Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
papa’
Las hijas de Luno
l i t e r at u r a e n
Lenguas
serie bilingüe
D. R. © 2021 Fundación Universidad de las Américas, Puebla
Ex hacienda Santa Catarina Mártir s/n, San Andrés Cholula,
Puebla, México, 72810
Tel.: +52 222 229 20 00
www.udlap.mx
editorial.udlap@udlap.mx
l i t e r at u r a e n
Lenguas
serie bilingüe
ÍNDICE
12 prólogo 28 Xlimakgtutu
kmanixnilh
Tercer sueño
18 Xtalapaxkinín papa’
Amores de Luno
30 Xlimakgtati
kmanixnilh
26 Xlimakgtó
kmanixnilh Mi madre es amante
de Luno
Segundo sueño
38 Lapaxkit kxtantin
xwati’
52 Kinkuxtakan
Nuestra mosca
Amor al pie
del metate
54 Nana Tsívita
I
42 Nialh kiakstu
Nana Tsívita
Embarazada I
44 Litutunaaku 56 II
Litutunaaku II
46 Makgtutu puskat
nawana’
58 III
III
Tres veces mujer
62 Silankgna kinap
50 Kintakuxtakan
Tía grillo
Mi otro ser yo
64 Akgpuchokgo
kinkachikín
76 Tantsulut
Pájaro Tantsulut
Pueblo de
Akgpuchokgo
78 Xtatlinkan chuwila’
66 Akgpuchokgo
Canto de guajolotes
Akgpuchokgo
80 Kalakgxkutw
xatalaktsapa
68 Lhtukit takilhkaksat
70 Tlamink 82 Tamakgatsankgan
Olla Extravíos
Extranjero Gula
94 Luwan II
Extranjero II
96 Putaknun
Cementerios
Este libro va dedicado a Teresa Juárez López y Teresa López Juárez.
PRÓLOGO
por: Manuel Espinosa Sainos*
CRUZ ALEJANDRA
LUCAS JUÁREZ
18
Universidad de las Américas Puebla Español
19
Totonaco
Xtalapaxkinín papa’
Español
Amores de Luno
Totonaco Xlaktsuman papa’ / Las hijas de Luno
Akgtum jaxanat,
xkilhpin akgapun,
skitit xla lhtukit,
xtatsan katsisni’,
skgatanat
xmakasiyan kuyu’.
Kapsnat tani nalhkawiliyaw
xkilhtsukut kilatamatkan.
22
Universidad de las Américas Puebla Español
¿Quién es Luno?
Un suspiro,
labio del cielo,
masa para el atole,
diente de la noche,
menguante garra de armadillo,
página blanca
para escribir el comienzo
de nuestra historia.
23
Totonaco Xlaktsuman papa’ / Las hijas de Luno
Tamanixni’
24
Universidad de las Américas Puebla Español
Sueño
25
Totonaco Xlaktsuman papa’ / Las hijas de Luno
Xlimakgtó kmanixnilh
Alimakgtum kmanixnimpá,
wa papa’ nalh kistalanilh.
Kaamakgat xkilakglakaminitancha’,
xlimakgwa xmakgpitsinimakgo xanat
xa’akgawitinin laktsuman.
Kiklh kimakgakatsalh
cha nitu klakgtachokgoma.
28
Universidad de las Américas Puebla Español
Segundo sueño
Cuando desperté,
como una flor me fui secando
porque Luno me ha abandonado.
29
Totonaco Xlaktsuman papa’ / Las hijas de Luno
Xlimakgtutu kmanixnilh
Chali chali’
kkgalhkgalhitawila nakatsiswan,
kiakgpixti katsini’,
kan talakgchokgó kkachikin|
tanks chi naktatalakganokglha papa’,
cha ni aktsu kintalakasiyuniy,
pokglh kaawani kkatijinin.
Kmakgasitsinit papa’
wa xliwankani kintatsekgnima
ni kimaxkiputun tu klakaskima.
30
Universidad de las Américas Puebla Español
Tercer sueño
31
Totonaco Xlaktsuman papa’ / Las hijas de Luno
Xlimakgtati kmanixnilh
Kkgosnamapa,
ktatsalamapá kimakni’,
laa kumu xakgasiya kpikwamapa,
ni kakkgosnalhi kiwani kimpulakni’
makgkatsiputuni xla wán
xatsits xmakgaxkgakganat papa’ kxkilhni’
wa cha makgtuma klitamastanilh
chu akgatunu skgatanat
wa papa min kimakamaxkiy
laktsu lakgtsitsokgo xtalhtsí.
32
Universidad de las Américas Puebla Español
Cuarto sueño
Corro de nuevo,
huyo de mi cuerpo
y regreso a mi primer miedo.
Mi vientre grita que no lo abandone,
ansía esa luz blanca sobre su boca,
le entrego mi ser mujer
y desde entonces,
en cada tierna sombra
Luno viene a cosechar
su roja semilla en mis entrañas.
33
Totonaco Xlaktsuman papa’ / Las hijas de Luno
Kgachii papa’
Kilakglakamilh,
lakgpuwa kinchixit
nima jaxma kintampulakgni’
chu lilhkawililh
xmakgaxkgakganat,
xatsitsokgo chuchut
kxtampin kilhakgat.
36
Universidad de las Américas Puebla Español
Luno ebrio
37
Totonaco Xlaktsuman papa’ / Las hijas de Luno
Klakgmakgalh mintapaxkit
xlakata mintalapaxkini kintse’,
makgatunu skgatana’, makgatunu katlana’,
takatsiy pi chitana kxkgapinin
chu makgsakgsaya xaxanatwa xtalhtsi’.
Cha xlimakgwa nixtsuwana’
lakgacháni kintlat
kgantati kiwi’ chu kgantati xanat
antani tlawanita aktsu mimasakg.
38
Universidad de las Américas Puebla Español
Rechacé tu llegada
porque eres amante de mi madre,
cada que naces y mueres
anuncias tu arribo a sus cañadas
y seduces sus semillas flor.
Mi padre, durante tus ausencias,
sembró cuatro flores y cuatro árboles
en el nido que construiste.
39
Totonaco Xlaktsuman papa’ / Las hijas de Luno
40
Universidad de las Américas Puebla Español
41
Totonaco Xlaktsuman papa’ / Las hijas de Luno
Nialh kiakstu
Nalakachin
aktsu chichiní’ kkimpulakni’,
akxni laa nina chachin
nawan Santujni’,
chu lhmutulun yakgolh
nawani laxux.
Akxni namakgaxkgakganan
kimakni’ lakgatum katuxawat.
Natachixkuwi
xasasti chichini’.
44
Universidad de las Américas Puebla Español
Embarazada
Un sol pequeño
brotará de mi vientre
antes de que llegue Santujni’1
y los naranjos
se arrastren por tanto fruto.
Entonces mi cuerpo
inundará de luz
la piel del mundo.
Se hará hombre
el nuevo sol.
1
Santujni’: Día de Muertos.
45
Totonaco Xlaktsuman papa’ / Las hijas de Luno
Litutunaaku
46
Universidad de las Américas Puebla Español
Litutunaaku
Antes de caminar
y caer sobre la tierra húmeda
ya solfeaba mi corazón en tres tonos.
Cuando mis pasos aún eran torpes,
poseía ya tres conciencias.
47
Totonaco Xlaktsuman papa’ / Las hijas de Luno
48
Universidad de las Américas Puebla Español
49
Totonaco Xlaktsuman papa’ / Las hijas de Luno
Kintakuxtakan
52
Universidad de las Américas Puebla Español
Mi otro ser yo
53
Totonaco Xlaktsuman papa’ / Las hijas de Luno
Kinkuxtakan
Naa xkinkalimakasiyatlawayan,
kapala chi kstaklhi nkisiyankan
laklhman chi xwankgolh,
wachi xlitamakgtayalh nkinkuxtakan
laa nkinkaalaktaxtukgoyan.
Nama xwan:
Tapalayawi la makgatunu lhtatayaw,
kuyu litaxtuyaw,
skaw, aktsu spun,
usu max luwa.
54
Universidad de las Américas Puebla Español
Nuestra mosca
Aconsejaba no cortárnoslas
para poder escapar de las bestias,
en el andar de la noche.
Si capturan tu mosca, decía ella,
despertarás con media cabeza,
si es devorada, sólo tu cuerpo sentirá el amanecer.
Su voz decía:
Al dormir nos transformamos,
nos volvemos armadillo,
conejo, pequeño pájaro,
o quizá serpiente.
55
Totonaco Xlaktsuman papa’ / Las hijas de Luno
Nana Tsívita
56
Universidad de las Américas Puebla Español
Nana Tsívita
Me arrullaba
en su floreada espalda
tal como las ranas se montan una a otra
cuando a gritos invocan a la lluvia de mayo.
2
Nombre de una montaña
57
Totonaco Xlaktsuman papa’ / Las hijas de Luno
II
58
Universidad de las Américas Puebla Español
II
59
Totonaco Xlaktsuman papa’ / Las hijas de Luno
III
Wa xpalakata jkatsinima,
kmakgastakmaw akgatunu talakapastakni’,
kmakgtaya ni naakgmixiyi lhkuyat
chuwa lakxtum kmakgskgalayaw mpi nataspitkgoy kinkuxtakan.
Kakgspuntlawan xtantunin
tlakg chi pulhman natalhkatawilakgoy
chuwa nichi xapamakgolhi nitla ’un.
60
Universidad de las Américas Puebla Español
III
61
Totonaco Xlaktsuman papa’ / Las hijas de Luno
Silankgna kinap
Silankgna wá kinap
laa lakgsputlh.
Makatsininan pi winti naniy
laa min tantliy
kchastutati kinchik.
64
Universidad de las Américas Puebla Español
Tía grillo
Al morir la tía
retornó en grillo.
Ahora ella anuncia la muerte
al ejecutar su danza
en las cuatro esquinas de la casa.
65
Totonaco Xlaktsuman papa’ / Las hijas de Luno
Akgpuchokgo kinkachikín
66
Universidad de las Américas Puebla Español
Pueblo de Akgpuchokgo
67
Totonaco Xlaktsuman papa’ / Las hijas de Luno
Akgpuchokgo
68
Universidad de las Américas Puebla Español
Akgpuchokgo3
3
Akgpuchokgo: nombre de un pueblo totonaco.
4
Xtakgayaw: nombre de una montaña.
69
Totonaco Xlaktsuman papa’ / Las hijas de Luno
Lhtukit
70
Universidad de las Américas Puebla Español
Atole de maíz
El atole de maíz
tapa los poros del barro seco
pero también sirve de medicina
cuando andamos con la cabeza
y el corazón llenos de hoyos.
Nosotros,
somos pedazos de tierra
que a veces
se nos desmorona
el corazón.
71
Totonaco Xlaktsuman papa’ / Las hijas de Luno
Tlamink
Xakpumakima akgsmulujuna’,
nima xakukxilh kkinkachikin,
cha paks lakgchuwalh kintlamink.
Xakpumakima kintamanixni’
ntani xaktatanokglh kintalapaxkinin,
cha takgskgolh laktsu lhuku’
kxtapanin kintlamink.
Xakpumakima kintapaxuwan
nima kmakgpitsí chali chali’
cha paks laktsu lakgpixtajat tlawalh.
72
Universidad de las Américas Puebla Español
Olla
73
Totonaco Xlaktsuman papa’ / Las hijas de Luno
Pín
Xkgalhni chichiní.
Xtatakgatsinkan chixkuwin.
Xkilhtsukut takgwitit.
Nima chokg chokg tamacha’
chilianchu wa.
Nima spit spit tamacha’
stilampin wa.
Nima ntsiklh tsiklh tamacha´
laktsupin wa.
74
Universidad de las Américas Puebla Español
Chile
75
Totonaco Xlaktsuman papa’ / Las hijas de Luno
Tantsulut
Kakgatakgsniputununan
xatakgalhteskgni spun,
nii ntlawanita mimasakg
kwaputun mintalilokgtat
ntu ni’amakgstum
kgalhwanankgoy lakchixkuwin.
78
Universidad de las Américas Puebla Español
Pájaro Tantsulut
Quiero leerte
pájaro mensajero
dónde tienes tu nido
para beber de tu sabiduría
jamás probada por los hombres.
79
Totonaco Xlaktsuman papa’ / Las hijas de Luno
Xtatlinkan chuwila’ 5
5
Canción popular que se les canta a los bebés en Tuxtla.
80
Universidad de las Américas Puebla Español
Canto de guajolotes
81
Totonaco Xlaktsuman papa’ / Las hijas de Luno
Kalakgxkutw xatalaktsapa
takilhkaksat
82
Universidad de las Américas Puebla Español
Descoser el silencio
83
Totonaco Xlaktsuman papa’ / Las hijas de Luno
Tamakgatsankgan
Kmakgatsankgalh kintapikwa
chu lakgxkutlh xtakilhkaksat kinkilhni’
laa ktakgslhi nkinin,
chuwa na minin,
xnin kachikin.
Kmakgatsankgalh kintakilhkaksat
chu kintatasa’ lakgxkutlh xatalaktsapa kintapiwa’.
84
Universidad de las Américas Puebla Español
Extravíos
Se me extravió el miedo
y mi boca descosió su silencio
cuando hallé a mi muerto,
que también es tu muerto,
muerto del pueblo.
Se me extravió el silencio
y mi llanto deshiló el miedo remendado.
85
Totonaco Xlaktsuman papa’ / Las hijas de Luno
86
Universidad de las Américas Puebla Español
6
Litutunaaku: gente que pertenece a la cultura de los tres corazones
(cultura tutunakú).
87
Totonaco Xlaktsuman papa’ / Las hijas de Luno
Xanatwa’
88
Universidad de las Américas Puebla Español
Florido
89
Totonaco Xlaktsuman papa’ / Las hijas de Luno
Talismanín
90
Universidad de las Américas Puebla Español
Costumbres
7
Luwan: extranjero. Persona que no pertenece a la cultura tutunakú.
8
Limaxkgan: campesino.
91
Totonaco Xlaktsuman papa’ / Las hijas de Luno
Luwan
92
Universidad de las Américas Puebla Español
Extranjero
9
Taskgoyot: duende malo.
93
Totonaco Xlaktsuman papa’ / Las hijas de Luno
Luwan II
96
Universidad de las Américas Puebla Español
Extranjero II
10
Luwan: extranjero. Persona que no pertenece a la cultura tutunakú.
97
Totonaco Xlaktsuman papa’ / Las hijas de Luno
Putaknun
Chalhuwata kamanan
tikiya aknukgoy wa uyanu kkachikin,
nalhxawa ti kalitsintapulikgoy kkatijinin
nalhxawa xakgalhkgamananin lakchajan
nti chakganankgoy kkgalhtuchokgo.
Uyama kamanan,
kputaknun takgskgolh xtakgtsiyajatkan
ntu xputsamakgolh kkakilhtamakú
chu nalh lilipuwankgo
palha namakgnipalakgokan amakgtum.
98
Universidad de las Américas Puebla Español
Cementerios
99
Totonaco Xlaktsuman papa’ / Las hijas de Luno
‘Un kachikin
100
Universidad de las Américas Puebla Español
Pueblo viento
101
Totonaco Xlaktsuman papa’ / Las hijas de Luno
Xnin kachikin
Nalh likgalhkgalhitawilakan
xa’akgamuksun kabin
xlimokgo talalakaukxilhkani kgastin
laa ntatsekga chichini’.
102
Universidad de las Américas Puebla Español
No se espera
con una taza de café humeante
mirando el rostro de la montaña
mientras se enfrasca el sol.
Ya no llega y te abraza
ni te llama compadre
ni dice
es turno de venir conmigo.
103
Totonaco Xlaktsuman papa’ / Las hijas de Luno
Kgalhkgasnit
Tsinka wa nkinkatiyatnakan
lantla lipikwa mawikgoy
laktlanka kilhni tsekg tsekg tlawanikgo
chu likgalhkgasa ninín.
Tatampiliy,
tinkx tinkx laktlawa xtamputsni’
lipalhanamputuni lukut nima nikgalhiyi xtakuwani’
talukun litaxtukgonit,
104
Universidad de las Américas Puebla Español
Gula
Se retuerce,
sacude su gran ombligo
tratando de vomitar huesos sin nombre
convertidos en furia desbordada.
105
Editorial udlap
Lenguas
serie bilingüe
XLAKTSUMAN PAPA’’
LAS HIJAS DE LUNO
El color empleado en este volumen se inspira en el jade
verde, piedra que durante siglos ha sido utilizada en la
elaboración de piezas rituales y ornamentales.
En la composición tipográfica se emplearon las familias
Domaine Display, diseñada por Kris Sowersby, y Kepler
de Robert Slimbach.
Lenguas
serie bilingüe
9 786078 674497