Está en la página 1de 100

I E

76
E
S

manua
les

M
e
labo
etodo
rac
log
íapa
ióndeest
rala
ra
tegias
dedesarrol
loloca
l

IvánS
ilvaL
ira
Ca
rlosSandova
l

Ins
titu
toLa t
inoame
ricanoyde
lCaribe
dePlani
ficac
iónEconómicaySoc
ial

San
tiago
, mayode2012
E
stedocumentofueprepa
radoporIvánSilv
ayC ar
losSa
ndova
l,delÁr
eadeGes
tió
ndeDes
arro
l
loL o
caly
R
egio
nald e
lI ns
ti
tuto L
at
inoamer
ica
noyd elCa
ribedePla
nif
ica
ciónEco
nóm
icaySoc
ia
ld ela Com
is
ión
E
conómicapa
r aAm ér
icaLa
tinayelCar
ibe(CEPAL)
.
S
eag
rad
ece
nlo
sapo
rte
sre
al
iza
dospo
rMa
ríaF
ría
s,S
erg
ioG
onz
ále
z,L
uisR
if
foyA
li
ciaW
il
lin
er
.
Un
av e
rsiónan
ter
iordees
tedoc
ume
ntos
epub
li
cób
ajol
ase
rieG
est
iónpúb
li
ca,N
º42e
nno
viemb
red
e20
03
(LC/L
.2019-P
,LC/IP
/L.
239)
.
L
asopin
ione
se xp
res
ada
senes
tedoc
um en
to
,q uenohasid
osomet
idoarev
is
ióne
dito
ri
al
,so
ndee
xcl
usiv
a
r
espo
nsab
il
idaddelo
sau
tor
esypu
edennocoi
nci
dirc
onla
sdelao
rgan
iza
ció
n.

Publ
ica c
ióndelasNacionesUnidas
ISSN :1680-886X
LC/L.3488
Copyrigh
t©Na c
ione
sUn idas
, mayode2012
.Todoslo
sde
recho
srese
rvado
s
Impre soenNa c
ionesUnidas
,San t
iagodeCh
ile

Lo
sEs tado
smiembrosysu sins
ti
tuc
ionesgube
rnamenta
lespuedenrep
rodu
cire
staobras
inau
tor
iza
ciónp
rev
ia.So
lose
les
so
l
ici
taque men
cionenlafuenteein
formenalasNac
ionesUnidasdeta
lrep
roducc
ión
.
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

Índ
ice

P
res
enta
ción.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.7
In
trodu
cci
ón.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.9
I
. Lae
stra
teg
iad
ede
sar
rol
lol
oca
lcom
ounen
foqu
ein
teg
ral.
..
..
..
.13
I
I.D
iagn
ó s
tico. .
..
..
...
..
..
..
...
..
..
..
...
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..17
A
. D ef
iniciónytiposd ediagn ó
stico.
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.17
B
. Elt e
rritor
io..
..
..
..
...
..
..
..
..
....
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.19
C
. L aelaboracióndeund iagn ós
ticop a
rti
cipa
tivo
cone nfoqueter
ritor
ial.
...
..
..
..
..
...
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..20
D
. Con tenidodeldiagn ó
st
i co.
..
..
..
....
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.22
E
. F ase
sp a
ralaelabo r
aciónd eund iagnós
tico
cone nfoqueter
ritor
ial.
...
..
..
..
..
...
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..24
F
. A spectosgeneral
e syorg an
izat
i vos.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.38
I
II.Lavo
caci
ónterr
ito
rial..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..45
A
. E j
em p
losdevoca
ciones..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.48
B. Lavocac
iónylaiden
tidadloca
l..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.49
IV
. Aná
li
sisdep rob
lemasyd ef
inic
iónd eobje
tivosded esa
rrol
lo. ..51
A
. Lo stiposdeprob
lemas.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..52
B
. Lo serrore
saldef
ini
runp rob
lema...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..53
C
. E lárboldeprob
lemas:caus
asye fe
ctos.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..54
V
. F
ormula
ciónd eestr
ategi
asd edesarrol
lolocal.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...67
A
. Tiposdeestr
ateg
iasanivello
c al
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..69
B
. Dil
em asquesee n
fren
tanaldefin
irlasest
rateg
ias.
..
..
..
..
..
..
..
..
..69
C
. Latécnic
ad eformulac
ióndee s
trat
e g
ias
:
Elanál
isi
sd eF o
rta
lezas
,Op o
rtunidades
,
Debi
lidade
syAm enazas(FODA )..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..70
V
I.F
ormu
lac
iónd
elp
land
eac
ción.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..75
V
II.F
ormu
lac
iónd
ees
tra
teg
iaseind
icad
ore
sdes
egu
imi
ento.
..
..
..
..
.79

3
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

B
ibl
iog
raf
ía.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.83
An
exos.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.85
An
exo1 F asesym etodo
logíaprá c
tica
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
...
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..86
An
exo2 I nformacióncom p
lem entar
iaparalarecogidad elainfo
rm ac
ión
G
rupod eD e
sar
rol
loE c onómicoyFom en
toP roduct
ivo..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.93
An
exo3 I nformacióncom p
lem entar
iaparalarecogidad elainfo
rm ac
ión
G
rupod eOrdenamien
toT er
ri
toria
l.
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.94
An
exo4 I nformacióncom p
lem entar
iaparalarecogidad einfo
rm ac
ión
G
rupoD esar
rol
loinst
ituciona
lyc api
talsocia
l..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.97
S
eri
e Manu
ale
s:núm
ero
spub
li
cad
os.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.99

Índ
iced
ecu
adro
s
CUADRO1 DIFERENCIASENTRED IAGNÓST ICOYL ÍNEADEBASE ...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..18
CUADRO2 CARACTER ÍSTICASGENERALESDELEQU IPODETRABA JOPARA
LAELABORAC IÓNDEUND IAGNÓST ICOCONENFOQUETERR ITOR IAL..
..
..
..
..21
CUADRO3 EJEMPLOSDEACTORESTERR ITOR IALES ...
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..22
CUADRO4 ÁREASTEMÁT ICASYCATEGOR ÍASATENERENCUENTAPARALA
REAL IZACIÓN DEUND IAGNÓST ICOCONENFOQUETERR ITORIAL...
..
..
..
..
..
..
..23
CUADRO5 FASESPARALAPLAN IFICACIÓNDELD IAGNÓST ICOTERR ITORIAL ..
..
..
..
..
..
..
..25
CUADRO6 ENFOQUESPARALARECOLECC IÓNDEINFORMAC IÓN...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..26
CUADRO7 CUAL IDADESNECESAR IASDELEQU IPODED IAGNÓST ICODURANTE
LARECOG IDADELAINFORMAC ION ..
..
...
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..27
CUADRO8 EJEMPLODEAGENDADETRABA JOPARALARECOG IDA
DELAINFORMAC IONATRAVÉSDELOSENCUENTROS
CONLOSACTORESLOCALES .
..
..
..
...
..
...
..
..
..
...
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..29
CUADRO9 RESUMENDETÉCN ICAS METODOLÓG ICASPARALARECOG IDA
DEDATOS .
...
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
...
..
..
...
..
..
..
...
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.33
CUADRO10 PROCESAM IENTODELAINFORMAC IÓN ..
...
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..35
CUADRO11 INTERPRETAC IÓNDELAINFORMAC IÓN .
...
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..36
CUADRO12 ÁREASYE JESTEMÁT ICOSPARAREAL IZARELD IAGNÓST ICO..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..38
CUADRO13 GUÍATEMÁT ICAPARALAELABORAC IÓNDEUND IAGNÓST ICO
TERR ITORIALDESARROLLOECONÓM ICOYFOMENTOPRODUCT IVO .
..
..
..
..
..
..39
CUADRO14 GUÍATEMÁT ICAPARALAELABORAC IÓNDEUND IAGNÓST ICO
TERR ITORIALDESARROLLOSOC IALYCAP ITALHUMANO .
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..40
CUADRO15 GUÍATEMÁT ICAPARALAELABORAC IÓNDEUND IAGNÓST ICO
TERR ITORIALORDENAM IENTODELTERR ITOR IOEINFRAESTRUCTURA .
..
..
..42
CUADRO16 GUÍATEMÁT ICAPARALAELABORAC IÓNDEUND IAGNÓST ICO
TERR ITORIALDESARROLLOINST ITUC IONALYCAP ITALSOC IAL..
...
..
..
..
..
..
..
..43
CUADRO17 EJEMPLODELA MATR IZSÍNTESISDEVOCAC IÓN .
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..47
CUADRO18 RESUMENDEALGUNASTÉCN ICASDEESTRUCTURAC IÓN
DEPROBLEMAS ..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
...
..
..
...
..
..
..
...
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.53
CUADRO19 EJEMPLODELAESTRUCTURADELA MATR IZDEINFLUENC IA
YDEPENDENC IA(MATR IZID)..
..
..
..
..
..
...
..
...
..
..
...
..
..
..
...
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.59
CUADRO20 EJEMPLODEUNAF ICHADEPROBLEMAS ...
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..59
CUADRO21 EJEMPLODELORDENDELLLENADODELA MATR IZDEINFLUENC IA
YDEPENDENC IA(MATR IZID)..
..
..
..
..
..
...
..
...
..
..
...
..
..
..
...
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.60
CUADRO22 ORDENDELASPREGUNTASENTREPROBLEMAS ..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..60
CUADRO23 ESCALADEVALORES ..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
...
..
..
..
...
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..61
CUADRO24 EJEMPLODELLLENADODELA MATR IZDEINFLUENC IA
YDEPENDENC IA(MATR IZID)..
..
..
..
..
..
...
..
...
..
..
...
..
..
..
...
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.61
CUADRO25 RESUMENDELOSVALORESDELAINFLUENC IAYDEPENDENC IA
DECADAPROBLEMA .
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
...
..
..
...
..
..
..
...
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.62
CUADRO26 MATR IZDEANÁL ISISESTRATÉG ICOPARAELANÁL ISISFODA .
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..71

4
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

CUADRO27 EJEMPLODE MATR IZDEANÁL ISISESTRATÉG ICO


PARAELANÁL ISISFODA..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.71
CUADRO28 E JEMPLODE MATR IZDEFORMULAC IÓNESTRATÉG ICA
PARAELANÁL ISISFODA..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.73
CUADRO29 E JEMPLODELA MATR IZDEESTRATEG IAS..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.74
CUADRO30 MATR IZDEACC IONES.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.76
CUADRO31 E JEMPLODELA MATR IZDEACC IONES .
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.76
CUADRO32 MATR IZDEACC IONESYRESPONSAB ILIDADES ..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.77
CUADRO33 E JEMPLODEUSOADECUADODECR ITER IOSPARAIND ICADORES
DESEGUIMIENTOUSANDO LAESTRATEG IAESPEC ÍFICA“PROGRAMAS
DEAPOYOALASASOC IACIONESDEPRODUCTORESPARA
LAGENERAC IÓNDECONF IANZASEINCORPORAC IÓNDEC IDIDA
ALASINSTANCIASDEPART ICIPACIÓNLOCAL ”.
..
..
..
...
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.81
CUADROA.1 EJEMPLODEAGENDADETRABA JOPARALARECOG IDADEDATOS
ENLAELABORAC IÓNDELD IAGNÓST ICO..
..
..
..
..
..
..
..
..
....
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.86
CUADROA.2 EJEMPLODEDRAFTPARALARECOG IDADELAINFORMAC ION .
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.87

Índ
iced
edi
agram
as
D
IAGRAMA1 ESTRATEGIADEDESARROLLOYPROGRAMADEINVERS IONES .
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.11
D
IAGRAMA2 FASESDELAPLAN IF
ICAC IÓNESTRATÉG ICA..
..
..
...
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.14
D
IAGRAMA3 DIAGNÓSTICOCONENFOQUETERR ITORIAL .
..
..
..
...
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.18
D
IAGRAMA4 FASESYOB JETIVOSDELD IAGNÓST ICO .
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.25
D
IAGRAMA5 ESQUEMADELAFORMAYRELAC IONESENTRELOSPROBLEMAS
ENELÁRBOLDEPROBLEMAS ..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.55
D
IAGRAMA6 ÁRBOLDEPROBLEMAS ..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.57
D
IAGRAMA7 EJEMPLODEUNÁRBOLDEPROBLEMAS ..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.57
D
IAGRAMA8 ESQUEMADEDEF INICIÓNDECUADRANTESENRELAC IÓN
ALAINFLUENC IAYLADEPENDENC IA.
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.62
D
IAGRAMA9 EJEMPLODELAFORMADEGRAF ICARLA MATR IZID..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.63
D
IAGRAMA10EJEMPLODEUNÁRBOLDEOB JETIVOS .
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.65
D
IAGRAMA11EJEMPLODEDEF INICIÓNDEALTERNAT IVASDESOLUC IÓN,
ENBASEAUNOB JETIVOCENTRAL .
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.66
D
IAGRAMA12EJEMPLOESQUEMÁT ICODEL INEAM IENTOSESTRATÉG ICOSE
IDENTIF
ICAC IÓNDEACC IONES .
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..68
D
IAGRAMA13RELACIÓNENTREELEMENTOSDELA MATR IZFODA
YLAESTRATEG IA.
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.73
D
IAGRAMA14LÍNEADEBASE ,SEGU IMIENTOY METADEACCESO
AAGUAPOTABLE .
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.80
D
IAGRAMA15 MATR
IZDEIND ICADORESDESEGU IMIENTO .
..
..
..
...
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.82

Índ
iced
ere
cuad
ros
RECUADRO1 CARACTERÍSTICASDELD IAGNÓST ICOINTEGRALPARA
ELABORARUNPLANESTRATÉG ICODEDESARROLLO ..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.19
RECUADRO2 PREGUNTASGENERALESATENERENCUENTAANTESDEIN ICIAR
LAELABORAC IÓNDELD IAGNÓST ICO..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.24
RECUADRO3 CONSIDERACIONESPARALAELABORAC IÓNDEUNAGU ÍA
DEPREGUNTAS -CUESTIONAR IOPARALOSENCUENTROS
CONLOSACTORESLOCALES ..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.29
RECUADRO4 EJEMPLODEINTERPRETAC IÓNDEDATOS .
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.36
RECUADRO5 “ELPUEBLODELPAN ”..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.49
RECUADROA
.1 ENTREVISTAS.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.88
RECUADROA
.2 GRUPOSFOCALES ..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.89
RECUADROA
.3 TALLERESPART IC
IPAT IVOS..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.90
RECUADROA
.4 OBSERVACIÓN..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.91

5
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

P
resen
tac
ión

Los50añosde
lILPES
E
lIn st
itutoL a
tino
am eri
canoyd e
lC arib
ed eP l
anif
icaciónE conómicay
Soc
ial( ILPES )dela Com i
sión Económicap ara Amé r
icaL at
ina ye l
Car
ibe(CEPAL )fuecon ceb
idoap r
i n
cip
iosd elosañoss e
senta
,cone lfin
deapoy a
ral o
sgobie
rno sdelaregiónenelcam pod elaplani
fica
ciónyl a
ges
tión p úb
lica
,m e
diantel ap r
estac
ión des erv
icio
sd ec apac
itac
ión,
ase
soríaei nves
tig
aciónqu epermit
ancontri
buiralosesfuerzosnaciona
l e
s
ysubna c
ionalesor
ientadosa mejora
rlac a
lid
add elaspo l
ít
icaspública
sy
for
talecerlascapa
cidadesins
ti
tuciona
les.
Desdesuc reac
iónen1962 ,elILPESh aidocon sol
id andoun a
si
gnif
icat
ivapresenci
a, quelo h aconv er
tidoe n un p atr
im onio d ela
reg
ión.Sup e
rm anen
tevo c
aciónd eserv
icios eh atradu c
idoenun aam pl
ia
gamad eact
ivid
adesd esp
legadasal olarg od esuh istor
ia.Cab ed est
acar
su apoyo al o
s go b
iernos en eld is
e ño y p erf
e ccionamiento d elas
es
truct
urasins
tituc
ionale
so rientad
as, co nv i
sión d el argop lazo
,a l
desa
rro
lloeconómicoyso cia
l.L asm odalidadesd ee stacoopera c
iónh an
si
doo bje
todesu c
esivasadapta
ciones
,d ea cuerdoconlo sproce sosreal
es
yconlo sreque
rimientosexpresadospo rl osgo biernosan i v
elc en
tra
l,
reg
ionalygloba
l.
Pa
rail
ustr
arlam agnituddel atare
ab as
tac on
signa
rqu eelILPES ,
enelám bi
todelafo rmac
ión,haim p a
rt
idod i
st
intost
iposdecursos,delos
quey ah anegresado másd e20.000p ar
tic
ipantes
.L asac
tividadesd e
coope
r ac
ióntécn
icaab arc
anat odoslo spaíse
sd elareg
iónyh anestado
respa
ldadas por unso st
enido esfuerzo der ef
lex
ión einv est
igación
,
pl
a smadoenuncon sid
erabl
en úmerod etextos
,m anua
lesmetodológi
cosy

7
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

dedifus
ióndee xper
ienci
as,qu
esum an m
ásde2.500t
ítu
los.S
eh anpubl
icado má
sd e60l
ibros
,
muchosdeel
loscond ecena
sdeedi
cione
s,yce
rcadeun mi
lla
rdear
tícu
losydo cum
ento
sdetr
abajo
deam p
liad
ivulg
a c
ión.
En2012c eleb
ram o
se lquincuagésim oaniver
s a
riod elafundacióndelILPES,locu a
l,adem ásd e
repre
s ent
aruno rgullo,const
ituyeund esafíoylar enovac
i ónde
lcom promisodelIn
sti
tutoconlar eg
i ón
.
Est
aye lm undoh anc ambiadoene sta
scin codécadas;losp a
íse
sh anav anzadoensud esa
rro
llo
,p eros e
mant
ien enasigna
tu raspendiente
squ econ vo c
ana lILPESar e
spond eranu evasdemandas;losp aí
se s
ref
lexionanyd is cu
tensob reellegadod e
le squemad edesar
rol
los eguidoenlasd o
súltimasdé c
ad a
s,la
fórmul apararedu c
irlasdesigua
l d
adesyloqu ep a
re cese
ru nrenov adoint
erésporlaplani
fica
ciónyl a
s
pol
ít
ica sparaeld esar
rol
lo,terr
ito
rial
es,incluyent
es,c en
tradasenobj e
tivo
sd eigua
ldad,qued e
rivae nel
deba
teso breelp apelylaspo l
ít
icasdeE stado.
Lare
gióntran
sit
ac onres
il
ien
ciapo runac r
isisquea fe
ctacon mayori n
tens
idadalm undo
de
sarrol
lado
;actú
aso b
relab as
ed e
laprend
izaj
ed ecr
isisant
eri
oresyat
isb
aelfuturoconunam i
radade

sl argoalc
ance
,bu scandocaminosp ar
aav an
z a
rc on másrapid
ezye fi
caciah ac
iaund es
arro
llo
so
stenidoeinc
luyent
e,com op
lan
tealaCEPALenL ah o
radelaigua
ldad
:B re
chasporc e
rra
r,camino
s
po
rab ri
r.
La
spolí
ticasd eEstad od e
benap untaraho r i
zon t
esd ela
rgop lazo.Porellolosp a
ísesestán
pon
iendocrec
ienteatenci
ónenl aconstrucciónd ev i
sione
sd efuturo
,enqu el areducc
ión d ela
des
igua
ldadesunaa spi
rac
i óng ene
ral
izada.Ene seem peñolapl
anif
icac
i ónpuedes e
runin s
trum en
to
pode
roso
,capazdearticu
lari n
tere
sesdea ctor
esd i
stintos(Est
ado
,so c
iedad,gobi
erno,ento
rnoe x
terno)
,
deespac
iosdive
rsos(lon aciona
lylolo cal)
,c onpo lít
icaspúb
lica
s(d eE st
ado
,p lanesyprogram as
,
nac
iona
lesysubnac
ionales
),c onvis
ióndel argoplazo( sus
tent
abi
lid
ad).
E
lILPESco
labo
raydial
ogaconlo
spaíse
ssobrees
tenu evoen
fo qu
eycon cep
todeplan
ific
aci
ón,
quer
espond
eaagendasnac
iona
lesdedesa
rro
llo
,cuyac ons
trucc
iónye jecu
ciónson,adife
renc
iad e
l
pa
sado
,cadave
zm ásp
art
ic
ipa
tiva
s,comore
fle
jodelavan
c edem o
crá
ticodelospa
ísesdel
ar e
gión
.
E
lILPESapun taas eru naentidadregion
aldee xc
elenc
iaenlagene
rac
iónyd ifu
siónd e
c
ono
cimien
toyp ropues
tassobreelpapeldelEs
tadoenlo
sproceso
sdede
sar
rol
loyene lme
joramien
to
d
elaplani
fic
aci
ónyl ag es
tiónp úb
li
c a
. Enesoe s
tamosem p
e ñ
ado
senelInst
itu
to,co
nsup rop
ia
i
den
tid
adycom op ar
tedeles
fu e
rzoconjuntod
el aCEPAL.
Com part
im osconloslec
toresd ee s
tapu b
lic
aciónelfes
te
jop orlos50año sd elainst
itu c
ión,
r
indiendotr
i butoyhom ena
jealoshom b
r esy muj
eresquehanservid
od esdeelILPESal areg
i ón,con
en
tus
i asmo,p rofe
siona
li
sm oyd ed
i c
ación,a s
ícom oaqu ien
esh ana compañadoest
al abo
rd e sdela
CEPALyo troso rgan
ismos
. Aqu i
e n
est enem o
shoye lhonoryl ao c
asiónhist
óri
cad eserpart edel
In
st
itutoensu sp r
im e
ros50años
,no scorrespondedaryserpar
ted eesereconoc
imien
toinst
itucionaly
ra
ti
ficarelcom p
romisoconeld
esarro
llod elareg
ión.

Jo
rgeM á
tta
r
D
ire
cto
r
In
st
itu
toL
atino
am e
ric
anoydelCar
ibe
d
ePl
ani
fic
aci
ónEconómi
caySocia
l(ILPES)

8
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

In
troducc
ión

Lap resen
tem etodo
logíap a
ral aela borac
iónd eestr
ateg
i a
sd ed e
sar
rol
lo
locale su nesfuer
zop ore n
tregaru nah e
rramien
tad ep lanif
icac
iónqu e
permitaal o
sg obie
rnosyc om unidadl oca
l,ayudarad ef
i n
irsu slíne
asde
acciónenelm arcodeu nprocesoded es
arro
llopart
ici
pativoei n
tegra
l.Est
a
metodo
l og
íasurgedelan e
cesidaddec on
tarconu naher
ram ien
t aespec
íf
ica
paraem prend
ereld e
saf
íod elaplanif
i ca
cióndeld e
sar
rolloan ive
ll o
cal
,ya
quel o
sm ode
losqu eseuti
lizane nlam ayor
íad elaso ca
sionest omande
manerad irec
tae lp lant
eami en
tod el ap lan
ific
ación c orpora
tiv
au
organi
zaciona
lqu en os ead apt
ac orrec
tam en
teal ac om p
lej
idadd ela
dinámicater
ri
tor
ialnial osobjet
ivo squ elaauto
ridad
,l ac om un
idadyl o
s
actore
sinvoluc
rad o
sp u
edend ese
are s
t ab
lecerparasudesar
rollo.
La p ropu e
sta m e
todológi
cae s
tá enm arcada d ent
ro d el as
act
ividadesd ec apac
itac
i ónen m a
ter
iasded e
sar
rollolo ca
lyr egionalque
rea
liz aelÁr ead eG e
stiónd elDesar
rol
loLo ca
lyR egional(AGDLR )del
Ins
ti
tu to Latinoam er
icano p ar
al aP lan
ifi
caci
ón E conómica y So c
ia
l
(ILPES )yqu es em anif
i e
stanenl a
sd is
tin
tasm odal
id adesdelcur sod e
Ges
tión E s
tratég
i c
ad elD es
arrol
lo Loca
ly R egional
,e lc ua
lcon sidera
com oe jecentra
l,lar ea
lizacióndeune jerc
ic
iop ráct
i codep lan
ifi
c ac
ión
apl
icado a unt er
rito
rio esp e
cíf
ico
, quee sl levado a c abo porl o
s
par
ticipant
esd elcurso
.
Es
ted o
cum en
toa c
tua
lizaye x
tie
ndel apropue
stam e
todo
lógi
ca
pl
ante
adainic
ialmen
te porILPES ei ncorpo
ral aexper
ienc
iad esu
apl
ica
cióndi
rect
aenl asact
ivid
adesdecapaci
tac
iónduran
tem ásde10
añosyenal
rededorde30te
rr
itor
iosdeAm é
ricaLa
tinayelCar
ibe
.
L
asp
rin
cip
ale
sven
ta
jasd
ees
tap
rop
ues
tam
etodo
lóg
icason
:
• Compren
sibl
e:esen
tend
ibl
enoso l
opore xp
erto
senmat
eri
asde
pl
ani
fica
ción
,sinopo
rcualqu
ierin
ter
esadoensuap
li
cac
ión.
•Fl
e x
ible
:p e
rmiteadap
tar
seal a
sr e
alid
ad e
sloc
ale
syal a
s
técn
icase spec
íf
ica
squ epued
enserconocida
senelma
rcode
suapli
cación.

9
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

•El
e vadaaprop
iac
ión
:sun atu
ralez
ac omp
rens
iva
,flex
ibleyp r
áct
ical
ep e
rmit
es e
rr áp
idam en
te
apropiadaporelag en
teplan
ificado
r.Es
top e
rmitequ elosproce
sosd eplan
ifi
c a
cións e
an
real
iz ad
ospre
feren
tem en
teporlosprop
iosenca
rgadosd e
ltemaan iv
elloc
alm in
im izan
dol a
pa
rticipac
ióndeconsul
tore
soe xper
tose
xte
rnos
.
Lam e
todo
logí
as eba
sae ne
le squemad ep l
anif
icaci
óninteg
raldeld e
sar
rol
loloca
l,parael
f
uncionami
entoprá
ct
icosedebehace
ru ne s
fuerzod econforma
runt r
abajocoord
inadoent
recuat
ro
á
reastemá
tica
scomom ín
imo
,loqueim p
lic
aform arcua
trogruposdet
rabaj
oqu eseenca
rga
rándecada
á
reatemát
ica
.L a
sárea
stemá
tic
asquesepropone
np aralafo
rm ac
ióndelosgrupo
ssonlass
igu
ient
es:
−D
esa
rro
lloe
con
ómi
col
oca
lyfom
entop
rodu
ct
ivo
−O
rde
nam
ien
tot
err
ito
ria
lyd
esa
rro
llod
ein
fra
est
ruc
tur
as
−D
esa
rro
lloso
cia
lyc
api
talhum
ano
−D
esa
rro
lloin
st
itu
cion
al
,ar
ti
cul
aci
ónd
eac
tor
esyp
art
ic
ipa
ción
Es
tasár
e a
sso nre
lat
ivasalasneces
idade
syc ara
cte

st
icasdelte
rri
tor
ioaplanif
icarypu eden
mod
i f
icar
seoin c
lui
rseot
rasqueledenunsent
idodemayorcom p
lement
ari
edadalapropues
tafina
l.Lo
im por
tan
teesqu e
,sigui
endoest
asor
ientac
ione
s,lo
srespon
sable
sdelosproce
sosdeplani
fica
ciónolos
par
tic
ipante
senlo seje
rcic
iosdecapac
it
acióndec
idan
,enfu n
cióndesuspropio
sin
terese
s,losgrupos
qued e
seanconformar
.
E
ldiagrama1p res
entaune squem
ad elm ode
locon cep
tua
lene lcuals
eb a
saest
am etodo
logía
pa
ralaela
boraci
óndeu naest
rat
egi adedesa
rro
lloloca
l.Enp r
im e
rlugar
,separ
tedelaase
veraciónde
quee
ldesar
rol
loloca
le s
tácond
icionadoporelen
tornoexte
rno,elcua
lpuedese
rm ásomenosfavorab
le
almi
sm o
.E sun marc
od erefe
renciaqueesn ec
esar
iotenerenc uen
taparaan
al
iza
rsusres
tr
i cc
ionesy
po
tenc
ia
lidade
sp e
rorespec
toalcualespocoloquesepu e
deh ace
r.
S
is epar
ted elconvenc
imientodequ elaspos
ibi
lidad
esd e
ld esa
rro
lloloca
le s
tánrad
icada
se nla
fa
cti
b i
lidaddee xplot
a c
ióndelpotenc
ialder ecu
rsosendógenosdeund eterminadoespac
ioter
ritor
ial
,
unacu e
st
i óncl
aveat raba
jares
,com oseseñ a
laenelgráf
ico
,com od et
ect
ar,ut
ili
z a
rya c
tiv
arelm ismo,
po
rp arted eunconjuntoposib
led eagent
esd ecam b
ioloca
lesqu eseproponena l
canza
rd e
term
in ados
ob
jet
i vosd edesa
rrol
loqu e
,g ené
ricament
ee xpre
sados
,s epuedenr e
sumir
,entreo t
ros
,enc r
eac
i ónd e
empresasyem p
leos,innovac
ióntecno
l óg
ica,rede
sd ecoopera
ción,formac
iónd er e
cur
soshum anosy
de
sarrol
loso c
ial
.
Comosepued
eo bs
erva
relpoten
cia
ld erecu
rso
sest
áagrup
adoenrecur
sosf
ís
icos
,humano
s,
e
con
óm i
cos
,fi
nan
cie
ros
,tecno
lóg
ico
s,soc
iocu
ltu
rale
syenloqu
ehoysedenomin
acap
ita
lsoc
ia
l.
Es
teúlt
im o
,fundam en
talenl aformam ásrec
ie n
tedeent
end e
rya spi
r a
raprocesosded es
arro
llo
loca
le xito
sos
,estáasoci
adoa l“gradod econf
ianzae x
is
ten
teent
relo sac
toressoc
ial
esd eun asoc
iedad
,
lasn ormasdec ompor
tamientocívicopract
icada
s,ye lniv
eldeaso c
iat
ividadquelascarac
t e
riz
a;esto
s
el
em entossonref
le
jod elariquezayfortal
ezad e
ltej
idosoc
ialin
ternodeun asoc
iedad”(Putnam,1994;
Kl
isberg,2000)
.L asdifer
enciasentreterr
ito
riosexi
tososyn oexitoso
s,s eest
imaqu epu edene s
tar
expl
icadas,aigua
ldadd eotr
asc ondic
iones
,po relsurg
imien
toyp otenc
iaci
ónd ees
tec api
talin
tangib
le
sobrelosm i
sm o
s.
Losag
entesdecamb
ioqu esedebenenca
rgardeimpulsa
restepro
cesosont
antopúbl
ico
scom o
p
riv
ados
,ys eresumenbás
icamenteenlasautor
idad
eslo c
ale
s,univ
ers
idade
s,cámara
sem pre
sar
ias
,
c
ent
rosdefo
rm ac
ión
,agenc
iasd edesa
rro
lloloca
l,yotr
as,quee simpo
rtan
tequetran
si
tenporesto
s
p
roce
sosdegen
erac
ióndecon
fianzaquepo
t e
nci
arí
ansuacciona
r.
Laac
tiva
cióndeunp ro
cesodeest
ascarac
ter
íst
ica
spu edeseral
canzadaatr
avésd e
ldise
ñode
unoslin
eamien
tose s
tra
tég
ico
sd edesa
rro
llo que
, en úl
timain s
tanc
ia
,s edebentraduc
ir enl
a
iden
ti
fic
aci
ónd eac
cione
sconcre
tasqu
eim p
lement
enlosobje
tivosquesehayanp
ropues
to.

10
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

D
IAGRAMA1
ESTRATEG
IADEDESARROLLOYPROGRAMADEINVERS
IONES

POL
ÍTICAS ENTORNO
MACROECONÓM
ICAS EXTERNO

PROCESODE
DESARROLLOLOCAL

POTENC
IALENDÓGENO OBJET
IVOS

-RECURSOSF ÍS
ICOS:INFRA. -CREACIÓNDEEMPRESAS
ECON.
,TÉCNICA;SOCIAL -CREACIÓNDEEMPLEOS
-RECURSOSHUMANOS -INNOVACIONTECNOLÓGICA
-RECURSOSECONÓM ICOS -REDESDECOOPERAC IÓN
F
INANCIEROS(EMPRESAS ) -FORMACIÓNRRHUMANOS
-RECURSOSTECNOLÓG ICOS -PROGRAMASSOC IALES
-RECURSOSSOC IO-CULTURAL -SERVIC
IOSPÚBLICOS
-CAPITALSOCIAL -ENTORNOINNOVADORY
COMPET
ITIVO

AGENTESDECAMB
IO
•AUTOR
IDADESLOCALES
•ORGANISMOSPÚBL
ICOSREG IONALES
•UN
IVERSIDADES
•CÁMARASEMPRESARIAS
•CENTROSDEFORMAC IÓN/INNOVAC
IÓN
•AGENCIASDESARROLLOLOCAL

D
ISEÑOLINEAM
IENTOS
ESTRATÉG
ICOS

ACC
IONESDE PROYECTOSDE
POL
ÍTICAS INVERSIÓN

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iade
lau
tor
.

11
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

I
. Laest
rateg
iadedesar
rol
loloca
l
comounenfoquein
tegra
l

E
lconc
eptod ebasedeld esa
rrol
lolo c
aleslaidead edete
rmina
r,porun
l
ado
,cualeselpotenc
i a
ld erecurso
scone lquesecuentay,po
rotrolado
,
c
uál
essonla snec
esidadesqu eser e
quie
r esa
tis
face
rd elaspe
rsonas
,d e
l
ascomunidade
s,delascolec
ti v
idades
,delosm uni
cipio
s,ydelasoci
edad
e
nsuconjunto
.Ene st
es en
tido,lalógi
cad efo
rm ul
acióndeunaest
rat
egia
d
edesa
rrol
lod e
beesta
ri n
tegradap o
rlossigu
iente
sasp e
cto
s:
•De
term in
ación d e o b
jet
ivos e st
ratég
ico
s a p a
rt
ir de
l
conocimien
to del po
tenc
iale conómicoloca
l,an á
li
sisdelos
recu
r sos y pot
encia
lid
adesd el a zona
,a sí comod elas
pr
incipale
sc a
renc
iasyo bs
t á
c u
losqu epuedenexis
ti
rp a
raque
sur
janys ed e
sar
rol
lenact
ividadeseconómic
as.
•C
rea
ciónd elosm edios queinvolucr
enatodo slosag en
tes
e
conómicosenes
tep roce
so.S etra
tae nes
tecasodeint
roduci
r
l
adinámicaylaes
tructu
rad e
la soc
iat
ivismo(p
art
enar
iado)yd e
c
oopera
ciónento
rnoau n
ai n
st
itucióndesegu
imien
toyayud aa
l
asin
icia
tiva
syaccionesd ede
s a
rro
llo
.
•C
reac
ióndel a
sc ondi
cione
sg e
nera
lesei nf
rae
st
ruct
uraadecuada
p
arapermi
ti
ryfa c
il
ita
relsurgimien
todelasin
ici
at
ivaseco
nómi c
as
t
eniendoenc uent
al asn eces
idade
sd e
t ec
tada
s yl o
so bje
tivos
p
erse
guido
s,creandoas
íu ne n
tornofavo
rablepar
alasempres
a sy
n
egocio
s.A qu
ís edebeincorpor
artambiéntodoloquetie
neq ue
v
erconlain
frae
stru
cturaso
cialquedebeofrec
erelmuni
cip
io.
•M
edi
dasdeac
om pañ
amien
torel
aci
onadasconf o
rmac
ióndelos
r
ecu
rsoshumano
sad e
cuadoal asdem anda
sd elmerc
adod e
t
rab
ajoqu
ehayandesu
rgi
r,i
nformac
iónc o
nti
nuadecuá
lesso
ny

13
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

c
ómout
il
iza
rlo
sprog
rama
sdeprom
oci
óndeld
esa
rro
llol
anzad
osporcu
alqui
erniv
elins
ti
tuc
ion
al
y
,so
bre
todo
,mejo
rar
losa
spe
cto
squ
ep u
eda
nafe
cta
ralaspo
tenc
ia
lid
ade
sd edes
arr
oll
o.
•M
edid
asd ea
compañamientor e
lac
ion
adas con p
rog
ramasd eíndol
e so
cia
l, su
bsid
ios
e
spec
íf
ico
sya
spe
ctosre
lacionado
sconloss
ector
esdes
aludyeduc
aci
ón.
Com oesfác
ilapr
eciar
,losaspec
tosqu ecomponenlaest
rate
giaint
egranenfo
rm aimpo
rtan
tey
exp
líc
italavar
iablede
ld es
arro
lloeconómicoloc
aly,enc on
cre
to,losaspec
tosquet
ienenquevercon
fomen
top roduc
tivo
,creaci
ónd eem pl
eo,formac
iónd erecu
rsoshum anoseinfr
aes
tru
ctur
adeapoyo,
e
lementostodosquenoh anest
ado,normalmente
,pres
e n
tesenlasagendasdelosgob
ierno
sloc
alesde
Amér
icaL a
tina
.
Eneldiagr
am a2s ep res
entaune squemaconlasfasesquecom ponenelproce
sod eplan
if
icación
e
st
r a
tégi
cac onlasa c
tividadesm etodo
l óg
icasquesea soc
ianac adaun ad eella
s.A l
lísep l
ant
e ael
c
am inoques epropones eguirp a
raf o
rm ula
rloslineamie
ntosest
rat
ég i
cosd edesar
rol
lol oc
al
,enun
p
eríododeti
em pocorto,po rpart
ed eung rupodep e
rsonas
,repre
sent
ativas
,ye nrepre
sent
ación
,d elos
d
is
tinto
sa c
toresdeun alocalidad
,yqu ep ermi
tane n
treg
arcier
taside
a sacer
cad eloscaminosaseguir
p
arad e
sar
rol
lartalp
ro ce
so.

DIAGRAMA2
FASESDELAPLAN
IFICAC
IÓNESTRATÉG
ICA

En
trev
is
tas Gobierno
D
iagnós
tico -ECONOMICO-PRODUCTIVOS In
fo
C
rman
tes
laves
RECOP
ILAC
ION
Local
-SOC
IO-CULTURALES INFORMAC
ION
Es
tra
tég
ico -INFRAESTRUCTURA SECUNDAR
IA
-ASPEC
.INSTITUC
IONALES Obse
rvac
ión
D
ire
cta Agen
tes
Loca
les

AREAS POTENCIAL L
IMITACIÓN PROBLEMA
Vocac
iones ASPECTOSECONOMICO
-PRODUCT
IVOS X X X
ASPECTOSSOCIO-CULTURALES X X X
Ter
ri
tor
ia
les INFRAESTRUCTURAYSERV .PÚBL
ICOS X X X
ASPECTOSINST
ITUCIONALES X X X

ANAL
ISIS DEPROBLEMAS

Fo
rmulac
iónde F
ine
s
Ob
jet
ivos
S
i
t.Espe
rada

Med
ios Med
ios

Fo
rmulaciónde OBJET
IVOS FORTALEZAS DEB
ILIDADES
Est
rategias OPORTUN
IDADES POTENC
IAL
IDADES DESAF
IOS

AMENAZAS R
IESGOS L
IMITAC
IONES

-OBJETIVOS
, RESULTADOS
P
rogramasy -ACT
IVIDADES,LOCALIZAC
ION
Car
terade Ideasde
-BENEFIC
IARIOS
, EFECTOS Proyec
tos P
royec
tos
P
royec
tos

S
istemade S
istemade moni
toreoysegu
imientode
l Me
tas
moni
toreo cump
limien
todelosobje
tivos

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iade
lau
tor
.

Acon
tinu
aci
ónsepres
ent
aun
abr
evee
xpl
ica
ciónd
ecad
aun
adel
asf
ase
s,c
onl
ast
écn
ica
s
a
soc
iad
asasufo
rm u
lac
ión
.

14
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

a)D iagnós
tic
o
D
ebep ropor
cionarlai n
formac
iónqu epermi
teconocerlac apac
idadd ed e
sar
rol
lod elter
rit
oriod e
p
lan
if
ic ac
ión
.Ene lc a
sod ees
teejer
cic
io,ysuesquemareducidodetiempo,seproponearr
ancard esde
l
osdiagnóst
ic o
spreex
isten
tesdi
sponib
lesanive
lloca
l,loscuale
sp uedenest
arbasadoseninform a
ción
s
ecundar
iap eroquedebenseranal
izado
sp o
rlospa
rti
cipant
esd e
lejerc
iciodeplan
ific
aciónconl aidea
d
econform a
runp anoramapre
limina
rdelasi
tuac
ióndelte
rri
torio
.
Aestosan
teced ent
ess esu g
iereagrega
rleinfo
rm ac
iónreco
lec
tadaat r
avésdedosm ec
ani
sm os
:
en
trev
ista
s ai n
form antesclavesyo bservac
i ón d
ire
ctae nvis
ita
s at er
reno.Recu
rri
endoa e s
tos
an
teceden
tessepropon eentoncesquelosp a
rt
icipan
tesdeestet
raba
joreúnanlose
lemen
tospre
limina
res
ne
cesar
iosparaformarseun aideag ene
raldelasp o
tencia
lid
adesyo b
stácu
losquelalo
cal
idadpres
enta
pa
raa c
tiv
arunprocesod ed es
arrol
loloca
l.
b
)V ocacion
es
De
fin
idascom olaaptitud
,capac
idadoc a
ract
erís
tic
ae sp
ecia
lqu et
ien
elaloca
lidadp arasudesa
rro
llo
.
Endef
ini
tiva
,s etra
tad ebusc
ar¿Qu éesloquel ahaceespec
ial
? Yqueespropiod elluga
r,en
tend
ida
comoun aimagend em a
rcad
ifer
enciad
aal al o
cal
idadparapoten
cia
ralgun
asa ct
ividadeses
tra
tég
icas
quel
epermit
ieranim puls
arunproce
soded e
sarro
lloespec
íf
ico:
• ¿Laciud
adot er
ri
tor
io,t
ien
evo
cac
iónp
rodu
ct
iva
,ap
art
ird
elae
xpl
ota
ciónd
ealgu
nos
re
cur
sosprop
ios
?
• ¿T
ien
evo
cac
ióntu

st
ica
,ag
ríco
la
.Dec
ons
erv
aci
ónd
etr
adi
cion
es,e
tc
.?
• ¿R
eún
econd
ic
ion
esp
aras
eru
nce
ntrod
ese
rvi
cio
slog
ís
tic
osp
aral
are
gión
?
Pa
rad e
fin
irlavocac
iónsecons
truyeunam a
tr
izdev en
taj
as,prob
lemasyd e
seos
,uti
li
zandola
i
nformac
i ónreco
lec
tad
a,proce
sadaeinte
rpre
tad
aene ldiagn
óst
ico.M ed
ian
teest
ep ro
ceso
,podemos
o
btenerinfo
rm a
ciónparadef
ini
rlav oca
cióndelter
ri
tor
ioeid ent
if
icarcuá
lessonlosp r
inc
ipa
les
p
roblemaspre
sente
s.
c
) Ob je
tivo
se s
tra
tégicosye specí
ficos
Ap a
rti
rd elosproblemasenum eradosenl afasean
ter
iorsedeben,ut
il
izandolatécni
cadeanál
isi
sd e
árbo
lesd eprobl
ema s
,ident
ifica
rlosá rbo
l e
sd emed
iosyfine
syl asi
tuac
iónesper
ad aques
igni
fic
arí
ala
reso
luciónd elosp rob
lem asd e
tectados
. Losfinesylasitua
ciónesperadaasoc
iadosae s
tafasese
tran
sformaríanenloso b
j e
tivosest
r a
tégicosyespec
íf
icosquesed e
ber
íana l
canza
r,losmismosquese
puedend e
fin
ircom olasaspir
acione
senc adaámbi
todedesa
rro
lloenques ehadiv
ididoele
jer
cic
io.
d
)E stra
teg
i al o
c a
lded esar
rollo
Lae s
tra
tegiased e
fin ecom oelc aminos elec
cionadop a
raa lc
anzarl o
so bje
tivospropues
tos.Paraellose
recur
reau natécnicad ean á
lis
i sFODA ,d em aneratald eestud
i arp a
rac adao b
je
tivoe s
tra
tégico
:l as
var
iablesi n
ternas( forta
leza
syd ebi
lidades
) ye x
t e
rn a
s(o por
t unidade
s y am enazas) que pueden
condic
io n
arov i
abilizarela lc
an ced elo so b
jet
ivos
.M ed
iantelat écni
cad ean ál
is
isFODAs ed eb
e
procura
r,d ef
ini
rl ae s
tra
tegiam ásad ecuadaas eguir
,ap rovechan doalm áx
im olaspo tenc
ial
i d
ad e
s
(fo
rtale
z a
syop or
tun idades
),m inimizandol osrie
sgos( fo
rta
lezasyam en
az a
s)
,e nf
rentadolosde s
afíos
(debi
lidadesyam en azas)
,yp rocurandon eut
rali
zarlaslimit
aciones(d e
bil
idadesyam enazas)
.
e)P ol
íti
c a
s,programas,proyec
tosya c
ciones
Pa
ram ate
ria
liz
arloso b
jetivo
sd edesa
rrol
lo,atravé
sd el
aest
rat
egi
asel
ecc
ionad
a,s
erequi
ereid
ent
ifi
car
ysel
ec c
iona
rl a
sa ct
ividadesad esa
rro
lla
rqu es eexpre
sar
ánespec
íf
icamen
teenpol
ít
icas
,progr
am as
,
p
royectosoact
ividadesparaeldesar
rol
lo.
f)S ist
em adem oni
tor
e ode
lseguimien
todelplan
Estaetapaproponeun m ode
lod eseguimi
entode
lcum p
lim
ien
todeloso b
jet
ivo
se s
tra
tég
icosde
lplan
propuesto,ene s
taetapas ed e
fin
en m e
tasconc
r e
tas
,técn
ica
sd esegu
im i
entoparalam ed
ic
iónd e
l
cum pl
im ien
tod emet
asys ee spec
if
icanend e
ta
lleloscomp
romiso
sinst
itu
ciona
lesaadqu
iri
rm ed
ian
te
unp ro
c esodenegoc
iaci
ónan ivelde
lterr
ito
rio
.

15
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

I
I. D
iagnós
tico

A
. De
fin
iciónyt
iposded
iagnós
tico
Dem anerag ene
ral
, Und i agn ó
sti
co,s econo c
ecom ounp roce
soqu e
re
c oge,anali
z aeinterp
retain fo
rm ac
i ónr e
feren
teau nobje
t o
,contextoo
s
ituación para– segúnl aR e a
lA c
ad emiad elaL engua
-e v
aluarl o
s
p
ro b
lem as qu eloc arac
ter
i zanybu s ca
r unaso luc
ión, od e
scr
i b
irlas
ca
r ac
terí
sti
c a
squ eloi d
ent
ificancom ot a
l.Ene st
esent
ido,elconceptode
d
iagn ós
ticoe suti
liz
ad oenv aria
sd i
s cip
linas
,e n
trelasm á
sc om unesse
encuentral a m ed
icina,l a ed ucac
i ón,l a socio
logí
a,l ae conóm i
ca
em p
re s
aria
l,etc.
T
eni endo en cu entae sta
s con s
id e
raciones
,e ld iagn ó
st
ico c on
enfoqu et e
rritor
ials e inte
rpretac om o un p roc e
so d er ecogida
,
procesami en
toein te
rpretac
iónd elai n
form ac
i ónd eune spac
iot e
rri
toria
l
determinado(po rc ondic
iones no só lo polít
ico adm in i
str
ativas
,s ino
tam biénso ci
al e
s,c ul
turale
s y am bi
entales
)c on elf in de ev a
lua ry
prom over su c apacidad d ed esar
rollo. D esdee stap e
rspect
iva,e l
diagn ó
st
iconosó loan a
lizal o
sp roblem a
sd e
lt erri
t o
riocone lfind e
solucionarloso m ejo
r a
rlos
,sinoqu eidentif
icatam biénl asp otenc
ial
i d
ad e
s
quelo c a r
a c
t e
rizan y qu eh an p rom ov
ido o p ueden p rom over su
desarrol
lo.Po ro t
rapa r
te,eldiagnós
ticocone nfoqu eterritori
alseentiende
com ounp ro cesoabier
t oyenco n
stanteevolu c
ión,qu epu edes e
rvirp a
ra
detec
t a
re str
a t
eg i
asqu enoe st
ánfun c
ion andooqu es ed es e
an m e
jorar
,a s
í
com op aralae labora
ciónypu es
taenm archadeotra snu ev a
s.
Ennum ero
saso c
asione
ssu el
econfundi
rseeld i
agnós
tic
oconl a
l
íne
abase.Esimport
antedif
erenc
iarqueeld
iagnós
ticoesunproce
soyla
l
íne
ab as
es eent
iendecom oelpuntod epar
tid
a,qu esedet
erminapar
a
m
edi
ryev a
luarenunp e
ríodod e
termin
ado,e
lim pa
ctod el
asest
rat
egi
as,
a
cci
onesoact
ivid
adesenunt e
rri
tor
io.

17
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

DIAGRAMA3
D
IAGNÓST
ICOCONENFOQUETERR
ITOR
IAL

Recoge
r

P
rocesa
r

In
terp
reta
r

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
ia.

Paraes
timarlalíneab a
s e
,e snecesar
iod ef
ini
ralgunaspauta
s,enlafo rmad eindic
ado res
,qu e
puedenelabora
rsedurant
ee ldiagnós
tico.Sinem ba
rgo,debecons
idera
rsequelalíneab a
sepued eformar
par
ted eldiagnós
tico,peronoa lc ontra
rio,y aqueeldiagnós
ticoesuncon c
eptom á
sam plio,ene l
sent
i dodequ einvoluc
rac om ponente
se stá
ticosydinámicos
,esd eci
r,observanpu n
tosene lt i
em po
juntoconl ae vo
lu c
iónt empora
l,lal íneadeb ase
,e ncam b
io,ese s
tát
icayr e
present
aun m om en
to
específ
icoenelti
em po.Ene st
es en
tido,sepu edehac
erunaanalogí
ae n
trediagnós
ticoylínead ebaseal
considera
rlo
scom oun ap e

culad elterr
ito
rioyc óm ounafotograf
íad e
lt e
rr
itor
i o
,r e
spec
tiv ament
e.
(cuadro1)

CUADRO1
D
IFERENC
IASENTRED
IAGNÓST
ICOYL
ÍNEADEBASE

D
iagnó
sti
co L
íneaba
se
Rea
l
izaunape
l
ícu
lade
lte
rr
ito
rio Rea
l
izaunafo
tog
raf
íade
lte
rr
ito
rio
Requ
ierede
inte
rpre
tac
ión
loshe
cho
sana
l
izado
s Norequ
ierede
inte
rpre
tac
ión
loshe
cho
sana
l
izado
s

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
ia.

Exis
tendif
erente
senfoqu
espar
alael
abo
rac
iónd ed
iagn
óst
ico
squecons
ider
analt
err
itor
iocomo
e
lobj
etoprinc
ipa
ld einve
st
igac
ión
.Entr
ela
scl
asi
fic
acion
esmáscomun
es,s
een cu
ent
ral
aqu elod
ivid
e
s
egúnelcort
esec
toria
lqueda:
In
teg
ral
:Estudialac ap
acidad dedes
arro
llode unt er
ri
tor
io,an a
lizan
dotodosloss ec
tor
es
p
resen
tesenél(e
con ómi
co,soci
al,m ed
ioamb
ient
al
,inst
itu
cional
,etc
.),asícom olain
ter
acciónen
tre
e
llo
syconelento
rno,tomandoencu en
tasu
sfor
tal
ezas
,debi
lidades
,oport
unidadesyamenaza
s.
Muyr e
lac
ionadoae s
tetipo d
ed iagnó
sti
cos eencuen
trae
ld etipo pr
ior
izado, qu
ese
ap
roximaa lte
rri
tor
ioatravésde
les
tudiod ee
lem en
tos
,fac
tore
soact
ividad
escons
ider
adascomo
es
tra
tégico
sp a
rasud e
sar
rol
lo.
S
ector
ial
:E s
tudiayana
liz
aunoov a
rioss
ecto
resde
lterr
ito
rio(
s a
lud
,edu ca
ción
,desar
rollo
p
roduc
tivo, impac
to am b
ien
tald e po

tica
s públ
ica
s…).E sto
sd iagnós
tico
s son puramente
d
escr
ipt
ivos,yaqu eseconst
ruyenatravé
sd elaenumer
acióndeuncon jun
tod ec a
rac
ter
íst
icas
d
is
tin
tivasdelte
rri
tor
io.

18
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

E
sto
sdo
stipo
sded
iagnó
sti
cos
ecomp
lem
ent
anal
ave
zconv
ario
sen
foqu
es:
•S
egúnl
are
lac
iónd
elt
err
ito
riocons
ími
smoycone
len
torno
:
−I
nte
rno
:Es
tud
iaya
nal
izau
noov
ar
ioss
ect
ore
sde
lte
rr
it
ori
oenf
unc
ióna
lesp
aci
oqu
elod
ef
ine
.
− Ext
erno:Estud
iayan ali
zalasrel
aciones
,in
tercamb
ioseinfluenc
iasdeunt e
rri
tor
io
conelentornoexte
rior(pr
inc
ipa
lm ent
econl a
spolí
tic
asnaciona
lesyg lob
ale
s,yl a
s
es
trat
egia
sd edes
arrol
lodeloste
rri
tor
ioscol
indan
tesoqueloengloban
).
•S
egúnl
ain
ten
sid
add
eld
iagnó
sti
co:
−R
ápido
:E s
tud
iayanal
izae
lter
ri
tor
ioconunaap
rox
im a
ciónporsec
toroá
reag
ene
ral
,
s
inent
rarene
ldet
all
ed ec
adaunadel
asvar
iab
lesmásespe
cíf
ica
s.
− Comple
to:Es
tudiayan
ali
zacond
eten
imi
entoc
adaun
adel
asv
ari
abl
esd
els
ecto
ro
sec
tor
esd ee
stud
io.
•S
egúne
lgr
adod
eimp
lic
aciónd
elo
sag
ent
esd
ein
ter
és:
−P
art
icipa
tivo
: Cuandos eimp
lica ypar
tic
ipantodo
slo sac
tore
sd e
lt e
rri
tor
ioene
l
p
rocesodeconst
rucciónde
ldiagnó
sti
co,as
ícomoenl atom
ad ela
sdeci
siones
.
−D
er ep
resen
tac
ión: Cuando s
etom anlasdec
is
ione
sd e
sdel asin
st
itu
cion
esd
e
r
efe
renc
iayluegosesens
ibi
liz
aalr
estod
elosa
ctor
est
err
itor
ial
es.
Comoconclusiónyenr ela
ciónalainfo
rm ac
iónquea cabad epres
entars
e,und i
agnóst
ico
puedeserdevario
st ipo
syt ene
rv ar
iosen
foques
.L aele
cciónd e
ltipoyen foquedeldiagnós
tico
depende
rádelobje
tivoqu ebus
cae lmismo
.P a
ralaelabo
racióndelPlanest
ratég
icod edesa
rrol
lo,
exis
tenvent
aja
squ esug ie
renoptarporundiagnós
ticoques e
aintegra
lyp a
rtic
ipa
tivoyqu es e
resumenenlarecu
ad ro1.

RECUADRO1
CARACTER
ÍST
ICASDELDIAGNÓSTICOINTEGRALPARAELABORARUNPLAN
ESTRATÉG
ICODEDESARROLLO

• Pa
rt
ic
ipat
ivo
.Eva
lúalacapa
cidaddede
sar
rol
lode
lte
rr
ito
rioyp
roponee
stra
teg
iasquere
spondenasupo
ten
cia
l
endógeno
,
• Es
tudiayanal
izatodo
slo ssec
tore
sde
lte
rr
ito
rio
,la
sin
tera
ccione
sen
tree
l
losycone
len
torno
,as
ícomoconla
s
pol
ít
icasreg
iona
lesynaciona
les
,
• Ident
if
icalaspo
ten
cia
l
idade
s,l
imi
tac
ione
syp
rob
lema
sdecadase
cto
rde
lte
rr
ito
rioyenre
lac
iónao
tro
snive
les
ter
ri
tor
iales
,
• Va
loralos recu
rsosd ispon
ible
s en e
lte
rr
ito
rio
,tan
tolo
s humano
s comolo
s ma
ter
iale
s(f
inan
cie
ros
, de
inf
raes
tru
cturayotro
s),
• Cuen
taconelapoyoypa
rt
ic
ipa
cióndelo
sdi
feren
tesa
cto
reste
rr
ito
ria
lesenla
sdi
feren
tese
tapa
sas
ícomoenla
tomadelasdec
is
iones
,
• Ga
ran
t
iza
laap
rop
iac
iónde
ldiagnó
sti
cocomo
ins
trumen
todege
stiónte
rr
ito
ria
l.

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
ia.

B
. E
lte
rri
tor
io
P
arare
al
iza
rundi
agnó
st
icoesimp
ort
ant
ed e
limi
ta
relte
rr
ito
rio
,tan
toco
nce
ptua
lment
ecomoensucond
ici
ón
d
eo b
je
todees
tud
io
.U n
aprime
raysenc
il
laapro
ximac
iónlode
fini

ade
sde
lassig
uie
nte
sdo
spersp
ect
ivs1:
a

1 Est
asd osper
spec
tiv
asn osi
emprecoinc
idenypo
rlot
ant
oesimpo
rtan
ted
el
imi
tare
lte
rr
ito
riod
ees
tud
ioenf
unc
iónal
as
c
arac
ter
ís
tic
asesp
ecíf
ica
squeloc
arac
ter
izan.

19
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

• Entan
toquediv
is
iónpol
ít
icoadmin
is
tra
tiva
,c o
rre
spond
ien
teaunn
ive
lde
scen
tra
liz
adod
el
Es
tado(p
rov
inc
ias
,dep
art
am en
tos
,re
gion
e s
,etc
.)
.
• Entanto qu
ee sp
aciosocio
-re
lacion
al,enel qu
e conv
iven einte
rac
t ú
an un
as er
ied e
ca
ract
erí
st
icase
nc omúnoco nd
icione
sprop
ias
,endif
eren
tesámbi
tosai
sladosor
ela
cionado
s
en
tresí
,yquesepuedenenunc
iarcom o
:
−L
aex
is
ten
ciad
eun
aba
sed
ere
cur
sosn
atu
ral
ese
spe
cíf
ica
,
−U
naid
ent
idadp
art
icu
lar(h
is
tor
iaycu
ltu
ral
oca
l)
,
−R
ela
cio
nesso
cia
les
,in
st
itu
cion
ale
syfo
rma
sdeo
rgan
iza
ciónp
rop
ias
,
−D
ete
rmin
ada
sfo
rma
sdep
rodu
cci
ón,in
ter
cam
bioyd
is
tr
ibu
ciónd
elin
gre
so.
Ene s
teenfo
quelosd if
eren
tesact
ore
ster
ri
tor
ial
est
ien
en unsen
tido d
ep e
rtenenc
ia yd
e
p
art
ic
ipa
ciónene
lte
rri
tor
io,ysue
lenten
ercomoo
bje
tivocom
únelm
ejor
arsuca
lidadd
ev ida
.

C
. Lae
laborac
ióndeund iagnós
ticopa
rtic
ipa
tivo
conen
foqueter
rito
ria
l
Laelaborac
ióndeundiagn
óst
icoconenfoqueter
ri
tor
ialesunproceso
,c uyadur
aciónycom p
lej
idad
puedev a
ria
renfunc
ióndeladimens
iónd e
lter
ri
tor
io,delascar
act
erís
ti
casqueloident
if
icanydelas
di
ficu
ltade
sofac
il
idade
squeseencuen
trenpar
alevan
tar
,proce
sarein
t e
rpre
tarl
ainfo
rmación
.
P
araqu
epu edae
labo
rar
seund
iagn
óst
icot
err
ito
ria
l,e
sim
por
tan
tequ
esep
rodu
zcanun
ase
ried
e
c
ond
ic
ione
sprev
ias:
•D
el
imi
tac
iónd
elt
err
ito
rioe
nfun
ciónd
ela
sca
rac
ter
ís
ti
casqu
eloid
ent
if
icancom
ota
l.
•D
efin
ic
iónd
elo
sob
jet
ivo
squ
esequ
ier
enc
ons
egu
irc
one
ldi
agn
óst
ico
.
• Exi
sten
ciad
eun
ain
st
itu
cion
al
idadt
err
ito
ria
l,od
eunoov
ari
osa
cto
resc
apa
cesd
elid
era
rel
pro
ceso
.
•S
ensib
il
iza
cióndelosac
tor
est
err
ito
ria
lessob
relaimpor
tanc
iadere
al
iza
rundi
agn
óst
icocon
e
lfindegar
ant
izarsuc
om p
romi
so,impl
icac
iónypar
tic
ipac
iónene
lproc
eso
.
• Const
ituc
iónd eune qu
ipor
espon
s ab
led elar
eal
iza
cióndeld
iag
nós
tico
,p re
fer
entemen
te
conformado po
ra c
tore
sloca
les conoc
edor
esdelter
ri
tor
io(v
éasemá s ab
ajoe qu
ipo d
e
traba
j o
/fa
ci
li
tado
res
).
•C
reac
ióndeunaest
ructu
rad esegu
im i
ent
oanive
lter
ri
tor
ial
,quega
ran
tic
elaac
tua
liz
aci
óndel
d
iagnó
st
icodem aner
ar egu
lar
,puestoquep
araadap
tars
ealte
rr
ito
rio
,eldi
agn
óst
icodebes
er
p
roce
soenm ov
im i
ento.
L ap e
rspec
tivap ar
tic
ipat
ivad eldiagnós
ticoim pl
icah a
cerp a
rt
ícip
esal osa cto
resloca
lesenl a
elaboraciónd e
lm ism o
,asícom oenl atom adelasd ec
isione
s,yaqu ees
top rodu ceunaapropi
aciónd e
l
proceso,loqu egarant
izalac on
tinuid
add elasacciones
,sinem ba
rgo,esim por
t ant
es eña
larqueelgrado
der epr
e sen
tat
ividadd elosacto
resenunp roc
esop art
icipa
tiv
opu edevar
iare nfun c
iónal adimens
ióny
caracte
rísti
casespecíf
icasdelterr
itor
io,asícomod elaspar
ticu
lari
dadesdel asinst
ituc
ionesop er
sonas
quel iderenelp roceso. Ene s
tes en
tido,esim portan
tee vi
tarlae xc
lus
iónd eactor
esporm ant
ener
ideologíasdife
rentesal a
sd ela
sau to
ridadesyolíderesloca
les
.
An
tesd ein i
ciarlae laborac
ión de
ld iagn
óst
ico ser ecomien
d al anz
aru nac ampañ
ad e
c
om un
icaciónqu
ei nformesobrelosobj
et
ivosylosproce
sosn e
c e
sar
iosp a
rasuconstrucci
ón,pon
iendo
h
incap
iéenl asvent
ajasdequ esereal
icedem ane
rap a
rt
icipa
tiva
.L acam pañadecom un
icac
ióndebe
e
sta
rpresen
t edu
r an
tetodoelp roc
esoconelfindem an
teneralosactor
e sdelte
rri
torioinfo
rmadosde
l
osavancesqueseestánrea
liz
an doydelosre
sul
tadosqueseestánob
teniendo.

20
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

1
. Equ
ipodet
raba
jo
E
lequi
pod etrab
ajoe selenca
rgadod eplani
fica
r,gest
ionaryelaborareldiagn ó
st
icoenco nce
rtación
c
onlosactor
esterri
tor
iale
s.Ene s
tes en
tido
,l asele
ccióndelmism odebereal
i z
arseenfunciónal a
s
e
spe
cif
ici
dadesdelt e
rri
tori
oyc onesp ec
ialatenc
iónp ar
aa se
gur a
rqu ec u
e n
tac onlasc ompetenc
i a
s
t
écn
icasylasc u
alidade
shum anasnecesar
iasp a
rareal
izaruntrabajodec a
lidad,buscandopari
d add e
g
éne
ro(sedebeinclui
rtantoahom b
rescom oa m uj
eres
).Enelc uadro2s epre
s en
tanlascara
cter
ísti
cas
g
ene
rale
srelac
ionadasconelequ
ipod etr
ab a
jon e
cesar
ioparal
ael abora
cióndeldiagnós
tico
.

CUADRO2
CARACTER
ÍST
ICAS GENERALESDELEQUIPODETRABAJOPARALAELABORAC
IÓN
DEUND IAGNÓST
ICOCONENFOQUETERRITORIAL

Cua
l
idades
T
ipo
s Re
spon
sab
i
lidade
s Compe
ten
cia
sté
cni
cas
humanas
In
terno:silosm iembro sde l Recopi
lar la mayorcantidadde Formac
iónye xper
iencia Capa
cidadde
equ
iposono r
iginar
iosde l in
forma c
iónpo sib
lesob reel prev
iaeneldiseñoy comuni
cación
.
ter
ri
tor
io.Ene stecasoe lequ ipo te
rri
toriodee s
tudioat ravésde e
laborac
iónded iagnóst
ico
s Capacidadde
sue
lee starfo
rmadopo rté cni
co s lalecturade losdo cumen tos conenfoquete
rr
itor
ial
, reso
lu c
iónde
loca
les,de laadm in
istración ex
istente syde laorganiza c
ión Conocim ien
togenera
ldel conf
l
ictos.
púb
lica
,de lse c
torpr
ivadoode l deen cuen t
roscona c
tores ter
ri
torio,asícomode la
s
sec
tora socia
tivoypuedecon ta r te
rri
toriales, C
rea
t
ividad
.
po

ticasregionale
s,
conlapa r
tic
ipa c
iónvoluntaria Proce sare inte
rpretarla nac
iona lesygloba
les, Sen
sib
il
idady
deunse ctorde lapoblación, informa c
iónenre la c
iónconel f
lex
ibi
l
idad.
Lec
turaeinterp
reta
ciónde
Externo:s ilosmiemb rosdel prop
iocon te x
to,ele x
terior
,la
s da
toscual
itat
ivosy Capacidadde
equiponosono riginariosdel pol
ít
i ca sregiona
lesyna c
iona
les cuan
ti
tat
ivos, trabaja
ren
terr
itorio,norma
lmen teson yana lizando losproblema sy equipo.
experto sdeltema,quepueden poten cial
idadesquehan Reda
ccióndetex
toss
in
pertene ceraunaemp resa caracte r
izadoe lde sar
rollode
l d
if
icu
ltad
pr
ivada(ocon su
lto ra)oaun terr
itoriode sdeunen foque
organismogube rnamen tal, tempo ral
,
interna c
ionalodecoope rac
ión. Organ
izaren cuentrosconlos
Sesue leha cerusodee stet
ipo acto
resterr
itor
iale sduran
telas
deequ ipocuandonoe x
isten e
tapa seimp l
icarlosenla
toda sla scompeten c
iasan ive
l const
ruccióndeld iagnóst
ico
terr
itorial
, garan
tizandoqueseaun
M
i x
to: cuandoe stáfo rmadopo r procesopart
icipativo
.
m
iemb rosdelter
ritorioypo r E
labo
rare
ldiagnó
sti
co.
agente se x
ternos
.

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
ia.

Laexigenc
iadee st
ascom pe
t en
cia
spu edevar
iarenfunc
iónd e
lter
ri
tor
iodee s
tud
io,yaqu
een
a
lgunoscasosyp rinc
ipalment
ee nlosterr
itor
iosm á
sp equ
eñossepu ed
econtarconacto
resqu
eno
c
onocenté
cn i
c amen
telosins
trumentospe
roqu edi
sponendelacap
acidadpa
raserfo
rmados
.
Eno t
rosca
sos
,prin
cip
almen
tee nlosdiagn
óstic
osreal
izado
se nter
ri
tor
iosdem ay
ordime
nsióny
c
om p
le
jidadserecomi
endalac on
sti
tución dee qu
ipos m u
lt
idi
scip
lin
ar
ios
,c on
st
itu
idosportécni
cos
r
ela
cion
ad o
scon
lasd
ife
ren
tesár
easdeest
udio(gén
ero,arqu
it
ectu
ra
,u r
bani
sm o
,econ
omía
,a g
rón
omos,et
c.)
.
Conelf
ind ega
ran
tiz
arlacal
idadyco
ord
ina
ciónd
elp
roc
eso
,ser
ecom
iend
aas
ign
araun
c
oord
inado
rqu
etend
rál
arespon
sab
il
idadde
:
•P
res
ent
are
lequ
ipoa
losd
if
ere
nte
sac
tor
est
err
ito
ri
ale
s,
•R
eal
iza
ru naplan
if
ica
ciónpar
al aela
borac
ióndeld
iagn
óst
icoqueteng
ae ncuent
aeltiempo
n
eces
ari
op a
rah ac
er
lop o
rfase
s,losobj
et
ivosques
equier
enalcan
zar
,laiden
ti
fic
aci
ónd elo
s
a
cto
resquefo
rm a
ránpa
rtede
lproce
soylasté
cni
casme
todo
lóg
ica
sm ásade
cuad
asparacad
afas
e.
•A
seg
ura
rlab
uen
are
al
iza
ciónd
ela
sac
tiv
idad
ese
nfu
nci
ónd
elo
sre
sul
tad
osp
rev
is
tos
.

21
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

•D
is
tr
ibu
iryc o
ord
ina
rlasta
rea
se ncad
aun
adel
asf
ase
sde
ldi
agn
óst
icoe
nfu
nci
ónd
ela
s
c
om p
ete
nci
asdel
osmiemb
rosde
lequ
ipo
.
•F
orm
ara
lre
stod
ele
qui
poe
nca
sod
equ
eno
tuv
ie
ral
asc
omp
ete
nci
asn
ece
sar
ias
.
•A
seg
ura
rqu
elo
smi
emb
rosm
ane
jen
last
écn
ica
ssi
ndi
fi
cul
tad
,
• Ve
ri
fic
arl
acl
ari
dadd
ela
term
ino
log
íaye
lfo
rma
tou
ti
li
zad
opa
ral
apr
ese
nta
ciónd
eld
iag
nós
ti
co.
2
. Ac
toreste
rri
tor
iales
Secons
ide
raactor
ester
rito
ria
lesal osagen
testécn
icosyauto
rid
adesdelcampopolít
ico
,e conóm
ico
,
soc
ial ycu
ltu
rald e
lterri
tor
io(funciona
rio
s,elec
tos, ONG,em p
res
ario
s ys ec
torprivado
,líd
ere
s
pol
ít
ico
s,un
iver
sidade
s)
,qu etien
ena lgun
afunci
ónd en
trodelavid
ac omuni
tar
ia
,s einco
rporapo
rlo
tan
tolapob
lac
iónqueh abi
tadelt
err
itor
io(cu
adro3).
Esm uyim po
rtan
tequ eenelprocesop a
rti
cipenacto
r e
s(h om
bresy mu
jere
s)t
antodelám b
ito
po

tico
-ins
ti
tuciona
l,comotécn
icoyciudadanop a
rapodero bt
enerun
avisi
ónglob
al
,yd e
sdedif
erent
es
pe
rspec
tiva
sp roven
ient
esd eac
tor
esqueconv iven
,co nf
iguranyconst
ruyene
lp e
rf
ilde
lterr
ito
rio
,sin
emba
rgo,elgr adoderepr
esen
ta
tiv
idaddel o
sm ism o
spu edev a
ria
renfunc
ióndelasc
arac
ter
ís
tica
sd e
l
te
rr
itor
io,com osehavis
toante
rio
rment
e.
Pa
raase
gura
rlabue
nareal
izac
ióndeldi
agn
óst
icoe
smuyim
por
tan
teid
ent
if
ica
ral
osa
cto
res
l
oca
lesc
lav
esporá
reat
emá
tic
a,cons
ider
ando
:
• Qu
econo
zcane
lte
rr
ito
riod
eman
erag
ene
raloun
adel
asá
rea
stem
át
ica
squ
elod
efin
en.
• Qu
ese
anpo
rtado
resd
epro
pue
sta
squ
eti
end
anac
api
tal
iza
rme
jorl
aspo
ten
cia
lid
ade
slo
cal
es.
• Qu
ese
anp
erson
asqu
epo
seancom
pet
enc
iasr
ela
cion
ada
sal
acom
uni
cac
iónya
llid
era
zgo
.
• Quecono
zcanos eanin
form
ada
sso
brel
aut
il
idadd
ere
al
iza
ryp
art
ic
ipa
renl
ael
abo
rac
ión
deundi
agnós
tico
.

CUADRO3
EJEMPLOSDEACTORESTERR
ITOR
IALES

Re
spon
sab
les
/l
íde
res/
técn
ico
spo
ráreatemá
tica
Econom
ía In
frae
stru
ctu
ra So
cio
cul
tura
l In
sti
tuc
iona
l Med
ioamb
ien
tal
Emp
resa
rio
s In
fraes
tru
ctu
rade Depa
rtamento
sde Au
tor
idade
s Depa
rtamentosde
Depar
tamentos apoyoaempresa
s sa
lud,educac
ión
, L
íde
rescomuna
les med
ioambiente
defomen to Infraestructuraparala cu
ltu
ra,depor
tes Aso
cia
cione
s
Asoc
iacionesde
produc
tivo pobla c
iónene lámbito D
irectoresde par
tic
ipación Un
ive
rsidade
s
Coope
rat
iva
s de lasalud ,la cent
ro sdesalud
, c
iudadana
edu caciónlacu l
tura
, escuelas
,centro
s Emp
resasconpo
l
íti
cas
Asoc
iacionesde losdepo rtes,el cív
icos,soc
iales
, O
tro
s amb
ien
tale
s
mic
rocrédi
to tran sporte,las asociac
iones O
tro
s
O
tro
s telecomun icac
iones Un
ive
rsidad
O
tro
s O
tro
s
Pob
lac
iónengene
ral

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
ia.

D
. Con
ten
idode
ldiagnós
tico
U
nbuendiagn
óst
icoterr
ito
ria
ld e
bee s
tares
truc
turadoenfun c
iónal a
sd i
fer
ente
sá r
eastemá
tic
asque
c
ompon
enycon s
truyenelper
filde
lter
ri
tor
io.Parael
loesim por
tant
equ ean
tesdecom en
zare
lproce
so,
s
ees
tab
lezcaunaguí
aconc atego
ría
sysu b
-cat
egoría
srel
acionadasconlaespec
if
icid
adter
ri
tor
ialc
omo
s
emues
traenelcuad
ro4.

22
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

CUADRO4
ÁREASTEMÁT
ICASYCATEGOR
ÍASATENERENCUENTAPARALAREAL
IZAC
IÓN
DEUND
IAGNÓSTICOCONENFOQUETERR
ITOR
IAL
Con
tex
togeog
ráf
ico
Ubicac
ióngeog ráf
i ca
S
is temana turalyamb iental
C
lima
Suelos
S
is temaeconóm ico-p roduc tivo
S
i s
tema sdep rodu cciónyo rgan iza ciónemp re saria
l
­G radodeo rgan iza c
iónp rodu ct
iva
­ Existen c
iaderede sen treemp re sas
­ Aso ciacióndeemp resar
io s/as
­ Coope ra c
iónen treemp re sas
­N ivelte cnológ icode lasemp re sa s
­ Acce soaf inan ciam iento
Recursostu r
ísticos
Recursoste cnológico s
Demog ra f
íay me rcadodet raba jo
Demog rafíayd inám icapob lacional
­ Tasade mo rtalidad :gene ralpo rse xo, ma ternaeinfant
i
l
­ Tasadec re c
im ien topob la c
iona lde sagregadapo rse xo
­ Tasadeana l
fabe t
ismopo rse xo( totalfun ciona
l)
Mercadodet raba jo
­ De semp leoysubemp leopo rse xo
­D ispon ibil
idadde manodeob rapo rse xo
­ Perf
ile squeca ra c
te r
izan lao fertadet rabajopo rsexo
­N iveledu ca c
iona lyexpe rien ciade la manodeob raporse
xo
D
i s
tr
ibu c
iónde ling re so
­N ivele sde ing re so med iopo ra ct
ividad /sexo
­D ist
ribu ciónde ling resoan ivello cal/sexo
Infraestruc tu raeconóm icasoc ial
Tran spo rtes
Tele comun icacione s
Fuen te syu sosdeene rgía
Aba ste c
im ientodeagua
Saneam ien tobá si co
Viv
ienda
Info rma ciónsob rep roce sosp roductivo s
Servi c
io se spe c
ializado saemp resas
Info rma ciónte cno lóg icasob rep rodu ctos
Servi c
io sdecon sultoríaemp re sar
ial
Servi c
io sfinan c
iero se in forma ciónsob reaccesoalcréd
i
to
Sistemasoc iocu ltu ral
Ba secu lturaldelapob la ción
Iden tidadcu ltural
Edu ca c
iónfo rma l
Edu ca c
iónnofo rma l
Salud
Aspec toso rgan izativos -ins t
ituciona les
Fun cionam ien tode lgob ie rno mun ic
ipa l
Cara cteríst
icasde lap rin cipa
lau toridadlo ca
l
Estadode laplan if
i ca c
iónlo cal
Forma sdeo rgan iza cióncomun i
tar
ia
In s
titucione sp r
ivada s
Unive rs
idade sein sti
tu cione sdeedu ca c
iónsuper
ior
In s
titucione spo lí
ti cas,s indicale syre l
igiosas

Fuen
te: Me
todo
log
íapa
ralae
labo
rac
ióndee
stra
teg
iasdede
sar
rol
lolo
cal
,ILPES
,2003
.

23
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

Es
tag u
íasirvep a
r ade
terminarlaspautase nlarecol
e c
ción,proce
sam i
entoein
terpr
etac
iónd ela
i
nformac
i óndelter
ri
toriodeestudio
,qu ed eb
eránt ene
re ncuentalavalo
rizac
ióndelpot
encia
le nd
óg eno
d
ec adaáreatem á
tic
aa sícom olosp robl
em asqu edif
icul
tansud es
arro
llo
.P ues
toquel ametodo
lo gía
p
aralaelabor
acióndep lane
sd edesarro
lloloca
ltien eunadim en
siónestra
tégic
a,sere
cuerdaaquíquee l
d
iagnó
sticodebetenerencu entalasr e
lac
ionesd elosdiferen
tess e
ctore
sd en
trodelte
rr
itor
ioasícomo
c
onlosterr
ito
riosvecinosod enivel
essup e
riore
s.
Esimport
antequ
ee ltr
ab a
jodec ampocomiencedel
imi
tandoele spa
ciote
rr
itor
i a
l,ten
iendoen
cuen
ta
,com oh asidoexpue
stoanter
iormen
te,quenotieneporquéco inc
idi
rconl adivis
iónpolít
ico
admin
ist
rat
iva
. Antesdec omenzarconlae labo
rac
iónd e
ldiagnós
tico,serecomiendaun ap r
imera
re
flex
ión,atr
avésdeunascues
tione
sgenera
lesqueayuda
ránatene
runaap rox
imaci
óna lter
rit
orio
.

RECUADRO2
PREGUNTAS GENERALESATENERENCUENTAANTESDEIN
ICIAR
LAELABORAC
IÓNDELDIAGNÓST
ICO

• ¿Cuá
le selc
l
imapa raeldesa
rro
l
loe conómi
codelte
rr
ito
rio?¿Ese s
teuntemaquee
stépre
sen
teenlaagendade
losdi
stin
tosacto
reslo
cale
s?¿Existeconc
ienc
iadelanecesidaddetene
runav
is
iónace
rcadees
taprob
lemát
ica?
• ¿Quéinst
i
tuc
iones,prefe
ren
temente púb
li
cas
, pod
rían en
cargarse dela coo
rdinac
ión y p
lan
i
fica
ción de e
ste
p
roceso?¿Qu
iéndebieral
iderare
lprocesodedesa
rrol
lote
rri
tor
ial?¿Quéau to
ridadloca
l?¿Elgobernado
r?¿E l
a
lca
lde?¿Quéal
terna
tivaex
iste?
• ¿Cuále
ssonlo
s obstá
culo
s quesepuedenpresen
taryqueimpidan e
jercerestacoord
ina
ción? ¿Qué a
cto
res
e
stra
tég
ico
sdeb
ieranes
taralf
ren
teapo
yandolasact
iv
idade
sdedesarro
l
lop ropue
stas?
• ¿Ex
is
tea
lgunaca
rac
ter
íst
icapa
rt
icu
larquedere
levanc
iaa
lte
rr
ito
rioba
joaná
l
isi
s?
• Enca
sodequee
xis
ta,¿e
sta
lsure
levan
ciaquepuedevende
runaimagende ma
rcade
lte
rr
ito
rio?
• De
sdee
lpun
todev
is
tageog
ráf
ico¿cuá
leslas
itua
ciónre
spe
ctoa
lre
stode
lareg
ión?
• ¿Cuá
lese
lnive
ldea
cce
sib
i
lidada
sícomode
inte
rcamb
ioyre
lac
ióncone
lin
ter
iorye
xte
rio
r?
• ¿La
sca ra
cte
rís
tica
sna
tura
les
,geo
fís
ica
s,a
sícomolahe
ren
ciae
conóm
ica
:con
tr
ibuyenao
fre
cerunaimagende
l
lugar?
• ¿Desdeelpuntodevis
tacu
ltu
ral
:e x
is
tena spe
cto
shomogéneo
squelaca
rac
ter
icenf
ren
teao
tro
sluga
resyque
puedaniden
ti
fica
rsecomocu
l
turadelter
ri
tor
io?
• ¿Ex
is
teunaun
ive
rsidadderenomb
recapa
zdea
trae
remp
resa
soté
cni
cosdea
l
ton
ive
l?

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
ia.

E
. Fasesparalae
laborac
ióndeund
iagnós
tico
conenfoquete
rri
tor
ial
S
ont
resl
asf
ase
sdee
labo
rac
iónd
eld
iagn
óst
icoc
onen
foqu
ete
rr
ito
ria
l(d
iag
ram
a4)
:
•R
eco
lec
ciónd
elain
form
aci
ón
•P
roc
esam
ien
tod
elai
nfo
rma
ción
•I
nte
rpr
eta
ciónd
elai
nfo
rma
ción

24
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

DIAGRAMA4
FASESY OBJETIVOSDELD
IAGNÓST
ICO

P
rocesodeelaborac
ióndeun
d
iagnós
ticoconenfoquete
rri
tor
ial

FASES OBJET
IVOS

Recoge
r Levan
tar

P
rocesa
r O
rdena
r

In
terp
reta
r Ana
liza
r

INFORMAC
ION

OBJET
IVO GENERAL:
PRESENTAR
,CONOCERY
ENTENDERELTERR ITOPRIO

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
ia.

A
nte
sdeinici
arest
eproce
sos ere
comiendarea
liz
arunp landetr
aba
joquet
eng
aencu
ent
alos
o
bje
tivo
sprev
isto
s,elt
iemponece
sariopa
rarea
liza
rlo(dem an
eraglob
alypar
acadau
nad
elasf
ase
s)
,
a
sícomolare
part
ic
ióndetar
easen
trelosmiembro
sd e
lequipo(cuad
ro5)
.

CUADRO5
FASESPARALAPLAN
IFICAC
IÓNDELDIAGNÓST
ICOTERR
ITOR
IAL

Fase Es
tudiode V
is
itasa
l
prepa
rato
ria losdatos te
rreno Va
l
idacióndela
Aná
li
sisdela In
terp
reta
ciónde P
resen
tac
iónde
l
ex
isten
tes in
formaciónene
l
in
formac
ión lain
formac
ión d
iagno
st
ico
te
rreno
Re
cog
idade
info
rma
ción

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
ia.

1
. Reco
lecc
ióndelain
formac
ión
L
ar e
cole
cci
ónd elainform
aci
óntien
ecomoob
jet
ivopre
sent
arl
osrasgosespe
cíf
ico
squed
efin
enal
t
err
ito
rioenfunci
ónd ela
sdife
rent
esá
rea
stemát
ica
squ elocar
acte
rizan
,teni
endoenc
uentasu
s
r
elac
ione
sconelento
rn o
.
E
sim po
rtan
te
,ene s
taprime
r aetap
a,re
colec
tarl
ainfo
rmaci
ónter
ri
toria
lteniendoencuen
tala
v
alor
iza
ción desu poten
cia
l endógeno y p
rin
cipa
lment
ed elosr e
cursos humanosy m at
eri
ale
s
d
ispon
ibl
es,as
ícom ol
aiden
ti
fic
aci
ónd elosp
rinc
ipal
esprob
lema
squ eh
and i
fic
ult
adoe lde
sar
rol
lo
.
P
aralare
col
ecc
ióndel
ainfo
rmacióne
xis
tend
ife
ren
tesm
étodo
s,qu
esonp
res
ent
ado
smá
s
ad
elan
te
,peroqu
epued
enre
sum
irs
eentr
es:
•E s
tud
iodelain
formac
iónex
is
tent
eye sp
eci
almen
tedelosplan
esd
ede
sar
rol
lop
rec
eden
tes
,
• Encu
ent
rospa
rt
ici
pat
ivosd
etrab
ajoconlo
sacto
rest
err
ito
ria
les
,
•L
aexp
eri
enc
iap
rop
iad
ele
quipod
etr
aba
jo.

25
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

T
amb
iéne
xis
tenv
ari
ose
nfo
que
squ
eseu
ti
li
zane
nlar
eco
lec
ciónyqu
esep
res
ent
ane
nelc
uad
ro6
.

CUADRO6
ENFOQUESPARALARECOLECC
IÓNDEINFORMAC
IÓN

T
ipo Ca
rac
ter
íst
ica
s E
jemp
los F
ina
l
idad

Segúne
ltipodein
formac
ión
Cuan
t
ita
t
ivo Recogein
formac
iónquesepuede Ta
sadea
l
fabe
t
iza
ción M
ideelquien
,elqué,el
med
irnumé r
icamen
teenfun
ciónde Ta
sade mo
rta
l
idad cuándo
,eldónde,la
cadaáreatemát
ica fre
cuenc
iade la
s
Númerodeemp
resaslo
cale
s acc
iones
to
talesypo
rsec
tor
Cua
l
ita
t
ivo Recogeinformaciónquenoe s Con
formidadode sa
cuerdode la Presen
tane
lcómoye
l
mesurablenuméricamente,sino pob
lac
iónconunapo lí
t
icapúb l
ica porqué
re
lacionadaconpe rcepcione s
, enundeterminadosec
tor(salud
,
impresionesop ropues
ta srelac
ionada
s educa
ción,empleo…)yp ropues
ta
conlasá reastemát
icas a
lte
rnat
iva
Segúnlaf
ina
lidad
Ana

tico An
tesde larecogidadedatosse Porlainforma c
ióngene ralsob
reun S
irvepara med
irla
deduc
tivo p
lanteanhipótes
isrelac
ionadascon terr
itor
ioXsep resuponean tesde e
fic
iencia
,ef
icaciaye l
cadaunode losse c
toresdee stud
ioo in
i c
iarlare cog
idadeda tosquepor impa c
todeantigua s
conlacapacidaddede sar
rol
lode l susituacióngeog ráf
icaysuh is
tor
ia, po

ticasenelterr
itor
io,
ter
ri
tor
io,quese ránver
if
icadasenla e
lse c
tordeltur
i smohas idoy as
ícomopa rave r
ifi
car
fasedeanálisi
se in
terpre
tación puedesegu irsiendoose r
íauna teor
íasgenera
le ssobre
po
ten cia
lidaddede sar
rol
lo(severá desar
rol
lo
enelaná li
sise in
terpretac
ióndelos
da
to ssie sverdad )
Ana

tico Sellevaacabolare cogidade los Sedescubreunfac
torxdelte
rr
itor
io S
irvepa rap reven
irla
induc
tivo da
to steniendoencuen taquelateo r
ía quenosecono c
íaoquenoe ra per
tinen c
ia,losefecto
s
ocon clus
ionessobrelacapa c
idadde importan
teyquepuedeconvert
irse ylaso stenibi
l
idadde
desarrol
lodelter
ri
tor
ioseráformu lada enunapo ten
cia
l
idadparael nueva sa cc
iones,así
a
lfinal(enlafa sedeaná l
is
ise desa
rrol
lodelmismo comopa raformula
r
in
te rpre
tación
).Duranteelpro cesode nueva se st
rateg
iasde
recogidadeda tospuedensu rgir desarro
llo
cue s
tionesqueo r
ien
tena la
formu lac
ióndela misma

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
ia.

Laele
ccióndelo
sm étodo
se xpue
stosdep
enderádelafi
n a
lidadytipodediagnó
st
i coqu
es e
qui
erar
eal
izar
,sinemba
rgo
,enund iagn
óst
icot
err
ito
ria
lint
egr
alesrecomendab
lelau
ti
li
zacióndeda
tos
tan
tocual
it
ati
voscomocuan
ti
tat
ivosconelf
indegaran
tiz
arunav
isiónm á
sam pl
iayglob
al
.
a
) Técnicas metodológ
icasparalareco
leccióndeinformac
ión
Ex
ist
endif
eren
test
é cn
ica
sm e
todo
lóg
ica
sp a
ralarec
ogid
ad el
ainfo
rmac
iónenunt
err
ito
rio
,en
trel
as

scom un
esdes
tacan:
•E
stud
iod
elado
cum
ent
aci
óne
xis
ten
te
,
• En
cuen
tro
sconlo
sac
tor
eslo
cal
es:
−e
ntrev
ist
as
−g
ruposfoca
les
−t
all
erespar
ti
cipa
tivo
s
−e
ncu
est
as
−o
bse
rva
ción
•l
aprop
iae
xpe
rien
ciad
elo
spa
rt
ic
ipan
tes

26
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

Laelecc
ióndel
até
cnicaqueseut
il
izaráenl
arecog
idadelainform
aci
ónde b
eh a
cers
eenfunción
d
elter
ri
tor
i oydesuscara
cter
ís
tic
as,va
lorandolaimpor
tanc
iayl ape
rt
inen
ciad elauti
li
zaci
ónd e
m
étodo
sindivi
dua
lesycole
ct
ivos,ytenie
ndoenc uent
aqu evar
iastécn
ica
spu edenserut
il
izadasal
m
ismoti
em po
.
Parafac
il
ita
rlarecog
idad elosda
tos enfunc
ión deladim
ensión d
elterr
itor
ioyd
esu
c
omp
lej
idad
,sepropo
nel
acrea
cióndecom
is
ionestemá
tic
asden
trod
ele
quipodetrab
ajo.
2

F
ina
lmen
te,s
erecomien
dadu ran
teest
afasequeelequipodet
raba
joseamet
ódico
,orden
adoy
es
tru
ctu
rado
,pa
raquel
ainfo
rm ac
ións e
acla
ra,p
reci
sayc on
cisaynohay
adif
icu
lt
adesene
ltra
tamien
to
quer
eci
baenla
sfas
espos
ter
iore
sd eanál
is
isein
terp
ret
aci
ón.

CUADRO7
CUAL
IDADESNECESAR
IASDELEQUIPODED
IAGNÓST
ICODURANTE
LARECOG
IDADELAINFORMAC
ION


todo Cua
l
idade
s
Es
tudiodelado
cumen
tac
ión Capa
cidaddeaná l
is
is,le
cturatempo
raldelo
sdocumento
s,ext
racc
iónde
ex
isten
te in
formación má
srelevante
,comparac
ióndedato
s,s
íntes
is.
Capac
idaddeescucha
r,deformularp
regun
tasopo r
tunasenfun
ciónde
l
En
tre
vis
tas áreadees
tud
ioyhab i
l
idaddeimp rov
isa
ryorien
tarlaconve
rsac
iónen
func
ióndelaac
ti
tuddelent
revi
stado.
Capac
idaddecomun
ica
ción,deescu
cha,dedir
igi
runaconve
rsación
G
rupo
sFo
cale
s
cons
ti
tuidapo
rva
ria
spersonasquepuedentene
ropin
ionesd
ist
intas
.
Capac
idaddecomun
icac
iónydee scucha,
imp rov
isado
ras
,yded ir
igi
runa
Ta
l
lere
spa
rt
ic
ipa
t
ivo
s
conve
rsac
iónenlaquepuedenin
terven
irpersonasconop
inione
sd i
stin
tas
.
Capa
cidaddecomun
icac
iónydee scu
cha
,as
ícomodep
rox
imidadha
cia
En
cue
sta
s
laspersona
squesonencue
stada
s
Capac
idaddeconcentra
ciónv
isua
l
,desaberd
is
tingui
rque loquese
Ob
serva
ción obse
rvacor
respondeconsue s
tadona
tura
lynoe s
táalte
radoantela
s
itua
cióndeserobservado

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
ia.

b
) Es tudiodeladocumen taciónexistente
E
staté c
nicadebeuti
liz
arsesiemp
reyc om oun afa
sep rev
iaalc omienzodelasvi
si
tasalte
rreno
.Se
u
ti
lizac onelfindeo b
tenerunaprimeraaprox
im a
ciónalterr
ito
rioyd ede
tec
tarlo
sprobl
em a
syl a
s
c
ualidadesquelocar
acte
rizan
.Permi
tetenerin
formac
i ónt
antocuant
it
ativacomocua
li
tat
iva
.
E
stad
ocum
ent
aci
ónpu
edes
erd
e3t
ipo
s:
•E
scri
ta:p roven
ientedefuente
sd einfo
rm a
ciónpr
imar
ia(pl
anesd edesar
rol
lopreced
ent
es,
p
lanessec
t or
ial
es,est
adís
tic
ast emá
tica
s,censosdepobl
ación
,e t
c.) osecund
ari
a(plan
es
r
egiona
lesyon aciona
les
,est
adís
tic
asn a
cion
ales
,pl
ane
sdeter
rit
orio
sv ec
inos
,etc
.)
.
•O
ral:re
cogeinfo
rmaci
ónobten
idaatrav
ésd
ere
gis
tro
sre
al
izad
osco
ncám
ara
syg
rab
ado
ras
(
enencu
est
as,ent
rev
is
tas
,ta
lle
res
,et
c.)
.
• Ca
rto
grá
fi
ca:r
eco
gel
osm
apa
sex
is
ten
tesso
bree
lte
rr
ito
rio(g
eog
ráf
ico
s,u
rban
ís
ti
cos
,et
c.
).
Duran
teelestudiodee s
tado cumen
tac
ión,re
sul
taimpre
sci
ndi
blemira
rcond e
ta
llelo
splane
sd e
de
s ar
rolloprecede
ntescone lfind enocae
renl o
serro
rescomet
idosenelpas
ad oydeaprove
cha
rlas
buenasp r
á c
ti
casaprendida
s.S epropon
eparael
lounalec
tur
atempor
aldelosdocumen
tosqueayud
aráa
en
t enderm e
jorelte
rri
t o
riodesdetresd
imens
iones
:

2 V
éas
eun
apro
pos
ic
iónc
onc
ret
aenl
apa
rtep
rác
tic
adee
sted
ocum
ento
.

27
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

1
) H
is
tór
ica
,at
rav
ésd
eun
ale
ctu
raqu
epe
rmi
te:
− Cono
cere
lnúm
erod
epl
ane
ses
tra
tég
ico
spr
eced
ent
esysu
slín
ease
st
rat
égi
cas
,
−D
etec
tarcua
leshansi
dolosprob
lemasrecu
rre
nte
sal
ola
rgod
elt
iem
po,lo
squ
enoh
an
s
idoresu
el
tosylosquee
stánap
arec
iendo
,
−I
den
ti
fica
rl o
sp ro
blem
a sr
esu
el
tosylam
ane
rae
nlaqu
eseh
acon
segu
ido
,co
nvi
rt
ién
dos
e
a
síe
nu nejemplodebuena
sprác
ti
cas
.
2
)T e
rr
ito
ria
l,porm ediodeles
tudiodelt
err
ito
rioenr
ela
ciónalp ap
elquehanjugadoene
l
e
spac
iolosr
ecur
so ste
rr
ito
ria
les(t
ant
ohumanoscomomate
ria
les
),loqu
epermi
te:
−De
scub
ri
rsihah
abi
dounc
amb
ioim
por
tan
tee
nlacom
pos
ici
ónd
ele
spa
ciot
err
ito
ria
lysu
impa
ctoene
lmismo
,
− En
umera
rcu
ale
sh ansid
olosrecu
rso
sm ásval
orado
sylo
squ
enos
ehant
enidoencu
ent
a
du
ran
tel
ase
st
rat
egiaspre
ceden
tesyporqué
,
3
)E s
cal
ar,ana
liz
andolare
lac
iónde
lter
ri
tor
ioconlost
err
ito
rio
sv e
cino
s,as
ícomoelimpac
to
re
cib
idoporlaspol
ít
ica
sye s
tra
teg
iaste
rr
ito
ria
lesg
lobal
es(reg
iona
lesyonacion
ale
s)
,lo
qu
epermit
e:
−A
nal
izarsil
astenden
ciaster
ri
tor
ial
esh
ane
stadoa
lin
ead
asconl
asd
ire
ctr
ice
sdel
os
t
err
ito
rio
sdeniv
elsup
erior
,
−I
den
ti
fic
are
lim
pac
tod
ela
spo

tic
asn
acion
ale
syr
egio
nal
esene
lde
sar
rol
lot
err
ito
ria
l.
F
ina
lm en
te
,e sim po
rtant
econs
ider
arquesepuededa
relca
sodequeunte
rr
itor
ionoteng
a
do
cumentac
ión pr
evia
. Ene s
tasi
tua
ción
,eldiagnó
st
icose
rálapr
ime
ra do
cum
entac
ión b
asede
l
te
rr
ito
rio
,loquereque
rir
ád em ayo
res
fuer
zopa
rarea
li
zar
lo
.
c) Encuen t
rosconlosac toreslocales
Lare cogidad elainform ac
iónat ravésd eencuen
trosconlo sa ctoresloca
leseslafasequeg arant
iza
la con strucc
ión d e
ld iagnó s
tico desdel apa r
tic
ipación
.S in emb a
rgo,last é
cnicas quefu eron
presentad a
san te
riorm enteyqu es e
ránexp l
icadascond e
tall
eacon t
inuación
,comb inandiferen
t es
enfoqu es“p art
icipa
tivo s”. Ene s
t es ent
ido
,lo sg ruposfo cal e
s ylo st a
lle
resp ar
tic
ipat
ivosson
aquellast écn
icasqu ef avorecenun m ayorgradod erepresent
at ividaddea c
tore
sloc a
les
,o t
rascomo
lasen t
r evis
tasindividu al
escona ctoresclave
,nosonp rop
i am entep a
rtic
ipat
ivasperopermitentener
inform ación detal
ladad elá read ee stud
io. Porellos er ecom i
endal auti
lizac
iónd ed ife
rentes
técnicasenun m ismop roceso
.
Larecogid ad el ainformaciónat ravé
sd een cu
entro
scona c
tor e
sloc a
le s
,pu edes er un
proc
e socomp le
jod ebidoalosdif
er ent
estemasycategor
íasquesed ebeninves
tigar,yn ece
si
t a
rád e
mayortiempop rincipalmenteenlost e
rri
tor
iosdemayord imen
sión.Porelloserecom iendaelaborar
unpl andetr abajoqu ereco
japord íayá reatemá
ticalosobjet
ivosqu esequ ie
r enalcanzar
,yen
func
iónae sto,lo stiposd eencuentrosqueseorganiza
rán
,e lluga
rene lquet endránlugarylo s
acto
re squep ar
ticiparán.

28
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

CUADRO8
EJEMPLODEAGENDADETRABAJOPARALARECOGIDADELAINFORMAC
ION
ATRAVÉSDELOSENCUENTROSCONLOSACTORESLOCALES

Ob
jet
ivo
:Iden
t
ifi
carlo
spun
tos má
sdéb
i
lesy
laspo
ten
cia
l
idade
sde
lsi
stemasan
i
tar
iode
lte
rr
ito
rio
.Día1
a
Á
reatemá
t
ica Luga
r,ho
radeen
cuen
tro Ac
tore
slo
cale
s Me
todo
log
ía Compo
sic
iónde
lequ
ipo
S
istemaso
cio Cen
trodeSa
lud
,ala
s D
ire
cto
rde
lCen
tro En
tre
vis
ta En
tre
vis
tado
resAyB
cu
ltu
ral 09
:30h
Sa
la Mult
imediade
la -Técn
i codede sa
rrol
lo G
rupofo
cal Fa
ci
li
tado
resCyD
Muni
cipal
idad
,a dela munic
ipal
idad ,
las10:00h -Técn
i codesa luddel
M
inis
terio
-3 médicoslocales
-3representantesde
asoc
iacionesconf ines
san
itar
ios
O
tro
s O
ros O
tro
s O
tro
s

Fuen
te:Elabora
ciónprop
ia.
a
Segúnla
sté cn
icas me
todo
lóg
ica
squesee
xpl
icanene
lpun
tos
igu
ien
te.

Poro
trolado
,ante
sd erea
liza
rlosencuent
rossedebe
ráelabor
arunaguíaounc ue
st
iona
rioesp
ecí
fico
porcadaáreatemá
tica
,qu es e
ránlosso po
rte
sm at
eri
ale
squ eseu ti
liz
aráne
nc adaencu
ent
ro.L a
el
abo
r a
cióndel
am ismadebetene
rencu en
taalgun
ascons
ider
acion
es:
3

RECUADRO3
CONS
IDERAC
IONESPARALAELABORACIÓNDEUNA GU
ÍADEPREGUNTAS-CUEST
IONAR
IO
PARALOSENCUENTROSCONLOSACTORESLOCALES

• Tene
rcla
roe
ltipode
info
rma
ciónquesequ
iereob
tene
rsegúne
ltipodeen
cuen
tro
,
• E
laborarunaser
iedep regunta
scon
cre
tasyre
lac
ionada
scone
ltemadee
stud
io,quere
cojanin
forma
cióntan
to
cua
li
tativacomocuan
ti
tat
iva,
• U
ti
l
iza
runase
cuen
cia
lóg
icapa
ralae
labo
rac
iónde
lasp
regun
tas
,po
rejemp
lodelogene
rala
loe
spe
cíf
ico
,
• De
jare
lcue
stiona
rioab
ier
toanue
vascue
stione
squepuedansu
rgi
r.

Fuen
te:E
labo
rac
iónp ia.
rop

Lare
cog
idadelainf
ormac
iónatravé
sd el
ose nc
uentro
sconlosacto
resl
ocal
e s
,requ
ier
ed eun
a
l
ogí
st
icaquease
gureelbuenfunc
ionami
entodelosm ism o
s.Est
ac ue
st
iónnoe ssiem p
reten
idaen
c
ons
ide
rac
ión
,loquepue
deocas
iona
rprob
lemasyret
raso
se nlose
ncuen
tro
s,pore
lloesimpor
tan
te:
• Env
iarl
ainv
it
aciónalo
spar
ti
cip
ant
esd
elosen
cuen
tro
sconsu
fic
ien
tean
te
lac
iónya
segu
rar
se
dequel
ahanrec
ibidoydequ
evanapa
rt
ic
ipa
r,
•S
ise
tra
tad
eun
aen
tre
vis
ta
,co
nfi
rma
rlac
it
aco
nele
ntr
evi
stad
ola
sve
cesqu
ese
ane
ces
ari
o,
•A
seg
ura
rsedelad
isp
oni
bil
idaddelose
spac
iospa
ralo
se n
cu en
tros
,as
ícomodel
acapac
idaden
f
unc
iónde
ln úme
rodepa
rti
cipan
tes
,(s
iset
raba
jaco
nu ngrantal
lers
ene
ces
it
anvar
iass
ala
s)
• Comp
robarqu
elassa
laspue
sta
sadi
spos
ici
óndi
sponend
elm
ate
ria
lne
ces
ari
opa
rae
lbu
en
de
sar
rol
lode
lencu
ent
ro(p
iza
rra
,ma
rcado
res
,da
tashow,…
)
•V
eri
fica
r qu
ee lm
ate
ria
lne
ces
ari
opa
rae
len
cuen
tro e
stád
ispo
nib
le(ho
jas
, bo
líg
rafo
,
o
rdenado
r,…)
•O
rgan
iza
rpau
sasc
afé
sy/
odea
lmu
erzo
senc
asod
equ
ese
ane
ces
ari
o.

3
S
epu
edev
erune
jemp
loc
onc
retod
eun
agu
íapo
rár
eat
emá
tic
aenl
apa
rtep
rác
tic
adee
stedo
cum
ento
.

29
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

F
inalmentem en
ciona
rqu edur
antees
taact
ivid
adpuede
ns e
ru t
il
izad
ascám a
rasdevideoy/o
g
rabador
as,paralocua
ls edeb
eráso
li
cit
arau
tor
iza
ciónpr
evi
a,cone
lfinderesp
eta
rlaide
ntid
addelos
a
cto
r e
ster
rito
ria
les
.
d
) En trev
istas
L
asen
trev
is
tassonunm éto
doqu ereco
gei
nformac
ióntan
tocua
li
tat
ivacomocuan
ti
ta
tiva
,quepue
dese
r
i
nve
st
igadahas
tasusmínimosdet
all
esenunacon
vers
ació
n.Lam e
todo
log
íaut
il
izad
ae nes
teca
soseb
asa
e
nunasecu
enci
ad epr
e g
unt
as-
respue
sta
squepue
ded u
rardeu
nah o
raaunahor
aym edi
a.
Ex
is
tend
is
tin
tost
ipo
sdeen
trev
is
tas
.
• Noes
tru
cturada
s:ut
il
izanuns
is
temadepregun
tasqu
eco
rre
spond
enaun
agu
íao
rien
ta
tiv
ade
cue
st
ione
sr e
lac
ion
adascone
ltemadee
studio
.
•D
ir
igida:uti
li
zanun
ase
ried
epr
egun
tasenb
aseaun
ali
stad
eve
ri
fic
aci
ónp
rev
iam
ent
e
p
repa
r ad
a.
•E
standar
izada
s: Ut
il
izanuncue
st
ion
ari
oce
rradoco
nunn
úme
rod
epr
egun
tasyav
ece
s
i
nclusodepos
ibl
esre
spues
tas
.
L
asen t
revi
sta
spu edens erp e
rsona
lesog rupa
lesyenc asod equelose n
tre
vis
tadosqui
eran
p
rese
rvarsui den
tid
ad,an ónimas. Enam bosc a
sosesm uyim por
tan
teh ac
erun asel
eccióndelos
e
ntr
evis
tadosenfun c
iónd eltipod einformac
iónques equier
econ segui
ryqu elosa c
torespu
eden
p
rovee
rporsucon oc
imientod e
lá r
eatem á
tic
ad ees
tud
io(soci
al
,e conómico
,ins
ti
tuc
ional
,… )ysunive
l
d
eim p
lica
ciónenelter
ri
torio(auto
ridadloca
l,l
íde
rcom un
al
,em presa
rios
,ciud
adanos…).
D
ura
nte
lae
ntr
evi
stap
ued
end
ars
eva
rio
ssu
pue
sto
squ
eele
qui
pod
etr
aba
jod
ebes
abe
rge
st
ion
ar
:
• Quelo
sen
trev
ist
ado
shay
anr
eal
izad
oot
rase
ntr
evi
sta
s,cono
zcany m
ane
jenl
ash
err
ami
ent
as
me
todo
lóg
icas
.
• Qu
ese
alap
rim
erav
ezqu
ere
al
izanun
aen
trev
is
taynos
epanc
ómon
iqu
ére
spond
er.
•Q
ues
ele
sha
gau
nap
reg
unt
acu
yar
esp
ues
tac
reec
onf
usi
óne
ine
sta
bi
lid
ade
nele
ntr
evi
stad
o.
Cone
lfindeg a
rant
iza
runain
formac
iónlo má
sd e
ta
llad
ayp róx
imaposi
bleenfun
ciónd
ela
s
p
regu
nta
spr
evis
tas
,elent
rev
is
tado
rdebet
enerencu
ental
assi
g u
ien
tesco
nsi
der
acion
es:
• Noi
nte
rrum
pirm
ien
tra
selen
trev
is
tad
oes
táh
abl
ando
,
• Nosug
eri
rre
spu
est
asenl
asp
regun
tass
iset
rat
adeun
aen
trev
is
taab
ier
ta
,
•S
aberdistingui
rlainformac
ión o
fre
cid
a porel en
tre
vis
tado en
tre aqu
ell
osd a
tos qu
e
c
orr
espond enaper
cep
cione
soim p
res
ione
sper
son
ale
sconlosquee s
táncons
tru
ido
ssobreuna
b
aseobj
etiv a
,
•Cont
rar
res
tarl
ai n
formac
iónde
len
trevi
stados
idi
sponendeda
tosob
jet
ivosp
arae
llo
,loque
puedehac
ersurg
ircue
st
ione
sdere
levanc
iaquenohab
íans
idocon
sid
erad
asdeman
erain
ic
ia
l.
E
sim
por
tan
tequela
sresp
ues
tasof
recid
aspore
len
trev
ist
ad o
/ss
eanapun
tad
aspo
rmá
sdeun
a
p
erson
aoques
eangr
abad
as,c
onelf
indeasegu
rarl
amayo
re x
act
itud
.
Lasentrev
is
taspued
ene s
tara
compañ
ada
sconun avi
si
taalter
reno
,atravé
sd el
acu
allo
s
e
ntr
evi
stado
respuedencom
ple
tarl
ain
form
aci
ónobt
enid
aconl
atéc
nic
ad el
aobs
erva
ción
.
e) Gruposfoca les
Losgruposfo
cale
ssonun até c
nicaderecogi
dadedato
sat ravé
sdelacualunoov a
rio
sfac
ili
tador
es
or
ien
tanalospar
tic
ipant
es(actore
sloca
les)enunad
iscu
siónconelf
indeelabo
rard
em ane
raconjun
tay
cons
e n
suadacue
st
ionesderelevanc
iare
lacion
ada
sconelám b
itodees
tud
io.
Pa
ralao rg
ani
z ac
i óndeungrupofo
calserecomi
endaquee
lgrupod epart
ici
pante
snoe x
cedalas
8
-10p e
rsonas
.E s
teg rupopuedeest
arcons
ti
tuidoporact
ore
sloc
ale
sc onocedor
esd e
láreat
em á
tic
ad e
e
stud
io( expe
rtostécnicos
),asícom oporpersona
sd eunam i
smac ategor
ía(m uj
eres
,agr
icul
tore
s,
empr
esar
ios,…).

30
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

Pr
eviamen
tealaorg
aniz
aci
ónd e
lgru
pod e
behab
ers
eplan
if
icadounabrevegu
íadedi
scus
ión,
qu
ere
cojadosot
resp
regun
tasc
lavescomomáx
imoso
breunacu
est
iónder
elev
an c
iade
lár
eat
em á
tic
a.
Elfa
ci
li
tadorof ac
il
itado
resd elosgruposfoca
lesse
ránlosencargadosdepre
sent
arlosobje
tivo
s
ylam e
todo
logía
,delanzarlaspregunta
sal ospar
ti
cipan
tes
,d edi
rig
irladiscus
iónydetom a
rnotadelas
idea
squ esevange n
erando
.P araqu eung rupofoca
lfunc
ione,lo
sf a
cili
tador
esdebense
rp er
sonascon
gr
andescapac
idade
scom unicat
ivas
,qu esepanescucha
rydirig
irunaco nver
sac
ióncons
ti
tuidaporvar
ias
pe
rsonasquepuedentene
ro pin
ione
sd is
tin
ta s
.
L
am etodo
logí
ad e
lg rupofoca
lpu edepl ant
ears
ed evari
asm ane
ra s
,ent
rel asmásc om
un e
sse
encuen
trau n
aco nve
rsa
ciónentreelfac
il
itadoryl o
sp a
rticip
antesentornoal asdosot r
espregun
tas
ex
traída
sd elaguíadediscus
ión.Ene s
tec asoe lfac
il
itadorlanzala
spr egun
tassigu
iendouno rd
eny
de
jandoe sp
aciopar
aladiscusi
ónconelfind ellegarate ndenc
iasconc
retas
.Enp a
ral
elosedebetomar
no
t adelasid
easm á
srel
evantesquevayansurgiendoyp resent
arunasconclus
ionesf
inale
s.
Lacom un
ica
cióndeb
es e
rflu
idadu
ran
tetodalaac
tiv
idadysedeb
ehace
rp a
rt
ic
ipa
rat
odo
slo
s
a
sis
ten
tesan
teelr
iesgod
equ ee
ld e
bat
ese
am onopo
li
zadoporunoova
rio
sac
tor
es.
Paral
aorgani
zac
ióndeungrupofoca
lsen
eces
itaune spac
iofís
icoenelqu
epued
anr
eunir
selo
s
di
feren
tespar
ti
cipan
tesylosfac
il
it
adore
sp a
rad
iscu
ti
rc ont r
anqui
lidadsob
relo
stema
seleg
idos
.La
dura
cióndeungrupofoc
alsue
lese
rd e2hor
asa2hor
asym edia
.
f
) Tal
le respa r
tic
ipat
ivos
Lo
st al
lerespar
ticipat
ivossonunat é
cnic
ad erecogidadeda
tosat r
avésdelacua
lu noov ar
ios
fa
cil
itador
esori
ent analospar
ti
cip
ant
es(ac
tore
sloc
ales)enl
acons
tru
cciónd
eper
cep
cione
s,in
qui
etude
s
ypropues
tasr
elacionadasconunaovar
iasáre
astem
á t
icas
.
Ex
ist
endiv
ers
asmane
rasdeentend
erunta
lle
rpart
icip
at
ivo.Sere
al
izaaqu
íun
asi
stem
at
iza
ción
qu
ere
lac
ionae
lnúmerod
epar
tic
ipan
tescone
lej
etem á
tic
od ees
tudio
:
•T
alle
rp equeño,formadoporun máximode10pa
rti
cip
ante
syconun
adura
cióndedoshor
as.
E
stet
ipod etal
leresfác
ildeges
tiona
r,nec
esi
tapo
cosfac
il
it
ado
resyd
are
sul
tadosr
ápido
s.Es
r
ecom endadoparaes
tudia
runúnicosec
tor
.
•G
ranta
ll
er,f o
rmadop o
ralred
edorde50p ar
tic
ipan
tesyc onunadurac
iónquepued
elle
garadurar
u
n1d íacom p
le
to.Estet
ipod eta
lle
re sm áscom p
lejod eges
tio
nar
,m áscost
oso
,neces
itauna
m
ayorcan
tid
addefaci
li
tador
esperoofr
ec eunavi
siónm á
sg lo
bal
.P a
ralare
al
izac
ióndees
tetal
ler
e
sn ec
esa
riofracc
iona
ral ospart
ic
ipa n
tesensu bgrup
o sde1 0p er
sonas
,qu epuedenest
ar
o
rgan
izad
osded o
sm aner
asdis
tin
tassegúnlo
so b
jet
ivosdelta
ll
er:
− Enfun
cióna
lmi
smoe
jet
emá
tico
,
− Enfun
ciónad
is
tin
tose
jest
emá
tico
s
Enamboscasoslosdi
st
into
sta
lle
ressonsimul
táneo
syc ad
aunodeell
osn ec
esi
tamínimoun
f
aci
li
tador
.Paralao rg
ani
zac
iónd ee
stetipodeta
lle
respued
es e
rnec
esa
rioprev
erlarea
liz
aci
ónde
p
ausa
sc af
é,a
sícom odela
lmuer
zo.
P
aral
ao rg
aniz
acióndelo
stal
ler
espar
tic
ipa
tivosenl
asdo
smod
al
idad
esp
res
ent
ada
ssen
ece
si
tar
á
d
eun
aov ar
iassa
lasenfunc
ióndelnúmerodepar
tic
ipan
tes
.
Pr
evioalaorg
ani
za c
iónd
elo
sta
lle
resp
art
icip
at
ivo
se sn
ece
sariosab
erqu
éinfo
rma
ciónsequ
ier
e
o
btenercone s
tam e
todolog
íayes
tud
iarquétipod et
all
ercor
respondeenm ayo
rmedid
aconlo s
o
bjet
ivosprev
is
tos
.
U
nadel
asm e
todo
log
íasp
rác
ti
casm
ásc
omun
esenl
aorg
ani
zac
iónd
elo
sta
lle
resp
art
ic
ipa
tivo
s
s
ere
sumecomos
igue
:
•Ag
rade
cim
ien
tosgene
ral
esalosp
art
ic
ipan
tes
,as
ícom
oaaqu
el
lasin
st
itu
cio
nesqu
ehanh
echo
po
sib
lequ
eserea
lic
eelta
lle
r,
•P
res
ent
aci
óng
ene
rald
elo
sob
jet
ivo
s,a
síc
omod
elo
spa
rt
ic
ipan
tes
,

31
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

•C
onelf
indecr
earunamb
ien
tedecon
fi
anzaydecon
ocim
ien
toen
tr
elosd
is
ti
ntospa
rt
ic
ipan
tes
,se
p
ued
eut
il
iza
runjue
g oou
nadin
ámi
cadegrup
oant
esdecome
nza
rconl
ost
raba
jos
,
•D
ivi
siónd
elg
rupoensu
bgrupo
ssie
slam
oda
lid
add
eGranT
all
er,
•E
lfaci
li
tadorpedi
ráat odoslospar
tic
ipan
tesdelgrupoosubg
rupoqueescr
ibanent
res
p
ega
tinasdi
st
int
assup e
rcepc
ión,pr
eocupac
iónypropos
ici
ónd
eaquel
lac
ues
tiónqueseh
aya
c
ons
ideradocomorel
evant
ep a
raeláre
ad ees
tud
io,
•U
nav e
zfin
ali
zado
,s eord
enanl a
sid
easenlap
aredoe nunap
iza
rraenfun
ciónalastre
s
c
ate
gorí
asas
ignad
as,fu
sionandoaqu
el
lasqu
ecoinc
iden
,conloqueseob
tendráun
av i
sión
g
ener
aldel
ap e
rsp
ect
ivadelgrupo
,
•S
egu
idoaes
teeje
rci
cioseab
rel
adi
scu
siónso
brel
asid
eassu
rgid
as,(t
oda
sde
ber
áns
erán
t
omada
sencon
side
raci
ón)
,
•U
navezd
efinid
astod
aslast
e n
denci
as,losp
art
ic
ipan
tesd
ecad
asu
bgrupop
res
ent
ana
lre
sto
d
elo
sgru
po sla
sconc
lus
ionesobt
enidas
.
Losfaci
li
tado
resd elost
alle
respart
ic
ipat
ivosde b
enserpersona
sc ongrandesc
apac
idad
esde
c
om unic
aciónyd eescucha
,improvi
sadora
s,yd eb
ens abe
rdir
igi
run aconvers
aci
ónenlaquepued
en
i
nte
rv en
irp e
rsona
sc onopin
ionesdis
tin
tas
.Lo sfac
il
it
adoresdebenserrespon
sabl
esdela
ssigu
ien
tes
t
are
a sparaqueelta
lle
rtengabu
enosresu
ltado
s:
•A
segu
rarqu
etodo
slo
scom
pon
ent
esd
elg
rupop
art
ic
ipan
,
•D
inam
iza
rlad
isc
usi
ón,
•P
ropo
nercu
est
ion
escom
plem
ent
ari
asso
brel
ast
end
enc
iasqu
esev
anp
res
ent
ando
,
•C
rea
runam
bien
ted
eco
nfi
anz
a,
•O
tro
s.
Enlost
all
erespar
ti
cip
at
ivo
ssesoli
cit
aau noovar
iosdelo
sp ar
ti
cip
ante
squ
eco
labo
ree
nla
o
rgan
iza
ciónd
elaside
asyquepre
sen
tenlo
sr e
sul
tadosob
ten
ido
salr
estodelg
rupo
.
Enalguno
scaso
s,lo
stal
ler
espart
ic
ipat
ivosdeb
enbus
cartécn
ica
svisu
ale
spa
rah
ace
rpa
rt
ic
ipa
ra
l
osa
ctore
s,yaqueenalgu
noste
rri
tor
iospuedenpa
rt
ic
ipa
racto
resana
lfab
eto
s.
g) Encues tas
Lasencue
sta
ssonun m é
tododere
cogid
aded ato
sap a
rt
irdeunas
eri
edep
regun
tases
tand
ari
zadasque
sell
evanaun am u
est
rarep
res
ent
ati
vadelt
err
itor
ioconelf
indeda
racono
cerop
inion
es,c
arac
ter
ís
tic
as
ohechosesp
ecí
ficos
.
Losc
enso
ssonunt
ipodeencu
est
asquer e
al
izanun
aenume
raci
óncompl
etadecadaun
adel
as
un
idad
esoe
lemento
sdeu
nsec
tord
elte
rr
ito
rio(po
rejemp
lolo
scen
sossob
rel
apobla
ción
).
P
aral
are
al
iza
ciónd
eun
aen
cue
stapu
edenr
eal
iza
rsed
is
tin
tost
ipo
sdep
regun
tas
:
•A
bie
rta
s:ofr
eceni
nfo
rma
ciónr
icaa
cer
cad
eunt
emayp
erm
it
enalo
spa
rt
ic
ipan
tescom
uni
car
i
deas
,cri
ter
ios…
•L
imi
tadas
:propor
cionanr
espue
sta
sdis
cre
tasd
em úl
tip
lesopc
ion
es,ye
len
cue
stadod
ebe
s
ele
ccion
araque
ll
ainform
aci
ónquelepa
rec
emásap
ropi
ada.
A
ntesdereal
iza
runae nc
uest
ad ebenes
tarcla
roslosobje
tiv
osdelarea
liz
acióndel
amisma,
c
rea
rselosfo
rm u
lar
iosqu
ev anaserut
il
izado
se nfunc
ióndelt
em aydel
ainfo
rmaciónqu
esepr
ete
nde
e
xtr
aereiden
ti
fic
arelt
ipodegentequevaaserencue
stad
a.
Laca
lid
add eunaencue
stadepended
elasp
regun
tasqu
elac
ara
cte
riz
anyd
elac
apa
cid
add
e
an
ál
is
isdel
osdato
squeti
enenlosen
cuest
ado
res
.

32
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

h) Observación
L
ao bse
rva
cióne s unatécn
icad erecog
idad ed a
tos queseu
ti
li
zad emaner
ac omp
lemen
tar
iaa
c
ual
quie
radel a
stécni
casenunc
iadasante
rio
rm en
te.Dur
antel
ami
sm a
,elob
serv
adorano
tal
oquev ey
e
scuch
aenelterr
enoenr e
lac
iónaláre
atem á
tic
ad ees
tud
i o
.
S
epu
edend
is
tingu
irdo
sti
posd
eob
serv
acion
es:
•E
xte
rna
:cu
andos
eob
serv
ade
sdea
fue
ra
•P
art
ici
pan
te:c
uand
oseo
bse
rvaenc
al
idadd
epa
rt
ic
ipan
te
An
tesd
einic
iarunaob
serva
ciónesimpor
tantesab
ercuál
essonla
scues
tion
esqu
esequ
ier
en
o
bse
rva
renre
lac
iónalá
read
eestud
io(grupod
epersona
s,in
fra
est
ruc
tur
a,e
tc
.)
.
Lao b
servac
ióne simpor
tan
tepa
racert
if
ica
run ainfo
rmac
iónob
ten
idaatrav
ésdeunat
écni
ca,as
í
comop arad et
ecta
ro tras e
riedecues
tion
esb as
ad a
se nloscompor
tami
entosdelosacto
res qu
e
no
rm a
lm en
ten osond es
cri
tos
.Enestesent
idolao bs
ervac
iónju
egaunpapelimpo
rtan
tedur
antela
s
en
trev
is
ta s
,losgruposfocal
esylo
sta
lle
respar
tic
ipa
tivos
.
Loso bs
erv
adore
sdebe
nse
rperson
asconunagr
ancap
acidadd
ec on
cen
tra
ciónvisu
al
,c ap
ace
sde
s
aberdis
tingu
irqueloqueseobs
ervacor
resp
ondeconsuest
adon a
tur
alynoe st
áa l
ter
adoantel
a
s
itu
aci
ónd eserob
serv
ado
.

CUADRO9
RESUMENDETÉCN
ICAS METODOLÓG
ICASPARALARECOG
IDADEDATOS

T
ipodein
forma
ción Pe
rf
il
/ca
rac
ter
íst
icas

todo Ven
taja
s In
conven
ien
tes
quere
coge de
losacto
resloca
les
En
tre
vis
tas Informa c
iónde tal
lada Cono cedore sdelá rea -Puedende scubri
r -Puedep roporc
ionar
sob ree lá reade dee studio,ent res cuest
ione squenohab ían in
fo rma c
ión
estudio,tan to n
ivele s
: s
idocon s
iderada senla dema s
iado
cualitat
ivacomo Dec
i sores/pol
ít
i co: gu
ía focalizadaene l
cuan ti
tativa ,enva r
ios au
toridade slo cales, -Unaen trevis
taab ier
ta in
te résde l
e
je s: l
ídere scomuna les, permitelae xposic
iónde en
trev is
tado
Pol
ítico:e strategias respon sableso mayorinforma c
ión -Lae leccióndelos
gene rale sy d
irectore sde cual
itat
iva par
ticipantespuede
espe cíf
ica sde l empre sa s
,cen tros
, -Unaen trevis
tae struc
turada serpo co
secto r
,de len torno, departamen tos,… permiteuna me jor repre sen
tativadel
de lasre la cione scon Técnico s
:e xpertosde compa raciónde losdatos sector
o
tro sse c to res… unse ctor desdee lpuntodev is
ta
Técn ico: C
iudadano s:los cuanti
tat
ivo
cara cter
í sticas habi
tan tesde l
espe cíf
ica sde l ter
ri
to r
io
secto r
,suap licación
,
sue fe c
to ,su s
rela c
ione sconla s
polí
tica s…
C
iudadano :la
percep ciónde l
secto r
,la s
propue sta s ,yque jas
quet ienen lo s
habitante sde l
terri
to r
io.
Grupos Informa ciónsob reun Ungrupodeen tre8a -Puedeo fre cerin
formac
ión -Puedeo cu
rr
irque
Focale
s temaoa spe cto 10persona s,bien quenohab ías ido unoova r
ios
espe cíf
icogene rada exper
to sdelárea consideradap rev
iamen
tey par
tic
ipan
tes
ycon st
ru idaat ravés temáticadee s
tudioo abr
irnue va slíneasde impongansu
deunad iscu sióncon ungrupocon investigación. op
iniónyqueha ya
ung rupodee xperto
s carac
teríst
icas -Sientaa lad iscus
ióna ac
toresqueno
ene lá rea comune s(mu jere
s, gentequep ro v
ienede par
tic
ipen
agr
icu
ltores, d
iferentesse ctores
,
empresarios… ) or
ígene s,…pe roconuna
caracter
íst
i caencomún
(con
tinúa
)

33
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

Cuad
ro10(con
clu
sión
)

Ta
l
leres Recogenla s Unoova rio
sg rupos -
Implicanaa cto
re sde -Puedense rdifíc
ile
s
pa
rt
ic
ipat
ivo
s percepciones
, deen t
re8a10 d
ife
rentesse c
tore sa decontrolarsob re
inquietudesy personasinte
resados d
iscu
tirdecue st
ione sde
l todositienen
propue s
tasqueun enelse c
torde m
ismoámb i
to. muchos
grupodegen te es
tudio(técni
co s
, -Generanunare flexión par
tic
ipan tes,
o
frecesob reeltema poblac
ión, ONG, co
lect
ivaypa rt
icipativa -Correne lriesgode
dee stud
io au
to r
idades,….) sob
ree láreadee studio queunoova r
io s
par
tic
ipan tes
impongasuop inión
Ob
serva
ción Info
rma c
iónque Sepuedeob se
rvar -Ayudanaen tende
r mejo
r -Requierede mu cha
ver
ifi
cauno sda tos tantoaung rupode cuest
ionesquesep lan
tean concentra c
ión
recogido spreviamen te,personas,comouna conotrastécn
icas -Sepuedecon fundi
r
busca info
rma ción in
f rae
struc
tura
,un -Si
rvenpa rava
lora
r lo
s laob serva c
ióncon
d
iferenteo intenta métododetrabajo da
to senelter
reno lainterpretac
ión
exp
licarlo s -Ayudanacomp renderlo
s
compo rtamiento sdel comportamien
tosdela
sectorodelo sa cto
re s gente

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iade
lau
tor
.

2
. P
rocesam
ien
todelain
formac
ión
E
slaseg
undafased
elproc
esode
ld i
agn
óst
icoycons
is
tee
nord
ena
rlai
nfo
rma
ciónr
eco
gid
apo
rcad
a
á
reat
emát
icaencompon
ente
s,p
art
esoide
asre
lev
ant
es.
Conelfindere
ali
zarunbuenproce
samien
todelainfo
rma
cións
erecom
iendaques
etr
aba
jed
e
m
ane
raindepend
ien
tecadaá
reat
em á
tic
asigu
iendol
aspaut
asques
eenunc
ianac
onti
nuac
ión
:
•L
ectu
rayr
evi
siónd
etod
alai
nfo
rma
cióne
xtr
aíd
aenl
afa
sed
ere
cog
ida
,
•Se
lec
cióndelain
formac
ión má
srel
evan
teo b
tenid
aenc ad
aáreatemá
tic
as eg
únlascuest
iones
qu
eseh ab
íanpl
antead
oe nl
asguía
sye nlo
sf o
rm u
lar
iosut
il
izadosp
arahacerl
ase n
trev
ist
as,
lo
sg ruposfoc
ale
s ylo sta
lle
respar
tic
ipa
tivos
,a s
ícom od elosd at
osr e
cogido
sd ela
do
cum en
tac
iónpre
cedent
e,
•I
dent
if
icac
iónd ecomponen
tespo
ráreatemát
icaycat
alogac
ióndelainfo
rmac
iónsegúnlas
p
aut
asd elasguíasmarcada
salin
ici
od elproce
soder ec
ogid
ad edatosoatrav
ésd ela
c
rea
cióndenuevascat
egorí
as.Esmuyprobab
lequeapar
ezcain
formac
iónquenohabí
as i
do
t
enid
aencu en
taprev
iamente
,
• Compa
rac
ión d
el o
sd a
tosdec adac
atego
ríae
xtr
aíd
osd
edi
st
int
asf
uen
tesin
ten
tando
c
om p
rende
rla
scone
xion
esen
tree
llos
,
•C
rea
cióndeg
ráf
icaseind
icado
respa
ralo
sdato
scuan
ti
tat
ivos
,yd et
end
enc
iasg
ene
ral
esp
ara
l
osdato
scua
li
tat
ivos
,enam bo
scaso
sconsu
sposi
ble
svari
able
s,
•D
ete
rmin
aci
ónd
elo
sre
cur
sosh
umano
sym
ate
ria
lesd
ispon
ibl
esp
arac
adaá
reat
emá
tic
a,
•P
res
ent
aci
ónf
ina
ldel
ain
form
aci
óng
ene
ralp
orc
adaá
reat
emá
tic
aysu
b-c
ate
gor
ía
.
Enfunc
iónde
lenfoqueydelatéc
nic
aquesehayau
sad
opa
ral
are
cog
idad
elo
sda
tos
,elan
ál
is
is
d
ebe
ríat
enerenco
nsi
der
aciónl
assigu
ien
tescu
est
ion
es:

34
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

CUADRO10
PROCESAM
IENTODELAINFORMAC
IÓN

Segúne
lt
ipo Segúnlaf
ina
l
idad

Cuan
t
ita
t
ivo Cua
l
ita
t
ivo Dedu
ctivo Indu
ctivo
Rev
isaysele
cciona
la info
rmac
ión ­ Re visayse lecciona ­ Re v
i sa,se lecc
iona, ­ Se leccionala
numér
ica má
simportanteporá
rea lasidea s, identi
ficaycompa ra informa cióntanto
temát
ica tenden c
ias, lainforma c
ióntanto cuali
tativacomo
Identi
ficay /ocreaca tegoríasconla propo siciones má s cual
itat
ivacomo cuan t
itat
iva má s
informa ciónnumé rica impo rtantesen cuanti
tativaen impo rtantecone lf
in
fun ciónacadaá rea funcióna laspautas deo frecerpau tas
Buscapau tasquede te rminen temá t
i ca quehab ía ma rcado quese rv
iránpa ra
tenden ciasenfo rmadepo rcenta
jes a
lp r
in c
ipiode la ext
rae rcon c
lus
ione s
orelac
ione sde losdato s ­ Iden ti
ficaoc rea
catego ríasen recogidadeda to
s sobre lastenden cias
numé r
ico s. quese rviránpa ra gene rales,loserrores
rela c
ióna las
Compa ra losresul
tado sobtenidos respue stasofrecidas cor
robo ra ro come tidos,la
paraen tenderaquésedebenla s descartarla crea c
ióndenue vas
d
iferencia solassim i
li
tude s ­ Bu scatenden c
ia s h
ipóte s
is, h
ipó tesis
,
quere cojanlas
Creaindicado resyva riab
le spor d
iferen te svar
iable s ­ O
tro
s ­ O
tro
s
categoríaenfun c
ióna lo
s deunaca tegoríao
d
iferente sdatosob tenidos sub -categoría
Ot
ros ­ O tro s
Fuen
te:E
labo
rac
iónp ia.
rop

P
arapode
rhace
runbu
enp
roc
esam
ien
tod
elai
nfo
rma
ción
,ele
quipod
etr
aba
jod
ebet
ene
rla
ssi
gui
ent
es
c
om p
eten
cia
s:
•C
apa
cidadp
araha
cerun
alec
tur
ag en
era
ld et
odal
ain
form
aci
ónys
abe
rex
tra
eraqu
el
losd
ato
s
d
em ay
orre
lev
anc
iaencad
aáreat
em á
tic
a,
•C
las
if
ica
rlai
nfo
rma
cióne
nre
lac
iónal
asc
ate
gor
íasp
rev
is
tas
,
•C
apa
cid
adp
arac
rea
rca
teg
orí
asnu
eva
senfun
ciónal
ain
form
aci
óno
bten
ida
,
•L
ectu
rad
elo
sda
toscu
ant
it
ativ
osycu
al
it
ati
vos
,
•C
rea
tiv
idadp
aral
aco
nst
ruc
ciónd
eind
icado
res
,es
tad
ís
tic
as,t
abl
asc
omp
ara
tiv
as,e
tc
.
•R
ela
cionarlain
formac
iónde
sdedif
eren
tesen
foque
stomandoencons
ide
rac
iónlosda
tos
c
ual
ita
tivosycuan
ti
tat
ivo
syre
lac
iona
rlo
sent
resí
,cone
lentornoyde
sdeunpuntodev
is
ta
t
em po
ral
.
E
lproce
samien
todelai n
formacióndeberí
ah ace
rsesigu
iendolalóg
icadelapa
rt
ici
paci
ón,atravé
s
d
etal
le
resqueimpl
iquenalosacto
reslocale
s,com osehizoenlafasedere
cogi
da.Si
nem ba
rgoestopued
e
s
ere nocas
ionespocooperat
ivo,p o
rl oqu eesr eal
izadoúnicamenteporelequip
oe nc
argadod ela
r
eal
izac
ióndeldi
agnós
tic
o.L aele
cciónd ecadam ét
odos e
rád e
termin
adaenfunc
ióndelost
iem p
os,dela
d
imens
ióndelte
rr
ito
rioydelnive
ld eim p
lic
acióndelosacto
resloca
les
.
3
. In
terp
retac
ióndelain
formac
ión
L
ainte
rpr
etac
ióndelainfo
rmac
ióncons
is
teenlamaner
ad epr
esen
tar
,exp
lic
aryda
rlesen
tidoalo
s
d
ato
srecog
idosys
ist
em a
tiz
ado
senlasf
asesp
rec
eden
tesder
ecog
idaydeaná
li
sisd
eda
tos
.
Est
af a
set
ienecomoo b
je
tiv
ocomp
rend
erl
alóg
icadelo
sproc
eso
squed
ete
rminaneld
esa
rrol
lo
d
elte
rri
tor
io,de
stac
andolosprob
lem
asquelehana
fec
tado
,asícomola
spo
tenc
ia
lidad
esybu en
as
p
rác
ti
casquelohanimpu
lsado
.
Lafa
sedelain
terp
ret
aci
óne
stám
uyl
igad
aal
adep
roc
esam
ien
toyeno
cas
ion
espu
eder
eal
iza
rse
d
eman
erapa
ral
ela
.
Pa
ralareal
iza
ción d
elain
terp
ret
aci
ón d
elai
nfo
rma
ción
,ser
ecom
iend
anl
ass
igu
ien
tes
c
ons
ide
rac
ion
es:

35
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

•R
evi
sarl
ain
form
aci
ónqu
ehas
idos
ele
cci
onad
ayp
res
ent
adap
orá
reat
emá
tic
ayc
ate
gor
ía
,
•E
stud
iarla
sp os
ibl
esrel
acion
esqueexi
stenen
trelo
sd a
tosdeunam
ismacat
ego
ríaye x
tra
er
c
on c
lus
ione
s,tomandoencons
ide
rac
iónlatempo
ral
idaddel
ain
form
aci
ón,e
lcon
texto
,…
•V
alo
rarlasrel
a c
ion
esen
tres
ect
ore
syc
atego
ría
syan
al
iza
rla
sin
flu
enc
iasen
tree
ll
as,a

c
om oconelento
rno
,
•E
stu
dia
ryan
al
iza
rlo
spro
blem
asqu
ehan
imp
edi
doe
lde
sar
rol
lod
elt
err
ito
rioysu
scau
sas
,
• Ex
tra
eryana
liz
arla
spo
ten
cia
lid
ade
sde
lte
rr
ito
rio
,qu
epu
ede
nse
rconv
ert
ida
sene
jem
plo
sde
bu
enasp
rác
ti
cas,
• Com
prende
rla
stendenc
iasdelosda
tospr
esen
tad
osenr
ela
cióna
lte
rr
ito
rio
,asuen
tornoya

com
oc onl
aspol
ít
icasr
egiona
lesynac
iona
les
.
Laint
erp
ret
aci
ónd elai
nformac
iónd ep
endede
len foqu
equ
eseh
ayat
enidoenl
ase
tap
as
p
rec
eden
tes
,deest
em odos
epued
eh a
cerlas
igui
ent
ecl
asi
fic
a c
ión
:

CUADRO11
INTERPRETAC
IÓNDELAINFORMAC
IÓN

Segúne
lt
ipo Segúnlaf
ina
l
idad

Cuan
t
ita
t
ivo Cua
l
ita
t
ivo Dedu
ctivo Indu
ctivo
Focal
izasu interp
retac
iónenve r Focal
izala in
terpretac
iónen Demuest
rao Valor
izae lpotencial
s
ilo sci
f rastienensentido
,qué latenden c
iade lo stema sde desca
rtalas endógenode lter
rito
rio
ap
licacione stienen,qué impo r
tanciasurgido sdelos h
ipótes
is paralaiden t
ifi
caciónde
conclusione sseex t
raendee l
las d
iferentes métodos,enve r lanzadasal posibleslíneasdea cción
,
yquere comenda c
ionespueden cuá
le ssonlo sproblema sy in
iciodel teoría s
,hipótesi
s,
hacerseten iendoencuen tael sussolucionesenre lación d
iagnóst
ico recomenda cionespa rae
l
contex
to ,latempo ral
idady la
s conelcon tex
tolo caly proce sodede sa
rrol
lodel
re
la c
ione scone lexte
rior
,… regional
,… terr
itorio
Fuen
te:E
labo
rac
iónp ia.
rop

RECUADRO4
EJEMPLODEINTERPRETAC
IÓNDEDATOS

S
i
tua
ciónypo
rcen
tajeedu
cac
iona
l2004enV
i
llaA
leg
re
S
i
tua
ción Homb
res Mu
jere
s To
tal
Nun
caAs
ist
ió 4
,43 4
,3 4
,34
K
inde
r 2
,5 2
,7 2
,6

sicaoP
rima
ria 47
,1 48
,7 47
,9
Med
iacomún 18
,14 17
,3 17
,71
Human
idade
s 2
,93 3
,6 3
,3
Med
iaCome
rcia
l 2
,53 4
,95 3
,8
Med
iaIndu
str
ial 7
,4 1
,1 4
,21
Med
iaAg
ríco
la 0
,31 0
,12 0
,21
Med
ia Ma

tima 0
,1 0
,1 0
,1

cni
cafemen
ina 0 2
,5 1
,24
No
rma
l 0
,03 0
,1 0
,1
C
.F.T
. 0
,5 0
,7 0
,6
I
.Pro
fes
iona
l 0
,6 0
,9 0
,74
Un
ive
rsi
tar
ia 0
,7 2
,2 2
,43
Noap
l
ica
/Re
sponde 10
,84 11 10
,91
TOTAL 100 100 100
(con
tinúa
)

36
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

Re
cuad
ro4(con
clu
sión
)

P
rob
lema
s Po
ten
cia
l
idade
s

- La m
itaddelapob
lac
iónsó
locomp
letae
l - P
resen c
iadecap
ita
lhumanocon
n
ive
ldee s
tudio
sbási
cos
. capac
itaciónene
stud
ioscome
rcia
lese
- Pocosestud
ian
tescomp
letane
stud
ios indus
tria
le s
.
unive
rsi
tar
ios
. - Posib
i
lidaddeincremen
tare
ldesa
rro
l
lo
delsectorse
rvi
ciospues
toquehay
- Ba
josnive
lesedu
cat
ivo
sde
lapob
lac
ión
loca
l. personalcapac
itado
.
- E
l30%delapoblac
ióntieneneduca
ción
- Ac
tividadp rodu c
tiva,posiblementeindu s
tr
ial
deexpo r
tación,dadoque lo sjóvenesse mediapo
rloqueesunpo ten
cia
lpara
la
formanenedu ca ción mediacome rc
iale promoc
ióndeemprendedores
/as
.
indu st
ria
l,quec reaemp leoene lverano - Incen
tiva
reldesa
rro
l
lodep
rog
rama
sde
debidoaunpo sibleaumen toc í
clicode la innovac
iónsoc
ial
.
act
ividadena lgunapa rtede lacadena - Desa
rro
llarunsis
temadeedu ca
ción
produ c
tiva. super
ior másat
ractivoenfunc
ióndelas
- Enlaedu
caciónsupe
rio
r mue
straba
jo poten
cia
lidade
sde lterr
i
tor
io.
interé
sporpar
tesdeloshombres
.
- Trabaja
rlaequidaddegéne
roen
- Larelac
ióndee stud
iantesenedu ca
ción e
studiossupe
riores
.
super
ior
,Unive
rsidad,CFT ,Ins
t.
- De
sarro
l
larsis
temasdecontinu
idadde
Pro
fes
ionale
s,estainver
tidos.Seven más educa
cióntécn
icadesdelaeducac
ión
pro
fes
ionale
squeté cni
co s
. med
iaha c
ialosCFT.
Fuen
te:Cu
rsoon
-l
ine“Ge
stióne
stra
tég
icapa
rae
lDe
sar
rol
lolo
calyreg
iona
l”
,ILPES2010
.

Elproces
amien
todelai
nforma
ciónpued
es e
rreal
izad
oporelequ
ip odet
rab
ajoún
icam
ent
eode
m
ane
rap a
rti
cipa
tiv
a,paral
oqu esepuedenconvoca
rtal
lere
spar
tic
ipa
tivosenpara
le
loalafas
ede
i
nte
rpr
eta
ción,sis
eoptapo
res
teenfoque
.
Pa
rau n
a buenaint
erp
ret
aci
ónd
elo
sda
toss
ene
ces
itau
nequ
ipod
etr
aba
joqu
eteng
ala
s
s
igu
ien
tescompe
ten
cias
:
•C
rea
tiv
idadp
aras
abe
rha
ceru
nal
ect
urac
ons
tru
ct
ivad
elo
sda
tosp
ore
jet
emá
ti
coyc
ate
gor
ía
,
•C
apa
cidadpar
arecono
cers
igno
sca
rac
ter
ís
ti
cosd
ete
nde
nci
asr
ela
cion
ada
sconl
acap
aci
dad
d
edesa
rro
llode
lte
rr
ito
rio
,
•C
apac
idadd erel
a c
ion
arlainfo
rmacióndecadae j
etemá
tico
,co nloso
trosa
sícomosu
r
ela
ciónconelento
rnoyotro
snive
leste
rr
ito
ria
les
,conl
aspolí
tic
asnac
ion
ale
syreg
ion
ale
s,y
d
esdeunavi
sióntempor
alehi
stó
ric
a,
•C
apa
cidad p
aras ac
arconc
lus
ionesdelain
forma
ción p
resen
tad
a, qu
es ed e
riv
arán en
t
enden
cia
syp rop
osic
ion
esdeacc
ione
spa
ranu
evase
stra
teg
iasdede
sar
rol
lolo
cal
,
•D
is
tingu
irla
spoten
cia
lid
ade
s,lim
ita
cion
es yp
rob
lem
asd
ecad
aár
eat
emá
tic
a,yd
esu
s
r
ela
cione
sent
res
íyconelen
torno
.
4
. Va
lidac
ióndelain
formac
ión
Sielpro ce
so d
ee laborac
ión d
eldiagnó
sti
c oensuf ased ep roc
esamien
toei n
terp
ret
ación dela
inf
orma c
iónnosereal
izadem ane
rapar
tic
ipa
tivaconlosact
oresloca
lesporcue
stion
esdetiem poy
/od e
ope
rat
ividad
,serecom iend
alareal
izac
iónd eta
lle
resd evali
dacióndelainformac
ión.E s
tostal
ler
es
debe
ránserorg
aniz
ado sconlo
sactor
esloc
alesytend
ránlossigui
ente
so b
je
tivos
:
•P
res
ent
arl
asc
onc
lus
ion
esqu
eseh
ane
xtr
aíd
ode
lpro
cesod
edi
agn
óst
icop
ors
ect
ord
ees
tud
io
•O
fre
cerl
asr
ecom
end
acion
esp
ert
inen
tesp
arac
adaá
reat
emá
tic
a,
•A
bri
reld
eba
teso
brea
lgúne
lem
ent
oqu
enoh
ayas
idot
eni
doencon
sid
era
ción
,
•D
arp
orf
ina
liz
adoe
lpro
cesod
edi
agn
óst
icocone
lav
ald
elo
sac
tor
est
err
ito
ria
les
.

37
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

F
. Aspec
tosgene
ralesyo
rgan
iza
tivos
S
igu
iend
olad
ivi
siónenlo
s4á
rea
stem
át
ica
s:
•D
esa
rro
lloe
con
ómi
col
oca
lyfom
entop
rodu
ct
ivo
,
•O
rde
nam
ien
tot
err
ito
ria
lyd
esa
rro
llod
ein
fra
est
ruc
tur
as,
•D
esa
rro
lloso
cia
lyc
api
talhum
ano
,
•D
esa
rro
lloin
st
itu
cion
al
,ar
ti
cul
aci
ónd
eac
tor
esyp
art
ic
ipa
ción
.
La
sárea
stemát
icaspuedensu
bdiv
idi
rseeneje
sconelf
indefoca
liz
are
ltraba
joenrespond
era
l
asp
regunt
asesp
ecí
fic
as(cuad
ro12)
.Lo sd
ife
rent
eseje
ssede
bencoo
rdina
rein
terc
am b
iari
nformac
ión
c
one
lfindenoperd
erlain
tegr
idaddela
sárea
s.

CUADRO12
ÁREASYEJESTEMÁT
ICOSPARAREALIZARELD
IAGNÓST
ICO

Á
rea E
jetemá
t
ico
Desa
rro
lloeconómicoy Es
tru
ctu
rap
rodu
ctivaye
spe
cia
l
iza
ción
/Te
cno
log
ía,p
rodu
ctiv
idad
fomentoproduc
tivo O
rgan
iza
ciónemp
resa
ria
l
D
inám
icade
loste
rr
ito
rio
s.Económ
icaydemog
ráf
ica
Po
l
ít
ica
sdefomen
top
rodu
ctivo
Desa
rro
l
loso
cia
lycap
ita
l Po
l
ít
ica
sso
cia
les
, mun
ic
ipa
les
,reg
iona
lesyna
ciona
les
humano Edu
cac
iónyv
iv
ienda
Emp
leoypob
rezaysa
lud
Pa
rt
ic
ipa
ciónc
iudadana
O
rdenam
ientodelte
rr
ito
rio Iden
tidadte
rr
ito
ria
l
e
inf
raes
tru
ctura Po
sic
iónde
lte
rr
ito
rioene
lsi
stemaa
lcua
lpe
rtene
ce/e
stru
ctu
rade
lte
rr
ito
rio
So
sten
ibi
l
idadde
l mode
lote
rr
ito
ria
lex
isten
te
Ex
is
ten c
iadereg
lase
stra
tég
ica
squepe
rmi
tenabo
rda
rlo
sde
saf
íosde
lacomuna
yel mun
icip
io
Desar
rol
loins
ti
tuc
iona
ly Ge
stiónpúb
l
ica
loca
l
cap
ita
lso c
ial P
resupue
sto
:si
tua
ciónf
isca
lde
l mun
ic
ipio
Te
j
ido
ins
ti
tuc
iona
l
:ar
ticu
lac
iónyre
spue
sta
salacomun
idad
Fuen
te:E
labo
rac
iónp ia.
rop

Acontinu
aciónsepre
sen
tan4gu
ías,unapo
ráre
ad et
rab
ajo
,qu
ep e
rmi
tenor
ient
are
leje
rci
ciode
l
d
iagn
óst
icoiden
tif
icandolo
stema
s,ob
jet
ivosypr
egun
tasre
lev
ant
espa
ralar
eal
iza
ciónde
lej
erc
icio
Nimqu isldoe xe xeumiu s
tioeafeume rc
il
lametl u
temad m agnafeumsandiam,quatin
cil
i qu
i
blao
redu iss
ie ssedti
edo le
ssiblao
revel
is
lu tpa
tumd ip
it,simqu am,sediam,conhentv en
it
,sumam et
erci
lu ll
af aciduntnul
l ao
rpero
sn imiusc
il
issit
ionul
land remi letullao
raddo loredolor
tionsedigna
feum sanh enitd e
les
sitlorefeuis
lil
laalisamvu llao
ri nimamdo lore
etloriri
tn ibhers ed magna
facip
su s
trudt i
ev elutw i
sa tadeuf a
ccumqu aminv eni
se rsimvolore
rciduntpraest
rudtedoe ssed
doloborefe umsanh enibheugia
t,quisnumad itdolor
e rini
at,volor
ev olo
refeumqu a
tuet edel
iquat
doloredoluptat
.

38
CUADRO13

CEPAL–S
GU
ÍATEMÁT
ICAPARALAELABORAC
IÓNDEUND
IAGNÓST
ICOTERRITORIALDESARROLLOECONÓM
ICOYFOMENTOPRODUCT
IVO
Ob
jet
ivo
: Inve
st
iga
rla
scond
ic
ione
seconóm
ica
sde
lte
rr
ito
riodeaná
l
isi
s,in
cluyendosud
inám
icare
cien
teysus
itua
cióna
ctua
l

eri
Ac
tore
ste
rr
ito
ria
les
:

eM
- Emp
resa
rio
s.

anu
a
- Depa
rtamen
tosdefomen
top
rodu
ctivo
.

le
sN
- Aso
cia
cione
sgrem
iale
s.

°7
- Coope
rat
iva
s.

6
- O
rgan
ismo
sna
ciona
lesdefomen
top
rodu
ct
ivoconp
resen
ciaene
l mun
ic
ipio
.
- O
tro
s.
Tema
s Ob
jet
ivo
s P
regun
tascen
tra
les
Es
tru
ctu
raproduct
ivay Ident
if
ica
rla
sp r
inc
ipalesa
ct
iv
idadese
conóm
ica
s 1
.¿Cuá
lessonlo
spr
inc
ipa
lesse
cto
res
,produ
cto
sose
rvi
cio
sgene
rado
spo
relte
rr
ito
rio?
e
specia
l
iza
ción. ex
isten
tesenelter
ri
tor
iodeaná
li
sis 2
.¿Cuán
toemp
leosegene
raene
lte
rr
ito
rioyenquese
cto
resoa
ct
iv
idade
s?
3
.¿Cuá
leslacompo
sic
iónenté
rmino
sdetamañodeemp
resa
s?
4
.¿Cuá
leslao
rien
tac
iónde me
rcado
sde
lap
rodu
cción(
loca
l
,reg
iona
l
,na
ciona
l
,globa
l)?

Te
cno
log
ia,p
rodu
ct
iv
idad Iden
ti
fica
rgradote
cno
lóg
icode
losse
cto
res 1
.¿Quég
radote
cno
lóg
icot
ienenlo
sse
cto
resp
rodu
ctivo
s?
p
roduc
tivos
39

O
rgan
iza
ciónemp
resa
ria
l Iden
ti
fica
rlascara
cte
rís
tica
sdelas 1
.¿Cuán
taso
rgan
iza
cione
semp
resa
ria
leshaysegúnse
cto
r?

M
et
o
rganizac
ione
semp resa
ria
lesex
isten
tes

o
2
.¿Cuá
lese
ltamañode
laso
rgan
iza
cione
s?

do
l
3
.¿G
radodeco
labo
rac
iónen
trela
sorgan
iza
cione
semp
resa
ria
les?

og
íap
4
.¿Impo
rtan
ciadela
sorgan
iza
cione
sene
ldi
señodepo

t
ica
sdefomen
to?

aral
ae
D
inámicade
loste
rr
ito
rios
. Iden
ti
fica
rla
stenden
cia
sdeaño
sre
cien
tes 1
.¿Cuá
leslata
sadec
rec
imien
tode
lapob
lac
iónenaño
sre
cien
tes?

l
a
Económi
caydemográ
fica 2
.¿D
inám
icadeemp
leoyde
semp
leo?

bo
rac

Pol
it
icasdefomen
to Iden
ti
fica
rlospr
inc
ipa
lesporg
rama
sopo
l
it
ica
sde 1
.¿Po
l
ít
ica
sPYME?

nd
produc
tivo fomentoprodu
ct
ivoex
isten
tes

ee
2
.¿Po
l
ít
ica
sdep
romo
cióndeemp
leo?

s
t
3
.¿O
tra
spo
l
it
ica
sdefomen
to?

ra
te
ia.

g
Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop

iasd
ede
sar
rol
lolo
cal
CUADRO14

CEPAL–S
GU
ÍATEMÁT
ICAPARALAELABORAC
IÓNDEUND
IAGNÓSTICOTERR
ITOR
IALDESARROLLOSOC
IALYCAP
ITALHUMANO

Ob
jet
ivos
: Inves
tiga
rlas
itua
ciónde
losse
cto
resso
cia
lesp
rin
cipa
lesde
lte
rr
ito
rio
,ysure
lac
iónconla
spo
l
ít
ica
slo
cale
s,reg
iona
lesyna
ciona
les
,as
ícomoconlape
rcep
cióndela
s

er
m
ismasporlo
sciudadano
s

i
eM
Pa
rt
ic
ipan
tes
:

anu
a
- Depa
rtamen
tosdesa
lud
,edu
cac
ión
,depo
rte
s,cu
l
tura
,…

le
sN
- D
ire
cto
resdecen
tro
sedu
cat
ivo
s,san
i
tar
ios
,cu
ltu
rale
s,…
.

°7
- L
íde
rescomuna
lesyau
tor
idade
slo
cale
s.

6
- Aso
cia
cione
scu
l
tura
les
,edu
cat
iva
s,dede
recho
shumano
s,deba
rr
io,de mu
jere
s,…
- O
tro
s.
Tema
s Ob
jet
ivo
s P
regun
tascen
tra
les
Po

ticas Ident
if
ica
re spec
íf
icamenteque 1
.¿Cuálessonlaspolí
ticassoc
ialesl
levadasacabof
ren
tea lo
sprob
lemasdein
forma
l
idadenelempleo
,
soc
iales carac
ter
íst
icasposeenlaspo

ticassoc
iale
s pro
tecc
iónsocia
l
,p romo c
ióndelemp leo
,pol
ít
ica
sdesaludyde me
joram
ien
todelacobe
rtu
rayca
lidaddela
mun
icipa
les, denive
l munic
ipa
l,reg
ionalynaciona
l educac
ión
,enlo st
resn ive
lesdelestado?
,
reg
ionalesy 2
.¿Cuá
lese
lsi
stemadef
inan
ciam
ien
tode
losp
rog
rama
sso
cia
les?
nac
ionales
3
.¿Cómosefo
cal
izan
losp
rog
rama
sso
cia
les?
4
.¿Quég
radodeso
sten
ib
il
idadt
ienene
sosp
rog
rama
sso
cia
les?
4

5
.¿Lo
sprog
rama
sso
cia
lesquesee
jecu
tanene
lte
rr
ito
riore
spondena
lass
igu
ien
tesp
regun
tas
:
0

­ ¿Son
las mu
jere
selob
jet
ivode
lpro
yec
to?

M
et
­ ¿Fue
roncon
sul
tada
sla
s mu
jere
ssob
ree
ldi
seño
,imp
lemen
tac
ión
,supe
rvi
siónye
valua
ciónde

od
p
roye
cto
s?

o
log
­ ¿Cómosere
fue
rzae
lempode
ram
ien
tode
las mu
jere
sene
sto
spro
yec
tos?

íap
­ ¿Qué
impa
ctot
ieneenla me
joradev
idade
las mu
jere
sde
lte
rr
ito
rioe
step
roye
cto?

aral
Edu
cac
ión Reconoce
rla
sca
rac
ter
íst
ica
sde
lsi
stema 1
.¿Cuá
lesla med
iadee
sco
lar
idaddelapob
lac
ión?

ae
educa
tivo

l
2
.¿Cuá
lessonlo
sínd
ice
sdeana
l
fabe
t
ismo?

abo
r
3
.¿Quépo
rcen
tajedea
lumno
sde
jae
lsi
stemae
sco
lar?

ac
i
4
.¿Quépo
rcen
tajedea
lumno
saccedeaedu
cac
iónsupe
rio
r?

ónd
5
.¿Cuá
leslacobe
rtu
ra?

ees
t
6
.¿Exis
tealgúns
istemade med
ic
iónde
laca
l
idadde
laen
señanza?¿Cuá
lessonsu
sre
sul
tado
sene
l

ra
t
te
rr
ito
rio?

eg
i
7
.¿Cómosea
rt
icu
lalaedu
cac
ióncone
lemp
leo?

asd
8
.¿Sepuede
iden
ti
fica
runab
rechad
ig
ita
len
tre
losqu
int
i
lese
xtremos?

ede
9
.¿Qu
iénf
inan
cia
laedu
cac
iónene
lte
rr
ito
rio?

sar
r
(con
tinúa
)

ol
lolo
cal
Cuad
ro14(con
clu
sión
)

CEPAL–S
V
iv
ienda Desc
ribi
rlasrepe
rcus
ionesquet
ienenla
s 1
.¿Quécara
cte
rís
tica
stienenla
sviv
iendasenelte
rr
ito
rio?Con
cue
rdanconlacul
turade
lte
rr
ito
rio?¿Son
po

ti
ca sdeviv
ienda
sde losú
lt
imosañosen su
fic
ien
temen
teamp l
ias?¿Poseenestánda
resdecal
idadensucons
tru
cción?

e
e
lter
rito
rio

r
2
.¿Quépolí
tica
ssehanl
levadoacaboen ma
ter
iadeviv
ienda
ssocia
lesenlo
sú l
t
imosaños?¿Ex
is
tela

i
eM
po
sib
i
lidaddecompra
rviv
ienda
sconcréd
ito
sblando
s,asequ
ible
sa lo
squin
ti
les má
sbajo
sdelapob
lac
ión?

anu
al
Emp
leoy Iden
ti
fica
rlasca
rac
ter
íst
ica
sde las 1
.¿Cuá
leslad
ist
ribu
ciónde
laren
taenlapob
lac
ióne
stud
iada?

e
sN
pob
reza cond
ic
ione sdepob
rezaenelte
rri
tor
io 2
.¿Cuá
leslata
sadede
semp
leode
largadu
rac
ión?

°7
Iden
ti
fica
rta
sasdede
semp
leo 3
.¿Cuá
lese
lt
ipodeemp
leo má
sre
cur
ren
te?

6
Iden
ti
fica
rta
sasdepob
rezae
ind
igen
cia 4
.¿Cuá
leslata
sade
info
rma
l
idadquesep
resen
taene
lte
rr
ito
rio?
Iden
ti
fica
rca
l
idaden
lost
ipo
sdeemp
leo 5
.¿Quéd
icenla
sta
sasdepob
rezaeind
igen
ciaene
lte
rr
ito
rio?
Ident
if
icarca
rac
ter
íst
ica
sdelad
is
tr
ibu
ción
delarenta

Sa
lud Iden
ti
fica
rlo
spun to
s másdéb
i
lesde
lsi
stema 1
.¿Cómosef
inan
ciae
lsi
stemadesa
ludene
lte
rr
ito
rio?
desa
ludene lte
rr
ito
rio 2
.¿Cuá
lessonla
sen
fermedade
s má
sre
cur
ren
tes?
3
.¿Cuá
leslacau
sade mue
rte má
sfre
cuen
teene
lte
rr
ito
rio?

Pa
rt
ic
ipación Iden
ti
fica
ralguno
sdatosque mues
trene
l 1
.¿Cuá leslaa
ct
ituddela
spe rsonasfren
tealasadve
rsidadessoc
iale
squele
sto
cavivi
r?Sonproact
ivos
,
4

c
iudadana empoderamien
todelaspe
rsonasenrela
ción reac
tivos
,ot
ienenunaact
itudpropiadel“c
l
ien
tel
ismoa s
isten
cia
l
ista
”¿T
ienenexpe
ctat
ivade mo
vi
lidad
1

consuspropio
sprob
lemassocia
les soc
ial?

M
et
Reconoce
rpe
rcepc
ione
squelaspersona
s 2
.¿La spe
rsonassesien
ten
ident
if
icadasconsute
rr
ito
rio? Gu
standev
iv
irené
l?S
ien
tenquesonpa
rtede
las

od
t
ienendesusent
idodepe
rtenen
ciaal de
cis
ionesquesetomanenelter
ri
tor
io?

o
lo
te
rri
tor
io

g
3
.¿Quépe rcep
ciones man
if
ies
tan
laspe
rsona
senre
lac
ióna
lcl
imadecon
fian
zaye
lsen
tidodeso
l
ida
ridadque

íap
Reconocerpe
rcepc
ionesque laspersonas t
ienenensuterr
ito
rio?

ar
t
ienenenrelac
iónconlacon f
ianza,la

al
4
.¿Quép iensanlaspe
rsonassob relaadmin
ist
racióndeju
st
i c
iaenelte
rr
ito
rio
,sobrelasegu
ridadenel

ae
so
l
idaridadsoc
ial
,lasexpecta
tivasde empleo
,sobrelacon
fianzaen lasin
st
itu
ciones
,sobrelavalora
ciónde
lademo c
ra c
iayelin
teréspo
rla

l
mov
il
izac
iónsocia
lins
taladaene lte
rri
tor
io.

a
po
l
ít
i caylospar
t
idospolí
tico
s?

bo
Reconoce
rlapercepc
iónque lossu je
tos

rac
t
ienenenrelac
iónala just
icia,laseguridade
l

iónd
empleo
,conf
ianzaen lasinst
itu c
iones,

ee
va
lorac
ióndelademo c
racia
,in terésenla

s
a
po

ticayenlospart
idospo l
ít
ico s.

tra
t
ia.

e
Fuen
te:Elabo
raciónprop

g
ia
a
Es
tassonalgunasvariab
lessub
jet
iva
squea
ctúancomoind
icado
resdecohe
siónso
cia
lenunte
rr
ito
rio
.(Cohe
siónso
cia
l-
Inc
lus
iónysen
t
idodepe
rtenen
ciaenAmé
ricaLa
t
inaye
l

sd
Ca
ribe
)CEPAL ,2007
.

ede
sar
rol
lolo
cal
CUADRO15

CEPAL–S
GU
ÍATEMÁT
ICAPARALAELABORAC
IÓNDEUND
IAGNÓST
ICOTERR
ITORIAL ORDENAM
IENTODELTERR
ITOR
IOEINFRAESTRUCTURA

Ob
jet
ivos
: In
ves
t
iga
rlacon
f
igu
rac
iónde
lte
rr
ito
r
io,
lae
xis
ten
ciadeun
idade
sdeaná
l
isi
s(a
sen
tam
ien
toshumano
s,se
cto
res
indu
str
ia
les…
)as
ícomode
inf
rae
stru
ctu
raa
cordea
lasun
idade
s

eri
eM
Ac
tore sdereferenc
ia:

a
- Depa rtamen tosdeu rbanismo

nu
a
- Infraest
ructuradeapo yoaemp resa
s

le
sN
- Infraest
ructurapara lapoblac
ión

°7
- Infraest
ructurasanitar
iayedu cat
iva

6
- Infraest
ructurabásica
- T ranspor
teycomun ica c
iones
- O tros(véaseane xoX )
Tema
s Ob
jet
ivo
s P
regun
tascen
tra
les
Iden
tidadte
rr
ito
ria
l De
term inarelsen
tidode ¿Cuá
le slaun
idadespac
ialdere
feren
cia?¿Ex
is
tecomoterr
ito
rio? Quécarac
ter
íst
ica
sfís
ica
siden
ti
f
icana
lte
rr
ito
rio
,quéa
spe
cto
slo
per
tenen ciadela d
is
tinguendeotro
ste
rr
ito
rios
.Lacarac
terís
t
icad
is
tin
tivade
lter
ri
tor
iou rbano
.
pob
lacióncone lterr
i
tor
io
deanálisis.
Pos
ic
iónde
lter
ri
tor
ioen Ident
if
icarsupape
ldent
ro - ¿Cuáleslapo s
iciónde
lterr
ito
rioenelsistemaalcualpe
rtenece?
e
lsis
temaalcua
l delossis
tema s - ¿Enlae s
tructu
raderegiones?
pe
rtene
ce ter
ri
tor
ialesalosque
- ¿Cualsug radodecercan
íaconlo s me
r cado
sregiona
les
,na c
ionale
se in
terna
cionales?
:gradosycond
ic
ionesdecone
ctiv
idad
per
tenece
4

- Susventajasencuantoalocal
izac
ión
2

- Unanál
isisdeflujosdepersonasydep roducto
sentreesosasentamien
tosydeés tosconlareg
ióndelacua
lfo
rmaparte.

M
etod
Es
tru
ctu
rade
lte
rr
ito
rio Ca
rac
ter
iza
ralte
rr
ito
rio
. ¿T
ipodedis
tr
ibucióndelapob
lac
iónydelaa c
tiv
idadeconóm
ica?:Ex
istea
lgunazon
if
icac
iónde
lter
ri
tor
iocomuna
l:pa
isaje
s,jun
tas

o
l
devec
inos
,zona sindu
str
ia
les
,zonascome
rcia
les.¿Siesasí
,estánc
laramen
tedel
imi
tadasyselaut
il
izacomounins
trumentode

og
í
ges
t
ión mun
icipa
l?

ap
a
¿Cómoe sladis
tr
ibuc
iónter
ri
tor
ia
ldelbienes
tar
,delosse
rvicio
syde
lasopo
rtun
idade
s?a
cce
sote
rr
ito
ria
lalo
sse
rvic
iosbá
sico
s,a

ral
lasopo
rtunidades
labora
les
,a lain
formac
ión
,a lapa
rt
ic
ipación
.

ae
¿Ha
yunape
rt
inen
ciade
lain
frae
stru
ctu
rap
resen
teconre
spe
ctoaa
sen
tam
ien
tohumano
s,zona
sindu
str
ia
lesyzona
scome
rcia
les?

l
abo
Sos
tenibi
l
idaddel Ident
ificarlospr
incipa
les ¿Cuá
lese
lgradodeso
sten
ib
il
idadde
l mode
lodec
rec
imien
tote
rr
ito
ria
lex
is
ten
te?

rac
modelote
rr
ito
ria
l conf
l
ic tosy

i
E
lusoy mane
joa
ctua
ldelte
rr
ito
rio
:¿Cua
lessonlospr
inc
ipalescon
fl
icto
sporelusode
lsue
lo?
:con
fl
icto
s,¿
“na
tura
les
”,so
cia
leso

ó
ex
istente vu
lne rabi
lidadesenlas

nd
e
conóm
icos?¿Cuá
lessonlospr
inc
ipa
lesac
toresquepar
tic
ipanene s
toscon
fl
icto
s?
forma sdeusode los

ee
recurso sdispon
ib
le s
. ¿Cuá
lessonla
spo
sib
i
lidade
sde
inte
rven
ciónenlaregu
lac
iónyo
rien
tac
ióndee
soscon
fl
icto
s?

s
tr
Lacond
ic
ióndesu
sten
tab
i
lidadde
lte
rr
ito
rio
.

a
teg
i
Ex
isten c
iadereg
las Ident
if
icarsiexis
teuna ¿Cuá
lessonlo
sp r
inc
ipalesprob
lema
sde
l OTenlacomuna?¿Ex
is
teunap
reo
cupa
ciónenlacomunayenlo
sac
tore
slo
cale
spo
rel

asd
es
tratégicasque propuestadereglas o
rdenamien
todelte
rr
ito
rio?

ed
permitenaborda
rlo
s est
ratégicasquepermiten ¿Ex
is
tene
stud
iosdeo
rdenam
ien
tode
lte
rr
ito
rio?¿S
iesa
sí,se
losu
ti
l
izacomounin
strumen
topa
ralage
st
ión?

e
desaf
ío sdelacomunay enf
rentarelordenamiento

sa
¿Es
tána
l
ineado
slo
sob
jet
ivo
sde
lplandede
sar
rol
lote
rr
ito
ria
l
/comuna
lconlo
sob
jet
ivo
sde
lPlanf
ísico
/regu
lado
r?

r
munic
ipio. terr
i
torial
.

rol
lol
Fuen
te:E
labo
rac
iónp ia.
rop

o
cal
CUADRO16

CEPAL–S
GU
ÍATEMÁT
ICAPARALAELABORAC
IÓNDEUND
IAGNÓST
ICOTERRITOR
IALDESARROLLOINST
ITUC
IONALYCAP
ITALSOC
IAL
Ob
jet
ivo
s:Inve
stiga
rycono
cer
lasin
st
itu
cione
sde
lte
rr
ito
rioysua
rt
icu
lac
ióncono
tro
snive
leste
rr
ito
ria
lesa
sícomoconlo
sac
tore
slo
cale
s

eri
Pa
rt
ic
ipante s
:

eM
- Ins
ti
tucioneslo
cales
,regionale
syna c
ionale
srepresentada
senelte
rr
ito
rio

an
- Asociacione
sdepa r
tic
ipaciónpol
ít
icao mov
il
iza
ciónciudadana

u
al
- Líde
re scomunalesyautor
idade s
loca
les

e
sN
- Otros

°7
Tema
s Ob
jet
ivo
s P
regun
tascen
tra
les

6
1
.¿Cómoseo rganiza la ins t
itucionalidad municipa l?a
2
.¿Cómoe slao rganiza ciónte rr
itorialde
l mun icipio?b
Ident
if
icar
3
.¿Cuále sse rviciospúb l
ico se stánp resentesene lterr
itorio?
especí
ficamentequé
4
.¿El municipio indu ce lapa rtic
ipa cióncomun i
tariaenla sdecisione s municipales?,¿P romue ve
laedu caciónciudadanapa raello?c
Ge
st
iónpúb
l
ica
loca
l carac
terís
tica
stienela
5
.¿Quéa spe cto sha ceén fasise lplandede sa r
ro l
locomuna la c
tual?
gest
ióndelgobierno
6
.¿Sepuedee xtraera lgunacon clusiónacercade le st
ilodep lanif
icaciónydege s
t
iónimp líc
itoenelplandede sar
rollocomunal?
local
.
7
.Lainversiónye lga stopúb l
icoyp r
ivadosehao rientadodea cuerdoa lp landede sa
rro
llocomunal
8
.Cadacuan tot iemposer indecuen taalacomun idadyba jocua les modalidade s?
1
.¿Quéins ti
tu cione sna c
iona le syreg iona
le sfinan cianp ro yectosenlacomuna?¿Cua lesfinanc
ianprograma sso c
iale s?¿Cuán tofinanciael
mun
icip
ioconre curso sp ropio s?
2
.¿Cons t
ruyaunatab laque ind ique lasfuente sdere cur sosp rop
io s
,la ssubven c
ione s
,lo srecu
rsose s
tatales
,otrosing re
so seingre sosde
Recono ce
rfuentesde
Presupues
to: losservicio spúb l
ico sna cionale sene l municipio?d
f
inan c
iamientodel
4

S
ituaciónf
isca
lde
l 3
.¿Quépo rcen tajedee so singre sossede s
tinana inversión?,¿Quét ipode inversión?
munic
ipioysusituac
ión
3

Mun
icipio 4
.¿Quéo curreconlo sga stos?
enelúltimoeje
r c
ic
io

M
5
.¿Sepuedehab lardeau tonom íainsti
tucional,fiscalyf inancieraene l municipio?

eto
5
.¿El municipioe s
táencond icione sdese rp rotagon istadesup ropiode sarrol
loconlo srecursosquecuen tael Municip
ioy laadm inis
tración

do
queseha cedee l
lo s?

log
Descr
ibi
rlas

í
1.Iden
ti
ficarlosp r
incipalesacto
re slocalesenelter
ritorioysu srelaionesf
c

ap
Te
jidoinst
itu
ciona
l: condic
ionesenquese
2.¿EselA lcaldeunlíde renlacomun idad?¿Cómoca ra c
ter
izar
íae selide
razgo?
,¿A r
ticu
laa c
tores
lo ca
les?

a
ar
ticu
lac
ióny encuent
raelte
jido

ral
3.¿Cuále slata sadeo rganizac
ióncomun ita
riaenrela ciónconlata sareg
ional?
respuestasala inst
ituc
iona
llocal
,

ae
4.¿Cuálessonlo spe r
f
ile sdeeso sactores?
comunidad ten
iendoencuen tael

l
Estab
lecerca rac
terís
tica sdelaart
iculaciónin
ter
inst
itu c
iona lqueselle vaacaboenel Munic
ipiog

a
términoconceptua
l

bo
5.Iden
ti
ficarlasinstanciasdea r
ticulac
iónycoo rd
ina ciónen tren
ivele sdeEstadoyins
titu
cionespresente
senelte
rr
ito
rio
.

r
“gobe ”e
rnanza

ac
i
ia.

ó
Fuen
te:E labora c
iónp rop

nd
a
Rev
i s
ióndea spectosdelo rganigramacomo :cantidaddefun c
iona
rios,nive
lesjerárqu
i cos
,dependencias
,etc
.

ee
b
Ex
isten c
iadede legadospo rloca
lidades,rep
resentantesvecina
les
,e tc
.

s
tr
c
Ene stetemapuedeob tene rsein
forma c
iónsobrelo splaneseducaciona
le sanivel munic
ipaly med
iante
laejecucióndeprogramasdecapac
ita
ciónoeducac
iónene ltema.

a
te
d
Anexo ,cuadrodeaná l
isisp resupuestar
io.

g
ia
e
Lapa labrainglesago vernan cecom ienzaau ti
l
izarseapa r
ti
rdelo s90,pa radesignarunnue voe s
ti
lodegob ie
rno,dis
tin
todel mode
lodecontro
lje
rárqu
ico,cara
cter
izadoporun

sd
mayo
rg radodecoope rac
iónypo rlainteracc
iónentree lE s
tadoylosa c
toresnoe s
tatalesenelinter
iorderede sdeci
siona
lesm ix
tasent
relopúbl
icoylop r
ivado(Ma yn
tz,2000
-

ed
www.
iigov.org/rev
istan ro7.

e
s
f

a
AnexoIn sti
tucionesya ctore s
.

r
ro
g
Anexo instanciasdea r
ticula c
ióninst
ituc
ional
.

l
lolo
cal
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

I
II
. Lavocac
iónte
rri
tor
ial

L
av oca
ciónter
ri
tor
iale sels iguientepasod el am etodo
logí aparal a
e
laborac
iónd ep
lane
sd ed esar
rollolo c
alyc onsis
teenlad e
finiciónd eun
c
onjuntod eelemen
tos,qu econ s
tituyenlosm ín
im oscom unes qu ela
c
om unidadacue
rda
,qu esonc aract
eríst
icosyqu ed eb
ene s
tarpresentesen
e
lt e
rr
itor
ioyqu e
,porl otanto
,s ed eseadesar
rolla
r.L avocac
i ónp e
rm i
te
d
efini
rlasgrand
esor
ientacionesop rincip
iosqu esi
rvendeb aseygu íanla
d
efini
cióndelosob
jet
ivo s
,estra
tegia syact
ividades
.
Desdel aacepciónd ell engu a
jelavo cacións eentiendecom oun a
inc
linac
ióna cu alquiere stado y pu eder e
ferirsea un ap rofes
ión o
car
rera
. En e ses en
tido s e entiende com o un a convo cación o un
ll
am amien
toas eguir
.E lcon cep todevo cación,aplicadoa lp rocesode
pl
anif
icaci
óns edebetenercu id adod enointerpretar
lacom ouncon junto
deelementosqu ep redestinanoqu econd ic
ion anirrem ed
iabl ementeel
desa
rro
llod eun acom unidad,s inocomolo sf actore
sd epartidaenlo s
cua
less ebas aeltrabajocon st
an tedepl ani
ficación.Elho rizonteenl a
cua
ls eentiendel adefin
i ciónd eunvo cacióne seld em ediano–l a
rgo
pl
azo,esd ecir
,a sumiendoe ltiem pon e
c esar
iop a
raqu el asp ropues
tas
quesurgend ee s
t avoc a
ci ónpu edanalcanzarag enerarim pactosene l
te
rri
tor
io,d ent
ro d e
ls entido d eperm anencia or egu l
aridad d elos
el
em en
tosm ínim osyas eñalado s.
Esporelloqu elavo c
aciónnoe salgorígidooe stá
tic
oene l
ti
em po,puedec am b
iars
ilascondic
ione
sylo sd e
s eosdelacom unid
ad
cambian.Porot
rol ado
,lavocac
ióndebeaju
sta
rseal asre
ale
scapacidad
es
loca
les,unav ocaciónqueseplante
ad e
sdeloirrealyc onaspi
racione
s
desmedida
ss et
ransformaenunautopí
a.Desdeelot
ropun todevis
ta,una
vocac
iónqu esep l
anteaenl
asaccion
espar
ticu
lare
s,s et
rans
formaenu na
car
teradeproyectos
.
E
lgradod ep
ragm
at
ismodebes
ere
stab
lec
idoco
ncu
idadopo
rcad
a
g
rupod
etr
ab a
jo,pa
raqu
elavoc
aci
ónnosedef
ina
:

45
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

•D
em ane
rad emas
iadog ener
alob ás
ica:cayendoeno bvied
adesoelemento
scomunesa
c
ual
qui
ertipodet
err
ito
rio,loquedesmot
ivaelcom p
romisoyp a
rt
ic
ipa
cióndelacom
unid
ad,
y
aqueporlain
erc
iapropiadeld
esa
rrol
loloca
lestavoca
ciónes
tar
íacumpl
ida
.
•D
em aner
aext
remadam
enteespec
íf
icaou t
ópi
ca:s
ituac
iónquetamb
iéngen
erarech
azopor
p
art
edelacomun
idadex
is
tiendoe
lriesgodede
smotiv
aciónpo
rlol
ejan
aeina
lcan
zabled
ela
p
ropue
sta
.
L
avo cac
iónti
enee lem
entosinmat
eri
ale
syr el
acionada
sd i
rect
am en
teconl a
saspir
acioneso
d
eseo
sd elacomun
idad,y,enl
am ayo
ríadelasocas
iones
,e sdi
fíc
ilas
ignar
losdi
rec
tament
eaune spac
io
f
ís
icodete
rminado
.Pore s
tosedebetene
rencu ent
aqu e
,eng enera
l,muchoselemen
toses
tánpre s
ente
s
e
ncie
rtaspar
tesde
lter
ritor
ioo
,enc a
socontra
rio,reb
asanlosl
ím i
tesadmin
ist
rat
ivosdel
aunidadenl a
c
ualserea
liz
aelej
erc
iciodeplan
if
ica
ción
.
E
lc oncep
tod evoca
ciónpuedepa
rec
ersimi
laralosdealg
unosins
trumen
tosdelaplani
fic
ación
e
st
ratég
icac omol avis
iónyl am is
ión
. Aunqu
el avocac
ióncom p
arteconel
loslaidead ed ef
ini
r
i
nic
ialmentelosgrande
stem a
squ eelp
rocesodeplan
if
ica
ciónes
tabl
eceráende
tal
le
,e x
is
t enalguna
s
d
ife
renc
iasim po
rtan
tesdem en
ciona
r:
•Elc onc
eptod evis
iónen m uycom p
lejodem at e
ria
liz
ard em an er
ap ar
tic
ipa
tiv
aan ivelde
terr
ito
rios
, pu e
sl ab a
sec onceptua
ld ee s
tad ef
inic
ión p roviened el aplani
ficac
ión
organi
zaciona
l,enelcu allosactore
si nvo
lucradosylo sa ctor
e squetom anlasdeci
siones
clavesestánclarament
eid en
tif
icados y pueden part
ici
para c
tivamenteene lproceso de
plan
ific
ación
.E s
teh echonoo cu
rred em ane
rat ancla
raan iv e
lt e
rri
tor
ial
,dondelosacto
res,
suse s
tra
tegi
asysu sp o
sic
ionesrespec
toal o
st em a
sp l
anteadosnoso nclaramen
tedef
inible
s,
porloc u
al
,lah e
rramien
tanoen t
regarespue
stasútil
esor e
levantes4.
• Exis
teu nagrancantid
add eejemp
losdep ro
cesosd eplan
if
icac
iónanive
lder eg
ioneso
ciudadesquedef
inenvis
ionesdefu
turo
,p e
roestosgener
almen
teseha
cencarg
od easpec
tos
temáticospunt
uale
s,com olasest
rat
egi
asd ec omp
eti
tiv
idadeconóm
ica
,plane
su rban
oso
pl
ane sdere
conver
siónprodu
cti
va,e
tc.
• Dond
esere
al
izane
jer
cic
iosdecons
tru
cci
ónd ev
is
ión
,po
rlogene
ral,lavi
siónnoinco
rpo
ra
demane
rac
lar
alabas
econlacua
lsesus
tent
aelmode
lod
edes
arro
llodelaloca
lid
ad.
Esp o
resta
sd if
eren
cia
sm en
cion
adasques
ep ropon
eap l
ica
rlanoc
iónd
evocac
ión
,yaque
s
int
eti
z alo
selemento
spresen
tesenlavi
siónyl
amis
iónein co
rpor
ad em
ane
ramá
ses
tre
chalai
dead
e
t
rascenden
ciat
err
ito
ria
l.
Pa
racon
stru
irl
av oca
ciónut
il
izamoslosin
sum o
sproven
ien
tesd
eldiagn
óst
icor
eal
izad
oenl
a
p
rim
eraf
ase
,quesonord
enadosmed
ianteunat
abl
ad e
nominad
a“M a
tr
izs
ínt
esisd
elavoc
aci
ón”.
Es
tam a
trize s
tablececincocolum nasqu eno sp e
rmiteno rd ena
rl ai n
form ac
ióno btenidad e
l
d
iagn ó
sticop a
raredactardem aneram ásordenad aloselementosd el avocación
.L acolum na1d es
cribe
c
adaunod elosg ruposd etrabajoques ed efinenp a
r aelpro cesod ep l
anific
ación,estacolum nae s
r
elevantecu andos ep re
s en
tad em aneraco nsolid
adae ltrabajod eloscu at
rog rupos.L ac o
l umna2
p
resentalosejestem á
ticosqueelg rupoconsideraqu ed e
scri
be nlose lementosdetec
tadosenc ad atema,
e
stad ef
iniciónd ebereal
i z
arsecuandos eteng anelem ent
ossu fi
cientesenl ascolum nassiguiente
s.L a
c
olum na3e slac olum n
aqu econ t
ienelasv entajasqu eelterri
torioenan á
lis
istienep a
raa lcanzarel
d
esarrol
loenr elac
iónac adatemad e
lgrupo.E stasventaja
sso nelem entospo s
it
ivostantointe
rno scom o
e
xternosal ac apacidadd eg es
tiónd e
lt e
rri
to ri
o.L aco lumna4e slaqu econt
i en
elo spro blemaso
r
est
riccionesqu eafect
and em aneranegat
ivaeld es
arrol
lod enu es
trot e
rr
itorio
.L ac o
lum na5r epresen
ta

4
Genera
lmenteseplan
tealad e
finic
iónd elavis
iónenb a
seaunco n
juntod epregunt
asoid easfuer
za,q uesonp roce
sadasporlos
equiposcons
ulto
resysom e
tidaseno c
asionesaconsult
asoen c
uest
asd eop i
nión.Exis
tenotra
sm etodologí
a sde
ltipoheurí
st
icoq u
e
ex
tr a
end edo c
um en
tosod eclar
a c
ione
so fic
ia
lesd elasautor
idades
,a ctor
esin vo
lucrado
sod i
scursos
,m ed
iantelastécn
icasde
anál
isisdeldiscu
rso
,loselem entosconsi
sten
tesene ltiempo
,l oselem en
tosn uevosyaq uel
losq ues urgenreci
entement
e,son
ut
il
i z
adosparadef
ini
rlasid
e a
sf u
e r
zaque,poste
rio
rm en
te,sonssometid
a sav a
lidac
ión med
ianteencuest
asog ruposfoca
les
.

46
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

losd eseo
sd elosac
tor
espre
sente
senelterr
itor
io,esde
cir
,cuá
le slasituac
iónóptimaoqu esequ
ier
e
al
c anzarenr e
lac
iónalejetemá
tico
.L a
sco lum n
asdelam at
rizt ambiénpuedeninte
rpr
etar
sedela
siguien
tem aner
a:Lacolumna3y4r ep
resen
t anlose
lemen
tospresent
esene lt
erri
tor
ioylacolumna5
aqu e
lloqueseaspi
rapa
raeseej
etemát
ico
.

CUADRO17
EJEMPLODELA MATR
IZSÍNTES
ISDEVOCAC
IÓN

G
rupodet
raba
jo E
jetemá
t
ico Ven
taja
s P
rob
lema
s/Re
str
icc
ione
s De
seo
s

Co
lumna1 Co
lumna2 Co
lumna3 Co
lumna4 Co
lumna5
Desar
rol
lo Espec
ializa
ción Ampl
ias A
ltaespecia
l
izaciónense
cto
res Manodeob ra
Económicoy produ
ctiva ex
tensione
sde pocodinámico
s. capac
itadaen
fomento te
rrenos Manodeob
rapo
cocapa
ci
tada
. sec
toresdealto
produc
tivo d
isponib
les d
inamismo
Sue
losconpo
caca
l
idadag
ríco
la económico
Compet
i
tiv
idad Ba
jacompe
ti
tiv
idadde
la manode Desar
rol
lodela
labo
ral ob
ra manodeob ralo
cal
M
igra
cione
sdepe
rsona
lcapa
ci
tado dent
rode lacomuna

Desar
rol
loso
c ly Ca
ia lidaddela Accesoa De
serc
ióne
sco
lar Educac
iónde
cap
ita
lhumano educac
ión proyecto
s Ba
jaca
l
idadenlaedu
cac
ión cal
idadydea cue
rdo
tecnológ
ico
sde alasne ce
sidades
mejo
raenla Infraes
tru
cturaen ma
las locale
s.
cal
idad condic
iones

Acce
soasa lud Fondosque D
i
fíc
i
la ccesodelapob
lac
ióna Accesoef
ic
ien
tea
espec
ial
izada f
inancianla e
specia
lidade
s méd
ica
s. serv
ic
iosdesalud
inve
rsión Fa
l
tadee
spe
cia
l
ista
s avanzados

Ordenam iento R
iesgo
s Ex
istenpocos Pob
lac
iónquehab
itaenzonasde Interna
li
zacióny
terr
itor
ialy lugaresr
iesgoso
s r
iesgo
.Dif
icu
l
taddeerrad
ica
rala prevenc
iónde
desarro
llode yseen cuen
tran pob
lac
ión r
ie sgosnatura
les
.
inf
rae s
tructuras ident
if
icados
C
rec
imien
to Posibi
l
idadde Expans
ións
inin
frae
stru
ctu
ra Ge
stióndel
u
rbano ter
renoa menor urbana
. de
sa r
rol
lourbano
preciopa
ranueva “p
lani
ficado

v
ivienda
Desarrol
lo Ge
stiónpúb
l
ica A
l
tap
rob
idad Esca
sosfun
ciona
rio
spro
fes
iona
les Mayo
rcapac
idadde
inst
itucional
, fo
rmula
rproyec
tos
ar
t
icu laciónde F
inanza
s Esca
sosrecurso
spa
raa
tende
ra Mayorautonomíaen
ac
tore sy
púb
l
icas lasnece
sidades e
lu sode los
par
ticipa c
ión recurso
sp rop
ios
Pocacapacidaddege
stiona
rlos
recurso
sde maneraacordeala
real
idadlo
cal.
Rede
sdea
cto
res Cul
turade Desconf
ian
zaparaemprende
r Const
rucciónde
asocia
t
ividad proyec
tosencon
jun
to. v
isiones
Po
lar
iza
ciónpo

ti
ca. concordadasde
largoplazo
Fuen
te:E
labo
rac
iónp ia.
rop

Esc onven
ienteconf
eccionare
stamat
rizs
igui
endoloseje
st emát
icos,esd e
cirpo rf
il
as,deesa
m
aneraseaum ent
al apro
fundidadde
lanál
isi
salestab
lec
erlavincul
acióne n
trelast r
escolumnasd
e
c
adae j
et em á
tico
. Ene lejemplosem ue
str
au naformadecom ple
tarlam a
tri
zc onun mínimode
i
nformacionesproveni
ente
sd e
ld i
agnó
st
ico
.C ad
agrupopuedecom p
let
arestoseje
ss egúnlarea
lid
adde
l
t
err
ito
riod eanál
isis
.
Enele
jempl
os eob
serv
analguno
scuadrosenquenoexis
tenelemen
tospar
ac omp
let
arl
arel
aci
ón
e
ntr
efilasycol
um nas
,enesecasoesimpor
tantenofor
zarelll
enado,e
lh ec
hoqu ees
ténin
comple
tos
t
am b
iénesunafo
rm adee
xpre
sarquenoex
ist
e nven
ta
jas
,res
tr
icc
ionesoprob
lemasasoc
iado
saalg
úneje
.
E
lll
enadod
elam
atr
izpu
edes
err
eal
izad
ocon
sid
erandodo
ses
tra
teg
ias
:

47
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

•S
ielgrupotienesu f
ici
enteconoc
imien
todelareal
idaddelte
rri
tor
iooeldiagnós
tic
ocont
ien
e
e
lementossu
fi c
ientespar
atenerunavi
siónpanor
ámica
,e sbuenocomenz
arporlacolumnade
l
od eseado( columna5 d el am a
tr
iz)
,d eestam aner
as ep ar
tein
tui
tivamen
ted esd
elos
e
lementosid
e a
le squeayudanaori
enta
relanál
is
isdesdesum áximopo
tenc
ial
.
•S
ielg ruponot i
en esu
fic
ien
teselemen
tospa
raiden
ti
fic
arc
lar
amen
tel
ascond
ic
ione
sd e
l
t
err
ito
rio
,e sbuenocom en
zarac omp
let
arlamat
rizpo
rlaco
lumna4
,depro
blema
s,quees
m
ásfác
ild eob
servarenl
aprác
tica
.
Ene ltraba
jop rá
ct
icod eplan
ificac
ión
,cadag rupotem á
tico(de
sarro
lloe conómicol o
c a
ly
fomentoproduct
ivo
,o rd
enamien
toter
rito
ria
lyd e
sar
rollodeinf
raest
ruc
tur
as,desar
rollosocia
lyc api
tal
humanoyd es
arro
lloins
ti
tuc
i on
alar
ticula
cióndeactore
syp a
rt
icipac
ión
)d ebedes a
rro
llarsup rop
ia
voc
ación
,yenl asfase
sp o
ste
rior
ess
eint e
granl
asdi
ferent
espropue
stasenunasolavocaciónloca
l.
L
ad ef
ini
cióndelavocac
iónesu
ti
li
zad
aposte
rio
rmen
teenlaf
asedefo
rm u
lac
ióndee
st
rat
egi
as
c
omoherr
amientapa
radis
crimin
araqu
el
lase
st
rat
egi
asquees
tánenlal
íne
apropues
tapo
rlavoc
aci
ón
d
eaqu
el
lasqueseale
jandeest
a.
Laredacc
iónd elavo c
aci
ónd ebehacer
secom ound i
scur
so m
otiv
ant
eyrep
resen
tat
ivo
,nod e
b e
s
erm uyl a
rgo,(nom á
sd e3o4l íne
a sdetexto
)evit
andofrase
srebu
scada
syquec a
iganenluga
res
c
om unes
.E simpor
t an
tedefin
irquelafina
lid
add elavoca
ciónnoese
stab
lece
runob
je
tivodedesa
rro
llo
(
esaetapaesposte
rior
)sinoiden
tif
ica
rd osel
em ent
osre
levant
es:
•Pa
raquesomosbueno
senr e
lac
iónalo
sot
rost
err
ito
rio
sconlo
scu
ale
sno
sre
lac
ion
amo
s
(v
ecino
s,com
pet
ido
res
,et
c.)
• Cuá
lessonlo
selem
ento
squenosdis
tingu
end eot
roster
ri
tor
iosyqu
elacom
unid
add
ese
aqu
e
es
ténpres
ent
esenl
aimagenfu
turodenues
trote
rr
itor
io.
Esdec
ir
,lavocac
ióncons
ide
ratantolose
lemento
sd e
lpres
ent
ecomola
sa sp
ira
cione
sd e
lfu
turo
quede
sealacomun
idad
,pore l
loese x
tremadamen
terele
vant
equ ees
tep
rocesoseb a
see nunbuen
di
agn
óst
icoyenunt
rabajop
art
ic
ipa
tivod el
acom un
idad
.
Cuandoseconst
ruyelavocac
ión
,sedebet e
nerencu en
taquelosel
em en
tosquel
aconfo
rm anson
aque
llosdeloster
rit
orio
squ ees
tánpresen
tesennu est
raunidaddean á
li
sis
,enloscaso
sendond eel
ej
erc
iciodep l
anif
icac
iónco n
sid
eramásd eun aunidadadmini
str
ati
va,porejemp
lounaprovin
ciacon
var
iaspre
fectu
rasounacu en
caconvar
iascom una
s,elesfu
erzodeberea
liz
arsededo
sm an
erasposi
ble
s:
1
.Iden
tif
ica
rcu
álessonlo
selemen
toscomun
esatodoslo
st e
rri
tor
iosinteg
ran
tes(ciudade
s,pob
lados
,
e
tc
.)
,p orej
emp
lo,unrioimpor
tan
tequec
ruzae
stascomunidade
syqu eledau ns en
tidodi
st
int
ivoa
t
err
ito
rio
,olap
resen
ciadeunae
tni
acomúnqueh
acealte
rr
itor
iodis
tint
ivodeotros
.
2
.I dent
if
ica
ralgunoselemen
tosqu enoest
ánp re
sentesentoda
sl asáreasqu
ec onfo
rm analte
rr
ito
rioen
anál
isispe
roqu eeje
rcenunainfluen
ciaampl
i ayrelevant
eene lentornocomple
t odeél.Esto
ssonlos
casosd elapresenc
iad egrand e
sinfra
est
ructu
rascomos id
erúrgicas
,puert
o s
,r ef
ine
rías
,atra
ctivo
s
turí
sti
cosotam b
iénaspec
toscom oporejemplofes
tividad
esre
ligiosa
sd eunaenv e
rgadur
aqu emarcael
modelodedesa
rrol
lodesuentorno.

A
. E
jemp
losdevocac
iones
Acont
inua
cións
epr
esen
tauncon
jun
tod
eej
emp
losd
evo
cac
ion
eso
rgan
izad
ase
nre
lac
iónal
osg
rupo
s
det
raba
jo:
Desa
rro
lloe
conómi
coproduc
tivo
:D ada
sla
scara
cte
rís
tic
asgeológ
ico
-geogr
áfi
casdelosmun
ic
ipi
os
del
aM eso
reg
ióndelaBahí
a,es
taregi
óns ehac
ara
cte
riz
adohistó
ric
amenteporlaac
tiv
idadag
rop
ecua
ria
yfo
res
ta
l,l
acuals
erál
aact
ivid
adqueim p
ulsa
rál
acom p
et
iti
vidaddelareg
iónenelfu
turo
.

48
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

Desa
rrol
loIns
ti
tuc
iónyCapi
talSo
cial
:S anAnton
ioesunaadm
ini
st
rac
iónin
st
ituc
iona
liz
adaque
d
esdela
sb ase
sd elacomun
idad
,yat ravésd el
at e
cno
logíaylai
nnova
ción
,ges
tiona
,prom u
evey
a
rt
icu
laelProyec
todein
teg
rac
ióndelaCiudadconsuPuer
to.
Des
arro
lloso
cia
lyc ap
it
alhum
ano:Nu es
tro mun
ic
ipioti
enepo
rvoc
aci
ónsuca
ráct
erres
ide
nci
al
,
c
ons e
rvi
ciosd ecal
idad
; dond
esush ab
itante
s poseen un
afuer
teid
ent
idadr
elac
ionad
a conlas
t
rad
ic
ionesenunte
rri
tor
ioconal
tov
alo
rp a
tr
im onia
l.
Orden
amien
toterr
itor
ial
:L aloc a
liz
aci
ón pr
ivi
leg
iad
ad elac i
udad
,j un
toa lcruc
een t
r ela
au
topi
staqu esedi
rig
ed esdeelpr
incipalpuer
todelpaí
sal acap
it
alylaautopi
staqueprovi
en edel
ae
ropue
r tonac
ion
alalacapi
tal,d
ete
rm inanunrolc
lav
ee nma
ter
iadelog
ís
ti
ca,tr
anspo
rteyserv
icios
.

B
. Lavocac
iónylaiden
tidadloca
l
E
lconc ep
todevo c
acións
ea soc
iaest
r echament
econl anoc
iónd eiden
tid
adloca
l.Y aquees
teúl
timo
c
onceptoesut
il
izadod emaner
arele
v an
t eporm ucho
s mod
elosdedesar
rol
loloca
lqueh a
cenénf
asise
n
l
aidead eendogene
idaddeldesa
rro
llo,e simpor
tant
equesee s
tabl
ezcasurel
aciónconlavoc
aciónde
m
ane
r acla
ra.
Si
tua
ralav oca
ciónylaident
idadcomopuntodeinic
ioyelcen
trodel
ases
tra
teg
iaste
rri
tor
ial
es
ayudaatene
rencu en
talarevalo
rizac
ióndelosr
e cu
rsosl
ocal
essubu
ti
liz
ado
s,aban
donadosoinclu
so
olv
idado
s,yad arnacimien
toap roduc
tosdi
st
inguib
les
,resu
lt
ant
esdecom b
ina
cion
esinusua
lesent
re
elemen
tosysec
tor
esdifer
ente
s.
U
nej
emp
lod
eloqu
eaqu
ísec
omen
tae
sels
igu
ien
te
:

RECUADRO5
“ELPUEBLODELPAN”

“El‘Pueblo del Pan’,fue eltema e leg


ido po
rlo s habi
tante
s de Boveni
stie
r(Wa remme , Valon
ia, Bélg
ica) para
reactivarlavidaso cial
,cultura
l,económ icaylao rdenación deun pequeño pueblode370 hab i
tantes. Un g
rupode
ref
le x
iónlocal,despué sdehabe relaboradouninventar
iodelo srecurso
shumano syfís
icosdisponible
spa radeterminar
loqueaúne rapo siblerea
lizarinsitu
,e l
igelae s
tra
tegiade‘pueb lotemá
tico
’,quecon s
isteen man comunardist
intos
proye c
tosrelat
ivosauntemaún ico.Fuee leg
idocomotemae lpan,dadalaimpo r
tanc
iadelo scampo sdet r
igoenla
regiónylae x
istenc
iadeunae scue
ladepanade ríaa r
tesanalen Wa remme
,a s
ícomodeunapanade r
íaa r
tesanalene l
propioBo veni
stie
r.

Fuen
te: Ob
serva
tor
ioEu
ropeoLeade
r,Cuade
rnoN
°6,Pa
rís(2000
).

Comoesposib
leaprec
iarenelejemp
lo,laide
adedarl
eiden
tid
ada
lp u
e b
lo,es
táfu
ert
ement
e
a
soc
iada
,end e
fin
it
iva
,al oques econ
sid
eróqu eer
asuvocac
ión má
simpo
rtan
te,l
ad ear
ti
cul
ars
e,
e
spe
cia
liz
ars
eyd e
sar
rol
lar
seentornoal
aproduc
cióndep
an.
Laidentid
ad de unt er
rito
rioe selcon junto delasp ercepcionescolec
tivas quetienensu s
habi
t antesconr e
lac
iónasup as
ad o
,sust radic
ione sysu scom pe
t encias
,sue s
truc
turap roduc
tiva
,su
patr
im on
iocultur
al
,susre cu
rsosm ate
ria
l e
s,sufu tu
ro,e t
c.Nos etratad eunaiden
tidad monolí
tica
,sino
deuncon jun
tocom ple
jointegradoporun am u
lti
tudd eident
idadescon sust
anci
alesacad agruposocia
l,
ac ad alugar
,ac adacentrod eproduccióne specia
lizado
,etc.E s
taid ent
idad“plura
l”n oe sinm u
table
,
s
i noqu e,alc on
tra
rio
,p u
edeevo luc
ion a
r,r eforz
a r
se,m odern
izarseye ne sesent
idoe simportan
te
consid er
arl
ac omopart
ed eleje
rcic
iod eidentif
icarlasv o
caci
on e
sd elm ismo.

49
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

IV
. Aná
lis
isdep roblemasy
def
inic
ióndeob jet
ivos
dedesarro
llo

U
nav e
zr e
ali
zadoe
ldi
ag n
óst
ico
,yd e
fin
idalav o
cac
iónloc
al
,las
igu
ien
te
e
tapacor
respon
dealadef
inic
ióndelosobj
eti
vosded e
sar
rol
loq
ueser
án
e
sta
ble
cidospa
raca
daunadela
sáre
ast
em á
tic
asdef
ini
das
.
E
nt érmino
sg enér
icos
,c u
alqu
ierproce
sodeplani
fic
aciónloca
ld e
be
e
nfoc
arsesobreu no b
je
tivogene
ralquee se
ld e
sar
rol
loloca
l.E s
teobje
tivo
g
ene
ralsem anif
estar
áe nob
jet
ivosespec
íf
icosqueva
ria
ríandeacuerdoalas
c
ara
cte

sti
c asdec adalug
ar,elpoten
cia
ld esucom u
nidadyl a
sr e
lac
iones
c
onsuentorno.
S
ee n
t e
nder
ánc omoobjet
ivosaa que
lla
ssitu
acionesfu
tura
sq uese
d
ese
analcanza
r,esmuyim po
rtan
tee nes
taetapanoc on
fundi
rlosobje
tivo
s
c
onlasm et
as,aunqu
ee s
tánvincul
adosdire
ctamen
te,lasm e
tassep uede
n
c
ons
idera
rc omolamani
fes
tac
iónespecí
fic
adel o
so b
je
tivostan
toencal
idad
,
c
ont
enido
s yt iempo
sd er ea
lizac
ión
.T ampocod ebemosc on
fund
irl o
s
o
bje
tiv
osc onl a
sa c
tiv
idade
s ar eal
izar
,lasa ct
iv
idadess onlosp aso
s
n
ece
sar
iosp ar
aa l
can
zarelo b
j e
tiv
oye s
tánrelac
ionado
sc ona cc
ione
sy
s
ecuen
cias
.
E
lm é
todopar
al afo
rm u
lac
ióndeobje
tiv
od edes
arro
llop
ropue
stose
b
asaenelaná
lis
isdeprob
lem a
squeprov
ienende
ldiagnó
st
ico,yqu
e,porlo
g
ener
alsetr
atandeprobl
em a
sm a
lest
ruc
turado
s,quem ed
ian
teelusodela
t
écn
icadeárbol
esdep ro
blemasydeobje
tiv
ossetran
sfo
rm aenunobje
tiv
o
e
st
ruc
turad
o.
Es
tem é
todoestáenrela
ciónd
irec
t aconunt ip
od epl
ani
fica
ción
quepodr
íamoscl
asi
fic
arcent
radaenla“dem and
a”,esd ec
ir
,sebasaenla
dec
lara
cióndela
sn ec
esid
adesdelacom unidad
,porelloesclav
equ eel
pro
ceso d e d
iagnós
tico sear ea
liz
ad o correc
tam en
te
. E lf ac
tor

51
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

compl
em ent
ari
o,esdec
ir“laofer
ta”,seexpr
esarámedian
teunasuer
t edeproce
sodenegoc
iaciónen
tre
la au
tor
idad,lac omunidad ylosinvolucrado
s, cons
ide
rando aspe
cto
s com olosd e
tal
lesd ela
fin
anc
iacióndela
sa cc
ionesexpr
esadasenelplan
,lostiempo
sd ecum p
lim
i en
toylasc
aract
erí
sti
casde
lasac
ciones
.Elenfoquedeéstapropu
estametodo
lógicaesqueseaenlaet
ap adefo
rmula
ciónd emet
as
eind
icadore
sdondesereal
icees
teproceso
.

A
. Lost
iposdep
rob
lemas
Elenfoquequ eusaladef
inic
ióndeo bj
et
ivosenb as
eap roblemasfaci
litalacons
trucciónd em anera
rápi
d aycoh e
rented
eellos
.Sisereal
izadem an e
rapart
ici
pativa
,ayudaa m in
imiza
re lsesgop roduc
ido
pornoconsidera
radecuad
am en
tela
sp o
tencia
lidades
,no minimiza
rlosriesgos
,noenfrent
a rl
o sd e
saf
íos
o no superarl asl
imita
cionesdelt e
rri
tor
io,e lemen
tos qu esíe stán cons
ide
r ados m edian
tel a
incorpo
rac
i óndelen
foqueest
rat
égi
co,queser e
alizaenlaet
ap apos
ter
iord ees
tam e
todología
.
Noobs
tante
,esim po
rtantetambi
ént omarencuentaelr
iesgodeb as
arseensituac
ion
esprobl
em át
ica
s
q
uenoe s
ténformalment
ebie ndef
i n
ida
s,esdecir
,si
tuac
io n
esquee nlaprác
ti
caso ninmane
jabl
esporsum al
g
radode“ es
truc
turac
ión”.T raba
jarconp rob
lem a
sm ale st
ruc
turadospuedep rovoca
rqu eloso b
jet
ivos
p
ropue
stosseb a
sensoloe nlao pin
iónd eacto
resquen oc ons
ide
r e
na decuadamentelare
lac
ióne n
trelos
p
rob
lem a
sd ec o
rtoyd elargopl a
zoo,p o
ro t
rolado,qu enos ee s
tab
lezcanc or
rec
tamentecua
lesso n
p
rob
lem a
sm ásexpl
íci
tosversusaquel
losm ás
laten
tes
.L oante
rio
rtom are
levanci
a,sicons
ide
ram o
squee nla
p
rác
ti
ca,nov emosprob
lemas(nitam pocoobje
tivo
s)cl
aram en
tedef
inidos
,sinom ásbien
loqueseo b
servaes
l
oqu edenominamos“preocupacione
sdifusa
s”q uenoc ons
ti
tuyenprobl
em asensím ismo
,sinosi
tuacion
es
p
rob
lem á
tic
asqued es
eam o
squ en oes
ténpresen
tes
.
P
araen
tende
rcómotr
aba
jarconlosdi
fer
ent
est
ipo
sdep
rob
lem
asv
amo
sap
res
ent
aru
nas
enc
i
lla
c
las
if
ica
cións
egúnsug
rad
odees
truc
tur
aci
ón:
1
. P
rob
lemasbienest
ruc
tur
ados
:esto
sprob
lem a
sti
enena
lguna
scarac
te

st
icasquelo
side
nt
ifi
can,por
e
jemplo
,i n
voluc
ranunacant
idadpequeñ
ayc on
oci
dad eac
tore
squ epar
tic
ipanenlatom ade
d
eci
sion
es,la
salte
rna
tiv
asparasure
sol
uciónsepued
eniden
ti
fic
arye n
um e
rarcl
aramen
tey,enla
m
ayor
íad eloscaso
s,es
tasopci
onesdesoluc
iónsep u
edenm od
ela
r,es
timandoconcer
tezalo
s
b
enef
ic
iosyc os
tos
.
U
nejem p
lodeest
etipod eprob
lemasesladec
isiónquesedebetom a
ralreemp
laza
runv eh
ícul
o,
e
ntr
ea l
qui
laroc omp
ra runon ue
vo.Ene secasoelnúm e
rod ea c
tor
esquetomalad e
cis
iónes
p
equeñoybiende
fin
ido,locons
ti
tuyelape
rsonaquetomaladeci
sióndereemp
laza
relveh
ícu
lo,la
s
a
lt
erna
tiva
ssonsó
lo2,alqui
larunautoocompra
ru nau
ton u
evo,ys epued
ehace
runm od
elosimple
d
ec os
to-ben
ef
ic
io,usandol o
sp re
ciosdealqui
leryd ev e
nta
.O troejemp
lod epro
blemab i
en
e
st
ructu
radoese
lquesep re
sent
aanteele
nvíodeu nhombr
ea l
a l
una.
2
. Probl
em asm ale st
ruc
turados:es
t o
sp roblemastam biénso nl
lam adosc u
asiest
ruc
t u
rados(Co n k
lin,
2005)ys ecar acte
ri
zanp o
ri nvo
lucrara m uchosactoresen l
atom ad edeci
siones
,cuyosp roblem as
“com p
iten”e n
tree l
losp orlab úsqu ed
ad eu naso luc
ió n
.T am biéns ec o
nside
ranu nn úm ero
il
imitadod ea l
t e
rnat
ivasd eal
ternat
i va
sysur esu
ltad o
,e ntérmi n
osd ecostosyb en
eficios
,n ose
puedeest
im arc oncer
tezaantesd esui n
icio
,so losep u
e deest
im aru n
av ezapl
icada
,c o nloc ual
puedeestablecersequen oe xi
ste“lasolución”alp ro b
lem a
.O t
r adel a
sc a
r a
cte
rís
tic
asd ist
intivas
dee s
teti pod ep roblemase squ el oso bj
etivosqu esu rgend ee ll
ostienenc a
ract
erísti
c asd e
intr
ansi
tividad,e sdeci
r,siu nac om un
idadd eclaraqu ep re
fie
ree lc umpl
imientodelo bje
ti voA
sobreel Byl uegodecla
raqu ep refie
ree lo b
jet
iv o Bso breelC ,n osec um p
lelar elac
i ónd e
trans
it
ividade nqu eprefe
rir
íalograrelo b
jet
i voAp orsobreelC .U nejemplocl
aroproblem asm a
l
est
ructu
rad o
se slasi
tuaci
ónd epo brezae nu nm un
ici p
iod et
ermi n
ad o
,p o
rqueesdifí
cild ef
iniru n
núm e
rolim i
t ad odeactoresquep art
i c
ipane nlat om ad ed ec
isionesparareso
l v
erelp robl ema,
exis
tenm uch asalte
rnat
ivasp a
raresolver
lo,p e
roe sdifíc
ilest
im arloscosto
syb enef
iciosqu etiene
cadau n
ad ela salte
rna
tivasantesdellevar
lasac abo.

52
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

Esnece
sari
od est
acare
lh e
chod equeunprobl
emaseabi
enest
ruc
turadonoim p
lic
aqu esu
solu
cións
eam ásfác
il
,elejem
ploc
laroeselc
asod
elenv
íodeunhomb
realaluna
,aunqu
es et
rat
adeun
prob
lemare
la
tivamentebie
nes
truc
turadoe
scla
ram
ent
eunprob
lemamuydi
fíc
ildere
solv
er.
P o
restoesim por
tan
tetomarencons
ider
aciónla
sdife
renc
iasdebusca
rso lu
cion
esd ep
roblemas
b
ienes
truct
uradosyp rob
lemasmalest
ruc
tur
ados.Entérm
inosgener
ale
s,loqu esebusca
ráestr
atarde
e
st
ruct
u r
arlosprob
lem a
sm a
lest
ructu
rado
syp a
raellosep
lant
eandefe
rent
estécni
casquesere
sum enen
e
lcuadro18.

CUADRO18
RESUMENDEALGUNASTÉCN
ICASDEESTRUCTURAC
IÓNDEPROBLEMAS


cni
ca Ob
jet
ivo Ope
rac
ión T
ipo
Es
timac
ióndelo
slím
ite
sde
l Sa
tura
cióndela mue
stra
.
Aná
l
isi
sde
lím
ite
s Ind
iv
idua
l
me
taprob
lema Rep
resen
.de
lprob
lema
Iden
tif
ica
cióndes
imi
lar
idade
sen
tre Ana
log
íaspe
rsonale
s,
UsodeAna
log
ías Ind
iv
idua
lyg
rupa
l
prob
lemas d
ire
cta
sysimból
icas
Iden
tif
icac
ióndecausa
sye fec
tos
Á
rbo
ldep
rob
lema
s D
iv
is
iónyc
las
if
ica
ciónlóg
ica Ind
iv
idua
log
rupa
l
pos
ibles
,plaus
ible
syaccionab
les

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iade
losau
tore
s.

Ene s
tam e
todologí
as epropon eusa
rlatécn
icadelosárbo
lesdeprob
lemasparaest
ru c
tura
rlos
p
robl
em as
,y aquepresent
aalgunasv ent
aja
scom oe
lh e
chodes e
runaté
cnic
arela
tiv
amentec onoc
idaen
l
af ormulac
iónd ep royec
tos
,e sfá ci
ld eaprend
er yapl
ica
r,p e
rmi
ted em ane
radirect
at ras
forma
r
p
robl
em as en ob
j e
tivos ye s adecuadap a
rap o
tenc
iarlad inám
icagrupalfac
il
itando eltraba
jo
p
art
ic
ip a
tivoconlacom un
idad.

B
. Lose
rro
resa
lde
fin
irunp
rob
lema
Cuandosed ef
inenlosp rob
lem a
senl afased ediagnó
sti
coycon s
tru
cciónd evocacione
snotom am o
s
muchocuidadoenc óm oes
to ssedef
inen
,e sper
and ode
jarci
ertogr
adod eli
bert
adp araconcen
tra
rseen
larecol
ecc
i ón
,procesamientoeint
erpre
tac
i óndeloselemen
tosdet
erminant
es.
.Ene staetapapond
remos
más cu
idado enl a corre
ctad ef
ini
ción delo sp ro
blemas quesel evan
taron enl af a
seanter
ior
.
Def
inir
em o
suncon juntodelo se
rro
resm áscom unesquesepres
ent
anenl aformul
a c
ióndep rob
lemasy
alguna
sform a
sd ecor
r eg
ir
los:
1
. D
efini
rpro b
lemasd ema
siadosagreg
ados
:e s
teesune rro
rqu eseorig
i naalbu s
cardef
inirun
p
ro b
lemapo rsuformam ásam p
liabusc
andoenglobartodoslose
lementosquelocom ponen,es
d
ecir
,tantolosel
emento
sr e
levan
tescomolosaccesor
ios
.P o
rl oge
ner
als eti
endeaagrupa
rv ar
ios
p
ro b
lemas en unosolo
.L aformad ereso
lve
re s
tasitua
ciónesindividua
liz
arl o
selem en
tos
c
on s
ti
tut
ivos.
2
. De
fini
ciónam b
iguadeproblemas:es
tacondi
cións epres
ent
acuandolosp
roblema
sestánred
actado
s
deformaam b
igú,esd eci
r,u nsoloprob
lem ae sredac
tadodedo sfo
rmasdis
tin
tas.U n
abu ena
de
fini
ción de
lp rob
lem ahac eref
erenc
iaa ld e
finido ysol
am en
teald e
fin
ido
. Une jemplod e
ambigüedadesla“pocaact
ividadem p
resa
ria
ld ent
rod e
lter
ri
tor
i o
”queesm uypar
ecidoaplante
ar

falt
ad edinami
sm oeconómicoeneláreadeestud
io ”
.
3
. E
rro
rT ipoI(f
alsopos
iti
vo)
:E s
tetipodeerrorseapl
icapreferen
t ementeenlasprueba
sdehipót
esis
e
nlosan ál
is
ise s
tad
íst
icos
,ys etrat
ad eune rro
ralr echazaru nahipóte
sisqu edeb
íahabersido
a
cep
tad a
.S em ani
fie
staens i
tua
cionescom o“O to
rg a
rl ac ondic
iónd ein ocen
teaun apersona
c
ulp
ab l
e”.Otroejemplod ee s
tetipod eerrorsep uedeen contra
ra lanal
izarelenunci
ado“L os
í
ndic
e sdedenunci
ad ecr
ím enesnosu b
en,porloqu eladel
in cuenc
iae s
tácontrol
ada”
,loquepuede
c
ons
titui
rune r
roryaqu epu edequelaap esardequ elosíndicesn osubanlad e
lin
cuenc
iaaúnno

53
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

e
stécon
trol
ada
,e sdec
ir
,ser
ech
azal
ahi
pót
esi
sdequ
elad
el
incu
enc
ianoe
stác
ont
rol
ada
,cu
ando
d
eber
íaserace
ptada
.
4
. Erro
rT ipoI I
(fa
lsonegativo
):E s
tetipodee rro
rt ambiénprov
iened elosan á
li
sisest
adís
ticosde
prueba
sd eh ipó
tes
is
,p eroad i
ferenc
iadelanter
iorest
ád adopornor echazaralgoqued eb
íah abe
r
sidorechazado
.E ler
rortipoIIesloques elell
am atambiénunerrorpore xcesodee s
cept
icismoy
sem anifi
estaens i
tuac
i one
scom o“encont
rarc u
lpab
leau napersonai nocent
e”. Unejem p
lolo
podem osencont
rarenelenu n
ciado“noexis
teevidenci
ad equepuedana cont
ec e
rd e
sas
tresna
t u
ral
es
enestepo b
lado”
. E
5 rro
rT ipoI II(
errortipo0 ):Estet ipod ee r
rorsea soc
i aalp rocesod er e
solu c
iónd epro b
lem as
(H a
iff a
,1968 )c uandos eo b
ti
en elar espuestaadecuadap aralapreg untae qu
ivo cada.L oserroresde
tipoII Isea soc
ianal ai deader eso
lv e
re lp robl
em aequivocado.L ap resenciad eestetipod eerror
es
sea sociaal ai de
ad equ enoe xistediferenciae n
trelosl
ím i
t e
sr e
alesd e
lp robl
em ayl oslímite
squ e
nosotrosid enti
ficamos..Pore s
t ar azón,e sn ece
sariodefin
irad ecuad am ent
elo sl ími
t e
sr eale
sd el
problem aqu es epret
end eabordar.E steerroresfrecuent
ee nlap r
á c
tic ays eo b
s ervaenv arioscasos
quepod em osen cont
r a
re nen unciadosc om oelsiguien
te:“F al
tau ne scuel
aene s
tepo b
lado”.E s
necesarioe vit
ard ef
ini
rlo sproblem ascom olaausenciadeun asoluci ón:redactandoenun c
iadosqu e
consid er
enp a
labrasc omof a
lta
,c a
re nc
iaoau senc
i a
.Ene s
taetapad elam e
todo logía
,e ldesaf
íoe s
hacere lesfu e
rzoenbu scardefinircorrectam ent
ec ualeslasituaciónp rob
lem áticaverdaderayno
cuale slasolu c
iónqu eser equ
iere.

C
. E
lárbo
ldep
rob
lemas
:causasye
fec
tos
Com oh emosm enc
ion adoant
eriormen
te,uti
liz
arem oslam etodolog
íad eárbol
esd ep rob
lemaspara
buscarest
ruc
turarlosp rob
lem asm a
le st
ruc
turadosybu scarso luc
ionesrac
ion a
lesal osprob
lemas
diagnos
tic
ados
.D eb
em osmencionarprev
iam e
ntequ eelá rbold ep rob
lemase su narep
r e
sen
tac
ión
conceptua
ldeunco njuntodeproblema
sinter
conectadosmedianterel
acione
sdec ausa
lidadydeefec
tos
,
quee s
tán me
diadosporuntipod eprob
lem aquetienecar
act
eríst
icasdist
int
iva
syqu edenominamo
s“ e
l
problemacen
tra
l”.
Lacons
truc
cióndelárbo
ld eproblema
stien
etre
sim po
rtant
esfin
al
idad
es,lapr
imer
ae sayudara
es
truc
tura
runp rob
lem am ales
truc
turado,la
ssegundaesques irvepa
rapreci
sarla
salterna
tivasde
so
lucióndeunp robl
em a
sc en
tralylat erc
eraesdef
ini
runp robl
emacent
ralquepost
eriorm en
tese
tran
sforma
ráe nuno b
je
tivocentra
l,i
n sumofundamen
talpar
al asigu
ien
tefasedelam e
todo log
íade
pl
anif
icac
ión
.
E
lárboldep roblemasestáintegr
adopo run asecc
ióninfer
i o
rqu es edenominaraí
cesd elárboló
cau
sas,u n
ase cc
iónsup er
iorqu eeslac opad elárbolsól
oe f
ectosyun as ecc
ióncentra
lqu ec o
rre
spon d
e
a
ltroncod e
lárbolóp roblemac ent
ral(d
i agr
am a5)
.L alógi
cad elaint
erpretac
ióndelárbold epro
blem a
s
e
sd esdeabajoh ac
iaar r
iba,desderaíce
sac opa,con s
ide
randoqu elasc ausa
sp r
ecedenalo sefec
tos.Es
importan
tede s
taca
rqu ecadaunod elosp roblem a
sr e
fle
jadostantoenelá rbo
ld eprobl
em ascom oene l
á
rbold eobje
tivost
i enelam i
sm aim por
tancia,elárbolnobu scaref
lej
arl aimport
anciare
lativadeu nou
o
trop robl
em asinosul ógicad erelac
i ónc ausal
.E spo relloqu en oe scorrec
tocon s
id er
arqu eel
p
roblem ayelo b
jet
ivoc entra
lso nlo
sm á sim por
tantes
..
Cuandoser e
ali
zaelanál
isi
sd epro b
lemaseneltr
abaj
od ecampog ene
ralmen
tes
edefin
eal o
s
menosunárbolporcadaár
eatemát
icaog rupo.Pos
ter
iorm
ente
,enlain
tegr
aciónfin
alnoe
sconven
ien
te
busca
rlai n
tegr
aciónenunso loárbo
lg ene
ral
,sinobusc
arladef
ini
ciónc oo
rdin
adadelo
so bj
et
ivos
cent
ral
esparacadaáreat
em á
tic
aog rupo
.

54
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

D
IAGRAMA5
ESQUEMADELAFORMAYRELAC
IONESENTRELOSPROBLEMASENELÁRBOLDEPROBLEMAS

E
fec
toind
irec
to E
fec
toind
irec
to E
fec
toind
irec
to E
fec
toind
irec
to E
fec
toind
irec
to E
fec
toind
irec
to
1.1 1.2 2.1 2.2 3.1 3.2

Á
rbo
ldeE
fec
tos

E
fec
tod
irec
to1 E
fec
tod
irec
to2 E
fec
tod
irec
to3

P
rob
lem
acen
tra
l

Ca
usad
irec
ta1 Ca
usad
irec
ta2 Ca
usad
irec
ta3 Á
rbo
ldeca
usa
s

Ca
usa
indi
rec
ta Ca
usa
indi
rec
ta Ca
usa
indi
rec
ta Ca
usa
indi
rec
ta Ca
usa
indi
rec
ta Ca
usa
indi
rec
ta
1
.1 1
.2 2
.1 2
.2 3
.1 3
.2

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
ia.

L
ase
tap
asqu
ein
vol
ucr
anl
aes
tru
ctu
rac
iónd
elo
spro
blem
ase
nob
je
ti
voss
epu
ede
nre
sum
ire
ncu
at
ro:
1
. U
sandolosel
ementosde
tec
tadosenelp
roce
sod ed
iagn
óst
icoyenlamatr
izs
ínt
esi
sdelavo
caci
ón,se
d
esa
rrol
laelaná
lis
isenlo
sp ro
blemasd
ete
ctad
os,bu
scand
od e
fin
ir
losd
elam e
jormane
ra
,evi
tandol
os
e
rro
resm en
cion
adosan
ter
iorment
e.
2
. L
osp
rob
lem
asd
ef
in
ido
sse“
est
ruc
tur
an”m
edi
ant
elam
eto
dol
ogí
ade
losá
rbo
lesd
epro
blem
as
.
3
. S
etr
ansfo
rman
losp
rob
lema
senob
je
tivo
s,me d
ian
tel
atr
ansf
ormac
iónd
elá
rbo
ld ep
rob
lemasene
lár
bol
d
eobje
t
ivosyl
adef
in
ic
iónde
lob
je
tiv
ocent
ralatr
avé
sdelat
ran
sfo
rmac
iónde
lprob
lemac
entr
al
.
4
. S
ede
fin
enl
asa
lt
ern
at
iva
sdes
olu
ción
.
Pa
racon
st
rui
rlosá
rbo
lesdep
rob
lem
ase
xis
ten
tre
sal
te
rna
tiv
asd
etr
aba
joqu
ede
pen
der
ánd
elg
rad
ode
a
cue
rdodec
adagrupode
tra
bajo
:
•A
l
tern
at
iva1
,seu
t
ili
zac
uan
dos
eti
enec
lar
idadd
ecu
ále
selp
rob
lem
ace
ntr
al
.
•A
l
tern
at
iva2
,seu
t
ili
zac
uan
don
ose
tie
nec
lar
idadd
ecu
ále
selp
rob
lem
ace
ntr
al
.
•A
l
tern
at
iva3
,seu
t
ili
zac
uan
doe
xis
tec
la
rid
add
ecu
ále
selob
je
tiv
oce
ntr
al
.
V
am osaan
al
iza
rende
tal
lecad
aunadela
salte
rna
tiv
asd
etr
aba
jo
,pu
esc
adau
nad
eel
lasc
ons
ide
ra
p
aso
sdi
fer
ente
sas
ícomoe
lusodet
écn
ica
sesp
ecí
fic
as.
S
er e
comiendarea
liz
ares
tetr
abaj
od em ane
racol
abor
at
i v
ae ngrupo
stem á
ti
cos,noserequi
ereque
t
odoslosinteg
ran
tesc o
nozca
nlam etodo
log
íad econs
tru
ccióndel o
sárbole
sd eprobl
em a
s,yaq ueu n
i
nteg
ran
te,queten
gad omin
iodel
atécn
ica
,p u
edeactu
arcomoc o
ordin
ador
.
.E sút
ilre
dact
arlo
sproblemas(y
p
ost
er
iormentelo
so b
je
tivos
)enta
rje
tasdecar
tóndeaprox
imadam e
nte15x8cm s
,quep u
edanserpegada
s
e
nu n
apizar
raotabl
eroyquelueg
op u
edanm ove
rsedelu
gar
.

55
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

1
. A
lte
rna
tiva1
,cuandoset
ienec
lar
idaddecuá
les
e
lprob
lemacen
tra
l
E
nestap
rimer
aalte
rnat
iva
,cadagru
podetr
aba
jodebebusca
rc o
nsen
suarun
ao p
ini
ónsob
recuá
lpued
esere
l
p
rob
lemacent
raldesuáre
ad et
raba
jo.Ena
lguna
socasio
neselprob
lemacen
tr
alest
ácl
aramen
ted
ef
inid
oen
d
iag
nóst
ico
santer
ior
esop o
rquel
ascond
ic
ione
sloca
lessonr
ela
tivamen
tes
enci
ll
asdees
tab
lec
er
.
L
osp
aso
sne
ces
ari
osp
ara
lac
ons
tru
cci
ónd
elá
rbo
ldep
rob
lem
asso
nlo
ssi
gui
ent
es:
1
. I
den
ti
fica
rlospri
nci
pal
esprobl
em a
sor es
tri
ccio
nesp r
oven
ien
tesdec adaejetemá
tic
od e
fin
idoenla
m
at
ri
zd esín
tes
isdelavoc
ación
.Cu an
dos erea
li
zae nta
ll
ere
spart
ici
pati
vos,cadapro
blemadebes
er
r
edac
tadodefo
rmacla
raut
il
izando
lasta
rje
tasdecol
ores
,enfr
ase
sd enom ásde3lín
eas
.
2
. U
t
ili
zan
dol
até
cni
cad
ela“
llu
viad
eid
eas
”pro
pon
ero
tro
spro
blem
asqu
epu
edanag
reg
ars
ealan
ál
is
is
.
3
. O
rde
nar
losp
rob
lem
asp
orá
rea
stem
át
ica
s.
. I
4 den
ti
fic
are
lpro
blem
ace
ntr
al
,de
lco
nju
ntod
epro
blem
as
.
5
. A
soc
ia
rlo
spro
blem
ase
ide
nt
if
ica
rlo
squ
eso
nca
usa
sdi
rec
tasd
elp
rob
lem
ace
ntr
al
.
6
. A
soc
iarlospro
blemaseiden
ti
fi
carlo
squesoncau
sasi
ndi
rec
tasd
elp
rob
lem
ace
ntr
alyqu
ees
tán
i
nte
rm e
diad
osporl
ascau
sasd
irec
tasd
elp
rob
lem
a.
7
. A
soc
ia
rei
den
ti
fi
car
losp
rob
lem
asqu
eso
nef
ect
osd
ir
ect
osd
elp
rob
lem
ace
ntr
al
.
8
. A
soc
iareiden
ti
fic
arlosprob
lemasqu
eso nef
ect
osi
ndi
rec
tosd
elp
rob
lem
ace
ntr
al yqu
ees
tán
i
nte
rmed
iad
osporlose
fec
tosd
ire
cto
sde
lpro
blem
a.
. A
9 jus
taraá
rbo
ldep
rob
lem
asd
eac
uer
doas
usr
ela
cio
nes
lóg
ica
s.
Cu
andos econs
truy
e nlosár
bole
sseest
able
cenrel
acion
esdec au
sal
idadent
redif
eren
tespro
blemas
m
edi
anteele n
cadenamien
t odehipóte
si
s.Esm uyim po
rtan
tetra
tardellega
ral ascausa
lespr
imari
as,
i
ndepend
ien
tese n
tre
,yqu es epien
saqueest
ánorig
inandoelprob
lema.M ie
ntr
asm á
sr a
íce
soc aus
ass e
i
den
tif
icarenelárbo
ld eprobl
emas
,m ásce
rcasees
ta
rád eencon
tra
rlaspos
ible
ssolu
cione
sp a
rasupe
rarla
c
ondi
ciónre
str
ict
ivaqueseh ade
tec
tado
.
E
no t
raspa
lab
ras,lasú
lt
imascau
sale
sdelenc
adenami
ento,enlam ed
idaqueseresu
elv
an,est
arí
an
c
ont
ribuy
endoasupe
rarlacond
ic
iónnega
tiv
apl
ante
ada
.A s
í,porejemplo
,tomand
oelcasode
ldiag
rama6s i
l
ascausa
súlt
imas3.
1y3 .
2sesupe
ran
,automá
ti
cament
e,sere
suelvelacaus
a3d e
lprobl
emace n
tr
al
.D ela
m
ismafo
rm a
,par
asuperarl
acaus
a2d e
lprob
lemacen
tra
lesprec
iso,re
solv
erlac
ausai
ndir
ect
a2.1y2.2.Y,
a

,suce
sivamen
te
.

56
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

D
IAGRAMA6
ÁRBOLDEPROBLEMAS

E
fec
tod
irec
to1 E
fec
tod
irec
to2 E
fec
tod
irec
to3

P
rob
lemap
rinc
ipa
l

Ca
usad
irec
ta1 Ca
usad
irec
ta2

Ca
usa
indi
rec
ta Ca
usa
indi
rec
ta
1
.1 2
.1

Ca
usa
indi
rec
ta Ca
usa
indi
rec
ta
1
.1.1 2
.1.1

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
ia.

Lam e
jorformadecomprend
erlacon s
truc
ciónd e
lárbold ecausa
sye fe
cto
se satr
av é
sd eun
e
jemplo
.S epres
enta
,a cont
inuac
ión, unárbold eproblem a
sc onfec
cion
adoene lm arco de un
d
iagn
ó s
ticodelarea
lid
addeunalocal
idadenun m un
icip
iolatinoamer
icanoen ma
ter
iadear
ticul
ación
p
roduct
iva,l
am i
sm aquepu
edeserr
epresen
ta
tivadelas
ituac
i óndem uchosmuni
cip
iosdel
aregión.

DIAGRAMA7
EJEMPLODEUNÁRBOLDEPROBLEMAS
Ba
jarentab
il
idaddelos Capa
cidadproduc
t
iva Ba
jaresponsab
il
idadso
cia
l Desa
rt
icu
laciónpúb
l
ico
produc
tores oc
iosa empresa
ria
l p
rivada

Pos
ibi
l
idaddea
tendersoloped
idos Ba
josen
tidoper
tenenc
iaa
l
pequeños te
rr
ito
rio

Ba
jacoope
rac
ión
inte
remp
resa
ria
l

De
sconf
ianzaent
re Ba
jonive
lde
p
roduc
tores capa
cita
ción

Desconoc
imien
to In
teresesdeco
rto Ba
jacal
idaddela A
l
to scostosde
mu
tuo p
lazo capa
ci
tac
ión capac
itac
ión

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
ia.

57
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

A
lguna
srecom
enda
cione
syp ri
ncip
iosim po
rtan
tesa
lmom
entod
ered
act
arl
osp
rob
lem
asy
c
ons
tru
ire
lárbo
ldep
rob
lemassonl
assigu
ien
tes
:
•R
eal
iza
rsiemprelar
edacci
ónd elo
sprob
lemascom
oune s
tadoneg
at
ivo
,d ee
sam ane
ras
e
m
ant
ienela cohe
ren
cia en
trelosprob
lema
s queayud
ana est
abl
ece
rl a
srela
cion
esde
c
ausa
lid
ad.
•C
entra
rlaconst
ruc
cióndeunárbo
ldep ro
blem
asporejetem
át
ico
,yaqueesmuydi
fíc
il
e
stab
lece
rdem ane
raesquem
áti
care
lac
ionesen
tred
ife
ren
tesá
rea
stem
át
ica
sysepie
rdela
f
un c
iónde
lárbo
ldeprob
lema
s.
• Comoy a menc
ion
am o
s ant
eri
ormen
tee nrela
ción al
oser
rore
sd e
ltipoI
II
,si
emp
re
pr
eocup
ars
ed enoc
onfund
irunpro
blemaconl
aausenc
iad
eun
asoluc
ión
.
•T
empo
ralm
ent
e,t
ene
rencu
ent
aqu
elac
aus
aesp
rev
iaa
lef
ecto
.
•U
npro
blem
a,po
rlog
ene
ral
,es
tád
ete
rmin
adop
orm
ásd
eun
acau
sa.
•U
npro
blem
a,po
rlog
ene
ral
,de
term
inam
ásd
eune
fec
to.
•Tr
ata
rd edis
eñard
elmismot
amañoloscuad
rosdelosárbo
l e
sparanopr
esen
tard
ife
ren
cia
s
quepuedanse
rcon
sid
erad
asc
omodife
renc
iasenimpo
rtanc
iasre
la
tiva
s.
• Evita
rlassi
tuacionese
nqu eapar
ecenefe
cto
syc au
sasún
ica
s,ta
lcom osepre
sentaenel
diagrama6,dond eeld
iseñode
llasre
lac
ione
sseñ
alaques
iser e
sue
lvenla
scausa
s1 .1
.1y
2.1.1sere
solve
ríadem odol
ine
allasec
uenc
ia
,es
talógi
canore
fle
jadebuenamane
ral oqu
e
ocurreenl
ar e
al
id ad
.
•Elárbo
ld eb
etene
rformadeá
rbo
l,e
sd e
cir,la
sraíce
sseab re
nhaci
aabajo
,re
fle
jando mayo
r
deta
lle
,ylosefec
toss
eabr
enhac
iaar
rib
aaum en
tandoelgradod
ed e
ta
lle
,ta
lcom ola
sram a
s
deuná rbo
l.Porsupar
tee
ltron
codelárbol
,qu ecor
respondea
lprobl
emacent
ral,deb
es e
r
solouno.
Enelm arcod eune je
rcic
iod eplanif
ic a
ciónlo c
alsu rgi
rálad udad ehas
tadon delleg a
re nel
deta
lledelascausasyd elosefec
tos.Lap autaesqu e
,po rell adodelascausas
,sed eb
ebu scarllegaral
mayornivelded eta
llepo sib
le
,t en
iendoen m en
teelcon sejod eque“m ientr
asm ásdeta
lladas eanlas
causasdelprob
lem ac ent
ralm áscer
canose st
am osal asoluc
i óndeeste”
.P orlogene
ral
,sep lanteaquea
nive
ld ecausa
se sbu enollegarap o
rlom enosuns egundoot er
cernive
l.E s
tarecomendac
i óne sm enos
res
tric
tivacuandocon s
ideramoslosefectos,ene stec a
sonov alelapenal l
ega
rh as
talose f ec
tosm ás
indi
rectospuesestosy anogu ard
anr e
lac
i ónconl acapacidadd eges
tiónod ecomp e
tenc
iasan iv
ellocal
,
porlotanto
,lap autae slle
garad ef
ini
re ln i
veldon deset enganlasfacu
ltadesdegest
iónan ive
llo ca
l.
Enlapr á
ct
icaesene ls egundooterce
rn i
v eldelosefectos.
Un
av ezquesecu en
taconl aes
truc
turadelárbold e
fin
idaesbuenor ev
isardo sre
lacionesbási
cas
quesed ebencum p
li
r,laprimer
ae ses
t ab
lece
rsilasc ausa
sdirec
tasdelprob
lem ac ent
ralsonsu f
ic
iente
s
parae xp
lica
r,e nu na m ed
idar ela
tivament
ep recisa,lap res
enciad e
lp ro b
lem ac entra
l,ae st
o
denominam o
sl alóg
icah or
izon
t a
l.Las egundarela
ci ónesveri
fica
rsil a
sc ausase s
táne fec
tivament
e
det
erminandoasu sefec
tos
,ae stodenominam o
slal ógicave
rti
cal
.T ambiénesa consej
ablev al
idar
loen
ter
reno,esd e
cir
,buscarnuevai n
formaciónquepued adarcer
tezasdelac o
rrec
taf ormulación
,asícom o
pre
sentar
loal acom un
i d
ade nr eunionespart
ic
ipativasparaay uda
rar econoc e
rl al ógi
cad el a
s
rel
acionescausa
les
.
2
. Al
terna
tiva2,cuandonoset
ienec
lar
idaddecuá
l
puedeserelprob
lemacent
ral
L
as egundaal
tern
ati
v apa
ralacons
truccióndelosárbo
lesdeprob
lemassepresen
tacuandonos eti
ene
c
ert
ez adecuá
lp uedese
relprob
lemac en
t r
aldelá
rboldeprob
lemas
.Ene s
tecasosere
com iend
au t
il
iza
r
l
atéc n
icadelaM at
rizdeIn
flu
enci
ayD ependenc
ia(tamb
iéndenomin
adam a
tri
zIDo m at
rizdeV es
ter
).
E
stam a
tr
izrelac
ionad em an
erae squemáti
calain f
lue
nci
a ylad epende
nciad ecada unod elos

58
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

p
rob
lem
as.Pa
raquel
am a
tr
izt
engasi
gni
fic
adoycons
is
ten
cias
ere
qui
ered
eun
acan
tid
ad m
ínim
ade
p
rob
lem
as(ap
rox
imad
amen
teunmínimode13o14
).
P
arac
ons
tru
irl
ama
tr
izs
epro
ced
edea
cue
rdoal
osp
aso
squ
esed
eta
llanac
ont
inu
aci
ón:
1
. S
eredact
anyo rden
anlosp robl
em asdet
ect
adosene
ldiagnó
st
icoysis
tem
at
izado
sp ar
ala
c
ons
trucc
ióndelavoca
ción
.S erecomi
endaasi
gna
racad
ap ro
blemau
nn úm
ero
,qu elohac
e
m
ásf
á c
ildeid
ent
if
ica
rpost
eriormente
.
2
. Seconstruyeun am at
rizl o
c a
liz
an doenl afi
laslo
sp rob
lemasdet
ectadosyr ep
it
iendoenl as
cabec
erasd elasc o
lum naslosm ism o
sp rob
lemas
,respec
tandoelmism oorden
.E sim po
rtan
te
quecadap robl
em aseared a
ctadod eform amuycla
rayp re
cisa
,esbuenaideaconfec
ciona
run a
pequeñafichaparacadap roblemaqu econtengaunresumendecadaunod ee l
los
,talcom ose
mues
trae nelcuadro19.E st
afichac onforma
ráeldicc
iona
riodeprob
lem as
.Ene lcuadro20se
mues
traune jemplodeun afichadep robl
em a
.

CUADRO19
EJEMPLODELAESTRUCTURADELA MATR
IZDEINFLUENC
IAYDEPENDENC
IA(MATR
IZID
)

P
rob
lema1 P
rob
lema2 P
rob
lema3 P
rob
lema4 … P
rob
leman

P
rob
lema1 0

P
rob
lema2 0

P
rob
lema3 0

P
rob
lema4 0

… 0

P
rob
leman 0

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
ia.

CUADRO20
EJEMPLODEUNAFICHADEPROBLEMAS

Núme
rode
lprob
lema
: 1
Enun
ciadode
lprob
lema
: De
scon
fian
zaen
tre
losp
rodu
cto
resru
rale
sde
lalo
cal
idad
Á
reatemá
t
ica
: De
sar
rol
loe
conóm
icoyp
rodu
ctivo
E
jetemá
t
ico
: A
rt
icu
lac
iónen
trep
rodu
cto
res
De
scr
ipc
ión
: Losproduc
toresagríco
lasnotienenconf
ianzaentree
llosdeb
idoaproblemasacon
tec
ido
s
enelpasado,imposibi
l
itandoelemprend
imientodeproyec
tosenconjuntoque
les
pe
rmit
iránenfren
tarde sa
fíos ma
yoresodisminu
ircos
tosdeproducc
ión.
Tenden
cia
: Ladescon
fian
zahaidocrec
iendoalolargodelt
iempoyconla
llegadadenue
vos
produ
cto
resnoseha modi
ficadoe
stasi
tuación
Fuen
tededa
tos
: En
cue
sta
sdecon
fian
zac
iudadana
En
tre
vis
tasrea
l
izada
sente
rreno
Ta
l
lere
scomun
i
tar
ios

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
ia.

3
. Seproc
edeaa sign
arl a
sp ond
erac
ionesentr
ec adapa
rdeproblemas
,l alóg
icadellenadodela
ma
tri
zesd ef
ilaporfi
l a
.E simpor
tant
em antene
rlamismalógic
adu r
antetodoeleje
rcic
io,por
ej
em p
loreal
izandolas ig
uien
tep r
egunta¿Cóm oinf
luy
eelp robl
em a1so breelproblema2?
(pre
gunt
a1ene lcu ad
ro21 )
,p o
ster
iormentesecon
tin
úac onlam ismafilaperolasigui
ent
e
co
lum n
a¿Cóm oin
fluyeelprobl
em a1so b
reelprob
lema3?(pregunt
a2ene lc u
adro22).Ya s
í

59
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

suce
siv
amen
tehas
tacomp
le
tarlaf
il
a.Comosepu
ededa
rcuen
ta
,lat
razadelamatr
iz(d
iag
onal
pr
inc
ipa
l)s
ell
enacone
lvalo
r0,puess
easum
equecad
apro
blemanoin
fluyeso
bresími
smo.

CUADRO21
EJEMPLODELORDENDELLLENADODELA MATR
IZDEINFLUENC
IAYDEPENDENC
IA(MATR
IZID
)

P
rob
lema1 P
rob
lema2 P
rob
lema3 P
rob
lema4 P
rob
leman
P
rob
lema1 0 P
regun
ta1 P
regun
ta2 P
regun
ta3 P
regun
ta1n
P
rob
lema2 P
regun
ta4 0 P
regun
ta5 P
regun
ta6 P
regun
ta2n
P
rob
lema3 P
regun
ta7 P
regun
ta8 0 P
regun
ta9 P
regun
ta3n
P
rob
lema4 P
regun
ta10 P
regun
ta11 P
regun
ta12 0 P
regun
ta4n
P
rob
leman P
regun
tan1 P
regun
tan
2 P
regun
tan
3 P
regun
tan
4 0

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
ia.

Enels
igui
entecuad
rosepr
esen
taunaayudapar
ae v
it
arconfu
sion
escone
lord
end
ell
len
adod
e
un
ama
tr
izquet
ieneunacan
tid
addenpro
blemas(5enes
tecaso
).

CUADRO22
ORDENDELASPREGUNTASENTREPROBLEMAS

O
rden P
regun
ta Lóg
icade
lorden
1
º P
regun
ta1 ¿Cómo
inf
luyee
lProb
lema1sob
ree
lprob
lema2?
2
º P
regun
ta2 ¿Cómo
inf
luyee
lProb
lema1sob
ree
lprob
lema3?
3
º P
regun
ta3 ¿Cómo
inf
luyee
lProb
lema1sob
ree
lprob
lema4?
4
º P
regun
ta1n ¿Cómo
inf
luyee
lProb
lema1sob
ree
lprob
leman?
5
º P
regun
ta4 ¿Cómo
inf
luyee
lProb
lema2sob
ree
lprob
lema1?
6
º P
regun
ta5 ¿Cómo
inf
luyee
lProb
lema2sob
ree
lprob
lema3?
7
º P
regun
ta6 ¿Cómo
inf
luyee
lProb
lema2sob
ree
lprob
lema4?
8
º P
regun
ta2n ¿Cómo
inf
luyee
lProb
lema2sob
ree
lprob
leman?
9
º P
regun
ta7 ¿Cómo
inf
luyee
lProb
lema3sob
ree
lprob
lema1?
10
º P
regun
ta8 ¿Cómo
inf
luyee
lProb
lema3sob
ree
lprob
lema2?
11
º P
regun
ta9 ¿Cómo
inf
luyee
lProb
lema3sob
ree
lprob
lema4?
12
º P
regun
ta3n ¿Cómo
inf
luyee
lProb
lema3sob
ree
lprob
leman?
13
º P
regun
ta10 ¿Cómo
inf
luyee
lProb
lema4sob
ree
lprob
lema1?
14
º P
regun
ta11 ¿Cómo
inf
luyee
lProb
lema4sob
ree
lprob
lema2?
15
º P
regun
ta12 ¿Cómo
inf
luyee
lProb
lema4sob
ree
lprob
lema3?
16
º P
regun
ta4n ¿Cómo
inf
luyee
lProb
lema4sob
ree
lprob
leman?
17
º P
regun
tan1 ¿Cómo
inf
luyee
lProb
lemansob
ree
lprob
lema1?
18
º P
regun
tan2 ¿Cómo
inf
luyee
lProb
lemansob
ree
lprob
lema2?
19
º P
regun
tan3 ¿Cómo
inf
luyee
lProb
lemansob
ree
lprob
lema3?
20
º P
regun
tan4 ¿Cómo
inf
luyee
lProb
lemansob
ree
lprob
lema4?

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
ia.

E
sporel
loquee
ln úm
erodepregunt
asquesere
ali
zar
ánestáenr
ela
cióncone
lnúm
erod
e
p
rob
lema
s,s
inese
lnúme
rodepro
blem
as,lacan
tid
addep
regun
tass
erá
:

E
simpo
rtan
tedes
taca
rquel
ar e
lac
iónquesee
stabl
ece
,po
rej
emplo
,en
tree
lprob
lema1yel2no
e
slam ism
aalarela
ciónquesepuedees
tabl
ece
rent
r eelp
rob
lema2yel1
.E sdec
irels
ent
idod
ela
r
ela
ciónno
spuedeen
trega
rval
ore
sdife
rent
es.

60
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

P
arae
lll
enadod
elam
atr
izs
eut
il
izaun
aes
cal
ade4v
alo
res
:

CUADRO23
ESCALADEVALORES

Va
lor De
scr
ipc
ión
0 Noe
xis
tere
lac
iónd
ire
ctaen
tree
lpr
ime
rye
lsegundop
rob
lema
1 Ex
is
teuna
inf
luen
ciadéb
i
len
tree
lpr
ime
rye
lsegundop
rob
lema
2 Ex
is
teuna
inf
luen
cia med
ianaen
tree
lpr
ime
rye
lsegundop
rob
lema
3 Ex
is
teuna
inf
luen
ciafue
rteen
tree
lpr
ime
rye
lsegundop
rob
lema

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
ia.

Cuandosee s
tabl
e c
e nlasrelac
ionesentr
ep robl
em a
s,escruc
ialcons
iderarsolola
sr e
lac
iones
dir
ect
ase n
tree
llas
. Unafo rmad everi
fic
arelcorr
e c
tollen
adodelam at
rizescalcu
larqueno másd e
l
30%d elascel
dasc omple
t ad
asd ebencorre
sponde
ra lvalo
r3,sies
teporcen
tajeesm ayor
,seenti
ende
queelgrupoestáasig
nan dotantorela
cione
sindir
e c
tascom od
irec
tas
.L asi
nfluenc
iasind
ire
ctasent
re
prob
lemassepuedencalcu
l arme d
iant
eun aope
raciónm a
tr
ici
alqueana
liz
aremosposte
riormen
te
.
4
. Unavezcom p
letadoell
lenadodelam a
trizseleagregaun anuev
acolum nayun anuevafi
la
quesedenominanlasum adela
sinfluenc
iasysum ad el a
sdepend
encia
s,resp
ect
ivament
e,qu e
simp
lementesetra
tadelasumator
iad elosvalo
resdec adafi
laydecadacolumna
.Ene lcuadro
24sepre
sentaune j
em p
lodondeseh ansum adola
srelacione
sdeinf
luenc
iayd epend
enci
ap ara
uncon
juntode15p rob
lem a
sdete
ctados.

CUADRO24
EJEMPLODELLLENADODELA MATR
IZDEINFLUENC
IAYDEPENDENC
IA(MATR
IZID
)
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 In
fluen
cia
1 Ba
jacoope
rac
iónin
teremp
resa
ria
l 0 1 1 3 02 2 3 1 3 1 2 1 0 0 20
2 Ba
jare
spon
sab
i
lidadso
cia
lemp
resa
ria
l 2 0 1 0 0 2 1 0 3 2 0 1 1 0 0 13
3 Ba
jon
ive
ldecapa
ci
tac
ión 3 3 0 3 22 0 2 0 1 2 3 0 0 1 22
4 Ba
jaren
tab
i
lidadde
losp
rodu
cto
res 1 1 0 0 0 1 0 1 0 0 0 3 1 0 2 10
5 Ba
jaca
l
idaddelacapa
ci
tac
ión 1 1 3 3 00 0 3 0 1 2 3 0 0 2 19
6 In
tere
sesdeco
rtop
lazo 3 3 2 1 00 2 0 3 2 0 1 2 0 0 19
7 De
scono
cim
ien
to mu
tuo 3 1 0 1 02 0 2 3 2 0 0 3 0 0 17
8 Po
sib
i
lidaddea
tende
rso
loped
ido s0
spequeño 0 0 3 21 0 0 0 0 1 3 0 0 1 11
9 Ba
josen
t
idope
rtenen
ciaa
lte
rr
ito
rio 2 2 0 0 0 1 2 0 0 2 0 0 2 0 0 11
10 De
sar
ticu
lac
iónpúb
l
icop
rivada 1 1 0 2 01 2 0 1 0 1 0 2 0 1 12
11 A
l
tosco
sto
sdecapa
ci
tac
ión 1 1 3 3 31 0 1 1 1 0 3 0 0 0 18
12 Capa
cidadp
rodu
ctivao
cio
sa 0 0 0 3 00 0 1 0 0 0 0 0 0 1 5
13 De
scon
fian
zaen
trep
rodu
cto
res 3 1 0 2 00 3 2 2 3 1 1 0 0 0 18
14 Le
jan
íade
loscen
tro
sdecon
sumo 1 1 1 1 20 0 1 1 0 3 0 0 0 3 14
15 A
l
toco
stode
ltran
spo
rte 0 0 2 3 00 1 2 1 0 2 0 0 2 0 13
Dependen
cia 21 16 13 28 9 13 13 18 16 17 13 20 12 2 11

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
ia.

Enesteca
soe lpor
centa
jederela
cione
sconelv a
lor3e sdeun15%loqu eest
ád ent
rodela
recomenda
cióndenoexcederel30%.Enelsigu
ien
tecuadrosepr
esen
talami
sm ainfo
rm a
ciónpe
roen
unformatoquenosp e
rmitetr
abaj
arelsigu
ien
tepaso
,n ó
t e
sequeene s
tecu
adros einc
luyeelvalo
r
promed
iodelaIn
fluenc
iayD epend
enc
ia.

61
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

CUADRO25
RESUMENDELOSVALORESDELAINFLUENC
IAYDEPENDENC
IADECADAPROBLEMA

n P
rob
lema In
fluen
cia Dependen
cia
1 Ba
jacoope
rac
iónin
teremp
resa
ria
l 20 21
2 Ba
jare
spon
sab
i
lidadso
cia
lemp
resa
ria
l 13 16
3 Ba
jon
ive
ldecapa
ci
tac
ión 22 13
4 Ba
jaren
tab
i
lidadde
losp
rodu
cto
res 10 28
5 Ba
jaca
l
idaddelacapa
ci
tac
ión 19 9
6 In
tere
sesdeco
rtop
lazo 19 13
7 De
scono
cim
ien
to mu
tuo 17 13
8 Po
sib
i
lidaddea
tende
rso
loped
ido
spequeño
s 11 18
9 Ba
josen
t
idope
rtenen
ciaa
lte
rr
ito
rio 11 16
10 De
sar
ticu
lac
iónpúb
l
icop
rivada 12 17
11 A
l
tosco
sto
sdecapa
ci
tac
ión 18 13
12 Capa
cidadp
rodu
ctivao
cio
sa 5 20
13 De
scon
fian
zaen
trep
rodu
cto
res 18 12
14 Le
jan
íade
loscen
tro
sdecon
sumo 14 2
15 A
l
toco
stode
ltran
spo
rte 13 11
P
romed
io 14
,8

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
ia.

5
. Luegod ec alcularl asum atoriad elai nfluen c
i ayl ad ependenciap arac adap roblem as ep roc ed
e
ag r
afic arestosv al or
es.S econ sider ancu atrocu adrantesqu eestánd efinidospo relp rom ediod e
lad ep enden ciaei n
fluenci a
.C ad ac u
ad r
an tetienesup rop
i acar ac
terización,elc uadr ante1qu e
sec on figurab a
j oe lp rom ediod el ai nfluen c
iayso breelp rom ediod elad epend en c
ia,s e
inte
rp retacom oe ld elosp ro b
lem asp asivosot am biénd enom inado slose fectosd e
lp robl ema
cent
r a
l.P o
rsup ar te
,e lcu adran
t e2qu es elo cal
iz aso b
reelp rom ediod el ainf
lu enciayso b reel
prom ediod elad ep end enc
i aesdo nd een contram osalo sp robl
em asc r
íticos
,ene stec aso,e stos
prob
l em a
ssonl o sc andid a
tosp a
r ac onst
ituire lp roblem ac entra
l.E lc uadrante3e saqu el
condicio nadop o
re s
tarb ajoelp rom ediod el ainfluen c
iayl adep end encia
,e stecu adrant epu ede
inte
rp retarse con l osp ro blem a
s qu es e con figurara
n com oe st
ructuralesoe xóg enos
,
post
erio rm entepu edencon siderarsec om osupu estosp arae lc um plim i
entod elo so bjetivos
plan
te ado s
.E lc u adrante4qu es ep r e
sent ac onu nai nf
luen c
iam ayoryun ad ep endenciam enor
queelp rom edio,s eled enom inacu adranted elo spro bl
em asa c
tivosod elasc aus a
s.

D
IAGRAMA8
ESQUEMADEDEF
INIC
IÓNDECUADRANTESENRELAC
IÓNALAINFLUENC
IAYLADEPENDENC
IA

Cuad
ran
te1p
rob
lema
spa
sivo
s Cuadran
te2deprob
lema
scr
ít
ico
sel
odelo
sefe
cto
sde
lprob
lemacen
tra
l prob
lemacen
tra
l
Dependen
cia Cuad
ran
te3de
losp
rob
lema
sind
ife
ren
tes Cuadran
te4problema
sactivoso
las
causasdelp
roblemacen
tral
In
fluen
cia

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iade
lau
tor
.

62
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

Enele j
em p
loplan
teadoencon
tramo
squ eene lcu adran
ted e
lp roblemacr
íti
cos eubi
cael
prob
leman úmero1quecorre
spondeala“Bajacooper
acióninte
r-empre
s ar
ial
”,es
teseráelpr
inc
ipal
cand
idat
oas erelpro
blem
ac en
tral
.Deigua
lm ane
ra,ungr áf
icod elo
sv alo
resobt
enidosenl
am at
riz
nosayudaaordena
rlo
sprob
lem a
ssepa
rand
olascau
s a
syl o
se fec
tos(di
agr
am a9)
.

D
IAGRAMA9
EJEMPLODELAFORMADE GRAF
ICARLA MATR
IZID

30
28 4
26
24
22
1
20 12
a

8
i
c

18
10
en

16 9 2
end

14
7116 3
13
ep

12
15
D

10
5
8
6
4
2 14
0
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9101112131415161718192021222324
In
flu
enc
ia

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
ia.

6
. Yaqu esabemosqu
ee lp
rob
l emacen
tra
ls e
ráe
lqu eseub
icaenelcuad
rant
edelosprobl
em as
crí
ti
cos,nosencon
tramo
se nlasi
tua
ciónseña
lad
ae nlaa
lte
rnat
iva1paralar
esolu
cióndelos
árbol
esd eprob
lemas
,porlotan
tosepu edep
rocede
raconst
rui
relárbo
lsigu
iendolasetap
as
quesed e
tal
lanene
saalt
ern
ativ
a.
.
Unad elasv en
taja
sd eutil
izare s
tatécnic
ae squ eelhech odequee lgrupodetraba
jod eb
allega
ra
una cuerdoso b
ree lv a
loraa signa
ral arela
ciónd ecaus a
lidad,fac
il
italap ar
ti
cipac
ión
,n egoc
iac
i ón
,el
cono c
im i
ento m utuoyl apreparac
i ónd elosintegran
t e
sp aral a
ssigu
i ent
e se
tapas.Tambiénlatécn
ica
permitequ etodaslasopinionesdelg rupoti
en d
anas e
re xpre
s ada
syn oso lola
sd eaque
lla
sp er
sonasque
ti
en en másp er
son al
idadoqu esem ani
fies
tan másc l
aram en
t e.Porot
r aparte
,tam b
iénpresen
taalguna
s
di
ficul
tad e
squ ee st
ánr e
l ac
ionadascone lm ayo
rt iempoqu etom ae ld es
arro
llodel am at
rizyl a
preparaci
ónqu es erequi
erep a
r aes
te blec
erlasregl
asd eldebate.
3
. A
lte
rnat
iva3,cuandoex
istec
lar
idaddecuá
les
e
lobje
tivocen
tra
l
Ex
ist
eun ater
ceraal
terna
tivap a
raeltrab
ajoconlosárbo
lesdeproblemasques eut i
li
zac u
andos et
iene
unacuerdopr
evioconsensuadodecuáleselobj
etivocen
tra
lded e
sarro
llo
.E s
tec asod eb
em anej
arsecon
pr
ecauciónpueselprocesod ees
truc
turac
ióndelosp ro
blemaspuedenoh abersi do muydeta
llado
,sin
embargo,esút
ilconside
r a
re s
taalte
rnat
ivaenlosc a
sosenqu eser e
quie
renp rocesosdep l
ani
ficac
ión
aco
tadosaaspect
ostem á
ticosespec
íf
icosoarecort
ester
ri
tor
ial
esm uyd e
limi
tad o
s.
a
) E lanál
isisdeob jetivos:elárbo
lde med iosyf ines
Enes
t aetapa
,sedebereal
iza
ru nadescr
ipc
ióndel
asituac
iónfuturae
spe
rada
,quesepien
saa
lcanz
aren
lam edidaquesep ued
asoluciona
relp ro
blemac
ent
r a
lqu eseh ade
tec
tado
.El
losupone
,lóg
icamen
te
,
tr
ata
rd eiden
ti
fic
arlasposi
blesalte
rna
tivasd
esolu
ción,queb ajol
aformadeproy
ectosoprog
rama
s
pued
enco n
tr
ibu
irasupera
rlasituac
ión
.

63
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

Ene st
ae tapadelam etodologíadep l
anif
icac
iónnoseen tenderáncom oo b
jetivo
sl ostrabajospor
real
izarol a
st a
r ea
spo rcum pl
ir.E sc omúncom et
ererro
resenl adefin
iciónd eobjet
ivoss e ñ
alándolo
s
com oactividades,unaformad eev i
tarl
osesutil
iza
rlasformasv erb a
lesconvo zp a
sivap a
ral oso b
jetivo
s
com o“ edu c
ación m e
jorad
a”o“ al
tosnivele
sd eem pl
eoal canz ados”yp aralasa ct
ividad e
se lu sode
ve
rbo scom o“m e
jor
am ien
tod el ainfr
a e
st
ructu
ra”o“ cons
truc c
i ónd eescuela”
.P orejem plo,ald ef
ini
r
uno bje
tiv o
,h ayun agrandiferen c
iae n
tre
,d ec
ir“escue
lac onstruida”y“ const
ruirunae s cuel
a ”
.Ene l
pr
im erc aso“ escue
lacon s
truida”,llevaae spec
if
icaralae s cuelaent érminosd esuc ap acidad
,s ies
secundariaop r
im ar
ia,suc apacidad,etc
.,esd ec
ir
,llevaae spe c
if
icarelp roduc
toor esultadoqu ese
busca
,l oqu econ s
ti
tuyeuno bje
ti vo
,ynoe lp ro
ceso
,qu eco
rr espo ndeaun aact
ividad.
P
aral
ael
abo
rac
iónd
elá
rbo
ldeo
bje
tivo
ssesug
ier
esegu
irl
oss
igu
ien
tesp
aso
s:
1
. C
ambiartoda
slasc ondi
cionesnega
tivasd e
lárbold ep roblemasacond ic
ionesp os
it
ivasque
s
eestimequ esond eseada
syv iab
l e
sd es eralcanzad a
s.A lhacere s
to,todaslasqu eeran
c
ausa
se ne lárbold ep rob
lemass etransfo
rm anen m ediosene lá rboldeo b
jet
ivos
,e l
p
rob
lem acen
tra
ls etran
sformaenelo bj
etivocentra
lylo squeeranefectosset
r ans
formanen
f
ine
s.H aci
endoe lsímilcone lre ve
ladod eun afo tografí
a,elá rbo
ld epro b
lemasese l
n
ega
tivoyelárboldeo bje
tivo
seselpo s
it
ivoqu es eobtieneap a
rt
ird eaquel
.
Comosep u
edecom p
render
,sielsegundonoesm ásquepone
renb lancoelprim
ero
,esm uy
impo
rtant
ehaberconf
eccionadobiene
lárbolprob
lemasc
oncausa
sye fe
cto
sb i
end e
fin
ido
s,par
ap ode
r
l
lega
rabu enosf
inesy m ed
iosenelárbo
ld eo b
je
tivo
s.Laimpor
tanc
ia
,adem ás
,radic
aenqued eest
e
ú
lt
imos edebe
rándeduc
irlasalt
erna
tiv
asdesoluc
iónques
ed e
benplan
tea
rparasupe
rarelp
rob
lem a
.
E
sim po
rtan
tecon
sid
era
rqu
elo
sob
jet
ivo
sde
bent
ene
ral
gun
asc
ara
cte

st
ica
sim
por
tan
tescom
o
sonl
assigu
ien
tes:
­R
eal
is
tas
,esdec
ir
,sed e
benpod
era
lcan
zarc
onlo
sre
cur
sosd
ispon
ibl
esd
ent
rod
ela
s
c
ondic
ion
esg
ene
rale
sdadas
.
­ Co
her
ent
es,e
sde
cir
,elc
ump
lim
ien
tod
euno
bje
tiv
onoim
pos
ibi
li
tae
lcum
plim
ien
tod
eot
ro.
­ Cu
ant
if
icab
les
,esd ec
ir
, que pu
edanse
r m ed
ibl
es en e
lti
empo
, enr
ela
ción asu
s
ca
rac
ter
ís
ti
cas
,can
tid
adygradodecump
limi
ento
.
2
. Unav ezqueseh acons
tru
idoelárboldeo b
jetivosesnece
sarioe
x amina
rlasre
laci
onesde
mediosyfin
esqu esehanes
tabl
ecidop a
ragaranti
zarlava
lidezeinteg
rid
addelesquemade
análi
sis
.Sialrevel
arelárboldec au
sasyefe cto
ss eobs
ervanincons
ist
enc
iasesn ec
esa
rio
volverarev
isa
rlopar
ad e
tec
tarl
asfall
asquesepu edenhabe
rproducido
.
3
. S
iseestiman e
ces
ario
,s edeb
en m od
if
ica
rlasrel
acion
esquen osecons
ider
encorr
ecta
s,
p
rime
ram en
tea lárbo
ld eproblemas
,s ed e
ben agreg
ar nue
vosp ro
blemas yluego
t
ran
sfo
rm ar
losenobje
tivoso
,alt
ernat
ivamen
te
,p u
edenserel
imin
adosaque
llo
squenoe r
an
c
ons
ist
entes
.
Eneldiagrama10sep
resent
aelárbo
ld eobjet
ivo
sod em ed
iosyf ine
squ es
ed edu
cedelárbo
ld e
p
ro b
lem as.Com osepuedeobs
ervar
,loquee r
aelp rob
lemacentra
l,ahorasetran
sformaenelo b
je
tivo
cen
trald ep lan
if
icac
ióny,ene st
ec aso
,s eref
iereacon s
eguir“ a
lto
sn ive
lesd ecoope
raci
ónin t
er
em p
resaria
l”e ne
láreadees
tud
io.P a
raalc
anzares
t eob
jet
ivo
,losqu eante
se r
anefec
tosahor
asonfines
ys em an
ifi
estanenl a“Po
sib
ilid
add eatender nosolopedido
sp e
qu e
ños” yenun“A l
tos ent
ido
per
tenen c
iaalter
ri
tor
io”
.

64
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

D
IAGRAMA10
EJEMPLODEUNÁRBOLDE OBJET
IVOS

A
l
tarentab
i
lidaddelos Ca
pacidadproduc
ti
va A
l
taresponsab
il
idadsoc
ia
l A
rt
icu
lac
iónpúb
l
ico
producto
res aprovecha
da empresar
ia
l pr
iva
da

Pos
ibi
l
idaddeatendernoso
lo A
l
tosen
t
idope r
tenenc
iaa
l
pedidospequeños te
rr
ito
rio

A
l
tosn
ive
lesdecoopera
ciónin
ter
emp
resar
ia
l

Con
fia
nzaen
trep
roduc
tores A
l
ton
ive
ldeca
pac
i
tac
ión

Conoc
imien
to In
teresesenel
largo Ca
l
idaddela Cos
tosalcanzablesla
mu
tuo p
lazo capa
ci
tac
ión ca
pa c
i
tación

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iade
lau
tor
.

Lasqu eanteseranla
sc ausasqu eprov ocabanelproblemac entra
laho rasonlosm ediospar
a
reso
lver
lo.Estoresul
tatremendamenteim portan
te,porquesilascausa shansidobienident
ificada
s,se
es
t ámuyc er
cad eident
if
ica
rl o
sm edi
os,esd e c
ir
,lasalt
ernat
ivasp a
ral areso
lucióndelpro b
lem a
.D e
aquí
,laimportan
ciadequ el
asc au
s asseram i
fiquenys ede
tal
lento dolo máximopo s
ibl
epo rqu e
,deser
as
í,sepodrántene
rm u
chom ásdesagregad
a slasposib
lesvía
sd esoluciónalprobl
em aenestudio.
Ene lesquemadelam e
todolog
í adeplan
if
icac
ión,losmedio
ssere
tom anpost
erio
rmen
teys e
t
ran
sfo
rm anenlasfas
ess
igu
ient
esp arael
abora
rlapropuest
adea
ccione
soproyec
tosqueseenmar
car
án
e
nlase s
trate
gia
sy ,porot
rap ar
te,losfines
,servi
ránp arad
efin
irels
ist
em ad esegu
imie
ntoy/o
m
oni
tor
eod elcumpl
imien
tode
lplane s
tra
tégi
codedesarr
ollo
.
Has
taes
tem omentopodem o
sd e
cirques eharea
liz
ad ounpro
cesodeplan
if
icaci
ón,pue
scom ola
d
efin
ici
ónlos eña
las eh anest
ablec
idoo bje
tivos
. Acontinua
ciónveremoscóm oae s
teproce
sod e
p
lani
fic
aciónsel
eincorporal
ano c
iónestr
atég
i caysetr
ansformaenuntipoesp
ecí
ficodepl
aneamien
to
o
rigi
nar
iod el
aescue
lad elap
lanif
icac
iónest
ratégi
ca.
b) Lasalternativasdeso lución
Cuandoy aes
táconstru
idoe lárboldeobje
tivo
spod emostrabaja
re npresenta
ru napr
im e
raaproximación
alal óg
icadelabú squedad esoluc
ione
s,m ed
ianteladef
iniciónd ela
salternat
ivas
.E s
tasal
terna
tivasno
se
r ánlasquesem ater
ial
icenenl aeje
cucióndelplan
,sinoqu eservi
ránd einsum o
sp a
ralaapli
cac
i ónde
lan oci
óne s
tra
tégi
c aques epresen
taenl afa
sesiguie
nte
.L a
salterna
tivasdesol u
ciónpuedenordenars
e
po
rt iposdesol
ucionesdea cuerdoalaformaques epr
esentenene leje
rcicio
.
E
sim por
tant
ereflexiona
re n
tonce
sso bre¿Qu éesunaalte
rnat
iva?Lapalab
raalt
erna
tiva(Sanin
,
2008)v i
ened eltérminol at
ino“ a
lte
r”, quesigni
fica“otro”
,“o t
ra”
,h ad eentend
ersecom ootra
modal
idaddeh ace
ralgoot am b
iéndelogra
ra lgo
.E sporel
loqu easumimosqueunasol
aalte
rnativano
exi
stecom otal
,e sdesun atu
ral
ezaqu eunaa l
terna
tivaseconfron
teconotraal
terna
tiv
a.Po rellola
al
terna
tivaesc adaun ad elasopcione
sp a
ralograru nobje
tivo,dem ane
raquec adau n
ad eella
s,
independ
ientement
e,a segure un
aso luc
ións at
isfac
tor
iad elproblema
.D ee sam ane
ra,lac o
rrec
ta

65
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

d
efini
ciónd elasa
lte
rna
tiv
asdebecon
sid
era
rm ane
rasofo
rmasques
e anex
cluyen
tesen
tresí
.Siamba
s
a
ltern
ativa
snoso ne xc
luyen
tes
,debenuni
fic
ars
ecom ounaso
lasoluc
ión
,l aqueesrelevan
teenl
a
p
ropuestaindiv
idu
al
.
Latécni
cap aradef
ini
rl asalt
erna
tivasse
ráunalluv
iad eideastra
tandod ealcanzaru nao más
acc
ione
squ elo g
renlleva
rac abolosm ediosdelá
rboldeo b
jet
ivos.E s
tos ereali
zabus candoenl a
s
pun
tasd elasraícesdelárbo
ld eo b
jet
ivos,puesa
llíest
ánlo sm ediosespec
íficossobrelo scuale
s
deb
em ostraba
jarp araest
ructura
ra lt
ernat
ivasdesoluc
ión.E s
tasa lt
erna
tivass etran
sfo rmar
ánen
acc
ione
s,sinem bargoes
tasac c
ionesop rograma
sten
tat
ivosaúndeb esometers
ea lanál
is
ise st
ratég
ico
,
con
tra
stándol
asconl a
spotenc
i a
lidades
,d e
saf
íos
,lim
itac
ionesyrie
sgo sconques eenfr
entanp a
ral o
gra
r
elob
jet
ivo.
Acon
tinu
aciónsepre
se n
taunejemplod ecómos epued
endiseña
rlasa
lte
rna
tiva
sd eso
luc
iónen
b
asealmi
sm ocasovis
toanter
iormen
te(diagr
am a11).Po
rlog en
era
l,lasa
lte
rna
tiv
asd eso
luc
ione
sse
p
res
ent
anconuncu ad
rodecolordi
st
intoa
ld elosmedios.

D
IAGRAMA11
EJEMPLODEDEF
INIC
IÓNDEALTERNAT
IVASDESOLUC
IÓN
,
ENBASEAUNOBJETIVOCENTRAL
A
l
tarentab
i
lidaddelos Capa
cidadproduc
t
iva A
l
tarespon
sabil
idadsoc
ia
l A
rt
icu
lac
iónpúbl
ico
producto
res aprove
chada empresar
ia
l pr
ivada

Po
sib
i
lida
ddeatende
rnoso
lo A
l
tosen
tidoper
tenen
ciaa
l
ped
ido
spequeños te
rr
ito
rio

A
l
tosn
ive
lesdecoopera
ciónin
ter
emp
resar
ia
l

Con
fian
zaen
trep
rodu
cto
res A
l
ton
ive
ldecapa
ci
tac
ión

Conoc
imien
to mu
tuo In
teresesenel
largo Ca
l
idadde
laca
pac
i
tac
ión Cos
to sa
lcanzablesla
p
lazo capac
ita
ción

Jo
rnadasde
Capa
ci
tac
iónent
re Con
tra
taciónen
p
lani
fica
ción
em p
resa
s conjunto
par
tic
ipa
tiva

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iade
lau
tor
.

66
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

V
. Fo
rmulacióndees t
rateg
ias
dedesa
rrolloloca
l

T
rasdefin
irlosobj
et
ivos
,elsi
guien
tepasoe sdecid
ircómos equ
ier
ellegara
e
l
los,esd ec
irla
slíne
asdeacc
iónyd ein
tervenciónnece
sar
iaspar
alograrlas
m
eta
sp ropue
stas
.Lasm ed
ida
sd eb
enincid
irso b
relosfac
tor
esquecausanlos
p
roblemasy/oqueim p
ide
nelnacimie
ntod enuevasac
tiv
idades
.Esn e
cesari
o
q
uee xis
tau nnexobienes
tabl
ecidoent
rel asco n
clu
sion
ese x
tr
aída
sd el o
s
p
untosfue
rtesydébi
lesyla
slín
easdeacciónques ese
lecc
ionen
.
La n oci
ón d ee s
tra
teg
iae s b as
tant
e antigu
a, sus primera
s
conc
eptua
liz
acionesseasoc
ianconla
scom p
ilac
ione
sd eSunTzu(400ac.
)e n
e
lartedelaguerra
,d on
desereal
izóunesfu
erzodesín
tes
isdeunc on
jun
tod e
ens
eñanzaspopula
res
.S easumep o
rtan
to,elconce
ptodeest
rat
egiaapl
icado
alaguerr
a.E nlaG re
ciaant
igua
,p o
rsup a
rte
,s econ
side
rócom oelar
ted e
conduc
irl a
st ropas al av icto
ri
a. Esi n
te
res
anteq uel a
sp r
imeras
man
ife
stac
ionesd e
lc oncep
tod eest
rat
egia
sg u
ard
enr e
lac
iónd i
rec
tac on
asp
ecto
srelac
ionadosalte
rr
ito
rio
.
Lan oc
ión d
ep lan
if
icac
ióne s
tra
tégica ydee st
rateg
iam i
sm a
,se
componededosgra
ndesfac
tore
squ eesne
ce s
ari
od e
stac
ar
:u noor
ien
tadoala
de
fin
ic
iónd elosp a
sosn ec
esa
riosparaalcanzarelo b
jet
ivo
,e sdeci
r,e
l
¿Cómosev aarea
liz
arelcum p
limien
todelo b
je
tivo?yotrore
lac
ionadoala
p
rio
riz
acióndela
saccione
sdea cu
erdoalgradoderele
vanciaoin
ciden
ciae
n
e
lcum p
limien
tode
lplan
,d emayoram eno
r.
Esp o
relloseut
il
izanlosp
lant
eamien
tosquesurg
end e
l“Pri
ncip
iod e
P
are
to”.Elc ua
lf u
ed e
sar
rol
ladoporVil
fred
oP ar
etoen1906,qu
ienobservó
q
uelaspersona
se nlasoc
iedaddesuépocasedi
vid
íannat
ura
lm e
nteen
trel o
s
"
pocosd etienem u
cho"yl os"m uch
osqu etien
enp oco
".S u
sp r
im eros
p
ost
uladosestuv
i e
ronrel
acion
adosconlasrela
cione
sdep ode
r,prec
isan d
o

67
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

qu
ee l20%d elasp
erson
aste
níael8
0%d epode
rpo

ti
coyabun
danc
iaeconóm
ica,mi
ent
rasqueelo
tro
80%,lasqu
ed enom
in ó"
lasmasa
s"com
part
íane
l20%res
tan
ted
elariqu
ezaei
nflu
enc
iapol
ít
ica
.
E
lp r
inc
ipiodePare
tofueadaptadopost
erio
rm ent
ee nlosaños60al aadmini
st
rac
iónp o
rJosephM.
Ju
ran
,aplicánd
oloespe
cíf
icament
eal ag e
st
iónd el acal
idade s
tab
leci
en d
oqu eexis
ti

au nc o
njun
tod e
ca
usa
s,aprox
im ad
ament
eu n20%d e
lt o
ta
ld ecaus
as,quee xp
lica
bane ngranpor
centa
je(ce
rcade
l8 0%)de
lo
sproblemasdecal
idadenla
sl í
neasd eproducc
ióni nd
ustr
ia
l.Elprinc
ipiodeParet
on odebeconfu
ndi
rse
cone
fic
ienc
iauóptimodePare
to,conceptoeconómi
c ore
lacion
adoc o
nladist
ribu
ciónderec
urso
s.
Es
t epr
inc
ipi
ot ambi
éns eleden
ominaelpr
i n
cip
iodel80/
20,quea p
li
cadoalapl
ani
fic
acióndel
d
esa
rro
llosecon
cen
traenlabús q
ued
adel20%delasacc
ion
essepodr
íana
lcanza
rel80%de
lcum p
limie
nto
d
elasmetas
.Enotra
sp a
labr
as,hayunnúmeroe
st
raté
gic
odea c
cio
nesquepermi
ti

anal
can
zarbuenapar
te
d
elosob
jet
ivosdede
sarr
ol
loqu esep
ropon
en.

D
IAGRAMA12
EJEMPLOESQUEMÁT
ICODEL
INEAM
IENTOSESTRATÉG
ICOSEIDENT
IFICAC
IÓNDEACC
IONES
(Enpo
rcen
taje
s)

OBJET
IVOPRINCIPAL:
BAJARTASAS MORBIL
IDAD

Aumentar
Me
jora
r capac
idad Me
jorar
saneamien
t se
rvi
cio
s a
l
imenta c
ión
oambienta
l méd
icos Pob
lación

P
royectoagua P
rograma Const
rucc
ión Campañade Prog
rama Subsid
ios
po
tabley descontaminac
ión cent
rodesalud educac
ión m
icroempresa
. poblac
ión
a
lcantar
il
lado ambien
tal Me
joraring
resos escola
r

Capa
cidaddepen
sare
stra
tég
icamen
te
100
METAS

80

60

40

20

0 20 40 60 80 100

ACC
IONES

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iade
lau
tor
.

68
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

Pen
sares
tra
tég
icamen
tecon
sis
te
,enbu en
am edid
a,e nlaca
pac
idadd
eid
ent
if
ica
rla
sacc
ione
so
m
edi
ospr
inc
ipa
lesquepe
rmit
encon
segu
irmayor
esre
sul
tadosenelmeno
rti
emp
opo
sib
le
.Almism
oti
em po
u
nabue
naest
rat
egi
adebete
nera
lgu
nasimp
ort
ante
scar
acte

sti
cascomo
:
•T
ene
runn
exoe
ntr
eelam
bie
ntey
losr
ecu
rso
sdeu
nte
rr
ito
rio
.
•S
erc
apa
zdepro
por
cio
naru
nav
ent
ajac
omp
et
it
ivaa
lte
rr
ito
rio
,qu
ede
ber
ías
erú
nic
ayso
ste
nib
le
e
nel
tempo
.
•S
erd
inám
ica
,fl
exi
bleyc
apa
zdead
apt
ars
eas
it
uac
ion
esc
amb
ian
tes
.
E
squemá
tic
ament
eplan
teadoeneld
iag
rama12ser
esum
e,e
nbu
enam
edi
da,e
lsen
tidoyc
ont
enidod
ela
e
labo
rac
ióndeunpl
anest
ratég
icod
edesa
rro
llo
.

A
. T
iposdees
tra
teg
iasan
ive
lloca
l
Acont
inuac
iónsepr
esen
taunac l
asi
fic
aci
ónd e
ltipodee
st
rat
egia
squeg
ene
ralmen
tesede
fin
enanive
l
loc
al
,yqu epuedeayudaravisua
liz
arcual
essonlosen
foquesola
sfo
rma
sd ein
terv
enc
iónenquese
ma
ter
ial
izal
aplan
if
icac
iónlo
calenlaprác
tic
a.
1
. E
st
rat
egia
sd ecom p
lemen
tar
iedad
:sonaquel
lasqueh a
ceneles
fuerzoencon
cent
rarlaac
ción
e
nalgunoselemen
tosquepuedenimpul
sarelpro
c e
sod ede
sar
rol
lo,pore
jemplo
,m ed
ian
tela
c
om p
lement
aciónen
treac
tor
es,produ
cto
s,munic
ipio
s,etc
.
2
. E
st
rateg
iasd
econ so
lid
ación
:sonaque
lla
se s
tra
teg
iasquebuscanampl
iarlacob
ert
ura
,acc
esoo
m
ejo
rarlacal
idadd elosserv
ic
ios
,princ
ipalmen
ted efac
toresqu
ey ae s
tánpre
sen
tesenel
t
err
ito
rio
.Porejemp
lo,lamejor
aenlacal
idaddelaeduc
aciónenunpoblado
.
3
. E
st
rateg
iasded
ivers
if
ica
ción
:sonaquel
lasquecreannu
evosel
em en
tos
,c ondi
cione
sofa
cto
res
d
ife
rent
esalose x
ist
ent
esenl aactu
al
idad
.Po rejemp
lo,pob
ladosqu edisponendee
scue
la
b
ásic
ayqu ede
seantamb
iéndispon
erdeesc
uelaconedu
caci
óntécni
ca.
4
. Es
trateg
iasder e
cup er
acióny/oreva
loriza
ción
:S ones
trat
egia
squesedef
inenp a
razonaso
te
rrito
rio
sconr ecu
r sosenagotami
ento,yqu epre
tend
enu sa
relcap
it
ale
xist
ent
ep a
ragener
ar
nuevosproduct
osy /os erv
ic
ios.Tam bi
éns elesdenominaenal
gunoscaso
s,est
rat
egi
asd e
re
c onve
rsión
,cuandolo sre
curso
syas ehanagot
ado.
. E
5 st
rate
gia
sd er e
equ
il
ibri
o: Sone st
rat
egia
s que bu
scaninco
rpor
ar po
bla
ción en zon
as
d
ete
rio
rada
s,po
rejemp
lo,redu
ciendol
asdisp
ari
dad
esent
repob
lado
s.
6
. E
str
ateg
iasdea
tra
cci
ón:sonaqu
el
lasqu
eti
enencomofina
lid
adlal
leg
adadenueva
sem p
resa
s,
odepoblac
ión
.Losejemplo
scl
ási
cosdees
tasmod
alidad
essonla
sest
rat
ega
sd eat
rac
ciónde
inv
ers
iones
.
7
. E
st
r a
teg
iasd einteg
rac
ión
:sonl as quep r
etenden de
sar
rol
larelemen
tos qu
ea c
ele
renla
i
ntegra
ción d
el acom un
idad
,favor
eciendo v
ínculo
s yc o
labo
raci
onesent
relosagent
eso
s
ector
espres
ente
s,queseencu
ent
randispe
rso
sfísi
caosocia
lmente
.

B
. D
ilemasqueseen
fren
tana
lde
fin
irlases
tra
teg
ias
Asociadoal ost
iposd eestrategiasloca
l e
s,esn ece
sar
i otenerencu entaquem ani
fies
tanuncon juntod e
di
l emas(R i
tte
ly W ebber
,1973 )qu eelproce
sod ep l
anificac
iónd ej
aen m anif
i e
sto,estosdi
lemasd e b
en
serresu e
ltosdem aneraexplícitam edian
teelp roce
sop a
rt
icipa
tivod elaplanificac
ión.S epuedep ensar
quelo sdilemaspresent
adossonr esue
ltosdem ane
ran atur
alm ed
i an
telosp rocesosd emocrá
ticosan ive
l
local
,s inem ba
rgopo rlalógic adee s
tosprocesos(me cani
sm osdeelección
,n ivelesderepresen
tat
ividad,
duraciónd el o
sm anda
tos,c ap ac
idadd erevo cac
iónd elosm and a
tos,entreo tros
)nos ei n
corpo r
an
correctamente enlo sp er
i odose lecciona
rios al ad i
scusi
ón.D ee sta m anera,l osejerc
iciosd e
plani
ficación deb
enh ace
rf r ent
eae stacaren c
ia, puessond e f
inic
ion e
sb ás
ic a
sp a
rae n
frentarl o
s
di
f e
rentesm odelo
sd ed e
sarrolloqu eunacom unidadpu ededesea
rc om opropio.

69
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

D
il
em aEstadoversussoluc
ionesd em ercado:a soc
iadoad ef
inir¿Cu án
toE st
adoyc uan
to m
ercado
?
E
sta
rápre
senteenlases
trate
giasplante
adas.Tambiénsem an
ifi
estae nl
am ane
raqueen f
rent
anaspec
tos
c
om ol
ainterv
enci
ónenl asfa
llasd emercado(Com p
etenc
iaim per
fecta
,e x
terna
lid
ades,bien
espúbl
icos
,
i
nformac
iónasimé
tric
a).Yp orotroladoencom osonenf
re n
tadaslasfa
llasdelgob
ierno.
Di
lemaequ idadv er
susefic
ienc
i a:E sundil
em aaúnp rese
nte
,y m ucho má
srelevan
tesiloo bs
ervamos
aniv
ello c
al,ques eexpre
saend ecis
ionesde
ltipod erecho
sun iver
sale
sod easigna
cionesfoca
lizad
os.
Comop orejemplo,es
table
cerprogramasquee n
treguensu b
sid
io sparaelempr
endimientoproduct
ivoa
qu
ieneslospuedan mejorut
il
izarop ar
aquienesm áslosneces
itan.Enesteca
soe sm uyre
levantetomar
encuent
aelc óm ohasidoatrad
iciónloca
lderesoluci
ónd eest
ed i
lem a
.
D
il
em aa c
cione
samplia
sversu
sin cremen
tale
s:ene s
tosca
sossedeb
econside
rarl
ostiemposde
imp
lem en
tac
ión
,lose
squema
sdeltipoBig
-Bangoaqu
el
losgr
adua
lesye
srel
evant
eponerenev
idenc
ia
s
iexi
steacapac
idadd
ehace
rcambiosráp
idos
.
Di
lemaa cc
ion
esd eles
ti
lo “arr
ib ahac
iaab a
jo” o“ abajohaciaarr
iba”:es
teti
p odedilema
sd e b
e
pone
rm uchocuid
adoenr ev
isa
rl o
sdiagnó
sti
co squepermit
ene s
tab
lece
rsiexi
stecapa
cidadvec
in a
lo
comuni
tar
iapa
ras e
rvi
rdeb a
sep a
raes
teenfoque.Deigualm an
erasedebebu
sca
rlac omp
lement
ariedad
conlo
sotrosp
lanesanive
lloca
l,prov
inc
ial
,estadua
l/
regiona
lyn ac
iona
l.
D
ilemautop
íav spragm a
ti
sm o:Enestecasosetr
atadere
c o
nocerlaju
stare
lac
iónent
rel
av o
c a
ciónloc
al
ysusc
apaci
dadesded e
sar
roll
o,esd
eci
r,aj
ustarlo
sd e
seosenre
lac
i ónal
asp o
sib
il
idade
s.E
sim por
tant
een
es
teca
soresca
tarl
ac ap
acidaddeco
nst
rucc
iónd evis
ione
scom une
sd edesa
rro
llodela
rgop
lazo
.
Di
lemaint
e r
éspúbli
coversusplur
alidad:est
edil
emae n
fre
ntaladi
ficu
ltadqu
em ed
iarent
rela
sfuer
zas
quesepre
s en
tanenladef
inic
ióndel a
sa cc
ione
sas egu
ir
.L a
sp re
gu n
tasqueayu
danar eso
lve
rlo
sso n
¿Cuá
lessonlosac
tor
esc
lavesenelte
rri
tor
io?
,¿Com oe
ssup o
sic
iónrespec
toalo
sobje
tivo
splan
teado
s?
¿Quiende
fin
eeli n
te
réspúb
lico
:s e
rvi
dore
sp úb
li
cos
,c omun
idad
,c on
sul
tor
es,et
c.? ¿Los
p
lan
if
icad
ore
sde
bentom
are
ncuen
tap
ref
eren
temen
tel
osin
te
res
espúb
li
cosodelo
sgru
posdein
te
résl
ocal
?.

C
. Latécnicadeformulac
ióndees
trateg
ias
:Elaná
lis
isde
For
talezas, Opo
rtun
idades
,Deb
il
idadesyAmenazas(FODA
)
Lat écn
ica queseu ti
lizap a
ralaform ul
ación delases
tra
tegiaseslad e
lan áli
sisde For
tal
ezas
,
Oportun
idades
,D ebi
lidadesy Am en
azas(FODA )
,e nlam ayorí
ad elo
sp ro c
esosd eplan
if
icac
ión
est
ratég
icaseuti
lizaelan á
li
sisFODAenl aetapadediag
nóst
icoyconr e
ferenci
aal asi
tuac
iónd el
a
organiz
ación
. Ene s
tap ropue
stae
lan á
lisi
s FODAs erea
liz
aso breelob
jet
i vod e
fin
idoenl aetap
a
anter
ior
,d eaná
li
sisdepro b
lemasyobj
etivos
.L ase
tapa
squeinvoluc
rason
:
1
. D
efin
iryr ed
act
arc o
rre
ctamen
teelob
je
tivocent
ralqueprov
iened
elá
rbo
ldeo
bje
tivo
s
d
esar
rol
ladoenlae
tapaan
ter
iordel
ame
todolog
íadepl
ani
fic
aci
ón.
2
. D
efi
nirlasfor
ta
leza
s,deb
il
idade
s,opor
tun
idade
syam ena
zasqu eelte
rri
tor
iotienepar
ae l
c
um p
limien
todelob
jet
ivocen
tra
l.Unacan
tid
addee n
tre4o5p uedese
rú t
il
,siempret
omando
e
nc ons
ide
rac
iónelpr
inc
ipi
od ePa
ret
oparaes
asele
cción
,esde
cir
,aquel
lasrea
lm e
ntecl
aves
.
Vamos a en tend erl a
sfo rta
lez asc omo aqu el
lass i
tuacion
e s quea fectan posi
tiv
am ent
ee l
cum p
limientod elobjetivod e
fin
idoyqu esepuedenc ontro
lardirec
tam ente
,lasd ebi
lidade
ssonaqu el
las
si
tuaciones qu ea fec
t an negat
ivam entee l cum p
lim i
entod e
lo bje
tivo y qu et am bi
én puedens er
cont
roladasd irec
tam ente.Porsup a
rtel asoportun
id adesseen t
iendencom osituacione
spo s
it
ivasqu e
afec
tanelc um p
limientod elobje
tivop eroqu enosoncon t
rolabl
es,esd eci
rsone x
ternasalacapacidad
di
rectadeg estión
.Ypo rúlt
im o
,lasam enaz
as,sonfactorestam b
iéne x
ternosquea fect
ann ega
tivamente
elcum pl
imi entod e
lo bjetivo
.P aracom p
le
tarlasfortalezas
,d eb
il
idades,oportunidadesyam enazas,se
pueden obten er an
tec edente
sd eld iagn ó
st
icoa sícomo d elo sá rbolesd ep roblemasyo bje
tivos
desa
rroll
ados.Po ster
iorm ente
,s ereal
iz aelcruced el o
se lementosdefinidos
.S ep roponerea
lizar
loe n
dosetapas
,t alcom osed e
fineenelpun to3y4aco ntinua c
ión
.

70
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

Enalgunaso c
asio
nessurge
nd udassob
recóm oi n
terpr
etaral
guna
so bra
sd ein
fra
est
ructu
ras(por
ej
em p
loc a
rre
ter
asop uer
tos
)qu es
ec on
st
ruyenenelter
rit
orioperonobajol
adirec
tare
sponsab
il
idaddela
aut
ori
dadl o
cal
,e nes
toscasosesrec
om end
abl
ec ons
idera
rlascom oopo
rtun
idade
sh a
staquenoe n
tranen
ope
raciónyunave zqueyacomien
zalaentr
egadesusserv
iciospuedens
erconsi
derad
ascomofort
aleza
s.
3
. L
as igu
ien
teetap
ac on
sis
teend e
sarro
lla
relan á
li
sisest
rat
égico
,est
ae xp
lor
aci
ónbu sc
a
e
stab
lece
r,po
rahora
,cuále
ssonlasvincu
lac
ione
sl óg
ica
se n
trelose
lemen
tosdef
inido
s.El
e
squemaqueseut
il
izae
selqueseplant
eaenels
igui
entecuad
ro.

CUADRO26
MATR
IZDEANÁL
ISISESTRATÉG
ICOPARAELANÁL
ISISFODA
Ob
jet
ivocen
tra
l Fo
rta
leza
s(In
terna
s) Deb
i
lidade
s(In
terna
s)
Opo
rtun
idade
s
Po
ten
cia
l
idade
s De
saf
íos
(Ex
terna
s)
Amena
zas
R
iesgo
s L
imi
tac
ione
s
(Ex
terna
s)

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iade
lau
tor
.

Enl ac eldadon des ecruzanla sfor


talez
asyl aso por
tunidad
ess ereal
izae lanáli
sisd elas
po
tenc
i al
idadesp a
rae lc umplimien
tod elo b
jet
ivo. Losd e
s a
fíossonele spac
iodo ndes ecruzanlas
deb
il
idadesc onlasopo r
tunidades
,losriesgosseentenderánc omolarelac
iónentrelasfor
talez
asyl as
amenazasyl aslimi
tacionesseránlaasociac
iónentr
el asdebil
idadesylasam ena
zas.T odo
slosan ál
is
is
sedebenh ac
ertom andoencon s
ider
aciónelo b
jet
ivoc en
tra
ld ef
inido
.Sienl aet
apaanterio
rsehizo más
deuná rboldeo bje
tivosy,po rlotanto
,s eti
enem ásd euno b
jet
ivocent
ral,sede b
eh ace
run am atr
iz
FODAp ar
ac adaobjet
ivoc en
tral
.
Acon
tinua
cións
ep r
esen
taunejemplodelama
tr
izFODAenlae
tap
adean
ál
is
ise
st
rat
égi
co,e
ste
e
jem
plosebasaenelob
jet
ivocen
tra
ldef
inidoenl
aet
apaan
ter
ior
.

CUADRO27
EJEMPLODE MATR
IZDEANÁL
ISISESTRATÉG
ICOPARAELANÁL
ISISFODA
Fo
rta
leza
s(In
terna
s)
A
ltacant
idaddeemp
resa
spre
sen
tesene
l Deb
i
lidade
s(In
terna
s)
Ob
jet
ivocen
tra
l:Al
tos ter
ri
tor
io. Ba
jonive
ldecapa
ci
tac
iónde
las
n
ive
lesdecooperac
ión Nuevo
sparquesindu
str
iale
sdi
spon
ible
sen empresa
s.
in
terempresa
s e
l muni
cip
io. De
scon
fian
zaen
treemp
resa
rio
s.
Autor
idadloca
lcomp
rome
tidacone
lfomen
to V
is
ióndeco
rtop
lazo
.
product
ivo
.
Opo
rtun
idade
s(Ex
terna
s) Po
ten
cia
l
idade
s De
saf
íos
Mayordemandade Po
tencia
l
idadparaaprovecha
rlaexis
tencia E
lbajoniveldecapaci
tac
iónrest
ringe
produc
tosenlo
sgrande
s deproduc
tore
sene lte
rr
ito
rioquesat
isfagan laspos
ibi
lidadesdeinves
tiga
rsobre
mercados
. la mayo
rdemandade losgrandes me
rcados losnuevos mercado
squeseab ren,
Cons
trucc
ióndenue va de mane
raconjun
ta.(F1+ Oa) (D1+Oa)
au
topis
tahace menos Laautor
idadlo
calpuedeent
rega
r Lav
isióndecortop
lazonopermi
te
cos
tosolosvia
jesdelo s in
formacióndelos me
rcado
sdemandan
tesa v
isua
liza
rlaapertu
radenuevos
cen
trosconsumido
re s
. losproduc
tores(F3+Ob) me
rcados.(D3+Oa)
L
imi
tac
ione
s
Amena
zas(Ex
terna
s) Labajaconf
ianzaentre
los
R
iesgo
s
Compe
tenc
iacre
cien
tede empresa
riosl
imitala
spo s
ibi
l
idadesde
losp
rodu
ctosimpor
tado
s. Ex
isteelr
iesgodeque loscr
ite
riosde sa
tis
facerloscr
ite
rio
sdeca l
idady
ca
lidadyentregadeproductosnopuedan en
tregadep roduc
tosde manera
Crec
ientesex
igenc
iasen se
rcump l
idosportodaslasemp resa
s.
mate
riasdecal
idady con
junta
.(D2+Ab )
(F1+Ab)
condic
ionesdeent
rega
. Losbajosn
ivelesdecapac
ita
ción
l
imitanla me
joradelaca
l
idad(D1+Ab
)

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iade
lau
tor
.

71
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

Comoe sposib
leob s
ervarenelejem plo
,e simpo r
tanteest
ablec
erlasrel
a c
ionespo rparesde
elementos
,e sm u
cho m ás comp
lejo ha
c erlasr elac
iones porgruposd efactore
sy , en mucha
s
ocas
ion e
s,sepierdenalgunasre
lac
ionesqu epu edenserintere
sante
syqu enosono bv i
asap r
im e
ra
vis
ta
.T ampocoesn ec
esar
ioqu eseanal
icentod aslasrelac
ionesposib
les
,esú t
ilconc en
trar
seenl a
s
másrelevan
tesyaqu e
llasqu eag
reganv alor(aqu e
lla
squ eson m ásquel asum ad elo sfacto
res
anal
izados)
.Ene stae
tapasolosereal
izaelan á
li
sisd elalóg
icays eevi
tareal
iza
rl a
sp ropues
tashast
a
elpasosigui
ente
.
Esc
lav
er e
cord
arquees
tep
roc
e solohacemo
sendospa
sos
,aunqu
esielequ
ipoquedesa
rro
lla
elpro
cesopos
eee xp
eri
enc
iaene
ltrabajocones
tetipod
eté
cni
cas
,puedel
lega
rar e
ali
zar
loenun
solop
aso.
4
. Laform u
lac
ióne s
tra
tégi
ca,s ebasaenelanál
isi
se s
tra
tég
icoycon s
is
teesenci
alm en
teen
trans
formarelaná
lis
isenp ropue
stasde
fin
idas
.S eut
il
izal
am ismaest
ruc
tur
ad em atr
izque
seaplicapar
ae lanál
is
ise st
rat
égicoylatrans
formac
iónd e
beh ac
erseenrel
aciónac ada
anál
isi
sd esa
rrol
lado ante
riormen
t e
.D ee s
tafo rma
,l a
se st
rat
egia
sd ebenfo rmula
rse
procu
randoque:
­La
s pot
enci
alid
ade
sr equi
eren c
ons
ide
rare
lcóm
o en
fren
tarl
as opo
rtun
idad
es
ap
rov
echan
dol a
sfor
tal
ez a
s.
­ Losdes
afío
ss een
fren
tanbu
scandoe
lcóm
osup
errl
a a
sde
bil
idad
esap
rov
ech
andol
as
opo
rtun
idade
s.
­Pa
raelcaso d
elosrie
sgoss
ede
be con
sid
era
relc
ómos
esup
eran l
as am
ena
zas
ap
rov
ech
andola
sfo
rta
lez
as.
­ Enre
lac
iónconlaslimi
tac
ion
esl
acon
sid
era
cións
eráe
lcóm
oneu
tra
liz
arl
asam
ena
zasa
pe
sardel
asdebi
lidade
s.
Lasigu
ien
tedef
ini
cióndepl
ani
fic
acióne
str
atég
icano sayudaae n
tende
rlalóg
icaqu
elav
incul
aa
lam a
tr
iz FODA,e nlac ua
ls eplan
tea qu
ep lan
ifi
care st
ratég
icament
ee s bu
scarmax
imiza
rl a
s
po
ten
cia
lid
ades
,enf
ren
tarlosde
saf
íos
,ym inim
iza
rl o
sriesgosylimi
tac
iones
.
E
srecomendablepar
al ar e
dacciónd elaf o
rm u
lac
i óndel aes
trate
giayposter
i o
rm ent
elaprop
ia
es
trat
egia
,elaborarfras
ese nl afo rmav e
rbalf uturasim pl
e,com o
, porejemplo
:coo rd
inac
ión d
e
es
fuerzos
,ar
ticul
acióndeacto
r e
s,con cent
raciónd erecursos
,divers
ific
acióndeproductos
,e t
c.Tambi
én
puedeayuda
ral aformul
aciónd elases
t r
ategi
a stom arenc uen
talatipo
logíadees
trategi
asp l
ant
eada
sal
in
i c
iodeest
ec apí
tuloyelcóm oser e
su e
lvenlo sd
il emasquepu edensurgen
.
A
lredac
tarlaspropues
tasdees
tra
teg
iasesre
levantetene
rencue
ntalavoc
aciónde
lte
rri
torio
,
de
fin
idaenlasegundaet
ap adees
tametodo
log
ía
,observandoquecad
aunadela
sest
rate
gia
spl
anteada
s
gua
rdere
lac
ióncercanaconla
spropu
esta
sdevocac
iónterr
ito
ria
l.
Acon
tinu
aciónpr
e s
entam
osune jem
plod
elaf
orm
ula
cióne
st
rat
égi
ca,u
ti
li
zandoc
omob
ase
,el
an
ál
is
isd
esa
rrol
ladoenlafas
eant
erio
r.

72
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

CUADRO28
EJEMPLODE MATR
IZDEFORMULAC
IÓNESTRATÉG
ICAPARAELANÁL
ISISFODA

Ob
jet
ivocen
tra
l Fo
rta
lezas(
Inte
rnas
) Deb
il
idades(
Inte
rnas
)
A
ltosnive
lesdecoope
rac
ión A
ltacant
idaddeemp
resa
spre
sen
tesen Ba
jonive
ldecapa
ci
tac
iónde
las
inte
remp re
sas e
lter
ri
tor
io. empresa
s.
Nue
vosparquesindu
str
iale
sdi
spon
ible
s De
scon
fian
zaen
treemp
resa
rio
s.
ene
l mun
icip
io. V
is
ióndeco
rtop
lazo
.
Au
tor
idadlocalcomprome
tidacone
l
fomentoproduc
tivo
.
Opo
rtun
idades(Ex
ternas
) Po
tenc
ial
idades Desa
fíos
Mayo
rdemandadeprodu
cto
s Potenc
iamien
todelaa so
cia
tiv
idadde Apoyoa lacapa c
ita
ciónpa
rael
enlo
sgrande
s me
rcados
. lospequeñosprodu
ctorescomo aprove
cham ientodelosnuevo
s me
rcado
s
Cons
trucc
ióndenue va proveedo
resdelosgrandes me
rcado
s queseab ren.
au
topis
taha ce meno
sco s
toso Potenc
ial
idad
. Apoyoa lafo rmac
ióndea so
ciacionesde
losvia
jesde loscen
tro
s Implementaciónde me canismo sde pequeño semp resa
riosin cent
ivandosu
consumido
re s
. in
tel
igenciade me rcadosap rovechade incorporaciónalosp ro ceso
sde
maneraconjuntalasoportunidadesde p
lani
ficacióndelde sarrol
loe conómicolo
cal
losnuevo s mercadoslocales. de medianoyla rgopla zo.
Amena
zas(Ex
ternas
) R
iesgos L
imi
tac
iones
Competenc
iacrec
ien
tede
los Potenc
iamientodelosprograma
sde Programa sdeapoyoalasa soc
iacionesde
produ
ctosimpor
tado
s. asocia
t
ividaddeproveedores
. produ c
torespa
ralagenerac
iónde
Crec
ientesex
igenc
iasen confianzaseinco
rpora
cióndecid
idaa las
mate
riasdecal
idady instanciasdepar
tic
ipac
iónlocal
.
condic
ionesdeent
rega
. Sub
sid
ioa lo
sprog
rama sdecapa
ci
tación
en ma
ter
iasde me
joradelaca
l
idad.

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iade
lau
tor
.

5
. T
ran
sfo
rma
rlo
scom
pon
ent
esd
elam
atr
izFODAe
nes
tra
teg
ias
.
Ene st
ae tapatransformam oslo
senun ciadosform u
ladose nlam at
rizFODAaun ae s
tructuraque
pe
rm i
tel aredacciónys is
tem a
tizac
iónd elosenun ciados.Inic
iam o
se step roce
so,d e
stacandoqu el
a
apl
icac
iónd elp r
incipiod eParetoseem p
l e
a,e nestecaso,enp r
i o
riza
rlase str
ateg
iasqu eprovienende
laspotenci
alidades
,p ue
sa lcentra
relesfuerzoene stef a
ctorestamoslograndod et
ectarlar e
lacióndel
20%d el osm ediosd ispon
i b
les,aque
llosenlo scu a
lest enemose l
em en
tospo s
it
ivos(oportunidadesy
for
tale
z a
s).L aestrateg
iap ri
ncipalqueesl aqu eviened elcuadran
ted elaspo tenc
ial
idades,y aqu ese
di
rigedir
e c
tam ent
ea llogrod e
lo b
jet
ivo.L a
se st
rateg
iasc omplementa
riasoe spec
ífic
as,provienend elo
s
ot
roscuadrantesys eo r
ientanalcum p
limien
tooapoyod elaest
rateg
iaprinc
ip al
.

DIAGRAMA13
RELAC
IÓNENTREELEMENTOSDELA MATRIZFODAYLAESTRATEG
IA

Es
tra
teg
iap
rinc
ipa
l Po
tenc
ial
idades

•Desa
fíos
•R
iesgos E
stra
teg
iasE
spec
íf
icas
•L
imi
tac
iones

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iade
lau
tor
.

73
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

Acont
inuaciónseu ti
liz
al adenom inadam atr
izdeest
rategias
,quep e
rmiteordenarla
sp ropues
t a
s
y
,po s
ter
iorment
e,p e
rm i
tean exarlainform ac
i ónquesurg
iráe nlassi
guien
tesetapasdel am eto
dología
(cuad
ro29).Esim por
tant emen c
ionarqu ecuandos eti
enem á
sd euno b
jet
ivocentr
al,sep uederedact
ar
uno b
je
tivogene
ralqu ee ng
lobae lconjuntodeo bje
tivosc
entr
al e
s,quep a
sanas e
ro bje
tivosespecí
ficos
cadauno.Enelejemplo,s emue s
trauno bje
tivog ene
ralqu
eeng lobaau nso
loo b
jet
ivoc ent
ral,peroque,
puedeinc
lui
rotroso bje
tivosc ent
ral
esp lanteadosene le
jerc
i c
iod eplani
fic
ación
,yqu eene secaso,
pasa
ránaserobje
tivosesp e
cíf
ic o
s.

CUADRO29
EJEMPLODELA MATR
IZDEESTRATEG
IAS

Ob
jet
ivogene
ral Ob
jet
ivocen
tra
l Es
tra
teg
iap
rin
cipa
l Es
tra
teg
iase
spe
cíf
ica
s

Desar
rol
lo A
ltosn
ivelesde 1
.Po tenciamientodela Potenc
iamientodelosprograma
sde
produc
tivoy coope
raciónin
ter asocia
t
ividaddelo spequeños asocia
t
ividaddeproveedores
.
económicodela empresa
s produc
torespa raquea c
túen
local
idad comop roveedo re
sde lo
s Apoyoalafo rmac
ióndea soc
ia c
ionesde
grandes mercados. pequeñosemp resa
riosincen
tivandosu
incorpo
raciónalosprocesosde
p
lani
ficac
iónde ldesa
rrol
loeconóm i
co
loca
lde med ianoyla
rgop la
zo.
Programa sdeapoyoalasa soc
iacionesde
produ c
torespa
ralagenerac
iónde
confianzaseinco
rpora
cióndecid
idaa las
instanciasdepar
tic
ipac
iónlocal
.

2
.Imp lementac
iónde Apoyoa lacapa c
ita
ciónpa
rael
mecanismosde inte
l
igenc
iade aprove
cham ientodelosnuevo
s me
rcado
s
mercadosparaap rove
cha
rde queseab ren.
maneraconjun
ta las
oportun
idadesde losnuevo
s Subsid
ioa lo
sprog
rama sdecapac
ita
ción
mercadosloca
les. en mater
iasde me
joradeca
lidadde
produc
tos.

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iade
lau
tor
.

74
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

V
I.Fo
rmu
lac
iónde
lplandeacc
ión

E
staetap
a,ex
tend
eráelp
roce
soqu esehad
esa
rro
ll
adoh
ast
aelm
omen
to,
t
om andova
ria
sfuen
tesp
rin
cipa
lesdein
sumos
:
1
.Del ase st
rat
egia
sp lan
t e
ada
s,s ed e
fin
irán l
as po

ti
cas
,
p
rog
ram a
syp royec
tos queson n
ece
sari
osp a
raalca
nzare
l
o
bje
tivocen
tra
l.
2
.D elosárbole
sd eobj
etivo
s:Surg
iránal
terna
tiv
asdesoluc
ión
queseconfig
urancomoidea
sd ep
royec
tosqueserev
isa
ránpar
a
ve
rs iestánd en
trode
lcon te
xtoest
rat
égicodel amatr
izde
es
tra
teg
ias.
.T
3 ambién pueden p
ropone
rse nuevas po

tic
a s
,p rog
rama
so
p
roy
ectossiserequ
ier
ereforz
ara l
gunaest
rateg
ia,par
alocua
l
s
er e
c omi
enda queelgrupo d etrab
ajotom elassigu
ien
tes
r
ecomendac
ionesencons
ider
ación:
­ Nu
evasact
ivid
adesquenorequ
ierendenue
vasi
nvers
ion
es.
Ha
cie
ndoe lesfu
erzoporuti
li
zarl oqueyaexis
teene l
te
rr
ito
rio
,perodem an
erad
ife
rent
e.
­Po
ste
rio
rm en
te
,s ede
jaab
iert
alaposi
bil
id add einco
rpor
ar
nu
evasaccion
esquerequ
ier
anfin
anci
am iento
,tom andoen
cu
entaqueestaspu
edenseronod erespon s
abil
idaddela
au
tor
idadloc
al
.
Ex
tend
iendoe laná
lis
isqu ebrind
alalógi
c adem edi
o syfine
s,e nel
c
asodelejemp
l o
,qu esetr
atabaanter
iormen
te
,h ayu n
as e
riedealt
ernat
i v
as
d
epro ye
cto
squ esed edu
cend elárbo
ld eobj
et
iv os
.D elaraízde
lá rbo
ld e
o
bje
tivossep od
rían deduci
r,e np rin
cip
io
,u nas er
ied eal
ternat
ivas
d
est
inadasac umpli
re lobje
tivoplante
ado.Pore j
em p
lo,p ar
aalcanzarel
o
bje
tivoc en
tra
ld ec on
segui
ru ns ane
amien
to am bien
tal ade
cuad o
,s e
p
lan
teanc omom ed
i o
squ eh ayau nsist
emad es aneamientodeam pl
ia

75
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

cobe
rtura(agu
ap o
t abl
eya lcan
tar
ill
ado)yqu eseh ayabajacontaminac
iónatmos
fér
ica(vehí
culo
se
indus
tri
asnocontam i
nantes
).Elpasosigu
ien
te,po
rtanto
,estrans
form a
resto
sm ed
iosenal
terna
tiv
asde
solu
ciónespec
íf
icasenl aformadepro ye
cto
sy/oprograma
sd einver
sión.Lafo
rmad erep
resen
tares
ta
et
apae smedi
antel
am a
trizdeacc
iones(cuad
ro30)
.

CUADRO30
MATR
IZDEACCIONES

Ob
jet
ivo Es
tra
teg
ia Po
l
ít
ica
s,P
rog
rama
sAcc
ione
sPro
yec
tos

Gene
ral Espe
cíf
ico P
rin
cipa
l Espe
cíf
ica
s E
jedea
cción1 E
jedea
cción2
Ob
jet
ivo Obje
t
ivo Es
tra
teg
ia1
.1 Es
tra
teg
ia1
.1.1 Ac
tiv
idad1 Ac
tiv
idad2
gene
ral especí
fico1 Es
tra
teg
ia1
.1.2 Ac
tiv
idad1 Ac
tiv
idad2
Es
tra
teg
ia1
.2 Es
tra
teg
ia1
.2.1 Ac
tiv
idad1 Ac
tiv
idad2
Es
tra
teg
ia1
.2.2 Ac
tiv
idad1 Ac
tiv
idad2
Obje
t
ivo Es
tra
teg
ia2
.1 Es
tra
teg
ia2
.1.1 Ac
tiv
idad1 Ac
tiv
idad2
especí
fico2 Es
tra
teg
ia2
.1.2 Ac
tiv
idad1 Ac
tiv
idad2
Obje
t
ivo Es
tra
teg
ia3
.1 Es
tra
teg
ia3
.1.1 Ac
tiv
idad1 Ac
tiv
idad2
especí
fico3 Es
tra
teg
ia3
.1.2 Ac
tiv
idad1 Ac
tiv
idad2
Obje
t
ivo Es
tra
teg
ia4
.1 Es
tra
teg
ia4
.1.1 Ac
tiv
idad1 Ac
tiv
idad2
especí
fico4 Es
tra
teg
ia4
.1.2 Ac
tiv
idad1 Ac
tiv
idad2

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iade
lau
tor
.

Lo
sejesdeac
ciónco
rre
spon
denalost
iposdeact
ivi
dadesqu
esepro
po n
en,sucl
asi
fic
acióndep
ender
á
d
elresu
l
tadod el
atr
asfo
rmac
ióndelasa
lt
erna
tiva
sd eso
luci
ónyd el
asnuevasacc
ione
squ esepropon
gan,
p
orejemplo
,p ue
dencons
ide
rar
secat
ego
ríasdecla
si
ficac
ióncomoest
udi
os,inve
rs
ióne ninf
raes
tru
ctu
ray
g
ast
osdegest
ión.
Ac on
tin
uac
ións
epr
ese
ntal
a m
at
ri
zdea
cci
one
sut
il
iza
ndoe
l m
ism
oej
emp
lop
res
ent
ado
a
nte
rio
rme
nte
:

CUADRO31
EJEMPLODELA MATR
IZDEACC
IONES

Ob
jet
ivo Es
tra
teg
ia Po
l
ít
ica
s,P
rog
rama
s,Acc
ione
s,P
roye
cto
s

Gene
ral Espe
cíf
ico P
rin
cipa
l Espe
cíf
ica
s E
jedeIn
frae
stru
ctu
ra E
jede Ge
stión
Desar
rol
lo A
ltosnive
les Potenciamien
to Po
tenciamiento Remodelac
iónde P
rogramadeapo yo
produc
tivoy de dela delosprogramas espac
ios mun
ic
ipales a
lde sa
rro
llode
económico cooperac
ión asociat
iv
idadde deasocia
tiv
idad nout
il
izadosparael p
roveedores
dela inte
r lospequeño s deproveedores func
ionamien
tode las
local
idad empresas productorespara Apoyoa la asoc
iac
ionesloca
les Apo yolega lde la
quea ctúen
forma ciónde o
ficinadede sarro
l
lo
como asociacione sde produ c
tivo localpara
proveedoresde
pequeño s lafo rmaliza c
iónde
losg randes
empre sa r
ios nue vasa so c
iaciones
mercados incentivandosu dep rodu ctores
incorpo ra c
ióna Apo yode laofi
cina
losp roce sosde dede sarrol
lo
p
lanif
i ca c
ióndel produ ct
ivo loca
l
desarrollo postula c
ióna
económ i coloca
l programa sde
de med ianoy fomen top roduct
ivo
largop la zo naciona les

(con
tinúa
)

76
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

Cuad
ro29(con
clu
sión
)

Programa sde Convo catoriaa


apo yoa las reactiva c
ióndeldel
asocia c
ione sde Conse joEconóm i
co
produ c
to respara Localcon
lagene raciónde part
icipa c
ióndelas
confianza se asocia c
ione se
inco rporación intere sado s
decididaala s
instan c
ia sde
par
ticipa c
ión
local
Implemen tac
ión Apoyoa la Aprove chamientode Promocióna
de me canismos capaci
taciónpara lose spa cio
s v
in cu
lacióncon
deinteligenc
ia e
l munic
ipa lesno asociac
ione sde
de me rcados aprovechamien
to u
ti
lizado spa rala produc
to resde la
s
paraap rovechar delosnue vos capacita c
ión grandesc iudades
de mane ra mercadosquese cercanas.
conjuntala s abren.
oportunidades Subsid
ioa los Programade
delo snue vos
programa sde capa c
itac
iónen
mercado s capa c
itac
iónen conjuntocon
locale s
.
mate
ria sde univers
idadescon
mejo
rade presen c
ialo
cal
.
cal
idadde
productos

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iade
lau
tor
.

Enlaf ased eprogram asyproyectossein c


orpor
aun am at
rizaccesor
iaqueno sp ermit ereconoce
r
lap arti
cipación yr esponsab
il
idad delo sd ife
rent
eso rgani
sm osy/oa c
tore
s,t anto p úbli
co scom o
pr
i v
ado s
,concom petenc
iasene lte
rri
torio.Eldesar
rol
lod eestam a
tr
izc on
llevau nim por
t anteejerc
ic
io
den egociaciónan iveld eloscom prom i
sosyr e
sponsab
il
idadesqu ec adaactord ebaad qui
ri
r. Enla
column ad er esponsabil
idadesfinanci
eras,s esi
tuar
ánl oscom promisosd erecursosm on e
tar
i o
s,que
puedencon siderars
eenpo rcen
taje
soen m ontosquesecom prometen
,enl acolum nad erespon sabi
lid
ad
deg es
tión,s eestab
l e
c enloscom p
rom isosen m a
ter
iadeg es
tiónd eac
tividade
sn ecesar
i a
sp ar
ac um p
li
r
conl a
sa ctividades
,s edebenregist
rara spe
ctoscom op e
rmisos
,coo rdinac
iones
,e studios,c am b
iosde
normativas
,e tc
.

CUADRO32
MATR
IZDEACC
IONESYRESPONSAB
ILIDADES

Ob
jet
ivo Es
tra
teg
ia Po
l
ít
ica
s,P
rogramasAcc
ione
s Re
spon
sab
i
lidade
s
Pro
yecto
s
Gene
ral Espe
cíf
ico P
rin
cipa
l Espe
cíf
ica
s E
jedea
cción1 E
jedea
cción2 F
inan
cie
ra Ge
st
ión
Es
tra
teg
ia1
.1.1 Ac
tiv
idad1 Ac
tiv
idad2
Es
tra
teg
ia1
.1
Obje
t
ivo Es
tra
teg
ia1
.1.2 Ac
tiv
idad1 Ac
tiv
idad2
especí
fico1 Es
tra
teg
ia1
.2.1 Ac
tiv
idad1 Ac
tiv
idad2
ral

Es
tra
teg
ia1
.2
Es
tra
teg
ia1
.2.2 Ac
tiv
idad1 Ac
tiv
idad2
ivogene

Obje
t
ivo Es
tra
teg
ia2
.1.1 Ac
tiv
idad1 Ac
tiv
idad2
Es
tra
teg
ia2
.1
especí
fico2 Es
tra
teg
ia2
.1.2 Ac
tiv
idad1 Ac
tiv
idad2
je
Ob t

Obje
t
ivo Es
tra
teg
ia3
.1.1 Ac
tiv
idad1 Ac
tiv
idad2
Es
tra
teg
ia3
.1
especí
fico3 Es
tra
teg
ia3
.1.2 Ac
tiv
idad1 Ac
tiv
idad2
Obje
t
ivo Es
tra
teg
ia4
.1.1 Ac
tiv
idad1 Ac
tiv
idad2
Es
tra
teg
ia4
.1
especí
fico4 Es
tra
teg
ia4
.1.2 Ac
tiv
idad1 Ac
tiv
idad2

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iade
lau
tor
.

77
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

V
II
.Fo rmulac
ióndeest
rategiase
indicado
resdeseguimiento

Laúl
timaetapadel ametodo
log
íad ep
lani
ficaci
óncon s
is
teenf o
rm u
larde
ind
icador
esd es eguim
ientoparal osobj
etivos
,e s
trat
egia
sya c
tiv
idade
s
(po

tica
s,program a
s,acc
iones
,p royec
tos
).E leje
rci
ciodeform u
lac
iónde
ind
icador
esp ermitec er
rarelp l
an est
ratégi
co d ed e
sarro
llolocaly
es
tab
lecerm e
tasespecí
fica
sycu ant
ifi
cabl
esalo gra
r.
Lacon
stru
cciónd
eind
icado
respre
sentavar
iasc
ara
cte

st
ica
squ
e
sonim
por
tan
tespar
aelp
roc
esodeplan
if
icac
ión:
•P
ermi
ten cu
ant
if
ica
rlo
scam
bio
s qu
esep
rodu
cir
án e
nel
t
err
ito
rio
.
•Pe
rmi
tenv
eri
fic
are
les
tad
odelo
sre
sul
tado
soe
lgr
adod
e
av
ance
.
•E
sunap oyoalaplan
if
ica
ciónd
elo
sprog
ram
as,g
est
ióny
r
epo
rted
elosr
esu
lt
ados
.
•A
yudanalatomad edes
icion
esyal
aev
alu
aci
ónpo
rpa
rted
e
l
osagen
tesin
ter
esado
s.
•As
ignanun
atempo
ral
idadalosc
ambio
sobse
rvado
s,e
sde
cir
,se
pued
enreg
is
tra
rlo
scam b
iosene
lti
empo.
Param ed
irelgr adodec umpl
im ien
tod elosobj
etivo
s,est
rat
e g
iasy
ac
tivi
dadesneces
itamoso bt
enerindi
c ador
esqu enosm ues
tre
nl o
sc ambio
s
atravésdeltiempo
.P ar
ae s
tod ef
inim osunalíneadeb ase
,u nam etay
pun
tosd esegu
imient
o.L alíne
ad ebas eco
rre
sp on
deráalasi
tuaci
óni n
ici
al
,
la m e
tac or
respond
e al asituac
iónal a ques e quie
rellegare nu n
de
terminadoper
íodod etiempoylosp un
tosdeseguimi
entocorr
espondena
s
ituac
ionesin
termedia
squ eseo bs
ervand u
ran
tee sepe
ríodo
.

79
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

Enelesqu
em aXXs emues
traunejem p
lousandoalaccesoaagu apot
ablecom ounind
icadordel
gradod esaneami
ento.Ene s
tecaso,sepu ed
eno bse
rvarun al
ínead eti
em poenl apar
teinfer
iordel
esquem aquecomienzae nelaño0yt erminaenelaño2ys eobservaunaflech
aqu erepr
esent
aun a
escalacuan
ti
tat
ivad e
lindic
ador
,qu ecomienzaen0%yt erminaen100% ,yqu eseinte
rpre
tacom oel
porcent
ajedeco b
ertur
ad eaguapotabl
ee nunt e
rri
tor
iod e
terminado.Tam b
iénseo bs
ervau n
ae sc
ala
cual
itat
ivade
lindicador
,quecomienzaenm uybajoyterminaenm uyalto
.
Enelaño0s eh aest
ab lec
idoun alí
ne adeb as
equ ecorrespondeaunn ive
ld e25%d eacce
soa
aguapo t
able
,esd ec
ir,alin
iciod e
lperíodoelpo rc
enta
jed epo b
lacióncona ccesoaag uapotab
leerade
un25%ene seterr
ito
rio
,ou nnivelbajodeco ber
tura
.L ainformacióno b
tenidaparalalíneadebasese
ob
tien edel o
sd a
tosr eco
lec
t adosene ldiagn ó
st
ico,y aqu ecorrespondeal as i
tuac
i óninic
ia
le nel
te
rri
t or
io.Esim por
tantedestacarquel afechad elalínead eb asenos i
em p
rec o
incideconl afech
a
pr
esente,enalgunoscasos
,laslíneasd ebasesefijanenp e
riodospr ev
iosal aim p
lemen t
aciónde
lplan
es
tra
t égi
cod edesa
rrol
lo,porejem p
lo,unp landed esa
rrol
loqu eseim plementaelaño2000yqu et
iene
com oo b
jet
ivocent
ralreduc
iral amitadlam ort
ali
dadinfan
tildelaño1990 .
Eneld i
agram a14pod em osvertam b
iénques ehafijadoun am e
taaal c
an z
ard e75%d eacce
soa
aguapotabl
ep ar
ae laño2 ,qu ec or
respondeau nnivelaltod ecoberturadeagu ap o
tabl
e.Lam et
ae sun
valo
rd e
lind i
cadorqu es efijap reviamenteyqu eco rrespondea ln ive
ld elindicado
rqu esequ ie
re
alc
anzar
,e sdeci
r,e sunv alorp ropu e
stocom op a
rted e
lp lane s
tra
t égi
cod ed esa
rrol
loloca
l.Esenl a
det
erminac
iónd elam etad ondes ed ebeponerénfas
ise nlograrac u
erdosco nlosagentesquepar
tic
ipan
enlatom aded ec
isiones
,d em aneradellega
raunr esu
ltadocon sensuado.P o
rsup arte
,elvalo
rp a
rael
segu
imientos eh afijadoenunv alorm edio
,d e50% p arae laño1 . Losv alore
sd eseguimien
to
cor
respondenav a
l o
resinterm ediosdurant
eelp e
ríodoqu eno spermitenv e
ri
ficarlosgrado
sd eavancey
elcum p
limien
tod elosresultados,ene s
tec a
so,alaño1l ac o b
ertu
rad e
laccesoaag uapotab
lede b
es e
r
deun50%p arapoderalcanzarl am e
tad e75%a laño2 .

D
IAGRAMA14
L
ÍNEADEBASE
,SEGU
IMIENTOY METADEACCESOAAGUAPOTABLE

L
íneadebase Segu
imien
to
Me
ta

Muyba
jo Ba
jo Med
io A
lto Muya
lto

0% 25% 50% 75% 100%

L
íneadet
iempo Año0 Año1 Año2

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iade
lau
tor
.

P
araeleg
irunbu enindicadorpar
aelc umpl
imientodeo b
jet
ivosesim po
rtan
tecons
ider
aralguna
s
c
arac
ter
ís
tica
sim por
tan
t esques edebencum pl
ir
.Ex is
tenv a
rio
sc r
iter
iosp a
ralaelecc
ióndebu enos
i
ndic
adoresdeo bje
tivos,enestecasosem ues
traelcr
iter
ioSMART ,qu eesuncri
ter
ioconocidoenla
l
it
era
turadeplanifi
caciónest
ratég
icayqu eporsussig
laseningléscorr
espondeaSpeci
fic
,M easur
abl
e,
A
tt
ain
able
,R elevant
,T im e
-bound(espec
íf
ico
,m ed
ible
,r e
ali
zable
,relevant
ey m ed
ibl
eene ltiempo)
.
S
egúnestecr
it
erio,unindicado
rd ebecumpl
irconlossigu
iente
srequis
itos
:

80
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

•Espe
cíf
ico:e
lindicado
rysuobje
tivoesc
laroyb i
endef
inido,esdec
ir
,ses abeexac
tam
ent
e
queseest
ámidiendo,e
lob
je
tiv
oqu esequ
ierelog
rarynodejalug
aralain
terpr
eta
ción
.
•M
edi
ble
:pu
edes
ere
xpr
esadoenu
nid
ade
scu
ant
if
icab
les
.
•R
eal
izab
le: Cor
respondeaunobje
tivoquepo
sib
ledealcan
zar,nosedebenpl
ant
earmet
as
m
uye xi
gent
e syaqu e,comosem enc
ionóencap
ítu
losant
erio
res
,con
st
ituyeunfac
torde
d
esmoti
vac
iónp araellog
rodeo
bje
tivos
.
•R
elev
ante
: Co
nti
enecara
cte
rís
tic
asquesonimpor
tan
tesyqu
ee s
tánasoc
iad
asa
llog
rod
el
r
esul
tado
.Sedebeev
it
arusarind
icado
resmuye
spec
íf
ico
syquenoapo
rten
•M
edi
bleene
lti
empo
:elin
dic
ado
rde
bee
sta
raso
ciadoaun
aes
cal
adet
iem
pov
eri
fic
abl
e.
Acon
tinua
ciónsepr
esent
a,enelcuad
ro33
,unejemp
loquepermi
tecl
ari
fic
arelc
ri
teri
oSMART ,
u
sandolae st
rat
égicaespec
if
icad e
le j
em p
lo d
elcap
ítu
loant
erio
r“S ubs
idioalosp rogr
amasde
c
apaci
tac
iónen mate
ria
sdem ejor
ad eca
lid
addepro
ducto
s”con
st
ruimosind
icador
esquecum p
lenc
on
l
oscri
ter
ioseindi
cador
esquenocum pl
en.

CUADRO33
EJEMPLODEUSOADECUADODECR ITER
IOSPARAIND
ICADORESDESEGUIMIENTOUSANDO
LAESTRATEG
IAESPEC
ÍFICA“PROGRAMASDEAPOYOALASASOC IACIONESDEPRODUCTORES
PARALAGENERACIÓNDECONF IANZASEINCORPORAC
IÓNDECID
IDAALASINSTANCIAS
DEPARTICIPAC
IÓNLOCAL”

C
ri
ter
io Ind
icado
rquecump
lee
lcr
ite
rio
. Ind
icado
rquenocump
lee
lcr
ite
rio
.
Espe
cíf
ico Númerodeaso
cia
cionesdep roduc
tore
sin
scr
itasen Asociac
ionesdeproduc
tore
spresente
sen
prog
ramasdeapoyoalasaso c
iac
ionesdeproduc
tore
s programasdeapo yoalasaso
cia
cionesde
para
lagene
rac
ióndeconfianzas. producto
resparalagene
rac
iónde
conf
ianzas.
Med
ible E
l50%dela sa
socia
cionesdeproduc
torese s
táin
scr
i
to Grancantidadde lasasociac
ione sde
enprogramasdeapoyoa la
sa soc
iac
ione sde produc
tore sestáin
scri
taenp rogramasde
produ
ctore
sparalagenerac
ióndeconfianzas
. apoyoa lasa soc
iacionesdep roduc
tore
s
paralagene rac
ióndecon fianza s
.
Rea
l
izab
le E
l50%dela sa
socia
cionesdep roduc
tore
se s
táin
scr
i
to E
l100%de lasasociacionesde
enprogramasdeapoyoa la
sa socia
cionesde produc
toresestáin
scri
toenp rogramasde
produ
ctore
sparalagenerac
ióndecon f
ianzas
. apoyoa la
sa soc
iacionesdep roduc
tore
s
paralagenerac
ióndecon fianza s
.
Re
levan
te E
l50%dela sa
socia
cionesdep roduc
tore
se s
táin
scr
i
to E
l50%delo sp
roducto
resestá
insc
ri
toen
enprogramasdeapoyoa la
sa socia
cionesde programasdeapoyoalasasoc
iac
ionesde
produ
ctore
sparalagenerac
ióndecon f
ianzas
. producto
respa
ralagenera
ciónde
conf
ianzas.
Medib
leen E
l50%dela sasoc
iac
ionesdep roductoreses
táin
sc r
i
to E
l50%dela sa soc
iacionesde
e
ltiempo enprogramasdeapo yoala
sa sociac
ione sde produc
toresestáinsc
ritoenp rogramasde
produ
ctore
sparalagenerac
ióndecon f
ianzas
,alquin
to apoyoa la
sa socia
cionesdep roduc
tore
s
añodeimplementac
ióndelPlanEs t
ratégi
codede sar
rol
lo. paralagenerac
ióndecon fianza s
.

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iade
lau
tor
.

Paralac o
nst
rucciónd eind icadoresu t
il
izam osl am atrizdea ccionesel aboradae nl ae t
ap a
ante
rior
,d eell
asee x
tra
enlo so b
j e
tivos,est
r a
teg
iasya c
tividad esysecon st
ruyenind icadore
sp araellos
(cuadro33 ).Seconst
ruy eunind i cadorqu ep e
rm it
ae s
table ce
run alínead eb ase
,unind i
c adord e
moni
toreoyun am e
tap a
rac adaítem,p rocurandocum pl
irc one lc r
it
erioSMART .P a
rae s
to,recog emos
elo bje
tivo gene
ralyo rdenam osl ase st
r a
teg
iasp rincipales,e s
trat
egiase specíf
icas ya c
tividades
asoci
adasaé lenlasfilas
. Enl a
sco lumn a
su bicam o
se lv alordelindicadord elínead eb ase,d e
seguimiento y d
em e
ta,l osm ed
iosd ev eri
fic
a c
ión yl ossupu e
stos
. Lo sm ediosd ev er
ificación
cor
r e
spo ndenalosprocedimientose sp e
cíf
icosdec ómor e
alizarelc ál
c u
lod elindicador,quiéne se l
responsabledehace
relcálculoyv erifi
c a
relcum plimientod elr e
sul
tadoycu ándod ebeh a
cerlo
.S ed ebe
const
ruir unam a
tri
zd ein dicadoresd eseguimientop arac adao b
j e
tivoe spec
ífico
,y a queene lla
inclu
irem osla
sest
rat
egiasya c
tividad e
squ ec o
rre
spon denso loae seo b
jeti
vo.

81
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

Lossupue s
tosco
rresp ondenasituac
ionesex
tern
as,ajena
san ue
str
acapacidaddegest
ión
,qu e
deb
eno cu
rrirparaquesecum plaelobj
eti
vo,pore
jem p
lo,par
ac um p
li
rconunp rogramasub
sid
iosala
cap
acit
aciónp a
r amejo
rarl ac a
lidaddelosproduc
tosdebemosa sumi
rc omosupuestoqueexi
stenun
númeroim por
tantedeins
titu c
ionescom pe
ten
tesquepue d
enotorgardichacap
a c
it
a c
iónyunn úm e
ro
import
antedep rodu
cto
resint e
resado
senc apa
ci
tar
se.
Ge n
eralm ente
,losobje
tivo sye s
tra
teg
iaspuedene s
tarform u
ladosdeunam an eram uyam plia
,por
loquee simpo rtant
epod e
resp ecif
icar
losy,desernecesar
io,refo
rm ula
rlo
s.Porotrap ar
te,dadal alógi
ca
queotorganlo sá rbol
esd eo bjet
ivosp a
ralac ons
trucc
iónd elP lanest
rat
égicod ed esar
rollolo c
al,el
cum p
limien
tod eloscom pone ntesinfe
rio
respermi
t elogra
re lc omponen
teinm ediatamentesup er
ior
,a
modod eejem plo,elcum pl
imi entod elases
tra
tegiasespecíf
icas1.1.1y1.1.2g a
r ant
izane lresul
tado
sat
is
factor
iod el aestr
ateg
iag enera
l1.1.D eestaf o
rm a
,s in oe x
ist
el aposi
bilidadd econ stru
irun
indi
cadorp aral aest
rateg
iag eneral
,d ebemo
sutil
izarc omoi ndi
cadorelconjun
t od eindicador
e sdel a
s
es
tra
tegiasespe c
ífica
s.
Enelc asodela
sact
ividade
s,d eb
idoasun a
tural
ezae spe
cíf
ica
,sesuel
eu t
il
izari
ndic
ado r
esqu
e
e
stánasociadosalcos
todeim pl
em ent
arl
as.Porejemplo
,sil aac
tiv
idadcor
respondeaunp royec
tode
c
on s
tru
c c
iónd eunpu en
te
,e lindi
c ado
re selcos
toqu etieneelconst
rui
relpu en
te,sinolvida
rque
d
eb emosfi
jarnospl
azosymetasparasuconst
rucc
ión.

DIAGRAMA15
MATR
IZDEIND
ICADORESDESEGU
IMIENTO

Ind
icado
r

Fo
rmade L
íneade Med
iode
N
ive
lde Ob
jet
ivo Segu
imien
to Me
ta Supue
sto
s

lcu
lo Base ver
if
ica
ción
F
ingene
ral
Ob
jet
ivo
Es
tra
teg
ias
Ac
tiv
idade
s

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iade
lau
tor
.

82
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

B
ibl
iog
raf
ía

Alburqu e nqu e,F ran c


isc o. “Clu sters,t erritorio y d esar
rollo emp r e
s ar
i a
l:
difer ent es mo delosd eorg anizació npro du c
tiv a”.Cu a
rtotalle
rd elaR edd e
Proy ecto sd eIn tegraciónp ro du ct
iva,B ID /FOM IN,S a nJ osé
, Co s
ta
Ric a,200 6.
Alburqu e nqu e, F ra ncisco. Manua l d el A gen ted e D es ar
rollo L ocal.
Dipu ta ciónd eB arcelo na
,19 99.
Conkli n,J eff;W icke dP roblem s &So cia
lComp lexity
,Ch apter1o fD ialo gue
Mapp i ng :B ui
ldi ng S haredU nder s
tandi ngo fW i
c kedP roblem s
, W il ey
,
Nov emb er2005 .
Conjun tod eH er
r am ientasd eP lanificació n
,S e guim ien
toy Ev a
luaciónd e
l
Adm ini stradord eP ro gram as
,UNFPA ,Ago sto2004 .
Cohe n
,E rn e s
to.M anu ald eformu lació n
,e valu aciónymo nito
r eod eproy ectos
s ocial es,D ivis
ió nd eD esarrolloS oc
ial,CEPAL .
Cuerv o,L uisM auricio.“G lo bal
i zació nyt erri
to r
io ”,S er
ieG es
tiónpúb l
i can º
56,ILPESCEPAL ,2 006.
Diagnó sticop art
icipa t
ivod eComu nic ac
iónR u
r al
.FAO20 08.
How ardH aiffa.(1968 ).“D ec
isio nA nalys
i s”
.
Lah err am i entad e ACNUR p arae l D iag nó s
ticoP a
rtic
ip a
tivoe nl as
O pera cio nes,200 6
.
LasAg e nci asd eD es a
rro l
loE conóm i coL oc al
.ARTISLEDA ,20 07.
Mado e
ry ,O scar.O t rod esar
r o
llo ,elcam biod esdel asregion esyc iud ad e
s.
U n
iv er sidadN acio nald eS anM a
rtí n
,2 007 .
Manu a
ld ea c
tividad esd elos/ast écnic o
s/asd ed esarrol
lolo cal
,F e
d eració n
And a
lu z ad e Mu n i
cipiosyP ro vinci a
s,FAMP ,2003 .
Manu a
ld ep l an
ifica c
ió n,s eguim i ento yev a
lu ació nd el o
sr esu
ltadosd e
de sarro llo
,PNUD ,2009 .
Navarro,H ugoyo tro s
.P autam e
to dológic ad ee valuaciónd eim pactoe x–
a n
t eye x–po std ep rogram ass o c
ialesd elu ch ac ontralapo b
rez a
.S eri
e
Ma nu ale s
,n48 ,ILPES -CEPAL ,20 06.
Ritc
h ey, Tom ; "W ick ed P rob lem s
: S tru cturing S o c
ial M esses w ith
Mo rp holo gical An alysis
, "Sw edis h Mo rp holo gi
c alS ocie
ty,l as
tre vi
s ed7
Nov emb er2007 .h ttp:/
/c ogne xus.org/w pf/wi ck edproblem s
.pd f
.

83
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

R
itt
ely Webber.(1973)“Di
lemm asinaG enera
lT heoryofPlanning”Poli
cyS c
ienc
es155 -169
.
RBM in UNDP : S e
lect
ing i ndic
ato
r s
. S ignposts o f d eve
lo pment
. h ttp
:/
/www .undp
.org
/cp
r/
ia
sc/
co n
tent
/docs/MandE/UNDP _RBM_S elec
ting_ind
icato
rs.pdf
.
San
in,Hector
,(2008).“M a
rcoLó g
icoparalaF o
rmu l
a c
ióndeP royec
tosdeD esa
rro
llo”.Guíatemát
icapa
rael
cu
rsovir
tuald e
lILPES.
Sa
rm en
toF r
anciscoyotros
.T e
rr
itor
ialDiagnos
isH andbook.FAO ,2007.
S
ilva
,Iván.M e
to do
logíapar
alaelabora
cióndeestra
te g
iasdede s
arro
lloloca
l,ILPES,2003.

84
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

Anexos

85
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

Anexo1 Fasesy me
todo
log
íap
rác
tica

A
. Recog
idadelain
formac
ión
Obj
eti
vo:O f
rece
ral o
salumno
sdi
fer
ent
est
écn
ica
sder
ecog
idad
ein
form
aci
ónp
aral
are
al
iza
ción
deundiagn
óst
icote
rr
ito
ria
l.
R
esu
ltad
opr
evi
sto:L
evan
tam
ien
tod
elain
form
aci
ónpo
rár
eas
egúnl
asgu
íast
emá
tic
as
T
iemp
oder
eal
iza
ción:1d
íaym
edi
o
E
staa
ct
ivi
dads
erár
eal
izad
aendo
sfa
ses
:
•P
repa
rato
ria,cone
lfindeo
rgani
zare
ltr
aba
jopo
rgru
po.T
end
rál
uga
renun
ase
siónp
rác
ti
ca
o
rgan
izad
ae ne
lm a
rcode
lcu
rso.
•S
ali
daalter
renoyencuen
troscona
cto
rest
err
ito
ria
les,c
one
lfind
ere
cog
eri
nfo
rma
ción
p
roven
ien
tedein
form
ant
esclav
es.
1
. Fasep
repa
rato
ria(1h30m
in)
E
staf
asec
omen
zar
áco
nlad
ivi
siónd
elo
sal
umno
senl
as4á
rea
stem
át
ica
sexpu
est
asan
ter
iorm
ent
e.
Du
ran
tee
stas
esi
ónp
rep
ara
tor
iac
adag
rup
ode
ber
ía:
A
. O
rgani
zarunpl
and etr
aba
jo(30 m
in)
,ene
lqu
esed
eci
dal
acoo
rdin
aci
ónyo
rgan
iza
ción
i
ntern
adelg
rupo
,teni
endoencu
ent
a:
−L
aid
ent
if
ica
ciónd
elo
sob
je
ti
voss
egún
lasp
aut
asd
elag
uíat
emá
ti
cayd
elt
err
ito
riod
ees
tud
io
,
−L
ave
ri
fic
aci
ónyc
ata
log
aci
ónd
elai
nfo
rma
ciónd
ispon
ibl
eso
bree
lte
rr
ito
rio
,
−L
aident
if
ica
cióndeac
toreseins
ti
tuc
ion
ester
ri
tor
ial
esderef
ere
nci
ayclav
espa
raobt
ene
r
l
ai n
formac
iónrequ
erid
as egúnlosob
jet
ivos
,conl aayudadelosa
cto
resl
oca
lesque
p
art
ic
ipancomoal
um nos
,
−L
aid
ent
if
icac
ióndelame
todologí
am á
sidón
ead er
eco
gidadein
formac
iónenfun
ciónd
e
l
osob
je
tivo
s,de
lti
empoydeltipodei
nfo
rmaci
ónquesequi
erer
ecog
er,
−L
adi
st
ribu
ciónd
eta
rea
syr
espon
sab
il
idad
esen
trelo
sdi
fer
ent
esm
iem
bro
sde
lgrupo
,
−L
aorg
ani
zaciónd
eunaagend
ad evi
si
tasene
lte
rre
noenfun
ciónd
elt
iem
po,lo
sac
tor
esy
l
ain
formac
iónques
equi
eraext
ra.

CUADROA.1
EJEMPLODEAGENDADETRABAJOPARALARECOG IDADEDATOS
ENLAELABORAC
IÓNDELD IAGNÓST
ICO

Á
reaTemá
tica
:
Ob
jet
ivo
:
En
cuent
ro/
luga
r/ho
ra Me
todo
log
ía Ac
tore
s D
ist
ribuciónderoles
Rep
re sentan
te/
faci
l
itado
r:
Sec
retar
io:
Rep
re sentan
te/
faci
l
itado
r:
Sec
retar
io:
Rep
re sentan
te/
faci
l
itado
r:
Sec
retar
io:
Rep
re sentan
te/
faci
l
itado
r:
Sec
retar
io:

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
ia.

86
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

B
. El
abora
ru nbo
rrado
r(1h)enrespue
staal aspregun
ta sformu
ladasenl a
sguí
a spo
rá re
aye j
e
temát
ico
,enb a
s eaunalec
turaráp
id ad eladocum entac
iónexi
sten
tep r
inc
ipalmen
tean iv
el
5
loca
l(pl
anessec
tor
ial
es,p
lanesprecedentes
,estad
ís
ti c
as,cen
sos
,… ).L aelabo
raci
ónd ees
te
documen
todebe
ríaten
erencuental
assi gui
ente
sconsid e
rac
iones
:
−C
ata
log
arl
osdo
cum
ento
sder
efe
ren
ciae
xis
ten
tesso
bree
lár
ead
ees
tud
io,
−S
ele
ccion
arl
osdo
cum
ento
spo
rord
end
epr
efe
ren
cia
,
−Fo
cal
iza
rlalec
tur
adel
osdo
cum
ento
senl
ain
form
aci
ónqu
esequ
ier
eex
tra
ers
egúnl
a
gu
íatemá
tic
a,
− Ex
tra
erl
asc
if
rasyl
ast
end
enc
iasm
áss
ign
if
ica
tiv
as,
−I
den
tif
ica
relp
robl
em aylapo
tenc
ia
lidadqu
ehac
ara
cte
riz
adoe
lde
sar
rol
lod
elt
err
ito
rioen
e
lár
ea,as
ícomolosr
ecur
sosex
is
tente
s.

CUADROA
.2
EJEMPLODEDRAFTPARALARECOGIDADELAINFORMAC
ION

Tema
:

Ob
jet
ivo
:

Da
tosgene
rale
s Re
curso
sdi
spon
ible
s Po
ten
cia
l
idad P
rob
lema

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
ia.

E
stedra
ft pu
edes
erut
ili
zadocom osopo
rteenla
ssal
ida
sa lte
rre
no,y
aqu eof
receun
aprimer
a
i
nfo
rmac
ióndebase
,ydebes
ercomple
tadoconlosda
tosqu
eserecoj
anpormediodeo
tra
stéc
nic
as.
2
. Sa
lidaa
lte
rrenoyencuen
troconlosac
toresc
lave(1d
ía)
L
assa
lid
asalt
err
enos
eha
ránenfun
ciónd
elap
lan
if
ica
ciónqu
ecad
agru
poh
ayao
rgan
izadoenl
afa
se
p
rep
ara
tor
ia
.
L
ae le
ccióndel atécn
icaques eu
ti
liz
aráenc adaencu
ent
ro,debehac
ers
eenf unc
iónal a
i
nformac
ión ques e qui
eree x
tra
eryd eltiempo quesed i
sponep a
rael
lo
, enfunci
ón del a
s
p
art
icu
lar
idadesdees
tee j
erc
ic
io,yd el
ascon
side
rac
ionesgen
era
lespr
esen
tad
asenlap
art
ec onc
eptu
al
d
eestedocumento
.
Enp
ara
leloal
aele
ccióndel
atécn
icas
ereal
izaráu
nas
ele
cci
ónd
elo
sac
tor
esc
lav
eys
eut
il
iza

l
agu
íatemá
tic
ad ec
adase
ctorcomoso
por
tem a
ter
ial
.
Acontinu
aci
óns epre
s en
tanu n
asfi
cha
s-r
esumenconcon
side
rac
ion
esprá
ct
icassob
rel
ast
écn
ica
s
m
etodo
lógic
asderecog
idadel ain
f o
rmaci
ón má
suti
li
zadasyquelo
salumno
spodr
áneleg
irycomb
ina
r
e
nfuncióndelo
sinte
rese
sd elaplan
ifi
cac
iónquer
eal
icen
.

5
Enl
osan
exo
sde
l1a
l4p
ued
een
con
tra
rser
efe
ren
cia
sdo
cum
ent
ale
spa
racomp
le
tere
stai
nfo
rma
ciónpo
rár
eat
emá
tic
a.

87
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

RECUADROA .1
ENTREVISTAS

Ob
jet
ivo:
Re
coge
rin
forma
ciónre
lac
ionadacone
lse
cto
rdee
stud
io,at
ravé
sdeunaconve
rsa
ciónind
iv
idua
ly/og
rupa
l

Resu
ltadoespe
rado:
In
forma
cióndeba
se,cua
l
ita
tivaycuan
ti
tat
ivade
lse
cto
rdee
stud
io

Pa
rt
icipan
tes:
En
tre
vis
tado
r/e
s:Rep
resen
tan
te/
sde
láreatemá
ticae
leg
idop
rev
iamen
teyen
cargadode
:
- P
resen
tara
lgrupo
,as
ícomolo
sob
jet
ivo
sdelaa
ctiv
idad
.
- Exp
l
ica
rla me
todo
log
íaquesevaau
t
il
iza
r
- Ab
ri
rygu
iar
laen
tre
vis
taenfun
cióna
lagu
íatemá
tica
- Ag
rade
cera
len
tre
vis
tadopo
relt
iempoded
icadoa
laen
tre
vis
ta
Ent
rev
istado
/s: Uno o va
rio
srep
resentan
tes
/au
tor
idade
sterr
ito
ria
lesre
lac
ionadosy
/oconocedo
res de
lárea de
e
stud
io.Losent
revis
tadosdebene
leg
irseenfunc
ióndela
info
rmaciónquesequie
reex
trae
r:
A Au
tor
idadesol
íde
rescomuna
les
,sisequ
ierein
forma
ciónconfue
rteca
rác
terpo
l
íti
co,tan
tocuan
ti
tat
ivacomo
cuan
ti
tat
iva
B Té
cni
cosdeuná
reatemá
t
ica
,sisequ
iere
info
rma
ciónpun
tua
ldeunse
cto
r,p
rin
cipa
lmen
tecuan
t
ita
t
iva
C C
iudadano
s,s
isequ
ierenpe
rcep
cione
s,p
ropue
sta
s,inqu
ietude
s,in
forma
ciónp
rin
cipa
lmen
tecua
l
ita
t
iva
D Secre
tar
io/
s: M
iemb
ros de
lgrupotemá
t
ico en
cargado
s detoma
r no
ta delain
forma
ción o
fre
cida po
rel
en
trev
is
tado

Ma
ter
ial:
- Lagu
íade
láreatemá
tica
- E
ldra
ftde
láreatemá
t
ica
- Ho
jasenb
lan
coybo
l
ígra
fos
- Unag
rabado
ray
/ounacáma
radev
ideo(pa
rasuu
ti
l
iza
ciónsene
ces
itaau
tor
iza
ciónde
len
tre
vis
tado
/s)
- Unasa
laconcapa
cidadpa
rae
lgrupo(
ins
ist
irene
stepun
to)

Log
íst
ica:
- Asegu
rarlac
itacone
lolo
sen
tre
vis
tado
sla
sve
cesqueseane
cesa
rio

P
roced
imien
to me
todo
lóg
ico:
-E
len
trev
is
tado
rrea
l
izala
spregun
tass
igu
iendoe
lorden ma
rcadoenlagu
ía
- Sepa
sae
ltu
rnodere
spue
staa
len
tre
vis
tado
-E
l
/lo
sse
cre
tar
iostomanno
tade
lasre
spue
sta
sof
rec
ida
spo
relen
trev
is
tado

Conse
josp
rác
ticos:
-E
len
trev
is
tado
rdebec
rea
runamb
ien
tedecon
fianza
- La
spregun
tasdebense
rfo
rmu
lada
sde mane
rac
laraycon
cisa
- Sedebede
jart
iempoa
len
tre
vis
tadoensure
spue
stayno
inte
rrump
ir
lo m
ien
tra
shab
la
- Nosuge
ri
rre
spue
sta
sala
spregun
tasfo
rmu
lada
s
- Sabe
rimp
rov
isa
ryfo
rmu
larnue
vasp
regun
tasre
lac
ionada
scone
láreatemá
t
ica
- D
ist
ingu
irde
lain
forma
cióno
fre
cida
lare
lac
ionadacon
losin
tere
sespe
rsona
lesde
len
trev
is
tado

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
ia.

88
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

RECUADROA.2
GRUPOSFOCALES

Ob
jet
ivo:
Re
coge
rin
forma
ciónre
lac
ionadacone
lse
cto
rdee
stud
ioenunad
iscu
sióncona
cto
reste
rr
ito
ria
lesc
lave

Resu
ltadoespe
rado:
In
forma
cióncua
l
ita
t
iva
,sob
ree
lse
cto
rdee
stud
io

Pa
rt
icipan
tes
Fa
ci
li
tado
r/e
s:1ova
ria
spe
rsona
sde
lgrupo
,en
cargada
sde
:
- P
resen
tarlo
sob
jet
ivo
sde
laa
ctiv
idad
,
- Exp
l
ica
rla me
todo
log
ía,
- Ab
ri
rygu
iare
ldeba
te,
- Rea
l
iza
rpregun
tascomp
lemen
tar
iaspa
rao
rien
tarlacomun
ica
ciónenfun
ciónde
losob
jet
ivo
s ma
rcado
s
Ayudante
:1ova r
iosmiembro
sdelgrupore
spon
sab
lesdei
rapun
tandola
slínea
spr
inc
ipa
lesdelad
iscu
siónyla
s
conclus
ionesquesecreanenunap
izar
ra
Se
cre
tar
io/
s:E
lre
stode
losm
iemb
rosde
lgrupo
,en
cargado
sdetoma
rno
tade
lain
forma
ciónquesevap
rodu
ciendo
Ac
tore
ste
rr
ito
ria
les
:de8a10rep
resen
tan
testé
cni
cosy
/ocono
cedo
resde
lse
cto
rdee
stud
io

Ma
ter
ial:
- Unap
iza
rra
, ma
rcado
res
,ho
jasenb
lan
coybo
líg
rafo
s
- Unasa
laconcapa
cidadpa
ratodo
slo
spa
rt
ic
ipan
tes

Log
íst
ica:
Asegu
rarlaa
sis
ten
ciade
lospa
rt
ic
ipan
tes

P
roced
imien
to me
todo
lóg
ico:
-E
lre
spon
sab
lede
lgrupoe
xponelo
sob
jet
ivo
syre
sul
tado
squesee
spe
rande
laa
ctiv
idad
- Sep
resen
tant
rescue
st
ione
spa
radeba
ti
r,e
leg
ida
sprev
iamen
te
- Cadacue
stiónse
rát
ratadade mane
raindepend
ien
tes
igu
iendouno
rden
-E
lfa
ci
li
tado
rda
ráe
ltu
rnodepa
lab
raa
losa
sis
ten
tes
- Lo
sayudan
tesano
tanla
sidea
sgene
rale
senunap
iza
rra
- Lo
sse
cre
tar
iostomanno
tade
lasd
iscu
sione
s
- Sec
reanuna
scon
clu
sione
scon
stru
ida
senba
sea
lad
iscu
siónco
lec
tiva

Conse
josp
rác
ticos:
- Esimpo
rtan
teha
cerpa
rt
ic
ipa
ratodo
slo
sas
isten
tesynode
jarque
laconve
rsa
ciónsea monopo
l
izada
-S
ialgunode
lospa
rt
ic
ipan
tesnopa
rt
ic
ipae
simpo
rtan
tep
regun
tar
led
ire
ctamen
te
-E
lfa c
i
li
tado
rdebese
rcrea
t
ivoyfo
rmu
larp
regun
tascomp
lemen
tar
iasala
scue
stione
slanzada
spa
rad
inam
iza
rel
d
iálogo
- Pa
raquenoseex
t
iendanenla
sre
spue
sta
ssedebede
jarun má
ximode3 m
inu
tospo
rin
tervenc
ión
/pe
rsona
- Nosedebenp
resen
tarpo
sib
lesre
spue
sta
sala
spregun
tas
- Sedebee
sta
rprepa
radopa
ra med
iarenca
sodequeapa
rez
canpo
sic
ione
scon
tra
ria
s

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iade
lau
tor
.

89
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

RECUADROA.3
TALLERESPARTIC
IPATIVOS

Ob
jet
ivo:
Con
stru
ir unain
forma
ciónre
levan
tere
lac
ionadacon pe
rcep
cione
s,p
ropue
sta
s enre
lac
ión a una ova
ria
sárea
s
temát
icas

Resu
ltadoespe
rado:
In
forma
cióncua
l
ita
t
ivasob
ree
lse
cto
rose
cto
resdee
stud
io

Pa
rt
icipan
tes:
Fac
il
itado
r/e
s:1ova
ria
spe
rsona
spo
rgrupo(puedehabe
rva
rio
sgrupo
ssiset
ratadeung
ranta
l
ler
),en
cargada
s
de:
-P
resen
tarlo
sob
jet
ivo
sde
laa
ctiv
idad
,
- Exp
l
ica
rla me
todo
log
ía,
- D
ir
igi
rlo
sta
l
lere
s,
- Rea
l
iza
rpregun
tascomp
lemen
tar
iaspa
rao
rien
tarlacomun
ica
ciónenfun
ciónde
losob
jet
ivo
s ma
rcado
s.
Ayudan
te: 1 o va
rio
s m
iemb
ros de
lgrupore
spon
sab
les dei
rordenando y c
las
if
icandola
spropue
sta
s delo
s
par
tic
ipan
tes
Sec
reta
rio
/s:Elre
stodelosmiemb
rosde
lgrupo
,en
cargado
sdetoma
rno
tade
lain
forma
ciónquesevap
rodu
ciendo
ydeesc
rib
irla
scon c
lus
ione
s
Acto
rester
ri
tor
iale
s:de8a10rep
resen
tan
testé
cni
cosy
/ocono
cedo
resde
lse
cto
rdee
stud
iopo
rgrupo
,as
ícomo
c
iudadano
s.

Ma
ter
ial:
- Unap
iza
rra
, ma
rcado
res
,ho
jasenb
lan
co,bo
l
ígra
fosypega
tina
s
- Unp
roye
cto
r,yuno
rdenado
rpo
rgrupo
- Unaova
ria
ssa
laconcapa
cidadpa
ratodo
slo
spa
rt
ic
ipan
tes

Log
íst
ica:
- Asegu
rarsedeque
lasa
laola
ssa
last
ienenlacapa
cidadsu
fic
ien
tepa
ratodo
slo
spa
rt
ic
ipan
tes
,
- Lo
sfa
ci
li
tado
res
,ayudan
tesyse
cre
tar
iosdebe
ránl
lega
ran
tespa
raa
segu
rarsedequetodoe
stá
lis
to
- Asegu
rarlaa
sis
ten
ciade
lospa
rt
ic
ipan
tes
- O
rgan
iza
rpau
sasca
fésy
/oa
lmue
rzo
ssisecon
side
rane
cesa
rio

P
roced
imien
to me
todo
lóg
ico:
-P
resen
tac
ióngene
ralde
lgrupoyde
losob
jet
ivo
s
- Ag
rade
cim
ien
toa
lospa
rt
ic
ipan
tespo
ras
ist
ir
- D
iv
is
iónensubg
rupo
ssiset
ratadeung
ranta
l
lerenfun
ciónde
ltemaode
lin
teré
sde
lospa
rt
ic
ipan
tes
-Elfa
ci
li
tado
rpideacadaunodelo spart
ic
ipante
squeescr
ibanentre
spega
tina
sunape
rcep
ción
,unainqu
ietudy
unapropue
stasob
reunacues
tiónrela
cionadacone
láreadeestud
io
- Unave
ze sc
ri
tasla
sp ropue
sta
s,lo
sayudan
tesp
idenapo
yoaunoova
rio
spa
rt
ic
ipan
tespa
raque
lesayudea
o
rdena
rla
senunap izar
ra
- Aque
l
lasidea
squesepa
recensefu
sionanenunaso
la
- Unave
zfina
l
izadae
stapa
rtesed
iscu
tesob
relo
sre
sul
tado
sob
ten
ido
syseha
cenp
ropo
sic
ione
sde
fin
it
iva
s
- Unave
zob
ten
ida
sla
scon
clu
sione
ssep
resen
tarána
lre
stode
losg
rupo
s

Conse
josp
rác
ticos:
- Sedebec
rea
runambien
tedecon
fianzaen
trelo
spa
rt
ic
ipan
tes
,po
rloqueave
cessea
con
sejacomen
zarconun
juegoounad
inám
ica
- Losfaci
l
itado
resdebenda
rlapa
lab
raalo
sas
isten
tes
,con
tro
larlapa
rt
ic
ipa
cióneimped
irqueunaso
lape
rsona
monopo
licee
lta
lle
r
- Sedebesabe
rescu
cha
r
- Sedebese
rcrea
t
ivoyc
rea
rpregun
tascomp
lemen
tar
iaspa
ra mo
tiva
rlad
iscu
sión

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iade
lau
tor
.

90
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

RECUADROA.4
OBSERVAC
IÓN

Ob
jet
ivo:
Comp
lemen
tar
lare
cog
idade
lain
forma
ciónp
receden
teene
lte
rrenoat
ravé
sde
lav
is
taye
loído

Resu
ltadoespe
rado:
Cer
ti
fica
cióndeunain
forma
ciónp
rev
iamen
teob
ten
idaa
sícomode
tecc
ióndelo
scompo
rtam
ien
tosdelo
sdi
feren
tes
g
rupos
/actore
s

Pa
rticipan
tes:
Observado
r/e
s:1ova
ria
spe
rsona
sde
lgrupo
,en
cargada
sde
:
-P
resen
tarlo
sob
jet
ivo
sde
laa
ctiv
idad
,
- Ob
serva
rconde
tal
lelas
itua
cióno
laspe
rsona
squehans
ido
iden
ti
ficada
spa
rase
rob
servada
s

Ma
ter
ial:
- Ho
jasenb
lan
coybo
l
ígra
fos

Log
íst
ica:
- Esnece
sar
ioque
laspe
rsona
squevanase
rob
servada
slosepanydensuau
tor
iza
ción
- Esne
cesa
rioped
irau
tor
iza
ciónpa
raa
ccede
raob
serva
rune
spa
cio

P
rocedim
iento metodo
lógico:
- Lo
sobservado
resvis
itanopar
tic
ipanenung
rupo
/espa
cio
- Tomanno
tade
loqueob
servanenfun
ciónauna
info
rma
ciónp
rev
iaquequ
ierenco
rrobo
rar

Conse
josprác
ticos:
- Esimpo
rtan
tesabe
rdi
stingu
irlo
scompo
rtam
ien
tosrea
lesdelo
sde
rivado
san
teunas
itua
cióndeob
serva
ción
-S
iseob
servaentan
toquepa
rt
ic
ipan
tesecuen
taconlaven
tajadecono
cere
lluga
r/gen
te

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iade
lau
tor
.

B
. P
rocesam
ien
todelain
formac
ión
Ob
je
tivo
:Of
rec
era
lal
umnot
écn
ica
sdes
is
tem
at
iza
ciónd
elai
nfo
rma
ción
R
esu
lt
adop
rev
is
to:S
ele
cci
ónyc
ata
log
aci
ónd
elai
nfo
rma
ciónr
ecog
idapo
rár
eat
emá
tic
a
T
iem
pod
ere
al
iza
ción
:40 m
in
Tomandoenconsidera
ciónlascues
tione
steór
icas quehab
íansido pr
esen
tad
asenlap a
rte
c
oncep
tua
ld ees
tam e
todolog
ía,as
íc omolaspar
ti
cula
rid
ad e
sdelarea
liza
ciónd e
ldi
agn
óst
icoenel
m
arcode
lcur
so,s
eproponesegui
rla
ssigu
ien
t e
spaut
as:
•L
ect
urar
ápidad
etodalain
form
aciónr
ecop
ilad
aatrav
ésd
elosd
ife
rent
esencu
ent
rosre
al
izad
os
c
onlosac
tor
eslo
cal
es,as
ícomoenlal
ect
uradelo
sd o
cum
ent
osex
iste
ntese
nelte
rr
ito
rio
,
•Sel
ecci
ónd elai
nformac
ióncons
ider
adacomom á
sim por
t an
teore
levan
tedelár
eadees
tud
io
tant
ocu a
li
tat
ivacom ocuan
ti
tat
ivagene
radaenre
spu e
staal a
spregun
tasformu
lad
asenlas
guí
as,(ex
trae
ralgu
nosind
icado
resdere
fer
enci
asyalgunastend
enc
iascl
ave)
,
• Com
par
aci
ónr
ápi
dad
elo
sda
toss
imi
lar
esqu
ehay
ans
idoe
xtr
aíd
osd
edi
fer
ent
est
écn
ica
s,
•I
dent
if
ica
cióndeind
icador
esytend
enc
iasclav
eporáre
at emá
tic
ayeje
,ycrea
cióndenu
evo
s
s
isecons
ider
aneces
ario
,quedenre
spu
estaalasp
reg
untasfo
rm u
lad
asenl
asgu
ías,
•R
ela
ciónd
elai
nfo
rma
cióncu
al
it
ativ
aycu
ant
ita
tiv
apo
rár
eat
emá
tic
a,
•Ca
tal
oga
cióndelai
nforma
ciónenfun
ciónala
spr
egun
tasm
arc
ada
senl
asgu
ías
,yc
rea
ciónd
e
nu
evasca
tego
ría
ssisecon
side
ranece
sari
o.
L
ainform a
ciónpuedeacompañars
econgráf
icas
,est
adís
ti
casoind
icado
resdealgun
asdelas
fu
ente
squeh ayansid
outi
liz
adasduran
telar
ecog
idadelai
nformac
iónyqu
es econ
sid
ere
ncom oc
lav
es
yrep
res
ent
ativa
sd e
láreadees
tudio
.

91
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

C
. In
terp
retac
ióndelain
formac
ión
Ob
je
tivo
:Of
rec
era
lal
umnot
écn
ica
sdein
terp
ret
aci
ónd
elai
nfo
rma
ción
Resu
lt
adosprevi
stos
:Pre
sent
aciónd
ein
form
aci
ónpo
rár
eat
emá
tic
aenr
ela
cióncone
lma
rco
c
ont
extu
al,h
ist
óri
co,soci
al
,tempo
ral
,…
E
stab
lec
imi
entod
econ
clu
sio
nesyp
roy
ecc
ion
esg
ene
ral
esyp
orá
reat
emá
tic
a
T
iem
pod
ere
al
iza
ción
:40 m
in
Pa
ral ain
terp
r e
tac
ión delain
formac
ións er e
comiend
at en
er encuentalasg en
era
lid
ade
s
p
resen
tadasenlap a
rteconcep
tua
ldeest
edo cumen
t o
,a s
ícomolasp a
rt
icu
lar
idadesdelej
erc
ici
ode
e
labor
aciónd eundiagnós
ticoenelmarcod e
lcurso
,ye nfunc
iónae s
to,procede
rsiguie
ndolas
c
onside
racion
ess
iguien
tes
:
•Re
v i
siónylec
tur
aráp
idad
elain
form
aci
ónc
ata
log
adaenl
afa
sean
ter
iorconsu
sind
icado
res
ytendenc
ias
,
•A
nál
is
isr
ápidod
elo
sind
icado
resyt
end
enc
iasd
ecad
aej
etem
át
ico
,
•R
ela
ciónd
elai
nfo
rma
ciónd
ecad
aej
etem
át
icoao
tro
sej
est
emá
tic
osd
elt
err
ito
rioye
len
torn
o,
•I
den
ti
fic
aci
ónd
epro
blem
asypo
ten
cia
lid
ade
spo
rej
etem
áti
co,
•I
den
ti
fic
aci
ónd
ela
sre
desd
ear
ti
cul
aci
óne
xis
ten
tespo
rár
eaoe
jet
emá
tico
,
•F
ormul
aciónd
econc
l u
sio
nesyproyec
cion
esg
ene
ral
esypo
rár
eat
emá
tic
aenr
ela
ciónal
a
c
apa
cidadded
esa
rro
llode
lte
rr
ito
rio
.

D
. Resu
ltadodelproceso
/Presen
tac
iónde
ldiagnós
ticoa
lres
to
delosgrupos
Com oresu
lt
adofin
aldelp
ro c
esod ediagn
óst
icoqueelabo
rar
ánlosa
l umnosenelmarcodelcu
rso
,se
pidequecadagrupotemá
ticoh ag
aun apres
ent
aciónenpow e
rpoin
t,(quenodebe
ríae x
cede
rlas2/
3
diapo
si
tiva
sportema)yqueserápres
entad
aalres
todeloscompañ
ero
senunt a
lle
rgene
r a
l.
Enes
tesen
tido
,ser
ecom
iend
aten
erencu
ent
ala
ssi
gui
ent
escon
sid
era
cio
nesp
aral
apr
ese
nta
ción
d
eld
iagnó
st
ico
:
•O
rden
arlai
nfo
rmaci
óns igu
iendolostema
sd ec ad
aár
eat
emá
tic
a yr
espond
iendoal
as
p
regu
nta
squeh
abí
ansidoformul
adasenl
asguí
as,
•P
res
enta
rlain
form
ación másre
lev
ant
epo
rár
eat
emá
tic
aye
je
,tan
tod
esd
eelpun
tod
evi
sta
c
uant
it
ativ
ocomocua
lit
ati
vo,
•A
com p
añarlapre
sen
tac
iónconind
icadore
srep
res
enta
tivo
sde
lej
eoá
reat
emá
tic
adee
stu
dio
,
e
xtr
aído
sd eal
gunafu
enteocr
eadosporlosa
lumnos
,
• Comp
let
arlain
formac
iónconfotog
raf
ías
,map
as,e
stad
ís
ti
casyto
dao
trafu
ent
equ
epu
eda
se
rvi
rparacom
prend
erelt
err
ito
rio
,
•V
alo
riz
arl
osr
ecu
rso
stan
tohum
ano
scom
oma
ter
ial
esd
ispon
ibl
ese
ncad
aej
etem
át
ico
,
•P
res
ent
arl
asr
ede
sdea
rt
icu
lac
ióne
xis
ten
tespo
rár
eaoe
jet
emá
tico
.
S
ea c
om pañ
arácad
aáreatem
át
icaconunad
iapo
si
tiv
afin
alqu
epr
esen
tel
aspo
ten
cia
lid
ade
sylo
s
p
rob
lema
squ es
eh and
etec
tadoene
lte
rri
tor
io.

92
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

Anexo2 Informac
ióncomplemen
tar
iaparalarecog
ida
delainfo
rmac
ión
GrupodeDesar
rol
loEconómicoyFomen toProduc
tivo

A
. Documentac
iónexis
ten
teyt
ipodein
formac
ión
queproporc
iona
•P
lan
ess
ecto
ria
lesan
ive
lna
cion
al
,re
gion
alym
uni
cip
al
:
− Ene
lár
ead
elas
alud
,edu
cac
ión
,em
pleoypo
bre
za,v
ivi
end
a
•E
stad
ís
ti
casn
acion
ale
s,r
egion
ale
syl
oca
les
:
−T
asadee s
col
arid
adporgén
ero,t
asadean
alf
abe
tismo,t
asadealumno
spo
rgén
eroen
e
duca
ciónsupe
rio
r,t
asad
edesemp
leo
,ta
sademor
tal
idadin
fan
ti
l,o
tro
s…
• En
cue
sta
sna
cio
nal
es,r
egion
ale
sylo
cal
esal
apo
bla
ción
:
− Encu
est
iónd
eháb
it
atyv
ivi
end
a,s
alud
,edu
cac
ión
,em
ple
o,m
igr
acion
es,…
•C
ata
stro
:
−D
esc
rip
ciónd
ela
sviv
iend
as,v
alo
rdelo
sinm
ueb
les
,…
•I
nve
rs
iónp
úbl
ica
−F
ondo
sNa
cion
ale
s,R
egi
ona
lesyLo
cal
esd
eDe
sar
rol
lo.

93
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

Anexo3 Informac
ióncomplementa
riaparalarecog
ida
delain
formac
ión
Grupode O
rdenamien
toTerr
ito
rial

A
. Documentac
iónexis
ten
teyt
ipodein
formac
ión
queproporc
iona
•P
lanR
egu
lado
r:
−M
emo
riaExp
li
cat
iva
− No
rma
tiv
a
−C
art
ogr
afí
a
−P
lano
syp
lan
ess
ecc
ion
ale
s
•P
lan
esd
eDe
sar
rol
loCom
una
lo Mun
ic
ipa
l:
Conrespectoal ainf
raes
truc
turapresen
t eenlacom una
,l assiguient
espreg untaspermi
tenori
entar
algrup op a
raqu er ea
liceunac ara
cter
izaciónr áp
i da:¿Existend éf
icits e
riosd ei nf
raes
truc
tura?
:d e
v
ivienda,infra
estructuravia
l,In
fraes
truc
turad een e
rgía,Inf
rae s
truc
tur aeducat
iv a
,I nf
raes
truc
turasa
l u
d,
Inf
raestruc
turad eportes
, Inf
raes
tructu
ra cu ltur
al
, In fra
estruct
ura agu a po table ya l
canta
ri
llado
,
Inf
raestruc
turap araju n
tasdev e
cinosyo rganizacionescom unita
rias
.¿Dond es elo c
ali
zanlosdéfi
cit
s?
¿Exis
teun aofertad econ dic
ionesg ene
rale
sd ein f
raest
ructurasu f
iciente
sp a
r ae ldesar
rol
lod elas
indus
triase x
istentesyp ar
asuam plia
ción?¿Ex iste“ sue
lo”su fici
en t
ep arae ld esar
rol
lod enu eva
s
inver
sion e
sindu s
trial
esod eserv
icios?¿Cu á
le sele s
tadod elasinfraest
ructur
a se conómica
syso c
iale
s?
¿Seo bservaunad isposic
iónporp ar
ted e
ls ec
to rpr
i vadoai nvert
ire ninfrae
structura?¿Quéfuente
sd e
recu
rso sexi
sten?
Larev
isi
ónd elo
ssiguien
tesc omponen
tesdeinf
raest
ru c
tur
a,permitenrespond
erlaspregunt
as
an
ter
iore
s.S esugi
erequeun av ezident
if
i c
ada
slasun idadesd eanál
is
is( asen
t am
ien
toshum anos
,
se
ctor
esindus
tri
ale
s,et
c.)
,sean a
liceparacadaunodee stasunidade
slae xis
tenciadeinf
rae
struc
tura
aco
rdeaell
a(Ej:enunsec
torindu
str
iall
ap r
e s
enc
iadeinf
r a
estruc
turadeapoyoal asempre
sas
).

B
. In
fraes
truc
tura
V
eri
fic
arl
aex
is
ten
ciayco
ber
tur
adelo
ssigu
ien
tesí
tem
s:
•I
nfr
aes
tru
ctu
rad
eapoy
oaem
pre
sas
−C
ent
rosd
ein
form
aci
ón
−S
erv
ic
iosaem
pre
sas
−S
erv
ic
iosd
econ
sul
tor
ías
−O
fic
ina
sdeEm
ple
o
−A
sis
ten
ciat
écn
ica
−A
sis
ten
ciac
red
it
ic
ia
−O
fic
ina
sded
esa
rro
llor
egion
al
•I
nfr
aes
tru
ctu
rap
aral
apo
bla
ción
−S
upe
rme
rcado

94
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

−M
erc
adop
úbl
ico
−F
eri
ali
bre
−A
lma
cen
es
− Mu
lt
it
iend
as
−E
stud
iosfo
tog
ráf
ico
s
−R
est
aur
ant
es
−C
emen
ter
ios
− Em
pre
sasf
une
rar
ias
− Ho
te
les
− Ho
sped
aje
•S
alud
−E
sta
ción M
édi
ca
−P
ost
adeS
alud
− Con
sul
tor
iosg
ene
ral
es
−S
erv
ic
iod
eAt
enc
iónP
rim
ari
adeU
rgen
cia
− Con
sul
tor
iod
eSa
ludm
ent
al
− Con
sul
tor
iod
eAt
enc
iónP
rim
ari
a
−C
ent
rosCom
uni
tar
iosd
eSa
ludF
ami
li
ar
−C
ent
rosd
eDi
agn
óst
icoT
erap
éut
ico
−C
ent
rosd
eRe
fer
enc
iad
eSa
lud
− Con
sul
tor
iosA
soc
iado
sdeE
spe
cia
lid
ad
− Ho
spi
tal
esT
ipo1y2A
lt
acom
ple
jid
ad
− Ho
spi
tal
est
ipo3y4 M
edi
anayB
ajac
omp
lej
idad
•I
nfr
aes
tru
ctu
raB
ási
ca
−I
nst
ala
cion
es Mun
ic
ipa
les
−R
egi
st
roC
ivi
l
−C
ara
bin
ero
s
− Co
rre
o
−B
anco
− Cu
art
eld
eBom
bero
s
− Ju
zgad
os
−S
umin
is
trod
een
erg
íae
léc
tr
ica
,ag
uapo
tab
leya
lcan
tar
il
lad
o
− Bom
basd
ecom
bus
tib
le
−F
err
ete
ría
s
−T
al
ler
esd
erep
ara
ciónd
eau
tom
óvi
les

95
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

•T
ran
spo
rteycom
uni
cac
ion
es
−R
edV
ia
l(p
avim
ent
ada
,nop
avim
ent
adayso
luc
iónb
ási
ca)
−T
ele
fon
íaF
ij
a
−T
ele
fon
ía Móv
il
−D
iar
io
−I
nte
rne
t
• Ed
uca
ción
−J
ard
ine
sIn
fan
ti
les
−E
scu
ela
sBá
sic
as
−E
scu
ela
sdeE
.med
ia
−E
scu
ela
sTé
cni
cop
rof
esion
ale
s
−E
scu
ela
sdejo
rnad
aes
col
arc
omp
let
a
−I
nte
rnado
s
− Ed
uca
ciónAdu
lto
s
−C
ent
rosd
eFo
rma
ciónT
écn
ica
−U
niv
ers
idad
es
•C
art
erad
eproy
ecto
sdein
fra
est
ruc
tur
ade
lmun
icip
io

96
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

Anexo4 Informacióncomplementar
iaparalarecog
ida
deinfo
rmación
GrupoDesarro
lloIns
ti
tuciona
lyCap i
talSoc
ial

A
. Documentac
iónexis
ten
teyt
ipodein
formac
ión
queproporc
iona
•P
land
eDe
sar
rol
loCom
una
l/Mun
ic
ipa
l:
−E
jespr
ior
it
ario
sdea
cci
ón,g
rad
odep
art
ic
ipa
ciónc
iud
adan
aenl
asd
eci
sion
es,i
nve
rs
ióny
g
astopúb
lic
o
•O
rgan
igr
amad
el Mun
ic
ipio
:
−O
rgan
iza
ciónin
tern
ade
lmun
icip
io
−R
ecu
rso
squ
edi
spon
e
•P
lan
esd
ege
st
iónd
ela Mun
ic
ipa
lid
ad:
−S
erv
ic
iosp
úbl
ico
sde
lte
rr
ito
rio
•P
resupu
est
ode
lmun
ic
ipio
:
−I
nst
itu
cion
esqu
efin
anc
ian
,elapo
rted
elm
uni
cip
io,aqu
ésed
est
inanlo
spr
esup
ues
tos
.

97
CEPAL–S
eri
eMan
ual
esN
°76 M
etodo
log
íap
aral
ael
abo
rac
iónd
ees
tra
teg
iasd
ede
sar
rol
lolo
cal

Ser
ie
manua
les .
Núme
rospub
licados
Unl
istadocomp
letoas
ícomolosa
rch
ivospd
fes
tánd
ispon
iblesen
www
.cepa
l.o
rg/pub
licac
iones

76
. M etodolog íap a
r al aelabo rac
i ónd ee s
trategiasded esar
rollolocallocal,I vánS ilvaLirayC arlosS andovalE scude
ro
(LC /L.3488 ),201 2
.
75
. A vanced el aC u entaS até
li
t ed eServiciosd eS alude nlaR egió nd el as Am ér
icas
,F eder
ic o Dorín(LC /L.3456)
,
2011.
74
. G uíap araa s
eg urarl ac a
lidadd elosd a
to sc ensa
les,G lady sM as
s é(LC/L .3431 -P )
,20 11
.
73
. L acap acitac
i ónd esu pervisoresyem pad ronadoresenlo scenso sd e2010 ,M ar
íaC e
ci
liaR odríguez(LC /L.3430)
,
2011.
72
. R ecom end ac
io nesp ar
a losc enso sdelad écadad e2 010enAm ér
i c
aL atin a(LC /L.3364-P)2011.
71
. Mo d
elod ean ál
isisd e
lg as
toso cia
lyp r
im erO b
jetivod eD e
sarrol
lod elM ilenio,R odr
igoM ar
tínez,Am a
liaP alma
,
MaríaP azC o
llinaoyC laudiaR o b
les(LC /L.3350-P)2 011.
70
. G uíap aral ae labo raciónd eunp ro y
e c
toc ensal
,G ladysM assé(LC /L .3324 -P),N °d eventa:S .11.I
I.G.43(US$
15.00),2011 .
69
. Planifi
c acióne s
tr atégicaein dicadoresd ed e
sem peñoene lsectorpúb lico,M ariane
laA rmi
jo(LC /L.3317-P),N °de
venta:S .11.I
I.G.38(US$15 .00 )
,2 011.
68
. Form u
la c
iónd ep ro gram asc o nl am eto dologí
ad em arcológico(LC /L.3317 -P),N °d even ta
:S .11.I
I.G.36(US$
15.00),2011 .
67
. C onteoin ter
cen sald epo b
laciónyv iviend a(LC/L.33 01-P )
,N °d eventa:S .11.II
.G .22(US$15 .00),20 11.
66
. M an ua
ld elusuariod e
lO bserv ator
iod eC om er
cioeI ntegrac
iónd eC entro am ér
i ca
,Jo s
éD uránL im a
,A nd
r é
sY añ
ez
yM arianoÁ lv a
r ez(LC /L.3289 -P),N °d ev enta
:S. 11.
II.G.11(US $15.0 0),2011 .
65
. G as
toso c
ial:m od elod em edi c
iónyan á
lis
isp a ra Am éric
aL at
in aye lC ar
ibe(LC /L.3170 -P)
,N °d ev enta
:
S.09.II
.G .145(US$15 .0 0),2010 .
64
. M etaev a
lu ac
ió nens istem asn acionalesd einv ers
iónpúb lica
,Ju anF rancisc oP acheco(LC/L.3137 -P)
,N °d eventa
:
S.09.II
.G .113(US$15 .0 0),2009 .
63
. Ev a
lu aciónd einv ers
io nesb ajoi nce
rtid um b
re:t eor
í ayap l
ic ac
ione sap roy e
ctosen C hi
l e
,E duardo C on
trera
s
(LC /L.3087 -P),N °d ev enta:S.09 .
II.G.73(US$15 .0 0),2009.
62
. L aeco nom íad eing r e
so str
ibu tarios
.U nm anua
ld ee stima c
ionestributar
i as,F ernandoR.M a
rtín(LC /L.3047-P),N°
dev enta:S .09.I
I.G .49(US$15 .0 0)
,2009 .

• E
llec
torint
ere
sadoenadq
uir
irnúme
rosan
t e
rior
esdees
taser
iepuedeso
lic
ita
rlosd
ir
igiendosuco
rre
spond
enc
iaalaUnid
add
e
D
is
tr
ibución
,CEPAL ,Ca
si
lla179
-D,San
tiago,Chi
le
,Fax(562)2102069
,correoe
lec
tróni
c o
:pub
lic
ati
ons@c
epa
l.o
rg.

N
omb
re:
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.
A
ct
ivid
ad:
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
D
ire
cción
:.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.
C
ódig
opo
sta
l,c
iud
ad,p
aís
:.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.
T
el
.:
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.Fax
:.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.E.m
ai
l:
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..

99

También podría gustarte