Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
DEL
IDIOMA PURÉPECHA
Maxwell Lathrop
Publicado por el
Instituto Lingüístico de Verano, A.C.
Hidalgo 78, Colonia Niño Jesús
14080 Tlalpan, D.F. , México
Tel. (55) 5573-2024
2007
Preparación de la segunda edición (electrónica)
Emily Stairs
Doris Bartholomew
Barbara Allen
Albert Bickford
Scott Starker
Thomas Willett
ii
CONTENIDO
iii
Introducción a la segunda edición
En 1973, Maxwell Lathrop, lingüista de campo trabajando bajo el apoyo del Instituto
Lingüístico de Verano, publicó la primera edición del presente trabajo con el título
Vocabulario del Idioma Tarasco. Él fue uno de los primeros miembros del ILV que
trabajó en México, iniciando en 1935. Desde entonces hasta finales de la década de los 70
y 80, vivió entre la gente purépecha de Michoacán, aprendió su idioma y elaboró muchos
materiales en el purépecha y acerca de él, publicados por una editorial llamada “Literatura
Tarasca” misma que estableció en cooperación con el gobierno mexicano en Cherán,
Michoacán.
Desafortunadamente mucho de su trabajo solamente existe en ediciones limitadas
que son difíciles de encontrar y están deterioradas por el paso del tiempo. Debido al
continuo interés en el idioma purépecha y en el trabajo de Lathrop, el Instituto se
complace en volver a publicar este vocabulario en forma electrónica con la autorización
del autor. A pesar de que otros diccionarios de purépecha más extensos han sido
publicados en los años recientes, este trabajo ha sido siempre relevante, especialmente
para los lingüistas, ya que documenta una forma antigua del idioma.
En el último cuarto del siglo XX, una serie de nuevas reglas ortográficas fue
integrada al uso común en la región purépecha, por lo que hemos transcrito las palabras
de entrada para incluir estos cambios. Sin embargo, también hemos preservado la
escritura original entre corchetes cuando difiere de la actual. (Véase la página vi para una
explicación de las diferencias.)
Otro desarrollo significativo posterior a la primera edición, es el difundido uso del
nombre indígena para el idioma (purépecha) en lugar del nombre en español (tarasco). El
purépecha fue uno de los primeros grupos indígenas de México en promover el uso del
nombre con el que ellos conocen su idioma. Hoy en día, el nombre “tarasco” se usa
principalmente por las personas que no pertenecen a esa cultura y está empezando a ser
considerado como semidespectivo.
Por último, mencionamos otros dos cambios realizados en esta edición. Primero,
hemos intentado encontrar aquellas palabras que aparecían solamente en una parte del
vocabulario para agregarlas a la otra. Segundo, unos cuantos errores menores fueron
corregidos a base de otros trabajos publicados y a la experiencia directa de varios
intelectuales. Agradecemos especialmente a Fernanado Nava, a Kari Ranta, a Dale
Savage y a Alan Wares por su ayuda en la elaboración de esta edición.
iv
La escritura del purépecha
El sistema de escritura utilizado en los materiales publicados por “Literatura
Tarasca” estaba basado en un sistema de transcripción fonética usado por muchos
lingüistas de América durante los años 1940 y 1950, y era recomendado por varios de los
principales lingüistas que trabajaban en México.1 Sin embargo, se requería el uso de
algunos símbolos que no se encuentran comúnmente disponibles en máquinas de escribir
o en fuentes estándar para computadora. Más recientemente la gente ha tendido a utilizar
otras letras que están más fácilmente disponibles. La siguiente tabla muestra las
diferencias entre los dos sistemas de escritura junto con el valor fonético aproximado de
cada sonido del Alfabeto Fonético Internacional (AFI).
1
Véase el artículo de Joe Benton, How the Summer Institute of Linguistics has developed orthographies
for indigenous languages of Mexico, que está disponible en el sitio de internet del ILV-México
(http://www.sil.org/mexico/ilv/L001a-ILVOrto.htm), especialmente la sección 3.1 (Linguistic
Orthographies).
v
palabras. Esperamos que la transcripción usada en esta edición sea útil, pero de ninguna
manera pretendemos que sea determinativa, ya que son los purépechas mismos quienes
deben decidir cómo desean escribir su propio idioma.
Además de haber ajustado las letras, también hemos ajustado el uso del acento
gráfico para que corresponda más al sistema propio del idioma purépecha. Es decir,
puesto que normalmente se acentúa la segunda sílaba de la palabra, solamente hemos
indicado el acento con tilde cuando se acentúa otra sílaba, mayormente la primera.
vi
Purépecha – Español
andangutani [anda‚gutani] acabalar,
completar
1
arhintani Purépecha – Español
2
Español – Purépecha ikiani
Ch’
exekuarhintani [ešekuaÌintani] encontrarse,
hallarse (alguna cosa)
exeni [ešeni] ver
ch’anakua juego, deporte exentani [ešentani] hallar, encontrar
ch’anakua uandakua chiste exerani [ešerani] enseñar, mostrar
ch’anani jugar
ch’anarakua juguete
ch’atarani machucar
ch’erapiti áspero, rasposo
I
ch’éti cola i este
iajchakua almohada
iaminduecha todos
3
ikiani exeni Purépecha – Español
4
Español – Purépecha jimbanhi
jantsiri pie ji yo
5
jimbo Purépecha – Español
6
Español – Purépecha kuanini
7
kuanitani Purépecha – Español
K’
kuiparhatani [kuipaÌatani] cargar (a
otro en la espalda)
kuixurhini [kuišuÌini] arrodillarse
k’amakuarhini [k'amakuaÌini] acabarse
kúmu tuza
k’amanharhintskua [k'ama‚aÌintskua]
kunajkani tragar
culpa, pescado
8
Español – Purépecha k’utitsini
9
ma, maechakua Purépecha – Español
M
misitu gato
miskuarhita [miskuaÌita] tristeza
mítakua llave
ma, maechakua uno
mítakuarhini [mitakuaÌini] abrirse
ma iojkurhakua [ma iojkuÌakua] una
cuarta mítani abrir
manamani batir mitini conocer, saber
manamatarakua batidor moantani arrepentirse
manatakuni batir, mover mójtakuni cambiar
manatakata batido, movido móndani vaciar
manatani mover, menear mónharhi [mó‚aÌi] rabioso
marhoani [maÌoani] servir moskuni cambiar (de lugar), mudar
máru algunos, unos motsini mudarse
mátakuni pegar murutani arrancar
mátakata pegado
máteru otro
matirhini [matiÌini] pellizcar
media dinero
N
meiampikua pago na xani [šani] ¿cuánto?
10
Español – Purépecha pirenchi
O perejkuni voltear
perentsï jukua [perentsÄ jukua] tosferina
orhemani [oÌemani] adelantarse petani sacar
orhepani [oÌepani] adelantarse, adelante petantani expulsar
pexu kua [pešu kua] espalda
piani comprar
P piiuni desgranar
pimbinhasï [pimbi‚asÄ] limpio, santo
pakarani quedarse, sobrar pimbinhaxikua [pimbi‚ašikua] santidad
pámbini acompañar pimbinhaxiti [pimbi‚ašiti] santo
pámpiri compañero pímu palma
pándi sordo pinandikua paz, calma
páni llevar; tener diarrea pinandini silencio (estar en)
pántani acarrear, transportar pindani espiar
píntsï, píntsïta [pintsÄ, pintsÄta] espiga de
maíz
pípi jemba hermano
pirekua canción
pirenchi hermana (de hombre)
11
pireni Purépecha – Español
P’ p’unitani soplar
p’akchakuni empujar
p’amekua dolor, dolencia
p’amenchakua enfermedad
R
p’amenchati enfermo rengestï [re‚gestÄ] cojo
p’amojkperakua misericordia
p’amondakuarhini [p'amondakuaÌini]
lamentar
12
Español – Purépecha tarhemu
S
sïrangua [sÄra‚gua] raíz
sïrijtakua [sÄrijtakua] naguas, vestido
sïrikuni [sÄrikuni] coser
sáni algo, un poco
sïrpiri [sÄrpiri] rayo
sánititu muy poco, poquito
sïruki [sÄruki] hormiga
sapichu chico
sïruki sapichu [sÄruki sapichu]
sarochani ronco (estar) hormiguita
seperi polilla sïruri [sÄruri] uva, bejuco
sési bien, bueno sïturhi [sÄtuÌi] tripa, estómago, barriga
sési arhikuarhini [sesi aÌikuaÌini] sïuamani [sÄuamani] ahumarse
alabarse, tener bonito nombre
sïuangua [sÄua‚gua] cuerno
sési jásï [sesi jasÄ] bonito, hermoso
sïuangua jimbo atani [sÄua‚gua jimbo
sési jatsintani acomodar bien, componer atani] cornear
sési jimbo de verdad, verdadero sïuari [sÄuari] sucio
sïkuami [sÄkuami] hechicero, brujo sïuini [sÄuini] remolino
sïkuamikua [sÄkuamikua] hechicería, sununda lana, cobija de lana
brujería
sutupu bolsa, morral (de pita)
sïkuapu [sÄkuapu] araña
sutupu sapichu bolsa de pita chica
sïkuiri [sÄkuiri] piel, cuero
sïkuitani [sÄkuitani] pelar
sïndari [sÄndari] reata
sïnduni [sÄnduni] espeso (estar) T
sïndurani [sÄndurani] espesar
taa [tä] casa
sïni [sÄni] diente
taati [täti] padre
sïni xexarakua [sÄni šešarakua] muela
taati k’éri [täti k'eri] abuelo
sïpakuarhini [sÄpakuaÌini] huir
takusï [takusÄ] tela, trapo, ropa viejo
sïpani [sÄpani], sïpatspini [sÄpatspini] robar
takusï úni [takusÄ uni] remendar
sïpatani [sÄpatani] traicionar
tamapu viejo
sïpatspiri [sÄpatspiri] ladrón
tambonharhini [tambo‚aÌini] derrumbar
sïpiani [sÄpiani] apestar
tanantsï [tanantsÄ] tábano
sïpiari [sÄpiari] apestoso
tanhaparhakuni [ta‚apaÌakuni] atrancar
sïpiata [sÄpiata] medicina
tarharani [taÌarani] levantar, alzar
sïpiata jatsikuni [sÄpiata jatsikuni] curar
tarhemu [taÌemu] sauce
sïpiruni [sÄpiruni] oler
sïraata [sÄräta] humo
sïranda [sÄranda] papel
sïranda arhini [sÄranda aÌini] leer
13
tarheni Purépecha – Español
14
Español – Purépecha tsumindi
T’ tsikintsti retoño
tsimani dos
t’ámu cuatro tsinapini curar
t’énkt’enktsïni [t'é‚kt'e‚ktsÄni] cabecear tsinharhini [tsi‚aÌini] despertarse
t’epani regar tsintani resucitar, revivir
t’ireni comer tsintskua resurrección
t’u tú tsípa mañana
t’uatani escupir tsipikua vida
t’upuntsï [t'upuntsÄ] canudo tsipikuarhini [tsipikuaÌini] alegrarse,
t’upuri polvo divertirse
Ts tsirintsirijkuni temblar
tsítantani resucitar
tsajpani tostar tsitarani exprimir
tsakapindu pedregal tsïkiata [tsÄkiata] cesto
tsakapu piedra ts/ïnchini [tsÄnchini] tirarse, perderse
tsánda Sol ts/ïndi [tsÄndi] viuda, viudo
tsandini hacer calor tsïntsïkata [tsÄntsÄkata] muro, pared
tsanguanhini [tsa‚gua‚ini] palpitar tsïntsïri sïnicheri [tsÄntsÄri sÄnicheri] encía
tsanguarani [tsa‚guarani] brincar tsïpambiti [tsÄpambiti] amarillo
tsanharhikua [tsa‚aÌikua] sueño tsïreri [tsÄreri] masa, harina
tsanharhini [tsa‚aÌini] soñar ts/ïtani [tsÄtani] tirar, perder
tsápki gavilán tsïtsïki [tsÄtsÄki] flor
tsarhantani [tsaÌantani] colar tsïtsïsï [tsÄtsÄsÄ] avispa
tsarharakua [tsaÌarakua] cedazo, cernidor tskandini resbaloso
tsepuni picar tskanduni resbalarse
tserhukua [tseÌukua] frente tskijkurha [tskijkuÌa] miserable, avaro
tsikakuarhini [tsikakuaÌini] doblarse tsúkua estornudo
tsikakuni doblar tsúmba pestaña
tsikata gallina tsumindi esquina
15
tsúni Purépecha – Español
U
uarhasï [uaÌasÄ] camote
uarhiiti [uaÌiiti] mujer
uarhikua [uaÌikua] muerte
uacharhitakua [uachaÌitakua] sarampión
uarhini [uaÌini] morir
uájpa hijo
uarhiperakua [uaÌiperakua] pelea, guerra
uakasï [uakasÄ] buey
uarhipini [uaÌipini] pelear
uámba marido, esposo
uarhiri [uaÌiri] muerto, cadáver
uanaakurhani [uanäkuÌani] pasearse
uarhokua [uaÌokua] red (para pescar)
uanakuni cruzar
uarhoni [uaÌoni] pescar
uandajpani saludar, hablar
uarhotani [uaÌótani] sacudir, rozar
uandajtsïkpini [uandajtsÄkpini] predicar
uasïsï [uasÄsÄ] murciélago
uandakua palabra
uatsotakua cerca de madera
uandakuntani acusar (descubrirle un secreto
a una persona) uatsotani cercar
uandanhiakuarhini [uanda‚iakuaÌini] uauapu abeja
afligirse
uauapu k’éri abeja grande, abejón
16
Español – Purépecha uxuta
17
xakua Purépecha – Español
X
xurhata [šuÌata] algodón
xurhijki [šuÌijki] curandero
xuxumarhata [šušumaÌata] rocío
xakua [šakuá] quelite
xanharani [ša‚arani] caminar, andar
xanharapani [ša‚arapani] caminando
xanharu [ša‚aru] camino, calle
xanirani [šanirani] marchitar
xanoata [šanoata] granizo
xapo [šapó] jabón
xaramita [šaramita] bofe, pulmón
xarhantani [šaÌantani] aparecer
xarhatani [šaÌatani] mostrar, hacer aparecer
xarhiani [šaÌiani] nadar
xárhini [šáÌini] temprano
xarhiperani [šaÌiperani] agriar, leudar
xarhipini [šaÌipini] agrio (ponerse)
xarhipiti [šaÌipiti] agrio
xarhisï [šaÌisÄ] rata
xatini [šatini] tarde
xenchakuarhini [šenchákuaÌini] balancearse
xengua [še‚gua] capulín
xepiti [šepiti] perezoso, flojo
xerentani [šerentani] descomponer, derribar
xeretani [šeretani] alborotar
xexakua [šešakua] chicle
xexani [šešani] masticar
xirhimikua [šiÌimikua] cosquillas
xukani [šukani] regañar
xukuparhakua [šukupaÌakua] ropa
xukuparhakua p’irani [šukupaÌakua
p'irani] desnudarse
xukuparhantani [šukupaÌantani] vestirse
xúmu [šumu] neblina
xunhanda [šu‚anda] resina
xunhanda k’uajtsïtakua [šu‚anda
k'uajtsÄtakua] copal
18
Español – Purépecha aguja
Español – Purépecha
adentro incharini
adobe iauarhukata [iauáÌukata], iauarhikata
A [iauáÌikata]
abajo kétsikua
abeja uauapu, kolmena
abeja grande, abejón uauapu k’éri
abrazar kamachani
abrazar a un niño kamanarhini adorar k’éri ambe arhini [k’eri ambe aÌini],
[kamanaÌini] komarhini [komaÌini]
abrazar por el cuello kamachakuni adornar úntskantani, pirirantani
abrazar por la cintura kamapakuni
adulterio ísku jángua [isku ja‚gua]
abrir mítani
abrirse mítakuarhini [mítakuaÌini] afilar uarhamukuni [uaÌamukuni],
uarhamukuntani [uaÌámukuntani]
abuela nanita, naandi k’éri [nändi k'eri]
afligirse uandanhiakuarhini [uandá‚iakuaÌini]
abuelo tatita, taati k’éri [täti k'eri]
aflojar chkérani
aburrirse kuatantani
agacharse k’utitsini
acá axuani [ašuani]
agachado juruncha
acabalar andangutani (completar)
agarrar jupikani
[andá‚gutani]
agradar jeiapanhintani [jeiapa‚intani]
acabar k’amatani, jatsierani
acabarse k’amakuarhini [k'amákuaÌini] agregar kúparhatani [kúpaÌatani], kúrhutani
[kúÌutani], kúrhitani [kúÌitani]
acarrear pántani
agriar xarhiperani [šaÌíperani]
acercar andarhiterani [andáÌiterani]
agrietado charari
acomodar sési jatsintani (bien)
agrio xarhipiti [šaÌípiti]
acompañar pámbini, pámbitani
ponerse agrio xarhipini [šaÌipini]
acordarse miántani, miáni
agua itsï [itsÄ]
acostar ichapani; ichantskani (cosa larga) agua para beber itsïmakua [itsÄmakua]
acostarse ichapini aguacate kupanda
acusar uandakuntani
aguacero k’éri janikua
adelantarse orhemani [oÌemani], orhepani
aguantar tekaantani [tekäntani]
uerani [oÌépani uérani]
aguja p’ikukua
adelante orhepani [oÌepani]
19
agujerar Español – Purépecha
20
Español – Purépecha bejuco
B
bailador uarhari [uaÌari]
bailar uarhani [uaÌani]
armar úntani baile uarhakua [uaÌakua]
arrancar murutani bajada kétsimakua, kétsimandu
arrastrar antsikuni bajar kétsini
arrepentirse móantani balancearse xenachakuarhini
arriba karhakua [kaÌákua] [xenachakuaÌini]
arrimar andarhiterani [andaÌiterani] balanza ts’éritarakua
arrodillarse tinguixurhini [ti‚guíšuÌini], banco uaxantsïkua [uašántsÄkua]
kuíxurhini [kuíšuÌini] banquito uaxantsïkua sapichu [uašántsÄkua
sapichu]
arroyo iorhekua sapichu [ioÌekua sapíchu]
bañar jikuarani, jupajtsïtani [jupajtsÄtani]
arruga, arrugarse chinini
bañarse jikuakuarhini [jikuákuaÌini],
asar uirikani jikuani, jupajtsïni [jupájtsÄni]
ascender karharani [kaÌárani] baño jimanga jikuanhajka [jima‚ga
jikua‚ajka]
asco ikichani (tener)
barba tisïmikua [tisÄmikua]
así ísï [isÄ], arisï [arísÄ]
barbudo tisïmi [tisÄmi], tisïmikua jukari
asiento uaxantsïkua [uašántsÄkua] [tisÄmikua jukari]
áspero ch’erapiti, choperi barranco kauaru
asustar cherani barrer k’arhatani [k'aÌátani]
atajar kuárhukuni [kuáÌukuni], atarhukuni barriga sïturhi [sÄtuÌi]
[atáÌukuni], arhirukuni [aÌírukuni]
bastante kánikua
atole kamata
bastimento t’irekua pákuarhikua [pákuaÌikua]
atrancar tanhaparhakuni [ta‚ápaÌakuni],
uanhaparhatani [ua‚ápaÌatani] bata anhanhikua [a‚a‚ikua]
aullar k’uaunchini batidor manatatarakua
avaro tskijkurha [tskijkuÌa] batir manamani, manatakata
avisar eianguni [eiá‚guni], uandantani, bautizar itsï atajtsïkuni [itsÄ atájtsÄkuni]
aianguni [aiá‚guni] bebé charhaku [chaÌaku]
avispa tsïtsïsï [tsÄtsÄsÄ] beber itsïmani [itsÄmani]
ayer uitsindikua bebida itsïmakua [itsÄmakua]
ayuda jarhoajpikua [jaÌoájpikua] bejuco sïruri [sÄruri]
21
bendecir Español – Purépecha
C
bendecir újchakurani
besar putimukuni
beso putimukua
cabecear t’énk t’enk tsïni [t'é‚kt'e‚ktsÄni]
bien sési
cabello jauiri
estar bien sési jatsini
bigote tisïmikua [tisÄmikua] cabeza éjpu
22
Español – Purépecha comer
23
comer algo sin ayuda Español – Purépecha
24
Español – Purépecha dormir
Ch
desatar kueratani, kuerakuni
descansar mintsikuarhini [mintsíkuaÌini]
descender kétsini
chachalaca kakatsï [kakatsÄ]
descomponer xerentani [šeréntani]
chaparro no ióstarhari [no ióstaÌari]
desgranar piiuni
chapeado charhonharhi [chaÌó‚aÌi]
deshacer nombe rantani [nomberantani]
chayote apopu
desnudarse xukuparhakua p’irani
chicle xexakua [šešakua] [šukúpaÌakua p'irani]
chico sapichu despacio iatsistakuarhu [iatsístakuaÌu]
chicote k’uikirhpitarakua [k'uikíÌpitarakua] desparramar etsakuni
chiflar k’uímuni despedirse uandanuntani, axantani [ašantani]
chilacayote t’ikatsï [t'ikatsÄ] despertarse tsínharhini [tsí‚aÌini]
chile k’auasï [k'auasÄ] despreciar ísku eratani
chispa misiri después tátsikua
chiste ch’anakua uandakua destilar iurhuntani [iuÌuntani]
chupar chuparhini [chupáÌini], tsuparhini deuda kántsperata
[tsupáÌini]
devolver k’uanhkskuntani [k'ua‚kskuntani],
k’uanhaskuntani [k'ua‚askuntani]
día jurhiakua [juÌíakua], jurhiatikua
D [juÌíatikua]
dicho uandakata
dar íntskuni, intspini diente s/ïni [sÄni]
dar aviso eianguni [eia‚guni]
diez témbini
dar prestado kuanitkuarhini [kuanitkuaÌini]
deber kántspini dinero media, tumina
25
dos Español – Purépecha
E
engaño k’arhaperakua [k'aÌáperakua],
k’arhapikua [k'aÌapikua]
engordar tepani, p’ukuni
echar játsirani enojarse ikiani
edad jatiri enriquecer jatsikuarhiri úni [jatsikuaÌiri uni]
tener edad madura jatirini
enrollar irhini [iÌini], irhintani [iÌíntani]
él ima
enseñanza jorhengua [joÌé‚gua]
elote tiriapu
enseñar jorhendani [joÌendani], exerani
[ešérani]
ensuciar ikichakueni jájkuni
entender jánhaskani [já‚askani], kurhandini
[kuÌandini], kurhanguni [kuÌa‚guni]
hacer entender janhastani [ja‚astani]
enterrar túskuni, jatsintani
ellos ts’ïma [ts'Ämá], imeecha [imëcha]
entonces jimajkani
embarrar jájkuni, atarhini [atáÌini]
entrar inchani
embarrarle de algo en las narices
atarhukuni [ataÌukuni] hacer entrar incharani
26
Español – Purépecha fumar
espesar sïndurani [sÄndúrani] feo ikichakueni jásï [jásÄ], no sési jásï [jásÄ]
27
gallina Español – Purépecha
G H
gallina tsíkata hablador uandari, uandauandamiti
gallinero tsíkata jatakua hablar uandani
garganta k’uengua [k'ue‚gua] hablarle uandajpani
hacer úni
garrapata turhikata [tuÌikata]
hacha jacha
gatear uisïkurhini [uisÄkuÌini]
hallar exentani [ešéntani]
gato misitu
hallarse exejperantani [ešéjperentani],
gavilán tsápki exekuarhintani [ešékuaÌintani]
gemelo kuáti hambre k’arhingua [k'aÌi‚gua]
gemelos kuáticha harina tsïreri [tsÄreri]
gente k’uiripu
hechicería sïkuamikua [sÄkuámikua]
glorificar k’éri ambe arhini [k’eri ambé aÌini]
hechicero sïkuami [sÄkuami]
gobernante juramuti
helar iauani
golpear atani, atajpini
hembra kútsï [kútsÄ], kútsïti [kútsÄti]
gordo tepari, p’ukuri, p’ukurakata
hermana
gordura p’ukukua
hermana de hombre pirenchi
gotear iurhuntani [iuÌúntani], ts’orhenani hermana de mujer jingonikua [ji‚gónikua]
[ts'oÌénani]
hermano pípi jemba
gracia kóntperata
hermoso sési jásï [jasÄ]
grande k’éri
hervir puruani, puruatani
grande de edad jatiri
hielo iauakua
granizo xanuata [šanuata], chanoata,
ch’anuata hierro tiamu
grasa p’ukukua, tamari hígado tauasï [tauasÄ]
grillo t’irhijki [t'iÌijki], nipiri hijo uájpa
gritar jiuakuarhini [jiuákuaÌini] hilar piruani
grito jiuakuarhikua [jiuákuaÌikua] hilo piruakua
grueso tepari, teiapiti hinchar karhajpini [kaÌájpini]
guajolote kuruku hipo jikikua
guardar patsani historia uandantskua
guayaba enandi hollar t’auajchakuni
guerra uarhiperakua [uaÌíperakua] hombre achaati [achäti]
guisar jurhixani [juÌišani], jurhixakata homicida uándikpiti
[juÌišakata]
homicidio uándikpini
gusano karhasï [kaÌasÄ]
hondo jauanhini [jauá‚ini]
gustar áspimuni, jeiapanhintani hondo jauamini (agua)
[jeiápa‚intani]
28
Español – Purépecha lamer
I jugar ch’anani
juguete ch’anarakua
iglesia tiosta juntar kurhitani [kuÌitani]
juntarse kúnguarhini [kú‚guaÌini]
juntarse otra vez kunguarhintani
[ku‚guaÌintani]
juntura kutukua
29
lana Español – Purépecha
LL
lana sununda
langosta chóchu
largo iósti
llaga uxuta [ušuta]
laringe k’uengua [k'ue‚gua]
llamar ióarhini [ioaÌini]
lastimar teiarhini [teiáÌini], atani
llave mítakua
látigo k’uikirhitarakua [k'uikiÌitarakua]
llegar niárani, niántani
lavar jupani, juparhini [jupáÌini]
llenar uinirani
lavarse la cabeza jupajtsïni [jupajtsÄni]
lavarse su ropa jupakuarhini [jupakuaÌini] llenarse uinini, uiniarhani [uiniáÌani]
lavado jupakata (ropa) lleno uiniri
lazar eperuni llevar páni
lazo sïndari [sÄndari] llevar a su lugar pántani
M
leña chkári, iuikua
leñar iuini
leudar sarhiperani [saÌiperani] macizo choperi, uinhamu [ui‚amu]
levantar jauatani, tarharani [taÌárani], machucar pucharani, ch’atani, ch’atarani
tarhatani [taÌátani], karhatani [kaÌátani]
levantarse jauarani, jauarakuarhini madera chkári
[jauarakuaÌini] madera resinosa k’ueramu
librar kuájchakuni, kuájpintani madre naandi [nändi]
liendre chixunda [chišunda] madrugada k’éri xarhintku [šaÌintku]
limpiar ambarhini [ambaÌini], ambakerani madurar ninirani
madurarse ninini
limpio pimbinhasï [pimbi‚asÄ]
maduro niniri
loco mónharhi [mó‚aÌi]
maguey akamba
lodo astïmu [astÄmu]
loma k’úmsta
lombriz ts’irakua
luciérnaga chpíri etetsï [etetsÄ]
lumbre chpíri
luna nana kukula, nana kútsï [nana kútsÄ]
luz eramarhandikua [eramaÌandikua] maíz tsíri
mal no sési
30
Español – Purépecha mucho
maldad no sési jásï úkua [no sesi jasÄ ukua] meter incharani, incharantani
mamá naandi [nändi] mezclar jeuetani, iétani
mamar itsukua akuni miedo chéta, chétapu
manantial itsï uérati [itsÄ uérati] miel tékua
mancebo tumbi milpa tarheta [taÌeta]
mandado ánchperata ministerio ukua enga enkargarinhaka [ukua
e‚ga e‚kargari‚aka]
mandar juramuni, axani [ašani]
mirar eraani [eräni]
mano jájki
miserable tskíjkurha [tskíjkuÌa], enga komu
manso kaxumbiti [kašúmbiti]
nitamajka [e‚ga komu nitámajka]
manuscrito jajki jimbo karakata, karakata
miseria komu nitamakua
jajki jimbo
misericordia p’amojkperata, p’amojkperakua
mañana pauani, tsípa
misterio ambe enga no mitinhajka [ambe
marchitar xanini [šanini], xanirani [šanirani]
e‚ga no miti‚ajka]
marido uámba
mitad terojkani
mariposa parakata
mojado kuekari, kuakari
masa tsïreri [tsÄreri]
mojar kuakarani
máscara kánharhikua [ká‚aÌikua]
molendero urhuri [uÌuri]
masticar xexani [šešani], xaxani [šašani]
moler urhuni [uÌuni]
matador uándikuri, uandikuti molido urhukata [uÌukata]
matar uándikuni molinillo p’arhajtsïkutarakua
[p'aÌájtsÄkutarakua]
mazorca xanini [sanini]
montar jatani
mediador teroakuri
monte juáta
medianoche terojkani chúrikua
morada k’umanchikua
medicina sïpiata [sÄpiata]
morder katsarhini [katsáÌini]
medida ts’eritatarakua
mordido katsarhikata [katsaÌikata]
medidor ts’eritarakua
morir uarhini [uaÌini]
medio terojkani (mitad)
morral sutupu
mediodía teroxutini [teróšutini]
mosca tíndi
medir ts’éritani
mosquito tkúpu
meditar eratsini, eratsintani
mostrar exerani [ešerani], xarhatani [šaÌátani]
menear manatani
mover manatani, manatakata, manatakuni
mentir chkuanderani
mozo jántspiri
mentira chkuanderakua
muchacha nanaka, iurhitskiri [iuÌítskiri]
mentiroso chkuanderari
muchacho tataka, tumbi
mes kútsï [kutsÄ]
mucho kánikua
metate iauarhi [iauaÌi]
muchos uánikua
31
mudar Español – Purépecha
O
mudar moskuni
mudarse mórhikuarhini xukuparhakua
[móÌikuaÌini šukúpaÌakua], mótsini
mudo nunuxi [nunuši] obedecer janhanharhini [ja‚á‚aÌini]
nosotros jucha
novia tembunha [tembu‚a]
novio tembucha
nube janikua
P
nuevo jimbanhi [jimba‚i] paciencia tekaantskua [tekäntskua]
32
Español – Purépecha piedra
33
piel Español – Purépecha
R
kuánitani
primero ueenani anapu [uënani anapu]
principiar ueenani [uënani]
rabioso mónharhi [mó‚aÌi]
principio ueenakuarhu [uënakuaÌu]
raíz sïrangua [sÄra‚gua]
probar ts’éjkuni
rajar arhakuni [aÌákuni]
probar el sabor ts’émuni
prometer eiakuni rana kuanhasï [kua‚asÄ]
34
Español – Purépecha salero
35
salir Español – Purépecha
36
Español – Purépecha tumbar
37
tuza Español – Purépecha
U
único jandiajku
unir kuturani
vida tsípikua
uno ma, maechakua
ni uno no ma vieja kutsïmiti [kutsÄmiti], tamapu
unos máru viejo t’arhepiti [t'aÌépiti], tamapu
untar atarhini [atáÌini]
viento tarhiata [taÌiata]
uña téjki
viruela kuaroxikua [kuaróšikua]
usar úrani viruela loca kaxikuarhita [kašikuaÌita],
ustedes cha kuaroxikua uanaakurhari [kuaróšikua
uanäkuÌari]
utensilio úrakua
visión janhaskua [ja‚askua]
uva sïruri [sÄruri] (silvestre)
visitar p’orhembini [p'oÌémbini]
viudo, viuda ts/ïndi [tsÄndi]
vivir irekani
V vivo tsípiti
volar kárani
vaciar móndani
voltear juantsïkuastani [juantsÄkuastani],
vacío nombe jatari perejkuni, p’irhíkuni [p'iÌíkuni], menanhani
vagar ísku jámani [mená‚ani]
38
Español – Purépecha zorrillo
Z
zacate uitsakua
zancudo tkúpu
zapote úrhuata [uÌuata]
zarza tsurhumbini [tsuÌúmbini]
zopilote kurhitsi [kuÌitsi]
zorrillo k’uitsiki
39