Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Arquímedes Velásquez
2017
CHAIMA Vocabulario Básico
ii
CHAIMA Vocabulario Básico
Arquímedes Velásquez
CHAIMA
Vocabulario Básico
Edición Actualizada
iii
CHAIMA Vocabulario Básico
iv
CHAIMA Vocabulario Básico
i
CHAIMA Vocabulario Básico
CHAIMA
Vocabulario Básico
Páginas: 35
© Arquímedes Velásquez, 2017.
ii
CHAIMA Vocabulario Básico
RECONOCIMIENTOS
A Sorangeli Brito, por abrir senderos cuando no había ninguno para iniciar el
proceso de revitalización lingüística del Chaima.
A Juvenal Márquez por su interés en que se escriba y se elaboren materiales en
la lengua Chaima.
Al Dr. José ‘Pipo’ Álvarez, por la motivación constante al estudio de la lengua
Caribana, sus técnicas, sabios consejos y todos los materiales y documentos
facilitados.
Al Dr. Horacio Biord por introducirme en el fascinante mundo de la
etnolingüística, la historia y la cultura Caribana. Atinadas orientaciones y
excelentes talleres.
Al Profesor Régulo Mota por todas sus inquietudes y preguntas frecuentes que
han conducido a la búsqueda permanente de las respuestas en el chotomaimurü.
A Marisenia Salazar por sus ilustrativos y artísticos dibujos.
A todos los que me han estimulado para hacer la revisión y nueva edición de esta
obra.
aruyu,
Arquímedes Velásquez
Noviembre de 2017
iii
CHAIMA Vocabulario Básico
DEDICATORIA
iv
CHAIMA Vocabulario Básico
Índice
Pág
Presentación 4
Revitalización del idioma chaima 5
Alfabeto y sonidos del idioma chaima 7
Frases de Cortesía. Saludo 9
Presentarse ~ Despedirse 9
Pronombres personales 9
La familia 10
La edad 11
La casa 11
Objetos y Prendas de vestir 12
El cuerpo. Partes del cuerpo 12
Números 13
Dinero y cantidades 14
El tiempo y el clima 14
Los colores 16
Posición de los objetos, cosas y personas 16
Tamaños y contexturas 16
Sabores y estados de las cosas 17
Salud y enfermedades 17
Estados de ánimo 18
Comidas y alimentos 18
Frutas ~ Verduras 18
Plantas y árboles 19
Animales 19
Palabras interrogativas 22
Verbo ‘WASE’ (Ser, estar) 22
Expresiones, frases y más 22
Comandos 23
Himno Nacional 25
Padre nuestro 26
Notas Gramaticales 27
Días, meses, medidas 36
Referencias bibliográficas 38
v
CHAIMA Vocabulario Básico
PRESENTACIÓN
Los idiomas indígenas, al igual que nuestras culturas, han pasado por grandes
dificultades a raíz de los procesos de conquista, colonización y conformación de estados
nacionales, que provocaron, entre otras barbaridades, la extinción de numerosas lenguas
indígenas. El idioma Chaima, no fue la excepción. Desafortunadamente, con el pasar del
tiempo, el impacto cultural del mestizaje y la imposición de hablar el castellano, fue
acabando con los chaimaparlantes, al extremo que en la actualidad no existen.
Pero, ¡qué fortuna! porque Fray Francisco de Tauste, quizá usado por la Providencia, en
su afán de facilitar el trabajo del idioma a sus compañeros de misiones, trabajó durante
veintitrés años “de curso y cuidado” para registrar y publicar el Arte y Vocabulario de
la lengva de los indios Chaymas, Cumanagotos, Cores, Parias, y otros diversos de la
Provincia de Cvmaná o Nveva Andalvcía (sic); convirtiéndose en la herramienta más
valiosa que poseemos actualmente. Además, los trabajos sobre la lengua Caribana
(chaima, cumanagoto, waikerí) de Manuel de Yangües, Matías Ruiz Blanco, Diego de
Tapia, Antonio Caulín, y otros, incluso el científico Alejandro de Humboldt, se han usado
como base para la organización de este vocabulario, aunque no siempre se ha respetado
la ortografía seguida en esos materiales, y se hace la normalización respectiva, ajustada
al Alfabeto de Lenguas Indígenas de Venezuela (ALIV).
El Vocabulario Básico Chaima presentado aquí, no es más que un humilde aporte hacia la
promoción del proceso de revitalización del idioma Chaima. No se pretende, bajo ningún
concepto, que sea exhaustivo, en tanto que sí es una guía provechosa, sujeta a críticas
y mejoras, para quienes investigan y manifiestan el deseo de conocer y aprender el
idioma de nuestros abuelos.
1
CHAIMA Vocabulario Básico
En el caso del Chaima, aunque esta lengua tiene tanto tiempo dormida, su
recuperación no es imposible, habida cuenta de que los insignes misioneros Francisco de
Tauste, Manuel de Yangües, Matías Ruiz Blanco, Diego de Tapia, Antonio Caulín, y otros,
incluso el científico Alejandro de Humboldt, dejaron un gran caudal de materiales
escritos relativos a esta lengua. De esta manera, contamos con gramáticas, vocabularios,
confesionarios, catecismos, tratados religiosos, rezos, poemas y otros materiales
lingüísticos que pueden permitir la reconstrucción de la lengua en un tiempo
relativamente breve. Por otra parte, existe una enorme cantidad de topónimos,
zoónimos y fitónimos indígenas en estos territorios, que han pervivido, como testigos
fidedignos, del uso previo del idioma chaima en estas locaciones. A título de ejemplo
demostrativo: Yucucual (‘Yokukuar’), Aragua (‘Arawa’), Capayacuar (‘kapayacuar’),
guaraguara (‘warawara’), Quiriquire (‘Kirikiri’), guamo (‘wamo’), carapa (‘karapa’), entre
otros.
2
CHAIMA Vocabulario Básico
Ahora bien, esta revitalización del idioma se facilita con el apoyo que presta la
comparación con otras lenguas caribes vivas como el kari'ña, el pemón y otras bastante
documentadas. La reconstrucción permitirá producir en tiempo relativamente corto: (a)
un esbozo gramatical de la lengua, (b) un diccionario moderno de la misma, (c) un libro
de conversaciones sobre asuntos cotidianos, y (d) oraciones y cantos diversos, además
de otros materiales similares, como esta segunda edición del “Vocabulario Chaima”.
3
CHAIMA Vocabulario Básico
A continuación ofrecemos los fonemas del alfabeto Chaima, usando para ello las
letras de la ortografía práctica propuesta y no símbolos fonéticos internacionales.
MODO ↓
BILABIALES CORONALES PALATALES VELARES GLOTALES
PUNTO →
OCLUSIVAS SORDAS p t ch k
NASALES m n
VIBRANTES r
FRICATIVAS s (j)
SEMICONSONANTES w y (d)
1
NOTA FONÉTICA. La vocal ‘ü’ se pronuncia con los labios estirados como sonriendo y se emite el sonido
de la ‘u’ (De allí que se le denomine “u sonriente”). La pronunciación de ‘ö’ es aproximado al sonido de la
shwa ‘ə’ como vocal media central.
4
CHAIMA Vocabulario Básico
Notas:
• La d parece ser un alófono de y cuando está entre dos vocales a.
• La ch parece ser un alófono de s cuando está contigua a las vocales anteriores
e, i.
• La j sólo aparece en préstamos de español.
CH-K-M-N-P-R-S-T-W-Y 10 Consonantes
a, e, i, o, ö, u, ü 07 Vocales
5
CHAIMA Vocabulario Básico
FRASES DE CORTESÍA
SALUDAR (Etuwo)
¡Mesenepoi! ¡Llegaste!, ¡hola!, ¡Bienvenido!
Mapanokon sis: Buenos días
Pokomano chichi: Buenos días
Mapanokon mamö: Buenas tardes
mamüru: Buenas tardes
Mapanokon kospai: Buenas noches kospai: Buenas noches
Mapi: Bueno, ¡Hola!
Charpe sis: ¡Feliz día!
Charpe mamö: ¡Feliz tarde!
¿Etü kama ka manai? ¿Cómo estás? ¿Cómo están?
Tenepe(-nene): Bien, muy bien.
Ipüka pöke: Por favor
¿Pokome ka manai? ¿Estás bueno?
Nuru potai: Por favor
Pokomano: Bueno. Imospuru: Permiso
Pokme wase: Estoy bueno. Yurma uya: ¿Me permite?
Mapano(ne): Bueno, buena, (buenísimo(a) Permiso.
Maspene: Mal, malo/a; malísimo(a) Ure chiema: Presente
Tupunarü inenei: Agradecido, gracias. Ta wase: Estoy aquí/Presente
Tipene/ Ipenewase: Agradecido; gracias. Ipokatpuru: Disculpa, perdón.
DESPEDIRSE
Kokoro pona /ponatiche: Hasta mañana Utase: Me voy
Sis pona/ponatiche: Hasta mañana.
Möni yau pona/ponatiche: Hasta pronto, ¡Adiós!; ¡Hasta luego!
Pa mana: Está bien. De nada.
Amukui pe wase: A la orden (soy tu servidor)
PRESENTARSE
Uyesetü: Mi nombre es…
Aneke ayesetü? ¿Cuál es tu nombre?
Tesetü: Su nombre
Pronombres
SINGULAR PLURAL
1s Ure o Use Yo 1+3 Amna Nosotros
2s Amöre Tú / Usted 1+2s Kuse Tú y yo (Nosotros)
3s Möke Él / Ella; Aquél / aquella 1+3p Kusekon Nosotros
2p Amiamorkon Vosotros /Ustedes
3p Mukiamo Ellos / Ellas
6
CHAIMA Vocabulario Básico
2
“Al tío o tía por parte del padre llaman los sobrinos también como al padre, o madre, yumu, san; pero si es de
parte de madre el ser tíos, la sobrina, llama al tío como suegro yaworu y a la tía watnepürpe” (AYB:43).
7
CHAIMA Vocabulario Básico
Aupiau (Edad)
Aperetasen: Joven
Tunuachen: Adulto, crecido
Pia: Viejo
Piatuma: Vieja
Panas: Mujer joven
Piaripche: Medio viejo
Penato / Penare: Antiguo
Panas
Chawanato: Moderno
Otura chirike aupiau?: ¿Cuántos años tienes? Pia
8
CHAIMA Vocabulario Básico
Amakachin: Peine
Ipü (Cabello
Putpo Enurü (Ojo)
(Cabeza) Panarü (Oreja / Oído)
Petarü
Onarü (Naríz)
(Cara)
Pemür (Cuello)
Mütarü (Boca) Motarü (Hombro)
Yupöton (Brazo Yapörü (Brazo
derecho) izquierdo)
Penechirü Puropü (Pecho)
(Codos)
Yapörü: Brazo (En general)
Maröte (Ombligo) Emia: Dedo
Yemiarü (Mano) Yemiarkur: Dedos de la
Chomurü mano
(Testículos) Yaukirü (Pene) Pütankur: Dedos del pie
Pütawarukarü
(Tobillo)
Pütarü (Pie)
9
CHAIMA Vocabulario Básico
Ipu (Cabello)
Petarü (Mejilla)
Yetasirü (Quijada)
Manatirü (Tetas)
Karamöi (Costilla)
Kuretar (Cintura)
Chari / Chetirü
(Vagina)
Puchurümun
(Pantorrilla)
Intestino: Wetirü
Hígado: Chirere
Lengua: Nuri
Yawan
Corazón: Yawan
Cerebro: Putcha
Riñón: Chepiatpokon (sinón. Ichakuru)
Piel: Pichipu Putcha
Sangre: Mechukuru
Saliva: Yetaku
Orina: Chuko, chuku
Excremento: Wate, watita
10
CHAIMA Vocabulario Básico
Dinero y Cantidades
Reu/Tireu: Dinero
Kopöi: Mucho, mucha
Ikotei: Sobrante
Yepüke: Más que
Onke pan: Dame más.
Tepepöre: Muy caro
Reu
Ipetupra: Gratis (sin paga)
Pichika: Poco, pocos
Tewin chirike/ cheike: Un año, una estrella sis /chichi: día, sol
Tewin nuna: Un mes, o una luna. mamö/ mamüru: tarde
Tewin sis: Un día, un sol. kospai: noche
Sis akta yau: Al salir el sol.
Chawana: Hoy, ahora.
Chichi pöke: Cada día (siempre).
11
CHAIMA Vocabulario Básico
Relámpago: Tawaike
Expresiones relacionadas al clima:
Chawana konopo nase: Hoy llueve
Konopo yarukuru nase: Está nublado
Tenetken nase: hace frío
12
CHAIMA Vocabulario Básico
Tamaño y contextura
13
CHAIMA Vocabulario Básico
Salud y Enfermedades
Katono: Catarro
Oroke: Sarampión
Kirise: Llagas, viruelas.
Kamuka: Verrugas.
Setun: Dolor
Tumai muripche: habla poquito el enfermo.
Tiapche: Con fiebre
Tiapuknene: Afiebrados los de casa.
Sararapi: Escalofrío.
Tukmere: Dolor de cabeza
Piache / Piasan
Turaipe/Toropse: Enfermo
Turai: Enfermedad
Askame: Sano
Chuko: El mal de orina
Tewesiküre: Embarrigado, aventado.
Ekepene: Flaco, sin fuerzas, debilitado.
Atarepnao: Estreñido Turaipe
Tapure: Hinchado.
Yawochi: Hinchazón
Piache: Médico
Yepiti: Medicamento
Yukmere wase: Me duele la cabeza.
Wenitpe wase: Estoy embarazada.
14
CHAIMA Vocabulario Básico
Estados de ánimo
Kanipe: Colérico
Tawan yaküre: Colérico enfurecido.
Tapepche: Cansado
Tatemöse: Cansado de subir.
Manataküran: Se enfureció
Yawospe / ampinke: Celoso, rabioso
Sanir o kanir: Enojar.
Tepüre /Tanchikürene: Lloroso
Teure: Callado.
Charpe: Alegre, contento
Tekene: Triste o callado.
Comidas / Alimentos
Kuataka: Mazamorra
Pöreta: Arepa de maíz seco.
Kachapa: Arepa de maíz tierno Pöreta
Woto: Comida de pescado
Cheku: Caldo
Katcha: Casabe
Kumöi
karina kumöi: Huevo de gallina
Wane, sera, mane: Miel
Frutas
Chepe: Fruta
Onore: Piña Entia
Tupanariaki: Lechosa
Yawara: Plátano
Warapa: Guayaba
Enwineya/Entia/Paruru: Cambur
Yarur: Anón
Onore
Marapa: Jobo
Verduras
Kecharapo / Kachire: Yuca dulce
Watama
Watama: Auyama
Chako: Batata
Samaiwa: Mapuey, ñame
15
CHAIMA Vocabulario Básico
Plantas y árboles
Mös: Caoba
Yekichi: árbol
Upier: Cedro. Otokuate
Kumaka: Ceiba
Waimare: Higuereta.
Amere: Algarrobo
Otokuate: Algodón
Yawara: Palma Corozo / Plátano.
Warakua: Totumo
Yekichi
Kawas: Tabaco
Kasina: Caña amarga, Lata
Upurete: Cacao
Puton: Guaritoto
Meriki: Calabaza
Yauriche: Pira
Karota: Cocuiza Pariaser
Arepaimayen: maíz
Pariaser: Maíz amarillo.
Tiemiser: Maíz blanco
Yurare: Maíz tierno
Ayase: Maíz ciriaco
Kutari: Mangle
Morokoyur: árbol de cupey
Pomöi: Pimentón Pomöi
Cherere: Ají, chirer.
Kicharapo Yuca agria (planta)
Kichere: Yuca agria (raíz)
Kasite, kachite: Yuca dulce
Werena: Paja / Hierba
Wanako: Pasto
Animales
Arácnidos:
Ayawaka: Alacrán
Moyos: Araña Moyos
Insectos:
Avispa: Okoma
16
CHAIMA Vocabulario Básico
Abeja: Imarua
Pegones: Pös
Imarua
Cigarrón: Kaskan
Tábano: Tureki
Cigarra: Wamo
Cucaracha: Yuta Yuta
Chiripa: Pütikir
Hormiga: Pöne, eneki.
Bachaco rojo: Kiyaweki Pöne
Hormiga grande (Tostá): Iraki
Luciérnaga: Kukui
Piojo: piojo, yamö Werewere
Mosca: werewere
Zancudo: Sarke, mazake
Sarke
Mosquito: Nurke
Mosquito pequeñito: Pepur, tapirimo
Mariposa grande: Kamaiwa Kamaiwa
Aves:
Gallina: Karina
Garza: Wakara.
Pájaro: Torono/tonoro Karina
Paloma: Wakua Torono
Gavilán: Aria
Periquito: Pökiri
Periquito: Kirikiri
Loro: Roro
Carpintero: Maraypona
Wakua
Colibrí: Tukus
Lechuza: Yamian
Pipe: pipe Aria
Perdiz: Maukawa
Zamuro: Kurun, warawao
Mamíferos:
Ardita: Iwa
Acure: Wamara Iwa
17
CHAIMA Vocabulario Básico
Conejo: Karpa
Curi: Akure
Cachicamo: Kazkan Karpa
Reptiles, artrópodos
Culebra: Eköi, Ekei
Ciempiés: Kumepe Eköi /Ekei
Caimán: Yarüwe
Cascabel: Tumarwakön
Tragavenado: Eköima.
Ácaros, Parásitos:
Garrapata: konose. Yarüwe
Chivacoa: Kuchiwakoa
18
CHAIMA Vocabulario Básico
Palabras interrogativas
Presente:
Yo soy, estoy: wase, wani
Té eres / estás: Mase
Aquel es / está: Manai, manei
Nosotros somos/estamos: Ketase/ketani
Todos nosotros somos/estamos: Ketatese
Ustedes son/están: Matese/matey
Aquellos son/están: Mati
Este es/está: Nase
Estos son/están: Natese
19
CHAIMA Vocabulario Básico
20
CHAIMA Vocabulario Básico
Adverbios de afirmación y
negación
4
También se utiliza la palabra Ina (acentuada)
para referirse a la salida del sol, equivalente a ená
21
CHAIMA Vocabulario Básico
Himno Nacional
CORO
Gratia teipe chotokon
tapönse nasai
tepsare amnapöi
yupöke tunamachen
I
Ika pa mana prakon
wantori yesen
echit ucharata
mayun kanachire.
Santote yechere
ipöreru itiche
maspan amonete
chakoma yau anechere
III
II Yemarü apötakon
Aremnike tepöküre etü apoto keri
pirao iposemüre Amerika tuime
kamara yakoron tewinina amna nase.
teipano yau takire. Ache uyotoi pe
Atoyakan kapo kakene umayun
Sis Tiospe yunpiar netetoyo nepa
intas susupene etü Karakas wepase
chotokon yewetemü
22
CHAIMA Vocabulario Básico
Padre Nuestro
(Tiochi kuyunkon)
23
CHAIMA Vocabulario Básico
NOTAS GRAMATICALES
Género y Número
No tienen género determinado, son comunes, sólo se les entiende el género, según
el sexo que se les junta. Sólo se varía la voz de la persona.
Kapiaon Kapiaonkon
(lo del cielo) (los del cielo)
Un nombre, junto con los otros elementos que lo puedan acompañar en la frase nominal,
puede desempeñar distintas funciones en la oración:
24
CHAIMA Vocabulario Básico
SUJETO
Tiyapsen menikian . ‘El enfermo duerme’.
OBJETO
Kapü wenase . ‘Veo el Cielo’.
Yesen wenase . ‘Veo a mi señor’.
Topokon warase . ‘Llevo las piedras’.
Use machirü temere wekeremachin . ‘Confesaré todos mis pecados’.
OBJETO INDIRECTO
Amnerü uya areke chene. ‘Lleva esto para tu hijo’.
Arepti uya areke chene . ‘Lleva esto para el muchacho’.
Yesen uya warase chene. ‘Para mi señor (jefe) llevo esto’.
Tiochi maimuru wakaramase Arquímedes uya. ‘Yo le enseñé la palabra de Dios a
Arquímedes’.
Eni yutuase ayesen uya . ‘Yo doy esto a tu señor (jefe)’.
TÉRMINO DE POSPOSICIÓN
Tuna kuwau kanawa mana. ‘La canoa está en el agua’.
POSEEDOR
Ekichi yareterü wenase. ‘Veo la hoja de árbol’.
VOCATIVO
Yesen, amukui pe wase. ‘Señor, yo soy tu siervo’.
Una de las características a las que se debe prestar atención al estudiar los nombres
en chaima y caribano es la distinción entre nombres alienables e inalienables. Mientras
que los alienables pueden aparecer sin posesión, los inalienables aparecen casi siempre
poseídos. Es frecuente la aparición de un sufijo que indica que el nombre está poseído,
siendo el más común el sufijo -rü . La siguiente tabla presenta las formas poseídas el
nombre pata ‘casa, lugar’ ordenadas por persona y número:
25
CHAIMA Vocabulario Básico
Otro prefijo personal t-, con inserción de una vocal si el tema comienza por consonante,
es usado con sentido reflexivo en tercera persona: tereparü ‘su (propia) comida’
Es importante recordar que para el caso de las personas 1s y 2s, en lugar de los prefijos
personales u- y a-, pueden emplearse los pronombres independientes correspondientes
a esas mismas personas, pero nunca ambos a la vez:
LA FRASE POSESIVA
Si la posesión es de tercera persona, singular o plural, si se indica el poseedor
mediante otro nombre, entonces tenemos una frase posesiva. Es importante recordar
que mientras que en español el orden es NOMBRE DEL POSEÍDO + NOMBRE DEL POSEEDOR ‘la
casa de Adanalys’ (la casa= poseído, Adanalys= poseedor), el orden en caribano es el
inverso NOMBRE DEL POSEEDOR + NOMBRE DEL POSEÍDO:
26
CHAIMA Vocabulario Básico
P R O NO M B R ES P ER S O NA L ES
En la siguiente tabla se presentan los pronombres personales en caribano ordenados por
persona y número:
Pronombres personales
1s use ~ ure yo
2s amöre tú
3s möke él, aquél
1+3 amna nosotros
1+2s kuse tú y yo
1+2p kusekon nosotros
2p amiamorkon vosotros
3p mukiamo ellos
27
CHAIMA Vocabulario Básico
Existe en la lengua caribana una distinción que no hay en español entre un nosotros
exclusivo y un nosotros inclusivo. Hemos indicado el nosotros exclusivo con la
abreviatura 1+3, lo cual quiere decir que incluye el hablante y tercera(s) persona(s),
pero que excluye el oyente, esto es, ‘nosotros sin ti’. Por su parte, hemos indicado el
nosotros inclusivo con la abreviatura 1+2, lo cual quiere decir que sí se incluye el oyente,
esto es, ‘nosotros contigo’. Adicionalmente, se puede distinguir una forma inclusiva que
significa ‘nosotros dos = tú y yo’, y otra forma inclusiva con sufijo plural – k o n que
significa ‘nosotros todos’.
PREFIJOS PERSONALES
Los pronombres personales pueden aparecer con dichas formas plenas o en forma de
prefijos personales, aunque no todas las personas y números tienen una forma
independiente de prefijo. En ese caso, los mismos pronombres plenos desempeñan la
función pronominal.
Estos prefijos personales son de suma importancia, porque se utilizan con tres clases
de palabras: nombres (N), verbos (V) y posposiciones (P). En la siguiente tabla se
presentan los prefijos personales arreglados por persona y número:
Prefijos personales
1s u-~Ø-
2s a- ~ e- ~ o-
3s i-
3s möke
1+3 amna
1+2 k(u)-N/V/P-kon
28
CHAIMA Vocabulario Básico
2p a-N/V/P-kon
3p i-N/V/P-kon
3p mukiamo
Aquí es necesario enfatizar una distinción que se hace en las terceras personas. Si se
menciona por primera vez, se usan las formas plenas möke y mukiamo , pero si ya se ha
mencionado antes, se usarán las formas con i-.
DEMOSTRATIVOS
Los demostrativos, al igual que en español, puede usarse como pronombres si
aparecen solos, o como determinantes de un nombre al que precedan. Aquí se da una
distinción entre cercanía o lejanía del hablante, y entre animado e inanimado. Téngase
en cuenta que la diferencia entre animado e inanimado no se corresponde con el género
en español:
Demostrativos
SINGULAR PLURAL
ANIMADO mese ~ meche mesamo ~ mechamo
CERCANO
INANIMADO eni(re) ~ cheni(re) enikon ~ enkon
ANIMADO möke(re) ~ möki(re) mukiamo
LEJANO INANIMADO möni(re) mönikon ~ mönkon
Como en español hay tres zonas deícticas (distancias), mientras que en caribano, al igual
que el inglés, hay sólo dos zonas deícticas, las traducciones de estos demostrativos
serán así: CERCANOS SINGULAR: este, esta, esto. CERCANOS PLURAL: estos, estas.
LEJANOS SINGULAR: ese, esa, eso, esos, esas, aquel, aquella. LEJANOS PLURAL: aquellos,
aquellas.
29
CHAIMA Vocabulario Básico
Meche Santa María waraito enpotupün . ‘Esta Santa María no conoció varón’.
¿Eneke temere enkon narei? ‘¿Quién hizo todas estas cosas?’
¿Eneke möke tuponken? ‘¿Quién es ese criollo?’
Eni Santo Sacramento, ¿etü ka esket möni? ‘Este S. S., ¿qué cosa es eso?’
¿Auto yake masaposman ka eni chirike yau? ‘¿Has reñido con otro en este año?’
¿Anestan ka eni chirike yau? ‘¿Te has emborrachado este año?’
¿Eneke mukirü cheni ropa? ‘¿De quién es esta ropa?’
Amöre memenpai möke werichi. ‘Tú te robaste aquella mujer’.
Paradigma de posposiciones
1s u-yake ‘conmigo’
2s a-yake ‘contigo’
3s i-yake ‘con él’
3s möke yake ‘con él’
1+3 amna yake ‘con nosotros’
1+2 ku-yake-kon ‘con nosotros’
2p a-yake-kon ‘con vosotros’
3p i-yake-kon ‘con ellos’
3p mukiamo yake ‘con ellos’
30
CHAIMA Vocabulario Básico
31
CHAIMA Vocabulario Básico
Manata mana tapukase Adarcys uya. ‘La puerta fue abierta por Adarcys’.
Amna uya auyare tiriche mana. ‘ Tu voluntad es hecha por nosotros’.
32
CHAIMA Vocabulario Básico
33
CHAIMA Vocabulario Básico
MEDIDAS
(adaptación fonológica)
Kirometüro kilómetro km
Metüro metro m
Sentimetüro centímetro sm
Mirimetüro milímetro mm
Tesimetüro decímetro tm
Ektoritüro hectolitro el
Ritüro litro r
Tesiritüro decilitro tr
Sentiritüro centilitro sr
Miriritüro mililitro mr
34
CHAIMA Vocabulario Básico
Léxico
Caribano-Español
35
CHAIMA Vocabulario Básico
A-a
36
CHAIMA Vocabulario Básico
anonopü vt. enjugar. pres. wanonopiase, aporu vt. cavar. Napotou. Caven ellos. pres.
manonopiase; imp. anonopke; pp. tanonopse. wapoyase, mapoyase; pp. tapose.
anontono nom. gobernador. aporu vt. moler. pres. wapoyase, mapoyase; imp.
anonuru vt. mandar, gobernar. pres. wanonuase, apoke, kasapoi; pp. tapose.
manonuase; pp. tanonse. aposmarü vt. regañar. pres. waposmase,
anopürü vt. secar al sol. pres. wanopiase; imp. maposmase; imp. aposmake; pp. taposmase.
ananopke. apoto nom. fuego, hoguera.
anoye adv. a media noche. apotoru vt. sentar (a otro). pres. wapotase,
aparakarü vt. apartar. pres. waparakase, mapotase; imp. apotoke; pp. tapotose.
maparakase; pp. taparakase. apterü vt. techar. pres. waptase, maptase; pp.
apaskarü vt. matar. pres. wapaskase, mapaskase; taptese.
imp. apaskake. apterü vt. cobijar casa. pres. waptase, maptase;
apatakarü vi. salir, nacer. ¿Chawana pp. taptese.
apatakarü pöke espai amöre mana? ¿Tú aptetopo nom. cobija.
tienes ganas de salir ahora? Pipo patarü poi apukarü vt. abrir. pres. wapukase, mapukase;
wapatakase. Yo salí de la casa de Pipo. pres. imp. apukake; pp. tapukase.
wapatakase, mapatakase, manapatakan; imp. arachin nom. miedo. Möni potai arachin pra
awapatakake; pp. tawapatakase (Ure wase enekeremake amachirü Tiochi apokasetpe.
tawapatakase 'Yo nací'). Por eso, sin miedo, confiesa tus pecados para
apatayon nom. el de tu casa. apatayonkon 'los de que Dios te perdone.
tu casa'. arakukarü vt. quitar. pres. warakukase,
apchamarü vt. pisar (con los pies). pres. marakukase; pp. tarakukase.
wapchamase, mapchamase; pp. tapchamase. aramuktarü vi. sudar. pres. yaramuktase,
apchamatopo nom. piso. ayaramuktase; pp. taramktase.
apepkarü vt. prestar. pres. wapepkase; pp. arepti nom. mancebo.
tapepkase. arerü vt. llevar. Kareke Karaka pona. Llévame
apepnarü vi. respirar. pres. wapepnase, hasta Caracas. Tuna yarerü pöke wase. Estoy
mapepnase. llevando agua. pres. warase, marase; imp. areke;
apepnarü vt. bajar algo; abajar. pres. wapepnase; pp. tarese.
imp. anapepnake; pp. tapepnase. arere adv. en verdad, ciertamente.
aperepterü vt. fortalecer. pres. wapereptase, arere adv. de verdad.
mapereptase; imp. aperepteke. arimarü vt. enviar. Pipo marimai Karaka pona.
apiakarü vt. talar. Tewin ekichi teperusen Tú enviaste a Pipo a Caracas. Karimake
wapiakase. Talé un árbol fructificado. pres. Karipe taka. Envíame a Caripe. pres.
wapiakase, mapiakase; imp. anapiakake; pp. warimase, marimase; imp. arimake, karimake
tapiakase. 'envíame', kasarimai 'no envíes'; pp. tarimase.
apikirü vt. talar. pres. wapiakase, mapiakase; arimnaparü vt. forzar. pres. warimnapase,
imp. apiakake; pp. tapiakase. marimnapase.
apkarü vt. afeitar. pres. wapkase; imp. apkake, arinte nom. hambre. pos. arinterü, ayarinterü.
kapkake 'aféitame' aripterü vt. cambiar, trocar. pres. wariptase.
apkatono nom. barbero, afeitador. ariskarü vt. distribuir, repartir. pres. wariskase,
apönarü vi. saltar, abalanzarse. pres. yapönase, mariskase; imp. aritkake; pp. tariskase.
ayapönase. ariwokuru vt. azotar. pres. wariwokiase,
apoikarü vt. apartar. Tapoikase wase, tapoikase mariwokiase; imp. ariwokke, kesariwokui; pp.
mase. Yo soy apartado, tú eres apartado. pres. tariwokse.
wapoikase, mapoikase; imp. apoikake; pp. arkarü vt. derramar, verter. pres. warkase,
tapoikase. markase.
apokomürü vt. mancar. pres. wapokomiase, as- ~ es- ~ os- pref. Prefijo intransitivizador.
mapokomiase; pp. tapokonse.
asakapün nom. crudo.
37
CHAIMA Vocabulario Básico
asakarü vt. cocinar, cocer. pres. wasakase, asawenepkarü vt. trabajar. pres.
masakase. wasawenepkase, masawenepkase.
asake cuan. dos. asna vi. andar, caminar. pres. yasnase, ayasnase.
asake chopona cuan. siete. asorowau cuan. tres. Temere kusekon
asake choto cuan. cuarenta. asorowau kurusu ketiten. Todos nosotros
asake peta cuan. doce. hagamos tres cruces. Asorowau choto yakerü
wasaposmase. Yo he peleado con tres personas.
asake peta yotoi cuan. diecisiete.
asorowau chopona cuan. ocho.
asakparü vt. beber. pres. wasakpase, masakpase;
imp. asakpake, katasakpai; pp. tasakpase. asorowau peta cuan. trece.
asamokarü vi. peinarse. Wasamokase chichi asorowau peta yotoi cuan. dieciocho.
pöke. Yo me peino todos los días. pres. atakirü vi. pelear. pres. watakiase, matakiase; pp.
wasamokase, masamokase; imp. asamokake; pp. tatakse.
tasamokase. atakirimarü vi. mecerse. pres. watakirimase,
asamoru vi. llorar. pres. wasamoyase, matakirimase; imp. atakirimake.
masamoyase; imp. asamoke, katasamui. atamereparü vi. pelear. pres. watamerepase;
asanonopürü vi. enjugarse. pres. wasanopiase, imp.
masanopiase. atamerepake, katamerepai
asanopirü vi. enjugarse. pres. wasanopiase, atamokuru vi. enredarse. pres. watamokuase,
masanopiase. matamokuase.
asaparü vi. alegrarse. pres. wasapase, masapase, atawai nom. moriche.
manasapan; imp. asapake, katasapai atere adv. quizás, acaso. ¿Atere mo ka nan choto
asaparakarü vi. apartarse. pres. wasaparakase, tipiskasen chekeremarü potai imachirü? ¿Acaso
masaparakase. hay alguna persona castigada por haber dicho sus
asaperepterü vi. fortalecerse. pres. pecados?
wasapereptase, masapereptase; imp. atikarü vt. acabar. pres. watikase, matikase.
asaperepteke. atkarü vi. volver. pres. watkase; imp. ayatkake.
asapoikarü vi. apartarse. pres. wasapoikase, atono nom. tos, catarro.
masapoikase; imp. asapoikake; pp. atumarü vt. calentar. Chene woto paru
tawasapoikase. atumake.
asapokomürü vi. mancarse. pres. Calienta este caldo de pescado. pres. watumase,
wasapokomiase; pp. tasapokonse. matumase; imp. atumake; pp. tatumase.
asaposmarü vi. pelearse, reñir. Otuwa choto aturoru vt. secar. pres. waturase.
yake masaposman? - Tewin yake kene auto nom. otro, alguno. ¿Auto werichi yakerü
wasaposmase. ¿Con cuántas personas has mosokuan ka eni chirike yau ka? ¿Has tenido
reñido? - Con una solamente he reñido. pres. acceso con alguna mujer este año?
wasaposmase, masapomase; pp. tawasaposmase. auto yau locu. otra vez. Utepai wase Karaka
asapotoru vi. sentarse. Masapotase unotau. Tú taka
estás sentado junto a mí. pres. wasapotase, auto yau. Yo quiero ir a Caracas otra vez.
masapotase; imp. asapotoke; pp. t(aw)asapotose. auyama nom. auyama, calabaza.
asarai posp. igual. awa nom. cordel, cuerda.
asaran wetu locu. media noche. ayamaka nom. iguana.
asarimnaparü vi. forzar. pres. wasarimnapase. ayamo nom. piojo (de cabeza).
asatikarü vi. acabarse. pres. wasatikase, ayase nom. maíz. Ayase yemenparü maspan
masatikase. möni.
asatonopterü vi. acatarrarse, engriparse. pres. Hurtar maíz es malo.
wasatonoptase. ayekarü vt. freír. Enaptateke woto tayekasen.
asatumarü vi. calentarse. pres. wasatumase, Vayan a comer pescado frito. pres. wayekase,
masatumase; imp. asatumake; pp. tasatumase. mayekase; imp. ayekake; pp. tayekase.
38
CHAIMA Vocabulario Básico
ayekatopo nom. sartén, caldera, freidero. chimürü vt. atar. pres. ichimiase, müchimiase;
ayuru vt. tostar. pres. wayuwase, mayuwase. pp.
tichinse.
Ch - ch -chin ~ -chun suf. Sufijo de futuro. Chawana
ch- ~ i-y- pref. Prefijo de tercera persona objeto. apokachin kesenkon Tiochi. Ahora te perdonará
chakatarü nom. valle. Dios nuestro Señor.
chakau nom. arena. chinkarü vt. desatar. pres. ichinkase,
chakono nom. otro. müchinkase;
chaku nom. batata. Chaku uyereman. La batata imp. enchinkake; pp. tichinkase.
me chipata nom. hilo, hebra.
ha llenado. chirike nom. estrella, año. ¿Apachirü yakerü ka
chamai nom. mellizo. chamaiton 'mellizos'. masaposman eni chirike yau? ¿Has reñido con tu
charachin nom. vergüenza, pena. mujer este año?
charawera nom. calzón, pantalón. chirike pöke nom. todos los años. ¿Apachirü
yakerü ka masaposman eni chirike yau? ¿Has
charpe adv. muchos, abundante. reñido con tu mujer este año?
chawana adv. ahora. Chawana apokachin chokori nom. maíz verde, no maduro.
kesenkon
Tiochi. Ahora te perdonará Dios nuestro Señor. choroko nom. mudo.
chawanare adv. hoy. choto nom. indio, hombre, gente. ¿Otuwa choto
yakerü masaposman? ¿Con cuántas personas has
chawanaroto nom. el de ahora. reñido?
chawanato nom. moderno. chotokon patarü locu. pueblo.
chayo nom. cuerda. chuku nom. orina, meados.
116 chuparari nom. oro.
chene pron. este. Yesen uya warase chene. Para chupare nom. pez raya.
mi
señor llevo esto. chuta nom. pelota.
chepra posp. cerca de. E-e
chere adv. ahora. echeke vc. sean ustedes; estén ustedes.
cherkui adv. bobo, tonto, ignorante. echepterü vi. reposar. pres. wecheptase.
chichano nom. días. Amna yereparü temere echeunopürü vi. reírse. pres. wecheunopiase.
chichano amna uya otko chawana. El pan nuestro echewarekarü vi. olvidarse. pres.
de todos los días, danos hoy. wechewarekase.
chichi nom. sol, día. ¿Otuwa chichi utene echirü vi. estar, ser. pres. ver TABLA.
Marakaipo poi Kaiwa taka nani? ¿Cuántos días echisnopürü vi. avergonzarse. pres.
son para ir desde Maracaibo hasta Caigua?
wechisnopiase.
chichkon 'días'.
echitakuroru vi. rociarse. pres. echitakurase.
chichi akta pra locu. antes de salir el sol.
echitarü vt. preguntar. pres. wechitase,
chichi akta yau locu. al salir el sol, al amanecer. mechitase;
Tuna kuwaka utepai wase chichi akta yau Yo imp. echitake, echitata 'anda a preguntar'
quiero ir al río al salir el sol.
einchopo nom. vaso, bebedero.
chichi emu pra locu. antes de ponerse el sol.
einei nom. bebedor.
chichi kospai yakerü locu. día y noche.
eipirü vi. bañarse. pres. weipiase, meipiase; pp.
chichi pöke locu. cada día. teipche.
chichi wenarü locu. occidente, oeste. eirü vt. beber. ¿Tuna eirü pöke espai amöre
chichimuru nom. humo. mana?
chikipe adv. alegre. ¿Tienes ganas de beber agua? pres. weyase,
chimno nom. estiércol. meyase;
imp. einke; pp. teinche.
39
CHAIMA Vocabulario Básico
ekaknarü vt. empujar. pres. wekaknase, emünarü vi. pararse. pres. yemünase,
mekaknase. ayemünase; pp.
ekaknarü vi. correr. pres. yekaknase, ayekanase, temünase.
menekaknase; imp. ayekaknake; pp. tekaknase. empoi nom. huevo.
ekaretarü vt. contar, relatar. ¿Etü nekaretan? empüskano nom. fácil.
¿Qué empurmamirü vi. desvanecerse. pres.
se cuenta? (¿Qué hay de nuevo?). pres. wekaretase, wempurmamiase, mempurmamiase; pp.
mekaretase. tempurmanse.
ekatomoru vt. vencer. pres. wekatomoyase, emputmakarü vt. desengañar. pres.
mekatomoyase. wemputmakase.
ekemarü vt. ablandar. pres. wekemase; imp. emputmarü vt. engañar. pres. wemputmase,
enekemake; pp. tekemase. memputmase; imp. emputmake; pp. temputmase.
ekepe nom. difunto. ekepeton 'difuntos'. emputmatono nom. engañador, mentiroso.
ekere nom. tigre. Ekere iwase. Maté al tigre. emürü vi. entrar. pres. wemiase; imp. ayenke.
ekeremarü vt. mostrar, relatar, contar. Taware emütere ~ emtere nom. vez.
etateke Tiochi maimuru, auyakon wekeremachin enakarü vt. quitar por fuerza. pres. wenakase,
chawana. Oíd con cuidado la palabra de Dios que menakase; imp. enenakake; pp. tenakase.
ahora os enseñaré. pres. wekeremase, mekeremase;
imp. (en)ekeremake; pp. tekeremase. enapnei nom. comensal.
ekerematono nom. mensajero. enapürü vt. comer. Enaptateke. Vayan a comer.
¿Chawana enapürü pöke espai amöre mana?
ekesmarü vt. amasar. pres. yekesmase. ¿Tienes ganas de comer ahora? pres. wenapiase,
ekichi nom. árbol, palo. menapiase; imp. enapke; pp. tenapse.
ekna nom. animal. enaptekepün nom. goloso.
ekpönipirü vt. clavar. pres. wekpönipiase; pp. enaptopo nom. comedor.
tekpönipche. enapu nom. guayuco de varón, interiores.
ekukarü vt. ordeñar. pres. wekukase, mekukase; enarü vi. caer, nacer. pres. wenase, menase; imp.
imp. eyenake.
ekukake, kesekukai; pp. tekukase.
enaskarü vt. espantar. pres. wenaskase,
ekuru nom. jugo. Ekupra mana. No tiene jugo. menaskase;
pos. imp. enaskake; pp. tenaskase.
yekuru.
eneka adv. así.
ekuru vt. fornicar. pres. wekuase, mekuase.
enepnei nom. traedor.
117
enepürü vt. traer. Ipanarü pöke mukura
emanerü vt. subir algo; encaramar. pres. enepke.
wemanase, Trae la jarra por el asa. pres. wenepiase, menepiase;
memanase; imp. emaneke. imp. enepke; pp. tenepse.
ememparü vt. robar, hurtar. Amöre memempai enepterü vt. bajar. pres. weneptase, meneptase;
möke werichi. Tú te robaste aquella mujer. pres.
imp.
wemempase; imp. emempake; pp. temempase.
enepteke, keneptei; pp. teneptese.
emempatono nom. ladrón. enerü vt. ver, mirar. Enepai pra wase. No tengo
emerü vi. hartase. pres. yemease, ayemease; imp. ganas de mirar. Yesen wenase. Veo a mi señor.
ayemeke. pres. weneyase, meneyase; imp. eneke, keneke,
emere adv. luego. kenei
emia cherkui locu. mano izquierda. eni pron. este, esto. Eni naranjoton manpe nase.
emia cherpano locu. mano derecha. Estos naranjos son buenos. ¿Auto yakerü
emia temere cuan. diez. masaposman ka eni chirike yau? ¿Peleaste con
otro este año?
emiaputpö nom. uña.
eni chirike yau locu. este año. Apachirü
emiatone cuan. cinco. yakerü ka
40
CHAIMA Vocabulario Básico
masaposman eni chirike yau? ¿Has reñido con tu mepestakase; pp. t(iw)epestakase.
mujer este año? epiasarü vt. peinar. pres. wepiasase, mepiasase;
eni ponatiche posp. hasta allá. pp.
enikon pron. estos. tepiasase.
enima nom. mochila. epipterü vt. curar. pres. yepiptase, mepiptase;
enkon pron. estos. imp.
enokuru vt. enviar. pres. yenokuase, ayenokuase; 118
imp. enoko; pp. tenokse. epipteke; pp. tepiptese.
ente re adv. por aquí. epiricharü vi. florecer. pres. wepirichase.
epakatirü vt. pedir. pres. wepakasache; imp. epkarü vt. apagar (fuego). pres. wepkase.
enepakatke. epümarü vt. otorgar. pres. wepümase.
epamürü vt. besar. pres. wepamiase, mepamiase; eposnoparü vt. oler. pres. weposnopase.
pp. eppatono nom. médico.
tepanse. epürü vi. venir. Mepiase Marakaipo poi. Tú
epapün nom. fácil. vienes
eparü vt. enseñar. pres. wepase, mepase, de Maracaibo. pres. wepiase, mepiase; pp. tewepse.
menepase; epterü vi. bajarse. pres. weptase, ayeptase; imp.
pp. tepase. ayepteke, keptei; pp. tiweptese.
epatono nom. maestro, enseñador. Chawana eputarü vt. engordar. pres. weputase, meputase;
taware pp.
etateke epatono maimuru auyakon. Ahora teputase.
escuchen atentamente las palabras del maestro para eramarü vi. volver de otra parte. pres. weramase,
ustedes. meramase.
epatpuru nom. enseñanza. erepa nom. comida, maíz. Chawanare
epekarü vt. coger fruta. pres. wepekase; imp. kereparükon
epekake. onke. Ahora danos nuestro alimento. pos.
epemarü vt. comprar. pres. wepemase, uyereparü, ayereparü.
mepemase; erepare adv. rápido, rápidamente, de prisa, listo,
imp. epemake; pp. tepemase. presto.
epematopo nom. tienda, comercio. erepnarü vt. olvidar. pres. yerepnase; imp.
epenopürü vt. auyentar, hacer huir. pres. erepnake;
wepenopiase, mepenopiase; pp. tepenopse. pp. terepnase.
epepterü vt. vender, pagar, comprar. Epeptenei erine nom. olla.
pe eromürü vt. meter. pres. weromiase, meromiase;
ure wase. Yo soy cajero. pres. wepeptase, imp.
mepeptase; imp. epepteke. eronke; pp. teronse.
epeptetono nom. comerciante, vendedor. erukuru vt. tocar instrumento. pres. werukuase,
epeptetopo nom. tienda. merukuase; pp. terukse-.
eperü vi. huir. pres. wepeyase, mepeyase, erukuwatono nom. músico, tocador de
menepeyan; instrumento.
imp. epeke; pp. tewepese ~ tepese. esekarü vt. morder. Pero uyechekan. El perro me
eperopürü vt. vigilar. pres. uperopiase, mordió. pres. yesekase, mesekase; imp. esekake,
meperopiase; kesekai; pp. tesekase.
pp. teperopse. eseketanopürü vt. cansar a otro. pres.
eperu nom. fruta. weseketanopiase, meseketanopiase.
eperucharü vi. fructificar. pres. weperuchase; eseketarü vi. cansarse. pres. weseketase,
pp. meseketase;
teperuse. pp. tuweseketase.
epestakarü vt. hervir. pres. wepestakase,
41
CHAIMA Vocabulario Básico
eseketarü vi. cansarse. pres. weseketase, esipiarü vi. bañarse. pres. wesipiase, mesipiase;
meseketase. imp.
esema nom. camino. eipke; pp. teipse.
esemanerü vi. subirse. pres. wesemanase; imp. eske vc. sé tú, está tú. Ipune eske apapörü, ipune
esemaneke; pp. tesemanese. asan eske. Ama a tu padre, ama a tu madre.
esemaptenei nom. guía, guiador. eskirimarü vt. asar. pres. eskirimase; imp.
esemiaterü vi. lavarse las manos. ¿Mesemiatan eskirimake; pp. teskirimase.
ka? esmenemürü vt. aborrecer. Kurepün
¿Te has lavado las manos? pres. wesemiatase, esmenenke,
mesemiatase; pp. tesemiatese. pokmane awechetpe. Aborrece lo malo para que
esemnopürü vi. reír. pres. wesemnopiase; pp. seas bueno. Choto tawarono mesmenan möni
tesemnpse. iworokiamo maimurü. El hombre sabio desprecia
esa palabra del demonio. pres. wesmenemiase,
esemputmakarü vi. desengañarse. pres. wesmenemiase; pp. tesmenense.
wesemputmakase, mesemputmakase; pp.
tesemputmakase. esmenerü vt. despreciar, menospreciar,
aborrecer.
esenaskarü vi. espantarse. pres. wesenaskase, pres. wesmenase, mesmenase; imp. esmenenke; pp.
mesenaskase; pp. tesenaskase. tesmenese.
eseneporu vi. llegar. pres. wesenepase; pp. etü pron. qué.
tesenepose.
etü ka nan locu. qué hay.
eseparü vi. enseñarse, aprender. pres. wesepase,
mesepase; imp. esepake, ketesepai; pp. tesepase. etü kama locu. cómo.
esepatono nom. alumno, discípulo, aprendiz. etü ke locu. dónde.
Möke etü komo pöke locu. de qué (asunto), con qué
esepatono tawarono pe kopoi mana. Este (instrumento).
estudiante es muy inteligente. etü pöke locu. por qué.
esepatopo nom. escuela. etü potai locu. por amor de qué.
eseporeriporu vi. arrodillarse. pres. etü yau locu. cuándo, dónde.
weseporeripase; etakipirü vt. callar. pres. wetakipiase,
imp. eseporeripoke. metakipiase;
esepterü vt. nombrar, poner nombre, bautizar. imp. etakipke; pp. tetakipse.
pres. etaktarü vt. escupir. pres. wetaktase, metaktase;
weseptase meseptase; imp. esepteke; pp. teseptese. imp.
eseputarü vi. engordar. pres. weseputase, 119
meseputase; pp. teseputase. etaktake; pp. tetaktase.
eserepürü vi. arrepentirse. pres. weserepiase, etaku nom. saliva.
meserepiase; imp. aweserepke; pp. teserepse. etanei nom. entendedor.
esesekarü vi. morderse uno mismo. pres. etapakirü vt. abatir. pres. wetapakiase,
wesesekase; metapakiase;
imp. esesekake; pp. tesesekase. pp. tetapakse.
esesepterü vi. nombrarse, ponerse nombre. pres. etaporu vt. declarar. pres. wetapase; imp.
weseseptase; imp. esesepteke; pp. teseseptese. etapoke.
esetarukuru vi. rascarse. pres. wesetarukuase; etarü vt. oír. Tiochi maimuru etake. Oye la
imp. palabra
esetaruko de Dios. ¿Metan ka? ¿Oíste? Pena metatese
esetupkarü vi. defenderse. pres. wesetupkase, Tiochi temere inei pe mana. Antes ustedes han
mesetupkase; pp. tesetupkase. oído que Dios es el hacedor de todo. pres. wetase,
esewarekarü vi. olvidarse. pres. wesewarekase; metase; pp. tetase.
pp. ete adv. dónde.
tesewarekase. etema adv. por dónde.
42
CHAIMA Vocabulario Básico
43
CHAIMA Vocabulario Básico
44
CHAIMA Vocabulario Básico
45
CHAIMA Vocabulario Básico
machirü nom. pecado. Chawana wekeremachin may- pref. Prefijo de tercera persona. Tuna
ure kuwaka
machirü temere. Ahora confesaré todos mis mayapönan. Al agua se abalanzó.
pecados. mayumparü vt. hablar. pres. imayumpase,
maikonpö interj. vamos. amayumpase; imp. imayumpake, kesmayumpai 'no
maimu nom. habla, palabra. Taware etateke hables'; pp. timayumpase.
Tiochi mayun nom. habla, lenguaje, conversación. pos.
maimuru. Oíd con cuidado la palabra de Dios. maimuru.
maimuru. mayunpün nom. mudo.
makanei nom. mecánico, arreglador. mechukuru nom. sangre. pos. mechukuru,
makuru nom. hermana mayor. makuru, amakuru, amechukuru, imechukuru.
imakuru. menekarü vt. escoger. pres. imenekase; pp.
mana vc. es, está. Use yemarü pe pra mana timenekase.
möke. menemenepe nom. arcoíris.
Ése no es mi pariente. menukarü vt. pintar, escribir. Menukarü pöke
manare nom. cernidor. ure
manatü nom. teta, pecho. pos. umanatürü. wase munukatopo po choto maimuru yau. Yo
manata nom. puerta, ventana. Manata mana estoy escribiendo en el pizarrón en cumanagoto.
122 pres. imenukase; imp. imenukake 'píntalo'; pp.
tapukase Kaiwa uya. La puerta fue abierta por timenukase/.
Caigua. mererü vt. raya, escribir. pres. imerase; imp.
manemuru vi. bailar. imp. amanenke; pp. imereke.
tumanense. meru nom. trueno.
manerü vi. bailar. pres. manase, amanase, mesamo pron. estos.
münmanen. mese pron. este. Mese Santa María waraito
mani nom. cera. empotupün. Esta Santa María no conoció varón.
manpe adv. bueno, bien. Mese amna panemo pe pra mana. Éste no es
como nosotros.
manterü vt. recoger. pres. imantase, mumantase;
pp. timantese. metan ka locu. ¿Oíste?
mapan nom. bueno. metarü vt. enfriar. pres. metase; imp. enmetake.
marike nom. frijoles. mewechi nom. pez robalo/róbalo.
mariya nom. cuchillo. ¿Mariya mepeman ka? - meye adv. allí. Meye mana yuspe kanikani. Allí
Epema pra wase. ¿Compraste cuchillo? – No hay cuatro chinchorros. Meye time mana romone.
compré. Allí no hay enfermedad.
masaki nom. semilla. pos. masakirü. meyeno nom. los de alla.
masato nom. bebida de cazabe. meyeroto nom. el de allí.
mase vic. eres, estás. Tiochi kuyumukon, kapü mikirü vt. rallar (yuca). pres. imikiase; imp.
yau mase. Dios Nuestro Padre, tú estás en el Cielo. mikke; pp. timikse.
maspan nom. malo. miko nom. niño.
maspe nom. malo. mitkarü vt. desarraigar. pres. imitkase,
mümitkase; pp. timitkase.
mastarü vi. pecar. pres. mastase; pp. tumastase.
miya adv. allá.
matawari nom. guabina.
miyare adv. por allá.
matirü nom. teta, leche. amatirü, imatirü.
miyase adv. malo (de salud).
matirü nom. ubre, teta. pos. matirü, amatirü,
imatirü. möke pron. ese, aquel, él, ella. Use yemarü pe
pra mana möke. Ésa no era mi pariente. Möke uya
matirü poturu nom. pezón. mariya warese. Yo le llevo cuchillo a él. Möke
matituru nom. cuerda/cinta de la barriga, yepoike mampe amöre mase. Tú eres mejor que
cinturón. él.
46
CHAIMA Vocabulario Básico
möni pron. ese, eso, aquel, aquello. Möni potai -ne suf. Sufijo nominalizador.
enekeremake amachirü. Por causa de eso, -ne suf. Sufijo de agente.
confiesa tus pecados. Emenpane maspan möni. -ne suf. Sufijo de aumentativo. Teipanone Pipo.
Robar es malo. Pipo es muy fuerte.
möni neka locu. así, de ese modo. nechi vc. sea, esté.
möni taka/pona loc. hacia allá. -nei suf. Sufijo de agente.
möni yau locu. entonces. neka posp. así (como).
mo adv. allí. Mo pöre wase. Ahí estaba yo. -nenan suf. Sufijo de agente plural.
moromarü vt. creer. pres. imoromase; pp. nesmarü vt. salar. pres. inesmase, münesmase;
timoromase. imp. inesmake; pp. tinesmase.
moron nom. dolor. nestarü vi. emborracharse, embriagarse. pres.
moronarü vi. adolecer, tener dolor. pres. nestase, anestase.
moronase, amoronase. nirü nom. semilla.
moroto nom. el de allí. nomo adv. abajo.
motarü nom. hombro. pos. motarü, amotarü, nono nom. tierra.
imotarü.
notau posp. junto a. ¡Asapotoke unotau!
müre nom. hijo. ¡Siéntate junto a mí!
mürepün nom. estéril. notu nom. abuela. pos. unotu, anotu.
mütarü nom. boca. pos. umtarü, amtarü, imtarü. nuno nom. luna, mes.
mukiamo pron. esos, aquellos, ellos. Akipü pra nuno emu pra locu. antes de ponerse la luna.
mateu mukiamo. Ellos no murieron.
nuno pöke locu. cada mes.
mukirü nom. cosa, objeto, propiedad. Pokmene
mana amukirü komputatora. Es muy buena tu nuri nom. lengua. pos. unuri, anuri.
computadora.
mukui nom. siervo, sirviente. Yesen, amukui pe O-o
wase. Señor, soy tu siervo. ochukatopo nom. urinario.
mukura nom. tinaja. Ipanarü pöke mukura ochuktarü vi. orinar. Chawana ochuktarü pöke
enepke. Trae la jarra por el asa. espai ure wase. Ahora yo tengo ganas de orinar.
munukrotono nom. pintor. pres. wochuktase; imp. ochuktake; pp. tochuktase.
mupo posp. a cuestas. ¡Amupo wototon areke! okiyasiparü vt. embriagar. pres. okiyasipase;
¡Lleva los pescados a cuestas! Amupo kareke. imp. okiyasipake.
Llévame a cuestas (tuyas). okiyasitarü vi. embriagarse. pres. okiyasitase;
mureke nom. rata. imp. okiyasitake.
okoi nom. culebra, serpiente.
N-n okokomarü vt. moler. pres. okokomase,
n- pref. Prefijo nominalizador de objeto. mokokomase; imp. okokomake; pp. tokokomase.
n- pref. Prefijo nominalizador de objeto. okope adv. enfermo.
n- pref. Prefijo de tercera persona. okurepe adv. enfermo.
-n suf. Sufijo de irreal. okuyuptarü vi. cogear. pres. wokuyuptase,
mokuyuptase, monokuyuptan.
nani vc. es, está.
omopün nom. capón.
nanontopo nom. mandamiento, orden.
omoru nom. testículos.
nanonuru nom. ley.
omukarü vt. castrar. pres. womukase.
naranjo nom. naranjo.
onamürü vt. esconder, encubrir, enterrar. pres.
narirü vi. ahogarse en agua. pres. nariase. wonamiase, monamiase; imp. onanke; pp. tonanse.
nase vc. es, está. onke vc. da (imperativo de dar). Chawanare
natirü nom. huerta, heredad. pos. natirü, anatirü, kereparükon onke. Danos hoy nuestro alimento.
inatirü.
47
CHAIMA Vocabulario Básico
onoptono nom. labriego, campesino, agricultor. pakarü vi. despertar. pres. upakase; imp. apakake,
onukuru vi. subir. pres. wonukuase, monukuase; kapakai; pp. tupakase.
imp. pamü nom. sal.
ayenuke, kenukui panampe adv. sordo. Kepatonokon panampe
oporu vt. encontrar, hallar. Kunari puriyai ekere mateu. Nuestros maestros son sordos.
wopowase. En las cabeceras del Unare encontré un panamürü vt. enamorar. pres. ipanamiase,
tigre. pres. wopowase, mopowase; imp. opoke; pp. mupanamiase; pp. tipananse.
topose. panapamne nom. tristeza.
opoye cuan. muchos. panapamürü vi. entristecerse, afligirse. pres.
oropi nom. lagartija. panapamiase, apanapamiase, münpanapamian; imp.
oropürü vi. morir. Jesusu kurusu pöke noropüi. apanapanke; pp. tipanapanse.
Jesús murió en la cruz. Turopürü pöke möke. Está panapo posp. junto a.
muriendo aquél. pres. uropiase, aropiase; imp. panarü nom. oreja, asa. Ipanarü pöke mukura
oropke; pp. toropse. enepke. Trae la jarra por el asa. pos. upanarü,
ororo nom. sapo. apanarü, ipanarü.
orukarü vt. sacar. pres. worukase, morukase; paneme posp. como. Choto apanemekon wase
imp. orukake; pp. torukase. ure. Yo soy hombre como ustedes.
oruko nom. gusano. papörü nom. padre. Ipune eske apapörü, ipune
osmayumparü vi. hablarse uno mismo, pensar. asan eske. Ama a tu padre, ama a tu madre.
pres. wosmayumpase. parü nom. nieto. pos. parü, aparü, iparü.
osokuru vi. copular, fornicar. Wosokuase tewin para adv. siempre, antes.
werichi yakerü kene. He copulado sólo con una pararaima nom. caimán.
mujer. pres. wosokuase, mosokuase.
parawa nom. mar.
osoporu vi. encontrarse. pres. wosopowase,
mosopowase; pp. to(wo)sopose. paru nom. caldo.
osponkarü vi. desvestirse, desnudarse. pres. pata nom. casa. pos. patarü.
wosponkase; imp. osponkake, kosponkai; pp. patapiyarü nom. pared.
tosponkase. patiya nom. sandía, patilla.
ospontarü vi. vestirse. pres. wospontase; imp. patpö posp. después de.
ospontake, kospontai; pp. tospontase. patpö adv. después.
ostuparü vi. mentir. pres. wostupase. patre nom. sacerdote.
otonamürü vi. esconderse. pres. wotonamiase, patumu nom. yerno. patumu, apatumu, ipatumu.
motonamiase; imp. awotonanke; pp. totonanse. pe posp. Adverbializador.
otuwa ~ otura cuan. cuánto(s). ¿Otuwa choto peke nom. muchacho.
yakerü masaposman? ¿Con cuántas personas has
reñido? pema posp. mientras, entretanto. Awenikke
wepürü
otuwa mütere cuan. cuántas veces. pema. Duerme mientras vengo.
P-p pena adv. antes, antiguamente.
-pö suf. Sufijo que indica material del que está penare adv. antiguamente, hace mucho tiempo.
hecho penarene adv. de mañana.
algo. Eni yapono ekichpö. Este asiento es de palo. penato nom. antiguo.
-pa suf. Sufijo de causativo. Wapoikapase. Yo lo penewarü vt. agradecer. pres. ipenewase; pp.
mando apartar. tipene.
pachi nom. esposa. pos. pachirü. pereu nom. arma, flecha.
-pai suf. Sufijo de desiderativo. Enepai pra wase. pero nom. perro.
No
tengo ganas de mirar. pesaktarü vi. asomarse. pres. pesaktase,
apesaktase, münpesaktan; imp. apesaktake; pp.
paiche nom. sobrina. tipesaktase.
48
CHAIMA Vocabulario Básico
pesoso nom. viento, aire. nuestro Señor. pres. ipokase, mupokase; imp.
petarü nom. cara. pos. upetarü. onpokake, kupokake 'perdóname'; pp. tipokase.
petoi nom. compañero. pres. upetoi, apetoi, ipetoi. pokere posp. alrededor de (pokere, apokere,
ipokere).
peuya posp. contra, enfrente (peuya, apeuya,
ipeuya, kipeuyakon). pokmano ~ pokomano nom. bueno, bello.
piasan nom. piaches. pokme ~ pokome adv. bien. Pokme wase.
Estoy bueno/bien.
pichaka cuan. más, poco(s), pequeño.
pokmene nom. buenísimo.
pichau nom. cuchara, taza.
pokotarü vt. conocer. pres. ipokotase; pp.
pichi nom. hermana menor. pos. pichi, apichi, tipokotase.
ipichi.
poktarü vi. alegrarse, gozarse. Apoktake, Santa
pichi nom. piel. María, auya tutche mana gracia temere.
pichipti adv. pequeño. Alégrate, Santa María, a ti es dada toda la gracia.
pichipuru nom. piel, corteza, concha. pos. pres. poktase, apoktase, monpoktan; imp.
upichipuru. apoktake; pp. tipoktase.
pika nom. pedo, ventosidad. pomöi nom. pimiento.
pikatarü vi. pearse, ventosearse. pres. pikatase, pon nom. ropa, vestido.
apikatase, mepikatase. pona posp. hacia, a, contra. Parawa pona utepai
pikota nom. manceba. wase. Quiero ir al mar.
piri nom. hermano meno. pos. piri, apiri, ipiri. ponatiche posp. hasta (un lugar).
pirichirü vt. untar. pres. ipirichase. ponkarü vt. desvestir, desnudar. pres. ponkase;
piskuarü vt. castigar. pres. ipiskuase, imp. ponkake, kuponkai; pp. tuponkase.
mupiskuase; pp. tipiskuase. pontarü vt. vestir.
pismamürü vi. adormecerse. pres. pismamiase, popürü vi. convalecer. pres. popiase, apopiase,
apismamiase, münpismian. monpopian.
piyau posp. junto a. Apiyau mana tewin porerü nom. pierna.
komputatora. Tú tienes una computadora. porerü nom. rodilla. porerü, aporerü, iporerü.
upiyau, poropo posp. afuera de.
aupiyau.
poropoi posp. afuera.
piyechin nom. caspa.
pororo nom. patio, plaza.
pöke posp. en, por, acerca, sobre, contra.
Kupunekon mana Tiochi, pokmene iwechirü
pororo posp. afuera de. Esepatono esepatopo
pöke Tiochi. Dios nos quiere, porque Dios es pororó mana. El estudiante está en fuera de la
buenísimo. Wanapuru pöke pra wase. No estoy escuela.
ocupado en mi conuco Kurusu pöke noropüi. pororo nom. sapo.
Murió en (la) cruz. pororo poi locu. de afuera. Esepatono
pümanterü vt. acarrear, llevar algo a cuestas. esepatopo pororo mana. El estudiante está en
pres. ipümantase, müpümantase; imp. pümanteke; fuera de la escuela.
pp. tipümantese. poruporu nom. mosquito.
pümürü nom. cuello, pescuezo. pos. upümürü, potü nom. pelo, pluma.
apümürü, ipümürü. potachirü vi. mentir. pres. potachiase.
-pün suf. Sufijo nominalizador negativo. potai posp. porque, por causa de. Pokmene
po posp. en (lugar). awechirü potai, apune wase. Porque eres muy
poi posp. desde, de. Yesen patarü poi bueno, yo te amo. Möni potai arachin pra
wapatakase. Salí de(sde) la casa de mi señor. enekeremake amachirü Tiochi apokasetpe. Por
Asapoikake kurepnon poi. Apártate de los eso, sin miedo, confiesa tus pecados para que
malos. Dios te perdone.
pokarü vt. perdonar. Chawana apokachin potapuru vt. cerrar (puerta o ventana). pres.
kesenkon Tiochi. Ahora te perdonará Dios ipotapuase, mopotapuase; imp. enpotap(u)ke; pp.
49
CHAIMA Vocabulario Básico
50
CHAIMA Vocabulario Básico
tamakare adv. poco a poco. temere cuan. todo, todos. Temere amaimuru use
tamaminke adv. rico. Pipo yepoike tamaminke eta pra pöke. No he atendido toda tu palabra.
amöre mase. Tú eres más rico que Pipo. Wasaposmase werichan temere yakerü. Yo bailé
tamna posp. aunque. con todas las mujeres.
tamopo adv. a gatas. Tamopo yachinase. Ando a temere chotokon locu. todos los indios, toda la
gatas. gente.
tamorü nom. abuelo. pos. utamorü, atamorü, temere pata po locu. en todo lugar.
itamorü, kutamorükon. temerure mana locu. está tronando.
tamotü nom. cigarro. pos. utamotü. temire adv. delicado.
-tan suf. Sufijo de benefactivo. temiyaka adv. otra vez. Karaka pona utepai
tanchine nom. pesado. wase temiyaka eni chirike yau. Yo quiero ir a
Caracas otra vez este año.
tanipikiase adv. enojado.
temukasen nom. castrado.
tanipkase adv. enojado.
tenapsen nom. comida, alimento.
tapepsene adv. fatigado.
tenaskase adv. asombrado.
tapetake adv. ancho.
tenepe adv. bien. Tenepe imayumpase.
tarachine adv. cobarde, miedoso, temeroso. Pronunciar bien.
taramuke adv. sudado. tenetkene nase locu. hace frío.
tare adv. aquí. Tare echke. Estate (quédate) aquí. tenure adv. vivo, despierto.
127 tepepöre adv. caro.
tarene nom. liviano, ligero. teperuse adv. fructificado.
tarere adv. por aquí. tepokore adv. contento.
tarinterüken nom. hambriento. tepsare adv. derecho, vía recta.
tarono nom. el de aquí. Tarono pe mana. Es de tepuse adv. gordo.
aquí. PLU: taronokon.
terepake adv. aprovisionado.
taropse adv. marchito.
tesne adv. amargo.
tature adv. seco.
tetekuwa nom. pan.
tauto nom. otro. tautokon 'otros'.
-teu suf. Sufijo de plural.
tawarepün nom. tonto, incapaz.
tewape adv. en razón.
tawarono nom. sabio, inteligente, hábil.
taware ~ teware adv. cuidadosamente,
tawarune adv. oscuro. diligentemente, hábilmente. Taware etateke Tiochi
tawatamase adv. rico. maimuru. Oigan con cuidado la palabra de Dios.
-te suf. Sufijo de plural. Taware pra tewechirü pra pöke, ekere nenapian.
teipano nom. fuerte, osado. Por estar sin cuidado, se lo comió el tigre. Taware
teipatanopürü vt. forzar. pres. iteipatanopiase. areke. Lleva con cuidado.
teipatarü vi. osarse. pres. teipatase, ateipatase. tawarepün ~ tewarepün nom. inhábil.
teipe adv. fuerte, firme, sano. tewe adv. sólo, sea X, sea Y; o. Tewe kopoi, tewe
kachipnon, enekeremateke temere amachirükon.
tekateneke adv. sabroso. Tenapsen tekateneke Sean muchos o sean grandes, confiesa todos tus
mana. La comida está sabrosa. pecados.
tekeke adv. hediondo. tewetuken nom. dulce.
teketune nom. blando. tewetukene adv. dulce.
tekurken nom. jugoso. tewin cuan. uno, solo. Tewin choto yakerü kene
temektono nom. berrendero. wasaposmase. Con una persona solamente he
temekuru vt. barrer. pres. itemekuase, reñido.
mutemekuase; imp. entemekko; pp. titemekse. tewin chopona cuan. seis.
temerase adv. calvo. tewin choto cuan. veinte.
51
CHAIMA Vocabulario Básico
52
CHAIMA Vocabulario Básico
53
CHAIMA Vocabulario Básico
54
CHAIMA Vocabulario Básico
yapörü nom. brazo, ala. pos. yapörü, ayapörü, yepü nom. cuerpo, hueso. pos. yepü, ayepü,
ichapörü. ichepü.
yaptau posp. entre (ayaptaukon, amna yaptau, yepchau posp. debajo (ure yepchau).
kantaukon). yeperu nom. fruta.
yarai posp. de este lado de. yepichi nom. remedio, medicina.
yareterü nom. hoja. Ekichi yareterü wenase. yepiri nom. flor.
Veo la hoja de árbol. yareterü. Cf. taretese yepkarü vt. deshuesar. pres. yeptase; pp. tepkase.
'hojecido'.
yepoike posp. más que. Amöre pokmano,
yaritirü ~ yarichirü nom. aceite, manteca, temeré warichan yepoike Tú eres mejor que todas
sebo. las mujeres. Möke tuponken yepoike kauka pe
yatikirü nom. nalga. amöre mase. Tú eres más loco que ese criollo.
yatonoru vi. toser. pres. yatonowase. yeppatono nom. médico, curador.
yau posp. en, dentro, cuando. Tiochi kuyunkon, yerü nom. diente.
kapü yau mase. Dios nuestro padre, tú estás en el yeramukuru vi. sudar. pres. yeramukuase.
cielo. uyau, ayau.
-yere suf. por.
yawa nom. interior.
yererü nom. hígado.
yawan nom. corazón, entrañas. Amna yawan pe
mase. Tú nos agradas a nosotros. pos. uyawan, yesemo nom. señor, amo, dueño. Tiochi amna
ayawan. yesen, pokmene awechirü pöke, kupokake. Señor
nuestro Dios, porque eres bonísimo, perdóname.
yawantepün nom. desagradable. pos. uyesen, ayesen, iyesen, mökere yesen, amna
yawapo posp. delante. Yawapo ite. Ve adelante. yesen, kesenkon, ayesenkon. pres.
yawaroto nom. interior. yesetü nom. nombre. ¿Aneke ayesetü? ¿Cuál es
yayere posp. por. tu nombre? (¿Cómo te llamas tú?) Ure yumu
yayo interj. pues, vamos, ea. ¡Apakake yayo! yesetü Juan. El nombre de mi padre es Juan.
¡Despiértate pues! Amna uya ayesetü tinamase mana. Tu nombre es
yayutarü vi. tener sed. pres. yayutase, ayayutase, reverenciado por nosotros. pos. yesetü, ayesetü.
mayayutan. yetü nom. voz, grito.
yekarerü nom. novedad, noticia, relato. yetarü vi. aullar. pres. yetase, ayetase, meyetan.
yekin nom. animal doméstico. pos. uyekin, ayekin. yetau posp. dentro de.
yemarü nom. pariente. ¿Ayemarü ka nani yewa mana locu. saber. ayewa mana.
möke? -Use yemarü pe pra mana möke. ¿Ella era yo interj. pues.
tu pariente? - No era mi pariente. yomoru nom. testículos. uyomoru, ayomoru,
yemerarü nom. frente. pos. yemerarü, chomoru.
ayemerarü. yopatono nom. generoso.
yemiarü nom. mano, dedo. pos. yemiarü, yoroko nom. zorro.
ayemiarü. yotoi nom. enemigo. Amna yotoikon poi amna
yempatetopo nom. puente. kapoikake. Líbranos de nuestros enemigos.
yemutpe posp. alrededor de. yu nom. cazabe. Yu pra wase. No tengo cazabe.
yenarü nom. nacimiento. pos. yenarü, ayenarü. yucha nom. monte, bosque, montaña. yuchau 'en
yenau posp. al lado de. uyenau (uyenauka 'a mi el monte', yuchaka 'al monte', yuchayere 'por el
lado con movimiento'). monte'.
yenauka posp. hacia el lado. yucha were locu. por el monte.
yenawe posp. cerca, parecido a. yuknoptopo nom. cernidor.
yenchirü nom. hija. yukparü vt. medir. pres. yukpase.
yenuru nom. ojo. pos. uyenuru, ayenuru, yukpatono nom. contador.
ichenuru. yuktopo nom. medida (instrumento).
yenutarü vi. abrir los ojos. pres. yenutase, yumu nom. padre. pos. uyumu, ayumu, kuyunkon.
meyenutase; imp. ayenutake.
55
CHAIMA Vocabulario Básico
56
CHAIMA Vocabulario Básico
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS
57