Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Regresar A La Tierra
Regresar A La Tierra
Regresar a la tierra:
novísimas voces jñatrjo
Nzhobú k’a xoñijomú:
yo d’adyo jñaa jñatrjo
Regresar a la tierra:
novísimas voces jñatrjo
EDITORIAL
Nzhobú k’a xoñijomú: yo d’adyo jñaa jñatrjo Índice
Regresar a la tierra: novísimas voces jñatrjo
Nu b’úb’úba
Edición digital e impresa
5
Escritores Mazahuas
https://sites.google.com/view/escritores-mazahuas/
inicio?authuser=2 Presentación
San Felipe del Progreso, estado de México 9
Enero, 2022
Diseño editorial
Francisco Antonio León Cuervo Ndájmá
Viento
16 - 17
Revisión y corrección
Susana Bautista Cruz Nudya ri nzhogú kja nu jomú
Juan Ancelmo González Hoy regreso a mi tierra
Germán Segundo Cárdenas 18 - 19
Eleazar Valle Pineda
Francisco Antonio León Cuervo
Nrrájmá
Viento
Se prohíbe la reproducción total o parcial de los textos incluidos 20 - 21
en esta obra sin previa autorización por escrito del autor y/o editor.
Nu b’úb’úba
Nu zana jñincho nu kjéé 2020, yo t’átá k’o Opjú nu Jñaa Jñatrjo ro kejmejme k’a ro
kjagójme d’aja chöjö nujnu tr’úsú jñatrjo. Nuk’o mi mbeñegójme ro átr’ájme k’a na
yeje nu kjéé k’a ro jizhijme nu skuama mapjú pa nujnu Ótr’ú Chöjö nu Zóójña Jñatrjo
“Ri Jñatrjogo 2021” ka ro ts’aa. K’a mi ngejetrjo d’aja chöjö kja nu jñiñi jñatrjo,
dyak’o mi kjagójme mazi jo ñetsë kjok’o mi nee ro tátá ñeje ro ts’aa na joo. Nujnu
b’épji nu mi átr’ágójme, dyanu skuajma mapjú mi majma ro sóó nrátr’a tenxe yo ntee
k’o ñaa nu jñatrjo; dya pesk’a ro nuji jango nzii kjéé mi édyi, jango ri menzumú, k’o
nre n’año ma ñaji o ñeje mi opjúji nu jñaa. Dyak’a nu zóójña k’a ro mbeñeji ri ngeje
k’a rgi dyátr’a angeze , ro dyús’ú k’o jñaa jango rga nepe, k’a ro tr’ús’ú k’o nu jñatrjo
ñeje ro porpúji kja nu jñangicha.
5
Yo tr’ús’ú jñaa k’o na joo ngeje dája b’épji k’a dya nra kjaa yo jñatrjo. Nudya nu otr’ú
chöjö jo ñetsë yo mazi na punkjú s’otr’ú kja nu tr’ús’ú. Dyak’a dya b’úb’ú jñaa kja yo
ngub’épji arkate k’a ra tsjapú ra tee yo na zóó, nza kjaa nu me na joo, nujnu tr’ús’ú
kja nu jñiñi jñatrjo k’a ra tsjaa yo nre náño ngub’épji arkate kja nu b’onrró . K’a dya
jizhiji nu jñatrjo tenxe kja yo nre n’año ngunxorú, k’a ngeje d’aja jñaa k’a kejmeji k’a
jiyatrjo k’a átáji kja nu otr’ú ngunxorú nujnu xorú yo ts’itr’i o kja nu sjorú pa ra yo
tr’ante; dya jizhiji nu jñaa kja nu yeje ngunxorú, ñeje kja yo ngunxorú nu jango xorú
yo ch’ii k’o xi na nojo nujnu mazi ñetsë na punkjú k’a dya kjaji ni jizhi, ngeje kja yo
nrangunxorú. Nro ga kjarku, d’aja zóójña dya mi ngeje tsjaja nu ntee k’a mi chjöjö .
K’o xi dyaja, mi ñetsë k’a dya go dyús’iji na joo nu jñatrjo ñeje nro mi s’otr’ú kja nu
jñangistia. Nudyak’o otr’ú dyéch’a yencho zóójña k’o mi ñetsë ma joo k’ó mi tr’órú
kja nu skuama mapjú, nro xi mi b’úb’útrjo k’o xi dyaja k’a dya o porpúji na joo nu
jñatrjo kja jñangistia o jiyatrjo k’a jo opjúji nu jñangistia.
K’o ts’ich’a zóójña k’o ngejme ngeje dyak’o mazi ma joo tr’ús’ú, k’o mi pjeñeji ñeje
jango gua tr’átr’a nu jñaa. Nu ts’iké jmur’ú zóójña pjúrú k’o nujnu nröjö, k’a ngeje
Nu b’ezo kja xörú/ k’a dyátr’a e Lalo Casimiro López xitsiji k’o mbeñe kja yo jñatrjo,
k’o kja ra ëjë nro ra ñetsë na punkjú ñeje ra b’órú na joo k’o mi b’úb’ú mi jinkjo. Nu
‘Uarú/k’a dyátr’á e Londra Sánchez Samorano, ngeje d’aja zóójña k’a ñaa k’a ra
chjájábi yo jñatrjo k’o nujio pés’i nu xoñijomú; k’a kjapú ra zézhi ñeje ra b’órú na
punkjú nujio b’úb’ú kja nu jomú. Ndájmá/ k’a dyátr’á e Janda García Ruiz, k’a me
tsömbeñe ga mbeñe yo jñakjimi k’o mi kja yo jñatrjo mi jinkjo, k’a ngejetrjo nuko,
nudya nu xoñijomú dya in tsjakjoji nunjnu, nustskoji ri käräji k’a xi ga nee akjanu nu
mizhixoñijomú. Nu zóójña Nudya ri nzhogú kja ni jomú/ k’a dyátr’á e Roxa Isela
Becerril, xitsiji k’a nee ra nzhogú kja nu otr’ú ngumú nu jango mbúrú yo m’arä k’o
b’úb’ú kjanu xoñijomú nu jango tenxe ri n’útr’úji k’a ngejetrjo kja nu dyúú. Kjuarú
nujnu jmurú zóójña k’o nujnu Nrrájmá/k’a dyátr’á e Linda Ruiz Rafael, k’a ngeje
k’a d’aja haikú nu jñatrjo ñeje jñangistia, nu ts’ijña k’o ñetsë nu májá k’a pa chjébi nu
ts’ixutr’i kja nu zóójña.
6
Presentación
9
La escritura creativa es un oficio poco practicado por los mazahuas. Este primer
concurso evidenció las problemáticas más relevantes en torno a la lengua escrita. La
falta de políticas públicas que impulsen el arte, en especial, la literatura en la región
mazahua por parte de todos los niveles de gobierno. La discontinuidad respecto al
aprendizaje formal de la escritura de la lengua mazahua en el sector educativo, producto
de una política educativa que solo brinda la atención de esta lengua en el nivel básico o
educación para los adultos; restringiéndola en los niveles de educación media, media
superior y en la mayoría de los casos, de la educación superior. Además, uno de los
poemas resultó un plagio. Otros, presentaban errores en la sintaxis y en la ortografía
en español. Previo a los diecisiete poemas que cumplían con las características de la
convocatoria, hubo otros cuyas traducciones estaban incompletas o solo tenían la
versión en español.
Ts´iké ts´iké ga nets’ë o jmii nu menzumú teb´onrró Poco a poco se ve el rostro del habitante mexicano
ts´iké ts´iké ga mbedye nu b´ezo kja xörú. poco a poco sale el hombre de la sombra.
12 13
’Uarú Maguey
14 15
Ndájmá Viento
16 17
Nudya ri nzhogú kja nu jomú Hoy regreso a mi tierra
18 19
Nrrájmá Viento
20 21
La presente edición contiene tipografías
de la familia Sylfaen, Bell MT, Calisto
MT, Minion Pro y Cambria
Nu jñincho zanú nu kjé’é 2020, yo Opjú Jñatrjo ro mamúkjome ra matr’ú
yo te’e ngek’ua ra opjúji nu na joo jñaa jñatrjo. Nu ro mamúkjome o ngejme
nu d’aja zanú nu b’epja kjé’é mu ro kjopjú texe yo tee nu ro matr’ú nu chjüü
Otr’ú kjaa zojña jñatrjo “Ri jñatrjogo 2021”. Mi ngek’ú nu opjú ra töjö yo
kärúba, mbe mamúkjome ra kjaji na joo nu ra töjö ra nunji texe ne dya ra
kjaa mbechijne. Nu ra kjagojme kja’ua, ro matr’ú texe yo te’e yo jñaa jñatrjo;
texe ro jiezi yo sisi ch’ikje ne na ponkjú kjé’é, texe yo menzhúmu, ne yo
d’año jñaa jñatrjo ne yo opjú d’año pespe xiskjomú. Nu zojña nu ro pejñeyo
ngeje nu mi jokjú d’atse, ro jiezi mi nee mamú ne yo tsaa yo xiskjomú, ne ra
opjú yeje jñaa jñatrjo ne jñangicha.