Está en la página 1de 45

VOCABULARIO

DEL
IDIOMA PURÉPECHA

Maxwell Lathrop

Segunda edición (electrónica)

Publicado por el
Instituto Lingüístico de Verano, A.C.
Hidalgo 78, Colonia Niño Jesús
14080 Tlalpan, D.F. , México
Tel. (55) 5573-2024
2007
Preparación de la segunda edición (electrónica)

Emily Stairs
Doris Bartholomew
Barbara Allen
Albert Bickford
Scott Starker
Thomas Willett

© 2007 Instituto Lingüístico de Verano, A.C.


Derechos reservados conforme a la ley.
Puede reproducirse para fines no lucrativos
siempre que no se altere en forma alguna.

Anteriormente publicado por Editorial “Literatura Tarasca”, bajo el nombre Vocabulario


del idioma tarasco, 1973
Cherán, Michoacán, México

Vocabulario del Idioma Purépecha


Segunda edición (electrónica), 2007
Instituto Lingüístico de Verano, México, D.F.
http://www.sil.org/mexico/tarasca/G026-VocabularioPurepecha-tsz.htm

ii
CONTENIDO

Introducción a la segunda edición...................................................................................... iv

La escritura del purépecha ...................................................................................................v

PURÉPECHA – ESPAÑOL ................................................................................................1

ESPAÑOL – PURÉPECHA ..............................................................................................19

iii
Introducción a la segunda edición
En 1973, Maxwell Lathrop, lingüista de campo trabajando bajo el apoyo del Instituto
Lingüístico de Verano, publicó la primera edición del presente trabajo con el título
Vocabulario del Idioma Tarasco. Él fue uno de los primeros miembros del ILV que
trabajó en México, iniciando en 1935. Desde entonces hasta finales de la década de los 70
y 80, vivió entre la gente purépecha de Michoacán, aprendió su idioma y elaboró muchos
materiales en el purépecha y acerca de él, publicados por una editorial llamada “Literatura
Tarasca” misma que estableció en cooperación con el gobierno mexicano en Cherán,
Michoacán.
Desafortunadamente mucho de su trabajo solamente existe en ediciones limitadas
que son difíciles de encontrar y están deterioradas por el paso del tiempo. Debido al
continuo interés en el idioma purépecha y en el trabajo de Lathrop, el Instituto se
complace en volver a publicar este vocabulario en forma electrónica con la autorización
del autor. A pesar de que otros diccionarios de purépecha más extensos han sido
publicados en los años recientes, este trabajo ha sido siempre relevante, especialmente
para los lingüistas, ya que documenta una forma antigua del idioma.
En el último cuarto del siglo XX, una serie de nuevas reglas ortográficas fue
integrada al uso común en la región purépecha, por lo que hemos transcrito las palabras
de entrada para incluir estos cambios. Sin embargo, también hemos preservado la
escritura original entre corchetes cuando difiere de la actual. (Véase la página vi para una
explicación de las diferencias.)
Otro desarrollo significativo posterior a la primera edición, es el difundido uso del
nombre indígena para el idioma (purépecha) en lugar del nombre en español (tarasco). El
purépecha fue uno de los primeros grupos indígenas de México en promover el uso del
nombre con el que ellos conocen su idioma. Hoy en día, el nombre “tarasco” se usa
principalmente por las personas que no pertenecen a esa cultura y está empezando a ser
considerado como semidespectivo.
Por último, mencionamos otros dos cambios realizados en esta edición. Primero,
hemos intentado encontrar aquellas palabras que aparecían solamente en una parte del
vocabulario para agregarlas a la otra. Segundo, unos cuantos errores menores fueron
corregidos a base de otros trabajos publicados y a la experiencia directa de varios
intelectuales. Agradecemos especialmente a Fernanado Nava, a Kari Ranta, a Dale
Savage y a Alan Wares por su ayuda en la elaboración de esta edición.

iv
La escritura del purépecha
El sistema de escritura utilizado en los materiales publicados por “Literatura
Tarasca” estaba basado en un sistema de transcripción fonética usado por muchos
lingüistas de América durante los años 1940 y 1950, y era recomendado por varios de los
principales lingüistas que trabajaban en México.1 Sin embargo, se requería el uso de
algunos símbolos que no se encuentran comúnmente disponibles en máquinas de escribir
o en fuentes estándar para computadora. Más recientemente la gente ha tendido a utilizar
otras letras que están más fácilmente disponibles. La siguiente tabla muestra las
diferencias entre los dos sistemas de escritura junto con el valor fonético aproximado de
cada sonido del Alfabeto Fonético Internacional (AFI).

Escritura reciente Escritura original AFI


aa ä a
ee ë e
ï Ä 
k’ k', k‘ k’
ng, nk ‚g, ‚k , k
nh ‚ 
p’ p', p‘ p’
rh Ì 
t’ t', t‘ t’
ts’ ts', ts‘ ts’
x š 

La columna titulada “Escritura reciente” y las transcripciones en esta edición del


vocabulario constituyen un intento por seguir la práctica actual de la región purépecha.
Aun así, la escritura utilizada aquí podría diferir de la que se utiliza en otros materiales
recientemente publicados, debido a tres factores: 1) que el cambio ortográfico está
todavía en proceso; 2) que aún hay desacuerdo en cuanto a la mejor manera de escribir el
idioma; y 3) que las diferencias entre variantes son reflejadas en la escritura de algunas

1
Véase el artículo de Joe Benton, How the Summer Institute of Linguistics has developed orthographies
for indigenous languages of Mexico, que está disponible en el sitio de internet del ILV-México
(http://www.sil.org/mexico/ilv/L001a-ILVOrto.htm), especialmente la sección 3.1 (Linguistic
Orthographies).

v
palabras. Esperamos que la transcripción usada en esta edición sea útil, pero de ninguna
manera pretendemos que sea determinativa, ya que son los purépechas mismos quienes
deben decidir cómo desean escribir su propio idioma.
Además de haber ajustado las letras, también hemos ajustado el uso del acento
gráfico para que corresponda más al sistema propio del idioma purépecha. Es decir,
puesto que normalmente se acentúa la segunda sílaba de la palabra, solamente hemos
indicado el acento con tilde cuando se acentúa otra sílaba, mayormente la primera.

vi
Purépecha – Español
andangutani [anda‚gutani] acabalar,
completar

A andarhiterani [andaÌiterani] arrimar,


acercar
anhajtarhakua [a‚ajtaÌakua] cadera
achaati [achäti] hombre
anhanchakua [a‚anchakua] pescuezo,
ajusï [ajusÄ] ajo cuello
akamba maguey anhanhikua [a‚a‚ikua] bata, camisa, vestido
akuitsi víbora, culebra, serpiente anhaparhakua [a‚apaÌakua] espinazo
amanhejchakua [ama‚ejchakua] fruta, anhatapu [a‚atapu] árbol
antojitos
amatsï [amatsÄ] tejón
ambajtsïkuni [ambajtsÄkuni] peinar
ambajtsïtakua [ambajtsÄtakua] peine,
escobetilla
ambakerani limpiar, pelar
ambakerantani sanar
anhaxurhini [a‚ašuÌini] pararse
ambakiti bueno
anhejchakuarhini [a‚ejchakuaÌini]
ambamandini amanecer, esclarecer antojarse
ambarhini [ambaÌini] limpiar, labrar antsijkuni estirar
(madera o piedra)
antsikuni arrastrar
ambe enga erokani jarhajka [ambe e‚ga
erokani jaÌajka] esperanza antsitani jalar

ambe enga no mitinhajka [ambe e‚ga no aparhikuarhini [apaÌikuaÌini] hacer calor


miti‚ajka] misterio aparhini [apaÌini] tener calor, sudar,
ambokuta calle quemarse

anchikuarhini [anchikuaÌini] trabajar apeenda [apënda] jilote

anchikuarhiri [anchikuaÌiri] trabajador apopu chayote

anchikuarhita [anchikuaÌita] trabajo arhakuni [aÌakuni] rajar

anchperata mandado arhani [aÌani] comer, tragar, tomar

andajpinuni nacer arhijperani [aÌijperani] disputar, reñir

andanguni [anda‚guni] alcanzar arhijtsïkpini [aÌijtsÄkpini] predicar


arhini [aÌini] decir

1
arhintani Purépecha – Español

arhintani [aÌintani] leer chekakua canoa


arhirukuni [aÌirukuni] atajar chekamiti espina
arho [aÌo] rastrojo chekarhitani [chekaÌitani] espinar
arhukuni [aÌukuni] repartir, dividir, partir cherani asustar
aspiti sabroso cheremikua red (para pescar)
atajpini golpear, pegar (a una persona) chéta susto, miedo
atajperani pelea chinini arrugarse
atani pegar, golpear, lastimar chixunda [chišunda] liendre
atantani pintar chkári leña, madera
atarantani vender chkári uirhipiti [chkari uiÌipiti] palo
atarhini [ataÌini] embarrar, untar chkérani aflojar
atarhukuni [ataÌukuni] atajar, embarrarle chkuanderakua mentira
(de alguna cosa en las narices)
chkuanderani mentir
atsïkuarhini [atsÄkuaÌini] quejarse, comer
chkuanderari mentiroso
(alguna cosa sin ayuda del otro)
chkurhini [chkuÌini] picar
auani conejo
chóchu langosta
axamu [ašamu] horcón
axani [ašani] enviar, mandar
axu [ašu] aquí
axuani [ašuani] acá
axuni [ašuni] venado
choperi duro, macizo
chpíri lumbre, brasa
chpíri etetsï [chpiri etetsÄ] luciérnaga
chpíri k’éri fogata
chuparhini [chupaÌini] chupar
chúri anoche
churikua de noche

Ch chútakuarhini [chutakuaÌini] ahuyentarse


chutani corretear
cha ustedes chutantani expulsar, corretear
chanoata granizo chuxani [chušani] seguir
charani tronar, reventar, hacer una explosión
charari reventado, agrietado
charhaku [chaÌaku] criatura, bebé
charhapiti [chaÌapiti] rojo
chatani clavar

2
Español – Purépecha ikiani

Ch’
exekuarhintani [ešekuaÌintani] encontrarse,
hallarse (alguna cosa)
exeni [ešeni] ver
ch’anakua juego, deporte exentani [ešentani] hallar, encontrar
ch’anakua uandakua chiste exerani [ešerani] enseñar, mostrar
ch’anani jugar
ch’anarakua juguete
ch’atarani machucar
ch’erapiti áspero, rasposo
I
ch’éti cola i este
iajchakua almohada
iaminduecha todos

E iarhatsikata [iaÌatsikata] orines


iarhatsini [iaÌatsini] orinar
echeri tierra, terreno iásï [iásÄ] ahora, hoy
echerindu suelo iatsistakuarhu [iatsistakuaÌu] despacio,
eiakuni ofrecer, prometer lento
eianguni [eia‚guni] avisar, dar aviso iauakua hielo
éjpu cabeza iauani lejos, helar
ekuakuni doblar iauarhi [iauaÌi] metate
ekuarhu [ekuaÌu] patio iauarhukata [iauaÌukata] adobe
enandi guayaba ichantskani acostar (cosa larga)
eperuni lazar ichapani acostar
eraani [eräni] mirar ichapini acostarse
erakuni escoger icharhuta [ichaÌuta] canoa (de remar)
eramarhandikua [eramaÌandikua] luz ichuki plano
eramarhaskutani [eramaÌaskutani] ichupani, ichuskuni tortillar
iluminar, alumbrar
eranchini alzar (la vista)
erandini amanecer
eratsintani pensar, meditar
erhutani [eÌutani] encender
erokani esperar
eroksï [eroksÄ] comal ichuskuta tortilla
éskua ojo ietani mezclar, revolver
etsakuni desparramar, extender ijada ahijada
etskuni prender (lumbre) ikiani enojarse

3
ikiani exeni Purépecha – Español

ikiani exeni [ešeni] odiar


ikiata, ikiatapu ira, coraje
ikichakueni jajkuni ensuciar
ikichakueni jásï [jasÄ] bochornoso, feo
ikichani asco (tener)
ima él, aquél irhandurhakua [iÌanduÌakua] talón,
calcañar
imeecha [imëcha] ellos
irhini [iÌini] enrollar, envolver
inchakuni saquear, penetrar
irhintani [iÌintani] envolver (otra vez)
inchani entrar
isingua [isi‚gua] armadillo
incharani hacer entrar, meter
ísï [ísÄ] así
incharhini [inchaÌini] penetrar
ísku eratani despreciar
incharini adentro
ísku jámani vagar
inchatiru tarde
ísku jángua [isku ja‚gua] adulterio
inde ése
itukua sal
intsïmperakua [intsÄmperakua] regalo
itukua jatarakua salero, tobillo
intsïmpini [intsÄmpini] regalar
itumiti salado
intskuni, intspini dar
itsï [itsÄ] agua
intskuntani entregar
itsï atajtsïkuni [itsÄ atajtsÄkuni] bautizar
intspikuarhini [intspikuaÌini] vender
itsï uerati [itsÄ uerati] fuente de agua,
ioantani llorar (a gritos)
manantial
ioarhini [ioaÌini] llamar
itsïmakua [itsÄmakua] agua (para beber)
iondakuarhu [iondakuaÌu] tarde
itsïmani [itsÄmani] beber
iondani tardar
itsukua leche
ióndera jarra, jarro
itsukua akuni mamar
ióntki hace tiempo
itsutani fumar
ióntki anapu antiguo
iuikua leña
iorheatani [ioÌeatani] regar
iuini leñar
iórhekua [ióÌekua] río, creciente
iunuri curva
iórhekua sapichu [ióÌekua sapichu]
iurhiri [iuÌiri] sangre
arroyo, corriente
iurhiri tsïtani [iuÌiri tsÄtani] sangrar
iósti largo
iurhitskiri [iuÌitskiri] soltera, muchacha,
iotati alto
jovencita
irekani vivir
iurhuntani [iuÌuntani] gotear, destilar
irepita cuatrocientos
iurhurani [iuÌurani] colar
ireta pueblo
iurhuntani [iuÌuntani] colar (por
ireta k’éri pueblo grande, ciudad segunda vez)

4
Español – Purépecha jimbanhi

iurhuratarakua [iuÌuratarakua] coladera, jarhakuni [jaÌakuni] excavar


colador
jarhani [jaÌani] estar
iurhurukua [iuÌurukua] catarro
jarhoajpikua [jaÌoajpikua] apoyo, ayuda
iurhutsiti [iuÌutsiti] flaco
jarhoatani [jaÌoatani] ayudar
iusïrhukua [iusÄÌukua] catarro
jatani montar
ixu [išu] aquí
jatatsikua cama
jatiri grande (de edad)
jatirini edad madura (tener)
J jatsierani acabar, terminar
jatsikuarhini [jatsikuaÌini] tener
jaakuarhini [jäkuaÌini] apurarse
jatsikuarhini úni [jatsikuaÌini uni]
jacha hacha enriquecer
jajchutakua calzones jatsikuni poner
jájki mano jatsintani sepultar, plantar
jájki jimbo atani pegar (con la mano) jatsirani echar
jájkundini apestar; tener olor jauanhini [jaua‚ini] hondo
jajkundiri apestoso jauamini hondo (agua)
jajkuni embarrar, ensuciar jauarakuarhini [jauarakuaÌini], jauarani
jakajkuni creer levantarse

jamani cocer; andar jauiri pelo, cabello

jandiajku solo, único jaxiti [jašiti] sucio

janhanharhini [ja‚a‚aÌini] obedecer jeiaki ratón

janhaskani [ja‚askani], janhastani jeiaki iuiri rata


[ja‚astani] entender jeiapanhintani [jeiapa‚intani] gustar,
janhaskua [ja‚askua] visión agradar

janhastakua [ja‚astakua] explicación jénchekua temblor

janikua lluvia, nube jéncheni temblar

janintserakua llovizna jeuetani revolver, mezclar

jantsiri pie ji yo

jantspini servir jikikua hipo

jantspiri sirviente, criada, mozo jikuani bañarse

japonda laguna, lago jimajkani entonces

jápu nixtamal jimanga [jima‚ga] donde

jápu t’upuri ceniza jimanga jikuanhajka [jima‚ga


jikua‚ajka] baño (donde se baña)
jarhaakuni [jaÌäkuni] agujerar, escoplear
jimbanherantani [jimba‚erantani] renovar
jarhaakutarakua [jaÌäkutarakua] escoplo,
formón, broca jimbanhi [jimba‚i] nuevo

5
jimbo Purépecha – Español

jimbo por jukakuarhini [jukakuaÌini] ponerse (así


mismo)
jimini allí
jukari demasiado
jingoni [ji‚goni] con
jukarini puesto
jingonikua [ji‚gonikua] hermana (de mujer)
jukskani sembrar
jini allá
júkua tos
jirejtani respirar
júni toser
jirikuarhini [jirikuaÌini] esconderse
jupajtsïni [jupajtsÄni] bañarse, lavarse la
jirinhani [jiri‚ani], jirinhantani
cabeza
[jiri‚antani] buscar
jupakata lavado (ropa)
jiskani esconder
jupakuarhini [jupakuaÌini] lavar (su ropa)
jiuakarhini uerani [jiuakaÌini ueráni] llorar
a gritos jupani lavar
jiuakuarhikua [jiuakuaÌikua] grito jupikani agarrar
jiuakuarhini [jiuakuaÌini] gritar jurajkuni dejar
jiuani vomitar juramuni ordenar, mandar
jiuatsï [jiuatsÄ], ts’ame coyote juramuti gobernante, jefe, amo
jo sí juramuti jantspiriri patrón, amo
jokuni amarrar jurhani [juÌani] venir
jonguarhikua [jo‚guaÌikua] faja jurhiakua [juÌiakua] de día
jonguarhitini [jo‚guaÌitini] fajado jurhiata [juÌiata] Sol
jorhenani [joÌenani] saber jurhiatikua [juÌiatikua] día
jorhendani [joÌendani] enseñar jurhijkandani [juÌijkandani] derecha
jorhengua [joÌe‚gua] enseñanza, sabiduría jurhimberantani [juÌimberantani]
enderezar
jorhenguarhini [joÌe‚guaÌini] aprender
jurhimbiti [juÌimbiti] derecho
jorhenguarhiti [joÌe‚guaÌiti] discípulo
jurhintskua [juÌintskua] rodilla
jorhentani [joÌentani], jorhepintani
[joÌepintani] calentarse jurhixakata [juÌišakata] guisado, frito
jorheperani [joÌeperani] calentar jurhixani [juÌišani] guisar, freír
jorhepiti [joÌepiti] caliente juruncha agachado
jósku estrella
jua jua arhini [aÌini] ladrar
juáni traer
juantsïkuastani [juantsÄkuastani] darle
K
vuelta, voltear ka y
juáta cerro, monte kachukuni cortar, trozar
juatarhu anapu [juataÌu anapu] silvestre
jucha nosotros

6
Español – Purépecha kuanini

kajtsïkua [kajtsÄkua] sombrero karhamakua [kaÌamakua] subida, cuesta


arriba
karhamani [kaÌamani] subir
karharani [kaÌarani] ascender, subir
karhasï [kaÌasÄ] gusano, tejocote
karichi borrego
karukuni romper
kakatsï [kakatsÄ] chachalaca katamba lengua
kamachani abrazar katsarhini [katsaÌini] morder
kamachakuni abrazar (por el cuello) katsarhikata [katsaÌikata] mordido
kamanarhini [kamanaÌini] abrazar (a un katsikuni prensar, apretar
niño)
kauaru barranca
kamapakuni abrazar (por la cintura)
kauini emborracharse
kamata atole
kauicha borracho
kamatsïta [kamatsÄta] sesos
kaxumbini [kašumbini] manso, humilde
kambanu campana
kaxurhakua [kašuÌakua] ala
kándi sordo
kekua escalera
kanguarhinhani [ka‚guaÌi‚ani] nacer
késtakuni apartarse, quitarse
kanguarhinhantani [ka‚guaÌi‚antani]
renacer kestatani, kenditani quitar

kánharhikua [ká‚aÌikua] máscara, cara kétsikua abajo

káni ¿cuándo? kétsimakua bajada

kanikua mucho, bastante kétsini bajar, descender

kanindi, kanimu cesto, canasta kojti ancho

kantsperata deuda kóki sapo

kantspini deber komarhikua [komaÌikua] oración

kapindikua obscuridad komarhini [komaÌini] adorar, orar, pedir

kapindini obscuro, obscurecer kómu nitamakua miseria

kapindu en lo obscuro kómu nitamani ser pobre

karakata escrito, escritura kóntperata gracia

karakata jajki jimbo manuscrito kuájchakuni librar

kárani volar kuájpini defender

karani escribir kuájpintani salvar, defender, librar

karari escritor kuakarani mojar

karhajpini [kaÌajpini] hinchar kuakari mojado

karhakua [kaÌakua] arriba kuanhasï [kua‚asÄ] rana


kuanini pedir prestado

7
kuanitani Purépecha – Español

kuanitani prestar kunguarhini [ku‚guaÌini] juntarse


kuanitkuarhini [kuanitkuaÌini] dar prestado kunguarhintani [ku‚guaÌintani] juntarse
(otra vez)
kuaraki ardilla
kuntani encontrar
kupanda aguacate
kuparhatani [kupaÌatani], kurhutani
[kuÌutani] agregar
kurhajkuarhini [kuÌajkuaÌini] pedir
kurhandini [kuÌandini] oír, escuchar,
entender
kuarasï [kuarasÄ] pato kurhanguni [kuÌa‚guni] entender,
kuarhaakuni [kuaÌäkuni] convencer comprender

kuarhakuni [kuaÌakuni] quebrar kurhini [kuÌini] quemarse

kuarhukpiti [kuaÌukpiti] ladrón kurhirakua [kuÌirakua] cal

kuarhukuni [kuaÌukuni] atajar, robar kurhirani [kuÌirani] quemar

kuaroxikua [kuarošikua] viruela kurhitani [kuÌitani] agregar, juntar

kuatantani aburrirse kurhitsi [kuÌitsi] zopilote

kuatapiti blandito kurucha pescado

kuatarani cansarse kurucha p’imani pescar

kuáti gemelo kuruku guajolote

kuatsita excremento kuskani sonar

kúchi puerco kustakua instrumento de música

kuechenda saliva kustani tocar

kuenarhini [kuenaÌini] lamer kutukua, kuturhutani [kutuÌutani]


coyuntura, juntura
kuendekurhini [kuendekuÌini] doblarse
kuturani añadir, unir
kuenta úni contar
kutsari arena
kuenta úri contador
kútsï [kútsÄ] mes; hembra
kueraakata [kueräkata] criatura
kutsïkua [kutsÄkua] oreja, oído
kueratani faltar, desatar
kutsïmiti [kutsÄmiti] vieja
kuinguisï [kui‚guisÄ] codo
kútsïti [kútsÄti] hembra
kuiparhakua [kuipaÌakua] carga
kuiparhani [kuipaÌani] cargar

K’
kuiparhatani [kuipaÌatani] cargar (a
otro en la espalda)
kuixurhini [kuišuÌini] arrodillarse
k’amakuarhini [k'amakuaÌini] acabarse
kúmu tuza
k’amanharhintskua [k'ama‚aÌintskua]
kunajkani tragar
culpa, pescado

8
Español – Purépecha k’utitsini

k’amatani acabar, terminar (totalmente) k’uanhaskuntani [k'ua‚askuntani] regresar,


devolver
k’amerani amargar
k’uanhatsintani [k'ua‚atsintani] regresar,
k’ameri amargoso
volver
k’amukua cántaro
k’uanikuni tirar
k’arhakuarhini [k'aÌakuaÌini] engañarse
k’uarani roncar
k’arhanchini [k'aÌanchini] suspirar
k’uarapu alacrán
k’arhani [k'aÌani], k’arhapini [k'aÌapini]
k’uaunchini aullar
engañar
k’uengua [k'ue‚gua] garganta, laringe
k’arhapikua [k'aÌapikua] engaño
k’ueramu ocote, madera resinosa
k’arhatani [k'aÌatani] barrer
k’uetsaperakua pesa
k’arhichakua [k'aÌichakua] sed
k’uetsaperani pesar
k’arhichani [k'aÌichani] tener sed
k’uetsapiti pesado
k’arhingua [k'aÌi‚gua] hambre
k’uikirhini [k'uikiÌini] azotar
k’arhini [k'aÌini], k’arhirani [k'aÌirani]
secar k’uikirhitarakua [k'uikiÌitarakua] látigo,
chicote
k’arhintani secarse
k’uikuarhini [k'uikuaÌini] dormirse
k’arhiri [k'aÌiri] seco
k’uimuni chiflar, silbar
k’arhisï [k'aÌisÄ] flaco
k’uinchikua fiesta
k’auasï [k'auasÄ] chile
k’uinhchakua [k'ui‚chakua] sueño
k’uíni dormir
k’uirakua petate
k’uiriperani criar
k’uiripini crecer
k’uiripita carne
k'éni crecer
k’uiripu persona, gente
k’éri grande
k’uitsiki zorrillo
k’éri ambe arhini [k’eri ambe aÌini]
k’umanchikua casa, morada
glorificar, alabar, adorar
k’umanda sombra
k’éri ireta pueblo grande, ciudad
k’umbunharhikua [k'umbu‚aÌikua]
k’éri janikua aguacero
cachete
k’éri ma chpíri fogata, fogón
k’umsta loma chica
k’éri xarhintku [k’eri šaÌintku] muy de
k’uratsikua vergüenza
madrugada
k’urhanguarhini [k'uÌa‚guaÌini] preguntar
k’esï [k'esÄ] ala
k’urhu [k'uÌú] codorniz
k’irhimikua [k'iÌimikua] cosquillas
k’utitsini inclinarse, agacharse
k’uanhapiti [k'ua‚apiti] tieso

9
ma, maechakua Purépecha – Español

M
misitu gato
miskuarhita [miskuaÌita] tristeza
mítakua llave
ma, maechakua uno
mítakuarhini [mitakuaÌini] abrirse
ma iojkurhakua [ma iojkuÌakua] una
cuarta mítani abrir
manamani batir mitini conocer, saber
manamatarakua batidor moantani arrepentirse
manatakuni batir, mover mójtakuni cambiar
manatakata batido, movido móndani vaciar
manatani mover, menear mónharhi [mó‚aÌi] rabioso
marhoani [maÌoani] servir moskuni cambiar (de lugar), mudar
máru algunos, unos motsini mudarse
mátakuni pegar murutani arrancar
mátakata pegado
máteru otro
matirhini [matiÌini] pellizcar
media dinero
N
meiampikua pago na xani [šani] ¿cuánto?

meremerejkuni brillar naandi [nändi] madre

miáni pensar naandi k’éri [nändi k'eri] abuela

miátani acordarse nakinterku cualquiera

miiuni contar, conocer nana kútsï [kutsÄ] luna

miiuri contador nanaka sapichu niña

mikani tapar, cerrar nani ¿dónde?

míkua tapón nanina ¿cómo?

minhani [mi‚ani] encerrar nanita abuela

mintsikani tener fe, confiar ne ¿quién?

mintsikuarhini [mintsikuaÌini] descansar, niarani llegar


reposar ninirani madurar, cocer
mintsinharhikueni [mintsi‚aÌikueni] ser niniri cocido, maduro
fiel
nipiri grillo
mintsita corazón
nirani ir
mintsita jatsikuntani alentar, animar,
consolar nitamani de paso, pasar

mirikuarhini [mirikuaÌini] perder el sentido, no ámbe [nombe] nada


olvidarse de alguna cosa no ióstarhari [no iostaÌari] chaparro
misiri chispas (de lumbre) no iósti corto

10
Español – Purépecha pirenchi

no káni ambakiti corriente parakata mariposa


no kosti angosto
no ma ni uno, ninguno
no méni nunca
no nema nadie
no sési mal
no sési jásï [no sési jásÄ] feo
parhakpini [paÌakpini] mundo
no sési jásï úkua [no sési jásÄ ukua]
iniquidad, maldad parhangua [paÌa‚gua] piedra de fogón

no sési úri impío parhantsï [paÌantsÄ] clavo

nombe nada pasïri [pasÄri] pellejo

nombe jatani vacío patakuarhini [patakuaÌini] apagarse

nombe jauiri jukari calvo, pelón patani apagar

nombe rantani borrar, deshacer patsajtsïni [patsajtsÄni] aprender

nótki todavía no patsani guardar

nunuxi [nunuši] mudo patsïntsï [patsÄntsÄ] calvo, pelón


pauani mañana
penchumikua boca

O perejkuni voltear
perentsï jukua [perentsÄ jukua] tosferina
orhemani [oÌemani] adelantarse petani sacar
orhepani [oÌepani] adelantarse, adelante petantani expulsar
pexu kua [pešu kua] espalda
piani comprar

P piiuni desgranar
pimbinhasï [pimbi‚asÄ] limpio, santo
pakarani quedarse, sobrar pimbinhaxikua [pimbi‚ašikua] santidad
pámbini acompañar pimbinhaxiti [pimbi‚ašiti] santo
pámpiri compañero pímu palma
pándi sordo pinandikua paz, calma
páni llevar; tener diarrea pinandini silencio (estar en)
pántani acarrear, transportar pindani espiar
píntsï, píntsïta [pintsÄ, pintsÄta] espiga de
maíz
pípi jemba hermano
pirekua canción
pirenchi hermana (de hombre)

11
pireni Purépecha – Español

pireni cantar p’angua [p'a‚gua] escoba


pireri cantador p’angua sapichu [p'a‚gua sapichu]
escoba chica
p’arhajtsïkuni [p'aÌajtsÄkuni] torcer hilo
p’arhini [p'aÌini] tocar
p’atamu carrizo
p’ikuarherani [p'ikuaÌerani] sentir
p’ikukua aguja
pirirantani adornar p’ikuni cortar
piritakua relámpago, rayo p’ikuntani cosechar
piritani relampaguear p’imutantani salvar
piruakua hilo p’imutantskuarhini [p'imutantskuaÌini]
piruani hilar salvarse

pitsijkuni caer (de la mano) p’imutantspiti salvador

pitsïnduni [pitsÄnduni] resbalarse p’indintani cicatrizar

pixini [pišini] ampollar p’indiri cicatriz

porhechi [poÌechi] olla p’irani recibir, tomar, quitarse

puátspintani perdonar p’itajkuarhini [p'itajkuaÌini] citar

puátspintsti perdonador p’itani sacar

pucharani machucar, aplastar p’orhe [p'oÌe] indígena

puchurku tierno p’orhembini [p'oÌembini] visitar

purhu [puÌú] calabaza p’orhota [p'oÌota] fosa, agujero

puruani hervir p’ukukua gordura, grasa

puruata espuma p’ukuni engordar

putimukua beso p’ukuri gordo, pino

putimukuni besar p’úmu palma


p’undanchatakua corva
p’unguari [p'u‚guari] pluma de ave

P’ p’unitani soplar

p’akchakuni empujar
p’amekua dolor, dolencia
p’amenchakua enfermedad
R
p’amenchati enfermo rengestï [re‚gestÄ] cojo

p’amojkperakua misericordia
p’amondakuarhini [p'amondakuaÌini]
lamentar

12
Español – Purépecha tarhemu

S
sïrangua [sÄra‚gua] raíz
sïrijtakua [sÄrijtakua] naguas, vestido
sïrikuni [sÄrikuni] coser
sáni algo, un poco
sïrpiri [sÄrpiri] rayo
sánititu muy poco, poquito
sïruki [sÄruki] hormiga
sapichu chico
sïruki sapichu [sÄruki sapichu]
sarochani ronco (estar) hormiguita
seperi polilla sïruri [sÄruri] uva, bejuco
sési bien, bueno sïturhi [sÄtuÌi] tripa, estómago, barriga
sési arhikuarhini [sesi aÌikuaÌini] sïuamani [sÄuamani] ahumarse
alabarse, tener bonito nombre
sïuangua [sÄua‚gua] cuerno
sési jásï [sesi jasÄ] bonito, hermoso
sïuangua jimbo atani [sÄua‚gua jimbo
sési jatsintani acomodar bien, componer atani] cornear
sési jimbo de verdad, verdadero sïuari [sÄuari] sucio
sïkuami [sÄkuami] hechicero, brujo sïuini [sÄuini] remolino
sïkuamikua [sÄkuamikua] hechicería, sununda lana, cobija de lana
brujería
sutupu bolsa, morral (de pita)
sïkuapu [sÄkuapu] araña
sutupu sapichu bolsa de pita chica
sïkuiri [sÄkuiri] piel, cuero
sïkuitani [sÄkuitani] pelar
sïndari [sÄndari] reata
sïnduni [sÄnduni] espeso (estar) T
sïndurani [sÄndurani] espesar
taa [tä] casa
sïni [sÄni] diente
taati [täti] padre
sïni xexarakua [sÄni šešarakua] muela
taati k’éri [täti k'eri] abuelo
sïpakuarhini [sÄpakuaÌini] huir
takusï [takusÄ] tela, trapo, ropa viejo
sïpani [sÄpani], sïpatspini [sÄpatspini] robar
takusï úni [takusÄ uni] remendar
sïpatani [sÄpatani] traicionar
tamapu viejo
sïpatspiri [sÄpatspiri] ladrón
tambonharhini [tambo‚aÌini] derrumbar
sïpiani [sÄpiani] apestar
tanantsï [tanantsÄ] tábano
sïpiari [sÄpiari] apestoso
tanhaparhakuni [ta‚apaÌakuni] atrancar
sïpiata [sÄpiata] medicina
tarharani [taÌarani] levantar, alzar
sïpiata jatsikuni [sÄpiata jatsikuni] curar
tarhemu [taÌemu] sauce
sïpiruni [sÄpiruni] oler
sïraata [sÄräta] humo
sïranda [sÄranda] papel
sïranda arhini [sÄranda aÌini] leer

13
tarheni Purépecha – Español

tarheni [taÌeni] arar térani endulzar


terekua hongo
terekuarhikua [terekuaÌikua] risa
terekuarhini [terekuaÌini] reír
tereni podrirse
teretsikua tifoidea

tarheta [taÌeta] milpa téri dulce

tarhiani [taÌiani] hacer aire terojkani medio, mitad

tarhiata [taÌiata] aire, viento terojkani churikua medianoche

tarhiata jatsirani [taÌiata jatsirani] inflar teronukua patio

tata señor teroxutini [terošutini] mediodía

tatita abuelo texarhini [tešaÌini] picar

tataka muchacho tiamu fierro, hierro

tataka sapichu niño tikuilichi lagartija

tatsikua después tíndi mosca

tauasï [tauasÄ] hígado tinguixurhini [ti‚guišuÌini] arrodillarse

taxindi [tašindi] sordo tinhakua [ti‚akua], tinharakua [ti‚arakua]


calentura
taxinharhi [taši‚aÌi] ciego, tuerto
tiosta templo, iglesia
teiarhini [teiaÌini] lastimar
tirhindikua [tiÌindikua] arete
téjki uña
tirhipani [tiÌipani] colgar
tekaantani [tekäntani] aguantar, sufrir
tiriapu elote
tekaantskua [tekäntskua] paciencia
tisïki [tisÄki], tisïrhikuarhiti [tisÄÌikuaÌiti]
tekarakua angaro, cincel velludo, peludo
tekarhini [tekaÌini] carpintear, cincelar tisïmikua [tisÄmikua] bigote, barba
teksarhutani [teksaÌutani] tropezar tisïmikua jukari [tisÄmikua jukari]
tékua miel, dulce barbón, barbudo

témba esposa tixatani [tišatani] prender (lumbre)

tembini diez tkúpu mosquito, zancudo

tembucha novio toma chixukua [chišukua] tomate

tembuchakua casamiento tukuru tecolote

tembuchani casarse (hombre) tumbi soltero, joven, mancebo

tembunhani [tembu‚ani] casarse (mujer) tumina dinero

teni olote túpu ombligo

téni dulce (estar) turhikata [tuÌikata] garrapata

tepari grueso, gordo turhipiti [tuÌipiti] negro

tepeni tejer turhiri [tuÌiri] brasa, carbón

14
Español – Purépecha tsumindi

tuskuni enterrar tsikata jatakua gallinero


tsikini brotar
tsikintani brotar, retoñar

T’ tsikintsti retoño
tsimani dos
t’ámu cuatro tsinapini curar
t’énkt’enktsïni [t'é‚kt'e‚ktsÄni] cabecear tsinharhini [tsi‚aÌini] despertarse
t’epani regar tsintani resucitar, revivir
t’ireni comer tsintskua resurrección
t’u tú tsípa mañana
t’uatani escupir tsipikua vida
t’upuntsï [t'upuntsÄ] canudo tsipikuarhini [tsipikuaÌini] alegrarse,
t’upuri polvo divertirse

t’urhari [t'uÌari] jilote tsipini alegre (estar)

t’uruntskani empinar tsípiti crudo, vivo


tsípku temprano
tsíri pulga; maíz

Ts tsirintsirijkuni temblar
tsítantani resucitar
tsajpani tostar tsitarani exprimir
tsakapindu pedregal tsïkiata [tsÄkiata] cesto
tsakapu piedra ts/ïnchini [tsÄnchini] tirarse, perderse
tsánda Sol ts/ïndi [tsÄndi] viuda, viudo
tsandini hacer calor tsïntsïkata [tsÄntsÄkata] muro, pared
tsanguanhini [tsa‚gua‚ini] palpitar tsïntsïri sïnicheri [tsÄntsÄri sÄnicheri] encía
tsanguarani [tsa‚guarani] brincar tsïpambiti [tsÄpambiti] amarillo
tsanharhikua [tsa‚aÌikua] sueño tsïreri [tsÄreri] masa, harina
tsanharhini [tsa‚aÌini] soñar ts/ïtani [tsÄtani] tirar, perder
tsápki gavilán tsïtsïki [tsÄtsÄki] flor
tsarhantani [tsaÌantani] colar tsïtsïsï [tsÄtsÄsÄ] avispa
tsarharakua [tsaÌarakua] cedazo, cernidor tskandini resbaloso
tsepuni picar tskanduni resbalarse
tserhukua [tseÌukua] frente tskijkurha [tskijkuÌa] miserable, avaro
tsikakuarhini [tsikakuaÌini] doblarse tsúkua estornudo
tsikakuni doblar tsúmba pestaña
tsikata gallina tsumindi esquina

15
tsúni Purépecha – Español

tsúni estornudar uandanhiata [uanda‚iata] tristeza


tsúntsu olla uandani hablar
tsuntsu ióndera jarra uandantani avisar
tsuparhini [tsupaÌini] chupar uandantskua historia, cuento
tsurhumbini [tsuÌumbini] zarza uandanuntani despedirse
uandari hablador
uandatsikuarhini [uandatsikuaÌini] rezar

Ts’ uandauandamiti hablador (persona que


platica mucho)

ts’ame coyote uándikpiti homicida

ts’auapiti delgado uandikuni matar

ts’éjkuni probar, calar uandikuti matador

ts’emuni probar (el sabor) uandontskuarhini [uandontskuaÌini]


platicar
ts’eritani medir
uandontskuarhita [uandontskuaÌita] plática
ts’eritarakua medidor, medida
uanhamukuni [ua‚amukuni] orilla
ts’irakua lombriz
uánikua muchos
ts’irapini frío (estar)
uanojtakuni rebasar
ts’irapintani enfriarse, refrescarse
uanokuni cruzar
ts’irari frío
uaparhikua [uapaÌikua] cedro
ts’ïma [ts'Ämá] ellos
uarhamukuni [uaÌamukuni] afilar
uarhani [uaÌani] bailar

U
uarhasï [uaÌasÄ] camote
uarhiiti [uaÌiiti] mujer
uarhikua [uaÌikua] muerte
uacharhitakua [uachaÌitakua] sarampión
uarhini [uaÌini] morir
uájpa hijo
uarhiperakua [uaÌiperakua] pelea, guerra
uakasï [uakasÄ] buey
uarhipini [uaÌipini] pelear
uámba marido, esposo
uarhiri [uaÌiri] muerto, cadáver
uanaakurhani [uanäkuÌani] pasearse
uarhokua [uaÌokua] red (para pescar)
uanakuni cruzar
uarhoni [uaÌoni] pescar
uandajpani saludar, hablar
uarhotani [uaÌótani] sacudir, rozar
uandajtsïkpini [uandajtsÄkpini] predicar
uasïsï [uasÄsÄ] murciélago
uandakua palabra
uatsotakua cerca de madera
uandakuntani acusar (descubrirle un secreto
a una persona) uatsotani cercar
uandanhiakuarhini [uanda‚iakuaÌini] uauapu abeja
afligirse
uauapu k’éri abeja grande, abejón

16
Español – Purépecha uxuta

uauarhini [uauaÌini] sacudir uirhipiti [uiÌipiti] redondo


uaxakani [uašakani] sentarse uiriani correr
uaxantsïkua [uašantsÄkua] silla, asiento, uiriari corredor, persona que corre
banco
uiriatani hacer correr, corretear
uaxantsïkua sapichu [uašantsÄkua
uirikani asar
sapichu] banquito
uitsakua zacate
ueenakuarhu [uënakuaÌu] principio
uitsindikua ayer
ueénani [uënani] principiar
uitsindikua chuskuni anteayer
ueénani anapu [uënani anapu] primero
uixujtsïtakua [uišujtsÄtakua] peine
ueerani [uërani] salir (a un viaje)
ujchakurani bendecir
uekajchakua collar (de mujer)
úkua trabajo, obra, quehacer
uekamini caer (al agua)
úkua enga enkargarinhaka [ukua e‚ga
uekani querer
e‚kargiri‚aka] ministerio
uekorhini [uekoÌini] caer
úkuri tlacuache
uekperakua amor
umirhukuni [umiÌukuni] ahogar
uekpini amar
umirhuni [umiÌui] ahogarse
uekua lágrima
úni hueso; hacer, poder
uembini querer mucho (a una persona)
úntani armar, componer
uéramani en la salida, en la orilla de un
úntskantani adornar
pueblo
upaskuni sumir, hundir
uerandu jupindi huérfano
úrakua utensilio
uérani salir (de la casa)
uraperantani blanquear
uerani llorar
urapiti blanco
uexurhini [uešuÌini] año
urhani [uÌani] jícara
uíchu perro
urhi [uÌi] nariz
uikixkandani [uikiškandani] izquierda
úrhuata [uÌuata] zapote
uinani recio
urhukata [uÌukata] molido
uinatani envolver
urhuni [uÌuni] moler
uinhamarhini [ui‚amaÌini] exigir
urhuri [uÌuri] molendero
uinhapikua [ui‚apikua] poder, fuerza
utasï [utasÄ] todavía
uinhapini [ui‚apini] fuerte, tener fuerza
utuksï [utuksÄ] concha, caracol
uinhapiti [ui‚apiti] fuerte
uxuta [ušuta] llaga
uiniarhani [uiniaÌani] llenarse (el estómago)
uinirani llenar
uiniri lleno
uiramu laja
uirhijpini [uiÌijpini] rodar

17
xakua Purépecha – Español

X
xurhata [šuÌata] algodón
xurhijki [šuÌijki] curandero
xuxumarhata [šušumaÌata] rocío
xakua [šakuá] quelite
xanharani [ša‚arani] caminar, andar
xanharapani [ša‚arapani] caminando
xanharu [ša‚aru] camino, calle
xanirani [šanirani] marchitar
xanoata [šanoata] granizo
xapo [šapó] jabón
xaramita [šaramita] bofe, pulmón
xarhantani [šaÌantani] aparecer
xarhatani [šaÌatani] mostrar, hacer aparecer
xarhiani [šaÌiani] nadar
xárhini [šáÌini] temprano
xarhiperani [šaÌiperani] agriar, leudar
xarhipini [šaÌipini] agrio (ponerse)
xarhipiti [šaÌipiti] agrio
xarhisï [šaÌisÄ] rata
xatini [šatini] tarde
xenchakuarhini [šenchákuaÌini] balancearse
xengua [še‚gua] capulín
xepiti [šepiti] perezoso, flojo
xerentani [šerentani] descomponer, derribar
xeretani [šeretani] alborotar
xexakua [šešakua] chicle
xexani [šešani] masticar
xirhimikua [šiÌimikua] cosquillas
xukani [šukani] regañar
xukuparhakua [šukupaÌakua] ropa
xukuparhakua p’irani [šukupaÌakua
p'irani] desnudarse
xukuparhantani [šukupaÌantani] vestirse
xúmu [šumu] neblina
xunhanda [šu‚anda] resina
xunhanda k’uajtsïtakua [šu‚anda
k'uajtsÄtakua] copal

18
Español – Purépecha aguja

Español – Purépecha
adentro incharini
adobe iauarhukata [iauáÌukata], iauarhikata

A [iauáÌikata]

abajo kétsikua
abeja uauapu, kolmena
abeja grande, abejón uauapu k’éri
abrazar kamachani
abrazar a un niño kamanarhini adorar k’éri ambe arhini [k’eri ambe aÌini],
[kamanaÌini] komarhini [komaÌini]
abrazar por el cuello kamachakuni adornar úntskantani, pirirantani
abrazar por la cintura kamapakuni
adulterio ísku jángua [isku ja‚gua]
abrir mítani
abrirse mítakuarhini [mítakuaÌini] afilar uarhamukuni [uaÌamukuni],
uarhamukuntani [uaÌámukuntani]
abuela nanita, naandi k’éri [nändi k'eri]
afligirse uandanhiakuarhini [uandá‚iakuaÌini]
abuelo tatita, taati k’éri [täti k'eri]
aflojar chkérani
aburrirse kuatantani
agacharse k’utitsini
acá axuani [ašuani]
agachado juruncha
acabalar andangutani (completar)
agarrar jupikani
[andá‚gutani]
agradar jeiapanhintani [jeiapa‚intani]
acabar k’amatani, jatsierani
acabarse k’amakuarhini [k'amákuaÌini] agregar kúparhatani [kúpaÌatani], kúrhutani
[kúÌutani], kúrhitani [kúÌitani]
acarrear pántani
agriar xarhiperani [šaÌíperani]
acercar andarhiterani [andáÌiterani]
agrietado charari
acomodar sési jatsintani (bien)
agrio xarhipiti [šaÌípiti]
acompañar pámbini, pámbitani
ponerse agrio xarhipini [šaÌipini]
acordarse miántani, miáni
agua itsï [itsÄ]
acostar ichapani; ichantskani (cosa larga) agua para beber itsïmakua [itsÄmakua]
acostarse ichapini aguacate kupanda
acusar uandakuntani
aguacero k’éri janikua
adelantarse orhemani [oÌemani], orhepani
aguantar tekaantani [tekäntani]
uerani [oÌépani uérani]
aguja p’ikukua
adelante orhepani [oÌepani]

19
agujerar Español – Purépecha

agujerar jarhaakuni [jaÌäkuni] amarillo tsïpambiti [tsÄpámbiti]


agujero p’orhota [p'oÌota] amarrar jótani, jókuni
ahijada ijada amo juramuti jantspiriri
ahogar umirhukuni [umíÌukuni] amor uékperakua
ahogarse umirhuni [umíÌuni] ampollar pixini [pišini]
ahora iasï [iasÄ]
ancho kósti, kójti
ahumarse sïuamini [sÄuámini],
andar xanharani [ša‚árani]
sïuamikuarhini [sÄuamikuaÌini]
angaro tekarakua
ahuyentar chútani
ahuyentarse chútakuarhini [chútakuaÌini] angosto no kósti
aire tarhiata [taÌiata] animar mintsita jatsikuntani
hacer aire tarhiani [taÌiani] anoche chúri
ajo ájusï [ájusÄ]
anteayer uitsindikua chúskuni, jiniani
ajustar uinhamu jatsini [ui‚amu jatsini] uitsindikua
ala k’esï [k'esÄ], káxurhakua [kášuÌakua] antiguo ióntki anapu
alabar k’éri ambe arhini [k’eri ambe aÌini] antojarse anhejchakuarhini [a‚éjchakuaÌini]
alabarse sési arhikuarhini [sesi aÌikuaÌini] antojitos amanhejchakua [ama‚éjchakua]
alacrán k’uarapu
añadir kuturhutani [kutúÌutani], kuturani
alborotar xeretani [šerétani]
año uéxurhini [uéšuÌini]
alcanzar andanguni [anda‚guni]
apagar pátani
alegrarse tsípikuarhini [tsípikuaÌini] apagarse pátakuarhini [pátakuaÌini]
alegre tsípini (estar) aparecer xarhantani [šaÌántani]
alentar mintsita jatsikuntani hacer aparecer xarhatani [šaÌatani]
apartarse késtakuni, kendikuni
algo sani
apestar sïpiani [sÄpiani], jájkundini
algodón xurhata [šuÌata]
apestoso sïpiari [sÄpiari], jájkundiri
algunos máru
aplastar pucharani
almohada iájchakua
apoyo jarhoajpikua [jaÌoájpikua]
alto iótati
aprender jorhenguarhini [joÌé‚guaÌini],
alumbrar eramarhaskutani [erámaÌaskutani],
patsajtsïni [patsájtsÄni]
t’ímarhaskutani [t'imaÌaskutani]
apretar katsikuni, tskikuni
alzar tarhatani [taÌátani]
alzar la vista eranchini apurarse jákuarhini [jákuaÌini], jaakuarhini
[jäkuaÌini], chkapintani
allá jini
aquel ima, inde
allí jimini
aquí axu [ašú], ixu [išú]
amanecer erandini, ambamandini
araña sïkuapu [sÄkuapu]
amar uékpini
arar tarheni [taÌeni]
amargar k’amerani
árbol anhatapu [a‚átapu]
amargo k’ameri
ardilla kuaraki

20
Español – Purépecha bejuco

arena kutsari ayudar jarhoatani [jaÌoátani], jarhoajpini


[jaÌoájpini]
arete tirhindikua [tiÌíndikua]
azotar k’uikirhini [k'uikíÌini]
armadillo isingua [isi‚gua]

B
bailador uarhari [uaÌari]
bailar uarhani [uaÌani]
armar úntani baile uarhakua [uaÌakua]
arrancar murutani bajada kétsimakua, kétsimandu
arrastrar antsikuni bajar kétsini
arrepentirse móantani balancearse xenachakuarhini
arriba karhakua [kaÌákua] [xenachakuaÌini]
arrimar andarhiterani [andaÌiterani] balanza ts’éritarakua
arrodillarse tinguixurhini [ti‚guíšuÌini], banco uaxantsïkua [uašántsÄkua]
kuíxurhini [kuíšuÌini] banquito uaxantsïkua sapichu [uašántsÄkua
sapichu]
arroyo iorhekua sapichu [ioÌekua sapíchu]
bañar jikuarani, jupajtsïtani [jupajtsÄtani]
arruga, arrugarse chinini
bañarse jikuakuarhini [jikuákuaÌini],
asar uirikani jikuani, jupajtsïni [jupájtsÄni]
ascender karharani [kaÌárani] baño jimanga jikuanhajka [jima‚ga
jikua‚ajka]
asco ikichani (tener)
barba tisïmikua [tisÄmikua]
así ísï [isÄ], arisï [arísÄ]
barbudo tisïmi [tisÄmi], tisïmikua jukari
asiento uaxantsïkua [uašántsÄkua] [tisÄmikua jukari]
áspero ch’erapiti, choperi barranco kauaru
asustar cherani barrer k’arhatani [k'aÌátani]
atajar kuárhukuni [kuáÌukuni], atarhukuni barriga sïturhi [sÄtuÌi]
[atáÌukuni], arhirukuni [aÌírukuni]
bastante kánikua
atole kamata
bastimento t’irekua pákuarhikua [pákuaÌikua]
atrancar tanhaparhakuni [ta‚ápaÌakuni],
uanhaparhatani [ua‚ápaÌatani] bata anhanhikua [a‚a‚ikua]
aullar k’uaunchini batidor manatatarakua
avaro tskijkurha [tskijkuÌa] batir manamani, manatakata
avisar eianguni [eiá‚guni], uandantani, bautizar itsï atajtsïkuni [itsÄ atájtsÄkuni]
aianguni [aiá‚guni] bebé charhaku [chaÌaku]
avispa tsïtsïsï [tsÄtsÄsÄ] beber itsïmani [itsÄmani]
ayer uitsindikua bebida itsïmakua [itsÄmakua]
ayuda jarhoajpikua [jaÌoájpikua] bejuco sïruri [sÄruri]

21
bendecir Español – Purépecha

C
bendecir újchakurani
besar putimukuni
beso putimukua
cabecear t’énk t’enk tsïni [t'é‚kt'e‚ktsÄni]
bien sési
cabello jauiri
estar bien sési jatsini
bigote tisïmikua [tisÄmikua] cabeza éjpu

blanco urapiti cachete kumbunharhikua [kumbú‚aÌikua],


charhonharhikua [chaÌó‚aÌikua]
blando kuatapiti
cada mándani
blanquear uraperantani, urapiti atani
cadáver uarhiri [uaÌiri]
boca penchumikua
cadera anhajtarhakua [a‚ájtaÌakua]
bochornoso ikichakueni jasï [ikíchakueni
jasÄ] caer uekorhini [uekóÌini]
caer en el agua uekamini
bofe xaramita [šarámita] caérsele de la mano pitsijkuni
bolsa cal kurhirakua [kuÌírakua]
bolsa de pita sutupu
calabaza purhu [puÌu]
bolsa de pita chica sutupu sapichu
bonito sési jásï [sesi jasÄ], kuauk jásï [kuauk calar ts’éjkuni
jasÄ] calcañar irhandurhakua [iÌánduÌakua]
borracho kauicha calentar jorheperani [joÌéperani]
borrar nombeerantani [nombërantani] calentarse jorhepintani [joÌépintani],
jorhentani [joÌéntani]
borrego karichi
calentura tinhakua [ti‚akua], tinharakua
[ti‚árakua]
caliente jorhepiti [joÌépiti]
calle xanharu [ša‚aru], ambokuta
calma pinandikua
calor
brasa chpíri, turhiri [tuÌiri] hacer calor tsándini, aparhikuarhini
[apáÌikuaÌini]
brillar meremerejkuni tener calor aparhini [apáÌini]
brincar tsanguarani [tsa‚guárani] calvo patsïntsï [patsÄntsÄ], nombe jauiri
jukari
broca jarhaakutarakua [jaÌäkutarakua]
calzones jájchutakua, t’ipijchukua
brotar tsikini
cama jatatsikua, kantsïri [kantsÄri]
brujería sïkuamikua [sÄkuámikua]
cambiar móskuni, móstakuni
brujo sïkuami [sÄkuami]
cambiarlo de lugar moskuni
bueno ambakiti, sési
caminar xanharani [ša‚árani]
buey uakasï [uakasÄ] caminando xanharapani [ša‚arapani]
burlar teresamurhani [terésamuÌani] camino xanharu [ša‚aru], ambokuta
buscar jirinhani [jirí‚ani], jirinhantani camisa anhanhikua [a‚á‚ikua], kamisa
[jirí‚antani]

22
Español – Purépecha comer

camote uarhasï [uaÌasÄ] cedro uáparhikua [uápaÌikua]


campana kambanu cenar t’ireni
canasta kanindi, kanimu ceniza japu chkari, japu t’upuri, t’upuri japu
cerca uatsótakua (de madera)
cercar uatsotani
cernidor tsarharakua [tsaÌárakua]
cerrar míkani
cerro juata
cesto kanindi, tsïkiata [tsÄkiata], kanimu
canción pirekua
cicatriz p’indiri
canoa chekakua,
canoa de remar icharhuta [icháÌuta] cicatrizar p’indintani
canoso t’upuntsï [t'upuntsÄ] ciego taxinharhi [taší‚aÌi]
cansarse kuatarani cielo auanda
cantador pireri cincel tekarakua
cantar pireni cincelar tekarhini [tekáÌini]
cántaro k’amukua citar p’itajkuarhini [p'itájkuaÌini]
canudo t’upuntsï [t'upuntsÄ] ciudad ireta k’éri
caña isïmba [isÄmba] clavar chátani
capulín xengua [še‚gua] clavo parhantsï [paÌantsÄ]
cara kánharhikua [ká‚aÌikua] cobija sununda (de lana)
caracol utuksï [utuksÄ] cocer ninirani
carbón turhiri [tuÌiri] cocido niniri, ninirakata
carga kuíparhakua [kuípaÌakua] codo kuinkuisï [kui‚kuisÄ]
cargar kuíparhani [kuípaÌani], sïrurutani codorniz k’urhu [k'uÌú]
[sÄrurutani]
cojo rengetsï [re‚getsÄ]
cargar a otro en la espalda kuíparhatani
[kuípaÌatani] cola ch’éti
carne k’uiripita colador iurhuratarakua [iuÌúratarakua],
tsarharakua [tsaÌárakua]
caro jukaparhakua [jukápaÌakua]
colar iurhurani [iuÌúrani], iurhurantani
carpintear tekarhini [tekaÌini]
[iuÌúrantani] (por segunda vez); tsarhani
carrizo p’atamu [tsaÌani], tsarhantani [tsaÌantani]
casa k’umanchikua, taa [tä] colgar tirhipani [tiÌípani]
casamiento tembuchakua collar uekajchakua
casarse tembuchani (hombre); tembunhani colmena uauapu, kuípu
[tembú‚ani], uambuchani (mujer)
comal eroksï [eroksÄ]
catarro iurhurukua [iuÌúrukua], iúsïrhukua
comer arhani [aÌani], t’ireni
[iúsÄÌukua]
cedazo tsarharakua [tsaÌarakua]

23
comer algo sin ayuda Español – Purépecha

comer algo sin ayuda atsïkuarhini corto no iósti


[atsÄkuaÌini]
corva p’undanchatakua
comida t’irekua
cosechar p’ikuntani
cómo ¿nanina?
coser sïrikuni [sÄrikuni]
compañero pámpiri
cosquillas xirhimikua [šiÌímikua],
completar andangutani [andá‚gutani] k’irhimikua [k'iÌímikua]
componer sési jatsintani, úntani coyote jiuatsï [jiuatsÄ], ts’ame
comprar piani coyuntura kutukua
comprender kurhanguni [kuÌa‚guni] crecer k’éni, k’uiripini, t’arhexini [t'aÌešini]
con jingoni [ji‚goni] creciente iorhekua [ioÌekua]
concha utuksï [utuksÄ] creer jakajkuni
conejo auani criada jántspiri
criar k’uiriperani, t’arhexerani [t'aÌéšerani]
criatura kueraakata [kueräkata], charhaku
[chaÌaku]
crudo tsípiti
cruzar uanokuni, uanakuni
cualquiera nakinterku
confiar mintsikani
cuándo ¿káni?
conocer mítini (persona), miiuni (lugar)
cuánto ¿na xani? [¿na šáni?]
consolar mintsita jatsikuntani
cuarta ma iójkurhakua [ma iójkuÌakua] (una)
contador kuenta p’ikuri, kuenta úri, miiuri
cuatro t’ámu
contar kuenta úni, miiuni
cuatrocientos t’ámu sientu, ma irepita
convencer kuarhaakuni [kuaÌäkuni]
cuello anhanchakua [a‚ánchakua]
copal xunhanda k’uájtsïtakua [šu‚anda
k'uájtsÄtakua] cuento uandantskua

coraje ikiata, ikiatapu cuerno sïuangua [sÄua‚gua]

corazón mintsita cuero sïkuiri [sÄkuiri]

cornear sïuangua jimbo atani [sÄua‚gua cuesta arriba karhamakua [kaÌamakua]


jimbó atani] culebra akuitsi
corredor uiriari (persona) culpa k’amanharhintskua [k'amá‚aÌintskua]
correr uiriani curandero xurhijki [šuÌijki]
hacer correr uiriatani, chútani
curar sïpiata jatsikuni [sÄpiata jatsíkuni],
corretear uiriatani, chútantani tsinapini
corriente no káni ambakiti curva iunuri
corriente iorhekua sapichu [ioÌekua sapichu]
(arroyo)
cortar p’ikuni, kachukuni

24
Español – Purépecha dormir

Ch
desatar kueratani, kuerakuni
descansar mintsikuarhini [mintsíkuaÌini]
descender kétsini
chachalaca kakatsï [kakatsÄ]
descomponer xerentani [šeréntani]
chaparro no ióstarhari [no ióstaÌari]
desgranar piiuni
chapeado charhonharhi [chaÌó‚aÌi]
deshacer nombe rantani [nomberantani]
chayote apopu
desnudarse xukuparhakua p’irani
chicle xexakua [šešakua] [šukúpaÌakua p'irani]
chico sapichu despacio iatsistakuarhu [iatsístakuaÌu]
chicote k’uikirhpitarakua [k'uikíÌpitarakua] desparramar etsakuni
chiflar k’uímuni despedirse uandanuntani, axantani [ašantani]
chilacayote t’ikatsï [t'ikatsÄ] despertarse tsínharhini [tsí‚aÌini]
chile k’auasï [k'auasÄ] despreciar ísku eratani
chispa misiri después tátsikua
chiste ch’anakua uandakua destilar iurhuntani [iuÌuntani]
chupar chuparhini [chupáÌini], tsuparhini deuda kántsperata
[tsupáÌini]
devolver k’uanhkskuntani [k'ua‚kskuntani],
k’uanhaskuntani [k'ua‚askuntani]
día jurhiakua [juÌíakua], jurhiatikua

D [juÌíatikua]
dicho uandakata
dar íntskuni, intspini diente s/ïni [sÄni]
dar aviso eianguni [eia‚guni]
diez témbini
dar prestado kuanitkuarhini [kuanitkuaÌini]
deber kántspini dinero media, tumina

débil iurhitsiti [iuÌítsiti], no uinhapiti discípulo jorhenguarhiti [joÌé‚guaÌiti]


[ui‚ápiti] disputar arhijperani [aÌíjperani]
decirle arhini [aÌini] divertirse tsipikuarhini [tsipikuaÌini]
defender kuájpini, kuajpintani dividir arhukuni [aÌukuni]
dejar jurajkuni doblar ekuakuni
delgado ts’auapiti doblarse tsikakuni, tsikakuarhini
[tsikákuaÌini], kuendekurhini
demasiado jukari [kuendekuÌini]
deporte ch’anakua dolencia p’amekua
derecha jurhijkandani [juÌíjkandani] doler p’ameni
derecho jurhimbiti [juÌímbiti], jurhimbitku dolor p’amekua
[juÌímbitku]
donde jimanga [jima‚ga]
derribar xerentani [šeréntani]
dónde ¿nani?
derrumbar t’ambonharhini [t'ambó‚aÌini],
uekopantani dormir k’uíni

25
dos Español – Purépecha

dormirse k’uíkuarhini [k'uikuaÌini] enfermedad p’amenchakua


dos tsimani enfermo p’amenchati
dulce téni, tékua, téri enfriarse ts’irapini, ts’irapintani
duro choperi engañar k’arhani [k'aÌáni], k’arhapini
[k'aÌapini]
engañarse k’arhakuarhini [k'aÌakuaÌini]

E
engaño k’arhaperakua [k'aÌáperakua],
k’arhapikua [k'aÌapikua]
engordar tepani, p’ukuni
echar játsirani enojarse ikiani
edad jatiri enriquecer jatsikuarhiri úni [jatsikuaÌiri uni]
tener edad madura jatirini
enrollar irhini [iÌini], irhintani [iÌíntani]
él ima
enseñanza jorhengua [joÌé‚gua]
elote tiriapu
enseñar jorhendani [joÌendani], exerani
[ešérani]
ensuciar ikichakueni jájkuni
entender jánhaskani [já‚askani], kurhandini
[kuÌandini], kurhanguni [kuÌa‚guni]
hacer entender janhastani [ja‚astani]
enterrar túskuni, jatsintani
ellos ts’ïma [ts'Ämá], imeecha [imëcha]
entonces jimajkani
embarrar jájkuni, atarhini [atáÌini]
entrar inchani
embarrarle de algo en las narices
atarhukuni [ataÌukuni] hacer entrar incharani

emborracharse kauini entregar íntskuni, íntskuntani

embrocar t’arhanhini [t'aÌá‚ini] enviar axani [ašáni]

empezar ueénani [uënani] envolver irhini [iÌíni], uinatani


envolver otra vez irhintani [iÌintani]
empinar t’uruntskani
equivocarse k’arhakuarhini [k'aÌákuaÌini]
empujar p’ákchakuni
escalera kékua
encargar patsajkuarhini [patsájkuaÌini]
esclarecer ambamandini
encender t’inatani, tixatani [tišatani], erhutani
[eÌutani] escoba p’ángua [p'á‚gua]
escoba chica p’ángua sapichu [p'á‚gua
encerrar mínhani [mí‚ani], onhani [o‚ani] sapichu]
encía tsïntsïri sïnicheri [tsÄntsÄri sÄnicheri] escobetilla ambajtsïtakua [ambajtsÄtakua]
encontrar exentani [ešéntani], kúntani escoger erakuni
encontrarse exekuarhintani [ešekuaÌintani]
esconder jískani
(alguna cosa)
esconderse jirikuarhini [jiríkuaÌini]
enderezar jurhimberantani [juÌímberantani]
escoplear jarhaakuni [jaÌäkuni]
endulzar térani
escoplo jarhaakutarakua [jaÌäkutarakua]
enfermar p’amenchani
escribir karani

26
Español – Purépecha fumar

escrito karakata explicación jánhastakua [já‚astakua]


escritor karari explosión charani (hacer)
escritura karakata exprimir tsitarani
escuchar kurhandini [kuÌandini], kurhandini expulsar chútantani, petantani
ambe [kuÌándini ambe]
extender etsakuni
escupir t’uátani
ése inde
espalda péxu [péšu]
espantar chérani
F
esperanza ambe énga erokani jarhajka [ambe faja jónguarhikua [jó‚guaÌikua]
e‚ga erókani jaÌájka], ambe énga
fajado jónguarhitini [jó‚guaÌitini]
erokuarhini jarhajka [ambé é‚ga erókuaÌini
jaÌájka] faltar kueratani

esperar erokani fe mintsikani (tener)

espesar sïndurani [sÄndúrani] feo ikichakueni jásï [jásÄ], no sési jásï [jásÄ]

espeso sïnduri [sÄnduri] fiel mintsínharhikueni [mintsí‚aÌikueni] (ser)


estar espeso sïnduni [sÄnduni] fierro tiamu
espiar píndani fiesta k’uínchikua
espiga de maíz píntsï [píntsÄ], píntsïta flaco k’arhisï [k'aÌisÄ], iurhutsiti [iuÌútsiti]
[píntsÄta]
flojo xépiti [šépiti]
espina chekamiti
flor tsïtsïki [tsÄtsÄki]
espinar chekarhitani [chekáÌitani]
fogata, fogón k’éri ma chpíri, chpíri k’éri
espinazo anhaparhakua [a‚ápaÌakua]
fogón parhangua [paÌa‚gua] (piedra de)
esposa témba formón jarhaakutarakua [jaÌäkutarakua]
esposo uámba fosa p’orhota [p'oÌota]
espuma puruata, k’uruata freír jurhixani [juÌíšani]
esquina tsumindi frente tsérhukua [tséÌukua]
estar jarhani [jaÌani] frijol t’atsïni [t'atsÄni]
éste i, ari frío ts’irapiti, ts’irari
estirar antsijkuni estar frío ts’irapini
estómago sïturhi [sÄtuÌi] frito jurhixakata [juÌíšakata]

estorbar ójkutani fruta amanhejchakua [ama‚éjchakua]

estornudar tsúni fuente itsï uerati [itsÄ uerati] (agua)

estornudo tsúkua fuerte uinhapiti [ui‚ápiti], uinhapini


[ui‚apini]
estrella jósku
fuerza uinhapikua [ui‚ápikua]
excavar jarhakuni [jaÌákuni]
tener fuerza uinhapini [ui‚apini]
excremento kuatsita fumar itsutani
exigir uinhamarhikuni [ui‚ámaÌikuni]

27
gallina Español – Purépecha

G H
gallina tsíkata hablador uandari, uandauandamiti
gallinero tsíkata jatakua hablar uandani
garganta k’uengua [k'ue‚gua] hablarle uandajpani
hacer úni
garrapata turhikata [tuÌikata]
hacha jacha
gatear uisïkurhini [uisÄkuÌini]
hallar exentani [ešéntani]
gato misitu
hallarse exejperantani [ešéjperentani],
gavilán tsápki exekuarhintani [ešékuaÌintani]
gemelo kuáti hambre k’arhingua [k'aÌi‚gua]
gemelos kuáticha harina tsïreri [tsÄreri]
gente k’uiripu
hechicería sïkuamikua [sÄkuámikua]
glorificar k’éri ambe arhini [k’eri ambé aÌini]
hechicero sïkuami [sÄkuami]
gobernante juramuti
helar iauani
golpear atani, atajpini
hembra kútsï [kútsÄ], kútsïti [kútsÄti]
gordo tepari, p’ukuri, p’ukurakata
hermana
gordura p’ukukua
hermana de hombre pirenchi
gotear iurhuntani [iuÌúntani], ts’orhenani hermana de mujer jingonikua [ji‚gónikua]
[ts'oÌénani]
hermano pípi jemba
gracia kóntperata
hermoso sési jásï [jasÄ]
grande k’éri
hervir puruani, puruatani
grande de edad jatiri
hielo iauakua
granizo xanuata [šanuata], chanoata,
ch’anuata hierro tiamu
grasa p’ukukua, tamari hígado tauasï [tauasÄ]
grillo t’irhijki [t'iÌijki], nipiri hijo uájpa
gritar jiuakuarhini [jiuákuaÌini] hilar piruani
grito jiuakuarhikua [jiuákuaÌikua] hilo piruakua
grueso tepari, teiapiti hinchar karhajpini [kaÌájpini]
guajolote kuruku hipo jikikua
guardar patsani historia uandantskua
guayaba enandi hollar t’auajchakuni
guerra uarhiperakua [uaÌíperakua] hombre achaati [achäti]
guisar jurhixani [juÌišani], jurhixakata homicida uándikpiti
[juÌišakata]
homicidio uándikpini
gusano karhasï [kaÌasÄ]
hondo jauanhini [jauá‚ini]
gustar áspimuni, jeiapanhintani hondo jauamini (agua)
[jeiápa‚intani]

28
Español – Purépecha lamer

hongo terekua izquierda uikixkandani [uikíškandani]


horcón axambi [ašambi], axamu [ašamu]
hormiga sïruki [sÄruki]
hormiguita sïruki sapichu [sÄruki sapichu]
hoy iásï [iasÄ]
J
hoyo p’orhota [p'oÌota] jabón xapo [šapó], juparakua
huérfano uerandu jupindi jalar antsitani
hueso úni jarra, jarro tsúntsu ióndera
huir sïpakuarhini [sÄpákuaÌini] jefe juramuti
humilde kaxumbiti [kašúmbiti] jícara urhani [uÌani]
humo sïraata [sÄräta] jilote t’urhari [t'uÌari], apeenda [apënda]
hundir upaskuni joven tumbi
hundirse uekamini jovencita iurhitskiri [iuÌitskiri], iurhitskiri
sapichu [iuÌítskiri sapichu]
juego ch’anakua

I jugar ch’anani
juguete ch’anarakua
iglesia tiosta juntar kurhitani [kuÌitani]
juntarse kúnguarhini [kú‚guaÌini]
juntarse otra vez kunguarhintani
[ku‚guaÌintani]
juntura kutukua

iluminar eramarhaskutani [erámaÌaskutani]


impío no sési úri
L
imputar labrar ambarhini [ambáÌini]
imputado kuenta úkata ladrar jua jua arhini [juajua aÌini]
inclinarse k’utitsini
ladrón sïpatspiri [sÄpátspiri], kuárhukpiti
incrédulo no jakajkuti [kuáÌukpiti]
indígena p’orhe [p'oÌé] lagartija tikuini, tikuilichi
inflamar karhajpini [kaÌájpini] lago japonda
inflar tarhiata jatsirani [taÌiata jatsírani] lágrima uekua
iniquidad pekadu, k’amanharhintskua laguna japonda, japonda sapichu
[k'ama‚aÌintskua], no sési jásï úkua [no
laja uiramu
sesi jasÄ ukua]
lamentar p’amondakuarhini
instrumento kústakua (musical)
[p'amóndakuaÌini]
ir nirani
lamer kuenarhini [kuenáÌini]
ira ikiata, ikiatapu

29
lana Español – Purépecha

LL
lana sununda
langosta chóchu
largo iósti
llaga uxuta [ušuta]
laringe k’uengua [k'ue‚gua]
llamar ióarhini [ioaÌini]
lastimar teiarhini [teiáÌini], atani
llave mítakua
látigo k’uikirhitarakua [k'uikiÌitarakua]
llegar niárani, niántani
lavar jupani, juparhini [jupáÌini]
llenar uinirani
lavarse la cabeza jupajtsïni [jupajtsÄni]
lavarse su ropa jupakuarhini [jupakuaÌini] llenarse uinini, uiniarhani [uiniáÌani]
lavado jupakata (ropa) lleno uiniri
lazar eperuni llevar páni
lazo sïndari [sÄndari] llevar a su lugar pántani

leche itsukua llorar uerani


llorar a gritos ioantani, jiuakarhini uerani
leer arhintani [aÌíntani], sïranda arhini [jiuakaÌini ueráni]
[sÄranda aÌini]
llovizna janintserakua
lejos iauani
lluvia janikua
lengua katamba
lento iatsistakuarhu [iatsístakuaÌu]

M
leña chkári, iuikua
leñar iuini
leudar sarhiperani [saÌiperani] macizo choperi, uinhamu [ui‚amu]
levantar jauatani, tarharani [taÌárani], machucar pucharani, ch’atani, ch’atarani
tarhatani [taÌátani], karhatani [kaÌátani]
levantarse jauarani, jauarakuarhini madera chkári
[jauarakuaÌini] madera resinosa k’ueramu
librar kuájchakuni, kuájpintani madre naandi [nändi]
liendre chixunda [chišunda] madrugada k’éri xarhintku [šaÌintku]
limpiar ambarhini [ambaÌini], ambakerani madurar ninirani
madurarse ninini
limpio pimbinhasï [pimbi‚asÄ]
maduro niniri
loco mónharhi [mó‚aÌi]
maguey akamba
lodo astïmu [astÄmu]
loma k’úmsta
lombriz ts’irakua
luciérnaga chpíri etetsï [etetsÄ]
lumbre chpíri
luna nana kukula, nana kútsï [nana kútsÄ]
luz eramarhandikua [eramaÌandikua] maíz tsíri
mal no sési

30
Español – Purépecha mucho

maldad no sési jásï úkua [no sesi jasÄ ukua] meter incharani, incharantani
mamá naandi [nändi] mezclar jeuetani, iétani
mamar itsukua akuni miedo chéta, chétapu
manantial itsï uérati [itsÄ uérati] miel tékua
mancebo tumbi milpa tarheta [taÌeta]
mandado ánchperata ministerio ukua enga enkargarinhaka [ukua
e‚ga e‚kargari‚aka]
mandar juramuni, axani [ašani]
mirar eraani [eräni]
mano jájki
miserable tskíjkurha [tskíjkuÌa], enga komu
manso kaxumbiti [kašúmbiti]
nitamajka [e‚ga komu nitámajka]
manuscrito jajki jimbo karakata, karakata
miseria komu nitamakua
jajki jimbo
misericordia p’amojkperata, p’amojkperakua
mañana pauani, tsípa
misterio ambe enga no mitinhajka [ambe
marchitar xanini [šanini], xanirani [šanirani]
e‚ga no miti‚ajka]
marido uámba
mitad terojkani
mariposa parakata
mojado kuekari, kuakari
masa tsïreri [tsÄreri]
mojar kuakarani
máscara kánharhikua [ká‚aÌikua]
molendero urhuri [uÌuri]
masticar xexani [šešani], xaxani [šašani]
moler urhuni [uÌuni]
matador uándikuri, uandikuti molido urhukata [uÌukata]
matar uándikuni molinillo p’arhajtsïkutarakua
[p'aÌájtsÄkutarakua]
mazorca xanini [sanini]
montar jatani
mediador teroakuri
monte juáta
medianoche terojkani chúrikua
morada k’umanchikua
medicina sïpiata [sÄpiata]
morder katsarhini [katsáÌini]
medida ts’eritatarakua
mordido katsarhikata [katsaÌikata]
medidor ts’eritarakua
morir uarhini [uaÌini]
medio terojkani (mitad)
morral sutupu
mediodía teroxutini [teróšutini]
mosca tíndi
medir ts’éritani
mosquito tkúpu
meditar eratsini, eratsintani
mostrar exerani [ešerani], xarhatani [šaÌátani]
menear manatani
mover manatani, manatakata, manatakuni
mentir chkuanderani
mozo jántspiri
mentira chkuanderakua
muchacha nanaka, iurhitskiri [iuÌítskiri]
mentiroso chkuanderari
muchacho tataka, tumbi
mes kútsï [kutsÄ]
mucho kánikua
metate iauarhi [iauaÌi]
muchos uánikua

31
mudar Español – Purépecha

O
mudar moskuni
mudarse mórhikuarhini xukuparhakua
[móÌikuaÌini šukúpaÌakua], mótsini
mudo nunuxi [nunuši] obedecer janhanharhini [ja‚á‚aÌini]

muela sïni xexarakua [sÄni šešarakua] obra úkua

muerte uarhikua [uaÌikua] ocote k’ueramu


muerto uarhiri [uaÌiri] odiar ikiani exeni [ešeni]
mujer uarhiiti [uaÌïti] ofrecer eiakuni
multitud uánikua k’uiripu oído kutsïkua [kutsÄkua]
mundo parhakpini [paÌákpini] oír kurhandini [kuÌándini]
murciélago uasïsï [uasÄsÄ] ojo éskua
muro tsïntsïkata [tsÄntsÄkata] oler sïpiruni [sÄpíruni]
olote téni
olvidarse mirikuarhini [miríkuaÌini]

N olla tsúntsu, porhechi [poÌechi]


ombligo túpu
nacer andajpinuni, kánguarhinhani oración kómarhikua [kómaÌikua]
[ká‚guaÌi‚ani]
orar kómarhini [kómaÌini]
nada no ámbe [nombe]
ordenar juramuni
nadar xarhiamini [šaÌiámini], xarhiani
[šaÌiani] ordeñar itsukua p’ikuni

nadie no nema oreja kutsïkua [kutsÄkua]

naguas sïrijtakua urapiti [sÄrijtakua urápiti] orilla uanhamukuni [ua‚amukuni]


en la orilla uéramani (de un pueblo)
nariz urhi [uÌí]
orina iarhátsikata [iaÌátsikata]
neblina xúmu [šúmu]
orinar iarhatsini [iaÌátsini]
negro turhipiti [tuÌípiti]
orines iarhatsikata [iaÌatsikata]
ninguno no má oscurecer kápindini
niña nanaka sapichu oscuridad kápindikua
niño tataka sapichu oscuro kápindini
nixtamal jápu en lo oscuro kápindu
noche chúrikua otro máteru

nosotros jucha
novia tembunha [tembu‚a]
novio tembucha
nube janikua
P
nuevo jimbanhi [jimba‚i] paciencia tekaantskua [tekäntskua]

nunca no méni padre taati [täti]


paga, pago meiampikua, meiamperakua

32
Español – Purépecha piedra

pagar meiampini pellejo pasïri [pasÄri]


palabra uandakua pellizcar matirhini [matíÌini], ts’intsirhini
[ts'intsíÌini]
palma p’úmu, pímu
penetrar inchakuni, incharhini [incháÌini]
palo chkári uirhipiti [chkári uiÌipiti]
pensar eratsini, eratsintani
palpitar tsanguanhini [tsa‚guá‚ini]
perder ts/ïtani [tsÄtani]
papá taati [täti]
perderse ts/ïnchini [tsÄnchini]
papel sïranda [sÄranda] perder el sentido mirikuarhini [mirikuaÌini]
parar anhaxustani [a‚ášustani] perdonador puátspintsti
pararse anhaxurhini [a‚ašuÌini] perdonar puátspintani
pared tsïntsïkata [tsÄntsÄkata]
perezoso xépiti [šépiti]
partir arhukuni [aÌúkuni], kachukuni
perro uíchu
pasar nitamani
de paso nitamani
pasear uanaakurhani [uanäkuÌani],
uanarhitsini [uanáÌitsini]
patear t’auarhini [t'auáÌini], tauarhpini
[tauáÌpini]
patio teronukua, ekuarhu [ekuaÌu]
perseguir chúxani [chúšani]
pato kuarasï [kuarásÄ], kuirisï [kuirisÄ]
persona k’uiripu
patrón juramuti jántspiriri
persona que platica mucho
paz pinandikua uandauandamiti
pecado k’amanharhintskua [k'ama‚aÌintskua] pesar k’uetsaperani
pedir komarhini [komaÌini], kurhajkuarhini pesa k’uetsaperakua
[kuÌájkuaÌini] pesado k’uetsapiti
pedir prestado kuánini, kuántpini pescado kurucha
pedregal tsakapindu
pegar mátakuni, atani
pegar a una persona atajpini
pegarle con la mano jájki jimbo atani
pegado mátakata
peine ambajtsïtakua [ambajtsÄtakua],
uixujtsïtakua [uišújtsÄtakua]
pescar uarhoni [uaÌoni], kurucha p’ímani
pelar ambakerani, sükuitani [sÄkuítani]
pescuezo anhanchakua [a‚anchakua]
pelea uarhiperakua [uaÌíperakua]
pestaña tsúmba
pelear uarhipini [uaÌipini], atajperani
petate k’uírakua
pelo jauiri
picar chkúrhini [chkúÌini], texarhini
pelón patsïntsï [patsÄntsÄ], nombe jauiri [tešaÌini], tsepuni
jukari
pie jantsiri
peludo tisïrhikuarhiri [tisÄÌikuaÌiri], tisïki
piedra tsakapu
[tisÄki]

33
piel Español – Purépecha

piel sïkuiri [sÄkuiri] puerco kúchi


pino p’ukuri
pintar atantani
piojo ambusï [ambusÄ]
pisar t’auajchakuni, t’auandurhini
[t'auanduÌini]
plano ichuki
pulga tsíri
plantar jatsintani
pulmón xaramita [šarámita]
plática uandontskuarhita [uandóntskuaÌita]
platicar uandontskuarhini [uandóntskuaÌini]
pluma p’unguari [p'u‚guari]
pobre kómu nitamani Q
poco, poquito sánititu
un poco sáni quebrar kuarhakuni [kuaÌákuni], kakani

poder úni, uinhapikua [ui‚ápikua] quedar pakarani

podrirse tereni quehacer úkua

polilla seperi quejarse atsïkuarhini [atsÄkuaÌini]

polvo t’upuri quelite xakua [šakuá]

poner jatsikuni quemar kurhirani [kuÌírani]


ponerse jukakuarhini [jukákuaÌini] quemarse aparhini [apáÌini], kurhini
puesto jukarini [kuÌíni]
por jimbo querer uékani
querer mucho a una persona uembini
predicar arhijtsïkpini [aÌijtsÄkpini],
uandajtsïkpini [uandajtsÄkpini] quién ¿ne?

preguntar k’urhanguarhini [k'uÌá‚guaÌini] quitar késtakuni, kénditani, euakuarhpini


[euákuaÌpini]
prender p’irani
quitarse p’irani, késtakukuarhini
prender lumbre etskuni, tixatani [tišátani] [késtakukuaÌini]
prensar katsikuni
prestar kuánitkuarhini [kuánitkuaÌini],

R
kuánitani
primero ueenani anapu [uënani anapu]
principiar ueenani [uënani]
rabioso mónharhi [mó‚aÌi]
principio ueenakuarhu [uënakuaÌu]
raíz sïrangua [sÄra‚gua]
probar ts’éjkuni
rajar arhakuni [aÌákuni]
probar el sabor ts’émuni
prometer eiakuni rana kuanhasï [kua‚asÄ]

pueblo ireta rasposo ch’erapiti


pueblo grande ireta k’éri rastrojo arho [aÌó]
rata xarhisï [šaÌisÄ], jeiaki iuiri

34
Español – Purépecha salero

ratón jeiaki retoñar tsikintani


rayo sïrpiri [sÄrpiri], piritakua retoño tsikikua
reata sïndari [sÄndari] reventar charani
rebasar uanojtakuni reventado charari
revivir tsíntani
rebelión no janhanharhikua [no ja‚á‚aÌikua]
revolver iétani, jeuetani
recibir p’irani
rezar uandatsikuarhini [uandátsikuaÌini]
recio uinani
rico jatsikuarhiri [jatsíkuaÌiri]
recoger p’íkuntani
río iorhekua [ioÌekua]
red uarhokua [uaÌokua]
red para pescar cheremikua, uarhokua risa terekuarhikua [terékuaÌikua]
[uaÌokua] robar sïpani [sÄpani], sïpatspini [sÄpatspini]
redondo uirhipiti [uiÌípiti] robarle kuarhukuni [kuaÌukuni]
refrescarse tsirapintani rocío xúmarhata [šúmaÌata], xuxumarhata
[šušúmaÌata]
regalar intsïmpini [intsÄmpini]
rodar uirhijpini [uiÌíjpini], uirhijpani
regalo intsïmperakua [intsÄmperakua]
[uiÌíjpani]
regañar xukani [šukani]
rodilla jurhintskua [juÌintskua], jurhinhkskua
regar t’epani, iorheatani [ioÌéatani], etsakuni [juÌi‚kskua]
regresar k’uanhatsintani [k'ua‚átsintani] rojo charhapiti [chaÌápiti]
reír terekuarhini [terékuaÌini] romper karukuni
relámpago piritakua roncar k’uarani, sarochani
relampaguear piritani ronco sarochani (estar)
remedio sïpiata [sÄpiata], sïpiati [sÄpiati] ropa xukuparhakua [šukúpaÌakua]
remendar takusï úni [takúsÄ uni], maiarani ropa lavada jupakata, jupakua
ropa vieja takusï [takusÄ]
remolino sïuini [sÄuini]
rozar uarhotani [uaÌótani] (trigo, etc.)
renacer kánguarhinhantani [ká‚guaÌi‚antani]
renovar jimbanherantani [jimba‚erantani]
reñir arhijperani [aÌijperani]
repartir arhukuni [aÌukuni]
S
reposar mintsikuarhini [mintsÄkuaÌini] saber mítini, jorhenani [joÌenani]
resbalar ts’ïruni [ts'Ärúni], ts’uruani sabiduría jorhengua [joÌe‚gua]
resbalarse tskanduni, pitsïnduni
[pitsÄnduni] sabroso áspiti

resbaloso tskándini sacar petani, p’itani

resina xunhanda [šu‚anda] sacudir uarotani, uaratani

respirar jirestani, jirejtani sal itukua

resucitar tsíntani salado itumiti


resucitar a otro tsítantani salero itukua jatarakua
resurrección tsíntskua

35
salir Español – Purépecha

salir uérani sesos kamatsïta [kamátsÄta]


salir a un viaje ueerani [uërani] sí jo
en la salida de un pueblo uéramani
silbar k’uímuni
saliva kuechenda
silencio pínandini, pínasku
saludar uandajpani
silvestre juátarhu anapu [juátaÌu anapu]
salvador p’imutantspiti
silla uaxantsïkua [uašantsÄkua]
salvar p’ímutantani, kuájpintani
salvarse p’ímutantskuarhini sirviente jántspiri
[p'ímutantskuaÌini] sobrar jukari, pakarani
sanar ambakerantani
sol jurhiata [juÌiáta], tsánda
sangrar iurhiri tsïtani [iuÌíri tsÄtani]
sangre iurhiri [iuÌiri]
santidad pimbinhaxikua [pimbi‚ašikua]
santo pimbinhasï [pimbi‚asÄ], pimbinhaxiti
[pimbi‚ašiti]
sapo kóki
solo jandiajku
soltera iurhitskiri [iuÌitskiri]
soltero tumbi
sombra k’umanda
sombrero kájtsïkua [kájtsÄkua]
sonar kúskani
saquear inchakuni
soñar tsánharhini [tsá‚aÌini]
sarampión uacharhitakua [uacháÌitakua]
soplar p’unitani
sauce tarhemu [taÌemu]
sordo kándi, pándi, taxindi [tašindi]
secar k’arhini [k'aÌini]
suave kuatapiti, no choperi
secarlo k’arhirani [k'aÌírani]
secarse k’arhintani [k'aÌintani] subida karhamakua [kaÌámakua], karhamandu
seco k’arhiri [k'aÌiri] [kaÌámandu]

sed k’arhichakua [k'aÌíchakua] subir karhamani [kaÌámani], karharani


[kaÌárani]
seguir chúxani [chúšani], chúxapani
[chúšapani] sucio jaxiti [jašiti], sïuari [sÄuari]

sembrar júkskani sudar aparhini [apáÌini]

sentarse uaxakani [uašákani] suelo echerindu

sentir p’ikuarherani [p'ikuáÌerani] sueño k’uínhchakua [k'uí‚chakua],


tsánharhikua [tsá‚aÌikua]
señor tata
sufrir tekaantani [tekäntani]
sepultar jatsintani
sumir upaskuni
serpiente akuitsi
suspirar k’arhanchini [k'aÌánchini],
servir marhoani [maÌoani], jatsirani, jántspini k’arhanguntani [k'aÌá‚guntani]

36
Español – Purépecha tumbar

susto chéta tlacuache úkuri


tobillo itukua jatakua, itukua jatarakua
tocar kústani, p’árhini [p'aÌini]

T todavía útasï [útasÄ]


todavía no nótki
tábano tanantsï [tanantsÄ] todo iáminduecha (plural)

talón irhandurhakua [iÌánduÌakua] tomar itsïmani [itsÄmani], arhani [aÌani],


p’irani
temblar jencheni
tomate toma, toma chixuparha [chišúpaÌa],
tapa, tapón míkua toma chixukua [chišukua]
tapar míkani, ójchakurani torcer p’arhakuni [p'aÌákuni], matsïkuni
tardar ióndani [matsÄkuni]
torcer hilo p’arhajtsïkuni [p'aÌajtsÄkuni]
tarde inchatiru, ióndakuarhu [ióndakuaÌu],
xatini [šatini] tortear ichuskuni, ichupani

tecolote tukuru tortilla ichuskuta

tejer tepeni tortillar ichupani, ichuskuni

tejocote karhasï [kaÌasÄ] tos júkua

tejón amatsï [amatsÄ] toser júni

tela takusï [takusÄ] tosferina perentsï júkua [perentsÄ júkua]

temblar tsirindtsirijkuni, jéncheni tostar tsájpani, uanini

temblor jénchekua trabajador ánchikuarhiri [anchikuaÌiri]

templo tiosta trabajar ánchikuarhini [ánchikuaÌini]

temprano tsípku, xárhini [šaÌini] trabajo ánchikuarhita [ánchikuaÌita], úkua

tender etsakuni traer juáni

tener jatsini, jatsikuarhini [jatsikuaÌini] tragar arhani [aÌani], kunajkani


tener bonito nombre sési arhikuarhini [sesi traicionar sïpatani [sÄpátani]
aÌikuaÌini]
transportar pántani
tener diarrea páni
tener fe mintsikani trapo takusï [takusÄ]
tener olor jájkundini
trasplantar jatsintani
tener sed k’arhichani [k'aÌichani]
terminar jatsierani, k’amatani (totalmente) tripa sïturhi [sÄtuÌi]

terreno, tierra echeri tristeza uandanhiata [uandá‚iata], mískuarhita


[mískuaÌita]
tiempo iontki (hace)
tronar charani
tierno puchurku
tropezar téksarhutani [téksaÌutani]
tieso k’uanhapiti [k'au‚ápiti]
trozar kachukuni
tifoidea teretsikua
tú t’u
tirar k’uanikuni, tsïtani [tsÄtani]
tuerto taxinharhi [taší‚aÌi]
tirarse tsïnchini [tsÄnchini], k’uanikuarhini
[k'uaníkuaÌini] tumbar kuáskuni

37
tuza Español – Purépecha

tuza kúmu víbora akuitsi

U
único jandiajku
unir kuturani
vida tsípikua
uno ma, maechakua
ni uno no ma vieja kutsïmiti [kutsÄmiti], tamapu
unos máru viejo t’arhepiti [t'aÌépiti], tamapu
untar atarhini [atáÌini]
viento tarhiata [taÌiata]
uña téjki
viruela kuaroxikua [kuaróšikua]
usar úrani viruela loca kaxikuarhita [kašikuaÌita],
ustedes cha kuaroxikua uanaakurhari [kuaróšikua
uanäkuÌari]
utensilio úrakua
visión janhaskua [ja‚askua]
uva sïruri [sÄruri] (silvestre)
visitar p’orhembini [p'oÌémbini]
viudo, viuda ts/ïndi [tsÄndi]
vivir irekani
V vivo tsípiti
volar kárani
vaciar móndani
voltear juantsïkuastani [juantsÄkuastani],
vacío nombe jatari perejkuni, p’irhíkuni [p'iÌíkuni], menanhani
vagar ísku jámani [mená‚ani]

varios uánikuecha volver k’uanhatsintani [k'ua‚átsintani],


k’uanhatsini [k'ua‚átsini]
velludo tisïrhikuarhiti [tisÄÌikuaÌiti], tisïki
[tisÄki] vomitar jiuani

venado axuni [ašuni] vuelta juantsïkuastani [juantsÄkuastani]


(darle)
vender íntspikuarhini [íntspikuaÌini],
atarantani
venir jurhani [juÌani]
ver exeni [ešeni], éskani Y
verdad, verdadero sési jimbo
y ka
vergüenza k’uratsikua
yo ji
vestido anhanhikua [a‚a‚ikua], sïrijtakua
[sÄrijtakua]
vestirse xukuparhantani [šukúpaÌantani]

38
Español – Purépecha zorrillo

Z
zacate uitsakua
zancudo tkúpu
zapote úrhuata [uÌuata]
zarza tsurhumbini [tsuÌúmbini]
zopilote kurhitsi [kuÌitsi]
zorrillo k’uitsiki

39

También podría gustarte