Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Ferraces Rodríguez Arsenio. Tres adjetivos de patología: quartanaticus, strumaticus, quiliaticus. In: L'antiquité classique,
Tome 80, 2011. pp. 129-138;
doi : https://doi.org/10.3406/antiq.2011.3795
https://www.persee.fr/doc/antiq_0770-2817_2011_num_80_1_3795
1. Introducción
Los estudios sobre la lengua de la medicina en latín que han venido reali-
zándose durante los últimos cuarenta años han abordado el tema con objetivos
diversos, que van desde intentos de ofrecer panorámicas amplias, como las de Baader,
Mazzini, Önnerfors o Langslow1, hasta trabajos que se centran en parcelas léxicas
concretas2. Además, son numerosos los artículos dedicados al léxico de autores
particulares, a cuestiones puntuales de léxico patológico3, o a los procedimientos de
1
G. BAADER, “Lo sviluppo del linguaggio medico nell’Antichità e nel primo Medioevo”,
A&R, n. s., 15 (1970), p. 1-19 [= “Die Entwicklung der medizinischen Fachsprache in der
Antike und im frühen Mittelalter”, in G. BAADER, G. KEIL (eds), Medizin im mittelalterlichen
Abendland, Darmstadt, 1982 (Wege der Forschung, CCCLXII), p. 417-442]; ID., “Lo sviluppo
del linguaggio medico nell’Alto e Basso Medioevo”, Atti e Memorie dell’Accademia Toscana
di Scienze e Lettere ‘La Colombaria’ 36 (1971), p. 59-109; I. MAZZINI, “Il lessico medico latino
antico: caratteri e strumenti della sua differenziazione”, in G. SABBAH (éd.), Le latin médical.
La constitution d’un langage scientifique, Saint-Étienne, 1991 (Centre Jean-Palerne,
Mémoires, X), p. 175-185; A. ÖNNERFORS, “Das medizinische Latein von Celsus bis Cassius
Felix”, ANRW II. 37. 1, 1993, p. 227-392; C. DE MEO, Lingue tecniche del latino. Terza
edizione con aggiornamento a cura di M. Bonvicini, Bologna, 2005; D.R. LANGSLOW, Medical
Latin in the Roman Empire, Oxford, 2000 (Oxford Classical Monographs).
2
Es un buen ejemplo el estudio que al léxico de la ginecología ha dedicado I. MAZZINI,
“Il linguaggio della ginecologia latina antica: lessico e fraseologia”, in S. BOSCHERINI (ed.),
Studi di lessicologia medica antica, Bologna, 1993 (Opuscula philologa, 6), p. 45-91.
3
En cuanto a trabajos sobre autores concretos, son notables, a propósito de Celso,
U. CAPITANI, “A.C. Celso e la terminologia tecnica greca”, ASNSP 5 (1975), p. 449-518;
I. MAZZINI, “Caratteri della lingua del De medicina di A. Cornelio Celso”, RCCM 34 (1992),
p. 17-46; S. SCONOCCHIA, “La lingua della medicina a Roma nel I sec. D.C. e Cornelio Celso”,
in S. SCONOCCHIA, L. TONEATTO (eds), Lingue techniche del greco e del latino, I, Bologna,
1993, p. 189-197; D. LANGSLOW, “Celsus and the Making of a Latin Medical Terminology”, in
G. SABBAH, Ph. MUDRY (éds), La médecine de Celse. Aspects historiques, scientifiques et litté-
raires, Saint-Étienne, 1994 (Centre Jean-Palerne, Mémoires, XIII), p. 297-318; para
Escribonio Largo, S. SCONOCCHIA, “Su alcuni aspetti della lingua di Scribonio Largo”, in
G. SABBAH (éd.), Le latin médical. La constitution d’un langage scientifique, Saint-Étienne,
1991 (Centre Jean-Palerne, Mémoires, X), p. 317-336; a propósito de Celio Aureliano,
A. ERNOUT, “Les Gynaecia de Caelius Aurelianus”, RPh 30-31 (1956-57), p. 187-203;
K. VIETMEIER, Beobachtungen über Caelius Aurelianus als Übersetzer medizinischer Fachaus-
drücke verlorener griechischer Schriften des methodischen Arztes Soranos von Ephesos, Diss.
Münster, 1937; A.M. URSO, Dall’autore al traduttore. Studi sulle Passiones celeres e tardae di
Caelio Aureliano, Messina, 1997 (Lessico e Cultura, 2); para la traducción latina del De
materia medica de Dioscórides conocida como Dioscorides Longobardus, existe un buen
Continuando con una línea de trabajo iniciada hace unos años, consistente en
poner de relieve el aspecto evolutivo del léxico técnico de la medicina, particular-
mente en relación con modificaciones voluntarias introducidas por copistas y
reelaboradores5, me ocuparé ahora de tres adjetivos de patología atestiguados en un
texto de época tardía bajo las formas quartanaticus, strumaticus y quiliaticus. Se trata
de variantes de tres adjetivos ampliamente documentados en todas las épocas de la
latinidad, quartanarius, strumosus y cyliacus. El texto que ofrece dichas variantes es
un recetario todavía inédito transmitido por cuatro manuscritos y cuya datación exacta
se desconoce, pero que diversos indicios permiten situar en el Norte de Italia en una
horquilla cronológica amplia, que abarca los siglos VI-VIII. Los manuscritos no
ofrecen título alguno, pero la estructura de los títulos de los capítulos permite
asignarle, convencionalmente y a efectos de cita, el de Curae quae ex hominibus
atque animalibus fiunt (= Cur. anim.). Se trata de una reelaboración de los libros 28-
30 de la Historia Natural pliniana que agrupa las recetas atendiendo al animal del que
se obtienen. En total, ochenta capítulos, cada uno de los cuales recoge las recetas
6
Para detalles más concretos sobre el texto y sobre la actuación del reelaborador, reenvío
a A. FERRACES RODRÍGUEZ, “Antropoterapia de la Antigüedad Tardía: Curae quae ex homi-
nibus fiunt”, LEC 74 (2006), p. 219-252 y, sobre todo, ID., “Unité, réélaboration des sources et
composition d’un réceptaire du haut Moyen Âge: Curae quae ex hominibus atque animalibus
fiunt”, in F. LE BLAY (éd.), La transmission des savoirs dans les mondes hellénistique et
romain, Rennes, 2009 (Histoire), p. 207-222, en donde se incluye una relación completa de los
capítulos del recetario.
7
Cito como ejemplos, escogidos al azar, los siguientes: Cur. anim. 1, 4, 14, Habentes
ignem sacrum et panos et furunculos et epiforas, si mulier menstruosa tetigerit, sanari eos
dicunt (= PLIN., XXVIII, 82, ... multi (dicunt)... panos, sacros ignes, furunculos, epiphoras
tractatu mulierum earum leniri); Cur. anim. 8, 12, Urina apri cum uesica sua... calculosos et
cruciatum uesicae patientes curat (= PLIN., XXVIII, 212, Vesicae calculorumque cruciatibus
auxiliatur urina apri et ipsa uesica pro cibo sumpta); Cur. anim. 9, 28, Cornus ceruini cinis in
potu morbum regium habenti[s] datus utilissimus est (= PLIN., XXVIII, 227, Regio morbo
cornus ceruini cinis... prodest).
8
No pocas veces adjetivo y sustantivo de la misma raíz coexisten en una estructura fija,
dativo o genitivo-acusativo-verbo, de la que cito algunos ejemplos al azar: Cur. anim. 18, 34,
Urina asini cum luto suo inlinita scabiosis scabiem eorum sanat; Cur. anim. 42, 8, Mustela
decocta in uino sic integra strumosis in cibum data strumas eorum curat; Cur. anim. 66, 7
Cantarides cum rute foliorum duabus partibus contrite et uitiliginoso corpori superinlinitae …
132 A. FERRACES RODRIGUEZ
los siguientes: Cur. anim. 12, 5, Lingua equi inueterata et cum uino contrita et in
potum accepta spleneticis prodest, (= PLIN., XXVIII, 200, Datur (ad lienem
sedandum) et equi lingua inueterata ex uino praesentaneo); Cur. anim. 12, 7, Licenes
equi in uino mulso per potum accepti diebus quadraginta calculosos curant (= PLIN.
XXVIII, 213, Calculos expellunt lichenes equi ex uino aut mulso poti diebus XL);
Cur. anim. 18, 11, Iecur asini aridum... iocinerosi dolorem curat (= PLIN. XXVIII,
197,... iocineris dolores... asini iocur aridum... curat); Cur. anim. 23, 9, Coagulum
leporis cum uino conmixtum et in linteo infusum ulcerosa loca strumosorum sanat...
(= PLIN., XXVIII,190, strumas discutit... nam coagulum leporis e uino in linteolo
exulceratis dumtaxat imponitur), etc. La mención del enfermo en lugar de la patología
implica que el número de adjetivos con sentido patológico empleados en el texto se
acreciente respecto a Plinio, su fuente directa. Uno de los medios para dotar al texto
de mayor riqueza léxica consiste en el empleo de diversas variantes de un mismo
adjetivo. En este aspecto Cur. anim. muestra una curiosa coexistencia entre varias
formas de un mismo adjetivo: el reelaborador emplea rabidus y rabiosus, podager y
podagricus, menstruosus y menstrualis, etc. En el dominio patológico presenta tam-
bién novedades, como la eliminación casi sistemática de morbus comitialis, en lugar
del cual el reelaborador suele utilizar morbus regius9; el empleo concurrente de
strangulium y strangulatio para referirse a la sofocación uterina10, o el término tisicia,
sustantivo atestiguado una sola vez, mientras el adjetivo tisicus cuenta con un gran
número de ejemplos. Por el contrario, no hay ni un solo ejemplo del sustantivo tisis11.
En esta búsqueda de la novedad terminológica encaja perfectamente el empleo
de tres adjetivos en -aticus hasta ahora no documentados o documentados escasa-
mente: quartanaticus, strumaticus y quiliaticus. El primero y el segundo coexisten, en
Cur. anim., con los más habituales quartanarius y strumosus; el tercero es una forma-
ción híbrida –raíz griega y sufijación latina– a partir de cyliacus, el término empleado
en la Historia Natural y habitual en los textos médicos como adaptación del hele-
nismo κοιλιακός. La frecuencia de empleo es un indicio claro de las preferencias del
reelaborador: cuatro ocurrencias de quartanaticus frente a quince de quartanarius,
dos ejemplos de strumaticus frente a diecisiete de strumosus. En cambio, frente a
Plinio, que utiliza sólo cyliacus, este adjetivo no está atestiguado en Cur. anim., cuyo
autor utiliza únicamente la forma quiliaticus.
uitiligines amputant; Cur. anim. 68, 1, Friganio adligatus ad brachium quartanarii quartanas
expellit.
9
A. FERRACES RODRÍGUEZ, “Un problema léxico – y una hipótesis provisional – en un
recetario tardío: morbus regius-morbus comitialis”, LEC 77 (2009), p. 279-293.
10
ID., “Stranguria, strangulia, strangulium”, in ID. (ed.), Léxico técnico latino, A Coruña,
2010 (Monografías), en prensa.
11
Cf., a título de ejemplo, Cur. anim. 38, 31, f-g: Axungia nec satis uetusta nec nimium
recens ad pondus unius quadrantis decoquitur in uini nigri cyatis tribus addito melle et
tussienti factis exinde pilulis propinatur quae continuo remediatur. Ex ipsis pilulis curantur
etiam hi qui antiquam tisiciam habent … Axungia ad pondus unius quadrantis in tribus cyatis
uini cum melle decocta et potum data tribus diebus tisicis prodest, ita tamen ut quarto die in
ouo modicum picis liquidae bibant. Ipsorum uero tisicorum lateribus axungia circumligatur et
pectori et scapulis eorum et genibus.
TRES ADJETIVOS DE PATOLOGIA 133
3.1. Quartanaticus
5, 13: Neruos beluae et medullas quas in dorso habet cum oleo uetere ac melle
conmixtos si quis quartanaticis adposuerit per unctionem eos statim
curabit.
5, 14: Iecur beluae ante accessionem doloris ter[tio] degustatum quartanaticos
iubat.
24, 3: Excrementa felis, id est catti, cum digito bubonis si quis quartanario
adligauerit et septies ipsum quartanaticum circumierit, eodem morbo
liberat.
49, 8: Cor cameleontis in lana ouis nigellae inclusum, quae lana ex prima
tonsura ouis ipsius fuerit, et quartanaticis adligatum statim remediatur.
3.2. Quiliaticus
12
La numeración corresponde al número del capítulo y al de la receta, en una edición del
texto en curso de preparación.
134 A. FERRACES RODRIGUEZ
23, 18: Coagulum leporis subactum in pane, id est cum farina conmixtum, et in
cibo sumptum proficit ad disentericos et quiliaticos curandos.
23, 19: Coagulum leporis cum uino tepido in potu acceptum quiliaticis uel
tormina habentibus prodest.
28, 10: Iecur hirci in uino austero decoctum et in potu acceptum quiliaticos sanat.
28, 11: Iecur hirci cum oleo myrteo decoctum et umbilico adpositum quiliaticos
curat.
29, 52: Sanguis caprinus cum ordeacea farina et resina conmixtus et uentri
inlinitus quiliaticis uel epiforas in uentre habentibus prodest.
29, 53: Iecur assum caprae quiliaticis in cibo acceptum conuenit.
29, 54: Caprae renes uel sebum quod circa renes est haustu accepti quiliaticis
prosunt, ita tamen ut post acceptionem renium uel sebi aqua frigida
modice sorbeatur.
29, 55: Sebum caprinum cum pulenta et cum uino et aneso et aceto decoctum et
uentre inlinitum quiliaticis prodest.
29, 56: Fimus [caprinum] caprarum cum melle decoctus et uentri inlinitus uel
potu acceptus quiliaticis et dysentericis prodest.
29, 109: Lac caprinum ad medias decoctum et in potu datum quiliaticis et
dysentericis, etiam si tormina habea<n>tur, prodest.
29, 113: Caseum uetustum caprinum cum farina tritum quiliaticis et dysentericis
comedendum dari conuenit, ut sanentur, cum uini cyatis tribus.
38, 6: Botuli[s] suis in potu dati quiliaticis prosunt.
3.3. Strumaticus
datos del ThLL13, en dos pasajes del Dioscorides Longobardus (1, 75 y 1, 143), a los
que hay que añadir un ejemplo más en Orib. Syn. 3 add., con la grafía cyliaticus. De
strumaticus existen varios ejemplos: fue utilizado por Fírmico Materno (Math. 8, 19,
11), por el traductor del Dioscorides Longobardus (1, 85; 2, 59; 3, 37), y está
atestiguado en una Gera Galieni transmitida por el manuscrito de Vendôme, Bibl.
Municipale, 175, f. 110r: Gera galieni fortissima … strumaticos sanat14.
El sufijo -aticus, que conoció una gran extensión en el latín tardío, ha dejado
su huella también en las Cur. anim., en donde se advierte una tensión entre las formas
tradicionales, de presencia mayoritaria, y aquellas que son resultado de la evolución
de la lengua, estas últimas menos representadas en términos cuantitativos15. Pero
quartanaticus, strumaticus y quiliaticus no son ejemplos aislados en los textos
médicos tardíos. Autores, reelaboradores y copistas recurren a veces a formaciones en
-aticus en lugar de adjetivos sufijados por medio de -alis, -arius, -osus. Isidoro de
Sevilla (Etym. 4, 8, 13) utiliza un adjetivo bien conocido para aludir al afectado de
ictericia, arcuatus, denominación que atribuye al parecido con el arco iris. Pero en
varios manuscritos los copistas reemplazan dicho adjetivo por arcuaticus16. No se
trata de un error, sino de la sustitución deliberada de una forma de coloración técnica
por otra que seguramente les resultaba más familiar. Es también arcuaticus la forma
utilizada en el título del capítulo 34 del Liber Esculapii –De ictericis quod aliquanti
arquaticum uocant–, que pasó sin variación a las glosas de contenido médico del
Liber Glossarum17 (Heiberg, p. 91). Y otros textos médicos atestiguan la existencia de
13
Cf. ThLL, s.u. “coeliaticus”. A partir de la grafía quiliaticus, Probst, el autor de la
noticia, crea una entrada para una forma de incierta existencia, coeliaticus, para la que, además,
supone un origen griego en un término igualmente inexistente, *κοιλιωτικός.
14
Debo el ejemplo de Oribasio y el del manuscrito de Vendôme, que yo no conocía, a una
indicación de K.-D. Fischer, a quien agradezco su generosidad al comunicarme el dato. En el
manuscrito de Vendôme contrasta el empleo, en la misma receta, de una forma en –aticus
(strumaticus) y un helenismo, cyliacus, que no ha sido sometido al mismo proceso de
sufijación.
15
Para adjetivos formados con el sufijo –aticus, cf. M. LEUMANN, Lateinische Laut- und
Formenlehre, München, 19772 [1926] (Handbuch der Altertumswissenschaft, II.2.1), p. 338-
339; V. VÄÄNÄNEN, Introduction au latin vulgaire, Paris, 1963, p. 89-90; P. STOTZ, Handbuch
zur lateinischen Sprache des Mittelalters. Zweiter Band, München, 2000 (Handbuch der Alter-
tumswissenschaft, II.5.2), p. 326-327. Muy interesante también el artículo de F. DEMETRESCU,
“Valoarea peiorativă a sufixului –aticus”, Studii clasice 2 (1960), p. 321-330.
16
A. FERRACES RODRÍGUEZ, “Aspectos léxicos”, l.c. (n. 5), p. 112-113.
17
Las glosas de contenido médico del Liber Glossarum fueron editadas por J.L. HEIBERG,
Glossae medicinales, København, 1924 (Det Kgl. Danske Videnskabernes Selskab, Historisk-
filologiske Meddelelser, IX, 1). M. NIEDERMANN (“Les gloses médicales du Liber Glossarum”,
in Recueil Max Niedermann, Neuchâtel, 1954, p. 125) no se da cuenta de que se trata de forma-
ciones populares con el sufijo latino –aticus y busca, para arquaticus, explicaciones varias, por
la vía del error o de la analogía. Concretamente sugiere que arquaticum podría ser una falta de
copista, en lugar de arquatum, por influencia de ictericum, pero no excluye tampoco que se
136 A. FERRACES RODRIGUEZ
trate de una innovación analógica a partir del sintagma ictericus morbus, atestiguado en Casio
Félix.
18
A. FERRACES RODRÍGUEZ, “Aspectos léxicos”, l.c. (n. 5), p. 112-113; D.R. LANGSLOW,
Medical Latin, o.c. (n. 1), p. 369.
19
Me parece probable que la referencia sea a las fiebres tercianas y cuartanas, una de
cuyas terapias se basaba precisamente en una rana apresada en un triuium. Cf. A. ÖNNERFORS,
“Iatromagische Beschwörungen in der Physica Plinii Sangallensis”, Eranos 83 (1985), p. 235-
252.
20
La forma herbaticum figura también en inscripciones (cf. CIL 8.7969) y fue ya incluida
en el apartado “Addenda lexicis latinis” del ALL 3 (1886), p. 251, que la toma de las Formulae
Merovingicae p. 310, 16 Zeumer.
TRES ADJETIVOS DE PATOLOGIA 137
21
Para una muestra amplia de helenismos que recibieron un sufijo latino en época tardía,
véase F.T. COOPER, Word Formation in the Roman sermo plebeius, New York, 1895, p. 315-
329.
*
Proyectos FFI2009-11333 (Ministerio de Ciencia e Innovación) e INCITE08PXIB
104153PR (Xunta de Galicia). Artículo redactado entre los meses de mayo y agosto de 2009,
durante una estadía como Visitor en el Institute for Advanced Study, Princeton, para la cual
pude contar con una ayuda de la Universidade da Coruña-Banco de Santander.