Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
puntos aparte
MiGueL
rocha
ViVas
(coMp.) literatura
pütchi biyá uai
puntos aparte
MiGueL rocha
ViVas
(coMp.)
Catalogación en la publicación – Biblioteca Nacional de Colombia
Pütchi biyá uai / compilador, Miguel Rocha Vivas. -- Bogotá : Ministerio de Cultura :
Biblioteca Nacional de Colombia, 2017.
1. recurso en línea (2 volúmenes) : archivo de texto PDF (204 páginas). – (Bibliote-
ca Básica de Cultura Colombiana. Literatura / Biblioteca Nacional de Colombia)
Consuelo Gaitán
DIRECTORA DE LA BIBLIOTECA NACIONAL
Puntos aparte en la
literatura contemporánea 19
Yenny Muruy Andoque
[Yiche] 29
Versos de sal 31
i. Igai 32
i. Ombligo 33
ii. Jarina 35
ii. Palma real 37
iii. Moo eiño 39
iii. Papá, mamá 41
iv. Kue jénua 42
iv. Mi búsqueda 44
v. Mooma buinaima kirigai 46
v. El canasto de mi abuelo 48
vi. Nimáiraiqo uáidino 50
vi. Sabiduría de mujer 52
vii. Júbie 54
vii. El hambre del hombre 56
viii. Biiki iraiki 57
viii. Candela 60
ix. Iidi nii iaibi 63
ix. Sal de vida 65
x. Rayirai jiyaki 67
x. Comienzo 69
Hugo Jamioy Juagibioy 71 Jibina-diona 134
Jatinÿá jabajtotan 74 Coca y tabaco 135
Escarba las cenizas 75 Izirede jifiji izoi 136
Bid jashbiamoc 76 Picante como el ají 137
En la frontera de la vida 77 Unao 138
Botamán Cochjenojuabó 78 El yagé 139
Bonito debes pensar 79 Jaigabi 140
Shecuatsëng betsasoc 80 La cahuana 141
Los pies en la cabeza 81 Juzie 142
Ats̈be Pueblbe juabn 82 La chagra 143
La historia de mi pueblo 83 Jiibina uai 144
Uaman querefj 84 Efrén Tarapués Cuaical 147
Vasija ferviente 85
Fshantsiñ 86
Epílogo 151
En la tierra 87 Las metáforas de taita Juan
Bocoy 88 Shiles (1758) descritas por el
Chicha 89 taita Efrén Tarapués 151
Chë tëjañ y chë ants̈etëshëng 90 La palabra del Espíritu Mayor 153
Las montañas y las nubes 91 Saber labrar a cordel 154
Ndosertanëng 92 Saber desatar la letra
Analfabetas 93 quechua 156
Hay que saber leer los libros
Estercilia Simanca Pushaina 95
de Carlomagno o del rey 158
Matüjainsalü saashin Hay que saber ser: como
ashajaa sünülia jemeisü: el agua, la piedra, la espuma
su’upünaa ka’i türentayuuno y el río 160
tisiyeenwuro’ulu 98
Matüjainsalü saashin ashajaa
sünülia 101
Cronología nacional 165
71
Miguel Rocha Vivas
72
Pütchi Biyá Uai
Puntos aparte
73
Miguel Rocha Vivas
Jatinÿá jabajtotan
74
Pütchi Biyá Uai
Puntos aparte
75
Miguel Rocha Vivas
Bid jashbiamoc
76
Pütchi Biyá Uai
Puntos aparte
En la frontera de la vida
y en aquel canasto
donde me enseñaste
a recoger la cosecha de maíz
voy atesorando tus palabras;
77
Miguel Rocha Vivas
Botamán Cochjenojuabó
Botamán cochjenojuabó
chor, botamán cochjoibuambá
mor bëtsco,
botamán mabojatsá.
78
Pütchi Biyá Uai
Puntos aparte
79
Miguel Rocha Vivas
Shecuatsëng betsasoc
Tsabá namna
shecuatseng, betsasoc jtsebomnán,
atsbe Taitá, echandbayan,
ndocnaté jtanëngcá chacotsnam.
80
Pütchi Biyá Uai
Puntos aparte
81
Miguel Rocha Vivas
quemuanÿe juabn
otëjajonán endá
uants̈amen shecuachëtjonëshec
endán shecuats̈ec uabiamnay
chabe canÿoy ndajuachen bets̈as̈ec
y chë jabuachán ntsetats̈ëmb benachëján
s̈montsanachá;
nÿe sëntsebos̈
ats̈be bominÿec jotsejcuayán acbe jobiá
liniëjënguiñ jualian
tiemp tojochënëng y tbojëbts̈entsabshjón
ats̈be shecuats̈ec juabemán
nÿe canÿe uinÿnanán inÿóc
quem bidambe parlo.
82
Pütchi Biyá Uai
Puntos aparte
La historia de mi pueblo
La historia de mi pueblo
tiene los pasos limpios de mi abuelo
va a su propio ritmo;
83
Miguel Rocha Vivas
Uaman querefj
Taita
Quemui ats̈be ainanoy echanjomashëng
s̈ochanjinÿinÿiy acbe plumushangá
Plumufjangañ sëntsonÿá va taitangbe jobiá
Inÿeng mondovuertan, inÿeng mondëversia, inÿeng
mondëngouá, inÿeng mondashena,
Inÿeng mondobcuá
Inÿeng mondautatgná ftseng soyëng chenach
mnetsanëng.
Choc más jashenoc
Sëntsënÿa boyabaseng, shembaseng y báseng
Cucuats̈ëngac s̈montsechembuan
Sëntsënÿa ats̈be cats̈atang
Sëntsënÿa ats̈be s̈os̈ong
Taita, sëndënguá, sëndënguá y ndoñ ntenonchenan
Sëntsesenten ngmëmnayan nÿets cuerpiñ
y ndoñ ques̈natësertan
shënÿoc tbemanan acbe versiayan sëntsuenan.
84
Pütchi Biyá Uai
Puntos aparte
Vasija ferviente
Taita,
esta pócima que invade mi alma
me hace ver tu cuerpo emplumado
en cada pluma veo el rostro de muchos ancianos
unos danzan, otros cantan, otros soplan, otros curan,
otros chupan,
otros ahuyentan siluetas negras que rondan sus pasos;
más allá en el fondo
veo hombres, mujeres y niños
con sus manos me llaman;
veo a mi padre con su wayra,
veo a mi madre con su cascabel,
su pelo blanco hablando de un largo camino;
en una vasija ferviente
veo a mis hermanos
veo a mis hijos;
taita, busco, busco y no me veo;
siento mi cuerpo temblando de frío
y no entiendo,
si sentado junto al fogón escucho tu canto…
85
Miguel Rocha Vivas
Fshantsiñ
Ndoñ quetsatajuatsënts̈ná
ats̈be s̈os̈ón
jabuachán chaotsenangmen
fshantsiñ;
nÿe
sëndëbuatëmbá
chabe Mamá chabotsebobonshanam
básetemorscán.
86
Pütchi Biyá Uai
Puntos aparte
En la tierra
solamente
le estoy enseñando
a consentir a su madre
desde pequeño.
87
Miguel Rocha Vivas
Bocoy
88
Pütchi Biyá Uai
Puntos aparte
Chicha
89
Miguel Rocha Vivas
90
Pütchi Biyá Uai
Puntos aparte
Las montañas y
las nubes
91
Miguel Rocha Vivas
Ndosertanëng
92
Pütchi Biyá Uai
Puntos aparte
Analfabetas
93
Anastasia
Candre Yamacuri
131
Miguel Rocha Vivas
132
Pütchi Biyá Uai
Puntos aparte
133
Miguel Rocha Vivas
Jibina-diona
Coca y tabaco
Jibina, jibina
Diona, diona
Jibina uai
Diona uai
134
Pütchi Biyá Uai
Puntos aparte
Coca y tabaco
Jibina-diona
Coca, coca
Tabaco, tabaco
Palabra de la coca
Palabra del tabaco
135
Miguel Rocha Vivas
Kaimare, izirede
Ziore jayede jifiji
Afe izoi muruirigó komeki
Ikirifirede fuena boorede
136
Pütchi Biyá Uai
Puntos aparte
Sabroso y picante
Su aroma delicioso
Así como el corazón de la mujer uitota
Furiosa y sus labios ardientes
137
Miguel Rocha Vivas
Unao
El yagé
Kue unaodikue, buuñedike
O uzumadikue
Nuiona abi mamedikue
Jakire eroidikue
Kue unaodikue
Janayari izoi jirayiña raidikue
Kuena jakiruiñeno zigioitioza
Fia o janaidikue
Buuñedikue unaodikue
Joriaina naidaidikue
Jira namadikue
Jifaiya buinaimadikue
Digaa duiko duiñode funotimiedikue
138
Pütchi Biyá Uai
Puntos aparte
El yagé
Unao
Yo, soy el yagé, no puede decirme quién eres
Soy, tu abuelo
Boa, así me presento
Mi presencia es miedosa
Sólo es tu imaginación
No me diga, ¿quién eres? Soy el abuelo yagé
Soy el espíritu que permanece de pie.
Yo soy la sanación
El dios que hace embriagar de los sueños maravillosos
Cuántas enfermedades he quitado con mi soplo
139
Miguel Rocha Vivas
Jaigabi
La cahuana
Eikome kaiyide
«Eirogi» Mai koko jiroye jaigabi jaino
Jae einamaki yoga yetarafue
Jaigabi kai komuiya uai
Eiño mairiki jagiyi
Kai jebuya juyeko ikuri
140
Pütchi Biyá Uai
Puntos aparte
La cahuana
Jaigabi
El anciano grita
«Mujer», prepara nuestra cahuana para tomar
Así como hacían nuestros antepasados
La cahuana es nuestra vida
La fuerza y el aliento de nuestra madre
Como la cuna donde se reproduce nuestra vida
141
Miguel Rocha Vivas
Juzie
La chagra
142
Pütchi Biyá Uai
Puntos aparte
La chagra
Juzie
Abuela de la abundancia
Abuela dueña del baile de frutas
Ella, siembra las semillas
Y las cuida con amor maternal
143
Miguel Rocha Vivas
Jiibina uai
Palabra de la coca
7
Grandes xilófonos de madera que son empleados en los bailes ( Juan
Álvaro Echeverri).
144
Pütchi Biyá Uai
Puntos aparte
145
Miguel Rocha Vivas
146