4° Comunicación, Quechua Chanka

SÍMBOLOS DE LA PATRIA
Rimana
4 Rimana
CORO
Somos libres, seámoslo siempre,

y antes niegue sus luces el Sol,
que faltemos al voto solemne
que la Patria al Eterno elevó.
4
BANDERA HIMNO NACIONAL ESCUDO
Qichwa Chanka
Declaración Universal de los Derechos Humanos
El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó
la Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:
Qichwa Chanka
Comunicación 4 - secundaria
Cuaderno de trabajo
PERÚ Ministerio
DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN de Educación
PROHIBIDA SU VENTA
Z_T_R_Caratula 4to secund_comunic Chanka ok.indd 1 16/10/21 07:46

El 22 de julio de 2002, los representantes de las conformamos esta sociedad, nos sintamos parte
organizaciones políticas, religiosas, del Gobierno de ella. Con este fin, el Acuerdo promoverá el
y de la sociedad civil firmaron el compromiso acceso a las oportunidades económicas, sociales,
de trabajar, todos, para conseguir el bienestar y culturales y políticas. Todos los peruanos tenemos
desarrollo del país. Este compromiso es el Acuerdo derecho a un empleo digno, a una educación de
Nacional. calidad, a una salud integral, a un lugar para vivir.
Así, alcanzaremos el desarrollo pleno.
El Acuerdo persigue cuatro objetivos
fundamentales. Para alcanzarlos, todos los 3. Competitividad del País
peruanos de buena voluntad tenemos, desde el Para afianzar la economía, el Acuerdo
lugar que ocupemos o el rol que desempeñemos, se compromete a fomentar el espíritu de
el deber y la responsabilidad de decidir, ejecutar, competitividad en las empresas, es decir,
vigilar o defender los compromisos asumidos. mejorar la calidad de los productos y servicios,
Estos son tan importantes que serán respetados asegurar el acceso a la formalización de las
como políticas permanentes para el futuro. pequeñas empresas y sumar esfuerzos para
fomentar la colocación de nuestros productos
Por esta razón, como niños, niñas, adolescentes o en los mercados internacionales.
adultos, ya sea como estudiantes o trabajadores,
debemos promover y fortalecer acciones que 4. Estado Eficiente, Transparente y
garanticen el cumplimiento de esos cuatro Descentralizado
objetivos que son los siguientes: Es de vital importancia que el Estado cumpla
con sus obligaciones de manera eficiente y
1. Democracia y Estado de Derecho transparente para ponerse al servicio de todos
La justicia, la paz y el desarrollo que necesitamos los peruanos. El Acuerdo se compromete a
los peruanos sólo se pueden dar si conseguimos modernizar la administración pública, desarrollar
una verdadera democracia. El compromiso del instrumentos que eliminen la corrupción o el uso
Acuerdo Nacional es garantizar una sociedad indebido del poder. Asimismo, descentralizar el
en la que los derechos son respetados y los poder y la economía para asegurar que el Estado
ciudadanos viven seguros y expresan con sirva a todos los peruanos sin excepción. Mediante
libertad sus opiniones a partir del diálogo abierto el Acuerdo Nacional nos comprometemos a
y enriquecedor; decidiendo lo mejor para el país. desarrollar maneras de controlar el cumplimiento
de estas políticas de Estado, a brindar apoyo
2. Equidad y Justicia Social y difundir constantemente sus acciones a la
Para poder construir nuestra democracia, es sociedad en general.
necesario que cada una de las personas que
Rimana
Qichwa Chanka
Cuaderno de trabajo
Z_01-236_4to grado Chanka SECUNDARIA.indd 1 29/09/21 17:39

Ministerio de Educación
Simikunapi, Kawsaykunapi, Sapsikunapi Tukuy niraq Yachachina Umalliq

Iskay Simipi Kawsaypura Yachachiy Umalliq
4 Rimana - Qichwa Chanka

Cuaderno de Comunicación 4° de Secundaria - Qichwa Chanka
© PERÚ S U Y U PI Y A C H A Y K A MA Y U Q
C om ercio Ñ anp i 1 9 3 y up ay niy uq p i, S an B orj a l l aq tap i tarik un
L im a - Perú
Q ay ana: 6 1 5 5 8 0 0
w w w . g ob . p e/ m inedu
2 0 2 1 w atap i - al l ich asp a y ap am anta m irach isq a

T iraj e: 9 , 0 9 6 m irach isq
Impreso en setiembre del 2021
Ruraq
C l el ia V iol eta Pineda Matam oros
DEIB nisqamanta llapan llamkaypi yanapakuq

G enaro Rodrig o Q uintero B endez ú
Maytu allichaypi yanapakuq

Y um ar C arina O rosco Pal om ino
Qillqapa qillqaynin qawaq

Y um ar C arina O rosco Pal om ino
Maytu tupachiq
V í ctor Raú l A taucuri G arcí a
Siqiq
D EI B nisq ap a siq ich isq an siq ik una
Piero A ntonio B ej arano S cam arone
Allichasqa qawapaq
Moisé s C ár denas G uz m án
Mirachiq A m auta I m p resiones C om ercial es S . A . C . ,

J r. J uan Manuel del Mar y B ernedo 1 2 9 0 - L im a.
RU C N . º 2 0 5 4 7 4 1 6 7 7 6
nisq ap i m irach isq a
2 0 2 1 - 0 9 2 4 6 y up aw an Perú S uy up a H atun Ñ aw ich ana W asip i ch urasq a.

H ech o el D ep ósito L eg al en l a B ib l ioteca N acional del Perú : 2 0 2 1 - 0 9 2 4 6
K ay m ay tutaq a p aq arich iq k unap a m ana m unay ninw anq a m anam p ip as m irach inm anch u.
Perú suy up i m irach isq a / I m p reso en el Perú / Printed in Peru

Riqsiwanaykipaq
Sutiyqa:
Ñiqiyqa:
Llaqtayqa:
Yachachiqniyqa:
Wata:

Kaqninkuna
1
Taqa
S ar a kaw say huq ar iy
S ar a m am a yaykum unanpaq w asinchikpi t aq at a kichar isunchik
8
• S ara mama wasiman sasa apaykuna kasqanmanta willanakusunchik 1 0

• S ara huqariypi sasachakuykuna rikurimusqanmanta rimaq willakuy qillqasqata ñawichasunchik 1 2
• S iminchikta allinta riqsisunchik 1 8
• Munasqanchikmanta huk willakuyta qillqasunchik 2 3
• S ara uqariypi musquykunamanta rimasunchik 2 8
• Y achayniy qatipanay 3 0
2
Taqa
S ar am ant a im aym ana kaw saykuna r ur ay
S ar a m am am kal l panw an uyw akuw anchik
3 2
• S aramanta tikrasqa mikuykuna llaqta manaña mikusqanmanta rimanakusunchik 3 4

• S aramanta tikrasqa mikuykunapa kallpanmanta rimaq yachachiq tiqsichana qillqasqata ñawichasunchik 3 6
• Munasqanchik yachachiq tiqsichana qillqasqata qillqasunchik 4 7
• Q asawan rimanakusqanchikmanta riqsisunchikk 5 2
3
Taqa
T aq ikuna r ur ay
I m aynat at aq kaw sayninchikkunat a pir w anchik, t aq inchik
5 6
• Imayna ñawpa pachapi kawsaykuna pirwasqankumanta yachachinakuqhina rimanakusunchik 5 8

• Kawsaykuna imayna pirwasqankumanta rimaq kamchinata ñawichasunchik 6 0
• S iminchikta allinta riqsisun 6 6
• Munasqanchikmanta huk kamachina qillqasqata qillqasunchik 7 1
• Imarayku kawsay puyuchikusqanmanta riqsisunchik 7 6
4
Taqa
C hal l w a uyw ay
C hal l w akuna haw ka kaw sananpaq yakut a chuyachachisunchik
8 0
• Mayukuna, quchakuna qanrachasqa kasqankumanta wichinaspa yachachinakusunchik 8 2

• Mayu yaku, qucha yaku qanrachasqa kasqanmanta wichinata ñawichasunchik 8 4
• Munasqanchikmanta huk wichinata qillqasunchik 9 5
• Challwapa runtun yachachiwasqanchikta riqsisunchik 1 0 0
• Y achayniy qatipanay 1 0 2

5
Taqa
L l inki m it uw an l l am kaykuna
L l inki m it uw an r ur asq akuna kaw saypaq al l in kasq ant a chaninchasunchik
1 0 4
• L linki mituwan rurasqakuna kawsaypaq allin kasqanmanta qimipayastin rimanakusunchik 1 0 6

• L linki mituwan rurasqakunamanta rimaq qillqasqata ñawichasunchik 1 0 8
• S iminchikta allinta riqsisunchik 1 1 4
• Munasqanchikmanta huk qimima qillqasqata qillqasunchik 1 1 9
• Allpa manka pakikuspam willakusqanmanta riqsisunchik 1 2 4
6
Taqa
S ar a t ar puy
K aw say q uw ananchikpaq kuyayl l aw an sar anchikt a t ar pukusunchik
1 2 8
• R urasqa wanuwan manaña tarpunankupaq pukllaqhinalla sara tarpuq runakunata rimapayasunchik 1 3 0

• S ara tarpuypi wanuchasqankumanta rimaq saynata qillqasqata ñawichasunchik 1 3 2
• S iminchikta allinta riqsipasun 1 3 8
• Munasqanchikmanta huk saynatata qillqasunchik 1 4 3
• Chikuru wayta willakusqanta riqsisunchik 1 4 8
7
Taqa
U syay m it a t akyasq a I nt i
H aykat at aq I nt i m uyuynin w ichq akuspa sam asq anm ant a r iq sinchik
1 5 2
• Inti raymi ukupi ruraykunamanta wichinakuspa rimanakusunchik 1 5 4

• T iqsi muyu T ayta inti muyusqanmanta rimaq chirwilla qillqasqata ñawichasunchik 1 5 6
• Munasqaykimanta huk chirwilla qillqasqata qillqay 1 6 7
• Antaqa rimasqanmanta riqsisunchik 1 7 2
8
Taqa
W
I m
am anikunaw an kuskachakuy
aynat aq apunchikkunaw an r im anakunchik
1 7 6
• Wakakunapa, Apukunapa wasin rikurichimusqankumanta rimanakusunchik 1 7 8

• Karu llaqtamanta hamuqkuna iñiyninchik suchuchiy munasqankumanta qimimata ñawichasunchik 1 8 0
• Munasqanchikmanta huk qimimata qillqasunchik 1 9 1
• Killinchuwan yachaqkuna rimanakusqanmanta riqsisunchik 1 9 6

Riqsichikuy
Kuyasqa sipaskuna, maqtakuna/ waynakuna:
Kay R imana qillqana maytuqa, kikin llaqta imayna pacha qawasqanpi

hapipakuspan, kusisqalla llamkaspa yachayniyki, Q ichwa simi
rimayniyki, qillqanayki, ñawichanayki, kallpachakunantam maskan.
S apa taqam llaqtapa huk rurananmanta/ llamkananmanta rimachkan.

Hinaspapas taqapi ruraykunaqa llaqta llamkayninpi sasachakuykuna
rikurimusqanmanhinam rurasqa tarikun. Kaymanhinam sasachakuy
imayna chinkachiypi yanapakunaykipaq munachisunki. Kayna:
huk taqam papa tarpuymanta riman, papa tarpuypi sasachakuy
rikurimuqñataqmi runapa rurasqan wanuwan tarpusqanku.
Chaymanhinam qamta munachisunki, imaynataq papa tarpuqkuna
uywa wanuwan tarpunankupaq rimapayawaq, nispa.
Chaymantapas, sapa taqapim llaqtapa rurasqanmanta rimaq huk

rikchaq qillqasqa tarikun. Kaytam imaymana llamkanakunawan
ñawichasqayki haypanaykipaq llamkanki. Hinallataqmi
qillqanaykipaqpas rimanaykipaqpas imaymana ruraykunata tarinki.
Hinallataqmi sapa taqapi imayna ñawichasqayki, qillqasqayki,

rimasqayki qatipanaykipaqpas tarinki. Y achasqayki mana
yachasqayki qatipanaykipaq rimaykunapas kanmi. Y achanaykipaq
llapa ima rurasqaykikuna tupukunaykipaqpas tarinkim.
Iskay S imipi Kawsaypura Y achachiy U malliq huñuna wasim kay

qillqana maytuta ( R imana sutiyuqta) makiykiman churaykamun,
ichaya qampaq munay kanman hinaspapas rimayniyki, qillqayniyki,
ñawichayniyki allin qispinanpaq allinta yanapasunkiman.

1
Sara kawsay huqariy
Taqa
Sara mama yaykumunanpaq w

kicharisunchik
Yachay sapichana
Kawsay huqarina pachaqa llumpaytam tarpuqkuna ñakakunku. Kawsay
ruruchisqanku qatumanpas, wasinkumanpas ancha sasa sasam astayqa.
Q atumanta chakrakuna karu kasqanraykum ancha qullqipaqña kawsay
uqariyqa. R unakunapas manañam ayninakuyta munankuñachu,
imatapas qullqillapaqñam rurayta munanku. Karu yaykuna ñan kaspapas
pasaypaq mana puriy atina. Kayraykum chakrallapi mikuy ismurqunpas,
chinkarqunpas. Kaynakaptinmi chakrapi rantiqkunapas munasqankuta
tarpuqman qullqita haywaykunku. Imaynataq kay rikchaq llamkayta
allin purichiwaq. Imaynatataq tarpukuqkunata yanapawaq.

S ar a m am a w asim an sasa apaykuna
kasq anm ant a w il l anakusunchik
Hamuq tapukuykuna kutichinaykipaq rimanakusqankuta ñawichay.
Ñ uqapas chaynatam nini, P anchu.

Martin, manam llapa sarayta imayna S aranchikqa allintam qispirqun,
apaykuyta yachanichu, llakisqam manam apayta atipasunchu. S asa
kachkani. Hukpiqa sara rantiqkunaman sasam wichay qispichiy. Imaynataya
pisillapiña rantikurqusaq ninim. karu yaykumananpaq ñanta
kichachwan.
1 . ¿ Imamantataq Martinqa llakisqa kachkan?

2 . S aranchik chakrallapi rantikuy, allinchu kanman.
3 . S asachakuyninku chinkachinankupaq, ¿ ima ruraykunatataq Martinwan P anchu
ruranmanku?
Manaraq rimanakuchkaspa willanakunaykipaq tapukuykunamanhina tayta

mamaykiwan willachikunaykipaq mañakuy hinaspa allichakuy. N isusqaykitaqa
qillqanaykim.
1 . Mama taytaykiwan sara apaykamuypi sasachakuykuna rikurimusqanmanta

rimanakuy.
2 . Hatun tayta mamayki kawsay uqarisqankuta imayna wasiman
apamusqankumanta willachikunaykipaq tayta mamaykita tapuy.
3 . Willasusqaykimanhina qillqasqaykita allinta hamutay hinaspa pisiyachiqhina
siqikunapi qillqay.
1 0

4 . ¿ P ikunawantaq willanakunki?
5 . ¿ Imaynataq willakunki?
6 . ¿ Ima rikchaq simikunawantaq willasusqaykita tinkichinki?
7 . ¿ P ipaqhinataq rimanki?
8 . ¿ Allinta uyarichikunaykipaq imakunawantaq yanapachikunki?
9 . ¿ Maypitaq willanakunkichik?
Kunanqa, allichakusqaykimanhina willanakuychik.
R im aypi kayt a am a q unq aychu. U yar ispaq a
• T inkunasqata llapa • U pallalla uyarinki.

yuyayniykikunata rimay. • Amam kuyuykachankichu.
• Makiykikunawan • Allin kaq rimaykunata qillqay.
yanapachikuspa purispa ima • T apukunaykipaq qillqay.
willakuy.
Willakuyqaskichikta tukurquspaqa tapukuykunamanhina tupukuy.
Kaq willakuyniypi sullpay Arí Manam
T ayta mamay willawasqan willakunakunaypaq

yanapawarqanchu.
L liw uyariwanankupaqhinachu rimarqani.
Chuyatachu rimarqani.
Makiywan, uyaywan, ñawiywan rimasqayta

yanpachikurqanichu.
U yariwaqniykuna rikchachiqhinachu willakurqani
U yariqkuna tapuwasqanta kusisqallachu kutichirqani.
1 1

S ar a huq ar iypi sasachakuykuna
r ikur im usq anm ant a r im aq w il l akuy
q il l q asq at a ñ aw ichasunchik
Wayqu ukukunapi, mayu patankunapi

imam 1 8 0 0 tatkimanta 2 8 0 0 tatki hanay
pachakamam saraqa wiñan. Aswan kay
watakunaqa pacha quñirisqanraykum 3 5 0 0
tatki hanay allpakunapipas wiñanñam.
Manaraq hamuq willakuyta ñawichachkaspayki chirusqata qawaspa

aylluykikunawan rimanakuychik hinaspa tapukuykunata kutichiy.
• ¿ Imamantaraq chirusqapi runa

yuyaymanachkanman?
• ¿ Ima sasachakuykunawantaq wasinman

saranta apaspa tupanman?
• ¿ Imaynaya sasachakuymanta lluqsinman?
1 . Q illqasqapa sutinmi “ Wiqi humpiyuq ñan” , ¿ imamantataq

rimapayawachkanchikman?
2 . ¿ Imaraykutaq kay qillqasqata qillqaq qispichinman karqan?
1 2

3 . ¿ Ima rikchaq qillqasqataq kanman?
Ichaya humuq willakuy qillqasqa sunquykipaqhina kanman. R imaykuna

nisqanmanhina ñawichay.
1 . P uka qillqanawan siqispayki kuraq rimaykunata qawachiy.
2 . Mana uyarisqayki rimaykunapa waqtanpi sasachachisusqaykita qillqay.
3 . Q illu rapichapi mana riqsisqayki simikunata qillqay.
Qillqaq: Clelia Violeta Pinda Matamoros
S ara huqariy pachapis kumunkuna apunchikunata, P acha Mamata

kuyakuywan rimapayaqku. Kikinkupuras wasinku chayachinankukama
saranku astaypi yanapakuqku. S ara llumpayta rururquptinqa asnupas
kawallupas manañas aypakuqkuqkuñachu hinaspapas kichki rumisapa
ñankuna kaptin uywankupas sasata qispiq. Chaynapis Wakaru llaqta hatun
kamachikuq tayta N iku, tukilla llapachanta qayaspan kaynata nisqa:
– T ayta kumunkuna uyarillawaychik, qayna punchaw tutaykuytam

huk kawallu yaqachalla uku pampaman
wichikuykun. L liw qawaqmi mancharikurquniku. Mana riqsisqay simikuna:
Ñ anninchikkuna pasaypaqñam kachkan.
– S ara huqariyninchikqa huk punchawlla

sayaykuchun hinaspa paqarinpuni makipuralla
lliwchanchik ñanninchikkunata sumaqta
allicharqamusunchik. Hinaspapas llumpay
kichkim, ichaya tumpata wiñaykachichwan. Ima
niwaqchiktaq. N ispas kumun masinkunata rimapayasqa.
1 3

L lapan uyariqkunaqa kutiparin: Arí , arí . P aqarillan, mana chayqa
ima llakimanpas chayarquchwanmi, hukkaqnin nisqa. U chuy hatunmi
llamkamunanchik, nispankus hukkunaqa rimapakusqaku.
L lamkay punchawpi, qari

warmi, uchuy hatun kusisqa
hanaymanta uraykama ñan pichayta
qallaykusqaku. L lamkaspankuñas
allinlla saranku astamunankupaq
yanqallapas yuyaymanakusqaku.
– Imanasqataq mana puntamanta

kaynata rurarqanchikchu.
U ywanchikunapas wayrallam kaynintaqa rinqa, ichaqa risiklupas uchuy
karukunapas manaraqchá , nispa.
Chaymanta, tayta N iku musuq huñunakuypi kaynata nisqa:
– Imaynapas sara kusichanchikta tukurqusunchik. Mana chayqa sara

rantiqkuna hamurquspanmi yanqa qullqillawan apakunmanku, nispa.
– Haykapakamataq kamachiqninchikkunapa qunqasqa kasunchik.

P aykunachiki allin hatun ñanninchikuna kananpaq llamkachinmanku.
Chaynapis, machu kaq , tayta T umas, kusichiqhinalla nisqa:
– T arpukuq runapa imayna wiqintawan humpinta tupanachispa kawsay

aymurasqanta pitaq yachanman. T arpuspapas allin qispinanta manam
yachanchikchu. Kawsayninchikpas imayna apayta atinchikchu.
Chaynapim, tayta N iku wakin kamachikuqkunawan allinta huñu

llamkayta qallaykunankupaq siminkuta quykunakurqanku. Chaypin ñan
hatunyachinankupaq, mana chayqa musuq ñanninkunata kichanankupaq
rimanakusqaku.
1 4

Chaynas, rimanakusqankumanhina kawsayta apaykusqakuña.
Chaymantas, llaqtankupa kichki ñanta hatunyachichkaptinku, kamachikuqpa
umanpi ancha llaki rikurirqamusqa. Imaynanpitaq urquqa tuñikuchkan,
harkasqapas mana takayanchu. L lamkayniykuqa manam sayanmanchu, nispa
rimapakusqa.
Chay tutaqa puñusqanpi hatun hatun taytaku manukuyninta mañasqa.

P aqarinnintintaqa, puñusqanmanta qatarispallansi huk machu qawaqman
rispa willakusqa.
– Y achaniñam nisqaykita taytay, manam Mana riqsisqay simikuna:

ñuqaqa pipas kanichu kaynata waknata
rurananchikpaq. S aranchikpiraqmi qawasun,
pay nisqantam rurasunchik, nispas misata
mastarquspa sarata akllaykuspa llikllaman
chuqaykun. Q awaykuspansi kaynata nin:
arí kay tutapunim Apunchikkunamanqa
haywakusunchik, yanqam qipataqa kanman.
Chaynas yachaqpa nisqanmanhina apukunaman haywakunku. Kumun

runakunaqa, kamachikuqninpawan yachaqpa rurasqantas suyasqaku.
Chaynapiñas ñannin allichayta hatunyachiyta tukurqusqaku hinaspapas

kusikuymanta rayminku. Kawsay sarallamantas aqata, putusqa mutita
yanukuspanku arpawan wiyulinwan kuskachakuspa takistin hawka
tusukusqaku. Hukpiqa, maqta P awluqa kamachikuqkunapa qunqasqankuta
pinqastin ayllunkunaman kaynata rimapayasqa: T ayta mamallay, manaraqmi
kay rurayniykuwan kusikunichu, allichanaraqmi. T ayta N iku kasqanpi
kanaypaq kanqam punchaw. R uraykuna qispichinaypaq achkaraqmi
qispichinaypaq kachkan.
1 5

Ñ awichasqaykimanhina hamuq ruraykunata llamkay.
1 . Q illqasqapi rimaykuna rikurimusqanmanhina yupaykunata (1 – 5 ) qillqay.
Y achaqqa apukuna mañakusqanta urqu mana tuñinanpaq haywakun.

T ayta N ikuqa ñanninkunataraq allichanankupaq sara uqariyninkuta
sayarqachirqa.
P awluqa, nirqa: kanqam punchaw N iku kasqampi kanaypaq achka
ruraykunata qispichinaypaq.
T ayta N ikuqa, llaqta huñulla llamkastin ñanninku
hatunyachinankupaqmi sara uqariy tukuyta llamkanankupaq
umancharqan.
Kumunkuna uqarisqanku sara apaykunankupaq kusisqallaña
yanapakuqku.
2 . R imay nisqanmanhina waqtanpi sutinta qillqay.
R uraqpa R imay
sutin
N irqa: “ T arpukuq runapa imayna wiqintawan humpinta
tupanachispa kawsay aymurasqanta pitaq yachanman” .
S aranchikpiraqmi qawasun, pay nisqantam rurasunchik,
nispas misata mastarquspa sarata akllaykuspa llikllaman
chuqaykun.
P uñuyninpis manupi tarikusqa.
3 . Ñ awinchasqaykipa sunqunta tariy (i mamantataq qillqana riman).
a. Ayllukunapa llamkayninmanta.
ch. Wiqiwan, humpiwan sara aymurasqankumanta.
h. L laqtapa ñanninkuna allichasqankumanta.
i. Imayna sara huqarinamanta.
1 6

4 . Q illqasqapa nisqanmanhina, ¿ ima sasachakuypitaq kumunkuna, llaqta
runakuna sara huqariypi tarikunmanku karqan?
a. S aranku manam allinta qispiptin.
ch. Q ullqirayku chaymi imaynapas kusichanta yankikurqunku.
h. Kichki ñan kasqanrayku wasinman tarpusqanku sara mana apaykuy
atisqankumanta.
i. Manañam llamkayta munankuñachu.
5 . Imanasqataq yachaq kaynata nin: saraypiraq qawasaq pay nisqantachiki

rurasunchik, nispa.
6 . ¿ Imapaqtaq qillqaq runa ñawichasqayki qillqasqata qillqarqan?
Imaynataq richkanchik.
Manaraq wakin llamkaykunam yaykuchkaspa kaykama imayna

llamkasqaykichikmanta tapukuykunamanhina rimakustin tupukuychik.
• Kunankama, ¿ ima ruraypitaq ancha sasachakuypi tarikurqanki?
• ¿ Imaynataq sasachakuymanta lluqsirqanki?
• ¿ Ima ruraytaq allinnikipaqhina karqan? ¿ Imanasqa?

• ¿ Imapiraqtaq mana allin takyasqa kachkanki?
• ¿ Imaynataq wiñachiwaq?
1 7

S im inchikt a al l int a r iq sisunchik
T apuq sut i r ant ikuna
Musuqmanta qillqasqata ñawichay hinaspa 3 tapukuq rimaykunata hurquspayki

qillqay:
1 .
2 .
3 .
R imay ukupi 1 .
tapuq simikunata 2 .
tarispaykita chimpa
siqipi qillqay. 3 .
Kay simikunatam tapuq suti rantiwan

riqsinchik. Kay simikuna rimay ukupi
kaptinqa tapukuchkanmi. Manam pantay
kanchu, Chaymi qichwa simipiqa manaña
¿ ? Chikukunataqa qillqanañachu.
Q ichwa siminchikpiqa kay simikunam

chay tapukuq suti rantikuna:
Ima P i May
Mayqin Hayka
Haykapi Imayna Imanaptin
1 8

Ñ aw pa pacha r iq sichiq “ - r q a”
Ñ awichasqaykita kutipay hinaspa: ñawpa pachapi kaq tawa rimaykunata tariy

(c hay rimaypa rimanakunaqa – rqa huntachiqawan qillqasqam tarikun)
1 . Chaynas karqan. – rqa huntachiqwan

rikurimuq rimaykunaqa
2 . imapas chiqa rurasqa
3 . kasqantam riqsichin.
Kayna: Q ayna punchaw
4 .
tantata mikurqanim.
Kunanqa, kikiki 5 rimaykunata “ - rqa” huntachiqwan qillqay.
1 .
2 .
3 .
4 .
5 .
Hamuq qillqasqapi – rqa huntachiqwan rikurimuq rimanakuna huk llimpiwan

llusiy.
Warmallaraq kaspay hatun anqas yakuyuq mayupim wampuq

karqani. Masiykunawan sapa punchaw chapachapi pukllaq
karqanki. Chiwakuhina kaypi chaypi kallpakachaq karqani.
Q ampas chaynacha waqarqankiraq, pukllarqankiraq,
takirqankiraq, llamkarqankiraq, mikurqankiraq. Chaynaqa
qampas ñuqapas kay pachapi kawsarqanchikchá .
1 9

A st ur ya l l aq t api sar a huq ar isq ankum ant a
ñ aw ichasunchik
Manaraq qillqata ñawichkaptikiraq kay tapukuykunataraq kutichiy:
1 . ¿ Maypitaq Asturia llaqta kanman? L likapurapi maskay hinaspa ima rikchaq

kasqanta riqsiy.
2 . ¿ Imaynaraq Asturya llaqtapi tarpusqanku sarata uqarinkuman-

aymurankuman?
Mana riqsisqayki simikunawtawan kuraq rimaykunata taristin ñawichay.
A st ur yapi sar a aym ur ay
Qillqaq: Clelia Violeta Pinda Matamoros
Q ayninpallam achka suyukunaman imayna sarakuna uqarisqankumanta

yacharinaypaq watukuq rirqani. Ispaña suyupim Asturyas sutiyuq llaqta
tarikun, kay llaqtaqa Kantawriku hatun quchapa patanpim, Ispañapa
hanayninpim tiyachkan. Kay llaqtapim imayna sara huqarisqankuta
qawaykamuni.
T apukusqaymanhinam, paykunaqa sarata tarpuspanku imaymana rikchaq

hampikunata, kurukunata sara mikuq uywakuna mana asuykamunankupaq
winanku. Chaynaspas ayqichinku. Chaynallataq kaspimanta, latapamanta
rurasqa manchachikutas churanku, kaykunaqa imaymana pisqukunatas
manchachin. Chaymantapas chaylla sara wiñananpaqsi hampikunata
tarpusqankuman winanku. Kaynaptinkus allinta sara rurun.
2 0

S ara uqarisqankuta qawariptiyqa achka makinakunawan llamkasqaku,
huknin kaq makinam sarapa turuqsunta aysan hinaspa ñututa kuchun,
chaynallataq makinawan kuskalla kayman chayman churastin sara uqariqkuna
rin. Makinam sarapa hawanman churakun hinaptinmi iskayman rakikun,
huknin kaqpim sarapa rurun rin hukninpiñataqmi kallmankunapiwan
rapinkuna rin. Kaynamá kunan pachapiqa chaylla uqarinankupaq
yuyayniyuqhina makinakunawan llamkanku. Kayna llamkaspankum pisi
qullqillata sara uqariypi tukunku.
Kayna qawachkaptiymi
yachaysapa T umas sutiyuq runa
kaynata niykuwan, imapas allin
lluqsinanpaq sara huqariyqa ñam
qawasqaña karqan. Kayna allin
qawarisqankurayku, makinakunawan
sara uqarisqankuraykum aswan
llamkay allin lluqsin. Makinam sara
kawsayta turuqsunmanta allinta rakin.
Chakisqa sarata mana chakisqa sarata
rakistinmi uqarin.
Makinakunaqa imayna sara uqariypiqa allintam yanapawanchik.

S ara huqarisqanmanhinam huk iktaryapi mana chakisqa sara hayka
kilu huñusqanta hinaspa chakisqa sara iktaryapi hayka kilu kasqantam
riqsichiwanchik. Kayna makina qawachiwasqanchikmi aswan allinta
yanapawanchik.
Kaynatam Asturyas llaqtapi sarata uqarinku, pisi pachallapim achka

achka sarata uqarirqunku. Kunanqa P iru suyuman kutiykarqamuni hinaspa
tarpuqkunata tapukuni: Imaynataq ñuqanchikpas hawa llaqtakunapa
yachayninwan tarpusqanchikkunata mana huqarinchikchu, nispay.
2 1

Ñ awichayta tukurquspaykiqa hamuq tapukuykunata kutichiy.
1 . ¿ Asturyas llaqtapi tarpusqanku allpa tarpusqanchik allpahinallachu kanman?
2 . ¿ P itaq T umas sutiyuq runa kanman? Hukninta akllay.

a. Chakrayuq ch. L lamkachiq
h. Makinawan llamkaq. i. S ara huqariq runa.
Imanasqa.
3 . Q illqasqakuna ñawichasqaykimanhina imayna sara huqarisqankuta tupachispa

qillqay.
L l aq t anchikpi A st ur yas l l aq t api
• •
• •
• •
• •
1 . Imanasqa P iru suyunchikpi hatun makinakunawan mana llamkankuchu.
2 . Ñ awichasqayki qillqasqakuna sapa punchaw kawsakuyniykipi

yanapasunkimanchu. Imanasqa.
2 2

Munasq anchikm ant a huk w il l akuyt a
q il l q asunchik
Willakuy qillqasqapa sayayninta yuyariqhina hamuq siqita allinta qawaykuy.
Kaypim willakuypa
Q illqasqapa sutin
sutinta qillqanki.
Kaypim qillqaqpa Q illqaqpa sutin

sutinta qillqanki.
Kaypim
willakuypa imayna
qallarisqanta
qillqana.
K
Kaypiñataqmi
willakuy imayna
purisqanta sumaqta
willakuna.
Kaypiñataqmi
willakuy imayna
tukusqanmanta
qillqana.
Willakuy qillqasqapa sayayninkunapa sutinta hamuq siqipi qillqay.
2 3

Manaraq qillqayta qallaykuchkaspa tapukuykunata kutichiy.
1 . Y achakuq masiykikunawan hamuq tapukuykunamanhina rimanakuy.
Willakuy
Kay rikchaq
Ima rikchaq qillqasqapi imaynataq Imanasqataq willakuy
qillqasqataq. willakusqan qallaykuniyuq kanan.
allichakun.
2 . ¿ Imamantataq willakuy qillqayta munanki? Kimsata hamuq siqipi qillqay.
3 . Kimsanmanta, willakuyniyki qillqanaykipaq hukninta akllay.
4 . Kunanñataq kay rimaykunata kutichiy:
willakusqaykichik.
Willakuyniypiqa kay runakunapa sutinmi rikurimunqa:
hinaspa llaqtakunapim,
willakusqay rurakunqa.
5 . ¿ Ima ruraywantaq willakusqayki qallaykunqa? Chayta qillqay.
2 4

6 . ¿ Ima ruraytaq willakusqayki sasachakuypa sunqun kanqa?
7 . ¿ Imatataq tukuykunaypaq qillqasaq?
Kunanqa allichakusqaykimanhina willakuyniykita qillqay.
2 5

Kunanqa allichakusqaykimanhina willakuyniykita qillqay.
1 . R imaykuna nisqanmanhina qillqasqaykita tupuy.
R im aykuna A r í Manam
Willakusqaykipi imayna qallaykusqan kachkanchu.
Willakusqaykipi sasachakuypa sunqun kachkanchu.
Willakusqaykipi imayna tukusqan kachkanchu.
Willakuypi rikurimuq runakunapa sutin kachkanchu.
R unakuna sutinkuna hatun qillqawanchu qillqasqa
kachkan.
Chaymanta, hinaspa, chaysi tinkiq simikuna
kachkanchu.
Ñ awpa pachapichu willakusqayki qillqasqayki
kachkan.
2 6

1 . P antaykuna tarisqaykiwan yapamanta qillqasqaykita allichay hinaspa huknin
qillqaq masiykikunawan ayninakuychik hinaspa pinqastin qillqasqanta
ñawichapuy, paypas hinallataq ñawichapusunki.
2 . Ñ awicharquspaykichikñataq pantaykuna tarisqaykichikmanta willanakuychik.
3 . Kay qillqana maytu tukuyninpim yuraq rapikunata tarinki. Chaypi yapamanta

chuyay chuyaytaña qillqay.
Munaspaqa willakuyniykita huk

chirusqawan kuskachawaqmi.
Aswan willakuypa
sunqunwanmi tinkunan.
Q illqasqaykita wakin runakunaman riqsichinaykipaq allichakuy.
1 . Y achakuq masiykikunawan rimanakuspaykichik qillqasqaykichikta

huñurquychik hinaspa maytutahina qispirqachiychik.
2 . ¿ P ikunamantaq willakusqaykita apachinki? S utinkunata qillqay.
3 . ¿ Imaynataq apachinki? Munasqaykikunata akllay.
2 7

1 . P antaykuna tarisqaykiwan yapamanta qillqasqaykita allichay hinaspa huknin
qillqaq masiykikunawan ayninakuychik hinaspa pinqastin qillqasqanta
ñawichapuy, paypas hinallataq ñawichapusunki.
2 . Ñ awicharquspaykichikñataq pantaykuna tarisqaykichikmanta willanakuychik.
3 . Kay qillqana maytu tukuyninpim yuraq rapikunata tarinki. Chaypi yapamanta

chuyay chuyaytaña qillqay.
Munaspaqa willakuyniykita huk

chirusqawan kuskachawaqmi.
Aswan willakuypa
sunqunwanmi tinkunan.
Q illqasqaykita wakin runakunaman riqsichinaykipaq allichakuy.
1 . Y achakuq masiykikunawan rimanakuspaykichik qillqasqaykichikta

huñurquychik hinaspa maytutahina qispirqachiychik.
2 . ¿ P ikunamantaq willakusqaykita apachinki? S utinkunata qillqay.
3 . ¿ Imaynataq apachinki? Munasqaykikunata akllay.
2 7

S ar a uq ar iypi m usq uykunam ant a
r im asunchik
Munaspaqa willakuyniykita huk S umaqmi, chayqa qullqiyki

chirusqawan kuskachawaqmi. kananpaqmi riki. Imaya
Aswan willakuypa rikurimunqa. Maymantapas
sunqunwanmi tinkunan. qullqiqa yaykumusunkim.
1 . ¿ Imamantaq runakuna rimachkanku?
2 . ¿ Q amkuna, haykapipas sarawan musqukurqankichikchu? Imapaq

musqukusqaykita yuyankichu.
3 . T ayta mamayki musqusqankumanta willakunkuchu. ¿ P imantaq willakun?
2 8

Hatun tayta mamaykitapas huknin kuraq aylluykitapas musquymanta
rimapayasunaykipaq mañakuy.
1 . ¿ Ima nispataq mañakunki?
2 . Mana riqsisqayki runa kaptinqa, ¿ chaki simiyuqchu mañakunki icha ima

kuyakuyllatapas haywankichu?
3 . ¿ Imapaqtaq chaki sarata musqukunchik?
4 . ¿ Imapaqtaq chuqllu sarata musqukunchik?
5 . ¿ Mana allin musquy kaptinqa imatataq rurachwan?
6 . Wakin runakunaqa, mana allin musquy kaptinqa, puñunankumanta

hatarispallankus allqumanpas, sachamanpas musqukusqanta willakunku,
¿ chiqapchu chay?
U ywayuq kaspa, chuqllu sarata musquptiykiqa

wakaykim urquchata wachakunqa. Chaki
sarata musqukuptiykiñataqmi maymantapas
qullqi yaykumusunki. S ara musqukuyqa hatun
kusikuymi.
2 9

Yachayniy q at ipanay
Kay taqapi llamkam rurasqaykikuna chiqa yachaychu qampaq karqan.

Kasqanmanhina, ar í simimanpas m anam simimanpas chakaykuy.
R ur aykuna A r í Mana
Amawtaytapas, tayta mamaytapas, yachaq masiykunatapas

qillqasqayta ñawicharqachiniñam.
L lamkay qallaykuyllanpiraqmi ima ruranayta allinta yacharqani.
L laqtanchikpi sara huqariy imayna kasqanmanta kallpawanmi

willakurqani.
Willakuq qillqasqata kallpayuq rimaykunata taristin
ñawicharqani.
Q illqasqa ñawichasqaymanta tapukuykunataqa,
mañakusqanmanhinam, allinta hamutaspa kutichirqani.
Willakuy imaman tinkusqanmantapas riqsirquniñam.
Willakuy ukunpi huk rikchaq rimaykunatapas riqsirquniñam .
Willakuy qillqasqapa sayaynintapas allintañam riqsirquni.
Huk llaqtapa imayna sara huqarisqankumantapas kallpayuq

rimaykunata taristinmi ñawicharqani.
R imanakuy ukupi, pikuna, maypi, imamanta qillqanaypaq

sumaqta umacharqani.
U machasqaymanhinam huk willakuyta qillqarqani.
Willakuy qillqasqaytaqa, wiswuknintakama wakin runakuna

ñawichanankupaq apachirqanim.
Imapas ruranapaq P acha Mamanchikmanraq ñawpaqta

haywakuna kasqantapas yacharquniñam.
S arata musqukuspa ima willawasqanchikmantapas

riqsirquniñam.
3 0

Yachasq aym ant a yuyaym anay
Y achayniykikuna kallpachanaykipaq hinaspa allichana kaptinqa

allichapanaykipaq allinta yuyaymanay.
Kutichiy:
1 . Kay taqapi rurasqaykikuna qampaq 3 . Kay taqapi lliw llakaykunamanta.

allinchu karqan, imallapipas mayqintaq aswan allin qampaq
yanapasunkichu. karqan.
2 . S ara uqariy pachapi wasinchikman 4 . Kay taqapi mayqin llamkanallapas

mana sasachakuspa apaykunapaq mana haypay atina karqanchu,
allinchu lliw llaqta ñan allichaypi sasachakuyman apasurqankichu.
llamkayninku kanman. Imaynatam sasachakuyta
chinkachirqaki.
5 . Kay taqapi llamkasqaykita kuyakuywanchu rurarqanki. Imaynataq kay taqipi

llamkaywan tarikurqanki. Imanasqa.
3 1

2
Saramanta imaymana k
Taqa
Sara mamam kallpanwan u
Yachay sapichana
Ñ awpa tayta mamanchikkunaqa tarpusqanku mikuywan hawka
qaliy qaliy unay watakama kawsakurqanku. Kay qipa watakunaqa
manañam chaynañachu, yaqa lliwmi wiksa ismuchikuqkunallataña
qallupaq miski kasqanrayku sapa punchaw mikuchkanchik. S aramanta
yanusqa mikuykunataqa manañam muskiyllapas muskinchikñachu.
S ara kamchata, mutita, patasqata, kutata, chuchuqataqa kallpasapa
mikuykuna kachkaptinpas manañam mikunchikñachu. L laqtanchikpa
mikuyninwan llaqtanchik kawsananpaq imatataq rurawaq.

a kawsaykuna ruray
n uywakuwanchik
Yachay haypana:
S aramanta tikrasqa mikuykuna llaqta
Munachina manaña mikusqanmanta rimanakuy.
R una masiykikuna S aramanta tikrasqa mikuykunapa

munachiqhina saramanta kallpanmanta rimaq tiqsichana qillqasqata
lluqsiq kawsaykunapa ñawichay.
rikchayninta tiqsichay.
Munasqayki tiqsichana qillqasqata qillqay.
Wayra rimapayawasqanchikmanta riqsiy.

S ar am ant a t ikr asq a m ikuykuna l l aq t a
m anañ a m ikusq anm ant a r im anakusunchik
R unakunapa rimasqanta ñawichaspa hamuq tapukuykunata kutichispa

rimanaykipaq allichakuy.
Chay unquyqa mana allin mikusqa

Mamay, mamay, hatun
runakunamansi utqayllaman ratakuykuspa
llaktakunapis runa masinchikuna
iquyarqachin, riki. Chaymi mikuyninchikta
wañuchkan. Manañas hampiy
mikukuna. Q amkunaqa wiksa ismuchiq
wasipas aypakunñachu.
mikuyllatañam qalluykichikta miskichiptin
Hawallapiñas suyallachkanku.
mikunkichik. Muti, sara kamcha, chuchuqa
Chay kuruna unquychiki.
chupi yanukusqaytaqa millakunkichikmi.
1 . ¿ Imamantataq rimakuchkanku?
2 . ¿ Imaynanpis kuruna unquy runakunaman utqayman ratakuykun?
3 . S aramanta rurasqa mikuykuna unquymanta amachawachwanchu. ¿ Imaynasqa?
4 . R unakuna unquykunamanta harkakuq kallpan wiñachinanpaq, ¿ ima nispataq
rimapayawaq?
5 . R unakuna rimapayanaykipaq yachaykunata, ¿ maypitaq tariwaq?
a. Kuraq runakunapi. ch. T ayta mamaypi.

h. Q illqasqa maytukunapi. i. L likapurapi k. L liwpi
3 4

6 . ¿ Imakunawantaq rimasqaykita yanapachikuwaq?
a. Y achaykunata qawanapi qawachispa.
ch. R apikunapi yachaykunata qillqaspa.
h. Manam imawanpas yanapachikusasqchu.
7 . ¿ Imata munaspataq runakunata rimapayanki?
8 . ¿ P ikunatahinataq rimapayanki?
a. R iqsisqay runakunata hina. ch. Mana riqsisqay runakunatahina.
h. S ullkaykunatahina. i. Kuraq runakunatahina.
Allichakusqaykimanhina allinta uyarichikustin, yachaysapa runahina akllasqayki

runakunaman rimapayay.
Yachachiq t iq sichana. S . Huk

rikchaq qillqasqa. T iqsichana
qillqasqapa ukunpim tarikun. Imapas
hawan ukun imayna kasqan, imayna
tarikusqan, imayna qawakusqantam
riqsichiwanchik.
R unakuna rimapayayta tukurquspaykiqa tiqsichasqaykita tupuy.
U yarichikuqhinachu rimarqani.
Chuyata rimastinchu uyariwaqniykunata rimapayarqani.
R unakunapa tapuwasqanta kutichistinchu rimapayarqani.
R unakuna rikchachiqhinachu rimapayarqani.
R imasqaypi llapa ima rikurimusqanta imayna kasqanta
allintachu riqsichirqani.
Mana manchakuspachu rimapayarqani.
Kusisqachu rimarqani.
3 5

S ar am ant a t ikr asq a m ikuykunapa
kal l panm ant a r im aq yachachiq t iq sichana
Hamuq qillqasqaykita ñawichanaykipaq ñawpaqtaqa kaykunataraq ruray.
1 . Chirusqatawan qillqasqata qawapayay hinaspa tapukuykunata kutichiy.
S aramanta huk
kawsaykuna
rikurichiy
a. ¿ Imamantaraq “ S aramanta kawsaykuna rikurichiy” qillqaqa rimachkan?
ch. Kay rikchaq llamkaypi yanapakurqankichu. ¿ P ita?
2 . R apichapi rikurimuq hamuq tapukuykunata kutichiy.
a. “ S aramanta huk kawsaykuna rikurichiy” sutiyuq qillqasqata kaypaqmi

ñawichasaq…
ch. “ S aramanta huk kawsaykuna rikurichiy” qillqasqataqa kayraykum

ñawichasaq.
3 6

3 . ¿ Ima rikchaq qillqasqataq kanman? Chayna kasqanta imaynanpi yachanki.
4 . ¿ Imayna sunquyuqtaq qillqasqata ñawichanki? Imanasqa.
Kunanqa, upallalla mana sayaspa qillqasqa ñawichayta qallaykuy. Chaymanta

qillqasqapa sikinpi kaq ruraykunata ruray.
S ar am ant a huk kaw saykuna r ikur ichiy
Q illqaq: Cle lia V io le ta P ine d a Matamo ro s
Q ichwa ukukunapi runa masinchikkunaqa mama sarataqa kuyankupunim.

P aymantam ima mikuykunatapas rurayta yachanku. Y achayninkumanhinam
chuchuqata, surata ima rurakunku. Chaykunam mikuptinchik allinta hapikun
hinaspapas unquykunata karuyachin. Manam hatun llaqtakunapihinachu
mana allin kaq mikuykunata mikunku. Chaymi kaypi imayna saramanta
tikrasqanku mikuykunmanta rimasunchik.
C huchuq a r ur ay. Manam ima punchawpipas chuchuqataqa

rurachwanchu, kanmi punchawnin. Chuchuqa rurayqa manam
llumpay sasachu. S ara puquyta qallaykuptillanmi, chuqllu rikurimuyta
qallaykuptillanmi ayllukuna chuchuqa ruranankupaq rimanakunku.
Ayllupi achka runa kaptinqa sapa ruraytam aypunakurqunku, iskay

kimsa runalla kaspaqa lliwchankum yanapanakustin, rimanakustin,
turyanakustin imatapas ruranku. Ñ awpaqtam chuqllu pallaq chakraman
rinku. Chayraq chuqllu qallaykuchkaptinqa nisyu punkisqankunallata
maskaspam pallarqunku. S ara chakiymanña yaykuykuptinqa chuqllunta
3 7

maskaspankum pallarqunku.
Wasinmanmi qipispalla
apanku, wasipiñataqmi
panqanta hurqurquspanku
iskurqunku. Iskusqaña
kaptinqa qilluy qilluy
kanankamam yanurqunku,
yanusqaña kaptinqa yakunta
chumarquspankum rupaypi
llikllakunapa hawanpi
masarqunku. S amarispa
samarispam chay kaqlla
chakinanpaq taqwipayanku. P unchawmi chakichinku, tutaqa wasimanmi
apaykunku. Allin qispiy qispiy chakinankaman taqwipayaspa yaqa 8 punchawpi
chakichinku. Allin chakiy chakiy, qispiy qispiy kaptinñam maqmakunapi,
puyñukunapi, kustalkunapi allicharqunku. Wakinkuqa rantikunankupaqwan
mikunankupaqmi ruranku, wakinkuqa mikunanllanpaqmi asllata ruranku.
Mikuyta munaspankuqa hatun maraypim chamrallata kutarqunku, kay

kutasqatam chuchuqa nispa sutichanku. Kaywanmi miski miski chupita
yanukunku. Kay chupiqa runakunataqa allintam hapim, kallpasapatam uywan.
Q ur a r ur ay. Wakin llaqtakunapiqa qura nisqanchikta wiñapuwanpas,

surawanpas riqsinkum. Imaynatataq kay kallpasapa kawsayta ruranku.
S umaq qura qispinanpaqqa hunta killatam suyana. Ñ awpaqtam chusullanta
sarata akllanku, chaymantam kimsa punchaw nuyuchina hinaspañataq
quñi rapikunapi (c hillka, mulli, nuhal, chamana) mastarquspa hina
rapikunallawantaq allinta qatarquna. N uyulla kananpaqmi hawanmanta
yakuwan iskay kimsa punchawmanta chaqchupana. Q anchis punchawmantaqa
qawapaykuna. P isquchan, sulluchan iklliytaña, wiñaytaña qallaykuptinqa
hurqurqunañam.
3 8

Hurqurquspañataqmi rupaypi allinta chakinankama llikllakunapa
hawanpi mastarquna. Allin chakiña kaptinqa puyñukunapim mana urukuna
yaykunanpaq sumaqta allichana.
Kay qurawanmi qura aqata ruranku. S urata S im i t aq i

chamrallata kutaspam aqapaq imaymana miski asnaq
qurakunawan yanukunankama timpuykachina.
Chaymantam hatun puyñukunapi pusuqunankama
puquchina. S aramanta qura rurasqa kaspanmi
kay upyanaqa ancha ancha kallpayuq, chaymi ima
llamkaypipas, ima ruraypiqa ñawpa ayllunchikkunaqa
upyaqku.
S ara Mamamanta rurasqa mikuykunata

mikuspankum ñawpa ayllunchikkunaqa unay unay
wata kawsakurqanku. Chaynallaqa manam ima unquypas rataykuqkuchu.
Kunanqa wiksa ismuchiq mikuykunallataña mikusankuraykum pasaypaq
iquyasqallaña, mana kallpayuq kaspanku kuruna unquywanpas utqayllaman
ratarqachikunku.
Masiykiwan huñunakuy hinaspa kaykunata ruray:

• S apakama nisyuta rimastin huk wachuta
ñawichay.
• Chuchuqamanta rimaq rimayta pukawan siqiy.
• Imayna qura pampaymanta rimaq
rimaykunata anqaswan siqiy.
3 9

Kunanqa, hamuq tapukuykunata allinta yuyaymanaspa kutichiy.
1 . ¿ Ñ awichasqaykimanhina maypitaq chuchuqatawan qurata ruranku?
S allqa S allqa Chala

allpakunapi. allpakunapi. allpakunapi.
2 . Kay siqipi chintichiqhina imayna chuchuqa hinaspa qura rurasqankuta qillqay.
S ar am ant a
I m ayna r ur asq anku
t ikr asq a
Chuchuqa
S ura/ wiñapu
3 . Q amqa, ¿ ima sutiwantaq ñawichasqayki qillqasqata sutichawaq?
4 . Ñ awichasqa qillqasqapa sunqunta tariy, ¿ imamantataq qillqasqaqa rimachkan?
a. “ Chatarra” nisqa mikuykunamanta.

ch. Imayna aqa rurakuymanta.
h. Chuchuqa mikuykunata ruranapaq.
i. Chuchuqa sarawan tikrasqanmanta.
5 . ¿ Imaraykutaq qillqaq ñawichasqaykita qillqarqan?
4 0

6 . Y achaq masiykiwan huñunakuspayki hinaspa kay tapukuykunata kutichiy.
Mayqin wachupitaq,
Mayqin wachupitaq
chuqllu rikurimuyta
qurataqa wiñapuwanpas,
qallaykuptillanmi
surawanpas riqsinchikmi
chuchuqa rurayta
nispa nichkan.
qallaykunchik, nispa nin.
Mayqin wachupitaq, Mayqin wachupitaq,

mikuyta munaspankuqa hatun puyñukunapi
chamrallata kutanku, nispa pusuqunankama
nichkan. puquchina, nispa nichkan.
7 . Y achaq masiykikunawan kimsa huñupi huñunakuspa hamuq qillqasqata

ñawichaychik, hinaspa tapukuykunata kutichiy.
Ayllupi achka runa kaptinqa sapa ruraytam aypunakurqunku, iskay

kimsa runalla kaspaqa lliwchankum yanapanakustin, rimanakustin,
turyanakustin imatapas ruranku. Ñ awpaqtam chuqllu pallaq
chakraman rinku. Chayraq chuqllu qallaykuchkaptinqa nisyu
punkisqankunallata maskaspam pallarqunku. S ara chakiymanña
yaykuykuptinqa chuqllunta maskaspankum pallarqunku.
¿ Allinchu llamkay aypunakuy ¿ Ima yachaykunatataq wachupi

kanman? Imanasqa. tarinkichik?
4 1

Q aw achiq yusa
Musuqmanta qillqasqata qawapayay hinaspa 3 qawachiq simikunawan (k ay, chay,

wak) qillqasqa rimaykunata tarispayki uraypi qillqay.
1 . Kaywanmi miski miski chupita yanukunku.

2 .
3 .
Hamuq tapukuykunata
Kay simikunatam
kutichiy.
qawachiq simikuna
nispa sutichanchik:
1 . ¿ Imaynatataq huklla
kay (h ukllapaq)
rikurimuqta achkayachinchik?
chay (h ukllapaq)
w ak (h ukllapaq)
2 . ¿ Imataq qawachina yusa,
kanman?
Kaykunañataqmi
qawachina yusawan 3 . Q illqana maytuykipi
riqsinchik. qawasqaykinahina qampas
K ay r una. qawachina yusakunata qillqay.
K ay r unakuna.
C hay w ar m i. Kay
C hay w ar m ikuna. Chay ñawi
W ak w ayt a. Wak
W ak w ayt akuna.
4 2

S ut i hukm anyachiq kuna: m usuq - al l in - sum aq - q uñ i
Ñ awichasqaykita kutipay chaymanta 4 suti hukmanyachiqkunata hurquy hinaspa

kaynata qillqay.
1 . Q uñi 3 .
2 . 4 .
Kunanqa, umaykimanta 4 simita suti hukmanyachiqkunawan rimaykunata

qillqay.
1 . T iqsichana qillqasqapiqa suti

2 . hukmanyachiqkunam ancha
rikurimun (s umaq, mawka,
3 . chiri, miski, hawka, yana, millay,
4 . uchuy, hatun, puchqu).
Hamuq qillqasqapim chikunkunata pantaypi chinkarqachini, qillqasqata

ñawichaspayki yapamanta churaykapuway.
Wakin llaqtakunapiqa qura nisqanchikta wiñapuwanpas

surawanpas riqsinkum Imaynatataq kay kallpasapa kawsayta
ruranku S umaq qura qispinanpaqqa hunta killatam suyana
Ñ awpaqtam chusullanta sarata akllanku chaymantam kimsa
punchaw nuyuchina hinaspañataq quñi rapikunapi chillka
mulli nuhal chamana mastarquspa hina rapinkunallawantaq
allinta qatarquna nuyulla kananpaqmi hawanmanta yakuwan
iskay kimsa punchawmanta chaqchupana.
4 3

I t al ya l l aq t api sar a t ikr asq ankum ant a
ñ aw ichasunchik
Q illqata manaraq ñawinchachkaspa tapukuykunata kutichiy.
1 . “ Italya suyupi pulinta mikuy” ninmi hamuq qillqasqapa sutin, ¿ imamantaq

qillqasqa rimachkanman?
2 . ¿ Imata munaspataq qillqasqata ñawichanki?
3 . ¿ Ima yachaytataq munanki?
Musuq simikunata taristin, kuraq rimaykunata siqistin qillqasqata ñawichay.
I t al ya suyupi pul int a m ikuy
Italya hatun suyu hanayninpim pulinta mikuyqa rikurirqan. Kayraykum

Italya llaqtaqa nisyu kuyakuywan mikunku. T umpallatapas kay mikuymanta
rimanakuykusunchik.
Kay pulinta mikuy qallariyninpiqa manam saramantachu rurarqanku, huk
kutasqa kawsaykunamantam paqarichirqanku. Chayraq Awya Y ala allpaman
hamuqkunam sarata llaqtankuman apaspanku mirachiyta qallaykurqanku,
chayraqmi pulinta mikuytaqa sarawan rurayta qallaykurqanku. Y akuyuq sara
simulawanmi pulinta sutiyuq mikuytaqa miskita yanukunku.
4 4

Italya suyupipas saraqa sumaqtam wiñan. Achka tarpusqankuraykum
achkata huqariqku, chaymi qullqinkupaq lliwpaq aypan. Chaymi Winisya,
L umwarya, P iyamunti suyukunaman mirarurqan, Italya hanayninmanmi
tantata rurasapankum anchata mikurqanku.
Italya suyupi kawsaq runakunam chansanakuspanku kaynata
sutichakusqaku: P ulintaqa suyunchikpa umanpi kawsaq runakunapa
mikuyninmi, nispa. P aykunañataq kutichikusqanku, kayna nispa: lawsa
wiryus mikuqkuna, nispa. Chaymantañam pulinta sutita risutu simiwan
tikrarqunku.
Kunan punchawkunaqa imaymana
rikchaq mikuykunatañam saramanta
ruranku. Hinaspapas R intinu sutiyuq
llaqtapipas pulinta mikuytaqa
qarakunkuñam. P apayuqta, siwullayuqta
imam yanukunku; wakinkuqa
pukllariqhinam imakunawanpas
kuskachaspa qarakunku.
Kay pulinta mikuytaqa imaymana rikchaq
mikuykunawanmi qaranku. Kay mikuyqa ancha munasqam karqan, aswan
watakuna ripusqanmanhinaqa, manañam llumpaytaqa mikunkuñachu.
https: / / so b re italia.co m/ 2 0 0 9 / 0 8 / 2 7 / po le nta- antiquisima- co mid a- italiana/
Q illqasqata iskay kutita ñawicharquspañataq hamuq tapukuykunata kutichiy.
1 . ¿ P ikunataq Italya suyuman sarata aparqanku?
Awaya Y ala
Ispañulkuna allpaman Italya runakuna.
hamuqkuna.
4 5

2 . Q illqasqapi tawa kuraq rimaykunata tarispa rimasqanpa sunquta qillqay.
1 2
Q illqasqapa sunqun
3 4
3 . “ P ulintaqa suyunchikpa umanpi kawsaq runakunapa mikuyninmi” kay rimay

niq, ¿ imasunquyuqta rimarqan?
a. Chansakuq sunquyuq.
ch. Chiqnikuq sunquyuq.
h. Millakuq sunquyuq.
4 . Italya llaqtapiwa Q ichwa runakunapa mikusqan chay kaqllachu, icha imapitaq

rakinakun.
5 . ¿ Ima niwaqtaq saramanta kikuykuna rurasqankumanta?
6 . ¿ Imaraykutaq ñawpa llaqtanchikkunapa mikusqanman kutiykuchwan?
4 6

Munasq anchik yachachiq t iq sichana
q il l q asq at a q il l q asunchik
Hamuq qillqasqata ñawichay hinaspa hamuq llamkaykunata ruray.
Y achachiq tiqsichana qillqanapaqqa, manam imayna

qawakusqallantachu willakuna, ukunpi imayna kasqantapas riqsinam.
Kayna, sarapa llaqinqa qilluyachkanmi, hinaspapas ninataqmi
imarayku qilluyasqanta, U tuskuru llaqinpa yakunta suqurquptinmi
qilluyayta qallaykun.
T iqsichanapaqqa kay tapukuykunata kutichispam willakuna:
Imaynataq, maypitaq tarikun, muyuriqninkunapi imakunataq tarikun.
Imakunatataq ruranku, imaynatataq ruranku, haykapitaq ruranku.
1 . Y achachiq tiqsichayta qispichanaykipaq yanapasunayki rimaykunata akllay.

a. ( ) Ima ruraypas tiqsichay munasqaykita allinta qawapayay.
ch. ( ) R una, ima rurasqanta allinta qawapayay.
h. ( ) T iqsichay munasqaykimanta takikunata hinaspa harawikunata maskay.
i. ( ) Maypi rurasqanta, imayna rurasqankuta ima allinta qawapayay.
2 . Y achachiq tiqsichana qillqanaykipaq munasqaykikunata yuyapayay. Hamuq

siqikunapi kimsata qillqay.
4 7

3 . T iqsichanaykipaq 3 munaykuna qillqasqaykimanta hukninta akllay.
Akllasqaykita qillqay.
4 . ¿ Mayqin sarapitaq imapaq tiqsichay munasqayki tarikun?
Imayna rurasqanku Wakin runakuna Y achasqay llaqta

allinta riqsinaypaq. watukunanpaq. riqsichinaypaq.
5 . Kunanqa rimaspalla tapukuyta kutichiy.
P ikunataq tiqsichasqay qillqasqayta ñawichanqa.
6 . Imayna llamkasqanku tiqsichasqaykipa rikchayninta chiruypas, laqaypas.
7 . L aqasqayki chirusqapatapas, rikchanatapas allinta qawapayay hinaspa

tapukuykuna kutichisqaykimanhina tiqsichanay.
a. ¿ Maypitaq kachkanku? ch. ¿ Imakunatataq rurachkanku?

h. ¿ P ikunataq kachkanku? i. ¿ Imaynataq rurachkanku?
4 8

9 . ¿ Imaynataq tiqsichasqaykita allichanki?
Q al l aykuy P ur ichiy W ichq ay
¿ Imamantaq ¿ Imakunatataq ¿ Imanasqataq

qillqasaq? rurachkanku? rurasqanku riqsiy
allin kanman?
Ñ awpa allichakusqaykimanhina yachay qillqasqata paqarichiy.
4 9

Q illqasqaykita tukurquspañataq paqarichisqaykita tupuy, kaypaq
qawakusqanmanhina chakanawan chakaykuy.
R imaykuna Arí Manam
Kaqninpichu suti hukmanyachiq simikunata qillqarqani.
T iqsichasqaypi rimaykuna allin qatichisqachu tarikun.
Imamanta tiqsichanayta qallaykuyllanpichu qillqarqani.
L lapa ima rurasqankutachu allin ñutuy ñutuyta qillqarqani.
Imarayku willakusqay runakuna riqsinanpaq qillqarqanichu.
Hatun qillqakunawanchu llapa rimaykunata qillqarqani.
R imay rakiq chikukuna kaqninpichu churasqa kachkan.
5 0

T upukusqaykimanhina imakunapitaq pantarqusqanki. Chayta sumaqta
qawapayay:
1 . Imakunapitaq pantarqusqanki. P antasqaykikunapi allinta hamutay.

2 . P antaykuna tarisqaykita yuyaymanaspa allichaykuy hinaspa huknin yachakuq
masiykiwan haywanakuy.
3 . Masiykipata pinqaqhinam kuyakuywan qawapayay, paypas hinallatach ruranqa.
Chaymanhina pantasqaykichikmanta hawkalla rimanakunkichik.
P antaykuna tarisqaykichikmanta rimanakuspa chuyay chuyay qillqasqaña

kananpaq yapamanta qillqay.
Kay qillqana maytu tukuyninpim yuraq rapikunata tarinki. Chaypi yachachiq

tiqsichana qillqasqata paqarichiy.
Chuyay chuyayña qillqasqayki kaptinqa masiykikunaman apachinaykipaq

allichakuy.
1 . ¿ P ikunamantaq apachinki? S utinkunata qillqay.
2 . T ayta mamayki qillqasqaykita ñawichayta munaptin, ¿ imatataq rurawaq?
3 . Masiykikunaman hinaspa karupi kaq runakuman, ¿ imaynataq qillqasqaykita

chayachiwaq? Munasqaykikunata akllay.
L liwpi
5 1

Q asaw an r im anakusq anchikm ant a
r iq sisunchik

S apa kutim, wayrapa pukuynin

maymanta hamusqanta
musyachkanaña. Hinallataqmi
puyukunatapas, mama killa imayna
kasqantapas qawana. P isquchakunapa
takisqantapas uyarinanchikmi.
P aykunam allin qasa chaymunantapas
manapas willawasunchik.
1 . ¿ Imamantataq warmi rimachkan?
2 . Warmipa rimasqanta aylluykipi uyarirqankichu.
3 . ¿ Imaynatataq warmipa rimasqanta niwaqchik? Imanasqa.
5 2

Aylluykipi tayta mamaykiwanpas huk kuraq runakunawanpas warmipa
rimasqanmanta rimapayasunaykichikpaq tapupakuy.
1 . ¿ Imaynataq qasamunan mana qasamunantapas yachanki?
2 . ¿ Q asa chayamunanpaq, maymantataq wayra pukumunan?
3 . ¿ P uyu qasa kanchu, imaynataq rikchaynin?
4 . ¿ Ima pisquchataq allin qasa chayamunanpaq takispan willawanchik?

¿ Imaynatataq takin?
5 . ¿ Ima nispataq qasawan runa rimanakun ?
Mamallay, qasa mamallay

wawaykikunam suyachkaykiku. Allintayá
kay kawsayniykuta hapiykuy. Kallpasapa
mikuyman tikrakunanpaq kallpaykita
kuyakuyllawan churaykamuy.
5 3

Kay taqapi llamkay rurasqaykikuna chiqa yachaychu qampaq karqan.
Imayna kasqanmanhina ar í simiwanpas m anam simiwanpas chakatay.
L lamkay qallaykuyllanpiraqmi llapa ima ruranayta allinta

yacharqani.
R imanakuy ukupi allinta rimanaypaqmi sumaqta allichakurqani.
Y achachiq tiqsicha imapaq ñawichasqayta yachastinñam

ñawicharqani.
Amawtaytapas, tayta mamaytapas, yachaq masiykunatapas
yachachiq tiqsichina qillqasqayta riqsirqachiniñam.
Q illqasqa ñawichasqaymanta tapukuykunataqa allinta hamutastinmi
mañakusqanmanhina kutichirqani.
Y achachiq tiqsichana qillqasqa ima kasqantapas riqsirquniñam.
Y achachiq tiqsichana qillqasqa ukunpi huk rikchaq rimaykunatapas

riqsirquniñam.
Y achachiq tiqsichana qillqasqa imayna qillqana kanantapas
riqsirquniñam.
Huk llaqtapa yachayninmanta rimaq qillqasqatapas allinta
yuyaymanastinmi, sunqunta taristin ñawicharqani.
Allichakusqaymanhinam yachachiq tiqsichana qillqasqata
qillqarqani.
Y achachiq tiqsichana qillqasqaypi pantaykuna allichanaypaqpas
masiykunawan haywanakurqanikum.
Chuya qillqa qispichinaypaq qillqasqayta allintam qatiparqani.
Y achachiq tiqsichana qillqasqaytapas llipya willanantakama

wasapnintakama, tilihrantakama wakin runakuna ñawichanankupaq
apachirqanim.
P atiqsi qillqasqaytaqa llikapurantakama, wiswuknintakama
wakinkuna ñawichanankupaq apachirqani.
Q asawan rimanakuymantapas riqsiniñam.
5 4

allichapanaykipaq allinta yuyaymanaspa hamuq tapukuykunata kutichiy:
1 . Kay taqapi yachaykuna qispichisqayki 5 . Kay taqapi mayqin llamkanallapas

munayllaykichu karqa. Imanasqa. mana haypay atina karqanchu.
S asachakuyman apasurqankichu.
Imaynataq sasachakuymanta
llusqirqanki.
2 . T aqapi rurasqaykikuna ima

rurayniykipipas yanapasunkimanchu.
Imanasqa.
6 . Kay taqapi llamkasqaykita

kuyakuywanchu rurarqanki.
Imaynataq kay taqapi llamkaywan
3 . S aramanta rurasqa mikuykunamanta tarikurqanki. Imanasqa.
rimaq ñawichasqaykikuna allinchu
kawsanaykipaq kanman.
4 5 . Kay taqapi lliw llamkaykunamanta 7 . Y achayniykipi wiñanaykipaq

mayqintaq aswan allin qampaq ima yachaykunapiraqtaq aswan
karqan. llamkanayki kanman.
5 5

3
Taqikuna ruray
Taqa
Imaynatataq kawsayninchikkunata p
Yachay sapichana
L laqtachakunapi kawsaq ayllukunaqa killan killan P iru suyu
kamachikuyninmanhina qullqi chaskikusqankuraykum manaña ima
llamkaypipas yanapakuyta munankuñachu. Manañam purinanku
ñanllatapas allichayta munankuñachu. P arqukunanku yarqakunatapas
manañam allichayta munankuñachu. Chakrakunapi llamkapakuytapas
manañam munankuñachu. L lamkayta munaspankupas achka
qullqillapaqñam llamkayta chaskikunku. Imatataq, ñawpa tayta
mamanchikkunahina sumaqta rimanakuspa llaqtanchik ñawpaqman
pusananchikpaq rurawaq.
Imaynatataq runakunapa yuyayninta tikrachispa llaqtapa minka

rurayninkuna puqurinanpaq munachiwaq.

a pirwanchik, taqinchik
Yachay haypana:
Munachina Imayna ñawpa pachapi kawsaykuna

pirwasqankumanta yachachiqhina rimay.
Imayna kawsay
Kawsaykuna imayna pirwaspanku
pirwaymanta
allichakusqankumanta rimaq
wasi allichanapaq kamachinata ñawichay.
kamachina qillqasqata
qillqay. Munasqaykimanta huk kamachinata
qillqay.
Imarayku kawsay puyukusqanmanta

riqsiy.

I m ayna ñ aw pa pachapi kaw saykuna
pir w asq ankum ant a yachachinakuq hina
r im anakusunchik
Masiykikunawan huñunakuychik hinaspa chirusqata qawaspa rimanakustin
tapukuykunata kutichiychik.
1 . ¿ Imapaqtaq qawasqaykichik
wasikunta ñawpa taytanchikkuna
pirqanmanku karqan? Mana
yachaspaqa amawtaykitapas
kuraq runakunatapas tapukuychik
hinaspa qillqay.
2 . Imayna ñawpa ayllunchikkuna tarpusqanki kawsaykunamanta rimaq

yachaykunata maskay hinaspa tawa yachaykunata siqikunapi qillqay.
3 . Imayna kawsay pirwasqankumanta yachay tarisqaykita, ¿ P ikunamantaq

yachachiwaq? S utinkunata qillqay.
• , ,
• , ,
5 8

4 . Huñuykipi rimanakuychik hinaspa hamuq tapukuykunata kutichiychik.
Awichinchik
Maypitaq yachachisunchik.
Imakunawantaq yachachisqanchikta yanapachikusunchik.
Imaynataq yachachisunchik.
5 . Wakin runakunaman yachachispa mana pantanaykichikpaq ñawpaqta

qamkunallaraq yachachinakuychik. Chaymanta pantaykuna lluqsimusqanta
tarispaykichik allichaychik.
Willakusqaymanhina yachasqaymanta yuyaymanay. (K asqanmanhina arí simita

utaq mana simita qillqaykuy )
• Y achachisqaykipa sutinta riqsichistin rimayta qallaykuy.

• R imasqaykikuna huñuchiq simikunawan rimay.
• L lampu simiwanraq, nisyu simiwanraq yachachiy.
• S imikuna chuyata rimastin yachachiy.
• U yariqniykikunapa uyanta qawastin yachachiy.
Y achachiyta tukurquspaykiñataq rimasqaykita tupuy.
R imaykuna tinkuchiq simikunata yachachisqaypi
hatallirqanichu.
S imikunata chuyata rimastinchu yachachirqani.
U yariwaqniykuna uyariwananpaqhinachu rimarqani.
Wakinkunapa yachachisqanta munaywanchu uyarirqani.
Y achachiptinku allin kaq rimaykuna uyarisqayta
qillqarqanichu.
5 9

K aw saykuna im ayna pir w asq ankum ant a
r im aq kam chinat a ñ aw ichasunchik
Manaraq ñawichachkaspa warmipa qawachisqan qillqasqata ñawichay.
K am achina. s. Ima
llamkaypipas llamkaq
masinchikkunawan,
mana piñachinakustin,
hawka kawsakunapaq
kamachikuykuna qillqasqa
rapim.
Ñ awichayta manaraq qallaykuchkaspa kay ruraykunataraq llamkaykuy.
1 . Maqtapa rimasqanta ñawichay hinaspa tapukuykunata rimaspalla kutichiy.
Kay qillqana maytupim

“ Imayna imapas ruraspa
hawka kawsay” sutiyuq
qillqasqata tarirqani.
Imamantaya rimachkan.
Y achanaypaq ñawichaykusaq.
P ipas imayna hawka ¿ Imaynataraq ñawpa ¿ Ima ruraykunaraq

kawsasqankumanta ayllukun hawka qillqasqa ukunpi
rimapayasurqankichu. uywanakurqanku? tarikunman?
6 0

2 . ¿ Ima rikchaq qillqasqatataq ñawichanki?
Y achachina qillqasqa. Kamachina qillqasqa. Wichina qillqasqa.
3 . ¿ Imapaqtaq “ Imayna imapas ruraspa hawka kawsay” sutiyuq qillqasqata

ñawichanki?
4 . “ Imayna imapas ruraspa hawka kawsay” qillqaq runa, ¿ imayna sunquyuqraq

kanman?
P iña runa. Millay runa. L lampu sunquyuq

runa.
5 . ¿ Imata munasparaq “ Imayna imapas ruraspa hawka kawsay” sutiyuq

qillqasqanta qillqarqan?
6 . ¿ Imaynataq huñupipas. Ayllunchikpipas ima llamkaypipas hawka kachwan?

Hukninta akllay.
Kamachinapa
R imanakuspa. S umaqta
nisqanmanhina
kamachinakuspa.
uywanakuspa.
6 1

7 . ¿ Imaraykutaq hawka kawsakunapaq ñawpaqta huñunchikwan
rimanakuchwanraq?
( ) Huñupi kawsanapaqqa allintam rimanakunanchik.

( ) Huñupi kawsanapaqqa sapankamapam allin rakisqa imapas ruranan kanan.
( ) Huñupi kawsayqa sasam, chaymi hawka kawsakunapaqqa allinta
uyarinakuspa imatapas rurananchik, manachayqa nanachikuchwanmi.
8 . ¿ P ikunataq kamachikuq qillqasqa paqarichiypi llamkanmanku?
( ) Kamachikuqkunalla ( ) L lamkaqkunalla
( ) Allin rimaqkunalla. ( ) L liwchanchik
9 . ¿ Imaynataq llamkaypi ñakakuykuna, llakikuykuna rikurimuptin tipichichwan,

chinkachichwan?
Kunanqa “ Imayna imapas ruraspa hawka kawsay” sutiyuq qillqasqata ñawichay.

Kaypaq kaykunata ruranki:
• Ñ awpaqta, iskay kimsa kutita upallalla ñawichay.

• Chaymanta, yapamanta ñawichay hinaspa mana riqsisqayki simikunata
tarispayki siqiy.
S utin Imayna imapas ruraspa hawka kawsay.
Kawsaykuna allichanapaq ayllupi taqi ruraqkunam kay

Imapaq
allin kam achina q il l q asq a nisqanmanhina rurananku.
kasqan. N isqanmanhina llamkaspaqqa manam ima rikchaq
sasachakuypas lluqsimunqachu.
6 2

R aki: L l am kaq pa r ur anankupuni.
kamachina
• Manaraq imatapas rurayta qallaykuchkaspam
apunchikkunataraq, P acha Mamanchiktaraq
rimapayanaykichik, haywakunaykichik.
Kay pachapi
• L liwmi, warmi qari, uchuy hatun kuyakuywan
rimasqam
qawanakunaykichik.
rimana
tarikun. • T aqi ruraypi yanapakuyta munaspaqa ñawpaqtam
R imaq yachaqwan yachachikunaykichik.
uyariqkunata • Kaqllanpim ima ruraytapas ruranaykichik.
kamachin.
• L lamkanakunata kuyakuywanmi qawanaykichik,
uywanaykichik.
• Q urakunata pallaspaqa, sachakunapa kallmanta
pakispaqa llampu sunquwanmi ñawpaqta
rimapayanaykichik.
R aki: A yl l u r unakunapa al l iq ninkuna.

alliqninkuna
• P ipas kawsay taqinapaq mana yachaptinqa yachaqmi
yachachinan.
• P ipas llamkachkaspa kirichakurquptinqa yachaqmi
hampinan.
• P ipas hukpa huchanpi llakikuytapas ñakakuytapas
qallaykuptinqa sunqun kirichaqmi llampu sunquwan
rimapayanan.
• S amana pacha kaptinqa lliwmi kukachata akustin,
asikustin, rimanakustin ima samananku.
R aki: Q aq chana
Q aqchana
• P ipas kamachikuymanhina mana ruraptinqa huñumanta
rakisqam kanqa.
6 3

• P ipas hukta kirichaspa llampu sunquwan
pampachananpaq mana mañakuptinqa huñumanta
R imanakunaqa rakisqam kanqa.
qipa pachapim • P ipas mana kawsay taqi rurayta, mana yachachikuyta
qillqasqa munaspa hina llamkaptinqa huk llamkaykunamantaqa
tarikun. rakisqam kanqa.
• P ipas llutanta ruraspa llamkanakunata pakiptinqa
manam pukuchu haytaq rinqachu.
Haykapi Kay kamachikuyqa sapa kawsay allichay pachapim

uywana qawasqa kanqa.
Q illqaqkun Kicha Wayra Waman T inka

Ayllu umalliq Q illqaq
1 . ¿ Kamachina qillqasqapa sayaynin hayka rakiyniyuqtaq tarikun?
7 rakiyuq 1 2 rakiyuq 9 rakiyuq
2 . ¿ Kamachina qillqasqapa nisqanmanhina mana ruraptinkuqa ima

qaqchanakunataq kan?
a. P ipas kamachikuymanhina mana ruraptinqa huñumanta rakisqan kanqa.

ch. P ipas llutanta ruraspa llamkanakunata pakiptinqa manam pukuchu haytaq
rinqachu.
h. P ipas llamkachkaspa kirichakurquptinqa yachaqmi hampinan.
i. a hinaspa ch
3 . ¿ Kamachina qillqasqapa sayaynin hayka rakiyniyuqtaq tarikun?
6 4

4 . ¿ Ima punchawtaq kamachina qillqasqata uywana?
Kawsay allichana T aqikuna allichana Kawsaykuna

pachapi. pachapi. huqarina pachapi.
5 . ¿ Imaraykutaq kamachina qillqasqata uywananchik? Hukninta akllay.

a. ( ) Wakinkunawan hawka kawsananchikrayku.
ch. ( ) Mana piñanakuspa kawsananchikrayku.
h. ( ) L lamkaq masinchikkunawan hawka llamkananchikrayku.
i. ( ) U pallalla llamkananchikrayku.
6 . ¿ P ikunataq kamachina qillqasqata paqarichinmanku?
Kamachikuqlla L liw huñupi L lamkaqkunalla

kaqkuna.
7 . ¿ Q aqchaq runakuna ima sasachakuykunamantaq yaykunman?
8 . ¿ Ñ awichasqayki qillqasqamanta ima niwaqtaq?
9 . ¿ R una hawka kawsananpaq kamachikuykuna mana kaptinqa imaynaraq runa

kawsanman? P isillata qillqay.
6 5

S im inchikt a al l int a r iq sisun
R im ana hukm anyachiq yusa ( R H chiq Y)
R im ana hukm anyachiq yusa ( R H chiq Y) . Kay rikchaq hamutachiq yusakunaqa,

rimana hukmanchiq simikunawanmi, pusachiqwanmi, tarichiqwanmi llamkan.
R imana hukmanyachiq
yusaqa haykapi, maypi, piwan,
imayna imapas rurakusqantam
riqsichiwanchik.
Kay siqipi rimaykunata allinta qawapaykusunchik:
R imana yusa (R naY )

R imana hukmanyachiq R imana
Minchatam rinqa.
Manchanasta kuyan.
Q ullpaman rinqa.
Muyapi llamkan.
Q awasqanchikmanhinapas, rimana hukmanyachiq kachkaspapas lliw

hamutachiqkunam suti yusakunaqa. Q awaykusunchik:
1 . Minchatam rinqa, rimaypiqa rimana yusaqa haykapi (p acha)

rurakusqanmantam riman.
2 . Manchanasta kuyan, rimaypiqa rimana yusapiñataqmi imayna

rurakusqanmanta riman.
6 6

3 . Qullpaman rinqa, rimaypiqa rimana huk llaqtaman kuyusqanmantam
willawanchik.
4 . Muyapi llamkan, rimaypiqa rimana yusakunapiñataqmi maypi

rurakusqanmanta rimachkan.
Kayniraq allichakuypi awaykusunchik:
Q amkunañataq 3 rimaykunatawan
rimana hukmanyachiq yusakunata
qillqay.
1 .
2 .
3 .
I skay chiku ( :)
Q illqaspaqa (: ) iskay chiku sutiyuqtaqa kaykunapaqmi uywana:

1 . Kayna, kayhina simikunapa qatiqninpi.
2 . Y upanakunapi
Kayna:
• T aqiqa kaykuna churanapaqmi: sara, rihu, siwara, hawas,
arwiha, chuñu, purutu, ima.
• Kawsay taqinapaqqa kaykunatam rurana: wasita allinta pichana,
puyu wischunapaq qusñichina, wayrananpim taqita tiyachina,
asnaq qurakunawan taqita allichana, ...
6 7

R um anukuna im ayna m ikuyninku al l ichasq ankum ant a
r im aq q il l q asq at a ñ aw ichasunchik
Hamuq tapukuykunata rimaspalla kutichiychik.
1 . ¿ R uma llaqtamanta imatataq yachanki?

2 . ¿ Imaynaraq R uma llaqtapi mikuyninkuta allichankuman karqan?
3 . ¿ Ima yachayta munaspataq qillqasqata ñawichanki?
Mana riqsisqayki simikunata siqistin, kuraq rimaykunata taristin qillqasqata

ñawichay.
R um a l l aq t a im ayna aycha al l ichasq anku
Ñ awpa R uma sutiyuq llaqtapi yachaq runakunaqa mikuyninku unay

kawsananpaq imayna allichayta yacharqakum. Chaymanta kay qillqasqapi
riqsiykusunchik.
R umanukuna imayna kawsaykuna allichasqanku:
K achichay. R umanukunaqa allintam kachipa kallpanta
riqsirqanku. P aykunaqa ima kurupas kachichasqa
kawsaypiqa manam wiñaqkuchu, chaymi paykunaqa
challwa uywa aychatapas allinta kachichaspanku unay
killapaq allichaqku. Mikuyta munaspankuñataqmi
ñawpaqta kachi lluqsinanpaq nuyuchiqku.
W inahr i. Winumanta puchquyachisqa yakum, kay winahripim kachintinta
wanquyru miskintinta, yuyukunawan kuskachaspanku uywa aychatapas
challwatapas rurukunatapas churaqku. Allichasqanku mikuyqa yanusqapas,
chawallapas tiqtisqapas kanmanmi karqan.
Q usnichiy. Q usñipi churasqa mikuykunaqa, qusñichisqa mikuykuna
hukniraqcham asnaynin karqan chaymi challwatapas uywa aychatapas
qusñichiqku. Kaynaqa killallapas hawkam aycha churarayakuq.
6 8

K achi yakupi hinaspa m iski asnaq q ur akunapi. Miski qurakunawan
asnachisqa kachi yakupim challwa hinaspa uywa aychatapas nuyuchiqku.
Asiytunatapas, purututapas, rihultapas kayna yakupi nuyuchispankum unayta
uywaqku.
A siyt una w ir api. Kisutapas, purututapas, rihultapas asiytuna wirapim
churaqku, challwakunatapas winahriwan kuskachaspankum churaqku.
P uq uchispa. Winutawan sirwisataqa puquchispankum unay unay wata
churaqku, hinallataqmi lichitapas yuhurman hinaspa kisuman tikrarquspanku
unay punchaw churaqku.
W anq uyr u m iskipi.
Mikuykunata miskiwan
hawanta llusirquspankum
chakichiqku. P uquy pachapim
kayta ruraqku. Y anusqa chawa
aychamanpas makiwanmi
llusirquqku. Wayukunatapas
hina kaspichayuqtam, mana
chakinanpaq miskiwan
llusirquspanku churaqku,
purutukunatañataqmi timpusqa
winuta yapaykuspanku churaqku. Miskiwan churasqa mikuykunaqa manam
qaqunakunankuchu karqan.
W ayr api chakichiy. Wayukunatam wayrapi yakunta sutuchispa
chakichiqku.
Yaku t im pum an w inay (p ara yaku kaspaqa aswan allinraqmi karqan)
Kimsa tawa tullmintam wayukunata, purutukunata timpusqa yakupi
challpuykuqku hinaspam warkurquqku. Kaynaspanku achka punchaw uywaqku.
Wayukunaqa kaspichayuqmi kanan.
https: / / g lad iatrix e nlaare na.b lo g spo t.co m/ 2 0 1 8 / 0 2 / siste mas- d e - co nse rv acio n- d e .html
6 9

Ñ awichayta tukurquspaykiñataq tapukuykuna kasqanmanhina allinta hamutastin
kutichiy.
1 . R uma ayllukuna imayna mikuyninku allichasqankuta tupachistin imayna

llaqtaykipi mikuy uywasqankuta tupachistin hamuq chirupi qillqay.
R um a l l aq t api L l aq t aypi
• •
• •
• •
• •
• •
• •
• •
2 . ¿ Allichasqa mikuykunamanta ima niwaqtaq?
3 . ¿ Aylluyki ukupi imakunatataq rurawaq mikuyniykichikta

waqaychanaykichikpaq?
7 0

Munasq anchikm ant a huk kam achina
q il l q asq at a q il l q asunchik
Manaraq qillqachkaspa kamachina qillqasqapa sayayninta (i mayna

rikchakusqanta) yuyariqhina yapamanta qawapaykuychik.
Kamachinapa sutin.
Imapaq allin kasqan.
•
R aki: Kamachina •
•
•
•
R aki: Alliqninkuna •
•
•
•
R aki: Q aqchana •
•
•
Haykapi uywana.
Q illqaqkuna
7 1

Kunanqa kamachina qillqasqata qillqanaykipaq allichakuyta qallaykuy. Kaypaq
tapukuykunata ñawichaspayki kutichiy.
1 . ¿ Ima rikchaq qillqasqatataq paqarichisaq? Akllasqaykita llusiy.
Willakuq Kamachina Y achachina

qillqasqata. qillqasqata. qillqasqata.
2 . S unqu ukupi tapukuykuna rimasqanmanhina kutichiy.
¿ Q illqasqaywan ima ¿ P ikunataq ¿ Imataq sutin

tariytataq munani? ñawichanqa? kanqa?
3 . ¿ Ima rikchaq simikunawantaq qillqasaq?
4 . ¿ Ima rikchaq rimanakunawantaq qillqasaq?
5 . ¿ Ima runapitaq rimanakuna rikurimunqa?
6 . ¿ Q illqasqaypi yupakuna, imaymana sayay qillqakuna, chikukuna, chirukuna

rikurimunqachu?
¿ mayqinkuna?
7 2

Allichakuyta tukurquspaykiñataq kamachinayki qillqasqata paqarichiy.
7 3

Q illqasqaykita tukurquspaqa hamuq llamkanakunata ruray.
1 . Q illqasqaykita ñawichay hinaspa kasqanmanhina, arí , manam simiwanpas

rimaykunapa waqtanpi qillqay.
Q illqasqapa sutin kachkanchu.

Q illqasqapa sutinwan sunqun tinkuchkanchu.
Huñupi kanapaq kamachina qillqasqa allintachu yachachichkan.
Kamachinapa sayayninpa wakinkuna allin rakinasqachu tarikun.
S apa rimaykunachu samana chikukunawan rakisqa tarikun.
Chuyay chuyay qillqasqachu tarikun.
Kamachina qillqasqapaqhinachu simikuna tarikun.
Imapaq kamachina allin kasqan chuya qillqasqachu kachkan.

qawapayay.
1 . ¿ Imakunapitaq pantarqusqanki? P antasqaykikunata allinta hamutay.


Chaymanhina pantasqaykichikmanta hawkalla rimanakuychik.
Iskay tapukuykunatawan kutichiy.
1 . ¿ P ikunamantaq apachinki?
7 4

Kunanqa wakin runakunaman ñawichachinaykipaq chuyataña qillqay.
Q illqasqaykita huk runakunaman apachinaykipaq hukninta akllay.
L liwpi
7 5

I m ar ayku kaw say puyuchikusq anm ant a
r iq sisunchik
Warmikuna rimasqankuta ñawichaychik hinaspa yachaq masiykiwan

tapukuykunamanhina rimanakuychik.
Mamay, llullu killapi

R iki mama, sarata, purututa, rihuta
kawsaykunata uqariptinchikqa
llullu killapi huraptinchikqa puyum
puyus supayninta utqayllaman
iskay kimsa punchawllapi hapirqun.
aparqachin. Chiqachu kay
Chaymi yachaqkunaqa hunta killapi
rimasqanku.
kawsayninkutaqa huqarinku.
1 . ¿ Imamantataq warmikuna rimachkanku?
2 . ¿ L laqtaykipi imayna killa kaptintaq aylluyki tarpusqanku kawsaykunata

huqarinku?
7 6

3 . ¿ P uyusqa kawsaykunata qawarqankichu? Imaynanpitaq puyunman.
4 . ¿ Kawsayninku mana puyunanpaq imaynatataq aylluykipi allichanku?
L laqtaykipi huk kuraq tarpukuqta maskay hinaspa kawsaykuna puyu

hapisqanmanta rimapayasunaykipaq mañakuy.
1 . T arpusqaykichik kawsaykuna huqarinaykichikpaq killata qawanachu. Imanasqa.
2 . ¿ L lullu killapichu, wañu killapichu icha hunta killapichu kawsaykunata huqarina?

¿ Imarayku?
3 . ¿ Imaynanpitaq kawsaykunata utqayllaman puyurqun?
4 . ¿ Kawsaykuna mana puyuchikunanpaq imatataq rurana?
5 . ¿ Imaynanpitaq quñi allpakunapi kawsaykuna puyuchikunpuni?
7 7


Imayna kasqanmanhina ar í simiwanpas m ana simiwanpas chakatay.

yacharqani.
Kamachina qillqasqatapas imapaq ñawichasqayta yachastinñam

ñawicharqani.
Amawtaytapas, tayta mamaytapas, yachakuq masiykunatapas
kamachina qillqasqayta riqsirqachiniñam.
Q illqasqa ñawichasqaymanta tapukuykunataqa allinta
hamutastinmi mañakusqanmanhina kutichirqani.
Kamachina qillqasqa ima kasqantapas riqsirquniñam.
Kamachina qillqasqa ukunpi huk rikchaq rimaykunatapas

riqsirquniñam.
Kamachina qillqasqa imayna qillqana kanantapas riqsirquniñam.

Allichakusqaymanhinam kamachina qillqasqata qillqarqani.
Kamachina qillqasqaypi pantaykuna allichanaypaqpas

Kamachina qillqasqaytapas llipya willanantakama,

wasapnintakama, tilihrantakama wakin runakuna
Ima killapi kawsay mana puyuchikunanpaq huqarina kasqantapas
yacharquniñam.
7 8



munayllaykichu karqan. Imanasqa. mana haypay atina karqanchu.
llusqirqanki.

Imanasqa.

Imaynataq kay taqapi llamkaywan.
3 . Huñupi hawka kawsananchikpaq
ñawichasqayki kamachina allinchu
4 . Kay taqapi lliw llamkaykunamanta 7 . Y achayniykipi wiñanaykipaq,

mayqintaq aswan allin qampaq ima yachaykunapiraqtaq aswan
karqan. llamkanayki kanman.
7 9

4
Challwa uyway
Taqa
Challwakuna hawka kawsananpaq y
Yachay sapichana
Ñ awpa watakuna quchapiraq, mayupiraq, uchuy
wayquchakunapiraq hawka challwakuna kawsaqku. Kunanqa
manñam hatun mayukunapipas, hatun quchakunapipas
llumpayqa challwakuna qawakunñachu. Q illa hurquq runakunapa
huchanpim yaku qillichakurqun, qachachakurqun chaymi yakupi
kawsaqkuna wañuchkan. Ima yachaykunapi hapipakuspataq
qachachasqa mayukunata chuyachachwan.

q yakuta chuyachachisunchik
Yachay haypana.
Mayukuna, quchakuna qanrachasqa
kasqankumanta wichinaspa yachachiy.
Munachina
Mayu yaku, qucha yaku qanrachasqa
Challwakuna
kasqanmanta wichinata ñawichay.
yachasqa yaku
qanrachasqankumanta Munasqaykimanta huk wichinata
rimaq wichinata qillqay. qillqay.
Challwapa runtun
yachachiwasqanchikta riqsiy.

Mayukuna, q uchakuna q anr achasq a
kasq ankum ant a w ichinaspa
yachachinakusunchik
Huñupi, chirusqata qawaychik hinaspa tapukuykunamanhina rimanakuychik.
S I MI T A Q I
Wichina. Huk rikchaq
qillqasqa. R una
masinchikkunaman
ima yachaymantapas,
sasachakuymantapas
riqsichiy, yachachiy.
1 . Maykunapitaq kayna mayupas, quchapas, pukyupas kayna kasqanta

qawarqankichu. S utinkunata willakuy.
2 . L laqtaykipi kayna yaku kasqanta qawarqankichu. ¿ P itaq qachachan?
3 . Mayunchikkunapas, quchanchikkunapas kayna kasqan llakichisunkichu.
Kunanqa, yachachinaykipaq tapukuykuna mañakusqanta kutichispa allichakuy.
4 . L laqtaykipi yaku chuyay chuyay kananpaq, ¿ imatataq rurawaq?

a. ( ) Aylluywan kuska yakupi kaq qupakunata wischuyman.
Ch. ( ) Y achaq masiykunwan rimanakuspay qupakunata wischuymanku.
h. ( ) R una masiykunata mana yaku qanrachanankupaq yachachiyman.
i. ( ) Y aku qanrachaq runakunata yachachiqhina rimapayayman.
8 2
Z_01-236_4to grado Chanka SECUNDARIA ok.indd 82 13/10/21 15:09

5 . ¿ P ikunatataq yachachiwaq?
a. ( ) L laqta masiykunata. Ch. ( ) Y achaq masiykunata.
h. ( ) Y aku qanrachaqkunata. i. ( ) L liwchankuta
k. ¿ Imata munaspataq yachachiwaq?
6 . ¿ Ima rikchaq simiwantaq rimapayawaq?

a. ( ) T akyasqa simikunawan. Ch. ( ) Asichikuq simikunawan.
h. ( ) L lampu simikunawan. i. ( ) Kuyakuq simikunawan.
7 . ¿ Maypitaq yachachinki?
Allichakurquspaykiqa hamuq kunaykunamanhina uyarisusqaykikunata yachachiy.
• T inkina simikunawan (h inaspa, chayrayku, kayrayku,

chaymi) rimaykunata huñuspa rimanki.
• U yariq runakuna kasqanmanhinam rimanki.
• Chuyatam rimanki.
• Kallpawan sunqunman yaykuqhinam rimanki.
Y achachiyta tukurquspaykiñataq tapukuykunamanhina rimasqaykita tupuy.
R im aykuna A r í Mana
R imaspay allintachu uyarichikurqani.
L liw rimasqay allin hapinasqachu karqan.
R imasqay allin hapinasqa kananpaq tinkina simikunata
hatallirqanichu.
Y achachisqaywan maskasqayta tarirqunichu.
T apuwasqankuta kusisqallachu kutichirqani.
8 3

Mayu yaku, q ucha yaku q anr achasq a
kasq anm ant a w ichinat a ñ aw ichasunchik
Q illqasqata manaraq ñawichachkaspa tapukuykunataraq kutiykachiy.
1 . Mayu qucha yaku qillichasqa kasqan” sutiyuq qillqasqa

imamantaraq rimachkanman? Hukninta akllay.
W ichina. s. Huk
a. ( ) R unakuna yaku qawapayasqankumanta. rikchaq qillqasqa. R una
Ch. ( ) R unakuna yaku qanrachasqankumanta. masinchikkunaman
h. ( ) U ywakuna yaku qachachasqankumanta. ima yachaymantapas,
i. ( ) L lamkay wasipi llamkaqkuna yaku sasachakuymantapas
riqsichiy, yachachiy.
qachachasqankumanta.
2 . Mayukuna, quchakuna qachachasqankumanta, ¿ imatataq yachanki?
3 . ¿ Ima yachayta munaspataq qillqasqata ñawichanki?
4 . ¿ Imaraykuraq kay qillqasqata qillqaq runa qispichinman karqan?
5 . ¿ Ima rikchaq qillqasqaraq kanman?
T iqsichana Y achachina
Wichina Willana
6 . ¿ P ikunapaqraq qillqaq runa qillqasqanta qillqanman karqan?
Challwa uywaqkunaman. R unakunaman
Y aku qanrachaqkunaman. Y aku qawaqkunaman.
8 4

Kunanqa, kallpachakuykuspayki, kusisqalla maytuta ñawichay. Kaypaq kaykunata
ruray:
1 . Mana riqsisqayki simikunata tarispa siqiy

2 . P antasqa rimaykunata tarispaqa waqtachanpi imapi pantasqa kasqanmanta
qillqay.
3 . Q illqasqapi kuraq yachaykunata tarispaqa waqtanpi ima chikutapas churay
riqsichinaykipaq.
S ut i Mayu, q ucha yaku q il l ichasq a kasq an
Q il l q aq Clelia Amelia Pineda Matamoros.

Watakuna ripusqanmanhinaqa mayukunapi, quchakunapi, wayqukunapi
Q al l aykusq an
puriq yakukunam chuya kasqan putkaman hinaspa qanra yakuman

tikrakurqun. Kayraykum yakupi kawsaqkunaqa wañuspanku chinkayta
qallakuykunku, wakinkuqa qanra yakuman yachakarquspanku runa
mikunanpaq allinñachu kanku.
I m at aq yaku q anr achayq a.

Y akupi imaymana qupakuna huñunakuspa wiswiyachisqanmi,
qanrachasqanmi, qachachasqanmi.
I m anasq at aq yakut a al l int a q aw ana

Imayna kawsaykuna upyananpaq allin kasqanraykum yakutaqa
allinta qawana. Manam runallachu, sachakunpas, uywakunpas,
imaymana kurukunapas kawsaykunam, paykunam mana yaku kaptinqa
chinkankumanpuni, Kayraykum yakutaqa allinta waqaychana. Y akuqa
kawsaymi. Hinaspapas, mayllakunapaqpas allinmi, mana yaku kaptin
mayna asnastinya runa purinman.
9 7 % kachi yakum allpataqa muyurichkan, kachi yaku chawpinpim
allpaqa tarikun. Allpapa ukupiñataqmi 3 % miski yakulla tarikun. Allpapi
puriq kawsaykunaqa miski yakuta upyaspallam kawsanku. P uchqu hatun
quchapiñataqmi imaymana challwakuna tarikun.
8 5

I m anasq at aq yaku q anr achakun.
• R unakunam yakutaqa qanrachaspa llumpayta unquchin. Imaymana
rurasqankupa puchusqanmi yakuman chayaspa unquchinpuni.
• Hatun llamkana wasikunam aswan mayu yakuta, qucha yakuta

llumpayta qachachan. Chaymantapas qanra yaku qawaqkunapa
huchanpi, yana wira uchkukunapa huchanpi, yana wira apaq
wampukunapa huchanpim miski yakuqa llumpayta qachachakun.
P ur isq an
L lamkana wasikunapa qachasqankum mayukunata, quchakunata,

allpata nisyuta unquchin.
• R unapa ispaynin, akakusqan hinaspa pachankuna mayllasqanku

wischusqanku yakum mayu yakuta qucha yakuta supayta qanrachan.
• T uta punchaw llamkaq wasikuna llamkaspanku

qusñichisqankuraykum, karukuna sapa punchaw qusñi
wischusqankuraykum wayrapas llumpayta qachachakun.
P aramuspanñataqmi qachachasqa wayrawan chapukuspa
puchquyasqaña pampaman, mayukunaman, quchakunaman
chayamuspa miski yakuta qachachantaq.
Yaku q anr achakusq anr ayku im akunat aq r ikur im un.

Y aku qanrachasqa, qachachasqa kaptinqa mayukunapi, quchakunapi
kawsaq uywakunam lliw wañunku. Chaymi kay punchawkunaqa manaña
ñawpa challwakuna, apanquraykuna kanñachu, chinkarqunkuñam.
Q anra yakuman yachakasqa challwakunaqa manañam aychan mikunapaq
allinñachu, mikusqaqa mikuqpa wiksantam ismuchiyta qallaykachin.
Mayu yaku, qucha yaku, qanrachakuspam challwakuna
wañuchisqanraykuñataqmi runakupas mikunanpaq ancha challwakunata
tarinñachu. Kayqa llaqtapaq hatun sasachakuyñam. R unakunaqa
yarqaymantaña kawsan, mana ancha mikuna kaptinqa saqlayaspam,
tulluyaspan unquytaña qallaykunku.
8 6

Chayllachuqaya, yaku unqusqa kaptinqa muyuriqninpi
kawsaykunapas llakipim tarikun. S achakunapas, allpapi puriq
uywakunapas hukmanyaytam qallaykunku. P achapas quñiriytam
ichq akusq an
qallaykum. Kaykunaraykum allinta tantiyanakuspa, allinta hamutaspa

P acha Mamanchikta kuyakuywan qawana, yaku mamataqa wayllukuspa
qawapayana. P aykuna unquptinqa runakunapas unquymanmi
chayan. Amañayá qupanchiktaqa, qanranchiktaqa kaypi chaypi
wischusunñachu. Allinta allichaspa may kasqanman wischuna kachun.
W
Manam ñuqallanchikchu ñakakuqqa kanchik. P acha Mapapas,

wayrapas, yakupas uywakunapas llumpaytam ñakakun. Kuyanakuspaña
uywanakusunchik. Y akum, allpam, wayram, rupaymi uywawanchik,
chaymi ñuqanchikpas amachananchik.
P aq ar ina https: / / cumb re pue b lo sco p2 0 .o rg / me d io - amb ie nte / co ntaminacio n/ ag ua/
Ñ awichayta tukurquspaqa kaykunata ruray.
1 . Mana riqsisqayki simikuna tarisqaykita tawallatapas qillqay hinaspa

qillqasqawan yanapachikuspapas, amawtaykiwan yanapachikuspapas sapa simi
ima nisqanta riqsichiy.
Mana r iq sisq a sim ikuna S im ikuna im a nisq an
1 .
2 .
3 .
4 .
8 7

2 . ¿ Ima rikchaq qillqasqataq ñawichasqaki kanman? Imanasqa.
Y achachina Kayrayku:
Wichina R iqsichina
Chirwilla
3 . ¿ Ima ninantaq wichina?
4 . ¿ P itaq ñawichasqayki wichinata qillqanman karqan?
5 . ¿ Ima rikchayniyuqtaq qillqaq runa kanman? ¿ Imaynanpi?
6 . ¿ Imaraykutaq ñawichasqayki qillqasqa kimsa llimpiyuq rikurichkan?
7 . ¿ Mayqinkunataq wichina qillqasqapa sayaynin? Hukninta akllay.
a. ( ) S uti, qillqaq, purisqa wichqasqa hinaspa paqarina.

Ch. ( ) S uti, qillqaq, qallaykuna, purisqa hinaspa paqarina.
h. ( ) S uti, qillqaq, qallaykuna, purisqa, wichqasqa hinaspa paqarina.
i. ( ) S uti, qillqaq, qallaykuna, wichqasqa hinaspa paqarina.
8 8

8 . Ñ awichasqayki qillqasqata chintichispa uray siqi mañakusqanta tukupay.
Q allaykuna:
Mayu, q ucha yaku q il l ichasq a kasq an.
•
•
•
•
P ur isq a •
•
•
•
•
T ukusqa:
9 . Kikiypa simiykiwan kay rimayta qillqay:
9 7 % kachi yakum allpataqa

muyurichkan, kachi yaku chawpinpim
allpaqa tarikun. Allapa ukupiñataqmi
3 % miski yakulla tarikun.
1 0 . ¿ Imamantataq qillqasqa rimachkan?
1 1 . L laqtaykipi challwakuna uywanaykipaq, ¿ imatataq rurawaq?
8 9

T apuy r im ay
Kunanqa allinllamanta hamuq yachaykunata ñawichay. T apuq rimaymanta

yachachinakusunchik.
I m at aq t apuq r im ay. Kay rikchaq rimaytaqa – chu huntachiqwanmi

qispichinchik.
I m aynat at aq t apuq r im ayt a q ispichinchik. T apusqanchik rimanmanmi – chu
huntachiqta huñuykuptinchikqa rimayqa tapuchkanñam. Kayna:
Mayu yakuta qachachanachu (K ay rimayqa tapusuchkankim) Q am ima nispataq
kutichiwaq.
Hukkunatawan qawaykusunchik:
T apuq r im aykuna K ut ichiynin

Arí , T urpuman risaqm i
T urpuman rinkichu.
Manam , T urpuman risaqchu.
Arí , T urpuman risaqm i.
T urpumanchu rinki.
Manam , turpumanchu risaq.
Arí , allqum uywa harkaq rinqa.
Allquchu uywa harkaq rinqa.
Manam , allquchu uywa harkaq rinqa.
Arí , uywa harkaqm i allqu rinqa.
U ywa harkaqchu allqu rinqa.
Manam , uywa harkaqchu allqu rinqa.
Arí , allqum uywa harkaq rinqa.
R inqachu allqu uywa harkaq.
Manam , allqu uywa harkaq rinqachu.
Allinta qawaykuptinchikqa, tapusqanchik simim rimayta qallaykun; hinaspapas

chay tapusqanchik simitam chaskisqa rimaywan kutichisqaqa allin takyasqata – m /
-m i huntachiqta suti tapusqanchikpa sapinman huñuykuspa kutichinchik.
9 0

H ar kachisq a t apuykunam ant a. Kay rikchaq rimaytaqa ‘ m ana’ simimanmi –
chu tapuq huntachiqta laqaykuna. Kaynata:
T apuq sim i R ur asq a
Manachu challwata riqsinki.
Manachu yakuta qanrachanki.
Manachu runakunata rimapayanki.
P atachasqa tapukuykunatañataqmi tapukuq huntachiqta iskaynin simiman

huñuykuspa rikurichinchik. Kaynata:
R inkichu manachu.
P ukllachkanchu llamkachkanchu.
R imasunchu luqyasunchu.
Kay ñawichasqanchik rimaykunapa chawpinmanpas ‘ icha’ simita

winaykuchuwantaqmi. Kaynata:
R inkichu icha manachu.

P ukllachkanchu icha llamkachkanchu.
Hamuq rimaykunata tapuq rimaykunaman tikray:
1 . L laqtam mayu yaku chuya kananpaq qawanqaku.
•
•
•
•
2 . S apa punchawmi qillqani.
•
•
•
9 1

N ur w iha im ayna sal m un chal l w a uyw asq ankum ant a
ñ aw ichasunchik
Hamuq qillqasqata ñawichanaykipaq rimaspalla tapukuykunata kutichiy.
1 . ¿ Imapaqtaq huk llaqtapa rimasqan qillqasqata ñawichayman?

2 . ¿ Imakunatataq yachani challwa uywaymanta?
3 . ¿ Imata munaspanraq qillqasqata qillqanman karqan?
Ñ awpaqta upallalla hinaspa simikunata allinta tuqyachistin qillqasqata ñawichay.
1 4 hunu sal m un sut iyuq m ikuyt am N ur w iha pachak suyukunam an

q ar akun
Qillqasqa tikraq: Clelia Amelia Pineda Matamoros.
S almun challwakunaqa N urwiha muyuriqnin hatun quchapim ancha ancha

kawsanku. Artiku suyupim kuyayllapaq yaku salmun challwa uywanapaq
tarikun. Chaymantam, yaqa pachak suyuman salmun challwamanta miski miski
rurasqa mikuykunata aypunku.
N urwiha llaqtapi tiyaq runakunaqa ancha tinkinasqam salmun challwawan

llamkaypi tarikunku. P aykunaqa challwawan kuskam kawsanku. P aykunam
S almun challwamanta imaymana mikuykunata ruraspanku llaqtapaq
mikuyninta allichanku.
S almun challwataqa rakinasqa wasikunapim uywayta yachanku. Imanasqataq

N urwiha runakuna S almunta uywanku. Kaypi allpa muyuriq quchapim salmun
uywanapaq yakupa rikchayninqa (c hiri) kusa allin (p usaqmanta chunka
tayuqkamam chirisqa). Huk allpakunapiqa mana kayna rikchayniyuq yakuqa
kanchu. Kayraykum salmunqa anchata wampun. N urwiha allpapim Artiku chiri
yakuwan uray allpakunamanta hamuq quñi yaku tinkun. Chiri yakuwan quñi
yaku hukllawakusqanraykum salmun kawsananpaq miski yaku rikurin.
9 2

N urwiha runakuna chay rikchaq yaku salmun uywanapaq kusa
kasqanraykum munaynintawan, kallpanta hinaspa yachiyninkuta
huñuykuspanku manchay salmunkunata
uywanku. Kaynam ñawpa N urwiha
llaqta kawsakurqan, paykunapa
yachachisqanwanmi kunan hinalla
llamkachkanku.
P uchqu hatun quchapim ruyru wasita

salmun uywannakupaq ruranku. R uyru
wasipa kinrayninqa 2 0 0 tatki sayayniyuqmi, ukunpa sayayninñataqmi 5 0
tatki. S almun wasikunataqa hatun qucha yaqa patallanpi tiyachinku. Kaynam
salmun wasikuna N urwiha hatun qucha patankunapi chutarayachkanku. Kay
wasikunapim allin sayayniyuq kanankukaman uywanku. Kaynata uywaspankum
kikinmanta wiñaq salmunhina miski miski aychayuq kanku aswan sallqa
salmunkunaqa unaytam wiñanku, ruyru wasikunapi uywasqakunañataqmi
utqayllaman wiñanku, manam chayllaqa machuyankupaschu manataqmi
unquykunawanpas hapichikunkuchu.
Imaynataq kachi yakuman salmunkuna chayamunku. S almunkunaqa miski

yakupim runtunku, chaymi uña salmunchakunaqa miski yakupi paqarinku.
Iskay kimsa killam miski yakupi kawsasqankumanta kachi yaku maskaq rinku.
Kachi qucha yakupim rikchaynin hukmanyan. Wataman chayarquspanqa qucha
chiri chiri yakupi purinanpaq ñam allin kallpayuqña. Hatun quchapiñam, ruyru
wasipiñam 7 manachayqa 8 kilu llasanankama hawka kimsa watapi wiñanku.
https: / / re po rtaj e s.lav ang uard ia.co m/ no rue g a- me j o r- salmo n- mund o - b rl/
Ñ awichayta tukurquspaykiqa hamuq tapukuykunata kutichiy.
1 . ¿ Hayka wachutaq qillqasqa ukupi tarikun?

a. ( ) 2 . ch. ( ) 4 h. ( ) 6 i. ( ) 5
9 3

2 . 2 , 4 , 6 sukapi imamanta rimasqanta uraypi qillqay.
2 sukapi rimasqan:
4 sukapi rimasqan:
6 sukapi rimasqan:
3 . ¿ Imaraykutaq N urwiha suyupi salmun sutiyuq challwa llumpayta wampun?

a. R uyru wasikunapi uywasqankurayku.
ch. T akyasqa yachaywan uywasqankurayku.
h. N urwiha suyupa yakun salmun kawsananpaq allin kasqanrayku.
i. N urwiha suyu muyuriq quchaqa allin kachi yakum salmun sumaq
wiñananpaq.
4 . Q illqasqapi nisqanmanhina rimaykuna chiqa (c h) llulla (l l) kasqanta wichqana

chikupi qillqay.
a. S allqa salmunkunam utaqayllaman wiñan. ( )
ch. R uyru wasipi uywasqa salmunkunam 8 kilu llasanankama wiñan. ( )
h. S allqa salmunwan uywasqa salmunpa aychanqa hina kaqllam.
( )
i. N urwiha runakunaqa manam ñawpa runakunamantachu salmun
( )
uywayta yacharqanku.
5 . ¿ Ñ awichasqayki qillqasqamanta ima niwaqtaq?
6 . L laqtaykipi challwa uyway allinchu kanman. Imanasqa.
9 4

Munasq anchikm ant a huk w ichinat a
q il l q asunchik
Kay ñawichasqanchik rimaykunapa chawpinmanpas ‘ icha’ simita

winaykuchuwantaqmi. Kaynata:
T apukuy Yuyaym anaykuna q il l q aypa

¿ Imaraykutaq
qillqasaq?
¿ Ima ruraytaq
qillqasqayta
paqarichinqa?
¿ Maykunapitaq S utinkuta qillqay
qillqasqay
qimichinaypaq
yachaykunata
tariyman?
¿ P ikunataq S utinkunata qillqay:

qillqasqayta
ñawichanqa?
¿ Imata
maskaspataq
qillqasa?
¿ Hayka S apa wachupi rimasqan sunquta pisillata qillqay:

wachuyuqtaq
qillqasqay kanqa?
R iqsisqay runapaqhina ( )
¿ P ipaqhinataq Mana riqsisqay rupaqhina ( )
qillqasaq? Kuraq runapaqhina ( )
Hukninta akllay. S ullkaypaqhina ( )
Masiypaqhina ( )
9 5

¿ Ima rikchaq
simiwantaq
qillqasaq?
¿ Imatataq
qillqasqaypa sutin
kanqa?
Wiswuknintakama ( )
¿ Maynintakamam
L lipya willanantakama ( )
qillqasqaya
Instahrantakama ( )
riqsichisaq?
L liwpi ( )
Ñ awichasqayki qillqasqapi qimikuspayki hinaspa allichakusqaykimanhina

qillqayta qallaykuy.
9 6

1 . Q illqasqaykita ñawichay hinaspa kasqanmahina, arí , simiwanpas manam niq

simiwanpas rimaykunapa waqtanpi qillqay.
Q illqasqaypa sutin kachkanchu.

Q illqasqaypa sutinwan sunqun tinkuchkanchu.
Wichina qillqasqay allintachu yachachin.
Wichina qillqasqapa sayayninhina rakisqachu wakinkuna
(q allarina, purina hinaspa wichqana) kachkan.
Chuyay chuyay qillqasqachu yachaykuna tarikun.
Allichakusqaymanhinachu qillqasqay simi tarikun.
Q illqasqay maskasqan chuya qillqasqachu kachkan.
9 7

qawapayay.

3 . Masiykipata pinqaqhina kuyakuywan qawapayay, paypas hinallatach ruranqa.

Iskay tapukuykunatawan kutichiy.
1 . ¿ P ikunamantaq apachinki?
Kunanqa wakin runakunaman chayachinaykipaq chuyataña qillqay.
9 8

Q illqasqaykita huk runakunaman apachinaykipaq hukninta akllay.
L liwpi
9 9

C hal l w apa r unt un yachachiw asq anchikt a
r iq sisunchik
R unakunapa rimanakusqanta ñawichaychik hinaspa chaymanhina rimanakuspa
tapukuykunata kutichiychik.
Kay wataqa ancha

param kanqa,
challwakunaqa
manchanastam
runturqusqa.
1 . ¿ Imatataq chirusqapi runakuna rurachkanku? L liw qawasqaykita qillqay.
2 . ¿ Imamantataq runakuna rimachkanku?
3 . ¿ L laqtaykipi imataq paramunantapas mana paramunantapas willakun?

R imanakusqaykichikta qillqaychik.
1 0 0

4 . ¿ Aylluykipi pikunataq chay yachaykunta yachan?
5 . Imapas qipa pachakunapi rikurimunanmanta willakuqkuna riqsiyta

munawaqchu. Imanasqa.
Challwaq runakuna kaptinqa tapukuykunamanhina rimanakunaykichikpaq

mañakuychik. Mana chayqa kuraq aylluykikunawan rimanakuychik.
1 . Challwakuna runtusqanta qawarqankichu. ¿ Maypitaq runtunku?
2 . Challwakuna runtusqan qawaq yachaqkunapaq imatapas willakunchu.
3 . ¿ Chiqapchu, challwa achkata runtuptinqa tarpukunapaq achka para kanqa?
4 . ¿ P itaq chay yachaykunata yachachisurqanki?
Challwakuna achkata
runtuptinqa watapiqa allintam
tarpukunapaq paramunqa. P isillata
runtuptinñataqmi paraqa mana
llumpay kanqachu.
1 0 1


R ur aykuna A r í Manam
L lamkay qallaykuyllanpiraqmi llapa ima ruranayta allinta yacharqani.
Wichina qillqasqatapas imapaq ñawichasqayta yachastinñam

ñawicharqani.
Amawtaytapas, tayta mamaytapas, yachakuq masiykunatapas wichina
qillqasqayta riqsirqachiniñam.
Q illqasqa ñawichasqaymanta tapukuykunataqa allinta hamutastinmi
mañakusqanmanhina kutichirqani.
Wichina qillqasqa ima kasqantapas riqsirquniñam.
Wichina qillqasqa ukunpi huk rikchaq rimaykunatapas

riqsirquniñam.
Wichina qillqasqa imayna qillqana kanantapas riqsirquniñam.

Allichakusqaymanhinam wichina qillqasqata qillqarqani.
Wichina qillqasqaypi pantaykuna allichanaypaqpas masiykunawan

haywanakurqanikum.
Wichina qillqasqaytapas llipya willanantakama, wasapnintakama,

tilihrantakama wakin runakuna ñawichanankupaq apachirqanim.
Challwakuna runtusqanmanhina para kanantapas mana kanantapas
yacharquniñam.
1 0 2



munayllaykichu karqan. Imanasqa. mana haypay atina karqanchu.
llusqirqanki.

Imanasqa.

tarikurqanki. Imanasqa.
ñawichasqayki wichina allinchu
7 . Y achayniykipi wiñanaykipaq,
4 . Kay taqapi lliw llamkaykunamanta, ima yachaykunapiraqtaq aswan
mayqintaq aswan allin qampaq llamkanayki kanman.
karqan.
1 0 3

5
Llinki mituwan llamkaykuna
Taqa
Llinki mituwan rurasqakuna kawsaypaq a
Yachay sapichana
L linki mituwan ima ruraykunapas sumaq ruraymi karqan. Chaykunam
ñawpa ayllukunapaq allin ruraykuna karqan. Mana unquspankum
hawka kawsakurqanku. Kunan pachakunapiqa chay ruraykunam
chinkachkanña. Manañam llinki mitumanta rurasqakunataq
uywankuñachu, hawa llaqtakunamanta yaykumusqankullawanñam
yachakarqunku, kayraykum imaymana unquykunawan
hapichikuchkanchik. Ñ awpa tayta mamanchikkunapa yachasqan
rikurichiy allinchu kanman, imatataq rurawaq.

q allin kasqanta chaninchasunchik
Yachay haypana:
L linki mituwan rurasqakuna kawsaypaq
Munachina allin kasqanmanta qimipayastin
rimapayay.
Q imima qillqasqata llinki
L linki mituwan rurasqakunamanta rimaq
mituwan rurasqakuna qillqasqata ñawichay.
kawsaypaq allin Munasqaykimanta huk qimima
kasqanmanta qillqay. qillqasqata qillqay.
Allpa manka pakikuspam
willakusqanmanta riqsiy.

L l inki m it uw an r ur asq akuna kaw saypaq
al l in kasq anm ant a q im ipayast in
r im anakusunchik
Manaraq rimanakuyta qallaykuchkaspa chirusqakunata qawaychik hinaspa,

rimanaykipaq allichakuqhina, tapukuykunamanhina rimanakuychik.
1 . ¿ Chirusqakunapi imakunatataq qawachkanki?

R imaspalla kutichiychik. Q im im a. s. Huk rikchaq
qillqasqa. Imamantapas
2 . ¿ Mayqinkunataq sumaqcha qawakun?
yachaykuna, runakuna,
¿ Imanasqa? R imaspa kutichiychik. maytukuna nisqanpi
3 . Aylluykipi, ¿ mayqin rurasqakunawantaq qimipakustin amachaspapas,
yanukunku? Q illqaspa kutichiy. pinqaspas hukkunaman
rimapayay. R imanaqa rimaq
runapim qillqasqa kanan.
4 . L laqtaykipi llinki mituwan rurasqanku mankakunawan yanukunkuraqchu.

Imanasqa.
5 . ¿ Mayqin mankakunataq mana runa unquchikuq kanman? ¿ Imanasqa?

Y achaykunata llikapurapipas, maytukunapipas yachaqkunatapas tapuy.
1 0 6

6 . ¿ T arisqayki yachaykunapi hapipakuspa mayqin mankapi aylluyki
yanukunantataq munawaq? Hukninta akllay.
7 . Akllasqayki mankapi aylluyki yanukunanpaq, ¿ ima nispataq rimapayawaq?

P isillata qillqay.
8 . ¿ Hayka unaytaq rimapayawaq?
9 . ¿ Allinta rimapayanaykipaq imakunawantaq rimasqaykita qimipayawaq?
Kunanqa allichakusqaykimanhina chuyata rimastin, sunqun muyuchiqhina

rimapayay.
Amam qunqankichu kayta: L liw rimana rimasqaykiqa ñawpa

runapim kanan. “ Ñ uqa, qamkuna..., qawani..., riqsichin,...
R imayta tukurquspaykiñataq x - wan arí , mana nisqanpi qillqaykuy.
I m aynat am r im ar q ani A r í Mana

R imaspay allintachu uyarichikurqani.
Hukkunapa nisqanwanpas rimasqayta yanapachikurqanichu.
R imasqay allin hapinasqachu karqan.
R imasqay allin hapinasqa kananpaq tinkina simikunata
hatallarqanichu.
Q imipayasqaywan maskasqayta tarirqunichu.
Makiykunawan rimariyniyta yanapachikurqani.
T apuwasqankuta hawka kusisqallachu kutichirqani.
1 0 7

L l inki m it uw an r ur asq akunam ant a r im aq
Manaraq ñawichachkaspa kaykunata ruray.
1 . Ñ awichanayki hamuq qillqasqaqa “ qimima qillqasqa” sutiyuqmi. Imaraykutaq

chay sutiyuq kanman. Hukninta akllay:
( ) Q illqaq imayna niq ruraykunata willawaptinchik.

( ) Q illqaqpa rimayninkuna allin yachaykunawan qimisqa kaptin.
( ) Q illqaqpa kawsayninta qawachiwananchikpaq kaptin.
( ) Q illqaqpa imaymana kawsakusqanmanta willwaptinchik.
2 . ¿ Q imima qillqasqata paqarichinapaq imakunatataq rurachwan?

( )
a. T apukuna yachaqkunata - musquyninchikta allinta yuyana.
( )
ch. Amawtakunata tapukuna – achka maytuta huñurquna.
( )
h. Imatapas yachanapuni – yachayta pimanpas willankichu. ( )
i. Ima kaqmantapas yachaqkunawan rimana – maypi kasqankunapi
maytukunata ñawichana.
3 . Chirusqa qawasqaykimanhina, ¿ imamantaraq

( ) P uyñukunamanta, mankakunamanta.
( ) R unakuna allpa manka rurasqankumanta.
( ) L linki mitumanta ayllukuna
rurasqankumanta.
( ) L linki mituwan rurasqanku
chinkasqanmanta.
4 . L laqtaykipi llinki mituwan runakuna llamkachkankuraqchu.

¿ Imarayku?
1 0 8

5 . ¿ Imata munaspataq hamuq qillqasqata ñawichanki? Hukninta akllay.
Y achayta P inqayta Asikuyta munaspa.

munaspa. munaspa.
Kunanqa ñawichayta qallaykuy aswan ñawichay ukupi kaykunata ruranki.
1 . Y achaq masiykiwan qillqasqapa umanta ñawinchaychik hinaspa chirunwan

tupachiychik.
2 . Q am huk wachuta ñawichanki, masiykiñataq qatiq wachuta, chayna

tukunaykichikkama ñawichaychik.
3 . Ñ awichasqaykichikta kutipaychik hinaspa qallaykuq wachupi chawpi rimayninta

tarispa puka qillqanawan siqiychik.
4 . Q illqasqapa rimayninqa wakin taqakunapi qimisqam kachkan, chayta

tarinkichik.
5 . Mana riqsisqaykichik simikunatapas siqinkichik.
L l inki m it uw an r ur asq akuna chinkar ichkanñ a
Tinkuchiq: Clelia Violeta Pineda Matamoros.
Kay llinka mituwan llamkayqa ñawpa unay llamkaymi, chaymi

kunankama ñawpaq wiñaykuna qipa wiñaykunamanhina rurayninkunata,
achalayninkunata yachachichkankuraq. Chayna kachkaptinpas kunan punchaw
runakunaqa manañam kay mituwan llamkayta chaninchankuchu, chayraykum
wasinkupi llinki mitumanta rurasqakunaqa kanñachu.
I m anasq a kaynat a r im ani.
• L linki mituwan llapa ima rurasqanku yuyariyqa ima sumaqmi. Ñ awpa

ayllunchikkunaqa kuyakuywanmi allpa mankakunapi imatañapas miskita
1 0 9

yanukuqku, aswanmi purun allpakunapi tiyaqkunaqa imatañapas llinki
mitumanta rurasqakunawan (m anka, latu, kallana, puyñu, hukkunapas)
hawka kawsakuqku.
• Chayllachu, ñawpa ayllunchikkunaqa wasinku achalanankupaqpas yana

kallpamanta wasinkuta harkachinankupaqpas kuyakuywanmi uywarqanku,
chayraykum wasi hawankunapi uña turukunata, illapakunamanta
harkachikunankupaq, uywankunata amachanankupaq churaqku.
Wiksayakunankupaq, churiyakunankupaq, mana imapas pisinanpaq
imam tarukakunata, uturukunata, uwihakunata, llamakunata, lurukunata
churaqkutaq. Kay yachaykunaqa llaqtapa nisyu iñiywan rurasqankum.
Aswanmi kay watakunaqa chay yachaykunapas chinkachkanña.
• L laqta ukupi tiyaqkunaqa, kay rikchaq rurasqakunataqa, manañam

uywankuñachu. Aswanñam qipa wiñaykunaqa llinki mitumanta
rurasqankutaqa riqsiyllapas riqsinkuñachu. Ñ awpa llaqtakunapa iñisqankuta
kaqpaqpas hapinkuñachu.
• Hukpiqa, lastikumanta,
asirumanta, aluminyumanta
imayman rurasqakuna
llaqtanchikkunaman
yaykurqamuptinmi, sumaq
uyachayuq qawakuptinmi
runa masinchikkunaqa
aswan kaykunata nistin
llapa ima rantisqankuta
amachanku:
– Manam llasanchu, wayralla apanam; llinka mituqa llasakunmi.
– U naytam tukun, manam pakikunchu, ima churakusqapas manam

tallikunchu; llinkimanta rurasqakunaqa chaylla pakikurqun.
1 1 0

– Mayllakuyninpas manam sasachu, mawkayaptinpas allichapayaspa
yapamanta qarachikuchwanmi, mitumanta rurasqakunaqa huk
kawsayniyuqllam.
• Arí chay nisqankuqa chiqapmi. Chayna kachkaptinpas manam kayta

musyakunchikchu. Ñ awpa tayta mamanchikkunaqa manam wiksa
nanaywan unqurqakuchu. P aykunaqa manam wiksa ismuyta riqsirqakuchu,
imanasqa, llinki mitumanta rurasqakunaqa manam unquchikunchu. Mana
qachayuq rurasqakunam. L astikumanta, asirumanta, aluminyumanta
rurasqakunañataqmi qanrachasqa kasqanrayku runakunapa wiksanta
unqurqachin, wakinkunaqa wiksan ismuyta qallaykuptin wañunku.
• Wiksa nanaywan, wiksa ismuywan wañuyta mana munaspaqa, llumpay

mayllakuynin kachkaptinpas, utqayllaman pakikuptinpas, llumpayta
llasaptinpas, kuyakuspanchikqa, llinki mitumanta rurasqakuna uywaymanmi
kutiykunanchik. Iquyaspa wañuyta munaspaqa hinayá sumaq uyayuq
mankachakunapi yanukusunchik, lastikumanta rurasqa latuchakunapi rupaq
mikuyta qarachikusunchik.
T ukunaypaq ñ a. Ñ awpa llaqta runakunaqa yachaysapam, llamkaysapam

karqanku. Ñ uqanchikqa watakuna risqanmanhinam pasaypaq qillayasqa
rikurirqunchik. Kayraykum qatullamantaña imatapas rantinchik. S umaqcha
kasqanraykum sunqunchikta suwarqachikunchik hinaspa wasinchikman
yaykurqachinchik, upa kayninchikpiyá musyakunchikchu chay sumaq
uyachayuq kawsayninchikpaq mana allin kasqantaqa. Musyakunchikchu
allinllamanta wañuchiwasqanchiktaqa. Aswanmi kay watakunaqa ñawpa
tayta mamanchikkunapa yachaynin amachaqkunaqa allinchikpaq kallpawan
rimayta qallaykamunña. Chaynaqa ñuqanchikpas llaqtanchikpa yachayninman
kutiykuspa yapamanta llaqta masinchikkunapa rurasqanta chaninchasunchik.
https: / / e s.wikipe d ia.o rg / wiki/ Ce r% C3 % A1 mica_ d e _ Ayacucho

http://www.petroquim.cl/beneficios-del-plastico/
1 1 1

Ñ awinchasqaykichikmanhina hamuq tapukuykunata allin yuyaywan kutichiychik.
1 . Chiqa rimayta ch qillqawan riqsichiy, llulla kaqta l l kasqanwan riqsichiy.

a. L linki mituwan llamkayqa kay watakunaqa waytarichkanmi. ( )
ch. Ñ awpa wiñaqkuna qipa wiñaqkunaman llinki mituwan llamkayta
yachachinkum. ( )
h. Kunan runakuna llinki mituwan ruraykunata chaninchanku. ( )
i. L astikupa, aluminyupa huchanpim allpamanta rurasqakuna
chinkachkanña. ( )
2 . ¿ Imaraykutaq yanayasqa simikuna, yana ruyrukuna, siqichakuna ima qillqapi

rin? Hukninta chimpuy.
a. ( ) S umaq allichasqa rimaykuna kananpaq.
ch. ( ) Q illqasqa sumaq allichasqa qawakunanpaq.
h. ( ) Q illqasqa rimasqan sumaq qatinasqa qawakunanpaq.
i. ( ) L liwchanmi allinta riman.
3 . Q illqasqapi pitaq rimachkan. Hukninta akllay.

[ ] R imaq runa. [ ] U yariq runa. [ ] Mana rimaq, mana uyariq runa.
4 . Mana riqsisqayki simikunata qillqaspayki ima nisqanta qillqay.
Mana riqsisqa simikuna Ima nisqan
5 . ¿ Y anachasqa rimaykuna imatataq rakichkanman?

[ ] Q imima qillqasqapa sayayninta. [ ] Q imima ukunpi kaq rimaykunata.
[ ] Q imimapi rikurimuq wachukunata. [ ] Imatapas rakinchu.
1 1 2

6 . Q imima qillqasqapa ukunpa sayayninqa kaykunam:
a. ( ) Q allaykuna, purisqan hinaspa wichqana.

ch. ( ) Q allaykuna, qillqaqpa sutin hinaspa wichqana.
h. ( ) Q illqaqpa sutin, qallaykuna hinaspa wichqana.
i. ( ) Q allaykuna, wichqana hinaspa chirusqakuna.
7 . S iqisqa mañakusqanmanhina tukupay:
Q imimapa rakinkuna Kaymantam riman
Q allaykuna wachu.
P urisqan raki.
Wichqana wachu.
Q imimapa sunqun:
8 . Kay qipa watakunapi llinki mituwan rurasqanku chinkasqanmanta, ¿ ima

niwaqtaq?
9 . Aylluyki allpa mankapi yanuy munasqan allinchu kanman. Imanasqa.
1 1 3

K uskachasq a r im aykuna
Hamuq hatun rimaykunata allinllamanta qaway.
L astikuqa manam llasanchu; llinki mituqa llasakunmi.

L lusisqa rimaypiqa iskay uchuy rimaykunam kachkanku. Hukmi: “ L astikuqa
manam llasanchu” , hukninñataqmi “ llinki mituqa llasakunmi” . Iskayninkutam chiku
chupachalla rakichkan. R imaykunaqa kacharisqam kanku, manam watanakusqachu.
R imaptillanchikmi hukllawasqatahinata uyarinchik.
Kuskachasqa rimaykunapa sayayninqa kaynam qawakun:
KR KR = kuskachasqa
rimay.
1 R = huk rimay.
1 R 2 R
2 R = iskay rimay.
R q = ruraq
R q R sqa R q R sqa
R sqa = R urasqa
L astikupa manam llasanchu L astikupa manam llasanchu
Kimsa kuskachasqa rimaykunatawan ñawichaykuychik hinaspa qamkunapas 3

rimaykunata qispichinkichik.
1 . Mituwan ruraykunata waqaychay; lastikumanta karunchakuy.

2 . L astikuqa unquchikunmi; llinka mituqa qali kawsayta apamun.
3 . Aluminyuqa manam llasanchu; llinka mituqa llasakunmi.
•
•
•
1 1 4

W iñ it aw an siq i
Kay rikchaq chiruchakunatam

wiñitawan riqsinchik (● √ ◊
¤) hukkunapas kanmanmi.
Kay wiñitakunataqa imapas
qatinasqallata qillqanapaqmi
uywanchik. Kaynam:
Y upaywan qatichisqa Wiñitawan qatichisqa
Imapas hayllasmanta, mana Wiñitataq imapas qati qatilla willanapaqmi

pawaspa, willakunapaqmi uywanchik.
yupakunata churana. T ayta Kichkapa uywanta kaynata uywan:
1 . Huk ñiqi. • Achikyayllata mikuchin.
2 . Iskay ñiqi. • Chuya yakuta upyachin.
3 . Kimsa ñiqi. • Chaki allpapi puñuchin.
4 . T awa ñiqi. • S apa hunkam kachita llaqwachin
Q il l q asq api siq i
Kaykunapaqmi qillqasqapi siqita uywanchik:
1 . S imikuna rakinapaq. Q illqachkaspa suka tukurquptin lliw simi qillqanapas

manaña apaptinmi siqichawan rakiykuna. Kaynata:
S apa punchawmi pacha mamata rimakuykuspayraqmi

tayta mamayman watukuq rini.
2 . Iskay simi huñunapaq. Hina kaq rimayniyuqlla simikuna qillqanapaq. Kaynata:
• Ñ uqaqa yakuta- unuta apamuspaymi yanukuni.

• Warmiqa allqunta supaytam maqan- panyan.
1 1 5

H ur isu – R um anya l l inki m it uw an l l am kasq anku
Manaraq hamuq qillqasqata ñawichachkaspa tapukuykunata kutichiy.
1 . ¿ Ima yachaykunatataq “ Hurisu – R umaniya llamkay” qillqasqapi tariwaq?
2 . ¿ Imaraykutaq qillqaq kay qillqasqata hispichirqa?
S apa wachupi nisqanta taristin qillqasqa ñawichayta qallaykuy.
H ur isu – R um anya m it uw an l l am kay
Tinkuchiq: Clelia Violeta Pineda Matamoros.
Hurisu llaqtaqa Walsiya (V â lce a) sutiyuq R umanya hatun suyupim

tarikun. P aykunaqa mituwan llamkasqankurayku qipa hamuqkunata
yachachisqankuraykum ancha riqsisqaña kanku. Ñ awpa runakunapa
yachaynintawan kikinkupa yachaynintawan huñuykuspankum mituwan
llamkanankupaq musuq yachaykunata rikurichispa allin llamkaykunata
rikurichinku. Chaytam wakin runakuna anchata munapakunku.
Ñ aw pa kaq kaw saykuna

Hurisu llaqtapi tiyaq runakunaqa ñawpa unay pachamantaraqmi mituwan
llamkaypaqa allin makiyuq karqanku. Imatapas sumaq qawakuqtam
qispichirqanku. Kay ruraykunataqa lliw aylluntinmi yachaqku, mana
riqsiqkunataqa wiryapim, qatupim riqsichiqku. X V I muyu pachapiraq
mitumanta rurasqanku sumaq uturum qaqa hawanpi sayachkan. Hawa
runakuna chaskinanpaqmi churasqaku. Hurisu runakuna mituwan
llamkayninkuqa yaqa 4 0 0 0 watayuqñam. U nay watakunapi rurasqankutam
Kukutini llaqtapi, unay rurasqanku qawachina wasipi kuyayllapaq achalasqa
waqaychanku. ‘ B ucare st’ sutiyuq llaqtapim tarikun.
1 1 6

I m ayna r ur asq anku
Kay rurayqa warmi qaripa rurayninmi. Q arikunam akllanku, mituta
aysanku, chuyachanku, uquchanku, laptapayanku, sarunku hinaspa
sumaq lluqsinankama chapunku. Makillawanmi, rukanankunallawanmi
ima ruraytapas qispichinku. Kay rikchaq llamkayqa sumaq kallpawan
utqayman ruranapaqmi. Warmikunañataqmi qarikunapa rurasqankuta
allichanku, achalanku sumaq qawakunankama. Kaykunataqa, kikinkupa
kaqninkunawanmi llamkaqku.
I m ayna achal asq anku.

Imaymana llimpikunawanmi rurasqankuta llimpiqku:
yana, chumpi, puka, qumir, anqas, qillu niraqpas.
R urasqankutaqa uturuwan, challwawan, urpiwanmi
sumaq qawakuqta achalaqku. Hinaspapas achka
rikchaq qurakunatam, waytakunatam siqiykuqku.
Kaynata ruraspankum allin kaysaywan tupachiqku.
S umaq achalasqaña kaptinmi rurasqankuta urnupi
kañaqku.
I m akunaw ant aq l l am kaq ku.

Kaykunawanmi paykunaqa llamkaqku: L ampawan allpa chapunankupaq,
qupankuna wischunankupaq; muyuqkunawan rikchaynin hurqunankupaq;
ñachqakunawan, waka waqrakunawan, alamriyuq kaspikunawan
hinaspa yanta urnuwan kañaqku. Kaykunawan munayllapaq qawakuqta
latukunatapas, upyanakunatapas yaku uywaqkunatapas qispichiqku.
R ant ikusq anku

Mitumanta rurasqankutaqa yaqa 3 0 llaqtakunapim rantikuqku. Kayna
rantipakusqankuqa unay unay watayuqmi. U turum llapa ima rurasqankupi
rikurimun chaymi “ Hurisu uturupa raymin” rikurichirqanku. Chaymi
maymantañapas watan watan mituwan llamkaqkuna raymipi huñunakunku.
https: / / www.e cure d .cu/ L a_ ce r% C3 % A1 mica_ d e _ Ho re z u
1 1 7

Kunanqa qillqa ñawichasqaykipa tapuyninkunata kutipay.
1 . Mana riqsisqaykichik simikunata qillqaspa niyninmanta rimanakuychik.
Mana riqsisqa simikuna Ima nisqan
2 . Ñ awpa qillqasqatawan qipa qillqasqata tupachispayki siqipi mañakusqanta

allinta llamkay. Y achayniykipipas qimikuwaqmi.
Hurisu llaqtapi llinki Q ichwa llaqtapi llinki

mituwan rurasqanku. mituwan rurasqanku.
Hayka
unaynuyuqtaq.
P ikunataq
llamkanku.
Imaynataq
ruranku.
Imaynataq
achalanku.
Imakunawantaq
llamkanku.
Imaynataq
rantikunku.
3 . Ñ awichasqayki qillqasqamanta, ¿ ima niwaqtaq? Imanasqa.
1 1 8

Munasq anchikm ant a huk q im im a q il l q asq at a
q il l q asunchik
Ñ am Q imima qillqasqa ima kasqanta yachankiña, ñam qimima qillqasqatapas
ñawichankiña. Kunanqa, qimima qillqasqa qillqanaykipaq allichakuy.
T apuykuna Akllanaypaq
¿ Ima qillqasqatataq R iqsichina qillqasqata. ( )

qillqasaq? Q imima qillqasqata. ( )
¿ Imamantam
qillqayta munanki?
Kimsata qillqay.
Q illqasqaykimanta
hukninta akllay
¿ Imapaqtaq
qillqasaq?
• Masiykuna ( )
¿ P ikunan
• Aylluykuna ( )
qillqasqayta
• Amawtaykuna ( )
ñawichanqa?
• L liwchanku ( )
¿ Ima • Y achaqkunapa niwasqanwan. ( )
yachaykunawantaq • Maytukunapi tarisqaywan. ( )
qillqasqayta • L likapurapi tarisqaywan. ( )
qimisaq? • L liwchanpi ( )
¿ Q illqasqay hayka
wachuyuqtaq
kanqa?
¿ Wiñitayuqchu,
Maykunapit aq r inq a:
siqiyuqchu,
a. Q allarinapi ( )
yanachasqa
ch. P urichinapi ( )
rimayniyuqchu
h. Wichqanapi ( )
qillasqay kanqa?
1 1 9

Q illqasqaypa
sutinqa kaymi
kanqa:
¿ Ima runapitaq R imaqpi ( ) U yariqpi ( )
rimana tarikunqa? Mana rimaq mana uyariqpi. ( )
¿ Imayna
Kusisqa ( ) L lakisqa ( )
sunquyuqtaq
P iñakusqa ( ) Hawka ( )
qillqasaq?
Chay, kunanqa, allichakusqaykimanhina qimima qillqasqata qillqayta qallaykuy.
• T inkina simikunawan (h inaspa, chaymi, chayraykum,

kayraykum) qillqanki.
• R imay rakiq chikukunatapas (; ) (, ) (. ) kaqninpi churanayki.
1 . Kaypi qillqasqaykipa sutinta qillqay, hina urayninpiñataq sutiykita qillqay.

Kaypi qallaykunata qillqay.
1 2 0

Kaypi qallaykunata qillqay.
Kaypi purisqanta qillqay.
Kaypi wichqanata qillqay.
Kaypi yachaykuna tarisqaykipa sutinkunata qillqay.
1 2 1

1 . Q illqasqaykita ñawichay hinaspa kasqanmahina, arí , simiwanpas manam niq

simiwanpas rimaykunapa waqtanpi qillqay.
Q illqasqaypa sutin kachkanchu.

Q illqasqaypa sutinwan sunqun tinkuchkanchu.
Q imima qillqasqay ñawichaptiy allin chuyachu tarikun.
Q imima qillqasqapa sayayninhina rakisqachu wakinkuna
( qallarina, purina hinaspa wichqana) kachkan.
Chuyay chuyay qillqasqachu yachaykuna tarikun.
T inkiq simikuna (c hayrayku, chaymi, kayraykum) kachkanchu.
Q illqasqaypa maskasqan chuya qillqasqachu kachkan.

qawapayay.

Kunanqa pantaykuna tarisqaykita allichastin yapamanta qillqay.
1 2 2

Qillqasqayki allin mana pantayniyuqña kaptinqa allichakusqaykipi akllasqayki
runakunaman apachiy. Kaypaq huknin llaqta llikachaqta akllay.
Lliwpi
• Tayta mamayki qillqasqaykita ñawichayta munaptinqa, ¿imata ruraspaqtaq

ñawichachiwaq?
123

A l l pa m anka pakikuspam
w il l akusq anm ant a r iq sisunchik
Chirusqata qawaspa hinaspa runakuna rimanakusqanta ñawichaspa

tapukuykunamanhina rimanakuychik.
Mamallay mama ima llakiya

Mamay, mankanchikmi hapirquwasunchik, imamantaya
pakikurqun. Ama qaqchawaychu, ñakakusunchik.
lluptirquwanmi.
1 . ¿ Imatataq chirusqapi runakuna rurachkanku? L liw qawasqaykita qillqay.
2 . ¿ Imamantataq warmawan maman rimachkanku?
3 . Wasiykipi allpa mankapas, latupas, puyñupas pakikuptin pipas piñakunchu icha

kusisqachu qawanku. ¿ Imatataq ninku?
1 2 4

T ayta mamaykitapas, mayqin kuraq aylluykitapas, allpamanta imapas rurasqa
pakikuspa willakusqanmanta willasunaykipaq mañakuy.
1 . ¿ Ima nispataq manka pakikusqanmanta willasunaykipaq mañakuwaq?
2 . Imapas allpamanta rurasqa pakikuptin, ¿ imaynatataq runakuna qawanku?

Allinpaqchu icha llakipaqchu. Imanasqa.
3 . ¿ Allpa manka pakikuptinqa ima willakuytataq apamun?
4 . Q ammam mankapas, kallanapas, puyñupas pakikuspan willakusqan

chayasurqankichu. Willaway.
Wasinchikpi imapas pakikuptinqa

sutillam ima llakipas chayamuwasunchik.
P akikusqanqa huk runapa kallpan
chayamuptinmi pakikun. Chay runaqa
wañuy patanpipas kanmanmi. Chaymi
willakamun.
1 2 5



yacharqani.
R imanakuy ukupi allinta rimanaypaqmi sumaqta
allichakurqani.
Q imima qillqasqatapas imapaq ñawichasqayta yachastinñam
ñawicharqani.
qimima qillqasqayta riqsirqachiniñam.
Q imima qillqasqa ima kasqantapas riqsirquniñam.
Q imima qillqasqa ukunpi huk rikchaq rimaykunatapas

riqsirquniñam.
Q imima qillqasqa imayna qillqana kanantapas riqsirquniñam.

Allichakusqaymanhinam qimima qillqasqata qillqarqani.
Q imima qillqasqaypi pantaykuna allichanaypaqpas

Q illqasqayta chuya qispichinaypaq allintam qatiparqani.
Q imima qillqasqaytapas llipya willanantakama,

wasapnintakama, tilihrantakama wakin runakuna
Allpa manka imarayku pakikusqanmantapas yacharquniñam.
1 2 6


1 . Kay taqapi yachaykuna qispichisqayki 4 . Kay taqapi lliw

munayllachu qampaq karqan. llamkaykunamanta mayqintaq
Imanasqa. aswan allin qampaq karqan.
2 . T aqapi rurasqaykikuna ima 5 . Kay taqapi mayqin

rurayniykipipas yanapasunkimanchu. llamkanallapas mana aypay atina
Imanasqa. karqanchu. S asachakuyman
apasurqankichu. Imaynataq
sasachakuymanta llusqirqank.
3 . Huñupi hawka kawsananchikpaq 6 . Kay taqapi llamkasqaykita

ñawichasqayki qimima allinchu kuyakuywanchu rurarqanki.
kawsanaykipaq kanman. Imaynataq kay taqapi llamkaywan
7 . Y achayniykipi wiñanaykipaq ima yachaykunapiraqtaq aswan llamkanayki kanman.
1 2 7

6
Sara tarpuy
Taqa
Kawsay quwananchikpaq k
tarpukusunchik
Yachay sapichana
Ñawpa sara tarpuq runakunaqa uywakunapa wanullawanmi sumaq
sumaqta sarata ruruchiqku. Kay qipa watakunaqa lluchkay lluchkay
uyayuq kawsaykuna huqariyta munaspanku, achka achkata ruruchiyta
munaspankum, runapa rurasqan wanullawanña tarpuspanku aswan
ancha llakikuyman chakratawan mikuqkunata churanku. Runapa
rurasqan wanuqa mikuqkunapa wiksantam ismuchin, chakratapas
mana kallpayuqtam saqin. Llaqtaykipi tarpuqkuna uywa wanullawan
yapamanta tarpuyta qallaykunankupaq ima nispataq uyarichikuwaq.

q kuyayllawan saranchikta
Yachay haypana:
Munachina Rurasqa wanuwan manaña
tarpunankupaq pukllaqhinalla sara
Manaña runapa tarpuq runakunata rimapayay.
rurasqan wanuwan
Sara tarpuypi wanuchasqankumanta
tarpunankupaq
rimaq saynata qillqasqata ñawichay.
pukllaqhinalla tarpuq
runakunata rimapayay. Munasqaykimanta huk saynata
qillqasqata qillqay.
Chikuru wayta willakusqanta riqsiy.

R ur asq a w anuw an m anañ a t ar punankupaq
pukl l aq hinal l a sar a t ar puq r unakunat a
r im apayasunchik
U ywa wanuwan kimika wanu rimanakusqanta ñawichaspa tapukuykunamanhina
rimanakuychik.
Ñ uqata pusawayqa. As muhullamanta

Ñ uqam kawsaykunata qaliy qaliyta
achka mirachisqaytaqa yachankiñam.
qispichisaq, allpata kallpasapata
Hinaspapas hatunkaray sumaq
uywasaq. Chaynaqa qampas
uyachayuq qispichisqaytaqa
kallpasapa mana unquqmi kanki.
qawankiñam.
K I MI K A
W A N U
1 . ¿ Imatataq rimaq wanukuna munachkanku?
2 . ¿ Mayqintataq qam uyariwaq? Imanasqa.
Kimika wanu tarpuypaq mana allin kasqanmanta pukllaqhina runakunata

rimapayanaykichikpaq allichakuychik.
1 . T awa pichqa runakuna huñunakuspa, siqisqapi tapukuykunanhina ruraykunata
aypunakuychik.
R imaqkuna S utinta qillqay

P im uywa wanu kanqa.
P im runana rurasqan wanu kanqa.
P im tarpuq runa kanqa.
P im tarpuq runapa warmin kanqa.
1 3 0

2 . ¿ Imayna pachasqataq sapankama kankichik? R imanakuychik.
3 . ¿ S apa rimaqkuna ima nispataq pukllaqhinalla runakunata rimapayankichik?

P isillata qillqay.
4 . ¿ Imatataq rimaq wanukuna munachkanku?
5 . ¿ Mayqintataq qam uyariwaq? Imanasqa.
6 ¿ Imaynataq sapankama rimankichik?
7 . Manaraq runakunapa qayllanpi pukllaytukuchkaspa, pantasqaykichikta

chuyayanaykichikpaq, qamkunallaraq rimaqtukuychik.
Allichakusqaykichikmanhina kunanqa pukllaqtukuychik. Kaypaq:
T apukuykuna Arí Mana
L liw qawaqkuna uyariwananpaqhinachu rimarqani.
Makiywan uyaywan hinaspa lliw ukuywanchu rimasqayta

kuskacharqani.
Y achapayasqay runahinachu rimarqani.
T upawasqanmanhinachu rimarqani.
R imasqay allin lluqsinanpaq kallpachakurqanichu.
1 3 1

S ar a t ar puypi w anuchasq ankum ant a
r im aq saynat a q il l q asq at a
ñ aw ichasunchik
Ñ awichayta qallaykunaykipaq hamuq tapukuykunataraq kutichiy.
1 . ¿ Imanasqataq tarpuqkuna runapa rurasqan wanuwan tarpunku? Iskayta

akllay.
a. R aymi watapi rurakunankupaq. ( )
ch. U tqaylla achka mikuy qispinanpaq. ( )
h. T arpuyninkuna mana allinta qispiptin. ( )
i. Manaña llumpay yakuta usuchinankupaq. ( )
2 . R una rurasqa wanuwan chakraman llumpayta winaptinku, ¿ ima

sasachakuykunataq rikurimunman?
3 . ¿ Q awachinapaq saynata qillqasqata maypipas ñawicharqankichu?

¿ Imaynataq rikchaynin?
4 . ¿ Imapaqtaq saynata qillqasqata ñawichawaq?

a. ( ) Asikunaypaq
ch. ( ) L lakiy chinkachinaypaq.
h. ( ) Q illqasqata pinqanaypaq.
i. ( ) N isqanmanta yachanaypaq.
5 . ¿ Imamantaraq qillqasqa rimachkanman?
1 3 2

6 . ¿ Ima rikchaq qillqasqataq kanman?
a. ( ) Asikunaypaq
ch. ( ) L lakiy chinkachinaypaq.
h. ( ) Q illqasqata pinqanaypaq.
i. ( ) N isqanmanta yachanaypaq.
T apukuykunata tukurquspaykiqa, hamuq qillqasqata ukun nisqanta aypastin

ñawichay. Kaykunata ruray:
1 . S apa runapa nisqanta hukniraq ikuwan rimastin ñawichay.

2 . Q illqaqpa nisqanta mana aypaspaqa yapamanta kutipay.
3 . Mana riqsisqayki simikunata siqistin ñawichay.
S ar a t ar puy
Tinkuchiq: Clelia Violeta Pineda Matamoros
I R U R A Y
Q ichwa wasi kanchanpi (p atankunapi ruranakuna wayurayachkan). Mama

Anki wallpankunatawan quwinta qarachkan, qusanñataq akustin hanay pachata
qawachkan (a qchikunaqa pawaristin ripun). 2 wawankunañataq waqtanpi
pukllachkanku.
T A YT A S A T U : - Anki, paraqa chayarqamunqañam. Kayqaya, aqchikunapas

hawanchikta ripuchkan.
A N K I : - Allinmi riki (Luqunta hurqukuspa Wamanikunata Pacha

Mamatawan mañakuykun). Apu T aytallaykuna parallaykichiktayá
kachaykamuwayku. T arpunanchikpaq allichakusunña. Ñ awpataqa sarataraqmi
tarpusun.
T A YT A S A T U : (Ruranakunata allichakuqhina urqun). - Arí , arí . Mama

Anki, ayllunchikunaman aynikuwananchikpaq watukarqamusaq (wayrallaña
rimastin lluqsin).
1 3 3

A N K I : - Y untataraqyá chaymantachiki piyunkunata minkakusunchik.
(wawankunata rimapayaspa) - Wawakuna, allichakusunña tarpunanchikpaq.

Q amkunapas taytaykichikta yanapanaykichikmi.
MA Q T I L L U K U N A : - Arí mamallay, yanapakusaqkum.
(llikllakuna wichqakuymi)
I I R U R A Y
Mama Anki, tayta S atu, ayllunkunawan kuska wasinpi aqa ruraypi; sara,
rihu pilaypi; aycha kuchuypi allichakuchkanku.
T A YT A S A T U : (Yanapaqninkunata nin) -T ayta mamakuna, kunanchiki

ñuqapapi llamkachkanchik, paqarinkunaqa qamkupapapichiki kanqa.
MA MA A N K I : (Kukanta aptikuspan) - Ima ruraypas aynillam, riki.
L L I W : - Chaynam kanqa. P ara Mamallata kaqninpi chayamunanpaq

mañakusun.
T A YT A S A T U : - Akurquspanchikqa qarikunam wanutaqa chakraman

astasunchik. Ñ uqaqa watan watanmi uywa wanullawan tarpukuni.
MA MA A N K I : - Arí , taytallakuna, hina qipanmanñam yuntawan allpataqa

tikrankichik. Kunanaqa wanutaraq maqchiparqamuychik.
T A YT A S A T U : - Warmakuna, hakuchik (wanu qipikusqa lluqsinku).
1 3 4

MA MA A N K I : (Wasi uku taqimanta sarata urquspan) Mamallaykuna
muhutawanyá akllaysiwaychik. Kaypi yuraq, kaypi pillpi, kaypiñataqmi
muruchu sarata churaykusunchik. Chawpichanmanta muhupaq iskuytaqa
yachankichikñam.
MA MA K U N A : - Arí , mama Anki. Q amqa paqarin P acha Mamanchikta

tinkananchikpaq allichakuyña.
I I I R U R A Y
T arpuy punchaw. Mama Anki lliwchankuman sara chupita papa

yanuytawan qaraykun. P acha Mamaman haywakuykuspanku, lliw ayllu ima
rurayninkunawanña.
T A YT A S A T U : (Churinkunawan huk ayllukunapiwan yuntatawan

chakrata chakmachkanku). -Ñ achu mamakuna sara muhunaykichikpaq
allichakurqunkichikña.
MA MA A N K I : - Ñ aqamantaraqmi suyachkaniku, tayta S atu.

S amaykuychikraqyá muhunaykupaq. Q ayakamuy, tayta S atu.
T A YT A S A T U : (Allin siminwan ayllunkunata qayaspan) –T iyakuychik,

tiyakuychik. T ayta mamakuna, akuchaykuychik, aqachapas, rahuchapas.
(chayraq hamuq ayllunkunam chukunkupi waytata miski asnaq qurakunata
churarqunku. Tarpuyqa raymin, allin kusikuymi).
MA MA A N K I : - Amahina kaspaykichikyá , kanastaykichikta aysaspa

muhumullaychikña.
MA MA K U N A : - Hakuña, hakuña. P unchawyarquchwanmi.
T A YT A S A T U : - Q ipayta churaspa, churaspa hamunkichik. Ñ uqaykuñataqmi

pampastinña kutimusaqku.
I V R U R A Y
S arata tarpurquspaqa, chawpi punchawllatam lliw yanapaqninkunaman

mikuyta qaranku. Miskillañam rihu saqtata, kinuwa saqtata, patachita, mutita
1 3 5

uchusapayuqta mastaykamunku, aqapas puyñukunapim tiyachkan.
T A YT A S A T U : (Kusisqa chakranta rikupaykun). -P acha Mamallá y, qampa

makiykipim kawsayniykuta churaykuniku. Ima sasachakuymantapas qamyá
amachaykuy. Hawkallayá saranchik wiñachun. P ay Mamallá y.
- Kuyaq aylluykuna, qamkunatapas yanapaykuwasqaykichikmanta anchatam

riqsikullaykichik.
A YL L U : - Ama chaymantaqa, tayta S atu. S aranchiqqa kunan wata allinmi

qispinqa chayqaya chikurupas sumaq sumaqta waytarirqamusqa, allin watam
kanqa. - P aqarinqa ñuqapapiñam llamkasunchik.
MA MA A N K I : - Kunan ichaqa, sara mamanchik tarpusqanchikraykum

kusisqa tususunpas, takisunpas.
(Llamkayqa raymipiñam tukun)
Iskay kimsa kutita ñawicharquspaykiñataq uray tapukuykunata kutichiy.
1 . Q atinasqa siminkunata ñawinchasqaykimanhina wachiwan tinkuchiy.

Aqchi [ ] Q uruntapa chawpinmanta hurquy.
T inkay [ ] T ayta S atu chakranman apan.
S ara muhu [ ] P acha Mama haywakuy.
Wanu [ ] S atupa hawanta pawan.
2 . Mama Ankipa 2 rurayninta puka qillqanawan siqiy.

• Chakra ruraykunata allichakuqhina urqun.
• Wamanikunaman, P acha Mamatawan haywakun.
• Mamakunawan muhutaqa pachaman winan.
• Wanun qipikusqa wasinmanta lluqsimun.
3 . Ñ awichasqaykimanhina ima ruraykunataq, imakunatataq rurarqaku sara

tarpusqankupi, kay llikachasqata huntapay.
1 3 6

S ara tarpuypi ruraykuna
Manaraq tarpuchkaspa Manaraq tarpuchkaspa Manaraq tarpuchkaspa
• • •
•
• •
•
4 . ¿ Ima nintaq qillqasqapi kay rimaymanta? : “ wayrallaña rimastin lluqsin” huk

chakatawan kaqninta qillqay.
a. Wayraqa parantin chayamuqhina mancharirqachin. ( )
ch. Wayramanta utqayllaman pakakuykunku. ( )
h. T ayta S atu mana rimayta atispan lluqsikun. ( )
i. T ayta S atu utqayllaman rimakustin lluqsirqun. ( )
5 . ¿ Mayqintaq saynata qillqasqapa rikchaynin kanman?

a. S aynatapiqa qillqaq willayllam willakun.
ch. S aynatapiqa imatapas allinta qimispam qillqana.
h. S aynatapiqa rikurimuq runakunam rimanakuspa imatapas ruranku.
i. L liw qillqasqapim chirunkuna rin.
6 . S iqisqapi rikurimuq qillqasqakunapa rikchayninta qillqay hinaspa imapi

rakinakusqankuta tupachiy.
Q illqasqakuna
Q imima Wichina T iqsichana S aynata
1 3 7

S im inchikt a al l int a r iq sipasun
– sq aw an hiaspa – naw an t ukusq a r im aykuna
Hamuq rimaykunata allinllamanta

Kay rikchaq
qawaychik:
rimaykunataqa –
1 ) P aywan ripusqaykita yachanim. sq a hinaspa – na
huntachiqkunawanmi
2 ) Chaypi wichisqaykita yuyan. qispichinchik.
3 ) Y upanayta qunqanki.
4 ) Karu llaqtaman rinaykita
qunqarqunki.
1 . Hinaspa 2 rimaykunapim yanachawan – sq a huntachiq rikurimun. 3 hinaspa

4 rimaykunapiñataqmi – na huntachiq rikurimun. Kay rikchaq rimaykunaqa
hukpa rurasqantam huk runa yachan. Kaynam:
Paywan ripusqaykita yachani. R imaq runa uyariq runapa rurasqata yachan.

Y upanayta qunqanki. Kay rimaypiqa, uyariq runa rimaq runapa rurasqanta
riqsin.
Kay rimaykunaqa, ñawpa hinaspa qipa pachapi rimanakuna kasqanmanta
willawanchik.
Kay rimaykunapi ukunpiqa iskay rimaykunam tarikun. Hukninmi qapaq rimay.

Q apaq rimaypa rimananqa umanchasqanchikwanmi tupan, kayna: yachay,
yuyay, ham ut ay, um achay, w il l ay, q unq ay. Kaynata:
Kaypi iskay rimayta qawachkanki:
1 . Q am simiyta muchanki.
2 . Q am yuyachkankichu.
Iskay rimayta – sq a huntachiqwan huñurquptinchikqa kaynam kanman:

• Qam simiy muchasqaykita yuyachkankichu.
1 3 8

Hamuq rimaykunata allinllamanta qawaychik:
1 . Wasiykiman kutisq aykita yachanim.

•
•
2 . Mamaykiman riqsinakusqanchikta w il l asun.
•
•
S iq icha ( - )
Hamuq qillqasqapim mama Ankiwan Wayra
rimachkanku. R imasqankuta qatichiy.
- Mama Anki, wanunchik aypanqachu. S iqichaqa (- ) runakuna
rimasqantam
- Manam, mamallay. Y apamunam kanqa.
riqsichiwanchik. Chaymi
-
sapa rimaypa ñawpanpi
- churaykuna.
-
-
T ar ichiq . R im ana hukm anyachiq hunt achiq
T ar ichiq . Chimpunqa kaymi: ( - pi). Kay rikchaq huntachiqqa runakuna, uywakuna,

imakuna maypi kasqanta, ruraykuna haykapi rurakusqanta yachachiwanchik. Kay
tapukuykunawanmi tinkun: maypitaq, haykapi:
Wasinpi waqtapan. Maypitaq waqtapan = Wasinpi
Chakranpi yachan. Maypitaq yachan = Chakranpi
Kuski killapi hamunqa. Haykapi hamunqa = Kuski killapi
S ara tarpuypi tusunqa. Haykapitaq tusunqa = S ara tarpuypi
1 3 9

I m ayna ‘ H ung r ia’ ( U nr iya) suyupi sar a t ar pusq anku
r im aq q il l q asq at a ñ aw ichasunchik
Hamuq qillqasqata ñawichayta qallaykunaykipaq tapukuykunata kutichiy.
1 . ¿ Allinchu huk llaqtapa tarpuyninkunamanta yachay kanman?

2 . ¿ Ima yachayta munaspataq hamuq qillqasqapi tariyta munawaq?
Q illqasqapa rimasqan sunqunta taristin ñawichay.
U nr iyapi w ar anq a ikt ar yapi “ m unsant u” t ar puykunat a kañ anku
“ Munsantu” qullu muhuwan tarpuqkuna tarpusqata tarirquspaqa

kañaykusaqkum runakuna mana unqunankupaq, nispam U nriya suyupi
kamachikuqkuna nin.
Waranqa iktarya sayayniyuq sara tarpusqankutam Munsantu qulluq

muhukunawan tarpusqa kasqanrayku kañarqunku.
U nriya suyupi tarpuykuna qawaq tayta “ B o g nar L aj o s” kaynata rimarin:

“ Q ullu muhukunawan, rurasqa miyukunawan tarpuyqa, hina kikin
tarpukuqkunapaqpas manapunim allinchu. U nriya suyupiqa qullu muhukunaqa
yaykumuynin chaynallataq rantikuyninpas harkasqam kachkan hinaptinqa
kay “ Musantu” nisqankunapa makinpiñam, hinaptinqa muhunkuna mana
hampiyuq kananpaq
kikinku rantikuqkunañam
qawarinanku” , kaynanpatam
rimarin.
Ima ninantaq qulluq muhu.
Munsantu, qullu muhu

rikurichimusqankuqa huk kuti
tarpunallapaqmi, rurasqanwan
tarpusqaqa manañam
1 4 0

wiñanñachu. Kay rikchaq qulluq muhukunataqa urukunapas millakunmi,
chaymi manaña mikunkuñachu, manam llumpay yakuta munankuchu,
qasatapas atipanmi. Chaymi tarpuqkuna llumpayta kuyanku. Chayna kaptinpas
manayá runa mikunanpaq allinchu, mikuspankuqa allillamantam unquyta
qallaykunku.
Q awarisun, yachaysapakunam kurukunapa kallpanta urquspanku sarapa

sunqunman churarqunku, chayraykum saraqa musuq kawsayhinaña rikurirqun.
Kaynaspankum wakin hampikunamanta karkachinankupaq hampikunata
aysanku chaynallataq churanku.
Hina kaqmanta uywakunaman chaynallataq qurakunaman musuq sapi

kawsaykunata churaspanku huk rikchaq kawsaykunata rikurichinku, kikin
puraqa manam tikrakunmankuchu.
Kay musuq yachaykuna kallpachachiqkunaqa tarpuykuna achka achka

ruruchiyta munaspankum maskachkanku, kayna ruraspam achka qullqi
hapiyta munanku. Q ullqiraykullam Munsantu hinaspa huk qulluq muhu ruraq
huñukunapas muhukuna allinyachiyta munanku. Kaykunata ruraspankum allin
kaq rurukunata qipaman churanku. Q ullu muhuwan lliw tarpuqkuna tarpuyta
qallaykuptinkuqa watan watanmi rantispallaña tarpunqaku. Kaynañam
qatukunapipas sara, arus, rihu, lintiha, hukkunapas tarikun. Q atumanta
rantispa tarpukuptiykiqa manañam wiñanñachu.
2 0 1 4 aymuray killapi 5 0 suyukunapa runankunam, yaqa 2 wata yupayñam,

millakuypaq mana allin ñuqanchikpaq mikuykunata paqarichiptinkum
“ Munsantu” llamkaqkunapa rurasqankuta risichiyta munaspanku qaparkachaq
lluqsinku.
T ukuykunapaq, kay U nriya suyupi tarpuqkunam kamachikuqninkunawan

hukllawakuykuspan qulluq sara muhukunamanta hinaspa huk
muhukunamantas harkachikunku.
https: / / www.te le surtv .ne t/ ne ws/ Hung ria- que ma- mas- d e - mil- he ctare as- d e - cultiv o s-
Mo nsanto - 2 0 1 5 0 5 1 9 - 0 0 4 2 .html
https: / / www.g re e npe ace .o rg / arg e ntina/ que - e s- un- transg e nico /
T upaykachiq: Cle lia V . P ine d a Matamo ro s
1 4 1

Kunanqa, ñawichasqaykimanhina tapukuykunata kutichiy.
1 . ¿ Imamantataq qillqaq kay qillqapi riman? Hukninta akllay.

a. ( ) U nriya kamachikuqkunapa llamkayninmanta.
ch. ( ) Q ulluq muhumanta.
h. ( ) U nriya llaqtapi kamachikuqnin sara kañasqankumanta.
2 . Mana riqsisqayki simikunata urqumuspayki nisqanta tariy.
Manaraq tarpuchkaspa N isqan
3 . Ñ awichasqayki qillqasqakunata tupanachispayki siqisqapi mañakusqanta tukupay.
T apukuy P iru suyupi U nriya suyupi

¿ Kamachikuqkuna imatataq qulluq
muhuwan tarpuptinku ninku?
¿ P ikunam allin sara muhuta
waqaychanku?
¿ S ara tarpuypi haywakuy ruraykuna
kanchu?
¿ Imaraykutaq sarataqa tarpunku?
¿ P ikunataq qulluq muhuwan mana

tarpunankupaq harkakunku?
4 . ¿ T aytayki qulluq muhuwan tarpuyta munaptin ima nispataq harkakuwaq?
5 . ¿ Ima niwaqtaq U nriya kamachikuqpa rurasqanmanta?
1 4 2

Munasq anchikm ant a huk saynat at a
q il l q asunchik
Manaraq saynatata qillqachkaspa tapukuykunamanhina allichakuy.
1 . S aynata qillqanaykipaq kimsa ruraykunata qillqay.

a. S aynat a. s. Huk rikchaq
ch. qillqasqa. P ukllaqhinallam
h. ima yuyaymantapas
wakinkunaman willakun.
2 . S aynatapi ruraqtukustin rimanaykichikpaq Kaypiqa kanan: imaymana
kimsamanta hukninta akllay. pachayuq rimaqkuna, maypi
rurakunan, taki, hawaqkuna,
ima.
3 . S aynatapi llamkanapaq hamuq tapukuykunata kutichiy:
T apukuy Kutichina
¿ P ikunataq saynatapi llamkanqaku?
S utinkunata qillqay.
L lamkaqkuna, ¿ imatataq ruranqaku?
¿ Maypitaq saynatata rurankichik?
¿ Imakunawantaq saynatapi rimaqkuna
llamkanqaku?
¿ P ikunamantaq saynata
rurasqaykichikta qawachinkichik?
¿ Hayka rakiyuqtaq (r uraykunataq)
saynatapi rikurimunqa? R uraykunapa
sutinkunata qillay.
S aynatasqaykichikpi taki kanqachu.
¿ Imata munaspataq saynatata qillqanki?
¿ Ima rikchaq simiwantaq
saynatankichik?
¿ Imam kanqa saynatapa sutin?
1 4 3

Kunanqa allichakusqaykimanhina saynata qillqayta qallaykuy. Aswan
kaykunataraq ruray:
• “ S ara tarpuy” ñawichasqayki qillqasqapa rikchayninta allinta qaway, chay
kaqllatam ruranayki.
• R imaykuna ukunpi rimanakunataqa – spa hinaspa – na huntachiqkunata rikurichiy.
• R imana siqichatapas qillqaspa hatalliy.
Kaypi saynatapa
sutinta qillqay.
Kaypi sutiykita
qillqay.
Kaypi saynata
qallaykusqanta
qillqay.
I R AKI
Kaypi saynata
purisqanta qillqay.
P ikunam sapa
rakipi rikurinqa,
sapakama imatam
ruranqaku.
Ima nispam
rimanakunqaku.
Ñ awichaqkuna
ruranankupaqmi
lliw kanan.
II R AKI
1 4 4

Kaypi saynata
imayna
tukusqanta
qillqay.
1 4 5

Y achay qillqasqa paqarichisqay munaychu qawakuchkan.
Q illqasqaypi, qallaykuq wachuqa ñawichaqkuna munachiqhina

qillqasqachu tarikun.
S aynata qillqasqa paqarichisqaypi imapas maypi rurakusqan

rikurichkanchu.
S aynata qillqasqapi rikurimuq runakuna rimanakuchkankuchu.
R unakuna rimasqanpi siqicha rikurichkanchu.
S aynata qillqasqa qispichisqay ñawichaqpa sunqunta

suwarqunmanchu.
S aynata qillqasqapa sutin kachkanchu.
S aynata qillqasqa ruraqpa sutin kachkanchu.
Q illqasqaypi chikukuna kaqninpichu rimaykunata rakichkan.

qawapayay:


Kay qillqana maytu tukuyninpim yuraq rapikunata tarinki. Chaypi saynata

qillqasqata paqarichiy.
1 4 6

allichakuy.
1 . P D F nisqanpi qillqasqaykita musuq huñu paqarichisqaykiman apachiy.

2 . Witakuramanmi churanayki. Witakura paqarichinaykipaq ‘ G o o g le ’ , ‘ G mail’
mayqinmanpas yaykuy hinaspa yupakuna nisqanmanhina ruray.
1
3
3 . Witakurata paqarirqachisqaykiman qillqasqaykita churay.

4 . P illapas apachisqayki qillqasqata ñawichaspa qillqamusuptiykiqa kusikuyllawan
kutichiy.
5 . Munaspaqa wasapnintakamapas, wiswuknintakamapas, llipya
willanantakamapas apachiwaqmi.
1 4 7

C hikur u w ayt a w il l akusq ant a
r iq sisunchik
R ikchanata tayta mamaykiman qawachiy hinaspa tapukuykuna nisqanmanhina

tapukuspa willasusqaykita qillqaychik.
1 . ¿ Kay rikchaq waytachata maypipas qawarqankichikchu?
2 . ¿ Ima rikchaq qurachataq kaynata waytan? S untinta yachankichu.
3 . ¿ Maypitaq kay rikchaq quracha wiñanman?
1 4 8

Chikuru kawsaymanta riqsiq aylluykitapas, llaqtaykipi yachaqtapas maskay
hinaspa willasunaykipaq mañakuy.
1 . ¿ Manaraq chikuru kawsaymanta tapuchkaspa imakunata ruraspataq

willasuqniykita rimapayawaq?
2 . ¿ P itaq chikuruta riqsichisurqanki?
3 . ¿ Maypitaq chikuru kawsay wiñan?
4 . ¿ Ima allpapipas chikuru wiñanmanchu? Imanasqa.
5 . Chikuruqa qurachu, sachachu, ¿ imaynataq llaqinpa rikchakuynin?
6 . ¿ Chikuruqa rurunchu, rurusqanta mikuchwanchu?
7 . ¿ Chikuru sapallanchu wiñan icha runapa tarpusqanchu?
8 . ¿ Chikurupa waytam imatataq willawanchik?
Chikuru kawsay sumaq piputa

waytarquptinqa allin watam kanqa.
T arpukuypaq allinmi para kanqa. Waytan
pisilla kaptinqa, manam ancha para
kanqachu, chaynaqa tarpuyqa chakinmanmi.
1 4 9


Imayna kasqanmanhina ar í simiwanpas m ana simiwanpas chakatay.
yacharqani.
R imanakuy ukupi allinta rimanaypaqmi sumaqta

allichakurqani.
S aynata qillqasqatapas imapaq ñawichasqayta yachastinñam

ñawicharqani.
Amawtaytapas tayta mamaytapas yachakuq masiykunatapas

saynata qillqasqayta riqsirqachiniñam.

S aynata qillqasqa ima kasqantapas riqsirquniñam.
S aynata qillqasqa ukunpi huk rikchaq rimaykunatapas

riqsirquniñam.
S aynata qillqasqa imayna qillqana kanantapas riqsirquniñam.

Allichakusqaymanhinam saynata qillqasqata qillqarqani.
S aynata qillqasqaypi pantaykuna allichanaypaqpas

S aynata qillqasqaytapas witakurantakama, llipya

willanantakama, wasapnintakama, tilihrantakama wakin
runakuna ñawichanankupaq apachirqanim.
Chikuru wayta willakusqanmantapas yacharquniñam.
1 5 0



munayllachu qampaq karqan. mana haypay atina karqanchu.
Imanasqa. S asachakuyman apasurqankichu.
llusqirqanki.

Imanasqa.

ñawichasqayki saynata allinchu
7 . Y achayniykipi wiñanaykipaq
4 . Kay taqapi lliw llamkaykunamanta ima yachaykunapiraqtaq aswan
karqan.
1 5 1

7
Usyay mita takyasqa Inti
Taqa
Haykatataq Inti muyuynin wichqakuspa sa
Yachaykuna sapichana
Ñawpa anti suyu llaqtakunapiqa Tiqsi muyu tayta Intita muyuspan
muyuynin wichqakuyqa hatun raymim karqan. Aswan chay raymiqa
manam tusunallapaqchu, mikunallapaqchu, upyanallapaqchu karqan.
Aswanmi llatapa allinninpaq imayna ruraykunata (yarqa, ñan allichay,
chakakuna ruray, wasikuna pirqay, ima) allichakuqku. Kunanqa manañam
chaynañachu. Chaymantapas manañam Tiqsi muyunchik muyusqanta, Tayta
inti muyusqanmanta yachanchikñachu. Chaynaqa, Pacha mama, Inti tayta
muyusqanmanta imata ruraspataq llaqtanchikman yachachiwaq.

a samasqanmanta riqsinchik
Yachay haypana:
Inti raymi ukupi ruraykunamanta
Munachina wichinakuspa rimanakuy.
Inti raymi punchawkuna Tiqsi muyu Tayta Inti muyusqanmanta

llaqtapa allinninpaq rimaq chirwilla qillqasqata ñawichay.
allichikusqanmanta rimaq
Munasqaykimanta huk chirwilla qillqasqata
chirwillata qillqay.
qillqay.
Antaqa rimasqanmanta riqsiy.

I nt i r aym i ukupi r ur aykunam ant a
w ichinakuspa r im anakusunchik
S ipaswan maqta rimasqankuta ñawichaspa rimanakuychik hinaspa

rimanakunaykichikpaq allichakuychik.
Imamantam P acha mama, Inti

muyusqanmantam Kusachiki chayqa karqan.
taytaykiwan
Y achananchikpaq, ¿ imatam
rimarqanki. tapukurqani.
rurachawan?
Chayqa 2 1 kuski Chayqa 2 1

Chayqa
killapim rikurin. kuski killapim
imataq, ima
Kay punchawkunam rikurin. Kay
nisurqankitaq.
llaqtapa allinninpaq punchawkunam
allichakunku. llaqtapa
allinninpaq
allichakunku.
1 . ¿ S ipaswan maqta imamantaq rimanakuchkanku?
2 . Q am, rimasqankumanta yachayta munawaqchu. Imanasqa.
3 . ¿ Maypitaq rimasqankumanta yachaykunata tariwaq? Munasqaykita qillqay.
4 . Y achaykuna tarisqaykita, ¿ pikunamantaq yachachiwaq? Imanasqa.
L likapurapi Q illqasqa maytupi. Q awapayanapi
Aylluykunaman Y achaq masiykunaman.
Masiykunaman L liw runakunaman.
1 5 4

5 . ¿ Imakunatataq yachachinaykipaq rurawaq?
6 . Q am, rimasqankumanta yachayta W ichina. s.

Huk rikchaq
munawaqchu. Imanasqa.
qillqasqam. R una
masinchikkunaman
ima yachaymantapas,
7 . ¿ Maypitaq rimasqankumanta yachaykunata
sasachakuymantapas,
tariwaq? Munasqaykita akllay.
munaymantapas
riqsichiy, yachachiy,
rimapayay.
8 . Y achaykuna tarisqaykita, ¿ pikunamantaq
yachachiwaq? Imanasqa.
T apukuykuna kutichisqaykimanhina, kunanqa akllasqayki runakunaman

yachachiyta qallaykuy. Kaypaq:
• Q allarispalla imamanta rimapayanaykita riqsichiy.

• Q atiqllaman allichakusqaykimanhina
yachaqkunata yachachiy.
• T ukunaykipaqqa, tapukuykunata hawkalla kutichiy.
Y achachinakuyta tukurquspaqa siqisqapi tapukuykuna rikurimusqanmanhina

tupuychik.
Imaynatam rimarqani Arí Mana

Allinpaqchu uyariqniykuna yachachisqayta uyarirqanku.
Allin simiwanchu yachachirqani.
Chuyatachu rimarqani.
U yariqkunapa uyanta qawastinchu yachachirqani.
Allichakusqaymanhina simikunawanchu yachachirqani.
Kusisqachu yachachisqaywan tarikuni.
L liw tapuwasqankutachu hawkalla kutichirqani.
1 5 5

T iq si m uyu T ayt a int i m uyusq anm ant a r im aq
chir w il l a q il l q asq at a ñ aw ichasunchik
S apa watam Mama P acha, T ayta Intita muyusqanmanhina asuykunraq

asurikunraq. L lumpayta asuykuptinmi pachanchik anchata quñirin.
Karuta asurikuptinñataqmi nisyuta chirimun. Ñ awpaqmanta pacham
chay punchawkunapi Apu Intita haywakunku hinaspapas runa hawka
kawsakunanpaq llapa imanku allichayta qallaykunku.
Manaraq ñawichayta qallaykuchkaspa tapukuykuna rikurimusqanmanhina

masiykiwan rimanakustin kutichiychik.
1 . ¿ 2 1 kuski killapi ima ruraykunataq llaqtaykipi rikurin?
2 . ¿ Imanasqaraq 2 1 punchaw kuski killapi T ayta Intita haywakunku?
3 . Q illqasqa qawasqaykimanhina, ¿ ima rikchaq qillqasqataq kanman?
Wichina Chirwina T iqsichana
Q imima S aynata Y achachina
4 . ¿ Imatataq kay qillqasqamanta yachani? Hukninta akllay.
a. ( ) Imatapas yachanichu.
Ch. ( ) R iqsinichu
h. ( ) Manam pitapas rimasqanta uyarirqanichu.
i. ( ) Ima kasqanta riqsinim.
1 5 6

5 . ¿ Ima yachayta munaspaytaq qillqasqata ñawichasaq?
6 . ¿ Imayna sunquyuqraq qillqaq runa qillqasqata qillqarqan?
Kusisqa sunquyuq N anasqa sunquyuq
L lampu sunquyuq Y achakunchu
Imanasqa.
7 . ¿ Imatataq kay qillqasqawan qillqaq runa maskanman? Hukninta akllay.
a. ( ) Ñ awichaqkunam yachachiyta munaspam.

Ch. ( ) Inti raymimanta rimayta munaspan.
h. ( ) Ñ awichaqkunaman rimapayayta munaspan.
i. ( ) Ñ awichaqkunaman yachaysapa kasqanta riqsichiyta munaspan.
8 . ¿ Imamantataq kay qillqasqa rimachkanman? Hukninta akllay.
a. ( ) Inti raymipi rimasqankumanta.

Ch. ( ) Mama pacha tayta inti muyusqanmanta.
h. ( ) Mama pacha intiman asuykusqanmantawa asuykusqanmanta.
i. ( ) Mayqinmantapas rimanchu.
9 . ¿ Imaynaraq kay qillqasqata qillqarqan? Hukninta akllay.
a. ( ) Q illanayasqa sunquyuq.
Ch. ( ) S umaq sunquyuq.
h. ( ) Kallpachakusqa sunquyuq.
i. ( ) Mayqinmantapas rimanchu.
k. ( ) Ñ awpaqllawan.
1 5 7

T apukuykuta kutirqachispaykiqa ñawichaytaña qallayku. Kaypaq:
• 2 qillqasqapa sutinta hinaspa uña sutinkunatawan allinta ñawichay.

• Q illqasqakunapa nisqanwan chirusqakunata tupapachispa ñawichay.
• Q illqasqapa waqtankunapi mana riqsisqayki simikunata tarispayki niyninkuna
maskanaykipaq qillqay.
P acha m am a T ayt a int it a m uyuspan asuykuynin

hinaspa kar uchakuynin
I m anant aq pacha m am a t ayt a int im ant a

kar ut a asur ikupt in.
P acha mamanchik T ayta intimanta llumpayta
karuchakurquptinqa llumpaytam chiriyta
qallaykamun. U sya pacha qallaykuptinmi qasa
pachaman yaykuykunchik.
H aykapit aq usyay chaki m it a q al l aykun.
Ikwarur suyupa urayninpi allpakunapin usyay chaki pachaqa 2 0 - 2 3 kuski
killapi qallaykun. kaymi unaykun 2 0 - 2 3 qapaq inti raymi killakama.
I m aynam kay pachapi P ir u suyupa int in.
C hal a al l pakunapi A nt i suyu al l pakunapi

• P ara pacham. Ipumunam • Manam paraqa kanñachu.
pacham. • Chaki pacham, qasanan pacham.
• Intiqa manam qawakunchu, pipu • T utanqa llumpaytam chirikullan,
pipu puyum harkan. punchawñataqmi nisyuta
• Chirinan pacham. rupakun.
• R upapakuyqa 1 5 ° C kasqanmanta • L asta ritipas chayanmi.
yaqam 1 7 ° C kasqankama chayan. • Chuyay chuyay kicharisqam
hanay pacha qawakun
1 5 8

I m anasq at aq al l in kanm an.
Anti suyupi tiyaq runakunapaqqa, Inti raymiyqa
allinninpaqmi karqan. Kay punchawkunam ñan
allichanapaq, yarqa allichanapaq, chakakuna
ruranapaq, ima rimanakuspa llamkaqku. Achka
ayllukunam hatun kusikuywan ñawpamanta
kunankamapas T ayta intita haywakurqanku.
U syay m it a pacha r aym int a chaninchasuncnik.

Kay pachataqa chaninchaspam haw a
suyukunapi riqsichina. Allin kawsaymi karqan.
Ñ awpaqmantaraqmi ima kawsaytapas kaqninpi
riqsikuqku: yakuta, uywata, sachata, P acha
mamata, muhukunata. Intim, Killam paykunapa
hatun apunkuna karqan . Intiwan Killa hinaspa
P acha mamam paykunata kunankamapas
amachachin.
T iya Wanaku allpapim T ayta intita tukuy
kallpankuwan haywakuqku hinaspa rupayninwan kallpachakuqku.
¡ K usi I nt i r aym i pacha!
https: / / www.g o o g le .co m/ se arch? q= que + e s+ e l+ so lsticio + d e + v e rano + e n& o q= que + e s+ e l+ so lsticio + d e + v e rano +
e n+ & aqs= chro me ..6 9 i5 7 j 0 l2 j 0 i2 2 i3 0 l3 j 6 9 i6 0 l2 .2 1 4 9 6 j 1 j 7 & so urce id = chro me & ie = U T F - 8
Kunanqa, yachay masiykikunawan rimanakuspapas ruraykunataña llamkay.
1 . Q illqasqa ñawichasqaykimanhina, huk kaqnin rimay qapaq raymiwan tupaqta akllay.

a. Inti raymi pachapiqa chala allpapiqa intiqa manam qawakunchu.
ch. Kay punchawkunaqa chala llaqtataqa nisyutam rupakun.
h. Anti suyutaqa llumpaytam parakun.
i. Intitaqa 2 1 aymuray killapim rayminku.
1 5 9

2 . Huk qillqapa kaq simikunawan kay tiqita huntapay.
U syay mita solsticio pacha
hatun ruray hatun ruray hatun ruray
P iru suyupi rikurin
3 . R imaykuna nisqanmanhina chiqa (c h) llulla (l l) qillqata qillqay.

• Intimanta tiyasqanchik allpa asurikuptinqa chala allpataqa chirinmi. ( )
• Intimanta allpa asuykuptinqa para pachamanmi yaykunchik. ( )
• Q apaq R aymipiqa ñawpamantaraq mama killaman haywakunku. ( )
• Ispañulkuna yachayninchikuna qunqachiyta manam atirqakuchu. ( )
• Q apaq raymipiqa runakunapa allinninpaqmi imatapas ruraqku. ( )
1 6 0

4 . Ñ awichasqaykipi mana riqsisqayki simikuna tarisqaykita siqisqapi qillqaspa
niyninta qillqay.
Mana riqsisqa simikuna Mana riqsisqa simikuna
5 . ¿ Imapaqtaq qillqaq qillqasqapi chirusqakunata churarqa?

a. Q illqasqapa sunqun allinta qimistin willakunapaq.
ch. Q illqakuna sumaqchata qawakunanpaq.
h. R apipi yuraqkuna mana qawakunanpaq.
i. Allin kusikuywan ñawichaqkuna qawananpaq.
6 . Q illqasqa qawasqaykimanhina, ¿ ima rikchaq qillqasqataq kanman?
Wichina Chirwina Q imima S aynata
7 . Chirwina qillqaspa rikchayninkunata qillqay:
8 . Ñ awichasqayki qillqasqamanta, ¿ ima niwaqtaq?
9 . Ñ awichasqayki, qillqasqayki, sapa punchaw kawsakuyniykipi imallapipas

yanapasunkimanchu. Imanasqa.
1 6 1

P urimusqaypi yaqalla chinkamuni.

Q ampas puñusqaykipi yaqalla
yanaykiwan saqirqachikunki.
Chayllachu, paypas tususqanpi
sarurqachikun.
Maypi q apaq r im ay hukm anyachisq a r im ay
¿ Maqta rimasqanpi hayka rimaykunatataq tarinki? Hukninta akllay.
3 4 2 1
Maqta rimasqanpiqa kaykunam chay rimaykuna.
1 . P urimusq aypi yaqalla chinkamuni.

2 . Q ampas puñusq aykipi yaqalla yanaykiwan saqirqachikunki.
3 . P aypas tususq anpi sarurqachikun.
Kunanqa, sapa rimaypa sayayninta riqsichisqaykichik.
Q awasqaykichikmanhinaqa, rimay qallaykuq rimanamanmi – sq a hinaspa – pi

huntachiqkunata churana (p urimusq aypi, puñusq aykipi hinaspa tususq anpi)
Hamuq rimaykunatawan ñawichaykuy hinaspa – sqa chaymanta – pi

huntachiqkunata llusiykuy.
• P ukllasqaykipi qachachakunki.
• L lamkasqanpi qipamurqan.
• R imasqaypi pisipani.
• Mikusqanpi yaqalla qiqiparqun.
1 6 2

Q am, yachachisqay rimaykunatahina qillqayta munawaqchu. Chaynaqa sumaq
rimaykunata qillqay:
•
•
•
•
Maypi q apaq r im ay hukm anyachisq a.

– sq a, hinaspa – pi
tukupaq huntachiqkunawanmi kay rikchaq
rimaykunataqa qispichinchik.
T ukuykunanchikpaqñataq hamuq rimaykunata tapukuq rimaykunaman tikraykuy.
Chaskiq rimaykuna T apukuq rimaykuna

P ukllasqaykipi qachachakunki. P ukllasqaykipi qachachakunkichu
L lamkasqanpi qipamurqan.
R imasqaypi pisipani.
Mikusqanpi yaqalla qiqiparqun.
Q ichwa simipiqa, hakarayachiq rimay nisqanchiktaqa winku kaspichawanmi (´)

qispichinchik. Kaypaqmi rimana takyachiq simipa tukuq luqyananman churaykuna,
manachayqa rimaypa rimanan tukuq luqyananman churaykuna.
K aynat a:
• Chaynaqa kanki, atatá w.
• Manayá , chaymanqa riymanchu. Manchakuniyá .
• Amayá , chaynatañaqa kuyawaychu.
• Chaynayá kachun.
1 6 3

I w r upa suyupi al l pa m uyusq anm ant a r im aq
Manaraq hamuq qillqata ñawichachkaspa tapukuykunata kutichiy.
1 . ¿ Q illqasqapa sutinta qawaspa, imamantaraq qillqasqa rimanman?
2 . ¿ Imapaqtaq qillqasqata ñawichawaq?
Ñ awichayña. Mana riqsisqayki simikunata tarispayki siqiykuy hinaspapas sasa

aypana rimaykunata tarispapas waqtachanpi munasqaykita qillqay.
Inti raymi punchawkuna tiqsi muyupi rurasqanku

Qillqasqa tikraq: Clelia Violeta Pineda Matamoros
Awya Y ala allpapi tiyaq llaqtakuna hinaspa T iqsi muyupi tiyaq llaqtakunapaqa
manam hukllachu puriynin. Ikwarur siqipa urayninpi kaqkunaqa 2 1
kuski killapiqa aswanmi intimanta asurikunku, Ikwaturmanta hanayninpi
kaqkunañataqmi Intiman asuykunku.
P achaknintin ñawpa pachamantaraqmi Iwrupa kaq suyukunaqa P uquy raymi
killapi 2 1 punchawmanta 2 5 punchawkama imaymana raymikunata ruranku.
Imaynanpitaq kay raymikunataqa ruranku.
S uyunchikpi allpa Intimanta nisyuta asurikuptinqa hanay artiku riti
allpakunapiqa sasatam pacha achikyamunqa, puquy raymi killapi 2 1
punchawmantam ichaqa allpa Intimanta karuchakunakama allinllamanta
punchaw unaykuyta qallaykunqa.
1 6 4

Kay punchawkunam inti musuqmanta paqarimusqanta rayminku. P unchawmi
tutayta atipam kayraykum rayminku. Kaykunam chay raymi rurasqankuna:
T aytacha Hisukupa yurimusqan punchaw.
R umanukuna Hisukupa yurimusqan punchaw allpanchikkunapi manaraq
raymiptinkuqa kallpawanmi tayta Intita llaqtanchikkuna raymirqanku. Ispaña
runakuna hamurquspankuñam rayminchikkunata tikraparqurqaku.
W inl anr iya, N ur w iha hinaspa S uw isya
Iwrupa suyu hanayninpi llaqtakunaqa Inti kawsarimusqantaqa Inti
amachaqpa apuntam yuyarinku. “ B e iwe ” sutiyuq, kawsay mirachiq, kawsay
qaliyachiq apum karqan.
Willakusqanmanhinaqa “ B e iwe ” wawanwan kuska hanay pachapi rinupa
waqranpi puriqku, kaynas sachakunata allpata mirachiqku. Kayraykus
rinu uywata wañuchispanku puñunakunata hawka kanankupaq ruraqku.
Chaynallataqsi “ B e iwe ” sutinpi wasinkupa punkunta miskikunawan,
mantikillakunawan llusiqku.
H apun
Inti paqariq hatun suyupiqa Amatirasu Intipa apunmanta rimaq ñawpa
willakuymi kan. Amatirasupa turinsi, S usanuwu sutiyuq hanay pachapi huk
putruta wañurqachispan paninpa yachanan wasiman qaranta wischurqamusqa.
Chaysi wischurqachikusqa, Amatirasuñataq machaypi wichqarqachikusqa
hinaptinsi T iqsi muyumanta inti chinkarqusqa.
P akist an
P akistan llaqtapi kawsaq runakunaqa hatun kuraq “ D e z ao ” sutiyuq apu
kutimuptinmi intita rayminku. Kaypaqmi puqusqa warmikunawan warmi
warmakuna sumaqta armakuspanku chuyachakunku, qarikunañataqmi yakuta
umankuman tallikunku. Kawrakunata nakaspankum yawarninta chuyachasqa
warmikunaman hinaspa qarikunaman talliykunku hinaspañataqmi kañasqanku
yantaman asuykuspanku tusunku takinku ima.
https: / / www.e uro papre ss.e s/ so cie d ad / no ticia- ce le b racio ne s- trad icio ne s- so lsticio -
inv ie rno - 2 0 1 4 1 2 2 1 1 5 0 5 1 0 .html
1 6 5

Q illqasqata ñawicharquspaykiñataq tapukuykunata kutichiy.
1 . ¿ Imansqataq qillqasqapi kaynata nin? : “ Awya Y ala allpapi tiyaq llaqtakuna

hinaspa T iqsi muyupi tiyaq llaqtakunaqa manam hukllachu puriynin” .
2 . Allpa intiman asuykusqanmanhina asurikusqanmanhina Ikwatur siqi

urayninman hanayninman kaq llaqtakuna imaynataq tarikun. Hina kaqllachu.
Ikwatur siqi urayman Ikwatur siqi hanayman
3 . Mana riqsisqa simikuna tarisqaykita hamuq siqisqapi qillqay hinaspa

niyninmanta rimanakuychik.
Mana riqsisqay simikuna Mana riqsisqay simikuna
4 . Q illqasqapi rikurimuq llaqtakunapa iñiyninkunamanta, ¿ ima niwaqtaq?
5 . ¿ L laqtaykichikpiqa ima ñawpa willaykunataq Inti raymi punchawmanta rimaq

rikurimun?
1 6 6

Munasq aykim ant a huk chir w il l a q il l q asq at a q il l q ay
C hir w il l a. s. Huk rikchaq qillqasqa.

Kay rikchaq qillqasqaqa wichina
sutiyuq qillqasqapa ukunpim tarikun.
Chirusqakunawan qillqasqata
taqruspam sumaq qawakuqta
imamantapas willan.
Manaraq qillqachkaspa chirwillapa sayayninta riqsiykuy. Kallpawan qawapayay.
Chirwillaqa U man
kayna uyayuqpas
kanmanmi, Q illqa
huk uyayuqpas
kanmanmi.
Aswan imayna S iqi
kaspanpas
chirusqawan
Q illqa
qillqasqam kuska
kananku.
http/ wmmmwnnw/ nnnnintipakusikuyni... P aqarinan
1 6 7

Ñ am chirwillata ñawicharqunkiña, ñam chirwillapa sayanintapas riqsirqunkiña,
kunanqa huk chirwillata qillqanaykipaq allichakuy.
T apuykuna K ut ipaykuna
¿ Imamantam chirwilla
rimanqa?
¿ Imapaqtaq chirwillata
qillqayman?
¿ P itaq chirwillapi rimanqa?  R imaqmi rimanqa. ( )
 U yarirqmi rimanqa. ( )
¿ Hayka chirusqakunataq
chirwillapi rikurinqa?
Kaykama riqsisqa
musuq simikunawanpas
qillqsaqchu.
¿ Imaynataq chirwillata Y achachiqhina ( ) Asichiqhina ( )
qillqasaq? Willakuqhina ( ) R iqsichiqhina ( )
¿ P ikunataq chirwillayta
ñawichanqa?
Chirwilla qillqanaypaq,
¿ maykunapitaq
yachaykunata maskasaq?
¿ Maynintakamam - Wiswukpi ( )
chiqichinki qillqasqayki? - L lipya willanapi ( )
- Istahrampi ( )
- Witakurapi ( ) - L liwchanpi ( )
Allichakusqaykimanhina, mayqin munachisqaywanpas chirwillata qillqayta

qallaykuy.
1 6 8

1 6 9

Q illqasqaykita tukurquspañataq paqarichasqaykita tapukuykunamanhina
chakatawan kaqninpi chakaykuy.
Y achay qillqasqa paqarichisqay munaychu qawakuchkan.
Q illqasqaypi, qallaykuq wachuqa ñawichaqkuna
munachiqhina qillqasqachu tarikun.
Chirwilla qillqasqa paqarichisqaypi imapas maypi rurakusqan
rikurichkanchu.
Chirwilla qillqasqa qispichisqay ñawichaqpa sunqunta
suwarqunmanchu.
Chirwilla qillqasqapa sutin kachkanchu.
Chirwilla qillqasqay siqiyuqkunachu kachkan.
Chirwilla qillqasqa paqarinanpa sutin kachkanchu.
Q illqasqaypi chikukuna kaqninpichu rimaykunata rakichkan.
T upukusqaykimanhina imakunapitaq pantarqusqanki. Chayta sumaqta qawapayay:


Kay qillqana maytu tukuyninpim yuraq rapikunata tarinki. Chaypi chirwilla
chuyachasqataña paqarichiy.
1 7 0

allichakuy.
1 . P D F nisqanpi qillqasqaykita musuq huñu paqarichisqaykiman apachiy.
2 . L laqta llikachaq ruranakunaman churay. Witakuraykimanpas churay (m ana

yuyaspaqa 6 taqapi yachachisusqaykita yapamanta ñawichay).

kutichiy.
1 7 1

A nt aq a r im asq anm ant a r iq sisunchik
R unakunapa rimasqanta ñawichaychik hinaspa nisqankuta rikchanawan
tupachiychik. Chaymantañataq tapukuykunmanhin rimanakuspa kutichiychik.
Manachu yachanki, T umas.

Chayqa mana paramunanpaqmi.
Kay punchawkunaqa
T aytay, P uquy pachapiqa
usyakamunqam, wayrapas qasapas
imapaqtaq pukay pukaycharaq
mana kaqninpi hamuwasunmi
antaqakarqamun.
chaypaqa allichakunam.
1 . Kayna sumaq hanay pacha churakusqanta qawarqankichu. Willakuy.
2 . ¿ Ima punchawkunataq, ima killakunapitaq kayna puyukuna qawakun?
3 . T ayta mamaykipas kuraq ayllukunapas kayna puyu qawakuptin, ¿ imatata ninku?
1 7 2

P uquy pachapi, inti siqaykuyta puyu antaqakusqanmanta willachikunaykipaq tayta
mamaykitapas, kuraq runakunatapas mañakuy.
1 . ¿ Ima ninantaq antaqa? N isusqaykita qillqay.
2 . ¿ Ima punchawkunataq puyu pukayan?
3 . ¿ P uyu antayasqan, puyu pukayasqan imatataq willakun?
4 . ¿ Q am, puyu nisyuta pukayaspan mana paramunan willakusqanta

qawarqankichu?
5 . ¿ P itaq chay yachayta yachachisurqanki? Imanasqa.
P uquy pachapi, inti wichiykuyta, chisinkuy

pachata hanay pachapi puyukuna rupaypa
kanchanwa nisyu pukayayninqa para
ayqikunanpaqñam. U syay pachaman
yaykusqanchiktañam willakamun.
1 7 3


yacharqani.
Chirwilla qillqasqatapas imapaq ñawichasqayta yachastinñam

ñawicharqani.

chirwilla qillqasqayta riqsirqachiniñam.

Chirwilla qillqasqa ima kasqantapas riqsirquniñam.
Chirwilla qillqasqa ukunpi huk rikchaq rimaykunatapas

riqsirquniñam.
Chirwilla qillqasqa imayna qillqana kanantapas riqsirquniñam.

Allichakusqaymanhinam chirwilla qillqasqata qillqarqani.
Chirwilla qillqasqaypi pantaykuna allichanaypaqpas

Chirwilla qillqasqaytapas witakurantakama, llipya

willanantakama, wasapnintakama, tilihrantakama wakin
runakuna ñawichanankupaq apachirqanim.
Antaqa ima willakamusqanmantapas yacharquniñam.
1 7 4


munayllachu qampaq karqan. mana haypay atina karqanchu.
Imanasqa. S asachakuyman apasurqankichu.
llusqirqanki.

Imanasqa.

ñawichasqayki saynata allinchu
7 . Y achayniykipi wiñanaykipaq
4 . Kay taqapi lliw llamkaykunamanta ima yachaykunapiraqtaq aswan
karqan.
1 7 5

8
Wamanikunawan kuskachak u
Taqa
Imaynataq apunchikkunawan r
Yachaykuna sapichana
Ispaña runakuna allpanchikkunaman yaykumusqanku pacham M
Apunchikkunapa wasinkunata chinkachiyta munaspanku
Ha
tuñiparqurqanku. Chayraykum kay qipa watakunaqa yaqa lliw anti
kus
llaqtakunapi manaña Waka ima kasqanta yachankuñachu, maypi Waka rim
kasqanta yachankuñachu. hin
wa
Kayna kaptinqa, apunchikkunawan rimanakunanchikpaq, rik
qaywakunanchikpaq imaynataq yapamanta llaqtanchikpi kaqraq rim
wakakunata rikurichichwan, kallpachachichwan.

k uy
n rimanakunchik
Yachay haypana:
Wakakunapa, Apukunapa wasin
Munachina rikurichimunapaq rimapayay.
Hawa taytachawan Hawa iñiykuna iñiyninchik

kuska apunchikkuna sarupasqanmanta yachay rimasqata
rimanakunanpaq ñawichay.
hinaspa apunchikkunapa
wasinkuna yapamanta Antin iñiyninchikkunmanta rimaq huk
rikurimunanpaq llaqtata yachay rimasqata qillqay.
rimapayan.
Musquypi Apukuna runakunawan
rimanakusqanmanta yachay.

W akakunapa, A pukunapa w asin
r ikur ichim usq ankum ant a
r im anakusunchik
Manar aq r im apayayt a q al l aykuchkaspa chir usq akunat a q aw aspar aq
m asiykikunaw an r im anakuychik.
1 . ¿ Chirusqakunapi runakuna imatataq rurachkanku? R imakuychikhinalla.

2 . ¿ P iwantaq rimanakuchkankuman? R imankuspa qillqaychik.
3 . ¿ L laqtaykipi mayqin chirusqapi rurasqankutataq ruranku?
4 . ¿ Mayqin chirusqamantataq rimayta munawaq? Chayta akllay.
5 . ¿ Imaraykutaq chay chirusqata akllarqanki?
1 7 8

6 . ¿ P ikunatataq rimapayankiqa? S utinkunata qillqay.
7 . ¿ Imaynatataq akllasqayki chirusqamanta rimapayanki?
Q imipayaspa P inqaspa
8 . Maykunapitaq rimapayasqayki qiminaykipaq yachaykunata maskanki?
L likapurapi Maytukunapi T apuspay L liwpi
9 . ¿ R imapayasqaykita imakunawantaq yanapachikunki?
1 0 . ¿ R imapayasqaykita imakunawantaq yanapachikunki?
1 1 . ¿ Hayka unaytaq rimapayanki?
Kunanqa allichakusqaykimanhina rimasqaykita allinta qimistin wakinkunaman

rimapayay.
Amam qunqanikichu llapa ima rimasqaykim kay simikunaman qatinan: kayrayku,
chayrayku, chaymi, chaynapiqa hinaspapas kay tapukuyman imanasqa.
R imapayayta tukurquspaykiqa rimasqaykita tupuy.
I m aynat am r im ar q ani Arí Mana

L liw uyariqkuna uyarinanpaqhinachu rimarqani.
Allin chuyata rimastinchu rimarqani.
Chirusqa akllasqayta munasqaymanhina amachastinchu
rimarqani.
T apuwasqankuta hawkallachu kutichirqani.
R unakupa uyanta qawastinchu rimarqani.
1 7 9

K ar u l l aq t am ant a ham uq kuna iñ iyninchik
suchuchiy m unasq ankum ant a q im im at a
ñ aw ichasunchik
Manaraq hamuq qillqasqata ñawichachkaspa tapukuykunataraq kutichiy.
1 . Q illqasqapa sutinqa kaymi: “ Apu wamaninchikunapa

rimaynin” R ikchananñataqmi killinchu. ¿ Imamantaraq
2 . ¿ Imatataq kaymanta yachani? P isillata qillqay.
3 . ¿ Imapaqraq hamuq qillqasqata qillqarqan?

Q imima. s. Huk rikchaq qillqasqa.
Hukninta akllay. Imamantapas yachaykuna,
( ) Willakuyta chayachiwananchikpaq. runakuna, maytukuna nisqanpi
( ) N iwasqanchikta ruranapaq. qimipakustin amachaspapas,
( ) R imayninta qiminanpaq. pinqaspas hukkunaman
rimapayay. R imanaqa rimaq
( ) Ima kaqmanta riqsinapaq.
runapim qillqasqa kanan.
4 . ¿ Ima rikchaq qillqasqataq ñawichanki? Hukninta akllay.

( ) Chirwilla ( ) Q imima
( ) Y achachina ( ) Kamachina
Kayrayku:
5 . ¿ Ima yachayta munaspaytaq qillqasqata ñawichasaq?
6 . ¿ Imapaqtaq qillqasqata ñawichasaq?

( ) Y achayniy wiñachinaypaq. ( ) Asikunaypaq
( ) R imasqanta pinqanaypa. ( ) Hukkunaman rimapayanaypaq.
1 8 0

T apukuykuna kutichiyta tukurquspaykiqa ñawichaytaña qallaykuy. Kaypaq:
1 . Ñ awpaqata masiykiwan wachukunata mitanakustin ñawichay Hina

qipanmanñataq sapallayki rimastin ñawichay.
2 . Mana riqsisqayki simikunata siqistin kuraq rimaykunata llusiy.
3 . P antasqa simikunapas, rimaykunapas kaptinqa waqtanpi pantaykun tarisqaykita

qillqay.
A pu w am aninchikunapa r im aynin
T inkuyachiq: Cle lia V io le ta P ine d a Matamo ro s.
L laqtanchikkunaqa hatun, uchuy, malta urqukunapa chawpinpim tarikun.

Chay urqukunam harkawanchik. Chay urqukunaqa wamanikunapa wasinmi.
Wamanikunaqa imaymana uywaman tikrakuspanmi watukamuwanchik.
Chaymi kanankamapas runa masinchikkuna killinchuta qawaspankuqa
chukunkuta urqukuykuspankuraq rimakuykunku. Imanasqa, urqupi tiyaq
wamanim killinchuman tikrakamuspa
watukamuwanchik. L laqtanchikqa
Apukunawanmi sumaqta rimanakurqanku.
Kuskam uywata, tarpuyta, imatapas
uywarqanchik. Imapas paykumapam karqan
chaymi allinta mirachiqku, ñuqanchikqa
uywayllam uywarqanchik. Ispañulkuna
chayamusqanmanta pacham manaña
ancha sumaq rimanakuy paykunawanqa
kanñachu, aswanmi iñiyninchikkunaqa
qipanchakuchkanña.
Imaynanpitaq kaynata nini, kaynapim: T ayta R istupi iñiq runakunam

urqukunapi iñiqkuna ñawpaqman puririnanta mana munarqankuchu; millay
yanqa iñiykunam nispam michakurqanku. Watakuna ripusqanmanhina Ispaña
runakunapa hinaspa anti runakuna iñiyninkuqa hukllawakurqunñam.
1 8 1

Chaynapim urqukunapa umankunapi, kaypi chaypi chakanakunata
churarqurqanku. Chaytaqa kunankamapas llaqtaykichikpi qawankichikmi.
Kaynaqa qiparqun ispañul runakuna ancha atiqniyuq kasqankuraykum.
Ñ uqaykupam chiqa taytachaqa qamkunaqa saqrapim, supaypim iñinkichik nispa.
Chaynallataqmi anti suyupi yachaq runakunaqa huk iñiyman

kumunninchikunata yaykurqachisqankuraykum Apunkunawan manaña
rimanakuchkankuñachu. Arwintistakuna, pinti kustalkunaqa, imayna rikchaq
iwanhilyukunam, llaqtanchikpa umanta tikrarqanchinku. Kunan pacha pastur
nisqankum ñawpa kurakuna rimasqantahina rimanku. Chaymi paykuna kaynata
ninku: “ urqupi iñiqkunaqa saqratam uywankichik supaytam kuyankichik” ,
nispa. Chayta nispanku aswan, kumunkunapa iñiynin chinkachiypi, wañuchiypi
tarikunku.
Chayna kachkaptinpas pichqa pachak wataña ripuchkaptinpas qichwa

llaqtakunapa iñiyninqa hinallaraqmi kawsakuchkan. L laqtanchikpa umanpiqa
kay yachaymi tarikun: “ manam mana harkasqaqa kachwanchu chaymi
kuyakuyninchikta Apunchikkunaman haykuna” . P aykunapa yachayninmanhinaqa
lliw Apukunam sutiyuqkama karqanku: Apu, Hirka, Apu Achachila, Apu Urqu,
Apu Suyu, Apu Ruyal, Awki, Awkillu, Awkikuna, Urqu Taytacha, Tayta,
Machu, Yaya.
P achan mamachikpas mana qulluqta kawsayta haywawanchik, payqa

wawankunatam (r una, uywa, sacha, pisqu, imakunapas) waqaychan. Kayraykum
hawka uyarikunanchik, kuyanakunanchik, uywanakunanchik. Chaymi ñuqanchik
manaraq imatapas mikuchkaspa paymanraq munaykachina, haywaykuna.
Allinta mana uywanakuptinchikqa piñarikuspanmi usyata, chikchita. piña

wayrata, unquykunata apachimun, chaymi mana piñakunanpaq kuyakuyninchikta
quykuna. Apunchikkunaqa, wamaninchikkunaqa ñuqanchikhina runam. Manam
qaqachu, manam rumichu; qaqa kaspanpas, rumikaspanpas kawsankum;
paykunapas kusikunkum, yarqachikunkum, yakunayachikunkum chayraykum
ñawpa llaqtanchikkunaqa paykunapa sutinpi raymiqku, tusuqku, paykunapa
1 8 2

sutinpim imaymana mikuykunata yanukuqku. Chaykunta ruraspankum
aylluhina kawsaskurqanku.
T ukuykunapaqña, wakinkum ninku, urquqa kallpasapam chayraykum

hanaypi yachan, P acha mamañataqmi Wamanipa warmin. Manam liryanakuy
karqachu. Aswanmi nisyuta kunakurqanku, chaymi quñi allpakuna yakumanta
wañunayaptin urqupi tiyaq apukuna waqaspan uraypi churinkuna mana
ñakakunankupaq yakuta apachimuq. Kuyakuy wiqinwantaqmi churinkuna mana
yarqaymanta kanakupaq allpata wachachiq. Chaymi ñawpa iñiyninchik karqan.
P acha mamawan, Apunchikkunawan kuskam runakuna uywanakurqanchik.
N isyutam riqsinakurqanchik, chaymi kunankamapas Apu R asu Willkataqa kuraq
aputahina qawanchik, paymi lliw sullka apukunata kamachin.
Kaywan wichqaykusaq, hawka kawsayqa, kusikuy kawsayqa lliw

muyuriqninchikpi kallpakunawan rimanakustin kawsaymi. Chaymi mana
pitapas qipachanachu, manam pitapas wañusqatahinaqa qawanachu. L liw
muyuriqninchikpi kaqkunam runahina, paykunapas llakikunkum, ñakakunkum
mana allin uywasqaqa. P aykuna llakisqa kaptinkuqa ñuqanchikpas llakipim
tarikunchik. Amaña ñawpa taytanchikkunapa iñiynintaqa pinqaywan
millakuywan qawasunñachu.
https: / / re po sito rio .unh.e d u.pe / b itstre am/ hand le / U N H/ 5 1 9 / T P % 2 0 - % 2 0 U N H% 2 0 HH.CC.S S .% 2 0
0 0 1 2 .pd f ? se que nce = 1 & isAllo we d = y
Kunanqa hamuq ruraykunatañam kutipaspaykipas llamkanki.
1 . Ñ awichaskaykimanhina uray siqisqapi rikurimuq simikunawan rimaykunata

tukupay.
• Chaymi kanankamapas runa masinchikkuna _ _ _ _ _ _ qawaspankuqa
_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ hurquykuspankuraq rimakuykunku.
• Ñ uqaykupam chiqa taytachaqa qamkunaqa _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

iñinkichik nispa.
• Chayna kachkaptinpas pichqa pachak _ _ _ _ _ _ ripuchkaptinpas qichwa

llaqtakunapa _ _ _ _ _ _ _ _ _ hinallaraqmi kawsakuchkan.
1 8 3

• Chaymi _ _ _ _ _ iñiyninchik karqan. P acha _ _ _ _ _ _ _ _ _ , Apunchikkunawan
kuskam _ _ _ _ _ _ _ _ _ uywanakurqanchik.
ñawpa, killinchuta, pachawan, chukunkuta, saqrapim,

runakuna, supaypim, wataña, iñiyninqa.
2 . Q illaqasqapi mana riqsisqa simikuna tarisqaykita siqisqapi qillqaspa

niyninkunta qillqay. Q illqasqa mana yanapasuptiykiqa amawtaykiwan
yanapachikuy.
Mana riqsisqay simikuna Mana riqsisqay simikuna
3 . ¿ Imamantataq qillqasqapa sunqun rimachkan?

a. U rqukunapi kawsaq wamanikunamanta.
ch. Apukunawan runakuna uywanakusqanmanta.
h. Apukuna piñakuspam ñakakuykuna apachimusqanmanta.
i. Ispaña runakuna anti llaqtakunapa iñiynin chinkachiy munasqankumanta.
4 . Kikiykipa simiykiwan, nisqanta mana tikrachispa yapamanta qillqay.

Aswwanmi nisyuta kuyanakurqanku, chaymi quñi allpakuna yakumanta
wañunayaptinqa urqupi tiyaq apukuna waqaspan uraypi churinkuna mana
ñakakunankupaq yakuta apachimuq. Kuyakuy wiqinwantaqmi churinkuna
mana yarqaymanta kanankupaq allpata wachachiq. Chaymi ñawpa
iñiyninchik karqan.
1 8 4

5 . S iqisqapi rikchaq qillqasqata rikchanankunawan tinkuchiy.
Q illqasqa Kamachina Y achachina Wichina S aynata Q imima Chirwilla

R ikchaynin
Chiruyuq.
R imanakuyniyuq.
Q illqayuq chiruyuq.
Kasqanmanhina
riqsichiq.
Y achaykunapi
qimikusqa.
R imaq runapi
qillqasqa.
Q ati qatilla qillqasqa.
Y achachinapaq
qillqasqa.
R unakuna
qawachinapaq.
Maymantapas
ñawichana.
R iqsichinallapaq.
6 . S iqisqapi mañakusqanta tukupay.
K ayna kapt inq a K aym i r ikur im un
Wamanim killinchuman tikrakamuspa

watukamuwanchik...
R istupi iñiq runakunam urqukunapi iñiqkuna

ñawpaqman purinanta mana munarqankuchu;
millay yanqa iñiykunam nispam michakurqanku...
7 . Q illqasqa ñawichasqaykimanta, ¿ ima niwaqtaq?
8 . ¿ Apunchikkunapi, wamaninchikkunapi llaqta masinchikkuna hinalla

iñinankupaq imatata rurawaq?
1 8 5

Q ichw a sim i, r im aypi r akinakusq an
Q ichwa siminchikqa, mayqin simihinapas rimaypiqa manam huk niraqllachu.

Imanasqataq rakinakun, imanasqataq huk simillata runa rimasqanpi huk
niraqkuna uyarikun. Kayqa maypi rimaq runakuna yachasqanmanhinapas,
watanmanhinapas chiqinmi. Kaykunamanta kay taqapi rimanakuykusunchik.
1 . Kayna rikchayniyuq uywatam maypi wiñasqankumanhina runakuna simita

kaynata tuqyachinku.
al l q a Chanka ayllu kaynata riman.
al q a Q ullaw ayllu kaynata riman.
‘ allqa’ Kaynata qillqananchik.
chakr a Chanka ayllu kaynata riman.
chahr a Q ullaw ayllu kaynata riman.
‘ chakra’ Kaynata qillqananchik.
pukyu Chanka ayllu kaynata riman.
puhyu Q ullaw ayllu kaynata riman.
‘ pukyu’ Kaynata qillqananchik.
ut ku Chanka ayllu kaynata riman.
uskhu Q ullaw ayllu kaynata riman.
‘ utku’ Kaynata qillqananchik.
A llq u
Chanka ayllu kaynata riman.
A llq u
al q o Q ullaw ayllu kaynata riman.
‘ allqu’ Kaynata qillqananchik.
1 8 6

uchpa Chanka ayllu kaynata riman.
uspa Q ullaw ayllu kaynata riman.
‘ uchpa’ Kaynata qillqananchik.
T ukr a
t uhr a Chanka ayllu kaynata riman.
t uq r a
t o hr a Q ullaw ayllu kaynata riman.
‘ tuqra’ Kaynata qillqananchik.
kim sa Chanka ayllu kaynata riman.
kinsa Q ullaw ayllu kaynata riman.
‘ kimsa’ Kaynata qillqananchik.
R inr i Chanka hinaspa qullaw ayllu

N inr i kaynata rimanku.
L inl i Q ullaw ayllu kaynata riman.
‘ rinri’ Kaynata qillqananchik.
2 . Q amñataq uyarisqayki huk simikunata iskayllatapas qillqay.
Chanka ayllu kaynata riman.
Q ullaw ayllu kaynata riman.
Kaynata qillqananchik.
Kaynata qillqananchik.
1 8 7

Ñ aw pa R isya ‘ G r e cia’ suyupa iñ iyninm ant a r im aq
Ñ awichanaykipaq kay tapukuykunataraq kutiykachiy.
1 . ¿ Imamantaraq qillqaq rimachkanman? P isillata qillqay.
2 . ¿ Imapaqtaq ‘ G re cia’ - R isya suyupa qillqanta ñawichayman?
Kunanqa yanayasqa rimaykunapa kuraq rimayninta ( sunqunta) taristin ñawichay.
R isya r unakunapa apunkunw an kaw saypi iñ iyninku

T upaykachiq: Cle lia V io le ta P ine d a Matamo ro s
R isya suyupi iñ iyninkupa r ikchayninkuna
Ñ awpaq R isya suyupi kaq runakunam imapas llaqtankupi apakuptin

lliwninku huñunakuqku chaynallataq iñisqanku apukunapas paykunawan kuska
huñunakuqku. Kay llaqtapiqa iñisqanku apukunam llaqtata nisyuta huñuq.
P aykunaqa qichwa suyuhinam achka apuyuq karqanku. Apunkunapa

pampakunan wasi karqam, kaypim imaymana kallpayuq apukuna tiyarqanku.
S apa apum imayna T iqsi muyu paqarimusqanwan riqsisqa karqan. Manataqmi
kallpasapa apuhinachu riqsisa karqanku. S apa apum Ayankunapa pampakuq
wasinmi karqa atiyniyuqkuna kikinku pura rimanakuq. Kayna kasqankuraykum
hawa suyukunamanta chayamuq apukunatapas mana sasachakuspanña
chaskiqku. P aykunaqa, manam huk apukunata chiqnispan rakispan hukta
chaskiqkuchu. P aykunaqa kasqankumanhinam munasqankumanhinam mayqin
apuwanpas rimanakuqku.
1 8 8

Mana wañuqhina riqsisqa apukuna kaspankupas paykunaqa runahina
kallpayuqllas kaqku, paykunapas pantaqkus. Chaysi kikinkupurapas
awqanakuqku, chiqninnakuqku, ayninakuqku ima.
U l im pu pam pana w asipi
P ampana wasipim 1 2 apukuna kawsaqku. Kaymantam imayna runakuna

kawsanankupaq kamachikamuqku, paykunam imayna runakuna yachananta
paqarichiqku. 1 2 apukunamanta kay 1 0 apukuna sapichakusqaña karqanku:
“Zeus, Hera, Poesidon, Ares, Hermes, Hefesto, Afrodita, Atenea, Apolo hinaspa
“Artemisa”. Iskayñataqmi ripuqlla karqanku; kay tawamantam iskayta akllaqku:
“Hades, Dionisos, Demeter, Hestia”.
I m ayna r unakunaw an apukuna r im anakusq anku
R isya runakunaman mana musyakuyllatam Apukunaqa rikurimuq.

Musqukusqanpipas, musyakusqanpipas, qayasqankupipas manachayqa
pawachkaq pisquhinapas qunqaymantam rikurimuq. Apukuna runakunaman
ima nisqantaqa aypanapaqqa yachaqkunawanmi yanapachikuqku.
Ima sasachakuypas llaqtapi rikurimuptinqa apukunatam runakuna

huchachaykuqku, chaymi piñakuyninta chinkachinankupaq imaymanata ruraspa
haywakuqku.
K aynat am apunkunam an r im apayaq ku
• H ayw akuykuna
Imaymana wayukunawan, tantakunawan, miskikunawan, asnaqkunawan,

manachayqa uywakunapa chunchullninta, sunqunta, tullunta, wiranta
kañaspankum apunkunata anchata riqsikuqku.
• C hal l ay
Winuwan, lichiwan, miskiwanmi (p irqamanpas, allpamanpas, wayramanpas)

challaykuqku. Challaspankuqa pipaq imarayku rurasqankuta rimastinmi
challaykuqku. Kayta ruraspankuqa apukunapa sutinpim machaymanpas, miski
mikuymanpas chayaqku.
1 8 9

• C huyachay.
Apukunawan rimaq munaqkunaqa allin chuyayasqa ukuyuqmi kananku
karqan. Manam qarallanchu chuyaqa kanan karqan. S unqunpas, nunanpas allin
chuyay chuyaymi kanan karqan. Hucha kasqanmanhinam malta kuchiwanpas
manachayqa huk uywawanpas chuyachakuqku.
https: / / o cw.unican.e s/ mo d / b o o k/ v ie w.php? id = 8 8 2
Ñ awinchasqaykimanhina tapukuykunata kutichiy.
1 . ¿ Imamantataq qillqasqa riman? Hukninta ruyruspa akllay.

a. Kunan pacha R isya suyupa iñiyninku kawsakuyninmanta.
ch. Imayna R isya suyupi runakuna iñiyninkuna qipachasqankunamanta.
h. R isya suyupi apukunawan llaqta rimanakusqankumanta.
i. Ñ awpaq pachapi R isya suyu imayna apunkunawan rimanakusqankumanta.
2 . Kay taqapi iskay qillqasqakuna ñawichasqaykita tupachispa tukupay.
Q ichw a l l aq t a R isya l l aq t a
Imapitaq iñinku.
Apukuna imaynataq
runakunaman rikurimunku.
Imakunawantaq
haywakunku.
Hayka aputaq kan.
3 . ¿ Ñ awichasqaykita qam, ima sutiwantaq sutichawaq?
4 . Ñ awichasqayki sunquykipaqhinachu. Imanasqa.
1 9 0

Munasq anchikm ant a huk q im im at a
q il l q asunchik
Y achaq masiykiwan kuska tapukuykunata ñawichaspaykichik rimanakuychik
hinaspa rimanakusqaykichikmanhina tapukuykunata kutichiychik.
1 . Imamantataq qillqayta munanki, hukninta akllay.
Hawa llaqtakunapa iñiyninkunamanta.
Q ichwa llaqtapa apunkuna imayna qawasqanchikmanta.
Ispaña runakuna iñiyninchik chinkachiy munasqankumanta.
Wakakunamanta, apachitakunamanta, saywakunamanta.
Hukmanta:
2 . ¿ Imaraykutaq chaymanta qillqayta munanki?
3 . ¿ Q illqanaykipaq akllasqaykimanta imatataq yachanki?
4 . ¿ Imakunapitaq qillqanaypaq qimikusaq? Chaykunata riqsichiy.

a.
ch.
h.
i.
1 9 1

5 . ¿ P ikuna ñawichanantataq munanki?
6 . ¿ Ima rikchaq simikunawantaq qillqanki?
7 . ¿ Imaynatataq qillqasqayita wakinkunaman riqsichinki?
Q imima qillqasqapa sayayninqa wichinapa hinallam. Chaymanhina qillqayta

qillqanaykichikpaq yapamanta yuyaykuchik.
Q imimapa sutin.
Q al l aykuna: Kaypim imamanta

. rimanaykita, rimasqaykipa sunqunta
riqsichina. Q allaykuq wachupim
kayta qillqana.
. Q ispichina: Q atiq
wachukunapiñataqmi rimasqaykipa
sunqunta sayapayaspapas
pinqaspapas qillqanayki. Q ampa
. hamutasqaykitam qillqanayki.
W ichq ana. Kay tukuq wachupiqa

rimasqayki uyarichikuqhinam,
.. uyariqkunapa sunqun
tikrachiqhinam rimapayana.
1 9 2

Kunanqa umachasqaykimanhina allichanapaqraq kaq qillqasqata qillqay.
Q illqasqaykiqa chuya chuyam kanan. Allinta qillqanaykipaqqa yuyaymanaykuy.
Kaypi qallaykunata qillqa.
.
Kaypi qispichinata qillqay.
1 9 3

Kaypi wichqanata qillqay.
Q illqayta tukurquspaykiqa qillqasqaykichikta qawapayaykuychik; kaypaq

kaykunata ruraychik.
1 . Manaraq yachaq masiykiman qillqasqaykita qaywachkaspa hamuq

tapukuykunata kutichispayki qillqasqaykita qawapayaykuy. Kasqanmanhina kay
(X ) qillqawan chakataykuy.
1 9 4

Y upa R imaykuna Arí Manam
1 U machasqaymanhinachu qillqarqani.
2 Q illqay qallaykuq wachupiqa rimasqaypa sunqunmi
chuyay chuyay qillqasqachu kachkan.
3 R imay munasqayqa sumaq willakusqam tarikun.
5 Q illqasqayqa allin chuyay chuyaymi tarikun. Manam
pantaykuna kanchu.
6 Q illqasqayqa munaychu kachkan.
7 Akllasqay runakunapaqhinam qillqasqay simikuna
tarikun.
8 Ñ awpa taqakunapi musuq simikuna yachasqaypas
qillqasqaypi kachkanmi.
1 . P antaykuna tarisqaykita allicharquspaykiqa huknin qillqaq masiykiwan

ayninakuychik. P ay qampata ñawichanqa, qamñataq paypata ñawichanki.
2 . Mana pinqachiqhinalla allillamanta ñawichaspa pantaykunata tarispaqa, imayna
allichanaykichikmanta rimanakuychik.
3 . Masiykipa nisusqaykimanhina, qillqasqayki tupusqaykimanhina pantaykuna
kaptinqa imayna allichanaykita hamutay.
Masiyki pantaykuna tarisqanmanhina willasusqaykiwan yapamanta qillqasqaykita

allichay. Kay qillqana maytu tukusqqanpim yuraq rapikuna kachkan, chaypiña
qillqanki. Kaypaq:
• Iskay kimsa kutita qillqasqaykita ñawichay.

• Allinta yuyaymanaspa simikunata qillqay.
Q illqanaykipaq umachasqaykimanhina runa akllasqaykikunaman ñawichananpaq
allichakuspa apachiy.
1 . Q illasqayki P D F qawakunanpaq tikrayta ama qunqankichu.

2 . Ñ am wiswuknintakama, llipya willanantakama, witakurantakama, huk runakuna
ñawichananpaq apachiyta yacharqunkiñam. Chaynaqa kimsanmanpas P D F
qawakunanpaq tikrasqa llamkayniykita churawaqmi.
kutichiy.
1 9 5

K il l inchuw an yachaq kuna
r im anakusq anm ant a
r iq sisunchik
R unapa rimasqanta ñawichay hinaspa tapukuykunata kutichiy.
1 . ¿ Imatataq runa qawachkan?
2 . ¿ P iwantaq runa rimachkan? Imanasqa.
1 9 6

3 . ¿ Q am, pitapas killinchuwan rimaqta qawarqankichu? ¿ Ima nispataq rimapayan?
Killinchuwan runa rimanakusqanmanta yachanaykipaq huk yachaqta tapukuy.
1 . ¿ Killinchumanta rimapayasunaykipaq pitataq maskanki? S utinta qillqay.
2 . Akllasqayki runa yachachisunaykipaq, ¿ ima nispataq asuykunki?
3 . ¿ Imaraykutaq killinchuta qawaspan chukunta urqukunku? N isusqaykita qillqay.
4 . Killinchuwan rimanakunkuchu. ¿ Ima nispataq rimanakunku?
5 . Q am, iñinkichu killinchupi icha manachu. Imanasqa.
Apunchikkunaqa, wamaninchikkunaqa ima uywamanpas tikrakuspanmi

qunqaymanta may kasqanchikman watukamuwanchik. Y achaqkunapa
yachachiwasqanchikmanhinaqa killinchuman tikrakuspas kuskachawanchik.
Kayraykum ñawpa ayllunchikkunaqa nisyu kuyakuywan rimakuykuqku. Allin
samim killinchuqa. Kay yachaytam qipa runakunaqa yachanchikñachu.
1 9 7


Kasqanmanhina, ar í simimanpas m anam simimanpas chakaykuy.
Amawtaytapas, tayta mamaytapas, yachaq masiykunatapas yachay

rimasqa qillqasqayta ñawicharqachiniñam.
L lamkay qallaykuyllanpiraqmi ima ruranayta allinta yacharqani.
Q imima, Apunchikkuna imayna kasqanmanta kallpawanmi

rimapayarqani.
Hawa iñiykuna, iñiyninchik sarupasqanmanta qimima qillqasqata

kallpayuq rimaykunata taristin ñawicharqani.
Q illqasqa ñawichasqaymanta tapukuykunataqa,

mañakusqanmanhinam, allinta hamutaspa kutichirqani.
Q imima imaman tinkusqanmantapas riqsirquniñam.
Q imima ukunpi huk rikchaq rimaykunatapas riqsirquniñam.
Q imima sayaynintapas allintañam riqsirquni.
Huk llaqtapa yachayninkunamanta qillqasqtapas kallpayuq

rimaykunata taristinmi ñawicharqani.
T aqapi rikurimuq qillqasqakunata tupachistinmi yachayniykunata

allinta takyachirqani.
U machasqaymanhinam huk qimima qillqasqata qillqarqani.
Chuya qillqa qispichinaypaq ñawpaq qillqasqatapas qatiparqanim.
Q imima qillqasqaytaqa, wiswuknintakama hinaspa

witakurananakama wakin runakuna ñawichanankupaq
apachirqanim.
Imayna iñiyninchikkuna hawa runakuna chinkachiyta

munasqankutapas yacharqunim.
Killinchu imarayku ayllunchikkuna nisyu kuyasqakutapas

yacharqunim.
1 9 8


allichapanaykipaq allinta yuyaymanay.
Kutichiy:
1 . Kay taqapi rurasqaykikuna qampaq 3 . Kay taqapi lliw llamkaykunamanta

allinchu karqan, imallapipas mayqintaq aswan allin qampaq
yanapasunkichu. karqan.
2 . L laqtanchikpi imaymana iñiykuna 4 . Kay taqapi mayqin llamkanallapas

taqrunakustin hawka purisqanku mana aypay atina karqanchu,
allinchu qampaq kanman. sasachakuyman apasurqankichu.
Imaynatam sasachakuyta
chinkachirqaki.
5 . Kay taqapi llamkasqaykita kuyakuywanchu rurarqanki. Imaynataq kay taqipi

llamkaywan tarikurqanki. Imanasqa.
1 9 9

CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA

2 0 1

2 0 2

2 0 3

2 0 4

2 0 5

2 0 6

2 0 7

2 0 8

2 0 9

2 1 0

2 1 1

2 1 2

2 1 3

2 1 4

2 1 5

2 1 6

2 1 7

2 1 8

2 1 9

2 2 0

2 2 1

2 2 2

2 2 3

2 2 4

2 2 5

2 2 6

2 2 7

2 2 8

2 2 9

2 3 0

2 3 1

2 3 2

2 3 3

2 3 4

2 3 5

2 3 6

El 22 de julio de 2002, los representantes de las conformamos esta sociedad, nos sintamos parte
organizaciones políticas, religiosas, del Gobierno de ella. Con este fin, el Acuerdo promoverá el
y de la sociedad civil firmaron el compromiso acceso a las oportunidades económicas, sociales,
de trabajar, todos, para conseguir el bienestar y culturales y políticas. Todos los peruanos tenemos
desarrollo del país. Este compromiso es el Acuerdo derecho a un empleo digno, a una educación de
Nacional. calidad, a una salud integral, a un lugar para vivir.
Así, alcanzaremos el desarrollo pleno.
El Acuerdo persigue cuatro objetivos
fundamentales. Para alcanzarlos, todos los 3. Competitividad del País
peruanos de buena voluntad tenemos, desde el Para afianzar la economía, el Acuerdo
lugar que ocupemos o el rol que desempeñemos, se compromete a fomentar el espíritu de
el deber y la responsabilidad de decidir, ejecutar, competitividad en las empresas, es decir,
vigilar o defender los compromisos asumidos. mejorar la calidad de los productos y servicios,
Estos son tan importantes que serán respetados asegurar el acceso a la formalización de las
como políticas permanentes para el futuro. pequeñas empresas y sumar esfuerzos para
fomentar la colocación de nuestros productos
Por esta razón, como niños, niñas, adolescentes o en los mercados internacionales.
adultos, ya sea como estudiantes o trabajadores,
debemos promover y fortalecer acciones que 4. Estado Eficiente, Transparente y
garanticen el cumplimiento de esos cuatro Descentralizado
objetivos que son los siguientes: Es de vital importancia que el Estado cumpla
con sus obligaciones de manera eficiente y
1. Democracia y Estado de Derecho transparente para ponerse al servicio de todos
La justicia, la paz y el desarrollo que necesitamos los peruanos. El Acuerdo se compromete a
los peruanos sólo se pueden dar si conseguimos modernizar la administración pública, desarrollar
una verdadera democracia. El compromiso del instrumentos que eliminen la corrupción o el uso
Acuerdo Nacional es garantizar una sociedad indebido del poder. Asimismo, descentralizar el
en la que los derechos son respetados y los poder y la economía para asegurar que el Estado
ciudadanos viven seguros y expresan con sirva a todos los peruanos sin excepción. Mediante
libertad sus opiniones a partir del diálogo abierto el Acuerdo Nacional nos comprometemos a
y enriquecedor; decidiendo lo mejor para el país. desarrollar maneras de controlar el cumplimiento
de estas políticas de Estado, a brindar apoyo
2. Equidad y Justicia Social y difundir constantemente sus acciones a la
Para poder construir nuestra democracia, es sociedad en general.
necesario que cada una de las personas que
SÍMBOLOS DE LA PATRIA
Rimana
1 Rimana
CORO
Somos libres, seámoslo siempre,

y antes niegue sus luces el Sol,
que faltemos al voto solemne
que la Patria al Eterno elevó.
1
BANDERA HIMNO NACIONAL ESCUDO
Qichwa Chanka
Declaración Universal de los Derechos Humanos
El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó
la Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:
Qichwa Chanka
Cuaderno de trabajo
PERÚ Ministerio
DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN de Educación
PROHIBIDA SU VENTA

4° Comunicación, Quechua Chanka

Cargado por

Información del documento

Derechos de autor

Formatos disponibles

Compartir este documento

Compartir o incrustar documentos

Opciones para compartir

¿Le pareció útil este documento?

¿Este contenido es inapropiado?

Copyright:

Formatos disponibles

4° Comunicación, Quechua Chanka

Cargado por

Copyright:

Formatos disponibles

SÍMBOLOS DE LA PATRIA

Somos libres, seámoslo siempre,

Z_T_R_Caratula 4to secund_comunic Chanka ok.indd 1 16/10/21 07:46

Z_01-236_4to grado Chanka SECUNDARIA.indd 1 29/09/21 17:39

Simikunapi, Kawsaykunapi, Sapsikunapi Tukuy niraq Yachachina Umalliq

4 Rimana - Qichwa Chanka

2 0 2 1 w atap i - al l ich asp a y ap am anta m irach isq a

DEIB nisqamanta llapan llamkaypi yanapakuq

Maytu allichaypi yanapakuq

Qillqapa qillqaynin qawaq

Mirachiq A m auta I m p resiones C om ercial es S . A . C . ,

2 0 2 1 - 0 9 2 4 6 y up aw an Perú S uy up a H atun Ñ aw ich ana W asip i ch urasq a.

Perú suy up i m irach isq a / I m p reso en el Perú / Printed in Peru

Z_01-236_4to grado Chanka SECUNDARIA.indd 2 29/09/21 17:39

Z_01-236_4to grado Chanka SECUNDARIA.indd 3 29/09/21 17:39

• S ara mama wasiman sasa apaykuna kasqanmanta willanakusunchik 1 0

• S aramanta tikrasqa mikuykuna llaqta manaña mikusqanmanta rimanakusunchik 3 4

• Imayna ñawpa pachapi kawsaykuna pirwasqankumanta yachachinakuqhina rimanakusunchik 5 8

• Mayukuna, quchakuna qanrachasqa kasqankumanta wichinaspa yachachinakusunchik 8 2

Z_01-236_4to grado Chanka SECUNDARIA.indd 4 29/09/21 17:39

• L linki mituwan rurasqakuna kawsaypaq allin kasqanmanta qimipayastin rimanakusunchik 1 0 6

• R urasqa wanuwan manaña tarpunankupaq pukllaqhinalla sara tarpuq runakunata rimapayasunchik 1 3 0

• Inti raymi ukupi ruraykunamanta wichinakuspa rimanakusunchik 1 5 4

• Wakakunapa, Apukunapa wasin rikurichimusqankumanta rimanakusunchik 1 7 8

Z_01-236_4to grado Chanka SECUNDARIA.indd 5 29/09/21 17:39

Kay R imana qillqana maytuqa, kikin llaqta imayna pacha qawasqanpi

S apa taqam llaqtapa huk rurananmanta/ llamkananmanta rimachkan.

Chaymantapas, sapa taqapim llaqtapa rurasqanmanta rimaq huk

Hinallataqmi sapa taqapi imayna ñawichasqayki, qillqasqayki,

Iskay S imipi Kawsaypura Y achachiy U malliq huñuna wasim kay

Z_01-236_4to grado Chanka SECUNDARIA.indd 7 29/09/21 17:39

Sara mama yaykumunanpaq w

Z_01-236_4to grado Chanka SECUNDARIA.indd 8 29/09/21 17:39

Ñ uqapas chaynatam nini, P anchu.

1 . ¿ Imamantataq Martinqa llakisqa kachkan?

Manaraq rimanakuchkaspa willanakunaykipaq tapukuykunamanhina tayta

1 . Mama taytaykiwan sara apaykamuypi sasachakuykuna rikurimusqanmanta

Z_01-236_4to grado Chanka SECUNDARIA.indd 10 29/09/21 17:39

6 . ¿ Ima rikchaq simikunawantaq willasusqaykita tinkichinki?

8 . ¿ Allinta uyarichikunaykipaq imakunawantaq yanapachikunki?

Kunanqa, allichakusqaykimanhina willanakuychik.

R im aypi kayt a am a q unq aychu. U yar ispaq a

• T inkunasqata llapa • U pallalla uyarinki.

Willakuyqaskichikta tukurquspaqa tapukuykunamanhina tupukuy.

Kaq willakuyniypi sullpay Arí Manam

T ayta mamay willawasqan willakunakunaypaq

L liw uyariwanankupaqhinachu rimarqani.

Makiywan, uyaywan, ñawiywan rimasqayta

U yariwaqniykuna rikchachiqhinachu willakurqani

U yariqkuna tapuwasqanta kusisqallachu kutichirqani.

Z_01-236_4to grado Chanka SECUNDARIA.indd 11 29/09/21 17:39

Wayqu ukukunapi, mayu patankunapi

Manaraq hamuq willakuyta ñawichachkaspayki chirusqata qawaspa

• ¿ Imamantaraq chirusqapi runa

• ¿ Ima sasachakuykunawantaq wasinman

• ¿ Imaynaya sasachakuymanta lluqsinman?

1 . Q illqasqapa sutinmi “ Wiqi humpiyuq ñan” , ¿ imamantataq

2 . ¿ Imaraykutaq kay qillqasqata qillqaq qispichinman karqan?

Z_01-236_4to grado Chanka SECUNDARIA.indd 12 29/09/21 17:39

Ichaya humuq willakuy qillqasqa sunquykipaqhina kanman. R imaykuna

1 . P uka qillqanawan siqispayki kuraq rimaykunata qawachiy.

2 . Mana uyarisqayki rimaykunapa waqtanpi sasachachisusqaykita qillqay.

3 . Q illu rapichapi mana riqsisqayki simikunata qillqay.

Qillqaq: Clelia Violeta Pinda Matamoros