina-u2) /G E6*e"ar a 6o#es arseG qa ariq) adPG E sG Princi*ian e, no/a o, iniciadoG EolO -a##ariPG 9cO Ya##ariYG qa arisqa) adPG E6*e"ado, iniciado, co6en"ado, *rinci*iadoG S9$R$H QaU*as-aG qa ari2) /G Co6en"ar, e6*e"ar, iniciar o *rinci*iar un ac oG $e&AyaO Pa##aE, Pa##arYuEG $e&/& BarO Ya##ariEG 9cO *aYariEG qa .i) sG Anat& $e&AreqO Hueso de# o6*#a o SCaE##o6aTG $e&.usO -ar6iG qa 0a) sG Agri& <ierra re6o/ida des*uKs de# escar+eG E@E5H papa qallpa, ierra donde se cosec.a *a*aG qa u) sG Anat& LenguaG Rrgano de# sen ido de# gus oG \\ B%s& LengLe a de ,#au aG $e&AyaO Pa##uG 9cO Ya##uG qa u qa u) sG 2G QALLU <A:AG qa u ta-a) sG Lool& FElenius E o ras es*eciesT >a+osaG 5o#usco gas er*odo *u#6onado -ue segrega una es*ecie de +a+aG 2i/e en #ugares .6edosG S9$R$H #i6asa, a#icuEaG \\ FJasciola *eptica CinneoG 0is o6aG P#a e#6in o ,o#iFceo, *arFsi a en e# .Jgado de# ganado #anar E acciden a#6en e a6+iKn en e# de# no6+re, ##a6ado dis o6a osis .e*F icaG S9$R$H -a##u -a##u, a#iYuEaG ArgO saguaE*KG \\ adPG !am& 0Jcese a #as *ersonas *oco co6unica i/as, -ueno ienen ,aci#idad de *a#a+raG qa ucha2) /G B%s& $EOLG Poner #engLe a a #os ins ru6en os 6usica#es aer,onos co6o #a ,#au a, saOo, e cG S9$R$H -a##unc.aEG qa uncha2) /G 2G QALLUCHA=G qa unna2) /G Qui ar #a #engua, des#enguar a #os ani6a#es dego##adosG qa usa0a) adPG LengLe n, #enguara", des#enguadoG qa uta-asqa) sG Keter& Ani6a# *arasi ado con #a ,acio#a .e*F ica, ,acio#asisG E@E5H qalluta0asqa llama, ##a6a *arasi ada *or #a ,acio#asisG qa u2-acha2) /G Lenguar, 6os rar #a #engua en 6o,aG qa.antina) sG O+Pe o dorado *ara e# ganador de una *rue+aG qa.ana) sG >o#so *ara #a cocaG S9$R$H c.8us*aG qa.i i) sG EolO Ho6+re de #a regin Qa#aUaEa en >o#i/iaG S9$R$H -a#aUaEaG S<Kr6ino aE6ara u i#i"ado en -uec.uaTG qa.u 0ichana) sG QA=CHUG qa.2a) sG 2G QA$AG qan) *ronG <G Segunda *ersona en singu#arG $e&AyaO -a6, Pa6G $e&QunO -a6G $e&/&BarO YanG 9cO YanG qana) sG5on eci##o de *a*aG S9$R$H -a6Ea, -o uG qanchis) Jol0& 0an"a ,o#Yrica de origen

SIMI TAQE
:i##Ye, reocu*ado E 6an enido *os erior6en e *or #os inYasG Pro+a+#e6en e es e si io ,ue un *a#acio rea# Ea -ue se .a##a ais#ado de# cen ro *o#J ico`ad6inis ra i/o -ue ,ue P8isa-G <iene su *ro*io a*ro/isiona6ien o de agua E andenesG Con iene e6*#os, *a ios, recin os E ,uen esG qantuta) sG 2G QA$<UG qantuta2) sG 2G QA$<UG qa/a/a/as) sG 2G QAAAA=G qa/a/a/a2) sG C.i##ido de do#or de #os *errosG S9$R$H -aQaQFsG \\ /G 0ar e# *erro c.i##idos de do#orG qa/i1a) sG Eot& F.*enopodium pallidicaule AellenGG P#an a cu# i/ada de# a ,a6i#ia de #as -ueno*odiFceas, +as an e *arecida a #a -uinuaG alim& Las se6i##as son *e-ueQas, de 6Fs o 6enos un 6i#i6e ro de diF6e roN os adas E 6o#idas son 6uE u i#i"adas en #a a#i6en acin de# ca6*esinado de# de*ar a6en o de Puno E en #as *ro/incias a# as de# Qos-oG Qa0acheqe) sG Bit& PersonaPe de #a #eEenda E #a 6i o#ogJa -uec.uaG HiPa de #a 0iosa Pac.a6a6a E de# So#, -ue re*resen a a #a 6uPer ePedora E .acendosa, diosa de# .ogarG S@GLGOG5GT qa0ari) sG 2o", gri o, c.i##ido, au##idoG $e&AEaH Pa*arii, Pa*ariYuEG $e&/&BarO Ya*ariEG qa0arichi2) /G Hacer gri ar o c.i##arG \\ L#a6ar a /o" a# aG $e&AyaO Pa*aric.iEG $e&QunO Ya*aric.iEG qa0ari-uq) adPG E sG 2G QAPA'9QG qa0ariq) adPG E sG )ri n, c.i##nG S9$R$H -a*ariYu-G qa0ari2) /G )ri ar, c.i##ar, ##a6ar a gri osG $e&AyaO Pa*ariEG $e&QunO -a*a raYuEG 9cO c.auc.anaG qa0arqacha2) /G C.i##ar, gri ar con inua6en eG S9$R$H Ua-.aEYac.aEG qaqa) sG PeQn, *eQasco, ro-uerJaG $e&AyaO .a un PaPaG $e&QunO UanYaG \\ adPG A*re ado, a*re uPado, sa uradoG S9$R$H .un 8aG qaqacha-u2) /G A,errarse, sos enerse ,ir6e, in,#eOi+#eG qaqa0ana) sG 0es*eQadero, +arranco, a+is6oG 9cO YaYa*anaG qaqa0a2) /G 0es*eQarse, des+arrancarse, rodar, *reci*i arseG 9cO YaYa*aEG qaqa0a2-u2) /G 2G U'5A=:U=G qaqaq sun-han) sG Eot& FTillandsia usnecides C&T Sa#/aPinaG P#an a e*J,i a de #a ,a6i#ia de #as +ro6e#iFceasN crece so+re #os ro-ueda#es E ar+o#es, desco#gFndose a 6anera de ca+e##era o de +ar+asG Se u i#i"a *ara e6+a#aPe de o+Pe os ,rFgi#es, *ara re##enar a#6o.adas E co#c.ones, asJ co6o *ara #a con,eccin de# dis,ra" de a#gunas dan"as ,o#Y#ricas, co6o Sa-sa de #a *ro/incia de Paruro, Qos-oG S9$R$H Ui##6a-a-a, Ui##6a.inaG qaqa2 qaqa2) adPG ?or Jsi6o, so#idJsi6o, a*re adJsi6oG S9$R$H 6a 8iE 6a 8iEG qaqa2a2) ad/G Pe ri,icarse, so#idi,icarse, endurecerseG S9$R$H ru6iEaEG

BC D
qaqe) sG Lool& FT*erislicus caudatus melanopis ,melin E o rosGT >andurriaG A/e ciconi,or6e de #a ,a6i#ia .reYioni .idaeG 9ncon,undi+#e *or su /ien re negro, ca+e"a E cue##o ocrFceos, a #as gris E *a as roPasG \\ Per enencia, *ro*iedad, .eredadG S9$R$H -a-ninG $e&AyaO Ya*u-nin, Ya-ninG 9cO YaYiG qara) sG Pie#, cuero, *e##ePoG $e&AyaO jara, YinYiG $e&QunO u aG 9cO YaraG qaracha) sG Keter& Sarna, roQa, ascariosisG 5a# -ue a,ec a a #os ca6K#idos, co6o #a ##a6a o a#*acaG S9$R$H Y.iYi on-oEG $e&AyaO Yarac.a, ##e- eG 9cO Yarac.aG qarachasqa) adPG E sG $at& Sarnoso, roQosoG S9$R$H Y.iYiG $e&AyaO -arac.asPaG EolO ##iP is-aG 9cO Yarac.asYaG qaracha2) /G 2G QA'A$CHA=G qarachu) sG Li+ro an iguo ,orrado con *erga6ino E e6*as e 6uE *ecu#iarG qara-u2) /G Ser/irse, au oser/irse, *ro/eerse, .acerse #os *#a osG E@E5H lawa qara0uy, ser/irse #a cre6a de 6aJ" o c.uQoG qarana) sG 2aPi##a *ara ser/ir a#i6en osH *#a os, cuc.arones o de*si os si6i#aresG $e&AyaO .arana, ParanaG 9cO YaranaG qarancha2) /G Encuerar, ,orrar o a*i"ar a#go con *erga6ino de ganado ca*rino u o rosG S9$R$H -arac.aE, *8a-#ac.aEG qarana2) /G 0es*e##eParG S9$R$H c.8us iEG $e&AyaO c.8u iE, *is aEG qara0a) sG Cor e"a -ue se des*e##ePa de #os roncos segn su desarro##oG $e&AyaO Para, sac.aP ParanG $e&QunO -a#a6G $e&/&BarO Yas*i YaraG qara0+ati) sG Bed& Cas*a, cas*osidad, esca6osis e*i e#ia# de #a ca+e"aG S9$R$H YuY.iG $e&AyaO YuYi, 6ac.YaG qaraq) adPG E sG P#a eador, dis ri+uidor de *o aPes o a#i6en os a *ersonas o ani6a#esG qara1atana) sG Pan a#n de cuero *ara *ro eger e# *an a#n de #ana, u i#i"ado *or #os Pine es de #a *ro/incia de C.u6+i/i#cas, de*ar a6en o de# Qos-o, Per, -uienes #o usan con 6uc.a ga#aG qara2) /G Ser/ir, o ,recer a#i6en os en *#a os o /aPi##as a #as *ersonas, o dar a#i6en os a #os ani6a#esG S9$R$H YaraEG qara2a2) /G Pe##eParse, cor esarseG \\ Endurecerse a 6anera de *e##ePoG qara21a) sG 2G AQA'W9<U, A'A'A$:HA, QALA=WAG qari-a un-hu/a) sG tej& Pe-ueQo ePido cuadrangu#ar -ue recu+re #a es*a#da E a6+iKn se u i#i"a *ara cargarG S9$R$H YariYa unYuQaG S5G@G de #a EGT qar.i tu u) sG 2G QALL59G qar.in) sG Anat& O6*#a oG S9$R$H -.ar6inG $e&AyaO Par6inG 9cO Yar6inG qar0a) sG 'iegoG $e&AyaO *arPuG 9cO *aYuG qar0achi2) /G Hacer regarG S9$R$H 6a##6ac.iEG $e&AyaO *arPuc.iEG 9cO *arYuc.iEG Qar0a-ancha) sG 2G :A'PA:A$CHAG qar0ana) sG 'egador, irrigador,

!1;
ins ru6en o *ara regarG qar0asqa) adPG 'egado, irrigado, rociado con aguaG E@E5H qarpasqa allpa, ierra regadaG qar0a2) /G 'egar, rociar con aguaG $e&AyaO *arPuEG 9cO *arYunaG qarqo) sG EO*u#sin, desa#oPoG S9$R$H UiYc.8uG $e&AyaO Uisc.u, ParPuG $e&QunO -a#-aG $e&/&BarO Uis.c.uG qarqochi-u2) /G Hacerse eO*u#sar, des*edir, +o ar de un #ugarG $e&AyaO ParPoc.iYuEG $e&QunO Ya#Yuc.iYuEG qarqochiq) adPG E sG E# -ue ordena eO*u#sar a o roG qarqochi2) /G Hacer -ue eO*u#sen, des*idan o +o en de un #ugar a una *ersona o ani6a#G S9$R$H UiYc.8uc.iE S6Fs *ro*io en caso de cosasTG qarqona) adPG EO*u#sa+#e o saca+#e de un #ugar, sea ani6a# o *ersonaG S9$R$H -ar-ona*a-G E@E5H qarqona uywa, ani6a# eO*u#sa+#eG qarqona-u2) /G EO*u#sarse, +o arse 6u ua6en e de un #ugar, en re dos o 6Fs *ersonas -ue riQenG S9$R$H UiYc.8unaYuEG qarqona0aq) adPG 2G QA'QO$AG qarqoq) adPG E sG Persona -ue eO*u#sa, eO*u#sadorG $e&AyaO ParPuYG $e&QunO Ya#YuPG qarqo2) /G EO*u#sar, des*edir, desa#oPar de un #ugar a *ersona o ani6a#G S9$R$H .a aric.iE, .a 8aE, UiYc.8uEG $e&AyaO ParPuE, UiYc.uEG $e&QunO Ya#YuEG $e&/&BarO Uis.c.uEG 9cO s.a anaG qarqo2si2) /G AEudar a eO*u#sar, desa#oPar, .ec.ar o +o ar de un #ugar a *ersona o ani6a#esG E@E5H unupatamanta uywata qarqoysiy, aEuda a desa#oPar e# ganado de #a aguadaG qar1a) sG Lool& F9picauta sp&G )usano de #as .oPasG Co#e* ero de*redador de# ,o##aPe de /arios cu# i/osG S9$R$H i##a, -.arUa, ra*.i Yuru Sno6+res 6Fs co6unesTG \\ adPG PF#ido, *F#idaG \\ A6ari##en oG \\ 0oradoG qar1a -uru) sG Lool& )usano -ue /i/e en e# a##o de #a ac.u*a##aG Bed&Jol0& 5o#ido E .er/ido, se o6a *ara au6en ar #a #ec.e 6a ernaG qar1aru0ha2) sG Beteor& So# in/erna#, *F#idoG Qar1as) sG ,eog& Car.uasG Pro/incia de# de*ar a6en o de Ancas., Per, con &2,252 .a+i an es en !74!G qasa) sG .lim& He#adaG ?rJo in/erna#G S9$R$H c.iri, Y.u uG E@E5H qasa pac*a, ie6*o .e#adoG $e&AyaO Pasa, aEa aEaG qasa 0isqo) sG 2G Q8ASA PESQOG qasa 1asa 0isqo) sG 2G Q8ASA PESQOG qasachi2) sG Poner a #a .e#ada a#go *ara conge#arG Por ePe6*#o, en #a a#i6en acin, #as *a*as se conge#an *ara e#a+orar e# 0Hac*u c*Huno; e# c.uQo, #a 6oraEa o #a #ec.e conge#ada -ue se deno6ina 0*utuc*i& Qasa.ar-a) sG ,eog& F$o+laci#n *eladaG CaPa6arcaG 96*or an e de*ar a6en o de# Per, ,a6oso *or sus +aQos er6a#es, res os ar-ueo#gicos,

!13
*roduccin agro*ecuaria, eO raccin 6aderera, 6inera#es, e cG Su ca*i a# cuen a con 34,;7! .a+i an es E e# de*ar a6en o con !8015,5;0 .a+i an es en !74!G Qasana) sG Arqueol& FCugar para congelarG& Pe-ueQa Frea de es ruc uras ar-ui ec nicas de ,ac ura inYa, u+icada en #a *ar e $ in6edia a a #a P#a"a de Ar6as o HaUYaE*a a de #a ciudad de# Qos-oG \\ 9tno*ist& Pa#acio -ue *er eneci a# 9nYa WaEna Q.a*a-N eran dos es ruc uras de ,or6a circu#ar en #a P#a"a HaUYaE*a a Sac ua# P#a"a de Ar6asTG S9$R$H :asanaG qasaq) adPG He#adi"o, .e#a+#eG S9$R$H -asa-naG $e&AyaO Pasa-G qasaqna) adPG 2G QASAQG qasa2) /G .lim& He#arN .acer ce#aPes, ,rJo in/erna# con e6*era uras de 6uc.os grados +aPo ceroG $e&AyaO PasaEG 9cO YasanaG qasa2a2) /G .lim& <o6ar e# cie#o co#or de #os ce#aPes, roPi"o a# a6ari##oG \\ E6*a#idecer #a /es i6en a con #a #u" so#arG qasiE in erPG PDejaN P;o manoseesN P;o toquesN \\ adPG Quie o, es F ico, ran-ui#o, in6/i#G \\ 0esocu*ado, /acJo, /acan e, inac i/oG $e&AyaO Pasi, a##in##aG $e&QunO .aUYaG 9cO YasiG qasichiq) adPG E sG Que desocu*a o /acJa un con enido *ara dePar#o /acJoG S9$R$H c.8usa-Eac.i-G E@E5H wasi qasic*iq, *ersona -ue /acJa #a casa *ara 6udarseG qasichi2) /G 0esocu*ar, /aciar e# con enido de un de*si oG $e&AyaO Pasic.iEG 9cO YasinaG qasi a) adPG <ran-ui#o, sosegado, es F ico, in6/i# duran e un ie6*oG E@E5H qasilla *anpic*i0uy, .a" e curar ran-ui#oN qasilla 0ay, Ks a e sosegadoG qasiq) adPG 2acan e, /acJo, desocu*ado en un *#a"o *rOi6oG qasira2a2) /G Es ar sie6*re desocu*ado, /acan e o inac i/oG qasi2) /G Es ar desocu*ado, sin ra+aPoG E@E5H llan0Hanamanta qasiy& desoc*a e de# ra+aPoG $e&AyaO PasiEG 9cO YasinaG qata) sG ?ra"ada, co+iPa o 6an a *ara dor6irG $e&AyaO Pa a, Pa anaG 9cO Ya aG qatacha2) /G Aco+iPar, a*ar o cu+rir con ,ra"adas o 6an asG $e&AyaO Pa aEG 9cO Ya anaG qata-u2) /G Aco+iParse, cu+rirse con 6an as o ,ra"adasG E@E5H pu?unapaq qata0uy, aco+iParse o cu+rirse *ara dor6irG qatana-u2) sG A+rigarse 6u ua6en e con ,ra"adas o 6an asG S9$R$H *8is unaYuEG Qatani a2) sG Astron& 2Ja #Fc eaG \\ Cru" de# SurG qataq) sG E adPG Persona -ue co+iPa o cu+re con ,ra"adas a o ra *ersona o cosaG qatasqa) adPG A+rigado, cu+ier o con ,ra"adas o 6an asG S9$R$H *8is us-aG qata2) sG =erno, consor e de #a .iPa en

BC D
re#acin a# *adreG \\ Lool& FBustela !renatG& Co6adrePaG Pe-ueQo 6a6J,ero de cuer*o a#argado E ,#eOi+#e, 6uE sanguinarioG 5a a *ara a#i6en arse de #a sangre de sus /Jc i6as, es*ecia#6en e de ga##inasG S9$R$H ac.u-a##aG $e&QunO unc.uc.uYuE, UaEUas.G \\ /G Cu+rir con ,ra"ada o 6an as *ara *ro eger#oG $e&AyaO Pa aEG S9$R$H u##YaG 9cO Ya aEG qata2cha) sG 2G ACHUQALLA G qata1i) sG Qum& Ca# -ue6ada, a*agada con agua sa#adaG Se #isa co6o su*#e6en o 6inera# en #a a#i6en acin .u6anaG E@E5H qatawi lawa, 6a"a6orra de -uinua 6o#ida, .er/ida en agua o #ec.e, a# -ue se #e agrega ca# a*agada con agua sa#ada E grasaG SOG>G E 5G>GT qata2.asi) adPG ConcuQadoG <ra o en re #os es*osos de dos .er6anasG qati) adPG Con inuo, corre#a i/o, seguido en cadena o .i#eraG S9$R$H -a i##aG $e&AyaO sePe, sinriG qati qati) ad/G Uno ras o roG Con inuada6en e, seguido en .i#eraG S9$R$H -a i##aG $e&AyaO ira iraG qatichi-u2) /G 0eParse re6edar, seguir o i6i arG \\ Consen ir ser seguidoG qatichi2 sG Seguir e# ePe6*#o, i6i ar a#go a a#guienG S9$R$H Eac.a*aEaEG $e&AyaO Pa ic.iE, Eac.a*aYuEG $e&QunO a ic.iE, Ea ra*saEG qatichu0a) adPG 2G QA<9:UG qati-acha2) /G Perseguir, arrear de un #ado *ara o roG AcosarG S9$R$H -a iEYac.aEG $e&AyaO Pa iYac.aEG 9cO EaYa*aEG qati-u) adPG SeguidorG Persona -ue sigue a o ro, a*egadoG S9$R$H -a ic.u*aG qati-u2) /G Seguirse, a*egarse, aco6*aQar a una *ersona -ue /a de /iaPeG S9$R$H -a iriYuEG qati a) sG Ac o seguidoG \\ ad/G En .i#era, en ,i#a, con inuada6en e en ,or6a inin erru6*idaG \\ S9$R$H -a i, -a i -a i, -a is##aG $e&AyaO siri##a, sePe##aG $e&QunO .i rEaG 9cO si-riG qatina-u2) /G Perseguirse, seguirse, i6i arse 6u ua6en eG qati0a) sG Segui6ien o, *ersecucinG \\ 9n/es igacinG $e&AyaO Pa i*aG $e&QunO -a#iYa rasaG 9cO Ya i*aG qati0a-uq) adPG E sG 2G QHEPA PU'9Q, QHEPACHA:UQG qati0a-u2) /G SeguirG \\ <ra ar de seguir o aco6*aQar *or #a ,uer"aG qati0aq) adPG E sG Seguidor, con inuadorG \\ 96i adorG $e&AyaO Pa i*aYG 9cO Ya i*aG qati0a2) /G Seguir a .ur adi##as, seguir #a raEec oria de# o roG 9cO Yi ina, EaYa*anaG qati0a2a2) /G Es ar ras a#guien en ,or6a ena" E *ersis en eG $e&AyaO Pa i*aEaEG 9cO Ya i*aE, Yi i*aEG qati0una-u2) /G Seguirse ordenada6en eN ir ras o rosG qatiq) sG E adPG ArrieroG \\ 96i ador, -ue sigue un orden o secuenciaG \\ E# siguien e, e# -ue sigueG S9$R$H -.e*a *uri-G $e&AyaO Pa i-G

DICCIONARIO
qatiri-u2) /G Seguir de i6*ro/isoG S9$R$H -a iYuEG E@E5H puriqta qatiri0uy, seguir a# ca6inan eG qatirina-u2) /G Arrearse, *erseguirse 6u ua6en eG \\ A*re6iarse, acosarseG $e&AyaO Pa irinaYuEG qatiri2) /G Perseguir, arrear de i6*ro/iseG E@E5H suwata qatiriy, *ersigue a# #adrnG qatis a) ad/G 2G QA<9LLA G qati2) /G Arrear, a*re6iar, acosar a #os ani6a#es E a# .o6+reG $e&AyaO Pa iEG 9cO Ya inaG qati2-achana-u2) /G Perseguirse, acosarse 6u ua6en eG $e&AyaO Pa inaYuEG qati2-acha2) /G Perseguir, arrear *or do-uier, acosar a cada ra oG S9$R$H Ya iYac.aEG qati2-u2) /G Arrear#o, 6e er#o a #os ani6a#es a un corra# o a un #ugar cerradoG E@E5H llamata 0anc*aman qatiy0uy, a #a ##a6a arrKa#o a# corra#G qatu2) /G 2G QEPH$A=G qa1a) sG Loot& Pec.uga de# a/eG qa1asa0a) adPG Pec.ugn, *ec.udoG qa1i) adPG 'ugoso, arrugadoG S9$R$H c.8aUiG E@E5H qawi uya runa, *ersona de cara arrugadaG $e&AyaO c.in*u, sin*uG $e&QunO Yus.u##uG $e&/&BarO si*unc.uG qa1ichi2) /G Arrugar, ,runcir, *#egarG S9$R$H c.8aUiEac.iEG $e&AyaO -en ic.iEG qa1i/a) sG 5oPine e *ara #a cu6+rera de #as cons rucciones de casasG S9$R$H UanYariG qa1i2aq) adPG Arruga+#e, encogi+#e, re*#ega+#eG S9$R$H c.8aUiEa-G qa1i2a2) /G Arrugarse, re*#egarse, encogerse #a *ie#, #as e#as, e cG S9$R$H c.8aUiEaEG $e&AyaO -en iEG qa1.i1a) sG Es*Ja, cen ine#a, /igi#an eG S9$R$H c.a*a-, c.a*a iaG $e&AyaO PaU6iUaG 9cO YaU6iUaG qa1.i1a2) /G Es*iar, acec.ar, a is+arG 9cO YaU6iUanaG qa1na) sG 2arn nico de en re /arias .er6anasG qa1/i) sG Eot& C.a#a du#ce e de# 6aJ"G 9cO YaUQuG qa2a) ad/G 2G WA=5AG qa2ara) sG Eot& F$uya 'errerae 'armsTG P#an a endK6ica, de #a ,a6i#ia de #as +ro6e#iFceasG Crece en #os *Fra6os en re #os &,300 a 1,000 6GsGnG6G A#can"a una es a ura de un 6e ro E 6edioG qa2chu) sG Esco+aG S9$R$H *ic.ana, -a6u *ic.anaG qa2 a) sG Presencia, asis encia, ordenG E@E5H qayllanpi, en su *resenciaG $e&AyaO PaE##aG S9$R$H QaUY8iG qa2 achi-u2) /G 0ePar o *er6i ir -ue se #e ade#an e o an eceda a#guienG S9$R$H QaU*ac.iYuE, ##a##ic.iYuEG $e&AyaO PaE##ac.iYuEG qa2 achiq) adPG E sG Presen adorG \\ Que guJa o dirige .acia ade#an e a o ra *ersonaN -ue ##e/a a #a *ersona o ani6a# *or su de#an eG S9$R$H

SIMI TAQE
QaU*ac.i-, QaU*aric.i-G qa2 achi2) /G L#e/ar a a#guien *or de#an eG S9$R$H QaU*ac.iEG $e&AyaO PaE##ac.iEG qa2 a a) ad/G En o rden corre#a i/o o de #ugarG \\ En *resenciaG S9$R$H Ya-6an a .iQaG qa2 aq) sG E adPG An ecesor, *recursor, -ue se an ici*aG S9$R$H QaU*a-, QaU*ariYu-G qa2 a2) /G Preceder, an eceder, enca+e"ar, ca*i anearG S9$R$H QaU*ariE, u6a##iEG qa2 a2-uq) adPG E sG Quris& $EOLG Co6*arecien e -ue se *resen a an e un ri+una# o *ersona cuEa *resencia es re-ueridaG qa2 a2-u2) /G Quris& $EOLG Presen arse, co6*arecerG $e&AyaO PaE##aEYuEG qa2na) ad/G La /e" *asada, en ,ec.a an erior a #a *resen eG E@E5H qayna pHunc*ay, e# dJa de aEerN qayna wata, e# aQo *asadoN qaynalla, .ace *oco an s#oG $e&AyaO PaEnaG 9cO YaEnaG qa2nacha-u2) /G ?es eParse, so#a"arse, dis raerseG $e&AyaO PaEnac.aYuEG qa2na2) /G So#a"arse, descansarG S9$R$H sa6ariEG $e&AyaO PaEnanaG 9cO YainanaG qa2nin0a) ad/G En ,ec.a *asada, .ace a#gn ie6*o a rFsG E@E5H qayninpa pHunc*ay0una, en dJas *asadosN qayninpa pHunc*ay o qayna pHunc*ay, an es de aEerG qa2qo2) /G 2G HA=ACHA=, Q8A=<U=G qa2ri) sG Pri6o, *ri6aG 2A'9E0A0ESH qayri tura, *ri6o .er6ano de #a 6uPerN qayri ?a?a, en re *ri6as .er6anasN qayri pana, *ri6a de# /arnN qayri wayqe, en re *ri6os .er6anosG $e&AyaO PaEriG qa21a) sG Agri& Su+Pe,e, e# -ue sigue a# Pe,e *rinci*a# en #a+ores agrJco#asG S9$R$H -o##ana6an -a i-, -aEUa -o##anaG qa21a qo ana) sG 2G QA=WAG qa21i) sG 'e6o/i6ien o, ro acin o re/o#ucin de #J-uido, giro a ro a6ien oG $e&AyaO PaEUiG 9cO YaEUiG qa21ina) sG >a idora, *a#i##o *ara re6o/er o re/o#/erG $e&AyaO PaisinaG 9cO YaEUinaG qa21iq) adPG E sG >a idor, -ue re/ue#/e a#gn #J-uidoG $e&AyaO PaEUi-G 9cO YaEUiYG qa21isqa) adPG >a ido, re6o/ido, re/ue# o, #icuadoG E@E5H qaywisqa runtu, .ue/o +a idoG qa21i2) /G 'e6o/er, re/o#/er, +a ir, #icuarG $e&AyaO YaEUiE 9cO YaEUiEG qa21i2-acha2) /G 'e6o/er indis in a6en e, +a ir de 6a#a ganaG qa21i2-u2) /G >a ir +as an eN e6*#earse +a iendoG S@GLGPGT qeanthu0a) sG Beteor& A#+orada, ce#aPe 6a ina#G qechuq) adPG E sG Arre+a ador, #adrn, e# -ue -ui a a#goG $e&AyaO c.uY i-, Pec.u-G $e&/&BarO Yic.uPG 9cO a iYaYG qecha) sG 2G Q8O9 ALLPAG qechu) sG Arre+a a6ien o, des*oPo,

BC D
-ui a6ien oG $e&AyaO c.uY i, Pec.uG $e&/&BarO Yic.uG 9cO a iYaG qechuchi-u2) /G 0eParse -ui ar, arre+a ar o des*oPar de una *er enencia o *ro*iedadG $e&AyaO YuY ic.iYuE, Yic.uc.iYuEG qechu-a0u2) /G 'ecu*erar #o -ue #e ,ue arre+a ado o des*oPadoG S9$R$H Yu ic.iYa*uEG qechuna-u2) /G Arre+a arse, dis*u arse #a *ro*iedad de a#goG S9$R$H sa-8anaYuEG qechu0a-u2) /G Querer a*ro*iarse de a#go insis en e6en eG qechu0a2a2) /G 9r arre+a ando, des*oPando *oco a *ocoG S9$R$H sa-8a*aEaEG qechura) sG 2asiPa de +arro -ue iene #a +oca E #a +ase anc.aG Se ase6ePa a una ParraG EolO -8ec.uruG qechu2) /G 0es*oPar, arre+a ar, -ui ar, eO*ro*iar *or #a ,uer"aG S9$R$H c.8u iEG $e&AyaO c.uP iE, Pec.uEG $e&/&BarO Yic.uEG 9cO a iYanaG qe qa) sG Signo grF,ico, ra"o, rasgoG \\ )ra+ados, re*resen acin *or signos o #e rasG \\ Escri uraG \\ Ha+as, ,rePo#es, e cG -ue ienen di+uPos *arecidos a .ue##as dac i#aresG S9$R$H se-8e, -.e#-aG $e&AyaO Pe#Ya, Pe#PaG 9cO ##in*.iG qe qa qa1a2) /G Leer en /o" a# aG \\ 0escri+ir en ono a# oG S9$R$H -e#-a ri6aEG $e&AyaO QaUiEo-, #iiEG qe qa reqsichiq) sG $EOLG 2G CHA$9$CHA= 'EQS9CH9QG qe qa ri.a2) /G 2G QELQA QAWAQG qe qa ru1aq) sG Quris& $EOLG Escri+ano o Secre ario de @u"gadoG qe qa ta0ara) sG Quris& $EOLG EO*edien eG Proceso -ue con iene odo e# ac uado Pudicia#G \\ <oda escri ura o docu6en o ,ir6ado *or #as *ar esG S9$R$H -e#-ari6aG qe qa ta0ara 1aqa2chaq) sG Quris& $EOLG $o ario P+#icoG ?uncionario *+#ico au ori"ado *ara dar ,e, con,or6e a #a #eE de no ariadoG qe qachi-uq) adPG E sG Que *ide a una *ersona a#,a+e a -ue se #o escri+a a#gn 6ensaPeG qe qachi2) /G Hacer escri+ir un docu6en o o escri o con o ra *ersonaG qe qa-a.a2oq) sG Escri or, escri+ano, redac orG $e&AyaO Pe#Pa-G 9cO ##i6*.inaG qe qana) sG 5a eria# *ara escri+ir o gra,icarG S9$R$H se-8ena, -.e#-anaG qe qana-u2) /G Escri+irse 6u ua6en e, car earse, 6andarse corres*ondenciaG qe qaq) sG Escri+ien e, escri or, diseQador, di+uPan eG S9$R$H se-8e-G 9cO ##in*.i-G qe qari.a) sG Escri o, docu6en o grF,icoG S9$R$H -e#-a a*araG qe qari.aq) sG Lec orG \\ Persona encargada de #eer #o escri oG S9$R$H naUinc.a-G qe qa2) /G Escri+ir, gra,icar, redac arG \\ <ra"ar, diseQarG $e&AyaO Pe##PaEG EolO -e#-aE, -.e#-aEG 9cO ##in*.iEG qe qere) sG !am& <in eri##o, #egu#eEo, a,icionado a #eEes o #e rasG S9$R$H -.e#-ereG

!14
qe te) sG O/ino, cuEa #ana con +arro seco se #e cue#ga co6o casca+e#esG S9$R$H 8e#-eG qe a) adPG Pere"oso, .aragFn, *ere"a, /ago, +adu#a-ueG S9$R$H YiriYuG $e&AyaO Pe##aG $e&QunO Yi##aG $e&/&BarO Yi##aG EolO -.e##aG 9cO aE u, ##aYi6anaG qe a -a2) sG Pere"a, desgano *ara e# ra+aPo, 6odorraG $e&AyaO Pe##aG $e&QunO /&BarO Yi##aG EolO -.e##aG 9cO aE uG qe a-uq) adPG Que ,#oPea, -ue iene *ere"a, -ue de6ues ra 6odorra 6o6en FneaG $e&AyaO Pe##aYu-G qe a-u2) /G <ener *ere"a, ,#oPear, *erecear, .araganear, o ciosearG S9$R$H -e##aEYac.aEG $e&AyaO Pi##aYuEG $e&QunO Yi##aYuEG qe a a/a) adPG ?#oPJsi6o, /aguJsi6o, ociosJsi6o, 6uE *ere"osoG S9$R$H -e##a*uniG qe a0uni) adPG 2G QELLALLAAG qe a2 qe a2) ad/G 0e 6anera ,#oPa, *ere"osa6en eG qe a2-acha-u2) /G 2G QELLA:U=, QELLA=:ACHA= G qe a2-acha2) /G Perecear, ,#oPear, .araganearG S9$R$H -e##aYuE, -e##aEYac.aYuEG qe .a) sG 5o,a, sF ira, +ur#aG S9$R$H asi*aYuEG qe .a2-acha2) /G 5o,arse, sa iri"ar, +ur#arse de# *rPi6oG qe .o) sG Eot& F.antua pyri!olia QussG& Ar+us o de #a ,a6i#ia de #as *o#e6oniFceasG Bed&Jol0& Las ,#ores se u i#i"an en #a curacin de .eridasG qe 0u) sG Cie#o, *araJso, +iena/en uran"a, g#oria \\ <riun,o, re*u acin, ,e#icidadG qe 0u2) /G ?e#ici ar, /anag#oriar, ensa#"ar, engrandecer, .o6enaPearG S9$R$H sa6inc.aEG qe 1a) sG Lool& FCarus serranus Tsc*GG )a/io a andinaG A/e a# oandina, orden c.uradri,or6es, ,a6i#ia #aridae con *#u6aPe negro en #a ca+e"a E cue##o E e# res o +#an-uecino, *ico E *a as roPasG S9$R$H -eUaE##u, -e##UaE u, iU##aG $e&AncO AyaO iu##aG qe 1a2tu) sG 2G QELLWAG qena) sG B%s& QuenaG 9ns ru6en o 6usica# aer,ono, oriundo de #a cu# ura andina .ec.a de caQa .ueca, .ueso o 6e a#G <iene /arias a+er uras o .uecos *ara *u#sar E una +o-ui##a, +ise# o a+er ura en #a +oca *ara so*#arG Carece de #engLe aG <iene un i6+re 6uE eO*resi/o E *ecu#iarG S9$R$H Ua#u#oG $e&AncO c.isYaG $e&AyaO YinaG $e&$unO *usanaG qena 1aqachiq) sG 2G QE$ACHUG qenachu) adPG B%s& Quenis a, -ue oca #a -uenaG S9$R$H -ena Ua-ac.i-G Qena2a) sG A*e##ido au c onoG qena2a) sG B%s& 2ir uoso de #a -uenaG \\ Quenis a de #a 6sica radiciona# inYaicaG qencha) sG 2a##a, e6*a#i"ada de c.ara6usca, *o rero *ara e# ganado o *ara resguardar #os cu# i/osG S9$R$H .arY8aG

!17
qencha2) /G Cercar con c.ara6uscas E *a#osG E6*a#i"arG S9$R$H -es-8ac.eEG qen0u) sG Cie#o raso, ,a#so ec.o inYa donde se guarda+an a#gunas cosas sin 6uc.o *eso o cosas de /a#orG qe0o) sG 2G HU:U=A, U:AG qe0u) sG Eot& A+roPoG \\ A+roPo de #una E es*ini##as de o ras es*ecies /ege a#esG E@E5H !igdo& qepu uya, cara con +ar+a a 6edio crecerG 9cO Yi*uG qe0u qe0u) sG A+roPa#, si io *o+#ado de a+roPosG \\ adPG L#eno de a+roPos o es*ini##as de a#gunas cac FceasG S9$R$H -e*usa*aG qe0usa0a) adPG 2G QEPU QEPUG qe0u2) /G A+roPar, .incar #as es*inas o #as es*ini##as de a#gn /ege a#G qe0hna2) /G 2o6i arG S9$R$H a- uE, Yu ic.i6uEG $e&AyaO aYruE, Yi*naE, i#aYiaEG $e&QunO Yu ic.iE, #ansaEG $e&/&BarO Yi*naEG 9cO Qa ina, YiUnanaG qe0hqe) sG Lool& FCarus sp&G A/e 6i o#gica indJgena a# oandina, cuEa ca+e"a es u i#i"ada *o##os +ruPosG EolO -a i -a iG qeqara) adPG Co#or cari+#anco en ca+e##osG S@GLGOG5GT qeqenqa) sG 2G ALQA5A'9G qeqere) sG 2G E'QE$CHUG qeq a) sG Bineral& Hierro, 6inera# ,errosoG $e&AyaO Yi##aEG qeqo) sG EngaQo, ,arsa, re a, e6+ro##o, ra6*a su i#G S9$R$H saUYaG qeqochi-uq) sG EngaQado, ra6*eado, e6+ro##adoG S9$R$H saUYac.iYu-G $e&AyaO ar is-a, c.aUYas-aG qeqochi-u2) /G Hacerse engaQar, e6+us ear, ra6*ear o e6+ro##arG S9$R$H saUYac.iYuEG $e&AyaO ar ic.iYuE, saUYac.iYuEG qeqoq) adPG E sG E6+ro##n, e6+us ero, ,arsan e, ra6*osoG E@E5H llapa runa qeqoq& qerara) sG Escudo inYaico .ec.o de cuero esado en un aro -ue ##e/a signos o K6icos co6o ser*ien es, e# So#, cndores E *u6asG S9$R$H Y8iraraG $e&AyaO Ua#PanPaG qerara2oq) adPG Escudero, -ue iene escudo de guerraG S9$R$H Y8iraraEo-G E@E5H qerarayoq walla, so#dado con escudoG qerere) sG $at& En,er6edad *roducida *or #a con a6inacin con #as ra as, consis en e en #a .inc.a"n de #as a6Jgda#as, co6o en #a *a*eraG qero) sG 'ist& 2aso cere6onia# inYa, con #a +ase E #a +oca 6Fs anc.as E en #a *ar e cen ra#, con re*resen aciones "oo6r,Jcas, ,i o6r,icas E an ro*o6r,icas *in adasG E# 6a eria# *odJa ser de oro, *#a a, ies o o 6aderaG 9cO Yiru, -eruG qesa) sG O,ensa, agra/io, inPuria, a,ren a, insu# oG \\ Ca#u6niaG qesacha2) /G O,ender, inPuriar agra/iarG \\ Ca#u6niarG $e&AyaO Ya6iEG 9cO YisanaG qes0e) sG 2idrio, cris a#, /i reoG S9$R$H -es*iG $e&AyaO Pes*iG $e&QunO -is.*iG

BC D
9cO Yis.*iG qes0i) sG 2G QESPEG qes0i u.i/a) sG 2G U59A QESP9G Qesqe1ara) sG Arqueol& Pe-ueQo si io ar-ueo#gico u+icado en #a *ar e $ de #a ciudad de# Qos-o E den ro de# Par-ue Ar-ueo#gico $aciona# de Sa-saEUa6anG Es un gru*o de andenes E cana#es de ,ac ura inYaG qes0ichaq) sG 2idriero, /idriadorG $e&AyaO Pes*ic.a-G qes0ichiq) sG E adPG Li+erador, sa#/ador, reden orG qes0ichi2) sG Li+erar, sa#/ar, redi6irG S9$R$H ##us*8ic.iEG qes0i-+ancha) sG 2G QESP9:8A$CHAQG qes0i-+anchaq) adPG 2idrioso +ri##an e, /idriadoG S9$R$H -es*iY8anc.aG qes0i a) adPG E sG Li+re, sie6*re a sa#/o de cua#-uier ,or6a de *resin o en,er6edadG S9$R$H a##i##aG qes0ina) sG )uarida, re,ugio, de,ensa, #ugar a sa#/o de# *e#igroG 9cO Yis.*inaG qes0iq) adPG Li+erado, sa#/oG S9$RH -es*is-aG qes0isqa) adPG 2G QESP9QG qes0i2) /G Sa#/arse, #i+erarse, sa#/ar un o+s Fcu#oG 9cO Yis.*inaG qes0i2achi2) sG 2idriar, en/idriar #os ies osG $e&AyaO Pes*ic.aEG 9cO Yis.*ic.aEG qes0u) adPG 'e-ue6ado, os ado *or e# So#G \\ Pie# re os adaG qes0u2) /G 2G QESPU=A=G qes0u2a2) /G 'e os arse, re-ue6arse #a *ie#N dorarse e# cu isG S9$R$H -es*uEG qesq+ache2) /G 2G QE$CHA=G qes1a-u2) /G 2G WEQO:U=G qe1a2 u) sG 2G QELLWAG qe1na) sG Eot& F$olylepis incana 'EI&G Wr+o# de #a ,a6i#ia de #as rosFceas, carac erJs ico *or e# a+undan e ri ido6a -ue des*rende su a##oG ?or6a eO ensos +os-uesG Es u i#i"ado en e# cur ido de cueros, *or-ue su 6adera con iene anino, ade6Fs de ser un +uen co6+us i+#eG En /e erinaria *o*u#ar, se u i#i"a con a"car 6o#ida *ara #a curacin de# 6a# de oPos de# ganadoG qe1q+e) sG Agri& <Kr6ino u i#i"ado *ara #as *a*as #isas u o##ucos *odridosG Qoa) sG Bitol& Ani6a# 6i o#gico, con a*ariencia de ga o gigan e, -ue .a+i a en #os 6anan ia#es de #a regin a# oandinaN se dice -ue *roduce #a ##u/ia E e# grani"oG qocha) sG ,eog& Laguna, #ago, re*resa de agua, aguaPa#es de #a se#/a +aPaG \\ Agri& Laguni as ar i,icia#es -ue se u i#i"an en #a agricu# ura *ara guardar e# agua *ara di,eren es cu# i/os en #a K*oca de in/ierno E se-uJaG \\ !igdo& mama qoc*a, 6ar u ocKanoG $e&AyaO Poc.aG $e&QunO -u raG $e&/&BarO Yuc.aG 9cO s.uYraG qocha 0ato) sG Lool& FAnas !lavirostris o:yptera BeyenG& Pa o de #agunaG Pa o su roG A/e a# oandina de #agunas E rJosG Orden anseri,or6es, ,a6i#ia ana idaeG 0e co#oracin *ardo

DICCIONARIO
grisFceo, co#a E /ien re +#an-uecinos E *ico a6ari##o con +anda cen ra# negraG S9$R$H c.8i*. a *a o, sa ro, i .a *a oG qocha 0u.a) sG 2G ASU:UG qocha qocha) sG ,eog& Laguni##as, #agunas, c.arcos o es an-ues nu6erosos E *e-ueQosG qocha 1a 0a) sG 2G CHOQAG qochacha-u2) /G E6*o"arse, de enerse e# agua ,or6ando un *o"o o #aguna *e-ueQaG En #a K*oca de #os inYas #as #agunas enJan e# no6+re de acuerdo a #as carac erJs icas de se6ePan"a con a#goG qochacha2) /G E6*o"ar, re*resar, es ancar e# agua con ,ines de regadJoG $e&AyaO Poc.ac.aEG $e&/&BarO Yuc.ac.aEG qocha2u2u) sG Eot& A#ga 6arinaG P#an as acuF icas -ue crecen en #agunas, rJos E es*ecia#6en e en e# 6ar, 6uE u i#i"adas en #a a#i6en acinG qochi) sG 0Fdi/a, *resen e, en rega, o+se-uioG $e&AyaO PunaG $e&QunO -uEG qochi-u2) /G Hacerse dar a#go con o ra *ersonaG S9$R$H c.asYiYuEG qochi2) /G Hacer dar, ordenar en regar a#go a o ra *ersonaG S9$R$H .aEUac.iE, raYic.iEG qoch-a) sG 2G OQOQOG qo-a) sG 2G QOQAG qo-i) sG 2G :U:9G qo-uq) adPG 0adi/oso, des*rendido, cari a i/oG \\ Que se dedica o se en rega a un *ro*si oG qo-u2) /G 0arse, en regarse Jn egra6en e a un *ro*si o o ,in /o#un aria6en eG E@E5H llan0Hayman qo0uy, dedJca e a ra+aParG $e&AyaO PoYuEG qo o) sG C.uQo 6a# sancoc.adoG \\ $at& A ora6ien o o a ragan a6ien o con a#i6en os -ue se rancan en e# es,agoG Qo qa) sG Astron& Cons e#acin de #as P#KEadasG qo qa) sG Si#o, de*si o, granero, roPe *ara guardar granos, co6o e# 6aJ", o c.uQo, 6oraEa, ,riPo#es, e cG \\ 0e*si o o ru6a de c.a#a de 6aJ", *ara e# ,orraPe de #os ani6a#esG S9$R$H a-o a6anaG EolO -o##-aG Qo qa Qo2 ur) sG Astron& 2Ja #Fc eaG Cons e#acin de es re##asG $e&AyaO PuE##urYuna 6os osPaG qo qacha2) /G En roPar, ensi#ar, a#6acenar, de*osi ar #os *roduc os en #ugares segurosG S9$R$H -o#-aE, a-eEG Qo qan0ata) sG 'ist& 2G QOLQAPA<AG \\ tej& 2es ido con cene,as de res c#asesG E# 9nYa Sinc.i 'o-a u i#i" es e 6o i/oG S5G@G de #a EGT Qo qa0ata sG Arqueol& e 'ist& FTop#n& qolqa, roPeN pata, andKnH andn de provisionesTG ConPun o de es ruc uras de andenes, cana#es, reser/orios, recin os, nic.os, *or adas, e cG de ,ac ura inYaG \\ >arrio inYaico de# Qos-o, donde e# ,undador de# 96*erio <aUan insuEano 5an-o Q.a*a- u/o su *a#acioG Se u+ica en #a *ar e S

SIMI TAQE
in6edia a a Sa-saEUa6anG ?ueron ierras asignadas a# <e6*#o de# So# de Sa-saEUa6an, o sea de# sec or 'anan de# Qos-oG En ie6*o de sie6+ra E cosec.a e# 9nYa E su cor e *ar ici*a+an ac i/a6en e en #as #a+ores re,eridasG Las ierras asignadas a# <e6*#o de# So# de# sec or 'urin, *ar e 6edia +aPa de #a ciudad de# Qos-o, o sea a# QoriYanc.a, eran #as ierras de SaUseda, en e# -ue a6+iKn e# 9nYa E su cor e cu6*#Jan #as 6is6as #a+ores agrJco#as -ue en Qo#-a*a aG S9$R$H Qo#-an*a aG qo qe) sG Betal& P#a aG 5e a# *recioso a+undan e en e# 96*erio 9nYaico, 6uE u i#i"ado Pun o con e# oroG \\ $EOLG 0ineroG $e&AyaO Po##PeG $e&QunO Yi##aEG $e&/&BarO Yu##YiG EolO -o##-eG 9cO Yu##YiG qo qe chu-cha) adPG 2G PAQ8O= PAQ8O=G qo qe .a/aq) sG $EOLG Persona -ue *res a dineroG qo qechaq) sG A.orris aG \\ $egocian eG $e&AyaO Po#-ec.a-G EolO -o##-ec.a-G 9cO Yu##c.ic.a-G qo qecha2) /G Acauda#arse, a.orrar, incre6en ar e# dineroG \\ Betal& >aQar con *#a a #os o+Pe osN *#a ear#osG Qo qe0ata) sG ,eog& FAndn de plataG& 0is ri o de #a *ro/incia de Paucar a6+o, de*ar a6en o de# Qos-o, con ;,711 .a+i an es en !74!G \\ tej& @n0u a cuadros, de 6aEor uso de no+#es -o##asG S5G@G de #a EGT qo qe2oq) adPG E sG Adinerado, acauda#adoG \\ Persona -ue iene o+Pe os de *#a aG qo qe21a) sG Betal& P#a inoG 5e a# *recioso se6ePan e a #a *#a aG qo tin) sG onomat& <Kr6ino ono6a o*KEico *roducido en #a gargan a a# o6ar #J-uidos en ,or6a rF*idaG qo uchi-u2) /G $at& A orarse o ener ,a# a de aire *or a asca6ien o de a#i6en os 6uE co6*ac os en e# es,agoG E@E5H c*Hunu p*asiwan qoluc*i0uy, a orarse con c.uQo sancoc.adoG qo u2) /G $at& A ascar, o+s ruir, a ragan ar #a deg#ucinG \\ ?or6ar gru6os en #as 6a"a6orrasG Qo a) sG ,eog& 'egin de# 96*erio de# <aUan insuEo si uada a# S de #a ciudad de# Qos-o, ca*i a# de# 96*erioG Co6*rendJa oda #a ac ua# "ona de# a# i*#ano de# Per E >o#i/iaG S9$R$H Qo##asuEuG 9cO :u##aG qo a) sG $o6+re de# .a+i an e de #a regin a# i*#Fnica de# Qo##asuEoG $e&AyaO -o##aG 9cO Yu##aG qo ana) sG EOce#encia, e6inencia, no+#e"a, egregio, so+erano, Pe,eG $e&AyaO a*u Ya6ac.iG 9cO Yu##anaG \\ 'ist& Princi*a# ca egorJa de un conPun o de se-8es de dic.o sis e6aG qo ana.an qatiq) sG 2G QA=WAG Qo asu2u) sG 'ist& 2G QOLLAG 9.O :u##asuEuG Qo a1) sG ,eog& A# i*#ano *er+o#i/iano donde se desarro## #a cu# ura *reinYa

BC D
de <iUanaYu o <iaUanaYuG qo a1a2a) sG EolO Curandero, adi/ino de #a regin Qo##aUaEa de #a 'e*+#ica de >o#i/iaG qo i) sG 'esco#do de +ra"as en erradas *ara 6an ener e# car+n encendido, co6o 6ec.a *ara rea/i/ar e# ,uegoG \\ Eot& FEuddleia coriaceaG& Pe-ueQo Fr+o# na i/o de #as "onas a# oandinasG S9$R$H *una YisUarG qo o) sG ?rus ra6ien o, *os ergacin, a*#a"a6ien o de un *roEec o, /iaPe o e6*resaG \\ ,eom& Es,era, ,or6a redonda E co6*ac aG \\ 'ist& >i##a de *iedra usada *or #os inYas en #as cons rucciones asJs6icas, co#ocadas en #a ci6en acin *ara rodar en cana#e as de *iedraG S9$R$H asu, Yururun*a, -o##o aG $e&AyaO Ua-i#iG 9cO u*uG qo oq) adPG EO ingui+#e, er6ina+#e, ,racasa+#eG \\ adPG E sG Persona es Kri# o sin *ro#eG S9$R$H -8o6i, uYuYu-G $e&AyaO Pu##o-G $e&QunO un#u, u#UaG qo ota) sG Es,era, +o#a de *iedra, usada *ara 6o#er condi6en os E 6edicinas, es ruPFndo#as den ro de un 6or ero con .oEo ##a6ado mut0Ha o qonana& S9$R$H Yu ana, -o##o, -o##o a ru6i, -.enonaG 9cO Yu##u a, u*uG qo 0a) sG Biner& Su#,a o ,erroso, ,Krrico E a #u6Jnico na ura#es, 6uE u i#i"ados en #a 6edicina *o*u#ar, en #a indus ria co6o 6ordien e en #a ,iPacin de co#ores E en #a ganaderJa *ara e# ganado en ree6*#a"o de #a sa#, en e# deno6inado qollpasqa& S9$R$H -o##*a -o##*a, 6i##u, suYaG $e&AncO -o##*uG $e&QunO -o#*aG \\ Su#,a o de *o asa a# na ura#, u i#i"ado en #a in orerJa E ra a6ien o de *arFsi os in es ina#es, asJ co6o en #a ganaderJa E +ruPerJaG qo 0a qo 0a) sG 2G QOLLPAG qo 0achi2) /G Quris& Cas igar, sen enciar a un cas igo a# reo *or encon rarse cu#*a+#eG E@E5H *uc*anmanta qollpac*iy, cas igar *or su de#i oG qo 0aq) adPG E sG Ani6a#es -ue #a6en #os errenos sa#i rosos o sa#inasG E@E5H qollpaq uywa, ani6a# -ue gus a #a6er #a ierra sa#inosaG qo 0asqa) adPG Curado, sanado *or #a $ac*amama o 5adre <ierraG <er6ino#ogJa usada en e# curanderis6oG qo 0a2) /G Sa#ear, #a6er sa# o e# sa#i re de #as ierras sa#inosasG qo uchiq) adPG E sG EO inguidor, eO er6inador, so,ocadorG S9$R$H u-u-, c.inYac.i-, asuc.i-G E@E5H qora qolluc*iq *anpi, .er+icidaG qo u2) /G EO inguirse, eO er6inarse, desa*arecer, *erderseG S9$R$H c.inYa*uE, uYuYa*uEG $e&AyaO Po##uEG $e&QunO Yu##uEG $e&/&BarO c.inYaEG qo.er u.i/a) sG 2G U59A QO5E'G qo.i) adPG Es Kri#, in,ecundo, in,er i#, en re#acin a #as *#an asG S9$R$H urUa, -8o6iG qo.ichi2) /G Es eri#i"arG 9cO Yu6inaG qo.iq) adPG E sG Es eri#i"ador,

!50
desin,ec adorG Persona -ue es eri#i"aG qo.i2a-uq) adPG Que se es eri#i"a *or 6edios de +e+idas +re+aPesG qona) adPG 0a+#e, a#can"a+#e, dona+#e, do a+#eG $e&AyaO PonaG $e&QunO /&BarO YunaG qona qona) sG Lool& F/cro+ipl +ula sp&G 9nsec o -ue a aca a #os granos, es*ecia#6en e #a -uinua E -ue #os dePa en *o#/o bco6o 6o#idobG SOG>G E >G5GT qona-u2) /G 0arse, rega#arse, in erca6+iar rega#os u cosas en re dos o 6Fs *ersonasG S9$R$H raYinaYuE, .aEUanaYuEG E@E5H mi0*una qona0uy, darse a#i6en osN saqma qona0uy, darse *uQe a"osG qoncha) sG Eot& FAgaricus campestrisG& Se asG Hongo de so6+reri##o de #a ,a6i#ia de #as agaricFceasG Crece es*on Fnea6en e en #as *raderas a+andonadas E .6edasG Es co6es i+#e, 6uE u i#i"ada en #a a#i6en acin, es*ecia#6en e *or #os ca6*esinosG S9$R$H Y8a##an*a, *aYuG qoncho) sG E adPG <ur+io, r+ido, #J-uido no rans*aren e E cris a#inoG \\ >orraG S9$R$H -onc.u, -.onc.o, -.onc.u, -8a aG E@E5H qonc*o unu, agua ur+iaN aq*a qonc*o, +orra de #a c.ic.aG $e&AyaO -a a, *u YaG $e&QunO put0a& 9cO Yunc.uG qoncho qoncho) sG 2G Q8OL<9$=AG qonchu) sG 2G QO$CHO, QHO$CHUG qonchucha2) /G Poner#e +orra a #a c.ic.a nue/aG \\ Sedi6en ar e# #J-uidoG S9$R$H -onc.uEac.iE, -8a ac.aEG qonchu0a2) /G 2G QO$CHUP9A=G qonchu0ia2) /G En#ucir, re##enar #as grie as de #as *aredes e6+arradas con agua en ur+iada o es*esada con ierra ,inaG S9$R$H -onc.u*aEG qonchu2achiq) adPG E sG En ur+iador, sedi6en o, #i6o o cua#-uier e#e6en o -ue *onga u*ido un #J-uidoG E@E5H unu qonc*uyac*iq tHuru, +arro -ue en ur+ia e# aguaG qonchu2achi2) /G En ur+iar, con a6inar #os #J-uidos con ierra u o ros e#e6en osG S9$R$H -onc.uc.aE, -8a aEac.iEG qonchu2a2) /G En ur+iarse, o+scurecerse #os #J-uidos *or #a *resencia de e#e6en os eO raQosG \\ Sedi6en arse #a c.ic.a, asen arse #a +orra a# ,ondo de# de*si oG \\ Hacerse es*eso o densoG S9$R$H -8a aEaEG qono) sG ?oga a, .oguera, *ira, -ue6a"nG qono0a) sG ?igura -ue re*resen a ,iguras "oo6r,icas, en cuEas es*a#das .aE .oEos *ara *re*arar #os "a.u6erios E 6ec.as dedicadas a #os dioses o 6anesG qonoq) adPG E sG 2G :A$AQG qonoq 1i -a) sG Bit& Hoguera sagradaG 0ios o 6an de #as *iras o ,oga asG qono2) /G Que6ar #a ,oga a, .acer ,oga as o *iras de ,uegoG S9$R$H nina -onoEG qon0i) sG tej& A#,o6+ra, ePido de #ana gruesaG 9cO Yun*iG qon0i2) /G lej& <ePer a#,o6+ras con di+uPos 6u# ico#ores, con .i#os

!5!
de#gados o gruesos ##a6ados qHaytus& E@E5H qonpi c*usi, ,ra"ada de ePidos gruesosG qonqa) sG O#/ido, descuido, o6isin, neg#igenciaG $e&AyaO PonPaG $e&QunO Yun-aG 9cO YunYaG qonqachi-uq) adPG Que .ace o#/idarG E@E5H lla0i qonqac*i0uq ta0i, cancin o 6sica -ue .ace o#/idar #as *enasG qonqachina-u2) /G Ocu# ar cosas, en ,or6a 6u ua, *ara .acer o#/idar a# *ro*ie arioG \\ 0is raerse, .acerse o#/idar 6u ua6en e #as *enasG qonqachiq) adPG E sG 0escuidador, -ue .ace o#/idar o *os*oner una cosa a o rosG $e&AyaO Po-ac.i-G $e&QunO Yun-ac.i-G qonqachi2) /G Hacer o#/idarG $e&AyaO PonPac.iEG $e&QunO Yun-ac.iEG 9cO YunYanaG qonqa-uq) adPG O#/idadi"o, des6e6oriado, dis raJdoG qonqa-u2) /G O#/idar a#guna cosaN dis raerse E o#/idar a#goG qonqa i) adPG Persona o#/idadi"a, dis raJda o des6e6oriadaG $e&AyaO PonPaE sonPoG qonqa i onqo2) sG 2G QO$QA=O$QO=G qonqana-u2) /G O#/idarse 6u ua6en e en re dos o 6Fs *ersonasG $e&AyaO PonPanaYuEG $e&QunO Yun-anaYuEG qonqana a) adPG O#/ida+#e, dePa+#eG qonqa0u2) /G O#/idar *or sie6*re en ,or6a de,ini i/a a #guna cosa o si uacinG $e&AyaO PonPa*uEG qonqari2) /G O#/idar *oco a *ocoG $e&AyaO PonPariEG $e&QunO Yun-ariEG qonqarqo2) /G O#/idar de in6edia oG E@E5H q*awasqay0ita qonqar0uy, #o -ue .as /is o o#/Jda#oG qonqasqa) adPG O#/idado, a+andonado, descuidado, 6arginadoG E@E5H qonqasqa c*a0ra0una, c.acras o#/idadasG qonqa2) /G O#/idar, no recordarG $e&AyaO PonPaEG $e&QunO Yun-aEG 9cO YunYanaG \\ ad/G 0e i6*ro/iso, de un 6o6en o a o roG 9cO YunYaEG qonqa2 onqo2) sG Bed& A6nesiaG PKrdida de #a 6e6oriaG S9$R$H -on-a#i on-oEG qonqa2 a) ad/G 96*re/is a6en e, a# 6o6en oG \\ S+i o, re*en inoG 9cO YunYa##aG qonqora2a2) /G Per6anecer arrodi##adoG S9$R$H -on-orc.aYiraEaEG qonqorcha-i) adPG 0e rodi##as, arrodi##adoG E@E5H qonqorc*a0i mana0uy, *ide arrodi##adoG qonqorcha-ira2a2) /G 2G QO$QO'A=A=G qonqori-u2) /G Arrodi##arse, *onerse de rodi##as, .incarse, *ros ernarseG $e&AyaO PunPuriYuEG 9cO YunYurinaG qonta) sG ,eol& )reda, EesoG S9$R$H -on aEG qonta2) sG 2G QO$<AG qonti) sG 2G :U$<9G Qontisu2u) sG 2G :U$<9SU=UG qo/a) sG tej& Lana ,ina S<Kr6ino aE6ara u i#i"ado en -uec.uaGT S5G@G de #a EGT qo0u2) /G 0Frse#o, re ri+uir#o, co6*ensar#o en ,or6a Pus a a una

BC D
*ersonaG qoq) adPG 0ador, dis ri+uidor, re*ar idorG S9$R$H .aEUa-, .a*8ic.i-G E@E5H mi0*una qoq, -ue da #a co6idaG $e&AyaO Po-G $e&QunO Yu-G qoqa1) sG alim& ?ia6+re, a#i6en os ,rJos *ara ser ingeridos en #os /iaPes, en #ugares des*o+#ados E a#ePadosH carnes .er/idas, asadas, .ue/os *asados, 6oraEa o c.uQo sancoc.ados, os ado de 6aJ" o de .a+as, e cG S9$R$H -o-aUaG $e&AyaO YuYaUiG EolO -o-aUiG 9cO YuYsuG qoqa1a) sG 2G QOQAWG qoqa1cha2) /G Poner e# ,ia6+re o co6idas ,rJas en e# e-ui*aPe de# /iaPeroG 9cO YuYaUinaG qoqa1aq) sG Cocinero, *ersona es*ecia#i"ada en #a *re*aracin de ,ia6+res o co6idas ,rJasG qo qa2) /G En roPar, ensi#ar, a#6acenar #os *roduc os agrJco#asG S9$R$H -o#-ac.aE, a-ec.aEG qoqa) sG Eot& F9ryt*ro:ylon coca Cam&G F9tim& qoqa, no6+re aE6araH planta divina o planta por e:celenciaTG CocaG Los inYas conocieron sus e,ec os so+re e# sis e6a ner/ioso .u6ano, siendo sus cu# i/os 6uE con ro#ados E sus .oPas u i#i"adas *ara cere6onias re#igiosasG S9$R$H -oYa, YuYaG qoq.a) sG )e6ido de cansancio o es,uer"oG \\ PuPo o es,uer"o a# 6FOi6oG S9$R$H c.uc.u*aG qoq.achi2) /G Hacer -ue gi6a *or e# es,uer"o o do#or in ensosG E@E5H wac*a0uqta qoqmac*iy, .a" ge6ir a# -ue *areG qoq.aq) adPG E sG )i6ien e, *ersona -ue gi6e con #a +oca cerrada, dePando sa#ir e# sonido de# es,uer"o *or #as ,osas nasa#esG qoq.a2) /G )e6ir, *uPar, deno ar cansancio o do#or in ensos con ruidos nasa#es E con #a +oca cerradaG EolO -o6aEG qoqo.a) adPG Que6a"n, -ue6adura *or e# ,uego direc oN re os aduraG S9$R$H -8as*aG qoqo.achi2) /G C.a6uscar, re-ue6ar a# ,uego o a# ca#or direc o ro*as o ePidosG E@E5H ama pHac*a0una qoqomac*iyc*u, no .agas c.a6uscar #a ro*aG qoqo.aq) adPG C.a6usca+#e, re-ue6a+#e *or #a accin de# ,uego o e# ca#orG qoqo.asqa) adPG 'e-ue6ado, c.a6uscado *or #a ##a6a de# ,uego o e# ca#or ,uer eG E@E5H ninawan qoqomasqa wara, *an a#n c.a6uscado *or e# ,uegoG qoqo.a2) /G C.a6uscarse, ac.ic.arrarse, re-ue6arse *or e# ,uego o e# ca#or in enso E direc o so+re #as e#as o ePidosG qoqotu1a) sG 2G :U:UL9G qora) sG Hier+a, *#an a .er+FceaG \\ 5a#e"aG E@E5H *anpi qora, .ier+a 6edicina#N mi0*una qora, .ier+a a#i6en iciaN miyu qora, .ier+a /enenosaG \\ 9col&Keg& Hier+aG >io i*o

DICCIONARIO
de #as *#an as .er+FceasG UndKci6o +io i*o en ?i#ogeogra,JaG S?G5G5GT qora isa o) sG tej& 5an a de .o6+re #is ada en su o a#idad de arri+a .acia a+aPoG S<Kr6ino aE6ara u i#i"ado en -uec.uaGT S5G@G de #a EGT qora qo ina qha1a) sG tej& Ca6ise a co#orada E a"u# a 6ediasG S<Kr6ino usado en aE6ara E -uec.uaGT S5G@G de #a EGT Qora Qora) sG 9tno*ist& F'er+a"alG& Pa#acio de 9nYa 'o-a, u+icado en #a *ar e orien a# de #a *#a"a HaUYaE*a a, donde .oE se encuen ra #a >asJ#ica de #a Ca edra#, en #a P#a"a de Ar6as de #a ciudad de# Qos-oG qora qora) sG 9col&Keg& 5a orra# o ,or6acin .er+Fcea en genera#, sean ,orraPeras o noG S?G5G5GT qorachasqa) adPG E sG Agri& C.acra con 6uc.a 6a#a .ier+a -ue -ui a e# a#i6en o de #as *#an as de se6+rJoG qorana) sG Agri& 0es.er+ador, ins ru6en o o .erra6ien a *ara eO ir*ar #a 6a#e"a o 6a#as .ier+asG \\ La6*i##a *ara e# des.ier+eG qoraq) adPG E sG Agri& 0es.er+ador o *ersona -ue saca #a 6a#e"a de #os se6+rJosG qora2) /G Agri& 0es.er+ar, eO ir*ar #a 6a#e"aG $e&AyaO PoraEG qora2a2) /G Agri& L#enarse o cu+rirse #os se6+rJos o #os errenos de 6a#a .ier+aG S9$R$H *urunEaEG qori) sG Biner& Oro, 6e a# areoG \\ 'ist& Los inYas #e dieron a es e 6e a# un es*ecia# /a#or E #o u i#i"aron *ara re*resen ar a sus dioses, 6uE es*ecia#6en e a# 0ios So#, ade6Fs *ara #a con,eccin de PoEas ,inas E o+Pe os *ara #as cere6onias re#igiosasG E@E5H qoriq*oya, 6ina, /e a de oroG S9$R$H Yuri, c.uYiG 9cO $e&AyaO Pori qori ch+us0i) sG 2G Q8ELLU CH8USP9G qorichaq) adPG E sG or!e+& 0orador, *ersona -ue dora o +aQa #as PoEas con oro ,undidoG \\ Persona -ue dora #os a##ados con *an de oroG qoricha2) /G 0orar, orna6en ar o adornar con oro #os o+Pe os E a# ares de #os e6*#os o recin os rea#esG S9$R$H c.o-ec.aEG Qori-ancha) sG Arqueol& FEarrio cercado de oroG& Pe-ueQo gru*o ar-ueo#gico, con,or6ado *or es ruc uras ar-ui ec nicas, co6o e6*#os, recin os, ,uen es, cana#es E andenes de ,ac ura inYaG \\ 9tno*ist& E# #ugar donde es u/o u+icado e# QoriYanc.a Sac ua# con/en o de San o 0o6ingo en #a ciudad de# Qos-oT Ea .a+Ja sido ocu*ado *or gru*os K nicos an es de #a ,undacin de# 96*erio de# <aUan insuEoG 5an-o Q.a*a-, a# co#oni"ar E do6inar e# /a##e, cons ruE un e6*#o dedicado a su Padre e# So#, ##a6ado )nti Ianc*a o <e6*#o de# So#G Pos erior6en e, Pac.aYu e- S!1&4`!13!T a# recons ruir e# Qos-o, #o enri-ueci ar-ui ec nica6en e incre6en ando de

SIMI TAQE
igua# 6anera #as deidades, sacerdo es, mamaqonas, *ersona# de ser/icio E co#oc #as 6o6ias de sus an ecesores, re/is iendo con oro E *#a a #os 6urosG 0e es e 6is6o 6a eria# se .icieron Jdo#os, un PardJn E "oo#gico a# na ura#, ##a6Fndose#e desde en onces Qori0anc*a& A-uJ se rendJa cu# o a# Jdo#o de# So#, ##a6ado $Hunc*aw, -ue era e# dios *rinci*a#, igua#6en e a #as deidades de #a Luna, e# 'aEo, 2enus, Arco 9ris, e cG A #a ##egada de #os es*aQo#es odo ,ue des6an e#ado E en su #ugar se edi,ic e# e6*#o E e# con/en o de #a orden do6inicanaG Qori.an2a) sG A*e##ido na i/o de origen inYaicoG qori.an2a) sG or!e+& Or,e+re, *ersona eO*er a en ,undir e# oro E ra+aPar PoEasG Qori0ata) sG Arqueol& F$lata!orma de oroG& Si io ar-ueo#gico u+icado en #a *ar e S cen ra# de #a ciudad de# Qos-oG Con iene Eaci6ien os E es ruc uras *re.is*FnicasG qoriqenqe) sG 2G ALQA5A'9G Qori1a2rachina) sG Arqueol& FAventadero de oroTG Pe-ueQo sec or de #a ciudad inYa de P8isa-, en e# Qos-oG Es F con,or6ado *or recin os de ado+e con *iedra des inados a #os a#6acenes o granerosG \\ ConPun o ar-ueo#gico u+icado en e# :6G 44 de #a #Jnea ,Krrea Qos-o a Qui##a+a6+a, *ar e su*erior in6edia a a# rJo 2i#cano aG Co6*rende andenes, cana#es E o ras es ruc uras de ,ac ura inYaG ?ue un cen ro de cu# i/o, *rinci*a#6en e de 6aJ"G qor.a) adPG $ecio, ignoran e, #e#o, on oG S9$R$H u*aG $e&AyaO Puc.aG $e&QunO #o-#uG qor.a2) /G Ha+#ar necedades, ac uar co6o inconscien e o co6o un on oG qor0a 1asi) sG A#oPa6ien o, casa de .os*edaPeG $EOLG Ho e#, .os a#, a#oPa6ien oG qor0acha-uq) adPG E sG HuKs*ed, /iaPero -ue se .os*eda en una casa o a#oPa6ien oG S9$R$H c.aEa6u-G qor0acha-u2) /G Hos*edarse, a#oParse, a#+ergarse en una casa o a#oPa6ien oG qor0achaq) adPG Hos*i a#ario, *ersona -ue .os*eda o a#oPa a *ersona -ue es F de /iaPeG qor0acha2) /G Hos*edar, a#oPar o a#+ergar a #as *ersonas en su do6ici#ioG \\ Acoger a #as *ersona -ue necesi an .os*edaPeG qosa) sG Es*oso, 6arido, consor e de #a 6uPerG S9$R$H -.arinG $e&AyaO ParinG $e&QunO /&BarO YusaG qosacha-u2) /G 5aridarse, casarseG S9$R$H -.ariEaYuEG $e&AyaO PariEaYuEG $e&QunO /&BarO Yusac.aYuEG qosacha2) /G Casar o en6aridar a #as 6uPeres so# erasG S9$R$H -.ariEac.iEG qosa2oq) adPG Casada, en6aridadaG S9$R$H -.ariEas-aG Qosqo) sG Top#n& Para a#gunos es udiosos signi,ica moj#n o mojones de piedra;

BC D
o a6+iKn *ito, se?al, punto de re!erencia, n%cleo& Los cronis as 9nYa )arci#aso de #a 2ega, Wa6Fn Po6a de AEa#a E o ros de,inen Qos-o, co6o om+ligo, re#ie/ando #a ,uncin *o#J ica E ad6inis ra i/a de #a ciudad ca*i a# aUan insuEanaG A su /e" e# cronis a ?e6ando de 5on esinos in,or6a -ue *rocede de qosqos -ue signi,ica montones de tierra y piedras, -ue .a+Ja en e# /a##e de# Wa anaE e#egidoG En #a ac ua#idad #os indJgenas siguen u i#i"ando e# Kr6ino con igua# signi,icacinG \\ ,eog& 0e*ar a6en o de# Per con 4&2,501G .a+i an es, siendo sus *ro/inciasH Qos-o, Aco6aEo, An a, Ca#ca, Canas, CandFis, C.u6+i/i#cas, Es*inar, La Con/encin, Paruro, Paucar a6+o, Quis*icanc.is E Uru+a6+aG \\ Pro/incia de# de*ar a6en o de# 6is6o no6+re con oc.o dis ri osH Qos-o, PoroE, Q.or-a, San iago, San Se+as iFn, San @erni6o, SaE##a E Wanc.a-G \\ Ciudad, ca*i a# de# dis ri o, *ro/incia E de*ar a6en o de #os 6is6os no6+resG U+icacinH !&% 278!b, #a i ud Sur E 3%54815b #ongi ud Oes eN a# i ud de &,&50 6GsGnG6G en e# cen ro de #a P#a"a de Ar6asG Los cerros -ue #a circundan sonH a# $, Sa-saEUa6an, PuYa6o-o, <8o-oYac.i, ?or a#e"a E Sen-aN a# $E, Socorro*a a, Qorao, Pan orani, Pico# E Pac.a usanN a# EG Pan*anusaYa, :un ur-.a a E Sa-sa*a aN a# SE, <aUYaraE, :is*iYi##a, 5aEu Or-o, WanaYaUre E AnaUar-.eN a# S, :ondora6a, AraUaE, C.o-o, :ac.ona E C.e-o##oN a# SE, PuYin, :i##Ye E 5a6asi6onaN a# O, PiYc.u E A*uEaUiraN E a# $O, WaEna-.or-aG E# sis e6a .idrogrF,ico -ue cru"a #a ciudad es a ,or6ado *or #os riac.ue#osH Q8en-o6aEo, <u##u6aEo, Sa*.i, C.8unc.u#6aEo E WanYaro, #os 6is6os -ue ,or6an e# Wa anaE, -ue discurre *or odo e# /a##e de# Qos-o, *ara dese6+ocar en e# 2i#cano a, Sillcamayu o -o /agrado de los )n0as, des*uKs de reci+ir a #os riac.ue#os :ac.i6aEo, <8iYa*a a, 'o-o*a a E WaYar*aEG La orogra,Ja *resen a con ra,uer es de #os cerros con sua/es *endien es de# !2a a# &0a de inc#inaciones en #as *ar es a# as E ##anos en #as *ar es +aPasG \\ 9tno*ist& e 'ist& Ciudad de# Qos-oG P'E9$:AG Las condiciones geo#gicas e .idro#gicas de# 2a##e de# Qos-o, en es a regin sur de #os Andes de# Per, *osi+i#i aron e# asen a6ien o *er6anen e de gru*os .u6anos duran e 6Fs de res 6i# aQos, en cuEo *roceso e/o#u i/o e# .o6+re .a es a+#ecido un con inuo desarro##o .is rico socio`cu# ura#, *ri6igenia6en e es i6oniado *or sus res os 6a erJa#esG La Ar-ueo#ogJa, con ,ines de *eriodi,icacin, .a iden i,icado gru*os K nicos *reinYaicosG AsJ ene6osH 5arYa/a##e,

!52
,or6a de asen a6ien o .u6ano de i*o a#deano S!,!00 aGCTG Su desarro##o in6edia o #o es C.ana*a a S400 aGCGTN a6+os *enenecen a# *eriodo ,or6a i/oG A es os suceden gru*os socia#es 6Fs densos e in egrados *o#J ica6en e en senorJos E *e-ueQos es ados regiona#es, a6+iKn conocido co6o Qo aYa##e S;00 aGCTG E# desarro##o de Ks e, es F re*resen ado *or #os :i##Ye S400 dGCTG LuYre es o ra ,or6a socio cu# ura# 6u ada de #a an erior S!,000 dGCGT En #os *ri6eros aQos de# sig#o ]999 de nues ra era, e# /a##e de# Qos-o es u/o .a+i ada *or /arios gru*os K nicosH Laris, P.o-es, SaUasiraE, An asaEas, Wa##as S-ue eran oriundosTN A#-aUisas, Qo*a#i6aE as E :.a##unc.i6as S-ue eran ad/enedi"os, consen idos *or #os *ri6erosTG 9$CAG Por es os aQos .icieron su a*aricin *or e# /a##e gru*os .u6anos eO raQos con,or6ando die" gru*os K nicos, con,or6e a #a radicin 6J ica, #iderados *or un seQor curaca de no6+re 5an-o Q.a*a- E de una 6uPer de no6+re 5a6a O-##o, -uienes se *roc#a6a+an ser *ijos del /ol; asi6is6o *regona+an ser en/iados en 6isin Ici/i#i"adoraM, *or #o an o, odas #as gen es de #a ierra de+Jan o+edecer#osG En no6+re de# So# ocu*aron E do6inaron e# /a##e de# Qos-o, cuEo no6+re an iguo era Aq*amama o Badre .*ic*a& 5an-o Q.a*a- #o ca6+i *or Qosqo o Boj#n de $iedra, en 6e6oria de su .er6ano AEar AU-a -ue se con/ir i en *iedra en es e #ugar, cons ruEendo un e6*#o dedicado a su *adre e# So#, ##a6ado )nti Ianc*a, -ue *os erior6en e se ##a6arJa Qori0anc*a& A *ar ir de es e e6*#o, di/idi e# #ugar en cua ro sec oresH QHente Ianc*a, Raranpuy Ianc*a, /ayri Ianc*ay .*unpi Ianc*a *ara dar ca/ida a sus seguidoresG AsJ se desarro## una es ruc ura 6J ica de con-uis a E do6inacin socioecon6ica e ideo#gica en #a regin cus-ueQa *or *ar e de es os -.esUas *roceden es de# sur SPa-ariY an*uT, -ue u# erior6en e ,or6aron e# Es ado <aUan insuEano, cuEa ca*i a# ,ue *recisa6en e #a ciudad de# Qos-o, Qosqo Sill0a Claqta, Qos-o Ciudad Sagrada, ca*i a# de# )ran 96*erio <aUan insuEuG En #os inicios de# sig#o ]2 e# SeQorJo C.8anYa in/adi e# Qos-o, sa-ueFndo#oG A #os *ocos aQos, cuando Wira-oc.a 9nYa, Ea /iePo, os en a+a e# reinado, #os C.8anYas nue/a6en e a acan es e *rs*ero SeQorJo, a# *arecer Ea no con e# s#o *ro*si o de sa-uear#o, sino de con-uis ar#o, E asJ eO ender su do6inioG Por #os an eceden es *asados, Wira-oc.a 9nYa se re,ugi en su *a#acio ,uera de# Qos-oG An e es e .ec.o, uno de sus .iPos P/enes

!5&
asu6i e# re o *ara *ro eger e# SeQorJo E su erri orio, E decidi organi"ar un ePKrci o 6u# iK nico *ara .acer ,ren e a #os in/asoresG 0es*uKs de una cruen a #uc.a, #os -.esUas E sus a#iados derro aron a #os C.8anYas, des ruEendo E sa-ueFndo#os en sus *ue+#os, regresando /ic oriosos a# Qos-o, con +o ines E *risionerosG Co6o seQa# de riun,o, #os +o ines ,ueron dis ri+uidos en re #os curaca"gos *ar ici*an es en #a guerra, es a+#eciKndose asJ #a"os de in egracin *o#J icos E erri oria# en *ers*ec i/aG Es e Po/en /a#ien e era 9nYa =u*anYi, -ue 6Fs arde se ##a6arJa Pac.aYu e- o Trans!ormador del Bundo, *or #as inno/aciones ,unda6en a#es -ue rea#i" E sus do es *ersona#esG Sin duda, es e 9nYa ,ue uno de #os .o6+res 6Fs grandes E genia#es -ue di A6Krica Andina *re.is*FnicaG Pac.aYu e- asu6i e# *oder S!,1&4`!,13!T E e6*e" #a eO*ansin regiona# E #uego in erregiona#, iniciFndose asJ #a ,or6acin de# Es ado 9nYa, -ue se ##a6arJa <aUan insuEu o #a ;aci#n de las .uatro -egiones; Qos-o ,ue su ca*i a#G Pac.aYu e- recons ruEe #a ciudad de# Qos-o, rees ruc urFndo#a en #os as*ec os ur+ano es*acia#, ar-ui ec nica E ,unciona#6en e, dFndo#e #a ,or6a ,e#ina S*u6aT a# cen ro *o#J ico`re#igioso, co6o sJ6+o#o de ,uer"a E *oderG Asi6is6o, ins i uE, organi" E rees ruc ur /arias ins i uciones socia#es E re#igiosasH #a 6i a, 6i 6a-, agro.idrFu#ica en gran esca#a, cu# o o,icia# a# So#, sis e6a de #as aqllas, 6ode#o ur+ano ,unciona#, e cG La Ciudad de# Qos-o en su es ruc ura ur+ano`es*acia# E socia#, a# igua# -ue o ros as*ec os E e#e6en os, es u/o di/idida de acuerdo a un *rinci*io dua# dia6e ra#H 'anan Qosqo, 6i ad su*erior o *ar e de arri+a de# Qos-oN @rin Qosqo, 6i ad in,erior o *ar e +aPa de# Qos-oG A su /e", cada uno de es os sec ores es u/o di/idido en dos su+sec ores o *arcia#idadesH Allaw0a o derec.aN )c*o o i"-uierda, #os 6is6os -ue re*resen a+an a ni/e#es E Perar-uJas /er ica#es E .ori"on a#es recJ*rocas E co6*#e6en arias, siendo de 6aEor i6*or ancia #os *ri6eros so+re #os segundos, con,or6ando asJ #os cua ro suEus o *arcia#idades de #a ciudad, de#i6i ados *or #os ca6inos rea#es, re,#ePando asJ una *e-ueQa esca#a de# <aUan insuEuG Con,or6e a es a dua#idad, #a ciudad de# Qos-o enJa dos *#a"asH uno en e# 'anan Qosqo, e# 'aw0aypata, E o ro en e# @rin Qosqo, e# -imaqpanpa& <a6+iKn u/o dos *rinci*a#es Templos del /olO Qori0anc*a de# Urin Qos-o, E /aqsaywaman de# Hanan Qos-o, cada uno de e##os con sus *ro*ias *#a"as, us.nus E ierras asignadasH )ntipanpa

BC D
E /awseda de# *ri6ero, E .*u0ipanpa Sac ua# eO*#anada de# Sa-saEUa6anT E Qolqanpata de# segundoG Ade6Fs #a ciudad de# Qos-o era un Ies*acio sagradoM con,or6ado *or 6Fs de &50 UaYas o adora orios de di/ersos i*os E ,unciones re#igiosas E as ron6icas, dis*ues os en un radio de 6Fs de /ein e Yi#6e ros a #a redonda, a *ar ir de# QoriYanc.a, -ue era e# nc#eo de es e sis e6a se-8e, E u+icados en #as cua ro *arcia#idades o suEusH .*inc*ay E Anti en e# sec or HananN Qolla E Qonti en e# UrinG Los adora orios, a su /e", es u/ieron dis ri+uidos en 1! se-8es, I#Jneas i6aginariasM o senderos, u+icados en re Perar-uJasH Qollana, 6aEor *rinci*a#N $ayan, in er6edio o secundarioN E Iayao u originarioN #as 6is6as es u/ieron asignadas a# cuidado de aE##us E *anaYasG 0e #os adora orios, e# 6aEor n6ero #o cons i uJan 6anan ia#es, ,uen es, rocas, *a#acios, e6*#os, o+ser/a orios as ron6icos osu0an0as, e cG La ciudad de# Qos-o ,ue e# *a rn E 6ode#o ur+ano, ar-ui ec nico E ,unciona# *ara #os o ros cen ros ur+anos ad6inis ra i/os *rinci*a#es, co6o ca*i a#es regiona#es E *ro/incia#es, caso 9nYaUasi en CaQe e, WanuYu*an*a, P8isa-, 5aU-8a L#a- a, Pa a L#a- a SQ8en e 5arYaT E 5ac.u*iPc.uG Con #a in/asin euro*ea, se inici #a des ruccin *o#J ica, econ6ica e ideo#gica de# <aUan insuEu, -ue #os 9nYas, +aPo *rinci*ios de reci*rocidad, redis ri+ucin con un a*ara o ecno+urocrF ico`ad6inis ra i/o E 6ono*o#is a, de carFc er des* ico E eocrF ico, .a+Jan in egrado E desarro##adoG Es e es ado inYa, e# 6Fs grande E co6*#ePo de# Frea andina *re.is*Fnica, ,ue #a sJn esis econ6ica, *o#J ica, ecno#gica E re#igiosa de sus an ecesoresG La *eri,erie de #a ciudad es u/o circundado *or rece +arrios en #os -ue /i/Ja e# *ue+#oH Qo#-an*a a, Qan u*a a, Pu6aYurYu, 5unaEsen-a, <8o-oYac.i, 'i6a-*an*a, Pu6a-c.u*an, :aEaoYac.i, C.aYi##c.aYa, PiYc.u, :8i##i*a a, :ar6en-a E WaYa*unYuG COLO$9ALG E# 2& de 6ar"o de !5&1 se ,unda #a ciudad es*aQo#a iniciFndose e# do6inio de #a Corona Es*aQo#a, creando #as nue/as ins i uciones *o#J icas, ad6inis ra i/as E ec#esiFs icas *ara e6*render un nue/o orden cu# ura#G En !5&;, ,ren e a #os a ro*e##os E a+usos *or *ar e de #os occiden a#es, e# ePKrci o de 5an-o 9nYa, si ia #a ciudad de# Qos-o, con e# *ro*si o de rees a+#ecer E rein/indicar e# es ado E sis e6a socia# inYa, -ue6ando #a ciudadN *ero #os andinos ,ueron derro ados en Sa-saEUa6an E #uego en

DICCIONARIO
O##an aE an+oG Pos erior6en e, 5anYo 9nYa se re ir a Wi##Ya*an*a, .oE Es*Jri u Pan*a, *ara organi"ar desde a##J #a resis encia -ue dur .as a !532, con #a ca* ura E 6uer e en #a P#a"a de# Qos-o de# # i6o 9nYa <u*a- A6aru 9, *or orden de# 2irreE ?rancisco de <o#edoG En re #os *ri6eros es*aQo#es se dis ri+uEeron #a ciudad E sus a#rededores 6edian e e# Ire*ar o deso#aresMG Se cons ruEeron /i/iendas de #os *ar icu#ares, #uego ig#esias, 6odi,icando de es e 6odo #igera6en e su ,or6a e i6agen ur+ano`ar-ui ec nica E desarro##Fndose una si6+iosis socio` cu# ura#H andina E occiden a#G 'EPU>L9CA$OG En #a ac ua#idad, *or ser de*osi ario de un gran n6ero de res os ar-ueo#gicos, #a ciudad de# Qos-o ,ue reconocida co6o .apital Arqueol#gica de /ud Amrica, y en !74& dec#arada *or #as Organi"acin de #as $aciones Unidas *ara e# 0esarro##o de #a Ciencia E Cu# ura, U$ESCO, co6o $atrimonio .ultural de la 'umanidad, en reconoci6ien o E /a#oracin de su rica .erencia *a ri6onia# E de su /igencia socio` cu# ura#G HoE es e# cen ro de 6aEor a raccin urJs ica de# Per E de Sud A6Krica E en #os # i6os aQos /iene siendo e6+e##ecida 6Fs a ra/Ks de una serie de o+ras ur+ano` ar-ui ec nicas e6*rendidas *or #a 5unici*a#idad de# Qos-oG \\ Arqueol& En #a ac ua# ciudad de# Qos-o se encuen ran #os grandes *a#acios rea#es inYas, con #as siguien es u+icacionesH en #a *ar e a# a, 'anan QosqoO Qo#-an*a a, *a#acio de 5an-o Q.a*a-N Qasana, de Pac.aYu e-N Qora Qora, de 9nYa 'o-aN *a#acio de WasYar, *a#acio :un urYanc.aN *a#acio de Q.a*a- =u*anYiN QisUarYanc.a, de Wira-oc.a 9nYaN 6Fs #os edi,icios de# :uEus6an-o o .onsejo -eal, =ac.aE Wasi, Sun ur Wasi E <an*u de Qon isuEuN en #a *ar e +aPa, @rin Qosqo, a su /e", se encuen ran #os siguien es *a#aciosH A6aru :anc.a, de# 9nYa WaEna Q.a*a-N Ha un :anc.a, de <u*a=u*anYiN Ha in6iEo-, de 9nYa 'o-aN PuYa6arYa, de A6aru 9nYa =u*anYiN *a#acio de 5aE a Q.a*a-N *a#acio de L#o-e =u*anYiN E Pa#acio de Sinc.i 'o-aG Ade6Fs es u/ieron e# QoriYanc.a o <e6*#o de# So#, e# e6*#o de #a Pac.a6a6a E e# <an*u de Qo##asuEuG 9gua#6en e #a ciudad es de*osi arJa de .er6osos e6*#os co#onia#es -ue a su /e" guardan PoEas, i6Fgenes, orna6en os sagrados E *in uras *er enecien es a #a Escue#a Cus-ueQa, cuEos rasgos ar Js icos #e .an o orgado ,a6a 6undia#G Qosqo L aqta) sG B%s& F$ue+lo& ciudad del QosqoG& CK#e+re o+ra, origina# *ara *iano E can o, de# co6*osi or cus-ueQo @uan de 0ios Aguirre

SIMI TAQE
C.o-uecun"a S!437`!7;&TG \\ Hi6no re#igioso andino, eO o de# sacerdo e $e6esio AuQiga Ca"or#a, 6sica de 'icardo Cas ro Pin o S!7!;T, co6*osi or cus-ueQoG Qosqo Na0a2-u2-in) sG B%s& FQosqo, te saludoTG Cancin *ara *iano, so#is as E coro de# co6*osi or cus-ueQo ?rancisco )on"F#e" )a6arra S!470` !732TG Qota-a i) sG Arqueol& F.alle constelaci#nGG Si io ar-ueo#gico u+icado so+re una co#ina en #a 6argen derec.a de# rJo Wa anaE, cons i uida *or 6Fs de una /ein ena de recin os, con,or6ando cinco ca##es *rinci*a#es *ara#e#asG Es os recin os son de ,or6a rec angu#ar, cons ruidos con *iedra de can o rodado, nc#eos E 6or eros de ierraG Corres*onden a una ,ac ura *reinYa, a# *erJodo de #os seQorJos E es ados regiona#es S;00 aQos dGCGTG Es os recin os ,ueron reocu*ados *or #os inYas, sin sus ancia#es 6odi,icaciones E se #e conocJa con e# no6+re de Qasa##a, donde eOis Ja una UaYa o adora orioG \\ 9tno*ist& PerJodo socio`cu# ura# de# /a##e E regin de# Qos-o, carac eri"ado *or un es i#o cerF6ico de *as a co#or cre6a de +uena coccin, engo+e en #a 6is6a arci##a, su*er,icie co#or cre6a c#aro en #a *ar e eO erna e in erna, decoracin negro E roPo so+re cre6a, con 6o i/os geo6K ricos E *ocas /eces an ro*o6or,asG ?ue descu+ier a *or e# 0rG Luis >arreda 5uri##o en !7;1 en PiYi##a- a, E *os erior6en e se de er6in co6o e# nc#eo, #os si ios de Qo aYa##i, de donde deri/a e# no6+re, E Wi6*i##aE en e# /a##e de# Qos-o, en #a 6argen derec.a de# rJo Wa anaE, donde se .a## cerF6ica asociada a es ruc uras ar-ui ec nicasG Es a cerF6ica se .a+Ja di,undido en una eO ensa Frea -ue a+arca Sicuani, Paruro, Pa-are- an*u, An a, :usic.aYa, P8isa-, e cG qoto) sG 5on onci##o, ru6a, a6on ona6ien oG S9$R$H raUY.a, -o uG E@E5H papa qoto, 6on onci##o de *a*aG qoto qoto) ad/G Por 6on onesG Con 6uc.a a+undanciaG S@GLGPGT S9$R$H .uQu .uQuG qoto2) /G Arru6ar, a6on onar, agru*ar en 6on onesG S9$R$H QuYQaEG $e&AyaO Yu uE, Yic.YiEG $e&QunO Yu uE, s.un uEG $e&/& BarO *a ac.aE, an ac.aEG Qotu) sG Astron& Ca+ri##aG Las sie e *rinci*a#es es re##as de #as P#KEadesG qotu) sG 5on nG S9$R$H -ana, -o oG qotu-u2) /G A6on onarse, eno/i##arseG \\ !igdo& Encogerse ,Jsica E 6ora#6en eG E@E5H laqHa0uspa qotu0uy, a 6on onarse des*uKs de una caJdaG qo1a ichhu) sG Eot& F/tipa sp&G PaPa -ue crece en "onas a# oandinas, u i#i"ada *or su dure"a *ara #a con,eccin de sogas E es erasG qo1e) sG 2G QOW9G

BC D
qo1en) sG 2G WA:CHA$G qo1i) sG Lool& F.avia co+aya /c*r& .avia porcellus CinneoG& CuEe o cuEG ConePi##o de indiasG Orden roden ia, ,a6i#ia ca/idaeG Pe-ueQo 6a6J,ero, o6nJ/oro de co#ores /ariados, do6es icado desde e# inYana oG Se re*roduce ,Fci#6en e, so*or a odos #os c#i6asG <iene a# o *oder a#i6en icio en *ro eJnasG S9$R$H -oUeG $e&.ajO ruYuG $e&'uaO PacaG $e&QunO sa-aG .olO a*areaG 9cO co+aEoG KenO acuri oG qo1i -isa) sG 2G :9SAG qo1i .irachi) sG 2G W9'A W9'AG qo1i qo1i) sG Lool& F.rot*o!aga ani CinneoTG )uarda ca+a##oG A/e de# orden cucu#i,or6es, ,a6i#ia cu#idae, de co#a #arga *ara su a6aQo 6ediano, *ico a# o E grueso, de co#oracin co6*#e a6en e negraG qo2) /G 0ar, conceder, en regar, asignar, donarG $e&AyaO PoEG $e&QunO /&BarO YuEG 9cO #o6a, YuEYinaG qo2a) sG 'ist& 'eina, so+erana, es*osa de# 9nYaG \\ 5a rona, seQoraG qo2 u sG 'es*#andecencia, #u6inosidad, #u"G \\ adPG 2G =U'AQG qo2 ur) sG Astron& P#ane a 2enus, cuer*o ce#es e -ue *er enece a# Sis e6a P#ane ario So#ar, ##a6ado Cucero del Amanecer o Cucero del Anoc*ecer& S9$R$H c.8isin c.8asYaG qo2 ur 0+anchu) sG Eot& FButingia cala+ura C&G 0e #a ,a6i#ia de #as e#aeccar*FceasG Ar+us o de ,#ores a6ari##as *ro*ia de "onas su+ ro*ica#esG Bed&Jol0& Sus ,#ores se u i#i"an co6o an ies*as6dico, #as .oPas E #a cor e"a co6o e6o#ien eG Qo2 ur Rit+i) sG -elig& F;ieve de estrellasTG San uario ca #ico indJgena en 5aUaEani o La 'inconada, en e# dis ri o de Oconga e, *ro/incia de Quis*icanc.i, Qos-o, PerG Segn #a radicin, se inicia en !340 cuando a# *as orci##o 5ariano 5aE a se #e a*areci un niQo de su edad *ara PugarG Cuando #os 6aEores -uisieron /er#o, s#o o+ser/aron un res*#andor a una a# ura de 1,4&0 6GsGnG6G, siendo *ar e de# ne/ado Ausanga e, /isi+#e desde #a ciudad de# Qos-oG Era e# SeQor de QoE##uri 8iG En #a ac ua#idad en dic.a ,es i/idad, res dJas an es de# Cor*us C.ris i occiden a#, se *roduce una gran *eregrinacin ca6*esino` re#igiosa -ue reune a 6i#es de .a+i an es a# oandinos, con sus in,a# a+#es u0u0us o $a+litos, +ai#arines /es idos de ososG S9$R$H QoE##ur <i iG qo2 urcha2) sG .alen& 0Ja 6iKrco#esG qo2tu) sG Eot& F.*enopo dium sp&G Quinua de granos #igera6en e agrandadas de co#or grisG qo2su) adPG A#argado, c.u*ado, u+u#ar, re#a i/o a #a ,or6a de# /es idoG

!51

QH
Qh, qh) al!a+& Consonan e co6*ues a as*irada, oc#usi/a, *os /e#ar sorda de# a#,a+e o runasimi o q*eswa S-uec.uaTG Se *ronuncia q*a, con 6aEor ,riccin de #a g#o is E #as cuerdas /oca#es E se e6*#ea con #as /oca#es a, e, o en *osicin inicia# de sJ#a+aG qhachu) sG Arrancadura, des*rendi6ien o de un .a" de ca+e##os, o una *orcin de *as o con #a 6anoG qhachu-uq) adPG Arranca+#e *or /ePe" o sua/idad de #os ,i#a6en os o cuerdasG E@E5H q*ac*u0uq qHaytu, .i#o de #ana arranca+#eG qhachun) sG =erna, nuera o es*osa de# .iPoG S9$R$H -.ac.uniG 9cO Yac.unG qhachuncha-u2) sG Agri& Se6i##a *roceden e de o ro #ugar -ue se ada* a a o ro 6edio eco#gicoG SOG>G E 5G>GT qhachuni) sG 2G QHACHU$G qhachu2) /G Arrancar, des*render o 6esarG S9$R$H 8iraEG qha aste) sG Eot& <a+acoG S9$R$H -.a6a oG qha i) adPG Sano, sa#uda+#e, i#esoG $e&AyaO -.a##iG $e&QunO a##iYaEG qha i a) adPG Sa#uda+#e, ##eno de /ida, #o"anoG S9$R$H a##i##a, su6a-##aG qha i a/a) adPG 5uE sa#uda+#e, ##eno de /idaG E@E5H q*alilla?a puri0us*an, es F ca6inando 6uE sanoG qha i2achiq) adPG E sG 5edica6en o, es*ecJ,ico -ue cura, -ue a6ePora #a sa#udG S9$R$H .an*i-E@E5H uma nanay q*aliyac*iq *anpi, 6edicina -ue cura e# do#or de ca+e"aG qha i2achi2) /G Sanar, .acer sanar, curarG E@E5H onqosqata q*aliyac*iy, sanar a# en,er6oG qha i2a0u2) /G Sanar, .a+er a6ePorado de sa#udG S9$R$H a##iEa*uEG EolO -.a##iEa*uEG $e&AyaO a##iEa*uEG qha i2asqa) adPG Sanado, curado, recu*erado de un 6a# o en,er6edadG S9$R$H a##iEas-aG qha i2a2) /G Sanar, recu*erar o a#6en e #a sa#ud -ue+ran adaG S9$R$H a##iEaE, a##inEaEG qha qe) sG Casca6ien o, araQa6ien o con #os dedos o a#gn ins ru6en oG qha qe-u2) /G AraQarse o rascarse e# cuer*o a# sen ir escosor o inco6odidadG S9$R$H rac.aYuEG qha qeq) adPG E sG AraQador, -ue escar+a o re6ue/e con #os dedos o ins ru6en osG E@E5H papa allpa q*alqeq, -ue re6ue/e e# erreno *a*a# *ara e# a*or-ueG qha qe2) /G AraQar, escar+ar, re6o/er con #os dedos o a#gn ins ru6en oG \\ Agri& A*or-ue #igero de# 6aJ" de #a *a*a, *ara dar 6aEor /o#u6en de ierra a #a *#an aG S9$R$H .a##*8iEG qha a a a2) /G 2G QHAQ5A5A5A=G qha ana-u2) /G Ec.arse agua 6u ua6en e con #as 6anosG E@E5H

!55
arma0uspa unuwan q*alla0uy, +aQarse .ec.Fndose agua con #as 6anosG qha a2) /G Lan"ar e# agua con #as 6anosG qha .isqa) adPG 2G LLAQLLASQAG qha 1a) sG 0uro, endurecido, rgido, no cocido, a 6edia coccinG S9$R$H -.aUc.iG \\ Lool& F'irundur%stica CinneoG& )o#ondrinaG A/eci##a de gran Frea de dis*ersin, 6uE #igera en e# /ue#o, de co#or a"u#`*ardoG qha.achu) sG 2G SUPA= QA'QOG qha.atia2) /G E6+aucar, sonsacar, engaQar, i#usionar con *a#a+ras ,a#sasG qha.ato) sG 2G :8A5A<O, SUPA= QA'QO, QHALAS<E G qha.atu) sG 2G SUPA= QA'QOG qha.isaq) sG E adPG 2G HA5U<89'AG qha.isa2) /G 2G HA5U<89'A=G qha.i2a2) /G 2G <8AQW9=G qha.sa) sG 5ordisco, den e##ada de# *erro E o ros carnJ/orosG 2iene de q*am, sonido ono6a o*KEico de a+rir E cerrar #a +oca /io#en a6en eG qha.sachi-u2) /G Hacerse 6order, den e##ar con e# *erroG \\ Per6i ir ser re*ri6idoG qha.sachi-uq) adPG E sG Que es 6ordido *or e# *erroG \\ QuK es recon/enidoG S9$R$H Yani Yanis-aG $e&AyaO YanisPaG qha.sachi2) /G Hacer 6order a una *ersona con #os *errosG \\ Hacer re*render a a#guienG S9$R$H Y8u u*aEac.iEG qha.sa-uq) sG 2G QHA5SAQG qha.sa-u2) /G 2G 5U:8U:U=G qha.sana-u2) /G 5orderse, den e##arse #os *erros en #a *e#eaG \\ Agredirse de *a#a+ra en re dos o 6Fs *ersonasG qha.saq) adPG E sG 5ordedor, agresi/o con #os dien esG S9$R$H Yani-, -.a6saYu-, 6uY8u-G \\ Persona -ue gus a re*render a o rosG \\ A6ones adorG qha.sasqa) adPG 2G HA$CH8USQAG qha.sa2) /G 5order, den e##ar, coger con #a +ocaG S9$R$H .anc.8uE, *8a aEG \\ 'e*render, recon/enirG 9cO Ya6sanaG $e&AyaO YaniEG $e&QunO a6uE, YaniEG qha.sa2-acha2) /G 5ordis-uear, den e##ar #as cosas #os *erros 6uE +ra/osG \\ O,ender, insu# ar sin ra"onesG qhan0u) sG 'o ura *or desgas e, .oradacin signi,ica i/a o grandeG S9$R$H 8o-oG \\ Lool& FAcant*oscurria, $*ormictopus, (enest*is, $amp*o+eteus E o ras es*eciesTG AraQa grande con densos *e#os en e# cuer*oG S9$R$H a*asanYa, a*an-oraG $e&AyaO a*asanPaG ArgO a*a"anYaG 9cO a*asanYaG qhanqe) adPG Agri& C.oc#o 6uE ierno, #ec.osoG qhanqo) adPG 2G SA$Q8A=A=G qhanqo2) /G )angosear, .a+#ar con /o" gra/e o inco6*rensi+#eG S9$R$H -.an-oEYac.aEG qhanqo2-acha2) /G 2G QHA$QO=G qhanra) sG 0esaseo, suciedad, 6ugre, i6*udiciaG S9$R$H -.e##iG 9cO YanraG

BC D
qhanracha2) /G 2G QHA$'A=G qhanra2) /G Ensuciar, en6ugrecer, 6anc.arG S9$R$H -.anrac.aE, -.e##ic.aEG 9cO YanranaG qha0ana) sG San uario, e6*#o, #ugar sagradoG qha0anna) sG Pro,anacin, *ro,ana6ien oG qha0anna2) /G Pro,anar, a##anar, /io#ar un #ugar sagradoG qha0aq) sG 'ist& <Kr6ino u i#i"ado en e# inYana o *ara deno6inar a# *oderoso, i#us re, e6inen e, regio, *rs*ero, g#orioso, de sangre rea#, e cG \\ adPG 'ico, *oderoso, o*u#en o, acauda#ado, *ri/i#egiadoG $e&ApuO AyaO Po##Psa*aG 9cO Yu##YiEu-, Yu##Yisa*a, a iG \\ $o+#e, sagrado, i#us reG S9$R$H .a un YaEG E@E5H q*apaq sonqo, +ondadoso de +uen cora"nN q*apaq simi, idio6a ricoG qha0aq -a2) sG 'i-ue"a, es ado de o*u#encia E *oder econ6icoG \\ <ener /ir udes o dones es*ecia#es -ue #o .acen a uno 6uE dis inguido de# co6n de #as gen esG qha0aq situa) sG calend& Agos o oc a/o 6es de# aQoG Qha0aq In-a) sG 'ist& E# 9nYa, #os go+ernan es, #a ,a6i#ia rea#, #a no+#e"a E #os *ersonaPes de# )o+ierno de# Qos-o E de #os cua ro suyus& Qha0aq Si.i) sG Lengua i6*eria# c#Fsica -ue ,ue .a+#ada *or #os 9nYas E #a no+#e"a go+ernan eN ##a6ada a6+iKn )n0a /imi& En #a ac ua#idad se #e conoce co6o Quec.uaG Qha0aq Ra2.i) sG 'ist& ?ies a sagrada dedicada a# E6*erador 9nYa, co6o reconoci6ien o a su 6aPes ad, sJ6+o#o de# *oder .u6ano E condicin de .iPo de# So#, e# 0ios )nti& La ,ies a ser/Ja *ara in/ocar E *edir #a *ro eccin de #os dioses o 6anes, 6edian e o,rendas o c*uray0una, -ue .acJan #os +ruPos o .ec.iceros -ue #uego de in/ocar E -ue6ar #as ec.a+an en a#gn rJo o #agunaG Qha0aq Yu0an-i In-a) sG 'ist& Quin o E6*erador 9nYa, *er enecien e a #a *ri6era dinas Ja, .iPo de 5aE a Q.a*a-, gran con-uis ador, -ue ##e/ 6uE #ePos #os #J6i es de# i6*erioG Su no6+re signi,ica )lustre 9stadista, siendo su 6uPer 5a6a Qori.i##*aE o Qori##*aE 5'ija del /e?or de los Ayamar0a6, segn )arci#aso de #a 2ega, -uien a# 6is6o ie6*o #o ca#i,ica co6o un gran con-uis adorG Es e cronis a E Cie"a de Len re#acionan a es e 9nYa con e# e6*#o de# So# o QoriYanc.aG E# *ri6ero #o .ace su cons ruc or, en an o -ue e# segundo a,ir6a -ue #o acrecen G )arci#aso .ace un *or6enori"ado re#a o de sus o+ras, en re #as -ue ,iguran, *or ePe6*#o, #a cons ruccin de# *uen e WaYac.aYa, so+re e# rJo A*urJ6acN e# so6e i6ien o de #a *ro/incia de =anaUara E su *ue+#o de Pi iN #a cons ruccin de un *uen e so+re e# rJo 0esaguadero, e cG

DICCIONARIO
Conso#id #os do6inios -.esUas en A6Krica E e# Qos-o se con/ir i en una *oderosa ur+e, congregando en su e6*#o #os Jdo#os de #os /encidosG En sus eO*ediciones a #a cos a cas ig se/era6en e a #os sodo6i asG Con #a 6uer e de Q.a*a- =u*anYi Kr6ino #a dinas Ja de #os @rin Qosqo o /inc*is& qha0aqcha-uq) adPG Que se enri-uece, enno+#ece o digni,icaG \\ !igdo& Que se enri-uece con /a#ores co6o #a /ir ud, co6o ,ue e# caso en #a K*oca inYaica, *or ePe6*#o, donde no eOis Ja e# dinero E *or #o an o no .a+Ja *oder econ6icoG qha0aqcha-u2) /G Enri-uecerse, enno+#ecerse, digni,icarseG \\ Ad-uirir ri-ue"aG $e&AyaO Po##Yec.aYuEG 9cO Yu##Yic.aYuEG qha0aqchaq) adPG Que enno+#ece, digni,ica, enri-ueceG E@E5H *awsay q*apaqc*aq y ac*ay, sa+er -ue digni,ica #a eOis enciaG qha0aq ana) adPG 'i-uJsi6o, *oderosJsi6o, o*u#en Jsi6o, /ir uosJsi6oG S9$R$H -.a*a-*uniG qha0aq0uni) adPG 2G QHAPAQLLA'AG qha0aq2a2) /G Enri-uecerse, ad-uirir ,or una E +ienes 6a eria#esG \\ Ad-uirir sa+idurJa E dones es*iri ua#esG qha0atia) sG 2G HA5U<89'AG qha0h) onomat& 2o" ono6a o*KEica re,eren e a #a ro ura de cuer*os ,rFgi#es E cruPien esG qha0hchi) sG adPG Pu#cro, ,ino, re,inado, e#egan eG S9$R$H Y8ac.aG $e&AyaO *auYariG EolO -.a*c.i, Y8ac.a, Y8ac.i uG qha0hchi-u2) /G Con/er irse en dis inguido, e#egan e o .acerse re,inado en /es i6en a E cos u6+resG qha0hchi2-achaq) adPG Presun uoso, *e u#an e, ##eno de 6aneras o *oses os en osasG qha0hchu) adPG 0es ro"o, -ue+rado *or *resin o co6*resinG qha0hchu2) /G 0es ro"ar, -ue+rar con #a *resin de #a 6ano o con *eso grande a#go ,rFgi#, co6o un *an seco, ga##e a o una .oPa de *a*e#G qha0hia) sG Agri& 5a"orca de 6aJ" su,icien e6en e seca, co6o *ara ser desgranadaG A$<R$H 6iY8iG qha0hra) adPG ?rFgi#, -ue+radi"o, ro6*i+#e, des ro"a+#eG $e&AyaO Pa*c.iG EolO -.a*.raG qha0hra a<ia) adPG 2G QHAPH'A= QHAPH'A=G qha0hra2 qha0hra2) adPG ?ragi#Jsi6o, de#icadJsi6o, 6uE ro6*i+#eG S9$R$H -.a*.ra##ana, *8aYina##anaG $e&AyaO *-YiYu-, *aYia*as##aG qha0hra2a2) /G ?ragi#i"arse, con/er irse en -ue+radi"o E ,Fci#6en e des ro"a+#eG qha0h2a a 0a) sG Agri& Sue#o sue# o, ,a/ora+#e *ara #a agricu# uraG S9$R$H UaEa a##*a, -.ec.a a##*aG qhaq) onomat& <Kr6ino ono6a o*KEico u i#i"ado *ara seQa#ar e# sonido de #a ro ura, derru6+e, -ue+radura /io#en a de a#goG S9$R$H -8a-G

SIMI TAQE
qhaqachi) adPG 5irn, curioso, o+ser/ador i6*er inen eG qhaqcha2) /G 2G :8A:CHA=G qhaq i) sG Anat& 5andJ+u#a in,erior, -uiPadaG S9$R$H -.a-##i, Ua-oG $e&AyaO YaYic.u, YaYi##uG $e&QunO c.aYa#Yu, c.aYa##UaG $e&/&BarO YaY##aG qhaq.a.a.aq) adPG 'e/erdecien eN #o"anJa de #as *#an as -ue renacen con e# aguaG S9$R$H ##an##a-G qhaq.a.a.a2) /G 'e/erdecer, renacer de #as *#an as con #a ##u/iaG S9$R$H -8o6erEaEG EolO Ya6a6a6anaG 9cO -.a##a##a##aEG qhaqo) sG ?riccin, ,ro a6ien o, res rego con #as 6anosG qhaqochi2) /G Hacer ,riccionar, so+ar, res regarG qhaqona) adPG Susce* i+#e de ser a6asado, ,riccionadoG \\ sG $EOLG A6asadora, ,riccionadora, so+adora o ins ru6en o *ara es e ,inG qhaqoq) adPG E sG 5asaPis a, so+adorG \\ !amG Adu#adorG qhaqo2) /G ?riccionar, so+ar, ,ro ar con #as 6anosG $e&AyaO PaPoE, Po*aEG qhaqo2-acha-u2) /G 2G QHE<U:ACHA:U=G qhaq2a) sG Beteor& <rueno, sonido *roducido *or #a eO*#osin de# raEoG $e&AyaO Ya*QiE, Yu66iiG EolO Yunununu, -8a-QiEG qhaq2a onqo2) sG $at& <u+ercu#osis, isis *u#6onarG qhaq2asqa) adPG $at& <u+ercu#osoG \\ Cogido *or e# raEoG qharatata2) /G Arras rar un cuer*o .aciendo ruidoG E@E5H panpanta q*aratatay, arras rar *or e# sue#oG qhari) sG 2arnN de# gKnero 6ascu#inoG \\ 2a#ien e, aguerrido, arroPadoG $e&AyaO PariG $e&QunO Yari, u#YuG $e&/&BarO u##YuG 9cO YariG \\ tej& 2es ido o raPe de +andas, a# #argo no a# ra/KsG qharicha-u2) /G En/a#en onarseG \\ So+re*onerse, es,or"arse, ani6arseG S9$R$H Ya##*ac.aYuEG \\ A6aridarse, casarse #a 6uPer con un /arnG E@E5H Quanac*an q*aric*a0un, @uani a se .a casadoG qharicha2) /G En/a#en onar, dar Fni6os, dar#e ,uer"as a una *ersonaG qhari a/a) adPG 2a#ien e, 6uE /aroni#G S9$R$H -.ari*uni, sinc.i##ana 9cO Yari##aQaG qharina2a2) ad/G 0esear *asiona#6en e #a 6uPer a un /arnG qharin) sG 2G QOSAG qharincha) adPG E sG 5uPer /aroni# -ue i6i a a# /arn en /es i6en a E cos u6+resG A.o6+radaG S9$R$H -.arinc.uG qharinchu) adPG E sG 2G QHA'9$CHAG qhari0uni) adPG 2G QHA'9LLAAG qhariq) sG 0e# /arn, *er enecien e a# /arn o de# gKnero 6ascu#inoG E@E5H q*ariq pHac*an0una, /es i6en a de# /arnG qhari2) adPG Con/i/ien eG $e&AyaO PariEo-G 9cO YariEoYG qhari2 qhari2) adPG 2a#ien Jsi6o, +ra/o, arroPado, e6erario, in rK*idoG

BC D
qhari2achi2) /G 2G QOSACHA=G qhari2a-uq) adPG E sG 5uPer -ue se en6arida o se co6*ro6e e con un /arn *ara con/i/ir o casarse *os erior6en eG qhari2a-u2) /G 2G QOSACHA:U=G qhari2aq) sG Ado#escen e 6ascu#ino -ue se /a .aciendo adu# o ,Jsica E *sico#gica6en eG qhari2asqa) adPG 2G QOSA=OQG qhari2a2) /G 2o#/erse adu# o e# /arnG $e&AyaO PariEaEG 9cO YariEaEG qhari2-acha2) /G A#ardear de /a#ien e, de 6uE #is o o /aroni#G E@E5H mac*aspa q*a*y0ac*ay, en/a#en onado con #a +orrac.eraG qhar.in) sG Anat& Pa#e i##a, o6*#a o, .ueso *#ano de #a es*a#daN *ar e *os erior de# .o6+roG S9$R$H -ar6inG $e&AyaO Par6in, YanniG 9cO Yar6iG qharqa) adPG E sG 2o" ronca, +ronca, gra/e o a,nicaG S9$R$H c.8aYa, c.8aPaG qharqa onqo2) sG Bed& As6aG En,er6edad de #os +ron-uiosN *ro/oca accesos de os, res*iracin inco6*#e a E eO*ec oracin escasaG qharqa2oq) sG Bed& As6F ico, *ersona en,er6a con as6aG qhar1a) sG Lool& F9picauta willei& 9picauta latitarsisG& Orden co#e* era de #a ,a6i#ia 6e#oidaeG P#aga de #as .oPas de *a*a E o ros, de co#or a6ari##en o *F#idoG S9$R$H -arUaG qhas/u) adPG ?rFgi#, ro6*i+#e, de#gado Scon re,erencia a #os cuer*os de ,or6a u+u#ar, co6o .uesos, carri"os, *a#os .uecos, *#an as de a##o ,rFgi#, e cGT E@E5H q*as?u c*ap*ra, ra6a ,rFgi#G $e&AyaO *aYiYu-G qhas/u a/a) adPG 5uE ,rFgi#, de#icado, dK+i#, ro6*i+#eG E@E5H q*as?ulla?a soqos, carri"o 6uE ,rFgi#G qhasqa) adPG As*ero, rugoso, *orosoG E@E5H q*asqa rumi, *iedra *orosa o rugosaG $e&AyaO sa-ru, ra-c.iG $e&QunO -a r-aG 9cO sarYaG qhasqacha2) /G Picar #o *u#ido *ara dar#e as*ere"aG E@E5H llampHu rumi q*asqac*ay, *icar #a *iedra *u#idaG qhasqa2a2) /G As*erarse, *onerse o /o#/erse Fs*eroG qhasqo) sG Anat& Pec.oG $e&AyaO PasPoG 9cO Yirac.u, 6u##YuEG qhasqoro) sG Pec.eraG 9cO Yas-oG qhasqosa0a) adPG Pec.udo, de *ec.o a6*#ioG E@E5H q*asqosapa q*ari, /arn de *ec.os a6*#iosG qhasu) sG 'o o, ro ura, rasgaduraG S9$R$H ##iY8iG $e&AyaO #a a*aG qhasu qhasu) adPG 2G LL9:89 LL9:89G qhasuchi2) /G 2G LL9:89CH9=G qhasu-uq) adPG E sG 2G LL9:89:UQG qhasu-u2) /G 'o6*erse, desgarrarse #as e#asG S9$R$H ##iY8iYuEG $e&AyaO PasuYuEG qhasu ana) adPG 'o oso, .ara*oso, rasgado, andraPosoG qhasuq) adPG E sG 2G LL9:89QG qhasusqa) adPG 'o o, rasgado en #as e#as o #ien"osG Pro/iene de# sonido o no6a o*KEico q*asq*as&&& -ue *roduce a# ro6*erse o desgarrarse #as

!5;
e#asG qhasu2) /G 'asgar, desgarrar #as e#as o #ien"osG S9$R$H ##iY8iEG \\ 'o6*er *or desgas e, oradar *oco a *oco #os 6a eria#es sua/esG E@E5H pHac*a q*asuy, aguPerear #a ro*a *or desgas eG S9$R$H 8o-oEG $e&yaO o- iEG qhas1a) sG Jol0& 0an"a, ronda ca6*esina de origen inYaico, -ue se +ai#a en cJrcu#o, con #as 6anos agarradas, de gran uso en #as cere6onias agrJco#as E o ras ,ies as na i/as ac ua#esG \\ B%s& Cancin a#egre -ue corres*onde a dic.a dan"aG $e&AyaO Yac.UaG qhas1a2) /G Jol0& >ai#ar #a -.asUaG $e&AyaO YasUaEG qhata) sG ,eog& Ladera, *endien e de# erreno, ,#anco de #os cerros donde se sie6+ran #egu6inosas E cerea#esG $e&AyaO Pa a, Ua- aG qhata qhata) sG ,eog& Laderas con inuadas, ,#ancos o #ados de una 6on aQaG $e&AyaO Pa a Pa aG qhatacha2) /G Hacer dec#i/e o caJda accesi+#e de una *endien e en e# errenoG S9$R$H -.a aEac.iEG qhata2achi2) /G 2G QHA<ACHA=G qhatqe) adPG 0e gus o a6argo, agrio, FcidoG S9$R$H *8os-oG qhatqecha2) /G Acidu#ar, a6argar, agriar #as +e+idas o co6idas innecesaria6en eG S9$R$H *8os-oEac.iEG 9cO Ya YinaG qhatqechi-u2) /G Sen ir e# sa+or Fcido, agrio o a6argo en #a +ocaG 9cO Ya Yic.iYuEG qhatqe i) adPG A6argui##o, acidu#ado, agridu#ce a# *a#adarG E@E5H q*atqelli a?awi, ,ru a Fcida E d#ce eG qhatqeq) adPG Que a6arga, agria, acidu#a #as co6idas o +e+idasG \\ Que ordena a6argar, agriar, acidu#ar #as co6idas o +e+idasG S9$R$H *8os-oc.e-G qhatqe2) /G Agriar, acidu#ar, a6argar, a/inagrar #os a#i6en osG qhatqe2aq) adPG Que se .ace Fcido, a6argo, a/inagradoG S9$R$H *8os-oEa-G qhatu) sG 5ercado, ienda, a#6acKn, /en a, *ues o de /en as, negocioG S9$R$H c.uraYuEG $e&AyaO ac.iE, ran iEG $e&QunO #an inaG 9cO Ya uG qhatuchiq) adPG E sG Que .ace /ender, co6erciar u o,er arG qhatuna) adPG E sG 5ercaderJa, /endi+#e, co6ercia+#e, odo #o o,recido *ara #a /en aG S9$R$H -.a una*a-G $e&AyaO iEac.inaG 9cO Ya unaG qhatuna0aq) adPG E sG 2G QHA<U$AG qhatuq) adPG E sG 2endedor, co6ercian e, 6ercader, negocian e de /en asG $e&AyaO iac.e-G 9cO Ya u-G qhatu2) /G 2ender, o,er ar, co6erciarG 9cO Ya unaG $eO iac.iEG qha1a) sG 5iradaG \\ $EOLG Lec uraG $e&AyaO YaUaG $e&QunO #iYaG $e&/&BarO YaUaG qha1achi-uq) adPG E sG Que se .ace 6irar u o+ser/ar con o ras *ersonasG \\ Que se dePa auscu# ar con e# 6Kdico o curandero #a *ar e daQada o en,er6a de# cuer*oG S9$R$H riYuc.iYu-G \\ Que se

!53
dePa cri icarG qha1achiq) adPG E sG Que ordena 6irar, cuidar, o+ser/ar con o ro a#go de cuidadoG E@E5H c*a0ra0una q*awac*iq, e# -ue ordena cuidar #as se6en erasG qha1achi2) /G 2G QHAWA'9CH9=G qha1a-uq) adPG E sG Que se 6ira a sJ 6is6oG \\ Cri icnG qha1ana) sG 5irador, o+ser/a orio, a a#aEaG S9$R$H -.aUarina, riYunaG \\ adPG O+ser/a+#e, cuida+#eG \\ LeJ+#eG \\ Pro egi+#eG $e&AyaO PaUanaG 9cO c.aEa UasiG qha1ana-u2) /G Cri icarse, o+ser/arse en re dos o 6Fs *ersonas conocidasG qha1a0a-uq) adPG E sG 5irn ,ur i/o o -ue 6ira con codicia, con deseos de enerG qha1a0a-u2) /G 2G '9:UPA:U=G qha1a0a2) /G 'e6irar, /o#/er a o+ser/ar a#go *ara 6aEor seguridadN eOa6inar re*e ida6en eG qha1a0a2a-u2) /G 'e6irarse, o+ser/arse re*e ida6en e a#gn de a##e *ro*ioG E@E5H rirpupi q*awapay a0uy, re6irarse en e# es*ePoG qha1a0a2ana) adPG Con e6*#a+#e, o+ser/a+#e con a encinG qha1a0a2aq) adPG E sG Que 6ira u o+ser/a re*e ida6en eG S9$R$H riYu*aEa-G qha1a0a2asqa) adPG 5irado, con e6*#ado, ad6iradoG qha1a0a2a2) /G Con e6*#ar, cuidar, *ro eger, ad6irarG S9$R$H *8en-a*aEaE, riYu*aEaEG $e&AyaO PaUa*aEaEG $e&QunO #iYa*aEaEG $e&/&BarO -.aUa*aEaEG qha1a0a2ana-u2) /G 5irarse 6u ua6en e en re dos *ersonasG $e&AyaO PaUanaYuEG qha1aq) adPG E sG 5irn, o+ser/adorG \\ Cuidan e, cen ine#a, /igJa, /igi#an eG \\ Que sa+e #eerG S9$R$H riYuYu-G $e&AyaO PaUa-G 9.O YaUaG qha1ara2a2) /G Con e6*#ar, o+ser/ar inde,inida6en eG qha1arichi2) /G 0e6os rar, 6os rar, eO*#icar una cosa o .ec.oG S9$R$H -.aUac.iEG qha1ari-u2) /G 5irarseG 0is raerse, so#a"arse o+ser/andoG \\ Au ocri icarseG \\ 5irar de sos#aEoG qha1arina) sG 5irador, o+ser/a orioG E@E5H )nti q*awarina, o+ser/a orio so#arG S9$R$H -.aUanaG qha1arina-u2) /G Pro egerse, aEudarse, cuidarse 6u ua6en e en re una o 6Fs *ersonasG qha1ari2) /G O+ser/ar, 6irarG qha1asqa) adPG O+ser/ado, cri icado, 6iradoG qha1a2) /G Acec.ar, o+ser/ar a .ur adi##asG \\ O+ser/ar, 6irar, di/isar, a is+ar, con e6*#arG \\ $EOLG LeerG S9$R$H naUinc.aEG $e&AyaO PaUaEG $e&AncO UaE, YaUaEG $e&QunO #iYaEG $e&/&BarO c.a*aE, YaUaEG qha1a2chu) sG 2G CHO'CHOG qha1a2-acha2) /G O+ser/ar, 6irar *or

BC D
odos #adosG qha1a2-achi2) /G 5os rar#e, enseQar#e a#go a o ra *ersonaG \\ 0irigir#e, orien ar#eG qha1a2-u-u2) /G EOa6inarse, o+ser/arse, orien arse asJ 6is6oG qha1a2-una-u2) /G 5irarse, o+ser/arse 6u ua6en e en re dos o 6Fs *ersonasG qha1a2-u2) /G 5irar, o+ser/ar de enida6en e en ,or6a crJ icaG qha1a2si-u2) /G AEudar a 6irar, o+ser/arG qha1a2sist2) /G 2G '9:U=S9=G qha1chi) adPG Se6icrudo, 6a# cocido, duro *ara 6as icarG S9$R$H -.a##Ua, -.aUc.i, -8aUc.iG E@E5H q*awc*i papa, *a*a 6a# sancoc.adaG qha2qa) sG $at& 2Kr igo, 6a#es ar, des6aEo, soroc.e a ri+uidas a /arias causas co6o #a suges in o con a6inacin con #os es*Jri us de *ersonas reciKn ,a##ecidasG qha2qa2) /G $at& Suges ionar, *roducir 6a#es ares #os es*Jri us de #os 6ori+undos o reciKn ,a##ecidos en #as *ersonas -ue #a rodeanG EolO -.aE-aYuEG qheanthu0a) sG Beteor& Aurora 6a ina#, ce#aPes 6a ina#es, #u6inosidad de# a6anecerG S9$R$H -ean .u*a, rasc.i, ran-uiG qhecha) sG <ierra sue# a, 6u##ida, ,Kr i#G E@E5H q*ec*a allpa, ierra sua/e o ,Kr i#G qhecha a 0a) sG 2G QHAPH=A ALLPAG qhechi) sG LF6ina, *iano a#argadoG S9$R$H #e*.iG E@E5H q*ec*i rinri, de orePas a#argadasG qhechincha) sG Po#/i##o de# .u6o cris a#i"ado, .o##Jn, i"neG $e&AyaO Pec.inc.aG EolO -.ec.i6ic.iG qhechincha-u2) /G En.o##inarse, i"narseG qhechincha2) /G 2G QHE$CH9=G qhechi0hra) sG Anat& Pes aQa de# oPo, *e#os de #os *Fr*ados de# .u6ano E ani6a#esG $e&AyaO Pec.i*.raG $e&QunO -ic.i* a, -i i*c.aG $e&/&BarO QaUi 6i##UaG EolO -.ec.iPraG qhe qa) sG 2G QELQAG qhe qana) adPG E sG 2G QELQA$AG qhe qere) sG 2G QELQE'EG qhe a) sG Agri& ?ru os cosec.ados de re*aso, # i6os ,ru os de #a cosec.aG \\ ,eol& Pederna#G \\ Biner& Herru6+re de #os 6inera#esG qhe a0a2) /G Agri& 'ecoger *or segunda /e" #os residuos de #a cosec.aG S9$R$H .as*8i*aE, .uQu*aE, -.e##aEG qhe a2) /G Agri& 'ecoger ,ru os residua#es de una cosec.aG E@E5H q*ellay sarata, recoge *or segunda /e" #a 6a"orca de 6aJ"G S9$R$H -.e##a*aEG qhe i) sG 5ugre, suciedad, 6anc.a, i6*ure"aG S9$R$H Y.ac.aG -.anraG E@E5N q*elli pHac*a, ro*a suciaG \\ !igdo& Q*ellisimi, groseroN q*elli 0awsayniyoq, des.ones oG $e&AyaO @ac.a, a- aG $e&QunO 6a*aG $e&'unO -anra, c.e-raG 9cO s.uEanaG qhe i si.i) adPG 2G HAPHLLA S959G

DICCIONARIO
qhe ichachi2) /G Hacer ensuciar, 6anc.ar, en6ugrecerG qhe icha-u2) /G ensuciarse, en6ugrecerse, con a6inarse, 6acu#arseG qhe ichaq) adPG E sG Que 6anc.a, ensucia, en6ugrece o con a6ina #o -ue es *uro o #i6*ioG qhe icharqo2) /G 5anc.ar#o, en6ugrecer#o, con a6inar#o #o -ue es #i6*io o *uroG qhe ichasqa) adPG Ensuciado, en6ugrecido, con a6inado, 6anc.adoG \\ !igdo& 0es.onradoG qhe ticha2) /G 5anc.ar, ensuciar, con a6inar, 6acu#arG S9$R$H Y.arYac.aE, -.anraEG \\ !igdo& 0i,a6arG $e&AyaO Pac.ac.aEG $e&QunO 6as*a aEG $e&/&BarO c.a*uEG 9cO YiYaEanaG qhe i ana) adPG 5ugrJsi6o, 6anc.adJsi6o, 6uE con a6inado o i6*ureG S9$R$H -.e##i*uniG qhe i0uni) adPG 2G QHELL9LLA$AG qhe i2a2) /G Ensuciarse, 6anc.arseG \\ !igdo& Corro6*erseG qhe.anaqa2) /G 0o+#arse de un #ado a o ro, +aPo e# *eso de una carga en #a es*a#daG S@GLGOG5GT qhena) sG 2G QHE$OG qhenana) sG 2G QHE$O$AG qhenaq) adPG E sG 2G QHE$OQG qhencha) sG 5a# agLero, 6a# *resagio, ,a a#idad, suer e ad/ersa, ,unes o, in,aus oG \\ adPG 0esgraciado, in,e#i", des/en urado, ,a a#is aG \\ sG E adPG Persona -ue rae 6a#a suer eG E@E5H *amun?a q*enc*a runa, Ea .a /enido #a *ersona -ue rae 6a#a suer eG $e&AyaO Panc.a, c.iYiG 9cO naEaG qhenchacha-u2) /G 0esgraciarse, ,a a#i"arse, des/en urarse asJ 6is6oG E@E5H *uc*a0unawan q*enc*ac*a0uy, des/en urarse con #os *ecadosG qhenchachasqa) adPG 2G QHE$CHA=ASQAG qhenchacha2) /G 0es/en urarN causar 6a#es E ,racasos aPenosG E@E5H runa q*enc*ac*ay layqa, +ruPo -ue causa e# 6a# aPenoG qhencha ana) adPG 5uE desa,or unado, des/en uradoG S9$R$H -.enc.a*uniG qhencha i) adPG Que ras6i e su 6a#a suer e o des/en ura a o ras *ersonasG qhencha0uni) adPG 2G QHE$CHALLA$AG qhencha2 qhencha2) adPG 0esgraciadJsi6o, des/en uradJsi6oG S9$R$H -.enc.a##ana, -.enc.a*uniG qhencha2aq) adPG E sGQue se /ue#/e sin suer e o des/en uradoG qhencha2asqa) adPG 0esgraciado o des/en urado *or #as 6a#diciones aPenasG S9$R$H -.enc.ac.as-a, 6ana sa6iEo-G qhencha2a2) /G 9r desgraciFndose o des/en urFndose *or #as 6a#as acciones o recursos 6a#ignosG qhenchi2) /G <i"nar, ennegrecer con .o##JnG $e&AyaO Pec.inc.aEG EolO -.ec.inc.aEG S9$R$H -.ec.inc.aE qhenna2a2) /G 2G QHE$O=G qheno) sG <ri uracin, es ruPa6ien o,

SIMI TAQE
,riccin, res regacinG S9$R$H -.enaG 9cO sunYuG qhenona) adPG E sG <ri uradora, *u#/eri"adora, *iedra es,Krica -ue 6ue#e #os granosG S9$R$H -.enana, -o##o a ru6iG qhenoq) adPG E sG <ri urador, res regador, ,riccionador *oderosoG S9$R$H -.ena-G qheno2) /G 5o#er o *u#/eri"ar granos u o ras cosas en e# 6or ero de *iedraG S9$R$H -.ennaEG qhe0a) ad/G <ras, a rFs, *os erior, siguien e, corre#a i/oG S9$R$H UasaG E@E5H wasi q*epa, *ar e *os erior de #a casaG $e&AyaO -e*aG 9cO Yi*aG qhe0a .a.a) sG 5adras ra, segunda es*osa de# *adreG qhe0a /a/a) sG Her6anas ra, .er6ana *or *adre o 6adreG qhe0a 0ana) sG Her6anas ra de# /arnG E@E5H q*epa panaymi Kayqa, e##a es 6i .er6anas raG qhe0a 0uriq) adPG E sG E# # i6o ca6inan e, e# re"agado, e# cierra ,i#asG S9$R$H -a e-, -a i*aYu-G qhe0a tar0u2) sG Agri& Sie6+ra a rasada o # i6a sie6+ra en no/ie6+re o dicie6+re, en #a sierraG qhe0a ta2ta) sG Padras ro, segundo es*oso de #a 6adreG $e&AyaO Pe*aEG $e&QunO /&BarO Yi*aEG qhe0a 2a2a) sG -elig& Sacerdo e de ordenes 6enoresG qhe0acha-uq) adPG Que se *os ergaG \\ Aco6*#ePado, su6isoG S9$R$H -a iYu-G qhe0acha-u2) /G 'e rasarse, *os ergarse, ir -uedFndoseG qhe0acha2) /G 'e rasar, re ardarG de ener, *os ergar a# *rPi6oG S9$R$H -.e*anaEG qhe0achi-uq) adPG E sG Que se re iene *ara sJG \\ Que se .ace -uedar a#go *ara sJG E@E5H q*epac*i0uy 0aysarata mu0*unay0ipaq, .a" e -uedar es e 6aJ" *ara u a#i6en oG qhe0achiq) adPG E sG Que re iene o de iene a *ersonas, cosas o ani6a#esG qhe0achi2) /G 'e ener, de ener o .acer -uedar en un #ugar de er6inadoG S9$R$H *uc.uEG qhe0a-u2) /G Quedarse, de enerse en un #ugar *or /o#un ad *ro*ia E *or un ie6*o 6Fs o 6enos *ro#ongadoG E@E5H wi?aypaq q*epa0uy, -uedarse *or sie6*reG qhe0a anta) ad/G <ras de, siguien e a, an s#o *or de rasG E@E5H q*epallanta rin0i, irFs so#a6en e de rFs suEoG qhe0a.anta) ad/G 0e a rFs, de #a *ar e *os eriorG S9$R$H Uasa6an aG E@E5H q*epamanta *amun, /iene de a rFsG qhe0an) ad/G Pos erior, rasero, an/erso de a#goG S9$R$H Uasa, -.e*aG qhe0anasqa) adPG Pos ergado, re rasado, *os*ues o, o#/idado *or o rosG E@E5H llapaqpa q*epanasqa, *os ergado *or odosG qhe0ana2) /G Pos ergar, re rasarG S9$R$H asuE, -.e*ac.aEG qhe0ancha2) /G 'e#egar, *os ergar, re rasar, *os*oner a o ras *ersonasG \\ 'e ardar, re enerG

BC D
qhe0anta) ad/G Por a rFs, *or #a *ar e *os eriorG E@E5H wasi q*epanta nan ris*an, e# ca6ino /a *or de rFs de #a casaG qhe0a0a-u2) /G Quedarse o re rasarse in enciona#6en e *ara es-ui/ar a #os o rosG \\ Quedarse en a#gn #ugarG qhe0aq) adPG Quedado, de enido, re enidoG \\ Bat& 'esiduo, res aG qhe0ari2) /G Quedarse *or a#gn ie6*o en de er6inado #ugarG qhe0arqo2) /G Quedarse *or un *e-ueQo ie6*o *or causas in/o#un arias o urgencia de a#gn i6*re/is oG qhe0a2) /G 2G PUCHU=G qheqe) sG 2G QHEQE$G qheqen) sG Lool& Le+ri##o o #i+ro de# es 6ago de #os ani6a#es ru6ian es -ue con iene *e*sina *ara e6u#sionar #as grasasG S9$R$H -.e-eG qhes0a) sG tej& Lan"adera, *a#i##o con .i#o de a#godn, a6anera de carre i##a usada de ra6a *ara #os ePidos ##a6ados mini& S9$R$H Y.u6aG \\ 2G PUL8LLU':9G qhesti) adPG 5a#.u6oradoG \\ 0es,a##ecido, decaJdoG \\ Persona sucia, desgreQada, descuidada, es ra,a#aria, con #os *ec.os descu+ier osG S9$R$H c.usYu, c.8usYuG E@E5H q*esti warmi 6uPer desgreQada E suciaG 9cO Yas iG qhesti2) /G 5a#.u6orarse, de6os rar descon en o con #a gen eG \\ 0es,a##ecer, decaerG \\ 5os rar suciedad, 6ugre, ,a# a de #i6*ie"aG Qhes1a) sG 9col& Aona e nogeogrF,ica u+icada en re #os 2,000 a &,500 6GsGnG6G, carac eri"ada *or ser .F+i a de# 6aJ" E YisUar, *or *resen ar c#i6as e6*#adosG En es as regiones #os inYas cons ruEeron #as ciudades 6Fs i6*or an es co6o e# Qos-o, 5ac.u*iPc.u, P8isa-, O##an aE an*u, Qasa6arYa E 6uc.Jsi6as *o+#aciones *e-ueQasG \\ ,eog& Que+rada de c#i6a e6*#ado o 6oderadoG Qhes1a Si.i) sG Cing& Quec.uaG 9dio6a o #engua de #os q*eswas o -uec.uas, .a+i an es de# 6undo andino de Co#o6+ia, Ecuador, Per, >o#i/ia E nor e de C.i#e E Argen ina E cuEo cen ro de desarro##o ,ue e# Qos-o, ca*i a# de# 96*erio de# <aUan insuEuG \\ 'ist& Los inYas des*uKs de co#oni"ar e# /a##e de# Qos-o, di/u#garon si6u# Fnea6en e a #a eO*ansin erri oria# de# <aUan insuEu e# idio6a -unasimi o bHa+#a de# Ho6+reb, en ,or6a o+#iga oria, en ra"n de #a eOis encia de nu6erosos dia#ec os -ue cada *ue+#o enJa S*or #o 6is6o -ue surgieron #as ac ua#es /ariaciones dia#ec a#esT E so+re odo +uscando #a in egracin de #as naciones con-uis adasG 5uc.os cronis as in,or6an de #a u i#i"acin de un idio6a su*erior ##a6ado Q*apaq /imi usado *or #a K#i e go+ernan e a ,in de -ue e# *ue+#o no u/iera acceso a #os in ereses es a a#esG E# *adre 0o6ingo de San o <o6Fs, au or de# *ri6er

!54
diccionario in i u#ado bLeOicn E 2oca+u#ario de #a Lengua )enera# de# Perb, deno6in a# -unasimi co6o Q*iswa, sin .a+er eO*#icado a #a Pos eridad #as ra"ones de es e ca6+ioG Posi+#e6en e o6 #os Kr6inos #eOica#es de# *ue+#o de Q.isUa Pan*a, en #as cercanJas de# rJo Pac.ac.aYa E 5a arF en e# ac ua# de*ar a6en o de A*urJrnac, Per, donde /i/i *or /arios aQos, *u+#icando su *ri6er #i+ro en !5;0, en 2a##ado#id, Es*aQaG E# Q*eswa /imi de# Qos-o es e# idio6a 6a ri", ra"n *or #a cua# en dic.a ciudad es F #a sede de #a Acade6ia 5aEor de #a Lengua Quec.ua en A6KricaG qhes1a a 0a) sG Agri& <erreno -ue es F *ro egido de #a .e#ada E iene cons an e c#i6a e6*#adoG qhete) sG Lool& 0J* ero de #a ,a6i#ia *sEc.odidae E o ras es*eciesG 5os-ui os *icadores E c.u*adores de sangre, *ro*ios de #a se#/a, -ue a acan a# .o6+re E ani6a#esG S9$R$N UanUaG qhetu) sG ?riccin, ,ro a6ien o, res regoG $e&AyaO PaPeEG $e&/& BarO *i#Yuc.uEG qhetu-acha-u2) /G 'es regarse o ,riccionarse e# cuer*o con a#go, sea *ara curarse o 6i igar e# do#or, e# esco"or o #a *icaduraG S9$R$H -.a-oEYac.aYuE, Y.iYuEYac.aYuEG qhetu-u2) /G 2G :H9:U:U=G qhetuna) sG 'as*ador, *u#idor, ce*i##o, ins ru6en o *ara *u#irG E@E5H 0Hullu q*etuna, ce*i##o de 6aderaG qhetu2) /G 'as*ar, ,riccionar, *u#ir, ce*i##ar, #i6arG $e&AyaO u*aEG $e&QunO siYaEG $e&/&BarO .as*iEG S9$R$N Y.iYuE, .u*aE, ##a-##aEG qhetu2-acha2) /G 'es regar, ras*ar, ,riccionar, 6asaPearG qhe1ar) sG ,eog& Que+rada es rec.a E *ro,unda *or #a -ue genera#6en e discurre un rJoG S9$R$H Y8iY u UaE-8oG qhe1e) sG 5a#es ar, decai6ien o, 6o#es iaG qhe1e -a2) /G <ener decai6ien o, 6a#es ar ,JsicoG qhi-u2-acha-u2) /G 2G QHE<U:ACHA:U=G qhochu) sG )ru*o, agru*a6ien o, reunin, *andi##a, Pun aG 9cO aina, inYiG qhochu .asi) sG A6igo, co#ega, co6*aQero, socioG 9cO a i#c.aG S9$R$H Y.un*aG qhochucha-u2) /G @un arse, reunirse, agru*arseG E@E5H llan0Hanapaq q*oc*uc*a0uy, agru*arse *ara e# ra+aPoG qho .o) adPG 5oc.o, sin *un a, sin ,i#oG E@E5H q*olmo ayri, .ac.a sin ,i#G qho .o a/a) adPG 5o osJsi6o, sin ,i#o, sin *un a a#gunaG qho .u2a2) /G 5o osearse, *erder #a *un a E e# ,i#o de #os o+Pe os cor an esG S9$R$H 6o#-8aEaEG qho a) adPG <ierno, in6aduro, ,ru o /erdeG E@E5H q*olla papa, *a*a ierna no +ien 6aduraG S9$R$H ##u##uG qho onqochi) sG Anat& Hueso de #a r u#aG S@GLGOG5GT $e&QosO 6o-o u##uG

!57
qho u u u) sG Jisiol& 5e a+o#is6o, 6o/i6ien o de #os gases E #J-uidos en e# es 6agoG qhonana) sG 5o#edor, 6o#ino *ara granos donde se 6ue#e #a -aQiUaN 6or ero ci#Jndrico *ara ri urar granosG S9$R$H 6usY8a, 6aranG qhona1a) sG Piedra con .oEo donde se ri uran #os granosG S9$R$H 6usY8a, Ya#ic.aG qhoncho) sG 2G QO$CHO, QHO$CHUG qhonchu) sG Sedi6ien o, ur+ide" de #os #J-uidos no 6uE *urosG \\ Li6oG S9$R$H -onc.uG qhonchu2) /G En ur+iar, sedi6en ar, con a6inar #os #J-uidosG qhonchu2a2) /G En ur+iarse, sedi6en arse #os #J-uidos a# con a6inarse con ierra u o ra sus anciaG qho/a) sG Jisiol& 5oco, 6ucosidad, ,#e6a o secrecin nasa#G $e&AyaO Qu i, PoQaG $e&QunO #u iG $e&/&BarO YuQaG 9cO *is.Ya 6u uG qho/asu) sG 5o-ui##o de #os ani6a#esG qho/asuru) sG E adPG 5ocoso, con 6uc.a 6o-ueraG E@E5H q*o?asuru *erqe, niQo 6ocosoG $e&AyaO Qu i sin-aG -.oQaEG /G Jisiol& 5o-uear, des i#ar 6ocoG qho0a) sG clim& Escarc.a, go as de agua conge#adas *or #as +aPas e6*era urasG \\ He#ada sua/e o #e/eG qho0a2a2) /G Escarc.arse, conge#arse #as go as de# /a*or de aguaG qho0o) sG $udo, anudadura, Poro+a, u6or, *ro u+eranciaG S9$R$H -.o*uG $e&AyaO Yi*u, c.iraG $e&QunO insi, isYiG qho0u) sG 2G QHOPOG qho0ucha-u2) /G Anudarse, *ro u+erar, Poro+arse, encogerse, ,or6ando un nudoG qho0ucha2) /G Anudar, a ar nudosG E@E5H was*0*a q*opuc*ay, anudar #a soga qho0u i) sG 5ogo e, nudi##o, u6orci##oG qho0u2achi2) /G A+u# ar, .inc.ar, *ro u+erar en ,or6a /o#un aria *ar es de# cuer*oG qho0u2a2) /G Pro u+erar, a6ogo ar, anudarG S9$R$H 6o-oEaEG qhoqa) adPG 0esco#orido, deco#orido, o*acado, des eQidoG qhoqa2achi2) /G 0esco#orar, deco#orar o des eQir #as ro*asG qhoqa2a2) /G 0esco#orarse, deco#orarse, des eQirse, o*acarse #os co#ores de #a ro*aG qhoro) adPG <ronc.ado, 6oc.o, 6u i#ado, recor adoG \\ !am& Se dice a #os *e-ueQos en es a ura o a #os niQosG qhoroq) adPG E sG 5u i#ador, ronc.ador, dego##adorG S9$R$H QaY8a-, Ui 8u-G qhorqo) sG 'on-uido -ue *roducen a#gunas *ersonas dor6idasG qhorqoq) adPG E sG Que ronca a# dor6irG 'oncadorG qhorqo2) /G 'oncarG $e&AyaO PoriaEG $e&QunO .a#EaEG 9cO *urianaG qhoru2) /G 5u i#ar, 6oc.ar, recor ar, ronc.ar, dego##arG qhosi) adPG E sG Persona de oPos ce#es es, a"u#inos o co#or ur-uesaG E@E5H q*osi

BC D
?awi warmi, 6uPer de oPos de co#or ur-uesaG $e&AyaO anPasG 9cO ##iYc.aG qhos0a) sG 'e/o#cn, re/ue#co, rodar *or ierraG qhos0a-acha2) /G 'e/o#carse con inua6en eG qhos0aq) adPG E sG Que se re/ue#ca en #a ierra o en e# *isoG qhos0a2) /G 'e/o#carse, rodar *or ierraG S9$R$H a#-oruYuEG qhosqa) sG Wrido, ierras de secano *ara #a agricu# uraG qhoto) sG Jisiol& Es*u o, gargaPo, ,#e6a eO*u#sada de #a gargan aG $e&AyaO oPaEG qhoto qhoto) sG Eot& FApodant*era 'errerae 'ermsG& P#an a re*adora de #a ,a6i#ia de #as cucur+i Fceas, de ,#ores a6ari##as, *ro*ia de c#i6as e6*#adosG Bed&Jol0& E# coci6ien o ,er6en ado de sus ,ru os se u i#i"a co6o *urgan eG S9$R$H -8o o -8o oG qhotu2) /G Jisiol& Es*u ar, /o ar e# gargaPo, gargaPearG S9$R$H .a#aEG

DICCIONARIO

Q+
Q+, q+) al!a+& Consonan e oc#usi/a g#o a#i"ada, *os /e#ar, sorda de# a#,a+e o runasimi o q*eswa S-uec.uaTG Se *ronuncia qHa con 6aEor ,uer"a, a #a a# ura de #a g#o is, e6*#eFndose con #as /oca#es ,uer es a, e, o, E a# *rinci*io de sJ#a+aG q+achu) sG Pas o, .ier+a a#i6en icia *ara e# ganado E #os conePos de indias o qowe& $e&AyaO YiUa, suPi##a, Pac.uG $e&QunO -u#a, s.u-##aG q+achu ch+u/u) sG alim& Pa*a .e#ada, reciKn conge#adaN sancoc.ada iene un gus o es*ecia#, siendo 6uE u i#i"ada en #a a#i6en acin andina en K*oca de# in/iernoG S9$R$H c.uQu-e aG q+achuq) adPG E sG ?orraPeroN -ue cor a o siega e# *as o *ara e# ganadoG E@E5H qowipaq qHac*uq, e# -ue cor a ,orraPe *ara #os conePosG q+achu2 /G Cor ar e# *as o /erde *ara #a a#i6en acin de #os conePos E de# ganadoG q+a a) adPG 0esnudo, *e#ado, sin nadaG S9$R$H ##a 8a, -8araG \\ ad/G <o a#6en e, odosG S9$R$H ##uEG q+a acha) adPG Pe#adJsi6o, a+so#u a6en e desnudoG S9$R$H -8a#ac.ic.iG q+a acha-u2) /G 0esnudarse, -ui arse #as /es idurasG S9$R$H ##a 8anaYuEG q+a acha2) /G 0esnudarG \\ EnaPenar, des*oPar odas #as *er enenciasG S9$R$H -8aranaEG q+a achichi) adPG 2G Q8ALACHAG q+a a-uq) adPG E sG 2G Q8A'A:UQG q+a a-u2) /G 0esnudarseG S9$R$H -8a#ac.aYuE, -8araYuEG q+a a a) adPG 0esnudo, sin nadaG $e&AyaO Pa#a, ##a anas-aG q+a a a -a2) sG 2G Q8A'A :A=G q+a anaq) adPG E sG APenador, eO*#o adorG \\ Que desnudaG S9$R$H -8arana-G q+a anasqa) adPG 2G LLA< 8A$ASQAG q+a ana2) /G 0esnudarN des*oPar de #o # i6o -ue enga o roG S9$R$H -8aranaEG q+a aq) adPG E sG 0esnudadorG $e&QunO asEaEG q+a a2) /G 0esnudar, des/es ir, *e#arG S9$R$H ##us 8iE, -8araEG $e&AEaH Pa#aE, ##a anaEG q+a a2 q+a a2) adPG 2G P8AQLA= P8AQLA=G q+a ti) adPG 'a#o, acuoso, aguadoG S9$R$H se-UinG q+a tin2a2) /G Sonar de #os #J-uidos en #os reci*ien es, cuando son ras#adadosG q+a a) sG <aPada, rodaPa, re+anadaG EolO -8a##uG q+a a q+a a) adPG 'e+anado, asaPeado, *edaceadoG E@E5H qHalla qHalla papa, *a*a re+anadaG q+a a2) /G 'e+anar, sacar un *eda"o con un o+Pe o cor an eG E@E5H papa qHallay, re+anar #as *a*asG q+a 0a) sG Arre6angaduraG \\ 0es*rendi6ien o de a#go -ue es F

SIMI TAQE
ad.eridoG q+a 0a-u2) /G Arre6angarse o #e/an arse #as *o##erasG E@E5H qHallpa0uy mayu c*inpanapaq, arre6Fnga e #as *o##eras *ara *asar e# rJoG q+a 0a2) /G Arre6angar o #e/an ar #as ,a#dasG \\ 0es*render a#go -ue es F ad.erido a un cuer*oG q+an0a) sG E6+ar-ui##a6ien o, encarruPa6ien o de una #F6ina o cor e"a de Fr+o#G q+an0a-u2) /G E6+ar-ui##arse, encarruParseG \\ 0es*renderse #a *#an a de un ca#"adoG q+an0ar.ana) sG 0es6ora#i"acin, decai6ien o 6ora#, a+a i6ien oG S9$R$H Ua-##es-aG q+an0ar.anasqa) ad/G 0ecaJdo, des,a##ecido, des6ora#i"ado, nos F#gico, 6arc.i oG q+an0ar.ana2) /G A6i#anar, a+a ir, a*esadu6+rara o rosG \\ 5arc.i arG q+a0a) sG Agri& Se6i##as o *a*as -ue -uedaron en #a ierra, de donde sa#en es*on Fnea6en e nue/as 6a as \\ !am& HiPo es*reo, ,uera de 6a ri6onioG q+a0achi) sG Aro6a i"an e, *er,u6e ,raganciosoG q+a0achi-u2) /G Per,u6arse, aro6a i"arseG q+a0achiq) adPG E sG Aro6a i"ador, sa.u6adorG E@E5H qora0unawan qHapac*iq, -ue *er,u6a con .ier+asG q+a0achi2) /G Aro6a i"ar, *er,u6arG $e&AyaO su6a- a snac.iEG $e&QunO asEac.iEG q+a0a u) sG Anat& Pa#adar, ca/idad *a#a inaG q+a0aq) adPG ?ragancioso, *er,u6ado, o#orosoG S9$R$H -8a*ari-G A$<R$H asna-G q+a0ari.u2) /G 2G QAPA'9=G q+a0ariq) adPG E sG 2G Q8APAQG q+a0arishaq) adPG ?ragancioso, o#orosoG $e&AyaO asnaris.a-G q+a0ari2) /G EOa#ar aro6a, o#or agrada+#eG S9$R$H -8a*ari6uEG A$<R$H asnariEG $e&AyaO su6a- asnariEG q+a0a2) sG ?ragancia, aro6a, o#or -ue se eO*andeG $e&AyaO su6a- asnaEG $e&QunO asEaEG A$<R$H asnaEG q+a0i) sG Es ruPa6ien o, a*#as a6ien o 6anua#G \\ Pa#*a6ien oG S9$R$H ##a6iEG $e&AyaO ##a*c.iEG q+a0ichi-u2) /G Hacerse es ruPar con #as 6anosG \\ 0eParse 6asaPear con ,uer"aG q+a0ichi2) /G 5andar es ruPar, 6anosear, 6asaPearG E@E5H papa qHapic*iy, es ruPar #as *a*asG q+a0isqa) adPG Es ruPado, 6anoseado, a*#as ado con #as 6anos o a#gn ins ru6en oG E@E5H qHapisqa tHun, +arro a6asadoG q+a0i2) /G Es ruPar, 6anosear, a*#as ar con #a 6ano o a#gn ins ru6en oG $e&AyaO Ya*iEG 9cO Ya*inaG S9$R$H ##a6iEG q+a0i2-acha2) /G 5anosear, 6ani*u#ar, es ruPar cons an e6en eG $e&AyaO Ya*iEYac.aEG q+a0hchi) sG alim& Po aPe, aPJ guisado, consis en e en una 6e"c#a de *a*as, #egu6+res, -ueso E o ros

BC D
sancoc.adosG q+a0h/u) sG A+o##adura, arrugaG $e&AyaO Ya*Qu, a-QuG $e&QunO Qu uG 9cO aYnaG q+a0h/u q+a0h/u) adPG A+o##ado, arrugadoG $e&AyaO Ya*Qus-aG q+a0h/u-uq) adPG A+o##a+#e, arruga+#eG S9$R$H c.8aUiYu-G q+a0h/u-u2) /G Arrugarse, a+o##arseG S9$R$H c.8aUiYuEG q+a0h/u2) /G A+o##ar, arrugarG 9cO aY6a6aG $e&AyaO Ya*QuE, a6uEG $e&QunO Qu uEG q+aq) sG 2G QHAQG q+aqcha) sG Es*an o, 6iedo, *a/or, i6*resin de 6iedoG \\ Sogui##a de ca+uEa *ara +a ir E .acer de onar co6o una eO*#osin *ara es*an ar a #os ani6a#es daQinosG \\ Jol0& 0an"a /ernacu#ar en #os de*ar a6en o de AEacuc.o, Qos-o E PunoG q+aqcha-uq) adPG 2G QeACHAQG q+aqchaq) adPG E sG Es*an ador, -ue causa ,uer e i6*resinG S9$R$H 6anc.ac.i-, -8a-c.aYu-G E@E5H runa -8a-c.a##o-##a, a#u/in -ue causa es*an o a# .o6+reG q+aqcha2) /G Es*an ar, a e6ori"ar, .orrori"arG S9$R$H 6anc.ac.iEG $e&AyaO Ya*c.aEG q+a0i-u2) /G 5asaPearse, es ruParse e# cuer*o con #as 6anosG q+aqa o) sG 2G A=5AG q+aq a) adPG Liso, ##anoG S9$R$H *8a-#aG E@E5H -8a-#a*an*a, erreno ##ano o ni/e#adoG q+aq a2) /G A*isonarG S9$R$H *ar*iEG q+aqnu) sG 2G :89AG q+aq/usqa) adPG 2G :89ASQAG q+aqo) adPG @o/enG S9$R$H UaEna, si*asG q+aqra) adPG Agri& >a#dJoG <erreno *o+re E es Kri# *ara #a agricu# uraG S9$R$H c.8a-raG q+aq1a) adPG onomat& 2o" ono6a o*KEica -ue se re,iere a# des*rendi6ien o, desgaPa6ien o de a#goG E@E5H c*oqllo qHaqwa, desgaPa6ien o de# c.oc#o de su a##oG q+aq1a-uq) adPG 0es*rendi+#e, des*ega+#e, se*ara+#e, desgaPa+#eG q+aq1a-u2) /G 0es*renderse, des*egarse, se*ararse de# a##oG q+aq1a2) /G 0es*egar, des*render, se*arar con ,uer"a #o -ue es F *egadoG $e&AyaO ##uc.uE, i*YaEG q+aq+as) sG Lool& F.*aetostoma tac"a nows0ii E o ras es*eciesTG Orden si#uri,or6es, ,a6i#ia #oricaridaeG Pe-ueQos *eces seos de #os rJos in erandinosG \\ adPG 0Jcese a #as *ersonas de cara *icada o con *ecasG S9$R$H ##an 8iG q+aq+e) sG Lool& F$*erispicus caudatus Eranic0c*i&G >andurriaG A/e de #as a# as *unas, 6uE +uscada *or su *#u6aPe co#orido, *ara adorno de 6Fscaras en Qo#-e*a a, Paucar a6+o, Qos-oG S9$R$H -a-eG q+ara) adPG 0esnudo, *e#ado, des*o+#ado, sin nadaG \\ !am& Sin *e o, sin +ar+asG S9$R$H -8a#aG 9cO YaraG $e&AyaO Pa#aG q+ara -a2) /G 0esnude"G \\ Po+re"a,

!;0
desa6*aro de +ienesG S9$R$H -8a#a##a YaEG $e&AyaO Pa#a##aG q+ara sach+a sach+a) sG 9col&Keg& <Kr6ino ,i ogeogrF,ico -ue se re,iere a una ,or6acin de Fr+o#es caduci,o#ios o +os-ue caduci,o#ioG S?G5G5GT q+arachu0a) sG Lool& FDidelp*is marsupialis, Didelp*is a"aracGTG UnYaYa, co6adrePa, ra*osaG ?a6i#ia dide#*.idae, de .ocico *un iagudo, *a as *os eriores con cinco dedos, e# *ri6ero o*oni+#e, co#a #arga genera#6en e *rensi# E desnudaG Se a#i6en a de a/es E ,ru asG S9$R$H Yarac.u*a, unYaYaG $e&AncO 6uYaG q+ara-uq) adPG 0esnuda+#e, -ue se *e#a, se desue##a, se des*o+#a o se descu+re de su *ro eccinG S9$R$H -8a#aYu-G q+ara-u2) /G Pe#arse, des*e##eParse, des*o+#arseG \\ E6*o+recerseG S9$R$H -8a#aYuEG $e&AyaO Pa#aYuE, -a#aYuEG q+aranaq) adPG E sG 2G Q8ALA$AQG q+arana2) /G 0es*e##ePar, *e#ar o desnudar o a#6en e a un ani6a# sacri,icadoG S9$R$H -8a#ac.aE, -8a#anaE, c.8u iEG q+ara2) /G Pe#ar, desnudar, -ui ar odo #o -ue ieneG S9$R$H -8a#aEG $e&AyaO Pa#aE, Ya#aEG 9cO Ya#a inaG q+ara2a2) /G Pe#arse, desnudarse, ir des*o+#Fndose *oco a *ocoG \\ E6*o+recerse *oco a *ocoG q+aru) adPG 0erroc.ador, 6anirro o, des*i#,arrador, -ue se des ro"a a sJ 6is6oG \\ !am& Que gas a rF*ida6en e su /es ido o sus "a*a osG E@E5H pHac*a qHaru, -ue des ro"a rF*ida6en e #a ro*aG q+aru2) /G 0erroc.ar, 6a#gas ar, des ro"ar #os o+Pe os *or descuido o *or 6anePo or*eG q+asa) sG ,eog& Paso en re dos cerros o 6on aQasG \\ Por i##o en cercos o *aredesG \\ adPG Que+rado *or #os +ordesG 2G <HA'AG q+asa 0esqo) sG Lool& PFParo a# oandino de co#or roPi"o -ue a*arece genera#6en e en #a K*oca de cosec.aG S9$R$H -asa *is-o, -asa Uasa *is-oG q+asa2) /G 0es*or i##ar #os +ordes de #os o+Pe os o 6enaPesG \\ 'o6*er e# ,i#o en un *un oG q+as0a) adPG E sG Se6i-ue6adoN asado re-ue6ado *or #as +rasasG 2G :A$:A, QOQO5A, <9:9<9 :U'UG q+as0a2) /G Asar, -ue6ar en #as +rasas o ##a6as de# ,uegoG S9$R$H YanYaEG E@E5H ayc*a 0an0ay, asar #as carnesG q+asu) sG )arro a"o, *a#a"o, /ari##a"oG S9$R$H *8anaG $e&AyaO *a6aEG 9cO Yas iEG q+asuchi-uq) adPG 2G P8A$ACH9:UQG q+asuchi2) /G Hacer a*a#ear, garro ear, (G S9$R$H *8anac.iEG $e&AyaO *anac.iEG q+asu-uq) adPG E sG )arro eador, go#*eador, a*a#eador 6aniF icoG q+asu-u2) /G )o#*earse con ra a#go #a ca+e"a o a#guna *ar e de# cuer*oG S9$R$H *8anaYuE, aYaYuEG q+asuna) sG )arro e, 6a"o, *orraG S9$R$H .uE*u, *8ananaG $e&AyaO *ananaG 9cO

!;!
YasuG \\ Agri& 9ns ru6en o radiciona# agrJco#a de *a#o a#argado E ca+e"a# de 6adera, o *a#o encor/ado, *ara go#*ear #os errones o cerea#es en cosec.aG q+asuna-u2) /G A*a#earse, garro earse 6u ua6en e en re dos o 6Fs *ersonasG S9$R$H *8ananaYuEG q+asu0a-u2) /G A*a#ear o de,enderse a *a#a"os o garro a"osG S9$R$H *8ana*aYuEG \\ Agri& )o#*ear #os cerea#es en cosec.a, aEudando a o roG q+asu0a2) /G Agri& 2o#/erF a*a#ear o garro ear #as es*igas, *ara sacar odos #os ,ru os o granosG S9$R$H *8ana*aEG q+asur0a2) /G 2G P8A$A'QO=G q+asu2) /G A*a#ear, garro ear, dar de go#*es con una /ari##aG S9$R$H *8anaEG $e&AyaO *anaEG 9cO YasusaG q+asu2-acha2) /G 2G P8A$A=:ACHA=G q+ata) sG <ur+io, ur+ide", sedi6en oG S9$R$H -onc.oG A$<R$H c.8uEaG $e&AyaO *u Ya, Ya a, *i*uG $e&QunO *u YaG q+atacha-u2) /G En ur+iarse, sedi6en arse #os #J-uidos *urosG q+atacha2) /G En ur+iar, sedi6en ar, con a6inar #os #J-uidos cris a#inosG S9$R$H -onc.uc.aEG q+ata1i) sG alim& 5anPar, du#ce a +ase de arci##a, a"car, Pugos de ,ru as E 6ie#G \\ ,eol& Piedra ca#cFrea, ca#i"aG q+ata2achi2) /G En ur+iar, con a6inar un #J-uido rans*aren eG S9$R$H -onc.uEac.iEG q+ata2a2) /G En ur+iarse *au#a ina6en eG S9$R$H -onc.uEaEG E@E5H allpawan qHatayay, en ur+iarse con #a ierraG q+a1a) sG >os a, es iKrco# de# ganado /acunoG q+a1a2) /G 'eco#ec ar #a +os a *ara usar co6o co6+us i+#eG q+a1chi) adPG E#Fs ico, ,#eOi+#e, car i#aginosoG \\ alim& Pa*a dura -ue no *uede cocerG S9$R$H -.aUc.i, -8aU#isG q+a1 is) adPG ?#acuc.en o, de#gadoG S9$R$H -8aUc.iG q+a1si u) adPG )o6oso, e#Fs ico a# 6as icarG q+a2a) adPG ?u uro, ie6*o *rOi6o, /enideroG E@E5H qHaya wata, aQo /enidero o *rOi6oG $e&AyaO Pe*a, .a6u-G q+a2a 0+uncha2) ad/G 5aQanaG q+a2acha2) /G Pos ergar, dePar *ara des*uKsG S9$R$H asuE, sa-eEG q+a2.a) adPG 0esa+rido, insJ*ido, sin sa"nG S9$R$H c.u6a, .anEa, EaYuG $e&AyaO c.a6##a, c.a6u-G $e&QunO .a6iaG 9cO YaY6aG q+a2.a runa) adPG !igdo& 0esganado, *usi#Fni6e, sin c.is*aG q+a2.asqa) adPG Sin sa+or ni gus oG \\ ?ru os -ue .an *erdido su sa+orG q+a2.a2a2) /G 2G HA$=A=A=G q+a2tu) sG tej& Hi#o de #anaG E@E5H ?a?u qHaytu& .i#o de#gadoN ra0*u qHaytu, .i#o gruesoG $e&AyaO PaE u, Ua uG $e&QunO ii#u, Ua uG $e&/&BarO i#uG q+a2tucha2) /G tej& En.e+rar, en ra6ar, ensar ar con .i#o de #anaG \\ Agregar .i#o de #ana a o ro si6i#arG

BC D
q+a2tu2) /G tej& Eno/i##ar, de/anar con .i#os de #anaG S9$R$H -aE-oEG q+ea) s) $at& Pus, 6a eria in,ecciosa de #as .eridasG $e&AyaO Pea, PeiaG 9cO YiaG q+eacha2) /G $at& ?or6arse #a *us, su*urarG $e&AyaO Peac.aEG 9cO Yiac.anaG q+eana2, /G Bed& Li6*iar, sacar #a *usG $e&AyaO PeanaEG 9cO YiananaG q+ea2asqa) sG $at& A+sceso, "ona o #ugar in,ec ada de# cuer*o con *us o 6a eriaG q+echa) sG $at& 0iarrea, e/acuacin acuosaG S9$R$H c.8unc.u##*aG $e&AyaO jec*a& q+echu) sG $at& CiF ica, #u6+a#giaG \\ Par e de un odo raccionadoG q+echu-uq) adPG ?rag6en a+#e, -ue+radi"o, ,#eOi+#eG q+echu-u2) /G ?#eOionarse, do+#arse, inc#inar e# cuer*o .acia ade#an e o a rFsG q+echuq) adPG E sG ?#eOionador, -ue se do+#a en dosG q+echu2) /G Que+rar, do+#ar, *ar ir, ,raccionar en dos o 6Fs *ar esG S9$R$H *8aYiEG q+e e) adPG E sG 5oc.o de co#a E ra+oG S9$R$H 6u 8u c.u*aG q+e ete) sG $at& Adeni isG 9n,#a6acin de #os gang#ios de #as aOi#as o #as en re*iernasG q+e ete2) /G $at& 9n,#a6arse o .acerse e# incordio o +u+nG q+e qe) sG 2G W9LAL9G q+e te) sG 2G <8A'AG q+e a) sG Bed& Cica ri"G S9$R$H sic.8uG $e&AyaO siraG $e&QunO si#a, Uisa#aG 9cO Yi##aG q+e acha2) /G Bed& Cica ri"ar, cerrarse #a .erida dePando una .ue##aG $e&AyaO siraYuEG $e&QunO si#aYuEG q+e a2a2) /G Bed& Cica ri"ar, cerrarse #a .erida dePando .ue##aG q+e o) adPG Co#or a6ari##o, a6ari##o dorado o *F#idoG S9$R$H uUiG $e&AyaO Pe##u, YarUaG 9cO Yi##uG q+e o 0esqo) sG Lool& F/icalis uropygialisG& <ri#e a# oandino o c.irigLe cordi##eranoG A/eci a de co#or a6ari##o de du#ce can arG Orden *asseri,or6e, ,a6i#ia ,ringi#idaeG A/e canoraG S9$R$H ePa *es-o, -8e##unc.oG \\ Jol0& 0an"arJn en Puno E >o#i/iaG q+e o sara) sG 2G UW9$AG q+e u ch+us0i) sG Lool& FBonalonion dissimulatum DistantG& 5os-ui o o c.inc.e de# cacaoG Orden .e6J* era, ,a6i#ia 6iridae, de co#or a6ari##o, /i/e en #a su*er,icie de# ,ru o de# cacaoG La *icadura *roduce 6anc.as negrasG S9$R$H -ori c.8us*iG q+e una2) /G C#asi,icar#o a6ari##oG \\ Sacar #o a6ari##oG q+e uncho) sG 2G Q8ELLO PESQOG q+e un0a2) /G 0orarse, a6ari##earse de a *ocoG $e&AyaO Pe##uEaEG q+e u2 q+e u2) adPG A6ari##Jsi6o, 6uE a6ari##o, doradJsi6o, *a#idJsi6oG S9$R$H -8e##u##aQaG q+e u2achiq) adPG Que iQe o dora de

DICCIONARIO
co#or a6ari##oG $e&AyaO Pe##uEac.i-G q+e u2achi2) /G A6ari##ar, eQir de co#or a6ari##oG q+e u2a2) /G A6ari##earse, dorarse o eQirse de a6ari##oG \\ Jisiol& E6*a#idecerG 9cO #i##uEanaG $e&AyaO Pe##uEaEG q+e. a) sG )uiQoG S9$R$H c.8i##6iG $e&AyaO c.i6##iG 9cO Yi6i#aG q+e.a a2) /G )uiQarG 9cO Yi6i##anaG S9$R$H c.8i##6iEG q+e.i) sG A*oEo, cuQa, *un a#, usaG S9$R$H Y8iruG 9cO Yi6iG q+e.icha2) /G CuQar, a*oEar, a*un a#arG $e&AyaO Pe6iE, Yi6iE 9cO Yi6iEG q+e.i-u2) /G A*oEarse, recos arse, arri6arse con ra a#goG E@E5H perqaman qHemi0uy, a*Ea e a #a *aredG q+e.ina) sG O+Pe o -ue sir/e de cuQaG E@E5H qHemina rwni, *iedra *ara cuQarG \\ adPG Que necesi a cuQa, *un a# o es ri+oG q+e.i0a-u2) /G A*oEarse, *ro egerse en a#go o en a#guienG q+e.iqe) sG Es ri+o, 6ac.n de una cons ruccinG q+e.i2) /G CuQar, a*un a#ar, sos ener, *oner es ri+oG S9$R$H anYac.aEG $e&AyaO Pi6iE, Yi6iEG 9cO Yi6inaG q+en0i) sG 0o+#adi##o, ri+e e, do+#adura, #e/an a6ien o de re+orde *#anoG q+en0i-uq) adPG E6+ar-ui##a+#e, -ue se do+#a e# +ordeG E@E5H qHenpi0uq qara, cuero -ue se do+#a e# +ordeG q+en0i-u2) /G E6+ar-ui##arse, #e/an arse un +ordeG E@E5H c*u0u qHenpi0uy, #e/an arse *ara arri+a e# a#a de# so6+reroG q+en0i2) /G 0o+#ar, /o# ear, ri+e ear, *#egar, enori##ar, #e/an ar *ara arri+a un +ordeG $e&AyaO a*araEG 9cO Yin*inaG Q+enqo) sG FLig "agG Arqueol& )ru*o ar-ueo#gico u+icado en #a *ar e $O de #a ciudad de# Qos-o E den ro de# Par-ue Ar-ueo#gico $aciona# de Sa-saEUa6anG Es F con,or6ado *or rocas #a+radas, adora orios, *asaPes su+ errFneos, cana#es, 6uros, nic.os, e cG de ,ac ura inYaG ?ue una de #as UaYas de# sis e6a se-8e, -ue *er enecJa a# sec or An isuEu, un /erdadero san uario, donde se rendJa cu# o a# seOo, re*resen ado *or un ,a#o en *iedra, a #a *rocreacin, asJ co6o, a# 6a ri6onioG q+enqo) sG Sinuosidad, cur/a ura ser*en i,or6e, "ig"agG 9cO YinYuG q+enqo q+enqo) adPG Sinuoso, re orcido, ##eno de cur/as, en "ig "agG E@E5H qHenqo qHenqo nan, ca6ino sinuosoH qHenqo qHenqotan puris*an0i, es Fs ca6inando .aciendo cur/asG q+enqo-u2) /G Cur/arse, .acerse sinuosoG q+enqoq) adPG Que se cur/ea o se .ace sinuosoG q+enqo2) /G Cur/ear, ser*en ear, ondu#arG \\ ?a#sear, engaQar, des/iarG 9cO YinYunaG q+ensu) sG Sos#aEo, 6irada de reoPoG q+ente) sG Con raccin, encogi6ien o,

SIMI TAQE

BC D

!;2
S9$R$H Y8uEuYu-G q+es1a-u2) /G 'e orcerse, orcerseG S9$R$H -8eUiYuEG $e&AyaO ai iYuE $e&QunO YiYsuEaEG q+es1ana2) /G 0es orcer, endere"arG S9$R$H -8esUa *asYaEG q+eta) adPG 'a6era, *ros i u aG S9$R$H *an*a Uarrni, 6a*8a, Uar6iG $e&AyaO Uaric.aG q+eta2a2) sG Pros i ucin de #a 6uPerG \\ /G Pros i uirseG S9$R$H 6a*8aEaEG q+eti0ia2) /G Corco+ear, enca+ri arse #os ca+a##osG q+e1e) sG <orcedura, orcin, des/iacin de #o rec o o correc oG S9$R$H -8esUaG \\ adPG <orcido, des/iadoG $e&QunO UiYsuG 9cO YiUiG q+e1i-u2) /G 2G Q8ESWA:U=G q+e1i2-acha-u2) /G 2G CHHA$:9=G q+e1i2-acha2) /G 2G W9$W9=G q+e1su2) /G 5irar de reoPoG S9$R$H #er-8oEG q+ocha) sG Aso#ea6ien o, inso#acinG q+ochachi2) /G Aso#earG EO*oner a# So#G \\ Hacer secar #os cerea#es, #a coca, e# aPJ, e cG S9$R$H ru*.aEac.iEG q+ocha-u2) /G Aso#earse, re*an igarse a# So#G \\ <o6ar So#G $e&AyaO Poc.aYuE, PoQiYuEG q+ocha2) /G So#ear, reci+ir #os raEos so#aresG \\ 'e*an igar o eO*oner a# So#G \\ 2G Q8O9=G q+ocho) sG A#egrJa, regociPo, di/ersin, con en oG S9$R$H YusiG A$<R$H ##aYiG q+ochuchi2) /G 0i/er ir, a#egrar, regociPar, con 6sica o ac uaciones de a#egrJaG S9$R$H Yusic.iEG A$<R$H ##aYic.iEG q+ochu-uq) adPG E sG >o.e6io, di/er idoG q+ochu-u2) /G 0i/er irse, regociParse, a#egrarseG S9$R$H YusiYuEG an nH ##aYiYuEG $e, AyaO Poc.uYuE, YusiYuEG q+o i) adPG 'ece#oso, descon,iadoG S9$R$H 6anc.a-G q+o .a) sG C.asco, engaQo, ,iascoG \\ ErrorG S9$R$H *au aG q+o .achi) sG 5u# a, cas igo a #os -ue no acier an en a#goG q+o .achi2) /G C.as-uear, e6+ro6ar, +ur#ar, .acer ,a##ar o e-ui/ocar a o ra *ersonaG S9$R$H *an ac.iEG q+o .a.a) sG La+erin o de *asadi"osN *asaPes en 6uc.as direccionesG \\ Ca##ePones .ec.os *ara dis raccinG S9$R$H c.inYanaG q+o .a2) /G Errar, e-ui/ocarse, ,a##ar, engaQarseG S9$R$H *an aEG q+o .o) sG )ru6o de .arina, +o#i##as de .arina 6a# 6e"c#adas con aguaG q+o ti) /G onomat& Sonido ono6a o*KEico de #a accin de ragar #J-uidos rF*ida6en eG q+o tin) sG 2G QOL<9$G q+o tin2a) sG Eot& F/ip*ocampylus corynoides 9& SimmG& Ar+us o de #a ,a6i#ia de #as ca6*anu#FceasG Su .F+i a son #os /a##es in erandinos, en #os -ue se desarro##a *ro,icua6en eG Con iene *rinci*ios ac i/os su6a6en e de#e KreosG S9$R$H -onc.o -onc.oG q+o ti2) /G 2G OQO=G q+o.a) sG 0e#i o gra/e, sacri#egioG S9$R$H

,runciduraG re*#iegueG 9cO Yin iG \\ #a es*a#daG S9$R$H -8e*erina, -8e*inaG Lool& F.oli+r coruscans ,ould E q+e0i2) /G Accin de cargar o rans*or ar o ras es*eciesT Pica,#or, co#i+rJ, +u# os en #a es*a#daG $e&AyaO Pe*iEG o6inePoG PFParo ro-uJ#ido de cuer*o $e&/&BarO a*aEG 9cO Yi*iEG 6uE *e-ueQo, *#u6aPe /erde +ri##an e, q+e0i2-acha2) /G L#e/ar un +u# o en #a *ico de#gado a#argado, *ero /aria+#e es*a#da de un #ugar a o roG E@E5H de ,or6a, #ongi ud E co#oresG *erqHe qHepiy0ac*ay, *asear con carga 2A'9E0A0ESH UasYar -8en e, siUar de# niQoG -8en eG EolO -ori -en e siUarG q+eqe) adPG A*re ado, re##eno, urgen e, q+ente q+ente) adPG 'e*#egado, arrugado, ro##i"oG S9$R$H 6a 8iG E@E5H qHeqe con raJdo en *ar esG S9$R$H -en is aG c*oqllo, 6a"orca de 6aJ" +ien re##eno Q+ente &ancha) 9tno*ist& FEarrio del E a*re adoG pica!lorG Uno de #os cua ro +arrios q+eqe2a2) /G 'e##enarse, a*re arse, -ue 5an-o Q.a*a- 9nYa es a+#eci en aPus arse con ra #as en/o# urasG S9$R$H e# an iguo *ue+#o de A-.a6a6a ` 6a 8iEaEG ,u ura ca*i a# de# <aUan insuEo ` a# Q+era) sG FCupino silvestreG& $o6+re de con-uis ar e# *ri6i i/o /a##e de# una ca##e en e# casco 6onu6en a# de Qos-o, en e# sig#o ]999 dGCG #a ciudad de# Qos-oG Q+ente Mar-a) sG 9tno*ist& F$ue+lo q+era) sG Eot& FCupinus spG& Lu*ino pica!lorG& Con es e no6+re, en ie6*o si#/es reG \\ 2G HA$:8ASQ8E'AG de #os inYas, se conocJa e# cen ro q+era u.a) adPG 2G QEQA'AG ur+ano de# :usic.aYa, .oE conocido q+esa) sG $ido de a/eG \\ Ca6a de #os co6o Pa a##a- a o L#a- a*a a, en e# ani6a#esN 6adriguera, ca6as ro .ec.o Qos-oG de *aPa, *a*e#, e#as /iePas, e cG q+enteq) adPG Encogi+#e, con raJ+#e, $e&AncO -ues.aG $e&AyaO Paisu, PaisUa, reduci+#e a# a6aQoG S9$R$H c.8uYuEa-G PesaG $e&QunO -is.Qa, -is.aG $e&/&BarO $e&AyaO Pin i-, c.in i-G $e&QunO -in i-G 9.O *is.Yu UasiG ArgO UasiG EolO .a*a, Yin iG a*aG q+enti) sG 2G Q8ES<9G q+esacha-u2) /G Anidarse, .acer nido o q+enticha2) /G Encoger, con raer, re raer, ca6as roG $e, AyaO jesac.aYuEG reducir, re*#egarG $e&AyaO Pin iE, $e&QunO Yis.aYuEG 9cO Yus.uEG S9$R$H c.in iEG $e&QunO Yin iE, aYs.aEac.iEG -8esac.aEG 9cO Yin inaG q+esacha2) /G 2G Q8ESACHA:U=G q+entichiq) adPG E sG Con rac or, q+esana) sG <a6i" de *aPa *ara cernir e# encogedor, ac.icadorG 6os o de #a c.ic.aG S9$R$H isanYaG q+entichi2) /G Encoger, ac.icar, con raer Q+eso) sG A*e##ido au c onoG e# a6aQo de a#goG S9$R$H q+eso) sG Lool& Caraco# de #os o-.osG .uc.8uEac.iEG S@GLGOG5GT q+enti0a-u2) /G 'e raerse, encogerse, q+esqento) sG Lool& F.icada pe+lejaG& reducirse, e6*e-ueQecerseG \\ Encoger CigarraG 9nsec o de #as "onas -.esUas, #os .o6+rosG cuEos 6ac.os *oseen un rgano de q+entisqa) adPG Encogido, reducido, es ridu#acin, cuEo ruido qHes&&&qHes da re raJdo, ,runcido, arrugadoG S9$R$H origen ono6a o*KEica6en e a su -8en e -8en e, -8es is-aG $e&AyaO Pin iE, no6+reG S9$R$H -8es-esG c.in iEG $e&QunO -in iEG 9cO Yin inaG q+esqes) sG 2G Q8ESQE$<OG q+e0a) adPG E sG Sonoro, /o" *o en e, q+este) sG 2G :8U=<U, Q8ES<9G es riden eG q+esti) sG Encogi6ien o, con raccin, q+e0e) sG Carga o +u# o *ara cargar a #a reduccin de# a6aQoG S9$R$H Y8uE u, es*a#daG $e&AyaO Pe*eG $e&/&BarO a*ari -8en iG \\ EncogJ6ien o de #os #a+ios en naG 9cO Yi*iG son de disgus oG $e&AyaO Pen iG q+e0eq) adPG E sG Cargador, *ersona -ue $e&QunO aYs.aEaG 9cO usuG ##e/a +u# os en #a es*a#daG S9$R$H q+estichiq) adPG Que causa e# Uan u-G $e&AyaO Pe*i-G $e&/&BarO encogi6ien o, #a con raccin, #a a*a-G -8e*erinaG sG 2G Q8EP9'9$AG dis6inucin de #ongi ud, e# q+e0icha-u2) /G A#is ar +u# os o 6a#e asG ac.ica6ien oG $e&AyaO Pi*ic.aYuEG q+estiq) adPG 2G CH8U:U=AQG q+e0icha2) /G En,arde#ar, a ar un +u# o, q+estisqa) adPG 2G Q8E$<9SQAG *re*arar +u# os de cargaG $e&AyaO q+esti2) /G acogerse, con raerse, ac.icarse, Pe*ic.ana, @e*ic.aEG $e&/&BarO dis6inuir de #ongi udG $e&AyaO Pes iEG Yi*ic.anaG 9cO Yi*ic.anaG $e&QunO -uis iE, aYs.aEaEG 9cO q+e0ichi2) /G Hacer cargarN *oner #os c.in inaG +u# os *ara -ue cargue una *ersonaG q+es1a) sG Soga orcida, .ec.a de 6agueE q+e0ina) adPG Carga+#e, rans*or a+#e en o ic**u& S9$R$H -8eUe, Uis 8uG $e&AyaO #as es*a#dasG S9$R$H -8e*erina, ai iG $e&QunO UiYsuG 9.O ##asaG -8e*irinaG \\ 2G Q8EP9'9$AG Q+es1a Cha-a) sN F$uente de sogaG& q+e0i0a-u2) /G Cargar cons an e6en e Puen e inYaico .ec.o Jn egra6en e de *or o,icio o *or *agaG sogas o cuerdas re orcidas de *aPa, q+e0iri) adPG E sG Cargador, *ersona -ue u+icado en e# dis ri o de Q.eUe en #a rans*or a 6ercancJas en #as es*a#dasG *ro/incia de Canas, Qos-oG q+e0irina) sG 5an a o cargador ePido o de q+es1a 0as-a2) EG 2G Q8ESWA$A=G e#a corrien e, *ara rans*or ar +u# os a q+es1a-uq) adPG 'e orci+#e, orci+#eG

!;&
.a un .uc.aG q+o.a i-u2) /G 0e#in-uirG Pecar gra/e6en eG S9$R$H .uc.a##iYuEG q+o.a i2) /G 0e#in-uir, ransgredir un *rece* o o 6anda6ien o .u6ano o di/inoG q+o.er) adPG Co#or /erde, /erdosoG \\ 9n6aduroG E@E5H qHomer qHac*u, /erde *as oN Eana qHomer, /erde o+scuroN qHellu qHomer, /erde a6ari##oG $e&AyaO Po6erG EolO -o6irG 9cO Yu6ir, Yu6iraG q+o.er2a2) /G 'e/erdecer, .acerse /erdosoG $e&AyaO Po6erEaEG q+o.i) adPG Es Kri#, in,Kr i#G S9$R$H -o6i, -o##o-, urUaG S9$R$H us*.a $e&AyaO -o6i, us*aG 9cO Yu6iG q+oncha) sG ?ogn, dis*osi i/o de +arro *ara cocinarG E@E5H qHonc*a sansa, +rasa de# ,ognG $e&AyaO a*u, u##*a, Ea6unaG $e&AncO .ajO QunO u##*aG ArgO -onc.aG EolO -onc.a, s.8a-eG 9cO u#*a, Punc.aG q+onchacha2) /G Hacer ,ogn de +arro E *iedra, *ara cocinar con #eQaG q+on0i chusi) sG 2G <HA$A:UG q+on0o) sG E adPG 5ogo e, anuda6ien o, 6du#o redondo o es,KricoG q+on0o q+on0o) adPG A*e#o onado, gru6oso, con 6uc.os a+u# a6ien osG q+on0ucha-u2) /G 2G Q8O$PU:U=G q+on0u-uq) adPG Que se a*e#o ona o se .ace gru6os #as .arinas en e# agua a# 6e"c#arseG q+on0u-u2) /G A+u# arse, anudarse, a*e#o onarse a#guna cosaG S9$R$H -8on*uc.aYuEG q+on0una-u2) /G A*e#o onarse Pun Fndose o en#a"Fndose en re 6uc.osG q+on0u2) /G A*e#o onar, a+u# arG \\ !igdo& @un ar 6uc.o dineroG q+o/i) adPG CF#ido, ca#ien e, ca#uroso, a+rigadoG A$<R$H c.iriG $e&AyaO PoQiG $e&QunO YuQiG 9cO YuQiG q+o/i q+o/i) adPG <i+io, a e6*eradoG S9$R$H as -8oQiG q+o/i au0a) sG ,eol& <erreno a+rigado, dedicado a #os cu# i/os -ue de*enden de# riegoG S9$R$H -ec.aG q+o/i -a2) sG Ca#or, ca#en uraG q+o/i 0u-2u) sG ,eol& 5anan ia# ca#ien eN agua er6a#G EolO -oQi- ar6aG 9cO YuniG q+o/ichi) adPG E sG alim& Co6ida ca#en ada a# dJa siguien eG S9$R$H -8oQic.is-aG q+o/ichiq) adPG E sG Ca#en ador, a+rigadorG \\ $EOLH Es u,aG O+Pe o o dis*osi i/o e#Kc rico -ue ca#ien aG q+o/ichisqa) adPG 2G Q8O9CH9, Q8O9SQAG q+o/ichi2) /G Ca#en ar, a+rigar, dar#e ca#orG E@E5H qHo?ic*iy mi0*unata, ca#ien a #a co6idaG q+o/i-uq) adPG A+rigador, -ue da ca#orG \\ Que se ca#ien a a# So# o con ,uegoG q+o/i-u2) /G Ca#en arse, a+rigarseG E@E5H )ntipi qHo?i0uy& ca#iKn a e a# So#, rup*aywan qHo?i0uy, ca#iKn a e con e# ca#or de# So#G q+o/i a) adPG <Kr6ico, a e6*eradoN sie6*re en es ado ca#ien eG q+o/i ana) adPG Ca#ien Jsi6o,

BC D
ca#urosJsi6oG q+o/iq) adPG Ca#en a+#e, a e6*era+#e, $e&AyaO Poni-G $e&QunO -oQi-G 9cO YuQiiG q+o/irichi2) /G E6*e"ar a ca#en ar, a e6*erarG \\ Ca#en ar un *oco, en i+iar #o -ue es a ,rJoG q+o/iri-u2) /G Ca#en arse un *oco, a+rigarse de# ,rJo sea con e# ca#or de# ,uego o de# So#G q+o/iri2) /G En i+iarse e# agua E o ros #J-uidosG \\ E6*e"ar a ca#en ar e# So# o e# ,uegoG q+o/isqa) adPG Ca#en ado, reca#en adoG S9$R$H -8onic.is-aG E@E5H qHo?isqa mi0*una, co6ida ca#en adaG $e&AyaO PoQis.is-aG q+oni2) /G Ca#en ar, o6ar ca#or, au6en ar #a e6*era ura de un cuer*oG S9$R$H -8oc.aEG $e&AyaO PoQiEG $e&QunO -u6uEG $e&/& BarO 6as.aYuEG 9cO Yu6unaG q+o0a) sG >asura, des*erdicio, desec.oG $e&AyaO Po*a, a6uG $e&QunO a6uG $e&/&BarO susEaG 9cO Yu*aG q+o0a -u-i) sG Lool& FAcromyrmes *ispidus /antsc*G& Hor6iga de nido su*er,icia#G Orden .E6en* era, de #a ,a6i#ia ,or6icidae, de co#or *ardo a6ari##en o, cuEos nidos son su*er,icia#es en #a /ege acin decaEen eG S9$R$H YuYi isiG $e&AyaO YuYiG q+o0acha-u2) /G L#enarse de +asura o des*erdicios un #ugarG q+o0acha2) /G Ec.ar +asura aun #ugarG E@E5H wasi qHopac*ay, +o ar +asura en #a casaG q+o0ana2) /G Li6*iar #a +asura, sacar #os des*erdicios o residuos E des.ec.osG $e&AyaO Po*anaEG 9cO Yu*anaG q+o0a0ata) sG >asura#, +o adero, 6u#adarG 9cO Yu*a*a aG q+oqa) sG Persona -ue no en iende nada de #o -ue se #e con/ersaG \\ Pec.ugaN carne +#anca de# *ec.o de a/eG q+oqo) sG Cogo##o u*ido, a*re adoN Ee6as o a##os ro+us osG E@E5H qHoqoyuyu, na+o ro+us oG q+oronta) sG 5ario de# c.oc#o E de# 6aJ"G S9$R$H .u##u, 8oron-aG 9cO usaG q+orota) sG Anat& <es Jcu#o, es es en e# /arn, criadi##as en #os ani6a#es 6a6J,erosG S9$R$H ra6i, run uG $e&AyaO Yuru aG EolO -uru aG 9cO Yuru aG q+orota2oq) sG 2arnN ani6a# 6a6J,ero 6ac.o -ue *osee es Jcu#osG S9$R$H run uEu-G q+os/i) sG Hu6o, .u6aredaG \\ adPG Co#or a.u6adoG E@E5H qHos?i wa0a, ganado de co#or a.u6adoG 9cO YusQiG q+os/ichi2) /G Producir .u6oG \\ Hacer .u6ear, a.u6arG E@E5H qHos?ic*iy wasiy0ita, a.u6a u casaG Q+os/i0ata) sG ,eog& F9ncima del *umoGG 0is ri o de #a *ro/incia de Paucar a6+o, de*ar a6en o de# Qos-o, con 2,;44 .a+i an es en !74!G Su ca*i a#H Pi#co*a a F$ill0upataG& q+os/iq) adPG Hu6ean e, sa.u6erioG E@E5H qHos?iq llantHa, #eQa -ue .u6ea *or

DICCIONARIO
.6edoG q+os/ishaq) adPG Hu6ean e, *or ePe6*#o, #eQa 6oPada -ue /a .u6eando a# arderG q+os/i2) /G Hu6ear, sa#ir e# .u6oG Producir .u6o a#gn co6+us i+#eG 9cO YusninaG q+oto) sG $at& >ocioG Au6en o de #a g#Fndu#a iroidesG \\ Anat& >uc.e de #as a/esG \\ !igdo& EngaQo, ,arsa, e6+ro##oG $e&AyaO a*u, -.o oG 9cO -o o, Yu uG q+oto q+oto) sG 2G QHO<O QHO<OG q+oto -+usi u) sG Lool& FAlouata seniculus CinneoG& 5ono au##ador, -ue se carac eri"a *or *oseer es*ecie de +ocioG q+otoq) adPG ?arsan e, engaQador, incu6*#ido, e6+us eroG S9$R$H -8o uYu-, EuYaYu-, ##u##a-G q+oto2) /G EngaQar, e6+us ear, e6+aucarG q+otuchi-uq) adPG Que se dePa engaQar, e6+aucar, ra6*ear, e6+ro##arG S9$R$H EuYac.iYu-G q+otuchi-u2) /G 2G =U:ACH9:U=G q+otu-uq) adPG 2G Q8O<OQG q+otuna-u2) /G 2G =U:A$A:U=G q+otu0a2a2) /G 2G =U:APA=A=G q+otuq) adPG E sG 2G =U:AQG q+oturqo2) /G 2G =U:A'QO=G q+otu2) /G 2G =U:A=G q+otu2si2) /G 2G =U:A=S9S=G q+o2a) sG Eot& F/tipa spG& PaPa dura *ara #a con,eccin de es eras, so6+reros, asJ co6o #as *o*u#ares esco+as de 6ano o pic*ana& q+o2a ichhu) sG 2G QOWA 9CHHUG q+o2a2) /G A+rir .oEos en e# erreno *ara de*osi ar #a se6i##a de *a*a, *ara su conser/acin an es de# se6+rJoG q+o2o) sG $at& E-ui6osis, .e6a o6a, a6ora a6ien o, cardena#, 6ore nG S9$R$H c.8araG $e&AyaO -oEoG 9cO YuEuG qo2o 0a0a) sG Ari& Pa*a /erdeada *or accin de# So#G q+o2ochi2) /G $at& Producir e-ui6osis, a6ora ar, acardena#arG S9$R$H -8oEuEac.iEG q+o2osqa) sG $at& E-ui6osis, a6ora ado, acardena#adoG E@E5H qHoyusqa uyayuq, con #a cara a6ora adaG q+o2u2achi2) /G 2G Q8O=OCH9=G

SIMI TAQE

BC D

!;1
a#go en re /ariosG \\ !igdo& <o6ar di,eren es direcciones *ersonas -ue es a+an Pun asG ra-i2) /G 'e*ar ir, dis ri+uir, di/idir, se*ararG S9$R$H 8a-aEG ra-i2si2) /G Co#a+orar a dis ri+uir, re*ar ir o di/idirG ra-ra) sG >ocado a+undan eG \\ adPG vulg& Se e6*#ea en #enguaPe des*ec i/o *ara ca#i,icar a# -ue co6e 6uc.oG ra-rachi2) /G vulg& 0ar de co6er o .acer co6er a+undan e6en eG E@E5H allinta ra0rac*iy c*ay 0*ariy0ita, .a"#e co6er a+undan e6en e a u 6aridoG ra-rana) sG vulg& Co6ida o /J/eres *ara e# consu6oG ra-ra0a-u2) /G vulg& 9r a co6er *or /icio en casa aPena E gra ui a6en eG ra-ra0u) /G vulg& Co6e#n, g#o n, raga#da+asG S9$R$H 6i##Ya*u, o-o#on, raYra-, anc.8i, Ua*8uG A$<R$H Qa6QaG $e&AyaO anYara 6iYu-G ra-raq) adPG E sG )#o nN -ue co6e a+undan e6en eG \\ !igdo& Que co6e 6uc.o E no ra+aPaG S9$R$H 6i##*8u-, 6i##Ya*u, raYra*uG A$<R$H na6naG E@E5H ra0raq alqo, *erro co6e#nG ra-rarqo2) /G vulg& Engu##ir #a co6ida a*resurada6en eG \\ !igdo& Hacer#e ca##ar a una *ersona #e/an Fndo#e #a /o" des6edida6en eG ra-ra2) /G vulg& Co6er /ora"6en e a#gn a#i6en oG S9$R$H O-oE, Ua*8uEG E@E5H ra0ray c*ay mi0*unata mana allinniy0ipaq, co6e esa co6ida *ara u 6a# *ro/ec.oG ra-ra2si-u2) /G vulg& @un arse a o ros *ara co6er /ora"6en eG ra-tania) sG 2G PACHA LLOQEG ra-tha) adPG 0o+#e, grueso, oscoG S9$R$H ra Y.a, *.a uG ra-tha2a2) /G 9r ad-uiriendo es*esor, grosorG S9$R$H ra Y.aEaE, *.a uEaEG ra.i) sG 2G Q8O'O<AG rana-uq) adPG E sG 2endedor, eO*endedor o eO*osi or de /en asG rana-u2) /G 2G 'A$A=G rana-+i) sG Penu6+raG \\ C#aridad 6ediaN #uces a# a6anecer, o #as # i6as cuando #a noc.e /ieneG S9$R$H ran*.i, ras*.iG rana2) /G 2ender, eO*ender, eO*oner a #a /en aG S9$R$H ranaYuEG rancha) sG Agri& En,er6edad ,ungosa de #as *#an as, es*ecia#6en e de #as .oPas E a##os, co6o $*itop*t*orea in!estans de #a *a*a E Eotrilis !a+ae -ue *roduce #a 6anc.a co#or c.oco#a e de #as .a+asG ran-i) sG 2G QHEA$<HUPAG ran-ha) sG ?an aseo, /ana i6aginacin o suges inG \\ adPG <or*eG S9$R$H ran-.aG ran-ha2aq) adPG E sG Que /a *erdiendo #a /isinG S9$R$H naUsaEa-, a*.raEa-, ar*.aEa-G ran-ha2a2) /G 9r *erdiendo #a /isinG S9$R$H QaUsaEaE, a*.raEaE, ar*.aEaEG ran-hi) adPG Se6ioscuro, *enu6+roso, cre*uscu#arG ran-hi ran-hi) adPG Penu6+rosJsi6oG Que se o+ser/a a# a6anecerG S9$R$H

R
R) r) al!a+& Consonan e /i+ran e, a#/eo#ar, sonora de# a#,a+e o runasimi o q*eswa S-uec.uaTG Se *ronuncia ra sua/e, co6o en cas e##ano E se u i#i"a con #as cinco /oca#esG racha) sG AraQadura, escardaduraG S9$R$H rac.iG rachachiq) adPG E sG Que *er6i e araQar, escar+arG S9$R$H rac.ic.i-, .as*8ic.i-G rachachi2) /G 5andar, *er6i ir araQar, escar+arG S9$R$H rac.ic.iE, .as*8ic.iEG racha-uq) adPG E sG Que se araQa o se rascaG S9$R$H rac.iYu-G racha-u2) /G AraQarse, rascarseG S9$R$H -.a#-eYuE, rac.iYuEG rachana-u2) /G AraQarse o rascarse 6u ua6en eG S9$R$H rac.inaYuEG racha0a) sG 'e6iendo de /es idos de erioradosG racha0a-u2) /G Pro*inar araQa"os o "ar*a"os en de,ensa *ro*iaG S9$R$H rac.i*aYuEG rachasqa) adPG AraQado, escar+adoG E@E5H rac*asqa uyayuq, con cara araQadaG S9$R$H rac.is-aG racha2) /G AraQar, rascarG S9$R$H rac.iE, .as*8iEG rachi) sG alim& So*a de *an"a en cier o 6o6en o de #a coccinG S9$R$H rac.i rac.i c.u*iG \\ 2G HALLP89, HASP89G rachi rachi chu0i) sG 2G 'ACH9G rachichiq) adPG 2G HALLP 89CH9Q, 'ACHACH9QG rachichi2) /G 2G HALLP 89CH9=G rachi-uq) adPG 2G 'ACHA:UQG rachi-u2) /G 2G HALLP 8:U=, 'ACHA:U=G rachina-u2) /G 2G 'ACHA$A:U=G rachi0a-u2) /G 2G 'ACHAPA:U=G rachiq) adPG E sG 2G HALLP 89QG rachisqa) adPG 2G 'ACHASQAG rachi2) /G 2G HALLP 89=, 'ACHA=, S9LL:U=G rachu) sG Porcin de *as o o 6anoPo arrancado a# a#cance de #a 6anoG S9$R$H ##u*.iG rachuna-u2) /G 2G HASP89$A:U=G rachuna2a2) /G 2G HASP89$A=A=G rachuq) adPG E sG Que arranca *ar e de #as *#an as con #a 6anoG rachu2) /G Arrancar con #a 6ano cier a *orcin de *as o u o ras *#an asG ra-) sG Lo canden e de #as +rasasG E@E5H nina ra0, ruego canden eG ra-a i-a) sG Anat& HJ6enG ra-hu) adPG )rueso en e# diF6e ro, en #os cuer*os ci#JndricosG \\ !igdo& Cor*u#en o, ,ornidoG \\ Pa#o, ronco de Fr+o#G A$<R$H QaQuG ra-hu -un-a) adPG 2o" gra/eG \\ B%s& 2o" .u6ana de +aPo, con ra*ues o a# de# enorG E@E5H ra0*u 0un0a wayna, Po/en de /o" gra/eG ra-hucha2) /G EngrosarG Au6en ar e# grosor de un cuer*o ci#JndricoG S9$R$H raY.uEac.iEG ra-hu2) sG tej& Hi#ado grueso de #a #ana *ara ePidos gruesos co6o ,ra"adasG \\

/G Hacer gruesos #os o+Pe os ci#JndricosG S9$R$H ran*.uG ra-hu2 ra-hu2) adPG 5uE gruesoG \\ !am& ?ornido, gordoG ra-hu2achiq) adPG Que .ace engrosarN -ue .ace au6en ar e# grosor en o+Pe os ci#JndricosG ra-hu2achi2) /G Hacer engrosar o+Pe os ci#JndricosG \\ Bs& Hacer gra/e #a /o" .u6ana o e# sonido, en genera#G S9$R$H raY.uc.aEG ra-hu2aq) adPG O+Pe o ci#Jndrico -ue engruesa, -ue au6en a de grosorG \\ !am& Persona -ue ro+us ece de cuer*o o engordaG ra-hu2a2) /G EngrosarG \\ Au6en ar de grosor un o+Pe o ci#JndricoG A$<R$H QaQuEaEG ra-i) sG 0is ri+ucin, re*ar o o di/isinG S9$R$H 8a-aG \\ 2asiPa grande de arci##a cocida de +ase ensanc.ada E de +oca anc.a, *ara de*osi ar #a c.ic.a *re*aradaG S9$R$H c.un*aG \\ medid& 5edida e-ui/a#en e a dos armus o armut, o 6edia p*oqc*a, -ue corres*onde a un cuar o de ,anega &0 Yi#os de *esoG ra-i ra-i) sG Eot& FDryopteris glandulosolanoso .& .*rist&G He#ec.o de #a ,a6i#ia de #as *o#E*odiFceas, de a+undan e dis ri+ucin a #o #argo de #os +ordes de #as ace-uias E de #os rJosG Ra-i An-a a) sG 9tno*ist& FTomn del guilaG& Segunda UaYa de# segundo se-8e PaEan de# sec or Qo##asuEuG Es a+a a cargo de# aE##u de HaUaEniG Es e adora orio era un *e-ueQo cerro -ue es a+a en #a c.acra de 'i6a-*an*a S.oE P#a"ue#a de Li6ac*a6*aT, en e# cua# es a+an 6uc.os Jdo#os de #os cua ro suEus o *arcia#idadesG En cier a e6*orada se enJa una ,ies a -ue dura+a 6Fs de die" dJasG Se .acJan *agos ordinariosG ra-ichi-u2) /G 'eci+ir #a racin corres*ondien e en una dis ri+ucin o re*ar oG ra-ichiq) adPG E sG Que .ace o 6anda dis ri+uir, re*ar ir o di/idirG ra-ichi2) /G 5andar o .acer dis ri+uir a#go en re /arias *ersonasG S9$R$H -oc.iEG ra-i-uq) adPG E sG 0is ri+uidorG \\ Persona -ue re*ar e con a,ec o a#go a o rosG ra-i-u2) sG 0is ri+ucin, re*ar oG \\ /G 0is ri+uir, re*ar ir con a,ec o o co6*asin a#go a o rosG ra-ina) adPG 'e*ar i+#eG \\ A#go des inado *ara su dis ri+ucin o re*ar oG ra-ina-u2) /G 'e*ar irse, di/idirse a#go en re /ariosG S9$R$H *8aYinaYuE, 8a-anaYuE, -onaYuEG ra-iq) adPG E sG 0is ri+uidorN -ue re*ar e o di/ideG ra-iri-u2) /G E6*e"ar a re*ar ir a#go con cier o a*recio, co6o o+se-uioG \\ !igdo& Co6en"ar a se*ararse o a*ar arse uno 6is6o, de #a co6*aQJa de o rosG ra-irina-u2) /G Co6en"ar a re*ar irse

!;5
ras*.i ras*.iG ran-hi2a2) /G Ponerse se6ioscuro a# er6inar #a noc.e E co6en"ar e# cre*scu#o 6a u ino, E a# er6inar e# cre*scu#o /es*er ino *ara co6en"ar #a noc.eG S9$R$H ras*.iEaEG ran-+u) sG Ca+e, "ancadi##a, ro*ie"oG ran-+uchaq) adPG E sG Que *one ca+e, "ancadi##aG ran-+ucha2) /G Poner o co#ocar ca+e o "ancadi##aG ran-+uchi-uq) adPG E sG Que su,re o *adece e# e,ec o de #a "ancadi##a o ca+eG ran-+uchi-u2) /G Su,rir #os e,ec os de# ca+e o "ancadi##aG ran-+uchiq) adPG E sG Que .ace caer 6edian e e# ca+e o "ancadi##aG ran-+uchi2) /G 5andar o .acer *oner #a "ancadi##a o ca+eG ran-+una-u2) /G Ponerse 6u ua6en e "ancadi##as o ca+esG ran-+uq) adPG E sG Que *one #a "ancadi##a o e# ca+eG ran-+uri-u2) /G Enroscarse so+re sJ 6is6o a#guna sus ancia /iscosa co6o #a 6ie#, e# -ueso asado, e cG ran-+u2) /G Poner#a "ancadi##a o ca+eG ran0a) sG Conduccin -ue .ace una *ersona a o ra, o6Fndo#a de #a 6anoG ran0a ran0a) ad/G E n re /arios, o6ados de #os +ra"os E #as 6anosG E@E5H ranpa ranpa puris*an0u, es Fn ca6inando o6ados de #a 6anoG ran0achi-uq) adPG E sG Que se .ace conducir o6ada de #a 6anoG E@E5H ?ausaqa ranpac*i0uq, e# ciego se .ace conducir de #a 6anoG ran0achi-u2) /G Hacerse conducir o6ado de #a 6anoG ran0achiq) adPG E sG Que 6anda conducir o6Fndo#e de #a 6ano a -uien #o re-uieraG ran0achi2) /G 5andar o .acer conducir a una *ersona o6ada de #a 6anoG ran0a-u2) /G )uiar o in roducir con cuidado E consideracin a una *ersona a un #ugar, o6Fndo#e de# +ra"o o #a 6anoG ran0a.u2) /G <raer a una *ersona o6Fndo#e de #a 6anoG ran0anachi2) /G 5andar 6arc.ar a dos *ersonas o6Fndose de #as 6anos en re sJG E@E5H onqosqa0unata ranpanac*iy, .a" -ue #os en,er6os ca6inen o6ados de #as 6anosG ran0ana-u2) /G Ca6inar o6ados de #as 6anosG ran0aq) adPG E sG La"ari##oG Persona -ue conduce a o ra o6Fndo#e de #a 6anoG ran0a2) /G Conducir a una *ersona o6ada de #a 6anoG E@E5H wasinman ranpay, ##K/a#e a su casa, o6Fndo#e de #a 6anoG ran0a2-acha2) /G ConducirF una *ersona *or di,eren es #ugares, o6Fndo#e de #a 6anoG ran0ha ran0ha) adPG 2G 'A$PHU 'A$PHUG ran0ha2achiq) adPG E sG 2G 'A$PHU=ACH9QG ran0ha2achi2) /G 2G 'A$PHU=ACH9=G ran0hi) sG 2G 'A$A:89G

BC D
ran0hu) adPG Hi#o gruesoG S9$R$H raY.uE, YurYunc.uG \\ !igdo& Persona ro+us a, desarro##adaG E@E5H ranp*u wawa, niQo ro+us oG \\ 2G 'A$'A=AQG ran0hu ran0hu) adPG $at& Pie# a,ec ada de ronc.as co#oradas E a+u# adas, a consecuencias de cier as in oOicacionesG S9$R$H ran*.a ran*.aG ran0hu2 ran0hu2) adPG 0e6asiado grueso, 6uE gruesoN de6asiado +urdoG ran0hu2achiq) adPG E sG $at& Sus ancia -ue causa #a *resencia de ronc.as en #a *ie#G S9$R$H ran*.aEac.i-G ran0hu2achi2) /G $at& Causar o 6o i/ar #a *resencia de ronc.as en #a *ie#G S9$R$H ran*.aEac.i-G ran0hu2a2) /G tej& 2o#/erse grueso E +as o e# .i#ado, osco E +urdo e# ePidoG ranqha) adPG 0es*i#,arrador, 6anirro o, derroc.adorG A$<R$H 6ic.8aYu-, c.8i*uG \\ <or*e, oscoG S9$R$H ranY.aG ranqha2a2) /G 2o#/erse derroc.ador, des*i#,arrador, 6anirro oG \\ 2o#/erse or*e, oscoG ranqha2-acha2) /G 5a#/ersar, derroc.ar e# dinero ,recuen e6en e E en di,eren es #ugaresG \\ Co6*or arse or*e6en e, osca6en eG ranq+aq) adPG AcK6i#as -ue *oseen #os cascos *ronunciados E -ue #es originan 6o/i6ien os or*es a# ca6inarG \\ !igdo& Persona or*e a# ca6inar, a consecuencia de a#guna 6a#a ,or6acinG ranq+a2a2) /G <o6arse #as acK6i#as or*es a# ca6inar, dando ras*iKsG ranra) adPG PedregosoG Ca6ino or uoso E *edregosoG S9$R$H #anraG \\ Agri& <erreno *edregoso E Fs*ero *ara e# cu# i/oG ranra ranra) sG Pedrega#G \\ Lugar desigua#, *edregosoG E@E5H ranra ranra allpa, sue#o gra/oso con 6uc.a *iedraG ranracha2) /G L#enar de *iedras un ca6ino u o ro si io, .aciKndo#o in ransi a+#eG S9$R$H ranraEac.iEG ra.ran) sG 2G LA$'A$G ranra2achi2) /G 2G 'A$'ACHA=G ranra2aq) sG Ca6ino o #ugar -ue se con/ier e *edregosoG \\ Bed& Pie# de# cuer*o .u6ano -ue su,re #a a*aricin de in,inidad de granos *e-ueQosG S9$R$H ran*.uG ransa) sG Agri& )ran"aG Es*igui##as de# rigo, an no ri uradas *or e# ganado, -ue en #a era son se*aradas con ra6asG ranti) sG comer& <ransaccin co6ercia# con 6oneda, a di,erencia de# rue-ue o co6ercio 6edian e *er6u aG \\ 'ee6*#a"an e, #ugar enien e, de#egado, /icarioG \\ Agri& Persona -ue su*#e o ree6*#a"a a o ra en #a min0Ha, en #a ,aena o en e# ra+aPo ordinarioG rantichi-uq) adPG E sG comer& Que 6anda o su*#ica a o ro a ,in de -ue #e e,ec e co6*ras en su ,a/orG \\ Persona /endi+#e o -ue se .ace co6*rar en a#gn asun oG \\ Quris& ?a#so es igo -ue in er/iene so+ornado o *or a#gn

DICCIONARIO
in erKs *ersona#G rantichi-u2) /G Hacer o 6andar co6*rarG \\ Su*#icar a o ra *ersona a ,in de -ue se #o co6*ren 6ercaderJasG \\ !igdo& Hacerse so+ornar *ara una dec#aracin ,a#saG rantichi.u2) /G 5andar a una *ersona *ara -ue o ra ercera /aEa a e,ec uar una co6*raG rantichiq) adPG E sG Que 6anda u ordena co6*rar a#goG ranti-uq) adPG E sG Que co6*ra a#go eOc#usi/a6en e *ara sJG ranti-u2) /G Co6*rar a#go eOc#usi/a6en e *ara sJG ranti.u2) /G Ordenar a -ue una *ersona rea#i"e co6*rasG rantin) adPG E sG 'e*resen an e de o ro, de#egado, /icario, sus i u oG E@E5H Qollanaq rantin, re*resen an e de# Presiden eG \\ ?iador, garan eG S@GLGPGT rantin ri.aq) sG 2G '95APUQEG rantina adPG Co6*ra+#eG \\ adPG E sG 5ercaderJa o cosa -ue se eO*one a #a co6*ra/en aG E@E5H rantina c*a0ra, c.acra -ue es a en /en aG rantina-u2) /G comer& Hacer in erca6+io en #a co6*ra/en aG rantin0u2) /G Co6*rar a#go *ara o ra *ersonaG \\ 9r a co6*rar en ,a/or de o ra *ersonaG E@E5H c*ay onqoqpaq rantinpuy tHantata, *ara ese en,er6o c6*rase#o *anG ranti0a) sG comer& 'e/en aG 2en a de a#go *or segunda /e"G ranti0a-u2) /G comer& 'ea#i"ar co6*ras una E o ra /e"G \\ !igdo& <es a,erroG rantiq) sG E adPG Co6*radorG Que e,ec a una co6*raG E@E5H wa0a rantiq, co6*rador de ganado /acunoG rantir0ari2) /G comer& Aca*ararG Co6*rar a#go en su o a#idadG E@E5H llapan tHantata rantirpariy, co6*ra #a o a#idad de# *anG rantirqari2) /G comer& 'ea#i"ar co6*ras rF*ida6en e E de di/ersos /endedoresG rantirqo-u2) /G comer& E,ec uar una co6*ra de ocasin en *ro/ec.o suEoG rantirqo2) /G comer& Co6*rar a#go de *risaG rantisana) sG 2G 'A$<9=SA$AG rantisa2) /G 'e*oner, /o#/er a *oner, ree6*#a"ar #o -ue ,a# a a una cosaG \\ comer& 2ender, ceder *or cier o /a#or, reci+ir un e-ui/a#en e *or #o -ue e# co6*rador ad-uiereG S@GLGPGT rantisqa) adPG 2G HA<8ALL9SQAG ranti2) /G comer& Co6*rarG Ad-uirir a#go *or dineroG E@E5H wasi rantiy, co6*ra de casaG ranti2sana) sG comer& 2en a, re/en aG S9$R$H ran isanaG ranti2sanachiq) adPG E sG Que .ace /ender o re/enderG ranti2sanachi2) /G comer& Hacer /ender o re/enderG ranti2sanaq) sG comer& 'e/endedorG \\ Persona -ue /ende o re/endeG ranti2sana2) /G comer& 2ender o re/enderG ranti2si2) /G comer& .o#a+orar en #a

SIMI TAQE
co6*ra a o ra *ersonaG ra0a) sG <e*eG <errn con cKs*edG E@E5H rapa 0anc*a, canc.n cercado de errones con cKs*edG S9$R$H c.8an*aG ra0ana2) /G EO raer de# sue#o errones con cKs*ed o e*esG ra0a2) /G Agri& Agarrar E dis*oner en .i#era E /o# eados errones con cKs*ed o e*es en e# +ar+ec.o o ro ura6ien o de #a ierraG ra0h) onomat& 2o" ono6a o*KEica *ara indicar e# 6ido de #as ##a6aradas o #enguas de ,uego E de# sonido de# /ue#o de #as a/es grandesG ra0ha) sG L#a6arada o #enguas #argas de ,uegoG ra0ha0a2) /G 2G 'APHAPAPA=G ra0ha0a0a2) /G Producirse ##a6aradas o #enguas #argas de ,uegoG S9$R$H #a*.a*a*aE, ra*.a*aEG \\ ?#a6ear, ondear, re6o#ar una +anderaG \\ !am& Par*adear e# oPoG ra0hi) sG Eot& La .oPa de #a *#an aG S9$R$H ra*8iG E@E5H 0o0a rap*i, .oPa de cocaG ra0hi -uru) sG 2G QA'WAG ra0hicha-uq) adPG Eot& Que e6*ie"a a ec.ar .oPas o cu+rirse de .oPasG S9$R$H ra*8ic.aYuEG ra0hicha-u2) /G Eot& E6*e"ar a +ro ar #as .oPas de #a *#an aG \\ Cu+rirse #a *#an a de .oPasG S9$R$H ra*8ic.aYuEG ra0hicha2) /G Co#ocar o agregar .oPas na ura#es o ar i,icia#es, co6o adorno a a#gn o+Pe oG S9$R$H ra*8ic.aEG ra0hina2) /G 0es.oPar, des*e#arG S9$R$H ra*8inaEG ra0hi2oq) adPG E sG Eot& P#an a -ue iene .oPasG S9$R$H ra*8iEo-G ra0hra) sG Lool& A#a de #as a/esG S9$R$H *.ar*aG ra0hracha-uq) sG Lool& A/e ierna a #a -ue e6*ie"a a crecer #as a#asG S9$R$H *.ar*ac.aYu-G ra0hracha-u2) /G Lool& E6*#u6arse #as a#as de #as a/es iernas o *o##osG S9$R$H *.ar*ac.aYuEG ra0hrana2) /G 'ecor ar #as *#u6as de #as a#as, a #as a/es *ara i6*edir -ue /ue#enG S9$R$H *.ar*anaEG ra0hrasa0a) adPG 0e a#as 6uE grandesG \\ A/e de a#as 6uE grandesG S9$R$H *.ar*asa*aG ra0hra2-acha2) /G A#e earG >a ir #as a#asG S9$R$H *.a#aEYac.aEG ra0hra2oq) adPG A#adoG Que *osee a#asG ra0+i) sG 2G 'APH9G ra0+icha-uq) adPG E sG 2G 'APH9CHA:UQG ra0+icha-u2) /G 2G 'APH9CHA:U=G ra0+icha2) /G 2G 'APH9CHA=G ra0+ina2) /G 2G 'APH9$A=G ra0+i2oq) adPG E sG 2G 'APH9=OQG raqacha) sG Eot& FArracada escalenta E.&T P#an a cu# i/ada de #a ,a6i#ia de #as u6+e#J,erasG Sus raJces con ienen a+undan e a#6idn, *or #o -ue se u i#i"a en #a a#i6en acin, ree6*#a"ando a #a *a*aG S9$R$H arraYac.a, inc.aYo, /irracaG raqa2) sG )a#*nG \\ Edi,icio, genera#6en e an iguo, sin ec.o s#o en *aredesG

BC D
raqa2raqa2) sG )a#*onerJaG \\ ConPun o de casas s#o en *aredes, sin #os res*ec i/os ec.osG raqa2a2) /G Con/er irse una casa en ga#*nG Raqch+i) sG ,eog& Asien o de #a co6unidad ca6*esina de# 6is6o no6+re en e# dis ri o de San Pedro, *ro/incia de Canc.is, Qos-o, Per, 6uE i6*or an e *or #as ruinas de# e6*#o inYaico de# 9nYa Wira-oc.aG <a6+iKn se encuen ra e# /o#cFn a*agado de :insa C.8a aG En #a ac ua#idad, a 6ediados de Punio, se desarro##a anua#6en e un ,es i/a# ,o#Y#rico regiona#G \\ Arqueol& Co6*#ePo ar-ueo#gico u+icado en #a *ro/incia de Canc.is, de*ar a6en o de# Qos-o, PerG Es F con,or6ado *or recin os rec angu#ares, circu#ares, e6*#os, *#a"as, andenes, cana#es, ca6inos, 6ura##asG Casi en su o a#idad son de ,ac ura inYaG \\ 9tno*ist& Los da os cronJs icos de #os sig#os ]29 E ]299 E #os 6i os indican -ue es e si io ,ue un san uario re#igioso dedicado a 0ios Wira-oc.a, conocido co6o :ac.a, E cons ruido *or e# 9nYa Wira-oc.aG Es e co6*#ePo ar-ueo#gico en ie6*o de #os inYas ,ue cen ro ad6inis ra i/o re#igioso, uno de #os 6aEores de es a regin *rea# i*#FnicaG \\ ,eol& Cier o 6a eria# de origen /o#cFnico de# :insa C.8a a -ue *u#/eri"ado se e6*#ea en #a a#,arerJaG \\ cerm& Cera6io e#a+orado de 6a eria# /o#cFnico -ue o6a e# no6+re de raqc*Hi *or sus es*ecia#es carac erJs icas en #a a#,arerJaG raqra) sG )rie a o raPaduraG \\ adPG 'aPado, agrie adoG E@E5H raqra man0a, o##a raPadaG raqrachiq) adPG E sG Que causa agrie a6ien o o raPaduraG raqrachi2) /G Causar o *roducir agrie a6ien o o raPaduraG Raqra.ir0a2) sG 9tno*ist& Segunda UaYa de# segundo se-8e PaEan de# sec or C.inc.aEsuEu a cargo de# aE##u E ,a6i#ia de WiYaYiraoG Es e adora orio era una *iedra -ue es a+a *ues a en una /en ana cerca a# an iguo Con/en o de San Agus Jn, en #a ciudad de# Qos-oG raqraq) adPG O+Pe o -ue su,re raPadura o agrie a6ien oG raqra2) /G 'aParse, agrie arse, res-ue+raParseG raqra2aq) adPG O+Pe o -ue *au#a ina6en e su,re e# agrie a6ien o o e# res-ue+raPa6ien oG raqra2a2) /G Su,rir un o+Pe o *au#a ina6en e raPadura o agrie a6ien oG raqsa) sG 'onda, urno, re#e/oN accin de /igi#ar cuando #e ##ega e# urnoG S@GLGPGT raqsa2) /G 'ondar, /igi#ar *or urno e# ca6*o, #a casa, e cG S9$R$H u6aEG S@GLGPGT raq+a) sG 9col&Keg& A#ga errJco#a -ue ,#o a en e# aguaG 0Kci6o seO o +io i*o

!;;
en ?i ogeogra,JaG E@E5H unu raqHa0una, a#gas acuF icasG S?G5G5GT \\ Lool& F'eterogomp*us oc*oai B&, Eot*ynus maimon 9r& Ancognat*a scara+aecides 9r& E o ros gusanos de co#or +#ancoTG Orden co#e* era, ,a6i#ia scara+aesidae de co#or roPo 6arrn, an enas #a6inadas E ,o#iFceas, K#i ros con/eOos en e# a+do6enG Lar/a de cier os gusanos en #as "onas in erandinas, -ue a aca a #as .or a#i"as, u+Krcu#os E e# 6aJ"G S9$R$H *ara- 6a6anG \\ Es*u6a grasien a -ue re,#o a a# .er/ir e# ca#do de #a carneG raq+a -uru) sG Lool& Lar/as de di,eren es escara+aPos -ue a acan #os cu# i/os de *a*a, 6aJ" E o rosG S9$R$H a o- a o-G raq+anaq) sG Co#ador, cernidor o es*u6aderaG S9$R$H suEsunaG \\ adPG E sG Persona encargada de e#i6inar #a es*u6a grasien a de# ca#do de carne -ue .ier/eG raq+ana2) /G Se*arar o eO raer#a es*u6a grasien a de# ca#do de carne -ue .ier/eG raq+a2aq) adPG E sG Ca#do de carne -ue a# .er/ir .ace re,#o ar #a es*u6a grasien aG raqra2a2) /G Hacer re,#o ar #a es*u6a grasien a de# ca#do de carneG raschi) sG 2G QHEA$<HUPAG ras0hi) sG 2G 'A$A:89G ras0hi ras0hi) adPG 2G 'A$:H9 'A$:H9G ras0hi2a2) adPG Beteor& Oscurecer e# dJaG \\ <ransicin de #a #u" de# dJa a #a oscuridadG $e&AyaO an aEaEG \\ 2G 'A$:W=A=G rasta) sG Agri& 'as raG 5adera gruesa -ue se usa *ara a*#as ar #a ierra aradaG rata) adPG Ad.esi/o, *egaPoso, *egadi"oG rata rata) sG Eot& FA+util#n molle /weetG& Ar+us o de #a ,a6i#ia de #as 6a#/Fceas, de .er6osas ,#ores +#ancas, .oPas co6*ues as E ,ru o en cF*su#a, co6o *e-ueQos a+roPosG Bed&Jol0& Se u i#i"an sus .oPas en in,usin *ara curar in,#a6aciones o ,ie+re de disen erJaG ratachi) sG Bed& Parc.e o ca a*#as6a ad.esi/oG ratachi-uq) adPG E sG Persona o cosa -ue .ace o *er6i e -ue a#go se #e ad.ieraG \\ !am& Hacerse acosru6+rar a o ra *ersonaG ratachi-u2) /G Hacerse ad.erir o *renderse a#goG \\ !am& Hacerse acos u6+rar con o ra *ersona o ani6a#G S9$R$H Y8asYac.iYuEG \\ !igdo& Ca* arse #a si6*a Ja o /o#un adG ratachiq) adPG E sG Que .ace *egar o ad.erir a#goG S9$R$H Y8asYac.i-G ratachi2) /G Ad.erir, *egar o *renderG \\ Con agiar a#guna en,er6edad o /icioG rata-uq) adPG Ad.esi/o, *egaPosoG S9$R$H Eac.aYu-G E@E5H rata0uq ratarata qora, .ier+a de# ra a ra a *egaPosaG rata-u2) /G Ad.erirse, *egarse, Pun arseG \\ Prenderse ,uer e E cuidadosa6en eG S9$R$H Y8asYaEYuEG \\ !am& Unirse o arri6arse a #a co6*aQJa de o ra *ersonaG

!;3
ratana-u2) /G Ad.erirse 6u ua6en eG \\ !am& EncariQarse en re dos *ersonasG ratana2) /G Se*arar, des*render dos o+Pe os -ue es a+an unidos o ad.eridosG ratana2a2) /G !am& <ener deseos de ad.erirse o *egarse a a#guna *ersona o cosaG rata0a) sG 'e6iendo en e# /es idoN *orcin de e#a -ue sir/e *ara re6endar #os /es idosG \\ adPG AndraPoso, ra*ien oG E@E5H ratapa pHac*ayuq, de /es ido andraPoso o re6endadoG rata0a-uq) adPG E sG !am& Que acos u6+ra ad.erirse o unirse a o ro innecesaria6en e o con de6asJaG E@E5H ratapa0uq maqtHa, Po/en *egaPosoG rata0a-u2) /G Ad.erirse, *egarse, *renderse a o roG \\ !am& Asociarse a o ra *ersona *or de6asiado cariQoG S9$R$H Y8asYa*aYuE, Y8isYi*aYuEG rata0aq) adPG E sG 'e6endn, *arc.ador de ro*aG E@E5H pHac*a ratapaq, re6endnG rata0a2) /G 'e6endar, *arc.arG E@E5H t*anta pHac*ata ratapay, re6ienda #a ro*a en/ePecidaG rataq) adPG E sG Cosa ad.esi/a, *egaPosaG S9$R$H Y8asYa-G ratara2) /G 0es*render #o -ue es a+a *rendidoN des*egar #o -ue es a+a unidoG rata2) /G Ad.erir, *render, *egarG S9$R$H Y8asYac.iEG A$<R$H UaY.aEG rat-ha) adPG 0o+#e" o grosor en es*esorG S9$R$H raY .aG \\ 0o+#e o grueso en es*esorG S9$R$H *.a u, raY .a, ran*.uG rat-hachaq) adPG E sG Engrosador en es*esorG \\ Que .ace do+#e a#guna #F6inaG S9$R$H *.a uc.a-G rat-hacha2) /G Engrosar en es*esor a#guna e#a, #F6ina o ePidoG rat-ha2) /G Hacer do+#e en es*esor a#guna e#a, #F6ina o ePidoG S9$R$H ra Y.aEac.iE, *.a uEac.iEG A$<R$H ##a*.##aEac.iEG rat-ha2 rat-ha2) adPG 0e6asiado do+#e en es*esorG S9$R$H *.a uE *.a uEG rat-ha2achiq) adPG E sG Engrosador, en es*esorG \\ Que au6en a e# es*esor a #as e#as o #F6inasG rat-ha2achi2) /G Engrosar en es*esor e#as, ePidos o #F6inasG S9$R$H *.a uEac.iE, ra Y.aEG A$<R$H ##a*.##aEac.iEG rat-ha2aq) adPG <e#a o #F6ina -ue ad-uiere do+#e" o grosor en es*esorG rat-ha2a2) /G Ad-uirir do+#e" o grosor en es*esor #as e#as ePidos o #F6inasG S9$R$H *.a uEaE, raY .aEaEG A$<R$H ##a*.##aEaEG Ra1a20an0a) sG 9tno*ist& F9:planada enredadaG& <ercera UaYa de# dKci6o cuar o se-8e Qo##ana de# sec or Qon isuEuG Es e adora orio era un errado donde se sen a+a e# 9nYaN es a+a u+icado en #as ,a#das de# cerro C.inc.inYa##aG ra1i) adPG 0esordenado, desarreg#ado, desconcer ado, con,usoG A$<R$H

BC D
a##ic.as-aG E@E5H rawi wasi, casa desordenadaG ra1i ra1i) adPG 5uE desordenado E desarreg#adoG ra1ichiq) adPG E sG Que causa desorden, desarreg#o, desconcier oG ra1ichi2) /G Hacer o *er6i ir desordenar, desarreg#ar, desconcer ar, con,undirG ra1i-u2) /G 0esordenar, desarreg#ar sus *er enenciasG ra1iq) adPG 0esordenador, desarreg#ador, desconcer adorG ra1i2) /G 0esordenar, desarreg#ar, desconcer arG ra1i2si2) /G Par ici*ar en desordenar, desarreg#ar, desconcer ar a#goG ra1-ha) sG A*i#ona6ien oG 5on n desordenado de di/ersos o+Pe osG S9$R$H -o oG E@E5H llantHa raw0*a, a*i#ona6ien o de #eQaG ra1-ha2) /G A6on onar, a*i onar, ag#o6erar desordenada6en e di/ersos o+Pe osG ra1-+a) sG Escardadura, #i6*ie"a con escardi##oG S@GLGPGT \\ 2G LAW:AG ra1-+ana) sG Agri& 9ns ru6en o rs ico de #a+ran"a -ue cons a de una .oPa a#argada de .ierro con 6ango de *a#o encor/adoG <a6+iKn se u i#i"a odo de 6adera dura, *ara e# escar+e de *a*asG S9$R$H a##ac.u, .as*8inaG ra1-+a2) /G Escardar, #i6*iar con escardi##oG \\ Agri& Accin de escar+ar #os u+Krcu#os con #a raUY8ana o a##ac.uG ra1rachi-uq) sG E adPG Sus ancia caus icaG 'eac i/o -ue *roduce ardorG \\ -elig& Que enciende cirios o #F6*aras en seQa# de su ,e re#igiosaG S9$R$H Y8anc.aYu-, i##ac.iYu-G ra1rachi-u2) /G -et& Encender cirios o #F6*aras en seQa# de ,e re#igiosa, e#e/ando a# 6is6o ie6*o *#egarias a 0ios ra1rachiq) adPG E sG Que .ace arder co6+us i+#eG \\ 9n,#a6an e, co6+uren eG E@E5H nina rawrac*iq, -ue .ace arder e# ,uegoG ra1rachi2) /G A i"ar e# ,uegoG 5an ener ardien e #a ##a6aG \\ $at& y !am& Producir en a#gn rgano de# cuer*o ardor o *icorG S9$R$H Y8arac.iEG ra1ra-u2) /G Arder a#gn co6+us i+#e *ro#ongada6en e E sin in er/encin .u6anaG ra1raq) adPG Ardien e, incandescen eG \\ !am& Ardoroso, ,ogoso, i6*e uosoG E@E5H rawraq songo, co#Krico, iracundoG S9$R$H EaUra-G Ra1raq &iran) sG 9tno*ist& En e# inYario, sK* i6a UaYa de# cuar o se-8e :aEa o de# sec or Qo##asuEuN es a+a a cargo de# aE##u A*u 5aE aG Es e adora orio era un cerro grande -ue era o+Pe o de cu# o, *or su a6aQo E *or-ue es a+a seQa#adoG ra1rarichi2) /G E6*e"ar a .acer arder e# ,uego in ensa6en eG \\ !igdo& En,er/ori"ar una idea o una accinG ra1rariq) adPG 9n,#a6a+#eG 0is*ues o a arderG

DICCIONARIO
ra1rari2) /G Co6en"ar a arder in ensa E s+i a6en eG ra1rar0ari2) /G Arder /io#en a E recia6en e .as a consu6arse *ron o e# ,uegoG ra1rarqo2) /G Arder ,Fci# E +re/e6en eG ra1ra2) /G ArderG En rar en co6+us inG E@E5H nina rawray, arder e# ,uegoG S9$R$H EauraEG ra1ra2 ra1ra2 a) #ocG Ardien e6en e con ##a6arada enue E cons an eG Ra1ra2a) sG 9tno*ist& En e# inYario, cuar a UaYa de# segundo se-8e :aEao de# sec or Qon isuEuN es a+a a cargo de# aE##u :is-oG Es e adora orio era un *e-ueQo cerro, Kr6ino de# raEec o de carreras en #a ,ies a de# 9n i 'aE6iG ra1ra2-acha2) /G Arder con in erru*ciones E 6uE ra+aPosa6en eG ra1ra2-u2) /G Arder recia E *ro#ongada6en eG ra1ra2 a ra1ra2) /G Arder indiscri6inada6en e, sin necesidad E sin cesarG ra2an) sG 2G SAW:UG ra2-u) )ra6G Par Jcu#a inde*endien e -ue de,ine #a eO*resin causa#G E@E5H i6a raEYu Ua-anYi_, ^*or -uK 6o i/o ##oras_ ra2-u2) /G 5o i/ar, causar, ocasionar, *ro/ocarG ra2.i) sG ?ies a de gran so#e6nidadG E@E5H 9n i 'aE6i, ?ies a de# So#, en e# so#s icio de in/iernoG ra2.a2) /G Podar, desrra6ar, -ui ar #as ra6asG E@E5H 6a##Yi raE6aE, *odar e# Fr+o#G ra2-u-uq) adPG E sG 5o i/ador u ocasionador de a#gn inciden e *ara sJ 6is6oG reqsicha-uq) adPG E sG Que reconoce co6o suEo una cosa *ero e-ui/ocada6en eG S9$R$H re-si*aYu-G reqsicha-u2) /G 'econocer co6o suEo una cosa, *ero e-ui/ocada6en eG S9$R$H re-si*aYuEG reqsichi-uq) adPG E sG Que se *resen a a o ro u o ros *ara .acerse conocer, a#gunas /eces cere6oniosa6en e o con a#gn *resen eG reqsichi-u2) /G Presen arse a o ras *ersonas *ara .acerse conocer, a /eces con cere6onia E *resen esG reqsichiq) adPG E sG Que .ace conocer a o ro, a#guna *ersona o cosaG reqsichi2) /G Hacer conocer a o ro una *ersona o a#guna cosa o #ugarG E@E5H c*a0ra reqsic*iy, .acer conocer #a c.acraG reqsi-uq) adPG E sG 'econocedorG \\ Que reconoce o ra a +ien a# -ue conoci an esG reqsi-u2) /G 'econocerG \\ Conocerse a sJ 6is6oG reqsina) adPG Conoci+#eG Susce* i+#e a ser conocidoG reqsinachi2) /G Presen ar una *ersona an e o raG \\ Hacer conocer 6u ua6en e *ersonas o ani6a#esG reqsina-u2) /G Conocerse 6u ua6en eG \\ Si6*a i"arse 6u ua6en eG

SIMI TAQE
reqsina a) adPG Conoci+#eG ?Fci# de conocer o reconocerG S9$R$H re-siE a iE, su 8i re-siEG reqsina2a2) /G Es ar a *un o de conocerN ener ansias de conocerG reqsi0a-uq) adPG E sG Que reconoce a#guna cosa *or suEa, sin ser#oG S9$R$H re-sic.aYu-G reqsi0a-u2) /G 'econocer a#guna cosa *or suEa, sin ser#oG S9$R$H re-sic.aYuEG reqsi0a2) /G 2o#/er a reconocerG \\ 'a i,icar e# reconoci6ien oG reqsiq) adPG E sG ConocedorG Que conoce a#goG E@E5H qori reqsiq, -ue conoce e# oroG reqsir0ari2) /G Conocer a#go de una /e" *or odas o de,ini i/a6en eG reqsirqa-a0u2) /G 'econocer a#guna cosa *ro*ia, eO ra/iadaG reqsirqo2) /G Conocer a#go con su6a ,aci#idadG reqsisqa) adPG ConocidoG E@E5H reqsisqa runa, *ersona conocidaG reqsi2) /G Conocer a#goG E@E5H reqsiy c*ay su tita, conoce ese no6+reG reqsi2 ati2) adPG ?Fci# de ser conocidoG S9$R$H re-sina##aG reqsi2 a reqsi2) adPG Conoci+#e con su6a ,aci#idadG \\ ?Fci# de iden i,icarG S9$R$H su 8i re-siEG \\ /G Conocer a#guna cosa su*er,icia#6en e, sin 6aEor *ro,undidad e in erKs, con a# de conocerG reqsi2si2) /G Co#a+orar a conocer a#goG E@E5H reqsiysiy c*in0aq wallpata, co#a+ora a reconocer #a ga##ina *erdidaG reta.a) sG Eot& F/partium junceum CinneoTG $EOLG Ar+us o de #a ,a6i#ia de #as #egu6inosas, de ,#ores *a*i#onFceas a6ari##asG Bed&Jol0& Se u i#i"a #a es*ar eina, a#ca#oide -ue se eO rae de sus ,#ores, *ara curar di,eren es 6a#esG retintGn) /G 2G CH9$9$9$9=G ri-ch+achi-uq) adPG E sG 2G '9:CH8ACH9QG ri-ch+achina) adPG 0es*er a+#e, susce* i+#e de ser des*er adoG ri-ch+achinachi2) /G Encon rar se6ePan"a o *arecido en re dos *ersonasG S9$R$H riYc.8a *unac.iEG ri-ch+achina-u2) /G 0es*er arse de# sueQo, unos a o rosG ri-ch+achiq) adPG E sG 0es*er adorG Que des*ier a a o roG S9$R$H riYc.8ac.iYu-G \\ adPG Persona -ue .a##a un *arecido o se6ePan"a en re o ras dosG ri-ch+achi2) /G 0es*er ar a# -ue duer6eG E@E5H ri0c*Hac*iy c*ay wayna pu?uqta, .a"#e des*er ar a ese Po/en -ue duer6eG A$<R$H *uQuc.iEG ri-ch+a-uq) adPG Se6ePan e, *arecido, anF#ogoG ri-ch+a-u2) /G Ase6eParse, *arecerseG ri-ch+ana-u2) /G <ener se6ePan"a o *arecido en re dos *ersonasG ri-ch+ana2a2) /G Es ar dis*ues o a des*er arG \\ Es ar a*un o de des*er arG ri-ch+a0a-u2) /G 0es*er ar a cada ra oG \\ 9n erru6*ir e# sueQo ,recuen e e in enciona#6en eG \\ Hacer es,uer"os

BC D
*or 6an enerse des*ier oG ri-ch+a0unachi2) /G Ha##ar se6ePan"a o *arecido en re dosG S9$R$H riYc.8ac.inac.iEG ri-ch+aq) adPG E sG Que es F des*ier a, -ue /e#aG \\ Sereno, en #as noc.esG ri-ch+ara2a2) /G Quedarse des*ier o e/i ando e# sueQo o su,riendo e# inso6nioG ri-ch+arichi2) /G Hacer des*er ar una *ersona a o raN des*er ar a# dor6idoG E@E5H ri0c*Haric*iy c*ay pu?uqta, des*ier a a ese dor6i#nG ri-ch+ari2) /G 0es*er ar de# sueQoG \\ !am& 2o#/er en sJ #uego de# sueQo o #e argoG ri-ch+asqa) adPG Parecido, se6ePan e, anF#ogoG \\ 0es*er adoG ri-ch+a2) sG 96agen, ros ro, ,a"G \\ ?or6a, se6ePan"a, ana#ogJaG \\ /G 2e#arG Es ar des*ier o, 6an enerse en /igi#iaG ri-ch+a2-acha2) /G 0es*er ar a 6enudo, dor6ir a so+resa# oG ri-ch+a2 -achi2) /G 0es*er ar a uno cuidadosa6en eG ri-ch+a2si2) /G Aco6*aQar a o ro en #a /igi#ia, /e#andoG ri-i) ad/G SJ, *or su*ues o, c#aro -ue sJ, e/iden e6en e, induda+#e6en eG S9$R$H ariG E@E5H ri0i, llan0Hasaqmi, c#aro -ue sJ, /oE a ra+aParG $e&AncO sii sunG $e& AyaO .ajO ariG $e&QunO siic.us.G ArgO 9cO ariG ri-ra) sG Anat& Ho6+roG \\ >ra"oG \\ medid& 5edia +ra"adaG 5edida ar+i raria de #ongi udG E@E5H is0ay ri0ra was0*a, soga de dos +ra"adasG ri-rachiq) adPG E sG Que co#oca, a#go so+re e# .o6+ro de o ra *ersonaG S9$R$H riYraric.i-G ri-rachi2) /G 2G '9:'A'9CH9=G ri-ra-u2) /G Co#ocarse uno 6is6o a#go so+re e# .o6+roG S9$R$H riYrariYuEG E@E5H c*ay 0Haspita ri0ra0uy, ##e/a ese *a#o so+re e# .o6+roG ri-ra0a-u2) /G Co#a+orar a o ro en rans*or ar a#go so+re e# .o6+roG ri-raq) adPG E sG Que acos u6+ra ##e/ar a#go en e# .o6+roG E@E5H 0Haspi ri0raq, -ue ##e/a e# *a#o a# .o6+roG ri-rarichiq) adPG E sG Que co#oca a#go so+re e# .o6+ro de o ra *ersonaG S9$R$H riYrac.i-G ri-rarichi2) /G Co#ocar a#go so+re e# .o6+ro de o ra *ersonaG sinnH riYrac.iEG ri-rari-uq) adPG E sG Que se co#oca a#go so+re e# .o6+ro, *ara rans*or ar#oG ri-rari-u2) /G Co#ocarse a#go so+re e# .o6+ro *ara rans*or ar#oG S9$R$H riYraYuEG E@E5H ri0rari0uy punc*uy0ita, co#ca e e# *onc.o a# .o6+roG ri-ra2) /G L#e/ar a#go so+re e# .o6+roG Ri-ua2) sG 9tno*ist& 'ecuaEG Cu# ura *reinYFsica desarro##ada en re #as Cordi##eras >#anca E $egra de# ac ua# de*ar a6en o de Ancas., PerG \\ ,eog& Pro/incia E dis ri o de 'ecuaE, en e# de*ar a6en o de Ancas., Per, con 2!,;0& .a+i an es E 3,;27 .a+i an es, res*ec i/a6en e, en !74!G

!;4
ri-uchi-uq) adPG E sG Que se dePa /erG S9$R$H -.aUac.iYu-G ri-uchi-u2) /G Hacerse /er, deParse /erG \\ 5ani,es arseG ri-uchiq) adPG E sG 9ndicador, seQa#ador, -ue .ace /erG E@E5H ?an ri0uc*iq, -ue .ace /er e# ca6inoG ri-u-uq) adPG 2isi+#e, dis ingui+#e, so+resa#ien eG \\ Cuidador con des/e#o de *ersona o cosasG S9$R$H -.aUa-G ri-u-u2) /G 5irarse, o+ser/arse a sJ 6is6oG \\ !am& 5irarse en e# es*ePoG ri-u.u2) /G 9r a /erG \\ 9r a /isi ar o sa#ir a# encuen roG ri-una) adPG Persona o cosa digna de ser /is aG S9$R$H -.aUanaG ri-una-u2) /G 2erse u o+ser/arse 6u ua6en eG \\ !am& Prodigarse 6u ua6en e cuidado E a*oEoG ri-una a) adPG 2isi+#e con su6a ,aci#idad, accesi+#e a #a /is aG ri-una2a2) /G 0esear /er a#goN ansiar o+ser/arG ri-un0u2) /G 2er u o+ser/ar un asun o aPenoG ri-u0a-u2) /G 2er cosas aPenas *or e# +ien de o roG S9$R$H -.aUa*aYuEG ri-u0a2aq) adPG E sG 2G QHAWAPA=AQG ri-u0a2a2) /G 2er re*e idas /eces, o+ser/ar ,recuen e6en eG S9$R$H -.aUa*aEaEG ri-uq) adPG E sG 2eedor, o+ser/adorG Persona -ue /eG \\ ConocedorG E@E5H Tu0uy -i0uq Apu, 0ios -ue /e odoG ri-urqari2) /G 2er rF*ida6en e a odos E a cada unoG ri-urqo2) /G 0i/isar#o de re*en e, /er#o rF*ida6en eG ri-usqa) adPG 2is o, o+ser/ado, 6iradoG ri-u2-acha2) /G 2er, *erci+ir re*e idas /eces *or a-uJ E *or a##FG ri-u2 a ri-u2) /G 2er su*er,icia#6en e, ru inaria6en eG ri-u2qha1a2) /G O+ser/ar di#igen e6en e, eOa6inar a en a6en eG \\ ?isca#i"arG ri-u2si2) /G Co#a+orar a o ro en /er a cuidar a#goG S9$R$H -.aUaEsiEG ri-hurichiq) adPG E sG 'e/e#ador, -ue .ace a*arecerG A$<R$H c*in0ac*iq& ri-hurichi2) /G 'e/e#ar, 6ani,es ar, .acer a*arecerG ri-huri.u2) /G E6*e"ar a a*arecer, .acerse /isi+#e, 6ani,es arseG ri-huri0u2) /G A*arecer a#go escondido o eO ra/iadoG ri-huriq) adPG Que a*areceN /isi+#e, 6ani,ies oG ri-huri2) /G A*arecer, descu+rirse, re/e#arse, 6ani,es arse, .acerse /isi+#eG S9$R$H *a-ariEG E@E5H runa u0*upi ri0*uriy, a*arecer en re #a gen eG ri-huri2 atiq) sG Persona no a+#e, /isi+#eG ri a2) /G 9r de cos u6+re, so#er irG Anda por si acaso& E@E5H rillay pu0lla0uq, anda *or si acaso a PugarG Ri.achi) sG A*e##ido au c onoG ri.achi) adPG E sG Ha+#is aG \\ Que .ace .a+#arG S9$R$H ri6ac.i-G ri.achi-uq) adPG E sG Persona o 6o i/o

!;7
-ue *ro/oca #ocuacidadG \\ Es i6u#an e, *ro/oca i/o de #a #ocuacidadG ri.achi-u2) /G Hacer .a+#ar en re*resen acin *ro*ia a o ra *ersona en a#gn asun o i6*or an eG ri.achi0u2) /G Hacer .a+#ar con una *ersona en re*resen acin de o ra erceraG ri.achiq) adPG E sG 2G '95ACH9G ri.achi2) /G Hacer#e .a+#ar, .acer#e de#a arG \\ 5andar ordenar .a+#ar, *er6i ir o dePar .a+#arG A$<R$H u*a##ac.iEG ri.a-acha2) /G 2G '95A=:ACHA=G ri.a-uq) adPG E sG 'e/esero, 6ur6urador, de rac orG \\ Que .a+#a de rFs de unoG ri.a-u2) /G 5ur6urar, censurarG ri.a.u2) /G Ha+#ar de cier a dis ancia, en o ro #ugar, en o ro 6o6en o o ie6*oG ri.ana) adPG E sG <e6a o 6a eria de -ue se .a de de+a ir, .a+#ar, discu irG \\ Susce* i+#e de con/ersacin o de+a eG ri.ana-u2) sG Con/ersacin en re /arias *ersonasG \\ /G En rar de acuerdo, con/enir, coordinar, de#i+erarG ri.ana2a2) /G <ener ansias de .a+#arN ener deseos de .a+#ar con cier o in erKsG ri.a0a-u2) /G 'e,un,uQar, re"ongar, 6ur6urar, .a+#ar en re dien esG S9$R$H .u u*aYuEG ri.a0a2a2) /G Ha+#ar a una *ersona con e# ,in de con/encer#aG \\ Con/ersar a una *ersona cosas , i#esG \\ Par#o earG ri.a0u) adPG Par#anc.in, c.ar#a Fn, .a+#adorG E@E5H rimapu runa, *ersona c.ar#a anaG ri.a0uqe) adPG E sG 9n ercesorG S9$R$H ran in ri6a-G \\ $EOLG A+ogadoG ri.a0u2) /G 9n erceder, a+ogar *or o roG Ri.aq) sG 9tno*ist& Cu# ura -ue se desarro## en re #os sig#os 999 E 92 de #a ac ua# eraN se eO endi .as a C.ancaE *or e# $ E .as a LurJn *or e# SG ?ue e6inen e6en e re#igiosa E #igada a# 'atun Qoc*a o 6ar, di/ini"ando a# *e"G E# no6+re de 'i6a- corres*onde a #a eOis encia de un ,a6oso Jdo#o -ue .a+#a+a E res*ondJa a #os *edidos en genera#G \\ 'ist& Li6aG La segunda ,undacin de #a ciudad de Li6a ,ue .ec.a *or #os es*aQo#es e# !4 de enero de !5&4G Se ras#ad #a ca*i a# .is*Fnica de @auPa a# /a##e de# 'i6a-, *or #a i6*or ancia de #a cercanJa a# 6arG \\ ,eog& Li6aG Ac ua# ca*i a# de# Per, con un o a# de 18;15,573 .a+i an es E e# de*ar a6en o, de# 6is6o no6+re, con 18315,433 .a+i an es en !74!G ri.aq) adPG Ha+#ador, con/ersadorG \\ Persona c.ar#a ana, -ue .a+#aG Ri.aq0an0a) sG 9tno*ist& FClano o e:planada del preg#n&G SeO o +arrio de #a ciudad inYa de# Qos-o, u+icado en #a *ar e orien a# de #a ciudad cen ra#G Es a+a cons i uido so+re odo *or #a *#a"a donde se a/isa+a a#

BC D
*ue+#o so+re #as dis*osiciones de# go+ierno inYaG ri.aqe) adPG 'e*roc.ador, censurador, correc orG S9$R$H Yu i*aYu-G ri.arichiq) adPG E sG Que o+#iga a .a+#ar a o ra *ersonaG \\ Que .ace de#a ar a#go -ue re-uerJa ser ac#aradoG ri.arina-u2) /G 0irigirse #a *a#a+ra unos a o ros, en re /arias *ersonas, so+re e# 6is6o asun oG ri.ariq) adPG E sG Con,esan e, dec#aran e, *onen eG ri.arirqo2) /G 0e#a ar#oG 0ecir#o de una /e" #o -ue se 6an enJa en si#encioG ri.ari2) /G E6*e"ar a .a+#ar, ro6*iendo e# si#encioG \\ 0ec#arar, con,esarG \\ Co6en"ar a .a+#ar #as cria urasG ri.arqachi2) /G Lograr #a re/e#acin de a#gn secre o -ue se 6an enJaG \\ Procurar saga"6en e #a dec#aracin de a#gn *ro*si oG ri.arqo2) ;) 0ecir a#go i6*ruden e6en e, sin cuidadoG II Ha+#ar des*ro*si osG ri.asqa) adPG Ha+#ado, con/enido, *ac adoG ri.a2) sG E# .a+#aG \\ LenguaPe .u6anoG EO*resin /er+a# .u6anaG \\ /G Ha+#ar, eO*resar #os *ensa6ien os con #a *a#a+ra ar icu#adaG \\ Con/ersar, dia#ogar, *#a icarG E@E5H usq*ayta rimay, .a+#a rF*idoG ri.a2-achaq) adPG E sG Co6en ador, co6en aris a, cri icnG \\ Persona -ue anda *or a-uJ E *or a##F co6en ando, cri icandoG ri.a2-acha2) /G Co6en ar, cri icarG S9$R$H ri6aYac.aEG ri.a2-una-a0u2) /G Co6*onerse o a6is arse 6u ua6en e en re dos ene6is adosG ri.a2-una-u2) /G 0irigirse #a *a#a+ra con a,ec o en re dos o 6Fs *ersonasG ri.a2-u2) /G Ha+#ar, dirigir #a *a#a+ra a o roG ri.a2sa0a) adPG Ha+#ador, c.ar#a FnG S9$R$H !am& #a-#aG E@E5H rimaysapa warmi, 6uPer .a+#adora, c.ar#a anaG ri.a2si-u2) /G Par ici*ar en una con/ersacinG \\ A*oEar a# diser an eG E@E5H *a0uc*u rimaysi0uq, /a6os a *ar ici*ar en #a con/ersacinG ri.a2si2) /G Co#a+orar o aEudar a eO*resar o decir en una con,erencia o diser acinG rina) sG 9da a un #ugar de er6inadoG 5o/i6ien o o ras#ado de acF *ara a##FG \\ 2iaPeG rina a) sG Accin de ir o+#iga oria6en e o *or cos u6+reG rina2a2) /G <ener deseos o ansias de ir a un #ugarG rinri) sG Anat& OrePaG Pa+e##n de# oJdoG S9$R$H ninri, uEarinaG rinri nana2) sG $at& 0o#or de oJdosG rinricha2) /G Co#ocar #as orePas en #as escu# uras, #as asas en #os o+Pe osG \\ Jisiol& Co#ocar e# oJdo *ara escuc.ar con a encin a#go -ue in eresaG S9$R$H ninric.aEG rinri a) sG <a*aorePas en e# gorro na i/o,

DICCIONARIO
##a6ado c*ullu& S9$R$H ninri##aG rinrina2) /G 0esoreParG \\ Qui ar o a# o *ar e de #a orePa a #os ani6a#es, co6o 6arcaG S9$R$H ninrinaEG rinrincha2) /G Persis ir un sonido en e# oJdo, a# .a+er sido escuc.ado *ro#ongada6en eG rinriq) adPG E sG Que aEuda a ras-ui#ar, suPe ando a# ani6a# de #a ca+e"a E orePasG rinrisa0a) adPG OrePudoG Que iene orePas grandesG S9$R$H ninrisa*aN c.o-o rinriG A$<R$H c.unuG rinri2oq) adPG Que iene orePa o asaG \\ !am& Que o+edece #o -ue escuc.aG O+edien e, dci# a #os ##a6adosG S9$R$H ninriEo-G ri0uchi2) /G Hacer o dePar irse o 6arc.arseG ri0u-a0uq) adPG E sG Que se /a o se 6arc.a de,ini i/a6en eG S9$R$H ri*uYu-G ri0u-a0u2) /G 9rse, 6arc.arse de,ini i/a6en eG S9$R$H ri*uYuEG ri0u-uq) adPG E sG Que se /a o se 6arc.a *ara sie6*reG S9$R$H ri*uYa*u-G ri0u-u2) /G 2G '9PU:APU=G ri0u2) /G 9rse, 6arc.arse, *ar irG \\ !am& Par ir *ara /o#/er a su #ugar de origenG S9$R$H se-aEYa*uEG A$<R$H Yu i*uEG ririna2) /G Co##ar o eO raer #as /enasG S9$R$H sirY8anaEG rir0u) sG Es*ePoG S9$R$H #ir*uG E@E5H rirpupin q*awa0us*ani, 6e es oE 6irando en e# es*ePoG rir0u-u2) /G 5irarse en e# es*ePoG S9$R$H #ir*uYuEG rir0usqa) adPG 0es*ePado, ac#arado E erso co6o e# es*ePoG S9$R$H c.8aYG rir0u2) /G Producirse e# ,en6eno de# es*ePis6oG \\ 'e,#eParG rir0u2-acha2) /G Producirse #a re+er/eracin o re#uci6ien o con 6uc.a ,recuenciaG rirqari2) /G 9r a donde /arias *ersonas en ,or6a rF*ida E una so#a /e"G rirqo2) /G 9r, *ar ir de in6edia oG E@E5H rirqoy unuman, anda de in6edia o *or aguaG rit+i) sG $ie/eG Es ado s#ido de# agua *or +aPa e6*era uraG E@E5H ritHi *i?a yuraq, +#anca co6o #a nie/eG rit+ichaq) adPG E sG Que agrega nie/e a a#gn #J-uidoG rit+icha2) /G Agregar nie/e a a#gn #J-uidoG rit+i-a2a2) /G Ser +#anco co6o #a nie/eG rit+i a/a) adPG 0e# odo +#anco, co6o #a nie/eN 6uE +#ancoG A$<R$H Eana##aQaG rit+i2) /G .lim& $e/arG Caer #a ne/adaG S9$R$H a-ara*iEG rit+i2 rit+i) adPG Se6ePan e a #a +#ancura de #a nie/eG 2G '9<89= '9<89=G rit+i2 rit+i2) adPG >#an-uJsi6oG A#+o co6o #a nie/eG S9$R$H ri 8iE ri 8iG rit+i2achiq) adPG E sG E6+#an-uecedorG Que o6a a# +#anco co6o #a nie/eG A$<R$H EanaEac.i-G rit+i2achi2) /G E6+#an-uecer, ornar a#go a# +#anco de #a nie/eG rit+i2aq) adPG Susce* i+#e de

SIMI TAQE
e6+#an-uecerG Que se e6+#an-uece o6ando #a a# ura de #a nie/eG rit+i2a2) /G E6+#an-uecerseG <o6ar #a a# ura de #a nie/eG ri2) /G 9r a a#gn #ugarG \\ 5o/erse de# si io de *ar idaG Par ir, 6arc.arseG ri2-acha2) /G 9r o *ar ir ,recuen e6en eG ri2-a0u2) /G 9r o *ar ir en ser/icio de o ra *ersona, *or s*#icas de o roG ri2-ari2) /G 9r sucesi/a6en e donde /arias *ersonas, en una so#a 6arc.aG Rontao) sG 9tno*ist& $o/ena UaYa de# -uin o se-8e PaEan de# sec or Qo##asuEuG Es e adora orio era un ##ano -ue es a+a Pun o a# ca6ino rea# o q*apaq ?an de Qo##asuEu, ,ron era a# *ue+#o de :8aYraG Ronto2a) sG 9tno*ist& $o/ena UaYa de# -uin o se-8e PaEan de# sec or An isuEuG Es e adora orio es a+a con,or6ado *or res *iedras -ue es a+an en e# 6is6o cerroG Es as *iedras #as 6and *oner e# 9nYa Pac.aYu e- E dis*uso -ue #as adorasenG roq.a) sG 2G LU:5AG roqoto) sG Eot& F.apsicum pu+escens -& et $&G P#an a .er+Fcea de #a ,a6i#ia de #as so#anFceasG Es una es*ecie na i/a de# PerG Sus ,ru os son +aEas o/a#adas de sa+or *ican e, *or #o -ue se u i#i"a en #a a#i6en acin *ara condi6en ar di/ersos *#a os J*icosG 2A'9E0A0ESH *iris -as-a *u*u, Yi on Yi on, c.inc.aE uc.uG $e&AyaO ro-o o, roPo oG roqro) sG alim& Po aPe *re*arado con 6aJ", carne, "a*a##o, *a*as, aPJ, e cG $EOLH #ocroG Roqro .u-a) sG 9tno*ist& En e# inYario, segunda UaYa de# sK* i6o se-8e Qo##ana, de# sec or Qon isuEuG Es e adora orio era una *iedra grande -ue es a+a Pun o a# <e6*#o de# So# o Qori0anc*a& roqt+o) adPG E sG SordoG S9$R$H Uan-8oG E@E5H roqtHo mac*u, /iePo sordoG roqt+otu-u2) /G $at& Hacerse e# sordoG roqt+o2achi2) /G $at& Con/er ir en sorda a una *ersonaG \\ !am& Hacer 6uc.o ruido co6o *ara no dePar escuc.arG roqt+o2a2) /G $at& EnsordecerG Perder o a#6en e e# sen ido de# oJdoG 2o#/erse sordoG roq1a2) /G 2G CH8AQWA=G roq1a2a2) /G 2G CH8AQWA=:U=G roq2a) sG >u##a, +u##icio, a#gara+JaG E@E5H roqya wasi, casa con +u##icio o a#gara+JaG roq2a2) /G Producir +u##icio, a#gara+JaG S9$R$H c.8a-UaE, UarararaEG roqhoqoqo2) /G Beteor& 2o" ono6a o*KEica, corres*ondien e a# sonar de# ruenoG Roq+a) sG 'ist& $o6+re a*e#a i/o de dos e6*eradores de# <aUan insuEuH Sinc.i 'o-8a e 9nYa 'o-8aG \\ $o6+re a*e#a i/o de# .er6ano +as ardo de 9nYa 'o-8a, -ue se ##a6 Sinc.i 'o-8aN ,ue uno de #os grandes ar-ui ec os es*ecia#i"ado en #as cons rucciones de

BC D
*a#acios, ,or a#e"as, ca6inos E *uen esG \\ En #a ac ua#idad, a*e##ido au c onoG roq+a) sG Eot& F1puntia !loccosa /alm Dyc0G& Es*ino de a##o ci#Jndrico, de #a ,a6i#ia de #as cac FceasG Se cu# i/a co6o cerco /i/ien e *ara *ro eger #as c.acrasG Sus ,ru os en +aEa, de sa+or du#ce, son co6es i+#esG Bed&Jol0& Se u i#i"an #os ,ru os es*o#/oreados con a"u,re, en ,or6a de ca a*#as6a, *ara curar a,ecciones *u#6onaresG S9$R$H inYa ro-8a, Uara-oG \\ adPG 5agnFni6o, #i+era# o generosoG roq+a -a2) sG 5agnani6idad, generosidad, #i+era#idadG roq+asqa) sG A+ono o+ enido *or ca F#isis, 6edian e #as .oPas de# ur+in o en desco6*osicin, 6e"c#adas con es iKrco# de o/ePas, con #as -ue se *asa #a se6i##a de# 6aJ", .a+as, e cG *ara su 6ePor rendi6ien oG roq+a2a2) /G 2o#/erse 6agnFni6o, generoso, #i+era#G roq+e) sG Eot& F.olletia spinosa Cam&G Ar+o#i##o cuEos a##os es*inosos 6ac.ucados se u i#i"an *ara e# #a/ado de #as ro*as de #anaG roq+e2) /G Bed&Jol0& >aQar a #as cria uras en agua *re*arada con e# "u6o de #a *#an a roqHe E o ras sus ancias, *ara curar a#gunos 6a#esG ru-.a) sG 2G LU:5AG ru-ri) sG Hurga6ien o, escar+a6ien o en a#guna ca/idadG ru-rina) sG O+Pe o -ue se u i#i"a *ara .urgar, escar+ar a#go en una ca/idad u .oEoG \\ adPG A#go -ue se encuen ra en un .oEo o ca/idad, susce* i+#e de ser .urgado o escar+adoG ru-ri2) /G HurgarG \\ Escar+ar en a#gn .oEo o ca/idad con e# ,in de sa car o .acer sa#ir a#go -ue es F a##J den roG S9$R$H Y.u##YiEG E@E5H tHoqota ru0riy uruq lloqsinanpaq, .urga e# .ueco a ,in de -ue sa#ga #a araQaG ru-u) adPG 2G 'U:8UG ru-u -a2) sG 2G 'U:8U :A=G ru-u0a) sG Agri& )a/i##aG Ha" co6*ues a *or cerea#esG S9$R$H *.ic.aG ru-u0achi2) /G Agri& Hacer ,or6ar ga/i##as o .aces de cerea#esG ru-u0aq) adPG Agri& Que ,or6a ga/i##as o .aces de cerea#esG ru-u0a2) /& Agri& Pre*arar o ,or6ar #as ga/i##as o .aces de cerea#esG ru-u2aq) adPG E sG 2G 'U:8U=AQG ru-+ana) sG Anat& 0edoG 2A'9E0A0ESG mama ru0Hana, dedo *u#garN tHup*si ru0Hana, dedo JndiceN c*awpi ru0Hana, dedo 6edioN siwi ru0Hana, dedo anu#arN c*ana ru0Hana, dedo 6eQi-ueG ru-+i) sG tej& 9ns ru6en o de ePer, .ec.o de# .ueso ,K6ur de #os ca6K#idos, cuEa *un a sir/e *ara u*ir e# ePidoG <a6+iKn eOis en sus i u os de *a#oG \\ Eot& F/olanum ju"epc"u0iiG 2ariedad de *a*a eOc#usi/a *ara #a e#a+oracin de 6oraEa, en #a "ona de #a *ro/incia de Paucar a6+o, E deno6inada mall0u en #as *ro/incias a# as, a6+as

!30
en e# de*ar a6en o de# Qos-o, PerG S9$R$H .ac.8anaE, 6a##Yu, Uic.8unaG ru-+i2) /G tej& <u*ir o ceQir #os .i#os a# 6o6en o de ePer, u i#i"ando e# ruY8i, an es de *asar a #a siguien e ra6aG ru-+u) adPG Seni#, decrK*i o, /iePo c.oc.oG S9$R$H ruYu, .u# uG ru-+u -a2) sG Senec ud, decre*i ud, c.oc.e"G S9$R$H ruYu YaEG ru-+u2aq) adPG E sG Persona -ue ##ega a su ancianidad, decre*i udG S9$R$H ruYuEa-, .u# uEa-G ru-+u2a2) /G En/ePecer, ##egar a #a decre*i udG S9$R$H .u# uEaEG ru.i) sG Bin& PiedraG $o6+re genKrico de odas #as /ariedades de *iedrasG ru.i -a2) sG !igdo& 9nsensi+i#idad, indo#encia, dure"a de# cora"nG ru.i onqo2) sG Bed& CF#cu#oG Li iasisG ?or6acin de concreciones duras, genera#6en e ca#cFreas, en a#gunos rganosG ru.i ranra) sG E adPG 2G 'U59 'U59G ru.i ru.i) sG Pedrega#G \\ adPG PedregosoG S9$R$H rumi ranra& E@E5H rumi ranra ?an, ca6ino *edregosoG ru.i runa) adPG !igdo& Ho6+re 6uE duro, ,uer e co6o #a *iedraG \\ 9nsensi+#e, indo#en eG ru.i sonqo) adPG !igdo& 9nsensi+#e, duro de cora"nG E@E5H rumi sonqo q*ari, /arn de cora"n duro, co6o #a *iedraG Ru.icha-a) sG ,eog& F$uente de piedraG Co6unidades en #os dis ri os de Ondores E 5orococ.a de# de*ar a6en o de @unin, PerG ru.ichaq) adPG E sG E6*edradorN -ue agrega *iedras o *a/i6en a sue#os con *iedrasG ru.icha2) /G Agregar *iedras en una cons ruccin o *a/i6en acinG ru.ina2) /G Se*arar, eO raer #as *iedreci##as -ue se encuen ran en #os granosG ru.inchu) sG >o#i as .ec.as de *iedra *ara Puego de #os niQosG Ru.ina1i) sG 'ist& Her6ano E genera# de #os ePKrci os o .ues es de A aUa##*a, -ue ##eg .as a e# Qos-o, Pun a6en e -ue e# genera# :isYis E sus ePKrci os, anunciando #a ##egada de A aUa##*a *ara su coronacin, -ue no se *roduPo de+ido a su ca* ura *or ?rancisco Pi"arro en CaPa6arcaG \\ Cit& PersonaPe #egendario de# dra6a -.esUa Apu 1llantay, ,a/ori o de# 9nYa Pac.aYu e-G \\ 2G OLLA$<A=G Ru.i0an0a) sG ,eog& F$ampa de piedrasG 9cO Parro-uia de# can n 'u6iQaUiG \\ 9cO Loca#idad de #a *arro-uia Es*eran"a de# can n 9+arraG \\ 9cO Loca#idad de #a *arro-uia San @uan de# can n )ua#aceoG \\ 9cO Loca#idad de #a *arro-uia San 5igue# de# can n PJ#aroG \\ 9cO Loca#idad de #a *arro-uia ur+ana de# can n )irnG \\ 9cO Parro-uia de# can n PJ#aroG \\ 9cO Loca#idad de #a *arro-uia San >ar o#o6K de# can n SigsigG \\ 9cO Sec or ur+ano de# c an n Qui o,

!3!
EcuadorG S)G<G?G de CGT Ru.i0u-2u) sG ,eog& FBanante en rocasG AneOo de Pic.us en #a *ro/incia de @auPa, de*ar a6en o de @unin, PerG Ru.iqo qa) sG Arqueol& FAlmacn o troje de piedraG Si io ar-ueo#gico con,or6ado *or es ruc uras E *ro6on orio de rocas E *iedras de ,ac ura inYaG Es e si io ,ue una de #as can eras 6Fs i6*or an es *ara #a eO raccin de *iedras *ara #as cons rucciones de #a ciudad E regin de# Qos-oG Es F u+icado en #a *ar e SO de #a ciudad de# Qos-o, a &5 Y6sG, E 6uE *rOi6o a# cen ro ar-ueo#gico *reinYa de PiYi##a- aG ru.iqo qa) sG ,eog& FTroje o mina de piedrasG $o6+re de #os #ugares de donde se eO raen *iedrasG Ru.i1asi) sG Arqueol& F.asa de piedraG Pe-ueQo gru*o ar-ueo#gico u+icado en #a *ar e $ de# *ue+#o de San Se+as iFn, San iguo *ue+#o de SaQuT, Qos-oN es F con,or6ado *or andenes, cana#es, recin os, *asaPes su+ errFneos, rocas #a+radas, odos de ,ac ura inYaG Pro+a+#e6en e ,ue una de #as UaYas de# sis e6a se-8e, de# sec or An isuEuG \\ ,eog& Co6unidad de# dis ri o de Aco+a6+a en e# de*ar a6en o de @unin, PerG ru.i2achiq) sG Pe ri,icadorG \\ Que .ace endurecer a#go a se6ePan"a de #a *iedraG ru.i2achi2) /G Pe ri,icarG \\ Hacer endurecer a#go a se6ePan"a de #a *iedraG ru.i2aq) adPG Pe ri,ica+#eG <odo #o -ue se endurece a se6ePan"a de #a *iedraG ru.i2asqa) sG ,eol& ?si#G Ani6a# o /ege a# ,osi#i"adoG \\ Pe ri,icadoG ru.i2a2) /G Pe ri,icarse, endurecerse o co+rar consis encia a se6ePan"a de #a *iedraG S9$R$H -a-aEaEG ru.i2oq) adPG Que con iene *iedra o co6*ues o de *iedraG E@E5H rumiyoq allpa, ierra -ue con iene *iedraG ru.u) sG Eot& FBani*o tulilsima $o*lG =ucaG P#an a .er+Fcea de #a se#/a *eruana, cuEas raJces son 6uE u i#i"adas en #a a#i6en acin, en ree6*#a"o de #a *a*aG HaE dos c#asesH #a +#anca E #a a6ari##a o Wac.i*aEriG Crecen en #as se#/as de Q8osQi*a a, Paucar a6+o, Qui##a+a6+a, Quince 5i#, en e# de*ar a6en o de# Qos-oG S9$R$H -8o uEG runa) sG )en e, .o6+re, *ersona .u6anaG \\ E# /arn con ra*ues o a #a 6uPerG \\ La gen e con ra*ues a a# ani6a#G E@E5H runan payqa manan alqoc*u, K# es gen e E no ani6a#G runa -a2) sG Hu6anidadG $a ura#e"a .u6ana, condicin de ser .u6anoG runa 0+an0a2) /G Quris& $EOLG 9n.u6acin de cadF/eresG runa runa) sG 'eunin de *ersonas, 6uc.edu6+re, 6u# i ud de .o6+resG \\ Si io donde es Fn reunidas #as *ersonasG

BC D
runa runa a) ad/G En re *ersonas con gen i#e"a, con cor esJa, con ga#an erJa, con graciaG runacha-uq) adPG FQue se *ace *om+re&G !igdo& Que se au osu*eraG Persona -ue *or su *ro*io es,uer"o se su*era E so+resa#e a# co6n de #a gen e, cu# ura# o econ6ica6en eG runachaq) adPG E sG Que *or 6edio de #a educacin .ace su*erar a o ra *ersona, cu# ura# o econ6ica6en eG runacha2) /G Hacer su*erar *or 6edio de #a educacin a o ra *ersona, en cu# ura o en o ros as*ec os de# +ienG \\ !igdo& Po+#ar de gen e un #ugar de er6inadoG runa-a) adPG E sG )en u"a, gen e ruJn, /u#go, *o*u#ac.o, u i#i"ado en ,or6a des*ec i/aG runa o) adPG E sG Ho6+ra"o, .o6+ro eG runa a/a) adPG !am& 5uE .u6ano, 6uE .o6+re, 6uE gen i#, 6uE gen eG S9$R$H a##in runaG runa2 runa2) adPG )en i#, cor Ks, 6uE .u6ano, 6uE cu# oG runa2 runa2 a) ad/G Cu# a6en e, cor Ks6en e, donosa6en eG runa2achiq) adPG E sG !igdo& Cu# uri"ador, -ue .ace su*erar a #os .o6+res en cu# uraG runa2achi2) /G Cu# uri"ar, ci/i#i"ar, educar *ara #a su*eracin de# .o6+reG runa2aq) adPG E sG Persona -ue ad-uiere *ersona#idad, cu# ura E su*eracinG \\ <oda *ersona -ue de su decai6ien o se EergueG \\ !igdo& @o/en -ue en ra en #a edad de /iri#idadG \\ !igdo& Ani6a# -ue de# es ado de *os racin se re.aceG runa2asqa) adPG Persona su*erada *or #a educacinG \\ Cu# uri"ado, ci/i#i"ado o 6ePorado en su condicin econ6icaG runa2a2) /G Su*erarse 6edian e #a educacinN cu# uri"arse o ci/i#i"arseG \\ Erguirse de #o -ue se es u/o decaJdo, a+a idoG \\ En rar e# ado#escen e en #a edad de #a /iri#idadG runa2-acha2) /G Hacer os en acin de .o6+rJaG \\ A#ardear #a cu# ura -ue se *osee o darse de 6uc.a /a#JaG run-u) sG Ces o e#a+orado de cor e"as, Puncos, o ora, Yusuru, e cG run-u2) /G Ences ar #as .oPas de coca E o ras cosasG run-hi) adPG <oscoG \\ >as o, grueso en su*er,icies #a6inadas o ePidos +urdosG run-hi2aq) adPG E sG Cosa -ue se /ue#/e +as a, osca, +urda o de6asiado ro+us aG run-hi2a2) /G 2o#/erse +as o, osco, +urdoG run-hi2-acha2) /G 5os rar una *ersona ade6anes o 6aneras oscas, +urdas, rudas o or*esG run-+u) adPG )angoso en e# .a+#arG E@E5H run0Hu runa, .o6+re gangosoG run-+u-u2) /G Acuc#i##arse, sen arse con e# cuer*o encogido E so+re #os a#onesG run-+u2) /G )aguearG S9$R$H Y8aYuEG run0+u) adPG ,eom& ?igura geo6K rica o/oida# o es,KricaG S9$R$H #un*8uG run0+u2achiq) adPG E sG Persona -ue #e da

DICCIONARIO
,or6a es,Krica a a#guna 6a eriaG run0+u2achi2) /G Con/er ir en ,igura es,Krica a#guna cosa 6a eria#G run0+u2a2) /G <o6ar ,or6a es,Krica a#guna cosaG Runru Raqa2) sG Arqueol& Pe-ueQo gru*o ar-ueo#gico u+icado a &,370 6GsGnG6G Es F con,or6ado *or res recin os *rinci*a#es de ,or6a circu#arG Es de ,ac ura inYa E *arece .a+er cu6*#ido una ,uncin de tanpu o a6+o *ara #os ransen es en direccin de 5ac.u*iYc.uG runtu) sG Lool& Hue/o de #as a/esG \\ Bat& <es Jcu#o de #os 6a6J,eros E de# /arnG S9$R$H -8oro aG runtu runtu) sG 2G U<8USAPA=<9LLA G runtuchaq) adPG E sG alim& Que agrega .ue/os en #a *re*aracin de a#gn *o aPeG runtucha2) /G alim& Agregar .ue/os en #a *re*aracin de a#gn *o aPeG runtuchi2) /G Pre*arar e# nido *ara #a ga##ina E cuidar .as a #a *ues a de# .ue/oG runtuna2achi-u2) /G An oParse de co6er .ue/osG \\ Lool& Sen ir #a ga##ina sJn o6as de *oner .ue/o, eO*resado 6edian e e# cacareoG S9$R$H run unaEaEG runtuna2a2) /G Lool& 5ani,es ar #a ga##ina con e# cacareo sJn o6as de *oner .ue/oG S9$R$H run unaEac.iYuEG runtuq) adPG E sG Lool& <oda a/e -ue *one .ue/os o es F en *erJodo de o/acin o *os uraG E@E5H runtuq wallpa, ga##ina *onedoraG runtusa0a) adPG Que con iene a+undan e .ue/oG \\ Anat& Que *osee es Jcu#os grandesG runtu2) /G Lool& O/arG Poner .ue/o #as a/esG runtu2uq) adPG 2G Q8O'O<A=OQG ru0ha) adPG Que6an e, cF#ido, ca#ien eG E@E5H rup*a unu, agua ca#ien eG A$<R$H c.iriG ru0hachi-uq) adPG E sG Que su,re -ue6a"n o -ue6aduraG \\ Sus ancia -ue ocasiona ardorG ru0hachi-u2) /G Su,rir #a -ue6a"n o -ue6aduraG ru0hachina) sG Cre6a orio o #ugar donde se incineraG \\ adPG Cosa des inada a #a incineracin o cre6acinG S9$R$H YananaG ru0hachina0aq) adPG 2G :A$A$AG ru0hachiq) adPG E sG 9ncinerador, -ue -ue6a o incineraG ru0hachi2) /G Que6ar, incinerar, dePar a+rasar *or e# ,uegoG \\ Ca#en ar de6asiado a#gn #J-uido u o ras cosasG S9$R$H YanaEG ru0ha-uq) adPG Que se -ue6a o ardeG E@E5H rup*a0uq nina, ,uego -ue -ue6aG ru0ha-u2) /G Que6arse o arder a#gn co6+us i+#eG ru0hana2a2) /G Es ar a*un o o riesgo de -ue6arseG ru0ha0a-u2) /G So,ocarse, a,ie+rarse de+ido a #a a# a e6*era ura en e#

SIMI TAQE
organis6oG ru0ha0a-u2 onqo2) sG $at& ?ie+re o en,er6edad ,e+ri#G \\ <e6*era ura a# a en e# cuer*o .u6anoG A$<R$H Y.anananaE on-oEG ru0haq) adPG Que6a+#e, -ue6an e, ca#or a+rasadorG ru0harichi2) /G Jisiol& Pro/ocar #a ca#or en e# organis6oG \\ E6*e"ar a -ue6ar o incinerar con a*uro E rF*ida6en eG ru0hari2) /G Jisiol& E6*e"ar a en rar en ca#or e# organis6oG \\ Co6en"ar a -ue6arse o incendiarseG ru0harqo2) /G 9ncendiar o -ue6ar ,Fci# E rF*ida6en eG ru0hasqa) adPG Que6ado, incendiado, incineradoG S9$R$H Yanas-a, EaUras-aG ru0ha2) sG Beteor& So#a"o, ,en6eno 6e eoro#gico -ue *roduce e# So# con su #u" E ca#or duran e e# dJaG \\ Que6ar, incinerar, a+rasar e# ,uegoG \\ adPG 2G $9$A= $9$A=G ru0ha2 .it+a) sG .lim& F9staci#n de calor&G Es acin de# /eranoG ru0ha2achi2) /G .lim& So#ear, ca#en ar en e# So#G S9$R$H -8oc.ac.iEG ru0ha2a-u2ninchis) sG 2G 'UPHA=$9$CH9SG ru0ha2aq) adPG E sG .lim& 0Ja de So#G ru0ha2a2) /G .lim& So#ear, .a+er *#eno So# en un dJaG ru0ha2ninchis) sG Jisiol& Ca#or na ura# de# cuer*o .u6anoG S9$R$H ru*.a*aYuEninc.isG ru0ha2ni2oq) adPG E sG .lim& 0Ja so#eado, ##eno de So#G \\ Persona ,e+rici an eG ru0hu) sG Eot& 5a#/a si#/es re, 6uE co6n en errenos de a# uraG ru0huna2) /G EO raer o eO ir*ar #as 6a#/as si#/es res de en re #as *#an as cu# i/adas en un #ugarG rurachi-uq) adPG E sG Que 6anda .acer a#guna o+ra eOc#usi/a6en e *ara sJG E@E5H wasi rurac*i0uq, -ue 6anda cons ruir una casa *ara sJG rurachi-u2 /G 5andar .acer a#guna o+ra eOc#usi/a6en e *ara sJG \\ !am& Per6i ir una *ersona a -ue #e .agan de esa 6aneraG S9$R$H ruUac.iYuEG rurachiq) adPG E sG Que 6anda .acer a#go u ordena o+rarG S9$R$H ruUac.i-G rurachi2) /G 5andar .acer, 6andar o+rar u con,eccionarG S9$R$H ruUac.iEG rura-uq) adPG E sG Que .ace o ,a+rica a#go *ara sJ 6is6oG \\ A#guna cosa -ue se ,or6a o se *#as6a de *or sJG S9$R$H ruUaYu-G rurana) sG tej& <ePedores de 6adera o 6e a# *ara e# ePido 6anua#G \\ adPG E sG A#go -ue es 6a eria de ra+aPo o de accinG S9$R$H ruUanaG rurana a) adPG 'ea#i"a+#eG ?Fci# de rea#i"ar, o*era+#eG \\ !am& Lo -ue sie6*re se .ace *or .F+i oG rurana2a2) /G Sen ir deseos o ansias de .acer a#goG S9$R$H ruUanaEaEG rura0a-u2) /G Ocu*arse de a#guna ac i/idad ransi oria6en e *ara #ograr a#guna reco6*ensa casi /o#un aria o e# sus en o necesarioG S9$R$H ruUa*aYuEG E@E5H imallatapas ruwapa0uy, oc*a e *or #o 6enos en a#go *ara u sus en oG

BC D
ruraq) adPG E sG Hacedor, ePecu orG \\ Que o+ra, e# -ue rea#i"a a#goG S9$R$H rura-e, ruUa-G ruraqe) adPG E sG Hacedor, creador, o+radorG S9$R$H rura-G rurar0ari2) /G EPecu ar una o+ra ace#erada6en e *or a*re6io de# ie6*oG S9$R$H ruUar*ariEG rurarqo2) /G EPecu ar de in6edia o E rF*ida6en e a#guna o+ra o ra+aPoG S9$R$H ruUar-oEG rura2) /G Hacer, rea#i"ar, ePecu ar, o+rarG S9$R$H ruUaEG E@E5H ruray nisqayta, .a" o rea#i"a #o -ue e diPeG rura2-acha2) /G Hacer ra+aPos *e-ueQos e/en ua#esG \\ 'ea#i"ar ra+aPos in,or6a#6en e, a# ernando con o ras ac i/idades, .aciendo *asar e# ie6*oG rura2-u2) /G E,ec uar una o+ra o ra+aPo con es6ero E +uena /o#un adG S9$R$H ruUaEYuEG rura2ni2oq) adPG E sG Persona ocu*ada en su -ue.acer o ra+aPoG S9$R$H ruUaEniEo-G rura2si2) /G Co#a+orar o aEudar a o ra *ersona en un ra+aPo de er6inadoG S9$R$H ruUaEsiEG ruri) sG 9n erior, #o in ernoG \\ adPG 9n i6o, in erno, *ro,undo, in rJnsecoG ruru) sG Eot& ?ru o de #a *#an aG \\ 9con& Produc o *roducido, en genera#G \\ )ananciaG E@E5H qolqe ruru, ganancia o in erKs de# dinero *res ado, o en a.orrosG rurucha-uq) adPG Eot& <odo /ege a# -ue se cu+re de ,ru osG rurucha-u2) /G Eot& ?or6arse e# ,ru o o #as se6i##as en #as *#an asG ruruchiq) adPG E sG Agen e o sus ancia -ue .ace *roducir ,ru osG E@E5H ruruc*iq allpa, ierra -ue .ace *roducirG ruruchi2) /G Hacer *roducir ,ru osN #ograr +uena *roduccinG ruruna2) /G Qui ar #os ,ru os o se6i##as de #as *#an asG \\ Bed& EO raer #os riQones *ara es udio o *ara curacinG ruruq) adPG ?ruc J,ero, /ege a# -ue *roduce ,ru osG rururi2) /G Eot& Co6en"ar a ,ruc i,icar una *#an aG rururqo2) /G Eot& 0ar ,ru o una *#an a 6uE *reco"6en eG ruru2) /G Eot& ?ruc i,icar, *roducir ,ru osG S9$R$H 6u.uEG ruru2a2) /G Eot& Pasar #a ,#oracin de# ,ru o o se6i##aG ruru2-u2) /G Eot& ?ruc i,icar, *roducir ,ru os en can idadG rutu) sG Agri& Ciega de 6ieses, *as o, *aPa, .ier+aG \\ Es-ui#a de# ganado #anarG \\ Cor e de ca+e##oG rutuchi-uq) adPG E sG Persona -ue se .ace recor ar e# ca+e##oG \\ Que .ace segar #as 6ieses o *as o con o ra *ersonaG \\ Que .ace es-ui#ar e# ganado #anar de su *er enenciaG rutuchi-u2) /G Hacerse cor ar e# ca+e##oG \\ Agri& Hacer segar #as 6ieses, *as o, e cG \\ Hacer es-ui#ar e# ganado con o ra *ersonaG rutuchiq) adPG E sG Que 6anda segar,

!32
es-ui#ar, ras-ui#arG rutuchi2) /G 5andar segarG \\ 5andar es-ui#arG \\ 5andar recor ar e# ca+e##oG rutu-uq) adPG E sG Segador de sus *ro*ias 6iesesG \\ Es-ui#ador de su *ro*io ganado #anarG \\ Que se recor a su *ro*io ca+e##oG rutu-u2) sG Cor e de ca+e##o de niQo *or *ri6era /e"G Es un ac o cos u6+ris a -ue se rea#i"a en cere6onia es*ecia# en ,a/or de niQoG S9$R$H c.uYc.a ru uYuEG \\ /G 'ecor arse e# ca+e##o uno 6is6oG rutuna) sG 9ns ru6en o -ue sir/e *ara cor ar o ras-ui#ar #a 6ies, #a #ana, e# ca+e##o, e# *as o, e cG en es ado de cor eG \\ adPG A#go susce* i+#e de ser ras-ui#ado, cor ado, segadoG rutuq) adPG E sG Segador, es-ui#adorG \\ Que cor aG S9$R$H ruruE Ya6aEo-G rutu2) /G Cor ar e# ca+e##oG \\ Segar #as 6ieses, e# *as o, e cG \\ <ras-ui#ar o es-ui#ar #a #anaG rutu2 -a.a2oq) sG $EOLG Pe#u-uero, +ar+eroG S9$R$H ru u-G rutu2si2) /G Co#a+orar en e# ac o de #a siega, es-ui#a o cor e de *e#oG ru1achi-uq) adPG E sG 2G 'U'ACH9:UQG ru1achi-u2) /G 2G CHHA=$ACH9:U=, 'U'ACH9:U=G ru1achiq) adPG E sG 2G 'U'ACH9QG ru1achi2) /G 2G 'U'ACH9=G ru1a-uq) adPG E sG 2G 'U'A:UQG ru1ana) adPG E sG 2G 'U'A$AG ru1ana2a2) /G 2G 'U'A$A=A=G ru1a0a-u2) /G 2G 'U'APA:U=G ru1aq) adPG E sG 2G 'U'AQG ru1ar0ari2) /G 2G 'U'A'PA'9=G ru1arqo2) /G 2G 'U'A'QO=G ru1a2) /G 2G LLA$:8A=, 'U'A=G ru1a2-u2) /G 2G 'U'A=:U=G ru1a2ni2oq) adPG E sG 2G 'U'A=$9=OQG ru1a2si2) /G 2G 'U'A=S9=G ru2ru.u2) /G 2G O='U=G

!3&

BC D

DICCIONARIO
gu#a *or #a 6uc.a co6idaG sa-sa0anaq) adPG E sG Que se 6an iene sie6*re sa is,ec.o, saciado, .ar adoG sa-saq) adPG E sG Que se sacia, se .ar a, se sa is,aceG sa-sarqo2) /G Saciarse, .ar arse *ron a6en eG sa-sasqa) adPG Saciado, .ar o, sa is,ec.oG sa-sa2) /G Saciarse, .ar arse, sa is,acerse, ##enarseG sa-sa2.ana2) /G 5an enerse saciado, sie6*re sa is,ec.o o ##enoG sa-1a2) sG Jisiol& Cuando e# 6ie6+ro /iri# en/aina en #a /aginaG S@GLGOG5GT \\ /G En/ainar e# 6ie6+ro /iri# en #a /aginaG \\ 2G SAPHSA=G sa-ha) sG EO raccin de a#go incrus adoG \\ 0es ruccin *or ro"osG \\ adPG Anc.o E a+ier oG \\ !am& )ordo, rec.onc.oG \\ 2G <O<O'AG sa-hachu) adPG Persona con e# cuer*o 6uE ensanc.adoG sa-ha-uq) adPG A#go incrus ado, ,Fci# de eO raer#oG sa-ha-u2) /G EO raerse ,Fci#6en e un o+Pe o incrus adoG sa-haq) adPG E sG Que eO rae a#go incrus adoG sa-ha2) /G EO raer a#go incrus adoG S9$R$H UaY.aEG E@E5H saY.aE c.aE aYar*u a, eO rae esa es aca c#a/adaG sa-ha2a2) /G Ensanc.ar una *ersona, *onerse anc.a E a+ier a de cuer*oG S@GLGPGT sa-+a0a) sG ?i#a de ren"as de#gadas -ue se ,or6an con #a ca+e##era de #as 6uPeres en cier as regiones de# Qos-o E Puno, PerG S9$R$H sa-a*a, sa-8a*aG sa-+a0a2) /G ?or6ar ren"as de#gadas en ,i#a con #a ca+e##era de #as 6uPeresG Sa a !un-u) sG Arqueol& SPuer a de sa#aTG $EOLG Pe-ueQo si io ar-ueo#gico u+icado en #a *ar e $O de #a ciudad de# Qos-o E den ro de# Par-ue Ar-ueo#gico $aciona# de# Sa-saEUa6anG Es F con,or6ado *or rocas #a+radas E escu# uras "oo,or6as E o ras es ruc uras de ,ac ura inYaG \\ 9tno*ist& Es e si io era una de #as UaYas de# sis e6a se-8e de #a ciudad de# Qos-o E corres*ondJa a# sec or An isuEuG sa qa) sG ,eog& Piso eco#gico -ue se u+ica a *ar ir de #os 1,400 6GsGnG6G, en re e# #J6i e su*erior de #a /ege acin E e# #J6i e in,erior de #os g#acia#esG \\ adPG Sa#/aPe, arisco, es-ui/o, ind6i oG E@E5H sa#-a runa, .o6+re sa#/aPeN sa#-a uEUa, ani6a# ariscoN sa#-a sac.8a, *#an a si#/es reG sa qa -a2) sG Condicin de ser sa#/aPe, arisco, es-ui/o, ind6i oG sa qa ;ena8o) sG $EOLG 2G PU:A LLU=CHUG sa qa a/a) adPG 2G SALQA= SALQA=G Sa qa.a21a) sG 'ist& 0on @uan de San a Cru" Pac.aYu e- =anYi Sa#-a6aEUa, cronis a 6es i"o de# Qo##asuEu 96*eria#G Sa qanta2) sG ,eog& Fetim& /alqa antay, arisco, *roduc or de co+reTG Sa#Yan aEG 96*onen e ne/ado de# sis e6a

S
S) s) al!a+& Consonan e ,rica i/a, a#/eo#ar, si#+an e E sorda de# a#,a+e o q*eswa o runasimi S-uec.uaTG Se *ronuncia sa& Ocurre con #as cinco /oca#es, en *osicin inicia# de #a sJ#a+a, en re /oca# E consonan e E a# ,ina# de #a *a#a+raG Sachin) sG Arqueol& <e6*#o *reinYFsico de #a cu# ura ).a/Jn en e# de*ar a6en o de Ancas., PerG sach+a) sG Eot& $o6+re genKrico de oda *#an a ar+us i/aG \\ F9col&Keg&G Wr+o#G Pri6er +io i*o en ?i ogeogra,JaG E@E5H *atun scic*Ha, Fr+o# grandeN poqosqa sac*Ha, Fr+o# 6aduroN mac*u sac*Ha, Fr+o# /iePe6oN poqosqa sac*Ha0una, Fr+o#es 6adurosN mac*u sac*Ha0una, Fr+o#es /iePosG sach+a .achu) sG Ar+o#i##o en/ePidoG \\ !am& Ho6+re adu# o de es a ura +aPa, enanoG sach+a 0asu o) sG Eot& F9rytrina spG 0e #a ,a6i#ia de #as #egu6inosasG Wr+o# de di6ensiones grandes, de 6adera +#anda, con a##o E ra6as *ro/is as de aguiPones, con ,#ores roPas E anaranPadasG Es *ro*ia de #a cePa de se#/aG S9$R$H sac.8a *uru u, *as.uru, an i*uru u, *asu#G sach+a 0urutu) sG 2G SACH8A PASULLOG Sach+a !hu2o) sG 9tno*ist& FEosque de nu+esG Sac.a*uEoG An iguo reino desarro##ado 500 dG CG en #os /a##es 6on aQosos de #os rJos ri+u arios de# 5araQn E de# Hua##aga, en e# de*ar a6en o de A6a"onas, Per, cuEas ,or i,icaciones de ar-ui ec ura es*ecia# son *or en osas, co6o #a ,or a#e"a *rinci*a# de :uK#a*, -ue *areciera ener +ordados en *iedraG sach+a qora) sG Eot& F9col&Keg&G 5a#e"a de Fr+o#es e*J,i osG 0Kci6o cuar o +io i*o en ?i ogeogra,JaG E@E5H sac*Ha qora0una, 6a#e"a de Fr+o#esG sach+a runa) sG Antrop& Ho6+re sa#/aPe, *ri6i i/oG sach+a sach+a) sG Eot& F9col Keg&G >os-ue, ar+o#eda, 6a orra#, ,#ores a, se#/aG ?or6acin o asociacin de Fr+o#esG E@E5H sac*Ha sac*Ha0una, +os-ues, ar+o#edas, se#/asN sac*Ha sac*Ha panpa, *a6*a +oscosa o ##ena de Fr+o#esN sac*Ha sac*Ha wayqHo, -ue+rada o caQn +oscosoG sach+a sun-ha) sG Eot& 5usgos *arFsi os de# ronco de #os Fr+o#esG sach+a to.ate) sG Eot& F.yp*omandra +etaceaG <o6a e de Fr+o# o o6a e de co#aG Ar+o#i##o -ue *roduce un ,ru o co6es i+#e de sa+or agrada+#e E a# o con enido de /i a6ina CG sach+acha-u2) /G Producir a+undan e ,o##aPe o ra6as #os Fr+o#es E ar+us osG sach+achaq) adPG E sG Persona -ue co6*one o adorna a#gn a6+ien e,

con ra6as de ar+us os o Fr+o#esG sach+acha2) /G Cons ruir un a6+ien e, deno6inado ra6ada, cu+riKndo#o con ra6asG \\ Jisiol& 0esarro##ar e# cuer*o *oniKndose rec.onc.oG sach+achi2) /G Per6i ir o *rocurar -ue un ar+us o o Fr+o# *rodu"ca a+undan e ,o##aPeG \\ 0is*oner #a eO raccin de a#go incrus adoG S9$R$H siY8ic.iEG sach+a-a) sG 9col&Keg& ?#ores a, +os-ue, 6a orra#G sach+ana2) /G PodarN cor ar #as ra6as de #os Fr+o#esN sacar ra6as de #os ar+us osN -ui ar de raJ" #os ar+us osG sach+aq) adPG E sG Wr+o# o ar+us o ierno -ue a# crecer se cu+re de 6uc.a ,ronda o ,o##aPeG sach+aqa) sG F9col&Keg&G Se#/aG @ung#aG \\ >os-ue es ra i,icado en ?i ogeogra,JaG S?G5G5GT sacha1a-a) sG Lool& FTapirus terrestrisG <a*irG Sac.a /acaG Orden *erisodFc i#os, ,a6i#ia a*isidaeG 5a6J,eros ,i ,agos de #a se#/a *eruanaG sach+a2) /G Cu+rirse de +as an e ,ronda o ,o##aPe e# Fr+o# o ar+us o a# derredorG S9$R$H sac.8aEaEG sach+a2aq) adPG ?o##aPudo, ,rondosoG sach+a2a2) /G Producir un Fr+o# o ar+us o a+undan e ,o##aPeG \\ Cu+rirse de ar+us os un de er6inado #ugarG S9$R$H sac.8aEG sach+a2oq) sG Lugar *o+#ado de ar+us osG \\ Persona -ue *osee +os-ues o 6a orra#esG sa>uares) sG $EOLG 2G so-osG Sa-a Sa2 a !u-2u) sG 9tno*ist& Pri6era UaYa de# oc a/o se-8e AEar6aYa, de# sec or An isuEu, en e# inYarioG Es e era un 6anan ia# -ue es a+a Pun o a# 6o#ino de# es*aQo# Pedro A#onsoG Se #e o,recJan de o,renda s#o conc.as 6arinasG sa-a-a) sG Lool& Perdi" de #a *una de di,eren es co#ores, .a+i an e de #as a# uras de P8isa-, Ca#ca, Qos-o, PerG \\ ,eog& Co6unidad i6*or an e de# dis ri o de P8isa-G sa-sa) adPG Sa is,ec.o, ##eno, co6*#e o des*uKs de a#i6en arseG sa-sachiq) adPG E sG Que sa is,ace, sacia, ##ena o re*#e a, en a#i6en osG sa-sachi-uq) adPG A#i6en o -ue iene #a *ro*iedad de saciar, sa is,acer, ##enarG E@E5H c*Hu?u p*asin sa0sac*i0uq, e# c.uQo sancoc.ado saciaG sa-sachi-u2) /G <ener #a *ro*iedad de saciar, ##enar, sa is,acer o .ar arG S9$R$H .un 8ac.iYuEG sa-sachi2) /G Saciar, ##enar, sa is,acer, .ar arG sa-sa-uq) adPG E sG Co6e#n, g#o nG Que se .ar a a# co6erG sa-sa0a) sG So+rea#i6en acin, a+undan e co6ida, eOceso de co6idaG sa-sa0a-uq) adPG E sG Que co6e con eOcesoN go#osoG \\ -elig& Que co6e e e# *ecado de gu#aG sa-sa0a-u2) /G Co6er con eOcesoG sa-sa0a-u2 hucha) sG -elig& Pecado de

SIMI TAQE
.idrogrF,ico de# Sill0amayu S2i#cano aT, si uado en e# dis ri o de 5o##e*a a, *ro/incia de An a, en e# de*ar a6en o de# Qos-o a ;,2;1 6GsGnG6G Los inYas E en #a ac ua#idad #os na i/os #o consideran una di/inidad, un Au0i o Apu& sa qa2 sa qa2) adPG <o a#6en e ind6i o, co6*#e a6en e sa#/aPeG S9$R$H sa#-a##aQaG sa qa2achiq) adPG E sG Que con/ier e a a#gn ani6a# en sa#/aPe, arisco, ind6i oG sa qa2achi2) /G Con/er ir a a#gn ani6a# en sa#/aPe, arisco, ind6i oG S9$R$H 8i##aEac.iEG sa qa2asqa) adPG Que se .a con /er ido en sa#/aPe, arisco, es-ui/oG sa qa2aq) adPG E sG Que se con/ier e en sa#/aPe, arisco, ind6i oG S9$R$H 8i##aEa-G sa qa2a2) /G 5os rarse arisco, ind6i o, +ra/oG sa a) sG 'odadero de cascaPo de gran eO ensinG S@GLGOG5GT \\ Concu+ina, -uerida, 6ance+a, a6an eG sa a a) sG Ena6ora6ien o, ,#ir eo, ga#an eoG sa a a-u2) /G Ena6orarse, ga#an earse, a6arseG S9$R$H sa##a##aEG sa i) sG Bin& A"u,reG sa icha2) /G Agregar a"u,re a o ra sus anciaG sa ina) sG Bin& =aci6ien o o 6ina de a"u,reG \\ 2G S9LL9$AG sa u) adPG 0uro, granJ ico, /idriosoG E@E5H sallu rumi, *iedra durJsi6aG sa.a) sG 0escanso, re*osoG sa.achiq) adPG E sG Que .ace descansar, re*osarG \\ Que .ace reso##ar, e6i ir e# a#ien oG sa.achi-uq) adPG E sG Agen e -ue *ro*orciona descanso, re*osoG \\ Agen e -ue o+#iga a reso##ar, res*irar, e6i ir e# a#ien oG sa.achi2) /G Hacer descansar, re*osarG \\ Hacer reso##ar, res*irar, e6i ir e# a#ien oG sa.a-uq) adPG E sG Que descansa o re*osa con derec.o des*uKs de una ac i/idadG \\ Que o6a descanso *ro#ongado in6erecida6en eG sa.a-u2) /G 0escansar, re*osar 6erecida6en e des*uKs de una ac i/idadG sa.ana) sG 0escansaderoG \\ Lugar E ie6*o de descansoG sa.ani) sG Lool& FAgoutti paca CinneoG& 5aPasG PiYuroG PacaG 5a6J,ero roedor noc urno *ro*io de #a se#/a, de co#or cas aQo #us roso -ue /arJa de *ardo negru"co a roPo 6arrnN #a *ar e /en ra#, +#ancoG A #os cos ados iene igua#6en e /arias .i#eras +#ancasG S9$R$H sa uniG sa.aq) adPG E sG Que descansa, re*osaG \\ Que resue##a, res*ira, e6i e a#ien oG sa.arichi2) /G Hacer descansar, rosar *or +re/e ie6*oG sa.ari-u2) /G <o6ar descanso, re*oso *or +re/e ie6*oG \\ !igdo& 0escargar

BC D
#a ira en o ra *ersona o cosaG sa.ari2) /G Jisiol& As*iracin, ins*iracin de# aire en #a res*iracinG \\ E6*e"ar a descansar, re*osarG S9$R$H -aEnaEG E@E5H samariy, sinc*ita llanqHan0i, descansa, .a" ra+aPado 6uc.oG sa.ar0ari2) /G 0escansar de in6edia oG sa.arqachi2) /G Hacer descansar, re*osar re*en ina6en eG E@E5H samarqac*iy papa tarpuq0unata, .a" descansar a #os -ue sie6+ran #a *a*aG sa.arqo2) /G 0escansar, re*osar i6*re/is a6en eG E@E5H samarqoy mi0*unay0ipaq, descansa de una /e" *ara -ue co6asG sa.asqa) adPG 0escansado, re*osadoG E@E5H samasqa yuntata ma?a0amuy, *rKs a e #a Eun a descansadaG sa.a2) sG Jisiol& A#ien o, res*iracin, resue##oG \\ Agri& <erreno -ue descansa *ara e# aQo siguien eG \\ /G 0escansar, re*osarG S9$R$H .a##*aE, .aUYaEG \\ Jisiol& 'es*irar, reso##ar, e6i ir e# a#ien oG sa.a2-achi2) /G Hacer descansar a o ra *ersona *ro*orcionFndo#e re*osoG E@E5H samay0ac*iy sara *allmaqta, .a" descansar a# -ue a*orca e# 6aJ"G sa.a2-u-u2) /G <o6ar descanso, re*oso, con 6uc.a con,ian"aG E@E5H samay0u0uy allin runa, descansa +uen .o6+reG sa.a2-u2) /G E6*e"ar a descansar, a re*osarG sa.a2si2) /G Co6*ar ir e# descanso o re*oso con o rosG sa.i) sG Suer e, /en ura, ,or una, sa is,accinG \\ ?e#icidad, dic.a, con en oG S9$R$H YusiG sa.incha) sG >endicinN augurio de +uena/en uraG \\ Agri& Cere6onia en #a sie6+ra, -ue consis e en as*erPar con +e+idas #a se6i##a des inada a #a sie6+ra, en e# 6is6o erreno, con grandes augurios de +uena cosec.aG sa.incha-uq) adPG E sG Que reci+e +endicin o +uena /en uraG sa.incha-u2) /G A#can"ar #a +endicin, digni,icacin E +uena suer eG sa.inchaq) adPG E sG Persona -ue +endice, digni,ica o .ace augurios de +uena /en uraG sa.incha2) /G >endecir, digni,icar, .acer augurios de +uena /en uraG S9$R$H -e##*uE, sa6iEG sa.i2) /G 2G SA59$CHA=G sa.i2oq) adPG E sG Que iene #a +endicin, dignidad, +uena /en uraG \\ Que iene suer e en e# Puego E o ras ac i/idadesG sana) sG 'a"a, cas a, #inaPe, a+o#engoG S9$R$H sananG sanan) sG 2G SA$AG sanan .itan) sG Wr+o# genea#gico, descendien es en #Jnea rec aG sananni2oq) adPG Aris ocrF ico, #inaPudo, de es ir*e no+#eG sanan0a) sG 5arca, seQa#, dis in i/oG E@E5H llamay0ita rinrinpi sananpay, seQa#a a u ##a6a en #a orePaG sanan0asqa) adPG 5arcado, seQa#ado con

!31
dis in i/oG sanan0a2) /G 5arcar, seQa#ar, i6*ri6ir a#gn dis in i/oG Sana1arina) sG 9tno*ist& ArgO Pue+#o *reinYa en #a *ro/incia de Crdo/a, Argen inaG sana2) /G 0eri/ar de un #inaPe o cas a #egJ i6aG sani) adPG Co#or 6orado, /io#Fceo, #i#aG E@E5H sani lli0llata rantipusay0i, e co6*rarK una 6an a 6oradaG sani 0u-a) adPG 2G PU:A=A$AG sani taru-a) sG 2G <A$:A <A'U:AG sani u.i/a) sG 2G U59A SA$9G sanicha2) /G Pin ar o eQir de co#or 6oradoG S9$R$H saniEG sani2) /G 2G SA$9CHA=G sani2a2) /G A6ora arse, ornarse de co#or /io#Fceo, #i#a o 6oradoG san-ha) sG A+is6o, .oEo *ro,undo, surco *ro,undo E #argo, erosionado *or #as aguas *#u/ia#es o +ien, eO*ro,esa6en e, *or e# .o6+reG san-ha2) /G A+rir eO*ro,eso o *or #a erosin de #a na ura#e"a surcos *ro,undos E #argosG san-ha2a2) /G Co6en"ar a ,or6arse en un #ugar surcos *ro,undos E #argosG san-hu) sG alim& A#i6en o inYa, *re*arado con .arina de 6aJ" E o ros cerea#es *re/ia6en e os ados, cocido con *oca agua E a#go de grasaG En #as cere6onias se e6*#ea+a co6o a#i6en o sagradoN a# e# caso, *or ePe6*#o, en e# 9n i 'aE6i, donde era a#i6en o *rinci*a#G \\ adPG Es*eso, densoG S9$R$H *i*u, Y.aYa, .aYaG san-hu san-hu) adPG Cua#idad de #a /ianda de ser 6Fs so#ida -ue acuosaG san-hucha2) /G alim& Agregar san0*u a o ro a#i6en o #J-uido *ara .acer#o 6Fs es*esoG san-huchi2) /G Hacer es*esar un a#i6en o #J-uido agregFndo#e .arinasG san-hu-uq) adPG E sG Que *re*ara e# san0*u eOc#usi/a6en e *ara sJG \\ adPG Pro*iedad de a#gn a#i6en o de es*esar de *or sJG san-huq) adPG E sG Persona -ue *re*ara e# sanY.uG \\ adPG Cua#idad de un a#i6en o de *ron o es*esa6ien oG S9$R$H .aYa-G san-hu2) /G alim& Pre*arar san0*u, /ianda J*ica *re.is*FnicaG \\ Es*esar a#gn a#i6en o #J-uidoG san-hu2a2) /G 2G <HA:A=, <HA:A=A=G San-+a &ancha) sG 9tno*ist& FEarrio de crcelesG Pri6era UaYa de# oc a/o se-8e PaEan de# sec or Qo##asuEuG Era una cFrce# de# 6is6o no6+reG La cons ruE e# 9nYa 5aE a Q.a*a- E es a+a u+icado, *os erior6en e, en e# so#ar de# es*aQo# @uan de ?igueroaG \\ Segunda UaYa de# sK* i6o se-8e :aEao de# sec or C.inc.aEsuEu, a cargo de# Q.a*a- AE##uG Es e adora orio es a+a con,or6ado *or dos recin os -ue eran ce#das *ara *risioneros E o rosN uno de e##os era *urin de a+aPo E e# o ro *ro+a+#e6en e *anan o de arri+aG san-+ar) sG Anat& Pa#adarG

!35
san-+a2 1asi) sG En e# inYario, cFrce# su+ errFnea en donde a# *reso se a or6en a+a con ,ieras E a#i6aQasG S9$R$H Ua aE UasiG san-+a2 o) sG alim& C.ic.a ca#en ada con cier a *orcin de aguardien eG Se +e+e *ara reani6ar e# cuer*o con ra e# ,rJo o e# res,rioG San0i i) sG 9tno*ist& Cu# ura *reinYa de #a cos a sur de Ecuador, en e# arc.i*iK#ago @a6+e#i SSan*i##iT, en #as is#as de Puna, -ue se eO endi *or e# )uaEas, E# Oro E *ar e de# nor e *eruanoG san0+a) adPG E sG Sua/e de carFc erG \\ A*ocado, *usi#Fni6eG \\ 0e cora"n sua/eG san0+a -a2) sG Sua/idad de carFc er, *ro*enso a #a su6isinG san0+a sonqo) adPG 0K+i# de cora"nG \\ 0e cora"n no+#eG san0+aq1a2) /G 2G HA$P8AQWA=G san0+a2a2) /G Con/er irse en sua/e de carFc erG \\ 0e+i#i arse en #as energJas, dis6inuir en #os +rJos, a6ansarseG sanq+a) sG Loot& $ari" de ani6a#G \\ adPG )angoso, -ue .a+#a con #a nari"G sanq+a sanq+a) ad/G Ha+#ar gangosa6en eG E@E5H sanqHa sanqHatan riman0i, .a+#as con gangosidadG sanq+ararqo2) /G 5a ar a*re Fndo#e #a nari"G S@GLGOG5GT sanq+a2) /G A.ogar#o a*Fndo#e #a res*iracin *or #a nari"G sanq+a2a2) /G 2o#/erse gangoso en e# .a+#arG S9$R$H -.an-oG sansa) sG >rasa canden e, ascua /i/aG E@E5H qHonc*api sansata wa?uc*iy, a *aga #a +rasa de# ,ognG sansacha2) /G Poner +rasa canden e a a#guna o ra cosa co6+us i+#eG sansachi2) /G Producir o encender #as +rasasG S9$R$H sansaEac.iEG sansana2) /G Se*arar o re irar#as +rasas canden es de una .ogueraG sansaq) adPG E sG Co6+us i+#e -ue a# -ue6arse se con/ier e en +rasaG S9$R$H sansaEa-G sansa2) /G Ponerse Jgneo e# car+n, #a #eQa, e# ,ierro, e cG S@GLGPGT sansa2 sansa2) adPG 0Jcese de# roPo encendido o de co#oracin Jgnea de ascuaG S@GLGPGT sansa2achi2) /G Con/er ir en +rasa canden e cua#-uier co6+us i+#eG S9$R$H sansac.iEG sansa2aq) adPG E sG Co6+us i+#e -ue se con/ier e en +rasa canden eG S9$R$H sansa-G sansa2a2) /G Encandecer, con/er irse en +rasa canden e un co6+us i+#eG sansa2oq) adPG Que iene +rasa canden eG Santo Qo o) sG 9tno*ist& $EOLG Era #a *ri6era UaYa de# sK* i6o se-8e :aEao, de# sec or Qo##asuEu E es a+a a cargo de# aE##u UsY.a6aE aG Es e adora orio era un ##ano -ue es a+a u+icado 6Fs a+aPo de #a c.acra de# es*aQo# ?rancisco 5orenoG Se #e .acJan *agos con ePidos ,inos E con decoradosG

BC D
Santutis) sG Arqueol& Pe-ueQo gru*o ar-ueo#gico u+icado en #a *ar e orien a# de# dis ri o de San Se+as iFn, Qos-oG Es F con,or6ado *or andenes, cana#es E o ras es ruc uras de ,ac ura inYaG sa/u) sG cerm& <ePas, /asiPas o u ensi#ios e#a+orados de arci##a E -ue6ados a# .ornoG \\ <ierra es*ecia# *ara .acer cera6iosG sa/u a 0a) sG ,eol& Sue#o arci##oso de co#or roPi"o, u i#i"ado *ara #a ,a+ricacin de ePasG S9$R$H *uYa a##*aG Sa/u !u-2u) sG 9tno*ist& FBanantial de tierra arcillosaG& Oc a/a UaYa de# ercer se-8e Qo##anaG Es e era un 6anan ia# -ue es a+a en #a -ue+rada de# *ue+#o de SaQu, ac ua# dis ri o de San Se+as iFn, Qos-oG Se #e .acJan *agos con ca6K#idos E conc.as 6arinasG Sa/u Tu2ron) sG 9tno*ist& FArcilla de ollasG& Cuar a UaYa de# seO o se-8e :aEao de# sec or An isuEuG Es e adora orio era una *iedra, #a cua# es a+a so+re un *e-ueQo cerroG Cuando a# PrJnci*e #o con/er Jan en OrePn, se #e .acJan sacri,icios a #a UaYaG Sa/u0an0a) sG 9tno*ist& F$anpa de arcilla para ceramiosG& SK* i6a UaYa de# ercer se-8e Qo##ana de# sec or Qo##asuEuG Es e adora orio es a+a con,or6ado *or res *iedras redondas -ue es a+an en es e ##ano en 6edio de# *ue+#o de SaQu, ac ua# *ue+#o E dis ri o de San Se+as iFnG Se #e .acJan sacri,icios de niQosG sa/u2) /G cerm& ?a+ricar o+Pe os de a#,arerJa con arci##a E #uego -ue6ar#osG sa0a) ,ram& 5or,e6a o *os*osicin usada co6o su,iPo en #os adPe i/os ca#i,ica i/osG E@E5H umasapa, ca+e"nN qolqesapa, adineradoN 0allpasapa, ,or"udoG \\ En uso ,a6i#iar signi,ica solo, %nico, solitario& E@E5H q*ari sapa, .o6+re so#oN warmisapa, 6uPer so#aG \\ adPG Signi,ica cada, designando a# ie6*oG E@E5H sapa pHunc*ay, cada dJaN sapa 0uti, cada /e"N sapa 0illa, cada 6esG sa0a -a2) sG A*ar a6ien o, se*aracin, ais#a6ien oG \\ /G Quedar s#o, a*ar ado, se*arado, ais#adoG Sa0a Ra1ra) sG 9tno*ist& Pri6era UaYa de# *ri6er se-8e AnaUar-.e de# sec or Qon isuEuG Es e adora orio era una *iedra de# 6is6o no6+re -ue es a+a u+icado en #o -ue ,ue e# 6irador de# Con/en o de San o 0o6ingoG Era de #os PururaUYasG \\ <ercera UaYa de# -uin o se-8e PaEan, de# sec or An isuEuG Es e adora orio, 6uE an iguo, era una *iedra redonda -ue es a+a en e# *ue+#o de =ana-oraG \\ Quin a UaYa de# oc a/o se-8e AEar6aYa, de# sec or An isuEuG Es e adora orio es a+a con,or6ado *or res *iedras -ue es a+an en e# *ue+#o de Lara*a, cerca a# Qos-oG

DICCIONARIO
sa0a sa0a) *ronG Cada uno, so#o a so#o, uno a unoG sa0a tuta) ad/G 2G <U<A$<U<A$G Sa0a-u2 In-a) sG 9tno*ist& SeO a UaYa de# -uin o se-8e :aEao, de# sec or C.inc.aEsuEuG Es e adora orio, en Sa-saEUa6an, era un asien o 6uE +ien #a+rado donde se sen a+an #os 9nYas, *or #o -ue era 6uE /enerado, a sJ co6o e# *ro*io Sa-saEUa6an *or es e 6o i/oG Se #e .acJan so#e6nes sacri,icios E corres*onde a #a ac ua# roca #a+rada deno6inada, *recisa6en e, Asiento del )n0a, u+icada en #a *ar e $ de C.uYi*an*a o #a eO*#anada de Sa-saEUa6anG sa0a a) adPG So#o, uno so#oG sa0a an) adPG dnico, so#o, sin *ar, sin ri/a#G S9$R$H c.8u##aG sa0an) adPG So#o, nicoG S9$R$H sa*aEG sa0ancha2) /G Ais#ar a uno de en re o rosG 0ePar so#o a a#guienG sa0anchuri2) /G !igdo& Quedarse so#o, o* ar *or #a /ida so#i ariaG sa0an-a) *ronG Cada uno, cada -uien, cada cua#G sa0anta2) /G Quedarse so #o, nico, sin co6*aQJaG S9$R$H sa*aEaEG sa0aq) adPG Par icu#ar, o*ues o a #o genera#G \\ Es*ecia#, eO raordinario, se*arado, dis in oG E@E5H sapaq *inac*u 0ayqayqa, es o no es co6o #o *ar icu#arG S@GLGPGT sa0aqcha-u2) /G A*ar arse, se*ararse, ais#arse de *or sJG sa0aqchaq) adPG E sG Que a*ar a, ais#a, se*araG sa0aqcha2) /G A*ar ar, a is#ar, se*ararG E@E5H ama sapaqc*ayc*u ususiy0ita qosanmanta, no se*ares a u .iPa de su es*osoG sa0aq2a2) /G Con/er irse en a*ar ado, se*arado, ais#ado, di,eren eG sa0a2) adPG Ro solo& 2G SAPA$G sa0a2 -a2) sG So#edad, ais#a6ien o de oda co6*aQJaG sa0a2a2) /G 2G SAPA$<A=G sa0a2-a-u2) /G A*ar arse de oda co6*aQJaN re irarse a #a so#edadN ais#arse so#oG sa0i i-a2) /G ?ornicar en re 6ac.osG S@GLGOG5GT sa0hi) sG Eot& 'aJ" de #as *#an as -ue *er6anece den ro de #a ierra E es rgano de a+sorcin de odo /ege a#G ArgO 9cO sa*iG sa0hicha-uq) adPG E sG Eot& P#an a -ue ec.a raJces, enrai"a o arraigaG \\ !igdo& 'adicar o es a+#ecerse en una ierra eO raQa, arraigarse en e##aG sa0hicha-u2) /G E ot& Arraigar #as *#an as, enrai"arseG \\ !igdo& Es a+#ecerse o arraigar en ierra eO raQa, ad-uiriendo +ienes raJces E ,a6i#iaG ArgO 9cO sa*iYuEG sa0hich+a1chu) sG !am& 'aJ" -ue se considera co6o origen de una ,a6i#ia, es ir*eG \\ <ronco ,a6i#iar en e# Fr+o# genea#gicoG \\ <a ara+ue#os o a+ue#osG sa0hina2) /G EO raer, -ui ar #as raJces de #as *#an asG

SIMI TAQE
sa0hi2) /G Ec.ar raJces, enrai"arG ArgO 9cO sa*iEG sa0hi2aq) adPG E sG 'aJ" u+erosa -ue se con/ier e en ,i+rosaG sa0hi2oq) adPG E sG P#an a -ue iene #a raJ" /isi+#e o no a+#eG sa0h/u) adPG 2G LAW<89G sa0hsa) sG AndraPoG \\ adPG AndraPosoG \\ S9$R$H c..ac.u, c..a6u##u, ac..anaYu, ##ac.a*a, .an aG E@E5H payqa sap*san, K# es andraPosoG sa0hsacha2) /G Con/er ir en andraPos un /es idoG \\ E6*o+recer a una *ersonaG sa0hsa2) sG Loot& 5o/i6ien os rJ 6icos de #os ani6a#es cuadr*edos en e# ac o de# a*area6ien oG S9$R$H saYUaEG \\ /G A*arearse #os ani6a#esG sa0hsa2aq) sG E adPG 2es ido -ue se con/ier e en .ara*osG sa0hsa2a2) /G Con/er irse en .ara*os un /es idoG sa0hsi) adPG Co6uni ario, de uso co6nG E@E5H sap*si allpa, ierra co6uni ariaN sap*si wasi, casa co6una#G sa0hsicha2) /G Poner a#guna cosa de uso *ar icu#ar a# ser/icio E a# a#cance de odosG sa0hsi2a2) /G Con/er irse a#go de uso co6nG saqa0a) sG 2G SA:8APAG saqe) sG Cosa dePada en cus odia e6*ora#6en eG saqechi-uq) adPG E sG Que ace* a -ue #e dePen e6*ora#6en e a#go en cus odiaG saqechi-u2) /G Ace* ar -ue #e dePen a#go en cus odia e6*ora#G saqechiq) adPG E sG Que 6anda dePar a#guna cosa en cus odiaG saqechi2) /G Hacer o 6andar dePar a#go en cus odia e6*ora#G saqe-uq) adPG E sG Que dePa a#guna cosa a o ro *ara su cuidado e6*ora#G saqe-u2) /G 0ePar a#guna cosa a o ra *ersona *ara su cuidado e6*ora#, con reco6endacin es*ecia#G saqena) adPG O+Pe o -ue es F *ara dePar ocasiona#6en e en cus odiaG ArgO 9cO saYinaG saqena-u2) /G 0ePar a#go en cus odia 6u ua en re dos *ersonasG seqe0uq) adPG E sG Que dePa o a+andona a#go de,ini i/a6en eG saqe0u2) /G 0ePar o a+andonar a#go de,ini i/a6en eG saqeq) adPG E sG Que dePa a#go en cus odia o enco6endadoG saqe2-u-u2) /G 0ePar a#go a o ra *ersona *ara su cus odia *or un ie6*o de er6inado, con es*ecia# reco6endacinG saqer0ari2) /G 0ePar a#go a *ro*si o, a+andonFndo#oG saqerqo2) /G 0ePar a#go resue# a6en e, *or +re/e ie6*oG saqesqa) adPG E sG Cosa dePada en cus odia e6*ora#6en eG \\ O+Pe o dePado en *renda o *ignoracinG saqe2) /G 0eParG \\ 'e#egarG \\ E6i irG \\ !igdo& 0ePar .erenciaG S9$R$H -8aEac.aEG ArgO 9cO saYiEG saq u) sG ,eol& <erreno *i"arroso,

BC D
cascaPosoG saq.a) sG PuQo cerrado, *uQe eG \\ PuQe a"o, go#*e dado con e# *uQo cerradoG S9$R$H c.8o-6iG 9cO $e&AyaO saY6aG saq.achiq) adPG E sG Que 6anda a o ro dar *uQe a"osG saq.achi-u2) /G Su,rir o reci+ir e# *uQe a"oG saq.achi2) /G 5andar ases ar *uQe a"os a ercera *ersonaG saq.a-acha2) /G 2G SAQ5A=:ACHA=G saq.a-uq) adPG E sG Persona acos u6+rada a ases ar ro6*adas o *uQe a"os en ,or6a indiscri6inadaG saq.a-u2) /G <ener #a cos u6+re de ases ar *uQe a"os o ro6*adasG \\ 0e,enderse a ,uer"a de *uQe a"os o ro6*adas con ra e# agresorG saq.ana-u2) /G 9n erca6+iar *uQe a"os o ro6*adas, en un *ugi#a o o en e# de*or e de# +oOeoG \\ Ases arse go#*es con e# *uQo en ,or6a 6u uaG saq.aq) adPG E sG Que ases a ro6*adas o *uQe a"osG saq.a2) /G 0ar ro6*adas o *uQe a"osG S9$R$H c.8o-6inc.aEG saq.a2-acha2) /G 'e*ar ir *uQe a"os adies ra E sinies raG S9$R$H sa-6aYac.aEG saq.a2si2) /G AEudar a ro6*ear a o ro en una *e#eaG saq.a2-una-u2) /G Ases arse 6u ua6en e ro6*adas o *uQe a"os en ,or6a *ro#ongadaG saq.a2-u2) /G <ro6*ear a o ro sin *iedadN ases ar#e *uQe a"os ,uer e6en eG saqra) sG 0ia+#o, de6onioG \\ Jol0& 0an"a cere6onia# cos u6+ris a de origen re*u+#icano de #a ,es i/idad de #a 2irgen de# Car6en S!; de Pu#ioT en #a Pro/incia ?o#Y#rica de Paucar a6+o, Qos-o, PerG \\ adPG <ra/ieso, in-uie oG \\ ArgO Es*Jri u 6a#ignoG \\ 2G SUPA=G saqra -a2) sG 0ia+#ura, i6i acin a# dia+#oG saqracha-u2) /G !igdo& Endia+#arse, /o#/erse dia+#oG saqra a/a) adPG Travieso como el dia+lo& 5uE ra/iesoG saqra/a) sG O+Pe o *ri6i i/o .ec.o de raJces de cier a *#an a, u i#i"ado co6o *eine E ra##adorG saqra2achiq) adPG E sG Que *ro/oca o causa dia+#uras E 6a#icia en o rosG saqra2aq) adPG E sG Que se orna co6o endia+#adoG \\ 0Jcese de# -ue se /ue#/e *er ur+ador E 6a#iciosoG saqra2-acha2) /G Co6e er dia+#uras o ra/esurasG saqra2oq) adPG E sG Persona o #ugar *oseJdo *or e# dia+#oG saqsa) adPG 5aJ" Pas*eado de roPoG E@E5H saqsa sarata rantimuy, co6*ra e# 6aJ" Pas*eado de roPo E +#ancoG \\ Cris*ado o encres*adoG \\ Jol0& sG 0an"a ,o#Y#rica na i/a de #a *ro/incia de Paruro, Qos-o, Per, -ue re*resen a a *ersonaPes /i/ien es en #as *eQo#erJas, cuEo /es uario es F

!3;
.ec.o de sa#/aginas, 6usgos E ac.u*a##as -ue crecen en #os ro-ueda#esG \\ 2G CHHA$CHAG saqsan0i o) sG Jol0& 0an"a ,o#Y#rica cus-ueQa, de origen co#onia#, -ue re*resen a a# dia+#o -ue eO.i+e eO*ro,esa6en e un /es uario andraPosoG Es an ecesor de# /aqra Sdia+#oT, dan"a de #a *ro/incia de Paucar a6+o, Qos-oG saqsa2a2) /G <ornarse de co#or roPo Pas*eadoG \\ Sa#*icarse de o ro co#orG Saqsa21a.an) sG Arqueol& Fetim& saqsa uma, ca+e"a cris*adaN waman, .a#cnH ca+e"a crispada de *alc#nG& Sa-saEUa6anG )ru*o ar-ueo#gico u+icado en #a *ar e $ de #a ciudad de# Qos-o, a &,&50 6GsGnG6G San uario ar-ui ec nico inYa, cons ruido inicia#6en e *or e# 9nYa Pac.aYu e-, no/eno go+ernan e de# <aUan insuEuG ?unciona#6en e ,ue un co6*#ePo cere6onia# inYa des inado a /arias deidades cos6ognicas andinas co6o e# So#, e# 'aEo, e# 'e#F6*ago, e# <ruenoN e# Agua, #a Ser*ien e, #os 5uer os, e# Origen de# Ho6+re, e cG ?ue a6+iKn o+ser/a orio as ron6icoG \\ 'ist& En !,5&; ,ue escenario de# co6+a e en re inYas E es*aQo#es *or #a .ege6onJa de #a ca*i a# inYa, e# Qos-o, donde ganaron #os occiden a#esG Es os .ec.os E #a a*ariencia ,or i,icada de sus es ruc uras cic#*eas .icieron -ue #a iden i,icaran co6o I,or a#e"aM 6i#i arG Ac ua#6en e, *ese a -ue an s#o se 6ues ran #os ci6ien os de #a ,as uosa es ruc ura ar-ui ec nica -ue ,ue, cons i uEe uno de #os cen ros de a raccin urJs ica 6undia# E dec#arado *or #a U$ESCO co6o $atrimonio .ultural de la 'umanidad& Cada 21 de Punio, 0Ja de# Qos-o, en su eO*#anada SC.uYi*an*aT se esceni,ica e# )nti -aymi o ?ies a de# So#G S2G 9$<9 'A=59T saqta) sG 5ac.acadura, a6ar aPa6ien o, 6aPaduraG \\ adPG 5ac.acado, a6ar aPado, 6aPadoG S9$R$H s.a- aG E@E5H ayc*a saqta, carne 6ac.acadaG \\ ArgO saY a S*#a o de c.ar-ui 6o#ido E condi6en adoTG saqtachi-uq) adPG E sG O+Pe o, *ersona -ue reci+e o su,re #a accin de a6ar aPar, 6ac.acar o 6aParG saqtachi-u2) /G Su,rir o reci+ir #a accin de a6ar aPar, 6ac.acar o 6aParG saqtachiq) adPG E sG Que 6anda o .ace a6ar aPar, 6ac.acar o 6aParG saqtachi2) /G 5andar o *er6i ir a6ar aPar, 6ac.acar o 6aParG saqta-acha2) /G 2G SAQ<A=:ACHA=G saqta-uq) adPG 5a#ea+#e, +#ando, susce* i+#e *ara ser a6ar aPado, 6ac.acado E 6aPado con re#a i/a ,aci#idadG saqtana) sG <odo ins ru6en o -ue sir/e *ara a6ar aPar, 6ac.acar E 6aParG \\ adPG O+Pe o des inado a ser a6ar aPado, 6ac.acado o 6aPadoG

!33
saqta0a2) /G 2o#/erF a6ar aPar, 6ac.acar o 6aParG saqtaq) adPG E sG A6ar aPador, 6ac.acador o 6aPadorG saqtasqa) adPG A6ar aPado, 6ac.acado o 6aPadoG saqta2) /G A6ar aPar, 6ac.acar o 6aParG $e&AyaO saY aE S+o ar a# sue#o, a*orrear, derri+ar, *egar a go#*esTG saqta2-acha2) /G A6ar aPar, 6ac.acar E 6aPar a in er/a#os E en ,or6a #igeraG S9$R$H sa- aYac.aEG saqta2-u2) /G A6ar aPar, 6ac.acar in ensa6en e E con oda ,uer"aG saqta2si2) /G AEudar a a6ar aPar, 6ac.acar o 6aParG saq1a2) /G 2G WAWSA=G saq+ana-u2) /G 2G QECHU$A:U=G saq+a0a) sG 2G SA:8APAG saq+a0a2a2) /G 2G QECHUPA=A=G saq+a2) /G Arrancar desde #as raJcesG S9$R$H 8iraEG sara) sG Eot& SLea mays CinneoG& 5aJ"G 96*or an e es*ecie de #a ,a6i#ia de #as gra6Jneas, de gran /a#or a#i6en icioG Segn o*inin de #os cien J,icos, sus cen ros de origen se encuen ran en 5KPico, ParaguaE E Per Sen e# 2a##e Sagrado de #os 9nYas, Uru+a6+a, Qos-oTG EOis en 6uc.Jsi6as /ariedadesG 2A'9E0A0ESG $araqay sara, 6aJ" +#ancoN 0ulli sara, 6aJ" 6oradoN c*Hullpi sara, 6aJ" *ara os arN c*Hunc*u sara, 6aJ" 6enudo de 6a"orcas a#argadasN saqsa sara, 6aJ" Pas*eadoN c*iwanway sara, 6aJ" de granos rosadosN c*aminco opu0a sara, 6aJ" de co#or roPoN uwina qHello sara, 6aJ" a6ari##oN perlas sara, 6aJ" a*er#adoG sara a- a2) /G Agri& Escoger e# 6aJ" *ara #a sie6+ra o *ara #a /en aG sara choq o) sG Eot& 5a"orca de# 6aJ" iernoG sara chu-cha) sG Eot& F.a+ello o pelo del c*ocloT Es a6+re de# 6aJ"G Bed&Jol0& Se u i#i"a en 6a e co6o diurK icoG S9$R$H ac.a##-oG $e&AyaO ac.a##YuG EolO ac.a#-o, *.uniG 9cO aYc.a##oG sara ch+a-ichi2) /G 2G SA'A 5AS<8A=G sara ha .a2) sG 2G SA'A HA'A=G sara hara2) sG Agri& Pri6er a*or-ue o *ri6era #a6*a de# 6aJ"G S9$R$H sara .a##6aEG sara har1i) sG alim& 5aJ" os ado a 6ediasG S9$R$H sara*un*iG sara -ar.a) sG Agri& Poner *aradas #as *#an as de# 6aJ", Ea cor adas, ,or6ando arcosG sara -uti0a2) sG Agri& Segundo a*or-ue o segunda #a6*a de# 6aJ"G sara a1a) sG alim& 5a"a6orra *re*arada de .arina de 6aJ"G sara .ast+a2) sG Agri& EO*osicin de #as 6a"orcas de# 6aJ" en e# enda# *ara -ue se-ueG S9$R$H sara c.8aYic.iEG sara .uchha2) sG Agri& 0esgrane de #as 6a"orcas de# 6aJ"G sara 0un0i) sG 2G SA'A HA'W9G sara 0hata) sG alim& )ranos de 6aJ" descascarados, en coccin con ceni"a

BC D
o ca#, E re/en ados a# .er/ir des*uKsG Se u i#i"an *ara di,eren es *o aPesG sara sach+a sach+a) sG 9col&Keg& >os-ue ,ores a#, /a#ioso E eO*#o a+#eG Sara Sara) sG ,eog& 96*or an e ne/ado con 5,15& 6GsGnG6G, si uado en un ra6a# de #a Cordi##era Occiden a#, en #a *ro/incia de Parinacoc.as, AEacuc.o, PerG sara sara) sG Eot& F.ommelina !asciculata -& et $&G P#an a gra6Jnea si#/es re 6uE *arecida a# 6aJ"G \\ Agri& EO ensiones de errenos cu# i/ados de 6aJ"G sara t+i0i2) sG Agri& 0es.oPe de #as 6a"orcas de# 6aJ"G saracha2) /G Agregar granos de 6aJ" a o ra *orcin de di,eren es cerea#esG sarana2) /G EO raer o se*arar #os granos de 6aJ" de en re o ros cerea#es con -ue se .a 6e"c#adoG saraq) adPG E sG 2G HA<8UPAG sara2) /G Agri& ?orinarse #os granos de 6aJ" en #a 6a"orca de #a *#an a, des*uKs de #a *o#ini"acinG S9$R$H saraEaEG sara2a2) /G 2G SA'A=G sara2oq) adPG E sG 'eci*ien e o de*si o -ue con iene 6aJ"G \\ Persona -ue *roduce o es *oseedora de 6aJ"G \\ 2ianda con 6aJ"G sar0ha) adPG 2G CHHA'PAG sar0ha2a2) /G 2G CHHASPACHA:U=G sarqha2) /G Hacer cana#es o acana#arG \\ Agri& Se6+rar se6i##a de #a 6is6a es*ecie en di,eren es c.acrasG 5arcar #os #J6i es de una c.acra o de una *ro*iedadG saru saru) adPG <odo *isado o *iso eadoG sarucha-uq) adPG E sG 0Ks*o a -ue in enciona#6en e des*recia o .u6i##a a #os de6FsG sarucha-u2) sG Hu6i##ar, 6enos*reciar, des*reciar in enciona#6en eG sarucha2) /G Quris& $EOLG Que +ran ar o des*reciar 6anda os, #eEes, cos u6+res E nor6as de ur+anidadG \\ 2G <8US<U=G saruchi2) /G 5andar *isar a#goG \\ Agri& Hacer ri##ar #os cerea#es con #a *isada de acK6i#as o ganado /acunoG \\ Hacer a ro*e##ar en ,or6a acciden a# con ani6a# o /e.Jcu#o 6o ori"adoG \\ Lool& Hacer a*arear, engendrar #os ani6a#esG saru-acha2) /G 2G SA'U=:ACHA=G saru-uq) adPG E sG Que iene #a 6anJa de *isar a#goG saru-u2) /G Pisarse #os /es idos *or e# +orde, ocasionando enredo o ro*ie"oG saruna) sG Peana, esca+e#, es ri+o, *isaderaG \\ adPG A#go des inado a ser *isadoG saruna-u2) /G Piso earse 6u ua6en eG saruncha2) /G Piso earG \\ !igdo& O*acarG 0es*reciarG saru0a) sG Bed& He6a o6a in erna en #a *#an a de# *ie, *or e,ec o de un go#*e a# ca6inar desca#"o o *or re*#iegue de #os ca#ce ines o de# ca#"adoG saru0a-u2) /G 'e*ar ir *iso onesN

DICCIONARIO
de,enderse a *iso onesG saru0a2) /G 2o#/er a *isarG E@E5H tHuruta sarupay, /ue#/e a *isar e# +arroG \\ Bed& Producirse .e6a o6as en #a *#an a de# *ieG \\ $e&AyaO Piso ear #os ani6a#es #as se6en erasG saru0a2a2) /G A*#icar #a *isada a una *ersona indicFndo#e a#go en ,or6a disi6u#adaG \\ Pisar #ina E o ra /e" so+re a#goG saruq) adPG E sG Persona o ani6a# -ue *isa a#goG E@E5H tHurusaniq, -ue *isa +arroN c*Hu?u saruq, e# -ue *isa #as *a*as .e#adas S*ara des.idra ar#as en e# *roceso de #a e#a+oracin de# c.uQo E de #a 6oraEaTG sarurqari2) /G Piso ear resue# a E /io#en a6en e 6uc.as cosas sarurqo2) /G Pisar a#guna cosa, ad/er ida o inad/er ida6en eG sarusqa) adPG Pisado, .o##ado, ri##adoG S9$R$H ##a#is-aG saruta2) sG Pisar #e/e6en e a# *asarG saru2) /G Pisar, ca#car, ri##ar con *isadasG S9$R$H us uEG saru2-acha2) /G Piso earG S9$R$H saruYac.aEG saru2-u2) /G Pisar con cuidado E seguridadG saru2si2) /G AEudar a *isar a#goG sar1i) sG 0es*oPos de ani6a#es co6idos *or #os "orros, cndores, e cG sasa) adPG 0i,Jci#, di,icu# osoG E@E5H sasa tarina, di,Jci# de encon rarG sasa 0uri2) sG $at& 0is+asiaG 0i,icu# ad en e# ca6inarG S9$R$H .an*iEG sasa ri.a2) /G $at& 0isar riaG 0i,icu# ad en e# .a+#arG S9$R$H Y8aYuEG sasacha-uq) adPG E sG Que se orna en di,Jci#G \\ EolO Persona -ue o+s acu#i"a, -ue *resen a di,icu# adesG sasacha-u2) /G Ponerse a#go di,Jci# de rea#i"ar o #ograrG sasachaq) adPG E sG Que di,icu# a u o+s acu#i"aG sasacha2) /G 0i,icu# ar, o+s acu#i"ar a#guna ac i/idadG sasa a/a) adPG 0i,ici#Jsi6o, 6uE di,Jci# de rea#i"arG E@E5H sasalla?a tuta llanqHay, es 6uE di,Jci# ra+aPar de noc.eG Sasa0uni) adPG <o a#6en e di,Jci#G E@E5H sasapunin ?an ruwayqa, es 6uE di,Jci# cons ruir e# ca6inoG sasata) ad/G 0i,Jci#6en e, a duras *enas, di,icu# osa6en eG sasa2 sasa2) adPG 5uE di,Jci#, eO re6ada6en e di,icu# osoG E@E5H sasay sasay qolqe tariy, es 6uE di,Jci# encon rar dineroG sasa2uchiq) adPG E sG Que odo #o /e E .ace di,Jci# o di,icu# osoG sasa2achi2) /G Poner#o, .acer#o odo di,Jci#, di,icu# osoG Sasa2a2) /G Co6en"ara *onerse di,Jci#, di,icu# osoG sasa2-acha2) /G Ponerse a#go di,Jci# sin ra"n a#gunaG sasi) sG AEuno, *ri/acin de a#i6en o o +e+ida en ,or6a e6*ora#G sasichiq) adPG E sG Que ordena e# aEunoN -ue *ri/a a#i6en acin a a#guienG

SIMI TAQE
S9$R$H c.8ac.ac.i-G sasichi2) /G Pri/ar a a#guien de# a#i6en o necesarioG sasi-u2) /G AEunar, *ri/arse de #os a#i6en osG sasiq) adPG E sG AEunadorN -ue aEuna o se *ri/a de# a#i6en o necesarioG sasisqa) adPG Que se .a so6e ido a# aEuno, -ue .a dePado de a#i6en arseG sasi2) 2G AEunar, *ri/arse de #os a#i6en os o +e+idasG sasi2i a) sG AEuno cons an eN *ri/acin *ro#ongada de a#i6en osG sas-hu) adPG 2G SA<:HUG sas-hu2a2) /G 2G SA<:HU=A=G sat-hu) adPG Ws*ero, .irsu o, cerdosoG S9$R$H sasY.uG 9cO saYsuG sat-hu2a2) /G <o6arse Fs*ero, .irsu o, cerdosoG S9$R$H sasY.uEaEG satro) sG 2G COCHA PA<OG satuni) sG 2G SA5A$9G sat+i) sG 2G W9$AG sat+ichi-uq) adPG E sG Que *er6i e o su,re #a in roduccin o incrus acin de a#goG sat+ichi-u2) /G Per6i ir o su,rir #a in roduccin o incrus acin de a#go en sJ 6is6oG sat+ichiq) adPG E sG Que .ace o *er6i e 6e er, in roducir, inser ar, enc.u,ar, encaPar, incrus ar a#goG sat+ichi2) /G Hacer o 6andar 6e er, in roducir, incrus ar, enc.u,ar a#goG sat+i-uq) adPG E sG Que se in roduce, -ue se 6e eG \\ !igdo& Que se en ro6e e en a#goG S9$R$H UinaYu-G sat+i-u2) /G 5e erse, in roducirse a#goG \\ !igdo& En ro6e erse en a#goN en rar a donde no se de+eG S9$R$H UinaYuEG sat+ina) sG 9ns ru6en o, o+Pe o -ue sir/e *ara in roducir, inEec ar, e6+u ir, 6e erG sat+ina-u2) /G 5e erse o in roducirse 6u ua6en eG sat+i0a) sG 'e*aPe de #os ec.os de *aPaG sat+i0a-uq) adPG 9n ruso, en ro6e idoG EolO sa 8inc.u*aG sat+i0a-u2) /G 5e erse *or,iada6en eN es,or"arse *or in roducirse a donde no se de+eN en ro6e erse en a#goG S9$R$H susY.a*aYuEG sat+i0a2) /G 'e*aPar #os ec.os de *aPaG E@E5H wasiyta satHipay as0*a ic*uwan, re*aPa 6i casa con +as an e *aPaG sat+i0a2a2) /G 5e er, in roducir, incrus ar re*e ida6en eG sat+iq) adPG E sG 9ncrus ador, 6e edor, in roducidorG \\ $EOLG Enc.u,adosG sat+ira2a2) /G Quedarse c#a/ado, incrus ado, enc.u,ado una cosa en o raG \\ !igdo& Per6anecer en un so#o si io sin sa#irG \\ 2G SUS:HU'A=A=G sat+ir0ari2) /G 5e er, incrus ar, encaPar /io#en a E de,ini i/anien eG sat+i2) /G 5e er, in roducir, encaPar, inser arG \\ $EOLG Enc.u,arG sat+i2-acha2) /G 5e er, in roducir, encaPar, enc.u,ar rei erada6en eG sat+i2-u-u2) /G 9n roducirse, en rar a donde no de+e en ,or6a *or,iada, disi6u#ada E con 6uc.a de#icade"aG sat+i2-u2) /G 5e er, in roducir, a#go en

BC D
o ra cosa con cuidado E de#icada6en eG \\ $EOLG Enc.u,ar con cuidado E de#icada6en eG \\ 2G SUS:HAPA:U=G sa1a) sG 5a ri6onio, casa6ien o, en#ace, +odasG ArgO 9cO sa.uaG sa1anasqa t+aqana-u2) sG Quris& $EOLG 0i/orcio a+so#u oN diso#ucin de# /Jncu#o 6a ri6onia#G Sa1asira2) sG ,eog& Pico ne/ado, Pun o a# Pi usiraE, en #a *ro/incia E dis ri o de Ca#ca, Qos-o, PerG \\ 9tno*ist& )ru*o K nico a+origen, uno de #os nue/e -ue .a+i aron e# /a##e de# Qos-o *ri6i i/oG ?ueron so6e idos *or #a con,ederacin 6u# iK nica -.esUa, #iderada *or e# 9nYa 5an-o Q.a*a- E su es*osa 5a6a O-##oG Ha+i a+an e# #ugar donde #os inYas cons ruEeron #uego e# <e6*#o de# So# o QoriYanc.a, ac ua# e6*#o de San o 0o6ingo E *ar e orien a# en #a ciudad de# Qos-oG sa1asqa) sG Quris& $EOLG Casado, casadaG S9$R$H Uar6iEo-G E@E5H sawasqawarmin 0an0i, eres 6uPer casadaG sa1asqa qa ari2) sG Quris& $ EOLG Par ida de 6a ri6onioG sa1asqa qhari 1i-ch+u2) sG Quris& $EOLG A+andono de# /arn casado e .iPosG sa1asqa 1ar.i 1i-ch+u2) sG Quris& $EOLG A+andono de #a 6uPer casada e .iPosG sa1asqa 1asi 1i-ch+u2) sG Quris& $EOLG A+andono de .ogarG sa1a2) /G Quris& $EOLG Con raer 6a ri6onioG S9$R$H Eananc.aYuEG sa1ch+u) adPG EnoPado, airoso, en,adado, ra+iosoG \\ 5uE *ron o a enoParse, a en,adarseG sa1ch+u2) /G EnoParse, airarse, en,adarseG sa1-a) sG >ur#a, 6o,a, +e,a, dia ri+aG S9$R$H -e-oG sa1-achi-uq) sG 2G QEQOCH9:UQG sa1-achi-u2) /G 2G QEQOCH9:U=G sa1-aq) adPG E sG >ur#n, -ue .ace 6o,a o +ur#aG E@E5H ama sinc*i saw0aqTuna 0ayc*u, no seas un .o6+re an +ur#nG san-a2) /G >ur#arse, +e,ar, .acer 6o,a de a#guna cosaG sa1-u) sG Eot& F/am+ucas peruviana 'EI&G SacoG 0e #a ,a6i#ia ca*ri,o#iFceasG Wr+o# de .oPas co6*ues as, aserradas, ,ru o en raci6o de co#or roPinegro, -ue es e6*#eado en #a a#i6en acin co6o un agrada+#e du#ceG Bed&Jol0& Se u i#i"an #as ,#ores en ,or6a de ca a*#as6a *ara a#i/iar e# do#or de 6ue#asG <a6+iKn se u i#i"a sus ,ru os *ara curar #os res,rJosG S9$R$H raEan, #aEanG sa1-+a) adPG 2G SAWQ8AG sa1na) sG A#6o.ada, ca+e"a#, ca+ecera de #a ca6aG sa1nachi2) /G Hacer o 6andar co#ocar #a a#6o.ada o ca+e"a# de+aPo de #a ca+e"aG sa1na-uq) adPG E sG Persona -ue se co#oca #a a#6o.adaG sa1na-u2) /G Aco6odarse #a a#6o.ada o e# ca+e"a# de+aPo de #a ca+e"a a#

!34
rec#inarseG sa1naq) adPG E sG Que co#oca #a a#6o.ada o ca+e"a# de+aPo de #a ca+e"aG sa1na2) /G Co#ocar #a a#6o.ada o e# ca+e"a# de+aPo de #a ca+e"aG sa1qaqa) adPG E sG 2G P8OLQACH9QG sa1q+a) adPG A#i6en os de di,Jci# coccin, ra Fndose de carnes E u+Krcu#osG E@E5H sawqHa ayc*ata 0uc*umuy, cor a #a carne de di,Jci# coccinG S9$R$H saUY8aG sa1q+a -a2) sG 'esis encia a #a coccinG sa1q+anchu) adPG 2G HA<U$:A'A=G sa1q+a2aq) adPG E sG A#i6en os co6o carnes E u+Krcu#os -ue se ornan reacios a #a coccinG E@E5H ama rantiyc*u sawqHayaq papata, no co6*res #a *a*a de di,Jci# coccinG sa1q+a2a2) /G Con/er irse a#gn a#i6en o reacio a #a coccinG sa1se) sG Eot& F/ali: c*ilensis Bol&G $EOLG 0e #a ,a6i#ia sa#icFceas, de gran es a ura E *resencia, de 6adera 6uE +uena *ara cons rucciones E co6o co6+us i+#eG Se cu# i/a en *ar-ues E a#a6edasG Bed&Jol0& Se u i#i"a e# *o#/o de #a co6+us in de #a cor e"a en #a curacin de #as #ceras gangrenosas, de+ido a #a sa#icina -ue con ieneG S9$R$H saUsiG Sa1sero) sG 9tno*ist& <ercera UaYa de# segundo se-8e PaEan, de# sec or Qo##asuEuG Es a+a a cargo de# aE##u HaUaEniG Era una c.acra en #a cua#, en ie6*o de sie6+ra, e# 9nYa ra+aPa+aG Es a+a asignada a# <e6*#o de# So# urin, o sea a# Qori0anc*a& Se #e o,recJa con grandes cere6onias *#a a, oro E niQosG \\ 2G QOLQAPA<AG sa1si) sG 2G SAWSEG sa2a) sG 'ist& 5i ad de arri+a o de a+aPo, 6i ad derec.a o i"-uierda, en #a organi"acin dua# dia6e ra# andinaG E@E5H urin saya, 6i ad in,eriorG \\ <a6aQo o a# ura de o+Pe os en *osicin /er ica#G \\ <a##a o *one de *ersonas E ani6a#es *ues os de *ieG sa2a sa2a) sG Eot& F1cnot*era multicaulis -& et $&G P#an a de #a ,a6i#ia de #as /er+enFceas u i#i"ada en #a 6edicina caseraG \\ adPG Posicin de *ie de 6uc.as *ersonas o ani6a#es a# 6is6o ie6*oG sa2achiq) adPG E sG Que erige o co#oca a#guna cosa en *osicin /er ica#G \\ Que de iene #a 6arc.a de a#gn o+Pe o en 6o/i6ien oG \\ Que .ace asis ir a# ra+aPo a o ras *ersonasG sa2achi2) /G 5andar *onerse de *ie a una *ersona o ani6a#G \\ Co#ocar erguido E en *osicin /er ica# a#gn o+Pe oG \\ Hacer *arar, de ener a#guna *ersona, ani6a# o cosa en 6o/i6ien oG \\ Hacer asis ir a# ra+aPoG sa2a-u) sG Si io o #ugar des inado *ara de enerse o es acionarseG S9$R$H saEanaG sa2a-uq) adPG E sG Persona -ue se 6an iene de *ie en e# ra+aPo, sin #a+orarG \\ Persona -ue asis e a# ra+aPoG \\ !am& Persona -ue sa#e en

!37
de,ensa de a#guien en un con,#ic oG sa2a-u2) /G Per6anecer de *ie en e# ra+aPo, *or cansancio o ,#oPera, sin #a+orarG \\ 0e enerse en #a 6arc.aG \\ !am& Sa#ir en de,ensa de a#guien en un con,#ic oG S9$R$H saEa*aYuEG sa2ana) sG Paradero, *osada, *os a o #ugar des inado *ara de enerseG S9$R$H saEaYuG \\ 9cO Enca+ri arG ( 0e enerG ( Parcia#i"arG ( Co6*ensarG \\ 2G SA=A:UG sa2ana2a2) /G <ener deseos de *onerse de *ieG \\ 0esear /i/a6en e o ener ansias de de enerse, es ando en 6arc.a o en cua#-uier ac i/idadG sa2a0a-uq) adPG E sG Persona -ue de,iende a o ra o se *one a# #ado de# -ue es F en con,#ic oG sa2a0a-u2) /G Ponerse a# #ado de# -ue es F en con,#ic oG \\ 2G SA:A:U=G sa2a0a2aq) adPG E sG Que se 6an iene de *ie *ro#ongada6en e an e o ra *ersonaG S9$R$H Ya6aEoG \\ $e&AyaO 5aEordo6oG sa2a0a2a2) /G 5an enerse de *ie en ,or6a *ro#ongada an e o ra *ersona, Sa2aq) sG Arqueol& F$o+laci#n mitad o que se levantaG& ConPun o ar-ueo#gico, u+icado a &,;;0 6GsGnG6G Es F con,or6ado *or !4 recin os de ,or6a rec angu#ar, asen ado en #a *ar e in er6edia de# cerroG Con iguo a Ks e .aE un *e-ueQo gru*o ar-ueo#gico cons i uido *or & recin os de #a 6is6a ,ac ura inYaG Asi6is6o iene 6uros de con encin, cana#es, e cG sa2aq) adPG Erguido, e6*inadoG \\ Parado, de enido, in6/i#G \\ Concurren e, asis en e a a#gn gru*oG sa2aq sa2aq) adPG Presu6ido, ,a uo, Pac ancioso, /ano, u,anoG E@E5H sayaq sayaqmi purin0i, de+es ca6inar u,anoG sa2aqe) sG !am& Par idario, adic o, corre#igionario, co6*aQeroG sa2ara2a2) /G 5an enerse de *ie *ro#ongada6en e E sin ra"nG sa2arichi-u2) /G 2G HA<A'@CH9:U=G sa2arichiq) adPG 2G HA<A'@CH9QG sa2arichi2) /G Hacer -ue una *ersona se *onga de *ie, -ue se #e/an eG \\ 5andar #e/an arse de #a ca6a o es ando descansandoG \\ Su+#e/arse, #e/an arse en ar6asG \\ Hacer erguir o *oner en *osicin /er ica# a#guna cosaG \\ E6*e"ar a edi,icar una cons ruccinG \\ Hacer -ue #os ra+aPadores se #e/an en *ara con inuar e# ra+aPoG sa2ariq) adPG E sG 2G HA<A'9QG sa2ari2) /G 2G <9:$U=G sa2ar0ari2) /G Para#i"arse o de enerse re*en ina6en e en una ac i/idad o 6arc.aG sa2arqachi2) /G Poner de *ie a una *ersona o ani6a#G \\ Co#ocar erec o una cosaG \\ 0e ener ines*erada6en e a#gn o+Pe o en 6arc.a o 6o/i6ien oG sa2arqarichi2) /G Poner de *ie a *ersona o ani6a#es re*e ida6en e o *or +re/e ie6*oG \\ Hacer de ener a *ersonas o ani6a#es -ue se encuen ran en 6arc.a

BC D
o 6o/i6ien oG sa2arqari2) /G Para#i"arse si6u# Fnea6en e *ersonas, ani6a#es o cosas -ue es a+an en 6o/i6ien o o ac i/idadG sa2arqo2) /G Para#i"arse in e6*es i/a6en e en un 6o/i6ien o, 6arc.a o ac i/idadG \\ Ponerse de *ie *or un ins an eG sa2a2) sG A# ura, a##a, es a ura de *ersonas o ani6a#esG \\ /G 5an enerse de *ieG \\ 0e enerse en #a 6arc.a o 6o/i6ien oG \\ Concurrir, asis ir a un ra+aPo o a un ac o de er6inadoG sa2a2-achi2) /G Poner a#guna cosa en *osicin /er ica# E con 6uc.o cuidadoG sa2a2-u2) /G Ponerse de *ie, erguirse so#e6ne6en eG sa2a2si2) /G Aco6*aQar en #a concurrencia o asis encia a una reunin o ra+aPoG sa2-+u) sG Cansancio, ,a iga, dis6inucin de #as ,uer"as ,Jsicas o 6en a#esG ArgO 9cO saEYuG sa2-+uchi-uq) adPG E sG Que ocasiona cansancio o ,a igaG sa2-+uchi-u2) /G Causar o 6o i/ar cansancio o ,a igaG \\ !igdo& Causar a+urri6ien o o 6o#es iaG sa2-+uchiq) adPG E sG Que .ace ,a igar, cansar, eO enuar #as ,uer"as ,Jsicas o 6en a#esG sa2-+uchi2) /G Hacer cansar, causar ,a igaG S9$R$H *isi*ac.iEG sa2-+una) adPG E sG Ac i/idad o ra+aPo -ue se carac eri"a *or ocasionar cansancio o ,a igaG E@E5H say0Huna llan0Hay, ra+aPo ,a igoso -ue *roduce cansancioG sa2-+una2a2) /G Sen ir sJn o6as de cansancioG \\ Co6en"ara sen ir ,a igaG sa2-+uq) adPG E sG Que se cansa o ,a igaG S9$R$H *isi*a-G sa2-+ura2a2) /G Sen irse *ro#ongada6en e cansado E #aOado *or e,ec o de un ra+aPo in ensoG sa2-+urichi2) /G Ocasionar un #igero cansancio, una ,a iga 6esuradaG sa2-+uri-u2) /G Sen ir un #igero cansancio en ra+aPos sua/esG sa2-+uri2) /G E6*e"ar a sen ir cansancio o ,a igaG sa2-+urqo2) /G Sen ir cansancio o ,a iga *ron a e in ensa6en eG sa2-+ur0ari2) /G L#egar .as a e# cansancio su6oG ?a igarse .as a #o # i6oG sa2-+usqa) adPG Cansado, ,a igado, eO enuado de ,uer"asG sa2-+u2) /G Cansarse, ,a igarseG \\ Has iarse, a+urrirse *or e# cansancioG S9$R$H 6ac.i aYuEG sa2-+u2-acha2) /G Sen ir ,recuen e6en e o 6uc.as /eces a#go de cansancioG sa2-+u2-achi2) /G Hacer cansar a o ro en ,or6a eO re6adaG sa2-+u2-u2) /G EO*eri6en ar cansancio eOcesi/o en un ra+aPo rudoG Sa2 a) sG ,eog& 0is ri o de #a *ro/incia de# Qos-o, u+icado a !4 Y6sG de #a

DICCIONARIO
ciudad ca*i a#, con 75; .a+i an es en !74!G \\ 0is ri o de #a *ro/incia de La Unin de# de*ar a6en o de Are-ui*a, Per, con 4;4 .a+i an es en !74!G sa2 a) sG Eot& FJestuca dic*oclada $ilgerG P#an a ,orraPera de# gKnero ,es uca -ue crece en ga/i##as E carac eri"a a de er6inadas ,#orasN sir/e *ara #a a#i6en acin de# ganado /acuno, #anar E ca6K#idosG sa2nata) sG Jol0& 5Fscara, care a, an i,a"G S9$R$H Ua-o##oG \\ 0an"a de en6ascaradosG sa2nata runa) sG Jol0& 0an"arJn en6ascaradoG sa2natachiq) adPG E sG Que co#oca #a care a o 6FscaraG sa2natachi2) /G En6ascarar, dis,ra"ar con care a o an i,a" a o ras *ersonasG sa2nata-u2) /G En6ascararse, cu+rirse #a cara con care a o 6FscaraG sa2nataq) adPG E sG En6ascarador, -ue co#oca a o ro #a care a o an i,a"G sa2natasqa) adPG En6ascarado o -ue iene cu+ier a #a cara con care a o 6FscaraG sa2nata2) /G 0an"ar con 6Fscara o care aG sa2ri) sG Eot& F;icotiana sp&G <a+aco si#/es reG 0e #a ,a6i#ia de #as so#anFceasG P#an a .er+Fcea de a##o erguido, .oPas sen adas, ,#ores *en F6eras a6ari##o`/erdosasG Posee #a nico ina -ue es un a#ca#oideG Sa2ri &ancha) sG 9tno*ist& FEarrio del ta+acoG& <ercer +arrio ,or6ado *or e# *ri6er 9nYa 5an-o Q.a*a-, a# arri+ar a# an iguo /a##e de# Qos-o, en e# sig#o ]999 dGCG Es u/o u+icado en #as cercanJas de #a ac ua# P#a"a de Ar6as o HaUYaE*a aG Sa2ri Thu0aq In-a) sG 'ist& HiPo de 5an-o 9nYa =u*anYi E de #a QoEa S.iUi C.in*o O-##o, nacido en !5&1, aQo de #a ,undacin es*aQo#a de# Qos-oG Se ciQe #a mas0aypac*a de# reinado de Wi##Ya*an*a 6uE Po/en, a #os !3 aQos de edad, cons i uEKndose en e# segundo 9nYa, a #a ##egada de #os es*aQo#esG <ra a de +uscar #a ar6onJa con #os euro*eos, /iaPando sucesi/a6en e a# Qos-o E Li6a en !55;, E ace* ando ser +au i"ado en #a re#igin ca #ica en !554G 0es*uKs -ue se 6an u/o en e# reduc o de Wi##Ya*an*a o 2i#ca+a6+a, 6uri en =uYaE en #530G sa2ritu) sG CigarroG HoPas de a+aco en/ue# as *ara ,u6arG sa21a) sG Arq& Co#u6na, *i#arG \\ Hi o, 6oPn, seQa# de #inderoG S9$R$H .arFG \\ P#an a decreci6ien o erec oG sa21a2 sa21acha2) /G Co#ocar co#u6nas o *i#aresG \\ Hacer .i os en e# ca6*o, en ,or6a de .o6+res, con *iedras -ue seQa#an #os 6oPones o #inderosG Sa21ite) sG ,eog& 5a*aG \\ Arqueol& ?a6oso *e rog#i,o o roca a##ada de grandes *ro*orciones -ue, segn o*iniones /a#ederas, es e# 6a*a de# <aUan insuEuG Conocido co6o #a $iedra de /aywite, se encuen ra en e# dis ri o de Cura.uasi, *ro/incia de

SIMI TAQE
A+ancaE, de*ar a6en o de A*urJ6ac, PerG se qhe) sG 2G S9LL:U G se qhenqa) adPG 2G S9LL:USQAG se qho) s) 2G HALLP 89G se qhochi2) /G 2G HALLP 89CH9=G se qho-u2) /G 2G HALLP 89:U=G se qhoq) adPG E sG 2G HALLP 89QG se qho2) /G 2G HALLP 89=G S9LL:U =G Senqa) sG ,eog& F;ari"TG Cerro a# o -ue do6ina #a *ar e $ de #a ciudad de# Qos-oG Se carac eri"a *or ener ,or6a de una nari", /is a de *er,i#G Es 6uE conocido *or ser e# indicador de ##u/ias, cuando es F nu+#adoG senqa) sG Anat& $ari"G \\ 'esiduo o /es igio de #a g#u6a de 6aJ" -ue se inser a en e# 6ar#oG $e&AyaO sinYaG 9cO singaG senqa senqa) adPG 'e#a i/o a #as aris as E *un as so+resa#ien es de #os cerros E o ros o+Pe osG senqa o) adPG E sG $arignG Que iene #a nari" 6uE grandeG S9$R$H sen-asa*aG E@E5H 0uraq waway0i senqalo, u .iPo 6aEor es narignG senqana2) /G Qui ar e# /Kr ice esca6oso de #os granos de 6aJ"G S9$R$H sen-aneEG E@E5H senqanay paraqay sarata, -ui a #a g#u6a o /Kr ice esca6oso de# 6aJ" +#ancoG senqan0a) ad/G !am& Por #a *ar e de #a nari" Sgenera#6en e con re,erencia a caJdasTG senqara2a2) /G !igdo& So+resa#ir una *un a o aris a, a se6ePan"a de una nari"G senqasa0a) adPG 2G SE$QALOG senqa2aq) adPG O+Pe o -ue ad-uiere ,or6a de nari"G senqa2a2) /G <o6ar #a ,or6a de nari"G senqa2oq) adPG E sG Persona o ani6a# -ue es F do ado de nari"G senqoracha) sG Eot& FAmarant*us caudatusGG :iUic.a, ac.i#a, ac.isG 0e #a ,a6i#ia de #as a6aran Fceas, 6uE u i#i"ado en #a a#i6en acinG senq+a) sG 9n.a#acin de gases o #J-uido *or #as ,osas nasa#esG S9$R$H sen-8a##iG senq+a-u2) /G Sor+er #J-uidos, in.a#ar gases *or #as ,osas nasa#es .as a as,iOiarseG senq+a i) sG 2G SE$Q8AG senq+a i2) /G Sor+er #J-uidos o in.a#ar gases *or #as ,osas nasa#esG senq+a0a) sG La"ada .ec.a de soga, cuerda, ca+uEa, e cG a 6anera de +o"a# o PF-ui6aG senq+a0a2) /G Poner #a"ada de sogas o cuerdas, a 6anera de +o"a# o PF-ui6a, a# .ocico de #os ani6a#esG senq+arqo2) /G Sor+er o in.a#ar *ron a E *ro,unda6en e a#gn #J-uido o gas *or #as ,osas nasa#esG senq+a2) /G Sor+er o in.a#ar #J-uidos o gases *or #as ,osas nasa#esG seqa) sG 2G W9CHAG seqachi-uq) adPG E sG ?uer"a -ue i6*e#e a ascenderG \\ O+Pe o -ue i6*u#sa a #a su+ida o ascensoG \\ Persona -ue 6anda o *er6i e a -ue #o .agan su+irG seqachi-u2) /G Per6i ir -ue #o su+an, -ue

BC D
#o asciendanG seqachina) adPG E sG 0es inado a su+ir o ascender a*ar e a# aG S9$R$H Uic.ac.inaG \\ $EOLG 5ercaderJa E o ros o+Pe os des inados a su+ir de *recio en ,or6a cons an eG seqachina-uq) adPG E sG Personas -ue discu en o a# ercan en onos di,eren esG seqachina-u2) /G A# ercar, discu ir en re dos o 6Fs *ersonasG seqachiq) adPG E sG Que .ace su+ir o ascenderG seqachi2) /G E#e/ar a#guna cosa .as a cier a a# uraG \\ $EOLG Hacer su+ir de *recio a#guna 6ercaderJaG S9$R$H Uic.ac.iEG $e&AyaO siYac.iEG seqa-uq) adPG E sG Ani6a# o /ege a# -ue su+e o re*a *or ins in o o *or na ura#e"aG E@E5H seqa0uq yura, *#an a re*adoraG seqa-u2) sG Su+ir con a#gn ,in E *ro/ec.o *ro*ioG seqa.u2) /G Sa#ir de un 6edio *ara su+ir a #a *ar e a# aG \\ E6erger de# agua *ara su+ir a# ni/e# de #a *o"a, rJo o #agunaG seqana) sG Esca#ina a, graderJa, su+ideroG \\ $EOLG AscensorG S9$R$H Uic.anaG seqana2a2) /G <ener deseos, ansias de su+ir o ascenderG seqa0a-u2) /G <ra ar de su+ir con 6uc.o ra+aPo E es,uer"oG seqa0a2) sG Su+ir so+re #o 6is6o o a# 6is6o ie6*o re*e idas /ecesG seqa0a2a2) /G Su+ir rei eradas /eces a un so#o #ugarG seqaq) adPG E sG Que su+e, -ue asciende, -ue re*aG seqarichi2) /G Hacer su+ir o e#e/ar a#go /io#en a6en eG \\ $EOLH Hacer su+ir de *recio #as 6ercaderJas in e6*es i/a6en eG seqari0u2) /G Su+ir *oco a*oco, e#e/arse gradua#6en eG seqarqari2) /G Su+ir consecu i/a6en e a /arias *ar es a# asG E@E5H seqarqariy *atun orqo0unaman, su+e a #os cerros a# osG seqarqo2) /G Su+ir a*resurada6en eG \\ Su+ir re*andoG S9$R$H Uic.ar-oEG seqa2) /G Su+ir, ascender, e#e/arseG \\ Agri& Cu#6inar o er6inar un ra+aPo agrJco#aG \\ sG <ra+aPo en co6*e encia, en ,aenas agrJco#as, es*ecia#6en e con #a c*a0itaqlla, con #a *ar ici*acin de 6uPeresG seqa2a0u2) /G 2G SEQA=:APU=G seqa2-acha2) /G Su+ir re*e idas /eces E .as a sin ninguna ra"nG seqa2-achi2) /G !am& L#e/arse a#guna cosa *ara sJG seqa2-a0u2) /G !am& A#eParse, re irarse, irse #ePosG S9$R$H se-aEa*uE, ri*uEG seqa2-u2) /G !am& A#eParse de un #ugar, se*ararse de a#guien de *risaG seqa2 a seqa2) /G Su+ir /ana6en e, sin ningn *ro/ec.oG seqa2si2) /G AEudar a su+ir a o roG seqe2a2) /G >aPar de grado #a c.ic.aG seq a2) /G 0escor e"ar #as caQasG S9$R$H

!40
sinY.aEG seqo o) sG 2G CH8EQOLLO G seqra) sG $at& E/acuacin in es ina# en e# .o6+re E en #os ani6a#es, ocasionando e# ade#ga"a6ien o de# cuer*oG seqra-u2) /G $at& Ade#ga"ar a causa de un 6a# diarreicoG seqraq) sG $at& 5a# diarreico -ue ade#ga"a a .o6+res E ani6a#esG seqra2) /G $at& Producir e# ade#ga"a6ien o *or e# 6a# diarreico en #os .o6+res E ani6a#esG \\ EolO La/a i/aG seqse) sG Esco"or, co6e"n, *ruri oG \\ !am& Persona in-uie a, in ran-ui#a, ner/iosaG S9$R$H Yu##a-G ArgO 9cO siYsiG seqse onqo2) sG Bed& 'asca rascaG En,er6edad cu Fnea con +as an e esco"orG seqseq) adPG E sG Pruri oN -ue escuece, -ue da co6e"nG seqseri) sG Esco"or o co6e"n 6o6en Fneo E #e/eG seqseri a) sG Bed& <oda en,er6edad cu Fnea carac eri"ada *or cier o esco"orG \\ !am& 5uc.ac.o o niQo /i/arrac.o, in-uie o, /i/a"G seqse2) /G Escocer, dar co6e"n, *ruri oG seqsichi) sG 2G SEQS9CH9=G seqsichi-uq) adPG E sG Sus ancia -ue *roduce esco"or o co6e"nG \\ Persona -ue su,re e# esco"or o co6e"nG seqsechi-u2) /G $at& Sen ir esco"or *or a#guna en,er6edad cu FneaG seqsichiq) adPG E sG Que 6o i/a esco"or, co6e"nG S9$R$H se-sic.iG seqsichi2) /G Pro/ocar esco"or o co6e"nG \\ EolO Hacer cos-ui##asG seqsi-acha2) /G 2G SEQS9=:ACHA=G seqsi2-acha2) /G Sen ir esco"or o co6e"n a# ernada6en e en dis in as *ar es de# cuer*oG S9$R$H se-siYac.aEG seqsi2-u2) /G Escocer in ensa E *ro#ongada6en eG seq1e) adPG Aguanoso, aguado, ra#oG S9$R$H c.ir#i, #aUaE #aUaE, #e-Ue, se-UiG seq1eq) adPG Susce* i+#e de aguarse, ra#earseG seq1i) adPG 2G SEQWEG seq1in) adPG E sG Par e 6Fs acuosa de una diso#ucinG S9$R$H -8a# iG seq1i2) /G Aguarse o ra#earse #a co6ida es*esaG S9$R$H se-UiEaEG seq1i2 seq1i2) adPG EO re6ada6en e acuosa o ra#aG seq1i2achiq) adPG E sG Agen e o sus ancia -ue o6a a#go en acuosaG seq1i2achi2) /G Con/er ir en acuosa a#go -ue es F es*esoG seq1i2aq) adPG E sG Sus ancia es*esa -ue *ierde su densidadG seq1i2a2) /G 2o#/erse aguanoso una sus ancia es*esaG S9$R$H c.ir#e, #e-UiEaEG \\ 2G SEQW9=G seq2a) sG OroEaG Ces o o dis*osi i/o *ara cru"ar e# rJoG S9$R$H UaruG seqhe) sG Sendero, #Jnea, 6edida de es*acio, .i os secuencia#esG S9$R$H se-eG seq+a) adPG 'esis en e, duro, recio, ,uer eG

!4!
seqHa ayc*a, carne 6uE dura, inarranca+#eG seq+a -a2) sG 'esis encia, dure"a, reciedu6+reG seq+a2 seq+a2) adPG Co6*#e a6en e duro, de6asiado resis en e, inarranca+#eG seq+a2asqa) adPG EndurecidoG seq+a2a2) /G E6*e"ar a ornarse o con/er irse a#go en resis en e, recio e inarranca+#eG \\ 2o#/erse resis en e, duro, recio, ,uer eG seq+e) sG )ara+a o, rasgos con #Jneas a6or,asG \\ $EOLG '+rica de una ,ir6aG \\ )ra,Ja, #e ra de# a#,a+e oG S9$R$H -e#-aG \\ @ora .er/ida *or segunda /e" en #a e#a+oracin de #a c.ic.a, de donde resu# a una c.ic.a 6uE +aPaG \\ Parce#a de erreno ara+#e, genera#6en e de un lupu, 6arcada *or +ordes 6aci"os de ierraG S9$R$H se-.e \\ 9tno*ist& En ie6*o de #os inYas, *ro+a+#e6en e a *ar ir de# 9nYa Pac.aYu e- S!1&4`!13!T, segn in,or6aciones cronJs icas E o ros docu6en os, -ue es Fn siendo con,ir6ados ar-ueo#gica6en e, #a ciudad de# Qos-o ,ue di/idida en una dua#idad dia6e ra#, en ni/e#es E Perar-uJas /er ica#es E .ori"on a#esN 'artan Qosqo o *ar e 6edia su*erior E @rin Qosqo o *ar e 6edia in,erior de# Qos-oG A su /e", cada sec or es a+a di/idido en dos su+sec oresH allaw0a o derec.a, e ic*o o i"-uierdaG Es a di/isin corres*ondJa a #as cua ro *arcia#idades o suyus de #a ciudad, de#i6i ados *or #os cua ro ca6inos rea#es o Q*apaq Zan, -ue *ar Jan de# Qos-o, de a# ,or6a -ue re*resen a+an e# <aUan insuEu en una esca#a *e-ueQaG En un radio de 6Fs de /ein e Yi#6e ros a #a redonda de# Qos-o, eniendo co6o nc#eo e# Qori0anc*a S<e6*#o de# So#T, #a ciudad es a+a con,or6ada *or 6Fs de &50 UaYas o adora orios, en #as cua ro *arcia#idades, u+icados en seqHesO #Jneas o .i os secuencia#es, Perar-ui"ados en Qollana o Princi*a#N $ayan o secundario E Iayao o de origen, #os 6is6os -ue es u/ieron a cargo de *arcia#idades, aE##us E ,a6i#ias rea#es opana0as de #a ciudad de# Qos-oG Es os adora orios es a+an dis ri+uidos de #a siguien e 6aneraH C.inc.aEsuEu con 7 se-8es E 45 UaYasN An isuEu con 7 se-8es E 34 UaYasN Qo##asuEu con 7 se-8es E 45 UaYasN E Qon isuEucon !1 se-8es E 40 UaYas, .aciendo un o a# de 1! se-8es con &2& UaYasN ade6Fs, .a+Ja 1 UaYas sin u+icacin *recisa en #os se-8esN *ero corres*ondJan a #a *arcia#idad de# C.inc.aEsuEuG Es as se su6a+an a# n6ero de UaYas, en genera#, *ese a no es ar no6+radasG En su6a, #os adora orios de #a Ciudad de# Qos-o eran 6Fs de &50 *or #o -ue se #e deno6ina+a a6+iKn e# 9spacio /agrado del Qosqo& Segn in,or6an #os cronis as Po#o de Ondegardo,
E@E5H

BC D
Cris +a# 5o#ina, el .usque?o, >erna+K Co+o, Pedro Cie"a de Len E o ros, es as UaYas eran de na ura#e"a E ,unciones di/ersas, desde *iedras, 6anan es, *a#acios, e cG seq+e seq+e) adPG Su*er,icie -ue con iene gara+a os o #Jneas a6or,asG seq+echa2) /G 96*ri6ir gara+a os o #Jneas a6or,asG seq+echi2) /G 5andar gara+a ear en *a*e#es o en o+Pe os *#anosG seq+ena) sG Pun"n u o ro ins ru6en o Sco6o #F*i", #a*icero, ira#Jneas, e cGT *ara gara+a ear, raEar o ru+ricarG S9$R$H -e#-anaG seq+en0a) sG 2G $9WAG seq+e0a2) /G 2o#/er a gara+a ear o ru+ricarG seq+eq) adPG E sG )ara+a eador, ru+ricadorG S9$R$H -e#-a-G seq+e2) /G )ara+a ear, ra"ar #Jneas a6or,asG \\ $EOLG 'u+ricar #a ,ir6aG seq+e2-acha2) /G )ara+a ear *or a-uJ E *or a##a una E o ra /e"G seq+e2si2) /G AEudar a gara+a ear en *a*e#es o en o+Pe os *#anosG \\ $EOLG AEudar a ru+ricar #a ,ir6aG seq+o) sG Sanda#ia *ara e6*orada de ##u/iasG S@GLGOG5GTG \\ A6arra o nudo indesa a+#eG S9$R$H .araUaG \\ adPG Picado de /irue#a, +orrado, ,ieroG seq+o -a2) sG Cua#idad de# ros ro de ser *icado de /irue#aG seq+ochiq) adPG E sG Que .ace o 6anda a.orcarG seq+ochi2) /G Hacer o 6andar a.orcarG E@E5H alqoy0ita seqoc*iy, .a" a.orcar a u *erroG seq+o-uq) adPG E sG Que se suicida a.orcFndose o es rangu#FndoseG \\ $udo o a6arre -ue se /ue#/e indesa a+#eG seq+o-u2) /G A.orcarse o es rangu#arseG S9$R$H .araUaYuEG \\ A*re arse 6uc.o e# nudoG seq+ona) sG Cuerda con #a -ue se a.orca o es rangu#aG \\ Quris& $EOLG Si io o #ugar des inado a #as ePecuciones *or a.orca6ien oG seq+ona0aq) sG Cuerda, soga o *i a *ara a.orcarG \\ adPG E sG SuPe o condenado a #a *ena de #a .orcaG seq+oq) adPG E sG A.orcadorG S9$R$H .araUa-G seq+osqa) adPG A.orcado o es rangu#adoG S9$R$H .araUas-aG seq+o2) /G A.orcar o es rangu#arG S9$R$H .araUaEG \\ A*re ar e# nudoG UU !am& A,#igir, 6ar iri"arG sichus) conPG /i; con tal que; si +ien& sich+a2) /G Bed& Cica ri"ar una .eridaG S9$R$H sic.8uEaEG sich+u) sG Bed& Cica ri"G S9$R$H -8e##aG sich+u2a2) /G 2G S9CH8A=G si-i) sG Anat& $a#ga, g# eo, sen aderas, *osaderas, cu#oG \\ >ase, asien o o "ona de descanso de un o+Pe oG si-i chu0a) sG 2G CHUPA$G si-i 0ura) ad/G Es*a#da con es*a#daG si-i t+oqo) sG Anat& Ano, es,Jn erG S9$R$H si*8u iG

DICCIONARIO
si-ina-u2) /G AQadir una carga a #a es*a#da, *or de+aPo de #a cria ura Ea cargadaG si-incha2) /G Poner o aco6odar una +ase a a#gn o+Pe oG si-in0a.anta) ad/G $or las posaderas& Posicin *or #as *osaderas o sen aderasG \\ <ra ar de 6o/erse arras rando #as *osaderasG si-isa0a) adPG 0e *osaderas anc.as, cu#nG \\ O+Pe o de +ase anc.a, co6o o##as u o ros o+Pe os de cocinaG si-i2-u-u2) /G 0ar #as es*a#das a o ro en ,or6a 6a#criadaG si-i2-una-u2) /G 0arse #as es*a#das 6u ua6en e en re dos *ersonasG si-i2-u2) /G 0ar #as es*a#das a o ro en son de des*recioG si- a) sG Eot& P#an a .er+Fcea de ,#ores a"u#esG \\ Jol0& 0an"a cos u6+ris a de gran Frea de dis*ersin, -ue cons i uEe una *arodia a #os ad6inis radores de #a Pus iciaG S9$R$H UaEraG \\ adPG )a##ardo, e#egan e, u,ano, ,u reG \\ 9cO An"ue#oG si- a -a2) sG E s+e# e", ga##ardJa, .er6osuraG si- a2) sG Jol0& Cier o 6o/i6ien o coreogrF,ico para *acer la justicia, en #a dan"a ,o#Y#rica de# siY##a o UaEraG si- a2 .ana a) adPG Linda E .er6osa co6o una ,#orG si- a2 si- a2) adPG 5uE es+e# o, ga##ardo E u,anoG si-/i) sG Porcin de *aPa o ras roPo -ue se derra6aG si-/i si-/i) ad/G Es ado de derra6a6ien o en e# sue#o de *orciones de *aPa, *as o, .oPas, ,#ores, e cG si-/ichi2) /G 5andar o *er6i ir escurrir o derra6ar *ar e de #a *aPa de un ercioG si-/i-uq) adPG E sG PaPa o ras roPo -ue se des#i"a de un ercioG si-/i-u2) /G 0es#i"arse o derra6arse #a *aPa de un ercioG si-/iq) sG Que derra6a *orciones 6Jni6as de *aPa o ras roPo de un .a" de erciosG si-/i2) /G 0ePar caer, derra6ar *orciones de *aPa, *as o, .oPas, ,#ores, e cG si-ra) sG Puer a *e-ueQa ePida de 6i6+res, *aPa re orcida o +ien de cuero de ani6a#es, en ,or6a cnca/a, con asasG si-si) sG ,eol& <erreno 6uE *er6ea+#e E cascaPoso -ue no re iene agua E es ,Fci# de ra+aParG \\ Ceni"a incandescen eG si-una) sG Perc.a o *erc.ero *ara co#garG \\ 9cO Ca#"arG ( AcuQarG ( APus arG si-uri) sG B%s& 5sico aE6ara -ue oca #a "a6*oQa en sus res i*osH suri, ##aYi as E su##Ya siYurisG Si-u1ani) sG ,eog& FTop#n& Cugar po+lado de /i0uwa o pajaG& SicuaniG Ca*i a# E dis ri o de #a *ro/incia de Canc.is, de*ar a6en o de# Qos-o, con 13,;;5 .a+i an es en !74!G si-1a) sG La iga"oN a"o eJna, cas igo con cuerdas, ,#age#acinG si-1achiq) adPG E sG Que .ace o 6anda cas igar con #F igo, a"o e o cuerdasG

SIMI TAQE
si-1achi2) /G Hacer, *er6i ir, 6andar cas igar con #F igo, a"o e o cuerda a#gunaG \\ Hacer ,#age#arG si-1a-uq) adPG E sG Que se ,#age#a o a"o a a sJ 6is6o, genera#6en e, *or *eni encia re#igiosaG \\ Persona -ue iene ,a6a de ,#age#adorG S9$R$H Ua- aYu-G si-1a-u2) /G ?#age#arse, a"o arse a sJ 6is6oG S9$R$H Ua- aYuEG si-1ana) sG LF igo u o ro o+Pe o *arecido -ue se e6*#ea *ara ,#age#ar o a"o arG S9$R$H Ua- anaG si-1ana-u2) /G ?#age#arse o a"o arse 6u ua6en e en re dos *ersonasG S9$R$H Ua- anaYuEG si-1aq) adPG E sG ?#age#ador, a"o FdorG S9$R$H Ua- a-G si-1a2) /G ?#age#ar, a"o arG S9$R$H Ua- aEG si-2a) sG medid& 5edida de #ongi ud ar+i raria en e# sis e6a ca6*esino, -ue e-ui/a#e a #a 6edia +ra"adaG si-2a2G /G medid& 5edir con #a 6edia +ra"ada o si0ya& si-+ichi-uq) adPG E sG Que se .ace eO raer o sacar a#go -ue se in roduPo en e# cuer*oG si-+ichi-u2) /G 5andar o *er6i ir eO raer a#go -ue se u/o in roducido o incrus ado en e# cuer*oG si-+ichiq) adPG E sG Que .ace eO raer o sacar a#go ,uer e6en e in roducidoG si-+ichi2) /G 5andar o .acer eO raer a#go incrus ado en e# cuer*oG S9$R$H saY.ac.iEG si-+i-uq) adPG E sG Que se saca o eO rae a#go de su *ro*io cuer*oG \\ A#go -ue se eO rae con su6a ,aci#idadG si-+i-u2) /G EO raer a#go -ue se in roduPo en e# *ro*io cuer*oG si-+ina) sG Pin"a, ena"a, a #ica e u o ras .erra6ien as -ue sir/en *ara eO raer a#goG si-+i2) /G EO raer, sacarG \\ $e&AyaO 0esen/ainarG ( ArrancarG \\ EolO 0escuaParG \\ 9cO A,i#arG ( Ade#ga"arG si-+i2-acha2) /G EO raer, sacar a#go es*orFdica6en e de una *ar e E o raG si-+i2si2) /G AEudar a eO raer o sacar a#goG si -i1a) sG 2G CH9L:9$CHAG si 1a) sG 2G S9LLW9 :U'UG si 1i2) /G Agri& Agusanarse o secarse #as *#an as iernas de# 6aJ" E #a *a*a *or #a accin de# gusano silwi& si a) sG ,eol& CascaPo, ,rag6en o de *iedra ,inaG \\ $e&AyaO CascaPa# 6enudoG si a si a) sG ,eol& CascaPa#, #ugar donde a+undan #os c.inaresG si a-a1i) sG Eot& P#an a co6*ues a, /u#gar6en e ##a6ada amor c*ico& si ano) sG Keten 5inera# o sa# na ura# u i#i"ada *ara #a curacin de #a sarna en #os ani6a#esG si i) sG Eot& Cier a ,#or de #a "ona a# oandinaG S9$R$H si##i si##i UaE aG 9cO $e&AyaO iraG si i si i 1a2ta) sG 2G S9LL9G si ina) sG Biner& Piedra a"u,reG S9$R$H sa##inaG si -i) sG Anat& Ar eria aor aG

BC D
si -i1a) sG 2G PAQO$QAG si -u sG AraQa"o, rasguQoG S9$R$H se#-.eG \\ 2G S9LL:8UG si -usqa) adPG AraQado, rasguQadoG S9$R$H se#-.en-aG si -u2) /G AraQar o rasguQarG S9$R$H se#-.oE, rac.iEG si -+u) sG medid& Cuar a *ar e de un o*o de ierraG \\ En genera#, cuar a *ar e de #a unidad de 6edidas de *eso E eO ensinG S9$R$H si##YuG si ti2) sG Loot& SeQa#a6ien o de ca6K#idos o de cua#-uier ganado con co#ores E con cor es en #as orePasG si u) sG Anat& UQaG LF6ina crnea E dura -ue nace E crece en #as eO re6idades de #os dedos de# .o6+re, ani6a#es carnJ/oros E a/esG si usa0a) adPG 0e uQas desarro##adasG S9$R$H uQasa*aG \\ !igdo& C#e* 6ano, #adrnG si 1i) sG ?or6a de co#ocarse una *renda de /es ir con una ,aPa o una +anda dis in i/a, *ues a a #a +ando#eraG S9$R$H UaY8asG \\ 2G S9LLW9 :U'UG si 1i -uru) sG Lool& F'eliot*is"ca, noctuidae E o ras es*eciesTG Orden #e*id* era, ,a6i#ia noc uidaeG )usano de# a##o E 6a"orca de# 6aJ"G S9$R$H si#UiG $e&AyaO si##UiG si 1ichi-u2) /G Hacerse co#ocar una +anda en ,or6a diagona#G S9$R$H UaY8ac.ac.iYuEG si 1ichi2) /G Hacer co#ocar una +anda o ,aPa diagona#6en e en e# cuer*oG S9$R$H Ua#-ac.iEG si 1i-uq) adPG E sG Que co#oca una +anda o ,aPa diagona#6en e en e# cuer*oG si 1i-u2) /G Co#ocarse una +anda o ,aPa diagona#6en e en e# cuer*oG <erciarseG si 1i2) /G Co#ocar una +anda o ,aPa so+re e# cuer*o de una *ersona en ,or6a diagona#G <erciarG si.a a-u) sG 2G CH89'9'9G si.i) sG Anat& >ocaG Ca/idad irregu#ar co6*rendida en re e# ori,icio +uca# E e# is 6o de #as ,aucesG E@E5H q*asu simi o *atun simi, +oca grandeN p*anqa simi, +oca anc.aN *uc*Huy simi, +oca *e-ueQaN wistHu simi, +oca orcidaN c*Hala simi o p*as0i simi, +oca secaN *anlla simi, +oca a+ier aN 0Haraq simi, de +oca .irien eN 0Hupu simi, de +oca *e-ueQaN lli0Hi simi, .a+#ador, *ar#anc.Jn, de +oca rasgadaN mapHa simi, de +oca *roca", c.ocarreroN wa0Ha simi, de #a+io #e*orinoN wistHu simi, de +oco orcidaN 9cO s.i6iG \\ ling& Pa#a+ra, idio6a, #enguaG \\ $o6+re originario de# idio6a Q*eswa o -unasimi& \\ >ocado de a#i6en oG \\ En rada de una ca/idad, co6o de un soca/n o +oca6inaG \\ A+er ura, +oca de a#guna /asiPaG \\ 9ncisin de una ##aga o .eridaG \\ Co6ien"o de un ori,icioG si.i a0a) adPG !igdo& C.is6osoG si.i hunt+a2) /G Cu6*#ir #a *a#a+ra e6*eQadaG si.i -a.achi-u2) sG Quris& $EOLG LeE, *rece* o, 6anda6ien o, ordenan"aG

!42
S9$R$H Ya6ac.iYus-a si6iG si.i q+ara2) /G AconsePar 6a#, orien ar .acia #o des/iadoN ins igarG si.icha2) /G Poner +oca a una i6agen o a+er ura a una /asiPaG si.i-+u) sG Agri& Una /ariedad de *a*aG si.i a.anta) ad/G 2er+a#6en e, ora#6en eG E@E5H Quanac*a simillamanta willawan, @uani a 6e .a a/isado s#o /er+a#6en eG si.incha-u2) sG A6ones acin, a/iso, ad/er encia, re*ri6endaG si.inchaq) adPG E sG Que a6ones a, resondra o insina cons an e6en eG si.incha2) /G A6ones ar, resondrar, insinuar cons an e6en eG E@E5H siminc*ay c*ay mac*aq waynata, re*rende a ese Po/en +orrac.oG si.isa0a) adPG >ocudo, *ersona de +oca grandeG \\ O+Pe o de +oca anc.a o grandeG \\ !am& >ocn, res*ondnG S9$R$H Yu i*aYu-G si6iEo-G adPG E sG <odo #o -ue iene +oca, a+er ura o en radaG \\ !igdo& ?Fci# de *a#a+ra, a* o *ara con/encer con *a#a+rasG Sinaqara) sG ,eog& Pico ne/ado de# A*u AUsan-a e- o Ausanga e, a !&; Y6sG de #a ciudad de# Qos-o, dis ri o de Oconga e, *ro/incia de Quis*icanc.is, a 5,;00 6GsGnG6G, /enerado *or #os u0u0us o $a+luc*as en #a ,es i/idad de QoE##ur 'i 8iG S2G QOLLU' '9<89T Sina20a) sG 9tno*ist& En e# inYario, no/ena UaYa de# cuar o se-8e :aEao, de# sec or Qo##asuEuG Es a+a a cargo de# aE##u A*u 5aE aG Es e adora orio era un cerro grande de# 6is6o no6+re -ue es a+a *rOi6o a Quis*icanc.is, Qos-oG sinchi) sG 'ist& @e,e de #as agru*aciones 6i#i ares en e# inYarioG \\ adPG 2a#ien e, /a#eroso, recio, ,uer e, denodado, in rK*idoG \\ ad/G 5uE, de6asiado, 6uc.o, +as an eG S9$R$H nis.u, sinc.iG sinchi -a2) sG 2a#en Ja, audacia, in re*ide", arroPoG \\ ?or a#e"aG Sinchi Roq+a In-a) sG 'ist& FKaliente o madur#G& Segundo E6*erador 9nYa de# <aUan insuEu, .iPo E sucesor de 5an-o Q.a*a- E 5a6a O-##oG 9niciador de #a segunda dinas Ja inYaica, de #os Urin Qos-o, deP *or sucesor a su .iPo L#o-8e =u*anYiG Su 6uPer se ##a6a+a 5a6a 5iY8aE o 5iY8aE :oYaG En re sus *rinci*a#es o+ras, edi,ic su *a#acio en #a P#a"a Princi*a# de# Qos-oN agrand e# <e6*#o de# So#N dio no6+re de Qos-o a# an iguo A-.a6a6aN .i"o raer ierra /ege a# *ara ,er i#i"ar #as ierras de #a gran ca*i a#N ce#e+r e# Warac.iYuE en e# HaUYaE*a a Sac ua# P#a"a de Ar6asT con 1,000 P/enes, e cG Sinchi Roq+a) sG 'ist& Her6ano +as ardo de# 9nYa WaEna Q.a*a-, ,ue uno de #os 6Fs grandes ingenieros de# i6*erio, es*ecia#i"ado en #a cons ruccin de *uen es, ,or a#e"as E diseQo de *#anosG En o*inin de #os .is oriadores era e# sa+io E 6aes ro en )eo6e rJa E Ar-ui ec ura inYFsicas, a

!4&
cuEa crea i/idad se de+en #as ad6ira+#es cons rucciones -ue .oE 6ara/i##an a# 6undoG sinchi sinchi a) ad/G 2a#erosa6en e, /a#ien e6en eG S9$R$H sinc.i##aG sinchi tu-uq) adPG ?ingidor, si6u#ador, a*aren ador de /a#en JaG sinchi tu-u2) /G Hacerse e# /a#ien eN ,ingir ener /a#en Ja, ,uer"a o au oridadN sen irse Pe,eG sinchicha-uq) adPG E sG Que se es,uer"a *or ser /a#ien e, /a#eroso, in rK*ido, ,uer eG sinchicha-u2) /G Es,or"arse *or ser /a#ien e, /a#eroso, in rK*ido, ,uer eG sinchicha2) /G Ani6ar a o ro a ser /a#ien e, /a#eroso, in rK*idoG sinchi-a2a2) /G Ponerse o 6os rarse /a#ien e o in rK*ido en un 6o6en o dadoG sinchi a) ad/G 2G S9$CH9 S9$CH9LLA G sinchi a/a) adPG 2G QHA'9LLAAG sinchina2a2) /G Es ar a *un o de agra/arse un 6a# ,Jsico o 6ora#G sinchin-a.a) ad/G 'asta el e:tremo de, por dems& sinchi0uni) adPG 2G LLASAQLLAAG sinchi2) /G Progresar un 6a#, agra/arseG sinchi2achi2) /G ?or a#ecer, ins*irar con,ian"a E /a#en JaG \\ Agra/arse, e6*eorar un 6a# 6o i/ado *or una segunda *ersonaG sinchi2a2) /G Considerarse /a#ien e, ,uer e, /a#erosoG \\ Agra/arse, e6*eorar un 6a#G sin-u) sG <odo o+Pe o *esado de ,or6a ci#Jndrica o es,Krica, susce* i+#e de rodar .acia #a *endien eG \\ )a#gaG Piedra 6edia redonda -ue sir/e *ara .acer rodar .acia #a *endien eG sin-ur0a) sG 'ode e de e#a -ue se ##e/a en #a ca+e"a, *ara sos ener a#gn *esoG sin-ur0ari2) /G Hacer rodarN i6*ri6ir 6o/i6ien o gira orio a *ersonas u o+Pe osG sin-u2) /G Hacer rodar a#gn o+Pe o es,Krico o ci#JndricoG \\ So# ar ga#gas .acia una *endien eG sin-hachi2) /G Hacer descor e"ar e# a##o de# 6aJ" o de #a caQa de a"carG sin-ha-uq adPG 0escor e"a+#e, ,Fci# de descor e"arG sin-ha-u2) /G 0escor e"ar #a caQaG \\ 0escor e"arse es*on Fnea6en e #a caQaG sin-haq) adPG E sG 0escor e"ador de #a caQaG sin-hasqa) adPG 0escor e"adoG E@E5H sin0*asqa sara wiruta apamuy, rae #a caQa de 6aJ" descor e"adaG sin-ha2) /G 0escor e"ar #a caQa de 6aJ", de a"car E o ras se6ePan esG \\ 2G SEQLLA= , EPH'A=, EQHA=G sin-ha2si2) /G AEudar en descor e"ar #a caQa E o ros a##os se6ePan esG sin-+a) sG Princi*io de e6+riague"N +eode" #igeraG sin-+achi2) /G Ocasionar #igera e6+riague"G E@E5H sin0Hac*iy 0uraq wayqey0ita, .a" e6+riagar #igera6en e a u .er6ano 6aEorG

BC D
sin-+aq) adPG E sG Que se e6+riaga #igera6en eG sinni2) /G Sonarse #as naricesG sin0+a) sG <ren"a de ca+e##osG \\ tej& Cier o 6odo o ,or6a de ePidoG \\ Agri& ?or6a de aradura, de a# 6anera -ue #os surcos son o+#icuos a #a *endien e de# erreno, *ara 6an ener e# riegoG \\ 9cO sin*a Scri"nePa, 6araQaTG sin0+acha-a) sG Puen e co#gan e a +ase de 6i6+res ren"adosG \\ -8esUa c.aYaG sin0+acha-uq) adPG E sG Que se co#oca ren"as *os i"as co6o adornoG sin0+achaq) adPG E sG Que *one o a*#ica ren"as a o+Pe os -ue ##e/an *e#os, .e+ras, cuerdas o sogasG sin0+achi-uq) adPG E sG Que se .ace ren"ar #a ca+e##era con o ra *ersonaG sin0+achi-u2) /G Hacerse ren"ar #a ca+e##era con o ra *ersonaG sin0+achiq) adPG E sG Que 6anda u ordena .acer ren"arG sin0+achi2) s) 5andar .acer ren"ar #a ca+e##era, cuerdas, .ondas, sogas, es eras, e cG sin0+a-uq) adPG E sG Quien se ren"a a sJ 6is6oG sin0+a-u2) /G <ren"arse #a ca+e##era una 6is6a *ersonaG E@E5H allinta sinpHa0uy c*u0c*ay0ita, rKn"a e +ien u ca+e##eraG sin0+ana) adPG O+ra -ue re-uiere e# ra+aPo de# ren"adoG E@E5H perqataqa allinta sinpHanan, #a *ared se de+e ren"ar +ienG \\ 5a eria# des inado a# ra+aPo de# ren"ado, co6o .i#os, cin as, ,i#a6en os, ca+e##os, *aPa, e cG sin0+ana-u2 /G <ren"arse 6u ua6en e #a ca+e##era en re dos o 6Fs *ersonasG sin0+ana2) /G Cor ar o -ui ar #as ren"asG E@E5H sinpHa?ay ususiy0ita& cor a #as ren"as de u .iPaG sin0+a0a2) /G 'e ren"ar, /o#/er a ren"ar, a,ir6ar #o ren"adoG sin0+aq) adPG E sG <ron"ador, renceroG E@E5H was0*a sinpHaq runata pusay, ##e/a a# .o6+re -ue ren"a sogasG sin0+asa0a) adPG Persona -ue *osee ren"as #argas, en a+undan e ca+e##eraG sin0+asqa) adPG <ren"ado de cua#-uier 6a eria a* aG sin0+a2) /G <ren"ar en cua#-uier 6a eria a* aG E@E5H sinpHay was0*ata llama millmamanta, ren"a soga de #a #ana de ##a6aG 9cO $e&AyaO sin*aEG sin0+a2oq) adPG E sG Que iene ren"as en su ca+e"aG sin0+a2si2) /G AEudar a ren"arG E@E5H sinpHaysiy wara0Ha0unata, aEuda a ren"ar #as .ondasG sin0+i) sG Ar*n, gar,io, an"ue#oG S9$R$H EaUrina, .ac.8unaG sinri) sG Hi#era, ,i#a, co#u6na, sucesin, sar a, co#aG S9$R$H sinruG sinri sinri a) ad/G En co#u6na de a uno, en ,i#aN ordenada6en eG sinriq) adPG E sG A#6eadorG \\ Ensar adorG S9$R$H sinro-G sinrisqa) adPG 2G S9$'USQAG sinri2) /G A#inear, *oner en ,i#a, en co#u6naG \\ Ensar arG S9$R$H sinruEG

DICCIONARIO
sinroq) adPG E sG 2G S9$'9QG sinru) sG 2G S9$'9G sinru-u2) /G Ponerse en ,i#a, .i#era o en co#aG sinrusqa) adPG A#ineado, en,i#ado, *ues o en co#u6na de a unoG S9$R$H sinris-aG sinsi) adPG 'eidor, rei#e eG S9$R$H .in iG E@E5H sinsi sipas, 6uPer Po/en rei#e eG sinsi2) /G 'eJr a 6enudo, .as a sin 6o i/oG S9$R$H c.e-c.iEYac.aE, .in iEG sintichi-uq) adPG E sG Persona, cosa o accin -ue *or nor6a o cos u6+re causa o *ro/oca resen i6ien oG sintichiq) adPG E sG Persona, accin o cosa -ue causa resen i6ien oG sintichina-u2) /G Pro/ocarse resen i6ien o en re dos *ersonasG sinti-una) adPG Cua#-uiera causa -ue *ro/oca resen i6ien oG sinti-uq) adPG E sG Persona -ue se resien e *or di/ersos 6o i/osG sinti-u2) /G 'esen irse *or cua#-uier causa -ue #e disgus aG \\ 5o i/ar resen i6ien oG sinti0a-u2) /G 'esen irse *or *ura susce* i+i#idadG sintisqa) adPG 'esen ido, disgus ado, o,endidoG E@E5H sintisqa runawan tupamuni, 6e .e encon rado con e# .o6+re resen idoG sinti2-acha-u2) /G 'esen irse con ,recuencia *or 6o i/os ni6iosG si0as) sG 5uPer Po/en -ue ,risa de !5 a 21 aQosN 6o"a, 6uc.ac.aG S9$R$H i6i##a, *8asQa, -8a-oG si0as -a2) sG @u/en ud, 6ocedad, *u+er ad de #a 6uPerG Es ado de donce##a o de 6uc.ac.aG S@GLGPGT si0ascha-u2) /G L#egar una niQa a #a edad de #a *u+er adG S9$R$H si*asEaEG si0asni2oq) adPG 2arn -ue iene una Po/en *or no/ia o ena6oradaG \\ Padres -ue ienen .iPas P/enes E casaderasG si0as2aq) sG $iQa -ue se .ace Po/en E ##ega a #a *u+er adG \\ 5uPer -ue se sien e con +rJos de Po/enG si0as2a2) /G L#egar una niQa a #a edad de #a *u+er adG \\ Sen irse Po/en una 6uPer casadaG \\ 2G S9PASCHA:U=G si0ichiq) adPG E s) Que .ace 6a arG si0ichi2) /G Hacer o 6andar 6a ar o -ui ar #a /idaG si0i-uq) adPG E sG Que se -uJ a#a /idaG SuicidaG si0i-u2) /G Qui arse #a /idaG Suicidarse, 6a arseG si0ina) sG 5a adero, dego##adero, ca6a#G \\ 9ns ru6en o a* o *ara 6a ar o dego##ar, co6o cuc.i##o, daga, *un i##a, gui##o ina, e cG \\ adPG E sG Ani6a# des inado *ara #a 6a an"aG si0ina-u2) sG 5a an"a en re dos o 6Fs *ersonas co6o, *or ePe6*#o, en #a guerraG \\ /G 5a arse en re 6uc.as *ersonasG si0iq) adPG E sG Que -ui a #a /idaG \\ $EOLG 2erdugo, 6a adorG si0ira) sG <ra6*a *ara a/es E o ros ani6a#esG 2A'9E0A0H o-##a S ra6*a *ara #os *ecesTG

SIMI TAQE
si0isiqa) adPG 5a ado, 6uer o, occisoG si0i2) /G 5a ar, -ui ar #a /idaG S9$R$H UaQuc.iEG \\ tej& 'educir *un os en e# ePidoG si0i2-u2) /G 2G WAU=:ACH9=G si0i2si2) =G AEudar a 6a arG \\ Co#a+orar en #a 6a an"aG si0hsi) sG .lim& )ara, ##o/i"na ,inaG E@E5H sip*si paran punapi c*ayan, en #a *una cae ##o/i"na ,inaG 9cO $e&AyaO si*siG si0hsi-aq) adPG E sG Secre eador, cuc.ic.eador, re"ongadorG \\ 2G S9PHS9QG si0hsi-a2) /G Secre ear, cuc.ic.ear, re"ongarG si0hsiq) adPG E sG Cuc.ic.eador, secre eador, re"ongador, 6ur6uradorG S9$R$H si*.siYa-G si0hsi2) /G .lim& L#o/i"nar, garuarG \\ Hacer secre eos, cuc.ic.eosG si0hsi2si2) /G AEudar a secre earG si0+u) sG ?runce, arruga, *#iegueG si0+u si0+u) adPG <e#a u o ro o+Pe o con 6uc.os ,runces o *#isadosG si0+ucha-uq) adPG ?runci+#e, arruga+#e, *#ega+#eG si0+ucha-u2) /G ?runcirse, *#egarse, arrugarseG si0+ucha2) /G Co#ocar o agregar ,runcidos o *#ieguesG si0+uchi2) /G Hacer o 6andar *#isar o ,runcirG si0+u-uq) adPG ?runci+#e, *#isa+#e, arruga+#eG si0+u-u2) /G ?runcirse, *#isarseG si0+una) sG 9ns ru6en o u o+Pe o a* o *ara .acer ,runcidos o *#isadosG \\ adPG <e#a, 6a eria# -ue de+e ser ,runcidoG si0+unaq) adPG E sG Que co#oca o .ace ,runcidos o *#ieguesG si0+uq) adPG E sG ?runcidor, *#isador, arrugadorG si0+usa0a) adPG 'ecargado de*#isados o ,runcidosG si0+uti) sG 2G OQO<9, S9:9, <8OQOG si0+u2) /G ?runcir, *#isar, arrugarG S9$R$H c.8i*uEG ArgO 9cO si*uG si0+u2a2) /G ?runcirse, *#isarse, *#egarseG sira sira) adPG Cosido E recosido *or odos #os #adosG sirachi-uq) adPG E sG Que 6anda coser o con,eccionar #os /es idosG sirachi-u2) /G 5andarse con,eccionar o coser #os /es idosG sirachiq) adPG E sG Que .ace, 6anda o *er6i e coser /es idos o cosas se6ePan esG sirachi2) /G Hacer coser, 6andar con,eccionar /es idosG sira-uq) adPG E sG Que se cose o con,ecciona /es idos *ara sJ eOc#usi/a6en eG \\ <e#a o 6a eria# se6ePan e susce* i+#e de ser cosidoG sira-u2) /G Coser o con,eccionar /es idos *ara sJ eOc#usi/a6en eG sirana) sG Hi#o con -ue se coseG \\ <odo o+Pe o -ue sir/e *ara coser, co6o aguPas, *or ePe6*#oG sirana2) /G 0escoser, -ui ar e# .i#o de #as cos urasG S9$R$H sirannaE, *asYaEG siranna2) /G 2G S9'A$A=G

BC D
sira0a-u2) /G AEudar en #a con,eccin de #os /es idos, reci+iendo *or e##o un *ago si6+o#icoG sira0a2) /G 'ecoser, re,or"ar #a cos ura, /o#/er a coserG E@E5H sirapay mosoq pHac*ay0ita, recose u /es ido nue/oG siraq) adPG E sG Que coseG $EOLG Sas re, cos ureraG E@E5H pHac*a siraq wannita mas0*amuy, +usca una 6uPer -ue cosa /es idosG sirara2) /G 0escoser, desa ar #o cosidoG sira1a) adPG E sG Cos urera osca E #igeraG \\ Cos ura #igeraG sira2) /G Coser, .acer cos ura, con,eccionar /es idos 6anua# E 6ecFnica6en eG S9$R$H 8iriEG sira2 -a.a2oq) sG $EOLG Sas re, 6odis n o cos urera *or o,icioG sira2-u2) /G Coser con cuidado o es6eroG sira2si2) /G AEudar a coser en #a con,eccin de /es idosG sira21a) sG Cose#e e, cora"a rs ica con ePido ra#o, de .i#os gruesosG siri) sG Acos a6ien o, rec#ina6ien oG sirichiq) adPG E sG Que .ace recos ar, rec#inarG sirichi2) /G Hacer a cos ar, recos ar, rec#inarG E@E5H siric*iy mac*u yayata, .a" recos ar a# +isa+ue#oG siri-uq) adPG E sG Que es F recos ada, ec.ada o rec#inadaG siri-u2) /G 'ecos arse, rec#inarse o ec.arseG E@E5H siri0uy puQunaEYi*i, recuKs a e en u ca6aG sirina) sG Pere"osa, a6aca, di/FnG \\ Lugar des inado a descan"ar recos ado, rec#inadoG sirina2a2) /G <ener deseos de recos arse, rec#inarse o ec.arseG siriq) adPG E sG Que se acues a, rec#ina o se ec.aG sirira2a2) /G 5an enerse recos ado *or #argo ie6*oG sirisqa) adPG 'ecos ado, rec#inado, ec.adoG E@E5H siris-a Uar6i a saEaric.iE, .a"#e *arar a #a 6uPer ec.adaG siri2) /G 'ecos arse, ec.arse, rec#inarseG sir-+a) sG Anat& 2ena, ar eriaG \\ Biner& 2e a de 6inera# en #as 6inasG \\ Eot& $er/adura de #as .oPas de #as *#an as E de# ,ru o de# roco o E de# aPJG sir-+a t+i-ti2) sG Jisiol& Pu#saciones de #as /enasG sir-+a-u2) /G Cor arse #as /enasG sir-+ana) sG Lance a *ara sangrarG \\ 2G <U59G sir-+anaq) adPG E sG Que -ui a o cor a #a /enas de un ani6a#G \\ EO raer #as ner/aduras de# roco o, aPJ E de .oPas de *#an asG sir-+ana2) /G Qui ar, cor ar #as /enas de un ani6a# 6uer oG \\ EO raer #as ner/aduras de# roco o, aPJ E .oPas de #as *#an asG S9$R$H ririnaEG sir-+aq) adPG E sG SangradorG Bed& $EOLG Que eO rae sangre *ara anF#isisG sir-+asa0a) adPG Bed& 2aricoso, -ue iene #as /enas a+u.adas, -ue iene /enas a+undan esG sir-+a2) /G Bed& Sangrar, .acer sangrJasG sir-+a2a2) /G Bed& ?or6arse a#go a

!41
se6ePan"a de #a /enaG sir-+a2oq) adPG 2enoso, *oseedor de /enas E ner/adurasG sir0a) sG <raicin, in,ide#idad, des#ea# adG sir0achiq) adPG E sG Que 6anda o *er6i e raicionar a o roG sir0achi2) /G Hacer o *er6i ir raicionarG sir0a-aq) adPG E sG <raicionero, -ue en rega *or raicinG S9$R$H sir*a-G sir0aq) adPG E sG 2G S9'PA:AQG sir0a2) /G <raicionar, co6e er raicinG E@E5H munasqay0ita cima sirpayc*u, no raiciones a# -ue a6asG sir0a2 a) ad/G Con raicin, raidora6en eG sir0isa0a) adPG 0e #a+ios a+u# ados o gruesosG E@E5H sirpisapa maqtHata 0amac*iy, ordena a# c.o#o de #a+ios a+u# adosG siru) sG 'ed *ara ca"ar *FParosG siru-a) sG Pe-ueQo #adron"ue#o, ra/ieso, +uscador de #os rincones de #a casaG S@GLGOG5GT Siru0una) sG 'ist& PersonaPe de #a 6i o#ogJa -uec.ua -ue *ara unos es un duendeci##o -ue a*arece E desa*arece, siendo audi+#e sus acciones a de er6inadas *ersonas -ue iene a,ec oG \\ EolO En e# de*ar a6en o de Padi##a, C.u-uisaca, >o#i/ia, se #e conci+e co6o un enani o con cara de .o6+re 6aduro, con so6+rero a6*#io, a#egre, Pugue n E rei#n, consePero de# +ien *ara #os 6aEores E sinies ro *ara #os niQosG sir;ina-u2) /G $EOLG 2G S9'WA$A:U=, 5A$A SAWASQA :US:A <9=AQG sir1ana-u2) /G c*oca *reconnu+ia#N /i/ir an es de# connu+ioN so6e erse a #a con/i/encia *reconnu+ia#G S9$R$H sir/inaYuEG sisa) /G Eot& ?or6ar #as *#an as su in,#orescenciaG \\ Po#enG \\ Cua#-uier ,#or de cerea#es, ,ru a#es, e cG \\ Quim& So#idi,icarse #as aguas sa#adas *ara ,or6ar sa#esG Sisa 'a1i) sG 'ist& Cuando A aUa##*a caE *reso de #os es*aQo#es en CaPa6arca, e# anciano Sisa aUi *ronos ic e# do6inio de #os +#ancos E #a des ruccin de# 96*erio 9nYaG sisacha2) /G Eot& Cu+rir a#go con in,#orescenciasG sisachi2) /G Eot& Cu# i/ar #as *#an as cuidando -ue +ro en #as in,#orescenciasG \\ Qum& 0is*oner -ue e# agua sa#ada se so#idi,i-ue *ara o+ ener #a sa#G sisa.u2) /G Eot& Co6en"ar a ,or6ar #as *#an as su in,#orescenciaG S9$R$H sisariEG sisana2) /G Eot& Qui ar #as in,#orescencias de #as *#an asG sisa0a) sG Eot& P#an a con in,#orescencia recargada o a+undan eG sisaq) adPG E sG Eot& 0Jcese de oda *#an a -ue Ea ,or6a su in,#orescencia \\ ?#or -ue derra6a su *o#enG sisari2) sG 2G S9SA5U=G sisa2oq) adPG Eot& P#an a *ro/is a de in,#orescenciaG

!45
sisi) sG Lool& F)ridomyrme: *umilis Bayr& Bonomorium p*araonis Cinneo& .omponotus in0a 9mry, E o ras es*eciesGT Hor6igaG Orden .E6en* era, ,a6i#ia ,or6icidaeG 9nsec os de co#oracin negru"ca o 6arrn de "onas ro*ica#esG S9$R$H aQaE##u, ananYuG $e&AyaO aQanYuG $e&$unO Y8isi6iraG EolO siYi6iraG 9cO s.is.iG sisi a-a) sG 0eEeccin de #as .or6igasG Sus ancia u i#i"ada en #a su uracin de grie as o .uecos de #os ies osG sisi2) /G Pro*agarse #as .or6igasG \\ !igdo& 'eunirse 6uc.a gen e *ara aco6e er en re odos un ra+aPoG sisi2-acha2) /G >u##ir #a gen e o 6o/erse a 6anera de #as .or6igasG E@E5H runa0unan sisiy *ac*an orqopi, 6uc.a gen e se 6ue/e en e# cerroG sisi2-u2) /G Ag#o6erarse #a gen e en un #ugar a i6i acin de #as .or6igasG sis0a) ad/G Cerca, *rOi6o, a+re/iadoG E@E5H wasiy0i sispapin 0as*an wasiymanta, u casa es F cerca a 6i casaG sis0a a2 u) sG Paren esco *or a,inidadG sis0a -a2) sG CercanJa, *roOi6idadG sis0a 0ura) sG Con/ecinos, /ecinos *rOi6osG E@E5H sispa pura *u?una0usun, nos reunire6os en re con/ecinosG sis0a 1a2qe) sG Pri6o .er6anoG E@E5H sispa wayqeymi ripun, 6i *ri6o .er6ano .a /iaPadoG sis0a 1i-sa) sG 5uPer *reco" en e# a#u6+ra6ien oG sis0a 2a1ar .asi) sG Parien e co#a era# consanguJneoG sis0a a) ad/G 2G :A=LLA G sis0anta) ad/G Por #a /Ja 6Fs cor a, *or e# ca6ino 6Fs cercanoG E@E5H sispanta puriy, ca6ina *or #a /Ja 6Fs cor aG sis0a2) /G Acercarse, a*roOi6arseG sis0a2-una-u2) /G Acercarse, a*roOi6arse 6u ua6en eG sis0a2-u2) /G A*roOi6arse, acercarse a o roG E@E5H sispay0uy c*ay sipasc*aman& acKrca e a esa Po/enci aG Situ.a) sG 9tno*ist& 'eino *reinYFsico -ue .a+i #as *ro/incias de A"uaE, CaQar, *ar e de LoPa E )uaEas en EcuadorG A es a nacin se dio *or ##a6ar :aQari, no6+re con e# -ue ac ua#6en e se #e conoceG situ1a) sG Beteor& So# *ri6a/era# -ue res*#andece en e# 6es de se ie6+reG situ1a .it+a) sG .lim& Pri6a/era, es acin ,#orida de# aQoG S9$R$H si uUa *ac.aG situ1a 0acha) sG 2G S9<UWA 59<8AG Situ1a Ra2.i) sG 'ist& ?ies a de #a sa#u+ridad -ue en e# inYario se ce#e+ra+a en e# e-uinoccio de #a *ri6a/era, -ue corres*onde a# 6es de se ie6+reG situ1a ta-i) sG B%s& Cancin con -ue se so#e6ni"a+a #a ,ies a de #a sa#u+ridad en e# inYarioG situ1a-i) sG Astron& Luna de# aQo, en re e# !5 de agos o a# !5 de se ie6+reG \\ calend& $EOLG 5es de agos oG

BC D
sit+i) adPG Es6irriado, ra-uJ icoG \\ 9cO Enano, *ig6eoG sit+ititi2) /G Hacer e# ic de #as +es iasG \\ 5os-uearse #os ani6a#esG sit+i2a2) /G Ponerse -uis-ui##osas #as +es iasG \\ Es6irriarse, ra-ui i"arse, en,#a-uecerG sit+i2-acha2) /G 5o/erse ins an Fnea6en e con agi#idadG sit+oq) adPG 'es*#andecien e, +ri##an e, re/er+eran e, #u6inosoG sit+u) sG 'es*#andor, #u6inosidad, re/er+eranciaG sit+u2) /G 'es*#andecer, re/er+erar, +ri##arG si1ar) sG Biner& <ur-uesa, *iedra *reciosa de co#or /erde a"u#adoG EolO -8o*asG si1ar q+ente) sG 2G WAS:A' Q8E$<EG si1a2 us) sG Agri& 2ariedad de #a *a*a, de ,or6a o+#onga, con una ca*a roPa de+aPo de #a cascaraG si1a2ru) sG Quim& Cardeni##oG 5e"c#a /enenosa de ace a os +Fsicos de co+re de co#or /erde a"u#adoG \\ Lool& FDasyprocta !uliginosa mesara .a+rera& Dasyprocta 0alinows0i T*omas y Dasyprocta variegata Tsc*&G AQuPe o agu iG 5a6J,ero roedor de #a ,a6i#ia dasE*roc idae, de co#oracin o+scura, *ro*ia de #a se#/a *eruanaG si1i) sG Ani##o, aro, sor iPaG \\ EolO Si#+o, si#+idoG Si1i Chin0u Ronto-a2) sG 'ist& <ercera es*osa de# 9nYa WaEna Q.a*a-, 6adre de 5an-o 9nYa =u*anYi, *ri6er 9nYa de# re,ugio de Wi##Ya*an*aG si1i ru-+ana) sG Anat& 0edo anu#ar, donde se ##e/a e# ani##o *re,eren e6en eG si1i-a2) /G 0eso##ePar, eO raer e# o##ePo de #os granos, es*ecia#6en e de# 6aJ"G si1i-u2) /G Ponerse uno 6is6o e# ani##o o sor iPa a# dedoG S9$R$H siUi##iYuEG si1i ichi2) /G 5andar co#ocar a o ro e# ani##o a# dedoG si1i i-u2) /G 2G S9W9:U=G si1i i2) /G Co#ocar e# ani##o en e# dedo de o ra *ersonaG si1ina) sG Si#+a o, *i oG E@E5H *atun siwinata rantipuway c6*ra6e un si#+a o grandeG si1i2) /G Si#+ar, e6i ir si#+idoG S9$R$H Y.uEUiEG si1-) adPG 'ec o, *arePo, #iso, en #a #JneaG \\ sG onomat& Sonido carac erJs ico E ono6a o*KEico de# #a iga"oG \\ Accin o des#i"a6ien o /e#o" de #os re* i#es, co6o e# #agar o E #a #agar iPaG so i.an) sG Eot& FAnemone *ello+ori!oliaG 0e #a ,a6i#ia de #as ranuncu#FceasG Enredadera 6uE conocida en 6edicina *o*u#arG Bed&Jol0& Se u i#i"a co6o *urgan e E diurK icoG S9$R$H Ua##*a c.aYiG sonqo) sG Anat& Cora"nG \\ Cen ro o *ar e cen ra#G \\ ,ram& Se u i#i"a *ara cons ruir di,eren es #ocucionesG E@E5H urpi sonqo, a,ec Jsi6oN rumi sonqo, insensi+#eN rawraq sonqo, ardorosoN 0Haraq sonqo, irasci+#eN imay sonqo, -uK *enaN tu0uy sonqo, con odo

DICCIONARIO
cora"nN qolqe sonqo, 6uE a,ec o a# dineroN millay sonqo, de 6a# carFc erN llanpHu sonqo, de carFc er sua/eN 0*uyaq sonqo, cari a i/oN allin sonqo, de cora"n +ondadosoG sonqo -uru) sG Lool& FCiriomy"a quadretaT Orden dJ* era, ,a6i#ia agro6EcidaeG 5osca 6inadora de #a *ar e cen ra# de #a *a*a E .a+asG sonqo .u2u2) sG $FuseasN asco grandeG sonqo nana2) sG Bed& 0o#or de# cora"nG \\ !igdo& Que ocasiona con6iseracin, co6*asin o condo#enciaG Sonqo 'a-+a2) sG 9tno*ist& FCugar de sacri!icio de cora"ones&G Quin a UaYa de# *ri6er se-8e :aEao, de# sec or C.inc.aEsuEu, a cargo de# aE##u E *arcia#idad de QosYaE aYiG Es e adora orio, desde ie6*os in6e6oria#es, era un cerro donde se nacJan *agos *or #a sa#ud de# 9nYaG sonqo 0hatatata2) sG Jisiol& La ido de# cora"nG S9$R$H *8i i i iEG E@E5H sonqoymi p*atatatan sinc*ita p*awaqtiy, 6i cora"n #a e 6uc.o cuando corroG sonqo ruru) sG F$epa del cora"#nG& A,ec o Jn i6o e in ensoG sonqo su1a) sG FQue ro+a el cora"#n&G !igdo& Persona -ue cau i/a e# a,ec o E si6*a Ja de o rosG sonqocha2) /G !igdo& Co#ocar a#go i6*or an e en #a *ar e cen ra# in erior de o ra cosa, se6ePan e a# cora"nG sonqon 0+u2/u) sG 2G CH9$A HAWAQ8OLLA=G sonqona2) /G Qui ar, eO raer e# cora"nG \\ 9cO Co#ocar a#go en e# in erior o cen ro de o ra cosaG sonqosa0a) adPG Ani6oso, generosoG \\ 2a#ien eG \\ 0e cora"n grandeG sonqo2oq) adPG E sG <odo ser -ue *osee cora"nG \\ !igdo& Persona res*onsa+#eN sensi+#eG soq a) sG Eot& P#an as .er+Fceas de .oPas #anceo#adasG soq a soq a) sG 9col&Keg& Lugar *o+#ado de so-##asG soqo) adPG Canoso, -ue iene ca+e##os encanecidos o e6+#an-uecidosG soqo u.a) adPG 0e ca+e##era encanecidaG soqocha2) sG Poner cana ar i,icia#G soqo a/a) adPG 2G SOQO= SOQO=G soqona2) /G EO raer o -ui ar #os ca+e##os canososG soqo0uru) sG Eot& Cier o cac us *ig6eoG S@GLGPGT soqos) sG Eot& F$*ragmites communis Trin&G 0e #a ,a6i#ia de #as gra6JneasG Carri"o u i#i"ado en #a cons ruccin de /i/iendas, en #os ec.os E u6+adosG soqos soqos) sG Carri"a#, #ugar donde crecen carri"osG soqo2 soqo2) adPG <o a#6en e encanecidoG S9$R$H so-o##aQaG soqo2achiq) adPG E sG Que causa encaneci6ien o de #os ca+e##osG soqo2achi2) /G Causar, *er6i ir o .acer encanecer #os ca+e##osG soqo2aq) adPG Ca+e##os -ue encanecen, susce* i+#es de encanecerG soqo2a2) /G Encanecer #os ca+e##osG

SIMI TAQE
soqra) sG E adPG Sue#o rans,or6ado *or #a ,i# racin de# aguaG S9$R$H so-ras-aG soqra-u2) /G 2G so-raEG soqrasqa) adPG 5arc.i ado, secadoG \\ P#an as -ue se 6arc.i an E a+a en *or eOceso de aguaG \\ 2G SOQ'AG soqra2) /G Agri& A+a irse #as *#an as de# 6aJ" E o ras *or e# eOceso de .u6edadG S9$R$H so-raYuEG soqra2a2) /G Agri& E6*e"ar a a+a irse o *os rarse *or e# sue#o #as *#an as *or eOceso de .u6edadG \\ !igdo& SPonerse un ganado 6aEor a/ePen ado E ,#acoG \\ !am& A*#Jcase a /eces a #as *ersonasG soqre) sG Cuero de6asiado reseco E arrugadoG soqro) adPG 'es+a#adi"o en #aderas con 6uc.o cascaPoG \\ Lool& 2aca, o/ePa, ca+a##o u o ro ani6a# ,#aco E a/ePen adoG \\ !igdo& Por eO ensin, se a*#ica a #as *ersonas ,#acas E a/ePen adasG S9$R$H o- iG soqro-acha2) /G 2G SOQ'O=:ACHA=G soqro2-acha2) /G $at& Presen arse con 6o/i6ien os incon ro#ados *or causa de# a/ePen a6ien o o en,#a-ueci6ien oG S9$R$H so-roYac.aEG soqso) sG 0eg#ucin de a#i6en os, *ro*ia de #os *a osG soqso2) /G 0eg#u ir o ragar #os *a os #os a#i6en os -ue co6enG soqta) adPG n%m& cara& Seis S;TG soqta chun-a) adPG n%m&card& Sesen a S;0TG soqta hunu) adPG n%m&card& Seis 6i##ones S;8000,000TG soqta neqe) adPG n%m&ord& SeO oG soqta 0achaq) adPG n%m&card& Seiscien os S;00TG soqta u2a) sG ,eom& HeOaedro, ,igura geo6K rica so #ida de se is caras o #adosG soqta 1aranqa) adPG n%m&card& Seis 6i# S;,000TG soqta soqta.anta) ad/G 0e seis en seisG soqta -+uchu) sG ,eom& HeOFgono, ,igura geo6K rica *#ana de seis #ados E seis Fngu#osG soqta-+uchu2) /G ?or6ar #a ,igura .eOagona#G soqta2a2) /G Co6*#e ar una can idad a seis, Ea sea au6en ando o dis6inuEendoG soqta2uq) adPG Que con iene seis e#e6en osG soq2a) sG ,eol& <ierra de#e"na+#eN .acina6ien o de *iedras res+a#adi"as en una #aderaG soq2a2) /G 'es+a#ar o caer rodandoG \\ 0es6oronarse #as *iedras -ue sir/en de *isoG soq+a) sG Bed& En,er6edad -ue consis e en ade#ga"ar .as a enPu arse #as ar icu#acionesG \\ La iga"o, a"o aina, corde#a"o, "urriaga"oG \\ adPG 5a#igno, 6a#K,ico, daQinoG E@E5H soqHa wayra, 6a# /ien oG soq+a onqo2) sG Bed& <u+ercu#osis *u#6onarG soq+achi-uq) sG Que *adece o reci+e una a"o aina o #a iga"oG

BC D
soq+achi-u2) /G Padecer o reci+ir una a"o aina o #a iga"oG S9$R$H Ua- ac.iYuEG soq+achiq) adPG E sG Que .ace, *er6i e o 6anda a"o ar, ,#age#arG S9$R$H Ua- ac.i-G soq+achi2) /G 5andar o .acer a"o ar, ,#age#arG S9$R$H Ua- ac.iEG soq+a-uq) adPG E sG Que se a"o a a sJ 6is6o *or *eni enciaG \\ Persona -ue iene cos u6+re o 6anJa de a"o ar a o rosG S9$R$H Ua- aYu-G soq+ana) sG LF igo, a"o e, c.ico e, disci*#ina, "urriagoG \\ adPG Persona cu#*a+#e -ue 6erece ser a"o adaG soq+aq) adPG E sG A"o ador, ,#age#adorG S9$R$H Ua- a-G soq+asqa) sG Bed& Persona a acada *or #a en,er6edad de# soqHa& \\ adPG A"o ado, ,#age#ado, disci*#inadoG soq+a1anthi) sG Eot& Cier a *#an a 6edicina# con ra e# 6a# aireG S@GLGPGT soq+a2) /G A"o ar, ,#age#ar, disci*#inarG S9$R$H Ua- aEG soq+a2a2) /G Bed& Ade#ga"arse, en,#a-uecerse, enPu arse de carnes *or #a en,er6edad de# soqHa& soq+o) sG <rago, sor+o de #J-uido en 6aEor can idad E con a/ide"G soq+ochi2) /G Hacer sor+er o ragar #J-uidosG soq+ona) sG $EOLG Sor+e e, cana de sor+erG \\ LJ-uido susce* i+#e de ser sor+ido, co6o agua, c.ic.a, /ino, e cG soq+oq) adPG E sG Que raga o sor+e a +ocanadas #J-uidosG soq+o2) /G Sor+er o ragar #J-uidos o +ocanadasG E@E5H soqHoy upi aq*ata, sor+e #a c.ic.a 6os aG soq+o2-u2) /G >e+er en can idad, a grandes +ocanadasG sotu.a) sG Eot& F$ere"ia coerulescens Sead&G 2a#erianaG 0e #a ,a6i#ia de #as co6*ues asG P#an a .er+Fce de a##o ci#Jndrico, ,#ores en ca+e"ue#aG Bed&Jol0& Se u i#i"a *ara ca#6ar #as a# eraciones ner/iosasG S9$R$H su u6aG suchi) sG 'e6esa, enco6ienda, encargo, recadoG \\ 2G APACH9<AG suchi a0aq) sG Por ador de enco6iendas, re6esasG E@E5H suc*i apaq runata mas0*amuy, +usca a# .o6+re -ue ##e/a re6esasG suchichi2) /G 5andar a o ra *ersona -ue en/Je #a re6esaG suchi-uq) adPG E sG Que su*#ica *ara -ue se #o ##e/en #a re6esa o enco6ienda a o ra *ersonaG suchi-u2) /G 2G SUCH9=G suchina) adPG O+Pe o des inado a ser re6esadoN 6a eria de #a enco6iendaG suchiq) adPG E sG Que en/Ja #a re6esa con o ra *ersonaN -ue des*ac.a #a enco6iendaG \\ 2G APACH9QG suchi2) /G 'e6esar, en/iar #a enco6ienda, enco6endar a#gn en/JoG \\ EncargarG S9$R$H suc.iYuEG suchu) sG 0es#i"a6ien o, a/a#anc.a *rinci*a#6en e de ierraG \\ adPG Persona -ue ca6ina arras rando #os *iesG

!4;
suchuchiq) adPG E sG Que .ace des#i"ar o rodarG \\ Que .ace des*ePar o re irar a#guna cosaG S9$R$H anc..uc.i-G suchuchi2) /G A*ar ar, re irar a#guna cosa *ara des*ePar e# #ugarG S9$R$H ac..uric.iEG suchu-acha2) /G 2G SUCHU=:ACHA=G suchuna) sG 'odadero, o+ogFn, des#i"adero, res+a#aderoG \\ 'ocas dis*ues as a 6anera de o+ogFnG suchuna2a2) /G Pro*ender a des#i"arse o rociar a#guna cosaG \\ <ener deseos de des#i"arse o rodarG suchu0a2a2) /G Acercarse, a*roOi6arse *oco a *oco E rei eradas /ecesG S9$R$H ac..u*aEaEG suchuq) adPG E sG Que se des#i"a o rueda in enciona# o acciden a#6en eG \\ <ierra des#e"na+#e *ro*ensa a# des#i"a6ien oG \\ Que arras ra #os *ies a# ca6inarG suchuri-u2) /G A*ar arse, re irarse de un #ugar cor Ks6en e, *ara des*ePar#oG S9$R$H anc..uriYuEG suchuri2) /G 'e irarse *ara dePar *aso #i+reG S9$R$H anc..uriEG suchu2) /G 0es#i"arse, rodarG \\ Arras rarse S9$R$H c..uc.uEG E@E5H sinc*ita paraqtin allpa suc*un, cuando ##ue/a 6uc.o #a ierra se des#i"aG \\ Ca6inar arras rando o ce*i##ando e# *iso con #os *iesG suchu2-acha2) /G 0es#i"arse o rodar una E o ra /e" sua/e6en eG \\ Ca6inar, ras#adarse #en a6en e de un #ugar a o roG S9$R$H suc.uYac.aEG suchu2-achi2) /G 5andar re irar #en a6en e a#go -ue o+s acu#i"aG suchu2-una-u2) /G A*roOi6arse 6u ua6en eG \\ Aco6odarse en una ca6a en re dos o 6Fs *ersonasG S9$R$H anc..uEYunaYuEG suchu2-u2) /G A*roOi6arse, acercarse #en a6en eG \\ Enca6arse en una ca6a ocu*adaG such+e) sG 2G SUCH89G such+i) sG Lool& FTric*omycterus rivulaculatus Kalencionnes&G >agreG Pe" sagrado de #os inYasG Orden si#uri,onnes, ,a6i#ia ric.o6E eridaeG 0e rein a cen J6e ros de #ongi ud, oPos *e-ueQos, *ie# #isa E 6anc.ada, +ar+i##as nasa#es E 6aOi#ares, .F+i os noc urnosG En e# inYana o ,ue o+Pe o de adoracinG \\ adPG !am& $egro, negro grasosoG EolO suYiG 9cO *#u6erJaG such+icha2) /G alim& Agregar ro"os de *escado suc*Hi a o ro *o aPeG such+u) adPG Bed& Para#J ico, +a#dado, u##ido de *iernasG S9$R$H e ac.aG E@E5H suc*Hu runa wa?u rusqa, e# .o6+re *ara#J ico .a+Ja 6uer oG such+u -a2) sG Bed& Para*#egia o *arF#isis de #as eO re6idades in,eriores de# .o6+reG such+u onqo2) sG Bed& En,er6edad de #a *ara*#egiaG such+u2achiq) adPG E sG Bed& Agen e, 6a# -ue *roduce #a *ara*#egia en #as *ersonasG such+u2achi2) /G Bed& Causar o 6o i/ar

!43
#a *ara*#egia en a#guna *ersonaG such+u2aq) sG Bed& Persona -ue e6*ie"a a *adecer en,er6edad de *ara*#egiaG such+u2a2) /G Bed& Co6en"ar a su,rir #a en,er6edad de #a *ara*#egiaG such+u2-acha2) /G ?ingir es ar u##ido o +a#dadoG su-) sG onomat& <Kr6ino ono6a o*KEico -ue eO*resa sensacin de .or6igueo en e# cuer*oG su-a) sG Surco, ca6e##nG S9$R$H -o##*a, Uac.uG \\ $e&AyaO Si#+o, si#+idoG \\ 9cO Surco, ca6e##nG ( Si#+a oG ( LF igoG ( A ardecerG su-a.a) sG 2G WA=<8A$PUG su-ana) sG Penac.o, co*e e, cres a, 6oQoG Su-an-a) sG 9tno*ist& F1+servatorio astron#micoG& En e# inYario, sK* i6a UaYa de# oc a/o se-8e PaEan, de# sec or C.inc.aEsuEuG Es e adora orio era un cerro *or donde /enJa e# cana# de agua desde C.inc.ero, en e# -ue .a+Jan dos *i#ares -ue seQa#a+an #a ##egada de# So#, *ara e# inicio de #a sie6+ra de# 6aJ"G Se #e .acJan *agos con ca6K#idos, ePidos E corde#es de oro E *#a aG su-a2) /G ?or6ar surcos o ca6e##ones de ierra con e# ira*iK o aradoG S9$R$H Uac.uc.aEG \\ EolO Si#+arG Su-re Qhata) sG Arqueol& FCadera de andenesG Pe-ueQo gru*o ar-ueo#gico u+icado en #a 6argen derec.a de# riac.ue#o -ue +aPa de P.uEu*a a 5arYa, ,ren e a# si io ar-ueo#gico de WiQaE WaEna, en e# San uario His rico de 5ac.u*iPc.uG Es F con,or6ado *or a ndenes E cana#es de ,ac ura inYaN ,ue descu+ier o e# !2 de se ie6+re de !74& *or Oc a/io ?ernFnde" Carrasco E #os o+reros AdriFn Cusi.ua6Fn E Eugenio 5o"o, duran e #os ra+aPos eO*#ora orios en 5ac.u*iPc.u, Qos-o, PerG su-si) sG Ac o de de/orar #os gusanos e insec os en gran can idadG \\ 5a eria orgFnica o 6a eria#es ,eca#es en desco6*osicinG su-siq) adPG E sG )ran can idad de gusanos o insec os -ue de/oran a#guna 6a eria orgFnicaG su-si2) /G 0e/orar #os gusanos e insec os a#guna 6a eria orgFnica o ,eca#G su-su) sG Lugar K rico, #gu+reG su-u u u) sG 2G PHALLCHAG \\ QALA=WAG \\ A'A'A$:HA G su-ha) sG La arde, ie6*o co6*rendido en re e# 6edio dJa E #as *roOi6idades de #a noc.eG \\ E# ocaso, cuando es F co6en"ando a o+scurecerG su-ha a/a) ad/G 5uE arde, *rOi6o a #a noc.eG su-ha2a2) /G Anoc.ecer, caer #a noc.e, dec#inar e# dJaG su-huchi2) /G Hacer in roducir o *asar a#go *or un .ueco o cana#G \\ !am& Hacer in roducir a o ro en un #ugar o a gru*os aPenosG su-hu aq) adPG E sG Loot& Que rea#i"a una ras-ui#a inco6*#e aG su-hu a2) sG Loot& <ras-ui#ar en ,or6a

BC D
inco6*#e aG \\ <ras-ui#ar e# ganado #anar s#o una *orcin de #ana de #a *ar e +aPa de #a +arrigaG su-hu2) /G Pasar, des#i"arse *or ca/idades o a+er uras es rec.asG su-Ju) sG Ca*uc.a, *renda de /es ir *ara #a ca+e"aG 9cO $e&AyaO suYuG su-+u-u2) /G Cu+rirse #a ca+e"a con una ca*uc.a o ca*u"G su-+uta) sG Co*e e, 6oQo de *#u6as -ue ienen a#gunas a/esG \\ La oca de #as 6uPeres, re#igiosas, cria uras, e cG S9$R$H a-suG su-+uta-u2) /G CrecerF a#gunas a/es e# co*e e o 6oQo de *#u6asG \\ Cu+rirse #as 6uPeres #a ca+e"a con #a oca E 6an a es*ecia#esG su a) sG Beteor& 'ocJo, escarc.aG S9$R$H c..u##aG \\ 9cO 2acJo, /acuoG ( 0aQadoG su a.u2) /G 2G SULLA=G su a2) /G Beteor& Producirse e# rocJo en #a su*er,icie de #as *#an as E o ras cosasG S9$R$H c..u##aE, su##a6uEG su -+a) adPG 5enor de edadN 6enor en ca egorJaH 6enor en *ar eG su -+a -a2) sG 5enor de edad, condicin de ser 6enorG su -+a Dios) sG FDios menor&G $EOLG Ani6a de# di,un oG su -+a i a0a) sG Beteor& F-ayo menorG 'aEo -ue a urde E no 6a aG su -+a .a.a) sG La Ja, .er6ana de #a 6a6FG \\ !am& 5adrina de +au i"oG su -+a ru-+ana) sG Anat& 0edo 6eQi-ue de #a 6anoG su -+a ta2ta) sG Her6ano 6enor de# *adreG \\ !am& Padrino de +au i"oG su -+acha-u2) /G Sen irse o considerarse 6enor de edad So en ca egorJaT, *or cier as con/eniencias *ersona#esG su -+achaq) adPG E sG Que *os*one a# 6aEor an e e# 6enorG \\ Que des6erece a o ro en rangoG su -+acha2) /G Pos*oner a# 6aEor an e e# 6enorG \\ 0es6erecer a o ro en e# rangoG su u) sG ?e o, a+or oG S9$R$H su##unG \\ Cerradura de 6adera con ##a/e rs ica de# 6is6o 6a eria#, u i#i"ado an en #as co6unidades indigenasG S@GLGPGT su uchiq) adPG E sG A+or i/o, sus ancia -ue *roduce e# a+onoG su uchi2) /G Procurar e# a+onoN .acer a+onarG su u-uti) sG Eot& ParePa de se6i##as de c.uUi desarro##adas en una 6is6a en/o# ura, -ue *er enece a# gru*o 6edicina# Yu iG S@GLGPGT su u ) sG La /erdad, cer e"a, c#aridad, e/idencia, ,ide#idadG S9$R$H c.e-aG \\ adPG 2erdadero, ,ie#, cier o, c#aroG su u runa) adPG E sG Ho6+re /era", sincero, ,idedigno, ,ie#G su u i2) /G @urar, Pura6en arG \\ Cer i,icarG \\ A,ir6ar #o /erdaderoG su u a) ad/G 2erdadera6en e, e/iden e6en e, ,ie#6en eG S9$R$H su##u##6an aG su u .anta) ad/G 2erdadera6en e, cier a6en e, e/iden e6en e, con ,ide#idadG S9$R$N su##u####aG

DICCIONARIO
su u 0unin) ad/G 9s verdico, es con!orme, es !iel& su un) sG ?e o e/acuado sin /idaG \\ 2G SULLU G su un uchu) sG alim& APiaco de #a carne de# ,e o de #a o/ePaG su una) adPG E sG A+or i/o, Oico o droga -ue *ro/oca e# a+onoG su una2a2) /G Sen ir #a 6uPer e6+ara"ada #os sJn o6as de# a+or oG \\ 0i,icu# ar en e# *ar oG 5a# *ar oG su uq) adPG E sG 5uPer -ue a+or aN .e6+ra a+or an eG Su usqa) adPG A+or adoG \\ !am& $iQo ra-uJ ico, enc#en-ue, es6irriadoG su u2) /G A+or ar, 6a# *arirG E/acuar e# ,e o sin /idaG su.aq) adPG >e##o, +ueno, agrada+#e, eO-uisi o, si6*F icoG E@E5H sumaq runa, +e##a *ersonaN sumaq tHanta, *an agrada+#eN sumaq sipas, 6uc.ac.a +e##aG su.aq achira) sG 2G 5O$<E ACH9'AG Su.aq Aq a) sG 'ist& 2irgen escogida -ue se dedica+a a# cu# o de# 0ios WanaYaUre, en #a K*oca de #os inYasG su.aq -a2) sG Agrado, ar6onJa, es K ica, +e##e"aG su.aq sonqo) sG 0Fdi/a, o+se-uio, rega#o *or cariQo o gra i udG \\ !am& Persona de +uenos sen i6ien os, de +uen cora"nG Su.aqcha-uq) adPG E sG Que *rocura .acerse +ueno, agrada+#e, si6*F icoG S9$R$H su6a-EaEG su.aqcha-u2) /G Enga#anarse, a a/iarse, .acerse agrada+#e, si6*F ico, a,a+#eN .er6osearseG su.aqchaq) adPG E sG Que .ace agrada+#e a a#guna *ersona, cosa o accinG \\ Lo -ue es eO -uisi o a# *a#adarG su.aqchasqa) adPG Cosa *reciada, .er6oseada, .ec.a agrada+#eG su.aqcha2) /G Hacerse agrada+#e con a#guna accinG su.aq a) ad/G >uena6en e, de 6odo agrada+#e, +e##a6en eG \\ >ien de sa#ud o sie6*re +ienG S9$R$H -.a#i##aG su.aq a/a) adPG Agrada+i#Jsi6o, 6uE sa+roso, 6uE eO-uisi oG II in erPG PQu le vaya +ienN, PEuen viajeN, P/uerteN, PJelicidadesN su.aq i-u2) /G 2G APUS:ACHA=G su.aq2achi-uq) adPG E sG Agen e -ue iene #a *ro*iedad de e6+e##ecer, .acer agrada+#e o eO-uisi a a#guna cosaG su.aq2achi-u2) /G E6+e##ecerse, acica#arse, .acerse agrada+#e o si6*F icoG su.aq2achiq) adPG E sG Que e6+e##ece, enga#ana o /ue#/e agrada+#e a#guna cosaG su.aq2a-uq) adPG E sG Que se orna agrada+#e, a,a+#e, ase-ui+#eG \\ ?ru os na ura#es -ue se /ue#/en agrada+#es, eO-uisi os, sa+rososG su.aq2a-u2) /G <ornarse agrada+#e, a,a+#e, ase-ui+#e, si6*F icoG \\ 2o#/erse #os ,ru os na ura#es a grada+#es, eO-uisi os, sa+rososG S9$R$H

SIMI TAQE
su6a-EaEG su.aq2aq) adPG Que se /ue#/e agrada+#e, +e##o, si6*F ico, eO-uisi o, sa+rosoG su.aq2a2) /G Hacerse agrada+#e, a6a+#e, a,a+#e, ase-ui+#eG \\ Ad-uirir #os ,ru os de sa+or eO-uisi oG S9$R$H su6a-EaYuE, su6a-c.aYu-G \\ 2G SU5AQCHA:UQG su.a2) sG Honra, dignidad, +uen no6+re, +uena ,e, .onorG su.a2cha-uq) adPG E sG Que se .ace digno de .onor, de *res igio, de +uen no6+reG su.a2cha-u2) /G Hacerse digno de .onor, de *res igio, de +uen no6+reG su.a2chaq) adPG E sG Que .onra, digni,ica, *res igia, da +uen no6+reG S9$R$H su6aEc.a-eG su.a2chaqe) sG 2G SU5A=CHAQG su.a2cha2) /G Honrar, rendir .onor, digni,icar, res*e arG \\ 2G APUS:ACHA=G su.a2-u-uq) adPG 2anag#orioso, Pac ancioso, *e u#an eG su.a2-u-u2) /G 2anag#oriarse, Pac arse, a ri+uirse e# .onor -ue no 6ereceG su.a2ni2oq) adPG Honrado, digni,icado, res*e adoG Su.e Orqo) sG 9tno*ist& En e# inYario, dKci6a UaYa de# cuar o se-8e :aEao, de# sec or Qo##asuEu, a cargo de# aE##u A*u6aE aG Es e adora orio era un cerro -ue era #a cu#6inacin de #as UaYas de es e se-8eG Es a+a Pun o a# cerro SinaE*a, *rOi6o a Quis*icanc.isG Se #e .acJan *agos con conc.as 6arinasG sunch+u) sG Eot& FKiguiera mandona /c*& Eip y Kiguiera lanceolata Eritton&G Sunc.oG P#an a .er+Fcea co6*ues a de ,#ores a6ari##asN 6uE u i#i"ada *ara #a a#i6en acin de e-uinosG Sunch+u !u-2u) sG 9tno*ist& FBanantial donde crece planta con !lores amarillasG En e# inYario, -uin a UaYa de# segundo se-8e PaEan, de# sec or An isuEuG Es e adora orio era un 6anan ia# -ue es a+a Pun o a #a #adera de# cerro de# 6is6o no6+re, en e# Qos-oG Se #e .acJa *agos con ca6K#idos E ePidosG sunch+u2oq) adPG E sG 0Jcese de# #ugar donde a+undan #as *#an as .er+Fceas de# sunc.8uG suni) adPG Largo, a#argadoG E@E5H suni c*u0c*a, ca+e##era #argaN suni wasq*a, soga #argaG \\ $e&AreqO Largo, .ondo, *ro,undoG \\ $e&AyaO Cosa #arga E a# aG suni cha-i) adPG Pa i#argo, *a nG suni chu-cha) adPG 2G CHU:CHASAPAG suni -un-a) sG 2o" o sonido 6uE *ro#ongado de una *ersonaG \\ adPG Cue##i#argoG suni sa2a2ni2oq) adPG 0e es a ura a# a, gigan eG suni2 suni) adPG EOcesi/a6en e #argoG suni2achiq) adPG E sG A#argador, es irador, -ue a#arga o au6en a de #ongi ud a a#gn o+Pe oG suni2achi2) /G A#argar, es irar, au6en ar de #ongi ud a a#gn o+Pe o o cosaG

BC D
suni2aq) adPG Que se a#arga o sue#e a#argarseG su2-+u2) /G >rindar una *e-ueQa *orcin de +e+ida a#co.#ica en son de ca ar o *ro*aganda an es de e,ec uar #a co6*ra de #a +e+idaG Se rea#i"a en #as ,erias o ,ies as *o*u#aresG S9$R$H 6a##ic.iEG sun-ha) sG >ar+a, +igo eG ArgO >ar+a de# c.oc#o o 6aJ"G sun-hasa0a) adPG >ar+udo, +igo udoG S9$R$H c.8a*u sunY.aG sun-hachi-uq) adPG E sG 5uPer -ue reci+e #as caricias de# .o6+re con e# ro"a6ien o de #a +ar+i##a en #a ,ren eG sun-hachi-u2) /G 'eci+ir #a 6uPer #a caricia de# .o6+re, con e# ro"a6ien o de #a +ar+i##a en #a ,ren eG sun-hana-u2) /G @uego consis en e en e# ,ro a6ien o de #a +ar+i##a en #a ,ren e de o ra *ersona, en ,or6a recJ*rocaG sun-haq) adPG E sG Persona -ue acaricia ro"ando con #a +ar+i##a en #a ,ren e de #a 6uPerG sun-ha2) /G Acariciar a #a 6uPer ro"ando #a +ar+i##a en su ,ren eG sun-ha2a2) /G A*arecer #a +ar+a o e# +igo e en e# 6en nG sun0a2 o) sG 2G P8ESQO=LLOG suntu) sG 5on n, a*i#ona6ien o, .acina6ien o, *ar/aG suntuchiq) adPG E sG Que 6anda a*i#onar, a6on onar, .acinar o ,or6ar *ar/asG suntuq) adPG E sG A*i#onador, a6on onador, .acinador o ,or6ador de *ar/asG suntur) adPG Circu#ar, redondoG \\ Precioso, *ri6orosoG Suntur !a1qan sG FQardn circular llena de !lores y pintada de colores&G 'ist& Ce ro o insignia i6*eria# de #os 9nYas, consis en e en una #an"a o /ara de 6adera adornada con *#u6as de di/ersos co#ores, ,or6ando di+uPos *ri6orosos E re6a ando con res *#u6as grandes en e# eO re6o su*eriorG Suntur1asi) sG 'ist& F-otonda, casa o sala de planta circular&G Edi,icio inYaico de ,or6a circu#ar, u+icado en #a *#a"a HaUYaE*a a o P#a"a 5aEor de# Qos-o, donde ac ua#6en e se encuen ra #a ig#esia de e# <riun,oG suntusqa) adPG A*i#onado, a6on onado, .acinado, acu6u#adoG suntu2) /G A*i#onar, a6on onar, .acinar E ,or6ar *ar/asG suntu2a2) /G Ad-uirir una .acina ,or6a *ira6ida#N .acerse un 6on n cnico con *iedras, errones, e cG S@GLGPGT \\ A#argarse, es irarse, au6en ar de #ongi udG su/a) sG 'ega#o de cor esJaG \\ Ani6a# -ue en cier as cere6onias *ecuarias se o+se-uia en seQa# de cor esJaG su/a2) /G 'ega#ar, o+se-uiar *or cor esJaG su/eq) sG Eot& y Bed&Jol0& P#an a 6edicina#, *ara 6a#es de .i*ocondrJaG S@GLGPGT su0a) sG So6+ra -ue *roEec an #os cuer*osG S9$R$H ##an .uG

!44
su0a2) sG 'ist& 0i/inidad 6a#igna de #a 6i o#ogJa inYaG \\ -elig& $EOLG 0ia+#o, de6onio, sa anFsG S9$R$H sa-raG \\ adPG PKsi6o, 6a#/ado, cana##aG su0a2 qarqo) sG Eot& F;icotiana glauca ,ra*am&G 0e #a ,a6i#ia de #as so#anFceasG P#an a ar+us+us i/a de a6*#ia dis ri+ucin en odos #os c#i6asG Es una es*ecie -ue iene *ro*iedades narc icas E un /eneno 6uE ac i/o *ara e# ganado #anarG S9$R$H Y8a6a o, -.a6ac.u, -.a6a uG su0a2 t+i-a) sG 2G 59CH9 59CH9G su0a2 1asi) sG F.asa del dia+loG 9n,ierno, a/erno, 6orada de #os dia+#osG \\ Lugar de or6en os de #os rK*ro+osG S9$R$H UY.u Pac.a, a i6i##*8uG su0a22achiq) adPG E sG Agen e o sus ancia -ue *roduce carac eres de ende6oniado o de *er/ersidad cana##escaG su0a22achi2) /G Ende6oniarN con/er ir a una *ersona con cua#idades cana##escas o de de6onioG su0a2ni2oq) adPG E sG Ende6oniado, *oseJdo *or e# de6onioG su0a20a ant+an) sG FCe?a del dia+loG !igdo& A#6a des inada a# in,iernoG su0a20a 1a1an) adPG E sG F'ijo del dia+loG !igdo& Hec.ura de# dia+#oG su0a22a2) /G Ende6oniarse, *onerse co6o un de6onio *or #a iraG su0i) sG Jisiol& Pedo, cuesco, /en osidad -ue se eO*e#e *or e# anoG S9$R$H c..asa, c..aYc.aG su0ichiq) adPG E sG Sus ancia o agen e -ue .ace eO*e#er #a /en osidad *or e# anoG su0ichi2) /G Jisiol& Hacer /en osear o *eerG su0ich+aqchu) adPG Que cons an e6en e eO*e#e /en osidad *or e# anoG S9$R$H su*isiYiG su0i0a-u2) /G Jisiol& 2en osear o *eer a 6enudoG su0iq) adPG E sG 2en oseador, -ue eO*e#e /en osidad *or e# anoG su0isi-i) adPG 2G SUP9CH8AQCHUG su0iti2) /G 2G CH9WA=, SUP9=G su0i2) /G Cu+rir e# ga##o a #a ga##ina *ara ,ecundar#a E asJ, en genera#, odas #as a/esG S9$R$H su*i iEG \\ Jisiol& Peer, /en osear, eO*e#er #a ,#a u#encia *or e# anoG S9$R$H c.aYc.aE, c.iUaEG su0u) sG $e&AreqO $o6+re /erdadero de #a *a-oc.a suriG SCaE##o6aT su0hu) sG 2e##o, /e##osidadG \\ Cerda, *e#o gruesoG \\ adPG 2e##udoG \\ CerdosoG \\ 9cO Hinc.a"n de #os *iesG su0huna2) /G 0es/e##arN -ui ar o eO raer #os /e##osG \\ 0esencordar, -ui ar #as cerdasG su0hu2aq) adPG E sG Que se *one /e##oso o ad-uiere /e##osidadG \\ Que se encerda o ad-uiere cerdasG su0hu2a2) /G Ponerse /e##oso, ad-uirir /e##osidadG \\ Ponerse cerdosoG Sura.a !u-2u) sG 9tno*ist& Segunda UaYa de# no/eno se-8e :aEao, de# sec or An isuEuG Es a+a a cargo de# aE##u E *arcia#idad de QariG Era una ,uen e -ue es a+a u+icada en #a

!47
-ue+rada, de A-oEa*unYuG Se #e o,recJan so#a6en e conc.as 6arinasG sura2) /G Crecer o re/erdecer #a *#an a sura& Suri) sG ,eog& Lugar en #a *ro/incia de <ucu6Fn, Argen inaG suri) sG Lool& F$terocnemia penata dH1r+igny&G A/es ru" *eruana o QandG '.ei,or6e de #as *unas de <acna, Are-ui*a E Puno, Per, 6uE +uscado *or sus *#u6as E carneG ArgO EolO A/es ru"G \\ A#*aca cuEo +e##n de #ana ,or6a +uc#es orcidosG suri t+i-a) sG P#u6as de a/es ru", co6*ues as en ra6i##e e *ara adornoG Suri (a2 a) sG 9tno*ist& F$radera donde pastan alpacas o *a+ita el ?and%G SeO a UaYa de# ercer se-8e Qo##ana, de# sec or Qo##asuEu, Es e adora orio era un 6anan ia# -ue nacJa en e# ##ano de# 6is6o no6+re Sac ua# ur+ani"acin de Los $oga#es, Qos-oTG Se #e o,recJa *agos de conc.as 6arinasG Suri.ana) sG ,eog& $o6+re de un *ue+#o si uado en #a .oEa de# rJo A*urJ6ac, dis ri o de <ungasuca, *ro/incia de Canas, de*ar a6en o de# Qos-o, PerN cK#e+re *or ser #a cuna de# Procer de #a 9nde*endencia A6ericana 0on @osK )a+rie# CondorYanYi, Tupaq Amaru )n0a& Suriti) sG 2G SU'9<89G Surit+i) sG ,eog& Auri eG 0is ri o de #a *ro/incia de An a, de*ar a6en o de# Qos-o, Per, con 4,30& .a+i an es en !74!G S9$R$H Suri iG suroq) sG LJ-uido -ue re+a#sa de# de*si oG suroqch+i) sG Bed& Soroc.eG 5a# de #as a# uras, -ue ocasiona as,iOia *or rare,accin de# oOJgeno de# aire en #os #ugares andinos de gran a# i udG surq+a) sG Anat& >o,es, #i/iano, *u#6ones, rgano de #a res*iracin de #os seres /i/osG S9$R$H sur-8anG S@GLGPGT surq+an) sG 2G SU'Q8AG surq+ana2) /G EO raer #os *u#6ones o +o,es de un ani6a# dego##adoG suru) ,ram& Pa#a+ra -ue en ra en #a co6*osicin de un adPe i/o co6*ues o, co6o segundo Kr6inoG Signi,ica e# des#i"a6ien o de a#gn #J-uido ra#o, denso o res6as de Fr+o#G E@E5H mall0iq weqen surun, resina de# Fr+o# -ue se des#i"aN weqe suru, oPos -ue #agri6eanG suru suru) adPG Que /a des#i"Fndose *oco a *ocoG E@E5H capa suru, *ersona -ue ##e/a #os /es idos casi arras randoG suruchiq) adPG E sG Que .ace c.orrear o e6anar #J-uidosG E@E5H upi aq*a suruc*iq, -ue .ace c.orrear #a c.ic.a 6os aG surun0i) sG 2G W9LL:ACHOQAG surun0+i) Bed& 5a# de #a /is a *roducida *or #a re/er+eracin de# So# en #a nie/eG surun0+ichiq) adPG E sG Bed& Agen e -ue *roduce e# 6a# de /is a, co6o #a re/er+eracin de# So# so+re #a nie/eG

BC D
surun0+ichi2) /G Bed& Causar e# 6a# de #a /is a *or #a re/er+eracin de# So# en #a nie/eG surun0+iq) adPG E sG Bed& Persona -ue sie6*re su,re e# 6a# de #a /is a *or #a re/er+eracin de# So# en #a nie/eG surun0+i2) /G Bed& 0es#u6+rar #a #u" de# So# en #a nie/e, causando e# 6a# de #a /is aG \\ EolO Ca"ar *FParos de noc.e des#u6+rFndo#os con #u" ar i,icia#G suru2) /G Ac o de escurrir o des#i"arse resinas de a#gn #J-uidoG \\ Caer o casi arras rar #as *rendas de /es ir cuando son 6uE #argasG suru2-u2) /G 0es#i"ar o escurrir #en a6en e #os #J-uidosG sus-ha) sG 'es+a#a6ien o o des#i"G S9$R$H ##usY.aG sus-ha sus-han) ad/G Con inua6en e res+a#FndoseG E@E5H sus0*a sus0*anpan purini, ando res+a#Fndo6e con inua6en eG sus-hachiq) adPG E sG Agen e -ue ocasiona e# res+a#nG S9$R$H ##usY.ac.i-G sus-hachi2) /G 5o i/ar o causar e# res+a#nG S9$R$H ##usY.ac.iEG sus-ha-uq) adPG E sG Que se res+a#aG sus-ha-u2) /G 'es+a#ar o des#i"arse acciden a# o sor*resi/a6en eG sus-ha0a-u2) /G Pugnar *or in roducirse o ingresar a un #ugar Ea ocu*adoG S9$R$H sa 8i*aYuE, Uina*aYuEG sus-haq) adPG E sG Persona -ue res+a#a o se des#i"aG S9$R$H susY8a-, ##usY8a-G sus-ha2) /G 2G LLUS:8A=G sus-ha2a2) /G 2o#/erse res+a#oso un *isoG S9$R$H ##usYaEaEG sus-huchiq) adPG E sG Que .ace in roducir o *asar a#go *or un .ueco o cana#G \\ !am& Que .ace in roducir inad/er ida6en e a o ro en un #ugar -ue no #e corres*ondeG sus-huq) adPG E sG Que se in roduce *or un .ueco o cana#G \\ !am& Persona i6*er inen e -ue se in roduce en a#gn #ugar o gru*oG sus-hura2a2) /G Quedarse 6e ido, in roducido en un #ugar es rec.oG S9$R$H sa 8iraEaE, UinaraEaEG sus-+achiq) adPG E sG 2G LLUS:8ACH9QG sus-+achi2) /G 2G LLUS:8ACH9=G sus-+aq) adPG E sG 2G SUS:5AQG sus-+a2) /G 'es+a#ar o des#i"arG susu) sG tej& 2es ido de di/ersos co#ores de #ana na ura#G S<Kr6ino aE6ara u i#i"ado en -uec.uaTG S5G@G de #a EGT \\ adPG 5edio secoG \\ ?ru os -ue co6ien"an a secarse an es de 6adurarG S9$R$H c.8usuG Susu.ar-a) sG 9tno*ist& F$o+laci#n o vivienda parcialmente secaG En e# inYario, oc a/a UaYa de# se-8e PaEan, de# sec or An isuEuG Es e adora orio era un 6anan ia# -ue es a+a en :8a##ac.aYa, Qos-oG Se #e .acJa *agos con cosas ordinariasG susun-ha) sG $at& Ador6eci6ien o de #os 6scu#osG E@E5H c*a0iymi susun0*an, 6is *ies se ador6ecenG susun-hachi-uq) adPG E sG Que su,re e# ador6eci6ien o 6uscu#arG

DICCIONARIO
susun-hachi-u2) /G $at& Su,rir ador6eci6ien o 6uscu#arG susun-hachiq) adPG E sG Agen e -ue *roduce e# ador6eci6ien o de #os 6scu#osG \\ Bed& Anes Ksico e6*#eado en #a cirugJaG susun-ha2) /G $at& Producirse e# ador6eci6ien o de a#guna ar icu#acin o 6scu#oG susun-ha2a2) /G $at& Co6en"ar a *roducirse ador6eci6ien o de a#gn 6scu#o o ar icu#acinG susu0i) sG Lool& FCac*esis muta CinneoG 2J+oraG O,idio de co#or +ronceado, con di+uPos ro6+oida#es de co#or 6arrn, ##ega .as a &G50 6 sG de #argoG Su /eneno es ac i/o E 6or a#G S9$R$H c.uc.u*i, c.us.u*i, c.usc.u*e, s.us.u*iG .olO gurucucG suti) sG $o6+re de *ersona, ani6a# o cosaG \\ 9cO C#aro, /isi+#eG suti 0auta) sG E adPG $o6+re e-ui/ocado, un no6+re *or o roG E@E5H suwa runa sutipantatan apan, e# .o6+re #adrn ##e/a no6+re ,a#soG suticha-uq) adPG E sG Que se *one no6+reG suticha-u2) /G Ponerse no6+reG sutichana-u2) /G Ponerse no6+res recJ*roca6en eG sutichaq) adPG E sG $o6inadorN -ue *one no6+resG sutichasqa) adPG $o6+rado, no6inado, ##a6adoG suticha2) /G $o6+rar, *oner no6+res a *ersonas o ani6a#esG E@E5H sutic*ay algo u?ata, *on#e no6+re a #a crJa de# *erroG sutincha2) /G A*e##idar o *oner un no6+re a*e#a i/oG sutisa0a) adPG Que ##e/a /arios no6+resG \\ Que iene 6uc.os no6+res E a*e##idosG suti2achiq) adPG E sG Que .ace a*odar o .ace *oner so+reno6+re o 6o eG suti2achi2) /G 5andar a*odar o .acer *oner so+reno6+reG suti2a-u2) /G A*odarseG \\ Ponerse seudni6oG suti2aq) adPG E sG A*odadorG -ue *one so+reno6+re o 6o eG suti2a2) /G A*odar, *oner so+reno6+reG suti2oq) adPG Que iene no6+reG \\ Que os en a J u#oG sutu.a) sG 2G SO<U5AG sut+i) adPG C#aro, /isi+#e, i#u6inado, diF,anoG \\ 5ani,ies o, e/iden e, #gico, cier oG sut+i -a2) sG C#aridad, e/idencia, cer e"a, ser c#aroG Sut+i Mar-a) sG 9tno*ist& F$o+laci#n nom+rada correctamenteG Cuar a UaYa de# dKci6o se-8e Qo##ana de# sec or Qon isuEuG Es e adora orio era un cerro de donde se decJa -ue sa#i un indio -ue *or ser es Kri#, se /o#/i a 6e er en K#G sut+i reqsi2) adPG 2G 'EQS9$ALLA, 'EQS9LLA= 'EQS9=G sut+i sut+i a) ad/G 5uE c#ara6en e, 6uE e/iden e6en e, cer Jsi6a6en eG S9$R$H

SIMI TAQE
su 8in*uniG sut+i a sut+i an) ad/G C#ara6en e, 6ani,ies a6en e, e/iden e6en e, cier a6en eG sut+i su1a) sG Persona -ue se a*ro*ia i#Jci a6en e de a#go, en son de +ro6a o a+usando de #a con,ian"aG sut+icha-uq) adPG <odo #o -ue de *or sJ se esc#arece o 6ani,ies aG sut+ichaq) adPG E sG Ac#arador, c#areador, i#u6inadorG \\ 5ani,es ador, e/idenciadorG sut+i2achiq) adPG E sG Que esc#arece o *one de 6ani,ies o una causaG sut+i2aq) adPG E sG <ie6*o -ue a#+orea, a6anece, c#areaG \\ 2erdad ocu# a o dudosa -ue se ac#ara, -ue se .ace e/iden e o co6*rensi+#eG sut+i2a2) /G A6anecer, a#+orear, c#arear, aso6ar #a auroraG \\ Ac#ararse a#guna cosa o+scura, *onerse ,uera de dudaG sut+in) adPG C#aro, e/iden e, cier o, 6ani,ies oG E@E5H sutHin rimagta Dios y anapan, a# -ue dice #a /erdad 0ios aEudaG sut+in chaninchaq) adPG E sG Quris& $EOLG Que Pu"ga o discierne con c#aridad E Pus e"aG sut+in ri.aq) adPG E sG Quris& $EOLG Que dice #o cier oG S9$R$H su 8insi6iG sut+incha-u2) /G 5ani,es arse o esc#arecerse una cosa de *or sJG sut+inchasqa) adPG Esc#arecido, e/idenciado, discernido, 6ani,es adoG sut+incha2) /G Esc#arecer, ac#arar, e/idenciar, sa#ir de #as dudasG sut+in.anta) ad/G 0e #o cier o, de #o rea#, de #o /isi+#e o de #o c#aroG sut+in0uni) ad/G 2G SU<89 SU<89LLAG sut+insi.i) adPG E sG 2G SU<89$ '95AQG sut+u) sG )o era, des*er,ec o *or donde e# agua go eaG E@E5H sutHu wasipin pu?uni, .e dor6ido en una casa con go erasG su<uchi) sG >aga"o de #a Pora .er/ida, des*uKs de .a+er sido cernida E eO*ri6ida, en #a e#a+oracin de #a c.ic.a o a-.aG S9$R$H .anc.8iG sut+uchi-uq) adPG E sG Persona en,er6a -ue *er6i e o 6anda se #e .aga go ear a#gn 6edica6en o #i-uido E@E5H ?awi *anpita sutHuc*i0uy, .a" e go ear #a 6edicina *ara #os oPosG sut+uchi-u2) /G Bed& Hacerse go ear un 6edica6en o #J-uido en e# rgano en,er6oG sut+uchina) sG )o ero, cuen ago asG sut+uchiq) adPG E sG Que .ace go ear un #J-uido cua#-uieraG sut+uchi2) /G Hacer go ear a#gn #J-uidoG sut+un sut+un) ad/G )o eando, *or odas *ar es E *ro#ongada6en eG sut+una) sG AguPero o caQo *or donde go ea un #J-uidoG sut+una2a2) /G Es ar un #J-uido a *un o de go earG sut+uq) adPG E sG LJ-uido -ue go eaG sut+usqa) adPG )o eado, gas ado *or #as go as, 6anc.ado *or #as go asG sut+ututu2) /G )o ear cons an e E *ro#ongada6en eG

BC D
sut+u2) sG !am& Porcin 6Jni6a de #J-uidoG \\ /G )o ear, caer *or go as a#gn #J-uidoG $e&AyaO su uEG sut+u2-achi2) /G Hacer caer go as de #J-uidosG sut+u2-u2) /G )o ear casua# e ines*erada6en eG su1a) sG Ladrn, *i##o, ra ero, .ur ador, cacoG S9$R$H c.8as*a-, 6aYiEo-G su1a -a2) sG La rocinioG \\ /G Ser #adrn, *i##o o ra eroG su1achiq) adPG E sG Que 6anda o *er6i e ro+ar o *i##arG su1achi-uq) adPG E sG Persona -ue su,re e# ro+oG \\ Persona -ue es ra* adaG su1achi-u2) /G Su,rir e# ro+o o e# ra* oG su1achi2) /G 5andar, o *er6i ir ro+ar, *i##arG su1a-uq) adPG E sG 2G SUWAQG su1a-u2) /G 'o+ar, .ur ar, *i##arG S9$R$H suUaEG su1a0a2) /G 'o+ar #as *er enencias de una *ersona re*e idas /ecesG su1aq) adPG E sG LadrnG Persona -ue ro+aG S9$R$H suUaYu-G su1aq+ara) sG Lool& F.oragys atratus JracerG )a##ina"o de ca+e"a negraG \\ F.at*artes aura jota BolinaG& )a##ina"o de ca+e"a E cue##o desnudos de co#or roPo c#aroG A/e de #a cos a E de #a "ona -.esUaG S9$R$H *.uEun u, suEun uG $e&AyaO suEun u, u##acsoG $e&QunO u*a anYaG "a6uroG .*ilO Po eG su1ari-u2) /G Hur ar *e-ueQeces de *asada E .as a con cier a con,ian"aG su1ar0ari2) /G 'a* ar, asa# ar, arre+a ar ins an Fnea6en eG su1arqo2) /G Arre+a ar, ro+ar /io#en a6en eG \\ 'o+ar de una /e"G su1asqa) adPG 'o+ado, .ur ado, ra* adoG E@E5H suwasqa wa0atan qopusqa, se #o .a+Ja dado /aca ro+adaG su1a2) /G 'o+ar, *i##ar, ra* arG S9$R$H c.8as*aE, suUaYuEG su1a2a2) /G A*render a ro+arG \\ Con/er irse en #adrnG su1a2-a2) /G 'o+ar en di,eren es *ar es E en di/ersas ocasionesG su1a2si2) /G AEudar en e# ro+oN ser/ir de c6*#ice a# #adrnG su2achi-uq) adPG E sG Que se .ace es*erarG \\ Que es i6*un ua#, o+Pe o de 6uc.a es*eraG su2achi-u2) /G Hacerse es*erar *or no ##egar a ie6*oG su2achiq) adPG E sG Que .ace es*erar o reser/a a#guna cosa *ara o ro -ue /a a ##egarG su2achi2) /G Hacer es*erar o reser/ar a#guna cosa *ara o roG su2a-uq) adPG E sG Que es*eraG \\ Que es*era con,iada E *acien e6en eG su2a-u2) sG -elig& 2ir ud de #a Es*eran"aG \\ /G Es*erar con,iada E *acien e6en eG su2ana) sG Lugar E ie6*o en -ue se es*era a#goG \\ adPG Persona, cosa o e/en o -ue es o+Pe o de es*eraG su2ana-u2) /G Es*erarse e# uno a# o ro en un #ugar de er6inadoG su2ana2a2) /G <ener deseos de es*erarG su2a0a-u2) /G Es*erar a a#guien en

!70
si uacin de acec.oG E@E5H suyapa0uy pHas?ay0ita, es*era a# acec.o a u c.o#aG su2a0a2aq) adPG E sG Que es*era ansioso e i6*acien e6en eG su2a0a2a2) /G Es*erar ansiosa e i6*acien e6en eG su2aq) adPG E sG Que es*eraG su2ara2a2) /G 5an enerse en es*era *ro#ongadaG su2a2) /G Es*erar, aguardarG \\ Con,iarG \\ Es*eran"arG E@E5H suyay mamay0ita c*ayamunqan, es*era a u 6adre -ue .a de ##egarG su2a2cha2) /G 5an ener #a es*era condicionada a un ,in de er6inadoG su2a2-acha2) /G Es*erar *or 6uc.o ie6*o con a# ernanciasG su2a2-u-u2) /G Es*erar a#go con,iada o *acien e6en eG su2a2-u2E in erPG P9spera tu merecidoN SEO*resin de a6ena"aGT su2a2-u2) /G Es*erar *or +re/e ie6*o E gen i#6en eG su2a2si2) /G Unirse a o ra *ersona en #a 6is6a es*eraG \\ AEudar a es*erar a o ra *ersonaG su2-+uchiq) adPG E sG Que .ace in/i ar una *orcin de +e+ida con e# ,in de ca ar, *ro+ar o de *ro*agandaG su2-+uchi2) /G 9n/i ar una *e-ueQa *orcin de +e+ida a#co.#ica en son de *rue+a o cor esJaG su2-+uq) adPG E sG 9n/i ador de *e-ueQa *orcin de +e+ida a#co.#ica en son de a,ec o, cor esJa o *ro*agandaG su2-+u2) /G 9n/i ar una *orcin de +e+ida en son de *ro*agandaG su2suchi-uq) adPG 5a eria a* a *ara ser cernida o co#ada co6o .arinas o #J-uidosG \\ Cerni+#e, co#a+#eG su2suchi-u2) /G Cernirse, *asar ,Fci#6en e *or e# ceda"o #as 6a erias *ues as a cernirG S@GLGPGT Bed&Jol0& 5andar, *er6i ir a #a 6uPer *ar urien a en rances di,Jci#es a ,in de -ue #a so6e an a 6o/i6ien os ondu#a orios en una 6anJa, *ara ,aci#i ar e# a#u6+ra6ien oG Es a *rFc ica 6edicina# se rea#i"a en #as "onas andinasG su2suchiq) adPG E sG Que .ace o 6anda cernir a#guna cosa 6enuda, co6o .arinas o #J-uidosG su2suchi2) /G 5andar cernir, co#ar 6a erias a* asG \\ Bed&Jol0& 5andar *rac icar 6o/i6ien os ondu#a orios a una 6uPer *ar urien a *ara ,aci#i ar e# a#u6+ra6ien oG su2su-uq) adPG Harina -ue de *or sJ se /a cerniendoG su2su-u2) /G Cernirse #as .arinas con ,aci#idadG su2suna) sG Cernidor, co#ador, a6i"G S9$R$H ec.ara, ic.ara, isanYaG su2su0a2) /G 2o#/er a cernir .arinas o co#ar #J-uidosG \\ Pasar *or segunda /e" *or e# a6i" o cernidorG E@E5H suysupay qa?iwa *a0Huta, /ue#/e a cernir #a .arina de -aniUaG su2suq) adPG E sG Que cierne o cue#a

!7!
.arinas o #J-uidosG su2susqa) adPG Cernido, co#ado, cri+ado, "arandeado, a6i"adoG su2su2) /G Cernir, co#ar, a6i"ar, cri+ar, "arandearG E@E5H suysuy trigo *a0Huta, cierne #a .arina de rigoG \\ Bed&Jol0& So6e er a #a 6uPer *ar urien a a 6o/i6ien os ondu#a orios en una 6an a, *ara ,aci#i ar e# *ar oG su2su2si2) /G AEudar a cernir, co#ar, cri+ar, "arandear, a6i"arG su2t+u) sG Anat& Hocico, *ar e er6ina# a#argada de cier os ani6a#esG <ro6*aG S@GLGPGT \\ adPG O+#ongo, a#argadoG \\ 9nsu# oG E@E5H suytHu upallay, .ocicudo cF##a eG su2t+u -a2) adPG Cua#idad de ener cara a#argada, o+#onga, cnicaG su2t+ucha2) /G 0ar a un o+Pe o #a ,or6a o+#onga o cnicaG su2t+u a/a) adPG 2G SU=<8U= SU=<8UG su2t+ura2a2) /G !am& 5an enerse de 6a# genio E re,un,uQadorG su2t+u2) /G !am& A#argar #a +oca en ,or6a de .ocico, *or ePe6*#o *ara si#+arG su2t+u2 su2t+u) adPG 0e6asiado a#argado, 6uE o+#ongoG S9$R$H suE 8u##anaG su2t+u2achiq) adPG E sG Que da ,or6a o+#onga o a#argada a un o+Pe oG su2t+u2achi2) /G 0ar#e a un o+Pe o #a ,or6a a#argada o cnicaG su2t+u2aq) adPG O+Pe o -ue o6a #a ,or6a a#argada, o+#onga o cnicaG su2t+u2a2) /G <o6ar #a ,or6a a#argada, o+#onga o cnicaG su2u) sG 'egin, *ro/incia, erri orio, co6arca, es adoG \\ 'ist& En e# inYario, cada uno de #as cua ro regiones en -ue se di/idJa e# i6*erio, *or #o -ue se #e deno6in <aUan insuEu o )mperio de las .uatro -egiones, indi/idua#i"Fndo#as de #a siguien e 6aneraH An isuEu, regin de# EN Qo##asuEu, de# SN Qon isuEu, de# ON E C.inc.aEsuEu, de# $G \\ Las ciudades E #as *o+#aciones se di/idJan a6+iKn en 'anansuyu E @rinsuyunO sec or de #a *ar e a# a E sec or de #a *ar e +aPa, res*ec i/a6en eG \\ Agri& Par e de ra+aPo en #os cu# i/os, areas, e cG su2u su2u) sG !ej& ?ranPas de di/ersos co#ores en #os ePidosG \\ adPG 0i/idido en 6uc.as *arce#as, en ,or6a #is ada o de ,ranPasG su2uchaq) adPG E sG tej& Que ,or6a ,ranPas de di/ersos co#ores en #os ePidos, di+uPos, e cG \\ Que di/ide #os errenos *or *arce#as en ,or6a #is ada o de ,ranPasG \\ $e&AyaO Sargen o o so#dado -ue enca+e"a un *e#o nG su2ucha2) /G Agru*ar a #os co6uneros *or *arcia#idades, naciona#idades o *rocedenciasG \\ tej& ?or6ar "onas o ,ranPas de dis in os co#ores en #os ePidosG \\ 0e6arcar #os errenos ,or6ando ,ranPasG su2uchiq) adPG E sG Persona -ue .ace o *er6i e "oni,icarG su2uchi2) /G 5o i/ar, *er6i ir, ordenar -ue o ro .aga #a "oni,icacinG su2uncha2) /G Parce#ar, de6arcar o

BC D
de#i6i ar un errenoG E@E5H suyunc*ay papa c*a0rata, *arce#a #a c.acra de *a*asG su2untu) sG 2G SUWAQ8A'AG su2uq) adPG E sG Que "oniQcaG \\ Que ei6e o so##o"aG

DICCIONARIO

SH
Sh, sh) al!a+& Consonan e ,rica i/a, *a#a a#, si+i#an e E sorda de# a#,a+e o q*eswa o runasimi S-uec.uaTG Se *ronuncia s*a& Ocurre en odas #as *osiciones, eOce* o a# ,in de #a *a#a+raG ?recuen e6en e se asocia con e# su,iPo s*a, -ue indica -ue #a accin de# /er+o se encuen ra en *roEeccin E se rea#i"a en cua#-uier ie6*o o 6odoG Con 6enor ,recuencia se encuen ra #igado con #os su,iPos s*i E s*u& E# ,one6a s*a es 6uE u i#i"ado en #as /ariaciones dia#ec a#es de #as regiones de# nor e de# Per E de EcuadorG shacha) sG E6*e##n -ue se da a una *ersonaG \\ adPG 2ePes orio, cosa u o+Pe o 6uE /iePoG \\ 'a*acePos o e#a des.i#ac.adaG shacha2) sG Ac o o e,ec o de dar un e6*e##nG \\ /G 0ar un e6*e##nG shachi2) /G En/ePecer un /es ido, .as a /o#/erse andraPosoG shachu) adPG Lanudo, *e#udoG \\ !am& Hara*ien oG S9$R$H c..ac.uG shachu2a2) /G Ponerse *e#udo un ani6a#G sha-a1G) in erPG PQu dolorN S9$R$H ac.aYUJG sha-a2) /G $e&.ajO 5as icar, c.u*ar caQa de a"carG sha-cha) sG Jisiol& 2en osidad, *edo sin ruidoG S9$R$H c..asaG sha-cha2) /G Jisiol& 2en osear o *eer sin ruidoG sha a-u) adPG Ca6+is a, ca6+a#ac.ero, rue-ueroG sha aq) adPG E sG Ca6+a#ac.ero, canPis aN *ersona -ue .ace ca6+a#ac.es, canPes o rue-ues, S9$R$H c.a#a-G sha a) sG Eot& <a##o seco de# 6aJ"G \\ adPG Ligero, #i/iano o sin *esoG S9$R$H c..a##aG sha a-u2) /G Agri& 'as roPar caQas secas de# 6aJ"G S9$R$H c..a##aYuEG sha a a a2) /G Hacer ruidos con sonaPas o cosas es re*i osasG sha ancha) sG Lool& Perro -ue es F ras #a *erra en ce#oG \\ adPG $o/e#ero, /e#e aG sha a2 sha a2) adPG Su6a6en e #i/iano, sin *esoG sha a2achi2) /G A#igerar o .acer #i/iano a#go -ue *esaG sha a2a2) /G Ponerse #i/iano o #igero de *esoG sha cha) sG E+u##icin de# agua, indicacin -ue es F .ir/iendoG \\ adPG Hir/ien eG S9$R$H c..a##c.aG sha chachi2) /G Hacer -ue e# agua es K en e+u##icin, -ue .ier/aG SV$R$H 8in*uc.iEG sha chaq) adPG E sG Que .ier/e un #J-uidoG S9$R$H c..a#c.a-G sha -hariq) adPG Que e# #J-uido .ier/e +ordeando o re+a#sandoG S9$R$H c..a##c.ari-G

SIMI TAQE
sha chasqa) adPG LJ-uido -ue .a .er/ido un ra oG S9$R$H c..a##c.as-aG sha cha2) /G Her/ir /i/a6en e un #J-uidoN 6an enerse un #J-uido en *#eno .er/orG S9$R$H c..a##c.aEG sha cha2a2) /G En rar e# #J-uido en .er/orG S9$R$H c..a##c.aEaEG sha chi) sG !arn& Accin de agi ar un #J-uido den ro de un de*si o *ara #a/ar#aG sha .a2) /G Agri& 0esgranar #os granos de# a##o de una *#an aG sha.u2) /G $e&AncO .ajO L#egar o dar #a +ien/enidaG $e&QosO c.aEa6uEG shana-u2) sG Ac o seOua# in6ora#G shanchi) sG )ranos de 6aJ" 6ac.ucados *ara #a a#i6en acin de *o##i osG shanchi2) /G <ri urar granos de 6aJ" *ara a#i6en o de *o##i osG shan-i) sG )ar+o, ga##ardJa de una *ersona o ani6a#, so+re odo ca6inarG \\ !am& Qui6+a o -ui e a# ca6inar o +ai#arG shan-i2) /G Qui6+arG Hacer e# -ui eG shanqa) sG )rano de 6aJ" o gra6Jnea #igera6en e ri uradoG S9$R$H c.an-aG shanqa2) sG Ac o E e,ec o de ri urar granosG \\ /G <ri urar granosG shanta) sG Co#6i##oG S@GLGOG5GT sha0a) sG A,rec.o, residuo de #a .arina Ea cernidaG S9$R$H c..a*aG $e&AncO .ajO s.a*raG sha0i) sG $e&AncO .ajO 0e6onio, dia+#oG $e&QosO sa-raG sha0ra) sG $e&AncO .ajO >ar+a o *e#o de cua#-uier *ar e de# cuer*oG sha0u) sG ConPun o de ,#ecosG \\ ?#ecadura o des.i#ac.ado de un ePidoG S9$R$H c..a*uG sha0un0a) sG Eot& F$teridium aquillinumG S.a*u6+aG He#ec.o de sue#os duros, de acide" eO re6a, de a# a E +aPa se#/a, con raJ" ri"o6a E ,o##aPe -ue con iene sJ#ice -ue *roduce u#ceraciones en #a /ePiga de #os ani6a#es -ue #o u i#i"an co6o a#i6en oG sha0hchi) sG Bed&Jol0& LJ-uido 6e"c#ado *or sacudi6ien o con a#guna o ra sus ancia, u i#i"ado en #as curacionesG S9$R$H c..a*.c.iG sha0hchi-uq) adPG E sG Que se sacude o .ace sacudir a#goG S9$R$H c..a*.c.iYu-G sha0hchi-u2) sG Accin de sacudir un #i-uido con a#guna oG ra sus anciaG S9$R$H c..a*.c.iYuEG sha0hchir0ari2) /G Sacudir a#go en ,or6a /io#en a E rF*idaG S9$R$H c..a*.c.ir*ariEG sha0hchi2) sG Accin de sacudirG \\ Sacudi6ien oG \\ /G Agi ar /io#en a6en e a#goG S9$R$H c..a*.c.iEG shaqa ) sG $e&.ajO >aga"o de #a caQaG shaqaqaqa) sG onomat& 'uido de un conPun o de cosas, co6o *#a os o ##a/es, -ue suenan a# c.ocarG shaqa2) *ronG Prono6+re de6os ra i/o a-uK#, a-ue##o, a-uK##aG S9$R$H .a-aEG shaqta) sG alim& <rigo *ar ido, 6o#ienda gruesa, *a*a ri urada *ara *re*arar

BC D
di,eren es /iandasG S9$R$H sa- aG shar0a) sG CFscaras sacadas de #a 6o#ienda de gra6Jneas o a,rec.oG \\ adPG Cosa Fs*eraG S9$R$H c..ar*aG E@E5H s*arpa tHanta, *an con a,rec.oG shar0ana2) /G L#enarse de cascaras de 6o#iendaG \\ ?or6arse as*ere"as en una su*er,icieG shasa) sG Jisiol& 2en osidad o *edo sin 6idoG S9$R$H ci6asaG shasa2) /G Jisiol& 2en osear sin .acer ruidoG S9$R$H c..asaEG shas0a) sG $at& As*ere"a de #a *ie# *or se-uedad, seguida de escoriacinG PA'R$H c.8as*aG shata) adPG !am& Co6*or a6ien o con *edan erJaG S9$R$H s.a aYuG shata-u) adPG 2G SHA<AG shata2chi-a) adPG 5uE nu6eroso, cuan ioso, ingen eG E@E5H s*atayc*i0a sara, 6aJ" cuan iosoG sha1a) sG Eot& F/am+ucus peruviana 'EI&G SacoG \\ $e&AncO .ajO A6arre si6*#e con nudoG sha2na) adPG Se6ePan e, *arecido, asJG S9$R$H s.aEnan, c..aEna, c..aEnanG E@E5H mana ri0unic*u s*aynata, nunca /i *arecido asJG sha2nan) adPG 2G SHA=$AG sheqe) sG Candado o cerradura 6/i# de di,eren es i*os, u i#i"ado *ara cerrar #as *uer asG sheqse2) sG $e&.ajO Accin de escocer o *icar #a *ie#G \\ /G $at& Picar, escocer #a *ie#G $e&QosO se-siEG sheqshi) sG $at& $e&.ajO Pica"n, co6e"n de #a *ie#G $e&QosO se-siG shi-a) adPG Porcin, can idad, di6ensin, a6aQo, *or e, a##a, e cG Es a *a#a+ra sie6*re se u i#i"a des*uKs de #os *rono6+res inde er6inados YaE, 6aE, i6a, e cG S@GLGPGT S9$R$H c.iYaG shi-1a2) /G Agri& $e&.ajO Es*arcir #os granos de cerea#es en #a sie6+raG $e&QosO SiYUaEG shi a) sG ,eol& $e&.ajO Piedras /idriosasG shi ari2) /G 0ise6inar, es*aciar, es*arcir cosas o no iciasG shi 0a) sG Bed& As i##a *e-ueQa -ue *ene ra en #a *ie#G S9$R$H c..i##*aG shi 0ana2) /G Bed& Qui ar o sacar #a as i##a -ue *ene r en #a *ie#G S9$R$H c..i*anaEG shi 0a2a2) /G Ponerse as i##osoG \\ Sa#ir as i##as de una cosaG shi.a) sG Agri& 5aJ" a*er#adoG S9$R$H c.i6aG E@E5H s*ima sarata apamuy, rae e# 6aJ" a*er#adoG shin i) sG Anat& $e&AncO .ajO >ocaG $e&QosO si6iG shinchi) sG $e&AncO .ajO ?uer"a, ,uer eG $e&QosO sinc*i& shinchi-u2) /G $e&AncO .ajO Es,or"arseG $e&QosO sinc.iYuEG shin0a) sG $e&AncO .ajO <ren"a de ca+e##osG $e&QosO sin*8aG shin0a2) /G $e&AncO .ajO <ren"ar#os ca+e##osG $e&QosO sin*8aEG shi1i u) sG Loot& Se6en a# de /icuQaG shonqo) sG Anat& $e&AncO .ajO Cora"nG $e&QosO son-oG

!72
shu-a) sG $e&AncO .ajO Si#+ido, si#+oG shu-a-i) sG $at& $e&AncO .ajO 0o#or de ca+e"a aco6*aQado de /6i oG shu-a-u2) /G $e&AncO .ajO Si#+arG shu-cha) sG Eot& F,ynerium sagitatum EeavG& $e&.ajO Carri"oG $e&QosO *in o-G shu a) sG .lim& 'ocJoG Pe-ueQas go as -ue se ,or6an so+re #as *#an as en #as 6aQanas o *or #as noc.es *or accin de #as +aPas e6*era urasG \\ 'ecorrido de un o+Pe o *or enci6a de aguas ran-ui#asG S9$R$H c..u##aG $e&AncO .ajO s.u#a#G shu acha2) /G 5oPar o 6oParse con rocJoG S9$R$H c..u##ac.aEG shu ana2) /G Qui ar e# a#P,ar de #as ,#ores, sacudir e# rocJo de*osi ado en #as *#an asG S@GLGPGT S9$R$H c..u##anaEG shu anchi2) /G ?or6arse cJrcu#os concKn ricos a #a caJda de a#go en aguas ran-ui#asG shu a2) /G .lim& 0e*osi arse e# rocJo en #as *#an as, caer e# a#P,ar 6aQaneroG S@GLGPGT S9$R$H c..u##aEG shu a2a2) /G ?or6arse rocJo *or condensacin de cua#-uier /a*or de aguaG Presen ar o ad-uirir as*ec o de rocJo a#guna cosa se6ePan eG S9$R$H c..u#aEaEG shu chu) sG Jol0& 0an"a de dis,ra"ados -ue ##e/an casca+e#es o sonaPas en #os *iesG \\ !am& A*#Jcase a #a ga##ina -ue anda casca+e#eando ruidos Pun a6en e -ue sus *o##ue#osG S@GLGPGT shu chu2) /G Jol0& 0an"ar e# +ai#e s*ullc*u& S@GLGPGT shu -a) sG $e&AncO .ajO d# i6o .iPoG $e&QosO su##Y8aUaUaG shu .i) sG Se*aracin -ue ocurre en un 6anoPo o .a", seguida de des*arra6ien o o caJda de sus co6*onen esG E@E5H pic*ana s*ullmi, se*aracin de un .a" de esco+aN llantHa s*ullmi, des*arra6a6ien o *or se*aracin en un .a" de #eQaG S@GLGPGT shu .ichiq) adPG E sG Que ocasiona desco6*osicin E des#i"a6ien o de #as *ar es de un .a"G S@GLGPGT shu .i-u2) /G Se*ararse E des#i"arse #as *ar es de un 6anoPo desco6*oniKndose e# .a oG S@GLGPGT shu .i shu .i) adPG 0Jcese de un .a" -ue *resen a sus co6*onen es a 6edio des#i"arseG S@GLGPGT shu 0i) sG Anat& Padras ro o *e#Jcu#a -ue se ,or6a Pun o a #as uQasG shu 0ina2) /G Bed& Arrancar o -ui ar #os *adras ros de #as uQasG shu u) sG Bed& $e&AncO .ajO A+or o, 6a# *ar oG $e&QosO su##uG shu u0a) sG Pes i##o o *ie"a de #a cerradura -ue cae en #a c.a*aG shu u2) /G Bed& $e&AncO .ajO A+or arG $e&QosO su##uEG shura) sG $e&AncO .ajO 5aJ" ger6inado o Pora *ara c.ic.aG $e&QosO UiQa*oG shura-u2) /G $e&AncO .ajO Hacer ger6inar e# 6aJ" o e#a+orar #a Pora *ara c.ic.aG $e&QosO UiQa*aYuEG shuruna) sG Lool& Pies de #as a/esG

!7&
shuru2) /G Picar de #as a/esG shushu0i) sG 2G susuraG shutu) sG $e&AncO .ajO )o aG $e&QosO su 8uG shutu2) /G $e&AncO .ajO )o earG $e&QosO sutHuy& shu2shuna) sG $e&AncO .ajO <a#ega o e#a -ue sir/e *ara co#ar #J-uidosG $e&QosO suEsunaG shu2shu2) sG $e&AncO .ajO Accin de co#ar #J-uidos, es*ecia#6en e c.ic.aG \\ /G Co#ar #J-uidosG $e&QosO suEsuEG shu2tu) sG $e&AncO .ajO Pararse, es ar de *ieG shu2tu-u2) /G $e&AncO .ajO Ponerse de cuc#i##asG

BC D

DICCIONARIO
*ro/incia de# A"uaE E CaQarG ta-ana) sG 5a"o, 6ar i##o, co6+o E cua#-uier o ro ins ru6en o -ue se e6*#ea *ara go#*ear o 6aParG \\ O+Pe o -ue sir/e de +ase *ara 6ac.acar o 6aPar a#goG E@E5H apamuy ayc*a ta0ana 0Hullata, rae e# ronco es*ecia# -ue sir/e *ara go#*ear #a carneG ta-anachi2) /G 9ns igar a #os con rincan es a #uc.ar a go#*esG \\ 9nci ar a #os ani6a#es a -ue *e#een a o*e a"osG \\ Hacer c.ocar dos o+Pe os duros *or descuidoG ta-ana-u2) /G Pe#ear en re *ersonas a go#*esG \\ <o*e ear en re dos ani6a#esG \\ C.ocar en re sJ dos cosas durasG ta-a0a) sG Segundo go#*e E #os siguien esG \\ 9cO )o#*e eoG ta-a0a-u2) /G 2G P8A$APA:U=G ta-a0a2) /G 'ego#*ear, dar nue/os go#*es, re6a ar con go#*esG ta-a0a2a2) /G 0ar go#*es re*e idas /ecesG \\ 9nco6odar a o ro con go#*es re*e idos e insinuan esG ta-ara2a2) /G So+resa#ir a#guna *un aG \\ !am& Per6anecer de *ie en es*era de a#goG ta-ar0u) sG tej& Es aca *ara .acer #a urdi6+reG \\ Es aca, c#a/o, arugo, a#caEa eG ta-ar0u2) /G Hincar, *#an ar, es acarG ta-ar0u2a2) /G So+resa#ir a#guna *un a a 6anera de es aca o c#a/oG ta-asqa) adPG )o#*eado, 6aPado, 6ac.acadoG E@E5H ta0asqa golqe, dJcese a #a *#a a #a+rada o c.a,a#onJaG ta-a2) /G 5aPar, go#*ear, c#a/arG \\ Agri& )o#*ear, a"adonar o #a6*ear #a ierra *ara #a sie6+raG ta-a2-u2) /G )o#*ear con de#icade"aG \\ <ocar una *uer aG ta-a2si2) /G AEudar a go#*earG \\ Co#a+orar a *#an ar es acas o c#a/ar c#a/osG ta-i) sG B%s& Can o, cancin, .i6no, 6sica /oca#G \\ Cit& )Knero de *oesJa -.ec.ua cuEo es i#o de /erso can ado enJa #a 6aEor a6*#i ud e6F ica en #a K*oca inYaicaG ta-ichiq) adPG E sG B%s& Que .ace can ar o enseQa a can arG $EOLG 0irec or de corosG ta-ichi2) /G B%s& Hacer can ar o enseQar a can arG $EOLG 0irigir e# coroG ta-i-a2a2) /G B%s& ?ingir can arG ta-i-uq) adPG E sG B%s& Que can a con 6uc.o Fni6o E a+undan e6en eN can an e incansa+#eG \\ Que can a a so#as E an so#o *ara sJG ta-i-u2) /G B%s& Can ar a so#as E an so#o *ara sJG tit-i 0a) sG Anat& <a#n de# *ieG S9$R$H 8aE*oG ta-i 0u) sG Agri& Pe-ueQos *a#i os igua#es, co#ocados co6o ra/esaQos, -ue sir/en *ara i6*u#sar con #a *#an a de# *ie, en #a rePa o ira*ieG ta-ina) sG B%s& Can a+#e, cancin o *ie"a des inada a# can o /oca#G \\ Cit& )Knero #i erario de #a *oesJa inYaica eO*resada en cancionesG

T
T, t) al!a+& Consonan e si6*#e, oc#usi/a, a#/eo#ar E sorda de# a#,a+e o runasimi o q*eswa S-uec.uaTG Se *ronuncia ta E se u i#i"a con #as cinco /oca#es co6o en e# cas e##anoG Ocurre en odas #as *osiciones eOce* o a# ,ina# de #a *a#a+raG ta) sG ,ram& Su,iPo -ue dese6*eQa #os *a*e#es de ar Jcu#o E *re*osicinG E@E5H llamata qatiy, arrea #a ##a6aN @r0usmanta *amuni, /engo de UrcosG taE in erPG 2o" -ue se e6*#ea *ara indicar a una cria ura -ue se 6an enga en *ie a# a*render a incor*orarseG tachi2) /G Sen arse una cria ura *or i6i acin a o ra *ersonaG S9$R$H *ac.iEG tachu) sG $EOLG CFn aro *e-ueQo de arci##a, con +ase ensanc.adaG Se u i#i"a *ara ##e/ar aguaG S9$R$H *8uEQuG tahiha) sG Es a+i#idad, ,ir6e"a, *er6anencia, cons anciaG S9$R$H aYEaG EolO aPiPaG ta-a) sG )o#*e, c.o-ue, *uQe a"o, ro6*adaG \\ <o*e ada de #os ani6a#es con #a ca+e"aG ta-a chu0a) adPG Ani6a# -ue iene e# ra+o reducidoG E@E5H ta0a c*upa algo, *erro de co#a reducidaG ta-a ta-a) sG @uego de niQos -ue consis e en darse e6*uPones con #os .o6+rosG E@E5H ta0a ta*a pu0lla0usun, Pugare6os a #os e6*uPones con #os .o6+rosG \\ 0Jcese a# PoEero, *#a ero, or,e+reG \\ adPG Pun as -ue so+resa#enN o+Pe os *un iagudos -ue a*un an en ,or6a dise6inadaG \\ in erPG 5anera de ##a6ar a #as ga##inas *ara dar#es de co6erG ta-achi-uq) adPG E sG Que su,re o reci+e a#gn go#*eG ta-achi-u2) /G Su,rir o reci+ir a#gn go#*eG E@E5H allillamanta ta0ac*i0uy, .a" e go#*ear sua/e6en eG ta-achiq) adPG E sG Que .ace, *er6i e o 6anda go#*ear o 6aPar a#goG ta-achi2) /G Hacer o 6andar go#*ear o 6aPar a#goG \\ Hacer c#a/arG E@E5H ta0ac*iy wasi pun0uy0ita, .a" c#a/ar #a *uer a de u casaG ta-achu) sG >igo e ra#o e .irsu oG \\ $e&AyaO E# -ue 6ira 6uc.o ie6*o *aradoG ta-a-uq) adPG E sG Ani6a# -ue iene e# ins in o o 6anJa de o*ar o go#*ear con #a ca+e"aG ta-a-u2) /G )o#*earse a sJ 6is6oG S9$R$H *8anaYuEG Ta-a sha0a) sG 9tno*ist& ?ase cu# ura# de# sur andino de Ecuador, -ue corres*onde a #a K*oca an erior a #a ##egada de #os inYas, den ro de# *erJodo de in egracinG )eogrF,ica6en e se eO iende a #o #argo de #os /a##es in erandinos de #a

SIMI TAQE
ta-ina2a2) /G B%s& <ener deseos o ansias de can arG ta-i0a-u2) /G B%s& Can ar casi sie6*re *ara o roG \\ Can ar *or a#gn *re6io o si6*a Ja, *ara +uscar e# sus en oG ta-i0a2a2) /G B%s& Can ar *ara o ra *ersona con e# o+Pe o de ganarse su a6or, su si6*a Ja E su cariQoG ta-i0u2) /G B%s& 'ega#ar#es con canciones a o ras *ersonasN conso#ar#es can andoN dedicar canciones a o ra *ersonaG ta-iq) adPG E sG B%s& Can or, can an e, can a ri", canoraG ta-iqcha2) /G B%s& Ar6oni"ar, concer ar #os acordes de una 6e#odJaG ta-iq-una) adPG E sG B%s& Can an esG $EOLH Coro de can oresG ta-iri-u2) /G B%s& Co6en"ar a can ar con e# o+Pe o de so#a"arse, a#egrarseG ta 8ri2) /G B%s& E6*e"ar a can ar organi"ada6en eG ta-i2) /G B%s& Can ar, en onar un can oG E@E5H 0usi0unapaq ta0iy, can a *ara a#egrarseG \\ 9cO )Knero de *oesJaG ta-i2-acha2) /G B%s& Can urrearG \\ Can ar *ro#ongada6en e, sin in erru*cionesG ta-i2-u2) /G B%s& Can ar con 6uc.o Fni6o E a+undan e6en eG ta-i2sichi2) /G B%s& 5andar a una *ersona -ue aEude a can ar a o ra erceraG ta-i2si-u2) /G B%s& Arri6arse a un can an e *ara can ar Pun osG ta-i2si2) /G B%s& Co#a+orar a o ro u o ros en e# can oG ta--a) sG Lool& F.*rysope molestus Siedeman& Ta+anus dorsiger stenoconp*alus 'ine& Ta+anus peruvianus Barc& E o ras es*eciesTG <F+anoG 9nsec o dJ* ero de #a ,a6i#ia a+anidae, de cuer*o grueso E ro6*a ,uer eG A aca a# .o6+re E ani6a#es do6Ks icosG ta- a) sG Agri& <ira*iKG Herra6ien a de #a+ran"a de #a ierra usado *or #os na i/os *ara ro urar #a ierraG S9$R$H c.aYi aY##aG \\ Arado de *a#o encor/ado *ara #a Eun a -ue ##e/a #a rePaG ta-sa) adPG 5ediano de es a ura, con *re,erencia en #as *ersonas, o 6ediano de a# ura en #os ani6a#es E cosasG ta-sa -a2) sG 5edianJa, de 6ediana es a uraG ta-sacha2) /G 'educir #a es a ura o e# a6aQo grande a 6edianoG E@E5H *atun tHanta ta0sayapun, e# *an grande se con/ier e en 6edianoG ta-sa2achiq) adPG E sG Que reduce a 6ediano a#guna cosaG ta-sa2achi2) /G 'educir e# a6aQo de a#guna cosa, de grande a 6edianoG ta-sa2aq) adPG Que iene #a cua#idad de reducir a#guna cosa de# a6aQo grande a 6edianoG ta-sa2a2) /G 'educirse una cosa de a6aQo grande a 6edianoG ta-u) sG ,eol& OOido de .ierro na ura#G <ierra roPa -ue se u i#i"a *ara 6arcar e# *e#aPe de #os ani6a#es,

BC D
*rinci*a#6en e de #as o/ePasG <a6+iKn se usa *ara e! enPa#+egado, en e# deno6inado qonc*opeo, asJ co6o en #a in orerJaG \\ Eot& F$rosopis silicuastrumG A#garro+oG Crece de #a cos a nor eQa *eruana .as a EcuadorG Sus ,ru os se u i#i"an *ara #a a#i6en acin E #as ra6as co6o ,orraPe *ara e# ganadoG Ta-uri) sG A*e##ido au c ono de origen inYaicoG ta-uri) sG 9n-uie ud, desasociego, agi acin, u6u# oG ta-urichiq) adPG E sG Que 6anda in-uie ar, con/u#sionar, agi ar, desasocegarG ta-urichi2) /G 5andar, .acer in-uie ar, con/u#sionar, agi ar, desasocegarG ta-usqa) adPG Pin ado, 6arcado o 6e"c#ado con aYuG E@E5H ta0usqa ovejasa aysamuy, Pa#a #a o/ePa 6arcada con ta0u& ta-2a) sG Es a+i#idad, ,ir6e"a, *er6anencia, cons anciaG S9$R$H a.i.aG \\ adPG Cons an e, *erse/eran eG \\ EolO aYEa si*as S6o"a n+i#TG ta-2achiq) adPG E sG Es a+i#i"ador, a,ian"ador, conso#idadorG ta-2achi2) /G Es a+i#i"ar, a,ian"ar, conso#idar, asegurarG ta-2aq) adPG Que iene #a cua#idad de 6an enerse es a+#e, ,ir6eG \\ !am& Perse/eran e, consecuen e, cons an eG ta-2asqa) adPG 0e enido, es a+i#i"adoG \\ Agri& 0e enido en e# creci6ien o de #as *#an as *or causa de# e6*ora#G ta-2a2) /G Es a+i#i"arse, a,ir6arseG \\ !am& Ser cons an e, *erse/erarG ta-2a2 a ta-2a2) /G 5an enerse sie6*re es a+#e, ,ir6eG \\ !am& 5an enerse sie6*re *erse/eran e, cons an eG ta a) adPG Ha+#ador, *ar#anc.Jn, c.ar#a Fn, /er+orreJdoG S9$R$H *ar#a-G ta iq) adPG E sG 2aciador de# con enido de a#gn de*si oN rasegadorG ta ichiq) adPG E sG Que .ace /aciar un de*si o o /asiPa de su con enidoN -ue .ace rasegarG ta ichi2) /G <rasegarG 5andar /aciar e# con enido de un de*si oG ta i-uq) adPG Susce* i+#e de /aciarseG ta i-u2) /G 2aciarse, rasegarse casua#, es*on Fnea6en eG ta ina) adPG LJ-uidos dis*ues os *ara ser /aciados, rasegadosG ta ir0ari2) /G 2aciar, ec.ar inconsidera+#e6en e a#go, genera#6en e a# sue#oG S9$R$H .ic.8ar*ariEG ta isqa) adPG 2aciado, rasegadoG ta i2) /G 2aciar e# con enido de un de*si o, rasegar, *asar a#go de un reci*ien e a o roG S9$R$H .ic.8aEG ta i2si2) /G Co#a+orar a /aciar a#go de un de*si oG E@E5H talliysiy sarata taqeman, aEuda a /aciar e# 6aJ" a# de*si o de *roduc os agrJco#asG ta.a) sG 'e+aQo, .a o, ro*a de ani6a#es, recuaG E@E5H llama tama, re+aQo de ##a6asG ta.acha-u2) /G En ro*arse, Pun arse un ani6a# a re+aQo aPenoG

!71
ta.acha2) /G ?or6ar re+aQo, cons i uir ro*as de ani6a#es, .a os, 6aPadasG Ta/an &uri &o-a) sG 9tno*ist& Pri6era UaYa de# oc a/o se-8e :aEao`Qo##ana de# sec or :un isuEu en #a ciudad inYaica de# Qos-oG Es e adora orio era una *iedra de# -ue se decJa -ue era una 6uPer de #os pururaw0as, con/er ida en *iedraG S9$R$H C.aQan :uri :oYaG tana0a) sG Bed& Sa+aQonesG A,eccin cu FneaG \\ <u6or o sangre 6uer a -ue se ,or6a en #a *#an a de# *ieG tana0a2) /G Bed& ?or6arse sa+aQones o u6ores en #a *#an a de# *ieG tanchu a2a) adPG E sG 0Jcese de# -ue ca6ina #oca6en e, a*urada6en eG S@GLGPGT tan-a) sG Pa#o con eO re6o +i,urcado -ue se e6*#ea *ara sos ener a#go, es*ecia#6en e #a .onda de Pe+eG S9$R$H *8a#-aG \\ Hor-ui##a *e-ueQa de# resor eG \\ !am& 2arn de *e-ueQa es a ura -ue iene #as *iernas ar-ueadas E *ies Pun os, co6o se dice /u#gar6en e, piernas de alicate& S9$R$H 8us u, u .uG tan-a -a2) sG 2G HUCH8U= :A=G tan-a taru-a) sG Lool& FBa"ama c*unyi '&G Cier/o enanoG 5a6J,ero ru6ian e, *e-ueQo, de co#or *ardo cane#a, cuernos de una so#a *un a, *ro*io de #a cePa de se#/aG S9$R$H .uc.uE aruYa, c.uni aruYa, sani aruYaG tan-acha2) /G Ada* ar o acondicionar un *a#o con eO re6o +i,urcado, #a tan0a, a un Fr+o#, un ec.o o una *ared de casaG S9$R$H anYaE, usaE, -8e6iEG tan-a2) /G 2G <A$:ACHA=G tan-a2a2) /G 2o#/erse una *ersona de +aPa es a ura, con #as *iernas ar-ueadas E *ies Pun osG tan0u) sG <a6+oG Posada, 6esn, a#oPa6ien o, casa de .os*edaPeG En e# inYario #os /iaPeros reci+Jan ec.o E a#i6en acin co6o a*oEo de# Es adoG \\ Ca6*a6en o 6i#i arG Tan0u-ancha sG 9tno*ist& FEarrio o casa de *ospedajeG& Pri6era UaYa de# no/eno se-8e Qo##ana, de# sec or Qo##asuEuG Es e adora orio era un asien o, 6uE /enerado, en donde se sen a+a e# 9nYa 5aE a Q.a*a-N se .a##a+a cerca a# <e6*#o de# So# o Qori0anc*a& \\ Pri6era UaYa de# seO o se-8e Qo##ana, sec or Qo##asuEuG Consis Ja en un *e-ueQo *a#acio *er enecien e a# 9nYa 5an-o Q.a*a-N a #a ##egada de #os es*aQo#es era so#ar de 5ancio SierraG Le o,recJan *agos ordinariosG \\ Pri6era UaYa de# ercer se-8e Qo##ana de# sec or Qo##asuEuG Es e adora orio era o ro *a#acio en #a casa de# es*aQo# 5ancio SierraG Tan0u.ach+a2) sG 9tno*ist& F.ueva de *ospedajeG& $o/ena UaYa de# *ri6er se-8e Qo##ana, de# sec or An isuEu, a cargo de# Su-su PanaYa AE##uG Es e adora orio ,ue una de #as casas de# 9nYa Pac.aYu e-, donde se .os*eda+a cuando rea#i"a+a cacerJaG Es a+a

!75
u+icada en #a *ar e $ de #a ciudad de# Qos-o, *rOi6o a# ca6ino de #os Andes, con,or6ado *or recin os, *#a a,or6as circu#ares, *asaPes su+ errFneos, *a ios, ,uen es, e cG Se #e o,recJan sacri,icios de odo i*o, eOce* o niQosG Es e *a#acio no corres*onde a# *e-ueQo gru*o ar-ueo#gico de# ac ua# <an*u6ac.8aE, sino a PuYa PuYara, a escasos 6e ros de a-uK#G \\ Arqueol& <a6+o6ac.aEG )ru*o ar-ueo#gico u+icado a# $ de #a ciudad de# Qos-oG ?a6oso *or sus +e##Jsi6as caJdas de agua o p*aqc*as& Tan0uorqo) sG 9tno*ist& F.erro *ospedajeGG Cuar o adora orio de# dKci6o *ri6er se-8e Qo##ana, de# sec or :un isuEuG Era un cerro de# 6is6o no6+re -ue es a+a Pun o -ue a# de PuYin, en #a *ar e occiden a# de #a ciudad de# Qos-oG tan0uroqoto) sG Eot& ?ru o /erde en +aEa o o6a i##o de #a *a*aG \\ Se6i##a de #a *a*aG $EOLH a6+u ro-o oG Tan0ut+oqo) sG F'ueco, cueva posadaG& Lugar de donde sa#ieron, segn #a #eEenda, #os Cua ro Her6anos AEar con #a 6isin de a/an"ar a# /a##e de# Qos-o E ,undar e# 96*erio de# <aUan insuEu, con su ca*i a# ad6inis ra i/a E re#igiosa en #a ciudad de# Qos-oG Se encuen ra en e# dis ri o de Pa-are- an*u, *ro/incia de Paruro, Qos-oG Tan0u1i -a) sG 9tno*ist& F'ospedaje sagradoG& Quin a UaYa de# no/eno se-8e Qo##ana de# sec or Qo##asuEuG Es e adora orio era un cerro redondo -ue es a+a Pun o a Win*i##aE, en #a ciudad de# Qos-o, enci6a de #a cua# .a+Ja cinco *iedras, -ue creJan -ue a*areci, *or #o -ue se #e /enera+aG Se #e .acJan *agos ordinarios, so+re odo ces os de coca -ue6adaG \\ Arqueol& Pe-ueQo gru*o ar-ueo#gico de 5uEu Or-o, con,or6ado *or recin os, andenes, cana#es, u6+as E o ras es ruc uras de ,ac ura *reinYa E 6aEor6en e inYaG S2G 5U=U O'QOT tanqa) sG E6*uPe, i6*u#so, e6*e##nG E@E5H tanqa tanqapi pu0llasun, Pugare6os a e6*uPonesG tanqa tanqa) ad/G A ro*e##ada6en e, a e6*uPones uno a o roN a*re uPada6en e, co6o sucede, *or ePe6*#o, a #a sa#ida de es*ec Fcu#osG tanqachiq) adPG E sG Que .ace o 6anda e6*uParG tanqachi2) /G 5andar o .acer e6*uParG E@E5H rumita tanqac*y, 6anda e6*uPar #a *iedraG tanqa-acha2) /G 2G <A$QA=:ACHA=G tanqana) adPG O+Pe o des inado a ser e6*uPadoG \\ Herra6ien a con -ue se e6*uPa a#goG \\ Lugar donde se e6*uPa a#goG tanqana-u2) /G E6*uParse 6u ua6en eG \\ !am& Endi#garse o+#igaciones E res*onsa+i#idades 6u ua6en e, re.usando cada cua# ace* ar#asG

BC D
tanqa0a-u2) /G E6*uPar insu#sa6en eG \\ Sos ener a#go a duras *enas con #a ca+e"a E #os +ra"osG tanqaq) adPG E sG E6*uPador, i6*u#sadorG tanqari2) /G E6*uPar en aEuda de a#guien con cier o cuidadoG \\ 96*u#sar a#gn o+Pe o 6/i#G tanqar0ari2) /G 0ar +rusca6en e un e6*e##n a a#guien o a#go .as a derri+ar#oG E@E5H tanqarpariy c*ay asnuta, e6*uPa a e6*e##ones a ese +urroG tanqasqa) adPG E6*uPado, i6*u#sado, i6*e#idoG \\ !am& EOigidoG tanqa2) /G E6*uPar, i6*u#sar, i6*e#erG E@E5H tanqay c*ay llasa rumita, e6*uPa esa *iedra *esadaG tanqa2-acha2) /G E6*uPar una 6is6a cosa de di,eren es si ios .as a sin necesidadG S9$R$H an-aYac.aEG tanqa2-achi2) /G 5andar e6*uPar o *reci*i ar a#go desde una a# uraG tanqa2-u2) /G E6*uPar o *reci*i ar a#go desde una a# uraG \\ Cerrar o e6*uPar una *uer aG \\ 5o/er una cosa e6*uPFndo#a .acia 6Fs aden roG tanqarqo2) /G E6*uPar decidida6en e .as a #ograr#oG tanqa2si2) /G Co#a+orar a e6*uPar a#gn o+Pe o *esadoG E@E5H tanqaysiy c*ay qHepita, aEuda a e6*uPar ese +u# oG tanta) sG 'eunin, ca+i#do, Pun a, ag#o6eracinG \\ Co#eccin, co#ec a, aco acinG \\ ArgO PanG ( 'eunin, Pun a, a6on ona6ien o, ag#o6eracinG \\ 9cO $e&AyaO PanG tanta tanta) ad/G 'eunida6en e, congregada6en e, unida6en eG S9$R$H an a an a##aG tanta tanta a) ad/G 2G <A$<A <A$<AG tantacha-u2) /G 9nc#uirse en una reunin o Pun aG E@E5H tantac*a0uy *aqay runa0unawan, rene e con a-ue##os .o6+resG tantacha2) /G 96*oner reuniones, ca+i#dos, Pun as en ,or6a ordenadaG tantachi2) /G 5andar reunir, Pun ar, congregar a #as *ersonas o ani6a#esG \\ Hacer reunir, co#ec ar, a##egar #as cosasG E@E5H tantac*iy llama0unata, .a" reunir a #as ##a6asG tanta-uq) adPG E sG Que rene, Pun a, aco*ia, congrega a#go *ara sJG \\ adPG 'euni+#e, Pun a+#e, agru*a+#e, congrega+#eG tanta-u2) /G 9n egrarse a un gru*o, inc#uirse en una Pun aG S9$R$H an ac.aYuEG \\ 'eunir, aco*iar, Pun ar a#go *ara sJ 6is6oG E@E5H tanta0uy Ansa aylluman, in Kgra e a #a co6unidad de AnsaG tantana) adPG Cosas des inadas a ser reunidas, Pun adas, aco*iadasG \\ 'euni+#e, aco*ia+#e, Pun a+#eG \\ Lugar u o+Pe o en donde se Pun a, rene, aco*ia, acu6u#a 6uc.as cosasG E@E5H *a0u tantana patata, /a6os a# #ugar de reuninG tantana-una 1asi) sG Casa donde se rea#i"an #as reuniones, asa6+#eas, ca+i#dosG

DICCIONARIO
tantana-u2) /G 'eunirse, congregarse, Pun arse *ersonas *re/ia ci aN en e# caso de #os ani6a#es *or ins in o gregario o cos u6+reG \\ !am& Ci arse *ara reunirse con di,eren es 6o i/osG tantaq) adPG E sG Que rene, aco*ia, Pun a, co#ec a, congregaG E@E5H qolqe tantaq runa 0an0i, eres *ersona -ue aco*ia dineroG tantara2) /G 0esunir, se*arar, dis*ersar #o unido o congregadoN des6e6+rarG tanta2) /G 'eunir, Pun ar, congregar, a##egar, aco*iar, co#ec arG \\ Aco ar, co+rar asaG S9$R$H .uQuEG E@E5H tantay 0*ullu rumi0unata, rene #as *iedras 6enudasG tanta2si2) /G Co#a+orar o aEudar a reunir, Pun ar, aco*iar, congregarG S9$R$H .uQuEsiEG E@E5H tantaysiy c*Hu?uta taqenapaq, aEuda a reunir e# c.uQo *ara guardar#o en e# de*si oG ta0a) sG )uarida de ani6a#es, es*ecia#6en e de #os roedoresG S9$R$H .a*aG ta0achiq) adPG E sG Que do+#a o 6anda *#egarG ta0achi2) /G Hacer o 6andar do+#arG E@E5H tapac*iy qHaytuta 0Hantinapaq, *a" do+#ar e# .i#o de #ana *ara en or"a#arG ta0aq) adPG E sG P#egador, do+#adorG E@E5H qHaytu tapaq warmi c*ayamunc*uT, ^.a ##egado #a 6uPer -ue do+#a #os .i#os de #ana_ Ta0ara) sG A*e##ido au c onoG ta0ara) sG 0o+#e", *#iegueG ta0arachiq) adPG E sG Que .ace, *er6i e, 6anda des*#egar, desdo+#ar, des.acer, eO ender #o do+#ado, #o *#egadoG ta0arachi2) /G 5andar des*#egar desdo+#ar, des.acer#o -ue es a+a do+#adoN eO ender #o -ue es a+a *#egadoG ta0ara-u) sG Lool& F9ro+us odora CinneoG& 5ari*osa noc urnaG Le*id* era .e erocera, ,a6i#ia noc uidae, de a6aQo grande E co#or 6arrn o+scuroG S9$R$H UaQu*i##*in u Fmariposa de la muerteG& ta0ara-u2) /G 0esdo+#arse, des*#egarse es*on Fnea6en eG ta0araq) adPG E sG Que desdo+#aG ta0arasqa) adPG 0o+#ado, *#egadoG E@E5H taparasqa was0*ata apasun wa0a aysanapaq, ##e/are6os #a soga do+#ada *ara Pa#ar #a /acaG ta0ara2) /G 2G PA<A'A= ta0uchi-uq) adPG E sG Que se o,rece a ser *regun ada o *er6i e -ue #e *regun enG \\ Que *or s*#icas .ace *regun ar, 6edian e o ra, a una ercera *ersonaG ta0uchi-u2) /G O,recerse a ser *regun adoN *er6i ir -ue #e *regun enG \\ Hacer *regun ar 6edian e s*#icas a una ercera *ersona, 6edian e o raG ta0uchiq) adPG E sG Que .ace, *er6i e o 6anda *regun ar, in errogar, in-uirirG E@E5H sinc*i tapuc*iqmi 0an0i, 6andas -ue *regun en 6uc.oG ta0uchi2) /G Hacer *regun ar, in errogar, indagar, a/eriguarG E@E5H tapuc*iy

SIMI TAQE
Quanata c*urinc*ismanta, *a" *regun ar a @uana de nues ro .iPoG ta0u-acha2) /G 2G <APU=:ACHA=G ta0u-uq) adPG E sG Que *regun a, in erroga con 6uc.o in erKs E a 6Fs de una *ersonaG E@E5H tapu0uq runan c*ayamusqa, .a+Ja ##egado e# .o6+re *regun nG ta0u-u2) /G Pregun ar, in errogar con 6uc.o in erKs E a 6Fs de una *ersonaN *regun ar *ara +ene,icio *ro*ioG E@E5H tapu0uy wasiy0imanta, *regun a de u casaG ta0una) adPG Cosa -ue es 6a eria de #a *regun aG \\ Pregun a+#e, in erroga+#e, re,iriKndose a *ersona a -uien se de+e *regun arG \\ Lugar des inado *ara .acer *regun asG \\ 9cO Pregun ar, a/eriguarG ta0una qe qa) sG Quris& $EOLG 9n erroga orioG Pregun as *ro*ues as *ara #a con,esin de# co#i igan e o es igoG ta0una-u2) /G 9n erca6+iar *regun as en re dos o 6Fs *ersonasG \\ Hacerse *regun as con,idencia#es 6u ua6en eG ta0u0a-uq) adPG Pregun n incisi/o e insis en eG E@E5H tapupa0uq wayna puris*an, e# Po/en *regun n es F ca6inandoG ta0u0a-u2) /G Pregun ar, in-uirir con insis enciaG E@E5H tapupa0uy ususiy0imanta, *regun a con insis encia *or u .iPaG ta0u0a2a-u2) /G Pregun ar, a/eriguar rei erada6en e con su6o in erKs E /a#iKndose de odos #os 6ediosG E@E5H c*in0aq wawanmanta taytan lla0isqa tapupaya0un, e# *adre a*enado *regun a insis en e6en e *or su .iPo *erdidoG ta0u0a2a2) /G 'ei erar #as 6is6as *regun as a #a 6is6a *ersonaG ta0uq) adPG E sG Pregun an e, in errogan eN -ue *regun a, in-uiere, indaga, a/eriguaG ta0ura) sG Agri& A# eracin de #a *a*a en su conser/acin, +aPo ierra, a se6ePan"a de #a *u re,accin, *or eOceso de ##u/ia E de #a en,er6edad *roducida *or #a P.E o* .ora s*G S9$R$H QusaG E@E5H *orqoy tapura papata 0*uc*ipaq, saca #a *a*a con tapura *ara e# c.anc.oG ta0ura2) /G Agri& A# erarse #a *a*a +aPo ierra -uedando in i# *ara e# consu6oG S9$R$H a*uraEaEG ta0ura2a2) /G 2G <APU'A=G ta0uri-u2) /G Pregun ar su*#ica oria6en e E con su6o in erKs *ersona#G ta0uri2) /G E6*e"ar a *regun ar con cier a de#icade"aG ta0usqa) adPG Pregun ado, in errogado, indagadoG ta0u2) sG Pregun a, in errogacin, indagacin, in/es igacinG \\ /G Pregun ar, in errogar, indagar, a/eriguar, in-uirirG E@E5H tapuy taytay0ita imoninc*, *regun a a u *adre, -ue dirFG ta0u2achi2) /G Su*#icar a una *ersona

BC D
*ara -ue *regun e a o ra erceraG ta0u2-acha-u2) /G A/eriguar insis en e6en e, de odas #as ,or6as *osi+#esG E@E5H tapuy0ac*a0uy llan0Hanata mas0*aspa, *regun a insis en e6en e +uscando ra+aPoG ta0u2-acha2) /G Pregun ar re*e idas /eces a di,eren es *ersonas E en di,eren es #ugaresG S9$R$H a*uYac.aEG ta0u2-u-u2) /G Pregun ar su*#ica i/a6en e E con 6uc.o in erKsG \\ !am& 9n-uirir #a *ro*ia conciencia *ara *regun arse a sJ 6is6oG S9$R$H a*uEuYuEG E@E5H sonqoy0ita tapuy0u0uypi 0asqay0i yac*anay0ipaq, *regun a a u coonciencia *ara sa+er -uiKn eresG ta0u2-una-u2) /G Hacerse con,Jdencia#6en e *regun as 6u uasG E@E5H aylluntin pura tapuy0una0uy, .acerse *regun as recJ*rocas den ro de #a *aren e#aG ta0u2-u2) /G Pregun ar#e, in errogar#e con,idencia#6en eG ta0u2si2) /G AEudar o co#a+orar a o ro en ,or6u#ar *regun asG ta0u2u-u2) /G 2G <APU=:U:U=G ta0h-a) sG 9n erru*cin, de encin sor*resi/a de a#guna accinG \\ EolO A##ana6ien oG ta0h-achiq) adPG E sG Que .ace o 6anda in erru6*ir, sus*ender una accin Ea e6*e"adaG S9$R$H a ic.i-G ta0h-achi2) /G 9n erru6*ir, sus*ender una accin Ea e6*e"adaG S9$R$H a ic.iEG ta0h-asqa) adPG 9n erru6*ido, sus*endidoG ta0h-a2) /G 9n erru6*irse, sus*ender una accinG S9$R$H a iEG ta0h2a) sG 5a#agLero, augurio ,unes oG ta0h2a2) /G Presagiar 6a#os auguriosG taq taq) onomat& 2o" ono6a o*KEica con -ue se eO*resa e# go#*e a# ocar #as *uer as u o ros o+Pe osG taqe) sG 0e*si o ePido de a##os ,#eOi+#es en re#a"ados, de ,or6a rec angu#ar o ci#Jndrica, u i#i"ado *ara guardar *roduc os agrJco#asG S9$R$H a-o a6anaG $EOLG <roPe, graneroG \\ Agri& 5a"orca de 6aJ" -ue ##e/a *egadas o ras *e-ueQas E rudi6en arias 6a"orcasG S9$R$H 8a a, aEriUaYiG \\ !am& HiPa *ri6ogKni aG taqecha-u2) sG Agri& <ras#ado E a#6acena6ien o de# 6aJ" en en e# roPe o taqe& taqecha2) /G 2G QOLQA=G taqe-u2) /G 2G <AQECHA:U=G taqe2) /G Agri& 0e*osi ar #os *roduc os agrJco#as en e# roPe o taqe *ara conser/ar#osG \\ !igdo& Aco*iar ri-ue"as o conoci6ien osG S9$R$H -o#-ac.aEG taq.a) sG 5e##adura, *e-ueQa re6ocin de ierraG \\ !am& Persona -ue gas a o u i#i"a 6Fs de #o necesario, en /J/eres o dineroG \\ Eot& F.leome glandulosa -& et $&G P#an a ar+us i/a de #a ,a6i#ia de #as ca**aridFceasG Sue#e cu# i/Frse#a co6o *#an a orna6en a#G

!7;
Su .F+i a es so+re #os &,!00 6GsGnG6G en #a *ro/incia de Paucar a6+o, Qos-o, Per, asJ co6o en #os de*ar a6en os de @unJn E HuFnuco taq.achi2) /G Hacer 6e##arN 6andar re6o/er *e-ueQa *orcin de ierraG \\ 0es6oronarG taq.a-u2) /G 5e##arse, ras6i##arse, #as i6arse #e/e6en eG taq.aq) adPG E sG 5e##ador, re6o/edor de ierraG \\ 0es6oronadorG taq.a2) /G 5e##ar, re6o/er *e-ueQa *orcin de ierraG \\ 0es6oronarG taqoro) sG tej& Pa#o -ue sir/e *ara en/o#/er e# ePido en *roceso de ePecucinG S5G@G de #a EGT taqra) sG Keter& Par o es*ecia# u i#i"ado *ara a#*acasG \\ Sonido ronco de un 6e a#G taqru) sG 5e"c#a, en re/eroG S9$R$H c..a-ru, c.ar-o, 6ic.8uG taqruchi2) /G 5andar, *er6i ir o .acer 6e"c#ar o en re/erarG taqru-uq) adPG Sus ancia o 6a eria -ue se 6e"c#a o en re6e"c#aG taqru-u2) /G 5e"c#arse o en re/erarseG S9$R$H c..a-ruYuE, 6ic.8uYuEG taqruna-u2) /G En re6e"c#arse, con,undirse en re *ersonas, cosas o ani6a#es de di,eren es gru*osG S9$R$H c..ar-onaYuE, 6ic.8unaYuEG taqruq) adPG E sG 5e"c#ador, en re/erador -ue .ace 6e"c#asG taqrusqa) adPG 5e"c#ado, en re/eradoG S9$R$H c..a-rus-a, c..ar-os-a, 6ic.8us-aG taqru2) /G 5e"c#ar, co6+inar, en re/erar, a#ear, con,undirG S9$R$H 6ic.8uEG taqsa ni1a) sG Eot& F.ortaderia rudi%scula /tap!G P#an a .er+Fcea de a6aQo cor o -ue crece en -ue+radas E ro-ueda#esG taqsu2) /G Jisiol& Cansar, ,a igar, ador6ecerse #os 6ie6+ros cor*ora#esG taq2a) sG Es iKrco# de #os ca6K#idos E o/ePas, -ue se u i#i"a co6o co6+us i+#e E a+ono en #os cu# i/osG S9$R$H uc..aG taq2a-u2) /G 'eco#ec ar e# es iKrco# de #os ca6K#idos E o/ePas *ara co6+us i+#eG S9$R$H a-EaEG taq2ana2) /G Se*arar e# es iKrco# de #os ca6K#idos u o/ePas de #a ierra u o ras sus anciasG taq2a2) /G 2G <AQ=A:U=G tar) onomat& 2o" ono6a o*KEica -ue se e6*#ea *ara signi,icar un o+Pe o duro, rJgido, ieso, esadoG tara) sG Eot& F.aesalpinia tinctoria W 'EIW Eent*G& P#an a ar+rea de #a ,a6i#ia de #as #egu6inosas, de 6adera ,uer e, cuEa cor e"a E ,ru os con ienen anino E sus ancias in reasG Se u i#i"a en e# cur ido de *ie#es E en #a ,a+ricacin de in esG Bed&Jol0& Se usa co6o as ringen eG tarani) sG 9col&Keg& Lugar *o+#ado de Fr+o#es de ara, o +os-ue de arasG S9$R$H araEo-, ara*a aG E@E5H tarani panpapi suyawan0i, 6e es*erarFs en #a *a6*a de arasG

!73
tara/a) sG Pie"a de #a .onda o wara0Ha -ue se encuen ra a# cen ro de e##a, de ,or6a *#ana E anc.a, genera#6en e de cuero de#gado, donde se co#oca e# *roEec i# *ara #an"arG tara0ata) sG 2G <A'A$9 taraqa) sG B%s& 9ns ru6en o 6usica# aer,ono ,a+ricado de 6adera, a 6anera de c#arine eG S9$R$H ar-a, .ar-aG tara2oq) sG 2G <A'A$9G tari) sG Encuen ro, .a##a"goG \\ !am& >i"nie o, .iPo de# nie oG tarichi-uq) adPG E sG Que es encon rado, .a##ado, sor*rendido o descu+ier oG E@E5H taric*i0uq runatan apamun0u, .an raJdo a# .o6+re -ue se .i"o encon rarG tarichi-u2) /G Ser encon rado, .a##ado, sor*rendido, descu+ier oG tarichiq) adPG E sG Que .ace encon rar, descu+rir o .a##arG tarichi2) /G Hacer o 6andar encon rar, .a##ar, sor*render o descu+rirG E@E5H sasan taric*iy, es di,Jci# de encon rarG tari-uq) adPG E sG Que encuen ra o .a##a a#go E se a*ro*iaG tari-u2) /G Encon rar, .a##ar a#go casua#6en e E a*ro*iarseG E@E5H tari0uy ?oqaq wi0c*Husqayta, encuKn ra e #o -ue .e +o adoG tarina) adPG Encon ra+#e, +ai#a+#e, descu+ri+#eG tarina-u2) sG Encuen ro, encon rn o .a##a"go 6u uo en re dos o 6Fs *ersonasG \\ /G Encon rarse, .a##arse en re dos o 6Fs *ersonas 6u ua6en eG tari0achiq) adPG E sG Persona -ue en/Ja a o ra en a#cance o a# encuen ro de una ercera *ersonaG tari0achi2) /G En/iar o 6andar a o ra *ersona en a#cance o a# encuen ro de una ercera *ersonaG E@E5H taripac*iy 0*armuta taytay0iman, .a" a#can"ar ,ia6+re a u *adreG tari0ana) adPG A#can"a+#e, a#can"adi"oG tari0ana-u2) /G 0arse en a#cance 6u ua6en eG tari0aq) sG Quris& $EOLG @ue"N -ue Pu"ga o de er6ina #a #ega#idad de un asun oG \\ !am& Adi/ino, +ruPo -ue ##ega a descu+rir a#gn de#i oG \\ adPG E sG A#can"ados -ue /a en a#cance o a# encuen ro de o ra *ersonaG tari0arqachi2) /G Hacer dar en a#cance a#go a una *ersona -ue se a#ePaG tari0arqo2) /G 5arc.ar 6uE de *risa a# a#cance de una *ersonaG E@E5H tariparqoy ?a?ay0iman, a#cFn"a#e a u .er6anaG tari0a2) /G Sa#ir a# encuen ro de a#guien con #a ,ina#idad de reci+ir#o o rece*cionar#oG \\ sG Quris& $EOLG @uicio o Pu"ga6ien oG \\ /G A#can"ar #a Pus iciaG S9$R$H a##*aE, aE*aEG tari0u2) /G Lograr encon rar #o -ue se da+a *or *erdidoG \\ Encon rar a#gn o+Pe o aPeno *ara dFrse#o a su *ro*io dueQoG tariq) adPG E sG Encon rador, descu+ridor, .a##adorG

BC D
tarisqa) adPG Encon rado, .a##ado, descu+ier oG E@E5H sipiy tarisqa wallpata, 6a a #a ga##ina encon radaG tari2) sG Encuen ro, .a##a"go, descu+ri6ien oG \\ /G Encon rar, .a##ar, descu+rirG E@E5H tariyqolqey0ita, encuen ra u dineroG tari2si2) /G AEudar a encon rarG E@E5H tariysiy panay0ita, aEuda a encon rar a u .er6anaG \\ Par ici*ar en un .a##a"go, en un descu+ri6ien oG tar-u) sG Anat& 5scu#o 6uE ,uer e -ue se inser a en #a *a#e i##a E une #os o6*#a os de a6+os #adosG tar0u) adPG Agri& A*co*e de tarpuq& UU !am& <on oG E@E5H oqa tarpu, se6+rador de ocasG SSe u i#i"a co6o insu# o signi,icando on o, "on"oTG tar0uchi-u2) /G Agri& Hacer se6+rar en su *ro*io erreno con o ras *ersonasG E@E5H tarpuc*i0uy paraqay saray0ita, .a" se6+rar u 6aJ" +#ancoG tar0uchiq) adPG E sG Agri& Que .ace se6+rarG tar0uchi2) /G Agri& Hacer se6+rar #a se6i##a, *ar icu#ar6en e de u+Krcu#os E granos 6aEoresG tar0u-uq) adPG E sG Agri& Se6+rador so#i ario, -ue sie6+ra en su *ro*io errenoG tar0u-u2) /G Agri& Se6+rar en su *ro*io errenoG tar0una) sG Agri& <erreno des inado *ara #a sie6+raG \\ Herra6ien a de #a+ran"a u i#i"ada *ara se6+rarG \\ adPG E sG Se6+ra+#eN se6i##a designada *ara #a sie6+raG S9$R$H 6u.uG tar0u0a-u2) /G Agri& AEudar a se6+rar a o ros *or ganar e# sus en oG tar0u0u2) /G Agri& Ceder graciosa6en e a#gunos surcos, 6Fs #a se6i##a a o ra *ersonasG S9$R$H ar6isaEG tar0uq) sG E adPG Agri& Se6+rador, *ersona -ue sie6+ra se6i##asG \\ !am& Persona -ue con su ePe6*#o sie6+ra /ir udes o ideas cons ruc i/asG tar0usqa) adPG Agri& Se6+radoG E@E5H tarpusqa c*a0ra, c.acra se6+radaG tar0u2) sG Agri& Sie6+ra, ac o de se6+rar e# 6aJ", u+Krcu#os E #egu6inosas, 6enos #os granos -ue sie6+ran a# /o#eo ##a6ado tHa0ay& Las K*ocas de #as sie6+ra sonH !G` Baway tarpuy, sie6+ra e6*rana -ue co6ien"a en PunioG 2G` Zawpaq tarpuy, sie6+ra ade#an ada con riegoG &G` .*awpi tarpuy, sie6+ra a 6edia e6*orada en agos o E se ie6+reG \&W 'atun tarpuy, sie6+ra grande o *rinci*a# en oc u+re E no/ie6+reG 5G` Q*epa tarpuy, #a # i6a sie6+ra a rasada en no/ie6+re E dicie6+reG SOG>G E 5G>GT tar0u2 -inra2) sG 2G <A'PU= 59<8AG tar0u2 .it+a) sG Agri& c*oca de #a sie6+raG S9$R$H ar*uE *ac.a, ar*uE uY.u, ar*uE YinraEG tar0u2 0acha) sG 2G <A'PU= 59<8AG tar0u2 u-hu) sG 2G <A'PU= 59<8AG tar0u2a2) /G Agri& 'ese6+rar, /o#/er a se6+rar en #os /acJos de #os surcosG S9$R$H *anYiEG

DICCIONARIO
tar0u2si2) /G Agri& Co#a+orar en e# ac o de #a sie6+ra de u+Krcu#osG E@E5H papata tarpuysiy wasi masiy0ita, aEuda a se6+rar a u /ecinoG tar0hutu) sG Eot& Pa#6era de a##o a+u# ado, u i#i"ado en #as cons ruccionesG S@GLGPGT tarqa) sG 2G <A'AQAG Taru-a) sG 9tno*ist& FKenadoG Segunda UaYa de# *ri6er se-8e Qo##ana, de# sec or An isuEu, a cargo de# SuYsu PanaYa AE##uG Es e adora orio era una *iedra casi redonda -ue es a+a en una /en ana Pun o a# Qori0anc*a o <e6*#o de# So#, de# cua# decJan -ue era Sayqe de# Ti0si Siraqoc*a; .acJan#e sacri,icio uni/ersa# *or odas #as necesidades -ue ocurrJanG taru-a) sG Lool& F'ippocamelus antisensis dH1r+ignyTG Cier/o andinoG 5a6J,ero ru6ian e de #a ,a6i#ia cKr/idos, genera#6en e de co#or gris *ardu"co, cuernos de so#o dos *un as, *ro*io de #as *unas a# oandinasG S9$R$H #uEc.uG taru-a rinri) sG Eot& F'ieracium neoW 'errerae Lann ;oti"+lG& P#an a .er+Fcea de #a ,a6i#ia de #as co6*ues asG Sus .oPas #anceo#adas E *u+escen es sue#en ser e6*#eadas *or #os na i/os en ree6*#a"o de #a cocaG Bed&Jol0& Se u i#i"a en #a curacin de #as en,er6edades ner/iosasG taru-a2) /G ?or6arse una es*ecie de o#eadas, *or accin de# /ien o, en riga#es E .a+a#es en *roceso de 6aduracin, dando #a con,iguracin de /enados en carreraG taru-a2-acha2) /G !igdo& 96i ar a# /enado en su agi#idad a# correr E sa# arG tar1i) sG Eot& FCupinus mut+ilis /weetT C.oc.os, a# ra6usG P#an a anua# de #a ,a6i#ia de #as #egu6inosas, de gran Frea de dis*ersinG Es cu# i/ada en esca#as signi,ica i/as de+ido a -ue sus se6i##as con ienen *ro eJnas i6*or an es en #a a#i6en acin, de #as -ue a6+iKn se o+ ienen acei es E grasas es*ecia#esG tar1i uchu) sG alim& 2ianda 6uE sa+rosa de #a regin de# Qos-o, *e*arada en +ase de# arUi, *a*as, .a+as E #ec.eG tata) sG Padre, *a*a, *rogeni orG \\ SeQorG S9$R$H aE a, EaEaG tatacha) sG Con raccin de taytac*a& 2G <A=<ACHAG tati) sG 9n erru*cin, discon inuidad, cese de un ac o 6o6en Fnea6en eG tati tati) adPG Accin ##ena de in erru*ciones, *ara#i"aciones o sus*ensionesG E@E5H 0unanqatati tati llan0Has*ani, .oE dJa, es oE ra+aPando con in erru*cionesG tatichi) sG SJnco*a, sucesin seguida con in erru*cinG S@GLGPGT \\ adPG E sG 9n erru* or, ,rus rador, en recor adorG S9$R$H a ic.i-G tatichina) adPG Cosa -ue de+e ser in erru6*ida o cor ada, *or ePe6*#o, co6o un incendioG tatichiq) adPG E sG Que .ace *arar o in erru6*ir una accinG

SIMI TAQE
tatichi2) /G 9n erru6*ir, en recor ar #a con inuidad de a#goG \\ 9n er,erir una con/ersacinG tatina) adPG Susce* i+#e de in erru*cin, sus*ensin ,or"osaG tatina2a2) /G Es ar *rOi6o a sus*ender o *ara#i"arse a#guna accinG tatiq) adPG E sG <ra+aPo in erru6*ido, sus*endido, *ara#i"ado, en recor adoG tatishu) sG $e&AreqO 2iePi o, anciani oG SCaE##o6aT tatisqa) adPG 9n erru6*ido, sus*endido, *ara#i"ado, en recor adoG tati2) /G 9n erru6*irse, sus*enderse, *ara#i"arseG E@E5H p*uyuwanmi qasa tatin, cuando e# cie#o es F nu+#ado cesa #a .e#adaG S9$R$H a*.YaEG ta1a) adPG n%m&card& Cua ro S1T ta1a chun-a) adPG n%m&card& Cuaren a S10TG ta1a hunu) adPG n%m&card& Cua ro 6i##ones S18000,000TG ta1a /eqe) adPG n%m&card& Cuar o, e# cuar o *ues o en ordenG ta1a 0acha-) adPG n%m&card& Cua rocien os S100TG ta1a ta1a .anta) ad/G 0e cua ro en cua roG E@E5H aylluy0una c*ayamus*an 0Huc*u0uyman tawa tawamanta, 6is *arien es es Fn ##egando a #a ,ies a de cua ro en cua roG ta1a 1aranqa) adPG n%m&card& Cua ro 6i# S1,000TG ta1acha-i) adPG E sG Cuadr*edoG ta1achachiq) adPG E sG Que .ace o 6anda co6*#e ar a#go a# n6ero cua roG ta1achachi2) /G Hacer co6*#e ar a#go a# n6ero cua roG ta1acha-iq) adPG E sG Que *one a#go de cua ro *a asG ta1acha-i2) /G Poner a#go de cua ro *a asG \\ Ponerse #a *ersona de cua ro *ies, co6o #os niQos -ue e6*ie"an a ga ear an es de ca6inarG ta1acha2) /G Co6*#e ar a#go a# n6ero cua roG ta1a-+uchu) sG ,eom& Cuadrado, rec Fngu#o, ,igura geo6K rica de cua ro #adosG Ta1a.anu) sG ,eog& FDe cuatro manosT Cauda#oso rJo de #a se#/a de# de*ar a6en o de 5adre de 0ios, PerG \\ Pro/incia E dis ri o de 5adre de 0ios, Per, con 1,724 .a+i an es en !74!G Ta1antinsu2u) sG 'ist& )mperio de los .uatro /uyus& $o6+re de# 96*erio 9nYaico, -ue a+arc #a gran *ar e occiden a# de# con inen e suda6ericanoG Por e# $ ##eg .as a e# rJo AnYas6aEu en Co#o6+ia E *or e# S .as a e# rJo 5au#e en C.i#eG <u/o *or ca*i a# #a ciudad de# Qos-o, sede de #os go+ernan es o E6*eradores 9nYasG E# es ado <aUan insuEano es u/o con,or6ado *or cua ro regiones o suyusO .*inc*aysuyu, Qollasuyu, Antisuyu y Iuntisuyu& ta1a/a1i) adPG Lool& FDe cuatro ojosG 0Jcese a cier os ani6a#es, co6o e# *erro, -ue ##e/an 6anc.as resa# an es

BC D
co6o *roduc o de *e#os de o ro co#or a# genera#G \\ !am& Se #es ##a6a Pocosa6en e a #as *ersonas -ue usan an eoPosG ta1a0ata) adPG Lool& FDe cuatro patasG Ani6a#es cuadr*edos, -ue ienen cua ro *a as, co6o #os 6a6J,eros, *or ePe6*#oG \\ tej& Cua ro do+#eces o cua ro .i#os Pun os, *ara en or"a#ar#osG ta1na) sG >as n, o+Pe o de a*oEo *ara andarG \\ Pi#ar o *os eG \\ 5u#e a, +Fcu#oG \\ !igdo& Persona -ue sir/e de a*oEo E sos Kn a o ro -ue #o re-uiereG ta1nachasqa) adPG Pro/is o de +as nG ta1nachiq) adPG E sG Que 6anda a*oEarse en un +as nG \\ Que en rega e# +as n a o ro *ara -ue se a*oEeG ta1nachi2) /G Hacer -ue se a*oEe en un +as nG \\ Pro*orcionar un +as n a una *ersona *ara -ue se a*oEeG ta1na-u2) /G Ser/irse de un +as n *ara a*oEarse o sos enerseG \\ $EOLG Usar #a 6u#e aG ta1qa) sG 'i6ero, ru6a, a*i#ona6ien o de cosas u o+Pe os co#ocados unos enci6a de o ros en ,or6a ordenadaG E@E5H c*Har0i tawqa, Puego de niQos -ue consis e en ec.arse unos so+re o rosG ta1qa ta1qa) adPG Arru6ados, a*i#ados, en ri6ero, en /arios si iosG \\ Jol0& Par e de #a coreogra,Ja de #a dan"a de #os Qo##as de Paucar a6+o, Qos-oG \\ EolO @uego de 6uc.ac.osG ta1qa ta1qa0a-u2) /G Por,iar en e# tawqana0uy& \\ <ra+aPar *ara o ros en e# a 6i6ado de cosasG ta1qacha-uq) adPG E sG Cosas -ue de *or sJ ,or6an ri6eros, a*i#ona6ien os, ru6asG ta1qacha-u2) /G ?or6arse es*on Fnea6en e ri6eros, a*i#ona6ien os, ru6as de cosasG ta1qachaq) adPG E sG A*i#ador, ,or6ador, ordenador de ri6erosG ta1qachiq) adPG E sG Que 6anda o .ace ,or6ar ri6eros, ru6as, a*i#ona6ien osG ta1qachi2) /G 5andar ,or6ar ri6eros, ru6as, a*i#ona6ien osG ta1qa-uq) adPG A*i#a+#e, arru6a+#e, susce* i+#e de ,or6ar ri6erosG ta1qa-u2) /G Arru6arse, a*i#arse, ,or6ar ri6eros *or accin eO ernaG ta1qana) adPG Cosas des inadas *ara a*i#ar, arru6ar, ,or6ar ri6erosG E@E5H tawqana rumiitan mayu apapun, e# rJo se .a ##e/ado #as *iedras -ue enJan -ue arru6arseG ta1qana-u2) /G Ponerse unas *ersonas so+re o rasG \\ Jol0& La dan"a de #os Qo##as de #a *ro/incia de Paucar a6+o, Qos-o, u i#i"a e# tawqana0uy en su coreogra,JaG S9$R$H c.8arYi aU-aG ta1qaq) adPG E sG A*i#ador, ,or6ador de a*i#ona6ien osG Ta1qara2) sG 9tno*ist& Segunda UaYa de# cuar o se-8e :aEao, de# sec or Qo##asuEuG Es a+a a cargo de# aE##u A*u6aE aG Es e adora orio era una

!74
se*u# ura -ue *os erior6en e ##eg a es ar en #a c.acra de 0iego 5a#donadoG Se creJa -ue en es a se*u# ura, en cier o ie6*o, se Pun a+an odos #os 6uer osG ta1qara2aq) sG Que *er6anece *or ie6*o inde,inido a*i#onado o arru6adoG ta1qasqa) adPG A6on onado, a*i#onado, arru6adoG E@E5H tawqasqa llantHa, #eQa a*i#onada *or ie6*o inde,inidoG ta1qa2) sG Accin de a*i#ar, arru6ar, ,or6ar ri6erosG \\ /G A*i#ar, arru6ar, a6on onarG ta1qa2si2) /G Co#a+orar a o ro en a*i#ar, arru6ar, ,or6ar ri6erosG E@E5H tawqaysiy 0Huc*uman 0Hur0u0unata, aEuda a arri6ar #os *a#os de 0Hur0ur& Ta1richu-u) sG 'ist& Ftawri, a# ra6u" o tarwi; c*u0u, es*ecie de gorra o +one e adornado con *#u6as de co#or, u i#i"ado en #a ac ua#idad *or dan"arines c*Hunc*us&G U# i6o de #os go+ernan es na i/os de #a cu# ura 'i6a-, errnea6en e ##a6ado <au#ic.uscoG Ta1rinchun0i) sG 'ist& Ftawri, a# ra6u" o tarwi; c*unpi, es*ecie de cin urn adornado con *#u6as de co#orGT Curaca de Pac.aYa6a, errnea6en e ##a6ado <au#ic.un*iG Ta2a-a.a) sG ,eog& F/iempre cuatroG Pro/incia de# de*ar a6en o de Huanca/e#ica, Per, creada en !725, con !21,522 .a+i an es en !74!G ta2an-a) sG Eot& FEacc*aris odorata 'EI&T Ar+us o de #a ,a6i#ia de #as co6*ues asG <iene i6*or ancia agrJco#a, *or ser indicador de errenos ,Kr i#es *ara e# cu# i/o de #a *a*aG Es u i#i"ado co6o un 6agnJ,ico co6+us i+#eG ta2/o) adPG 2G P8AQOG ta2/u2achi2) /G 2G P8AQO=ACH9=G ta2/u2aq) adPG E sG 2G P8AQO=AQG ta2ta) sG Padre, *rogeni orG S9$R$H a aG ta2tacha) sG $o6+re -ue *or res*e o E a,ec o se da es*ecia#6en e a 0ios, a #os San os E a6+iKn a #os sacerdo es, *adres E a+ue#osG E@E5H Taytac*a Tem+lores, SeQor de #os <e6+#ores SCris o Cruci,icado eOis en e en #a Ca edra# de# Qos-o, Pa rn @urado de #a ciudadTG ta2tacha-u2) /G >uscarse un *adre aPenoG ta2tacha2) /G 0ec#arar co6o *adre a cier a *ersona, sin ser#o rea#6en eG ta2ta-u) adPG 0Jcese de un .o6+re de edad a/an"ada, de ra o .u6i#de E sin i6*or ancia a#gunaG ta2ta o) adPG E sG Padre anciano, de 6a# as*ec o, sin ninguna i6*or anciaG ta2ta2a2) /G L#egar a ser *adre, con/er irse en *adreG ta2ta2oq) adPG HiPo -ue iene *adreG te9a 0esqo) sG $EOLG 2G Q8ELLO PESQOG teqni) sG Anat& CaderaG Seg6en o su*erior de# 6ie6+ro in,eriorG S9$R$H e-ninG teqnisa0a) sG Anat& CaderudoN de caderas anc.asG teqnin) sG 2G <EQ$9G

!77
teqninra2) /G 0i/idir, ro"ar #a cadera de# cuer*o de #os ani6a#esG Teqse Qocha) sG 9tno*ist& F1rigen de lagunaG <ercera UaYa de# ercer se-8e Qo##ana, de# sec or C.inc.aEsuEuG Es e adora orio era una ,uen e de# 6is6o no6+re -ue es a+a, *os erior6en e, den ro de #a casa de 0iego 5a#donadoG Es a ,uen e ,ue de #a Qoya Bama 1qllo& Se .acJan en su .onor grandes cere6onias con *agos ordinarios, es*ecia#6en e cuando -uerJan *edir#e a#go a es a QoEa, -ue ,ue #a 6uPer 6Fs /enerada de es a gen eG teqsi) sG Jilos&)n0& ?unda6en o, ci6ien o, +aseG Teqsi (iraqocha) sG Jilos& E -elig&)n0& SeQor ,unda6en a#, dios +ase, dios *rinci*a# de #os dioses inYasG teqs-ha2) /G Poner ,unda6en os, ci6ien os, +asesG teqsi.u2u) sG ,eog& E# g#o+o errF-ueo, #a ierra, e# or+e, e# 6undo 6a eria#G teqsi2) /G ?unda6en ar, ci6en ar, *oner +ase a una cons ruccinG teqte) sG alim& A#oPaG C.ic.a du#ce, e#a+orada de 6aJ" +#anco, -uinua E .ier+as aro6F icasG \\ C.ic.a +#anca e#a+orada so#a6en e de 6aJ" +#ancoG teqteq) adPG E sG Persona -ue e#a+ora a#oPa o c.ic.a +#ancaG teqtichi2) /G 5andar e#a+orar a#oPa o c.ic.a +#ancaG teqti2) /G E#a+orar a#oPa o c.ic.a +#ancaG teqhe) adPG Ani6a# enc#en-ue, enani"adoG S9$R$H 8e-reG ti-a) sG CoFgu#o, grasa, se+o #J-uido -ue a# en,riarse se so#idi,icaG \\ Sus ancia *as osa 6o#deada E des*uKs endurecida, co6o e# ado+e, #adri##o, ePa, e cG \\ $e&AyaO <errnG \\ ArgO <errn, ado+e, casco e, *eda"o de ies oG ti-aq) adPG Sus ancia *as osa susce* i+#e a 6o#dearseG ti-a2) /G So#idi,icarse *or en,ria6ien o un #J-uido grasoso E ca#ien eG S9$R$H Y.ur*uEG \\ 5o#dear una sus ancia *as osaG ti-a2 ti-a2) adPG E sG )rasa #J-uida -ue a# en,riarse ,or6a gru6osG S9$R$H Y.ur*uG ti-a2achiq) adPG Agen e es*ecia# -ue iene #a cua#idad de .acer coagu#ar o so#idi,icar a#guna sus ancia #J-uida grasosa o *as osaG ti-a2achi2) /G Hacer coagu#ar, so#idi,icar a#guna sus ancia #i-uida, grasosa o *as osaG ti-a2aq) adPG E sG Sus ancia *as osa -ue se coagu#aN #J-uido grasoso -ue a# en,riarse se so#idi,icaG ti-a2a2) /G Coagu#arse, endurecerse #as sus ancias *as osas, genera#6en e en 6o#deG ti- a) adPG >ico#or, de dos co#oresG \\ 2G ALQAG ti- achi2) /G Hacer ,or6ar a#guna cosa de dos co#ores, es*ecia#6en e .i#os de #anaG ti- aq) adPG E sG Que ,or6a, co6*one

BC D
a#go de dos co#oresG \\ Que une .i#os de dos co#ores *ara en or"a#ar o ren"ar#os co6o *ara una .onda, *or ePe6*#oG ti- a2) /G ?or6ar o co6*oner a#guna cosa de dos co#oresG \\ @un ar dos co#oresG ti-nu) sG Astron& Ceni G Pun o de# .e6is,erio ce#es e su*erior a# .ori"on e, -ue corres*onde /er ica#6en e a un #ugar de #a <ierraG ti-nucha2) /G Li6i ar, de#i6i ar, *oner ,ron eras, .i osG ti-nu2) /G Astron& Co#ocarse e# So# en e# ceni G \\ Ponerse de *ieG S9$R$H saEariEG ti-ti) sG Bed& Condi#o6aG 2errugaG EOcrecencia o u6oracin de as*ec o /errucosoG E@E5H ti0tisapa, /errucoso, -ue *adece de a+undan e /errugaG 9cO 6is.aG ti-ti -uru) sG Lool& F$seudomelos coc0erelli& $seudomelos andendis, E o rosGT 2a-ui aG Orden co#e* eros, de #a ,a6i#ia 6o#oididae, de co#oracin roPi"a E K#i ros *e-ueQosG Bed&Jol0& E# #J-uido -ue eOuda es u i#i"ado *ara curar #a /erruga o ti0ti; con iene can aridina, usado co6o /esican eG S9$R$H uc.u-8as*aG ti-tisa0a) adPG 2G <9:<9=OQG ti-ti2) /G Bed& Producirse #as /errugas en #a *ie# de# cuer*o .u6anoG ti-ti2oq) adPG Persona -ue iene 6uc.a /errugaG S9$R$H iY i sa*aG ti-u/a) sG Anat& Hueso de #a c#a/Jcu#aG ti nuchi2) /G Poner erguida a#guna cosaG ti.ina) adPG 'e+e#de, in ransigen e, reacioG \\ 9ncorregi+#eG E@E5H timina runa 0an0i, eres un .o6+re incorregi+#eG tin-u) sG Encuen ro, Pun ura, con/ergenciaG \\ adPG Pe-ueQo, de 6ediana es a uraG E@E5H tin0u pHuy?uta *aywamuway, a#cFn"a6e e# cFn aro *e-ueQoG tin-uchi) sG ?arsa, 6en ira, ardid *re*arado *ara a#gn ,in in eresadoG tin-uchiq) adPG E sG Co6+inadorG \\ Que .ace encon rar, en re/is ar a dos *ersonasG S9$R$H u*ac.i-G tin-uchi2) /G 5e"c#ar, *re*arar a#guna 6edicinaG \\ Co6+inar /arias sus anciasG \\ Hacer encon rar o en re/is ar a dos *ersonasG \\ Con,ron ar, co6*ararG tin-u 0a) sG 'ueda, aro E o ras ,iguras se6ePan esG S9$R$H rauEuG tin-u.u2) /G Encon rarse con o ra *ersona #ePos de a-uJN en re/is arse en o ro #ugarG tin-u0a-u2) /G Es,or"arse *or encon rarse o en re/is arse con o ra *ersonaG tin-uq) adPG E sG Persona -ue se encuen ra o se en re/is a con o raG \\ Sus ancia -ue en ra en co6+inacin con o ras en #a *re*aracin de co6*ues os o 6edica6en osG S9$R$H u*a-G tin-urqachi2) /G Procurar a -ue se encuen ren o en re/is en dos *ersonas -ue se +usca+anG \\ Co6+inar o

DICCIONARIO
6e"c#ar /arias sus ancias con ra*ide"G tin-urqo2) /G Encon rarse sor*resi/a6en e con a#guna *ersona re-ueridaG E@E5H tin0urqoypuni Quanac*awan, encuKn ra e sie6*re con @uani aG tin-u2) /G Encon rarse, en re/is arse dos o 6Fs *ersonasG \\ L#egar a ocarse dos cosasG S9$R$H #aE .uE, u*aE, u*aEG \\ Agri& Unin de #as dos "onas eco#gicas andinasH -.esUa E *una, en re #os &,500 E 1,&00 6G sG nG 6G tin-u2a2) /G 0is6inuir e# a6aQo *or en/ePeci6ien o, de acuerdo a #os aQos ranscurridos, en #as cosas E seres /i/ien esG E@E5H mac*ulaymi tin0uyan, 6i a+ue#o .a dis6inuido de a6aQoG tin-u2-acha2) /G ?ingir encon rarse con a#guienG tin-u2-achi2) /G Lograr a*enas, .aciendo un ser/icio, -ue dos *ersonas se en re/is enG tin-u2-u2) /G Lograr a*enas e,ec uar un encuen ro o en re/is aG tinshi sG Lool& Sa# os de eOci acin seOua# de #as ##a6as E *a-oc.asG Tinta) sG ,eog& Ca*i a# de# dis ri o de# 6is6o no6+re, en #a *ro/incia de Canc.is, Qos-o, con 5,3&4 .a+i an es en !74!G \\ 'ist& En #a Co#onia ,ue ca*i a# de# corregi6ien o de Canas E Canc.is, con residencia de #os corregidores es*aQo#esG A uno de e##os, ##a6ado 0on An onio de Arriaga, e# Caci-ue de <ungasuca @osK )a+rie# CondorYanYi, Tupaq Amaru )), .i"o ePecu ar e# 1 de no/ie6+re de !340, con #o -ue e6*e" #a re/o#ucin e6anci*adora u*a-a6aris aG tinta) sG Lool& Ca*u##o -ue encierra #a crisF#ida de #a *o#i##aG S9$R$H in aEaG Tinta2a) sG ,eol& Aona 6inera u+icada en #a *ro/incia de Es*inar, de*ar a6en o de# Qos-o, PerG tinta2a) sG 2G <9$<AG tinti) sG Cas*a de #a #ana de a#*aca, *a-oc.a E ##a6aG tintin) sG Eot& F$assi!lora pinnatistipula .av&G P#an a /o#u+#e de #a ,a6i#ia de #as *assi,#orFceasG Sus ,ru os g#o+u#ares son co6es i+#es de sa+or agrada+#eG Se cu# i/a co6o *#an a de adornoG S9$R$H in inYu, .an*8aYUaE, ##u-os iG tintin-u) sG 2G <9$<V$, LLUQOS<9G tin2a) sG B%s& <a6+orci##oG <a6+or *e-ueQoG 9ns ru6en o 6usica# idi,ono *ercu ido de origen *reco#o6+inoG S9$R$H YirYiG tin2a2) /G B%s& <ocar e# a6+orci#io o tinya& ti0iq) adPG E sG Persona -ue des*oPa #as *er,o##as o pHanqas -ue en/ue#/en #a 6a"orca de# 6aJ", de# c.oc#oG S9$R$H *8an-a-G E@E5H sara tipiq runata mas0apuway, +sca6e#o a# .o6+re -ue des.oPe #as 6a"orcas de# 6aJ"G ti0ichiq) adPG E sG Que .ace des*oPar #as *er,o##as de #a 6a"orca de# 6aJ"G ti0ichi2) /G 5andar o .acer des.oPar #as

SIMI TAQE
*er,o##as de #a 6a"orca de# 6aJ"G E@E5H tipic*iy saray0ita manaraq onqoy *ay0us*aqtin, .a" des.oPar u 6aJ" an es de -ue #e en re #a en,er6edadG ti0ina) sG Herra6ien a de *un a a,i#ada -ue se e6*#ea *ara desgarrar #as *er,o##as de #a 6a"orca de# 6aJ"G E@E5H tipinay0ita ma?away *u0 pHunc*aylla, *rKs a6e u .erra6ien a *ara des.oPar e# 6aJ" so#a6en e *or un dJaG ti0i2) /G 0es.oPar#as *er,o##as u .oPas es*ecia#es -ue en/ue#/en #as 6a"orcas de# 6aJ"G ti0i2 0acha) sG 2G <9P9= U:HUG ti0i2 u-hu) sG <ie6*o o K*oca de# des.oPeG S9$R$H i*iE *ac.aG ti0i2siq) adPG E sG Que co#a+ora en e# des.oPe de #as *er,o##as de #a 6a"orca de# 6aJ"G ti0i2si2) /G Co#a+orar en e# des.oPe de #as *er,o##as de #a 6a"orca de# 6aJ"G E@E5H tipiysiy wasimasiy0ita manaraq paras*aqtin, aEuda a des.oPar #as 6a"orcas de 6aJ" de u /ecino an es de -ue ##ue/aG Ti0Mn) sG Arqueol& $EOLG )ru*o ar-ueo#gico, u+icado en #a *ar e orien a# de #a ciudad de# Qos-o E *rOi6o a# dis ri o de LucreG Es F con,or6ado *or recin os, andenes, cana#es, ,uen es, esca#ina as, ca6inos, 6ura##as de ,ac ura inYaG Las ,uen es cronJs icas de #os sig#os ]29 E ]299 re,ieren -ue es e si io, en ie6*o de #os inYas, ,ue un *a#acio ca6*es re de# 9nYa =aUar Wa-a- E o ros indican -ue ,ue de Wira-oc.aG E# ac ua# no6+re de <i*n *ro/iene desde e# sig#o ]299, *ero *ro+a+#e6en e u/o o ro no6+re en e# inYarioG tisi) sG tej& 2ari##a ci#Jndrica de 6adera, en #a cua# se .i#a #a #onaG Es *ar e co6*onen e de #a rueca o .usoG tis/a) sG Eot& F/tipa o+tusaT Pas o duro -ue crece en #aderas E "onas rocosas, 6uE *oco u i#i"ado *or su dure"a *or e# ganado #anar E /acunoG tishi) sG tej& Pa#i o de# ePe de #a rueca o pus*0a& titi) sG Biner& P#o6o, 6e a# dc i# E 6a#ea+#e de co#or a"u#inoG \\ adPG Pesado, gordo, de +as an e *esoG titichaq) adPG E sG Biner& Que a#ea o 6e"c#a o ros 6e a#es con e# *#o6oG S9$R$H i inc.a-G titinchaq) sG Biner& So#dador con *#o6oG S9$R$H i ic.a-G titincha2) sG Biner& So#dadura con *#o6oN es aQaduraG \\ /G So#dar con *#o6o, es aQarG \\ S9$R$H i iEG titinchu) sG Biner& >o#i##a *e-ueQa de *#o6o rundido, en ,or6a rs icaG titi2) /G Biner& So#dar con *#o6o, es aQarG S9$R$H i inc.aEG titi2achiq) adPG !am& Que con/ier e en *esado a#guna cosaG \\ !igdo& Persona *ensa i/a -ue no se da cuen a de #o -ue ocurre a su a#rededorG titi2achi2) /G !am& y !igdo& Au6en ar de *eso a#guna cosa, a se6ePan"a de# *#o6oG S9$R$H ##asaEac.iEG

BC D
titi2aq) adPG E sG !am& y !igdo& Que se .ace *esan e a#guna cosa, a se6ePan"a de# *#o6oG titi2a2) /G !am& E !igdo& Ponerse *esan e a#go, a se6ePan"a de# *#o6oG Titu &usi Yu0an-i In-a) sG 'ist& HiPo +as ardo de SaEri <u*a- 9nYa en una 6uPer de si6*#e condicin socia#G ?ue e# ercer 9nYa de# re,ugio de Wi##Ya*an*a o 2i#ca+a6+aG Asu6e e# reinado a #os 2; aQos de edad en !53!, en /is a de -ue su .er6ano PrJnci*e <u*a- A6aru, era 6enor de edad E es a+a de6en e, siendo in ernado en e# AY##aUasi de Wi##Ya*an*aG E# 24 de agos o de !5;4 ,ue +au i"ado, .ec.o -ue ace* a# igua# -ue SaEri <u*a9nYa, *ara e/i ar *ro+#e6as con #os es*aQo#es, *oniendo condiciones -ue ,ueron ace* ados *or #os 2irreEes Conde de $ie/a E ?rancisco de <o#edoG 0es*uKs de die" aQos de go+ierno, en !5;7, 6uere de gra/e en,er6edad en e# re,ugio de Wi##Ya*an*a, asis ido *or e# Padre 0iego de Or i", a -uien se a ri+uE .a+er#e causado #a gra/e do#encia, siendo *erseguido E #uego 6ar iri"adoG ti1) onomat& 2o" ono6a o*KEica con -ue se eO*resa #a in ensidad de una cuerda esadaG E@E5H tiw neqtapuni c*utay qHaytuta, es ira e# corde# odo #o -ue *uedas, .as a -ue diga tiw& Ti1ana-u) sG 2G <9=AWA$A:UG ti1 i) adPG Pa#o o caQa 6uE de#gados E ,#eOi+#esG S9$R$H Y8ar*i, iU iG ti1 i2aq) adPG Pa#o, cuerda o .i#o -ue se ade#ga"a de6asiadoG ti1 i2a2) /G Ade#ga"ar de6asiado, co6o un *a#o, cuerda o .i#oG \\ !am& Ponerse ,#acuc.en o E dK+i#G S9$R$H iU iEG ti1 i2-acha2) /G Ponerse su6a6en e de#gado E ,#eOi+#eG ti1 a) sG 2G QELLWAG ti10u i) sG tej& <e#as -ue cu+ren #a ca+e"a de #as 6uPeresG S0G)G HGT ti1ti) adPG 5uE dK+i#G S9$R$H Y8ar*i, iU#iG \\ 2G CHOQLLOPOQOCH9G ti1ti2) /G P__+i#i arseG S9$R$H iU#iEaEG ti1ti2a2) /G 2G <9W<9=G ti2a) sG >rasero, +raseri##o, -ue6ador usua#, *e+e eroG S@GLGPGT ti2a ti2a) ad/G Per6anecer sen adas /arias *ersonasG ti2achiq) adPG E sG Que .ace sen ar o in/i a a o6ar asien oG ti2achi2) /G 5andar o .acer sen ar a o ra u o ras *ersonas en asien osG ti2a-uq) adPG E sG 2arn E 6uPer, -ue con/i/en o .acen /ida 6ari a# ,uera de 6a ri6onioG \\ Persona -ue .a+i a una casa o una .a+i acin en ,or6a graciosaG ti2a-u2) /G Hacer /ida 6ari a# ,uera de 6a ri6onioG \\ Ha+i ar graciosa6en e una casa o .a+i acin aPenaG ti2an ti2an) ad/G A/an"ar sen Fndose de rec.o en rec.oG \\ $e&AyaO Cigarra, c.ic.arraG ti2ana) sG Asien o, *oEo, *a i##a, +anca,

200
si##e aG \\ 'ist& >anco rea#, en e# inYarioG ti2ana2a2) /G <ener deseos, ganas de sen arseG ti2a0a-u2) /G 2i/ir encasa aPena e6*ora#6en e, aco6*aQando a# dueQoG ti2a0a2achi2) /G 2G <9=A=S9CH9:U=G ti2a0a2a2) /G Aco6*aQar a /i/ir a una *ersona en su *ro*ia casa, *or a#gn ie6*o o en caso necesarioG ti2aq) adPG E sG Que *er6anece sen adoG \\ Ha+i an e de una casa o .a+i acinG \\ $EOLG 9n-ui#inoG ti2aq ara/a) sG 2G HU:U=AG ti2aq .asi) sG Con/i/ien e, concu+inoG S9$R$H anasuG ti2ara2a2) /G 5an enerse sen ado *ro#ongada6en e sin ningn 6o i/oG ti2ari-u2) /G Sen arse en un #ugar *or +re/es 6o6en osG ti2ar0ari2) /G Sen arse sor*resi/a6en e E de cua#-uier 6odoG ti2arqachi2) /G Hacer sen ar a o ra *ersona *or #a ,uer"a, con ra su /o#un adG ti2arqo2) /G Sen arse sin cuidado E +rusca6en eG Ti2a1ana-u) sG ,eog& 'egin de# a# i*#ano de >o#i/ia, Pun e a# #ago <i iYaYa, donde ,#oreci una gran ci/i#i"acin an erior a #os 6icas, *osi+#e6en e a *ar ir de# aQo 250 dGCG E -ue dur .as a 450 dGCG S9$R$H <iUanaYuG ti2a2) /G Sen arse, *er6anecer sen adoG \\ 2i/ir en cier a casa o .a+i acinG \\ Con/i/ir o /i/ir 6ari a#6en e ,uera de 6a ri6onioG \\ Asen arse en e# ,ondo de un reci*ien e #a *ar e es*esa de un #J-uido co6o, *or ePe6*#o, #a +orra de #a c.ic.aG ti2a-acha2) /G Sen arse 6uc.as /eces E en di,eren es asien osG ti2a2-achi2) /G Hacer sen ar con su6o cuidadoG E@E5H sumaqllata tiyay0ac*iy mac*ulayta, .a" sen ar a 6i a+ue#o con 6uc.o cuidadoG ti2a2-u2) /G Sen arse con su6o cuidadoG \\ Posarse #as a/esG \\ Bed& >aPar #a .inc.a"nG \\ Posarse #as nu+es so+re #a ierraG ti2a2sichi-u2) /G Co6*ar ir #a /i/ienda con o ra *ersona, *or re-uerir su co6*aQJaG S9$R$H iEa*aEac.iEG E@E5H tiyaysic*i0uy pillawanpas, .a" e a co6*aQar con cua#-uieraG ti2a2sichi2) /G Hacer co6*ar ir #a /i/ienda a una *ersona con o ra *or re-uerir su co6*aQJaG ti2a2si-u2) /G Aco6*aQar sen ado a o ra *ersona, a6+iKn sen adaG \\ Co6*ar ir e6*ora#6en e #a 6is6a /i/ienda con o ra *ersonaG ti2a2si2) /G Aco6*aQar a sen arse a o roG \\ Aco6*aQar e6*ora#6en e a /i/ir a o ra *ersona en su casaG E@E5H tiyaysiy mamayta onqosqan 0as*an, aco6*FQa#e a 6i 6a6F e6*ora#6en e, *or-ue se encuen ra en,er6aG

20!
toho2a2) /G 2G :8A'P9=A=G To-an A.aru) sG 9tno*ist& F/erpiente del cerro To0anG Cuar a UaYa de# sK* ino se-8e :aEao, e# sec or C.inc.aEsuEu, a cargo de# Q.a*a- AE##uG Es e adora orio, en e# inYario, es a+a con,or6ado *or cinco *iedras redondas -ue e# 9nYaWira-oc.a .i"o *oner en e# cerro <oYan, enci6a de# +arrio de :ar6en-a, .oE +arrio de San a Ana, en #a ciudad de# Qos-oG Se #e o,recJan conc.as 6arinas *ar idas E se #e .acJan ruegos *or #a /ic oria de# 9nYaG to-a0u isi) sG tej& 2es ido de 6uc.o co#orido E 6o i/os di,eren esG S9$R$H u*Ya*u isiG S5G@G de #a EGT To-a0uqara2) sG 9tno*ist& SeO a UaYa de# -uin o se-8e PaEan, de# sec or Qo##asuEuG Es e adora orio, en e# inYario, era un cerro -ue es a+a ,ren e a :i.a##a, en #a ciudad de# Qos-o, en e# -ue .a+Jan res *iedras 6uE /eneradasG Se #e .acJan sacri,icios de niQosG to.aqa2a) adPG 2G CHA$CHA:UG to.aqha2a) sG 2G PU'U$ QOWEG to.ine9o) sG 2G Q8E$<EG toqe) sG @e,e de a#gn gru*o .u6anoG toq a) sG <ra6*a, de, con,eccin 6uE senci##a, *ara ca"ar a/es E *eces en #os rJosG toq a 1asa) adPG @i+oso, Poro+adoG toq achaq) adPG E sG Persona -ue se dedica a ar6ar o *re*arar toqllas& toq acha2) /G Co#ocar ra6*as *ara coger ani6a#es /i/os E sanosG toq achi2) /G !igdo& 5andar asediar, 6o#es ar a o ra *ersonaG toq aq) adPG E sG Que ca"a ani6a#es /i/os con #a o-##aG !igdo& Que asedia, asec.aG toq a2) /G Ar6ar E co#ocar ra6*as *ara a ra*ar /i/o un ani6a#G \\ Asediar un ,e#ino en ,or6a aga"a*ada a su /Jc i6aG \\ !igdo& Asediar, 6o#es ar a o ra *ersonaG toqocho) adPG <a##o grueso E .ueco de *#an as con nudos o sin e##osG \\ 2o" +aPa, es en rea de *ersonas o ani6a#esG E@E5H toqoc*o 0Haspiy0ita ma?away, *rKs a6e u *a#o grueso E oscoG Toqor !u-2u) sG 9tno*ist& Segunda UaYa no u+icada c on *recisin en e# sis e6a se-8e, corres*ondien e a# sec or C.inc.aEsuEuG Es e adora orio, en e# inYario, era un 6anan ia# -ue es a+a en #a *ar e $ de #a ciudad de# Qos-o, origen de uno de #os dos riac.ue#os -ue *asa *or #a ciudadG toqoro) sG tej& Pa#o -ue sir/e *ara en/o#/er #a #ana -ue se ePeG \\ Eot& <a##o in erno E duro de #a ce+o##aG toqor1a2) sG Eot& <a##o seco u+u#ar de #a .a+aG S9$R$H .a+as u##uG toqso) sG 2G :8U:5UG toqti) adPG Enc#en-ue, enPu o, escuF#ido, es-ue#K icoG S9$R$H .arc.i, c.o-c.i, so-roG E@E5H toqti llamata rutumuy, cor a #a #ana de #a ##a6a escuF#idaG

BC D
toqti2a2) /G En,#a-uecerse de6asiadoN *onerse 6agro, enPu o, es-ue#K icoG S9$R$H .arc.iEaEG toqto) adPG C#uecaN ga##ina -ue .a er6inado de o/ar E se .a##a en es ado de incu+arG toqto2) /G C#o-uear #a ga##ina -ue .a er6inado de o/arG toqto2a2) /G E6*e"ar a *onerse c#ueca #a ga##ina, an es de er6inar de o/arG \\ 5an enerse *or 6uc.o ie6*o una ga##ina en es ado de c#uecaG toqho2achi2) /G 2G OQHE=ACH9=G Toronto2) sG Arqueol& Pe-ueQo si io ar-ueo#gico -ue se u+ica en #a 6argen derec.a de# rJo 2i#cano a SWi##Ya6aEuT E a& cua ro Yi#6e ros de QoriUaErac.ina, *or enci6a de #a #Jnea ,Krrea Qos-o`Qui##a+a6+aG <iene una ,or6a adecuada -ue da asien o a recin os de ,or6a rec angu#ar, es ruc uras con accesos E sin accesos, a 6anera de caPones, en #os de# # i6o i*oG Asi6is6o es F con,or6ado *or andenes con sis e6as de irrigacinG Son de ,ac ura inYa E se .a##an en #a "ona ransiciona# en re e# Q.esUa E Se#/a A# aG toroqcho) sG 2G :8U:5UG Totor (a2 a) sG 9tno*ist& FSaylla de TotoraG En e# inYario, dKci6a segunda UaYa de# no/eno se-8e Q.a*a-, de# sec or C.inc.aEsuEuG Es e adora orio, e# # i6o de es e se-8e, era una ,uen e de# 6is6o no6+reG totora) sG Eot& F/cyrpus totora T& IoyamaG P#an a ri+ereQa de #a ,a6i#ia de #as cE*erFceasG Crece a# +orde de #as #agunas E es u i#i"ada *ara a#i6en ar e# ganado /acuno, #a ,a+ricacin de +a#sas, es eras, asJ co6o ca6+uc.os *ara *ro eger +o e##as en e# rans*or eG S9$R$H u ura, saY.a, YaUrJG trinchi trinchi) sG $EOLG 2G <UPU <UPUG tu-a0u) sG tej& <e#a adornada con #a+ores o +ordados, carac erJs ico de# raPe inYaicoG \\ $e&AyaO $o+#e, ga#anoG tu-a0u isi) sG 2G <O:APU 9S9G tu-i) sG 2icio, desen,reno, 6a# .F+i o o cos u6+reG \\ 9cO Ligero, /i/o, in-uie o, ra/ieso, desen,renadoG ( 2acJoG ( <erreno no aradoG tu-ichi2) /G 9n,undir en o ro e# 6a# .F+i o de 6a#as cos u6+res o /iciosG tu-i2) /G Ad-uirir 6a#os .F+i os, en/iciarse, desen,renarseG \\ $e&AyaO 9n-uie arG tu- uchi) sG Anat& Ar icu#acin sea, unin de dos o 6Fs .uesosG tu-nu-u adPG 2iePo, decrK*i oG S9$R$H .u# uG tu-u) sG Lool& FEu*o virginianus ,melinG >u.o, #ec.u"aG Orden S rigi,or6es de #a ,a6i#ia s rigidaeG A/e noc urna, ca+e"a grande redondeada, oPos grandes, *#u6as radia#es E erKc i#es E orePasG S9$R$H .uYu, *a-*aYaG tu-uchi-uq) sG O+Pe o o cosa susce* i+#e de ser consu6ado, ago ado, er6inadoG

DICCIONARIO
tu-uchi-u2) /G Su,rir #a consuncin o e# eO er6inioG tu-uchiq) adPG E sG Que .ace aca+ar, conc#uir, er6inar, ago arG \\ Que .ace ca6+iar, rans,or6ar, in/er irG tu-uchi2) /G Hacer aca+ar, conc#uir, ,ina#i"ar, eO er6inar, con/er irG E@E5H tu0uc*iy qarpayta, er6ina de .acer regarG tu-u-uq) adPG Consu6i+#e, ago a+#e, eO er6ina+#e, -ue se er6inaG S9$R$H -o##o-G E@E5H qolqepas uywapas tu0u0uqmin, e# dinero E e# gaQado sie6*re se er6inanG tu-u-u2) sG ?in, conc#usin, con,Jn, ,ina#G S9$R$H *8uc.uYaG E@E5H wato tu0u0uy, e# ,in de# aQoN llanqay tu0u0uy, #a conc#usin de# ra+aPoG \\ /G Aca+arse, consu6irse, ,ina#i"arse, eO inguirseG S9$R$H *8uc.uYaEG E@E5H tu0u0uy patanpi?an qelqas*ani, es oE er6inando de escri+irG Tu-u.an) sG ,eog& FTop#n& Que se aca+aT Pro/incia E ciudad si uada en #a regin $ de #a 'e*+#ica de Argen ina, #i6i a con #as *ro/incias de Sa# a, San iago de# Es ero E :a a6arcaG Has a es a regin se eO endi *or e# S e# gran 96*erio <aUan insuEanoG tu-una) adPG O+ra o accin des inada a ser er6inada, aca+ada, conc#uidaG tu-una2a2) /G Es ar *rOi6o a aca+arse, ago arse, er6inarse, ,ina#i"arseG tu-u0a-u2) /G 2G QOLLU=G tu-u0a2) /G <er6inar, aca+ar, co6*#e ar a#go -ue es a+a inconc#usoG E@E5H tu0upay wasi pic*ayta, er6ina de +arrer #a casaG tu-uq) adPG E sG Que se con/ier e, -ue ca6+iaG E@E5H q*apaqman tu0uq, -ue se con/ier e en ricoG \\ Que ,inge o se .ace #o -ue no esG E@E5H manc*ay yac*aqman tu0uq, e# -ue ,inge de sa+ioG \\ ?ina#i"ador, eO er6inadorN -ue aca+a, consu6eG S9$R$H -o##uc.i-G tu-ur0ari2) /G <er6inar, aca+ar, ,ina#i"ar 6uE *ron o, a co6o dK #ugarG E@E5H tu0urpariy llan0Hasqay0ita, er6ina de una /e" u ra+aPoG tu-urqo2) /G <er6inar, aca+ar, ,ina#i"ar rF*ida E *re6a ura6en eG \\ !am& 0i#a*idar a#gn +ien en +re/e ie6*oG tu-uru) sG Engrudo, 6a"a6orra de .arina usada co6o ad.esi/oG S9$R$H .uYuruG \\ $e&AyaO LocroG tu-uru2) /G Pegar dos cosas, ad.erir a#go *or 6edio de# engrudoG S9$R$H .uYuruEG tu-usqa) adPG <er6inado, aca+ado, conc#uido, ago ado, eO er6inadoG S9$R$H *a##Uas-aG E@E5H tu0usqa wasipi tiyas*an0i, es Fs /i/iendo en casa er6inadaG tu-u2) sG <Kr6ino, conc#usin, ,ina#i"acinG \\ /G <er6inar, conc#uir, aca+ar, ,ina#i"arG E@E5H tu0uy *u0paq0ama ruwasqay0ita, er6ina de una /e" #o -ue es Fs .aciendoG S9$R$H *a##UaEG \\ Con/er irse en a#goG E@E5H way?aman tu0uy, con/er irse en

SIMI TAQE
Po/enG \\ ?ingir de a#goG E@E5H ayaman tu0uy, .acerse e# 6uer oG tu-u2 atiq) adPG <odo*oderoso, -ue odo #o *uedeG tu-u2 hinantin) #ocG <odos #os *ue+#os E regionesG E@E5H tu0uy *inantintan mas0*aspa, mana warmayta tarinic*u, +uscando *or odas *ar es no .e encon rado a 6i a6adaG tu-u2 0acha) #ocG <odo e# uni/erso, odo e# 6undoG \\ <odos #os ins an es E ie6*osG tu-u2 ri-uq a0u) sG 'ist& 9ns*ec or, /isi ador inYaico -ue #o /eJa E o+ser/a+a odoG tu-u2-achi2) /G 5andar aca+ar, .acer conc#uir una o+raG E@E5H tu0uy0ac*iy imaynatapas perqa0unata, .a" conc#uir a co6o dK #ugar #a cons ruccin de #as *aredesG tu-u2-u2) /G Conc#uir *or ,in un ra+aPo u o+ra -ue se .acJa di,Jci#G E@E5H *u0paq0ama tu0uy0uy, aca+a de una /e"G tu-u2-u-u2) /G Aca+arse, conc#uirse, consu6irse o a#6en eG tu-u2si2) /G Co#a+orar en #a conc#usin de una o+ra o ra+aPoN aEudar a consu6arG E@E5H tu0uysiy wasic*ayta wasiyta, aEda6e a er6inar de cons ruir 6i casaG tu tu) adPG Pa*a o u+Krcu#o de6asiado .e#adoG tu un0i) sG Are e, *edien e o "arci##oG E@E5H qori tulunpita rantipusay0i, e co6*rarK are es de oroG tu -a) sG =erno, es*oso de #a .iPaG S9$R$H -a aEG tu 0ina) sG 2G LL9$PH9$AG tu 0u) sG <in e, co#oran e *ara eQirG E@E5H *aywamuway pu0a tullputa, a#cFn"a6e e# in e roPoG tu 0una) sG 2asiPa donde se iQeG tu 0uq) sG E adPG <in oreroG tu 0u2) /G <eQir, co#orearG E@E5H tullpuy an0as*man c*ama Trata, une 6i saco a# co#or a"u#G tu 0u2 -a.a2oq) sG $EOLG <in orero, es*ecia#is a en in orerJaG tu 0u2 1asi) sG $EOLG <in orerJa, #ugar o casa donde se iQen e#as o .i#osG tu u) sG Eot& <a##o de #as *#an as .er+FceasG \\ Pe*a de a#gunos ,ru os en dru*aG \\ Anat& Hueso de# cuer*o .u6ano E de #os /er e+rados en genera#G E@E5H insu#G tullu senqa, -ue iene nari" de .uesoG \\ adPG !am& ?#aco, escuF#ido, en eco, desca6ado, enPu oG E@E5H tullu runaqa manan anc*a 0allpayuqc*u, e# .o6+re escuF#ido no iene 6uc.a ,uer"aG tu u senqa) sG Lool& F;ari" de *uesoG Pico de #as a/esG S9$R$H c..urunaG Tu u.a2u) sG ,eog& F-o de *uesoT 'iac.ue#o -ue cru"a #a ciudad de# Qos-o de $ a SG Ac ua#6en e se encuen ra cana#i"ado ,or6ando #a a/enida de su no6+reG tu usa0a) adPG 'ecargado de .uesosG E@E5H tullusapa ayc*a, carne .uesosaG tu u2 tu u) adPG EO re6ada6en e ,#aco,

BC D
de6asiado de#gado de cuer*oG tu u2achiq) adPG E sG Sus ancia o agen e -ue causa e# en,#a-ueci6ien o o ade#ga"a6ien o de# cuer*o de #as *ersonas E ani6a#esG tu u2achi2) /G Hacer en,#a-uecer, causar e# en,#a-ueci6ien oG tu u2aq) adPG Que en,#a-uece o ade#ga"a de cuer*oG tu u2a2) /G En,#a-uecer, ade#ga"ar de cuer*oG S9$R$H .anY8uEaE, Y8ar*iEaE, ##a-aEaEG tu.a) sG 'odeo, circundacinG \\ $e&AyaO Andariego, ci6arrnG \\ 9cO Origen, co6ien"oG ( OPo de aguaG tu.achiq) adPG E sG Que 6anda rodear o circundar un si ioG tu.achi2) /G Hacer o 6andar rodear o circundar un si ioG \\ Sacar a #a /ergLen"a *or #as ca##es a una *ersona o *ersonasG tu.aq) adPG E sG Que rodea, circunda o eO*#oraG tu.aqa2a) adPG Ad/enedi"oG S9$R$H *urinYic.uG \\ !am& 5os rencoG tu.a2) /G 'odear, cercar o+ser/ando o eO*#orandoG S9$R$H ra-saEG \\ EolO 9cO Cerca, /a##adoG Tu.a21ara-+a) sG 'ist& @e,e de #os ePKrci os c.8anYas, co6*aQero de Han-8oUaE##o E As oUaraY8a, con -uienes enca+e" #a re+e#in con ra #os 9nYas, en e# reinado de# 9nYa =aUar Wa-a-, siendo derro ados *or e# 9nYa Wira-oc.a 9nYaG tu.=o tu.=o) sG $EOLG 2G :89<A <U5>OG tu.i) sG 'ist& Cuc.i##o de oro de ,or6a ar Js ica u i#i"ado en ac os cere6onia#es en #a K*oca de #os 6icasG \\ Bed& >is urJ inYaicoG 9ns ru6en o 6e F#ico de co+re o +ronce -ue #os ciruPanos inYas u i#i"a+an en #as re*anaciones craneanasG S9$R$H Yuc.una, sirY8anaG \\ $EOLG 9ns ru6en o *e-ueQo u i#i"ado en #as *anaderJas *ara Pun ar #a 6asa de *anG S9$R$H Y8isunaG tu.i2) /G Cor ar con e# ins ru6en o ##a6ado tumi& \\ Se##ar, gra+arG tunas) sG Eot& F1puntia !icus indica Wi##T P#an a es*inosa E sucu#en a de #a ,a6i#ia de #as cac Fceas, con ,#ores .er6a,rodi as de co#or a6ari##o /is oso, ,ru o co6es i+#e 6uE agrada+#eG S9$R$H 6on e unasG E@E5H tunas 0*ac*u, e# -ue co6e #a unaG S9nsu# oH tonto de capirote, simpl#nG& tuna1) sG 2G :U<A$A, <U$AWAG tuna1a) sG 9ns ru6en o de *iedra, en ,or6a de 6edia #una, -ue sir/e *ara 6o#er di,eren es sus ancias, so+re odo co6es i+#es, so+re o ra *iedra *#ana, ##a6ada maran o +atn& S9$R$H unaU, Yu anaG tuni) sG Pos e, *i#as raG tun-a) sG PaQo#n de un ePido es*ecia#G S@GLGPGT tun-i) sG Lool& F-upcola peruviana Cat*amTG )a##i o de #as rocasG <un-ueG Her6osa a/e ,rugJ/ora, *#u6aPe roPo` anaranPado +ri##an e, a#as E co#as de

202
co#or negro in enso, 6e"c#ado con ceni"o in enso, *ro*io de #a se#/a de Co#o6+ia, Ecuador, Per E >o#i/iaG \\ 0uda, /aci#acin, *er*#ePidadG tun-iq) adPG 0udoso, *er*#ePo, inde er6inado, inseguroG tun-iq sonqo) adPG F.ora"#n perplejoT 0u+i an e, du+i a i/oG E@E5H tun0iq sonqo puris*ani, es oE ca6inando du+i a i/oG tun-i2) /G 0udarN es ar *er*#ePo, /aci#an e, inde er6inadoG S9$R$H isYaEaEG tun-i2-acha2) /G Andar en gran *er*#ePidad, dudar ,recuen e6en eG tun0a) sG Ca#u6nia, i6*u acin, incu#*acinG \\ conPG A6anera de, co6o -uien, co6o -ueG \\ $e&AyaO 9cO Poco, escaso, #i6i adoG ( ?a#soG \\ ArgO 9ncu#*acin, acusacinG \\ EolO A#go, un *ocoG tun0achi-uq) adPG E sG Que su,re #a incu#*acin o ca#u6niaG E@E5H suwamanta tunpac*i0uq runan 0an0i, eres un .o6+re -ue e .aces incu#*ar de #adrnG tun0achi-u2) /G Su,rir #a incu#*acin o ca#u6niaG tun0achiq) adPG E sG Que .ace incu#*ar o ca#u6niar a o roG tun0achi2) /G Hacer#e incu#*ar o ca#u6niarG tun0a-uq) adPG E sG Que iene #a cos u6+re o 6anJa de incu#*ar o ca#u6niarG \\ !am& Ce#osoG tun0a-u2) /G 5a#iciar, sos*ec.ar, su*oner #a cu#*a+i#idad de o ro, *ero sin *rue+a a#gunaG tun0ana) adPG Persona, dic.o o .ec.o i6*u a+#e de cu#*a+i#idadG \\ Susce* i+#e de ser ca#u6niadoG tun0una-u2) /G 9ncu#*arse, ca#u6niarse 6u ua6en eG tun0aq) adPG E sG 9ncu#*ador, acusadorG E@E5H yanqamanta tunpaqmi0an0i, eres un acusador sin 6o i/oG tun0asqa) adPG 9ncu#*ado, ca#u6niadoG E@E5H sinc*i tunpasqa 0asqan0i, .a+Jas sido 6uE ca#u6niadoG tun0a2) sG 9ncu#*acin gra ui a, ca#u6nia, i6*u acinG \\ /G Ca#u6niar, i6*u ar, a ri+uir, ec.ar #a cu#*aG tun0a2-acha2) /G Ca#u6niar a unos E o rosN i6*u ar a di,eren es *ersonas sin ,unda6en oG tun0a2-achi2) /G O+#igar a ca#u6niar a una ercera *ersonaG \\ Hacer i6*u ar a un inocen e tun0a2-una-u2) /G Ca#u6niarse de .ec.o recJ*roca6en eG tun0a2-u2) /G Ca#u6niar o i6*u ar a una *ersona de .ec.o E sin *iedadG tun0a2 a tun0a2) /G Ca#u6niar *or ca#u6niar, i6*u ar *or i6*u arG tunta) sG alim& C.uQo +#anco o 6oraEaG Su e#a+oracin se rea#i"a de #a siguien e 6aneraH *ri6ero se .ace .e#ar #a *a*a E #uego se #a *one en un *o"o de agua ,rJa, duran e 20 dJasN a# sacar#o se #a .ace secar sin reci+ir #os raEos so#aresG S9$R$H 6oraEaG

20&
tunti) adPG 'e-ue6ado *or #a accin de# ca#orN -ue .a *erdido su co#or na ura# *or accin de #os raEos so#aresG E@E5H tunpi pHac*awan c*ura0uy, *on e ese /es ido desco#orido *or e# so#G tuntichi2) /G Hacer *erder e# co#or *or #a accin de# so# o de# ,uego na ura#G tuntiq) adPG E sG Persona o cosa eO*ues a a re-ue6arse a# ca#or de# so#G \\ $EOLG Que se +ronceaG tuntisqa) adPG 2G 5ACHU=ASQAG tunti2) /G 'e-ue6arse a# ca#or de# so#N aso#earse eOcesi/a6en eG \\ Perder #as ro*as E #os ePidos e# co#or na ura# *or #a accin de# so#G tunti2a2) /G 0ar #a a*ariencia de cosa re-ue6ada *or #a accin de# so# o de# ,uegoG Tunu) sG ,eog& <onoG 'Jo i6*or an e, a,#uen e de# A6aru 5aEu o 5adre de 0ios, de# de*ar a6en o de# 6is6o no6+re en e# PerG tunu) adPG Ador6ecido, insensi+i#i"ado, 6Fs *ro*ia6en e #os 6ie6+ros de# cuer*o .u6anoG \\ $e&AyaO Pi#ar de casa redondaG \\ EolO Uasi Ua ana S*i#arGT \\ 9cO Pi#arG ( Ador6ecidoG tunu2achi2) /G Jisiol& Causar, *roducir e# ador6eci6ien o de a#gn 6ie6+ro de# cuer*o .u6anoG tunu2a2) /G Jisiol& Ador6ecerse un 6ie6+ro de# cuer*o .u6anoG Tu0a) sG A*e##ido au c ono de origen inYaicoG tu0a) adPG O+Pe o no+#e, *recioso, e#egan eG E@E5H tupa pHac*as, *renda e#egan e de /es ir de# /arnG S5G@G de #a HGT \\ 'ea#, regio, no+i#iarioG \\ <ra a6ien o .onorJ,ico o dis incin no+i#iariaG Tu0a Ata1chi) sG 'ist& PrJnci*e .iPo de# 9nYa A aUa##*a E de Qo i <uc.iYi##aG Tu0a A2ar Man-o) sG 'ist& PrJn ci*e .iPo de# 9nYa <u*a- =u*anYi, dKci6o so+erano de# <aUan insuEnG tu0a -a2) sG 'ea#e"a, dignidad, rea#, 6ages adG E@E5H )n0aq tupa 0aynin anc*a yupayc*ana 0argan, #a rea#e"a de# 9nYa era 6uE .onora+#eG tu0a qochor) sG 'ist& En e# inYario, *#anc.a de oro +ruQido E engas ado con *iedras *reciosas de donde *endJa #a mas0aypac*a o +or#a i6*eria#, en #a corona rea# de# 9nYa, So+erano de# <aUan insuEuG tu0achina) adPG Sus ancia -ue de+e en rar en #a co6+inacin o 6e"c#aG \\ U ensi#io -ue sir/e *ara *re*arar #a 6e"c#a o co6+inacinG tu0achiq) adPG E sG Persona -ue *ro*icia e# encuen ro o #a en re/is aG \\ Que *re*ara, co6+ina, 6e"c#aG S9$R$H inYuc.i-G tu0achi2) /G Pro*iciar e# encuen ro, #a en re/is aG \\ Pre*arar o co6+inar #a 6e"c#aG tu0anachi2) /G 2G 5UCH8ACH9=G tu0aq) adPG $o+#e, *rec#aro, eOce#so, 6agnJ,ico, insigne, *erJnc#i oG \\ Que se encuen ra con o roG \\ Que #uc.a o c.oca con o ro u o ros en co6+a eG \\

BC D
O+Pe o -ue concursa con o roG S9$R$H inYu-G Tu0aq A.aru) sG ,eog& $o6+re de un dis ri o de !a *rro/incia de Canas, de*ar a6en o de# Qos-o, Per, con &,!&& .a+i an es en !74!, cuEa ca*i a# <ungasuca ,or6 con Suri6ana E Pa6*a6arca e# cacica"go de @osK )a+rie# Condorcan-ui, <u*a- A6aru 99, caudi##o de #a re/o#ucin 6Fs i6*or an e de #a e6anci*acin de A6Krica de# SurG Tu0aq A.aru In-a I) sG 'ist& HiPo de 5an-o 9nYa E #a QoEa S.iUi C.in*o O-##o, naci en !554, asu6iendo e# reinado a #a 6uer e de <i u :usi =u*anYi en !53!, cuando enJa an s#o rece aQosG 2i/i ocu# o en #os +os-ues de Wi##Ya*an*a, siendo ca* urado *or #os es*aQo#esG Por orden de# 2irreE ?rancisco de <o#edo, es ##e/ado a# Qos-o en cau i/erio, siendo encerrado en Sa-saEUa6anG 0es*uKs de res dJas ,ue sacado E *aseado *or #a ciudadG Ca e-ui"ado E +au i"ado co6o ?e#i*e *or #os *adres )a+rie# A#/are" de #a Carrera E 5e#c.or ?ernFnde", -ue .a+#a+an e# -uec.ua, ,ue aPus iciado en !5;4 *or un so#dado caQari en #a *#a"a HaU-aE*a a SP#a"a de Ar6asT, ,ren e a #a ac ua# Ca edra#, donde a6+iKn ,ue en erradoG Su 6uer e o a#6en e inno+#e, en su condicin de inocen e, *ues o -ue +usc #a ar6onJa con #os es*aQo#es, 6o i/ -ue odas #as au oridades re#igiosas E ci/i#es E e# *ue+#o, en genera#, c#a6aran *or su /ida, in,ruc uosa6en eG <u*a- A6aru 9nYa 9 es *recursor ,a6i#iar de @osK )a+rie# Condorcan-ui, <u*a- A6aru 99G Tu0aq A.aru II) sG 'ist& @osK )a+rie# Condorcan-ui $oguera, caudi##o de <ungasuca, Precursor de #a E6anci*acin A6ericana ado* e# no6+re de @osK )a+rie# <u*aA6aru, co6o descendien e de <u*aA6aru 9nYa 9, aPus iciado en e# Qos-o *or e# 2irreE ?rancisco de <o#edo en !53!G ?ue .iPo de# Caci-ue 5igue# Condorcan-ui E de 'osa $ogueraG $aci e# !1 de 6ar"o de# 310 en Suri6ana, Canas, Qos-oG Qued .uKr,ano a ierna edad, siendo encargado a sus Jos 5arcos Condorcan-ui E @osK $ogueraG Es udi en e# co#egio de San ?rancisco de >orPa de #os PesuJ as en e# Qos-o, dedicado *ara caci-ues e indios no+#esG ?ue i u#ado de Caci-ue de <ungasuca, Suri6ana E Pa6*a6arcaG Casado con 5icae#a >as idas e# 25 de 6aEo de !3;0, *or 6uc.o ie6*o es u/o 6adurando su *#an re/o#ucionario con ra #a e#i6inacin de #os o+raPes E #a a+o#icin de #as a#ca+a#as -ue ,ueron 6uE rigurosos, a*ro/ec.ando de sus /iaPes co6o arriero *or Argen ina, C.i#e, Ecuador E >o#i/iaG La ocasin *ara e# inicio ##eg e# 1 de no/ie6+re de !340,

DICCIONARIO
cuando en <ungasuca, *ro/incia de <in a, Qos-o, se ce#e+ra+a un +an-ue e en .onor de# 'eE Car#os 999G E# Corregidor An onio Arriaga, ,ue a*resado siendo aPus iciado en #a .orca *or An onio O+#i asN asJ se inici #a re+e#inG Organi" res ePKrci os, e# *ri6ero a# 6ando de 0iego Cris +a# <u*a- A6aru, -ue 6arc. so+re Paucar a6+oN e# segundo a# 6ando 9nYa 'o-a E e# ercero a# 6ando de AnYa, -ue 6arc.aron so+re AEa/iri E PunoG Los res ePKrci os ,racasaron, sin e6+argo #a ##a6a re/o#ucionaria se encendi, organi"Fndose nue/os ePKrci os -ue #ogran #a /ic oria de SangararF, donde ,ue incendiado e# e6*#o E se rea#i"aron 6uc.os sa-ueosG 0ic.as no icias ##egadas a# Qos-o E Li6a *roduPeron #a na ura# cons ernacin E #a organi"acin de nue/os ePKrci os es*aQo#es -ue in,#ingen derro as a #as .ues es de <u*a- A6aru en #as +a a##as de <in a E de PiYc.u E PuYJn en e# Qos-o +aPo #a direccin de# )enera# @osK 0e# 2a##e E #a in er/encin de# reciKn ##egado 2isi ador @osK An onio Arec.e, a cuEas consecuencias inicia <u*aA6aru su re iradaG 0es*uKs de una incruen a *ersecucin es a*resado *or raicin E conducido a# Qos-o Pun a6en e -ue su es*osa 5icae#a >as idas, su .iPo Hi*#i o, An onio O+#i as, @osK 2erdePo, AndrKs Cas e#o, An onio >as idas, ?rancisco <u*aA6aru E <o6asa <i u Conde6aE a, Cacica de AcosG ?ueron aPus iciados, uno *or uno, e# /iernes !4 de 6aEo de !34! en #a *#a"a HaU-aE*a a o P#a"a de Ar6as de# Qos-o, a #a /is a de @osK )a+rie#, -ue a# ,ina# corri igua# suer eG En *ri6er #ugar se #e cor #a #engua, *ara #uego ser a6arrado a cua ro ca+a##os -ue en sa#/aPe carrera de+Jan descuar i"ar#o, no #ogrando su o+Pe i/oG $o o+s an e de es os .ec.os #a Corona Es*aQo#a u/o -ue su*ri6ir #os o+raPes E a+o#ir #as a#ca+a#asG La re+e#in de @osK )a+rie# <u*a- A6aru u/o re*ercusiones en >uenos Aires, Cordo/a, <ucu6Fn, La 'ioPa, Qui o, La Pa" E Po osJ, con @u#iFn <u*a:a ari, <o6Fs :a ari SPe,e de C.aEan a, Po osJT, AndrKs <u*aA6aru, 0iego Cris +a# <u*aA6aru, Pedro 2i#Ya A*a"a E 6uc.os o ros *a rio as a6ericanosG Tu0aq In-a) sG 'ist& )enera# inYa de# ePKrci o i6*eria#, .er6ano de# 9nYa <u*a- =u*anYiG 0irigi #a ca6*aQa *ara #a con-uis a de #as regiones se* en riona#es de# i6*erio, *rinci*a#6en e de# EcuadorG Tu0aq In-a Yu0an-i) sG 'ist& 0Kci6o *ri6er 9nYa de# 96*erio de# <aUan insuEu, *adre de WaEna Q.a*a-, ,ue e# con-uis ador E aneOador a# i6*erio de oda #a regin $G Per enece a #a segunda dinas Ja de

SIMI TAQE
#os Hanan Qos-oG E# 9nYa )arci#aso ad/ier e -ue en re Pac.aYu e- E <u*a- 9nYa =u*anYi, .u+o cor o es*acio de go+ierno de# 9nYa =u*anYi, -uiKn recorri e# 96*erio, con una eO*edicin a# An isuEuG Con inu #a cons ruccin de Sa-saEUa6an, asJ co6o con e# sis e6a de mit0maq, sacando gen e de Qo##asuEu E ree6*#a"Fndo#a con o ra de ,ueraG En La aYunga SEcuadorT .i"o #e/an ar sun uosos edi,icios an igua#es -ue a #os de# 6is6o Qos-oG ?und #a ciudad de Qui o, *o+#Fndo#a con #os mit0maq& Se #e a ri+uEe es as *a#a+rasH V9l Qosqo *a de ser por una parte ca+e"a y amparo de mi ,ran -eyno, por otra *a de ser el de QuitobG ?ueron cus-ueQos #os ar-ui ec os -ue cons ruEeron #os edi,icios o rdenados *or e# 9nYaG Sar6ien o ra a de #as 6uc.as re,or6as -ue in roduPo, en re e##as, #a agru*acin de #os indios dis*ersos en *ue+#os, e# uso de# o*o S u*uT, co6o 6edida de ierras, #a edi,icacin de bcasas seQoria#es de recreacin E grandes .eredades *ara su cF6arab en C.inc.ero, Uru+a6+a, Qos-oG Tu0aq &atari) sG 'ist& @u#iFn A*a"a, caudi##o indJgena aE6ara, na ura# de AEo AEo, >o#i/ia, de *adres desconocidosG Enca+e" una *oderosa insurreccin con ra e# co#oniaPe es*aQo# en !34! con inuando, de es a 6anera, #a gran causa e6anci*adora iniciada e# aQo an erior *or @osK )a+rie# <u*a- A6aru 9nYa en e# Corregi6ien o de Canas E Canc.is, Qos-o, PerG Si i en dos o*or unidades #a ciudad de La Pa"G 0erro ado E *risionero en C.inc.aEa, ,ue ePecu ado en no/ie6+re de !34!G Tu0aq &inara) sG 'ist& PersonaPe de #a no+#e"a inYaica, ca*i Fn de #os ePKrci os de A aUa##*a, ,ue e# encargado de #a conduccin de #os esoros *ara e# resca e de# 9nYa, segn re#a a una radicinG Tu0aq !a a) sG 'ist& 5adre de A aUa##*a, so+erano de Qui o, EcuadorG Tu0aq Qha0aq) sG 'ist& PersonaPe de #a no+#e"a inYaica, .er6ano de# so+erano aUan insuEano <u*a- 9nYa =u*anYiG Tu0aq (a 0a) sG 'ist& PrJnci*e .iPo de 5an-o 9nYa =u*anYi, de #a K*oca de# re,ugio de Wi##Ya*an*a o 2i#ca+a6+aG Tu0aq (a 0a In-a) sG 'ist& PrJnci*e .iPo de# 9nYa WaEna Q.a*a- 9nYa, coronado *or #os con-uis adores es*aQo#es co6o sucesor de A aUa##*a, en e# Qos-oG ?ue asesinado a# *oco ie6*o *or #as ,uer"as de #os caQaris de Qui o en WaYuYac.iG Tu0aq (arachiri) sG 'ist& PrJnci*e .iPo de# 9nYa Wira-oc.a, en *#ena K*oca de# es*#endor de# <aUan insuEuG Tu0ar0a) sG 'ist& HiPo de# 9nYa WaEna Q.a*a-, .er6ano 6enor de

BC D
A aUa##*aG En #a con-uis a, e# es*aQo# ?rancisco Pi"arro #o coron co6o 9nYa, sucesor de A aUa##*a, *ara con en o de #os aUan insuEanos, *ero en e# ca6ino de CaPa6arca a# Qos-o, 6uri en/enadoG tu0a2) sG Encuen ro, en re/is a, con/ergencia \\ Luc.a en co6+a e, *e#ea en re ad/ersariosG \\ /G Encon rarse, en re/is arse, *onerse en con ac oG S9$R$H inYuEG E@E5H allinta tupay Toqtopatapi, *e#ea +ien en #as a# uras de <o- oG tu0a2-anachi2) /G 2G 5UCH8A=:ACH9=G tu0i u) sG medid& 0eri/ado de tupu, 6edida de granosG Es un reci*ien e rec angu#ar de 6adera, con dos asas, con ca*acidad de ar6u o ar6u G SOG>G E 5G>GT tu0o) sG 2G <UPUG tu0u) sG Prendedor ,a+ricado de di,eren es 6e a#es, *rinci*a#6en e de *#a a con engas es de *iedras *reciosasG Consis e en un a#,i#er gigan e, cuEo *ri6er eO re6o es *un iagudo *un"an e E e# o ro re6a a en di,eren es ,iguras ar Js icas, co6o una ca+e"a de cuc.ara si6*#e o co6*ues a, una 6edia Luna, un So#, una es re##a, una *a#o6a, e cG E a /eces con diges *endien es de cadeni##aG Lo usan #as 6uPeres *ara *renderse #os 6an os so+re e# *ec.oG S9$R$H Y.i*.Yi, 8i*ana, u*us.G \\ medid& 5edida, en genera#G \\ Unidad de 6edida de es*acio, de Frea o de #ongi udG \\ 'ist& Segn e# Cronis a >erna+K Co+o, e# tupu enJa #as siguien es di6ensionesH 50 +ra"as de #argo *or 25 +ra"as de anc.oG En #a Co#onia se u i#i"a+a, en genera#, co6o 6edida de erreno, siendo sus di6ensiones nor6a#6en e 44 O 11 /aras es*aQo#as, a*roOi6ada6en e &3 *or 3& 6e ros, igua# a 2,305 6e ros cuadradosG tu0u tu0u) sG Eot& F9redium cicutarium ` Ce*man ` CH'eritG A#,i#eri##oG P#an a anua# endK6ica de #a ,a6i#ia de #as geraniFceas, in/asora, e6*#eada genera#6en e co6o ,orraPe *ara cuEesG Bed&Jol0& Se u i#i"a *ara a#i/iar #a re encin de orina, asJ co6o *ara 6a#es es o6aca#esG S9$R$H aYUa aYUa, EaUri EaUri, rinc.i rinc.iG tu0u -a.a2oq) sG 2G <UPUQ ALLPAG tu0uchaq) adPG E sG Que co#oca e# *rendedor ##a6ado tupu; -ue *rende con un tupu& tu0ucha2) /G Prender #os /es idos de #as 6uPeres con e# tupu; co#ocar#es e# *rendedor ##a6ado tupu& tu0uchi-uq) adPG E sG Que *er6i e #e o6en #as 6edidas de# cuer*oG \\ Que reci+e *ara su u i#idad errenos +aPo 6edidaG tu0uchi-u2) /G Per6i ir -ue #e o6en #as 6edidas de# cuer*oG \\G 'eci+ir una *orcin de a#go 6edido a *rorra aG tu0uchiq) adPG E sG Que .ace 6edir cua#-uier cosa 6ensura+#eG E@E5H

201
*a0uc*u Antata c*a0ra tupuc*iq, /a6os a An a a .acer 6edir #a c.acraG tu0uchi2) /G 5andar 6edir o 6ensurar a#goG E@E5H tupuc*iy wasi q*epa allpay0ita, *a" 6edir e# erreno -ue es F ras #a casaG tu0u-uq) adPG 5ensura+#e, susce* i+#e de 6edicin o 6ensuraG \\ Persona -ue se co#oca e# *rendedor o tupu co6o adornoG tu0u-u2) /G 5edirse o 6ensurarse una cosaG S@GLGPGT \\ Co#ocarse en e# /es ido co6o adorno e# *rendedor tupu& tu0una) sG medid& 9ns ru6en o -ue sir/e co6o unidad de 6edidaG \\ Can idad de cosas susce* i+#es de 6ensura o 6edidaG \\ 9cO Pregun ar, a/eriguar, in/es igarG ( Co#ocarse e# *rendedorG ( 5edir *or o*osG tu0uq) adPG E sG 5edidor, 6ensurador, -ue 6ide a#goG tu0uq ati0a) sG E adPG Agri6ensor, -ue 6ensura #as ierrasG S9$R$H u*uYa6aEo-G tu0ush) sG or!e+& Or,e+reG \\ Prendedores de oro o *#a a -ue ##e/a+an #os no+#es de# inYana oG S5G@G de #a EGTG S9$R$H u*u, u*oG tu0u2) /G 5edir, 6ensurarG \\ A/eriguar #a can idad de #as cosasG \\ Co6*arar unos o+Pe os con o rosG tu0u2 -a.a2oq) sG E adPG 5ensuradorG \\ Agri6ensor, o*gra,oG tu0hsi2) /G Hurgar, escar+arG \\ Sacar una es*inaG tura) sG Her6ano de #a .er6anaG \\ !am& Pri6o, a6igoG E@E5H pana turantin munana0unc*is, .er6ano E .er6ana nos -uere6osG turacha-uq) adPG E sG 5uPer -ue ado* a co6o .er6ano a un /arn de o ra ,a6i#iaG turacha-u2) /G Ado* ar una 6uPer co6o .er6ano a un /arn de o ra ,a6i#iaG turaq) adPG Lo -ue es F o se 6an iene en e-ui#i+rioG tura2) /G Poner en e-ui#i+rio, 6an ener en e-ui#i+rio a#guna cosaG \\ !am& Her6anoG tur0a) sG 2G <HU'PA=G turu) sG Ha", a o, ga/i##a, ra6i##e eG S9$R$H 6aE 8uG turu turu a.anta) ad/G So#a6en e *or 6anoPos o ra6i##e esG turucha2) /G Co6*oner .aces, a os, ga/i##as, ra6i##e eG tusa) sG Pun a#, orna*un a, es ri+o o 6uro -ue a*un a#a a o ro 6uro inc#inadoG tusacha2) sG A*un a#a6ien o, co#ocacin de orna*un asG \\ /G A*un a#ar es ri+os *oniendo orna*un asG tusachi2) /G Hacer a*un a#arN 6andar co#ocar .orcones, es ri+os, orna*un as, *un a#esG tusana) adPG <ec.o o 6uro -ue re-uiere ser a*un a#adoG tusa0a2) /G AQadir 6Fs *un a#es *ara re,or"ar #os an erioresG tusa2) /G A*un a#arN co#ocar e# .orcn, e# es ri+o o e# orna*un a a #a *ared o ec.o, segn e# casoG S9$R$H anYac.aEG

205
tus-u2) /G 'ecos arse en e# sue#oG E@E5H tus0uy qHac*upanpapi, recuKs a e so+re e# *as o /erdeG tustun) sG La 6i ad de# *eso an iguo -ue cos a+a oc.en a cen a/os, e-ui/a#en e a cua ro rea#es o cuaren a cen a/osG tusuchiq) adPG E sG Que .ace +ai#ar o 6anda dan"arG E@E5H wawa tusuc*iqmi 0an0i, eres e# -ue .ace +ai#ar a #a cria uraG tusuchi2) /G Hacer +ai#ar, 6andar dan"arG \\ 0ar#e o i6*ri6ir 6o/i6ien o a a#gn o+Pe oG tusuna) sG E adPG B%s& 5sica, ri 6o, aire +ai#a+#eG \\ adPG >ai#a+#eG tusuna 0+acha) sG 0is,ra" o /es ido de dan"arinesG \\ 2es uario o raPe de dan"arJnG tusuna0ata) sG <a+#adi##oG Escenario o ca6*o donde se ePecu a #a dan"aG E@E5H *a0uc*u tusunapatata, /a6os a# si io donde se +ai#aG tusuna2a2) /G <ener o sen ir deseos de +ai#ar o dan"arG tusu0achi2) /G 5andar +ai#ar *or in erKs o *or #ucroG tusu0a-u2) /G >ai#ar, dan"ar *or in erKs o #ucroG tusuq) sG E adPG >ai#arJn dan"an eG E@E5H c*Hunc*u tusuq, dan"an e i6i ador de #os na i/os se#/Jco#asG tusu2) sG >ai#e, dan"a, coreogra,JaG \\ /G 0an"ar, +ai#ar, +ai#o earG tusu2-uq) adPG E sG Que +ai#a con 6uc.o ar e E gus oG tusu2-u2) /G 0an"ar o +ai#ar con 6uc.o ar e E gus oG \\ !am& 0i/er irse in ensa6en e +ai#andoG tusu2si2) /G Aco6*aQar +ai#ando a o ro -ue +ai#aG tuta) sG $oc.eG <ie6*o en -ue es F ausen e e# So#G \\ adPG O+scuro, #+regoG E@E5H laq*a tuta, noc.e 6uE #+regaG $EOLG Q*apaq tuta, noc.e de na/idadG S9$O$H c.8an*e-G tuta -uru) sG 2G '9$CH9$:U'UG tuta .i-hu2) sG Cena, co6ida de noc.eG tuta tuta) adPG 5edio o+scuro, a#go o+scuro, casi o+scuroG tutacha a.anta) ad/G 5uE e6*rano, 6uE de 6adrugadaG E@E5H tutac*allamanta *atarin0i, e /as a #e/an ar 6uE e6*ranoG tutachaq) adPG E sG Que e6*#ea e# dJa con acciones -ue corres*onden a #a noc.eG \\ Que o6a e# dJa en /e" de #a noc.eG tutacha2) /G E6*#ear e# dJa con acciones -ue corres*onden a #a noc.eG \\ <o6ar e# dJa *or #a noc.e, co6o si ,uera de noc.eG tutachi2) /G O+scurecer #o erso, e6*aQar#oG S@GLGPGT tuta a) ad/G So#a6en e de noc.e, sie6*re de noc.eG E@E5H tutallan ripu0apusaq& 6e /oE a ir s#o de noc.eG tuta a.anta) ad/G 0e6asiado e6*rano, de 6adrugada, 6uE de 6aQanaG E@E5H tutallamanta mic*imun0i llamata, 6uE de 6adrugada /as a *as ear #as ##a6asG tuta a/a) adPG 5uE o+scuro, de6asiado

BC D
#+regoG tuta.anta) ad/G 0e 6aQana, *or #a 6aQanaG tuta.antan) ad/G En .oras de #a 6aQanaG E@E5H tutamantan ripu0apusaq, en .oras de #a 6aQana 6e irKG tuta.antantin) ad/G <oda #a 6aQanaG tutantutan) ad/G Cada noc.e, noc.e rasnoc.eG S9$R$H sa*a u aG E@E5H tutan tutan mac*aylla qanpaqpa, odas #as noc.es es +orrac.era *ara JG tutana2a2) /G Acercarse #a noc.e, .acerse in6inen e #a ##egada de #a noc.eG tutan-una) ad/G En #as noc.es, en cada noc.eG tutantin) ad/G <oda #a noc.e, #a noc.e en eraG E@E5H tutantin musp*an0i, oda #a noc.e .as de#iradoG tuta0a) sG Agri& <ra+aPo -ue se e,ec a en #as *ri6eras .oras de #a 6adrugadaG E@E5H tutapa llan0Haysiway, aEda6e a ra+aPar de 6adrugadaG tuta0achi2) /G Hacer 6adrugarG \\ Hacer ra+aPar de 6adrugadaG tuta0aq) ad/G <oda/Ja es de noc.e, an de noc.e, en #as *roOi6idades de# a6anecerG \\ adPG Que ra+aPa desde #a 6adrugadaG tuta0a2) /G 5adrugarG \\ <ra+aPar 6uE de 6adrugadaG \\ adPG 5adrugador, -ue e,ec a ra+aPos en #a 6adrugadaG tutara2a2) /G .lim& Presen arse e# dJa 6uE enso6+recido E a#go o+scuro *ro#ongada6en e, *or #a *resencia de nu+es densasG tuta2 tuta2) adPG 9n ensa6en e #+rego, eO re6ada6en e o+scuro, ene+rosoG S9$R$H #a-.a, c.8an-e-G tuta2achi-u2) /G Ser sor*rendido *or #a noc.eN ser /encido *or e# ie6*o .as a anoc.ecerG tuta2achiq) adPG E sG Agen e -ue causa enso6+reci6ien o, o+scureci6ien oG E@E5H ?awi tutayac*iq, a#go -ue causa e# o,usca6ien o de #a /is aG tuta2achi2) /G 96*edir #a c#aridadN enso6+recer, o+scurecer, in erce* ar #a #u", o*acar, nu+#ar, ec#i*sarG \\ Producir #a o+scuridadG \\ 0e ener a *ersonas o acciones .as a #a caJda de #a noc.eG tuta2aq) sG O+scuridad, inie+#as, ,a# a de c#aridadG \\ adPG O+scurecedor, enso6+recedor, -ue causa so6+ra u o+scuridadG tuta2ari2) /G .lim& E6*e"ar a o+scurecer, enso6+recer, o*acarse *ero en ,or6a #en aG tuta2ar0ari2) /G .lim& Anoc.ecer in e6*es i/a6en e en re#acin a una ac i/idad -ue a+ru6aG tuta2arqo2) /G .lim& O+scurecer in e6*es i/a6en e, sen ir o+scuridad de sor*resaG tuta2a2) sG .lim& E# anoc.ecer, e# o+scurecerG \\ /G Anoc.ecer, caer #a noc.e, e6*e"ar a o+scurecerG S9$R$H #a-.aEaEG tuta2ari2) sG .lim& 9ns an e en -ue co6ien"a a anoc.ecerG Tutu0a-a) sG ,eog& F@+re ocultaG 2o#cFn

DICCIONARIO
i6*or an e en #a cadena occiden a# de #os Andes, en #a *ro/incia de <ara a, de*ar a6en o de <acna, Per, con 5,4!5 6GsGnG6G tu tura) sG 2G <O<O'AG tutu2) /G Lac ar #as cria urasG S9$R$H QuQuEG tu1i) sG Lool& CrJa de a#*acaG tu2) sG Lool& F-eoventris Ca!resnayaG Pe*i eroG Orden *asseri,or6es, ,a6i#ia ,ringi#idaeG A/e de co#or a6ari##o` negro, de *ico cnico E grueso, de can o 6e#dico E sua/eG \\ ad/G 9ns an e, 6o6en o, #a*so +re/Jsi6o de ie6*oG tu2E in erPG ZHo#a[ tu2 a) ad/G Luego, a# 6o6en o, a# ins an e, *res o, in6edia a6en eG Tu2no Orqo) sG 9tno*ist& En e# inYario, seO a UaYa de# segundo se-8e PaEan, de# sec or Qo##asuEu, a cargo de# aE##u HaEUaniG Es e adora orio es a+a con,or6ado *or res *iedras -ue es a+an en un rincn de# *ue+#o :aYra, Qos-oG tu2ru) sG 5arca, seQa#, signoG tu2ru2) /G 5arcar, seQa#ar, signarG tu2tu) sG ?#o e, accin de ,#o arG tu2tuchiq) adPG E sG Que .ace ,#o arG \\ Lo -ue 6an iene en ,#o eG tu2tuchi2) /G Hacer ,#o ar a#go, *oner en ,#o eG tu2tu.u2) /G Sa#ir a ,#o eG tu2tuna) sG >oEaG $EOLG Sa#/a/idasG tu2tun-u) sG Js& $EOLG A*ara o de ?Jsica usado *ara de6os rar #a eorJa de# e-ui#i+rio de #os cuer*os su6ergidos en #os #J-uidosG tu2tuq) adPG E sG ?#o an e, ,#o adorG tu2tu2) /G ?#o ar, so+renadar, 6an enerse en #a su*er,icieG tu2tu2-achaq) adPG E sG Que ,#o a en #a su*er,icie de #os #J-uidosG

SIMI TAQE

BC D
tha a) sG Posicin de# cuer*o .u6ano de cu+i o /en ra#, de +rucesN ec.ado de +oca a+aPoG A$<R$H .an 8arYa6*aG tha achiq) adPG E sG Que .ace o 6anda *onerse de +ruces o en *osicin de cu+i o /en ra#G tha achi2) /G Hacer o 6andar *oner de +ruces o en *osicin de cu+i o /en ra#G tha an0a) ad/G 0e *osicin de cu+i o /en ra#, de +rucesG E@E5H t*allanpamanta pu?usqan0i, .a+Jas dor6ido de +rucesG tha an0achi2) /G Poner de +ruces o de cu+i o /en ra# a o ra *ersonaG tha an0aq) adPG E sG Que se encuen ra de +ruces, en *osicin de cu+i o /en ra#G tha an0a2) /G <enderse de +ruces, ec.arse de +rucesG S9$R$H .a##aEG tha aq) adPG E sG Que se 6an iene de +ruces o en *osicin de cu+i o /en ra#G tha a2) /G <enderse, ec.arse de +ruces, +oca a+aPoG S9$R$H .a##an*aEG A$<R$H .an 8arYa6*aEG tha a2-acha2) /G <enderse o ec.arse de +ruces re*e ida6en e, /arias /ecesG E@E5H ama t*allay0ac*ayc*u, no es Ks ec.Fndo e de +ruces a cada ra oG tha a2-u-u2) /G Ponerse de +ruces 6uE cuidadosa6en eG tha a2-u2) /G Aco6odarse en #a *osicin de +ruces sua/e6en eG tha .i2) /G Agri& 'eescar+ar #a ierra *ara recoger u+Krcu#os dePadosG \\ 'asgar e# sue#o con sus *a as un ani6a#G S9$R$H .aUiEG tha.a an-u) adPG Preci*i ado, irre,#eOi/oG tha.aq) adPG E sG Que dea6+u#a #en a E *esada6en eG A*#Jcase genera#6en e a #os ancianosG tha.a2) /G Ca6inar #en a o *ere"osarnen eG E@E5H t*amay alliliamanta, ca6ina #en a6en eG tha.a2 -achaq) adPG E sG Que ca6ina #en a E *esada6en e, sin cesar E sin necesidadG tha.a2-acha2) /G Ca6inar #en a E *esada6en e, sin cesar e innecesaria6en eG tha.in) sG Anat& P#acen a, *arias secundariasG Usase eOc#usi/a6en e *ara #a 6uPerG S2G U<HAP9TG tha.i2) /G 2G <HAW9:U=G thana-u) sG ?ra"ada o co+iPa, 6uE gruesa *or #a ad.erencia o su*er*osicin de 6uc.os re a"os de e#as /iePasG S9$R$H -8on*i c.usiG \\ !am& adPG Hara*ien o, andraPosoG thanichi-uq) adPG E sG 2G <HA$9:UQG thanichi-u2) 2G Bed& A*#icarse una 6edicina *ara ca#6ar o cesar e# do#orG thanichiq) adPG E sG 2G <HA$9:UQG thanichi2) /G Bed& Hacer ca#6ar o cesar cua#-uiera es ado de 6a#es arG thani-uq) sG E adPG Bed& 5edicina -ue .ace cesar o in erru6*ir a#guna en,er6edad, in,eccin o un do#orG S9$R$H .anic.i-, .anic.iYu-G thanina2a2) /G Bed& <ener sJn o6as de cesar o ca#6ar a#guna es ado de 6a#es arG thaniq) adPG E sG Bed& Que sanaG \\ Lo -ue

20;
sana, ca#6a, a#i/ia o in erru6*e una en,er6edad o una in,eccinG thanir0ari2) /G Bed& Cesar, ca#6arse, in erru6*irse un es ado de 6a#es ar de,ini i/a6en eG thanirqo2) /G Bed& Cesar o ca#6ar un es ado de 6a#es ar re*en ina E sor*resi/a6en eG thani2) sG Bed& Cese o in erru*cin de a#guna en,er6edad o *roceso de in,eccinG \\ /G Ca#6ar, +aPar, cesar a#gn *roceso na ura#G E@E5H mayun t*aniyus*an, e# rJo /a dis6inuEendo en su cauda#G thani2-u2) /G Bed& Cesar, ca#6ar, a#i/iar s#o en *ar e de a#gn 6a#es arG than0i) sG A urdi6ien o, *er ur+acin -ue ocasiona ras*iKsG S@GLGPGT \\ adPG A o#ondrado, a urdido, sin PuicioG than0i than0i) ad/G A o#ondrada6en e, dando ras*iKs, dando ro*e"onesG E@E5H t*anpi t*anpi puris*an0i, es Fs ca6inando dando ro*e"onesG than0ichi2) /G A urru##ar, con,undir a uno, ur+ar#e .as a .acer#e ca6inar enredFndoseG S@GLGPGT than0iq) adPG E sG Que ca6ina dando ras*iKs, *isando sus /es idos o dando 6a#os *asosG \\ Ca6inar a ien asG than0i2) /G Ca6inar dando ras*iKs, ro*e"ando con,usa6en eG E@E5H ama t*anpiyc*u, allinta puriy, no ca6ines ro*e"ando, ca6ina +ienG S9$R$H sasa *uriEG than0i2-acha2) /G Ca6inar *ro#ongada6en e dando ras*iKs, a ien as E de un #ado a o ro es*ecia#6en e en #a o+scuridadG thanqo) sG <ur+acin, a o#ondra6ien o, desconcier o, a urdi6ien oG thanqo-u2) /G <ur+arse, desconcer arse, a urdirse, a o#ondrarseG E@E5H ama t*anqo0uy c*u sinc*ita, no e a o#ondres de6asiadoG thanqos a) adPG A urdido, a o#ondrado, desconcer adoG thanqosqa) adPG Que su,re ur+acin, a o#ondra6ien o, a urdi6ien oG E@E5H t*anqosqa runa 0an0i, eres un .o6+re a o#ondradoG thanqo2) sG <ur+acin, a o#ondra6ien o, desconcier oG \\ /G <ur+ar, a o#ondrar, desconcer ar, a on arG thanqo2-acha2) /G Ac uar con a urdi6ien o, ur+acin E or*e"aG thanta) sG <ra*o, andraPo, .ara*oG \\ adPG Hara*ien o, andraPoso, usado, /iePo, ro osoG E@E5H t*anta pHac*ata wi0c*Hupuy, +o a #a ro*a /iePaG S9$R$H sa*.saG \\ !igdo& 0es*recia+#e, an i*F ico, re,iriKndose a cosas E *ersonasG thantachiq) adPG E sG Que 6anda o *er6i e -ue o ra *ersona desgas e, en/ePe"ca a#gn o+Pe o o /es idoG thantachi2) /G 5andar o *er6i ir -ue o ra *ersona desgas e o en/ePe"ca a#gn o+Pe o o /es idoG thanta-u) adPG Que se desga a, en/ePece o se de erioraG thanta-u2) /G 0esgas arse, en/ePecerse,

TH
Th, th) al!a+& Consonan e o e#usi/a, as*irada, a#/eo#ar E sorda de# a#,a+e o runasimi o q*eswa S-uec.uaT& Se *ronuncia t*a con #as cinco /oca#esG Ocurre en *osicin inicia# de #a sJ#a+a in er/ocF#ica, nunca a# ,ina# de #a *a#a+raG tha-) ad/G <ran-ui#a6en e, re*osada6en e, sosegada6en eG S9$R$H QaQiG E@E5H 0unanqa t*a0 samaru0uy, a.ora ran-ui#a6en e descansaG tha- ni2) /G Quedarse una *ersona ran-ui#a, sana de a#guna do#encia aguda, de una ,ie+re, de un sus oG \\ <ran-ui#i"arse, sosegarse, a*aciguarse, ca#6arse des*uKs de una ac i/idad es,or"ada o de una agi acin, a#+oro o, riQa o co6*e enciaG tha-a) adPG Es*eso, denso, /iscosoG S9$R$H Y.aYa, *i*u, sanY.u, .aYuG tha-acha2) /G 2G :HA:ACHA=G tha-aq) adPG E sG Que es*esa con ,aci#idadN -ue *ron o se .ace densoG S9$R$H sanY.u-G tha-a2) /G Es*esar, con/er irse denso una cosaG S9$R$H sanY.uEaEG A$<R$H unuEaEG tha-a2 tha-a2) adPG Su6a6en e es*eso, *as oso, 6uE densoG tha-a2achiq) adPG E sG Que es*esa o .ace denso una sus ancia #J-uidaG tha-a2achi2) /G Hacer es*esar, *oner denso o es*eso una sus ancia #J-uidaG tha-a2aq) adPG E sG Que *ron o se es*esa, densa con a#guna .arina inc#uidaG tha-a2a2) /G Es*esarse, densi,icarse *ron o una sus ancia #J-uidaG S9$R$H Y.aYaEaE, sanY.uEaEG tha- a) adPG 2G A$9LLAG tha-/ichiq) adPG E sG 2G A$9CH9QG tha-ta) sG Jisiol& 2en oseo sin sonidoG S9$R$H c..asa, c..usu, .as aG tha-ta2) /G Jisiol& 2en osear, eO*e#er #os gases de# /ien re sin *roducir ruidoG tha-u) adPG 2G <HA:AG tha a2) /G 2aciar e# con enido de una +o#sa o saco en o raG \\ !am& Sacudir #a +o#sa o saco /aciado *ara dese6*o#/ar#oG S9$R$H c..a*.c.iE, -.o uEG tha ta) sG Jisiol& Secrecin /iscosa, co6o +a+a o 6ucosa, de a#gunos rganos de# cuer*o .u6ano o ani6a#G \\ adPG !am& >a+osoG tha ta suru) adPG >a+osoG E@E5H t*alta suru *erqHe, niQo +a+osoG tha tasa0a) adPG E sG Que +o a o segrega 6uc.a +a+aG tha ta2) /G Jisiol& Segregar sus ancia /iscosa o 6ucosa a#gunos rganos de# cuer*o .u6ano o ani6a#G tha tu) sG Jisiol& >a+aG \\ 0es*oPos de carne de a#gn ani6a# ca"ado *or o ro ani6a# ca"adorG

203
de eriorarseG S9$R$H c..ac.uEG thanta ana) adPG 2G <HA$<A= <HA$<A=G thantaq) adPG E sG Que desgas a, en/ePece, de eriora a#gn o+Pe o o /es idoG E@E5H pHac*a t*antaq warmi 0an0i, eres una 6uPer -ue en/ePece e# /es idoG thantarqo2) /G 0esgas ar, en/ePecer, de eriorar a#gn o+Pe o i6*ron a6en eG thantasqa) adPG Usado, en/ePecido, de erioradoG E@E5H t*antasqa usutata 0anay0uy, -ue6a #a oPo a en/ePecidaG thanta2) /G 0esgas ar, en/ePecer, de eriorar, raer /es idos u o ros o+Pe osG S9$R$H c..ac.uEG thanta2 thanta2) adPG Su6a6en e desgas ado, en/ePecido, de erioradoG \\ EO re6ada6en e .ara*ien o, andraPosoG S9$R$H .an a##aQaG thanta2achi2) /G En/ePecer /es idos E cosasG \\ !am& Con/er irse o rans,or6arse una *ersona o cosa en .ara*ien a, andraPosa o ra*osaG thanta2asqa) adPG 2G 5ACHU=ASQAG thanta2a2) /G <rans,or6arse o con/er irse una *ersona o cosa en andraPosa, .ara*ien a, ra*osaG S9$R$H 6ac.uEaEG tha0a) adPG 9n egro, co6*#e oG E@E5H qolqe saqewasqay0ita t*apallatan *apHis*iani, e# dinero -ue 6e dePas e #o engo Jn egro, co6*#e oG \\ EolO Lanudo, *#u6osoG \\ 2G <APAG thaqo) sG Eot& F$rosopis juli!lora D.GT P#an a .er+Fcea de #a ,a6i#ia *roso*idae, 6uE u i#i"ada en #a 6edicina *o*u#arG thaqru) adPG 2G CHHAQ'UG thara) adPG 0es*or i##o de# +orde de a#gn reci*ien eG S9$R$H -8asaG \\ !am& ?a# a de una *ie"a den a#G E@E5H qHasa 0irupaya, /iePa con den adura inco6*#e aG tharachaq) adPG E sG Que des*or i##a e# +orde de a#gn u ensi#ioG S9$R$H .ara-G tharacha2) /G 0es*or i##ar a#gn +orde de reci*ien eG tharachi2) /G 5andar, .acer des*or i##ar a#gn o+Pe o en sus +ordes, genera#6en e reci*ien esG thara-uq) adPG Susce* i+#e de des*or i##arse, desencan i##arse, en resacarseG thara-u2) /G 0es*or i##arse *or e# +orde un u ensi#ioG tharaq) adPG E sG Que des*or i##a *or e# +orde un u ensi#ioG \\ Que dePa inco6*#e o una ,i#aG S9$R$H .arac.a-G thara2) /G 0es*or i##ar *or e# +orde a#gn u ensi#ioG \\ 0es6oronar o a+rir una sa#ida o en rada *or un cerco o una ace-uia, *or di,eren es *ar esG \\ !am& Causar #a *Krdida o ro ura de a#guna *ie"a den a#G \\ EolO A ro*e##ar, *iso earG thara2a2) sG 0es6orona6ien o de un cerco *or di,eren es *ar esG \\ /G 0es6oronarse un cerco *or di,eren es *ar esG \\ !am& Perder a#gunas *ie"as den a#esG thar.i2) /G A ro*e##ar, *iso earG E@E5H waqHa asnu t*armiwan ?anpi, e# +urro

BC D
#oco 6e a ro*e##o en e# ca6inoG tharqa) sG 2G <A'AQAG tharqe) adPG <ro6*o -ue +ai#a en ,or6a or*e dando sa# osG S9$R$H .ar-enc.uG tharqenchu) adPG 9ns ru6en os co6o #a rueca, e# ro6*o, e cG -ue giran en ,or6a or*e dando sa# os desaco6*asados E recorriendo e# es*acios in e-ui#i+rioG S9$R$H .ar-eG \\ !am& Persona -ue, es*ecia#6en e en es ado de e6+riague", se co6*or a or*e E desgar+ada6en eG thas) onomat& 2o" ono6a o*KEica *roducida a# a*agar con agua e# ,uego o #a +rasa de #a #eQaG thas-i) sG @o/en, 6uPer, donce##a, 6uc.ac.aG \\ Paso a6+a#ean e de# niQo -ue e6*ie"a a ca6inarG \\ Pasos indecisos de un con/a#ecien e o ancianoG \\ medid& Paso considerado co6o 6edida ar+i raria de #ongi udG S9$R$H c.ar-aG E@E5H c*un0a t*as0iytan allpata rantini, .e co6*rado die" *asos de errenoG thas-i 0urun) sG $iQo inocen e, 6uPer /irgenG thas-ichi2) /G Hacer#e dar *asos con su6o cuidado a #os in,an es E ancianosG thas-iq) adPG E sG 9n,an e -ue da #os *ri6eros *asosG \\ Persona con/a#ecien e -ue .ace e# ePercicio de ca6inarG thas-i2) /G 0ar *asos #en osN ca6inar de#icada6en eG \\ 0ar #os in,an es sus *ri6eros *asosG \\ Ca6inar cuidadosa6en e #os en,er6os E ancianosG S9$R$H c.ar-aEG thasnu) sG Accin de a*agar e# ,uego con e# aguaG thasnuchiq) adPG E sG Que .ace a*agar e# ,uego con agua u o ro #J-uidoG \\ Persona encargada de a*agar e# ,uego con aguaG thasnuchi2) /G 5andar a*agar e# ,uego con agua u o ro #J-uidoG thasnu-uq) adPG E sG ?uego ,Fci# de a*agar con aguaG thasnu-u2) /G A*agarse e# ,uego a# con ac o con e# aguaG thasnusqa) adPG ?uego a*agado con aguaG thasnu2) /G A*agar e# ,uego con aguaG E@E5H rawraq 0Hulluta unuwan t*asnuy 0Hillimsa ruwanapaq, a*aga con agua e# ronco -ue arde *ara .acer car+nG \\ !am& A*agar #a sed de una *ersonaG thasta) adPG 2G CHHASAG thata) sG Sacudida /io#en a E casi sor*resi/a -ue se .ace a una *ersonaG S@GLGPGT thataq) adPG E sG Que sacude con /io#encia E *or sor*resa a una *ersonaG \\ Arre+a ador de cosasG thata2) /G Sacudir /io#en a E casi sor*resi/a6en e a una *ersonaG \\ Arre+a ar /io#en a6en e a#go de #as 6anos de o ra *ersonaG \\ EolO >e+er en de6asJa E a 6enudoG tha1i) sG $e&AreqO Po##eras caJdas, 6a# /es idas SCaE##o6aTG tha1i-u2) /G 'e+uscarse en a#gn #ugar

DICCIONARIO
a#go ines*erado, a ien as E en o+scuridadG S9$R$H .a6iEG tha1i2) /G Agri& Escar+ar, re6o/er #a ierra *ara +uscar #os u+Krcu#os o raJces co6es i+#esG S9$R$H a##aE, 8a-UiE, .a##6iE, $e&AyaO ac.iEG tha1ti) sG 9nco.erencia, dis*ara e, sande"G tha1tiq) adPG E sG Que .a+#a inco.erencias, dis*ara esG tha1ti2) /G Ha+#ar inco.erencias, dis*ara es, sandeces, desa inosG E@E5H ama t*awtiyc*u mac*asqa *i?a, no .a+#es dis*ara es co6o un +orrac.oG tha1ti2-u2) /G Ha+#ar .as a #a saciedad oda suer e de inco.erencias, des*ro*si os, dis*ara esG \\ 0es,ogar #a ira *or es e 6edioG theqeqeqe2) /G onomat& C.is*orro ear, cre*i ar a#gunas sus ancias so6e idas a# acei e .ir/ien eG S9$R$H .e- iEG theqti) sG 'eca#en a6ien oG Ca#en ura su+idaG S@GLGPGT \\ alim& ?ri ura, ,ri oG theqtichiq) adPG E sG Que ,rJe a#i6en osG theqtichi2) /G alim& ?reJr a#i6en os co6o #a carne, .ue/os, e cG theqtiq) adPG Susce* i+#e de ser ,ri oG theqti2) sG alim& ?reJr a#i6en osG \\ 'ec.inarse, re-ue6arse o os arse #os *o aPesG S@GLGPGT S9$R$H .e-e-e-eEG thin-u2) /G Lool& 0o+#ar o a6arrar una *a#a de#an era de #a ##a6a 6ac.o, *ara -ue no *e#ee o no 6a# ra e a #as 6a# onasG S9$R$H .unYuEG thinti) sG 'isa socarronaG \\ adPG 'eidor, a#egre, risueQo, rei#e eG S9$R$H sinsiG thintichu) adPG E sG Que rJe sin 6o i/oG thinti-acha2) /G 2G <H9$<9=:ACHA=G thinti-u) adPG E sG 'ei#nG Que rJe sin 6o i/o su,icien e E con eniendo #a carcaPadaG S9$R$H .in i#iG thinti i) adPG 2G <H9$<9:UG thinti i-u) adPG Que iene #a 6anJa de reJr socarrona6en eG o6ando cier as *os urasG thinti i-u2) /G 'eJr in6oderada E socarrona6en e, *or 6anJa ad-uiridaG thinti0a-u2) /G 'eJr socarrona E cons an e6en e, sin res*e o ni 6oderacinG thinti0a2a2) /G 5os rarse rei#nG \\ !am& Co-ue ear, reJr co-ue eandoG thintiq) adPG E sG Que rJe socarrona6en eG thinti2) /G 'eJr socarrona6en eG \\ 'eJr disi6u#ada6en e E a.ogando #a carcaPadaG S9$R$H c.e-c.iEYac.aE, sinsiEG thinti2-acha2) /G 'eJr socarrona6en e, con eniendo #a carcaPada, en ,or6a *eridicaG S9$R$H c.e-c.iEYac.aE, .in iYac.aEG thinti2 a thinti2) /G 'eJr socarrona6en e sin carcaPada E sin cesarG thisE in erPG onomat& 2o" -ue re*roduce e# sonido -ue e6i e e# ga o cuando se ar6a con ra e# *erro u o ro ani6a# ene6igoG \\ Sonido -ue *roduce #a #eQa .6eda cuando ardeG this thasE in erPG onomat& 2o" -ue re*roduce e# sonido de #os gases -ue esca*an *or un aguPero de# de*si o -ue #os con ieneG

SIMI TAQE
thisti) sG $e&AreqO A ado de6asiado grande -ue se ##e/a a #a es*a#da, casi caEendo SCaE##o6aTG thita) sG 5o/i6ien o *roducido *or un sacudi6ien o #e/eG thitaq) adPG E sG Que *roduce un 6o/i6ien o *or 6edio de un sacudi6ien o #e/eG thita2) /G Producir e# 6o/i6ien o de un cuer*o *or 6edio de un sacudi6ien o #e/eG thi2a) sG >raseroG E@E5H t*iyata ma?a0amuy ayc*a 0an0anapaq, *rKs a e e# +rasero *ara asar carneG thoqachiq) adPG E sG Que .ace escu*irG thoqachi-uq) adPG Sus ancia -ue *ro/oca escu*ir de ra o en ra oG thoqachi2) /G Hacer, *er6i ir o 6andar escu*irG thoqana) sG Escu*idera, u ensi#io donde se escu*eG \\ adPG Susce* i+#e de ser escu*idoG thoqana-u2) /G Escu*irse 6u ua6en e, genera#6en e #os ca6K#idos andinosG thoqana2a2) /G Sen ir deseos de escu*irG thoqa0a-uq) adPG E sG Que iene #a 6anJa de escu*ir a 6enudoG thoqa0a-u2) /G 5anJa de escu*ir cons an e6en eG thoqaq) adPG E sG Que escu*e o eO*u#sa #a sa#i/aG thoqasqa) adPG Sa#i/a o 6a eria escu*idaG thoqa2) sG Jisiol& Sa#i/a *roducida *or #as g#Fndu#as sa#i/aresG \\ /G Escu*ir o eO*u#sar *or #a +oca #a ,#e6a o e# es*u oG thoqa2 asna) sG Jisiol& Sa#i/a a6arga a# #e/an arse en #a 6aQanaG thoqa2-acha2) /G Escu*ir inconscien e6en e E en di,eren es #ugaresG thoqa2-u-u2) /G Escu*irse en ,or6a casua# uno 6is6oG thoqa2-u2) /G Lan"ar un escu*i aPo so+re a#guna cosa in enciona#6en e E *or des*recioG thu-i) sG 0uda, du+i acin, *er*#ePidadG \\ adPG 0udoso, *er*#ePo, incier oG thu-ichiq) adPG E sG Que *roduce #a duda, *er*#ePidad, /aci#acin, incer idu6+reG thu-ichi2) /G Pro/ocar #a duda, /aci#acin, *er*#ePidadG thu-i a) ad/G 9ncier a6en e, dudosa6en e, /aci#an e6en eG thu-ina) adPG Cosa duda+#e, incier a, no con,ia+#eG thu-iq) adPG 2aci#an e, *er*#ePo, incier o, irreso#u oG thu-i2) /G 0udar, /aci#ar, i u+ear, 6os rarse *er*#ePoG thu-i2-acha2) /G 0udar a 6enudoG thu-tu -a2) sG Ancianidad, senec ud, decre*i udG thu-u u2a) sG tej& Lana Fs*era en ,i+raG S5G@G de #a EGT thu-uru) sG 2G <U:U'UG thu-uru2) /G 2G <U:U'U=G thu -i) sG 0esco6*osicin, des6orona6ien o de cosas 6a eria#es *or #as *isadas de #as *ersonas E de #os ani6a#esG

BC D
thu -i thu -i) adPG 0esco6*ues o, des6oronado, des.ec.o de cosas 6a eria#es *or #os *ies de #as *ersonas o #as *a as de #os ani6a#esG thu -iq) adPG E sG Que desco6*one o des.ace #as cosas 6a eria#es con #os *ies o e# ani6a# con #as *a asG thu -i2) /G 0esco6*oner, des6oronar, des.acer cosas 6a eria#es con #os *ies E #os ani6a#es con #as *a asG \\ EolO A*a+u##ar, des.acer con #os *iesG E@E5H llama papata t*ull0in, #a ##a6a des6orona #as *a*as con #as *a asG thu -i2-acha2) /G 0esco6*oner, des6oronar, des.acer cosas 6a eria#es ,recuen e6en e con #os *iesG thu tu) adPG 2iePo decrK*i o, seni#G S9$R$H ruY8u, ruYnuYuG thu tu2aq) adPG Que ##ega a #a ancianidad o decre*i udG S9$R$H ruY8uEa-G thu tu2a2) /G L#egar a #a edad de #a ancianidad E decre*i udG S9$R$H ruY8uEaEG thu u) sG 2G Q8O'O$<AG thu.ana) sG Eot& F,ault*eria +rac*i+otiys D.G P#an a .er+Fcea de cePa de se#/aG \\ alim& Sus ,ru os en +aEas *e-ueQas son 6uE u i#i"ados en #a a#i6en acin andinaG S9$R$H 6on e Ya*u#iG thuna-a) sG Jisiol& Eruc o ,K idoG S9$R$H Y.asaG thuna-aq) adPG E sG Que eruc a con ,e ide"G thuna-a2) /G Jisiol& Eruc ar con ,e ide"G thuni) sG Esco6+ros, ruinas de edi,icacin o 6urosG thunichiq) adPG E sG Que .ace o 6anda de6o#er, derri+ar una edi,icacin o 6uroG thunichi2) /G Hacer o 6andar de6o#er, derri+ar, arruinar un edi,icio o 6uroG thuni-u2) /G 0e6o#erse un 6uro, edi,icio E o ros *or accin de #a na ura#e"a o e# ie6*oG thunina2a2) /G 5os rar un edi,icio o 6uro in6inen e *e#igro de des*#o6eG thuniq) adPG E sG Que de6ue#e, derri+a un edi,icio o 6uroG thunisqa) adPG 0es ruido, derruido, des*#o6ado, derru6+ado, arruinado, de6o#idoG thuni2) sG 0e6o#icin, des ruccin, des*#o6eG \\ /G 0es ruir, derruir, des*#o6ar, de6o#er, arruinar una edi,icacinG thuni2a2) /G E6*e"ar a derru6+arse un 6uro o un edi,icio *oco a *oco, *or accin de# ie6*o, *or #os agen es na ura#es o *or #a de# .o6+re E de #os ani6a#esG thun-u) sG 5anio a, cuerda *ara a*ar #as *a as de #os ani6a#esG thun-u thun-u) adPG Que ca6ina di,icu# osa6en e co6o si u/iera ra+as o es u/iera 6ania adoG \\ !igdo& Persona -ue ca6ina con di,icu# ad *or causa de una en,er6edadG thun-ucha2) /G SuPe ar con #a 6anio a a un ani6a#G thun-uchiq) adPG E sG Que 6anda *oner #a

204
6anio a a un ani6a#G thun-uchi2) /G 5andar *oner #a 6anio a a un ani6a#G thun-u-uq) adPG Ani6a# -ue de *or sJ so#o se enreda en su a aduraG thun-u-u2) /G Enredarse un ani6a# en sus a6arras .as a -uedarse co6o ra+ado o 6ania adoG thun-una) sG 5anio aG thun-uq) adPG E sG Que a a #as *a as de un ani6a# con #a 6anio aG thun-u2) sG Ac o de 6ania arG \\ A rinca6ien oG \\ $udo de 6anio aG \\ /G 5ania ar, 6ancornar a#as +es iasG S@GLGPGT S9$R$H Y8iYaE, .inYuE, c.a-naEG \\ EolO Sa# o so+re un *ieG thun-u2-acha-u2) /G Ca6inar una *ersona ra+Fndose acciden a#6en e en #os /es idos o en #os *ro*ios, E en #as a6arras o #as *ro*ias *a as #os ani6a#esG thun-u2si2) /G AEudar a ra+ar #as *a as de #os ani6a#esG thu0a) sG 'as*adura, #i6adura, ro"adura o ra##aduraG \\ <Kcnico, *ersona es*ecia#i"ada en a#guna ac i/idadG thu0a ta1na) sG 'ist& En e# inYario, ce ro de 6ando *ara au oridades 6aEores, genera#6en e de oro, *#a a o c.an*iG thu0a 2a1ri) sG 'ist& En e# inYario, ce ro de 6ando *e-ueQo, *ara au oridades 6enoresG thu0achi) sG AserrJn de 6adera o *o#/i##o, originado *or #a ro"adura de cuer*os durosG thu0achiq) adPG E sG Que .ace o 6anda ras*ar, #i6ar, #iPar o ra##ar a#gn cuer*o duroG thu0ac=i2) /G Hacer o 6andar ras*ar, ra##ar, #i6ar o #iParG thu0a-uq) adPG 'as*a+#e, #i6a+#eN -ue se ras*a o #iPa ,Fci#6en eG thu0a-u2) /G 'as*arse, ra##arse ,Fci#6en e a#goG \\ 'es regarse #os *ies Fs*eros, esca6osos *or #a suciedad acu6u#adaG thu0ana) sG 'as*ador, ra##ador, arPador, esco,inaG \\ adPG Cosa o 6a eria# -ue se de+e ras*ar, ra##ar o arParG thu0aq) adPG E sG Que ras*a, ra##a o #i6a a#goG E@E5H 0Hullu t*upaq runata wa*amuy, ##a6a a# .o6+re -ue ras*a e# roncoG thu0arqo2) /G 'as*ar, ra##ar, arPar con ra*ide"G thu0asqa) adPG 'as*ado, ra##ado, arPadoG thu0a2) /G 'as*ar, ra##ar, arParG S9$R$H -.e uEG thu0a2-acha2) /G 'as*ar, ra##ar o arPar *or uno E o ro eO re6o de# o+Pe oG thu0a2-u2) /G 'as*ar una cosa en ,or6a #igeraG thu0a2si2) /G AEudar o co#a+orar a ras*ar, ra##ar, #iParG thur0a) sG 2G <HU'PA=G thur0a2) sG Eot& F;ototric*e Bandoniana 'illG P#an a a#6o.adi##ada de #a ,a6i#ia de #as 6a#/FceasG Crece so+re #os 1,000 6GsGnG6G Se u i#i"a co6o e6o#ien eG S9$R$H .ur*a, ur*aG thuru) sG OrePa c.ica o 6edia orePaG

207
thuta) sG Lool& FTinea pollionella CinneoT Po#i##a de #a ro*aG Orden #e*id* era, ,a6i#ia ineideaG 9nsec o *e-ueQo, co#oracin grisFcea, ca+e"a a6ari##en a E eri"ada de *e#osG EOis en o ras es*ecies de *o#i##as de #a *a*a, de #a -uinua E o ras di,eren es -ue se a#i6en an de #ana E *ie#esG $e&AncO *uEuG $e&AyaO *eYuG Thuta Tharqa) sG Astron& Cons e#acin de Ca*ricornioG thuta -a 0a) adPG !igdo& Persona dK+i# en ,uer"a ,JsicaG thutacha-u2) /G Con a6inarse de *o#i##as una e#a o /es idoG thutachiq) adPG E sG Que *er6i e *or descuido e# a*o#i##a6ien o de /es idos E si6i#aresG thutachi2) /G Per6i ir *or descuido e# a*o#i##a6ien o de /es idos o si6i#aresG thutasqa) adPG A*o#i##ado, a,ec ado *or #a *o#i##aG E@E5H t*utasqa pHac*a, ro*a a*o#i##adaG thuta2) sG A*o#i##a6ien o, des ro"o en e# /es ido E si6i#aresG \\ /G A*o#i##arse e# /es ido o si6i#aresG thuta2asqa) adPG A*o#i##ado, co6ido *or #as *o#i##asG thutu0a) sG 2G <HU<APA:U=G thutu0a-uq) adPG 'e,un,uQador, re"ongador, gruQidor o 6ur6uradorG thutu0a-u2) sG 'e,un,uQo, re"ongoG S9$R$H .u u*aG \\ /G 'e,un,uQar, re"ongar, gruQir, .a+#ar en re dien es en seQa# de disgus oG S9$R$H ri6a*aYuEG thu1i2-acha2) /G $e&AreqO Sacudir#o de un #ado a o ro SCaE##o6aTG

BC D

DICCIONARIO
ca#6ar #a ##u/ia SCaE##o6aTG t+a a) adPG Li-uido su6a6en e ur+ioG E@E5H tHala unu, agua ur+iaN tHala aq*a, c.ic.a es*esaG t+a a2achiq) adPG E sG Que *one su6a6en e ur+io a#gn #J-uidoG t+a a2achi2) /G Poner o /o#/er su6a6en e ur+io cua#-uier #J-uidoG t+a a2aq) adPG LJ-uido -ue de .ec.o se *one ur+io o densoG t+a a2a2) /G Poner de .ec.o 6uE ur+io un #J-uidoG t+a a) sG 'ist& 5uPer no a+#e, 6a rona de #a aris ocracia inYaicaG t+an-a) sG Posicin de cu+i o dorsa#G \\ 0escanso de es*a#das de #as cria urasG t+an-achiq) adPG E sG Que .ace Eacer de cu+i o dorsa#G t+an-achi2) /G Co#ocar a una *ersona de cu+i o dorsa#, con #as eO re6idades #i+resG t+an-ana) sG Lugar o cuna donde #as cria uras Eacen de es*a#dasG t+an-aq) sG E adPG Persona -ue Eace en *osicin cu+i o dorsa#G S9$R$H anYa-G t+an-ara2a2) /G =acer *ro#ongada6en e de es*a#dasG \\ !am& 'e*an igarse *or ocioG t+an-ari-u2) /G Ec.arse de es*a#das *ara un +re/e re*osoG \\ <o6ar un descanso o re#aParseG t+an-ar) sG Eot& FEer+eris conmutala 9ic*lG P#an a ar+us i/a de #a ,a6i#ia de #as +er+eridFceasG Es .uKs*ed de #a roEa negra, ra"n *or #a -ue no es con/enien e *er6i ir su creci6ien o cerca a #os cu# i/os de cerea#esG Bed&Jol0& Se u i#i"a su cor e"a en ,or6a de coci6ien o co6o ,e+rJ,ugoG ArgO EolO anYarG T+an-ar (i -a) sG 9tno*ist& Segunda UaYa de# no/eno se-8e Qo##ana, de# sec or Qo##asuEuG Es e adora orio era una *iedra *e-ueQa redonda -ue es a+a en e# so#ar -ue *os erior6en e ,ue de An onio PereiraG 0ecJan -ue era de #os PururaUYasG t+an-a2) /G Accin de es ar recos adoG =acer en *osicin de cu+i o dorsa#G S9$R$H .an ar*aE, anYaEG t+an0a) sG E adPG Ca+e##os desgreQados E sin *einarseN ca+e##era desordenada, re/ue# a, en6araQadaG S9$R$H 8isYiG \\ adPG 0esgreQada, desordenada Sre,eren e a #a ca+e##eraGT E@E5H tHanpa uma, *ersona con ca+e##era re/ue# a o en6araQadaG \\ Wr+o# ra6oso, 6uE ,rondosoG A*#Jcase a6+iKn a #as raJces en6araQadasG T+an0a Qo2 ur) sG Astron& Co6e aN as ro de cauda, ca+e##era #u6inosa E #argaG t+an0acha-uq) adPG 0Jcese de #a ca+e##era -ue se /ue#/e desgreQada, *or ,a# a de cuidadoG t+an0acha-u2) /G 0esgreQarse, en6araQarse #a ca+e##eraG t+an0acha2) /G 0esgreQar, en6araQar 6o6en Fnea6en e #a ca+e##eraG t+an0a2 t+an0a) adPG 0e6asiado desgreQado, en6araQadoG E@E5H tHanpay tHanpa puris*ian0i, es Fs

T+
T+, t+) al!a+& Consonan e oc#usi/a, a#/eo#ar sorda de# a#,a+e o, runasimi o q*eswa S-.ec.uaTG Se *ronuncia tHa con #as cinco /oca#es en *osicin inicia#G t+a-a) sG 0erra6e, dise6inacin de granos, arenas E si6i#aresG t+a-achiq) adPG E sG Que .ace o 6anda derra6ar o dise6inar granos o si6i#aresG S9$R$H UisQic.i-G t+a-achi2) /G 5andar derra6ar o dise6inar granos E o ros si6i#aresG S9$R$H UisQic.iEG t+a-a-uq) adPG )ranos o si6i#ares susce* i+#es a derra6a6ien o o dise6inacinG t+a-a-u2) /G 0erra6arse o dise6inarse #os granos o si6i#aresG t+a-ana) adPG )ranos o se6i##a des inados *ara #a sie6+raG E@E5H tHa0ana sarata *u?uy, rene e# 6aJ" *ara #a sie6+raG t+a-ana2a2) /G <ener ganas de derra6arG \\ !igdo& A6ena"ar #a ##u/ia con go as sua/esG t+a-a0a) sG Agri& 'esie6+ra, nue/a sie6+ra -ue se .ace cuando no .a +ro ado #a se6i##a ec.ada o cuFndo .aE c#aros en e# se6+radoG S@GLGPGT \\ alim& AQadidura, co6o adorno de a#gunos condi6en os E o ros *icadi##os a #a so*a E o ros *o aPesG \\ !am& 0erra6e a# +o#eo de du#ces, dinero, ,ru as, e cG des*uKs de #os +au i"os o en *rocesionesG t+a-a0a2) /G Agri& 'ese6+rar, su+sanar con nue/a se6i##a en #as *ar es /acJas de #a an erior sie6+raG t+a-aq) adPG E sG 0erra6ador, dise6inador de granos E si6i#aresG t+a-ari-u2) /G 0erra6arse a#guna cosa *or e,ec o de a#gn agen e eO ernoG \\ !am& 2o#/erse *o+re una *ersona ricaG t+a-ari2) /G Co6en"ar a derra6ar, dise6inar granos E si6i#ares, *ero en ,or6a #en aG t+a-ar0ari2) /G 0erra6ar, dise6inar /io#en a E eO.aus i/a6en e granos E si6i#aresG t+a-asqa) adPG 0es*arra6ado, se6+rado a# +o#eoN a#guno derra6adoG t+a-a2) /G Agri& 0es*arra6ar #a se6i##a de rigo o ce+ada a# +o#eo, en e# erreno de cu# i/oG S9$R$H .ac.8iEG E@E5H triguta tHa0ay, sie6+ra e# rigoG $e&AncO aUa *an*aE, raYUaEG $e&AyaO ar*uEG $e&.ajO *an*aEG ArgO ar*uEG t+a-a2-acha-u2) /G 0erra6arse, dise6inarse *oco a *oco #os granos u o ras cosas 6enudasG \\ .lim& E6*e"ar a caer #a ##u/ia *or go as ra#asG t+a-a2-u2) /G 0erra6ar a#go cuidadosa6en e so+re o ras, co6o #os adornos en #a decoracin de or as, *or ePe6*#oG t+a-sa2) /G $e&AreqO 0ePar de ##o/er,

SIMI TAQE
andando con e# ca+e##o de6asiado desgreQadoG t+an0a2achi2) /G Poner desgreQada, en6araQada #a ca+e##eraG S9$R$H 8an*ac.aEG t+an0a2aq) adPG <odo *e#o o #ana -ue se en6araQa o enredaG E@E5H imanaqtinmi c*u0c*ay0iri tHanpayaq, *or-ue u ca+e##o se /ue#/e desgreQadoG t+an0a2a2) /G 0esgreQarse #a ca+e##era o #a #anaG S9$R$H 8isYiEaEG \\ En6araQarse #as raJces E #as ra6as de #os Fr+o#esG t+anta) sG PanG $e&ApuO AyaO an aG 9cO an aG E@E5H tHanta wi0sa, go#oso *or e# *anG t+anta -a.a2oq) sG $EOLG Panadero, e#a+orador de# *anG S9$R$H 8an aruUa-, 8an a6asa-G Jol0& 0an"a ,o#Y#rica -ue es una *arodia a# ra+aPador de *anes, en #a *ro/incia de Paucar a6+o, Qos-o, PerG t+anta .a -i) sG Eot& FArtocarpus incisaG Wr+o# de# *anG Wr+o# cor*u#en o de #a ,a6i#ia de #as 6orceas, de a##a gigan e, .oPas sie6*re #o"anas, ,ru os grandes E o/oides, -ue 6aduros se *onen a6ari##os E caenG Sus nu6erosas se6i##as son ricas en .arina, #as -ue .er/idas E os adas ree6*#a"an a# *anG Es *ro*io de #a se#/a a# a E +aPaG t+anta ru1aq) sG 2G <8A$<A :A5A:UQG t+anta 1asi) sG $EOLG PanaderJa, #oca# donde se e#a+ora e# *anG t+anta 1a1a) sG 5uQeca de *an, e#a+orado con adornos con,i ados, -ue radiciona#6en e, en #a ciudad de# Qos-o, Per, se acos u6+ra /ender en #a ,ies a de <odos #os San os, e# ! de no/ie6+reG t+antacha2 /G alim& Agregar *orciones de *an a un *o aPeG t+antachi2) /G 5andar e#a+orar *anesG S9$R$H 8an a6asaEG t+anta2) /G Consu6ir *an o cua#-uiera o ra /ianda secaG t+anta2oq) adPG E sG Persona -ue iene o /ende *anG \\ 'eci*ien e -ue con iene *anG \\ Agregado o aco6*aQado con *anG E@E5H 0ay mi0*unata tHantayoqta mi0*usun, co6a6os es a /ianda aco6*aQada de *anG t+a/u) adPG Anat& $ari" *#ana, sin *ro6inencia, co6o #a de# ganado /acuno, #os +a racios E a#gunos *ecesG S9$R$H 8asQuG t+a/usqa) adPG 2G <8ASUSQAG t+a/u2) /G Ac.a ar, a*#as ar o re+aPar #a *ro6inenciaG S9$R$H 8asQuEG t+a/u2aEG /G !am& 2o#/erse de nari" ac.a adaG E@E5H senqay0in tHa?uyas*an, u nari" se es F ac.a andoG t+a0a) adPG 5us io, eO enuado, decaJdoG t+a0a t+a0a) adPG 5uE dK+i#, decaJdo, 6us io, a*enado, ,a# o de energJasG E@E5H ama tHapa tHapa puriyc*u, no andes an 6us ioG t+a0hqachi-uq) adPG E sG Que es sor*rendido en ,#agran e de#i oG t+a0hqachi-u2) /G Ser sor*rendido en

BC D
,#agran e de#i oG t+a0hqarqo) sG 0escu+ri6ien o in !raganti en a#gn de#i oG t+a0hqarqoq) adPG E sG Que descu+re o sor*rende a a#guien en ,#agran e de#i oG t+a0hqarqo2) /G 0escu+rir o sor*render a a#guien en ,#agran e de#i oG S9$R$H 8a*.-aEG t+a0hqa2) /G Sor*render en ,#agran e de#i oG S9$R$H 8a*.-ar-oE, 8e-UaEG t+a0hsa) sG Pico a"o -uedan #as a/esG t+a0hsachi-u2) /G 0eParse *ico ear *or #as a/esG E@E5H ama wallpawan tHap*sac*i0uyc*u, no e .agas *ico ear con #a ga##inaG t+a0hsachiq) adPG E sG Que *er6i e a #as a/es *ara -ue *ico eenG t+a0hsachi2) /G 0ePar o *er6i ir -ue #as a/es *ico eenG t+a0hsa-uq) adPG E sG A/e -ue iene #a cos u6+re de *ico earG E@E5H sipiy tHap*sa0uq wallpata, 6a a #a ga##ina -ue iene #a cos u6+re de *ico earG t+a0hsana) sG Pico de #as a/esG S9$R$H c..urunaG t+a0hsana-u2) /G 0arse de *ico a"os #as a/esG E@E5H wallpa0unan maqana0uspa tHap*sana0un0u, #as ga##inas cuando *e#ean se dan de *ico a"osG t+a0hsaq) adPG E sG Que *ico eaG t+a0hsasqa) adPG 2G HA$CH8USQAG t+a0hsa2) /G Pico ear, .erir a *ico a"os #as a/esG S9$R$H c..uruE, .anc.8uEG t+a0hsa2-acha2) /G Pico ear ,recuen e6en e E *or di,eren es si iosG t+a0htana) sG 2G CHHU'U$AG t+a0hta2) /G 2G CHHU'U=G t+aqa) sG ?raccin, *orcin se*arada de su conPun o o gru*oG S9$R$H raYiG t+aqa t+aqa) ad/G Se*arada6en e, ais#ada6en eG E@E5H tHaqa tHaqa llama0unan c*Heqeren, #as ##a6as de gru*o en gru*o se .an se*aradoG t+aqachi-uq) adPG E sG Que *ide E o+ iene su *ar e corres*ondien e en derec.osG \\ adPG !am& 0esa,orado, ais#ado, se*aradoG \\ EOco6u#gadoG t+aqachi-u2) /G Pedir E o+ ener su *ar e, en derec.osG \\ Su,rir desa,oro, se*aracin, ais#a6ien o, eOco6uninG t+aqachiq) adPG E sG Que .ace o *er6i e se *arar, ,raccionar, di/idir, ais#arG t+aqachi2) /G Hacer 6andar se*arar, ,raccionar, des6e6+rar o ais#arG E@E5H panay0ita tHaqac*iy qosanmanta allin 0awsananpaq, .a" se*arar a u .er6ana de su es*oso *ara -ue /i/a 6ePorG t+aqa-uq) adPG E sG Que se se*ara, se aJs#a, se a*ar aG t+aqa-u2) /G Se*arar a#go de su conPun o /io#en a6en e, sin re*aro a#gunoG \\ Se*ararse, ais#arse, a*ar arse de# gru*o *or decisin *ro*iaG t+aqana) adPG Se*ara+#e, ais#a+#e, ,racciona+#e, di/isi+#eG t+aqanachiq) adPG E sG Que causa E 6o i/a #a se*aracin, di/isin o ais#a6ien oG E@E5H warmi q*ari tHaqanac*iq, e# -ue .ace se*arar a #os cnEugesG

2!0
t+aqana-u2) /G 'e*ar irse, di/idirse en re dos o 6Fs #os +ienes o enseresG S9$R$H raYinaYuE, Ues-8ec.aYuEG \\ $EOLG Quris& Se*ararse, de .ec.o o de derec.o, dos *ersonas de# /Jncu#o 6a ri6onia#G 0i/orciarseG E@E5H warmi 0*arin tHaqana0uyman *ay0un0u, #os es*osos acuerdan di/orciarseG t+aqana a) adPG ?Fci# de ser se*arado, ais#ado, ,raccionado o di/ididoG E@E5H sarataqa tHaqanallan, e# 6aJ" es ,Fci# de se*ararG t+aqa0a2) /G <o6ar #a /Ja 6Fs cor a *ara a#can"ar #a 6e aG \\ A#can"ar a a#guien, cru"ando e# ca6inoG t+aqaq) adPG E sG ?raccionador, se*arador, ais#ador, des6e6+radorG t+aqari-una) sG Lugar, si io donde se se*aran #as *ersonasG \\ Lugar donde se +i,urcan #os ca6inos o #os rJosG \\ ,eog& $udo de donde se +i,urcan #os ra6a#es o #as cordi##erasG t+aqari-una-u2) /G Se*ararse en re dos o 6Fs *ersonas, *oco a *oco, E con di,eren es direccionesG t+aqari-u2) /G E6*e"ar a se*ararse, di/idirse o +i,urcarseG t+aqari2) /G Se*arar un *oco de un conPun oG E@E5H c*Hu?uy0ita tHaqariy wayqey0ipaq, se*ara un *oco de u c.uQo *ara u .er6anoG t+aqasqa) adPG Se*arado, ais#ado, reser/ado, desa,oradoG E@E5H ayllumanta tHaqasqa runa, .o6+re se*arado de #a ,a6i#iaG t+aqa2) /G Se*arar, di/idir, ,rag6en ar, ais#ar, des6e6+rarG S9$R$H *isiEac.iE, *8aYiE, raYiEG E@E5H unuta tHaqay qarpanan0upaq, se*ara e# agua *ara -ue rieguenG t+aqa2si2) /G AEudar a se*arar, di/idir, re*ar ir o des6e6+rarG t+aq a) sG Pa#6ada, go#*e dado con #a *a#6a de #a 6anoG t+aq achiq) adPG E sG Que .ace o 6anda *a#6earG \\ $EOLG Que in/i a a a*#audirG t+aq achi2) /G Hacer o 6andar *a#6earG \\ $EOLG Hacer o 6andar a*#audirG t+aq a-uq) adPG E sG Que a*#audeG \\ A*#audidorG t+aq a-u2) /G Pa#6e earG \\ $EOLG A*#audirG t+aq ana) adPG Susce* i+#e de ser *a#6eadoG \\ $EOLG Susce* i+#e de ser a*#audidoG \\ O+Pe o, 6esa donde se a6asa e# *anG t+aq ana-u2) /G 0arse *a#6adas 6u ua6en eG \\ $EOLG A*#audirse 6u ua6en eG t+aq a0i<-u2) sG Pa#6o eo #igero E /ano, Ea *or ##a6ar #a a encin o *or de6os rar enoPo o c#eraG \\ /G Pa#6e ear /ana6en eG t+aq a0a2a2) /G Pa#6ear o dar#e *a#6adas re*e idas /eces a *ersonas o ani6a#es en seQa# de cariQo E a*recioG t+aq aq) adPG E sG Que *a#6eaG \\ $EOLG Que a*#audeG \\ Panadero u o+rero -ue a+#ea #a 6asa *ara e# *anG t+aq a2) /G Pa#6earG \\ $EOLG A*#audirG \\ <a+#ear #a 6asa de *anG t+aq a2-acha2) /G Pa#6ear a dis in as

2!!
*ersonas E re*e idas /eces en son de sa#udoG t+aq0a2) /G Hec.ar ierra enci6a de a#goG \\ $e&AreqO Hec.ar ierra en #a cara SCaE##o6aTG t+aq0i) sG E adPG Persona -ue iene #os *ies 6a# ,or6adosG \\ Lool& )a##ina u o ra a/e -ue iene #a cos u6+re de es ar sie6*re escar+ando #a ierra u o ras cosasG t+aq0i t+aq0i) adPG 0Jcese de #os *asos desigua#es E or*es -ue da una *ersona a# ca6inar *or 6a#,or6acin de #os *ies o *or de,ec o de #os "a*a osG t+aq0i2) /G Ca6inar desigua#6en e, a *asos +ruscos E ro*e"andoG t+aqsa) sG La/ado, re,eren e a #os ca+e##os o /es idosG t+aqsachi-uq) adPG E sG Que se .ace #a/ar #a ca+e##eraG \\ Que .ace #a/ar sus *rendas de /es irG t+aqsachi-u2) /G Hacerse #a/ar #a ca+e##eraG \\ 5andar #a/ar #os /es idosG t+aqsachiq) adPG E sG Que 6anda o .ace #a/ar #a ro*aG t+aqsachi2) /G 5andar #a/ar #a ca+e##era o #os /es idosG E@E5H tHaqsac*iy pHac*ay0ita, .a" #a/ar u ro*aG t+aqsa-uq) adPG E sG Que se #a/a su ca+e##era o su *ro*ia ro*aG t+aqsa-u2) /G La/arse uno 6is6o #a ca+e##era o sus *rendas de /es irG t+aqsana) sG La/adero, #ugar u o+Pe o donde se #a/a #a ro*aG \\ $EOLG @a+n o de er ergen e usado *ara e# #a/adoG \\ adPG Ca+e##era o ro*as sucias des inadas a ser #a/adasG t+aqsana 1asi) sG $EOLG La/anderJa o casa des inada *ara e# #a/ado de ro*asG t+aqsa0a-u2) /G Pres arse es*on Fnea6en e a #a/ar #a ro*a aPena, *or una reco6*ensa con/enien eG t+aqsa0a2) /G 'e#a/ar, /o#/er a #a/ar ro*as 6a# #a/adasG t+aqsaq) adPG E sG La/andero, #a/anderaN *ersona -ue /i/e de# #a/ado de ro*aG t+aqsaqqa) sG La/ado de #a ca+e##era o de *rendas de /es irG t+aqsa2) sG Accin de #a/ar #a ro*a o #a ca+e##eraG \\ La/ar #a ca+e##era o #a ro*aG t+aqsa2si2) /G Co#a+orar a #a/ar #a ro*a, e#as, #anas, ePidos, e cG t+aqta) sG $i/e#acin de# erreno *or a*isona6ien o, a*er6asa6ien o o a*#ana6ien oG t+aqtachiq) adPG E sG Que 6anda a*#anar, ni/e#ar o a*isonar e# errenoG t+aqchachi2) /G Hacer o 6andar a*isonar, ni/e#ar, *iso ear o a*#anar e# errenoG t+aqta-u-) adPG ?Fci#6en e a*#ana+#e, a*isona+#e o ni/e#a+#eG t+aqta-u2) /G A*#anarse, a*isonarse, ni/e#arse ,Fci#6en e un errenoG t+aqtana) sG $EOLG Pisn, rodi##o, a*#anadoraG \\ adPG <erreno susce* i+#e a ser ni/e#ado, a*#anado o a*isonadoG t+aqtaq) adPG E sG Que a*#ana, ni/e#a, a*isona, a*er6asa o *iso ea un errenoG

BC D
t+aqtasqa) adPG 2G P8A'PASQAG t+aqta2) sG A*#anar, a*isonar, ni/e#ar, a*er6a"ar un errenoG S9$R$H *8ar*aEG t+aqti2a2) sG Jol0& Pisadas ,uer es o "a*a eo a# co6*Fs de #a 6sica, es*ecia#6en e en e# UaEnoG \\ /G Aa*a ear +ai#ando a# ri 6o de #a 6sica, es*ecia#6en e de# UaEnoG t+aq1i) sG Cosa re+uscada, -ue .a sido eOa6inado E ra,icadoG \\ adPG 'e+uscador, +uscn, curioso -ue odo #o +usca o regis raG S@GLGPGT t+aq1ichiq) adPG E sG Que .ace re+uscar o re/o#/er #as cosasG t+aq1ichi2) /G Hacer re+uscar, re/o#/er, re6o/er o desordenar #as cosasG t+aq1i-uq) adPG E sG Que iene #a 6anJa de re+uscar, re/o#/er, re6o/er o desordenar #as cosasG t+aq1i-u2) /G 'e+uscar, re/o#/er #as cosas s#o *or curiosidadG S9$R$H Y8usYiYuEG t+aq1ina-u2) /G 'e+uscarse #os +o#si##os u o ras cosas 6u ua6en eG \\ !igdo& 0e#a arse 6u ua6en e #os de,ec os o ,a# as ocu# asG t+aq1iq) adPG E sG Que re+usca, re/ue#/e o re6ue/e #as cosas +uscando a#goG t+aq1iri2) /G 2G <8AQW9=G t+aq1isqa) adPG 2G :8US:9SQAG t+aq1i2) sG 9n/es igacinG \\ EOa6inar, regis rar, re/isar con de encin a-ue##o -ue se +uscaG \\ !igdo& >uscar #a /erdadG S9$R$H Y8usYiE, -.a6iEaE, .aUiE, 8a-UiriEG t+aq1i2si2) /G Co#a+orar en re+uscar, re/isar o regis rarG t+ara) sG Porcin de ca+e##os, *e#os o #ana a*er6asadosG S9$R$H -e# e, 8ar-eG \\ adPG Es *ido, +o+o, ignoran eG \\ EolO 0os cosas ge6e#as E unidasG t+ara2a2) /G A*e#o onarse, en6araQarse e# ca+e##o, #a #ana u o ras cosasG S9$R$H 8ar-eEaEG t+arqe) sG Ca+e##era, #ana o *e#os en6araQados o a*er6a"adosG S9$R$H 8araG t+arqecha-u2) /G Hacerse *eguPones o ,or6arse /ediPas en #a #ana de #os ani6a#es o #a ca+e##era de #as *ersonasG t+arqena2) /G Escar6enar, arreg#ar, *einar #os ca+e##os en6araQados o a*eguPonadosG t+arqe2a2) /G Ponerse a*eguPonadas cier as *orciones de# ca+e##o, #ana, e cG S9$R$H 8araEaEG t+as a) adPG O+Pe o *#anoG \\ O+Pe o endidoG S9$R$H #as 8aG t+as acha2) /G 2G <8ASLA=G t+as achi2) /G 5andar o .acer a*#anar a#goG \\ 5andar o dePar endida a#guna cosaG t+as a2) /G A*#anar a#goG \\ 0ePar endida a#guna cosaG S9$R$H 8as#ac.aEG t+as a2a2) /G A*#anarse o -uedar endida a#guna cosa susce* i+#e de ser a*#anada *or un agen e -ue no sea e# .o6+reG t+as/u) adPG E sG Qa oG E@E5H tHas?u senqa, *ersona -ue iene #a nari" ac.a adaG

DICCIONARIO
S9$R$H 8aQuG t+as/usqa) adPG Ac.a ado, a*#anado, a*#as adoG S9$R$H 8aQus-aG t+as/u2) /G 2G <8AU=G t+asta) adPG C.a o, re+aPado o a*#anadoG t+astacha-uq) adPG Que en e# ac o se ac.a a, re+aPa o a*#anaG t+astachaq) adPG E sG Persona o cosa -ue ac.a a, re+aPa o a*#anaG t+astacha2) /G Ac.a ar, re+aPar, o a*#anar una cosaG S9$R$H 8as aEG E@E5H tHastac*ay mi0Hi allpata, a*#ana #a ierra .6edaG t+asta-uq) adPG 2G LAS<8A:UQG t+astaq) adPG E sG Ac.a ador, re+aPador, a*#anadorG S9$R$H #as 8a-G t+asta2) /G Ac.a ar, re+aPar o a*#anarG S9$R$H 8as ac.aEG t+asta2a2) /G E6*e"ar a o6ar ,igura c.a a un o+Pe o -ue se 6ac.ucaG t+asu2) /G Orearse *or accin de# aire o de# so# a#guna cosa .6eda o 6oPadaG t+ata) adPG 0os cuer*os o dos e#e6en os unidos *or una *ar e co6nG E@E5H tHata ru0Hana, dos dedos unidos en uno so#oN tHata oqa, dos ocas unidasG \\ !am& 0Jcese de #as 6anos o de #os *ies -ue ienen seis dedosG S@GLGPGT \\ 2G <AQEG t+ata2a2) /G E6*e"ar a unirse dos e#e6en os *or un *un o co6nG t+a1a) adPG 5arc.i oG S9$R$H 8aUiG t+a1i) adPG 2G CH8AW9G t+a2a) sG Agri& >ar+ec.oG 'o uracin de# erreno /irgen con ,ines agrJco#asG E@E5H tHayasun allpata papa tarpunapaq, ro ure6os e# erreno *ara se6+rar #a *a*aG t+a2aru-u2) /G Sos enerse o con enerse so+re #os a#onesG t+a2a2) /G Agri& 'o urar o ro6*er e# erreno /irgen o eria#es con ,ines agrJco#asG t+a2-u2) /G Pisar o a*#as ar con #os a#onesG t+a2qo) sG 2G <A:9LLPAG t+e qe) sG 2G QEL<EG t+enqo) sG Aig"ageo a# ca6inar *or ,a# a de e-ui#i+rio, en una *ersona inecuFni6e o inconscien eG t+enqo t+enqo) adPG 0Jcese de# -ue *or ,a# a de e-ui#i+rio ca6ina "ig"ageandoG S9$R$H aEru aEruG t+enqo2) /G Aig"agear a# ca6inar, *or ,a# a de e-ui#i+rioG t+enqo2-acha2) /G Aig"agear un an o a# ca6inar, a se6ePan"a de una *ersona inecuFni6eG t+e0hqaq) sG 2G HEPHQ8AQG t+eqara) sG E adPG @o/enci a 6enuda, agraciada E co-ue aG t+eqe) sG >u# o o ,ardo 6uE co6*ac o E +ien a6arradoG \\ adPG APus ado, a*re adoG S9$R$H Y8iYiG t+eqechiq) adPG E sG Que .ace o 6anda e6*a-ue ar +u# os co6*ac a6en e E +ien a adosG t+eqechi2) /G 5andar o .acer e6*a-ue ar #os +u# os co6*ac a6en e con a6arrasG t+eqeq) adPG E sG Que e6*a-ue a, en,arde#a co6*ac a6en e a#guna cosaG

SIMI TAQE
t+eqe2) /G E6*a-ue ar, en,arde#ar co6*ac a6en e #os +u# os, a6arrFndo#os con cuerdasG t+eqe2a2) /G Ponerse aPus ados #os /es idos, *or #a 6uc.a gordura de #as *ersonas o *or #a es rec.e" de #os *ro*ios /es idosG t+eq.uq) adPG E sG 0Jcese de gru*os de seres /i/os -ue *u#u#an en un #ugar, -ue au6en an de n6ero E se eO*andenG t+eq.u2) /G Pu#u#ar, eO*andirse en un si io gru*os de seres /i/osG E@E5H ayc*a 0urun tHeqmun, #os gusanos de #a carne se desarro##anG t+eqo) sG >o#"n de *e##ePo *ara rans*or ar .arinas, grasas, e cG t+eqocha2) /G 0e*osi ar o en/asar en +o#sones de cuero .arinas, grasas, e cG t+eqoq) adPG E sG Persona -ue ##e/a #os +o#sones de cuero con .arinas, grasas, e cG t+eqo2) /G L#enar #os +o#sones de cuero con .arinas, grasas, e cG t+eqre) adPG Enani"ado, *e-ueQo, en ecoG S9$R$H e-.eG E@E5H tHeqre wa0a, +ecerro enani"adoG t+eqte) adPG $iQo 6ocosoG S9$R$H 8e- e sen-aG t+eqte senqa) adPG 2G <8EQ<EG t+eq1a) sG 0escascara6ien o, eO raccin de #a en/o# ura de a#goG \\ 0escor e"a6ien o de #a cu Jcu#a de# 6aJ", de #as .a+as, e cG S9$R$H .e*.-8aG t+eq1achiq) adPG E sG Que 6anda descascarar, descor e"ar, des.oParG t+eq1achi2) /G 5andar descascarar, descor e"ar, des.oParG E@E5H tHeqwac*iy papa way0Huta, .a" *e#ar o descascarar #a *a*a sancoc.adaG t+eq1a-u2) /G 2G HEPHQ8A:U=G t+eq1ana) sG 9ns ru6en o con -ue se descascara, descor e"a o des/ainaG \\ adPG ?ru os, a##os dis*ues os a ser descascarados o descor e"ados, t+eq1aq) adPG E sG 0escascaradorG descor e"ador, des.oPadorG t+eq1asqa) adPG 0escascarado, descor e"ado, des.oPadoG t+eq1a2) /G 0escascarar, descor e"ar, des.oParG S9$R$H e*.raE, e-.aE, .e*.-8aE, 8a*.-aEG t+eq1a2si2) /G Co#a+orar a descascarar, descor e"ar, des/ainarG t+i-a) sG Eot& ?#or, rgano de #as *#an as ,anerga6asG S9$R$H aEna, *uE##uG $e&AncO AyaO UaE aG ArgO iYaG EolO 8iYa, EuraG 9cO sisaG E@E5H sumaq tHi0a, ,#or .er6osaN tHi0a mis0Hi, nKc ar de #as ,#oresN tHi0a mu*u, se6i##a de #as ,#oresN tHi0a pallaq, recogedor de ,#ores, tHi0a pillu, corona de ,#ores, guirna#daN tHi0a qHapay, *er,u6e de #as ,#oresN tHi0a qonpi, a#,o6+ra de ,#oresG t+i-a a-i a) sG ?#orero, +caroG E@E5H tHi0a a0illata ranti0amuni, .e co6*rado un ,#oreroG t+i-a ch+antasqa) sG 'a6i##e e de ,#oresG S9$R$H 8iYa Y8in o, 8iYa 6aE 8uG t+i-a -ancha) sG 2G 9$:9LLPA<AG t+i-a -+into) sG 2G <89:A CH8A$<ASQAG

BC D
t+i-a .a2t+u) sG 2G <89:A CH8A$<ASQAG t+i-a 0a a2) sG tej& 0i+uPo con .i#os 6u# ico#ores en #os ePidosG \\ 'ecoPo de ,#oresG \\ /G 'ecoger ,#oresG t+i-a qhatu) sG $EOLG <ienda o *ues o de eO*endio de ,#oresG ?#orerJaG t+i-a t+a-a2) /G 0erra6ar *K a#os de ,#oresG E@E5H Taytac*aman tHi0ata tHa0ay, a# SeQor derrF6a#e #os *K a#os de #as ,#oresG t+i-a t+i-a) adPG ?#orido, cu+ier o de ,#oresG E@E5H tHi0a tHi0a patata ris*ani, a# andKn se6+rado de ,#ores es oE EendoG t+i-acha-uq) adPG E sG 0Jcese de #a *#an a -ue se carga de ,#oresG ?#orJ,eroG S@GLGPGT \\ Que se adorna a sJ 6is6o, o a o ra *ersona, con ,#oresG t+i-acha-u2) /G Enga#anarse o adornarse con ,#oresG \\ Cu+rirse de ,#ores #os Pardines E *radosG S9$R$H inYi##6anaEG t+i-achaq) adPG E sG Que adorna o cu+re con ,#oresG t+i-acha2) /G Adornar, enga#anar con ,#oresG \\ !igdo& y !am& Adornar a #os ani6a#es con .i#os o #anas 6u# ico#oresG t+i-achiq) adPG E sG Que *rocura e# ,#oreci6ien o de #as *#an asG t+i-achi2) /G Procurar e# ,#oreci6ien o de #as *#an asG t+i-a a/a) adPG 2G <89:A= <89:A=G t+i-a ichi2) /G Adornar o cu+rir con ,#ores o *#u6as de co#ores a#guna cosaG t+i-a i-u2) /G Adornarse o a a/iarse con ,#ores, *#u6as o #anas de co#oresG t+i-a o) sG ?#or ar i,icia#G t+i-ana2) /G Qui ar o arrancar #as ,#ores a #as *#an asG t+i-ana2a2) /G Eot& Es ar a*un o de ,#orecer una *#an aG \\ L#enarse de *i6*o##os una *#an aG t+i-a0ata) sG @ardJn o #ugar donde se cu# i/an ,#oresG S9$R$H inYi#*a aG t+i-aq) sG P#an a ,anerga6aG \\ adPG ?#orecien e, -ue ,#oreceG t+i-arichi2) /G Eot& Co6en"ar a .acer ,#orecer #as *#an as E PardinesG \\ !igdo& Hacer *rogresar o *ros*erar a#guna ac i/idad, un *o+#ado, una ins i ucin o #a ,a6i#iaG t+i-ari2) /G Eot& Co6en"ar a ,#orecer #as *#an as de un PardJn o *radoG \\ !igdo& Co6en"ar a *ros*erar una ac i/idad, una ins i ucin o una ,a6i#iaG t+i-arqo2) /G Eot& ?#orecer a#guna *#an a 6uE *reco"6en eG t+i-asa0a) adPG Cu+ier o de ,#oresN a+undan e de ,#oresG t+i-a2) sG Eot& ?#oreci6ien o, ,#oracinG \\ /G ?#orecer, ec.ar ,#ores #as *#an asG \\ !igdo& Progresar o *ros*erar econ6ica6en eG t+i-a2 t+i-a2) adPG 5uE ,#oridoG S9$R$H 8iYa##aQaG t+i-a2 tu-u2) /G 2G <89:A$A=A=G t+i-a2a2) /G !igdo& 5ani,es arse co6o una ,#orG \\ Se6eParse a una ,#or *or #a Pu/en ud o #o"anJaG t+i-a2-u2) /G Eot& Ec.ar una *#an a a+undan es ,#oresG

2!2
t+i- a) /G 2G ALQA=G t+i-ra) sG 'e/Ks, re/erso de a#guna cosa #a6inada o de ePidos E /es idosG t+i-ra t+i-ra) adPG Que se .a##an /o# eadas o *ues as a# re/KsG t+i-rachiq) adPG E sG Que .ace o 6anda *oner de re/Ks a#guna cosaG \\ Que .ace /o# ear a#gn /es ido, en su con,eccinG t+i-rachi2) /G 5andar *oner de re/Ks a#guna cosaG \\ 2o# ear a#guna *renda de /es ir, en su con,eccin, o si6*#e6en e de e#as o ePidos t+i-ra-uq) adPG Susce* i+#e de /o# earse o *onerse de re/KsG t+i-ra-u2) /G 2o# earse, *onerse de re/Ks a#guna cosaG t+i-ran0a) adPG 2o# eado, a# re/KsG S9$R$H *8a-c.a, uEan*aG E@E5H tHi0ranpa puriq, -ue ca6ina a# re/KsG t+i-ran0a-uq) adPG E sG 2G HAWA$A:UQG t+i-ran0an.anta) ad/G A# re/Ks, a #o /o# eadoG t+i-ran0a2) /G 2G WASA$PA=G t+iqraq) adPG E sG Que /o# ea, -ue *one de re/Ks a#guna cosa, so+re odo /es idosG t+i-rari2) /G 2G :U<9'9CH9=G t+i-ra2) /G 2o# ear, dar /ue# a a#guna cosa re*e idas /ecesN *oner#a de re/KsG S9$R$H Uasan*aEG \\ Agri& 2o# ear #os errones con ta0lla o c*a0ita0lla& \\ 2o# ear #os *roduc os *ara -ue se-uen 6ePor a# so#G t+i-ra2-acha2) /G 2o# ear o *oner de re/Ks a#guna cosa re*e idas /ecesN re/o# earG t+i-ra2si2) /G AEudar a /o# ear o *oner de re/Ks a#guna cosaG t+i-su) sG Sesgo, #adeo, inc#inacinG \\ adPG Sesgado, #adeado, de 6edio #ado, inc#inadoG t+i-suchiq) adPG E sG Que sesga, #adea, inc#inaG t+i-suchi2) /G Poner sesgado, #adeado, inc#inadoG t+i-sun0a) ad/G Pues o sesgado, #adeado, inc#inadoG t+i-sun0a.anta) ad/G Co#ocado o *ues o sesgado, #adeado e inc#inadoG t+i-suq) adPG E sG Que se sesga, se #adea o se inc#inaG t+i-su2) sG Lool& F$iaya cayana CinneoT Cuc#i##oG Orden cucu#i,or6es, ,a6i#ia cuc#idaeG A/e de co#a 6uE #arga E de co#or cas aQo, .a+i an e de #a se#/aG \\ /G Ladear, inc#inar, sesgar, orcer #a direccinG t+i-su2-acha2) /G Ladearse, inc#inarse, orcerse #a direccin .acia di,eren es #ados E rei erada6en eG t+i-su2-achi2) /G 2G CH9$'U=:ACH9=G t+i-ti) adPG Quis-ui##oso, es*an adi"o, ner/iosoG t+i-ti2-acha2) /G Ponerse con 6uc.a ,recuencia, *ersonas o ani6a#es es*an adi"os o ner/iososG t+i-1a2) /G 2G P89:WA=G t+i i) adPG EO re6ada6en e e6+riagadoG E@E5H tHilitan wayqey mac*arusqa, 6i .er6ano se .a+Ja e6+orrac.ado en eO re6oG

2!&
t+i i -a2) sG E6+riague" aguda o eO re6adaG t+i ichi2) /G Hacer e6+riagar a o ra *ersona en eO re6o, .as a a#co.o#i"ar#oG S9$R$H 8iEuc.iEG t+i i2a2) /G L#egar a #a e6+riague" eO re6a, .as a *erder #a ra"nG t+i 0a2) /G Pe#ar, descascararG t+i a) adPG Arisco, .uraQo, cerri#G E@E5H tHilla llamay0ita ma?away, *rKs a6e u ##a6a ariscaG t+i a2 t+i a) adPG EO re6ada6en e arisco, .uraQo o cerri#G t+i a2achiq) adPG E sG Que a un ani6a# de 6anso #o /ue#/e .uraQo, arisco o cerri#G t+i a2achi2) /G Con/er ir en arisco, .uraQo o cerri# a un ani6a# 6ansoG S9$R$H sa#-aEac.iEG t+i a2aq) adPG 0Jcese de #os ani6a#es -ue de 6ansos se /ue#/en ariscos, .uraQos o cerri#esG S9$R$H sa#-aEa-G t+i a2a2) /G 2o#/erse arisco, .uraQo o cerri# un ani6a# -ue era 6ansoG t+i u) adPG $e&AreqO Que se a+urre de6asiado SCaE##o6aTG t+inara) sG CFn aro redondo E ac.a adoG t+ini) sG Lool& Cac.orro de ani6a#es cFnidosG E@E5H algo tHini, cac.orro de *erroG \\ adPG >arrigudoN sa is,ec.o o .inc.ado de +arrigaG t+ini2aq) adPG E sG Que se *one +arrigudo o .inc.ado *or eOceso de co6idaG \\ Perri os -ue no desarro##anG t+ini2a2) /G Ponerse +arrigudo o ener /ien re .inc.adoG t+in-a) sG >rindis ri ua# a #os dioses u e#ares o 6anesG Consis e en as*erPar con una +e+ida a #os o+Pe os o ani6a#es ad-uiridos, a #as nue/as cons rucciones, a #a sie6+ra, e cG, a cargo de *adrinos o 6adrinas no6+rados *ara e# e,ec oG t+in-achi) sG Cere6onia donde se rinde .o6enaPe a #os apus, a #a $ac*amama, en agradeci6ien o *or #a *roduccin de# ganadoG t+in-achiq) adPG E sG Que 6anda as*erParN -ue 6anda rea#i"ar e# +rindis ri ua#G t+in-aq) adPG E sG Que as*erPaN -ue .ace e# +rindis ri ua# radiciona#G t+in-a2) sG Ac o de rea#i"ar e# +rindis ri ua#G \\ 'ea#i"ar e# +rindis ri ua# as*erPando #as +e+idas con #os dedos de #a 6anoG \\ 96*u#sar #as +o#i as de cris a# 6edian e un *a*iro a"o en e# Puego de #os niQosG t+in-i) sG Unin, /Jncu#o, en#ace, ra+a"n, neOoG \\ adPG Unidos, en#a"adosG t+in-i t+in-i) adPG 5uc.os seres unidos, en#a"ados de dos en dosG t+in-icha-uq) adPG E sG Que decide 6an enerse unido a su *ar, co6*aQero o consocioG t+in-icha-u2) /G 5an enerse unido a su consocio, *ar o co6*aQeroG t+in-ichaq) adPG E sG <ra+a#, neOo -ue sir/e o sos iene co6o ra+a"nG Es#a+onadosG S@GLGPGT \\ Que une dos cosas en#a"adas a una erceraG t+in-icha2) /G Unir dos cosas en#a"adas a

BC D
una erceraG E@E5H tHin0ic*ay is0ay wasq*ata, une esas dos sogasG t+in-ichiq) sG Que 6anda o .ace unir, en#a"ar, ra+ar dos cosas o 6Fs en uno so#oG t+in-ichi2) /G 5andar o .acer unir, en#a"ar, ra+ar dos cosas unidas a o ra erceraG t+in-i-uq adPG Que se une, se en#a"are ra+a a o roG \\ !igdo& Ani6a# -ue se a*area seOua#6en eG E@E5H tHin0i0uq alqo, *erro -ue se a*areaG t+in-i-u2) /G Unirse, ra+arse, en#a"arse a o roG t+in-ina) sG $eOo, /Jncu#o, *un o de uninG S@GLGPGT \\ O+Pe o -ue se e6*#ea en #a unin, en#ace, e6*a#6e o ra+a"nG t+in-ina-u2) /G Unirse, en#a"arse *or decisin de a6+as *ar esG t+in-i0a2) /G 2o#/er a unir, en#a"ar, ra+ar *ara re,or"ar #as cosas Ea unidasG E@E5H wasq*a0unata allinta tHin0ipay, re,uer"a +ien #os a6arres de #a sogaG t+in-iq) adPG E sG En#a"ador, ra+ador, -ue une o aneOa cua#-uier cosaG t+in-isqa adPG Unidos, en#a"ados, ra+ados, e6*a#6adosG t+in-i2si2) /G AEudar o co#a+orar en unir, en#a"ar, e6*a#6ar, ra+ar, conec ar dos o 6Fs cosasG t+in0u) sG alim& Puc.ero, /ianda radiciona# J*ica co6*ues a de carne, *a*as, c.uQo, /erduras E ,ru as, e cG, odas sancoc.adas en una so#a o##aN se consu6e en #a K*oca de Carna/a#es en #a regin de# Qos-o, PerG \\ adPG Her/idoG \\ Sancoc.adoG E@E5H ayc*a tHinpu, carne sancoc.adaN unu tHinpu, agua .er/idaG t+in0uchiq) adPG E sG Que .ace .er/ir e# agua o sancoc.ar #os a#i6en osG \\ Agen e -ue causa e# .er/or, co6o e# ,uego, e# ,#uido e#Kc rico, e cG t+in0uchi2) /G Hacer .er/ir e# agua o sancoc.ar a#gn ,ru o o carneG S9$R$H s.a##c.ac.iEG E@E5H *atun man0api unuta tHinpuc*iy, .a" .er/ir agua en #a o##a grandeG t+in0una2a2) /G Es ar *ron o a .er/ir a#gn #i-uido en coccinG t+in0uq) adPG Hir/ien e, #J-uido -ue .ier/eG T+in0uq 0u-2u) sG 9tno*ist& FBanantial que *ierveG Oc a/a UaYa de# *ri6er se-8e Qo##ana, de# sec or An isuEu, -ue es a+a a cargo de# aE##u SuYsu PanaYaG Es e adora orio era una ,uen e / -ue es a+a cerca de <a6+o6ac.aE FTanpu Bac*HayG ac ua# si io de PuYa PuYaraG t+in0uq 0u-2u) sG 5anan ia# de aguas er6a#es de donde genera#6en e sa#e e# agua en e+u##icinG t+in0uq sonqo) adPG FDe cora"#n *irvienteG !igdo& 9racundo, renegn, de 6a# genioG E@E5H tHinpuq sonqoman tu0upusqan0i, e .a+Jas /ue# o 6uE renegnG t+in0ura2) /G Her/en ar, 6e er en agua .ir/ien eG \\ Cesar e# .er/orG S@GLGPGT

DICCIONARIO
t+in0urqo2) /G Her/ir rF*ida6en e, sin 6Fs di#acinG t+in0usqa) adPG Sancoc.ado, .er/idoG t+in0u2) sG Her/or, e+u##icinG \\ /G Her/irG S9$R$H c..a##c.aEG t+inri) adPG Persona o ani6a# de es a ura +aPa E rec.onc.oG S9$R$H u6u uG E@E5H tHinri warmita waqyamuy, ##a6a a #a 6uPer rec.onc.aG t+inri 1i-sa) adPG >arrign, *an"nG t+inti) sG Lool& F$edies andeanus& /altamonteG Sa# a6on esG Orden or .o* era, ,a6i#ia acrididaeG A aca E de*reda #os cu# i/os iernos de 6aJ"G S9$R$H .in iG t+i0a) adPG Prendido, cosa ad.erida *or 6edio de *rendedores o a#,i#eresG S9$R$H c.8i*aG t+i0achiq) adPG E sG Que .ace *render o ad.erir a#go 6edian e a#,i#eres o *rendedoresG t+i0achi2) /G Hacer *render, ad.erir a#go 6edian e a#,i#eres o *rendedoresG t+i0a-uq) sG Que se *rende o ,iPa a#go a sJ 6is6o con a#,i#eres o *rendedoresG t+i0a-u2) /G Prenderse o ,iParse a#go asJ 6is6o con a#,i#eres o *rendedoresG E@E5H tHipa0uy allinta lli0llay0ita, *rende o ,iPa +ien u 6an a o lli0lla& t+i0ana) sG Prendedor, i6*erdi+#e, a#,i#er -ue sir/e *ara ,iPar una *renda a# /es ido de #as *ersonasG S9$R$H u*uG E@E5H qolqe tHipana, *rendedor de *#a aG t+i0a0a2a2) /G Agregar 6Fs *rendedores *ara ,iPar 6ePor a#guna *rendaG \\ AQadir 6Fs adornos ,iPados con a#,i#eres o *rendedoresG t+i0aq) adPG E sG Que *rende o ,iPa a#go con a#,i#eres o *rendedoresG t+i0ara2) /G 0es*render, desa+roc.ar #o -ue es a+a *rendido o suPe ado con *rendedor, a#,i#er u o ro o+Pe o *arecidoG E@E5H qoya, lli0llay0ita tHiparay, seQora, des*rende u 6an i##aG t+i0ar0ari2) /G Prendero ,iPar a#go con a#,i#eres en ,or6a /io#en a E de cua#-uier 6odoG t+i0a2) sG Prendi6ien o, a+roc.adura o ,iPacin de a#go con a#,i#eres o si6i#aresG \\ /G Prender, ,iPar o a+roc.ar a#go *or 6edio de a#,i#eres o si6i#aresG t+i0a2-u-u2) /G Prenderse o ,iParse a#gn adorno o *renda a sJ 6is6oG E@E5H tHipay0u0uy p*ulluy0ita, *rKnde e u 6an i##aG t+i0a2-una-u2) /G Prenderse o ,iParse 6u ua6en e, con de,erencia, a#gn adorno o dis incinG t+i0a2-u2) /G Prender o ,iPar a#guna *renda o adorno, a o ra *ersona, con su6o cuidadoG t+i0a2si2) /G Co#a+orar a *render o ,iPar a#guna cosa a o ra *ersona, con a#,i#eres o si6i#aresG t+i0i) sG Pe##i"co, *e##i"cnG t+i0i t+i0i) adPG Su6a6en e *e##i"cadoN con a+undan es .eridas *or #os *e##i"cos reci+idosG S9$R$H *8i i *8i iG

SIMI TAQE
t+i0ichiq) adPG E sG Que .ace, *er6i e o 6anda *e##i"carG t+i0ichi2) /G Hacer, *er6i ir o 6andar *e##i"carG t+i0i-uq adPG E s) Que iene e# .F+i o o 6anJa de *e##i"carG t+i0i-u2) /G Pe##i"carse, darse *e##i"cones a sJ 6is6oG t+i0ina-u2) /G Pe##i"carse 6u ua6en eG S9$R$H .as*8inaYuEG t+i0ina2a2) /G 2G HASP89$A=A=G t+i0i0a2a2) /G Pe##i"car a 6enudo a una *ersona o un o+Pe oG E@E5H ama tHipipayawayc*u, no 6e *e##i"-ues a 6enudoG t+i0iq) adPG E sG Pe##i"cadorN -ue da *e##i"cosG t+i0irqo2) /G Pe##i"car en ,or6a /io#en a E con ,uriaG t+i0isqa) adPG Pe##i"cadoG \\ $at& Par e .erida *or e# *e##i"coG t+i0i2) /G Pe##i"car, dar *e##i"conesG S9$R$H e*.raE, e-.aE, .as*8iEG t+i0uq t+i0uq -a2) ad/G Es ar su6a6en e so+resa# ado, ner/ioso o asus adi"oG t+i0u2) sG Jisiol& Pa#*i acin, #a ido de# cora"nG \\ /G Pa#*i ar o #a ir e# cora"nG E@E5H sonqoy0i sinc*ita tHipuc*an, u cora"n es F #a iendo de6asiadoG t+i0h-i) sG Pe-ueQo *rendedor de ,or6a es*ecia#G S@GLGPGT t+i0h-i2) /G A,ian"ar, suPe ar con 8i*.YiG S@GLGPGT t+i0hsi) sG 0es6enu"a6ien o con #as uQas de #as carnes cocidas o si6i#ares, *ara *re*arar cier as /iandasG t+i0hsichiq) adPG E sG Que 6anda des6enu"ar con #as unas #a carne cocida o si6i#aresG t+i0hsichi2) /G Hacer, *er6i ir o 6andar des6enu"ar con #as uQas #a carne cocida o si6i#aresG t+i0hsiq) adPG E sG Que des6enu"a con #as uQas #a carne cocida o si6i#aresG t+i0hsisqa) adPG 0es6enu"adoG E@E5H tHip*sisqa ayc*ata c*uray man0aman, *on a #a o##a #a carne des6enu"adaG t+i0hsi2) /G 0es6enu"ar con #as uQas #a carne cocida o si6i#ares, *ara *re*arar a#gunos a#i6en os *ara dar de co6er a cier as a/es, *or ePe6*#oG t+ir) onomat& 2o" ono6a o*KEica -ue i6i a a# sonido de# *edoG t+ira) sG EO raccin /io#en a E de cuaPo de *#an as 6enoresG t+irachiq) adPG E sG Que .ace eO raer #a raJ" de *#an as 6enoresG t+irachi2) /G Hacer eO raer desde #a raJ" #as *#an as 6enoresG t+ira-uq) adPG Susce* i+#e de ser arrancado con ,aci#idad desde #a raJ"G t+ira-u2) /G Arrancarse con ,aci#idad desde #as raJces #as *#an as 6enoresG t+irana-u2) /G 2G LLUPH9$A:U=G t+iraq) adPG E sG Que arranca desde #a raJ" *#an as 6enoresG t+irarqo2) /G EO raer o arrancar /io#en a6en e desde #a raJ" #as *#an as 6enoresG t+irasqa) adPG EO raJdo, arrancado de raJ"

BC D
a#gunas *#an as 6enoresG E@E5H tHirasqa qorata c*Ha0ic*iy, .a" secar #as raJces eO raJdasG t+ira2) /G EO raer o arrancar de raJ" *#an as 6enoresG S9$R$H sa-8aE, -.ac.uEG t+ira2si2) /G AEudar a eO raer desde #a raJ" *#an as 6enoresG t+iri) sG 'e6iendo, "urcidoG t+iriq) adPG E sG 'e6endador, "urcidor, *ersona -ue re6ienda o "urceG t+iririri2) /G Jisiol& Peer con 6uc.a ,recuenciaG t+iri2) /G 'e6endar, "urcirG S9$R$H siraEG t+ir0o) sG 2G CH8U:<AG t+isa) sG Pe-ueQa *orcin de #ana -ue se arranca de su si ioG t+isa qara) adPG !am& 0Jcese de #a 6uPer de ca+e##os ra#os E desgreQadosG t+isachiq) adPG E sG Que .ace escar6enar o cardar #a #anaG t+isachi2) /G Hacer escar6enar o cardar #a #ana, a#i"ando *ara e# .i#adoG E@E5H tHisac*iy millmata pus*0anapaq, .a" escar6enar #a #ana *ara .i#arG t+isa-uq) adPG Lana 6uE ,Fci# de escar6enar o cardarG t+isa-u2) /G 0es*renderse *e-ueQas *orciones de #ana de# cuero o de# cuer*o /i/o de a#gn ani6a# #anudoG t+isana) sG 9ns ru6en o *ara escar6enar o cardar #a #anaG \\ adPG Lana a* a o des inada a ser escar6enada o cardadaG t+isa/a) sG 9ns ru6en o a 6odo de *in"a *ara eO raer #a raJ" de *#an as 6enoresG EolO isanaG t+isa0a-u2) /G Escar6enar #a #ana -ue *er enece a o ro, s#o *or a#guna reco6*ensaG t+isaq) adPG E sG Escar6enadorN -ue a#isa #a #ana *re*arFndo#a *ara e# .i#adoG t+isari-u2) /G E6*e"ar a des*renderse *orciones de #ana de# cuer*o de #os ani6a#es #anudos E de #os ePidosG t+isar0ari2) /G Escar6enar o cardar #a #ana /io#en a6en e E de cua#-uier 6odaG t+isasqa) adPG Escar6enado, cardadoG E@E5H tHisasqa millma, #ana cardadaG t+isa2) /G Escar6enar, cardar #a #anaG E@E5H tHisay 0ay millmata, escar6ena es a #anaG t+isa2si2) /G AEudar a escar6enar o cardar #a #anaG t+is-i) adPG C.ascoso, desgreQado de ca+e##osG S9$R$H 8an*aG E@E5H tHis0i warmita pusapuy, ##K/a e#a a #a 6uPer c.ascosaG t+is-t2achiq) adPG E sG Agen e -ue /ue#/e en6araQada o desgreQada #a ca+e##eraG t+is q2achi2) EG 2o#/er, .acer desgreQada o en6araQada #a ca+e##eraG S9$R$H an*aEac.iEG t+is-i2aq) adPG E sG Ca+e##era -ue se orna desgreQada o en6araQadaG t+is-i2a2) /G Hacer, /o#/erse desgreQada o en6araQada #a ca+e##eraG S9$R$H 8an*aEaEG t+is i) adPG 0Jcese de# ani6a# *e-ueQo o ,#aco *or enani"a6ien oG E@E5H tHisli

2!1
llamata sipipusun, 6a are6os a #a ##a6i a ,#acaG t+isti) adPG 0e#gado, c.a o, enani"adoG \\ 2G PHUS<9G t+ita runa) sG Sia6esesG t+itista2) sG E6*e"ar a re/en ar una +o#sa con eniendo a#go ge#a inosoG T+itu) sG $o6+re a*e#a i/o inYaicoG t+itu) sG Pro/idencia, *re/encin, dis*osicin, cuidadoG \\ adPG 9nin e#igi+#e, di,Jci# de co6*renderG t+itu t+itu) sG Si io o #ugar donde se encuen ra acu6u#ada #a arena arras rada *or #as aguas *#u/ia#esG t+itu t+itu2 a) ad/G Li+era#6en eG \\ )enerosa6en eG t+itucha2) /G Hacer cuen a o +a#ance de una cosaG \\ So*esarG S@GLGPGTG t+ituq) adPG E sG Pro/iden e, *ro/isorG S@GLGPGT t+i1-a) sG Sa# o, +rincoG \\ Cier o sis e6a de ra6*a e6*Jrica -ue sir/e *ara coger /i/os a/es E ani6a#es 6enoresG \\ 0is*aro de #a ,#ec.a, i6*u#sado *or #a cuerda de# arcoG \\ 5F-uina senci##a de 6adera, cuEa rueda gira conec ada *ara rea#i"ar #os orneadosG t+i1-achi2) /G Causar e# sa# o o +rinco /io#en o de a#gn ani6a# o cosaG t+i1-aq) adPG E sG Que +rinca o sa# aG t+i1-a2) /G Sa# ar o +rincarG E@E5H pi0i tHiw0an sinc*ita, #a *u#ga sa# a de6asiadoG t+i2u) adPG Porcin de granos, o si6i#ares, *uri,icados E a6on onados *or a#gn agen e na ura#G E@E5H aqo tHiyu, arena acu6u#ada *or #as corrien es de aguas *#u/ia#esN tHiyu 0ac*i, sa# en *o#/o o en ,or6a de areni##aG t+i2u t+i2u) adPG 2G AQO AQOG T+i2u &a a) sG 9tno*ist& FIalla de arenaT Segunda UaYa de# -uin o se-8e :aEao, de# sec or Qon isuEu -ue es a+a a cargo de# aE##u C.i6a PanaYaG Es e adora orio es a+a con,or6ado de die" *iedras -ue *er enecJan a #os PururaUYas E es a+a en e# +arrio de :aEoYac.iG t+i2uchi2) /G Hacer a#co.o#i"ar a o roG S9$R$H 8i#ic.iEG t+i2usqa) adPG A#co.o#i"ado, en/enenado *or e# a#co.o#G t+i2u2) /G Quedar acu6u#ada #a arena *or arras re de #as aguas *#u/ia#esG \\ A6on onar #os granos de cerea#es *uri,icados *or e# a/en a6ien oG t+oqe) sG Jisiol& Sudor, eOudacin, rans*iracinG S9$R$H .un*8iEG t+oqe2) /G Jisiol& Sudar, rans*irarG S9$R$H .un*8iEG t+oq.a) sG $e&AreqO <errn, co6o ro"o de co#or desco#orido en re gris E +#anco SCaE##o6aTG t+oq.o) sG Lo6o o cu6+rera de #os ec.os de #as casasG t+oqo) sG HoEo, aguPero, ,oradoG S9$R$H .ara a, .usYu, Qo-o, uY.uG \\ $EOLG 2en anaG t+oqo t+oqo) adPG 2G HUS:8USAPA, <8OQOSAPAG t+oqo /a1i) adPG !am& 0e oPos .undidos, con oPerasG E@E5H tHoqo ?awiyoq, con

2!5
oPos .undidos, con oPerasG t+oqocha-uq) adPG E sG Que sue#e .acer aguPeros u .oEosG t+oqocha-u2) /G Hacer aguPeros u .oEosG t+oqochaq) adPG E sG Que .ace .oEos o aguPerosG t+oqocha2) /G A*#icar .uecos u .oEos en a#guna cosaG t+oqochiq) adPG E sG Que 6andar .acer .oEos o .uecosG t+oqochi2) /G Hacer, *er6i ir o 6andar aguPerear o a.uecarG T+oqo -achi) sG 9tno*ist& FAgujero o ventana de salT Cuar o +arrio i6*or an e de #a an igua ciudad inYaica de# Qos-o, si uado a# $E de# cen ro de #a ciudadG Corres*onde a# ac ua# +arrio de San >#as, 6uE ,a6oso E radiciona# *or /i/ir a##J 6uc.os ar is as, so+re odo *o*u#ares, E ener su e6*#o co#onia# un 6ara/i##oso *u#*i o de cedro, 6undia#6en e ad6iradoG t+oqo-uq) adPG ?Fci# de ser a.uecado, *er,orado, aguPereadoG t+oqo-u2) /G A.uecarse, aguPerearse ,Fci#6en e E *or cua#-uier 6o i/oG S9$R$H Y.a*uYuEG t+oqo i-u2) /G 9n roducirse en a#gn .ueco o aguPeroG t+oqona) sG 9ns ru6en o -ue sir/e *ara *er,orar o aguPearG $EOLG <a#adroG \\ adPG O+Pe o des inado a ser *er,orado o a.uecadoG t+oqona2a-u2) /G Es ar a *un o de *er,orarse o a.uecarseG t+oqoq) adPG E sG A.uecador o aguPereador, ca/adorG $EOLG Per,oradorG S9$R$H .ara a-, Y.a*u-, 6anY.a-, UanY.a-G t+oqosa0a) adPG 2G HUS:8USQAG t+oqosqa) adPG A.uecado, aguPereado, ca/ado o *er,oradoG S9$R$H Y.a*uG t+oqo2) /G A.uecar, aguPerear, ca/ar o *er,orarG S9$R$H .a*.-8eE, .ara aE, .usY8uE, Y.a*uc.aE, -.asuEG t+oqo2a2) /G Ponerse .undido o a.uecado a#goG t+oqo2si2) /G AEudar a *er,orar, aguPerear, ca/ar o a.uecarG t+oq0iq) adPG E sG Hurgador de a#go con /ari##a o .urgnG \\ A i"ador de# ,uego con *a#oG S9$R$H 8o-si-G t+oq0ichiq) adPG E sG Que .ace .urgar o re6o/erG \\ Que .ace seQa#ar con e# dedo o con un *un eroG \\ Que .ace a i"ar e# ,uego con un *a#oG t+oq0ichi2) /G 5andar .urgar, re6o/er con e# *un eroG \\ 5andar seQa#ar con e# *un eroG \\ 5andar a i"ar e# ,uego con un *a#oG t+oq0i-u2) /G Li6*iar #as ranuras de #os en redien esG \\ Li6*iar e# cana# audi i/oG S9$R$H 8o-siYuEG t+oq0ina) sG 2ari##a *ara re6o/er a#goG \\ Pa#o *ara i"ar e# ,uegoG \\ Pun ero *ara seQa#arG S9$R$H 8o-sinaG t+oq0i2) /G Hurgar, re6o/er a#goG \\ A i"ar e# ,uegoG \\ SeQa#ar con e# dedo o con un *un eroG t+oqsi-u2) /G 2G <8OQ$:U=G t+oqsina) sG 2G <8OQP9$AG

BC D
t+oqsiq) adPG E sG 2G <8OQP9QG t+oqto2) /G alim& E#a+orar e# tHoqto o c.ic.arrn seco de #a *ie# de# cerdoG t+oq2a) sG 'uido ,uer e *ro/enien e de #a eO*#osin de a#gn o+Pe o -ue con iene gasG \\ 0e onacin, re/en a"n, es a6*ido de #as ar6as de ,uego E de #os co.e esG S9$R$H *.a aG E@E5H qHaqyan tHoqyan orqopi, e# raEo re/ien a en e# cerroG t+oq2achina) adPG E sG <odo cuer*o susce* i+#e de eO*#osinG t+oq2achina-u2) /G !am& Pe#ear E darse 6u ua6en e una gran go#*i"a o undaG t+oq2achiq) adPG E sG Que .ace, *er6i e o *ro/oca #a eO*#osin E #a re/en a"n de a#gn o+Pe oG t+oq2achi2) /G Pro/ocar eO*#osin, de onacin, re/en a"nG \\ Hacer re/en ar co.e es, co.e i##os o ar6as de ,uegoG \\ 0o6inar o i6*oner e,ica"6en e a#guna accin en ,a/or de a#guienG \\ !igdo& Pronunciar o 6odu#ar #as *ri6eras *a#a+ras e# +e+eG \\ Co6en"ar a .a+#ar un idio6a aPenoG \\ S9$R$H *.a ac.iEG t+oq2aq) adPG E sG <odo cuer*o eO*#osi/oG S9$R$H *.a a-G t+oq2asqa) adPG EO*#osionado, re/en ado, es a##adoG t+oq2a2) /G EO*#osionar, es a##ar, de onarG \\ !am& 'e/en ar e# cascarn de# .ue/o de odo o/J*aro *ara -ue sa#ga e# *o##i oG t+oronqa) sG 2G Q8O'O$<AG t+otora2) /G Co#ocar 6anoPos de 8o ora en #a ec.u6+re de #as casasG t+u-ri2) ;) 2igi#ar, a a#aEarG t+u-u) sG Bed& A*o*#ePJa, sJnco*e, *Krdida 6o6en Fnea de# sen idoG t+u-u ch+oqho) sG Bed& <os, con/u#si/aG t+u-u u) adPG $e&AreqO Ca*ric.oso, *or,iado seOua#6en e SCaE##o6aTG t+u-uq) adPG E sG Bed& Persona -ue su,re #os e,ec os de #a a*o*#ePJa 6o i/ando e# sJnco*eG t+u-uru) sG Engrudo, 6asa ad.esi/aG t+u-urucha2) /G Pre*arar e# engrudo, #a co#a u o ra 6asa ad.esi/aG t+u-uru2) /G Pegar, Pun ar, ad.erir con engrudo E sus si6i#ares dos o 6Fs o+Pe osG t+u-u2) /G Bed& Su,rir #os e,ec os de #a a*o*#ePJaG \\ EolO Es ar a+sor o, -uedar *ensa i/oG t+u tu) sG Agri& Pa*a -ue -ued de #a cosec.a an erior E -ue .a /ue# o a +ro arG t+u/a) adPG E sG Sus ancia 6o#ida, ri urada, *u#/eri"adaG t+unachiq) adPG E sG Que .ace ri urar o *u#/eri"ar a#guna sus anciaG t+unachi2) /G Hacer ri urar, des6enu"ar o *u#/eri"ar a#guna sus anciaG t+unana) sG 9ns ru6en o e6*#eado *ara ri urar, des6enu"ar o *u#/eri"arG \\ adPG 5a eria des inada a ser ri urada, des6enu"ada o *u#/eri"adaG t+unasqa) adPG <ri urado, des6enu"ado o *u#/eri"adoG t+una2) /G <ri urar, des6enu"ar o

DICCIONARIO
*u#/eri"arG t+una2si2) /G Co#a+orar a ri urar o *u#/eri"arG t+ur0u) sG Pun"adura, .incadura o *inc.a"oG t+ur0uchi-uq) adPG E sG Que su,re #a *un"adura, #a .incadura o e# *inc.a"oG t+ur0uchi-u2) /G Ace* ar -ue #e .agan #a *un"adura, #a .incadura o e# *inc.a"oG t+ur0uchiq) adPG E sG Que 6anda *un"ar, .incar o *inc.ar a a#guien o a#guna cosaG t+ur0uchi2) /G Hacer o *er6i ir *un"ar, .incar o *inc.arG t+ur0u-uq) adPG Pun"an eG t+ur0u-u2) /G Pun"arse, .incarse o *inc.arse casua#6en eG t+ur0una) sG Pun"n, aguPa o cua#-uier ins ru6en o *un"an eG t+ur0uq) adPG E sG Que *un"a, .inca o *inc.aG t+ur0usqa) adPG Pun"ado, .incado o *inc.adoG t+ur0u2) /G Pun"ar, .incar o *inc.arG t+ur0u2-acha2) /G Pun"ar, .incar o *inc.ar indis in a6en e a roc.e E 6oc.eG t+ur0u2si2) /G AEudar a *un"ar, c.incar o *inc.arG t+uru) sG >arro, #odo, #i6oG E@E5H asnaq tHuru, +arro *es i#en e o *odridoG t+uru t+uru) sG >arri"a#, ,anga#, #oda"a#G t+uruchachi2) /G 5andar *re*arar e# +arroG t+urucha-uq) adPG E sG Que se e6+arraG t+urucha-u2) /G ?or6arse +arro, *or e,ec o de #a ##u/ia o *ara uso *ro*ioG \\ 5anc.ar con +arro e# cuer*o o e# /es idoG \\ E6+arrarseG t+uruchana) sG Si io des inado *ara #a *re*aracin de# +arro \\ adPG Porcin de ierra des inada *ara *re*arar +arroG t+uruchaq) adPG E sG Persona -ue *re*ara +arroG t+uruchasqa) adPG 5anc.ado *or e# +arroG \\ E6+arradoG t+urucha2) /G Pre*arar +arro, .acer +arroG t+urucha2si2) /G AEudar a *re*arar e# +arroG t+uruna2) /G Qui ar e# +arroN dese6+arrarN #i6*iar e# +arro de a#gn o+Pe oG t+uruncha2) /G E6+arrar una *ared, a 6anera de es ucoG t+uru2achi2) /G Con/er ir un si io en +arri"a# o #oda"a#G t+uru2aq) adPG E sG <ierra -ue se *one +arrosa o #odosaG t+uru2a2) /G 2o#/erse o *onerse +arroso E #odoso e# sue#oG t+us-u2) /G Pos rarse de *an"a e# ganadoG t+ustu) adPG !am& 5uPer de es a ura +aPa E de cuer*o anc.oG SEn a#gunos #ugares se a*#ica a6+iKn a #os ani6a#esTG S9$R$H e-o, .uc.8uEG \\ Pisa, .o##adura, accin /io#en a de *isar u .o##arG S@GLGPGT t+ustu -a2) sG 2G HUCH8U= :A=G t+ustucha-uq) adPG E sG Que se enani"a E no au6en a de es a uraG t+ustucha-u2) /G Enani"arse E no crecer en es a uraG

SIMI TAQE
t+ustuchaq) adPG E sG Que enani"a o i6*ide e# creci6ien o de a#guienG en cuan o a es a uraG t+ustuchi-u2) /G Su,rir e# *iso eo, a ro*e##a6ien o o a*#as a6ien oG t+ustuchi-uq) adPG E sG Que su,re e# *iso eo o e# a*#as a6ien oG t+ustuchiq) adPG E sG Que .ace *iso ear, .o##ar o a*#as ar con #os *iesG \\ Que 6anda o *er6i e enani"ar o i6*ide e# creci6ien o de a#guien, en cuan o a es a ura t+ustuna-u2) /G Piso earse o a ro*e##arse 6u ua6en eG t+ustuq) adPG E sG Piso eador, a ro*e##ador o a*#as adorG t+ustur0ari2) /G Piso ear, a ro*e##ar /io#en a6en e E de *asoG t+usturqo2) /G Piso ear o a ro*e##ar sin co6*asinG t+ustusqa) adPG Piso eado o a ro*e##adoG S9$R$H ##a##is-aG t+ustu2) sG A ro*e##o, a ro*e##a6ien o, es ro*eo con *isaduraG \\ /G Piso ear, a ro*e##ar, a*#as ar o a*#anarG S9$R$H saruE, saruc.aEG t+ustu2 t+ustu2) adPG 5uPer o ani6a# de es a ura 6uE +aPa E de cuer*o anc.oG t+ustu2aq) adPG E sG Persona o ani6a# -ue se enani"a o dePa de desarro##arG t+ustu2a2) /G Enani"ar o dePar de desarro##ar en es a uraG t+ustu2-u2) /G Piso ear, a ro*e##ar o a*#anar con 6uc.o in erKs e insis enciaG t+utur) sG .lim& 2ien o .uracanadoG \\ <or6en aG t+u2-uq) sG 'e6eroG t+u2ri) sG 2igi#an e, 6irador de a a#aEaG S@GLGPGT t+u2u) sG 'e6oG t+u2ura) sG E6+arcacin *e-ueQa -ue se des*#a"a a re6oG t+u2u2) sG 'e6aduraG \\ /G 'e6ar, 6o/er #os re6os *ara des*#a"ar o 6o/er #a e6+arcacinG

BC D

2!;
con aPJG \\ Lugar donde se cu# i/a e# aPJG \\ 0ueQo de# aPJG \\ E# -ue iene se6+rJo de aPJG uchha) sG Es iKrco# de# ganado ca+a##ar, asnar o 6u#arG S9$R$H a-EaG E@E5H asno uc**a, es iKrco# de# asnoG uchha-u2) /G 'ecoger e# es iKrco# de# ganado e-uino *ara usar#o co6o co6+us i+#eG uchhancha2) /G Agri& Poner e# es iKrco# de# ganado ca+a##ar, 6u#ar, asna# co6o a+ono de #os se6+rJosG S9$R$H Uanuc.aEG uchha2) /G 0e*oner o e/acuar e# ganado ca+a##ar, asna# o 6u#ar e# es iKrco# o uc**a& uhu) sG Bed& <os, es*iracin +rusca, con/u#si/a E sonora de# aire *u#6onarG S@GLGPGT S9$R$H c.8o-.oG $e&AyaO o-.oG uhu ch+a-i uhu) sG 2G CH8OQHOG uhuchi-uq) adPG E sG Bed& Que *roduce u ocasiona #a osG Que .ace oserG uhuchiq) adPG E sG Bed& Agen e -ue *roduce #a osG uhuhuhu2) /G Bed& <oser *ersis en e6en eG S9$R$H c.8o-o-o-oEG uhuhu2E in erPG PQu sarcasmoN PQu lisaN uhuna2aq) adPG E sG Bed& Que sien e un in6inen e acceso de osG uhuna2a2) /G Bed& Sen ir acceso in6edia o de osG uhu0a-u2) /G Bed& <oser *ersis en e6en eG \\ !am& ?ingir oser con a#guna in encin con/enidaG uhuq) adPG E sG Bed& Que ose o su,re acceso de osG uhuti o) sG 2G CH9L9 CH9L9G uhu2) sG Bed& Acceso de osG \\ /G <oser, ener acceso de osG S9$R$H c.8o-.oEG uhu2-u2) /G Bed& <oser 6uc.o, .as a e# cansancio E #a agi acinG u-E in erPG PQu !astidioN PQu molestiaN 5ani,es acin de en,ado E ,#oPeraG u-ati) sG Lool& F9ira +ar+ara peruana ;e*ring& 9ira +ar+ara madeireinsis Conn+ergT Hurn, uYa eG 5a6J,ero de #a ,a6i#ia 6us i#idae, *arecido a# ga o do6Ks ico, carnJ/oro, de co#oracin o+scura E regin in,erior de# cue##o +#an-uecino, E orePas recor adas, .a+i an e de #a se#/a a# a E +aPaG S9$R$H Ua6ingo, 6an-o, u6sire, o6eEroG ArgO .urnG .olO suraraG U-si) sG 9tno*ist& Cuar a UaYa de# *ri6er se-8e AnaUar-e, de# sec or Qon isuEuG Es e adora orio, era e# ca6ino -ue conducJa a <an*u, en #a ciudad de# Qos-oG u-si) sG P#o"adura .ec.a *or #os cerdosG u-si u-si) adPG <erreno re6o/ido en di,eren es si ios *or #a .o"adura de #os cerdosG u-si, u-siE in erPG !am& 2o" con e# -ue se a"u"a a #os *erros a #adrar E en/es irG u-sichiq) adPG E sG Que .ace o *er6i e .o"ar con #os c.anc.osG u-sichi2) /G Hacer o *er6i ir .o"ar con #os c.anc.osG u-sina) sG Ho"adero, #ugar donde .o"an

U
U, u) al!a+& 2oca# *os erior, /e#ar a# a E redondeada de# a#,a+e o runasimi o q*eswa S-uec.uaTG Se *ronuncia co6o #a u cas e##ana, con cier a di,erencia en e# ono E ri 6oG <iene dos a#,anosG Se e6*#ea en *osicin inicia# de #a sJ#a+a, en re consonan es E ,ina# de #a *a#a+raG uchu) sG Eot& F.apsicum sp&G 0i,eren es *#an as .er+Fceas cuEos ,ru os se deno6inan en su genera#idad co6o aPJ, 6uE u J#i"ados en #a a#i6en acin co6o es i6u#an e en #as /iandasG \\ alim& APiaco, /ianda seca *re*arada con aPJ co6o condi6en oG E@E5H tarwi uc*%, aPiaco de arUi, ullu0u uc*%, aPiaco de *a*a #isa o #isasG Uchuraqa2) sG ,eog& F,alp#n del ajG& Asien o de #a co6unidad ca6*esina de# 6is6o no6+re, en e# dis ri o de San @osK de Se-8e, *ro/incia de Huan a, de*ar a6en o de AEacuc.o, PerG uchuchaq) adPG E sG Que sa"ona o condi6en a a#guna /ianda con aPJ o *i6en nG uchucha2) /G alim& Sa"onar, condi6en ar a#guna /ianda con aPJ o *i6en nG uchu-uta) sG alim& APJ 6o#ido, u i#i"ado co6o sus ancia es i6u#an e de# a*e i oG S9$R$H ##a anG uchusa0a) adPG alim& 2ianda con a+undan e aPJG uchu.a) sG alim& APi#i6oPe, sa#sa de aPJ *ara guisos S@GLGPGT Uchu.a2u) sG 'ist& S0e# Q.esUaH ro de aj; o de# C.inc.aEsi6iH ro peque?oTG Lugar i6*or an e en #a *ro/incia E de*ar a6en o de Are-ui*a, donde se e,ec u e# 1 de ,e+rero de !4&; #a +a a##a conocida, *recisa6en e, co6o Eatalla de @c*umayu en re #os )enera#es ?e#i*e San iago Sa#a/errE E AndrKs de San a Cru"G \\ B%s& En 6e6oria de# ,ragor de #uc.a -ue se *roduPo en dic.a o*or unidad, surgi #a radiciona# *ie"a 6usica# Ataque de @c*umayu o /alaverrina& uchuna2) /G alim& Se*arar o -ui ar e# condi6en o de# aPJ a una /iandaG uchuna2a2) /G <ener deseos o an oPo de consu6ir un aPiacoG uchuq) adPG E sG Que consu6e e# aPiacoG Uchuq.ar-a) sG ,eog& e 'ist& S0e# -.esUaH pue+lo productor de aj, o de# c.inc.aEsi6iH pue+lo menorG 96*or an e "ona de #a *ro/incia de >o#J/ar, de*ar a6en o de La Li+er ad, Per, -ue *osee i6*or an es ruinas *reinYasG uchuq+as0a) sG 2G <9:<9 :U'UG uchusa0a) adPG 2G HA=AG uchu2) /G alim& Consu6ir e# aPiaco o e# *o aPe *ican eG uchu2uq) sG E adPG 2ianda condi6en ada

2!3
#os cerdosG u-siq) adPG E sG Ho"adorN -ue .o"a, re6ue/e #a ierra con e# .ocicoG u-sisqa) adPG <erreno re6o/ido *or #a .o"adura de #os cerdosG u-si2) /G Ho"ar e# sue#oN re6o/er #a ierra con e# .ocico #os cerdosG u-si2-acha2) /G Ho"ar ,recuen e E /io#en a6en e e# sue#o #os cerdosG u-u) ad/G 2G U:HUG u-u-u) sG Lool& FTremarctos ornatusG OsoG Orden carnJ/oro de #a ,a6i#ia ursidaeG 5a6J,ero de con eO ura 6ediana, *#an Jgrado, de ca+e"a anc.a, .ocico *ro#ongado E *e#a6+re negroG S9$R$H uYu6ari, uYu6a#iG \\ !am& 9nsu# o a# .o6+re 6uE /e##udo, ,or"udo o ,ornidoG \\ Jol0& PersonaPe -ue dis,ra"ado de oso +ai#a en di,eren es dan"as na i/as .aciendo e# *a*e# de +u,o o de ser/icio en e# Qos-o, A*urJ6ac E PunoG u-u-u2a2) /G !am& Ad-uirir una cons i ucin ro+us a E 6aci"a, a se6ePan"a de# osoG u-u.a i) sG 2G U:U:UG u-u.ari) sG 2 U:U:UG u-2achiq) adPG E sG Que da de +e+erN -ue .ace +e+er a#gn #J-uido a o ra *ersonaG u-2achi2) /G 0ar de +e+er, .acer +e+erG \\ !am& Hacer e6+riagar a una *ersonaG S9$R$H 6ac.ac.iEG u-2ana) sG >e+ederoN #ugar a*ro*iado en #a ori##a de #os rJos, #agunas, 6ana ia#es, e cG *ara -ue +e+a e# ganadoG $EOLG >arG \\ U ensi#io en -ue se +e+eG \\ >e+idaN *orcin #J-uida *ara +e+erG \\ adPG >e+i+#e, des inado *ara +e+erG E@E5H u0yana *anpi, 6edica6en o +e+i+#eG u-2ana2a2) /G <ener deseos de +e+erG \\ !am& <ener ansias de +e+er +e+idas a#co.#icasG u-2aq) adPG E sG >e+edorG Que +e+eG \\ !am& Que se e6+riagaG S9$R$H 6ac.a-G u-2ar0ari2) /G >e+er de una /e" can idades de #J-uido, .as a ago ar e# con enido de un reci*ien eG u-2arqo2) /G >e+er con aEuda E de *risaG u-2asqa) adPG E sG 9necuFni6e, *or #a +e+ida a#co.#icaG S9$R$H 6ac.as-aG E@E5H u0yasqa runa *amun, .a /enido gen e e6+riagadaG u-2a2-achi2) /G Hacer +e+er a#gn #J-uido con cuidado E a,ec oG u-2a2-u2) /G >e+er, con cuidado E des*acioG u-2a2si2) /G Aco6*aQar a o ras *ersonas a +e+er o #i+arG \\ !am& Par ici*ar en una orgJaG u-hu) sG AguPero, .oEo, *er,oracinG S9$R$H 8o-oG \\ ad/G 0en ro, in eriorG E@E5H wasi u0*upin llan*Hani, ra+aPo en e# in erior de #a casa o den ro de #a casaG \\ Pro,undo, .ondo, aden roG E@E5H u0*un 0ay mayu, es e rJo es *ro,undoG \\ Pos*osicinH entre, en medio& E@E5H qan0unaq u0*upi awqaruna 0as*an, den ro de us edes es F e# ene6igoG S9$R$H uYuG

BC D
u-hu -a2) sG Hondura, *ro,undidadG U-hu !acha) Jilos&)n0& E# 6undo de a+aPo, de #as ca/ernas E negros a+is6osN de #os 6uer os, de #os *ro,undos reinosG \\ 2G A<959LLP 8U, SUPA= WAS9G u-hucha-uq) adPG Que se in roduce a# in erior o .acia aden roG u-hucha-u2) /G 9n roducirse aden ro, a# in erior o a #o *ro,undoG u-huchaq) adPG E sG Que in roduce a#go a# in erior, aden ro o a #o *ro,undoG u-hucha2) /G 9n roducir a#guna cosa a# in erior de o raG \\ Pene rar a #o *ro,undoG \\ Poner #a ro*a in erior a o ra *ersonaG u-hu-a2a2) /G A*aren ar *ro,undidadG u-hu i) sG Secre o, *ro,undo, recndi o, desconocidoG u-hun) adPG Par e in,erior de a#guna cosaG E@E5H ?apas ?apas, u0*unri ama?apas, #as a*arienriencias engaQan Sdic.o *o*u#arTN sonqonpa u0*un, a# in erior de su cora"nG u-huna) sG 'o*a in erior, a#6i##a, ca6isnG S9$R$H *8ac.ac.iG u-huna-u2) /G Ponerse #a ro*a in eriorG u-huncha2) /G 2es ir #as *rendas in eriores, cuidando de -ue no a*are"can a# eO eriorG \\ Co#ocar a#guna cosa en e# in erior de o ra, .aciKndo#a in/isi+#e a# eO eriorG u-hun-una) sG Par es in eriores secre as o *ri/adas de una *ersonaG u-hu0a) sG 2G OQOPAG u-hu2) /G Horadar, a#adrar, aguPerear, *er,orarG u-hu2achiq) adPG E sG Que *ro,undi"a o a.onda a#gn .ueco en #a ierraG u-hu2achi2) /G Hacer *ro,undi"ar, a.ondar un .ueco en #a ierraG u-hu2aq) adPG Que se *ro,undi"a, a.onda *or cua#-uier 6o i/oG u-hu2a2) /G Pro,undi"arse, a.ondarseG u thu2) /G $at& EO*u#sar es*u6araPo *or #a +oca, *or a#gn ras orno orgFnico de #a *ersona o de #os ani6a#esG u -uqo a) sG 5anan ia# de agua -ue +ro a de #a a+er ura de #as rocas o de# .acina6ien o de *iedras o -uiParros u 0u) sG E#t& =e6a de# .e#ec.o co6es i+#eG \\ adPG Pos rado, +aPado a ierraG \\ 2G HULLPUG u 0u u 0u) ad/G 'endida6en e, su6isa6en e, .u6i#de6en eG u 0u2-u2) /G Pos rarse, inc#inarse en seQa# de su6isin, de adoracin o *#ei esJaG u u-u) sG Eot& F@llu0us tu+erosus Co"nG Lisas o *a*a #isaG P#an a .er+Fcea de #a ,a6i#ia de #as u+erosas, cuEos u+Krcu#os son 6uE u i#i"ados en #a a#i6en acin *o*u#arG S9$R$H #isas *a*aG u.a) sG Anat& Ca+e"aG ConPun o de# crFneo E cara -ue con iene e# encK,a#o E #os rganos de a#gunos sen idosG E@E5H *at*un uma o uma sapa, ca+e"a grandeN tHasta uma, ca+e"a c.a aN *uc*Huy uma, ca+e"a *e-ueQaN muyu uma, ca+e"a redondaN pHalta uma,

DICCIONARIO
ca+e"a anc.aN win0u uma, ca+e"a o+#ongaN pHaqla uma, ca+e"a *e#adaN c*u0c*asapa uma, ca+e"a *e#udaN umapi apay, a#go en #a ca+e"aG \\ Persona -ue sir/e de Pe,e o ca+e"a de gru*o, de una ,a6i#ia, ins i ucin, co6unidad, e cG u.a chu-u) sG 'ist& Casco, 6orrin o gorra u i#i"ado co6o dis*osi i/o *or #os guerreros inYas *ara *ro egerse #a ca+e"aG u.a -a2) sG Ca#idad de ser ca+e"a, Pe,e de gru*oG \\ Ca*i anJa, caudi##aPeG u.a nana2) sG Bed& Ce,a#gia, ce,a#ea, do#or de ca+e"aG u.a .u2u2) sG Bed& 2Kr igo, 6areo o *Krdida de #os sen idosG u.a 1atana) sG PaQo#e a de ca+e"a, /inc.aG u.acha-i) adPG Ca+i"+aPoG S9$R$H u6a c.aYin*aG $e&QunO YuYu#aEa, uEs.u#aEa-G u.acha-ichiq) adPG E sG Que 6anda u o+#iga a o ra -ue se *onga de ca+e"aG \\ Que 6anda u o+#iga *oner ca+i"+aPo un o+Pe oG u.acha-ichi2) /G 5andar u o+#igar a una *ersona *ara -ue se *onga de ca+e"a o ca+i"+aPoG \\ 5andar o *er6i ir a una *ersona *ara -ue *onga ca+i"+aPo a#gn o+Pe oG u.acha-in0a) adPG 0e *osicin ca+i"+aPo E *ies arri+aG S9$R$H u6ac.aYiG E@E5H umac*a0inpamanta sayas*an, es F erguido de ca+e"a *ara a+aPoG u.acha-iq) adPG E sG Que se *one en *osicin de ca+i"+aPoG u.acha-uq) adPG E sG !igdo& Persona -ue *or su gran en usias6o se e6*eQa en ##e/ar ade#an e una e6*resaG \\ Que se e6*eQa en i6*oner su ideaG u.acha-u2) /G !igdo& E6*eQarse en usias a6en e en ##e/ar ade#an e una e6*resaG \\ 96*oner una *ersona su ideaG u.achaq) adPG E sG 9scul& Persona -ue co#oca ca+e"as en i6aginerJaG u.acha2) /G 9scul& Poner #a ca+e"a o ca+e"as en #a escu# ura o cerF6icaG U.achiri) sG 'ist& F.a+e"a !riaG Lugar de i6*or ancia .is rica de #a *ro/incia de 5e#gar, de*ar a6en o de Puno, Per, donde caE *risionero de #os es*aQo#es en !4!1 e# >rigadier 5a eo Pu6a-.aUa, Precursor de #a 9nde*endencia de# PerG u.achi2) /G Ponerse en *osicin de ca+e"a *ara a+aPoG u.a-u) adPG Ca+e"n, ca+e"udoG S9$R$H u6a#uG u.a a) sG 9nicio, *ar e a# a donde co6ien"a una eO ensinG E@E5H yun0a umala, ca+ecera de se#/aG u.a a1an-ita) sG PaEaso o +u,oG \\ >us o sin +ra"osG \\ adPG 2u#garG u.a a2aq) adPG Ca+i"+aPoG \\ Que *er6anece agac.adoG u.a a2a2) /G Per6anecer ca+i"+aPo, con #a ca+e"a gac.aG u.a u) adPG Ca+e"n, ca+e"udoG S9$R$H u6aYu, u6asa*aG

SIMI TAQE
u.at i2) /G 2G QA=LLA=G u.an) sG Anat& Ca+e"a se*arada de# cuer*oG \\ Ca+e"ue#a o re6a e de a#gn o+Pe o a#argadoG E@E5H lama uman, ca+e"a de ##a6aG u.an hi i) sG 2G U5A$ <89$PUG u.an -+u u) adPG !am& 0e ca+e"a grande, dura E resis en eG \\ O#/idadi"oG \\ !igdo& 'e ardado 6en a#G u.an t+in0u) sG alim& Ca#do de ca+e"aG S9$R$H u6an .i##iG u.ana) adPG 0eso+edien e, con u6a", re.acioG u.ana2) sG 0eca*i acin, desca+e"a6ien oG \\ /G 0eca*i ar, desca+e"ar, des6oc.arG S9$R$H u6a -.oroE, u6a Ui 8uEG u.ancha2) /G Co6*render, en ender, considerar, in er*re arG u.an0a.anta) ad/G 0e ca+e"aG \\ Ac uar de ca+e"aG u.ara2aq) adPG E sG <oda *ro6inencia o *un a -ue a 6anera de si#ue a, so+resa#e en #os ro-ueda#es o ci6as de cerrosG u.ara2.i -i a) sG calend& UndKci6o 6es de# aQo so#ar, en re oc u+re E no/ie6+reG u.asa0a) adPG Ca+e"n, ca+e"udoG S9$R$H u6a#uG \\ !igdo& 0es6e6oriadoG E@E5H umasapa *erqHe, niQo ca+e"nG A$<R$H 6ana u6aEu-G ArgO u6a#uG EolO u6asa*aG $e&AncO *e-asG $e&AyaO .ajO u6asa*aG $e&QunO u6an##anG u.a2a2) /G Erguirse a#guna cosa en ca+e"a o co6o ca+e"aG u.a2-acha2) /G Pre ender .acerse ca+e"a o ca+eci##a en di,eren es gru*osG u.a2oq) adPG E sG Que iene ca+e"a, *osee ca+e"aG \\ 0ueQo de #a ca+e"aG \\ !igdo& 0Jcese de #a *ersona#is a, in e#igen e, 6e6oriona, *ers*ica"G u.i) sG Accin de su6inis rar #os a#i6en os *or #as a/es 6adres a sus *o##ue#os, *ico a *icoG u.i i-u2) /G So*or ar ca##ada6en e #os /ePF6enes /er+a#esG u.ina-u2) /G A#i6en arse 6u ua6en e a#gunas a/es, *ico a *icoG \\ Arru##arse a#gunas a/es con e# con ac o de #os *icos E #as a#as eO endidasG u.ina2achi-u2) /G 0e6os rar #os *o##ue#os de a/es E *ic.ones de *a#o6as su ansia de ser a#i6en ados *ico a *ico *or sus 6adres, *or #o -ue es*eran a+riendo sus *icosG u.i/a) sG Biner& $o6+re genKrico de #as *iedras *reciosasG u.i/a -+anchaq) sG Biner& >ri##an eG S9$R$H Y8anc.a- u6iQaG u.i/a qes0i) sG Biner& 0ia6an eG S9$R$H -es*i u6iQaG u.i/a q+o.er) sG Biner& Es6era#daG S9$R$H -8o6er u6iQaG u.i/a sani) sG Biner& A6a is aG S9$R$H sani u6iQaG u.i/achasqa) adPG 2G U59ASQAG u.i/achi2) /G 2G U59A=G u.i/ancha2) /G 2G U59A=G u.i/aq) adPG E sG Qoy& Ar is a es*ecia#is a en *u#ir *iedras *reciosas E

BC D
engas adasG u.i/asa0a) sG Qoy& @oEa recargada de *iedras *reciosasG u.i/asqa) adPG Qoy& @oEa de oro E *#a a adornada de *iedras *reciosasG S9$R$H u6iQac.as-aG u.i/a2) /G Qoy& Engas ar *iedras *reciosas en PoEas de 6e a# *reciosoG S9$R$H u6iQac.iE, u6i Qanc.aEG u.ina2oq) adPG E sG Que *osee *iedras *reciosasG Pro*ie ario de e##asG \\ O+Pe o, PoEa con engas e de *iedras *reciosasG u.i0a2a2) /G A#i6en ar ,recuen e6en e #as a/es a sus *o##ue#os, *ico a *icoG u.iq) adPG E sG A/e -ue a#i6en a *ico a *ico a sus *o##ue#osG u.isqa) adPG Po##ue#o de a/es a#i6en ado *or e# sis e6a de *ico a *icoG u.i2) /G A#i6en ar #as a /es a sus *o##ue#os *or e# sis e6a de *ico a *icoG S9$R$H unYaEG u.sire) sG 2G U:A<9G U.u) sG 'ist& En e# inYario, *ersonaPe i6*or an e -ue dese6*eQa+a #os o,icios de /iden e, augur, ars*ice, "a.orJ, .ec.icero, +ruPo, as r#ogoG S9$R$H Wi##a- U6u Serrnea6en e conocido co6o Wi##a- U6aTG u.u i2) /G Predicar, *ronos icar, /a icinar, augurarG u.utu) adPG E sG Enano, *ersona de 6uE +aPa es a ura E rec.onc.aG S9$R$H 8inriG \\ 2aso *e-ueQo, +arrigudoG $e&AncO *ac.Ya, uru, uru i is.u, si iG $e&AyaO u6u u, c.i iG $e&QunO *u r-u, UaYaG $e&/&BarO u6u uG ArgO s.a6i, si -ui, *is.ingaG u.u2) /G E6+ruPar, .ec.i"ar, .acer sor i#egiosG $e&/&BarO QaYaEG EolO ##a-aEG unachi-uq) adPG E sG Causa o 6o i/o de ardan"a, re o"o, a ra"o, de6oraG S9$R$H unaEYac.iYu-G unachi-u2) /G Procurar #a de6ora, #a ardan"aG unachiq) adPG E sG Que .ace o sue#e de6orar o a rasarG S9$R$H unaEc.ac.i-G unachi2) /G Hacer de6orar, a rasar, di#a ar e# ie6*oG S9$R$H UnaEac.iE, unaEYac.iEG una-u2) /G A rasarse, re rasarse, ##egar ardeG S9$R$H unaEaYuEG unancha) sG SJ6+o#o, signo, seQa#, insigniaG \\ Es andar e, escudo de ar6asG $EOLH >andera, *endnG S9$R$H -eraraG unancha-uq) adPG E sG Que o6a o se crea un signo, insignia o sJ6+o#o *ara sJG $EOLG Creador de +#asones o escudos de ,a6i#iaG unanchachiq) adPG E sG Que o+#iga o 6anda a en ender, co6*render, considerar, discernirG unancha-u2) /G ?or6ar o crearse signos, insignias o sJ6+o#os *ara sJG unanchaq) adPG E sG Que signa, indica, si6+o#i"a a#goG \\ En endedor, co6*rensi/oG unanchasqa) adPG SeQa#ado, signado, si6+o#i"adoG \\ En endido,

2!4
considerado, discernidoG unancha2) sG Co6*rensin, en endi6ien o, in er*re acin, consideracinG \\ /G Signi,icar, seQa#ar, indicar, anunciarG una0a2a2) /G Pro#ongar #a ardan"a, #a de6oraG S9$R$H unaE*aEaE una2) /G <ardar, de6orar, di#a ar e# ie6*oG A$<R$H us-.aEG \\ ad/G <ie6*o #argo, di#a ado E *ro#ongadoG una2 una2) ad/G 5uE *ro#ongada6en e, una ardan"aG A$<R$H us-.aE us-.aEG una2achi2) /G 2G U$ACH9=G una2a-u2) /G 2G U$A:U=G una2chachiq) adPG E sG 2G U$ACH9QG una2-achi-uq) adPG E sG 2G U$ACH9:UQG una2-achi2) /G 0e6orar, a rasar, di,erir a#guna cosa in enciona#6en eG S9$R$H unac.iE, unaEac.iEG una2-u2) /G 'e rasar, a rasar, de6orar a#go *ro#ongada6en eG una2 a/a) ad/G <ie6*o #arguJsi6o, ie6*o de6asiado #argoG una2.anta) ad/G 0es*uKs de 6uc.o ie6*oG una2ni2oq) ad/G E sG AQePo, /iePo -ue Ea iene 6uc.o ie6*oG una2/a) ad/G =a .ace 6uc.o ie6*oG \\ Hace ra o, +uen ra oG una20aq) ad/G Para 6uc.o ie6*oG una20a2a2) /G 2G U$APA=A=G una20uni) ad/G Sie6*re o de odos 6odos #argo ie6*oG un-a) sG Eot& F9ugenia orop*yla DielsG P#an a .er+Fcea u i#i"ada en #a 6edicina *o*u#arG \\ Wr+o# de 6adera dura -ue crece en "onas de se#/a a# aG un-a-a) sG Lool& FDidelp*is marsupiales& Didelp*is a"areaG 'a*osa, /u#*ePaG ?a6i#ia dide#*.idae, con .ocico *un iagudo, *a as *os eriores con cinco dedos Se# *ri6ero o*oni+#eT, co#a #arga *rensi# E *e#ada en gran *ar eG Se a#i6en a de *e-ueQas ranas, #agar iPas, cuEes E a/esG La .e6+ra *osee una +o#sa en e# /ien re eO erior donde ##e/a sus crJas iernasG S9$R$H -8arac.u*aG $e&AncO 6uYaG un-a2) /G 2G U59=G un-u) sG 'ist& Ca6ise a u i#i"ada en e# inYario, con di,eren es /arian es, co6o *or ePe6*#oH #arga, cor a, cosida Jn egra6en e o an s#o 6edio cuer*o E sue# a en e# res o, con *e-ueQa 6anga o sin e##a, con ,#ecos o sin e##os, e cG S9$R$H u uYus.6aG un-ucha) sG Eot& F(ant*osoma sp&G P#an a .er+Fcea de #as "onas de a# a E +aPa se#/a, cuEas raJces son 6uE u i#i"adas en #a a#i6en acin *o*u#ar, *or su a# o con enido de a#6idn E a"carG S9$R$H EunYa *a*aG un-uchana) sG tej& A#6i##a de ca6ise aG un-u-uq) sG Que /is e #a nica ##a6ada un0u& S9$R$H unYu##iYu-G un-u-u2) /G 2es irse #a nica ##a6ada un0u& S9$R$H unYu##iYuEG un-u i-uq) sG Persona -ue se /is e con e# un0u& S9$R$H unYuYu-G un-u i-u2) /G 2es irse con e# un0u& S9$R$H unYuYuEG

2!7
un-huq) adPG E sG 5uPer -ue ##e/a o rans*or a a#guna can idad de cosas o *roduc os en una *orcin de #a *ar e de#an era de su ,a#da, recogiKndo#a *or e# +orde .acia arri+aG S9$R$H *.uYa-G un-huri-u2) /G <o6ar a#guna can idad de cosas en #a *ar e de#an era de #a ,a#da u o ra *renda si6i#arG S9$R$H *.uYariYuEG un0hu) adPG $at& 5us io, decaJdo, en,er6i"o, ac.acoso, gac.oG S9$R$H us*.uG E@E5H unp*u qowe, cuEe 6us io Sen,er6oTG un0hu un0hu) adPG 2G USPHU USPHUG un0hu a/a) adPG $at& 5uE decaJdo, 6us io, gac.oG S9$R$H us*.u##aQa, un*.u un*.u, us*.uE us*.uEG un0huq) adPG E sG $at& Que iene decai6ien o, ac.a-uesG S9$R$H us*.u-G un0hura2a2) /G 2G USPHU'A=A=G un0hu2) /G $at& Es ar 6us io, decaJdo, sin ,uer"a, de*ri6idoG S9$R$H un*.uEaEG un0hu2a2) /G $at& 0e+i#i arse, en u6irse, decaerG S9$R$H un*.uEG un0hu2-acha2) /G $at& 5ani,es ar de+i#i a6ien o, decai6ien o, ac.a-ues ,recuen e6en eG unu) sG Qum& AguaN #J-uido inco#oro, inodoro e insJ*ido co6*ues o *or dos /o#6enes de .idrgeno E uno de oOJgenoG E@E5H c*iri unu, agua ,rJaN qHo?i unu, agua ca#ien eN qHata unu o qonc*o unu, agua ur+iaN 0ac*i unu, agua sa#adaN c*Huya unu, agua cris a#inaN *anpisqa unu, agua *o a+#eN mis0Hi unu, agua du#ceN asna unu, agua a+o6+adaN pu0yu unu, agua de 6anan ia#N mayu unu, agua de rJoN qoc*a unu, agua de #agunaN para unu, agua de ##u/iaG S9$R$H EaYuG \\ adPG Aguado, #J-uido, acuoso, de #a na ura#e"a de# aguaG S@GLGPGT unu a 0a) sG ,eol& <erreno sa urado de aguaG S9$R$H c.8ura a##*aG unu -a2) sG Li-uide", acuosidadG unu -i a sG 2G P9$CH9:9LLA G unu -ha2a) sG alim& Oca des.idra ada, re6oPada *ara ser cocinada E ser u i#i"ada co6o a#i6en o *ara e# .o6+reG \\ 2G :HA=AG unu 0a0a) sG Agri& Pa*a aguanosa, con *oca sus ancia .arinosaG A$<R$H .aY8u *a*aG unu q+o/i) sG alim& 5a es o in,usiones de .ier+as en agua .ir/ien e, a"ucaradasG \\ !am& 0esaEunoG unu unu) adPG Aguac.inado, recargado de agua, -ue con iene +as an e #J-uidoG unuchachi2) /G Hacer o 6andar agregar agua so+re a#guna cosaG unucha2) /G Agregar agua a o ra sus anciaN co6+inar con aguaG unu-uru) sG 2G 9SQHA=LLUG unu a/a) adPG Sus ancia cargada de aguaN aguanosoG ununachi2) /G Hacer o 6andar enPuagar #a ro*a #a/adaG S9$R$H c.8uEanac.iEG ununana) adPG E sG 'o*a -ue a# #a/arse re-uiere enPuagarseG S9$R$H c.8uEananaG ununaq) adPG E sG EnPuagador, -ue

BC D
enPuaga #a ro*a -ue #a/a o re#a/a en nue/a aguaG S9$R$H c.8uEana-G ununa2) /G EnPuagar #a ro*a #a/ada en nue/a aguaG S9$R$H c.8uEanaE, aE iEG $e&AncO aUiEG $e&AyaO c.8uEac.aEG $e&.ajO #o-Eac.i#G $e&QunO -aEUiEG $e&/&BarO c.8uEanc.aEG ArgO c.uEanc.aEG EolO aE iE, c.8uUanc.aE, 6asc.iEG 9cO PaUana, 6aE##ana, aPsanaG ununa2aq) adPG E sG Sedien o, ansioso de +e+er aguaG ununa2a2) /G <ener deseos o ansias de +e+erG \\ An oParse de# aguaG S9$R$H c.8aYinaEaEG ununa2a2-u2) /G <ener deseos eOagerados de +e+er a guaG S9$R$H ununaEc.iYuE, c.8aYic.iYuEG ununa2chi-u2) /G 2G U$U$A=A=:U=G unu0a-uq) adPG E sG Agua ero, aguadorG ArgO EaYu a*aY, EaYu a*a6oYG unu0a-u2) /G L#e/ar o /ender agua *or o,icioG unusa0a) adPG Aguac.inado, aguadoG \\ 'ecargado de aguaG Unu1a 0a) sG 9tno*ist& FAve de aguaG SeO a UaYa de# sK i6o se-8e =ana-ora de# sec or An isuEuG Es e adora orio era una *iedra -ue es a+a en C.uYianc.aN enJa ,or6a .u6ana, *or #o -ue ,ue o+Pe o de cu# oG unu2) /G Hacer +e+er aguaG unu2 unu2 a) adPG Sie6*re acuoso, aguadoG unu2 unu2ta) ad/G 0ia,ana6en e co6o e# aguaG \\ !igdo& 5e6orJs ica6en eN de 6e6oria, corrido E diF,ano co6o e# aguaG unu2achiq) adPG E sG Que .ace #icuarG \\ Que .ace derre ir a#guna sus anciaG unu2achi2) /G Hacer derre ir o #icuarG \\ ?undir #os 6e a#es o #a cera 6edian e e# ca#orG unu2aq) adPG 0erre i+#e, #icua+#e, ,undi+#eG unu2a2) sG 0erre i6ien o, #icuacin, ,undicinG $e&AncO su##uEG $e&.ajO c.u##uYaEG $e&/& BarO c.u##uEG unu2uq) adPG E sG Poseedor o dueQo de# aguaG \\ adPG Acuoso, aguado, aguanosoG un2a2) sG Lool& Au6+ido, ruido -ue *roducen a#gunos insec os en ,or6a #arga E sua/eG u/a) sG Lool& CrJa o crJo de #os ani6a#es cuadr*edos o 6a6J,erosG \\ EPe6*#ar 6enor en re 6uc.os de su es*ecieG E@E5H wi0Hu?a u?a, crJa de /iYuQaN alqo u?a, crJa de *erroG u/asa0a) adPG Lool& Ani6a# 6adre de a+undan es crJas, cargada de crJasG E@E5H u?asapa 0*uc*i, c.anc.a de 6uc.as crJasG \\ $EOLG Persona con uQas a#argadasG !am& Persona a,icionada a# ro+oG u/a2uq) adPG E sG Ani6a# 6adre con crJaG E@E5H u?ayuq mic*i, ga a con crJasG u0a) sG 5udo, sordo6udoG S9$R$H o*a, a6G \\ 2G QO'5A, PHOQESG u0at+an-ar) sG Eot& FDuranta triacant*a QussG P#an a se 6i.er+Fcea 6uE

DICCIONARIO
es*inosa, u i#i"ada en #os cercos /i/osG u0a a) adPG 5uE ca##ado, sin .a+#aG u0a achiq) adPG E sG Que .ace o sue#e .acer ca##ar o si#enciarG u0a achi2) /G Hacer ca##ar, 6andar si#enciarG E@E5H upallac*iy c*ay wawata, .a" ca##ar a esa cria uraG u0a a-uq) adPG Que se a+s iene de .a+#ar, con es ando o rec#a6ando, *or cor esJa o e6orG u0a a-u2) /G A+s enerse o *ri/arse de .a+#ar, de+iendo .a+#ar, *or cor esJa o e6orG u0a a a) ad/G Ca##ada6en e, sigi#osa6en e, si#enciosa6en e, sin .acer sa+erG u0a aq) adPG E sG Que guarda si#encio, -ue ca##aG \\ Que guarda secre o o sigi#o de a#go -ue sa+eG u0a ar0ari2) /G Ca##ar de,ini i/a6en eG \\ Conc#uir o a#6en e odo sonido o ruidoG u0a arqo2) /G Ca##ar in e6*es i/a6en eG \\ Cor ar de re*en e sonido o ruidoG u0a asqa) ad/G En si#encio, sin .a+#a, ca##ado, en6udecido, sin sonido o ruidoG u0a a2) /G Ca##ar, en6udecerG \\ Cesar e# sonido o ruidoG S9$R$H c.8inEaE, c.8inniEG E@E5H upallay, ama rimayc*u, cF##a e, no .a+#esG u0a a2-achi2) /G Hacer ca##ar su*#ica oria6en eG u0a a2-u-u2) /G 5an enerse ca##ado 6o6en Fnea6en eN ca##ar *or cier as consideracionesG u0a a2-u2) /G Ca##ar, guardar si#encio *or cier as consideraciones, co6o res*e o o e6orG u0a o) adPG >o+a#icn, 6uE ca##adoG u0ana2a2) /G $at, Sen ir sJn o6as de sorderaG u0araq) adPG 9ngenuo, i#uso, candorosoG u0ara2a2) /G $at& 5an enerse, *er6anecer sordoG u0a2 u0a2) adPG $at& En era6en e sordoG u0a2achi2) /G $at& Hacer ensordecerG u0a2a.u2) /G A*agarse un sonido o ruido *oco a *ocoG \\ 9r a*agFndose #a /o" .u6ana *au#a ina6en eG u0a2a0u2) /G $at& 2o#/erse sordo o a#6en eG \\ Perder e# oJdo de,ini i/a6en eG \\ B%s& Perder su i6+re e# sonido 6usica#G u0a2aq) adPG E sG $at& Que co6ien"a a ensordecer o *erder #a audicinG u0a2asqa) adPG E sG $at& Sordo, sin audicinG S9$R$H #o- 8oG u0a2a2) /G $at& 2o#/erse sordoG Su,rir e# de,ec o de #a sorderaG u0a2a2-achi2) /G Hacerse e# sordo, ,ingir necedad o sorderaG u0a2a2-usqa) adPG A#go sordo o 6edio sordoG \\ B%s& >aPo de sonido en #os ins ru6en os 6usica#esG u0i) sG E adPG C.ic.a 6os a, aun sin ,er6en arG $EOLH Por eO ensin, oda +e+ida a#co.#ica an es de ,er6en arG E@E5H upi aq*a, c.ic.a no ,er6en adaG \\ Sor+o de a#gn #J-uidoG u0ichiq) adPG E sG Que .ace o 6anda

SIMI TAQE
sor+er a#gn #J-uido o a#guna +e+idaG u0ichi2) /G Hacer o 6andar sor+er a#gn #J-uidoG u0ichu) sG Bed& AnK6icoG \\ !am& 0e ros ro *F#ido, co6n en #os .a+i an es de c#i6as ro*icaca#es, genera#6en e *or e,ec o de #a en,er6edad de# *a#udis6o, *ro*ia de dic.as "onasG Por #o 6is6o se #es da es e so+reno6+reG u0ichu2a2) /G Bed& Su,rir #a en,er6edad de #a c#orosis o ane6ia, a consecuencia de# *a#udis6oG u0ina) adPG Sor+i+#e, ,Fci# de sor+erG \\ $EOLG Sor+e e, o+Pe o o ins ru6en o e6*#eado *ara sor+er #J-uidosG u0iq) adPG E sG Que sor+e a#gn #J-uidoG u0i2) /G Sor+er, a raer una *orcin de #J-uido a #a +oca *or 6edio de un u+i##o o sor+e eG S9$R$H o*iEG u0i2-achi2) /G Hacer sor+er con su6o cuidadoG 0ar a sor+er 6uE *ocoG u0i2-u2) /G Sor+er con su6o cuidadoG u0hachi-uq) adPG E sG Que se .ace #a/ar #a cara con o ra *ersonaG E@E5H mamanwan up*ac*i0uq *erqHe, niQo -ue se .ace #a/ar #a cara con su 6adreG u0hachi-u2) /G Hacerse #a/ar #a caraG u0hachiq) adPG E sG Persona -ue 6anda #a/ar #a caraG u0hachi2) /G Hacer #a/ar #a cara de una *ersona con o ra erceraG u0ha-uq) adPG E sG Que se #a/a #a caraG \\ !am& 0Jcese a# ga o -ue se #a6e #a 6ano *ara *asar#a *or #a cara, a 6anera de #a/arseG u0ha-u2) /G La/arse #a cara s#o *or enci6aG S@GLGPGT u0haq) adPG E sG Persona -ue #a/a #a cara a o raG u0hasqa) ad/G Persona con #a cara #a/adaG u0ha2) /G La/ar #a caraG \\ La/ar #a cara de o ra *ersonaG u0ha2si2) /G AEudar a #a/ar #a cara a o ra *ersonaG ura) sG 2G U'9$G ura anta) ad/G Por #a *ar e +aPa o #a *ar e in,eriorG S9$R$H uran aG ura/a) sG Bed&Jol0& ?uer e 6a#es ar orgFnico E *sJ-uico *roducido *or s*oc0 ner/ioso, a ri+uido a #os es*Jri us 6a#ignosG ura/a 1a2ra) Beteor& )o#*e de aire o /ien os con a6inadosG ura0ata) ad/G Lugar en #a *ar e +aPa con re#acin a# si io de #a *ersona -ue .a+#aG A$<R$H .aUa*a aG uraqa2) /G >aPar o descender rF*ida6en eG ura2) sG 0ec#i/eG \\ ad/G A+aPoN cues a a+aPo, .acia a+aPoG ura2 ura2) ad/G 5uE .acia a+aPoG ura2-acha2) /G >aPar una cues a re*e idas /ecesG \\ Su+ir E +aPar ,recuen e6en eG ura2-achina) sG A*ara o o ins ru6en o -ue sir/e *ara +aPar a#goG \\ Lugar a donde se +aPa a#goG ura2-achiq) adPG E sG Que +aPa o desciende a#guna cosa de #a *ar e a# aG A$<R$H Uic.aEYac.iE

BC D
ura2-achi2) /G >aPar o descender a#guna cosa de #a *ar e a# aG \\ 'e+aPar e# *recio de #a 6ercancJaG ura2-a.u2) /G >aPar o descender de una *ar e a# a .acia e# -ue .a+#aG ura2-una) sG Lugar o ins ru6en o *or donde se +aPa o desciendeG \\ $EOLG )raderJa, esca#era, ascensorG ura2-uq) adPG E sG Que +aPa o desciendeG A$<R$H Uic.aEYu-G ura2-u2) /G >aPar, descenderG \\ A*earse, +aParseG uri) adPG Pre6a uro, sucedido an es de ie6*oG uri-1a) sG 2G 9'9G uri-1a2) /G Bed&Jol0& Causar en #as cria uras en ges acin cier as 6ani,es aciones raras en e# andar, ##orar, .a+#ar, e cG, *arecidas a de er6inados ani6a#esG E@E5H 0Hayra uri0wa, -ue ##ora a se6ePan"a de# croar de #a ranaG uri-hu) sG 2G 9'9:WAG uri a) ad/G Pre6a ura6en e, ade#an ada6en e, a6o#ada6en e, an ici*ada6en eG urin) sG ,eog& Sur, sudG \\ Par e +aPa de un #ugarG S9$R$H uraG Urin Qosqo) sG 'ist& Uno de #os dos sec ores o suyus en #os -ue es a+a di/idida #a ciudad de# Qos-o de #os 9nYas, corres*ondien e a #a "ona sur o +aPa, e# Qosqo de a+ajo, en con ra*osicin a# Hanan Qos-o o el Qosqo de arri+a& Es u/o in egrado *or Amaru Ianc*a S*a#acio de WaEna Q.a*a-T, 'atun Ianc*a S*a#acio de <u*a- =u*anYiT, 'atun -umiyoq S*a#acio de 9nYa 'o-aT, A0lla Sasi, $u0amar0a S*a#acio de A6aru 9nYa =u*anYiT, Iarpa0anc*a, ButHuc*a0a $anpa, Iunturpata S*a#acio de 5aE a Q.a*a-T, *a#acio Iusi0anc*a, )ntipanpa, *a#acio de Sinc.i'o-a, Qori0anc*a, Awaqpinta, Qollasuyu Tanpu& <e6*#o de #a Pac.a6a6a E /an0a0anc*a& SSGAGCGT Urin Sa2a Qo ana) sG ,eog& F9:celsa cima del surT Po+#acin na i/a en e# dis ri o de <u*a- A6aru, *ro/incia de Canas, Qos-o, PerG urinsa2a) sG ,eog& 0Jcese de #a *ar e +aPa de una *o+#acinG uri2) /G An ici*ar, suceder *re6a ura6en eG Ur-i us) sG ,eog& Ur-ui##osG AneOo de# dis ri o de HuaE##a+a6+a de #a *ro/incia de Uru+a6+a, de*ar a6en o de# Qos-o, Per, 6uE reno6+rado *o##a *roduccin de# 6aJ" +#anco o paraqay, considerado co6o e# 6ePor de# 6undoG \\ 'ist& 96*or an e sede /eraniega de !os 9nYas, asJ co6o de# >rigadier 5a eo Pu6a-.aUa, Procer de #a 9nde*endencia A6ericanaG ur.a) sG CaJda, *orra"oG S9$R$H #a-8aYuEG ur.a ur.a) ad/G AcaJdas, 6ien ras se a/an"aG ur.achina) sG <ra6*a, "ancadi##a *ara .acer caerG ur.achina-u2) /G Ocasionarse

220
6u ua6en e caJdasG ur.achiq) adPG E sG Persona u o+Pe o -ue ocasiona #a caJda de a#goG S9$R$H #a-8ac.i-G ur.achi2) /G Hacer caer, ocasionar #a caJdaG S9$R$H #a-8ac.iEG ur.a-u2) /G Caerse acciden a#6en eG ur.ana) sG O+s Fcu#o -ue ocasiona #a caJdaG ur.ana2a2) /G Es ar a *un o de caer, des*renderse, des*#o6arse, derru6+arseG \\ <a6+a#earG ur.a0a-uq) adPG E sG Que se cae a 6enudoG S9$R$H #a-8a*aYu-G ur.a0a-u2) /G Caerse a 6enudoG S9$R$H #a-8a*aYuE, #a-8aEYac.aYuEG ur.aq) adPG E sG Que se caeG ur.arqachi2) /G Lograr -ue o ro caiga ,Fci#6en eG \\ Hacer caer sin di,icu# ad E re*en ina6en eG ur.arqo2) /G Caer in e6*es i/a6en eG ur.asqa) adPG CaJdo, derri+adoG S9$R$H #a-8aYus-a, Yun*as-aG ur.a2) /G Caer, caerse, des*#o6arse, *reci*i arseG \\ !igdo& Caer en error o en a#go *eca6inosoG S9$R$H c.o-aYuEG E@E5H *uc*aman urmay, caer en ,a# aG ur.a2-acha2) /G Caerse una E o ra /e"G S9$R$H #a-8aYac.aYuEG ur.a2-achi2) /G Hacer caer o des*#o6ar in enciona#6en eG S9$R$H #a-8ac.iEG ur.a2-a0u2) /G Caerse o a#6en eN des*#o6arse de,ini i/a6en eG ur.a2-u2) /G Preci*i arse, caerseG S9$R$H -a-a*aEYuEG ur0i) sG Lool& Pa#o6aG PFParoG C#ase a/es, orden co#u6+i,or6es, ,a6i#ia co#u6+idae, con 6uc.as es*ecies -ue ienen no6+res -.esUas #oca#es co6oH UaYa ur*i, a#-o ur*i, Yu##Yu, YuYu#i, *iYc.u#in, Yi u, e cG $e&AyaO ur*aEG ArgO ur*i#aG \\ adPG <ra o a,ec i/o a #a *ersona -ueridaH urpic*aN, urpic*ay, urpic*a sonqoc*a, urpillay, urpic*allay, e cG, eO*resiones con -ue se encarece e# a,ec o -ue se *ro,esa a de er6inada *ersonaG ur0u) sG cerm& CFn aro o /asiPa grande de arci##a cocida, de ,or6a a#argada, de cuer*o ensanc.ado E de +oca angos a, en -ue se .ace ,er6en ar #a c.ic.aG ur0u2oq) adPG E sG 0ueQo de# cFn aro o /asiPaN *oseedor de# urpu& Urqo.i 0o) sG 9tno*ist& 0Kci6a UaYa de# ercer se-8e :aEao de# sec or An isuEuG Es e adora orio era una ,uen e -ue es a+a u+icado en e# ##ano 6Fs a6*#io de C.8i a, cerca a# Qos-oG Se #e o,recJan co6o *ago so#a6en e ca6K#idosG Urqo0u-2u) sG 9tno*ist& F.erro con !uenteG SeO a UaYa de# oc a/o se-8e AEar6aYa, de# sec or An isuEuG Es e adora orio era una *iedra es-uinada -ue es a+a en un rincn de# *ue+#o de Lara*aG Lo enJan *or UaYa de au oridad E se #e o,recJan ePidos, ro*a de 6uPer *e-ueQa E ,rag6en os de oroG

22!
Urqos) sG ,eog& FTop#n& Cas e##ani"acin de# Kr6ino orqoG UrcosG 96*or an e ca*i a# de #a *ro/incia de Quis*icanc.is, Qos-o, Per, 6uE cerca a PiYi##a- a E #a #aguna donde, se dice, ,ue .undida #a gigan esca cadena de oro de# 9nYa WasYarG Urqos-a a) sG 9tno*ist& $o/ena UaYa de# oc a/o se-8e PaEan de# sec or C.inc.aEsuEuG Es e adora orio era un #ugar donde se *erdJa de /is a #a ciudad de# Qos-o, ca6ino a# C.inc.aEsuEuG Urqos-a a A.aru) sG 9tno*ist& Quin a UaYa de# sK* i6o se-8e :aEao de# sec or C.inc.aEsuEu, -ue es a+a a cargo de# aE##u Q.a*a- AE##uG Es e adora orio es a+a con,or6ado *or /arias *iedras Pun as, *ues as en un cerri##o -ue es a+a enci6a de :ar6en-a, ac ua# +arrio de San a Ana, en #a ciudad de# Qos-oG Se #e .acJan sacri,icios *or #a sa#ud de# 9nYaG Uru) sG ,eog& FArcnido, ara?aG Pue+#o *ri6i i/o .a+i an e de #a regin E #as is#as de# #ago <i icaca, cuEos re"agos su*er/i/en en a#gunas is#as ar i,icia#es de# re,erido #ago, .ec.as con o oraG uru -+usi u) sG 2G :HA$PU :8US9LUG uru i-a) sG <e#araQaG Uru0an0a) sG Arqueol& F$anpa de ara?asG Uru+a6+aG Pro/incia Ar-ueo#gica de# de*ar a6en o de# Qos-o, Per, 6uE i6*or an e *or ser de*osi arJa de gru*os ar-ueo#gicos co6o 5ac.u*iPc.u, O##an aE a6+o, e cG, dec#arados co6o Pa ri6onio Cu# ura# de #a Hu6anidad *or #a U$ESCOG \\ ,eog& 96*or an e *ro/incia de# Qos-o u+icado a ori##as de# rJo 2i#cano a en e# 2a##e Sagrado de #os 9nYasG Sus dis ri os sonH Uru+a6+a, C.inc.ero, HuaE##a+a6+a, 5ac.u*iPc.u, 5aras, O##an aE a6+o E =uYaE, con un o a# de &7,7;2 .a+i an es en !74!G urusqa) sG Bed& A6*o##a *e-ueQa -ue se *resen a en #os #a+ios in,eriores de #a +oca E -ue se a ri+uEe direc a6en e a #a *ica"n de #a araQaG Uru2a) sG ,eog& OroEaG 0is ri o de #a *ro/incia de =aU#i de# de*ar a6en o de @unJn, Per, 6uE i6*or an e *or sus cen ros 6ineros con &1,7;0 .a+i an es en !74!G uru2a) sG OroEa, *asare#aG Sis e6a de *asaPe de #os rJos, -ue cons a de un ca+#e endido de una ori##a a o ra, de# -ue cue#ga una canas i##a o caPn con rondana -ue se des#i"a irada *or o ro ca+#e 6/i#G ur1a) adPG Es Kri#, i6*o en e, -ue no ,ruc i,icaG S9$R$H -o6i, -8o6i, us*.aG \\ Agri& P#an a de 6aJ" enc#en-ue -ue no desarro##a e# c.oc#o, siendo u i#i"ado co6o ,orraPe *ara e# ganado E #os cuEesG \\ C*u#a carna# en #os ani6a#es 6a6J,erosG E@E5H wa0an urwa0us*an, #a /aca es F co*u#andoG ur1a -a2) sG Es eri#idad, i6*o enciaG \\ ?rigide"G

BC D
ur1a2) /G Co*u#ar carna#6en e, ,ornicarG \\ Agri& 'ecoger #a urwa *ara e# ganado o cuEesG ur1a2a2) /G 2o#/erse es Kri#, i6*o en e, i6*roduc i/oG usa) sG Lool& F$ediculus *umanusG PioPoG He6J* ero, orden ano*#ura, una so#a ,a6i#ia, *ro/is o de a*ara o +uca# *ara *icar E c.u*ar, des*ro/is o de a#asG HaE res gKnerosH *ioPo de #a ca+e"a, de# cuer*o E de# *u+is o #adi##aG $e&.ajO #is.uG \\ Agri& Pu#gones de #as *#an asG usacha-u2) sG L#enarse, *o+#arse de *ioPos e# cuer*oG usachi-uq) adPG E sG Que *er6i e o se dePa des*ioParG \\ !am& Que #ogra sus *ro*si osG usachi-u2) /G Per6i ir o deParse des*ioParG \\ !am& Sacar a#gn *ro/ec.o de a#go, #ograr sus *ro*si osG usachina a) ad/G !am& ?Fci# de a/an"ar en una ac i/idad o ,Fci# de ade#an arG usachiq) adPG E sG Que .ace des*ioParG usachi2) /G Hacer o 6andar des*ioParG \\ !am& A/an"ar o ade#an ar en a#guna ac i/idadG usa-a.a) adPG 2G USASAPA, USA=UQG usa-uq) adPG E sG Que se des*ioPa a sJ 6is6oG usa-u2) /G 0es*ioParse asJ 6is6oG usa-ha-u) adPG PioPoso ende6a6asJaG S9$R$H usasa*aG usa-+utu) adPG E sG Que 6a a #os *ioPos con #a den aduraG \\ !igdo& A/aro, acaQo, a6arre eG usa.u -hu) adPG E sG Que coge *ioPos de su cuer*o o ro*a in erior a# ac oG usa0u) adPG E sG Que consigue sus *ro*si os *ro*ues osG \\ adPG A,or unado, *rs*ero, /en uroso en co6*ras E /en asG usaq) adPG E sG 0es*ioPadosG usara2) /G 0es*ioPar a o ra *ersonaG usari-u2) /G 0es*ioParse a 6edias E a 6anera de *asa ie6*oG usari2) /G .lim& Esca6*ar, dePar de ##o/er en K*oca de ##u/iasG usar0ari2) /G 0es*ioPar en ,or6a rF*ida E /io#en aG usasa0a) adPG PioPoso, con a+undan es *ioPosG S9$R$H usaYa6a, usaY.aYu, usaEu-G usa2) sG 0es*ioPar a o ra *ersona o a un ani6a#G usa2oq) adPG E sG PioPosoG S9$R$H Usasa*a, usaYa6aG us-a) adPG 5endigo, *edigLeQo, *ordioseroG \\ $EOLH )orreroG S9$R$H usYaYu-G us-a-uq) adPG E sG 2G USA:AG us-a-u2) /G 2G US:A=G us-a2) /G 5endigar, *ordiosear, #i6osnear, gorrearG S9$R$H usYaYuEG us-ha) sG Pron i ud, ra*ide", /e#ocidad, *resura, ce#eridadG S@GLGPGT us-ha2) /G Hacer a#guna cosa con ce#eridadG \\ Urgir, acosar, darse *risaG us-ha2-u2) /G Ace#erar una ac i/idad en a encin a s*#icasG S9$R$H us-aEYuEG us-hu) sG ,eol& Lugar donde se encuen ra

DICCIONARIO
ierra +#an-uecinaG \\ adPG Co#or +#an-uecino, +#an-ui"coG S9$R$H Eura-EaEYus-aG us-hu2a2) /G >#an-uear, /o#/erse +#anco a#gn o+Pe oG S9$R$H u Y.uEaE, Eura-Eac.iEG Usnu) sG 9tno*ist& Pri6era UaYa de# -uin o se-8e PaEan, de# sec or An isuEuG Es e adora orio era una *iedra -ue es a+a en #a *#a"a Urin HaUYaE*a a, ac ua# Li6ac*a6*aG Los -ue se .acJan orejones #e o,recJan *agosG usnu) sG 'ist& Pe-ueQa es ruc ura de *iedra o de o ro 6a eria#, u+icada genera#6en e en e# 6edio de #as *#a"as de #os cen ros ur+anos, -ue ser/Ja de rono *ara #os 9nYas, o sus re*resen an es, *ara *residir a#gunas cere6onias o,icia#es o *ro,anasG usnu2) /G Cons ruir e# usnu, e# es rado o escenarioG Us0ha) sG 9tno*ist& Fceni"aG SK i6a UaYa de# sK* i6o se-8e :aEao de# sec or Qo##asuEu, a cargo de# aE##u UsYa 5aE aG Es e adora orio era un ##ano grande u+icado en e# cerro WanaYaUriG us0ha) sG Ceni"aG \\ adPG !am& Es Kri#G S9$R$H urUaG \\ 2G OQHEG us0ha churana) sG $EOLH CeniceroG us0ha u2chu) sG Lool& FBa"ana gou"ou+iraT Cier/o ceni"oG 5a6J,ero crK/ido, *ro*io de #as -ue+radas in erandinas -.esUas, con cuernos -ue er6inan en una so#a *un aG S9$R$H aruYaG us0ha .an-a) sG 0e*si o *ara recoger #as ceni"as an es de arroPar a# ceni"a#G us0ha qoto) sG Ceni"a#G S9$R$H us*.a 6o-o, us*.a *a aG us0ha unu) sG LePJa o agua de ceni"a u i#i"ado co6o de ergen eG us0hacha-uq) adPG E sG Que se ensucia con ceni"aG us0hacha-u2) /G E6*o#/arse, ensuciarse o con a6inarse con ceni"aG us0hachaq) adPG E sG Que agrega o con a6ina a#go con ceni"aG us0hacha2) /G Agregar, e6*o#/ar, 6e"c#ar con ceni"aG us0hachi2) /G Con/er ir a#go en ceni"asG S9$R$H us*.aEac.iEG Us0ha aqta) sG ,eog& F$ue+lo de ceni"asT ArgO 5on aQa, /a##e E *ue+#o en #a *ro/incia de 5endo"a, Argen inaG us0hanaq) sG 2G USPHAQG us0hana2) /G Qui ar #a ceni"a en ,or6a o a# de# ,ogn, .orno u o ro #ugarG S9$R$H us*.aEG us0haq) sG 9ns ru6en o -ue se u i#i"a *ara sacar #a ceni"a de# ,ogn u .ornoG S9$R$H us*.ana-G us0ha2) /G Sacar #as ceni"as de# ,ogn o de# .ornoG S9$R$H us*.anaEG us0ha2aq) adPG 5a eria *ro*ensa a con/er irse en ceni"asG us0ha2a2) /G Con/er irse o ornarse en ceni"asG us0ha2achi2) /G Con/er ir en ceni"a a#go

SIMI TAQE
6edian e #a co6+us inG S9$R$H us*.ac.iEG us0hu) adPG 0ecaJdo, escuF#idoG S9$R$H un*.uG us0hu -a2) sG 0ecai6ien o, de+i#i a6ien o, escua#ide"G us0hu us0hu) ad/G 0esganada6en e, de un 6odo decaJdo, de*ri6idoG S9$R$H un*.u un*.uG us0hu a/a) adPG 5uE decaJdo, escuF#ido, de*ri6idoG S9$R$H un*.u##aQaG us0huq) adPG 2G U$PHUQG us0hura2a2) /G Per6anecer *ro#ongada6en e decaJdo, de*ri6ido o *os radoG S9$R$H un*.u*.uraEaEG us0huta2) sG Bed& He6orragia, ,#uPo de sangre nasa#, /agina#, o in erna, e cG \\ /G <ener .e6orragiaG EolO us*u aEG us0hu2) /G Ponerse a#go decaJdo #os ani6a#es, de6os rando sJn o6as de a#guna en,er6edad -ue #os a,ec aG us0hu2 us0hu2) adPG U$PHULLAA, USPHULLAAG us0hu2a2) /G E6*e"ar a 6os rarse decaJdo, desganado, de*ri6ido o a+a ido #os ani6a#esG usqa2-u2) /G 2G US:HA=:U=G usqha) sG 2G ESQHAG usqha usqha2) ad/G 2e#o"6en e, rF*ida6en e, a*resurada6en eG usqhacha2) /G A*resursarseG \\ 96*ri6ir ra*ide" E /e#ocidadG usqhachiq) adPG E sG Que .ace a*resurar o ace#erarG usqhachi2) /G Hacer o 6andar a*resurar, ace#erarG usqha-u2) /G 0arse *risaN es,or"arse en ace#erarG \\ A/an"ar en una ac i/idadG usqhana-u2) /G EOigirse 6u ua6en e e# a/ance o a*resura6ien o en una ac i/idadG usqhana2a2) /G <ener ansias o deseos de darse *risa o ace#erarG usqha0a-u2) /G Es,or"arse *or ace#erar o a/an"ar en una ac i/idadG usqhaq) adPG E sG Que se a*resura, se da *risa, ace#eraG usqha2) adPG 'F*ido, sin de6oraG E@E5H usq*ay puriy, ca6ina rF*idoG \\ /G 0arse *risa, a*resurar o ace#erarG S9$R$H es-.aE, .aEruG usqha2 usqha2 a) ad/G 5uE rF*ida6en eG usqha2-acha2) /G Hacer ade6Fn de a*resurarse o de ace#erarG usqha2-achi2) /G 9n,#uir *ara -ue o ro se a*resure, ace#ere o se dK *risaG usqha2 a) ad/G Pron a6en e, rF*ida6en e, a*resurada6en eG usqha2 a/a) adPG 5uE ace#erada6en e, 6uE rF*ida6en e, ra*idJsi6a6en eG usthu2) /G AcurrucarseG E@E5H c*irimanta ust*uy, acurrucarse de ,rJoG usu) sG 0erra6a6ien o, des*erdicio de a#go *or descuidoG usu usu) adPG Cons an e derra6a6ien o de a#go con des*erdicioG usuchiq) adPG E sG Que des*erdicia, derra6a a#go *or descuidoG asiuhi2) /G 0es*erdiciar, derra6ar a#go *or descuidoG

BC D
usu0a) sG 'esiduo -ue se arroPa *or in i#G \\ adPG !igdo& 9n i#, /ago, -ue no *uede .acer a#goG usu0a -a2) sG 9nu i#idad, in.a+i#idadG usuqsi a) sG >rasa 6enuda ca#ien e, -ue 6uc.as /eces se conser/a de+aPo de #a ceni"aG S9$R$H nina siYsiG usuri) adPG 9n,e#i", in i#, 6isera+#eG \\ 0e edad a/an"adaG E@E5H usuri runa, .o6+re in,e#i" e in.F+i#G usur0a) adPG Erran e, /aga+undo, -ue ca6ina sin ru6+oG S9$R$H *urinYic.uG E@E5H usurpa *erqHe, niQo /aga+undoG ususi) sG La .iPa con res*ec o a sus *adresG usuta) sG OPo a, sanda#ia rudi6en ariaG S9$R$H .usu 8aG usuta-u2) /G Ponerse #a oPo aG S9$R$H .usu 8aYuEG usutasqa) adPG Ca#"ado con oPo asG E@E5H usutasqa warmi, 6uPer ca#"ada con oPo asG usuta2oq) adPG E sG Que usa oPo as *or ca#"adosG S9$R$H .usu 8aEu-G usu2) /G 0erra6arse, des*erdiciarseG \\ 0e eriorarse, 6a#gas arseG usu2-u2) /G 0es*erdiciarse i6*onderada6en eG usu2ni2oq) adPG E sG Cosa o 6ercancJa -ue iene 6er6a, a# derra6arse o secarseG uta) sG Bed& HuYuEaG En,er6edad *roducida *or #a Ceis*mania +rasilensis o Ceis*mania americana en >rasi#, Co#o6+ia, >o#i/ia, Per E A6Krica Cen ra#, rans6i ida *or 6os-ui os de #a orden dJ* era E ,a6i#ia *sEc.oididaeG S9$R$H -e*o, iEa- araQa, an i on-oEG uta aq+e) sG Lool& FT*raupis +onariensis darwinii EonaparteTG 0e #a ,a6i#ia ra*idaeG A/e ,rugJ/oro de *ico cnico E *#u6aPe /is oso E +ri##an e, so+re odo #os 6ac.osG S9$R$H u a##a-eG uti) sG Ad6iracin, e6+e#esa6ien o, e6+o+a6ien oG \\ $at& En u6eci6ien o, con cier o do#or de a#gn 6ie6+ro de# cuer*o, *or causa de# cansancio o ,rJoG uti uti) sG Lool& F$ilo+alia decorata 9ric*sonG& Escara+aPoG 9nsec o co#e* ero de #a ,a6i#ia ene+rionidae, de co#or o+scuro E /ariaciones de di+uPo en #os K#i rosG 2i/e en #ugares .6edosG \\ adPG 0Jcese a #as *ersonas a*F icasG utichi-uq) adPG E sG EPercicio o ra+aPo -ue causa ,a iga o e# en u6eci6ien o de a#gn 6ie6+ro de# cuer*oG utichi-u2) /G $at& Sen ir ador6eci6ien o con cier o do#or, a causa de a#gn ePercicio o 6a#a *os ura de a#gn 6ie6+roG utichiq) adPG E sG Que causa #a u6e,accin de a#gn 6ie6+ro de# cuer*oG \\ adPG Que e6+e#esa, -ue eO asJaG utichi2) /G $at& Causar o *ro/ocar e# en u6eci6ien o con do#or de a#gn 6ie6+ro de# cuer*oG \\ Causar ad6iracin, ,ascinacin, aso6+ro, e6+e##eci6ien o de a#goG

222
uti-a2a2) sG Ad6iracin, ,ascinacin, e6+e#esa6ien o, aso6+ro, *as6oG \\ /G Ad6irarse, ,ascinarse, e6+e#esarse, aso6+rarse o *as6arseG S9$R$H o-araEaE, u iraEaEG utina2a2) /G $at& Sen ir sJn o6asN de en u6eci6ien o, ador6eci6ien o, cansancio con do#or #e/eG u iq) adPG 5ie6+ro de# cuer*o -ue 6o6en Fnea6en e se ador6ece, se cansa o se en u6ece con cier o do#orG \\ EO asiado, e6+e#esadoG \\ !am& <on o, a+o+ado, de6en e, on i#ocoG utira2a2) /G 2G U<9:A'A=, U<9:A=A=G uti2) /G $at& Ador6ecerse, cansarse o en u6ecerse a#gn 6ie6+ro de# cuer*o con #e/e do#orG E@E5H c*a0iymi c*irimanta utin, 6i *ie se en u6ece de ,rJoG uti2 uti2) adPG Que se -ueda cons an e6en e ad6irado de cosas sin rascendenciaG \\ Que se -ueda cons an e6en e ador6ecido cansado o en u6ecidoG uti2 uti2 a) ad/G Aso6+rada6en e, 6ara/i##ada6en e, *as6osa6en eG \\ En un es ado de con,usin, a o#ondra6ien o e indecisinG S9$R$H u iE##au iEG uti2a2) /G 5an enerse eO asiado, ad6irado, *as6ado, e6+e#esado, aso6+rado, 6ara/i##adoG uti2 a uti2) ad/G 2G U<9= U<9=LLAG ut-hu) sG Eot& F,ossypium *er+aceum& ,ossypiumperuvianum de QussG A#godnG P#an a .er+Fcea de #a ,a6i#ia de #as 6a#/Fceas, 6uE u i#i"ada *ara #os ePidos, *or #a ca#idad de su ,i+ra, desde #as di,eren es cu# uras an eriores a #os inYas .as a #a ac ua#idadG S9$R$H an*iG $e&AyaO u YuG E@E5H ut0*u c*a0ra, a#godona# o #ugar de# cu# i/o de# a#godnN ut0*u pHac*a, /es ido o ro*a ,a+ricada de a#godnN ut0*u ruru, se6i##as o *e*i as de# a#godn de #as -ue se e#a+ora e# acei e co6es i+#eG ut-hu2a2) /G >#an-uearse, ornarse +#an-uecino co6o e# a#godnG S9$R$H usY.uEaEG utu) sG tej& Prenda -ue era usada *or #as 6uPeres de #a cos aN #es cu+rJa de #a ca+e"a a #os *ies E an #a cara, a 6anera de cor ini##aG utu-u) adPG !am& 0Jcese a #a *ersona +aPa de es a ura E regorde eG S9$R$H o-oc.oG utu-ush.a) sG tej& Ca6ise a cor a de #anaG S0G)GHGT S9$R$H unYuG utunu>o) sG neo#G 2G U<U'U$:UG uturun-u) sG Lool& FCeo onca peruvianusG @aguar o igre a6ericanoG 0e #a ,a6i#ia ,e#idae de a#i6en acin carnJ/ora, .a+i an e de #a se#/a +aPaG S9$R$H o oron-o, o orongo, onca, u unugoG ututu2E in erPG PQu !eoN S9$R$H a a aU[ utha0i) sG Anat& P#acen a, en e# caso de #os ani6a#esG utha2) /G $at& E6*e"ar en una *ersona e# 6a# de u aG uthu) adPG EnanoG S9$R$H c.8uYc.u, anYaG

22&
u1i) adPG Co#or a6ari##o gua#da, doradoG S9$R$H -8e##oG u1ina) sG ,eog& S0e uwi, co#or gua#da o a6ari##o oroTG U+inasG 96*or an e /o#cFn de 5,;32 6GsGnG6G en #a *ro/incia SFnc.e" Cerro, de*ar a6en o de 5o-uegua, PerG u1ina) adPG Eot& Co#or a6ari##o de# 6aJ"G S9$R$H Ui##Ya*aruG u1inasqa) adPG <eQido o *in ado de co#or gua#da Sa6ari##o doradoTG u1ina2) /G <eQir o *in ar de co#or gua#da Sa6ari##o doradoTG u2E in erPG P9s posi+leN PQu sorpresaN u2a) sG Anat& CaraG Par e an erior de #a ca+e"a, desde e# *rinci*io de #a ,ren e .as a #a *un a de #a +ar+a inc#usi/eG E@E5H muyu uya, cara redondaN suytHu uya, cara #argaN wistHu uya, cara orcidaN 0usi uya, cara a#egreN p*i?a uya, cara enoPadaN ?aqHe uya, cara 6arc.i aN upa uya, cara +o+aN q*esti uya, cara suciaN mir0*a uya, cara *ecosaN seqHo uya, cara *icada *or /irue#aN munay uya, cara +oni aN c**Ha?u uya, cara de,or6adaH millay uya, cara ,eaG \\ ?ac.ada, de#an era de# edi,icio o de cua#-uiera cons ruccinG \\ Par e an erior *#ana de #as *iedras u o ras cosasG \\ An/erso, en/KsG u2aE in erPG P'olaN XR a*ora quT X.on quT u2achaq) adPG E sG Que a*#ica o #e .ace #a cara a a#gn o+Pe oG u2acha2) /G Ada* ar o dar#e cara a a#gn o+Pe oG \\ Hacer#e #a ,ac.ada a a#gn o+Pe oG u2achiq) adPG E sG Que con/ence a o ro E #ogra #a ace* acinG \\ Que do+#ega, do6ina o /ence #a resis encia o dure"a de a#goG u2achi2) /G Con/encer, reducir a uno -ue es con rario a a#goG \\ 0o+#egar, do6inar o /encer #a resis encia o dure"a de a#goG S9$R$H uEnic.iEG u2a-uq) adPG Con/enci+#e, ace* adorG \\ 0o+#ega+#e, do6ina+#e, /enci+#eG u2a-u2) /G Ace* ar, consen ir, ad6i irG S9$R$H uEaE, uEniYuEG \\ Ser dc i#, do+#ega+#e, do6ina+#e o do6a+#eG u2ancha2) /G Enros rar, ec.ar en cara, recri6inarG u2an0a) ad/G 0e cara, *or #ado de #a caraG S9$R$H *8a-c.a, 8iYran*aG E@E5H uyanpa c*urasqan 0as*an c*ay rumi0una, esas *iedras es Fn *ues as de caraG u2an0achi2) /G 5andar co#ocar a#gn o+Pe o con #a cara o +ase con ra una su*er,icieG \\ Ordenar a una *ersona -ue se *onga de +ruces E con #a cara con ra e# sue#oG u2an0a-u2) /G Co#ocarse de +ruces E con #a cara con ra e# sue#oG u2an0a.anta) ad/G Con #a cara /isi+#eG u2an0a2) /G Co#ocar una *ersona o cosa con #a cara con ra una su*er,icieG u2a0a-uq) adPG E sG Persona -ue oEe con/ersacin aPena sin ser /is aG u2a0a-u2) /G Oir sin ser /is oN a*#icar e# oJdo cau e#osa6en eG u2a0unachi2) sG 2G U=APU'AG

BC D
u2a0ura) sG Careo, enros ra6ien oG S9$R$H uEa*unac.iEG \\ Pos ura de #as *ersonas cara a cara, es rec.a6en eG \\ Posicin de dos o+Pe os co#ocados ,ac.ada con ra ,ac.adaG u2a0urachi2) /G Hacer carear, enros rar a dos *ersonas o 6FsG u2a0ura-u2) /G En rar en careo en re dos *ersonas o 6FsG S9$R$H uEa*uraEG u2a0ura2) /G Carearse, en rar en careoG S9$R$H uEa*uraYuEG u2ara2a2) /G Oir, escuc.ar a en a E *ro#ongada6en eG u2arichi-uq) adPG E sG Persona -ue #ogra .acerse co6*render con sus -uePasG u2arichi-u2) /G Lograr .acerse co6*render en #as -uePasG u2arichiq) adPG E sG Que .ace oJr, o 6anda escuc.arG \\ Que #an"a indirec asG u2arichi2) /G Hacer escuc.arG \\ Lan"ar indirec asG u2ari-uq) adPG Audi+#e, ,Fci# de escuc.arG \\ adPG E sG Que reci+e o ace* a #os consePosG u2ari-u2) /G 0ar oJdo ,a/ora+#e6en e a una *ersona -ue #e 6ani,ies a a#goG \\ Escuc.ar, *res ar a encin una *ersona a o raG \\ 'eci+ir o ace* ar a#gn consePoG u2arina) sG Sen ido de# oidoG S9$R$H ninri, rinriG \\ B%s& O+Pe o o ins ru6en o *ara oir o escuc.arG $EOLG Auricu#arG \\ adPG Audi+#e, -ue *uede o de+e oJrseG E@E5H 0amac*iqtaqa uyarina, a# -ue ordena se #e de+e oirG u2arina-u2) /G Oirse o escuc.arse 6u ua6en e, u2ariq) adPG E sG OEen e, -ue oEe o escuc.aG u2ariri2) /G OJr o escuc.ar de *asada, #igera o +re/e6en eG u2arirqo2) /G Oir o ca* ar rF*ida6en e o in ensa6en e a#guna cosaG u2ari2) sG Audicin, ac o de oirG \\ /G Oir, escuc.ar, *erci+ir sonidosG E@E5H uyariy nisqayta, escuc.a #o -ue e digoG u2ari2-achi2) /G Hacer -ue una segunda *ersona .aga escuc.ar a o ra ercera -ue se encuen ra dis an eG u2asa0a) adPG Caran nG Persona -ue iene cara grandeG S9$R$H o-orYaG u2a2) /G O+edecer, asen ir, ad6i irG S9$R$H uEaYuEG u2a2 u2a2 a) ad/G P+#ica6en e, no oria6en eG \\ Con ,a6a E *u+#icidadG u2a2a2) /G <o6ar #a ,or6a de una caraG u2a2chaq) adPG E sG Persona -ue *u+#ica, di,unde, di/u#gaG u2a2chasqa) adPG Pu+#icado, di,undido, di/u#gadoG u2a2cha2) /G Pu+#icar, di,undir, di/u#gar, *ro*agarG u2a2-u2) /G A*roOi6ar #a 6ePi##a a #a de o ra *ersonaG \\ <ra ar de escuc.ar #a 6ani,es acin de una *ersonaG u2chu) sG Sus*icacia o disgus o 6o6en Fnea o in6o i/adoG u2chu-u2) /G 5ani,es ar sus*icacia o disgus o 6o6en Fneo o in6o i/adoG

DICCIONARIO
u2-u-uq) adPG E sG Que se rodea, se ciQe, se circundaG E@E5H c*unpiwan uy0u0uq, -ue se ciQe con #a ,aPaG u2-u-u2) /G Circundarse, ceQirse, rodearse con a#guna *rendaG u2-una-u2) /G CeQirse, circundarse, rodearse 6u ua6en e con a#guna *rendaG E@E5H tHi0a pilluwan uy0una0un0u, se ciQen 6u ua6en e con guirna#dasG u2-uq) adPG E sG Que ciQe o circunda con a#guna *rendaG u2-usqa) adPG 'odeado, circundado, ceQidoG E@E5H c*unpiwan uy0usqa, ceQido con #a ,aPaG u2-u2) /G Circundar, ceQirG u2 a) sG 5ediacin, in ercesinG u2 a0u2) /G 9n erceder, 6ediar *ara o ra *ersonaG u2 aq) adPG E sG 5ediador, in ercesorG $EOLG A+ogadoG u2 a2) /G 'ogar, su*#icar, in ercederG \\ OrarG u2 a2na) sG Lugar de oracin, de recogi6ien o, de ruegosG u2ni) sG Acuerdo, ace* acin, con/enio, *ac oG u2nichiq) adPG E sG Que .ace con/enir, acceder, *ac ar, ace* arG u2n<chi2) /G Hacer con/enir, acceder, *ac ar, ace* arG S9$R$H uEac.iEG u2ni-uq) adPG E sG Que con ,aci#idad E +ene/o#encia ace* a, accede, con/ieneG u2ni-u2) sG Ace* acin, con/enio, accederG \\ /G Acceder, con/enir en #a idea o dic a6en aPenosG S@GLGPGT S9$R$H uEaYuEG u2nina) adPG Ace* a+#e, es i6a+#e, accesi+#eG u2nina-u2) /G Ace* arse, accederse recJ*roca6en e dos *ersonasG u2niq) adPG E sG Ace* an e, *ac an e, -ue accede o con/ieneG u2ni2) /G Ace* ar, con/enir, acceder, condescenderG u2nu) sG Lana #arga de #a ##a6a -ue so+resa#e de #o nor6a# E -ue sir/e *ara orcer sogasG \\ 2G U=W9G u2ru) adPG Len o, ardo, re ardado en e# andarG u2su) sG Agri& Pa#o encor/ado de# arado, ta0lla o ira*iKG S9$R$H Y8u6uG u2tu) sG 5o/i6ien o de #igero /ai/Kn con -ue andan cier as *ersonas, a se6ePan"a de# andar de# *a oG u2tu-a) sG E adPG 5uPer -ue a# ca6inar i6*ri6e a su cuer*o un #igero /ai/KnG u2tu.u2) /G Ca6inar rengueandoG \\ Ca6inar con un 6o/i6ien o #a era#, de /ai/Kn de #as caderasG u2tun-u) adPG E sG $iQo gordi,#n, de /ien re *ronunciado, -ue ca6ina rengueando E con di,icu# adG u2tuq) adPG E sG Que rengueaG \\ Que 6enea e# cuer*o a# ca6inarG u2tu2) /G 'enguearG \\ Ca6inar con un 6o/i6ien o #a era# de /ai/Kn de #as caderasG u2tu2-acha2) /G Ca6inar rengueando a 6enudo E en di,eren es direccionesG

SIMI TAQE
u2u-i) sG 2G CH9$A HAWAQ8OLLA= G U2ur.iri) sG ,eog& 96*or an e #ugar -ue *osee ,uen es de aguas er6a#es E 6edicina#es, a sie e Yi#6e ros de #a ciudad de Sicuani, ca*i a# de #a *ro/incia de Canc.is, Qos-o, PerG u2u2) /G So##o"ar, ##orar con cier os aEes de do#orG S9$R$H .iYi*aYuEG u21a) sG Lool& Ani6a#, no6+re genKrico con -ue se conoce a #os e-uinosG \\ <odo ani6a# do6Ks ico, u i#i"ado *ara carga E ri##aG E@E5H uywa 0anc*a, corra# de ani6a#esN uywa onqoy, en,er6edad de #os ani6a#es o ganadoN 0ar0ana uywa, +es ia de cargaG u21a enqa2chu) sG Jol0& ?e ic.e de ganado, -ue cuando se #e .o6enaPea, *ro*icia #a a+undan e *rocreacin de# ganadoG u21a -a2) adPG >es ia#idad, irraciona#idad, +ru a#idadG u21acha-u2) /G A*ro*iarse de a#gn ani6a# aPenoG u21achi-uq) adPG E sG Que se .ace criar con o ra *ersonaG u21achi-u2) /G Hacerse criar con o ra *ersonaG u21achiq) adPG E sG Que encarga #a crian"a E educacin de un niQo a o ra *ersonaG \\ Que 6anda criar a#gn ani6a# con o ra *ersonaG u21achi2) /G 5andar o .acer criar E 6an ener niQos o ani6a#es con o ra *ersonaG u21a-u2) /G Criar, cuidar E 6an ener a#gn ani6a# *ara su *ro*io ser/icioG \\ Criar, a#i6en ar E educar *or con6iseracin a un niQo .uKr,anoG u21ana) adPG Cria+#e, do6es ica+#eG \\ ?Fci# de criarG u21ana-u2) sG Concu+ina o, con/i/encia ,uera de 6a ri6onioG \\ /G Sus en arse o a#i6en arse dos *ersonas 6u ua6en eG \\ Ena6orarse, arru##arse, acariciarse 6u ua6en eG S9$R$H #u#unaYuEG u21a0a-uq) adPG E sG Persona -ue *or ,a/or o *or *aga se encarga de criar o cuidar .iPos aPenosG \\ Criador de ani6a#es aPenosG u21a0ata) sG Lugar o si io donde es F e# ganadoG \\ ad/G Enci6a o so+re e# ani6a#G u21aq) adPG E sG Criador E 6an enedor de ani6a#es do6Ks icosG \\ Criador E educador de #os *ro*ios .iPosG $e&AncO aa*aEG $e&AyoO .ajO uEUaEG $e&QunO -is.*ic.iEG $e&/&BarO UiUaEG ArgO uEuaEG EolO aEUaEG 9cO .uiQac.ina, ##u##u .ua.uaG u21aqe) sG <u orG \\ Persona -ue 6an iene, crJa E educa a un .iPoG u21aqe -a2) sG <u e#a, u orJaG u21asa0a) adPG A+undan e en ganado o *ersona -ue *osee 6uc.o ganadoG u21a2achi-u2) sG 5a eria o +re+aPe -ue ani6a#i"a, +es ia#i"a o e6+ru eceG u21a2achiq) adPG E sG Persona o sus ancia -ue .ace ani6a#i"ar, +es ia#i"ar, e6+ru ecerG u21a2achi2) /G >es ia#i"ar, ani6a#i"ar,

BC D
e6+ru ecer a una *ersonaG u21a2aq) adiG E sG Persona -ue se ani6a#i"a, +es ia#i"a, en or*ece o e6+ru eceG u21a2a2) /G Ani6a#i"arse, +es ia#i"arse, e6+ru ecerseG u21a2oq) adPG E sG )anaderoG \\ Poseedor o dueQo de ani6a#es o ganadoG u21i) sG Lool& Pe#o #argo E grueso -ue so+resa#e de# res o de #a #ana de #os ca6K#idos a6ericanosG S9$R$H uEnuG u21inachiq) adPG E sG Que 6anda -ui ar #os *e#os #argos de #a #ana de #os ca6K#idos a6ericanosG u21inachi2) /G EO raer o -ui ar #os *e#os #argos E so+resa#ien es de #os ca6K#idos a6ericanosG u21inaq) adPG E sG Que eO rae o -ui a #os *e#os #argos de #a #ana de #os ca6K#idos a6ericanosG u21ina2) /G 0es.e+rarG \\ EO raer o -ui ar #os *e#os #argos de #os ca6K#idos a6ericanosG u21i2oq) adPG E sG Lana de ca6K#idos a6ericanos -ue con iene *e#os #argos E so+resa#ien esG

221

(
(, 1) al!a+& Se6i/oca#, #a+ia# E sonora de# a#,a+e o runasimi o q*eswa S-.ec.uaTG Se *ronuncia co6o #a /oca# u en ,or6a sua/e E #argaG Ocurre en odas #as *osicionesH a# inicio, en re /oca#es E a# ,ina# de sJ#a+aG 1aE in erPG PQu a+surdoN PQu !cilN PQu di!cilN 1acha) sG Par o, naci6ien o, a#u6+ra6ien oG \\ Procreacin, 6u# i*#icacinG \\ )anancia, rKdi oG 1achacha) sG 0eno6inacin dada a #as ca6*esinas de #as co6unidades a# oandinas .as a #os die" aQos de edadG \\ $iQa, niQi a, c.i-ui##a, 6uPerci aG 1achachiq) adPG E sG 1+st Par era, co6adrona, -ue a iende e# *ar oG 1achachi2) /G 1+st& Hacer *arir, acudir a #a *ar urien aG S9$R$H 6irac.iEG \\ Producir ganancia o rKdi o de# ca*i a#G 1acha-uq) adPG 1+st& Par urien a, 6uPer -ue da a #u"G 1acha-u2) sG 1+st& A#u6+ra6ien o, *aricinG Par oG S9$R$H UaUac.aYuEG 1acha a) sG 5an i##a *e-ueQa E ,ina *ara guardar coca o dinero -ue ##e/an #as 6uPeres consigoG 1achana2a2) adPG 1+st& 0esear a#u6+rar, a*urar e# *ar oG 1achanqa) sG Eot& F9up*or+ia penicillata BillspG P#an a ar+us i/a de #a ,a6i#ia de #as eu*.or+iceasG Bed&Jol0& Es u i#i"ada co6o *urgan eG S9$R$H Uac.an-aE, isu#aG 1achanqa2) sG 2G WACHA$QAG 1acha0a) sG 1+st& So+re*ar oG 1acha0a-uq) adPG E sG Que *are o iene .iPos de di,eren es *adresG 1acha0a-u2) /G <ener .iPos de di,eren es *adresG 1achaq) adPG E sG Paridora, *ro#J,eraG \\ Que genera ganancia o rKdi oG 1achaqe) sG ,eol& <ierras .6edas ganadas a# desier o *or 6edio de #a .oradacinG \\ adPG E sG 1+st& 5adre u erina -ue a#u6+r un .iPoG 1acharo) sG Lool& F/teatomis caripensis 'um+oltG Lec.u"a de# 6on e, 6on e uYuG Es*ecie de #ec.u"a de co#or ca,K c#aro o grisG Se a#i6en a de ,ru os de *a#6eras E se orien a *or sis e6a de sonidosG 2i/e en co#onias den ro de ca/ernas E *one dos .ue/os *er,ec a6en e redondosG Es 6uE agrada+#e en ,or6a de c.ic.arrnG $EOLG .uac.aroG .uaEc.aroG 1acha2) sG 'Kdi o, ganancia o in erKs de un ca*i a#G \\ /G Parir, a#u6+rar, *rocrearG S9$R$H *.a##aEG \\ Producir, 6u# i*#icarG 9cO .uac.anaG 1acha2 0acha) adPG 2G CH9CHUHU$<8AG 1acha2ni2oq) adPG Con ganancia o rKdi oG Con *roduccinG

225
(acho) sG ,eog& F9tim& Ua-c.aH *o+re, .uKr,anoG O ros sos ienen -ue *ro/iene de Uac.o-H el que pone en !ila&G Huac.oG Ca*i a# de #a *ro/incia de C.ancaE, de*ar a6en o de Li6a, Per, con 1&,&74 .a+i an es en !74!G 1achoq) adPG ?ornicario, ,ornicador, an o /arn co6o 6uPerG 1achu) sG Agri& Surco, ca6e##n *re*arado *ara #a sie6+ra de *a*a o cerea#esG \\ >ar+ec.o -ue se rea#i"a en surcos .6edos o de ,uer e *endien eG S9$R$H Y8i##aG suYaG 1achu a2sa2) sG Agri& A/an"ar *or e# surco, a*orcando #as *#an asG 1achu 1achu) adPG Agri& Ensurcado, enca6e##onadoG \\ Se6en era cu# i/ada en surcosG 1achucha-u2) /G En,i#arse, *onerse en co#u6na o .i#eraG Hacer co#aG 1achuchaq) adPG E sG Agri& Que .ace surcos, ca6e##ones o .i#eras en #os errenos de se6+rarG 1achucha2) /G Agri& Hacer surcos o ca6e##onesG S9$R$H suYaEG 1achun-a2) sG Agri& 0is ri+uirse a un surco *or *ersona en #os ra+aPos de #a sie6+ra E cosec.aG 1achu2) /G Agri& Hacer surcos o ca6e##onesG \\ ?ornicar o .acer c*u#a seOua#G 1ahahaha2) /G 2G 9H9H9H9=G 1ahahaq) adPG Que rJe en ,or6a ,ranca E *ro#ongadaG 1ahaha2) sG 'iso adaG \\ /G 'eJr con ,ran-ue"a en ,or6a sonoraG 1ahF2E in erPG 'isa -ue deno a 6o,a sonora o +ur#aG S9$R$H a.FU[, Ua.aE##as[ 1aha2 asE in erPG 2G WA5A=VG 1a-) sG 2G =UPAG 1a-a) sG Arqueol& San uario E necr*o#is *reinYas si uados en #a cos a E sierra de# PerG \\ 9tno*ist& Adora orio, o+Pe o sagrado inYaG E# uni/erso cos6o#gico andino aUan insuEano es u/o di/idido E Perar-ui"ado en res ni/e#esH Hanan Pac.a, o e# uni/erso ce#es ia#N :aE Pac.a, o #a na ura#e"a, ierra, agua, aireN E UY.u Pac.a, o e# 6undo in erior, de #os 6uer os, de #os *ro,undos a+is6osG Los e#e6en os dei,icados de es os res uni/ersos eran o+Pe os de cu# o E cere6onias ri ua#es, re*resen ados en UaYas u o+Pe os sagradosG EOis Jan UaYas de di,eren e na ura#e"a, i*os E ,unciones en odo e# <aUan insuEuG Es*ecia#6en e en e# Qos-o, en e# deno6inado 9spacio /agrado, .a+Jan 6Fs de &50, re*resen ando a di,eren es deidadesH 6anan ia#es, rocas, Fr+o#es, cue/as, *a#acios, e cG, dis ri+uidos en 1! se-8esG Cada UaYa enJa su *ro*io sacerdo e o tarpuntay E es a+a asignada o a cargo de #os aE##us, ,a6i#ias rea#es o *anaYasG \\ Lool& FEost taurus CineoG <oro, /aca, +ueEG Orden ar iodFc E#a, ,a6i#ia +o/idaeG 5a6J,ero ungu#ado, ru6ian e, *a as er6inadas en dedos *ares E

BC D
e6inencias ,ron a#es, er6inadas en cuernos #isos E ci#Jndricos cnicos, so6e idos a #a do6es icacin *or su carne, #ec.e, cuero E su ra+aPo agrJco#a *ara e# arado de #a ierraG (a-a %u iana) sG Arqueol& SUaYaH adora orioN Pu#ianaH corru*cin de qollana, dignidad a# a, eOce#saTG $EOLG ?a6osa UaYa si uada en e# dis ri o de 5ira,#ores, Li6a, PerG 1a-a uqo) sG 2G LLUQOG (a-a !un-u) sG 9tno*ist& FJuerte sagradaG En e# inYario, #ugar sagrado en #a ciudad de# Qos-o, en re #as ac ua#es ca##es Sa*.i E A6arguraG 1a-a su u) sG Eot& FEomarea sp&G Hier+as 6edicina#es *ara #a curacin de e6erosG 1a-a 1a-a) sG Jol0& 0an"a sa Jrica de# ar e aurino, de origen co#onia#, con gran Frea de dis*ersin en e# sur de# Per, es*ecia#6en e en e# Qos-o E PunoG 1a-a 1aqra) sG B%s& F.uerno de ganado vacunoG 9ns ru6en o 6usica# aer,ono, ,a+ricado de cuernos de ganado /acuno, u i#i"ado *or #os indJgenas de# Qos-o, A*urJ6ac, Puno E AEacuc.o, PerG 1a-acha) sG CaJda a 6anera de "a6+u##ida en e# aguaG 1a-acha-uq) adPG E sG <ran-ueador o sa# ador *or enci6a de a#goG E@E5H ama 0ayc*u runaqpatanta wa0ac*a0uq, no seas *ersona -ue *asa *or enci6a de #a gen eG 1a-acha-u2) /G Pasar *or enci6a de un o+s Fcu#o, /a##a o *aredG \\ ad/G Posicin de #a *ersona con *ies E 6anos en e# sue#oG 1a-acha2) /G Sa# ar *or enci6a de a#gn o+Pe oG \\ Lan"ar a#go *or enci6a de una cosaG 1a-achu) adPG 's ico, duro, gro escoG S9$R$H YaUYac.uG E@E5H soqro wa0ac*u, "a*a o rudo E ordinarioG 1a-a.a2u) sG Lool& FAra ararauna Cinneo& Ara c*loroptera ,ray& Ara macao CinneoG& Pa*agaEo, guaca6aEo, UaYa6aEoG Orden *si aci,or6es, ,a6i#ia *si asidaeG A/e con *ico ro+us o E cor o, #engua carnosa E dos dedos de#an e E dos a rFsG Co#oracin /ariadaH a"u# a6ari##o, a"u# E /erde, roPo E a"u#, a6ari##o E /erdeG 1a-aq qa un) sG Eot& y Bed&Jol& F$lantago *irtella Iimt*G FCengua de la vacaG P#an a .er+Fcea 6uE u i#i"ada en 6edicina *o*u#ar *ara curar di,eren es 6a#esG S9$R$H ##an enG 1a-ata2) sG Eot& FTagetes minuta CinneoG P#an a .er+Fcea de #a ,a6i#ia de #as co6*ues as, de ,#ores a6ari##as, .oPas o /oida#es E a##o ci#JndricoG alim& Es*ecie 6uE endK6ica, u i#i"ada *ara condi6en ar #os a#i6en osG Bed&Jol0& Se e6*#ea *ara a#i/iar indiges iones E diarreasG S9$R$H 6on e UaYa#aE, UaYa FE, Ua aYaEG 1a-atF2) sG 2G WA:A<A=G

DICCIONARIO
1a-a2a) adPG Ani6a# 6uE desarro##ado, 6Fs grande -ue e# res o de su es*ecieG 1a-a2a a.a) sG Lool& L#a6a de es a ura a# a, cons i ucin ,uer e, #ana cor a E *a#as #argas, genera#6en e de co#or +#ancoG 1a-cha) sG E adPG Po+re, 6enes eroso, necesi ado, des*oseJdo \\ HuKr,ano, a+andonado sin *adresG E@E5H wa0c*a runa, *om+re *o+reH wa0c*a *erqHe, niQo .uKr,ano o sin *adresG 1a-cha-unaq a.achaqnin) sG Quris& $EOLG 0e,ensor de o,icio, A+ogado de *o+resG 1a-cha a/a) adPG 5uE *o+re, 6isKrri6o, 6uE des.eredadoG 1a-chan) sG alim& Pre*arado de #as 6enudencias de# qowe o cuEeG S9$R$H -oen, UarY.anG 1a-cha2 1a-cha2G adPG Pau*Krri6o, 6isKrri6oG \\ 5uE a+andonado, .uKr,ano de odoG E@E5G wa0c*ay wa0c*ay runa *amus*an, /iene e# .o6+re *au*Krri6o, wa0c*ay wa0c*ay *erqHe wa?urun, .a 6uer o e# niQo .uKr,ano de odoG 1a-cha2achiq) adPG E# -ue e6*o+rece o arre+a a #a ,or una a o roG E@E5H llapa runa wa0c*ayac*iq suwa, #adrn -ue e6*o+rece a odosG 1a-cha2a0uq) adPG Que se e6*o+rece o *ierde su ,or unaG 1a-cha2a0u2) /G E6*o+recerse, *erder ,or unaG 1a-cha2aq) adPG E sG Persona -ue e6*o+rece o *ierde dinero o ,or unaG \\ Que -ueda .uKr,ano de *adresG 1a-cha2asqa) adPG E6*o+recido, des.eredado, a+andonado *or #a ri-ue"aG 1a-cha2a2) /G E6*o+recer, *erder ,or una o .eredadesG \\ Caer en or,andad de #os *adresG 1a-cha2-acha2) /G ?ingir *o+re"a, eniendo ,or unaG 1a-chu) adPG Ani6a# .uKr,ano de 6adreG E@E5H wa0c*u llamac*a, ##a6i a .uKr,anaG 1a-i) sG ParePa -ue se asocia *ara ,or6ar una co6*aQJa o sociedad *ara ra+aPo agrJco#aG 1a-icha-u2) /G Asociarse, agru*arse, e6*areParse, con/enirG 1a-ichaq) adPG E sG Que asocia, agru*a o aco6odaG 1a-icha2) /G Agru*ar, asociar, e6*arePar cosas si6i#ares o de igua# /a#orG 1a-ichi2) /G 0ar#e *recisin, o+ ener resu# ado *osi i/o, a /eces ines*eradoG 1a-i-uq) adPG E sG Socio, -ue se asocia en gru*o *ara una #a+or conPun aG \\ Que re*ar e #os +ene,icios en *ar es igua#esG 1a-i-u2) /G Asociarse, Pun arse, unirse a un gru*o con a#gn ,inG 1a-i a) ad/G @un a6en e, conPun a6en e, 6anco6unada6en eG 1a-i an) ad/G S#o a#gunos, no odosG E@E5H wa0illan llan0Han, s#o a#gunos ra+aPanG 1a-i o) sG 2G CHU'AG

SIMI TAQE
1a-in) ad/G Unos, unas, a#gunos, a#gunas, una *ar e de #os de6FsG 1a-inchaq) adPG Que Pun a, rene o asocia #as *ar es *ara go+ernar un gru*oG \\ Que re*ar eG 1a-iq) adPG 5ediero, *ersona -ue /a a 6edias en a#gn negocio, ra+aPo, o+#igacinG \\ Co6*ar idor, *ersona -ue es *ar e en un asun oG S@GLGPGT 1a-i2) sG Par ici*acinG \\ /G Asociarse, Pun arse *ara un ,in de er6inadoG \\ Co6*ar ir, *ar ici*ar *or igua# de in eresesG 1a-.anta) ad/G 0e nue/o, nue/a6en e, o ra /e"G E@E5H wa0manta rimay, .a+#a nue/a6en eG EolO Ua-6an aG S9$R$H .uY6an a, Ea*a6an aG 1a-na2) /G Hacer u o+rar nue/a6en eG 1a-si) sG 2a*or, /a.o, e/a*oracinG 1a-sichi-u2) /G Hacerse e/a*orar, reci+ir e# /a.o, saunarseG 1a-sichiq) adPG E sG E/a*orador, -ue .ace e/a*orarG 1a-sichi2) /G 2a*ori"ar, *roducir /a*or, /o#a i#i"ar e# /a*orG 1a-si.u2) /G E/a*orar de a#gn #ugarG \\ Sa#ir e# /a*orG 1a-siq) adPG 2a*ori"an e, /o#F i#G 1a-si2) /G E/a*orar, /a*ori"ar o e6anar gasesG 1a-ta) ad/G Por c.is e, *or +ur#a, *or gus oG S9$R$H Ean-aG 1a-ta a.anta) ad/G Adrede, en +ro6a, *or gus oG S9$R$H Ean-a##a6an a, Ean-a##FnG 1a-ta a.anta) ad/G Adrede, en +ro6a, *or gus oG S9$R$H Ean-a##a6an a, Ean-a##anG 1a-u) sG HuacoG Cera6io *reinYa o inYa, con 6o i/os an ro*o6r,icos, "oo6r,icos E ,i o6r,icos, ,a+ricado con ,ines cere6onia#esG 1a-1achi2) /G Hacer sa#ir, +ro ar o *ro*agar a#go en can idades a+undan esG 1a-1aq) adPG Personas o ani6a#es en a#+oro o, +a a.o#a, desorden, ri,u#ca o u6u# oG 1a-1a2) /G E6erger, sa#ir o +ro ar a#go en ,or6a a+undan eG \\ Sa#ir desordenada o a ro*e##ada6en eG 1a-ha) adPG 0es6orona6ien o, desgaPa6ien o, des*rendi6ien oG 1a-ha2) /G 0es6oronar, des*render, desgaPar una *ar e de un odoG S9$R$H Y.aYaE, saY.aEG 1a-+aG sG Hendidura, a+er ura, grie a na ura# o ar i,icia#G \\ A+er ura en #as rocas, .ec.o *or e# .o6+re *ara rendir cu# o a sus 6anes o diosesG \\ Anat& La+io #e*orinoG E@E5H wa0Ha simi, #a+io *ar idoG $e&AyaO UaYaG 1a-+achi-u2) /G 2G S9LLW9CH9:U=G 1a-+as) sG 2G S9LLW9 :U'UG 1a a2) Ces as a*#anadas de 6i6+re o carri"oG \\ /G Sa# ar *or enci6a de /a##asG \\ Cercar #os ani6a#esG 1a a2chu) adPG ?iero, /a#en nG \\ 5a#criado, es ra,a#arioG \\ ?#oPo /aga+undoG EolO Ua##aEc.uG 1a eq) adPG 5uc.o, .ar o, a+undan e,

BC D
+as an eG \\ EolO >ueno, +ienG 1a qa) sG Co##ar, co##arJnG \\ Co#gandiPo de oro E *iedras *reciosas, co6o #a ur-uesa E o ros, usado *or #a no+#e"a inYaG \\ >o#sa co#gan e a# .o6+roG S9$R$H Ua##-.a, Ua#-.aG EolO Sar a de cuen as, co##ar o cadenaG 9cO Ua##YaG 1a qacha2) /G Poner un co##ar a una 6uPerG \\ Poner en +ando#era co#gandiPo de *roduc os agrJco#as, *resas de carne E o ros rega#os a# in/i ado i6*or an e de una ,ies a -ue se re ira .as a e# siguien e aQoG 1a qachi2) /G Poner co##ar a una 6uPerG \\ Poner e# co#gandiPo o #a Ua#-a con *roduc os na ura#es a# in/i ado de una ,ies a -ue se re ira .as a e# aQo *rOi6oG S9$R$H si##Uic.iEG 1a qa-uq) adPG E sG Que se *one co##ar o co##arines de PoEas o co#gandiPos de o ros o+Pe osG 1a qa-u2) /G Adornarse con co##ares o *rendas -ue *enden de# cue##oG 1a qancha) sG 2G :8A=W9G 1a qancha2) /G Poner co#gandiPos a *ersonasG \\ Poner a a/Jos a# ganado en dJas ,es i/os, co6o en San @uan, e# 21 de Punio, o San iago, e# 25 de Pu#ioG 1a qanqa) sG 'ist& 2i ua##as o e-ui*o de guerra -ue ##e/a+a a# .o6+ro e# so#dado inYa Pun o a# pHolqanqa o escudoG 1a qaq) adPG E sG Que *one un co##ar a una *ersonaG \\ Que *one co#gandiPos con rega#osG 1a qa2) /G Poner co##ares u o ros co#gandiPos a #as *ersona o ani6a#esG 9cO Ua#YanaG 1a qe) adPG 2G CH8OLQEG 1a qha) sG 2G WALQAG 1a qhe) adPG ?#oPo, ,#Fcido, sin consis enciaG E@E5H walq*e pHac*a, ro*a 6uE anc.a *ara una *ersonaG 1a qhe2a2) /G Ponerse ,#Fcido o ,#oPoG 1a tha) sG En/o# orio, #ien"o, *aQa# *ara en/o#/er, es*ecia#6en e a #os +e+es reciKn nacidos, segn una cos u6+re andinaG S9$R$H Ua# .anaG $e&AyaO Ua# aG 9cO Ua## aG 1a thachi-uq) adPG E sG Que se .ace ,aPar o en/o#/erG 1a thachiq) adPG E sG Que .ace ,aPar o en/o#/er a *ersona o ani6a#G E@E5H pHa0isqa tulluta walt*ac*iq, -ue .ace ,aPar e# .ueso ,rac uradoG 1atha-u2) /G En/o#/erse con ,aPaG E@E5H 0Hiri walt*a0uy, en/o#/erse #a .eridaG 1a thana) sG 2G WAL<HAG 1a thaq) adPG E sG ?aPador, *ersona -ue ,aPaG 1a thasqa) adPG ?aPado, #iado, en/ue# o en *aQa#es, /endas o ,aPasG E@E5H pu?us*an walt*asqa erqe, es F dur6iendo e# niQo en/ue# o en *aQa#esG 1a tha2) /G ?aPar, #iar, en/o#/er con *aQa#es, so+re odo a #os niQos reciKn nacidosG 9cO Ua##F anaG 1a u o) sG 2G QE$AG (a a) sG 9tno*ist& <ri+u n6ada, .a+i an e *reinYa de# /a##e de# Qos-o,

22;
-ue ,ue con-uis ado *or e# *ri6er 9nYa 5an-o Q.a*a- E su es*osa 5a6a O-##oG (a a Qho2a) sG 9tno*ist& EPKrci o de so#dados de #as K*ocas *reinYa e inYaG (a as) sG 9tno*ist& F.erro, nevado, rayoG )ru*o K nico a+origen de# /a##e de# Qos-o *reinYaG Ha+i a+an e# ac ua# +arrio de WaEna*a a E a#rededores, en e# sig#o ]999 dGCG A# arri+ar #os -.esUas o inYas a# /a##e, con 5an-o Q.a*a- E 5a6a O-##o, #es so6e ieron, cor Fndo#es e# agua E enaPenFndo#es sus ierras, *ara des*#a"ar#es ,ina#6en eG 1a ata) sG Lool& F.*loep*aga melanoptera 9ytonG& )anso andinoG Orden anseri,or6es, ,a6i#ia ana idaeG Herniosa a/e de *#u6aPe +#anco E negro, *a as #argas E roPasG 2i/e en #agunas *or *arePas, de carne de#iciosa E ,Fci# do6es icacinG 1a a1isa) sG 'ist& So#dado inYaG S9$R$H UisaG 1a -hara-u2) /G $e&AreqO 0es*ere"arse des*uKs de dor6ir oda #a noc.eG SCaE##o6aT 1a i-+u) sG $at& EOcrecencia carnosa en e# cuer*o de #as *ersonas E en e# cue##o E *ec.o de# ganado /acunoG $e&AyaO Ua##YuG 1a 0a) sG Lool& F,allas domesticusCinneoG )a##o, ga##inaG Orden ga##i,or6es, ,a6i#ia *.asianidaeG A/e do6Ks ica de a#as cor as, /ue#o *esado E *oco sos enido, *ico cor o E ,uer e, *a as con res dedos de#an e E e# *os erior rudi6en arioG 5uE u i#i"ado en #a a#i6en acin *or su carne E .ue/osG E@E5H wallpa runtuO .ue/o de ga##inaG $e&/&BarO u6u uG 1a 0a cha-i) sG Eot& FAnemone *elle+ori!ori D.&G F$ata de gallinaG P#an a /o#u+#e de #a ,a6i#ia de #as ranuncu#FceasG 0e ,#ores a6ari##as, sus .oPas se ase6ePan a #as de# 6as uer"o E son de sa+or *ican eG Bed&Jol0& Se u i#i"a co6o *urgan eG S9$R$H so#i6anG 1a 0a 1a 0a) sG Eot& F$ropaeolum peregrinum CinneoG P#an a /o#u+#e de #a ,a6i#ia de #as ro*aeo#Fceas, de ,#ores a6ari##as E .oPas *e# adas, se cu# i/a co6o *#an a de adornoG Bed&Jol0& Se u i#i"an sus u+Krcu#os *ara #a curacin de a,ecciones u erinasG 1a 0a2a2) /G FKolverse gallinaG !am& Aco+ardarseG 1a qha) sG 2G WALQAG 1a 1a) sG Eot& F$soralea glandulosa CinneoT Ar+us o de #a ,a6i#ia de #as #egu6inosasG EOis en #as de ,#ores +#ancas E #as de ,#ores 6oradasG Bed&Jol0& Se u i#i"an en in,usin #as de ,#ores +#ancas *ara regu#ar #a 6ens ruacinG 1a 1a-+u) s&Anat& So+aco, aOi#aG EolO UaE##aY8uG 1a 1anthi) sG Bed& 'osKo#aG Eru*cin o

223
#esin cu Fnea a# rededor de# cue##o, de origen si,i#J icoG 1a 1as-+u) sG 2G LLU:89G (a.achu-u) sG ,eog& Hua6ac.ucoG 0is ri o de #a *ro/incia SFnc.e" Carrin, de*ar a6en o de La Li+er ad, Per, 6uE i6*or an e *or sus 6inas de oro E *#a a, con 2;,417 .a+i an es en !74!G (a.an) sG Hua6FnG A*e##ido au c ono de origen inYaicoG 1a.an) sG Lool& FEuteo poeciloc*ros ,urneyG Agui#uc.o cordi##eranoG Orden ,a#coni,or6esG ?a6i#ia acci*i ridaeG A/e de co#or gris`*#o6o, con Freas ,erruginosas, +#ancas, negras E ca,KsG S9$R$H Ua6anc.aG (a.an Mar-a) sG Arqueol& F$o+laci#n *alc#nG Pe-ueQo gru*o ar-ueo#gico u+icado en e# /a##e de A6aE*an*a o A6aE+a6+aG Es F con,or6ado *or recin os E o ras es ruc uras de ,ac ura inYaG \\ 9tno*ist& Los da os cronJs icos E o ros docu6en os de #os sig#os ]29 E ]299 re,ieren -ue es e si io ,ue *a#acio ca6*es re de# 9nYa Pac.aYu e-G (a.an !o.a) sG 'ist& ?e#i*e Wa6an Po6a de AEa#a, cronis a indio nacido en !525, au or de b$ue/a Crnica E >uen )o+ierno de# PerbG Es a o+ra se i6*ri6i *or in er/encin de# a6ericanis a ,rancKs 0rG Pau# 'i/e G 1a.ancha) sG 2G WA5A$G (a.ani) sG 'ist& 0ios de #a 6i o#ogJa c.8anYaG \\ Hua6anJG A*e##ido au c ono de origen inYaicoG 1a.ani) sG 'ist& Pro/incias inYaicasG (a.anqa) sG ,eog& Hua6angaG 96*or an e *ro/incia de# de*ar a6en o de AEacu.o, Per, cuEo ca+i#do ,ue ,undado en !,510 E en #a ac ua#idad con !24,4!& .a+i an esG 1a.aq) ad/G A#guna /e", cier a /e", es a /e"G ArgO .ua6aYG EolO Ua6aYG 1a.era) sG 0once##a de die" a ca orce aQos de edadG 9cO Ua6iraG 1a.in-o) sG $EOLG 2G U:A<9G (a.in-+a) sG 'ist& @e,e 5i#i ar o )enera# de cada una de #as regiones o suEus de# 96*erio <aUan insuEanoG EolO Ua6in-8aG \\ 9cO Ua6inYa Sso#dado /a#erosoTG 1an) ,ram& Su,iPo -ue e-ui/a#e a #a *re*osicin con; /a unido a o ras *a#a+rasG E@E5H qanwan, con igoN paywan, con K#N c.aEwan, con KseN piwan, con -uiKnN 0aywan, con Ks eN ?oqawan, con6igoG 1ana) sG Escar6ien oG \\ Cas igo, 6u# a, *ena, en6iendaG 1anachiq) adPG E sG Que .ace escar6en ar, cas igar, 6u# ar o corregirG EolO Uanac.iYG 1anachi2) /G Escar6en ar, cas igar, en6endarG 9cO UananaG (ana-auri) sG 9tno*ist& Cerro #egendario si uado a# SE de #a ciudad de# Qos-o, donde e# *ri6er 9nYa 5an-o Q.a*aE su es*osa 5a6a O-##o .undieron #a +arre a de oro *ara ,undar a##J, en e#

BC D
/a##e de# A-.a6a6a o Wa anaE, e# 96*erio de# <aUan insuEu, con su ca*i a#, *recisa6en e, e# Qos-oG 1ana-u) sG Lool& FCama guanicoe BullerG HuanacoG 0e #a ,a6i#ia de #os ca6K#idos suda6ericanosG 0e !G!0 6G de a# o E !G20 6G de #argoG Lana de co#or a6ari##o en e# #o6o E +#anco en e# /ien re, #a cara E orePas #igera6en e negruscasG Su *ie# es 6uE co i"ada en #a indus ria *e#e eraG 1anana) adPG E sG Susce* i+#e de ser corregido, escar6en ado, en6endadoG 1ananqa) adPG 'e+e#de, ind6i oG \\ 0eso+edien e, reca#ci ran eG 1ananqa2) /G 'e+e#arse, insu+ordinarse, su+#e/arseG 1ananqa2a2) sG 'e+e#dJa, *or,Ja en e# ca*ric.oG 1ana0u2) /G Escar6en ar, en6endarse de una /e" *ara sie6*reG 1anaq) adPG Arre*en ido, escar6en ado, -ue se en6ienda *or una 6a#a eO*erienciaG E@E5H mana imawanwanaq, -ue no escar6ien a con nadaG 1anarqachi2) /G Escar6en ar#o, corregir#o a# 6o6en oG 1ana2) /G Escar6en ar, corregirse, en6endarse, arre*en irseG E@E5H 0unanqapaywanan, a.ora K# escar6ien aG $e&AyaO UanaYuEG 9cO .uananaG (anchaq) sG ,eog& FTop#n, de wanc*oqO wanc*a, es*ecie de ranaN oq, *rocedenciaG Para o ros de Uac.a-H el que pare o procrea&G @o/en E 6oderno dis ri o de# Qos-o, con &;,42; .a+i an es en !74!G (an-a) sG -el& 96*or an e san uario dedicado a# SeQor de# 6is6o no6+re, u+icado en e# dis ri o de San Sa#/ador, *ro/incia de Ca#ca, Per, so+re #a 6argen i"-uierda de# rJo Wi##Ya6aEu o 2i#cano a, cuEa ce#e+racin es e# !1 de se ie6+reG S9$R$H WanY8aG 1an-a) sG Cit& y B%s& Can o agrJco#a en e# se6+rJo E cosec.a, con /J ores E 6sica, dedicado a #a ierraG S2G WA$:8AT 1an-a 1an-a) sG 2G WA$:8A WA$:8AG (an-ane) sG ,eog& HuancanK, 0is ri o E *ro/incia de# de*ar a6en o de Puno, Per, con 23,0&5 .a+i an es en !74!G 1an-ane) sG B%s& 9ns ru6en o 6usica# aer,ono de #a "ona de# a# i*#ano de# Qo##ao *eruano 6uE *arecido a #a "a6*oQa, de do+#e .i#era de caQasG (an-a0i) sG ,eog& 0is ri o de #a *ro/incia de 2Jc or ?aPardo, de*ar a6en o de AEacuc.o, PerG con &,072 .a+i an es en !74!G 1an-ar) sG 2G WA$:8A'G 1an-ari) sG 5oPine e de #as casasG S9$R$H -aUiQaG $e&AyaO PaUiQaG YaUiQaG 1an-astin2a) sG B%s& <inEa *e-ueQaG 9ns ru6en o 6usica# andino de *ercusinG 1an-a2) /G B%s& E Cit& En onar en /o" a# a E 6on ona canciones agrJco#as en #a sie6+ra E cosec.aG

DICCIONARIO
(an-a2o) sG ,eog& FTop#n, wan0Hayoq, #ugar con *edronesTG HuancaEoG Ca*i a# de# de*ar a6en o de @unJn, Pe6, creada e# !; de no/ie6+re de !4;1, con una o a# de &2!,517 .a+i an es en !74!G 1an-i) sG 2G WA=QEG 1an-ha) adPG Per,orado, .oradado, gas ado en *ro*orcin des6edidaG S9$R$H UanY.a, Uan*.uG 1an-haq) adPG E sG Que *er,ora u .oradaG S9$R$H 8o-o-, Uan*.u-G 1an-hasqa) adPG Per,orado, .oradado, aguPereadoG 1an-ha2) /G Per,orar, .oradar, aguPerearG S9$R$H Uan*.uEG 1an-ha2a2) /G En6ugrecerse #a *ie#G \\ L#enarse de +arro E 6ugre #as #anas de #as o/ePasG 1an-hi) adPG 9n i#, ociosa o ine* a Sre,erido s#o a #as 6uPeresTG S9$R$H QusY.u, 6u##Y.uG \\ 2G WA=LA:AG 1an-hi2a2) /G 9nu i#i"arse, o#/idarse una 6uPer de sus conoci6ien os cu#inarios o do6Ks icosG S9$R$H 6u##Y.uEaEG (an-+a) sG 2G WA$:8AG 1an-ha) sG PeQn, roca sue# aG S9$R$H UanYaG 1an-+a 1an-+a) sG 'o-ueda#G S9$R$H UanYa UanYaG (an-+a (i -a) sG ,eog& F$iedra o pedr#n sagradoG Huanca/e#icaG 0e*ar a6en o de# Per, 6uE rico en Eaci6ien os de 6inera#es, con &1;,373 .a+i an es en !74!G \\ 9tno*ist& $acin *reinYaica -ue .a+i a+a en #a *ar e cen ra# de# PerG 1an-+ar) sG B%s& <a6+or, ins ru6en o 6usica# idi,ono de *ercusin 6uE u i#i"ado en e# inYana o E an .oE en #a 6sica andinaG S9$R$H UanYarG 9cO UanYarG 1an-+i) sG En/o# orio, cuerda o ,aPa *ara en/o#/erG S9$R$H Y8uEuG 9cO UanYuG 1an-+ichiq) adPG Que .ace en/o#/er, ,aPar o #iar a#go con una ,aPa o cuerdaG 1an-+ichi2) /G 2G :8U=UCH9=G 1an-+ina) sG E adPG 2G :8U=U$AG 1an-+iq) adPG E sG Enro##ador, e6*a-ue ador, aPadorG \\ Que en/ue#/e o enro##a a#go so+re un cuer*oG 1an-+isqa) adPG En/ue# o, ,aPado, e6*a-ue ado, #iadoG E@E5H c*un0iwan wan0Hisqa wawa, niQo en/ue# o con ,aPaG 1an-+i2) /G En/o#/er, ,aPar, e6*a-ue arG S9$R$H *8in uEG $e&AyaO aE iE, aE uEG 1an-+u) adPG En/ue# o, e6*a-ue ado o #iado con cuerdaG $e&AyaO UanYuG 1an-+uchu) sG Eot& FTu+erosum andigenumG Pa*a .arinosa E du#ce de #a *ro/incia de C.u6+i/i#cas, Qos-o, PerG 1an-+uq) adPG E sG :8U=UQG 1an-+u2) /G En/o#/er, #iar, e6*a-ue ar a#go con una cuerdaG S9$R$H *8in uEG EolO UanYuEG 9cO UanYunaG 1an in) sG PKndu#oG \\ 5o/i6ien o *endu#arG 1an in-uq) adPG 5eci+#e, +a6+o#ea+#e o

SIMI TAQE
-ue se 6eceG E@E5H wayrawan wanlin0uq, -ue se 6ece con e# /ien oG S9$R$H Yan#inEaYu-, 6aEUiYu-G 1an in2a2) /G 5ecerse, +a6+o#earse, +a irse de un #ado a o roG S9$R$H Yan#inEaE, 6aEUiEaEG 1an a) adPG Agri& Produc os 6Fs grandes recogidos es*ecia#6en e en #a sie6+raG S9$R$H aQaUi, .a uc.ac.a-G E@E5H wanlla papa0unata apamuy, rae #as *a*as 6Fs grandesG 1an a-u2) /G Agri& 'ecoger #os *roduc os 6Fs grandes en u+Krcu#os E cerea#esG E@E5H papa allaypi wanlla0uy, recoger #as *a*as 6Fs grandes en #a cosec.aG 1an ana2) /G Agri& Escoger #os *roduc os 6Fs grandes en #a cosec.aG 1an aq) adPG E sG Agri& Que escoge #os *roduc os 6Fs grandes en #a c.acraG 1an a2) /G Agri& 'ecoger, se#eccionar o escoger s#o #os *roduc os 6Fs grandes en #a cosec.aG 9cO .uan##anaG 1an i) sG 2G AAW9G 1an0a -asana) sG tej& UnYu con decoracin en #os .o6+rosG S5G@G de #a EGT 1an0a un-u) sG tej& UnYu con decoracin co6+inada E riangu#adaG S5G@G de #a EGT 1an0a ) sG Agri& A#6Fcigo, se 6i##eroG E@E5H ce+olla wanpai, a#6acigo de ce+o##aG 1an0uru) sG >a ea, ina de 6aderaG 1an0hu) adPG 2G WA$:HA, WAPHUG 1an0huq) adPG E sG 2G WA$:>AQG 1an0hu2) /G 2G WA$:5A=G 1an0+ar) sG 5esa de uso ,a6i#iarG \\ 2aso de cuerno de /acaG 1an0+u) sG >a#sa de *a#os .ec.a de 6adera #igeraG E@E5H wanpHu ruwaq, ,a+rican e de +a#saG 9cO .uan*uG 1anqara) sG 2G PU<U:AG 1anqochi-uq) adPG E sG 2G 5U<8UCH9:UQG 1anqochiq) adPG E sG 2G 5U<8UCH9QG 1anqochi2) /G 2G 5U<8UCH9=G 1anqoq) adPG E sG 2G 5U<8UQG 1anqo2ru) sG 2G WA='O$QOG 1anqha) sG Pa#anca de 6e a# o 6aderaG S9$R$H Uan-.anaG $e&AyaO Uan-aG 1anqhana) sG 2G WA$QHAG 1anqhaq) adPG Pa#an-ueados -ue *a#an-ueaG 1anqha2) /G Pa#an-uear, usar *a#ancaG 1anq+o) adPG Sordo, insensi+#e, desorePadoG S9$R$H ro- 8oG 1anq+o2) /G 5u i#ar #a orePa, -ui ar *ar e de# *a+e##n de #as orePasG 0esoreParG \\ 2G WA$Q8O=A=G 1anq+o2achi2) /G Hacer ensordecerG 1anq+o2a2) sG Ensordeci6ien oG \\ /G Ensordecer, *erder e# sen ido de# oJdoG S9$R$H Uan-oEG 1antar) sG 2G $9WAG 1antu) sG Accin de cargar, rans*or ar en /i#oG 1antuchi-uq) adPG Que se .ace cargar en #i era, anda, ca6i##a o en .o6+rosG 1antuchi-u2) /G Hacerse *or ar o cargar en andas, #i era o ca6i##aG 1antuchi2) /G Hacer ##e/ar o ras#adar en ca6i##a, #i era o andasG

BC D
1antuna) sG Angari##a, andas o ca6i##aG E@E5H aya wantuna, ,Kre roG 9cO .uan unaG 1antuna-u2) /G Cargarse recJ*roca6en eG \\ <ras#adarse en .o6+rosG \\ !am& Perderse *ara ar6ar Puerga en re co6*inc.es o *arePasG 1antuq) adPG E sG Cargador, *or ador, rans*or ador de a#goG S9$R$H as a-, a*a-, -8e*e-G 1antu2) /G <ras#adar o *or ar a#go so+re .o6+ros, andas o ca6i##aG 9cO Uan unaG 1antu2-acha2) /G L#e/ar, sus*endido so+re a#go, *or odos #os #adosG 1antu2si2) /G AEudar a ##e/ar o rans*or ar so+re andas, ca6i##a o so#a6en e sus*endido so+re #os +ra"osG 1anthi) sG $at& SJ,J#isG En,er6edad /enKrea *roducida *or e# treponema pallidum, conocida desde #a K*oca inYaicaG \\ 5a# de +u+asG 9cO $e&AyaO Uan iG 1anu) sG Agri& HuanoG Es iKrco#, guano, eces secasG \\ A+ono, ,er i#i"an e sea de ani6a#, /ege a# o -uJ6icoG 1anu hus-+aq) adPG E sG Agri& Que en e# se6+rJo co#oca *orciones de .uano en #os surcosG S9$R$H Uanu-, EaYa-G 1anuchaq) adPG Agri& A+onador, es erco#adorG S9$R$H EaYa-G 1anucha2) sG Agri& A+onar, ,er i#i"ar #a ierraG S9$R$H uc..anc.aE, Uanunc.aEG $e&AyaO EaYaEG 1anuchi2) /G Agri& Pre*arar e# a+ono, o .acer -ue se ,or6e a *ar ir de residuos /ege a#es o ani6a#esG S9$R$H UanuEac.iEG E@E5H qHopa wanuc*iy, con/er ir #as +asuras en ,er i#i"an eG (anu-u) sG ,eog& HuFnucoG 0e*ar a6en o de# Per creado e# 21 de enero de !4;7, con una *o+#acin de 141,340 .a+i an es en !74!G 1anu-uq) adPG Que se des6enu"a co6o e# a+onoG 1anu-u2) /G 0es ro"arse, con/er irse en *o#/o o +asuraG 1anuncha2) /G 2G WA$UCHA=G 1anuq) adPG E sG 2G WA$U HUS:8AQG 1anu2) /G Agri& Ec.ar o *roducir a+onoG >oni,icar o es erco#arG \\ 0e,ecer e# ganado u o ros ani6a#es su cagarru aG S@GLGPGT 1anu2 1anu2) sG Agri& <erreno con +as an e a+ono o ,er i#i"an eG 1anu2achi2) /G 2G WA$UCH9=G 1anu2a2) /G Agri& A+onar e# errenoG \\ Con/er ir en ,er i#i"an e o a+onoG 1anu2-achi2) /G Con/er ir en a+ono o ,er i#i"an eG 1an1a) sG Lool& FAnop*eies pseudopunc*ipensis E o ras es*eciesTG AancudosG 5os-ui os dJ* eros *icadores E c.u*adores -ue rans6i en e# *a#udis6o, #a ,ie+re a6ari##a, u a, e cG Ha+i an en #a a# a E +aPa se#/asG S9$R$H -.e eG 1a/a) sG Agri& 2ariedad de *a*a a6arga, *ro*ia *ara #a e#a+oracin de #a 6oraEa o c.uQo +#ancoG \\ adPG

224
<rigueQoG 1a/aq+aqcha) sG Beteor& 'e6o#ino de /ien o -ue /a sonando co6o si re/en aran co.e i##osG S@GLGOG5GT 1a/u) sG 5uer e, ,in, eO incin, eO*iracinG \\ Astron& Ec#i*se #unarG S9$R$H UanuEG E@E5H wa?u 0illa, #unacinG 1a/u 1a/u) adPG 9n i#, *usi#Fni6e, sin /o#un ad, a*ocadoG E@E5H wa?u wa?u wayna, Po/en *usi#Fni6eG 1a/uchi-uq) adPG E sG Que se 6a a, -ue se suicidaG \\ 0eudoG 1a/uchi-u2) /G 5a arse, suicidarse, -ui arse #a /idaG 1a/uchina-u2) /G 5a arse 6u ua6en eG E@E5H awqa tin0uypi wa?uc*ina0uy, 6a arse en #a guerraG 1a/uchiq) adPG E sG 5a ador, dego##ador, eO inguidor, asesinoG S9$R$H QaY8a-, naY8a-G E@E5H runa wa?uc*iq wa?unqa, e# asesino 6orirFG \\ ?en6enos na ura#es -ue 6a an a #os 6or a#esG E@E5H wa?uc*iq q*aqya, raEo -ue 6a aG EolO UaQuc.e-G 1a/uchi2) /G 5a ar, asesinar, eO inguir, sacri,icar, in6o#arG \\ A*agar e# ,uego o #a #u"G S9$R$H *ir aE, si*iEG 1a/una) sG Pa J+u#o, #ugar donde se da #a *ena ca*i a# a #os sen enciados a 6uer eG 1a/una2aq) adPG E sG 5ori+undo, agoni"an eG E@E5H wa?unayaq alqo, *erro 6ori+undoG 1a/una2a2) sG AgonJa, +orde de #a 6uer eG \\ /G Agoni"ar, es ar en #os # i6os es er ores de /idaG S9$R$H *8i iE, *8i inaEaEG 1a/uri-u2) /G !igdo& Codiciar a#go en ,or6a deses*eradaG E<E5H qolqemanta wa?uri0uy, deses*erarse *or e# dineroG 1a/urqo2) /G 5orir re*en ina6en eG \\ EO inguirse o a*agarse de s+i oG 1a/us0a -a1sa2 saqena) sG Quris& $EOLG <es a6en oG 5ani,es acin de # i6a /o#un adG 1a/usqa) sG 5uer o, cadF/er, eO in o, ,inado, occisoG 1a/usqa qa ari2) sG Quris& $EOLG Par ida de de,uncinG 1a/usqaq -a1sa2 saqe2) sG Quris& $EOLG HerenciaG >ienes -ue se ras6i en a #os .erederos a #a 6uer e de# causan eG 1a/uq) adPG 5or a#N ser /i/ien e des inado a 6orirG \\ Persona 6uer aG 1a/u2) sG 5uer e, eO incinG \\ /G 5orir, eO inguirse, ,a##ecer, ,inar, ,enecer, eO*irarG \\ A*agarG S9$R$H UaQuG 9cO UaQuna 1a/u2-achi2) /G 5a ar un ani6a#G \\ A*agar una #u6+reG S9$R$H si*iEYuEG 1a0a) sG $e&AreqO Co#or ca,K de #a #ana de a#*acaG SCaE##o6aT 1a0a 1a0atina) sG tej& Lana de co#or *ardoG S5G@G de #a EGT 1a0hu) sG >o-uernG S9$R$H Uan*.uG 1a0+u) adPG <ragn, g#o n, co6e#nG S9$R$H raYra*uG \\ Persona de carri##os a+u# adosG 9cO Ua*uG 1a0+u2) /G <ragar, engu##ir, de/orar, co6er a +oca ##enaG S9$R$H raYraEG 9cO

227
Ua*unaG 1aq) ad/G A##F, 6Fs a##F, en o ro #ugarG E@E5H waqpi tiyani, /i/o a##F #ePosG EolO UaYG 1aqa) sG L#an o, ##oro, ##ori-ueoG 1aqachi-uq) adPG E sG Que .ace ##orar o *roduce ##an o E #Fgri6asG S9$R$H Ua-ac.i-G 1aqachina-u2) /G Hacerse ##orar 6u ua6en eG 1aqachiq) adPG E sG Que .ace ##orar o ener ##an oG S9$R$H Ua-ac.iYu-G 1aqachi2) /G Hacer ##orarG 1aqa-uq) adPG Persona -ue ##ora si#enciosa6en e, -ue *ena con #Fgri6asG E@E5H sapanpi waqa0uq warmi, 6uPer -ue ##ora si#enciosa6en e a so#asG 1aqa-u2) /G L#orar si#enciosa6en eG 1aqan 1aqan) ad/G En re #Fgri6asG E@E5H waqan waqan rimas*an0i, es Fs .a+#ando en re #Fgri6asG 1aqana) adPG L#ora+#e, sensi+#eG \\ !am& Para ##orar S*or #o 6a# -ue es K .ec.o o *resen adoTG 1aqana2a2) /G <ener deseos de ##orarG 1aqa0a-u2) /G L#orar *or c#era o i6*o enciaG E@E5H mana atispa waqapa0uy, ##orar *or no *oder .acer nadaG 1aqaq) adPG E sG L#ornG \\ Persona -ue ##oraG S9$R$H Ua-aE suruG 1aqaq suru) adPG 2G WAQAQG 1aqate) adPG E sG L#ornG \\ Co+ardeG \\ !am& 'ec#a6n, descon en oG 1aqati2a2) /G Co+ardear, aco+ardarse, descon en arse de a#goG 1aqa2) sG Can o de# ga##oG \\ B%s& 5usica#idad ins ru6en a#G \\ /G L#orar, ge6ir, gri ar, au##arG $e&AyaO UaPaEG 1aqa2 ch+uru) adPG L#orn, 6aPaderoG \\ Que ##ora a cada ra oG 1aqa2achi-uq) adPG E sG Que .ace ##orar a #a ,uer"aG 1aqa2cha) adPG 'eser/a, guarda, a.orro, *re/isin, cauda#G 1aqa2chachi-uq) adPG E sG Que se .ace guardar o reser/ar a#goG E@E5H mi0*una waqayc*ac*i0uq, -ue se .ace guardar co6idaG 1aqa2chachi-u2) /G Hacerse reser/ar o guardar a#go con o ra *ersonaG E@E5H qolqe waqayc*ac*i0uq, -ue se .ace guardar dineroG 1aqa2chachiq) adPG E sG Que .ace guardar, asegurar o reser/ar a#goG E@E5H qolqe waqayc*ac*iq, -ue .ace guardar dineroG 1aqa2chachi2) /G Ordenar guardar, asegurar o reser/ar a#go con o ra u o ras *ersonasG 1aqa2cha-uq) adPG E sG Que se cuida o *ro ege asJ 6is6oG \\ Que se reser/a o guarda a#go *ara sJG 1aqa2cha-u2) /G Preca/erse, cau e#arse, *ro egerse, cuidarseG 1aqa2chaq) adPG E sG )uardiFn, reser/ador, guardador, *ro ec or, conser/adorG 1aqa2chaqe) adPG E sG Quris& $EOLG <u or, *ro ec or de 6enores de edadG \\

BC D
)uardiFn, *or ero, guardadorG 1aqa2cha2) /G )uardar, a.orrar, *reser/arG \\ Acu6u#arG EolO .a##c.8aEG 1aqa2cha2si2) /G AEudar a guardar, asegurar o acu6u#ar a#goG 1aqa2-acha2) /G 2G QAPA'QACHA=G 1aq esqa) sG 2G Q8A$PA'5A$AG 1aqo) sG Anat& 5aOi#ar in,eriorG S9$R$H -.a-##i, Y8aYiG E@E5H waqosapa runa, *ersona con 6andJ+u#a grandeG 1aqoro) sG Anat& 5ue#a corda# o de# PuicioG S9$R$H 6aranYiruG (aqoto) sG Arqueol& )ru*o ar-ueo#gico u+icado en #a *ar e orien a# de #a ciudad de# Qos-oG Es F con,or6ado *or es ruc uras co6o recin os, accesos, a##eres de ,ac ura inYaG Es e gru*o ,ue can era inYaica *ara #a eO raccin de *iedras de cons ruccin de #a ciudad de# Qos-o E a#rededoresG Has a .ace a#gunos aQos con inua+a su eO*#o acinG 1aqoto) sG Agri& 2ariedad de *a*aG \\ Lugar donde crece #a *a*a Ua-o oG 1aqra) sG Lool& Cuerno, corna6en a, cac.o, as aG \\ ad/G 9ndica -ue no .aE nadaG E@E5H waqrapas 0anc*u, no .aE nadaG 9cO .uaYraG 1aqraE in erPG EO*resin de c#eraG (aqra 0u-2u) sG ,eog& FBanantial de cuernosG Huacra*uPioG 0is ri o i6*or an e de #a *ro/incia de HuancaEo, de*ar a6en o de @unJn, con !,57! .a+i an es en !74!G 1aqracha-u2) /G Lool& Crecer, cac.os o cuernos en #os /acunos, ca*rinos, o/inos, e cG 1aqracha2) /G Poner as as, cuernosN dis,ra"ar o arreg#ar con cuernos, corna6en as, cac.osG \\ !am& $onerse cuernos SeO*resin +ur#ona, cuando en re #os es*osos eOis en co6*ro6isos eO ra 6ari a#es ocu# osGT (aqrachu-u) sG ,eog& F,orra o som+rero con astasG Huacrac.ucuG 0is ri o de #a *ro/incia de 5araQn, de*ar a6en o de HuFnuco, Per, con !!,;30 .a+i an es en !74!G 1aqrachu-u) sG So6+rero o gorra con cuernosG \\ )orra con as as de #os an iguos .a+i an es de Huacrac.uYu, HuFnuco, PerG 1aqra-uq) adPG 2G WAQ'AQG 1aqrana-u2) /G Cornearse, e6+es irse 6u ua6en e a cornadas en re dos o 6Fs ani6a#es corn*e asG 1aqrana2) /G 0escornar, -ui ar #a corna6en aG (aqraqocha) sG ,eog& FCaguna de cuernos o en ,or6a de cuernoTG Huacracoc.aG Laguna en #a *ro/incia de HuancaEo, @unJn, Per a 1,505 6GsGnG6G 1aqra0a-u2) /G 0e,enderse a cornadasG (aqra0u-ara) sG Arqueol& 'uinas ar-ueo#gicas inYaicas en e# dis ri o de Po6aYanc.i, *ro/incia de Aco6aEo, Qos-oG \\ ,eol& E#e/aciones rocosas en ,or6a de cuernos, enci6a de #as cua#es se encuen ran #as cons rucciones inYaicas de

DICCIONARIO
Po6aYanc.i, con ne#es, graderJas E *asadi"osG 1aqraq) adPG Corneador, ani6a# corn*e a -ue e6+is e o e6*i onaG S9$R$H Ua-raYu-G 1aqrasa0a) adPG 0e cuernos grandes E ra6i,icados co6o, *or ePe6*#o, de# cier/oG E@E5H waqrasapa taru0a, /enado con cuernos grandesG 1aqra2oq) adPG Cornudo, corn*e aG E@E5H waqrayoq uywa, ani6a# corn*e aG \\ !am& Que uno de #os dos cnEuges iene o ro co6*ro6iso eO ra 6ari a#G E@E5H c*ay warmiqa waqrayoqmi, esa 6uPer iene cuernos S*or-ue su 6arido iene o ra 6uPerTG 1aqsa) sG Anat& Co#6i##o o dien e canino 6uE desarro##adoG S9$R$H Ua-sa YiruG 1aqsa -iru) sG 2G WAQSAG 1aqsa2) /G A acar a 6ordiscos con #os co#6i##os, co6o en e# caso de #os *orcinosG 1aqsu) sG C.ara6usca cor ada *ara #eQa o *ara cercosG 1aqta) sG Anat& Cos i##a o cos i##arG \\ adPG ?#anco, cos ado, #ado de a#goG \\ La iga"o, c.ico a"oG 9cO .uaY aG 1aqtachi-uq) adPG Persona -ue se .ace a"o arG E@E5H waqtac*i0uq suwa *erqHe, niQo #adrn -ue se .ace a"o arG 1aqtachi-u2) /G 2G SOQ8ACH9:U=G 1aqtachiq) adPG E sG Que .ace a"o ar o #a iguearG S9$R$H so-8ac.i-G 1aqtachi2) /G Hacer *egar o a"o ar a o ra *ersona o *ersonasG S9$R$H so-8ac.iEG \\ Hacer *odar Fr+o#es a 6ac.e a"osG 1aqta-uq) adPG E sG Persona -ue se a"o aG S9$R$H siYUaYu-, so-8aYu-G \\ adPG Que se do+#a, inc#ina o -uie+ra a un cos adoG 1aqta-u2) /G A"o arse a sJ 6is6o, *or ePe6*#o, en *eni enciaG S9$R$H *8anaYuE, siYUaYuEG \\ 0o+#arse .acia un #ado o cos adoG 1aqtan) sG Anat& Cos i##ar co6*#e oG E@E5H waqtan ayc*a, carne de cos i##arG 1aqtana) sG LF igo, c.ico e, "urriago o a#go *ara a"o arG S9$R$H siYUanaG \\ !am& LJ-uido o +e+ida a#co.#ica ingeri+#e a grandes ragosG E@E5H waqtana aq*a, c.ic.a ingeri+#e a ragos #argosG \\ Agri& Herra6ien a de *a#o #argo E cur/o, a /eces en/ue# o con #a"o de cuero, u i#i"ado *ara go#*ear #os erronesG 1aqtana-u2) /G La iguearse o a"o arse 6u ua6en eG S9$R$H siYUanaYuEG \\ Jol0& $6ero coreogrF,ico en dan"as guerreras na i/as de# Qos-o co6o :8ac.an*a, Qo##a E o rasG 1aqtana2) /G 0escos i##ar, sacar #as cos i##as de# cuer*o de# ani6a# +ene,iciadoG 1aqta0a) sG <ra6*a *ara ca"ar a/eci##asG Consis e en una /ari##a rans/ersa# E o ra /er ica#G \\ >es ia -ue ##e/a a#i6en os secos en un /iaPe #argoG \\ alim& So*a de *#F anos en regiones se#/F icasG 1aqta0a-u2) /G A"o arse, #a iguearse, de,enderse a c.ico a"osG S9$R$H

SIMI TAQE
*8ana*aYuEG 1aqta0a2) /G 2G P8A$APA=G 1aqtaq) adPG E sG Que a"o a, -ue #a igueaG S9$R$H siYUa-, so-8a-G \\ 'e,eren e de #a cos i##aG 1aqta2) /G A"o ar, #a iguear, c.ico ear, go#*ear con cuerdaG S9$R$H .asu 8iE, siYUaE, so-8aEG \\ !am& >e+er ragos en grandes sor+osG 9cO UaY anaG 1aqta2a2) /G 2G A=A5A5A=G 1aqta2-acha-u2) /G 5ecerse .acia #os #ados o cos adosG E@E5H mall0i0una waqtay0ac*a0un0u wayrawan, #os Fr+o#es se 6ecen con e# /ien oG 1aqta2-acha2) /G 2G P8A$A=:ACHA=G 1aqta2-u2) /G A"o ar de#icada6en eG \\ !am& <o6ar +e+idas a#co.#icas a gus oG 1aqta2si2) /G AEudar a a"o ar o #a iguear a o ra *ersonaG 1aq1a) sG Lool& F;ycticora: nycticora: *oacli ,melT A/e a# oandina de #a ,a6i#ia ciconii,or6es, .a+i an e de #agos E rJosG S9$R$H Ua-o, 6aEu sonsoG $e&$unH Ua-sa##oG 1aq1a2) sG Con/ersacin en /o" a# aN /ocing#erJaG \\ /G Con/ersar en /o" a# aG \\ Ladrar e# *erroG S9$R$H c.8a-UaEG 1aq2a) sG L#a6ada, ##a6a6ien o, ad/er encia, no a, ci aG S9$R$H Ua-.aG $e&AyaO PuEaEG 1aq2achiq) adPG E sG Que .ace ##a6ar o ci ar a o ras *ersonasG 1aq2achi2) /G Hacer ##a6ar, ci ar o con/ocarG S9$R$H Ua-.ac.iEG 1aq2a-uq) adPG E sG 2G WAQ=AQG 1aq2ana-u2) /G L#a6arse, co6unicarse en /o" a# a en re dos o 6Fs *ersonas -ue se encuen ran a dis anciaG 1aq2anu0ata) sG Lugar de donde se ##a6a o *regona una dis*osicin en /o" a# aG 1aq2a0a-u2) /G L#a6ar deses*erada6en eG \\ Pedir aEuda a gri osG S9$R$H Ua-.a*aYuEG 1aq2a0a2a2) /G L#a6ar insis en e6en e a una o a /arias *ersonasG 1aq2aq) sG <i6+re, a#ar6a, *i o, sirenaG \\ adPG E sG Que ##a6aG \\ Ci ador, *regonero, anunciadorG S9$R$H Ua-EaYu-G 1aq2a2) /G L#a6ar, *regonar, ci ar, anunciar, con/ocar en /o" a# aG \\ Co6unicarse a /ocesG $e&AyaO PaPaEG ArgO .uaPEaEG EolO .ua-##aEG 9cO PuaYEanaG 1aq2a2-acha2) /G L#a6ar *or odo #ado, +uscando a a#guien -ue se .a eO ra/iadoG 1aq2a2-u2) /G Accin de ##a6ar, in/ocando una /o#un ad o curacin es*iri ua#G \\ L#a6ar e# es*Jri u de #os asus ados, in/ocando su re o6o a# cuer*o de# en,er6oG S9$R$H Ua-.aEYuEG 1aq2a2si2) /G AEudar a ##a6ar, ci ar, con/ocar o *regonar en /o" a# aG 1aqhachi2) /G 2G WAQ=ACH9=G 1aqha0a-u2) /G 2G WAQ=APA:U=G 1aqha2-u2) /G 2G WAQ=A=:U=G 1aq+a) sG Locura, a#ienacin, de6encia,

BC D
c.i,#adura, *aranoia, enagenacin 6en a#G S9$R$H #a6uYu, Ua-8aEas-aG $e&AyaO Ua-aG 1aq+a an-u) adPG A#ocado, c.i,#ado, ade6anero, ,an,arrn, a#arderoG 1aq+a i) sG $e&AreqO 0e orePas caJdasG \\ 0ecaJdo, sin Fni6o *ara .acer a#goG SCaE##o6aT 1aq+ar) sG Lool& F9gretta al+a CinneoT )ar"a +#ancaG A/e de gran a6aQo, de co#or +#anco ni/eo, *ico a6ari##o E *a as negrasG 2i/e en #as ori##as de #agunas E rJos de #as res regiones na ura#es de# Per, es*ecia#6en e en #a A6a"onia E en #a "ona .idrogrF,ica de 5adre de 0iosG Los na i/os #a u i#i"an *ara sus dan"as, co#ocFndo#a so+re sus 6on eras, co6o en E# Sargen o, WaE#aYa E o rosG $e&AyaO UaYar, UaParG 1aq+a2achi2) /G $at& En#o-uecer, enaPenar, des-uiciar, ras ornarG 1aq+a2asqa) adPG 2G WAQ8AG 1aq+a2a2) /G $at& En#o-uecerse, enaPenarse, ras ornarse, /o#/erse #ocoG 1ara) sG PaQe e, a*a+arro, ca#"n, so+reca#"nG \\ 'ist& Pan a#n usado *or #os .o6+res de ra+aPo en e# inYana oG \\ Es*ecie de *an a#n usado desde #a *u+er ad en e# caso de #os /arones -ue ##e/an unY.u cor oG S0G)GHGT 1aracha) sG Ces o a+ier o co#gado genera#6en e de un iran e, -ue sir/e *ara guardar ar Jcu#os cu#inariosG S9$R$H UaEunaG \\ $e&AreqO Anda6io sus*endido .as a e# ec.o, *ara guardar go#osinas SCaE##o6aTG (arachi-u2) sG 'ist& Cere6onia cJ/ico` socia# en #a K*oca inYaica en -ue #a Pu/en ud, des*uKs de #as *rue+as reg#a6en arias, o6a+a #a wara co6o signo de 6adure" /aroni# *ara ePercer #a ciudadanJaG 9cO .uaraYuG 1arachiq) adPG E sG Que .ace *oner #os *an a#onesG 1arachi2) /G Hacer *oner #os *an a#ones a# Po/en en #a edad con/enien eG 1ara-+a) sG Honda ePida de #ana *ara #an"ar *iedras, errones, e cG <iene #a ,or6a de una cuerda con un ensanc.a6ien o en #a *ar e 6edia, *ara co#ocar e# *roEec i#G Se +a e, *ara #uego dis*arar a# #ugar de# o+Pe i/oG S9$R$H UarY8aG \\ 'ist& La UaraY8a ,ue ar6a o,ensi/a con unden e de #os so#dados de# ePKrci o inYaicoG \\ 9cO 9n es ino grueso de# qowe o conePoG 1ara-+aq) adPG Persona -ue u i#i"a #a .onda u .ondeadorG 1ara-+a2) /G Hondear, #an"ar *roEec i#es con #a .ondaG 1ara a2) sG Ca#"onci##o o ca#"ones in erioresG 1ara a2-u2) /G PonKrse#os ca#"onci##osG (arani) sG Astron& Cons e#acin de es re##asG 1aranqa) adPG n%m&card& 5i#, S!,000T 6i##ar, 6i# unidadesG 9cO .uaranYaG (aranqa -a.a2oq) sG 'ist& ?uncionario inYa encargado de# con ro# E cuidado

2&0
de 6i# ,a6i#iasG 1aranqa /eqe) adPG n%m&ord& 5i#Ksi6o #ugarG 1aran1a2) sG Eot& FTecoma mollis 'EIG Ar+us o de #a ,a6i#ia de #as +ig6oniceasG 0e ,#ores a6ari##as de ,or6a de raci6os aca6*ani##ados E .oPas a#argadasN su a##o es ,#eOi+#e *or #o -ue se u i#i"a en #a ,a+ricacin de 6ue+#esG Bed&Jol0& Sus .oPas, 6as icando, se e6*#ean *ara a#i/iar e# do#or de 6ue#asG 1ara0u) sG @ugo de caQa a 6edio 6adurar o 6os o de caQaG E# @ugo de ,ru a .er/idaG $e&AyaO guara*oG 1araqo) sG Eot& F1puntia !loccosa /alm Dyc0G P#an a de es*inos grandes E ,uer es, 6uE u i#i"ada en #os cercos /i/os, *or ser in,ran-uea+#eG \\ 2G AAPA$:U , 9$:A 'OQ8AG 1araqo -is-a -is-a) sG 9col&Keg& Asociacin de o*un ia ,#ocosa E o ros cac us s*G S?G5G5GT 1arararaq) adPG 2ocing#ero, +u##anguero, con/ersador, .a+#adorG EolO UararaPG 1ararara2) /G 2G 'OQ=A=, WA'A'A=G 1arara2) sG 5ur6u##o, "u6+ido, /ocerJo sordoG S9$R$H UararaEaEG (aras) sG ,eog& Huara"G Ca*i a# E *ro/incia de# de*ar a6en o de Ancas., Per, creada en !42!, u+icada en e# Ca##ePn de WaE#as, con 73,!;3 .a+i an es en !74!G \\ tej& <e#as rec angu#ares o riangu#ares u i#i"adas co6o *ana#G 1ara1a) sG Adornos nu6erosos, a a/Jos eOageradosG \\ A6anera6ien o de una *ersonaG \\ '+rica o ,ir6a en re#a"ada E en6araQada de una *ersonaG 1ara1a2) /G Adornar eOagerada6en e, ##enar de adornosG \\ 'asgar con 6uc.os /ericue os una r+ricaG (ari) sG ,eog& FTop#n& 0e# aE6araH animal, aut#ctono, primitivo, oriundoG& Pro/incia E dis ri o de# de*ar a6en o de Ancas., Per, con 41,13! .a+i an es en !74!G \\ 'ist& Cu# ura de es*ecia# signi,icacin -ue se desarro## en re 150 a 700 dGCG, 6uE an erior a #a cu# ura inYaG Segn e# ar-ue#ogo ?ederico :au,,6an, u/o cinco *erJodosH ?or6acin SsG 299 a 2999TN EO*ansin SsG 9] E ]9TN Conso#idacin SsG ]9TN 0esin egracin SsG ]99TN EG EO incin SsG ]999TG En e# *erJodo de eO*ansin, cons ruE PiYi##a- a, a# S de #a ciudad de# Qos-o E HiYa6arca S@ica6arcaT o CaPa6arYi##a cerca de Li6aG \\ -elig& 0ios de #a 5i o#ogJa Qo##aG \\ B%s& Can o o cancin u i#i"ada en e# Warac.iYuE, cere6onia i6*or an e en e# inYana oG \\ Es*Jri u 6a#ignoG \\ Loot& Cruce de #a ##a6a con #a a#*aca deno6inado UarisuG \\ adPG 0aQino, ,unes oG \\ Au c ono, *ri6i i/oG 1ari 0aqocha) sG Lool& 2ariedad de *acoc.a .J+rida, resu# an e de# cruce de a#*aca E ##a6a, de *e-ueQa es a ura, *ero +uena *roduc ora de carneG

2&!
(ari (i -a) sG 'ist& S0e# aE6ara wari, ani6a#, au c ono, *ri6i i/o, oriundoN will0a, sagradoTG 96*or an e san uario ar-ueo#gico u+icado en e# dis ri o de C.i##Yas, a seis Yi#6e ros de HuancaEo, ca*i a# de# de*ar a6en o de @unJn, Per, cuEa ,or a#e"a *er enece a #a cu# ura WariG 1arina) sG 'a+ona, -uerida o a6an e de #os so#dadosG $e&AyaO .uarinaG 1ariqo i) sG An orc.a, cande#aG \\ Eot& ?#or de #a o oraG 1arisu) sG Loot& Ca6K#ido *roduc o de# cruce de a#*aca .e6+ra E ##a6a 6ac.o, a ,in de *roducir 6aEor E 6ePor can idad de #anaG S2G 59S<9T 1ar-u) sG 5eda##a, 6eda##nG \\ Pendien e, co#gan eG E@E5H qori war0u, 6eda##a de oroG \\ 5oneda e-ui/a#en e a un *eso o sea 40 cen a/os ac ua#es S@GLGPGT 1ar-u 1ar-u) adPG Co#gados *or odo #ado o #ugar, co6o a#gunos ,ru os, caso #a granadi##a o e# u6+oG 1ar-uchiq) adPG Que .ace co#gar, sus*ender o *ender a#goG 1ar-u-uq) adPG Que se sus*ende o cue#ga con una cuerdaG 1ar-u-u2) /G Co#garse, sus*enderseG 1ar-una) sG Perc.a, ganc.o, co#gadorG \\ HorcaG $e&AyaO araUaG $e&QunO Ua#YaEG EolO UarY.unaG 1ar-u0a-u2) /G <ra ar de co#garse o sus*enderse en a#goG E@E5H mall0imanta war0upa0uy, ra ar de co#garse de# Fr+o#G \\ Pender, es ar sus*endido en e# aireG S9$R$H UarYuraEaEG 1ar-uq) adPG E sG Que cue#ga, -ue sus*ende a#goG \\ !am& A.orcadorG 1ar-ura2a2) /G 2G WA':UPA:U=G 1ar-usqa) adPG Co#gado, sus*endidoG 1ar-u2) /G Co#gar, sus*ender, i"ar en e# aireG $e&QunO Ua#YaEG EolO UarY.uEG 1ar-u2 -acha-u2) /G Co#garse de uno E o ro #adoG \\ >a#ancearse en e# aireG 1ar-u2-u2) /G Co#gar a#go cuidadosa6en eG 1ar-u2si2) /G AEudar a co#gar c sus*ender a#go en e# aireG 1ar-ha) sG 5ugreG \\ Pe#o as de +arro E es iKrco# en #a #ana de #as o/ePasG \\ adPG Ca+e##os en redadosG 1ar-han) sG 2G WAQCHA$G 1ar-hi) sG $e&AreqO 5uPer es Kri# o ani6a# -ue no iene crJas SCaE##o6aT 1ar-+a) sG 2G WA'A:8AG 1anna) sG Ado#escen e, *+erG \ Ser/idu6+re o Po/en 6uPerG 1ar.acha) sG C.i-ui##o o c.i-ui##a ado#escen eG \\ C.i-ui##a e6*#eada do6Ks ica, ser/idora de# .ogarG 1ar.i) sG 5uPer, ,K6ina o ,e6eninaG E@E5H warmi erqe, niQaG 1ar.i -a2) sG ?e6ineidadG \\ SeOo ,e6eninoG 1ar.i sonqo) adPG F.ora"#n de mujerG 2G WA'59CHUG 1ar.ichachi2) /G Hacer casar a un /arnG 1ar.icha-uq) adPG Que se casa con una 6uPerG 1ar.icha-u2) /G CasarseG

BC D
Co6*ro6e erse *ara e# 6a ri6onio e# /arn con una 6uPerG 1ar.icha2) sG Hacer casar a un /arnG S9$R$H Uar6iEac.iEG 1ar.inchu) adPG 5uPeriegoG \\ QuerendnG S9$R$H !am& Uar6i son-oG 1ar.iq) adPG ?e6eni#, 6uPeri#, de #a 6uPerG ?e6eninoG S@GLGPGT 1ar.i2achi2) /G 2G WA'59CHA=G 1ar.i2a2) /G Hacerse 6uPer adu# aG \\ <o6ar conoci6ien os de #os o,icios re#a i/os a #a condicin de 6uPerG S9$R$H Uar6ic.aEG 1ar.i2oq) adPG Casado, des*osado o con/i/ien e con una 6uPerG S9$R$H saUas-aG (ar0a) sG 9tno*ist& Cu# ura de agricu# ores su rgida en AEacuc.o, Per, a ori##as de# rJo de# 6is6o no6+re, en K*oca an erior a nues ra eraG Quedan andenes, cana#es de irrigacin E u6+asG Es *osi+#e -ue #a #engua de #os Uar*as ,ue e# aruG S@GAG de# >G0GT 1ar0i2) /G Ha+#ar sin sen idoG \\ $e&AreqO <rino de a/esG SCaE##o6aTG 1ar0u2) /G 'odear con soga a un gru*o de ##a6as cargueras, *ara co#ocar#es 6Fs ,Fci#6en e #a cargaG S9$R$H *irUaEG (aru) sG ,eog& FTop#n& Pedrega#G O ros .acen *roceder de Uaro-H con montones de piedras&G HuaroG 0is ri o de #a *ro/incia de Quis*icanc.is, Qos-o, Per, con &,&;3 .a+i an es en !74!G 1aru) sG Pedrega#, *edrerJa, .acina6ien o o 6on n de *iedrasG E@E5H rumi waru, .acina6ien o de *iedrasG \\ 2G SEQWAG 1aru 1aru) sG Agri& Ca6e##ones usados en #a regin de# A# i*#ano E #a *una *ara #os cu# i/osG 1ar1a) sG Quim& Sa# ge6a, sa# en *iedrasG E@E5H warwa 0ac*i, sa# ge6a en *iedrasG 1as) onomat& Sonido ono6a o*KEico -ue signi,ica "u6+ido #en o E de +aPo ono, co6o .or6igueoG 1asa) sG Anat& Es*a#da, #o6o, *ar e *os erior de #a caPa orFcicaG \\ Lado *os erior de una *ared, de un cerco o de a#go *ro6inen eG S9$R$H -.e*a, -.e*anG ArgO Pe*eG 9cO .uas.aG 1asa.anta) ad/G 2G QHEPA5A$<AG 1asan) sG Es*a#dar, #ado *os eriorG 1asana2) /G Co#ocar #a carona a #os e-uinos, *ara #a 6on uraG \\ Arro*ar #as es*a#dasG 1asanchaq) sG E adPG Ad# eroG S9$R$H .aUanc.a-G 1asancha2) sG 9n,ide#idad conEuga#, raicin a# cnEugeG \\ /G <raicionar a# cnEuge, co6e er adu# erioG \\ 2o# ear #as es*a#dasG 9cO .uasanaG 1asan0achiq) adPG E sG Que .ace cu#6inar una o+ra o una ac i/idad cua#-uieraG E@E5H c*a0rac*iy wasanpac*iq, -ue .ace cu#6inar e# ra+aPo de #a c.acraG 1asan0a.anta) ad/G 0e es*a#dasG E@E5H wasanpamanta urmay0amun c*ay wayna, ese Po/en .a caido de

DICCIONARIO
es*a#dasG 1asan0a2) /G 2o# ear de es*a#da o *oner a#go con #a cara o*ues aG S9$R$H 8iYran*aE, 8iYraE, .an irYan*aEG 1asa0achi2) /G Hacer ras6on ar una ci6a, un o+s Fcu#o, una di,icu# adG E@E5H orqo wasapac*iy, .acer ras6on ar un cerroG 1asa0a-u2) /G Hacer es,uer"o *or cu#6inar, ras6on ar, conc#uir a#go -ue se .a *ro*ues oG 1asa0aq) adPG E sG Que cu#6ina, ras6on a un cerro, una a# ura, una di,icu# adG E@E5H llan0Hasqan wasapaq runa, .o6+re -ue cu#6ina un ra+aPoG 1asa0a2) /G Cu#6inar, conc#uir, /encer o er6inar una area, un ra+aPoG \\ <ras6on ar una ca6ina a o una a# uraG (asaq) sG ,eog& 96*or an e *o+#acin co#onia# en #a *ro/incia de Paucar a6+o, Qos-o, -ue ser/Ja de a6+o a #os /iaPeros a #a ciudad de# Qos-oG 1asaq) adPG 0e #a es*a#da, de# #ado *os eriorG 1asasa0a) adPG 0e es*a#da grandeG S9$R$H !am& 6aranUasaG 1asi) sG Casa, a*osen o, edi,icio, .ogar, 6oradaG E@E5H )n0a $ac*a0uteqpa wasin, casa de# 9nYa Pac.aYu e-N yac*ay wasi, escue#aN a0lla wasi, casa de #as escogidasN watay wasi, cFrce# 1asi -i a) sG Quris& $EOLG A#-ui#er 6ensua# de /i/iendaG 1asi .asi) sG 2ecinoG 1asi 1asi) sG Po+#ado, /i##orrio, *e-ueQa co6unidad ca6*esinaG 1asicha-uq) adPG Que cons ruEe su casaG 1asicha-u2) /G Cons ruir su casaG \\ 'ea#i"ar #a ec.u6+re de su casaG 1asichaq) adPG E sG Cons ruc or de casa, -ue #e/an a #a casaG 1asicha2) /G Cons ruir, edi,icar una casaG \\ <ec.ar una casaG 1asi.anta qarqo2) sG Quris& $EOLG 0esa.ucioG Accin Pudicia# *ara .acer desocu*ar #o a#-ui#adoG 1asi.anta 1i-ch+u2) sG Quris& $EOLG Lan"a6ien o o desa#oPo *or #a ,uer"a *+#ica a -uien se niega a desocu*ar un in6ue+#e, des*uKs de .a+er *erdido e# Puicio de desa.ucioG 1asi2oq) adPG E sG Pro*ie ario, dueQo de casaG (as-ar In-a) sG 'ist& Uno de #os # i6os 9nYas de# 96*erio de# <aUan insuEu, .iPo #egJ i6o de# 9nYa WaEna Q.a*aE de su es*osa #a QoEa 'aUa O-##oG ?ue su es*osa #a QoEa C.uYuE Wi*aG A #a 6uer e de WaEna Q.a*a- se susci aron #uc.as E renci##as en re sus nu6erosos .iPos -ue *reci*i aron #a des ruccin de# i6*erioG E# .iPo *ri6ogKni o ,ue e# PrJnci*e $ina :uEuc.i -ue 6uri, -uedando co6o .erederos #egJ i6os <i u :usi Wa##*a -ue o6 e# no6+re de WasYar E 5an-o 9nYa, *er enecien es a #a Casa 'ea# de# Qos-oG Ade6Fs, WaEna Q.a*a- deP un .iPo ##a6ado A auUa##*a -ue naci en :i u SQui oT

SIMI TAQE
de #a Princesa Pac.a, .iPa de# 'eE de #os Sciris, aun-ue segn a#gunos naci a6+iKn en e# Qos-o de o ra ,a/ori aG WasYar era 6enor -ue A aUa##*a en cua ro o cinco aQosG Segn )arci#aso, WasYar era e# #egJ i6o .eredero de# i6*erioG A auUa##*a ,ue ins i uido .eredero de# 'eino de :i u *or su *adre WaEna Q.a*a-N sin e6+argo a6+os #uc.aron ,ra ricida6en e *or e# *oder de# <aUan insuEuG Cuando WasYar /iaPa+a *or e# 96*erio ,ue e6+oscado, a*resado E 6uer o *or #os, genera#es YaQaris C.a##Yuc.i6aE :isYis, *or orden de su 6edio .er6ano A auUa##*a o A aUa##*a, -ue *os erior6en e no ##eg a coronarse co6o 9nYa, *or #a ##egada de #os es*aQo#esG AsJ er6in rFgica6en e #a dinas Ja de #os 9nYas, *or #as guerras ci/i#es en re WasYar E A auUa##*aG 1as-ar q+ente) sG Lool& F$atagona gigas peruviana EoucardG Pica,#or gigan eG Orden a*odi,or6es, ,a6i#ia roc.i#idaeG A/e grande de co#or *ardo o+scuro E #o6o +#an-uecinoG S9$R$H siUar -8en eG $e&AyaO siUarYen iG 1as-ha) sG Soga, #a"o, cuerda, ca+#e ren"ado o re orcido de 6a eria#es co6o #ana, ca+uEa, *aPa o cueroG E@E5H millma was0*a, soga de #anaN paqpa was0*a, ca+uEaN ic**u was0*a o qHeswa, soga de *aPaN qHewe was0*a, soga de cueroG 1as-hana-u2) /G A"o arse 6u ua6en e con sogasG \\ 0arse de go#*es o *uQadasG \\ 'ea#i"ar e# ac o seOua# en re .o6oseOua#esG 1as-han0a) adPG <endido .ori"on a#6en e, es irado, endido a #o #argoG 1as-han0a.anta) ad/G Longi udina# u .ori"on a#6en eG 1as-haq) adPG E sG Que a6arra con #a sogaG \\ Que rea#i"a e# ac o seOua#G \\ <ragn, +e+edorG E@E5H aq*a was00aq, -ue +e+e c.ic.a en grandes can idadesG ArO UasYiEaYu-G 1as-har) sG Cadena 6e F#icaG \\ 'ist& La radicin cuen a -ue e# 9nYa WaEnF Q.a*a- .i"o ,a+ricar una cadena de oro *ara su .iPo WasYar, E -ue a #a ##egada de #os es*aQo#es ,ue .undida en #a #aguna de Urcos, ca*i a# de #a *ro/incia de Quis*icanc.is, Qos-o, PerG 1as-ha2) /G En#a"ar, coger con #a sogaG \\ A"o ar con sogaG \\ <o6ar o +e+er en de6asJaG \\ Hacer e# coi oG 1as-ha2a2) adPG !igdo& A#argarse, crecer #ongi udina#6en e ArgO .uasYiEaEG 1asqe) sG Ad+icacin, renuncia6ien oG 1asqechi2) /G Hacer renunciar, a+dicar, di6i ir o dePar e# cargo o ,uncinG 1asqeq) adPG E sG A+dicador, renuncian e, di6isorG 1asqe2) /G A+dicar, renunciar, di6i irG 9cO .uasYinaG 1as1a) sG Lool& FAnas +osc*asG Pa o de *una, 6uE *arecido a #a Ua##a a, cuEo gri o es was was, de a##J su no6+reG
S9$R$H

BC D
*una *a oG \\ EolO $e&AyaO )anso acuF icoG 1as1as) sG 2G QOCHA PA<OG 1ata) sG calend& AQoG La*so de &;5 dJas E 05 .oras, en -ue #a <ierra co6*#e a una /ue# a a#rededor de# So#G E@E5H 0ay wata, es e aQoN ura wata, aQo *asadoN qHaya wata, aQo siguien eN paray wata, aQo ##u/iosoN inti wata, aQo so#arN c*Ha0i wata, aQo secoN sumaq wata, aQo .er6osoN mosoq wata, aQo nue/oG \\ A6arradura o #igaduraG 1ata 0u/uq) sG Lool& FEoaconstrictor CinneoT 5an ona +#anca, +oa erres reG Ser*ien e de #a ,a6i#ia +oidae, *ro*ia de #a se#/a +aPa, de co#oracin gris a6ari##en a, con una serie de di+uPos o/oides en e# dorsoG S9$R$H 6ac.8a-UaEG 1atachi-uq) adPG Persona o ani6a# -ue se .ace a6arrar o #igarG 1atachiq) adPG E sG Que .ace a6arrar, #igar o anudarG 1atachi2) /G Hacer a6arrar o #igarG 1ata-a2) sG 2G WA:A<A=G 1ata-uq) adPG E sG Que se a6arra o asegura con cuerda o ,aPa de#gadaG 1ata-u2) /G A6arrarse, #igarse, #iarse, asegurarseG \\ !am& Con raer 6a ri6onioG E@E5H waray0ita allinta c*unpiwan wata0uy, us *an a#ones a6Frra e +ien con #a ,aPaG 1atan 1atan) ad/G <odos #os aQos, aQo ras aQoG 1atana) sG A6arra, cuerda, a6arrePo, #igadura, a#go *ara a6arrarG \\ A6arradero, es aca, #ugar *ara a6arrarG S9$R$H Ua ana*a-G \\ adPG A6arra+#e, #iga+#e, a a+#eG 1atana0aq) adPG 2G WA<A$AG (atana2) sG ,eog& FQue amarraG Pe-ueQo rJo -ue a ra/iesa #a ciudad de# Qos-o a# -ue con/ergen casi si6u# Fnea6en e #os riac.ue#os <u##u6aEu, Sa*.i, C.8unc.u#6aEu E WanYaro, dando #a i6*resin de -ue a6arra a #os 6encionados cua ro riac.ue#os *ara #uego dese6+ocar en e# sagrado rJo Wi##Ya6aEu o 2i#cano aG 1ata0a2) /G 'ea6arrar, /o#/er a a6arrarG 1ataq) adPG E sG Que a6arra, #iga o asegura con cuerdasG 1atasa0a) adPG AQoso, con 6uc.os aQosG 9cO .ua asa*aG 1atasqa) adPG A6arrado, ,iPado, #igadoG \\ !am& CasadoG \\ Quris& $EOLG Preso o encarce#ado *or 6anda o Pudicia#G 1ata2) /G A6arrar, #igar, ,iPar con cuerda a#guna cosaG \\ tej& <ePido 6a i"ado con di,eren es co#ores *or #a Kcnica de #os a6arresG 1ata2 1asi) sG CFrce#G S9$R$H a isanYa Uasi, sanY8aE Uasi, *iQasG 1ata2si2) /G AEudar a a6arrar o #igar, asegurar con cuerda o #a"oG 1ate-a isi) sG tej& 2es ido ornaso#adoG S<Kr6ino aE6ara u i#i"ado en e# -uec.uaGT S5G@G de #a EGT 1ateqa2) /G Es*iar, aguai ar, acec.arG \\ <en ar, seducir, inducir a# 6a#G

2&2
1ati) adPG PJcaro, as u o, #adinoG $e&AyaO c.a##iG 1atiaq) adPG <en adorG 1atin-achi2) /G Hacer encarce#ar, a*resar, rec#uirG 1atin-aq) adPG E sG A*resador, encarce#adosG 9cO .ua inaYG 1atin-a2) /G A*resar, encarce#ar, rec#uirG 9cO .ua inaG 1atoq) sG Adi/ino, *ronos icador, agoreroG 1atu) sG Augurio, *rons ico, *rediccin, /a icinio, *resagioG 9cO .ua uG \\ Cordn, *i a, cuerda, .i#o re orcidoG \\ Cin urn, correaG 1atucha-uq) adPG Que se a6arra con soga, corde#, cuerda o ,aPaG 1atuchaq) adPG E sG Que a a o encorde#aG 1atuchasqa) adPG Encorde#ado, a ado o a6arradoG 1atucha2) /G A6arrar, a ar, ,aPar, encorde#arG 1atuchi) sG Adi/inan"a, acer iPoG \\ O+Pe o -ue se u i#i"a *ara adi/inar, co6o #a coca, nai*es, *ara,ina, *#o6o derre ido -ue se ec.a a# agua, e cG 1atuchi-uq) adPG E sG Persona -ue se .ace adi/inar #a suer eG 1atuchi-u2) /G Hacerse adi/inar #a suer eG 1atuchina-u2) /G Hacerse adi/inar recJ*roca6en e #a suer e en re dos o 6Fs *ersonasG 1atuchiq) adPG E sG Que .ace adi/inar con e# adi/ino o agoreroG 1atu-uq) adPG E sG Que *regun a, in-uiereG \\ $EOLG ?uncionario /isi ador o ins*ec or -ue a/erigua *or e# desarro##o de# ra+aPoG 1atu-u2) /G Pregun ar, /isi ar o a/eriguar *or a#gn ,a6i#iar o *ersonaG 1atuna) adPG Adi/ina+#e, *resagia+#e, augura+#e, genera#6en e *ara ac os de curacin *or suges inG 1atuna-u2) /G 2isi arse recJ*roca6en e en re *ersonas, *arien es o a6igosG 1atu0a-u2) /G Sos*ec.an i6aginarse, idearse, conPe urarse, augurarse, *resagiarse a#go uno 6is6o en ,or6a es*on FneaG 1atu0a2) /G 5a#iciar, sos*ec.ar, conPe urar nue/a6en eG 1aturi-u2) /G 'ecordar, ener recuerdo re6o oG \\ 2isi ar, ir de /isi aG 1aturqo-u2) /G Adi/inarse, *regun arse, indagarse a sJ 6is6oG \\ 2isi ar, *regun ar o +uscar a a#guna *ersona con *re6uraG 1aturqo2) /G Adi/inar, *resagiar, augurar, .acer *re6onicinG 1atus0a a) ad/G S#o *or 6a#icia, sos*ec.a, ra ando de adi/inarG 1atu2) /G Adi/inar, *resagiar, augurar, acer arG S9$R$H ac.iniEG 9cO .ua uc.inaG 1atu2-acha-uq) adPG Persona -ue *regun a *or o ras *ersonasG 1atu2sa0a) adPG E sG Persona es*ecia#is a en adi/inarG 1athia2) /G 2G HAPU=G 1athi2a) sG alim& Pa*a asadaG \\ <u+Krcu#os en errados E cocinados en

2&&
.ornos ca#cinados .ec.os de errones secosG S9$R$H .a*uG $e&AncO Ua iEaG EolO Ua .iaEaG 1athi2a2) /G Hacer #as Ua .iEasG S9$R$H .a*uEG 1at+atata2) /G 2G HA=<8APA:U=, W9<89<9<9=G 1at+eqa) sG $e&AreqO 9ngra i ud, ac i ud cana##escaG SCaE##o6aT 1at+eqa2) /G Hacer ac o de ingra i udG (at+oqto) sG Arqueol& An igua *o+#acin inYaica en re #a con,#uencia de #os rJos 5a*ac.o E Wa,o- o, en #a *ro/incia de Paucar a6+o, Qos-o, PerG Posi+#e6en e ,ue #a *ri6era ca*i a# inYa de PaUYar an*u, donde .a+i el Samin0Ha o )enera# PaUYarG ?ue u i#i"ado co6o tanpu o a6+o de a#oPa6ien o .acia #as se#/as de# An isuEuG 1at+uqo) sG Anat& $e&AreqO Pun a de# es ernn, .acia e# cue##o, en #os ani6a#es 6a6J,erosG SCaE##o6aT 1a1E interj& PQu miedoN P)ncre+leN P;o lo creoN P)mposi+leN EOc#a6acin -ue indica sus o, error, ad6iracin, a#egrJa, co-ue erJaG 1a1a) sG >e+K, cria ura, niQo o niQaG \\ HiPo o .iPa en re#acin con #a 6adre o *adreG \\ !igdo& 0Jcese a #a 6uQecaG E@E5H tHeqe wawa, 6uQeca de e#a re##enada con #ana o a#godnG 1a1a -a2) sG $iQe", *ueri#idad, in,anciaG 1a1aq+e0i2) /G 2G APACHA=G 1a1a tari2) /G 2G WAWACHA:U=G 1a1acha-u2) /G Procrear, ener .iPos #a 6uPerG S9$R$H Uac.aYuEG \\ !am& Ado* ar .iPos aPenosG S9$R$H UaUa ariEG 1a1acha2) /G Engendrar .iPosG \\ 0ar#e .iPos a #a -ue no ieneG S9$R$H c.uriEaEG 1a1a a) adPG 9n6aduro, de#icado, ierno, +#ando, ,#eOi+#eG \\ !amO AniQadoG 1a1a a2-u) adPG E sG 5uPer -ue *rocrea .iPos de *adres desconocidosG 1a1asa0a) adPG Con 6uc.os .iPos, *ro#J,icoG 1a1a2 1a1a2) adPG >#andJsi6o, sua/Jsi6o, iernJsi6oG 1a1a2achi2) /G A+#andar, sua/i"ar, a,#oPar en e# carFc erG \\ >aPar e# grado a#co.#ico de #a c.ic.a, *isco, e cG 9cO .uaEanaG 1a1a2aq) adPG A+#anda+#e, sua/i"a+#eG 1a1a2a2) /G A+#andarse, sua/i"arseG 1a1a2-acha2) /G AniQarse, in,an i#i"arse, de6os rar *ueri#idadG 1a1a2oq) adPG 5uPer -ue iene .iPosG 9cO UaUaEuYG 1a1qe) sG Se6ePan"a, re*resen acin, 6uE *arecidoG \\ 'e ra oG S9$R$H UanYiG S2G WA=QET 1a1sa) sG Jisiol& Se6enG S9$R$H Eu6aG $e&AyaO Pu6aEG 1a1saq) adPG E sG 5as ur+adorG 1a1sa2) sG 5as ur+acinG \\ EEacu#acin de# se6enG \\ /G 5as ur+arseG \\ EEacu#ar e# se6enG S9$R$H sa-UaEG 9cO UausanaG 1a2E in erPG 0eno a discon,or6idad, dece*cin, 6o#es ia, en,adoG

BC D
1a2a) adPG ?#oPo, desaPus a+#e, a,#oPadoG 9cO .uaEaG 1a2a -a2) sG So# ura, #i/iandad de carFc erG 1a2a 0us-a2) /G 2G PHA'9=G (a2a-i ) sG 'ist& Cacica"go co#onia# de #os .uar*es, Ecuador, bcuEos /es igios de *o+#aciones son reconoci+#es en !373, en ocasin de .a+er sido ##a6ados a# *ar#a6en o #os indios de #as ,ron eras a# -ue se *resen an doce caci-ues, en re e##os WaEaYi#bG En #os ie6*os an eriores, dic.a "ona ,ue .a+i ada *or #os .uanYaUi##Yas, *ara #uego ser con-uis ados *or #os inYasG En !,5&3 ,ue ,undada *or ercera /e", segn 6anda o de ?rancisco Pi"arro E de ?rancisco de Ore##ana, con e# no6+re de )uaEa-ui#G \\ ,eog& )uaEa-ui#G Ca*i a# de #a *ro/incia de )uaEas E *ri6er *uer o ecua orianoG \\ Loca#idad de #a *arro-uia Qoc.a*a a de# can n )irn, EcuadorG S)G<G?G de CGT (a2ana2) sG 'ist& A+ue#o de# 9nYa 5an-o Q.a*a-G \\ ,eog& 96*or an e -ue+rada de# rJo de# 6is6o no6+re, en #a *ro/incia de La Con/encin, Qos-o, PerG 1a2aq) adPG A,#oPa+#e, -ue se a,#oPaG S9$R$H UaEaEa-G 1a2aqa) sG En e# 6undo andino, a#ega o a#egui##a, +o#sa o +o#so, ePido de #ana de a#*aca o ##a6a, -ue sir/e *ara ##e/ar ,ia6+reG 1a2a2 1a2a2) adPG ?#oPJsi6o, a,#oPadJsi6oG 1a2a2achi2) /G A,#oPar a#go 6uE aPus adoG 1a2a2aq) adPG 2G WA=AQG 1a2chan) sG 2G CH8EQOLLOG 1a2-a) sG Par ici*acin de 6uc.as *ersonas en una accin de ra+aPo *o*u#ar E co6una#G \\ A a-ue de 6uc.as *ersonas con ra unoG S9$R$H UaEYi##aG 1a2-ana-u2) /G Aco6e erse en re *andi##as ri/a#esG E@E5H maqana0uypi way0ana0uy, aco6e erse a go#*es en re /arias *ersonas en una riQaG 1a2-aq) adPG E sG Que *ar ici*a en ra+aPos co#ec i/os en ,or6a ace#eradaG \\ A acan e en *andi##a, o *andi##eroG 1a2-a2) /G Par ici*ar en una #a+or en ,or6a co#ec i/a, *or accin *o*u#ar en +ien socia#G \\ A acar en 6asaG 1a2-i a) sG A a-ue en 6asa, con ra uno s#o o odos con ra odosG S2G WA=:AT 1a2-+u) adPG A#i6en os cocinados en aguaG E@E5H papa way0Hu, *a*as sancoc.adasG 1a2-+uchiq) adPG E sG Que .ace cocinar o sancoc.ar a#gn a#i6en oG ArgO Eanuc.i-G 1a2-+una) adPG Cocina+#eG E@E5H way0Huna papa, *a*a *ara cocinarG ArgO EanunaG 1a2-+uq) adPG E sG Cocinero, -ue cocinaG ArgO EanuYG EolO EanuE Ya6aEuEG 1a2-+usqa) adPG Cocinado, cocido, guisado, sancoc.adoG

DICCIONARIO
1a2-+u2) /G Cocinar, sancoc.arG ArgO EanuE 1a2 a) sG 2G WA=LASG 1a2 a-a) sG Jol0& 0an"a agrJco#a cos u6+ris a de #os /arones, dis,ra"ados de 6uPeres a#ocadas, en #a sie6+ra E cosec.a en #os AndesG \\ adPG insult& 5uPer in i# E ,a ua en #os -ue.aceres do6Ks icosG S9$R$H UanY.i, i## .asG \\ 9ns ru6en o *ara orcer sogui##as de cuerdas de crin de ca+a##oG (a2 as) sG ,eog& Pro/incia de# de*ar a6en o de Ancas., Per, con 1!,!&5 .a+i an es en !74!G \\ Ca##ePn de WaE#asG 2a##e in erandino de +e##e"a es*ecia# *or es ar u+icado en re #os ne/ados de #as cordi##eras >#anca E $egra, si uado en re #as *ro/incias de Corongo, Po6a+a6+a, San a E =ungaE en e# PerG 1a2 as) sG Jol0& 0an"a ,o#Y#rica de# de*ar a6en o de @unJn, originaria de WanYan, WaEuYac.i E Sa*a##an-aG 'e*resen a #os 6o/i6ien os -ue se .acen duran e #a ,aena de #a sie6+ra de #a *a*a Pun o a #a radiciona# a#egrJa .uanYaG S9$R$H UaE#aG 1a2 a) sG 9col&Keg& CKs*edG >io i*o ces*i osoG 0Kci6o +io i*o en ?i ogeogra,JaG S?G5G5GT \\ <erreno con 6anan ia# E cKs*edG E@E5H waylla panpa, *a6*a ces*i osaN waylla qHasa, a+ra ces*i osaG \\ Jol0& 0an"a J*ica de# de*ar a6en o de# Qos-o, PerG 1a2 a 0i i) sG Eot& F'ypoc*oerisstenocep*ala varG P#an a .er+Fcea u i#i"ada en 6edicina *o*u#arG 1a2 a q+e0a) sG B%s& >ocina de caraco#G 9ns ru6en o 6usica# aer,ono -ue aco6*aQa+a a# Sun ur PaU-ar o es andar e inYa, conPun a6en e con inEas o a6+oresG 9cO .uaE##aYi*aG 1a2 a 1a2 a) sG 9col&Keg& ?or6acin ces*i osa a# ernada con +os-ues E 6a orra#esG 1a2 acha) sG Jol0& $e&AreqO >ai#e -ue se rea#i"a, a# co6*Fs de cua#-uier UaEno, o6Fndose de #as 6anos, sin ,or6ar *arePas E en ruedaG SCaE##o6aT 1a2 acha2) /G Se6+rar cKs*ed E cu# i/ar#oG 1a2 ani) sG L#anura ces*i osa, *rado eO enso de cKs*edG (a2 a0an0a) sG WaE##arG $o6+re genKrico con -ue se deno6ina a #as *o+#aciones E "onas donde eOis en oPos de agua con *as i"a#G \\ ,eog& HuaE##a+a6+aG 0is ri o de #a *ro/incia de Uru+a6+aGQos-o, Per, con 1,!45 .a+i an es en !74!G \\ Arqueol& Pe-ueQo gru*o ar-ueo#gico u+icado a &,200 6GsGnG6G E *rOi6o a# Fngu#o de unin de #os rJos Pan*a-.aUa E L#u##uc.aEo-, cerca a 5ac.u*iPc.uG Es F con,or6ado *or a#gunas es ruc uras ar-ui ec nicas de ,ac ura inYaG Pro+a+#e6en e cu6*#i una es*ecia# ,uncin de de,ensa de# sec or con #a ,or a#e"a 6i#i arG Es o

SIMI TAQE
sugiere su u+icacin es ra Kgica E su conce*cin ar-ui ec nicaG 1a2 u) sG 9di#io, *asin, ena6ora6ien o, a*egoG 1a2 uchi-uq) adPG E sG 2G 5U$ACH9:UQG 1a; uchi-u2) /G 2G 5U$ACH9:U=G 1a2 u-uq) sG E adPG A6an e, ga#FnN -ue acaricia o .ace a enciones a6orosasG S9$R$H 6una*aEaYu-, UaE##u-G 1a2 u-u2) /G A6arse, acariciarse, +rindarse a enciones, de6os raciones de cariQoG 1a2 una-u2) /G A6arse, acariciarse, a enderse 6u ua6en e #os a6an esG 1a2 un-+u) sG Acr+a a, ra*ecis a, e-ui#i+ris a, /o#a ineroG \\ 9cO .uaE##unYu Sco#u6*ioTG 1a2 un-+u-u2) sG Acro+acia, e-ui#i+rioG \\ /G 0ar /o#a ines so+re o+s Fcu#os o +arras *endien esG 1a2 un-+u2) /G Co#u6*iar, guardar e-ui#i+rioG 1a2 u0a-uq) adPG E sG 2G 5U$APA:UQG 1a2 u0a2a2) /G Acariciar, a6ar re*e ida6en eG 1a2 uq) adPG E sG A6an e, ga#Fn, ena6orado -ue acariciaG S9$R$H UaE##uYu-G 1a2 usqa) adPG A6ado, -uerido, acariciadoG 1a2 u2) /G A6ar, -uerer, acariciar a6orosa6en e, de6os rar cariQoG \\ 9cO 9di#ioG 1a2.a) ad/G Pre Kri o, ie6*o *asadoG S9$R$H -aEaG 1a2na) sG @o/en, 6o"o, ado#escen e, .o6+re de !4 a &0 aQosG S9$R$N -8a-oG 1a2na -a2) sG @u/en ud, 6ocedadG 9cO .uaEnaYaEG (a2na Q+ente) sG Arqueol& F$ica!lor jovenT Pe-ueQo si io ar-ueo#gico, u+icado *or enci6a de# ca6ino inYa -ue ar icu#a con 5ac.u*iPc.u E Pa a##a- a o Q8en e 5arYa, *or #a 6argen i"-uierda de# rJo Wi##Ya6aEu o 2i#cano aG <iene !! recin os sec ori"ados en gru*os es*ecia#i"adosG Se .a##a so+re #a *ar e 6edia de# cerroG Cu6*#i una ,uncin cere6onia# co6*#e6en aria a Pa a##a- aG 'esa# a su *or ada de acceso -ue es cere6onia#G (a2na0ata) sG Ac ua# ca##e de #a ciudad de# Qos-o, 6uE i6*or an e en #a ciudad inYaicaG A##J es u/ieron #as escue#as 6i#i ares inYas, con sus sJ6+o#os de #a ser*ien e en #as *or adas o u6+ra#esG (a2na0i-chu) sG Arqueol& F.erro o pico jovenG )ru*o ar-ueo#gico u+icado en #a cres a de# cerro de# 6is6o no6+re, a#edaQo a #a ciudade#a inYa de 5ac.u*iPc.uG Es F con,or6ada *or cua ro recin os, andenes, esca#ina as, ne#, rocas #a+radas, e cG de ,ac ura inYaG Es e si io ,ue un apu o cerro sagrado, *or #o -ue ,ue o+Pe o de sacri,icios E *agos, *rinci*a#6en e de conc.as 6arinas E cerF6icosG Asi6is6o ,ue un o+ser/a orio as ron6ico co6*#e6en ario a# de#

BC D
9n iUa ana, <e6*#o de# So# E o ros de #a ciudad *re.is*Fnica de 5ac.u*iYc.uG 0en ro de es a # i6a se .a##an rK*#icas en rocas de# cerro WaEna*iYc.u, a 6anera de adora orios E Pus a6en e ,ueron o+Pe o de cu# oG 1a2na0i-chu) sG Lool& F1ncideres poecila EatesG Escara+aPo serruc.adorG Orden co#e* eraG ?a6i#ia cera6+EeidaeG Escara+aPos *e-ueQos o grandes, a*#anados o ci#Jndricos con an enas #argas, *in"as +uca#es *oderosas -ue cor an ra6as de naranPos, *a# os E cacao erosG \\ Eot& F,alactia speciosaG P#an a .er+Fcea de #a "ona de cePa de se#/aG (a2na0utina) sG ,eog& Fwayna, 6o"oN putina, sinni6o de ##aYina, -ue signi,ica #o -ue 6erece ser ##oradoTG 96*or an e ne/ado si uado en #a *ro/incia de SFnc.e" Cerro, de*ar a6en o de 5o-uegua, Per, conocido co6o O6a e E cuEa a# ura a#can"a #os ;,!35 6GsGnG6 1a2na2 1a2na2) adPG @u/eni#, ##eno de Pu/en ud E #o"anJaG 1a2na2a2) /G Hacerse Po/en, ##egar a #a Pu/en ud o 6ocedadG \\ 'ePu/enecerG 1a2nu) sG B%s& HuaEno, 5sica E dan"a ,o#Y#rica inYaica de +e##e"a 6uE es*ecia#G Su*er/i/e .as a #a ac ua#idad siendo #a cancin re*resen a i/a de# ,o#Y#ore andino E *eruanoG S9$R$H UaEnuG E@E5H waynu ta0i0unata yac*ani, sK can ar canciones de .uaEnosG 9cO .uaEQunaG 1a2oq t+i-a) sG tej& ?#or ePida en e# +or#nG SWGPG de AGT 1a20i) sG tej& HuaE*eG Hi#ac.as de #os ePidosG (a20u) sG ,eog& Huai*oG Laguna -ue se encuen ra en e# dis ri o de 5aras, *ro/incia de Uru+a6+a, Qos-o, PerG 1a2qe) sG Her6ano de# /arnG S9$R$G UaU-eG \\ 5onu6en oG \\ Se6ePan"a, 6uE *arecido, re*resen acin, re ra oG S9$R$G UanYiG 9cO .uauYiG 1a2qecha) sG !am& <ra o ,a6i#iar E en di6inu i/o, *ermanito& 1a2qecha-uq) adPG E sG Que se .ace .er6anoG \\ !am& Que se e6*aren a, se ,a6i#iari"aG 1a2qecha-u2) /G Her6anarse en re /aronesG \\ !am& E6*aren arse o .acerse a6igos co6o .er6anosG 1a2qechana-u2) /G !am& <ra arse de .er6anos *or a6is ad o *or *er enecer a un gru*o o sec a re#igiosaG 1a2qentin) ad/G En re .er6anos, en co6*aQJa de #os .er6anosG 1a2q+o) sG ,eog& 2a##e o -ue+rada in erandina *or donde corren #os rJos E #as aguas *#u/ia#esG 1a2q+ocha2) /G Agri& Aca#anar, .acer surcos en #a ierraG E@E5H papa *allmanapaq allpa wayqHoc*ay, acana#ar #a ierra a# a*orcar #as *a*asG 1a2q+o-u2) /G ,eol& 'es-ue+raParse, .oradarse, agrie arse, a+rirse .oEos

2&1
*or 6o/i6ien os sJs6icosG 1a2q+o2) /G A+rir "anPas, surcos, .oEoG E@E5H unu pusanapaq wayqHoy, a+rir .oEos *ara conducir e# aguaG 1a2ra) sG Beteor& 2ien o, 6asa de aire en 6o/i6ien oG E@E5H /1qHa wayra, /ien o 6a#igno -ue *roduce *arF#isisH mac*u wayra, aire /iciado -ue e6ana de #as u6+asN c*iri wayra, /ien o ,rJoN sullu wayra, /ien o -ue *roduce eru*ciones cu Fneas o granos en #a *ie#G S2G S9:LLA T 1a2ra .ostasa) sG $EOLG 2G A='U 5OS<ASAG 1a2rachi-uq) adPG E sG Persona -ue se airea o /en eaG 1a2rachi-u2) /G Airearse, /en earseG 1a2rachina) sG A/en adero, #ugar donde se .ace /en earG E@E5H Qori Sayrac*ina, a/en adero de oro en *o#/o S#ugar ar-ueo#gico en e# ca6ino a #a ciudade#a de 5ac.u*iPc.uTG 1a2rachiq) adPG E sG A/en ador, /en eador, -ue *roduce /ien oG $EOLG 2en i#adorG 1a2rachi2) /G Airear, /en i#ar, /en earG 9cO .uaEranaG 1a2ra ia) a d/G Wgi#6en e, #igera6en e, como el viento& 1a2raq) adPG E sG Que airea, -ue /en i#aG $EOLG 2en i#adorG \\ adPG 2en osoG 1a2raq0un-u) sG adPG F$uerta del vientoT 0eno6inacin dada a ca##es o #ugares donde se *roduce 6uc.o /ien oG 1a2rari2) sG Beteor& 2en o#ina o /ien o sua/e E e,J6eroG 1a2ra2) /G Beteor& Hacer /ien o, correr o so*#ar /ien oG \\ Hacerse /en osoG 1a2ron-u) sG 2G WA='O$QOG 1a2ronqo) sG Lool& FBoscard#n& 1rden 'ymen#pterG ?a6i#ias +o6+idae E OE#oco*idaeG )Kneros +o6+us E OE#oco*aG 0e a6aQo grande, *o#ini"adores E -ue .oradan #a 6aderaG S9$R$H Uan-oEru, UaEronYuG 1a2ru) sG 0ado o cu+o con 6uc.os oPos o *un osG \\ Agri& 2ariedad de *a*a co#orada con 6uc.os oPue#os E 6uE .arinosaG \\ 'ist& 5uPer de #os curacas inYasG 1a2ru .ostasa) sG $EOLG 2G A='U 5OS<ASAG 1a2ruru) sG Eot& F.yt*are:ylum 'errerae Bans!G P#an a ar+us i/a de #a ,a6i#ia de #as /er/enFceasG Es*inosa, de ,#ores *e-ueQas de co#or +#anco, de ,ru os dru*Fceos de co#or roPo /i/o, 6uE .er6osos, *or #o -ue #as ra6as ,ruc J,eras se u i#i"an *ara adornar #os naci6ien os na/ideQosG (a2san0i a) ,eog& 'Jo de# 6is6o no6+re, en una "ona aurJ,era de #a cordi##era u# ra orien a# en #a *ro/incia de Paucar a6+o, Qos-o, PerG 1a2sha) adPG E sG $e&AreqO 5uPer co-ue a E #i+er inaG SCaE##o6aT 1a2ta) sG 'a6i##e e de ,#oresG S9$R$H inYi##G $e&AyaO sisaG 9cO .uaE aG (a2ta0a ana) sG ,eog& FCugar donde se recogen !lores del campoG HuaE a*a##anaG $e/ado u+icado a# E de #a ciudad de HuancaEo, ca*i a# de#

2&5
de*ar a6en o de @unJn, a 5,340 6GsGnG6G, donde se encuen ran /arias #agunas -ue originan e# rJo S.u##cas, -ue a ra/iesa #a ciudad .uancaG 1a2t+a) sG $a acinG 1a2t+ana) sG Lugar a* o *ara nadar S6ar, rJo, *iscina, *osario, e cGT 9cO .uaE anaG 1a2tan0u) sG Lool& FBetardaris cosinga consinga 'emitsonG 5ari*osa de# c.ac.aYo6oG Orden #e*id* eraG ?a6i#ia .es*eridaeG 5ari*osa de co#or roPo #adri##o, con 6anc.as negras, cuEas crisF#idas se desarro##an en #as ra6as E .oPas de# c.ac.aYo6oG <a6+iKn son u i#i"adas co6o a#i6en o #uego de ser os adasG Bed&Jol0& Se a*#ica *ara ,or i,icar e# cere+roG S9$R$H SU:A5AG 1a2t+aq) adPG E sG $adador, -ue nadaG E@E5H qoc*api watHaq runa0una, *ersonas -ue nadan en #a #agunaG 1a2t+a2) /G $adar, +ucear, c.a*o ear o c.a*a#ear en e# aguaG 9cO .uaE aYanaG 1a2t+a2-acha2) /G C.a*o earG c.a*a#ear o ra ar de nadarG 1a2thu) sG Lool& F1rugas de Cepid#pterosG 0e #as ,a6i#ias gra6+idae E *Esa#idae, -ue a#adran e# a##o de #a *a*a E *ro/ocan #a 6arc.i acin de #a *#an aG 1a2u) sG Eot& ?ru a carnosaG 9cO .uaEuG (a2u Qhari) sG ,eog& Fwayu, es Kri#, sin descendenciaN q*ari, /arnH /arn es Kri#GT HuaEo-.ariG Lugar de# dis ri o de WaE##a*a6*a, Uru+a6+a, Qos-o, Per, 6undia#6en e ,a6oso co6o *roduc or de 6aJ" de *ri6era ca#idadG 1a2una) sG Ces o, canas a *ara recoger ,ru asG 9cO ac.a##6iG \\ 2G WA'ACHAG 1a2un-a) sG Agri& 5ar#o desarro##ado den ro de# en/o# orio o p*anqa; es e # i6o es u i#i"ado *ara en/o#/er #os a6a#es E *umintHas& 1a2un-aq) adPG E sG Se#eccionador de 6a"orcas de 6aJ"G (a2u0ata) sG ,eog& HuaEo*a aG 0is ri o de #a *ro/incia de La Con/encin, Qos-o, PerG Produc or de K, ca,K, cacao, e cG, con 6Fs de 7,1;0 .a+i an es en !74!G 1a2u2) /G 'ecoger #a ,ru a u o ros *roduc os con ganc.os es*ecia#es *ara e/i ar su caJdaG \\ L#enarse de ,ru as e# Fr+o#G $e&AyaO .uaEuEG (a21a) sG A*e##ido au c ono de origen inYaicoG 1a21a) sG 0is6inucin, res a, 6er6aG S9$R$H .iUiG \\ $e&AreqO Co#or ca,K o+scuro de #a ##a6aG SCaE##o6aT 1a21achi2) /G Hacer 6er6ar, dis6inuir, -ui arG E@E5H mi0*unata waywac*iy, .a" dis6inuir #a co6idaG 1a21a2) sG 5er6ar, dis6inuir, 6enguarG 1e qachoqa) sG 2G A$<9QOCHAG 1e q+a) sG Hurgador, ePedorG 1e q+achu) sG Bed& ConPun i/i is *uru#en aG 1e q+ana) sG 9ns ru6en o -ue sir/e *ara .urgarG \\ adPG O+Pe o, cosa, 6a eria susce* i+#e de ser .urgadoG

BC D
1e q+aq) adPG E sG Que .urga, -ue +arrena, -ue #i6*ia con *a#i os o ins ru6en os a#argadosG 1e q+a2) /G >arrenar, .urgar, #i6*iar a#go con *a#i os o ins ru6en os a#argadosG 1e q+a2-acha2) /G Hurgar *or odo #ado E en ,or6a con inuaG 1enq+oq) adPG E sG >e+edor, -ue raga #J-uidos *reci*i ada6en eG 1enq+o2) /G >e+er a ragos #argos una +e+idaG E@E5H aq*a wenqHoy, +e+er c.ic.a *reci*i ada6en e .as a er6inar #a *orcinG 1eqe) sG LFgri6aG \\ Secrecin acuosa de #os /ege a#esG 'esina, #F eO, sa/iaG $e&AyaO UePeG EolO UiYarG 1eqe0a-u2) /G Jisiol& Lagri6ear cons an e6en eG 1eqe2) /G Jisiol& Lagri6ear, des i#ar #J-uido #os #acri6a#es de #os oPosG 1eqo) adPG <orcido, c.ueco, sinuoso, -ue no es rec oG S9$R$H Ue-ruG 1eqo-u2) /G <orcerse, encor/arseG S9$R$H -8esUaYuEG 1eqo2) /G <orcer, encor/ar, cur/ar, de,or6ar, a6o#dar a #Jneas cur/asG 1eqru) adPG C.ueco, *a i"a6+oG S9$R$H Ue-oG $e&AyaO UeYruG 1eqru a/a) adPG <orcidJsi6oG 5uE coPoG 1eqruq) adPG E sG Que uerce, -ue gas a #os "a*a os a un so#o #ado de,or6Fndo#osG 1eqru2) /G <orcer #os *ies .acia un so#o #ado, a# ca6inarG S9$R$H .anY8aEG $e&AyaO UiPruEG 1eqru2 1eqru2) adPG <orcido *or odos #os #adosG 1eqru2a2) /G Que se con/ier e en coPoG S9$R$H .anY8aYaEG 1eqte) /G 2G CHOQCH9=A=G 1eq+a) sG Pun"n, *a#i##o escar+adorG 1eq+a-u2) /G Hurgarse o escar+arse, *or ePe6*#o con 6ondadien esG 1eq+ana) sG Escar+ador, .urgn o *a#i##o *ara .urgar o /o# ear in es inos de ani6a#es 6uer osG 1eq+aqo) adPG E sG 'e6o/edor, escar+ador de in es inos de ani6a#es 6uer os con a#gn ins ru6en o adecuadoG $e&AyaO UePaEG 1eq+a2) /G Ac o de /o# ear #os in es inos con *a#i##o o ins ru6en o a#argado, *ara escar+ar o sacar a#gn cuer*o incrus adoG 1eq+o) sG tej& <ePido de *un oG 1eq+ochi2) /G tej& Hacer ePer con ePedores o rurana& 1eq+ona) sG tej& 'urana, ePedores, croc.ero, *a#i##osG 1eq+oq) adPG E sG tej& <ePedor, -ue ePeG 1eq+osqa) sG tej& <ePidoG 1eq+o2) /G tej& <ePera 6ano con *a#i##os o rurana& 1erna -uru) sG 2G :89$P9 :U'UG 1ernacha) sG 2G :89$P9 :U'UG 1esqe) sG 2G A=UG 1esqeq) adPG E sG 2G A=UQG 1esqena-u2) /G 2G A=U$A:U=G 1esq+a) sG Cerradura, c#ausura, a*n, a*aG 1esq+achi-uq) adPG E sG Persona o ani6a#

DICCIONARIO
-ue se dePa encerrarG 1esq+achi-u2) /G 0eParse encerrarG 1esq+achiq) adPG E sG Que .ace cerrar o c#ausurar a#goG \\ Que .ace encerrara a#guienG E@E5H pun0u wesqHac*iq, -ue .ace cerrar #a *uer aG 1esq+achi2) /G Hacer cerrar, c#ausurar, a*ar #a *uer a o a+er uraG \\ Hacer encerrar a a#guienG 1esq+a-uq) adPG Cerra+#e, c#ausura+#e, a*a+#eG \\ Cica ri"a+#eG \\ Que se cierra o encierraG 1esq+ana) sG Cerradura, c.a*a, candado, a*n, a*a de seguridad *ara #as *uer asG \\ adPG A#go susce* i+#e de ser cerradoG EolO Uis-8anaG 1esq+a0a2) /G 'easegurar, reencerrar, asegurar de nue/oG 1esq+aq) adPG E sG Cerrador, c#ausurador, a*adorG 1esq+ara2a2) /G Per6anecer, cerrado o c#ausuradoG 1esq+ar0ari2) /G Cerrar#o de una /e"N cerrar a#go *res a6en eG 1esq+arqo2) /G Cerrar, c#ausurar a#go a*resurada6en eG 1esq+asqa) adPG Cerrado, c#ausurado, o+s ruido, a*ado o a*onadoG \\ Herida cerrada o cica ri"adaG 1esq+a2) /G Cerrar, c#ausurar, a*ar o a*onar, encerrarG \\ Asegurar una *uer a, *or i##o o *asadi"oG 1esq+a2-acha2) /G @ugar con #as *uer as, a+riendo E cerrFndo#as con inua6en eG 1esq+a2-u2) /G Cerrar#o cuidadosa6en eG 1esq+a2si2) /G AEudar a cerrar, c#ausurar o a*ar una sa#ida o una cosa -ue necesi a a*aG 1esq+e) sG 0i/orcio, se*aracin conEuga#G 1esq+echa-u2) /G 0i/orciarse, se*ararse #os cnEugesG S9$R$H 8a-anaYuEG $e&AyaO UesPeEG 1esq+e2) /G 0i/orciar, se*arar a #os cnEugesG 1esq+o) adPG Bed& <urneo, de /is a eO ra/iada, en,er6o de es ra+is6o, +i"co, +isoPoG S9$R$H #er-8oG 1esq+oq) sG Bed& Que uerce #os oPosG \\ Su,rir de es ra+is6oG 1esq+o2) /G Bed& >i"car, 6irar de reoPoG <orcer #os oPos a un #adoG S9$R$H #er-8oE, c.urc.uEG 1esq+o2a2) /G Bed& 2o#/erse urneo, +i"co, +isoPoG S9$R$N #er-8oEaEG 1esq+o2-acha2) /G Bed& 5o/er #os oPos de un #ado a o ro en ,or6a de,ec uosaG E@E5H pu0llaspa wesqHoy0ac*ay, Pugar orciendo #os oPosG 1icha) sG Ascenso, su+ida, e#e/ado, encu6+ra6ien oG S9$R$H se-aG 1ichachina) adPG Susce* i+#e de ser su+ido, ascendido, e#e/adoG S9$R$H se-ac.inaG 1ichachiq) adPG E sG Que .ace su+ir, ascender, esca#ar o encu6+rarG \\ Que .ace encarecer #a 6ercaderJaG 1ichachi2) /G E#e/ar, #e/an ar, su+ir, ascenderG S9$R$H se-ac.iEG 9cO Uic.anaG 1ichana) sG Esca#era, graderJa, *e#daQoG S9$R$H se-anaG

SIMI TAQE
1ichana a) adPG ?Fci# de su+ir, ascender, esca#arG 1icha0a-u2) /G <ra ar de su+ir, ascender o esca#arG 1ichaq) adPG E sG Que su+e, esca#a o asciendeG 1ichar0ari2) /G Su+ir, ascender, esca#ar de go#*e, con ra*ide"G 1icharqo2) /G 2G SEQA'QO=G 1icha2) ad/G Arri+a, *ar e su*erior, enci6aG \\ /G Su+ir, ascender, esca#ar a #o a# oG 9cO .uic.anaG 1icha2-acha2) /G Su+ir o ra ar de su+ir re*e ida6en eG 1icha2-u2) /G Su+ir #en a6en e o ascender *ausada6en eG 1icha2si2) /G AEudar a su+ir o ascenderG 1ich+i) sG CFn aro de +oca anc.a, dos asas E #a+io so+resa#ien eG S9$R$H c.8a6i##YuG \\ >#onda o ,aro# ,es oneadoG \\ Sogui##a con adornos de co#ores /arios, usado *ara e# /es uario de dan"as ,o#YricasG \\ Anat& $e&AreqO La+io 6aEor de #a /u#/a de #a .e6+raG SCaE##o6aT 1ich+ichichi2) /G onomat& C.i##ido o gri o de# c.anc.oG 1ich+is2a2) /G onomat& C.i##ar de# c.anc.oG 1ich+un) sG Anat& ?K6urG S9$R$H c.aYa u##uG 1ich+una) sG tej& 9ns ru6en o .ec.o de .uesos de ##a6a *ara ePer E u*ir #as ra6as de #os ePidosG S9$R$H ruY8iG 1ihihi2) sG onomat& 'isa c.i##ona E des erni##adaG \\ /G 'e#inc.oG 1i-a0a) sG Lan"a6ien o de a#go *or #os airesG \\ Sa# o *or enci6a de un o+s Fcu#oG 1i-a0achi2) /G Hacer #an"ar, arroPar o derri+ar a#goG 1i-a0a-uq) adPG E sG Que se cae de #o a# o, -ue se #an"a *or #os aires a# sue#oG E@E5H perqapalamanta wi0apa0uq, -ue se #an"a de enci6a de #a *aredG 1i-a0a-u2) sG Accin de de caer /o# eado o derri+adoG \\ /G 0erri+arse, u6+arse, caer +rusca6en e en ierra E /o# earseN irarse a ierraN irse *or e# sue#oG S@GLGPGT 1i-a0asqa) adPG Lan"ado *or #os aires, derri+ado, des*#o6ado con /io#enciaG 1i-a0a2) /G 0erri+ar, #an"ar *or #os airesG \\ Sa# ar *or so+re un o+s Fcu#oG (i-ari1i) sG 9tno*ist& En e# inYario, -uin a UaYa de# no/eno se-8e Q.a*ade# sec or C.inc.aEsuEuG Es e adora orio era una se*u# ura +ien #a+rada -ue es a+a en e# cerro PiYc.u, en #a ciudad de# Qos-oN *er enecJa a# SeQor Princi*a# de# aE##u 5aras, ##a6ado *recisa6en e WiYariUi SWiYari*iTG 1i-ch+u) sG >o adura, arroPo, #an"a6ien oG S9$R$H -ar-oG 1i-ch+u 1i-ch+u) adPG <irados E dis*ersos *or odo #adoG 1i-ch+uchi-uq) sG Persona -ue se .ace +o ar, #an"ar, arroParG S9$R$H C.an-ac.iYu-, c.o-ac.iYu-G \\ Que se .ace a+andonarG

BC D
1i-ch+uchi-u2) /G P#acerse +o ar, #an"arG S9$R$H c.an-ac.iYuE, c.o-ac.iYuEG \\ Hacerse a+andonarG 1i-ch+uchi2) /G Hacer +o ar, #an"ar con o rosG \\ P#acer a+andonarG E@E5H llan0Hanamanta wi0c*Hac*iy, .acer +o ar de# ra+aPoG 1i-ch+u-uq) adPG Que se des*#o6aG S9$R$H #a-8aYu-G 1i-ch+u-u2) /G Caerse, des*#o6arse, derru6+arseG S9$R$H c.an-aYuEG 1i-ch+una) adPG >o a+#e, arroPa+#e, #an"a+#e, desec.a+#e, a+andona+#e o descar a+#eG 1i-ch+una-u2) /G Ec.arse #as cargas u o+#igaciones uno a# o roG \\ A+andonarse o se*ararse #os cnEugesG S9$R$H -ar-onaYuEG 1i-ch+una a) adPG ?Fci#6en e +o a+#e, desec.a+#e, descar a+#e, a+andona+#eG 1ich+una2) /G Sacar #os .uesos #argos, se*arando #a carne o *resaG 1i-ch+u0a) sG Agri& Cu# i/o dis*erso, ra#o, en e# -ue .aE necesidad de rese6+rarG \\ 'e#an"a6ien oG \\ >u# o -ue se agrega a o ro en +es ias de cargaG 1i-ch+u0a-u2) /G Jisiol& 2o6i ar, de/o#/er #o 6a# co6ido, *or 6a#a diges inG S9$R$H a- u*aYuEG 1i-ch+uq) adPG E sG Lan"ador, +o adero arroPadorG \\ Que a+andona a a#guienG 1i-ch+ura) sG 2G :U:UPAG 1i-ch+ura2a2) /G Per6anecer irado, #an"ado, arroPado so+re e# sue#oG 1i-ch+ur0ari2) /G >o ar#o, #an"ar#oG \\ A+andonar#oG 1i-ch+usqa) adPG ArroPado, +o ado, #an"adoG \\ A+andonadoG E@E5H wi0c*Husqa allpa0una, errenos a+andonadosG \\ adPG Quris& $EOLG A+andono de causa Pudicia#G 0ePar de ins ar un PuicioG S9$R$H c.anic.aE UiYc.8uEG 1i-ch+u2) /G >o ar, arroPar, #an"ar, eO*e#erG \\ 0es*edir, a+andonar, eO*u#sarG S9$R$H -ar-oEG 1i-ch+u2-acha-u2) /G Caerse *or odos #ados, *or de+i#idad o *or in oOicacin a#co.#icaG S9$R$H a#-oruYuE, c.an-aEYac.aYuEG 1i-ch+u2-acha2) /G 2G CHA$QA=:ACHA=G 1i-ch+u2-a0u2) /G >o Frse#o, de/o#/er#o, arroPFrse#o a su *er enenciaG 1i-ch+u2-u-u2) /G 0erru6+arse, caerse so+re a#go en ,or6a i6*re/is aG S9$R$H c.an-aEYuYuEG 1i-ch+u2-u2) /G 2G W9<A=:U=G 1i-ch+u2si2) /G AEudar a +o ar, #an"ar o arroParG 1i- u) adPG 0es/iado, #adeado, orcidoG S9$R$H UiYsu, Uis 8u Uis 8uG E@E5H Si0llu simi runa, *ersona con +oca orcidaG 1i- u2) /G 9nc#inar en direccin o+#icua, sesgar, orcerG \\ $at& <orcer, des/iar #a +ocaG S9$R$H UiY##uE Yac.aE, UiYsuEG 1i- u2-acha2) /G 2G W9:LLU=G 1i-sa) sG Anat& A+do6en, /ien re, +arriga, es 6ago, *ar e co6*rendida en re e# raO E #a *e#/isG 1i-sa t+i-rasqa onqo2) sG 2G A5A=CHU'AG 1i-sa unu2uq) sG Bed& Asci isG Co#eccin

2&;
#J-uida en #a ca/idad *eri onea#G 1i-san) sG Anat& Es 6ago de# .o6+re E *an"a en ani6a#esG S9$R$H e-.e, UiYsaG 1i-sana2) /G 0es/endar, sacar e# es 6ago en una o*eracin -uirrgica o #a *an"a de #os ani6a#es, a# ser sacri,icadosG 1i-san0a.anta) adPG Posicin de cu+i o /en ra#G 1i-san0a2) /G Co#ocarse /en ra#6en e, de cu+i o /en ra#G 1i-sara2a2) adPG A+u# a6ien o de,or6e de #a +arriga o de# a+do6en, en ,or6a *ro6inen eG 1i-sasa0a) adPG Pan"n, +arrign, de a+do6en a+u# adoG S9$R$H *.aYsaG E@E5H wi0sasapa warmi, 6uPer *an"onaG 1i-sa2achiq) adPG E sG Que e6+ara"a, e6+ara"adorG S9$R$H c.ic.uEac.i-G 1i-sa2achi2) /G Engendrar, e6+ara"ar, .acer -ue #a .e6+ra conci+a E ges eG S9$R$H c.ic.uEac.iE[ 1i-sa2a-uq) adPG E sG La -ue conci+e, se e6*reQa, se e6+ara"aG S9$R$H c.ic.uEaYu-G 1i-sa2aq) adPG Persona cuEo a+do6en o /ien re se a+u# a en e# *roceso de ges acinG 1i-sa2a2) sG Accin de e6*reQarse, e6+ara"arse #as 6uPeresG \\ /G E6*reQarse, e6+ara"arse #as 6uPeresG S9$R$H c.ic.uEaEG 1i-sa2uq) adPG E6+ara"ada, 6uPer ges an eG \\ Que iene *an"a, /ien re o a+do6en 6uE desaro##adoG S9$R$H c.ic.uG 1i-sa2uq -a2) sG 2G CH9CHU :A=G 1i-su) adPG <orcido, o+#icuo, sesgado, inc#inadoG \\ C.uecoG S9$R$H UiY##uG 1i-sun0a) ad/G O+#icua, orcida o sesgada6en eG 1i-su2) /G 9nc#inar, dar direccin o+#icua o sesgadaG S9$R$H UiY##uEG 1i-su2-acha2) /G Ladearse, inc#inarse a un #ado o cos ado re*e idas /ecesG 1i-u2) /G $e&AreqO L#a6ar a una *ersona a #o #ePos con e# so6+rero o con a#go *ara .acerse /isi+#eG SCaE##o6aT 1i-ha) sG Peda"o, cor e, re a"o o ro"o de a#go, des*rendido con ,uer"aG S9$R$G Ui .aG 1i-ha-uq) adPG Que se *ar e o des*rende a# Pa#arG E@E5H wi0*a0uq millma, #ana -ue se des*rende a# Pa#arG 1i-ha-u2) /G 0es*renderse, *ar irse a# ser Pa#adoG 1i-ha2) /G Par ir o des*render una *ar e de un Pa#nG 1i-+i) sG 2e##n de #ana ras-ui#adaG 1i-+ini2) /G Es-ui#ar #anaG S9$R$H 6i##6anaE, 6i##6a ru uEG 1i-+u) sG medid& Ces6aG 5edida de #ongi ud -ue e-ui/a#e a #a dis ancia co6*rendida en re #as *un as de #os dedos Jndice E *u#gar, con #a *a#6a de #a 6ano eO endidaG 1i-u/a) sG Lool& FKicugna vicugna BolinaG 2icuQaG E# 6Fs *e-ueQo de #os ca6K#idos suda6ericanos, de 70 c6sG de #argo E 30 c6sG de a##a, sin

2&3
considerar e# *escue"oG 0e co#or rigo roPi"o en e# #o6o E casi +#anco en e# /ien re, su #ana es 6uE ,ina E co i"adaG 1i aha) sG Jol0& Ani6a# sacri,icado en #a cere6onia de# tHin0a0uy en #os carna/a#es, cuEa carne se co6e sin sa# E sin -ue+rar#e #os .uesosG \\ 2G W9LA$CHAG 1i a i) sG Lec.e, #J-uido #Fc eo segregado *or #as g#Fndu#as 6a6arias de #as .e6+rasG S9$R$H QuYQu, QuQu, -8e#-eG 9cO .ui##a##iG 1i ancha) sG Jol0& Sacri,icio de un ani6a# con ,ines cere6onia#es, *ara o,recer #a sangre E en raQas a #os 6anes u e#ares de# *as oreo, co6iendo #os o,er an es #a carne 6edio asada, co6o *ar e de #a cere6oniaG Se rea#i"a en e# tHin0a0uy o ,ies a *as ori# en carna/a#es E e# 21 de Punio, ,ies a de San @uanG S9$R$H Ui#a.aG 1i a0i) adPG Co#or a6ari##o roPi"o, anaranPadoG 9cO Ui##a*iG 1i a) sG A/iso, ad/er encia, indicio, anuncio, *ar e, in,or6eG 1i achi) sG Quris& $EOLG $o i,icacin Pudicia#G 1i achi-uq) adPG E sG La *ersona co6unicada, anunciada, ad/er idaG 1i achi-u2) /G Hacerse in,or6ar, ano iciar, co6unicar, con ar, re#a arG 1i achi.u2) /G Hacer co6unicar o in,or6ar a odosG 1i achina-u2) /G Co6unicarse *or 6edio de una ercera *ersonaG 1i achiq) adPG E sG Que .ace a/isar, in,or6ar, no i,icar, ad/er ir o anunciarG 1i achi2) /G Hacer a /isar, ano iciar, in,or6ar, re#a arG \\ Quris& $EOLG $o i,icarG 1i achu) sG 2G W9LLA:AG 1i a-a) adPG E sG 'e#a or, in,or6ador, co6unicadorG S9$R$H Ui##a-, Ui##ac.uG 1i a-uq) adPG Ano iciador, *regoneroG \\ QuePosoG \\ sG $EOLG $o icieroG 1i a-u2) /G Con ar, re#a ar, in,or6ar, ano iciarG S9$R$H .aUariEG 1i a i) sG Lec.e *ri6era, an es de# ca#os roG 1i ana) sG $o icia, in,or6e, .is oria, re#a o, narracinG 1i ana-u2) /G A/isarse, con ac arse, ano iciarse, re#a arse 6u ua6en e en re dos o 6Fs *ersonasG \\ Cit& )enero #i erario de# cuen oG 1i a0a-u2) /G C.is6ear, ##e/ar no icias de ercerosG 1i a0a2a2) /G Ano iciar, con ar, re#a ar o co6unicar a#go re*e ida6en eG 1i a0hu-u) adPG C.is6osoG S9$R$H ##a*.##asi6iG 1i aq) adPG E sG 2G W9LLA:AG (i aq U.u) sG 'ist& Su6o sacerdo e inYaG Pon J,ice So#ar, Pri6ado de# 96*erioG @e,e es*iri ua# re#igiosoG Par ici*a+a en #as cere6onias sagradas 6Fs grandes co6o en e# 9n i 'aE6i, o ?ies a de# So#G Augura+a E *redecJa e# ,u uro de# i6*erio, en #as

BC D
nu+es E en #as en raQas de #os ani6a#es sacri,icados en es as cere6oniasG S9$R$H U6uG 9cO Wi##aY U6uG 1i aq 1i -an) sG 2G CHUPULLOG 1i ari-u2) /G Ano iciar, re#a ar a#guna no icia o no/edad co6edida6en eG 1i ari2) /G A/isar, co6unicar, in,or6ar o di,undir no icias a 6uc.osG 1i arqari2) /G Co6unicar, a/isar o ano iciar a#go a uno Ea o ros en ,or6a in6edia aG E@E5H nisqayta llapanman willarqariy, #o -ue e .e dic.o a/isa a odosG 1i arqo2) /G A/isar, con ar, ano iciar a#guna no/edad sin de6oraG 1i asqa) adPG A no iciado, in,or6ado, con ado, re#a ado, ad/er idoG \\ adPG E sG $o icia di/u#gada, cuen o re#a adoG 1i a2) /G A/isar, ano iciar, re#a arG \\ Ad/er ir, denunciarG 1i a2-acha2) /G A/isar, re#a ar, ano iciar *or odos #os #adosG \\ C.is6earG 1i a2-u2) /G Ano iciar, a/isar a o ro *or .acer#e un +ien es*ecia#G 1i a2si2) /G AEudar a ano iciar o in,or6arG \\ AEudar a re#a ar o con ar no iciasG 1i ina) sG Eot& >ro e, Ee6a o re oQo de #as *#an asG S9$R$H c.8iYc.iEG $e&AyaO Ui#inaG $e&QunO c.i##YiEG 9cO Ui##inaG 1i ina2) /G 2G W9APA=G (i -a) sG 'ist& 9do#o de es e no6+reG 9cono o i6agen -ue re*resen a+a #a di/inidad u e#ar de# /a##e -ue se eO iende desde #o -ue .oE es La 'aEa `#Jnea di/isoria en re Cusco E Puno` .as a #a 6on aQa 6is6aG S@GLGPGT \\ A*e##ido de origen inYaicoG 1i -a) sG >i"nie o o +i"nie aG S9$R$H .aUaEG \\ LinaPeG \\ adPG Sagrado, di/ino, sacroG 1i -a nina) sG 'ist& ?uego sagrado *ara #os sacri,icios, en #as cere6onias inYaicasG (i -a !+uncha1) sG 2G P8U$CHAWG (i -a Raqa2) sG Arqueol& F,alp#n sagradoG Pe-ueQo gru*o ar-ueo#gico, u+icado en #a 6argen derec.a de# rJo Pan*a Q.aUa, *rOi6a a Pa a##a- a en 5ac.u*iPc.uG Es F asen ado so+re un *ro6on orio es ra Kgico deno6inado e# 2a##e >aPoG Es F co6*ues o *or 5 gru*os di,eren es, con,or6ados *or &1 recin osG Es e si io ar-ueo#gico corres*onde a #a K*oca *reinYa, casi en su o a#idadG 1i -achi) sG @eringa, Peringui##a, c.isgue eG 9cO Ui##YanaG 1i -achi2) /G Canoni"ar, san i,icarG \\ Bed& @eringuear, *oner ene6aG 1i -achoqa) sG Bed& En,er6edad de #os oPosG O, a#6iaG S9$R$H surun*8i, an ic.o-aG 1i -a-u) sG 2G WA9LL:A$AG (i -a-una) sG 9tno*ist& F/agradosG En e# inYarioG *ri6era UaYa de# segundo se-8e PaEan, de# sec or An isuEuG Es e adora orio era un #ugar de# 6is6o no6+re, donde se edi,ic en ie6*o

DICCIONARIO
de #a Co#onia #a casa de @uan de Sa#asG En cier a ,ec.a de# aQo, #os inYas ##e/a+an odas #as de6Fs UaYas e Jdo#os de #a ciudad de# Qos-o E a##J a odas Pun as se #es .acJan sacri,icios con *e-ueQos ces os de cocaG Era una UaYa 6uE i6*or an eG 1i -a-u2) /G Es ado de eOci acin o ce#o ani6a#G (i -a.a2u) sG ,eog& F-o /agradoG 2i#cano aG 96*or an e e .is rico rJo -ue nace en e# nudo de# 6is6o no6+re, en #a "ona de La 'aEa a 5,41; 6GsGnG6G en #os #J6i es de #os de*ar a6en os de Qos-o E PunoG Corre *or odo e# 2a##e Sagrado de #os 9nYas *ara #uego o6ar e# no6+re de# A# o E >aPo Uru+a6+a, .as a su con,#uencia con e# rJo <a6+o, con un recorrido de !,500 Y6sG 1i -ana) sG CFnu#a, PeringaG S9$R$H Ui##YaYuG EolO Ui##Yac.inaG (i -a0an0a) sG 'ist& y Arqueol& FClano o e:planada sagradaG 2i#ca+a6+aG ConPun o ar-ueo#gico u+icado en #a *ar e $ +aPa de #a cordi##era de# Wi##Ya*an*a o 2i#cano a, dis ri o de# 6is6o no6+re, *ro/incia de La Con/encin, Qos-oG Es F con,or6ado *or 5 *#a"as E 6Fs de &00 recin osG 9nicia#6en e ,ue un cen ro *roduc i/o es*ecia#i"ado en recursos de #a "onaH coca, a/es eO icas, *#u6as, 6aderas, e cG, ar icu#ado E +aPo #a ad6inis racin de 5ac.u*iPc.u, -ue ,ue e# cen ro E #a ca*i a# ad6inis ra i/a de #a reginG 0es*uKs de #a in/asin euro*ea E #a re+e#in de 5an-o 9nYa en !,5&;, de #os dos in en os in,ruc uosos de rei/indicacin de #os na i/os E e# *ro*si o de #a eO*u#sin de #os es*aQo#es, en Sa-saEUa6an E O##an aE an*u, #os andinos se re*#egaron *or #a ru a de A6aE*an*a a 2i Yus E #uego a Wi##Ya*an*aG En es e # i6o #ugar #os inYas cons ruEeron #a # i6a ca*i a# de# <aUan insuEu, adecuando so+re #as es ruc uras *ri6igenias, cien os de edi,icaciones *ara dar ca+ida a #a K#i e rea#, sacerdocio, 6i#icia, aY##as, ePKrci o, e cG En !,7!!`!,7!5 e# ar-ue#ogo Hira6 >ing.a6 /isi e# #ugar, *ero no #e dio 6uc.a i6*or anciaN sos u/o .as a #a dKcada de# 50, -ue #a # i6a ca*i a# de #os inYas ,ue #a ciudad -ue descu+ri e# 21 de Pu#io de !,7!!H 5ac.u*iPc.uG En #a ac ua#idad se .a de er6inado -ue e# si io ar-ueo#gico ##a6ado Es*Jri u Pan*a, corres*onde a #a # i6a ca*i a# de# <aUan insuEu o, Wi##Ya*an*aG La 6aEorJa de #as edi,icaciones de es e si io son de ,ac ura ransiciona# o neoinYaG (i -a0aq) sG 2G W9LL:A'PAG 1i -a0aru) sG Agri& 5aJ" a6ari##oG S9$R$H uUinaG (i -ara2 !u-2u) sG 9tno*ist& FBanantial sagradoG En e# inYario, seO a UaYa de# sK* i6o se-8e :aEao,

SIMI TAQE
de# sec or Qo##asuEu, a cargo de# aE##u UsYa 5aE aG Es e adora orio era una ,uen e -ue es a+a en #a #adera de 5a oro, *rOi6o a WanaYaUri, en #a ciudad de# Qos-oG (i -ar0a) sG 'ist& En e# inYario, sacerdo e o sacerdo isa de #os sacri,icios o K6icosG S9$R$H Wi##Ya*a-G 1i -ar0a2) /G 'ist& FSill0a, sagrado, di/inoN arpay, sacri,icarH sacri!icar para la divinidadG O,rendar sacri,icios a #as di/inidadesG (i -as1a.an) sG Arqueol& FSill0a, sagradoN waman, .a#cnH *alc#n sagradoG& )ru*o ar-ueo#gico *reinYa si uado en #a *ro/incia de Canga##o, AEacuc.o, PerG Las ruinas indican e# grado de ade#an o a# -ue ##egaron #os Soras E LuYanas, -ue .a+i aron #os /a##es a# O de# rJo Pa6*asG Pos erior6en e ,ue #a sede de #os inYas en e# Qon isuEuG (i -a2) /G -elig& 'endir cu# o a #as di/inidades o dioses \\ O,rendar sacri,icios a #os 6anesG (i -u) sG 2G W9LL:8UG 1i -+i) sG ,eog& A+ra aguda, gargan a a,i#adaG S9$R$H YunYaG 1i -+u) sG Eot& F.onvolvulus crenati!olius -& et $&G Enredadera de #a ,a6i#ia de #as con/o/u#Fceas, de ,#ores aca6*anu#adas de di,eren es co#ores -ue se desarro##an enroscFndose en #os 6ai"a#esG Bed&Jol0& Se u i#i"a con ra #a cas*aG S9$R$H Ui##YuG 1i .a) sG 2G 59LL5AG 1i .ahina) sG 2G QAQAQ SU$:HA$G 1i .aqaqa) sG 2G QAQAQ SU$:HA$G 1i ina2) /G 2G W9APA=G (i oq) sG ,eog& Co6unidad con res os ar-ueo#gicos, cerca de #a ca*i a# de# dis ri o de O##an aE a6+o, *ro/incia de Uru+a6+a, Qos-o, PerG 1i 0u) sG A+a i6ien o, desa#ien o, des,a##eci6ien o, *os racinG 9cO .ui##*uG 1i 0usqa) adPG A+a ido, decaJdo, desa#en ado, .u6i##ado, *os radoG 1i u) adPG 96*ar, so#oG \\ 5anco, 6oc.oG 9cO .ui##uG (i uchiq) sG 'ist& Au oridad -ue en #a K*oca inYaica .acJa cor ar #as 6anos de #os #adrones, *ara escar6ien o genera#G 1i uchi2) /G 'ist& Hacer cor ar #as 6anos a #os #adrones *ara escar6ien o genera#G 1i u u) sG HuKr,ano, a+andonadoG 9cO .ui##u##uG 1i una2) /G Cor ar, se*arar, 6u i#ar, seccionar *or #as ar icu#acionesG 1i uq) adPG E sG Cor ador, 6oc.ador, 6u i#adorG 1i usqa) adPG Cor ado, 6u i#ado, 6oc.ado, seccionadoG 1i u2) /G Cor ar, 6u i#ar, desar icu#ar, 6oc.ar, seccionar *or nudosG 9cO .ui##unaG (i 1i) sG 2G P89SAQG 1ina) sG EncaPe, in roduccin,

BC D
*ene racinG S9$R$H sa 8iG 1inachi-uq) adPG E sG Que se .ace encaPar, in roducir, 6e er, *ene rar o e6+asarG 1inachiq) adPG E sG Que .ace in roducir, encaPar, *ene rar *or 6edio de una ercera *ersona, ins ru6en o o 6F-uinaG 1inachi2) /G Hacer encaPar, in roducir o 6e erG 1ina-uq) adPG !am& Persona -ue se in roduce o en ro6e e a odoN en ro6e ido, 6e e eG S9$R$H sa 8iYu-G 1ina-u2) /G !am& 5e erse, en ro6e erse, in roducirse, encaParse de ,ac oG S9$R$H sa 8iYuEG 1inana) sG 0e*si oG \\ adPG A#go susce* i+#e *ara ser 6e ido, in roducido, encaPadoG E@E5H qHonc*aman winana llantHa, #eQa *ara 6e er a# ,ognG 1inana-u2) /G 9n roducirse, 6e erse, encaParse recJ*roca6en eG 1ina0a-u2) /G 2G 59CH8UPA:U=, SUS:HAPA:U=G 1ina0a2) /G 2o#/er a encaPar, 6e er, in roducir o re##enarG 1ina0a2a2) /G 'e##enar, in roducir, 6e er, a-uear .as a co#6ar su 6FOi6a ca*acidadG 1inaq) adPG E sG Que in roduce, encaPa, 6e eG 1inara2a2) /G Per6anecer 6e ido, in roducido, encaPadoG S9$R$H susY.uraEaEG 1inarqo-u2) /G 9n roducirse, re##enarse, 6e erse /io#en a6en eG 1inarqo2) /G 5e er, in roducir, re##enar rF*ida6en eG 1ina2) sG A o, ercio de #eQa *ara cargar en #a es*a#daG \\ /G 5e er, in roducir, ences ar, re##enarG S9$R$H sa 8iEG 1ina2-acha2) /G 5e er *or 6e erG 1ina2-u2) /G 5e er, in roducir, ensacar cuidadosa6en eG 1ina2si2) /G AEudar a 6e er, in roducir, ensacar, en/asarG 1incha) sG Cin i##o -ue rodea e# so6+reroG 9cO .uic.aG 1inchas) sG Cin as 6e F#icas o ePidos u i#i"ados *ara e# ca+e##oG 1inchu) sG Lool& Co#i+rJG \\ Ar-ui ec oG \\ A#ari,eG 1ini) sG Bin& 96FnG \\ Piedri as negras redondeadas 6uE duras E *esadasG $e&AyaO Uic.uG E@E5H wini rumi, *iedra sJ#iceG 9cO .uiniG 1ininini2) sG Bed& 0o#or in enso con es ado ,e+ri# *or in,eccin a/an"ada, *roduciendo *u#sacin do#orosaG 1in-u) sG 5a e, *oroG $e&AyaO UinguG \\ U ensi#io, genera#6en e #a 6i ad de un 6a e o *oro, -ue es u i#i"ado *ara sacar cua#-uier #J-uidoG \\ adPG O+#ongo, a#argadoG S9$R$H *u uYuG E@E5H win0u uma, ca+e"a a#argada, do#icocK,a#oG 1in-u o) sG Sogui##a orcida 6uE *e-ueQa -ue sir/e *ara a ar #as *a as raseras de #a .e6+ra *acoc.a *ara e# cruceG

2&4
1in-u2a2) /G O+#ongarse, a#argarse, ac.a arseG $e&AyaO UiYuEaE S orcido, arrugadoTG (in0i a2) sG 9tno*ist& Lugar u+icado en #a 6argen derec.a de# rJo Wa anaE, a# SE in6edia o de #a ciudad de Qos-oG ?ue e# asen a6ien o inYa de Win*i##aE S5e6+i##aTG \\ Arqueol& Si io ar-ueo#gico u+icado en e# 6is6o #ugar, con,or6ado *or es ruc uras de ,ac ura *reinYa e inYaG Los recin os *reinYas ,ueron reocu*ados *or #os inYasG Se .a##an es ra os Qo aYa##i, :8i##Yi, Lucre, 9nYa, e cG 1in1i2) /G 5o/er #as 6uPeres en /ai/Kn #as caderasG S9$R$H UinUiEYac.aE, -8eUiEYac.aYuEG 1in1i2-acha2) /G 2G W9$W9=G 1i/a) sG Creci6ien o, desarro##oG 1inachi-uq) adPG E sG Que .ace crecer *ara sJ *#an as, ani6a#es o *ersonasG 1inachiq) adPG E sG Lo -ue .ace crecer, desarro##ar o *rogresarG 1inachi2) /G Hacer crecer, desarro##ar, *rogresar o au6en ar en can idad E a6aQo a#goG 1i/a-u2) /G Crecer es*on Fnea6en e, en es*ecia# #as *#an as si#/es resG 1i/a0a-u2) /G Crecer /enciendo #as causas -ue re rasan e# creci6ien oG 1i/a0a2) /G 'e+ro ar, re oQar, /o#/er a crecerG S9$R$H c.8iYc.iE, Ui##inaEG 1i/a0u) sG @ora, cerea# ger6inadoG E@E5H uwina sara wi?apu, Pora de 6aJ" a6ari##oG 1i/a0una) sG Lugar o si io donde se .ace ger6inar #a PoraG S9$R$H UiQa*una -oc.aG 1i/a0una qocha) sG 2G W9APU$AG 1i/a0u2) /G Eot& Hacer ger6inar e# 6aJ" o cua#-uier cerea# *ara #a PoraG 1i/aq) adPG E sG Crecien e, -ue desarro##a, -ue *rogresaG E@E5H wi?aq 0alla, cuar o crecien eG 1i/arqo2) /G Crecer o au6en ar de a6aQo *reco"6en e en ,or6a rF*idaG 1i/a2) sG E ernidadG \\ adPG E erno, i6*erecedero, se6*i erno, in,ini oG \\ ad/G <odo ie6*o, *or sie6*reG 9cO UiQanaG \\ /G Crecer, desarro##ar, au6en arG S9$R$H .a unEaEG 9cO UiQanaG 1i/a2 -a2) sG Per*e uidad, e ernidad, in,ini udG 9cO .uiQaE YaEG 1i/a2 .asi) adPG Con e6*orFneo, de #a 6is6a edadG 9cO .uiQaE 6as.iG (i/a21a2na) sG Arqueol& F/iempre jovenT )ru*o ar-ueo#gico u+icado en #a "ona de 5ac.u*iPc.u, Qos-o, a 2,;;0 6GsGnG6G, en #a *ar e in er6edia de# cerro so+re una co#ina E *rOi6o a# riac.ue#o -ue +aPa de P.uEu*a a 5arYa E dese6+oca en e# rJo A# o Uru*an*aG Es as 6inas es Fn cons ruidas so+re desni/e#es de# erreno, *or 6edio de *#a a,or6as E ienen 20 recin os S#a 6aEor can idad de #a "ona, a eOce*cin de 5ac.u*iPc.u E Pa a##a- aT, 1 gru*os de andenes, !5 ,uen es, 2 cue/as, esca#ina as, ca6inos, 6uros de

2&7
con encin, e cG A#gunos recin os ienen dos ni/e#es, es ando agru*ados en dos sec oresH uno en #a *ar e an erior E o ro en #a in,eriorG En es e # i6o se concen ra e# 6aEor n6ero de recin osG Por #a ,or6a c6o es F cons ruida, su u+icacin, su asociacin, su dis ri+ucin E e# con eO o de es ruc uras, sugiere -ue *udo ser un *e-ueQo cen ro *roduc i/o es*ecia#i"ado, co6*#e6en ario a 5ac.u*iPc.u, a 6anera de un gru*o bsa K#i eb de carFc er 6aEor6en e cere6onia#G \\ adPG !am& Se dice a -uien se *resen a sie6*re con as*ec o Pu/eni#G 1i/a21a2na) sG Eot& F9pidendrum sp&G Her6osa es*ecie de #a ,a6i#ia de #as or-uidFceas cuEas /is osas ,#ores de co#ores #i#a, a"u# E roPo ,#orecen odo e# aQoN a es a #arga duracin a#ude su no6+re, -ue signi,ica siempre joven& 1i/a2cha-u2) /G Per*e uarse, in6or a#i"arse, .acerse i6*erecederoG 1i/a2cha2) /G Per*e uar, e erni"ar, .acer i6*erecederoG 1i/a2 a) ad/G Por sie6*re, e erna6en e, *ara sie6*reG 1i0achi) sG P#o6adaG S9$R$H .uE*a, .uE*ac.iG 9cO .ui*ac.iG (i0is-o) sG 2G CH9$A HAWAQ8OLLA= G 1i0ha) sG Jol0& )ri o o /oces de a#+oro"o en #as ,es i/idades carna/a#esca o en #as tHin0as, cuando rea#i"an be# *ago a !a <ierra o Pac.a 5a6abG 1i0ha a) sG Jol0& 0an"a ,o#Y#rica cus-ueQa -ue se ePecu a en #as ,ies as carna/a#escas E agrJco#asG A# ,ina# de #as es ro,as de# can o se re6a a, *recisa6en e, con e# es ri+i##o wip*alaN, Uip*alaN U\ 0an"a ,o#Y#rica *uneQa con +anderas +#ancasG 1iqonto2) sG Eot& FTillandsia calocep*ala Sittm& BedG P#an a *arFsi a, de #a ,a6i#ia de #as +ro6e#iFceasG Bed&Jol0& Se u i#i"a en coci6ien o con ra e# reu6a is6oG 1ira) sG Se+o, grasa, 6an ecaG \\ Se+o de ani6a#esG \\ adPG )ordoG 1ira 1ira) sG Eot& F/enecio oud+er0iae!olius Bey& et SalpG Ar+us o de #a ,a6i#ia de #as co6*ues as, recu+ier a de *i#osidades +#an-uecinas, con .oPas #anceo#adasG Pro*ias de "onas ,rJas, se e6*#ea en #a a#i6en acin de #os cuEesG Bed&Jol0& Se u i#i"a *ara curar 6a#es res*ira oriosG S9$R$H -oUi 6irac.iG 1iracha-uq) adPG Que se engrasa, se ense+aG 1iracha-u2) /G Engrasarse, ense+arseG 1irachaq) adPG E sG Engrasador, ense+adorG 1iracha2) /G Ense+ar, engrasar, un ar con grasas o acei esG E@E5H c*uc*u garata wirac*ay, .a" engrasar e# cuero duroG 1ira a) adPG Sie6*re o+eso, sie6*re gordoG 1irana2) /G 0ese+ar, sacar e! se+o o #a grasa de #as carnes gordasG (iraqocha) sG 'ist& E6*erador 9nYa, .iPo

BC D
de# 9nYa =aUar Wa-a- E de 5a6a C.uYiG Su /erdadero no6+re ,ue 'i*a-G Asu6i e# *oder *or inca*acidad de su *adre *ara de,ender e# Qos-o de #a in/asin de #os guerreros c.8anYas a# 6ando de Han-8o WaE##uN /enciendo a Ks os en #a +a a##a de =aUar*an*a, en #a ac ua# *ro/incia de An a, Qos-oG Se re#a a -ue e# dios Wira-oc.a #e re/e#a a# 9nYa en sus sueQos #a *roOi6idad de #os c.8anYas, *or #o 6is6o -ue reci+i e# no6+re de Wira-oc.aG En agradeci6ien o cons ruEe un e6*#o en San Pedro de :ac.a, en #a *ro/incia de :anc.is, Qos-o, PerG 9cO HuiraYuc.aG \\ Bit& y -el& 0ios Su*re6o de #a 6i o#ogJa aUan insuEana, re*resen ado co6o un *ersonaPe de #a ra"a +#anca, carac eri"ado *or #as +ar+as #argasG En #a cos a se #e deno6ina Qon o Ion Teqsi Siraqoc*a& UU 9tno*ist& En e# inYario, cuar a UaYa de# cuar o se-8e Qo##ana, de# sec or An isuEo, a cargo de# aE##u AU-aE##i PanaYaG Es e adora orio, era una can era en #a "ona de Q8a##aYanc.a, en e# -ue .a+Ja una *iedra de ,or6a .u6ana, -ue a*areci duran e #os ra+aPos de eO raccin, *or #o -ue e# 9nYa orden -ue ,uera una UaYaG 1iraqocha) sG $EOLG Ca+a##ero, seQor, donG (iraqocha -ancha) sG 9tno*ist& F.ercado de la laguna grasosaG En e# inYario, -uin a UaYa de# seO o se-8e Qo##ana, de# sec or Qo##asuEuG Es e adora orio es a+a con,or6ado *or cinco *iedras, -ue es a+an en e# *ue+#o de Qesa##a S.oE si io ar-ueo#gico de Qo aYa##iTG (iraqocha orqo) sG 9tno*ist& F.erro con laguna espumosaG En e# inYario, cuar a UaYa de# se-8e PaEan, de# sec or Qon isuEuG Es e adora orio era un cerro -ue es a+a enci6a de PuYJn, en #as a,ueras de #a ciudad sagrada de# Qos-oG (iraqocha 0u-2u) sG 9tno*ist& FBanantial de laguna espumosa o grasosaG En e# inYario, -uin a UaYa de# seO o se-8e :aEao, de# sec or An isuEuG Es e adora orio era un 6anan ia# -ue es a+a en ca6ino a C.8i a*an*a, Qorao, Qos-oG 1irasa0a) adPG )ordo, grasoso, o+eso, ro##i"oG E@E5H wirasapa runa, *ersona gordaG 1ira2 1ira2) adPG )ordJsi6o, 6uE o+esoG 1ira2achi-uq) adPG E sG Sus ancia o a#i6en o -ue engordaG E@E5H wirayac*i0uq mi0*uy, a#i6en o -ue engordaG 1ira2achiq) adPG E sG A#i6en o nu ri i/o -ue engordaG 1ira2achi2) /G Engordar, ce+ar o a#i6en arG E@E5H 0*uc*i wirayac*iy, engordar a un *orcinoG 1ira2aq) adPG Engorda+#e, -ue engordaG \\ Pro*enso a #a gorduraG 1ira2a2) /G Engordar, *onerse gordo,

DICCIONARIO
##enarse de carnes E grasaG 1iri) sG La"o, cuerda de cuero *ara asegurarG (ir-a20a2) sG 9tno*ist& En e# inYario, cuar a UaYa de# sK* i6o se-8e :aEao, de# sec or Qo##asuEu, a cargo de# aE##u UsYa 5aE aG Es e adora orio era un ##ano de# 6is6o no6+re, donde *o+#aron des*uKs #os 6i i6aes C.ac.a*oEasG 1ir-hi) adPG E sG La+ios anc.osG \\ adPG @e nG (iro20acha) sG 9tno*ist& FTierra de ca?a de ma"G En e# inYario, cuar a UaYa de# segundo se-8e PaEan, de# sec or C.inc.aEsuEu, a cargo de# aE##u E ,a6i#ia WiYaYiraoG Es e adora orio era un cana# na ura# de agua -ue e# 9nYa Pac.aYu e- es a uE *or UaYaG Se #e .acJan ruegos *or #a -uie ud E ran-ui#idad de# 9nYaG 1ir0+a) sG Anat& La+io in,eriorG A$<R$H sir*8i S#a+io su*eriorTG 1ir0+asa0a) adPG @e n, de #a+io in,erior grueso o *ro6inen eG 1iru) sG Agri& CaQa de# 6aJ"G \\ B%s& 9ns ru6en o 6usica# aer,ono ,a+ricado de #a caQa de gra6JneaG 1iru2) /G alim& Canear, c.u*ar e# Pugo de #a caQaG (isa) sG A*e##ido au c ono de origen inYaicoG 1isa) sG So#dado de# ePKrci o inYaicoG S9$R$H Ua##aUisaG 1isi) sG 'eci*ien e o de*si o de #J-uidos o granosG \\ 'eco#eccin o recoPo de granos o #J-uidosG 1isina) sG 'eco#ec or, recogedor, cuc.arn, o+Pe o *ara sacar granos o #J-uidosG 1isiq) adPG E sG 'eco#ec or, recogedor de #J-uidos con un ins ru6en o 6e F#ico o de *oro ##a6ado wisina& \\ Que saca #J-uidos de un de*si oG 1isi2) /G 'ecoger, reco#ec ar o sacar granos o #J-uidos con #a wisina& E@E5H unu wisiy, sacar agua con #a wisina; sara mu*u wisiy, sacar #a se6i##a de 6aJ" con #a wisina& 1is-+acha) sG Lool& FCagidium peruvianum BeyenG 2i"cac.aG Orden roedores, ,a6i#ia #agididaeG 5a6J,ero de co#or gris c#aro o+scuro, de co#a #argaG 2i/e en sociedades en #as *eQo#erJasG L#ega .as a ;0 c6sG de #argo E es 6uE +uscado *or su carne sa+rosaG S9$R$H .uiscac.aG 1is a) sG Cuc.arn de 6adera 6uE u i#i"ado en #a cocina andinaG 9cO .us.i#aG 1is acha) sG Cuc.aronci o *e-ueQo de 6adera, cuc.ari##a de 6aderaG 1is aq) adPG E sG Que sir/e o saca #os granos o e# agua con e# cuc.arn de 6adera, wislla& 1is a2) /G Sacar o ser/ir con e# cuc.arn de 6adera, wislla& 1is a2-u2) /G Cuc.arear, ser/ir con #a wislla o cuc.arn de *a#o o 6aderaG 1isni) sG 2G W9S9G 1isnisqa) adPG 2G W9S$9SQAG

SIMI TAQE
1isni2) /G 2G W9S$9=G 1is/i) sG 0erra6a6ien o, es*arci6ien o de granos o cuer*os 6enudos E a+undan esG S9$R$H UisniG 1is/ichiq) adPG E sG 2G <8A:ACH9QG 1is/ichi2) /G Hacer des*arra6ar o es*arcir granosG S9$R$H 8aYac.iEG E@E5H mu*u wis?ic*iy, derra6ar #a se6i##aG 1is/isqa) adPG Es*arcido, des*arra6ado, dise6inadoG S9$R$H UisQis-aG 1is/i2) /G Es*arcir, derra6ar, dise6inar, des*erdigarG S9$R$H UisQiEG 1is/i2 1is/i2) adPG <odo derra6ado, des*arra6ado o 6uE es*arcidoG 1is0a) sG 5e##i"os o ge6e#osG S9$R$H Uis*a##a, a*an iaG 9cO .uisaG 1is0a a) sG 2G W9SPAG 1isq+a) sG Cerradura, cierre, c#ausura, a*nG \\ 'i ua# de curanderis6o inYaico *ara con rarres ar #os 6a#e,icios o 6a#es en genera# E de/o#/er #a 6a#dad a #a *ersona -ue 6and .acer #a .ec.icerJaG 1isq+a-uq) adPG Cerra+#e, c#ausura+#e, a*a+#eG 1isq+a-u2) /G Encerrarse uno 6is6oG 1isq+ana) sG Cerradura, candado, cerroPo, a#da+a u o ro o+Pe o -ue sir/e *ara asegurar o c#ausurar una *uer aG \\ <a*n o cierreG 1isq+aq) adPG E sG Cerrador, c#ausurador, a*adorG 1isq+aqa) adPG Cerrado, c#ausurado, a*adoG \\ Bed& Cica ri"adoG 1isq+a2) /G Cerrar, c#ausurar, a*ar, o+s ruir un *aso o a+er uraG \\ Bed& Cica ri"arG 1ist+a) sG O+Pe o -ue sir/e *ara #an"ar a#goG \\ Ac o de arroPar a#go /a#iKndose de un *un eroG 1ist+achi2) /G Hacer #an"ar, arroPar o 6o/er a#go con una /ari##a, +as n o *a#oG 1ist+aq) adPG Lan"ador, escar+ador, +uscador con /ari##ao *a#oG 1ist+a2) /G Lan"ar, 6o/er o i6*u#sar a#go con una /ari##aG 1ist+a2-acha2) /G 5o/er o /o# ear granos de un #ado a o ro con una /ari##a u o+Pe o si6i#ar *ara .acer#os orear o secarG E@E5H sara wistHay0ac*ay, allin c*Ha0inanpaq, /o# ear e# 6aJ" de un #ado a o ro *ara -ue se-ue +ienG S9$R$H -ac.iEYac.aEG 1ist+u) adPG E sG $at& CoPo, desni/e#ado, *a i uer o, desigua#adoG S9$R$H .anY8a, -8esUaG E@E5H wistHu runan c*ayamun, .a ##egado e# .o6+re coPoG 1ist+uchi2) /G $at& 0esni/e#ar, desigua#ar, .acer coPear o renguearG 1ist+u2) /G $at& CoPear, renguearG S9$R$H .anY8aEG 1ist+u2a2) /G $at& 2o#/erse coPo, rengo o desni/e#arse *oco a *ocoG S9$R$H .anY8aYaEG 1is1i) sG )rasa, acei e, 6ugreG \\ adPG Se+oso, grasien oG 1is1icha-u2) /G Engrasarse, acei arse o 6anc.arse con grasaG E@E5H pHac*a wiswic*a0uy, engrasarse #a /es i6en aG

BC D
1is1ichaq) adPG E sG Que engrasa, acei a o 6anc.a con grasa, se+o o 6an ecaG 1is1icha2) /G Engrasar, acei ar, un ar o 6anc.ar con grasaG 1is1i a/a) adPG 5uE se+oso, grasien oG 1is1ina2) /G 0esengrasar, -ui ar #a grasa o e# acei e de #as cosasG E@E5H pHac*a0una wiswinay, sacar #a grasa de #a ro*aG 1is1inchu) adPG )rasien o, se+oso, 6ugrosoG 1is1iq) adPG E s) )rasa o cua#-uier sus ancia grasosa -ue se eO*andeG 1is1iri2) /G 2G CH89<9<9<9=G 1is1i2) /G <i"nar, eOudar grasa, sudar 6ugreG 1is1i2 1is1i2) adPG )rasosJs6o, 6ugrJsi6o, de6asiado 6anc.ado con grasaG 1is1i2achi2) /G Ensuciar con grasaN engrasar, en6ugrecerG 1is1i2aq) adPG <i"na+#eG Que se en6ugrece o se ##ena de grasa o de se+oG 1is1i2a2) /G Ensuciarse, i"narse, engrasarse, acei arseG 1ita) sG Lool& FTric*omycterus sp&G >agreci o de rJoG Pe" *e-ueQo *arecido a# suc*Hi o suc.e -ue /i/e en #os rJos in erandinosG S9$R$H .ui aG 1ita2-u2) /G >o ar a#go sin ninguna res*onsa+i#idadG S9$R$H UiYc.8uEYuEG 1iti) sG Anat& 'a+adi##a, regin #u6+ar .acia e# coOisG \\ Qui e, es-ui/e, ,a#seo, engaQoG S9$R$H *8o#-aG 1itichiq) adPG E sG Que a *ro*si o .ace ,a#sear, ,a##ar, errar a o ra *ersonaG \\ Que .ace e# -ui e a o ra *ersonaG (itichi2) sG 2G :ACHAAG (iti-us) sG Arqueol& Wi YosG )ru*o ar-ueo#gico u+icado *rOi6o a PuYEura, ca6ino a Wi##Ya*an*a o 2i#ca+a6+a, Qos-oG Es F con,or6ado *or recin os, ca6inos, andenes, *#a"as, e cG de ,ac ura inYaG Segn da os de #os cronis as E o ros docu6en os de #os sig#os ]29 E ]299, es as es ruc uras corres*onden a #os *a#acios ca6*es res de #os 9nYas Pac.aYu e-, WaEna Q.a*a-, 5an-o 9nYa, e cG Es e si io, *or su u+icacin es ra Kgica, ,ue i6*or an e *ara #a ar icu#acin con #os di,eren es sec ores de #a regin de #a cordi##era de Wi##Ya*an*aG Se #e deno6ina a6+iKn, aun-ue errnea6en e, 2i -os 2i YusG 1ititi) sG Jol0& 5ono dan"arJn de# conPun o de #os Q.a*a- C.8unc.u de #a *ro/incia de Paucar a6+o, Qos-o, PerG S9$R$H Y8usi##uG 1iti2) /G Es-ui/ar, e-ui/ocar, ,a##ar *or ,a# a de *rFc ica E ner/iosis6oG 1itoq) sG Eot& F,enipa Americana CinneoG Wr+o# de #a ,a6i#ia de #as ru+iFceas, con ,#ores aOi#ares o er6ina#es so#i arias, .oPas o*ues as o/a#adas u o+#ongas E ,ru os 6uE *arecidos a #a #cu6aG Se u i#i"a *ara e# eQido en negroG Bed&Jol0& Se u i#i"a *ara #a curacin de disen erJaG (itoto) sG 2G W9<U<UG

210
(itutu) sG ,eog& <ri+u na i/a de #a se#/a *eruanaG S9$R$H Ui o oG 1itha) sG Peda"o de a#go arrancado, des*rendido *or #a ,uer"a, co6o e#as, #anas, e cG S9$R$H UiY.aG 1ithachi2) /G Hacer arrancar o des*render a#go *or #a ,uer"a con o ra *ersonaG E@E5H alqowan pHac*a wit*ac*iy, .acer arrancar con e# *erro *ar e de #a ro*a en *eda"osG 1itha-uq) adPG E sG Que *edacea, arranca *ar es de a#go a irones o Pa#onesG \\ adPG O+Pe o *ro*enso a *edacearse *or sJ so#o, *or /ePe"G 1itha-u2) sG 0es.i#ac.a6ien o -ue se *roduce en a#guna *rendaG \\ /G 0es.i#ac.arse, des.acerse *or #os .i#os e# ren"ado cediendo a #os irones con -ue se /io#en aG S@GLGPGT 1itha a) adPG 2G 9LL<HAS, W9<HA'AG 1ithaq) adPG E sG Que *edacea o arranca *ar es de a#go a irones o Pa#nesG 1ithara) adPG E sG 5uPer desa#iQada, .ara*ien a, ra*osaG S9$R$H Ui .a#aG 1itha2) /G 0es*eda"ar, des*render, arrancar con ,uer"a un *eda"o de a#go susce* i+#e a arrancarseG 1it+ititi2) /G onomat& Con/u#sin o 6o/i6ien o deses*erado de #os gusanosG S9$R$H Ua 8a a aEG 1it+u) sG Cor e, 6u i#acin, a6*u acin, seccinG 1it+uchi-u2) /G Hacerse cor ar, 6u i#ar o seccionar a#guna *ar e de# cuer*o .u6anoG 1it+uchiq) adPG E sG Que .ace seccionar, cor ar o 6u i#ar a#go co6o 6adera, *a#o o a#gn o+Pe o duroG 1it+uchi2) /G Cor ar, seccionar, 6u i#ar a#goG E@E5H imall0i0una witHuc*iy, .acer cor ar o a#ar #os Fr+o#esG 1it+u-uq) adPG E sG Que se 6u i#a o secciona a#gn 6ie6+roG \\ adPG Secciona+#e, cor a+#e, a6*u a+#eG 1it+u-u2) /G Seccionarse, 6u i#arse, a6*u arseG 1it+una) adPG Susce* i+#e de ser cor ado, seccionado, 6u i#adoG 1it+u0a2) /G 'ecor ar, /o#/er a seccionar o 6u i#arG 1it+uq) adPG E sG Cor ador, seccionador, 6u i#ador, a6*u adorG S9$R$H -.oro-G 1it+u2) /G Cor ar, 6u i#ar, a6*u ar, ronc.arG $e&AyaO Ui uEG 1it+u2si2) /G AEudar a cor ar, 6u i#ar, ronc.ar o a6*u arG

21!

BC D

DICCIONARIO
2ana a 0a) sG Agri& <erreno de co#or negro, carac erJs ico de #a regin *una, u i#i"ado *ara e# cu# i/o de #a *a*a a6argaG 2ana ch+i u) adPG A"a+ac.e, negro re in o, nigKrri6oG 2ana -isa) sG Eot& F@rtica magellanicaG P#an a .er+Fcea de #a ,a6i#ia ur icaria, carac eri"ada *recisa6en e *or su co#or negru"coG Bed&Jol0& Se u i#i"a *ara #a curacin de #a ciF ica o qHec*u& 2anachachi2) /G 2G =A$A=ACH=G 2anacha-u2) /G <i"narse con .o##Jn o cua#-uier o ra sus ancia negraG 5anc.arse de negroG A$<R$H Eura-c.aYuEG 2anacha2) /G 5anc.ar de negro, *in ar de negro, agregar e# co#or negroG A$<R$H Eura-c.aEG 2ana i) sG Eot& FEosconia !rutescens CinneoG P#an a ar+us i/a de #a ,a6i#ia de #as *a*a/erFceas, u i#i"ada en in orerJa *ara eQir de a6ari##oG Bed&Jol0& Se e6*#ea *ara #a curacin de di,eren es .eridasG 2ana i-u) sG Lu o, /es i6en a negraG 2ana i-u2) /G 2es irse de #u o, en#u arseG 2ana.a) sG $egrocineG \\ Pin ura negraG 2ana.an-a) sG S1lla negraG Ho##JnG <i"na negra de #as o##as en #as -ue se cocina con #eQaG 2anan) sG alim& 5a"a6orra de rigoG S9$R$H #aUaG \\ $EOLG <rigo #aUaG \\ A#6idn ,ino de cerea#esG S9$R$H Qe-Ui .aY8uG 2anancha-u2) /G Casarse, a*arearseG \\ Con raer nu*ciasG S9$R$H saUaEG 2anantin) sG ParePa de no/iosG \\ ParePa de a6an es o con/i/ien esG 2ana0achi-uq) adPG E sG Que se .ace aEudar, socorrer o auOi#iarG 2ana0achi-u2) /G Hacerse aEudar, co#a+orar o auOi#iar con o ra *ersonaG E@E5H rurana0unapi yanapac*i0uy, .acerse aEudar en #os -ue.aceresG 2ana0achiq) adPG E sG Persona -ue .ace aEudar o auOi#iar a o roG E@E5H \\ llan0Hay yanapac*iq, -ue .ace aEudar en e# ra+aPo con o ras *ersonasG 2ana0achi2) /G Hacer aEudar, co#a+orar o auOi#iarG 2ana0a-uq) adPG E sG AEudan e /o#un arioG \\ Que aEuda o co#a+ora *or a6is ad o ser/icio es*ecia#G 2ana0a-u2) /G AEudar co6edida6en e E *or /o#un ad *ro*iaG 2ana0ana) adPG AEuda+#e, asis i+#e, auOi#ia+#eG \\ Que necesi a aEuda o socorroG 2ana0ana-u2) /G AEudarse, auOi#iarse, a*oEarse 6u ua6en eG E@E5H tarpuypi yanapana0uy, aEudarse, co#a+orarse 6u ua6en e en #a sie6+raG 2ana0aq) adPG E sG AEudan e, co#a+orador, auOi#iarG E@E5H llan0Haypi yanapaq, -ue aEuda en e# ra+aPoG 2ana0a2) sG AEuda, a*oEo, asis encia, auOi#io, co#a+oracinG \\ /G AEudar, auOi#iar, co#a+orar, socorrer, asis irG 2ana0a2ni2oq) adPG Persona -ue iene a*oEo, co#a+oracinG 2ana0a2si2) /G AEudar o co#a+orar a o ra

Y
Y, 2) al!a+& Se6i/oca# *a#a a# E sonora de# a#,a+e o runasimi o q*eswa S-uec.uaTG Se *ronuncia ya, *ero 6Fs *ro#ongada E corres*onde a #a /oca# i #a inaG Ocurre en odas #as *osicionesH a# inicio de sJ#a+a, en re /oca#es E a# ,ina# de #a *a#a+raG 2a) ad/G Ra est& S9$R$H QaG $e&AncO saa, QaG $e&AyaO QunO /&BarO QaG $e&.ajO naG ArgO EolO naG 9cO QaG 2aH ad/G XAsT, Xas quT, Xas es quT, Xas noT 2achachi-uq) adPG Que se dePa a*egar, a cos u6+rar o .a+i uar con una *ersona o ani6a#G E@E5H alqowan yac*ac*i0uq, -ue se .ace a*egar con e# *erroG 2achachina) adPG E sG Que necesi a ser enseQado, ins ruidoG \\ EnseQa+#e, a#ecciona+#e, -ue es *osi+#e de enseQarG \\ Susce* i+#e de ser enseQadoG 2achachina-u2) /G EnseQarse, ins ruirse, rans6i irse conoci6ien os o eO*eriencias 6u ua6en eG \\ Ponerse de acuerdo *re/ia6en e *ara ,ingir o 6en ir a#go en re dos *ersonas, an e o ra erceraG 2achachiq) adPG E sG Que enseQa, educa o ins ruEeG \\ 5aes ro, *ro,esorG $EOLG Ca edrF ico, #icenciado en EducacinG \\ A6aes rador, do6adorG 2achachi2) /G EnseQar, educar, a#eccionar, ins ruir, a6aes rar, adies rar, eO*#icar, i#us rar, re/e#arG \\ 0o6arG 2acha-uq) adPG En era+#e, conoci+#eG E@E5H imataq mana yac*a0uq, -uK no se ##ega a sa+erG \\ Que se a*ega, acos u6+ra a o ra *ersona o #ugarG S9$R$H ra aYu-G 2acha-u2) /G Ad-uirir conoci6ien os E des re"as *ara e# +ien de una *ersonaG \\ Acos u6+rarse, .a+i uarse, ada* arse a a#go o a#guienG 2achana) adPG Conoci+#e, a*rendi+#e, es udia+#eG E@E5H allin 0aytan yac*ana, se de+e a*render a ser +uenoG Yachana 1asi) sG 2G =ACHA= WAS9G 2achanachi2) /G Hacer congeniar a dos o 6Fs *ersonas o ani6a#es *ara -ue se acos u6+ren en re sJG S9$R$H .aQanac.iEG 2achana-u2) /G Congeniar, acos u6+rarse e# uno a# o roG 2achana2a2) /G 0esear sa+er, a*render o en ender a#goG 2acha0a) sG 'e6edo, i6i acinG \\ EcoG 2acha0a-uq) adPG E sG 2G =ACHAPA=AQG 2acha0a2achi-u2) /G Ser re6edado, i6i ado *or o rosG \\ Per6i ir ser re6edadoG 2acha0a2achi2) /G Hacer re6edar o i6i ar sus 6anJas de o ras *ersonas, co6o e# .a+#ar, ges os, e cG 2acha0a2a-uq) adPG E sG 'e6eden PocosoG \\ Que ridicu#i"a *arodiando #as

acciones de o ra *ersonaG S2G =ACHAPA=AQT 2acha0a2ana) adPG 'e6eda+#e, i6i a+#eG 2acha0a2aq) adPG E sG 'e6edn, i6i adorG \\ >ur#n, *arodis a, -ue .ace *arodiasG S9$R$H Eac.a*aEaYu-G 2acha0a2a2) /G 'e6edar, i6i ar o co*iarG S9$R$H -a ic.iEG 2acha0a2ana-u2) /G 'e6edarse recJ*roca6en e de sus de+i#idades E de,ec osG 2acha0hu-u) adPG E sG 'e6eden, i6i ador o +ur#n de #os ac os de o rosG 2achaq) adPG E sG Persona -ue sa+eN sa+edor, conocedor, ins ruidoN educado, i#us rado, a6aes rado, adies radoG 2achaqe) sG A#u6no, a*rendi", discJ*u#o, educandoG 2acharqo2) /G A*render, en erarse, sa+er con ,aci#idadG 2achasqa) adPG Cosa sa+ida, conocida, en erada, a*rendidaG 2acha2) sG Sa+er, conoci6ien o, sa+idurJaG \\ Ha+i ua6ien oG \\ /G Sa+er, a*render, conocer #o -ue no se sa+Ja o se ignora+aG E@E5H yac*ay imallatapas allin 0anay0ipaq, a*rende a#go *ara u +ienG Yacha2 1asi) sG 9duc& F.asa del sa+erG Escue#a, co#egio, PardJn esco#ar, a eneoG $EOLH 'atun Rac*ay Sasi, Uni/ersidadG S9$R$H Eac.ana UasiG 2acha2-achi2) /G Ensenar, ins ruir so+re a#go a o ra *ersona con /o#un ad E a,ec oG 2acha2-u2) /G A*render, conocer a conscienciaG 2acha2ni2oq) adPG E sG Sa+io, doc o, erudi o, cu# o, ins ruidoG S9$R$H .a6aU 8aG EolO Pa6au 8aG 9cO Eac.aP, Eac.iPG 2acha2sa0a) adPG As u o, ar ero, sa+ido, -ue iene 6aQasG \\ $iQo *re6a ura6en e .F+i#, *reco"G 2a-aq) adPG E sG 2G WA$UCHAQ, WA$U HUS:8AQG 2a-a2) /G Agri& A+onar e# errenoG \\ Co#ocar e# a+ono Pun o con !a se6i##aG S9$R$H Uanu .usY8aEG E@E5H tarpuypi papa mu*u ya0ay, en #a sie6+ra de #a *a*a se co#oca #a se6i##a Pun o con e# a+onoG 2a-u) sG Agua Sen e# c.inc.aEsi6iTG S9$R$H unuG \\ adPG Aguado, insJ*ido, desa+ridoG S9$R$H -8aE6aG Ya-u.ana) sG ,eog& FTop#n& EaYu, agua; 6a6a, madreO 6adre aguaTG Pue+#o a ori##as de# rJo <igre, cerca a #a dese6+ocadura en e# 5araQnG 2a-u2achi2) /G Con/er ir en aguado, insJ*ido, desa+ridoG 2ai inraq) conPG E6*ero, 6ePor dic.o, sin e6+argo, de 6ePor 6aneraG 2ana) sG $o/io, no/ia, *arePa, a6an e, ena6oradoSaT, -ueridoSaTG \\ 5o"o o 6o"a de ser/icio o criadoG \\ adPG $egro, co#or negroG A$<R$H Eura-G E@E5H yana waray0i, u *an a#n negro& 'ist& En e# inYana o e# *an a#n usado era sie6*re de co#or negroG

SIMI TAQE
*ersona -ue re-uiere aEudaG 2anaq) sG E adPG Sier/o, aEudan e, auOi#iarG \\ 'e#a i/o a# co#or negro -ue ennegreceG 2anasa) sG A6iga de o ra 6uPerG 2anasana-u2) /G Hacerse a6igas o e6*areParseG 2anasanantin) ad/G En re a6igasG Yanati e) sG ,eog& 'Jo ri+u ario de# San a AnaG \\ 2a##e E *o+#acin *roduc oras de e, ca,K, cacao E ,ru as en #a *ro/incia de Ca#ca, Qos-o, PerG Yana1qa) sG ,eog& Fyana auqa, ene6igo negroGT =anaocaG Ca*i a# E dis ri o de #a *ro/incia de Canas, Qos-o, Per, con ;,204 .a+i an es en !74!G Yana1ara) sG ,eog& Fyana wara, *an a#n negroGT =ana.uaraG 0is ri o de #a *ro/incia de Are-ui*a, con !5,1!2 .a+i an es en !74!G 2ana2achiq) adPG E sG Que .ace ennegrecerG \\ Que da co#or negroG 2ana2achi2) /G Ennegrecer, i"nar o *in ar de negroG S9$R$H Eanac.ac.iEG A$<R$H Eura-Eac.iEG Yana2a-u) sG ,eog& Fyanaya0u, agua negraGT 96*or an e *ue+#o E rJo a,#uen e de# Pac.i ea, en e# de*ar a6en o de HuFnuco, PerG 2ana2aq) adPG E sG Que ennegrece o o6a e# co#or negroG 2ana2a2) /G Ennegrecerse, ornarse en co#or negroG A$<R$H Eura-EaEG 2ana2oq) adPG Que con iene e# co#or negroG \\ adPG E sG !am& A*areado, -ue iene *arePa, con/i/ien e o cnEugeG 2an>ua) sG $EOLG 2G ACH9WA ACH9WAG Yan-a2-a a) sG 9tno*ist& $o/ena UaYa de# ercer se-8e :aEao, de# sec or An isuEu, en e# inYarioG Es e adora orio era co6o una *uer a -ue se .a##a+a en e# ##ano de C.8i a*an*a, desde cuEa *ar e a# a o a+ra se di/isa #a ciudad de# Qos-oG En es e #ugar .a+Jan cuidan es *ara e/i ar -ue sa-uen cosas de #a ciudad en ,or6a i#ega#G Los co6ercian es .acJan *agos E sacri,icios -ue ordinaria6en e eran de cocaG 2an-iq) adPG E sG Ca6+is a, rue-ueador, canPeadorG S9$R$H c..a#a-G 2an-i2) /G Ca6+iar, canPear, rue-uearG S9$R$H c..a#aEG 2anqa) adPG ?a#so, en /ano, in i#G S9$R$H UaY a, Ean-anG 2anqacha2) /G 0esec.ar, deses i6ar, des*reciarG 2anqa a) ad/G 9n i#6en e, en +a#deG \\ )ra ui a6en e, *or nadaG 2anqa a.anta) ad/G 2G WA:<ALLA5A$<AG 2anqa an) ad/G 2G WA:<ALLA5A$<AG 2anqa an.anta) ad/G )ra ui a6en e, graciosa6en e, s#o *or cor esJaG E<E5H yanqallanmanta imatapas rurapusqay0i, e #a .arK gra ui a6en e cua#-uier cosaG 2anqa a0aq) ad/G Para en /ano, s#o gra ui a6en e sin re ri+ucinG 2anqa ata) ad/G Por un caso, *ro/isiona#6en e, si6*#e6en e *or gus oG

BC D
2anqa.ana ri-uq) sG $sic& $EOLG A#ucinacin o *erce*cin sin o+Pe oG 2anqan) ad/G 2G =A$QAG 2anqa2achiq) adPG E sG Persona -ue con su 6a#a conduc a des*res igia #a ca#idad o in/es idura de# cargo -ue ocu*aG 2anqa2achi2) /G 0es*res igiar, des.onrar, con/er ir a#go en +a#adJG 2anqa2a2) /G 0es*res igiarse con su 6is6a conduc aG \\ Con/er irse en #a nada, -uedar en #a nadaG 2anqa2.ana2) /G 2aci#ar, dudar o es ar en #a incer idu6+reG 2a0a) sG Au6en o, incre6en o, aQadiduraG \\ ad/G O ra /e"G S9$R$H EaEaG 2a0a 2a0a) ad/G 'ei erada6en e, re*e idas /eces, una E o ra /e"G E@E5H yapa yapan nin, diPo rei erada6en eG 2a0achi-uq) adPG E sG Que reci+e au6en o, incre6en oG E@E5H mi0*una yapac*i0uq, -ue se .ace au6en ar 6Fs co6idaG 2a0achi-u2) /G Hacerse au6en ar, incre6en ar, aQadir o agregarG E@E5H tHantawan yapac*i0uy, .acerse au6en ar con *an S*or #a co6*ra de a#goTG 2a0achiq) adPG E sG Que .ace aQadir, au6en ar, incre6en ar a#go a un odoG E@E5H unu yapac*iq, -ue .ace au6en ar #a can idad de# aguaG 2a0a-uq) adPG E sG Que se au6en a, incre6en a, agrega, aQade a o roG \\ Cua#idad de #a *ersona -ue da au6en oG \\ !am& Que sue#e re*e ir e# *#a o de# *o aPe -ue Ea co6iG 2a0a.anta) ad/G 0e nue/o, nue/a6en eG S9$R$H 6oso-6an a, UaY6an aG E@E5H yapamanta rimariy, .a+#a nue/a6en eG 2a0an) sG E# au6en o, incre6en o a a#go -ue se ad-uiereG E@E5H rantiypa yapan, e# au6en o de #a co6*raG 2a0ana) adPG Au6en a+#e, incre6en a+#e, aQadi+#eG E@E5H sayayninman yapana, au6en a+#e a# a6aQo o *or eG \\ A#go des inado *ara e# au6en o, incre6en o, o aQadiduraG 2a0ana-u2) /G Au6en arse 6u ua6en e en re dos o 6Fs *ersonasG 2a0a0a2) /G Au6en ar *ara co6*#e arG 2a0a0a2a2) /G Au6en ar o agregar re*e idas /ecesG 2a0aq) adPG E sG Que au6en a, aQade, incre6en aG E@E5H tHantawan yapaq, -ue au6en a con *anG 2a0a2) /G Au6en ar, incre6en ar, aQadirG 2a0a2-u2) /G Au6en ar, aQadir a#go *or cor esJa E consideracinG 2a0a2oq) adPG Con au6en o, con incre6en o o aQadiduraG E@E5H yapayoq mi0*una, co6ida con au6en oG Ya0u) sG A*e##ido au c ono de origen inYaicoG 2a0u) sG Agri& 'o uracin de #a ierra agrJco#a *ara #a sie6+raG S9$R$H YusYiG 2a0uchiq) adPG E sG Agri& Que .ace o 6anda ro urar #a ierra de cu# i/oG E@E5H papa aupa yapuc*iq, -ue .ace o 6anda ro urar #a ierra des inada a#

212
cu# i/o de #a *a*aG 2a0uchi2) /G Agri& Hacer o 6andar ro urar #a ierra *ara #a sie6+raG >ar+ec.arG 2a0una) sG Agri& 9ns ru6en o des inado a #a ro uracin de #a ierra de cu# i/oG \\ adPG E sG <ierra cu# i/a+#e des inada a ser ro uradaG 2a0u0a2) /G Agri& 2o#/er a ro urar, arar, +ar+ec.ar #a ierra *ara #a sie6+raG 2a0uq) adPG E s& Agri& Que ro ura #a ierra *ara e# cu# i/o, u i#i"ando e# arado, e# ira*iK o c*a0itaqlla, e# arador 6ecFnico, rac or o #a Eun a de +ueEesG 2a0u2) sG Agri& >ar+ec.o, #a+ran"a de #a ierraG \\ /G 'o urar #a ierra *ara e# cu# i/oG \\ Arar o re6o/er e# erreno en e# a *or-ue de #a *a*aG S9$R$H c.aY6aEG 2a0u2si2) /G Agri& AEudar a ro urar e# erreno *ara e# cu# i/oG S9$R$H c.aY6aEsiEG 2aqa) ad/G Casi, de *oco, *or *ocoG E@E5H yaqa pantarqoni, casi 6e e-ui/oco 2aqa 2aqa) ad/G Casi, casiG \\ Por *ocasG E@E5H yaqa yaqa maqawan, casi casi 6e *egaG 2aqacha a) ad/G 0e *o-ui o, de *ocas, *or *o-ui oG E@E5H yaqac*alla urmani 0aypi, de *ocas 6e caigo a-uJG 2aqa a) ad/G Casi, *or *ocoG E@E5H yaqalla wa?urqoni, casi *or *oco 6e 6ueroG 2aqa/a) ad/G ?a# a *oco, casi Ea es FG E@E5H yaqa?a wata tu0unqa, ,a# a *oco *ara -ue er6ine e# aQoG 2aqo a) sG tej& 5an a #arga, de uso *ara .o6+res E 6uPeresG S5G @G de #a EGT Yara.u2 &ancha) sG 9tno*ist& S0e# aE6ara`-.ec.uaH +arrio o me"cla de gentesG Cuar o +arrio E # i6o -ue e# 9nYa 5an-o Q.a*a- E sus die" gru*os K nicos crearon a# con-uis ar #a ciudad de# Qos-o *ri6i i/oG Es os cua ro +arrios es a+an u+icados en re #os rJos <u##u6aEu E Sa*.i, en e# sig#o ]99 dGCG 2ara1i) sG B%s& =ara/JG Cancin E 6sica ris e, sen i6en a# E 6e#anc#ica de #a regin sur andinaG \\ 'ist& 5sica E cancin #gu+re -ue se en ona+a en #as cere6onias necro#gicas, en #a K*oca inYaicaG Per enecJan aun gKnero -ue se *uede deno6inar ro6Fn ico, sen i6en a#is a, .i6no de do#or, con es ro,as *reQadas de .onda *enaN an ecesor a #os Eara/Jes de# *oe a are-ui*eQo 5ariano 5e#garG S@GLGPGT 2ara1ichiq) adPG E B%s& Que .ace can ar, ocar e# Eara/JG \\ $EOLG 0irec or de coro, en 6sica sen i6en a# E 6e#anc#icaG 2ara1i2) /G B%s& Can ar, ocar 6e#odJas ris esG \\ Co6*oner 6sica 6e#anc#ica con #e ras de eO*resin sen i6en a#G 2areta) sG Eot& FA"orella +ilc*a /c*dlG 0e #a ,a6i#ia de #as u6+e#J,erasG Sus a##os, .oPas e in,#orescencias ,or6an a*re adas a#6o.adi##asG Son *ro*ias de #as regiones geogrF,icas .anYa E

21&
suniG Es u i#i"ada co6o co6+us i+#eG S9$R$H Ean aG Yarinaqocha) sG ,eog& Laguna de *a#6eras Earina, +o Fnica6en e ##a6ada p*ytelep*as microcarpa& UU 96*or an e cen ro de es udios #ingLJs icos, en #a *ro/incia de Corone# Por i##o, de*ar a6en o de UcaEa#i, PerG 2arita) sG 2G 2A'E<AG 2arqa) sG ?a6a, .a6+reG S@GLGPGT S9$R$H Ear-aEG 2arqachi-uq) adPG E sG Que iene .a6+re, a*e i o, deseo E ansias de co6erG 2arqasqa) adPG E sG Ha6+rien o, 6enes erosoG \\ !am& Angurrien o, 6isera+#eG 2arqa2) sG Ha6+re, deseo E a*e i o de co6erG S9$R$H Ear-aG \\ /G So*or ar .a6+re, es ar con .a6+reG 2arqa2achiq) adPG E sG 2G CH8ACHACH9QG 2arqa2a2) /G E6*e"ar a escasear #os /J/eres, #os *roduc os a#i6en iciosG E@E5H muc*uy yarqayay qallariy, e6*e"ar #a .a6+runaG 2arqa2 ni2oq) adPG Ha6+rien o, -ue sien e o iene .a6+reG 2arqha) sG Ace-uia, acueduc o, cana#, cana#e aG E@E5H unu yarq*a, acueduc oG 2arqha 2arqha) adPG Enca#a6inadoG \\ Sucesin de surcos su*er,icia#esG E@E5H yarq*a yarq*a q*ata, #adera enca#a6inadaG 2arqhacha-u2) /G Acana#arseG \\ Hacerse ace-uias o cana#es en #a ierra *or des#i"a6ien o de aguasG 2arqhachaq) adPG E sG Que a+re acueduc os o ace-uias en donde re-uerJa, con ,ines de riego o desagLeG 2arqhacha2) /G Cons ruir cana#es o ace-uias en donde no eOis Ja, con ,ines de riego o desagLeG 2arqha2achi2) /G Con/er ir en ace-uia o cana# un erreno o un ca6inoG 2arqha2a2) /G Con/enirse en /erdadera ace-uia, a.ondFndose 6Fs *or accin de# des#i"a6ien o de #as aguas, en donde s#o era su*er,icia#G 2a1E in erPG P1yeN P1ye t%N P1igaN P9scuc*aN E@E5N yaw warmiN, Zoiga 6uPer[ 2a1ar) sG Jisiol& Sangre, #J-uido sanguJneoG \\ adPG SanguJneo, .e6F ico, de 6uc.a sangreG \\ !igdo& LinaPe, *aren escoG $e&AncO EaUar, EaEarG ArgO EaFrG EolO EaUar, ##aUarG 9cO Ea.uar, EaUar, Qa.uarG 2a1ar a0ari2) sG Jisiol& 5ens ruo, ,#uPo sanguJneo de #a 6uPerG \\ /G 5ens ruarG S9$R$H Y8iYuEG 2a1ar ch+onqa) sG Eot& F1enot*era rosea Ait& 'ert&G 0e #a ,a6i#ia de #as oene .erFceasG Bed Jol0& Se u i#i"a a6ar aPado *ara su a*#icacin en ,or6a de ca a*#as6a *ara .acer desa*arecer #as .e6a o6as *roducidas *or go#*esG Ya1ar 0u-2u) sG 9tno*ist& FBanantial con sangreG En e# inYario, dKci6a UaYa de# *ri6er se-8e AnaUar-.e de# sec or Qon isuEuG Es e adora orio era

BC D
un 6anan ia# -ue es a+a en una -ue+rada, en #a ,a#da de# cerro AnaUar-.e, *rOi6o a WanaYaUre, en #a "ona sur de #a ciudad de# Qos-oG Ya1ar qocha) sG ,eog& FCaguna de sangreG 96*or an e #aguna E res os ar-ueo#gicos en #a *ro/incia de =auEos, de*ar a6en o de Li6a, PerG 2a1ar sir-+a) sG Anat& Ar eria de# sis e6a circu#a orio sanguJneoG 2a1ar unu) sG Jol0& FAgua ensangrentadaG Una de #as ,iguras coreogrF,icas de #as dan"as ,o#Y#ricas de #os Qo##as E :8ac.an*as de #a *ro/incia de Paucar a6+o E o ras de# Qos-o, PerG Ya1ar (aqaq In-a) sG 'ist& SK* i6o 9nYa de# <aUan insuEuN *er enece a #a segunda dinas Ja de #os Hanan Qos-oG A# 6orir su *adre 9nYa 'o-8a, #e sucedi su .iPo :usi Wa##*a o =aUar Wa-a- a #a edad de diecinue/e aQosG Rawar Saqaq signi,icaH 5el que llora sangre6, de,ec o /isua# -ue 6o i/ 6a#os *resagios *ara su go+iernoG ?ue su 6uPer 5a6a C.iYEa o 5a6a C.o-e C.iY##aH 5/e?ora $rincipal de Ayamar0a6& Se carac eri" *or ser un 9nYa generoso E c#e6en eG Su /ida ranscurri /Jc i6a de un ,a a#is6o acen uadoG Es a+#eci ri os, *resagios E ,ies as *ara a.uEen ar en,er6edades E e*ide6iasG Sar6ien o de )a6+oa, e# cronis a, dice -ue e# 9nYa do6in a #os *ue+#os cercanos a# Qos-o, co6o 5o.Jna, 9nagua SPinaguaT E 5o##a a S5u##aYaT E -ue igua#6en e o ras con-uis as ,ueron #as de PiY##a U##a, en e# /a##e de P8isa-G )arci#aso, *or su *ar e, .a+#a de #a re+e#in de #os C.8anYas, enca+e"ados *or e! aguerrido Han-8o WaE##o, -uienes a/an"aron so+re e# Qos-oG An e e# *e#igro =aUar Wa-a- a+andon #a ca*i a# de# 96*erio, siendo de*ues o *or su .iPo Wira-oc.a E con,inado en una casa rea# de 5o.inaG 2a1archa-uq) adPG E sG Que se ensangrien aN -ue se 6anc.a de sangreG 2a1archa-u2) EG Ensangren arse, 6anc.arse o eQirse con #a sangreG 2a1archana-u2) /G 5anc.arse con sangre en re dos o 6Fs *ersonas, genera#6en e en *e#eas o reEer asG 2a1archaq) adPG E sG Ensangren ados \\ Persona -ue *ro/oca ensangren a6ien oG 2a1archasqa) adPG Ensangren ado, enido de sangreG E@E5H yawarc*asqa pHac*ata apamuy rae #a ro*a ensangren adaG 2a1archa2) /G Ensangren arG \\ Agregar sangreG \\ 5anc.ar con sangreG 2a1ar.asi) sG ConsanguJneoG \\ Parien e de #a 6is6a ra"a o gru*o K nicoG 2a1a.i2oq) adPG Que iene sangreG \\ !igdo& Que iene /ergLen"aG 2a1arsa0a) adPG Bed& $EOLG Po#ig#o+u#iaN -ue iene a+undan e sangreG Ya1 i) sG ,eog& FTop#n, EaUri, aguja

DICCIONARIO
gruesaG =au#iG Pro/incia de# de*ar a6en o de @unin, con 33,;&7 .a+i an es en !74!, 6uE i6*or an e *or e# cen ro 6inero La OroEaG 2a1ra) sG $at& 0o#or *or e# ardor o #a irri acinG \\ L#a6a de ,uegoG \\ !am& E6ocin a6orosa *ro,undaG 2a1rachi-u2) /G Encender #a ##a6a de ,uego *ara i#u6inarse en #a o+scuridad o *ara cocinar en +ene,icio *ro*ioG \\ $at& Ad/er ir -ue iene ardor en a#gn rganoG 2a1rachi2) /G Hacer arder, a i"ar, encender e# ,uegoG 2a1raq) adPG Ardi+#e, *ro*enso a arderG \\ !igdo& Ardien e, ardoroso, canden eG S9$R$H raUra-G E@E5H allin yawraq llantHa, #eQa -ue arde +ienG 2a1rariq) adPG Susce* i+#e de arderG \\ Que e6*ie"a a -ue6arse o arderG 2a1rari2) /G E6*e"ar a arder con 6uc.a in ensidad e# ,uego 2a1rasqa) adPG Co6+us ionado, -ue6ado, consu6ido *or e# ,uegoG S9$R$H ru*.as-aG 2a1ra2) /G ArderG S9$R$H raUraEG Ya1ri) sG ,eog& Ca*i a# de #a *ro/incia de Es*inar, de*ar a6en o de# Qos-o, PerG 2a1ri) sG AguPa grande E gruesa -ue sir/e *ara coser cos a#es E ro*as gruesasG 2a1ri 2a1ri) sG Eot& F9rodium cicutarium CH'erit&G P#an a .er+Fcea cuEos ,ru os se carac eri"an *or *arecerse a #a aguPa grande o EaUriG S9$R$H u*u u*uG $EOLH aYUa aYUaG 2a1rina) sG An"ue#o de *escaG S9$R$H sin*8iG Ya1ris-i) sG ,eog& =auris-ueG 0is ri o de #a *ro/incia de Paruro, de*ar a6en o de# Qos-o, Per, con &,053 .a+i an es en !74!G 5uE i6*or an e *or sus +aQos er6a#esG 2a12a) sG 0e erioro, des6edro, 6enosca+o, 6enguaG 2a12u2) /G 0es6edrar, 6enosca+ar, a/eriar, es ro*ear, 6er6ar, descrecerG 2a2a) sG -elig& $EOLG Sacerdo e, re#igioso, c#Krigo, cura, *res+J ero, ,raEG S9$R$H a aG \\ 2G =APAG 2a2acha-u2) /G -elig& $EOLG Ordenarse de sacerdo e, .acerse re#igioso regu#arG 2oqo) sG Quris& Es u*ro, /io#acin carna#G 2oqoq) adPG E sG Es u*rador, /io#adorG E@E5H yoqoq wayna, Po/en es u*radorG 2oqo2) sG Bed& Acceso carna#G \\ Orgas6oG \\ /G Es u*rar, /io#arG Yo2otu2ru) sG 9tno*ist& 0Kci6a UaYa de# no/eno se-8e Q.a*a-, de# sec or C.inc.aEsuEuG Es e adora orio, en e# inYario, es a+a con,or6ado *or cinco *iedras -ue es a+an Pun o a# cerro de PiYc.u, en #a "ona occiden a# de #a ciudad de# Qos-oG 2u-a) sG EngaQo, ,arsa, ra6oEa, re aG S9$R$H -8o uEG \\ Eot& FBani*ot utilissima $o*l&G P#an a .er+Fcea se#/F ica cuEas raJces son 6uE a#i6en icias, u i#i"Fndose en ree6*#a"o de #a *a*aG S9$R$H ru6uG 2u-achi-uq) adPG E sG Que su,re engaQoG \\

SIMI TAQE
Que cae en ra6*a, seducido o enga usadoG S9$R$H -8oruc.iYu-G 2u-achi-u2) /G 0eParse engaQar *or dis raccinG S9$R$H -8o uc.iYuEG 2u-achiq) adPG E sG Que .ace engaQar, seducir o ra6*ear a o ra *ersonaG E@E5H yu0ac*iq warmi& 6uPer -ue .ace engaQarG 2u-ana-u2) /G EngaQarse, e6+aucarse 6u ua6en e en re dos o 6Fs *ersonasG S9$R$H -8o unaYuEG 2u-a0a2aq) adPG E sG Persona -ue acos u6+ra engaQar, enga usar con inua o insis en e6en e a o rosG S9$R$H -8o u*aEaEG 2u-aq) adPG E sG EngaQador, ,arsan e, e6+us ero, enga usadorG S9$R$H -8o u-G 2u-arqo2) /G EngaQar, enga usar, ra6*ear a o ra *ersona ,Fci#6en e E en ,or6a su i#G S9$R$H -8o ur-oEG Yu-a2) sG ,eog& =ucaEG 0is ri o de #a *ro/incia de Uru+a6+a, Qos-o, Per, en e# 2a##e Sagrado de #os 9nYas, con 2,115 .a+i an es en !74!G \\ 'ist& En es e .er6oso *araPe enJan #os inYas un *a#acio ca6*es re -ue ,ina#6en e ,ue ocu*ado *or e# 9nYa SaEri <u*a-G Ac ua#6en e es e edi,icio se a*recia an en su *#a"a *rinci*a#, asJ co6o #as .er6osas andenerJas -ue siguen *roduciendo 6aJ" de a# a ca#idadG 2u-a2) /G EngaQar, enga usar, e6+aucarG S9$R$H c.8ac.uE, ##ac.ic.iE, ##ac.iE, ##u##aE, -8o uEG 2u-a2si2) /G AEudar a engaQar, seducir o e6+us ear a una *ersona en con ra de una erceraG S9$R$H -8o uEsiEG 2u-ra) sG Lool& F$alaemon squilla, servatus sp&G Ca6arn o -uis-ui##aG Crus Fceo de rJo, de sa+or agrada+#e E 6uE u i#i"ado en #a a#i6en acinG S9$R$H a6u-aG 2u-raq) adPG E sG Ca6aronero, -ue coge ca6arones en #os rJosG 2u-ra2) /G Coger ca6arones en #os rJosG 2u-sa) sG Lool& FAnas versicolor nuna Tsc*&T Pa o de *unaG Orden ana idaeG A/e *a#6J*eda, de co#or *ardo grisFceo, ca+e"a negra E +#anca de #a regin a# o andinaG S9$R$H Eu-sa, Eus.sa *a oG 2u i) adPG Su6iso, ca#iado, o+edien e, dci#G E@E5H yulli wayna, Po/en su6isoG 2u i-u2) /G O+edecer, so6e erse, ca##arse, ace* arG S9$R$H uEniYuEG 2u.a) sG Jisiol& Se6en .u6ano o de ani6a#G \\ Es*er6a o"oides S9$R$H UaUsaG 2u.aq) adPG Engendrador, en .u6anosG \\ Padri##o, en acK6i#asG Po roG \\ Se6en a# en /acunos E o/inosG \\ >arraco en *orcinosG \\ EEacu#ador de se6en o es*er6a o"oidesG 2u.a2) /G Jisiol& Engendrar, co*u#ar, ,ornicarG 2u.ina) sG A,rodisiacoG \\ Sus ancia -ue eOi a e# a*e i o seOua#G 2un-a) sG ,eog& 2a##e cF#ido, se#/a ro*ica#, carac eri"ado *or su c#i6a ##u/ioso, .6edo, cF#ido con a+undan e /ege acinG Se#/a a# a,

BC D
6edia E +aPaG \\ L#anos de #a cos a E sus /a##es irrigados *or #os rJos -ue +aPan de #a sierraG 2un-a 0a0a) sG 2G U$:UCHAG 2un-a 0ata) sG ,eog& Se#/a +aPa o se#/a a# aG 2un-a q+a an0a) sG Eot& F$icnoporus sanguineus Berril&G Hongo de so6+reri##o, de co#oracin roPi"a, -ue crece en #ugares .6edos en #a se#/a a# a E +aPa, ad.eridos a #os roncosG 2un-a q+os/i) sG Beteor& Hu6o de #a se#/a o nie+#a -ue genera#6en e a*arece en e# 6es de agos o, co6o anuncio de #a sie6+ra de# 6aJ"G Los 6e ere#ogos o*inan -ue es a nie+#a es #a +ru6a o e a*a de rans,or6acin de #os cris a#es acuosos en ##u/iaG 2un-achu) adPG E sG Se#/Jco#a, .a+i an e de #a se#/aG 2un-a0a a) ad/G S#o un *ocoG S9$R$H EunYa*an##aG 2un-a0an a) ad/G 2G =U$:APALLAG Yun-a2) sG ,eog& FKalle clido y a+rigadoG =ungaEG Pro/incia E dis ri o de# de*ar a6en o de Ancas., Per, con &7,5!4 .a+i an es en !74!G Su ca*i a#, una de #as 6Fs .er6osas de# Ca##ePn de HuaE#as, ,ue arrasada en e# erre6o o de# &! de 6aEo de !730G Yun-a2 !an0a) sG 9tno*ist& FClano selvtico o coste?oT Oc a/a UaYa de# ercer se-8e :aEao, de# sec or An isuEuG Es e adora orio era un ##ano -ue es a+a en e# ca6ino a# An isuEuN iene un 6anan ia#G 2un-i) sG Ca6+io, canPe, rue-ueG S9$R$H c..a#aG 2un0an) adPG Un an o, un *oco, 6Fs o 6enos -ue o roG E@E5H yunpan c*Haran, #igera6en e 6oPado, .6edoG 2u0a) sG Con eo, nu6eracin, con a+i#idadG \\ adPG A+undan e, 6uc.o, cuan ioso, ingen eG S9$R$H UaYG 2u0achi-uq) adPG E sG Que se .ace enu6erar, con ar, o6ar en cuen a, censarG \\ Que reci+e a#go con ado *ara su *ro/ec.oG 2u0achi-u2) /G Hacerse enu6erar, con a+i#i"arG \\ Hacerse o6ar en cuen aG \\ 'eci+ir a#go con ado *ara su +ene,icioG E@E5H qolqe yupac*i0uy, .acerse con ar e# dineroG 2u0achiq) adPG E sG Que 6anda o .ace con ar o con a+i#i"arG 2u0achi2) /G Hacer con ar, enu6erar o con a+i#i"ar con o ra *ersonaG E@E5H yupac*iy wallpa0unata, .a" con ar #as ga##inasG 2u0a-uq) adPG Con a+#e renu6era+#eG S9$R$H Eu*anaG 2u0a-u2) /G <o6arse, en cuen a uno 6is6o, con arse a sJ 6is6oG 2u0ana) adPG 2G =UPA:UQG 2u0ana-u2) /G Con arse, enu6erarse, o6arse en cuen a 6u ua6en e en re /ariosG 2u0ancha2) /G 'econ ar #o con ado, #o enu6eradoG \\ 'e/isar e# co6eoG S9$R$H Eu*a*aEG

211
Yu0an-i) sG A*e##ido au c ono de origen inYaicoG 2u0an-i) sG Con ador, eO*er o en con a+i#idadG S9$R$H Eu*a-G 2u0a0a2) /G 'ecuen o, re/isar e# con eoG \\ 2o#/er a con arG E@E5H yupapay yapamanta, /ue#/e a con arG S2G =UPA$CHA=T 2u0a0a2a2) /G 'econ ar con inua6en eG 2u0aq) adPG E sG Con a+i#i"ador, con ador, nu6erador, enu6eradorG S9$R$H Eu*anYiG 2u0ara2) /G 0is6inuir, descon ar, reducir, res arG 2u0asqa) adPG Con a+i#i"ado, con adoG \\ Considerado, o6ado en cuen aG \\ !am& Persona no a+#eG 2u0a2) /G Con ar, con a+i#i"arG \\ Considerar, o6ar en cuen aG E@E5H qolqe yupay, con ar e# dineroG 2u0a2chana) adPG 2enera+#e, .onora+#e, re/erencia+#e, res*e a+#eG E@E5H yupayc*ana Bamac*a, 2irgen /enera+#eG 2u0a2chana-u2) /G 'e/erenciarse, res*e arse 6u ua6en e en re dos o 6Fs *ersonasG 2u0a2chaq) adPG E sG Persona -ue rinde cu# o E .onores a una di/inidad o a o ra *ersonaG E@E5H Pac*a0amaq yupayc*aq, -ue rinde cu# o a# 0ios Pac.aYa6a-G 2u0a2cha2) /G Honrar, /enerar, res*e ar, re/erenciar di/inidades o *ersonasG \\ !am& <o6ar en cuen a a una *ersona no a+#e o ener#e es*ecia# de,erencia *or su *oder econ6icoG 2u0a2si2) /G AEudar a con ar, con a+i#i"ar, regis rar a#go a o ra *ersona -ue rea#i"a es as ac i/idadesG 2u0i) sG Hue##a, *isada, ras ro -ue dePa #a *ersona o #os ani6a#esG E@E5H runa yupi, .ue##a .u6anaN algo yupi, .ue##a de *erroG 2u0icha2) /G Seguir #a *is a de #a .ue##aG \\ 'as rear#a .ue##aG E@E5H suwata yupic*ay sigue #a .ue##a de# #adrnG 2u0i2) /G 0ePar .ue##a, ras ro o *isada a# andar #a gen e o #os ani6a#esG 2uqsa) sG 2G =U:SAG Yura) sG ,eog& 0is ri o de #a *ro/incia de Are-ui*a, Per, con !,;10 .a+i an es en !74!G Aona 6uE i6*or an e *or su /ege acin ces*i osa de *#an as .er+Fceas E Fr+o#es, E #as can eras *ara #a ,a+ricacin de# ce6en oG 2ura) sG 9col&Keg& Ar+us oG <ercer +io i*o en ?i ogeogra,JaG 2A'9E0A0ESH mutuy yura, ar+us o de CassiaN retama yura, ar+us o de S*ar iu6G \\ ?o##aPeG 5a a de *#an as .er+Fceas o -orasG E@E5H papa yura, 6a a de *a*asG 2uranna2) /G 0es6a ar, -ui ar#as 6a as, 6a#e"as o Eer+asG 2uraq) adPG Co#or +#anco, a#+oG S9$R$H -oE##uG E@E5H yuraq Qciru, dien e +#ancoG A$<R$H EanaG 2uraq ru0hu) sG Eot& FBalvastrum captatum A& ,ray&G P#an a .er+Fcea cuEas .oPas son de co#or +#an-uecino, u i#i"ado en 6edicina *o*u#arG

215
2uraqchaq) adPG E sG Que e6+#an-uece o *in a de co#or +#ancoG \\ $EOLG Sus ancia o co6*osicin u i#i"ada *ara -ui ar #as 6anc.as o e# co#or, con/er iKndo#o en +#an-uecinoG S9$R$H Eura-Eac.i-G 2uraqcha2) /G >#an-uear, *in ar de +#ancoG \\ Agregar e# co#or +#anco a donde .acJa ,a# aG 2uraq a/a) adPG >#an-uJsi6o, a#+Jsi6o, nie/eG \\ !igdo& ri 8i##aQa Sco6o #a nie/eTG A$<R$H Eana##aQaG 2uraq0uni) adPG 2G P8AQAG 2uraq2achiq) adPG E sG 2G =U'AQCHAQG 2uraq2achi2) /G E6+#an-uecer, +#an-uear, *in ar de +#ancoG \\ A$<R$H EanaEac.iEG 2uraq2a2) /G >#an-uearse, ac#ararseG \\ 9r *oniKndose +#an-uecino *or accin de# ie6*oG 2uraq2a2-usqa) adPG 2G US9CHUG 2uri) sG A#+or, a6anecerG S9$R$H ac.iYEaG 2uri2) /G A6anecer, a#+orear, c#arearG \\ $acerG 2ushsa 0ato) sG $EOLG 2G =U:SAG 2u2a) sG $sic& 5e6oria, Pucio, ra"nG 2u2achi-u2) /G Hacer recordar a#go *endien e a o ra *ersona con ,ines de +ene,icio *ro*ioG S9$R$H EuEaric.iYuEG 2u2achi2) /G Hacer recordar, re6e6orar a#gn .ec.oG A$<R$H -on-ac.iEG 2u2a-uq) adPG E sG Que recuerda o iene en cuen a a o ra *ersonaG \\ Persona gra aG E@E5H yuya0uq wiraqoc*a, ca+a##ero -ue recuerda a o raG 2u2a-u2) /G <ener recuerdos, re6e6+ran"as o eO*eriencias so+re a#go -ue es ino#/ida+#eG 2u2ana) adPG 'ecorda+#e, 6e6ora+#eG E@E5H yuyana pHunc*ay, ,ec.a 6e6ora+#e, ino#/ida+#eG 2u2ana-u2) /G 'ecordarse 6u ua6en eG \\

BC D
'e6e6orarse o e/ocarse en re dos o 6Fs *ersonasG S9$R$H EuEaEYunaYuEG 2u2ana2a2) /G 2G =U=APA=G 2u2a0a2) /G 'e6e6orar, ra ar de recordar a#guna circuns anciaG S9$R$H EuEanaEaEG 2u2aq) adPG E sG 'ecordan e, re6e6oradorG \\ Que iene 6e6oria #cidaG \\ !am& Anciano o anciana 6uE an iguos, /iePo o /iePa 6e6ora Jsi6os, -ue guardan recuerdos Ea re6o osG S@GLGPGT 2u2aq 0a2a) sG 2G PW=ALAG 2u2aqe) adPG 5e6ora+#e, re6e6ora+#e, recorda+#eG 2u2ara2a2) /G Per6anecer en recuerdo, 6e6oria de .ec.os *asadosG \\ 5an enerse *endien e so+re a#go o,recidoG 2u2arichi-u2) /G 2G =U=ACH9:U=G 2u2ari-uq) adPG E sG Persona -ue reconoce E recuerda con gra i ud a o ros de a#gn .ec.o ,a/ora+#eG 2u2ariq) adPG E sG Que recuerda o re6e6ora a#go de *ron oG 2u2ari2) /G 'ecordar, re6e6orarG A$<R$H -on-ariEG 2u2ari2si2) /G AEudar a o ra, *ersona a recordar o re6e6orar rF*ida6en eG 2u2a2) sG $sic& 5e6oria, ra"n, *ensa6ien o, PuicioG >uen sen ido, en endi6ien oG \\ Precaucin, cau e#aG E@E5H yuyaywan piniyr anda con cau e#aG \\ Anat& Sien, *ar e #a era# de #a ,ren eG \\ /G 'ecordar, ener *resen e e# recuerdo de a#goG S@GLGPGT A$<R$H -on-aEG 2u2a2cha-u2) /G Preca/erse o *re/enirse en a#goG 2u2a2chaq) adPG E sG ConsePero, orien ador, ins ruc orG 2u2a2cha2) /G AconsePar, orien ar, guiar,

DICCIONARIO
asesorarG S9$R$H EuEaE -araEG 2u2a2chin-a2) sG Bed& 0es6aEo, *Krdida 6o6en Fnea de #a ra"n o de# sen idoG \\ 0es,a##eci6ien o, 6areoG 2u2a2-acha2) /G <ra ar de recordar o .acer re6e6+ran"a de a#gn .ec.oG \\ Hacerse e# -ue a#go recuerda, ,ingir recordarG 2u2a2-una) sG 0a os, no as, de a##es, recuerdosG \\ adPG Con6e6ora+#e, con6e6ora i/o, digno de recuerdoG 2u2a2-una-u2) /G 'ecordarse en re dos *ersonas con su6o a,ec oG S9$R$H EuEanaYuEG 2u2a2-u2) sG Pre6edi acin, re,#eOin *re/ia so+re a#go *or .acerG \\ /G Pre6edi ar, *ensar E re,#eOionar una cosa an es de su ePecucinG \\ 'eca*aci ar, 6edi ar 6uc.oG S@GLGPGT 2u2a2ni2oq) adPG E sG $sic& 0o ado de ca*acidad 6en a#, in e#igenciaG \\ Persona raciona#, Puiciosa, *ruden eG 2u2a20i) ad/G A#go .ec.o a sa+iendas, *or *re6edi acinG 2u2a2sichi2) /G AEudar a .acer recordar a o ro so+re o+#igaciones o acciones -ue de+e cu6*#irG 2u2o) sG 2G =U=UG 2u2u) sG Eot& FErassica campestris CinneoG $a+oG P#an a anua# .er+Fcea -ue con iene Eodo, 6uE u i#i"ada en #a a#i6en acin andinaG S9$R$H EuEoG 2u2u ha1ch+a) sG alim& Po aPe 6uE agrada+#e E J*ico en #a a#i6en acin andina en +ase a #as .oPas de# na+o E *a*as sancoc.adasG S9$R$H Ya#anG 2u2ucha2) /G alim& Agregar e# na+o en #as /iandas o co6idasG 2u2una2) /G Agri& EO raer, -ui ar e# na+o de en re #os se6+rJos E .ier+as de #as c.acrasG

SIMI TAQE

BC D

21;

ES!A'OL - QUECHUA ES!A'OL - QHES(A

A
A, a) $rimera letra del a+ecedario& .orresponde a la primera vocal ms percepti+le del sistema voclico; se pronuncia con los la+ios ms a+iertos y con la lengua e:tendida en la gravedad ma:ilar in!erior& 9s sonido medio, no es palatal ni velar& F-&A&9&G a=a9o) adv& UraE, ura, uran, #urinG ArgO uraG a=a orio) s& C.aYiraG sin#nO *iQiG ArgO Uas.YaG $e&AyaO Pes*ir6iru*iQiG A=anca2) s& $roviene de aUanYaEH mantenerse o detenerse las aves en el vuelo& \\ Aguila real& \\ ,eog& .apital del departamento de Apurmac, $er%, creada por ley del 4> de a+ril de 4>]3& $ara algunos el nom+re de este departamento proviene de .a6an-8aEH #irioG a=an8onar) v& WiYc.8uE, sa-eEG a=an8onarse) s& WiYc.8uEYuYuEG A*unc.is*a 6aYin6an UiYc.8uEYuYuEH a+and#nate a las manos de nuestro Dios& \\ WiYc.8u*unaYuEG Wasi6asinc.isYunan UiYc.8u*unaYus.anYuH nuestros vecinos se estn a+andonando, se estn separando& a=an8ono 8e =ienes) s& ;eol& Quris& :aUsaE UiYc.8uEYuYuEG Dejar en a+andono cualquier +ien& a=ati8o, L8a) adj& Wi##*8us-aG a=atirse) v& Q8an*ar6anaYuE, ruYu*aYuEG a=8icaciMn) s& Was-eG a=8icar) v& Was-eEG a=8o.en) s& Anat& WiYsaG a=e9a) s& Lool& Fapis meli!icaG Lac.iUaG a=e9orro) s& Lool& FEom+us *onorum y terrestris lajidoriumG& WaEron-o, Uan-oEroG a=ertura) s& :.a##u, Y.a##aG \\ e:ageradaO 5anY.aG \\ 'endiduraO Yic.a, Y8iQaG a=ierto,Lta) adj& :ic.as-aG a=i>eato) s& ;eol& UEUa suUaEG a=i>eo) s& ;eol& WaYa c.u a, uEUa suUaG a=is.o) s& SanY.aG a= an8ar) v& a*uEG $e&AncO ##an*8uEaEG

$e&AyaO Qa*uE, a*iac.iEG $e&QunO QuYQuEaE, *i- uc.iEG $e&/&BarO a*EaEG EolO Qa*uc.aE, ##u##uEaEG a= an8arse) v& a*uEaE, ##u##uEaEG a=ochorna= e) adj& P8en-a#iG 9cO *iYaYuY, a aYniEoYG a=o<etea8o) p& C.8a-#as-aG a=o<etea8or) adj& C.8a-#a-G a=o<etear) v& C.8a-#aEG a=o>a8o,L8a) s& ;eol& A6ac.a-e, 6ar-aG a=o>ar) v& Quris& A6ac.aEG $e&QunO a6ac.aEG $e&/&BarO Ui##a*iUEG a=o en>o) s& A*usYiG a=o a= e) adj& Q8a*.QuYu-G a=o a8o,L8a) adj& Q8a*.Qu, -8a*.Qus-aG $e&AyaO Ya*QuG a=o a8ura) s& Q8a*.QuG $e&AyaO Ya*Qu, a-QuG $e&QunO Qu uG 9cO aY6aG a=o ar) v& Q8a*.QuEG $e&AyaO Ya*QuEG $e&QunO Qu uEG 9cO aY6aEaG a=o arse) v& Q8a*.QuYuEG $e&AyaO Ya*.uQuYuEG 9cO aY6aEaEG a=o.inar) v& 5i##aYuEG a=onar) v& WanuEG a=ono) s& WanuG a=orrecer) v& C.e-niYuE, c.e-ni*aYuEG a=orreci= e) adj& C.e-ninaG $e&AyaO c.e-niG ArgO c.eYninaG a=orreci.iento 8e a .a8re a sus crGas7 s& 5a.iE, 6aUiEG a=ortar) v& Bed& Su##uEG a=orti;o,L;a) adj& Bed& Su##uc.i-G a=orto) v& Bed& Su##uG a=ra) s& ,eog& Wi##Y8iG a=ra?a8o) p& 5ar-8as-aG \\ A+ra"adosH 6ar-8a 6ar-8aG a=ra?ar) v& 5ar-8aE, 6aY8a##iYuEG a=ra?arse) v& 5ar-8anaYuE, 6aY8a##inaYuEG a=ra?o) s& 5ar-8a, 6aY8a##iG a=ri>a8o,L8a) adj& Qa as-a, *8is us-aG \\ CugarO -8oQiG a=ri>ar) v& Qa aE, *8is uEG $e&AyaO *u##PaEG $e&QunO aE##uEG ArgO *inEuE, 6aE uEG a=ri>arse) v& Qa aYuE, *8is uYuEN -a anaYuE, *8is unaYuEG $e&AyaO *in uYuEG $e&AyaO *uP##anaEG $e&QunO aE##uYuE ArgO *in uYuEG a=ri>o) s& P8is u, *8is unaG ArgO *u##PanaG $e&QunO aE##uG a=ri ) s& .ronol& AEriUa, aEriUaE, UaEriUaE Yi##aG

a=rir) v& :ic.aE, Yic.ariEG \\ A+rir surco& UU Agr& UaE-8oEG \\ A+rir la +ocaO .an##ariEG a=ro9o) s& Eot& Qe*oG 9cO Yi*uG a=sceso) s& Bed& C.8u*uG a=ste.io,L.ia) adj& Bed& C.8aYison-oG a=stracciMn) s& Ha-e a=stracto,Lta) adj& Jil& Ha-eG a=straer) v& $sic& Ha-eEG a=ue a) s& Ha uc.a, 6a6aYuG Eisa+uelaO aUYi##aG a=ue o) s& A*uc.aG !am& 6ac.u#aG a=u ia) adj& $sic& Qe##a YaEG a=un8ancia) s& AsY.a, anc.a, Eu*a, asYaG $e&AncO ##u aG $e&/&BarO aUYan, suraG ArgO as.ca, iaEG a=usar) v& Sarunc.aEG a=usi;o) adj& Sarunc.aYu-G aca=ar) v& <uYuEG aca=arse) v& <uYuYuE, uYuYa*uEG interj& *aU[H se aca+#N acana arse) v& =ar-.ac.aYuEG acaricia8o,L8a) adj& WaE##us-a, #u#us-aG acaricia8or,L8a) adj& WaE##u-, #u#u-, 6aEUa-G acariciar) v& WaE##uE, #u#uE, 6aEUaEG \\ .on la +ar+illaO sunY.aEG acariciarse) v& WaE##unaYuE, 6aEUanaYuEG acaro) s& Lool& 9 .aG \\ De pastos selvticosO isanYuG acaso) adv& 9c.aG acau8a a8o,L8a) adj& ;eol& -o#-eEo-, -o#-esa*a, -.a*a-G $e&AyaO Po##Pesa*aG 9cO Yu##Yisa*a, a iG acechar) v& Q.a6iEaE, -.aUa6iEaE, -.aUa*aYuE, suEa*aYuEG aceita8o) p& HaUis-aG aceite) s& Qum& HaUiG ace0ta= e) adj& C.asYina .uQinaG EolO arinaG ace0taciMn) s& UEniYuE, uEaYuEG ArgO c.asYiEG ace0ta8o,L8a) p& C.asYis-aG ace0tar) v& C.asYiE, c.asYiYuE, uEaYuE, uEniE, uEniYuEG $e&AncO aniE, aUniEG ArgO c.asYiE 9cO c.asYina, ari nina Pa*inaG acequia) s& Agr& =ar-.aG $e&AncO seYPa, siYEaG $e&AyaO Ear-aG EolO rar-.aG 9cO #arYa, *arYu, urnaG acercarse) v& Ac..uEYuE, -aE##aYuEG \\ Acercarse acO ac..uEYa6uEG \\

213
Acercarse poco apocoO ac..u*aEaEG achacoso,Lsa) adj& Bed& On-o#i, on-oE#i, un*.uG EolO -ara runaG achata8or,Lra) adj& <8as a-G achatar) v& <8as aE, 8as ac.iEG achiote) s& Eot& FEi:a orellanaG& Ac.iUi iG $lanta americana cuyos !rutos se u tili"an como condimento y colorante de alimentos& acica arse) v& :8ac.aEaEG ac ara8or) s& Su 8ic.a-G ac arar) v& Su 8iEaE, su 8inc.aE, c.e-anc.aE, c.e-a-c.aEG acnK) s& Bed& 5uc.8iG sin#nO 6uc..iG Nco=a.=a) s& $ampa de arena& $roviene de a-o E *an*aG Distrito de la provincia de Tarma, departamento de Qunn& UU $rovincia de 'uancavelica& UU Distrito de /iguas, departamento de Ancas*& Aco.a2o) s& ,eog& A-o6aEuH ro de arena& $rovincia del departamento de Qosqo, $er%& aco.o8arse) adj& A##ic.aYuEG aco.0a/ar) v& PusaEG Aconca>ua) s& A-on-.aUa-G 9l que mira su arena, el que cuida su arena& WaYonH divinidad y -.aUa-H mirador& ,eog& Ca monta?a ms elevada de /ud Amrica; tiene una altura de D,M8M m&n&s&n&, situada en la provincia de Bendo"a, -ep%+lica de Argentina& acon>o9arse) v& Anc..iYuE, anc.iEG aconse9ar) v& =uEaE-oE, Eac.aEYac.iEG !ig& si6i -araEG $e&AyaO YunaEG aco0 a8o,L8a) adj& <8inYis-aG acor8ar) v& :a6ac.inaYuEG Acos) s& ,eog& Distrito de la provincia de Acomayo, proviene de a-oH arena& Acosta.=o) s& A-os an*uH tam+o de arena& ,eog& Distrito de Tayacaja, departamento 'uancavelica, $er%& acostar) v& PuQuc.iEG acostarse) v& PuQuEG acostu.=ra8o,L8a) adj& =ac.as-aG acostu.=rarse) v& =ac.aYuEG $e&AncO Eac.aYaE, Eac.aYaYuEG $e&.ajO Ea raYaEG $e&QunO Ea raYaEG acota.iento) s& AgrimenO saEUaG acotar) v& SaEUaEG \\ C.8e-oE, an aEG 9jem& c.8aYi*a*a- an asunH acotemos para el re!rigerio& acre) adj& :8arYu, -.a -e acrecentar) /G Ha unEaEG acree8or,Lra) s& 9con& 5anu-G $ersona que presta& acrM=ata) adj& WaE##unY8uG actor,Lra) s& AranUa-G actua i?ar) v& :unanc.aEG actua .ente) adv& :unan, Yunan *ac.a, Yunan *8unc.aEG actuar con tur=aciMn) v& <.an-oEYac.aEG \\ Actuar inconvenientementeO 6a 8uEG Acuario) s& Astr& 5iYiYiraEG acuc i arse) v& <o- uE, o- uEYuE, Y.uYuE, runY8uYuEG EolO us .uYuE, c.uYuEG acue8ucto) s& Agr& =ar-.aG acuer8o) s& :a6ac.inaYuG acu.u a.iento 8e arena 0or as a>uas)

BC D
s& <8iEuG acu/ar) v& i 8iEG $e&AncO Ya##Yi siEG acuoso) s& Qum& Unu unu, EaYu EaYuG acurrucarse) v& :8uE uYuE, Y8uE u*aYuEG acusa8or,Lra) s& adj& C.8a a-G acusar) v& C.8a aEG acusarse .utua.ente) v& C.8a anaYuEG acusete) adj& C.8a a, c.8a a-G a8e anta8o) adj& aU*ac.aYu-G $e&AyaO QaU*as-aG a8e antar) v& aU*ariEG a8e antar) v& aU*a-c.aE, QaU*aEG $e&AncO QaU*aEG $e&AyaO $e&.ajO QaU*aEG $e&/&BarO QaU*aE QaU*ac.iEG ArgO QaU*aE, ##a##iEG a8e antarse) v& aU*ariEG a8e >a?ar o=9etos) v& L#a*.saEaEG \\ $ersonaO u##uEaEG !am& c.o-c.iEaE, #o- iEaEG a8e.Fs) adv& Hinas*a, c.aE6an aG a8enitis) s& Bed& Q8e#e e, a6o-##iG )n!laci#n de los ganglios& a8enoi8e) s& Bed& A6u-##iG )n!laci#n parecida a la ganglionar& a8entro) adv& UY.uG a8eu8ar) 9con& 5anu YaEG a8herente) adj& :8asYaYu-G a8heri8o,L8a) adj& C.8i*as-a, Y8asYas-aG a8herir) v& 'a aEG $e&AyaO Hu aEG a8herirse) v& 'a aYuE, Y8asYaYuEG $e&AyaO ##u aYuEG a8hesi;o,L;a) adj& 'a a-G a8ina.ia) s& Bed& :a##*aUaQuE, Ya##*a6anaEG Depresi#n !sica y moral con de+ilitamiento muscular& a8i;ina= e) adj& Wa unaG a8i;ina8or,Lra) adj& s& Wa u-G a8i;inan?a) s& Wa uc.iG a8i;inar) v& Bag& Bit& Wa uEH $e&AyaO ac.iE, 6usiEG EolO ac.inaEG a8i;ino,Lna) s& Wa u-G a8.iraciMn) s& U iG a8.ira8o,L8a) adj& Q.aUa*aEas-a, u is-aG a8.irar) v& Q.aUa*aEaE, u iEG $e&AyaO PaUa*aEaEG $e&QunO #iYa*aEaEG $e&/&BarO YaUa*aEaEG a8.isi= e) adj& C.asYinaG a8.itir) v& C.asYiEG a8o escente) s& War6aG a8o0tante) s& C.uric.aYu-G $e&QunO UaUic.aYuPG $e&/&BarO c.u#ic.aYu-G a8o0tar) v& C.uric.aYuEG $e&.ajO UaUac.aYuE uEUac.iEG a8oquGn 0Ktreo) s& :.a##YiG a8ora= e) adj& 5uc.8aEYunaG a8orar) v& -el& 5uc.aEG a8or.ecerse) s& U iE, susunYaEG $e&/&BarO susuEG EolO 8unuEaE, Y8aEUiEG a8or.eci8o,L8a) adj& SusunYas-aG a8or.eci.iento) s& SusunYaG a8orna8o,L8a) adj& Ac.a#as-a, Y8ac.a##is-aG a8ornar) v& Ac.a#aE, a##ic.aEG \\ .on !loresO 8iYa##iEG a8ornarse) v& Ac.a#aYuE, Y8ac.a##iYuE, a##ic.aYuE, Ua##*ariYuEG $e&AyaO a##ic.aYuE, Yi##ic.aYuE, $e&/&BarO su6ac.iEG \\ Adornarse con collaresO Ua#-aYuEG

DICCIONARIO
a8orno) s& Ac.a#a, c.a*a##a, *.a##c.a, 8iYi##a, c..a*a##aG $e&AyaO ac.aU, ac.ac.a, Yi##i, YasYi#, a##ic.anaG $e&/&BarO su6ariaG ArgO a##ic.anaG a8quiri8o,L8a) s& Ha 8a##is-a, ran is-aG a8re8e) adv& WaY aG 9jem& UaY an a nis.asunYiH adrede le est diciendo& a8u Mn,Lna) adj& L#a-Ua, ##unY8uG a8u tera8or) s& AEu-G a8u terar) v& AEuEG a8O tero,Lra) adj& s& Wasanc.a-, aEu, Ues-eG 9jem& aEu runaG a8;ene8i?o,L?a) adj& <o6a-aEaG a8;ersario) s& AU-a, .aEuG $e&AyaO aUPaG a8;ersi8a8) s& A-oEraYi, ##aYi, c.8iYi, .a un ##aYiG EolO iYi##ac.uG a8;ertir) v& UE##aEG aero ito) s& Astr& A-oc.inc.aE, *.aUa-oE##urG a<ea8or,Lra) adj& s& 5i##aEac.e-G a<ear) v& 5i##aEac.iEG a<earse) v& 5i##aEaEG a<e.ina8o) adj& C.inaYu, Uar6inc.u, 6a-##aG a<errarse) v& Qa-ac.aYuEG a<ian?ar) v& <i*aEG a<i ar) v& :8aUc.iE, QaUc.8iEG EolO 8u*.raE, sa-aEG a<i arse) v& :8aUc.iYuE, QaUc.8iYuEG a< o9a= e) adj& WaEaEa-G a< o9a8o,L8a) adj& WaEaEas-aG a<onGa) s& Bed& C.8aYa, c.8aYaEaEG a<recho) s& C..a*aG $e&AyaO c.a6ra, Pa6c.i, Paran, PasiG $e&QunO a6s.i, a*s.i, .anc.iG EolO s.a*aG a<ro8isGaco,Lca) adj& =u6inaG a<tas) s& Bed& P.a sYuG a>acharse) v& :8u6uEG a>arrar) v& Ha*8iEG a>arrarse) v& Ha*8inaYuEG a>asa9ar con =e=i8as) v& :ac.aYuEG F>i ) adj& C.8i i, Y8uc.iG a>i i?arse) v& C.8i iEaE, Y8uc.iEaEG a> o.eraciMn) s& SisiEYuE, c.8unYuEG a>ostarse) v& Eot& QarUaE, -arUaraEG a>osto) s& .alend& Q.a*a- si Ua, c.aYraEa*u/G EolO c.aUaUarYi Yi##aG a>ota.iento) adv& Pisi*a, saEY8uG a>otarse) v& Pisi*aE, saEY8uEG a>ra8a= e) adj& Su6a-, 6ac.8iG a>ra8ecer) v& AQaEc.aEG 9jem& -anYuna an aQaEc.aEYic.isH agrade"co a vosotros& a>ra8eci.iento) s& AQaEG a>ran8ar) v& Ha unEac.iEG a>ra;ar) v& 5ana a##inEaEG a>re>ar) v& =a*aEG a>ricu tor) s& C.aYra ##anY8a-G a>rieta.iento) s& :8aYa##iG a>rietarse) v& :8aYaEG a>ri.ensor) s& A##*a u*u-G a>rio,Lia) adj& P8os-o, -.a -e, .a-EaG $e&AyaO Pa6iaG $e&QunO raY raG $e&/&BarO .aEaYG EolO *us.-oG 9cO *us.Yu, as aYG a>ru0ar) v& HuY##anac.iEG a>ua) s& Quim& Unu, EaYuG \\ C.iri unuH agua !ra& U\ Q8oQi unuH agua caliente; \\ Q8a a unuN agua tur+ia& \\ :ac.i unuH agua salada& UU C.8uEa unuH agua cristalina& \\ 5isY8i unuH agua dulce& \\

SIMI TAQE
Asna- unuH agua a+om+ada& \\ PuYEu unuH agua de manantial& \\ 5aEu unuH aguado ro& \\ Para unuH agua de lluvia& \\ $e&AncO $e&.ajO $e&/&BarO EaYuG $e&AyaO unu, EaYuG ArgO EolO EaYu, unuG 9cO EaYuG a>ua8o,L8a) adj& Q8a# i, c.ir#iG a>uanoso,Lsa) adj& =aYu#aG ArgO EaYuE#uG a>uar) v& C.ir#iEac.iE, se-UiEG a>uatero,Lra) s& adj& Unu raYi-G F>ui a) s& Lool& F!alc#nida spG& AnYaG EolO *aYaG a>u9a) s& =aUriG ;eol& aYUaG a>u9erea8o,L8a) adj& <o-os-aG a>u9erearse) v& <o-oYuEG a>u9ero) s& <o-o, .usY8uG 9cO Pu YuG a>usanar) v& :uniEG a>usanarse) v& :uruEaEG ahi9a8o,L8a) s& ;eol& 5ar-8as-aG aho>a8o,L8a) s& He-8e*as-aG aho>ar) v& He-8e*aE, .e-8e*ac.iEG aho>arse) v& He-8e*aEG ahon8ar) v& P8uYruc.aE, uY.uc.aEG ahora) adv& :unanG ahora .is.o) adv& :unan *ac.aG ahorca8o,L8a) adj& Se-8os-aG ahorca8or) s& adj& Quris& Se-8o-G ahorcar) v& Se-8oEG ahorcarse) v& Se-8oYuEG ahorrar) v& 9con& 5usiYuEG a9iaco) s& HaEac.iYuG a9ustar) v& 5a 8iE, Qu*8uEG $e&.ajO Yi rYic.iEG $e&/&BarO Ua aE *aY ac.iEG ArgO Qi iEG EolO i uc.aEG a9ustar re0eti8a.ente) v& 5a 8i*aEaEG a9ustarse) v& i 8inaYuE, 6a 8inaYuEG a9usticiar) v& Quris& <ari*aEG a a) s& Lool& 'a*.raG a a carrera) adv& P.aUaE##aG a acrFn) s& Lool& F+rac*itos ternus andinus .*am+erlainG& Sirara, a osiraraG a a8o,L8a) adj& 'a*.raEo-G ArgO #iYraEoPG a ancear) v& C.uYiEG a ancearse) v& C.uYinaYuEG a ar8ear) v& L#a-#aEG a ar>a8or,Lra) adj& SuniEac.i-G a ar>ar) v& Sunic.aEG \\ @n o+jetoO suE 8uc.aEG a ar>arse) v& SuniEaE, c.u ariYuEG a =a/i ) s& Arq& Per-aE Ya6aEo-, *er-a-G EolO *ir-aYa6aEoP, *irYaPG a =er>arse) v& Qor*ac.aYuEG a =er>ue) s& Qor*aUasiG a =o,L=a) adj& =ura-G a =or) s& =ura- YaEG a =ora8a) s& Pac.a i##ariEG a =orear) v& Ac.iYEaE, *ac.a i##ariE, *ac.a *a-ariEG $e&AncO Uara-G $e&AyaO *ac.ac.iEaE, *aPari6uE, Uac.i6uE, i##ariEG $e&.ajO ac.iPEaEG a =orota8or,Lra) adj& C.8a-Ua-, c.8a-UaYuG aYuri-G EolO 8uYi, c.8aPUi##iG a =orotar) v& C.8a-UaE, aYuriEG EolO ruYEaEG a =oroto) s& C.8a-UaG a =oro?arse) v& :usiYuE, c.a6aE, c.a6aYuEG $e&AyaO Pac.uYuE, YusiYuEG a =oro?o) s& :usi, c.a6a $e&AyaO Poc.u,

BC D
Yusinc.aEG a cahuete,Lta) adj& :ac.a*uriG a can?ar) v& .on la manoO AE*aEG \\ Alcan"arseO .aEUanaYuEG \\ Dar& alcanceO ari*aEG $e&AyaO aE*aEG a cohM ico,Lca) adj& 5ac.a-G <8iEu-G a coho i?a8osL8a) adj& <iEus-aG a 8ea) s& Ha##YaG a e>orGa 8e a .uerte) s& :arYa, YarYanc.aG a e>rar) v& :usic.iEG a e>rarse) v& :usiYuE, c.a6aYuEG a e>re.ente) adv& :usi Yusi##aG a e>rGa) s& :usiG a etear) v& 'a*.a*.a*aEG $e&AncO *ar*ariE, *ariEG $e&QunO #a a a aEG EolO *8a *aE, *.ara-eEG a <arero,Lra) s& SaQu Ya6aEo-, saQa-G a <o.=ra) s& Qon*iG 9cO Yun*iG a >a) s& Eot& L#u##uc.8a, -oc.aEuEu, ##ac.8o, #a-oG \\ De roO 6aEu#a-oG \\ De lagoO -oc.a #a-oG a >o8Mn) s& Eot& Fgossipium spG& An*i, u Y.uG $e&AyaO u YuG a >uien) pron& Pi##a*asG a >On) adj& WaYinG a i>erar e 0eso) v& C..a##aEac.iEG a i.entar) v& 5iY.uc.iEG a i.entarse) v& 5iY.uEG a inea8o,L8a) adj& Sinris-aG a inea8 or,Lra) s& adj& Sinre-G a inear) v& SinriEG a .a) s& $sic& -el& $unaG a .acKn) s& 9con& Qo#-aG EolO -o##-aG a .aci>o) s& Agr& Wan*a#G a .i a) s& Te:& UnYuc.anaG a .oha8a) s& SaUnaG a .orrana) s& Bed& O-o i on-oEG a ocarse) v& Lo-.eEaE, Ua-8aEaEG a o9a.iento) s& <an*u, -or*a UasiG a o9arse) v& Qor*ac.aYuEG a o ar>o) adv& WaY8an*a6an aG a 0aca) s& Lool& Flama, pacos linneoG& A#*aYa, *a-oc.a, *a-oG EolO 9cO a##*aYaG a re;Ks) adv& <8iYran*a6an aG a qui er 8e casa) s& ;eol& Wasi Yi##aG a tanero,Lra) adj& A*usYac.a-G a ternar, re e;ar) v& C.8u##anaEG a ternarse) v& 5uEunaYuE, 6i 8anaYuEG a ucinaciMn) s& $sic& L#ac.iG a u.=ra8o,L8a) adj& s& :8anc.as-aG a u.=ra.iento) sG Bed& Wac.aYuEG a u.=rar) v& Wac.aYuEG a u.no) s& =ac.a-G a u;iMn) s& L#o-##aG 9rr#neamente UaEYu o UaEYoG a.anecer) s& Pac.a i##ariE, *a-ariE, *ac.a ac.iYEaE, *8unc.aEaEG $e&AncO UaraE, Uara-G $e&AyaO *ac.a*a-ari, *a-ariEG $e&.ajO ac.iYEaEG $e&QunO UF#aEG $e&/&BarO *aYariE, *unc.aUEaEG 9cO *aYarina, *8un##aEana, *unc.aEanaG a .anos enas) adv& 5aYi .un 8aG a.ante) adj& WaE##u-, 6una-, #u#u-G a.ar) v& WaE##uE, 6unaE, 6unaYuE, #u#uEG a.arse) v& WaE##unaYuE, 6unanaYuE, #u#unaYuEG a.ar>o) adj& Ha-Ea, Y8arYu, -.a -eG $e&AyaO PaniaG $e&QunO raY raG

214
$e&/&BarO .aEaYG EolO *us.-oG 9cO *us.Yu, asYaYG a.ari ear) v& Q8e##uEaEG $e&AyaO Pe##uEaEG 9cO Yi##uEaEG a.ari o,L a) adj& Q8e##oG $e&AncO -arUas., -a##Uas.G $e&AyaO Pe##u, -e##uG $e&.ajO -arUaG $e&QunO un-us.G $e&/&BarO Yi##uG ArgO Ye##uG EolO -e##uG 9cO Yi##u, Pi##uG a.arra8o,L8a) adj& Wa as-aG a.arra8or) adj& Wa a-G a.arrar) v& Wa aEG a.arrarse) v& Wa aYuE, Ua uc.aYuEG a.arre9o, nu8os en a so>a) s& Q.o*o -.o*oG a.arta9a8o) p& Sa- as-aG a.arta9a.iento) s& Sa- a a.asa.iento) s& Q8a*i-8a*iG a.asar) v& Q8a*iE, 6asaE, 8a-##aEG A.=ato) s& ,eog& Han*8a uH sa*oG Departamento de la provincia de .atamarca, Argentina& \\ .ant#n de la provincia de Tucura*ua, 9cuador& a.ena?a) s& 5anc.ac.iG a.ena?ar) v& 5anc.ac.iEG a .enu8o) adv& a a-G a.esti?an) v& ;eol& 5is iEaEG a.esti?arse) v& ;eot& 5is ic.aYuEG a.i>a 8e ;arMn) =anasa FamanteG& a.i>a queri8a) =anasiG FamanteG& a.G>8a as) s& Anat& A6u-##iG a.i>8a itis) s& Bed& A6u-##i on-oEG a.i>o) s& 'e-sis-aG a.istar) v& 'i6anaYuE, a##i*unaYuEG EolO a i##c.anaYuEG a.nesia) s& $sic& Qon-a#i YaEG a .o8o 8e) adv& <un*anG a.o>otarse) v& Q.o*uc.aYuE, -.o*oEaEG a.onestaciMn) s& Si6inc.aYuE, si6ic.aYuE, anEaE, *.iQaYuEG a.onestar) v& AnEaE, si6inc.aEG \\ -ecprocamenteO anEanaYuEG a.ontonar) v& FapilonarG& 'aUY.aE, aU-aEG \\ $roductosO -o oEG $e&AyaO aUYaEG $e&.ajO -o oEG $e&QunO -u uE, s.an oEG $e&/&BarO *a ac.aE, an ac.iE, s.un uEG EolO raUYaE, aU-aEG a.or) s& 5unas-a, UaE##us-aG !igO ur*i son-oH palomita del cora"#n, amorcito& a.orata8o,L8a) s& Bed& E-ui6osisG -8oEos-aG $e&AyaO -oEusYaG 9cO YuEuG a.oratan v& Bed& $roducir equimosisO Q8oEuc.iE, Yu##iEac.iE, saniEac.iEG a.oroso,Lsa) adj& Y.uEa-, Y.uEaYu-, 6una-, 6unaYu-G A.0ato) s& ,eog& Han*8a uH sapo& ;evado y volcn apagado, a D,372 m&s&n&m&, u+icado en la provincia de .aylloma, Arequipa, $er%& a.0o a) s& Bed& Su*u##o, *.usu##o, su*u##us-a, *.usu##us-aG $e&AyaO *usu##uG $e&QunO *us.i#uG a.0o arse) v& P.usu##uE, *.usu##uYuE, su*u##uEG a.0utar) s& Bed& Wi 8uE, Ui##uEG \\ Ca piernaO c.aYinnaEG \\ Ca manoO 6aYinnaEG a.u eto) s& :.aEa, -onu*a, en-aEc.u, e-e-oG \\ Q.a*aH amuleto de

217
piedrecillas& a.ura a8o,L8a) adj& Per-as-aG ana<oresis) s& Bed& 5ana .un*8iEG Disminuci#n de la acci#n sudorpara& ana <a=eto,Lta) adj& ;eol& 9duc& Q.aUaQaUsaG anaran9a8o) s& Qori -8e##o, sara -8e##oG Ancash) s& ,eog& An-as, anY.asH color a"ul& Departamento importante del $er% !amoso por sus cordilleras, paisajes y minas& anciana) adj& PaEaG !am& 6a6aYuG $e&AyaO *aEa, c.a-UaG $e&QunO c.aYUas.G anciano) adj& 5ac.uG !am& 6ac.u#aG !ig& EuEaEniEo-H que tiene muc*os recuerdos, muc*a inteligencia, muc*a conciencia& EolO ruY.uG anciani8a8) s& 5ac.u YaE, *aEa YaEG an8arie>o,L>a) adj& Lan#aYu, *urinYic.uG An8e, an8es) s& ,eog& An iYunaG An ior-oYunaH .ordillera de los Andes& an8enerGa) s& Pa a *a aG an8ra9oso,Lsa) adj& C..ac.u, ac..anaYu, sa*.sa, ra a*aG 9jem& sinc.i c..ac.u*uris.anYiH ests caminando muy andrajoso& EolO -8ar-a, sa*saG 9cO ##ac.a*aG $e&AyaO #a a*aG $e&QunO #a as., s.i##*iG $e&/&BarO ##iYi ##iYiG an<iteatro) s& A*u sun ur, an .araG EolO $e&$unO *.usaG Fn>e ) s& -el& ;eol& :i##Yi, Y8i##YiG an>ina) s& Bed& :unYa on-oE, a6uY##i on-oEH in!lamaci#n del istmo de las !auces, especialmente de las amgdalas& an>ina 8e 0echo) s& Bed& Son-o *8i i nanaEG Fn>u o, esquina) s) ,eom& :8uc.uG ani8arse) v& Q8esac.aYuE, -8esaEG ani ina) s& 5a-6uG ani o, sorti9a) s& SiUiG ani.a ) s& UEUaG $e&AncO as.6aG ani.a i?arse) v& UEUaEaEG ani/ar) v& Er-ec.aEG ani/arse) v& Er-ec.aYuEG anGs) s& Eot& F$impinella anisum CinneoG AnisG ano) s& Anat& Si*8u iG anoche) adv& C.8isiG 9jem& c.8isin c.aEa6uniH llegu anoc*e& anochecer) v& <u a aE, c.8isinEaEG ansiar) v& 5unaE, sinc.i 6unaEG Anta) s& ,eog& An aH .o+re& $rovincia del departamento del Qosqo& antara) s& B%s& An araG EolO $e&$unO *.usaG v& Lampo?a& antea2er) adv& QaEnin*a, -aEnin*a *8unc.aEG ante=ra?o) s& Anat& ;eol& aU*a 6ar-8aG antece8er) v& aU*ariEG ante0asa8o) s& A*usYiG antici0ar) v& aU*ac.iEG antici0arse) v& aU*a-c.aYuEG anti>Pe8a8) s) aU*aG \\ aU*a *ac.aG anti>uo,La) adj& aU*aG $e&AncO -o##ana, -o##ananG $e&AyaO QaU*aG $e&.ajO QaU*aG $e&QunO unaEG EolO 6aUY8aG anti.onio) s& Qum& Han-oG Antisu2u) s& 'ist& $roviene de an i y

BC D
suEuH regi#n de los andes& @no de los cuatro suyus& antorcha) s& :8anc.anaG $e&AyaO a-c.iG anu8a8or) s& :.i*uc.a-, Ua a-G anu ar) s& Anat& ;eol& SiUiruY8anaG anunciar) v& QoE##urc.aEG anuncio) s& Wi##aG an?ue o) s& =aUrina, sin*8iG EolO Pac.8una, EaUrina, sin*8i, *in a, c.a##UanaG a/a8i8or) s& adj& =a*a-G a/a8ir) v& =a*aEG a/o) s& .alen& Wa aG \\ :aE Ua aH ste a?o& \\ Ura Ua aH a?o anterior& UU Q8aEa Ua aH pr#:imo a?o& \\ ParaE Ua aH a?o lluvioso& \\ C.8aYi Ua aH a?o seco& \\ 9n i Ua aH a?o solar& \\ Wa an Ua anH todos los a?os, anualmente& \\ Su6aUa aH a?o *ermoso& A?o solarO 3D8 das, \ *oras y minutos, tiempo que dura el recorrido de la tierra alrededor del /ol& a/oso,La) adj& Wa asa*aG a/u) Eot& Ftropaeolum tu+erosum -& et $&G AQu, 6asUa, 6as.UaG a/u9e) s& Lool& Fdasyprocta, !uliginosa mesaria .a+reraG& SiUaEruG aorta) s& Anat& Ha un sirY8aG a0aci>uarse) v& <.aYniEG a0a8rinar) v& 5ar-8aEG a0a>ar) v& <.asnuEG \\ C.8aYi*aEH apagar la sed& a0a ear) v& Q8asuEG $e&AyaO *anaEG 9cO YasuEG a0area.iento 8e a 0acas) v& Lool& A##*a-a c..ar-oEG a0arear as a;es) s& Lool& SaruE, su*iEG a0arear os .a.G<eros) s& Lool& <8inYiEG a0arecer) v& 'iY.uriEG $e&AncO riYaYaEG $e&AyaO riYuriEG $e&.ajO riYariEG $e&QunO #iYa#iEG $e&/&BarO riYuriEG 9cO riYuriEG a0areci.iento) s& 'iY.uri6uE, a#ari6uEG a0artar) v& Sa*a-c.aE, ac..uric.iE, anc..uc.iEG a0artarse) v& Anc..uriYuE, ac..uYuE, anc..uriEG a0e8rea8or,Lra) s& C.8a-e-G ArgO 8iYiaP, 8iYiaYuEG a0e8rearse) v& C.8a-enaYuEG a0e>a8os,Las) adj& :8asYa Y8asYaG \\ 'a a ra aG a0e>arse) v& :8asYanaYuE, Y8asYa*aYuEG a0e otona8o) adj& Q8on*o -8on*oG a0e otonar) v& Q8on*uEG a0e otonarse) v& Q8on*uYuEG a0ena8o,L8a) adj& L#aYiYu-G a0enar) v& L#ac.ic.iEG a0enarse) v& L#aYiYuEG a0esa8u.=ra8o,L8a) adj& L#aYis-aG a 0esar 8e) adv& conj& AsUan*asG a0estar) v& AsnaEG a0estoso,Lsa) adj& Asna-G a0i ar) v& <aU-aE, sun uEG a0i ona8o,L8a) adj& Sun us-aG a0i ona8or,Lra) s& adj& Sun u-, aU-a-G a0i ona.iento) s& Sun u, aU-aG a0i/a.iento) s& 'aUY.aG $e&QunO aUYaG a0i/arse) v& i 8inaYuE, c.8ic.inaYuE, c.8unYunaYuE, YisYinaYuEG a0isonar) v& P8ar*aE, 8a- aEG $e&AyaO *ar*inaEG $e&QunO Ua#unaE, sa#unaEG

DICCIONARIO
a0 ana8or,Lra) adj& Las 8a-, 8a- a-G a0 ana8ora) s& <8a- a-, *an*a 8a-a-G a0 anar) v& P8ar*aE, 8a- aEG EolO aYnaEaG 9cO *a#YaEG a0 anarse) v& L#a*.##aEaE, 8as#aEaE, *8a# aEaEG $e&AyaO *a# aEaEG 9cO *a##YanaEG ArgO *a# aEaEG a0i/a.iento) s& C.8unYunaYuE, Qi 8inaYuE, Y8isYinaYuEG a0i/a8o,L8a) adj& C.8unYus-a, Qi 8is-a, Y8isYis-aG a0 asta8o,L8a) adj& i 8is-a, Qu*8us-aG $e&AncO anu, Qu*u, Qi iG $e&.ajO ##a*c.as.-a, *e- uc.is.-aG EolO na 8us-aG a0 astar) v& i 8iE, Qu*8uEG a0oca8o,L8a) adj& :8uE u Y8uE uG a0o8ar) v& Su iEaEG a0o8arse) v& Su iEaYuEG a0o i a8o,L8a) adj& <.u as-aG $e&AyaO *.uEus-aG a0o i a.iento) s& <.u aEaE, *.uEuEaEG a0o0 e9Ga) s& Bed& <uYuG a0orcar) v& Agr& Ha##6aEG $e&AncO Yu i*aEG a0orque) s& Ha##6aG a0orrear) v& P8anaEG $e&AyaO -eP aEG $e&QunO Ui*aEG ArgO maYaEG 9cO *anaEG a0orrearse) v& P8ananaYuEG a0o2a8o,L8a) adj& Y8iras-a, aUnas-aG a0o2ar) v& Q8e6iEG $e&AyaO Pi6iEG 9cO Yi6iEG a0o2arse) v& :8iranaYuEG a0o2o) s& :8ira, usaG 9jem& Pac.a usanH puntal del cielo& a0ren8er) v& =ac.aEG $e&.ajO $e&QunO Ea raYuEG a0ren8i?) s& =ac.a-G a0resa8o,L8a) adj& Ha*8is-aG a0resar) v& Ha*8iEG a0resura8a.ente) adv& Us-.aE##a, us-.aEG $e&AncO saE#iaG $e&.ajO $e&QunO UaEra##aG a0resura8or) s& adj& Us-.ac.i-G a0resurar) v& Us-.ac.iEG EolO us-.aEG $e&AyaO u YaEG a0reta8o,L8a) adj& 5a 8iG a0retu9ar) v& 5a 8iEYac.aEG a0retu9arse) v& 5a 8inaYuEG a0roQi.ar) v& Ac..uEYac.iEG a0roQi.arse) v& Ac..uEYuE, ac..uEYunaYuEH apro:imarse el uno al otro& a0uesto,Lta) adj& :8ac.aG v& ga##ardoG a0unta ar) v& <usaEG A0urG.ac) s& ,eog& A*uri6a-H el Dios que *a+la& Departamento del $er%& UU A*uri6a-H ro sagrado c*an0a& aque ,L a,L o) pron& Ha-.aEG EolO s.a-aEG aquG) adv& :aE*iG \\ :aE6an a, YaE6an a *ac.aH de aqu, desde aqu& \\ :aEYa6aH 'asta aqu& \\ :aE6anH 'acia aqu& ara8o) s& Agr& <aY##a, c.aYi aY##aN arado de pie& ara/a) s& Lool& A*asanYa, Yusi YusiG $e&AyaO -a6*uG $e&AncO *ac.YaG ara/a8o) p& 'asY.as-a, .a##*8is-aG ara/a8or,Lra) adj& 'asY.a-, .a##*8i-,

SIMI TAQE
.as*8i-G ArgO sJ##oPG ara/ar) v& 'asY.aE, .a##*8iE, rac.aEG $e&AyaO Pas*iEG $e&.ajO ar*iEG $e&QunO as*iE, .i rYaEG $e&/& BarO as*iEG ArgO si##uEG EolO rac.iE, Pas*iEG ara/arse) v& Ha##*8iYuE, rac.iYuEG Fr=itro) s& C.e-anc.a-, YusYac.a-G Fr=o ) s& Eot& 5a##YiG ar=o e8a) s& 5a##Yi 6a##Yi, sac.8a sac.8aG ar=ori?ar) v& 5a##Yic.aE, 6a##YiEG ar=usto) s& Sac.8aG $e&AncO .ac.aG $e&AyaO EuraG arci a = anca) s& Qon aEG arco 8e <echa) s& P8e- aG an u aG $e&AyaO *eP aG arcoiris) s& :8uEc.iG $e&QunO 8u#u6anEaG EolO UaEaYaUriG arcMn) s& C.uranaG ar8er) v& =aUraE, raUraE, ru*.aEG $e&AncO ru*aEG $e&AyaO ru*aEG $e&.ajO 6iraE, #u6EaEG $e&QunO Ua#aEG ArgO #aUraEG 9cO ru*anaG ar8i8) s& QaE uG $e&AyaO c.aUYaG $e&QunO *an ac.iG ar8iente) adj& =aUra-, YaUra-G $e&AncO .ic.Ya, Yuc.iG ArgO #aUraP, ru*aPG ar8iente.ente) adv& 'aUraE raUraE##aG arena) s& A-o, 8iEuH arenilla +lanca& $e&AyaO aPo, iUG EolO 8iUG arenoso,Lsa) adj& A-osa*a, a-o a-o, 8iEu 8iEu, a-os-a, 8iEus-aG Arequi0a) s& ,eog& Are, -.e*aH tras del volcn& .iudad y departamento del $er%, muy importante por la +elle"a, de sus volcanes y el ca?#n de Qolqa& Fri8o,L8a) adj& Purun, c.8aYi arisco,Lca) adj& Sa#-a, 8i##aG aristocracia) s& SanaG aristocrFtico,Lca) adj& SananiEo-G ar.a) s& Wa#-an-a, 6a-anaG ar.a8i o) s& Lool& Fdasypodidae sp&G& :irYinc.u, -8arac.u*aG $e&/&BarO Yarac.u*aG aro) s& SiUi, inYu##*aG EolO inYu##*aG aro.a) s& Q8a*aEG 9cO c.asi6aG aro.ati?ante) s& Q8a*ac.i-G aro.ati?ar) v& Q8a*aric.iEG 9cO c.asinaG arquear) v& Q8eUeEG arranca8ora) adj& P8i is-aG ArgO *i iG arrancar) v& P8iriEG $e&AyaO *i iEG $e&QunO #a riEG 9cO *i iEG arrancar 8e raG? as 0 antas) v& <iraEG arrastrar) v& AEsaEG \\ Arrastrar los piesO c..uc.uEG arrea8or,Lra) adj& Qa e-G $e&AyaO Pa i-G arrear) v& Qa iEG arre=atar) v& Qec.uE, sa-8aE c.8u iEG $e&AyaO c.uP iEG $e&/&BarO Yic.uEG arre=o ) s& Beteor& a-.a*ana an aUara, an aru*.aG arre> ar) v& A##ic.aE, a##inc.aE a##c.aEG arre.an>ar) v& Q8a##*aEG arre.an>arse) v& Q8a##*aYuEG arri=a) adv& Hana-, .ana, Uic.aE $e&AncO .unis.G $e&AyaO .anaE $e&.ajO ana-G ArgO Uic.aE, anaPG arri=ar) v& C.aEaEG arrien8o) s& ;eol& ArinsaG $e&Aya aEnic.iEG arrinconar) v& :8uc.unaEG Y8uc.uc.aE, Y8uc.unc.aEG

BC D
arrinconarse) v& :8uc.unaYuEG arro8i a8o,L8a) Qon-orc.aYiG $e&AyaO PonPorc.aYuEG arro8i arse) v& Qon-oriYuEG $e&AyaO PonPorc.aYuEG arro9a8o,L8a) adj& WiYc.8us-a, c.an-as-a, UiYa*as-a, c.o-as-aG arro9ar) v& WiYc.8uE, c.an-aE, UiYa*aE, c.o-aEG arro9arse) v& WiYc.8uEYuYuE, UiYa*aYuEG \\ C.an-anaYuE, UiYa*anaYuE, c.o-anaYuEG arro9o) s& WiYc.8uG arru>a8o,L8a) adj& C.8aUi, 8aUi, si*8u, c.8i*uG \\ C.8aUis-a, si*8us-a, c.8i*us-aG $e&AncO .e-naEs.G $e&QunO Yus.u##uG $e&/&BarO si*uc.uG ArgO si*usYaG EolO -8es iG arru>ar) v& Si*8uE, c.8i*uEG $e&.ajO s.u*urEaEG arru>arse) v& si*8uYuE, c.8i*uYuE, c.8aUiYuE, -aUiYuEG arru ar) v& C.inuE, #u#uEG EolO Uar*iEG arru arse) v& C.inunaYuE, #u#unaYuEG EolO Uar*inaYuEG arru o) s& C.inu, #u#uG arru.a8o,L8a) adj& <aU-as-a, *irUas-aG 9jem& tawqasqa llantHaO le?a arrumada& arru.ar) v& Tawqay, pirway& arteria) s& Anat& SirY8aG articu aciMn) s& Anat& <uY##uc.iG @ni#n de *uesos& 9jem& 6o-o uY##uc.iH articulaci#n de la rodilla& asa) s& 'inri, ninri, .a*8inaG $e&AncO rinriG $e&AyaO aEaYu, rinriG $e& .ajO rinri, Ua uG ArgO niriG EolO c.arinaG asa8o 8e carne) s& YanYaG asa tar) v& Q8a*uPaE, c.8as*aEG EolO Ya*uPaEG asar) v& :anYaE, -8as*aEG \\ Tu+rculosO YusaEG ascFri8e) s& Lool& ,nero Ascaris venneO c.8unc.u# Y8uEYaG ase>urar) v& Wa-aEc.aEG EolO Pa#ic.aEG ase.e9arse) v& 'iYc.8aYuEG ArgO ##iYc.aYuEG asentir) v& HuQiEG asenti.iento) s& HuQiG 9jem& .uQiEniYi6an a *uririsa- aE aEH $adre, me retirar con tu asentimiento& asequi= e) adj& <ari*ana##a, ar*ana##aG aserrGn) s& P.un*ac.iG asestar tro.0a8as) v& Sa-6aEG as<iQia) s& Bed& 5uYiG as<iQia8o,L8a) s& 5uYis-aG as<iQiarse) v& Bed& 5uYiYuEG asG) adv& HiQa, .ina aG 9jem& .iQan *aE-aH as es l, as es ella& Hina a a*a6uEH trae as& UU As esT .inac.u_ \\ as sea, .iQa Yac.unG \\ AsT .inac.u_ asistir) v& SaEaE, riEG as.a) s& Bed& Q.ar-a on-oEG as.Ftico,Lca) s& adj& Bed& Q.ar-aEo-G asociaciMn) s& HaE6aG asocia8or,Lra) adj& HaE6ac.i-, aE##unac.i-G asociar) v& HaE6aE, aE##unaYuE a so as) adv& Sa*an*iG aso ear) v& Q8oc.ac.iEG $e&AyaO Po

250
c.ac.iE, PoQic.iEG $e&QunO 6asaEG aso earse) v& Q8oc.aYuEG $e&AyaO Poc.aYuE, PoQiYuEG aso.=rarse) v& U iEG as0er9a8o,L8o) adj& C.8a##as-a, c.8a-c.us-aG as0er9a8or) adj& C.8a-c.u-, c.8a##a-G as0er9ar) v& C.8a##aE, c.8a-c.uEG as0er9arse) v& C.8a##aYuE, c.8a-c.uYuEG Fs0ero,Lra) adj& Q.as-a, c..as*aG $e&AncO -ac.-a, sa- uG $e&AyaO PaPc.a, ra-c.i, saP uG $e&.ajO $e&QunO -a r-aG EolO -.as-aG 9cO s.agraG as0ersorio) s& C.8a##anaG as0iraciMn) s& Jisiol& Sa6ariEG asquear) v& 5i##aYuEG asquearse) v& 5i##ac.iYuEG asqueroso,Lsa) adj& :.arYaG !g& Y.uc.iG asti a) s& C..i##*aG astrin>ente) adj& Q.a -e, -.a-e, .a-EaG astro) s& Astr& ;eol& 9n ic.i##aEG astuto,Lta) adj& =ac.aE sa*aG EolO c.a##iG !ig& 6aYuYuG asusta8i?o,L?a) adj& 5anc.a#iG asusta8o,L8a) adj& 5anc.aris-aG asustar) v& 5anc.ac.iE, 6anc.aric.iEG asustarse) v& 5anc.ariYuEG atacar) v& P.aUaEYuE, -a##ariEG en masaO UaEYaEG ata8o,L8a) adj& Q8e*eG 9jem& -8e*iE6i anc.a ##asaH 6i carga es F 6uE *esadaG \\ :.i*uG EolO -.as-aG 9cO s.agra, Y.i*uG ata8or) s& :.i*una, -8e*inaG ata9ar) v& HarY8aYuE, a6ac.aYuEG ata a2a) s& AU-a -.aUana, c.a*a iEanaG $e&QunO #iYa raYunaG 9cO aUYaYaUanaG ataque) s& WaEYaG 1+s& A a-ue en 6asaG <a6+iKn es una ,or6a de ra+aPoH ,aenaG L#o-##an c.aYa a a*ara*us-a, *a-arin6i UaEYa6usunH E# a#u/in .a+Ja arrasado con e# *uen e, 6aQana ra+aPare6os odosG ata;iarse) v& Ac.a#aYuE, a##ic.aYuE, a##c.aYuEG $e&AyaO *ac.a*aYuEG ArgO a##ic.aYuEG ate.ori?a8o,L8a) adj& 5anc.aris-aG Q8a-c.as-aG ate.ori?a8or,Lra) adj& 5anc.ac.i-, -8a-c.aYu-G ate.ori?ar) v& 5anc.ac.iE, -8a-c.aEG ate.ori?arse) v& 5anc.a*aYuEG ate.0era8o) p& L#a*.is-aG ate.0era8or,Lra) s& adj& L#a*.ic.i-G ate.0erar) v& L#a*.ic.aEG ate.0erarse) v& L#a*.iYuEG aten8er) v& UEaYuE, uEa*aEG $e&QunO -aEa*aEG ArgO uEariEG EolO uEa*aEG aterrori?ar) v& Q8a-c.aEG ati>ra8o,L8a) adj& 5isi uG ati?ar) v& =aUrac.iEG 9jem& ninN EaUrac.iEH a i"ar e# ,uegoG $e&AncO u##YaEG $e&AyaO PunEaEG $e& QunO a riEG $e&/&BarO sa i*uEG ArgO #aurac.iEG EolO in-.aEG ato on8ra.iento) s& <.an-o, .an-eG ato on8rar) v& <.an-oEG atontar) v& U*aEaEG atontarse) v& U*aEaE, *.o-esEaEG $e&AyaO #o-#uEaEG $e&QunO u*aEaEG atora8or) s& adj& C.aYac.i-G $e&AncO

25!
saYna*aYaPG $e&AyaO Yic.Yi aYuPG $e&.ajO Yi rYiPG $e&QunO Ya#saPG ArgO Yis.YiPG EolO Y8aP6aPG atorarse) v& C.aYac.iYuEG atoro) s& C.aYaEG ArgO a*iYuEG atraca8or,Lra) s& C.8as*a-, suUaG atra>anta8or,Lra) adj& C.aYac.i-G $e&AncO saYna*aYaPG $e&AyaO Yic.Yi aYuPG $e&.ajO Yi rYiPG $e&QunO YaYsaPG ArgO YisYiPG EolO Y8aP6a-G atra>anta.iento) s& C.aYac.iG atra>antarse) v& C.aYac.iYuEG atrFs) adv& Q.e*aG atrasarse) v& UnaEG atrasa8o) s& UnaYu-G 9cO Yi*a##ana, Pic.urinaG $e&QunO -i*aEG atro0e ar) v& <an-ar*ariEG atur8i.iento) s& 5an araG atur8irse) v& 5an araE, c.aYuEG atusar) v& 'u uEG .ortarse o igualar el pelo con tijeras& au8i= e) adj& UEarinaG ArgO uEariYunaG au.entar) v& =a*aEG \\ -eiteradamenteO Ea*a*aEaEG au.entarse) v& =a*anaYuE, Ea*aYuEG aunar) v& C.8u##anc.aE, .uY##ac.aE, .uY##anac.iEG aunque sea asG) adv& 5asYi*as, .ina*asG auquKni8o) s& Pa-oG aureo a8o) adj& C.in*us-aG aureo ar) v& C.in*uEG aurora) s& Pac.a i##ariEG ausencia) s& C.8usaG $e&.ajO c.un##aG ausentarse) v& C.8usaEG $e&AncO unaEaEG $e&AyaO i##aEG $e&.ajO 6i iYaE, 6i iYuEG $e&QunO i##aYuEG EolO Pa*iriEG autosu0eraciMn) s& 'unac.aYuEG autor) s& 'uUa-e, 6ra-eG autori8a8) s& A*u##i, -o##ana, Ya6ac.iYu-G auto;a orarse) v& C.aninc.aYuEG 9jem& a6a -an YiYiEYi c.aninc.aYuEc.uH no te autovalores t% mismo& a;aricia) s& 5ic.8a YaEG a;e) s& Lool& Wa##*aG a ;eces) adv& 5aEnin*iG a;ecin8arse) v& L#a- ac.aYuEG a;eni8a) s& L#o-##aG 9s incorrecto& decir UaEYu o UaEYo en quec*ua& EolO ##uP##aG a;enta8ero,Lra) adj& WaErac.inaG a;enta8or,Lra) s& adj& WaErac.i-G a;er>on?a8o,L8a) adj& P8en-as-aG $e&AyaO *inPas-aG EolO *in-as-aG a;er>on?ar) v& P8en-ac.iEG $e&AyaO *enPac.iEG $e&QunO *in-ac.iEG ArgO *inYac.iEG 9cO *inYanaG a;er>on?arse) v& P8en-aYuEG a;estru? 0eruana) s& Lool& Fpteroenemia pennata dHor+iniG& Suri, suri *.uruG 'a+ita en las punas de Arequipa, $uno y Tacna& a;ina>rarse) v& P8os-oEG a;Go) s& alim& :.ar6u, -o-aU, -o-aUaG EolO -o-aUiG a;isar) v& Wi##aEG a;iso) s& Wi##aYuEG a;is0a) s& Lool& Fvespa vulgarisy vespa ca+roG& A*aEc.iYc.iG a2E interj& AYaU[ ac.aU[ ac.aYac.aU[G A2acucho) s& ,eog& $roviene de aEaH

BC D
muerto, cadver, Y8uc.uH rinc#n, esquina& -inc#n de los muertos& $ara otrosO aEaYuc.o-H el que corta los cadveres, el que *ace autopsia& .apital y departamento del $er%, creado por el Ci+ertador /im#n Eolvar $alacios, mediante el Decreto /upremo del 48 de !e+rero de 4>78& \\ Distrito del 9stado de Tc*ira, Kene"uela& \\ Departamento de la provincia de /an Cuis, Argentina& a2er) adv& QaEna, -aEna *8unc.aEG $e&AyaO YaEnaG a2ra.0o) s& Eot& Fopuntia soc*rensis -& et $&G AEran*u, .aEran*uG a2u8a) s& =ana*aG a2u8ante) s& adj& =ana*a-, Eana*aYu-G $e&AyaO =ana*aYG $e&.ajO $e&QunO Eana*aYu-G ArgO Eana*aE, Eana*aPG a2u8ar) v& =ana*aEG $e&AncO ruras.iG pe& .ajO c.an*aEG $e&QunO Eana*anaEG ArgO Eana*aEG EolO PaU6aEG a2unar) v& SasiE, ##a##aE, 6a##aEG a2uno) s& Sasi, ##a##a, 6a##aG /&BarO sasinoG a?a8Mn) s& QoranaG a?ota8or) s& Wa- a-, so-8a-, siYUa-G a?otar) v& Wa- aE, so-8aE, siYUaEG a?otarse) v& Wa- aYuEG \\ Wa- anaYuEH a"otarse mutuamente& a?ote) s& so-8anaG ;eol& .asu 8iG a?ucena) s& Eot& Felisena longipetala 'er+& *ippeastrum solandri !lorum 'er+G& Ha6an-8aEG a?u<re) s& Qum& Sa##iG a?u ) adj& An-.as, an-asG $e&AncO anY.asG $e&AyaO anPasG 9jem& anY.as *aU-arH color a"ul, Eura- anY.asH a"ul claro, celeste& \\ 2ana anY.asH a"ul oscuro, marino& EolO an-asG 9cO anYasG a?u ete) s& Qum& AnY.asiG

DICCIONARIO

#
#, =) /egunda letra del a+ecedario y primera de sus consonantes& -epresenta un sonido de articulaci#n +ila+ial sonora y oclusiva, cuando va en posici#n inicial a+soluta o despus de nasal, como enO 5+ien6, 5am+os6; en cualquier otra posici#n es !ricativa& /u nom+re es 5+e6& =a=a) s& Bed& L#aUsa, ##aU .iG =a=ear) v& Bed& L#aUsaE, ##aU .iEG =a=oso,Lsa) adj& L#aUsaYu, ##aUsa suru, .a# usuruG \\ Ea+osa& Lool& Qa##u aYaH alicuya, limosa& =aches) P8uYruG =acGn) s& ;eol& His*8anaG =acteria) sG ;eol& Bed& On-oE6uPuG =acterici8a) s& ;eol& Bed& On-oE 6uPu UaQuc.i-G =a>a?o) s& Su 8uc.iG =a>re) s& Lool& /uc*Hi& !amO suc.8iH negro retinto& =a>resito 8e rGo) s& Lool& Wi aG =ai ar) v& <usuE, -.asUaE =ai arGn,Lna) adj& <usu-, -.asUa-G =a9ar) v& UraEYuE, uraEYa6uE, uraEac.iEG $e&AncO Ear*uE, uraEG $e&.ajO urac.iEG 9s.YiEG $e&QunO .i-a#*uE, Pa#*uEG $e&/&BarO uraEac.iE, uraEaEG =a9o) adj& Ura, uraEG \\ Eajo de estaturaO aYsaG \\ Jam& anYaH var#n de estatura +aja& \\ <us uH mujer de estatura +aja& =a =ucir) v& Han##uEG =a 8a8o,L8a) adj& Suc.8uG #a.=a.arca) s& ,eog& Pan*a6arYa, pue+lo en pampa& Distrito de la provincia de Eolvar, departamento de Ca Ci+ertad, $er%& =a.=o ear) v& Wan#inEaE, c.inruEYac.aE, aEruEYac.aEG $e, AyaO c.anriYac.aE, Par*ariEaEG EolO ##aUiEYac.aEG =a.=o earse) v& Wan#inEaYuEG =a.=o eo) s& Wan#iG =an8a8a) s& Lool& Pi##YuG =an8era) s& La*.araG =an8urria) s& Lool& Ft*eristicus caudatus melanopis ,melinG& Qa-eG =a/ar) v& Ar6aEG =a/arse) v& Ar6aYuEG $e&AyaO ar6aYuEG =ar=a) s& Anat& SunY.aG $e&AncO s.a*raG =ar=acoa) s& :aUi uG =ar=echar) v& AgO =a*uE, c.a-6aE, YusYiEG =ar=echo) s& Agr& =a*u, c.a-6a, YusYiG =ar=ero) s& ;eol& 'u uE Ya6aEo-G =ar=i a) s& Anat& :8aYiG =ar=otar) v& P.u##*uE, *o-*uEG $e&AyaO *oP*uEG $e&QunO *u##*uEG ArgO *uY*uEG 9cO *i##c.inaG =ar=u8o,L8a) adj& C.8a*u, sunY.asa*aG $e&AyaO sa*rasa*aG =arranco) s& ,eog& Qa-a*ana, .a un san-.aG 9cO YaYa*anaG =arrer) v& Pic.aEG $e&AyaO Pa*ac.aEG 9cO aEu*una, a*aYanaG

SIMI TAQE
=arreta) s& HusY8unaG =arri>Mn,Lna) adj& P.aYsa, UiYsasa*a, 8iniG $e&AyaO WiYsasa*aG $e&QunO *a asa*aG =arri?a ) s& <8uru 8uruG =arro) s& <8uru \\ +arro podridoO asna8uruG =ase) s& Pac.a, siYi, iEana, e-seG =astante) adj& AsY.a, sinc.i, ##asa-G =astMn) s& <aUna =asura) v& Q8o*aG $e&AyaO Po*a, a6uG /&BarO susEaG 9cO Yu*aG =asura ) s& Q8o*a*a aG =atFnG s& 5aranG =ateaG s& Wa*8uruG =ati8ora) s& ;eol& QaEUinaG $e&AyaO PaEUinaG 9cO YaEUinaG =auti?ar) v& ;eol& 5ar-8aYuEG =a?o) s& Anat& c.8usa-, Ue-aU, Ue-8aUG EolO c.8usaP, Ui-8aUG =e=e) s& Q.o##a UaUaG =e=e8ero) s& UYEanaG =e=e8or) s& UYEa-, 6ac.a-G =e=er) v& UYEaEG $e&AyaO u*iaEG $e&.ajO $e&QunO $e&/&BarO u*EaEG ArgO u*iaEG EolO uPEaEG 9cO u*iaEG =e=i8a) s& UYEanaG =e>onia) s& Eot& Ac.an-araEG $e&AyaO ac.anYaraEG =e i>erancia) s& AU-anaG 9cO aUYanaG =e i>erante) s& adj& AU-anaYu-G =e i>erar) v& AU-anaYuEG =e aco,Lca) adj& A-oEG =e o,L a) adj& Su6a-, 6unaEG =en8ecir) v& -el& Sa6inc.aEG =en8iciMn) s& Sa6inc.aG =ene;o ente) adj& A##in son-oG =eri =eri) s& Bed& :8a-oG =errea8or,Lra) adj& C.8arc.aG =errear) v& C.8arararaE, c.8irc.iEYac.aEG =esa8or,Lra) adj& 5uc.8a-G =esar) v& 5uc.8aEG 1+v& tngase en cuenta que, 6uc.8aE, +esar signi!ica+a adorar y venerar& ;eol& #sculo& =esarse) v& ;eol& 5uc.8anaYuEG =eso) s& ;eol& 5uc.8aG =estia i?an v& UEUaEac.iEG =estia i?arse) v& AEUac.aYuEG =iena;entura8o,L8a) adj& :usisa6iEo-, su6a##is-aG =i<urcaciMn) s& P8a#-aG 9cO *a##YaG $e&AyaO *a#PaG =i>ote) s& SunY.aG EolO sunYaG =i is) s& Anat& HaEa-eG =i Mn) adj& ;%m& L#una, ##onaG =G0e8o,L8a) adj& 9sYaE c.aYiG =isa=ue a) s& AUYi##a, aUYi#aG =isa=ue o) s& AUYi##u, aUYi#uG =iso9o) adj& Ler-8o, Ues-8oG EolO -8eUsaQaUiG $e&QunO Ui rYuG K& vi"coG =isturG) s& Bed& <u6iG /in#nO Yuc.una, sirY8anaG =i?co) adj& Ler-8o, Ues-8oG =i?nieto) s& An*u##u, c.u*u##u, Ui##Ya, ariG = anco,Lca) adj& =ura-G $e&AncO Eu#a-G $e&AyaO YuE##uG $e&QunO Eu#a-, u Y.uG EolO -oE##uG = ancura) s& =ura- YaEG = an8o,L8a) adj& L#an*8u, *anYu, Qa*uG

BC D
$e&AncO Qan*u, Qin*uG $e&AyaO -a*iaG = anquea8or,L8a) adj& s& =ura-Eac.i-G ArgO EuraYEac.e-G = anquear) v& =ura-EaEG = anquearse) v& U Y.uEaE, Eura-EaE, Eura-6an uYuEG $e&AncO Eura-aEG $e&.ajO a6aYiEaEG EolO EuraPEaEG =oa) s& Lool& F+oido spTG Wa a *uQu-G =o=ear) v& U*araEaE, o*araEaEG !ig& oqarayay& =o=o) adj& U*a, o*a, !am& o*a, o-a ar*u, .a 8u*a, .anra*aG EolO ,araG =oca) s& Anat& Si6iG !ig& +oc#nO q*asu si6iG \\ Ha un si6iN +oca grande& \\ P.anYa si6iH +oca anc*a& UU Huc.8uE si6iH +oca peque?a& \\ Wis 8u si6iH +oca torcida& \\ C.8aYi si6i, *.asYi si6iH +oca seca& UU ##anY8i si6iH +oca pastosa& UU HanEa si6iH +oca a+ierta& \\ L#iY8i si6iN +oca rasgada& 9cO s.i6iG =oca8o) s& 5a##iG =ocina) s& Pu u uG /in#nO UaE##a-8e*aG =ocio) s& Bed& Q8o oG =ocMn,Lna) adj& Si6isa*aG ArgO si6i##uG =o<e) s& Anat& Sor-8anG =o<eta8a) sG C.8a-#aG $e&AncO #a-#aEG $e&AyaO c.a-##aG ArgO sa6aEG EolO c.aP##aG =o a) s& Q.orurun*aG sin#nO sinYu, -o##o EolO 6ur-o, -.orurun*a, sinYuG =o o 8e coca) s& :uYa .ac.8uG =o sa) s& Eot& Fcapsellas +ursa pastorisG& AnYa Ue-eG =o sa) s& C.8us*aG $e&AncO Ua##*a, *iYs.aG $e&AyaO c.us*aG $e&QunO #unYuG $e&/&BarO *iYs.aG EolO 8i-oG 9cO s.igra =o.=o) s& B%s& Wan-ar, Uan-ara, *u uYaG )nstrumento de percusi#n& =on8a8oso,Lsa) adj& Su6a- son-oG =onito,Lta) adj& 5unaEc.aG =oquerMn) s& Wan*.u 8o-oG =oquia=ierto,Lta) adj& Han##araEa-, .anEaraEaEG $e&AncO aEaYas.G $e&AyaO .an##aG EolO Pan##araEaPG =or8e) s& Pa an, Uic.iG =or a) s& L#aU 8u, 6asYaE*ac.a, *uE##uG =orra) s& Qonc.oG =osque) s& 9col& Sac.8a sac.8aG =osta) s& Uc..a, a-Ea, -8aUa, 6urY8aG =oste?ar) v& Han##ariE, .an##aEYac.aE, .anEaEYac.aEG EolO Pan##ariEG 9cO anEaEG =oste?o) s& Han##aG EolO Pan##a, PanraG 9cO anEanaG =ota= e) adj& WiYc.8unaG =ota8or,Lra) s& adj& WiYc.8u-G =otar) v& WiYc.8uEG =otica) s& Bed& Han*i-.a u UasiG =oticario) s& Han*i -.a o-G =otGn) s& AU-a inYnE*a i##anG =racear) v& HaEUaEYac.aEG =ra8i=ansia) s& Bed& A##i6an a .aniEG Bejora de la salud a paso lento& =ra8i0nea) s& Bed& Pisi*isi##a6an a sa6aEG 'es*iracin #en aG =raquicar8ia) s& Bed& A##i6an a *ureson-oG Disminuci#n del n%mero de contracciones cardacas, por de+ajo de D2 al minuto& =rasa) s& Sansa, -o##i, nina sansaG

252
=ra;o) adj& P.iQaG 9cO c.iYuG =ra?a8a) s& medida& 5ar-8aEG =ra?a ete) v& C.8i*ana, c..o-oG $e&AyaO c.i*ana, 6aYi Ua anaG =ra?o) s& Anat& 5aY8aG =ra?ue o) s& 5aYinG =recha) s& :.a##aG =re;e) adv& C.aE##a, uE##aG =ri=Mn) adj& C.a##iG =ri=onear) v& C.a##iEYac.aEG =ri=onerGa) s& C.a##i#iEG =ri ante) adj& C.i*.c.i-, Y8anc.a-, ##i*i*i-G \\ >ri##o, c.i*.c.i, Y8anc.aE, ##i*i*iG $e&AyaO ##i*iG \\ $iedra preciosaO Y8anc.a- u6iQaG =rincar) v& P8i aEG =rin8ar) v& <inYaE, c.8a##aE, an-oEG =risa) s& Beteor& 9*.u UaEraG =roche) s& <i*anaG =ro.a) s& WaY aG \\ Eroma indecenteO -8e##6aG =ro.ear) v& SaUYaEG =ro.i8rosis) s& Bed& Asna .un*8i on-oEG =ronce) s& Betal& C.an*iG =ronco,Lca) adj& C.8aYa YunYa, c..ar-a YunYaG =rotar) v& Eot& P.u uEG $e&AyaO c.i- iEG \\ AguaO *a-ariEG =ru/ir) v& L#usY8aEac.iE, ##us*aaEG =ru9o) s& Ac.i-, #aE-aG \\ 9spiritistaO *a-oG $e&AyaO #aEPa, u6uY, ac.uY, 6usia-G $e&.ajO 6is ioG ArgO u6uG =ucea8or,Lra) s& adj& C.u##a-G =ucear) v& C.u##aEG =uche) s& Lool& Q8o oG 9cO #ai uG $e&AyaO qoto& =uena.ente) adv& Su6a-##aG =ueno,Lna) adj& A##JG =u<Mn) s& SaUYa-, Y8usi##uEYac.a-G =uho) s& Lool& F+u*o virginianus ,melinG& <uYu, .uYuG ArgO .uYuG =uitre) s& Lool& AnYa, suUa-8araG =u a) s& Wararara, ro-Ea, #a-#a, c.8a-UaG $e&AyaO c.a-UaG $e&.ajO s.a-UaE $e&QunO #u-UaEG EolO c.8aPUaG =u an>uero,Lra) adj& Wararara-G =u ir) v& P.u##*uEG =u to) s& Q8e*iG =ur=u9a) s& P.o-*uG $e&AyaO *oP*oG $e&QunO *u##*uG =ur=u9eante) adj& P.o-*u-G $e&AyaO *.oP*o-G $e&QunO *.u##*uPoG =ur=u9ear) v& P.u##*uEG =ur a) s& SaUYaG =ur arse) s& SaUYaEG =ur Mn,Lna) adj& SaUYa-G =usca= e) adj& 5asY.anaG =usca8or,Lra) s& adj& 5asY.a-, 8a-Ue-, 8a*.-e-G =uscar) v& 5asY.aE, 8a-UeE, 8a*.-eEG =uscarse) v& 5asY.anaYuEG =Osque8a) s& 5asYaG

25&

BC D

DICCIONARIO
segregado por las glndulas mamarias, inmediatamente antes o despus del parto& $e&AyaO *.o-eG ca u.nia) s& Lu i, i6*a, #u i un*aG ca u.nia8o) adj& <un*as-aG $e&AyaO un*asYaG ca u.niar) v& <un*aEG 9jem& yanqamanta tunpasqan 0an0iO eres ca#u6niado sin ra"nG ca uroso) adj& Q8oQi -8oQiG ca ;o,L;a) adj& P8a-#a, *8a-#a u6aH $e&AyaO Pa#a, *aP#aG $e&QunO -a#aG 9cO ##uEYuna, YaraYiG ca ?Mn) s& ;eol& War6i UaraG ca ?onci o) s& ;eol& Wara##iG ca.a) s& PuQuna, YaUi oG $e&QunO YaUi uG 9cO YiranaG ca.areta) s& C.iUaUaG ca.arMn) s& Lool& Fcrustceo spG& =uYraH $e&AyaO a6uPaG 9cO a6uYaG ca.aronero) s& =uYra-G ca.=iar) v& <8i#aaE, 6i 8aEG \\ TruequeO c..a#aE, EanYiEG ca.=ista) s& adj& C..a#a-, EanYi-G ca.K i8os) s& Lool& Flama glamaG& L#a6aG \\ FCamapacosG *a-oc.aG \\ FCama guanicoeG Uana-oG \\ FKicugna vicugnaG& UiY8uQaG HG=ri8os7 \\ WarisoH wanaco mac*o& UU Pa-oc.aN wanaco *em+ra& -umiantes sin cuerpos y dentici#n completa& /u est#mago tieneO pan"a, li+ro, cuajar y redecilla& /e apoyan en tres !alanges& ca.e Mn) s& Wac.u, c.uruG $e&AyaO c.uYi, suYa, Uac.uG EolO Y8i##aUac.uG ca.i a) s& Wan u, Uan una, Ya##a*uG \\ AEa Uan unaG $e&AyaO Ya##a*uG EolO Ya##a*uG 9cO pari*uela& v& litera, anda& ca.inante) adj& s& Pure-G $e&AyaO *uriYG $e&QunO *u##i-G ca.inar) v& PuriEG ca.inar con .o;i.iento 8e ca8eras) v& WinUiEG ca.inar 8an8o tras0iKs) v& <.an*iEG ca.ino) s& anG $e&AncO naniG ca.isa) s& :u unaG 1+s& camisa tipo saco& ca.iseta) s& Te:& UnYuG ca.isMn) s& Te:& :us6a, uY.una *8ac.ac.iG $e&AyaO uYunaG ca.ote) s& Eot& Fipomoea +atatas Cam+G& A*ic.u, Yu6ara, Y.u6araG ca.0a.ento) s& <an*uG ca.0o) s& Pan*aG $e&QunO *u#unG \\ Purun *an*aH erial& .ontr& c.aYraG ca.u< a>e) s& ;eol& Pan ac.inaG cana) s& So-oG So-o c.uYc.aH ca+ello canoso& Canas) s& ,eog& :8anaN incandescente, candente, encendido, pie"a de *ierro al rojo vivo& $rovincia del departamento del Qosqo donde se levant# Qos ,a+riel .ondor0an0i, Tupaq Amaru )), en 4]>2& canasta) sG 9sanYa, 8i*aG EolO 8i*aG 9cO *i acaG $e&/&BarO Eac.iG cance ) s& :inc.aU, #anc.aG Canchis) s& ,eog& Qanc.isH siete& $osi+lemente se re!iere a la e:istencia de siete manantes de aguas termales& $rovincia del departamento de Qosqo, cuya capital es /icuani&

C
C, c) Tercera letra del a+ecedario espa?ol y segunda de las consonantes& /u nom+re es 5ce6, tiene articulaci#n velar, o elusiva y sorda& ca=a ) adj& :8a*a-, .un 8as-aG EolO Y8a*aPG ca=a ero) adj& ;eol& Wira-oc.aG ca=a o) s& Lool& ;eol& Fequs ca+allus linneoG& UEUaG ca=e era) s& C.uYc.a sa-8aYaG ca=e o) s& Anat& C.uYc.aG \\ .a+ello negroO Eana c.uYc.aG \\ .a+ello +lancoO Eura- c.uYc.aG \\ .a+ello ru+ioO *8a-o c.uYc.aG \\ .a+ello casta?oO c.8un*i c.uYc.aG \\ .a+ello largoO su ni c.uYc.a \\ .a+ello cortoO .uc.8uE c.uYc.aG \\ .a+ello ensortijadoO Y8us*a c.uYc.aG \\ .a+ello c*ascosoO c.8iri c.uYc.aG \\ .a+ello cerdosoO su*.u c.uYc.a \\ ca+ello gre?osoO 8an*ac.uYc.aG \\ .a+ello apermasadoO 8ar-e c.uYc.aG \\ .a+ello desgre?adoO 8isYi c.uYc.aG EolO c.uYc.aG 9cO aYc.aG ca=e u8o,L8a) adj& C.uYc.a sa*aG ArgO c.uPc.a#uG ca=e?a) s& Anat& U6aG UU .a+e"#nO u6a sa*aG \\ .a+e"a grandeO .a un u6aG \\ .a+e"a c*ataO 8as au6aG \\ .a+e"a peque?aO .uc.8uE u6a \\ .a+e"a anc*aO *8a# a u6aG \\ .a+e"a redondaO 6uEu u6aG \\ .a+e"a o+londaO UinY.u u6aG \\ .alvoO *8a-#a u6aG \\ .a+e"a descu+ierta, sin som+reroO -8ara u6aG $e&AncO *e-aG $e&QunO u6a##anG ca=i 8o) s& :us6an-oG ca=i?=a9o,L9a) adj& U6ac.aYi, u6ac.aYin*a, Y8u6uraEaEG $e&QunO YuYu#aEa-G cacerGa) s& C.aYu, c.a-oG cacheta8a) s& C.8a-#aG cachete) s& Anat& UEa u##uG /in#nO or-o-aG $e&AyaO orPoYaG cachetea8or,Lra) adj& C.8a-#a-G cachetear) v& C.8a-#aEG cachorro) s& <8iniG caco<onGa) s& Bed& Q.an-o, Y8aYu, Y8aYu Y8aYuG Ko" alterada anormal y entrecortada& cactFcea) s& Eot& Fopuntia e:altataG& C.8anYi, Y8u u, Y8aY##a, *8a aYisYaG cacto) s& Eot& Fopuntia spG& Wara-o, c.8anYi, .aU-8o##aE, -o, aEran*uG ca8a uno) pron& Sa*anYa 9jem& sa*anYa -.ariH cada var#n& ca8a ;e?) adv& Sa*aYu in, *asa-Yu i, *asa-##aG ca8F;er) s& Bed& AEa, UaQus-aG ca8a;Krico,Lca) adj& Bed& AEa aEaG .uerpo orgnico despus de la muerte& $e&AyaO aEa QaUiG ca8ena) s& WasY.arG ca8era) s& Anat& <e-ni, e-ninG ca8eru8o,L8a) adj& Anat& <e-nisa*aH de caderas anc*as& cae8i?o,`?a) adj& Ur6anaEa-, ur6a#u,

ur6a#aG caer) v& Ur6aEG \\ 0ePar caerH 0ac*ariy& \\ CaerseH laqHa0uy& $e&AncO $e&.ajO is.YiEG $e&QunO *a#*uE, isY.iEG caerse) v& C.an-aYuE, c.o-aYuE, ur6aYuE, UiYc.8uYuEG caG8a) s& Ur6a, #a-8aG caG8o,L8a) Ur6as-a, Yac.aris-aG Ca9a=a.=a) s& ,eog& Qasa*an*aH pampa *elada& $rovincia del departamento de .ajamarca, $er%& Ca9a.arca) s& ,eog& Qasa6arYaH pue+lo de !uertes *eladas& UU $ue+lo de espinas& .apital y departamento, $er%& \\ 'ist& 9n dic*a ciudad !ue apresado y ejecutado Atawallpa, por Jrancisco $i"arro y sus compa?eros& 9sta ciudad es muy importante por sus restos arqueol#gicos comoO el cuarto de rescate, los +a?os del mica y el sistema de irrigaciones& Ca9ata.=o) s& ,eog& Qasa an*uH tam+o *elado& $rovincia del departamento de Cima, $er%& ca ) s& Qum& 9sYuG 9jem& isYu c.aYaH puente de cal& ca a=a?a) s& Eot&F.uc%r+ita pepoG& LaYaUe e, *uru, *8uruH $e&AyaO anYaraG ca a=acGn) s& Eot& :8usiG ca a.i8a8) s& A-oEraYiG ca an8ria) s& Lool& Fant*us campestris CinneoGG <uEaG ca a;era) s& Anat& Han-8ara, u6a u##uG Ca ca) s& ,eog& :.a##YaH guijarro, cascajo, pedregal& UU .apital y provincia del Qosqo, $er%, u+icada en el Kalle /agrado de los )n0as, de origen in0a; re!undada el 74 de junio de 4>78, por el Ci+ertador /im#n Eolvar $alacios, como Killa Lamora; !ue elevada a la categora de .iudad el 4M de setiem+re de 4>M>& ca cetines) s& P8o#-oH calcetines o "apatillas de ni?o& cF cu o) s& Bed& Wasa ruru ru6iG ca 8ear) v& QonoEG ca 8o 8e ca=e?a) s& Alim& U6an 8in*uG ca enta8o) adj& Q8oQic.iG ca enta8or,Lra) adj& Q8oQic.i-G $e&AyaO YuQic.e-G $e&QunO -uQic.i-G 9cO Yunic.i-G ca entar) v& Q8oQic.iE, -8oniEG $e&AyaO PoQiEG $e&QunO -uQiEG ca entarse) v& Q8oQiYuE, -8onic.inaYuEG !am& o-##anaYuEG $e&AyaO oP##anaYuEG cF i8o,L8a) adj& 'u*.a, -8oQiG $e&.ajO ru*a-G $e&QunO -unu-G ArgO ru*aYG 9cO YuQiG ca a8a.ente) adv& U*a##a##aG ArgO u*a##as, u*a##i an##aG $e&AyaO u*a#a#aG ca ar) v& U*a##aE, c.8inEaEG \\ .allar de!initivamenteO u*a##a*uEG \\ .allar intempestivamenteO u*a##ar-oEG ca e) s& :8iY##uG ca o) s& Bed& <8a-riG 9spesamiento circunscrito de la piel con *ipertro!ia, de+ido a la !ricci#n continua& ca .a) s& <.aYG ca .ar) v& <.aYniEG ca ostro) s& P.o-e, *.o-oG Cquido

SIMI TAQE
canciMn) s& <aYiG canciones) s& 'ist& /eg%n el cronista Jelipe Saman $uma de Ayala y otrosO \\ <aYiH canci#n \\ HaE##iH canci#n de victoria& \\ =araUi, araUiH canci#n triste& \\ Q.asUaH canci#n alegre& \\ AEa aYiH canci#n !%ne+re& can8a8o) s& Su##u, *8u iG $e&AyaO Uic.Yana, su##uG can8e a) s& $inaG can8ente) s& =aUra-, ru*.a-G Can>a o) s& ,eog& :anYaH asado& $rovincia del departamento de Ayacuc*o& can>re9o) s& Lool& Fastacus !luviatilisG& A*an-oraG 9cO a*anguraG cani a) s& Anat& C.aYisen-aG canino) s& Anat& Wa-saG \\ a#-oYiruG $ie"a dentaria aguda y !uerte& can9e) s& =anYi, c..a#aG can9ear) v& =anYiE, c..a#aEG canoso,Lsa) adj& So-oG cansa8o,L8a) adj& SaEY8us-a, *.e- us-aG cansancio) s& SaEY8u, *.e-a uG cansarse) v& SaEY8uEG )nterj& .ananaU[ Pque cansancioN $e&AncO a iYaEG ArgO saEYuEG Canta) s& ,eog& Qan aH a t& $rovincia del departamento de Cima, $er%& cantar) v& <aYiEG cFntaro) s& .erm& P8uEQu, c.a uG $e&AyaO *uQoG $e&QunO UaYuE, u#*uG 9cO Ua##o, *uQuG \\ .ntaro redondo ac*atadoO 8inaraG cantera) s& Qo#-aG canto) s& <aYiG 9jem& *uY##aE aYiH canto de carnavales& UU WanYaG 9jem& ar*uE UanYaH canto de siem+ra& cantor,Lra) s& adj& <aYi-G ca/a) s& Agr& WiruG Ca/ari) s& ,eog& QaQariG ;ativo de la provincia del .a?ar, antigua cultura situada en el /& de la -ep%+lica de 9cuador& ca/Mn) s& ,eog& WaE-8oG sin#nO c.8anYaG ca0a) sG A-su, ##a-o##a, ##iY##a, *u##uG Banta rectangular de cualquier color usado por las mujeres& ca0ata?) s& A*uc.i, us-.ac.i, u -.ac.iG ca0richo) s& C.uc.u*aG ca0richoso,Lsa) adj& C.uc.u*aYu-G ca0ucha) s& SuY8uG ca0u G) s& Eot& Fpnunuscapollin "uccG& :a*u#iG EolO Ya*ariG 9cO Ya*u##iG ca0u a) s& SuY8uG ca0u o) s& Eot& 5uY6uG caqueQia) s& Bed& A6aEc.uraG 9n!ermedad estomacal de los ni?os& cara) s& Anat& UEaG \\ 5uEu uEaH cara redonda& \\ SuE 8u uEaH cara ovalada& \\ Wis 8u uEaH cara torcida& \\ :usi uEa, asiY uEaH cara alegre& \\ P.iQa uEaH cara enojada& \\ 6irY.a uEaH cara manc*ada& \\ Se-8o uEaH cara picada por viruela& \\ C.8aQu uEaH cara de!ormada& \\ 5i##aE uEaH cara !ea& \\ .ara a caraO uEa uEaG ejem& uEa uEa u*ar-oEYuH nos *emos encontrado cara a cara, !rente a !rente& caraco ) s& Lool& C.8uru, -8eUsu c.8uruG caraco ) s& B%s& Pu u uG $e&AyaO

BC D
.uE##aYi*asG carF.=ano) s& C..u##uYuG ArgO YasaG carantMn,Lna) adj& UEa sa*aG car=Mn) s& :8i##i6saG car=onero) s& :8i##i6sa-G car=oni?a8o,L8a) adj& :8i##i6sas-aG carca9a8a) s& Wa-UaG carca9ear) v& Wa-Ua-EaEG cFrce ) s& Quris& SanY8aE Uasi, c.8ac.aE Uasi, a is.anYa Uasi, $e&AyaO Ua aE UasiG carce ero,Lra) adj& AU-a Uasi -.aUa-G carco.erse) v& 5u##*.aEG Ca madera& car8a8o,L8a) adj& <isas-aG car8ar) v& <isaEG car8ena ) s& Q8oEoG $e&AyaO -oEo, PoEo, PuEuG EolO -8oEuG car8Gaco,Lca) adj& Bed& Son-o on-oEniEo-H persona a!ectada del cora"#n& 9cO s.ungu onguEG car8ia >Ga) s& Bed& Son-o nanaEH dolor del cora"#n& 9cO s.ongu naniG car8io) s& Bed& Qo#oG 9spasmo del cardias y es#!ago producido por insu!iciencia salivar& car8io0atGa s& Bed& Son-o on-oEH 9n!ermedad congnita o adquirida del cora"#n& 9cO s.ongu ongunaG car8o santo) s& Eot& FArgemone Be:icana CinneoG& SirUinc.uG carearse) v& UEa*uraE, uEa*uraYuEG $e&.ajO s.in*inaYuEG careo) s& v& UEa*uraE, uEa*ura, uEa uEa *uraG $e&AncO s.in*iG car>a) s& Q8e*eG $e&AyaO Pe*eG $e&QunO -i*iG $e&/&BarO a*arinaG 9cO Yi*iG car>a8or,Lra) s& adj& Wan u-, -8e*e-G \\ .argar el ni?oO UaUa -8e*iEG $e&AncO a*ac.aEG car>ar) v& Q8e*iEG $e&AyaO Pe*iEG $e&QunO -i*iE $e&/&BarO a*aEG car>arse .utua.ente) /G Q8e*inaYuEG Carhua.a2o) s& ,eog& QarUa, amarillo E 6aEu, ro amarillento& $or el color amarillento de sus aguas& -o del departamento de Qunn, $er%& Carhua?) s& ,eog& QarUaH amarillo, $lanta medicinal, para el ganado que padece de !lujo intestinal; posi+lemente se re!iera a la e:istencia de la retama& \\ )mportante provincia del departamento de Ancas*& cari/oso,Lsa) adj& Lu#u-, 6unaYu-G caricia) s& 5aEUaG caricia) s& Lu#uG carie) dental& s& Bed& :iru is6uEG caritati;o,L;a) adj& :.uEa- son-oG car.esG) adj& Sansi, sansi *uYaG carna;a ) s& Q.asUaG carne) s& AEc.aG \\ ;eol& aEc.a UasiH carnicera& UU AEc.a -.a uH vendedor de carne& \\ AEc.asa*aH que tiene muc*a carne& \\ WaYa aEc.aH carne de vaca& $e&AncO eEc.aG carnG;oro,Lra) s& adj& AEc.a 6iYu-, aEc.a UiYsaG carnosi8a8) s& AEc.aYuG carnoso,Lsa) adj& AEc.asa*aG car0intero,Lra) s& adj& <.u*a-G \\ Lool& .aY8ac.u, .aY8a-##uG carrera) sG P.aUaEG ArgO *aUaEG EolO

251
UaEraYac.aEG 9cO c.aYc.anaG carrete) s& 5aE 8una, Y.aUa, YururG carri era) s& :8aYi uG carri o) s& Anat& Wa-oG $e&AyaO orPoYa, YaYi#aG carri u8o,L8a) adj& Wa-osa*aG carri?a ) s& Eot& Fgynerium sagitatum EeavG& So-os so-os, *in o- *in o-G cartG a>o) s& Anat& :ea*a, Y8a*e u, Y8u Yu##i, Y8a*a##uG casa) s& WasiG casa8o,L8a) SaUas-aG casarse) v& SaUaE, Eauanc.aYuEG casca=e ) s& C.anrara, c.8a6araG $e&AyaO c.anraraG 9jem& ##a6aYuna-a c.anraraEu-6i *urinYiH las llamas caminan con casca+el& EolO saYa*aG casca=e ear) v& C.anrararaE, c..a##a##a##aEG $e&AyaO c.anrararaEG EolO saYa-aYaEG casca9a ) s& :.a##Ya Y.a##Ya, si##a si##aG casca9o) s& :.a##Ya, si##aG cFscara) s& QaraG 9jem& *a*a -araH cascara de papa& casco) s& C.uYuG v& so6+reroG casi) adv& =a-a, Ea-a##aG cas0a) s& Bed& Qara*a i, YuY.i, aE*u iG 9smillas de origen epidrmico del cuero ca+elludo& $e&AyaO YuYi, Yara*a iG casta/o,L/a) adj& C.8un*iG casti8a8) s& L#un*8a- son-o YaEG 9jem& llupHaq sonqo q*ariO var#n casto& L#u*8a- son-o Uar6iH mujer casta& casti>a= e) s& 5a-anaG casti>a8o) s& Quris& 5iraras-a, .uc.ac.as-aG casti>ar) v& 5a-aEG casti>arse) v& 5a-aYuEG casti>o) s& Quris& 5irara, 6uc.uc.iG Cata.arca) s& ,eog& Qa a6arYaH pue+lo a+rigado& $rovincia de la -ep%+lica de Argentina, lindante con Tucumn, /alta y /antiago del 9stero; es importante por el uso del -unasimi; all naci# el ilustre Barco Avellaneda& catarata) s& Bed& QoEru, *.uEu, EuraQaUiG 1pacidad del cristalino, con disminuci#n de la agude"a visual& catarro) s& Bed& C..u##i, c..u##i on-oEG cate>orGa) s& Jil& 5i aG caucho) s& Eot& :aE*iG causa) s& Ha6uG cauti;erio) s& C.8ac.anaG ca;ar) v& <o-oE, .a*.c.8iE, .ara aE, .a*.u-8eE $e&AncO uc.YuE, us. iEG $e&.ajO a##aE, .a##6aEG ArgO .as*8iEG EolO a##aEG ca;erna) s& AEa6ac.8aEG Ca2ca2) s& ,eog& :aE YaEH aqu& Distrito de la provincia de $aucartam+o, Qosqo& ca2hua) s) Eot& Fcyclantera pedataG& Ac.o-c.aG Ca2 o.a) s& ,eog& QaE##i, .aE##iH triun!o; u6aH ca+e"a& Ca ca+e"a del triun!o& $rovincia y distrito del departamento de Arequipa, $er%& Ca2.a) s& ,eog& Q8aE6aH sin du#ceG Distrito de la provincia de Arequipa,

255
$er%& ca?a8or) s& C.aYu-G ca?ar) v& C.aYuEG cecina) s& C.8arYiG cecina= e) s& C.8arYinaG cecina8or) s& C.8arYi-G cecinar) /G C.8arYiEG ce<a a >ia) s& Bed& u6a nanaEG ce>atMn,Lna) adj& Jam& Bed& aUsaG ce>uera) s& Bed& aUsa YaEG ce9a) s& Anat& Q.eQi*aG ce a9e) s& KespertinoO An aUara, an aru*.aG \\ matinalO -ean .u*aG ce oso,Lsa) adj& L#aY##a son-oG ce.enterio) s& ;eol& AEa6arYa, aEa*an*aG cencerro) s& C.anrara, c.8anraraG cenicero) s& ;eol& Us*.a c.uranaG cenit) s& <iYnuG ceni?a) sG Us*.aG $e&AncO uc.*a, -erEaG $e&AyaO us.aG $e&.ajO $e&QunO u ra*aG 9cO uc.u*aG censo) s& LanoG censura8or) s& 'i6a-eG cente a) s& L#i*.##iG cente ear) v& Ac.iYUaE, ##i*.i*iE, $e&AyaO ac.iYEaE, c.8i*i iEaE, Y8ac.ac.aEG $e&QunO ##i*iYEaE, ##i*##iEaG ArgO #i*i*iaEG cente eo) s& L#i*.##iG centine a) s& Lool& Fvanollus resplandens Tc*&G Le-ec.u, #e-eG EolO e-#eG centine a) s& Q.aUa-, c.a*a iEa, -aU6iUaG $e&AyaO PaU6inaG EolO c.a*a iEa-G 9cO YaU6iUaG centra8o,L8a) adj& C.aU*ic.as-a, c.aU*inc.as-aG centrar) v& C.aU*ic.aEG centrarse) v& C.aU*ic.aYuEG centro) s& C.aU*i, .uY.uG \\ UY.una Fenagua, !ustnG& ce0i ar) v& <.u*aEH cepillar madera& cera) s& 5a*aG cerF.ica) s& WaYuG /in#nO SaQu cerca) adv& Sis*a, sis*a##a, YaE##aG \\ Aqu cerca, aqu nomasO YaE##a*iG cerca8or,Lra) adj& s& 9n u-G cercar poner cerco a un terreno& v& 9n uE, u6aE, Yanc.aEG $e&AncO .arYaE, .arYaraEG $e&QunO Yan raEG EolO Yanc.aE, u6aE \\ .ercar con carri"oO c.a-##aE, Yinc.aEG $e&/&BarO c.aY##aE, Yinc.aE, c.aY##aYuEG cer8a) s& Su*.uG cer8o) s& Lool& F/us scro!a domesticus ,rayG& :.uc.iG ArgO Yuc.iG cer8oso,Lsa) adj& Su*.uG cere=e o) s& Anat& Su#Y8a Qos-.oG cere=ro) s& Anat& os-.onG $orci#n del enc!alo, dentro de la cavidad craneana, de gran importancia en la actividad mental& cernGca o) s& Lool& FJalco epaverius peruvianus .oryG& :8i##ic.u, Y8i##inc.uG cerni8o,L8a) s& SuEsus-aG cerni8or) s& SuEsuna, ic.araG cernir) v& SuEsuEG cerra= e) adj& Wis-8aYu-G cerra8o,L8a) adj& Wis-8as-aG cerra8or,Lra) adj& Wis-8a-G cerra8ura) s& Wis-8anaG

BC D
cerrar) v& Wis-8aEG cerro) s& ,eog& Or-o, or-o *a a, *iYc.uG 9jem& 5ac.u*iPc.uH cerro o cima vieja; WaEna*iYc.uH cerro o cima joven& $e&AyaO orPoG $e&AncO $e&AyaO or-uG $e&.ajO -a-aG $e&QunO u#-uG EolO ur-oG .erros legendarios del QosqoO WanaYaUri, Sen-a, Pac.a usan, Sa-saUa6an, 5a6a si6onaG PiYc.u, AnaUarYiG ceru.en) sG Anat& 'inri UiraG /ecreci#n crea de las glndulas se+ceas y sudorparas del conducto auditivo e:terno& cer;i?) s& Anat& 5uc.8uG cesar el ruido& v& C.8inEaE, u*a##aEG ces.a) s& Bed& WiY8uG ces0itoso) s& Eot& WaE##aG $eque?as *ier+as que crecen en terrenos *%medos& Dcimo +iotipo en !itogeogra!a& cesta) s& 9sanYa, runYuG EolO siPraG cetro) s& C.an*i, u*a aUna, u*a EaUriG cianosis) s& Bed& Sani uEaG Tinte a"ulado o violceo de la piel, de+ido al e:ceso de *emoglo+ina no o:igenada& ciFtica) s& Bed& Q8ec.u, -8ec.u on-oEG Dolor intenso en la e:tremidad in!erior del nervio citico, a causa de traumatismo o in!lamaci#n& cicatri?) s& Bed& Q8e##a, sic.8uG Tejido conjuntivo de neo !ormaci#n de la piel de+ido a una *erida& $e&AyaO siraG $e&QunO si#a, Uisa#aG 9cO Yi##aG cicatri?ar) v& Bed& Q8e##aEaE, sJc.8uEaEG cie>o) adj& aUsaG $e&AncO -a*raN $e&AyaO QaUsaG $e&QunO -a*#aG EolO naU6aG 9cO QaUsaG cie o) s& Hana- *ac.aG $e&AncO $e&AyaO .ana-G ArgO anaP *ac.aG cien) adj& n%m& Pac.aYG ciencia) s& =ac.aE, .a un Eac.aEG cientG<ico) s& =ac.a-, .a unEac.a-G ciento) adj& Bat& Pac.aYG 9jem& is0ay pac*a0O doscien osG cierta.ente) adv& Su 8i*uniG cierto) adj& Su 8iG cier;o) s&Lool& Fman"ana c*unyi *er*0ovit"G& <aruYaG ci<osis) s. Bed& Q.o*o UasaG De!ormaci#n de la columna verte+ral, a causa de la espondilitis tu+erculosa, llamada tam+in mal de $ott& ci>arra) s& Lool& F.icada pe+leja; Trinero tropes o c*raceipenmis andeanaG& Q8es-en o, -8es-esG \\ FTympanoterpes gigas 1livasG& *8en-oE##oG .igarra de la selva& ci>arro) sG Q8a6asaEri, -a6asaEri, saEri, saEri uG ci.arrMn) adj& :8i aG ci.iento) s& <e-se, e-siG v& ,unda6en oG cinti o) sG Cap*a0a& cinto) s& C.un*iG $e&AncO Uac.uYu, Uac.YuG $e&.ajO Ua ruYu, UanYunaN $e&QunO Ua raYu-, Ua ruYu-G EolO sun#i, c.un*iG cintura) s& We-aUG cinturMn) s& C.un*iG Jaja ms anc*a que el cintur#n, usada por los varones& cGrcu o) s& ,eom& Sun urG

DICCIONARIO
circun<erencia) s& ,eom& 9ruruG cista >ia) s& Bed& His*8aE *8uru nanaEG Dolor de la vejiga urinaria& cistitis) s& Bed& His*8aE*8i i on-oEG )n!lamaci#n aguda o cr#nica de la vejiga urinaria& cistoce e) s& Bed& His*8aE *8uru##o-siEninG 'ernia de la vejiga, puede ser vaginal o inguinal, crural y perineal& cistorra>ia) s& Bed& His*8aE *8uru EaUar ##o-siEG 'emorragia vesical de+ido a la cistitis aguda& c an) s& AE##u, Yura- aE##uH conjunto de clanes& c ari8a8) s& Su 8i YaE, c.8uEa YaE, *a-saG $e&.ajO ac.i#eG $e&/&BarO c.uEaG c ari<icar) v& C.8uEac.aE, *a-saEaEG c ari<icarse) v& el daO C.8inYi#EaEG .lari!icarse un liquidoO c.8uEaEaEG c aro,Lra) adj& C.8uEaG $e&.ajO c.uEaG EolO c.iraU, c.8uUaG 9cO c.uEaG c a;a8o,L8a) adj& C.8an is-a, aYas-aG c a;ar) v& C.8an iEG c a;Gcu a) s& Anat& 'iYra c.aYaG 'ueso largo y curvo que se articula con el estern#n y el acronio de la escpula& c e0tM.ano) s& 5aYiEo-, suUaG \\ !ig& si##usa*aH de u?as largas& c Gnica) s& Bed& ;eol& On-ona Uasi, .an*ina Uasi, .aniEana UasiG $e&AyaO onPona UasiG c Gtoris) s& Anat& 'aYa Y8aYaraG c oaca) s& Si*8u iG c orhi8rato) s& Qum& :uYa##*aG De cocana& coa>u aciMn) s& Bed& <iYaEaG !ormaci#n del cogulo en la sangre o lec*e& coa>u a8o) s& <iYaEas-aG coa>u ar) v& Bed& <iYaEaEG co=ar8e) adj& Wa-a eG Jam& y Jig& os-o##oG co=i9a) s& Qa a, -on*i, c.usiG co=ra8or,Lra) s& adj& 5anu c.asYi-G co=rar) v& 5anuc.aE, 6anu c.asYiEG coca) s& Eot& Feryt*ro:ylon coca Cam+G& :uYa, -o-aG Del aymara qoqa, que signi!ica planta divina& cocciMn) v& :.aEaE, 8in*uEG cocea8or,Lra) adj& HaE 8a-G cocerse) v& C.aEaEG coci8o,L8a) adj& C.aEas-aG cocina8o,L8a) adj& C.aEas-a, UaEY8us-aG cocinar) v& WaEY8uEG \\ .ocinar al *orno, en *orno de terrones, en pac*aman0aO Ua .iEaEG cocinero,Lra) s& WaEY8u-G co8icia= e) adj& 5una*aEanaG co8icioso,Lsa) adj& 5una*aEa-G $e&QunO u riYu-G $e&/&BarO Yu##iG ArgO 6unaYi#uG EolO su6aEc.asaPQiPG co8o) s& Anat& :uYuc.uG co>nosci= e) s& 'e-sina##aG Ant#nO 6ana re-siE a iEG co>o o) s& Q8o-oG coinci8ir) v& <inYunaYuEG coito) s& Jisiol& =u6aG .oito entre animalesO 8inYinaYuEG co a) s& Lool& C.u*aG co a=oraciMn) s& HaE6aG co a=ora8or,Lra) s& =ana*a-e, Eana*a-G

SIMI TAQE
co a=orar) v& =ana*aEG co a0so) Bed& Son-o c.inYaEG Accidente circulatorio agudo, por el des!allecimiento s%+ito y prolongado del m%sculo cardaco& co ar Gqui8o) v& SuEsuE, c.8u6aEG co ecistitis) s& Bed& HaEa-e *8uru on-oEG )n!lamaci#n aguda o cr#nica de la vescula +iliar& co >a8o,L8a) adj& WarYus-a, se-8os-aG co >a8or) s& WarYunaG co >ante) adj& WarYu, Ua#-anc.aG co >ar) v& WarYuEG co >arse) v& WarYuYuEG co ina) ,eog& Or-o, 6o-oG $e&AncO *irus. u $e&AyaO *a aG $e&.ajO #u6aG co itis) s& Bed& 'aY.u c.8unc.u# on-oEG )n!lamaci#n del c#lon, por e:tensi#n, de todo el intestino grueso& co .a8o,L8a) adj& L#i6*8aG co ocar) v& C.uraEG co on) s& Anat& 'aY.u c.8unc.u#G /egunda porci#n del intestino grueso que se e:tiende desde el ciego al recto& co or) s& PaU-arG \\ $inturaO ##in*8i, ##in*.iG co ores) s& PaU-arYunaG ##in*8iYuna, #in*.iYunaH negroO EanaG \\ ;egro retintoO c.8i##uG \\ -ojoO *uYaG \\ -ojo encendido, rojo vivoO raEra- *uYa, sansa *uYaG \\ Q8o6erH verde& UU Q.osiH verde celeste& \\ Q8e##uH amarillo UU QarUaH amarillo plido& \\ AnY.asH a"ul& \\ Sani, Yu##i, -8oEoH morado& \\ Wi#a*iH violeta, *aUYar saniH violceo& \\ =an-a *uYa, *an iH rosado& \\ C.8e-c.iH moteado& \\ O-eH gris& \\ <i i, -8osQiH plomo& \\ =ura- AnY.asH celeste& \\ Sani*uYaH carmes& \\ =ana anY.asH ndigo& \\ Sa-saH jaspeado& \\ Q8e##o *uYa, -8e##6oH anaranjado& \\ =ura-H +lanco& \\ aUra-H multicolor& co ar) s& Wa#-aG co.a8re9a) s& Lool& Fmustela !renata Cic*G& Ac.u-a##a, ac.o-a##a, -a aEG $e&AncO UaEUas., 6as.a##uG $e&AyaO ac.o-##a, c.iYuru, c.iYuri *aYu, c.i6*u##u, Yunc.uc.uYuG $e&QunO UaEUas., unc.uc.uYuEG 9cO ac.uY##aG co.=ina8o,L8a) adj& C..a-ru, c..a-rus-a, 6ic.8u, 6ic.8us-a, *i us-a, 6inus-aG co.=ustiMn) s& =aUraE, ru*.aEG co.e9Kn) s& Lool& Fattu se:dens CinneoG& :uYi, c.a-oG co.e Mn,Lna) adj& 'aYra*uG $e&AyaO anYaraG co.entar) v& 'i6a, EaUnaEG co.en?a8o,L8a) adj& s& Qa##aris-aG $e&AyaO Pa##arisPaG $e&QunO QaU*as-aG co.en?ar) v& Qa##ariEG co.er) v& 5iY.uEG \\ -pidoO 6iY.ur-oEG \\ .omer picotendo las avesO c.8a*. aEG co.erciar) v& Q.a uEG co.eta) s& Astron& A-oc.inc.aEG co.eter tra;esuras) v& C.8ir6aEYac.aEG co.i8a) s& 5iY.unaG co.o, asG co.o) adv& HiQa, c.aE .iQa, c..aEnaG cM.oH adv& 96aEnaG Xc#mo estsTO

BC D
96aEna##an_, i6aEna##an Yas.anYi_ $e&AncO i6ang, i6aG $e&.ajO i6anaE, i6ana a-, i6as.inaG $e&QunO i6anaU, naUG $e&/&BarO i6as.na aG ArgO i6aG co.0a/ero,Lra) s& 5asiG Si?ay masiO coe FneoG co.0arar) v& <inYuc.iE, YusYac.aE, UaYic.iEG co.0arsa) s& Jol0& Q8ac.uriG co.0asiMn) v& L#aYi*aEaEG co.0etencia) s& A i*anaYuE, ##a##inaYuE, .a*8inaYuEG $e&AyaO Pa*inaYuE, ##a##inaYuEG 9cO a iginaG co.0etir) v& A i*anaYuE, ##a##inaYuE, .a*8inaYuE, a i##c.aEG co.0 etar) v& Hun 8aEG \\ A!ectuosamente lo que !altaO .un 8aEYuEG co.0oner) v& A##ic.aE, a##inc.aEG co.0osiciMn !loral& s& C.8an a, 8iYa##is-a, 8iYa##as-aG co.0ra) s& 'an iG $e&QunO #an iG ArgO ran iG co.0ra= e) s& 'an inaG co.0ra8or,Lra) s& adj& 'an i-, ran iYu-G co.0rar) v& 'an iEG $e&QunO #an iEG co.0ren8er) v& <ari*aE, u6anc.aEG $e&AncO YasiE, Eas.aE, Ya6a siEG $e&AyaO EuEaE, Pa*iE, Pa6u aEG co.0resiMn) s& P8o-aG co.0ri.ir) v& P8o-aEG $e&AyaO *o-aE, ni iEG $e&QunO ##a*iEG 9cO nu YanaG co.unicarse) v& 'i6anaYuEG $or cartaO -e#-anaYuEG $or tel!onoO Ua-EanaYuEG A viva vo"O -.aEanaYuEG co.uni8a8) s& /ociol& AE##u, ##a- a, saEaG 9jem& .anan saEaH comunidad in0ay0a situada en la parte alta& Urin saEaH comunidad in0ay0a situada en la parte +aja del pue+lo& con au.ento) adj& =a*aEo-G cMnca;o,L;a) s& adj& ,eom& P8uY u, *8uYruG conce=ir) v& Bed& WiYsac.aYuE, UiYsaEaE, c.ic.uEaEG .once+ir una ideaO EuEaEuEG conce8er) v& UEaYuE, -oEG concha .arina) s& 5u##uG \\ .aracol, almejaO c.8uruG conc uir) v& <uYuE, *8uc.uYaE, *a##UaEG $e&AyaO *uc.uYaEG uYuYaEG $e&QunO *a-UaEG 9cO *a##UanaG conc usiMn) s& <uYu, *8uc.uYa, *a##UaG concu/a8o) s& Qa aE 6asiG concu=ina) s& Sa##a, *a##a, iEa- 6asi, YaUsa- 6asiG \\ AmanteO inYaG concurrir) v& SaEaE, riEG con8enar) v& Qurisp& HaEra aE, QaQiEG con8ensarse) v& <.aYaEaEG con8i o.a verruga& s& Bed& <iY iG 9:crecencia o tumuraci#n de aspecto verucoso& 9cO 6is.aG cMn8or) s& Lool& Fvultur gryp*us CinneoG& :un urG Fsarcoram, p*us gryp*us CinneoG& EolO 9cO Yun urG con8ucir) v& A*aE, *usaEG con8uctor,LraR >uGa) adj& A*a-, *usa-G $e&AyaO *usa-, aEsa-G $e&QunO *us.a-G conectar) v& Ha*8inac.iEG con<esar culpa& v& Qurisp& 'i6ariEG con<ian?a) s& Son-o c.uraE, son-o##iEG con<un8ir) v& Pan ac.iE, *aUic.iEG

25;
$e&AyaO *an ac.iE, 6us*.ac.iEG con>eniar) v& =ac.anaYuEG con>o9a) s& Anc..iE, ##aYiEG con>re>arse) v& HuQunaYuEG con>reso) s& Sun urG \\ .asa del congresoO sun ur UasiG con9unta.ente) adv& WaYi##a, YusYa##aG con9unti;itis) s& Bed& An ic.o-a, QaUi on-oEG con.isceraciMn) v& L#aYi*aEaEG con.ociMn) s& C.uYuYuYuG cono) s& ,eom& PiYc.uG conoce8or,Lra) s& adj& =ac.a-, re-si-G ArgO rePsePG conocer) v& 'e-siEG conocerse) v& 'e-sinaYuEG $e&QunO #is-inaYuEG conoci= e) adj& 'e-sina, re-siE a iEG consa=i8o,L8a) adj& =ac.as-aG consan>uGneo,La) adj& AE##u6asiG conse9ero) s& :unaUa, .a6u 8a*uG conse9o) s& :una, YunaYuG consistente) adj& Q.uc.u, c.8i#aG $e&AyaO ansPaG EolO c.uYruG 9cO sinc.iG conste aciMn) s& Astron& WaraniG \\ 5iYiYiraEH acuario& UU 5ac.8a-UaEH cncer& \\ <u*a urYa, .u*a .ar-aH .apricornio& \\ :a ac.i##aEH cru" del sur& \\ 5irYuH gminis& \\ C.uYic.inc.aEH leo& \\ Ur-oc.i##aEH li+ra& \\ C.aYa aH cru" del sur& \\ Qo##-aH plyades& \\ 5a6anaH virgo& \\ C.o-e c.inc.aEH sirio& consti0aciMn) s& Bed& C..u##i \\ AYaY8isYiG construir casa& v& Wasic.aEG \\ .*o"aO c.8uY##aYuEG consu.irse) v& <uYuYuE, .iUiEG EolO PiUiYaEG conta=i i?a8o,L8a) adj& =u*as-aG conta= e) adj& =u*aYu-, Eu*anaG conta8or,Lra) s& adj& =u*anYi, Eu*aEYa6aEo-G conta>io) s& v& Bed& 'an iEuEG contar) v& =u*aEG \\ .ontar un cuento, narrarO Ui##aYuEG conte.0orFneo) s& WiQaE 6asiG contenta8i?o,L?a) adj& C.a6anaG conteo) s& =u*a*a, Eu*aG continencia) s& Bed& ;eol& L#un*8a-H a+stinencia se:ual& 1+s& 9stos conceptos son claramente post colom+inos, puesto que la visi#n de la se:ualidad andina es distinta& continua.ente) adv& Sa*aYu in, *asa-##aG continuo,Lnua) adj& Qa i -a iG $e&AyaO sePe, sinriG contonearse) v& C..anYiE, -8eUiEYac.aYuEG $e&AyaO PeUiEYac.aYuEG EolO -8eUi*aYuE, iY.aYuEG contoneo) s& C..anYiG contorno) s& 5uEure-, *a anG contra8ecir) v& HaEuE, aEniEG contra entre>a) v& 5aYi*uraG contra8icciMn) s& HaEu, aEQiG contraer) v& Q8en iEG 9cO Yin ina $e&AyaO Yin ic.iE, c.in iEG $e&QunO as.aEac.iEG contraerse) v& Q8en iYuEG contra or) s& :inis aYiG contraria.ente) adv& =arira-G

253
contrario) s& C#g& =ariG 9jem& runaEarinH 6ana runaH lo contrario de *om+re, no *om+re& UU 9nemigoO aU-aG 9cO aUYaG con;a ecencia) s& Bed& Q.a#iEariE, a##inEaEG con;encerse) v& 5ac.8iY6aYuEG con;enci= e) adj& UEaYu-G con;ertirse) v& <uYuEG 9jem& san*8a6an uYu*uE, san*8aEaEH con/er irse en 6ansoG \\ Con/er irse en *o+reH UaYc.aEaEG 1+s& a?adiendo la terminaci#nO 5yay6, a los sustantivos se logra !ormar el conceptoO 5convertirse en&&&6 con;incente) s& 5ac.8iY6a-G con;ite) s& 5anEa, 6iY.una 6anEaEG con;u siMn) s& v& Bed& :.a a a aE, c..a*.c.iYuEG !am& c.uYc.uG Acceso de contracciones musculares& co0u ar) v& Jisiol& =u6aEG $e&AncO si*uE, Yu*aE, -a-uEG ArgO iYinaYuEG EolO ar-.aE, PuYunaE, c.uaEG \\ Cas avesO su*iEG coque uche) s& Bed& =ana u.u, c.8o-a, c.8oY.oG coqueta) adj& L#inY8i, c.a*u#a, .in iG coquetear) v& AsiEYac.aE, ##inY8iEYac.aE, c.a*u#aEYac.aE, .in iEG cora?Mn) s& Anat& Son-oG 9cO s.unguG corco;ear) v& Q8e i*iEaEG cor8i era) s& ,eog& 'i 8i or-o, an i, an iYunaG \\ An i runaH *a+itantes de los andes, andino& cor8Mn) s& Wa uG coro) s& C.unYuG \\ B%s& aYi-Yuna, aYi*aYu-YunaG corona) s& Pi##uG \\ .orona de oroO -ori *i##uG \\ .orona de plataO -o#-e *i##uG \\ .orona de espinasO YisYa *i##uG $e&AyaO *i#uG 9cO u6araG coronaciMn) s& Pi##uEG coronarias) s& Anat& Son-o- sirY8anYunaG coroni a) s& 5uYuYu, u6a 6uYuYuG corra ) s& :anc.aG Clama 0anc*aO corra# de ##a6asG corre8or,Lra) adj& P.aUa-G 9cO c.aYc.aYG corre ati;o) adv& QaE##a##aG $e&AyaO PaE##a##aG correo) s& C.asYiUasiG UU BensajeroO c.asYiG correr) v& P.aUaEG corru0to,Lta) adj& WaY##iG corta8o,L8a) adj& Wi##us-aG corta8or,Lra) s& adj& Wi##u-, Y8u uc.e-, Yuc.u-G corta8ura) s& :uc.uG cortar) v& :uc.uEG .ortar la carneO aEc.a Yuc.uEG AmputarO Ui##uEG \\ .ortar telaO Y8u uc.iEG \\ .ortar tallos gruesosO Ui 8uEG \\ .ortartallos delgadosO Ya#Y.aEG \\ .ortar lana, cortar los ca+ellosO ru uEG cortar) v& :uc.uEG \\ -e+anar carneO 6a 8aEG \\ Ce?aO ##an 8aEG cortarse, 8arse un corte) v& :uc.uYuE, Yuc.uruYuEG corte) s& Yuc.u, Ui 8uG corte?a) s& Eot& Qara*aG $e&AyaO ParaG $e&QunO Ya#anG $e&/&BarO Yas*i YaraG

BC D
cortina) s& Ara*a, #ara*aG cor;e9Mn) s& C.usYaG cor?ue o) s& :8ur6uG cosecha) s& Agr& AE6uraG cosechar) v& AE6uraEG \\ .osec*ar racesO a##aEG \\ .osec*ar !rutosO *a##aEG \\ .osec*ar tallosO Ya##c.aEG cose ete) s& SiraEUaG coser) v& SiraEG cosi8o,L8a) adj& Siras-a, sira*as-aG cosqui eo) s& :u##a, Y.isYi##i, Yu##ac.iG costa8o) s& Anat& C.iru, Ua- aG EolO UaY aG $e&AyaO a##e-G costa ) s& :u a6aG costi a) s& Anat& Wa- aG .ualquiera de los 7\ *uesos planos en arco entre el raquis y el estern#n& costi ar) s& Wa- anG costra) s& Bed& :8iri -araG costura) s& SiraUaG Cota=a.=as) ,eog& :u a*an*aH *a6*a de 6o#inosG Distrito y provincia del departamento de Apurmac& coterrFneo,La) adj& ##a- a6asi, suEu6asiG coQis) s& Anat& SiYi u##uG ArgO c.u*a u##uG EolO iPniG crFneo) s& Anat& U6a .an-8araG crea8or) s& :a6a-G crecer) v& WiQaEG creci.iento) s& Jisiol& WiQaE, .a unEaEG cre8o) s& 9Qi, iQinaG creer) v& 9QiEG EolO iniEG $e&AyaO iQiEG cre.atorio) s& 'u*.ac.inaG cre0Oscu o) s& Ac.iYEaE, ras*.iEaE, .anraG cres0o,L0a) adj& :8u*a, Y8us*a, Y.us*aG cresta) s& :8aYaraG cre2ente) adj& 9Qi-, iQiEniEo-G crGa) s& UQaG $e&/&BarO UiUaG \\ La es acin de o oQo o in/iernoG cria= e) adj& UEUanaG cria8o,L8a) adj& UEUas-aG $e&An& asUaEG \\ /irvientaO aEa, iQaYaG \\ /irvienteO EanaG $e&AyaO Yac.a *uriG crian?a) s& UEUaG criar) v& UEUaEG cri.ina ) s& Quris& Q8o6a##i-, naY8ac.uG ArgO UaQuc.i-G EolO -o6a#iPG criso ) s& 5aQaYaG crista ino,Lna) adj& C.8uEaG critica8o,L8a) adj& Q.aUas-aG criticar) v& P8en-ac.iE, *8en-a*aEaEG croar) v& :8arararaEG crMnico,Lca) adj& Bed& C.aEa*u on-oE, 6ana Yac.ariYu- on-oEG cruci<ica8o,L8a) adj& C.aYa as-aG cruci<ica8or) s& C.aYa a-G cucharMn) s& Wis##aG cuchi o) s& <u6i, Yuc.una, Y.a##ana, ##uc.8unaG cuc i as, estar en) v& <o- uEYuE, runY8uEYuE, $e&AyaO unc.uEYuEG cuc i o) s& Lool& Fplaya cayana CinneoG& <8iYsuEG cueche rea ) s& Lool& Fpsarocolis decamanusG& Pa##as *aUYar, *8us iG $e&AyaO *aUYar PoriG cue o) s& Anat& :unYaG \\ .uello largoO suni YunYaG \\ .uello cortoO Qi 8i YunYaG cuento) s& Cit& Wi##aYuEG

DICCIONARIO
cuer8a) s& WasYa, Ua anaG cuerno) s& Wa-raG cuer0o) s& Anat& UY.u, uPuG cue;a) s& 5ac.8aEG cui8a8oE interj& Pa- a a-[ cui8ante) adj& 'iYu-, -.aUa-, Ua-aEc.a-G $e&AyaO PaUa-G 9cO YaUaG cu e=ra) s& Lool& 5ac.8a-UaE, a6aruG $e&AyaO 6ac.aUaEG EolO 6ac.a-UaG 9cO 6ac.aUaEG cu 0a= e) s& adj& Huc.aEu-, .uc.asa*aG ArgO uc.a##iYuPG EolO Puc.aEuPG cu turi?ar) v& 'unaEac.iE, Eac.aE ar*uEG cu tura) s& =ac.aE ar*uG cu.=rera) s& Arq& <o-6o, 6arYaG cuna) s& <anYana, Y8iraUG cu.=rera) v& Quim& An ac.aEG cura) s& -el& ;eol& =aEa, a a, aE aG cura= e) adj& Han*ina##aG cura8o,L8a) s& adj& Han*is-aG curan8ero,Lra) sG Han*iYa6aEo-G .an*i-G \\ ;eol& 6aEc.8a 6ediYoG \\ 9spiritistaO *a-oG $e&AncO .an*e-G $e&.ay& an*iYu-G ArgO an*ePG EolO Pan*iriG 9cO Pan*iP, Eac.iPG curar) v& Han*iEG \\ Bejorar la calidad de una +e+ida, agregando otras sustancias& curarse) v& Han*iYuEG curati;o,L;a) adj& Han*iG cur;a) s& ,eom& Q8en-oG /in#nO ##inY8uG cur;ar) v& Q8en-oE, ##inY8uEG cur;ear) v& Q8en-oEG 9cO YinYunaG cutis) s& Anat& AEc.a-araG cu2e) s& Lool& Fcarvia co+aya /c*rG& QoUeG Scu2o,L2aH pron& )nterrog& ^*i-*a_ ^*e-*a_

SIMI TAQE

BC D
<o- o chicherGa) sG ;eol& A-.a UasiG /e e:pende la c*ic*a y viandas e:quisitas denominadas Ve:trasV& chichMn) s& Bed& PunYis-a, *8u 8iG chico) s& WaEnaG chi< a8o) adj& Wa-8a#anYuG Chi e) s& ,eog& C.iriH ,rJoG 'e*+#ica de C.i#eG chi eno,Lna) adj& C.iri runa, c.i##i runaG chi ar) v& Qa*ariEG chi Mn,Lna) adj& C.8irc.i, c.8irc.uG chi.a in8a) s& Lool& F$ly+orus c*ima c*ima dominicoG& A#-a6ari, -e-en-a, -ori-en-eG ArgO a#Ya6ari, Yaranc.uG EolO a##-a6ariG 9cO a##Ya6ariG chi.enea) s& Arq& Wasi*8aYuG chiquero) s& ;eol& :.uc.i Uasi, Y.uc.i Yanc.aG chiqui o,L a) s& Er-ec.a, .er-8ec.aG chiri.o2a) s& Eot& FAnona c*irimolla BillG& C.iri6uEaG chiri>Pe) s& Lool& FTurdido /p&G& Q8e##u *es-o, -8e##o *is-oG chir e) adj& Se-Ue, chirriar) v& C.8arararaEG chis>uete) s& C.8iUYana, c.8iYUac.iG chis>uetear) v& C.8iUYaE, c.8iYUaEG chis>ueteo) s& C.8iYUa, c.8iYUaG chis.ear) v& Si6i a*aEYac.aEG chis0a) s& Pinc.iG c.i*.c.i chis0ear) v& C.i*.c.iriEG chis0orrotear) v& Q8ac.ac.ac.aEG chis0orrotear) v& C.8e-e-e-eEG chiste) s& AsinaG chitMnE) )nterj& U*a##aE[G chocar) v& <aYanaYuEG choc o) s& Eot& C.o-##o, c.o-##u, -.an-eH c*oclo verde& $e&AncO so-##uG $e&AyaO *uc.Ya, Uic.i, UanPu*a, PePe, PePe##araEG cho.=a) s& ;eol& .erm& 5aY8asG chorro) s& P.a-c.aG chorrear) v& P.a-c.aE, suruEG $e&AyaO *.aPc.aEG $e&AncO s.a a hE, s.u u uE, .u u uE, .u uEG $e&.ajO UisEaEG $e&QunO *a-c.aE, s.a#EaEG $e&/&BarO s.u uEG EolO *.aPc.aE, suruEG 9cO ##iYanaG cho?a) s& C.8uY##aG $e&AncO suY##aG $e&AyaO c.uY##aG $e&.ajO c.uP##aG EolO c.8uP##aG 9cO Yug##aG chu=asco) s& C.ir6aU *araG ;eolO 6is i 6anc.ac.iG chueco) adj& We-ruG Chu.=i;i cas) s& ,eog& C.u6*i, Ui##YaG C.un*iH !aja, cintur#n& Wi##YaH sagrado& $rovincia alta del departamento del Qosqo& chu/o) s& Alim& C.8uQuG $e&AncO c.unuG 1+s& 9s incorrecto decir 5c*u?o +lanco6 a la moraya& chu0ar) v& C.8o-c.oE, c.8on-aEG chu0a8or) adj& C.8on-a-, u u-G Chuquisaca) s& ,eog& C.uYisa-8aG 0e c.uYiH lan"a y sa-8aEH quitar, e:traer& Departamento de la -ep%+lica de Eolivia, siendo su capital /ucre, situada en el cora"#n de la regi#n andina oriental a 7&>82 m&s&n&m& Jundado por $edro An"ures por

254
orden de Jrancisco $i"arro en 483> con el nom+re de Ca $lata, aunque tam+in se llam# .*arcas& Cleg# a ser capital de la -ep%+lica, a partir de 4>32& 9n la actualidad es una +ella ciudad con templos coloniales y la @niversidad de /an Qavier&

CH
CH, ch) .uarta letra del a+ecedario y tercera letra de las consonantes& /u nom+re es 5c*e6, su gra!a es do+le, representa un solo sonido de articulaci#n predorsal, prepalatal, a!ricada y sorda& 9jem& muc*o, moc*e& F-&A&9&G chaca ) s& Lool& F.anis aureus CinneoG& :8i a a#-oG chacha aca) s& Lool& F1rtalis gutata /pi:G& 5ana-araYu, 6ana-araYu-G 6anaYara-oG Ave de la regi#n selvtica& Chachani) s& ,eog& C..ac..aniH del aymara varonil, valeroso& .erros nevados al ;&1& del volcn Bisti, Arequipa, $er%, a D,2]8 m&s&n&m& chac a) s& Eot& C.a-##aG chacra) s& Agr& C.aYraG $e&QunO c*a0la& cha a) s& Agr& C..a##aG $e&AyaO *anPa, *anYaG cha eco) s& ;eol& C.i#iYo, c.i#iYuG cha ona) s& Alim& C.8arYi, c.8a#-eG cha.=Mn) adj& Lo-.enc.uG EolO c.aE*aG cha.i?a) s& :.aru, C.8a*.raG cha.uscarse) v& Qo-o6aE, -8as*aEG chancear) 9u>ar 8e .anos) v& PuY##aEaEG chancar) v& Sa- aE, aYaEG ArgO c.o6eYaEG ChanchFn) s& ,eog& 'ist& ,ran capital del )mperio prein0a, de la cultura de los .*im%, u+icada cerca a la ciudad de Trujillo, departamento de Ca Ci+ertad, $er%& chancho) s& Lool& F/us scro!a CinneoG& :.uc.iG \\ .*anc*o del monteO FTayassu ta*a0uG& ;eol& 5on e Y.uc.iG chancro) s& Bd& Wan .iG cha0otear) v& WaE 8aEYac.aEG charco) s& P8uE u, *8on-oG char a) s& 'i6aG EolO EaUnaG char ar) v& 'i6aEG EolO EaUnaEG char atFn,Lna) adj& 'i6aEsa*a, ri6aEYac.a-, .aU e-, ri6a*uG EolO c.anrara, Y8ana-e##-a, ##aP##a, ri6aEYarUaG $e&AyaO Uar*iYuPG charo a) s& HaEUanaG char0a) s& Qoric..ar*aG chasco) s& Q8o#6a, *8o#-aG $e&AyaO *an aG chascoso) adj& <8an*aG chasquear) v& Q8o#6ac.iE, *an ac.iE, #a-oc.iEG chatarra) s& C.a*.#aG chato,La) adj& <aQu, 8is i, .uc.8uEG EolO -8a*Qu, Qas-8aruG chica) s& Si*asG chicha) s& Alim& A-.aG \\ =ura- a-.aH c*ic*a +lanca& \\ :u##i a-.aH c*ic*a morada& \\ Q8e##o a-.aH c*ic*a amarilla& U\ :inuUa a-.aH c*ic*a de quinua& \\ 5u##i a-.aH c*ic*a de molle& \\ U*i a-.aH c*ic*a sin madurar& $e&AyaO aPa, asUaG chicharrMn 8e cuero 8e cer8o) s& Alim&

257

BC D

DICCIONARIO
8erra.arse) v& lquidoO P.o-c.iEG productosO usuE, 8aYaYuEG la pajaO siYniYuEG 8erretir) v& UnuEac.iEG $e&.ajO QunO c.u##uEG $e&/&BarO c.u##uc.iEG ArgO unuEaEG 8erretirse) v& C.u##uE, unuEaEG $e&AncO su##uEG $e&.ajO c.u##uYaEG $e&/&BarO c.u##uEG 8erri=a8o,L8a) adj& WiYa*as-a, Yun*as-a, .unis-aG 8erri=a8or,Lra) s& WiYa*a-, Yun*a-, .unic.i-G 8erri=ar) v& WiYa*aE, Yun*aE, .unic.iEG 8erri=arse) v& WiYa*aYuE, Yun*aYuE, .uniYuEG 8errocar) v& 'an-.aEG 8errota8o,L8a) adj& A i*as-a, ##a##is-aG 8erru.=ar) v& <.uniEG 8erru.=arse) v& <.uniEYuEG 8esa=ri8o,L8a) adj& Q8aE6aG $e&AyaO c.a6i#a, c.a6u-G $e&QunO .a6iaG EolO a6##a, -8aE6a, ra-8aG 9cO YaE6aG 8esa<iarse) v& C.uranaYuEG 8esar.a8o,L8a) adj& B%s& C.arc.aG 8esa>ra8a= e) adj& 5i##aEG 8esa>uar) v& <.araE, unu Yac.ariEG 8esa i/a8o,L8a) adj& Wi .araG 8esa iento) s& Wi##*uG 8esa .a8o,L8a) adj& HaUc.aEaEG 8esa0arecer) v& C.inYaE, c.inYa*uE, c.inYariE, c.8usa-EaEG 8esarre> a8o,L8a) adj& 'aUiG 8esarro ar) v& WiQaEG 8esasti ar) v& C..i##*anaEG 8esatar) v& PasYaEG $e&AyaO *iYri6aEG EolO *asYaraEG 9cO *arsanaG 8esatarse) v& PasYaYuEG $e&AyaO *iYri 6aEG desaEunoG s& Alim& ;eol& Unu -8oQiG $e&AncO EaUa*a, s.ana-, EaYus.ana-G 8es=asta8or,Lra) adj& L#a-##a-G 8es=astar) v& L#a-##aEG 8es=ocar) v& L#iY8iE, -.asuEG 8es=or8arse) v& P.o-c.iE, ##o-##aE, ##in*8aEG 8es=or8e) s& P.o-c.i, ##o-##a, unu *.a aEG 8esca=e ar) v& C.uYc.anaEG 8escansar) v& Sa6aEG 8escanso) s& Sa6aG 8escascara8o, L8a) adj& <e-Uas-aG 8escascara8or,Lra) s& <8e-Ua-G 8escascarar) v& <e-UaE, e-.aEG 8escen8encia) s& C.u*u##uG 8esco ori8o,L8a) adj& Q.o-aG 9jem& -.o-a *8ac.aH ropa descolorida& 8esco.0oner) v& <.u##6ic.iEG 8escornar) v& Wa-ranaEG 8escortKs) s& adj& Ha*.##a si6i, -.e##e si6iG 8escorte?a8o,L8a) p& SinY.as-a, -aranas-aG 8escorte?a8or,Lra) s& adj& SinY.a-, -arana-G 8escoser) v& PasYaEG 8escosti ar) v& Wa- anaEG 8escu=ierto,Lta) adj& <aris-aG 8escu=rir) v& <ariEG $e&AyaO surYuEG $e&QunO a##iEG 8escu=rirse) v& 'iY.uri*uEG 8es8enta8o,L8a) adj& Ha6##u, 6ana

D
D, 8) Quinta letra del a+ecedario& /u nom+re es 5de6& -epresenta un sonido de articulaci#n dental sonora y oclusiva, en posici#n inicial a+soluta; en los dems casos es, por lo general, !ricativa; cuando es !inal su articulaci#n se de+ilita o ensordece ms o menos& F-&A&9&G 8a8i;oso,Lsa) adj& QoYu-G 8a8o) s& WaEru, c.unYanaG 8an?a) s& <usuG \\ Dan"as !ol0l#ricas nativasO Y8ac.an*a, Y8ac.aUaEna, -8ara c.8unc.u, -ara aYa, Ui*.a#a, uYuYu, -anc.i, *.a##c.a, -.asUa, UaE#aYa, -8ero usuE, Uar6i *usaE, sara ar*uE, YisYa -8e*iE, o-a ar*uEG \\ Dan"a de dis!racesO aranUaG 8an?ar) v& <usuEG 8an?arGn,Lna) s& Jol0& <usu-, saEna a runaG 8a/ar) v& C.ir6aEG 8a/arse) v& C.ir6aYuEG 8a/o) adj& C.ir6aG 8ar) v& Qoy& UU A lu"O Uac.aYuEG \\ De +e+erO uYEac.iEG \\ JrutosO ruruEG \\ ,raciasO aQaEc.aEG \\ Cas espaldasO siYiEuYuEG \\ Cos primeros pasosO .asYiEG \\ Bal pasoO *an aEG \\ /ustoO 6anc.aric.iEG \\ Darse pelli"conesO 8i*inaYuEG 8e=a9o) adv& Pac.an*i, uran*iG 8e=atir) v& Se-ac.inaYuEG 8e=er) s& Hun 8anaG 8K=i ) s& :a##*aUaQu, un*.uG 8e=i itarse) v& Un*.uEaEG 8ecaG8o,L8a) adj& Us*.u, un*.u, -.es i, -an*ar6anas-aG 8eca0itar) v& U6anaE, -.oruE, -.oruc.aE, YunYa -.oruEG $e&QunO 6u-uEG 8ecena) adj& n%m&card& C.unYaG 8eci= e) adj& $ina##a, ri6ana##aG 8Kci.o) s& n%m&ord& C.unYa Qe-enG 8ecir) v& $iEG $e&AyaO niEG $e&.ajO Ui##aEG /&BarO ri6aE, niEG EolO QiEG 8ecirse) v& FasmismoG $iYuEG \\ Decirse mutuamenteO ninaYuE, niEYunaYuEG 8ec a.a8or,Lra) adj& s& Cit& HaraUi-G 8ecrK0ito,Lta) adj& 'uY8u, ruYu, .u# uG $e&AyaO ru-uG ArgO 6ac.uG EolO ruY.uG 8e8o) s& Anat& 'uY8anaG \\ Bama ru0HanaO dedo *u#garG \\ Tup*si ru0HanaO dedo JndiceG \\ .*awpi ru0HanaO dedo 6edioG \\ /iwi ru0HanaO dedo anu#ar o de# ani##oG \\ .*ana o sull0Ha ru0HanaO dedo 6eQi-ueG 8e<ecar) v& AYaE, is6aEG \\ Bostrarse de mal *umorO aYanaEaEG 1+s& es o!ensivo utili"ar en este %ltimo sentido& 8e<en8er) v& Quris& A6ac.aE, saEa*aYuEG 8e<en8erse) v& Baqapa0uy& 8e<ensor,Lra) adj& s& A6ac.a-e, saEa-eG 8e< oraciMn) s& =o-oE, ##iY8iEG

8e<or.arse) v& .*Hoqtayay& 8e<or.e) adj& C.8o- a, *8ar-a, UiY##uG $e&AyaO $e&QunO UiYsuG EolO c.aP aG 8e<rau8ar) v& Pa##-oEG 8e> uciMn) s& 5i##*8u, Uen-8oG 8e> utir) v& 5i##*8uE, o-oE, raYraEG $e&AyaO $e&.ajO $e&QunO 6i##*uEG ArgO 6is.*uEG 8e>o a8o,L8a) p& $aY8as-a, -.orus-aG 8e>o a8or,Lra) adj& s& $aY8a-G 8e>o ar) v& $aY8aEG $e&AncO $e&.ajO *is. aEG 8e>Pe o) s& $aY8aG 8ei8a8) s& AUYiG 8ei<icar) v& AUYic.aEG 8e9ar) v& Sa-eEG 8e antera,Lro) a89) aU*a-eG 8e atar) v. Wi##aEG 8e e>a8o,L8a) adj& s& 'an iG 8e ica8o) adj& L#uY##uG 8e incuente) adj& s& Quris& Q8o6a##iG 8e inquir) v& Quris& Q8o6a##iEG 8e irar) v& Bed& $sic& 5us*.aEG 9cO 6us*aEG 8e irante) adj& 5us*.a-G 8e irio) s& Bed& 5us*.aG 8e ito) s& Quris& Q8o6aG 8e.an8a) s& Quris& 5aQaYuEG $etici#n ante el ^rgano Qurisdiccional& 8e.Fs) adj& WaYinG 8e.asia8o,L8a) adv& $is.u, asY.a, sinc.iG $e&AncO asi su, a##h*a, aEsiG $e&/&BarO *asaE*aG ArgO anc.as.YaG EolO ##iuP, Ea##iEuPG 9cO Ea##i, as.Ya, Ea*aG 8e.encia) s& Wa-8a YaEG 8e.o er) v& <.unic.iEG 8e.orar) v& UnaEc.aE, unac.iEG $e&.ajO unaEaEG $e&QunO QaYaE, -i*aYuEG $e&/&BarO unaEaE, in iEaEG EolO unac.iEG unaYuEG 9cO uniEaEG 8e.ostrar) v& Q.aUac.iE, riYuc.iEG 8ensi<icarse) v& Pi*uEaE, .aYaEaEG 8enso,Lsa) adj& Pi*u, .aYaG 8ente a8a) s& P8a a, YaniG 8entera) s& :8i*iG 8entista) s& :iru Ya6aEo-G 8entMn,Lna) adj& :irusa*aG 8entro) adv& UY.uG $e&AncO rurinc.uG $e&QunO #u#i raUG ArgO uYu*iG 9cO uYuG 8enuncia) s& Wi##aYuEG 8e0i a8or) s& L#u*.i-, *8a-#a-G 8e0ortista) s& PuY##a-G 8e0osita= e) s& C.urana, c.uraE a iEG 8e0ositar) v& C.uraE, a-eE, Ua-aEc.aEG 8e0Msito de productos& s& 5arYa, a-eG \\ De cosasO *irUaG \\ De carne !rescaO *uYu uG \\ De productos en generalO -o#-aG 8erecha,Lcho) adj& PaQa, a##aUYaG 9cO s.anc.iG $e&AyaO a##aUYa, a##i-G 8er.atitis) s& Bed& AEc.a-ara on-oEG 8er.itis) s& Bed& A*aEc.iYc.iG ecce6aG 8erra.a= e) s& Hic.8ana, .ic.8aYu-, usu-G 8erra.a8o,L8a) adj& Hic.8as-a, a##is-a, usus-aG 8erra.ar) v& Hic.8aE, usuc.iE, 8aYaEG $e&AncO .ic.aEG $e&.ajO i raEG $e&QunO .i raE, si#raE, usuEG ArgO ic.aEG EolO Pic.aE, 8aYaEG 9cO Pic.ana, a##ina, s.u uc.inaG

SIMI TAQE
YiruEu-G ArgO .an##u, #a-6uG 8esea= e) adj& 5unanaG 8esear) v& 5unaEG 8esecaciMn) s& C.8aYic.iG ArgO c.aYiEG 8eseca8or,Lra) s& adj& C.8a#-e-, c.8aYic.i-G 8esecar) v& C.8a#-eE, c.8aYic.iEG $e&AyaO c.aYic.iEG 8esechar) v& =an-ac.aE, 8a-aE, UiYc.8uEG ArgO UiPc.uEG EolO Ean-.ac.aEG 8ese.=ara?ar) v& Bed& Wac.aE, Uac.aYuE, on-oYuEG 8ese.=arrar) v& <urunaEG 8esenchac ar) v& C.a-##anaEG 8esen>rasar) v& <iYanaEG 8esenro ar) EG :8uEunnaE, Y8uEuraEG 8esense=ar) v& WiranaEG 8esenterrar) v& Ha*.c.8iE, a##aE, .a*.-8eEG 8eseo) s& 5unaEG \\ De *acerO ruUanaEaEG \\ De irO rinaEaEG 8esesca.ar) EG C..ar*anaEG 8es>a9ar) v& Q8a-UaEG 8es>arra8ura) s& E-.aG 8es>arrar) v& E-.aEG 8es>asta= e) adj& 5aUY8aEa-G 8es>asta8o,L8a) adj& 5aUY8aEas-a, .an aEas-aG 8es>astar) v& <.an aE, 6aUY8aEac.iEG 8es>astarse) v& Ha##6uEaE, .an aYuE, 6aUY8aEaEG 8es>aste) s& L#a-##aG 8es>racia) s& A-oEraYi, ##aYiG EolO iYi##ac.us, .a un ##aYiG \\ Jatalidad& adj& a iG \\ A i*as-aH vencido por la desgracia& 8es>raciarse) v& Q.enc.ac.aYuEG 8es>rana= e) adj& Agr& 5uc..ana, 6uc..aYu-G 8es>ranar) v& Agr& 5uc..aEG 8es>ranarse) v& Agr& 5uc..aYuEG 8es>rane) s& Agr& 5uc..aG 8es>ranu ar) v& C..ar-anaEG 8es>rasar) v& WiranaEG 8es>re/a8o,L8a) adj& <8isYi, 8an*aG 8es>re/arse) v& <8isYiEaEG 8eshacer) v& <.u##6ic.iEG 8eshe=rar) v& UEUinaEG 8eshi8rata8o,L8a) adj& Qac.a, c.8aUi, -aUi, aUi, c.8aYiG 8eshi8ratar) v& Qac.aE, c.8uQuc.aEG Des*idratar la papa& 8eshi8ratarse) v& C.8aYiEG 8eshi acha8o,L8a) adj& C..a*u, c..anc.aG 8eshi acharse) v& C..ac.uYuE, c..ac.uEaEG 8esho9ar) v& Agr& 'a*.inaE, i*iEG $e&.ajO ra*.rac.aEG $e&QunO #a*.#ac.aEG EolO ra*.iEG 9cO i*ina, 6a#YinaG 8esho9e de ma"& s& Sara i*iEG 8esho e9ar) v& SiUiYaEG 8eshonesto,Lta) adj& 5i##aEYaE, 6a*8aG 8eshonrar) v& 5a*8ac.aEG 8eshonrarse) v& 5a*8ac.aYuEG desidioso,`saG s& adj& Qe##a, -e##aYu-G 8esierto) s& ,eog& PurunG 8esi>ua a= e) adj& C.8u##ac.inaG 8esi>ua ar) v& C.8u##ac.iEG 8esin< ar) v& C..asac.iEG

BC D
8esinte>ra8o,L8a) adj& HaY8us-aG \\ :u as-a, Qu 8us-aG 8esinte>rarse) v& <8a-aYuE, Qu 8uYuE, .aY8uYuEG 8es ien8rarse) v& C.8iEaYuEG 8es i?a.iento) s& Suc.uG 8es i?ar) v& Suc.uEG 8es i?arse) v& Suc.uEYac.aEG 8es.aniatar) v& C.a-nanaE, c.a-na *asYaEG 8es.a2ar) v& =uEaE c.inYaE, urna 6uEuEG EolO EuEaE *8i iG 8es.entir) v& 5ananc.aEG 8es.enu?a8o,L8a) adj& u 8us-aG 8es.enu?ar) v& <8i*.siE, ##i*.c.8iEG 8es.enu?arse) s& HaY8uYu-, Qu 8uYu-G $e&AncO a-a*iEG $e&AyaO c.a6c.aEG 8es.ora i?aciMn) s& Q8an*ar6anaG 8es.ora i?a8ora) adj& Q8an*ar6anas-aG 8es.orona.iento) s& WaY.a, .uniG 8es.oronar) v& WaY.aE, .uniEG 8es.u>rar) v& :.arYanaEG 8esnu8ar) v& L#a 8aE, ##a 8anaE, -8a#aEG 8esnu8arse) v& L#a 8aYuE, -8a#aYuEG 8esnu8a8or,Lra) s& ##a 8a-, -8a#a-G 8esnu8o,L8a) adj& s& L#a 8a, ##a 8as-a, -8a#a, -8a#as-aG 8eso=e8iente) adj& s& 5ana YasuYu-, 6ana uEaYu-, 6ana uEariYu-G EolO u6ana, i6ina, UananaG $e&.ajO 6ana uEaYu-G 8esocu0a8o,L8a) adj& QasiG \\ 'a+itaci#nO -asic.is-aG \\ @n saco, una +olsaO a##is-aG 8esocu0ar) v& Qasic.iE, a##iEG 8esocu0arse) v& QasiEG 8eso 8ar) v& C.a*inaEG 8eso a8o,L8a) adj& L#uc.8i, ##uc.8is-a, ##uc.8us-a, c.8u is-aG 8eso a8or,Lra) adj& L#uc.8i-, ##uc.8o-, c.8u i-G 8eso a8ura) s& L#uc.8i, ##usc.8u, c.8u iG 8eso ar) v& ##uc.8iE, c.8u iEG $e&AncO -as.aEG $e&AyaO ##us i, c.u iEG $e&QunO 6uYuEG EolO c.8u iEG 8esor8ena8a.ente) adj& 'aUiraUiG 8esor8ena8o,L8a) adj& 'aUi, c.8arUi, raUis-a, c.8arUis-aG 8esor8enar) v& 'aUiE, c.8arUiEG $e&AncO s.o-##iE, .a-raraE, e-UiEG $e&AyaO raUiEG $e&QunO sJUaEG $e&/&BarO is.aEac.iE, a.aEG 8esore9ar) v& Bus& $inrinaEG 8esore9a8o) adj& C.unu, -.oro rinri, Uan-o rinri, ninrinas-aG 8esorientaciMn) s& PaEu, *an ac.iG 8esorientarse) v& PaEuE, *an aEG $e&QunO *aEuc.iYuEG 8es0achar) v& A*ac.iE, suc.iEG 8es0acio) adv& A##i6an a, a##i##a6an aG 8es0arra.a= e) adj& C..u#6iYu-, 8aYaYu-N c..u#6ina, 8aYanaG 8es0arra.a8o,L8a) adj& C..u#6is-a, 8aYas-a, c..u##6i, c..u##6i, 8aYas-aG 8es0arra.a8or,Lra) s& C..u##6i-G 8es0arra.a.iento) s& C.8e-e, siYQiE, c..u##6i, .ac.8iG $e&.ajO i raEG 8es0arra.ar) v& WisniE, c..u##6iEG $e&AyaO Uic.iE, c.ePec.iE, usuEG $e&QunO Uic.iEG EolO c.8i-eEG 8es0arra.arse) v& C..u##6iYuEG

2;0
8es0e8a?a.iento) s& Wi .aG 8es0e8a?ar) v& Wi .aE, Qu 8uE, Y.u##*iEG 8es0e8a?arse) v& Wi .aYuE, Qu 8uYuE, Y.u##*iYuEG 8es0e8i8a) s& :ac.ar*ari 8es0e8ir) v& :ac.ar*ariEG 8es0e>ar) v& Q8a-UaE, Y8asYannaEG 8es0e>arse) v& Q8an*aYuE, -8a-UaYuE, se-raYuEG 8es0e9a8o,L8a) adj& C.8aYG 8es0e e9a8o,L8a) adj& L#uc.8is-a 8es0e e9ar) v& L#uc.8iEG 8es0e/a8ero) s& Qa-a*anaG 8es0e/arse) v& Qa-a*aEG 9cO YaYa*anaG 8es0er8iciar) v& Usuc.iE, usuEG $e&AncO u.uE, u.u siEG $e&AyaO usuc.iEG $e&QunO .i raE, si raEG $e&/&BarO usas.iEG 8es0er8icio) s& UsuG 8es0ere?arse) v& C.u aEYac.aYuEG 8es0erta= e) adj& 'iYc.8ac.inaG 8es0erta8or,Lra) adj& s& 'iYc.8ac.i-G ArgO ##iPc.ac.ePG 8es0ertar) v& 'iYc.8ariE Funo mismoG; riYc.8aric.iE Fa otra personaG& $e&AyaO riYc.aE, riYc.ariEG $e&.ajO riY rac.iEG $e&QunO #iYc.ac.iEG ArgO ##iPc.aE, ##iPc.aYuEG 8es0o9ar) v& Qec.uE, sa-8aEG 8es0io9ar) v& UsaE, usa *a##aE, usanaEG $e&AncO uUaE, aUc.iEG $e&.ajO $e&QunO usac.aEG ArgO uYaEG 9cO usanaG 8es0istar) v& La-8oc.iEG 8es0 o.ar) v& <.uniE, .unic.iEG 8es0 o.arse) v& Ur6aE, .uniYuE, Yun*aYuEG $e&.ajO *anEaEG $e&QunO is.YiE, ra raEG 8es0 u.ar) v& P.urunaEG $e&AyaO *urunaEG 8es0o9ar) v& Qec.uEG 8es0orti a= e) adj& :.a##*aYu-, Y8iQaYu-G 8es0orti a8o,L8a) adj& :.a##*a, Y8iQa, c.8anaG 8es0orti a8or,Lra) adj& :.a##*a-, Y8iQa-, c.8aQa-G 8es0orti ar) v& :.a##*aE, Y8a*. iE, c.8aQaEG 8es0orti arse) v& :.a##*aYuE, c.8anaYuEG 8Ks0ota) s& So-8a##i-G 8es0reciar) v& Pisinc.aE, Ean-ac.aEG $e&AyaO usuc.iE, a##-oc.aEG ArgO 6ana YasuEG EolO Eana-.ac.aEG 8es0ren8er) v& :.aYuE, Y.aYaE, 8i*araE, UiY.aEG 8es0ren8erse) v& WiY.aYu-G 8es0ren8i= e) adj& Q8a-UaYu-, Y.aYuYu-G 8es0ren8i8o,L8a) adj& QoYu-G 8es0resti>iar) v& =an-aEaE, Ean-aEac.iEG 8esta0ar) v& :ic.aEG 8esterra8o,L8a) adj& 5i 6as-a, 6i 6aG 8esterrar) v& 5i 6aEG 8esteta8o,L8a) s& HanuY8as-aG 8estetar) v& HanuY8aEG 8estete) s& HanuY8aG 9cO QuQa raYiG 8estra.ar) v& 5ininnaEG 8estro?a= e) adj& C..a##uYu-G 8estro?a8o,L8a) adj& C..a##u, c..a##us-aG 8estro?a8or,Lra) adj& s& C..a##u-G 8estro?ar) v& C..a##uE, *8aYiEG ArgO *aYiE, ##iYiEG EolO 8unaE, c.an*iEG

2;!
$e&AyaO c.aPeE, sePeE, *aYiEG 8estro?arse) v& C..a##uYuEG 8estro?o) s& C..a##uG 8estruG8o,L8a) adj& <.unis-aG 8es;a orar) v& Pisic.aE, *isinc.aE, *isic.aYa*uEG 8es;e ar) v& Su*.unaEG 8es;entrar) v& WiYsanaEG 8es;enturar) v& Q.enc.ac.aEG 8es;estir) v& L#a 8anaEG 8es;estirse) v& C.8u iYuE, ##a 8aYuEG $e&AncO ##uc. iYuE, .i*iYuE, -a#a*ac.aYuEG $e&.ajO ##us. iYaEG 8es;iar) v& WaY##ic.iEG 8es;iarse) v& Pan aE, UaY##iE FmoralmenteG; YinraE6anaE FmaterialmenteG& 8es2er=ar) v& QoraE, -orannaEG 8etener) v& HarY8aEG 8etenerse) v& SaEaE, saEaEYuE, aYEaEG 8eteriora8o,L8a) adj& <.an as-a, 6aUY8as-aG 8eteriorarse) v& 5aUY8aEaE, .an aEaEG 8eterioro) s& 5aUY8a, .an aG 8etonar) v& <8o-EaEG 8eu8a) s& 5anuG 8e;ana8or,Lra) adj& :urura-G 8e;anar) v& Q8aE uE, YururaEG $e&AyaO PaE uEG 8e;astar) v& <.unic.iEG 8e ;e? en cuan8o) adv& 5aE##an*i, 6aEni##an*iG 8e;o uciMn) s& :u ic.iE, Yu ic.i*uEG 8e;o ;er) v& :u ic.iEG 8e;o ;erse) v& :u ic.inaYa*uEG 8e;oto,Lta) adj& A*u6an son-oG 8Ga) s& Astron& P8unc.aE, *8unc.aUG $e&AyaO *unc.aUG $e&QunO *unc.aG $e&/&BarO *unc.aUG \\ A*u *8unc.aE, .a un *8unc.aEH da !eriado& DGas 8e a se.ana) ;eol& domingoO in ic.aEG \\ CunesO Yi##ac.aEG \\ BartesO an ic.aEG \\ BircolesO -oE##urc.aEG \\ QuevesO i##a*ac.aEG \\ KiernesO c.8asYac.aEG \\ /+adoO Y8uEc.ic.aEG 8ia= o,L= a) s& -el& ;eol& Sa-ra, su*aEG 8ia= ura) adj& Sa-ra YaEG 8ia<ani?arse) v& C.8aYninc.aYuE, c.8inYi##c.aYuEG 8iF<ano,Lna) adj& C.8aY, c.8inYi##, c.i*.G 8ia<Mresis) s& Bed& Hun*8iG 8ia<orKtico) adj& Bed& Hun*8ic.i-G 8ia<ra>.a) s& Anat& La-o##aG Bem+rana que separa el a+domen del t#ra:& 8ia>ona ) s& ,eom& C.e-a##uG 8ia.ante) sG Qes*i u6iQaG 8iarrea) s& Jisiol& Q8ec.a, -8o#6uG $e&AyaO Pec.aG 8iarroi8es) s& Bed& C.8unc.u##*aG EolO -8ec.aG 9cO Yic.aG $e&.ajO #e-e raYuEG /&BarO Yic.aG 8icha) adj& A aUG 9jem& *aE-a a aU6iH l es dic*oso& 8icho) s& $is-a, .u- nis-aG \\ Dic*osO niEYunaG EolO nis-aG $e&AyaO sa6iEonis-aG 8ichoso) adj& Sa6iEo-, Yusisa6iEo-G 8icie.=re) s& .alend& Para-a##ariEG 8iente) s& Anat& :iruG C ases7 \\ aU*aYiruH incisivo& \\ A#-o YiruH canino& UU aU*a- 6aran YiruH premolar& \\

BC D
5aran YiruH molar& \\ Wa-sa YiruH diente torcido& \\ An ar YiruH diente co+ri"o& \\ uQu YiruH diente de lec*e& \\ WiQaE*a- YiruH diente permanente& \\ Wa-aru, Ua-aroH muela del juicio& 8iestro,Ltra) adj& C.8as iG EolO uPsac.iPG 8ie?) adj& n%m&card& C.unYaG 8ie?.ar) v& C.unYanaEG 8i<erente) adj& Ho- nira-, .o- .iQa, sa*a-G 8i<Gci ) adj& SasaG 8i<Gci .ente) adv& aY8aE##aQa, sasa6an aG $e&AyaO sasaE*aG 8i<icu ta8) s& Sasac.a, sasaEaEG 8i<icu tar) v& Sasac.aEG 8i<un8ir) v& C.8e-eric.iE, 6irac.iE, 6as 8ariEG $e&AyaO 6irac.iE, 6is6iEG EolO uEac.aEG 8i<usiMn) v& C.8e-eri, 6irac.i, 6as 8ariG 8i>ni8a8) s& 'o-8a YaEG 8i>ni<ica8o,L8a) adj& 'o-8ac.as-aG 8i i>encia) adj& C.8i i YaEG 8i i>ente) adj& C.8i i, Y8uc.iG 8i i>ente.ente) adv& C.8i i, c.8i i##aG 8i i>entGsi.o,L.a) adj& C.8i i##aQa, c.8i iE c.8i iEG 8i.inuto,Lta) adj& C.8iQi, c.8insi, c.8en-oG 8inastGa) s& 'ist& PanaY8aG 9jem& 5an-o Q.a*a-*a *anaY8anH dinasta de Banqo Q*apaq& 8inero) s& ;eol& Qo#-eG 8inte ) s& Arq& PunYu c.aYa, c.aYa*a Y8as*iG 8ios) s& -el& A*u, aUYi, Ua6ani, UariG \\ Pac.a6a6aH Diosa de la !ertilidad& Pac.aYa6a-H Dios creador del cosmos, del universo, del mundo, de la naturale"a, del espacio y del tiempo& \\ A*uEaEaH Dios $adre& Wira-oc.aH Dios /upremo& 8i0 o0ia) s& y v& Bed& 9sYaE riYuEG 8irector,Lra) s& U6a##i-G 8iscG0u o,L a) s& Qa i*a-G 9cO Ya i*aG $e&AyaO Pa i*aYG 8ise.inaciMn) s& <8aYaG 8ise.inar) v& <8aYaEG 8is<a>ia) s& Bed& Sasa 6i##*8uEG 8is<onGa) s& Bed& C.8aYa YaEH De!ecto en la !onaci#n& 8isi.u ar) v& 5uY6iEG 8isi.u o) adj& 5uY6iG 8is a ia) s& Bed& AY##uH Cenguaje de!ectuoso sin lesiones demostra+les& 8is.enorrea) s& v& Bed& SasaY8iYuEG 8is.inuciMn) s& WaEUaG .iUiG 8is.inuir) v& As##ac.iE, as##aEac.iE, *isiEaE, *isiEac.iE, Eu*araEG 8isnea) s& v& Bed& Sasa sa6aEG Di!icultad en la respiraci#n& 8is0ararse) v& P8iYUaE, c.8iYUaEG $e&AyaO *iY aEG $e&QunO iPUaEG 8is0ersa8or) adj& C.8e-ec.e-, c.8e-eric.e-G 8is0ersar) v& C.8e-ec.iE, .ac.iEG 8is0ersiMn) s& C.8e-e, .ac.8iG 8is0osiciMn) s& Quris& :a6ac.i, Ya6ac.iYuG 8is0uta) s& Qec.unaYu, a inaYuG $e&AyaO Pa*inaYuEG 9cO a igrinaG 8is0utarse) v& Qec.unaYuE, a i*anaYuEG

DICCIONARIO
8isquinesia) s& Bed& AYa Y8isYiG Di!icultad en la de!ecaci#n& 8istin>ui8o,L8a) adj& A aUc.iG 8istocia) s& v& Sasa Uac.aYuEG 8isto.a) s& Lool& FJasciola *eptica CinneG& Qa##u aYa, -a##o -a##oG 8istraG8o) s& adj& Haran*a, .anraG 8istri=ui8or,Lra) adj& 'aYi-, ac.ura-H distri+uidor de raciones de coca& EolO ac.ura-G 8istri=uir) v& 'aYiE, ac.uraEG $e&AncO aE*uE, aU*uEG $e&AyaO raYiE $e&QunO aE*uEG 8isuria) s& v& Sasa unu .is*8aE, .is*8aE *8i iH prostatitis& 8iurKtico) s& Bed& His*8ac.iYu-G ArgO is.*ac.e-G EolO Pis*8ac.iG 8i;ersi<icarse) v& aUraEaE, 8a-ariYuEG EolO QaUraEaEG 8i;ertir) v& Q8oc.uEG 8i;ertirse) v& Q8oc.uYuEG 8i;i8ir) v& Bat& 'aYiE, 8a-aE, isYaEc.aE, *.aY6iEG $e&AyaO c.aU*iEG $e&QunO #aYiE, *a##-aEG $e&/&BarO *a u6aEG EolO riUiEG 9cO c.aU*inaG 8i;ini8a8) s& AUYiG 8i;isi= e) adj& <8a-anaG 8i;isiMn) s& Bat& <8a-aG \\ Quris& separaci#n de +ienesO YaUsaE 8a-aG 8i;orcia8o,L8a) adj& Quris& HaE araG $e&AyaO .aE ara aG 8i;orciar) v& Quris& HaE araEG 8i;orciarse) v& Quris& Wes-8ec.aYuE, .aE araYuEG 8i;orcio) s& Quris& Wes-eeG 8o= a8o) s& adj& <a*aras-aG 8o= ar) v& <a*araEG 9cO a*arinaG 8o= e) adv& 9sYaE *a a, *.a uG $e&AncO is.Ya-G $e&.ajO $e&/&BarO raY aG $e&QunO #aY aG 8o= e>ar) v& UEac.iE, Y8u6uc.iE, ##a##iEG 8o= e?) s& 'aY .a, a*araG $e&AyaO *a araG 8o iente) adj& $anac.iYu-G 8o or) s& Bed& $anaEG 8o ori8o,L8a) adj& $ana-G 8o oroso,Lsa) adj& Anc.a nana-G 8o.inico) s& Lool& A#-a6ari, -e-en-a, -ori-en eG ArgO a#Ya6ari, Yaranc.uG EolO a##-a6ariG 9cO a##Ya6ariG $e&AyaO a#Pa6ariG 8once a) s& Wa6era, si*asG 8orar) v& met& Qoric.aEG EolO -orinc.aEG Alimentos al !uegoO *aruEac.iEG 8orarse) v& C.o-eEaEG 8or.ir) v& PuQuEG 9cO YanYunaG $e& /&BarO 6us.YuEG 8or.irse) v& PuQuYuEG 9cO Yan uraEG $e&/&BarO 6us.YuEG 8or.itar) v& PuQunaEaE, *uQuEYac.aE 9cO Yan uraEG ArgO 6aPsiEG EolO 6usYaEG 8orso) s& Anat& WasaG Desde la %ltima vrte+ra cervical, *asta la %ltima vrte+ra tum+ar& 8os) adj& n%m&card& 9sYaEG \\ De dos en dosO isYaE isYaE6an aG 8ra.a) s& Cit& AranUaG 8ra.ati?ar) s& Cit& AranUaEG 8u8a) s& 9sYaEaG .uYi, unYi, unYi6anaEG 8u8ar) v& 9sYaEaE, .uYiE, Ean-aE6anaEG $e&AyaO unYiEG EolO .uYiEG

SIMI TAQE
8u8osa.ente) adv& <.uYi##a, isYaEa##aG 8u8oso,Lsa) adj& 9sYa, .uYiG 8u ce) adj& 5isY8iG 8uo8eno) s& Anat& 5uEu-enH primera porci#n del intestino delgado, cuya longitud es de doce dedos, en !orma de @ # /& 8urar) v& UnaEG 8uro,Lra) adj& C.uc.u, ana-G EolO c.uYruG $e&AyaO anasPaG

BC D

2;2
e.=ustero,Lra) adj& C.aUYa, -e-o-G AyaO saU-8a-G e.0a a>ar) v& A6iEG e.0a i?a8a) s& C.a-##a, -enc.aG e.0a i?ar) v& C.a-##aE, -enc.aEG e.0a0a8o,L8a) adj& C.8uEc.u, *8a*iG e.0aquetar) v& 5aE 8uE, 8e-eEG e.0are9a8or,Lra) s& 5asac.a-G e.0are9ar) v& 5asac.aEG e.0arentar) v& AE##uc.aEG e.0ecinarse) v& C.uc.u*a#aiEG e.0e8rar) v& 'u6ic.aE, Y.a##YiEG e.0e Mn) v& <an-ar*ariEG e.0eorar) v& Bed& Sinc.iEaEG e.0eque/ecerse) v& Huc.8uEc.aYuEG e.0e?ar) v& Qa##ariEG e.0ina.iento) s& HinY8iG ArgO c.ec.aEaG e.0inarse) /G HinY8iEG AncO iQiYs.aE, i6*iEG AyaO PinYiEG e.0 asto) s& La-8aG e.0 ea8o,L8a) s& =anasiG e.0 u.arse) v& P.uruc.aYuEG e.0o=recer) v& WaYc.aEaEG e.0o=reci8o,L8a) adj& WaYc.aEas-aG e.0o ar) v& O-##aEG AyaO oP##aEG QunO u-##aEG e.0o?ar) v& Qoc.ac.aEG AyaO Poc.ac.aEG /&BarO Yuc.ac.aEG e.0u/ar) v& C.8o-6ic.aEG e.0u9ar) v& <an-aEG e.0u9e) s& <an-aG en) adv& su!ijo& PiG \\ Wasi*iH en la casa& Ha-aE*iH all, all& ena9enar) v& Ho-nic.aEG ena.orar) v& 5una*aEaE, UaE##u*aEaE, sa##aEG ena.orarse) v& 5una*aEaYuE, UaE##unaYuE, sa##a##aYuEG enani?arse) v& Si 8iEaEG \\ Kar#nO anYaEaEG \\ BujerO 8us uEaEG enano,Lna) adj& Si 8iG \\ Kar#nO anYaG \\ BujerO 8us uG AncO s.i iG AyaO c.i iG QunO *u r-u, UaYaG ArgO s.a6i, si YiG EolO c.ini-o u, 8inriG encan8ecer) v& SansaEaE, ninaEac.iEG encasca9ar) v& :.a##Yac.aEG encarce ar) v& @urisG San-ac.aE, Uis-8aEG encar>o) s& Suc.iG EolO YunaG encari/arse) v& Son-oc.aYuE, ra anaYuE, 6unaYuEG encK<a o) s& Anat& os-.onG .ere+ro, porci#n del sistema nervioso contenida dentro del crneo; comprende el cere+ro, puente varolio y el +ul+o& ence>uecer) v& aUsaEaE, QaUsaEac.iEG encen8e8or,Lra) adj& s& Ha*8ic.ina, nina .a*8ic.inaG encen8er) v& Ha*8ic.iE, nina .a*8ic.iE, EaUrac.iE, raUrac.iEG AncO sari siEG AyaO ru*ac.iEG /&BarO a*ic.iEG ArgO #aUrac.iEG encestar) v& 'unYuEG enchac ar) v& C.a-##ac.aE, c.a-##aEG encha0ar) v& C.o-ec.aEG encGa) s& Anat& :iru ##uc.8aG enci.a) adv& Hana-, .aUa, *a a*i, .aUan*iG encinta) adj& WiYsaEo-, c.ic.uG enco>er) v& Q8en iEG enco>erse) v& Q8en iYuEG AyaO Pin iE,

E
E, e) /e:ta letra del a+ecedario y segunda de sus vocales& -epresenta un sonido que se pronuncia elevando un poco el predorso de la lengua *acia la parte anterior del paladar y estirando levemente los la+ios *acia los lados& F- A&9&G e=rie8a8) s& 5ac.a, 6ac.a-G e=rio,La) adj& 5ac.as-aG e=u iciMn) s& C..a##c.aEG e=u ir) v& C..a##c.aE 8in*uEG ecce.a) s& Bed& A*aEc.iYc.iG echa8o,L8a) adj& Yun*a Yun*aG echar) v& Hic.8aE, -.a##aE, Flquido con la manoG, a##iE Flquido de un dep#sito a otroG& ec i0se) sG Astron& de CunaO :i##aUaQuEG $e&.ajO u aEaE, UaQuE Yi##aG \\ De /olO in i UaQuEG eco) s& =ac.a*aG EolO an-aE##iG e8ecFn) s& C.a*aYuG e8e.a) s& Bed& PunYi##iYuEG Acumulaci#n en los espacios tisulares, de+ido a trastorno del meta+olismo& e8i<icar) v& Arq& Ha aric.iE, saEaric.iE, *er-aEG e8ucar) v& 9duc& UEUaEG e>o atrGa) s& A*usYac.aEG ehEG )nterj& =aU[G e9ecutar) v& 'uUaE, ruraEG ArgO ruUaE, inaEG \\ 9jecutar aceleradamenteO ruUar*ariE, rurar*ariEG \\ 9jecutar inmediatamenteO ruUar-oE, rurar-oEG K ) $ron& PaEG $ronom+re de tercera persona que se re!iere al gnero masculino y !emeninoO l, ella& e astici8a8) sG Q8aUsiYaEG e Fstico,Lca) adj& Q8aUsi, -8aUc.iG AEaH QunO Y8aUa iG e ecciMn) s& C.8iY##uG e e>ancia) s& :8ac.a, siY##aG e e>ante) adj& :8ac.aE Y8ac.aE, siY##aE siY##aEG AyaO *uYariG EolO Y8ac.a, Y8ac.i#oG e.=ara?a8a) adj& On-o-, UiYsaEo-G e.=arrar) v& L#u 8aE, #a-8aEG e.=arro) s& ##u 8a, #a-8aG e.=aucar) v& Q8o uE, -.a6a iEaE, -e-oEG e.=e esarse) adj& U iraEaE, u iEG e.=e ecer) v& <iYaric.iE, ac.a#ac.iE, su6a-EaE, 6unaEEaEG e.=e ecerse) v& <8iYariYuE, ac.a#aYuEG e.=orrachar) v& 5ac.aEG e.=ra;ecerse) adj& P8iQaEaE, c.8usYu##iYuEG e.=ria>ar) v& 5ac.aE, 8i#iEaEG e.=ro ar) v& L#u##aE, -e-oE, c.aUYac.iEG e.=ru9a8orL8a) adj& Cayqasqa& e.=ru9ar) v& LaE-aEG /&BarO QaYaEG EolO ##aE-aEG e.=rutecer) v& UEUaEaEG ?igG asnuEaEG e.=u8o) s& Hi##*8unaG 9cO AyaO Pi##*unaG EolO Pi##*8unaG e.=uste) s& C.aUYaG

2;&
c.in iEG QunO Yin iEG enco>i= e) adj& Q8en e-G AyaO Pin i-, c.in i-G QunO Yin iG enco>i8o,L8a) adj& Q8en es-aG enco.en8ar) v& :a6ac.iE, YunaEG enco.ien8a) s& Suc.i, a*ac.iYu, a*ac.inaG encontrar) v& <ariEG encor8e ar) v& Wa uc.aEG encorra ar) v& :anc.aE, Ues-8aEG ArgO Uis.c.aEG AncO -aEYuEG encor;a8o,L8a) adj& :8u6uG encor;arse) v& :8u6uEYuEG encontra8o,L8a) adj& <aris-aG encres0ar) v& :8us*aEaEG encuentro) s& <u*a, inYuG encu.=rarse) v& :ura-c.aYuEG en8e.onia8o,L8a) adj& ;eol& Su*aEc.as-aG en8e.oniar) v& Su*aEEac.iE, sa-raEac.iEG en8e.oniarse) v& Su*aEEaE, sa-raEaEG en8ia= arse) v& Sa-rac.aYuEG en8u ?ar) v& 5isY8ic.iE, 6isY8iEac.iEG en8urecer) v& C.uc.uEac.iE, c.8i#aEac.iEG en8urecerse) v& C.8i#aEaE, c.uc.uEaE, Y8uYuEaEG en8ureci8o,L8a) adj& C.8i#aEas-aG ru6iEas-aG EolO *.araG enea) s& Eot& F*ydrocotyle sp&G :usuru, 6a 8araG ene.a) s& Bed& Wi##Yac.iG ene.i>o,L>a) adj& sG AU-aG AyaO aUPaG 9cO aUYaG ene.istarse) v& AU-anaYuE, aU-a##iYuE, *.iQac.inaYuEG enero) s& .alend& Q.a*a- raE6iG en<a8arse) v& C.8usYu##iYuE, *.iQaYuEG en<a8o) s& P.iQaYuE, c.8usYu##iG en<ar8e a8or,Lra) s& Q8e*ic.a-, 8e-e-G en<ar8e ar) v& Q8e*ic.aEG 9cO Yi*ic.asaG AyaO Pe*ic.aEG /&BarO a*arisaEG en<er.ar) v& On-oE, on-oEaEG .ajO -es.EaEG QunO -is.EaE, unYu#aEG /&BarO unYuEG 9cO ungurina, ungunaG en<er.e8a8) s& On-oEG AyaO onPoG Alteraci#n del estado !isiol#gico en una o varias partes del cuerpo& en<er.i?o,L?a) adj& On-oE#iG AncO sin*u, -es.Eanc.uG AyaO on-uraEaEG .ajO -es.Eac.u, -es.a# Een uG en<er.o,L.a) adj& On-os-a, on-o-G en<i arse) v& Uac.uc.aYuE, -a i-a i saEaEG en< aquecer) v& <u##uEaE, c.8a#-eEaE, Y8asuEaE, c.o-c.iEaEG AyaO anYuEaE, c.aYiYuE, PanruEaE, u##uYuEG EolO sa-YuEaE, isuEaE, ##a-aEaEG en<rente) adv& C.in*aG ArgO QaUc.e*i, QaUc.en*iG en<ria8ero,Lra) sG C.iriEac.inaG ArgO c.iriEac.iPG en<ria8o,L8a) adj& C.iriEas-a, c.iriEac.is-aG .ajO c.iris.-a, c.iric.is.-aG QunO a#a#a-#us.aG en<ria8or,Lra) adj& C.iriEac.e-, Y.u uEac.e-G en<riarse) v& C.iriEaE, Y.u uEaEG en<un8arse) v& C.8o#-oYuEG en<urecerse) v& C.8usYu##iYuE, *.iQaYuEG en>a ana8o,L8a) adj& Ac.a#as-a,

BC D
Y8ac.a##is-a, siY##aEas-aG en>a anarse) v& <8iYac.aYuE, 8iYa##iYuEG en>a/a8or,Lra) adj& s& =uYa-, -e-o-, c.8a-Ua-, saUYa-G EolO ##u##6i, *a##-oG en>a/ar) v& =uYaE, -e-oEG en>a/arse) v& =uYanaYuEG en>a/o) adj& Qe-o, EuYa, c.8aUYaG AyaO saUYaG EolO QuPQa, -e-oG en>en8ra8o,L8a) adj& C.uriEas-aG EolO Eu6as-aG en>en8ra8or) adj& C.uriEa-, c.uriEa-e, Eu6a-G AyaO c.uric.e-G en>en8rar) v& C.uriEaE, Eu6aEG en>or8a8or,Lra) adj& WiraEac.e-G en>or8ar) v& WiraEaE, UiraEac.iE, -8e-eriEG en>ran8ecer) v& Ha unEaE, .a unEac.iEG en>rasa8o,L8a) adj& Wirac.as-aG en>rasar) v& Wirac.aEG en>rasarse) v& Wirac.aYuEG en>reG8o,L8a) adj& C.a-##iG en>rei.iento) s& C.a-##iEaEG en>reGr) v& C.a-##iEG en>rosa8or,Lra) adj& 'aY 8ac.a-G raY.uc.a-, *.a uEac.e-G en>rosar) v& 'a Y.aEac.iE, raY.uc.aE, YurYuE, YurYuEaE, -8e-eriEG AyaO raYuEaE, raYuc.aE ArgO raY.uEaE, UiraEaEG EolO raY.uEaEG en>ru8o) s& <uYuruG en>u ir) v& O-oE, raYraEG Aya raYraEG .ajO QunO 6i##*uEG Arg 6is.*uEG EolO ##a* aE, UanYaraEG enharinar) v& HaY8uc.aEG en9ua>a8or,Lra) s& C.8uEana-G en9ua>ar) v& C.8uEanaEG \\ 9njua garse la +ocaO 6o-c.8iYuEG AncO aUiEG AyaO 6uPc.iEG .ajO #o-Eac.iEG QunO aEUiEG /&BarO c.uEanc.aEG ArgO c.aYiEG EolO aE iE, c.8uUanc.aEG en9ua>atorio) s& 5o-c.iG en9ua>ue) s& C.8uEanaG en9uto,Lta) adj& C.8a#-e, u##uG $e&AyaO c.aYisPa, u##uEasPaG EolO aEaPra, Parc.iG en ace) s& <inYiG en a?a8or,Lra) adj& s& Wa a-, 8inYi-, c.8i*a-G en a?a8o,L8a) adj& Wa as-a, inYis-a, c.8i*as-aG en a?ar) v& Wa aE, 8inYiE, c.8a aEG en a?arse) v& Wa aYuE, 8inYiYuE, 8inYinaYuEG en ien8ra8o,L8a) adj& C.8iEac.as-a, c.8iEaEas-aG en ien8rar) v& C.8iEac.aEG en ien8rarse) v& C.8iEac.aYuEG en oquecer) v& Wa-8aEaEG en osar) v& :a##YiEG en uci8or,Lra) s& L#usi-, ##on-.e-, ##unc.8i-G en utarse) v& =ana##iYuE, EanaUan *8ac.a##iYuEG en.a8erar) v& :8u##uc.aEG en.anti arse) v& L#iY##aYuEG en.ara/a8o,L8a) adj& C.8arUi, arUis-a, 8an*a Flos ca+ellosG& en.ascara8o,L8a) s& SaEna as-aG en.ascara8or) s& SaEna a-G en.ascarar) v& SaEna aEG

DICCIONARIO
en.ascararse) v& SaEna aYuEG en.ohecerse) v& C.8i##YaEaEG AyaO is6u iEG QunO is6uE, uYiEG EolO 6u-aYuE, 6uPsaYuE, -o##UaraEG en.u>recer) v& :.arYac.aEG enne>rece8or,Lra) adj& =anac.a-, EanaEac.i-G enne>recer) v& =anaEaE, Eanac.aEG enne>reci= e) adj& =anaEa-G eno9a8o,L8a) adj& P.iQas-a, saUc.uG AyaO *iQas-aG QunO *inaYaEG eno9ar) v& P.iQariYuEG QunO *iQaEG 9cO c.uYuEG eno9arse) v& P.iQaYuEG enre8a8era) s& Eot& F.uscata grandi!lora I'EG& ArUi arUi, 6a##unUa, Ua.iG \\ :.an Y.ari con espinos& \\ F$ipta denia colu+rina Eent*amG& Wi##Y8uG enre8a8o,L8a) adj& C.8arUis-aG $e&AyaO -e iG EolO Para*8as-a, c..a6riG enre8ar) v& ArUiE, arUic.iE, ##uYuE, ranY8uEG enre8arse) v& ArUiYuE, c.8arUiEaEG enre8eci ar) v& L#uYuE, ##uYuc.aEG enre8o) s. C.8arUiG enriquecerse) v& Q.a*a-c.aYuE, -.a*a-EaEG enro9ecer) v& PuYaEaEG enro a= e) adj& 5aE 8uYu-G enro a8or) adj& 5aE 8u-, Y8uEu-, UanYu-G enro ar) v& 5aE 8uE, Y8uEuE, UanYuE, -8en*iEG enro arse) v& :8uEuYuE, 6aE 8uYuE, UanYuYuE, -8en*iYuEG enronquecer) v& C.8aYaEaEG enrostrar) v& UEanc.aE, uEa*urac.iEG ensan>rentarse) v& =aUarc.aYuEG QunO EaUar aYuEG ensa ?ar) v& Su6aEc.aEG ensan>renta8or,Lra) adj& =aUarc.a-G ensan>rentar) v& =aUarc.aEG QunO EaUar aEG ensarta8o,L8a) adj& C.8an a c.8an aG ense/ar) v& 9duc& =ac.ac.iEG 9cO Eac.ac.inaG AncO UaEac.a siEG AyaO c.aUYaEG .ajO Ea rac.iEG /&BarO a inac.iE, EaEac.iYuEG ense>ui8a) adv& Hina6an, .ina6an a-G 9jO .ina6an nin6iH enseguida diceG ArgO Yuna##anG ensan>renta8o,L8a) adj& =aUarc.as-aG enso.=rera8o,L8a) adj& C.uYus-aG enso.=rerar) v& C.uYuc.iEG enso.=rerarse) v& C.uYuc.aYuE, c.uYu##iYuE, c.uYuYuEG ensor8ecer) v& Wan-8oEaE, ro- 8oEaEG EolO ruP 8uEaE, Pu-8araEaEG ArgO u*ac.iE, u*aEac.iE u*aEaEG ensuciar) v& Q.e##ic.aEG AyaO Pac.ac.aEG QunO 6h*a aEG /&BarO c.a*uEG ensuciarse) v& Q.e##ic.aYuEG ensue/o) s& $sic& 5os-.oE, 6os-.oYuEG ensurca8or,Lra) adj& Wac.uc.a-G enteco,Lca) adj& <anYaG enten8i.iento) sG =uEaEG entera= e) adj& =ac.anaG enterra8or,Lra) adj& P8an*a-G enterrar) v& P8an*aEG enterronarse) v& :8ur*aEaEG Y8ur*ac.aYuEG

SIMI TAQE
enti=iar) v& C.iriEac.iEG entierro) s& P8an*aG entonces) conj& Hinas*a, .inas*ac.a, 6aE*ac.an, c.aE*ac.aG 9j& .inas*an ninH entonces dice& C.aE6an a-a nis-aH entonces *a+a dic*o& entra=ar) v& C.8i*aEG entra8a) s& HaEYuna, susY.una, c.8uEYu, *unYu .aEYunaG EolO EaEYunaG QunO *unYu EaEYunaG entra.ar) v& 5iniEG entrea=ierto,L8a) adj& :ic.araEa-G entre a?arse) v& 5aE 8unaYuEG entrenar) v& :a##*ac.aE, Ya##*ac.aYuE, Ya6ariYuE, ruUa*aEG entre0iernas) s& C.aYa Y8uc.uG entre;era8o,L8a) adj& C..a-ru, 6ic.8us-a, c..a-rus-aG entre;erar) v& C..a-ruE, 6ic.8uE, a-ruEG entre;erarse) v& C.a-runaYuE, 6ic.8uYuEG entre;erse) adj& 'iYuYuEG entre;ista) s& <u*aE, inYuE, riYunaYuEG entristecerse) v& L#aYiYuE, *.u iEG entro.eterse) v& C.a*uYuE, 6ic.8unaYuE, c.uraYuE, c.a##*uYuEG entro.eti8o,L8a) adj& C.a*uYu-, 6ic.8u*aYu-G !ig& c.a##*uYu-G ArgO s.a iYu, s.a iriYuG EolO niUsiYu-, suY.u*aYu-G entu.ecer) v& :uYu*aE, susunYaEG entu.eci.iento) s& :uYu*a, susunYaG entur=iarse) v& <8a#aEaE, -8a aEaE, -onc.uEaEG AyaO Ponc.uEaEG en;a entonarse) v& Q.ariEYac.aEG en;anecerse) v& C.a-##iYuEG en;aneci.iento) s& C.a-##iEG ArgO c.usuEaE, a un ruUaYuEG en;asar) v& Hi##*8uE, .u6iEaEG en;e9ecer) v& var#nO 5ac.uEaEG \\ mujerO *aEaEaEG \\ 1+jetosO 6aUY8aEaEG \\ -opaO .an aEaEG en;enena8ora) adj& 5iEus-aG en;enena8or,Lra) s& adj& 5iEo-G en;enenar) v& 5iEuEG en;ia8o,L8a) s& :ac.as-a, a*ac.is-a en;iar) v& :ac.aE, a*ac.iEG en;i8ia) s& C.8iYiG en;i8iar) v& C.8iYiEG en;i8ioso,Lsa) adj& C.8iYiYu-G EolO s.iYirunaG en;iu8ar) v& PasuE, iY6aEaE, iY6aEa*uEG AyaO *aPuEG 9cO *as.unaG en;o torio) s& WanYuG en;o ;er) v& WanYuE, 6aE 8uEG en;o ;erse) v& WanYuYuE, 6aE 8uYuE, Ua# 8aYuEG en;ue to,Lta) adj& WanYus-a, 6aE 8us-a, 6aE 8us-aG e0i8e.ia) s& Bed& On-oE 6as 8aYuEG 9n!ermedad, generalmente in!ecciosa, que ataca al mismo tiempo a un gran n%mero de personas& e0i8er.is) s& Anat& AEc.a -araG e0i8i8i.o) s& Anat& Q8oro a- -a anG $eque?o cuerpo o+longo situado en la parte superior del testculo& e0G<ora) s& Jisiol& We-ec.aEG /ecreci#n e:agerada de lgrimas& e0i>astrio) s& Anat& WiYsa- si6inG -egi#n superior y media del a+domen, entre

BC D
am+os *ipocondrios, desde el apndice :i!oides *asta dos dedos encima del om+ligo& K0oca) s& 5i 8aG equinosis) s& Bed& Q8oEoG equi;oca8a.ente) adv& Pan a##aG 9j& pantallapi 0awsayO vivir en error& equi;oca8o,L8a) adj& Pan a, *an as-aG equi;ocarse) v& Pan aEG erecciMn) s& Jisiol& :8as*iEaE Ferecci#n del peneG& er>ui8o,L8a adj& SaEa-G eria ) s& Agr& PurunG AyaO *urun *an*a, sa6aPsa a##*aG eri?arse) v& AsYanYuE, c.8usYu##iYuEG eri?o) s& Lool& F/trongylocentrotus lividusG AsYanYuG error) s& Pan aG erra8o,L8a) adj& Pan as-aG eructar) v& Ha*8a*aYuE, Y.a*aE, Y.a*a*aYuE, Y.asaE, Y.asa*aYuEG eructo) s& Ha*8a, Y.a*a, Y.asaG es=e to,Lta) adj& Ha un, .a unYaraE, .a unYanYaraEG esca=u irse) v& L#us*8iE, ##us*8iEYuEG AyaO ##u* iEG QunO /&BarO ##us.siEG esca 8a8o,L8a) adj& L#i##i, ##i##is-aG esca era) s& Wic.ana, se-anaG AyaO ##oPanaG QunO Uic.anaG esca inata) s& Se-ana, Uic.anaG esca o<rGo) s& C.iri.un*8iG esca.a) s& P.as*aG esca.a8o,L8a) adj& P.as*as-a, c..ar*a, Y.anYa, Y.irYiG esca.arse) v& P.as*ac.aYuE, c..ar*aEaEG esca.0ar) v& UsariEG .ajO Yi raYaE, usEaEG EolO .aQiEG 9cO *asYarina, *8un##aG escara=a9o) s& Lool& F.ant*on gemellatusG AYa an-a, .aranYaG escar=a8or,Lra) adj& A##a-, .as*8i-G escar=ar) v& A##aE, .as*8iE, .a##*8iEG EolO Pas*8iEG .ajO a r*iEG escarcha) s& Beteor& Qasa, c..u##aG escar8ar) v& 'aUY8aEG escar8a8or,Lra) s& 'aUY8a-G escar.enta8o,L8a) adj& Wanas-aG escar.enta8or,Lra) adj& Wanac.i-G escar.entar) v& WanaEG escar.iento) s& WanaG escasa.ente) adv& As##a6an aG 9cO as.##a6an aG escasear) v& PisiEaEG escaso,Lsa) adj& As##a, *isiG 9cO as.##aG escati.ar) v& 5ic.8aYuEG escenario) s& AranUana*a a, usnuG esc arecer) v& Su 8inc.aE, su 8ic.aEG esc areci8o,L8a) adj& Surinc.as-aG esc a;o) s& ;eol& =anaG esco=a) s& Pic.anaG escocer) v& Se-seEG esco8a) s& C.8e-onaG esco>er) v& AY##aEG 2G a0lla wasiO casa de #as escogidasG esco>i8a) s& AY##a, aY##as-aG $e&An& *a##aG esco.=ro) s& <.uni, ra-aEG escon8er) v& PaYaEG esco?or) s& Se-siG escri=ano) s& Quris& Qe#-aYa6aEo-.e#-aE##uG escri=iente) adj& Qe#-a-G

2;1
escri=ir) v& Qe#-aEG escritor,Lra) adj& Qe#-aYa6aEo-G escritorio) s& Qe#-ana an*8araG escritura) s. Qe#-aG escua i8e?) s& C.o-c.i YaE, u##u YaEG escuF i8o,L8a) adj& <o- i, c.o-c.i AyaO u##u##aQaG .ajO -eronc.a ran*aG ArgO 6a*a, 6i##ana, u##uG EolO -8a*ara6aEa-G escuchar) v& UEariEG AncO UiEaEG .ajO uEaEG escu8o) sG Qerara, *u##YanYaG escu8ri/ar) v& :8usYiEG escue a) v& 9duc& =ac.aE UasiG escu tor,Lra) s& C.8e-o-, ##u 8a-G escu0i8era) s& <.o-anaG escu0ir) v& <.o-aEG -.o oEG escurri8or,Lra) s& C.8u6a-, c.8u6anaG escurri.iento) s& C.8u6aG escurrir) v& C.8u6aEG escurrirse) v& lquidoO C.8u6aYuEG o+jetoO ##us*8iEG ese) adj& pron& C.aEG esencia) s& Jil& :aEG \\ $er!umeO -8a*aEG es<enoi8es) s& Anat& 5asu u##uG 'ueso impar enclavado en la +ase del crneo& es<era) s& ,eom& 5uEu, #on-8o, #un*8uG es<Krico,Lca) adj& ,eom& 5uEu, #un*8u es<Gnter) s& Anat& Si*8u i, o-o iG es<or?a8o,L8a) adj& :a##*ac.as-a, c.8a6aG es<or?arse) v& :a##*ac.aYuE, c.8a6aYuEG EolO Ya#*aEG es<u.arse) v& Q8os i*uEG es.era 8a) s& Q8o6er u6iQaG es.erarse) v& Su6a- ruUaEG esM<a>o) s& Anat& 5e#-8o i, 6i##*8u iG es0a 8a) s& Anat& WasaG es0a 8ar) s& WasanG es0anta8i?o,L?a) adj& <iY i, 6anc.aris-aG es0anta8or) adj& Q8a-c.a-G es0anta9o) s& 5anc.ac.i, arariUaG es0antar) v& Q8a-c.aEG AyaO Ya*c.aEG K& A errori"arG es0anto) s& Q8a-c.a, 6anc.aG es0arci8o,L8a) adj& WisQis-a, c.8e-es-aG es0arci.iento) s& WisQiG es0arcir) v& C.8e-ec.iE, c..i##ariE, UisQiYuE, c.8e-eric.iE, -ac.iEG EolO s.i##ariEG AncO 6a suEG AyaO -ac.iE, c.e-ec.iEG .ajO s.iPUaEG QunO 6a-c.iE, Uic.iEG /&BarO s.iYUaE, 6a##YiEG es0ecia ista) adj& s& :a6aEo-G es0ecta8or,Lra) adj& AranUaE##u, aranUa -.aUa-G 9spectador de teatro& eQ0ectorar) v& C.8o-.oE, .o-aEG es0e9is.o) v& 'ir*uYuEG es0e9o) s& 'ir*u, #ir*uG EolO AyaO rir*uG es0eran?a) s& SuEaYuE, suEa*aYuEG es0erar) v& SuEaEG es0erarse) v& SuEanaYuEG es0er.a) s& Anat& =u6a, UaUsaG Cquido seminal o semen& es0esar) v& <.aYaE, sanY.uEG es0eso,Lsa) adj& SanY.u, .aYaG es0Ga) s& Bil& C.a*a, .a6u 8iraG es0iar) v& C.a*a iEaE, .a6u 8iraEG es0i>a) s& Eot& P.arUa Fde ma"G& es0i>uero) s& Lool& F/porop*ilaluctuota

2;5
Ca!resnayaG& C.o-##o*o-oc.e, c.8i i i, iU iG es0ina) s& Eot& F.actus spG& :isYaG es0ina ) s& 9col& :isYa YisYaG Es0inar) s& ,eog& :isYac.aEG $rovincia del departamento de Qosqo& es0ini a) s& 5uc..iG es0Gritu) s& -el& $unaG es0osa) s& War6i, -oEaG es0oso) s& QosaG es0u.a) s& P.oso-oG AyaO *usuPuG QunO *usunaEG /&BarO *usuYG 9cO *uYu*uG es0u.ante) adj& P.oso-o-, *.oso-os-aG AyaO *usuPuc.e-G QunO *usunaYG es0utar) /G Jisiol& <.o-aE, -.o uEG es0uto) s& <.o-a, -.o uG esque eto) s& Anat& Sa-ruG esqui ar) v& 'u uEG esqui.osis) s& Bed& C.8araG esquina) s& :8uc.uG esqui;ar) v& La-8oc.iEG esqui;e) s& La-8oG esqui?o<renia) s& Bed& Wa-8a YaEG Disociaci#n de las !unciones psquicas que comien"an en la pu+ertad& esta=i i8a8) s& A##in aYEa-, a##in saEa-G esta=i i?a8or,Lra) s& A##in aYEac.i-, a##in saEac.i-G esta=i i?arse) v& <aYEaE, .aY YaE, .aY Ya*uEG esta= o) s& Hi*8i, Yanc.aG estaca) s& <aYar*uG estaciMn) s& 5i 8aG \\ $araderoO *asYana, suEanaG esta<ar) v& C.8ac.uEG esta.=re) s& Eot& Ac.a#-o, sara c.uYc.a, AyaO ac.a#YuG EolO ac.a##-o, *.uniG 9cO aYc.a##oG estancar) v& P8on-oc.aEG AyaO *ic.iUc.aEG estan8arte) s) Unanc.a, sun ur *aU-arG esta/a8o,L8a) adj& C.a*is-aG EolO i is-a, i inc.as-aG esta/o) s& Betal& C.a*i, c.aEan aG AyaO Eura- i iG estar) v& ,ram& Jil& :as.aEG estatura) s& SaEaEG este) adj& :aEG \\ cs eG $ron& :aEG esterco a8or,Lra) adj& Wanuc.a-G estKri ) adj& Bed& Q8o6i, us*.aG AyaO Po##o-G 9cO Yu6iG esteri i8a8) s& Bed& Qo6i YaE, urUaYaE, us*.a YaE, -8ar-aYaE, -o##o- YaEG estiKrco ) s& Wanu, -8aUa, uc..aG estGo) s& .lim& C.8aYiE 6i 8a, c.iraUaG AyaO ru*aE6i aG esti0en8io) s& ;eol& PaE##a, ##anY8aE -o#-eG estira8o,L8a) adj& C.u as-a, aEsas-aG \\ C.u araEaEG 9star tirado& estirar) v& C.u aE, aEsaEG estirarse) v& C.u ariYuE, c.u aYuE suniEaEG AyaO suE uYuEG QunO c.u a*aYuEG ArgO suniaYuEG estir0eG s& A*u#aEa, c.8aUc.uG estoico) adj& L#aYiE6ana, ##aY.iG estM.a>o) s) Anat& WiYsa, .e-8eG Kscera *ueca entre el es#!ago y el intestino& estor=ar) v& Pan ac.iEG estornu8ar) v& Ac..iE, .ac..iEG c..u##iEG AncO aYc.iUasaEG .ac.iUsaEG AyaO

BC D
ac.iEaYuc.iE, .a-c.iE, ac.i6aEG QunO ac.iUhE, .a-c.iUaEG ArgO ac.iEG EolO .ac.iEG estornu8o) s& Jisiol& Ac..iG estrechar) v& :8iY##uE, Y8isYiEG AyaO Yic.YiEG QunO Yu*aEG /&BarO Yic.Yic.iEG estrecharse) v& :8isYiEaE, Y8i YuEaE, c.8uEYuYuEG estrecho,Lcha) adj& :8iY##u, Y8isYi, Y8isYuG \\ :8iY##uH calle& estre a) s) Astron& C.8asYa, -oE##urG AncO QunO -uE##urG ArgO c.o##urG 9cO *8aPnaG estre.ecerse) v& :.a a a aE, c.uYuYuYuE, ##aY##aEG estre.eci.iento) s& :.a a#a, c.uYuYuG AyaO YuEu, YuEuE, Ya Ya aG .ajO a6aYiEaE, YuEuG estrena8o,L8a) adj& Aris-aG AyaO Ua6a-G estrenar) v& AriE, -a##ariEG 1+s& $ara dure la olla, se la estrena untando con se+o la +ase& estre/irse) s& Jisiol& AYa Y8isYiG estru9a.iento) s& Po-aG estru9ar) v& C.8aUaE, -8a*iEG estu0ra8or) s& =o-o-G estu0rar) v& =o-oEG eterni8a8) s& -el& Jil& WiQaE, UiQaE*ac.aG eterni?ar) v& WiQaEEac.iEG e;acua8or,Lra) sG Hor-o-, a*a-, as a-G e;a8i8o,L8a) adj& AE-es-aG c.inYa-, c.inYaYu-G e;a8ir) v& AE-eE, c.inYaEG e;a8irse) v& AE-eYuE, c.8i aYuE, c.inYaYuE, Y8i aYuEG e;a0oratorio,Lria) adj& WaYsic.i-G e;a0orar) v& WaYsiEG e;asiMn) s& AE-eG e;asor,Lra) adj& AE-eYu-, c.8i aYu-G e;i8encia) s& Jil& su 8iG eQacto) adj& :8a*a-G eQa>erar) v& Anc.ac.aEG eQa.inar) v& <ari*aE, -.aUaEG eQce8er) v& =a##iEG eQce encia) s& Qo##anaG eQce ente) adj& :usa, -o##anan, su##u#6an a a##inG eQceso) s& A i, a i a i, asY.aG eQc uir) s& <8a-aE, c.8u##ac.aE, .aUanc.aEG eQc uirse) v& <a-aYuEG eQcre.ento) s& AYa !am& .a un .is*8aEG AyaO is*aE .ajO is.G EolO is6aG 9cO aYaG eQecrar) v& aYaEG ArgO c.eniEG eQha ar) v& Sa6aEG eQhi=ir) v& Q.aUac.iE, riYuc.iEG eQi>ir) v& 5a 8iEG 6a 8i*aEaE, 6a 8iEYuE, 6aQa*aEaEG eQistir) v& Jil& :as.aEG \\ KivirO YaUsaEG eQo8ancia) s& :irunaE, YirusiY8iEG eQ0an8ir) v& C.8e-eric.iE, 6as 8a iE, 6irac.iEG eQ0ectorar) s& Jisiol& <.o-aE, -.o uEG eQ0e8iente) s& Quris& ;eol& Qe#-a a*araG eQ0e er) v& Hic.8aE, UiYc.8uEG Jisiol& .is*8aE, aYaE, su*iEG eQ0en8er) v& Q.a uEG eQ0oner) v& Q.aUac.iE, riYuc.iE, uEaric.iEG 9j& ##unc.8i -.aUac.iEH

DICCIONARIO
e:poner una pintura& 5aQaYuE uEaric.iEH e:poner una petici#n& Ha6u 8aE uEaric.iEH e:poner una ponencia& eQ0ri.ir) v& C.8aUaE, c.8arUaE, c.8u6aEG AyaO c.aUaE, c.irUaE, c.u6aEG QunO c.aUaEG eQ0u sar) v& Qar-oE, UiYc.8uE, u# .uEG AyaO ParPuE, UiPc.uEG QunO -a#YuEG eQ0u siMn) s& Qar-o, UiYc.8uG AyaO ParPu, QunO -a#YuG eQten8er) v& 5as 8aE, 6asaEG eQten8erse) v& 5as 8aYuE, 6asaYuEG eQtenso,Lsa) adj& :aru, .a unG eQtenuarse) v& Un*.uEG eQter.inar) v& <uYu*uE, -o##uc.iE, -o##u*uEG eQter.ina8or,Lra) adj& Qo##uc.i-, .asnu-G eQtin>uirse) v& Qo##u*uE, c.inYa*uEG AyaO Po##uEG QunO -u##uEG /&BarO c.inYaEG eQtir0a8or,Lra) adj& s& <8ira-, .or-o-, siY8i-G eQtracciMn) s& <ira, .or-oG siY8iG eQtractor,Lra) s& SiY8i-, .or-o-, aEsa-G eQtraer) v& <8iraE, .or-8oE, siY8iEG eQtran9ero,Lra) adj& 5i 6a, .aUaruna, u6a-aEa, UaYrunaG eQtra/o,L/a) adj& 5ana re-sis-a, .o-nira-G eQtra;ia8o,L8a) adj& C.inYas-aG eQtra;iar) v& C.inYac.iEG eQtra;iarse) v& C.inYaEG eQtra;Go) s& C.inYaG e2acu ar) v& Jisiol& =u6aE, Eo-oEG

SIMI TAQE

BC D

2;;
<o>ata) s& QonoG <o>Mn) s& Q8onc.aG $e&AyaO EanunaG $e&QunO u#i*aG 9cO Punc.aG <o.entar) v& <8iYac.iEG <ontane a) s& u*8u, *uYEunG <orFneo,La) adj& 5i 6a, o6a-aEaG <orestarse) v& C.8a*.rac.aYuEG <or.ar) v& 'uUaE, ruraEG <ornicar) v& Wac.8uEG Tener c#pula !uera de matrimonio& <ornica8or,Lra) s& Wac.u-, <orra9e) s& Q8ac.uG $e&AyaO YiUaG suY##aG $e&QunO -u#a, s.u-##aG <orra9ero,Lra) adj& Q8ac.u-G <orta e?a) s& PuYaraG <orti<icar) v& PuYaraYoEG <ortuna) s& Sa6i, Yusi-e##*oG <orOncu o) s& Bed& C.8u*uG $e&AyaO c.u*uG .ajO a6uY##uG <or?u8o,L8a) adj& :a##*asa*aG <Msi ) s& ,eol& 'u6iEas-aG <orta ecer) v& :a##*ac.aEG <racasar) v& Qo##u*uEG <racciMn) s& <a-aG EolO c.8e- aG $e&AyaO *aYi, raYiG $e&QunO *.as6iG <racciona.iento) s& <8a-aG <raccionar) v& <8a-aEG UU -omperO *8aYiEG ArgO *aYiEG $e&AyaO *a 6aEG $e&QunO *.as6iEG <ractura) s& Bed& <u##u *8aYiG <ra>ancia) s& Q8a*aG 9cO c.asiG ant#n& asnaG <rF>i ) adj& P8aYiYu-G -.a*.raG $e&AyaO *aYina, Ya##*inaG <ra>i i8a8) s& P8aYiYuE, *8aYina, -.a*.ra YaEG <ra>.enta= e) adj& P8aYiYu-, -.a*.araYu-G <ra>.entar) v& Dividir, separarO 8a-aEG \\ P8aYiE, nu 8uEG ArgO *aYiEG <ra>.entarse) v& P8aYiYuE, Qu 8uYuEG <ra>.ento) s& :.a##*iG <ra>.enta8o,L8a) adj& P8aYis-a, Qu 8us-aG <ra?a8a) s& Qa a, -on*i, -a ana, c.usiG ArgO Ya aYunaG $e&AyaO Pa a, Pa anaG <recuentar) v& Ha6u*aEaEG $e&AyaO -a is##aG ArgO a6oPG <recuente.ente) adv& a a- Qa a-, sa*aYu inG <reGr) v& <.e- ic.iE, .e- iEG <reni o) s& Anat& SirY8aG -epliegue mem+ranoso que limita los movimientos de un #rgano& \\ Qa##o sirY8aH !renillo de lengua& UU Wir*8a sirY8aH !renillo de la+ios& \\ U##u sirY8aH !renillo de pene& \\ raYa Y8aYara sirY8aH !renillo del cltoris& \\ /in#nO a-oEY8a*.YaG <rente) s& Anat& 5a 8iG $arte superior de la cara& \\ en ,ren e, ,ren e aH c*inpa& <ria 8a8) s& C.iriraEaEG <ricciMn) s& Q.e uG $e&AyaO PePoEG $e&/&BarO *i Yuc.iEG <ri>i8e?) s& C.iri YaEG <rG>i8o,L8a) adj& :.u u, c.iriG <rGo) adj& :.u u, c.iriG ant#n& -8oQiG <ronta ) s& Anat& 5a 8i u##uG 'ueso de la !rente& <rontera) s& ,eog& SaEUaG <ructG<ero,Lra) adj& 'uru-G <ructi<icar) v& 'uruEG

$
$, <) /tima letra del a+ecedario y quinta de sus consonantes& /u nom+re es 5e!e6& -epresenta un sonido con articulaci#n la+io dental !ricativa sorda& F-&A&9&G <Fci ) adj& A iE##a, a ina##aG 9jem& ##anY8aE a iE##aH !cil de tra+ajar& <acti= e) adj& A ina##a, ruUana##aG <aena) s& WaEYaG <a9a) s& C.un*i, Y8uEuna, UanY8ina, 6a 8inaG $e&AncO Uac.uYuG $e&.ajO Ua ruYu, UanYunaG $e&QunO Ua ruYu-G EolO sun##iG <a9a8o,L8a) adj& C.un*is-a, Ua# 8as-aG <a9a8or,Lra) s& C.un*i-, Ua# 8a-G <a9ar) v& Wa# 8aEG $e&AyaO Pe##*uE, Pi##*uEG ArgO *in uEG EolO Y8iruEG <a9arse) v& C.un*iYuEG EolO Y8iruYuEG <a 8a) s& P.a#iYa, 6e#-.aG <a o) s& Anat& U##uG !am& *ic.iYuG <a sear) v& Q8o##6ac.iEG <a se8a8) s& Q8o##6a YaEG <a so,Lsa) adv& adj& Q8o##6aG <a.i ia) s& /oc& AE##uG <a.oso,Lsa) adj& 'e-sis-aG <ane>a) s& Bedida& ;eol& Po-c.aG <an<arrMn,Lra) adj& La-#aG <an>o) s& O-.oG <antas.a) s& :uYuc.i, YuYu, 6anc.ac.iYuG <ar8o) s& <8e-e, c.8i*a, -8e*eG <arin>e) s& Anat& 5i##*8uG <ar.acKutico,Lca) s& ;eol& Han*i u*ac.iYa6aEo-G <arsante) adj& Pa##-oG $e&AyaO *a#YuG <ase 8e a una) s& Astron& :i##a*aG \\ Cuna nuevaO Yi##a -a##ariE, 6oso- Yi##aG \\ .uarto crecienteO unuYi##a, *.a-6i Yi##aG \\ Cuna llenaO *ura Yi##a, .un 8a Yi##aG \\ .uarto menguanteO .uc.8uEaYi##aG <asti8iar) v& <uriaEG <asti8ioso, `saG adj& <uriaYu-G <ata i8a8) s& A-oEraYiG <ati>a) s& SaEY8u, 6ac.8i aG <ati>arse) v& SaEY8uE, 6ac.8i aYuE, 6ac.8i aEaEG <a;or pedir& s& A6a .inac.u YaEG 9jem& a6a .inac.u YaE, i6an YaE Y8iY##usu inH por !avor puede decirme cual es el nom+re de esta calleT \\ A6a .ina YaEc.uG <ea 8a8) s& 5i##aE YaEG <e=rero) s& .alen& Ha un *o-oE Yi##a, .a un *o-oEG <e ici8a8) s& :usisa6i, Yusi YaE, Yusi YaUsaE, a aUG <e icitar) v& Sa6inc.aE, sa6iEG a aUc.aEG <e i?) adj& :usi, Yusis-a, a aUG <e.ini8a8) s& War6i YaEG <K.ur) Anat& C.aYa u##uG <eo,La) adj& 5i##aEG <er.entati;o,L;a) adj& Po-o-G <er.entar) v& Po-oEG <erti i?ante) s& Agr& WanuG

<erti i?ar) v& AgrO WanuE, Uanuc.aE, EaYaEG <este9arse) v& Q8oc.uYuE, -8oc.uriYuEG <eto) s& Bed& Su##uG <ia= e) adj& 5anunaG <ia8or,Lra) s& 5anu-, 6aQa-G <ia.=re) s& Qo-aU, -o-aUaG <i8e8i>no,Lna) adj& 9QiE*aG <ie=re) s& Bed& 'u*.a*aG 9cO ru*.aris.YaG $e&QunO #u*aEG <iere?a) s& C.8usYu YaEG <iero,Lra) adj& C.8usYu& !ig& *u6a son-oG <iesta) s& 'aE6iG <i a) s& Qa i -a i, se-8e, sinriG <i o) s& aUc.8iG <i oso<ar) v& ;eol& Ha6u 8aEG <i oso<Ga) s& ;eol& =ac.aE UaE##uYuEG <i Mso<o) s& ;eol& Ha6u 8aruG =ac.aE UaE##uYu-G <i tra= e) adj& C.8uraYu-G <i traciMn) s& C.8uraG <i trante) adj& C.8ura-G <i trar) v& C.8uraEG <i u8o) s& :8aEc.i Ya-, QaUc.8iYa-G <in) s& P8uc.u, *8uc.uYa, uYuYuEG <ina i?ar) v& P8uc.uYaE, uYuYuE, *a##UaEG <ir.a) s& ;eol& Se-8eG <ir.e) adj& <aYEas-a, 6anaYuEuri-G <ir.ar) v& ;eol& Se-8eEG < Fci8o,L8a) adj& L#aUc.8i, #aU 8i, Ua#-8e, Ua#-.eG 9jO Ua#-8e QuQu Uar6iH mujer de senos !lcidos& < aco,Lca) adj& <u##u, c.o-c.iG $e&AyaO aYra, anYu, aEaYra, c.a#aG $e&QunO Yas.u, #a*iG < acuchento,Lta) adj& Q8aU#isG Y8asu, Y8ar*iG $e&AyaO YaU iG < acura) s& C.o-c.i YaE, u##u YaEG < a>e a8o,L8a) adj& So-8as-aG < a>e ante) s& So-8aYu-, so-8a-G < a>e ar) v& Hasu 8iE, Ua- aE, so-aEG < a.ear) v& La*.a*a*aE, ra*.a*a*aEG < a.enco) s& Lool& Fp*oenicop terusru+er Cinneo, $*oni, coparrus andinus $*ilippiG& PariUana, Ua-UaG < ato) s& Bed& Q.o##-oEG < auta) s& B%s& Qena, *inYuE##uG < e=itis) s& Bed& SirY8a on-oEG $roceso in!lamatorio de la vena& < echa) s& Bil& C.uYiG < eco) s& C..anc.a, Yi##i, *.u##YuG EolO -8e-oG $e&AyaO c.u*aruG < e.a) s& Bed& L#aUsaG < eQionar) v& Q8ec.uEG < eQionarse) v& Q8ec.uYuEG < o9ear) v& Qe##aEYac.aEG < o9o,L9a) adj& Qe##aG \\ /in ajustarO Ua#-.eG < or) s& Eot& <iYaG $e&AyaO wayta& $e&AncO sisaG \\ Arti!icialO 8iYa##oG < oraciMn) s& <iYaE, *.anc.iEG < oreciente) adj& Eot& <iYa-, *.anc.i-G \\ 9conO *.u uri-G < orerGa) s& <8iYa -.a uG < orero) s& <8iYa aYi##aG < ori8o,L8a) adj& PaU-araE, 8iYaE 8iYaEG < otar) v& <uE uEG \\ Ca grasaO ##uY##uEG < u9o) s& Bed& =aUar a*ariE, Y8iYuEG \\ =ura- 8iYa, us*.u aEG Derrame, !lujo o evacuaci#n de la sangre& <o<o,L<a) adj& P.u*aG

2;3
<runci= e) adj& Si*8uYu-, c.8i*uYu-, c.8uYuYu-G <runci8o) s& Si*8us-a, c.8i*us-a, c.8uYus-aG $e&AyaO si*u, c.i*uG <runci8or,Lra) adj& s& Si*8u-, c.8i*u-, c.8uYu-G <runcir) v& Si*8uE, c.8i*uE, c.8uYuEG <runcirse) v& Si*8uYuE, c.8i*uYuE, c.8uYuYuEG <ruta) s& Eot& AQaUiG <ruto) s& Eot& 'uru, aQaUiG <ue>o) s& $inaG <uente) s& PuYEuG <uer?a) s& :a##*aG $e&QunO Ya#*aG <u>arse) v& C.inYaYuEG <u>iti;o) adj& C.inYa*aYu-, aE-eYu-G EolO aE-e-G <u >ente) s& :8anc.a-G <O >i8o,L8a) adj& :8anc.a-G <u >or) s& v& C.i*.c.iE, Y8anc.aEG <u ero,Lra) s& C.8ac.uG /in#nO c.8ac.uYaEG <u.ar) v& ;eol& Pi aE, saEriEG $e&AyaO 6uYaEG 9cO 6uYaEG <uncionario,Lria) s& :a6aEo-G <un8a.ento) s& <e-si, e-seG <un8i8or,Lra) adj& s& C.8u6a-, .ic.8aE Ya6aEo-G <urioso,Lsa) adj& P.iQa, Y8ara-G

BC D

DICCIONARIO
$e&AyaO UaParG >atea8or,Lra) adj& L#o-.a-, #a 8a-G >ato) F!elis catus CinneoG& 5ic.i, *ic.i, 6is.i, 6isi, 6isi uG \\ FJelis coloc#lo pajeros desmarestG Os-o##o 6ic.iG \\ *u6a F!elis con color CinneoG& >a;i Fn) s& Lool& Fgeranoaetus melanoleucus KeicillotG& AnYa, a-c.iG $e&AyaO anYaG $e&QunO ruYusG ArgO anYaG >a;i a) s& 'uYu*a, *.ic.aG $e&QunO u-*aG >a;iota) s& Lool& Flarus serranus Tac*G& Qe##Ua, -eUaE##u, -e##UaE uG $e&AyaO iU##aG >e.e o,L a) adj& Wis*a, 8ira UaUa, a*aG 9cO a*andiG >e.ir) v& Anc.iE, .iY .iYEaEG >enciana) s& Eot& Fse*ruvia pinnataG& :anc.a#aUaG >enerosi8a8) s& 'o-8aYaEG >eneroso,Lsa) adj& 'o-8a, a##aUc.a-eG K& 6agnFni6oG >ente) s& 'unaG >enti ) adj& SiY##aG >entu?a) s& 'unaYaG >enu< eQiMn) s& :8uE uEYac.aE, Y8u6uEuEG >er.inaciMn) s& Eot& Ar6u .u, c.8iY##i, c.8iYQiG $e&AyaO Uac.iG >er.inar) v& Eot& Ar6u .uE, c.8iY##iriEG $e&AyaO Uac.iEG 9cO 6uEuEG >i=a) s& 5o-oG >i>antMn) s& Eot& Fcatus sp&G HaU-8o##aE, sa*anUar6iG >ira8or,Lra) s& 5uEu-, 6aEUinaG >irar) v& 5uEuE, 6aEUiEG > Fn8u a) s& Anat& C.8aQanG > o=o) s& P8uruG > oria) s& Qe##*u, Yusi-e##*uG > otis) s& Anat& <on-or Y8i-##uG Cengueta en el ntero posterior de la laringe, limitada por las cuerdas +ucales& > otMn,Lna) adj& 'aYra-, raYra*uG \\ adj& 6i##Ya*u, anc.8iG $e&AyaO anYaraG $e&QunO Ua*suG $e&/& BarO 6iYuE siYiG ArgO as.ca 6icoG EolO .i##u, Ua*uG 9cO .i##uG >o on8rina) s& Lool& F*irundo r%stica CinneoG :.a##Ua, UaEanaEG $e&AyaO Ya#UaG EolO Y.a##UaG \\ ,olondrina de tama?o grande S.irundo s*GT 6ara-G >o oso,Lsa) adj& Hi##u, raYra*uG >o 0e) s& <aYa, *8anaG >o 0ea8o,L8a) adj& <aYas-a, *8anas-aG >o 0ear) v& <aYaEG aYaEYuEG >or8i< Mn,Lna) adj& O-oc.o, uE unYuG ArgO raYu, aE unYuG >or8o,L8a) adj& Wira sa*aG $e&AncO Uira, Uera, Ui#aG $e&AyaO Uira, $e&QunO o-oG EolO ##un*u UiraG 9cO Uira, raYu, ruYuG >or>o9o) s& Lool& Fp*remnotrips latetora: $ierceG& :uruG >or9ear) v& Wic.8ic.ic.iE, aYiE, Ua-aEG >orriMn) s& Lool& Pic.iUc.uru, *aU-ar -oriG $e&AncO *ic.iU c.anYaG >orro) s& Te:& C.8u##uG $e&AyaO c.uYu ro-8oG >ota) s& Su 8uG >otear) v& Su 8uEG >otera) s& Su 8u-G >o?ar) v& :usiYuE, -oc.uYuEG \\ Del mal

G
G, >) 1ctava letra del a+ecedario, espa?ol y se:ta de sus consonantes& /u nom+re es 5ge6; seguida inmediatamente de e # i, representa un sonido de articulaci#n velar !ricativa sorda& 9n cualquier otro caso representa un sonido de articulaci#n velar sonora, oclusiva en posici#n inicial a+soluta o precedida de sonido nasal, en las dems posiciones es !ricativa& >acho,Lcha) adj& :8u6uG >a>o,L>a) adj& :8aYu, aY##uG >a>uear) v& :8aYuEG >a >a) s& :un*a ru6i, anYaE *.aUaG >a ano,Lna) adj& Q8a*.c.i, -.asYi, Ua#*ariYu-, siY##aG >a ar8Ga) s& SiY##a YaEG >a areta) s& Lool& F!ulica americana peruviana BorrisonG& C.o-a, -oc.a Ua##*aG $e&AyaO c.oYaG 9cO c.uYaG >a ina) s& Lool& Wa##*aG >a ina?o) s& Lool& Fcoragys atratus !raser, ca+e"a negraG SuUa-8araG Fcat*ates aura jota Bolina de ca+e"a roji"aG& P.uEun u, suEun uG $e&AyaO suEun u, u##aYsoG $e&QunO u*a aYaG >a o) s& Lool& Fgallus domesticus CinneoG :8anYaG >a 0Mn) s& 'a-aEG >anar) v& A i*aE, ##a##iEG >an>oso,Lsa) adj& Q.an-o, runY8u, san-.aG >an>rena) s& Bed& 9s6uE on-oEG Desorgani"aci#n !isiol#gica en cualquier parte del cuerpo& >anso) s& Lool& .*loep*aga melan#ptera 9ytonG& Wa##a aG >ara=atea8or,Lra) s& Se-8e-G >ara=ato) s& Se-8eG >ara=atear) v& Se-8eEG >ar=anci o) s& Eot& Fastra galus gar+ancillo cav&G Hus-8aG >ar>anta) s& Anat& <on-orG $arte anterior del cuello, entre el velo del paladar y la entrada del es#!ago y la laringe& >Fr>ara) s& Bed& O-Ea, 6o-c.8i, a6u##iG >ar>ari?ar) v& O-EaE, a-niE, 6o-c.iEG $e&AyaO oPiaE, oPiaYuEG 9cO unguriEG >arra) s& Anat& Si##uG >arra0ata) s& Lool& Fmargaropus annulatus ):odesm ricinusG& Ha6aY8uG EolO Pa6aYuG >arrota?o) s& P8anaG -8asuG $e&AyaO Ua- aEG 9cO aYaG >arrote) s& P8anana, -8asunaG $e&AyaO aYanaG ArgO YaYanaG >arOa) s& Beteor& 9*.u *ara, si*.siG $e&AncO c.ira*aG $e&AyaO i*uG $e&QunO *u-aG $e&/&BarO 6ac.YiG >aruar) v& Beteor& 9*.uEG >ar?a) s& Lool& Fegretta al+a CinneoG& Wa-8arG Ave grande color +lanco nveo, pico amarillo y palas negras& Kive en ros y lagunas andinas&

SIMI TAQE
ajenoO Yusi*aEaE, Yusi*aEaYuEG >o?o) s& :usi, -8oc.uG >o?oso,Lsa) adj& :usis-a, -8oc.us-aG >ra8a) s& Wic.anaG \\ ,radasO *a a *a aG >ran) adj& Ha unG >rana8i a) s& Eot& <in inG $e&AyaO *uru *uruG >ran8e muy& adj& Ha unYaraE, c.iYa .a unG \\ grande, poderosoO .a un a i*aEniEo-, -.a*a- YaEniEo-G \\ 'acerse el grandeO .a unEaEG \\ BalO a i a*i*.EaG \\ $eligroO a i c.8iYiG \\ EienO .a un a##in, .a un YusiG >ran8e?a majestad& s& Q.a*a- YaEG >ranero) s& Qo#-aG >rani?ar) v& Beteor& C.iYc.iEG >rani?o) s& C.iYc.iG >rano) s& 5uruG \\ /imiente, !rutoO ruru >ran?a) s& Hanc.8iG >rasiento) adj& WisUiG >rasoso,Lsa) L#uY##usa*aG >ratis) adj& =an-a##anG >rato,Lta agrada+le& adj& =u*a 6isY8iG >ratitu8) s& 'e-siYuE, Eu*aEc.aYuEG >ra;e peso& adj& L#asa-G \\ .ircunspectoO Eu*aEniEo-G \\ $ecadoO .a un .uc.aG >ra;e8a8) s& 5anc.ana YaEG >ra?ni8o) s& Wa-aEG >reca) s& PuE uG >re8a arcilla& s& L#anY8i a##*a, ##anY8i 8uruG $e&AyaO 6i a, ##inYa, ##anYa, -e-aG >re/a) s& <isYi, 8an*aG >re/u8o,L8a) adj& <8isYi u6aG >re2) s& 5ic.inaG >rieta) s& 'a-raG >ri o) s& Lool& C.8i##iY8u uG >ris) adj& C.8e-c.e, c.8e-c.iG 6uru 6uruG >ritar) v& Qa*ariEG >ritMn) adj& Qa*ar-ac.a-G >rosero,Lra) adj& Q.e##i si6iG c..uc.i si6iG -.anra si6iG >rosor) s& 'aY 8a, raY.uG >ru/ir) v& Qo o o oEG >ru0o) s& Qo o, sun urG >ruta) s& 5ac.8aEG >uaca tum+a& s& WaYaG >uaca.a2o) s& Lool& WaYa6aEuG >uaco) s& .erm& WaYuG >uano) s& WanuG >uaran>o) s& EotO WaranYuG >uar8ar) v& Wa-aEc.aEG \\ 'acer guardarO Ua-aEc.ac.iEG \\ ,uardar silencioO u*a##aEG \\ -espetoO Eu*aEc.aEG \\ Ca pala+raO si6i .un 8aEG UU 9conomi"arO c.urac.iYuEG \\ .osas con cuidadoO 6usiE, 6usiYuEG >uar8iFn) s& Wa-aEc.a-G >uarecerse) v& 5ac.8aYuEG >ua2a=a) s& Eot& SaUin uG >uerrero) adj& AU-aG >uerrear) v& AU-anaYuE, 6a-anaYuEG >uGa) s& Pusa-G >uiar) v& PusaEG >ui9arro) s& C.8i#a ru6iG >ui/ar) v& C.8i##6iE, -8e6siEG >uirna 8a) s& <8iYa *i##uG >uisar) v& WaEY8uEG >u a en comida& s& SaYsa*aYuE .uc.aG \\ 9n +e+ida, 6ac.aE, 6ac.a*aYuE .uc.aG

BC D
>o oso,Lsa) adj& SaYsa*u, raYra*u, uYEa*uG >usano) s& Lool& :uru, uruG UU De ma"O .u 8us YuruG \\ CucirnagaO *inc.in YuruG >ustar) v& 5isY8ic.iYuE, 6ac.8iYaEG \\ $ro+arO 6a##iEG \\ 'acer pro+arO 6a##ic.iEG

2;4

H
H, h) ;ovena letra del a+ecedario, stima de sus consonantes; su nom+re es 5*ac*e6& 9n la lengua general no representa sonido alguno& /uele aplicarse en la dicci#n de numerosas "onas espa?olas y americanasO 'aN, A*N& ha=as) s& Eot& ;eol& Ha+asG ha=er tener& v& :aEG hF=i ) adj& =uEaEniEo-, u6aEo-, c.8i i, c.8uc.iG $e&AyaO Eac.a-G ha=i i8a8) s& =uEaEniEo- YaE, u6aEoYaEG ha=itaciMn) s& WasiG ha=itante) s& <iEa-, YaUsa-G AndinoO an irunaG /elvticoO EunYarunaG ha=itar) v& <iEaE, YaUsaEG $e&AyaO Eac.aEG ha=itua ) adj& Pasa-##a, sa*aYu iG ha=ituarse) v& =ac.aYuE, Eac.aEuYuEG ha= a) s& 'i6a, si6iG ha= a8or) adj& 'i6a-, ri6aEsa*aG $e&AyaO ri6a-*uniG 1radorO ri6ac.iG ha= ar) v& 'i6aEG \\ 'a+lar demasiadoO ri6aEYac.aEG \\ 'acer *a+larO ri6ac.iE, ri6aric.iEG \\ -ogando, pidiendoO ri6a*aEaE, 6aQaYuEG \\ 'a+lar mutuamenteO ri6anaYuEG \\ 'e*#icar, Yu i*aYuEG \\ -e!un!u?arO ri6a*aYuEG \\ Tener ganas deO ri6anaEaEG \\ 1+ligar aO ri6aric.iEG \\ 'acer *a+lar con ma?aO ri6ar-ac.iEG \\ 'a+lar por otroO ri6aEYa*uEG \\ 9n secretoO *aYa*i ri6aEG hace8or,Lra) adj& :a6a-, ruUa-G /upremo *acedorO Pac.aYa6a-G hacen8a8o,L8a) s& :a-niEo-, Ya-eEo-, a##*aEo-, YuraYaG hacen8oso,Lsa) adj& 'uUaYu-G hacer) v& 'uUaE, ruraEG \\ $roducirO Ya6aEG \\ Jormar un conceptoO .a6u 8aEG \\ 'acer a por!aO ##a##inaYuEG \\ 'acer de prisaO us-aE, u -aEG \\ Kolver a *acerO UaY6an a ruUaE, .o-6an a ruUaEG \\ -epetirO Yu i*aEG \\ 'acer tra+ajar de madrugadaO u a*ac.iEG \\ 'acer sa+erO Ui##aEG $e&QunO #u#aEG $e&AncO ruraEYuEG hacerse) v& 'uUaYuE, ruraYuE, uYu*uEG \\ 'acerse el sordoO u*a uYuEG \\ 'acerse ricoO -.a*a-EaEG \\ 'acerse el ricoO -.a*a- uYuEG \\ 'acerse po+reO UaYc.aEaEG \\ 'acerse el po+reO UaYc.a uYuEG \\ 'acerse el que sa+eO Eac.a- uYuEG \\ 'acerse viejoO 6ac.uEaEG \\ 'acerse viejaO *aEaEaEG hacia) prep& GGGQe-6anG 9jem& *acia el +ordeO *a anQe-6anG hacinar) v& :ar6aE, -o oE, arYuE, raUY.aEG $e&AyaO *irUaEG $e&QunO a#YuEG $e&An& -o oEG hacha) s& )nstr& AEri, c.an*iG \\ $artesanaO Ua6anc.an*iG An& c.an*iG

2;7
ha a>a8o,L8a) adj& WaE##us-aG ha a>a8or,Lra) adj& WaE##u-G ha a>ar) v& WaE##uEG ha cMn) s& Lool& Wa6an, anYaG hF ito) s& Sa6aEG ha o) s& Beteor& C.in*uG ha a8o,L8a) p& <aris-aG ha a8or,Lra) adj& <ari-G ha ar) v& <ariEG ha arse) v& <ariYuEG ha a?>o dar& s& aUin, 8inYaG ha.=re) s& =ar-aEG \\ Tener *am+reO Ear-ac.iYuEG $e&AncO 6a##a-aEG $e&QunO 6iYanaEG ha.=rea8or) s& C.8ac.ac.i-G ha.=riento,Lta) adj& =ar-as-aG hara>Fn,Lna) adj& Qe##aEYac.a-G hara>anear) v& Qe##aEYac.aEG hara0o) s& <.an aG hara0oso,Lsa) adj& <.an a *8ac.a, ra a*a, c..ac.uG hara0iento,Lta) adj& C..ac.uG harina) s& HaY8uG harnero) s& SuEsunaG $e&AyaO -ec.aG harta8o,L8a) adj& SaYsas-aG hartar) v& SaYsaEG hartarse) v& SaYsa*uEG harta?>o) s& WanY8araEaEG harto,Lta) adj& AsY.a, nana-G AnG as.YaG hasta) prep& GGG:a6aG 9jem& *asta el QosqoO Qos-oYa6aG hastiar) v& A6iE, 6i##aEG hastGo) s& A6i, 6i##aG hataca cuc*ar#n de palo& s& Wis##aG ha?) s& P.ic.aG he=ra de *ilo& s& QaE uG hechicero,Lra) adj& LaE-a, u6uG $e&AyaO c.o-a-, 6usEa-G hechi?a8ora) adj& LaE-as-aG $e&AyaO .an*is-aG hechi?ar) v& LaE-aE u6uEG $e&AyaO #aE-aE, c.o-aE, ruUaEG he8er) v& AsnaEG he8ion8o,L8a) adj& Asna-G he a8a) s& QasaG \\ Agua *eladaO c.u##unYuG he a8o,L8a) adj& Qasas-a, Y.u us-a, Y.u uc.iG $e&AyaO c.iris-aG he ar) v& QasaEG he echo) s& Eot& 'aYi raYiG he.=ra) s& C.inaG he.ato.a) s& Bed& Q8oEoG he.orra>ia) s& Bed& =aUar a*ariEG he.orroi8e) s& Bed& O-o i on-oEG henchi8o,L8a) adj& Hun 8as-a, .un 8ac.is-a, ##in*8ac.is-a, *unYis-aG henchir) v& Hun 8ac.iE, ##in*8ac.iE, *unYic.iE, UinaEG hen8er) v& 'a-rac.iE, c.8e- aE, *.a ac.iE, Y.a##aEG \\ :8iQaE, c.8aQaEG hen8i8ura) s& 'a-ra, ra-ras-aG he/i8or) adj& Sa-6a-G he/ir) So+ar #a 6asa con #o *uQosG v& Sa-6aEG her=a9e *er+a"al& s& WaE##a, -8ac.u*a aG UU Derec*o de pastosO ;eol& .er+aPeG her=oso,Lsa) adj& WaE##a, -8ac.u -8ac.uG here8a8) s& A##*a, c.aYraG heri8a) s& :8iriG heri8o,L8a) s& :8iris-aG herir) v& :8iriE, Y8iric.aEG

BC D
herirse) v& :8iric.aYuE, Y8iriYuEG her.a<ro8ita) s& 5a-##aG 1+s& es incorrecto usar este trmino por misera+le o taca?o Fmic*HaG& her.ana= e) adj& 5asic.anaG her.ana del var#n& s& PanaG de la mujerO QaQaG her.anar var#n con var#n& v& WaE-ec.aEG \\ Bujer con mujerO QaQac.aEG \\ Kar#n con mujerO *anac.aEG \\ Bujer con var#nO urac.aEG her.ano del var#n& s& WaE-eG \\ ,emelosO 8ira, i##a, aUa##a, Uis*aG \\ )nmediatoO a*aG her.osea8or,Lra7 adj& Su6a-Eac.i-G $e&QunO su6aEac.iYuG her.osear) v& Su6a-EaEG \\ 'acer *ermosearO su6a-Eac.iEG her.oso,Lsa) adj& Su6a-G $e&AncO S.u6a-G her.osura) s& Su6a- YaEG hKroe) s& Bil& AU-a*.uruG herru.=re) s& AYaYi*aG her;entar) v& <in*uraEG her;i8o) p& <8in*us-aG her;ir) s& <8in*uE, c..a##c.aEG \\ 'acer *ervirO 8in*uc.iEG \\ .omen"ar a *ervirO 8in*unaEaEG \\ 'ervir rpidamenteO 8in*ur-oEG heQF>ono) s& ,eom& So- a Y8uc.uG he?) s& Qonc.oG $e&AyaO a## uG hi8rastina) s& Eot& O-e -oraG hi8ro<o=ia) s& Lool& A#-o on-oEG hi8ro0esGa) s& PunYi##iYuE on-oEG hie ) s& Anat& HaEa-eG hie o) s& C.u##unYuG hier=a) s& Eot& Qora, -8ac.uG \\ Del amoroO Ua-anYiG UU BedicinalesO 6a 8e-##u, *an i, QuYQu, *iYi *ic.ana, re a6a, c.inc.irYo6a, *aE-o, *inYo *inYo, 6aEc.8a, Yisa, iY##aEUar6i, Yinsa Y8uc.u, *ac.a ##o-eG \\ Aromticas condimenticiasO asna*a, UaYa aE, *aE-o, c..iYc.i*a, 6uQa, Y.unuYa, Ua-a6o##eG hierro) s& Q8e##aG hG>a8o) s& Anat& :uYu*in, Y8i*c.anG hi9a del padre& s& UsusiG \\ 'ija de la madreO Uar6i UaUaG hi9o del padre& s& C.uriG \\ 'ijo de la madreO -.ari UaUaG \\ @nignitoO sa*an c.uriG \\ 'ijo mayorO *.iUiG \\ 'ijo menorO su##Y8aG \\ 'ijo %ltimoO c.ana, QuQu *uc.uG \\ 'ijo *ur!anoO UaYc.a UaUaG \\ 'ijo adoptivo de la mujerO UaUac.aYus-aG \\ 'ijo adoptivo del var#nO c.uric.aYus-aG \\ 'ijos peque?osO Y.u##u UaUaG hi a= e) adj& PusYanaG $e&AyaO *uc.Yana##aG hi a8or de palo, para var#n& s& 5isY.una, 6is6inaG \\ $ara mujerO *usYaG hi ar) v& PusYaEG \\ 'ilar en rueca de tama?o mayorO Y8an iEG \\ 'ilar grueso para sogasO ran*.uE, 6is6iE, 6isY.uEG hi era, en serie& adv& Qa i##a, -a i -a i##aG hi o) s& Q8aE uG hi ;anar) v& C.8uYaEG $e&An& si*uEG hi.no de triun!o& s& HaE##i aYiG

DICCIONARIO
hinca0iK) s& 'i6as-a*i aYEa*aYuEG hincar introducir& v& <ur*uEG \\ 'incar la rodillaO -on-oriYuEG hinchar) v& PunYiEG hincha?Mn) s& PunYiG hi0a8or) s& HiY8i-G hi0ertiroi8is.o) s& Bed& Q8o oG hi0o) s& Bed& HiY8iEG hi0ocresGa) adj& 9sYaE son-o, *8a#-a son-oG $e&AyaO ##u##a uYu-G hi0Mcrita) adj& 9sYaE uEa, isYaE son-o, isYaE##uG hi0o>astrio) s& Anat& L#a*.##anG $arte in!erior del a+domen& hir;iente) adj& <8in*u-, c..a##c.a-G hiso0o) s& C.8a##anaG hocico) s& Lool& C.8uQuG hociquear) v& UYsiEG ho>ar) s& WasiG $e&AncO UaPiG ho9a) s& Eot& 'a*.i, ra*8iG $e&QunO #a*#aG $e&AncO ra*raG ho >a8o vestido& adj& Te:& WaEaG ho >arse divertirse& v& :usiriYuE, *uY##ariYuEG ho >a?Fn) adj& Qe##aG ho a8o,L8a) adj& <8us us-aG ho ar) v& <8us uEG ho Gn) s& adj& =ana6anYa, -.ec.inc.aG ho.=re) s& 'unaG \\ Kar#nO -.ari runaG \\ BujerO Uar6i runaG ho.=rear envalentonarse& v& Q.ariEYac.aEG ho.=ro) s& Anat& 'iYraG ho.=runa) adj& Q.arinc.aG ho.ena9ear) v& =u*aEc.aEG ho.ici8a) adj& 'una UaQuc.i-G ho.o>Kneo,La) adj& :a-##aG hon8a) s& WaraY8aG $e&QunO Ua#aYaG hon8ear) v& WaraY8aEG hon8o) adj& UY.uG $e&QunO #u#iG $e&AncO uYruG hon8ona8a) s& P8uYruG honesti8a8) s& ;eol& Su6a- YausaEniEoYaEG hon>o) s& Eot& :8a##an*a, *aYuG -onc.aG $e&QunO *aYoG honra) s& =u*aEG honra8o) adj& =u*aEniEo-, Eu*aEc.as-aG honrar) v& =u*aEc.aE, su6aEc.aEG hora) s& 1ron& ;eol& Pac.aG \\ 'ora de la muerteO UaQuE *ac.aG hora8ar) v& Hu Y8uE, Y.an*uEG 8o-oE, suYsiEG $e&AyaO Uc.YuE $e&QunO u rYuEG $e&AncO uc.YuEG horca) s& HuarYuna, araUa, se-8oG hori?onta ) adj& :8iran*aG hor.i>a) s& Lool& Sisi, aQaE##oG horror) s& Q8a-c.aG horrori?ar) v& Q8a-c.aEG $e&AyaO 6anc.arYac.iEG $e&AncO 6anc.aric.iG horrori?a8o,L8a) adj& Q8a-c.as-aG horroroso,Lsa) adj& Q8a-c.aYu-G hos0e8ar) v& Qor*ac.aE, sa6ac.iEG $e&AyaO sa6aEYac.iEG $e&AncO *ac.ac.iEG hos0e8arse) v& Qor*ac.aYuEG hos0e8a9e) s& Qor*a Uasi, an*uG hos0ita ) s& ;eol& Han*ina UasiG hosta ) s& ;eol& Qor*ac.ana UasiG hosti ) adj& C.uranYu-G hosta ) s& ;eol& Qor*ac.ana UasiG

SIMI TAQE
ho2) adv& :unanG \\ 'oy daO Yunan *8unc.aEG \\ 9n este instanteO Yunan *ac.aG ho2a) s& O-.o*an*a, *uYru*an*aG ho2o) s& P8uYruG ho?) s& 9c..una, ru una, c.8a*ranaG huanaco) s& Lool& WanaYuG HuancanK) s& ,eog& WanY8aniG Cugar rocoso& Huanca;e ica) s& ,eog& WanY8a Ui##YaH *iedra sagradaG Departamento minero del $er%& Huanca2o) s& ,eog& WanY8aH *edrnG UanY8aEo-H poseedor de pedrones& .iudad capital de origen repu+licano del departamento de Qunn& 9ncierra *ermosas tradiciones in0as, coloniales y repu+licanas, junto a la +elle"a de la ciudad, e:quisito !ol0lore& Huanuco) s& ,eog& WanuYuG huaran>o) s& Eot& WaranUaEG huari?o) s& Lool& WarisuG huatia) s& Wa .iEaG hueco,Lca) adj& <8o-oG hue >a de *am+re& s& 5a##aEG hue a) s& =u*iG huKr<ano,Lna) adj& WaYc.a, Ui##u##uG huerta) s& 5uEaG hueso) s& <u##uG \\ 'uesudoO u##usa*aG huKs0e8) s& Qor*ac.aYu-G hue;o) s& Lool& 'un uG $e&AncO ruruG \\ 'uevera de pescadoO YaU YaUG huir) v& AE-eE, aE-eYuEG hu a) s& :8i##insaG hu.ani8a8) s& 'una YaEG hu.are8a) s& Q8osQi, UaYsiG hu.eante) adj& WaYsi-, -8osQi-G hu.ear) v& Q8osQiEG \\ 'acer *umear; -8osQic.iEG hu.e8a8) s& Ho-8oG hu.e8a8ecer) v& Ho-8oEaE, .o-8oEa6uEG $e&AyaO nuEuc.iEG hu.e8eci8o,L8a) adj& Ho-8oEas-aG hu.i 8a8) s& ;eol& :8u6uEuYu- son-o YaEG hu.i 8e.ente) adv& :8u6uEYus*a, u##*uEYus*aG hu.i ar) v& :8u6uEYac.iE, u##*uEYac.iEG hu.o) s& Q8osQiG hun8irse) v& C.inYaEYuE, c.inYaEa*uEG hura/o,L/a) adj& <i##aG hur>Mn) s& <8u*.sinaG hurta= e) adj& SuUaYuna##aG hurta8o) s& SuUas-aG hurtar) v& SuUaEG \\ Hacer .ur arH suUac.iEG hurtarse m%tuamente& v& SuUanaYuEG hus.ea8or,Lra) adj& 5usY.i*aYu-G hus.ear) v& 5usY.i*aYuEG huso) s& Te:& PusYaG UU -ueca del *usoO *.iruruG $e&AyaO *iruruG $e&QunO *i#u#uG

BC D

230
inca0a?) s& adj& 5ana a i-G incen8iar) v& 'u*.ac.iEG incen8iario,Lria) adj& :ana-, ru*.ac.i-, -ono-G incen8iarse) v& 'u*.aEG incienso) s& Q8a*ac.iG incinera8or) s& 'u*.ac.i-, Yana-, -ono-G incinerar) v& :anaE, ru*.ac.iE, -onoEG incita8or,Lra) adj& Ha aric.i-, raEY8u-, si6i-o-, EuEaE-o-G EolO raEYuPG incitar) v& Ha aric.iE, raEY8uE, si6i-oE, EuEaE-oEG inc inaciMn) s& <8iYsu, Y8iraG inc ina8o,L8a) adj& <8iYsuYu-, Y8iraYu-G inc inar) v& <8iYsuE, Y8iraE, Y8u6uEYuEG inc inarse) v& <8iYsuYuE, Y8iraEYuE, Y8u6uEYuEG \\ )nclinarse con respeto, con devoci#nO Y8u6uEYuYuEG incoherente) adj& <.aU iG inco.0 eto,Lta) adj& 5ana uYus-a, 6ana .un 8as-aG incon8iciona ) adj& :8i6i##oG inconstancia) s& C.anYa YaEG inconstante) adj& C.anYaG incrK8u o,L a) s& adj& 5ana iQi-G incre.entar) v& =a*aE, asY.aEac.iEG ArgO as.YaEac.iEG incre.entarse) v& =a*aYuEG incre0a8or,Lra) adj& :8ara- si6i, .a*##aG incre0ar) v& :8ara- a ri6aEG !am& Y8u uEG incu=a8ora) s& O-##ana, c.iUc.ic.inaG ArgO oP##aPG EolO uP##iriG incu=ar) v& O-##aEG ArgO oP##aEG EolO uP##aEG $e&QunO u-##aEG incu 0a8o,L8a) adj& Quris& <un*as-a, Ean-an6an a un*as-aG incu 0a8or,Lra) adj& Huc.ac.a-, .uc.a UiYc.8uEu-G incu 0ar) v& Huc.ac.aE, un*aEG ArgO un*aEG EolO Puc.ac.aEG incu 0arse) s& Huc.ac.aYu-G incu to,Lta) adj& :8i a, *urun, sa#-aG incura= e) adj& C.aEa*uG in8ecisiMn) s& C.anYa##*a YaE, isYaEaG in8u.entarse) v& P8ac.a c.uraYuEG in<ante) s& Er-e, .er-8eG in<anti i?arse) v& Er-eEYac.aEG in<ati>a= e) adj& C.o-e u##u, 6ana *isi*a-, 6ana saEY8u-G in<ectarse) s& Bed& C.8o-riE, c.8o-riEaEG $e&.ajO inYunaEG $e&QunO is.-uEaEG EolO saruPaYuEG in<i8e i8a8) s& Wasanc.aYuE, .aUana, *an aE, -8e aEaE, sir*aG in<ierno) s& ;eol& Su*aEUasiG in<inito,Lta) adj& Jil& La6aG in< a.a= e) adj& 'aUrari-, ru*.a-G in< a.ante) adj& 'aUra-, EaUra-, ru*.a-G in< orescencia) s& Eot& <8iYa, sisaG in<ortunio) s& A-oEraYi, ##aYi, .a un ##aYiG in<usiMn) s& 5a eG in>eniero) s& :8i##iYac.aG in> e) s& Anat& P.aYa Y8uc.uG inhu.ar) v& P8an*aEG inhu.ano,Lna) adj& HaUc.a, a i a*.EaG inhu.aciMn) v& AEa *8an*aEG iniciarse) v& Qa##ariEG !am& ariYuEG ininte i>i= e) adj& <8i uG in-a) s& 9nYaG Bonarca o var#n de estirpe regia entre los antiguos peruanos& UU 9l pue+lo sometido a tales so+eranos,

I
I, i) Dcima letra del a+ecedario espa?ol y tercera de su vocales; se pronuncia llevando el predorso de la lengua, *acia la parte anterior del paladar, algo ms que para articular la 5e6, y estirando los la+ios *acia los lados& i8a) s& 'iQaG i8Kntico,Lca) adj& :iYin, Ya-##aG i8enti<icarse) v& :iYinc.aYuE, su 8ic.aYuEG i8i io) s& WaE##uE, UaE##unaYuEG i8io.a) s& Cing& Si6iG -una simiO e# idio6a, idio6a .u6anoG i8iota) adj& @pa& $e&AncO *a- as.G $e&AyaO u*a, Ui aG i8iote?) s& U*aYaEaE, *8anraG i8ioti?ante) s& U*aEac.i-G i8ioti?ar) v& U*aEac.iEG i8ioti?arse) v& U*aEaEG G>neo,La) adj& $inaE ninaEG ArgO ninan in nis-aG i>ua ) adj& P8a-, siUYG \\ s& :a-##a, Ya-##a a-, YusYaG i>ua ar) v& :usYac.aE, YusYac.aYuE, UaYiEG i>ua .ente) adv& Hina##a, .inaG i iaco) s& Anat& <e-ni u##u, *ueso iliaco o co:al& i u.ina8or,Lra) adj& 9##ac.i-, Y8anc.ac.i-G i u.inar) v& :8anc.aEG i usiMn) s& $sic& L#ac.iG i usionar) v& $sic& L#ac.iE, ##ac.ic.iEG i usionarse) v& L#ac.iYuEG i.a>en) s& WanYiG i.ita8or) adj& =ac.a*aEa-, Eac.a*aEaYu-G !am& Eac.a*.uYuG $e&AncO Eac.a*aEG $e&AyaO Eac.a*aYuEG $e&.ajO Ea ra*aEG $e&QunO a ic.iE, Ea ra*aEG i.ita= e) adj& =ac.a*aEanaG i.itar) v& Qa ic.iE, Eac.a*aYuEG i.0 orar) v& 5aQaE, 6aQariYuEG i.0 u.e) adj& Ha##aYaG i.0osi= e) adj& 5anan, 6ana*uniG 9jemO .o-*a a-a 6ana*unin .o-ariYuE6anc.uG De ninguna manera puedo coger lo ajeno& i.0otencia) s& adj& Q8o6i YaE, -8o6i Ya-G i.0otente) adj& Q8o6i, 6ana a i-, 6ana a i*a-, 6ana Ya##*aEo-G i.0reciso,Lsa) adj& AE*.aG \\ Ponerse i6*recisoH aE*.aEaEG i.0resionar) v& P8a-6aE, 6anc.aric.iE, -8a-c.aEG i.0resionarse) v& P8a-6aYuE, 6anc.ariYuE, -8a-c.aYuEG i.0re;isto,Lta) adj& Qon-aE, -on-aE##aG i.0ro0io) adj& 5a 8uG i.0O8ico,Lca) adj& :.uc.ic.aYu-, Y.uc.iEa-, 6ana *8en-aEniEo-G i.0u sa8or,Lra) adj& <an-a-G ina>ota= e) adj& 5ana uYuYu-G incan8escente) adj& Pari, Y8ana-, sansaG $e&AyaO YasaEG

23!
en particular el pue+lo quec*ua, y el individuo de este pue+lo& In-as 8e Ta1antinsu2u 2 sus es0osas7 5an-o Q.a*a- ` 5a6a O-##oG \\ Sinc.i 'o-8a ` 5a6a QoraG \\ L#o-8e =u*anYi ` 5a6a QaUaG \\ 5aE a Q.a*a- ` 5a6a <aYuYaraEG \\ Q.a*a=u*anYi5a6a C.in*u :uri.i#*aEG \\ 9nYa 'o-8a ` 5a6a 5iYaEG \\ =aUar Wa-a- ` 5a6a C.iYEaG \\ Wira-oc.a ` 5a6a 'un u QoEaG \\ Pac.aYu e- ` 5a6a AnaUarY.iG \\ <u*a- =u*an-ui ` 5a6a O-##oG \\ WaEna Q.a*a- ` :usi 'i6aEG \\ WasYar ` C.uYuE WaE*aG \\ A aUa##*aH no !ue coronado& FJuenteO $er% )n0ay0oO Antonio del EustoG& In-as 8e (i -a0an0a) Despus de la muerte del 9nYa WasYar E de A aUa##*a, e# !7 de agos o de !5&2, -ue no ,ue coronado co6o inYa, en e# 'e,ugio de Wi##Ya*an*a se sucedieron, *osi+#e6en e .as a !532, #os siguien es in0as coronadosO \\ 9nYa 5an-oG \\ 9nYa SaEri <*acG \\ 9nYa <8i u \\ :usi =u*anYiG \\ 9nYa ?e#i*e <u*a- A6aru E \\ 9nYa Cris +a# PaU##uG In-as se>On os Cronistas) Cos .ronistas Jernando de Bontesinos, Elas Kaleray el Banuscrito An#nimo de Ca Alameda de Cima F4D\2G, consideran 443 )n0as, desde 4422 a&.& *asta 48]7 d&.& \\ Biguel .a+ello de Eal+oa en 483D considera 43 )n0as& \\ Agustin de Bur%a F4822G 43 )n0as& \\ Qosep* de Acosta en 4822, 4] in0as& UU $edro .iesa de Ce#n F4883G 43 )n0as& UU )n0a ,arcilaso de la Kega F4D2MG 4\ )n0as& \\ Eerna+ .o+o F4D>3G 44 )n0as& \\ Jelipe Saman $uma de Ayala en 4D43, 47 in0as& \\ Quan de Eetan"os F4884G 43 )n0as& UU Quan $olo de 1ndegardo F48]2G 4\ )n0as& UU $edro ,utirre" de /anta .lara F48\\G 47 )n0as& \\ $edro /armiento de ,am+oa F48]7G 43 )n0as& in.a8uro,Lra) adj& Q.o##aG in.e8iata.ente) adv& :as-an*ac.a, Yunan*ac.a, Yunac.a##an, YiYin*ac.aG in.ersiMn) s& C.a##*u, c.a*uG in.ora i8a8) s& 5i##aE YaE, 6a*8a YaEG in.o;i= e) adj& 5ana YuEu-G insacia= e) adj& 5ana saYsa-G insectos de "onas clidas& s& Lool& WanUa, -.e e, a*asanYa, isu, i .a, c.8us*iG insensi=i i8a8) s& <unuG \\ de cora"#n insensi+leO ru6i son-o YaEG EolO unuG insensi= e) adj& <unuG insi>ni<icante) adj& 5ana c.aniEo-, .uc.8uEG insG0i8o,L8a) adj& Ha6Ea, -8aE6a, c.8a*a-, c.8a*aG $e&AncO -a6#a, -anEaG $e&.ajO #an*a-G $e&QunO -a6EaG inso ar) v& Q8oc.ac.iE, 6asaEG $e&AyaO Poc.aG $e&QunO 6asaG inso ente) adj& Ha*.##aG inso.nio) s& Bed& A##-aEG

BC D
instante) adv& <uEG \\ A*ora mismoO #a6an *ac.aG insti>ar) v& 5a-anac.iE, aU-anac.iEG instrucciMn) s& =ac.ac.iG instrui8o,L8a) adj& 9duc& =ac.aEniEo-, Eac.ac.is-aG !am& QaUiEo-G .ontrO -.aUa- QaUsaG instru.ento de tra+ajo& s& 'uUana, ##anY8anaG \\ Busicales seg%n los cronistasO sonajaO c..i#c.iG \\ .asca+elO c.anraraG \\ Eom+oO Uan-araG \\ Tam+orO UanYarG \\ Tam+orilO inEaG \\ TrompetaO qHepa& UU !lautaO -enaG \\ $incuylloO *inYuE##uG !lauta traversaO *i uG \\ Jlauta de panO an ara, siYusG \\ /ilvadorO Y8uE*iG \\ .aracolO *u u uG insu tar) v& :8a6iEG insu tarse) v& :8a6inaYuEG insu to) adj& :8a6iG Gnte>ro,L>ra) adj& L#a*a, -8a#aG inte i>ente) adj& s& =uEaEniEo-, EuEaEsa*a, Eac.aEsa*aG !am& u6aEo-H con ca+e"a& $e&AyaO Pa6u a-G $e&/&BarO Eac.aEsa*aG EolO u6aEuP, *8i-QaEuPG interca.=iar) v& QonaYuE, .aEUanaYuE, c.a#aEG interce8er) v& Quris& 'i6a*uEG uE##a*uEG EolO uE##aEG intercesor,Lra) adj& A6ac.a-e, ri6a*u-e, ri6a*u-G interior) adj& UY.uG ArgO uYuG EolO ruriG $e&.ajO uYuG $e&QunO #u#iG inter9ecciMn FesG& Qu lindoNO ananw& \\ Qu *ermosoNO ac.a#FU[ UU Qu dolorN UU Qu cansancioNO .ananFU[ \\ Qu calorNO aYaYFU[ \\ Qu !rioNO a#a#FU[ \\ Qu miedoNO a aYFU[ \\ Qu ricoNO aQaQFU[ UU AyN aEFU[ \\ .uidadoN *a- a a-[ \\ KivaN .aE##i[ \\ .uidadoN 6a*as[ \\ /iN aPF[ inter0onerse) v& C.aU*inaYuE, c.aU*inc.aYuEG interro>a8or,Lra) adj& @urisG <a*u-G interro>ar) v& <a*uEG interru.0ir) v& <a ic.iE, *8i ic.iEG interru0ciMn) s& <a iG intestino) s& Anat& C.8unc.u#G inti.i8a8o,L8a) adj& 5anc.ac.is-a, ##aY##as-aG inti.i8ar) v& 5anc.ac.iE, ##aY##ac.iEG inti.i8arse) v& 5anc.aYuE, ##aY##aEG Gnti.o,L.a) adj& HunYi-G intoQica8o,L8a) adj& 5iEus-aG intoQicar) v& 5iEuEG intrata= e) adj& <i##a, sa#-aG intro8ucir) v& Sa 8iE, .aEYuc.iE, UinaEG $e&AncO EaYaE, .a iEG $e&.ajO ir*uEG $e&QunO s.a iE, EaEYuc.iEG intruso,Lsa) adj& Sa 8i*aYu-G inOti ) adj& =an-aG inuti i?ar) v& =an-aEac.iEG in;a8ir) v& AU-a in uE, aU-a .aEYuEG in;asor,Lra) adj& AU-a in u-, aU-a .aEYu-G in;F i8o,L8a) adj& Suc.8u, QuY8uG in;erti8o,L8a) s& Bed& <8iYras-aG in;esti>aciMn) s& <a-Ui, 6asY.a, Y8usYiG in;esti>ar) v& <8a-UiE, 6asY.aE, Y8usYiEG in;i8ente) s& adj& Bed& aUsaG

DICCIONARIO
in;ierno) s& Beteor& C.iraU, c.iri6i a, c.iri *ac.aG in;itaciMn) s& 5inY8aG in;itar) v& 5inY8aEG \\ A comerO aE*uriEG in;ocar) v& Wa-EaYuE, Ua-EariYuEG ir) v& 'iEG $e&AncO aEUaE, .e-ariEG $e&AyaO riEG $e&.ajO riEG $e&QunO #iEG iracun8o,L8a) adj& P.iQa son-o, Y8arason-oG irraciona ) s& adj& UEUaG irri>ar) v& AgrO -.ar*aEG irritarse) v& Y8ara##iYuEG is a) s& ,eog& Ua 8aG i?quier8o,L8a) adj& ##o-8eG $e&AyaO ic.o-G QunO ic.uG $e&AncO ic.o-G

SIMI TAQE

BC D

232

%
%, 9) @ndcima letra del al!a+eto; su nom+re es 5jota6& $or el modo de articulaci#n es !ricativa, por el punto de articulaci#n es velar& 9l postdorso de la lengua se aplica al velo del paladar& 9a=a G) s& Lool& :.uc.i, 6on i Y.uc.iG 9a8ear) v& HaY.aYEaEG $e&QunO .a6a iEaEG $e&AncO s.aEYuEG 9a>uar) s& Lool& Pu6aG 9a ar) v& C.u aE, aEsaEG 9a.Fs) adv& 5ana .aEY8a-*asG 9ar8Gn) s& Eot& 5uEa, inYi##G 9ar8inero,Lra) adj& 5uEa Ya6aEo-G 9arra) s& WirY.i, Uic..iG 9arro) s& P8uEQuG 9erin>a) s& Wi#Yac.iG 9eta) s& Anat& Wir*8aG $e&QunO Ui##*aG 9etMn,Lna) adj& C.8u u, Uir*8a sa*8aG 9i >uero) s& Lool& C.8aEQaG 9ocoso,Lsa) adj& Q8e#6aG 9orna8a) s& HuY *8unc.aU *uriEG 9orna ero,Lra) adj& ;eol& L#anY8a-, ##anY8a*aYu-G 9o;en mujer& s& Si*asG $e&QunO Ua6+#aG $e&AncO .i*as.G 9o;en var#n& s& WaEnaG $e&QunO Ua#asG $e&AncO Uan+raG 9o;ia ) adj& :usi son-o, su6a- son-oG 9ue?) s& Pa- ac.a-, ari*a-, ari*aYu-, YusYac.a-G 9u>a8or,Lra) adj& s& PuY##a-G 9ue>o) s& PuY##aG \\ Quego de suerteO aUaEG \\ De saltosO *8i ac.iG \\ Quego vedadoO 6i##aE c.unYaEG \\ .on +olitasO c.8as iE, c.uUiEG 9u>ar) v& PuY##aEG \\ EurlarseO *uY##a*aEaEG 9u>o) s& Eot& Alim& Hi##iG 9u>uete) adj& PuY##ana, ac.ac.aG 9u>uetear) v& PuY##aEYac.aEG 9u>uetMn,Lna) adj& PuY##aEYac.a-G 9uicio ra"#n& s& $sic& Jil& =uEaEG \\ Quicio !inalO *8uc.uYaE *8unc.aEG 9uicioso,Lsa) adj& =uEaEniEo-G 9u io) s& cronol& An asi UaG 9unco) s& Eot& <o ora, 6a ara, -8o-o, 6ir6iG 9unio) s& cronol& 9n i raE6i Yi##aG 9unta) s& <an anaYuE, .uQunaYuEG 9unta.ente) adv& <an a an a##a, .uQu .u6i##a, UaYi UaYi##aG 9untar) v& congregarO <an aE, .uQuEG \\ AcopiarO .uQuEG \\ A6on onarO aU-aE, -o oE, sun uEG \\ Quntar las puertasO Uis-8aEG \\ Quntar ca+osO Ua aEG \\ Quntar las manosO *i uc.aYuEG 9untarse) v& HuQunaYuE, an anaYuEG \\ Acercarse muc*oO Y8asYaYuE, Y8asYa*aYuEG \\ 'acer parejaO 6asac.aYuEG 9unto) adj& :usYaG \\ Qunto aO -aE##an*i, sis*a##an*iG 9usticia) s& :usYac.aE, *a- ac.aE,

ari*aEG 9usti0recia= e) adj& C.aninc.anaG 9usti0recia8or,Lra) adj& C.aninc.a-G 9usti0reciar) v& C.aninc.aEG 9usto,Lta) adj& C.aninG QunO raninG 9u;entu8) adv& WaEna YaEG 9u?>ar) v& Pa ac.aE, ari*aE, *a- ac.aEG

L
L, ) Dcima tercera letra del a+ecedario espa?ol y dcima de sus consonantes; su nom+re es 5ele6& -epresenta un sonido de articulaci#n pico alveolar, lateral, !ricativa y sonora& a=erinto) s& C.inYana, c.inYaYunaG a=io) s& Anat& /uperiorO Sir*.iG \\ )n!eriorO Uir*8aG \\ CeporinoO UaY8a sir*.iG a=or) s& L#anY8ana, ruUanaG a=orar) v& L#anY8aE, ruUaEG a=orioso,Lsa) adj& L#anY8a-G $e&AyaO ##anYaYu-, rura-##aQaG ArgO ##anYaPG EolO aPEa, Ua##*aEUanaG a=ra8or,Lra) adj& Agr& =a*u-, YusYi-G a=rar en piedra& v& C.8e-oE, ru6i c.8e-oE, ru6i ##a-##a-G a=rie>o) s& Agr& C.aYra ##anY8a-, c.aYra ruUa-G $e&AyaO c.aYra runaG acra) s& C.8o-riG acrarse) v& C.8o-riYuE, c.8o-riEaEG actante) adj& s& uQu-G a8ea8o,L8a) adj& C.inru, UiY##us-a, UaY##is-aG a8ea8or,Lra) s& C.inru-G a8ear) v& WiY##uE, c.inruE, UaY##iE, YinraEG a8earse) v& C.inruYuE, UiY##uYuE, UaY##iYuEG a8era) s& ,eog& Q.a aG $e&AyaO Pa aG a8i a) s& Bed& Fpediculus pu+isG& P.aYa usaG $arsito que *a+ita en la "ona vellosa del pu+is& a8o) s& C.inru, YinraG $e&AyaO a##eP, QePenG EolO c.iPruG a8rar) v& :aniE, YaniYuEG a8rMn,Lna) adj& SuUaG a>arti9a) s& Lool& Fgneros lacerta, amolis, stenocercus, liolaemus y otrosG& Qa#aEUa, -araEUa, suYu##uYu, .a-arUi uG $e&AyaO ParaEUaG a>o) s& ,eog& Qoc.a, .a un -oc.aG F>ri.a) s& Jisiol& We-eG a>ri.ear) v& We-eEG a>una) s& ,eog& Qoc.a, .uc.8uE -oc.aG $e&AyaO Poc.aG QunO Yu raG $e&/&BarO Yuc.aG 9cO s.uYraG a.e8or,Lra) s& adj& L#a-Ua, ##a-Ua-, ##unY8u-G a.er) v& L#a-UaE ##unY8uEG a.i8o,L8a) adj& L#a-Uas-a, ##unY8us-aG F.ina) s& Las 8aG a.inar) v& Las 8aEG a.0a) s& Agr& Qorana, Yu i, raUY8anaG $e&AyaO Porana, raUYaG ana) s& 5i##6aG anero,Lra) adj& 5i##6a-G an>ui8ecer) v& C.ir#iEaE, us*.uEaE, -.eUiEaE, un*.uEaEG an>ui8e?) s& C.ir#i YaEG anosi8a8) s& 5i##6a 6i##6aG anu8o,L8a) adj& 5i##6asa*aG $e&QunO 6i##Uasa*aG $e&/&BarO s.a*ri uG ArgO 6i##6a sa*iG EolO c.a*uG an?a) s& C.uYi, c.an-a c.uYiG ArgO

23&
Uac.iG an?a8era) s& :.a##UaG an?a8or,Lra) s& adj& C.an-a-, UiYc.8u-, c.o-a-G ArgO c.uQaPG EolO Yac.aEYuEG an?ar) v& C.an-aE, UiYc.8uE, c.o-aEG $e&AyaO Pan*aE, UiYa*aEG $e&/&BarO s.i aEG a0i8ar) v& C.8a-eEG ar>o,L>a) adj& Suni, suE 8u, UasY8aG \\ adv& WasY8an*a6an aH a lo largo& arin>e) s& Anat& <on-orG .onducto cartilaginoso de la respiraci#n y !onaci#n& ar;a) s& Lool& Su 8u uG asci;ia) s& Bed& uYiG )nclinaci#n desordenada a los placeres se:ualesO satiriasis en el var#n, y nin!omana en la mujer& ati8o) s& Jisiol& Son-o *.a a a aEG ati>a?o) s& Wa- a, so-8a, siYUaG Fti>o) s& Wa- ana, siYUan, so-8anaG ati>uearse) v& Wa- anaYuE, so-8anaYuEE, siYUanaYuEG atir) v& Jisiol& P.a a a aE, *.a a a aE, iY iYEaEG atrocinio) s& SuUa YaEG a;a) s& Su 8a, 8o-raG a;a= e) adj& 5a-c..ina, 8a-sana, 6aE##inaG a;a8o,L8a) adj& 5a-c..is-a, 8a-sas-a, 6aE##is-aG a;a8or,Lra) s& 5a-c..i-, 8a-sa-, 6aE##i-G a;an8erGa) s& <a-sana UasiG a;an8ero,Lra) adj& s& <a-sa-, 8a-saEYa6aEo-G a;ar o+jetos& v& 5a-c..iEG \\ Ca ropa y los ca+ellosO 8a-saEG \\ Cas manosO 6aE##iEG \\ Ca +ocaO 6o-c.8iYuEG a;ati;a) s& Bed& Wi##Yac.inaG a;atorio) s& 5a-c..iYuna, 8a-saYuna, 6aE##iYunaG eche) s& u-Qu, Ui#aEG $e&/&BarO QuQu i##inG EolO QuQu, Ui##a##iG echo) s& :8iraUa, Y8iraU, YaUi u, *uQunaG echu?a) s& Lool& C.8ose-G EolO c.8usiP, c.8usi-aG eer) v& Qe#-ari6aE, QaUinc.aEG e>a/a) s& Bed& C.8o-Qe, c.8o-QiG $e&AyaO UeP eG ArgO c.o-QiG e>a/oso,Lsa) adj& C.8o-QiQaUiG $e&AyaO c.i*.ru naUi, c.o-ni QaUiG ArgO c.oPni##oG eish.aniasis) s& Bed& U a, .uYuEaG A!ecci#n producida por leis*mania tr#pica, en "onas cutneas; y por la leis*mania +rasilensis en la mucosa de la nari", +oca o la !aringe& e9os) adv& :aruG en>ua) s& Anat& Qa##uG Cing& si6iG en>uara?) adj& 'i6ac.iG e/a) s& L#an 8aG e/a8or,Lra) s& adj& L#an 8a-G e/ar) v& L#an 8ac.aE, L#an 8aEG er8o) adj& P8anraG $e&AyaO QunO *anPiG EolO PaEraG 9cO *anraEanG e0ra) s& Bed& L#e- .i on-oEG 9n!ermedad in!ecto contagiosa producida por el +acilo myco+arterium leprae& esiMn) s& Bed& :8iri, c.8iEuG

BC D
esionar) v& Bed& :8iriEG esionarse) v& :8irinaYuEG etra) s& ,ram& ;eol& Se-8eG e;antar) v& Ho-ariEG $e&AncO .o-aE, .aEariEG $e&AyaO orgariEG $e&.ajO a aric.iEG QunO *a##a#YuEG ArgO sucYariEG EolO Pu-ariEG 9cO Pa ac.inaG e;antarse) s& Ha ariE, saEariEG \\ De la camaO *uQuna6an a .a ariEG e2) s& Quris& A*usuni, .a un Ya6ac.i, -e#-a Ya6ac.i, a*u Ya6ac.i, Ya6ac.ina .a .un -e#-aG ia8o,L8a) adj& WanY8is-a, Ua as-a, Y8uEus-aG i=K u a) s& Lool& Ftipulidae spG C.uYc.a Y8u u, Yac.i Yac.iG $e&AyaO cas.isuaG $e&QunO $e&'uaO Ya ri suUa, Ya ri -i*iG EolO Y.ara iPsiG 9cO c.uYc.a Yu uG i=erar) v& Qes*ic.iEG i=erta8) s& Qes*iYaE, -es*is-a YaEG i=ertar) v& Qes*ic.iEG i=ertino) adj& PaE uG i=re) adj& Qes*is-a, -es*i, 6unaG ien8re) s& Lool& Fpediculus *umanusG& C.8iEaG $e&AyaO c.iaG ien8roso,Lsa) adj& C.8iEasa*aG i>a) v& C.8a aE, Ua aEG $e&AyaO Ua asPaG ArgO Ua aEG G.ite) s& ,eog& SaEUaG sin#nO inYuna, inYuE*ura, u*anaG i.osna) s& UsYa6an Eana*a, UaYc.a6an Eana*aG i.osnero,Lra) adj& s& UsYa, 6aQa*aYu-G i.0iar) v& Pic.aEG i.0iarse) v& -elg& Huc.a *an*ac.aE, ##un*8ac.aYuEG in8o,L8a) adj& 5unaEc.aG Gnea) s& ,eom& Se-8eG \\ Cinea rectaO siUYG i0o.a) s& Bed& Wira -8on*oG Tumor compuesto de tejidos adiposos& Gqui8o,L8a) s& Su 8u-, suru-G isas) s& Agr& U##uYu, #in#iG iso,Lsa) super!icie& adj& P8a-G $e&AyaO *a#PaG ArgO *a*G isto,Lta) adj& :8uc.iG '+il& itera) s& Wan unaG itiasis clculos& s& Bed& 'u6i on-oEG .oncreciones de consistencia dura, *a+itualmente calcrea en algunos #rganos& i;iano,Lna) adj& C..a*##aG o=o,L=a) s& Lool& AsuYa, .a un-oc.a *u6aG EolO unu *ac.a *u6aG 9cO asuYaG M=re>o,L>a) adj& La-.a, c.8an*e-G ant#n& c.8inYi#H di!ano& o=re>ue?) s& La-.a YaEG M=u o de la oreja& s& Anat& $inrira*.iG oco,Lca) adj& Wa-8a, Ua-8aEas-a, Ua-8a#an-oG oco.ociMn) s& PuriEG ocro) s& 'o-roG ocura) s& Wa-8a, Ua-8a YaEG o.=ri?) s& Lool& Fascaris lum+ricoidesG& :8uEYaG orito) s& Lool& F+ol+or*ynoc*us spG& P.iUic.u, *iUic.u, *iriYuG oro,Lra) s& Lool& Sara iga 6i ra a Osc.TG :8a##aG ucero) s& Astron& :a ac.i##aE, *ac.a *a-ariE c.8asYaG

DICCIONARIO
uchar) v& 5a-anaYuEG uciKrna>a) s& Lool& Fpampyridae sp&G <u aYuru, Y8anc.a- Yuru, nina Yuru, *inc.inYuruG $e&QunO inc.i*a#aG uc.a) s& Eot& Flucuma o+ovata 'EIG& Lo-6a, ruY6aG ue>o) conj& Hinas*a-a, c.aE6an a-aG u>ar) s& :8i iG ui8o,L8a gastado por el uso& s& adj& L#us*8aG u.=a>o) s& Bed& Q8ec.u, -8ec.oG Dolores reumticos en la regi#n lum+ar& u.iniscencia) s& :8anc.aEaEG una) s& Astron& :i##a, 6a6a Yi##aG unar) s& Anat& AnaG unFtico) adj& Wa-8anaEa-G $ersona que padece de locura a intervalos& unes) s& .alend& :i##ac.aE, *8unc.aEG ustra8o,L8a) adj& L#usY8a, ##us*8a, ##us*8as-aG ustrar) v& L#usY8aE, ##usY8aEac.iEG uto) s& =ana##iYuE, Eana *8ac.aG u?) s& :8anc.a, Y8anc.a- i##a, Y8anc.are-i##aG

SIMI TAQE

BC D

231
.a a>Pero,Lra) adj& Q.enc.a, 8a*.EaG \\ adj& C.iYiG .a ar) s& Anat& :8a-##a u##uG $erteneciente a la mejilla, *ueso yugal& .a aria) s& Bed& C.uYc.u, E nica on-oEG .a cria8o,L8a) adj& 5ana a##in uEUas-aG .a 8eci8or,Lra) s& adj& aYa-G EolO QaYaPG .a 8ecir) v& aYaE, QaYa*aYuE, QaYa*aEG .a e<icio) s& LaE-a, so-8aG .a eo o) s& Anat& Wic.8u -8on*oG .ada una de las eminencias #seas, interna y e:terna en el e:tremo in!erior del to+illo& .a e?a) s& 9col& Qora, ##a-8e -ora, ##a-8eG .a >asta8or,Lra) adj& Q8aru, usuc.i-G .a >astar) v& Q8aruE, usuc.iEG .a hechor,Lra) s& ;eol& A*ac.i, a*ac.eG .a hu.orar) v& $sic& C.8u uEYac.aE, Uir*8araEaEG $e&AncO aYusaE, a-saEG .a i>no,Lna) adj& P.iruG Bed& *.iru on-oEG 9n!ermedades que se desarrollan en !orma virulenta y perniciosa& .a a) s& L#iYaG .a o,L a) adj& 5i##aE, 6ana a##inG .a o>ra8o,L8a) adj& 9s6us-a, UaY##is-aG .a o>rar) v& WaY##ic.iE, *an ac.iE, .u##6ic.iE, is6uc.iEG .a 0arir, mal parto& v& Bed& Su##uE, su##u*uEG $arto prematuro& .a tratar) v& :8iriE, 6a-aEG .a ;a8o,L8a) adj& 5i##aE Ya-, 6i##aE son-o Ya-G .a.a) s& Anat& uQuG ,lndula mamaria que produce lec*e& .a.F) s& 5a6aG .anante) s& ,eog& PuYEuG 9cO *u##YaG $e&AyaO c.u#unG $e&QunO *uYioG .anar) v& P.u##*uE, ##o-si6uE, *a-ariEG .ancha8o,L8a) adj& 5uru, sa-saG .anchar) v& 5a*8ac.aEG .ancharse la piel& v& 5irYaEaEG .anco,Lca) adj& Wi##u, QuY8uG .an8ar) v& :a6ac.iEG .an8ato) s& Quris& :a6ac.iYu, Ya6ac.iYu, a*u Ya6ac.iG K& #eEG .an8atario) s& :a6ac.i-G .an8G=u a) s& Anat& Wa-o, Y8aYiG $e&AyaO YaYic.uG $e&QunO c.aYa#Yu, c.aYa##UaG $e&/&BarO YaY##aG 9cO Pas.aG .an8o) s& :a6ac.iG .ane9ar) v& Puric.iE, *usaE, a*aEG .an>a) s& 5aYi uG .anG) s& Eot& 9nc.isG .anGa) s& $sic& C.a*u-eG .aniatar) v& <.unYuE, Y8iYiE, c.a-naEG .aniatarse) v& C.a-naYuE, .unYuYuEG .aniFtico,Lca) adj& C.a*u-eEo-G .ani<esta= e) adj& 'iYuc.ina, riYuc.iE a iEG .ani<iesto) s& 'iYuc.i, -.aUac.iG .aniota) s& C.a-na, c.a-na, .unYuG .ani?a ) s& Agr& C.o-o*e, inc.is c.aYraG .an9ar) s& Alim& AQaYa, 6isY8iG 9jem& a?a0a mi0unaO *os reG .ano) s& Anat& 5aYiG \\ Bano derec*aO pa?a ma0i& \\ Bano i"quierdaO ##o-8e 6aYiG \\ Bano o pie con seis o ms

LL
LL, ) Dcima cuarta letra del a+ecedario espa?ol y undcima de sus consonantes; su gr!ica es do+le e indivisi+le su escritura; representa un solo sonido, cuya articulaci#n tradicional es palatal, lateral, !ricativa y sonora; se produce en contacto ms o menos amplio y tenso de la lengua con el paladar& F-&A&9&G a.a) s& Lool& Sca6K#ido g#a6aTG L#a6aG .amlido sudamericano, *a+itante de los andes, utili"ado para carga desde la poca de los in0as& a.a8or,Lra) adj& Wa-Ea-G a.a.iento) s& Wa-EaG a.ar) v& Wa-EaEG a.ara8a) s& 'a*.aG 9cO ra*aG ano,Lna) adj& ,eog& Pan*a, *8a-G anura) s& Pan*aG QunO *an*a iG antKn) s& Eot& Fplmago sp&G /aqHarara& a;e) s& :ic.anaG e>ar) v& C.aEaE, c.aEa6uEG enar) v& Hun 8aE, ##in*8aEG eno,Lna) adj& Hun 8a, ##in*8aG e;ar) v& A*aEG \\ .onducirO *usaEG \\ llevar en los +ra"osO 6ar-8aEG \\ .argarO -8e*iEG \\ Clevar de la manoO ran*aEG \\ Clevar +ajo el +ra"oO ##uY8iEG \\ Clevar al *om+roO riYraEG orar) v& Wa-aEG oriquear) v& C.8iririE, en-.e*aYuE, en-.eEG oriqueo) s& En-.eG orMn,`naG adj& Wa-a e, QarQa, Ua-aEc.8uruG AncO Ua-a##isunG .ajO i iYuG QunO Ua-aE siYiG o;er) v& ParaEG An& a6EaG AyaO a6iaEG o;i?nar) v& C.ira*aE, i*.uE, si*.siEG AncO c.ira6aEG AyaO i*uE, *arari6uEG .ajO *o-asEaEG QunO ri#a*aEG u;ia) s& Beteor& ParaG

M
M, .) Decimoquinta letra del a+ecedario espa?ol, duodcima de sus consonantes& /u nom+re es 5eme6& -epresenta un sonido +ila+ial, nasal, oclusiva y sonora& F-&A&9&G .achaca8or,Lra) s& )nstr& Sa- a-G \\ $iedra es!ricaO -o##o aG \\ Bedia luna de piedraO unaUa, unaUG .achacar) v& Sa- aEG .achaca8o,L8a) adj& Sa- as-aG .acho) s& Or-oG Animal de se:o masculino en general& $e&AyaO orPoG $e&.ajO o##-oG $e&QunO u#-u, u##-uG 9cO or-oG .achona) adj& Q.arinc.aG Bujer con energa varonil& .achorra) adj& Qo6i, urUaG .a8e9a) s& :.aUaG .a8era) s& :8u##uG \\ Badera planaO 6aruG .a8rastra) s& Q.e*a6a6aG 9cO #a6anaG .a8re) s& 5a6aG \\ Lool& madre que a+orrece a las crasO 6aPi-, 6aUri-G .a8ru>a8a) adv& 9##ariE, *ac.a i##ariE, *ac.a *a-ariE, u a*aG .a8urar) v& Po-oEG $e&AyaO *oPoEG $e&QunO s.u##aEG 9cO c.a##unaG .a8uro,Lra) adj& Po-os-a, *o-o, c.8a##uG $e&AncO *o-u, *o-us.aG $e&AyaO *oPosPaG $e&.ajO -arUaG $e&QunO *us-o-G EolO c.8us6i, PaY8aG 9cO c.a##uG .aestro,Ltra) s& adj& 9duc& =ac.ac.e-e, Eac.ac.e-, Eac.ac.i-, .a6aU 8aG $e&AyaO Eac.ac.i-G $e&.ajO Ea rac.iYuPG $e&QunO Ea rac.i-G ArgO Eac.ac.ePG \\ ;eol& master, magisterO .a6aU 8aG \\ DoctorO .a un .a6aU 8aG .a>nFni.o,L.a) adj& 'o-8a, .a un son-o, su6a- son-o, a#aUc.a-eG .a>nG<ico,Lca) adj& :usa, a##in*uniG .a>ue2) s& Eot& Pa-*aG .aici o) s& Sara 8an aG .aG?) s& Eot& FLea mays CinneoG& SaraG \\ Ba" amarilloO uUina saraG \\ Ba" especial para tostadoO c.8u##*i saraG \\ Ba" +lancoO *ara-aE saraG \\ Ba" moradoO Yu##i saraG \\ Ba" de dos coloresO sa-sa saraG \\ Ba" especial para tostarO *es-o saraG \\ Ba" roji"oO c.a6inYu saraG \\ Ba" duroO c.8i#a saraG \\ Ba" temporal Fde lluviasGO -.os-asaraG \\ Ba" perla Fpara con!itesG, c.8i#i saraG \\ Ba" +lanquecino plidoO -.a##Ua saraG \\ Ba" de color plomi"oO o-e saraG .ai?a ) s& Agr& Sara c.aYraG .a9a8ero,Lra) adj& arQaYu, c.8arc.aG 9jem& QarQa er-eH ni?o majadero& EolO QarQaYuG .a9a8or,Lra) adj& s& Sa- a-G .a9ar) v& Sa- aEG .a ) adj& s& 5ana a##inG \\ Bal de alturaO suro-c.8iG \\ Bal de ojos producido por destellos del sol en la nieveO surun*i, in ic.o-aG

235
dedosO 8a aG .anosear) v& 5u##Y.uE, -8a*iE, -8a*iEYac.aEG .anosearse) v& L#anY.unaYuE, -8a*inaYuEG .anso,Lsa) adj& San*8a, san*8a son-o, u##*u son-oG .anta) s& L#iY##aG \\ Banta ceremonialO ##a-o##aG .ante ina) s& te:& 9QaYaG $eque?a ##iY##a que las mujeres llevan en la ca+e"a& .antequi a) s& uYQu UiraG .anti a) s& Wac.a#aG Bantilla peque?a, para guardar dinero o coca& .anto) s& P8is una, c.usi, -a a, -on*iG .antona) s& Lool& F+oa constrictor CinneoG& Wa a *uQo- 6ac.8a-UaEG .a/ana) adv& Pa-arinG \\ De ma?anaO u a6an aG \\ 'asta ma?anaO *a-arinYa6aG $e&AyaO *aParinG $e&QunO Ua#aG $e&/&BarO EaEaG 9cO YaEaG .aqueta) s& ,eog& SaEUi iG .aqui ar) v& PasiEG .aqui arse) v& Pas,YuE, ##in*8iYuEG $e&AyaO ##usiYuEG $e&QunO ##usiEG .ar) s& ,eog& 5a6a-oc.a, .a un-oc.aG Maras) ,eog& Distrito de la provincia @ru+am+a, Qosqo& )mportante desde tiempos inmemoriales, por sus minas de sal yodada; la sal es o+tenida mediante el represamiento de agua en peque?os po"os& 'ist#ricamente est ligado a la leyenda de los 'ermanos Ayar, a Ayar Iac*i& .arca) s& <uEru, sana*a, unanc.aG K& seQa#G .arca8o,L8a) adj& Sanan*as-a, unanc.as-a, uErus-aG .arcar) v& 9r*aE, unanc.aE, sanan*aE, uEruEG .archita= e) adj& $a-8e-, na-8eEa-G .archita8o,L8a) adj& $a-8es-aG $e&AncO *u suEG $e&QunO aUiE, 6a a*aEG .archito,Lta) adj& $a-8es-aG .ari8o conviviente& s& Q.ariG \\ 9sposoO -osaG .ari0osa) s& Lool& Pi##*in u, *i##*i, $e&AyaO *i#*in aG $e&QunO *i##*i uEG $e&/&BarO *i##o*in oG .ar o) s& Eot& Q8oron aG $e&AyaO .u##u, oron-aG 9cO uraG .Fr.o ) s& Bin& Pac.ar, usY.aG .arrMn) adj& C.8un*iG .arti o) s& <aYanaG .ar?o) s& .alend& PaU-arUaraEG $e&AyaO *aUYar U araEG 9cO *aU-ar*ac.aG .Fs) adj& AsUanG \\ Adv& as*uUan, as aUan, as aUanra-G .asa acuosa& s& L#e-Ue, #aUaG .asa9ear) v& Q.a-oEG .asa9ista) adj& Q.a-o-G .Fscara) s& SaEna aG .ascu ino) adj& Fpara personasG Q.ari YaEG $ara animalesO or-o YaEG .ascu ar) v& :na6u*aYuEG .ate.Ftico) s& =u*aEYa6aEo-G .asticaciMn) s& Jisiol& :.a6uEG .astica8o,L8a) adj& :.a6us-aG .astica8or,Lra) s& adj& :.a6u-G .asticar) v& :.a6uEG Basticar cocaO

BC D
aYu##iEG !ig& .a##*aEG .astitis) s& Bed& uQu on-oEG Todas las a!ecciones a la mama& .astuer?o) s& Eot& Ftropaeolum majus CinneoG& HaEa- Ui##Y8uG .astur=aciMn) s& Bed& :u iEuYuE, UaUsaEG .astur=aciMn) adj& :u iEuYu-, UaUsa-G .ata) s& Eot& =ura, roEaG .ata8ero) s& Si*ina, UaQuc.inaG .ata8or,Lra) adj& WaQuc.i-, si*i-, naY8a-G .ata8ura) s& Lool& C.8o-riG 9jem& c*Hoqriyuq uywaO +es ia con 6a aduraG .atar) v& Si*iE, UaQuc.iEG .ate) s& 5a iG in!usi#n de alguna *ier+a para +e+er& .ati?a8o,L8a) adj& :usYu, *i##Yu, c.8e-c.eG 9jem& Eana *i##YuH negro mati"ado& .atorra ) s& 9col& Qora -oraG 5a##Yi 6a##Yi, sac.8a sac.8aG .atri.onio) s& Quris& SaUaEG .atri?) s& Bed& Paris, .a6in, i .a*inG $e&AyaO u .a*iG 9cO *ariG .aQi ar) s& Anat& Wa-o, -.a-##iG .a2o) s& .alend& AE6uraE Yi##a, aE6uraEG .a2or) s& adj& :ura-G \\ :uraYa, Yura-Ya-G .a?a.orra) s& A*iG .a?a.orrea8o,L8a) adj& LaUaEas-aG .a?o) s& Agr& 5arunaG )nstrumento para destruir terrones& .a?orca) s& Eot& C.o-##oG $e&AyaO Yas*a, UaE6a, c.i##*iG $e&QunO asuG .ece8or) s& 5aEUi-, YuEuc.e-G .ecer) v& 5aEUiEG .echMn) s& P.ic.uG .e8a a) s& ;eol& Wa#-anaG $e&QunO Ua##-aG .e8iaciMn) s& UE##aG .e8ia8or,Lra) adj& s& UE##a-, YusYanc.a-G .e8iano,Lna) adj& <aYsa, inYuG .e8iar) v& :usYanEaE, YusYanc.aEG .e8ica.ento) s& Bed& Han*iG .K8ico,Lca) s& Bed& Han*iYa6aEo-G .e8i8a) s& <u*uG .e8io) s& adj& C.aU*i, YusYanG .e8itar) v& Ha6u 8aE, EuEaE6anaE, EuEanc.aEG .e8ir) v& <u*uEG .K8u a) s& Bed& C.i#ina, o- onG $e&AncO urusG $e&AyaO nu YuG $e&/&BarO QuY uG .e9i a) s& Anat& :8aY##a, Ua-oG $orci#n de cara de+ajo de los ojos contiguo al p#mulo& .e9or) adj& AsUan a##in, a##in*uniG .e in8roso) adj& 5i##a 6i##aG .e i?o,L?a) s& Wis*aG .e.=rana) s& Bed& L#iYaG .e.oria) s& $sic& =uEaEG .e.ori?ar) v& $sic& U6a*i .a*8iEG .en8i>ar) v& UsYaEG .en8i>o) s& adj& UsYaG .enin>e) s& Anat& os-.on *8is u- ##iYaG .enin>itis) s& Bed& os-.on *8is u- ##iYa on-oEG .enor) adj& Su##Y8aG .enos0reciar) v& A#-oc.aYuE, *isic.aE,

DICCIONARIO
saruc.aEG .enstruar) v& :8iYuEG .Knsu a) s& C.uranaG .ensura8or) s& adj& <u*u-G .ente) s& =uEaEG .entir) v& L#u##aYuEG .entiroso,Lsa) adj& L#u##aG !am& c.aU-aG .enu8o) adj& :.u##u, Qu 8uG .erca8o, vendedor& s& Q.a uG .er.ar) v& PisiEaE, UaEUaE, as##aEaEG .es) s& .ronol& :i##aG .esa) s& Han*8araG \\ .eremonialO Uan*8arG .eseta) s& ,eog& Pa a, *a6*aG .eter) v& Sa 8iE, UinaE, susY.uc.iE, .aEYuc.iEG .e?c a= e) adj& C.a-ruYu-, 6ic.8uYu-, 6inuYu-, <a-roYu-G .e?c a8o,L8a) adj& C.a-rus-a, 6inus-a, 6ic.8us-aG $e&AncO aYu, a##uYas.G $e&AyaO c.a*us-a, aPrusYaG ArgO c.aYrusYaG .e?c a8or) adj& 5inu-, 6ic.8u-, c.a-ru-G .e?c ar) v& C.ar-ruE, 6inuE, 6ic.8uEG .e?c arse) v& C.a-ruYuE, 6ic.8uYuEG .e?co an?a) adj& 5ic.8u, c..a-ru, a-roG .e?quino) adj& 5ic.8aG 1+s& no de+e usarse 6a-##a en lugar de ste trmino& .ia >ia) s& Bed& :urYu aEc.ananaEG Dolor muscular& .icciMn) s& Jisiol& Unu .is*8aEG 9:pulsi#n de la orina& .ie8o) s& 5anc.aG .ie8o ento,Lta) adj& 5anc.aYu-, 6anc.a#iG .ie ) s& Apic& Lac.iUaG .iKrco es) s& .alend& QoE##urc.aE *8unc.aEG .i ) adj& n%m&card& Waran-aG .i Ksi.o,L.a) adj& n%m&ord& Waran-a Qe-enG .i ar) adj& n%m&card& Waran-aG .i Mn) adj& n%m&card& Hunu Uaran-aG 9jem& .uY .unuH un mill#n& \\ 9sYaE .unuH dos millones& \\ C.unYa .unuH die" millones& UU Pac.a- .unuH cien millones& \\ Waran-a .unuH mil millones& .i.a8o,L8a) adj& C.a-##is-a, #u#us-aG .ina) s& Bin& Q8oEaG .inera ) s& Bin& Qe-##aG $e&AyaO Yi##aG .Go, .Ga) adj& $o-a-G .iocar8io) s& Anat& Son-o aEc.aG B%sculo cardaco& .ira8a) s& Q.aUaG $e&AyaO $e&/& BarO -.aUa-G $e&QunO #iYaG .irar) v& Q.aUaEG .irarse) v& Q.aUaYuE, riYuYuEG .isera= e) adj& 5ic.8aG 1+sO no de+e usarse 6a-##a en lugar de este trmino& .is.o) adj& pron& :iYinG .ita8) s& :usYan, c.8e- anG .ocha8or,Lra) adj& Wi##o-, 6u 8u-, -.oro-G .ochar) v& Wi##uE, 6u 8uE, -.oruEG .ochue o) s& Lool& Pa-*aYaG .oco) s& Jisiol& Q.oQa, Qu iG .ocoso,Lsa) adj& Q.oQa suru, -.oQa sa*a, 8e- eG $e&AyaO Qu isen-aG

SIMI TAQE
.o<a) s& Qe##6aG .o9a= e) adj& C.8aranc.ana, c.8aranc.aYu-, a*ic.anaG .o9a8o,L8a) adj& C.8aranc.as-a, a*ic.as-aG .o9a8or,Lra) adj& s& C.8aranc.a-, a*ic.a-G .o9ar) v& A*ic.aE, c.8aranc.aEG .o9inete) s& Arq& WanYari, EolO -aUi6aG .o e8or) adj& s& :u anaG \\ IutaqO e# -ue 6ue#eG .o er) v& :u aE, Qu 8uE, ##e-UiEG .o.entFneo) adv& HaEri##aG .o.ento) adv& HaEri##a, uE##a, asni-G .one8a) s& ;eol& Qo#-eG .o.ia) s& 5unaUG .ono) s& Lool& Fplatirrino spG& :8usi##u, Ui i i, 6iYu, c.i*iG \\ Bono ara?a Fateles paniscus c*ane0 'um+oltGO -.an*u Y8usi##u, uru Y8usi##u, 6aYisa*aG \\ Bono aulladorO -8o o Y8usi##u Falouata seniculus CinneoG& .onta/a) s& ,eog& Or-oG $e&AyaO or-uG $e&QunO u#YuG EolO ur-oG 9cO sac.a urYu, .a un urYuG .ontar) v& P.aYac.aYuEG .ontMn) s& <aU-a, -o o, suru, UaruG .ora ) s& A##in a*aYuE, a##in YaUsaEG .ora2a) s& 5uraEaG 1+s& es incorrecto usar el trmino 5c*u?o +lanco6, por ste& .orci a) s& LunYanasG .or8e8or,Lra) v& Q.a6usa-, Yani-G .or8er) v& :.a6uE, *8a aE, Y.ac.uE, Y.anYiEG .or8i= e) adj& :.ac.unaG .or8i8a) adj& :.ac.uE, Y.anYiEG .or8isco) s& :.a6u, Y.ac.uG .or8isquea8o,L8a) adj& :.ac.u Y.ac.uG .or8isquear) v& :.ac.u*aEaEG .oretMn) s& Q8oEoG $e&AyaO PoEo, -oEoG 9cO YuEuG .ori=un8o,L8a) adj& WaQunaEa-G .orir) v& WaQuEG .orta9a) s& AEa*8ac.a, aEa- unYunG .orta ) adj& WaQu-G .ortero) s& :u ana, 6aranG .osca) s& Lool& .*Huspi& ArgO c.us*iG 9cO c.us*iG .oscar8Mn) s& Lool& WaEron-oG .oscMn) s& Lool& FdipterasarcoW p*agida CinneoG& C.8iririnYaG .osquea8o,L8a) adj& C.8us*iEas-aG .osquearse) v& C.8us*iEaEG .osto) s& Wara*u, u*iG .ostrar) v& 'iYuc.iE, -.aUac.iEG .ostrarse) v& 'iYuc.iYuE, riYuc.inaYuE, -.aUac.inaYuEG .ostrenco,Lca) adj& C.anc.aYu, *urinYic.uG !amO UaEra c.aYiG .ote) s& 5u 8i, 6o 8eG \\ Bote de *a+asO *.us*uG .otea8o,L8a) adj& A#-a, c.8e-c.i, 6uru, sa-saG .oti;a8or) s& 'aEYu-G .otoso,Lsa) adj& 5or-8a, -.o#6oG .o;er) v& :uEuc.iE, YuEuEG .o;i= e) adj& :uEo-G .o?a) adj& Si*asG \\ despectivoO *8asQaG .u/eca) s& <8e-e UaUaG .uche8u.=re) s& 'una runaG

BC D
.ucho) adj& AsY.a, sinc.i, c.aE c.iYa, anc.aG .u8o,L8a) adj& A6u, ur*aG $e&AyaO Pa6uG $e&/&BarO #aEaG ArgO 6ana ri6a-, u*a##aG 9cO u*a u*a s.i6iG .ue a) s& Anat& Wa-oroG .uerte) s& WaQuE *8uc.uYaEG .u>re) s& :.ac.a, -.e##i, Y.arYaG .u>riento,Lta) adj& :.arYaG .u9er) s& War6iG \\ BadreO 6a6aG \\ /e?oraO -oEaG UU AncianaO *aEaG \\ QovenO si*asG \\ BatronaO 8a##aG \\ .onvivienteO sa##aG .u9erie>o) adj& War6iniru, Uar6inc.u, Uar6i son-8o, Uar6isYiruG .un8ano,Lna) adj& 5aYu iG .un8o) s& Pac.a, YaE *ac.aG .u/eca de trapo& s& <8e-e UaUaG .urciK a>o) s& Lool& Fdesmodus rotundus ,eo!!royG& 5asu, 6asu .uY8uc.aG EolO c.iQi 6asuG .ur.u o) s& WararaEG .ur.urar) v& 'i6a*aYuEG .uro) s& Per-aG $e&AyaO *irPaG $e&QunO *i# aG .Oscu o) s& Anat& La*.i, ##a*.##anG .us>o) s& Eot& Qa-a sunY.a, ru6i 6i##6a, sac.8a sunY.aG .ustio) adj& Un*.u, us*.u 8a*aG ArgO ##aYiG .uti a8o,L8a) adj& 5u 8uG .uti ar) v& 5u 8uE, Ui 8uE, -oroEG .u2) adv& Anc.a, 6anc.aE, nis.u, sinc.iG

23;

N
N, n) Dcimo se:ta letra del a+ecedario y decimotercera de sus consonantes& /u nom+re es 5ene6& -epresenta un sonido de articulaci#n nasal oclusiva y sonora& /u punto de articulaci#n es alveolar cuando va al principio de la pala+ra o entre vocales& .uando es !inal de sla+a seguida de consonante, toma por lo com%n el punto de articulaci#n de la consonante siguienteO as se *ace +ila+ial, la+iodental, interdental, dental, alveolar, palatal o velar na=o) s& Eot& =uEuG \\ $otaje de na+osO EuEu .aUc.8aG nacer) v& Pa-ariE, *a-ari6uEG \\ Ca plantaO *.u uri6uE, *a-ari6uEG naci8o,L8a) adj& Pa-aris-a, *a-ari6us-aG naciente) adj& Pa-ari6u-, Ui##i6u-G na8a) s& C.8usa-G \\ ;o es nadaO 6anan i6a*asc.uG \\ $or nadaO 6anan i6araEYu*asG \\ De nadaO 6ana i6a6an aG \\ $ara nadaO 6ana i6a*a-G na8a8or,Lra) adj& WaE 8aE, .aEUaEYac.aEG na8ar) v& WaE 8aE, .aEUaEYac.aEG na8ie) adj& 5ana *i*asG 1+s& en quec*ua e:iste plural de nadieO 6ana *iYuna*asG na >a) s& Anat& SiYiG nari>Mn) s& Anat& Sen-asa*aG nari?) s& Anat& Sen-aG \\ Aguile?aO Y8u6u sen-aG \\ .*ataO 8aQu sen-aG \\ TorcidaO Uis 8u sen-aG narra= e) adj& Wi##ana, Ui##ana##aG narra8o,L8a) adj& Wi##as-aG narra8or) s& Wi##aYu-, Ui##a-G narrar) v& Wi##aEG \\ 'acer narrarO Ui##ac.iEG narrarse) v& Wi##anaYuEG nata) s& L#uY##uG nata icio) s& Pa-ari6uE *8unc.aEG natura e?a) s& Pac.aG \\ De las cosas& s& YaEninG 9jem& <8i u- runa YaEninH el ser *om+re de THito& nFusea) s& Jisiol& Son-o 6uEuE, -8e*nuG ne= ina) s& Pac.a *.uEuG ne=u oso,Lsa) adj& P.uEu *.uEuG nece8a8) s& Pan aE, -8onnaEG necesita8o,L8a) adj& 5uc.u-G necio,Lcia) adj& P8anraG ne>ar) v& 5ananc.aYuEG \\ ;o quererO mana munay ne> i>ente) adj& Qe##aG ne>ociar, comerciar& v& Q.a uEG ne>rear) v& =anaEaEG ne>recer) v& =anaEac.iE, EanaEa*uEG ne>ro,L>ra) adj& =anaG \\ $ersona negraO Eana runaG \\ 1jos negrosO Eana QaUiG \\ ;egro tintoO Eana c.8i##uG ne>ru?co,Lca) adj& =anaQira-G neo) adj& 5oso-, Ua6aG \\ ;eologismoO 6oso- rirnaE, 6oso- si6iG ner;io) s& Anat& HanY8uG

233
ner;u8o,L8a) adj& HanY8usa*aG neto,Lta) adj& Hun 8as-aG neura >ia) s& Bed& HanY8u on-oEG neutra ) adj& 5ana *i6an saEa*aYu-G ne;a8a) s& 'i 8iG $e&AncO rasuG $e&QunO #asuG \\ 9n coposO #as#a, a-ara*i, *a-ara*8i, *.usaG ne;ar) v& 'i 8iEG $e&AncO ras. aEG $e&AyaO #as aE, rasuEG $e&QunO #asuE, #as. aEG ne;isca) s& Beteor& C.aQaY##u, a-ara*iG neQo) s& :.i*uG ni8a *uevo& s& L#u##aG ni8i<icar) v& Q8esac.aEG ni8o) s& Lool& Q8esaG nie= a) s& Beteor P.uEu *.uEuG nieto,Lta) s& HaUaE, Ui##YaG nie;e) s& 'i 8iG ni>ua) s& Lool& PiYiG ni.=o aureola& s& C.in*uG nin>uno,Lna) adj& 5ana *i*asG \\ ;inguna cosaO 6ana i6a*asG ni/o,L/a) s& Er-e, Uar6aG \\ Ca ni?a del ojoO QaUi ruruG ni/e?) s& Er-e YaEG nGti8o,L8a) adj& C.8uEaG no) adv& 5anaG \\ ;o est aquO 6anan YaE*ic.uG \\ ;o interrogativoO 6anac.u_ \\ ;o pro*i+itivoO a6a, a6a*uniG UU De ninguna maneraO 6ana*uniG \\ ;o *agasO a6a ruUaEc.uG \\ ;o *ay msT 6anac.u as*uUan YanG \\ ;o *ayO 6anan Yanc.uG \\ ;o s#lo es esoO 6anan c.aE##ac.uG \\ ;o se qu serT i6ac.F YaYun*asG \\ ;o se por d#nde esT 6aEnin ac.F YaYun*asG \\ ;o es asO 6anan .inac.u, 6anan c..aEnac.uG \\ ;o se c#moT i6aEnac.FG \\ ;o seO 6anan Eac.anic.uG no= e) adj& <u*aG noche) s& <u aG \\ Toda la noc*eO u an inG \\ Bedia noc*e, c.aU*i u aG \\ Anoc*eO Yunan u aG \\ Buy de noc*eO anc.a u a aG \\ De noc*eO u a a, u a6anG \\ 9ntrada de la noc*eO u aEaE, u aEaEYuE, c.8isinEaEG \\ Euenas noc*esO a##in u aG \\ ;oc*e +uenaO su6a- u aG no8ri?a) s& A6ani, QuQu-G no.=rar nominar& v& Su i .o-ariE, su ic.aEG nM.ina) s& Qe#-a, su i -e#-aG no.=re) s& Su iG \\ ApodoO su ic.as-a su iEas-aG nona8a) adv& =an-aG nonato,Lta) adj& 5ana Uac.as-aG nones) adj& C.8u##aG no0a ) s& Eot& <unasG norte) s& C.inc.aG nosoco.io) s& Bed& Ha6*ina UasiG nosotros incluyente, pron& $o-anc.isG 9jem& no-anc.is runa Yanc.isH nosotros somos *om+res& \\ 9:cluyenteO no-aEYuG 9jem& no-aEYu -.ari YaEYuH nosotros somos varones& UU /#lo entre nosotrosO no-a##anc.isN no-a##aEYuG \\ ;osotros mismosO YiYinc.isN YiYiEYuG \\ ;osotros dosO isYaEninc.isN isYaEniEYuG \\ ;osotros solosO no-a##anc.isN no-a##aEYuG \\ ;osotros todosO ##an*anc.is,

BC D
##a*a##anc.isN ##a*aEYu, ##a*a##aEYuG noticia) s& Wi##aEc.aG noticiar) v& Wi##aEc.aEG noti<icaciMn) s& Wi##ac.iG noti<ica8o,L8a) adj& Wi##aEc.as-aG no;ecientos) adj& n%m& 9s-on *ac.aYG no;eno,Lna) adj& n%m&ord& 9s-on Qe-enG no;enta) adj& 9s-on c.unYaG no;ie.=re) s& .ronol& AEa6arYaG no;i unio) s& Astron& 5oso- Yi##aG no;Gsi.o) adj& 5oso-##a, Ua6a-##aG nu=e) meteor& P.uEuG \\ ;u+e en los ojosO -oEruG \\ ;u+e negraO Eana *.uEuG nu= a8o,L8a) adj& P.uEus-aG nu= ar) v& P.uEuE, *.uEu6uEG nuca) s& Anat& 5uc.8uG nu8G0e8o,L8a) adj& Q8a#a c.aYiG nu8o) s& :.i*uG \\ *acer nudoO Y.i*uEG nuera) s& Q.ac.unG nuestro,Ltra) pron& )ncluyenteO no-anc.is*aG \\ 9:cluyenteO no-aEYu-G nue;a.ente) adv& Ho-6an a, 6oso-6an aG nue;e) adj& n%m& 9s-onG nue;o,L;a) adj& 5oso-G nu o) adj& =an-a, 6ana c.aniEo-G nu.era= e) adj& =u*ana##aG nu.erar) v& =u*aEG nO.ero) s& =u*aG nu.eroso,Lsa) adj& AsY.aG nunca) adv& 5ana .aEY8a-*asG nutria) s& Lool& Flutra incarumG 5aEu *u6aG nutriti;o,L;a) adj& :a##*ac.ac.iYu-G

DICCIONARIO

O
O, o) Decimoctava letra del a+ecedario, cuarta de sus vocales& $ronunciase emitiendo la vo" con los la+ios un poco sacados *acia !uera en !orma redonda y li+res, gran parte de la cavidad +ucal, queda *ueca por retraimiento de la lengua, cuyo dorso se eleva *acia del paladar& F-&A&9&G& o=e8ecer) v& :asuE, YasuYuE, uEaYuEG $e&AncO YasuEG $e&QunO YasuE, uEa#iYuEG o=eso,Lsa) adj& O-oc.o, *8u u, Uirasa*aG $e&AyaO oPoro, oPoc.o, *u uG $e&.ajO *o-oG $e&QunO UiraG $e&'uan& AncO UeraG ArgO UiraG o= i>aciMn) s& :a6ac.iG o= i>ar) v& :a6ac.iEG o= on>o) adj& SuE 8uG o=rar) v& 'uUaE, ruraEG ArgO inaE, ruaUaEG o=scurecer) v& 'as*.iEaE, c.8isinEaE, u aEaE, EanaEaEG 9cO La-.eEaEG o=sequiar) v& SuQaEG o=sequio) s& SuQaG \\ $ara comprometer a una o+ligaci#n religiosaO .urY8aG o=ser;a8or) adj& s& 'iYu-, -.aUa-, QaUinc.a-G ArgO c.aPG o=ser;ar) v& Q.aUaEG $e&QunO #iYaEG $e&/&BarO c.a*aE, YaUaEG o=ser;atorio) s& Astron& SuYanYaG 9rr#neamente al intiwatana se denomina o+servatorio solar, cuando estos !ueron los usnus, donde se amarra+an los discos del sol, de la luna, o las momias para darles culto& o=stacu i?ar) v& HarY8aYuE o=stFcu o) s& HarY8ana, .arY8a, ur6anaG o=stina8o,L8a) adj& C.uc.u*aYu-G EolO Y8irYi*aYuE, 6urY8aYuEG o=strucciMn) s& HarY8anaG o=struir) v& HarY8aE, .arY8a*aYuEG oca) s& Eot& Fo:alis tu+erosa BolinaG O-aG oca oca) s& Eot&Fo:alis paucartam+ensis -& Inut*G O-a c.8u#Yu, o-a su##u*asG ocaso) s& 9n i .aEYuEG ocKano) s& ,eog& Ha un -oc.aG ;eol& #a6ar-oc.aG ochenta) adj& n%m& Pusa- c.unYaG ocho) adj& n%m& Pusa-G ochocientos) adj& n%m& Pusa- *ac.aY ocioso,Lsa) adj& Qe##aG Oco=a.=a) s& ,eog& Ho-8o *an*aH planicie *%meda& O-.o *an*aH senagal& Distrito de la provincia de Ca .onvenci#n& Qosqo, $er%& Oco/a) s& ,eog& O-oQaG )nstrumento musical mayor que el pin0uyllu& \\ -o y distrito de la provincia de .aman, Arequipa, $er%& oco0a) s& Uc.uYu a, o-o*aG ocoruru) s& Eot& Fmimulus gla+ratus'EIG& O-oruruG octa;o) adv& n%m ord& Pusa- Qe-enG ArgO *usaPG 9cO *usaYG octu=re) s& .alend& :an araEG

SIMI TAQE
ocu ista) s& Bed& ;eol& aUi Ya6aEo-G ocu tar) v& PaYaEG ocu to,Lta) adj& PaYas-aG o8ia8o,L8a) adj& C.e-nis-aG o8iar) v& C.e-niYuEG $e&AyaO c.e-niEG $e&.ajO re-niEG ArgO c.ePniEG EolO c.iPniEG o8iarse) v& C.e-ninaYuEG o8io) s& C.e-niG o8ioso,Lsa) adj& C.e-nic.iYu-, c.e-ninaG $e&AyaO c.e-ninaG $e&.ajO re-neG $e&QunO ri-ni*as.G ArgO c.e-ninaG oeste) s& 1rient& Qon i, Yun iG o<en8er) v& P.iQac.iE, -esac.aEG o<ensa) s& QesaG o<erente) s& Ar*a-, .aEUa-G o<recer) v& Ar*aEG o<ren8a) s& Ar*a, .aEUaYuE, .aEUas-aG o<ren8ar) v& Ar*aE, .aEUaYuE, .aEUariYuEG o<uscar) v& Ar*.aEac.iEG ohE interj& Ho[ 9jem& Ho Uar6i[H 1* mujerN& oG8o) s& Anat& $inri, rinriG oi>a[ nterj& =aU[ oir) v& UEariEG $e&AncO UiEaEG $e&QunO u#a#iEG oirse) v& UEarinaYuEG o9a F) adv& 9c.a*asG o9o) s& Anat& aUiG \\ Eana QaUiH ojos negros& \\ Q.osi QaUiH ojos verdes& \\ An-.as QaUiG ojos a"ules& \\ O-.eQaUiH ojos pardos& \\ PuYa QaUiH ojos rojos& \\ <i i QaUiH ojos plomos& \\ <o-oQaUiH ojos *undidos, ojeroso& \\ :usi QaUiH ojos alegres& \\ Pa*a QaUiH ojos saltones& \\ C.8uYa QaUiH ojos rasgados& \\ C.8o-Qi QaUiH ojos lega?osos& \\ :a*u#i QaUiH ojos de capul, ojos negros y grandes& ArgO QaUiG 9cO #u#unG o9ota) s& Usu 8a, .usu 8aG $e&.ajO ##an-e, ##anYiG ArgO us.u aG EolO us.u 8a, PuY8u aG o a) s& AE iG o er) v& 5usY.iEG o <atea= e) adj& 5usY.inaG o <atear) v& 5usY.iEG o <ato) s& 5usY.iG o a) s& .erm& 5anYaG \\ 'u6i 6anYaH o##a en#o"adaG \\ $ac*aman0aO la tierra olla& O anta2ta.=o) s& ,eog& O##an aE an*uH tam+o del general 1llanta& Distrito de la provincia de @ru+am+a, Qosqo, $er%& o uco) s& ;om+re genrico de los tu+rculosO #isas, o-a, aQuG o .o) s& Eot& Fpolyiepis in0ana& '&E&-G& QeUQa, -eUiQaG 1+s& es incorrecto decirO Yinua o Yinua#, en lugar de -eUQa#G o ;i8a8i?o,L?a) adj& Qon-a#iG $e&AyaO PonPaE sonPoG o ;i8a8o,L8a) adj& Qon-as-aG o ;i8ar) v& Qon-aEG $e&AyaO PonPaEG $e&QunO -unYaEG 9cO YunYanaG o ;i8o) s& Qon-aG $e&AyaO PonPaG $e&QunO -un-aG o.= i>o) s& Anat& Pu*u, *u*u iG o.M0 ato) s& Anat& Q.ar6in, -ar6inG

BC D
'ueso plano triangular que !orma parte posterior del *om+ro& onanis.o) s& Bed& WaUsaEG .oito interrumpido o suspendido& or8en) s& :a6ac.iG or8e/a= e) adj& C.8aUaYu-G or8e/a8ero) s& C.8aUanaG or8e/ar) v& C.8aUaE, QuYQuEG $e&AncO -a*iEG $e&AyaO c.aUaEG ArgO c.aEG EolO c.8aUaEG ore9a) s& Anat& rinri, ninriG ore9u8o,L8a) adj& 'inrisa*aG ArgO nigri#u, nigrisa*aG orear) v& P.asYiEG or<e=res) Qori6anEaG $e&AyaO Poric.a-G or>u oso,Lsa) adj& A*uson-oG $e&AyaO a*usPac.aEG 9cO A*us.uriYuG oriente) s& 1rient& 9n ic.aEG ori>en) s& <e-si, e-se, .a6u, u6a-eG c.u*u#u, c.8aUc.uG ori>ina ) adj& :iYin Ya-G orina) s& Jisiol& Unu .is*8aEG $e&.ajO EaYu is*aEG ArgO is.*aEaYuG 9cO EaYu is.*aG orinarse) v& His*8aEYuYuE, .is*8aEuYuEG orna.entar) v& Ac.a#aE, ac.a#ac.iEG oro) s& Betal& QoriG $e&AyaO PoriG $e&/&BarO YuriG 9cO YuriG oro0e ) s& C.o-e##uG ArgO ac.a#a, ac.a#i aG EolO UaP an-oriG Oro2a) s& ,eog& UruEaG Distrito de la provincia de Rauli, departamento de Qunin, $er%& orquG8ea) s& Eot& Flycopodium cumplanatun var& tropiccum /pringG& WiQaE UaEnaG orquitis) s& Bed& Q8oro a on-oEG 9scisi#n o a+laci#n de uno o am+os testculos& orti>a) s& Eot& Furtica urens, urtica dioicaG& :isa, Y.isaG orti>a ) s& Eot& :isa YisaG oru>a) s& Lool& Si##Ui Yuru, YisaYuruG Oruro) s& ,eog& UruruG .iudad y departamento de la rep%+lica de Eolivia, con una e:tensi#n de 87,>22 0ms& cuadrados; importante regi#n industrial y minera& or?ue o) s& Bed& aUi -ara c.8u*uG oscurecerse) v& 'as*.iEaE, c.8isinEaE, #a-.aEaE, ran*.iEaEG oscuro,Lra) adj& La-.a, u aG oso) s& Lool& Ftremarctor ornatus .uvierG& UYuYu, uYu6ari, uYu6a#iG ota >ia) s& Bed& 'inri nanaEG Dolor de odos& oto0atGa) s& Bed& 'inri on-oEG 9n!ermedades o a!ecciones del odo& otro) adj& Ho-G M;a o) adj& SuE 8u, c.8uE uG o;ar) v& 'un uEG \\ Cas moscasO c.8isQaEG o;ario) s& Anat& :is6a- 6uPunG o;i a8o) s& :ururas-a, Y.iUis-aG o;i ar) v& :ururaE, Y.iUiEG o;oi8a ) adj& 'un*8u, #un*8uG MQi8o) s& AYaYi*aG o2ente) s& UEari-G

234

!
!, 0) Decimonona letra del al!a+eto; su nom+res es 5pe6& $or su modo de articulaci#n es oclusiva, por su punto de articulaci#n es +ila+ial& /e pronuncia juntando los dos la+ios y soltando el aire con una !uerte espiraci#n& 0acer el ganado& v& :.as uEG $e&AyaO Yas.YaEG \\ 'acer pacerO 6ic.ic.iEG \\ .uidar el ganadoO 6ic.iEG 0aciencia) s& 5uc.uYu- son-o YaEG 0aciente) adj& 5uc.u- son-o, naY8ariEG 0acG<ico,Lca) adj& <.aY son-oG 0acor.a) s& Eot& Fustilago maydisG Ha 8u*a, *aYur6aG 0acta8o) adj& 'i6anaYus-aG 0actar) v& 'i6anaYuEG !achaca.ac) s& -el& Jil& Pac.aYa6a-G Dios andino, creador del espacio, el tiempo, la naturale"a, el mundo y el universo& 0acha.anca) s& Pac.a6anYaH la tierra olla& .onsiste en asar alimentos, enterrndolos con piedras previamente calentadas& 0a8ecer) v& $aY8ariE, 6uc.uE, ##aYiYuEG 0a8rastro) s& Q.e*a aE aG 0a8re) s& <aE aG \\ /acerdote, padre espiritualO EaEaG \\ $adre adoptanteO c.urinc.a-eG 0a8rino de +auti"o& s& ;eol& 5ar-8aYiG 0a>ar) v& Qo*uEG $e&AyaO *aE##aEG $e&QunO *a-aEG \\ $ago de inmediatoO 6aYi*uraG 0aGs) s& L#a- a, suEuG 0aisano,Lna) adj& L#a- a6asiG 0a9a) s& Eot& 9c..u, c.i##iUa, -arUaEu, iruG 0a9ari o) s& Lool& Pic.iU, *ic.inYuG 0F9aro) s& Lool& Pes-oG $e&AyaO *isPoG $e&QunO *is.-uG $e&/&BarO *is.YuG 9cO pis0u& UU ,orri#nO *ic.iUc.uru, *ic.iUc.uG \\ Dar de comer a sus polluelosO u6iEG 0a9ona ) s& ,eog& 9c..u ic..u, ic..u *an*aG 0a a=ra) s& Si6i, ri6aG \\ 1ciosa& *an*asi6i, -asi si6iG \\ AsperaO Y8ara-si6i, .aEa-si6iG \\ )njuriosaO Y8iri- si6iG 0a a=rero,Lra) adj& Si6isa*a, ri6aEsiYuG 0a a8ar) s& Anat& SanYaG 0a anca) s& Wan-.aG 0a an>ana) s& PuruQaG 0a anquear) v& Wan-.aEG 0a a?o dar& v& P8anaEG 0a eti a om#plato& s& Wa6ani -ar6inG 0a iar encu+rir& v& PaYa*aEaE, *aYar-oEG 0F i8o,L8a) adj& Q8e##u, -8e##uEas-aG 0a i?a dar& v& P8anaE, Ua- aEG 0a .a) s& Eot& C.un a, u6iruG 0a .a) s& Anat& 5aYi 8a-##a, 6aYi *an*aG 0a .ear) v& <a-##aE, 8a-##aYuEG 0a .ito) s& Eot& Fcyperus mutisii 'EI&G Sa-sac.un aG 0a .o medida& s& :8a*aG \\ Bedir a

237
palmosO Y8a*aEG 0a o delgado& s& :8as*iG \\ ,ruesoO YurYuG 0a o.a) s& Lool& Ur*iG $e&AyaO ur*aEG ArgO ur*i#aG \\ Torca"aO YuYu##iG \\ Ay mi palomitaN ur*i##aE[, ur*ic.a##aE[ \\ A6orci oH ur*i son-o, ur*ic.a##aE, son-oc.a##aEG 0a o.ar) s& Ur*i UasiG 0a o.ino) s& Lool& 5a#-o, 6a#-o *ic.inc.uG 0a 0ar) v& L#a6iE, u*aE, u*aEYuE, ##anY.uE, 6u##Y.uEG \\ AuscultarO ##a6iEYuE, *anYuE, Y.u##aEG $e&QunO c.a*#aE, ##unY.uEG $e&/&BarO ##anYaEG 0a 0itaciMn, latido& s& <8i*uEG 0a 0itar) v& P.a a a aEG $e&AyaO *a *a iEaE, i*uYEaEG 0a ta) s& Eot& Fpersea gratissima ,oertnG Pa# aEG 0a u8is.o) s& Bed& C.uYc.uG 0a.0a) s& ,eog& Pan*aG 0an) s& <8an aG \\ 'acer panO 8an a 6asaEG $e&AncO 6asaEG 0ana8ero) s& <an a Ya6aEo-G 0ana ) s& Lac.iUanaG 0anca) s& Eot& P8an-aG 0Fncreas) s& Anat& :8aEra*in, suEY8u*inG 0an8ero) s& B%s& <inEaG 0aneci o de quinua& s& :8is*iQuG 0Fnico) s& Q8a-c.aG 0anta Mn) s& WaraG 0antano, cinaga& s& O-.o, c.8uEuG 0antanoso,Lsa) adj& P8on-o *8on-oG 0anteMn) s& ;eol& AEaUasiG 0antorri a) s& Anat& C.8u*aG 0an?a) s& Anat& WiYsa, *8usnuG $e&QunO *a aG $e&AncO *ac.aG 0an?Mn,Lna) adj& WiYsasa*aG 0a/a interior& s& AYaUaraG \\ 9:teriorO *8is unaG 0a0a) s& Eot& Pa*aG \\ 'eladaO -8ac.u c.8uQuG \\ Des*idratada, negraO c.8uQuG \\ Des*idratada +lancaO 6oraEaG \\ AmargaO UaQaG \\ variedadesO a#-aEUar6i, -on*is, a#-a -on*is, c.8e-c.e *.uru, *uYa 6a6a, Eura- Ua-o o, Ua6an u6a, c.iUaYu, c.oros*iQa, 6a- 8i##o, *8i iYiQa, suE 8u c.8unc.u, c.aUc.a, -o##a Ua-o o, *.u-oEa, 6uru *.u-oEa, *uYa *.a a, sunc.8uG 0a0F) s& <aE aG \\ $adre espiritualO EaEaG 9jem& A*u EaEa @esuYris oG $adre Dios Qesucristo& 0a0i a) s& Alim& Pa*a-8a*iG 0a0a>a2o) s& Lool& Pa*a, -a##uH lengua de papa, lengua dura& \\ ,randeO UaYa6aEoG \\ BedianoO uri uG \\ $eque?oO Y8a##aG 0a0irote dar& v& <8inYaEG 0aquete) s& <e-eG 0ar) s& 5asa, EanaG Jig& orqo c*inantinO 6ac.o E .e6+raG 0ara) *re*G GGG*a-G 9jem& *aE*a-H para l& 5a6aE*a-H para mi madre& 0ara quKH adj& 96a*a-_ 0ara8a lugar de& s& Sa6ana, *asYanaG 0ara8ero) s& ,eog& PasYanaG 0ara8o,L8a) adj& SaEas-a, saEa-G 0ara i?a8o,L8a) adj& <a ic.is-aG 0ara i?ar) v& <a ic.iEG

BC D
0Fra.o) s& ,eog& C.iri Y8i i, *urun Y8i i, *urun *an*a, *urunG 0arar) v& SaEaEG \\ $onerse de piO saEariEG \\ DetenerseO a iEG \\ Detenerse por un instante, lentamenteO saEaEYuEG 0ararse ponerse de pi& v& SaEaE, saEariEG 0araso ) s& Ac.iUaG 0arce ar tierras& v& SuEunc.aEG 0archa8or) s& 'a ac.a-G 0archar la ropa& v& 'a ac.iEG 0arche) s& 'a ac.iG 0arco so+rio& adj& PaY as##aG 0ar8o) s& C.8un*iG 0area8o,L8a) adj& =anac.as-a, 6asac.as-aG 0arear) v& =anac.aE, 6asac.aE, *i uEc.aEG 0arecer) v& 'iY.uriEG 0arecerse) v& 'iYc.8aYuE, riYc.8anaYuEG 0areci8o,L8a) adj& 'iY.uri-, riY.uris-aG \\ AsemejadoO riYc.8aYu-G 0are8) s& Per-aG 0are9a) s& 5asaG 0arente a) s& AE##u, EaUar6asi, sananG 0ariente) s& AE##u, EaUannasiG \\ $ariente lejanoO Yaru aE##uG 0arietaria) s& Eot& 5ic.i 6ic.iG 0arihue a) s& Wan una, Ya##a*i, Ya*ac.uG 0arir) v& Wac.aE, Uac.aYuEG $e&QunO Ua raEG 0ar anchGn,Lna) adj& 'i6aEsa*a, .aEu#aG $e&AyaO -a#-aG 0arMti8a) s& Anat& <.o-aE*a c.8aQanG 0ar0a8ear) v& C.8i##6i*aYuE, c.i##6iEYac.aE, c.8i##6iE, ##i*8e-EaEG 0Fr0a8o) s& Anat& aUi -araG 0arrici8a) adj& <aE an UaQuc.i-, 6a6an UaQuc.i-G 0arri a) s& :anYana, -8as*anaG 0arta.osE interj& HaYuc.is[ HaYu[ 0arte lugar, sitio& s& :8i i, suEuG 6arYaG \\ Bi parteO c.aEa-eEG \\ @na parteO .uY *8a 6aG \\ Bedia parteO c.8e- anG \\ Bnima parteO si* 8i, Y8i a, c.8i##*iG \\ $arte deO c.aEa-eG 0artes del aparato genital !emeninoO vulvaO raYaG \\ KaginaO raYa 8o-oG \\ Ca+ios mayoresO .a un Uir*8aG \\ Ca+ios menoresO .uc.8uE Uir*8aG \\ .ltorisO raYa Y8aYaraG \\ 'imenO raYa ##iYaG \\ 'orquillaO raYa anYaG \\ _teroO Yis6aG \\ .uello uterinoO Yis6aYunYanG \\ Trompa de JalopioO P.a#o*io- -e-erinG \\ ,lndulas mamariasO QuQuG \\ /enoO Y8inc.u, 6u##Y.uG 0artes del aparato e!"tal #as$%l"!o& $eneO u##uG \\ JrenilloO u##u- sirY8anG \\ ,landeO u##u- u6anG \\ $repucioO u##uc.8u##unG \\ TestculoO -8oro a, run uG \\ 9pididimoO -8oro a- -a anG \\ .onducto de!erenteO Eu6a- *inc.aG \\ Eolsa escrotalO -8oro a- c.8us*anG \\ Kescula seminalO Eu6a- *8urunG \\ .onductos eyaculadoresO Eu6a c.8iYUac.i-G \\ /emenO Eu6a, UaUsaG 0artes de la ca+e"a& U6a- u##unYunaH !renteO 6a 8iG \\ ;ari"O sen-aG \\ 1rejaO rinri, ninriG \\ 1joO QaUiG \\ EocaO si6iG \\ BejillaO Y8aY##aG \\ Ca+io superiorO

DICCIONARIO
sir*.iG \\ Ca+io in!eriorO Uir*8aG \\ Bent#nO Y8aYiG \\ Band+ulaO Ua-oG 0artes del aparato circulatorio, .ora"#nO son-oG \\ ArteriasO *uYa EaUar sirY8aYunaG \\ KenasO Eana EaUar sirY8aYunaG \\ .apilaresO c.8iQi sirY8aYunaG 0artes del aparato respiratorio& ;ari"O sen-aG \\ Josas nasalesO sen-a 8o-oYunaG \\ Bucosa pituitariaO isi##aG \\ CaringeO on-or 6o-oG \\ TrqueaO .a un on-orG \\ EronquiosO QaQu on-orYunaG \\ $ulmonesO sor-8anYunaG \\ $leuraO sor-8an ##iYaYunaG 0artes del aparato digestivoO +ocaO si6iG \\ CenguaO -a##uG \\ !resnilloO -a##u sirY8a, a-orYa*YaG \\ DientesO YiruYunaG \\ $aladarO san-8aG \\ @vulaO u uYu##oG \\ AmgdalaO a6u-##iG \\ JaringeO 6i##*8u iG \\ 9s#!agoO UiYsa .e-8eG \\ 9st#magoO UiYsaG \\ $loroO UiYsa*unYunG \\ .ardiasO UiYsa-si6iG \\ )ntestino delgadoO ##aQu c.unc.u#G \\ DuodenoO 6uEu-en, EeEunoH \\ aQu c.8unc.u# -a##ariEninG \\ )ntestino delgadoO QaQu c.8unc.u#G \\ )ntestino gruesoO raY.u c.8u#c.u#G \\ .iegoO QaUsa c.8unc.u#G \\ -ectoO o-o iG \\ AnoO si*8u iG \\ $artes ane:as al aparato digestivoO glndulas salivalesO o-aE c.8ananYunaG \\ 'gadoO YuYu*in, Y8i*c.anG vescula +iliarO .aEa-e *8uruG \\ >i#is, .aEa-eG \\ $ncreasO Y8aEra*in, suEY8u*inG \\ Ea"oO Ue-aUG mesenterioO ##iYa unYuG \\ Ksceras en generalO Qa 8iYunaG 0artear) v& Jisiol& Wac.ac.iE, Uac.ac.iYuEG 0arti= e) adj& 'aYina##aG 0artici0ar avisar& v& Wi##aE Ui##a*uEG \\ $articipar en conviteO 6anEaEG 0artGci0e) adj& C.aEa-eEo- Ya-G 0arti8ario) s& SaEa-eG 0arti8o,L8a) adj& P8a-6as-a, c.8e- as-a, Y.a##as-a, raYis-aG 0artir) v& P8a 6aE, c.8e- aE, raYiEG \\ 'ender, rajarO c.8e- aE, Y8aYc.aEG 0artir distri+uir v& 'aYiE, raYir-ariEG \\ Distri+uir y dividir en clasesO suEuc.aEG 0artir) v& 'iEG \\ 9mpe"ar a caminarO *uririEG \\ -pidoO *.aUariEG \\ Dividir por medioO c.8e- aEG \\ Par ir #eQaH c.8e- aEG 0artirse mutuamente& v& 'aYinaYuEG \\ -ajarseO ra-raYuEG \\ A+rirseO Yic.aYuEG \\ reventarO *.a aEG 0arto) s& Wac.aE, Uac.aYuEG 0arturienta) s& Wac.a-, Uac.aYu-G 0Fr;u o) s& WaUa, er-eG 0asa8i?o) s& :8iY##uG \\ $asadi"o intercomunicadoO *unYuraUiG 0asa8o,L8a) adv& aU*a-G \\ Tiempo pasadoO -aEnaG \\ $asado ma?anaO 6inc..a *8unc.aEG \\ 'uevos pasadosO run u *.asiG 0asa9ero) s& Puri-runa, Qan*uri-, *uriYu-G 0asar alcan"ar v& HaEUaEG \\ $asar delanteO QaU*ariE, QaU*a-6an riEG \\ $asar dentroO .aEYuEG \\ $asar el ro, pasar al !renteO c.in*aEG \\ $asar y

SIMI TAQE
repasarO c.in*aEYac.aEG \\ $asarle a unoO ##a##iE, ##a#ir-oEG \\ $asar de gota en gotaO su 8uc.iEG 0asear) v& PuriYuEG 0asi= e) adj& aY8ari-G 0asiMn) s& aY8ariEG 0aso) s& 9c.iG \\ Dar un pasoO ic.iE, .a YiE, .asYiEG \\ Bedida de longitudO c.ar-aEG 0asta de ceni"a para pi0c*ar coca& s& ##i*. 8aG \\ De yesoO 6e-aG 0astar) v& 5ic.iEG 0asto) s& Q8ac.uG 0astor) adj& 5ic.i-, 6ic.i-eG 0ata) s& Lool& C.8usc.a, Uic.8u, c.aYiG \\ $atas arri+aO u6a c.aYiG 0ata8a) s& HaE 8aG 0ata ear) v& HaE 8aEYac.aE, .aE 8a*aYuEG 0atata) s& Eot& Pa*aG 0atear) v& HaE 8aEG 0atente) s& Su 8iG 0atenti?ar) v& Su 8inc.aEG 0atG=u o) s& AraUa, .aEra ana, .araUaG 0ati ar>o,L>a) adj& Suni c.aYiG 0atituerto,Lta) adj& Wis 8u c.aYiG 0ato) s& Lool& Wa##a a, nuQu6a, -an-enaG $e&AyaO YanYanaG Fmergaretta armata Tsc*&G 5aEu c..u##aG 0ato9o,L9a) adj& We-ro c.aYiG 0atMn patudo& adj& C.aYisa*aG 0atra/a) s& uYQaG 0atrocina8or) adj& 5arYa, Eana*a-e, Eana*a-G 0atrocinar) v& 5arYac.aE, Eana*aEG 0atrocinio) s& 5arYa, Eana*aG 0au atina.ente) adv& A##i##a6an aG 0ausa) s& Sa6a, saEaG 0a;a de monte& s& Lool& 5ana -araYuG 0F;i8o,L8a) adj& 5anc.ariYu-, 6anc.aris-a, ##aY##as-a, -8a-c.as-aG 0a;i.ento) s& Pan*aG 0a;or) s& Q8a-c.aEG 0a?) s& <.aY YaE, Yusi -e##*u YaUsaEG 0a2aso) s& ;eol& :8usi##u, .in iric.i-G 0eatMn) s& Puri-G 0eca) s& Bed& 5irYaG !am& c.8e-c.eG 0eca8o) s& ;eol& -el& Huc.aG $e&AncO .us saG ArgO uc.aG \\ De envidiaO c.8iYiYuE .uc.aG 0eca8or,Lra) adj& Huc.a##iYu-, .uc.asa*aG 0ecar) v& Huc.a##iYuEG 0Kcari) s& Lool& Wan-ana, sa#-a Y.uc.iG .*anc*o salvaje& 0ecoso,Lsa) adj& 5irYasa*aG 0ecu a8o) s& L#a- a- -o#-en suUa-G 0ecunia) s& Qo#-eG 0echo) s& Anat& Q.as-oG \\ uQuG 0echu>a) s& QaUaG 0ectora ) s& Qarni*uH .on la !igura del /ol& 0e8a>o>oL>a) s& =ac.ac.i-, Eac.ac.e-eG 0e8ante) adj& s& =ac.aE uYu-, Eac.a uYuG 0e8a?o) s& P8aYin, asni##an, as##an, UaYin, Ui .a, Y.ic.aG 0e8erna ) s& $ina -.e##aE, -.es-a ru6iG 0e8icu osis) s& Bed& Usa on-oE, usa a*ariEG 0e8i8or,Lra) adj& 5aQaYu-G 0e8i>Pe/o,L/a) adj& 5aQa*u,

BC D
*aQa*aEaYu-G 0e8ir) v& 5aQaYuEG 0e8o) s& Jisiol& Su*iG 0e8orrear) v& Jisiol& Su*i*aYuEG 0e8orrero,Lra) s& y adj& Su*isiYi, su*i*aYu-G 0e8ra8a dar& v& C.an-aEG \\ .on *ondaO UaraY8aEG 0e8re>a ) s& So-Ea, ru6i so-EaG 0eer !recuentementeO v& Su*i*aYuE, 8iriririEG 0e>a8i?o,L?a) adj& :8asYaYu-G Y8asYa*aYu-G 0e>a9oso,Lsa) adj& :8asYa-, *u*a-G 0e>a8o,L8a) s& :asYas-a, Y8asYac.is-aG 0e>a.ento) s& :8asYac.iG 0e>ar) ad*erir& v& :8asYaE, Y8asYac.iEG \\ ,olpearO 6a-aEG \\ KiolentamenteO 6a-ar-oEG 0e>arse) v& :8asYaYuE, Y8asYa*aYuE, Y8asYanaYuEG \\ ,olpearseO 6a-anaYuEG 0eina8o) adj& a-c.8as-aG 0eina8or) s& a-c.8a-G 0einar) v& a-c.8aEG \\ 'acer peinarO Qa-c.8ac.iYuEG 0einarse) v& a-c.8aYuEG 0eine) s& a-c.8aG $e&AncO Qa-s.aG \\ Del tejedorO i##aUaG 0e9e pe"& s& Lool& C.a##UaG \\ $e" peque?oO c.8ini c.a##UaG Ui aG 0e9erre2) s& Lool& Suc.8iG 0e a8o,L8a) adj& 'u us-a, 8iras-a, ##u*8is-a, 8e-Uas-aG 0e a8or,Lra) s& 'u u-, ##u*8i-, 8ira-, 8e-Ua-G 0e ar) v& Ca lana o los ca+ellosO ru uEG \\ Arrancar tallosO 8iraE, ##u*iEG \\ Descascarar !rutosO 8e-UaEG 0e arse) v& <8iraYuE, ##u*8iYuEG \\ Quitarse la ropa o envoltura; c.8u iYuEG 0e ear) v& 5a-anaYuEG \\ A trompadasO sa-6anaYuEG \\ A puntapisO .aE 8anaYuEG \\ A palosO *8ananaYuE, -8asunaYuEG 0e echar) v& 5i##6aEaEG 0e i= anco,Lca) adj& =ura- c.uYc.aG 0e i=ra 8o,L8a) adj& L#an*8u c.uYc.aG 0e i>ro) s& C.8iYiG 0e i>roso) adj& C.8iYinaG 0e ine>ro,L>ra) adj& =ana c.uYc.aG 0e irro9o,L9a) adj& PuYa c.uYc.aG 0e irru=io,L=ia) adj& P8a-o c.uYc.aG 0e o) s& Anat& C.uYc.aG \\ De la +ar+aO sunY.aG \\ 9n los +rutosO sa*raG \\ $luma sutil en las avesO 6i##Ua, *.u##u *.u##uG \\ De c*ocloO ac.a#-oG 0e u8o,L8a) adj& C.uYc.asa*aG 0e uquero) s& 'u uE Ya6aEo-G 0e usa) adj& 5i##6a 6i##6aG 0e e9o) s& QaraG \\ /in lanaO *8a-#a -ara, -8a#a -araG \\ De muc*a lanaO 6i##6asa*a -araG 0e e9u8o,L8a) adj& Qarasa*aG 0e i?ca8or,Lra) s& <8i*i-, 8i*si-G 0e i?car) v& <i*iE, 8i*siE, Y8ic.iE, ##i*.c.8iEG \\ /acar un poquitoO si* 8iYuEG \\ Buc*o o muc*as vecesO 8i*i*aEaE, 8iPsi*aEaEG \\ Algo de comerO 8i*siEG \\ Ca orejaO c.8i##*iEG 0ena) s& L#aYi, QaY8ariEG \\ .astigoO

240
6uc.uE, QaY8aric.iEG \\ ,raveO .a un 6uc.uc.iEG \\ $ena moderadaO *aY as##a 6uc.uc.iEG \\ 9ternaO UiQaE*a- 6uc.uc.iEG \\ De muerteO UaQuE 6uc.uc.iEG 0ena padecer& v& aY8ariE, 6uc.uE, QaYariYuEG \\ )mponer penaO QaY8aric.iE, 6uc.uc.iEG 0enacho) s& SuYunaG 0enarse) v& L#aYiYuE, QaY8ariYuEG 0en8encia) s& :8a6inaYuE, 6a-anaYuEG 0en8er) v& WarYu#aEaE, UarYuraEaEG 0en8Mn) s& Unanc.aG 0Kn8u o) s& Wan#iG 0ene) s& Anat& U##uG !am& *ic.iYuG \\ De gran tama?oO *ic.i#oG 0enetrar) v& HaEYuEG 0ensa8or) s& Jil& Ha6u 8aruG 0ensa.iento) s& $sic& Jil& =uEaE, EuEaEYuEG \\ Kano y ociosoO Ean-a EuEaEG 0ensar) v& $sic& =uEaE, EuEaEYuE 0ensati;o,L;a) adj& $sic& =uEaEYu-G \\ A+sortoO c.iraraEa-, u iraEa-G 0enuria) s& 5uc.uE*ac.a, Ear-aE*ac.aG 0enu.=ra) s& 'anY.i, ras*.i, ##an .u, ar*.aG EolO PanraG 0e/a) s& ,eog& Qa-aG $e&AyaO PaPaG \\ PeQnH UanY8aG 0e/asca , pe?ascoso& s& ,eog& Qa-a -a-aG 0eMn) s& ;eol& L#anY8a*aYu-G 0eor) adj& AsUan 6ana a##inG \\ $eor que todosO ##a*an6an a asUan 6ana a##inG 0e0a) s& Eot& 'uruG \\ Del rocotoO c.iraG 0e0ino) s& Eot& :ac.unG 0e0ita) s& 'uru, 6uPuG \\ De oroO c.ar*aG 0e0itero) s& Lool& Fp*eucticus aureoventris Ca!resnaya dHor+ignyG& <uEaG UU De cor+ata& Fslatator aurantirostris al+o+iliaris $*il&G P8isYaYaG 0e0itoso,Lsa) adj& 'urusa*aG 0eque/e?) s& Huc.8uE YaEG 0eque/o) adj& Huc.8uE, .uc.8uE##aG \\ .antidadO as##a, c.iYa##aG 0ercusiMn) s& <aYaG 0ercutir) v& <aYaEG 0ercutor) s& <aYa-G 0er8er) v& C.inYac.iE, c.inYac.iYuEG 0er8erse) v& C.inYaYuE, c.inYaEG 0er8i?) s& Lool& P8isa-, *8isa-a, ##u .uG 0er8Mn) s& Pan*ac.aEG 0er8ona= e) adj& Pan*ac.ana, *an*ac.ana##aG 0er8ona8o,L8a) s& Pan*ac.as-aG 0er8onar) v& ;eol& -el& Quris& Pan*ac.aEG 0er8ura= e) adj& Una unaE, UiQaEG 0er8ura= e.ente) adv& WinaE##a, UiQaE*a-Ya6a, UiQaE*a UiQaEnin*a-G 0erece8ero,Lra) adj& <uYuYu-, uYuYa*u-, *8uc.uYa-G 0erecer) v& <uYuYuE, *8uc.uYaE, UaQuE, -o##uEG 0ere>rinar) v& L#a- an ##a- an *uriEG 0ere>rino,Lna) s& L#a- an ##a- an *uri-G 0erenne) adv& 5ana uYuYu-G 0ere?a) s& Qe##a YaEG 0ere?oso,Lsa) adj& Qe##aYu-, -e##aG 0er<eccionar) v& Su6a-Eac.iE, a##inc.aE, *a##UaEG

24!
0er<o a) s& Eot& P8an-aG 0er<ora8o) adj& Hu Y8us-a, 8o-os-aG 0er<orante) adj& Hu Y8u-, 8o-o-G 0er<orar) v& Hu YeuE, 8o-oEG 0er<u.a8o,L8a) adj& Q8a*a-Eac.is-aG 0er<u.ar) v& Q8a*ac.iEG 0er<u.e) s& Q8a*aG 0er>a.ino) s& L#an*8u -a#a -ara, -arac.uG 0ericia) s& =ac.aEG 0ericar8io) s& Anat& Son-o- ##iYanG 0ericar8itis) s& Bed& Son-o- ##iYan on-oEG 0erico) s& Lool& :8a##aG 0ericote) Lool& HuY8uc.aG 0eriM8ico) s& 5i 8aUaG 0eriostio) s& Anat& <u##u -araG 0erito) adj& =ac.a-G 0eritoneo) s& L#iYaUiraG 0er9u8icar) v& C.8ir6aEG 0er9uicio) s& C.ir6aG 0er esGa) Bed& C.iriraEaE on-oEG 0er.anecer) v& :a-##aYaE, Ya-##a*i YaE, .ina YaEG $e&AyaO .ina*i YaE, .ina##a*i YaEG \\ 9c*adoO c.u araEaEG \\ BetidoO UinaraEaEG \\ TiradoO UiYc.8uraEaEG 0er.anente.ente) adv& :a-##aYa-, .iQa Ya-##aG 0er.isi= e) adv& 'uUaE a iYu-, .uQiG 0er.itir) v& HuQiEG 0er.uta8o) adj& 'an inaYus-aG 0er.utar) v& 'an inaYuEG 0erni ) s& C.aYanG 0ernoctar) v& PuQuE, *uQuEsiYuE, *uQu*aYuEG 0ernu8o,L8a) adj& C.aYasa*aG 0ero) conj& advers& 9c.a-aG 0er0etua.ente) adv& WiQaE UiQaEG 0er0etuar) v& WiQaEc.aE, unaEc.aE, UiQaE*a- Yac.iEG 0er0eturarse) v& WiQaEc.aYa*uE, unaEc.aYa*uEG 0erra) s& Lool& C.ina a#-oG \\ $erroO or-o a#-oG $e&AyaO a##-oG 0errera) s& A#-oUasiG 0erse>ui8o,L8a) adj& Qa iYac.as-aG 0erse>uir) v& Qa iYac.aE, -a i*aEaEG 0erse;erante) s& <aYEa-, aYEa- son-o Ya-G 0erse;erante.ente) adv& <aYEaYus*a##aG 0erse;erar) v& <aYEaEG 0ersi>narse) v& ;eol& -el& :rusc.aYuEG 0ersona) s& 'unaG 0ersona9e divino& s& AUYiG 0ersona .ente) adv& :iYinG 9jem& pay0i0in *amunO /ino *ersona#6en eG 0ersuaciMn) s& HuQiG 0ersua8i8o,L8a) adj& Hunis-a, .uQic.is-aG 0ersua8ir) v& HuQic.iEG 0ersua8i= e) adj& HuQuc.ina##aG 0ersuasi;o,L;a) adj& HuQic.iYu, .uQuc.inaG 0ertenencia) s& :a-eG 0ertina?) adj& 'u6ison-o, i6ina, UananaG 0ertur=a8or,Lra) adj& <aYuri-, c.a-o-G 0ertur=ar) v& <aYuriE, c.a-oEG 0er;erso,Lsa) adj& A i a*.Ea runaG 0er;erti8o,L8a) adj& WaY##ic.is-aG 0er;ertir) v& WaYi#ic.iEG

BC D
0esa8i a) s& L#a*iEG 0esa8o,L8a) adj& L#asa ##asa-G 0esa8u.=re) s& L#aYi, ##aYiYuEG \\ .ausarO ##aYic.iEG 0esante) adj& L#asaG 0esar) v& L#asaEG \\ 9n +alan"aO UarYuEG \\ Dolor, arrepentimientoO ##aYiYuEG 0esarse arrepentirse& v& L#aYiYuE, *.u iYuEG \\ .ondolerseO ##aYi*aEaEG \\ $esarse del +ien ajenoO c.8iYiYuEG 0esca s& C.a##UaEG 0esca8erGa) s& C.a##Ua-.a uG 0esca8o) s& C.a##UaG EolO 9cO c.aU##aG 0esca8or,Lra) adj& C.a##Ua-G 0escar) v& C.a##UaEG 0escue?u8o,L8a) adj& :unYasa*aG 0escue?o) s& Anat& :unYa, 6uc.8uG 0ese=re) s& UEUa UasiG 0Ksi.a.ente) adv& 5i##aE 6i##aE aG 0Ksi.o,L.a) adj& 5i##aE 6i##aEG 0eso) s& L#asaG 0es0unta8or,Lra) adj& Sira-G 0es0untar) v& SiraEG 0esquisa) s& <a*u*aEaEG 0esta/a) s& Q.ec.ir*a, *u##urYiG $e&AyaO Pec.i*.raG $e&/&BarO QaUi 6i##UaG 0esta/ear) v& C.i##6i*aEaE, c.i*iYEaEG 0etu ante) adj& Qa*.c.iEYac.a-G 0e?) s& Lool& C.a##UaG 0e?Mn) s& Anat& uQuG 0e?u/a) s& Lool& P.a*a u, *.a*a##uG 0iar) v& c.i#aYEaEG 0ica< or) s& Lool& Q8en eG \\ $ica!lor giganteO UasYar -8en eG \\ $ica!lor tornasoladoO siUar -8en eG 0icante) s& HaEaG 0ica0e8rero) s& C.8e-o-G 0icar el rocoto& v& HaEaEG \\ Cos insectosO Y8u uE, YaniEG \\ Cas avesO c.8iYaEG 0Gcaro,Lra) adj& C.a##iG 0ichMn) s& Lool& 5a#-oG 0ico de cantero& s& C.8e-onaG \\ De aveO c..uruna, c..uYruna, 8a*.sana, c.8iYanaG 0icota) s& 'unaUarYunaG 0icotear) v& C.8iYaE, 8a*saEG 0icotea8o,L8a) p& C.8a*c.as-a, 8a*.sas-aG 0ichMn) s& Lool& 5a#-oG 0ie) s& Anat& C.aYiG \\ 9star de pieO saEaEG \\ $ie atro!iadoO .anY8a- c.aYiG \\ 9mpeineO *ic.usYiG \\ De animalO c.8usc.an, Uic.8uG \\ $ie o mano con ms de cinco dedosO 8a aG 0ie8ra) s& 'u6iG \\ Ca+radaO c.8e-os-aG \\ CargaO suE 8u ru6iG \\ -edondaO 6uEu ru6i, run*8u ru6iG \\ $lana, pi"arraO *a# a ru6i, Y.anYa##aG \\ $reciosaO u6iQaG \\ DuraO sa##u- ru6iG \\ De c*ispaO -8es-a ru6iG \\ $ara +ru?irO .iUaEa ru6i, Uini ru6iG \\ CisaO ##usY8a ru6i& UU Delgada, lajaO ##a*sa ru6iG \\ $iedra !undamentalO e-si ru6iG \\ A"u!reO si##inaG \\ .ali"aO isYuG P"edra pre$"osa& u6iQaG \\ DiamanteO Eurau6iQaG \\ -u+O *uYa u6iQaG \\ 9smeraldaO -8o6er u6iQaG \\ Turquesa o jacintoO an-.as u6iQa \\ TopacioO -8e##o u6iQaG \\ ErillanteO Y8anc.a u6iQa o -oE##u u6iQaG 0ie ) s& Anat& QaraG

DICCIONARIO
0iK a>o) ,eog& <ira, c.aU*i -oc.aG 0ierna) s& Anat& C.aYaG 0i<ano) s& B%s& PinYuE##u, *inYu##uG 0i>.eo,La) adj& <8inriG 0icchar coca& v& Ha##*aEG 0i ar) s& Arq& <unu, uniG 0i a8or,Lra) adj& SuUaG 0i ar) v& SuUaEG 0in0o o) s& C.8ic.in, 6uY6u, EuraG 0inchar) v& <ur*uEG 0inta8o,L8a) adj& L#usis-a, L#in*8is-aG 0intar untar& v& L#usiEG \\ .olorearO L#in*8iE, ##in*.iEG 0intarse) v& L#in*8iYuEG 0intoresco,Lca) adj& aUraE 0intor,Lra) s& L#in*8i-, ##in*.i-G 0i/a) s& Eot& Ac.u*a##aG 0io9o) s& Lool& UsaG \\ De avesO i .aG \\ De otros animalesO .a6aY8u, aY aG 0io9oso) adj& Usasa*aG 0i0iFn guiso& s& Alim& L#a-UaE uc.uG 0ira>ua) s& Wan*8uG 0irF.i8e) s& ,eom& PiYc.uG 0isa8a) s& =u*iG 0isa8o) adj& Sarus-aG 0iscina) s& WaE 8anaG 0isar) v& SaruEG \\ .on cuidadoO saruEYuEG 0isMn) s& <a- anaG 0isotear) v& SaruEYac.aE, 8us uEG 0isotearse) v& SarunaYuEG 0isoteo) s& SaruG 0ista) s& =u*iG \\ /eguir la pistaO Eu*i*aEG 0ita9a2a) s& Eot& HaE-8o##aEG 0ito) s& Lool& HaY8ac.u, .aY8aY##uG \\ JlautaO *inYuE##uG 0ituita) s& 9si##aG $e&AyaO Qu iG 0i?0ireta) adj& C.8i*. aG 0 acenta) s& Anat& L#a*.##aUaG .a6iG 0 acera,Lro) adj& Q.a uG 0 acer) s& Qoc.uYuE, YusiYuEG \\ AgradarO -oc.oc.iE, Yusic.iEG 0 Fci8o,L8a) adj& 5aEUa-, YusiE6ana-G 0 a>a calamidad& s& Ha un c.iYi, a-oEraYi, a-oE*ac.a, -.enc.a*iraG 0 a>a8o,L8a) adj& Hun 8aG 0 a>iar) v& SuUaEG 0 a>iario,Lria) SuUaG 0 aneta) Astr& Ha un -oE##ur, c.8asYa -oE##urG \\ $lanetasO BercurioO Q.a uE##aG \\ KenusO C.8asYaG \\ TierraO A##*a *ac.aG \\ BarteO AU-a-o-G \\ Q%piterO PirUaG \\ /aturnoO HaUc.aG \\ @rano& ;eptuno y $lut#n, no !ueron conocidos por los in0as& 0 ani<icar) v& WaYic.aE, 6usiYaEG 0 ano planicie& ,eog& Pan*aG 0 anta) Eot& 5a##Yi, EuraG \\ $lanta del pieO saruna, c.aYi *an*anG \\ Pla!tas al"#e!t"$"as a!d"!as& o-a, aQu, *a*a, ac.ira, Yinua, -aQiUa, #aYaUi i, anYara ac.o-c.a, siYana, *aYonYaG \\ Pla!tas !ar$'t"$as& 6ac.a 6ac.a, su*aE ar-.o, -.a6a o, c.8a*u c.8a*u, UarUasYu \\ Pla!tas $o!d"#e!tar(as& *aE-o, ro-o o, UaYa aE, ac.iUi i, c.iYc.i*a, 6uQaG \\ )r%tales& *aYaE, in in, Yac.an, #o-6a, ac.u*a##a, usu6a, unas, saUYu, aUaE6an uG \\ I!d%str"ales& ranran, YasYari##a, c.ac.aYu6a, c.8e-c.e, inc.is, 6u##i, ro-8e, saUYu, araG \\ Med"$"!ales&

SIMI TAQE
a#-oYisYa, 6aEc.8a, asna- -ora, -8e o -8e o, *inYu *inYu, *i##i *i##iG *8uru *8uru, *8irYa, YisaYisa, raYi raYi, su##u su##u, -.a6a u, ara, su u6a, EaUar c.8on-a, *an iG \\ Or!a#e!tales& -an u, QuYc.8u, c.inc.irYu6a, saUsi, *isunaEG 0 antar) v& 5a#iYiE, EuraEG 0 a/ir) v& Wa-aEG 0 as.a8o escultura& s& L#u 8as-aG 0 ata) Quim& Qo#-eG \\ P#a a #a+radaH #aYas-a -o#-eG 0 atea8o,L8a) adj& Qo#-enc.as-aG 0 atea8or,Lra) s& Qo#-eEac.i-G 0 atear) v& Qo#-eEac.iEG 0 atero,Lra) s& Qo#-e aYaEYa6aEo-G 0 Ftica) s& :unaEUaG 0 atino) s& Quim& Qo#-eUaG 0 ato) s& P8uYuG \\ $lato grandeO c.uUa, .an-8ara, 6e-aG 0 as.a) s& Bed& =aUar ununG 0 a2a) ,eog& 5aEu*a a, -oc.a*a aG 0 a?a) s& HaUYaE*a aG \\ BercadoO -.a u, -.a u*a aG 0 a?o) s& SuEaE, suEanaG 0 e>a8o) s& <a*aras-aG 0 e>ar) v& <a*araEG 0 e>aria) s& 9 u, i uUaG 0 eitear) v& Se-ac.inaYuE, anEa*unaYuEG 0 ena.ente) adj& Hun 8aE .un 8aEG 0 eni unio) s& PuraYi##a, .un 8aYi##aG 0 eni0otenciario,Lria) s& adj& A*u Ya6ac.iYu-*a Yac.anG <uYuE a i*a-G 0 eno,Lna) adj& Hun 8aG 0 eura) s& anat& Sor-8an ##iYaG 0 euresGa) s& Bed& Sor-8an ##iYa on-oE, Yos ado on-oE, -.as-o on-oEG 0 ie>e) s& <a*araG 0 o.a8a) Arq& HuE*aEc.iG \\ 9c*ar plomadaO .uE*aEc.aEG 0 o.o) Quim& <i i, e eG \\ .olor plomoO o-eG 0 u.a) s& Lool& P.uruG \\ $luma de las alasO *.ar*aG \\ $luma, lapiceroO -e#-anaG 0 u.a9e) s& Suri 8iYa, QaUraE suriG 0 u;ia lluvia& Beteor& ParaG 0o= aciMn) s& L#a- aG 0o= ar) v& L#a- a .a aric.iEG 0o=re) adj& WaYc.aG \\ Bendigo ;eol& usY.aG UU AndrajosoO ra a*aG 0o=re.ente) adv& WaYc.aE UaYc.aE##a, UaYc.aE6ana##aG 0o=re?a) s& WaYc.a YaEG 0oci >a) s& :uc.iUasiG 0oco,Lca) adj& PisiG \\ $ocas vecesO 6aEni##an*iG \\ $oco a pocoO as##a6an aG 0o8a8era) s& C.a*rana, raE6anaG 0o8a8o) adj& C.8a*ras-a, raE6as-aG 0o8ar) v& C.8a*raE, raE6aEG 0o8er) s& :a##*a, a i*aG \\ $oder legislativoO a*usi6i Ya6a- Ya##*aG \\ $oder ejecutivoO a*usi6i .un 8ac.iYa##*a 0o8eroso,Lsa) adj& A i*a-G \\ Todo poderosoO ##a*a a i*a-G 0o8re8u.=re) adj& 9s6uG 0o8ri8o,L8a) adj& 9s6us-aG 0o8rir) v& 9s6uEG UU 'acer podrirO is6uc.iEG

BC D
0o8rirse) v& 9s6u*uEG \\ 9mpe"ar a podrirseO is6unaEaEG \\ $odrirse la carneO YuruEaEG 0o8eo) Eot& 5uQaG 0oeta) s& HaraUiYuG 0o en) s& Eot& SisaG 0M ice) Anat& 5a6a ruY.anaG 0o i8e.o) Lool& Pac.aY c.aYiG 0o i>a.ia) s& HuY .uY UanniEo- YaEG \\ $oligimiaO .uY .uY -.ariEo- YaEG 0o i a) Lool& <.u aG $e&AyaO *.uEuG 0o trMn,Lna) adj& Qe##aG 0o uciMn) s& =u6aEG 0o uto manc*ado& adj& Qe##ic.as-aG 6a*8ac.as-aG $e&AyaO -anra, -anrac.as-aG 0o ;o) s& A##*a -8os iG 0o eri a) s& P.a#iYaG 0o o) s& Lool& C.iUc.i, 6a#-oG 0o.a8a) s& Bed& HaUi, ##usiG 0M.u o) s& Anat& :8aY##aG 0on8era8or,Lra) adj& War*8iYu-, Uar*8iE Ya6aEo-G 0on8erar) v& War*8iEG 0onente) s& e-, ni-, ri6aEYu-, Ui##a-, riYuc.i-G 0oner) v& C.uraEG \\ $oner en lneaO se-8ec.aEG \\ 9ncimaO .aUanc.aEG \\ De+ajoO uranc.aEG \\ AdentroO uY.unc.aEG UU 9n medioO c.aU*inc.aEG \\ $oner +ien a los enemistadosO a##inYac.i*uE, a##i*unac.iEG \\ $oner en dudaO unYiE, unYiraEaEG \\ 9n ventaO 6unac.iE, iEac.iE, -.a uEG \\ A prue+aO EanaEYuEG \\ Ca olla para cocinarO c.ur*uEG \\ $oner la vajilla volteadaO *8aYc.aEG \\ 'uevo las avesO run uEG \\ Alguna cosa al solO 6asaEG \\ $oner de cuatro piesO aUa c.aYic.iEG 0onerse e:ponerse& v& c.uraYuE, -.aUac.iYuEG \\ $onerse el solO c.8isiEaEG \\ $onerse el vestidoO *8ac.aYuEG \\ $onerse los pantalonesO UaraYuEG \\ Ca manta y envolverseO suY8u aYuE, *8is uYuEG UU Eien con el enemigoO a##ic.anaYa*uEG 0oniente) s& Astron& 9n i- .aEYunanG 0on?o/a) s& 5iEuG 0on?o/oso,Lsa) adj& 5iEuEu-G 0o0u oso,Lsa) adj& AsY.a runaEo-G 0oque8a8) s& Pisi, as##aG 0or causa de& prep& 'aEYuG 9jem& runa ray0uO *or causa de #a .u6anidadG \\ $or d#ndeO 6aEnin aG \\ A travs deO GGGn aN GGGnin aG 9jem& QosqontaO *or e# Qos-oG $HisaqnintaO *or P8isa-G 0orca lomo de tierra& Agr& Wac.u, suYaG 0orciMn) s& WaYinG \\ ,ran porci#nO asY.aG 0or8iosear) v& UsYaYuEG 0or8iosero,Lra) s& adj& UsYaYu-G 0or<ia8a.ente) adv& A i*aYuEUanG 0or<ia8o,L8a) adj& A i*aYu-, Yu i*aYu-G 0or<iar) v& A i*aYuE, Yu i*aYuEG 0or<iarse) v& A i*anaYuEG 0oron>o) s& P8uEQuG \\ $orongo grandeO 6aY8asG \\ porongo grande de +oca anc*aO ur*u, 6a-6aG 0or quKH adj& 96araEYu_ i6anan- in_ 0orqueri?o) s& :.uc.i 6ic.i-G

242
0orra) s& milt& 5a-ana, c.an*iG 0orra8a dar& v& 5a-aE, c.an*iEG 0orra?o) s& 5a-a, Ua- aG \\ .aidaO #a-8aYuE, ur6aEG 0orta8a) s& Arq& PunYuG 0orta8or,Lra) adj& A*a-, a*a6u-G 0orta ) s& Arq& Ha*8aYaG 0ortar llevar& v& A*aEG \\ TraerO a*a6uEG \\ $ortarse +ienO a##in YaUsaEG \\ $ortarse malO 6ana a##in YaUsaEG 0ortFti ) adj& A*ana##a, .o-arina##aG 0orte tama?o& s& SaEaEG 0ortentoso,Lsa) adj& U iE*a-Ya6a, 6us*.ac.ina*a-G 0ortero,Lra) s& PunYu Ya6aEo-G 0orti o) s& Q8asaG 0or;enir) s& Q8aEa, .a6u-, -.e*a .a6u-G 0osa8a) s& <an*u, c.asYiUasiG 0osa8ero,Lra) <an*u Ya6aEo-, -or*ac.a-, sa6ac.i-G 0osar *ospedarse& v& C.aEaYuE, sa6aE, sa6aYuEG \\ Asentarse, *a+itarO iEaE \\ $osarse las avesO saEaE, iEaEG 0osee8or,Lra) adj& Ha 8a##i-, .a 8a##i-enG 0oseer) v& Ha 8a##iEG 0oseG8o,L8a) adj& Ha 8a##is-aG 0osesiMn @arG Ha 8a##ic.iEG \\ TomarO .a 8a##iYuEG 0osi=i i8a8) s& :an6an6iG \\ $osi+le de ser reali"ado, !cilO rurana##a, a ina##aG \\ )mposi+le de ser reali"adoO sasa, 6ana aunaG \\ ;o es posi+leN 6anan .ina-a Yana6anc.u[G 5anan a iYun6anc.u[ 5ana*uni[ 0ositi;a.ente) adv& C.e-an*i, c.e-an6an a, su##u#6an aG 0ositi;o cierto, e!ectivo, verdadero& adj& C.e-a-, su##u#G 0os.a pesado, !lemtico, cac*a"a& adj& L#asa runaG 0os0oner) v& Q.e*anc.aEG 0os0uesto) adj& Q.e*anc.as-aG 0oste) s& <unu, ai6aG 0oste.a) s& C.8u*uG 0osteriori8a8) adv& 5i 8aEsanaG 0oster>ar) v& Q.e*ac.iEG 0osterior) adj& Q.e*aYa-G 0osterior.ente) adv& Q.e*a6an, -.e*a## aG 0osti>o) s& Huc.8uE *unYuG 0osti a) s& ##e- e, -arac.aG 0osti?o,L?a) adj& C.uras-a##aG 0ost.eri8iano) adv& C.aU*i *8unc.aE -.e*aG 0ostra8o de+ilitado& adj& <u##uEas-aG suYEa-G \\ -endido, *umilladoO u##*us-a, u##*uEYus-aG 0ostrar) v& U##*uEYac.iE, -or6ac.iEG 0ostrarse) v& U##*uEYuYuEG 0ostrero) adv& P8uc.uYa, uYuYuEG 0ostu ante) s& adj& 5anaYu-G 0ostu ar) v& 5aQaYuEG 0ota= e) adj& UYEana, u*EanaG 0ota9e) s& 5iY.unaG 0otencia) s& :a##*aG 0otente) adj& :a##*aEo-, a i*a-G 0o2o) s& Pa aG \\ $oyosO *a a *a aG 0o?o) s& P8on-o, *8uE uG 0ractica= e) adj& 'urana##a, ruUana##aG 0ractica8o,L8a) s& =ac.as-a, ruUas-aG 0racticante) adj& =ac.a*aYu-,

24&
ruUa*aYu0racticar) v& =ac.a*aYuE, ruUa*aYuEG 0rFctico) s& =ac.a-, Eac.aE Ya6aEo-G 0ra8era) s& WaE##a *an*a, UaE##aG 0ra8o) s& AQaE*an*a, *aU-ar*an*aG 0reca;erse) v& Wa-aEc.aYuEG 0reca;i8o,`daG s& Wa-aEc.aYu-G 0rece8ente) adj& aU*ari-, QaU*a-*i Ya-G 0rece8er) v& aU*ariE, QaU*a-*i YaEG 0rece0to) s& :a6ac.iYuE, Ya6ac.is-a si6i, a*usi6iG 0rece0tor,Lra) s& :a6ac.i-G 0recio) s& C.aniG UU $oner precioO c.aninc.aEG \\ .osa deprecioO c.aniEo-G 0recioso,Lsa) adj& Su6a- su6a-G Eu*aE c.aniEo-G 0reci0icio) s& Qa-a uY.u, sanY.aG 0reci0itar, despe?ar& v& Qa-a*ac.iE, ur6aEYac.iE, an-aEYuE, UiYc.8uEYuE, UiYa*aEG 0reci0itarse) Ur6aEYuEG 0recisa8o,L8a) adj& U -ac.is-a, us-.ac.is-aG 0recisa.ente) adv& U -a u -aE##a, us-.a*uniG 0recisar) v& U -ac.iE, us-.ac.is, Y8a*aYc.aEG 0rec aro,Lra) adj& =u*aEniEo-, aUYiG 0reco?) adj& C.aUc.aG 0recursor,Lra) s& aU*ari-, -aE##a-G 0re8ecir) v& Wa uE, Ua u*aYuEG 0re8estina8o,L8a) adj& aU*a-6an a aY##as-aG 0re8estinar) v& aU*a-6an a aY##aEG 0re8i ecto,Lta) adj& :.uEas-a, c.8i#d#us-aG 0re>onar) v& ArariUaE, Ua-EaEYac.aEG $e&AyaO -aEaEYac.aEG 0re>onero,Lra) adj& s& ArariUa-, Ua-E aEYac.aYu-G 0re>unta8or,Lra) adj& s& <a*u-G 0re>untar) v& <a*uEG 0re>untMn,Lna) adj& <a*u*aYu-, a*uEYac.a-G 0re.atura.ente) adv& Uri##aG 0re.aturo) adj& UriG 0re.e8ita8o,L8a) adj& =uEaEYus-aG 0re.e8itar) v& =uEaEYuEG 0re.ia8o) p& Sa6inc.as-a, c.aninc.as-aG 0re.ia8or) adj& Sa6inc.a-, c.aninc.a-G 0re.iar) v& Sa6inc.aE, c.aninc.aEG 0ren8a, por deuda& s& 5anu ran iG 0ren8a8or,Lra) s& 5anu6an a c.ura-G 0ren8ar dejar prenda& v& 5anu6an a c.uraEG 0ren8e8or,Lra) s& <8i*ana, u*uG 0ren8er) v& <i*aEG \\ Arraigarse la plantaO sa*.ic.aYuEG \\ Ca vacunaO .a*8iEG \\ ApresarO .a*8iE, .a aEG \\ $render con trampaO o-##aEG \\ Ca lu"O .a*8ic.iEG 0ren8erse ataviarse& v& <8i*aYuE, c.8an aYuEG \\ /ujetarseO c.8i*a*aYuE, .a*8i*aYuEG 0ren8i8o ataviado& adj& <8i*as-a, .a*8is-aG 0re/a8a) s& C.ic.u, c..ic.uEas-a, UiYsaEo-G

BC D
0re/e?) s& C.ic.u YaEG 0re0ara8ora) adj& :a6aris-aG 0re0arar) v& :a6ariE, ruUaEG 0re0ararse) v& :a6ariYuEG 0resa +otn& s& A iYa6us-aG \\ $illaje, ro+o& WaEYas-aG 0resa>iar) v& Wa u*aYuEG 0resa>io) s& Q.enc.a, Ua unaG 0rKsa>o,L>a) adj& Wa u-, u6uG 0rescin8i= e) adj& Sa-enaG 0rescin8i8o,L8a) adj& Sa-es-aG 0rescin8ir) v& Sa-eEG 0resencia) s& aU*a, QaU*a-e, -aE##aG 0resenciar) v& 'iYuE, -.aUaEG 0resenta= e) adj& 'iYuc.ina##aG 0resenta8ora) adj& 'iYuc.is-aG 0resenta8or,Lra) adj& 'iYuc.i-G 0resentar) v& 'iYuc.iE, -aE##ac.iEG \\ @nir en amistadO re-sic.iE, re-sinac.iEG 0resentarse) v& 'e-sic.iYuE, riY.uriEG 0resente regalo, o!rendaO adj& SuQa, .aEUaYuEG \\ Tiempo presenteO Yuna *ac.aG 0resentir) v& Wa u*aYuEG 0reser;a8o,L8a) s& adj& Wa-aEc.as-a, Ua-aEc.aYu-G 0reser;ar) v& Wa-aEc.aEG 0reser;arse) v& Wa-aEc.aYuEG 0reso,Lsa) Ha*8is-aG Ua as-aG 0resta8o pedir& p& 5anus-aG 0resta.ista) s& 5anu-G 0restar) v& 5anuEG \\ /erviciosO Eana*aEG \\ /ervicios en el tra+ajoO Ua6aE, ruUaEsiEG \\ Tensi#nO son-oUan uEariEG 0restarse) v& 5aQaYuEG 0restatario) s& 5anuYu-G 0reste?a) s& :8uc.iYaE, us-.aEG 0resto,Lta) adj& :8uc.i, us-.aG 0resto) adv& Us-.a, us-.aE##a, uE##aG 0resu.ir) v& A*uEYac.aEG 0resuntuoso,Lsa) s& adj& A*usYac.a-G 0resurosa.ente) adv& P.aUaE##a, us-.aE##a, c.8i i##aG 0resuroso,Lsa) adj& P.aUa-, us-.a-, c.8i iG 0reten8er) v& 5una*aEaEG 0reten8i8o,L8a) s& 5una*aEas-aG 0reten8iente) adj& 5una-e, 6una*aEa-G 0retKrito) adv& QaEnaG 0reteQtar) v& L#u##aYuE, ##u##ariYuEG 0reteQto) s& L#u##aYuE, ##u##ariYuEG 0re;a ecer so+resalir& s& adj& L#a##iEG 0re;arica8or,Lra) s& adj& WaY##i*u-, UaY##ic.i-G 0re;eni8o,L8a) adj& :a6ariYu-G 0re;enir) v& :a6ariEG 0re;enirse) v& :a6ariYuEG 0re;er) v& 5usiYuEG 0re;ia.ente) adv& aU*a- a, QaU*a- ara-G 0re;io) adj& aU*a-G 0rieto color oscuro& adj& =ana c.8i##uG \\ ApretadoO 6a 8iG 0ri.a del var#n& s& Sis*a *anaG \\ 9n segundo gradoO YaE##a *anaG \\ 9n tercer gradoO Yaru *anaG \\ $rima de la mujerO sis*a QaQaG UU 9n segundo gradoO YaE##a QaQaG \\ 9n tercer gradoO Yaru QaQaG

DICCIONARIO
0ri.a;era) s& .ronol& <ar*uE *ac.aG 0ri.era.ente) adv& aU*a- a, QaU*a-en aG 0ri.er ap#cope& adj& aU*a-, QaU*a-enG 0ri.era ;e?) adv& aU*a- 6i 8aG 0ri.eri?o,L?a) adj& Wa6a-, 6aUaE, 6isYaG 0ri.ero,Lra) adj& n%m&ord& aU*a-, QaU*a-enG \\ e:celenteO -o##ananG \\ $rimera siem+raO 6aUaEG 0ri.o *ermano& Sis*a UaE-eG \\ 9n segundo gradoO YaE##a UaE-eG \\ 9n tercer gradoO Yaru UaE-eG \\ $rimo de la mujerO sis*a uraG \\ 9n segundo gradoO YaE##a uraG \\ 9n tercer gradoO Yaru uraG 0ri.o>Knito,Lta) adj& P.iUiG 0rincesa) s& us 8aG 0rinci0a ) s& adj& A*u, -o##ana, -.a*a-G 0rGnci0e) s& 9nYa- c.urin aUYi, aUYi inYaG 0rinci0iante,Lta) s& Wa6a-, Eac.aYu-, -a##ari-G 0rinci0iar) v& Qa##ariEG 0rinci0io) s& Qa##ariEninG \\ +ase, origenO e-se, e-siG 0risa dar& v& Us-aEc.aEG \\ A toda prisaO us-.ac.iEG 0risiMn) s& Wa aE UasiG 0ri;ar despojar& v& Qec.uEG \\ DestituirO UiYc.8uE, ##o-sic.iEG \\ pro*i+irO .arY8aEG 0ri;arse dejar voluntariamente& v& Sa-e*uEG 0ro=a8o,L8a) demostrado& adj& Su 8inc.as-aG \\ )ntentadoO EanaEYus-a, 6a##is-aG 0ro=ar) v& Surinc.aE, EanaEYuEG 6a##iEG 0ro=arse el vestido& v& <u*uYuEG 0ro=o,L=a) adj& C.anin runaG 0roca?) adj& 5a6a*8en-aYu-, 6ana 6anc.aYu-G 0roce8ente) adj& Qa iYu-nin, ##o-siE, .a6u-G 0roce8er las cosas& v& Qa inaYuEG \\ nacerO ##o-siE, *a-ari6uE, -a##ari6uEG 0rocesiMn) s& AE6aG 0rocrea8o) adj& C.uriEas-aG 0rocrear) v& C.uriEaEG 0ro8i>ar gastar& v& Q8aruEG 0rM8i>o,L>a) adj& discipador& s& Q8aruG 0ro8ucir) v& 5iraE, Uac.aE, Ya6a6uEG \\ 9n a+undancia& Ya6a6aEaE, Ya6a##a##aEG \\ BovimientoO <.i aEG 0ro8ucti;o,L;a) adj& 5ira-, Uac.a-, Ya6a-G 0ro8ucto) s& 5iraEnin Uac.as-an, rurus-anG \\ Jruto de plantasO ruruG 0ro<eri8o,L8a) adj& 'i6as-aG 0ro<erir) v& 'i6aEG 0ro<esor,Lra) s& =ac.ac.i-G \\ BaestroO .a6aU 8aG 0ro<eta) s& Unanc.a-G 0ro<eti?ar) v& Unanc.aEG 0rM<u>o,L>a) adj& s& C.inYa-, c.inYaYu-, aE-e-G 0ro<un8i?ar) v& U Y.uEac.iE, uY.uEac.iE, susY.uEG 0ro<un8o,L8a) adj& U Y.u u Y.E, uY.u, *8uY u, ri uG $e&QunO a-6aG 0ro<usa.ente) adv& AsY.a, anc.a asY.aG

SIMI TAQE
0ro>enie) s& 5i 8aEsanaEG 0rohi=i8o,L8a) adj& A6a as-a, .arY8as-aG 0rohi=ir) v& A6a aE, .arY8aYuEG 0rohi9a8o,L8a) adj& C.uric.aYus-a, UaUac.aYus-aG 0rohi9a8or,Lra) s& adj& C.uric.aYu-, UaUac.aYu-G 0rM9i.o,L.a) s& 5asi, runa6asiG 0ro a0so) s& Bed& SuruG \\ -ectalO o-o i suruEG \\ KaginalO raYa suruEG 0ro G<ica) adj& WaUasa*aG \\ Kar#nO c.urisa*aG 0ro etario,Lria) adj& WaYc.aG 0ro i9o) adj& UnaE*a- Ya-, 6ana uYuYu-G 0ro on>a8o,L8a) p& UnaEc.as-a, unaEac.is-aG 0ro on>ar) v& Unac.iEG 0ro on>arse) v& UnaEa*uEG 0ro.esa) s& Su##u##c.aEG 0ro.iscuo,Lcua) adj& C.a-ro, c.a-oG 0ro.u >a8o,L8a) adj& =ac.aYac.is-aG 0ro.u >ar) v& =ac.aYac.iEG 0ronosticar) v& Wa uEG 0ronta.ente) adv& U -a u -.aE, u -aE##a, us-.a us-.aE##a, us.-aE##aG 0ronunciar) v& 'i6aEG 0ro0a>a8o,L8a) adj& 5iras-a, 6irac.is-aG 0ro0a>ar) v& 5irac.iEG 0ro0a>arse) v& 5iraE, 6ira*uEG 0ro0a>ati;o,L;a) adj& 5ira-, 6irac.i-G 0ro0a a8o,L8a) adj& Wi##aEYac.as-aG 0ro0a ar) v& Wi##aEYac.aEG 0ro0asarse) v& A6ic.aYa*uEG 0ro0ensiMn) s& Pa-ariYu-G 0ro0enso,Lsa) adj& Pa-ariEniEo-, *a-aris-a son-oG 0ro0iciar) v& :.uEa*aEac.iYuEG 0ro0icio,Lcia) adj& A##in *ac.aG \\ :.uEa*aEa-eG 0ro0ietario,Lria) s& :a-niEo-, Ya-eEo-G 0ro0ina8o,L8a) adj& Qos-aG 0ro0ina8or,Lra) adj& QoEYu-, -oYu-G 0ro0inar) v& QoEYuEG 0ro0io,L0ia) adj& :a-eG \\ :ac.a, c.asYiG 0rorro>a8o,L8a) adj& Suc.uc.is-aG 0rorro>a8or,Lra) adj& Suc.uc.i-G 0rorro>ar) v& Suc.uc.iEG 0rosa0ia) s& Sa*.ic.8aUc.uG 0roscri=ir desterrar& v& Qar-oEG 0roscrito,Lta) adj& Qar-os-aG 0rose>uir) v& Qa iEG 0rMstata) s& Anat& His*8aE *8uru- c.8aQanG 0rostatitis) s& Bed& His*8aE *8i iG 0rosterna8o,L8a) adj& U##*uEYus-aG 0rosternarse) v& U##*uEYuYuEG 0rostituta) adj& Purun Uar6iG \\ Kar#nO *urun -.ariG 0rotector,Lra) s& adj& A6ac.a-e, Eana*a-eG 0rote>er) v& A6ac.aE, Eana*aEG 0roter;o,L;a) adj& HaUc.a, a i 6i##*8uE son-oEo-, ru6iEas-a son-oEo-G 0ro;echo) s& A##in*a- Ya-G 0ro;ee8or,Lra) adj& <8i u-G 0ro;eer) v& <8i uEG 0ro;eerse) v& <8i uYuEG 0ro;i8encia) s& Pac.aYa6a-*a 8i uEnin, a*u- 8i uEninG 0ro;incia) s& SuEu, Y8i iG 0ro;isiMn alimentos& Qo-aU, -o-aUi,

BC D
aYuEaG 0ro;ocar ira& v& P.iQac.iE, Ya##c.a*EaEG 0rMQi.o) s& Ho-Ya- .a6u-G 9jem& .a6uYu i, -8aEa Yu iH la pr#:ima ve"& 0ro2ecta8o,L8a) adj& 5usis-aG 0ro2ectar) v& 5usiE, 6usiYuEG 0ro2ectista) s& 5usiY, 6usiYu-G 0ro2ecto,Lta) adj& 5usiYu, 6usiYus-aG 0ru8encia virtud& s& Ha6aU 8aYaEG 0ru8ente) adj& Ha6aU 8aYa-G 0rue=a muestra& s& 5a##ina, 6a##i, 6a##ic.anG 0rurito) s& Se-se-G 0Oa) s& QaUc.8iG 0O=er var#n& s& War6aG !am& 6a- 8aG \\ $%+era, mujerO Uar6aG !am& *8asQaG 0O= ica.ente) adv& UEaE uEaE##aG 0u= icar noticia& v& 5as 8ariEG 0uchero vianda& s& <in*uG \\ Juente, vasija de +arroO c.8a6i##YuG 0O8ico,Lca) adj& ##i6*8a-G 0u8or) s& L#un*8a- YaE, *8en-aYuEG 0u8orosa.ente) adv& ##un*8a-##a, *8en-a-oEUanG 0ue= o) s& L#a- aG \\ .iudadO ##a- aG 0uente) s& C.aYaG \\ De piedraO ru6i c.aYaG \\ De cal y piedraO isYu c.aYaG \\ .olganteO sin*8a c.aYaG \\ De maderaO 6aru c.aYaG ;eol& a+#a c.aYaG 0uerco) s& :.uc.iG \\ adj& :uc.iH inmoral& 0uerta) s& PunYuG 9cO *unguG \\ JalsaO *unYuraG 0O>i ) s& Sa-6a-G 0u>i ato) v& Sa-6anaYuE, 6a-anaYuEG 0u9ar) v& Qo-6aEG 0u cro,Lcra) adj& SiY##aG 0u cra.ente) adv& SiY##aE siY##aE, -8a*c.iE -8a*c.iE 0u >a) s& Lool& PiYiG 0u >ar) s& 5a6a ruY8anaG 0u >oso,Lsa) adj& PiYisa*aG 0u i8o,L8a) s& WaQa, -8a*c.i, siY##aG 0u ir ali"ar& v& L#usY8aEac.iE, -8a*c.iEac.iEG 0u irse adornarse& v& Q8a*c.iYuEG 0u .Mn) s& Anat& Sor-8an, sur-8aG 0u .onGa) s& Bed& Sor-8a on-oEG 0u 0a) s& L#a-a aEc.aG 0u sera) s& Si*iG 0u so) s& <iY iY sirY8aG 0u u ante) adj& WanUa-, unEa-G 0u u ar a+undar& v& WanUaE, unEaEG 0u ;eri?ar) v& $u 8uEG 0u.a) s& Lool& Pu6aG 0una) s& ,eog& PunaG 0unta) s& aUc.8iG 0unta ) s& Q8e6i, -8e6inaG 0unta0iK dar& s& HaE 8aEG 0unti as andar de& v& HinY8is*a *uriEG 0un?a8o,L8a) adj& <8ur*us-aG 0un?ante) adj& <8ur*u-G 0un?ar) v& <8ur*uEG 0un?Mn) s& <8ur*unaG 0u/a8a) s& <aYaG 0u/a8o) s& Ha* 8aE, *o- uEG 0u/eta?o) s& Sa-6aG 0u/etear) v& Sa-6aEG 0u/o) s& Sa-6aG 0u0i a) s& aUi ruruG 0uri<ica8o,L8a) adj& C.8uEaEas-aG 0uri<ica8or,Lra) adj& C.8uEaEac.i-G

241
0uri<icar) v& C.8uEaEac.iEG \\ metalesO *ic.aEG 0uri<icarse) v& C.8uEac.aYuEG 0uro,Lra) adj& C.8uEaG \\ .astoO ##un*8a-G 0ure?a) s& L#u*8a YaEG 0ur0Oreo,Lrea) adj& colorO Sansa *uYaG 0uru ento,Lta) adj& Q8eEaEo-G 0us) s& Q8eaG 0usi Fni.e) adj& Pisi son-o, ##aY##a son-oG 0usi Fni.e.ente) adv& L#aY##aE ##aY##aE##aG 0utre<acciMn) s& 9s6uG 0utre<acto,Lta) adj& 9s6us-a, asnas-aG 0Otri8o,L8a) adj& 9s6u-G

245

BC D

DICCIONARIO
ras0ar) v& Q.e uE, .u*aEG $e&AyaO siYaEG $e&QunO s.iYaEG $e&/&BarO as*iEG ras0arse) v& <.u*aYuEG rastrear) v& =u*ic.aE, Eu*i*aE, Eu*inaE, Eu*i -a i*aEG rasura8o,L8a) adj& 5u6is-a, Y.us#us-aG rasura8or) s& 5u6ina, Y.us#u-G rasurar) v& 5u6iYuE, Y.us#uEG rata) s& Lool& Frattus linneoG& Ha un .uY8uc.aG ratania) s& Eot& F0rameria we+er+auri @ldrG& 5a*8a o, *ac.a ##o-8eG ratMn) s& Lool& Fmusculus linneoG& HuY8uc.aG ArgO uYuc.aG EolO PuY8uc.aG 9cO .uYuc.aG ratonea8o,L8a) adj& HuY8uc.as-aG ra2o) s& Beteor& Hi##a*8a, i##a*a \\ Del solO in i- Uac.8inG ra?a) s& sanaG ra?onar) v& =uEaEuE, EuEaEYuE, .a6u 8aEG rea9ustar) v& 5a 8i*aEG rea i?a= e) adj& 'urana##a, ruUana##aG reau.entar) v& =a*a*aEG re=a9ar) v& 9con& UraEac.iE, c.anin a 6aQaYuEG re=a/o) s& <8a-aG re=a sar) v& P.o-c.iE, *o-c.iEG re=ana8a) s& Q8a##aG EolO -8a##uG re=anar) v& Q8a##uG re=e arse) v& AnYa##iYuEG re=e 8e) adj& AnYa##iG re=osante) adj& L#e-6aG re=osar) v& L#e-6aEG re=rotar) v& WiQa*aEG re=usca8or,Lra) adj& :8usYi-, 8a-Ui-, 6asYaYu-G re=uscar) v& <8a-UeE, Y8usYiE, 6asYaE, 6asYaYuEG re=uscarse) v& <a-UiYuE, 6asY.a*aYuE, Y8usYiYuEG re=uscMn,Lna) adj& :8usYi, 8a-UiG recaer) v& :un*aEYac.aYuEG reca car) v& $i*aEaE, Ea*aEa*aniEG reca enta8o,L8a) adj& C.unEa, c.unEas-aG recF.ara) s& P8i i aG rece oso) adj& Q8o#iG rece0ciMn) s& C.asYiG rece0tor) s& C.asYi-G recha?ar) v& :arunc.aE, Yarunc.aYuEG rechinar) v& :8ic.ic.ic.iE, c.8iYiYiYiEG rechoncho,Lcha) adj& O-oc.o, Uirasa*a, saY.aG EolO *8anra, 8i-e, ##un*8uG reci=ir) v& C.asYiE, c.asYiYuEG reciente.ente) adv& C.aEra-G recio,Lcia) adj& C.uc.uG \\ Ya##*asa*aG reci0iente) s& Wisina, 6aY8asG reci0roci8a8) s& AEniG rec ina8a.ente) adv& :8ac.an*a6an aG reco>e8or,Lra) adj& Ho-ari-, *a##a-, .uQu-G reco>er) v& o+jetosO Ho-ariEG UU productosO *a##aEG reco ector,Lra) s& HuQu-G reco.0ensa) s& AEni -o*uE, Yu ic.iG reco.0ensar) v& AEni -o*uE, Yu ic.iEG reconocer) v& 'e-siYuEG recontar) v& =u*a*aE, Eu*a*aEaE, Eu*anc.aEG ArgO Yu is Eu*aEG recor8a8or,Lra) adj& =uEa-, EuEac.i-G

Q
Q, q) Kigsima letra del a+ecedario y dcimo se:ta de sus consonantes& /u nom+re es 5cu6 y representa el mismo sonido de la 5c6& 9n voca+los espa?oles se usa solamente ante la 5u6 que no suena& quK agrada+leN interj& Ac.a#aU[G quK +onitoN qu lindoN& nter& AnanaU[, ac.a#aU[ que=ra8a) s& ,eog& WaE-8oG que=ra8i?o,L?a) adj& P8aYiYu-, c..a##uYu-G que=ra8o,L8a) adj& P8aYi, *8aYis-aG que=ra8or,Lra) adj& P8aYi-, c..a##u-G que=rar) v& P8aYiEG $e&AyaO Ya##*iEG quK ca orE interj& AY.aYaU[ que8ar) v& Q.e*aEG $e&AyaO Pe*aEG que8arse) v& Q.e*aYuEG quK 8o orE interj& AnanaU[ qu !astidioN interj& AEY[, iY[, uY[, *%+ !eoN )nterj& A a aU[ *%+ !roN interj& A#a#aU[ quK *ermosoN interj& AQaQaU[ 96a 6unaE[ que9a) s& $anac.iYuG que9arse) v& $anac.iYuEG quK lstimaN interj& AYaYa##aU[ que.a= e) adj& 'u*.a-G que.a8o,L8a) adj& 'u*.as-a, Yanas-aG $e&.ajO ru*as.-aG $e&QunO #u*a-G EolO ru*.as-aG que.ante) adj& 'u*.a, ru*.as.a-G que.ar) v& 'u*.ac.iE, YanaEG \\ ru*.aEG$e&AncO ra*aYaEG $e&QunO #u*ac.iYuEG \\ <ener ,ie+reH ru*.ariEG quK miedoN interj& A aYaU[G quK peligroN interj& Ac.ac.aU[G quK penaN interj& AYaYa##aU[G quena) s& B%s& QenaG quK picanteN interj& HaU[ querer) amar, desear, voluntad& v& 5unaEG quK ricoN *%+ sa+rosoN interj& AQaQaU[G queri8o) adj& 5unas-a, 6uQaYus-aG Quiaca) s& ,eog& :iaYaG Distrito de la provincia de /andia, $uno, $er%& SquiKnH pron& *i_ \\ quinesT *iYuna_ quieto,Lta) adj& QasiG quietu8) s& Qasi YaEG qui9a8a) s& Anat& :8aYiG quinua) s& Eot& Fc*enopodium quinoaG& :inuaG quitar) v& Qoc.iE, -ec.uEG \\ la pepaO rurunay& \\ las pepas del rocotoO c.irannaEG quite) s& #a-8oc.iG Quito) s& .apital de la rep%+lica de 9cuador, !undada por el )n0a Sayna Q*apaq& Ca segunda !undaci#n !ue reali"ada por los espa?oles el D de diciem+re de 483\, con el nom+re de /an Jrancisco de Quito& qui?F) adv& 9c.a, ic.as, ic.a*as, *a- aG $e&AncO aUoYi, aUYuG $e&AyaO ic.as.G $e&.ajO *a- ara-G $e&QunO a*iYi, ic.aG

R
R, r) Al!a+eto& Kigsima primera letra del a+ecedario y dcimo sptima de sus consonantes& /u nom+re es 5ere6& ra=ia) s& Bed& A#-o on-oEG 9n!ermedad producida por un virus !iltra+le, neur#tro!o com%n al *om+re y ciertos animales Fperro, gato, lo+oG, se trasmite por la saliva del animal en!ermo& ra=o) s& C.u*aG \\ Arti!icialO c.u*aYaG ra=ona) adj& WarinaG 1+s& llmase as a la amante de los soldados; es recomenda+le no usar este trmino porque es sumamente o!ensivo para las damas& ra=uno,Lna) adj& C.u*asa*aG ArgO c.u*a#u, c.u*i#co, c.u*a##aG raci.o) s& :8in uG raciMn de coca& s& Ac.uraG raciona ) adj& =uEaEniEo-G ra8icar) v& <iEaEG raG?) s& Eot& Sa*.iG ra9a8o,L8a) adj& 'a-raG ra9a8or,Lra) adj& C.8e- a-G ra9ar) v& C.8e- aEG ra9arse) v& 'a-raYuE, c.8e- aYuEG $e&AncO se-aEG $e&QunO *u r-aEG ra ar) v& <.u*aE ra o) adj& Se-Ue, -8a# iG ra.a) s& Eot& :8a##6aG ra.a8a) s& C.8uY##a, a*aYiG ra.era) adj& Q8e a, *an*a Uar6i $e&AyaO waric*a& 9cO Uaric.aG ra.i<icarse) v& <8a-aYuE, *8a#-aE Y8a##6ac.aYuE, EuriEG $e&AyaO *a##PaEG ra.i ete) s& :8in u, 8iYa Y8in uG rana) s& Lool& Ftelmato+iu marmoratus y culeus, !amilia leptodactylidaeG& :8aEraG $e&AyaO YaEraG $e&$unO -e#eG \\ ,astrot*eca marsupiata, testudinea, co*oai, e:cu+itorG& c.8e-##aG ranura) s& Q8asaG ranurar) v& Q8asaE, Y8iQaEG ra0ace9o !leco& s& C.8ic.i##a, c.8ic.i, 6iYuG rF0i8a.ente) adv& Us-.aE us-.aE##a, *.aUaE##aN *8i aE##aG rF0i8o) adv& Us-.aEG $e&AncO ras##a, rasYaE##a, UaEru##aG $e&.ajO o -aG $e&QunO ras##aG $e&/&BarO u Ya, u Ya aG EolO u -.aEG ra0osa) s& Lool& 5uYa, unYaYa, -8arac.u*aG Bono del p*is peruviana y marsupialis; !amilia didelp*idae& sin#nO co6adrePaG raquGtico,Lca) adj& <u##u, c.o-c.i, -8aU iG ras>a8ura) s& Q.asu, ##iY8iG EolO ##iYiG ras>ar) v& 'asY.aE, .a##*8iE, .as*8iEG \\ telaO -.asuEG ras>u/ar) v& 'asYaE, .a##*8iE, .as*8iEG ArgO si##uEG ras>u/o) s& 'asY.a, rac.a, .a##*8iG ras0a= e) adj& <.u*aYu-, .u*anaG ras0a8o,L8a) adj& <.u*as-aG ras0a8or) v& <.u*a-G

SIMI TAQE
recor8ar) v& =uEaEG recor8a= e) s& adj& =uEa-e, EuEana, EuEarinaG recortar) v& 5u 8uE, Ui 8uE, Y8u uc.iE, Yuc.uEG recorte) s& :uc.uEYuE, Y8u u*a, Yuc.u*aG recoser) v& Sira*aEG recosta8o,L8a) adj& :8iraEYus-a, Yun*aEus-a, .a##as-a, 8anYa-G recostar) v& :8iraEYuE, Yun*aEuE, .a##aEuE, 8anYaE, siriEG recortarse) v& :8iraEYuYuE, Yun*aEYuYuE, .a##aEYuYuE, siriEYuYuEG recreaciMn) s& Sa6aE, .aUYaEG recto,Lta) adj& ,eom& SiUYG recu0erarse) v& Bed& A##inEariE, -.a#iEariEG re8) s& L#iYa, ##uYu, c.8i*aG re8i ) s& Hi*8inaG rK8ito) s& 9con& ;eol& Wac.aEG re8on8ear) v& 5uEuEac.iEG re8on8o,L8a) adj& ,eom& Sun ur, 6uEu, ##u6*8uG re8uci8orL8a) adj& Q8en i, Y8isYi, Y8i YuG re8uci8or,Lra) adj& s& Q8en ic.i-, Y8isYic.i-, Y8i Yuc.i-, inYuEac.i-, .uc.8uEac.i-G re8ucir) v& de espacioO :8isYic.iE, Y8i Yuc.iEG \\ De tama?oO -8en ic.iE, inYuEac.iE, .uc.8uEac.iEG re8ucirse) v& Q8en iYuE, Y8isYiYuE, Y8i YuYuEG ree e>ir) v& C.8iY##u*aEG ree.=arrar) v& L#u 8a*aEG ree.0 a?o) s& 'an iG reen9ua>ar) v& C.8uEa*aEG reen;o ;er) v& :8uEu*aEG reescar=ar) v& Has*8i*aE, -.e##a*aEG re<ina8o,L8a) adj& !ig& C.8u i##o, c.8u iG $e&QunO Qu YuG re< eQionar) v& Jil& Ha6u 8aEG re<resco) s& C.8aYi*aG re<ri>era8or,Lra) s& C.iric.i-, c.iriEac.i-G re<ri>erio) s& HaEac.iYu, c.8aYi*aG re<u>io) s& Qes*inaG 9cO Yis.*inaG re<u >ir) v& Pinc.iE, *inc.iEaEG re<un<u/ar) v& 'i6a*aYuE, .u u*aYuEG EolO .u uEG re<un<u/o) s& <.u u*aG re>a8era) s& Agr& C.8a-c.unaG re>a8o,L8a) adj& Qar*as-aG $e&AyaO Par*asPaG $e&/&BarO Yar*asYaG re>a8ora) s& Qar*anaG re>a ar) v& SuQaEG re>anMn,Lna) adj& AnEa*uG re>ar) v& Qar*aEG 9cO *arYunaG $e&AyaO *arPuEG \\ $lantas tiernasO 6a##6aEG re>a?o) s& O-##ana, 6e-##aG $e&.ajO 6i##YaG $e&QunO u-##aE, u-##a##aEG 9cO o-##anaG EolO 6iP##aG re>iMn) s& ,eog& SuEuG -egiones in0asO UU AntisuyuO orien e, de #as *an*as se#/F icasG \\ -o##asuEuH regi#n de la planicie qolla& UU -on isuEuH del occidente& \\ c.inc.aEsuEuH regi#n del ;orte& re>oci9o) s& Q8oc.uG $e&AyaO Yusi, Poc.uG re>or8ete) adj& O-oc.o, Uirasa*aG $e&AncO 'uanO UeraG ArgO UiraG EolO

BC D
8i-eG re>resar) v& :u iEG \\ Kolver a irO Yu iEG \\ -egresar, volver venirO Yu i6uEG 1+s& evoluci#nO UiQaEG re>ur>itaciMn) s& Jisiol& A- u*aYuEG -etorno de los alimentos del est#mago, o es#!ago a la +oca, en los rumiantes& rehacer) v& 'uUa*aE, Yu i*aEG rei8or,Lra) adj& <.in iG rehi ete) adj& <.in i, c.e-c.i-, c.e-c.iG rei Mn,Lna) adj& <.in iYuG rein>resar) v& :u iEYuEG reGr) v& AsiEG reGrse) v& AsiYuEG reitera8or,Lra) adj& $i*aEa-G re9u;enecer) adj& WaEnaEaEG re a.er) v& L#unY8u*aEG re a.0a>uear) v& L#i*.##iEG re F.0a>o) s& C.o-e i##aG re atar) v& Cit& Wi##aYuEG re ato) s& Wi##anaG re ator) s& Wi##aYaG re e>ar) v& Q.e*anc.aEG re e>arse) v& Q.e*ariEG re e;ar) v& 5i 8aEG re inchar) v& Wi.i.iEG re ena8or,Lra) s& Hun 8a*a-, sa 8i*a-G $e&AyaO sa i*a-G $e&QunO .un ac.i-, Uina-G ArgO un ac.iPuG EolO Pun 8ac.iPG re ucir) v& C.i*.c.iEG ArgO Y8anc.aEG $e&AyaO C.i*i*i*iEG re.a8or) s& <uEu-G re.an>ar) v& Q8a##*aEG $e&AyaO a*araEG re.an>arse) v& Q8a##*aYuEG re.anso) s& P8uEun-oG $e&QunO u rYuG EolO *on-oG re.ar) v& <8uEuEG re.e8ar) v& =ac.a*aEaEG re.e8o) s& =ac.a*aEaG re.e8Mn,Lna) adj& =ac.a*aEa-, Eac.a*.uYuG re.e.orar) v& =uEa*aEG re.en8a8o,L8a) adj& 'a a*as-aG $e& QunO anYas.G re.en8a8or,Lra) adj& 'a a*a-G re.en8ar) v& 'a a*aEG re.esa) s& Suc.iG re.esar) v& Suc.iEG re.ien8o) s& 'a a*aG EolO rac.a*aG re.itente) adj& A*ac.i-, a*ac.iYuG re.itir) v& A*ac.iEG re.o) s& <8uEuG re.o9a= e) s& C.u##uc.inaG re.o9a8or) s& C.u##uc.i-G re.o9ar) v& C.u##uE, c.u##uc.iEG $e&AncO u##*uEG $e&AyaO nuEuc.iEG $e&QunO c.a*uE, *us. ac.iEG EolO .o-oc.iEG re.o9arse) v& C.u##uc.iYuE, a*iEac.iYuE, c.8aranc.aE, c.8aranEaEG re.o9o) s& C.u##uG re.o er) v& :u a*aEG re.o i8o) s& :u a*aG re.o;er) v. Qac.iE, -aEUiEG $e&AyaO PaEUiEG 9cO YaEUinaG renacua9o) s& Lool& Ho-8oE##uG $e&An& c.o-Ea, u# uG $e&AyaO o-o##uG $e&.ajO u# u, Yu#Yu#G ArgO .oYuE##uG EolO .u-8oE##uG rencoroso,Lsa) adj& C.e-ni*aYu-, c.e-niYu-G !ig& Y8ara- son-oG $e&AyaO

24;
c.e-niYu, c.eni*aYuG ArgO c.ePneEG ren8i9a) s& :8aY u, Y8a YiG ren8ir) s& Wi##YaEG ren>uear) v& Wis 8uE, .anY8aE, uE uEG reno;arse) v& 5oso-EaEG re/ir) v& P.iQaYuEG reo9ear) v& Q8ensuEG $e&AyaO PeUsuEG reo9o) s& Q8ensuG re0a9ar) v& Sa 8i*aEG Arreglar la paja de los tec*os& re0a9e) s& Sa 8i*aG re0artirse) v& <a-anaYuEG re0asar) v& :u i*aEG re0atear) v& HaE 8a*aEG re0e>ar) v& :8asYa*aEG re0e ar) v& :.us#uE, Yuc.uE, ru uEG re0eti8a.ente) adv& =a*a Ea*a, Yu i Yu i, sa*a Yu inG re0intarra9ear) v& L#on-.e*aE, ##usi*aE, ##unc.8i*aEG re0isa) s& c.uranaG $e&AncO $e&QunO *a aYG re0oner) v& C.ura*uEG ArgO Yu is, c.uraEG re0ren8er) v& P.iQaE, *.iQaYuEG $e AyaO *iQaEG 9cO *inanaG re0resa) s& Qoc.aG re0rochar) v& :u i*aYuEG re0ro8ucciMn) s& Eiol& 5iraG re0ro8ucir) v& 5iraEG re0ro8uctor,Lra) adj& Lool& 5irac.e-G re0ti ) s& Lool& 5ac.8a-UaE, a6aru, 6ac.8a-Ua, 6ac.8aUaraG $e&AyaO 6ac.aUaEG EolO 6ac.a-UaG 9cO 6ac.aUaEG re0u>nar) v& 5i##a*aYuEG re0u>nante) adj& 5i##aEG res=a a8i?o,L?a) adj& L#usY.a, ##usY8aG res=a a8or,Lra) s& L#usY.a-, ##usY8a-G res=a ar) v& SusY.aE, ##usY8aEG reseca8o,L8a) adj& C.8arYis-aG EolO *.araG resecar) v& :8irYuE, c.uc.uE, c.8aYiEYuE, c.8o#-eEaEG EolO *.arararaEG resecarse) v& C.8o-roE, c.8o-roEaEG reseco,Lca) adj& :8irYu, c.uc.u, c.8o#-eG resenti8o,L8a) adj& Sin is-aG resentirse) v& Sin iYuEG reser;ar) v& Wa-aEc.aEG res<riarse) s& Bed& C.iric.iYuEG 9stado mor+oso de+ido a la e:posici#n del !ro o *umedad, asociado con catarro& 9cO c.iri unguEG resi8ir) v& <iEaEG $e&AyaO Eac.aEG resi8uo) s& Puc.u, *uc.u-, usu*aG EolO *uc.uG resistente) adj& Se-8aG reso 8ar) v& C.a*i*aEG reso ar) v& Sa6a*aYuEG res0eta= e) adj& HaEnin-aG res0etar) v& HaEnin-aEG res0iraciMn) s& Jisiol& Sa6aEG res0irar) v& Sa6ariEG A+sorver aire los seres vivos& res0 an8eciente) adj& C.8aY, c.8aY nis.a-G $e&AyaO Yanc.ari-G res0 an8or) s& 9##a*a, -oE##uG EolO ##i*.iE, si .uEG res0on8er) v& :u ic.iEG res0on8Mn,Lna) adj& 'i6a*aYu-, Yu i*aYu-G $e&AyaO ri6a*aYu-G res0onsa=i i8a8) adj& 5anu YaEG res0onsa=i i?arse) v& :a6ac.aYuEG res0onsa= e) s& 5anu Ya-G

243
res0uesta) adv& :u ic.iYuG restituir) v& :u ic.i*uE, -o*uEG restre>ar) v& :.iYuE, Y.i uEG restre>arse) v& :.iYuYuE, Y.i uYuEG resu.er>ir) v& C.a##*u*aE, c.a*u*aEG reta?o) s& WiY.aG retener) v& Q.e*ac.iEG reto?ar) v& C.u a*aEaEG retirar) v& AE-ec.iE, suc.uric.iEG retirarse) v& Anc..uEG reto/ar) s& Eot& C.8ic.iEG $e&AyaO c.ic.i6uEG $e&.ajO -e rEaEG $e&QunO c.i##YiEG retorcer) v& Q8eUe*aEG $e&AyaO PeUe*aEG retorci8o,L8a) adj& Q8eUe -8eUeG retornante) adj& :u i-G retornar) v& :u i*uEG reto/o) s& Eot& Wi##ina, c.8ic.iG retrasar) v& UnaEYuEG ArgO unaE, unanaE, unaEac.iEG retren?ar) v& Sin*8a*aEG reu.atis.o) s& Bed& u##u nanaE on-oEG reuniMn) s& HuQunaYuEG reunir) v& <an aE, .uQuEG re;ecero,Lra) adj& !ig& 9sYaE uEaG re;e a8or) s& 'iYuc.iYu-G re;e ar) v& Wi##aE, Ui##a*uE, riYuc.iEG $e&QunO Ui##aE, Ui##aYuEG $e&/&BarO 6a#isEac.iEG EolO 6as araEG re;e arse) v& 'iY.uriYuEG re;en8er) v& 'an i*aEG re;enta) s& 'an i*aG re;entar) v& P.a aEG $e&AyaO 8a-Eac.iEG $e&QunO *a raEaEG $e&/& BarO *ac.EaEG re;er=erar) v& C.i*i*i*iE, ##i*.i*i*iEG ArgO Yanc.aEG EolO sansaEG re;er=ero) s& C.i*.c.iG re;er8ecer) v& L#an##ariEG re;Ks) s& <8iYra, 8iYran*aG re;o carse) v& Q.os*aEG re;o ti9o) s& 5ic.8u*aG re?u.ar) v& C.8i##c.iE, c.8uraEG rie>o) s& Agr& Q.ar*aG 9cO *arYuG $e&AyaO *arPuG rincMn) s& :8uc.uG ri/Mn) s& Anat& 'urun, Uasa rurunG rGo) s& 5aEuG risa) s& AsiG risue/o) adj& Asi asi, c.e-c.i, .in iG rito) s& AYnanaG ri;a ) s& AU-aG $e&AyaO aUPaG ro=a8o,L8a) adj& SuUas-aG ro=ar) v& SuUaEG rocia8o,L8a) adj& C.8a-c.us-a, c.8a##as-aG rocia8ura) s& C.8a-c.uG rociar) v& C.8a-c.uE, c.8a##aEG rocGo) s& C..u##a, su##aG $e&AncO s.u##Eas, s.u##aG $e&AyaO su##aG $e&.ajO su##aEG $e&/&BarO su##6aG ro8a8ero) s& Suc.unaG ro8ar) v& Suc.uEG ro8ear) v& 5uEu*aEaEG ro8eo) s& <u6aG ro8i a) s& Anat& 5o-o, -on-orG roe8or) s& :8u u-, Y8usYu-G roer) v& :8u uE, Yu YuE, Y.anYiE, Y.asYaEG $e&AyaO Yac.YaEG EolO Y.as.YaEG ro9o) s& PuYaG ro.a8i?o) s& Bed& C.8u#i, c..u##iG

BC D
)n!lamaci#n de la mucosa nasal& roncar) v& Q.or-oEG $e&AyaO PoriaEG $e&QunO .a#EaEG 9cO *urianaG ronco,Lca) adj& C.8aYa, c..ar-a YunYaG ron8a) s& Jol0& Q.asUaG ro/a) s& Bed& Qarac.aG ro0a) s& P8ac.aG roque8a ) s& WanY8aUanY8aG rota8or,Lra) s& 5uEuric.i-G rotoso,Lsa) adj& L#iY8i ##iY8iG rMtu a) s& Anat& 5o-o u##u, *.i##u##uG roto,Lta) s& L#iY8iG roturaciMn) s& Agri& =a*u, 8aEaG roturar) s& Agri& =a*uE, 8aEaEG ru=io) adj& P8a-oG ru=ricar) v& ;eol& Se-8eEG rueca) s& Te:& PusYa, *.i##i##uG /in#nO *.iruruG rue8a) s& <8inYu##*aG ru>oso,Lsa) adj& QaUi, c.8aUiG $e&AyaO c.in*uG $e&QunO Yus.u##uG $e&/&BarO si*uc.uG rui8o) v& C.anrararaEG ruin) adj& A-oEG $e&AyaO aYuE, aYuE##aG 9cO .aYuEG ruise/or) s& Lool& Ftroglodytes aedon auda: Tsc*G& C.8e-o##oG $e&AyaO c.e-o##oG $e&QunO a#6is*is.inG 9cO c.iYu##oG ru.a) s& PirUaG ru.ia) s& :u ir*aG $e&AyaO -.anaG ru.iante) s& Lool& :.as u-, Yu iri*a-G ru.iar) v& :.as uE, Yu iri*aEG rOstico,Lca) adj& WaYac.uG

DICCIONARIO

S
S) s) Kigsima segunda letra del a+ecedario y dcima octava de sus consonantes& /u nom+re es 5ese6 y representa un sonido !ricativo sordo que entre muc*as variedades de pronunciaci#n tiene dos principalesO la primera es pico alveolar y domina en la mayor parte de 9spa?a; la segunda es predorsal con salida del aire por los dientes, y es ms usual de las regiones meridionales de 9spa?a y en 'ispanoamrica& F-&A&9&G sF=a8o) s& .alend& :8uEc.ic.aU, Y8uEc.ic.aE, *8unc.aEG sF=ana) s& L#an*8unaG sa=a/Mn) s& Bed& <ana*aG $laca violcea que se desarrolla +ajo la acci#n del !ro, en las manos, pies y orejas& sa=e8or,Lra) adj& =ac.a-G sa=er) v& =ac.aEG sa=i8urGa) s& =ac.aG ArgO Eac.aEG sa=io,L=ia) adj& =ac.aEniEo-, .a6u 8aru, EuEaEniEo-G sa=or) s& Q8a*aEG sa=roso,Lsa) adj& Su6a-G sacar) v& Hor-oE, .or-o6uE, siY8iE, UisiE, .a*. 8aEG $e&AyaO or-uEG $e&AncO a# aE, Ui i isiEG $e&.ajO sor-oEG $e&QunO .u#-uE, su#-uEG K& EO raerG sacer8ote) s& ;eol& =aEaG $e&.ajO a6i uG $e&/&BarO a aYuraG sacha;aca) s& Lool& <a*iriG sacia8o,L8a) adj& SaYsas-aG saciarse) s& SaYsaEG sacre) s& Fpoly+orus c*imaG& A#-a6ari, -e-en-a, -ori-en-eG $e&AyaO a#Pa6ariG ArgO Yaranc.uG EolO a##-a6ariG 9cO a##Ya6ariG sacri<icar) v& Ar*aEG sacri<icio) s& Ar*aG sacro) s& Anat& SiYi u##uG sacu8i= e) s& C..a*.c.iYu-G sacu8i8or,Lra) adj& C..a*.c.i-G ArgO c.a*rePG sacu8i.iento) s& C..a*.c.iG ArgO c.a*reE, c.a*reYuEG EolO c..ac.aG sacu8ir) v& C..a*.c.iEG $e&QunO aYsiEG \\ KiolentamenteO .a aEG sacu8irse) v& C..a*.c.iYuEG sa>ra8o,L8a) adj& WaYa, Ui##YaG sahu.erio) adj& Q8osQi-G sa irse) v& L#o-si*uEG sa9ino) s& Lool& Sin iruG sa ) s& Quim& :ac.iG \\ /al gema Fen piedraGO UarUa, *8a-a Yac.iG \\ F9n polvoG 8iEu Yac.iG sa chicha) s& Alim& Ha##c.8inYuG sa i8a) s& L#o-sinaG \\ PunYuG sa iente) adj& L#o-se-G sa inera) s& ,eog& :ac.ic.aYra, Yac.i-oc.aG sa ir) v& L#o-siEG sa itre) s& ,eol& Qo##*a, sisaG sa i;a) s& Jisiol& <.o-aEG sa 0icar) v& C.8e-eEG $e&AncO *i##c.iEG

SIMI TAQE
$e&.ajO c.is*iEaYaEG $e&QunO *a rYac.iEG sa sa) s& L#a-UaG sa ta.ontes) s& Lool& Fpedies andanus& 1rden ort#ptera, !amilia acrididaeG& C.8i##iYu, c.8i##iY8u uG sa tar) v& P8i aEG $e&AyaO *i# iEG $e&QunO *a raYaEG sa tea8or,Lra) adj& ;eol& A*ac.e, a*ac.iG sa u8) s& Bed& A##iYaE, -.a#iYaEG sa u8a= e) adj& Bed& Q.a#e##aG sa u8ar) v& $a*aEYuEG sa u8arse) v& $a*aEYunaYuEG sa u8o) s& $a*aG sa ;aciMn) s& Qes*iG sa ;a8orL8a) adj& Qes*is-aG sa ;a9e) adj& C.8unc.u, Y8i aG sa ;ar) v& Qes*iEG sa ;arse) v& Qes*iYuEG sa ;a;i8as) s& <uE unaG sanar) v& Q.a#iEaE, a##iEaE, .aniEG sanatorio) s& Bed& ;eol& Q.a#iana Uasi, on-ona UasiG $e&AyaO onPona UasiG sanciona8o,L8a) adj& HaEra as-aG sancocha8o,L8a) adj& WaEY8u, UaEY8us-aG san>ra8ero,Lra) s& SirY8anaG san>rar) v& SirY8aEG san>re) s& Anat& =aUarG san>ui9ue a) s& Lool& F*irudo medicinalisG =aUar c.8on-aG Animal veri!orme de los arroyos, utili"ado en la succi#n de la sangre, en los casos de poliglo+ulia& san>uGneo,Lnea) adj& Bed& =aUarsa*aG sano) s& Q.a#iG $e&AyaO -.a##iG $e&QunO a##iYaEG santi<icar) v& Wi##Yac.aEG santuario) s& -el& WaYa, 6uc.8anaG Sa0anca2a) s& ,eog& de Sa*an -oEaG @no de los nevados del 'anpHato, a D,432 m&s&n&m&, en .aylloma, Arequipa& $er%& sa0o) s& Lool& F+u!o spinullosus Sieg manG& Han*8a uG EolO Pan*a oG $e&AncO ra saY, c.o-Ea-G $e&AyaO .an*a uG \\ /apo giganteO F+u!o marinusG ##a- aEo- .an*8a uG sa0u.0a) s& Eot& Fpteridium aquillinumG& S.a*un*aG 'ier+a de las selvas, alimento peligroso para el ganado& sarcM<a>o) s& C.u##*aG sarna) s& Bed& Qarac.aG A!ecci#n cutnea producida por el caro sarcoptes sca+ie& sar0u i8o) s& Bed& :.iYiG sastre) s& SiraE Ya6aEo-, sira-G satiri?ar) v& Qe##6aEYac.aEG satis<acciMn) s& A-o- aYuE, sa6iEYuEG satis<acer) v& A-o- aE, saYsac.iEG sati<acerse) v& A-o- aYiYuE, saYsaEG satis<echo,Lcha) adj& SaYsa, saYsas-aG sauce) s& Eot& Fsali: *um+oldtiana& Bol 'EIG& WaEaUG sa2a) s& A-su, anaYuG 9cO *ac.a##ina, anaguG sa?ona8or,Lra) adj& 5isY8i*aG sa?onar) v& Uc.uc.aEG se=o) s& WiraG seca8or,Lra) s& C.8aYic.i-G \\ C.8aYic.iYunaG

BC D
secante) adj& C.8aYic.i-G secar) v& C.8aYiE, c.8aYic.iEG secarse) v& C.8aYi*uEG secciona8or,Lra) adj& Wi 8u-G seccionar) v& Wi##uE, Ui 8uEG seco,Lca) adj& C.8aYiG $e&AncO saYi, s.u*iEG $e&AyaO c.aYi, c.arYiG ArgO c.aYiG secreciMn) s& <.a# aG secreta.ente) adv& PaYa##a*i, *aYa##aG secreto,Lta) s& adj& PaYa si6iG 9cO *aYa##a, u*a##aG ArgO *aYas-aG EolO uY.u##iG se8) s& c.8aYiEG \\ tenerO c.8aYic.iYuEG se8iento,Lta) adj& C.8aYic.iYu-G $e&AyaO EaYunaEas-aG $e&QunO EaYunas.aG ArgO c.aYi-G EolO c.8aYis-aG se8i.ento) s& <.aYa, -onc.oG se8ucciMn) s& =uYa, Ua 8e, Ua 8e-aEG se8ucir) v& =uYaEG se>a8era) s& Agr& 9c..unaG se>a8or) s& Agr& 'u u-, ic..u-G ArgO ic.oPG se>ar) v& AgrO :a##c.aEG se>ui8o,L8a) adj& Qa i, -a iG se>uir) v& Qa iriYuEG se>un8o,L8a) adj& n%m&ord& 9sYaE Qe-enG se>ura.ente) adv& 'iYiG seis) adj& n%m&card& So- aG se ecciMn) s& C.8iY##uG se eccionar) v& C.8iY##uE, Uan##aEG se ;a) s& ,eog& =unYa, EunYa uY.uG ;eol& ru*.a ru*.aG se ;Gco a) adj& =unYac.uG se.=ra8o) s& Agr& <ar*us-aG se.=ra8or) s& Agr& <ar*u-G se.=rar) v& <ar*uEG \\ ,ramneasO 8aYaEG se.e9ante) adj& 5asi, riYc.8aYu-G $e&.ajO s.ina, YiYinG $e&QunO ##iYu-, naU, ni#a-G ArgO ##iPc.aYo-, riYo-, nira-G \\ /emejante aO Y.aEna, c.aEna, .a-.aEna, UaYnaG se.en) s& Jisiol& =u6a, UaUsaG se.i a) s& Eot& 5uYuG 9cO 6uEuG se.io ;i8ar) v& C.aU-onc.aEG se.iseco,Lca) adj& :8aEuG sK.o a) s& HarY8uEaG senci o) s& WaUa son-oG sen8ero) s& anG senectu8) s& 'unY8u YaE, ruYu YaEG seni ) adj& 'uY8uG ArgO 6ac.u, 6oroYoG seno) s& Anat& uQuG .ada una de las mamas de la mujer& sensi= e) adj& L#aY##aG sensua i8a8) s& Jisiol& uYi son-oG .alidad de propensi#n a la lascividad& sentarse) v& <iEaEG sentencia) s& Quris& HaEra aG $ronunciamiento !inal del jue" de una causa, con !undamentos legales& sentenciar) v& HaEra aEG sentir pena& v& L#aYiE, ##aYiYuEG \\ DolorO nanac.iYuEG \\ 'am+reO Ear-ac.iYuEG \\ /edO c.8aYic.iYuEG \\ .ansancioO saEY8unaEaEG \\ /edO c.8aYinaEaEG \\ Deseos de descansarO sa6anaEaEG se/a ) s& Unanc.a, saEUa, uEruG se/a ar) v& <8u*.siEG se/or) s& adj& Wira-oc.a, a*uG se/ora) s& adj& 5a6a, -oEaG se/orita) s& Si*asG

244
se0arar) v& <8a-aE, an araEG se0ararse los c#nyuges& v& <8a-anaYuEG \\ divorciarseO Ues-8eEG sK0ti.o) adj& n%m&ord& Qanc.is Qe-enG 9cO Yanc.is QiYiG se0u cro) s& AEa sanY.aG se0u tar) v& P8an*aEG se0u turero,Lra) s& AEa*aYa, aEa*8an*a-G seque8a8) s& C.8aYi YaEG sequGa) s& UsariE, c.8aYi *ac.aG ser) v& Jil& :aEG ser0iente) s& Lool& 5ac.8a-UaE, 6ac.8a-Ua, a6aruG EolO 6ac.a-UaG 9cO 6ac.aUaG $e&AyaO 6ac.aUaEG ser;i8or,Lra) s& =ana, Eanasi, .aE6a-G ser;i8u.=re) s& =anaYuG ser;ir un alimento& v& QaraEG \\ $restar servicioO EanaEG seso) s& Anat& os-8on, Qus-.onG sesa8o,L8a) s& adj& =uEaEniEo-, EuEaEsa*aG Que tiene madure" mental, inteligencia& setie.=re) s& .alend& <ar*uE Yi##aG se;eri8a8) s& C.ac.i YaEG se;ero) adj& C.ac.iG seQto) adj& n%m&ord& So- a Qe-enG si) adv& ArJ, riYiG sie>a) s& Agr& 9c..uE *ac.a, Ya##c.aE *ac.a, ru uE *ac.aG sie.=ra) s& Agr& <ar*uEG \\ TempranaO 6aUaE ar*uEG \\ /iem+ra grandeO .a un ar*uEG \\ $osteriorO -.e*a ar*uEG sie.0re) adv& WiQaEG sie.0re asG) adv& Hina*uni, .ina##aG sien) s& Anat& WaQunaG .ada una de las dos partes laterales de la !rente& siesta) s& PuQur-oEG sG<i is) s& Bed& Wan .iG 9n!ermedad producida por el treponema pallidum, conocida desde los in0as& si>no) s& Se-8e, unanc.aG si>uiente) adj& Qa i-, -a i-nin, -.e*an -a i-G si =ar) v& WisaE, YuEUiE, .uEUiEG si =ato) s& Wisana, YuEUinaG siUinaG si encio) adj& C.8in, c.8inYaE, u*a##aG si enciosa.ente) adv& C.8in##a, u*a##a##aG $e&AyaO c.uni-nin aG ArgO u*a##a##a, u*a##i an##aG si a) s& :8irana, iEana, uPuG si o, troje& s& Agr& <a-eG si.=o i?ar) v& Unanc.aEG si.i ar) adj& 'iYc.8aYu-G si.io) s& Lool& :8usi##uG sin 8u8a) adv& A*iYiG sin e.=ar>o) conj& Hinas*a*as, c.aEUan*asG sincero,Lra) adj& Su 8i son-oG sin>u ari?arse) v& C.8u##ac.aYuEG sinuoso) s& Q8en-o, -8en-o -8en-oH 9cO YinYuG sir;ienta) s& AEa, iQaYaG sir;iente) s& =anaG sis.o) s& Pac.a YuEuEG sitio) s& :8i iG situarse) v& C.uraYuEG soasa8o,L8a) adj& P.asiG so/ar) v& $sic& 5os-oYuEG so=a9ar) v& A#-oc.aEG so=aquear) v& L#uY8iYuEG

247
so=er=io,L=ia) adj& A*uson-oG $e&AyaO a*us Pac.aEG 9cO a*us.unYuG so=Mn,Lna) adj& :8asYari##o, ##a-Ua, ##unY8uG so=ra) s& Puc.uG so=rar) v& Puc.uEG $e&AyaO *uc.uE sePenG so=re) prep& encimaO HaUaG so=rino,Lna) s& 5u##a, Yuc.aG socio,Lcia) s& 5asiG so<ocaciMn) s& Bed& 'u*.a*aYuG \\ Apagar el juegoO nina UaQuc.iEG so<ocarse) v& 'u*.a*aYuEG $e&/&BarO c.uYaEG so>a) s& WasY.aG \\ de crinesO c.8aUar UasY.aG so>ui a) s& C.iUi-8eQaG ArgO sin*aG $e&AyaO UasYi##aG so ) s& Astron& -el& 9n iG so a?) s& HaUYaG so 8a8o) s& Bil& Wa##aG so 8ar) v& C.a*iEG so ear) v& 'u*.aEaEG so e8a8) s& Sa*a YaEG so icitar) v& 5aQaYuE, *i uEG so i8eo) s& -el& C.uYu##uG sM i8o,L8a) adj& C.8i#a, -a-aG so itario) s& adj& Sa*anc.as-a, sa*anc.aYus-a, UaYc.a, sa*anc.as-aG so o?ar) v& Anc.iE, Ua-aEG $e&.ajO Ua-aEG $e&QunO Ua-anaEG so o) adv& Sa*an, 6ana *iniEo-, sa*a##anG so tar) v& :ac.ariEG so tero,Lra) adj& Quris& 5ana saUas-aG \\ /olteroO 6ana Uar6iEo-G \\ /olteraO 6ana -.ariEo-G so.=ra) s& L#an .uG so.=rear) v& L#an .uE, ##an .uc.aE, ##an .uEaEG so.=rero) s& C.uYuG so.=ri a) s& Ac.iUaG sona9a) s& C.a6araG sonar) v& C.anraraEG soni8o) s& B%s& C.anraG sonso,Lsa) adj& U*aG !ig& .a 8u*aG so/a8or) adj& 5os-.oYu-G so/ar) s& $sic& 5os-.oE, 6os-.oYuEG so0a) s& Alim& LaUa, c.u*iG so0esa8or,Lra) adj& <8i uc.a-G so0 ar) v& P.uYuEG $e&AyaO *uYuEG $e&QunO *unYaEG $e&BarO *uYuEG so0 ete) s& P.uYunaG so0 o) s& P.uYuG $e&AyaO *uYuG $e&QunO *uYaEG UU /oplo de vidaO sa6aG \\ Dar soplo de vidaO sa6aEYuEG so0ortar) v& U6i##iYuEG sor=e8or,Lra) s& adj& U*i-G \\ .on ruidoO c.8o-c.o-, #o-#oEG ArgO u*iaPG sor=ete) s& C.8on-anaG sor=i= e) adj& U*inaG sor8era) s& Wan-8oEaE, ro- 8oYaEG ArgO u*aG sor8o,L8a) adj& Wan-8o, ro- 8o, u*aG $e&AncO u*aG $e&AyaO u*aG $e&.ajO *u uc.uG $e&QunO u*a #in#iG EolO Pu-ara, ruP 8uG 9cO 6ana uEaY, u*a rinriG soroche) s& Bed& Soro-c.8iG Bal de altura& Angustia que se siente en lugares elevados& sor0ren8er) v& Quris& Fin!ragantiG <8a*.-aEG \\ .ojer desprevenidoO

BC D
arir-oEG \\ BaravillarO u ic.iEG sor0resa) adj& P8a-6aG Tener encuentro sorpresivo& sose>a8a.ente) adv& <.aYG sose>a8or,Lra) adj& s& aQic.i-, .aYnic.i-G sose>ar) v& aQic.iEG soso,Lsa) adj& Q8aE6a, .a6EaG EolO Pa6Ea, 6aY8aG $e&An& -a6#aG $e&.ajO #an*a-G $e&QunO YaE6aG sos0echar) v& Wa u*aE, Ua u*aYuE sostKn) s& :8inc.uG sostener) s& Ha*8iE, usaEG sostenerse) v& <aUna*aYuEG sua;e) adj& L#an*8u, Qa*u, 6an iG sua;e.ente) adv& L#an*8u##aG sua;i?ar) v& L#an*8uEac.iEG su=a terno,Lna) adj& QaEUaG su=i8a) adj& Wic.aEG su=ir) v& Wic.aE, se-aEG su= e;arse) v& AnYa##iYuEG su=sue o) s& ,eol& UY.u *ac.aG succiMn) s& C.8on-aG succiona8or,Lra) adj& C.8on-a-G succionar) v& C.8on-aEG sucesor,Lra) s& adj& Qa e-G sucie8a8) s& Q.e##iG $e&QunO 6a*aG $e&AncO -anraG sucio) adj& Q.e##i, Y.arYa, -.anraG su8ar) v& Hun*8iEG su8or) s& Jisiol& Hun*8iG sue>ra) s& del var#nO :is6aG De la mujerO a-e, YiUac.iG sue o) s& ,eol& Pan*aG \\ ArcillosoO ##anY8i a##*aG \\ ArenosoO a-o a##*aG \\ /uelo secoO c.8aYi a##*aG sue to,Lta) adj& :ac.aris-aG sue/o) s& 6os-oEG 9cO Yan uroG $e&AyaO *iraunG $e&BarO 6usYuG \\ AngustiosoO L#a*8iG \\ $remonitorO 6os-.oc.aYuEG suerte) s& Sa6iG su<ri.iento) s& 5uc.uEG su<rir) v& 5uc.uE, QaY8ariE, ##aYiYuEG su>estiona8o,L8a) adj& :.urus-aG su>estiona8or,Lra) adj& s& :.uru-, #aE-aG su>estionar) v& :.uruEG suici8a) s& Si*iYo-G suici8arse) v& WaQuc.iYuEG su <ato) s& Quim& de *ierroO Yac.inaG De potasaO -o##*aG su.er>i8o,L8a) adj& C.a##*us-a, c.a*us-aG su.er>i8or,Lra) adj& C.a##*u-, c.a*u-G su.er>ir) v& C.a*uE, c.a##*uEG ArgO u YiEG $e&BarO su6ic.iEG su.er>irse) v& C.a##*uYuEG su.iso,Lsa) adj& :8u6i##uG su0erar) v& Wasa*aEG su0erarse) v& Anc.aYuEG su0er<icia .ente) adv& HaUa.aUa, .aUa .aUa##a, .aUan uY.unG su0 icar) v& 5aQaYuE, *i uEG su0urar) v& Bed& Q8eac.aEG $e&AyaO Peac.aEG sur) s& 1rient& Urin, uraG $e&QunO u#aG ArgO ura#anG surcar) v& :8i##aE, Uac.uEG surco) s& Wac.u, suYa, UaraG sus0en8er) v& WarYuE, a ic.iEG sus0icacia) s& UEc.uG sus0irar) v& L#aYi*aYuEG

DICCIONARIO
sustancia) s& Jil& Pan-oc.iG susto) s& 5anc.ac.i, -8a-c.aG susurra8or,Lra) adj& C.8iUiUiUi-G susurrar) v& C.8iUiUiUiEG su2o,L2a) adj& de l, de ellaO PaE*aG \\ De ellos, de ellasO *aEYuna-G

SIMI TAQE

BC D

270
paludismo, caracteri"ado por !ie+re intermitente& terco,Lca) adj& C.uc.u*aYu-G tKr.ico) s& Q8oQi##a, -8oQis##aG ter.ina8o,L8a) adj& <uYus-aG ter.inar) v& <uYuE, uYu*uE, *8uc.uYaEG ternero,Lra) s& Lool& P.uc.uG terno) s& SaEaE *8ac.aG terque8a8) s& C.uc.u*aG terrateniente) s& adj& C.aYraEo-, a##*aEo-, c.aYrasa*aG ArgO anc.a a*ePG terra?a) s& Arq& An inG terre.oto) s& Pac.a YunununuEG *ac.ac..a*.c.iYuEnin, *ac.a YuEuEG $e&AyaO $e&QunO *ac.a YuEuEG 9cO a##*a c.uYc.uEG terreno) s& ,eog& A##*a, c.aYra, *urun a##*a, -a##anaG \\ ArcillosoO ##anY8i a##*aG \\ .alcreoO isYu a##*aG \\ '%medoO 6uE6u a##*aH rojisoO *uYa a##*aG \\ $antanosoO c.8ura a##*aG /ecoO c.8aYi a##*aG territorio) s& ,eog& SuEuG terrMn) s& :8ur*a, Y.ur*aG testaru8e?) s& C.uc.u*aG testaru8o,L8o) adj& C.uc.u*aYu-G testGcu o) s& Anat& Q8oro aG ^rgano glandular, masculino par de !orma ovoide, situado en la +olsa escrotal& EolO -uru aG testi>o) s& Quris& ;eol& UEanc.a-G teta) s& Anat& uQu, c.ic.i, u uG tesar) v& AEsaE, c.u aEG tesarse) v& C.u aYuE, aEsaYuEG tGa) s& i*aG \\ Ta a+uelaO i*a#a ti=ia) s& Anat& Wic.uG 'ueso largo prismtico, situado en la parte anterior de la pierna& ti=io,L=ia) adj& clim& ##a*.iG tie.0o) s& Astron& Pac.a, YaUsaE *ac.a, unaE *ac.aG Duraci#n de las cosas sujetas a cam+io& \\ ie6*o *asadoH ?awpa pac*a& \\ ie6*o ,u uroH q*epa pac*a& tierno,Lna) adj& Q.o##aG tierra) s& ,eog& A##*a, e-se6uEuG $e&AyaO *ac.aG $e&QunO *a saG EolO a##*8aG ArgO as.*aG 9cO a#*aG tiesto) s& .erm& :8aYra, Y8ar*a, Y8a*.raG ti>re) s& Lool& U urunYuG ti>ri o) s& Lool& F!elis pardalis aequatorialis, !amilia !elidaeG& C.inc.aEG tG.i8o,L8a) adj& 5anc.a#iG tina9a) s& .erm& 'aYi, ur*uG tinie= as) s& <u aEa-, #a-.a u aG tinte) s& <u#i*aG tinteri o) s& ;eol& Quris& Qe#-ereG tintinear) v& C.in#i#iE, c.an#a#aEG tintineo) s& C.in#i#i#i, c.an#a#a#aG tina) s& Bed& 5i##aG tGo) s& paternoO =aEaG \\ BaternoO YaYaG Tio=a.=a) ,eog& <8iU *an*aH #ugar cu+ier o de areni##a +#ancaG 'ermoso paraje del distrito de Baras, provincia de @ru+am+a, Qosqo, desde donde se o+serva el nevado .*ic#n en toda su +elle"a& .on ocasi#n de su !iesta patronal, el 48 de agosto, se lleva a ca+o una !eria donde se intercam+ian productos de

T
T, t) Kigsima tercera letra del a+ecedario y decimonona de sus consonantes; su nom+re es 5te6 y representa un sonido de articulaci#n dental oclusiva y sorda& F-&A&9&G& ta=aco) s& Eot& Fnicotiana ta+acum CinneoG& SaEriG $lanta solancea originaria de Amrica cuyas *ojas se !uman& tF=ano) s& Lool& Fta+anas peruvianus Barc& !amiliaO ta+anidaeG& <anYaE##uG ta= ea8or,Lra) s& adj& 5aru-G ta= ear) v& 5aruEG ta= Mn) s& 5aruG taca/ear) v& 5ic.8aEYac.aEG taca/erGa) s& 5ic.8a YaE taca/o,L/a) adj& 5ic.8aG tacho) s& C.a uG Tacna) s& ,eog& Posi+#e6en e de# -uec.ua I a-6aMH acto y e!ecto de socavar& .apital y departamento de Tacna, $er%& Jue ocupado por los qollas del Tiwana0u, y posteriormente conquistado por los in0as& tacMn) s& :a##aUaG ta9a8a) s& Q8a##a, Y.a##aG ta9a8or,Lra) adj& Q8a##a-G ta9ar) v& Q8a##aE, -8o*.c.iE, 6a 8aEG ta a8rar) v& <8o-oEG ta a8ro) s& <8o-onaG ta ar) v& C.a-oEG ta e>a) s& WaEa-aG ta is.Fn) s& En-aEc.u, en-ac.u, en-aE##uG $e&AyaO enEaEc.uG ta a) s& SaEaG 9statura del *om+re desde la planta de los pies *asta el vrtice de la ca+e"a& ta o) s& Eot& <u##u, c..a##a, c.8a##*a, o-suG \\ .ortadoO Y8uY6uG ta Mn) s& Anat& <aYi##*aG $arte posterior del pie !ormado por el calcneo& UU .alca?ar, 8aEc.uG ta ;e?) adv& 9c.a, ic.as, ic.ac.usG ta.a ) s& Alim& Hu6in 8a, u6i aG ta.a/o,L/a) adj& SaEaEG ta.=a eante) adj& Ur6anaEa-G $e&.ajO #a-6aYaEG $e&QunO C.anc.a*aEG ta.=a ear) v& C.inrunYac.aE, c.inru c.inru, aEraEYac.aEG ta.=or) s& B%s& WanYar inEaG ta.=orci o) s& B%s& <inEaG tanto) adv& C..iYa, asY.aG ta0a) s& :ir*a, Yir*anaG \\ TapaorejasO rinri##aG ta0ar) v& :ir*aE, ##u 8aE, *aYaE, *8aYc.aE, *8aYc.aEYuE, *8aYc.iE, *8an*aE, *8is uEG ta0arse) v& P8is uYuEG ta0ir) s& Lool& Ftapirus terrestreis& Jamilia tapisidaeG& Sac.8aUaYaG ta0i?ar) v& <8e-eEG tarFntu a) s& Lool& Farcnido spG& Q.an*uG tar8e) s& SuY.aG tarea) s& 'uUanaG

tarta.u8ear) v& :8aYuE, .aYi#uEaE, .an##uEYac.aEG $e&AncO *a *a EaEG tarta.u8o,L8a) adj& :8aYu, .aY##uG tasa8o,L8a) adj& C.aninc.as-aG tasa8or,Lra) adj& s& C.aninc.a-G tasa9ea8o,L8a) adj& :.a##a Y.a##aG tataranieto) s& C.u*u##u, a6*u##uG $e&AyaO Ui##YaG EolO c.8u*u##uG taQi8er.ia) s& C.8a#-eG taQi8er.ista) s& C.8a#-e-G ta?Mn) s& AYi##aG tea) s& :8anc.a-G $e&AyaO a-c.inina, aEUiG teatro) s& Cit& AranUaG techo) s& Arq& Wasi -a a, Uasi *a a, Uasi *8is uG tKcnico,Lca) s& <.u*aG te9e8or,Lra) adj& Te:& AUa-G te9er) v& Te:& aUaEG te9i8o,L8a) s& AUaG \\ JinoO AUaYi*aG \\ -%sticoO 6o#-8oG \\ Buy raloO #a-.eG \\ -aloO #aE#aG te ar) Te:& AUaranY8uG te ara/a) s& L#iYaG te.a) s& 'i6ana, EuEanaG te.= ar) v& C.uYc.uE, Y.a a a aE, c.uYuYuYuE, Y.anananaEG EolO Y.arYa iG $e&AncO YarYarEaEaEG $e&AyaO Y.a a iG te.= oroso,Lsa) adj& C.uYc.u-G ArgO c.uYuYi-G te.er) v& 5anc.aYuEG te.eroso) adj& 5anc.a 6anc.aG te.or) s& 5anc.ariEG te.0 o) s& 5an-os UasiG te.0rano) adv& <u a6an a, u a##a6an aG ten8er) v& 5as 8aE, 6asaEG ten8erse) v& 5as 8aYuE, 6as 8ariYuEG \\ De espaldasO .anY8ar*aE, 8anYaEG ten8i= e) v& 5as 8aYu-G ten8i8o,L8a) adj& 5as 8ana, 6as 8aG ten8Mn) s& Anat& HanY8uG .ord#n !i+roso de color +lanco +rillante de tejido conjuntivo& $e&AncO $e&AyaO anYuG EolO anYuG 9cO anPuG tener) v& :aEG 9jem& yo tengoO no-a- YanG \\ T% tienesO -an*a YanG \\ `l tieneO *aE*a YanG \\ ;osotros tenemosO no-anc.us*a Ya*uUanc.is, no-aEYuYa*uUanYuG \\ Kosotros tenisO -anYuna- Ya*usunYic.isG \\ 9nemistadO aU-anaYuEG \\ JlojeraO -e##aYuEG \\ JroO c.iri6an a YaEG \\ 'am+reO Ear-ac.iYuEG \\ 'ipoO .iY8iEG \\ BiedoO 6anc.aYuEG \\ $arejaO Eanac.aYuEG \\ penaO ##aYiYuEG \\ $ere"aO Qe##aYuEG \\ /edO c.8aYic.iYuEG \\ /ue?oO *uQunaEaEG \\ Que *acerO ruUaEniEo- YaEG \\ Que verO -.aUanaEo- YaEG \\ Kerg en"aO *8en-aYuEG \\ Que tra+ajarO ##anY8anaEo- YaEG \\ Tener die" a?osO c.unYa Ua aEo- YaEG \\ $iedad o compasi#nO a#aUc.aYuE, Y.uEa*aEaEG \\ <ener !raganciaO -8a*aEG tentaciMn) s& Wa e-aG tenta8or,Lra) adj& Wa eYa-G tentar) v& Wa e-aEG te/ir) v& <u##*uE, u##*iEG te0e) s& C.8an*aG tercero,Lra) adj& n%m&ord& :insa Qe-enG terciana) s& Bed& C.uYc.uG Balaria,

27!
distintas "onas& tiranGa) s& So-8a##i, so-a##i- Ya6ac.inG tirano,Lna) adj& s& So-8a##i-G tira0Ge) s& Agr& C.aYi aY##a, aY##aG tirar) v& C.8a-eE, c.an-aEG tiritar) v& :.a a a aEG ti?a) s& 9sYuG ti?nar con ollin& v& Q.ec.inc.aEG tocar) v& L#a6iE, ##anY.uE, u*aEG \\ Ca puertaO aYaEG tocarse) v& L#a6iYuE, u*aYuEG to8o,L8a) adj& L#a*a, ##i*i, uYuE, ##iU, ##uEG \\ en todo lugarO .inan in*iG toda la vidaO UiQaE *ac.aG to 8o) s& :ar*aG EolO Y8ar*aG tonto,Lta) adj& U*aG \\ Bujer tontaO #on#aG tontear) v& U*aEYac.aEG to0o) s& <u*uG Bedida agrcola de e:tensi#n, apro:imadamente 3] por ]3 m&; 7,]28 metros cuadrados& torca?a) s& Lool& FLenaida asittico meloda Tac*&G :uYu#iG torcer) v& Q8eUiEG $e&QunO UiYsuEG \\ Cos ojosO #er-8oE, Ues-8oEG \\ Cos piesO Ue-ruEG torcerse las e:tremidades& v& Q8eUiYuEG torci= e) adj& Q8eUiYu-G $e&AyaO @e-iYu-G torci8o) s& Q8eUeG 9cO YiUiG $e&AyaO PiUiG tor8o) s& Lool& Fturdus c*iguanco Ca!rG& C.iUaYu, c.uc.iYuG $e&QunO c.iUi##uG toro) s& Lool& ;eol& Or-o UaYaG torrentera) catarata, cascada& s& P.aUc.i, *.a-c.aG $e&QunO *a-c.aG tMrto a) s& Lool& :u##YuG tor?a ) s& eOG :8an i, *i##UiG \\ 0e *aPaH -8esUaG 9cO ##asaG tor?a ar) v& :8an iEG tos) s& Bed& UY.u, uPu, c.8o-.oG $e&AyaO uPuG $e&AncO c.o-aG $e&.ajO -osu, ro-aG $e&QunO -usuG $e&/& BarO YusuG toser) v& Bed& UY.uE, uPuE, c.8o-.uEG $e&AncO c.o-aE, s.o-aEG $e&QunO YusuEG EolO c.8uPuEG tosta8o) s& HanY8a, .anY8as-aG tosta8or,Lra) adj& HanY8a-G tosta8ora) s& :8ana##aG tostar) v& HanY8aEG $e&AyaO .anYaEG $e&AncO anYaEG \\ Tostar a mediasO .arUiEG tota .ente) adv& ##iU*uni, ##a*an*uni, -8a#a*uni, ##a*a##anG tMte.) s& Bit& -el& En-aG totora) enea& s& Eot& <8o oraG tra=a9a8or,Lra) s& ##anY8a-G tra=a9ar) v& ##anY8aEG \\ Tra+ajar !uerteO c.8a6aEG tra=a9oso,Lsa) adj& C.8a6aG EolO c.8anaG tra=ar) v& C.i*aEG tra8ucir) v& <iYraEG traer) v& A*a6uEG \\ Traer para uno mismoO a*aYa6uE, *usaYa6uEG tra>ar) v& 5i##*8uE, raYraE, Ua*8uEG \\ apuradamenteO 6e#-8oEG \\ tragar por tragarO 6i##*8uE##a 6i##*8uEG \\ Tragar las avesO so-suEG \\ 9l perroO ##a*. 8aEG tra>Mn,Lna) adj& 'aYra*uG traicionar) v& Sir*aEG \\ Al c#nyugeO Uasanc.aEG \\ ButuamenteO Uasanc.anaYuEG traicionero, Lra) s& Sir*aG tra.a) s& Te:& 5iniG

BC D
tra.0a) s& <o-##aG tra.0ear) v& C.8ac.uEG tra.0oso,Lsa) adj& C.8ac.uG tranca) s& C.aYa, c.aYa aG tranqui a.ente) adv& L#aY.i##aQaG tranqui o,L a) adj& L#aY.iG trans=or8a8or) s& C.in*ac.i-G trans=or8ar) v& C.in*ac.iEG transi>ir) v& A##inc.anaYuEG trans0arente) adj& L#iYaG trans0ortar) v& A*aEG tra0iento,Lta) adj& C..ac.uG trFquea) s& Anat& Han un on-or, on-oriG .onducto cartilago mem+ranoso cilndrico, entre la laringe y los +ronquios& trasacor8arse) v& =uEaEYac.aEG trasero) Anat& SiYiG tras a8ar) v& As aEG \\ Al *om+roO Uan uEG tras a8arse) v& As aYuEG tras.ontar) v& Wasa*aEG trasqui ar) v& 'u uEG trastorna8o,L8a) adj& Wa-8aEas-aG trastornar) v& Wa-8aEac.iEG tratar +ien& v& A##in riYuEG tra;esa/o) s& Arq& C.i*aG tra;esura) s& C.8ir6aG ArgO uc.a#iYuEG tra;ieso,Lsa) adj& C.8ir6aYaEG tren?a) s& Sin*8aG \\ Delgada de ca+elleraO sa-8a*aG tren?a8o,L8a) adj& Sin*8as-aG tren?a8or,Lra) adj& Sin*8a-G tren?ar) v& Sin*8aEG tre0a8or,Lra) adj& L#o-.a-G tres) adj& n%m&card& :insaG triFn>u o) s& ,eom& :insa Y8uc.uG tri=uto) s& ;eol& C.8e-oYuEG tri e s& Lool& Fsicalis uropygialis Ca!renaye dH 1r+ignyG& Q8e##o *es-o, -8e##unc.uG trinar) v& Lool& Pic.iUEaEG tri0a) s& Anat& C.8unc.u#G triste) adj& L#aYis-aG triste?a) s& L#aYiG triste.ente) adv& L#aYiE##aG tritura= e) adj& u 8uYutritura8or,Lra) s& adj& u 8u-, -.enu-G triturar) v& u 8uEG triun<a8or,Lra) adj& s& A i*a-, ##a##i-G triun<ar) v& A i*aE, ##a##iEG $e&AyaO a iEG triun<o victoria& adj& HaE##i, a i*aG troca8or) adj& C..a#a-G trocar cam+iar& v& C..a#aEG tro<eo, +otn& s& A i6us-aG tro9e) s& <a-e, *irUa, -o#-aG $e&AyaO *iUaEro, aPe, Yo#YaG tro.0ear) v& Sa-6aEG tro.0earse) v& Sa-6anaYuEG tro.0eta) s& B%s& Pu u u, YaQari, -e-ereG tronco, /igaG s& :urYu, Y8u##uG tro0e?ar) v& 5isY8aYuEG trota8or) s& C.aYc.aY, c.anc.a-G trota.un8o,L8a) adj& C.aYc.aYu, Uara c.aYi, *urinYic.uG ArgO *urinYiG EolO *unsYiriG trotar) v& C.aYc.aEG trueno) s& Beteor& Q8a-EaG EolO Yunununu, -a-QiEG $e&QunO un uruG tO) s& pron& pers& QanG $e&AyaO Pan, -a6G $e&QunO -a6G $e&BarO YanG 9cO Ya6G tu=ercu osis pulmonar& s& Bed& So-8a

DICCIONARIO
on-oEG tu=o) s& <o-oroG tuKtano) s& Anat& C.i#inaG ArgO Qo eYoG tu irse de las manos& v& uY8uEaEG \\ De los piesO suc.8uEaEG tu.=a) s& C.8u##*aG tu.=ar) v& :un*aE, 6as 8aEG tu.=o) s& Eot& F$assi!lora pinnatistipula& .av&G <in inG tOnica) s& Te:& :us6aG tur=io,L=ia) adj& Qonc.uG turno) s& 5i 8aG turquesa) s& SiUarG tute a) s& UEUa-e YaEG tutor,Lra) s& UEUa-eG tu2o,La) adj& Qan*aG

SIMI TAQE

BC D

272

U
U, u) Kigsima cuarta letra del a+ecedario, %ltima de sus vocales& /e pronuncia emitiendo la vo" con los sonidos algo ms alargados y !runcidos que para pronunciar la 5o6 y con la lengua ms retrada y elevada en sus dorsos *acia el velo del paladar& u=icarse) v& C.uraYuEG $e&AyaO YaYuE, YaraEaE, Eac.aYuE u=re) s& Lool& uQuG u<ano,Lna) adj& :usis-aG 9cO Yus.i##aG O ti.o,L.a) adj& P8uc.u, -.e*aG \\ *ijoO c.ana, QuQu *uc.uG \\ Al !inalO *8uc.uYaE6anG u tra9a8o,L8a) adj& Pisinc.as-a, 6a-as-a, sarus-a, Y8a6is-aG u tra9a8or,Lra) adj& Pisic.a-, saruc.a-, 6a-a-, saru-, Y8a6i-G u tra9ar) v& Pisic.aE, saruc.aEG u u0ica) s& Eot& Fleperina coccinea .avG& U#uE*iQaG 'ier+a muy picante utili"ada como condimento& u.=ra ) s& Arq& PunYu c.aYaG un, una) adj& n%m& HuYG una /e"G adv& HuY Yu iG \\ Todas las vecesO sa*aYu inG .ontinuamenteO sa*aYu i##anG unciMn) s& Bed& HaUi##iG uncir) v& HaUiE, ##usiEG un8Kci.o) adj& n%m&card& C.unYa .uYniEo- Qe-enG un>i8o,L8a) adj& HaUis-aG un>ir) v& HaUiE, ##usiEG un>uento) s& Bed& HaUina .an*i ##usina .an*iG Onico,Lca) adj& Sa*a##an, c.8u##a##a $e&QunO .u*a##an, sa*a##aG $e&/& BarO sa*a##aG uni8a8) s& HuY##aG uni8o,L8a) adj& HuY##as-a, .uY##a nas-aG 8inYis-a, 8inYiG uni<ica8or,Lra) s& HuY##anac.iE, .uY##ac.a-, .uY##a-G unir) v& HuY##anac.iE, .uY##ac.iEG unirse) v& HuY##anaYuE, .uY##ac.aYuE, .uQunaYuE, 8inYinaYuEG uni;ersa ) adj& <e-se, e-si uni;ersa i8a8) s& <e-se YaE, e-si YaEG uni;ersa i?ar) v& <e-sic.aEG uni;erso) s& <e-si6uEu, *ac.a 6uEuG uno,Lna) adj& n%m& HuYG $e&AyaO .uYG $e&QunO $e&/&BarO suYG EolO .uYG 9cO s.uY, c.uYG 9jem& *u0 mic*iO un ga oN *u0 warmiO una 6uPerG \\ @no soloO c.8u##a, c.8u##a##a, .uid#aG unta8o,L8a) p& L#unc.8is-a, .aUis-aG unta8or) s& L#usi-, .aUi-G untar) v& L#unc.8iE, .aUiEG u/a) s& Anat& Si##uG ur8i8era) s& Te:& A##UinaG ur8i8o,L8a) adj& A##Uis-aG 9jem& ?ac*u lli0llay allwisqanaTO =a es F urdida 6i ##iY##a_ ur8i8or,Lra) adj& Te:& A##Ui-G 9jem&

allwiqc*u 0an0iT ^eres urdidor_ ur8i.=re) s& A##Ui, a##UinaG $e&AyaO aU##i, aU##inaG ur8ir) v& A##UiEG $e&AyaO aU##iEG urinario) s& His*8ana, .is*8aYunaG $e&.ajO is.*anaG $e&QunO is.*aYunaG usa8o,L8a) adj& 5aUY8aG uste8) pron& QanG uta) s& Bed& S#eis.6ania cu aneTG HuYuEaG 9n!ermedad de las %lceras cutneas, especialmente !aciales; muy com%n en la selva peruana& Otero) s& Anat& Yis6aG ^rgano *ueco destinado a reci+ir el #vulo !ecundado& Oti ) adj& s& a##i, a##in Ya-G uti i?ar) v& a##inc.aEG Ya6ac.iYuEG

*
*) ;) Kigsima quinta letra del a+ecedario y vigsima de sus consonantes& /u nom+re es 5ve6& Actualmente representa el mismo sonido que la 5+6 en todos los pases de la lengua espa?ola& /u articulaci#n es +ila+ial y sonora, oclusiva en posici#n inicial a+soluta o despus de nasal y !ricativa en los dems casos& F-&A&9&G ;aca) s& Lool& ;eol& WaYaG \\ 'em+raO c.ina UaYaG \\ Bac*oO or-o UaYaG ;acaciones) s& ;eol& HaUYaE *ac.aG ;acia8or,Lra) adj& C.8usa-Eac.i-, -asic.i-G ;aciar) v& C.8usa-Eac.iEG \\ DesocuparO -asic.iEG \\ Kaciar una +olsaO a##iEG \\ CquidosO .ic.8aEG ;aci ante) s& C.anYa##*a YaEG ;aci ante) adj& C.anYa##*a, isYaEa-, .uYi-G ;aci ar) v& C.anYa##*aE, isYaEaE, .uYiE, Ean-an6anaEG EolO c.anYa##*aEG ;aci aciMn) s& C.anYa##*aG ;acGo) adj& C.8usa-G $e&AyaO c.usa-G $e&AncO .aEaEG $e&QunO .a#Yus.aG $e&.ajO i##a-G ;a8ea= e) adj& C.in*ana##aG ArgO c.in*ana, ##a##inaG ;a8ea8or,Lra) s& C.in*a-G ArgO ##a##i-G ;a8ear) v& C.in*aEG ;a8o) s& C.8a##a, c.8a-c.aG EolO c.a##aG ;a>a=un8osL8a) adj& PurinYic.u, usu*aG ;a>ar) v& UsuE, usu*a *uriEG ;a>ina) s& Anat& 'aYa 8o-oG ^rgano !emenino de copulaci#n& ;aina) s& Eot& C.e-a##uG ;a entGa) s& Sinc.i YaEG ;a eriana) s& Eot& Su u6a ;a eroso,Lsa) intrpido& adj& Sinc.iG ;a iente) adj& Sinc.iG ;a iente.ente) adv& Sinc.isinc.i##aG ;a ioso) adj& C.aniEo-G ;a or) s& 9con& Jil& C.aniG ;a orar) v& C.aninc.aEG ;F ;u a) s& C.8iUYac.iG ;a es) ,eog& .eja de selvaO =unYaG \\ )nterandinoO -.esUaG ;a.osE inter& HaYuc.is[, .aYu[G ;a.0iro) s& Lool& 5asuG $e&AncO 6as.uG ;ana> oriarse) v& Su6aEYuYuEG ;ana.ente) adv& =an-a*as -asi, -asi6an aG ;ani8a8) s& A*usYac.aEG ;a0or) s& WaYsiG ;a0ori?ar) v& WaYsic.iEG ;aquero,Lra) adj& ;eol& WaYa 6ic.i-, UaYa -a iG ;aquita) s& Lool& Fpsedudomelos coc0erelliG& Uc.u uc.u, uc.u Y8as*a, iY i YuruG ;ara0a o) s& :isaraG Arma"#n de palos donde se tenda al aire la carne salada para preparar el c*Har0i& ;Frice) s& Bed& PunYi sirY8aG Dilataci#n

27&
permanente de la vena super!icial o pro!unda& ;arice a) s& Bed& L#an*8u 6uruG ;arMn) s& Q.ariG $e&AyaO PariG $e&QunO Yari, u#YuG $e&/&BarO u##YuG 9cO YarYiG ;arona) s& War6iG \\ 5uPer /aroni#H -.arinc.aG ;asi9a) s& jarra, tomnO P8uEQuG \\ $ara preparar c*ic*a, c*om+aO raYiG UU De gran tama?oO ur*u, 6a-6aG \\ $ara te?irO u##*unaG ;aso de madera& s& QeroG \\ De oro o plataO aYi##aG \\ De cala+a"aO 6a eG ;aticinar) v& Wa uEG ;ecino,Lna) adj& Wasi6asiG ;ee8or) s& <uYuEriYu-G ;e>etaciMn) s& Eot& C.8a*.ra c.8a*.ra, sac.8a sac.8aG ;e9i>a) s& Anat& His*8aE *8uruG ;e ar) v& ArariUaEG ;e Mn) s& WiY8iG ;e oci8a8) s& P.aUaG ;e o?.ente) adv& P.aUaE##aG ;ena) s& Anat& SirY8aG ;ena8o ciervo& s& Lool& <aruYa, #uEc.8uG ;ence8or,Lra) adj& s& A i*a-G ;encer) v& A i*aE, ##a##iEG $e&AyaO a iEG ;enci8o,L8a) adj& A##is-aG ;en8e8or,Lra) s& Q.a u-, rana-G ;en8er) s& 9con& Q.a uE, ranaEG ;eneno) s& 5iEuG ;enera= e) adj&=u*aEc.ana, -o##ana, 6uc.8anaG ;enerar) v& =u*aEc.aEG ;enerarse) v& =u*aEc.anaYuEG ;enia) v& :8u6u*aEaEG ;eni8ero) adj& Q8aEaG ;enir) v& Ha6uE, -an*uEG ;entana) s& Arq& Q.aUana, -.aUarinaG $e&AyaO PaUanaG ;entear) v& WaEraEG ;enti ar) v& WaErac.iEG ;entosear, e:peler gases sin ruido& Jisiol& C..aYc.aEG \\ Cos animales, Y.aYc.aEG ;entra .ente) adv& WiYsan*a6an aG ;entura dic*a, !elicidad& s& A aU, Yusisa6i, sa6iG *enus) s& Astron& QoE##urG ;er) v& 'iYuEG ;eraci8a8) s& C.e-a- YaEG ArgO c.e-aG ;erano) s& 'u*.aE 6i 8a, *o-oE 6i 8a, *o-oE *ac.aG $e&QunO $e&.ajO usEaG 9cO usiEa Yi##aG ;era?) adj& Su 8iG ;er=a .ente) adv& Si6i##a6an aG ;er8a8) s& Jil& C.e-a, su##u##G $e&AyaO c.ePaG ;er8a8ero,Lra) adj& C.e-a-, su##u##G ;er8e) adj& Q8o6erG ;er8or) adj& L#an##aG ;eri<ica8o,L8a) adj& C.e-anc.as-a, c.e-a-c.as-aG ;er>e ) s& PaU-ar*a a, inYi##*a a, inYi##Yanc.aG ;er>on?osa.ente) adj& P8en-aE6an aG ;er>on?oso,Lsa) adj& P8en-ac.iYu-G ;er>Pen?a) s& P8en-a, *8en-aEG $e&AyaO *enPaG $e&QunO *inYaEG EolO *inYaG 9cO aYG ;eri<icar) v& C.e-a-c.aEG

BC D
;eri<icarse) v& C.e-a-c.aYuEG ;erru>a) s& Bed& <iY iG ;erru>oso,Lsa) adj& Bed& <iY isa*aG ;erse) v& 'iYuYuEG ;Krte=ra) s& Anat& Wa- anG ;erter) v& Hic.8aEYuEG ;ertica ) adj& ,eom& SaEan*aG ;ertica .ente) adv& SaEan*a6an aG ;Krti>o) s& Bed& U6a6uEuE, son-o 6uEuEG ;esGcu a) s& Anat& HaEa-e, .aEa-en, ;esti8o) s& Te:& P8ac.aG \\ $reciosoO anYa##o, anYa##uG ;estir) v& P8ac.ac.iEG ;estirse) v& P8ac.aYuEG ;eta) s& ,eol& Q8e-eG ;e?) adv& :u iG \\ @na ve"O .uY Yu iG \\ Todas las vecesO sa*a Yu iG \\ Algunas vecesO UaYin Yu iG ;Ga) s& anG *Ga Fctea) s& Astron& ;eol& C.8asYa 6aEuG ;ia9ar) v& 'iEG ;ia9ero,Lra) adj& Puri-G ;ian8a) s& 5iY.unaG ;G=ora) s& Lool& FCec*esis muta CinneoG& Sus.u*i, c.uc.u*iG ;ice0resi8ente,Lta) s& QaEUaG ;icu/a) s& Lool& Fvicugna vicugna BolinaG& WiY8uQaG ;i8a) s& :aUsaEG \\ Kida eternaO UiQaE YaUsaEG \\ Kida temporalO YaE *ac.a YaUsaEG \\ CongevidadO unaE*ac.aYaUsaEG \\ Euena vidaO a##in YaUsaEG \\ Bala vidaO 6ana a##in YaUsaEG ;i8rio) s& Qes*iG $e&AyaO Pes*iG $e&QunO -is.*iG 9cO Yis.*iG ;ie9o,L9a) adj& var#nO 5ac.uG \\ BujerO *aEaG \\ DecrpitoO .u# u6ac.u, .u# u *aEaG \\ 1+jetosO 6aUY8aG 9jem& 6aUY8a *8ac.aH ropa vieja& ;iento) s& Beteor& WaEraG ;ientre) s& Anat& WiYsaG ;iernes) s& .alend& ;eol& C.8asYac.aE, c.8asYac.aUG ;i>a) s& :urYuG ;i>Ga) s& AU-a -.aUa, c.a*a iEaG ;i>i ar) v& Q.aUaE, -.aUa*aEaEG ;i>or) s& :a##*aG ;i>ori?ante) adj& :a##*ac.ac.i-G *i canota) s& ,eog& Wi##Ya6aEuG -o sagrado, departamento del Qosqo, $er%& ;i orrio) s& ,eog& Ha##Ya, Uasi UasiG ;ina>ri o) s& Eot& Fo:alis petrop*ylaG& A-.a a-.aG $e&AyaO aPa aPaG ;io Fceo) ad,. s& SaniG ;io encia) s& A i*aYuEG ;ir>ini8a8) s& L#un*8aYaEG ;iri i8a8) s& Q.ari YaEG ;irue a) s& Bed& 5uru on-oEG 9n!ermedad in!ecto contagiosa aguda producida por un virus !iltra+le, que deja lesiones cutneas& ;Gscera) s& Anat& a 8iG ;isi= e) adj& 'iYuna##aG ;isitar) v& Wa uYuEG ;isitarse) v& Wa unaYuEG ;itorear) v& HaE##iE, .aE##iYuEG ;iu8a) s& 9Y6aG

DICCIONARIO
;iu8o) s& PasuG $e&AyaO *aPuG 9cO *as.uG ;G;eres) s& 5iY.unaYunaG ;i;i<icar) v& :aUsaric.iEG ;i;ir) v& :aUsaEG \\ -esidirO iEaEG 9jem& 5aE*in iEanYi_ D#nde residesT $e&AyaO Eac.aEG 9jem& 5aE*in Eac.anYi_ D#nde residesT ;i?cacha) s& Lool& Flagidium peruvianum BeyenG& WisY8ac.aG ;ocin> erGa) s& 'o-EaEG ;o ar) v& P.aUaEG $e&AyaO *aUaG $e&QunO *a#iEG EolO *aUaEG ;o cFn) s& ,eog& Are-G ;o tea8ora) adj& <8iYran*aG ;o tear) v& <iYraEG \\ Koltear la ca+e"aO Yu iriEG ;o tearse) v& <8iYraYuEG ;o u= e) adj& 9sYaE son-oG ;o ;er a ir& v& retornarO :u iEG \\ A venirO Yu i6uEG ;M.er) s& Anat& Sen-a u##iG 'uesecillo impar que !orma parte del ta+ique nasal& ;o.itar) s& Jisiol& A- uE, -8enaEG $e&AyaO Yi*naEG EolO Ue-oEG ;M.ito) s& Bed& A- uG ;osotros) pron& QanYunaG ;o?) s& Jisiol& :unYaG 9jem& vo" roncaO c.8aYa YunYaG vo" destemplada, c.8ar-aYunYaG ;ue ta) s& :u i, 6uEuEG ;uestro,Ltra) adj& QanYuna-G

SIMI TAQE

BC D

271

Y
Y, 2) Kigsima octava letra del a+ecedario, vigsima tercera de sus consonantes& /u nom+re es 5ye6; representa un sonido palatal sonoro y generalmente !ricativo, de articulaci#n a+ierta o cerrada, seg%n los casos& 2a) adv& a, QanG \\ RaTO Qac.u_ 2acer) v& C.u araEaE, siriraEaE, siriE, UiYc.8uraEaEG Yacu.ana) s& ,eog& =aYuH agua; 6a6aH madre& 'ermoso pue+lo de orilla del ro Tigre, cerca al Bara?#n, en la provincia de Baynas, del departamento de Coreto, $er%& Yanaoca) s& ,eog& =anaN negro; o-aH oca& .apital de la provincia alta de .anas, departamento de Qosqo& Yana1ara) s& ,eog& 0e# aE6ara EanaH ternura E UaraH estrella, la estrella o lucero de la ternura& 'ermoso distrito de la provincia de Arequipa& UU Distrito de la provincia de @ru+am+a, Qosqo& Yana2a-u) s& ,eog& 0e EanaH negro E EaYuH agua& -o a!luente del $ac*itea y *ermoso pue+lo en la provincia de $ac*itea, departamento de 'unuco, $er%,& 2a no) adv& 5aQana, a6aQaG 2ara;G) s& B%s& HaraUiG B%sica melanc#lica y du0e de origen in0a& Yau i) adj& ,eog& =aUriH caliente& \\ s& Aguja& $rovincia del departamento de Qunn y distrito del departamento de 'uancavelica, $er%& Yauri) s& ,eog& =aUriH aguPaG .apital de la provincia alta de 9spinar, Qosqo, $er%& Yaurisqui) s& ,eog& =aUriH aguPaN YisYaH es*inaG Distrito de la provincia de $aruro, Qosqo, $er%O importante por sus +a?os termales& Yau2os) s& ,eog& 0e# YaUYi, EaUEo -ue signi,icaN .o6+re #uc.adorG $rovincia del departamento de Cima& 2e.a) s& -untuq qHellun& UU De plantaO QaUiG 2er=a) s& Eot& QoraG $e&AyaO Pora, PeUaG EolO c..i*iG 9cO -.iUa, EuEuG \\ -e Alo!so& F:at*im cat*articum 'E y I&G a#-o YisYaG Buy utili"ada en la medicina !ol0l#rica como desin!lamante& UU .er/a de #oro& Falternant*era repens CinneoG& QHeto -8e oG \\ .er/a #ora& Fsolanum nigrum Cinneo&G -.aEa -.aEaG @tili"ada para +ajar la !ie+re, se e:prime la savia en la tina de +a?o& UU .er/a del $0!$er& Fsalvia ver+encea Cinneo y /tac*is +ogotensis Iunt*&G asna- -ora, @tili"ada para la curaci#n de llagas, disenteras y almorranas& 2erno) s& Qa aEG EolO o#-aG

2eso) s& Pac.asG $e&AyaO *ac.ac.G 9cO *ac.aYG 2o) pron& $o-aG 2uca) s& Eot& Fmani*ot utilissima $o*lG& :.u6ara, ru6uG Yuca2) s& ,eog& =uYaEH engaQar, seducirG 'ermoso +alneario in0a, en la provincia de @ru+am+a& Yun>a2G s& ,eog& =unYaH tierra clida& $rovincia del departamento de Ancas*, $er%, en el *ermoso callej#n de 'uaylas, arrasada en el terremoto del 34 de mayo de 4M]2& 2unta) s& Agr& 5asaG $ar de +ueyes que jalan la reja de arar, el madero para nivelar el terreno o la carreta& UU !am& Dcese de dos personas insolta+les& Yura) s& ,eog& 0e# c.inc.aEsi6i EuraH matorral; otros *acen derivar del quec*ua Eura-H +#ancoG \\ Distrito del departamento de Arequipa, $er%& 2u2u na+o& s& Eot& F+rassica campestris CinneoG& =uEuG .ruci!era muy utili"ada en la alimentaci#n andina&

A
A, ?) Kigsima novena y %ltima letra del a+ecedario espa?ol, vigsima cuarta de sus consonantes, llmase 5"eta6; en la mayor parte de 9spa?a se pronuncia antes de cualquier vocal; es un sonido de articulaci#n interdental, !ricativa y sorda& ?a.=u ir) v& C..u##aEG $e&QunO ins.aE, s.iYaEG EolO c.8u##aEYuE, *8u## iEG ?a.=u i8or,Lra) adj& C..u##a-G ?a.0o/a) s& B%s& An ara, siYuriG )nstrumento musical muy utili"ado en el Qollao& ?ancu8o) s& Lool& Fan#!elesG& WanUa, -.e eG Algunas especies de estos tip%lidos son transmisoras del pal%dismo, la !ie+re amarilla y la uta& ?an9a) s& SanY.aG ?ara0astroso,Lsa) adj& C..a aYu, sa*.asa, c..anc.aG ?a0atear) v& <8a- aEaE, 8a- i*iEaEG 9jem& tususpa tHaqtayayO "a*a ea a# +ai#arG ?a0ati a) s& Lan-8eG \\ $ara ni?osO *8o#-oG \\ De venusO Fcalceolaria puru puru Iran"lG run u run u, -ori c.8us*aG Buy utili"ado en la medicina casera para la gonorrea, dia+etes, suspensi#n de orina, ri?ones, etc& ?a0ato r%sticoO s& !am& :aUYac.u, UaYac.uG ?aran8a) s& Ec.ara, suEsunaG ?ari>Pe2a) s& Lool& UnYaYa, -8arac.u*a, 6uYaG 9cO Ea#uG v& ra*osaG ?ar?a) s& Eot& Fru+us rosi!lorus Eent* y ru+us urticae!olius $oirG& :.ari Y.ari, siraYaG ?ar?a0arri a) s& Eot& Fcorapavonia Se+G& L#a-.e ##a-.e, *uYEu- 6a6anG ?enit) s& C.aU*i *8unc.aEG $osici#n del sol a las doce del da& ?i>?a>) s& Q8en-oG ?i>?a>ear) v& Q8en-oE, -8en-oEYac.aEG ?on?ear) v& U*araEaE, o-araEaEG ?on?o,L?a) adj& U*a, o-aG !igO o-a ar*u, .a 8u*a, .anra*aG ?orrino) s& Lool& F.onopatus inca t*omas y conopatus somistriatus +odaert&G AQasG ArgO aQascoG EolO aQa uEaG Bam!ero mustlido, nocturno, de color negro, con +anda +lanca en la regi#n dorsal, y a veces en la cola, de orina *edionda& ?orro,Lra) s& Lool& Fpseudalo pe: inca; dusicyo culpa eus Bolina; vulpes vulpes linneoG& A o-, Bam!ero carnvoro cnido& ?or?a ) s& Lool& Fturdus musicus linneoG& C.uc.iYu, c.iUaYu, c.iUanYuG ?u.=ar) v& WanUaE, .unEaE, ruY.uYuYuEG $e&AyaO PunEaEG $e&QunO c.unEaEG ArgO as.oY.aEG EolO PunEaEG ?urci8o) s& <.irris-aG ?urcir) v& <8iriE, -e-oEG ?ur8o,L8a) adj& L#o-8enc.u, ##o-8e 6aYiG

275

BC D

DICCIONARIO

D)..)1;A-)1 Q@9.'@A W 9/$AZ1C W Q@9.'@A se termin# de imprimir en el mes de enero del 722D& 9n los talleres gr!icos de Bultiservicios e )mprenta 9dmundo $antigo"o 9)-C& .alle ;ueva Eaja ;o \8> )nt& 3 W Tel!& \344M> .usco W $er% /e termin# de digitali"ar para el internet en el mes de diciem+re del 722D por Amos Eec0er Eatto de

RUNASIMIPI QESPISQA SO1TWARE


*ttpO==www&runasimipi&org

También podría gustarte