Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Lara Jesus Poesia Quechua
Lara Jesus Poesia Quechua
POESÍA QUECHUA
EN BOLIVIA
ERA PRECOLOMBINA
JAILLI SAQRADO
Wiraqocha,
Tijsi qhápaj,
“Kay uya kachun,
Kak warmi kachun”
Ñinki qan.
Willka ullqa apu,
Jinantinmi
Chijchi kámaj,
¿Maypin kanki –
Manan churiyki
Kayman jina –
Jananpichu,
Urinpichu,
Kinrayninpichu,
Qhápaj usnuykipichu?
“Jay” nilláway.
Janan qhochapi
Turáyaj,
Urin qhochapi
Tiyákuj,
Pacha kámaj,
Runa wállpaj,
Apu aukikuna
Allqa ñawinwan
Rikuytan munanku.
Rikújtiy, yachájtiy,
Unanchájtiy,
Jamuttajtiy,
Rikuwankin,
Yachawankin.
Intiqa, Killaqa,
Punchauqa, tutaqa,
Poqoyqa, chiryqa,
Manamin yanqhachu,
Kamachisqan purin,
Unanchasqaman,
ARCHIVO Y BIBLIOTECA NACIONALES DE BOLIVIA
Tupusqamanmin
Chayanman. Qanmin
Thupayaurita
Apachimurqanki.
“Jay” nilláway,
Uyarilláway,
Manarajpas
Saykkujtiy, wañújtiy.
Kusi simíraj,
Kusi qallúraj
Ppunchau kay tuta
Wajyankítaj
Sasikuspa suyanki
Ichapas kusinchispaj
Qqellpunchíspaj
Maymantapas
Runa wállpaj,
Apu tijsi qhápaj
Uyarisunki
“Chay” nisunki qantaqa
Mayñijmantapas.
Jinátaj wiñáypáskay.
Kámáyuj, jamunki.
Janan páchaj,
Urin páchaj,
Qhocha manttaráyaj
Kamaqenpa
Túkuy apakujpa
Sinchi ñawiyojpa
2
POESÍA QUECHUA EN BOLIVIA
Manchay simiyujpa
“Kay qhari kachun,
Kay warmi kachun”
Ñispa kamajpa
Sutinpimi
Kamachiyki
¿Pin kanki,
Mayqenmi kanki,
Imatan ninki?
Rimayña.
Jamúyraj
Janan chichij,
Urin chichij, Apu,
Jinantinmi llútaj,
Tijsi qhápaj.
Ullpuykusqayki,
Rikulláway,
Mayukuna,
Phajchakunari,
Ppisqukunari
Qhajllapallanqa.
Tiyachíway.
Jinantáraj
Qhapariysíway
Llapan kunkaykiwan,
Munallaykiwanpas
Yuyaykuspalla
Qhochukullasun,
Kusikullasun.
3
ARCHIVO Y BIBLIOTECA NACIONALES DE BOLIVIA
Ancha jinalla
Ashka rispa
Ñikusun.
HIMÑO
Llulla wateqa
Jauccha auqa súpay,
Chhikiymanta,
Pallqoymanta,
Cchirmayñaymanta
Qanta Kusko qhapaipa
Auqankunajta
Muccharqayki,
Kallpaysaywan,
Kallparikuywan
Aspakayñiywan
Runa arpayñiywan,
Qanta, jillu súa
kunajtaqa.
Ichapas qankuna
(Akuykunaqa
Runa wallpaqeypa
Jauccha auqaña
Qhatimusqanpas
Kankichej.
Chhikallata,
Jinallata
Mitaysánay,
Willkakunapas
Qankunawanqa
Rimachun.
4
POESÍA QUECHUA EN BOLIVIA
Qankuna
Kunajtan ari
Jatun Apu
Taripákuj,
Wiraqocha
Pacha yacháchij
Yanan ñisqaqa
Chejnisusqanki.
Tijsi Wiraqocha,
Qanlla qaylla Wiraqocha,
Tukuypi kaj Apu.
Wiraqocha kámaj, chúraj,
“ uya kachun, warmi kachun”
Ñispalláraj rúraj.
Kamasqayki, churasqayki
Qasilla, qhespilla
Kausamuchun.
¿Maypin kanki? ¿Jawapichu,
Ukhupichu, phuyupichu,
Llanthupichu?
5
ARCHIVO Y BIBLIOTECA NACIONALES DE BOLIVIA
OTRA ORACIÓN
Wiraqocha Yaya,
Tijsi Wiraqocha,
Wallparíllaj,
Kámaj, chúraj,
Kay urin pachapi
“Mikhuchun, ujyachun”
Ñispa churasqaykijta,
Kamasqaykijta,
“Mikhuynin wachachun,
Papa, sara,
Imaymana mikhunan
Kachun” ñisqaykita
Kausáchiy, miráchiy
Ama muchunáypaj,
Jinata muyuspa
Wiñanánpaj.
Ama qasachunchu,
Ama chijchi
Cchakichichunchu,
Qasillata
Waqaycháykuy.
ORACIÓN AL SOL
Wiraqocha Yaya,
“Ppunchau kachun”
Ñispa ñij,
“Paqarichun,
Illarichun”
Ñispa ñij,
Ppunchau churiykita
Qasillata,
Qhespillata
Puríchiy.
Runa ruwasqaykipaj
6
POESÍA QUECHUA EN BOLIVIA
Kkanchaynin kanánpaj.
Wiraqocha Yaya,
Qasilla, qhespilla
Ppunchau Inkata jina,
Tutapi churasqayki
Killata kkancháchiy,
Ama onqochispa,
Ama nanachispa,
Qasita, qhespita
Waqaychaspa.
Wiraqocha,
Tijsi Wiraqocha,
Wállpaj, úywaj,
Jatun Wiraqocha,
Tarípaj Wiraqocha,
“Qhápaj kachun,
Inka kachun”
Ñispa, ñuqápaj.
Churasqayki,
Inka kamasqayki
Qasillata, qhespillata
Waqaychámuy.
Runan, yanan
Ashka kachun.
Auqankunari usuchun
Wiñay pacha kama.
Ama allqachispa
Churinta, mitantawanpas
Waqaycháykúy
Qasillata,
Wiraqocha Yaya.
7
ARCHIVO Y BIBLIOTECA NACIONALES DE BOLIVIA
Pacha chhulla,
Wiraqocha,
Ukhu chhulla,
Wiraqocha,
“Waka willka kachun”
Ñispa kámaj.
Jatun Apu,
Kaypi runata
Ima allinta
Miraykúchiy,
“Urin pacha,
Jánaj pacha
Kachun” ñispa.
Ukhu pachapi
Pukaran chúraj,
“Jay” ñiway, umíway,
Qhespi, qasi. kamúsaj,
Wiraqocha Yaya,
Mikhuyníyoj,
Minkkáyuj, saráyuj,
Llamáyuj, imaymana
Yáchay kamayuj,
Ama kachariwaychu,
Kkuchuncháway
Auqaymanta,
Chhikimanta,
Qhasuymanta,
Ñakasqa, watwasqa,
Amisqa kaymanta.
8
POESÍA QUECHUA EN BOLIVIA
PACHA KÁMAJ
Ayauya waqaylli,
Ayauya puypuylli,
Lluttu púchaj
Wamrayki,
Lluttu púchaj
Wajchayki
Waqallamusunkin.
Unujsaykita,
Yakujsaykita
Kachallamúway
Wajchayki,
Runayki,
Llajta runa
Kamasqakiman.
KILLA MAMA
9
ARCHIVO Y BIBLIOTECA NACIONALES DE BOLIVIA
(Ibid.)
RUNA KÁMAJ
Pacha paqarin,
Lliphipiríntaj
Upaykunánpaj
Runa kamajta.
Jánaj pachari
Phuyun chinkachin
Kkúmuykunánpaj
Pacha rurajman.
Qoyllúrpaj Inkan
Inti yayanchis
Chujchan masttarin
Páypaj chakinman.
Wayrari tantan
Saccha purata,
Rijranta chhajrin
Jánaj pachaman.
Sácchaj sunqonpi
Takikun pichiu,
Anchá upaykun
Pacha kamajta.
10
POESÍA QUECHUA EN BOLIVIA
Túkuy ttikantin
Súmaj sumajlla,
Llanqa llimpilla
Qqapay samakun.
Qhocha ukhupi,
Rirppu unupi.
Challwakunapas
Kusitan wayttan.
Nánaj mayupas
Rakhu takinwan
Añayñisqanñan.
Wiraqochata.
Qaqa rumipas
Qqómer ppachallin,
Wayqqo sacchapas
Wátaj ttikarin.
Orqopi káusaj
Katarikuna
Páypaj chakinpi
Qhatatakunku.
Purun wikkuña,
Qaqa wiskkacha
Uywaman tukun
Páypaj qayllanpi.
Sunqoypas kikin
Sapa paqarin
Añayñisunki,
Yayay kamáqey.
11
ARCHIVO Y BIBLIOTECA NACIONALES DE BOLIVIA
TIJSI WIRAQOCHA
Tijsi Wiraqocha
Túkuy rúraj,
Súnqoy tutallapi
Qori ráuraj.
Kusi ñáwillaykin
Paqarichun,
Qqoñi samayñiykin
Wayrarichun.
Khúyaj makillaykin
Masttakuchun,
Wiñay atiyniykin
Titikakuchun.
LXXXIX
Wiñay kkánchaj,
IntÍllay,
Allin úywaj
Yayállay.
QayllarÍmuy
Inkayman.
QhawarÍllay
Muchujta.
Maskkasunki
Ñawinwan,
Wajyasunki
Makinwan.
Manan simin
Kanñachu,
Ttipinqaña
Samayñin.
Qayllaykúriy
12
POESÍA QUECHUA EN BOLIVIA
Inkayman,
Makiykiwan
Jallccháykuy
Ninaykiwan
Samáykuy,
Sunqoykiwan
Janpíykuy.
Kausaríchiy
Inkayta,
Kusku munan
Payllata.
Túkuy suyu
Waqasqan,
Kausayninta
Mañaspa.
Churíykita
Kausáchiy
Kusinánpaj
Wajchayki.
Túkuy Kusku
Rayminqa,
Páchaj llama
Wañunqa,
Yawarninri
Rauraspa
Sunqoykita Junttanqa.
13
ARCHIVO Y BIBLIOTECA NACIONALES DE BOLIVIA
SÚMAJ TTIKA
Jumppillanpi llansisqaña
Wayllujniyki chayakamun;
Sunqollanri kusisqaña
Qenchaykiman phawakamun.
Kunanrajmi qhawariyku
uya unu puririsqanta;
Jinatajmi cchawariyku
Ñaupaykipi tanta tanta.
Aukilláykuj kamachinta
Junttamuyku ñáraj wáñuy
Sunqoykiri waylluyninta
Munarqaykiku chhika qqochu.
14
POESÍA QUECHUA EN BOLIVIA
JAILLI AQRÍCOLA
¡AYAU JAILLI !
Qharikuna
¡Ayau jailli, ayau jailli !
¡Kayqa maki, kayqa jumppi !
¡Kayqa thajlla, kayqa suka !
Warmikuna
¡Ajailli, qhari, ajailli !
Qharikuna
¡Ayau jaillí, ayau jailli !
¡Maypin ñustta, maypin sijlla !
¡Maypin muju, maypin jailli !
Warmikuna
¡Ajailli, muju, ajailli !
Qharikuna
¡Ayau jaillí, ayau jailli !
¡Qhápaj Inti, Apu Yaya,
Qhawaykúriy, samaykúriy !
Warmikuna
¡Ajailli, Inti, ajailli !
Qharikuna
¡Ayau jailli, ayau jaillí !
¡Pachamama wisallanman,
Yurinanman, rurunanman !
Warmikuna
¡Ajailli, Pachamama, Ajailli !
Qharikuna
¡Ayau jailli, ayau jailli !
¡Kaymin ñustta, kaymin sijlla !
15
ARCHIVO Y BIBLIOTECA NACIONALES DE BOLIVIA
Warmikuna
¡Kaimin qhari, kaymin jumppi !
¡Ajailli, qhari, ajailli !
¡AYAU JAILLININA !
Qharikuna
¡Ayau jailliniña,
Muju ppanpaniña !
Warmikuna
¡Ayau jailliniña !
Qharikuna
¡Qqaya pputunqaña,
Minchha jallmanaña !
Warmikuna
¡Ayau jailliniña !
Qharikuna
¡Parátaj jamunqa,
Yakútaj llujmanqa !
Warmikuna
¡Ayau jallliniña !
Qharikúna
¡Chaymán paywarunqa,
Chantátaj chujllunqa !
Warmikuna
¡Ayau jailliniña !.
Qharikuna
¡Tipiyñátaj kanqa,
Pirwata junttanqa !
16
POESÍA QUECHUA EN BOLIVIA
Warmikuna
¡Ayau jailliniña !
Qharikuna
¡Inti qori paran,
Killa qolqe paran !
Warmikuna
¡Ayau jailliniña !
Qharikuna
¡Inkáypaj mattínpaj,
Inkáypaj sunqónpaj !
Warmikuna
¡Ayau jailliniña !
Qharikuna
¡Muju ppanpaniña,
Mikkhuy tarpuniña !
Warmikuna
¡Ayau jailliniña!
ARAWI
Intillay, raurarinñan
Páuqar qori chujchallayki
Saraykuta ppintuspayki.
¡Masttarimuy wacchiykita,
Kicharimuy ñawiykita,
Ráuraj súmaj Intillay!
17
ARCHIVO Y BIBLIOTECA NACIONALES DE BOLIVIA
MALLKÍPAJ
Wawallaykuta lianthurqanki,
¡Jailli!
Jailli khuyásqay mallki,
¡Jailli!
Sapiykitapas saqerispan
Qhápaj apunchis samarinan,
¡Jailli!
(Ibid.)
ARAWI
JARAY ARAWI
¿Aqoyrakichu, Qhoya,
Rakkiwánchis?
¿Ttiuyrakkichu, ñustta,
Rakkiwánchis?
Sijllallay, chincherkoma
Cajtiykicha
Umallaypi, sunqorurullaypi
Apaykachaykiman.
18
POESÍA QUECHUA EN BOLIVIA
Unoyrirpu
Llullán kanki,
Yakuy, rirpu
Pallqon kanki.
¿Máytaj sallaywan
Qaynaykunichu?
Ichapas, Qhoya,
Wakítaj tinkusun,
Qhápaj apu dios nijtinqa
Dióstaj ttinkiwasun.
Chhikalla, Inka,
Chhikalla sinu,
Waqayniyllawaytas
Sunqoyujchu tiyanki.
19
ARCHIVO Y BIBLIOTECA NACIONALES DE BOLIVIA
ARAWI
Morqotúllay,
Morqotu,
Llullucchállay,
Llulluccha,
Mana sunqoyki
Qqewijchu,
Mana waqaykunki.
Sijllállay kaspa,
Qhoyállay kaspa,
Ñusttállay kaspa
Unu wiqellan
Apariwan,
Yákuy parallan
Pusariwan
Chay llijilaykita
Rikuykuspa
Chay ajsuykita
Qhawaykuspa.
Manañan pachapis
Cchisiyanchu,
Tuta riccharijtiypas
Manatajmin
Pacha paqarinchu
Qanqa, qhoya,
Qanqa, señora,
Manañachá
Yuyariwankichu
Kay sankkaypi
Puma, átoj
Mikhuwajtin,
Kay pinaspi
Wicheqasqa
Tiájtiy, palla.
(Ibid.)
20
POESÍA QUECHUA EN BOLIVIA
SANKKAY
¿Kaypajchu, yaya,
Yumawarqanki?
¿Mama, kaypajchu
Wachawarqanki?
Sankkay, sujlla
Mikhúway
Jucha sapa
Sunqoyta.
¿Maypin kanki
Juchasapápaj
Kamáchij?
Qhespichíway,
Runa kámaj Dios.
(Ibid.)
JUCHAYOJ AUKI
Yuyaymi apawan,
Waqaymi apawan
Kay káj sunqoyta
Ñakaykusajmi.
Jaray arawi,
Pinas wasi,
Watay wasi,
Kachariwáytaj.
(Ibid.)
21
ARCHIVO Y BIBLIOTECA NACIONALES DE BOLIVIA
WARIJSA ARAWI
Los hombres
¡Arawi, arawi,
Aray arawi,
Arawi, yau arawi!
Las mujeres
¡Arawi, arawi!
Los hombres
¡Warijsa, ayay warijsa,
Chhamay warijsa,
Ayay warijsa!
Las mujeres
¡Warijsa, ayay warijsa!
Los hombres
¿Uchuyojchu chajrayki?
Uchuy tumpalla samúsaj.
¿Ttikayujchu chajrayki?
Ttikay tunpalla samúsaj.
Un hombre
¡Chaymi qhoya!
Una mujer
¡Ajailli, chaymi palla !
¡Ajailli, patallanpi !
¡Ajailli, chaymi ñustta !
¡Ajailli, chaymi sijila !
¡Ajailli !
(Ibid.)
SÁNKKAY ARAWI
Yaya cóndor
Apáway,
Tura waman
Pusáway.
22
POESÍA QUECHUA EN BOLIVIA
Mamallayman
Willapúway,
Ñan phisqa ppunchau
Mana mikkusqa,
Mana ujyasqa.
Yaya kachapúrij,
Qillqqa ápaj chhaski,
Púrij simillayta,
Sunqollayta
Apapulláway
Yayallayman,
Mamallayman
Willapulláway.
(Ibid).
23
ARCHIVO Y BIBLIOTECA NACIONALES DE BOLIVIA
Llamppulla jappináypaj,
Tuyallay, tuyallay,
Ppisqaqata watúkuy,
Tuyallay, tuyallay,
Sipisqata qhawáriy,
Tuyallay, tuyallay,
Sunqollanta tapúkuy,
Tuyallay, tuyallay,
Phuruntátaj maskkáriy,
Tuyallay, tuyallay,
Llikkisqatan rikunki,
Tuyallay, tuyallay,
Uj ruruta chhajchajtin,
Tuyallay, tuyallay,
Jinatajmi rikunki,
Tuyallay, tuyallay,
Ujta qonqaykamajtin,
Tuyallay, tuyyallay.
(Texto de Tschudi)
SEQUNDO ARAWI
24
POESÍA QUECHUA EN BOLIVIA
Jinantinta tapukuspa
“Sunqollay, maipítaj kanki”
Ñispan mitkkan ranki ranki,
Ñispan wañun ullpuykuspa.
(Ibid).
TERCER ARAWI
25
ARCHIVO Y BIBLIOTECA NACIONALES DE BOLIVIA
(Ibid.)
JARAY ARAWI.
26
POESÍA QUECHUA EN BOLIVIA
WAWAKI
WAWAKI
Aukikuna
Qóyllur kaspachari
¡Ari!
Tutalla kkanchanki
¡Ari!
Inti rauraupiqa
¡Ari!
Llanqhata maskkayki
¡Ari!
27
ARCHIVO Y BIBLIOTECA NACIONALES DE BOLIVIA
Ñusttakuna
Qóyllur kani chayqa
¡Mana!
Kichay sunqoykita
¡Mana!
Inti raurajtinri
¡Mana!
Wísqqay ñawiykita
¡Mana!
Aukikuna
Killa ppunchaullapi
¡Ari!
Wajyapayawanki
¡Ari!
Qayllaykamujtiyri
¡Ari!
Rittiman tukunki
¡Ari!
Ñusttakuna
Wajyapayajtiyri
¡Mana!
Chhaskímuy sinchita
¡Mana!
Ritti tukujtiyri
¡Mana!
Jícchay ninaykita
¡Mana!
Aukikuna
Nínay lluphijtinri
¡Ari!
Chhullá ttakakunki
¡Ari!
Mosqoychu, wayrachu,
¡Ari!
Uteqachu kanki
¡Ari!
28
POESÍA QUECHUA EN BOLIVIA
Ñusttakuna
Chhulla kani chayri
¡Mana!
Apá sijraykita
¡Mana!
Uteqapis kásaj
¡Mana!
Qhatillay chakiyta
¡Mana!
TAKI
ÑÚSTTAJJ TAKIN
Cchullaytawanpas qhechuwanku,
Waqaspa jina purínayta
munasqanku.
Wajcha tuya, maytan rinki
phawaspayki,
Chay phuyuman chinkarinki
tutayajpi.
TAKI
29
ARCHIVO Y BIBLIOTECA NACIONALES DE BOLIVIA
Kausayniypa kausayninmi,
Qan munásqay kapuwanki;
Qanpin chusi sarunayki
Chakiykipi ullpuykuni.
(Ibid).
WAYÑU
WAYÑU
Pukay pukaylla
Kantus ttikacha,
Múnay sipascha
wayllurinalla.
Sunqoypa ñusttan,
Qóyllur ñawicha,
Qarway pilluscha
Kusiypa chuntan.
30
POESÍA QUECHUA EN BOLIVIA
Qhawarillájtiy
Pakakoj chaqa,
Waylla wayllapi
Ppinqaylli ttika.
Wiqe paraypi,
Llakej phutiypi,
Kusiyniy kkuychi,
Qespinkay chhijchi.
Phuyu phuyupi.
Kánchaj qóyllur,
Yuyaynillaypi
Phawárej kúntur.
Phauchi phauchipi
Kkuichi jatárej,
Ñawi ninaypi
Rijcchaymanárej.
Súmaj uwina
Rikhurirqanki,
Sunqoypi ana
munakuyniypi.
Miskki takikoj
Tuya urpitu,
Ancha munákoj
Sunqoypi pitu.
Phullu llijllayki
Ttiqa aliwisqa,
Qori qqaytuwan
Súmaj minisqa.
Munakuyniywan
Chichin khipusqa,
Ñawiy rikkiwan
Matti awasqa.
31
ARCHIVO Y BIBLIOTECA NACIONALES DE BOLIVIA
Yuyaynillaypin,
Munay munayta,
Súmaj kayniyki
Anchata pujllan.
(Ibid.)
QHASHWA
QHASHWA
Inkallanchista kusichillasun,
Killa jappiypi tusuchillasun;
Miskki takita takirillasun,
Inkallanchista tusuchillasun.
(Ibid).
ARANWAY
PINCHINKURUCHA
32
POESÍA QUECHUA EN BOLIVIA
(Ibid).
Atojmari kasqa,
Yarqey taki kasqa,
Kkusillú rikuspa
Llajwararikusqa.
Atojqa phiñasqa
Maskkás tukukusqa;
Phishqa ppunchaumanta
Ñakkaymán tarisqa.
33
ARCHIVO Y BIBLIOTECA NACIONALES DE BOLIVIA
Wayra kkusilluri
Auqán rikuytawan
Perqaman ujllata
Qqemiyparikusqa.
- Kunanmá yachanki,
Mikhusqaykipuni.
Manañan ujtawan
Ayqey atinkichu.
- Perqa ñattuwasun,
Iskayninchis wañusun.
Kurkuman rináypaj
Qqemiríkuy kayman.
Mánchay manchasqalla
Atoj qemikusqa.
Kkusillu ripuspa
Manan kutimusqan.
- Tukuypis niwanku:
“Ancha tullu kanki”
Aychay mana kajtin,
¿Imaywan sajsanki?
Jáqay sacchallaman
Lloqqarqorikúsaj,
Iskay rurullata
Mikhuykurikúsaj.
34
POESÍA QUECHUA EN BOLIVIA
Atoj ñausayasqa,
Kkusillu ayqesqa.
Phishqa, ppunchaumanta
Watajmán tarisqa.
Waycha kkusilluri
Allaj churakusqa:
- Ninasis paranqa,
Jina niwan anka.
Ppujru allasqani
Ppanpaykukunáypaj,
Nina wañujtíntaj
Llojsikanpunáypaj…
Antáyrupayacta
Patapi rikuspa,
Atoj mancharisqa
“Jinachari” nispa.
- ¡Ñoqapájraj kachun
Chay allasqa ppujru.
Umay patapiñan
Jáqay nina phuyu.
Kkusillu kkuchilla
Ppánpaj churakusqa,
Ppanpay tükuspátaj
Tusús tukukusqa.
35
ARCHIVO Y BIBLIOTECA NACIONALES DE BOLIVIA
WANKA
WANKA
Rijraykipi súnqoy
Qqesacharqan,
Llanthuykipi sáukay
Ttikarqan.
¿Kunanri sapayki
Ripunkichu?
Ñawiyki manañas
Kichankichu?
¿Maytátaj chinkanki
Saqewaspa,
Manan simiykita
Kichaspa?
¿Imaynata sápay
Qhepakúsaj?
Tukuy pacha kanqa
Ñuqápaj cchúsaj.
36
POESÍA QUECHUA EN BOLIVIA
Watupakurqan sunqollaymi
Sapakutin;
Musqoyniypipas cchejmi cchejmi
Uti uti,
Chiririnka phenchatarajmi,
Aqoy phuti.
Umallantas wittunkuña
Millay auqa;
Yáwar mayus purisqanña
Ppalqa ppalqa.
37
ARCHIVO Y BIBLIOTECA NACIONALES DE BOLIVIA
Wawayaspa;
Tukuy imapas pakakunña Llakikuspa.
38
POESÍA QUECHUA EN BOLIVIA
Munayninman junttaykuchinki
Qan sapayki
Qaqa-markapi wañuspayki
Ppuchukanki.
Thukuruyanñan sirkkaykipi
Yawarniyki;
Qhoqayarinñan ñanwiykipi
Rikuyniyki;
39
ARCHIVO Y BIBLIOTECA NACIONALES DE BOLIVIA
Aqoyraki ñakkariywan
Sunqo ppaki.
¿Atinqachu sunqollayki,
Apu Inka,
Kanaykuta chinkay chaki
Mana kuska,
Cchiqe cchiqe ujpa makinpi
Saruchasqa?
40
POESÍA QUECHUA EN BOLIVIA
ATAWALLPA WÁÑUY
Rukhu kuskunqo
Jatun pakaypi
Wáñuy waqaywan
Waqakurqami.
Urpi wawapas
Jánaj yurapi
Llaki llakilla
Waqakurqami.
Phuyu phuyulla,
Wiraqochami
Qorita nispa
Tunttarirqami.
Inka yayata
Jappiykuchispa,
Siripayaspa
Wañuchirqami.
Puma shunqowan.
Atuj makiwan,
Llamata shina
Tukuchirqami.
Rúntuj urmaspa,
Illapantaspa,
Inti yaykuspa,
Tutayarqami.
Amautlikuna
Mancharikuspa
Káusaj runawan
Ppanparirqami;
¿Ima shinata
Mana llakíshaj
Nuqa llajtapi
Shujta rikuspa?
41
ARCHIVO Y BIBLIOTECA NACIONALES DE BOLIVIA
Turikunalla
Tantanakusun,
Yawar panpapi
Waqanakusun.
Inka Yayállay,
Jánaj pachapi
Nuna llakilla
Rikunki ari.
Kayta yuyaspa
Mana wañuni,
Shunqo llujsispa
Kausarisqani.
ERA COLONIAL
CHUCHULAYA
Waqayniywanmin súnqoy
llamppuña,
Qhawaykullayña, jatun Namay.
Unanchayniyta kkanchaykullayña,
Chakiykimanta nis ripusaj.
42
POESÍA QUECHUA EN BOLIVIA
ARAWI
Mamayri runayawasqa
Para, phúyoj sunqollanpi,
Phuyu jina muyunáypaj,
Para jina waqanáypaj.
W AYÑU
Qayna qaynamanta
Willarqayki,
Paña rijrachaypi
kanki, nispa.
Ama nipuwaychu
Urpichayta,
Pusakapusajmi
Karullata.
43
ARCHIVO Y BIBLIOTECA NACIONALES DE BOLIVIA
Munay ñawichaykin
Sunqollayta,
Cchaska kaynillanwan
Suwawasqan.
Suni chujchachaykin
Yuyayllayta
Cchillu kaynillanwan,
Aysawasqan.
Ttika uyachaykin
Súmaj kaspan,
Máypas mucchaykúyraj
Simichayki.
Qhasqochallaykiri
Aswan súmaj,
Ritti kaynillanpi
Lulukúyraj.
Qhesijraykikuna
Iskay kkuychi jina,
Sapa qhawaréjtiy
Sayarimun.
Tupanaykukuchun
Simillanchis,
Rimanaykukuchun
Sunqollanchis.
YUYÁRIY URPI
Yuyátiy, urpi,
Purisqafichijta,
Munanakuspa
Kausasqanchijta.
44
POESÍA QUECHUA EN BOLIVIA
Qheparisqáni
Sápay ñakkárij,
Lijray watasqa
Mana phawárej.
Rejsiwajkuna,
Qayllaykuwáychej,
Khipuykunata
Phaskarawáychej.
Mana atispari
Khuyaykuwáychej.
Asullaypiña
Waqaysiwáychej.
Risaj, ripúsaj
Chinkanay kama,
Waj munaqeyta
Tarinay kama.
Phurunchawanqa;
Yananta jina
Munakuwanqa.
Manaña atisaj
Tariyta chayri,
Tukukamúsaj
Chay purisqaypi.
(Ibid.)
TAKI
45
ARCHIVO Y BIBLIOTECA NACIONALES DE BOLIVIA
MÁNCHAY PUITU
Mosqochacús mucchaykuni,
¡Ttukuni chay, rimaykuwan!
¡Musphani ichás, pay rikuni!
Kkanchásqaj phawaykamuwan.
¿Wañuchikuymanchu?
¿Phiñakuwanmanchu?
Wañuchikuspa qayllayman,
Astawanchus karunchayman...
Ppanpasqannijta jasppini,
Waqaspa paran paranta;
Unuyanchus jallppa nini
Maskkarqonáypaj uranta.
Noqan mayllapipis,
Jállppaj sonqonpipis,
Noqálla munakusqayki,
¡Sapállay wayllukusqayki!
46
POESÍA QUECHUA EN BOLIVIA
Waqayniywan joqqochasqa,
Khúyaj jallppa, qhataykuwayku;
Karqaykumin ujllachasqa,
Ujllañapuni kaskayku.
Ñoqa tuta kani,
Cchintamin munani,
Llákiy kani, yuyayniyta
Munani chinkarichiyta.
Tullullantapis sikkisaj
Ojllayniypi kakunánpaj;
Qenamanmin tukuchisaj
Waqayniywan waqanánpaj.
Jánaj pachamanta,
Lliphipej chaymanta,
¿Páymin sina wajyawasqan?
¡Manan!... Qenállay waqasqan!
47
ARCHIVO Y BIBLIOTECA NACIONALES DE BOLIVIA
12 POEMAS D E WALLPARRIMACHI
1. MUNARIKÚWAY
Qanllapin súnqoy,
Qantan rikuyki.
Mosqoyniypipas.
Qanpin yuyani,
Qantan maskayki
Ricchayniypipas.
Intl jiñamin
Ñawiykikuna
Ñuqápaj kkanchan.
Ñáuraj ttikari
Uyaykipimin
Ñuqápaj phanchan.
Chay ñawiyniyki
Kkanchaynillanwan
Kausachiwántaj.
Phánchaj simiyki
Asikuyninwan
Kusichiwántaj.
Munakulláway,
Irpa urpilla,
Mana manchaspa.
Ñuqa qanrayku
Wañuy yachásaj
Qanta munaspa.
48
POESÍA QUECHUA EN BOLIVIA
2. IMAYNALLATAN ATIYMAN
¿Imaynallatan atiyman
Yana chhillu chujchaykita
Qori ñajcchawan ñajcchaspa
Kunkaykipi pujllachiyta?
¿Imaynallatan atiyman
Cchaska qóyllur ñawiykita
Ñausa kayniyta kichaspa
Sunqollaypi kkanchachiyta?
¿Imaynallatan atiyman
Puka mulla simiykita
Samayniykita umispa
Astawánraj phanchachiyta?
¿Imaynallatan atiyman
Ritti sánsaj makiykita
Jamanqayta ppenqachispa
Astawánraj sansachiyta?
¿Imaynallatan atiyman.
Chay súmaj puriyniykita
Sapa thaskiypi ttikata
Astawánraj muttuchiyta?
3. KACHARPARI
¿Cheqachu, urpi,
Ripúsaj ninki,
Karu. llajtaman
Mana kutimuj?
49
ARCHIVO Y BIBLIOTECA NACIONALES DE BOLIVIA
¿Pitan saqenki
Qanpa tupupi,
Sinchi llakiypi
Asuykunáypaj?
Rinayki ñanta
Qhawaríchíway.
Ñauparisuspa,
Waqaynillaywan
Cchajchumusqásaj
Sarunaykita.
Maypachan ñanpi
"Intin ruphawan"
Ñiwajtiykiri,
Samayniykuna
Phuyu tukuspa
Llanthuykusunki.
Yakumantari
"Sinchi cchakiwan"
Ñiwajtiykiri,
Waqayniykuna,
Para tukuspa
Ujyachisupki.
Rumejpa wawan,
Katárij uñan,
¿Imanispátaj
saqeriwanki?
Ñan ñuqapájqa
Inti tutayan.
Yánay chirikajtin,
Músphay puréjtiy,
Mánañan pipas
"¡Ayau!" niwanchu.
Irpallarajmi,
Urpiy, kárqanki
Maypacha ñoqa
Intiwan jina
50
POESÍA QUECHUA EN BOLIVIA
Ñausayarqani
Qhawaykususpa.
Ñawiykikuna
Phallállaj qóyllur
Lliphipirerqa;
Rajra tutapi
Illapa jina
Musphachiwarqa.
Ankaj rijranta
Mañarikuspa
Watumusqayki.
Wayrawan khuska
Wayllukunáypaj
Phawamusqayki.
Kausayninchijta
Khipuykurqanchis.
"Manan wañuypas
Rakkiwasunchu,
Ujllaña kasun,
Ujlla" ñirqanchis.
Munásqay urpi,
Phutiy ayqéchij,
Maypipas kásáj,
Qanllan, sunqoyta
Paqarichinki
Kausánay kama.
Misti kkajajtin
Yuyáway, ñuqan
Yuyasqasqayki.
May kamañachus
Qanrayku chayan
Ijma sunqoyqa.
51
ARCHIVO Y BIBLIOTECA NACIONALES DE BOLIVIA
4. WAYSU
Khuska tantallas
Uywakurqanchis
Munanakuspa;
¿Ima sunqótaj
Munasqaykita
Saqerparinki?
¿Kay jinapajchu
Qan urpitaqa
Munakurqayki?
¿Kay chhika thújllay
Yana masinta
Saqerparejta?
Kay ttipallaman
Sispaykamúwaj,
Ujta niykiman,
Ichas atiyman
Llojsirqamuyta
Qhuska ripuswan.
Júcchuy orqopi
Yachasqan kanchis,
Sapallaykiri
Musphay musphaylla,
¿Maytan purinki
Maypin chinkanki?
Kaytan willayki:
Waqayniymántaj
Pajta chayáwaj;
Chayaspañari
"Ñakakuwanchu
Ñiwankimántaj.
52
POESÍA QUECHUA EN BOLIVIA
Ttika munásqay,
Súmaj qhallállaj,
¿Imátaj kayqa?
¿Yanantinmanta
Sapachallayñan
Rikukunáyqa?
Jinálla kachun.
Amátaj nijta
Uyarisajchu:
"Sacha sachatan
Sapachakuspa .
Puriykachasqan"
Munakujkuna,
Sunqoyujkuna,
Uyariwaychis:
Amátaj waman
Silluynínpeqa
Tukuchichunchu.
5. ¿IMAPAJÑÁTAJ KAUSANI?
Urpiyta chinkarichispa
Mana samíyoj waqani.
¿Mana munakusqaywanqa
Imapajñátaj kausani?
Ñuqamari rikurqani
Uj urpi chhika kkachata,
Rikuspari munasqata
Qhasqoypi uywakurqani.
Tukuy sunqoyta qorqani.
Kunanri phawarichispa
Purisqani ñakkarispa,
Khuyay khuyayta waqaspa,
Munasqaytapas ñakaspa,
Urpiyta chinkarichispa.
53
ARCHIVO Y BIBLIOTECA NACIONALES DE BOLIVIA
Ayphurasqañas ñawiypas
Kay chika waqasqaymanta.
Qqesachasqa urpiymanta
¿Imapajchus waqanipas,
Imapajehus phutinipas?
Mana ñuqapichu kani,
Kikin sunqoyta ñakani
Urpiyta chinkarichispa;
Manaña rikuyta atispa
Mana samíyoj waqani.
54
POESÍA QUECHUA EN BOLIVIA
6. TAKI
(Ibid.)
7. RIPUNÑA ÚRPIY
Ripunña úrpiy
Mana khuyaspa
Ñakkariyniyta.
Manan pimanpas
Tijray atinchu
Kay, ñawillayqa.
55
ARCHIVO Y BIBLIOTECA NACIONALES DE BOLIVIA
¿Yuyarinkichu
Rijray ukhupi
puñusqaykitá?
¿Kay qhasqoypiri
Llamppu qqesata
Tarisqaykita?
¿Pitaj, aysarqon
Kay qhasqoymanta
Súmaj llikaytá?
¿Pitaj suwarqon
Yana rurunta
Ñawiyniymanta?
Wañunayanin
Maña rikuspa
Irpa urpiyta.
Kutinpullanman
Khuyapayaspa
Kay waqayniyta.
(Ibid.)
8. KARÚNCHAY
Urpi uywaytan
Chinkachikuni
Rumi rumipi.
Pajtan taríwaj
Purisqaykipi,
Chay kkitinejpi.
Sutti rejsiyllan
Sijllusqa kanqa
Súmaj kayninpi.
Qori chujchantan
Ñañu phushkapi
Qanqonqa inti.
Qhesijrankunaj
Kullachisqanmi
Ñawinri asin.
56
POESÍA QUECHUA EN BOLIVIA
Ñaucchi senqanri
Ñañu kayninpi
Wicchuta llallin.
Chajra musmúrej
Súmaj ttikatan
Siminqa phanchin;
Miskkinraykuri
Muyupayaspa
Qqenti muspharin.
Ñañu wikarnin
Ttipukanáyaj
Sunqoyta llallin
Chhaqallu chakin
Sapa thaskiypi
Samitan qqeqen.
Asuriy chunpin
Llulluyachispa
Ukhunta ppitin;
Mattisaj nispa
Winchallirinqa
Uj muyuriypi.
Llullu wintunri
Wayrallatajmi
Kkiki kkikichin;
Chijlla sayaynin,
Ttutúraj ppinqan
Sutútun siwin.
Chaimi tutapas.
Chaymi qoyllurpas
Illariyninpi
Ñáraj kkanchapun,
Ñáraj takipun
Paypa kusínpaj.
(Ibid.)
57
ARCHIVO Y BIBLIOTECA NACIONALES DE BOLIVIA
9. URPILLAY
Ayqechikunis,
Chinkachikunis
Urpillallayta.
¿Mayllatan ripun,
Pillan pusapun
Munakusqayta?
Irpaman pachas
Uywakurqani
Qhasqoy ukhupi,
Kunanta jina
Ripukunánpaj
Phawayña urpi.
Auqa wamanchus
Sapan purejta
Jappipuwanqa,
Irpa phurunta
Ttirarparispa
Qhasupuwanqa.
Urpillallayqa
Maypi kaspapas
Willachiwanman.
Ppisqo tukuspa
Líjray patapi
Pusakanpuyman
Ichátaj ari
Yuyariwaspa
Willachiwanqa.
Pusakanpúsaj.
Wañupuymansis
Mana paywanqa.
58
POESÍA QUECHUA EN BOLIVIA
(Ibld).
11. ARAWI
Uj úrpiy karqan
Qhasqoypi káusaj
Munayta.
Irpallarajsi
Chájraj atisqan
Phawayta.
Kunanta jina
Waqasqanáypaj
Khuyayta.
¿Umphuyachunpas
Sapayakuspa
Niwanchu?
59
ARCHIVO Y BIBLIOTECA NACIONALES DE BOLIVIA
¿Imaynan mana
Mayllamantapas
Janpunchu?
Maytapas richun,
Ttika parachun
Chay ñanta.
Amátaj kúsiy
Anchhurichunchu
Paymanta.
Sapallaychari
Tútaj cchillminpi
Waqásaj.
Payta munspa,
Paywan musphaspa
Wañúsaj.
(Ibid).
12. MAMAY
60
POESÍA QUECHUA EN BOLIVIA
Yakumanpis urmaykuni
"Yaku, apallawayña" nispa.
Yakupis aqoykamuwan
"Ríyraj, maskkamúyraj" nispa.
(Ibid.)
ERA REPUBLICANA
YARAVÍ
Por J. L. Caparó Muñiz
Munaqojniykiqa kanqan,
Nuqa jinaqa manátaj,
Túkuy kamajniyki rúraj,
Munakuyniyki kurúraj.
61
ARCHIVO Y BIBLIOTECA NACIONALES DE BOLIVIA
Mikhusqaykipas tukuchun
Chhaqayniyki rumimánraj,
Ujyasqaykipas tukuchun
Sejrajniyki aqománraj.
Wranqatan ñakakuni
Imapajchá, rejsirqayki;
Sunqollaypa ajllakusqan,
¿Imaynallan qonqasqayki?
Puñuspapas nuqaqa
Qanllawanmi musqoquni
Muspha muspha rijccharini…
Waranqatan ñakakuni:
YUYARIKÚYPAJ TTIKAN
Por José María Olañeta.
62
POESÍA QUECHUA EN BOLIVIA
Sonqopuni kicharikun
Phánchan ttika kikillanta.
Túkuy munanakuynínchaj
Pputun Calacalamanta.
Calacalata rejsini,
Tiranimanpis rej kani,
Chhikacháchaj frutillata
Mákiy juntta ttíraj kani.
Simi yakuyaytamari
Yuyariykíchaj, Takiña,
Ttíkaj llajtan Queruqueru,
Kkúchu Punata, Laymiña.
63
ARCHIVO Y BIBLIOTECA NACIONALES DE BOLIVIA
Chhullalla yakukunaqa
Ttika chaupipi qqenqosqan,
Chhikaa súmaj sacchakuna
Moqqey moqqeyta poqosqan.
Llajtanchejta yuyarina
Kunan karumanta pacha,
Sonqonchejta kausarichin
Chay yuyáriy, mískkej, kkacha.
¿Maykkajllachus kutipusun
Munasqa llajtanchejmanqa?
Ima sonqo junttariychus
Noqápaj chay pacha kanqa.
Paqarimusqay llajtay,
Túkuy sonqo napaykuyki,
Yúraj phúyuj lijranpimin
Sonqoyta kachaykamuyki.
64
POESÍA QUECHUA EN BOLIVIA
65
ARCHIVO Y BIBLIOTECA NACIONALES DE BOLIVIA
Wañunatami llakini
Chika llajtapi, sapalla,
Manapish kaiman kutishpa,
Manaraj ishkaita ujllashpa.
66