Está en la página 1de 290

Fiorella Bacigalupe

Mariela Grassi
Cristina Pippolo

In Limine
Manual de apoyo para los cursos de latín
In Limine
Manual de apoyo para los cursos de latín

Léxico
Morfología
Sintaxis
Aplicación
Latín de autores
Fiorella Bacigalupe • Mariela Grassi
Cristina Pippolo

In Limine
Manual de apoyo para los cursos de latín

Léxico
Morfología
Sintaxis
Aplicación
Latín de autores
La publicación de este libro fue realizada con el apoyo de la Comisión Sectorial de Enseñanza (CSE) de la
Universidad de la República.

In Limine. Manual de apoyo para los cursos de latín


Autoras: Fiorella Bacigalupe, Mariela Grassi y Cristina Pippolo

Publicación de la Comisión Sectorial de Enseñanza de la Universidad de la República. Uruguay.


Incluye los capítulos: I. Las categorías léxicas, II. Algunas estructuras sintácticas. Descripción y análisis
y III. Antología.

Primera edición. CSE. Udelar


Año 2013
288 páginas; 17 x 24 cms.

ISBN: 978-9974-0-0969-1

Lingüística y lenguas. Enseñanza/Gramática latina. Filología.


CDD 410

© Los autores, 2013.


© Universidad de la República, 2013.

Departamento de Publicaciones, Unidad de Comunicación de la Universidad de la República (UCUR)


José Enrique Rodó 1827 - Montevideo CP: 11200
Tels.: (+598) 2408 57 14 - (+598) 2408 29 06
Telefax: (+598) 2409 77 20
www.universidadur.edu.uy/bibliotecas/dpto_publicaciones.htm
infoed@edic.edu.uy

ISBN: 978-9974-0-0969-1
A Guido Zannier,
a Juan Introini,
a Mario Trajtenberg, ex toto corde.
Contenido

Abreviaturas empleadas para las citas de autores y textos.......................................................................................................................... 9


Abreviaturas empleadas para la descripción gramatical............................................................................................................................... 10

Presentación.......................................................................................................................................................................................................................................... 15

Diccionarios latinos. Información y uso............................................................................................................................................................................. 17


1. El diccionario........................................................................................................................................................................................................................ 17
2. Entradas.................................................................................................................................................................................................................................... 17
3. Las acepciones..................................................................................................................................................................................................................... 19
4. El corpus literario.............................................................................................................................................................................................................. 19

Capítulo I
Las categorías léxicas
1. Introducción.......................................................................................................................................................................................................................... 23
2. El latín: lengua flexiva..................................................................................................................................................................................................... 23
2.1. Sustantivos..................................................................................................................................................................................................... 23
2.2. Adjetivos.......................................................................................................................................................................................................... 33
2.3. Pronombres personales ........................................................................................................................................................................ 40
2.4. Demostrativos.............................................................................................................................................................................................. 41
2.5. Posesivos.......................................................................................................................................................................................................... 43
2.6. Cuantificadores........................................................................................................................................................................................... 45
2.7. Relativos, interrogativos y exclamativos.................................................................................................................................... 48
2.8. Verbo.................................................................................................................................................................................................................. 49
2.9. Preposiciones............................................................................................................................................................................................... 74
2.10. Adverbios..................................................................................................................................................................................................... 77
2.11. Conjunciones............................................................................................................................................................................................. 80
2.12. Interjecciones............................................................................................................................................................................................ 83

Capítulo II
Algunas estructuras sintácticas. Descripción y análisis
1. Introducción.......................................................................................................................................................................................................................... 87
2. Modelo gramatical a aplicar....................................................................................................................................................................................... 89
2.1. Definiciones de gramática .................................................................................................................................................................. 89
2.2. Modelo lexicalista .................................................................................................................................................................................... 89
2.3. Gramática de constituyentes ............................................................................................................................................................ 89
2.4. Análisis sintáctico oracional ............................................................................................................................................................. 92
2.5. Coordinación y subordinación ....................................................................................................................................................... 94
3. Algunas estructuras sintácticas. Descripción y análisis........................................................................................................................... 97
Estructuras de sintagmas nominales................................................................................................................................................................. 97
3.1. Sintagma nominal: determinante y núcleo............................................................................................................................... 98
3.2. Sintagma nominal: núcleo y atributo........................................................................................................................................... 98
3.3. Sintagma nominal: cuantificador, núcleo y modificador de especificación....................................................... 100
3.4. Sintagma nominal: con dos modificadores nominales...................................................................................................... 101
3.5. Sintagma nominal: con argumento (compl. de especificación).................................................................................. 103
3.6. Sintagma nominal: con oración de relativo.............................................................................................................................. 104
3.7. Sintagmas nominales coordinados ............................................................................................................................................... 106
3.8. Sintagmas nominales en aposición................................................................................................................................................. 106
Estructuras oracionales.............................................................................................................................................................................................. 111
3.9. Oraciones con verbo copulativo .................................................................................................................................................... 111
3.10. Oraciones con verbo intransitivo ............................................................................................................................................... 119
3.11. Oraciones con verbo transitivo ................................................................................................................................................... 134
3.12. Oración con verbo ditransitivo .................................................................................................................................................... 150
3.13. Oración con verbo transitivo que rige doble acusativo .............................................................................................. 151
3.14. Oraciones con frase absoluta.......................................................................................................................................................... 154
3.15. Oraciones no flexionadas de infinitivo ................................................................................................................................... 161
3.16. Oraciones relativas ............................................................................................................................................................................... 170
3.17. Oraciones de voz pasiva ................................................................................................................................................................... 181
3.18. Oración con gerundivo ..................................................................................................................................................................... 186
3.19. Construcciones comparativas........................................................................................................................................................ 190

Capítulo III
Antología
Fragmentos selectos............................................................................................................................................................................................................... 203
Lecturas.......................................................................................................................................................................................................................................... 241

Bibliografía............................................................................................................................................................................................................................................. 287
Diccionarios de consulta..................................................................................................................................................................................................... 287
Edición crítica empleada para los textos latinos................................................................................................................................................ 287
Abreviaturas empleadas para las citas de autores y textos
Caes. civ.: César. Comentarios acerca de la guerra civil
Caes. gall.: César. Comentarios acerca de la guerra de las Galias
Cic. Arch.: Cicerón. Defensa del poeta Arquías
Cic. Att.: Cicerón. Cartas a Ático
Cic. Catil.: Cicerón. Discursos contra Catilina
Cic. Cato: Cicerón. Acerca de la vejez
Cic. de orat.: Cicerón. Acerca del orador
Cic. epist.: Cicerón. Epístolas
Cic. Lael.: Cicerón. Acerca de la amistad
Cic. Lig.: Cicerón. Defensa de Ligario
Cic. Mur.: Cicerón. Defensa de Murena
Cic. nat. deor.: Cicerón. Sobre la naturaleza de los dioses.
Cic. off.: Cicerón. Acerca de los deberes
Cic. phil.: Cicerón. Filípicas
Cic. rep.: Cicerón. República
Cic. Rosc.: Cicerón. En defensa de Roscio
Cic. tusc.: Cicerón. Tusculanas
Hor. carm.: Horacio. Odas
Hor. epod.: Horacio. Épodos
Hor. sat.: Horacio. Sátiras
Ov. ars: Ovidio. El arte de amar
Ov. fast.: Ovidio. Fastos
Ov. met.: Ovidio. Metamorfosis
Ov. trist.: Ovidio. Tristes
Sall. Catil.: Salustio. Conjuración de Catilina
Sall. Iug.: Salustio. La guerra de Yugurta
Verg. aen.: Eneida. Virgilio.
Verg. ecl.: Virgilio. Bucólicas
Verg. georg.: Virgilio. Geórgicas
Comisión Sectorial de Enseñanza

9
Abreviaturas empleadas para la descripción gramatical
abl. abs.: ablativo absoluto
abl.: ablativo
ac. doble: acusativo doble
ac. parte: acusativo de parte
ac.: acusativo
act.: activa/-o
Adj.: adjetivo
Adv. adverbio
ag.: agente
argum.: argumento
atr.: atributo
C.: clase
circ.: circunstante
comp.: comparativo
compl. ag.: complemento agente
compl.: complemento
Conj.: conjunción
conjug.: conjugación
cop: copulativo
CR: cláusula reducida
Cuant.: cuantificador
D.: declinación
dat. pos.: dativo posesivo
dat.: dativo
Dem.: demostrativo
des.: desinencial
dir.: directo
ditr.: ditransitivo
encl.: enclítico
especif.: especificador
Excl.: exclamativo
f.: femenino
fut.: futuro
gen.: genitivo
gen. espec.: genitivo de especificación
gen. obj.: genitivo objetivo
Universidad de la República

gen. partit.: genitivo partitivo


gen. perten.: genitivo de pertenencia
gen. obj.: genitivo objetivo
gen. subj.: genitivo subjetivo
ger.: gerundio
gerund.: gerundivo

10
gram.: gramatical
hist.: histórico
imperf.: imperfecto
incr.: incrementado
ind.: indicativo
indef.: indefinido
indir.: indirecto
inf. hist.: infinitivo histórico
inf.: infinitivo
Interj.: interjección
Interr.: interrogativo
intr.: intransitivo
irreg.: irregular
m.: masculino
modif.: modificador
N. pr.: nombre propio
n.: neutro
nom.: nominativo
morf.: morfológico
nr.: número
O. inf.: oración de infinitivo
obj. dir.: objeto directo
obj. indir.: objeto indirecto
obj.: objeto
objet.: objetivo
or.: oración
or. circ.: oración circunstancial
or. final: oración final
or. ger.: oración de gerundio
or. gerund.: oración de gerundivo
or. inf.: oración de infinitivo
or. part.: oración de participio
or. princ.: oración principal
or. rel.: oración de relativo
or. sup.: oración de supino
orac.: oracional
p./pers.: persona
Comisión Sectorial de Enseñanza

pas.: pasiva/-o
part. fut.: participio futuro
part. pres.: participio presente
part. pret.: participio pretérito
part.: participio
partit.: partitivo
per.: perifrástica
11
perf.: perfecto
pers.: personal
pl. t.: pluralia tantum
pl.: plural
Plusc.: pluscuamperfecto
Pos.: posesivo
pred.: predicado
predic.: predicativo
predic. circ.: predicativo circunstancial
predic. obj.: predicativo objetivo
predic. subj.: predicativo subjetivo
Prep.: preposición
pres.: presente
pret.: pretérito
Pron.: pronombre personal
rég. abl.: régimen de ablativo
rég. dat.: régimen de dativo
rég.: régimen
Rel.: relativo
restrict.: restrictiva
SComp: sintagma complementante
s./sg.: singular
sint.: sintáctico
SA: sintagma adjetival
SN: sintagma nominal
SP: sintagma preposicional
SPart.: sintagma participial
SV: sintagma verbal
subj.: subjuntivo
subj. oblig.: subjetivo obligatorio
sup.: supino
superl.: superlativo
Sust.: sustantivo
sustant.: sustantivado
term.: terminación
tr.: transitivo
V.: verbo
voc.: vocativo
Universidad de la República

12
Expresamos nuestro especial reconocimiento por la revisión del capítulo II
de este manual a Marisa Malcuori, prof. adjunta del Departamento
de Teoría del Lenguaje y Lingüística General (Instituto de Lingüística)
de la Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación.

Igualmente, manifestamos nuestra gratitud por la fe en el equipo de trabajo


y la responsabilidad asumida en el proyecto a Cristina Gil, prof. adjunta
del Departamento de Filología Clásica (Instituto de Letras)
de la Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación.

Comisión Sectorial de Enseñanza

13
Presentación
In Limine es un manual de apoyo para los cursos de latín que se dictan en el
Uruguay en los niveles iniciales de la Universidad. Se presenta como una introduc-
ción básica a los problemas de la sintaxis latina que se tratan con el encuadre teórico
promovido en varios cursos paralelos de lengua materna.
In Limine es un manual de prueba que pretende ser, desde y a partir de su
aplicación, reformulado según las necesidades y sugerencias de los estudiantes y
los colegas que, responsables del desarrollo de los cursos de latín clásico, harán los
aportes esperados.
El manual plantea un método de análisis para el acercamiento a los problemas de
la lengua: presentación de fragmentos literarios, aclaración del vocabulario, esque-
mas de explicación para la morfología y diagramas arbóreos para la sintaxis.
Prescinde de observaciones sobre la traducción y sobre cuestiones culturales que
tienen que ser objeto de trabajo y comentario en el aula. Queda a cargo del docente,
entonces y por ahora, la incorporación del conocimiento de la historia, la filosofía,
el derecho y los contenidos generales que definen las humanidades y fundamentan
la producción literaria del mundo romano.
El manual invita a la lectura de autores. Ofrece un corpus de análisis que parte
de una séxtuple propuesta (César, Salustio, Cicerón, Virgilio, Horacio y Ovidio)
para facilitar el acceso a obras de distribución general en el medio y la referencia a
contextos de que abastecen los propios textos y los comentarios críticos.
El examen del latín no puede soslayar, más allá de las características reducidas
del presente manual, el mundo cultural que traen consigo las palabras y del que
debe dar cuenta la labor cuasi arqueológica del que ingresa al mundo de la antigüe-
dad y reconoce el potencial significativo de la lengua literaria.
A pesar del laborioso acceso a los problemas de la gramática y a las dificultades
que impone la comprensión de una lengua de cultura, no debe olvidarse que el
español es un latín de hoy, y que el estudio del latín de ayer se ve favorecido por el
conocimiento del que tiene, como lengua nativa, aquella que ha resultado de siglos
de evolución y que guarda —mutatis mutandis— sus formas de mentar el mundo.
Las autoras esperan, en fin, que este manual se constituya en apoyo —mera-
mente— para el ingreso sistemático a la lengua latina cuyo éxito ha de depender,
como diría una apreciada docente de los uruguayos, de la alegría crítica que se
Comisión Sectorial de Enseñanza

provoque en las aulas.

Fiorella Bacigalupe, Mariela Grassi, Cristina Pippolo

Montevideo, abril de 2013

15
Diccionarios latinos. Información y uso
1. El diccionario
El diccionario constituye una herramienta fundamental para el estudiante de
latín. Pero para que esta afirmación obtenga sentido, es necesario hacer un buen uso
del diccionario y saber qué tipo de información puede proveer y cómo está codifi-
cada. A continuación se presentará brevemente, por categoría, qué debe tenerse en
cuenta a la hora de hacer una consulta.

2. Entradas
2.1. El verbo
La entrada del verbo se hace mediante su enunciado completo, por ejemplo:
amo, amare, amavi, amatum. Esto es: primera persona del singular, presente del
modo indicativo; infinitivo; primera persona del singular, pretérito perfecto del
modo indicativo; supino. El motivo de tal presentación es permitir a quien consulta,
identificar todas las bases que en la forma verbal alternan para la conjugación y la
derivación, ya que, como se estudiará más adelante, los verbos regulares cuentan
con una raíz de presente para formar los tiempos imperfectos, otra raíz de perfecto
para los tiempos perfectos y la raíz de supino para algunos participios. Otro dato
importante en el artículo de diccionario dedicado a la categoría verbo es el de la
información sintáctica que aparece abreviada. La más destacada es la que señala
mediante las abreviaturas tr. o intr.: la transitividad o intransitividad del verbo en
cuestión.1 También aparece señalado si el verbo selecciona un argumento (o estruc-
tura) especial; de ser así aparecerá el caso regido y el significado de tal construcción.

2.1.1. Ejemplo
ăbĕō, -īrĕ, -īvī (-ĭī), -ĭtūm intr. rég. abl., se construye con ab o ex. Irse de, salir. Abire
ex conspectu, Caes. Alejarse de la vista || Dimitir, abandonar un cargo || Hacer una digresión
|| Morir, desaparecer, disiparse || rég. acus. Transformarse, convertirse en. Abire in mores,
Ov. Convertirse en costumbre.2

2.2. El sustantivo
Comisión Sectorial de Enseñanza

Los sustantivos de todas las declinaciones se presentan con el nominativo sin-


gular, seguido de la terminación de genitivo, por ejemplo rosa,-ae. De este modo el
lector podrá identificar rápidamente la declinación a la que el sustantivo pertenece.
1 Un verbo transitivo es aquel que exige objeto directo, mientras que es intransitivo un verbo que
no lo exige.
2 Artículo tomado del repertorio verbal Latinae radices (F. Bacigalupe, M. J. González, C. Pippolo),
Montevideo: FHUCE UR/CFE DDE. En curso.
17
La información gramatical que lo acompaña es el género, codificado en f. o m. y
los sustantivos que solo se emplean en plural, vendrán acompañados de la siguiente
abreviatura: pl. t. La forma de identificar un sustantivo en el diccionario es, enton-
ces, facilitada por la información de género, ya que es la única categoría de la que
se especifica esta información.

2.2.1. Ejemplo
ăcūmĕn, īnĭs n. Punta, dardo, aguijón. Acumen scorpii, Cic. Dardo del escorpión || Cima,
cumbre || Sutileza, astucia, invención, artificio. Acumina meretricis, Hor. Astucias de una
meretriz.3

2.3. El adjetivo
Los adjetivos se presentan en nominativo; primero, el masculino singular y
luego las desinencias de femenino y neutro, también singular: bonus, -a, -um. Esta
categoría es fácil de reconocer en el diccionario porque siguiendo a la entrada apa-
rece la abreviatura adj. Para los adjetivos de segunda clase aparecerán tres formas,
si las hubiere: acer, -cris, -e; de lo contrario, dos, donde se identifica a la primera
con el nominativo masculino y femenino y la segunda con el neutro, siempre del
singular: omnis, -e; por último, los de una terminación se presentan mediante el
nominativo y una abreviación con la variación radical, si la hubiere, y la desinencia
de genitivo: ferox, -cis. También en esta categoría se codifica, en forma abreviada y
de ser necesario, algún régimen de construcción, es decir, si el adjetivo en cuestión
se construye con algún caso en particular.

2.3.1. Ejemplo
ăcĕr, ācrĭs, ācrĕ adj. Agrio, picante || Fuerte, vehemente || Penetrante. Acres oculi,
Cic. Ojos vivos || Enérgico || Severo, cruel. Solvitur acris hiems, Hor. Pasa el riguroso
invierno.4

2.4. Los invariables


Las categorías invariables (adverbio, interjección, conjunción, preposición)
no causan mayores dificultades a la hora de ser identificadas en el diccionario, ya
que son indeclinables y están acompañadas de las abreviaturas correspondientes a
su clase gramatical: adv., interj., conj., prep.

2.4.1. La preposición
Las preposiciones son presentadas en el lexicón con la indicación, abreviada,
Universidad de la República

del caso que rigen. Si es una preposición que rige más de un caso, aparecerán las
acepciones pertenecientes a cada uno.

3 Idem.
4 Idem.
18
3. Las acepciones
Las acepciones recogen los usos consignados en el corpus de la literatura la-
tina. Generalmente abarcan, según los períodos a que correspondan las fuentes
—fundamentalmente clásicas—, significados arcaicos y contemporáneos y, en es-
casa proporción, las variaciones del bajo latín. Por otra parte, en los diccionarios
valiosos aparecen los sentidos metafóricos de la lengua poética y los que surgen de
la fraseología de uso general.

4. El corpus literario
La ejemplificación, tomada en general de los autores clásicos, constituye un
corpus de referencia que sirve para ilustrar cada acepción. Sin embargo, en los
diccionarios comunes o de uso didáctico no aparecen los datos de ubicación de las
citas en las obras de origen. La aclaración de autores sigue, casi siempre, modelos
de abreviación convencionales que conviene observar en el registro que ofrece la
obra de consulta.

Comisión Sectorial de Enseñanza

19
Capítulo I
Las categorías léxicas
1. Introducción
Este capítulo hace una enumeración de las clases léxicas con que trabaja el
modelo gramatical aplicado en el manual. Se ha procurado mostrar la información
tradicional actualizada según los conceptos de uso en la lingüística contemporá-
nea. Por esta razón aparecen algunas clases léxicas que provienen de la descripción
que ha impuesto la tradición gramatical latina (verbo, sustantivo, pronombre, adje-
tivo, adverbio, preposición, conjunción, interjección) y otras no tradicionales, en-
tre ellas, algunas que presentan la propiedad de ser transversales. Concretamente,
en este manual se ha trabajado con las siguientes clases léxicas transversales: de-
mostrativos, posesivos, determinantes, cuantificadores, relativos, interrogativos y
exclamativos.
Además, se han dispuesto tablas con las terminaciones flexivas de cada clase,
cuando corresponde.

2. El latín: lengua flexiva


La flexión latina puede explicarse como el conjunto de mutaciones formales que
experimentan el sustantivo, el adjetivo, el pronombre y el verbo. La posibilidad de
variación morfológica en estas clases de palabras se relaciona, como en español, con
la expresión de contenidos gramaticales diversos: el género, el número y la función
sintáctica para los sustantivos, los adjetivos y, en general, los pronombres; la perso-
na, el número, el tiempo, el modo, el aspecto y la voz para los verbos. Comenzar la
descripción del sistema morfológico latino supone, por lo tanto, distinguir, por un
lado, categorías variables e invariables; por otro, identificar los morfemas propios de
las cinco declinaciones nominales y de las cuatro conjugaciones verbales.

2.1. Sustantivos
2.1.1. Identificación
En la clase de los sustantivos latinos, el grupo prototípico posee caso y número
flexivos, y género inherente; desde el punto de vista semántico, denota persona, cosa
Comisión Sectorial de Enseñanza

o lugar; y, desde el punto de vista sintáctico, es núcleo del sintagma nominal, que
típicamente desempeña funciones de sujeto y funciones complementarias.

2.1.2. Morfología
Se denomina declinación a la capacidad que manifiestan las categorías nominales
de expresar, morfológicamente, el género, el número y, fundamentalmente, la fun-
ción sintáctica.
23
Se llama caso al morfema que denota la función, es decir, a la evidencia morfoló-
gica de las funciones sintácticas que cumplen las palabras en la oración.
Los casos, en latín, son seis y cubren, prototípicamente, las siguientes funciones:

El caso nominativo sujeto o atributo


El caso genitivo modificador o complemento de especificación
El caso dativo objeto indirecto
El caso acusativo objeto directo o término de preposición
El caso vocativo función extraoracional
El caso ablativo modificador, complemento o término de preposición

Malus poeta de populo ei subiecisset Un mal poeta del pueblo le


nominativo
libellum. Cic. Arch. X, 25. presentó un librito.
Coluerunt nomen poetarum. Cic. Arch. Veneraron el nombre de los
genitivo
XI, 27. poetas.
Phoebus artem/ carminis nomenque Febo ha dado el arte y el
dativo
dedit poetae. Hor. Carm. VI, 29-30. nombre del canto al poeta.
Ennius sanctos appellat poetas. Cic. Arch. Ennio llama sagrados a los
acusativo
VIII, 18. poetas.
vocativo Divine poeta. Virg. Ecl. V, 45. ¡Oh divino poeta!
ablativo Pro summo poeta. Cic. Arch. II, 3. En favor de un altísimo poeta.

Los sustantivos se agrupan, de acuerdo con sus características flexivas, en cinco


declinaciones. La gramática clásica ha convenido en utilizar el caso genitivo singular
como signo identificatorio de cada una de estas clases.
Así, el genitivo ordena los sustantivos. La adjunción de esta segunda forma a la
presentación del nombre (en caso nominativo) permite identificar el grupo al que
pertenece cada uno y mostrar la base (invariable o modificada) de la declinación, es
decir, el tema al que se aplican las desinencias flexivas. Las terminaciones caracte-
rísticas del genitivo singular de los sustantivos son estas:

1.ª D. 2.ª D. 3.ª D. 4.ª D. 5.ª D.


−ae −i −is −us −ei
Cuadro 2.1.2. Los genitivos.
Universidad de la República

24
Estos son los sustantivos que serán empleados como modelo:

D. Sustantivo Traducción
1.ª rosa, rosae rosa
2.ª lupus, lupi lobo
3.ª. leo, leonis león
4.ª usus, usus
.
uso
5.ª. res, rei cosa
Cuadro 2.1.2. Los modelos.

En lo que sigue se verá el paradigma completo de cada declinación. La informa-


ción aparece articulada en tres partes: la primera presenta una tabla con las termi-
naciones, ordenadas por caso, género y número; la segunda parte muestra otra grilla
con el paradigma completo, esto es, con las palabras completas; y la última recoge
excepciones, cuando corresponde.

2.1.2.1. Sustantivos de 1.ª D. (gen. –ae)


La primera declinación agrupa sustantivos, en su gran mayoría, femeninos (me-
moria, silva, luna, prudentia, fortuna…); sin embargo, algunos nombres que pro-
vienen directamente del griego (auriga, poeta…), otros que designan ríos (Sequana,
Garumna…), u oficios considerados masculinos (incola, agricola…), son masculinos.
a. Terminaciones de la 1.ª D.

f.
Caso
sg. pl.
nom. −a −ae
gen. −ae −arum
dat. −ae −is
ac. −am −as
voc. −a −ae
abl. −a −is
Cuadro 2.1.2.1 a. Terminaciones
1.ª D.
Comisión Sectorial de Enseñanza

25
b. Paradigma completo

Caso sg. pl.


nom. ros −a ros −ae
gen. ros −ae ros −arum
dat. ros −ae ros −is
ac. ros −am ros −as
voc. ros −a ros −ae
abl. ros −a ros −is
Cuadro 2.1.2.1 b. Terminaciones 1.ª D.

c. Otras terminaciones
Algunos sustantivos hacen el dativo y el ablativo plural en −abus para desambi-
guar el género en los casos en que coinciden sus desinencias con la 2.ª declinación.
Ejemplo: filius−filia, deus−dea/filiis−filiabus, diis (dis)−deabus.
Hay genitivo en −as en locuciones como: pater familias, mater familias.
Otra variante del genitivo singular es la forma arcaica −ai.

2.1.2.2. Sustantivos de 2.ª D. (gen. –i)


La segunda declinación agrupa sustantivos, en su gran mayoría, masculinos (ra-
dius, mundus, campus…) y neutros (vinum, ovum, imperium…); sin embargo, algu-
nos nombres que provienen directamente del griego (abyssus, periodus, atomus…),
otros que designan objetos de la naturaleza como los árboles y las plantas (pinus,
fagus, malus, pampinus…), y aun algunos nombres de ciudades (Aegyptus, Delus,
Corinthus…), son femeninos.
a. Terminaciones de la 2.ª D.

m.f. n.
Caso
sg. pl. sg. pl.
nom. −us −i −um −a
gen −i −orum −i −orum
dat. −o −is −o −is
ac. −um −os −um −a
voc. −e −i −um −a
Universidad de la República

abl. −o −is −o −is


Cuadro 2.1.2.2. a. Terminaciones 2.ª D.

26
b. Paradigma completo

m.
Caso sg. pl.
nom. lup −us lup −i
gen. lup −i lup −orum
dat. lup −o lup −is
ac. lup −um lup −os
voc. lup −e lup −i
abl. lup −o lup −is
Cuadro 2.1.2.2.b. 2.ª Declinación latina.

n.
Caso sg. pl.
nom. bell −um bell −a
gen. bell −i bell −0rum
dat. bell −o bell −is
ac. bell −um bell −a
voc. bell −um bell −a
abl. bell −o bell −is
Cuadro 2.1.2.2.b. 2.ª Declinación latina.

c. Otras terminaciones
Los sustantivos con raíz en −er carecen de desinencia para el nominativo y el vo-
cativo singular. Ejemplo: puer, pueri. En algunos casos, la base puede experimentar
síncopa de la vocal postónica. Ejemplo: magister, magistri. Otros casos de síncopa
responden a condiciones impuestas por la métrica. Ejemplo: divorum/divum.
Algunos nominativos en −us corresponden a nombres neutros. Ejemplo: vulgus,
pelagus, virus.
Los nombres comunes y propios terminados en −ius con /ǐ/ hacen el vocativo y
el genitivo en −i. Ejemplo: filius, genius, Vergilius/fili, geni, Vergili.
Algunos nominativos, dativos y ablativos plurales tienen la posibilidad de asimi-
lar las vocales. Ejemplo: deus/di, dis.
Comisión Sectorial de Enseñanza

2.1.2.3 Sustantivos de 3.ª D. (gen. –is)


La tercera declinación agrupa sustantivos masculinos (pater, sol, leo…), femeni-
nos (mater, flos, vox…) y neutros (nomen, os, tempus…) y, como puede observarse,
no hay una marca propia para el nominativo singular. El juego de desinencias que
corresponde a esta clase, experimenta algunas variaciones según presenten los nom-
bres incremento radical o no. A continuación se presenta la serie de terminaciones
27
para esta declinación con la aclaración entre paréntesis de las desinencias no incre-
mentadas cuando difieren.
a. Terminaciones de la 3.ª D.

sg.
Caso
m. y f. n.
nom. −Ø −Ø
gen. −is −is
dat. −i −i
ac. −em −Ø
voc. −Ø −Ø
abl. −e −e (−i)
pl.
Caso m. y f. n.
nom. −es −a (−ia)
gen. −um (−ium) −um (−ium)
dat. −ibus −ibus
ac. −es −a (−ia)
voc. −es −a (−ia)
abl. −ibus −ibus
2.1.2.3. a. Terminaciones 3.ª D.

b. Paradigma completo

m. y f.
Raíz incrementada Raíz no incrementada
Caso sg. pl. sg. pl.
nom. leo Ø leon −es civ −is civ −es
gen. leon −is leon −um civ −is civ −ium
dat. leon −i leon −ibus civ −i civ −ibus
ac. leon −em leon −es civ −em civ −es
voc. leo Ø leon −es civ −is civ −es
abl. leon −e leon −ibus civ −e civ −ibus
n.
Raíz incrementada Raíz no incrementada
Caso sg. pl. sg. pl.
nom. tempus Ø tempor −a mar −e mar −ia
Universidad de la República

gen. tempor −is tempor −um mar −is mar −ium


dat. tempor −i tempor −ibus mar −i mar −ibus
ac. tempus Ø tempor −a mar −e mar −ia
voc.. tempus Ø tempor −a mar −e mar −ia
abl. tempor −e tempor −ibus mar −i mar −ibus
Cuadro 2.1.2.3. b. 3.ª Declinación latina.
28
c. Otras terminaciones
Hacen acusativo singular en −im los femeninos vis, tussis y sitis. Pueden hacerlo
tanto en −em como en −im los femeninos clavis, cutis, febris, turris, puppis, navis
y securis.
Los neutros, excepto rete, tienen ablativo singular en −i, aunque se registran usos
poéticos de mare como ablativo. Lo mismo sucede con los sustantivos que hacen el
acusativo en −im, ya señalado.
Puede encontrarse la terminación arcaica −eis o −is para el acusativo plural.

d. Algunos sustantivos irregulares

Caso sg. pl.


nom. bos boves
gen. bovis boum
dat. bovi bobus
ac. bovem boves
voc bos boves
abl. bovi bobus
Cuadro 2.1.2.3. d. Bos.

Caso sg. pl.


nom. vis vires
gen. vis virium
dat. vi viribus
ac. vim vires
voc. vis vires
abl. vi viribus
Cuadro 2.1.2.3. d. vis.

Caso sg. pl.


nom. sus sues
gen. suis suum
dat. sui su(i)bus
ac. suem sues
Comisión Sectorial de Enseñanza

voc. sus sues


abl. sui su(i)bus
Cuadro 2.1.2.3. d. sus.

29
Caso sg. pl.
nom. Iuppiter
gen. Iovis
dat. Iovi
ac. Iovem
voc. Iuppiter
abl. Iovi
Cuadro 2.1.2.3. d. Iuppiter.

2.1.2.4. Sustantivos de 4.ª D. (gen. –us)


La cuarta declinación agrupa nombres masculinos (versus, cantus, fructus…),
femeninos (porticus, tribus, quercus…) y neutros (genu, cornu…).
a. Terminaciones de la 4.ª D.

m. y f. n.
Caso
sg. pl. s. pl.
nom. −us −us −u −ua
gen. −us −uum −us (−u) −uum
dat. −ui (−u) −ibus (−ubus) −ui (−u) −ibus (−ubus)
ac. −um −us −u −ua
voc. −us −us −u −ua
abl. −u −ibus (−ubus) −u −ibus (−ubus)
Cuadro 2.1.2.4. a. Terminaciones 4.ª D.

b. Paradigma completo

Caso sg. pl. sg. pl.


nom. sens−us sens−us gen−u gen−ua
gen. sens−us sens−uum gen−us (−u) gen−uum
dat. sens−ui (−u) sens−ibus (−ubus) gen−ui (−u) gen−ibus (−ubus)
ac. sens−um sens−us gen−u gen−ua
voc. sens−us sens−us gen−u gen−ua
abl. sens−u sens−ibus (−ubus) gen−u gen−ibus (−ubus)
Universidad de la República

Cuadro 2.1.2.4. b. 4.ª Declinación latina

30
c. Otras terminaciones
Domus, domi (f.) presenta una declinación variada: tiene alguans desinencias de
2.ª, como ser ablativo singular, genitivo y acusativo plural: domo, domorum, domos
y mantiene el antiguo caso locativo, domi (en casa).

Caso sg. pl.


nom. dom −us dom −us
gen. dom −us dom −uum (−orum)
dat. dom −ui (−o) dom −ibus
ac. dom −um dom −os (−us)
voc. dom −us dom −us
abl. dom −o (−u) dom −ibus
loc. dom −i (en casa)
Cuadro 2.1.2.4. b. c. domus.

2.1.2.5 Declinación de los sustantivos de 5.ª D. (gen. –ei)


La quinta declinación agrupa nombres fundamentalmente femeninos singulares
(facies, acies, fides…), uno masculino y femenino (dies), otro solo masculino (meri-
dies), y únicamente dos con declinación completa (dies y res).
a. Terminaciones de la 5.ª D.

m.f.
Caso
sg. pl.
nom. −es −es
gen. −ei −erum
dat. −ei −ebus
ac. −em −es
voc. −es −es
abl. −e −ebus
Cuadro 2.1.2.5. a.
Terminaciones 5.ª Declinación
Comisión Sectorial de Enseñanza

31
b. Paradigma completo

Caso sg. pl.


nom. r−es r−es
gen. r−ei r−erum
dat. r−ei r−ebus
ac. r−em r−es
voc. r−es r−es
abl. r−e r−ebus
5.ª Declinación latina.

c. Otras terminaciones
Muchos nombres abstractos terminados en −ies toman las desinencias de la pri-
mera declinación, incluso en el singular. Por ejemplo: materies, materia; luxuries,
luxuria.

2.1.2.6. Reglas generales de las declinaciones sustantivas

Caso 1.ª D. 2.ª D. 3.ª D. 4.ª D. 5.ª D.


sg.
f. m. n. m. f. n. m. f. n. f.
nom. −a −us −um −Ø −Ø −us −u −es
gen. −ae −i −i −is −is −us −us −ei
dat. −ae −o −o −i −i −ui −u −ei
ac. −am −um −um −em −Ø −um −u −em
voc. −a −e −um −Ø −Ø −us −u −es
abl. −a −o −o −e −e /−i −u −u −e
pl.
f. m. n. m. f. n. m. f. n. f.
nom. −ae −i −a −es −a/−ia −us −ua −es
gen. −arum −orum −orum −um/−ium −um/−ium −uum −uum −erum
dat. −is −is −is −ibus −ibus −ibus −ibus −ebus
ac. −as −os −a −es −a/−ia −us −ua −es
voc. −ae −i −a −es −a/−ia −us −ua −es
abl. −is −is −is −ibus −ibus −ibus −ibus −ebus
Cuadro 2.1.2.6. Desinencias generales.
Universidad de la República

En cada declinación, el nominativo y el vocativo de cada número son iguales


voc.=nom. entre sí, excepto la 2.ª D. con nom. −us y voc. −e. Este fenómeno se repite en los
adjetivos de 1.ª clase.
dat. pl.=abl. pl. En cada declinación, los dativos plurales son iguales a los ablativos plurales.
En los nombres neutros, el nominativo, acusativo y vocativo tanto singular como
nom.=ac.=voc.
plural son iguales.
Cuadro 2.1.2.6. Reglas generales.
32
2.2. Adjetivos
2.2.1. Identificación
Los adjetivos calificativos denotan una propiedad; por ejemplo, albus, altus,
prudens, difficilis. Se dice de ellos que tienen la capacidad de predicar en el sen-
tido de que pueden asignar propiedades. Por lo general, son graduables: altior,
albissimus.
Los adjetivos relacionales no denotan una propiedad, sino que indican una rela-
ción entre dos dominios. Por ejemplo, en tribunicia potestas (la potestad tribunicia),
el adjetivo establece una clase en la cual se halla el sustantivo. A diferencia de lo que
ocurre con los adjetivos calificativos, los relacionales no son graduables.
Desde el punto de vista sintáctico, los adjetivos calificativos funcionan típica-
mente como modificadores o adjuntos del sustantivo al que acompañan. También
pueden funcionar como atributos (predicado nominal) y como complementos pre-
dicativos. De la misma manera, los adjetivos relacionales funcionan como atributos
y como modificadores, pero no como complementos predicativos.

2.2.2. Morfología
Los adjetivos se agrupan, de acuerdo con sus características flexivas, en dos
clases.
La 1.ª clase sigue las desinencias de 1.ª D. para expresar el género femenino, y
las de 2.ª D. para el masculino y el neutro.
La 2.ª clase sigue las desinencias de 3.ª D. para expresar el género femenino, el
masculino y el neutro.

2.2.2.1. Adjetivos calificativos de 1.ª clase


Los adjetivos de primera clase siguen las desinencias propias de la primera y la
segunda declinaciones (para las formas femeninas y para las formas masculinas y
neutras respectivamente): bonus, bona, bonum. A este grupo pertenecen los participios
pretéritos.
a. Terminaciones de adjetivos calificativos de 1.ª C.

sg. pl.
Caso
m. f. n. m. f. n.
Comisión Sectorial de Enseñanza

nom. −us −a −um −i −ae −a


gen. −i −ae −i −orum −arum −orum
dat. −o −ae −o −is −is −is
ac. −um −am −um −os −as −a
voc. −e −a −um −i −ae −a
abl. −o −a −o −is −is −is
Cuadro 2.2.2.1. a. Terminaciones 1.ª C..
33
b. Paradigma completo

sg. pl.
Caso
m. f. n. m. f. n.
nom. bon −us bon −a bon −um bon −i bon −ae bon −a
gen. bon −i bon −ae bon −i bon −orum bon −arum bon −orum
dat. bon −o bon −ae bon −o bon −is bon −is bon −is
ac. bon −um bon −am bon −um bon −os bon −as bon −a
voc. bon −e bon −a bon −um bon −i bon −ae bon −a
abl. bon −o bon −a bon −o bon −is bon −is bon −is
Cuadro 2.2.2.1. b. Adjetivos 1.ª Clase.

c. Otras terminaciones
De acuerdo con la variación propia de la 2.ª D., algunos adjetivos de 1.ª C. tie-
nen tema en −er y carecen de desinencia para el nominativo y el vocativo singular
masculino:

sg. pl.
Caso
m. f. n. m. f. n.
nom. niger Ø nigr −a nigr −um nigr −i nigr −ae nigr −a
gen. nigr−i nigr −ae nigr −i nigr −orum nigr −arum nigr −orum
dat. nigr −o nigr −ae nigr −o nigr −is nigr −is nigr −is
ac. nigr −um nigr −am nigr −um nigr −os nigr −as nigr −a
voc. niger Ø nigr −a nigr −um nigr −i nigr −ae nigr −a
abl. nigr −o nigr −a nigr −o nigr −is nigr −is nigr −is
Cuadro 2.2.2.1. c. Adjetivos 1.ª Clase.

2.2.2.2. Adjetivos calificativos de 2.ª clase


Los adjetivos de segunda clase siguen las desinencias propias de la tercera decli-
nación con tres particularidades correspondientes a los nombres con raíz no incre-
mentada: abl. sing. en −i,; gen. pl. en −ium; nom., voc. y ac. pl. n. en −ia. Según el
número de desinencias que presentan los nominativos singulares para cada género,
distinguimos adjetivos de segunda clase con una, dos o tres terminaciones: felix;
omnis, omne; acer, acris, acre. Los adjetivos de una terminación, que carecen de
Universidad de la República

desinencia para el nominativo singular, son los únicos presentados en los dicciona-
rios con el agregado del genitivo singular que aporta, como en el caso de los sustan-
tivos, el incremento radical.

34
a. Terminaciones de adjetivos calificativos de 2.ª C.

m. f. n.
3 terms. nom. sg. acer Ø acr−is acr−e
2 terms. nom. sg. omn−is omn−is omn−e
1 term. nom. sg. audax Ø audax Ø audax Ø
Cuadro 2.2.2.2. a. Presentación 2.ª C.

sg.
Caso m. f. n.
nom. Ø/−is −is −e
gen. −is −is −is
dat. −i −i −i
ac. −em −em −e
voc. Ø/−is −is −e
abl. −i/−e −i/−e −i
pl.
Caso m. f. n.
nom. −es −es −ia
gen. −ium −ium −ium
dat. −ibus −ibus −ibus
ac. −es −es −ia
voc −es −es −ia
abl. −ibus −ibus −ibus
Cuadro 2.2.2.2. a. Terminaciones 2.ª C.

Comisión Sectorial de Enseñanza

35
b. Paradigma completo

Caso m. sg. m. pl. f. sg. f. pl. n. sg. n. pl.


nom. acer Ø acr−es acr−is acr−es acr−e acr−ia
gen. acr−is acr−ium acr−is acr−ium acr−is acr−ium
dat. acr−i acr−ibus acr−i acr−ibus acr−i acr−ibus
3 term.
ac. acr−em acr−es acr−em acr−es acr−e acr−ia
voc. acer Ø acr−es acr−is acr−es acr−e acr−ia
abl. acr−i acr−ibus acr−i acr−ibus acr−i acr−ibus
Caso m. sg. m. pl. f. sg. f. pl. n. sg. n. pl.
nom. omn−is omn−es omn−is omn−es omn−e omn−ia
gen. omn−is omn−ium omn−is omn−ium omn−is omn−ium
dat. omn−i omn−ibus omn−i omn−ibus omn−i omn−ibus
2 term.
ac. omn−em omn−es omn−em omn−es omn−e omn−ia
voc. omn−is omn−es omn−is omn−es omn−e omn−ia
abl. omn−i omn−ibus omn−i omn−ibus omn−i omn−ibus
Caso m. sg. m. pl. f. sg. f. pl. n. sg. n. pl.
nom. audax Ø audac−es audax Ø audac−es audax Ø audac−ia
gen. audac−is audac−ium audac−is audac−ium audac−is audac−ium
dat. audac−i audac−ibus audac−i audac−ibus audac−i audac−ibus
1 term.
ac. audac−em audac−es audac−em audac−es audax Ø audac−ia
voc. audax Ø audac−es audax Ø audac−es audax Ø audac−ia
abl. audac−i audac−ibus audac−i audac−ibus audac−i audac−ibus
Cuadro 2.2.2.2. b. Adjetivos 2.ª clase.

c. Otras terminaciones
Los participios de presente que también siguen la 2.ª C. de adjetivos tienen una
doble flexión para el ablativo singular, ya que, cuando se emplean con valor verbal,
llevan la desinencia en −e, mientras que, cuando se emplean como adjetivos, toman −i.
Esta desinencia en −e también se hace presente, en ocasiones, en los demás adje-
tivos de una terminación, sobre todo si se encuentran sustantivados.

2.2.2.3. Adjetivos pronominales


Los adjetivos pronominales declinan como los adjetivos calificativos de 1.ª clase
con la variante de que tienen la desinencia −ius en el genitivo singular, al igual que
el resto de los pronombres como se verá más adelante, y la desinencia −i en el dativo
singular para los tres géneros. Adoptan en algunos casos la terminación −ud para el
nominativo, acusativo y vocativo singular neutro. Las formas del vocativo rara vez
Universidad de la República

aparecen. En resumidas cuentas, son adjetivos de primera clase que presentan estas
diferencias en el singular:

gen. sg. −ius


dat. sg. −i

36
a. Terminaciones de adjetivos pronominales

sg. pl.
Caso
m. f. n. m. f. n.
nom. un−us un−a un−um un−i un −ae un−a
gen. un−ius un−ius un−ius un−orum un−arum un−orum
dat. un−i un−i un−i un−is un−is un−is
ac. un−um un−am un−um un−os un−as un−a
abl. un−o un−a un−o un−is un−is un−is
Cuadro 2.2.2.3. a. Adjetivos pronominales.

sg. pl.
Caso
m. f. n. m. f. n.
nom. ali−us ali−a ali−ud ali−i ali −ae ali−a
gen. al−ius al−ius al−ius ali−orum ali−arum ali−orum
dat. ali−i ali−i ali−i ali−is ali−is ali−is
ac. ali−um ali−am ali−ud ali−os ali−as ali−a
abl. ali−o ali−a ali−o ali−is ali−is ali−is
Cuadro 2.2.2.3. a. Adjetivos pronominales.

b. Lista de adjetivos pronominales

Nominativo Genitivo Dativo Traducción


unus, una, unum unius uni uno, un solo
solus, sola, solum solius soli solo, único
totus, tota, totum totius toti todo, entero
alius, alia, aliud alius alii otro entre varios
el otro de dos; uno entre
alter, altera, alterum alterius alteri
dos; otro entre dos
ullus, ulla, ullum ullius ulli alguno
nullus, nulla, nullum nullius nulli ninguno
uter, utra, utrum utrius utri ¿cuál de los dos?
ninguno de los dos; es la
neuter, neutra, neutrum neutrius neutri
negación de uter, −a, −um
uterque, utraque, utrumque utriusque utrique uno y otro, los dos a la vez
Comisión Sectorial de Enseñanza

utervis, utravis, utrumvis utriusvis utrivis cualquiera de los dos


uterlibet, utralibet,
utriuslibet utrilibet cualquiera de los dos
utrumlibet
utercumque, ultracumque,
utriuscumque utricumque cualquiera de los dos
utrumcumque
alteruter, alterutra, alterutrius o alterius
alterutri o alteri utri uno u otro de los dos
alterutrum utrius
Cuadro 2.2.2.3. b. Lista de adjetivos pronominales.
37
2.2.3. Gradación
2.2.3.1. El adjetivo en grado comparativo
En latín el adjetivo experimenta variación morfológica de grado para expresar la
superioridad. Mediante el agregado de oportunos infijos derivativos, se produce la
expresión de las relaciones de comparación de superioridad y de las relaciones super-
lativas. Sin embargo, las relaciones comparativas de igualdad e inferioridad, y aun las
de superioridad, pueden manifestarse por vía sintáctica, como en español.
Solo el comparativo de superioridad, entonces, puede resolver sus formas con proce-
dimiento sintético: a la raíz del adjetivo de grado positivo se le agrega el infijo de grado
−ior y luego declina siguiendo las desinencias correspondientes a los nombres de 3.ª
declinación incrementados. Por ejemplo: doctus, docta, doctum > doct+ior+desinencias
de 3.ª D. no incrementadas. Se debe señalar que, sin embargo, para el nominativo, el
acusativo y el vocativo singular del género neutro el sufijo es −ius.
a. Terminaciones de adjetivos graduados para la comparación de superioridad

Caso m.f. sg. n. sg. m.f. pl. n. pl.


nom. −ior−Ø −ius−Ø −ior−es −ior−a
gen. −ior−is −ior−is −ior−um −ior−um
dat. −ior−i −ior−i −ior−ibus −ior−ibus
ac. −ior−em −ius−Ø −ior−es −ior−a
voc. −ior−Ø −ius−Ø −ior−es −ior−a
abl. −ior−e −ior−e −ior−ibus −ior−ibus
Cuadro 2.2.3.1. a. Terminaciones de comparativo.

b. Paradigma completo

Caso m.f. sg. m. f. pl. n. sg. n. pl.


nom. dulc−ior −Ø dulc−ior−es dulc−ius −Ø dulc−ior−a
gen. dulc−ior−is dulc−ior−um dulc−ior−is dulc−ior−um
dat. dulc−ior−i dulc−ior−ibus dulc−ior−i dulc−ior−ibus
ac. dulc−ior−em dulc−ior−es dulc−ius—Ø dulc−ior−a
voc. dulc−ior—Ø dulc−ior−es dulc−ius—Ø dulc−ior−a
abl. dulc−ior−e dulc−ior−ibus dulc−ior−e dulc−ior−ibus
Universidad de la República

Cuadro 2.2.3.1. b. Comparativo de superioridad sintético.

c. Particularidades sintácticas
Es común encontrar, en los autores clásicos, el comparativo de superioridad
integrando estructuras oracionales en las que, frecuentemente, atrae un argumento
38
nominal marcado por la conjunción quam o por el caso ablativo que interpreta a la
segunda parte de la comparación.
Animi enim lineamenta sunt pulchriora quam corporis. Cic. Fin. III, 22 75.
(Los rasgos del espíritu son más hermosos que los del cuerpo)

Nihil est enim in historia pura et illustri brevitate dulcius. Cic. Brut. 75, 262.
(Nada es, en la historia, más deseable que una breve y luminosa brevedad)

2.2.3.2. El adjetivo en grado superlativo


Por otro lado, los superlativos de expresión desinencial se forman adjuntando, a
los infijos propios de este grado, las terminaciones correspondientes a los adjetivos
de 1.ª clase.

a. Terminaciones de adjetivos graduados para la relación superlativa

m. f. n.
nom. sg. alt−issim−us alt−issim−a alt−issim−um
nom. sg. pauper−rim−us pauper−rim−a pauper−rim−um
nom. sg. simil−lim−us simil−lim−a simil−lim−um
Cuadro 2.2.3.2. a. Terminaciones de superlativo.

b. Paradigma completo

sg. pl.
Caso
m. f. n. m. f. n.
nom. alt−issim−us alt−issim−a alt−issim−um alt−issim−i alt−issim −ae alt−issim−a
alt−issim− alt−issim− alt−issim−
gen. alt−issim−i alt−issim −ae alt−issim−i
orum arum orum
dat. alt−issim−o alt−issim −ae alt−issim−o alt−issim−is alt−issim−is alt−issim−is
ac. alt−issim−um alt−issim−am alt−issim−um alt−issim−os alt−issim−as alt−issim−a
voc. alt−issim−e alt−issim−a alt−issim−um alt−issim−i alt−issim −ae alt−issim−a
abl. alt−issim−o alt−issim−a alt−issim−o alt−issim−is alt−issim−is alt−issim−is
Cuadro 2.2.3.2. b. Superlativo sintético.
Comisión Sectorial de Enseñanza

c. Particularidades sintácticas
Es bastante común, en latín, que los adjetivos superlativos rijan un complemento
partitivo marcado, en general, con el caso genitivo.
Suevorum gens est longe maxima et bellicosissima Germanorum omnium. Caes. Gall. 4, 1.
(La tribu de los suevos es, en mucho, la mayor y más belicosa de todos los germanos)

39
d. Otras terminaciones

Positivo Comparativo Superlativo


bunus melior optimus
malus peior pessimus
magnus maior maximus
parvus minor minimus
multus plus plurimus
iuvenis iunior
senex senior
frugi frugalior frugalissimus
Cuadro 2.2.3.2. d. Otras terminaciones

2.3. Pronombres personales


2.3.1. Identificación
Los pronombres personales son seis: significan relaciones de identidad en relación
con las personas del discurso, ya sea para el singular, ya sea para el plural. Tienen
formas propias para la declinación.

2.3.2. Morfología
El latín cuenta con la declinación completa de los pronombres de primera y
de segunda persona (ego, tu, nos, vos: yo, tú, nosotros, vosotros). El pronombre de
tercera persona es reflexivo y sirve a los casos oblicuos: carece de nominativo. El
carácter reflexivo de estos pronombres supone la correferencialidad con el sujeto de
la oración, es decir que repiten el objeto denotado por el sujeto. Este hecho explica
la inexistencia del caso nominativo para este tipo de pronombres.
a. Paradigma completo

I II III
Caso
sg. pl. sg. pl. s.
nom. ego nos tu vos ——
gen. mei nostri/nostrum tui vestri /vestrum sui
dat. mihi nobis tibi vobis sibi
Universidad de la República

ac. me nos te vos se


abl. me nobis te vobis se
Cuadro 2.3.2. a. Pronombres personales

40
b. Particularidades sintácticas
El genitivo de los pronombres de 1.ª y 2.ª personas del plural alterna según sirva
a la expresión del complemento objetivo (nostri, vestri) seleccionado por sustantivos
y adjetivos de origen verbal (immemor vestri: olvidado de vosotros: los/os olvidó),
o del complemento partitivo (nostrum, vestrum) seleccionado, entre otros, por los
adjetivos en grado superlativo (altissimus nostrum: el más alto de nosotros). A pesar
de su frecuencia, no es esta una distinción que pueda generalizarse.

2.4. Demostrativos
2.4.1. Identificación
La supraclase de los demostrativos es una clase transversal que reúne palabras que
las gramáticas tradicionales han clasificado dentro de distintas clases léxicas (sustan-
tivos y adjetivos). Lo que las vincula como demostrativos es la propiedad de señalar
las relaciones temporales y espaciales que se establecen a partir de los participantes
del discurso. En este manual se mantendrá la denominación tradicional para dar
nombre a las subclases de demostrativos.

2.4.2. Morfología
Los demostrativos, en latín, son seis: tres deícticos propiamente dichos (hic, iste,
ille: este, ese, aquel) y tres de identidad (is, idem, ipse: él, el mismo, él mismo).
Estos dos grupos comparten una propiedad común a casi todos los pronombres
de valor adjetivo: genitivo en −ius y dativo en −i.
a. Paradigma de presentación

hic haec hoc


iste ista istud
ille illa illud
is ea id
idem eadem idem
ipse ipsa ipsum
Cuadro 2.4.2. a. Demostrativos: presentación
Comisión Sectorial de Enseñanza

41
b. Paradigma completo

sg. pl.
Caso
m. f. n. m. f. n.
nom. hic haec hoc hi hae haec
gen. huius huius huius horum harum horum
dat. huic huic huic his his his
ac. hunc hanc hoc hos has haec
abl. hoc hac hoc his his his

nom. iste ista istud isti istae ista


gen. istius istius istius istorum istarum istorum
dat. isti isti isti istis istis istis
ac. istum istam istud istos istas ista
abl. isto ista isto istis istis istis

nom. ille illa illud illi illae illa


gen. illius illius illius illorum illarum illorum
dat. illi illi illi illis illis illis
ac. illum illam illud illos illas illa
abl. illo illa illo illis illis illis

nom. is ea id ii,i,ei eae ea


gen. eius eius eius eorum earum eorum
dat. ei ei ei iis,is,eis iis,is,eis iis,is,eis
ac. eum eam id eos eas ea
abl. eo ea eo iis,is,eis iis,is,eis iis,is,eis

nom. idem eadem idem iidem,idem,eidem eaedem eadem


gen. eiusdem eiusdem eiusdem eorundem earundem eorundem
dat. eidem eidem eidem iisdem isdem eisdem
ac. eundem eandem idem eosdem easdem eadem
abl. eodem eadem eodem iisdem isdem eisdem

nom. ipse ipsa ipsum ipsi ipsae ipsa


gen. ipsius ipsius ipsius ipsorum ipsarum ipsorum
dat. ipsi ipsi ipsi ipsis ipsis ipsis
ac. ipsum ipsam ipsum ipsos ipsas ipsa
abl. ipso ipsa ipso ipsis ipsis ipsis
Universidad de la República

Cuadro 2.4.2. b. Demostrativos

42
2.5. Posesivos
2.5.1. Identificación
Los posesivos son seis: significan relaciones de posesión en relación con las perso-
nas del discurso, ya sea para el singular, ya sea para el plural. Esta supraclase incluye
lo que tradicionalmente se clasifica como pronombres y adjetivos posesivos. Con el
objetivo de superar los problemas que presenta esa clasificación tradicional (véase
RAE, 2009:49, §1.9s), en este manual se considerará a la clase de los posesivos como
una clase transversal, igual que la de los cuantificadores y los demostrativos.

2.5.2. Morfología
Los posesivos siguen las desinencias propias de los adjetivos de 1.ª C. Las formas
de tercera persona sirven tanto al singular como al plural.

a. Paradigma de presentación

me−us me−a me−um


tu−us tu−a tu−um
su−us su−a su−um
noster−Ø nostr−a nostr−um
vester−Ø vestr−a vestr−um
su−us su−a su−um
Cuadro 2.5.2. a. Posesivos: presentación.

Comisión Sectorial de Enseñanza

43
b. Paradigma completo

m. f. n.
Caso
sg. pl. sg. pl. sg. pl.
nom. me−us me−i me−a me−ae me−um me−a
gen. me−i me−orum me−ae me−arum me−i me−orum
dat. me−o me−is me−ae me−is me−o me−is
ac. me−um me−os me−am me−as me−um me−a
voc. m−i me−i me−a me−ae me−um me−a
abl. me−o me−is me−a me−is me−o me−is

nom. noster−Ø nostr−i nostr−a nostr−ae nostr−um nostr−a


gen. nostr−i nostr−orum nostr−ae nostr−arum nostr−i nostr−orum
dat. nostr−o nostr−is nostr−ae nostr−is nostr−o nostr−is
ac. nostr−um nostr−os nostr−am nostr−as nostr−um nostr−a
voc. noster−Ø nostr−i nostr−a nostr−ae nostr−um nostr−a
abl. nostr−o nostr−is nostr−a nostr−is nostr−o nostr−is

nom. tu−us tu−i tu−a tu−ae tu−um tu−a


gen. tu−i tu−orum tu−ae tu−arum tu−i tu−orum
dat. tu−o tu−is tu−ae tu−is tu−o tu−is
ac. tu−um tu−os tu−am tu−as tu−um tu−a
voc. tu−i tu−i tu−a tu−ae tu−um tu−a
abl. tu−o tu−is tu−a tu−is tu−o tu−is

nom. vester−Ø vestr−i vestr−a vestr−ae vestr−um vestr−a


gen. vestr−i vestr−orum vestr−ae vestr−arum vestr−i vestr−orum
dat. vestr−o vestr−is vestr−ae vestr−is vestr−o vestr−is
ac. vestr−um vestr−os vestr−am vestr−as vestr−um vestr−a
voc. vester−Ø vestr−i vestr−a vestr−ae vestr−um vestr−a
abl. vestr−o vestr−is vestr−a vestr−is vestr−o vestr−is

nom. su−us su−i su−a su−ae su−um su−a


gen. su−i su−orum su−ae su−arum su−i su−orum
dat. su−o su−is su−ae su−is su−o su−is
ac. su−um su−os su−am su−as su−um su−a
voc. su−i su−i su−a su−ae su−um su−a
abl. su−o su−is su−a su−is su−o su−is
Universidad de la República

Cuadro 2.5.2.b. Posesivos.

44
2.6. Cuantificadores
2.6.1. Identificación
En la lingüística contemporánea se define cuantificador como categoría gra-
matical que expresa cantidad, número o grado. Por lo tanto, se trata de un con-
cepto transversal que da lugar a una clase léxica igualmente transversal. Así, los
cuantificadores pueden ser elementos adverbiales, adjetivales o pronominales. Más
concretamente, son cuantificadores los adverbios de grado, los adjetivos numerales
cardinales, así como los adjetivos y pronombres indefinidos. Entonces, debido a que
las gramáticas tradicionales han clasificado a los miembros de esta clase en esas
otras categorías, en este manual se mantendrá la denominación tradicional para dar
nombre a los subtipos de cuantificadores.

2.6.2. Morfología
a. Adverbios de grado
Los adverbios que admiten modificación de grado son los derivados de adjetivos
calificativos graduables. La formación del adverbio comparativo es igual a la del
adjetivo singular neutro graduado para la comparación (dulcius: dulcemente). La del
superlativo se hace sustituyendo la desinencia de adjetivo −us por la que es propia a
la formación del adverbio: dulcissim−us > dulcissim−e (muy dulcemente).
b. Adverbios numerales
Declinan los cardinales unus (como adjetivo pronominal: cf. 2.2.2.3.a), duo y tres.
Como 1.ª C., declinan las centenas desde ducenti a nongenti y los ordinales.

nom. pl. duo duae duo tres tres tria


gen. pl. duorum duarum duorum trium trium trium
ac. pl. duos duas duos tres tres tria
dat. abl. pl. duobus duabus duobus tribus tribus tribus
Cuadro 2.6.2. b. Numerales.
Comisión Sectorial de Enseñanza

45
Numeración romana Cardinales Ordinales
I unus,−a,−um primus,−a,−um
II duo, duae, duo secundus…
III tres, tres, tria tertius…
IV, IIII quattuor quartus…
V quinque quintus…
VI sex sextus…
VII septem septimus…
VIII octo octavus…
IX, VIIII novem nonus…
X decem decimus…
XI undecim undecimus…
XII duodecim duodecimus…
XIII tredecim tertius decimus…
XIV, XIIII quattuordecim quartus decimus…
XV quindecim quintus decimus…
XVI sedecim sextus decimus…
XVII septendecim septimus decimus…
XVIII duodeviginti duodevicesimus…
XIX undeviginti undevicesimus…
XX viginti vicesimus…
XXI viginti unus, etc. unus et vicesimus…
XXVIII duodetriginta duodetricesimus…
XXIX undetriginta undetricesimus…
XXX triginta, etc. tricesimus…
XL, XXXX quadraginta quadragesimus…
L quinquaginta quinquagesimus…
LX sexaginta sexagesimus…
LXX septuaginta septuagesimus…
LXXX octoginta octogesimus…
XC nonaginta nonagesimus…
C centum centesimus…
CC ducenti, −ae,−a ducentesimus…
CCC trecenti, −ae,−a trecentesimus…
CCCC quadringenti, −ae,−a quadringentesimus…
D, (I) quingenti, −ae,−a quingentesimus…
DC sexcenti, −ae,−a sexcentesimus…
DCC septingenti, −ae,−a septingentesimus…
DCCC octingenti, −ae,−a octingentesimus…
DCCCC nongenti, −ae,−a nongentesimus…
M, (I) mille millesimus…
MM, IIM, ĪĪ duo milia, etc. bis millesimus…
((I)), X decem milia, etc. decies millesimus…
(((I))), Ĉ centum milia, etc. centies millesimus…
((((I)))), IXI decies centum milia millies millesimus…
Cuadro 2.6.2. b. Numerales cardinales y ordinales.
Universidad de la República

c. Adjetivos y pronombres indefinidos


En la clase de los indefinidos, hay indefinidos simples (morfológicamente sim-
ples) e indefinidos compuestos. Estos últimos son numerosos y siguen la declinación
que impone cada término del compuesto (unusquisque: simultáneamente declina
46
unus, declina quis y no declina que). En lo que sigue se verá el paradigma completo
de un indefinido simple y se presentarán los compuestos.

Indefinido simple
El pronombre−adjetivo indefinido quis o qui, quae o qua, quod o quid significa
alguno, alguna, alguna cosa; alguien, algo; solo se usa en casos nominativo y acu-
sativo. Declina como el relativo qui, quae, quod pero presenta algunas variantes en
el masculino y en el neutro.

sg. pl.
Caso
m. f. n. m. f. n.
quis quae quod quae
nom. qui quae
qui qua quid qua
quod quae
ac. quem quam quos quas
quid qua
Cuadro 2.6.2.c. Indefinidos.

Indefinidos compuestos
Estos indefinidos suelen componerse de los relativos aglutinados con elementos
léxicos o partículas de intensificación. Son de uso frecuente, con algunas variantes,
los siguientes:

aliquis, aliqua, aliquod (alguien, algo)


quispiam, quaepiam, quodpiam (alguien, algo)
quisquam, quidquam (alguien, algo)
quilibet, quaelibet, quodlibet (qualquiera)
quisque, quaeque, quodque (cada uno)
unusquisque, unaqueque, unumquodque (cada uno)
quidam, quaedam, quoddam (cierto, tal)

Otros indefinidos
nemo, neminis, nihil, alius, ullus, nullus, neuter, alter, uterque, utervis, uterlibet,
utercumque, alter, alteruter.
d. Determinantes
Comisión Sectorial de Enseñanza

Igual que la de los posesivos, demostrativos y cuantificadores, la clase de los de-


terminantes es otra clase transversal. Además, se conforma a partir de dos de esas
clases transversales, a saber, demostrativos y posesivos (véanse §2.4 y §2.5). Dicho de
otro modo, las clases transversales de demostrativos y posesivos constituyen la clase
igualmente transversal de los determinantes o determinativos.

47
2.7. Relativos, interrogativos y exclamativos
2.7.1. Identificación
Las clases de los relativos, interrogativos y exclamativos son transversales: hay
adverbios, cuantificadores, posesivos y pronombres. Estas tres clases de palabras tie-
nen en común rasgos léxicos, morfológicos y semánticos. Pueden emparentarse en
la medida en que remiten, todas estas, a una variable aludida cuyo significado obliga
a reconocer antecedentes (para el caso de los relativos) y elementos nulos en los
demás (interrogativos y exclamativos).

2.7.2. Morfología
a. Relativos
El pronombre relativo contiene información gramatical de caso, género y número.
El hecho de expresar caso pone de manifiesto que el pronombre relativo desempeña
función sintáctica dentro de la oración subordinada que introduce. El género y
número establecen la relación con su antecedente. Esta es la diferencia con el pro-
nombre relativo español que, totalmente invariable.

sg.
Caso
m. f. n.
nom. qui quae quod
gen. cuius cuius cuius
dat. cui cui cui
ac. quem quam quod
abl. quo qua quo
pl.
Caso
m. f. n.
nom. qui quae quae
gen. quorum quarum quorum
dat. quibus quibus quibus
ac. quos quas quae
abl. quibus quibus quibus
Cuadro 2.7.2. a. Relativos.
Universidad de la República

48
b. Interrogativos
El interrogativo quis o qui, ¿quién?, ¿cuál?, ¿qué? se declina en plural como el
indefinido qui, quae, quod, pero en singular presenta algunas formas que le son
propias:

sg.
Caso
m. f. n.
nom. quis/qui quis/quae quod/quid
gen. cuius cuius cuius
dat. cui cui cui
ac. quem quam quod/quid
abl. quo qua quo
pl.
Caso
m. f. n.
nom. qui quae quae
gen. quorum quarum quorum
dat. quibus quibus quibus
ac. quos quas quae
abl. quibus quibus quibus
Cuadro 2.7.2. b. Interrogativos.

c. Exclamativos
Los exclamativos coinciden con los interrogativos; la diferencia radica en que
los primeros aparecen en oraciones que expresan exclamación, en tanto que los
segundos se emplean para formular preguntas, esto es, aparecen en oraciones
interrogativas.

2.7.3. Particularidades sintácticas


Mientras que los relativos introducen oraciones subordinadas adjetivas y cum-
plen, en su dominio, las funciones propias de un sustantivo, los interrogativos y los
exclamativos no son subordinantes y pueden funcionar como sustantivos o como
adjetivos.

2.8. Verbo
Comisión Sectorial de Enseñanza

2.8.1. Identificación
El verbo es la palabra que se puede conjugar; es decir: expresa la significación
gramatical de modo, tiempo, persona, número y diátesis a través de la variación
morfológica. Esta variación consiste en la articulación de un tema, que conlleva el

49
contenido léxico, con una serie diferenciada de morfemas flexivos que distinguen
aquellos significados gramaticales.

2.8.1.1. Temas
Todo verbo se presenta con el siguiente enunciado:

Tema de presente Tema de perfecto Tema de supino


1.ª pers. sg. pres. ind. infinitivo 1.ª pers. sg. pret. perf. ind. supino
amo amāre amavi amatum
moneo monēre monui monitum
rego regĕre rexi rectum
audio audīre audivi auditum
sum esse fui —
Cuadro 2.8.1.1. Temas verbales.

2.8.1.2. Valores temáticos


Cada una de estas formas aporta información gramatical clave para interpretar,
por un lado, las distintas posibilidades de la conjugación latina en relación con los
cambios aspectuales; y, por otro, para reconocer las formas derivadas del verbo.
En el siguiente cuadro, se observa la distribución de temas en las formas flexio-
nadas y en las formas derivadas:

Tema del presente Tema del perfecto


Tema del supino
(imperfectivo) (perfectivo)
• Presente • Pretérito perfecto
Formas flexionadas • Pretérito imperfecto • Pretérito pluscuamperfecto
• Futuro imperfecto • Futuro imperfecto
• Participio presente de
la voz activa
• Participio futuro de la • Participio futuro
voz pasiva • Infinitivo pretérito de la voz de la voz activa
Formas derivadas
• Infinitivo presente de activa • Participio pretérito
la voz activa de la voz pasiva
• Infinitivo presente de
la voz pasiva
Cuadro 2.8.1.2. Valores temáticos.
Universidad de la República

50
2.8.2. Morfología
Los verbos latinos se organizan en las siguientes cuatro conjugaciones regulares.5

Infinitivos en Ejemplos
1.ª conjugación −āre amo, amāre, amavi, amatum
2.ª conjugación −ēre monĕo, monēre, monui, monitum
3.ª conjugación −ĕre rego, regĕre, rexi, rectum
4.ª conjugación −īre audio, audīre, audivi, auditum
Cuadro 2.8.2. Conjugaciones.

2.8.2.1. Flexión
a. Desinencias

Generales Particulares Generales diatéticas


−o, −m −i −r
−s −isti −ris o −re
−t −it −tur
−mus −imus −mur
−tis −istis −mini
−nt −erunt o −ēre −ntur
Cuadro 2.8.2.1. a. Desinencias.

b. Paradigma completo de la voz activa


El verbo sum, esse, fui tiene una conjugación particular. Entre sus peculiarida-
des, carece de voz pasiva, supino, gerundio y gerundivo. Tampoco tiene participio
presente ni participio pretérito. Por otra parte, los verbos de las otras conjugaciones
componen sus tiempos compuestos con formas de este verbo. He aquí su conjuga-
ción completa.
Comisión Sectorial de Enseñanza

5 En los cuadros 2.8.1.1. (Temas verbales) y 2.8.2. (Conjugaciones) se aplica cursiva para la indica-
ción de la vocal acentuada, y los signos ˇ y ˉ para representar la cantidad vocálica breve o larga.
Solo en estos casos se realiza la marcación.
51
Formas Personales
Voz Activa
Modo Indicativo
Tiempos Imperfectos Tiempos Perfectos
Pretérito Futuro Pretérito Pretérito Futuro
Presente
Imperfecto Imperfecto Perfecto Pluscuamperfecto Perfecto
(fui, he sido,
(soy) (era) (seré) (había sido) (habré sido)
hube sido)
sum eram ero fu−i fu−eram fu−ero
es eras eris fu−isti fu−eras fu−eris
est erat erit fu−it fu−erat fu−erit
sumus eramus erimus fu−imus fu−eramus fu−erimus
estis eratis eritis fu—istis fu−eratis fu−eritis
fu−erunto
sunt erant erunt fu−erant fu−erint
fu−ere

Modo Subjuntivo
Tiempo Imperfectos Tiempo Perfectos
Presente Pretérito Imperfecto Pretérito Perfecto Pretérito Pluscuamperfecto
(fuera o fuese; sería; estuviera (hubiera o hubiese sido;
(sea o esté) (haya sido, haya estado)
o estuviese; estaría) habría sido o estado)
sim essem fu−erim fu−issem
sis esses fu−eris fu−isses
sit esset fu−erit fu−isset
simus essemus fu−erimus fu−issemus
sitis essetis fu−eritis fu−issetis
sint essent fú−erint fu−issent

Modo Imperativo
Tiempos Imperfectos
Presente Futuro
2.ª pers. sg. es (sé tú) esto (tú serás, tendrás que ser)
3.ª pers. sg. esto (el será, tendrá que ser)
2.ª pers. pl. este (sed vosotros) estote (vosotros tendréis que ser)
3.ª pers. pl. sunto (ellos serán, tendrán que ser)
Universidad de la República

52
Formas No Personales
Voz Activa
Infinitivo
Presente Pretérito Futuro
(ser, estar, existir) (haber sido) (haber de ser)
futur−us, futur−a, futur−um ese
esse fuisse nom.
futur−i, futur −ae, futur−a esse
futur−um, futur−am, futur−um esse;
ac.
futur−os, futur−as, futur−a esse

Participio
Presente Pretérito Futuro
(que será, que está a punto de ser)
no tiene no tiene nom. futur−us, futur−a, futur−um
Cuadro 2.8.2.1. b. Paradigma de sum.

La forma esse que integra los futuros de infinitivo con frecuencia se omite. Por
otra parte, el verbo ser tiene, además del infinitivo futuro futurus, −a, −um esse, la
forma simple fore, que es indeclinable.
c. Verbos compuestos de sum
Como es sabido, la composición fue un recurso morfológico muy productivo
en latín. Esta productividad se ve claramente en muchos verbos. En este caso, se
presentan los verbos compuestos de sum, esse, fui y se advierte, copiando las for-
mas alternantes, sobre los procesos de asimilación fónica que experimentan en la
conjugación:

absum, abesse, afui/abfui (distar, estar ausente)


adsum, adesse, affui/adfui (estar presente, asistir)
desum, deesse, defui (faltar)
insum, inesse (estar en)
intersum, interesse, interfui (estar entre, intervenir)
obsum, obesse, obfui (oponerse, obstaculizar)
possum <pot−sum, posse <pot−esse, potui <pot−fui (poder)
Comisión Sectorial de Enseñanza

praesum, praeesse, profui (presidir, estar ante)


prossum, prodesse, profui (aprovechar)
subsum, subesse (estar bajo)
supersum, superesse, superfui (restar, quedar)

53
d. 1.ª conjugación

amo, amāre, amavi, amatum

Formas Personales
Voz Activa
Modo Indicativo
Tiempos Imperfectos
Presente Pretérito Imperfecto Futuro Imperfecto
(amo) (amaba) (amaré)
amo amabam amabo
amas amabas amabis
amat amabat amabit
amamus amabamus amabimus
amatis amabatis amabitis
amant amabant amabunt

Tiempos Perfectos
Pretérito Perfecto Pret. Pluscuamperfecto Futuro Perfecto
(amé, he amado, hube amado) (había amado) (habré amado)
amav−i amav−eram amav−ero
amav−isti amav−eras amav−eris
amav−it amav−erat amav−erit
amav−imus amav−eramus amav−erimus
amav−istis amav−eratis amav−eritis
amav−erunt o amav−ere amav−erant amav−erint

Modo Subjuntivo
Tiempos Imperfectos Tiempos Perfectos
Presente Pretérito Imperfecto Pretérito Perfecto Pretérito Pluscuamperfecto
(hubiera o hubiese amado;
(ame) (amara o amase; amaría) (haya amado)
habría amado)
amem amarem amav−erim amav—íssem
ames amares amav−eris amav−isses
amet amaret amav−erit amav−isset
Universidad de la República

amemus amaremus amav−erimus amav−issemus


ametis amaretis amav−eritis amav−issetis
ament amarent amáv−erint amav−issent

54
Modo Imperativo
Tiempos Imperfectos
Presente Futuro
2.ª pers. sg. ama ama tú amato tú amarás
3.ª pers. sg. amato él habrá de amar
2.ª pers. pl. amate amad vosotros amatote vosotros habréis de amar
3.ª pers. pl. amanto ellos habrán de amar

Formas Personales
Voz Pasiva
Modo Indicativo
Tiempos Imperfectos
Presente Pretérito Imperfecto Futuro Imperfecto
(soy amado) (era amado) (seré amado)
amor amabar amabor
amaris o amare amabaris o amabare amaberis o amabere
amatur amabatur amabitur
amamur amabamur amabimur
amamini amabamini amabímini
amantur amabantur amabuntur

Modo Subjuntivo
Tiempo Imperfectos
Presente Pretérito Imperfecto
(sea amado) (fuera o fuese amado, sería amado)
amer amarer
ameris o amere amareris o amarere
ametur amaretur
amemur amaremur
amemini amaremini
amentur amarentur
Comisión Sectorial de Enseñanza

55
Modo Imperativo
Tiempos Imperfectos
Presente Futuro
2.ª pers. sg. amare1 tú sé amado amator2 habrás de ser amado
3.ª pers. sg. amator habrá de ser amado
2.ª pers. pl. amamini3 sed amados
3.ª pers. pl. amantor habrán de ser amados
1. Obsérvese que la 2.ª pers. sg. del presente imperativo pasivo coincide con el infinitivo presente
activo. Esto mismo ocurre en todas las conjugaciones verbales.
2. Las formas del futuro imperativo pasivo se forman agregando una –r a las formas correspon-
dientes del futuro imperativo activo. Esta misma regla se aplica en todas las conjugaciones.
3. Obsérvese que la 2.ª pers. pl. del presente imperativo pasivo amamini coincide con la 2.ª pers.
pl. del presente indicativo pasivo. Esto mismo ocurre en todas las conjugaciones verbales.

Modo Indicativo
Tiempos Perfectos
Pretérito Pretérito
Futuro Perfecto
Perfecto Pluscuamperfecto
fui, he sido, habré sido
había sido amado
hube sido amado amado
Pret. Imperf. Fut. Imperf.
pers. nr. Part. Pret. Pas. Pres. Ind. Act.
Ind. Act. Ind. Act.
1.ª sg. sum eram ero
2.ª sg. amat−us, amat−a, amat−um es eras eris
3.ª sg. est erat erit
1.ª pl. sumus eramus erimus
2.ª pl. amat−i, amat −ae, amat−a estis eratis eritis
3.ª pl. sunt erant erunt

Modo Subjuntivo
Tiempos Perfectos
Pretérito Perfecto Pretérito Pluscuamperfecto
haya sido amado hubiera o hubiese, habría sido amado
p. nr. Part. Pret. Pas. Pres. Subj. Act. Pret. Imperf. Subj. Act.
1.ª sg. sim essem
2.ª sg. amat−us, amat−a, amat−um sis esses
3.ª sg. sit esset
1.ª pl. simus essemus
2.ª pl. amat−i, amat −ae, amat−a sitis essetis
Universidad de la República

3.ª pl. sint essent

56
Formas No Personales
Voz Activa
Infinitivo
Presente Pretérito Futuro
(amar) (haber amado) (haber de amar)
nom. sg. amatur−us, amatur−a, amatur−um esse;
amare amavisse
nom. pl. amatur−i, amatur−ae, amatur−a esse
ac. sg. amatur−um, amatur−am, amatur−um esse;
ac. pl. amatur−os, amatur−as, amatur−a esse

Voz Activa
Participio Presente
(amante, que ama, amando)
m. f. sg. n. sg. m. f. pl. n. pl.
nom. amans ø amans ø amant−es amant−ia
gen. amant−is amant−is amant−ium amant−ium
dat. amant−i amant−i amant−ibus amant−ibus
ac. amant−em amans ø amant−es amant−ia
voc. amans ø amans ø amant−es amant−ia
abl. amant−i amant−i amant−ibus amant−ibus

Voz Activa
Participio Futuro
(que amará; que está a punto de amar)
sg. pl.
m. f. n. m. f. n.
nom. amatur−us amatur−a amatur−um amatur−i amatur−ae amatur−a
gen. amatur−i amatur−ae amatur−i amatur−orum amatur−arum amatur−orum
dat. amatur−o amatur−ae amatur−o amatur−is amatur−is amatur−is
ac. amatur−um amatur−am amatur−um amatur−os amatur−as amatur−a
voc. amatur−e amatur−a amatur−um amatur−i amatur−ae amatur−a
abl. amatur−o amatur−a amatur−o amatur−is amatur−is amatur−is

Gerundio Supino
Comisión Sectorial de Enseñanza

gen. amandi de amar


dat. amando para amar
ac. (ad) amandum a amar amatum a amar
abl. amando amando amatu de amar

57
Formas No Personales
Voz Pasiva
Infinitivo
Presente Pretérito Futuro
(haber sido amado, que fue amado, (haber de ser amado,
(ser amado)
que había sido amado) que será amado)
amat−us, amat−a, amat−um esse;1
amari nom. amatum iri
amat−i, amat −ae, amat−a esse
amat−um, amat−am, amat−um esse;
ac.
amat−os, amat−as, amat−a esse
1. Recordar que en el infinitivo pretérito pasivo, en lugar de esse puede aparecer fuisse. Esto se aplica a
todas las conjugaciones verbales.

Voz Pasiva
Participio Pretérito
(amado)
sg. pl.
m. f. n. m. f. n.
nom. amat−us amat−a amat−um amat−i amat −ae amat−a
gen. amat−i amat−ae amat−i amat−orum amat−arum amat−orum
dat. amat−o amat−ae amat−o amat−is amat−is amat−is
ac. amat−um amat−am amat−um amat−os amat−as amat−a
voc. amat−e amat−a amat−um amat−i amat−ae amat−a
abl. amat−o amat−a amat−o amat−is amat−is amat−is

Voz Pasiva
Gerundivo Participio Futuro
(que es digno de ser amado, que debe ser amado)
sg. pl.
m. f. n. m. f. n.
nom. amand−us amand−a amand−um amand−i amand −ae amand−a
gen. amand−i amand −ae amand−i amand−orum amand−arum amand−orum
dat. amand−o amand −ae amand−o amand−is amand−is amand−is
ac. amand−um amand−am amand−um amand−os amand−as amand−a
voc. amand−e amand−a amand−um amand−i amand −ae amand−a
abl. amand−o amand−a amand−o amand−is amand−is amand−is
Cuadro 2.8.2.1. d. Paradigma de amo.
Universidad de la República

58
e. 2.ª conjugación

moneo, monēre, monui, monitum

Formas Personales
Voz Activa
Modo Indicativo
Tiempos Imperfectos
Presente Pretérito Imperfecto Futuro Imperfecto
(advierto) (advertía) (advertiré)
moneo monebam monebo
mones monebas monebis
monet monebat monebit
monemus monebamus monebimus
monetis monebatis monebitis
monent monebant monebunt

Tiempos Perfectos
Pretérito Perfecto Pretérito Pluscuamperfecto Futuro Perfecto
(advertí, he advertido, hube advertido) (había advertido) (habré advertido)
monu−i monu−eram monu−ero
monu−isti monu−eras monu−eris
monu−it monu−erat monu−erit
monu−imus monu−eramus monu−erimus
monu−istis monu−eratis monu−eritis
monu−erunt o monu−ere monu−erant monu−erint

Modo Subjuntivo
Tiempo Imperfectos Tiempo Perfectos
Presente Pretérito Imperfecto Pretérito Perfecto Pretérito Pluscuamperfecto
(advirtiera o advirtiese; (hubiera o hubiese advertido;
(advierta) (haya advertido)
advertiría) habría advertido)
moneam monerem monu−erim monu−issem
moneas moneres monu−eris monu−isses
Comisión Sectorial de Enseñanza

moneat moneret monu−erit monu−isset


moneamus moneremus monu−erimus monu−issemus
moneatis moneretis monu−eritis monu−issetis
moneant monerent monú−erint monu−issent

59
Modo Imperativo
Tiempos Imperfectos
Presente Futuro
2.ª pers. sg. mone advierte tú moneto tú advertirás
3.ª pers. sg. moneto él tendrá que advertir
2.ª pers. pl. monete advertid vosotros monetote vosotros tendréis que advertir
3.ª pers. pl. monento ellos tendrán que advertir

Formas Personales
Voz Pasiva
Modo Indicativo
Tiempos Imperfectos
Presente Pretérito Imperfecto Futuro Imperfecto
(soy advertido) (era advertido) (seré advertido)
moneor monebar monebor
moneris o monere monebaris o monebare moneberis o monebere
monetur monebatur monebitur
monemur monebamur monebimur
monemini monebamini monebimini
monentur monebantur monebuntur

Modo Subjuntivo
Tiempos Imperfectos
Presente Pretérito Imperfecto
(fuera o fuese advertido,
(sea advertido)
sería advertido)
monear monerer
monearis omoneare monereris omonerere
moneatur moneretur
moneamur moneremur
moneamini moneremini
moneantur monerentur

Modo Imperativo
Tiempos Imperfectos
Universidad de la República

Presente Futuro
2.ª pers. sg. monere tú sé advertido monetor tendrás que ser advertido
3.ª pers. sg. monetor
2.ª pers. pl. monemini
3.ª pers. pl. monentor

60
Modo Indicativo
Tiempos Perfectos
Pretérito Pretérito Futuro
Perfecto Pluscuamperfecto Perfecto
fui, he sido, hube habré sido
había sido advertido
sido advertido advertido
Pret. Imperf. Ind. Fut. Imperf.
pers. nr. Part. Pret. Pasivo Pres. Ind. Activo
Activo Ind. Activo
1.ª sg. sum eram ero
2.ª sg. monit−us, monit−a, monit−um es eras eris
3.ª sg. est erat erit
1.ª pl. sumus eramos erimus
2.ª pl. monit−i, monít −ae, monit−a estis eratis eritis
3.ª pl. sunt erant erunt

Modo Subjuntivo
Tiempos Perfectos
Pretérito Perfecto Pretérito Pluscuamperfecto
hubiera o hubiese, habría
haya sido advertido
sido advertido
pers. nr. Part. Pret. Pasivo Pres. Subj. Activo Pret. Imperf. Subj. Activo
1.ª sg. sim essem
2.ª sg. monit−us, monit−a, monit−um sis esses
3.ª sg. sit esset
1.ª pl. simus essemus
2.ª pl. sitis essetis
monit−i, monit −ae, monit−a
3.ª pl. sint essent

Formas No Personales
Voz Activa
Infinitivo
Presente Pretérito Futuro
(advertir) (haber advertido) (haber de advertir)
nom. sg. monitur−us, monitur −a, monitur −um esse;
monere monuisse
nom. pl. monitur −i, monitur −ae, monitur −a esse
ac. sg. monitur −um, monitur −am, monitur −um esse;
Comisión Sectorial de Enseñanza

ac. pl. monitur −os, monitur −as, monitur −a esse

61
Voz Activa
Participio Presente
(que advierte, advirtiendo)
m. f. sg. n. sg. m. f. pl. n. pl.
nom. monens ø monens ø monent−es monent−ia
gen. monent−is monent−is monent−ium monent−ium
dat. monent−i monent−i monent−ibus monent−ibus
ac. monent−em monens ø monent−es monent−ia
voc. monens ø monens ø monent−es monent−ia
abl. monent−i monent−i monent−ibus monent−ibus

Voz Activa
Participio Futuro
(que advertirá; que está a punto de advertir)
sg. pl.
m. f. n. m. f. n.
nom. monitur−us monitur−a monitur−um monitur−i monitur−ae monitur−a
gen. monitur−i monitur−ae monitur−i monitur−orum monitur−arum monitur−orum
dat. monitur−o monitur−ae monitur−o monitur−is monitur−is monitur−is
ac. monitur−um monitur−am monitur−um monitur−os monitur−as monitur−a
voc. monitur−e monitur−a monitur−um monitur−i monitur −ae monitur−a
abl. monitur−o monitur−a monitur−o monitur−is monitur−is monitur−is

Gerundio Supino
gen. monendi de advertir
dat. monendo para advertir
ac. (ad) monendum a advertir monetum a advertir
abl. monendo advirtiendo monetu de advertir

Formas No Personales
Voz Pasiva
Infinitivo
Presente Pretérito Futuro
(ser advertido) (haber sido advertido) (haber de ser advertido)
monit−us, monit−a, monit−um esse;1
moneri nom. monitum iri
Universidad de la República

monit−i, monit −ae, monit−a esse


monit−um, monit−am, monit−um esse;
ac.
monit−os, monit−as, monit−a esse
1. Recordar que en el infinitivo pretérito pasivo, en lugar de esse puede aparecer fuisse. Esto se aplica a todas las
conjugaciones verbales.

62
Voz Pasiva
Participio Pretérito
(advertido)
sg pl.
m. f. n. m. f. n.
nom. monit−us monit−a monit−um monit−i monit−ae monit−a
gen. monit−i monit−ae monit−i monit−orum monit−arum monit−orum
dat. monit−o monit−ae monit−o monit−is monit−is monit−is
ac. monit−um monit−am monit−um monit−os monit−as monit−a
voc. monit−e monit−a monit−um monit−i monit−ae monit−a
abl. monit−o monit−a monit−o monit−is monit−is monit−is

Voz Pasiva
Gerundivo Participio Futuro
(que es digno de ser advertido, que debe ser advertido)
sg. pl.
m. f. n. m. f. n.
nom. monend−us monend−a monend−um monend−i monend−ae monend−a
gen. monend−i monend−ae monend−i monend−orum monend−arum monend−orum
dat. monend−o monend−ae monend−o monend−is monend−is monend−is
ac. monend−um monend−am monend−um monend−os monend−as monend−a
voc. monend−e monend−a monend−um monend−i monend −ae monend−a
abl. monend−o monend−a monend−o monend−is monend−is monend−is
Cuadro 2.8.2.1. e. Paradigma de moneo.

f. 3.ª conjugación

rego, regĕre, rexi, rectum

Formas Personales
Voz Activa
Modo Indicativo
Tiempos Imperfectos
Presente Pretérito Imperfecto Futuro Imperfecto
Comisión Sectorial de Enseñanza

(rijo) (regía) (regiré)


rego regebam regam
regis regebas reges
regit regebat reget
regimus regebamus regemus
regitis regebatis regetis
regunt regebant regent

63
Tiempos Perfectos
Pretérito Perfecto Pretérito Pluscuamperfecto Futuro Perfecto
(regí) (había regido) (habré regido)
rex−i rex−eram rex−ero
rex−isti rex−eras rex−eris
rex−it rex−erat rex−erit
rex−imus rex−eramus rex−erimus
rex−istis rex−eratis rex−eritis
rex−erunt orex−ere rex−erant rex−erint

Modo Subjuntivo
Tiempos Imperfectos Tiempos Perfectos
Presente Pretérito Imperfecto Pretérito Perfecto Pretérito Pluscuamperfecto
(hubiera o hubiese regido;
(rija) (rigiera o rigiese; regiría) (haya regido)
habría regido)
regam regerem rex−erim rex−issem
regas regeres rex−eris rex−isses
regat regeret rex−erit rex−isset
regamus regeremus rex−erimus rex−issemus
regatis regeretis rex−eritis rex−issetis
regant regerent rex−erint rex−issent

Modo Imperativo
Tiempos Imperfectos
Presente Futuro
2.ª pers. sg. rege rige tú regito tendrás que regir
3.ª pers. sg. regito tendrá que regir
2.ª pers. pl. regite regid vosotros regitote tendréis que regir
3.ª pers. pl. regunto tendrán que regir

Formas Personales
Voz Pasiva
Modo Indicativo
Tiempos Imperfectos
Presente Pretérito Imperfecto Futuro Imperfecto
(soy regido) (era regido) (seré regido)
regor regebar regar
Universidad de la República

regeris1 o regere regebaris o regebare regeris o regere


regitur regebatur regetur
regimur regebamur regemur
regimini regebamini regemini
reguntur regebantur regentur
1. Es régeris y no regíris. Por tanto la 2ª pers. sg. del presente indicativo pasivo tiene
la misma forma que la 2ª pers. sg. del pretérito perfecto subjuntivo de la voz activa.

64
Modo Subjuntivo
Tiempos Imperfectos
Presente Pretérito Imperfecto
(sea regido) (fuera o fuese regido, sería regido)
regar regerer
regaris oregare regereris oregerere
regatur regeretur
regamur regeremur
regamini regeremini
regantur regerentur

Modo Imperativo
Tiempos Imperfectos
Presente Futuro
2.ª pers. sg. regere tú sé regido regitor tendrás que ser regido
3.ª pers. sg. regitor tendrá que ser regido
2.ª pers. pl. regimini sed regidos
3.ª pers. pl. reguntor tendrán que ser regidos

Modo Indicativo
Tiempos Perfectos
Pretérito Pretérito Futuro
Perfecto Pluscuamperfecto Perfecto
fui, he sido, hube
había sido regido habré sido regido
sido regido
p. nr. Part. Pret. Pas. Pres. Ind. Act. Pret. Imperf. Ind. Act. Fut. Imperf. Ind. Act.
1.ª sg. sum eram ero
rect−us, rect−a,
2.ª sg. es eras eris
rect−um
3.ª sg. est erat erit
1.ª pl. sumus eramos erimus
rect−i, rect −ae,
2.ª pl. estis eratis eritis
rect−a
3.ª pl. sunt erant erunt
Comisión Sectorial de Enseñanza

65
Modo Subjuntivo
Tiempos Perfectos
Pretérito Perfecto Pretérito Pluscuamperfecto
haya sido regido hubiera o hubiese, habría sido regido
pers. nr. Part. Pret. Pas. Pres. Subj. Act. Pret. Imperf. Subj. Act.
1.ª sg. sim essem
2.ª sg. sis esses
rect−us, rect−a, rect−um
3.ª sg. sit esset
1.ª pl. simus essemus
2.ª pl. sitis essetis
rect−i, rect −ae, rect−a
3.ª pl. sint essent

Formas No Personales
Voz Activa
Infinitivo
Presente Pretérito Futuro
(regir) (haber regido) (haber de regir)
nom. sg. rectur−us, rectur−a, rectur−um esse;
regere rexisse
nom. pl. rectur−i, rectur −ae, rectur−a esse
ac. sg. rectur−um, rectur−am, rectur−um esse;
ac. pl. rectur−os, rectur−as, rectur−a esse

Voz Activa
Participio Presente
(regente, que rige, rigiendo)
m. f. sg. n. sg. m. f. pl. n. pl.
nom. regens ø regens ø regent−es regent−ia
gen. regent−is regent−is regent−ium regent−ium
dat. regent−i regent−i regent−ibus regent−ibus
ac. regent−em regens ø regent−es regent−ia
voc. regens ø regens ø regent−es regent−ia
abl. regent−i regent−i regent−ibus regent−ibus
Universidad de la República

66
Voz Activa
Participio Futuro
(que regirá; que está a punto de regir)
sg. pl.
m. f. n. m. f. n.
nom. rectur−us rectur−a rectur−um rectur−i rectur −ae rectur−a
gen. rectur−i rectur−ae rectur−i rectur−orum rectur−arum rectur−orum
dat. rectur−o rectur−ae rectur−o rectur−is rectur−is rectur−is
ac. rectur−um rectur−am rectur−um rectur−os rectur−as rectur−a
voc. rectur−e rectur−a rectur−um rectur−i rectur−ae rectur−a
abl. rectur−o rectur−a rectur−o rectur−is rectur−is rectur−is

Gerundio Supino
gen. regendi de regir
dat. regendo para regir
ac. (ad) regendum a regir rectum a regir
abl. regendo rigiendo rectu de regir

Formas No Personales
Voz Pasiva
Infinitivo
Presente Pretérito Futuro
(haber sido regido, que fue regido,
(ser regido) (haber de ser regido, que será regido)
que había sido regido)
rect−us, rect−a, rect−um esse;1
regi nom. rectum iri
rect−i, rect −ae, rect−a esse
rect−um, rect−am, rect−um esse;
ac.
rect−os, rect−as, rect−a esse
1. Recordar que en el infinitivo pretérito pasivo, en lugar de esse puede aparecer fuisse. Esto se aplica a todas las conjuga-
ciones verbales.

Voz Pasiva
Participio Pretérito
(regido)
sg. pl.
m. f. n. m. f. n.
Comisión Sectorial de Enseñanza

nom. rect−us rect−a rect−um rect−i rect−ae rect−a


gen. rect−i rect−ae rect−i rect−orum rect−arum rect−orum
dat. rect−o rect−ae rect−o rect−is rect−is rect−is
ac. rect−um rect−am rect−um rect−os rect−as rect−a
voc. rect−e rect−a rect−um rect−i rect−ae rect−a
abl. rect−o rect−a rect−o rect−is rect−is rect−is

67
Voz Pasiva
Gerundivo Participio Futuro
(que es digno de ser regido, que debe ser regido)
sg. pl.
m. f. n. m. f. n.
regend−
nom. regend−a regend−um regend−i regend −ae regend−a
us
gen. regend−i regend−ae regend−i regend−orum regend−arum regend−orum
dat. regend−o regend−ae regend−o regend−is regend−is regend−is
regend−
ac. regend−am regend−um regend−os regend−as regend−a
um
voc. regend−e regend−a regend−um regend−i regend −ae regend−a
abl. regend−o regend−a regend−o regend−is regend−is regend−is
Cuadro 2.7.2.1. f. Paradigma de rego.

g. 4.ª conjugación

audio, audīre, audivi, auditum

Formas Personales
Voz Activa
Modo Indicativo
Tiempos Imperfectos
Presente Pretérito Imperfecto Futuro Imperfecto
(oigo) (oía) (oiré)
audio audiebam audiam
audis audiebas audies
audit audiebat audiet
audimus audiebamus audiemus
auditis audiebatis audietis
audiunt audiebant audient

Tiempos Perfectos
Pretérito Perfecto Pretérito Pluscuamperfecto Futuro Perfecto
(oí) (había oído) (habré oído)
Universidad de la República

audiv−i audiv−eram audiv−ero


audiv−isti audiv−eras audiv−eris
audiv−it audiv−erat audiv−erit
audiv−imus audiv−eramus audiv−erimus
audiv−istis audiv−eratis audiv−éritis
audiv−erunt o audiv−ere audiv−erant audiv−erint
68
Modo Subjuntivo
Tiempo Imperfectos Tiempo Perfectos
Presente Pretérito Imperfecto Pretérito Perfecto Pretérito Pluscuamperfecto
(hubiera o hubiese oído;
(oiga) (oyera u oyese; oiría) (haya oído)
habría oído)
audiam audirem audiv−erim audiv−issem
audias audires audiv−eris audiv−isses
audiat audiret audiv−erit audiv−isset
audiamus audiremus audiv−érimus audiv−issemus
audiatis audiretis audiv−eritis audiv−issetis
audiant audirent audiv−erint audio−issent

Modo Imperativo
Tiempos Imperfectos
Presente Futuro
2.ª pers. sg. audi oye tú audito tú oirás
3.ª pers. sg. audito él va a oír
2.ª pers. pl. audite oíd vosotros auditote vosotros tendréis que oír
3.ª pers. pl. audiunto ellos tendrán que oír

Formas Personales
Voz Pasiva
Modo Indicativo
Tiempos Imperfectos
Presente Pretérito Imperfecto Futuro Imperfecto
(soy oído) (era oído) (seré oído)
audior audiebar audiar
audiris1 o audire audiebaris o audiebare audiéris o audiere
auditur audiebatur audietur
audimur audiebamur audiemur
audimini audiebamini audiemini
audiuntur audiebantur audientur
1. La forma audiris (2.ª pers. sg. presente indicativo pasivo) es la única con terminación –iris.
Comisión Sectorial de Enseñanza

69
Modo Subjuntivo
Tiempo Imperfectos
Presente Pretérito Imperfecto
(sea oído) (fuera o fuese oído, sería oído)
audiar audirer
audiaris o audiare audireris o audirere
audiatur audiretur
audiamur audiremur
audiamini audiremini
audiantur audirentur

Modo Imperativo
Tiempos Imperfectos
Presente Futuro
2.ª pers. sg. audire tú sé oído auditor tendrás que ser oído
3.ª pers. sg. auditor tendrá que ser oído
2.ª pers. pl. audimini
3.ª pers. pl. audiuntor tendrán que ser oídos

Modo Indicativo
Tiempos Perfectos
Pretérito
Pretérito Perfecto Futuro Perfecto
Pluscuamperfecto
fui, he sido, hube
había sido oído habré sido oído
sido oído
pers. nr. Part. Pret. Pas. Pres. Ind. Act. Pret.Imperf. Ind. Act. Fut. Imperf. Ind. Act.
1.ª sg. sum eram ero
audit−us, audit−a,
2.ª sg. es eras eris
audit−um
3.ª sg. est erat erit
1.ª pl. sumus eramus erimus
audit−i, audit−ae,
2.ª pl. estis eratis eritis
audit−a
3.ª pl. sunt erant erunt
Universidad de la República

70
Modo Subjuntivo
Tiempos Perfectos
Pretérito Perfecto Pretérito Pluscuamperfecto
haya sido oído hubiera o hubiese, habría sido oído
pers. nr. Part. Pret. Pas. Pres. Subj. Act. Pret. Imperf. Subj. Act.
1.ª sg. sim essem
audit−us, audit−a,
2.ª sg. sis esses
audit−um
3.ª sg. sit esset
1.ª pl. simus essemus
audit−i, audit −ae,
2.ª pl. sitis essetis
audit−a
3.ª pl. sint essent

Formas No Personales
Voz Activa
Infinitivo
Presente Pretérito Futuro
(oír) (haber oído) (haber de oír)
nom. sg. auditur−us, auditur−a, auditur−um esse;
audire audivisse
nom. pl. auditur−i, auditur −ae, auditur−a esse
ac. sg. auditur−um, auditur−am, auditur−um esse;
ac. pl. auditur−os, auditur−as, auditur−a esse

Voz Activa
Participio Presente
(oyente, que oye, oyendo)
m. f. sg. n. sg. m. f. pl. n. pl.
nom. audiens ø audiens ø audient−es audient−ia
gen. audient−is audient−is audient−ium audient−ium
dat. audient−i audient−i audient−ibus audient−ibus
ac. audient−em audiens ø audient−es audient−ia
voc. audiens ø audiens ø audient−es audient−ia
abl. audient−i audient−i audient−ibus audient−ibus
Comisión Sectorial de Enseñanza

71
Voz Activa
Participio Futuro
(que oirá; que está a punto de oír)
sg. pl.
m. f. n. m. f. n.
nom. auditur−us auditur−a auditur−um auditur−i auditur −ae auditur−a
gen. auditur−i auditur−ae auditur−i auditur−orum auditur−arum auditur−orum
dat. auditur−o auditur−ae auditur−o auditur−is auditur−is auditur−is
ac. auditur−um auditur−am auditur−um auditur−os auditur−as auditur−a
voc. auditur−e auditur−a auditur−um auditur−i auditur −ae auditur−a
abl. auditur−o auditur−a auditur−o auditur−is auditur−is auditur−is

Gerundio Supino
gen. audiendi de oír
dat. audiendo para oír
ac. (ad) audiendum a oír amatum a oír
abl. audiendo oyendo amatu de oír

Formas No Personales
Voz Pasiva
Infinitivo
Presente Pretérito Futuro
(haber sido oído, que fue oído,
(ser oído) (haber de ser oído, que será oído)
que había sido oído)
audit−us, audit−a, audit−um esse;1
audiri nom. auditum iri
audit−i, audit−ae, audit−a esse
audit−um, audit−am, audit−um esse;
ac.
audit−os, audit−as, audit−a esse
1. Recordar que en el infinitivo pretérito pasivo, en lugar de esse puede aparecer fuisse. Esto se aplica a todas las conjuga-
ciones verbales.

Voz Pasiva
Participio Pretérito
(oído)
sg. pl.
m. f. n. m. f. n.
nom. audit−us audit−a audit−um audit−i audit −ae audit−a
Universidad de la República

gen. audit−i audit−ae audit−i audit−orum audit−arum audit−orum


dat. audit−o audit−ae audit−o audit−is audit−is audit−is
ac. audit−um audit−am audit−um audit−os audit−as audit−a
voc. audit−e audit−a audit−um audit−i audit −ae audit−a
abl. audit−o audit−a audit−o audit−is audit−is audit−is

72
Voz Pasiva
Gerundivo Participio Futuro
(que es digno de ser oído, que debe ser oído)
sg. pl.
m. f. n. m. f. n.
nom. audiend−us audiend−a audiend−um audiend−i audiend−ae audiend−a
gen. audiend−i audiend−ae audiend−i audiend−orum audiend−arum audiend−orum
dat. audiend−o audiend−ae audiend−o audiend−is audiend−is audiend−is
ac. audiend−um audiend−am audiend−um audiend−os audiend−as audiend−a
voc. audiend−e audiend−a audiend−um audiend−i audiend−ae audiend−a
abl. audiend−o audiend−a audiend−o audiend−is audiend−is audiend−is
Cuadro 2.8.2.1. f. Paradigma de audio.

h. Verbos deponentes
Se denominan deponentes los verbos que tienen solo las terminaciones de la voz
pasiva y expresan significado activo o medio. Siguen, para su conjugación, el para-
digma de la voz pasiva, por ejemplo:

imitor, imitaris o imitare, imitatur, etc. (yo imito);


imitabar (yo imitaba);
imitaremur (imitáramos), etc.

A continuación, se presentan algunos ejemplos enunciando el presente de indi-


cativo, el presente de infinitivo y el perfecto de indicativo (de la voz pasiva):

hortor, hortari, hortatus sum (exhortar);


véreor, vereri, véritus sum (temer);
loquor, loqui, locutus sum (hablar);
morior, mori, mortuus sum (morir, morirse);
mentior, mentiri, mentitus sum (mentir).

i. Verbos semideponentes y deponentes pasivos


Hay cuatro verbos que se llaman semideponentes porque solo se conjugan como
los deponentes en los tiempos perfectos:
Comisión Sectorial de Enseñanza

audeo, audere, ausus sum (atreverse);


gaudeo, gaudere, gavisus sum (alegrarse);
soleo, solere, solitus sum (soler, acostumbrar);
fido, fidere, fisus sum (confiar).

73
Así también sus compuestos: confido: confiar; diffido: desconfiar.
Los verbos deponentes llamados comunes tienen significado activo y pasivo,
sobre todo en las formas perfectas. Así:

complector, complecti, complexus sum (abrazar y ser abrazado);


adulor, adulari, adulatus sum (adular y ser adulado);
aspernor, aspernari, aspernatus sum (desdeñar y ser desdeñado); etc.

Por último, hay dos verbos llamados deponentes pasivos que tienen activa la for-
ma y pasivo el significado:

veneo, venire, venii (ser vendido, estar puesto en venta);


vapulo, vapulare, vapulavi (ser azotado).

2.9. Preposiciones
2.9.1. Identificación
Igual que los adverbios y las conjunciones, las preposiciones son indeclinables.
Además, en latín, la preposición rige el caso de su complemento o término de pre-
posición. Así, hay preposiciones que rigen caso acusativo, otras rigen caso ablativo y
otras rigen esos dos casos. En lo que sigue se enumerarán las preposiciones de cada
uno de estos tipos.

2.9.2. Características sintácticas


a. Preposiciones que rigen acusativo

Preposición Significado
a, hacia
a
ad junto a
para, con el fin de
hasta, cerca de
contra
adversus frente a
hacia o para con
Universidad de la República

ante antes, delante, antes de


en (en la obra de)
entre
apud
frente a
en casa de
circa cerca de, alrededor de

74
Preposición Significado
circum alrededor de
cis, citra del lado de acá, a este lado de
contra
contra
frente a
erga hacia, para con
extra fuera de
infra debajo, al pie de
entre, en medio de
inter
durante
intra dentro de
cerca de, junto a
iuxta
según
ante, delante de
ob
por
penes en poder de, en manos de
por, a través de
por, por medio de
por, por causa de
per
por, en nombre de
por espacio de, durante
por (con valor de modo o instrumento)
post después de, detrás de
delante de
excepto, fuera de
praeter
además de, más que
contra, fuera de
prope cerca de, junto a
por, a causa de
propter
cerca de
según, conforme a
secundum
a lo largo de
sobre, encima de
supra
más de
trans más allá de, tras, allende
Comisión Sectorial de Enseñanza

ultra más allá de, al otro lado de


versus hacia, en dirección a (va pospuesto)
Cuadro 2.9.2. a. Prep. de ac.

75
b. Preposiciones que rigen ablativo

Preposición Significado
de
a, ab, abs desde
por
coram en presencia de, delante de
palam en presencia de, delante de
con
cum
en compañía de
de, desde;
de
de acerca de, sobre
entre, de entre
por
de, desde
de
según, conforme a
e, ex por
después de
contra
con
a causa de, por
prae
delante de
ante
pro por, en favor de
en lugar de
sine sin
hasta
tenus
pospuesto se construye también con genitivo
Cuadro 2.9.2. b. Prep. de abl.
Universidad de la República

76
c. Preposiciones que rigen acusativo y ablativo

Preposición Caso Significado


a
hacia (por)
ac.
contra
in
en
en
abl.
entre
hacia
ac.
bajo
sub
debajo de
abl.
bajo
ac. sobre, por encima de, más arriba de
super
abl. acerca de
clam ac. abl. a escondidas de
subter ac. abl. debajo de, bajo
Cuadro 2.9.2. c. Prep. de ac. y abl.

2.10. Adverbios
2.10.1. Identificación
Tradicionalmente, los adverbios se clasifican por su significado en los siguientes
grupos: adverbios de lugar, de tiempo, de modo, de cantidad, de afirmación, de
negación y de duda. En la gramática moderna, algunas de estas clases se agrupan
de modo diferente con otras categorías (demostrativos, cuantificadores, relativos,
indefinidos). Algunos autores agregan también los adverbios que expresan aspecto,
aunque los límites de esta clase gramatical son imprecisos. Desde el punto de vista
sintáctico, se asemejan a los adjuntos en la medida en que cumplen la función de
complemento circunstancial. En lo que sigue se hará una breve presentación de
cada uno de estos tipos de adverbios.

2.10.2. Morfología
Los adverbios son palabras invariables. Se han formado, en latín, con procedi-
Comisión Sectorial de Enseñanza

mientos diversos, saber:


1. mediante la gramaticalización de formas nominales afectadas por caso (frugi,
dativo; statim, acusativo; hic, locativo),
2. por aglutinación de frases preposicionales (admodum, adfatim),
3. a través de la adjunción de los sufijos −e y −ter a las bases adjetivas (bonus >
bone; similis > similiter).
77
2.10.3. Significados
a. Adverbios de lugar
Los adverbios de lugar expresan la localización espacial de un objeto referido.
En latín, buena parte de los adverbios de lugar derivan de pronombres demostrati-
vos, relativos, interrogativos e indefinidos. He aquí algunos de ellos.
Adverbios de lugar que indican:

el lugar en donde (locus ubi?)


el lugar adonde (locus quo?)
el lugar de donde (locus unde?)
el lugar por donde (locus qua?)

locus ubi? locus quo?


hic aquí (donde estoy) huc hacia acá (adonde estoy)
isti, istic ahí (donde estás) istuc, isto ahí (adonde estás)
illi, illic allí (donde está) illuc, illo allá (adonde está)
ibi allí eo (hacia) allá, allí
en el mismo lugar, aquí, ahí,
ibidem eodem el mismo lugar
allí mismo
ubi donde alio a otro sitio
alibi en otra parte quo adonde
ubique en todas partes quocumque adondequiera
ubilibet dondequiera quovis a cualquier parte
ubicumque dondequiera quoquoversus hacia todas partes
alícubi en cualquier sitio hucusque hasta aquí
usquam en algún sitio usquam a alguna parte
nusquam en ninguna parte nusquam a ninguna parte
locus unde? locus qua?
hinc de aquí (donde estoy) hac por aquí (donde estoy)
istinc, istim de ahí (donde estás) istac, ista por ahí (donde estás)
illinc, illim de allí (donde está) illac, illa por allí (donde está)
inde de allí ea por ahí
del mismo sitio, de aquí, ahí, por el mismo sitio, por aquí,
índidem eadem
allí mismo ahí, allí mismo
unde de donde alia por otro lado
undecumque de dondequiera que aliqua por algún lado
Universidad de la República

aliunde de otra parte qua por donde


undique de todas partes quacumque por cualquier parte
utrimque de ambas partes
Cuadro 2.10.3. a Adverbios de lugar.

78
b. Adverbios de tiempo
Los adverbios de tiempo establecen una ubicación en un punto o en un período
de tiempo.6 Por ejemplo:

nunc (ahora)
mane (mañana)
statim (en seguida)
semper (siempre)

A su vez, los adverbios ordinales latinos derivan por lo común de los adjetivos
ordinales y se usan como adverbios de tiempo.

primum (por primera vez)


iterum (por segunda vez)
tertium (por tercera vez)
septimum (por séptima vez)
ultimum (por última vez)

c. Adverbios de modo o manera7


Los adverbios de modo o manera expresan la forma en que ocurren las situacio-
nes o los sucesos.8

modo (al punto)


contra (en seguida)
raptin (inmediatamente)
continuum (al instante)
confestim (inmediatamente)
extemplo (al momento) Comisión Sectorial de Enseñanza

6 Actualmente, algunos gramáticos agregan al grupo de los adverbios de tiempo los adverbios de
aspecto, «como todavía o completamente, si bien los límites de esta clase son aún imprecisos» (RAE,
2010: 577).
7 «El término adverbio de modo es más frecuente en la tradición que adverbio de manera. Sin
embargo, hoy se suele considerar más apropiado el segundo, no solo porque el primero se
asocia con la noción de ‘modalidad’, sino porque el término adverbio de modo se aplica también
tradicionalmente a los que aportan propiedades de las proposiciones (como probablemente: §30.8.3)
o evalúan las actitudes del hablante (como lamentablemente)» (RAE, 2010:589).
8 Cf. Bassols, 1992:113.
79
d. Adverbios de cantidad o grado
Estos adverbios expresan la noción de cantidad, así como también la de grado, fre-
cuencia y diversas formas de intensidad.9 «Se trata, generalmente, de adjetivos fosili-
zados que expresan una idea de cantidad, como multum, plus, plurimum, longe, etc.,
pero con frecuencia se usan también con análogo significado adverbios de modo, que
han depuesto su acepción originaria para expresar una simple idea de cantidad, por
ejemplo: egregie, subtiliter, mire, belle, etc.» (Bassols 1992: 114).
e. Adverbios de afirmación
Los adverbios de afirmación denotan afirmación y aceptación (bene, certe).
También hay locuciones adverbiales afirmativas. Son ejemplos latinos: hoc est, id est.
f. Adverbios de negación
Opuestos a los anteriores, afectan el sentido de toda una enunciación (ne, nun-
quam, non).

2.11. Conjunciones
2.11.1. Identificación
La clase léxica de las conjunciones es una clase cerrada y sus miembros son in-
declinables. Pueden dividirse en tres subtipos, según los cuales es posible presen-
tar la siguiente clasificación general: conjunciones de coordinación, conjunciones
reiteradas y simétricas, y conjunciones de subordinación. Además, en latín existen
conjunciones enclíticas que se ligan, pospuestas, a las palabras. En lo que sigue se
verá la lista de conjunciones que corresponde a cada tipo.
Universidad de la República

9 De acuerdo con criterios de clasificación actuales, criterios empleados en esta publicación, los
adverbios de cantidad constituyen un tipo de cuantificador, es decir que forman parte de la clase
de los cuantificadores (Véase 2.6).
80
a. Conjunciones de coordinación

Copulativas
et, ac, atque, −que1 y
neque, nec ni, y no
etiam, quoque también
Disyuntivas
aut, vel, −ve, sive, seu o
Adversativas
set, at, autem, verum, vero pero, mas
atqui y sin embargo
tamen,attamen, verúntamen, nihilominus sin embargo, con todo, pero no obstante
Causales
nam, namque, enim, etenim pues, porque
Consecutivas o ilativas
por tanto, por consiguiente, así pues,
ergo, igitur, itaque
luego, conque
quare,quapropter,quamobrem, quocirca por lo cual
Cuadro 2.11.1. a. Conjunciones de coordinación.
1. Observación: –que es una conjunción enclítica.

b. Conjunciones reiteradas y simétricas

et… et; −que… −que y… y; tanto… como; ya… ya


neque… neque; nec… nec ni… ni
aut… aut; vel… vel o… o
sive… sive; seu… seu ya… ya; ora … ora
tanto… como;
cum… tum sin duda… pero, en particular
ciertamente… pero, en particular
non solum… sed (etiam)/verum (etiam)
non tantum… sed (etiam)/verum (etiam) no solo… sino también
non modo… sed (etiam)/verum (etiam)
Cuadro 2.11.1. b. Conjunciones reiteradas y simétricas.
Comisión Sectorial de Enseñanza

81
c. Conjunciones de subordinación

Temporales
cum (quum), quando cuando
ut, ubi cuando, luego que
cum primum, ut primum, ubi primum tan pronto como, ni bien
simul, simul ac, simul atque al tiempo que, al mismo tiempo que
dum mientras
dum, donec, quoad hasta que, en tanto que
antequam, priusquam antes que
postquam después que
Causales
quia, quod, quoniam porque, puesto que
cum pues, porque
Comparativas
quam que
ut (uti), sicut, velut como, así como
tamquam, quasi como
quemadmodum como, a la manera que
prout según que
perinde ac lo mismo que, como
Condicionales
si si
nisi sino, a menos que
sin pero si
dum, modo, dummodo con tal que
Concesivas
quamquam aunque
quamvis, licet, ut, cum aunque
etsi, tametsi, etiamsi aun cuando, por más que
ut aun suponiendo que
Consecutivas
ut así que, de modo que
ut non, quin de modo que no, de suerte que no
ut para que
Finales
Universidad de la República

ut para que
quo para que, a fin de que
ne, ut ne para que no
quominus que no, para que no
Cuadro 2.11.1. c. Conjunciones de subordinación.

82
2.12. Interjecciones
2.12.1. Identificación
Las interjecciones son palabras morfológicamente invariables. Su tono, fuerte-
mente expresivo, sirve a la expresión de emotividad (oh! heu!, vae! ave! vale!) lo
cual, a pesar de originarse a veces de otras clases léxicas, las acerca a las formaciones
por onomatopeya. Constituyen una clase extraoracional. Pueden formar grupos sin-
tácticos e incluso, regir un caso. En el siguiente ejemplo, un dativo:

Vae victis! Liv. V, 48, 9. (¡Ay de los vencidos!)

Comisión Sectorial de Enseñanza

83
Capítulo II
Algunas estructuras sintácticas.
Descripción y análisis
1. Introducción
Este capítulo está dedicado a mostrar las distintas estructuras que existen en
lengua latina a través de ejemplos concretos tomados de las obras seleccionadas para
tal fin (cf. Capítulo III, Antología). Para ello, se ha organizado la información en tres
partes, a saber, una parte introductoria, otra que presenta de modo sintético el mo-
delo gramatical seleccionado para ser aplicado en este manual, y otra más extensa
con los ejemplos y sus respectivos análisis.
Como se verá, para describir y a veces explicar el análisis sintáctico de los frag-
mentos seleccionados, se recurre a la información contenida en gramáticas latinas
y españolas. Las obras de referencia que han sido consultadas aparecen explici-
tadas en la bibliografía y, en general, en el texto del manual. En relación con el
latín, se han revisado fundamentalmente Bassols (1992), Ernout-Thomas (1993),
Baños Baños (2009), estre otros. En cuanto a los motivos que llevaron a seleccionar
las obras que refieren al español conviene hacer las siguientes consideraciones. En
primer lugar, esa selección responde al hecho de que las obras elegidas (la Nueva
gramática de la lengua española, RAE 2009, junto con su Manual, RAE 2010, y el
Manual de gramática del español de Ángela Di Tullio, 2005) son referencia inelu-
dible para todo estudio gramatical de lengua española y han empleado un modelo
de análisis gramatical similar al que se aplica en este manual (el modelo de análisis
es independiente de la lengua): las dos trabajan con modelos lexicalistas y analizan
las construcciones aplicando una gramática de constituyentes. En segundo término,
la opción se legitima en el entendido de que este manual de apoyo está dirigido a
estudiantes que son hablantes nativos de español. Esto se enlaza con el hecho de que
el español es una lengua romance, esto es, deriva del latín, por ello ambas lenguas
comparten aspectos fundamentales de su sintaxis. Otra razón que ha motivado esta
elección radica en que se trata de bibliografía que actualmente se halla en circula-
ción, por lo cual el estudiante no debería tener mayores dificultades para acceder
a ella. En realidad, el motivo subyacente es que lo haga, con lo cual mejorará sus
conocimientos de gramática latina y española.
Entonces, dado que en las gramáticas seleccionadas como textos de referencia
se trabaja con modelos similares a los elegidos para aplicar en este manual, y dado
que ese modelo establece que las clases léxicas presentan una estructura argumental
(modelo lexicalista) según el cual seleccionan determinados argumentos con ciertas
restricciones léxicas, en la mayor parte de los casos lo que se puede decir de un fe-
nómeno gramatical en una lengua es igualmente aplicable, con pequeños cambios
quizás, a la otra lengua. A modo de ejemplo, lo que se puede decir respecto del ob-
Comisión Sectorial de Enseñanza

jeto directo en español es aplicable al objeto directo latino; asimismo la descripción


de la estructura que despliegan los predicativos subjetivos y objetivos es similar en
cada lengua; y otro tanto ocurre con la mayor parte de las estructuras y funciones
sintácticas. En cuanto a las particularidades de la lengua latina, estas se irán desgra-
nando y se indicará en cada caso su singularidad respecto del español; no obstante,
consideramos que esas diferencias no constituirán un impedimento para aplicar el
mismo modelo de análisis empleado para estudiar las otras estructuras.
87
2. Modelo gramatical a aplicar
Tal como fue establecido al principio de este libro, este manual presenta in-
formación relativa a las estructuras gramaticales. Se trata, pues, de un manual de
apoyo para los cursos de latín que introduce conceptos propios de una gramática
descriptiva. Esto hace necesario definir con precisión las unidades (cf. Cap. I), los
criterios de análisis y la metodología a emplear dentro de una determinada teoría
gramatical. Pues bien, en este texto se emplearán nociones propias de una gramá-
tica de constituyentes y se trabajará con una concepción lexicalista de la lengua. Es
decir que se aplicará un modelo similar al de la Gramática Generativa del modelo
de Principios y Parámetros (o Rección y Ligamiento), simplificado en algunos
puntos para facilitar la comprensión del análisis sin necesidad de conocer en de-
talle la teoría subyacente. El objetivo de este texto —proporcionar un manual de
apoyo en gramática latina y no un desarrollo de teoría gramatical—, justifica esas
licencias teóricas.

2.1. Definiciones de gramática


Un primer acercamiento al concepto permite establecer que la gramática estudia
las unidades de significado y su combinatoria en los niveles de la morfología —que
se ocupa de los morfemas y su organización en los límites de la palabra—, y la sin-
taxis —que toma como unidades de análisis el sintagma y la oración—. Desde una
perspectiva más amplia, de orientación generativa, la gramática incorpora también
el componente fonológico y el componente semántico. En este manual se trabaja
sobre todo con sintaxis, algo de semántica, morfología flexiva, nada de morfología
léxica y nada de fonología.

2.2. Modelo lexicalista


Las unidades del léxico contienen información gramatical, semántica y fonoló-
gica. En este sentido, pueden describirse sus propiedades categoriales (sustantivos,
verbos, etcétera), su combinatoria (es decir, la selección de sus constituyentes), su
significado (la selección de sus argumentos) y su representación fónica.

2.3. Gramática de constituyentes


Comisión Sectorial de Enseñanza

Este manual aplica, para la descripción de las estructuras sintácticas, una gramá-
tica de constituyentes inmediatos. El modelo supone representar distintos niveles de
análisis a partir de la estructura jerárquica que conforman el sintagma y la oración
(sintagma mayor). Por ejemplo:

(1) La niña leyó dos libros durante la tarde.

89
(2)
O
qp
(sujeto) (predicado)
SN SV
ty qp
Det N’ V’ SP
| | ru |
la N V (objeto dir.) P’
| | SN ru
niña leyó ty P SN
Cuant N’ | |
| | durante SN
dos N ru
| N’ SA
libros | |
N A’
| |
la A
|
tarde
Cuadro 2.3.a. Análisis de or. verbo transitivo, objeto directo y modificador verbal.

En este análisis, el nudo O representa a la oración, los nudos intermedios a las


construcciones y a los constituyentes y las unidades terminales del nivel inferior, a las
palabras.

2.3.1. Construcción y constituyente


La construcción se conforma por palabras en relación sintagmática. El constitu-
yente es una unidad que forma parte de una construcción. En el ejemplo, leyó y un
libro son constituyentes inmediatos del sintagma leyó un libro. Por su parte, la niña
y durante toda la tarde son constituyentes de otra unidad, la oración, y en este caso
no son inmediatos. La oración es la unidad máxima de la sintaxis, y no es consti-
tuyente de otro sintagma. Las unidades intermedias son a la vez construcciones y
constituyentes: se componen a partir de relaciones sintagmáticas y se insertan en
construcciones mayores. Las palabras funcionan como constituyentes. No son cons-
Universidad de la República

trucciones en el nivel de la sintaxis, pero sí en el de la morfología.

90
2.3.2. Los sintagmas
Los sintagmas son unidades que tienen una estructura jerárquica. En cada caso,
su categoría está determinada por el núcleo. Así, existen sintagmas nominales, adje-
tivales, verbales y preposicionales, entre otros, que tienen como núcleo un sustanti-
vo, un adjetivo, un verbo y una preposición, respectivamente. He aquí un ejemplo
de cada uno:

(3) a. la casa de la colina (SN)


b. muy hermosa (SA)
c. cantó alegres canciones (SV)
d. bajo los árboles del jardín (SP)

Los complementos son constituyentes seleccionados léxicamente por un núcleo.


Los verbos transitivos, por ejemplo, seleccionan objeto directo; los intransitivos, no.
Los modificadores o adjuntos son constituyentes cuya aparición no es obligatoria.
Los especificadores son palabras gramaticales que determinan, cuantifican o sitúan y
aparecen a la izquierda del núcleo.
Cada uno de estos constituyentes tiene una ubicación determinada en el árbol
sintáctico. Un esquema general los presenta de este modo:

(4)
SX
qp
Esp SX
ei
X’ SY
ru (adjunto)
X SZ
(compl.)

Cuadro 2.3.2.a. Teoría X-barra.

En realidad, hay que aclarar que los gramáticos ubican el modificador o adjunto
Comisión Sectorial de Enseñanza

en uno de dos lugares diferentes: dependiendo de X’ o dependiendo de un nudo SX.


Aquí se prefiere esta última representación porque permite mostrar la diferencia
entre un complemento y un modificador.10

10 Cf. Mioto, 2005: 88.


91
2.4. Análisis sintáctico oracional
Los distintos modelos de gramática generativa han proporcionado diferentes
representaciones sintácticas de la oración. A continuación aparece un diagrama
con la estructura de la oración simple y los distintos niveles de complementos y
modificadores que prevé el modelo gramatical que aplica este manual (cf. Di Tullio,
2005:142).

O
qp
(sujeto) (predicado)
SN SV
qp
V’ Adjuntos o modif.
Predic. S. no oblig.
Predic. O. no oblig.
O. I. no argumental
Compl. especf. no argumental

qp
V’ Complementos o argumentos
O. I. argumental
Compl. agente
Predic. O. obl.
Compl. especif. argumental
Otros compl.

ru
V Complementos o argumentos
O. D.
Compl. de rég.
Predic. S. obl.
Cuadro 2.4.a. Estructura de oración simple.

Más precisamente, debido a que se trata de mantener el diagrama con árboles


binarios, esto es, con nudos o nodos de los cuales dependan una o dos ramas y no
Universidad de la República

más, si la oración tiene más de un modificador o adjunto, se itera el nudo de SV,


como se hizo con V’. Es lo que aparece en este otro diagrama.

92
O
qp
(sujeto) (predicado)
SN SV
|
SV
p
Negación

SV
p
Adjuntos o modif.
Predic. S. no oblig.
Predic. O. no oblig.
O. I. no argumental

SV
p
Adjuntos o modif.
Predic. S. no oblig.
Predic. O. no oblig.
O. I. no argumental
Compl. de especificación
no argumental

V’
qp
V’ Complementos o argumentos
O. I. argumental
Compl. agente
Predic. O. obl.
Compl. especificación argumental
Otros compl.

ru
Comisión Sectorial de Enseñanza

V Complementos o argumentos
O. D.
Compl. de rég.
Predic. S. obl.
Cuadro 2.4.b. Estructura completa de oración simple con V’ y SV iterados.

93
Existen otros elementos que pueden incidir en la oración, desde afuera de ella.
El siguiente diagrama recoge esos casos. El esquema se abrevia de este modo: se
ubican todos los elementos extraoracionales y, del diagrama oracional visto anterior-
mente, se llega solo hasta el nivel de SN y SV correspondientes a sujeto y predicado,
respectivamente.

O
wo
Conectivo O
w
Vocativo

O
w
Mod. de modalidad

O
w
Adjunto extraoracional

O
wo
(sujeto) (predicado)
SN SV

Cuadro 2.4.c. Estructura de oración con componentes extraoracionales.

2.5. Coordinación y subordinación


Para finalizar con la presentación del modelo gramatical, se presentan brevemen-
te dos tipos de relaciones, a saber, la coordinación y la subordinación.
Las relaciones de subordinación son asimétricas. A modo de ejemplo, en la frase
Cerca de la esquina, el SN la esquina está subordinado al SP que, a su vez, está su-
bordinado al SAdv:
Universidad de la República

(5) [SAdv Cerca [SP de [SN la esquina] ] ]

Las relaciones de coordinación, sin embargo, prevén constituyentes del mismo


nivel jerárquico. Por ejemplo:

94
(6) a. El consejero de la facultad y el profesor de Latín
b. El consejero de la facultad y profesor de Latín
c. El compositor e intérprete de esta canción

(a’) (b’) (c’)


SN SN SN
ty ru t y
SN SN Esp N’ Esp N’
ty |
N’ N’ N’
ty
N Compl.
/\
N N

En conclusión, las estructuras subordinadas están siempre en relación de de-


pendencia; los constituyentes coordinados, empero, están siempre en relación
equifuncional.

Comisión Sectorial de Enseñanza

95
3. Algunas estructuras sintácticas.
Descripción y análisis
En este apartado se expone el análisis de varias frases latinas. Estos ejemplos han
sido ordenados temáticamente, de acuerdo con un criterio sintáctico asociado al tipo
de construcción de que se trate. Así es que, en primer lugar, aparecen las estructu-
ras de algunos sintagmas nominales; luego vienen algunas estructuras oracionales y,
finalmente, las construcciones comparativas. En lo que refiere a los sintagmas no-
minales, se hará el análisis de sintagmas nominales con determinante, cuantificador,
modificador y complemento nominal, y SN con oración de relativo. Asimismo, se
verán SN coordinados y SN en aposición. En cuanto a las estructuras oracionales, se
hará el análisis de oraciones con verbos copulativos, intransitivos, transitivos y ver-
bos que seleccionan dos complementos (verbos ditransitivo y transitivos que rigen
doble acusativo). Adicionalmente, veremos el análisis de oraciones con frases abso-
lutas. Luego nos detendremos en ejemplos con oraciones de infinitivo como sujeto
oracional y como objeto directo. Continuaremos con las relativas en sus diferentes
tipos. Después será el turno de las oraciones en voz pasiva y de las construcciones
con gerundivo. Por último, presentaremos las estructuras comparativas.
En todos los casos, la información aparecerá distribuida del siguiente modo:
• Título que indica la estructura del ejemplo a analizar.
• Frase latina a ser analizada.
• Cuadro con el significado de cada pieza, junto con la información léxica y
gramatical.
• Análisis morfológico.
• Análisis sintáctico. En este punto, se ha decidido mostrar dos análisis: uno
similar al que aplica la gramática tradicional, el otro asociado a una gramática
de constituyentes inmediatos. En este último caso, se presentan dos dispo-
siciones diferentes del análisis: el análisis encorchetado y el que dispone las
piezas léxicas en un árbol sintáctico.
En algunos casos, se han incorporado explicaciones con el objetivo de que se
entiendan mejor la estructura sintáctica del fragmento seleccionado y su análisis.
Comisión Sectorial de Enseñanza

Estructuras de sintagmas nominales


En esta parte, se hará referencia a algunas configuraciones de los sintagmas no-
minales. Como es sabido, los sintagmas nominales pueden presentar una estructura
mínima integrada solo por el núcleo nominal, o pueden aparecer con especificador,
complementos y modificadores. Los modificadores y los complementos pueden ser
97
sintagmas adjetivales, nominales o preposicionales, además de oraciones de relativo.
En esta parte, se exponen varias de esas estructuras. Concretamente, se analizan
sintagmas nominales con determinante, cuantificador, modificador y complemento
nominal. En particular, se verá cómo un término en genitivo, clásico complemento
de especificación, puede ser argumento o modificador, dependiendo del tipo de
sustantivo sobre el que incida. También se verá que el modificador puede ser una
oración de relativo. Por otra parte, se analizan SSNN integrados por más de un SN,
ya sean coordinados o en aposición. Los ejemplos están tomados, en su mayoría, de
oraciones que se estudian en la segunda parte de este capítulo.

3.1. Sintagma nominal: determinante y núcleo

(1) his humeris1 Verg. aen. VI, 110-111


(estos hombros)
1. Este fragmento aparece más adelante, en §3.11.3.

hic, haec, hoc Dem. este


humerus, humeri Sust. m. 2.ª D. hombro
Cuadro 3.1.a. Léxico, información gramatical y significados.

Sust. SN
abl. m. pl. ru
| sintagma nominal Det N’
his humeris his humeris | |
| det. núcleo his N
Dem. |
abl. m. pl. humeris

Cuadro 3.1.b. Análisis morf. Cuadro 3.1.c. Análisis sint. 1. Cuadro 3.1.d. Análisis sint. 2.

Análisis sintáctico encorchetado: [hisDet [humerisN]N’]SN

3.2. Sintagma nominal: núcleo y atributo


Universidad de la República

(2) verae amicitiae1 Cic. Lael. XXXII


(las amistades verdaderas)
1. Este fragmento aparece más adelante, en §3.9.2.

98
verus, vera, verum Adj. 1.ª C. verdadero
amicitia, amicitiae Sust. f. 1.ª D. amistad
Cuadro 3.2.a. Léxico, información gramatical y significados.

Sust.
nom. f. pl.
| sintagma nominal
verae amicitiae verae amicitiae
| modif. núcleo
Adj. nominal
nom. f. pl.

Cuadro 3.2.b. Análisis morf. Cuadro 3.2.c. Análisis sint. 1.

i. Análisis sintáctico encorchetado: [[[[veraeA]A’]SA [amicitiaeN]N’]SN ]SN


ii. Análisis sintáctico con árbol:

SN1
|
SN
ru
N’ SA
| |
N A’
| |
amicitiae A
|
verae
modif.
nominal
Cuadro 3.2.d. Análisis sint. 2.
1. El nudo SN aparece duplicado porque el más alto se
podría bifurcar para un especificador. El adjunto se ubica
en el SN de nivel inferior. De todos modos, cuando el
especificador está vacío, el análisis se puede representar
Comisión Sectorial de Enseñanza

con un solo SN, desde el cual parte la bifurcación. Lo im-


portante es mostrar que el modificador nominal depende
de un SN y no de un N’.

99
3.3. Sintagma nominal:
cuantificador, núcleo y modificador de especificación

(3) ratione tota comitiorum1 Cic. Mur. XVII, 36


(toda la organización de los comicios)
1. Este fragmento aparece más adelante, en §3.19.2.

ratio, rationis Sust. f. 3.ª D. cuenta, método


totus, tota, totum Cuant. Adj. 1.ª C. todo
comitium, comitii Sust. n. 2.ª D. comicio
Cuadro 3.3.a. Léxico, información gramatical y significados.

Cuant. Adj.
abl. f. s.
|
ratione tota comitiorum
| |
Sust. Sust.
abl. f. s. gen. n. pl.

Cuadro 3.3.b. Análisis morfológico.

sintagma nominal
ratione tota comitiorum
modif. de especif.
núcleo
de ratione
tota cuantifica ratione comitiorum
Cuadro 3.3.c. Análisis sintáctico 1.

i. Análisis sintáctico encorchetado: [totaCuant [[rationeN]N’ [comitiorum]SN]SN ]SN


ii. Análisis sintáctico con árbol:
Universidad de la República

100
SN
e
Cuant.
|
tota

SN
i
SN
|
comitiorum
modif. de
N’ especif.
|
N
|
ratione
Cuadro 3.3.d. Análisis sint. 2.

3.4. Sintagma nominal: con dos modificadores nominales


En este ejemplo se analiza un sintagma nominal cuya estructura presenta dos
modificadores nominales con diferente alcance: el primero incide sobre el nivel N’
integrado por el núcleo nominal, el segundo incide sobre todo el SN conformado
por el núcleo y el modificador más próximo al mismo. Dicho de otro modo, si un
núcleo sintagmático aparece con más de un modificador, estos van a tener distinta
proximidad respecto del núcleo. Esto significa que van a tener ubicaciones dife-
rentes en el árbol sintáctico: ocuparán el lugar que corresponda en función de los
componentes sobre los que incidan. Además, debe notarse que, en este ejemplo,
uno de los modificadores nominales es un modificador de especificación. El término
latino que desempeña esa función aparece declinado en caso genitivo (vatum). En
el ejemplo siguiente aparece otro genitivo desempeñando la función de argumento
de especificación. Esta vez se trata de un complemento, no de un modificador. Esto
se debe a que hay sustantivos que admiten complementos, otros no. En cambio, los
modificadores pueden aparecer con cualquier tipo de sustantivo.
Comisión Sectorial de Enseñanza

(4) Genus inritabile vatum Hor. epod. II, 2, 102


(La naturaleza irritable de los poetas)

101
genus, generis Sust. n. 3.ª D. origen, estirpe
inritabilis, inritabile Adj. 2.ª C. 2 term. irritable
vates, vatis Sust. m. 3.ª D. poeta
Cuadro 3.4.a. Léxico, información gramatical y significados.

Adj. sintagma nominal


nom. n. s.
| sintagma nominal
genus inritabile vatum genus inritabile vatum
| | núcleo modif nominal modif. de especif.
Sust. Sust. de genus de genus inritabile
nom. n. s. gen. m. pl.

Cuadro 3.4.b. Análisis morfológico. Cuadro 3.4.c. Análisis sintáctico 1.

i. Análisis sintáctico encorchetado: [[[genusN]N’ [inritabile]SA]SN [vatum]SN]SN


ii. Análisis sintáctico con árbol:

SN

SN
p
SN
5
vatum

SN
p
SA
5
inritabile

N’

N
Universidad de la República

genus

Cuadro 3.4.d. Análisis sintáctico (abrev.).

102
3.5. Sintagma nominal: con argumento (compl. de especificación)
En este ejemplo aparece uno de los tipos de sustantivo, nombre de relación,
que admite argumento. En este caso, el núcleo filius aparece con un complemento
de especificación. Existen tres tipos de sustantivos que admiten complementos:
(i) las nominalizaciones; (ii) los sustantivos con complementos de régimen; (iii) los
sustantivos con significado relacional. Esto no excluye el hecho de que un mismo
sustantivo pueda pertenecer a más de un grupo.
Las nominalizaciones
son sustantivos derivados que heredan o conservan algunas propiedades sintácticas
de su base. Así, el primero de los dos complementos subrayados en el traslado de los
restos mortales del finado el día 8 de noviembre representa un argumento, mientras
que el segundo es un adjunto. Traslado es un sustantivo deverbal que hereda parte de
las propiedades gramaticales del verbo trasladar. (RAE, 2009:856)
El ejemplo que se presenta a continuación corresponde al tipo (iii): sustantivo
con significado relacional.

(5) fortunae filius Hor. sat. 2, 6,49


(hijo de la fortuna)

fortuna, fortunae Sust. f. 1.ª D. fortuna


filius, filii Sust. m. 2.ª D. hijo
Cuadro 3.5.a. Léxico, información gramatical y significados.

Sust.
sintagma nominal
nom. m. s.
|
fortunae filius fortunae filius
| complemento de núcleo
Sust. especificación
gen. f. s.

Cuadro 3.5.b. Análisis morfológico. Cuadro 3.5.c. Análisis sintáctico 1.

i. Análisis sintáctico encorchetado: [[filiusN [fortunae]SN ]N’]SN


ii. Análisis sintáctico con árbol:
Comisión Sectorial de Enseñanza

103
SN SN
| |
N’ N’
ru ru
N SN N SN
g 5 g g
filius fortunae filius N’
g
N
g
fortunae
Cuadro 3.5.d. Análisis sintáctico Cuadro 3.5.e. Análisis sintáctico
(abrev.). de frase nominal.

Este análisis muestra, pues, un sustantivo que tiene argumento. Este tipo de
estructura ocurre en algunos tipos de sustantivos; no todos admiten complemento.
En el caso del ejemplo, filius es un nombre de relación y esta es una clase de sus-
tantivo que tiene argumento, a saber, el denominado complemento de especificación.
Estos sustantivos que expresan significados relacionales
denotan, en función de su propia naturaleza léxica, nociones que establecen un vín-
culo particular de dependencia semántica con la persona, el animal o la cosa a la que
afectan. Así, el nombre propio que aparece en la expresión de Arturo es argumento
de sobrino en un sobrino de Arturo, pero es un modificador adjunto de caballo en un
caballo de Arturo. El hecho de que la noción de ‘parentesco’ sea inherentemente rela-
cional se deduce de su propia definición lexicográfica. (RAE, 2009: 856)

3.6. Sintagma nominal: con oración de relativo

(6) quem dederat cursum fortuna1 Verg. aen. IV, 653


el curso que había dado la fortuna
1. Este fragmento aparece en el ejemplo que se analiza en §3.16.1.

qui, quae, quod Rel. que


do, dare, dedi, datum V. predic. tr. 1.ª conjug. dar
cursus, cursus Sust. m. 2.ª D. curso
Universidad de la República

fortuna, fortunae Sust. f. 1.ª D. fortuna


Cuadro 3.6.a. Léxico, información gramatical y significados.

104
V. 3.ª p. s. Sust.
pret. Plusc. ind. nom. f. s.
| |
quem dederat cursum fortuna
| |
Rel. Sust.
ac. m. s. ac. m. s.

Cuadro 3.6.b. Análisis morfológico.

sintagma nominal
or. de relativo (sin cursum), modif. nominal de cursum
quem dederat cursum fortuna
OD de núcleo verbal núcleo SN sujeto de or.
dederat de or. relativo relativo
antecedente
de quem
Cuadro 3.6.c. Análisis sintáctico 1.

La oración de relativo es quem dederat fortuna y el antecedente del relativo es


cursum.
i. Análisis sintáctico encorchetado:
[[[cursumi]N’ [quemi hi dederat fortuna]SComp]N’]SN
ii. Análisis sintáctico con árbol:

SN
|
SN
ru
N’ SComp
| 5
N quemi hi dederat
| fortuna
cursumi modif. nominal
Cuadro 3.6.d. Análisis sint.-2 SN con or. rel.
Comisión Sectorial de Enseñanza

El análisis completo del SComp que corresponde a la oración de relativo apa-


rece en 3.16.1.

105
3.7. Sintagmas nominales coordinados

(7) Catilinam et Manlium1 Sall. Catil. 36


(Catilina y Manlio)
1. Este fragmento aparece en la oración que se analiza en 3.11.4.

Catilina, Catilinae N. Pr. m. 1.ª D. Catilina


et Conj. cop. y
Manlius, Manlii N. Pr. m. 2.ª D Manlio
Cuadro 3.7.a. Léxico, información gramatical y significados

Conj. cop.
|
Catilinam et Manlium
| |
N. Pr. N. Pr.
ac. m. s. ac. m. s.

Cuadro 3.7.b. Análisis morfológico.

i. Análisis sintáctico encorchetado: [[Catilinam]SN et [Manlium]SN]SN


ii. Análisis sintáctico con árbol:

SN
ei
SN SN
| |
Catilinam Manlium

Cuadro 3.7.c. Análisis sintáctico de SN


coordinados

3.8. Sintagmas nominales en aposición


Hay aposiciones restrictivas y no restrictivas. En el primer caso hay una relación
Universidad de la República

semántica de correferencia entre el núcleo y la aposición. En cambio, en el segundo,


la aposición agrega información que es omisible. Este modificador periférico se
halla en un nivel más externo en relación con el núcleo. Esto significa que el análisis
sintáctico de cada tipo de aposición es diferente (cf. Di Tullio, 2005:155-156).

106
a. Aposición restrictiva

SN
r i
Det SN
| t y
el N’ SN
| 5
N Las Metamorfosis
|
libro
Cuadro 3.8.a. Análisis sintáctico SN en aposición restrictiva.

Esta estructura es similar a la de las oraciones relativas restrictivas.


b. Aposición no restrictiva

SN
q p
SN SN
r u 6
Det N’ esclavos del
| | Imperio romano
los N
|
gladiadores
Cuadro 3.8.b. Análisis sintáctico SN en aposición no restrictiva.

La ubicación del sintagma nominal apositivo no restrictivo es similar a la de las


oraciones relativas no restrictivas y a la de la coordinación.

3.8.1. Sintagmas nominales en aposición restrictiva


Aquí se presenta el análisis de dos sintagmas nominales en aposición restrictiva.

(8) pastor Corydon Verg. ecl. II, 1-2.


Comisión Sectorial de Enseñanza

pastor Coridón

pastor, pastoris Sust. 3.ª D. pastor


Corydon, Corydonis N. Pr. m. 3.ª D. Corydon
Cuadro 3.8.1.a. Léxico, información gramatical y significados.

107
N. Pr.
sintagma nominal
nom. m. s.
|
pastor Corydon pastor Corydon
|
Sust. núcleo núcleo
nom. m. s.

Cuadro 3.8.1.b. Análisis morfológico. Cuadro 3.8.1.c. Análisis sintáctico 1.

i. Análisis sintáctico encorchetado: [[pastor]SN [Corydon]SN ]SN


ii. Análisis sintáctico con árbol:

SN
|
SN
o
SN
5
Corydon
N’
|
N
|
pastor
Cuadro 3.8.1.d. Análisis sint. SN
en aposición restrictiva

Como fue señalado antes, esta estructura es similar a la de las oraciones relativas
restrictivas.

3.8.2. Sintagmas nominales en aposición no restrictiva

(9) Maecenas, mearum grande decus columenque rerum Hor. carm. II 17, 3-4
Mecenas, mi sostén y mi gran gloria
Universidad de la República

108
Maecenas, Maecenatis N. Pr. m. 3.ª D. Mecenas
meus, mea, meum Det. Pos. 1.ª p. mío
grandis, grande Cuant. Adj. 2.ª C. 2 term. grande
decus, decoris Sust. n. 3.ª D. decoro
columen, columinis Sust. n. 3.ª D. sostén
que Conj. cop. encl. y
res, rei Sust. 5.ª D. cosa
Cuadro 3.8.2.a. Léxico, información gramatical y significados.

Pos. Sust.
Conj.
gen. f. pl. voc. n. s.
| | |
Maecenas, mearum/ grande decus columen que rerum
| | | |
N. Pr. Cuant. Adj. Sust. Sust.
voc. m. s. voc. n. s. voc. n. s. gen. f. pl.

Cuadro 3.8.2.b. Análisis morfológico.

Este ejemplo presenta dos sintagmas nominales en aposición:


SN1: Maecenas
SN2: mearum grande decus columenque rerum
A su vez, el SN2 está conformado por dos SN coordinados. Por otra parte, es
preciso observar que mearum especifica a rerum. Es mearum rerum (trad.: de mis
cosas), separados en el texto por obra del hipérbaton.

del SN2-2 SN2-1 SN2-2


mearum grande decus columenque rerum
especificador de cuantifica a modif. especif. de
núcleo SN2-1 núcleo SN2-2
rerum decus columen
Cuadro 3.8.2.c. Análisis sintáctico del SN2.

i. Análisis sintáctico encorchetado:


[[grande [decusN]N’]SN [[columenN]N’ [mearum [rerumN]N’]SN]SN]SN
ii. Análisis sintáctico con árbol:
Comisión Sectorial de Enseñanza

109
SN
q p
SN SN
6 6
Maecenas mearum/grande decus
columenque rerum
Cuadro 3.8.2.d. Análisis sintáctico SN en aposición
no restrictiva (abrev.).

SN
qp
SN SN
| wo
Maecenas SN SN
5 6
grande decus mearum
columen
rerum
Cuadro 3.8.2.e. Análisis sintáctico SN en aposición no restrictiva (abrev.).

SN
qp
SN SN
| wo
Maecenas SN SN
ty ru
Cuant N’ N’ SN
| | | ty
grande N N Esp N’
| | | |
decus columen mearum N
|
rerum

Cuadro 3.8.2.f. Análisis sintáctico SN en aposición no restrictiva.

3.8.3. Aplicación
Dados los fragmentos 1 y 2 (Cf. Antología):
Universidad de la República

a. Presente el léxico, la información gramatical y los significados.


b. Realice el análisis morfosintáctico.
c. Proponga la traducción.
d. Comente los aspectos histórico-literarios que sitúan el texto seleccionado, el
autor y la obra.
110
Estructuras oracionales
En esta segunda parte, se verán algunos tipos de estructuras oracionales latinas.
Concretamente, oraciones con verbo copulativo, intransitivo, transitivo, ditransiti-
vo y verbos que rigen doble acusativo. Además, se estudiarán oraciones con frase
absoluta, oraciones no flexionadas de infinitivo, oraciones relativas, oraciones en voz
pasiva y oraciones con gerundivo.

3.9. Oraciones con verbo copulativo


Las oraciones con verbo copulativo llevan sujeto, verbo copulativo y predicati-
vo subjetivo obligatorio. Además, pueden ir acompañadas de algún modificador o
adjunto. En lo que sigue se presenta un ejemplo de cada tipo: uno con la estructura
simple y otro con el agregado de un modificador del sintagma verbal.

3.9.1. Oración simple con verbo copulativo y predicativo subjetivo obligatorio


El ejemplo incluido en este apartado presenta una oración con sujeto, verbo
copulativo y predicativo subjetivo obligatorio. Se presentan dos análisis sintácticos
diferentes: el tradicional y otro más actual. El motivo de esta diversidad radica sobre
todo en el modo de entender la función sintáctica del predicativo y esto último se
halla ligado a dos nociones diferentes de predicado.

(10) Solida est tellus Ov. fast. VI, 404


La tierra es dura

solidus, solida, solidum Adj. 1.ª C. compacto


sum, ese, fui V. cop. ser
tellus, telluris Sust. f. 2.ª D. tierra
Cuadro 3.9.1.a. Léxico, información gramatical y significados.

V.
3.ª p. s. pres.
ind.
| predicado sujeto
solida est tellus solida est tellus
Comisión Sectorial de Enseñanza

| | atributo o
Adj. Sust. compl. predic. núcleo
nom. f. s. nom. f. s. subj. oblig.

Cuadro 3.9.1.b. Análisis morfológico. Cuadro 3.9.1.c. Análisis sintáctico 1.

111
La oración Solida est tellus presenta la forma verbal est del verbo copulativo
sum, esse, fui. Los verbos copulativos (ser, estar, parecer) son palabras gramatica-
les que ponen de manifiesto la información flexional (en latín, voz, modo, tiempo,
número y persona). Como no son predicados semánticos, requieren un constitu-
yente que lo sea: el predicativo subjetivo obligatorio.11 Cuando el predicativo es un
SA, como solida en este ejemplo, concuerda con el sujeto en caso, género y número
(cf. Di Tullio, 2005:129-130).
Ahora bien, para esta misma función, se puede emplear una denominación dife-
rente. Así, de acuerdo con RAE 2010, la función sintáctica que desempeña solida
en Solida est tellus recibe el nombre de atributo. «Se llama atributo la función que
desempeñan varios grupos sintácticos que denotan propiedades o estados de cosas
que se predican de algún segmento nominal u oracional» (RAE, 2010:701). El atri-
buto puede aparecer en construcciones verbales y no verbales. Cuando aparece en
construcciones verbales puede hacerlo con verbos copulativos (ser, estar, parecer),
semicopulativos o pseudocopulativos (seguir, continuar, resultar) o con verbos ple-
nos (ingresar, llegar) (cf. RAE, 2010:701-702).
Este tipo de atributo (o predicativo subjetivo),12 más allá de que aparezca en
oraciones con verbo copulativo, semicopulativo o predicativo (verbos plenos), ha
recibido distintos tipos de análisis sintácticos en la historia gramatical. Cuando apa-
rece en oraciones con verbo copulativo, la tradición gramatical habla de predicado
nominal.13 La gramática generativa actual lo interpreta como el predicado de una
oración reducida (o cláusula reducida, CR) que funciona toda ella como comple-
mento de los verbos copulativos. Como fue señalado antes, la diferencia de estos dos
tipos de análisis descansa en el concepto de predicado que se aplica. Esto se debe a
que el concepto de predicado se ha utilizado con dos sentidos; ambos se mantienen
en la actualidad entre los gramáticos, por tanto es necesario leer con atención los
textos gramaticales para reconocer el concepto que subyace, y así evitar la confu-
sión a la que puede conducir esa polisemia. El sentido más tradicional de predicado,
tomado de la lógica, establece que
el predicado designa la expresión cuyo contenido se atribuye al referente del sujeto,
así como el segmento sintáctico que la designa. En esta interpretación, el grupo
verbal que se subraya en El profesor de Matemáticas explicaba la lección a los alum-
nos con voz apagada es el predicado de esa oración, y su sujeto es el profesor de
Matemáticas. El predicado de la oración La lluvia era fina es, desde este mismo

11 Véase 3.10.4. Oración con verbo intransitivo y predicativo subjetivo no obligatorio: It tristis arator.
12 Como se vio antes, Di Tullio 2005 denomina predicativo subjetivo (obligatorio o no obligatorio)
Universidad de la República

a la expresión que aparece desempeñando la función que la RAE 2010 llama atributo. Para RAE
2010, el complemento predicativo es una variante más restringida de la noción de atributo. Así, la
gramática académica considera que son predicativos los atributos que aparecen con verbos plenos
(cf. RAE, 2010:701-703).
13 «En toda oración bimembre se establece, como ya dijimos, una relación entre sujeto y predicado.
Hay dos clases de predicados: nominal y verbal. El primero se compone de un verbo copulativo
(ser o estar) y un complemento predicativo, formado esencialmente por un nombre (adjetivo o
sustantivo) que es el núcleo o base del predicado» (RAE, 1991:364).
112
punto de vista, el grupo verbal era fina. Así pues, los predicados denotan, en este
primer sentido, nociones que «se aplican» a los individuos designados por los seg-
mentos nominales que concuerdan con ellos. Los predicados aportan, por tanto,
propiedades, estados, procesos y acciones que se atribuyen a las personas o las cosas
(RAE, 2009: 63).
La noción de «predicado» se usa también en un segundo sentido, más restrictivo
que el anterior. En esta segunda interpretación, los predicados son categorías que
designan estados, acciones, propiedades o procesos en los que intervienen uno o
varios participantes. Así, el predicado de la oración El maestro explicaba la lección
a los alumnos es el verbo explicaba. El verbo explicar denota, por su significado, una
acción que requiere la concurrencia de tres participantes: un agente, que lleva a cabo
la acción (el maestro, en este ejemplo), una materia o una información que se expone
o se transmite (la lección, en este caso) y un destinatario al que esa acción se dirige
(los alumnos). Los participantes seleccionados o elegidos por cada predicado en fun-
ción de su significación se denominan argumentos. A los argumentos corresponden
diversas funciones semánticas (agente, paciente, lugar, etcétera). Los argumentos
han sido llamados también actantes o actuantes porque recuerdan los papeles que se
atribuyen a los actores en las representaciones dramáticas (de hecho, el término papel
semántico es todavía frecuente en la lingüística actual en un sentido no muy lejano
de este). Sea o no ajustada esa metáfora ya común, es indudable que los argumentos
de un predicado representan en cierta forma un esqueleto de su significación, que
se obtiene por abstracción o por reducción de las informaciones que el diccionario
proporciona cuando los define. (RAE, 2009: 64)
Entonces, queda claro que la gramática tradicional empleaba la primera noción
de predicado. En cambio, corrientes gramaticales actuales que aplican el análisis con
predicativo subjetivo utilizan la segunda definición de predicado. En lo que sigue se
muestra cada uno de estos dos análisis sintácticos.
a. Análisis como predicado nominal

predicado nominal sujeto


solida est tellus
núcleo semántico núcleo sintáctico
Cuadro 3.9.1.d. Análisis sintáctico tradicional de or. con
verbo copulativo

b. Análisis como predicativo subjetivo obligatorio en oración reducida


i. Análisis sintáctico encorchetado: [[Est [[tellus]SN [solida]SA]CR ]V’ ]SV14
Comisión Sectorial de Enseñanza

ii. Análisis sintáctico arbóreo del SV:

14 Cf. Di Tullio, 2005:131.


113
SV
g
V’
qp
V Complemento
| (CR)
est ei
(sujeto) (predicado)
SN SA
4 4
tellus solida
predicativo subjetivo
obligatorio
Cuadro 3.9.1.e. Análisis sintáctico de SV con verbo copulativo (abrev.).

SV
g
V’
qp
V Complemento
| (CR)
est ei
(sujeto) (predicado)
SN SA
| |
N’ A’
| |
N A
| |
tellus solida
Cuadro 3.9.1.f. Análisis sintáctico de SV con verbo copulativo.

La diferencia que muestra el análisis sintáctico de las oraciones con verbo pleno
respecto de las oraciones con verbo copulativo es la siguiente. En las oraciones con
verbo pleno, el verbo selecciona al sujeto. En cambio, en las oraciones que tienen
verbo copulativo, es el predicado entero el que selecciona al sujeto, y no solo el ver-
Universidad de la República

bo. Además, el SA que funciona como predicativo subjetivo predica sobre el sujeto y
el verbo facilita el vínculo. Es la misma idea que establecía la gramática tradicional:
el que hace la selección semántica es todo el predicado, no solo el verbo.
Respecto de los predicativos (subjetivos u objetivos) se dice que introducen una
predicación secundaria; ellos mismos son predicados. De manera que introducen
114
otra estructura oracional, estructura esta que presenta características propias. Se
trata de oraciones que carecen de verbo; por eso se las denomina cláusulas redu-
cidas (CR).
Entonces, el modo de expresar la relación que se establece entre el sujeto y el
predicativo de este ejemplo es el que se ve en el cuadro de arriba: el sujeto tellus tie-
ne su lugar original en la cláusula reducida que introduce el predicativo subjetivo,
y toda esa oración reducida es complemento del verbo. Esto es lo que sucede en el
sintagma verbal. Luego, el sujeto se mueve de su posición original y pasa a ocupar el
lugar del SN que depende de O, esto es, el SN que se halla al mismo nivel que el SV.
Al moverse, el sujeto deja una huella que quedará coindexada con él. Este análisis
se representa así:
i. Análisis sintáctico encorchetado: [[tellusi]SN [est [[hi]SN [solida]SA]CR ]SV]O
ii. Análisis sintáctico con árbol:

O
qp
SNi SV
| g
N’ V’
| qp
N V Complemento
| | (CR)
tellus est ei
(sujeto) (predicado)
SN SA
| |
hi A’
|
A
|
solida
Cuadro 3.9.1.g. Análisis sintáctico de oración con verbo copulativo.

Como se ve, el orden con el que aparecen las palabras en el árbol sintáctico
Comisión Sectorial de Enseñanza

puede diferir del orden lineal, esto es, del orden con que aparecen las palabras en la
secuencia textual.

115
3.9.2. Oración simple con verbo copulativo,
predicativo subjetivo obligatorio y modificador nominal en el sujeto
Este ejemplo presenta una oración con sujeto, verbo copulativo, predicativo
subjetivo obligatorio y un modificador o adjunto del sintagma verbal.

(11) Verae amicitiae sempiternae sunt Cic. Lael. 32


Las amistades verdaderas son eternas

verus, vera, verum Adj. 1.ª C. verdadero


amicitia, amicitiae Sust. f. 1.ª D. amistad
sempiternus, sempiterna, sempiternum Adj. 1.ª C. eterno
sum, ese, fui V. cop. ser
Cuadro 3.9.2.a. Léxico, información gramatical y significados.

Sust. V. 3.ª p. pl.


nom. f. pl. pres. ind.
| |
verae amicitiae sempiternae sunt
| |
Adj. Adj.
nom. f. pl. nom. f. pl.

Cuadro 3.9.2.b. Análisis morfológico.

sujeto predicado
verae amicitiae sempiternae sunt
modificador atributo o compl.
núcleo Núcleo
nominal pred. subjetivo oblig.
Cuadro 3.9.2.c. Análisis sintáctico 1.

Veamos, en primer lugar, el análisis sintáctico del SV.


Universidad de la República

116
SV
g
V’
qp
V Complemento
| (CR)
sunt qp
(sujeto) (predicado)
SN SA
5 5
amicitiae verae sempiternae
predicativo subj.
Obligatorio
Cuadro 3.9.2.d. Análisis sintáctico de FV con verbo copulativo (abrev.).

SV
g
V’
qp
V Complemento
| (CR)
sunt qp
(sujeto) (predicado)
SN1 SA
| |
SN A’
ty |
N’ SA A
| | |
N A’ sempiternae
| | Predicativo
amicitiae A subjetivo oblig.
|
verae
Comisión Sectorial de Enseñanza

Cuadro 3.9.2.e. Análisis sintáctico de FV con verbo copulativo.


1. En este análisis el nudo SN aparece duplicado porque el más alto se podría bifur-
car para un especificador. El adjunto se ubica en el SN de nivel inferior.

El análisis sintáctico del diagrama de arriba muestra las relaciones que se esta-
blecen en el sintagma verbal. En el cuadro que sigue, se presenta el análisis sintácti-
co que le corresponde a toda la oración. Se ve nuevamente el movimiento del sujeto
117
desde una posición interna a la CR y al SV hacia la posición canónica del sujeto,
como argumento externo del SV.
i. Análisis sintáctico encorchetado:
[[[veraeA]SA [amicitiaeN]SN]SNi [sunt [[hi]SN [sempiternae]SA]CR ]SV]O
ii. Análisis sintáctico con árbol:

O
qp
(sujeto) (predicado)
SNi SV
| g
SN V’
ty ru
N’ SA V Complemento
| | | (CR)
N A’ sunt ru
| | (sujeto) (predicado)
amicitiae A SN SA
| | |
verae hi A’
|
A
|
sempiternae
predicativo subjetivo
obligatorio
Cuadro 3.9.2.f. Análisis sintáctico de or. con verbo copulativo y sujeto con modif. nominal.

3.9.3. Aplicación
Dados los fragmentos 3 al 7 (Cf. Antología):
a. Presente el léxico, la información gramatical y los significados.
b. Realice el análisis morfosintáctico.
c. Proponga la traducción.
d. Comente los aspectos histórico-literarios que sitúan el texto seleccionado, la
Universidad de la República

obra y el autor.

118
3.10. Oraciones con verbo intransitivo
Los verbos intransitivos presentan distintos tipos de estructuras argumentales.
Así, hay verbos intransitivos que no exigen ningún tipo de argumento. En cambio,
hay otros que prevén un argumento de lugar.15 Este puede ser facultativo u obliga-
torio. Asimismo, hay verbos intransitivos que exigen la presencia de un predicativo
subjetivo obligatorio, en tanto que otros pueden aparecer con un predicativo subje-
tivo no obligatorio. En todos los casos, los sintagmas de verbos intransitivos pueden
aparecer con modificadores o adjuntos, pero como en el resto de las oraciones, este
tipo de modificador es opcional y su ausencia no produce secuencias agramaticales.

3.10.1. Oraciones con sum predicativo


El verbo sum, esse, fui puede funcionar como verbo copulativo o como verbo
predicativo (verbo pleno). En 3.1 se han visto oraciones con sum copulativo. Ahora
se presentan oraciones con sum predicativo. El sum predicativo, a diferencia del
copulativo, puede aparecer solo, sin complementos ni adjuntos, o puede aparecer
acompañado de modificadores verbales y complementos en caso dativo o genitivo,
entre otros.

3.10.1.1. Oración simple con sum predicativo


En este apartado se observa la estructura oracional mínima en la que figuran
sujeto y predicado. Cada uno aparece integrado por un sintagma nominal y un sin-
tagma verbal constituidos solo por los núcleos respectivos.

(12) Deus est Cic. nat. deor. III, 25


Dios existe

Deus, dei Sust. m. 2.ª D. Dios


sum, esse, fui V. predic. existir
Cuadro 3.10.1.1.a. Léxico, información gramatical y significados
Comisión Sectorial de Enseñanza

15 Existen argumentos o complementos de lugar y modificadores o adjuntos de lugar. La diferencia


radica en el hecho de si son exigidos por el verbo, es decir, si están previstos en la estructura
argumental del verbo o no. El adjunto o modificador de lugar es lo que gramática tradicional
denomina complemento circunstancial de lugar.
119
V. 3.ª p. s.
pres. ind.
| sujeto predicado
Deus est Deus est
|
Sust.
nom. m. s.

Cuadro 3.10.1.1.b. Análisis morfológico. Cuadro 3.10.1.1.c. Análisis sintáctico 1.

i. Análisis sintáctico encorchetado: [[Deus]SN [est]SV]O


ii. Análisis sintáctico con árbol:

O O
ru ru
(sujeto) (pred.) (sujeto) (pred.)
SN SV SN SV
4 4 g g
deus est N’ V’
g g
N V
g g
deus est
Cuadro 3.10.1.1.d. Análisis sintáctico Cuadro 3.10.1.1.e. Análisis sintáctico
(abrev.). de oración con sum predicativo.

3.10.1.2. Oración con sum predicativo y modificadores del sintagma verbal


A diferencia del ejemplo anterior, en este otro aparece la estructura mínima
acompañada de algunos modificadores verbales.

(13) Saepe est etiam sub palliolo sordido sapientia Cic. tusc. III, 23, 56
Muchas veces la sabiduría se encuentra bajo una capita sucia

saepe Adv. a menudo


sum, ese, fui V. predic. estar
etiam Conj. también, además, aún, todavía
Universidad de la República

sub Prep. abl. bajo


palliolum, pallioli Sust. n. 2.ª D. pequeña capa, capita
sodidus, sordida, sordidum Adj. 1.ª C. sucio
sapientia, sapientiae Sust. f. 1.ª D. sabiduría
Cuadro 3.10.1.2.a. Léxico, información gramatical y significados.

120
V. 3.ª p. s. Prep. Adj.
pres. ind. abl. abl. m. s.
| | |
saepe est etiam sub palliolo sordido sapientia
| | | |
Sust. Sust.
Adv. Conj.
abl. m. s. nom. f. s.

Cuadro 3.10.1.2.b. Análisis morfológico.

predicado sujeto
saepe est etiam sub palliolo sordido sapientia
modif.
núcleo modificador de lugar núcleo
frecuentativo
Cuadro 3.10.1.2.c. Análisis sintáctico 1.

Etiam es una forma de la clase de los adverbios y de la clase de las conjunciones.


En este ejemplo, aparece como conjunción coordinante que vincula esta oración
con la que le precede en el texto oracional. Por tanto cumple una función textual,
concretamente es un nexo oracional, pero no desempeña ninguna función sintáctica
dentro de la oración en la que aparece.
i. Análisis sintáctico encorchetado:
[[sapientia]SN [[[[estV]V’ [sub palliolo sordido]SP]SV [saepe]SP]SV ]SV ]O
ii. Análisis sintáctico con árbol:

Comisión Sectorial de Enseñanza

121
O
ru
SN SV
5
sapientia SV
u
SA
5
saepe

SV
u
SP
5
sub palliolo sordido

V’

est

Cuadro 3.10.1.2.d. Análisis sintáctico de or. con


sum predicativo (abrev.).
Universidad de la República

122
O
ru
SN SV

N’ SV
u
N SA
|
sapientia A’
|
A
|
saepe

SV
u
SP
|
P’
t u
P SN
| ty
sub N’ SA
| |
N A’
| |
palliolo A
|
sordido

V’

est
Comisión Sectorial de Enseñanza

Cuadro 3.10.1.2.e. Análisis sintáctico de or. con sum predicativo.

123
3.10.1.3. Oración de sum+dativo
Las oraciones latinas de sum+dativo constituyen un tipo de estructura particu-
lar. En estas construcciones el verbo sum es predicativo y la palabra que aparece
declinada en caso dativo cumple la función sintáctica de objeto indirecto, pero no
se trata del destinatario, significación más común del dativo; en este caso el dativo
significa al poseedor. Así es en latín. Sin embargo, se ha de advertir que, al traducir
al español, cambia la correspondencia de modo tal que el sujeto de la oración es el
poseedor y el objeto indirecto es lo poseído. A modo de ejemplo, en la frase latina
liber est puero, liber, que es una forma nominativa, desempeña la función sintáctica
de sujeto, en tanto que puero, forma dativa, está cumpliendo el papel de objeto in-
directo. La traducción literal sería el libro es al niño; al niño es el poseedor, no es el
destinatario. La traducción que normalmente se hace vierte esa frase latina en esta
otra española: el niño tiene un libro. Además, en oraciones como las de este ejemplo,
la forma verbal est se traduce como una forma del verbo estar.16 He aquí, ahora, el
análisis de una frase tomada de Cicerón.

(14) Sunt tibi inimicitiae Cic. Rosc. 145


Tienes enemistades

inimicitia, inimicitiae Sust. f. 1.ª D. Enemistad


tu, tui Pron. 2.ª p. s. Tú
sum, esse, fui V. predic. Ser
Cuadro 3.10.1.3.a. Léxico, información gramatical y significados.

Pron.
dat. 2.ª p. s.
| sujeto predicado
inimicitiae tibi sunt inimicitae tibi sunt
| | núcleo objeto núcleo
V. indirecto
Sust.
3.ª p. pl. pret.
nom. pl. f.
perf. ind.

Cuadro 3.10.1.3.b. Análisis morfológico. Cuadro 3.10.1.3.c. Análisis sintáctico 1.

i. Análisis sintáctico encorchetado: [[Inimicitiae]SN [[suntV [tibi]SN]V’ ]SV]O


Universidad de la República

ii. Análisis sintáctico con árbol:

16 El verbo sum, esse, fui puede ser traducido por los españoles ser, haber o estar. Depende de la
construcción y el contexto en el que ocurra.
124
O O
ru ru
(sujeto) (pred.) (sujeto) (pred.)
SN SV SN SV
5 5 g g
inimicitiae tibi sunt N’ V’
g ru
N V’ SN
| | |
inimicitiae V tibi1
g
sunt

Cuadro 3.10.1.3.d. Análisis sintáctico Cuadro 3.10.1.3.e. Análisis sintáctico


(abrev.). de oración con sum predicativo.
1. El pronombre tibi constituye un SN que no
puede ser expandido, por eso se representa depen-
diendo directamente del SN.

3.10.1.4. Oración de sum+genitivo


Las oraciones latinas de sum+genitivo constituyen otro tipo de estructura parti-
cular. En estas construcciones, el verbo sum es predicativo y el sustantivo que apa-
rece en genitivo cumple la función sintáctica de complemento de pertenencia; se trata
pues de un argumento verbal, está previsto en la estructura argumental del verbo.
Obsévese un ejemplo similar al de sum+dativo. En la frase latina liber est pueri, liber,
que es una forma nominativa, desempeña la función sintática de sujeto, en tanto
que pueri, forma genitiva, está cumpliendo el papel de complemento de pertenencia.
Entonces, la traducción de esa frase es así: el libro es del niño.
La oración de sum+genitivo de este ejemplo presenta una oración de infinitivo
como sujeto.17 Ese infinitivo, como forma verbal que es, aparece con su comple-
mento preposicional.

(15) Insipientis est in errore perseverare Cic. phil. XII, 5


Es propio del joven perseverar en el error
Comisión Sectorial de Enseñanza

17 Véase 3.15, Oraciones no flexionadas de infinitivo en sujeto o en objeto directo.


125
Part. pres. v. predic. intr. 3.ª conjug.
insipiens, insipientis insipiente, joven
insipio, insipěre
sum, esse, fui V. predic. ser
in Prep. abl. de
error, erroris Sust. m. 3.ª D. error
persevere, perseverare, persevaravi,
V. predic. tr. 1.ª conjug. perseverar
perseveratum
Cuadro 3.10.1.4.a. Léxico, información gramatical y significados.

V. 3.ª p. s. Sust.
pres. ind. Abl. m. s.
| |
insipientis est in errore perseverare
| | |
Part. pres. Prep. V.
gen. m. s. abl. inf. pres.

Cuadro 3.10.1.4.b. Análisis morfológico.

predicado sujeto
insipientis est in errore perseverare
compl. de compl.
núcleo núcleo verbal
pertenencia preposicional
Cuadro 3.10.1.4.c. Análisis sintáctico 1.

i. Análisis sintáctico encorchetado:


[[in errore perseverare]OInf [[estV [insipientis]SPpio]V’ ]SV]O
ii. Análisis sintáctico con árbol:

O
ru
(sujeto) (predicado)
OInf SV
5 5
in errore est
perseverare insipientis
Universidad de la República

Cuadro 3.10.1.4.d. Análisis sintáctico


(abrev.)

126
O
qp
(sujeto) (pred.)
OInf SV
ru g
(sujeto) (pred.) V’
PRO SV ru
| V SPart1
V’ | |
ru est Part’
V SP |
| | Part
perseverare P’ |
ru insipientis
P SN compl. de
| 5 pertenencia
in errore
compl. preposicional
Cuadro 3.10.1.4.e. Análisis sintáctico.
1. El sintagma de participio (SPart) o sintagma participial es una unidad de predicación sin flexión. Mioto
trabaja con sintagma participial y de gerundio, entre otros (cf. Mioto, 2005:165). Aplicando el mismo crite-
rio y como se verá más adelante, aquí se trabajará además con sintagma de gerundivo.

3.10.2. Oración simple con verbo intransitivo


En este apartado se presenta un ejemplo de oración con verbo intransitivo que
no requiere ningún tipo de complemento.

(16) Respicit Aeneas Verg. aen. VI, 548


Eneas mira hacia atrás

respicio, respicĕre, respexi, volver la cabeza,


V. predic. intr. 3.ª conj.
respectum mirar hacia atrás
Aeneas, Aeneae N. Pr. m. 1.ª D. Eneas
Cuadro 3.10.2.a. Léxico, información gramatical y significados.
Comisión Sectorial de Enseñanza

127
N. Pr.
nom. s. m.
| predicado sujeto
respicit Aeneas respicit Aeneas
|
V. 3.ª p. s.
Pres. Ind.

Cuadro 3.10.2.b. Análisis morfológico. Cuadro 3.10.2.c. Análisis sintáctico 1.

i. Análisis sintáctico encorchetado: [[respicit]SV [Aeneas]SN ]O


ii. Análisis sintáctico con árbol:

O O
ru ru
(sujeto) (predicado) (sujeto) (predicado)
SN SV SN SV
5 5 g g
Aeneas respicit N’ V’
g |
N V
| |
Aeneas respicit
Cuadro 3.10.2.d. Análisis sint. (abrev.). Cuadro 3.10.2.e. Análisis sintáctico 2.

3.10.3. Oración con verbo intransitivo y argumento de lugar


En este caso, la oración presenta un sujeto, un verbo intransitivo y un argumento
de lugar. Este último consiste en un tipo de complemento previsto en la estructura
argumental del verbo. En algunos verbos este argumento es facultativo, esto sig-
nifica que puede no tener realización léxica; en otros, en cambio, es de aparición
obligatoria.

(17) ruunt de montibus amnes Verg. aen. IV, 164


desde lo alto de los montes se precipitan los torrentes
Universidad de la República

ruo, ruĕre, rui, rutum V. Predic. intr. 3.ª Conjug. precipitarse


de Prep. de abl. de
mons, montis Sust. m. 3.ª D. monte
amnis, amnis Sust. m. 3.ª D. torrente
Cuadro 3.10.3.a. Léxico, información gramatical y significados.
128
Prep. Sust.
abl. nom. m. pl.
| | predicado sujeto
ruunt de montibus amnes ruunt de montibus amnes
| |
complemento
V. núcleo o argumento núcleo
Sust.
3.ª p. pl. de lugar1
abl. m. pl.
pres. ind.

Cuadro 3.10.3.b. Análisis morfológico. Cuadro 3.10.3.c. Análisis sintáctico 1.


Recuérdese que, en el modelo empleado, el término comple-
mento se aplica a los argumentos seleccionados o exigidos por
el verbo. Por tanto esta es una relación sintáctica diferente a
la de complemento circunstancial de lugar que este modelo
denomina modificador o adjunto de lugar.

i. Análisis sintáctico encorchetado: [[amnes]SN [[ruuntV [de montibus]SP]V’]SV]O


ii. Análisis sintáctico con árbol:

O
qp
(sujeto) (predicado)
SN SV
5 |
amnes V’
qp
V (compl. o argum. de lugar)
| SP
ruunt 5
de montibus
Cuadro 3.10.3.d. Análisis sintáctico de oración con verbo intransitivo (abrev.).
Comisión Sectorial de Enseñanza

129
O
qp
(sujeto) (predicado)
SN SV
| g
N’ V’
g qp
N V SP
g g |
amnes ruunt P’
ei
P SN
g g
de N’
g
N
g
montibus
Cuadro 3.10.3.d. Análisis sintáctico de oración con verbo intransitivo.1
1. Cf. Di Tullio, 2005: 78-79.

3.10.4. Oración con verbo intransitivo y predicativo subjetivo18


no obligatorio (adjunto)
Aquí tenemos un ejemplo de verbo intransitivo con predicativo subjetivo que no
es obligatorio; es, por tanto, un modificador o adjunto.

(18) It tristis arator Verg. georg. III, 517


Va triste el labrador

eo, ire, ivi o ii, itum V. predic. intr. 4.ª conjug. ir


tristis, e Adj. 2.ª C. 2 term. triste
arator, oris Sust. M. 3.ª D. labrador
Cuadro 3.10.4.a. Léxico, información gramatical y significados.
Universidad de la República

18 Complemento predicativo subjetivo o complemento predicativo orientado al sujeto son denominaciones


equivalentes.
130
Adj.
nom. m. s.
| predicado sujeto
it tristis arator it tristis arator
| | predicativo
V. Sust. orientado al
3.ª p. s. pres. ind. nom. m. s. sujeto

Cuadro 3.10.4.b. Análisis morfológico. Cuadro 3.10.4.c. Análisis sintáctico 1.

A diferencia de lo visto en 3.1.1 con el predicativo subjetivo obligatorio, en esta


oración, el adjetivo tristis es un predicativo subjetivo no obligatorio. Por esta razón,
ocupa un lugar diferente en el árbol sintáctico.
Se trata, en este caso, de una predicación secundaria. El predicativo no obligato-
rio predica del sujeto de la oración –con el que concuerda en caso, género y núme-
ro– a través del verbo conjugado. Su carácter no obligatorio lo vuelve prescindible.
En It tristis arator no hay posibilidad de confundir el predicativo con el circuns-
tancial porque, para el último caso, no hay justificación formal (concordancia con
el sujeto).
Así, tristis en la oración It tristis arator es un predicativo subjetivo no obliga-
torio. De acuerdo con el modelo gramatical que se está aplicando, tristis funciona
como un modificador (está en el mismo nivel que V’); es un modificador predicativo
orientado al sujeto: un predicativo subjetivo. En ese modificador, el sujeto es la ca-
tegoría vacía PRO que es correferencial con el sujeto de la oración principal, arator,
por eso se coindizan (cf. Di Tullio, 2005:132). He aquí la representación gráfica de
este análisis sintáctico .
i. Análisis sintáctico encorchetado: [[aratori]SN [It [PROi [tristis]SA]CR]SV]O
ii. Análisis sintáctico con árbol: Comisión Sectorial de Enseñanza

131
O
qp
SN SV
4 g
aratori SV
qp
V’ CR (modif.)
| wo
V Suj. Pred.
g g SA
it PROi 4
tristis
Cuadro 3.10.4.d. Análisis sintáctico de or. con compl. pred. subjetivo no
oblig. (abrev.).

3.10.5. Oración con verbo intransitivo y objeto indirecto


En este otro caso, tenemos un verbo intransitivo con un argumento que cumple
la función sintáctica de objeto indirecto. Se trata, pues, de un argumento seleccio-
nado por el verbo.

(19) Ab parvulis labori ac duritiae student Caes. gall. VI, 21


Desde pequeños se acostumbran al trabajo y a la rudeza

ab Prep. de abl. desde


parvulus, parvula parvulum Adj. 1. C. a
pequeño
labor, laboris Sust. m. 3.ª D. trabajo
ac Conj. cop. y
duritia, duritiae Sust. f. 1.ª D. rudeza
studeo, studēre, studui V. predic. intr. 3.ª conjug. acostumbrarse
Cuadro 3.10.5.a. Léxico, información gramatical y significados.

Adj. V. 3.a p. pl.


Conj. cop
abl. m. pl. pres. ind.
| | |
Universidad de la República

ab parvulis labori ac duritiae student


| | |
Sust. Sust.
Prep. abl.
dat. m. s. dat. f. s.

Cuadro 3.10.5.b. Análisis morfológico.

132
predicado
ab parvuli labori ac duritiae student
modif. de tiempo objeto indirecto núcleo verbal
Cuadro 3.10.5.c. Análisis sintáctico 1.

i. Análisis sintáctico encorchetado:


[[pro]SN [[ab parvuli]SP [[labori ac duritiae]SN studentV ]V’]SV]O
ii. Análisis sintáctico con árbol:

O
qp
SN SV
| |
pro SV
qp
V’ SP
ru |
V SN P’
| 6 ty
student labori ac P SN
duritiae | 5
obj. indirecto ab parvuli
modif. de lugar

Cuadro 3.10.5.d. Análisis sintáctico 2 oración v. intr. y OI

3.10.6. Aplicación
Dados los fragmentos 8 al 29 (Cf. Antología):
a. Presente el léxico, la información gramatical y los significados.
b. Realice el análisis morfosintáctico.
c. Proponga la traducción.
d. Comente los aspectos histórico-literarios que sitúan el texto seleccionado, la
Comisión Sectorial de Enseñanza

obra y el autor.

133
3.11. Oraciones con verbo transitivo
En latín, los componentes de las oraciones que tienen sujeto, verbo transitivo y
objeto directo aparecen prototípicamente en este orden: sujeto+objeto directo+verbo tr.
Estas oraciones pueden aparecer con predicativos objetivos obligatorios y no
obligatorios. Asimismo existe otra clase de verbos denominada ditransitivos que
exigen la presencia de dos complementos: los objetos directo e indirecto.
En todos los casos, pueden aparecer modificadores o adjuntos del sintagma ver-
bal. En lo que sigue, veremos ejemplos de cada una de estas estructuras.

3.11.1. Oración con sujeto+verbo transitivo+objeto directo


En este ejemplo aparece una oración de verbo transitivo con estructura clásica.

(20) Fata viam invenient Verg. aen. X, 113


Los hados encontrarán el camino

fatum, fati Sust. n. 2.ª D. destino, hado


via, viae Sust. f. 1.ª D. camino
invenio, invenire, inveni, inventum V. predic. tr. 4.ª conjug. encontrar
Cuadro 3.11.1.a. Léxico, información gramatical y significados.

Sust.
ac. f. s.
| sujeto predicado
fata viam invenient fata viam invenient
| | objeto núcleo
V. directo verbal
Sust.
3.ª p. pl.
nom. n. pl.
fut. imperf.

Cuadro 3.11.1.b. Análisis morfológico. Cuadro 3.11.1.c. Análisis sintáctico 1.

i. Análisis sintáctico encorchetado: [[fata]SN [invenientV [viam]SN]SV]O


ii. Análisis sintáctico con árbol:
Universidad de la República

134
O
qp
(sujeto) (predicado)
SN SV
4 |
fata V’
qp
V (objeto directo)
| SN
invenient 4
viam
Cuadro 3.11.1.d. Análisis sintáctico de oración con verbo transitivo (abrev.).

O
qp
(sujeto) (predicado)
SN SV
| |
N’ V’
| qp
N V SN
g g |
fata invenient N’
g
N
g
viam
Cuadro 3.11.1.e. Análisis sintáctico de oración con
verbo transitivo.

3.11.2. Oración con sujeto+verbo deponente+objeto directo


Esta frase tiene la particularidad de presentar un verbo transitivo deponente.

(21) Torva leaena lupum sequitur Verg. ecl. II, 63


Comisión Sectorial de Enseñanza

La torva leona persigue al lobo

torvus, torva, torvum Adj. 1a C. torvo


leaena, leaenae Sust f. 1a D. leona
lupus, lupi Sust. m. 2a D. lobo
sequor, sequi, sequutus o secutus sum V. predic. tr. dep. seguir
Cuadro 3.11.2.a. Léxico, información gramatical y significados.
135
Sust. V. 3.ª p. s.
nom. f. s. pres. ind.
| |
torva leaena lupum sequitur
| |
Adj. Sust.
nom. f. s. ac. m. s.

Cuadro 3.11.2.b. Análisis morfológico.

sujeto predicado
torva leaena lupum sequitur
modificador núcleo objeto núcleo
nominal nominal directo verbal
Cuadro 3.11.2.c. Análisis sintáctico 1.

i. Análisis sintáctico encorchetado:


[[[torva]SA [leaenaN]N’]SN [[sequiturV [lupum]SN]V’ ]SV]O
ii. Análisis sintáctico con árbol:

O
qp
(sujeto) (predicado)
SN SV
| |
SN V’
ru ru
N’ SA V SN
| | g |
N A’ sequitur N’
g | g
leaena A N
| g
torva lupum
Cuadro 3.11.2.d. Análisis sintáctico de or. con verbo tr. dep.
Universidad de la República

136
3.11.3. Oración con sujeto+verbo transitivo+objeto directo+modificadores
Este otro ejemplo muestra una oración en la que aparecen el verbo transitivo, el
complemento que exige y algunos modificadores del sintagma verbal.

Illum ego per flammas et mille sequentia tela


(22) Verg. aen. VI, 110-111
eripui his humeris medioque ex hoste recepi
Yo lo arrebaté sobre estos hombros a través de las llamas y de los mil proyectiles
lanzados contra mí y lo recobré de entre del enemigo

ille, illa,illud Dem. aquel


ego, mei Pron. 1.ª p. s. yo
per Prep. ac. por
flamma, flammae Sust. f. 1.ª D. llama
et Conj. cop. y
mille Cuant. Num. indecl. mil
Part. pres. del V. predic. tr. dep. 3.ª
sequens, sequentis que lanza
conjug. sequor, sequi, secutus sum
telum, teli Sust. n. 2.ª D. proyectil
eripo, eripěre, eripui, ereptum V. predic. tr. 3.ª conjug. quitar, arrebatar
hic, haec, hoc Dem. este
humerus, humeri Sust. m. 2.ª D. hombro
medius, media,medium Adj. 1.ª C. medio
que Conj. cop. encl. y
ex Prep. abl. de
hostis, is Sust. m. 3.ª D. enemigo
recipio, recipěre, recepi, receptum V. predic. tr. 3.ª conjug. retirar
Cuadro 3.11.3.a. Léxico, información gramatical y significados.

Pron. Sust. Cuant. Num. Sust.


nom. 1.ª p. .s. ac. f. pl. indecl. ac. n. s.
| | | |
illum ego per flammas et mille sequentia tela/1
| | | |
V.
Dem. Prep. Conj.
Part. Pres.
ac. n. s. ac. cop.
ac. n. s.
Comisión Sectorial de Enseñanza

1. Marcamos pausa versal.

137
V.
Dem. Adj. Prep.
3.ª p. s.
abl. m. pl. abl .m. s. abl.
pret. perf. ind.
| | | |
eripui his humeris medio que ex hoste recepi
| | | |
V.
Sust. Conj. Sust.
3.ª p. s.
abl. m. pl. cop. abl. m. s
pret. perf. ind.

Cuadro 3.11.3.b. Análisis morfológico.

Oración coordinada 1
predicado 1 sujeto 1 predicado 1
illum ego per flammas et mille sequentia tela/1 eripui
modificador de lugar
objeto directo núcleo verbal
modificadores coordinados
1. Marcamos pausa versal.

Oración coordinada. 1 Oración coordinada 2


predicado 1 predicado 2
his humeris medioque ex hoste recepi
modificador de modo modificador de lugar núcleo verbal
Cuadro 3.11.3.c. Análisis sintáctico 1.

i. Análisis sintáctico encorchetado: [[oración 1]O1 −que [oración 2] O2] Ocoord.


[[egoi]SN [[[eripuiV [illum]SN]V’ [his humeris]SN ]SV [[per [[flammas]SN et [mille
sequentia tela]SN ]SN ]SP]SV]O1
[[proi]SN [[recepiV [Øj]SN ]V’ [medioque ex hoste]SP]SV]O2
ii. Análisis sintáctico con árbol:

O coordinada
qp
O1 O2
6 6
Universidad de la República

Illum ego per flammas et mille


medioque ex hoste recepi
sequentia tela/eripui his humeris
Cuadro 3.11.3.d. Análisis sintáctico de or. coordinadas (abrev.).
O1 y O2 son dos oraciones coordinadas por la conjunción enclítica −que que aparece en medioque.

138
O1
qp
(sujeto) (predicado)
SN SV
| |
egoi SV
p
SP1
6
per [flammas et mille sequentia tela]
SV
p
V’ SN
ru 6
V SN his humeris
| |
eripui illumj
Cuadro 3.11.3.e. Análisis sintáctico de or. 1 con verbo tr., OD y adjuntos (abrev.).
1. El término de preposición de ese SP es un SN que resulta de la coordinación de dos SN.

O2 (-que)
qp
(sujeto) (predicado)
proi SV
qp
V’ SP
wo 5
V SN (OD) medio- ex hoste
| |
recepi Øj
Cuadro 3.11.3.f. Análisis sintáctico de or. 2 con verbo tr., OD y
adjunto (abrev.)
Comisión Sectorial de Enseñanza

139
Análisis ampliados:

O1
ei
(sujeto) (predicado)
SN SV

egoi SV
p
SP

P’
ei
P SN
ru
per SN SN
ty
N’ Cuant SN
ty
N mille N’ SPart

flammas N Part.’

tela Part

sequentia
SV
p
V’ SN
ru ty
V SN Det N’

eripui illumj his N

humeris
Cuadro 3.11.3.g. Análisis sintáctico de or. 1 con verbo tr., OD y adjuntos.
Universidad de la República

En latín, medio en medio ex hoste es un modificador nominal. Este SP pre-


senta la típica estructura en la que el adjetivo aparece en posición adelantada:
[adj.+prep.+sust.]SP.

140
O2 (-que)
qp
(sujeto) (predicado)
proi SV
qp
V’ SP
wo
V (objeto dir.) P’
SN ru
recepi Øj P SN

ex SN
ru
N’ SA

N A’

hoste A

medio
Cuadro 3.11.3.h. Análisis sintáctico de or. 2 con verbo tr., OD y adjunto.

3.11.4. Oración con sujeto+verbo transitivo+objeto directo


+predicativo objetivo obligatorio
El complemento predicativo puede orientarse también al objeto directo, y pue-
de ser obligatorio o no, según los requerimientos de selección del verbo. Para este
caso, como para el del predicativo subjetivo, se produce adecuación formal, es de-
cir, concordancia en caso, género y número con el núcleo del objeto directo. En
el ejemplo que aparece a continuación, el objeto directo del verbo transitivo está
acompañado de un predicativo objetivo obligatorio.

(23) Senatus Catilinam et Manlium hostes iudicat Sall. catil. 36


El senado juzga a Catilina y a Manlio como enemigos
Comisión Sectorial de Enseñanza

141
senatus, senatus Sust. m. 4.ª D. senado
Catilina, Catilinae N. pr. m. 1.ª D. Catilina
et Conj. cop. y
Manlius, Manlii N. Pr. m. 2.ª D Manlio
hostis, hostis Sust. m. 3.ª D. enemigo
indico, indicare, indicavi, indicatum V. predic. tr. 1.ª conjug. anunciar, declarar
Cuadro 3.11.4.a. Léxico, información gramatical y significados.

N. pr. N. pr. V. 3.ª p. s.


ac. m. s. ac. m. s. pres. ind.
| | |
senatus Catilinam et Manilum hostes iudicat
| | |
Sust. Conj. Sust.
nom. m. s. cop. ac. m. pl.

Cuadro 3.11.4.b. Análisis morfológico.

sujeto predicado
senatus Catilinam et Manlium hostes indicat
núcleo objeto directo coordinado predicativo objetivo obligatorio núcleo
Cuadro 3.11.4.c. Análisis sintáctico 1.

En este ejemplo se ve que el verbo indico, indicare, indicavi, indicatum declara


algo (su OD) de determinada manera (el predicativo obligatorio orientado al OD).
i. Análisis sintáctico encorchetado:
[[senatus]SN [[[indicatV [[Catilinam]SN et [Manlium]SN]SN]V’ [hostes]SN] V’]SV]O
ii. Análisis sintáctico con árbol:
Universidad de la República

142
O
qp
SN SV
5
senatus V’
qp
V CR (OD)
wo
indicat (sujeto) (predicado)

SN SN
6 5
Catilinam et Manlium hostes
Cuadro 3.11.4.d. Análisis sintáctico de or. con predicativo objetivo
obligatorio (abrev.).

O
qp
SN SV

N’ V’
qp
N V CR (OD)
wo
senatus indicat (sujeto) (predicado)

SN SN
wo
SN SN N’

Catilinam Manlium N

hostes
Cuadro 3.11.4.e. Análisis sintáctico de or. con predicativo objetivo obligatorio.
Comisión Sectorial de Enseñanza

3.11.5. Oración con sujeto desinencial+verbo transitivo


+objeto directo+predicativo objetivo no obligatorio
Este ejemplo tiene la particularidad de presentar una ambigüedad estructural.
Esto significa que tiene dos interpretaciones posibles y a cada una le corresponde
un análisis sintáctico diferente.
143
(24) Atque opere in medio defixa reliquit arata Verg. georg. III, 518
Y deja el arado clavado en la mitad del surco

atque Conj. cop. y


opus, operis Sust. N. 3.ª D. surco
in Prep. abl. en
medius, media, medium Adj. 1.ª C. medio
Part. pret. del V. defigo,
defixus, defixa, defixum clavado
defigěre, defixi, defixum
relinquo, relinquěre, reliqui, relictum V. predic. tr. e 3.ª conjug. dejar atrás, abandonar
aratum, arati Sust. n. 2.ª D. arado
Cuadro 3.11.5.a. Léxico, información gramatical y significados.

Sust. Adj. V. 3.ª p. s.


Abl. n.s. Abl n.s. pret. perf. ind.
| | |
atque opere in medio defixa reliquit arata
| | | |
Conj. cop. Prep. abl. Adj. Ac. pl. n. Sust. Ac. Pl.

Cuadro 3.11.5.b. Análisis morfológico.

Interpretación 1:

predicado
atque opere in medio defixa reliquit arata
argumento de lugar compl. predicativo
núcleo verbal objeto directo
de reliquit objetivo no oblig.
Cuadro 3.11.5.c. Análisis sintáctico 1.

Interpretación 2:

predicado
atque opere in medio defixa reliquit arata
argumento de lugar de defixa núcleo verbal objeto directo
Universidad de la República

compl. predicativo objetivo no oblig.


Cuadro 3.11.5.d. Análisis sintáctico 1.

144
En esta oración, el verbo principal es la forma reliquit del verbo relinquo,
relinquěre, reliqui, relictum. Consideramos que este verbo tiene dos estructuras
argumentales posibles:
a. dejar algo: verbo+OD
b. dejar algo en algún lugar: verbo+OD+argumento de lugar
En el caso de la segunda estructura, el argumento de lugar parece ser facultativo,
es decir que puede no tener realización léxica en la frase que se construya.
La otra forma verbal que aparece en esta oración es el participio pretérito de-
fixa del verbo transitivo defigo, defigěre, defixi, defixum. Acerca de este verbo se
puede decir que presenta dos estructuras argumentales idénticas a las de relinquo,
relinquěre, reliqui, relictum. Esto es, OD con o sin argumento de lugar. Cuando la
estructura lleva argumento de lugar, este es facultativo.
En el caso de esta oración concreta, se considera que tanto reliquit como defixa son
formas verbales que presentan la estructura argumental (b): verbo+OD+argumento
de lugar. Además, se está frente a una oración ambigua. Esa indeterminación resulta
de la posibilidad que tiene el SP opere in medio de ser complemento de una u otra
forma verbal. Se trata, entonces, de una ambigüedad estructural que resulta de la no
obligatoriedad de la presencia del argumento de lugar. Es decir que debido a que
en ambos verbos el argumento de lugar puede faltar, la ocurrencia de una frase que
pueda desempeñar ese papel hace que sean posibles dos interpretaciones y cada una
de ellas se corresponde con un análisis sintáctico diferente:
• Según el análisis 1, opere in medio es argumento de lugar del verbo principal
relinquo, relinquěre, reliqui, relictum;
• Según el análisis 2, opere in medio es el argumento de lugar del verbo defigo,
defigěre, defixi, defixum.
En lo que sigue se desarrollan ambos análisis.
Análisis sintáctico según interpretación 1.
i. Análisis sintáctico encorchetado:
[[pro]SN
[[[[reliquitV [aratai]SN]V’ [opere in medio]SP]V’ [[PROi]SN [defixaPart]SPart]CR]SV]SV]O
ii. Análisis sintáctico con árbol:
Comisión Sectorial de Enseñanza

145
O
wo
(sujeto) (predicado)
pro1 SV

SV
i
Predic. O. no oblig. (CR)
ru
(sujeto) (predicado)
PROi SPart
5
defixa
V’
u
SP
5
opere in medio
V’
ru
V (OD)
SN
reliquit 4
aratai
Cuadro 3.11.5.e. Análisis sintáctico-2 de or. con predic.
obj. no oblig. (abrev).
1. La categoría pro se asigna en oraciones de sujeto desinencial, es decir,
oraciones cuyo sujeto no tiene realización léxica.

Análisis sintáctico según interpretación 2 (cf. Di Tullio, 2005:134).


i. Análisis sintáctico encorchetado:
[[pro]SN
[[reliquitV [aratai]SN]V’ [[PROi]SN [[defixaPart [opere in medio]SP]SPart’]SPart]CR]SV]O
ii. Análisis sintáctico con árbol:
Universidad de la República

146
O
rp
(sujeto) (predicado)
pro SV
rp
V’ Predic. O. no oblig. (CR)
ru ru
V (OD) (sujeto) (predicado)
SN PROi SPart.
reliquit 4 5
aratai defixa opere in medio
Cuadro 3.11.5.f. Análisis sintáctico 2 de or. con predicativo objetivo no obligatorio (abrev.).

O
rp
(sujeto) (predicado)
pro SV
rp
V’ Predic. O. no oblig. (CR)
ru ru
V (OD) (sujeto) (predicado)
SN PROi SPart
reliquit
N’ Part’
ru
N Part SP

aratai defixa P’
ru
P SN
ru
in N’ SA

N A’
Comisión Sectorial de Enseñanza

opere A

medio
Cuadro 3.11.5.g. Análisis sintáctico 2 de or. con predicativo objetivo no obligatorio.

147
3.11.6. Oración con sujeto+predicativo subjetivo no obligatorio
+verbo transitivo+objeto directo+modificador verbal
Este otro ejemplo muestra una oración en la que aparecen el sujeto, un predi-
cativo subjetivo no obligatorio además del verbo transitivo, su objeto directo y un
modificador verbal.

(25) Socrates primus philosophiam devocavit a caelo Cic. tusc. V, 4, 10


Sócrates fue el primero que hizo bajar del cielo a la filosofía

Socrates, Socratis N. pr. 3.ª D. Sócrates


primus, prima, primum Adj. 1.ª C. primero
philosophia, philosophiae Sust. f. 1.ª D. filosofía
dovoco, devocare, devocavi, devocatum V. predic. tr. 1.ª conjug. llamar
a Prep. abl. desde
caelum, caeli Sust. n. 2.ª D. cielo
Cuadro 3.11.6.a. Léxico, información gramatical y significados.

Adj. V. 3.ª p. s. Sust.


nom m. s. pret. perf. ind. abl. n. s.
| | |
Socrates primus philosophiam devocavit a caelo
| | |
N. Pr. Sust. Prep.
nom. m. s. ac. f. s. abl.

Cuadro 3.11.6.b. Análisis morfológico.

sujeto predicado
Socrates primus philosophiam devocavit a caelo
núcleo pred. subj. no oblig. objeto directo núcleo verbal modif. de lugar
Cuadro 3.11.6.c. Análisis sintáctico 1.

i. Análisis sintáctico encorchetado:


[[Socratesi]SN
Universidad de la República

[[[devocavit [philosophiam]SN]SV [[PROi] [primus]SA]CR ]SV [a caelo]SP]SV]O


ii. Análisis sintáctico con árbol:

148
O
wo
SN SV
u
Socratesi SP

P’
ty
P SN
5
a caelo
SV
u
CR (modif.)
ru
sujeto predicado
SA
PROi 5
primus
SV

V’
ru
V SN
5
devocavit philosophiam
Cuadro 3.11.6.d. Análisis sintáctico 2 de or. con verbo tr.

3.11.7. Aplicación
Dados los fragmentos 30 al 55 (Cf. Antología):
a. Presente el léxico, la información gramatical y los significados.
b. Realice el análisis morfosintáctico.
c. Proponga la traducción.
Comisión Sectorial de Enseñanza

d. Comente los aspectos histórico-literarios que sitúan el texto seleccionado, la


obra y el autor.

149
3.12. Oración con verbo ditransitivo
Este otro ejemplo muestra una oración en la que aparecen el verbo ditransitivo
y sus dos argumentos: los objetos directo e indirecto.

(26) Helvetii obsides Caesari non dederunt (…) Caes. gall. I


Los helvéticos no le dieron los rehenes a César

Helvetii, Helvetiorum Sust. m. pl. t. 2.ª D. Helvéticos


obses, obsidis Sust. m. y f. 3.ª D. rehén
Caesar, Caesaris N. Pr. m. 3.ª D. César
non Adv. neg. no
do, dare, dedi, datum V. predic. tr. 1.ª conjug. dar
Cuadro 3.12.a. Léxico, información gramatical y significados.

Sust. Adv. de
ac m. pl. negación
| |
Helvetii obsides Caesari non dederunt
| | |
Sust. N. Pr. V. 3.ª p. pl.
nom. m. pl. dat. m. s. pret. perf. ind.

Cuadro 3.12.b. Análisis morfológico.

sujeto predicado
Helvetti obsides Caesari non dederunt
núcleo objeto directo objeto indirecto núcleo
Cuadro 3.12.c. Análisis sintáctico 1.

i. Análisis sintáctico encorchetado:


[[Helvetti]SN [non [[[dederuntV [obsides]SN]V’ [Caesari]SN]V’]SV ]SV ]O
ii. Análisis sintáctico con árbol:
Universidad de la República

150
O
rp
(sujeto) (predicado)
SN SV
5
Helvetii SV
i
non
V’
rp
V’ (OI)
ru SN
V (OD) 5
SN Caesari
dederunt 5
obsides

Cuadro 3.12.d. Análisis sintáctico 2 de or. con


verbo ditransitivo (abrev.).

3.12.1. Aplicación
Dados los fragmentos 56 al 61 (Cf. Antología):
a. Presente el léxico, la información gramatical y los significados.
b. Realice el análisis morfosintáctico.
c. Proponga la traducción.
d. Comente los aspectos histórico-literarios que sitúan el texto seleccionado, la
obra y el autor.

3.13. Oración con verbo transitivo que rige doble acusativo


En latín, hay verbos que rigen dos complementos en caso acusativo. Es decir,
exigen la presencia de dos complementos declinados en ese caso. Así es su estructu-
ra argumental. Los verbos que siguen este esquema son los que significan enseñar,
(docēre), pedir (orare, poscere, precari), preguntar (rogare, quaerere, interrogare),
Comisión Sectorial de Enseñanza

ocultar (celare), o dar (condomnare). Esta construcción plantea un problema a la


hora de determinar cuál de los dos es el verdadero objeto. Las gramáticas latinas
acuerdan en denominar objeto de persona y objeto de cosa a esos dos complementos
regidos por el verbo. El objeto de persona es, según el consenso de los gramáticos
y luego de someterlo a varias pruebas como por ejemplo la transformación a la voz
pasiva, el argumento más cercano al verbo.
151
El siguiente ejemplo muestra esta estructura oracional.

(27) Te tua fata docebo Verg. aen. VI, 759


Te enseñaré tu destino

tu, tui Pron. 2.ª p. s. tú


tuus, tua, tuum Det. Pos. 2.ª p. s. tuyo
fatum, fati Sust. n. 2.ª D. hado, destino
doceo, docēre, docui, doctum V. predic. tr. 2.ª conjug. enseñar
Cuadro 3.13.a. Léxico, información gramatical y significados.

Det. Pos. V. 1.ª p. s.


ac. pl. n. fut.imp. ind.
| |
te tua fata docebo
| |
Pron. Sust.
ac. 2.ª p. s. ac. pl. n.

Cuadro 3.13.b. Análisis morfológico.

predicado
te tua fata docebo
objeto de persona objeto de cosa núcleo
Cuadro 3.13.c. Análisis sintáctico 1.

i. Análisis sintáctico encorchetado:


[[pro]SN [[[doceboV [te]SN]V’ [tua fata]SN]V’]SV]O
ii. Análisis sintáctico con árbol:
Universidad de la República

152
O
rp
(sujeto) (predicado)
SN SV
5
pro V’
rp
V’ (objeto de cosa)
ru SN
V (objeto de persona) 5
SN tua fata
docebo 5
te
Cuadro 3.13.d. Análisis sintáctico 2 de or. con verbo
doble acus. (abrev.)

O
rp
(sujeto) (predicado)
SN SV

pro V’
rp
V’ (objeto de cosa)
ru SN
V (objeto de persona) ru
SN Det. N’
docebo
te tua N

fata
Cuadro 3.13.e. Análisis sintáctico 2 de or. con verbo
doble acus.

3.13.1. Aplicación
Comisión Sectorial de Enseñanza

Dados los fragmentos 62 al 63 (Cf. Antología):


a. Presente el léxico, la información gramatical y los significados.
b. Realice el análisis morfosintáctico.
c. Proponga la traducción.
d. Comente los aspectos histórico-literarios que sitúan el texto seleccionado, la
obra y el autor.
153
3.14. Oraciones con frase absoluta
Existen distintos tipos de secuencias formadas con atributos ubicados en cons-
trucciones sin verbo. En particular, «Las oraciones absolutas, como terminada la
tarea…son unidades de predicación sin verbo en forma personal, generalmente sepa-
radas por una pausa de la oración sobre la que inciden» (RAE, 2010:703 [37.1.2d]).
Las frases absolutas, entonces, incluyen en su estructura un tipo de atributo y
constituyen construcciones sin verbo conjugado pero son, igualmente, unidades de
predicación. En otras palabras, son cláusulas u oraciones reducidas. Por ejemplo, en
la oración española muerto el perro, se acabó la rabia; se acabó la rabia es la oración
principal y muerto el perro es una frase absoluta. Esa frase se analiza de este modo:
el perro es el sujeto, muerto es un predicativo del sujeto y ambos constituyen una
oración reducida. Por eso RAE 2010 dice que las oraciones absolutas constituyen
uno de los tipos de secuencias sin verbo formadas con atributos.
Una característica fundamental de este tipo de frase es que tienen un sujeto
diferente al sujeto de la oración principal. He aquí el análisis de dos ejemplos con
este tipo de construcción.

3.14.1. Oración con frase absoluta (participio pasivo)


En este caso, la frase absoluta tiene, como forma verbal, un participio pretérito
pasivo.

Sed confecto proelio, tum cerneres quanta audacia quantaque animi vis
(28) Sal. catil. LXI, 1
fuisset in exercitu Catilinae
Entonces, finalizada la batalla, se distinguía cuanta audacia y fuerza de espíritu había en el
ejército de Catilina.
Universidad de la República

154
sed Conj. advers. pero
confectus, confecta, confectum Part. pret. v. conficio, conficěre, confeci, confectum acabado
proelium, proelii Sust. n. 2.ª D. batalla
tum Adv. entonces
cerno, cerněre, crevi, cretum V. pred. tr. 3.ª conjug. distinguir
quantus, quanta, quantum Cuant. Adv. cuanto
audacia, audaciae Sust. f. 1 ª D. audacia
que Conj. cop. encl. Y
animus, animi Sust. m. 2.ª D. ánima
vis, vis Sust. f. 3.ª D. fuerza
sum, ese, fui V. pred. haber
in Prep. abl. en
exercitus, exercitus Sust. m. 4.ª D. ejército
Catilina, Catilinae N. pr. f. 1.ª conjug. Catilina
Cuadro 3.14.1.a. Léxico, información gramatical y significados.

V. Part. pret. Cuant. Cuant.


Adv.
abl. m. s. nom. f. s. nom. f. s.
| | | |
sed confecto proelio tum cerneres quanta audacia quanta que
| | | | |
Conj. Sust. V. 2.a p.s. Sust.
Conj.
advers. abl. m. s. fut. imp. nom. f. s.

Sust. Prep. N. Pr.


nom. f. s. abl. gen. f. s.
| | |
animi vis fuisset in exercitu Catilinae
| | |
Sust. V. 3.ª p. s. pret. Sust.
gen. m. s. plusc. ind. abl. m. s.

Cuadro 3.14.1.b. Análisis morfológico.


Comisión Sectorial de Enseñanza

155
Esta oración se inicia con una frase absoluta: confecto proelio. Como se vio an-
tes, la frase absoluta consiste en una unidad de predicación sin flexión. He aquí su
análisis:

Sust.
abl. m. s.
| predicado sujeto
confecto proelio confecto proelio
predicativo
|
subjetivo
V. Part. pret.
abl. m. s.

Cuadro 3.14.1.c. Análisis morfológico. Cuadro 3.14.1.d. Análisis sintáctico 1.

i. Análisis sintáctico encorchetado: [[proelioN]SN [confectoPpio]SPpio]CR


ii. Análisis sintáctico con árbol:

(CR)
qp
(sujeto) (predicado)
SN SPart.
4 4
proelio confecto
predicativo subjetivo oblig.
Cuadro 3.14.1.e. Análisis sintáctico de frase absoluta (abrev.).

(CR)
qp
(sujeto) (predicado)
SN SPart

N’ Part’

N Part
Universidad de la República

proelio confecto
predicativo subjetivo obligatorio
Cuadro 3.14.1.f. Análisis sintáctico de frase absoluta.

156
Respecto de la oración principal, esta frase absoluta desempeña la función de
adjunto o modificador del sintagma verbal, por eso sus componentes aparecen de-
clinados en caso ablativo. Este es el análisis sintáctico de toda la oración del ejemplo:

modif. de tiempo núcleo verbal objeto directo oracional de cernere (sigue)


sed confecto proelio tum cernere quanta audacia quantaque animi vis
sujeto de la or. que es OD

(cont.) objeto directo oracional de cernere


fuisset in exercitu Catilinae
núcleo verbal de modif. de especif. de exercitu
or. que es OD argumento de lugar de fuiste
Cuadro 3.14.1.g. Análisis sintáctico 1 de la oración completa.

Como se ve, quanta audacia quantaque animi vis fuisset in exercitu Catilinae
es el objeto directo del verbo transitivo cernere. Por su parte, este objeto directo
presenta una estructura oracional.
i. Análisis sintáctico encorchetado:
[[[confecto proelio]CR [cernereV [[quanta audacia quantaque animi vis]SN
[fuissetV [in exercitu Catilinae]SP]SV ]O2]V’]SV]O1
ii. Análisis sintáctico con árbol:

O
ei
SN SV
pro p
CR (modif. temporal)
6
confecto proelio
V’
p
V O (OD)
6
Comisión Sectorial de Enseñanza

cernere quanta audacia quantaque


animi vis fuisset in exercitu
Catilinae
Cuadro 3.14.1.h. Análisis sintáctico 2 de la or.
completa (abrev.)

157
3.14.2. Oración con frase absoluta (participio presente)
La diferencia de este ejemplo con el anterior es que presenta una frase absoluta
que tiene, como forma verbal, un participio presente activo.

(29) Rettuli me, te hortante maxime, ad studia Cic. tusc. I, 1


Me referí a los estudios al pedírmelo tú con insistencia

refero, referre, retuli, relatum V. predic. tr. llevar, devolver


ego, mei Pron. 1.ª p. s. yo
tu, tui Pron. 2.ª p. s. tú
Part. pres. v. predict. dep. 1a conjug.
hortans, hortantis exhortar
hortor, hortari, hortatus sum
maxime Cuant. Adv. sup. sobremanera
ad Prep. ac. hacia
studium, studii Sust. n. 2.ª D. estudio
Cuadro 3.14.2.a. Léxico, información gramatical y significados.

Pron. V. Part. pres. Prep.


ac. 1.ª p.s. abl. m. s. ac.
| | |
rettuli me te hortante maxime ad studium
| | | |
V. 1.ª p. s. Pron. Sust.
Cuant. adv.
pret. perf. ind. abl. 2.ª p. s. ac. n. s.

Cuadro 3.14.2.b. Análisis morfológico.

predicado frase absoluta predicado


rettuli me te hortante maxime ad studium
núcleo objeto directo adjunto de manera argumento de lugar
sujeto: pro
Cuadro 3.14.2.c. Análisis sintáctico.
Universidad de la República

158
En este ejemplo, la frase absoluta es te hortante maxime que se halla insertada en
la frase principal rettuli me ad studium. El siguiente es el análisis de cada frase.
a. te hortante maxime

Part. pres.
abl. m. s.
| sujeto predicado
te hortante maxime te hortante maxime
| | predicativo subjetivo obligatorio
Pron. Cuant.
abl. 2.ª p. s. adv.

Cuadro 3.14.2.d. Análisis morfológico. Cuadro 3.14.2.e. Análisis sintáctico 1.

i. Análisis sintáctico encorchetado:


[[te]SN [[maxime]SCuant [hortantePpio]SPpio’]SPpio]CR
ii. Análisis sintáctico con árbol:

(CR)
qp
(sujeto) (predicado)
SN SPat
6
te hortante maxime
predicativo subjetivo obligatorio
Cuadro 3.14.2.f. Análisis sintáctico de frase absoluta (abrev.).

(CR)
wo
(sujeto) (predicado)
SN SPart
e
te Cuant Part’
Comisión Sectorial de Enseñanza

maxime Part

hortante
Cuadro 3.14.2.g. Análisis sintáctico
de frase absoluta.

159
b. Rettuli me, te hortante maxime, ad studia
i. Análisis sintáctico encorchetado:
[[pro]SN [[[[rettuli [me]SN ]V’ [ad studia]SP ]V’ [te hortante maxime]CR ]SV ]SV ]O
ii. Análisis sintáctico con árbol:

O
wo
(sujeto) (predicado)
pro SV

SV
o
CR
5
te hortante maxime
V’
o
SP
5
ad studia
V’
o
V SN

rettuli me
Cuadro 3.14.2.h. Análisis sintáctico de or. con frase
absoluta (abrev.).

3.14.3. Aplicación
Dados los fragmentos 64 al 70 (Cf. Antología):
a. Presente el léxico, la información gramatical y los significados.
b. Realice el análisis morfosintáctico.
c. Proponga la traducción.
d. Comente los aspectos histórico-literarios que sitúan el texto seleccionado, la
Universidad de la República

obra y el autor.

160
3.15. Oraciones no flexionadas de infinitivo
Las oraciones no flexionadas de infinitivo constituyen un tipo de oración su-
bordinada sustantiva.19 Las oraciones en general y estas en particular, constan de
un verbo y de un sujeto. Este puede aparecer o no. En el caso en que la oración de
infinitivo cuente con sujeto léxico, aparecerá codificado en caso acusativo. En los
casos en que el verbo regente se encuentre en voz pasiva, el sujeto de la oración de
infinitivo podrá codificarse también en caso nominativo. Cuando el sujeto no tenga
representación fonética se enunciará como tal la categoría nula PRO.
Las oraciones no flexionadas pueden desempeñar varias funciones sintácticas.
Las de infinitivo tienen el mismo potencial funcional que un SN: sujeto, objeto di-
recto. Los verbos que comúnmente rigen oraciones con estas características son los
denominados verba dicendi y verba sentiendi.

3.15.1. Oración de infinitivo con sujeto en acusativo


En esta parte se analizan varios ejemplos en los que la oración de infinitivo pre-
senta sujeto en acusativo, acompañada de otros componentes oracionales. Aparecen
dos tipos de construcciones: una en la que la oración de infinitivo desempeña la fun-
ción de sujeto de la oración principal y otra en la que la oración de infinitivo aparece
como objeto directo de un verbo transitivo.

3.15.1.1. Oración de infinitivo con suj. en ac.: OInf como sujeto oracional
En este caso, el sujeto de la oración principal es una oración de infinitivo que a
su vez presenta un sujeto léxico. Además, el infinitivo es un verbo copulativo. Como
se verá, el sujeto de esa oración de infinitivo y su predicativo subjetivo obligatorio
aparecen declinados en caso acusativo.

(30) Africanum Laelium doctos fuisse traditum est Cic. tusc. I, 5, 3


Ha sido transmitido que el Africano y Lelio fueron doctos

Africanus, i N. Pr. m. 2.ª D. Africano


Laelius, i N. Pr. m. 2.ª D. Lelio
doctus, docta, doctum Adj. 1.ª C. docto
sum, esse, fui V. cop. ser
trado, traděre, tradidi, traditus sum V predic. tr. 3.ª conjug. transmitir
Comisión Sectorial de Enseñanza

Cuadro 3.15.1.1.a. Léxico, información gramatical y significados.

19 Las oraciones subordinadas sustantivas reciben también la denominación de completivas.


161
N. Pr. V.
ac. m. s. inf. pret.
| |
Africanum Laelium doctos fuisse traditum est
| | |
N. Pr. Adj. V. 3.ª p. s.
ac. m. s. ac. m. pl. pret. ind. pas.

Cuadro 3.15.1.1.b. Análisis morfológico.

sujeto oración principal predicado


sujeto or. de infinitivo pred. or. de infinitivo
Africanum Laelium doctos fuisse traditum est
núcleos coordinados predic. subj. obligatorio núcleo verbal núcleo verbal
Cuadro 3.15.1.1.c. Análisis sintáctico 1 or. con or. de infinitivo en el sujeto.

i. Análisis sintáctico encorchetado:


[[[[Africanum]SN [Laelium]SN]SNi [[fuisse [[hi]SN [doctos]SA]CR]V’]SV]Oinf
[traditum est]SV]O
ii. Análisis sintáctico con árbol:

O
qp
(sujeto) (predicado)
Oinf. SV
qp 5
(sujeto) (predicado) traditum est
SNi SV
ty
SN SN V’
5 5 ru
Africanum Laelium V Complemento
(CR)
fuisse ru
(sujeto) (predicado)
Universidad de la República

SN SA
5
hi doctos
pred. subj. oblig.
Cuadro 3.15.1.1.d. Análisis sintáctico de or. con or. de infinitivo en el sujeto.

162
3.15.1.2. Oración de infinitivo con suj. en ac.: OInf como objeto directo
Se observan ahora algunas oraciones que presentan oraciones de infinitivo cum-
pliendo la función de objeto directo.
3.15.1.2.1. Oración de infinitivo como OD: OInf con verbo copulativo
Esta oración tiene la siguiente estructura: sujeto léxico+verbo+OD (or. de
inf.). Y esta oración de infinitivo se construye así: sujeto+verbo copulativo
(infinitivo)+predicativo subjetivo obligatorio (con complemento de especificación).

(31) Thales Milesius dixit aquam esse initium rerum Cic. nat. deor. I, 25
Tales de Mileto dijo que el agua era el inicio de todas las cosas.

Thales, Thalis o Thaletis N. Pr. m. 3.ª D. Tales


Milesius, Milesia, Milesium Adj. 1.ª C. de Mileto
dico, dicěre, dixi, dictum V. predic. tr. 3.ª conjug. decir
aqua, aquae Sust. f. 1.ª D. agua
intium, initii Sust. n. 2.ª D. inicio
res, rei Sust. f. 5.ª D. cosa
Cuadro 3.15.1.2.1.a. Léxico, información gramatical y significados.

Adj. Sust. Sust.


nom. m. s. ac. f. s. ac. n. s.
| | |
Thales Milesius dixit aquam esse initium rerum
| | | |
N. Pr. V. 3.ª p. s. V. Sust.
nom m. s. pret. perf. ind. inf. pres. gen. f. pl.

Cuadro 3.15.2.1.b. Análisis morfológico.

sujeto predicado
OD (or. de inf.)
Thales Milesius dixit aquam esse initium rerum
predicat. subjetivo modif. de especific.
núcleo modif. nominal núcleo sujeto núcleo
oblig. de initium
Comisión Sectorial de Enseñanza

Cuadro 3.15.1.2.1.c. Análisis sintáctico.

En este ejemplo, aquam esse initium rerum es una oración no flexionada, ora-
ción de infinitivo, que se dempeña como objeto directo de la forma verbal dixit.
La estructura de este tipo de oración presenta sujeto+verbo+predicativo subjetivo
obligatorio. En este ejemplo, aquam es el sujeto léxico de la oración de infinitivo
163
aquam esse initium rerum, en tanto que initium rerum es el predicativo subjetivo
obligatorio. Este aparece declinado en caso acusativo (y no en nominativo, como
suelen aparecer los sujetos) por herencia de caso: el verbo conjugado dixit selec-
ciona un objeto directo y asigna caso acusativo, en tanto que la forma infinitiva no
puede asignar caso, por tanto su sujeto hereda el caso que asigna el verbo de un ni-
vel más alto. Por su parte, initium rerum es el predicativo subjetivo de la oración de
infinitivo y, como es sabido, este concuerda en caso, género y número con el sujeto,
por eso también aparece en su forma acusativa. Además, esta oración de infinitivo
es una oración de verbo copulativo, similar a la que vimos en 3.1.1: solida est tellus;
por tanto ambos análisis sintácticos también son similares.
i. Análisis sintáctico encorchetado:
[[Thales Milesius]SN [[dixit [[aquami]SN [[esse [[hi]SN
[[initium [rerum]SN]N’]SN]CR]V’]SV]Oinf]V’]SV]O
ii. Análisis sintáctico con árbol:

O
ro
SN SV
ty
Thales SA V’
p
A’ V Oinf
ru
A dixit SNi SV

Milesius N’ V’
p
N V Complemento
(CR)
aquam esse ru
(sujeto) (predicado)
SN SN
ty
hi N’ SN

N N’
Universidad de la República

initium N

rerum
Cuadro 3.15.1.2.1.d. Análisis sintáctico de oración con or. de inf. en el OD.

164
3.15.1.2.2. Oración de infinitivo como OD: OInf con verbo predicativo y predicativo subjetivo
obligatorio
Esta otra oración difiere de la anterior porque no presenta un sujeto léxico, sino
uno desinencial y porque tiene una oración de infinitivo con verbo predicativo.
Entonces, la oración principal tiene esta estructura: sujeto desinencial+verbo+OD
(or. de inf.). La oración de infinitivo, que desempeña la función sintáctica de objeto
directo, aparece con esta construcción: sujeto léxico+verbo (infinitivo)+predicativo
subjetivo obligatorio.

(32) Scimus L. Atilium appellatum esse sapientem Cic. Lael. 6


Sabemos que L. Atilio es llamado sabio

scio, scire, scivi o scii, scitum V. predict. tr. 4.ª conjug. saber
Atilius, Atilii N. Pr. m. 2.ª D. Atilio
appello, appellare, appellavi, appellatum V. predic. tr. 1.ª conjug. denominar
Part. pres. V. predic. tr. 3.ª conjug.
sapiens, sapientis que sabe
sapio, sapěre, sapii
Cuadro 3.15.1.2.2.a. Léxico, información gramatical y significados.

N. Pr. V. Part. Pres


ac. m. s. ac. m. s.
| |
scimus L. Atilium appellatum esse sapientem
| |
V. 1.ª p. pl.
V. Inf. pret. pas.
pres. ind.

Cuadro 3.15.1.2.2.b. Análisis morfológico.

predicado
OD (or. de inf.)
scimus L. Atilium appellatum esse sapientem
núcleo sujeto núcleo predicat. subjetivo oblig.
sujeto or. principal: pro
Cuadro 3.15.1.2.2.c. Análisis sintáctico.
Comisión Sectorial de Enseñanza

i. Análisis sintáctico encorchetado:


[[pro]SN [[scimus [[L.Atilium]SNi [[appellatum esse [[hi]SN
[sapientem]SPart]CR]V’]SV]Oinf]V’]SV]O

165
ii. Análisis sintáctico con árbol:

O
ro
SN SV

pro V’
rp
V Oinf
ru
scimus (sujeto) (predicado)
SNi SV

L. Atilium V’
p
V Complemento
(CR)
appellatum esse ru
(sujeto) (predicado)
SN SPart

hi Part’

Part

sapientem
Cuadro 3.15.1.2.2.d. Análisis sintáctico de oración con or. de inf. en el OD.

3.15.1.2.3. Oración de infinitivo como OD: OInf con verbo predicativo y argumento de lugar
La oración principal de este ejemplo presenta la misma estructura que la ante-
rior: sujeto desinencial+verbo+OD (or. de inf.). La estructura de la oración de infi-
nitivo que aparece en el objeto directo es algo diferente a la del ejemplo anterior:
sujeto léxico+verbo (infinitivo)+argumento de lugar.

(33) Milites ex oppido exire iussit. Caes. gall. II, 33


Universidad de la República

Ordenó a los soldados salir de la ciudad

miles, militis Sust. m. 3.ª D. soldado


ex Prep. abl. de, desde
oppidum, oppidi Sust. n. 2.ª D. lugar fortificado
166
V. predict. intr. 4.ª
exeo, exire, exivi o exii, exitum salir
conjug.
iubeo, iubere, iussi, iustum V. predict. tr. 2.ª conjug. ordenar
Cuadro 3.15.1.2.3.a. Léxico, información gramatical y significados.

V.
Prep. abl.
inf. pres.
| |
milites ex oppido exire iussit
| | |
Sust. Sust. V. 3.ª p. s.
ac. m. pl. abl. n. s. pret. perf. ind.

Cuadro 3.15.1.2.3.b. Análisis morfológico.

predicado
OD (or. de inf.)
milites ex oppido exire iussit
sujeto de or. argum. de lugar núcleo verbal núcleo verbal
de inf. de exire or. de infinitivo or. princ.
Cuadro 3.15.1.2.3.c. Análisis sintáctico.

i. Análisis sintáctico encorchetado:


[[pro]SN [[iussit [[milites]SN [[exire [ex oppido]SP]V’]SV]Oinf] V’]SV]O

Comisión Sectorial de Enseñanza

167
ii. Análisis sintáctico con árbol:

O
ru
(sujeto) (predicado)
pro SV

V’
p
V Oinf (OD)
ru
iussit (sujeto) (predicado)
SN SV

N’ V’
o
N V SP

milites exire P’
ty
P SN

ex N’

oppido
Cuadro 3.15.1.2.3.d. Análisis sintáctico de or. con or. de inf. en OD.

3.15.2. Oración de infinitivo con sujeto PRO


En esta parte se analiza el otro tipo de oración de infinitivo: las oraciones de
infinitivo con sujeto PRO. Se presenta una construcción de sum+genitivo con una
oración de infinitivo en el sujeto; este infinitivo es un verbo transitivo que aparece
con su objeto directo.

(34) Pauperis est numerare pecus Ov. met. 13, 823


Universidad de la República

Es propio del pobre contar el ganado

168
pauper, pauperis Sust. m. f. o n. 3.ª D. pobre
sum, ese, fui V. pred. ser
numero, numerare, numeravi, numeratum V. predic. tr. 1.ª conjug. contar
pecus, pecoris Sust. n. 3.ª D. ganado
Cuadro 3.15.2.a. Léxico, información gramatical y significados.

V.
Sust.
3.ª p. s.
ac. n. s.
pres. ind.
| |
pauperis est nnumeraree pecus
| |
Sust. V.
gen. m. s. inf. pres.

Cuadro 3.15.2.b. Análisis morfológico.

predicado sujeto
pauperis est numerare pecus
compl. de núcleo verbal núcleo verbal de
OD de numerare
pertenencia de or. princ. or. de inf.
Cuadro 3.15.2.c. Análisis sintáctico 1.

i. Análisis sintáctico encorchetado:


[[numerare pecus]OInf [[estV [pauperis]SN]V’ ]SV]O
ii. Análisis sintáctico con árbol:

O
ru
(sujeto) (predicado)
OInf SV
5 5
numerare est
pecus pauperis
Comisión Sectorial de Enseñanza

Cuadro 3.15.2.d. Análisis sintáctico (abrev.).

169
O
qp
(sujeto) (predicado)
OInf SV
ru
(sujeto) (predicado) V’
PRO SV ru
V SN
V’ 5
ru est pauperis
V SN (compl. de pertenencia)
5
numerare pecus
(OD)
Cuadro 3.15.2.e. Análisis sintáctico.

3.15.3. Aplicación
Dados los fragmentos 71 al 77 (Cf. Antología):
a. Presente el léxico, la información gramatical y los significados.
b. Realice el análisis morfosintáctico.
c. Proponga la traducción.
d. Comente los aspectos histórico-literarios que sitúan el texto seleccionado, la
obra y el autor.

3.16. Oraciones relativas


Las relativas son oraciones subordinadas (SComp), encabezadas por un pronombre
relativo. Estas palabras tienen una doble condición: por una parte, son subordinantes;
por la otra, son expresiones anafóricas (pronombres, adverbios o determinativos),
que remiten a un elemento previamente mencionado. Así, la oración principal y la
subordinada comparten un constituyente con la misma referencia (total o parcial): el
relativo «copia» el antecedente. Sin embargo, cada uno forma parte de una oración
diferente, en la que cumple su función respectiva: el antecedente en la principal; el
relativo en la subordinada. (Di Tullio, 2005:299)
A modo de ejemplo, en la oración Pedro compró el auto que vimos anoche, auto
Universidad de la República

es el antecedente20 y que vimos anoche es la oración relativa. En esa relativa, el


pronombre relativo que desempeña la función de objeto directo de ver. En español,
entonces, el relativo desempeña una función sintáctica dentro de la subordinada.
Puede ser sujeto, objeto directo o término de preposición que funciona como com-
plemento o como adjunto.
20 El antecedente es auto y no el auto, como se verá en las próximas líneas.
170
En latín, el pronombre relativo declina según la función sintáctica que cumple
en la oración subordinada y según el género y número del antecedente semántico
(aquello a lo cual refiere). Por lo tanto el pronombre relativo:
1. Refiere semánticamente a un antecedente con el que concuerda en género y
número.
2. Toma el caso según la función que asume en la oración subordinada.
3. Funciona como nexo de la oración subordinada con la oración principal.
Las oraciones relativas son las tradicionales subordinadas adjetivas. Constan de
un relativizador (pronombre relativo) correferencial con el sustantivo antecedente
del que la oración de relativo es modificador y con el que conforman un SN que se
denomina construcción relativa.
La relación que establecen desde el punto de vista semántico con el antecedente
las clasifica en restrictivas (especificativas) y no restrictivas (explicativas). Esta dife-
rencia tiene consecuencias estructurales. Finalmente, hay que aclarar que se conside-
ran relativas libres las que carecen de antecedente expreso.
Es necesario, en este punto, realizar la siguiente aclaración. Tal como aparece
explicado en Di Tullio,
De acuerdo con el análisis de la teoría de la X con barra ampliada a las categorías
funcionales, el núcleo de estas oraciones, que son sintagmas de complementante, es
Comp ya que es precisamente este constituyente el que determina el carácter subor-
dinado de la oración y el tipo de oración. (Di Tullio, 2005: 291)
El análisis de este sintagma de núcleo funcional es como se ve en el siguiente
diagrama:

SComp
qp
Esp Comp’
ri
Comp O
ty
SN SV
Cuadro 3.16.a. Análisis sintáctico de
SComp.
Comisión Sectorial de Enseñanza

En el caso de las oraciones de relativo, el relativo ocupa originalmente el lugar


sintáctico que le corresponde según la función que desempeña en su oración, y
luego se mueve a la posición del especificador del SComp, dejando una huella en su
posición original. Otro tanto ocurre con interrogativos y exclamativos. De manera
que relativos, interrogativos y exclamativos se mueven desde su posición original a
la del especificador del SComp. En estas construcciones, el lugar del núcleo Comp
171
lo ocupa una categoría vacía. En cambio, en oraciones subordinadas encabezadas
por una conjunción (se trata de otro tipo de oración subordinada), la conjunción
subordinante ocupa la posición del núcleo del SComp, sin que haya ningún movi-
miento previo. Entonces, el diagrama genérico que le corresponde a las oraciones
de relativo es como sigue (cf. Di Tullio, 2005:293):

SComp
qp
Esp Comp’
ri
relativo Comp O
ty
SN SV
Cuadro 3.16.b. Análisis sintáctico de SComp para
or. de relativo

Hecha esta aclaración, se presenta la estructura de los distintos tipos de oracio-


nes relativas mencionadas antes.

3.16.1. Relativa restrictiva con antecedente


En este ejemplo aparece una oración de relativo restrictiva o especificativa. Es
decir que quem dederat fortuna restringe la referencia de cursum.

(35) Quem dederat cursum fortuna peregi Verg. aen. IV, 653
Cumplí el curso que me había dado la fortuna

qui, quae, quod Rel. que


do, dare, dedi, datum V. predic. tr. 1.ª conjug. dar
cursus, cursus Sust. m. 2.ª D. curso, carrera
fortuna, fortunae Sust. f. 1.ª D. fortuna
perago, peragěre, peregi, peractum V. predic. tr. 3.ª conjug. atravesar
Cuadro 3.16.1.a. Léxico, información gramatical y significados.
Universidad de la República

172
V. 3.ª p. s. sust.
pret. Plusc. ind. nom. f. s.
| |
quem dederat cursum fortuna peregi
| | |
Rel. sust. V. 1.ª p. s.
ac. m. s. ac. m. s. pret. perf. ind.

Cuadro 3.16.1.b. Análisis morfológico.

predicado
OD de peregi
or. de relativo (sin cursum), complemento de cursum
quem dederat cursum fortuna peregi
núcleo verbal núcleo OD sujeto de or. núcleo verbal
OD de dederat
or. relativa de peregi relat. or. princ.
antecedente
de quem
Cuadro 3.16.1.c. Análisis sintáctico 1.

La oración de relativo es quem dederat fortuna y el antecedente del relativo es


cursum.
i. Análisis sintáctico encorchetado:
[[pro]SN [[peregi [[[cursumi]N’ [quemi hi dederat fortuna]SComp]N’]SN]V’]SV]O
ii. Análisis sintáctico con árbol:

O
ru
(sujeto) (predicado)
pro SV

V’
p
V SN (OD)
Comisión Sectorial de Enseñanza

peregi SN
ru
N’ SComp
5 5
cursumi quemi hi dederat
fortuna
Cuadro 3.16.1.d. Análisis sintáctico 2 or. rel. restric. en OD (abrev.).
173
O
ty
(sujeto) (predicado)
pro SV

V’
u
V SN (OD)

peregi SN
p
N’ SComp
ty
N esp. Comp’
quemi p
cursumi Comp O
ty
SN SV
5
fortuna V’
ty
V SN

dederat hi
Cuadro 3.16.1.e. análisis sintáctico 2 or. rel. restric. en OD.

El análisis de este SComp se lee así: el relativo quem desempeña la función de


OD dentro de la subordinada, es decir que el relativo quem es OD del verbo dederat,
pero, como es un relativo, debe ocupar la posición del especificador del SComp.
Por lo tanto se debe mover desde su sitio «original», que era la posición del OD de
dederat, hacia la posición del especificador del SComp y, en su lugar «de origen»,
deja una huella, h. A su vez, como el relativo quem tenía un antecedente (el sustan-
tivo cursum), los tres (huella, relativo y antecedente) deben aparecer coindizados.
Se dice que entre ellos se establece una cadena y la coindización muestra que son
correferenciales.
Universidad de la República

174
3.16.2. Relativa no restrictiva con antecedente

(36) Omnes vero se Britanni vitro inficiunt, quod caeruleum efficit colorem Caes. gall. IV, 14
Todos los Britanos se ungen con glasto, que produce un color azul

omnis, omne Adj. 2.ª C. 2 term. todo


vero Adv. verdaderamente
sui, sibi Pron. 3.ª p. se
Britanni, Britannorum Adj. 1.ª C. Britanos
vitrum, vitri Sust. n. 2.ª D. planta
inficio, inficěre, infeci, infectum V. predic. tr. 3.ª conjug. teñir
qui, quae, quod Rel. que
caeruleum, caerulei Sust. n. 2.ª D. azul
efficio, efficěre, effeci, effectum V. predic. tr. 3.ª conjug. producir
color, coloris Sust. m. 3.ª D. color
Cuadro 3.16.2.a. Léxico, información gramatical y significados.

Adj. V. 3.ª p. pl.


Adv.
nom. m. pl. pres. ind.
| | |
omnes vero se Britanni vitro inficiunt
| |
Adj. Pron. Sust.
nom. pl. m. 3.ª p. pl. abl. n. s.

Sust. ac. n. s. Sust. ac . m. s.


| |
quod caeruleum efficit colorem
| |
Rel. nom. n. s. V. 3.ª p. s. pres. ind.

Cuadro 3.16.2.b. Análisis morfológico.

sujeto predicado sujeto predicado


Comisión Sectorial de Enseñanza

omnes vero se Britanni vitro inficiunt


cuantif. de núcleo del modif.
modif. de modo OD núcleo del sujeto núcleo verbal
Britanni de instrumento
antecedente de quod

175
forma parte, junto con vitro, del modif. de instrumento
or. subordinada de relativo - modificador de vitro
quod caeruleum efficit colorem
sujeto modif. nominal de colorem núcleo verbal núcleo del OD de efficit
Cuadro 3.16.2.c. Análisis sintáctico 1.

A continuación se presenta el análisis sintáctico del modificador de instrumen-


to de inficiunt, es decir, del sintagma nominal que tiene insertada una oración de
relativo:

SN
qp
SN SComp
6 6
vitro quod caeruleum efficit colorem
Cuadro 3.16.2.d. Análisis sintáctico de SN con or. rel. no restric. (abrev.).

SN
p
SComp
ty
Esp. Comp’
p
quodi Comp O
ei
SN SV

hi V’
ru
V SN (OD)
5
efficit caeruleum colorem
SN
5
vitroi
Cuadro 3.16.2.e. Análisis sintáctico de SN con or. rel. no restrictiva.
Universidad de la República

i. Análisis sintáctico encorchetado:


[[omnes Britanni]SN [[[[inficiunt V [se]SN]V’
[vitro quod caeruleum efficit colorem]SN]SV [vero]SAdv]SV ]SV]O

176
ii. Análisis sintáctico con árbol:

O
ei
SN SV
5
omnes SV
Britanni o
SAdv
5
vero
SV (modif. de modo)
o
SN
5
vitro quod caeruleum
efficit colorem
(modif. de instrumento)
V’
o
V SN

inficiunt se
(OD)
Cuadro 3.16.2.f. Análisis sintáctico de oración con or. rel.
no restrictiva.

3.16.3. Relativa sin antecedente (relativa libre)


Este ejemplo muestra una oración cuyo objeto directo es una oración relativa
libre, con antecedente nominal nulo.

(37) Habes tota quod mente petisti Verg. aen. IV, 653
Tienes lo que deseaste con toda tu fuerza
Comisión Sectorial de Enseñanza

177
habeo, habēre, habui, habitum V. predic. tr. 2.ª conjug. tener
totus, tota, totum Cuant. adj. 1.ª C. todo
qui, quae, quod Rel. que
mens, mentis Sust. f. 3.ª D. impar. mente
peto, petӗre, petivi o peti, petum V. predic. tr. 3.ª conjug. pedir
Cuadro 3.16.3.a. Léxico, información gramatical y significados.

Cuant. adj. Sust.


abl. f. s. abl. f. s.
| |
habes tota quod mente petisti
| | |
V. 2.ª p. s. Rel. V. 1.ª p. s.
pres. ind. ac. n. s. pret. perf. ind.

Cuadro 3.16.3.b. Análisis morfológico.

OD de habes (or. de relativo)


habes tota quod mente petisti
núcleo verbal or. princ. de petisti
OD núcleo verbal or. de relativo
↑ modif. de manera ↑
de petisti
Cuadro 3.16.3.c. Análisis sintáctico 1.

En este ejemplo, el relativo quod no tiene antecedente. El análisis de la oración


de relativo tota quod mente petisti es el siguiente:
i. Análisis sintáctico encorchetado: [[Øi]N’ [quodi petisti hi tota mente]SComp ]SN
ii. Análisis sintáctico con árbol:

SN
qp
N’ SComp
4 6
Øi quodi petisti hi tota mente
Cuadro 3.16.3.d. Análisis sintáctico de or. rel. libre con
antecedente nominal nulo (abrev.).
Universidad de la República

178
SN
ru
N’ SComp
4 ty
Øi esp Comp’
quodi o
Comp O
ty
SN SV

pro SV
i
SN
t
Cuant N’

tota N

mente
V’
u
V SN

petisti hi
Cuadro 3.16.3.e. Análisis sintáctico de or. rel. libre con antecedente
nominal nulo

Esta oración relativa funciona como objeto directo de habes, en la oración prin-
cipal. Este es el análisis sintáctico abreviado.
i. Análisis sintáctico encorchetado:
[[pro]SN [[habes [[Øi]N’ [quodi petisti hi tota mente]SComp]SN]V’]SV]O
ii. Análisis sintáctico con árbol:
Comisión Sectorial de Enseñanza

179
O
ru
(sujeto) (predicado)
pro SV

SV
p
V’ SN (OD)

V SN
ru
habes N’ SComp
4 6
Øi quodi petisti hi
tota mente
Cuadro 3.16.3.f. Análisis sint. de or. con OD con or. rel. libre
con antecedente nominal nulo.

El análisis de este ejemplo se lee así: la oración tiene un verbo transitivo (habes)
cuyo objeto directo es una oración relativa libre de antecedente nulo nominal. La
oración principal y la oración relativa no tienen sujeto léxico y como son oraciones
de verbo flexionado, tienen como sujeto la categoría pro. La oración relativa tiene,
igual que la principal, un verbo transitivo (petisti) y su objeto directo es el relativo
quod. Este se mueve (por aplicación de la operación muévase-a) hacia la posición
del núcleo del especificador complementante, dejando en su lugar original una hue-
lla coindizada consigo misma. Esa coindización indica que ambos son correferencia-
les. A su vez, el antecedente nulo Ø también se coindiza con el relativo y su huella,
formando una cadena.

3.16.4. Aplicación
Dados los fragmentos 78 al 97 (Cf. Antología):
a. Presente el léxico, la información gramatical y los significados.
b. Realice el análisis morfosintáctico.
c. Proponga la traducción.
d. Comente los aspectos histórico-literarios que sitúan el texto seleccionado, la
Universidad de la República

obra y el autor.

180
3.17. Oraciones de voz pasiva
La diátesis puede explicarse a partir de las siguientes observaciones. Dada una
situación comunicativa, cuando el agente y el paciente de la acción o el proceso
significados en el verbo asumen la función oracional de sujeto y objeto, se habla de
la voz activa; si ofician, dentro de los mismos límites, como complemento agente
y sujeto paciente, se habla de la voz pasiva. Así entendida, la oposición actividad/
pasividad depende, fundamentalmente, de un hecho semántico que no permite ca-
racterizar con claridad el fenómeno gramatical: verbos como recipere o sustinere
determinan en latín sujetos recipientes que funcionan en estructuras oracionales ac-
tivas. Por eso, es necesario individualizar los índices formales —morfosintácticos—
que distinguen la diátesis pasiva en el latín (especialmente sintácticos en el caso
de los tiempos perfectos; también en el caso de verbos deponentes como patior, que
cuenta con forma y significación pasivas, pero que genera la estructura propia de
una oración activa). Debe insistirse en que, por más que la diátesis en latín cuente
con una expresión morfológica completa, no es posible prescindir de una caracteri-
zación que contemple los medios sintácticos. En este sentido, puede decirse que un
verbo en voz activa conlleva la posibilidad del objeto (en acusativo); en voz pasiva,
la del complemento agente (en dativo o ablativo).

3.17.1. Oración de voz pasiva sin complemento agente


Este ejemplo muestra una oración en voz pasiva con una estructura elemental:
sujeto y predicado, este último integrado solo por la forma verbal.

(38) Ira et aegritudo permixtae sunt Sall. Iug. 68


Fueron mezladas la ira y la afección

ira, irae Sust. f. 1.ª D. ira


et Conj. cop. y
aegritudo, aegritudinis Sust. f. 3.ª D. impar. afección
permisceo, permiscēre, permiscui, permixtum V. predic. tr. 2.ª conjug. mezclar
Cuadro 3.17.1.a. Léxico, información gramatical y significados.

V. 3.ª p. pl.
Conj. cop.
pret. perf. ind. pasiva
Comisión Sectorial de Enseñanza

| |
ira et aegritudo permixtae sunt
| |
Sust. nom. f. s. Sust. nom. f. s.

Cuadro 3.17.1.b. Análisis morfológico.

181
sujeto coordinado predicado
ira et aegritudo permixtae sunt
Cuadro 3.17.1.c. Análisis sintáctico 1.

i. Análisis sintáctico encorchetado:


[[[Ira]SN et [aegritudo]SN]SN [permixtae sunt]SV]O
ii. Análisis sintáctico con árbol:

O
qp
SN SV
ru 5
SN SN permixtae sunt
4 4
ira aegritudo
Cuadro 3.17.1.d. Análisis sintáctico de or. con
voz pasiva (abrev.).

O
qp
SN SV
ru
SN SN V’

N’ N’ V

N N permixtae sunt

ira aegritudo
Cuadro 3.17.1.e. Análisis sintáctico de or. con
voz pasiva.

3.17.2. Oración de voz pasiva con complemento agente


Universidad de la República

En esta oración de voz pasiva aparece un complemento agente. Este correspon-


de al sujeto de la oración activa asociada. Si bien es siempre omisible, igual se lo
considera complemento, y no modificador, debido a su relación sistemática con
uno de los argumentos seleccionados por el verbo (cf. Di Tullio, 2005:138). Para
introducirlo, se requiere generalmente la presencia de la preposición ab en latín y
por en español.
182
(39) Mater et soror a me diligitur Cic. Att. I, 8,1
Soy amado por mi madre y por mi hermana

mater, matris Sust. f. 3.ª D. madre


et Conj. cop. y
soror, sororis Sust. f. 3.ª D. hermana
a Prep. abl. por
ego, mei Pron. 1.ª p. s. yo
diligo, diligěre, dilexi, dilectum V. predic. tr. 3.ª conjug. amar
Cuadro 3.17.2.a. Léxico, información gramatical y significados.

V. 3.ª p. s.
Conj. cop. Prep. abl.
pres. ind. pasiva
| | |
mater et soror a me Diligitur
| | |
Sust. Sust. Pron. 1.ª
nom. f. s. nom. f. s. p. s. abl.

Cuadro 3.17.2.b. Análisis morfológico.

Se debe advertir que esta oración presenta la particularidad de tener el verbo


en singular con un sujeto constituido por dos sustantivos coordinados. Este tipo de
construcción no concordante entre sujeto y verbo aparece con cierta frecuencia en
los textos latinos.

sujeto coordinado predicado


mater et soror a me diligitur
compl. agente núcleo verbal
Cuadro 3.17.2.c. Análisis sintáctico 1.

i. Análisis sintáctico encorchetado: [[Mater et soror]SN [[diligitur [a me]SP]V’]SV]O


ii. Análisis sintáctico con árbol:
Comisión Sectorial de Enseñanza

183
O
qp
SN SV
ru
SN SN V’
4 4 ru
mater soror V SP
4
diligitur a me
Cuadro 3.17.2.d. Análisis sintáctico de or. en
voz pasiva con compl. agente (abrev.).

O
qp
SN SV
ru
SN SN V’
ru
N’ N’ V SP

N N diligitur P’
ru
mater soror P SN

a me
Cuadro 3.17.2.e. Análisis sintáctico de or. en voz pasiva con
compl. agente.

El pronombre personal me equivale a un sintagma nominal, pero no se hace el


despliegue de ese sintagma porque nunca va a tener complementos ni adjuntos.

3.17.3. Oración con voz pasiva con complemento agente sin preposición
En este ejemplo, aparece otra oración en voz pasiva que presenta la particulari-
dad de que su complemento agente es un SN en caso ablativo y no un SP, es decir
que el complemento agente carece de preposición.

(40) Consumitur anulus usu Ov. pont. 4, 10, 5


El anillo es desgastado por el uso
Universidad de la República

consume, consumĕre, consumpsi, consumptum V. predict. tr. 3a conjug. desgastar


anulus, anuli Sust. m. 2a D. anillo
usus, usus Sust. m. 4 D.
a
uso
Cuadro 3.17.3.a. Léxico, información gramatical y significados.
184
Sust. nom. m. s
|
consumitur anulus usu
| |
V. 3 p.s. pres. ind. pas.
a
Sust. abl. m. s.

Cuadro 3.17.3.b. Análisis morfológico.

predicado sujeto predicado


consumitur anulus usu
núcleo núcleo compl. agente
Cuadro 3.17.3.c. Análisis sintáctico 1.

i. Análisis sintáctico encorchetado: [[anulus]FN [[consumiturV [usu]FN]V’]FV ]O


ii. Análisis sintáctico con árbol:

O
qp
SN SV
5
anulus V’
ru
V SN
5
consumitur usu
Cuadro 3.17.3.d. Análisis sintáctico de
or. en voz pasiva con compl. agente.

3.17.4. Aplicación
Dados los fragmentos 98 al 105 (Cf. Antología):
a. Presente el léxico, la información gramatical y los significados.
b. Realice el análisis morfosintáctico.
Comisión Sectorial de Enseñanza

c. Proponga la traducción.
d. Comente los aspectos histórico-literarios que sitúan el texto seleccionado, la
obra y el autor.

185
3.18. Oración con gerundivo
Esta oración presenta una forma verbal típicamente latina: el gerundivo. Esta
construcción es comúnmente denominada construcción de gerundivo por gerundio
y representa un problema para la gramática a la hora de determinar las relaciones
jerárquicas que establece. Lo que la caracteriza es contar con una forma participial,
el gerundivo, concordando con el sustantivo que podría considerarse su objeto. Es
por este hecho que la tradición la denomina construcción de gerundivo por gerun-
dio, porque es equivalente a un gerundio con su objeto directo.

Omne ingenium contulerit Archias ad populi


(41) Cic. Arch. IX, 19
Romani gloriam laudemque celebrandam?
¿Ha consagrado Arquías todo su entusiasmo a celebrar la gloria
y las hazañas del pueblo romano?

omnis, omne Cuant. Adj. 2.ª C. 2 t. todo


ingenium, ingenii Sust. n. 2.ª D. entusiasmo
confero, conferre, contuli, conlatum o collatum V. predic. tr. consagrar
Archias, Archiae N. pr. m. 1.ª D Arquias1
Ad Prep. ac. a
populus, populi Sust. m. 2.ª D. pueblo
Romanus, Romana, Romanum Adj. 1.ª C. romano
gloria, gloriae Sust. f. 1.ª D. gloria
laus, laudis Sust. f. 3.ª D. alabanza
Que Conj. cop. encl. y
Gerundivo V. predic. tr. 1.ª conjug.
celebrandus, celabranda, celebrandum celebrar
celebro, celebrare, celebravi, celebratum
Cuadro 3.18.a. Léxico, información gramatical y significados.
1. Se trata de un nombre propio genuino y estos declinan igual que los sustantivos.

Sust. N. Pr. Sust. Sust.


ac. n. s. nom. m. s. gen. m. s. ac. f. s.
| | | |
omne ingenium contulerit Archias ad populi Romani gloriam
| | | |
Cuant. V. 3.ª p. s. Adj.
Prep. ac.
ac. n. s. pret. perf. subj. gen. m. s.
Universidad de la República

186
Conj. cop.
|
laudem que celebrandam
| |
Sust. ac. f. s. Gerundivo ac. f..s.

Cuadro 3.18.b. Análisis morfológico.

Como se señaló anteriormente, esta es una construcción problemática, razón


por la cual en el presente manual se presentaran las dos posibles formas de análisis
sintáctico. La primera responde a un análisis que sigue lo que indican las marcas
morfológicas.

predicado sujeto
omne ingenium contulerit Archias
objeto directo de contulerit núcleo verbal

predicado (cont.)
Complemento de finalidad de contulerit
ad populi Romani gloriam laudemque celebrandam
compl. especificación núcleo coordinado del SN modif. nominal de populi
de gloriam laudemque término de prep. de ad Romani gloriam laudemque
Cuadro 3.18.c. Análisis sintáctico 1.

Como se ve, el verbo confero, conferre, contuli, conlatum o collatum tiene dos
argumentos: un objeto directo (omne ingenium) y un complemento de finalidad (ad
populi Romani gloriam laudemque celebrandam). Este último es un SP encabezado
por la preposición de acusativo ad. Ese SP tiene como término preposición el SN
populi Romani gloriam laudemque celebrandam. Ese SN presenta un núcleo coordi-
nado gloriam laudemque que aparece con un modificador de especificación, populi
Romani, y toda esa secuencia es, a su vez, modificada por el gerundivo celebrandam
que indica aquello que debe ser celebrado.
i. Análisis sintáctico encorchetado:
Comisión Sectorial de Enseñanza

[[Archias]SN [[[contulerit [omne ingenium]SN ]V’


[ad populi Romani gloriam laudemque celebrandam]SP]V’]SV]O

187
ii. Análisis sintáctico con árbol:

O
rp
(sujeto) (predicado)
SN SV

Archias V’
rp
V’ (compl. de finalidad)
ru SP
V (OD) 5
SN ad populi Romani gloriam
contulerit 5 laudemque celebrandam
omne ingenium
Cuadro 3.18.d. Análisis sintáctico de oración con gerundivo (abrev.).

(compl. de finalidad)
SP

P’

P
p
ad SN
p
SPart
5
celebrandam
N’
p
SN
5
populi Romani
N
ty
Universidad de la República

N N

gloriam Laudem
Cuadro 3.18.e. Análisis sintáctico del SP.

188
A continuación, se introduce la otra lectura posible que atiende a la considera-
ción del gerundivo como el núcleo de un SPart término de preposición, ad populi
Romani gloriam laudemque celebrandam.
Como se ve, el verbo confero, conferre, contuli, conlatum o collatum tiene dos argu-
mentos: un objeto directo (omne ingenium) y un complemento de finalidad (ad populi
Romani gloriam laudemque celebrandam). Este último es un SP encabezado por la
preposición de acusativo ad: ad celebrandam. A su vez, como celebrandam es un gerun-
divo de un verbo transitivo, mantiene la estructura argumental por lo cual selecciona
un OD. Ese OD es populi Romani gloriam laudemque. Es decir que se trata de un OD
que tiene dos núcleos nominales coordinados (gloriam laudemque), y ese resultado se
halla complementado por un modificador de especificación, populi Romani.

(compl. de finalidad)
SP

P’

P
p
ad SPartGerund.1

PartGerund.’
p
PartGerund. SN

celebrandam SN
i
N’ SN
u
N N’ SA
ty
N N N A’

gloriam laudem populi A


Comisión Sectorial de Enseñanza

Romani
Cuadro 3.18.f. Aanálisis sintáctico del SP con gerundivo.
1. SPartGerund. corresponde a sintagma de participio gerundivo. Para ser más precisos, debemos aclarar que en
realidad se trata de un tipo de sintagma de participio. No obstante, dado que presenta la particularidad de que
puede aparecer como término de preposición, característica que no comparte con los otros tipos de sintagmas
de participio, proponemos darles esta denominación más específica.

189
3.18.1. Aplicación
Dados los fragmentos 106 y 107 (Cf. Antología):
a. Presente el léxico, la información gramatical y los significados.
b. Realice el análisis morfosintáctico.
c. Proponga la traducción.
d. Comente los aspectos histórico-literarios que sitúan el texto seleccionado, la
obra y el autor.

3.19. Construcciones comparativas


En el presente apartado se mostrarán las diferentes construcciones comparativas
y sus variantes. Es decir, comparativas de igualdad, de superioridad y de inferio-
ridad. Se mostrará también la posibilidad de estas últimas de expresar el segundo
término de la comparación de forma sintética o analítica.

3.19.1. Construcción comparativa de igualdad


Aquí veremos un ejemplo con la estructura comparativa de igualdad típica:
tam… quam. Las construcciones comparativas pueden aparecer en distintos tipos
de oraciones, con distintas clases de verbo. En este ejemplo, la comparación aparece
en una oración de sum+genitivo (cf. 3.4).

Nihil enim est tam angusti animi tamque parvi quam amare divitias,
(42) Cic. off. 1, 20, 68
nihil honestius magnificentiusque quam pecuniam contemnere
En verdad nada es tan propio de un espíritu mezquino y pequeño como amar las riquezas,
nada es más honesto y más magnífico que rechazar el dinero

nihil Sust. indecl. nada


enim Adv. en verdad
sum, esse, fui V. cop. ser
tam Adv. tan
angustus, angusta, angustum Adj. 1.a C. mezquino
animus, animi Sust. m. 2.a D. espíritu
que Conj. cop. encl. y
parvus, parva, parvum Adj. 1a C. pequeño
quam Conj. que
amo, amare, amavi, amatum V. predic. tr. 1a conjug. amar
divitiae, divitiarum Sust. f. pl.t. bienes
Universidad de la República

Adj, comp. de honestus,


honestior, honestius más honesto
honesta, honestum
Adj. comp. de magnus,
magnificentior, magnificentius más magnífico
magna, magnum
pecunia, pecuniae Sust. f. 1.ª D. riqueza
contemno, contemnĕre, contempsi, comtemptum V. predic. tr. despreciar
Cuadro 3.19.1.a. Léxico, información gramatical y significados.
190
Adv. Adv. Sust. gen. m. s. Conj.
| | |
nihil enim est tam angusti animi tam que
| | |
Sust. indecl. V. 3. p. s. pres. ind
a
Adj. gen. m. s. Adv.

Conj. Sust. Ac. f. pl.


| |
parvi quam amare divitias
| |
Adj. gen. m. s. V. inf. pres.

Adj. nom. n. s. Conj. Sust. ac. f. s.


| | |
nihil honestius magnificentius -que quam pecuniam contemnere
| | | |
Sust. indecl. Adj. nom. n. s. Conj V. inf. pres.

Cuadro 3.19.1.b. Análisis morfológico.

Componentes de las estructuras comparativas:


Oración 1
noción comparada ‘grado de mezquindad’
1. term. comparación
er
nihil
2.° term. comparación amare divitias
cuantificador comparativo tam (cuantif. coordinado: tam… tamque)
grupo cuantificativo tam angusti animi tamque parvi
núcleo de la comparación angusti et parvi animi
Oración 2
noción comparada ‘grado de honestidad y magnificiencia’
1. term. comparación
er
nihil
2.° term. comparación pecuniam contemnere
Comisión Sectorial de Enseñanza

cuantificador comparativo no hay, está implícito en el comparativo sintético


grupo cuantificativo sintético coordinado honestius magnificentiusque
núcleo de la comparación honestius magnificentiusque

191
nihil enim est tam angusti animi tamque parvi quam amare divitias
1.er term. comp. grupo cuantificativo 2.° term. comp.

nihil (est) honestius magnificentiusque quam pecuniam contemnere


1.er term. comp. grupo cuantificativo sintético coordinado 2.° term. comp.
Cuadro 3.19.1.c. Componentes de las estructuras comparativas.

Análisis sintáctico:

sujeto predicado
tam angusti animi tamque parvi quam amare
nihil enim est
divitias
complemento de pertenencia

sujeto predicado
nihil (est) honestius magnificentiusque quam pecuniam contemnere
complemento de pertenencia
Cuadro 3.19.1.d. Análisis sintáctico 1.

enim: no cumple una función sintáctica en la oración; enlaza una oración con
otra, es decir que tiene una función cohesiva textual.
Análisis sintáctico de los complementos de pertenencia:

complemento comparativo de
angusti et parvi animi
tam angusti animi tamque parvi quam amare divitias
cuant. núcleo compl. de especif. cuant. núcleo núcleo verbal OD de amare
de a. et p. coord.
or. de infinitivo

complemento comparativo de
honestius magnificentiusque
honestius magnificentiusque quam pecuniam contemnere
núcleo coordinado OD de contemnere núcleo verbal
or. de infinitivo
Universidad de la República

Cuadro 3.19.1.e. Análisis sintáctico de los compl. de pertenencia.

Lo que expresan estas oraciones es, en realidad, una relación superlativa; la par-
ticularidad radica en el hecho de que esa relación aparece expresada a través de
una estructura comparativa de igualdad. En otras palabras, desde el punto de vista
192
semántico esta oración expresa una relación superlativa; sintácticamente se trata de
una construcción comparativa de igualdad.
Oración 1:

O
qp
SN SV
5 6
nihil est tam angusti animi tamque
parvi quam amare divitias
Cuadro 3.19.1.f. Análisis sintáctico 2 or.-1 (abrev.).

O
wo
SN SV

N’ V’
wo
N V SComparativo1
6
tam angusti animi tamque
nihil est
parvi quam amare divitias
(compl. pertenencia)
Cuadro 3.19.1.g. Análisis sintáctico 2 or.-1 (abrev.).
1. Se trabaja con la unidad sintagma comparativo (cf. RAE,
2010:867, §45.3.1a).

Comisión Sectorial de Enseñanza

193
Análisis sintáctico del sintagma comparativo (compl. de pertenencia) de la or-1.

SComparativo
wo
Cuant Comparativo’
p
tam SV
6
quam amare divitias
(compl. comparativo)
Comparativo

SA

A’
p
A SN
ty 5
A A animi
(compl. de especif.)
angusti parvi
Cuadro 3.19.1.h. Análisis sintáctico del SComparativo.

Oración 2:

O
qp
SN SV
5 6
(est) honestius magnificentiusque
nihil
quam pecuniam contemnere
Cuadro 3.19.1.i. Análisis sintáctico 2 or.-1 (abrev.).

La expansión del presente análisis es igual a la de la oración 1, con los ajustes


propios de esta oración: el verbo no tiene realización léxica y no hay cuantificador
Universidad de la República

comparativo. En la oración 2, igual que en la oración 1, el núcleo del sintagma com-


parativo consiste en un SA que resulta de la coordinación de dos adjetivos; la dife-
rencia radica en el hecho de que este SA no presenta ningún tipo de complemento.

194
3. 19.2. Construcción comparativa de superioridad:
con comparativo sintético y sin quam
En este ejemplo, se analiza una oración en cuya construcción comparativa figura
un comparativo sintético o desinencial y no aparece el quam. Además la construcción
comparativa se halla en una oración de verbo copulativo, de manera que la estructura
en la que aparece es similar a la presentada en 3.1.1 solida est tellus, con el agregado de
las particularidades propias de la construcción comparativa. Se debe tener en cuenta
que si bien este ejemplo presenta una construcción comparativa de superioridad, las
construcciones comparativas de inferioridad se analizan del mismo modo.

Nihil est incertius vulgo, nihil obscurius voluntate


(43) Cic. Mur. XVII, 36
hominum, nihil fallacius ratione tota comitiorum
Nada es más incierto que el vulgo , nada más oscuro que el deseo de los
hombres, nada más falaz que toda la organización de los comicios

nihil Sust. indecl. nada


sum, esse, fui V. cop. ser
incertior, incertius Adj. comp. de incertus, incerta, incertum más incierto
vulgus, vulgi Sust. m. 2.ª D. vulgo
obscurior, obscurius Adj. comp. obscurus, obscura, obscurum más oscuro
voluntas, voluntatis Sust. f. 3.ª D. voluntad, deseo
homo, hominis Sust. m. 3.ª D. hombre
fallacior, fallacius Adj. comp. de fallax, fallacis falaz
ratio, rationis Sust. f. 3.ª D cuenta, método
totus, tota, totum Cuant. Adj. 1.ª C. todo
comitium, comitii Sust. n. 2.ª D. comicio
Cuadro 3.19.2.a. Léxico, información gramatical y significados.

V. 3.ª p. s. pres. ind. Sust.. abl. m. s


| |
nihil est incertius vulgo
| |
Sust. indecl. Adj. nom. n. s.

Cuadro 3.19.2.b. Análisis morfológico or. 1.


Comisión Sectorial de Enseñanza

195
Adj. nom. .n. s. Sust. gen. m. pl.
| |
nihil obscurius voluntate hominum
| |
Sust. indecl. Sust. abl. f. s.

Cuadro 3.19.2.c. Análisis morfológico or. 2.

Adj. nom. n. s. Cuant. Adj. abl. f. s.


| |
nihil fallacius ratione tota comitiorum
| | |
Sust. indecl. Sust. abl. f. s. Sust. gen. m. pl.

Cuadro 3.19.2.d. Análisis morfológico or. 3.

Componentes de las estructuras comparativas:


Oración 1
noción comparada ‘grado de inseguridad’
1.er term. comparación nihil
2. term. comparación
°
vulgo
cuantificador comparativo implícito en el comparativo sintético
grupo cuantificativo incertius
núcleo de la comparación incertius
Oración 2
noción comparada ‘grado de oscuridad (no transparencia)’
1.er term. comparación nihil
2. term. comparación
°
voluntate hominum
cuantificador comparativo implícito en el comparativo sintético
grupo cuantificativo obscurius
núcleo de la comparación obscurius
Oración 3
noción comparada ‘grado de falacidad’
1.er term. comparación nihil
2. term. comparación
°
ratione tota comitiorum
Universidad de la República

cuantificador comparativo no hay, está implícito en el comparativo sintético


grupo cuantificativo fallacius
núcleo de la comparación fallacius

196
nihil est incertius vulgo
1.er term. comp. término cuantificativo 2.° term. comp.

nihil obscurius voluntate hominum


1.er term. comp. término cuantificativo 2.° term. comp.

nihil fallacius ratione tota comitiorum


1. term. comp. término cuantificativo
er
2.° term. comp.
Cuadro 3.19.2.e. Componentes de las estructuras comparativas.

Análisis sintáctico:

sujeto predicado nominal


nihil est incertius vulgo
compl. comparativo de incertius
Cuadro 3.19.2.f. Análisis sintáctico1 or. 1.

sujeto predicado nominal


nihil obscurius voluntate hominum
modif. de especif. de voluntate
compl. comparativo de obscurius
Cuadro 3.19.2.g. Análisis sintáctico1 or. 2.

sujeto predicado nominal


nihil fallacius ratione tota comitiorum
modif. de especif. de ratione
tota cuantifica ratione comitiorum
compl. comparativo de fallacius
Cuadro 3.19.2.h. Análisis sintáctico1 or. 3.

i. Análisis sintáctico encorchetado:


[[nihil]SN [[est [[hi]SN [[[incertius]Comparativo(SA)
Comisión Sectorial de Enseñanza

[vulgo]SN]Comparativo’ ]SComparativo]CR ]V’]SV]O1


[[nihil]SN [[(est) [[hi]SN [[[obscurius]Comparativo(SA)
[voluntate hominum]SN]Comparativo’ ]SCompartivo ]CR]V’]SV]O2
[[nihil]SN [[(est) [[hi]SN [[[fallacius]Comparativo(SA)
[ratione tota comitiorum]SN ]Comparativo’ ]SComparativo ]CR]V’]SV]O3

197
ii. Análisis sintáctico con árbol:

O
qp
SNi SV
5
nihil V’
qp
V Complemento
(CR)
est ei
(sujeto) (predicado)
SN SComparativo
6
hi incertius vulgo
Cuadro 3.19.2.i. Análisis sintáctico de or. 1 con constr. compa-
rativa (abrev.).

O
ei
SNi SV

N’ V’
qp
N V Complemento
(CR)
nihil est ei
(sujeto) (predicado)
SN SComparativo

hi Comparativo’
eo
Comparativo SN
SA 5
5 vulgo
incertius (compl. comparativo)
Universidad de la República

Cuadro 3.19.2.j. Análisis sintáctico de or. 1 con constr. comparativa.

Las otras dos oraciones se analizan de modo análogo, con las particularidades de
cada ejemplo. He aquí sus análisis:

198
voluntate hominum (or. 2) ratione tota comitiorum (or. 3)
SN SN
ru e
N’ SN Cuant.
5
N hominum tota
modif. de especif. SN
voluntate i
Cuadro 3.19.2.k. Análisis sintác- SN
tico de voluntate hominum
comitiorum
modif. de especif.
N’

ratione
Cuadro 3.19.2.l. Análisis sintáctico
de ratione tota comitiorum

3.19.3. Construcción comparativa con superlativo

(44) Phlegyasque miserrimus omnis admonet Verg. aen. VI, 618, 619
Flegias, el más infeliz de todos, advierte

Phlegyas, Phlegyae N. pr. 1.ª D. Flegias


que Conj. cop. encl. y
miserrimus, misérrima, misrrimum Adj. sup. de miser, misera, miserum más miserable
omnis, omne Adj. 2.ª C. 2 term. todo
admoneo, admonēre, admonui, admonitum V. predic. tr. 2.ª conjug. advertir
Cuadro 3.19.3.a. Léxico, información gramatical y significados.

Conj. cop. Adj. gen. m. pl.


Comisión Sectorial de Enseñanza

| |
Phlegyas que miserrimus omnis admonet
| | |
N. pr. Adj. V. 3.ª p. s.
nom. m. s. nom. m. s. pres. ind.

Cuadro 3.19.3.b. Análisis morfológico.

199
sujeto predicado
Phlegyas miserrimus omnis admonet
complemento de miserrimus
núcleo del sujeto núcleo del modif. nominal núcleo verbal
(genitivo partitivo)
modificador nominal de Phlegyas
Cuadro 3.19.3.c. Análisis sintáctico 1.

Respecto de la función sintáctica que desempeña el sintagma donde aparece el


superlativo (miserrimus omnis), debe aclararse lo siguiente: en español, miserrimus
omnis se traduce por medio de un sintagma nominal en aposición con Flegias, pero,
en latín, esa expresión desempeña la función sintáctica de modificador o adjunto
nominal, esto es, modifica a Phlegyas.
Por otra parte, como se ve en el análisis de arriba, junto al superlativo miserri-
mus aparece el denominado genitivo partitivo.
i. Análisis sintáctico encorchetado:
[[[PhlegyasN]N’ [[miserrimusN [omnis]SA ]N’]SN]SN [admonetV]SV ]O
ii. Análisis sintáctico con árbol:

O
qp
SN SV
ei 5
Phlegyas SN admonet

N’
ru
N SA
5
miserrimus omnis
Cuadro 3.19.3.d. Análisis sintáctico 2.

3.19.4. Aplicación
Dados los fragmentos 108 al 118 (Cf. Antología):
Universidad de la República

a. Presente el léxico, la información gramatical y los significados.


b. Realice el análisis morfosintáctico.
c. Proponga la traducción.
d. Comente los aspectos histórico-literarios que sitúan el texto seleccionado, la
obra y el autor.

200
Capítulo III
Antología
Fragmentos selectos

vos, famuli, quae dicam, animis advertite vestris. Verg. aen. II, 712. ▪ SN apos.

«Anna soror, quae me suspensam insomnia terrent!» Verg. aen. IV, 9. ▪ SN apos.

pulvis et umbra sumus. Hor. carm. IV, 7, 16. ▪ or. V. cop.

umbrarum hic locus est, Verg. aen. VI, 390. ▪ or. V. cop.

id castelli nomen est. Caes. gall. VI, 32, 12. ▪ or. V. cop.

silvae sint consule dignae. Verg. ecl. IV, 3. ▪ or. V. cop.

Magna vis eorum est et magna velocitas, Caes. gall. VI, 28, 3-4. ▪ or. V. cop.
Comisión Sectorial de Enseñanza

solida est tellus, Ov. fast. VI, 404. ▪ or. V. cop.

203
9

dubium est. Caes. gall. VI, 31, 5. ▪ or. V. intr.

10

Haec eadem ratio est in summa totius Galliae: Caes. gall. VI, 11, 5. ▪ or. V. intr.

11

Dum sumus in portu, provehat aura levis. Ov. ars III, 100. ▪ or. V. intr.

12

de finibus controversia est, Caes. gall. VI, 13, 5. ▪ or. V. intr.

13

erit ille mihi semper deus, Verg. ecl. I, 7. ▪ or. V. intr.

14

est iter in silvis, Verg. aen. VI, 271. ▪ or. V. intr.

15

(hae tibi erunt artes) Verg. aen. VI, 852. ▪ or. V. intr.

16

semiputata tibi frondosa vitis in ulmo est. Verg. ecl. II, 70. ▪ or. V. intr.

17
Universidad de la República

o mihi tum longae maneat pars ultima vitae,


▪ or. V. intr.
spiritus, et quantum sat erit tua dicere facta: Verg. ecl. IV, 53-54.

204
18

Secundum te nihil est mihi amicius solitudine. In ea mihi omnis sermo est cum lit-
▪ or. V. intr.
teris. Cic. Att. XII, 15.

19

ipse mihi —quid enim faciam?— scriboque legoque,


▪ or. V. intr.
tutaque iudicio littera nostra suo est. Ov. trist. IV, 1, 91-92.

20

redeunt saturnia regna; Verg. ecl. IV, 6. ▪ or. V. intr.

21

Ultima Cumaei venit iam carminis aetas; Verg. ecl. IV, 4. ▪ or. V. intr.

22

fusi per moenia Teucri


▪ or. V. intr.
conticuere, Verg. aen. II, 252-253.

23

redeunt iam gramina campis


▪ or. V. intr.
arboribusque comae; Hor. carm. IV, 7, 1-2.

24

dente si nigro fieres vel uno


turpior ungui, ▪ or. V. intr.
crederem. Hor. carm. II, 8, 3-5.
Comisión Sectorial de Enseñanza

25

non me carminibus vincat nec Thracius Orpheus,


▪ or. V. intr.
nec Linus, huic mater quamvis atque huic pater adsi, Verg. ecl. IV, 55-56.

205
26

Saxa et solitudines voci respondent, Cic. Arch. VIII, 19. ▪ or. V. intr.

27

labuntur altis interim ripis aquae, Hor. epod. II, 25. ▪ or. V. intr.

28

devenere locos laetos et amoena virecta


▪ or. V. intr.
Fortunatorum Nemorum sedesque beatas. Verg. aen. VI, 638-639.

29

Nam et Cimbricas res adulescens attigit et ipsi illi C. Mario, qui durior ad haec
▪ or. V. intr.
studia videbatur, iucundus fuit. Cic. Arch. IX, 19.

30

omnis feret omnia tellus. Verg. ecl. IV, 39. ▪ or. V. tr.

31

illum ego per flammas et mille sequentia tela


▪ or. V. tr.
eripui his umeris medioque ex hoste recepi; Verg. aen. VI, 110-111.

32

nox ruit et fuscis tellurem amplectitur alis. Verg. aen. VIII, 369. ▪ or. V. tr.

33

sopor fessos complectitur artus. Verg. aen. II, 253. ▪ or. V. tr.
Universidad de la República

34

quisque suos patimur Manis. Verg. aen. VI, 743. ▪ or. V. tr.

206
35

largior hic campos aether et lumine vestit


▪ or. V. tr.
purpureo, solemque suum, sua sidera norunt. Verg. aen. VI, 640-641.

36

adgnosco veteris vestigia flammae. Verg. aen. IV, 23. ▪ or. V. tr.

37

«timeo Danaos et dona ferentes». Verg. aen, II, 49. ▪ or. V. tr.

38

tu, genitor, cape sacra manu patriosque Penatis; Verg. aen. II, 717. ▪ or. V. tr.

39

«Italiam non sponte sequor». Verg. aen. IV, 361. ▪ or. V. tr.

40

ardet amans Dido traxitque per ossa furorem. Verg. aen. IV, 101. ▪ or. V. tr.

41

illum absens absentem auditque videtque, Verg. aen. IV, 83. ▪ or. V. tr.

42

degeneres animos timor arguit. Verg. aen. IV, 13. ▪ or. V. tr.
Comisión Sectorial de Enseñanza

43

et iam nox umida caelo


▪ or. V. tr.
praecipitat suadentque cadentia sidera somnos. Verg. aen. II, 8-9.

207
44

Nam illa nimis antiqua praetereo, Cic. Catil. I, 1, 3. ▪ or. V. tr.

45

corque vetusta meum, tamquam nova, vulnera novit, Ov. trist. IV, 1, 97. ▪ or. V. tr.

46

Nihil opus est mihi nova ratione. Cic. Att. XI, 12. ▪ dat. pos.

47

graves Cyclopum
▪ or. V. tr.
Volcanus ardens visit officinas. Hor. carm. I, 4, 7-8.

48

si fructus inlabatur orbis,


▪ or. V. tr.
impavidum ferient ruinae. Hor. carm. III, 3, 7-8.

49

aratra iugo referunt suspensa iuvenci, Verg. ecl. II, 66. ▪ or. V. tr.

50

iam captum teneo, Hor. carm. IV, 1, 38. ▪ or. V. tr.

51

saepe etiam lacrimae me sunt scribente profusae,


▪ or. V. tr.
umidaque est fletu littera facta meo, Ov. trist. IV, 1, 95-96.
Universidad de la República

52

Habemus enim huius modi senatus consultum, verum inclusum in tabulis, ta-
▪ or. V. tr.
mquam in vagina reconditum, Cic. Catil. I, 2, 4.

208
53

unam (…)
ipsius ante oculos ingens a vertice pontus ▪ or. V. tr.
in puppim ferit; Verg. aen. I, 113-115.

54

Immortalia ne speres, Hor. carm. IV, 7, 7. ▪ or. V. tr.

55

sol crescentis decedens duplicat umbras: Verg. ecl. II, 67. ▪ or. V. tr.

56

permitte divis cetera, Hor. carm. I, 9, 9. ▪ or. V. ditr.

57

ibi haec incondita solus


▪ or. V. ditr.
montibus et silvis studio iactabat inani. Verg. ecl. II, 4-5.

58

cui flavam religas comam,


▪ or. V. ditr.
simplex munditiis? Hor. carm. I, 5, 4-5.

59

Multa praeterea de sideribus atque eorum motu, de mundi ac terrarum magnitudi-


ne, de rerum natura, de deorum immortalium vi ac potestate disputant et iuventuti ▪ or. V. ditr.
tradunt. Caes. gall. VI, 14, 18-22.
Comisión Sectorial de Enseñanza

60

at mihi iam puero caelestia sacra placebant,


▪ or. V. ditr.
inque suum furtim Musa trahebat opus. Ov. trist. IV, 10, 19-20.

209
61

«quis te, Palinure, deorum


▪ or. V. ditr.
eripuit nobis medioque sub aequore mersit?» Verg. aen. VI, 341-342.

62

[Dionysius] tondere filias suas docuit. Cic. tusc. V, 20, 58. ▪ doble ac.

63

formosam resonare doces Amaryllida silvas. Verg. ecl. I, 5. ▪ doble ac.

64

▪ or. part.
iam Cytherea choros ducit Venus imminente luna, Hor. carm. I, 4, 5.
▪ abl. abs.

65

▪ or. part.
tandem progreditur magna stipante caterva, Verg. aen. IV, 136.
▪ abl. abs.

66

horrenda late nomen in ultimas ▪ or. part.


extendat oras, Hor. carm. III, 3, 45. ▪ abl. abs.

67

fies nobilium tu quoque fontium,


▪ or. part.
me discente cavis impositam ilicem
▪ abl. abs.
saxis, Hor. carm. III, 13, 13-15.

68
Universidad de la República

hac Quirinus
Martis equis Acheronta fugit, ▪ or. part.
gratum elocuta consiliantibus ▪ abl. abs.
Ionone divis: Hor. carm. III, 3, 15-18.

210
69

Oceanum interea surgens Aurora reliquit. ▪ or. part.


it portis iubare exorto delecta iuventus; Verg. aen. IV, 129-130. ▪ abl. abs.

70

…fuit ista quondam in hac re publica virtus Cic. Catil. I, 1, 3. ▪ or. V. intr.

71

[Romulus] Amulium regem interemisse fertur. Cic. rep. II, 4. ▪ or. inf.

72

Neque enim ita generati a natura sumus, ut ad ludum et iocum facti esse videamur,
▪ or. inf.
ad severitatem potius te ad quaedam studia graviora atque maiora. Cic. off. I, 29,
▪ comp.
103.

73

«sic, sic iuvat ire sub umbras». Verg. aen. IV, 660. ▪ or. inf.

74

Caelo tonantem credidimus Iovem


▪ or. inf.
regnare; Hor. carm. III, 5, 1-2.

75

Pacem putavi fore. Cic. Att. X, 8. ▪ or. inf.

76
Comisión Sectorial de Enseñanza

creditis avectos (esse) hostis? aut ulla putatis


▪ or. inf.
dona carere dolis Danaum? Verg. aen. II, 43-44.

77

Quis vetet adposito lumen de lumine sumi? Ov. ars III, 93. ▪ or. inf.

211
78

Extemplo Libyae magnas it Fama per urbes,


▪ or. rel.
Fama, malum qua non aliud velocius ullum. Verg. aen. IV, 173-174.

79

et quod temptabam scribere versus erat. Ov. trist. IV, 10, 26. ▪ or. rel.

80

Deorum numero eos solos ducunt, quos cernunt et quorum aperte opibus iuvantur,
▪ or. rel.
Solem et Vulcanum et Lunam, Caes. gall. VI, 21, 3-5.

81

sed neque cui recitem quisquam est mea carmina, nec qui
▪ or. rel.
auribus accipiat verba Latina suis. Ov. trist. IV, 1, 89-90.

82

Quid, nisi quam sumes, dic mihi, perdis aquam? Ov. ars III, 96. ▪ or. rel.

83

miseri, quibus
▪ or. rel.
intemptata nites. Hor. carm. I, 5, 12-13.

84

celsae graviore casu


▪ rég. comp.
decidunt turres Hor. carm. II, 10, 9-10.

85
Universidad de la República

qui sunt ex his nati, eorum habentur liberi, quo primum virgo quaeque deducta est.
▪ or. rel.
Caes. gall. V, 14, 12-13.

212
86

Omnes vero se Britanni vitro inficiunt, quod caeruleum efficit colorem, Caes. gall.
▪ or. rel.
V, 14, 5-6.

87

Tu ne quaesieris –scire nefas– quem mihi, quem tibi


finem di dederint, Leuconoë, nec Babylonios ▪ or. rel.
temptaris numeros. Hor. carm. I, 11, 1-3.

88

Quod ego si verbo adsequi possem, ipsos etiam iecerem, qui haec loquuntur. Cic.
▪ or. rel.
Catil. II, 6.

89

Sed ubi illa formido mentibus decessit, scilicet ea quae res secundae amant, lascivia
▪ or. rel.
atque superbia, incessere. Sall. Iug. XLI, 3.

90

«extremam hanc oro veniam (miserere sororis);


▪ or. rel.
quam mihi cum dederit, cumulatam morte remittam». Verg. aen. IV. 435-436.

91

O tempora, o mores! Senatus haec intellegit, consul videt; hic tamen vivit. Cic.
▪ or. V tr.
Catil. I, 1,2.

92

Qui mihi atque animo meo nullius umquam delicti gratiam fecissem, haud facile
▪ or. rel.
alterius lubidini male facta condonabam. Sall. Catil. LII, 8.
Comisión Sectorial de Enseñanza

93

Quibus rebus Romam nuntiatis tantus repente terror invasit, Caes. civ. I, 14, 1-2. ▪ or. rel.

213
94

corpus putat esse,quod ▪ or. rel.


umbra est. Ov. met. III, 417-418. ▪ or. inf.

95

Nec vero quemquam senem audivi oblitum, quo loco thesaurum obruisset. Cic.
▪ or. rel.
Cato VII, 21.

96

Omnia quae curant meminerunt, vadimonia constituta, quis sibi, cui ipsi debeant.
▪ or. rel.
Cic. Cato VII, 21.

97

quem dederat cursum Fortuna, peregi, Verg. aen. IV, 653. ▪ or. rel.

98

tum victu revocant viris, fusique per herbam


▪ or. v. pas.
implentur veteris Bacchi pinguisque ferinae. Verg. aen. I, 214-215.

99

saepius ventis agitatur ingens


▪ or. v. pas.
pinus... Hor. carm. II, 10, 9-10.

100

Filiis in iudicium vocatus est. Cic. Cato VII, 22. ▪ or. v. pas.

101
Universidad de la República

truditur dies die. Hor. carm. II, 18, 15. ▪ or. v. pas.

214
102

Eodem die legati ab hostibus missi ad Caesarem de pace venerunt. Caes. gall. IV,
▪ or. v. pas.
36, 1-2.

103

bestiae saepe immanes cantu flectuntur atque consistunt: Cic. Arch. VIII, 19. ▪ or. v. pas.

104

nos instituti rebus optimis non poetarum voce moveamur? Cic. Arch. VIII, 19. ▪ or. v. pas.

105

ira et aegritudo permixta sunt. Sall. Iug. LXVIII, 1. ▪ or. v. pas.

106

ea quae ad effeminandos animos pertinent important, Caes. gall. I, 1, 9- 10. ▪ or. gerund.

107

omne ingenium contulerit Archias ad populi Romani gloriam laudemque celebran-


▪ or. gerund.
dam? Cic. Arch. IX, 19.

108

Fertilior seges est alienis semper in agris, Ov. ars I, 349. ▪ comp.

109

incubuitque toro dixitque novissima verba: Verg. aen. IV, 650. ▪ comp.
Comisión Sectorial de Enseñanza

110

omnibus in rebus voluptatibus maximis fastidium finitimum est; Cic. de orat. III,
▪ comp.
25, 100.

215
111

Suevorum gens est longe maxima et bellicosissima Germanorum omnium. Caes.


▪ comp.
gall. IV, 1, 7-8.

112

audiit Omnipotens, oculosque ad moenia torsit


▪ comp.
regia et oblitos famae melioris amantis. Verg. aen. IV, 220-221.

113

dente si nigro fieres vel uno


turpior ungui, ▪ comp.
crederem. Hor. carm. II, 8, 3-5.

114

«quamquam sidere pulchrior


ille est, tu levior cortice et improbo ▪ comp.
iracundior Hadria», Hor. carm. III, 9, 21-23.

115

«multi Lydia nominis


▪ comp.
Romana vigui clarior Ilia». Hor. carm. III, 9, 7-8.

116

«Persarum vigui rege beatior». Hor. carm. III, 9, 4. ▪ comp.

117
Universidad de la República

omne tulit punctum qui miscuit utile dulci, ▪ or. ger.


lectorem delectando pariterque monendo. Hor. ars 343-344. ▪ or. rel.

216
118

durior ad haec studia videbatur, Cic. Arch. IX, 19. ▪ comp.

119

Eo die parvulis equestribus proeliis ad aquam factis utrique sese suo loco continent:
Galli, quod ampliores copias, quae nondum convenerant, exspectabant; Caesar, si ▪ gen. obj.
forte timoris simulatione hostes in suum locum elicere posset, ut citra vallem pro ▪ abl. abs.
castris proelio contenderet, si id efficere non posset, ut exploratis itineribus minore ▪ or. final
cum periculo vallem rivumque transiret. Caes. gall. V, 50, 1-8.

120

Huiuscemodi oratione habita Marius, postquam plebis animos arrectos videt, propere ▪ abl. abs.
commeatu, stipendio, armis aliisque utilibus navis onerat; cum his A. Manlium lega- ▪ inf. hist.
tum proficisci iubet. Ipse interea milites scribere, non more maiorum neque ex classi- ▪ or. inf.
bus, sed uti cuiusque lubido erat, capite censos plerosque. Sall. Iug. LXXXVI, 1-2. ▪ predic. obj.

121

intenti exspectant signum, exsultantiaque haurit


corda pavor pulsans laudumque arrecta cupido.
▪ or. V. tr.
inde ubi clara dedit sonitum tuba, finibus omnes,
▪ circ.
haud mora, prosiluere suis; ferit aethera clamor
▪ compl. ag.
nauticus, adductis spumant freta versa lacertis.
▪ predic. subj.
infindunt pariter sulcos, totumque dehiscit
convolsum remis rostrique tridentibus aequor. Verg. aen. V, 137-143.

122

occupat obsessos sudor mihi frigidus artus, Ov. met. V, 632. ▪ or. part.

123

«audentis Fortuna iuvat». Verg. aen. X, 284. ▪ or. V. tr.


Comisión Sectorial de Enseñanza

124

pallida Mors aequo pulsat pede pauperum tabernas ▪ or. V. tr.


regumque turres. Hor. carm. I, 4, 13-14. ▪ circ.

217
125

non solum ad discendum propensi sumus verum etiam ad docendum. Cic. fin. III,
▪ or. ger.
20, 66.

126

ex discendo capiant voluptatem? Cic. fin. V, 18, 48. ▪ or. ger.

127

tum vero stupuit nudaeque cupidine formae


Salmacis exarsit; flagrant quoque lumina nymphae,
▪ or. V. tr.
non aliter quam cum puro nitidissimus orbe
▪ predic. subj.
opposita speculi referitur imagine Phoebus;
▪ circ.
vixque moram patitur, vix iam sua gaudia differt,
iam cupit amplecti, iam se male continet amens. Ov. met. IV, 346-351.

128

Quare, patres conscripti, consulite vobis, prospicite patriae, conservate vos, coniu-
▪ or. V. tr.
ges, liberos fortunasque vestras, populi Romani nomen salutemque defendite; mihi
▪ or. inf.
parcere ac de me cogitare desinite. Nam primum debeo sperare omnis deos qui
▪ or. rel.
huic urbi praesident pro eo mihi ac mereor relaturos esse gratiam; deinde, si quid
▪ circ.
obtigerit, aequo animo paratoque moriar. Cic. Catil. IV, 3, 2.

129

Curius ubi intellegit, quantum periculum consuli impendeat, propere per Fulviam
▪ or. rel.
Ciceroni dolum qui parabatur enuntiat. Ita illi ianua prohibiti tantum facinus frus-
▪ predic. subj.
tra susceperant. Sall. Catil. XXVIII, 2.

130

ad bella suscipienda Gallorum alacer ac promptus est animus, Caes. gall. III, 19,
▪ or. gerund.
17-19.

131
Universidad de la República

Nihil est incertius vulgo, nihil obscurius voluntate hominum, nihil fallacius ratione
▪ rég. comp.
tota comitiorum. Cic. Mur. XVII, 36.

218
132

▪ atr.
est rerum omnium magister usus, Caes. civ. II, 8.
▪ gen. espec.

133

▪ or. gerund.
nihil ei tam regale videri quam studio agri colendi, Cic. Cato XVII, 59.
▪ or. inf.

134

Sp. Cassius, Sp. Maelius, M. Manlius propter suspicionem regni adpetendi sunt
▪ or. gerund.
necati; Cic. phil. II, 44, 114.

135

vos, famuli, quae dicam, animis advertite vestris.


est urbe egressis tumulus templumque vetustum
▪ or. rel.
desertae Cereris, iuxtaque antiqua cupressus
▪ dat. pos.
religione patrum multos servata per annos;
hanc ex diverso sedem veniemus in unam. Verg. aen. II, 712-716.

136

Sed isdem temporibus Q. Catulus et C. Piso neque precibus neque gratia neque
pretio Ciceronem impellere potuere uti per Allobroges aut alium indicem C.
Caesar falso nominaretur. Nam uterque cum illo gravis inimicitias exercebant; Piso
▪ or. gerund.
oppugnatus in iudicio pecuniarum repetundarum propter cuiusdam Transpadani
▪ or. part.
supplicium iniustum, Catulus ex petitione pontificatus odio incensus, quod extre-
ma aetate, maxumis honoribus usus, ab adulescentulo Caesare victus discesserat.
Sall. Catil. XLIX, 1-2.

137

difficile dictu est, quantopere conciliet animos comitas affabilitasque sermonis. Cic.
▪ or. sup.
off. II, 14, 48.
Comisión Sectorial de Enseñanza

138

innumerabilis
▪ gen. espec.
annorum series et fuga temporum. Hor. carm. III, 30, 4-5.

219
139

▪ or. V. tr.
quadrupedante putrem sonitu quatit ungula campum. Verg. aen. VIII, 596.
▪ circ.

140

Caesari omnia uno tempore erant agenda: Caes. gall. II, 20, 1. ▪ per. pas.

141

[Romani] magisque dandis quam accipiundis beneficiis amicitias parabant. Sall.


▪ or. gerund.
Catil. VI, 5.

142

talibus Aeneas ardentem et torva tuentem


lenibat dictis animum lacrimasque ciebat,
▪ or. rel.
illa solo fixos oculos aversa tenebat
▪ predic. obj.
nec magis incepto voltum sermone movetur
quam si dura silex aut stet Marpesia cautes. Verg. aen. VI, 467-471.

143

...venit ecce recenti


caede leaena boum spumantis oblita rictus
▪ or. part.
depositura sitim vicini fontis in unda;
▪ or. rel.
quam procul ad lunae radios Babylonia Thisbe
▪ gen. obj.
vidit et obscurum timido pede fugit in antrum,
dumque fugit, tergo velamina lapsa reliquit. Ov. met. IV, 96-101.

144

Sed confecto proelio, tum vero cerneres quanta audacia quantaque animi vis fuisset ▪ or. part.
in exercitu Catilinae. Nam fere quem quisque vivos pugnando locum ceperat, eum ▪ abl. abs.
amissa anima corpore tegebat. Pauci autem, quos medios cohors praetoria disiece- ▪ or. rel.
rat, paulo divorsius, sed omnes tamen advorsis volneribus conciderant. Sall. Catil. ▪ or. ger.
LXI, 1-3. ▪ predic. subj.
Universidad de la República

145

Eius autem vinculum est ratio et oratio, quae docendo, discendo, communicando,
disceptando, iudicando conciliat inter se homines coniungitque naturale quadam ▪ or. ger.
societate; Cic. off. I, 16, 50.

220
146

multos castra iuvant et lituo tubae ▪ or. V. ditr.


permixtus sonitus bellaque matribus ▪ rég. dat.
detestata. manet sub Iove frígido ▪ gen. obj.
venator tenerae coniugis immemor, Hor. carm. I, 1, 23-26. ▪ compl. ag.

147

fata viam invenient. Verg. aen. III, 395. ▪ or. V. tr.

148

dest enim historia litteris nostris. Cic. leg. I, 2, 5. ▪ dat. pos.

149

O rem non modo visu foedam, sed etiam auditu! Cic. phil. II, 25, 63. ▪ or. sup.

150

nefas est dictu miseram fuisse talem senectutem. Cic. Cato V, 13. ▪ or. sup.

151

Aeneas primique duces et pulcher Iulus


corpora sub ramis deponunt arboris altae ▪ or. V. tr.
instituuntque dapes et adorea liba per herbam ▪ circ.
subiciunt epulis (sic Iuppiter ipse monebat) Verg. aen. VII, 107-110.

152

Quieta Gallia Caesar, ut constituerat, in Italiam ad conventus agendos proficiscitur.


▪ or. gerund.
Caes. gall. VII, 1,1-2.
Comisión Sectorial de Enseñanza

153

gutta cavat lapidem, Ov. pont. IV, 10, 5. ▪ or. V. tr.

221
154

▪ or. V. intr.
grammatici certant et adhuc sub iudice lis est. Hor. ars 78.
▪ circ.

155

ne quam occasionem rei bene gerendae dimitteret, cogitabat. Caes. gall. V, 57, 3-4. ▪ or. gerund.

156

[Ti. Gracchum] civem cum gravem tum etiam eloquentem constat fuisse. Cic. Brut.
▪ or. inf.
XX, 79.

157

▪ abl. abs.
Quibus rebus Romam nuntiatis tantus repente terror invasit, ut, cum Lentulus ▪ or. part.
consul ad aperiendum aerarium venisset ad pecuniam Pompeio ex senatusconsulto ▪ or. rel.
proferendam, protinus aperto sanctiore aerario ex urbe profugeret. Caesar enim ad- ▪ or. circ.
ventare iam iamque et adesse eius equites falso nuntiabantur. Caes. civ. I, 14, 1-7. ▪ or. inf.
▪ or. gerund.

158

hic puer et studio venandi lassus et aestu


procubuit faciemque loci fontemque secutus,
▪ or. rel.
dumque sitim sedare cupit, sitis altera crevit,
▪ or. inf.
dumque bibit, visae correptus imagine formae
▪ or. part.
spem sine corpore amat, corpus putat esse,quod
umbra est. Ov. met. III, 413-417.

159

Quem ubi cunctari accepit et dubium belli atque pacis rationes trahere, rursus uti ▪ or. rel.
antea proxumos eius donis corrupit, ipsique Mauro pollicetur Numidiae partem ▪ or. inf.
tertiam, si aut Romani Africa expulsi aut integris suis finibus bellum conpositum ▪ predic. obj.
foret. Eo praemio illectus Bocchus cum magna multitudine Iugurtham accedit. ▪ abl. abs.
Sall. Iug. XCVII, 2. ▪ or. part.
Universidad de la República

160

Dicunt legati Melitenses publice spoliatum templum esse Iunonis, nihil istum in
▪ or. inf.
religiosissimo fano reliquisse; Cic. Verr. IV, 47, 104.

222
161

Historia vero testis temporum, lux veritatis, vita memoriae, magistra vitae, nuntia ▪ atr.
vetustatis, Cic. de orat. II, 9, 36. ▪ gen. espec.

162

▪ or. V. tr.
adgnosco veteris vestigia flammae. Verg. aen. IV, 23.
▪ gen. espec.

163

Thales enim Milesius, qui primus de talibus rebus quaesivit, aquam dixit esse ini-
▪ or. inf.
tium rerum, Cic. nat. deor. I, 10, 25.

164

Caninius et Cato negarunt, se legem ullam ante comitia esse laturos. Cic. epist. I, 4,1. ▪ or. inf.

165

«testor, cara, deos et te, germana, tuumque


dulce caput, magicas invitam accingier artis.
▪ or. V. tr.
tu secreta pyram tecto interiore sub auras
▪ or. rel.
erige et arma viri, thalamo quae fixa reliquit
▪ circ.
impius, exuviasque omnis lectumque iugalem,
▪ predic. obj.
quo perii, superimponas: abolere nefandi
cuncta viri monumenta iuvat, monstratque sacerdos.» Verg. aen. IV, 492-498.

166

At memoria minuitur. Credo, nisi eam exerceas, aut etiam si sis natura tardior. (…)
Nec vero quemquam senem audivi oblitum, quo loco thesaurum obruisset. Omnia ▪ or. rel.
quae curant meminerunt, vadimonia constituta, qui sibi, cui ipsi debeant. Cic. ▪ or. inf.
Cato VII, 21.
Comisión Sectorial de Enseñanza

167

hic, postquam Iliacas vestis notumque cubile


conspexit, paulum lacrimis te mente morata ▪ or. V. tr.
incubuitque toro dixitque novissima verba: ▪ or. V. intr.
«dulces exuviae, dum fata deusque sinebat, ▪ circ.
accipite hanc animam meque his exsolvite curis.» Verg. aen. IV, 648-652.

223
168

Et iam finis erat, cum Iuppiter aethere summo


▪ or. V. tr.
despiciens mare velivolum terrasque iacentis
▪ or. part.
litoraque et latos populos, sic vertice caeli
▪ circ.
constitit et Libyae defixit lumina regnis. Verg. aen. I, 223-226.

169

illum ego per flammas et mille sequentia tela


eripui his umeris medioque ex hoste recepi,
ille meum comitatus iter, maria omnia mecum ▪ or. V. tr.
atque omnes pelagique minas caelique ferebat, ▪ predic. subj.
invalidus, viris ultra sortemque senectae. ▪ circ.
quin, ut te supplex peterem et tua limina adirem, ▪ or. circ.
idem orans mandata dabat. gnatique patrisque,
alma, precor, miserere; Verg. aen. VI, 110-117.

170

saxum ingens volvunt alii, radiisque rotarum


districti pendent; sedet aeternumque sedebit
▪ predic. obj.
infelix Theseus; Phlegyasque miserrimus omnis
▪ predic. subj.
admonet et magna testatur voce per umbras:
«discite iustitiam moniti et non temnere divos». Verg. aen. VI, 616-620.

171

At Romani domi militiaeque intenti festinare, parare, alius alium hortari, hostibus
▪ inf .hist.
obviam ire, libertatem, patriam parentisque armis tegere. Sall. Catil. VI, 5.

172

Arma virumque cano. Verg. aen. I, 1. ▪ or. V. tr.

173

antiquas exercet aranea telas. Ov. met. VI, 145. ▪ or. V. tr.
Universidad de la República

174

rident stolidi verba Latina Getae; Ov. trist. V, 10, 38. ▪ or. V. tr.

224
175

Namque etiam in consilio superioribus diebus dixerat, priusquam concurrerent


▪ or. inf.
acies, fore ut exercitus Caesaris pelleretur. Caes. civ. III, 86, 2-5.

176

Etenim in contione dixerat se custodem fore urbis Cic. phil. III, 11, 27. ▪ or. inf.

177

isque ubi tendentem adversum per gramina vidit


Aenean, alacris palmas utrasque tetendit,
▪ predic. obj.
effusaeque genis lacrimae et vox excidit ore:
▪ or. part.
«venisti tandem, tuaque exspectata parenti
▪ compl. ag.
vicit iter durum pietas? datur ora tueri,
nate, tua et notas audire et reddere voces?» Verg. aen. VI, 684-689.

178

«Saepe numero, patres conscripti, multa verba in hoc ordine feci, saepe de luxuria ▪ or. V. tr.
atque avaritia nostrorum civium questus sum, multosque mortalis ea causa advorsos ▪ circ.
habeo. Qui mihi atque animo meo nullius umquam delicti gratiam fecissem, haud ▪ or. rel.
facile alterius lubidini male facta condonabam». Sall. Catil. LII, 7-8. ▪ predic. obj.

179

«non iam coniugium antiquum, quod prodidit, oro, ▪ or. V. tr.


nec pulchro ut Latio careat regnumque relinquat: ▪ or. V. ditr.
tempus inane peto, requiem spatiumque furori, ▪ ac. doble
dum mea me victam doceat fortuna dolere. ▪ or. rel.
extremam hanc oro veniam (miserere sororis); ▪ or. circ.
quam mihi cum dederit cumulatam morte remittam.» Verg. aen. IV, 431-436. ▪ obj. indir.

180

Neque vero, cum aliquid mandarat, confectum putavat: nihil erat quod nos ipse
Comisión Sectorial de Enseñanza

obiret, occurreret, vigilaret, laboraret; frigus, sitim, famem ferre poterat. Cic. Catil. ▪ or. rel.
III, 7, 16.

181

Satisne videtur declarasse Dionysius nihil esse ei beatum, cui semper aliqui terror
▪ or. inf.
impendeat? Cic. tusc. V, 21, 62.

225
182

▪ or. V. tr.
o rus, quando ego te aspiciam! quandoque licebit
▪ circ.
nunc veterum libris, nunc somno et inertibus horis,
▪ gen. obj.
ducere sollicitae iucunda oblivia vitae! Hor. sat. II, 6, 60-62.
▪ gen. espec.

183

pauperis est numerare pecus; Ov. met. XIII, 824. ▪ gen. perten.

184

meliora deos sedet omnia poscens. Verg. georg. III, 456. ▪ doble ac.

185

Qui postquam in aedis irrupere, divorsi regem quaerere, dormientis alios, alios
▪ inf. hist.
occursantis interficere, scrutari loca abdita, clausa effringere, Sall. Iug. XII, 5.

186

[Iugurtha] equitare, iaculari, cursu cum aequalibus certare, Sall. Iug. VI, 1. ▪ inf. hist.

187

talia dicta dabat, sed viribus ensis adactus


transabiit costas et candida pectora rumpit.
▪ ac. parte
volvitur Euryalus leto, pulchrosque per artus
▪ predic. subj.
it cruor inque umeros cervix conlapsa recumbit:
▪ or. part.
purpureus veluti cum flos succisus aratro
▪ compl. ag.
languescit moriens, lassove papavera collo
demisere caput, pluvia cum forte gravantur. Verg. aen. IX, 431-437.

188

His rebus comparatis Catilina nihilo minus in proxumum annum consulatum ▪ abl. abs.
Universidad de la República

petebat, sperans, si designatus foret, facile se ex voluntate Antonio usurum. Neque ▪ or. part.
interea quietus erat, sed omnibus modis insidias parabat Ciceroni. Neque illi tamen ▪ predic. subj.
ad cavendum dolus aut astutiae deerant. Namque a principio consulatus sui multa ▪ dat. pos.
pollicendo per Fulviam effecerat... Sall. Catil. XXVI, 1-4. ▪ or. ger.

226
189

«Vertitur interea caelum et ruit Oceano nox,


involvens umbra magna terramque polumque
▪ or. V. tr.
Myrmidonumque dolos; fusi per moenia Teucri
▪ predic. subj.
conticuere, sopor fessos complectitur artus.
▪ or. part.
et iam Argiva phalanx instructis navibus ibat
▪ circ.
a Tenedo, tacitae per amica silentia lunae
litora nota petens, Verg. aen. II, 250-256.

190

«aut hoc inclusi ligno occultantur Achivi, ▪ or. V. tr.


aut haec in nostros fabricata est machina muros, ▪ predic. obj.
inspectura domos venturaque desuper urbi, ▪ or. part.
aut aliquis latet error; equo ne credite, Teucri. ▪ obj. indir.
quidquid id est, timeo Danaos et dona ferentis.» Verg. aen, II, 45-49. ▪ atr.

191

Nam ante Carthaginem deletam populus et senatus Romanus placide modesteque


▪ or. V. tr.
inter se rem publicam tractabant, neque gloriae neque dominationis certamen inter
▪ or. rel.
civis erat; metus hostilis in bonis artibus civitatem retinebat. Sed ubi illa formido
▪ or. part.
mentibus decessit, scilicet ea quae res secundae amant, lascivia atque superbia,
▪ cir.
incessere. Sall. Iug. XLI, 2-3.

192

Denique alter ad evertendam rem publicam praesidia quaerebat, alter ad conser-


▪ or. gerund.
vandam. Cic. phil. X, 6, 12.

193

[Philosophi] deos esse dixerunt, Cic. nat. deor. I, 2. ▪ or. inf.

194
Comisión Sectorial de Enseñanza

[Stoici] censent autem sapientes sapientibus etiam ignotis esse amicos; Cic. nat.
▪ or. inf.
deor. I, 121.

227
195

Ergo illi alienum, quia poëta fuit, post mortem atiam expetunt: nos hunc vivum qui ▪ or. V. ditr.
et voluntate et legibus noster est, repudiabimus? praesertim cum omne olim stu- ▪ or. gerund.
dium atque omne ingenium contulerit Archias ad populi Romani gloriam laudem- ▪ atr.
que celebrandam? Nam et Cimbricas res adolescens attigit et ipsi illi C. Mario, qui ▪ or. rel.
durior ad haec studia videbatur, iucundus fuit. Cic. Arch. IX, 19. ▪ predic. subj.

196

Extemplo Libyae magnas it Fama per urbes,


Fama, malum qua non aliud velocius ullum. ▪ or. ger.
mobilitate viget virisque adquirit eundo; ▪ or. rel.
parva metu primo, mox sese attollit in auras Verg. aen. IV, 173-176.

197

Interea magno misceri murmure caelum


incipit; insequitur commixta grandine nimbus, ▪ or. V. tr.
et Tyrii comites passim et Troiana iuventus ▪ or. V.intr.
Dardaniusque nepos Veneris diversa per agros ▪ circ.
tecta metu petiere; ruunt de montibus amnes. Verg. aen. IV, 160-164.

198

ergo ubi tyrannus est (…) dicendum est plane nullam esse rem publicam. Cic. rep. ▪ or. inf.
III, 21, 43. ▪ per. pas.

199

nos patriae finis et dulcia linquimus arva;


nos patriam fugimus: tu, Tityre, lentus in umbra ▪ doble ac.
formosam resonare doces Amaryllida silvas. Verg. ecl. I, 3-5.

200

Iugurtha, homo omnium quos terra sustinet sceleratissumus, Sall. Iug. XIV, 2. ▪ gen. part.
Universidad de la República

201

O di inmortales! Ubinam gentium sumus? Cic. Catil. I, 4, 9. ▪ gen. part.

228
202

(hae tibi erunt artes) Verg. aen. VI, 852. ▪ dat. pos.

203

litterae ei redduntur a Pompeio, mare transisse cum legionibus Caesarem: Caes.


▪ or. inf.
civ. III, 33, 5-6.

204

Sub vesperum Caesar portas claudi militesque ex oppido exire iussit, Caes. gall. II,
▪ or. inf.
33, 1-2.

205

Talibus orabat dictis arasque tenebat,


cum sic orsa loqui vates: «sate sanguine divum,
Tros Anchisiade, facilis descensus Averno: ▪ or. inf. atr.
noctes atque dies patet atri ianua Ditis; ▪ or. inf.
sed revocare gradum superasque evadere ad auras,
hoc opus, hic labor est». Verg. aen. VI, 124-129.

206

Bellum scripturus sum, quod populus Romanus cum Iugurtha rege Numidarum
gessit, primum quia magnum et atrox variaque victoria fuit, dehinc quia tunc ▪ or. rel.
primum superbiae nobilitatis obviam itum est. Quae contentio divina et humana ▪ atr.
cuncta permiscuit (…) Sall. Iug. V, 1-2.

207

Conticuere omnes intentique ora tenebant.


inde toro pater Aeneas sic orsus ab alto:
«Infandum, regina, iubes renovare dolorem,
Troianas ut opes et lamentabile regnum
eruerint Danai, quaeque ipse miserrima vidi
▪ or. inf.
Comisión Sectorial de Enseñanza

et quorum pars magna fui . quis talia fando


▪ predic. subj.
Myrmidonum Dolopumve aut duri miles Ulixi
▪ or. ger.
temperet a lacrimis? et iam nox umida caelo
▪ gen. partit.
praecipitat suadentque cadentia sidera somnos.
sed si tantus amor casus cognoscere nostros
et breviter Troiae supremum audire laborem,
quamquam animus meminisse horret luctuque refugit,
incipiam (...).Verg. aen. II, 1-13.

229
208

His demum exactis, perfecto munere divae,


▪ or. V. tr.
devenere locos laetos et amoena virecta
▪ abl. abs.
Fortunatorum Nemorum sedesque beatas.
▪ or. part.
largior hic campos aether et lumine vestit
▪ circ.
purpureo, solemque suum, sua sidera norunt. Verg. aen. VI, 637-641.

209

Sed Allobroges ex praecepto Ciceronis per Gabinium ceteros conveniunt. Ab


Lentulo, Cethego, Statilio, item Cassio postulant ius iurandum, quod signatum ad ▪ or. rel.
civis perferant; aliter haud facile eos ad tantum negotium impelli posse. Ceteri nihil ▪ or. inf.
suspicantes dant, Cassius semet eo brevi venturum pollicetur ac paulo ante legatos ▪ predic. subj.
ex urbe proficiscitur. Sall. Catil. XLIV, 1-2.

210

At etiam sunt qui dicant, Quirites, a me eiectum in exsilium esse Catilinam. Quod
ego si verbo adsequi possem, ipsos etiam eicerem qui haec loquuntur. Homo enim
videlicet timidus aut etiam permodestus vocem consulis ferre non potuit; simul ▪ or. rel.
atque ire in exsilium iussus est, paruit. Quid? Ut hesterno die, cum domi meae ▪ or. inf.
paene interfectus essem, senatum in aedem Iovis Statoris convocavi, rem omnem
ad patres conscriptos detuli. Cic. Catil. II, 6, 12.

211

Sit igitur, iudices, sanctum apud vos, humanissimos homines, hoc poetae nomen,
▪ atr.
quod nulla umquam barbaria violavit. Saxa et solitudines voci respondent, bestiae
▪ or. rel.
saepe immanes cantu flectuntur atque consistunt: nos instituti rebus optimis non
▪ compl. ag.
poetarum voce moveamur? Cic. Arch. VIII, 19.

212

▪ or. V.ditr.
Iam primum adulescens Catilina multa nefanda stupra fecerat, cum virgine nobili,
▪ or. rel.
cum sacerdote Vestae, alia huiuscemodi contra ius fasque. Postremo captus amore
▪ abl. abs.
Aureliae Orestillae, cuius praeter formam nihil umquam bonus laudavit, quod ea
▪ or. part.
nubere illi dubitabat, timens privignum adulta aetate, pro certo creditur necato filio
▪ predic. obj.
vacuam domum scelestis nuptiis fecisse. Sall. Catil. XV, 1-2.
▪ or. inf.
Universidad de la República

230
213

dixit et angusti subter fastigia tecti


ingentem Aenean duxit stratisque locavit ▪ or. part.
effultum foliis et pelle Libystidis ursae. ▪ circ.
nox ruit et fuscis tellurem amplectitur alis. Verg. aen. VIII, 366-369.

214

Tu ne quaesieris –scire nefas– quem mihi, quem tibi


finem di dederint, Leuconoë, nec Babylonios
temptaris numeros. ut melius, quicquid erit, pati!
▪ or. rel.
seu pluris hiemes, seu tribuit Iuppiter ultimam,
▪ predic. subj.
quae nunc oppositis debilitat pumicibus mare  
▪ atr.
Tyrrhenum. sapias, vina liques, et spatio brevi
spem longam reseces. dum loquimur, fugerit invida
aetas: carpe diem, quam minimum credula postero. Hor. carm. I, 11.

215

Omnes vero se Britanni vitro inficiunt, quod caeruleum efficit colorem, atque hoc
horridiores sunt in pugna aspectu; capilloque sunt promisso atque omni parte cor- ▪ or. rel.
poris rasa praeter caput et labrum superius. Uxores habent deni duodenique inter ▪ predic. circ.
se communes et maxime fratres cum fratribus parentesque cum liberis; sed qui sunt ▪ atr.
ex his nati, eorum habentur liberi, quo primum virgo quaeque deducta est. Caes. ▪ rég. comp.
gall. V, 14, 7-13.

216

Quis multa gracilis te puer in rosa


perfusus liquidis urget odoribus
grato, Pyrrha, sub antro?
cui flavam religas comam,
simplex munditiis? heu quotiens fidem  
mutatosque deos flebit et aspera ▪ or. V. tr.
nigris aequora ventis ▪ or. V. ditr.
emirabitur insolens, ▪ or. rel.
qui nunc te fruitur credulus aurea, ▪ predic. subj.
qui semper vacuam, semper amabilem   ▪ or. inf.
sperat, nescius aurae ▪ circ.
fallacis. miseri, quibus
Comisión Sectorial de Enseñanza

intemptata nites. me tabula sacer


votiva paries indicat uvida
suspendisse potenti
vestimenta maris deo. Hor. carm. I, V. 

231
217

Ite per exemplum, genus o mortale, dearum,


Gaudia nec cupidis vestra negate viris.
Ut iam decipiant, quid perditis? omnia constant;
Mille licet sumant, deperit inde nihil.  
Conteritur ferrum, silices tenuantur ab usu:
Sufficit et damni pars caret illa metu. ▪ or. V. ditr.
Quis vetet adposito lumen de lumine sumi? ▪ or. inf.
Quisve cavo vastas in mare servet aquas? ▪ rég. abl.
Et tamen ulla viro mulier «non expedit» inquit?   ▪ compl. ag.
Quid, nisi quam sumes, dic mihi, perdis aquam?
Nec vos prostituit mea vox, sed vana timere
Damna vetat: damnis munera vestra carent.
Sed me flaminibus venti maioris iturum,
Dum sumus in portu, provehat aura levis. Ov. ars III, 87-100.

218

hic ego sollicitae laceo novus incola sedis:  


heu nimium fati tempora longa mei!
et tamen ad numeros antiquaque sacra reverti
sustinet in tantis hospita Musa malis.
sed neque cui recitem quisquam est mea carmina, nec qui ▪ or. V. ditr.
auribus accipiat verba Latina suis.   ▪ or. V. tr.
ipse mihi −quid enim faciam?− scriboque legoque, ▪ or. rel.
tutaque iudicio littera nostra suo est. ▪ or. inf.
saepe tamen dixi «cui nunc haec cura laborat? ▪ or. part.
an mea Sauromatae scripta Getaeque legent?» ▪ abl. abs.
Saepe etiam lacrimae me sunt scribente profusae,  
umidaque est fletu littera facta meo,
corque vetusta meum, tamquam nova, vulnera novit,
inque sinum maestae labitur imber aquae. Ov. trist. IV, 1, 85-98.

219

Druides a bello abesse consuerunt neque tributa una cum reliquis pendunt; militiae
vacationem omniumque rerum habent immunitatem. Tantis excitati praemiis et sua
sponte multi in disciplinam conveniunt et a parentibus propinquisque mittuntur.
▪ or. V. tr.
Magnum ibi numerum versuum ediscere dicuntur. Itaque annos nonnulli vicenos
▪ or. V. ditr.
in disciplina permanent. Neque fas esse existimant ea litteris mandare, cum in
▪ or. rel.
reliquis fere rebus, publicis privatisque rationibus Graecis litteris utantur. Id mihi
▪ or. inf.
duabus de causis instituisse videntur, quod neque in vulgum disciplinam efferri
▪ or. part.
velint neque eos, qui discunt, litteris confisos minus memoriae studere: quod fere
Universidad de la República

▪ abl. abs.
plerisque accidit, ut praesidio litterarum diligentiam in perdiscendo ac memoriam
▪ or. ger.
remittant. In primis hoc volunt persuadere, non interire animas, sed ab aliis post
▪ circ.
mortem transire ad alios, atque hoc maxime ad virtutem excitari putant metu mor-
▪ rég. abl.
tis neglecto. Multa praeterea de sideribus atque eorum motu, de mundi ac terrarum
magnitudine, de rerum natura, de deorum immortalium vi ac potestate disputant et
iuventuti tradunt. Caes. gall. VI, 14, 1-23.

232
220

Germani multum ab hac consuetudine differunt. Nam neque druides habent, qui
rebus divinis praesint, neque sacrificiis student. Deorum numero eos solos ducunt,
quos cernunt et quorum aperte opibus iuvantur, Solem et Vulcanum et Lunam, ▪ or. V. tr.
reliquos ne fama quidem acceperunt. Vita omnis in venationibus atque in studiis rei ▪ or. V. ditr.
militaris consistit: ab parvulis labori ac duritiae student. Qui diutissime impuberes ▪ or. rel.
permanserunt, maximam inter suos ferunt laudem: hoc ali staturam, ali vires ner- ▪ or. inf.
vosque confirmari putant. Intra annum vero vicesimum feminae notitiam habuisse ▪ circ.
in turpissimis habent rebus; cuius rei nulla est occultatio, quod et promiscue in ▪ gen. partit.
fluminibus perluuntur et pellibus aut parvis renonum tegimentis utuntur magna
corporis parte nuda. Caes. gall. VI, 21, 1-15.

221

▪ or. inf.
Caelo tonantem credidimus Iovem
▪ or. part.
regnare; praesens divus habebitur
▪ abl. abs.
Augustus adiectis Britannis
▪ obj. indir.
imperio gravibusque Persis. Hor. carm. III, 5, 1-4.
▪ predic. subj.

222

at mihi iam puero caelestia sacra placebant,


inque suum furtim Musa trahebat opus.   ▪ or. V. tr.
saepe pater dixit «studium quid inutile temptas? ▪ or. V. ditr.
Maeonides nullas ipse reliquit opes». ▪ or. rel.
motus eram dictis, totoque Helicone relicto ▪ or. part.
scribere temptabam verba soluta modis. ▪ abl. abs.
sponte sua carmen numeros veniebat ad aptos,   ▪ rég. dat.
et quod temptabam scribere versus erat. Ov. trist. IV, 10, 19-26.

223

Atqui sic a summis hominibus eruditissimisque accepimus, ceterarum rerum studia


▪ or. inf.
et doctrina et praeceptis et arte constare, poetam natura ipsa valere et mentis
▪ or. rel.
viribus excitari et quasi divino quodam spiritu inflari. Qua re suo iure noster ille
▪ predic.objet.
Ennius sanctos appellat poetas, quod quasi deorum aliquo dono atque munere
▪ compl. ag.
commendati nobis esse videantur. Cic. Arch. VIII, 18.
Comisión Sectorial de Enseñanza

224

«Ego vero istud non postulo» inquies. Ita mehercule existimo, Tubero. Novi enim
te, novi patrem, novi domum nomenque vestrum; studia generis ac familiae vestrae ▪ or. inf.
virtutis, humanitatis, doctrinae, plurimarum artium atque optimarum nota mihi ▪ gen. objet.
sunt. Itaque certo scio vos non petere sanguinem, sed parum attenditis: Cic. Lig. V, ▪ v. def.
12-13.

233
225

hoc primum in luco nova res oblata timorem


leniit, hic primum Aeneas sperare salutem
ausus et adflictis melius confidere rebus.
namque sub ingenti lustrat dum singula templo,
reginam opperiens, dum, quae fortuna sit urbi,
artificumque manus inter se operumque laborem
▪ or. rel.
miratur, videt Iliacas ex ordine pugnas
▪ or. part.
bellaque iam fama totum volgata per orbem,
▪ abl. abs.
Atridas Priamumque et saevum ambobus Achillem.
▪ rég. dat.
constitit, et lacrimans, «quis iam locus», inquit, «Achate,
▪ obj. indir.
quae regio in terris nostri non plena laboris?
en Priamus! sunt hic etiam sua praemia laudi,
sunt lacrimae rerum et mentem mortalia tangunt.
solve metus; feret haec aliquam tibi fama salutem.»
Sic ait, atque animum pictura pascit inani
multa gemens, largoque umectat flumine voltum. Verg. aen. I, 450-465.

226

Ex his omnibus longe sunt humanissimi qui Cantium incolunt, quae regio est ma-
ritima omnis, neque multum a Gallica differunt consuetudine. Interiores plerique
frumenta non serunt, sed lacte et carne vivunt pellibusque sunt vestiti. Omnes vero
se Britanni vitro inficiunt, quod caeruleum efficit colorem, atque hoc horridiores ▪ or. rel.
sunt in pugna aspectu; capilloque sunt promisso atque omni parte corporis rasa ▪ rég. superl.
praeter caput et labrum superius. Uxores habent deni duodenique inter se commu- ▪ circ.
nes et maxime fratres cum fratribus parentesque cum liberis; sed qui sunt ex his
nati, eorum habentur liberi, quo primum virgo quaeque deducta est. Caes. gall. V,
14, 1-13.

227

dona praesentis cape laetus horae ac


▪ predic. subj.
linque severa. Hor. carm. III, 8, 27-28.

228

laudato ingentia rura,


▪ or. V. tr.
exiguum colito. Verg. georg. II, 412-413.
Universidad de la República

229

«Ter uncti
▪ predic. subj.
transnanto Tiberim, somno quibus est opus alto,
▪ or. rel.
irriguumque mero sub noctem corpus habento». Hor. sat. II, 1, 7-9.

234
230

tum vos, o Tyrii, stirpem et genus omne futurum


exercete odiis, cinerique haec mittite nostro
munera. nullus amor populis nec foedera sunto. ▪ or. rel.
exoriare, aliquis nostris ex ossibus ultor, ▪ circ.
qui face Dardanios ferroque sequare colonos,
nunc, olim, quocumque dabunt se tempore vires. Verg. aen. IV, 622-627.

231

▪ or. inf.
nemo enim est tam senex qui se annum non putet posse vivere; Cic. Cato VII, 24.
▪ or. rel.

232

horrendum et dictu video mirabile monstrum. Verg. aen. III, 26. ▪ or. sup.

233

Saepe stilum vertas, iterum quae digna legi sint


▪ per. act.
scripturus, neque te ut miretur turba labores,
▪ or. rel.
contentus paucis lectoribus. Hor. sat. I, 10, 72-74.

234

multi illum iuvenes, multae cupiere puellae;


sed fuit in tenera tam dura superbia forma, ▪ or. V. intr.
nulli illum iuvenes, nullae tetigere puellae. Ov. met. III, 353-355.

235

adspicit hunc trepidos agitantem in retia cervos


▪ or. part.
vocalis nymphe, quae nec reticere loquenti
▪ or. rel.
nec prior ipsa loqui didicit, resonabilis Echo. Ov. met. III, 356-358.
Comisión Sectorial de Enseñanza

236

natura repugnat
nec sinit, incipiat, sed, quod sinit, illa parata est ▪ or. rel.
exspectare sonos, ad quos sua verba remittat. Ov. met. III, 376-378.

235
237

respicit et rursus nullo veniente «quid» inquit


▪ or. rel.
«me fugis?» et totidem, quot dixit, verba recepit. Ov. met. III, 383-384.

238

spreta latet silvis pudibundaque frondibus ora


▪ or. V. intr.
protegit et solis ex illo vivit in antris;
▪ or. V. tr.
sed tamen haeret amor crescitque dolore repulsae; Ov. met. III, 393-395.

239

et tenuant vigiles corpus miserabile curae


adducitque cutem macies et in aera sucus ▪ or. V. tr.
corporis omnis abit; vox tantum atque ossa supersunt: ▪ or. V. intr.
vox manet, ossa ferunt lapidis traxisse figuram. Ov. met. III, 396-399.

240

…sonus est, qui vivit in illa. Ov. met. III, 401. ▪ or. rel.

241

dumque sitim sedare cupit, sitis altera crevit,   ▪ or. inf.


dumque bibit, visae correptus imagine formae ▪ or. part.
spem sine corpore amat, corpus putat esse, quod umbra est. Ov. met. III, 415-517. ▪ or. rel.

242

inrita fallaci quotiens dedit oscula fonti, Ov. met. III, 427. ▪ or. V. tr.

243

quid videat, nescit; sed quod videt, uritur illo,  


atque oculos idem, qui decipit, incitat error.
credule, quid frustra simulacra fugacia captas?
Universidad de la República

▪ or. rel.
quod petis, est nusquam; quod amas, avertere, perdes!
ista repercussae, quam cernis, imaginis umbra est:
nil habet ista sui; tecum venitque manetque ; Ov. met. III, 430-435.

236
244

iste ego sum: sensi. nec me mea fallit imago;


uror amore mei: flammas moveoque feroque.
▪ or. rel.
quid faciam? roger anne rogem? quid deinde rogabo?  
quod cupio mecum est: inopem me copia fecit. Ov. met. III, 463-466.

245

et neque iam color est mixto candore rubori,


▪ or. V. intr.
nec vigor et vires et quae modo visa placebant,
▪ or. rel.
nec corpus remanet, quondam quod amaverat Echo. Ov. met. III, 491-493.

246

ultima vox solitam fuit haec spectantis in undam:


«heu frustra dilecte puer!» totidemque remisit   ▪ or. V. tr.
verba locus, dictoque vale «vale» inquit et Echo. ▪ or. V. intr.
ille caput viridi fessum submisit in herba, Ov. met. III, 499-502.

247

iamque rogum quassasque faces feretrumque parabant:


nusquam corpus erat; croceum pro corpore florem ▪ or. V. intr.
inveniunt foliis medium cingentibus albis.   Ov. met. III, 508-510.

248

Graecia capta ferum victorem cepit et artis ▪ or. V. tr.


intulit agresti Latio. Hor. epist. II, 1, 156. ▪ circ.
Comisión Sectorial de Enseñanza

237
249

hic, postquam Iliacas vestis notumque cubile


conspexit, paulum lacrimis et mente morata
incubuitque toro dixitque novissima verba:
dulces exuviae, dum fata deusque sinebat,
accipite hanc animam meque his exsolvite curis.
vixi et, quem dederat cursum Fortuna, peregi,
▪ ac. parte
et nunc magna mei sub terras ibit imago.
▪ or. inf.
urbem praeclaram statui, mea moenia vidi,
▪ or. rel.
ulta virum poenas inimico a fratre recepi,
▪ predic. subj.
felix, heu! nimium felix, si litora tantum
numquam Dardaniae tetigissent nostra carinae!»
dixit et os impressa toro, «moriemur inultae,
sed moriamur,» ait. «sic, sic iuvat ire sub umbras
hauriat hunc oculis ignem crudelis ab alto
Dardanus et nostrae secum ferat omina mortis» Verg. aen. IV, 648-662.

250

Ibant obscuri sola sub nocte per umbram ▪ or. V. tr.


perque domos Ditis vacuas et inania regna, ▪ or. V. intr.
quale per incertam lunam sub luce maligna ▪ circ.
est iter in silvis, ubi caelum condidit umbra ▪ predic. subj.
Iuppiter, et rebus nox abstulit atra colorem. Verg. aen. VI, 268-272. ▪ atr.

251

Quod eo ad te brevius scribo, quia me status hic rei publicae non delectat; scribo
▪ or. ger.
tamen, ut te admoneam, quod ipse, litteris omnibus a pueritia deditus, experiendo
▪ or. gerund.
tamen magis, quam discendo cognovi, tu, tuis rebus integris, discas, neque salutis
▪ or. inf.
nostrae rationem habendam nobis esse sine dignitate, neque dignitatis sine salute.
▪ or. rel.
Cic. epist. I, 7.

252

nos numerus sumus et fruges consumere nati,


sponsi Penelopae nebulones, Alcinoique
▪ or. gerund.
in cute curanda plus aequo operata iuventus,
▪ or. rel.
cui pulchrum fuit in medios dormire dies et  
ad strepitum citharae cessatum ducere curam. Hor. epist. I, 2, 27-31.
Universidad de la República

238
253

“disce, puer, virtutem ex me verumque laborem,


fortunam ex aliis. nunc te mea dextera bello
defensum dabit et magna inter praemia ducet: ▪ or. part.
tu facito, mox cum matura adoleverit aetas, ▪ abl. abs.
sis memor et te animo repetentem exempla tuorum
et pater Aeneas et avunculus excitet Hector.” Verg. aen. XII, 435-440.

Comisión Sectorial de Enseñanza

239
Lecturas
254
M. Tullii Ciceronis21
De Re Publica VI, IX-XXVI
Somnium Scipionis22

X.S.   Cum in Africam venissem M.’ Manilio consuli ad quartam legionem tri-
bunus, ut scitis, militum, nihil mihi fuit potius, quam ut Masinissam23 convenirem
regem, familiae nostrae iustis de causis amicissimum. ad quem ut veni, complexus
me senex collacrimavit aliquantoque post suspexit ad caelum et: Grates, inquit, tibi
ago, summe Sol, vobisque, reliqui caelites, quod, antequam ex hac vita migro,24
conspicio in meo regno et his tectis P. Cornelium Scipionem, cuius ego nomine
ipso recreor; ita numquam ex animo meo discedit illius optimi atque invictissimi
viri memoria. deinde ego illum de suo regno, ille me de nostra re publica perconta-
tus est, multisque verbis ultro citroque habitis ille nobis consumptus est dies.
X. Post autem apparatu regio accepti sermonem in multam noctem produxi-
mus, cum senex nihil nisi de Africano loqueretur omniaque eius non facta solum,
sed etiam dicta meminisset. deinde, ut cubitum discessimus, me et de via fessum,
et qui ad multam noctem vigilassem, artior quam solebat somnus complexus est.
hic mihi (credo equidem ex hoc, quod eramus locuti; fit enim fere, ut cogitationes
sermonesque nostri pariant aliquid in somno tale, quale de Homero scribit Ennius,
de quo videlicet saepissime vigilans solebat cogitare et loqui) Africanus se ostendit
ea forma, quae mihi ex imagine25 eius quam ex ipso erat notior; quem ubi agnovi,
equidem cohorrui, sed ille:
Ades, inquit, animo et omitte timorem, Scipio, et, quae dicam, trade memoriae.
XI. Videsne illam urbem, quae parere populo Romano coacta per me reno-
vat pristina bella nec potest quiescere (ostendebat autem Carthaginem de excelso
et pleno stellarum illustri et claro quodam loco) ad quam tu oppugnandam nunc
venis paene miles? hanc hoc biennio consul evertes, eritque cognomen id tibi
per te partum, quod habes adhuc a nobis hereditarium. cum autem Carthaginem

21 Marco Tulio Cicerón (106-43 a. C.). Es el artífice de la prosa latina. Escribió numerosas obras en-
tre las que se desatacan los Discursos, las Epístolas, los libros de retórica, de filosofía y los escritos
jurídicos. Fue un político activo y controversial que adhirió a la facción de los optimates romanos.
Comisión Sectorial de Enseñanza

22 El libro sexto del diálogo Acerca de la República trata sobre la inmortalidad del alma y los premios
que esperan a los hombres virtuosos. Escipión, huésped del rey Masinisa, se reencuentra en sueños
con Escipión el Africano, su abuelo, con quien departe acerca del destino de Roma y del suyo propio.
23 Rey de Numidia (240 a. C.). Fue aliado romano y amigo personal del Africano, que le había de-
vuelto al nieto capturado por los cartagineses.
24 «Antes de emigrar de esta vida»: se aventura aquí el destino de los hombres virtuosos. Cf. Cic. tusc.
I, 12.
25 Refiere a las mascarillas fúnebres con que las familias patricias honraban a sus antepasados.
241
deleveris, triumphum egeris censorque fueris et obieris legatus Aegyptum, Syriam,
Asiam, Graeciam, deligere iterum consul absens bellumque maximum conficies,
Numantiam exscindes. sed cum eris curru in Capitolium invectus, offendes rem
publicam consiliis perturbatam nepotis mei.
XII. Hic tu, Africane, ostendas oportebit patriae lumen animi, ingenii consilii-
que tui. sed eius temporis ancipitem video quasi fatorum viam. nam cum aetas tua
septenos octiens solis anfractus reditusque converterit, duoque hi numeri, quorum
uterque plenus alter altera de causa habetur, circuitu naturali summam tibi fatalem
confecerint, in te unum atque in tuum nomen se tota convertet civitas, te senatus,
te omnes boni, te socii, te Latini intuebuntur, tu eris unus, in quo nitatur civitatis
salus, ac, ne multa, dictator rem publicam constituas oportet, si impias propinquo-
rum manus effugeris.
Hic cum exclamasset Laelius ingemuissentque vehementius ceteri, leniter arri-
dens Scipio: St! quaeso, inquit, ne me e somno excitetis, et parumper audite cetera.
XIII. Sed quo sis, Africane, alacrior ad tutandam rem publicam, sic habeto: om-
nibus, qui patriam conservaverint, adiuverint, auxerint, certum esse in caelo defi-
nitum locum, ubi beati aevo sempiterno fruantur; nihil est enim illi principi deo,
qui omnem mundum regit26, quod quidem in terris fiat, acceptius quam concilia
coetusque hominum iure sociati, quae civitates27 appellantur; harum rectores et
conservatores hinc profecti huc revertuntur.28
XIV. Hic ego, etsi eram perterritus non tam mortis metu quam insidiarum a
meis, quaesivi tamen, viveretne ipse et Paulus pater et alii, quos nos exstinctos
arbitraremur.
Immo vero, inquit, hi vivunt, qui e corporum vinculis tamquam e carcere evo-
laverunt, vestra vero, quae dicitur, vita mors est. Quin tu aspicis ad te venientem
Paulum patrem? Quem ut vidi, equidem vim lacrimarum profudi, ille autem me
complexus atque osculans flere prohibebat. XV. atque ut ego primum fletu represso
loqui posse coepi, Quaeso, inquam, pater sanctissime atque optime, quoniam haec
est vita, ut Africanum audio dicere, quid moror in terris? quin huc ad vos venire
propero?
Non est ita, inquit ille.  nisi enim deus is, cuius hoc templum29 est omne, quod
conspicis, istis te corporis custodiis liberaverit, huc tibi aditus patere non potest.
homines enim sunt hac lege generati, qui tuerentur illum globum, quem in hoc
templo medium vides, quae terra dicitur, iisque animus datus est ex illis sempiternis
ignibus, quae sidera et stellas vocatis, quae globosae et rotundae, divinis animatae
mentibus, circulos suos orbesque conficiunt celeritate mirabili. quare et tibi, Publi,
Universidad de la República

26 «Un dios que rige al mundo»: apuesta monoteísta que se reitera desde el eclecticismo ciceroniano.
27 El concepto de «ciudad» entendido como la reunión de los hombres sujetos a un estado de derecho.
28 Se insiste en la idea del origen celestial de las acciones políticas, por cuya virtud los hombres re-
gresan al cielo.
29 El templum es el espacio consagrado a los dioses. Aquí, quod conspicis, «todo lo que ves», es la
creación divina.
242
et piis omnibus retinendus animus est in custodia corporis nec iniussu eius, a quo
ille est vobis datus, ex hominum vita migrandum est, ne munus humanum adsigna-
tum a deo defugisse videamini. 
XVI. sed sic, Scipio, ut avus hic tuus, ut ego, qui te genui, iustitiam cole et
pietatem,30 quae cum magna in parentibus et propinquis, tum in patria maxima est;
ea vita via est in caelum et in hunc coetum eorum, qui iam vixerunt et corpore laxati
illum incolunt locum, quem vides (erat autem is splendidissimo candore inter flam-
mas circus elucens), quem vos, ut a Graiis accepistis, orbem lacteum nuncupatis.
Ex quo omnia mihi contemplanti praeclara cetera et mirabilia videbantur. erant
autem eae stellae, quas numquam ex hoc loco vidimus, et eae magnitudines om-
nium, quas esse numquam suspicati sumus; ex quibus erat ea minima, quae ultima a
caelo, citima terris luce lucebat aliena. stellarum autem globi terrae magnitudinem
facile vincebant. iam ipsa terra ita mihi parva visa est, ut me imperii nostri, quo
quasi punctum eius attingimus, paeniteret.
XVII. Quam cum magis intuerer, Quaeso, inquit Africanus, quousque humi de-
fixa tua mens erit? nonne aspicis, quae in templa veneris? novem tibi orbibus vel
potius globis conexa sunt omnia, quorum unus est caelestis, extumus, qui reliquos
omnes complectitur, summus ipse deus arcens et continens ceteros; in quo sunt
infixi illi, qui volvuntur, stellarum cursus sempiterni;  cui subiecti sunt septem, qui
versantur retro contrario motu atque caelum; ex quibus unum globum possidet illa,
quam in terris Saturniam nominant. deinde est hominum generi prosperus et saluta-
ris ille fulgor, qui dicitur Iovis; tum rutilus horribilisque terris, quem Martium dici-
tis; deinde subter mediam fere regionem Sol obtinet, dux et princeps et moderator
luminum reliquorum, mens mundi et temperatio, tanta magnitudine, ut cuncta sua
luce lustret et compleat, hunc ut comites consequuntur Veneris alter, alter Mercurii
cursus, in infimoque orbe luna radiis solis accensa convertitur. infra autem iam nihil
est nisi mortale et caducum praeter animos munere deorum hominum generi datos,
supra lunam sunt aeterna omnia. nam ea, quae est media et nona, tellus, neque mo-
vetur et infima est, et in eam feruntur omnia nutu suo pondera.
XVIII. Quae cum intuerer stupens, ut me recepi, Quid? Hic, inquam, quis est,
qui complet aures meas tantus et tam dulcis sonus? 
Hic est, inquit, ille, qui intervallis disiunctus imparibus, sed tamen pro rata parte
ratione distinctis impulsu et motu ipsorum orbium efficitur et acuta cum gravibus
temperans varios aequabiliter concentus efficit; nec enim silentio tanti motus inci-
tari possunt, et natura fert, ut extrema ex altera parte graviter, ex altera autem acute
Comisión Sectorial de Enseñanza

sonent. quam ob causam summus ille caeli stellifer cursus, cuius conversio est conci-
tatior, acuto ex excitato movetur sono, gravissimo autem hic lunaris atque infimus;
nam terra nona inmobilis manens una sede semper haeret complexa medium mundi

30 Iustitia y pietas son conceptos clave en la definición del hombre romano. El ius romanun permanece
en la tradición codificada del derecho de Occidente. El sentido de la pietas, sin embargo, entendida
como el principio de respeto y adoración a los antepasados —la patria— y a los dioses, se matiza
con el advenimiento de la filosofía cristiana.
243
locum. illi autem octo cursus, in quibus eadem vis est duorum, septem efficiunt
distinctos intervallis sonos, qui numerus rerum omnium fere nodus est; quod docti
homines nervis imitati atque cantibus aperuerunt sibi reditum in hunc locum, sicut
alii, qui praestantibus ingeniis in vita humana divina studia coluerunt. hoc sonitu
oppletae aures hominum obsurduerunt; nec est ullus hebetior sensus in vobis, sicut,
ubi Nilus ad illa, quae Catadupa31 nominantur, praecipitat ex altissimis montibus,
ea gens, quae illum locum adcolit, propter magnitudinem sonitus sensu audiendi
caret. hic vero tantus est totius mundi incitatissima conversione sonitus, ut eum
aures hominum capere non possint, sicut intueri solem adversum nequitis, eiusque
radiis acies vestra sensusque vincitur.
Haec ego admirans referebam tamen oculos ad terram identidem. XIX. Tum
Africanus:
Sentio, inquit, te sedem etiam nunc hominum ac domum contemplari; quae si
tibi parva, ut est, ita videtur, haec caelestia semper spectato, illa humana contem-
nito.  tu enim quam celebritatem sermonis hominum aut quam expetendam conse-
qui gloriam potes? vides habitari in terra raris et angustis in locis et in ipsis quasi
maculis, ubi habitatur, vastas solitudines interiectas eosque, qui incolunt terram,
non modo interruptos ita esse, ut nihil inter ipsos ab aliis ad alios manare possit,
sed partim obliquos, partim transversos, partim etiam adversos stare vobis; a quibus
exspectare gloriam certe nullam potestis.
XX. Cernis autem eandem terram quasi quibusdam redimitam et circumdatam
cingulis, e quibus duos maxime inter se diversos et caeli verticibus ipsis ex utraque
parte subnixos obriguisse pruina vides, medium autem illum et maximum solis ar-
dore torreri. duo sunt habitabiles, quorum australis ille, in quo qui insistunt, adversa
vobis urgent vestigia, nihil ad vestrum genus; hic autem alter subiectus aquiloni,
quem incolitis, cerne quam tenui vos parte contingat. omnis enim terra, quae colitur
a vobis, angustata verticibus, lateribus latior, parva quaedam insula est circumfusa
illo mari, quod Atlanticum, quod magnum, quem Oceanum appellatis in terris, qui
tamen tanto nomine quam sit parvus, vides. ex his ipsis cultis notisque terris num
aut tuum aut cuiusquam nostrum nomen vel Caucasum hunc, quem cernis, tran-
scendere potuit vel illum Gangem tranatare? quis in reliquis orientis aut obeuntis
solis ultimis aut aquilonis austrive partibus tuum nomen audiet? quibus amputatis
cernis profecto, quantis in angustiis vestra se gloria dilatari velit. ipsi autem, qui de
nobis loquuntur, quam loquentur diu?
XXI. Quin etiam si cupiat proles illa futurorum hominum deinceps laudes unius
cuiusque nostrum a patribus acceptas posteris prodere, tamen propter eluviones
exustionesque terrarum, quas accidere tempore certo necesse est, non modo non
Universidad de la República

aeternam, sed ne diuturnam quidem gloriam assequi possumus. quid autem interest
ab iis, qui postea nascentur, sermonem fore de te, cum ab iis nullus fuerit, qui ante
nati sunt? XXII. qui nec pauciores et certe meliores fuerunt viri, praesertim cum
apud eos ipsos, a quibus audiri nomen nostrum potest, nemo unius anni memoriam

31 Las cataratas del Nilo.


244
consequi possit. homines enim populariter annum32 tantum modo solis, id est unius
astri, reditu metiuntur; cum autem ad idem, unde semel profecta sunt, cuncta astra
redierint eandemque totius caeli discriptionem longis intervallis rettulerint, tum ille
vere vertens annus appellari potest; in quo vix dicere audeo quam multa hominum
saecula teneantur. namque ut olim deficere sol hominibus exstinguique visus est,
cum Romuli animus haec ipsa in templa penetravit, quandoque ab eadem parte sol
eodemque tempore iterum defecerit, tum signis omnibus ad principium stellisque
revocatis expletum annum habeto; cuius quidem anni nondum vicesimam partem
scito esse conversam.
XXIII. Quocirca si reditum in hunc locum desperaveris, in quo omnia sunt mag-
nis et praestantibus viris, quanti tandem est ista hominum gloria, quae pertinere vix
ad unius anni partem exiguam potest? igitur, alte spectare si voles atque hanc sedem
et aeternam domum contueri, neque te sermonibus vulgi dedideris nec in praemiis
humanis spem posueris rerum tuarum; suis te oportet inlecebris ipsa virtus trahat
ad verum decus; quid de te alii loquantur, ipsi videant, sed loquentur tamen. sermo
autem omnis ille et angustiis cingitur iis regionum, quas vides, nec umquam de ullo
perennis fuit et obruitur hominum interitu et oblivione posteritatis exstinguitur.
XXIV. Quae cum dixisset: Ego vero, inquam, Africane, si quidem bene meritis
de patria quasi limes ad caeli aditus patet, quamquam a pueritia vestigiis ingressus
patris et tuis decori vestro non defui, nunc tamen tanto praemio exposito enitar
multo vigilantius. 
Et ille: Tu vero enitere et sic habeto, non esse te mortalem, sed corpus hoc;
nec enim tu is es, quem forma ista declarat, sed mens cuiusque is est quisque, non
ea figura, quae digito demonstrari potest. Deum te igitur scito esse, si quidem est
deus, qui viget, qui sentit, qui meminit, qui providet, qui tam regit et moderatur et
movet id corpus, cui praepositus est, quam hunc mundum ille princeps deus; et ut
mundum ex quadam parte mortalem ipse deus aeternus, sic fragile corpus animus
sempiternus movet.33
XXV. Nam quod semper movetur, aeternum est; quod autem motum adfert ali-
cui, quodque ipsum agitatur aliunde, quando finem habet motus, vivendi finem
habeat necesse est. solum igitur, quod se movet, quia numquam deseritur a se,
numquam ne moveri quidem desinit; quin etiam ceteris, quae moventur, hic fons,
hoc principium est movendi. principii autem nulla est origo; nam ex principio ori-
untur omnia, ipsum autem nulla ex re alia nasci potest; nec enim esset id principium,
quod gigneretur aliunde; quodsi numquam oritur, ne occidit quidem umquam. nam
Comisión Sectorial de Enseñanza

principium exstinctum nec ipsum ab alio renascetur nec ex se aliud creabit, si qui-
dem necesse est a principio oriri omnia. ita fit, ut motus principium ex eo sit, quod
ipsum a se movetur; id autem nec nasci potest nec mori; vel concidat omne caelum

32 Cf. Verg. ecl. IV.


33 Se postula, de aquí en adelante, la doctrina de la inmortalidad y la transmigración de las almas. Cf.
Cic. tusc. I, 22. La fuente es el Fedro, de Platón.
245
omnisque natura et consistat necesse est nec vim ullam nanciscatur, qua a primo
impulsa moveatur. 
XXVI. Cum pateat igitur aeternum id esse, quod a se ipso moveatur, quis est, qui
hanc naturam animis esse tributam neget? inanimum est enim omne, quod pulsu agi-
tatur externo; quod autem est animal, id motu cietur interiore et suo: nam haec est
propria natura animi atque vis; quae si est una ex omnibus, quae sese moveat, neque
nata certe est et aeterna est. hanc tu exerce optimis in rebus! sunt autem optimae
curae de salute patriae, quibus agitatus et exercitatus animus velocius in hanc sedem
et domum suam pervolabit; idque ocius faciet, si iam tum, cum erit inclusus in cor-
pore, eminebit foras et ea, quae extra erunt, contemplans quam maxime se a corpore
abstrahet. namque eorum animi, qui se corporis voluptatibus dediderunt earumque
se quasi ministros praebuerunt impulsuque libidinum voluptatibus oboedientium
deorum et hominum iura violaverunt, corporibus elapsi circum terram ipsam volu-
tantur nec hunc in locum nisi multis exagitati saeculis revertuntur.
Ille discessit; ego somno solutus sum.

255
Q. Horatii Flacci34
Carminum Liber IV, I, 1-40

Intermissa, Venus, diu35


rursus bella moves. parce precor, precor.
non sum qualis eram bonae
sub regno Cinarae. desine, dulcium
mater saeva Cupidinum,
circa lustra decem flectere mollibus
iam durum imperiis: abi,
quo blandae iuvenum te revocant preces.
tempestivius in domum
Pauli purpureis ales oloribus,
comissabere Maximi,
si torrere iecur36 quaeris idoneum.

34 Quinto Horacio Flaco (65- 8 a. C.). Es uno de los líricos más creativos y virtuosos del período au-
Universidad de la República

gustal. Se considera, junto a Virgilio, el clásico por excelencia. Perteneció al Círculo de Mecenas
y escribió, bajo su auspicio, las Sátiras, las Epístolas —entre las que se destaca la dirigida a los
Pisones, conocida como el Arte Poética—, Épodos y Odas. Ha legado a la tradición una obra lar-
gamente imitada y los tópicos de su poesía se reviven, cada vez, en la expresión del arte universal.
35 La oda a Ligurino, una de las más intensas de la lírica horaciana, revela a un poeta maduro que
cede, ante su propio asombro, a las dulzuras y a la zozobra del amor.
36 Se reitera, en los antiguos, la alusión al hígado como sede de las emociones y el placer.
246
namque et nobilis et decens
et pro sollicitis non tacitus reis
et centum puer artium
late signa feret militiae tuae;
et, quandoque potentior
largi muneribus riserit aemuli,
Albanos prope te lacus
ponet marmoream sub trabe citrea.
illic plurima naribus
duces tura lyraeque et Berecyntiae
delectabere tibia
mixtis carminibus non sine fistula;
illic bis pueri die
numen cum teneris virginibus tuum
laudantes pede candido
in morem Salium ter quatient humum.
me nec femina nec puer
iam nec spes animi credula mutui
nec certare iuvat mero
nec vincire novis tempora floribus.
sed cur heu, Ligurine, cur
manat rara meas lacrima per genas?
cur facunda parum decoro
inter verba cadit lingua silentio?
nocturnis ego somniis
iam captum teneo, iam volucrem sequor
te per gramina Martii
Campi, te per aquas, dure, volubilis.  

256
Comisión Sectorial de Enseñanza

Q. Horatii Flacci
Carminum Liber III, XXX, 1-16

Exegi monumentum aere perennius37

37 Esta oda marca el cierre del tercer libro de los Carmina horacianos. El autor confirma uno de los
tópicos centrales del clasicismo latino, la angustia ante la muerte y la permanencia a través de la
247
regalique situ pyramidum altius,
quod non imber edax, non Aquilo inpotens
possit diruere aut innumerabilis
annorum series et fuga temporum.
non omnis moriar multaque pars mei
vitabit Libitinam. usque ego postera
crescam laude recens, dum Capitolium
scandet cum tacita virgine pontifex,
dicar, qua violens obstrepit Aufidus
et qua pauper aquae Daunus agrestium
regnavit populorum, ex humili potens
princeps Aeolium carmen ad Italos
deduxisse modos. sume superbiam
quaesitam meritis et mihi Delphica
lauro cinge volens, Melpomene, comam.

257
Q. Horatii Flacci
Carminum Liber I, IX, 1-24

Vides ut alta stet nive candidum38


Soracte,39 nec iam sustineant onus
silvae laborantes, geluque
flumina constiterint acuto?
dissolve frigus ligna super foco
large reponens atque benignius
deprome quadrimum Sabina,
o Thaliarche, merum diota.
permitte divis cetera, qui simul
stravere ventos aequore fervido
deproeliantes, nec cupressi
Universidad de la República

poesía (non omnis moriar...), de amplia repercusión en la tradición literaria posterior.


38 La oda a Taliarco, de raíz epicureísta, presenta el tópico del carpe diem expresado para la poste-
ridad en la I, 11 (tu ne quaesieris…). Con el impresionante —y quizás simbólico— marco de las
cumbres heladas, el fuego, el vino y el amor perpetúan un presente en que el hombre, consciente
de su juventud, «deja todo lo demás a los dioses».
39 Montaña situada al norte de Roma.
248
nec veteres agitantur orni.
quid sit futurum cras, fuge quaerere et
quem Fors dierum cumque dabit, lucro
appone nec dulces amores
sperne puer neque tu choreas,
donec virenti canities abest
morosa. nunc et Campus et areae
lenesque sub noctem susurri
composita repetantur hora,
nunc et latentis proditor intumo
gratus puellae risus ab angulo
pignusque dereptum lacertis
aut digito male pertinaci.

258
Q. Horatii Flacci
Carminum Liber II, X, 1-24

Rectius vives, Licini, neque altum40


semper urgendo41 neque, dum procellas
cautus horrescis, nimium premendo
litus iniquum.
auream42 quisquis mediocritatem43
diligit, tutus caret obsoleti
sordibus tecti, caret invidenda
sobrius aula.
saepius ventis agitatur ingens
pinus et celsae graviore casu
decidunt turres feriuntque summos
fulgura montis.
Comisión Sectorial de Enseñanza

40 Dedicada a Licinio Murena, la oda plantea la necesidad de una vida tendiente a la aurea
mediocritas, es decir, a lograr el justo medio que requiere templanza y moderación en todas las
acciones.
41 Sobrentendido: remis.
42 Feliz, deseable.
43 El concepto es de origen griego. Para la generación que surge de las guerras civiles, con ambiciones
individuales y ánimo guerrero, el poeta recomienda, con clara adhesión a la filosofía estoica,
fortaleza y prudencia.
249
sperat infestis, metuit secundis
alteram sortem bene praeparatum
pectus.44 Informes hiemes reducit
Iuppiter; idem
summovet. Non, si male nunc, et olim
sic erit: quondam cithara tacentem
suscitat Musam neque semper arcum45
tendit Apollo.
Rebus angustis animosus atque
fortis appare: sapienter idem
contrahes vento nimium secundo
turgida vela.46

259
C. Iulii Caesaris47
Commentariorum De Bello Gallico Liber I, XLIII, 1-9

Planities erat magna et in ea tumulus terrenus satis grandis. Hic locus aequo
fere spatio ab castris Ariovisti et Caesaris aberat. Eo, ut erat dictum, ad colloquium
venerunt. Legionem Caesar, quam equis devexerat, passibus ducentis ab eo tumulo
constituit. Item equites Ariovisti pari intervallo constiterunt. Ariovistus ex equis
ut colloquerentur et praeter se denos ad colloquium adducerent, postulavit. Ubi eo
ventum est, Caesar initio orationis sua senatusque in eum beneficia commemoravit,
quod rex appellatus esset a senatu, quod amicus, quod munera amplissime missa;
quam rem et paucis contigisse et pro magnis hominum officiis consuesse tribui do-
cebat; illum, cum neque aditum neque causam postulandi iustam haberet, beneficio
ac liberalitate sua ac senatus ea praemia consecutum. Docebat etiam, quam veteres
quamque iustae causae necessitudinis ipsis cum Aeduis intercederent, quae senatus
consulta quotiens quamque honorifica in eos facta essent, ut omni tempore totius
Galliae principatum Aedui tenuissent, prius etiam quam nostram amicitiam appe-
tissent. Populi Romani hanc esse consuetudinem, ut socios atque amicos non modo

44 El hombre, sometido siempre a los designios divinos, debe desconfiar de la fortuna.


45 El arco con que Apolo lanza los dardos envenenados.
Universidad de la República

46 El poeta retoma, en el cierre, la imagen marina del comienzo


47 Cayo Julio César (100-44 a. C.). De origen patricio, fue un político notable y reformador social
que adhirió a la facción de los populares. Su acción militar extendió los dominios de Roma en la
Galia, en Germania y en la cuenca del Mediterráneo. Murió como resultado de una conspiración
del senado romano, en manos de Casio y Bruto, su hijo adoptivo. Se destacó como escritor; de sus
obras se conservan la Guerra de las Galias y la Guerra civil. Son de discutida autoría la Guerra de
África y la Guerra de Hispania.
250
sui nihil deperdere, sed gratia, dignitate, honore auctiores velit esse; quod vero ad
amicitiam populi Romani attulissent, id eis eripi quis pati posset? Postulavit dein-
de eadem quae legatis in mandatis dederat: ne aut Aeduis aut eorum sociis bellum
inferret, obsides redderet; si nullam partem Germanorum domum remittere posset,
at ne quos amplius Rhenum transire pateretur.48

260
C. Iulii Caesaris
Commentariorum De Bello Gallico Liber I, XLIV, 1-13

Ariovistus ad postulata Caesaris pauca respondit, de suis virtutibus multa prae-


dicavit: Transisse Rhenum sese non sua sponte, sed rogatum et arcessitum a Gallis;
non sine magna spe magnisque praemiis domum propinquosque reliquisse; sedes
habere in Gallia ab ipsis concessas, obsides ipsorum voluntate datos; stipendium
capere iure belli, quod victores victis imponere consuerint. Non sese Gallis, sed
Gallos sibi bellum intulisse: omnes Galliae civitates ad se oppugnandum venisse
ac contra se castra habuisse; eas omnes copias a se uno proelio pulsas ac superatas
esse. Si iterum experiri velint, se iterum paratum esse decertare; si pace uti velint,
iniquum esse de stipendio recusare, quod sua voluntate ad id tempus pependerint.
Amicitiam populi Romani sibi ornamento et praesidio, non detrimento esse opor-
tere, idque se ea spe petisse. Si per populum Romanum stipendium remittatur et
dediticii subtrahantur, non minus libenter sese recusaturum populi Romani amici-
tiam, quam appetierit. Quod multitudinem Germanorum in Galliam traducat, id
se sui muniendi, non Galliae impugnandae causa facere: eius rei testimonium esse,
quod nisi rogatus non venerit et quod bellum non intulerit, sed defenderit. Se prius
in Galliam venisse quam populum Romanum. Numquam ante hoc tempus exer-
citum populi Romani Galliae provinciae finibus egressum. Quid sibi vellet, cur in
suas possessiones veniret? Provinciam suam hanc esse Galliam, sicut illam nostram.
Vt ipsi concedi non oporteret, si in nostros fines impetum faceret, sic item nos esse
iniquos, quod in suo iure se interpellaremus. Quod fratres Aeduos appellatos di-
ceret, non se tam barbarum neque tam imperitum esse rerum, ut non sciret neque
bello Allobrogum proximo Aeduos Romanis auxilium tulisse neque ipsos in is con-
tentionibus, quas Aedui secum et cum Sequanis habuissent, auxilio populi Romani
usos esse. Debere se suspicari simulata Caesarem amicitia, quod exercitum in Gallia
habeat, sui opprimendi causa habere. Qui nisi decedat atque exercitum deducat ex
Comisión Sectorial de Enseñanza

his regionibus, sese illum non pro amico, sed hoste habiturum. Quod si eum interfe-
cerit, multis sese nobilibus principibusque populi Romani gratum esse facturum: id
se ab ipsis per eorum nuntios compertum habere, quorum omnium gratiam atque
amicitiam eius morte redimere posset. Quod si discessisset et liberam possessionem

48 Este fragmento de los Comentarios relata la entrevista de César con Ariovisto, a quien recuerda
que la costumbre del pueblo romano es proteger a sus aliados y amigos, y darles el prestigio y la
dignidad que conlleva su confianza.
251
Galliae sibi tradidisset, magno se illum praemio remuneraturum et quaecumque
bella geri vellet sine ullo eius labore et periculo confecturum.49

261
P. Ovidii Nasonis50
Amores Liber I, VIII, 1-25

Est quaedam –quicumque volet cognoscere lenam,51


audiat! –est quaedam nomine Dipsas anus.
ex re nomen habet –nigri non illa parentem
Memnonis in roseis sobria vidit equis.
illa magas artes Aeaeaque carmina novit
inque caput liquidas arte recurvat aquas;
scit bene, quid gramen, quid torto concita rhombo
licia, quid valeat virus amantis equae.
cum voluit, toto glomerantur nubila caelo;
cum voluit, puro fulget in orbe dies.
sanguine, siqua fides, stillantia sidera vidi;
purpureus Lunae sanguine vultus erat.
hanc ego nocturnas versam volitare per umbras
suspicor et pluma corpus anile tegi.
suspicor, et fama est. oculis quoque pupula duplex
fulminat, et gemino lumen ab orbe venit.
evocat antiquis proavos atavosque sepulcris
et solidam longo carmine findit humum.
Haec sibi proposuit thalamos temerare pudicos;
nec tamen eloquio lingua nocente caret.

49 La respuesta de Ariovisto a César es contundente: los germanos han cruzado a la Galia porque han
sido convocados, y él no es ni tan bárbaro ni tan ignorante como para no conocer las intenciones
de las legiones romanas que han atravesado los límites de la Provincia.
50 Publio Ovidio Nasón (43 a. C.-17 d. C.). Es uno de los líricos más exquisitos y representativos
de la elegía romana. Perteneció al círculo de Mesala. Escribió los Amores, las Heroidas, el Arte
Universidad de la República

de Amar, los Fastos, Las metamorfosis, las Tristes y las Pónticas. Su poesía transita de la alegría
juvenil y erótica a los versos sombríos del destierro al que fue condenado por Augusto y cuyos
motivos nunca se conocieron.
51 Esta elegía, a través de la incorporación de Dipsas, construye un personaje –el de la alcahueta–
heredado de la tradición literaria romana y de larga descendencia en la literatura posterior. Basten
los ejemplos de Pamphilus de amore, del Libro de Buen Amor y de la Celestina para reencontarse
con la instigadora de amores ilícitos que saca provecho de la ingenuidad de las jóvenes que ceden
a los beneficios de los filtros y los encantamientos.
252
fors me sermoni testem dedit; illa monebat
talia —me duplices occuluere fores:
«scis here te, mea lux, iuveni placuisse beato?
haesit et in vultu constitit usque tuo.
et cur non placeas? nulli tua forma secunda est;
me miseram, dignus corpore cultus abest!
tam felix esses quam formosissima, vellem—
non ego, te facta divite, pauper ero.
stella tibi oppositi nocuit contraria Martis.
Mars abiit; signo nunc Venus apta suo.
prosit ut adveniens, en adspice! dives amator
te cupiit; curae, quid tibi desit, habet.
est etiam facies, qua se tibi conparet, illi;
si te non emptam vellet, emendus erat.»
Erubuit. «decet alba quidem pudor ora, sed iste,
si simules, prodest; verus obesse solet.
cum bene deiectis gremium spectabis ocellis,
quantum quisque ferat, respiciendus erit.
forsitan inmundae Tatio regnante Sabinae
noluerint habiles pluribus esse viris;
nunc Mars externis animos exercet in armis,
at Venus Aeneae regnat in urbe sui.
ludunt formosae; casta est, quam nemo rogavit—
aut, si rusticitas non vetat, ipsa rogat.
has quoque, quas frontis rugas in vertice portas,
excute; de rugis crimina multa cadent.
Penelope iuvenum vires temptabat in arcu;
qui latus argueret, corneus arcus erat.
labitur occulte fallitque volubilis aetas,
et celer admissis labitur annus equis.
Comisión Sectorial de Enseñanza

aera nitent usu, vestis bona quaerit haberi,


canescunt turpi tecta relicta situ—
forma, nisi admittas, nullo exercente senescit.
nec satis effectus unus et alter habent;
certior e multis nec iam invidiosa rapina est.

253
plena venit canis de grege praeda lupis.
Ecce, quid iste tuus praeter nova carmina vates
donat? amatoris milia multa leges.
ipse deus vatum palla spectabilis aurea
tractat inauratae consona fila lyrae.
qui dabit, ille tibi magno sit maior Homero;
crede mihi, res est ingeniosa dare.
nec tu, siquis erit capitis mercede redemptus,
despice; gypsati crimen inane pedis.
nec te decipiant veteres circum atria cerae.
tolle tuos tecum, pauper amator, avos!
quin, quia pulcher erit, poscet sine munere noctem,
quod det, amatorem flagitet ante suum!
Parcius exigito pretium, dum retia tendis,
ne fugiant; captos legibus ure tuis!
nec nocuit simulatus amor; sine, credat amari,
et cave ne gratis hic tibi constet amor!
saepe nega noctes. capitis modo finge dolorem.
et modo, quae causas praebeat, Isis erit.
mox recipe, ut nullum patiendi colligat usum,
neve relentescat saepe repulsus amor.
surda sit oranti tua ianua, laxa ferenti;
audiat exclusi verba receptus amans;
et, quasi laesa prior, nonnumquam irascere laeso—
vanescit culpa culpa repensa tua.
sed numquam dederis spatiosum tempus in iram;
saepe simultates ira morata facit.
quin etiam discant oculi lacrimare coacti,
et faciant udas ille vel ille genas;
nec, siquem falles, tu periurare timeto—
commodat in lusus numina surda Venus.
Universidad de la República

servus et ad partes sollers ancilla parentur,


qui doceant, apte quid tibi possit emi;
et sibi pauca rogent —multos si pauca rogabunt,
postmodo de stipula grandis acervus erit.

254
et soror et mater, nutrix quoque carpat amantem;
fit cito per multas praeda petita manus.
cum te deficient poscendi munera causae,
natalem libo testificare tuum!
Ne securus amet nullo rivale, caveto;
non bene, si tollas proelia, durat amor.
ille viri videat toto vestigia lecto
factaque lascivis livida colla notis.
munera praecipue videat, quae miserit alter.
si dederit nemo, Sacra roganda Via est.
cum multa abstuleris, ut non tamen omnia donet,
quod numquam reddas, commodet, ipsa roga!
lingua iuvet mentemque tegat —blandire noceque;
inpia sub dulci melle venena latent.
Haec si praestiteris usu mihi cognita longo,
nec tulerint voces ventus et aura meas,
saepe mihi dices vivae bene, saepe rogabis,
ut mea defunctae molliter ossa cubent.»
Vox erat in cursu, cum me mea prodidit umbra,
at nostrae vix se continuere manus,
quin albam raramque comam lacrimosaque vino
lumina rugosas distraherentque genas.
di tibi dent nullosque Lares inopemque senectam,
et longas hiemes perpetuamque sitim!

262
P. Ovidii Nasonis
Tristium Liber I, III, 1-100

Cum subit illius tristissima noctis imago,52


Comisión Sectorial de Enseñanza

quae mihi supremum tempus in urbe fuit,


cum repeto noctem, qua tot mihi cara reliqui,
labitur ex oculis nunc quoque gutta meis.
iam prope lux aderat, qua me discedere Caesar

52 En esta elegía Ovidio evoca, desde el destierro, sus últimos momentos en Roma. Intensamente
dramática, narra la despedida de su familia y de sus amigos antes de partir a Tomos.
255
finibus extremae iusserat Ausoniae.
nec spatium nec mens fuerat satis apta parandi:
torpuerant longa pectora nostra mora.
non mihi servorum, comitis non cura legendi,
non aptae profugo vestis opisve fuit.
non aliter stupui, quam qui Iovis ignibus ictus
vivit et est vitae nescius ipse suae.
ut tamen hanc animi nubem dolor ipse removit,
et tandem sensus convaluere mei,
adloquor extremum maestos abiturus amicos,
qui modo de multis unus et alter erant.
uxor amans flentem flens acrius ipsa tenebat,
imbre per indignas usque cadente genas.
nata procul Libycis aberat diversa sub oris,
nec poterat fati certior esse mei.
quocumque aspiceres, luctus gemitusque sonabant,
formaque non taciti funeris intus erat.
femina virque meo, pueri quoque funere maerent,
inque domo lacrimas angulus omnis habet.
si licet exemplis in parvis grandibus uti,53
haec facies Troiae, cum caperetur, erat.
iamque quiescebant voces hominumque canumque,
Lunaque nocturnos alta regebat equos.
hanc ego suspiciens et ad hanc Capitolia cernens,
quae nostro frustra iuncta fuere Lari,
«numina vicinis habitantia sedibus,» inquam,
«iamque oculis numquam templa videnda meis,
dique relinquendi, quos urbs habet alta Quirini,
este salutati tempus in omne mihi.
et quamquam sero clipeum post vulnera sumo,
attamen hanc odiis exonerate fugam,
Universidad de la República

caelestique viro, quis me deceperit error,


dicite, pro culpa ne scelus esse putet,
ut quod vos scitis, poenae quoque sentiat auctor.

53 Cf. Verg. georg. IV, 176.


256
placato possum non miser esse deo.»
hac prece adoravi superos ego, pluribus uxor,
singultu medios impediente sonos.
illa etiam ante Lares passis adstrata capillis
contigit extinctos ore tremente focos,
multaque in adversos effudit verba Penates
pro deplorato non valitura viro.
iamque morae spatium nox praecipitata negabat,
versaque ab axe suo Parrhasis Arctos erat.
quid facerem? blando patriae retinebar amore,
ultima sed iussae nox erat illa fugae.
a! quotiens aliquo dixi properante «quid urgues?
vel quo festinas ire, vel unde, vide.»
a! quotiens certam me sum mentitus habere
horam, propositae quae foret apta viae.
ter limen tetigi, ter sum revocatus, et ipse
indulgens animo pes mihi tardus erat.
saepe «vale» dicto rursus sum multa locutus,
et quasi discedens oscula summa dedi.
saepe eadem mandata dedi meque ipse fefelli,
respiciens oculis pignora cara meis.
denique «quid propero? Scythia est, quo mittimur»,
inquam, «Roma relinquenda est, utraque iusta mora est.
uxor in aeternum vivo mihi viva negatur,
et domus et fidae dulcia membra domus,
quosque ego dilexi fraterno more sodales,
o mihi Thesea pectora iuncta fide!
dum licet, amplectar: numquam fortasse licebit
amplius. in lucro est quae datur hora mihi.»
nec mora, sermonis verba inperfecta relinquo,
Comisión Sectorial de Enseñanza

complectens animo proxima quaeque meo.


dum loquor et flemus, caelo nitidissimus alto,
stella gravis nobis, Lucifer ortus erat.
dividor haud aliter, quam si mea membra relinquam,
et pars abrumpi corpore visa suo est.

257
sic doluit Mettus tunc cum in contraria versos
ultores habuit proditionis equos.
tum vero exoritur clamor gemitusque meorum,
et feriunt maestae pectora nuda manus.
tum vero coniunx umeris abeuntis inhaerens
miscuit haec lacrimis tristia verba meis:
«non potes avelli. simul hinc, simul ibimus», inquit,
«te sequar et coniunx exulis exul ero.
et mihi facta via est, et me capit ultima tellus:
accedam profugae sarcina parva rati.
te iubet e patria discedere Caesaris ira,
me pietas. pietas haec mihi Caesar erit.»
talia temptabat, sicut temptaverat ante,
vixque dedit victas utilitate manus.
egredior, sive illud erat sine funere ferri
squalidus inmissis hirta per ora comis.
illa dolore amens tenebris narratur obortis
semianimis media procubuisse domo,
utque resurrexit foedatis pulvere turpi
crinibus et gelida membra levavit humo,
se modo, desertos modo complorasse Penates,
nomen et erepti saepe vocasse viri,
nec gemuisse minus, quam si nataeque meumque
vidisset structos corpus habere rogos,
et voluisse mori, moriendo ponere sensus,
respectuque tamen non periisse mei.
vivat et absentem, quoniam sic fata tulerunt,
vivat ut auxilio sublevet usque suo.
Universidad de la República

258
263
C. Sallustii Crispi54
Bellum Catilinae XX, 1-17

Catilina ubi eos, quos paulo ante memoravi, convenisse videt, tametsi cum sin-
gulis multa saepe egerat, tamen in rem fore credens univorsos appellare et cohor-
tari, in abditam partem aedium secedit atque ibi omnibus arbitris procul amotis
orationem huiuscemodi habuit.
«Ni virtus fidesque vostra spectata mihi forent, nequiquam opportuna res
cecidisset; spes magna, dominatio in manibus frustra fuissent, neque ego per
ignaviam aut vana ingenia incerta pro certis captarem. Sed quia multis et
magnis tempestatibus vos cognovi fortis fidosque mihi, eo animus ausus est
maxumum atque pulcherrumum facinus incipere, simul quia vobis eadem
quae mihi bona malaque esse intellexi; nam idem velle atque idem nolle,
ea demum firma amicitia est. Sed ego quae mente agitavi omnes iam antea
divorsi audistis. Ceterum mihi in dies magis animus accenditur, cum consi-
dero quae condicio vitae futura sit, nisi nosmet ipsi vindicamus in libertatem.
Nam postquam res publica in paucorum potentium ius atque dicionem con-
cessit, semper illis reges, tetrarchae vectigales esse, populi, nationes stipendia
pendere; ceteri omnes, boni, mali, nobiles atque ignobiles, volgus fuimus sine
gratia, sine auctoritate, eis obnoxii, quibus, si res publica valeret, formidini
essemus. Itaque omnis gratia, potentia, honos, divitiae apud illos sunt aut ubi
illi volunt; nobis reliquere pericula, repulsas, iudicia, egestatem. Quae quous-
que tandem patiemini, o fortissumi viri? Nonne emori per virtutem praestat
quam vitam miseram atque inhonestam, ubi alienae superbiae ludibrio fueris,
per dedecus amittere? Verum enimvero, pro deum atque hominum fidem vic-
toria in manu nobis est, viget aetas, animus valet; contra illis annis atque divi-
tiis omnia consenuerunt. Tantum modo incepto opus est; cetera res expediet.
Etenim quis mortalium, cui virile ingenium est, tolerare potest, illis divitias
superare, quas profundant in extruendo mari et montibus coaequandis, nobis
rem familiarem etiam ad necessaria deesse? Illos binas aut amplius domos
continuare, nobis larem familiarem nusquam ullum esse? Cum tabulas, signa,
toreumata emunt, nova diruunt, alia aedificant, postremo omnibus modis pe-
cuniam trahunt, vexant, tamen summa lubidine divitias suas vincere nequeu-
nt. At nobis est domi inopia, foris aes alienum, mala res, spes multo asperior;
Comisión Sectorial de Enseñanza

denique quid reliqui habemus praeter miseram animam? Quin igitur exper-
giscimini? En illa illa quam saepe optastis, libertas, praeterea divitiae, decus,
gloria in oculis sita sunt. Fortuna omnia ea victoribus praemia posuit. Res,

54 Cayo Salustio Crispo (86-35 a. C.). Es uno de los historiadores del período republicano.
Perteneció, como César, al partido de los populares. Entre sus obras más importantes se
destacan la Conjuración de Catilina, la Guerra de Yugurta y las Historias.
259
tempus, pericula, egestas, belli spolia magnifica magis quam oratio mea vos
hortantur. Vel imperatore vel milite me utimini; neque animus neque corpus
a vobis aberit. Haec ipsa, ut spero, vobiscum una consul agam, nisi forte me
animus fallit et vos servire magis quam imperare parati estis.»55

264
C. Sallustii Crispi
Bellum Catilinae LVIII, 1-21

«Compertum ego habeo, milites, verba virtutem non addere neque ex ignavo
strenuum neque fortem ex timido exercitum oratione imperatoris fieri. Quanta
cuiusque animo audacia natura aut moribus inest, tanta in bello patere solet. Quem
neque gloria neque pericula excitant, nequiquam hortere; timor animi auribus officit.
Sed ego vos, quo pauca monerem, advocavi, simul uti causam mei consili aperirem.
»Scitis equidem, milites, socordia atque ignavia Lentuli quantam ipsi nobisque
cladem attulerit quoque modo, dum ex urbe praesidia opperior, in Galliam profi-
cisci nequiverim. Nunc vero quo loco res nostrae sint, iuxta mecum omnes inte-
llegitis. Exercitus hostium duo, unus ab urbe alter a Gallia obstant. Diutius in his
locis esse, si maxume animus ferat, frumenti atque aliarum rerum egestas prohibet.
Quocumque ire placet, ferro iter aperiundum est. Qua propter vos moneo uti forti
atque parato animo sitis et, cum proelium inibitis, memineritis vos divitias, decus,
gloriam, praeterea libertatem atque patriam in dextris vostris portare. Si vincimus,
omnia nobis tuta erunt, commeatus abunde, municipia atque coloniae patebunt; si
metu cesserimus, eadem illa advorsa fient, neque locus neque amicus quisquam teget
quem arma non texerint. Praeterea, milites, non eadem nobis et illis necessitudo im-
pendet; nos pro patria; pro libertate, pro vita certamus, illis supervacuaneum est pro
potentia paucorum pugnare. Quo audacius aggrediamini, memores pristinae virtutis.
»Licuit vobis cum summa turpitudine in exsilio aetatem agere, potuistis non
nulli Romae, amissis bonis alienas opes expectare; quia illa foeda atque intoleranda
viris videbantur, haec sequi decrevistis. Si haec relinquere voltis, audacia opus est;
nemo nisi victor pace bellum mutavit. Nam in fuga salutem sperare, cum arma, qui-
bus corpus tegitur, ab hostibus avorteris, ea vero dementia est. Semper in proelio eis
maxumum est periculum, qui maxume timent, audacia pro muro habetur.
»Cum vos considero, milites, et cum facta vostra aestumo, magna me spes vic-
toriae tenet. Animus, aetas, virtus vostra me hortantur, praeterea necessitudo, quae
etiam timidos fortis facit. Nam multitudo hostium ne circumvenire queat, prohi-
Universidad de la República

bent angustiae loci. Quod si virtuti vostrae fortuna inviderit, cavete inulti animam

55 Este es uno de los famosos discursos de Catilina con el que justifica, antes los hombres leales, los
motivos de su levantamiento. Salustio introduce, en la Conjuración, cuatro discursos de molde
retórico tradicional: dos del conjurado, uno de César y otro de Catón ante el senado romano.
260
amittatis, neu capti potius sicuti pecora trucidemini quam virorum more pugnantes
cruentam atque luctuosam victoriam hostibus relinquatis.»56

265
P. Vergilii Maronis57
Aeneidos Liber II, 1-804

Conticuere omnes intentique58 ora tenebant.59


inde toro pater Aeneas sic orsus ab alto:60
«Infandum, regina, iubes renovare dolorem,
Troianas ut opes et lamentabile regnum
eruerint Danai, quaeque ipse miserrima vidi
et quorum pars magna fui. quis talia fando
Myrmidonum Dolopumve61 aut duri miles Ulixi
temperet a lacrimis? et iam nox umida caelo
praecipitat suadentque cadentia sidera somnos.
sed si tantus amor casus cognoscere nostros
et breviter Troiae supremum audire laborem,
quamquam animus meminisse horret luctuque refugit,
incipiam.
»Fracti bello fatisque repulsi
ductores Danaum, tot iam labentibus annis,
instar montis equum divina Palladis arte
aedificant sectaque intexunt abiete costas;

56 Última arenga de Catilina frente a sus tropas antes de lanzarse a la batalla contra Antonio.
57 Publio Virgilio Marón (70 a. C.-19 d. C.). Es quizás el poeta más sugestivo del período augustal.
Junto a Horacio, se reconoce como el clásico por excelencia. Perteneció al Círculo de Mecenas y
escribió, bajo su auspicio, las Bucólicas, las Geórgicas y la Eneida. De él ha dicho Borges: «Virgilio.
De los poetas de la tierra no hay uno solo que haya sido escuchado con tanto amor. Más allá de
Augusto, de Roma y de aquel imperio que a través de otras naciones y de otras lenguas, es todavía
el Imperio. Virgilio es nuestro amigo. Cuando Dante Alighieri hace de Virgilio su guía y el perso-
naje más constante en la Comedia, da perdurable forma estética a lo que sentimos y agradecemos
todos los hombres». (Prólogo a la Eneida. Obras Completas. Emecé, 1996.)
Comisión Sectorial de Enseñanza

58 Hipálage inicial, de efecto poético notable en el verso. Intenti es predicado subjetivo de tenebant,
con clara referencia semántica a ora.
59 El libro II de la Eneida presenta, junto al Libro III, el relato de la caída de Troya, la huida del
héroe y el comienzo de su viaje hacia las tierras de Italia. Ahíto de simbolismos, figuras poéticas
y de juegos temporales en la narración, el libro retoma el relato homérico y adapta los sucesos que
habrán de servir a la invención de los orígenes míticos de Roma.
60 Otra hipálage. Alto señala a Eneas aunque concuerde con toro.
61 Genitivos partitivos. Los adjetivos nombran a los soldados de Aquiles.
261
votum pro reditu simulant; ea fama vagatur.
huc delecta virum sortiti corpora furtim
includunt caeco lateri penitusque cavernas
ingentis uterumque armato milite complent.
»Est in conspectu Tenedos, notissima fama
insula, dives opum, Priami dum regna manebant,
nunc tantum sinus et statio male fida carinis:
huc se provecti deserto in litore condunt.
nos abiisse rati et vento petiisse Mycenas.
ergo omnis longo solvit se Teucria luctu.
panduntur portae; iuvat ire et Dorica castra
desertosque videre locos litusque relictum.
hic Dolopum manus, hic saevus tendebat Achilles,
classibus hic locus, hic acie certare solebant.
pars stupet innuptae donum exitiale Minervae
et molem mirantur equi; primusque Thymoetes
duci intra muros hortatur et arce locari,
sive dolo seu iam Troiae sic fata ferebant.
at Capys, et quorum melior sententia menti,
aut pelago Danaum insidias suspectaque dona
praecipitare iubent subiectisque urere flammis,
aut terebrare cavas uteri et temptare latebras.
scinditur incertum studia in contraria volgus.
»Primus ibi ante omnis, magna comitante caterva,
Laocoon ardens summa decurrit ab arce
et procul: ‘o miseri, quae tanta insania, cives?
creditis avectos hostis? aut ulla putatis
dona carere dolis Danaum? sic notus Ulixes?
aut hoc inclusi ligno occultantur Achivi,
aut haec in nostros fabricata est machina muros,
inspectura domos venturaque desuper urbi,
Universidad de la República

aut aliquis latet error; equo ne credite, Teucri.


quidquid id est, timeo Danaos et dona ferentis.’
sic fatus validis ingentem viribus hastam
in latus inque feri curvam compagibus alvum

262
contorsit. stetit illa tremens, uteroque recusso
insonuere cavae gemitumque dedere cavernae.
et si fata deum, si mens non laeva fuisset,
impulerat ferro Argolicas foedare latebras,
Troiaque nunc staret, Priamique arx alta maneres.
»Ecce, manus iuvenem interea post terga revinctum
pastores magno ad regem clamore trahebant
Dardanidae, qui se ignotum venientibus ultro,
hoc ipsum ut strueret Troiamque aperiret Achivis,
obtulerat, fidens animi atque in utrumque paratus,
seu versare dolos seu certae occumbere morti.
undique visendi studio Troiana iuventus
circumfusa ruit certantque inludere capto.
accipe nunc Danaum insidias et crimine ab uno
disce omnis.
namque ut conspectu in medio turbatus, inermis,
constitit atque oculis Phrygia agmina circumspexit,
‘heu! quae nunc tellus,’ inquit, ‘quae me aequora possunt
accipere? aut quid iam misero mihi denique restat,
cui neque apud Danaos usquam locus, et super ipsi
Dardanidae infensi poenas cum sanguine poscunt?’
quo gemitu conversi animi, compressus et omnis
impetus. hortamur fari, quo sanguine cretus,
quidve ferat; memoret, quae sit fiducia capto.
»‘Cuncta equidem tibi, rex, fuerit quodcumque, fatebor
vera’, inquit; ‘neque me Argolica de gente negabo:
hoc primum; nec si miserum Fortuna Sinonem
finxit, vanum etiam mendacemque improba finget.
fando aliquod si forte tuas pervenit ad auris
Belidae nomen Palamedis et incluta fama
Comisión Sectorial de Enseñanza

gloria, quem falsa sub proditione Pelasgi


insontem infando indicio, quia bella vetabat,
demisere neci, nunc cassum lumine lugent:
illi me comitem et consanguinitate propinquum
pauper in arma pater primis huc misit ab annis.

263
dum stabat regno incolumis regumque vigebat
conciliis, et nos aliquod nomenque decusque
gessimus. invidia postquam pellacis Ulixi
(haud ignota loquor) superis concessit ab oris,
adflictus vitam in tenebris luctuque trahebam
et casum insontis mecum indignabar amici.
nec tacui demens et me, fors si qua tulisset,
si patrios umquam remeassem victor ad Argos,
promisi ultorem et verbis odia aspera movi.
hinc mihi prima mali labes, hinc semper Ulixes
criminibus terrere novis, hinc spargere voces
in volgum ambiguas et quaerere conscius arma.
nec requievit enim, donec Calchante ministro—
sed quid ego haec autem nequiquam ingrata revolvo?
quidve moror? si omnis uno ordine habetis Achivos
idque audire sat est, iamdudum sumite poenas:
hoc Ithacus velit et magno mercentur Atridae».
»Tum vero ardemus scitari et quaerere causas,
ignari scelerum tantorum artisque Pelasgae.
prosequitur pavitans et ficto pectore fatur:
‘Saepe fugam Danai Troia cupiere relicta
moliri et longo fessi discedere bello:
fecissentque utinam! saepe illos aspera ponti
interclusit hiems et terruit Auster euntis;
praecipue, cum iam hic trabibus contextus acernis
staret equus, toto sonuerunt aethere nimbi.
suspensi Eurypylum scitatem oracula Phoebi
mittimus, isque adytis haec tristia dicta reportat:
»sanguine placastis ventos et virgine caesa,
cum primum Iliacas, Danai, venistis ad oras:
sanguine quaerendi reditus animaque litandum
Universidad de la República

Argolica». volgi quae vox ut venit ad auris,


obstipuere animi, gelidusque per ima cucurrit
ossa tremor, cui fata parent, quem poscat Apollo.
hic Ithacus vatem magno Calchanta tumultu

264
protrahit in medios; quae sint ea numina divum
flagitat. et mihi iam multi crudele canebant
artificis scelus, et taciti ventura videbant.
bis quinos silet ille dies tectusque recusat
prodere voce sua quemquam aut opponere morti.
vix tandem, magnis Ithaci clamoribus actus,
composito rumpit vocem et me destinat arae.
adsensere omnes et, quae sibi quisque timebat,
unius in miseri exitium conversa tulere.
»‘Iamque dies infanda aderat, mihi sacra parari
et salsae fruges et circum tempora vittae.’
eripui, fateor, leto me et vincula rupi
limosoque lacu per noctem obscurus in ulva
delitui, dum vela darent, si forte dedissent.
nec mihi iam patriam antiquam spes ulla videndi
nec dulces natos exoptatumque parentem;
quos illi fors et poenas ob nostra reposcent
effugia et culpam hanc miserorum morte piabunt.
quod te per superos et conscia numina veri,
per si qua est quae restat adhuc mortalibus usquam
intemerata fides, oro, miserere laborum
tantorum, miserere animi non digna ferentis.»
»His lacrimis vitam damus et miserescimus ultro.
ipse viro primus manicas atque arta levari
vincla iubet Priamus dictisque ita fatur amicis:
» ‘quisquis es, amissos hinc iam obliviscere Graios;
noster eris mihique haec edissere vera roganti:
quo molem hanc immanis equi statuere? quis auctor?
quidve petunt? quae religio? aut quae machina belli?’
dixerat. Ille, dolis instructus et arte Pelasga,
Comisión Sectorial de Enseñanza

sustulit exutas vinclis ad sidera palmas:


‘vos, aeterni ignes, et non violabile vestrum
testor numen,’ ait, ‘vos arae ensesque nefandi,
quos fugi, vittaeque deum, quas hostia gessi:
fas mihi Graiorum sacrata resolvere iura,

265
fas odisse viros atque omnia ferre sub auras,
si qua tegunt; teneor patriae nec legibus ullis.
tu modo promissis maneas servataque serves,
Troia, fidem, si vera feram, si magna rependam.
»‘Omnis spes Danaum et coepti fiducia belli
Palladis auxiliis semper stetit. impius ex quo
Tydides sed enim scelerumque inventor Ulixes,
fatale adgressi sacrato avellere templo
Palladium, caesis summae custodibus arcis,
corripuere sacram effigiem manibusque cruentis
virgineas ausi divae contingere vittas:
ex illo fluere ac retro sublapsa referri
spes Danaum, fractae vires, aversa deae mens.
nec dubiis ea signa dedit Tritonia monstris.
vix positum castris simulacrum, arsere coruscae
luminibus flammae arrectis salsusque per artus
sudor iit, terque ipsa solo (mirabile dictu)
emicuit parmamque ferens hastamque trementem.
extemplo temptanda fuga canit aequora Calchas,
nec posse Argolicis exscindi Pergama telis,
omina ni repetant Argis numenque reducant,
quod pelago et curvis secum avexere carinis.
et nunc quod patrias vento petiere Mycenas,
arma deosque parant comites, pelagoque remenso
improvisi aderunt. ita digerit omina Calchas.
hanc pro Palladio62 moniti, pro numine laeso
effigiem statuere, nefas quae triste piaret.
hanc tamen immensam Calchas attollere molem
roboribus textis caeloque educere iussit,
ne recipi portis aut duci in moenia posset,
neu populum antiqua sub religione tueri.
Universidad de la República

nam si vestra manus violasset dona Minervae,


tum magnum exitium (quod di prius omen in ipsum
convertant!) Priami imperio Phrygibusque futurum;

62 Estatua dedicada a Palas Atenea, protectora de Troya.


266
sin manibus vestris vestram ascendisset in urbem,
ultro Asiam magno Pelopea ad moenia bello
venturam, et nostros ea fata manere nepotes.’
»Talibus insidiis periurique arte Sinonis
credita res, captique dolis lacrimisque coactis,
quos neque Tydides nec Larisaeus Achilles,
non anni domuere decem, non mille carinae.
»Hic aliud maius miseris multoque tremendum
obicitur magis atque improvida pectora turbat.
Laocoon,63 ductus Neptuno sorte sacerdos,
sollemnis taurum ingentem mactabat ad aras.
ecce autem gemini a Tenedo tranquilla per alta
(horresco referens) immensis orbibus angues
incumbunt pelago pariterque ad litora tendunt;
pectora quorum inter fluctus arrecta iubaeque
sanguineae superant undas; pars cetera pontum
pone legit sinuatque immensa volumine terga.
fit sonitus spumante salo; iamque arva tenebant
ardentisque oculos suffecti sanguine et igni
sibila lambebant linguis vibrantibus ora.
diffugimus visu exsangues. illi agmine certo
Laocoonta petunt; et primum parva duorum
corpora natorum serpens amplexus uterque
implicat et miseros morsu depascitur artus;
post ipsum, auxilio subeuntem ac tela ferentem,
corripiunt spirisque ligant ingentibus: et iam
bis medium amplexi, bis collo squamea circum
terga dati, superant capite et cervicibus altis.
ille simul manibus tendit divellere nodos,
perfusus sanie vittas atroque veneno,
Comisión Sectorial de Enseñanza

clamores simul horrendos ad sidera tollit,


qualis mugitus, fugit cum saucius aram
taurus et incertam excussit cervice securim.
at gemini lapsu delubra ad summa dracones
63 Laoconte, sacerdote de Neptuno, fue castigado por los dioses por advertir el peligro del caballo
de Troya.
267
effugiunt saevaeque petunt Tritonidis arcem,
sub pedibusque deae clipeique sub orbe teguntur.
»Tum vero tremefacta novus per pectora cunctis
insinuat pavor, et scelus expendisse merentem
Laocoonta ferunt, sacrum qui cuspide robur
laeserit et tergo sceleratam intorserit hastam.
ducendum ad sedes simulacrum orandaque divae
numina conclamant.
dividimus muros et moenia pandimus urbis.
accingunt omnes operi pedibusque rotarum
subiciunt lapsus et stuppea vincula collo
intendunt. scandit fatalis machina muros,
feta armis. pueri circum innuptaeque puellae
sacra canunt funemque manu contingere gaudent;
illa subit mediaeque minans inlabitur urbi.
o patria, o divum domus Ilium et incluta bello
moenia Dardanidum! quater ipso in limine portae
substitit, atque utero sonitum quater arma dedere;
instamus tamen immemores caecique furore
et monstrum infelix sacrata sistimus arce.
tunc etiam fatis aperit Cassandra64 futuris
ora, dei iussu non umquam credita Teucris.
nos delubra deum miseri, quibus ultimus esset
ille dies, festa velamus fronde per urbem.
»Vertitur interea caelum et ruit Oceano nox,
involvens umbra magna terramque polumque
Myrmidonumque dolos; fusi per moenia Teucri
conticuere, sopor fessos complectitur artus.
et iam Argiva phalanx instructis navibus ibat
a Tenedo, tacitae per amica silentia lunae
litora nota petens, flammas cum regia puppis
Universidad de la República

extulerat, fatisque deum defensus iniquis


inclusos utero Danaos et pinea furtim
laxat claustra Sinon. illos patefactus ad auras
64 Casandra era hija de Príamo. Fue condenada por Apolo a que jamás se le creyera vaticinio alguno
después de haberle dado él mismo el don de la predicción.
268
reddit equus, laetique cavo se robore promunt
Thessandrus Sthenelusque duces et dirus Ulixes,
demissum lapsi per funem, Acamasque Thoasque
Pelidesque Neoptolemus primusque Machaon
et Menelaus et ipse doli fabricator Epeos.
invadunt urbem somno vinoque sepultam,
caeduntur vigiles, portisque patentibus omnis
accipiunt socios atque agmina conscia iungunt.
»Tempus erat, quo prima quies mortalibus aegris
incipit et dono divum gratissima serpit.
in somnis, ecce, ante oculos maestissimus Hector
visus adesse mihi largosque effundere fletus,
raptatus bigis, ut quondam, aterque cruento
pulvere perque pedes traiectus lora tumentis.
ei mihi, qualis erat! quantum mutatus ab illo
Hectore, qui redit exuvias indutus Achilli
vel Danaum Phrygios iaculatus puppibus ignis!
squalentem barbam et concretos sanguine crinis
volneraque illa gerens, quae circum plurima muros
accepit patrios. ultro flens ipse videbar
compellare virum et maestas expromere voces:
‘o lux Dardaniae, spes o fidissima Teucrum,
quae tantae tenuere morae? quibus Hector ab oris
exspectate venis? ut te post multa tuorum
funera, post varios hominumque urbisque labores
defessi aspicimus! quae causa indigna serenos
foedavit voltus? aut cur haec volnera cerno?’
ille nihil, nec me quaerentem vana moratur,
sed graviter gemitus imo de pectore ducens,
‘heu! fuge, nate dea, teque his,’ ait, ‘eripe flammis.
Comisión Sectorial de Enseñanza

hostis habet muros; ruit alto a culmine Troia


sat patriae Priamoque datum: si Pergama dextra
defendi possent, etiam hac defensa fuissent.
sacra suosque tibi commendat Troia Penates:
hos cape fatorum comites, his moenia quaere,

269
magna pererrato statues quae denique ponto.’
sic ait, et manibus vittas Vestamque potentem
aeternumque adytis effert penetralibus ignem.
»Diverso interea miscentur moenia luctu,
et magis atque magis, quamquam secreta parentis
Anchisae domus arboribusque obtecta recessit,
clarescunt sonitus armorumque ingruit horror.
excutior somno et summi fastigia tecti
ascensu supero atque arrectis auribus adsto:
in segetem veluti cum flamma furentibus Austris
incidit, aut rapidus montano flumine torrens
sternit agros, sternit sata laeta boumque labores
praecipitisque trahit silvas; stupet inscius alto
accipiens sonitum saxi de vertice pastor.
tum vero manifesta fides, Danaumque patescunt
insidiae. iam Deiphobi dedit ampla ruinam
Volcano superante domus; iam proximus ardet
Ucalegon; Sigea igni freta lata relucent.
exoritur clamorque virum clangorque tubarum.
arma amens capio; nec sat rationis in armis,
sed glomerare manum bello et concurrere in arcem
cum sociis ardent animi; furor iraque mentem
praecipitant, pulchrumque mori succurrit in armis.
»Ecce autem telis Panthus elapsus Achiuum,
Panthus Othryades, arcis Phoebique sacerdos,
sacra manu victosque deos paruumque nepotem
ipse trahit cursuque amens ad limina tendit.
‘quo res summa loco, Panthu? quam prendimus arcem?’
vix ea fatus eram, gemitu cum talia reddit:
‘venit summa dies et ineluctabile tempus
Dardaniae. fuimus Troes, fuit Ilium et ingens
Universidad de la República

gloria Teucrorum; ferus omnia Iuppiter Argos


transtulit; incensa Danai dominantur in urbe.
arduus armatos mediis in moenibus adstans
fundit equus victorque Sinon incendia miscet

270
insultans. portis alii bipatentibus adsunt,
milia quot magnis umquam venere Mycenis;
obsedere alii telis angusta viarum
oppositis; stat ferri acies mucrone corusco
stricta, parata neci; vix primi proelia temptant
portarum vigiles et caeco Marte resistunt.’
talibus Othryadae dictis et numine divum
in flammas et in arma feror, quo tristis Erinys,
quo fremitus vocat et sublatus ad aethera clamor.
addunt se socios Rhipeus et maximus armis
Epytus, oblati per lunam, Hypanisque Dymasque,
et lateri adglomerant nostro, iuvenisque Coroebus
Mygdonides: illis ad Troiam forte diebus
venerat, insano Cassandrae incensus amore,
et gener auxilium Priamo Phrygibusque ferebat,
infelix, qui non sponsae praecepta furentis
audierit!
quos ubi confertos audere in proelia vidi,
incipio super his: ‘iuvenes, fortissima frustra
pectora, si vobis audentem extrema cupido
certa sequi, quae sit rebus fortuna videtis.
excessere omnes adytis arisque relictis
di, quibus imperium hoc steterat; succurritis urbi
incensae. moriamur et in media arma ruamus.
una salus victis nullam sperare salutem.’
sic animis iuvenum furor additus. inde, lupi ceu
raptores atra in nebula, quos improba ventris
exegit caecos rabies catulique relicti
faucibus exspectant siccis, per tela, per hostis
vadimus haud dubiam in mortem mediaeque tenemus
Comisión Sectorial de Enseñanza

urbis iter; nox atra caua circumvolat umbra.


quis cladem illius noctis, quis funera fando
explicet aut possit lacrimis aequare labores?
urbs antiqua ruit, multos dominata per annos;
plurima perque vias sternuntur inertia passim

271
corpora perque domos et religiosa deorum
limina. nec soli poenas dant sanguine Teucri:
quondam etiam victis redit in praecordia virtus
victoresque cadunt Danai. crudelis ubique
luctus, ubique pavor et plurima mortis imago.
»Primus se Danaum magna comitante caterva
Androgeos offert nobis, socia agmina credens
inscius, atque ultro verbis compellat amicis:
‘festinate, viri! nam quae tam sera moratur
segnities? alii rapiunt incensa feruntque
Pergama; vos celsis nunc primum a navibus itis?’
dixit et extemplo (neque enim responsa dabantur
fida satis) sensit medios delapsus in hostis.
obstipuit retroque pedem cum voce repressit.
improvisum aspris veluti qui sentibus anguem
pressit humi nitens, trepidusque repente refugit
attollentem iras et caerula colla tumentem;
haud secus Androgeos visu tremefactus abibat.
inruimus densis et circumfundimur armis,
ignarosque loci passim et formidine captos
sternimus. adspirat primo Fortuna labori.
atque hic successu exsultans animisque Coroebus,
‘o socii, qua prima’ inquit ‘fortuna salutis
monstrat iter, quaque ostendit se dextra, sequamur:
mutemus clipeos Danaumque insignia nobis
aptemus. dolus an virtus, quis in hoste requirat?
arma dabunt ipsi.’ sic fatus deinde comantem
Androgei galeam clipeique insigne decorum
induitur laterique Argivum accommodat ensem.
hoc Rhipeus, hoc ipse Dymas omnisque iuventus
laeta facit; spoliis se quisque recentibus armat.
Universidad de la República

vadimus immixti Danais haud numine nostro,


multaque per caecam congressi proelia noctem
conserimus, multos Danaum demittimus Orco.
diffugiunt alii ad navis et litora cursu

272
fida petunt, pars ingentem formidine turpi
scandunt rursus equum et nota conduntur in alvo.
»Heu! nihil inuitis fas quemquam fidere divis!
ecce trahebatur passis Priameia virgo
crinibus a templo Cassandra adytisque Minervae,
ad caelum tendens ardentia lumina frustra,
lumina, nam teneras arcebant vincula palmas.
non tulit hanc speciem furiata mente Coroebus
et sese medium iniecit periturus in agmen.
consequimur cuncti et densis incurrimus armis.
hic primum ex alto delubri culmine telis
nostrorum obruimur oriturque miserrima caedes
armorum facie et Graiarum errore iubarum.
tum Danai gemitu atque ereptae virginis ira
undique collecti invadunt, acerrimus Aiax
et gemini Atridae Dolopumque exercitus omnis;
adversi rupto ceu quondam turbine venti
confligunt, Zephyrusque Notusque et laetus Eois
Eurus equis; stridunt silvae saevitque tridenti
spumeus atque imo Nereus ciet aequora fundo.
illi etiam, si quos obscura nocte per umbram
fudimus insidiis totaque agitavimus urbe,
apparent; primi clipeos mentitaque tela
adgnoscunt atque ora sono discordia signant.
ilicet obruimur numero; primusque Coroebus
Penelei dextra divae armipotentis ad aram
procumbit; cadit et Rhipeus, iustissimus unus
qui fuit in Teucris et servantissimus aequi
(dis aliter visum); pereunt Hypanisque Dymasque
confixi a sociis; nec te tua plurima, Panthu,
Comisión Sectorial de Enseñanza

labentem pietas nec Apollinis infula texit.


Iliaci cineres et flamma extrema meorum,
testor in occasu vestro nec tela nec ullas
vitavisse vices Danaum et, si fata fuissent,
ut caderem meruisse manu. divellimur inde,

273
Iphitus et Pelias mecum, quorum Iphitus aevo
iam gravior, Pelias et volnere tardus Ulixi;
protinus ad sedes Priami clamore vocati.
»Hic vero ingentem pugnam, ceu cetera nusquam
bella forent, nulli tota morerentur in urbe,
sic Martem indomitum Danaosque ad tecta ruentis
cernimus obsessumque acta testudine limen.
haerent parietibus scalae, postisque sub ipsos
nituntur gradibus clipeosque ad tela sinistris
protecti obiciunt, prensant fastigia dextris.
Dardanidae contra turris ac tecta domorum
culmina convellunt; his se, quando ultima cernunt,
extrema iam in morte parant defendere telis;
auratasque trabes, veterum decora illa parentum,
devolvunt; alii strictis mucronibus imas
obsedere fores; has servant agmine denso.
instaurati animi regis succurrere tectis
auxilioque levare viros vimque addere victis.
»Limen erat caecaeque fores et pervius usus
tectorum inter se Priami postesque relicti
a tergo, infelix qua se, dum regna manebant,
saepius Andromache65 ferre incomitata solebat
ad soceros et avo puerum Astyanacta trahebat.
evado ad summi fastigia culminis, unde
tela manu miseri iactabant inrita Teucri.
turrim in praecipiti stantem summisque sub astra
eductam tectis, unde omnis Troia videri
et Danaum solitae naves et Achaica castra,
adgressi ferro circum, qua summa labantis
iuncturas tabulata dabant, convellimus altis
sedibus impulimusque; ea lapsa repente ruinam
Universidad de la República

cum sonitu trahit et Danaum super agmina late


incidit. ast alii subeunt, nec saxa nec ullum
telorum interea cessat genus.

65 Andrómaca, esposa de Héctor y madre de Astianacte.


274
»Vestibulum ante ipsum primoque in limine Pyrrhus66
exsultat telis et luce coruscus aena;
qualis ubi in lucem coluber mala gramina pastus,
frigida sub terra tumidum quem bruma tegebat,
nunc positis novus exuviis nitidusque iuventa
lubrica convolvit sublato pectore terga,
arduus ad solem, et linguis micat ore trisulcis.
una ingens Periphas et equorum agitator Achillis,
armiger Automedon, una omnis Scyria pubes
succedunt tecto et flammas ad culmina iactant.
ipse inter primos correpta dura bipenni
limina perrumpit postisque a cardine vellit
aeratos; iamque excisa trabe firma cavavit
robora et ingentem lato dedit ore fenestram.
apparet domus intus et atria longa patescunt;
apparent Priami et veterum penetralia regum
armatosque vident stantis in limine primo.
»At domus interior gemitu miseroque tumultu
miscetur, penitusque cavae plangoribus aedes
femineis ululant; ferit aurea sidera clamor.
tum pavidae tectis matres ingentibus errant
amplexaeque tenent postis atque oscula figunt.
instat vi patria Pyrrhus: nec claustra nec ipsi
custodes sufferre valent; labat ariete crebro
ianua et emoti procumbunt cardine postes.
fit via vi; rumpunt aditus primosque trucidant
immissi Danai et late loca milite complent.
non sic, aggeribus ruptis cum spumeus amnis
exiit oppositasque evicit gurgite moles,
fertur in arva furens cumulo camposque per omnis
Comisión Sectorial de Enseñanza

cum stabulis armenta trahit. vidi ipse furentem


caede Neoptolemum geminosque in limine Atridas,
vidi Hecubam67 centumque nurus Priamumque per aras

66 O Neoptólemo, hijo de Aquiles.


67 Hécuba, esposa de Príamo.
275
sanguine foedantem quos ipse sacraverat ignis.
quinquaginta illi thalami, spes tanta nepotum,
barbarico postes auro spoliisque superbi
procubuere; tenent Danai, qua deficit ignis.
»Forsitan et, Priami fuerint quae fata, requiras.
urbis uti captae casum convolsaque vidit
limina tectorum et medium in penetralibus hostem,
arma diu senior desueta trementibus aevo
circumdat nequiquam umeris et inutile ferrum
cingitur, ac densos fertur moriturus in hostis.
aedibus in mediis nudoque sub aetheris axe
ingens ara fuit iuxtaque veterrima laurus,
incumbens arae atque umbra complexa Penates.
hic Hecuba et natae nequiquam altaria circum,
praecipites atra ceu tempestate columbae,
condensae et divum amplexae simulacra sedebant.
ipsum autem sumptis Priamum iuvenalibus armis
ut vidit, ‘quae mens tam dira, miserrime coniunx,
impulit his cingi telis? aut quo ruis?’ inquit.
‘non tali auxilio nec defensoribus istis
tempus eget; non, si ipse meus nunc adforet Hector.
huc tandem concede; haec ara tuebitur omnis,
aut moriere simul.’ sic ore effata recepit
ad sese et sacra longaevum in sede locavit.
»Ecce autem elapsus Pyrrhi de caede Polites,
unus natorum Priami, per tela, per hostis,
porticibus longis fugit et vacua atria lustrat
saucius. illum ardens infesto volnere Pyrrhus
insequitur, iam iamque manu tenet et premit hasta.
ut tandem ante oculos evasit et ora parentum,
concidit ac multo vitam cum sanguine fudit.
Universidad de la República

hic Priamus, quamquam in media iam morte tenetur,


non tamen abstinuit nec voci iraeque pepercit:
‘at tibi pro scelere’ exclamat, ‘pro talibus ausis
di, si qua est caelo pietas, quae talia curet,

276
persolvant grates dignas et praemia reddant
debita, qui nati coram me cernere letum
fecisti et patrios foedasti funere voltus.
at non ille, satum quo te mentiris, Achilles
talis in hoste fuit Priamo; sed iura fidemque
supplicis erubuit corpusque exsangue sepulchro
reddidit Hectoreum meque in mea regna remisit.
sic fatus senior, telumque imbelle sine ictu
coniecit, rauco quod protinus aere repulsum,
et summo clipei nequiquam umbone pependit.
cui Pyrrhus: ‘referes ergo haec et nuntius ibis
Pelidae genitori; illi mea tristia facta
degeneremque Neoptolemum narrare memento;
nunc morere.’ hoc dicens altaria ad ipsa trementem
traxit et in multo lapsantem sanguine nati,
implicuitque comam laeva, dextraque coruscum
extulit ac lateri capulo tenus abdidit ensem.
haec finis Priami fatorum; hic exitus illum
sorte tulit, Troiam incensam et prolapsa videntem
Pergama, tot quondam populis terrisque superbum
regnatorem Asiae. iacet ingens litore truncus,
avolsumque umeris caput et sine nomine corpus.
»At me tum primum saevus circumstetit horror.
obstipui; subiit cari genitoris imago,
ut regem aequaevum crudeli volnere vidi
vitam exhalantem; subiit deserta Creusa
et direpta domus et parvi casus Iuli.
respicio et, quae sit me circum copia, lustro.
deseruere omnes defessi et corpora saltu
ad terram misere aut ignibus aegra dedere.
Comisión Sectorial de Enseñanza

»Iamque adeo super unus eram, cum limina Vestae


servantem et tacitam secreta in sede latentem
Tyndarida68 aspicio; dant clara incendia lucem
erranti passimque oculos per cuncta ferenti.

68 Helena, hija de Tíndaro, rey de Esparta.


277
illa sibi infestos eversa ob Pergama Teucros
et Danaum poenam et deserti coniugis iras
praemetuens, Troiae et patriae communis Erinys,
abdiderat sese atque aris invisa sedebat.
exarsere ignes animo; subit ira cadentem
ulcisci patriam et sceleratas sumere poenas.
‘scilicet haec Spartam incolumis patriasque Mycenas
aspiciet partoque ibit regina triumpho,
coniugiumque domumque patris natosque videbit,
Iliadum turba et Phrygiis comitata ministris?
occiderit ferro Priamus? Troia arserit igni?
Dardanium totiens sudarit sanguine litus?
non ita. namque etsi nullum memorabile nomen
feminea in poena est nec habet victoria laudem,
exstinxisse nefas tamen et sumpsisse merentis
laudabor poenas, animumque explesse iuvabit
ultricis flammae et cineres satiasse meorum.’
talia iactabam et furiata mente ferebar,
cum mihi se, non ante oculis tam clara, videndam
obtulit et pura per noctem in luce refulsit
alma parens, confessa deam qualisque videri
caelicolis et quanta solet, dextraque prehensum
continuit roseoque haec insuper addidit ore:
‘nate,69 quis indomitas tantus dolor excitat iras?
quid furis? aut quonam nostri tibi cura recessit?
non prius aspicies, ubi fessum aetate parentem
liqueris Anchisen, superet coniunxne Creusa,
Ascaniusque puer? quos omnis undique Graiae
circum errant acies et, ni mea cura resistat,
iam flammae tulerint inimicus et hauserit ensis.
non tibi Tyndaridis facies invisa Lacaenae
Universidad de la República

culpatusve Paris; divum inclementia, divum,


has evertit opes sternitque a culmine Troiam.
aspice (namque omnem, quae nunc obducta tuenti

69 Son las palabras de Venus, madre de Eneas.


278
mortalis hebetat visus tibi et umida circum
caligat, nubem eripiam; tu ne qua parentis
iussa time neu praeceptis parere recusa):
hic, ubi disiectas moles avolsaque saxis
saxa vides mixtoque undantem pulvere fumum,
Neptunus muros magnoque emota tridenti
fundamenta quatit totamque a sedibus urbem
eruit. hic Iuno Scaeas saevissima portas
prima tenet sociumque furens a navibus agmen
ferro accincta vocat.
iam summas arces Tritonia, respice, Pallas
insedit, nimbo effulgens et Gorgone saeva.
ipse pater Danais animos virisque secundas
sufficit, ipse deos in Dardana suscitat arma.
eripe, nate, fugam finemque impone labori;
nusquam abero et tutum patrio te limine sistam.’
dixerat et spissis noctis se condidit umbris.
apparent dirae facies inimicaque Troiae
numina magna deum.
»Tum vero omne mihi visum considere in ignis
Ilium et ex imo verti Neptunia Troia;
ac veluti summis antiquam in montibus ornum
cum ferro accisam crebrisque bipennibus instant
eruere agricolae certatim; illa usque minatur
et tremefacta comam concusso vertice nutat,
volneribus donec paulatim evicta supremum
congemuit traxitque iugis avolsa ruinam.
descendo ac ducente deo flammam inter et hostis
expedior; dant tela locum flammaeque recedunt.
»Atque ubi iam patriae perventum ad limina sedis
Comisión Sectorial de Enseñanza

antiquasque domos, genitor, quem tollere in altos


optabam primum montis primumque petebam,
abnegat excisa vitam producere Troia
exsiliumque pati. ‘vos o, quibus integer aevi
sanguis,’ ait, ‘solidaeque suo stant robore vires,

279
vos agitate fugam.
me si caelicolae voluissent ducere vitam,
has mihi servassent sedes. satis una superque
vidimus excidia et captae superavimus urbi.
sic o sic positum adfati discedite corpus.
ipse manu mortem inveniam: miserebitur hostis
exuviasque petet. facilis iactura sepulchri.
iam pridem invisus divis et inutilis annos
demoror, ex quo me divum pater atque hominum rex
fulminis adflavit ventis et contigit igni.’
»Talia perstabat memorans fixusque manebat.
nos contra effusi lacrimis coniunxque Creusa
Ascaniusque omnisque domus, ne vertere secum
cuncta pater fatoque urgenti incumbere vellet.
abnegat inceptoque et sedibus haeret in isdem.
rursus in arma feror mortemque miserrimus opto.
nam quod consilium aut quae iam fortuna dabatur?
‘mene efferre pedem, genitor, te posse relicto
sperasti, tantumque nefas patrio excidit ore?
si nihil ex tanta superis placet urbe relinqui,
et sedet hoc animo perituraeque addere Troiae
teque tuosque iuvat, patet isti ianua leto,
iamque aderit multo Priami de sanguine Pyrrhus,
gnatum ante ora patris, patrem qui obtruncat ad aras.
hoc erat, alma parens, quod me per tela, per ignis
eripis, ut mediis hostem in penetralibus utque
Ascanium patremque meum iuxtaque Creusam
alterum in alterius mactatos sanguine cernam?
arma, viri, ferte arma; vocat lux ultima victos.
reddite me Danais; sinite instaurata revisam
proelia. numquam omnes hodie moriemur inulti.’
Universidad de la República

»Hinc ferro accingor rursus clipeoque sinistram


insertabam aptans meque extra tecta ferebam.
ecce autem complexa pedes in limine coniunx
haerebat parvumque patri tendebat Iulum:

280
‘si periturus abis, et nos rape in omnia tecum;
sin aliquam expertus sumptis spem ponis in armis,
hanc primum tutare domum. cui parvus Iulus,
cui pater et coniunx quondam tua dicta relinquor?’
»Talia vociferans gemitu tectum omne replebat,
cum subitum dictuque oritur mirabile monstrum.
namque manus inter maestorumque ora parentum
ecce levis summo de vertice visus Iuli
fundere lumen apex, tactuque innoxia mollis
lambere flamma comas et circum tempora pasci.
nos pavidi trepidare metu crinemque flagrantem
excutere et sanctos restinguere fontibus ignis.
at pater Anchises oculos ad sidera laetus
extulit et caelo palmas cum voce tetendit:
‘Iuppiter omnipotens, precibus si flecteris ullis,
aspice nos, hoc tantum, et si pietate meremur,
da deinde augurium, pater, atque haec omina firma.’
»Vix ea fatus erat senior, subitoque fragore
intonuit laevum, et de caelo lapsa per umbras
stella facem ducens multa cum luce cucurrit.
Illam, summa super labentem culmina tecti,
cernimus Idaea claram se condere silva
signantemque vias; tum longo limite sulcus
dat lucem, et late circum loca sulpure fumant.
hic vero victus genitor se tollit ad auras
adfaturque deos et sanctum sidus adorat.
‘iam iam nulla mora est; sequor et, qua ducitis, adsum.
di patrii, servate domum, servate nepotem.
vestrum hoc augurium, vestroque in numine Troia est.
cedo equidem nec, nate, tibi comes ire recuso.’
Comisión Sectorial de Enseñanza

dixerat ille, et iam per moenia clarior ignis


auditur, propiusque aestus incendia volvunt.
‘ergo age, care pater, cervici imponere nostrae;70
ipse subibo umeris, nec me labor iste gravabit.
70 Imagen paradigmática de la pietas romana: Eneas huye con su hijo, que toma de la mano, y con su
padre en hombros, que carga a los Penates patrios.
281
quo res cumque cadent, unum et commune periclum,
una salus ambobus erit. mihi parvus Iulus
sit comes, et longe servet vestigia coniunx.
vos, famuli, quae dicam animis advertite vestris.
est urbe egressis tumulus templumque vetustum
desertae Cereris, iuxtaque antiqua cupressus
religione patrum multos servata per annos;
hanc ex diverso sedem veniemus in unam.
tu, genitor, cape sacra manu patriosque Penates;
me, bello e tanto digressum et caede recenti,
attrectare nefas, donec me flumine vivo
abluero.’
haec fatus latos umeros subiectaque colla
veste super fulvique insternor pelle leonis,
succedoque oneri; dextrae se parvus Iulus
implicuit sequiturque patrem non passibus aequis;
pone subit coniunx. ferimur per opaca locorum,
et me, quem dudum non ulla iniecta movebant
tela neque adverso glomerati ex agmine Grai,
nunc omnes terrent aurae, sonus excitat omnis
suspensum et pariter comitique onerique timentem.
»Iamque propinquabam portis omnemque videbar
evasisse viam, subito cum creber ad auris
visus adesse pedum sonitus, genitorque per umbram
prospiciens ‘nate,’ exclamat, ‘fuge, nate; propinquant;
ardentis clipeos atque aera micantia cerno.’
hic mihi nescio quod trepido male numen amicum
confusam eripuit mentem. namque avia cursu
dum sequor et nota excedo regione viarum,
heu! misero coniunx fatone erepta Creusa
substitit? erravitne via seu lassa resedit?
Universidad de la República

Incertum: nec post oculis est reddita nostris,


nec prius amissam respexi animumve reflexi,
quam tumulum antiquae Cereris sedemque sacratam
venimus. hic demum collectis omnibus una

282
defuit, et comites natumque virumque fefellit.
quem non incusavi amens hominumque deorumque,
aut quid in eversa vidi crudelius urbe?
Ascanium Anchisenque patrem Teucrosque Penates
commendo sociis et curva valle recondo;
ipse urbem repeto et cingor fulgentibus armis.
stat casus renovare omnis omnemque reverti
per Troiam et rursus caput obiectare periclis.
principio muros obscuraque limina portae,
qua gressum extuleram, repeto et vestigia retro
observata sequor per noctem et lumine lustro.
horror ubique animo, simul ipsa silentia terrent.
inde domum, si forte pedem, si forte tulisset,
me refero. inruerant Danai et tectum omne tenebant.
ilicet ignis edax summa ad fastigia vento
volvitur; exsuperant flammae, furit aestus ad auras.
procedo et Priami sedes arcemque reviso.
et iam porticibus vacuis Iunonis asylo
custodes lecti Phoenix et dirus Ulixes
praedam adservabant. huc undique Troia gaza
incensis erepta adytis, mensaeque deorum
crateresque auro solidi captivaque vestis
congeritur. pueri et pavidae longo ordine matres
stant circum.
ausus quin etiam voces iactare per umbram
implevi clamore vias, maestusque Creusam
nequiquam ingeminans iterumque iterumque vocavi.
quaerenti et tectis urbis sine fine furenti
infelix simulacrum atque ipsius umbra Creusae
visa mihi ante oculos et nota maior imago.
Comisión Sectorial de Enseñanza

obstipui, steteruntque comae et vox faucibus haesit.


tum sic adfari et curas his demere dictis:
‘quid tantum insano iuvat indulgere dolori,
o dulcis coniunx? non haec sine numine divum
eveniunt; nec te comitem hinc portare Creusam

283
fas aut ille sinit superi regnator Olympi.
longa tibi exsilia, et vastum maris aequor arandum;
et terram Hesperiam venies, ubi Lydius arva
inter opima virum leni fluit agmine Thybris.
illic res laetae regnumque et regia coniunx
parta tibi. lacrimas dilectae pelle Creusae.
non ego Myrmidonum sedes Dolopumve superbas
aspiciam aut Grais servitum matribus ibo,
Dardanis et divae Veneris nurus;
sed me magna deum genetrix his detinet oris.
iamque vale et nati serva communis amorem.’
haec ubi dicta dedit, lacrimantem et multa volentem
dicere deseruit, tenuisque recessit in auras.
ter conatus ibi collo dare bracchia circum;
ter frustra comprensa manus effugit imago,
par levibus ventis volucrique simillima somno.
sic demum socios consumpta nocte reviso.
»Atque hic ingentem comitum adfluxisse novorum
invenio admirans numerum, matresque virosque,
collectam exsilio pubem, miserabile volgus.
undique convenere, animis opibusque parati,
in quascumque velim pelago deducere terras.
iamque iugis summae surgebat Lucifer Idae
ducebatque diem, Danaique obsessa tenebant
limina portarum, nec spes opis ulla dabatur.
cessi et sublato montis genitore petivi.
266
P. Vergilii Maronis
Ecloga IV, 1- 63

Sicelides Musae, paulo maiora canamus.71


Universidad de la República

71 La misteriosa bucólica cuarta, ampliamente comentada y discutida, está dedicada a Asinio Polión,
cónsul durante el año 40 a. C. Canta a la edad de oro o el reinado de Saturno, a quien se dedicaban
en Roma las Saturnalia en el mes de diciembre. El texto alude al comienzo de un ciclo que
promete abundancia y felicidad con la llegada del niño que se nombra aquí. Quién es, a quién
representa y qué futuro anuncia son los temas que acompañan las creencias religiosas y los motivos
de escasa claridad en estos versos, sugestivos y dóciles, en la mano virgiliana.
284
non omnis arbusta iuvant humilesque myricae;
si canimus silvas, silvae sint consule dignae.
Ultima Cumaei venit iam carminis aetas;
magnus ab integro saeclorum nascitur ordo.
iam redit et Virgo, redeunt Saturnia regna;
iam nova progenies caelo demittitur alto.
tu modo nascenti puero, quo ferrea primum
desinet ac toto surget gens aurea mundo,
casta fave Lucina: tuus iam regnat Apollo.
teque adeo decus hoc aevi, te consule, inibit,
Pollio, et incipient magni procedere menses;
te duce, si qua manent sceleris vestigia nostri,
inrita perpetua solvent formidine terras.
ille deum vitam accipiet divisque videbit
permixtos heroas et ipse videbitur illis
pacatumque reget patriis virtutibus orbem.
At tibi prima, puer, nullo munuscula cultu
errantis hederas passim cum baccare tellus
mixtaque ridenti colocasia fundet acantho.
ipsae lacte domum referent distenta capellae
ubera, nec magnos metuent armenta leones;
ipsa tibi blandos fundent cunabula flores.
occidet et serpens, et fallax herba veneni
occidet; Assyrium volgo nascetur amomum.
At simul heroum laudes et facta parentis
iam legere et quae sit poteris cognoscere virtus.
molli paulatim flavescet campus arista,
incultisque rubens pendebit sentibus uva
et durae quercus sudabunt roscida mella.
pauca tamen suberunt priscae vestigia fraudis,
Comisión Sectorial de Enseñanza

quae temptare Thetin ratibus, quae cingere muris


oppida, quae iubeant telluri infindere sulcos.
alter erit tum Tiphys, et altera quae vehat Argo
delectos heroas; erunt etiam altera bella
atque iterum ad Troiam magnus mittetur Achilles.
Hinc ubi iam firmata virum te fecerit aetas,
285
cedet et ipse mari vector, nec nautica pinus
mutabit merces; omnis feret omnia tellus.
non rastros patietur humus, non vinea falcem;
robustus quoque iam tauris iuga solvet arator;
nec varios discet mentiri lana colores,
ipse sed in pratis aries iam suave rubenti
murice, iam croceo mutabit vellera luto;
sponte sua sandyx pascentis vestiet agnos.
»Talia saecla» suis dixerunt «currite» fusis
concordes stabili fatorum numine Parcae.
Adgredere o magnos (aderit iam tempus) honores,
cara deum suboles, magnum Iovis incrementum!
aspice convexo nutantem pondere mundum
terrasque tractusque maris caelumque profundum;
aspice venturo laetantur ut omnia saeclo!
o mihi tum longae maneat pars ultima vitae,
spiritus et, quantum sat erit tua dicere facta:
non me carminibus vincet nec Thracius Orpheus,
nec Linus, huic mater quamvis atque huic pater adsit,
Orphei Calliopea, Lino formosus Apollo.
Pan etiam, Arcadia mecum si iudice certet,
Pan etiam Arcadia dicat se iudice victum.
incipe, parve puer, risu cognoscere matrem:
matri longa decem tulerunt fastidia menses.
incipe, parve puer: cui non risere parentes,
nec deus hunc mensa, dea nec dignata cubili est.
Universidad de la República

286
Bibliografía
Baños Baños, José Miguel (Coord.) (2009): Sintaxis del latín clásico. Madrid: Liceus.
Bassols de Climent, Mariano (1992): Sintaxis latina. Madrid: Consejo Superior de Investigaciones
Científicas.
Bosque, Ignacio (1989/ 2007): Las categorías gramaticales. Madrid: Síntesis.
Calboli, Gualtiero (1972): La Linguistica Moderna e il Latino. I Casi. Bologna: Pàtron Editore.
Caro, Miguel Antonio y Rufino José Cuervo (1972): Gramática de la lengua latina para el uso de los
que hablan castellano, in Obras de Miguel Antonio Caro, tomo II. Estudio preliminar,
edición e índices por Jorge Páramo Pomareda. Bogotá: Instituto Caro y Cuervo.
Di Tullio, Ángela (2005): Manual de gramática del español. Buenos Aires: La isla de la luna.
Ernout, A. (1945): Morphologie historique du latin. Paris: Librairie C. Klincksieck.
Ernout, Alfred y François Thomas (1993): Syntaxe latine. Paris: Librairie C. Klincksieck.
Mioto, Carlos, María Cristina Figueiredo Silva y Ruth Elisabeth Vasconcellos Lopes (2005): Novo
Manual de Sintaxe. Florianópolis: Editora Insular.
Panhuis, D. (2006): Latin Grammar. Michigan: Ann Arbor.
Pinkster, Harm (1995): Sintaxis y semántica del latín. Ediciones clásicas.
Real Academia Española (2010): Nueva gramática de la lengua española. Manual. Buenos Aires:
Espasa Libros.
Real Academia Española (1991): Esbozo de una nueva gramática de la lengua española. Madrid:
Espasa-Calpe S.A. Edición original del año 1973.
Real Academia Española (2009): Nueva gramática de la lengua española. Morfología. Sintaxis I. Vol.
I, Madrid: Espasa Libros.
Real Academia Española (2009): Nueva gramática de la lengua española. Sintaxis II. Vol. II. Madrid:
Espasa Libros.
Riemann, O. (1935): Syntaxe latine. Paris: Klincksieck.

Diccionarios de consulta
Blánquez Fraile, A. (1974): Diccionario latino-español, español-latino. Barcelona: Sopena.
Ernout, A. y A. Meillet (1951): Dictionnaire étymologique de la langue latine. Paris: Klincksieck.
Forcellini, A. (1940) : Lexicon totius latinitatis. Padua.
Glare, P. G. W. (1982/2000): Oxford Latin Dictionary. New York: Oxford at Clarendon Press.
Howatson, M. C. (1991): Diccionario de la literatura clásica. Madrid: Alianza.
Meyer-Lübke, W. (1935): Romanisches etymologisches wörterbuch. Heidelberg.
Segura Munguía, Santiago (2003): Nuevo diccionario etimológico Latín-Español y voces derivadas.
España: Universidad de Deusto.
Thesaurus Linguae Latinae (1900...): Leipzig: B. G. Teubner.
Comisión Sectorial de Enseñanza

Edición crítica empleada para los textos latinos


The Loeb Classical Library. London. Massachusetts.

287

También podría gustarte