Está en la página 1de 69

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/295855319

La biodiversidad de los humedales

Chapter · December 2011

CITATIONS READS

2 1,915

8 authors, including:

Patricia moreno casasola Dulce INFANTE Mata


Institute of Ecology INECOL El Colegio de la Frontera Sur
73 PUBLICATIONS   1,531 CITATIONS    52 PUBLICATIONS   469 CITATIONS   

SEE PROFILE SEE PROFILE

Hugo López Rosas Luis Alberto Peralta Pelaez


El Colegio de Veracruz Instituto Tecnológico de Veracruz
59 PUBLICATIONS   668 CITATIONS    23 PUBLICATIONS   124 CITATIONS   

SEE PROFILE SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

Tesis de maestría "combustibles forestales y su relación con incendios en humedales costeros en la Reserva de la Biosfera La Encrucijada, Chiapas View project

Degradación de hojarasca y aporte de nutrientes del manglar in situ en la laguna Mecoacán, Golfo de México. View project

All content following this page was uploaded by Hugo López Rosas on 25 February 2016.

The user has requested enhancement of the downloaded file.


La biodiversidad en

Veracruz estudio de estado

volumen I
volumen I

CONTEXTO ACTUAL DEL ESTADO Y PERSPECTIVAS


DE CONSERVACIÓN DE SU BIODIVERSIDAD

Coordinador y Editor General


Andrea Cruz Angón

Compilación y Edición científica


Margarita Soto Esparza
Hipólito Rodríguez Herrero
Eckart Boege Schmidt
Elisa E. de Jesús Sedas Larios
Wilfrido Márquez Ramírez
Martha E. Primo Castro
Gonzalo Castillo Campos
Ana Laura Lara Domínguez
Eugenia J. Olguín Palacios
Cesáreo Landeros Sánchez

La biodiversidad en

Veracruz estudio de estado


preliminares Vol I.qxp 11/5/11 20:17 Página 4

Primera edición, 2011

D.R. © 2011 Comisión Nacional para el Conocimiento y Uso de la Biodiversidad, Liga Periférico – Insurgentes Sur 4903 Parques del Pedregal, Tlalpan, 14010
México, D. F. http://www.conabio.gob.mx
D.R. © 2011 Gobierno del Estado de Veracruz de Ignacio de la Llave, Palacio de Gobierno, Av. Enríquez s/n. Col. Centro, CP 91000, Xalapa, Ver.
Tel. (228) 841-8800. http://portal.veracruz.gob.mx
D.R. © 2011 Universidad Veracruzana, Dirección General Editorial, Hidalgo 9, Centro, Xalapa, Veracruz Apartado postal 97, CP 91000, Tel/fax (228) 818 59 80; 818
13 88, Xalapa, Ver., 91000, México. diredit@uv.mx
D.R. © 2011 Instituto de Ecología, A. C., Carretera antigua a Coatepec No. 351, El Haya, Xalapa, Veracruz, México. Teléfono (228) 841801.
http://www.inecol.edu.mx/

ISBN: 978-607-7607-49-6 (obra completa)


ISBN: 978-607-7607-50-2 (volumen I)

Forma de citar:
Comisión Nacional para el Conocimiento y Uso de la Biodiversidad (Conabio). 2011. La biodiversidad en Veracruz: Estudio de Estado. Comisión Nacional para el
Conocimiento y Uso de la Biodiversidad, Gobierno del Estado de Veracruz, Universidad Veracruzana, Instituto de Ecología, A.C. México.

Coordinación y Edición General:


Andrea Cruz Angón

Compilación y Edición Técnica y Científica:


Volumen I.- MEDIO FÍSICO: Margarita Soto Esparza; CONTEXTO SOCIOECONÓMICO: Hipólito Rodríguez Herrero y Eckart Boege Schmidt; CONTEXTO
NORMATIVO E INSTITUCIONAL: Elisa E. de Jesús Sadas Larios, Wilfrido Márquez Ramírez, Martha E. Primo Castro; DIVERSIDAD DE AMBIENTES:
Terrestres: Gonzalo Castillo Campos, Acuáticos: Ana Laura Lara Domínguez; LA BIODIVERSIDAD Y ALGUNAS DE SUS AMENAZAS: Eugenia J. Olguín Palacios;
TRANSFORMAR LAS AMENAZAS EN OPORTUNIDADES PARA LA CONSERVACIÓN DE LA BIODIVERSIDAD: Eugenia J. Olguín Palacios; SISTEMAS
PRODUCTIVOS EN VERACRUZ Y ALTERNATIVAS ECONÓMICAS SUSTENTABLES: Cesáreo Landeros Sánchez; Volumen II.- DIVERSIDAD DE
ESPECIES, Hongos y plantas: Francisco G. Lorea Hernández; Invertebrados: Vicente Hernández Ortiz; Vertebrados: Jorge E. Morales Mavil.

Seguimiento editorial: Maquetación:


Fernando Camacho Rico Aída Pozos Villanueva

Corrección de estilo: Cuidado de la edición:


Ana Bertha García Sepúlveda Aída Pozos Villanueva
Juan Corral Aguirre
Diseño: Fernando Camacho Rico
Juan Arturo Piña Martínez (portada e interiores)
Enriqueta López Andrade (interiores) Cartografía:
Capas originales proporcionadas por los autores
Diseño final: Fernando Camacho Rico

Revisión técnica de textos, listados de especies y mapas por parte de la Conabio:


Erika Daniela Melgarejo, Fernando Camacho Rico, María Eugenia González Díaz, Mariana Zareth Nava López, Verónica Aguilar Sierra, Cecilia Fernández Pumar, Ana
Isabel González Martínez, Diana Hernández Robles, Ariadna Ivonne Marín Sánchez, Juan Manuel Martínez Vargas, Eduardo Morales Guillaumin, Elizabeth Moreno
Gutiérrez, Susana Ocegueda Cruz, Rocío Villalón Calderón y Norma G. Moreno Díaz.

Cartografía:
Modelo Digital del Terreno: Comisión Nacional para el Conocimiento y Uso de la Biodiversidad (Conabio) 1997. "Modelo Digital del Terreno de México". Escala
1:250,000. México.

Agradecimientos:
El Gobierno del Estado de Veracruz, la Comisión Nacional para el Conocimiento y Uso de la Biodiversidad, la Universidad Veracruzana y el Instituto de Ecología, A.C.
expresan su reconocimiento a todas aquellas instituciones y personas que colaboraron en la elaboración del presente Estudio de Estado, particularmente a Miguel
Equihua, Ernesto Rodríguez Luna, Jaime Claudio Torres Nachón y Eivin San Roman, quienes participaron en el inicio de este proceso.

Impreso y hecho en México


Printed and made in Mexico
preliminares Vol I.qxp 20/3/11 14:07 Página 9

Contenido

5 Presentación del C. Gobernador del Estado de Veracruz


Dr. Javier Duarte de Ochoa

7 Presentación del Coordinador Nacional de la Conabio


Dr. José Sarukhán Kermez

17 Introducción
Andrea Cruz Angón

VOLUMEN I
CONTEXTO, DIVERSIDAD DE AMBIENTES,
DESAFÍOS Y OPORTUNIDADES PARA LA CONSERVACIÓN

SECCIÓN I
CONTEXTO FÍSICO
29 Resumen Ejecutivo
Margarita Soto Esparza
31 Geografía
Margarita Soto Esparza
Daniel Geissert Kientz
35 Clima
Margarita Soto Esparza
Lorrain Eugene Giddings Berger
53 Geomorfología
Daniel Geissert Kientz
Estela Enríquez Fernández
69 Distribución y caracterización del suelo
Adolfo Campos Cascaredo
preliminares Vol I.qxp 20/3/11 14:07 Página 10

LA BIODIVERSIDAD EN VERACRUZ: ESTUDIO DEL ESTADO

85 Cambio climático y biodiversidad


Miguel E. Equihua Zamora
Griselda Benítez Badillo
Adalberto Tejeda-Martínez
Beatriz Elena Palma Grayeb
97 Estudio de caso: ¿podemos culpar a El Niño de las lluvias?
Lorrain Eugene Giddings Berger
Margarita Soto Esparza

SECCIÓN II
CONTEXTO SOCIOECONÓMICO
99 Resumen Ejecutivo
Hipólito Rodríguez Herrero
Eckart Boege Schmidt
101 Una visión socioeconómica al comenzar el siglo XXI
Hipólito Rodríguez Herrero
Eckart Boege Schmidt

SECCIÓN III
CONTEXTO NORMATIVO E INSTITUCIONAL
127 Resumen Ejecutivo
Elisa E. de J. Sedas Larios
Wilfrido Márquez Ramírez
Martha E. Primo Castro
129 Instrumentos legales e institucionales para la conservación de la
biodiversidad: diagnóstico, desafíos y oportunidades
Elisa E. de J. Sedas Larios
Wilfrido Márquez Ramírez
Martha E. Primo Castro
147 Áreas naturales protegidas
Jorge E. Morales-Mávil
Robert Manson
Wilfrido Márquez Ramírez

SECCIÓN IV
DIVERSIDAD DE AMBIENTES

AMBIENTES TERRESTRES
161 Resumen Ejecutivo
Gonzalo Castillo-Campos
preliminares Vol I.qxp 20/3/11 14:07 Página 11

CONTENIDO

163 Flora y vegetación


Gonzalo Castillo-Campos
Sergio Avendaño Reyes
María Elena Medina Abreo
181 Los bosques de oyamel (Abies)
Carlos H. Ávila Bello
195 El bosque tropical perennifolio
Mario Vázquez Torres
207 Distribución, estructura y perspectivas de conservación de los
manglares
Jorge A. López-Portillo
Víctor M. Vásquez Reyes
León R. Gómez Aguilar
Ana Laura Lara-Domínguez
217 La biodiversidad de los humedales
Patricia Moreno-Casasola
Dulce María Infante Mata
Hugo López-Rosas
Luis Alberto Peralta Peláez
Gonzalo Castillo-Campos
Ana Cecilia Travieso-Bello
Wendy Ariana Méndez Cortina
Graciela Sánchez-Ríos
229 Flora de las playas y los ambientes arenosos (dunas) de las costas
Patricia Moreno-Casasola
Silvia Castillo Argüero
María Luisa Martínez Vázquez
239 Diversidad y estructura de la vegetación en fragmentos de selva de
Los Tuxtlas
Víctor Arroyo-Rodríguez
Salvador Mandujano
Julieta Benítez-Malvido
247 Diversidad florística en potreros de Los Tuxtlas
Francisco Javier Laborde Dovalí
Sergio A. Guevara Sada
Graciela Sánchez-Ríos
261 Biodiversidad en ecosistemas modificados por actividades
agropecuarias
Ana Cecilia Travieso-Bello
Ana Victoria Ros Torres
preliminares Vol I.qxp 20/3/11 14:07 Página 12

LA BIODIVERSIDAD EN VERACRUZ: ESTUDIO DEL ESTADO

271 La biodiversidad en el suelo: estudio de caso en la Sierra de Santa


Marta (Reserva de la Biosfera, Los Tuxtlas)
Isabelle Barois Boullard
Simoneta Negrete-Yankelevich
José Antonio García Pérez
Martín de los Santos Bailón
Francisco Javier Álvarez Sánchez
Gonzalo Castillo-Campos
Silke Cram Heydrich
Carlos Enrique Fragoso González
Francisco Franco-Navarro
Esperanza Martínez-Romero
Enrique Meza Pérez
Miguel Ángel Morón Ríos
María del Pilar Rodríguez Guzmán
Patricia Rojas Fernández
Vinicio de J. Sosa Fernández
Dora Trejo
Lucía Varela Fregoso
Julián Bueno-Villegas
José Antonio Gómez
Carlo Sormani

RECURSOS HÍDRICOS
285 Resumen Ejecutivo
Ana Laura Lara-Domínguez
289 Hidrología
Octavio Miguel Pérez-Maqueo
Lyssette Muñoz-Villers
Gabriela Vázquez
Miguel E. Equihua Zamora
Pedro León Romero
293 La zona marina
Carlos González-Gándara
301 Lagunas costeras y estuarios
Ana Laura Lara-Domínguez
Francisco Contreras Espinosa
Ofelia Castañeda-López
Everardo Barba-Macías
Marco Aurelio Pérez-Hernández
preliminares Vol I.qxp 20/3/11 14:07 Página 13

CONTENIDO

319 Ecología y productividad primaria de microalgas marinas y


mixohalinas
Yuri B. Okolodkov
Roberto Blanco-Pérez
327 Amenazas a los recursos hídricos
Octavio Pérez-Maqueo
Lyssette Muñoz-Villers
Gabriela Vázquez
Miguel E. Equihua Zamora
Pedro León Romero
339 Estudio de caso. La biodiversidad es clave en las funciones de los
ecosistemas
Octavio Pérez-Maqueo
341 Amenazas al ambiente marino veracruzano
Carlos González-Gándara

SECCIÓN V
LA BIODIVERSIDAD DEL ESTADO Y ALGUNAS DE SUS AMENAZAS
349 Resumen Ejecutivo
Eugenia J. Olguín
351 Focos rojos para la conservación de la biodiversidad
Edward Alan Ellis
Marisol Martínez Bello
Roberto Monroy Ibarra
369 La contaminación del agua
Eugenia J. Olguín
Gabriel Mercado Vidal
María Elizabeth Hernández
381 Amenazas a la biodiversidad asociadas a la producción de azúcar y
etanol
Eugenia J. Olguín
Gabriel Mercado Vidal
Gloria Sánchez-Galván
391 La producción de café como amenaza a la biodiversidad
Eugenia J. Olguín
Gloria Sánchez-Galván
Gabriel Mercado Vidal
preliminares Vol I.qxp 20/3/11 14:07 Página 14

LA BIODIVERSIDAD EN VERACRUZ: ESTUDIO DEL ESTADO

SECCIÓN VI
TRANSFORMAR LAS AMENAZAS EN OPORTUNIDADES PARA LA
CONSERVACIÓN DE LA BIODIVERSIDAD
399 Resumen Ejecutivo
Eugenia J. Olguín
401 Uso sustentable de los bosques de montaña: la meta
Lázaro R. Sánchez-Velásquez
María del Rosario Pineda-López
José Luis Zúñiga-González
415 Oportunidades para la producción sustentable de azúcar y etanol
Eugenia J. Olguín
Gabriel Mercado Vidal
Gloria Sánchez-Galván

425 Estrategias para la producción sustentable de café


Eugenia J. Olguín
Gloria Sánchez-Galván
Gabriel Mercado Vidal
439 Hongos comestibles: una alternativa sustentable de
aprovechamiento de los recursos genéticos y agroforestales
Dulce Salmones Blásques
Rosario Medel Ortiz
Rigoberto Gaitán-Hernández
Gerardo Mata Montes de Oca

SECCIÓN VII
SISTEMAS PRODUCTIVOS Y ALTERNATIVAS ECONÓMICAS SUSTENTABLES
451 Resumen Ejecutivo
Cesáreo Landeros Sánchez
453 El agroecosistema, unidad de estudio y transformación de la
diversidad agrícola
Juan Pablo Martínez Dávila
Felipe Gallardo López
Lissette C. Bustillo García
Arturo Pérez Vázquez
463 Diversificación de cultivos
Cesáreo Landeros-Sánchez
Juan Carlos Moreno-Seceña
Esteban Escamilla-Prado
Romeo Ruiz-Bello
preliminares Vol I.qxp 20/3/11 14:07 Página 15

CONTENIDO

477 Impacto de la agricultura sobre la biodiversidad


Cesáreo Landeros-Sánchez
Juan Carlos Moreno-Seceña
Lourii Nikolskii Gavrilov
Oktiabrina Bakhlaeva Egorova
492 Estudio de caso: Pérdida de suelo y nutimentos en un entisol con
prácticas de conservación en Los Tuxtlas, Veracruz, México
Sergio Uribe-Gómez
Néstor Francisco-Nicolás
Antonio Turrent-Fernández
493 Diversidad y conservación de plantas epífitas vasculares en el centro
del estado
Alejandro Flores-Palacios
José G. García-Franco
Susana Valencia-Díaz
Lislie Solís-Montero
Andrea Cruz-Angón
502 Estudio de caso 1: Diversidad de epífitas en un paisaje originado por
la fragmentación del bosque mesófilo de montaña
Alejandro Flores-Palacios
José G. García-Franco
503 Estudio de caso 2: Relaciones de riqueza de especies de epífitas con
el tamaño de los árboles
Alejandro Flores-Palacios
José G. García-Franco
504 Estudio de caso 3: Estructura de la comunidad de epífitas en
árboles remanentes aislados
Alejandro Flores-Palacios
José G. García-Franco
505 Ecohidrología
Cesáreo Landeros-Sánchez
Juan Carlos Moreno-Seceña
Juan Pablo Martínez-Dávila
Óscar L. Palacios-Vélez
516 Estudio de caso: Estudio de calidad del agua del río La Antigua,
Veracruz
Octavio Ruiz Rosado
517 La biodiversidad pesquera y acuícola: Su preservación a través de
sistemas de calidad
Fabiola Lango Reynoso
María del Refugio Castañeda Chávez
preliminares Vol I.qxp 20/3/11 14:07 Página 16

LA BIODIVERSIDAD EN VERACRUZ: ESTUDIO DEL ESTADO

529 Estudio de caso: Determinación de buenas prácticas en producción


de tilapia en granjas acuícolas
María del Refugio Castañeda Chávez
Fabiola Lango Reynoso
531 Turismo alternativo y uso sustentable de la biodiversidad
Martha Elena Nava Tablada
Felipe Gallardo López
Itzel Díaz Juárez
Pernilla Fajersson
541 Estudio de caso: Ecoturismo campesino selva El Marinero
Gustavo López Pardo
La biodiversidad de los humedales

Moreno-Casasola, P., D. M. Infante Mata, H. López-


Rosas, L. A. Peralta Peláez, G. Castillo-Campos, A.
C. Travieso-Bello, W. A. Méndez Cortina y G.
Sánchez-Ríos. 2011. La biodiversidad de los
Patricia Moreno-Casasola
humedales. p. 217-228. En: A. Cruz Angón (Ed.) La
Dulce María Infante Mata
Biodiversidad en Veracruz: Estudio de Estado. Hugo López-Rosas
Comisión Nacional para el Conocimiento y Uso de la Luis Alberto Peralta Peláez
Biodiversidad, Gobierno del Estado de Veracruz, Gonzalo Castillo-Campos
Universidad Veracruzana, Instituto de Ecología, A.C. Ana Cecilia Travieso-Bello
México. ISBN 978-607-7607-49-6 Wendy Ariana Méndez Cortina
Graciela Sánchez-Ríos

INTRODUCCIÓN surgieron en las planicies costeras inundables del sur


de Veracruz y Tabasco, zona intensamente irrigada
Los humedales han jugado un papel muy importante por los numerosos afluentes de los ríos Papaloapan,
para la humanidad en todos los continentes. Los Coatzacoalcos y Tonalá (Coe y Diehl, 1980).
valles fértiles del Nilo, Éufrates y Tigris dieron lugar a Los ecosistemas de humedales se definen como
las culturas de los egipcios y sumerios (Boule, 1994). las zonas de transición entre sistemas terrestres y
En América sucedió algo equivalente. En las regiones acuáticos en donde el manto freático normalmente
americanas de grandes humedales como el Amazo- está en o cerca de la superficie, o bien el suelo se
nas, la densidad de población fue de 10 a 20 veces cubre con agua poco profunda. Se considera que un
mayor que en las tierras altas de los alrededores humedal debe tener uno o más de los siguientes tres
(Denevan, 1976). En México, varias culturas guarda- atributos: 1) por lo menos periódicamente, el suelo
ron una estrecha relación con los humedales. Rojas soporta predominantemente plantas hidrófitas; 2) el
(1990) caracteriza los tipos de agricultura prehispá- sustrato es predominantemente suelo hídrico no
nica y describe una agricultura intensiva en los panta- drenado; y 3) el sustrato se satura con agua o se
nos y zonas más drenadas, sobre campos elevados cubre con agua poco profunda en algún momento
(pasillos en los que se ha elevado el nivel del suelo durante la estación de crecimiento de cada año
combinados con zanjas) y chinampas. Los olmecas (Cowardin et al., 1979). La convención Ramsar* de

* La Convención sobre los Humedales firmada en Ramsar, Irán, en 1971, es un tratado intergubernamental que sirve de marco para la
acción nacional y la cooperación internacional en pro de la conservación y uso racional de los humedales y sus recursos. Hay actualmente
154 Partes Contratantes en la Convención y 1 650 humedales, con una superficie total de 149.6 millones de hectáreas, designados para ser
incluidos en la Lista de Humedales de Importancia Internacional de Ramsar (http://www.ramsar.org/indexsp.htm).

217
MORENO-CASASOLA ET AL.

humedales prioritarios da una definición mucho El objetivo principal de este trabajo es reunir la
más amplia: como “ecosistemas tanto naturales información ambiental y florística de los humedales
como artificiales que se caracterizan por estar per- veracruzanos. Para ello se revisó la información dis-
manente o temporalmente inundados, ya sea por ponible: (Orozco y Lot, 1976; Gutiérrez, 1985; Chá-
aguas dulces, estuarinas (salobres) o salinas, las cua- zaro, 1986; Gutiérrez y Zolá, 1987; Siemens et al.,
les pueden estar estancadas o corrientes e incluyen 1988; Lot, 1991; Moreno-Casasola et al., 1996; Lot
las regiones ribereñas, costeras y marinas que no et al., 1998; Santiago et al., 1998; Vázquez, 1998;
excedan los seis metros de profundidad con respecto Lot et al., 1999; Travieso-Bello, 2000; Castillo-Cam-
al nivel medio de las mareas bajas”. pos y Medina, 2002; Madrigal, 2003; Lot, 2004;
Los humedales conjuntan una enorme variedad López et al., 2006, Castillo-Campos y Travieso-
de comunidades vegetales con distinta composi- Bello, 2006, Peralta-Peláez, 2007, Moreno-Casasola
ción, formas de vida y estructura. Frecuentemente et al., 2009) y se llevó a cabo una consulta a la base de
se les considera como un solo tipo de ecosistema, datos del Herbario XAL (Instituto de Ecología A.C.).
comparable a los bosques o pastizales. Sin embargo, Además se revisaron las fichas de los sitios RAMSAR en
los humedales conjuntan gran parte de la variabili- Veracruz (http://portal.veracruz.gob.mx/portal/ page
dad ambiental que se puede encontrar entre los eco- ?pageid=53,3840615&_dad=portal&_schema= POR-
sistemas más secos y forman una serie de tipos que TAL). Se consultaron los diversos fascículos de la
de manera general son comparables, difiriendo Flora de Veracruz y de la base de datos de nomencla-
principalmente en su grado de humedad o inunda- tura botánica Missouri Botanical Garden's VAST
ción (Wheeler et al., 2002). Así, los humedales (VAScular Tropicos) (http://mobot.mobot.org/W3T/
incluyen los manglares, marismas, selvas inunda- Search/vast. html), para la validación de los nombres
bles, bosques y selvas riparios, comunidades con científicos. Ello permitió conjuntar una primera lista
vegetación flotante ya sea libre flotadora o enrai- de especies asociadas a humedales. Este listado sirvió
zada, con vegetación sumergida, tulares, popales, de base para calcular el número de especies y familias,
carrizales, palmares, entre otros. Los humedales de la forma de crecimiento predominante y el tipo de
México ocupan una extensión mayor en la costa humedal en que se reportaban. La información gene-
que en tierra adentro. Pueden tener tamaños varia- rada y analizada proporciona elementos para estable-
dos desde unos cuantos metros cuadrados hasta cer necesidades de colecta, investigación, conser-
cientos de hectáreas (Mitsch y Gosselink, 2000), vación y manejo de la flora de humedales del estado,
con formas distintas dependientes de la geomorfo- y da una idea de la riqueza existente y la necesidad de
logía; los hay de agua dulce, salobre y salados. Se contar con planes de manejo para su conservación.
distribuyen desde las zonas marinas (arrecifes, pla-
yas), deltas de ríos, esteros, lagunas, hasta la zona
montañosa. En el estado de Veracruz convergen AMBIENTE FÍSICO
todas estas zonas, formando una gran variedad de
ambientes que favorecen la presencia de humedales. La compleja fisiografía del estado, la heterogenei-
La vegetación juega un papel importante en el man- dad climática, la extensa planicie costera y la abun-
tenimiento de la diversidad biológica ya que es la fuente dancia de lluvias, que conforman una extensa red
de alimento de muchos animales y un lugar propicio de ríos y arroyos, ayudan a explicar la riqueza de
para la anidación y refugio de especies de taxa de peces, humedales que se presentan en el estado de Vera-
insectos, mamíferos, reptiles, aves y anfibios entre otros cruz, y que abarcan desde los de montaña hasta los
(Cronk y Fennessy, 2001; Peralta-Peláez, 2007). costeros.

218
sección IV-1 20/3/11 14:23 Página 219

LA BIODIVERSIDAD DE LOS HUMEDALES

CUADRO 1. Familias de plantas presentes en los humedales


FLORA del estado de Veracruz. Se presentan únicamente familias con
10 o más géneros.
Se registraron un total de 209 familias conformadas
FAMILIAS ESPECIES GÉNEROS
y un total de 1 504 especies (apéndice IV.2). El cua-
dro 1 muestra las familias que registraron más de 10 Poaceae 115 46
géneros. La familia Poaceae fue la que tuvo más Asteraceae 100 60
especies (115 especies y 46 géneros) seguido por la Cyperaceae 75 11
familia Asteraceae, con el mayor número de géneros Fabaceae 74 35
(60) y con 100 especies. La familia Cyperaceae Rubiaceae 47 27
registró 11 géneros y 75 especies y la Fabaceae 35 Euphorbiaceae 46 17
géneros y 74 especies. Solanaceae 42 12
Las especies de los humedales incluyen aquellas Mimosaceae 36 12
pertenecientes a la vegetación acuática y subacuática Melastomataceae 35 15
(sensu Lot et al., 1993) o hidrófila, y son especies Acanthaceae 29 14
que ocurren casi siempre bajo condiciones naturales Verbenaceae 28 15
de humedales y que requieren de la inundación Lamiaceae 24 7
aunque sea temporalmente para completar su ciclo Moraceae 23 8
de vida. También hay especies facultativas y son Convolvulaceae 22 7
aquellas que pueden presentarse tanto en humedales Orchidaceae 22 14
como no humedales y se pueden dividir en función Amaranthaceae 20 10
de qué tan frecuente u ocasional es su presencia en Malvaceae 19 13
estos ecosistemas. Finalmente están las especies Onagraceae 18 5
terrestres, es decir, aquellas que raramente se Caesalpiniaceae 18 6
encuentran en los humedales. Ambos extremos son Boraginaceae 18 6
las más fáciles de identificar, pues muchas de estas Piperaceae 16 2
especies son indicadoras de condiciones. Bignoniaceae 16 13
De acuerdo con Novelo y Ramos (2005), el Polygoniaceae 16 3
estado de Veracruz es uno de los estados mejor Lythraceae 15 5
conocidos desde el punto de vista botánico, en Myrtaceae 14 7
cuanto a vegetación acuática estricta (hidrófitas) se Pteridaceae 13 7
refiere. En 1991 Lot desarrolló un estudio sobre la Cucurbitaceae 12 9
flora acuática del estado de Veracruz y registró cua- Bromeliaceae 11 3
tro familias de pteridofitas (con ocho especies), una Arecaceae 11 8
de gimnospermas (una especie), 20 de monocotile-
dóneas (61 especies), y 42 de dicotiledóneas (95
especies), dando un total de 165 especies. De la flotantes. Entre las leñosas, el 50 % se localizaron en
flora reportada, 78 corresponden a herbáceas acuáti- ambientes riparios, 40 % en zonas inundadas sin
cas, 47 a herbáceas subacuáticas, 30 a árboles, seis a corriente y 10 % en ambientes salinos o salobres.
arbustos y cuatro a arborescentes (palmas, bambú). En el mismo estudio, además de las hidrófitas, se
De las herbáceas acuáticas, el 39 % fueron enraiza- registraron 90 especies asociadas a humedales.
das emergentes, el 18 % enraizadas de hojas flotan- En la figura 1 puede verse que hay comunida-
tes, 29 % enraizadas sumergidas y 14 % libremente des, y sobre todo regiones, en las que se han reali-

219
MORENO-CASASOLA ET AL.

FIGURA 1. Distribución de los humedales en Veracruz y de las colectas georrefenciadas de plantas de humedales depositadas en el
Herbario XAL (Instituto de Ecología, A.C.). Elaborada por Rosario Landgrave.

zado numerosas colectas, sobre todo en las cuencas Pánuco y las lagunas Tames y Chairel, laguna de
de la zona centro del estado, Actopan y Jamapa, Tamiahua, el río Tuxpan y la laguna de Tampa-
los ríos Bobos y Diamante, y al sur las lagunas de machoco, el río Cazones y el San Marcos, el com-
Alvarado, Catemaco y Sontecomapan. En cambio, plejo hidrológico del río Necaxa y Tecolutla,
hay otras zonas en las cuales hay humedales impor- además del río Nautla. Mientras que en la zona
tantes y el esfuerzo de colecta es aún escaso, por centro, en los humedales que se forman por el río
ejemplo, al norte del estado en la parte alta del río Atoyac, y en la zona sur, en la región del río Muer-

220
sección IV-1 20/3/11 14:23 Página 221

LA BIODIVERSIDAD DE LOS HUMEDALES

tos, el Papalopan, San Juan, el río Coatzacoalcos, Representa una comunidad transformada por las
el Uxpanapa y el río Tonalá, ha habido poco actividades humanas, principalmente la ganadería
esfuerzo para realizar colectas. o el cultivo de arroz, pero que aún mantiene
En el presente trabajo, el análisis del tipo de características del humedal, como son los suelos o
humedal donde se colectó cada especie muestra el régimen de inundación, aunque éste haya sido
que el mayor porcentaje de especies corresponde a parcialmente modificado. Pudo haber sido ante-
los bosques y selvas ribereñas (figuras 2a y 2b), riormente un popal, un tular o aún una selva
seguido por los tulares-popales (figuras 3 y 4) y las inundable. Hoy en día constituye una comunidad
selvas inundables (figura 5). Los valores aparecen frecuente en la planicie costera de Veracruz.
en el cuadro 2 (ver apéndice IV.2). Para el manglar La forma de crecimiento más frecuente de las
(figura 6) se registraron aparte de las cuatro especies especies de humedales en Veracruz fueron las hierbas
de mangle, 91 especies más como acompañantes, (55 %), seguida por los arbustos (19 %), los árboles
lo que muestra que los manglares pueden ser más (18 %), y las lianas y bejucos (8 %) (cuadro 3). Se
diversos de lo que regularmente se considera, aun- registraron tres cactáceas y once palmas.
que el número de individuos sea bajo (ver trabajo
de Travieso-Bello, 2000). Los palmares posible-
mente estén submuestreados y un trabajo más
detallado puede registrar un mayor número de
especies, ya que simplemente a nivel de esta
comunidad, en Veracruz existen los palmares de
Sabal mexicana (figura 7), Attalea butyraceae
(Mutis ex L.F.) Wess Boer, Roystonea dunlapiana
P.H. Allen y R. regia (Kunth) O.F. Cook (figura
8), Acelorraphe wrightii (Griseb. & H. Wendl.) H.
Wendl. ex Becc. Finalmente, el potrero con pasti-
zal inundable (figura 9) presentó 57 especies.

FIGURA 2. a) Selva inundable riparia dominada por zapote o FIGURA 2. b) bosque de galería dominado por hayas (Platanus
apompo (Pachira aquatica), Ciénega del Fuerte, municipio de mexicana) en los alrededores de Xalapa (Foto: Gerardo Sánchez
Tecolutla (Foto: Gerardo Sánchez Vigil). Vigil).

221
MORENO-CASASOLA ET AL.

FIGURA 5. Selva inundable dominada por Annona glabra, y la libre


flotadora Pistia stratiotes, localizada en la zona norte de la laguneta
interdunaria de La Mancha (Centro de Investigaciones Costeras La
Mancha), municipio de Actopan (Foto: Gerardo Sánchez Vigil).

FIGURA 3. Tular dominado por Typha domingensis en la zona FIGURA 6. Manglar dominado por Rhizophora mangle, en
de La Mancha, municipio de Actopan (Foto: Gerardo Sánchez Caño Grande en la laguna La Mancha, municipio de Actopan
Vigil). (Foto: Gerardo Sánchez Vigil).

FIGURA 4. Popal de Sagittaria lancifolia en La Mancha, muni- FIGURA 7. Palmar de Sabal mexicana (Foto: Gerardo Sánchez
cipio de Actopan (Foto: Gerardo Sánchez Vigil). Vigil).

222
LA BIODIVERSIDAD DE LOS HUMEDALES

CUADRO 2. Número de especies registradas para cada tipo de encuentra en la Norma, al igual que en el caso de
humedal. la Rubiacea Crusea hispida subsp. grandiflora
TIPO DE NÚMERO PORCENTAJE (Paul G. Wilson) Borhidi. La figura 10 muestra
HUMEDAL DE ESPECIES una imagen de Laelia anceps.

Vegetación ribereña 1010 38


Bosque tropical perennifolio 564 21
Bosque tropical caducifolio 242 9
Vegetación acuática 208 8
Tular-Popal 199 6.9
Selva inundable 153 6
Pastizal 116 4
Manglar 96 3.8
Potrero inundable 57 1.8
Palmar inundable 26 0.9
Playa 8 0.4
Hondonada de duna 6 0.2

Se mantuvo el nombre de la comunidad vegetal reportada por los


autores o en los ejemplares de herbario. El porcentaje se obtuvo a FIGURA 8. Palmar de Roystonea dunlapiana (palma yagua)
partir del total de especies registradas en todos los ambientes. (Foto: Gerardo Sánchez Vigil).

CUADRO 3. Formas biológicas de las especies de humedales,


se muestra su abundancia en porcentaje.

FORMA DE NÚMERO PORCENTAJE


CRECIMIENTO DE ESPECIES

Árbol 258 18
Arborescente 5 0.1
Arbusto 290 19
Lianas o bejucos 125 8
Hierbas 823 55

ENDEMISMOS Y ESPECIES BAJO ALGUNA


CATEGORÍA DE PROTECCIÓN

De las 1 504 especies registradas, únicamente el


2 % (23 especies), está incluido en la NOM-059-
SEMARNAT-2001 (Semarnat, 2002) (cuadro 4).
Respecto de las especies protegidas 8 están suje-
tas a protección especial, 13 amenazadas y dos en
peligro de extinción. Estas últimas son: Cerato- FIGURA 9. Humedal transformado a pastizal y utilizado como
zamia miqueliana (Zamiaceae) y Ormosia potrero inundable en la zona de La Mancha, municipio de
Actopan. Los potreros inundables son un paisaje común en el
isthmensis Standl. En el caso de la orquídea Lae-
estado de Veracruz. En este caso la especie dominante es Echi-
lia anceps, la subespecie dawsonii es la que se nochloa pyramidalis (Foto: Gerardo Sánchez Vigil).

223
MORENO-CASASOLA ET AL.

CUADRO 4. Listado de especies de humedales sujetas a alguna categoría de protección según NOM-059-SEMARNAT-2001
(Semarnat, 2002).

ESPECIE FAMILIA CATEGORÍA DE PROTECCIÓN DISTRIBUCIÓN

Bravaisia integerrima (Spreng.) Standl. Acanthaceae A No endémica


Saurauia pedunculata Hook. 1 Actinidiaceae Pr No endémica
Echinodorus grandiflorus (Cham. & Schltdl.) Micheli Alismatacea A No endémica
Echinodorus tenellus (Mart. ex Schult. & Schult. f.) Buchenau Alismatacea A No endémica
Spondias mombin L. 2 Anacardiaceae A No endémica
Roystonea dunlapiana P.H. Allen Arecaceae Pr No endémica
Carpinus caroliniana Walter Betulaceae A No endémica
Tillandsia imperialis E. Morren ex Mez Bromeliaceae A No endémica
Conocarpus erectus L. Combretacea Pr No endémica
Laguncularia racemosa (L.) C.F. Gaertn. Combretacea Pr No endémica
Sapium macrocarpum Müll. Arg. Euphorbiaceae A No endémica
Tetrorchidium rotundatum Standl. Euphorbiaceae A No endémica
Ormosia isthmensis Standl. Fabaceae P No endémica
Juglans pyriformis Liebm. Junglandaceae A No endémica
Magnolia schiedeana Schltdl. Magnoliaceae A No endémica
Marattia weinmanniifolia Liebm. Marattiaceae Pr No endémica
Nelumbo lutea Willd. Nelumbonaceae A No endémica
Nuphar luteum Sibth. & Sm. Nymphaeaceae A No endémica
Rhizophora mangle L. Rhizophoraceae Pr No endémica
Symplocos coccinea Bonpl. Symplocaceae Pr No endémica
Avicennia germinans (L.) L. Verbenaceae Pr No endémica
Ceratozamia miqueliana H. Wendl. Zamiaceae P Endémica
Zamia loddigesii Miq. Zamiaceae A No endémica

Categorías de protección: PE= En peligro de extinción; A= Amenazadas y Pr= Sujetas a protección especial. 1. Saurauia pedunculata Hook. aparece con el
sinónimo Saurauia serrata D.C. en la NOM 059; 2. Spondias mombin L. aparece con el sinonimo Spondias radlkoferi J.D. Smith. en la NOM 059.

Las cuatro especies de mangle están sujetas a protec-


ción especial y son el mangle botoncillo (Conocar-
pus erectus), el mangle blanco (Laguncularia
racemosa), el mangle rojo (Rhizophora mangle) y el
mangle negro (Avicennia germinans). Ello ha permi-
tido que para el ecosistema de manglar existan leyes
específicas para su protección en nuestro país.
Otras especies herbáceas de humedales se
encuentran amenazadas (A) e incluyen tanto espe-
cies hidrófilas como facultativas. Entre ellas está el
nenúfar amarillo (Nuphar luteum). Esta especie se
encuentra en espacios de agua abiertos y de poca
corriente, al igual que Nymphaea ampla, especie
común en los humedales de Veracruz (figura 11).

FIGURA 10. Imagen de Laelia anceps (Orchidaceae) (Foto:


Phil Brewster).

224
LA BIODIVERSIDAD DE LOS HUMEDALES

cos, sobre todo africanos a las zonas tropicales (Par-


sons, 1972), destacando el zacate pará (Brachiaria
mutica) y diversas especies de pasto alemán (Echi-
nochloa colonum, E. crusgalli y E. pyramidalis). Estas
últimas son muy tolerantes a la inundación (COTE-
COCA, 1991). Estudios realizados muestran que
esta última es difícil de erradicar y altera las propie-
dades físico-químicas del humedal, reduciendo la
permeabilidad del suelo y por tanto alterando las
funciones y servicios ambientales que presta el
humedal (Travieso-Bello, 2005; Travieso-Bello et
FIGURA 11. Imagen de Nymphaea ampla (Foto: Gerardo al., 2005; López-Rosas, 2007; López-Rosas et al.,
Sánchez Vigil). 2006).
El análisis de la información sobre la biodiversi-
dad de los humedales veracruzanos permitió saber la
ESPECIES EXÓTICAS INVASORAS situación actual del conocimiento en esta área. Las
1 504 especies registradas son un ejemplo de la
Hay especies que se han introducido de manera diversidad vegetal asociada a las diversas fuentes de
accidental y en ocasiones deliberada, y que están agua y de la heterogeneidad fisiográfica del estado.
produciendo problemas importantes en los hume- La diversidad de plantas de humedales seguramente
dales. La Unión Mundial para la Naturaleza (IUCN, aumentará y muchas de este listado se desecharán
por sus siglas en inglés) enlista las 100 especies inva- conforme se incrementen los muestreos y el conoci-
soras más dañinas e incluye al lirio acuático (Eich- miento de la ecología de las plantas, ya que en Vera-
hornia crassipes), la caña (Arundo donax), el arbusto cruz existen áreas de humedales en las que para
Mimosa pigra (Junk, 2002), el mosquito de la mala- tener una visión objetiva de la riqueza vegetal que
ria (Anopheles quadrimaculatus), y la tilapia de albergan hace falta un esfuerzo de muestreo y la
Mozambique (Oreochromis mossambicus). El lirio generación de mayor conocimiento sobre estos eco-
acuático fue introducido durante el Porfiriato (Cer- sistemas. Cabe hacer notar que en el listado se
vantes y Rojas, 2000), asociado probablemente a incluyen plantas como el cacto, Opuntia stricta, que
prácticas piscícolas y a partir de entonces ha inva- no se asocia con humedales, sin embargo, es una
dido numerosos cuerpos de agua y presas (Niño y especie frecuente en las hondonadas o depresiones
Lot, 1983), obligando a mantener un programa de los sistemas de dunas costeras, los cuales en años
constante de limpieza que, desafortunadamente, las muy húmedos se inundan por varias semanas y esta
políticas estatales y municipales no contemplan. especie es capaz de sobrevivir. Otro ejemplo es
Otra planta que ha empezado a invadir los cuerpos Ceratozamia miqueliana, colectada en las selvas del
de agua de México es Hydrilla verticillata (Novelo y sur de Veracruz, las cuales en algunas épocas del año
Martínez, 1989), en Tamaulipas, aunque aún no tienen suelos anegados. Quedan aspectos pendien-
hay reportes para Veracruz. tes por abordar como la distribución de las especies,
Por otro lado, para incrementar la productividad su nivel de tolerancia a la inundación, la distribu-
pecuaria se han introducido muchas especies forra- ción de las especies invasoras y sus efectos sobre la
jeras de manera deliberada. El siglo XX trajo consigo flora y fauna nativa y sobre los ecosistemas en gene-
la introducción de pastos mejorados y pastos exóti- ral, la ecología de los distintos tipos de ecosistemas

225
MORENO-CASASOLA ET AL.

y, sobre todo, el estado de conservación tanto de los CERVANTES, J.M.S. y T. Rojas, 2000, Introducción del
humedales como las amenazas que pesan sobre las lirio acuático (Eichhornia crassipes) a México durante
fuentes de agua asociadas a los humedales. el Porfiriato, Quipa 13(2):177-190.
Según Arriaga-Cabrera et al. (2000), dentro de COE, M.D. y R.A. Diehl, 1980, In the Land of the Olmec:
las 76 ecorregiones prioritarias más importantes the Archaeology of San Lorenzo Tenochtitlan, vol. I,
para la conservación en el estado de Veracruz están University of Texas Press.
los ríos San Juan, Pánuco, Coatzacoalcos y Grijalva- CONANP, 2006, Humedales prioritarios de México, Comi-
Usumacinta. Dentro de esta clasificación, las eco- sión Nacional de Áreas Naturales Protegidas, Secreta-
rregiones hidrológicas con la prioridad más alta para ría de Medio Ambiente y Recursos Naturales.
la conservación se encuentran en los estados de México, D. F., 80 pp.
Tamaulipas-Veracruz, por ser consideradas mun- COTECOCA, 1991, Las gramíneas de México, t. III,
dialmente importantes y como zonas críticas y en SARH, México.
peligro. Esto se ve reflejado en la denominación de COWARDIN, L.M., V. Carter, F.C. Golet y E.T. LaRoe,
nueve sitios Ramsar en Veracruz de 2002 a 2006. 1979, Classification of wetlands and deepwater habitats
Estos son Cascadas de Texolo y su entorno, hume- of the United States, U.S. Department of the Interior,
dales de la Laguna La Popotera y de La Mancha y El Fish and Wildlife Service, Washington, D.C.,
Llano, Laguna de Tamiahua, Manglares de Sonte- 131pp.
comapan, Manglares y humedales de Tuxpan, Par- CRONK, J.K. y M.S. Fennessy, 2001, Wetlands plants,
que Nacional Sistema Arrecifal Veracruzano, biology and ecology, Lewis Publishers, Baton Rouge,
Sistema de Lagunas Interdunarias de la ciudad de 440 pp.
Veracruz y Sistema Lagunar Alvarado (Conanp, CHÁZARO, M., 1986, La vegetación, serie Medio
2006). Ambiente en Coatzacoalcos, Centro de Ecodesarro-
llo, Universidad Veracruzana, Xalapa, Ver., 87 pp.
DENEVAN, W.M., 1976, The Aboriginal population of
LITERATURA CITADA Amazonia, en W.M. Denevan (ed.), The Native
Population of the Americas, University of Wisconsin
ARRIAGA-CABRERA, L., V. Aguilar Sierra y J.S. Alcocer- Press, Madison, pp. 205-234.
Durand, 2000, Aguas continentales y diversidad bioló- GUTIÉRREZ, B.C., 1985, Descripción de la vegetación de
gica de México, Comisión Nacional para el la zona inundable de Nevería, Ver., tesis de licencia-
Conocimiento y Uso de la Biodiversidad, México, tura, Facultad de Ciencias Biológicas, Universidad
327 pp. Veracruzana, Xalapa, Ver., 96 pp.
BOULE, M.E., 1994, An early history of wetland ecology, GUTIÉRREZ, B.C. y M. Zolá, 1987, Hidrófitas de Neve-
en W.J. Mitsch (ed.), Global Wetlands: Old World ría, Veracruz, México, Biótica 12(1): 21-34.
and New, Elsevier, Amsterdam, the Netherlands, pp. (http://mobot.mobot.org/W3T /Search/vast.html)
57-74. (http://portal.veracruz.gob.mx/portal/page?paqeid=5
CASTILLO-CAMPOS, G. y M. Medina, 2002, Árboles y 3.3840615& dad=portal& schema=PORTAL)
arbustos de la reserva natural de La Mancha, Veracruz, JUNK, W.J., 2002, Long-term environmental trends and
Instituto de Ecología, Xalapa, Ver., 144 pp. the future of tropical wetlands, Environmental Con-
CASTILLO-CAMPOS, G. y A.C. Travieso-Bello, 2006, servation 29: 414-435.
Flora; en P. Moreno-Casasola (ed.), Entornos veracru- LÓPEZ-ROSAS, H., P. Moreno-Casasola y I.A. Mendels-
zanos: la costa de La Mancha, Instituto de Ecología, shon, 2006, Effects of experimental disturbances on a
Xalapa, Ver., pp. 169-202.

226
LA BIODIVERSIDAD DE LOS HUMEDALES

tropical freshwater marsh invaded by the african grass MORENO-CASASOLA, P., H. López-Rosas y S. Garza,
Echinochloa pyramidalis, Wetlands 26(2): 593-604. 1996, La vegetación de los humedales Mexicanos, en
LÓPEZ-ROSAS, H., 2007, Respuesta de un humedal trans- F.J. Abarca y M. Cervantes (eds.), Manual para el
formado por la invasión de la gramínea exótica Echi- manejo y conservación de los humedales de México,
nochloa pyramidalis (Lam.) Hitchc. & A.Chase a los Publicación especial bajo colaboración de la Secreta-
disturbios inducidos (cambios en el hidroperiodo, aper- ría del Medio Ambiente, Recursos Naturales y Ecolo-
tura de espacios y modificación de la intensidad lumí- gía, U.S. Fish and Wildlife Service, Arizona Game
nica), tesis doctoral, Doctorado en Ecología y and Fish Departament y Wetlands International the
Manejo de Recursos, Instituto de Ecología, Xalapa, Americas-Prorama México.
142 pp. MORENO-CASASOLA P., López-Rosas H., Infante-Mata D.,
LOT, A., 1991, Vegetación y flora vascular acuática del Peralta-Peláez L., Travieso-Bello A. y Warner B. 2009.
estado de Veracruz, tesis de doctorado, Facultad de Environmental and anthropogenic factors associated
Ciencias, UNAM, México, 226 pp. with coastal wetland differentiation in La Mancha,
––––––––, 2004, Flora y Vegetación de humedales de Veracruz, Mexico. Plant Ecology 200 (1): 37-52.
agua dulce en la zona costera del Golfo de México, en NIÑO, M.S. y A. Lot, 1983, Estudio demográfico del
M. Caso, I. Pisanty & E. Ezcurra (eds.), Diagnóstico lirio acuático Eichornia crassipes (Mart.) Solms: diná-
ambiental del Golfo de México, Secretaría del Medio mica de crecimiento en dos localidades selectas de
Ambiente y Recursos Naturales. Instituto Nacional México, Boletín de la Sociedad Botánica de México 45:
de Ecología, Instituto de Ecología, Harte Research 71-83.
Institute for Gulf of Mexico Studies, pp. 521-553. NOVELO, A. y M. Martínez, 1989, Hydrilla verticillata
LOT, A., A. Novelo y P. Ramírez-García, 1993, Diversity (Hydrocharitaceae), problemática maleza acuática de
of Mexican Aquatic Vascular Plant Flora, en T.P. reciente introducción en México, Anales del Instituto
Ramamoorthy, R. Bye, A. Lot y J. Fa, (eds.), Biologi- de Biología, UNAM, serie Botánica 67(2): 303-327.
cal Diversity of Mexico: Origins and Distribution, NOVELO, A. y L. Ramos, 2005, Vegetación acuática, en:
Oxford University Press, Nueva York, pp. 577-591. Bueno, J., F. Álvarez y S. Santiago (eds.), Biodiversi-
LOT, A., A. Novelo, M. Olvera y P. Ramírez-García, dad del estado de Tabasco, Instituto de
1999, Catálogo de angiospermas acuáticas de México, Biología/UNAM/Conabio, México, pp. 111-135.
serie Cuadernos del Instituto de Biología 33, Insti- OROZCO, S.A. y A. Lot, 1976, La vegetación de las zonas
tuto de Biología, UNAM, México, 161 pp. inundables del sureste de Veracruz, Biotica 1(1): 1-
LOT, A., A. Novelo y P. Ramírez-García, 1998, Diversity 44.
of mexican aquatic vascular plant flora, en T.P. PARSONS, J.J., 1972, Spread of African pasture grasses to
Ramamoorthy, R. Bye, A. Lot. y J. Fa (eds.), Biologi- the American tropics, Journal of Range Management
cal Diversity of Mexico. Origins and distribution, 25: 12-17.
Nueva York, pp. 577-591. PERALTA PELÁEZ, L.A., 2007, Indices biológicos integra-
MADRIGAL, C.R.J., 2003, Estructura de la vegetación dos de la salud de las lagunas interdunarias, doctorado
riparia y producción de hojarasca en selva continua y en Ecología y Manejo de Recursos, Instituto de Eco-
riparios que atraviesan potreros en la Sierra de los Tux- logía, Xalapa. Ver.
tlas, Ver. México, tesis de licenciatura, Facultad de ROJAS, R.T., 1990, La agricultura en la época prehispá-
Biología. Universidad Veracruzana, Xalapa, Ver., nica, en Rojas, R.T. (coord.), La agricultura en tierras
México, 126 pp. mexicanas desde sus orígenes hasta nuestros días, Cona-
MITSCH, W.J. y J.G. Gosselink, 2000, Wetlands, J. culta/Grijalbo, pp. 15-138.
Wiley & Sons. Inc., Nueva York, 920 pp.

227
MORENO-CASASOLA ET AL.

SANTIAGO, C.E., M. Vázquez Torres, L. Torres Hernán- –––––––––, 2005, Evaluación de indicadores de sustenta-
dez, J. Alejandre Rosas, H. Barney Guillermo, 1998, bilidad de la ganadería bovina en la costa de Veracruz
Vegetación del humedal de Alvarado, en G. Silva- central, México. tesis doctoral, Doctorado en Ecología
López, G. Vargas-Montero y J.V. Toro (eds.), Reflejos y Manejo de Recursos, Instituto de Ecología, Xalapa,
de la cuenca baja del Papaloapan, Veracruz, Gobierno Ver.
del Estado de Veracruz. TRAVIESO-BELLO, A.C., P. Moreno-Casasola y A. Cam-
SEMARNAT, Secretaría del Medio Ambiente y Recursos pos, 2005, Efecto de diferentes manejos pecuarios
Naturales, 2002, Norma Oficial Mexicana NOM-059- sobre el suelo y la vegetación en humedales transfor-
SEMARNAT-2001, Protección ambiental - Especies mados a pastizales, Interciencia 30(1): 12-18.
nativas de México de flora y fauna silvestre- Catego- VÁZQUEZ T.M., 1998, Humedal de Alvarado: diversi-
rías de riesgo y especificaciones para su inclusión, dad vegetal, en Vázquez T. M. (ed.), Biodiversidad y
exclusión o cambio- Lista de especies en riego, Diario problemática en el humedal de Alvarado, Veracruz,
Oficial de la Federación, México. México, Universidad Veracruzana, Xalapa, pp. 143-
SIEMENS, A.H., R.J. Hebda, M. Navarrete-Hernández, 168.
D.R. Piperno, J.K. Stein y M.G. Zolá-Báez, 1988, WHEELER, B.D., R.P. Money y S.C., Shaw, 2002, Fres-
Evidence for a cultivar and a chronology from patter- hwater wetlands, en M.R. Perrow y A.J. Davy (eds.),
ned wetlands in Central Veracruz, Mexico, Science Handbook of Ecological Restoration. Restoration in
242: 105-107. practice, Cambridge University Press, Cambridge,
TRAVIESO-BELLO, A.C., 2000, Biodiversidad del paisaje vol. 2, pp. 325-354.
costero de La Mancha, Actopan, Veracruz, tesis de
maestría, Instituto de Ecología, Xalapa, Ver.,
México.

228
LA BIODIVERSIDAD DE LOS HUMEDALES

APÉNDICE IV.2
Especies de plantas por tipo de humedal
Se presenta la familia a la que pertenecen y su forma biológica. 1. Manglar; 2. Selva Inundable; 3. Tular-
Popal; 4. Ripario; 5. Vegetación Acuática; 6. Potrero inundable; 7. Palmar inundable; 8. Playa; 9. Dunas;
10. Pastizal; 11. Bosque tropical perennifolio; 12.Bosque tropical caducifolio. F.B: Forma biológica:
A. Arbol; a. arbusto; h, hierba; b, bejuco.

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

LYCOPODIOPSIDA
LYCOPODIACEAE
Lycopodium cernuum L. h X X
SELAGINELLACEAE
Selaginella delicatissima Linden ex A. Braun h X X
Selaginella pulcherrima Liebm. h X X
PSILOTOPSIDA
PSILOTACEAE
Psilotum nudum (L.) P. Beauv. h X X
EQUISETOPSIDA
EQUISETACEAE
Equisetum hyemale L. h X
MARATTIOPSIDA
MARATTIACEAE
Marattia weinmanniifolia Liebm. h X
POLYPODIOPSIDA
OSMUNDACEAE
Osmunda regalis L. h X X X
HYMENOPHYLLACEAE
Trichomanes polypodioides L. h X
GLEICHENIACEAE
Sticherus bifidus (Willd.) Ching h X X
LYGODIACEAE
Lygodium scandens (L.) Sw. h X
Lygodium venustum Sw. b X X X
ANEMIACEAE
Anemia phyllitidis (L.) Sw. h X X
MARSILEACEAE
Marsilea polycarpa Hook. & Grev. h X

1
MORENO-CASASOLA ET AL.

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

SALVINIACEAE
Azolla filiculoides Lam. h X
Salvinia auriculata Aubl. h X
Salvinia minima Baker h X
PLAGIOGYRIACEAE
Plagiogyria pectinata (Liebm.) Lellinger h X
CYATHEACEAE
Alsophila firma (Baker) D.S. Conant h X
DENNSTAEDTIACEAE
Histiopteris incisa (Thunb.) J. Sm. h X
Pteridium aquilinum (L.) Kuhn h X
PTERIDACEAE
Acrostichum aureum L. h X X
Acrostichum auricomum Kunze h X
Acrostichum danaeifolium Langsd. & Fisch. h X
Adiantum concinnum Humb. & Bonpl. ex Willd. h X
Adiantum macrophyllum Sw. h X
Adiantum pulverulentum L. h X
Adiantum trapeziforme L. h X
Ceratopteris pteridoides (Hook.) Hieron. h X
Cheilanthes microphylla (Sw.) Sw. h X
Notholaena sinuata (Lag. ex Sw.) Kaulf. h X
Pityrogramma calomelanos (L.) Link h X X
Pteris cretica L. h X
Pteris quadriaurita Retz. h X
ASPLENIACEAE
Asplenium alatum Humb. & Bonpl. ex Willd. h X
Asplenium formosum Willd. h X X
Asplenium harpeodes Kunze h X
Asplenium miradorense Liebm. h X
Asplenium monanthes L. h X
Asplenium pumilum Sw. h X X
WOODSIACEAE
Athyrium dombeyi Desv. h X
Cystopteris fragilis (L.) Bernh. h X
Diplazium drepanolobium A.R. Sm. h X
Diplazium franconis Liebm. h X
Diplazium plantaginifolium (L.) Urb. h X
Diplazium striatum (L.) C. Presl h X X

2
LA BIODIVERSIDAD DE LOS HUMEDALES

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

THELYPTERIDACEAE
Macrothelypteris torresiana (Gaudich.) Ching h X X
Meniscium serratum Cav. h X
Thelypteris dentata (Forssk.) E.P. St. John h X
Thelypteris interrupta (Willd.) K. Iwats. h X
Thelypteris linkiana (C. Presl) R.M. Tryon h X
Thelypteris meniscioides (Liebm.) C.F. Reed h X X
Thelypteris resinifera (Desv.) Proctor h X
BLECHNACEAE
Blechnum gracile Kaulf. h X X
Blechnum occidentale L. h X X
Blechnum schiedeanum (Schltdl. ex C. Presl) Hieron. h X
Blechnum serrulatum Rich. h X
DRYOPTERIDACEAE
Bolbitis portoricensis (Spreng.) Hennipman h X X
Ctenitis equestris (Kunze) Ching h X
Polystichum hartwegii (Klotzsch) Hieron. h X
Stigmatopteris longicaudata (Liebm.) C. Chr. h X X
LOMARIOPSIDACEAE
Nephrolepis exaltata (L.) Schott h X X
TECTARIACEAE
Tectaria heracleifolia (Willd.) Underw. h X X
POLYPODIACEAE
Grammitis heteromorpha (Hook. & Grev.) C.V. Morton h X
Microgramma nitida (J. Sm.) A.R. Sm. h X X
Phlebodium pseudoaureum (Cav.) Lellinger h X
Polypodium alfredii Rosenst. h X
Polypodium furfuraceum Schltdl. & Cham. h X
Polypodium longepinnulatum E. Fourn. h X
Polypodium loriceum L. h X
CYCADOPSIDA
ZAMIACEAE
Ceratozamia miqueliana H. Wendl. h X
Zamia loddigesii Miq. h X
PINOPSIDA
PINACEAE
Pinus patula Schltdl. & Cham. A X
TAXODIACEAE
Taxodium mucronatum Ten. A X

3
MORENO-CASASOLA ET AL.

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

LILIOPSIDA
ALISMATACEAE
Echinodorus andrieuxii (Hook. & Arn.) Small h X X
Echinodorus berteroi (Spreng.) Fassett h X X
Echinodorus grandiflorus (Cham. & Schltdl.)
Micheli h X
Echinodorus ovalis C. Wright h X
Echinodorus paniculatus Micheli h X X
Echinodorus tenellus (Mart. ex Schult.
& Schult. f.) Buchenau h X X
Sagittaria guyanensis Kunth h X X
Sagittaria lancifolia L. h X X X X X
Sagittaria latifolia Willd. h X X
AMARYLLIDACEAE
Crinum americanum L. h X
Hymenocallis littoralis (Jacq.) Salisb. h X X
ARACEAE
Anthurium schlechtendalii Kunth h X X X X
Philodendron guttiferum Kunth h X X X
Philodendron radiatum Schott h X X
Philodendron scandens K. Koch & Sello h X
Pistia stratiotes L. h X X X
Rhodospatha wendlandii Schott h X X
Spathiphyllum cochlearispathum (Liebm.) Engl. h X X X
Syngonium podophyllum Schott h X X X
Xanthosoma robustum Schott h X X X X
ARECACEAE
Acoelorraphe wrightii (Griseb. & H. Wendl.)
H. Wendland. ex Becc. a X X X
Astrocaryum mexicanum Liebm. ex Mart. a X X
Attalea butyracea (Mutis ex L. f.) Wess. Boer. A X X X
Bactris mexicana Mart. a X X X
Chamaedorea concolor Mart. h X X
Chamaedorea klotzschiana H. Wendl. h X
Chamaedorea oblongata Mart. h X X X
Chamaedorea tepejilote Liebm. ex Mart. h X X X
Cocos nucifera L. A X
Roystonea dunlapiana P.H. Allen A X X X
Sabal mexicana Mart. A X

4
LA BIODIVERSIDAD DE LOS HUMEDALES

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

BROMELIACEAE
Aechmea bracteata (Sw.) Griseb. h X X X X
Aechmea mexicana Baker h X X
Aechmea nudicaulis (L.) Griseb. h X X
Bromelia pinguin L. h X
Tillandsia bulbosa Hook. h X
Tillandsia caput-medusae E. Morren h X
Tillandsia imperialis E. Morren ex Mez h X
Tillandsia ionantha Planch. h X X X
Tillandsia limbata Schltdl. h X X X
Tillandsia recurvata (L.) L. h X
Tillandsia streptophylla Scheidw. ex C. Morren h X X
CANNACEAE
Canna glauca L. h X
Canna indica L. h X X X X
COMMELINACEAE
Callisia fragrans (Lindl.) Woodson h X X X
Campelia zanonia (L.) Kunth h X X
Commelina coelestis Willd. h X
Commelina diffusa Burm. f. h X
Commelina erecta L. h X X X
Gibasis pellucida (M. Martens & Galeotti) D.R. Hunt h X X
Phaeosphaerion persicariifolium (Delile) C.B. Clarke h X X
Tinantia erecta (Jacq.) Schltdl. h X
Tripogandra disgrega (Kunth) Woodson h X
Tripogandra serrulata (Vahl) Handlos h X X X X
COSTACEAE
Costus dirzoi García-Mend. & G. Ibarra-Manriquez h X
Costus pulverulentus C. Presl h X X
Costus scaber Ruiz & Pav. h X
CYMODOCEACEAE
Halodule beaudettei (Hartog) Hartog h X
Halodule wrightii Asch. h X
Syringodium filiforme Kütz. h X X
CYPERACEAE
Carex cortesii Liebm. h X
Carex longii Mack. h X
Carex lurida Wahlenb. h X X
Carex polystachya Sw. ex Wahlenb. h X X
Carex vulpinoidea Michx. h X

5
MORENO-CASASOLA ET AL.

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Cladium jamaicense Crantz h X


Cyperus articulatus L. h X X X X
Cyperus canus J. Presl & C. Presl h X X X
Cyperus compressus L. h X X X
Cyperus cuspidatus Kunth h X
Cyperus digitatus Roxb. h X X X X
Cyperus elegans L. h X X
Cyperus esculentus L. h X X X X
Cyperus giganteus Vahl h X X X
Cyperus hermaphroditus (Jacq.) Standl. h X X X
Cyperus humilis Kunth h X
Cyperus imbricatus Retz. h X X
Cyperus involucratus Rottb. h X X
Cyperus iria L. h X X
Cyperus lanceolatus Poir. h X X
Cyperus laxus Lam. h X
Cyperus ligularis L. h X X X X X X
Cyperus luzulae (L.) Rottb. ex Retz. h X X X X
Cyperus macrocephalus Liebm. h X X
Cyperus niger Ruiz & Pav. h X X
Cyperus ochraceus Vahl h X X X
Cyperus odoratus L. h X X X X X
Cyperus papyrus L. h X
Cyperus polystachyos Rottb. h X X
Cyperus reflexus Vahl h X
Cyperus rotundus L. h X X X
Cyperus surinamensis Rottb. h X
Cyperus tenuis Sw. h X X X X
Cyperus virens Michx. h X
Eleocharis acicularis (L.) Roem. & Schult. h X X
Eleocharis acutangula (Roxb.) Schult. h X
Eleocharis elegans (Kunth) Roem. & Schult. h X X X
Eleocharis filiculmis Kunth h X X
Eleocharis geniculata (L.) Roem. & Schult. h X X X X
Eleocharis interstincta (Vahl) Roem. & Schult. h X X X X
Eleocharis minima Kunth h X X
Eleocharis montana (Kunth) Roem. & Schult. h X
Eleocharis montevidensis Kunth h X
Eleocharis mutata (L.) Roem. & Schult. h X

6
LA BIODIVERSIDAD DE LOS HUMEDALES

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Eleocharis parvula (Roem. & Schult.)


Link ex Bluff, Nees & Schauer h X X
Fimbristylis autumnalis (L.) Roem. & Schult. h X
Fimbristylis cymosa (Lam.) R. Br. h X X
Fimbristylis dichotoma (L.) Vahl h X X
Fimbristylis spadicea (L.) Vahl h X X X X X X X
Fuirena camptotricha C. Wright h X X
Fuirena simplex Vahl h X X
Fuirena umbellata Rottb. h X X
Kyllinga brevifolia Rottb. h X X
Oxycaryum cubensis (Poepp. & Kunth) Palla h X
Rhynchospora aristata Boeck. h X
Rhynchospora barbata (Vahl) Kunth h X
Rhynchospora colorata (L.) H. Pfeiff. h X
Rhynchospora contracta (Nees) J. Raynal h X
Rhynchospora corymbosa (L.) Britton h X X X
Rhynchospora dives Standl. h X X X
Rhynchospora gigantea Link h X
Rhynchospora globosa (Kunth) Roem. & Schult. h X X
Rhynchospora holoschoenoides (Rich.) Herter h X
Rhynchospora marisculus Lindl. ex Nees h X
Rhynchospora nervosa Boeck. h X
Rhynchospora radicans (Schltdl. & Cham.) H. Pfeiff. h X X
X
Rhynchospora tenuis Willd. ex Link h X
Rhynchospora trispicata (Nees) Schrad. ex Steud. h X X
Schoenoplectus americanus (Pers.)
Volkart ex Schinz. & R. Keller h X
Scleria aff. bourgeaui Boeck. h X X
Scleria macrophylla J. Presl & C. Presl h X
Scleria microcarpa Nees ex Kunth h X
Scleria reticularis Michx. h X
Scleria setuloso-ciliata Boeck. h X X
DIOSCOREACEAE
Dioscorea composita Hemsl. b X X X
Dioscorea floribunda M. Martens & Galeotti b X X X
Dioscorea polygonoides Humb. & Bonpl. ex Willd. b X
HAEMODORACEAE
Xiphidium caeruleum Aublet h X X

7
MORENO-CASASOLA ET AL.

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

HELICONIACEAE
Heliconia adflexa (Griggs) Standl. h X
Heliconia latispatha Benth. h X X X
Heliconia uxpanapensis C. Gut. Báez h X X
HYDROCHARITACEAE
Egeria densa Planch. h X
Halophila decipiens Ostenf. h X
Halophila engelmannii Asch. h X
Thalassia testudinum Banks & Sol. ex
K.D. Koenig. h X
Vallisneria americana Michx. h X X
HYPOXIDACEAE
Curculigo scorzonerifolia (Lam.) Baker h X X
IRIDACEAE
Alophia veracruzana Goldblatt &
T.M. Howard h X
Sisyrinchium biforme E.P. Bicknell h X
Tritonia crocosmiiflora G. Nicholson h X X
JUNCACEAE
Juncus bufonius L. h X
Juncus effusus L. h X
Juncus marginatus Rostk. h X X
Juncus tenuis Willd. h X
LEMNACEAE
Lemna aequinoctialis Welw. h X
Lemna gibba L. h X
Lemna minor L. h X
Spirodela polyrhiza (L.) Schleid. h X
Wolffiella oblonga (Phil.) Hegelm. h X
LIMNOCHARITACEAE
Limnocharis flava (L.) Buchenau h X X X X X
MARANTACEAE
Calathea coccinea Standl. & Steyerm. h X X
Calathea crotalifera S. Watson h X
Calathea lutea Schult. h X X X X
Maranta arundinacea L. h X X X X X
Maranta gibba Sm. h X X X
Thalia geniculata L. h X X X
MAYACACEAE
Mayaca fluviatilis Aublet h X X

8
LA BIODIVERSIDAD DE LOS HUMEDALES

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

MELANTHIACEAE
Schoenocaulon officinale (Schltdl. & Cham.)
A. Gray ex Benth. h X
NAJADACEAE
Najas guadalupensis (Spreng.) Magnus h X
Najas marina L. h X
ORCHIDACEAE
Bletia purpurea (Lam.) DC. h X
Campylocentrum micranthum (Lindl.) Rolfe h X
Dimerandra emarginata (G. Mey.) Hoehne h X
Elleanthus cynarocephalus (Rchb. f.) Reichb. f. h X
Encyclia alata (Bateman) Schltr. h X
Encyclia cochleata (L.) Dressler h X
Epidendrum nocturnum Jacq. h X
Epidendrum propinquum A. Rich. & Galeotti h X X
Epidendrum ramosum Jacq. h X X X
Epidendrum strobiliferum Rchb. f. h X
Gongora galeata (Lindl.) Rchb. f. h X
Habenaria alata Hook. h X
Habenaria bractescens Lindl. h X
Habenaria repens Nutt. h X
Laelia anceps Lindl. h X X
Maxillaria tenuifolia Lindl. h X X
Nidema boothii (Lindl.) Schltr. h X
Oncidium ascendens Lindl. h X X
Pleurothallis platystylis Schltr. h X
Pleurothallis stenostachya Rchb. f. h X
Pleurothallis tribuloides (Sw.) Lindl. h X X
Psygmorchis pusilla (L.) Dodson & Dressler h X
POACEAE
Agrostis schaffneri E. Fourn. h X
Andropogon bicornis L. h X
Andropogon condensatus Kunth h X
Andropogon glomeratus (Walter) Britton,
Sterns & Poggenb. h X
Andropogon gyrans Ashe h X
Andropogon wrightii Hack. h X
Arundinella deppeana Nees ex Steud. h X
Arundo donax L. h X X
Axonopus compressus (Sw.) P. Beauv. h X X

9
MORENO-CASASOLA ET AL.

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Bambusa gadua Humb. & Bonpl. a X


Bouteloua repens (Kunth) Scribn. & Merr. h X X
Cenchrus brownii Roem. & Schult. h X X
Chloris inflata Link h X
Chloris submutica Kunth h X
Coix lacryma-jobi L. h X
Cynodon dactylon (L.) Pers. h X
Cynodon plectostachyus (K. Schum.) Pilg. h X
Dactyloctenium aegyptium (L.) Willd. h X
Digitaria bicornis (Lam.) Roem. & Schult. h X
Digitaria ciliaris (Retz.) Koeler h X
Digitaria decumbens Stent h X X
Echinochloa colona (L.) Link h X X X
Echinochloa crus-pavonis (Kunth) Schult. h X
Echinochloa polystachya Kunt Hitchc. h X X
Echinochloa pyramidalis (Lam.) Hitchc.
& Chase h X
Echinochloa walteri (Pursh) A. Heller h X
Eleusine indica (L.) Gaertn. h X
Eragrostis domingensis (Pers.) Steud. h X
Eragrostis hypnoides (Lam.) Britton,
Sterns & Poggenb. h X X
Eragrostis mexicana (Hornem.) Link h X
Eriochloa punctata (L.) Desv. ex Ham. h X
Gouinia virgata (J. Presl) Scribn. h X
Guadua aculeata (Rupr. ex E. Fourn.) a X X
Guadua longifolia (E. Fourn.) R.W. Pohl A X X
Guadua velutina Londoño & L.G. Clark a X
Hymenachne amplexicaulis (Rudge) Nees h X
Hyparrhenia rufa (Nees) Stapf h X
Ixophorus unisetus (J. Presl) Schltdl. h X
Lasiacis divaricata (L.) Hitchc. h X
Lasiacis rugelii (Griseb.) Hitchc. h X
Lasiacis ruscifolia (Kunth) Hitchc. h X
Leersia distichophylla Balansa & Poit. h X X
Leersia hexandra Sw. h X
Leptochloa filiformis (Pers.) P. Beauv. h X
Leptochloa scabra Nees h X
Leptochloa uninervia (J. Presl) Hitchc. & Chase h X
Leptochloa virgata (L.) P. Beauv. h X X X

10
LA BIODIVERSIDAD DE LOS HUMEDALES

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Litachne pauciflora (Sw.) P. Beauv. h X


Luziola peruviana Juss. ex J.F. Gmel. h X
Muhlenbergia gigantea (E. Fourn.) Hitchc. h X
Muhlenbergia macroura (Kunth) Hitchc. h X
Muhlenbergia microsperma (DC.) Kunth h X
Muhlenbergia peruviana (P. Beauv.) Steud. h X
Muhlenbergia robusta (E. Fourn.) Hitchc. h X
Muhlenbergia tenella (Kunth) Trin. h X
Olyra latifolia L. h X
Oplismenus burmanni (Retz.) P. Beauv. h X
Oplismenus hirtellus (L.) P. Beauv. h X
Oryza latifolia Desv. h X
Panicum arundinariae Trin ex E. Fourn. h X X
Panicum barbinode Trin. h X
Panicum commutatum Schult. h X
Panicum fasciculatum Sw. h X
Panicum geminatum Forssk. h X
Panicum glutinosum Sw. h X
Panicum gouinii E. Fourn. h X
Panicum grande Hitchc. & Chase h X
Panicum hirticaule J. Presl h X
Panicum lancearium Trin. h X
Panicum laxum Sw. h X X
Panicum longum Hitchc. & Chase h X
Panicum maximum Jacq. h X X
Panicum mertensii Roth h X
Panicum parvifolium Lam. h X
Panicum pilosum Sw. h X
Panicum purpurascens Raddi h X
Panicum repens L. h X
Panicum trichanthum Nees h X
Panicum trichoides Sw. h X
Panicum viscidellum Scribn. h X
Paspalum blodgettii Chapm. h X
Paspalum candidum (Humb. & Bonpl.
ex Flüggé) Kunth h X
Paspalum conjugatum P.J. Bergius h X
Paspalum conspersum Schrad. h X
Paspalum fasciculatum Willd. ex Flüggé h X
Paspalum humboldtianum Flüggé h X X X X

11
MORENO-CASASOLA ET AL.

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Paspalum langei (E. Fourn.) Nash h X X


Paspalum lividum Trin. ex Schltdl. h X
Paspalum notatum Alain ex Flüeggé h X X
Paspalum pectinatum Nees ex Trin. h X
Paspalum plicatulum Michx. h X
Paspalum repens P.J. Bergius h X
Paspalum virgatum L. h X
Pennisetum distachyum (E. Fourn.)
Rupr. ex Chase h X
Pennisetum purpureum Schumach. h X X
Phragmites communis Trin. a X X
Poa annua L. h X
Pseudechinolaena polystachya (Kunth) Stapf h X
Rhynchelytrum repens (Willd.) C.E. Hubb. h X
Sacciolepis striata (L.) Nash h X
Setaria geniculata P. Beauv. h X X
Setaria liebmannii E. Fourn. h X
Setaria macrostachya Kunth h X X
Setaria paniculifera (Steud.) E. Fourn.
ex Hemsl. h X
Setariopsis auriculata (E. Fourn.) Scribn. h X
Sorghum bicolor (L.) Moench h X
Sorghum halepense (L.) Pers. h X
Sporobolus indicus (L.) R. Br. h X X X
Sporobolus virginicus (L.) Kunth h X
Trisetum virletii E. Fourn. h X
Urochloa distachya (L.) T.Q. Nguyen h X X
Urochloa plantaginea (Link) R.D. Webster h X
Urochloa setigera (Retz.) C.E. Hubb. h X
Zeugites mexicanus (Kunth) Trin. ex Steud. h X
Zizaniopsis miliacea (Michx.) Döll & Asch. h X
PONTEDERIACEAE
Eichhornia crassipes (Mart.) Solms h X
Heteranthera limosa (Sw.) Willd. h X X
Heteranthera reniformis Ruiz & Pav. h X X
Pontederia sagittata C. Presl h X X
POTAMOGETONACEAE
Potamogeton foliosus Raf. h X
Potamogeton nodosus Poir. h X
Potamogeton pectinatus L. h X

12
LA BIODIVERSIDAD DE LOS HUMEDALES

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

SMILACACEAE
Smilax aristolochiifolia Mill. b X X
Smilax bona-nox L. b X X
Smilax jalapensis Schltdl. b X
Smilax lanceolata L. b X X
Smilax mollis Humb. & Bonpl. ex Willd. b X X X
Smilax moranensis M. Martens & Galeotti b X
TYPHACEAE
Typha domingensis Pers. h X X
Typha latifolia L. h X X
XYRIDACEAE
Xyris ambigua Beyr. ex Kunth h X
Xyris jupicai Rich. h X X X
ZANNICHELIACEAE
Zannichellia palustris L. h X
ZINGIBERACEAE
Hedychium coronarium J. König h X X
ZOSTERACEAE
Zosterella dubia (Jacq.) Small h X
MAGNOLIOPSIDA
ACANTHACEAE
Aphelandra scabra (Vahl) Sm. a X X
Aphelandra schiedeana Schltdl. & Cham. a X X
Barleria oenotheroides Dum. Cours. h X X X
Bravaisia berlandieriana (Nees) T.F. Daniel a X
Bravaisia integerrima (Spreng.) Standl. a X
Dicliptera acuminata (Ruiz & Pav.) Juss. h X
Dicliptera assurgens (L.) Juss. h X
Dyschoriste quadrangularis (Oerst.) Kuntze h X
Elytraria imbricata (Vahl) Pers. h X X X
Hansteinia gracilis Oerst. a X X
Henrya insularis Nees h X
Justicia breviflora (Nees) Rusby h X X
Justicia carthaginensis Jacq. h X
Justicia comata (L.) Lam. h X X
Justicia pectoralis Jacq. h X
Justicia spicigera Schltdl. a X X X
Justicia veracruzana T.F. Daniel h X
Odontonema callistachyum (Schltdl.
& Cham.) Kuntze a X X X

13
MORENO-CASASOLA ET AL.

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Pseuderanthemum alatum (Nees) Radlk. h X X X


Ruellia brittoniana Leonard h X X
Ruellia inundata Kunth h X
Ruellia foetida Willd. h X
Ruellia jaliscana Standl. h X
Ruellia jussieuoides Schltdl. & Cham. h X
Ruellia longituba D.N. Gibson h X
Ruellia paniculata L. h X
Siphonoglossa bartletti Standl. h X
Thunbergia alata Bojer ex Sims b X X X X
Thunbergia fragrans Roxb. b X X
ACHATOCARPACEAE
Achatocarpus nigricans Triana A X X X X
ACTINIDACEAE
Saurauia leucocarpa Schltdl. A X X
Saurauia pedunculata Hook. A X
Saurauia scabrida Hemsl. A X X X X
Saurauia yasicae Loes. A X X X
AIZOACEAE
Sesuvium maritimum (Walter) Britton,
Sterns & Poggenb. a X
Sesuvium portulacastrum (L.) L. h X
Trianthema portulacastrum L. h X X
AMARANTHACEAE
Achyranthes aspera L. h X X X
Alternanthera caracasana Kunth h X
Alternanthera flava Mears b X X
Alternanthera mexicana Moq. h X
Alternanthera obovata (M. Martens
& Galeotti) Millsp. h X
Alternanthera sessilis (L.) R. Br. ex DC. h X
Amaranthus australis (A. Gray) J.D. Sauer h X
Amaranthus greggii S. Watson h X
Amaranthus hybridus L. h X X X
Amaranthus spinosus L. h X X
Blutaparon vermiculare (L.) Mears h X
Chamissoa altissima (Jacq.) Kunth b X X X X
Gomphrena filaginoides M. Martens & Galeotti h X
Gomphrena serrata L. h X X X
Iresine arbuscula Uline & W.L. Bray A X X

14
LA BIODIVERSIDAD DE LOS HUMEDALES

IrESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

esine diffusa Humb. & Bonpl. ex Willd. h X X X X X


Iresine nigra Uline & W.L. Bray a X X X
Pfaffia hookeriana (Hemsl.) Greenm. b X X
Philoxerus vermicularis (L.) R. Br. ex Sm. h X X
Pleuropetalum sprucei (Hook. f.) Standl. a X X
ANACARDIACEAE
Comocladia engleriana Loes. a X
Spondias mombin L. A X X X
Toxicodendron radicans (L.) Kuntze b X X
ANNONACEAE
Annona cherimola Mill. A X X X
Annona glabra L. A X X X
Annona globiflora Schltdl. a X X
Annona reticulata L. A X X X
Annona squamosa L. A X X X
Cymbopetalum baillonii R.E. Fr. A X X
Desmopsis trunciflora (Schltdl. & Cham.)
G.E. Schatz A X X
Malmea depressa (Baill.) R.E. Fr. A X X X
Rollinia jimenezii Saff. A X X
APIACEAE
Arracacia bracteata J.M. Coult. & Rose h X
Arracacia rigida J.M. Coult. & Rose h X
Berula erecta (Huds.) Coville h X
Cicuta maculata L. h X
Cicuta mexicana J.M. Coult. & Rose h X
Eryngium deppeanum Schltdl. & Cham. h X
Eryngium nasturtiifolium Juss. ex F. Delaroche h X X
Hydrocotyle bonariensis Lam. h X X X X
Hydrocotyle mexicana Schltdl. & Cham. h X
Hydrocotyle umbellata L. h X
Hydrocotyle verticillata Thunb. h X X
APOCYNACEAE
Allamanda cathartica L. h X
Forsteronia pandurtata Woodson a X
Mandevilla subsagittata (Ruiz & Pav.) Woodson b X X X
Mandevilla tubiflora (M. Martens & Galeotti)
Woodson h X
Mesechites trifidus (Jacq.) Müll. Arg. h X
Plumeria rubra L. A X X

15
MORENO-CASASOLA ET AL.

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Prestonia mexicana A. DC. b X X X


Prestonia portobellensis (Beurl.) Woodson b X X
Rauvolfia tetraphylla L. a X X
Rhabdadenia biflora (Jacq.) Müll. Arg. h X X X
Tabernaemontana alba Mill. A X X X X
Tabernaemontana arborea Rose A X X
Tabernaemontana donnell-smithii Rose A X
Thevetia peruviana (Pers.) K. Schum. A X X X
AQUIFOLIACEAE
Ilex valeri Standl. A X X X
ARALIACEAE
Dendropanax arboreus (L.) Decne. & Planch. A X X X X X X
Oreopanax capitatus (Jacq.) Decne. & Planch. A X X X
ARISTOLOCHIACEAE
Aristolochia grandiflora Sw. b X
ASCLEPIADACEAE
Asclepias curassavica L. h X X X X X X
Asclepias pellucida E. Fourn. h X
Blepharodon mucronatum (Schltdl.) Decne. b X
Gonolobus chloranthus Schltdl. b X
Sarcostemma clausum (Jacq.) Schult. b X X
ASTERACEAE
Ageratum conyzoides L. h X X
Ageratum corymbosum Zuccagni h X
Ageratum houstonianum Mill. h X X X X
Aldama dentata La Llave h X X X X
Ambrosia artemisiifolia L. h X
Ambrosia cumanensis Kunth h X
Archibaccharis hirtella (DC.) Heering a X
Aster bullatus Klatt h X
Aster schaffneri Sch. Bip. ex S.D. Sundb.
& A.G. Jones h X
Aster subulatus Michx. h X X
Baccharis heterophylla Kunth a X
Baccharis salicifolia (Ruiz & Pav.) Pers. a X X
Baccharis trinervis Pers. b X X
Baltimora recta L. h X
Barkleyanthus salicifolius (Kunth) H. Rob.
& R. Brettell a X X
Bidens aurea (Aiton) Sherff h X

16
LA BIODIVERSIDAD DE LOS HUMEDALES

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Bidens pilosa L. h X X X
Bidens squarrosa Kunth h X X
Borrichia arborescens (L.) DC. h X
Borrichia frutescens (L.) DC. h X X
Calea manicata (Schltdl.) Benth. & Hook. ex Hemsl. a X
Calea ternifolia Kunth a X
Calea urticifolia (Mill.) DC. a X X X X
Chrysanthemum leucanthemum L. h X
Cirsium mexicanum DC. h X X
Clibadium arboreum Donn. Sm. a X X
Conyza bonariensis (L.) Cronquist h X X X
Conyza canadensis (L.) Cronquist h X X
Conyza laevigata (Rich.) Pruski h X
Critoniopsis leiocarpa (DC.) H. Rob. a X
Dahlia coccinea Cav. h X X
Delilia berteroi Spreng. h X X X
Eclipta alba (L.) Hassk. h X X X
Egletes liebmanni Sch. Bip. ex Klatt h X X
Egletes viscosa (L.) Less. h X X X X
Epaltes mexicana Less. h X X
Erechtites hieraciifolius (L.) Raf. ex DC. h X
Erechtites valerianifolius (Link ex Spreng.) DC. h X
Erigeron karvinskianus DC. h X X
Eupatorium collinum DC. h X X X
Eupatorium galeottii B.L. Rob. a X X
Eupatorium morifolium Mill. a X X
Eupatorium nubigenum Benth. A X
Eupatorium odoratum L. h X X X X
Eupatorium pycnocephalum Less. h X X X
Eupatorium sordidum Less. a X
Gnaphalium stagnale I.M. Johnst. h X
Gymnocoronis nutans (Greenm.) R.M. King
& H. Rob. h X
Hidalgoa ternata La Llave b X X
Jaegeria hirta (Lag.) Less. h X X
Jaegeria macrocephala Less. h X
Lagascea mollis Cav. h X X
Loxothysanus sinuatus (Less.) B.L. Rob. h X
Macvaughiella mexicana (Sch. Bip.) R.M.
King & H. Rob. h X

17
MORENO-CASASOLA ET AL.

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Melampodium divaricatum (Rich.) DC. h X X X X X


Melanthera nivea (L.) Small h X X X X
Mikania decora Poepp. b X
Mikania gonzalezii B.L. Rob. & Greenm. b X X
Mikania houstoniana (L.) B.L. Rob. b X
Mikania micrantha Kunth a X X X
Mikania scandens (L.) Willd. h X
Milleria quinqueflora L. h X X
Neurolaena lobata (L.) Cass. h X X
Parthenium fruticosum Less. a X
Parthenium hysterophorus L. h X X
Pectis elongata Kunth h X X
Perymenium gymnolomoides (Less.) DC. h X
Pluchea odorata (L.) Cass. a X X X
Pluchea salicifolia (Mill.) S.F. Blake h X
Polymnia maculata Cav. a X X
Pseudelephantopus spicatus (B. Juss. ex Aubl.)
C.F. Baker h X X
Roldana angulifolia (DC.) H. Rob. & Brettell a X
Roldana grimesii (B.L. Turner) C. Jeffrey a X
Roldana marquezii (B.L. Turner) C. Jeffrey a X
Roldana oaxacana (Hemsl.) H. Rob. & Brettell a X
Roldana petasioides (Grenm.) H. Rob. h X
Roldana petasitisi (Sims ) H. Rob. & Brettell h X X
Roldana schaffneri (Sch. Bip. Ex Klatt)
H. Rob. & Brettell a X
Sabazia sarmentosa Less. h X
Schistocarpha bicolor Less. h X X
Schistocarpha pedicellata Klatt h X
Sclerocarpus divaricatus (Benth.)
Benth. & Hook. f. ex Hemsl. h X
Sigesbeckia jorullensis Kunth h X
Sonchus oleraceus L. h X
Spilanthes alba L’Hér. h X
Synedrella nodiflora (L.) Gaertn. h X X X X
Tagetes aff. micrantha Cav. h X
Tithonia rotundifolia (Mill.) S.F. Blake h X
Tithonia tubiformis (Jacq.) Cass. h X
Tridax procumbens L. h X X X
Trixis inula Crantz a X X

18
LA BIODIVERSIDAD DE LOS HUMEDALES

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Verbesina longipes Hemsl. a X


Verbesina persicifolia DC. a X X X
Verbesina turbacensis Kunth a X X
Vernonia argyropappa H. Buek h X
Vernonia cinerea (L.) Less. h X X X
Vernonia tortuosa (L.) S.F. Blake a X X
Villanova achillaeoides (Less.) Less. h X
Wedelia acapulcensis Kunth h X
Wedelia trilobata (L.) Hitchc. h X X
BALSAMINACEAE
Impatiens walleriana Hook. f. h X X
BATACEAE
Batis maritima L. h X
BEGONIACEAE
Begonia barkeri Knowles & Wescott h X X
Begonia fischeri Schrank h X
Begonia heracleifolia Schltdl. & Cham. h X X X
Begonia nelumbiifolia Schltdl. & Cham. h X X
Begonia wallichiana Lehm. h X
BETULACEAE
Alnus acuminata Kunth A X X
Carpinus caroliniana Walter A X X
BIGNONIACEAE
Adenocalymma inundatum Mart. ex DC. b X
Amphilophium paniculatum (L.) Kunth b X X
Amphitecna apiculata A.H. Gentry A X X X
Amphitecna latifolia (Mill.) A.H. Gentry A X
Amphitecna tuxtlensis A.H. Gentry A X X
Anemopaegma puberulum (Seibert) Miranda h X
Arrabidaea inaequalis (DC. ex Splitg.) Schum. b X
Astianthus viminalis (Kunth) Baill. A X
Crescentia cujete L. A X X X
Cydista aequinoctialis (L.) Miers b X X
Cydista heterophylla Seibert b X
Macfadyena unguis-cati (L.) A.H. Gentry b X X X
Parmentiera aculeata (Kunth) Seem. A X X X
Pithecoctenium crucigerum (L.) A. Gentry b X X X
Tabebuia rosea (Bertol.) DC. A X X X X
Tecoma stans (L.) Juss. ex Kunth a X X

19
MORENO-CASASOLA ET AL.

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

BIXACEAE
Bixa orellana L. A X X X
BOMBACACEAE
Bernoullia flammea Oliv. A X X X
Pachira aquatica Aubl. A X X X X X X
BORAGINACEAE
Cordia alliodora (Ruiz & Pav.) Oken A X
Cordia ambigua Schltdl. & Cham. a X
Cordia dentata Poir. a X
Cordia diversifolia Pav. ex DC. A X X X
Cordia foliosa M. Martens & Galeotti a X X
Cordia megalantha S.F. Blake A X
Cordia pringlei B.L. Rob. a X
Cordia spinescens L. a X X X
Cordia stellifera l.M. Johnst. A X X
Cynoglossum amabile Stapf & J.R. Drumm. h X
Ehretia tinifolia L. A X X X
Heliotropium angiospermum Murray h X X
Heliotropium fruticosum L. h X X
Heliotropium indicum L. h X X X
Heliotropium procumbens Mill. h X X X
Rochefortia lundellii Camp h X
Tournefortia glabra L. a X X
Tournefortia hirsutissima L. b X X X
BRASSICACEAE
Capsella bursa-pastoris (L.) Medik. h X
Cardamine bonariensis Pers. h X X
Eruca sativa Mill. h X X
Nasturtium officinale R. Br. h X
Sisymbrium irio L. h X
BURSERACEAE
Bursera simaruba (L.) Sarg. A X X X
Protium copal (Schltdl. & Cham.) Engl. A X X X
CABOMBACEAE
Cabomba palaeformis Fassett h X
CACTACEAE
Hylocereus undatus (Haw.) Britton & Rose h X
Opuntia stricta (Haw.) Haw. h X
Selenicereus testudo (Karw. ex Zucc.) Buxb. h X X X

20
LA BIODIVERSIDAD DE LOS HUMEDALES

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

CAESALPINIACEAE
Bauhinia cookii Rose a X
Bauhinia divaricata L. a X
Bauhinia jucunda Brandegee a X
Bauhinia pauletia Pers. a X
Bauhinia ungulata L. a X
Caesalpinia pulcherrima (L.) Sw. a X
Chamaecrista nictitans (L.) Moench h X X
Parkinsonia aculeata L. A X X
Senna cobanensis (Britton) H.S. Irwin & Barnebya X
Senna fruticosa (Mill.) H.S. Irwin & Barneby a X
Senna leiophylla (Vogel) H.S. Irwin & Barneby h X
Senna multijuga (Rich.) H.S. Irwin & Barneby A X
Senna nicaraguensis (Benth.) H.S. Irwin
& Barneby a X X X
Senna occidentalis (L.) Link A X
Senna papillosa (Britton & Rose)
H.S. Irwin & Barneby a X
Senna pendula (Humb. & Bonpl. ex Willd.)
H.S. Irwin & Barneby a X
Senna uniflora (Mill.) H.S. Irwin & Barneby h X
Tamarindus indica L. A X
CALCEOLARIACEAE
Calceolaria mexicana Benth. h X
CALLITRICHACEAE
Callitriche heterophylla Pursh h X
CAMPANULACEAE
Centropogon grandidentatus (Schltdl.) Zahlbr. a X
Hippobroma longiflora (L.) G. Don h X
Lobelia cardinalis L. h X X X X
Lobelia laxiflora Kunth h X X
Lobelia purpusii Brandegee h X
Lobelia sartorii Vatke h X
Lobelia xalapensis Kunth h X X
Triodanis perfoliata (L.) Nieuwl. subsp. perfoliatah X
CAPPARACEAE
Capparis baducca L. A X X X X
Capparis flexuosa (L.) L. a X X X
Capparis incana Kunth a X
Capparis verrucosa Jacq. a X

21
MORENO-CASASOLA ET AL.

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Cleome guianensis Aubl. h X X X


Cleome speciosa Raf. a X X
Cleome spinosa Jacq. h X X
Cleome viscosa L. h X
Crataeva tapia L. A X X X
Morisonia americana L. A X
CAPRIFOLIACEAE
Lonicera japonica Thunb. ex Murray a X
CARYOPHYLLACEAE
Arenaria lanuginosa (Michx.) Rohrb. h X X
Drymaria cordata (L.) Willd. ex Roem.
& Schult. h X
Drymaria gracilis Schltdl. & Cham. h X
Stellaria cuspidata Willd. ex Schltdl. h X X X
Stellaria media (L.) Vill. h X
Stellaria ovata Willd. & Schltdl. h X
CECROPIACEAE
Cecropia obtusifolia Bertol. A X
Cecropia peltata L. A X
CELASTRACEAE
Evonymus acuminatus Benth. a X
Maytenus trichotomus Turcz. a X
Perrottetia ovata Hemsl. A X
Rhacoma uragoga (Jacq.) Baill. h X
Wimmeria concolor Schltdl. & Cham. A X X
Wimmeria pubescens Radlk. a X
Zinowiewia integerrima (Turcz.) Turcz. A X X
CERATOPHYLLACEAE
Ceratophyllum demersum L. h X X X X
Ceratophyllum muricatum Cham. h X
CHENOPODIACEAE
Chenopodium ambrosioides L. h X X
Salicornia pacifica Standl. h X
CHRYSOBALANACEAE
Chrysobalanus icaco L. a X
CLETHRACEAE
Clethra macrophylla M. Martens & Galeotti A X
CLUSIACEAE
Calophyllum brasiliense Cambess. A X X X X X
Clusia guatemalensis Hemsl. a X

22
LA BIODIVERSIDAD DE LOS HUMEDALES

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Garcinia intermedia (Pittier) Hammel A X X


Symphonia globulifera L. f. A X
COCHLOSPERMACEAE
Cochlospermum vitifolium (Willd.) Spreng. A X X
COMBRETACEAE
Combretum fruticosum (Loefl.) Stuntz A X
Combretum laxum Jacq. b X X X
Conocarpus erectus L. A X X
Laguncularia racemosa (L.) C.F. Gaertn. A X X X
Terminalia amazonia (J.F. Gmel.) Exell A X X
CONNARACEAE
Rourea glabra Kunth b X X X
CONVOLVULACEAE
Aniseia martinicensis (Jacq.) Choisy h X
Evolvulus alsinoides (L.) L. h X X
Evolvulus sericeus Sw. h X X
Ipomoea alba L. b X X X X
Ipomoea batatas (L.) Lam. b X X
Ipomoea carnea Jacq. subsp. fistulosa
(Mart. ex Choisy) D.F. Austin b X
Ipomoea imperati (Vahl) Griseb. h X X
Ipomoea indica (Burm.) Merr. h X X X
Ipomoea mairetii Choisy h X X X
Ipomoea microsepala Benth. h X X
Ipomoea neei (Spreng.) O’Donell b X X
Ipomoea orizabensis (Pelletan) Ledeb ex Steud. b X
Ipomoea squamosa Choisy b X
Ipomoea tiliacea (Willd.) Choisy h X
Ipomoea trifida (Kunth) G. Don b X X
Ipomoea tuxtlensis House h X
Merremia cissoides (Lam.) Hallier f. h X
Merremia quinquefolia (L.) Hallier f. h X X X X X
Merremia tuberosa (L.) Rendle b X X
Merremia umbellata (L.) Hallier f. b X X X X
Operculina pinnatifida (Kunth) O’Donell h X
Turbina corymbosa (L.) Raf. b X X X
CORNACEAE
Cornus disciflora DC. a X
Cornus excelsa Kunth A X

23
MORENO-CASASOLA ET AL.

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

CRASSULACEAE
Kalanchoe pinnata (Lam.) Pers. h X X
Sedum botteri Hemsl. h X
CUCURBITACEAE
Cayaponia attenuata (Hook. & Arn.) Cogn. b X
Cayaponia racemosa (Mill.) Cogn. b X X
Cucumis anguria L. b X
Cucumis melo L. b X
Cucurbita pepo L. b X
Cyclanthera langaei Cogn. b X
Luffa cylindrica M. Roem. b X X
Melothria pendula L. b X X X X X
Microsechium helleri (Peyr.) Cogn. b X
Momordica charantia L. b X X X
Sicydium schiedeanum Schltdl. b X X X
Sicydium tamnifolium (Kunth) Cogn. b X X X
CUSCUTACEAE
Cuscuta corymbosa Ruiz & Pav. h X
Cuscuta jalapensis Schltdl. h X
DILLENIACEAE
Curatella americana L. A X
Davilla kunthii A. St.-Hil. a X X
Doliocarpus dentatus (Aubl.) Standl.
subsp. dentatus b X X X
DROSERACEAE
Drosera capillaris Poir. h X
EBENACEAE
Diospyros digyna Jacq. A X X X X
Diospyros verae-crucis (Standl.) Standl. a X X X
ELAEOCARPACEAE
Sloanea medusula K. Schum. & Pittier A X X
ERICACEAE
Macleania insignis M. Martens & Galeotti b X X
ERYTHROXYLACEAE
Erythroxylum macrophyllum Cav. A X X
EUPHORBIACEAE
Acalypha diversifolia Jacq. a X X X X X
Acalypha schlechtendaliana Müll. Arg. a X X X
Acalypha skutchii I.M.Johnst. a X X
Acalypha vagans Cav. h X

24
LA BIODIVERSIDAD DE LOS HUMEDALES

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Adelia barbinervis Schltdl. & Cham. a X X X X X


Alchornea latifolia Sw. A X X
Bernardia mexicana (Hook. & Arn.) Müll. Arg. a X
Caperonia castaneifolia (L.) A. St-Hil. h X X X X X
Caperonia palustris (L.) A. St.-Hil. h X X X
Chamaesyce hirta (L.) Millsp. h X X X X
Chamaesyce hypericifolia (L.) Millsp. h X X X
Chamaesyce lasiocarpa (Klotzsch) Arthur h X X X
Cnidoscolus aconitifolius (Mill.) I.M. Johnst. a X X X
Cnidoscolus multilobus (Pax) I.M. Johnst. a X X X
Croton argenteus L. h X
Croton draco Schltdl. & Cham. A X X
Croton glabellus L. A X
Croton guatemalensis Lotsy a X
Croton liebmanni Müll. Arg. a X
Croton lobatus L. h X
Croton macrodontus Müll. Arg. h X X
Croton nitens Sw. A X X X X
Croton niveus Jacq. A X X
Croton punctatus Jacq. a X X X
Croton pyramidalis Donn. Sm. A X X X X
Croton repens Schltdl. h X X X X
Croton schiedeanus Schltdl. A X X X
Croton soliman Cham. & Schltdl. a X X X X
Croton stipulaceus Kunth a X
Dalechampia scandens L. h X X
Euphorbia ammanioides Small h X
Euphorbia heterophylla L. h X X X
Euphorbia lancifolia Schltdl. h X
Euphorbia marginata Pursh h X X X
Euphorbia schlechtendalii Boiss. a X
Gymnanthes riparia (Schltdl.) Klotzsch a X
Jatropha gossypiifolia L. h X
Omphalea diandra L. A X X X
Phyllanthus brasiliensis (Aubl.) Poir. a X X
Phyllanthus compressus Kunth h X
Phyllanthus niruri L. h X X X
Ricinus communis L. a X X
Sapium macrocarpum Müll. Arg. A X X
Sapium nitidum (Monach.) Lundell A X X

25
MORENO-CASASOLA ET AL.

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Sebastiania pavoniana (Müll. Arg.) Müll. Arg. A X


Tetrorchidium rotundatum Standl. A X X
FABACEAE
Aeschynomene deamii B.L. Rob. & Bartlett a X X
Aeschynomene sensitiva Sw. h X
Andira galeottiana Standl. A X X
Andira inermis (W. Wright) Kunth ex DC. A X
Calopogonium caeruleum (Benth.) C. Wright b X X X X
Calopogonium mucunoides Desv. b X X
Canavalia oxyphylla Standl. & L.O. Williams b X X
Canavalia septentrionalis J.D. Sauer b X
Canavalia villosa Benth. b X X
Centrosema plumieri (Turpin ex Pers.) Benth. b X
Centrosema pubescens Benth. b X
Centrosema virginianum (L.) Benth. b X
Chaetocalyx brasiliensis (Vogel) Benth. h X
Crotalaria incana L. h X X X X
Crotalaria maypurensis Kunth a X X
Crotalaria micans Link a X
Crotalaria pallida Aiton a X
Crotalaria retusa L. h X X X
Crotalaria sagittalis L. h X X X
Dalbergia brownei (Jacq.) Schinz b X X X X X X X
Dalbergia glabra (Mill.) Standl. b X X X X
Dalbergia glomerata Hemsl. A X X X
Dalea cliffortiana Willd. h X X
Desmanthus virgatus (L.) Willd. a X
Desmodium axillare (Sw.) DC. h X X X X
Desmodium barbatum (L.) Benth. h X X X
Desmodium caripense (Kunth) G. Don h X X
Desmodium grahamii A. Gray h X X
Desmodium incanum DC. h X X X
Desmodium scorpiurus (Sw.) Desv. h X
Desmodium tortuosum (Sw.) DC. h X X
Desmodium triflorum (L.) DC. h X X X
Dussia mexicana (Standl.) Harms A X X X
Eriosema diffusum (Kunth) G. Don h X X
Eriosema violaceum (Aubl.) G. Don h X X
Erythrina americana Mill. A X X X
Erythrina folkersii Krukoff & Moldenke A X X

26
LA BIODIVERSIDAD DE LOS HUMEDALES

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Galactia striata (Jacq.) Urb. b X X X X X


Gliricidia sepium (Jacq.) Kunth ex Walp. A X X
Indigofera suffruticosa Mill. a X
Lennea brunnescens Standl. a X
Lonchocarpus brownii Schinz a X
Lonchocarpus fuscopurpureu Brandegee a X
Lonchocarpus guatemalensis Benth. A X X X X
Lonchocarpus hondurensis Benth. A X X
Lonchocarpus luteomaculatus Pittier a X
Lonchocarpus pentaphyllus (Poir.) Kunth ex DC. A X X X X X
Lonchocarpus santarosanus Donn. Sm. A X X
Lonchocarpus sericeus (Poir.) Kunth ex DC. A X
Lonchocarpus unifoliolatus Benth. A X X X X
Machaerium falciforme Rudd b X X
Machaerium isadelphum (E. Mey.) Amshoff A X
Macroptilium atropurpureum
(Moc. & Sessé ex DC.) Urb. b X X X X
Macroptilium lathyroides (L.) Urb. h X
Mucuna argyrophylla Standl. b X X X X
Mucuna pruriens (L.) DC. b X X
Muellera frutescens (Aubl.) Standl. a X X X
Ormosia isthmensis Standl. A X X X
Oxyrhynchus trinervius (Donn. Sm.) Rudd b X X X
Pachyrhizus erosus (L.) Urb. b X X X
Phaseolus glabellus Piper h X
Phaseolus lunatus L. b X X X X X X
Piscidia piscipula (L.) Sarg. A X X X
Rhynchosia minima (L.) DC. b X X X
Sesbania emerus (Aubl.) Urb. h X X
Stylosanthes guianensis (Aubl.) Sw. h X X
Teramnus labialis (L. f.) Spreng. b X
Trifolium amabile var. mexicanum (Hemsl.)
D. Heller & Zoh h X
Vigna adenantha (G. Mey.) Maréchal,
Mascherpa & Stainier h X X
Vigna luteola (Jacq.) Benth. h X X
Vigna speciosa (Kunth) Verdc. h X X
Vigna umbellata (Thunb.) Ohwi & H. Ohashi h X
Vigna vexillata (L.) A. Rich. b X X
Zornia diphylla (L.) Pers h X

27
MORENO-CASASOLA ET AL.

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

FAGACEAE
Quercus conspersa Benth. A X
Quercus laeta Liebm. A X X
Quercus laurina Bonpl. A X
Quercus leiophylla A. DC. A X X
Quercus oleoides Schltdl. & Cham. A X X
Quercus salicifolia Née A X
Quercus sartorii Liebm. A X
FLACOURTIACEAE
Abatia mexicana Standl. A X
Casearia nitida (L.) Jacq. a X X X X X
Casearia obovata Schltdl. a X X X
Casearia sylvestris Sw. A X X X
Homalium racemosum Jacq. A X
Lunania mexicana Brandegee A X X
Pleuranthodendron lindenii (Turcz.) Sleumer A X X
Xylosma chlorantha Donn. Sm. a X
Xylosma flexuosa (Kunth) Hemsl. a X X
Xylosma velutina (Tul.) Triana & Planch. a X
GELSEMIACEAE
Gelsemium aff. sempervirens (L.) J. St.-Hil. A X X
GENTIANACEAE
Eustoma exaltatum (L.) Salisb. ex G. Don h X X X
Halenia schiedeana Griseb. h X
Nymphoides indica (L.) Kuntze h X
Voyria parasitica (Schltdl. & Cham.)
Ruyters & Maas h X X
GESNERIACEAE
Achimenes grandiflora (Schltdl.) DC. h X X X
Columnea schiedeana Schltdl. h X X
Moussonia deppeana (Schltdl. & Cham.) Hanst. h X X
Rhynchoglossum azureum (Schltdl.) B.L. Burtt h X X
HALORAGACEAE
Myriophyllum heterophyllum Michx. h X
HAMAMELIDACEAE
Liquidambar macrophylla Oerst. A X X
HIPPOCASTANACEAE
Billia hippocastanum Peyr. a X
HIPPOCRATEACEAE
Hippocratea celastroides Kunth b X X X X

28
LA BIODIVERSIDAD DE LOS HUMEDALES

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

HYDRANGEACEAE
Philadelphus affinis Schltdl. a X
Philadelphus mexicanus Schltdl. a X
HYDROPHYLLACEAE
Hydrolea spinosa L. h X
Nama dichotomum (Ruiz & Pav.) Choisy h X
Wigandia urens (Ruiz & Pav.) Kunth a X X X
HYPERICACEAE
Hypericum mutilum L. h X X
Vismia baccifera (L.) Triana & Planch. a X X X
JUGLANDACEAE
Juglans pyriformis Liebm. A X X
LACISTEMATACEAE A X X
Lacistema aggregatum (P.J. Bergius) Rusby
LAMIACEAE
Hyptis atrorubens Poit. h X X X X
Hyptis brevipes Poit. h X X X
Hyptis capitata Jacq. h X X X X X
Hyptis conferta Pohl ex Benth. h X X X X
Hyptis suaveolens (L.) Poit. h X
Ocimum micranthum Willd. h X X
Ocimum selloi Benth. h X
Salvia biserrata M. Martens & Galeotti h X
Salvia elegans Vahl a X X
Salvia fluviatilis Fernald a X X
Salvia gracilis Benth. h X
Salvia lasiocephala Hook & Arn. h X X
Salvia mexicana L. h X
Salvia microphylla Kunth a X
Salvia polystachya Cav. h X X
Salvia purpurea Cav. h X X
Salvia xalapensis Benth. h X X
Satureja brownei (Sw.) Briq. h X
Scutellaria macer Epling h X
Scutellaria racemosa Pers. h X
Stachys agraria Schltdl. & Cham. h X
Stachys boraginoides Schltdl. & Cham. h X
Teucrium cubense Jacq. h X
Teucrium vesicarium Mill. h X X X

29
MORENO-CASASOLA ET AL.

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

LAURACEAE
Cinnamomum effusum (Meisn.) Kosterm. A X X
Licaria capitata (Schltdl. & Cham.) Kosterm. A X X
Nectandra ambigens (S.F. Blake) C.K. Allen A X X
Nectandra globosa (Aubl.) Mez A X X
Nectandra salicifolia (Kunth) Nees A X X X X X
Nectandra sanguinea Rol. ex Rottb. A X X
Ocotea dendrodaphne Mez A X X
Ocotea klotzschiana (Nees) Hemsl. A X
Ocotea uxpanapana T. Wendt & van der Werff A X
Phoebe cinnamomifolia (Kunth) Nees A X
LENTIBULARIACEAE
Pinguicula lilacina Schltdl. & Cham. h X
Pinguicula macrophylla Kunth h X
Pinguicula moranensis Kunth h X
Utricularia foliosa L. h X X
Utricularia gibba L. h X
Utricularia livida E. Mey. h X
Utricularia subulata L. h X
LOASACEAE
Gronovia scandens L. b X X
Loasa triphylla Juss. h X
LOGANIACEAE
Mitreola petiolata (J.F. Gmel.) Torr. & A. Gray h X
Spigelia anthelmia L. h X
Spigelia longiflora M. Martens & Galeotti h X
Spigelia scabra Cham. & Schltdl. h X X X X
Strychnos tabascana Sprague & Sandwith b X X
LORANTHACEAE
Psittacanthus calyculatus (DC.) G. Don a X X X
Struthanthus cassythoides Millsp. ex Standl. h X
Struthanthus deppeanus (Schltdl. & Cham.)
D. Don a X
Struthanthus interruptus (Kunth) G. Don a X X
LYTHRACEAE
Ammannia auriculata Willd. h X
Ammannia coccinea Rottb. h X X
Cuphea calaminthifolia Schltdl. h X
Cuphea carthagenensis (Jacq.) J.F. Macbr. h X X
Cuphea decandra Aiton a X X

30
LA BIODIVERSIDAD DE LOS HUMEDALES

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Cuphea hyssopifolia Kunth h X X


Cuphea nitidula Kunth h X X
Cuphea procumbens Ortega h X
Cuphea racemosa (L. f.) Spreng. h X
Cuphea salicifolia Schltdl. & Cham. h X X X
Cuphea tetrapetala Koehne h X
Cuphea utriculosa Koehne h X
Ginoria nudiflora (Hemsl.) Koehne A X X
Lythrum gracile Benth. h X
Rotala mexicana Schltdl. & Cham. h X
MAGNOLIACEAE
Magnolia schiedeana Schltdl. A X
MALPIGHIACEAE
Bunchosia lindeniana A. Juss. a X X X X
Byrsonima crassifolia (L.) Kunth A X X X X
Heteropterys brachiata (L.) DC. b X X X
Malpighia glabra L. a X X X X
Stigmaphyllon ellipticum (Kunth) A. Juss. b X
Tetrapterys discolor (G. Mey.) DC. b X X
Tetrapterys mexicana Hook. & Arn. b X
Tetrapterys schiedeana Schltdl. & Cham. b X X
MALVACEAE
Abutilon purpusii Standl. a X
Abutilon trisulcatum (Jacq.) Urb. h X X
Anoda cristata (L.) Schltdl. h X X X X
Gaya minutiflora Rose a X
Hampea integerrima Schltdl. A X X X
Hampea nutricia Fryxell A X X X
Herissantia crispa (L.) Brizicky h X X
Hibiscus costatus A. Rich. h X X X X
Hibiscus furcellatus Lam. a X
Kosteletzkya depressa (L.) O.J.
Blanch., Fryxell & D.M. Bates h X
Malvastrum americanum (L.) Torr. h X X
Malvastrum coromandelianum (L.) Garcke h X X
Malvaviscus arboreus Cav. a X X X X X X
Pavonia schiedeana Steud. h X X X X
Robinsonella mirandae Gómez-Pompa A X X X
Sida acuta Burm. f. h X X X X X
Sida glabra Mill. h X

31
MORENO-CASASOLA ET AL.

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Sida rhombifolia L. h X X X X X X
Urena lobata L. a X
MARCGRAVIACEAE
Ruyschia enervia Lundell b X X X X
Souroubea exauriculata Delpino b X X
MELASTOMATACEAE
Aciotis indecora (Bonpl.) Triana h X X
Acisanthera limnobios (DC.) Triana h X
Acisanthera quadrata Pers. h X
Arthrostemma ciliatum Pav. ex D. Don h X X
Centradenia grandifolia (Schltdl.) Endl. h X
Centradenia inaequilateralis (Schltdl. & Cham.)
G. Don h X
Clidemia capitellata (Bonpl.) D. Don a X X
Clidemia dentata Pav. ex D. Don a X X
Clidemia hirta (L.) D. Don a X X
Clidemia octona (Bonpl.) L.O. Williams a X
Conostegia arborea (Schltdl.) Steud. a X
Conostegia caelestis Standl. a X
Conostegia icosandra (Sw. ex Wikstr.) Urb. a X X
Conostegia volcanalis Standl. & Steyerm. A X X
Conostegia xalapensis (Bonpl.) D. Don ex DC. a X X X X X X
Heterocentron glandulosum Schenk a X
Leandra cornoides (Schltdl. & Cham.) Cogn. a X X
Leandra melanodesma (Naudin) Cogn. a X
Miconia albicans (Sw.) Steud. A X
Miconia anisotricha (Schltdl.) Triana a X
Miconia argentea (Sw.) DC. A X X X
Miconia dodecandra Cogn. a X X
Miconia fulvostellata L.O. Williams A X X X
Miconia globulifera Naudin a X
Miconia hyperprasina Naudin a X X
Miconia laevigata (L.) D. Don a X X
Miconia prasina (Sw.) DC. A X
Miconia sylvatica (Schltdl.) Naudin a X
Monochaetum deppeanum (Schltdl. & Cham.)
Naudin a X
Monochaetum floribundum (Schltdl.) Naudin h X
Ossaea micrantha (Sw.) Macfad. ex Cogn. a X X X
Tibouchina longifolia (Vahl) Baill. h X X X

32
LA BIODIVERSIDAD DE LOS HUMEDALES

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Tococa guianensis Aubl. a X


Topobea laevigata (D. Don) Naudin a X
Triolena scorpioides Naudin a X
MELIACEAE
Guarea glabra Vahl A X X X X
Guarea grandifolia DC. A X X
Trichilia glabra L. A X X X X
Trichilia hirta L. a X X X X
Trichilia tomentosa Kunth A X X
Trichilia trifolia L. a X X
MENISPERMACEAE
Cissampelos grandifolia Triana & Planch. b X X X X
Cissampelos pareira L. b X X X X
MIMOSACEAE
Acacia cochliacantha Humb. & Bonpl. ex Willd. a X
Acacia cornigera (L.) Willd. a X
Acacia farnesiana (L.) Willd. A X
Acacia glauca (L.) Moench a X
Acacia pringlei Rose a X
Acacia riparia Kunth a X
Albizia lebbeck (L.) Benth. A X
Albizia tomentosai (Micheli) Standl. A X
Calliandra emarginata (Humb.
& Bonpl. ex Willd.) Benth. a X
Calliandra grandiflora (L’Hér.) Benth. a X
Calliandra houstoniana (Mill.) Standl. a X
Calliandra portoricensis (Jacq.) Benth. a X
Calliandra tergemina (L.) Benth. A X
Cojoba arborea (L.) Britton & Rose A X X
Cojoba recordii Britton & Rose A X
Enterolobium cyclocarpum (Jacq.) Griseb. A X
Inga acrocephala Steud. A X
Inga jinicuil Schltdl. A X
Inga minutula (Schery) T.S. Elias A X
Inga pavoniana G. Don A X
Inga quaternata Poepp. A X
Inga vera Willd. A X
Lysiloma auritum (Schltdl.) Benth. A X
Mimosa albida Humb. & Bonpl. ex Willd. a X
Mimosa pigra L. a X

33
MORENO-CASASOLA ET AL.

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Mimosa pudica L. h X
Mimosa somnians Humb. & Bonpl. ex Willd. a X
Neptunia oleracea Lour. h X X
Neptunia plena (L.) Benth. a X
Pithecellobium dulce (Roxb.) Benth. A X
Pithecellobium hymenaeifolium (Humb.
& Bonpl. ex Willd.) Benth. A X
Pithecellobium insigne Micheli ex Donn. Sm. a X X
Pithecellobium pachypus Pittier A X
Zapoteca portoricensis (Jacq.) H.M. Hern. a X
Zygia latifolia (L.) Fawc. & Rendle A X
Zygia recordii Britton & Rose A X X X
MONIMIACEAE
Mollinedia viridiflora Tul. A X
Siparuna andina (Tul.) A. DC. a X
MORACEAE
Brosimum alicastrum Sw. A X X
Castilla elastica Sessé ex Cerv. A X
Chlorophora tinctoria (L.) Gaudich. ex Benth. A X X
Dorstenia contrajerva L. h X
Ficus aurea Nutt. A X
Ficus carica L. A X
Ficus colubrinae Standl. A X
Ficus costaricana (Liebm.) Miq. A X
Ficus cotinifolia Kunth A X X
Ficus goldmanii Standl. A X
Ficus hartwegii (Miq.) Miq. A X
Ficus insipida Willd. subsp. insipida A X X
Ficus maxima Mill. A X X
Ficus obtusifolia Kunth A X X
Ficus pertusa L. f. A X
Ficus petenensis Lundell A X
Ficus tecolutensis (Liebm.) Miq. A X X
Ficus trigonata L. A X
Ficus yoponensis Desv. A X
Poulsenia armata (Miq.) Standl. A X X X
Pseudolmedia oxyphyllaria Donn. Sm. A X
Trophis mexicana (Liebm.) Bureau A X
Trophis racemosa (L.) Urb. a X X

34
LA BIODIVERSIDAD DE LOS HUMEDALES

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

MUNTINGIACEAE
Muntingia calabura L. A X X
MYRICACEAE
Myrica cerifera L. a X
MYRSINACEAE
Ardisia compressa Kunth a X X
Ardisia escallonioides Schldl. & Cham. a X
Ardisia paniculada (Nutt.) Sudw. a X
Parathesis brevipes Lundell a X
Parathesis melanosticta (Schltdl.) Hemsl. a X
Parathesis psychotrioides Lundell a X
MYRTACEAE
Calycorectes mexicanus O. Berg a X
Calyptranthes aff. millspaughii Urb. A X
Calyptranthes millspaughii Urban A X X
Calyptranthes pallens Griseb. A X
Calyptranthes schlechtendaliana O. Berg a X
Eugenia capuli (Schltdl. & Cham.)
Hook. & Arn. a X
Eugenia colipensis O. Berg A X
Eugenia ledophylla (Standl.) McVaugh a X
Eugenia oerstediana O. Berg a X X
Myrcia splendens (Sw.) DC. a X
Myrcianthes fragrans (Sw.) McVaugh a X
Pimenta dioica (L.) Merr. A X X
Psidium guajava L. A X
Psidium sartorianum (O. Berg) Nied. A X
NELUMBONACEAE
Nelumbo lutea Willd. h X
NYCTAGINACEAE
Boerhavia diffusa L. h X
Mirabilis jalapa L. h X
Neea psychotrioides Donn. Sm. a X
Pisonia aculeata L. a X X
NYMPHAEACEAE
Nuphar luteum Sibth. & Sm. h X
Nymphaea ampla (Salisb.) DC. h X
Nymphaea jamesoniana Planch. h X
Nymphaea prolifera Wiersema h X

35
MORENO-CASASOLA ET AL.

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

OCHNACEAE
Ouratea nitida (Sw.) Engl. A X
Ouratea pyramidalis L. Riley a X
Sauvagesia erecta L. h X
OLACACEAE
Schoepfia schreberi J.F. Gmel. a X X
Ximenia americana L. a X
OLEACEAE
Fraxinus uhdei (Wenz.) Lingelsh. A X
ONAGRACEAE
Epilobium ciliatum Raf. h X
Epilobium mexicanum Ser. h X
Fuchsia arborescens Sims a X
Fuchsia boliviana Carrière a X
Fuchsia microphylla Kunth a X
Fuchsia paniculata Lindley a X
Lopezia hirsuta Jacq. h X
Ludwigia adscendens (L.) H. Hara h X
Ludwigia erecta (L.) H. Hara a X
Ludwigia helminthorrhiza (Mart.) H. Hara h X
Ludwigia leptocarpa (Nutt.) H. Hara h X
Ludwigia octovalvis (Jacq.) P.H. Raven h X X
Ludwigia palustris (L.) Elliott h X
Ludwigia peploides (Kunth) P.H. Raven h X
Ludwigia peruviana (L.) H. Hara a X X
Oenothera drummondii Hook. h X
Oenothera kunthiana (Spach) Munz h X
Oenothera deserticola (Loes.) Munz h X
OROBANCHACEAE
Buchnera pusilla Kunth h X
Gerardia peduncularis Benth. h X
OXALIDACEAE
Oxalis acuminata Schltdl. & Cham. h X
Oxalis corniculata L. h X
Oxalis frutescens L. h X
PAPAVERACEAE
Argemone ochroleuca Sweet h X
PASSIFLORACEAE
Passiflora adenopoda DC. b X
Passiflora biflora Lam. b X

36
LA BIODIVERSIDAD DE LOS HUMEDALES

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Passiflora ciliata Aiton b X X


Passiflora coriacea Juss. b X X
Passiflora hahnii (E. Fourn.) Mast. b X
Passiflora holosericea L. b X X
Passiflora serratifolia L. b X X X X X
Passiflora sexflora Juss. b X
Passiflora sicyoides Schltdl. & Cham. b X
Passiflora suberosa L. b X
PHYTOLACCACEAE
Agdestis clematidea Moc. & Sessé ex DC. b X
Petiveria alliacea L. h X X
Phytolacca icosandra L. h X
Phytolacca rivinoides Kunth & C.D. Bouché a X
Rivina humilis L. h X
PIPERACEAE
Peperomia blanda (Jacq.) Kunth h X
Peperomia deppeana Schltdl. & Cham. h X
Peperomia glabella (Sw.) A. Dietr. h X
Peperomia obtusifolia (L.) A. Dietr. h X X
Piper aduncum L. a X X
Piper amalago L. a X
Piper auritum Kunth a X X
Piper dilatatum Rich. A X
Piper hispidum Sw. a X X X
Piper mexicanum (Miq.) DC. a X
Piper nitidum Sw. a X X X
Piper nudum C. DC. a X
Piper sanctum (Miq.) Schltdl. ex DC. a X
Piper schiedeanum Steud. a X
Piper umbellatum L. h X X
Piper yzabalanum C. DC. a X
PLANTAGINACEAE
Bacopa monnieri (L.) Wettst. h X
Bacopa salzmannii Wettst. ex Edwall h X
Maurandya erubescens (D. Don) A. Gray h X
Plantago australis Lam. h X
Russelia coccinea (L.) Wettst. h X
Russelia equisetiformis Schltdl. & Cham. h X X
Scoparia dulcis L. h X X
Sibthorpia repens (L.) Kuntze h X

37
MORENO-CASASOLA ET AL.

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Stemodia durantifolia (L.) Sw. h X X X


Veronica arvensis L. h X
Veronica peregrina L. h X X
PLATANACEAE
Platanus mexicana Moric. A X
PODOSTEMACEAE
Marathrum schiedeanum Cham. h X
Marathrum tenue Liebm. h X
Tristicha trifaria (Bory ex Willd.) Spreng. h X
POLEMONIACEAE
Cobaea scandens Cav. h X
Loeselia glandulosa (Cav.) G. Don a X
POLYGALACEAE
Polygala adenophora DC. h X
Polygala alba Nutt. h X
Polygala scoparia Kunth h X
POLYGONACEAE
Coccoloba barbadensis Jacq. a X
Coccoloba diversifolia Jacq. A X
Coccoloba hondurensis Lundell A X
Coccoloba liebmanni Lindau a X
Coccoloba lindeniana (Benth.) Lindau a X X
Coccoloba montana Standl. A X
Polygonum acuminatum Kunth h X
Polygonum ferrugineum Wedd. h X
Polygonum glabrum Willd. h X X
Polygonum hydropiperoides Michx. h X X X
Polygonum longiocreatum Bartlett h X
Polygonum persicarioides Kunth h X
Polygonum punctatum Elliot h X X
Polygonum virginianum L. h X
Rumex acetosella L. h X
Rumex obtusifolius L. h X
PORTULACACEAE
Portulaca oleracea L. h X X
Portulaca pilosa L. h X
PRIMULACEAE
Anagallis arvensis L. h X
Anagallis pumila Sw. h X
Samolus parviflorus Raf. h X

38
LA BIODIVERSIDAD DE LOS HUMEDALES

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

PROTEACEAE
Roupala montana Aubl. A X
RANUNCULACEAE
Clematis dioica L. b X X
Clematis haenkeana C. Presl. b X X
Ranunculus cymbalaria Pursh h X
Ranunculus dichotomus Moc. & Sessé ex DC. h X
Ranunculus geoides Kunth ex DC. h X
Ranunculus hydrocharoides A. Gray h X
Ranunculus peruvianus Pers. h X
Thalictrum galeotti Lecoy. h X
RHAMNACEAE
Colubrina arborescens (Mill.) Sarg. A X X
Gouania polygama (Jacq.) Urb. b X X X
Rhamnus capreifolia Schltdl. A X X X
Sageretia elegans (Kunth) Brongn. a X
RHIZOPHORACEAE
Rhizophora mangle L. A X X
ROSACEAE
Alchemilla hirsuta Kunth h X
Crataegus pubescens (C. Presl) C. Presl a X
Hirtella racemosa Lam. a X X
Prunus brachybotrya Zucc. A X X
Prunus samydoides Schltdl. a X
Prunus tetradenia Koehne A X X
Rubus urticifolius Poir. a X
RUBIACEAE
Alibertia edulis (Rich.) A. Rich. ex DC. A X X X X
Arachnothryx capitellata (Hemsl.) Borhidi A X
Augusta rivalis (Benth.) H. Kirkbr. a X X X
Borreria densiflora DC. h X
Borreria latifolia (Aubl.) K. Schum. h X
Borreria ovalifolia Mart. & Gal. h X
Borreria remota (Lam.) Bacigalupo & Cabral h X
Borreria verticillata (L.) F.G.W. Mey. h X
Cephalanthus occidentalis L. a X
Chiococca alba (L.) Hitchc. a X X X
Chiococca coriacea M. Martens & Galeotti a X
Chiococca phaenostemon Schldl. b X X
Coccocypselum hirsutum Bartl. ex DC. h X X

39
MORENO-CASASOLA ET AL.

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Crusea calocephala DC. h X X X


Crusea hispida (Mill.) B.L. Rob. h X
Deppea grandiflora Schltdl. a X X
Didymaea alsinoides (Schltdl. & Cham.) Standl. h X
Didymaea floribunda Rzed. h X X
Faramea occidentalis (L.) A. Rich. A X X X
Galianthe angulata (Benth.) Borhidi h X
Galium mexicanum Kunth h X
Galium triflorum Michx. h X
Genipa americana L. A X X
Hamelia longipes Standl. A X X
Hamelia patens Jacq. a X X X X
Hillia tetrandra Sw. a X X X
Hoffmannia excelsa (Kunth) K. Schum. a X X
Machaonia acuminata Bonpl. a X X
Notopleura uliginosa (Sw.) Bremek. a X X
Oldenlandia lancifolia (Schumach.) DC. h X
Palicourea triphylla DC. a X
Posoqueria latifolia (Rudge) Roem. & Schult. A X
Psychotria chiapensis Standl. A X X
Psychotria deflexa DC. a X
Psychotria erythrocarpa Schltdl. a X X X
Psychotria flava Oerst. ex Standl. a X X
Psychotria galeottiana (M. Martens)
C.M. Taylor & Lorence a X X
Psychotria limonensis K. Krause a X
Psychotria microdon (DC.) Urb. A X X X
Psychotria pubescens Sw. a X X
Psychotria tenuifolia Sw. a X X
Psychotria veracruzensis Lorence & Dwyer a X
Randia aculeata L. a X X X X X X X
Randia xalapensis M. Martens & Galeotti a X X X
Richardia scabra L. h X
Rogiera ligustroides (Hemsl.) Borhidi A X X X
Spermacoce tenuior L. h X X
RUPPIACEAE
Ruppia maritima L. h X
RUTACEAE
Amyris sylvatica Jacq. a X X X
Zanthoxylum kellermanii P. Wilson A X X X X

40
LA BIODIVERSIDAD DE LOS HUMEDALES

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

SABIACEAE
Meliosma alba (Schltdl.) Walp. A X X X
SALICACEAE
Populus mexicana Wesm. ex DC. A X
Salix bonplandiana Kunth A X
Salix chilensis Molina A X X X
Salix exigua Nutt. A X X
Salix taxifolia Kunth h X
SAMBUCACEAE
Sambucus nigra subsp. canadensis (L.) Bolli a X
SAPINDACEAE
Allophylus camptostachys Radlk. A X X
Cupania dentata DC. A X X X
Cupania glabra Sw. A X X
Cupania macrophylla Mart. A X X X X
Dodonaea viscosa Jacq. a X
Matayba glaberrima Radlk. A X
Paullinia clavigera Schltdl. b X X X
Paullinia fuscescens Kunth b X X
Paullinia pinnata L. b X X X X
Paullinia tomentosa Jacq. b X X X
Sapindus saponaria L. A X X X
Serjania acuta Triana & Planch. b X
Thouinidium decandrum (Bonpl.) Radlk. A X
SAPOTACEAE
Chrysophyllum mexicanum Brandegee ex Standl. A X X X
Dipholis minutiflora Pittier A X X
Pouteria hypoglauca (Standl.) Baehni A X X
Pouteria rhynchocarpa T.D. Penn. A X X
Sideroxylon persimile (Hemsl.) T.D. Penn. A X
Sideroxylon salicifolium (L.) Lam. A X X
SCROPHULARIACEAE
Alonsoa meridionalis (L. f.) Kuntze h X X
Buddleja americana L. a X X X
Buddleja parviflora Kunth a X
Capraria biflora L. h X X
SIMAROUBACEAE
Picramnia andicola Tul. a X X
Picramnia antidesma Sw. a X X X X X X
Picramnia mexicana Brandegee a X

41
MORENO-CASASOLA ET AL.

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Simarouba glauca DC. A X X


SOLANACEAE
Brugmansia suaveolens (Humb. & Bonpl.
ex Willd.) Bercht. & C. Presl a X
Capsicum annuum L. h X X X
Cestrum dumetorum Schltdl. A X X
Cestrum fasciculatum (Schltdl.) Miers a X
Cestrum lanatum M. Martens & Galeotti A X X
Cestrum miradorense Francey a X
Cestrum oblongifolium Schltdl. A X X
Cestrum racemosum Ruiz & Pav. A X X
Cestrum scandens Vahl b X X
Cyphomandra hartwegii (Miers) Walp A X X
Datura stramonium L. h X
Lycianthes geminiflora (M. Martens & Galeotti)
Bitter a X
Lycianthes lenta (Cav.) Bitter b X X
Lycianthes sideroxyloides (Schltdl.) Bitter a X X
Lycium carolinianum Walter a X
Margaranthus solanaceus Schltdl. h X
Nicotiana plumbaginifolia Viv. h X
Physalis arborescens L. a X
Physalis campanula Standl. & Steyerm. h X
Physalis greenmanii Waterf. h X
Physalis hintonii Waterf. h X
Physalis philadelphica Lam. h X X X
Solanum acerifolium Dunal h X
Solanum aligerum Schltdl. a X
Solanum americanum Mill. h X X X X
Solanum aphyodendron S. Knapp a X X X
Solanum appendiculatum Dunal h X
Solanum campechiense L. h X
Solanum diflorum Vell. a X
Solanum diphyllum L. a X X X X X
Solanum erianthum D. Don a X X X
Solanum hirtum Vahl h X X X
Solanum lanceolatum Cav. a X X
Solanum myriacanthum Dunal h X
Solanum nigricans M. Martens & Galeotti a X X
Solanum nudum Dunal a X X X

42
LA BIODIVERSIDAD DE LOS HUMEDALES

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Solanum rudepannum Dunal a X X


Solanum tampicense Dunal h X X
Solanum torvum Sw. a X X
Solanum tridynamum Dunal h X X
Witheringia solanacea L’Hér. a X X X
Witheringia stramoniifolia Kunth a X
SPHENOCLEACEAE
Sphenoclea zeylanica Gaertn. h X
STAPHYLEACEAE
Turpinia insignis (Kunth) Tul. A X
Turpinia occidentalis (Sw.) G. Don A X X
STERCULIACEAE
Ayenia purpusii Brandegee a X
Byttneria aculeata (Jacq.) Jacq. a X X X
Guazuma ulmifolia Lam. A X
Helicteres guazumifolia Kunth a X
Melochia pyramidata L. h X X X X
Melochia villosa (Mill.) Fawc. & Rendle a X X X X
Waltheria glomerata C. Presl a X X X X
STYRACACEAE
Styrax glabrescens Benth. A X
SYMPLOCACEAE
Symplocos coccinea Bonpl. a X
TETRACHONDRACEAE
Polypremum procumbens L. h X
THEACEAE
Cleyera theoides (Sw.) Choisy a X X
Ternstroemia oocarpa (Rose) Melch. A X X
THEOPHRASTACEAE
Jacquinia macrocarpa Cav. subsp. macrocarpa a X X X
THYMELAEACEAE
Daphnopsis americana (Mill.) J.R. Johnst. a X X X X
TILIACEAE
Corchorus hirtus L. a X X
Corchorus siliquosus L. h X X X
Heliocarpus americanus L. a X
Heliocarpus appendiculatus Turcz. A X X X
Heliocarpus mexicanus (Turcz.) Sprague A X X
Mortoniodendron guatemalense Standl.
& Steyerm. A X X

43
MORENO-CASASOLA ET AL.

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Trichospermum grewiifolium
(A. Rich.) Kosterm. A X
Triumfetta bogotensis DC. h X
Triumfetta semitriloba Jacq. h X X X
ULMACEAE
Celtis caudata Planch. a X X
Celtis iguanaea (Jacq.) Sarg. a X X X
Lozanella enantiophylla (Donn. Sm.)
Killip & C.V. Morton a X
Trema micrantha (L.) Blume A X X X
URTICACEAE
Boehmeria aspera Wedd. a X X
Boehmeria caudata Sw. a X X
Boehmeria cilindrica Sw. h X
Laportea canadensis (L.) Wedd. h X
Laportea mexicana (Liebm.) Wedd. a X X
Myriocarpa longipes Liebm. A X X X
Phenax hirtus (Sw.) Wedd. a X
Pilea microphylla (L.) Liebm. h X X
VALERIANACEAE
Valeriana scandens L. b X X X
VERBENACEAE
Aegiphila costaricensis Moldenke A X X
Avicennia germinans (L.) L. A X X X
Bouchea nelsonii Grenzeb. h X
Callicarpa acuminata Kunth a X X X
Citharexylum affine D. Don. A X X
Citharexylum berlandieri B.L. Rob. A X
Citharexylum hexangulare Greenm. A X X
Citharexylum hidalgense Moldenke a X
Clerodendrum ligustrinum (Jacq.) R. Br. a X X
Clerodendrum thomsoniae Balf. b X
Cornutia grandifolia (Schltdl. & Cham.) Schauer A X X X
Duranta repens L. a X X
Lantana camara L. h X X X X
Lantana canescens Kunth a X X
Lantana hirta Graham h X X
Lantana trifolia L. h X X X
Lippia alba (Mill.) N.E. Br. ex Britton
& P. Wilson h X X

44
LA BIODIVERSIDAD DE LOS HUMEDALES

ESPECIE F.B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Lippia dulcis Trevir St. Lon h X


Lippia nodiflora (L.) Michx. h X X
Lippia strigulosa M. Martens & Galeotti h X X
Petrea volubilis L. b X X X
Priva lappulacea (L.) Pers. h X X X X
Priva mexicana (L.) Pers. h X
Stachytarpheta jamaicensis (L.) Vahl h X X X
Tamonea curassavica (L.) Pers. h X X
Verbena carolina L. h X
Verbena delticola Small ex L.M. Perry h X X
Verbena longifolia M. Martens & Galeotti h X
VIBURNACEAE
Viburnum ciliatum Greenm. a X
VIOLACEAE
Hybanthus elatus (Turcz.) C.V. Morton a X
Orthion oblanceolatum Lundell A X X
Orthion veracruzense Lundell A X X X
Rinorea guatemalensis (S. Watson) Bartlett a X X
Rinorea hummelii Sprague A X X
Viola hookeriana Kunth h X X
Viola jalapaensis W. Becker h X
VISCACEAE
Phoradendron pedicellatum (Tiegh.) Kuijt a X
VITACEAE
Cissus biformifolia Standl. b X X
Cissus erosa Rich. b X
Cissus sicyoides L. b X X X X X X X
Vitis bourgaeana Planch. b X
Vitis tiliifolia Humb. & Bonpl. ex Roem.
& Schult. b X
VOCHYSIACEAE
Vochysia guatemalensis Donn. Sm. A X X
WINTERACEAE
Drimys granadensis L. f. A X X
ZYGOPHYLLACEAE
Kallstroemia maxima (L.) Hook & Arn. h X X

45

View publication stats

También podría gustarte