Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
in Limine Bacigalupe Grassi Pippolo PDF
in Limine Bacigalupe Grassi Pippolo PDF
Mariela Grassi
Cristina Pippolo
In Limine
Manual de apoyo para los cursos de latín
In Limine
Manual de apoyo para los cursos de latín
Léxico
Morfología
Sintaxis
Aplicación
Latín de autores
Fiorella Bacigalupe • Mariela Grassi
Cristina Pippolo
In Limine
Manual de apoyo para los cursos de latín
Léxico
Morfología
Sintaxis
Aplicación
Latín de autores
La publicación de este libro fue realizada con el apoyo de la Comisión Sectorial de Enseñanza (CSE) de la
Universidad de la República.
ISBN: 978-9974-0-0969-1
ISBN: 978-9974-0-0969-1
A Guido Zannier,
a Juan Introini,
a Mario Trajtenberg, ex toto corde.
Contenido
Presentación.......................................................................................................................................................................................................................................... 15
Capítulo I
Las categorías léxicas
1. Introducción.......................................................................................................................................................................................................................... 23
2. El latín: lengua flexiva..................................................................................................................................................................................................... 23
2.1. Sustantivos..................................................................................................................................................................................................... 23
2.2. Adjetivos.......................................................................................................................................................................................................... 33
2.3. Pronombres personales ........................................................................................................................................................................ 40
2.4. Demostrativos.............................................................................................................................................................................................. 41
2.5. Posesivos.......................................................................................................................................................................................................... 43
2.6. Cuantificadores........................................................................................................................................................................................... 45
2.7. Relativos, interrogativos y exclamativos.................................................................................................................................... 48
2.8. Verbo.................................................................................................................................................................................................................. 49
2.9. Preposiciones............................................................................................................................................................................................... 74
2.10. Adverbios..................................................................................................................................................................................................... 77
2.11. Conjunciones............................................................................................................................................................................................. 80
2.12. Interjecciones............................................................................................................................................................................................ 83
Capítulo II
Algunas estructuras sintácticas. Descripción y análisis
1. Introducción.......................................................................................................................................................................................................................... 87
2. Modelo gramatical a aplicar....................................................................................................................................................................................... 89
2.1. Definiciones de gramática .................................................................................................................................................................. 89
2.2. Modelo lexicalista .................................................................................................................................................................................... 89
2.3. Gramática de constituyentes ............................................................................................................................................................ 89
2.4. Análisis sintáctico oracional ............................................................................................................................................................. 92
2.5. Coordinación y subordinación ....................................................................................................................................................... 94
3. Algunas estructuras sintácticas. Descripción y análisis........................................................................................................................... 97
Estructuras de sintagmas nominales................................................................................................................................................................. 97
3.1. Sintagma nominal: determinante y núcleo............................................................................................................................... 98
3.2. Sintagma nominal: núcleo y atributo........................................................................................................................................... 98
3.3. Sintagma nominal: cuantificador, núcleo y modificador de especificación....................................................... 100
3.4. Sintagma nominal: con dos modificadores nominales...................................................................................................... 101
3.5. Sintagma nominal: con argumento (compl. de especificación).................................................................................. 103
3.6. Sintagma nominal: con oración de relativo.............................................................................................................................. 104
3.7. Sintagmas nominales coordinados ............................................................................................................................................... 106
3.8. Sintagmas nominales en aposición................................................................................................................................................. 106
Estructuras oracionales.............................................................................................................................................................................................. 111
3.9. Oraciones con verbo copulativo .................................................................................................................................................... 111
3.10. Oraciones con verbo intransitivo ............................................................................................................................................... 119
3.11. Oraciones con verbo transitivo ................................................................................................................................................... 134
3.12. Oración con verbo ditransitivo .................................................................................................................................................... 150
3.13. Oración con verbo transitivo que rige doble acusativo .............................................................................................. 151
3.14. Oraciones con frase absoluta.......................................................................................................................................................... 154
3.15. Oraciones no flexionadas de infinitivo ................................................................................................................................... 161
3.16. Oraciones relativas ............................................................................................................................................................................... 170
3.17. Oraciones de voz pasiva ................................................................................................................................................................... 181
3.18. Oración con gerundivo ..................................................................................................................................................................... 186
3.19. Construcciones comparativas........................................................................................................................................................ 190
Capítulo III
Antología
Fragmentos selectos............................................................................................................................................................................................................... 203
Lecturas.......................................................................................................................................................................................................................................... 241
Bibliografía............................................................................................................................................................................................................................................. 287
Diccionarios de consulta..................................................................................................................................................................................................... 287
Edición crítica empleada para los textos latinos................................................................................................................................................ 287
Abreviaturas empleadas para las citas de autores y textos
Caes. civ.: César. Comentarios acerca de la guerra civil
Caes. gall.: César. Comentarios acerca de la guerra de las Galias
Cic. Arch.: Cicerón. Defensa del poeta Arquías
Cic. Att.: Cicerón. Cartas a Ático
Cic. Catil.: Cicerón. Discursos contra Catilina
Cic. Cato: Cicerón. Acerca de la vejez
Cic. de orat.: Cicerón. Acerca del orador
Cic. epist.: Cicerón. Epístolas
Cic. Lael.: Cicerón. Acerca de la amistad
Cic. Lig.: Cicerón. Defensa de Ligario
Cic. Mur.: Cicerón. Defensa de Murena
Cic. nat. deor.: Cicerón. Sobre la naturaleza de los dioses.
Cic. off.: Cicerón. Acerca de los deberes
Cic. phil.: Cicerón. Filípicas
Cic. rep.: Cicerón. República
Cic. Rosc.: Cicerón. En defensa de Roscio
Cic. tusc.: Cicerón. Tusculanas
Hor. carm.: Horacio. Odas
Hor. epod.: Horacio. Épodos
Hor. sat.: Horacio. Sátiras
Ov. ars: Ovidio. El arte de amar
Ov. fast.: Ovidio. Fastos
Ov. met.: Ovidio. Metamorfosis
Ov. trist.: Ovidio. Tristes
Sall. Catil.: Salustio. Conjuración de Catilina
Sall. Iug.: Salustio. La guerra de Yugurta
Verg. aen.: Eneida. Virgilio.
Verg. ecl.: Virgilio. Bucólicas
Verg. georg.: Virgilio. Geórgicas
Comisión Sectorial de Enseñanza
9
Abreviaturas empleadas para la descripción gramatical
abl. abs.: ablativo absoluto
abl.: ablativo
ac. doble: acusativo doble
ac. parte: acusativo de parte
ac.: acusativo
act.: activa/-o
Adj.: adjetivo
Adv. adverbio
ag.: agente
argum.: argumento
atr.: atributo
C.: clase
circ.: circunstante
comp.: comparativo
compl. ag.: complemento agente
compl.: complemento
Conj.: conjunción
conjug.: conjugación
cop: copulativo
CR: cláusula reducida
Cuant.: cuantificador
D.: declinación
dat. pos.: dativo posesivo
dat.: dativo
Dem.: demostrativo
des.: desinencial
dir.: directo
ditr.: ditransitivo
encl.: enclítico
especif.: especificador
Excl.: exclamativo
f.: femenino
fut.: futuro
gen.: genitivo
gen. espec.: genitivo de especificación
gen. obj.: genitivo objetivo
Universidad de la República
10
gram.: gramatical
hist.: histórico
imperf.: imperfecto
incr.: incrementado
ind.: indicativo
indef.: indefinido
indir.: indirecto
inf. hist.: infinitivo histórico
inf.: infinitivo
Interj.: interjección
Interr.: interrogativo
intr.: intransitivo
irreg.: irregular
m.: masculino
modif.: modificador
N. pr.: nombre propio
n.: neutro
nom.: nominativo
morf.: morfológico
nr.: número
O. inf.: oración de infinitivo
obj. dir.: objeto directo
obj. indir.: objeto indirecto
obj.: objeto
objet.: objetivo
or.: oración
or. circ.: oración circunstancial
or. final: oración final
or. ger.: oración de gerundio
or. gerund.: oración de gerundivo
or. inf.: oración de infinitivo
or. part.: oración de participio
or. princ.: oración principal
or. rel.: oración de relativo
or. sup.: oración de supino
orac.: oracional
p./pers.: persona
Comisión Sectorial de Enseñanza
pas.: pasiva/-o
part. fut.: participio futuro
part. pres.: participio presente
part. pret.: participio pretérito
part.: participio
partit.: partitivo
per.: perifrástica
11
perf.: perfecto
pers.: personal
pl. t.: pluralia tantum
pl.: plural
Plusc.: pluscuamperfecto
Pos.: posesivo
pred.: predicado
predic.: predicativo
predic. circ.: predicativo circunstancial
predic. obj.: predicativo objetivo
predic. subj.: predicativo subjetivo
Prep.: preposición
pres.: presente
pret.: pretérito
Pron.: pronombre personal
rég. abl.: régimen de ablativo
rég. dat.: régimen de dativo
rég.: régimen
Rel.: relativo
restrict.: restrictiva
SComp: sintagma complementante
s./sg.: singular
sint.: sintáctico
SA: sintagma adjetival
SN: sintagma nominal
SP: sintagma preposicional
SPart.: sintagma participial
SV: sintagma verbal
subj.: subjuntivo
subj. oblig.: subjetivo obligatorio
sup.: supino
superl.: superlativo
Sust.: sustantivo
sustant.: sustantivado
term.: terminación
tr.: transitivo
V.: verbo
voc.: vocativo
Universidad de la República
12
Expresamos nuestro especial reconocimiento por la revisión del capítulo II
de este manual a Marisa Malcuori, prof. adjunta del Departamento
de Teoría del Lenguaje y Lingüística General (Instituto de Lingüística)
de la Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación.
13
Presentación
In Limine es un manual de apoyo para los cursos de latín que se dictan en el
Uruguay en los niveles iniciales de la Universidad. Se presenta como una introduc-
ción básica a los problemas de la sintaxis latina que se tratan con el encuadre teórico
promovido en varios cursos paralelos de lengua materna.
In Limine es un manual de prueba que pretende ser, desde y a partir de su
aplicación, reformulado según las necesidades y sugerencias de los estudiantes y
los colegas que, responsables del desarrollo de los cursos de latín clásico, harán los
aportes esperados.
El manual plantea un método de análisis para el acercamiento a los problemas de
la lengua: presentación de fragmentos literarios, aclaración del vocabulario, esque-
mas de explicación para la morfología y diagramas arbóreos para la sintaxis.
Prescinde de observaciones sobre la traducción y sobre cuestiones culturales que
tienen que ser objeto de trabajo y comentario en el aula. Queda a cargo del docente,
entonces y por ahora, la incorporación del conocimiento de la historia, la filosofía,
el derecho y los contenidos generales que definen las humanidades y fundamentan
la producción literaria del mundo romano.
El manual invita a la lectura de autores. Ofrece un corpus de análisis que parte
de una séxtuple propuesta (César, Salustio, Cicerón, Virgilio, Horacio y Ovidio)
para facilitar el acceso a obras de distribución general en el medio y la referencia a
contextos de que abastecen los propios textos y los comentarios críticos.
El examen del latín no puede soslayar, más allá de las características reducidas
del presente manual, el mundo cultural que traen consigo las palabras y del que
debe dar cuenta la labor cuasi arqueológica del que ingresa al mundo de la antigüe-
dad y reconoce el potencial significativo de la lengua literaria.
A pesar del laborioso acceso a los problemas de la gramática y a las dificultades
que impone la comprensión de una lengua de cultura, no debe olvidarse que el
español es un latín de hoy, y que el estudio del latín de ayer se ve favorecido por el
conocimiento del que tiene, como lengua nativa, aquella que ha resultado de siglos
de evolución y que guarda —mutatis mutandis— sus formas de mentar el mundo.
Las autoras esperan, en fin, que este manual se constituya en apoyo —mera-
mente— para el ingreso sistemático a la lengua latina cuyo éxito ha de depender,
como diría una apreciada docente de los uruguayos, de la alegría crítica que se
Comisión Sectorial de Enseñanza
15
Diccionarios latinos. Información y uso
1. El diccionario
El diccionario constituye una herramienta fundamental para el estudiante de
latín. Pero para que esta afirmación obtenga sentido, es necesario hacer un buen uso
del diccionario y saber qué tipo de información puede proveer y cómo está codifi-
cada. A continuación se presentará brevemente, por categoría, qué debe tenerse en
cuenta a la hora de hacer una consulta.
2. Entradas
2.1. El verbo
La entrada del verbo se hace mediante su enunciado completo, por ejemplo:
amo, amare, amavi, amatum. Esto es: primera persona del singular, presente del
modo indicativo; infinitivo; primera persona del singular, pretérito perfecto del
modo indicativo; supino. El motivo de tal presentación es permitir a quien consulta,
identificar todas las bases que en la forma verbal alternan para la conjugación y la
derivación, ya que, como se estudiará más adelante, los verbos regulares cuentan
con una raíz de presente para formar los tiempos imperfectos, otra raíz de perfecto
para los tiempos perfectos y la raíz de supino para algunos participios. Otro dato
importante en el artículo de diccionario dedicado a la categoría verbo es el de la
información sintáctica que aparece abreviada. La más destacada es la que señala
mediante las abreviaturas tr. o intr.: la transitividad o intransitividad del verbo en
cuestión.1 También aparece señalado si el verbo selecciona un argumento (o estruc-
tura) especial; de ser así aparecerá el caso regido y el significado de tal construcción.
2.1.1. Ejemplo
ăbĕō, -īrĕ, -īvī (-ĭī), -ĭtūm intr. rég. abl., se construye con ab o ex. Irse de, salir. Abire
ex conspectu, Caes. Alejarse de la vista || Dimitir, abandonar un cargo || Hacer una digresión
|| Morir, desaparecer, disiparse || rég. acus. Transformarse, convertirse en. Abire in mores,
Ov. Convertirse en costumbre.2
2.2. El sustantivo
Comisión Sectorial de Enseñanza
2.2.1. Ejemplo
ăcūmĕn, īnĭs n. Punta, dardo, aguijón. Acumen scorpii, Cic. Dardo del escorpión || Cima,
cumbre || Sutileza, astucia, invención, artificio. Acumina meretricis, Hor. Astucias de una
meretriz.3
2.3. El adjetivo
Los adjetivos se presentan en nominativo; primero, el masculino singular y
luego las desinencias de femenino y neutro, también singular: bonus, -a, -um. Esta
categoría es fácil de reconocer en el diccionario porque siguiendo a la entrada apa-
rece la abreviatura adj. Para los adjetivos de segunda clase aparecerán tres formas,
si las hubiere: acer, -cris, -e; de lo contrario, dos, donde se identifica a la primera
con el nominativo masculino y femenino y la segunda con el neutro, siempre del
singular: omnis, -e; por último, los de una terminación se presentan mediante el
nominativo y una abreviación con la variación radical, si la hubiere, y la desinencia
de genitivo: ferox, -cis. También en esta categoría se codifica, en forma abreviada y
de ser necesario, algún régimen de construcción, es decir, si el adjetivo en cuestión
se construye con algún caso en particular.
2.3.1. Ejemplo
ăcĕr, ācrĭs, ācrĕ adj. Agrio, picante || Fuerte, vehemente || Penetrante. Acres oculi,
Cic. Ojos vivos || Enérgico || Severo, cruel. Solvitur acris hiems, Hor. Pasa el riguroso
invierno.4
2.4.1. La preposición
Las preposiciones son presentadas en el lexicón con la indicación, abreviada,
Universidad de la República
del caso que rigen. Si es una preposición que rige más de un caso, aparecerán las
acepciones pertenecientes a cada uno.
3 Idem.
4 Idem.
18
3. Las acepciones
Las acepciones recogen los usos consignados en el corpus de la literatura la-
tina. Generalmente abarcan, según los períodos a que correspondan las fuentes
—fundamentalmente clásicas—, significados arcaicos y contemporáneos y, en es-
casa proporción, las variaciones del bajo latín. Por otra parte, en los diccionarios
valiosos aparecen los sentidos metafóricos de la lengua poética y los que surgen de
la fraseología de uso general.
4. El corpus literario
La ejemplificación, tomada en general de los autores clásicos, constituye un
corpus de referencia que sirve para ilustrar cada acepción. Sin embargo, en los
diccionarios comunes o de uso didáctico no aparecen los datos de ubicación de las
citas en las obras de origen. La aclaración de autores sigue, casi siempre, modelos
de abreviación convencionales que conviene observar en el registro que ofrece la
obra de consulta.
19
Capítulo I
Las categorías léxicas
1. Introducción
Este capítulo hace una enumeración de las clases léxicas con que trabaja el
modelo gramatical aplicado en el manual. Se ha procurado mostrar la información
tradicional actualizada según los conceptos de uso en la lingüística contemporá-
nea. Por esta razón aparecen algunas clases léxicas que provienen de la descripción
que ha impuesto la tradición gramatical latina (verbo, sustantivo, pronombre, adje-
tivo, adverbio, preposición, conjunción, interjección) y otras no tradicionales, en-
tre ellas, algunas que presentan la propiedad de ser transversales. Concretamente,
en este manual se ha trabajado con las siguientes clases léxicas transversales: de-
mostrativos, posesivos, determinantes, cuantificadores, relativos, interrogativos y
exclamativos.
Además, se han dispuesto tablas con las terminaciones flexivas de cada clase,
cuando corresponde.
2.1. Sustantivos
2.1.1. Identificación
En la clase de los sustantivos latinos, el grupo prototípico posee caso y número
flexivos, y género inherente; desde el punto de vista semántico, denota persona, cosa
Comisión Sectorial de Enseñanza
o lugar; y, desde el punto de vista sintáctico, es núcleo del sintagma nominal, que
típicamente desempeña funciones de sujeto y funciones complementarias.
2.1.2. Morfología
Se denomina declinación a la capacidad que manifiestan las categorías nominales
de expresar, morfológicamente, el género, el número y, fundamentalmente, la fun-
ción sintáctica.
23
Se llama caso al morfema que denota la función, es decir, a la evidencia morfoló-
gica de las funciones sintácticas que cumplen las palabras en la oración.
Los casos, en latín, son seis y cubren, prototípicamente, las siguientes funciones:
24
Estos son los sustantivos que serán empleados como modelo:
D. Sustantivo Traducción
1.ª rosa, rosae rosa
2.ª lupus, lupi lobo
3.ª. leo, leonis león
4.ª usus, usus
.
uso
5.ª. res, rei cosa
Cuadro 2.1.2. Los modelos.
f.
Caso
sg. pl.
nom. −a −ae
gen. −ae −arum
dat. −ae −is
ac. −am −as
voc. −a −ae
abl. −a −is
Cuadro 2.1.2.1 a. Terminaciones
1.ª D.
Comisión Sectorial de Enseñanza
25
b. Paradigma completo
c. Otras terminaciones
Algunos sustantivos hacen el dativo y el ablativo plural en −abus para desambi-
guar el género en los casos en que coinciden sus desinencias con la 2.ª declinación.
Ejemplo: filius−filia, deus−dea/filiis−filiabus, diis (dis)−deabus.
Hay genitivo en −as en locuciones como: pater familias, mater familias.
Otra variante del genitivo singular es la forma arcaica −ai.
m.f. n.
Caso
sg. pl. sg. pl.
nom. −us −i −um −a
gen −i −orum −i −orum
dat. −o −is −o −is
ac. −um −os −um −a
voc. −e −i −um −a
Universidad de la República
26
b. Paradigma completo
m.
Caso sg. pl.
nom. lup −us lup −i
gen. lup −i lup −orum
dat. lup −o lup −is
ac. lup −um lup −os
voc. lup −e lup −i
abl. lup −o lup −is
Cuadro 2.1.2.2.b. 2.ª Declinación latina.
n.
Caso sg. pl.
nom. bell −um bell −a
gen. bell −i bell −0rum
dat. bell −o bell −is
ac. bell −um bell −a
voc. bell −um bell −a
abl. bell −o bell −is
Cuadro 2.1.2.2.b. 2.ª Declinación latina.
c. Otras terminaciones
Los sustantivos con raíz en −er carecen de desinencia para el nominativo y el vo-
cativo singular. Ejemplo: puer, pueri. En algunos casos, la base puede experimentar
síncopa de la vocal postónica. Ejemplo: magister, magistri. Otros casos de síncopa
responden a condiciones impuestas por la métrica. Ejemplo: divorum/divum.
Algunos nominativos en −us corresponden a nombres neutros. Ejemplo: vulgus,
pelagus, virus.
Los nombres comunes y propios terminados en −ius con /ǐ/ hacen el vocativo y
el genitivo en −i. Ejemplo: filius, genius, Vergilius/fili, geni, Vergili.
Algunos nominativos, dativos y ablativos plurales tienen la posibilidad de asimi-
lar las vocales. Ejemplo: deus/di, dis.
Comisión Sectorial de Enseñanza
sg.
Caso
m. y f. n.
nom. −Ø −Ø
gen. −is −is
dat. −i −i
ac. −em −Ø
voc. −Ø −Ø
abl. −e −e (−i)
pl.
Caso m. y f. n.
nom. −es −a (−ia)
gen. −um (−ium) −um (−ium)
dat. −ibus −ibus
ac. −es −a (−ia)
voc. −es −a (−ia)
abl. −ibus −ibus
2.1.2.3. a. Terminaciones 3.ª D.
b. Paradigma completo
m. y f.
Raíz incrementada Raíz no incrementada
Caso sg. pl. sg. pl.
nom. leo Ø leon −es civ −is civ −es
gen. leon −is leon −um civ −is civ −ium
dat. leon −i leon −ibus civ −i civ −ibus
ac. leon −em leon −es civ −em civ −es
voc. leo Ø leon −es civ −is civ −es
abl. leon −e leon −ibus civ −e civ −ibus
n.
Raíz incrementada Raíz no incrementada
Caso sg. pl. sg. pl.
nom. tempus Ø tempor −a mar −e mar −ia
Universidad de la República
29
Caso sg. pl.
nom. Iuppiter
gen. Iovis
dat. Iovi
ac. Iovem
voc. Iuppiter
abl. Iovi
Cuadro 2.1.2.3. d. Iuppiter.
m. y f. n.
Caso
sg. pl. s. pl.
nom. −us −us −u −ua
gen. −us −uum −us (−u) −uum
dat. −ui (−u) −ibus (−ubus) −ui (−u) −ibus (−ubus)
ac. −um −us −u −ua
voc. −us −us −u −ua
abl. −u −ibus (−ubus) −u −ibus (−ubus)
Cuadro 2.1.2.4. a. Terminaciones 4.ª D.
b. Paradigma completo
30
c. Otras terminaciones
Domus, domi (f.) presenta una declinación variada: tiene alguans desinencias de
2.ª, como ser ablativo singular, genitivo y acusativo plural: domo, domorum, domos
y mantiene el antiguo caso locativo, domi (en casa).
m.f.
Caso
sg. pl.
nom. −es −es
gen. −ei −erum
dat. −ei −ebus
ac. −em −es
voc. −es −es
abl. −e −ebus
Cuadro 2.1.2.5. a.
Terminaciones 5.ª Declinación
Comisión Sectorial de Enseñanza
31
b. Paradigma completo
c. Otras terminaciones
Muchos nombres abstractos terminados en −ies toman las desinencias de la pri-
mera declinación, incluso en el singular. Por ejemplo: materies, materia; luxuries,
luxuria.
2.2.2. Morfología
Los adjetivos se agrupan, de acuerdo con sus características flexivas, en dos
clases.
La 1.ª clase sigue las desinencias de 1.ª D. para expresar el género femenino, y
las de 2.ª D. para el masculino y el neutro.
La 2.ª clase sigue las desinencias de 3.ª D. para expresar el género femenino, el
masculino y el neutro.
sg. pl.
Caso
m. f. n. m. f. n.
Comisión Sectorial de Enseñanza
sg. pl.
Caso
m. f. n. m. f. n.
nom. bon −us bon −a bon −um bon −i bon −ae bon −a
gen. bon −i bon −ae bon −i bon −orum bon −arum bon −orum
dat. bon −o bon −ae bon −o bon −is bon −is bon −is
ac. bon −um bon −am bon −um bon −os bon −as bon −a
voc. bon −e bon −a bon −um bon −i bon −ae bon −a
abl. bon −o bon −a bon −o bon −is bon −is bon −is
Cuadro 2.2.2.1. b. Adjetivos 1.ª Clase.
c. Otras terminaciones
De acuerdo con la variación propia de la 2.ª D., algunos adjetivos de 1.ª C. tie-
nen tema en −er y carecen de desinencia para el nominativo y el vocativo singular
masculino:
sg. pl.
Caso
m. f. n. m. f. n.
nom. niger Ø nigr −a nigr −um nigr −i nigr −ae nigr −a
gen. nigr−i nigr −ae nigr −i nigr −orum nigr −arum nigr −orum
dat. nigr −o nigr −ae nigr −o nigr −is nigr −is nigr −is
ac. nigr −um nigr −am nigr −um nigr −os nigr −as nigr −a
voc. niger Ø nigr −a nigr −um nigr −i nigr −ae nigr −a
abl. nigr −o nigr −a nigr −o nigr −is nigr −is nigr −is
Cuadro 2.2.2.1. c. Adjetivos 1.ª Clase.
desinencia para el nominativo singular, son los únicos presentados en los dicciona-
rios con el agregado del genitivo singular que aporta, como en el caso de los sustan-
tivos, el incremento radical.
34
a. Terminaciones de adjetivos calificativos de 2.ª C.
m. f. n.
3 terms. nom. sg. acer Ø acr−is acr−e
2 terms. nom. sg. omn−is omn−is omn−e
1 term. nom. sg. audax Ø audax Ø audax Ø
Cuadro 2.2.2.2. a. Presentación 2.ª C.
sg.
Caso m. f. n.
nom. Ø/−is −is −e
gen. −is −is −is
dat. −i −i −i
ac. −em −em −e
voc. Ø/−is −is −e
abl. −i/−e −i/−e −i
pl.
Caso m. f. n.
nom. −es −es −ia
gen. −ium −ium −ium
dat. −ibus −ibus −ibus
ac. −es −es −ia
voc −es −es −ia
abl. −ibus −ibus −ibus
Cuadro 2.2.2.2. a. Terminaciones 2.ª C.
35
b. Paradigma completo
c. Otras terminaciones
Los participios de presente que también siguen la 2.ª C. de adjetivos tienen una
doble flexión para el ablativo singular, ya que, cuando se emplean con valor verbal,
llevan la desinencia en −e, mientras que, cuando se emplean como adjetivos, toman −i.
Esta desinencia en −e también se hace presente, en ocasiones, en los demás adje-
tivos de una terminación, sobre todo si se encuentran sustantivados.
aparecen. En resumidas cuentas, son adjetivos de primera clase que presentan estas
diferencias en el singular:
36
a. Terminaciones de adjetivos pronominales
sg. pl.
Caso
m. f. n. m. f. n.
nom. un−us un−a un−um un−i un −ae un−a
gen. un−ius un−ius un−ius un−orum un−arum un−orum
dat. un−i un−i un−i un−is un−is un−is
ac. un−um un−am un−um un−os un−as un−a
abl. un−o un−a un−o un−is un−is un−is
Cuadro 2.2.2.3. a. Adjetivos pronominales.
sg. pl.
Caso
m. f. n. m. f. n.
nom. ali−us ali−a ali−ud ali−i ali −ae ali−a
gen. al−ius al−ius al−ius ali−orum ali−arum ali−orum
dat. ali−i ali−i ali−i ali−is ali−is ali−is
ac. ali−um ali−am ali−ud ali−os ali−as ali−a
abl. ali−o ali−a ali−o ali−is ali−is ali−is
Cuadro 2.2.2.3. a. Adjetivos pronominales.
b. Paradigma completo
c. Particularidades sintácticas
Es común encontrar, en los autores clásicos, el comparativo de superioridad
integrando estructuras oracionales en las que, frecuentemente, atrae un argumento
38
nominal marcado por la conjunción quam o por el caso ablativo que interpreta a la
segunda parte de la comparación.
Animi enim lineamenta sunt pulchriora quam corporis. Cic. Fin. III, 22 75.
(Los rasgos del espíritu son más hermosos que los del cuerpo)
Nihil est enim in historia pura et illustri brevitate dulcius. Cic. Brut. 75, 262.
(Nada es, en la historia, más deseable que una breve y luminosa brevedad)
m. f. n.
nom. sg. alt−issim−us alt−issim−a alt−issim−um
nom. sg. pauper−rim−us pauper−rim−a pauper−rim−um
nom. sg. simil−lim−us simil−lim−a simil−lim−um
Cuadro 2.2.3.2. a. Terminaciones de superlativo.
b. Paradigma completo
sg. pl.
Caso
m. f. n. m. f. n.
nom. alt−issim−us alt−issim−a alt−issim−um alt−issim−i alt−issim −ae alt−issim−a
alt−issim− alt−issim− alt−issim−
gen. alt−issim−i alt−issim −ae alt−issim−i
orum arum orum
dat. alt−issim−o alt−issim −ae alt−issim−o alt−issim−is alt−issim−is alt−issim−is
ac. alt−issim−um alt−issim−am alt−issim−um alt−issim−os alt−issim−as alt−issim−a
voc. alt−issim−e alt−issim−a alt−issim−um alt−issim−i alt−issim −ae alt−issim−a
abl. alt−issim−o alt−issim−a alt−issim−o alt−issim−is alt−issim−is alt−issim−is
Cuadro 2.2.3.2. b. Superlativo sintético.
Comisión Sectorial de Enseñanza
c. Particularidades sintácticas
Es bastante común, en latín, que los adjetivos superlativos rijan un complemento
partitivo marcado, en general, con el caso genitivo.
Suevorum gens est longe maxima et bellicosissima Germanorum omnium. Caes. Gall. 4, 1.
(La tribu de los suevos es, en mucho, la mayor y más belicosa de todos los germanos)
39
d. Otras terminaciones
2.3.2. Morfología
El latín cuenta con la declinación completa de los pronombres de primera y
de segunda persona (ego, tu, nos, vos: yo, tú, nosotros, vosotros). El pronombre de
tercera persona es reflexivo y sirve a los casos oblicuos: carece de nominativo. El
carácter reflexivo de estos pronombres supone la correferencialidad con el sujeto de
la oración, es decir que repiten el objeto denotado por el sujeto. Este hecho explica
la inexistencia del caso nominativo para este tipo de pronombres.
a. Paradigma completo
I II III
Caso
sg. pl. sg. pl. s.
nom. ego nos tu vos ——
gen. mei nostri/nostrum tui vestri /vestrum sui
dat. mihi nobis tibi vobis sibi
Universidad de la República
40
b. Particularidades sintácticas
El genitivo de los pronombres de 1.ª y 2.ª personas del plural alterna según sirva
a la expresión del complemento objetivo (nostri, vestri) seleccionado por sustantivos
y adjetivos de origen verbal (immemor vestri: olvidado de vosotros: los/os olvidó),
o del complemento partitivo (nostrum, vestrum) seleccionado, entre otros, por los
adjetivos en grado superlativo (altissimus nostrum: el más alto de nosotros). A pesar
de su frecuencia, no es esta una distinción que pueda generalizarse.
2.4. Demostrativos
2.4.1. Identificación
La supraclase de los demostrativos es una clase transversal que reúne palabras que
las gramáticas tradicionales han clasificado dentro de distintas clases léxicas (sustan-
tivos y adjetivos). Lo que las vincula como demostrativos es la propiedad de señalar
las relaciones temporales y espaciales que se establecen a partir de los participantes
del discurso. En este manual se mantendrá la denominación tradicional para dar
nombre a las subclases de demostrativos.
2.4.2. Morfología
Los demostrativos, en latín, son seis: tres deícticos propiamente dichos (hic, iste,
ille: este, ese, aquel) y tres de identidad (is, idem, ipse: él, el mismo, él mismo).
Estos dos grupos comparten una propiedad común a casi todos los pronombres
de valor adjetivo: genitivo en −ius y dativo en −i.
a. Paradigma de presentación
41
b. Paradigma completo
sg. pl.
Caso
m. f. n. m. f. n.
nom. hic haec hoc hi hae haec
gen. huius huius huius horum harum horum
dat. huic huic huic his his his
ac. hunc hanc hoc hos has haec
abl. hoc hac hoc his his his
42
2.5. Posesivos
2.5.1. Identificación
Los posesivos son seis: significan relaciones de posesión en relación con las perso-
nas del discurso, ya sea para el singular, ya sea para el plural. Esta supraclase incluye
lo que tradicionalmente se clasifica como pronombres y adjetivos posesivos. Con el
objetivo de superar los problemas que presenta esa clasificación tradicional (véase
RAE, 2009:49, §1.9s), en este manual se considerará a la clase de los posesivos como
una clase transversal, igual que la de los cuantificadores y los demostrativos.
2.5.2. Morfología
Los posesivos siguen las desinencias propias de los adjetivos de 1.ª C. Las formas
de tercera persona sirven tanto al singular como al plural.
a. Paradigma de presentación
43
b. Paradigma completo
m. f. n.
Caso
sg. pl. sg. pl. sg. pl.
nom. me−us me−i me−a me−ae me−um me−a
gen. me−i me−orum me−ae me−arum me−i me−orum
dat. me−o me−is me−ae me−is me−o me−is
ac. me−um me−os me−am me−as me−um me−a
voc. m−i me−i me−a me−ae me−um me−a
abl. me−o me−is me−a me−is me−o me−is
44
2.6. Cuantificadores
2.6.1. Identificación
En la lingüística contemporánea se define cuantificador como categoría gra-
matical que expresa cantidad, número o grado. Por lo tanto, se trata de un con-
cepto transversal que da lugar a una clase léxica igualmente transversal. Así, los
cuantificadores pueden ser elementos adverbiales, adjetivales o pronominales. Más
concretamente, son cuantificadores los adverbios de grado, los adjetivos numerales
cardinales, así como los adjetivos y pronombres indefinidos. Entonces, debido a que
las gramáticas tradicionales han clasificado a los miembros de esta clase en esas
otras categorías, en este manual se mantendrá la denominación tradicional para dar
nombre a los subtipos de cuantificadores.
2.6.2. Morfología
a. Adverbios de grado
Los adverbios que admiten modificación de grado son los derivados de adjetivos
calificativos graduables. La formación del adverbio comparativo es igual a la del
adjetivo singular neutro graduado para la comparación (dulcius: dulcemente). La del
superlativo se hace sustituyendo la desinencia de adjetivo −us por la que es propia a
la formación del adverbio: dulcissim−us > dulcissim−e (muy dulcemente).
b. Adverbios numerales
Declinan los cardinales unus (como adjetivo pronominal: cf. 2.2.2.3.a), duo y tres.
Como 1.ª C., declinan las centenas desde ducenti a nongenti y los ordinales.
45
Numeración romana Cardinales Ordinales
I unus,−a,−um primus,−a,−um
II duo, duae, duo secundus…
III tres, tres, tria tertius…
IV, IIII quattuor quartus…
V quinque quintus…
VI sex sextus…
VII septem septimus…
VIII octo octavus…
IX, VIIII novem nonus…
X decem decimus…
XI undecim undecimus…
XII duodecim duodecimus…
XIII tredecim tertius decimus…
XIV, XIIII quattuordecim quartus decimus…
XV quindecim quintus decimus…
XVI sedecim sextus decimus…
XVII septendecim septimus decimus…
XVIII duodeviginti duodevicesimus…
XIX undeviginti undevicesimus…
XX viginti vicesimus…
XXI viginti unus, etc. unus et vicesimus…
XXVIII duodetriginta duodetricesimus…
XXIX undetriginta undetricesimus…
XXX triginta, etc. tricesimus…
XL, XXXX quadraginta quadragesimus…
L quinquaginta quinquagesimus…
LX sexaginta sexagesimus…
LXX septuaginta septuagesimus…
LXXX octoginta octogesimus…
XC nonaginta nonagesimus…
C centum centesimus…
CC ducenti, −ae,−a ducentesimus…
CCC trecenti, −ae,−a trecentesimus…
CCCC quadringenti, −ae,−a quadringentesimus…
D, (I) quingenti, −ae,−a quingentesimus…
DC sexcenti, −ae,−a sexcentesimus…
DCC septingenti, −ae,−a septingentesimus…
DCCC octingenti, −ae,−a octingentesimus…
DCCCC nongenti, −ae,−a nongentesimus…
M, (I) mille millesimus…
MM, IIM, ĪĪ duo milia, etc. bis millesimus…
((I)), X decem milia, etc. decies millesimus…
(((I))), Ĉ centum milia, etc. centies millesimus…
((((I)))), IXI decies centum milia millies millesimus…
Cuadro 2.6.2. b. Numerales cardinales y ordinales.
Universidad de la República
Indefinido simple
El pronombre−adjetivo indefinido quis o qui, quae o qua, quod o quid significa
alguno, alguna, alguna cosa; alguien, algo; solo se usa en casos nominativo y acu-
sativo. Declina como el relativo qui, quae, quod pero presenta algunas variantes en
el masculino y en el neutro.
sg. pl.
Caso
m. f. n. m. f. n.
quis quae quod quae
nom. qui quae
qui qua quid qua
quod quae
ac. quem quam quos quas
quid qua
Cuadro 2.6.2.c. Indefinidos.
Indefinidos compuestos
Estos indefinidos suelen componerse de los relativos aglutinados con elementos
léxicos o partículas de intensificación. Son de uso frecuente, con algunas variantes,
los siguientes:
Otros indefinidos
nemo, neminis, nihil, alius, ullus, nullus, neuter, alter, uterque, utervis, uterlibet,
utercumque, alter, alteruter.
d. Determinantes
Comisión Sectorial de Enseñanza
47
2.7. Relativos, interrogativos y exclamativos
2.7.1. Identificación
Las clases de los relativos, interrogativos y exclamativos son transversales: hay
adverbios, cuantificadores, posesivos y pronombres. Estas tres clases de palabras tie-
nen en común rasgos léxicos, morfológicos y semánticos. Pueden emparentarse en
la medida en que remiten, todas estas, a una variable aludida cuyo significado obliga
a reconocer antecedentes (para el caso de los relativos) y elementos nulos en los
demás (interrogativos y exclamativos).
2.7.2. Morfología
a. Relativos
El pronombre relativo contiene información gramatical de caso, género y número.
El hecho de expresar caso pone de manifiesto que el pronombre relativo desempeña
función sintáctica dentro de la oración subordinada que introduce. El género y
número establecen la relación con su antecedente. Esta es la diferencia con el pro-
nombre relativo español que, totalmente invariable.
sg.
Caso
m. f. n.
nom. qui quae quod
gen. cuius cuius cuius
dat. cui cui cui
ac. quem quam quod
abl. quo qua quo
pl.
Caso
m. f. n.
nom. qui quae quae
gen. quorum quarum quorum
dat. quibus quibus quibus
ac. quos quas quae
abl. quibus quibus quibus
Cuadro 2.7.2. a. Relativos.
Universidad de la República
48
b. Interrogativos
El interrogativo quis o qui, ¿quién?, ¿cuál?, ¿qué? se declina en plural como el
indefinido qui, quae, quod, pero en singular presenta algunas formas que le son
propias:
sg.
Caso
m. f. n.
nom. quis/qui quis/quae quod/quid
gen. cuius cuius cuius
dat. cui cui cui
ac. quem quam quod/quid
abl. quo qua quo
pl.
Caso
m. f. n.
nom. qui quae quae
gen. quorum quarum quorum
dat. quibus quibus quibus
ac. quos quas quae
abl. quibus quibus quibus
Cuadro 2.7.2. b. Interrogativos.
c. Exclamativos
Los exclamativos coinciden con los interrogativos; la diferencia radica en que
los primeros aparecen en oraciones que expresan exclamación, en tanto que los
segundos se emplean para formular preguntas, esto es, aparecen en oraciones
interrogativas.
2.8. Verbo
Comisión Sectorial de Enseñanza
2.8.1. Identificación
El verbo es la palabra que se puede conjugar; es decir: expresa la significación
gramatical de modo, tiempo, persona, número y diátesis a través de la variación
morfológica. Esta variación consiste en la articulación de un tema, que conlleva el
49
contenido léxico, con una serie diferenciada de morfemas flexivos que distinguen
aquellos significados gramaticales.
2.8.1.1. Temas
Todo verbo se presenta con el siguiente enunciado:
50
2.8.2. Morfología
Los verbos latinos se organizan en las siguientes cuatro conjugaciones regulares.5
Infinitivos en Ejemplos
1.ª conjugación −āre amo, amāre, amavi, amatum
2.ª conjugación −ēre monĕo, monēre, monui, monitum
3.ª conjugación −ĕre rego, regĕre, rexi, rectum
4.ª conjugación −īre audio, audīre, audivi, auditum
Cuadro 2.8.2. Conjugaciones.
2.8.2.1. Flexión
a. Desinencias
5 En los cuadros 2.8.1.1. (Temas verbales) y 2.8.2. (Conjugaciones) se aplica cursiva para la indica-
ción de la vocal acentuada, y los signos ˇ y ˉ para representar la cantidad vocálica breve o larga.
Solo en estos casos se realiza la marcación.
51
Formas Personales
Voz Activa
Modo Indicativo
Tiempos Imperfectos Tiempos Perfectos
Pretérito Futuro Pretérito Pretérito Futuro
Presente
Imperfecto Imperfecto Perfecto Pluscuamperfecto Perfecto
(fui, he sido,
(soy) (era) (seré) (había sido) (habré sido)
hube sido)
sum eram ero fu−i fu−eram fu−ero
es eras eris fu−isti fu−eras fu−eris
est erat erit fu−it fu−erat fu−erit
sumus eramus erimus fu−imus fu−eramus fu−erimus
estis eratis eritis fu—istis fu−eratis fu−eritis
fu−erunto
sunt erant erunt fu−erant fu−erint
fu−ere
Modo Subjuntivo
Tiempo Imperfectos Tiempo Perfectos
Presente Pretérito Imperfecto Pretérito Perfecto Pretérito Pluscuamperfecto
(fuera o fuese; sería; estuviera (hubiera o hubiese sido;
(sea o esté) (haya sido, haya estado)
o estuviese; estaría) habría sido o estado)
sim essem fu−erim fu−issem
sis esses fu−eris fu−isses
sit esset fu−erit fu−isset
simus essemus fu−erimus fu−issemus
sitis essetis fu−eritis fu−issetis
sint essent fú−erint fu−issent
Modo Imperativo
Tiempos Imperfectos
Presente Futuro
2.ª pers. sg. es (sé tú) esto (tú serás, tendrás que ser)
3.ª pers. sg. esto (el será, tendrá que ser)
2.ª pers. pl. este (sed vosotros) estote (vosotros tendréis que ser)
3.ª pers. pl. sunto (ellos serán, tendrán que ser)
Universidad de la República
52
Formas No Personales
Voz Activa
Infinitivo
Presente Pretérito Futuro
(ser, estar, existir) (haber sido) (haber de ser)
futur−us, futur−a, futur−um ese
esse fuisse nom.
futur−i, futur −ae, futur−a esse
futur−um, futur−am, futur−um esse;
ac.
futur−os, futur−as, futur−a esse
Participio
Presente Pretérito Futuro
(que será, que está a punto de ser)
no tiene no tiene nom. futur−us, futur−a, futur−um
Cuadro 2.8.2.1. b. Paradigma de sum.
La forma esse que integra los futuros de infinitivo con frecuencia se omite. Por
otra parte, el verbo ser tiene, además del infinitivo futuro futurus, −a, −um esse, la
forma simple fore, que es indeclinable.
c. Verbos compuestos de sum
Como es sabido, la composición fue un recurso morfológico muy productivo
en latín. Esta productividad se ve claramente en muchos verbos. En este caso, se
presentan los verbos compuestos de sum, esse, fui y se advierte, copiando las for-
mas alternantes, sobre los procesos de asimilación fónica que experimentan en la
conjugación:
53
d. 1.ª conjugación
Formas Personales
Voz Activa
Modo Indicativo
Tiempos Imperfectos
Presente Pretérito Imperfecto Futuro Imperfecto
(amo) (amaba) (amaré)
amo amabam amabo
amas amabas amabis
amat amabat amabit
amamus amabamus amabimus
amatis amabatis amabitis
amant amabant amabunt
Tiempos Perfectos
Pretérito Perfecto Pret. Pluscuamperfecto Futuro Perfecto
(amé, he amado, hube amado) (había amado) (habré amado)
amav−i amav−eram amav−ero
amav−isti amav−eras amav−eris
amav−it amav−erat amav−erit
amav−imus amav−eramus amav−erimus
amav−istis amav−eratis amav−eritis
amav−erunt o amav−ere amav−erant amav−erint
Modo Subjuntivo
Tiempos Imperfectos Tiempos Perfectos
Presente Pretérito Imperfecto Pretérito Perfecto Pretérito Pluscuamperfecto
(hubiera o hubiese amado;
(ame) (amara o amase; amaría) (haya amado)
habría amado)
amem amarem amav−erim amav—íssem
ames amares amav−eris amav−isses
amet amaret amav−erit amav−isset
Universidad de la República
54
Modo Imperativo
Tiempos Imperfectos
Presente Futuro
2.ª pers. sg. ama ama tú amato tú amarás
3.ª pers. sg. amato él habrá de amar
2.ª pers. pl. amate amad vosotros amatote vosotros habréis de amar
3.ª pers. pl. amanto ellos habrán de amar
Formas Personales
Voz Pasiva
Modo Indicativo
Tiempos Imperfectos
Presente Pretérito Imperfecto Futuro Imperfecto
(soy amado) (era amado) (seré amado)
amor amabar amabor
amaris o amare amabaris o amabare amaberis o amabere
amatur amabatur amabitur
amamur amabamur amabimur
amamini amabamini amabímini
amantur amabantur amabuntur
Modo Subjuntivo
Tiempo Imperfectos
Presente Pretérito Imperfecto
(sea amado) (fuera o fuese amado, sería amado)
amer amarer
ameris o amere amareris o amarere
ametur amaretur
amemur amaremur
amemini amaremini
amentur amarentur
Comisión Sectorial de Enseñanza
55
Modo Imperativo
Tiempos Imperfectos
Presente Futuro
2.ª pers. sg. amare1 tú sé amado amator2 habrás de ser amado
3.ª pers. sg. amator habrá de ser amado
2.ª pers. pl. amamini3 sed amados
3.ª pers. pl. amantor habrán de ser amados
1. Obsérvese que la 2.ª pers. sg. del presente imperativo pasivo coincide con el infinitivo presente
activo. Esto mismo ocurre en todas las conjugaciones verbales.
2. Las formas del futuro imperativo pasivo se forman agregando una –r a las formas correspon-
dientes del futuro imperativo activo. Esta misma regla se aplica en todas las conjugaciones.
3. Obsérvese que la 2.ª pers. pl. del presente imperativo pasivo amamini coincide con la 2.ª pers.
pl. del presente indicativo pasivo. Esto mismo ocurre en todas las conjugaciones verbales.
Modo Indicativo
Tiempos Perfectos
Pretérito Pretérito
Futuro Perfecto
Perfecto Pluscuamperfecto
fui, he sido, habré sido
había sido amado
hube sido amado amado
Pret. Imperf. Fut. Imperf.
pers. nr. Part. Pret. Pas. Pres. Ind. Act.
Ind. Act. Ind. Act.
1.ª sg. sum eram ero
2.ª sg. amat−us, amat−a, amat−um es eras eris
3.ª sg. est erat erit
1.ª pl. sumus eramus erimus
2.ª pl. amat−i, amat −ae, amat−a estis eratis eritis
3.ª pl. sunt erant erunt
Modo Subjuntivo
Tiempos Perfectos
Pretérito Perfecto Pretérito Pluscuamperfecto
haya sido amado hubiera o hubiese, habría sido amado
p. nr. Part. Pret. Pas. Pres. Subj. Act. Pret. Imperf. Subj. Act.
1.ª sg. sim essem
2.ª sg. amat−us, amat−a, amat−um sis esses
3.ª sg. sit esset
1.ª pl. simus essemus
2.ª pl. amat−i, amat −ae, amat−a sitis essetis
Universidad de la República
56
Formas No Personales
Voz Activa
Infinitivo
Presente Pretérito Futuro
(amar) (haber amado) (haber de amar)
nom. sg. amatur−us, amatur−a, amatur−um esse;
amare amavisse
nom. pl. amatur−i, amatur−ae, amatur−a esse
ac. sg. amatur−um, amatur−am, amatur−um esse;
ac. pl. amatur−os, amatur−as, amatur−a esse
Voz Activa
Participio Presente
(amante, que ama, amando)
m. f. sg. n. sg. m. f. pl. n. pl.
nom. amans ø amans ø amant−es amant−ia
gen. amant−is amant−is amant−ium amant−ium
dat. amant−i amant−i amant−ibus amant−ibus
ac. amant−em amans ø amant−es amant−ia
voc. amans ø amans ø amant−es amant−ia
abl. amant−i amant−i amant−ibus amant−ibus
Voz Activa
Participio Futuro
(que amará; que está a punto de amar)
sg. pl.
m. f. n. m. f. n.
nom. amatur−us amatur−a amatur−um amatur−i amatur−ae amatur−a
gen. amatur−i amatur−ae amatur−i amatur−orum amatur−arum amatur−orum
dat. amatur−o amatur−ae amatur−o amatur−is amatur−is amatur−is
ac. amatur−um amatur−am amatur−um amatur−os amatur−as amatur−a
voc. amatur−e amatur−a amatur−um amatur−i amatur−ae amatur−a
abl. amatur−o amatur−a amatur−o amatur−is amatur−is amatur−is
Gerundio Supino
Comisión Sectorial de Enseñanza
57
Formas No Personales
Voz Pasiva
Infinitivo
Presente Pretérito Futuro
(haber sido amado, que fue amado, (haber de ser amado,
(ser amado)
que había sido amado) que será amado)
amat−us, amat−a, amat−um esse;1
amari nom. amatum iri
amat−i, amat −ae, amat−a esse
amat−um, amat−am, amat−um esse;
ac.
amat−os, amat−as, amat−a esse
1. Recordar que en el infinitivo pretérito pasivo, en lugar de esse puede aparecer fuisse. Esto se aplica a
todas las conjugaciones verbales.
Voz Pasiva
Participio Pretérito
(amado)
sg. pl.
m. f. n. m. f. n.
nom. amat−us amat−a amat−um amat−i amat −ae amat−a
gen. amat−i amat−ae amat−i amat−orum amat−arum amat−orum
dat. amat−o amat−ae amat−o amat−is amat−is amat−is
ac. amat−um amat−am amat−um amat−os amat−as amat−a
voc. amat−e amat−a amat−um amat−i amat−ae amat−a
abl. amat−o amat−a amat−o amat−is amat−is amat−is
Voz Pasiva
Gerundivo Participio Futuro
(que es digno de ser amado, que debe ser amado)
sg. pl.
m. f. n. m. f. n.
nom. amand−us amand−a amand−um amand−i amand −ae amand−a
gen. amand−i amand −ae amand−i amand−orum amand−arum amand−orum
dat. amand−o amand −ae amand−o amand−is amand−is amand−is
ac. amand−um amand−am amand−um amand−os amand−as amand−a
voc. amand−e amand−a amand−um amand−i amand −ae amand−a
abl. amand−o amand−a amand−o amand−is amand−is amand−is
Cuadro 2.8.2.1. d. Paradigma de amo.
Universidad de la República
58
e. 2.ª conjugación
Formas Personales
Voz Activa
Modo Indicativo
Tiempos Imperfectos
Presente Pretérito Imperfecto Futuro Imperfecto
(advierto) (advertía) (advertiré)
moneo monebam monebo
mones monebas monebis
monet monebat monebit
monemus monebamus monebimus
monetis monebatis monebitis
monent monebant monebunt
Tiempos Perfectos
Pretérito Perfecto Pretérito Pluscuamperfecto Futuro Perfecto
(advertí, he advertido, hube advertido) (había advertido) (habré advertido)
monu−i monu−eram monu−ero
monu−isti monu−eras monu−eris
monu−it monu−erat monu−erit
monu−imus monu−eramus monu−erimus
monu−istis monu−eratis monu−eritis
monu−erunt o monu−ere monu−erant monu−erint
Modo Subjuntivo
Tiempo Imperfectos Tiempo Perfectos
Presente Pretérito Imperfecto Pretérito Perfecto Pretérito Pluscuamperfecto
(advirtiera o advirtiese; (hubiera o hubiese advertido;
(advierta) (haya advertido)
advertiría) habría advertido)
moneam monerem monu−erim monu−issem
moneas moneres monu−eris monu−isses
Comisión Sectorial de Enseñanza
59
Modo Imperativo
Tiempos Imperfectos
Presente Futuro
2.ª pers. sg. mone advierte tú moneto tú advertirás
3.ª pers. sg. moneto él tendrá que advertir
2.ª pers. pl. monete advertid vosotros monetote vosotros tendréis que advertir
3.ª pers. pl. monento ellos tendrán que advertir
Formas Personales
Voz Pasiva
Modo Indicativo
Tiempos Imperfectos
Presente Pretérito Imperfecto Futuro Imperfecto
(soy advertido) (era advertido) (seré advertido)
moneor monebar monebor
moneris o monere monebaris o monebare moneberis o monebere
monetur monebatur monebitur
monemur monebamur monebimur
monemini monebamini monebimini
monentur monebantur monebuntur
Modo Subjuntivo
Tiempos Imperfectos
Presente Pretérito Imperfecto
(fuera o fuese advertido,
(sea advertido)
sería advertido)
monear monerer
monearis omoneare monereris omonerere
moneatur moneretur
moneamur moneremur
moneamini moneremini
moneantur monerentur
Modo Imperativo
Tiempos Imperfectos
Universidad de la República
Presente Futuro
2.ª pers. sg. monere tú sé advertido monetor tendrás que ser advertido
3.ª pers. sg. monetor
2.ª pers. pl. monemini
3.ª pers. pl. monentor
60
Modo Indicativo
Tiempos Perfectos
Pretérito Pretérito Futuro
Perfecto Pluscuamperfecto Perfecto
fui, he sido, hube habré sido
había sido advertido
sido advertido advertido
Pret. Imperf. Ind. Fut. Imperf.
pers. nr. Part. Pret. Pasivo Pres. Ind. Activo
Activo Ind. Activo
1.ª sg. sum eram ero
2.ª sg. monit−us, monit−a, monit−um es eras eris
3.ª sg. est erat erit
1.ª pl. sumus eramos erimus
2.ª pl. monit−i, monít −ae, monit−a estis eratis eritis
3.ª pl. sunt erant erunt
Modo Subjuntivo
Tiempos Perfectos
Pretérito Perfecto Pretérito Pluscuamperfecto
hubiera o hubiese, habría
haya sido advertido
sido advertido
pers. nr. Part. Pret. Pasivo Pres. Subj. Activo Pret. Imperf. Subj. Activo
1.ª sg. sim essem
2.ª sg. monit−us, monit−a, monit−um sis esses
3.ª sg. sit esset
1.ª pl. simus essemus
2.ª pl. sitis essetis
monit−i, monit −ae, monit−a
3.ª pl. sint essent
Formas No Personales
Voz Activa
Infinitivo
Presente Pretérito Futuro
(advertir) (haber advertido) (haber de advertir)
nom. sg. monitur−us, monitur −a, monitur −um esse;
monere monuisse
nom. pl. monitur −i, monitur −ae, monitur −a esse
ac. sg. monitur −um, monitur −am, monitur −um esse;
Comisión Sectorial de Enseñanza
61
Voz Activa
Participio Presente
(que advierte, advirtiendo)
m. f. sg. n. sg. m. f. pl. n. pl.
nom. monens ø monens ø monent−es monent−ia
gen. monent−is monent−is monent−ium monent−ium
dat. monent−i monent−i monent−ibus monent−ibus
ac. monent−em monens ø monent−es monent−ia
voc. monens ø monens ø monent−es monent−ia
abl. monent−i monent−i monent−ibus monent−ibus
Voz Activa
Participio Futuro
(que advertirá; que está a punto de advertir)
sg. pl.
m. f. n. m. f. n.
nom. monitur−us monitur−a monitur−um monitur−i monitur−ae monitur−a
gen. monitur−i monitur−ae monitur−i monitur−orum monitur−arum monitur−orum
dat. monitur−o monitur−ae monitur−o monitur−is monitur−is monitur−is
ac. monitur−um monitur−am monitur−um monitur−os monitur−as monitur−a
voc. monitur−e monitur−a monitur−um monitur−i monitur −ae monitur−a
abl. monitur−o monitur−a monitur−o monitur−is monitur−is monitur−is
Gerundio Supino
gen. monendi de advertir
dat. monendo para advertir
ac. (ad) monendum a advertir monetum a advertir
abl. monendo advirtiendo monetu de advertir
Formas No Personales
Voz Pasiva
Infinitivo
Presente Pretérito Futuro
(ser advertido) (haber sido advertido) (haber de ser advertido)
monit−us, monit−a, monit−um esse;1
moneri nom. monitum iri
Universidad de la República
62
Voz Pasiva
Participio Pretérito
(advertido)
sg pl.
m. f. n. m. f. n.
nom. monit−us monit−a monit−um monit−i monit−ae monit−a
gen. monit−i monit−ae monit−i monit−orum monit−arum monit−orum
dat. monit−o monit−ae monit−o monit−is monit−is monit−is
ac. monit−um monit−am monit−um monit−os monit−as monit−a
voc. monit−e monit−a monit−um monit−i monit−ae monit−a
abl. monit−o monit−a monit−o monit−is monit−is monit−is
Voz Pasiva
Gerundivo Participio Futuro
(que es digno de ser advertido, que debe ser advertido)
sg. pl.
m. f. n. m. f. n.
nom. monend−us monend−a monend−um monend−i monend−ae monend−a
gen. monend−i monend−ae monend−i monend−orum monend−arum monend−orum
dat. monend−o monend−ae monend−o monend−is monend−is monend−is
ac. monend−um monend−am monend−um monend−os monend−as monend−a
voc. monend−e monend−a monend−um monend−i monend −ae monend−a
abl. monend−o monend−a monend−o monend−is monend−is monend−is
Cuadro 2.8.2.1. e. Paradigma de moneo.
f. 3.ª conjugación
Formas Personales
Voz Activa
Modo Indicativo
Tiempos Imperfectos
Presente Pretérito Imperfecto Futuro Imperfecto
Comisión Sectorial de Enseñanza
63
Tiempos Perfectos
Pretérito Perfecto Pretérito Pluscuamperfecto Futuro Perfecto
(regí) (había regido) (habré regido)
rex−i rex−eram rex−ero
rex−isti rex−eras rex−eris
rex−it rex−erat rex−erit
rex−imus rex−eramus rex−erimus
rex−istis rex−eratis rex−eritis
rex−erunt orex−ere rex−erant rex−erint
Modo Subjuntivo
Tiempos Imperfectos Tiempos Perfectos
Presente Pretérito Imperfecto Pretérito Perfecto Pretérito Pluscuamperfecto
(hubiera o hubiese regido;
(rija) (rigiera o rigiese; regiría) (haya regido)
habría regido)
regam regerem rex−erim rex−issem
regas regeres rex−eris rex−isses
regat regeret rex−erit rex−isset
regamus regeremus rex−erimus rex−issemus
regatis regeretis rex−eritis rex−issetis
regant regerent rex−erint rex−issent
Modo Imperativo
Tiempos Imperfectos
Presente Futuro
2.ª pers. sg. rege rige tú regito tendrás que regir
3.ª pers. sg. regito tendrá que regir
2.ª pers. pl. regite regid vosotros regitote tendréis que regir
3.ª pers. pl. regunto tendrán que regir
Formas Personales
Voz Pasiva
Modo Indicativo
Tiempos Imperfectos
Presente Pretérito Imperfecto Futuro Imperfecto
(soy regido) (era regido) (seré regido)
regor regebar regar
Universidad de la República
64
Modo Subjuntivo
Tiempos Imperfectos
Presente Pretérito Imperfecto
(sea regido) (fuera o fuese regido, sería regido)
regar regerer
regaris oregare regereris oregerere
regatur regeretur
regamur regeremur
regamini regeremini
regantur regerentur
Modo Imperativo
Tiempos Imperfectos
Presente Futuro
2.ª pers. sg. regere tú sé regido regitor tendrás que ser regido
3.ª pers. sg. regitor tendrá que ser regido
2.ª pers. pl. regimini sed regidos
3.ª pers. pl. reguntor tendrán que ser regidos
Modo Indicativo
Tiempos Perfectos
Pretérito Pretérito Futuro
Perfecto Pluscuamperfecto Perfecto
fui, he sido, hube
había sido regido habré sido regido
sido regido
p. nr. Part. Pret. Pas. Pres. Ind. Act. Pret. Imperf. Ind. Act. Fut. Imperf. Ind. Act.
1.ª sg. sum eram ero
rect−us, rect−a,
2.ª sg. es eras eris
rect−um
3.ª sg. est erat erit
1.ª pl. sumus eramos erimus
rect−i, rect −ae,
2.ª pl. estis eratis eritis
rect−a
3.ª pl. sunt erant erunt
Comisión Sectorial de Enseñanza
65
Modo Subjuntivo
Tiempos Perfectos
Pretérito Perfecto Pretérito Pluscuamperfecto
haya sido regido hubiera o hubiese, habría sido regido
pers. nr. Part. Pret. Pas. Pres. Subj. Act. Pret. Imperf. Subj. Act.
1.ª sg. sim essem
2.ª sg. sis esses
rect−us, rect−a, rect−um
3.ª sg. sit esset
1.ª pl. simus essemus
2.ª pl. sitis essetis
rect−i, rect −ae, rect−a
3.ª pl. sint essent
Formas No Personales
Voz Activa
Infinitivo
Presente Pretérito Futuro
(regir) (haber regido) (haber de regir)
nom. sg. rectur−us, rectur−a, rectur−um esse;
regere rexisse
nom. pl. rectur−i, rectur −ae, rectur−a esse
ac. sg. rectur−um, rectur−am, rectur−um esse;
ac. pl. rectur−os, rectur−as, rectur−a esse
Voz Activa
Participio Presente
(regente, que rige, rigiendo)
m. f. sg. n. sg. m. f. pl. n. pl.
nom. regens ø regens ø regent−es regent−ia
gen. regent−is regent−is regent−ium regent−ium
dat. regent−i regent−i regent−ibus regent−ibus
ac. regent−em regens ø regent−es regent−ia
voc. regens ø regens ø regent−es regent−ia
abl. regent−i regent−i regent−ibus regent−ibus
Universidad de la República
66
Voz Activa
Participio Futuro
(que regirá; que está a punto de regir)
sg. pl.
m. f. n. m. f. n.
nom. rectur−us rectur−a rectur−um rectur−i rectur −ae rectur−a
gen. rectur−i rectur−ae rectur−i rectur−orum rectur−arum rectur−orum
dat. rectur−o rectur−ae rectur−o rectur−is rectur−is rectur−is
ac. rectur−um rectur−am rectur−um rectur−os rectur−as rectur−a
voc. rectur−e rectur−a rectur−um rectur−i rectur−ae rectur−a
abl. rectur−o rectur−a rectur−o rectur−is rectur−is rectur−is
Gerundio Supino
gen. regendi de regir
dat. regendo para regir
ac. (ad) regendum a regir rectum a regir
abl. regendo rigiendo rectu de regir
Formas No Personales
Voz Pasiva
Infinitivo
Presente Pretérito Futuro
(haber sido regido, que fue regido,
(ser regido) (haber de ser regido, que será regido)
que había sido regido)
rect−us, rect−a, rect−um esse;1
regi nom. rectum iri
rect−i, rect −ae, rect−a esse
rect−um, rect−am, rect−um esse;
ac.
rect−os, rect−as, rect−a esse
1. Recordar que en el infinitivo pretérito pasivo, en lugar de esse puede aparecer fuisse. Esto se aplica a todas las conjuga-
ciones verbales.
Voz Pasiva
Participio Pretérito
(regido)
sg. pl.
m. f. n. m. f. n.
Comisión Sectorial de Enseñanza
67
Voz Pasiva
Gerundivo Participio Futuro
(que es digno de ser regido, que debe ser regido)
sg. pl.
m. f. n. m. f. n.
regend−
nom. regend−a regend−um regend−i regend −ae regend−a
us
gen. regend−i regend−ae regend−i regend−orum regend−arum regend−orum
dat. regend−o regend−ae regend−o regend−is regend−is regend−is
regend−
ac. regend−am regend−um regend−os regend−as regend−a
um
voc. regend−e regend−a regend−um regend−i regend −ae regend−a
abl. regend−o regend−a regend−o regend−is regend−is regend−is
Cuadro 2.7.2.1. f. Paradigma de rego.
g. 4.ª conjugación
Formas Personales
Voz Activa
Modo Indicativo
Tiempos Imperfectos
Presente Pretérito Imperfecto Futuro Imperfecto
(oigo) (oía) (oiré)
audio audiebam audiam
audis audiebas audies
audit audiebat audiet
audimus audiebamus audiemus
auditis audiebatis audietis
audiunt audiebant audient
Tiempos Perfectos
Pretérito Perfecto Pretérito Pluscuamperfecto Futuro Perfecto
(oí) (había oído) (habré oído)
Universidad de la República
Modo Imperativo
Tiempos Imperfectos
Presente Futuro
2.ª pers. sg. audi oye tú audito tú oirás
3.ª pers. sg. audito él va a oír
2.ª pers. pl. audite oíd vosotros auditote vosotros tendréis que oír
3.ª pers. pl. audiunto ellos tendrán que oír
Formas Personales
Voz Pasiva
Modo Indicativo
Tiempos Imperfectos
Presente Pretérito Imperfecto Futuro Imperfecto
(soy oído) (era oído) (seré oído)
audior audiebar audiar
audiris1 o audire audiebaris o audiebare audiéris o audiere
auditur audiebatur audietur
audimur audiebamur audiemur
audimini audiebamini audiemini
audiuntur audiebantur audientur
1. La forma audiris (2.ª pers. sg. presente indicativo pasivo) es la única con terminación –iris.
Comisión Sectorial de Enseñanza
69
Modo Subjuntivo
Tiempo Imperfectos
Presente Pretérito Imperfecto
(sea oído) (fuera o fuese oído, sería oído)
audiar audirer
audiaris o audiare audireris o audirere
audiatur audiretur
audiamur audiremur
audiamini audiremini
audiantur audirentur
Modo Imperativo
Tiempos Imperfectos
Presente Futuro
2.ª pers. sg. audire tú sé oído auditor tendrás que ser oído
3.ª pers. sg. auditor tendrá que ser oído
2.ª pers. pl. audimini
3.ª pers. pl. audiuntor tendrán que ser oídos
Modo Indicativo
Tiempos Perfectos
Pretérito
Pretérito Perfecto Futuro Perfecto
Pluscuamperfecto
fui, he sido, hube
había sido oído habré sido oído
sido oído
pers. nr. Part. Pret. Pas. Pres. Ind. Act. Pret.Imperf. Ind. Act. Fut. Imperf. Ind. Act.
1.ª sg. sum eram ero
audit−us, audit−a,
2.ª sg. es eras eris
audit−um
3.ª sg. est erat erit
1.ª pl. sumus eramus erimus
audit−i, audit−ae,
2.ª pl. estis eratis eritis
audit−a
3.ª pl. sunt erant erunt
Universidad de la República
70
Modo Subjuntivo
Tiempos Perfectos
Pretérito Perfecto Pretérito Pluscuamperfecto
haya sido oído hubiera o hubiese, habría sido oído
pers. nr. Part. Pret. Pas. Pres. Subj. Act. Pret. Imperf. Subj. Act.
1.ª sg. sim essem
audit−us, audit−a,
2.ª sg. sis esses
audit−um
3.ª sg. sit esset
1.ª pl. simus essemus
audit−i, audit −ae,
2.ª pl. sitis essetis
audit−a
3.ª pl. sint essent
Formas No Personales
Voz Activa
Infinitivo
Presente Pretérito Futuro
(oír) (haber oído) (haber de oír)
nom. sg. auditur−us, auditur−a, auditur−um esse;
audire audivisse
nom. pl. auditur−i, auditur −ae, auditur−a esse
ac. sg. auditur−um, auditur−am, auditur−um esse;
ac. pl. auditur−os, auditur−as, auditur−a esse
Voz Activa
Participio Presente
(oyente, que oye, oyendo)
m. f. sg. n. sg. m. f. pl. n. pl.
nom. audiens ø audiens ø audient−es audient−ia
gen. audient−is audient−is audient−ium audient−ium
dat. audient−i audient−i audient−ibus audient−ibus
ac. audient−em audiens ø audient−es audient−ia
voc. audiens ø audiens ø audient−es audient−ia
abl. audient−i audient−i audient−ibus audient−ibus
Comisión Sectorial de Enseñanza
71
Voz Activa
Participio Futuro
(que oirá; que está a punto de oír)
sg. pl.
m. f. n. m. f. n.
nom. auditur−us auditur−a auditur−um auditur−i auditur −ae auditur−a
gen. auditur−i auditur−ae auditur−i auditur−orum auditur−arum auditur−orum
dat. auditur−o auditur−ae auditur−o auditur−is auditur−is auditur−is
ac. auditur−um auditur−am auditur−um auditur−os auditur−as auditur−a
voc. auditur−e auditur−a auditur−um auditur−i auditur −ae auditur−a
abl. auditur−o auditur−a auditur−o auditur−is auditur−is auditur−is
Gerundio Supino
gen. audiendi de oír
dat. audiendo para oír
ac. (ad) audiendum a oír amatum a oír
abl. audiendo oyendo amatu de oír
Formas No Personales
Voz Pasiva
Infinitivo
Presente Pretérito Futuro
(haber sido oído, que fue oído,
(ser oído) (haber de ser oído, que será oído)
que había sido oído)
audit−us, audit−a, audit−um esse;1
audiri nom. auditum iri
audit−i, audit−ae, audit−a esse
audit−um, audit−am, audit−um esse;
ac.
audit−os, audit−as, audit−a esse
1. Recordar que en el infinitivo pretérito pasivo, en lugar de esse puede aparecer fuisse. Esto se aplica a todas las conjuga-
ciones verbales.
Voz Pasiva
Participio Pretérito
(oído)
sg. pl.
m. f. n. m. f. n.
nom. audit−us audit−a audit−um audit−i audit −ae audit−a
Universidad de la República
72
Voz Pasiva
Gerundivo Participio Futuro
(que es digno de ser oído, que debe ser oído)
sg. pl.
m. f. n. m. f. n.
nom. audiend−us audiend−a audiend−um audiend−i audiend−ae audiend−a
gen. audiend−i audiend−ae audiend−i audiend−orum audiend−arum audiend−orum
dat. audiend−o audiend−ae audiend−o audiend−is audiend−is audiend−is
ac. audiend−um audiend−am audiend−um audiend−os audiend−as audiend−a
voc. audiend−e audiend−a audiend−um audiend−i audiend−ae audiend−a
abl. audiend−o audiend−a audiend−o audiend−is audiend−is audiend−is
Cuadro 2.8.2.1. f. Paradigma de audio.
h. Verbos deponentes
Se denominan deponentes los verbos que tienen solo las terminaciones de la voz
pasiva y expresan significado activo o medio. Siguen, para su conjugación, el para-
digma de la voz pasiva, por ejemplo:
73
Así también sus compuestos: confido: confiar; diffido: desconfiar.
Los verbos deponentes llamados comunes tienen significado activo y pasivo,
sobre todo en las formas perfectas. Así:
Por último, hay dos verbos llamados deponentes pasivos que tienen activa la for-
ma y pasivo el significado:
2.9. Preposiciones
2.9.1. Identificación
Igual que los adverbios y las conjunciones, las preposiciones son indeclinables.
Además, en latín, la preposición rige el caso de su complemento o término de pre-
posición. Así, hay preposiciones que rigen caso acusativo, otras rigen caso ablativo y
otras rigen esos dos casos. En lo que sigue se enumerarán las preposiciones de cada
uno de estos tipos.
Preposición Significado
a, hacia
a
ad junto a
para, con el fin de
hasta, cerca de
contra
adversus frente a
hacia o para con
Universidad de la República
74
Preposición Significado
circum alrededor de
cis, citra del lado de acá, a este lado de
contra
contra
frente a
erga hacia, para con
extra fuera de
infra debajo, al pie de
entre, en medio de
inter
durante
intra dentro de
cerca de, junto a
iuxta
según
ante, delante de
ob
por
penes en poder de, en manos de
por, a través de
por, por medio de
por, por causa de
per
por, en nombre de
por espacio de, durante
por (con valor de modo o instrumento)
post después de, detrás de
delante de
excepto, fuera de
praeter
además de, más que
contra, fuera de
prope cerca de, junto a
por, a causa de
propter
cerca de
según, conforme a
secundum
a lo largo de
sobre, encima de
supra
más de
trans más allá de, tras, allende
Comisión Sectorial de Enseñanza
75
b. Preposiciones que rigen ablativo
Preposición Significado
de
a, ab, abs desde
por
coram en presencia de, delante de
palam en presencia de, delante de
con
cum
en compañía de
de, desde;
de
de acerca de, sobre
entre, de entre
por
de, desde
de
según, conforme a
e, ex por
después de
contra
con
a causa de, por
prae
delante de
ante
pro por, en favor de
en lugar de
sine sin
hasta
tenus
pospuesto se construye también con genitivo
Cuadro 2.9.2. b. Prep. de abl.
Universidad de la República
76
c. Preposiciones que rigen acusativo y ablativo
2.10. Adverbios
2.10.1. Identificación
Tradicionalmente, los adverbios se clasifican por su significado en los siguientes
grupos: adverbios de lugar, de tiempo, de modo, de cantidad, de afirmación, de
negación y de duda. En la gramática moderna, algunas de estas clases se agrupan
de modo diferente con otras categorías (demostrativos, cuantificadores, relativos,
indefinidos). Algunos autores agregan también los adverbios que expresan aspecto,
aunque los límites de esta clase gramatical son imprecisos. Desde el punto de vista
sintáctico, se asemejan a los adjuntos en la medida en que cumplen la función de
complemento circunstancial. En lo que sigue se hará una breve presentación de
cada uno de estos tipos de adverbios.
2.10.2. Morfología
Los adverbios son palabras invariables. Se han formado, en latín, con procedi-
Comisión Sectorial de Enseñanza
78
b. Adverbios de tiempo
Los adverbios de tiempo establecen una ubicación en un punto o en un período
de tiempo.6 Por ejemplo:
nunc (ahora)
mane (mañana)
statim (en seguida)
semper (siempre)
A su vez, los adverbios ordinales latinos derivan por lo común de los adjetivos
ordinales y se usan como adverbios de tiempo.
6 Actualmente, algunos gramáticos agregan al grupo de los adverbios de tiempo los adverbios de
aspecto, «como todavía o completamente, si bien los límites de esta clase son aún imprecisos» (RAE,
2010: 577).
7 «El término adverbio de modo es más frecuente en la tradición que adverbio de manera. Sin
embargo, hoy se suele considerar más apropiado el segundo, no solo porque el primero se
asocia con la noción de ‘modalidad’, sino porque el término adverbio de modo se aplica también
tradicionalmente a los que aportan propiedades de las proposiciones (como probablemente: §30.8.3)
o evalúan las actitudes del hablante (como lamentablemente)» (RAE, 2010:589).
8 Cf. Bassols, 1992:113.
79
d. Adverbios de cantidad o grado
Estos adverbios expresan la noción de cantidad, así como también la de grado, fre-
cuencia y diversas formas de intensidad.9 «Se trata, generalmente, de adjetivos fosili-
zados que expresan una idea de cantidad, como multum, plus, plurimum, longe, etc.,
pero con frecuencia se usan también con análogo significado adverbios de modo, que
han depuesto su acepción originaria para expresar una simple idea de cantidad, por
ejemplo: egregie, subtiliter, mire, belle, etc.» (Bassols 1992: 114).
e. Adverbios de afirmación
Los adverbios de afirmación denotan afirmación y aceptación (bene, certe).
También hay locuciones adverbiales afirmativas. Son ejemplos latinos: hoc est, id est.
f. Adverbios de negación
Opuestos a los anteriores, afectan el sentido de toda una enunciación (ne, nun-
quam, non).
2.11. Conjunciones
2.11.1. Identificación
La clase léxica de las conjunciones es una clase cerrada y sus miembros son in-
declinables. Pueden dividirse en tres subtipos, según los cuales es posible presen-
tar la siguiente clasificación general: conjunciones de coordinación, conjunciones
reiteradas y simétricas, y conjunciones de subordinación. Además, en latín existen
conjunciones enclíticas que se ligan, pospuestas, a las palabras. En lo que sigue se
verá la lista de conjunciones que corresponde a cada tipo.
Universidad de la República
9 De acuerdo con criterios de clasificación actuales, criterios empleados en esta publicación, los
adverbios de cantidad constituyen un tipo de cuantificador, es decir que forman parte de la clase
de los cuantificadores (Véase 2.6).
80
a. Conjunciones de coordinación
Copulativas
et, ac, atque, −que1 y
neque, nec ni, y no
etiam, quoque también
Disyuntivas
aut, vel, −ve, sive, seu o
Adversativas
set, at, autem, verum, vero pero, mas
atqui y sin embargo
tamen,attamen, verúntamen, nihilominus sin embargo, con todo, pero no obstante
Causales
nam, namque, enim, etenim pues, porque
Consecutivas o ilativas
por tanto, por consiguiente, así pues,
ergo, igitur, itaque
luego, conque
quare,quapropter,quamobrem, quocirca por lo cual
Cuadro 2.11.1. a. Conjunciones de coordinación.
1. Observación: –que es una conjunción enclítica.
81
c. Conjunciones de subordinación
Temporales
cum (quum), quando cuando
ut, ubi cuando, luego que
cum primum, ut primum, ubi primum tan pronto como, ni bien
simul, simul ac, simul atque al tiempo que, al mismo tiempo que
dum mientras
dum, donec, quoad hasta que, en tanto que
antequam, priusquam antes que
postquam después que
Causales
quia, quod, quoniam porque, puesto que
cum pues, porque
Comparativas
quam que
ut (uti), sicut, velut como, así como
tamquam, quasi como
quemadmodum como, a la manera que
prout según que
perinde ac lo mismo que, como
Condicionales
si si
nisi sino, a menos que
sin pero si
dum, modo, dummodo con tal que
Concesivas
quamquam aunque
quamvis, licet, ut, cum aunque
etsi, tametsi, etiamsi aun cuando, por más que
ut aun suponiendo que
Consecutivas
ut así que, de modo que
ut non, quin de modo que no, de suerte que no
ut para que
Finales
Universidad de la República
ut para que
quo para que, a fin de que
ne, ut ne para que no
quominus que no, para que no
Cuadro 2.11.1. c. Conjunciones de subordinación.
82
2.12. Interjecciones
2.12.1. Identificación
Las interjecciones son palabras morfológicamente invariables. Su tono, fuerte-
mente expresivo, sirve a la expresión de emotividad (oh! heu!, vae! ave! vale!) lo
cual, a pesar de originarse a veces de otras clases léxicas, las acerca a las formaciones
por onomatopeya. Constituyen una clase extraoracional. Pueden formar grupos sin-
tácticos e incluso, regir un caso. En el siguiente ejemplo, un dativo:
83
Capítulo II
Algunas estructuras sintácticas.
Descripción y análisis
1. Introducción
Este capítulo está dedicado a mostrar las distintas estructuras que existen en
lengua latina a través de ejemplos concretos tomados de las obras seleccionadas para
tal fin (cf. Capítulo III, Antología). Para ello, se ha organizado la información en tres
partes, a saber, una parte introductoria, otra que presenta de modo sintético el mo-
delo gramatical seleccionado para ser aplicado en este manual, y otra más extensa
con los ejemplos y sus respectivos análisis.
Como se verá, para describir y a veces explicar el análisis sintáctico de los frag-
mentos seleccionados, se recurre a la información contenida en gramáticas latinas
y españolas. Las obras de referencia que han sido consultadas aparecen explici-
tadas en la bibliografía y, en general, en el texto del manual. En relación con el
latín, se han revisado fundamentalmente Bassols (1992), Ernout-Thomas (1993),
Baños Baños (2009), estre otros. En cuanto a los motivos que llevaron a seleccionar
las obras que refieren al español conviene hacer las siguientes consideraciones. En
primer lugar, esa selección responde al hecho de que las obras elegidas (la Nueva
gramática de la lengua española, RAE 2009, junto con su Manual, RAE 2010, y el
Manual de gramática del español de Ángela Di Tullio, 2005) son referencia inelu-
dible para todo estudio gramatical de lengua española y han empleado un modelo
de análisis gramatical similar al que se aplica en este manual (el modelo de análisis
es independiente de la lengua): las dos trabajan con modelos lexicalistas y analizan
las construcciones aplicando una gramática de constituyentes. En segundo término,
la opción se legitima en el entendido de que este manual de apoyo está dirigido a
estudiantes que son hablantes nativos de español. Esto se enlaza con el hecho de que
el español es una lengua romance, esto es, deriva del latín, por ello ambas lenguas
comparten aspectos fundamentales de su sintaxis. Otra razón que ha motivado esta
elección radica en que se trata de bibliografía que actualmente se halla en circula-
ción, por lo cual el estudiante no debería tener mayores dificultades para acceder
a ella. En realidad, el motivo subyacente es que lo haga, con lo cual mejorará sus
conocimientos de gramática latina y española.
Entonces, dado que en las gramáticas seleccionadas como textos de referencia
se trabaja con modelos similares a los elegidos para aplicar en este manual, y dado
que ese modelo establece que las clases léxicas presentan una estructura argumental
(modelo lexicalista) según el cual seleccionan determinados argumentos con ciertas
restricciones léxicas, en la mayor parte de los casos lo que se puede decir de un fe-
nómeno gramatical en una lengua es igualmente aplicable, con pequeños cambios
quizás, a la otra lengua. A modo de ejemplo, lo que se puede decir respecto del ob-
Comisión Sectorial de Enseñanza
Este manual aplica, para la descripción de las estructuras sintácticas, una gramá-
tica de constituyentes inmediatos. El modelo supone representar distintos niveles de
análisis a partir de la estructura jerárquica que conforman el sintagma y la oración
(sintagma mayor). Por ejemplo:
89
(2)
O
qp
(sujeto) (predicado)
SN SV
ty qp
Det N’ V’ SP
| | ru |
la N V (objeto dir.) P’
| | SN ru
niña leyó ty P SN
Cuant N’ | |
| | durante SN
dos N ru
| N’ SA
libros | |
N A’
| |
la A
|
tarde
Cuadro 2.3.a. Análisis de or. verbo transitivo, objeto directo y modificador verbal.
90
2.3.2. Los sintagmas
Los sintagmas son unidades que tienen una estructura jerárquica. En cada caso,
su categoría está determinada por el núcleo. Así, existen sintagmas nominales, adje-
tivales, verbales y preposicionales, entre otros, que tienen como núcleo un sustanti-
vo, un adjetivo, un verbo y una preposición, respectivamente. He aquí un ejemplo
de cada uno:
(4)
SX
qp
Esp SX
ei
X’ SY
ru (adjunto)
X SZ
(compl.)
En realidad, hay que aclarar que los gramáticos ubican el modificador o adjunto
Comisión Sectorial de Enseñanza
O
qp
(sujeto) (predicado)
SN SV
qp
V’ Adjuntos o modif.
Predic. S. no oblig.
Predic. O. no oblig.
O. I. no argumental
Compl. especf. no argumental
qp
V’ Complementos o argumentos
O. I. argumental
Compl. agente
Predic. O. obl.
Compl. especif. argumental
Otros compl.
ru
V Complementos o argumentos
O. D.
Compl. de rég.
Predic. S. obl.
Cuadro 2.4.a. Estructura de oración simple.
92
O
qp
(sujeto) (predicado)
SN SV
|
SV
p
Negación
SV
p
Adjuntos o modif.
Predic. S. no oblig.
Predic. O. no oblig.
O. I. no argumental
SV
p
Adjuntos o modif.
Predic. S. no oblig.
Predic. O. no oblig.
O. I. no argumental
Compl. de especificación
no argumental
V’
qp
V’ Complementos o argumentos
O. I. argumental
Compl. agente
Predic. O. obl.
Compl. especificación argumental
Otros compl.
ru
Comisión Sectorial de Enseñanza
V Complementos o argumentos
O. D.
Compl. de rég.
Predic. S. obl.
Cuadro 2.4.b. Estructura completa de oración simple con V’ y SV iterados.
93
Existen otros elementos que pueden incidir en la oración, desde afuera de ella.
El siguiente diagrama recoge esos casos. El esquema se abrevia de este modo: se
ubican todos los elementos extraoracionales y, del diagrama oracional visto anterior-
mente, se llega solo hasta el nivel de SN y SV correspondientes a sujeto y predicado,
respectivamente.
O
wo
Conectivo O
w
Vocativo
O
w
Mod. de modalidad
O
w
Adjunto extraoracional
O
wo
(sujeto) (predicado)
SN SV
94
(6) a. El consejero de la facultad y el profesor de Latín
b. El consejero de la facultad y profesor de Latín
c. El compositor e intérprete de esta canción
95
3. Algunas estructuras sintácticas.
Descripción y análisis
En este apartado se expone el análisis de varias frases latinas. Estos ejemplos han
sido ordenados temáticamente, de acuerdo con un criterio sintáctico asociado al tipo
de construcción de que se trate. Así es que, en primer lugar, aparecen las estructu-
ras de algunos sintagmas nominales; luego vienen algunas estructuras oracionales y,
finalmente, las construcciones comparativas. En lo que refiere a los sintagmas no-
minales, se hará el análisis de sintagmas nominales con determinante, cuantificador,
modificador y complemento nominal, y SN con oración de relativo. Asimismo, se
verán SN coordinados y SN en aposición. En cuanto a las estructuras oracionales, se
hará el análisis de oraciones con verbos copulativos, intransitivos, transitivos y ver-
bos que seleccionan dos complementos (verbos ditransitivo y transitivos que rigen
doble acusativo). Adicionalmente, veremos el análisis de oraciones con frases abso-
lutas. Luego nos detendremos en ejemplos con oraciones de infinitivo como sujeto
oracional y como objeto directo. Continuaremos con las relativas en sus diferentes
tipos. Después será el turno de las oraciones en voz pasiva y de las construcciones
con gerundivo. Por último, presentaremos las estructuras comparativas.
En todos los casos, la información aparecerá distribuida del siguiente modo:
• Título que indica la estructura del ejemplo a analizar.
• Frase latina a ser analizada.
• Cuadro con el significado de cada pieza, junto con la información léxica y
gramatical.
• Análisis morfológico.
• Análisis sintáctico. En este punto, se ha decidido mostrar dos análisis: uno
similar al que aplica la gramática tradicional, el otro asociado a una gramática
de constituyentes inmediatos. En este último caso, se presentan dos dispo-
siciones diferentes del análisis: el análisis encorchetado y el que dispone las
piezas léxicas en un árbol sintáctico.
En algunos casos, se han incorporado explicaciones con el objetivo de que se
entiendan mejor la estructura sintáctica del fragmento seleccionado y su análisis.
Comisión Sectorial de Enseñanza
Sust. SN
abl. m. pl. ru
| sintagma nominal Det N’
his humeris his humeris | |
| det. núcleo his N
Dem. |
abl. m. pl. humeris
Cuadro 3.1.b. Análisis morf. Cuadro 3.1.c. Análisis sint. 1. Cuadro 3.1.d. Análisis sint. 2.
98
verus, vera, verum Adj. 1.ª C. verdadero
amicitia, amicitiae Sust. f. 1.ª D. amistad
Cuadro 3.2.a. Léxico, información gramatical y significados.
Sust.
nom. f. pl.
| sintagma nominal
verae amicitiae verae amicitiae
| modif. núcleo
Adj. nominal
nom. f. pl.
SN1
|
SN
ru
N’ SA
| |
N A’
| |
amicitiae A
|
verae
modif.
nominal
Cuadro 3.2.d. Análisis sint. 2.
1. El nudo SN aparece duplicado porque el más alto se
podría bifurcar para un especificador. El adjunto se ubica
en el SN de nivel inferior. De todos modos, cuando el
especificador está vacío, el análisis se puede representar
Comisión Sectorial de Enseñanza
99
3.3. Sintagma nominal:
cuantificador, núcleo y modificador de especificación
Cuant. Adj.
abl. f. s.
|
ratione tota comitiorum
| |
Sust. Sust.
abl. f. s. gen. n. pl.
sintagma nominal
ratione tota comitiorum
modif. de especif.
núcleo
de ratione
tota cuantifica ratione comitiorum
Cuadro 3.3.c. Análisis sintáctico 1.
100
SN
e
Cuant.
|
tota
SN
i
SN
|
comitiorum
modif. de
N’ especif.
|
N
|
ratione
Cuadro 3.3.d. Análisis sint. 2.
101
genus, generis Sust. n. 3.ª D. origen, estirpe
inritabilis, inritabile Adj. 2.ª C. 2 term. irritable
vates, vatis Sust. m. 3.ª D. poeta
Cuadro 3.4.a. Léxico, información gramatical y significados.
SN
SN
p
SN
5
vatum
SN
p
SA
5
inritabile
N’
N
Universidad de la República
genus
102
3.5. Sintagma nominal: con argumento (compl. de especificación)
En este ejemplo aparece uno de los tipos de sustantivo, nombre de relación,
que admite argumento. En este caso, el núcleo filius aparece con un complemento
de especificación. Existen tres tipos de sustantivos que admiten complementos:
(i) las nominalizaciones; (ii) los sustantivos con complementos de régimen; (iii) los
sustantivos con significado relacional. Esto no excluye el hecho de que un mismo
sustantivo pueda pertenecer a más de un grupo.
Las nominalizaciones
son sustantivos derivados que heredan o conservan algunas propiedades sintácticas
de su base. Así, el primero de los dos complementos subrayados en el traslado de los
restos mortales del finado el día 8 de noviembre representa un argumento, mientras
que el segundo es un adjunto. Traslado es un sustantivo deverbal que hereda parte de
las propiedades gramaticales del verbo trasladar. (RAE, 2009:856)
El ejemplo que se presenta a continuación corresponde al tipo (iii): sustantivo
con significado relacional.
Sust.
sintagma nominal
nom. m. s.
|
fortunae filius fortunae filius
| complemento de núcleo
Sust. especificación
gen. f. s.
103
SN SN
| |
N’ N’
ru ru
N SN N SN
g 5 g g
filius fortunae filius N’
g
N
g
fortunae
Cuadro 3.5.d. Análisis sintáctico Cuadro 3.5.e. Análisis sintáctico
(abrev.). de frase nominal.
Este análisis muestra, pues, un sustantivo que tiene argumento. Este tipo de
estructura ocurre en algunos tipos de sustantivos; no todos admiten complemento.
En el caso del ejemplo, filius es un nombre de relación y esta es una clase de sus-
tantivo que tiene argumento, a saber, el denominado complemento de especificación.
Estos sustantivos que expresan significados relacionales
denotan, en función de su propia naturaleza léxica, nociones que establecen un vín-
culo particular de dependencia semántica con la persona, el animal o la cosa a la que
afectan. Así, el nombre propio que aparece en la expresión de Arturo es argumento
de sobrino en un sobrino de Arturo, pero es un modificador adjunto de caballo en un
caballo de Arturo. El hecho de que la noción de ‘parentesco’ sea inherentemente rela-
cional se deduce de su propia definición lexicográfica. (RAE, 2009: 856)
104
V. 3.ª p. s. Sust.
pret. Plusc. ind. nom. f. s.
| |
quem dederat cursum fortuna
| |
Rel. Sust.
ac. m. s. ac. m. s.
sintagma nominal
or. de relativo (sin cursum), modif. nominal de cursum
quem dederat cursum fortuna
OD de núcleo verbal núcleo SN sujeto de or.
dederat de or. relativo relativo
antecedente
de quem
Cuadro 3.6.c. Análisis sintáctico 1.
SN
|
SN
ru
N’ SComp
| 5
N quemi hi dederat
| fortuna
cursumi modif. nominal
Cuadro 3.6.d. Análisis sint.-2 SN con or. rel.
Comisión Sectorial de Enseñanza
105
3.7. Sintagmas nominales coordinados
Conj. cop.
|
Catilinam et Manlium
| |
N. Pr. N. Pr.
ac. m. s. ac. m. s.
SN
ei
SN SN
| |
Catilinam Manlium
106
a. Aposición restrictiva
SN
r i
Det SN
| t y
el N’ SN
| 5
N Las Metamorfosis
|
libro
Cuadro 3.8.a. Análisis sintáctico SN en aposición restrictiva.
SN
q p
SN SN
r u 6
Det N’ esclavos del
| | Imperio romano
los N
|
gladiadores
Cuadro 3.8.b. Análisis sintáctico SN en aposición no restrictiva.
pastor Coridón
107
N. Pr.
sintagma nominal
nom. m. s.
|
pastor Corydon pastor Corydon
|
Sust. núcleo núcleo
nom. m. s.
SN
|
SN
o
SN
5
Corydon
N’
|
N
|
pastor
Cuadro 3.8.1.d. Análisis sint. SN
en aposición restrictiva
Como fue señalado antes, esta estructura es similar a la de las oraciones relativas
restrictivas.
(9) Maecenas, mearum grande decus columenque rerum Hor. carm. II 17, 3-4
Mecenas, mi sostén y mi gran gloria
Universidad de la República
108
Maecenas, Maecenatis N. Pr. m. 3.ª D. Mecenas
meus, mea, meum Det. Pos. 1.ª p. mío
grandis, grande Cuant. Adj. 2.ª C. 2 term. grande
decus, decoris Sust. n. 3.ª D. decoro
columen, columinis Sust. n. 3.ª D. sostén
que Conj. cop. encl. y
res, rei Sust. 5.ª D. cosa
Cuadro 3.8.2.a. Léxico, información gramatical y significados.
Pos. Sust.
Conj.
gen. f. pl. voc. n. s.
| | |
Maecenas, mearum/ grande decus columen que rerum
| | | |
N. Pr. Cuant. Adj. Sust. Sust.
voc. m. s. voc. n. s. voc. n. s. gen. f. pl.
109
SN
q p
SN SN
6 6
Maecenas mearum/grande decus
columenque rerum
Cuadro 3.8.2.d. Análisis sintáctico SN en aposición
no restrictiva (abrev.).
SN
qp
SN SN
| wo
Maecenas SN SN
5 6
grande decus mearum
columen
rerum
Cuadro 3.8.2.e. Análisis sintáctico SN en aposición no restrictiva (abrev.).
SN
qp
SN SN
| wo
Maecenas SN SN
ty ru
Cuant N’ N’ SN
| | | ty
grande N N Esp N’
| | | |
decus columen mearum N
|
rerum
3.8.3. Aplicación
Dados los fragmentos 1 y 2 (Cf. Antología):
Universidad de la República
V.
3.ª p. s. pres.
ind.
| predicado sujeto
solida est tellus solida est tellus
Comisión Sectorial de Enseñanza
| | atributo o
Adj. Sust. compl. predic. núcleo
nom. f. s. nom. f. s. subj. oblig.
111
La oración Solida est tellus presenta la forma verbal est del verbo copulativo
sum, esse, fui. Los verbos copulativos (ser, estar, parecer) son palabras gramatica-
les que ponen de manifiesto la información flexional (en latín, voz, modo, tiempo,
número y persona). Como no son predicados semánticos, requieren un constitu-
yente que lo sea: el predicativo subjetivo obligatorio.11 Cuando el predicativo es un
SA, como solida en este ejemplo, concuerda con el sujeto en caso, género y número
(cf. Di Tullio, 2005:129-130).
Ahora bien, para esta misma función, se puede emplear una denominación dife-
rente. Así, de acuerdo con RAE 2010, la función sintáctica que desempeña solida
en Solida est tellus recibe el nombre de atributo. «Se llama atributo la función que
desempeñan varios grupos sintácticos que denotan propiedades o estados de cosas
que se predican de algún segmento nominal u oracional» (RAE, 2010:701). El atri-
buto puede aparecer en construcciones verbales y no verbales. Cuando aparece en
construcciones verbales puede hacerlo con verbos copulativos (ser, estar, parecer),
semicopulativos o pseudocopulativos (seguir, continuar, resultar) o con verbos ple-
nos (ingresar, llegar) (cf. RAE, 2010:701-702).
Este tipo de atributo (o predicativo subjetivo),12 más allá de que aparezca en
oraciones con verbo copulativo, semicopulativo o predicativo (verbos plenos), ha
recibido distintos tipos de análisis sintácticos en la historia gramatical. Cuando apa-
rece en oraciones con verbo copulativo, la tradición gramatical habla de predicado
nominal.13 La gramática generativa actual lo interpreta como el predicado de una
oración reducida (o cláusula reducida, CR) que funciona toda ella como comple-
mento de los verbos copulativos. Como fue señalado antes, la diferencia de estos dos
tipos de análisis descansa en el concepto de predicado que se aplica. Esto se debe a
que el concepto de predicado se ha utilizado con dos sentidos; ambos se mantienen
en la actualidad entre los gramáticos, por tanto es necesario leer con atención los
textos gramaticales para reconocer el concepto que subyace, y así evitar la confu-
sión a la que puede conducir esa polisemia. El sentido más tradicional de predicado,
tomado de la lógica, establece que
el predicado designa la expresión cuyo contenido se atribuye al referente del sujeto,
así como el segmento sintáctico que la designa. En esta interpretación, el grupo
verbal que se subraya en El profesor de Matemáticas explicaba la lección a los alum-
nos con voz apagada es el predicado de esa oración, y su sujeto es el profesor de
Matemáticas. El predicado de la oración La lluvia era fina es, desde este mismo
11 Véase 3.10.4. Oración con verbo intransitivo y predicativo subjetivo no obligatorio: It tristis arator.
12 Como se vio antes, Di Tullio 2005 denomina predicativo subjetivo (obligatorio o no obligatorio)
Universidad de la República
a la expresión que aparece desempeñando la función que la RAE 2010 llama atributo. Para RAE
2010, el complemento predicativo es una variante más restringida de la noción de atributo. Así, la
gramática académica considera que son predicativos los atributos que aparecen con verbos plenos
(cf. RAE, 2010:701-703).
13 «En toda oración bimembre se establece, como ya dijimos, una relación entre sujeto y predicado.
Hay dos clases de predicados: nominal y verbal. El primero se compone de un verbo copulativo
(ser o estar) y un complemento predicativo, formado esencialmente por un nombre (adjetivo o
sustantivo) que es el núcleo o base del predicado» (RAE, 1991:364).
112
punto de vista, el grupo verbal era fina. Así pues, los predicados denotan, en este
primer sentido, nociones que «se aplican» a los individuos designados por los seg-
mentos nominales que concuerdan con ellos. Los predicados aportan, por tanto,
propiedades, estados, procesos y acciones que se atribuyen a las personas o las cosas
(RAE, 2009: 63).
La noción de «predicado» se usa también en un segundo sentido, más restrictivo
que el anterior. En esta segunda interpretación, los predicados son categorías que
designan estados, acciones, propiedades o procesos en los que intervienen uno o
varios participantes. Así, el predicado de la oración El maestro explicaba la lección
a los alumnos es el verbo explicaba. El verbo explicar denota, por su significado, una
acción que requiere la concurrencia de tres participantes: un agente, que lleva a cabo
la acción (el maestro, en este ejemplo), una materia o una información que se expone
o se transmite (la lección, en este caso) y un destinatario al que esa acción se dirige
(los alumnos). Los participantes seleccionados o elegidos por cada predicado en fun-
ción de su significación se denominan argumentos. A los argumentos corresponden
diversas funciones semánticas (agente, paciente, lugar, etcétera). Los argumentos
han sido llamados también actantes o actuantes porque recuerdan los papeles que se
atribuyen a los actores en las representaciones dramáticas (de hecho, el término papel
semántico es todavía frecuente en la lingüística actual en un sentido no muy lejano
de este). Sea o no ajustada esa metáfora ya común, es indudable que los argumentos
de un predicado representan en cierta forma un esqueleto de su significación, que
se obtiene por abstracción o por reducción de las informaciones que el diccionario
proporciona cuando los define. (RAE, 2009: 64)
Entonces, queda claro que la gramática tradicional empleaba la primera noción
de predicado. En cambio, corrientes gramaticales actuales que aplican el análisis con
predicativo subjetivo utilizan la segunda definición de predicado. En lo que sigue se
muestra cada uno de estos dos análisis sintácticos.
a. Análisis como predicado nominal
SV
g
V’
qp
V Complemento
| (CR)
est ei
(sujeto) (predicado)
SN SA
| |
N’ A’
| |
N A
| |
tellus solida
Cuadro 3.9.1.f. Análisis sintáctico de SV con verbo copulativo.
La diferencia que muestra el análisis sintáctico de las oraciones con verbo pleno
respecto de las oraciones con verbo copulativo es la siguiente. En las oraciones con
verbo pleno, el verbo selecciona al sujeto. En cambio, en las oraciones que tienen
verbo copulativo, es el predicado entero el que selecciona al sujeto, y no solo el ver-
Universidad de la República
bo. Además, el SA que funciona como predicativo subjetivo predica sobre el sujeto y
el verbo facilita el vínculo. Es la misma idea que establecía la gramática tradicional:
el que hace la selección semántica es todo el predicado, no solo el verbo.
Respecto de los predicativos (subjetivos u objetivos) se dice que introducen una
predicación secundaria; ellos mismos son predicados. De manera que introducen
114
otra estructura oracional, estructura esta que presenta características propias. Se
trata de oraciones que carecen de verbo; por eso se las denomina cláusulas redu-
cidas (CR).
Entonces, el modo de expresar la relación que se establece entre el sujeto y el
predicativo de este ejemplo es el que se ve en el cuadro de arriba: el sujeto tellus tie-
ne su lugar original en la cláusula reducida que introduce el predicativo subjetivo,
y toda esa oración reducida es complemento del verbo. Esto es lo que sucede en el
sintagma verbal. Luego, el sujeto se mueve de su posición original y pasa a ocupar el
lugar del SN que depende de O, esto es, el SN que se halla al mismo nivel que el SV.
Al moverse, el sujeto deja una huella que quedará coindexada con él. Este análisis
se representa así:
i. Análisis sintáctico encorchetado: [[tellusi]SN [est [[hi]SN [solida]SA]CR ]SV]O
ii. Análisis sintáctico con árbol:
O
qp
SNi SV
| g
N’ V’
| qp
N V Complemento
| | (CR)
tellus est ei
(sujeto) (predicado)
SN SA
| |
hi A’
|
A
|
solida
Cuadro 3.9.1.g. Análisis sintáctico de oración con verbo copulativo.
Como se ve, el orden con el que aparecen las palabras en el árbol sintáctico
Comisión Sectorial de Enseñanza
puede diferir del orden lineal, esto es, del orden con que aparecen las palabras en la
secuencia textual.
115
3.9.2. Oración simple con verbo copulativo,
predicativo subjetivo obligatorio y modificador nominal en el sujeto
Este ejemplo presenta una oración con sujeto, verbo copulativo, predicativo
subjetivo obligatorio y un modificador o adjunto del sintagma verbal.
sujeto predicado
verae amicitiae sempiternae sunt
modificador atributo o compl.
núcleo Núcleo
nominal pred. subjetivo oblig.
Cuadro 3.9.2.c. Análisis sintáctico 1.
116
SV
g
V’
qp
V Complemento
| (CR)
sunt qp
(sujeto) (predicado)
SN SA
5 5
amicitiae verae sempiternae
predicativo subj.
Obligatorio
Cuadro 3.9.2.d. Análisis sintáctico de FV con verbo copulativo (abrev.).
SV
g
V’
qp
V Complemento
| (CR)
sunt qp
(sujeto) (predicado)
SN1 SA
| |
SN A’
ty |
N’ SA A
| | |
N A’ sempiternae
| | Predicativo
amicitiae A subjetivo oblig.
|
verae
Comisión Sectorial de Enseñanza
El análisis sintáctico del diagrama de arriba muestra las relaciones que se esta-
blecen en el sintagma verbal. En el cuadro que sigue, se presenta el análisis sintácti-
co que le corresponde a toda la oración. Se ve nuevamente el movimiento del sujeto
117
desde una posición interna a la CR y al SV hacia la posición canónica del sujeto,
como argumento externo del SV.
i. Análisis sintáctico encorchetado:
[[[veraeA]SA [amicitiaeN]SN]SNi [sunt [[hi]SN [sempiternae]SA]CR ]SV]O
ii. Análisis sintáctico con árbol:
O
qp
(sujeto) (predicado)
SNi SV
| g
SN V’
ty ru
N’ SA V Complemento
| | | (CR)
N A’ sunt ru
| | (sujeto) (predicado)
amicitiae A SN SA
| | |
verae hi A’
|
A
|
sempiternae
predicativo subjetivo
obligatorio
Cuadro 3.9.2.f. Análisis sintáctico de or. con verbo copulativo y sujeto con modif. nominal.
3.9.3. Aplicación
Dados los fragmentos 3 al 7 (Cf. Antología):
a. Presente el léxico, la información gramatical y los significados.
b. Realice el análisis morfosintáctico.
c. Proponga la traducción.
d. Comente los aspectos histórico-literarios que sitúan el texto seleccionado, la
Universidad de la República
obra y el autor.
118
3.10. Oraciones con verbo intransitivo
Los verbos intransitivos presentan distintos tipos de estructuras argumentales.
Así, hay verbos intransitivos que no exigen ningún tipo de argumento. En cambio,
hay otros que prevén un argumento de lugar.15 Este puede ser facultativo u obliga-
torio. Asimismo, hay verbos intransitivos que exigen la presencia de un predicativo
subjetivo obligatorio, en tanto que otros pueden aparecer con un predicativo subje-
tivo no obligatorio. En todos los casos, los sintagmas de verbos intransitivos pueden
aparecer con modificadores o adjuntos, pero como en el resto de las oraciones, este
tipo de modificador es opcional y su ausencia no produce secuencias agramaticales.
O O
ru ru
(sujeto) (pred.) (sujeto) (pred.)
SN SV SN SV
4 4 g g
deus est N’ V’
g g
N V
g g
deus est
Cuadro 3.10.1.1.d. Análisis sintáctico Cuadro 3.10.1.1.e. Análisis sintáctico
(abrev.). de oración con sum predicativo.
(13) Saepe est etiam sub palliolo sordido sapientia Cic. tusc. III, 23, 56
Muchas veces la sabiduría se encuentra bajo una capita sucia
120
V. 3.ª p. s. Prep. Adj.
pres. ind. abl. abl. m. s.
| | |
saepe est etiam sub palliolo sordido sapientia
| | | |
Sust. Sust.
Adv. Conj.
abl. m. s. nom. f. s.
predicado sujeto
saepe est etiam sub palliolo sordido sapientia
modif.
núcleo modificador de lugar núcleo
frecuentativo
Cuadro 3.10.1.2.c. Análisis sintáctico 1.
121
O
ru
SN SV
5
sapientia SV
u
SA
5
saepe
SV
u
SP
5
sub palliolo sordido
V’
est
122
O
ru
SN SV
N’ SV
u
N SA
|
sapientia A’
|
A
|
saepe
SV
u
SP
|
P’
t u
P SN
| ty
sub N’ SA
| |
N A’
| |
palliolo A
|
sordido
V’
est
Comisión Sectorial de Enseñanza
123
3.10.1.3. Oración de sum+dativo
Las oraciones latinas de sum+dativo constituyen un tipo de estructura particu-
lar. En estas construcciones el verbo sum es predicativo y la palabra que aparece
declinada en caso dativo cumple la función sintáctica de objeto indirecto, pero no
se trata del destinatario, significación más común del dativo; en este caso el dativo
significa al poseedor. Así es en latín. Sin embargo, se ha de advertir que, al traducir
al español, cambia la correspondencia de modo tal que el sujeto de la oración es el
poseedor y el objeto indirecto es lo poseído. A modo de ejemplo, en la frase latina
liber est puero, liber, que es una forma nominativa, desempeña la función sintáctica
de sujeto, en tanto que puero, forma dativa, está cumpliendo el papel de objeto in-
directo. La traducción literal sería el libro es al niño; al niño es el poseedor, no es el
destinatario. La traducción que normalmente se hace vierte esa frase latina en esta
otra española: el niño tiene un libro. Además, en oraciones como las de este ejemplo,
la forma verbal est se traduce como una forma del verbo estar.16 He aquí, ahora, el
análisis de una frase tomada de Cicerón.
Pron.
dat. 2.ª p. s.
| sujeto predicado
inimicitiae tibi sunt inimicitae tibi sunt
| | núcleo objeto núcleo
V. indirecto
Sust.
3.ª p. pl. pret.
nom. pl. f.
perf. ind.
16 El verbo sum, esse, fui puede ser traducido por los españoles ser, haber o estar. Depende de la
construcción y el contexto en el que ocurra.
124
O O
ru ru
(sujeto) (pred.) (sujeto) (pred.)
SN SV SN SV
5 5 g g
inimicitiae tibi sunt N’ V’
g ru
N V’ SN
| | |
inimicitiae V tibi1
g
sunt
V. 3.ª p. s. Sust.
pres. ind. Abl. m. s.
| |
insipientis est in errore perseverare
| | |
Part. pres. Prep. V.
gen. m. s. abl. inf. pres.
predicado sujeto
insipientis est in errore perseverare
compl. de compl.
núcleo núcleo verbal
pertenencia preposicional
Cuadro 3.10.1.4.c. Análisis sintáctico 1.
O
ru
(sujeto) (predicado)
OInf SV
5 5
in errore est
perseverare insipientis
Universidad de la República
126
O
qp
(sujeto) (pred.)
OInf SV
ru g
(sujeto) (pred.) V’
PRO SV ru
| V SPart1
V’ | |
ru est Part’
V SP |
| | Part
perseverare P’ |
ru insipientis
P SN compl. de
| 5 pertenencia
in errore
compl. preposicional
Cuadro 3.10.1.4.e. Análisis sintáctico.
1. El sintagma de participio (SPart) o sintagma participial es una unidad de predicación sin flexión. Mioto
trabaja con sintagma participial y de gerundio, entre otros (cf. Mioto, 2005:165). Aplicando el mismo crite-
rio y como se verá más adelante, aquí se trabajará además con sintagma de gerundivo.
127
N. Pr.
nom. s. m.
| predicado sujeto
respicit Aeneas respicit Aeneas
|
V. 3.ª p. s.
Pres. Ind.
O O
ru ru
(sujeto) (predicado) (sujeto) (predicado)
SN SV SN SV
5 5 g g
Aeneas respicit N’ V’
g |
N V
| |
Aeneas respicit
Cuadro 3.10.2.d. Análisis sint. (abrev.). Cuadro 3.10.2.e. Análisis sintáctico 2.
O
qp
(sujeto) (predicado)
SN SV
5 |
amnes V’
qp
V (compl. o argum. de lugar)
| SP
ruunt 5
de montibus
Cuadro 3.10.3.d. Análisis sintáctico de oración con verbo intransitivo (abrev.).
Comisión Sectorial de Enseñanza
129
O
qp
(sujeto) (predicado)
SN SV
| g
N’ V’
g qp
N V SP
g g |
amnes ruunt P’
ei
P SN
g g
de N’
g
N
g
montibus
Cuadro 3.10.3.d. Análisis sintáctico de oración con verbo intransitivo.1
1. Cf. Di Tullio, 2005: 78-79.
131
O
qp
SN SV
4 g
aratori SV
qp
V’ CR (modif.)
| wo
V Suj. Pred.
g g SA
it PROi 4
tristis
Cuadro 3.10.4.d. Análisis sintáctico de or. con compl. pred. subjetivo no
oblig. (abrev.).
132
predicado
ab parvuli labori ac duritiae student
modif. de tiempo objeto indirecto núcleo verbal
Cuadro 3.10.5.c. Análisis sintáctico 1.
O
qp
SN SV
| |
pro SV
qp
V’ SP
ru |
V SN P’
| 6 ty
student labori ac P SN
duritiae | 5
obj. indirecto ab parvuli
modif. de lugar
3.10.6. Aplicación
Dados los fragmentos 8 al 29 (Cf. Antología):
a. Presente el léxico, la información gramatical y los significados.
b. Realice el análisis morfosintáctico.
c. Proponga la traducción.
d. Comente los aspectos histórico-literarios que sitúan el texto seleccionado, la
Comisión Sectorial de Enseñanza
obra y el autor.
133
3.11. Oraciones con verbo transitivo
En latín, los componentes de las oraciones que tienen sujeto, verbo transitivo y
objeto directo aparecen prototípicamente en este orden: sujeto+objeto directo+verbo tr.
Estas oraciones pueden aparecer con predicativos objetivos obligatorios y no
obligatorios. Asimismo existe otra clase de verbos denominada ditransitivos que
exigen la presencia de dos complementos: los objetos directo e indirecto.
En todos los casos, pueden aparecer modificadores o adjuntos del sintagma ver-
bal. En lo que sigue, veremos ejemplos de cada una de estas estructuras.
Sust.
ac. f. s.
| sujeto predicado
fata viam invenient fata viam invenient
| | objeto núcleo
V. directo verbal
Sust.
3.ª p. pl.
nom. n. pl.
fut. imperf.
134
O
qp
(sujeto) (predicado)
SN SV
4 |
fata V’
qp
V (objeto directo)
| SN
invenient 4
viam
Cuadro 3.11.1.d. Análisis sintáctico de oración con verbo transitivo (abrev.).
O
qp
(sujeto) (predicado)
SN SV
| |
N’ V’
| qp
N V SN
g g |
fata invenient N’
g
N
g
viam
Cuadro 3.11.1.e. Análisis sintáctico de oración con
verbo transitivo.
sujeto predicado
torva leaena lupum sequitur
modificador núcleo objeto núcleo
nominal nominal directo verbal
Cuadro 3.11.2.c. Análisis sintáctico 1.
O
qp
(sujeto) (predicado)
SN SV
| |
SN V’
ru ru
N’ SA V SN
| | g |
N A’ sequitur N’
g | g
leaena A N
| g
torva lupum
Cuadro 3.11.2.d. Análisis sintáctico de or. con verbo tr. dep.
Universidad de la República
136
3.11.3. Oración con sujeto+verbo transitivo+objeto directo+modificadores
Este otro ejemplo muestra una oración en la que aparecen el verbo transitivo, el
complemento que exige y algunos modificadores del sintagma verbal.
137
V.
Dem. Adj. Prep.
3.ª p. s.
abl. m. pl. abl .m. s. abl.
pret. perf. ind.
| | | |
eripui his humeris medio que ex hoste recepi
| | | |
V.
Sust. Conj. Sust.
3.ª p. s.
abl. m. pl. cop. abl. m. s
pret. perf. ind.
Oración coordinada 1
predicado 1 sujeto 1 predicado 1
illum ego per flammas et mille sequentia tela/1 eripui
modificador de lugar
objeto directo núcleo verbal
modificadores coordinados
1. Marcamos pausa versal.
O coordinada
qp
O1 O2
6 6
Universidad de la República
138
O1
qp
(sujeto) (predicado)
SN SV
| |
egoi SV
p
SP1
6
per [flammas et mille sequentia tela]
SV
p
V’ SN
ru 6
V SN his humeris
| |
eripui illumj
Cuadro 3.11.3.e. Análisis sintáctico de or. 1 con verbo tr., OD y adjuntos (abrev.).
1. El término de preposición de ese SP es un SN que resulta de la coordinación de dos SN.
O2 (-que)
qp
(sujeto) (predicado)
proi SV
qp
V’ SP
wo 5
V SN (OD) medio- ex hoste
| |
recepi Øj
Cuadro 3.11.3.f. Análisis sintáctico de or. 2 con verbo tr., OD y
adjunto (abrev.)
Comisión Sectorial de Enseñanza
139
Análisis ampliados:
O1
ei
(sujeto) (predicado)
SN SV
egoi SV
p
SP
P’
ei
P SN
ru
per SN SN
ty
N’ Cuant SN
ty
N mille N’ SPart
flammas N Part.’
tela Part
sequentia
SV
p
V’ SN
ru ty
V SN Det N’
humeris
Cuadro 3.11.3.g. Análisis sintáctico de or. 1 con verbo tr., OD y adjuntos.
Universidad de la República
140
O2 (-que)
qp
(sujeto) (predicado)
proi SV
qp
V’ SP
wo
V (objeto dir.) P’
SN ru
recepi Øj P SN
ex SN
ru
N’ SA
N A’
hoste A
medio
Cuadro 3.11.3.h. Análisis sintáctico de or. 2 con verbo tr., OD y adjunto.
141
senatus, senatus Sust. m. 4.ª D. senado
Catilina, Catilinae N. pr. m. 1.ª D. Catilina
et Conj. cop. y
Manlius, Manlii N. Pr. m. 2.ª D Manlio
hostis, hostis Sust. m. 3.ª D. enemigo
indico, indicare, indicavi, indicatum V. predic. tr. 1.ª conjug. anunciar, declarar
Cuadro 3.11.4.a. Léxico, información gramatical y significados.
sujeto predicado
senatus Catilinam et Manlium hostes indicat
núcleo objeto directo coordinado predicativo objetivo obligatorio núcleo
Cuadro 3.11.4.c. Análisis sintáctico 1.
142
O
qp
SN SV
5
senatus V’
qp
V CR (OD)
wo
indicat (sujeto) (predicado)
SN SN
6 5
Catilinam et Manlium hostes
Cuadro 3.11.4.d. Análisis sintáctico de or. con predicativo objetivo
obligatorio (abrev.).
O
qp
SN SV
N’ V’
qp
N V CR (OD)
wo
senatus indicat (sujeto) (predicado)
SN SN
wo
SN SN N’
Catilinam Manlium N
hostes
Cuadro 3.11.4.e. Análisis sintáctico de or. con predicativo objetivo obligatorio.
Comisión Sectorial de Enseñanza
Interpretación 1:
predicado
atque opere in medio defixa reliquit arata
argumento de lugar compl. predicativo
núcleo verbal objeto directo
de reliquit objetivo no oblig.
Cuadro 3.11.5.c. Análisis sintáctico 1.
Interpretación 2:
predicado
atque opere in medio defixa reliquit arata
argumento de lugar de defixa núcleo verbal objeto directo
Universidad de la República
144
En esta oración, el verbo principal es la forma reliquit del verbo relinquo,
relinquěre, reliqui, relictum. Consideramos que este verbo tiene dos estructuras
argumentales posibles:
a. dejar algo: verbo+OD
b. dejar algo en algún lugar: verbo+OD+argumento de lugar
En el caso de la segunda estructura, el argumento de lugar parece ser facultativo,
es decir que puede no tener realización léxica en la frase que se construya.
La otra forma verbal que aparece en esta oración es el participio pretérito de-
fixa del verbo transitivo defigo, defigěre, defixi, defixum. Acerca de este verbo se
puede decir que presenta dos estructuras argumentales idénticas a las de relinquo,
relinquěre, reliqui, relictum. Esto es, OD con o sin argumento de lugar. Cuando la
estructura lleva argumento de lugar, este es facultativo.
En el caso de esta oración concreta, se considera que tanto reliquit como defixa son
formas verbales que presentan la estructura argumental (b): verbo+OD+argumento
de lugar. Además, se está frente a una oración ambigua. Esa indeterminación resulta
de la posibilidad que tiene el SP opere in medio de ser complemento de una u otra
forma verbal. Se trata, entonces, de una ambigüedad estructural que resulta de la no
obligatoriedad de la presencia del argumento de lugar. Es decir que debido a que
en ambos verbos el argumento de lugar puede faltar, la ocurrencia de una frase que
pueda desempeñar ese papel hace que sean posibles dos interpretaciones y cada una
de ellas se corresponde con un análisis sintáctico diferente:
• Según el análisis 1, opere in medio es argumento de lugar del verbo principal
relinquo, relinquěre, reliqui, relictum;
• Según el análisis 2, opere in medio es el argumento de lugar del verbo defigo,
defigěre, defixi, defixum.
En lo que sigue se desarrollan ambos análisis.
Análisis sintáctico según interpretación 1.
i. Análisis sintáctico encorchetado:
[[pro]SN
[[[[reliquitV [aratai]SN]V’ [opere in medio]SP]V’ [[PROi]SN [defixaPart]SPart]CR]SV]SV]O
ii. Análisis sintáctico con árbol:
Comisión Sectorial de Enseñanza
145
O
wo
(sujeto) (predicado)
pro1 SV
SV
i
Predic. O. no oblig. (CR)
ru
(sujeto) (predicado)
PROi SPart
5
defixa
V’
u
SP
5
opere in medio
V’
ru
V (OD)
SN
reliquit 4
aratai
Cuadro 3.11.5.e. Análisis sintáctico-2 de or. con predic.
obj. no oblig. (abrev).
1. La categoría pro se asigna en oraciones de sujeto desinencial, es decir,
oraciones cuyo sujeto no tiene realización léxica.
146
O
rp
(sujeto) (predicado)
pro SV
rp
V’ Predic. O. no oblig. (CR)
ru ru
V (OD) (sujeto) (predicado)
SN PROi SPart.
reliquit 4 5
aratai defixa opere in medio
Cuadro 3.11.5.f. Análisis sintáctico 2 de or. con predicativo objetivo no obligatorio (abrev.).
O
rp
(sujeto) (predicado)
pro SV
rp
V’ Predic. O. no oblig. (CR)
ru ru
V (OD) (sujeto) (predicado)
SN PROi SPart
reliquit
N’ Part’
ru
N Part SP
aratai defixa P’
ru
P SN
ru
in N’ SA
N A’
Comisión Sectorial de Enseñanza
opere A
medio
Cuadro 3.11.5.g. Análisis sintáctico 2 de or. con predicativo objetivo no obligatorio.
147
3.11.6. Oración con sujeto+predicativo subjetivo no obligatorio
+verbo transitivo+objeto directo+modificador verbal
Este otro ejemplo muestra una oración en la que aparecen el sujeto, un predi-
cativo subjetivo no obligatorio además del verbo transitivo, su objeto directo y un
modificador verbal.
sujeto predicado
Socrates primus philosophiam devocavit a caelo
núcleo pred. subj. no oblig. objeto directo núcleo verbal modif. de lugar
Cuadro 3.11.6.c. Análisis sintáctico 1.
148
O
wo
SN SV
u
Socratesi SP
P’
ty
P SN
5
a caelo
SV
u
CR (modif.)
ru
sujeto predicado
SA
PROi 5
primus
SV
V’
ru
V SN
5
devocavit philosophiam
Cuadro 3.11.6.d. Análisis sintáctico 2 de or. con verbo tr.
3.11.7. Aplicación
Dados los fragmentos 30 al 55 (Cf. Antología):
a. Presente el léxico, la información gramatical y los significados.
b. Realice el análisis morfosintáctico.
c. Proponga la traducción.
Comisión Sectorial de Enseñanza
149
3.12. Oración con verbo ditransitivo
Este otro ejemplo muestra una oración en la que aparecen el verbo ditransitivo
y sus dos argumentos: los objetos directo e indirecto.
Sust. Adv. de
ac m. pl. negación
| |
Helvetii obsides Caesari non dederunt
| | |
Sust. N. Pr. V. 3.ª p. pl.
nom. m. pl. dat. m. s. pret. perf. ind.
sujeto predicado
Helvetti obsides Caesari non dederunt
núcleo objeto directo objeto indirecto núcleo
Cuadro 3.12.c. Análisis sintáctico 1.
150
O
rp
(sujeto) (predicado)
SN SV
5
Helvetii SV
i
non
V’
rp
V’ (OI)
ru SN
V (OD) 5
SN Caesari
dederunt 5
obsides
3.12.1. Aplicación
Dados los fragmentos 56 al 61 (Cf. Antología):
a. Presente el léxico, la información gramatical y los significados.
b. Realice el análisis morfosintáctico.
c. Proponga la traducción.
d. Comente los aspectos histórico-literarios que sitúan el texto seleccionado, la
obra y el autor.
predicado
te tua fata docebo
objeto de persona objeto de cosa núcleo
Cuadro 3.13.c. Análisis sintáctico 1.
152
O
rp
(sujeto) (predicado)
SN SV
5
pro V’
rp
V’ (objeto de cosa)
ru SN
V (objeto de persona) 5
SN tua fata
docebo 5
te
Cuadro 3.13.d. Análisis sintáctico 2 de or. con verbo
doble acus. (abrev.)
O
rp
(sujeto) (predicado)
SN SV
pro V’
rp
V’ (objeto de cosa)
ru SN
V (objeto de persona) ru
SN Det. N’
docebo
te tua N
fata
Cuadro 3.13.e. Análisis sintáctico 2 de or. con verbo
doble acus.
3.13.1. Aplicación
Comisión Sectorial de Enseñanza
Sed confecto proelio, tum cerneres quanta audacia quantaque animi vis
(28) Sal. catil. LXI, 1
fuisset in exercitu Catilinae
Entonces, finalizada la batalla, se distinguía cuanta audacia y fuerza de espíritu había en el
ejército de Catilina.
Universidad de la República
154
sed Conj. advers. pero
confectus, confecta, confectum Part. pret. v. conficio, conficěre, confeci, confectum acabado
proelium, proelii Sust. n. 2.ª D. batalla
tum Adv. entonces
cerno, cerněre, crevi, cretum V. pred. tr. 3.ª conjug. distinguir
quantus, quanta, quantum Cuant. Adv. cuanto
audacia, audaciae Sust. f. 1 ª D. audacia
que Conj. cop. encl. Y
animus, animi Sust. m. 2.ª D. ánima
vis, vis Sust. f. 3.ª D. fuerza
sum, ese, fui V. pred. haber
in Prep. abl. en
exercitus, exercitus Sust. m. 4.ª D. ejército
Catilina, Catilinae N. pr. f. 1.ª conjug. Catilina
Cuadro 3.14.1.a. Léxico, información gramatical y significados.
155
Esta oración se inicia con una frase absoluta: confecto proelio. Como se vio an-
tes, la frase absoluta consiste en una unidad de predicación sin flexión. He aquí su
análisis:
Sust.
abl. m. s.
| predicado sujeto
confecto proelio confecto proelio
predicativo
|
subjetivo
V. Part. pret.
abl. m. s.
(CR)
qp
(sujeto) (predicado)
SN SPart.
4 4
proelio confecto
predicativo subjetivo oblig.
Cuadro 3.14.1.e. Análisis sintáctico de frase absoluta (abrev.).
(CR)
qp
(sujeto) (predicado)
SN SPart
N’ Part’
N Part
Universidad de la República
proelio confecto
predicativo subjetivo obligatorio
Cuadro 3.14.1.f. Análisis sintáctico de frase absoluta.
156
Respecto de la oración principal, esta frase absoluta desempeña la función de
adjunto o modificador del sintagma verbal, por eso sus componentes aparecen de-
clinados en caso ablativo. Este es el análisis sintáctico de toda la oración del ejemplo:
Como se ve, quanta audacia quantaque animi vis fuisset in exercitu Catilinae
es el objeto directo del verbo transitivo cernere. Por su parte, este objeto directo
presenta una estructura oracional.
i. Análisis sintáctico encorchetado:
[[[confecto proelio]CR [cernereV [[quanta audacia quantaque animi vis]SN
[fuissetV [in exercitu Catilinae]SP]SV ]O2]V’]SV]O1
ii. Análisis sintáctico con árbol:
O
ei
SN SV
pro p
CR (modif. temporal)
6
confecto proelio
V’
p
V O (OD)
6
Comisión Sectorial de Enseñanza
157
3.14.2. Oración con frase absoluta (participio presente)
La diferencia de este ejemplo con el anterior es que presenta una frase absoluta
que tiene, como forma verbal, un participio presente activo.
158
En este ejemplo, la frase absoluta es te hortante maxime que se halla insertada en
la frase principal rettuli me ad studium. El siguiente es el análisis de cada frase.
a. te hortante maxime
Part. pres.
abl. m. s.
| sujeto predicado
te hortante maxime te hortante maxime
| | predicativo subjetivo obligatorio
Pron. Cuant.
abl. 2.ª p. s. adv.
(CR)
qp
(sujeto) (predicado)
SN SPat
6
te hortante maxime
predicativo subjetivo obligatorio
Cuadro 3.14.2.f. Análisis sintáctico de frase absoluta (abrev.).
(CR)
wo
(sujeto) (predicado)
SN SPart
e
te Cuant Part’
Comisión Sectorial de Enseñanza
maxime Part
hortante
Cuadro 3.14.2.g. Análisis sintáctico
de frase absoluta.
159
b. Rettuli me, te hortante maxime, ad studia
i. Análisis sintáctico encorchetado:
[[pro]SN [[[[rettuli [me]SN ]V’ [ad studia]SP ]V’ [te hortante maxime]CR ]SV ]SV ]O
ii. Análisis sintáctico con árbol:
O
wo
(sujeto) (predicado)
pro SV
SV
o
CR
5
te hortante maxime
V’
o
SP
5
ad studia
V’
o
V SN
rettuli me
Cuadro 3.14.2.h. Análisis sintáctico de or. con frase
absoluta (abrev.).
3.14.3. Aplicación
Dados los fragmentos 64 al 70 (Cf. Antología):
a. Presente el léxico, la información gramatical y los significados.
b. Realice el análisis morfosintáctico.
c. Proponga la traducción.
d. Comente los aspectos histórico-literarios que sitúan el texto seleccionado, la
Universidad de la República
obra y el autor.
160
3.15. Oraciones no flexionadas de infinitivo
Las oraciones no flexionadas de infinitivo constituyen un tipo de oración su-
bordinada sustantiva.19 Las oraciones en general y estas en particular, constan de
un verbo y de un sujeto. Este puede aparecer o no. En el caso en que la oración de
infinitivo cuente con sujeto léxico, aparecerá codificado en caso acusativo. En los
casos en que el verbo regente se encuentre en voz pasiva, el sujeto de la oración de
infinitivo podrá codificarse también en caso nominativo. Cuando el sujeto no tenga
representación fonética se enunciará como tal la categoría nula PRO.
Las oraciones no flexionadas pueden desempeñar varias funciones sintácticas.
Las de infinitivo tienen el mismo potencial funcional que un SN: sujeto, objeto di-
recto. Los verbos que comúnmente rigen oraciones con estas características son los
denominados verba dicendi y verba sentiendi.
3.15.1.1. Oración de infinitivo con suj. en ac.: OInf como sujeto oracional
En este caso, el sujeto de la oración principal es una oración de infinitivo que a
su vez presenta un sujeto léxico. Además, el infinitivo es un verbo copulativo. Como
se verá, el sujeto de esa oración de infinitivo y su predicativo subjetivo obligatorio
aparecen declinados en caso acusativo.
O
qp
(sujeto) (predicado)
Oinf. SV
qp 5
(sujeto) (predicado) traditum est
SNi SV
ty
SN SN V’
5 5 ru
Africanum Laelium V Complemento
(CR)
fuisse ru
(sujeto) (predicado)
Universidad de la República
SN SA
5
hi doctos
pred. subj. oblig.
Cuadro 3.15.1.1.d. Análisis sintáctico de or. con or. de infinitivo en el sujeto.
162
3.15.1.2. Oración de infinitivo con suj. en ac.: OInf como objeto directo
Se observan ahora algunas oraciones que presentan oraciones de infinitivo cum-
pliendo la función de objeto directo.
3.15.1.2.1. Oración de infinitivo como OD: OInf con verbo copulativo
Esta oración tiene la siguiente estructura: sujeto léxico+verbo+OD (or. de
inf.). Y esta oración de infinitivo se construye así: sujeto+verbo copulativo
(infinitivo)+predicativo subjetivo obligatorio (con complemento de especificación).
(31) Thales Milesius dixit aquam esse initium rerum Cic. nat. deor. I, 25
Tales de Mileto dijo que el agua era el inicio de todas las cosas.
sujeto predicado
OD (or. de inf.)
Thales Milesius dixit aquam esse initium rerum
predicat. subjetivo modif. de especific.
núcleo modif. nominal núcleo sujeto núcleo
oblig. de initium
Comisión Sectorial de Enseñanza
En este ejemplo, aquam esse initium rerum es una oración no flexionada, ora-
ción de infinitivo, que se dempeña como objeto directo de la forma verbal dixit.
La estructura de este tipo de oración presenta sujeto+verbo+predicativo subjetivo
obligatorio. En este ejemplo, aquam es el sujeto léxico de la oración de infinitivo
163
aquam esse initium rerum, en tanto que initium rerum es el predicativo subjetivo
obligatorio. Este aparece declinado en caso acusativo (y no en nominativo, como
suelen aparecer los sujetos) por herencia de caso: el verbo conjugado dixit selec-
ciona un objeto directo y asigna caso acusativo, en tanto que la forma infinitiva no
puede asignar caso, por tanto su sujeto hereda el caso que asigna el verbo de un ni-
vel más alto. Por su parte, initium rerum es el predicativo subjetivo de la oración de
infinitivo y, como es sabido, este concuerda en caso, género y número con el sujeto,
por eso también aparece en su forma acusativa. Además, esta oración de infinitivo
es una oración de verbo copulativo, similar a la que vimos en 3.1.1: solida est tellus;
por tanto ambos análisis sintácticos también son similares.
i. Análisis sintáctico encorchetado:
[[Thales Milesius]SN [[dixit [[aquami]SN [[esse [[hi]SN
[[initium [rerum]SN]N’]SN]CR]V’]SV]Oinf]V’]SV]O
ii. Análisis sintáctico con árbol:
O
ro
SN SV
ty
Thales SA V’
p
A’ V Oinf
ru
A dixit SNi SV
Milesius N’ V’
p
N V Complemento
(CR)
aquam esse ru
(sujeto) (predicado)
SN SN
ty
hi N’ SN
N N’
Universidad de la República
initium N
rerum
Cuadro 3.15.1.2.1.d. Análisis sintáctico de oración con or. de inf. en el OD.
164
3.15.1.2.2. Oración de infinitivo como OD: OInf con verbo predicativo y predicativo subjetivo
obligatorio
Esta otra oración difiere de la anterior porque no presenta un sujeto léxico, sino
uno desinencial y porque tiene una oración de infinitivo con verbo predicativo.
Entonces, la oración principal tiene esta estructura: sujeto desinencial+verbo+OD
(or. de inf.). La oración de infinitivo, que desempeña la función sintáctica de objeto
directo, aparece con esta construcción: sujeto léxico+verbo (infinitivo)+predicativo
subjetivo obligatorio.
scio, scire, scivi o scii, scitum V. predict. tr. 4.ª conjug. saber
Atilius, Atilii N. Pr. m. 2.ª D. Atilio
appello, appellare, appellavi, appellatum V. predic. tr. 1.ª conjug. denominar
Part. pres. V. predic. tr. 3.ª conjug.
sapiens, sapientis que sabe
sapio, sapěre, sapii
Cuadro 3.15.1.2.2.a. Léxico, información gramatical y significados.
predicado
OD (or. de inf.)
scimus L. Atilium appellatum esse sapientem
núcleo sujeto núcleo predicat. subjetivo oblig.
sujeto or. principal: pro
Cuadro 3.15.1.2.2.c. Análisis sintáctico.
Comisión Sectorial de Enseñanza
165
ii. Análisis sintáctico con árbol:
O
ro
SN SV
pro V’
rp
V Oinf
ru
scimus (sujeto) (predicado)
SNi SV
L. Atilium V’
p
V Complemento
(CR)
appellatum esse ru
(sujeto) (predicado)
SN SPart
hi Part’
Part
sapientem
Cuadro 3.15.1.2.2.d. Análisis sintáctico de oración con or. de inf. en el OD.
3.15.1.2.3. Oración de infinitivo como OD: OInf con verbo predicativo y argumento de lugar
La oración principal de este ejemplo presenta la misma estructura que la ante-
rior: sujeto desinencial+verbo+OD (or. de inf.). La estructura de la oración de infi-
nitivo que aparece en el objeto directo es algo diferente a la del ejemplo anterior:
sujeto léxico+verbo (infinitivo)+argumento de lugar.
V.
Prep. abl.
inf. pres.
| |
milites ex oppido exire iussit
| | |
Sust. Sust. V. 3.ª p. s.
ac. m. pl. abl. n. s. pret. perf. ind.
predicado
OD (or. de inf.)
milites ex oppido exire iussit
sujeto de or. argum. de lugar núcleo verbal núcleo verbal
de inf. de exire or. de infinitivo or. princ.
Cuadro 3.15.1.2.3.c. Análisis sintáctico.
167
ii. Análisis sintáctico con árbol:
O
ru
(sujeto) (predicado)
pro SV
V’
p
V Oinf (OD)
ru
iussit (sujeto) (predicado)
SN SV
N’ V’
o
N V SP
milites exire P’
ty
P SN
ex N’
oppido
Cuadro 3.15.1.2.3.d. Análisis sintáctico de or. con or. de inf. en OD.
168
pauper, pauperis Sust. m. f. o n. 3.ª D. pobre
sum, ese, fui V. pred. ser
numero, numerare, numeravi, numeratum V. predic. tr. 1.ª conjug. contar
pecus, pecoris Sust. n. 3.ª D. ganado
Cuadro 3.15.2.a. Léxico, información gramatical y significados.
V.
Sust.
3.ª p. s.
ac. n. s.
pres. ind.
| |
pauperis est nnumeraree pecus
| |
Sust. V.
gen. m. s. inf. pres.
predicado sujeto
pauperis est numerare pecus
compl. de núcleo verbal núcleo verbal de
OD de numerare
pertenencia de or. princ. or. de inf.
Cuadro 3.15.2.c. Análisis sintáctico 1.
O
ru
(sujeto) (predicado)
OInf SV
5 5
numerare est
pecus pauperis
Comisión Sectorial de Enseñanza
169
O
qp
(sujeto) (predicado)
OInf SV
ru
(sujeto) (predicado) V’
PRO SV ru
V SN
V’ 5
ru est pauperis
V SN (compl. de pertenencia)
5
numerare pecus
(OD)
Cuadro 3.15.2.e. Análisis sintáctico.
3.15.3. Aplicación
Dados los fragmentos 71 al 77 (Cf. Antología):
a. Presente el léxico, la información gramatical y los significados.
b. Realice el análisis morfosintáctico.
c. Proponga la traducción.
d. Comente los aspectos histórico-literarios que sitúan el texto seleccionado, la
obra y el autor.
SComp
qp
Esp Comp’
ri
Comp O
ty
SN SV
Cuadro 3.16.a. Análisis sintáctico de
SComp.
Comisión Sectorial de Enseñanza
SComp
qp
Esp Comp’
ri
relativo Comp O
ty
SN SV
Cuadro 3.16.b. Análisis sintáctico de SComp para
or. de relativo
(35) Quem dederat cursum fortuna peregi Verg. aen. IV, 653
Cumplí el curso que me había dado la fortuna
172
V. 3.ª p. s. sust.
pret. Plusc. ind. nom. f. s.
| |
quem dederat cursum fortuna peregi
| | |
Rel. sust. V. 1.ª p. s.
ac. m. s. ac. m. s. pret. perf. ind.
predicado
OD de peregi
or. de relativo (sin cursum), complemento de cursum
quem dederat cursum fortuna peregi
núcleo verbal núcleo OD sujeto de or. núcleo verbal
OD de dederat
or. relativa de peregi relat. or. princ.
antecedente
de quem
Cuadro 3.16.1.c. Análisis sintáctico 1.
O
ru
(sujeto) (predicado)
pro SV
V’
p
V SN (OD)
Comisión Sectorial de Enseñanza
peregi SN
ru
N’ SComp
5 5
cursumi quemi hi dederat
fortuna
Cuadro 3.16.1.d. Análisis sintáctico 2 or. rel. restric. en OD (abrev.).
173
O
ty
(sujeto) (predicado)
pro SV
V’
u
V SN (OD)
peregi SN
p
N’ SComp
ty
N esp. Comp’
quemi p
cursumi Comp O
ty
SN SV
5
fortuna V’
ty
V SN
dederat hi
Cuadro 3.16.1.e. análisis sintáctico 2 or. rel. restric. en OD.
174
3.16.2. Relativa no restrictiva con antecedente
(36) Omnes vero se Britanni vitro inficiunt, quod caeruleum efficit colorem Caes. gall. IV, 14
Todos los Britanos se ungen con glasto, que produce un color azul
175
forma parte, junto con vitro, del modif. de instrumento
or. subordinada de relativo - modificador de vitro
quod caeruleum efficit colorem
sujeto modif. nominal de colorem núcleo verbal núcleo del OD de efficit
Cuadro 3.16.2.c. Análisis sintáctico 1.
SN
qp
SN SComp
6 6
vitro quod caeruleum efficit colorem
Cuadro 3.16.2.d. Análisis sintáctico de SN con or. rel. no restric. (abrev.).
SN
p
SComp
ty
Esp. Comp’
p
quodi Comp O
ei
SN SV
hi V’
ru
V SN (OD)
5
efficit caeruleum colorem
SN
5
vitroi
Cuadro 3.16.2.e. Análisis sintáctico de SN con or. rel. no restrictiva.
Universidad de la República
176
ii. Análisis sintáctico con árbol:
O
ei
SN SV
5
omnes SV
Britanni o
SAdv
5
vero
SV (modif. de modo)
o
SN
5
vitro quod caeruleum
efficit colorem
(modif. de instrumento)
V’
o
V SN
inficiunt se
(OD)
Cuadro 3.16.2.f. Análisis sintáctico de oración con or. rel.
no restrictiva.
(37) Habes tota quod mente petisti Verg. aen. IV, 653
Tienes lo que deseaste con toda tu fuerza
Comisión Sectorial de Enseñanza
177
habeo, habēre, habui, habitum V. predic. tr. 2.ª conjug. tener
totus, tota, totum Cuant. adj. 1.ª C. todo
qui, quae, quod Rel. que
mens, mentis Sust. f. 3.ª D. impar. mente
peto, petӗre, petivi o peti, petum V. predic. tr. 3.ª conjug. pedir
Cuadro 3.16.3.a. Léxico, información gramatical y significados.
SN
qp
N’ SComp
4 6
Øi quodi petisti hi tota mente
Cuadro 3.16.3.d. Análisis sintáctico de or. rel. libre con
antecedente nominal nulo (abrev.).
Universidad de la República
178
SN
ru
N’ SComp
4 ty
Øi esp Comp’
quodi o
Comp O
ty
SN SV
pro SV
i
SN
t
Cuant N’
tota N
mente
V’
u
V SN
petisti hi
Cuadro 3.16.3.e. Análisis sintáctico de or. rel. libre con antecedente
nominal nulo
Esta oración relativa funciona como objeto directo de habes, en la oración prin-
cipal. Este es el análisis sintáctico abreviado.
i. Análisis sintáctico encorchetado:
[[pro]SN [[habes [[Øi]N’ [quodi petisti hi tota mente]SComp]SN]V’]SV]O
ii. Análisis sintáctico con árbol:
Comisión Sectorial de Enseñanza
179
O
ru
(sujeto) (predicado)
pro SV
SV
p
V’ SN (OD)
V SN
ru
habes N’ SComp
4 6
Øi quodi petisti hi
tota mente
Cuadro 3.16.3.f. Análisis sint. de or. con OD con or. rel. libre
con antecedente nominal nulo.
El análisis de este ejemplo se lee así: la oración tiene un verbo transitivo (habes)
cuyo objeto directo es una oración relativa libre de antecedente nulo nominal. La
oración principal y la oración relativa no tienen sujeto léxico y como son oraciones
de verbo flexionado, tienen como sujeto la categoría pro. La oración relativa tiene,
igual que la principal, un verbo transitivo (petisti) y su objeto directo es el relativo
quod. Este se mueve (por aplicación de la operación muévase-a) hacia la posición
del núcleo del especificador complementante, dejando en su lugar original una hue-
lla coindizada consigo misma. Esa coindización indica que ambos son correferencia-
les. A su vez, el antecedente nulo Ø también se coindiza con el relativo y su huella,
formando una cadena.
3.16.4. Aplicación
Dados los fragmentos 78 al 97 (Cf. Antología):
a. Presente el léxico, la información gramatical y los significados.
b. Realice el análisis morfosintáctico.
c. Proponga la traducción.
d. Comente los aspectos histórico-literarios que sitúan el texto seleccionado, la
Universidad de la República
obra y el autor.
180
3.17. Oraciones de voz pasiva
La diátesis puede explicarse a partir de las siguientes observaciones. Dada una
situación comunicativa, cuando el agente y el paciente de la acción o el proceso
significados en el verbo asumen la función oracional de sujeto y objeto, se habla de
la voz activa; si ofician, dentro de los mismos límites, como complemento agente
y sujeto paciente, se habla de la voz pasiva. Así entendida, la oposición actividad/
pasividad depende, fundamentalmente, de un hecho semántico que no permite ca-
racterizar con claridad el fenómeno gramatical: verbos como recipere o sustinere
determinan en latín sujetos recipientes que funcionan en estructuras oracionales ac-
tivas. Por eso, es necesario individualizar los índices formales —morfosintácticos—
que distinguen la diátesis pasiva en el latín (especialmente sintácticos en el caso
de los tiempos perfectos; también en el caso de verbos deponentes como patior, que
cuenta con forma y significación pasivas, pero que genera la estructura propia de
una oración activa). Debe insistirse en que, por más que la diátesis en latín cuente
con una expresión morfológica completa, no es posible prescindir de una caracteri-
zación que contemple los medios sintácticos. En este sentido, puede decirse que un
verbo en voz activa conlleva la posibilidad del objeto (en acusativo); en voz pasiva,
la del complemento agente (en dativo o ablativo).
V. 3.ª p. pl.
Conj. cop.
pret. perf. ind. pasiva
Comisión Sectorial de Enseñanza
| |
ira et aegritudo permixtae sunt
| |
Sust. nom. f. s. Sust. nom. f. s.
181
sujeto coordinado predicado
ira et aegritudo permixtae sunt
Cuadro 3.17.1.c. Análisis sintáctico 1.
O
qp
SN SV
ru 5
SN SN permixtae sunt
4 4
ira aegritudo
Cuadro 3.17.1.d. Análisis sintáctico de or. con
voz pasiva (abrev.).
O
qp
SN SV
ru
SN SN V’
N’ N’ V
N N permixtae sunt
ira aegritudo
Cuadro 3.17.1.e. Análisis sintáctico de or. con
voz pasiva.
V. 3.ª p. s.
Conj. cop. Prep. abl.
pres. ind. pasiva
| | |
mater et soror a me Diligitur
| | |
Sust. Sust. Pron. 1.ª
nom. f. s. nom. f. s. p. s. abl.
183
O
qp
SN SV
ru
SN SN V’
4 4 ru
mater soror V SP
4
diligitur a me
Cuadro 3.17.2.d. Análisis sintáctico de or. en
voz pasiva con compl. agente (abrev.).
O
qp
SN SV
ru
SN SN V’
ru
N’ N’ V SP
N N diligitur P’
ru
mater soror P SN
a me
Cuadro 3.17.2.e. Análisis sintáctico de or. en voz pasiva con
compl. agente.
3.17.3. Oración con voz pasiva con complemento agente sin preposición
En este ejemplo, aparece otra oración en voz pasiva que presenta la particulari-
dad de que su complemento agente es un SN en caso ablativo y no un SP, es decir
que el complemento agente carece de preposición.
O
qp
SN SV
5
anulus V’
ru
V SN
5
consumitur usu
Cuadro 3.17.3.d. Análisis sintáctico de
or. en voz pasiva con compl. agente.
3.17.4. Aplicación
Dados los fragmentos 98 al 105 (Cf. Antología):
a. Presente el léxico, la información gramatical y los significados.
b. Realice el análisis morfosintáctico.
Comisión Sectorial de Enseñanza
c. Proponga la traducción.
d. Comente los aspectos histórico-literarios que sitúan el texto seleccionado, la
obra y el autor.
185
3.18. Oración con gerundivo
Esta oración presenta una forma verbal típicamente latina: el gerundivo. Esta
construcción es comúnmente denominada construcción de gerundivo por gerundio
y representa un problema para la gramática a la hora de determinar las relaciones
jerárquicas que establece. Lo que la caracteriza es contar con una forma participial,
el gerundivo, concordando con el sustantivo que podría considerarse su objeto. Es
por este hecho que la tradición la denomina construcción de gerundivo por gerun-
dio, porque es equivalente a un gerundio con su objeto directo.
186
Conj. cop.
|
laudem que celebrandam
| |
Sust. ac. f. s. Gerundivo ac. f..s.
predicado sujeto
omne ingenium contulerit Archias
objeto directo de contulerit núcleo verbal
predicado (cont.)
Complemento de finalidad de contulerit
ad populi Romani gloriam laudemque celebrandam
compl. especificación núcleo coordinado del SN modif. nominal de populi
de gloriam laudemque término de prep. de ad Romani gloriam laudemque
Cuadro 3.18.c. Análisis sintáctico 1.
Como se ve, el verbo confero, conferre, contuli, conlatum o collatum tiene dos
argumentos: un objeto directo (omne ingenium) y un complemento de finalidad (ad
populi Romani gloriam laudemque celebrandam). Este último es un SP encabezado
por la preposición de acusativo ad. Ese SP tiene como término preposición el SN
populi Romani gloriam laudemque celebrandam. Ese SN presenta un núcleo coordi-
nado gloriam laudemque que aparece con un modificador de especificación, populi
Romani, y toda esa secuencia es, a su vez, modificada por el gerundivo celebrandam
que indica aquello que debe ser celebrado.
i. Análisis sintáctico encorchetado:
Comisión Sectorial de Enseñanza
187
ii. Análisis sintáctico con árbol:
O
rp
(sujeto) (predicado)
SN SV
Archias V’
rp
V’ (compl. de finalidad)
ru SP
V (OD) 5
SN ad populi Romani gloriam
contulerit 5 laudemque celebrandam
omne ingenium
Cuadro 3.18.d. Análisis sintáctico de oración con gerundivo (abrev.).
(compl. de finalidad)
SP
P’
P
p
ad SN
p
SPart
5
celebrandam
N’
p
SN
5
populi Romani
N
ty
Universidad de la República
N N
gloriam Laudem
Cuadro 3.18.e. Análisis sintáctico del SP.
188
A continuación, se introduce la otra lectura posible que atiende a la considera-
ción del gerundivo como el núcleo de un SPart término de preposición, ad populi
Romani gloriam laudemque celebrandam.
Como se ve, el verbo confero, conferre, contuli, conlatum o collatum tiene dos argu-
mentos: un objeto directo (omne ingenium) y un complemento de finalidad (ad populi
Romani gloriam laudemque celebrandam). Este último es un SP encabezado por la
preposición de acusativo ad: ad celebrandam. A su vez, como celebrandam es un gerun-
divo de un verbo transitivo, mantiene la estructura argumental por lo cual selecciona
un OD. Ese OD es populi Romani gloriam laudemque. Es decir que se trata de un OD
que tiene dos núcleos nominales coordinados (gloriam laudemque), y ese resultado se
halla complementado por un modificador de especificación, populi Romani.
(compl. de finalidad)
SP
P’
P
p
ad SPartGerund.1
PartGerund.’
p
PartGerund. SN
celebrandam SN
i
N’ SN
u
N N’ SA
ty
N N N A’
Romani
Cuadro 3.18.f. Aanálisis sintáctico del SP con gerundivo.
1. SPartGerund. corresponde a sintagma de participio gerundivo. Para ser más precisos, debemos aclarar que en
realidad se trata de un tipo de sintagma de participio. No obstante, dado que presenta la particularidad de que
puede aparecer como término de preposición, característica que no comparte con los otros tipos de sintagmas
de participio, proponemos darles esta denominación más específica.
189
3.18.1. Aplicación
Dados los fragmentos 106 y 107 (Cf. Antología):
a. Presente el léxico, la información gramatical y los significados.
b. Realice el análisis morfosintáctico.
c. Proponga la traducción.
d. Comente los aspectos histórico-literarios que sitúan el texto seleccionado, la
obra y el autor.
Nihil enim est tam angusti animi tamque parvi quam amare divitias,
(42) Cic. off. 1, 20, 68
nihil honestius magnificentiusque quam pecuniam contemnere
En verdad nada es tan propio de un espíritu mezquino y pequeño como amar las riquezas,
nada es más honesto y más magnífico que rechazar el dinero
191
nihil enim est tam angusti animi tamque parvi quam amare divitias
1.er term. comp. grupo cuantificativo 2.° term. comp.
Análisis sintáctico:
sujeto predicado
tam angusti animi tamque parvi quam amare
nihil enim est
divitias
complemento de pertenencia
sujeto predicado
nihil (est) honestius magnificentiusque quam pecuniam contemnere
complemento de pertenencia
Cuadro 3.19.1.d. Análisis sintáctico 1.
enim: no cumple una función sintáctica en la oración; enlaza una oración con
otra, es decir que tiene una función cohesiva textual.
Análisis sintáctico de los complementos de pertenencia:
complemento comparativo de
angusti et parvi animi
tam angusti animi tamque parvi quam amare divitias
cuant. núcleo compl. de especif. cuant. núcleo núcleo verbal OD de amare
de a. et p. coord.
or. de infinitivo
complemento comparativo de
honestius magnificentiusque
honestius magnificentiusque quam pecuniam contemnere
núcleo coordinado OD de contemnere núcleo verbal
or. de infinitivo
Universidad de la República
Lo que expresan estas oraciones es, en realidad, una relación superlativa; la par-
ticularidad radica en el hecho de que esa relación aparece expresada a través de
una estructura comparativa de igualdad. En otras palabras, desde el punto de vista
192
semántico esta oración expresa una relación superlativa; sintácticamente se trata de
una construcción comparativa de igualdad.
Oración 1:
O
qp
SN SV
5 6
nihil est tam angusti animi tamque
parvi quam amare divitias
Cuadro 3.19.1.f. Análisis sintáctico 2 or.-1 (abrev.).
O
wo
SN SV
N’ V’
wo
N V SComparativo1
6
tam angusti animi tamque
nihil est
parvi quam amare divitias
(compl. pertenencia)
Cuadro 3.19.1.g. Análisis sintáctico 2 or.-1 (abrev.).
1. Se trabaja con la unidad sintagma comparativo (cf. RAE,
2010:867, §45.3.1a).
193
Análisis sintáctico del sintagma comparativo (compl. de pertenencia) de la or-1.
SComparativo
wo
Cuant Comparativo’
p
tam SV
6
quam amare divitias
(compl. comparativo)
Comparativo
SA
A’
p
A SN
ty 5
A A animi
(compl. de especif.)
angusti parvi
Cuadro 3.19.1.h. Análisis sintáctico del SComparativo.
Oración 2:
O
qp
SN SV
5 6
(est) honestius magnificentiusque
nihil
quam pecuniam contemnere
Cuadro 3.19.1.i. Análisis sintáctico 2 or.-1 (abrev.).
194
3. 19.2. Construcción comparativa de superioridad:
con comparativo sintético y sin quam
En este ejemplo, se analiza una oración en cuya construcción comparativa figura
un comparativo sintético o desinencial y no aparece el quam. Además la construcción
comparativa se halla en una oración de verbo copulativo, de manera que la estructura
en la que aparece es similar a la presentada en 3.1.1 solida est tellus, con el agregado de
las particularidades propias de la construcción comparativa. Se debe tener en cuenta
que si bien este ejemplo presenta una construcción comparativa de superioridad, las
construcciones comparativas de inferioridad se analizan del mismo modo.
195
Adj. nom. .n. s. Sust. gen. m. pl.
| |
nihil obscurius voluntate hominum
| |
Sust. indecl. Sust. abl. f. s.
196
nihil est incertius vulgo
1.er term. comp. término cuantificativo 2.° term. comp.
Análisis sintáctico:
197
ii. Análisis sintáctico con árbol:
O
qp
SNi SV
5
nihil V’
qp
V Complemento
(CR)
est ei
(sujeto) (predicado)
SN SComparativo
6
hi incertius vulgo
Cuadro 3.19.2.i. Análisis sintáctico de or. 1 con constr. compa-
rativa (abrev.).
O
ei
SNi SV
N’ V’
qp
N V Complemento
(CR)
nihil est ei
(sujeto) (predicado)
SN SComparativo
hi Comparativo’
eo
Comparativo SN
SA 5
5 vulgo
incertius (compl. comparativo)
Universidad de la República
Las otras dos oraciones se analizan de modo análogo, con las particularidades de
cada ejemplo. He aquí sus análisis:
198
voluntate hominum (or. 2) ratione tota comitiorum (or. 3)
SN SN
ru e
N’ SN Cuant.
5
N hominum tota
modif. de especif. SN
voluntate i
Cuadro 3.19.2.k. Análisis sintác- SN
tico de voluntate hominum
comitiorum
modif. de especif.
N’
ratione
Cuadro 3.19.2.l. Análisis sintáctico
de ratione tota comitiorum
(44) Phlegyasque miserrimus omnis admonet Verg. aen. VI, 618, 619
Flegias, el más infeliz de todos, advierte
| |
Phlegyas que miserrimus omnis admonet
| | |
N. pr. Adj. V. 3.ª p. s.
nom. m. s. nom. m. s. pres. ind.
199
sujeto predicado
Phlegyas miserrimus omnis admonet
complemento de miserrimus
núcleo del sujeto núcleo del modif. nominal núcleo verbal
(genitivo partitivo)
modificador nominal de Phlegyas
Cuadro 3.19.3.c. Análisis sintáctico 1.
O
qp
SN SV
ei 5
Phlegyas SN admonet
N’
ru
N SA
5
miserrimus omnis
Cuadro 3.19.3.d. Análisis sintáctico 2.
3.19.4. Aplicación
Dados los fragmentos 108 al 118 (Cf. Antología):
Universidad de la República
200
Capítulo III
Antología
Fragmentos selectos
vos, famuli, quae dicam, animis advertite vestris. Verg. aen. II, 712. ▪ SN apos.
«Anna soror, quae me suspensam insomnia terrent!» Verg. aen. IV, 9. ▪ SN apos.
umbrarum hic locus est, Verg. aen. VI, 390. ▪ or. V. cop.
id castelli nomen est. Caes. gall. VI, 32, 12. ▪ or. V. cop.
Magna vis eorum est et magna velocitas, Caes. gall. VI, 28, 3-4. ▪ or. V. cop.
Comisión Sectorial de Enseñanza
203
9
10
Haec eadem ratio est in summa totius Galliae: Caes. gall. VI, 11, 5. ▪ or. V. intr.
11
Dum sumus in portu, provehat aura levis. Ov. ars III, 100. ▪ or. V. intr.
12
13
14
15
(hae tibi erunt artes) Verg. aen. VI, 852. ▪ or. V. intr.
16
semiputata tibi frondosa vitis in ulmo est. Verg. ecl. II, 70. ▪ or. V. intr.
17
Universidad de la República
204
18
Secundum te nihil est mihi amicius solitudine. In ea mihi omnis sermo est cum lit-
▪ or. V. intr.
teris. Cic. Att. XII, 15.
19
20
21
Ultima Cumaei venit iam carminis aetas; Verg. ecl. IV, 4. ▪ or. V. intr.
22
23
24
25
205
26
Saxa et solitudines voci respondent, Cic. Arch. VIII, 19. ▪ or. V. intr.
27
labuntur altis interim ripis aquae, Hor. epod. II, 25. ▪ or. V. intr.
28
29
Nam et Cimbricas res adulescens attigit et ipsi illi C. Mario, qui durior ad haec
▪ or. V. intr.
studia videbatur, iucundus fuit. Cic. Arch. IX, 19.
30
omnis feret omnia tellus. Verg. ecl. IV, 39. ▪ or. V. tr.
31
32
nox ruit et fuscis tellurem amplectitur alis. Verg. aen. VIII, 369. ▪ or. V. tr.
33
sopor fessos complectitur artus. Verg. aen. II, 253. ▪ or. V. tr.
Universidad de la República
34
quisque suos patimur Manis. Verg. aen. VI, 743. ▪ or. V. tr.
206
35
36
adgnosco veteris vestigia flammae. Verg. aen. IV, 23. ▪ or. V. tr.
37
«timeo Danaos et dona ferentes». Verg. aen, II, 49. ▪ or. V. tr.
38
tu, genitor, cape sacra manu patriosque Penatis; Verg. aen. II, 717. ▪ or. V. tr.
39
«Italiam non sponte sequor». Verg. aen. IV, 361. ▪ or. V. tr.
40
ardet amans Dido traxitque per ossa furorem. Verg. aen. IV, 101. ▪ or. V. tr.
41
illum absens absentem auditque videtque, Verg. aen. IV, 83. ▪ or. V. tr.
42
degeneres animos timor arguit. Verg. aen. IV, 13. ▪ or. V. tr.
Comisión Sectorial de Enseñanza
43
207
44
45
corque vetusta meum, tamquam nova, vulnera novit, Ov. trist. IV, 1, 97. ▪ or. V. tr.
46
Nihil opus est mihi nova ratione. Cic. Att. XI, 12. ▪ dat. pos.
47
graves Cyclopum
▪ or. V. tr.
Volcanus ardens visit officinas. Hor. carm. I, 4, 7-8.
48
49
aratra iugo referunt suspensa iuvenci, Verg. ecl. II, 66. ▪ or. V. tr.
50
51
52
Habemus enim huius modi senatus consultum, verum inclusum in tabulis, ta-
▪ or. V. tr.
mquam in vagina reconditum, Cic. Catil. I, 2, 4.
208
53
unam (…)
ipsius ante oculos ingens a vertice pontus ▪ or. V. tr.
in puppim ferit; Verg. aen. I, 113-115.
54
55
sol crescentis decedens duplicat umbras: Verg. ecl. II, 67. ▪ or. V. tr.
56
57
58
59
60
209
61
62
[Dionysius] tondere filias suas docuit. Cic. tusc. V, 20, 58. ▪ doble ac.
63
64
▪ or. part.
iam Cytherea choros ducit Venus imminente luna, Hor. carm. I, 4, 5.
▪ abl. abs.
65
▪ or. part.
tandem progreditur magna stipante caterva, Verg. aen. IV, 136.
▪ abl. abs.
66
67
68
Universidad de la República
hac Quirinus
Martis equis Acheronta fugit, ▪ or. part.
gratum elocuta consiliantibus ▪ abl. abs.
Ionone divis: Hor. carm. III, 3, 15-18.
210
69
70
…fuit ista quondam in hac re publica virtus Cic. Catil. I, 1, 3. ▪ or. V. intr.
71
[Romulus] Amulium regem interemisse fertur. Cic. rep. II, 4. ▪ or. inf.
72
Neque enim ita generati a natura sumus, ut ad ludum et iocum facti esse videamur,
▪ or. inf.
ad severitatem potius te ad quaedam studia graviora atque maiora. Cic. off. I, 29,
▪ comp.
103.
73
«sic, sic iuvat ire sub umbras». Verg. aen. IV, 660. ▪ or. inf.
74
75
76
Comisión Sectorial de Enseñanza
77
Quis vetet adposito lumen de lumine sumi? Ov. ars III, 93. ▪ or. inf.
211
78
79
et quod temptabam scribere versus erat. Ov. trist. IV, 10, 26. ▪ or. rel.
80
Deorum numero eos solos ducunt, quos cernunt et quorum aperte opibus iuvantur,
▪ or. rel.
Solem et Vulcanum et Lunam, Caes. gall. VI, 21, 3-5.
81
sed neque cui recitem quisquam est mea carmina, nec qui
▪ or. rel.
auribus accipiat verba Latina suis. Ov. trist. IV, 1, 89-90.
82
Quid, nisi quam sumes, dic mihi, perdis aquam? Ov. ars III, 96. ▪ or. rel.
83
miseri, quibus
▪ or. rel.
intemptata nites. Hor. carm. I, 5, 12-13.
84
85
Universidad de la República
qui sunt ex his nati, eorum habentur liberi, quo primum virgo quaeque deducta est.
▪ or. rel.
Caes. gall. V, 14, 12-13.
212
86
Omnes vero se Britanni vitro inficiunt, quod caeruleum efficit colorem, Caes. gall.
▪ or. rel.
V, 14, 5-6.
87
88
Quod ego si verbo adsequi possem, ipsos etiam iecerem, qui haec loquuntur. Cic.
▪ or. rel.
Catil. II, 6.
89
Sed ubi illa formido mentibus decessit, scilicet ea quae res secundae amant, lascivia
▪ or. rel.
atque superbia, incessere. Sall. Iug. XLI, 3.
90
91
O tempora, o mores! Senatus haec intellegit, consul videt; hic tamen vivit. Cic.
▪ or. V tr.
Catil. I, 1,2.
92
Qui mihi atque animo meo nullius umquam delicti gratiam fecissem, haud facile
▪ or. rel.
alterius lubidini male facta condonabam. Sall. Catil. LII, 8.
Comisión Sectorial de Enseñanza
93
Quibus rebus Romam nuntiatis tantus repente terror invasit, Caes. civ. I, 14, 1-2. ▪ or. rel.
213
94
95
Nec vero quemquam senem audivi oblitum, quo loco thesaurum obruisset. Cic.
▪ or. rel.
Cato VII, 21.
96
Omnia quae curant meminerunt, vadimonia constituta, quis sibi, cui ipsi debeant.
▪ or. rel.
Cic. Cato VII, 21.
97
quem dederat cursum Fortuna, peregi, Verg. aen. IV, 653. ▪ or. rel.
98
99
100
Filiis in iudicium vocatus est. Cic. Cato VII, 22. ▪ or. v. pas.
101
Universidad de la República
truditur dies die. Hor. carm. II, 18, 15. ▪ or. v. pas.
214
102
Eodem die legati ab hostibus missi ad Caesarem de pace venerunt. Caes. gall. IV,
▪ or. v. pas.
36, 1-2.
103
bestiae saepe immanes cantu flectuntur atque consistunt: Cic. Arch. VIII, 19. ▪ or. v. pas.
104
nos instituti rebus optimis non poetarum voce moveamur? Cic. Arch. VIII, 19. ▪ or. v. pas.
105
106
ea quae ad effeminandos animos pertinent important, Caes. gall. I, 1, 9- 10. ▪ or. gerund.
107
108
Fertilior seges est alienis semper in agris, Ov. ars I, 349. ▪ comp.
109
incubuitque toro dixitque novissima verba: Verg. aen. IV, 650. ▪ comp.
Comisión Sectorial de Enseñanza
110
omnibus in rebus voluptatibus maximis fastidium finitimum est; Cic. de orat. III,
▪ comp.
25, 100.
215
111
112
113
114
115
116
117
Universidad de la República
216
118
119
Eo die parvulis equestribus proeliis ad aquam factis utrique sese suo loco continent:
Galli, quod ampliores copias, quae nondum convenerant, exspectabant; Caesar, si ▪ gen. obj.
forte timoris simulatione hostes in suum locum elicere posset, ut citra vallem pro ▪ abl. abs.
castris proelio contenderet, si id efficere non posset, ut exploratis itineribus minore ▪ or. final
cum periculo vallem rivumque transiret. Caes. gall. V, 50, 1-8.
120
Huiuscemodi oratione habita Marius, postquam plebis animos arrectos videt, propere ▪ abl. abs.
commeatu, stipendio, armis aliisque utilibus navis onerat; cum his A. Manlium lega- ▪ inf. hist.
tum proficisci iubet. Ipse interea milites scribere, non more maiorum neque ex classi- ▪ or. inf.
bus, sed uti cuiusque lubido erat, capite censos plerosque. Sall. Iug. LXXXVI, 1-2. ▪ predic. obj.
121
122
occupat obsessos sudor mihi frigidus artus, Ov. met. V, 632. ▪ or. part.
123
124
217
125
non solum ad discendum propensi sumus verum etiam ad docendum. Cic. fin. III,
▪ or. ger.
20, 66.
126
127
128
Quare, patres conscripti, consulite vobis, prospicite patriae, conservate vos, coniu-
▪ or. V. tr.
ges, liberos fortunasque vestras, populi Romani nomen salutemque defendite; mihi
▪ or. inf.
parcere ac de me cogitare desinite. Nam primum debeo sperare omnis deos qui
▪ or. rel.
huic urbi praesident pro eo mihi ac mereor relaturos esse gratiam; deinde, si quid
▪ circ.
obtigerit, aequo animo paratoque moriar. Cic. Catil. IV, 3, 2.
129
Curius ubi intellegit, quantum periculum consuli impendeat, propere per Fulviam
▪ or. rel.
Ciceroni dolum qui parabatur enuntiat. Ita illi ianua prohibiti tantum facinus frus-
▪ predic. subj.
tra susceperant. Sall. Catil. XXVIII, 2.
130
ad bella suscipienda Gallorum alacer ac promptus est animus, Caes. gall. III, 19,
▪ or. gerund.
17-19.
131
Universidad de la República
Nihil est incertius vulgo, nihil obscurius voluntate hominum, nihil fallacius ratione
▪ rég. comp.
tota comitiorum. Cic. Mur. XVII, 36.
218
132
▪ atr.
est rerum omnium magister usus, Caes. civ. II, 8.
▪ gen. espec.
133
▪ or. gerund.
nihil ei tam regale videri quam studio agri colendi, Cic. Cato XVII, 59.
▪ or. inf.
134
Sp. Cassius, Sp. Maelius, M. Manlius propter suspicionem regni adpetendi sunt
▪ or. gerund.
necati; Cic. phil. II, 44, 114.
135
136
Sed isdem temporibus Q. Catulus et C. Piso neque precibus neque gratia neque
pretio Ciceronem impellere potuere uti per Allobroges aut alium indicem C.
Caesar falso nominaretur. Nam uterque cum illo gravis inimicitias exercebant; Piso
▪ or. gerund.
oppugnatus in iudicio pecuniarum repetundarum propter cuiusdam Transpadani
▪ or. part.
supplicium iniustum, Catulus ex petitione pontificatus odio incensus, quod extre-
ma aetate, maxumis honoribus usus, ab adulescentulo Caesare victus discesserat.
Sall. Catil. XLIX, 1-2.
137
difficile dictu est, quantopere conciliet animos comitas affabilitasque sermonis. Cic.
▪ or. sup.
off. II, 14, 48.
Comisión Sectorial de Enseñanza
138
innumerabilis
▪ gen. espec.
annorum series et fuga temporum. Hor. carm. III, 30, 4-5.
219
139
▪ or. V. tr.
quadrupedante putrem sonitu quatit ungula campum. Verg. aen. VIII, 596.
▪ circ.
140
Caesari omnia uno tempore erant agenda: Caes. gall. II, 20, 1. ▪ per. pas.
141
142
143
144
Sed confecto proelio, tum vero cerneres quanta audacia quantaque animi vis fuisset ▪ or. part.
in exercitu Catilinae. Nam fere quem quisque vivos pugnando locum ceperat, eum ▪ abl. abs.
amissa anima corpore tegebat. Pauci autem, quos medios cohors praetoria disiece- ▪ or. rel.
rat, paulo divorsius, sed omnes tamen advorsis volneribus conciderant. Sall. Catil. ▪ or. ger.
LXI, 1-3. ▪ predic. subj.
Universidad de la República
145
Eius autem vinculum est ratio et oratio, quae docendo, discendo, communicando,
disceptando, iudicando conciliat inter se homines coniungitque naturale quadam ▪ or. ger.
societate; Cic. off. I, 16, 50.
220
146
147
148
149
O rem non modo visu foedam, sed etiam auditu! Cic. phil. II, 25, 63. ▪ or. sup.
150
nefas est dictu miseram fuisse talem senectutem. Cic. Cato V, 13. ▪ or. sup.
151
152
153
221
154
▪ or. V. intr.
grammatici certant et adhuc sub iudice lis est. Hor. ars 78.
▪ circ.
155
ne quam occasionem rei bene gerendae dimitteret, cogitabat. Caes. gall. V, 57, 3-4. ▪ or. gerund.
156
[Ti. Gracchum] civem cum gravem tum etiam eloquentem constat fuisse. Cic. Brut.
▪ or. inf.
XX, 79.
157
▪ abl. abs.
Quibus rebus Romam nuntiatis tantus repente terror invasit, ut, cum Lentulus ▪ or. part.
consul ad aperiendum aerarium venisset ad pecuniam Pompeio ex senatusconsulto ▪ or. rel.
proferendam, protinus aperto sanctiore aerario ex urbe profugeret. Caesar enim ad- ▪ or. circ.
ventare iam iamque et adesse eius equites falso nuntiabantur. Caes. civ. I, 14, 1-7. ▪ or. inf.
▪ or. gerund.
158
159
Quem ubi cunctari accepit et dubium belli atque pacis rationes trahere, rursus uti ▪ or. rel.
antea proxumos eius donis corrupit, ipsique Mauro pollicetur Numidiae partem ▪ or. inf.
tertiam, si aut Romani Africa expulsi aut integris suis finibus bellum conpositum ▪ predic. obj.
foret. Eo praemio illectus Bocchus cum magna multitudine Iugurtham accedit. ▪ abl. abs.
Sall. Iug. XCVII, 2. ▪ or. part.
Universidad de la República
160
Dicunt legati Melitenses publice spoliatum templum esse Iunonis, nihil istum in
▪ or. inf.
religiosissimo fano reliquisse; Cic. Verr. IV, 47, 104.
222
161
Historia vero testis temporum, lux veritatis, vita memoriae, magistra vitae, nuntia ▪ atr.
vetustatis, Cic. de orat. II, 9, 36. ▪ gen. espec.
162
▪ or. V. tr.
adgnosco veteris vestigia flammae. Verg. aen. IV, 23.
▪ gen. espec.
163
Thales enim Milesius, qui primus de talibus rebus quaesivit, aquam dixit esse ini-
▪ or. inf.
tium rerum, Cic. nat. deor. I, 10, 25.
164
Caninius et Cato negarunt, se legem ullam ante comitia esse laturos. Cic. epist. I, 4,1. ▪ or. inf.
165
166
At memoria minuitur. Credo, nisi eam exerceas, aut etiam si sis natura tardior. (…)
Nec vero quemquam senem audivi oblitum, quo loco thesaurum obruisset. Omnia ▪ or. rel.
quae curant meminerunt, vadimonia constituta, qui sibi, cui ipsi debeant. Cic. ▪ or. inf.
Cato VII, 21.
Comisión Sectorial de Enseñanza
167
223
168
169
170
171
At Romani domi militiaeque intenti festinare, parare, alius alium hortari, hostibus
▪ inf .hist.
obviam ire, libertatem, patriam parentisque armis tegere. Sall. Catil. VI, 5.
172
173
antiquas exercet aranea telas. Ov. met. VI, 145. ▪ or. V. tr.
Universidad de la República
174
rident stolidi verba Latina Getae; Ov. trist. V, 10, 38. ▪ or. V. tr.
224
175
176
Etenim in contione dixerat se custodem fore urbis Cic. phil. III, 11, 27. ▪ or. inf.
177
178
«Saepe numero, patres conscripti, multa verba in hoc ordine feci, saepe de luxuria ▪ or. V. tr.
atque avaritia nostrorum civium questus sum, multosque mortalis ea causa advorsos ▪ circ.
habeo. Qui mihi atque animo meo nullius umquam delicti gratiam fecissem, haud ▪ or. rel.
facile alterius lubidini male facta condonabam». Sall. Catil. LII, 7-8. ▪ predic. obj.
179
180
Neque vero, cum aliquid mandarat, confectum putavat: nihil erat quod nos ipse
Comisión Sectorial de Enseñanza
obiret, occurreret, vigilaret, laboraret; frigus, sitim, famem ferre poterat. Cic. Catil. ▪ or. rel.
III, 7, 16.
181
Satisne videtur declarasse Dionysius nihil esse ei beatum, cui semper aliqui terror
▪ or. inf.
impendeat? Cic. tusc. V, 21, 62.
225
182
▪ or. V. tr.
o rus, quando ego te aspiciam! quandoque licebit
▪ circ.
nunc veterum libris, nunc somno et inertibus horis,
▪ gen. obj.
ducere sollicitae iucunda oblivia vitae! Hor. sat. II, 6, 60-62.
▪ gen. espec.
183
pauperis est numerare pecus; Ov. met. XIII, 824. ▪ gen. perten.
184
meliora deos sedet omnia poscens. Verg. georg. III, 456. ▪ doble ac.
185
Qui postquam in aedis irrupere, divorsi regem quaerere, dormientis alios, alios
▪ inf. hist.
occursantis interficere, scrutari loca abdita, clausa effringere, Sall. Iug. XII, 5.
186
[Iugurtha] equitare, iaculari, cursu cum aequalibus certare, Sall. Iug. VI, 1. ▪ inf. hist.
187
188
His rebus comparatis Catilina nihilo minus in proxumum annum consulatum ▪ abl. abs.
Universidad de la República
petebat, sperans, si designatus foret, facile se ex voluntate Antonio usurum. Neque ▪ or. part.
interea quietus erat, sed omnibus modis insidias parabat Ciceroni. Neque illi tamen ▪ predic. subj.
ad cavendum dolus aut astutiae deerant. Namque a principio consulatus sui multa ▪ dat. pos.
pollicendo per Fulviam effecerat... Sall. Catil. XXVI, 1-4. ▪ or. ger.
226
189
190
191
192
193
194
Comisión Sectorial de Enseñanza
[Stoici] censent autem sapientes sapientibus etiam ignotis esse amicos; Cic. nat.
▪ or. inf.
deor. I, 121.
227
195
Ergo illi alienum, quia poëta fuit, post mortem atiam expetunt: nos hunc vivum qui ▪ or. V. ditr.
et voluntate et legibus noster est, repudiabimus? praesertim cum omne olim stu- ▪ or. gerund.
dium atque omne ingenium contulerit Archias ad populi Romani gloriam laudem- ▪ atr.
que celebrandam? Nam et Cimbricas res adolescens attigit et ipsi illi C. Mario, qui ▪ or. rel.
durior ad haec studia videbatur, iucundus fuit. Cic. Arch. IX, 19. ▪ predic. subj.
196
197
198
ergo ubi tyrannus est (…) dicendum est plane nullam esse rem publicam. Cic. rep. ▪ or. inf.
III, 21, 43. ▪ per. pas.
199
200
Iugurtha, homo omnium quos terra sustinet sceleratissumus, Sall. Iug. XIV, 2. ▪ gen. part.
Universidad de la República
201
228
202
(hae tibi erunt artes) Verg. aen. VI, 852. ▪ dat. pos.
203
204
Sub vesperum Caesar portas claudi militesque ex oppido exire iussit, Caes. gall. II,
▪ or. inf.
33, 1-2.
205
206
Bellum scripturus sum, quod populus Romanus cum Iugurtha rege Numidarum
gessit, primum quia magnum et atrox variaque victoria fuit, dehinc quia tunc ▪ or. rel.
primum superbiae nobilitatis obviam itum est. Quae contentio divina et humana ▪ atr.
cuncta permiscuit (…) Sall. Iug. V, 1-2.
207
229
208
209
210
At etiam sunt qui dicant, Quirites, a me eiectum in exsilium esse Catilinam. Quod
ego si verbo adsequi possem, ipsos etiam eicerem qui haec loquuntur. Homo enim
videlicet timidus aut etiam permodestus vocem consulis ferre non potuit; simul ▪ or. rel.
atque ire in exsilium iussus est, paruit. Quid? Ut hesterno die, cum domi meae ▪ or. inf.
paene interfectus essem, senatum in aedem Iovis Statoris convocavi, rem omnem
ad patres conscriptos detuli. Cic. Catil. II, 6, 12.
211
Sit igitur, iudices, sanctum apud vos, humanissimos homines, hoc poetae nomen,
▪ atr.
quod nulla umquam barbaria violavit. Saxa et solitudines voci respondent, bestiae
▪ or. rel.
saepe immanes cantu flectuntur atque consistunt: nos instituti rebus optimis non
▪ compl. ag.
poetarum voce moveamur? Cic. Arch. VIII, 19.
212
▪ or. V.ditr.
Iam primum adulescens Catilina multa nefanda stupra fecerat, cum virgine nobili,
▪ or. rel.
cum sacerdote Vestae, alia huiuscemodi contra ius fasque. Postremo captus amore
▪ abl. abs.
Aureliae Orestillae, cuius praeter formam nihil umquam bonus laudavit, quod ea
▪ or. part.
nubere illi dubitabat, timens privignum adulta aetate, pro certo creditur necato filio
▪ predic. obj.
vacuam domum scelestis nuptiis fecisse. Sall. Catil. XV, 1-2.
▪ or. inf.
Universidad de la República
230
213
214
215
Omnes vero se Britanni vitro inficiunt, quod caeruleum efficit colorem, atque hoc
horridiores sunt in pugna aspectu; capilloque sunt promisso atque omni parte cor- ▪ or. rel.
poris rasa praeter caput et labrum superius. Uxores habent deni duodenique inter ▪ predic. circ.
se communes et maxime fratres cum fratribus parentesque cum liberis; sed qui sunt ▪ atr.
ex his nati, eorum habentur liberi, quo primum virgo quaeque deducta est. Caes. ▪ rég. comp.
gall. V, 14, 7-13.
216
231
217
218
219
Druides a bello abesse consuerunt neque tributa una cum reliquis pendunt; militiae
vacationem omniumque rerum habent immunitatem. Tantis excitati praemiis et sua
sponte multi in disciplinam conveniunt et a parentibus propinquisque mittuntur.
▪ or. V. tr.
Magnum ibi numerum versuum ediscere dicuntur. Itaque annos nonnulli vicenos
▪ or. V. ditr.
in disciplina permanent. Neque fas esse existimant ea litteris mandare, cum in
▪ or. rel.
reliquis fere rebus, publicis privatisque rationibus Graecis litteris utantur. Id mihi
▪ or. inf.
duabus de causis instituisse videntur, quod neque in vulgum disciplinam efferri
▪ or. part.
velint neque eos, qui discunt, litteris confisos minus memoriae studere: quod fere
Universidad de la República
▪ abl. abs.
plerisque accidit, ut praesidio litterarum diligentiam in perdiscendo ac memoriam
▪ or. ger.
remittant. In primis hoc volunt persuadere, non interire animas, sed ab aliis post
▪ circ.
mortem transire ad alios, atque hoc maxime ad virtutem excitari putant metu mor-
▪ rég. abl.
tis neglecto. Multa praeterea de sideribus atque eorum motu, de mundi ac terrarum
magnitudine, de rerum natura, de deorum immortalium vi ac potestate disputant et
iuventuti tradunt. Caes. gall. VI, 14, 1-23.
232
220
Germani multum ab hac consuetudine differunt. Nam neque druides habent, qui
rebus divinis praesint, neque sacrificiis student. Deorum numero eos solos ducunt,
quos cernunt et quorum aperte opibus iuvantur, Solem et Vulcanum et Lunam, ▪ or. V. tr.
reliquos ne fama quidem acceperunt. Vita omnis in venationibus atque in studiis rei ▪ or. V. ditr.
militaris consistit: ab parvulis labori ac duritiae student. Qui diutissime impuberes ▪ or. rel.
permanserunt, maximam inter suos ferunt laudem: hoc ali staturam, ali vires ner- ▪ or. inf.
vosque confirmari putant. Intra annum vero vicesimum feminae notitiam habuisse ▪ circ.
in turpissimis habent rebus; cuius rei nulla est occultatio, quod et promiscue in ▪ gen. partit.
fluminibus perluuntur et pellibus aut parvis renonum tegimentis utuntur magna
corporis parte nuda. Caes. gall. VI, 21, 1-15.
221
▪ or. inf.
Caelo tonantem credidimus Iovem
▪ or. part.
regnare; praesens divus habebitur
▪ abl. abs.
Augustus adiectis Britannis
▪ obj. indir.
imperio gravibusque Persis. Hor. carm. III, 5, 1-4.
▪ predic. subj.
222
223
224
«Ego vero istud non postulo» inquies. Ita mehercule existimo, Tubero. Novi enim
te, novi patrem, novi domum nomenque vestrum; studia generis ac familiae vestrae ▪ or. inf.
virtutis, humanitatis, doctrinae, plurimarum artium atque optimarum nota mihi ▪ gen. objet.
sunt. Itaque certo scio vos non petere sanguinem, sed parum attenditis: Cic. Lig. V, ▪ v. def.
12-13.
233
225
226
Ex his omnibus longe sunt humanissimi qui Cantium incolunt, quae regio est ma-
ritima omnis, neque multum a Gallica differunt consuetudine. Interiores plerique
frumenta non serunt, sed lacte et carne vivunt pellibusque sunt vestiti. Omnes vero
se Britanni vitro inficiunt, quod caeruleum efficit colorem, atque hoc horridiores ▪ or. rel.
sunt in pugna aspectu; capilloque sunt promisso atque omni parte corporis rasa ▪ rég. superl.
praeter caput et labrum superius. Uxores habent deni duodenique inter se commu- ▪ circ.
nes et maxime fratres cum fratribus parentesque cum liberis; sed qui sunt ex his
nati, eorum habentur liberi, quo primum virgo quaeque deducta est. Caes. gall. V,
14, 1-13.
227
228
229
«Ter uncti
▪ predic. subj.
transnanto Tiberim, somno quibus est opus alto,
▪ or. rel.
irriguumque mero sub noctem corpus habento». Hor. sat. II, 1, 7-9.
234
230
231
▪ or. inf.
nemo enim est tam senex qui se annum non putet posse vivere; Cic. Cato VII, 24.
▪ or. rel.
232
horrendum et dictu video mirabile monstrum. Verg. aen. III, 26. ▪ or. sup.
233
234
235
236
natura repugnat
nec sinit, incipiat, sed, quod sinit, illa parata est ▪ or. rel.
exspectare sonos, ad quos sua verba remittat. Ov. met. III, 376-378.
235
237
238
239
240
…sonus est, qui vivit in illa. Ov. met. III, 401. ▪ or. rel.
241
242
inrita fallaci quotiens dedit oscula fonti, Ov. met. III, 427. ▪ or. V. tr.
243
▪ or. rel.
quod petis, est nusquam; quod amas, avertere, perdes!
ista repercussae, quam cernis, imaginis umbra est:
nil habet ista sui; tecum venitque manetque ; Ov. met. III, 430-435.
236
244
245
246
247
248
237
249
250
251
Quod eo ad te brevius scribo, quia me status hic rei publicae non delectat; scribo
▪ or. ger.
tamen, ut te admoneam, quod ipse, litteris omnibus a pueritia deditus, experiendo
▪ or. gerund.
tamen magis, quam discendo cognovi, tu, tuis rebus integris, discas, neque salutis
▪ or. inf.
nostrae rationem habendam nobis esse sine dignitate, neque dignitatis sine salute.
▪ or. rel.
Cic. epist. I, 7.
252
238
253
239
Lecturas
254
M. Tullii Ciceronis21
De Re Publica VI, IX-XXVI
Somnium Scipionis22
X.S. Cum in Africam venissem M.’ Manilio consuli ad quartam legionem tri-
bunus, ut scitis, militum, nihil mihi fuit potius, quam ut Masinissam23 convenirem
regem, familiae nostrae iustis de causis amicissimum. ad quem ut veni, complexus
me senex collacrimavit aliquantoque post suspexit ad caelum et: Grates, inquit, tibi
ago, summe Sol, vobisque, reliqui caelites, quod, antequam ex hac vita migro,24
conspicio in meo regno et his tectis P. Cornelium Scipionem, cuius ego nomine
ipso recreor; ita numquam ex animo meo discedit illius optimi atque invictissimi
viri memoria. deinde ego illum de suo regno, ille me de nostra re publica perconta-
tus est, multisque verbis ultro citroque habitis ille nobis consumptus est dies.
X. Post autem apparatu regio accepti sermonem in multam noctem produxi-
mus, cum senex nihil nisi de Africano loqueretur omniaque eius non facta solum,
sed etiam dicta meminisset. deinde, ut cubitum discessimus, me et de via fessum,
et qui ad multam noctem vigilassem, artior quam solebat somnus complexus est.
hic mihi (credo equidem ex hoc, quod eramus locuti; fit enim fere, ut cogitationes
sermonesque nostri pariant aliquid in somno tale, quale de Homero scribit Ennius,
de quo videlicet saepissime vigilans solebat cogitare et loqui) Africanus se ostendit
ea forma, quae mihi ex imagine25 eius quam ex ipso erat notior; quem ubi agnovi,
equidem cohorrui, sed ille:
Ades, inquit, animo et omitte timorem, Scipio, et, quae dicam, trade memoriae.
XI. Videsne illam urbem, quae parere populo Romano coacta per me reno-
vat pristina bella nec potest quiescere (ostendebat autem Carthaginem de excelso
et pleno stellarum illustri et claro quodam loco) ad quam tu oppugnandam nunc
venis paene miles? hanc hoc biennio consul evertes, eritque cognomen id tibi
per te partum, quod habes adhuc a nobis hereditarium. cum autem Carthaginem
21 Marco Tulio Cicerón (106-43 a. C.). Es el artífice de la prosa latina. Escribió numerosas obras en-
tre las que se desatacan los Discursos, las Epístolas, los libros de retórica, de filosofía y los escritos
jurídicos. Fue un político activo y controversial que adhirió a la facción de los optimates romanos.
Comisión Sectorial de Enseñanza
22 El libro sexto del diálogo Acerca de la República trata sobre la inmortalidad del alma y los premios
que esperan a los hombres virtuosos. Escipión, huésped del rey Masinisa, se reencuentra en sueños
con Escipión el Africano, su abuelo, con quien departe acerca del destino de Roma y del suyo propio.
23 Rey de Numidia (240 a. C.). Fue aliado romano y amigo personal del Africano, que le había de-
vuelto al nieto capturado por los cartagineses.
24 «Antes de emigrar de esta vida»: se aventura aquí el destino de los hombres virtuosos. Cf. Cic. tusc.
I, 12.
25 Refiere a las mascarillas fúnebres con que las familias patricias honraban a sus antepasados.
241
deleveris, triumphum egeris censorque fueris et obieris legatus Aegyptum, Syriam,
Asiam, Graeciam, deligere iterum consul absens bellumque maximum conficies,
Numantiam exscindes. sed cum eris curru in Capitolium invectus, offendes rem
publicam consiliis perturbatam nepotis mei.
XII. Hic tu, Africane, ostendas oportebit patriae lumen animi, ingenii consilii-
que tui. sed eius temporis ancipitem video quasi fatorum viam. nam cum aetas tua
septenos octiens solis anfractus reditusque converterit, duoque hi numeri, quorum
uterque plenus alter altera de causa habetur, circuitu naturali summam tibi fatalem
confecerint, in te unum atque in tuum nomen se tota convertet civitas, te senatus,
te omnes boni, te socii, te Latini intuebuntur, tu eris unus, in quo nitatur civitatis
salus, ac, ne multa, dictator rem publicam constituas oportet, si impias propinquo-
rum manus effugeris.
Hic cum exclamasset Laelius ingemuissentque vehementius ceteri, leniter arri-
dens Scipio: St! quaeso, inquit, ne me e somno excitetis, et parumper audite cetera.
XIII. Sed quo sis, Africane, alacrior ad tutandam rem publicam, sic habeto: om-
nibus, qui patriam conservaverint, adiuverint, auxerint, certum esse in caelo defi-
nitum locum, ubi beati aevo sempiterno fruantur; nihil est enim illi principi deo,
qui omnem mundum regit26, quod quidem in terris fiat, acceptius quam concilia
coetusque hominum iure sociati, quae civitates27 appellantur; harum rectores et
conservatores hinc profecti huc revertuntur.28
XIV. Hic ego, etsi eram perterritus non tam mortis metu quam insidiarum a
meis, quaesivi tamen, viveretne ipse et Paulus pater et alii, quos nos exstinctos
arbitraremur.
Immo vero, inquit, hi vivunt, qui e corporum vinculis tamquam e carcere evo-
laverunt, vestra vero, quae dicitur, vita mors est. Quin tu aspicis ad te venientem
Paulum patrem? Quem ut vidi, equidem vim lacrimarum profudi, ille autem me
complexus atque osculans flere prohibebat. XV. atque ut ego primum fletu represso
loqui posse coepi, Quaeso, inquam, pater sanctissime atque optime, quoniam haec
est vita, ut Africanum audio dicere, quid moror in terris? quin huc ad vos venire
propero?
Non est ita, inquit ille. nisi enim deus is, cuius hoc templum29 est omne, quod
conspicis, istis te corporis custodiis liberaverit, huc tibi aditus patere non potest.
homines enim sunt hac lege generati, qui tuerentur illum globum, quem in hoc
templo medium vides, quae terra dicitur, iisque animus datus est ex illis sempiternis
ignibus, quae sidera et stellas vocatis, quae globosae et rotundae, divinis animatae
mentibus, circulos suos orbesque conficiunt celeritate mirabili. quare et tibi, Publi,
Universidad de la República
26 «Un dios que rige al mundo»: apuesta monoteísta que se reitera desde el eclecticismo ciceroniano.
27 El concepto de «ciudad» entendido como la reunión de los hombres sujetos a un estado de derecho.
28 Se insiste en la idea del origen celestial de las acciones políticas, por cuya virtud los hombres re-
gresan al cielo.
29 El templum es el espacio consagrado a los dioses. Aquí, quod conspicis, «todo lo que ves», es la
creación divina.
242
et piis omnibus retinendus animus est in custodia corporis nec iniussu eius, a quo
ille est vobis datus, ex hominum vita migrandum est, ne munus humanum adsigna-
tum a deo defugisse videamini.
XVI. sed sic, Scipio, ut avus hic tuus, ut ego, qui te genui, iustitiam cole et
pietatem,30 quae cum magna in parentibus et propinquis, tum in patria maxima est;
ea vita via est in caelum et in hunc coetum eorum, qui iam vixerunt et corpore laxati
illum incolunt locum, quem vides (erat autem is splendidissimo candore inter flam-
mas circus elucens), quem vos, ut a Graiis accepistis, orbem lacteum nuncupatis.
Ex quo omnia mihi contemplanti praeclara cetera et mirabilia videbantur. erant
autem eae stellae, quas numquam ex hoc loco vidimus, et eae magnitudines om-
nium, quas esse numquam suspicati sumus; ex quibus erat ea minima, quae ultima a
caelo, citima terris luce lucebat aliena. stellarum autem globi terrae magnitudinem
facile vincebant. iam ipsa terra ita mihi parva visa est, ut me imperii nostri, quo
quasi punctum eius attingimus, paeniteret.
XVII. Quam cum magis intuerer, Quaeso, inquit Africanus, quousque humi de-
fixa tua mens erit? nonne aspicis, quae in templa veneris? novem tibi orbibus vel
potius globis conexa sunt omnia, quorum unus est caelestis, extumus, qui reliquos
omnes complectitur, summus ipse deus arcens et continens ceteros; in quo sunt
infixi illi, qui volvuntur, stellarum cursus sempiterni; cui subiecti sunt septem, qui
versantur retro contrario motu atque caelum; ex quibus unum globum possidet illa,
quam in terris Saturniam nominant. deinde est hominum generi prosperus et saluta-
ris ille fulgor, qui dicitur Iovis; tum rutilus horribilisque terris, quem Martium dici-
tis; deinde subter mediam fere regionem Sol obtinet, dux et princeps et moderator
luminum reliquorum, mens mundi et temperatio, tanta magnitudine, ut cuncta sua
luce lustret et compleat, hunc ut comites consequuntur Veneris alter, alter Mercurii
cursus, in infimoque orbe luna radiis solis accensa convertitur. infra autem iam nihil
est nisi mortale et caducum praeter animos munere deorum hominum generi datos,
supra lunam sunt aeterna omnia. nam ea, quae est media et nona, tellus, neque mo-
vetur et infima est, et in eam feruntur omnia nutu suo pondera.
XVIII. Quae cum intuerer stupens, ut me recepi, Quid? Hic, inquam, quis est,
qui complet aures meas tantus et tam dulcis sonus?
Hic est, inquit, ille, qui intervallis disiunctus imparibus, sed tamen pro rata parte
ratione distinctis impulsu et motu ipsorum orbium efficitur et acuta cum gravibus
temperans varios aequabiliter concentus efficit; nec enim silentio tanti motus inci-
tari possunt, et natura fert, ut extrema ex altera parte graviter, ex altera autem acute
Comisión Sectorial de Enseñanza
sonent. quam ob causam summus ille caeli stellifer cursus, cuius conversio est conci-
tatior, acuto ex excitato movetur sono, gravissimo autem hic lunaris atque infimus;
nam terra nona inmobilis manens una sede semper haeret complexa medium mundi
30 Iustitia y pietas son conceptos clave en la definición del hombre romano. El ius romanun permanece
en la tradición codificada del derecho de Occidente. El sentido de la pietas, sin embargo, entendida
como el principio de respeto y adoración a los antepasados —la patria— y a los dioses, se matiza
con el advenimiento de la filosofía cristiana.
243
locum. illi autem octo cursus, in quibus eadem vis est duorum, septem efficiunt
distinctos intervallis sonos, qui numerus rerum omnium fere nodus est; quod docti
homines nervis imitati atque cantibus aperuerunt sibi reditum in hunc locum, sicut
alii, qui praestantibus ingeniis in vita humana divina studia coluerunt. hoc sonitu
oppletae aures hominum obsurduerunt; nec est ullus hebetior sensus in vobis, sicut,
ubi Nilus ad illa, quae Catadupa31 nominantur, praecipitat ex altissimis montibus,
ea gens, quae illum locum adcolit, propter magnitudinem sonitus sensu audiendi
caret. hic vero tantus est totius mundi incitatissima conversione sonitus, ut eum
aures hominum capere non possint, sicut intueri solem adversum nequitis, eiusque
radiis acies vestra sensusque vincitur.
Haec ego admirans referebam tamen oculos ad terram identidem. XIX. Tum
Africanus:
Sentio, inquit, te sedem etiam nunc hominum ac domum contemplari; quae si
tibi parva, ut est, ita videtur, haec caelestia semper spectato, illa humana contem-
nito. tu enim quam celebritatem sermonis hominum aut quam expetendam conse-
qui gloriam potes? vides habitari in terra raris et angustis in locis et in ipsis quasi
maculis, ubi habitatur, vastas solitudines interiectas eosque, qui incolunt terram,
non modo interruptos ita esse, ut nihil inter ipsos ab aliis ad alios manare possit,
sed partim obliquos, partim transversos, partim etiam adversos stare vobis; a quibus
exspectare gloriam certe nullam potestis.
XX. Cernis autem eandem terram quasi quibusdam redimitam et circumdatam
cingulis, e quibus duos maxime inter se diversos et caeli verticibus ipsis ex utraque
parte subnixos obriguisse pruina vides, medium autem illum et maximum solis ar-
dore torreri. duo sunt habitabiles, quorum australis ille, in quo qui insistunt, adversa
vobis urgent vestigia, nihil ad vestrum genus; hic autem alter subiectus aquiloni,
quem incolitis, cerne quam tenui vos parte contingat. omnis enim terra, quae colitur
a vobis, angustata verticibus, lateribus latior, parva quaedam insula est circumfusa
illo mari, quod Atlanticum, quod magnum, quem Oceanum appellatis in terris, qui
tamen tanto nomine quam sit parvus, vides. ex his ipsis cultis notisque terris num
aut tuum aut cuiusquam nostrum nomen vel Caucasum hunc, quem cernis, tran-
scendere potuit vel illum Gangem tranatare? quis in reliquis orientis aut obeuntis
solis ultimis aut aquilonis austrive partibus tuum nomen audiet? quibus amputatis
cernis profecto, quantis in angustiis vestra se gloria dilatari velit. ipsi autem, qui de
nobis loquuntur, quam loquentur diu?
XXI. Quin etiam si cupiat proles illa futurorum hominum deinceps laudes unius
cuiusque nostrum a patribus acceptas posteris prodere, tamen propter eluviones
exustionesque terrarum, quas accidere tempore certo necesse est, non modo non
Universidad de la República
aeternam, sed ne diuturnam quidem gloriam assequi possumus. quid autem interest
ab iis, qui postea nascentur, sermonem fore de te, cum ab iis nullus fuerit, qui ante
nati sunt? XXII. qui nec pauciores et certe meliores fuerunt viri, praesertim cum
apud eos ipsos, a quibus audiri nomen nostrum potest, nemo unius anni memoriam
principium exstinctum nec ipsum ab alio renascetur nec ex se aliud creabit, si qui-
dem necesse est a principio oriri omnia. ita fit, ut motus principium ex eo sit, quod
ipsum a se movetur; id autem nec nasci potest nec mori; vel concidat omne caelum
255
Q. Horatii Flacci34
Carminum Liber IV, I, 1-40
34 Quinto Horacio Flaco (65- 8 a. C.). Es uno de los líricos más creativos y virtuosos del período au-
Universidad de la República
gustal. Se considera, junto a Virgilio, el clásico por excelencia. Perteneció al Círculo de Mecenas
y escribió, bajo su auspicio, las Sátiras, las Epístolas —entre las que se destaca la dirigida a los
Pisones, conocida como el Arte Poética—, Épodos y Odas. Ha legado a la tradición una obra lar-
gamente imitada y los tópicos de su poesía se reviven, cada vez, en la expresión del arte universal.
35 La oda a Ligurino, una de las más intensas de la lírica horaciana, revela a un poeta maduro que
cede, ante su propio asombro, a las dulzuras y a la zozobra del amor.
36 Se reitera, en los antiguos, la alusión al hígado como sede de las emociones y el placer.
246
namque et nobilis et decens
et pro sollicitis non tacitus reis
et centum puer artium
late signa feret militiae tuae;
et, quandoque potentior
largi muneribus riserit aemuli,
Albanos prope te lacus
ponet marmoream sub trabe citrea.
illic plurima naribus
duces tura lyraeque et Berecyntiae
delectabere tibia
mixtis carminibus non sine fistula;
illic bis pueri die
numen cum teneris virginibus tuum
laudantes pede candido
in morem Salium ter quatient humum.
me nec femina nec puer
iam nec spes animi credula mutui
nec certare iuvat mero
nec vincire novis tempora floribus.
sed cur heu, Ligurine, cur
manat rara meas lacrima per genas?
cur facunda parum decoro
inter verba cadit lingua silentio?
nocturnis ego somniis
iam captum teneo, iam volucrem sequor
te per gramina Martii
Campi, te per aquas, dure, volubilis.
256
Comisión Sectorial de Enseñanza
Q. Horatii Flacci
Carminum Liber III, XXX, 1-16
37 Esta oda marca el cierre del tercer libro de los Carmina horacianos. El autor confirma uno de los
tópicos centrales del clasicismo latino, la angustia ante la muerte y la permanencia a través de la
247
regalique situ pyramidum altius,
quod non imber edax, non Aquilo inpotens
possit diruere aut innumerabilis
annorum series et fuga temporum.
non omnis moriar multaque pars mei
vitabit Libitinam. usque ego postera
crescam laude recens, dum Capitolium
scandet cum tacita virgine pontifex,
dicar, qua violens obstrepit Aufidus
et qua pauper aquae Daunus agrestium
regnavit populorum, ex humili potens
princeps Aeolium carmen ad Italos
deduxisse modos. sume superbiam
quaesitam meritis et mihi Delphica
lauro cinge volens, Melpomene, comam.
257
Q. Horatii Flacci
Carminum Liber I, IX, 1-24
258
Q. Horatii Flacci
Carminum Liber II, X, 1-24
40 Dedicada a Licinio Murena, la oda plantea la necesidad de una vida tendiente a la aurea
mediocritas, es decir, a lograr el justo medio que requiere templanza y moderación en todas las
acciones.
41 Sobrentendido: remis.
42 Feliz, deseable.
43 El concepto es de origen griego. Para la generación que surge de las guerras civiles, con ambiciones
individuales y ánimo guerrero, el poeta recomienda, con clara adhesión a la filosofía estoica,
fortaleza y prudencia.
249
sperat infestis, metuit secundis
alteram sortem bene praeparatum
pectus.44 Informes hiemes reducit
Iuppiter; idem
summovet. Non, si male nunc, et olim
sic erit: quondam cithara tacentem
suscitat Musam neque semper arcum45
tendit Apollo.
Rebus angustis animosus atque
fortis appare: sapienter idem
contrahes vento nimium secundo
turgida vela.46
259
C. Iulii Caesaris47
Commentariorum De Bello Gallico Liber I, XLIII, 1-9
Planities erat magna et in ea tumulus terrenus satis grandis. Hic locus aequo
fere spatio ab castris Ariovisti et Caesaris aberat. Eo, ut erat dictum, ad colloquium
venerunt. Legionem Caesar, quam equis devexerat, passibus ducentis ab eo tumulo
constituit. Item equites Ariovisti pari intervallo constiterunt. Ariovistus ex equis
ut colloquerentur et praeter se denos ad colloquium adducerent, postulavit. Ubi eo
ventum est, Caesar initio orationis sua senatusque in eum beneficia commemoravit,
quod rex appellatus esset a senatu, quod amicus, quod munera amplissime missa;
quam rem et paucis contigisse et pro magnis hominum officiis consuesse tribui do-
cebat; illum, cum neque aditum neque causam postulandi iustam haberet, beneficio
ac liberalitate sua ac senatus ea praemia consecutum. Docebat etiam, quam veteres
quamque iustae causae necessitudinis ipsis cum Aeduis intercederent, quae senatus
consulta quotiens quamque honorifica in eos facta essent, ut omni tempore totius
Galliae principatum Aedui tenuissent, prius etiam quam nostram amicitiam appe-
tissent. Populi Romani hanc esse consuetudinem, ut socios atque amicos non modo
260
C. Iulii Caesaris
Commentariorum De Bello Gallico Liber I, XLIV, 1-13
his regionibus, sese illum non pro amico, sed hoste habiturum. Quod si eum interfe-
cerit, multis sese nobilibus principibusque populi Romani gratum esse facturum: id
se ab ipsis per eorum nuntios compertum habere, quorum omnium gratiam atque
amicitiam eius morte redimere posset. Quod si discessisset et liberam possessionem
48 Este fragmento de los Comentarios relata la entrevista de César con Ariovisto, a quien recuerda
que la costumbre del pueblo romano es proteger a sus aliados y amigos, y darles el prestigio y la
dignidad que conlleva su confianza.
251
Galliae sibi tradidisset, magno se illum praemio remuneraturum et quaecumque
bella geri vellet sine ullo eius labore et periculo confecturum.49
261
P. Ovidii Nasonis50
Amores Liber I, VIII, 1-25
49 La respuesta de Ariovisto a César es contundente: los germanos han cruzado a la Galia porque han
sido convocados, y él no es ni tan bárbaro ni tan ignorante como para no conocer las intenciones
de las legiones romanas que han atravesado los límites de la Provincia.
50 Publio Ovidio Nasón (43 a. C.-17 d. C.). Es uno de los líricos más exquisitos y representativos
de la elegía romana. Perteneció al círculo de Mesala. Escribió los Amores, las Heroidas, el Arte
Universidad de la República
de Amar, los Fastos, Las metamorfosis, las Tristes y las Pónticas. Su poesía transita de la alegría
juvenil y erótica a los versos sombríos del destierro al que fue condenado por Augusto y cuyos
motivos nunca se conocieron.
51 Esta elegía, a través de la incorporación de Dipsas, construye un personaje –el de la alcahueta–
heredado de la tradición literaria romana y de larga descendencia en la literatura posterior. Basten
los ejemplos de Pamphilus de amore, del Libro de Buen Amor y de la Celestina para reencontarse
con la instigadora de amores ilícitos que saca provecho de la ingenuidad de las jóvenes que ceden
a los beneficios de los filtros y los encantamientos.
252
fors me sermoni testem dedit; illa monebat
talia —me duplices occuluere fores:
«scis here te, mea lux, iuveni placuisse beato?
haesit et in vultu constitit usque tuo.
et cur non placeas? nulli tua forma secunda est;
me miseram, dignus corpore cultus abest!
tam felix esses quam formosissima, vellem—
non ego, te facta divite, pauper ero.
stella tibi oppositi nocuit contraria Martis.
Mars abiit; signo nunc Venus apta suo.
prosit ut adveniens, en adspice! dives amator
te cupiit; curae, quid tibi desit, habet.
est etiam facies, qua se tibi conparet, illi;
si te non emptam vellet, emendus erat.»
Erubuit. «decet alba quidem pudor ora, sed iste,
si simules, prodest; verus obesse solet.
cum bene deiectis gremium spectabis ocellis,
quantum quisque ferat, respiciendus erit.
forsitan inmundae Tatio regnante Sabinae
noluerint habiles pluribus esse viris;
nunc Mars externis animos exercet in armis,
at Venus Aeneae regnat in urbe sui.
ludunt formosae; casta est, quam nemo rogavit—
aut, si rusticitas non vetat, ipsa rogat.
has quoque, quas frontis rugas in vertice portas,
excute; de rugis crimina multa cadent.
Penelope iuvenum vires temptabat in arcu;
qui latus argueret, corneus arcus erat.
labitur occulte fallitque volubilis aetas,
et celer admissis labitur annus equis.
Comisión Sectorial de Enseñanza
253
plena venit canis de grege praeda lupis.
Ecce, quid iste tuus praeter nova carmina vates
donat? amatoris milia multa leges.
ipse deus vatum palla spectabilis aurea
tractat inauratae consona fila lyrae.
qui dabit, ille tibi magno sit maior Homero;
crede mihi, res est ingeniosa dare.
nec tu, siquis erit capitis mercede redemptus,
despice; gypsati crimen inane pedis.
nec te decipiant veteres circum atria cerae.
tolle tuos tecum, pauper amator, avos!
quin, quia pulcher erit, poscet sine munere noctem,
quod det, amatorem flagitet ante suum!
Parcius exigito pretium, dum retia tendis,
ne fugiant; captos legibus ure tuis!
nec nocuit simulatus amor; sine, credat amari,
et cave ne gratis hic tibi constet amor!
saepe nega noctes. capitis modo finge dolorem.
et modo, quae causas praebeat, Isis erit.
mox recipe, ut nullum patiendi colligat usum,
neve relentescat saepe repulsus amor.
surda sit oranti tua ianua, laxa ferenti;
audiat exclusi verba receptus amans;
et, quasi laesa prior, nonnumquam irascere laeso—
vanescit culpa culpa repensa tua.
sed numquam dederis spatiosum tempus in iram;
saepe simultates ira morata facit.
quin etiam discant oculi lacrimare coacti,
et faciant udas ille vel ille genas;
nec, siquem falles, tu periurare timeto—
commodat in lusus numina surda Venus.
Universidad de la República
254
et soror et mater, nutrix quoque carpat amantem;
fit cito per multas praeda petita manus.
cum te deficient poscendi munera causae,
natalem libo testificare tuum!
Ne securus amet nullo rivale, caveto;
non bene, si tollas proelia, durat amor.
ille viri videat toto vestigia lecto
factaque lascivis livida colla notis.
munera praecipue videat, quae miserit alter.
si dederit nemo, Sacra roganda Via est.
cum multa abstuleris, ut non tamen omnia donet,
quod numquam reddas, commodet, ipsa roga!
lingua iuvet mentemque tegat —blandire noceque;
inpia sub dulci melle venena latent.
Haec si praestiteris usu mihi cognita longo,
nec tulerint voces ventus et aura meas,
saepe mihi dices vivae bene, saepe rogabis,
ut mea defunctae molliter ossa cubent.»
Vox erat in cursu, cum me mea prodidit umbra,
at nostrae vix se continuere manus,
quin albam raramque comam lacrimosaque vino
lumina rugosas distraherentque genas.
di tibi dent nullosque Lares inopemque senectam,
et longas hiemes perpetuamque sitim!
262
P. Ovidii Nasonis
Tristium Liber I, III, 1-100
52 En esta elegía Ovidio evoca, desde el destierro, sus últimos momentos en Roma. Intensamente
dramática, narra la despedida de su familia y de sus amigos antes de partir a Tomos.
255
finibus extremae iusserat Ausoniae.
nec spatium nec mens fuerat satis apta parandi:
torpuerant longa pectora nostra mora.
non mihi servorum, comitis non cura legendi,
non aptae profugo vestis opisve fuit.
non aliter stupui, quam qui Iovis ignibus ictus
vivit et est vitae nescius ipse suae.
ut tamen hanc animi nubem dolor ipse removit,
et tandem sensus convaluere mei,
adloquor extremum maestos abiturus amicos,
qui modo de multis unus et alter erant.
uxor amans flentem flens acrius ipsa tenebat,
imbre per indignas usque cadente genas.
nata procul Libycis aberat diversa sub oris,
nec poterat fati certior esse mei.
quocumque aspiceres, luctus gemitusque sonabant,
formaque non taciti funeris intus erat.
femina virque meo, pueri quoque funere maerent,
inque domo lacrimas angulus omnis habet.
si licet exemplis in parvis grandibus uti,53
haec facies Troiae, cum caperetur, erat.
iamque quiescebant voces hominumque canumque,
Lunaque nocturnos alta regebat equos.
hanc ego suspiciens et ad hanc Capitolia cernens,
quae nostro frustra iuncta fuere Lari,
«numina vicinis habitantia sedibus,» inquam,
«iamque oculis numquam templa videnda meis,
dique relinquendi, quos urbs habet alta Quirini,
este salutati tempus in omne mihi.
et quamquam sero clipeum post vulnera sumo,
attamen hanc odiis exonerate fugam,
Universidad de la República
257
sic doluit Mettus tunc cum in contraria versos
ultores habuit proditionis equos.
tum vero exoritur clamor gemitusque meorum,
et feriunt maestae pectora nuda manus.
tum vero coniunx umeris abeuntis inhaerens
miscuit haec lacrimis tristia verba meis:
«non potes avelli. simul hinc, simul ibimus», inquit,
«te sequar et coniunx exulis exul ero.
et mihi facta via est, et me capit ultima tellus:
accedam profugae sarcina parva rati.
te iubet e patria discedere Caesaris ira,
me pietas. pietas haec mihi Caesar erit.»
talia temptabat, sicut temptaverat ante,
vixque dedit victas utilitate manus.
egredior, sive illud erat sine funere ferri
squalidus inmissis hirta per ora comis.
illa dolore amens tenebris narratur obortis
semianimis media procubuisse domo,
utque resurrexit foedatis pulvere turpi
crinibus et gelida membra levavit humo,
se modo, desertos modo complorasse Penates,
nomen et erepti saepe vocasse viri,
nec gemuisse minus, quam si nataeque meumque
vidisset structos corpus habere rogos,
et voluisse mori, moriendo ponere sensus,
respectuque tamen non periisse mei.
vivat et absentem, quoniam sic fata tulerunt,
vivat ut auxilio sublevet usque suo.
Universidad de la República
258
263
C. Sallustii Crispi54
Bellum Catilinae XX, 1-17
Catilina ubi eos, quos paulo ante memoravi, convenisse videt, tametsi cum sin-
gulis multa saepe egerat, tamen in rem fore credens univorsos appellare et cohor-
tari, in abditam partem aedium secedit atque ibi omnibus arbitris procul amotis
orationem huiuscemodi habuit.
«Ni virtus fidesque vostra spectata mihi forent, nequiquam opportuna res
cecidisset; spes magna, dominatio in manibus frustra fuissent, neque ego per
ignaviam aut vana ingenia incerta pro certis captarem. Sed quia multis et
magnis tempestatibus vos cognovi fortis fidosque mihi, eo animus ausus est
maxumum atque pulcherrumum facinus incipere, simul quia vobis eadem
quae mihi bona malaque esse intellexi; nam idem velle atque idem nolle,
ea demum firma amicitia est. Sed ego quae mente agitavi omnes iam antea
divorsi audistis. Ceterum mihi in dies magis animus accenditur, cum consi-
dero quae condicio vitae futura sit, nisi nosmet ipsi vindicamus in libertatem.
Nam postquam res publica in paucorum potentium ius atque dicionem con-
cessit, semper illis reges, tetrarchae vectigales esse, populi, nationes stipendia
pendere; ceteri omnes, boni, mali, nobiles atque ignobiles, volgus fuimus sine
gratia, sine auctoritate, eis obnoxii, quibus, si res publica valeret, formidini
essemus. Itaque omnis gratia, potentia, honos, divitiae apud illos sunt aut ubi
illi volunt; nobis reliquere pericula, repulsas, iudicia, egestatem. Quae quous-
que tandem patiemini, o fortissumi viri? Nonne emori per virtutem praestat
quam vitam miseram atque inhonestam, ubi alienae superbiae ludibrio fueris,
per dedecus amittere? Verum enimvero, pro deum atque hominum fidem vic-
toria in manu nobis est, viget aetas, animus valet; contra illis annis atque divi-
tiis omnia consenuerunt. Tantum modo incepto opus est; cetera res expediet.
Etenim quis mortalium, cui virile ingenium est, tolerare potest, illis divitias
superare, quas profundant in extruendo mari et montibus coaequandis, nobis
rem familiarem etiam ad necessaria deesse? Illos binas aut amplius domos
continuare, nobis larem familiarem nusquam ullum esse? Cum tabulas, signa,
toreumata emunt, nova diruunt, alia aedificant, postremo omnibus modis pe-
cuniam trahunt, vexant, tamen summa lubidine divitias suas vincere nequeu-
nt. At nobis est domi inopia, foris aes alienum, mala res, spes multo asperior;
Comisión Sectorial de Enseñanza
denique quid reliqui habemus praeter miseram animam? Quin igitur exper-
giscimini? En illa illa quam saepe optastis, libertas, praeterea divitiae, decus,
gloria in oculis sita sunt. Fortuna omnia ea victoribus praemia posuit. Res,
54 Cayo Salustio Crispo (86-35 a. C.). Es uno de los historiadores del período republicano.
Perteneció, como César, al partido de los populares. Entre sus obras más importantes se
destacan la Conjuración de Catilina, la Guerra de Yugurta y las Historias.
259
tempus, pericula, egestas, belli spolia magnifica magis quam oratio mea vos
hortantur. Vel imperatore vel milite me utimini; neque animus neque corpus
a vobis aberit. Haec ipsa, ut spero, vobiscum una consul agam, nisi forte me
animus fallit et vos servire magis quam imperare parati estis.»55
264
C. Sallustii Crispi
Bellum Catilinae LVIII, 1-21
«Compertum ego habeo, milites, verba virtutem non addere neque ex ignavo
strenuum neque fortem ex timido exercitum oratione imperatoris fieri. Quanta
cuiusque animo audacia natura aut moribus inest, tanta in bello patere solet. Quem
neque gloria neque pericula excitant, nequiquam hortere; timor animi auribus officit.
Sed ego vos, quo pauca monerem, advocavi, simul uti causam mei consili aperirem.
»Scitis equidem, milites, socordia atque ignavia Lentuli quantam ipsi nobisque
cladem attulerit quoque modo, dum ex urbe praesidia opperior, in Galliam profi-
cisci nequiverim. Nunc vero quo loco res nostrae sint, iuxta mecum omnes inte-
llegitis. Exercitus hostium duo, unus ab urbe alter a Gallia obstant. Diutius in his
locis esse, si maxume animus ferat, frumenti atque aliarum rerum egestas prohibet.
Quocumque ire placet, ferro iter aperiundum est. Qua propter vos moneo uti forti
atque parato animo sitis et, cum proelium inibitis, memineritis vos divitias, decus,
gloriam, praeterea libertatem atque patriam in dextris vostris portare. Si vincimus,
omnia nobis tuta erunt, commeatus abunde, municipia atque coloniae patebunt; si
metu cesserimus, eadem illa advorsa fient, neque locus neque amicus quisquam teget
quem arma non texerint. Praeterea, milites, non eadem nobis et illis necessitudo im-
pendet; nos pro patria; pro libertate, pro vita certamus, illis supervacuaneum est pro
potentia paucorum pugnare. Quo audacius aggrediamini, memores pristinae virtutis.
»Licuit vobis cum summa turpitudine in exsilio aetatem agere, potuistis non
nulli Romae, amissis bonis alienas opes expectare; quia illa foeda atque intoleranda
viris videbantur, haec sequi decrevistis. Si haec relinquere voltis, audacia opus est;
nemo nisi victor pace bellum mutavit. Nam in fuga salutem sperare, cum arma, qui-
bus corpus tegitur, ab hostibus avorteris, ea vero dementia est. Semper in proelio eis
maxumum est periculum, qui maxume timent, audacia pro muro habetur.
»Cum vos considero, milites, et cum facta vostra aestumo, magna me spes vic-
toriae tenet. Animus, aetas, virtus vostra me hortantur, praeterea necessitudo, quae
etiam timidos fortis facit. Nam multitudo hostium ne circumvenire queat, prohi-
Universidad de la República
bent angustiae loci. Quod si virtuti vostrae fortuna inviderit, cavete inulti animam
55 Este es uno de los famosos discursos de Catilina con el que justifica, antes los hombres leales, los
motivos de su levantamiento. Salustio introduce, en la Conjuración, cuatro discursos de molde
retórico tradicional: dos del conjurado, uno de César y otro de Catón ante el senado romano.
260
amittatis, neu capti potius sicuti pecora trucidemini quam virorum more pugnantes
cruentam atque luctuosam victoriam hostibus relinquatis.»56
265
P. Vergilii Maronis57
Aeneidos Liber II, 1-804
56 Última arenga de Catilina frente a sus tropas antes de lanzarse a la batalla contra Antonio.
57 Publio Virgilio Marón (70 a. C.-19 d. C.). Es quizás el poeta más sugestivo del período augustal.
Junto a Horacio, se reconoce como el clásico por excelencia. Perteneció al Círculo de Mecenas y
escribió, bajo su auspicio, las Bucólicas, las Geórgicas y la Eneida. De él ha dicho Borges: «Virgilio.
De los poetas de la tierra no hay uno solo que haya sido escuchado con tanto amor. Más allá de
Augusto, de Roma y de aquel imperio que a través de otras naciones y de otras lenguas, es todavía
el Imperio. Virgilio es nuestro amigo. Cuando Dante Alighieri hace de Virgilio su guía y el perso-
naje más constante en la Comedia, da perdurable forma estética a lo que sentimos y agradecemos
todos los hombres». (Prólogo a la Eneida. Obras Completas. Emecé, 1996.)
Comisión Sectorial de Enseñanza
58 Hipálage inicial, de efecto poético notable en el verso. Intenti es predicado subjetivo de tenebant,
con clara referencia semántica a ora.
59 El libro II de la Eneida presenta, junto al Libro III, el relato de la caída de Troya, la huida del
héroe y el comienzo de su viaje hacia las tierras de Italia. Ahíto de simbolismos, figuras poéticas
y de juegos temporales en la narración, el libro retoma el relato homérico y adapta los sucesos que
habrán de servir a la invención de los orígenes míticos de Roma.
60 Otra hipálage. Alto señala a Eneas aunque concuerde con toro.
61 Genitivos partitivos. Los adjetivos nombran a los soldados de Aquiles.
261
votum pro reditu simulant; ea fama vagatur.
huc delecta virum sortiti corpora furtim
includunt caeco lateri penitusque cavernas
ingentis uterumque armato milite complent.
»Est in conspectu Tenedos, notissima fama
insula, dives opum, Priami dum regna manebant,
nunc tantum sinus et statio male fida carinis:
huc se provecti deserto in litore condunt.
nos abiisse rati et vento petiisse Mycenas.
ergo omnis longo solvit se Teucria luctu.
panduntur portae; iuvat ire et Dorica castra
desertosque videre locos litusque relictum.
hic Dolopum manus, hic saevus tendebat Achilles,
classibus hic locus, hic acie certare solebant.
pars stupet innuptae donum exitiale Minervae
et molem mirantur equi; primusque Thymoetes
duci intra muros hortatur et arce locari,
sive dolo seu iam Troiae sic fata ferebant.
at Capys, et quorum melior sententia menti,
aut pelago Danaum insidias suspectaque dona
praecipitare iubent subiectisque urere flammis,
aut terebrare cavas uteri et temptare latebras.
scinditur incertum studia in contraria volgus.
»Primus ibi ante omnis, magna comitante caterva,
Laocoon ardens summa decurrit ab arce
et procul: ‘o miseri, quae tanta insania, cives?
creditis avectos hostis? aut ulla putatis
dona carere dolis Danaum? sic notus Ulixes?
aut hoc inclusi ligno occultantur Achivi,
aut haec in nostros fabricata est machina muros,
inspectura domos venturaque desuper urbi,
Universidad de la República
262
contorsit. stetit illa tremens, uteroque recusso
insonuere cavae gemitumque dedere cavernae.
et si fata deum, si mens non laeva fuisset,
impulerat ferro Argolicas foedare latebras,
Troiaque nunc staret, Priamique arx alta maneres.
»Ecce, manus iuvenem interea post terga revinctum
pastores magno ad regem clamore trahebant
Dardanidae, qui se ignotum venientibus ultro,
hoc ipsum ut strueret Troiamque aperiret Achivis,
obtulerat, fidens animi atque in utrumque paratus,
seu versare dolos seu certae occumbere morti.
undique visendi studio Troiana iuventus
circumfusa ruit certantque inludere capto.
accipe nunc Danaum insidias et crimine ab uno
disce omnis.
namque ut conspectu in medio turbatus, inermis,
constitit atque oculis Phrygia agmina circumspexit,
‘heu! quae nunc tellus,’ inquit, ‘quae me aequora possunt
accipere? aut quid iam misero mihi denique restat,
cui neque apud Danaos usquam locus, et super ipsi
Dardanidae infensi poenas cum sanguine poscunt?’
quo gemitu conversi animi, compressus et omnis
impetus. hortamur fari, quo sanguine cretus,
quidve ferat; memoret, quae sit fiducia capto.
»‘Cuncta equidem tibi, rex, fuerit quodcumque, fatebor
vera’, inquit; ‘neque me Argolica de gente negabo:
hoc primum; nec si miserum Fortuna Sinonem
finxit, vanum etiam mendacemque improba finget.
fando aliquod si forte tuas pervenit ad auris
Belidae nomen Palamedis et incluta fama
Comisión Sectorial de Enseñanza
263
dum stabat regno incolumis regumque vigebat
conciliis, et nos aliquod nomenque decusque
gessimus. invidia postquam pellacis Ulixi
(haud ignota loquor) superis concessit ab oris,
adflictus vitam in tenebris luctuque trahebam
et casum insontis mecum indignabar amici.
nec tacui demens et me, fors si qua tulisset,
si patrios umquam remeassem victor ad Argos,
promisi ultorem et verbis odia aspera movi.
hinc mihi prima mali labes, hinc semper Ulixes
criminibus terrere novis, hinc spargere voces
in volgum ambiguas et quaerere conscius arma.
nec requievit enim, donec Calchante ministro—
sed quid ego haec autem nequiquam ingrata revolvo?
quidve moror? si omnis uno ordine habetis Achivos
idque audire sat est, iamdudum sumite poenas:
hoc Ithacus velit et magno mercentur Atridae».
»Tum vero ardemus scitari et quaerere causas,
ignari scelerum tantorum artisque Pelasgae.
prosequitur pavitans et ficto pectore fatur:
‘Saepe fugam Danai Troia cupiere relicta
moliri et longo fessi discedere bello:
fecissentque utinam! saepe illos aspera ponti
interclusit hiems et terruit Auster euntis;
praecipue, cum iam hic trabibus contextus acernis
staret equus, toto sonuerunt aethere nimbi.
suspensi Eurypylum scitatem oracula Phoebi
mittimus, isque adytis haec tristia dicta reportat:
»sanguine placastis ventos et virgine caesa,
cum primum Iliacas, Danai, venistis ad oras:
sanguine quaerendi reditus animaque litandum
Universidad de la República
264
protrahit in medios; quae sint ea numina divum
flagitat. et mihi iam multi crudele canebant
artificis scelus, et taciti ventura videbant.
bis quinos silet ille dies tectusque recusat
prodere voce sua quemquam aut opponere morti.
vix tandem, magnis Ithaci clamoribus actus,
composito rumpit vocem et me destinat arae.
adsensere omnes et, quae sibi quisque timebat,
unius in miseri exitium conversa tulere.
»‘Iamque dies infanda aderat, mihi sacra parari
et salsae fruges et circum tempora vittae.’
eripui, fateor, leto me et vincula rupi
limosoque lacu per noctem obscurus in ulva
delitui, dum vela darent, si forte dedissent.
nec mihi iam patriam antiquam spes ulla videndi
nec dulces natos exoptatumque parentem;
quos illi fors et poenas ob nostra reposcent
effugia et culpam hanc miserorum morte piabunt.
quod te per superos et conscia numina veri,
per si qua est quae restat adhuc mortalibus usquam
intemerata fides, oro, miserere laborum
tantorum, miserere animi non digna ferentis.»
»His lacrimis vitam damus et miserescimus ultro.
ipse viro primus manicas atque arta levari
vincla iubet Priamus dictisque ita fatur amicis:
» ‘quisquis es, amissos hinc iam obliviscere Graios;
noster eris mihique haec edissere vera roganti:
quo molem hanc immanis equi statuere? quis auctor?
quidve petunt? quae religio? aut quae machina belli?’
dixerat. Ille, dolis instructus et arte Pelasga,
Comisión Sectorial de Enseñanza
265
fas odisse viros atque omnia ferre sub auras,
si qua tegunt; teneor patriae nec legibus ullis.
tu modo promissis maneas servataque serves,
Troia, fidem, si vera feram, si magna rependam.
»‘Omnis spes Danaum et coepti fiducia belli
Palladis auxiliis semper stetit. impius ex quo
Tydides sed enim scelerumque inventor Ulixes,
fatale adgressi sacrato avellere templo
Palladium, caesis summae custodibus arcis,
corripuere sacram effigiem manibusque cruentis
virgineas ausi divae contingere vittas:
ex illo fluere ac retro sublapsa referri
spes Danaum, fractae vires, aversa deae mens.
nec dubiis ea signa dedit Tritonia monstris.
vix positum castris simulacrum, arsere coruscae
luminibus flammae arrectis salsusque per artus
sudor iit, terque ipsa solo (mirabile dictu)
emicuit parmamque ferens hastamque trementem.
extemplo temptanda fuga canit aequora Calchas,
nec posse Argolicis exscindi Pergama telis,
omina ni repetant Argis numenque reducant,
quod pelago et curvis secum avexere carinis.
et nunc quod patrias vento petiere Mycenas,
arma deosque parant comites, pelagoque remenso
improvisi aderunt. ita digerit omina Calchas.
hanc pro Palladio62 moniti, pro numine laeso
effigiem statuere, nefas quae triste piaret.
hanc tamen immensam Calchas attollere molem
roboribus textis caeloque educere iussit,
ne recipi portis aut duci in moenia posset,
neu populum antiqua sub religione tueri.
Universidad de la República
269
magna pererrato statues quae denique ponto.’
sic ait, et manibus vittas Vestamque potentem
aeternumque adytis effert penetralibus ignem.
»Diverso interea miscentur moenia luctu,
et magis atque magis, quamquam secreta parentis
Anchisae domus arboribusque obtecta recessit,
clarescunt sonitus armorumque ingruit horror.
excutior somno et summi fastigia tecti
ascensu supero atque arrectis auribus adsto:
in segetem veluti cum flamma furentibus Austris
incidit, aut rapidus montano flumine torrens
sternit agros, sternit sata laeta boumque labores
praecipitisque trahit silvas; stupet inscius alto
accipiens sonitum saxi de vertice pastor.
tum vero manifesta fides, Danaumque patescunt
insidiae. iam Deiphobi dedit ampla ruinam
Volcano superante domus; iam proximus ardet
Ucalegon; Sigea igni freta lata relucent.
exoritur clamorque virum clangorque tubarum.
arma amens capio; nec sat rationis in armis,
sed glomerare manum bello et concurrere in arcem
cum sociis ardent animi; furor iraque mentem
praecipitant, pulchrumque mori succurrit in armis.
»Ecce autem telis Panthus elapsus Achiuum,
Panthus Othryades, arcis Phoebique sacerdos,
sacra manu victosque deos paruumque nepotem
ipse trahit cursuque amens ad limina tendit.
‘quo res summa loco, Panthu? quam prendimus arcem?’
vix ea fatus eram, gemitu cum talia reddit:
‘venit summa dies et ineluctabile tempus
Dardaniae. fuimus Troes, fuit Ilium et ingens
Universidad de la República
270
insultans. portis alii bipatentibus adsunt,
milia quot magnis umquam venere Mycenis;
obsedere alii telis angusta viarum
oppositis; stat ferri acies mucrone corusco
stricta, parata neci; vix primi proelia temptant
portarum vigiles et caeco Marte resistunt.’
talibus Othryadae dictis et numine divum
in flammas et in arma feror, quo tristis Erinys,
quo fremitus vocat et sublatus ad aethera clamor.
addunt se socios Rhipeus et maximus armis
Epytus, oblati per lunam, Hypanisque Dymasque,
et lateri adglomerant nostro, iuvenisque Coroebus
Mygdonides: illis ad Troiam forte diebus
venerat, insano Cassandrae incensus amore,
et gener auxilium Priamo Phrygibusque ferebat,
infelix, qui non sponsae praecepta furentis
audierit!
quos ubi confertos audere in proelia vidi,
incipio super his: ‘iuvenes, fortissima frustra
pectora, si vobis audentem extrema cupido
certa sequi, quae sit rebus fortuna videtis.
excessere omnes adytis arisque relictis
di, quibus imperium hoc steterat; succurritis urbi
incensae. moriamur et in media arma ruamus.
una salus victis nullam sperare salutem.’
sic animis iuvenum furor additus. inde, lupi ceu
raptores atra in nebula, quos improba ventris
exegit caecos rabies catulique relicti
faucibus exspectant siccis, per tela, per hostis
vadimus haud dubiam in mortem mediaeque tenemus
Comisión Sectorial de Enseñanza
271
corpora perque domos et religiosa deorum
limina. nec soli poenas dant sanguine Teucri:
quondam etiam victis redit in praecordia virtus
victoresque cadunt Danai. crudelis ubique
luctus, ubique pavor et plurima mortis imago.
»Primus se Danaum magna comitante caterva
Androgeos offert nobis, socia agmina credens
inscius, atque ultro verbis compellat amicis:
‘festinate, viri! nam quae tam sera moratur
segnities? alii rapiunt incensa feruntque
Pergama; vos celsis nunc primum a navibus itis?’
dixit et extemplo (neque enim responsa dabantur
fida satis) sensit medios delapsus in hostis.
obstipuit retroque pedem cum voce repressit.
improvisum aspris veluti qui sentibus anguem
pressit humi nitens, trepidusque repente refugit
attollentem iras et caerula colla tumentem;
haud secus Androgeos visu tremefactus abibat.
inruimus densis et circumfundimur armis,
ignarosque loci passim et formidine captos
sternimus. adspirat primo Fortuna labori.
atque hic successu exsultans animisque Coroebus,
‘o socii, qua prima’ inquit ‘fortuna salutis
monstrat iter, quaque ostendit se dextra, sequamur:
mutemus clipeos Danaumque insignia nobis
aptemus. dolus an virtus, quis in hoste requirat?
arma dabunt ipsi.’ sic fatus deinde comantem
Androgei galeam clipeique insigne decorum
induitur laterique Argivum accommodat ensem.
hoc Rhipeus, hoc ipse Dymas omnisque iuventus
laeta facit; spoliis se quisque recentibus armat.
Universidad de la República
272
fida petunt, pars ingentem formidine turpi
scandunt rursus equum et nota conduntur in alvo.
»Heu! nihil inuitis fas quemquam fidere divis!
ecce trahebatur passis Priameia virgo
crinibus a templo Cassandra adytisque Minervae,
ad caelum tendens ardentia lumina frustra,
lumina, nam teneras arcebant vincula palmas.
non tulit hanc speciem furiata mente Coroebus
et sese medium iniecit periturus in agmen.
consequimur cuncti et densis incurrimus armis.
hic primum ex alto delubri culmine telis
nostrorum obruimur oriturque miserrima caedes
armorum facie et Graiarum errore iubarum.
tum Danai gemitu atque ereptae virginis ira
undique collecti invadunt, acerrimus Aiax
et gemini Atridae Dolopumque exercitus omnis;
adversi rupto ceu quondam turbine venti
confligunt, Zephyrusque Notusque et laetus Eois
Eurus equis; stridunt silvae saevitque tridenti
spumeus atque imo Nereus ciet aequora fundo.
illi etiam, si quos obscura nocte per umbram
fudimus insidiis totaque agitavimus urbe,
apparent; primi clipeos mentitaque tela
adgnoscunt atque ora sono discordia signant.
ilicet obruimur numero; primusque Coroebus
Penelei dextra divae armipotentis ad aram
procumbit; cadit et Rhipeus, iustissimus unus
qui fuit in Teucris et servantissimus aequi
(dis aliter visum); pereunt Hypanisque Dymasque
confixi a sociis; nec te tua plurima, Panthu,
Comisión Sectorial de Enseñanza
273
Iphitus et Pelias mecum, quorum Iphitus aevo
iam gravior, Pelias et volnere tardus Ulixi;
protinus ad sedes Priami clamore vocati.
»Hic vero ingentem pugnam, ceu cetera nusquam
bella forent, nulli tota morerentur in urbe,
sic Martem indomitum Danaosque ad tecta ruentis
cernimus obsessumque acta testudine limen.
haerent parietibus scalae, postisque sub ipsos
nituntur gradibus clipeosque ad tela sinistris
protecti obiciunt, prensant fastigia dextris.
Dardanidae contra turris ac tecta domorum
culmina convellunt; his se, quando ultima cernunt,
extrema iam in morte parant defendere telis;
auratasque trabes, veterum decora illa parentum,
devolvunt; alii strictis mucronibus imas
obsedere fores; has servant agmine denso.
instaurati animi regis succurrere tectis
auxilioque levare viros vimque addere victis.
»Limen erat caecaeque fores et pervius usus
tectorum inter se Priami postesque relicti
a tergo, infelix qua se, dum regna manebant,
saepius Andromache65 ferre incomitata solebat
ad soceros et avo puerum Astyanacta trahebat.
evado ad summi fastigia culminis, unde
tela manu miseri iactabant inrita Teucri.
turrim in praecipiti stantem summisque sub astra
eductam tectis, unde omnis Troia videri
et Danaum solitae naves et Achaica castra,
adgressi ferro circum, qua summa labantis
iuncturas tabulata dabant, convellimus altis
sedibus impulimusque; ea lapsa repente ruinam
Universidad de la República
276
persolvant grates dignas et praemia reddant
debita, qui nati coram me cernere letum
fecisti et patrios foedasti funere voltus.
at non ille, satum quo te mentiris, Achilles
talis in hoste fuit Priamo; sed iura fidemque
supplicis erubuit corpusque exsangue sepulchro
reddidit Hectoreum meque in mea regna remisit.
sic fatus senior, telumque imbelle sine ictu
coniecit, rauco quod protinus aere repulsum,
et summo clipei nequiquam umbone pependit.
cui Pyrrhus: ‘referes ergo haec et nuntius ibis
Pelidae genitori; illi mea tristia facta
degeneremque Neoptolemum narrare memento;
nunc morere.’ hoc dicens altaria ad ipsa trementem
traxit et in multo lapsantem sanguine nati,
implicuitque comam laeva, dextraque coruscum
extulit ac lateri capulo tenus abdidit ensem.
haec finis Priami fatorum; hic exitus illum
sorte tulit, Troiam incensam et prolapsa videntem
Pergama, tot quondam populis terrisque superbum
regnatorem Asiae. iacet ingens litore truncus,
avolsumque umeris caput et sine nomine corpus.
»At me tum primum saevus circumstetit horror.
obstipui; subiit cari genitoris imago,
ut regem aequaevum crudeli volnere vidi
vitam exhalantem; subiit deserta Creusa
et direpta domus et parvi casus Iuli.
respicio et, quae sit me circum copia, lustro.
deseruere omnes defessi et corpora saltu
ad terram misere aut ignibus aegra dedere.
Comisión Sectorial de Enseñanza
279
vos agitate fugam.
me si caelicolae voluissent ducere vitam,
has mihi servassent sedes. satis una superque
vidimus excidia et captae superavimus urbi.
sic o sic positum adfati discedite corpus.
ipse manu mortem inveniam: miserebitur hostis
exuviasque petet. facilis iactura sepulchri.
iam pridem invisus divis et inutilis annos
demoror, ex quo me divum pater atque hominum rex
fulminis adflavit ventis et contigit igni.’
»Talia perstabat memorans fixusque manebat.
nos contra effusi lacrimis coniunxque Creusa
Ascaniusque omnisque domus, ne vertere secum
cuncta pater fatoque urgenti incumbere vellet.
abnegat inceptoque et sedibus haeret in isdem.
rursus in arma feror mortemque miserrimus opto.
nam quod consilium aut quae iam fortuna dabatur?
‘mene efferre pedem, genitor, te posse relicto
sperasti, tantumque nefas patrio excidit ore?
si nihil ex tanta superis placet urbe relinqui,
et sedet hoc animo perituraeque addere Troiae
teque tuosque iuvat, patet isti ianua leto,
iamque aderit multo Priami de sanguine Pyrrhus,
gnatum ante ora patris, patrem qui obtruncat ad aras.
hoc erat, alma parens, quod me per tela, per ignis
eripis, ut mediis hostem in penetralibus utque
Ascanium patremque meum iuxtaque Creusam
alterum in alterius mactatos sanguine cernam?
arma, viri, ferte arma; vocat lux ultima victos.
reddite me Danais; sinite instaurata revisam
proelia. numquam omnes hodie moriemur inulti.’
Universidad de la República
280
‘si periturus abis, et nos rape in omnia tecum;
sin aliquam expertus sumptis spem ponis in armis,
hanc primum tutare domum. cui parvus Iulus,
cui pater et coniunx quondam tua dicta relinquor?’
»Talia vociferans gemitu tectum omne replebat,
cum subitum dictuque oritur mirabile monstrum.
namque manus inter maestorumque ora parentum
ecce levis summo de vertice visus Iuli
fundere lumen apex, tactuque innoxia mollis
lambere flamma comas et circum tempora pasci.
nos pavidi trepidare metu crinemque flagrantem
excutere et sanctos restinguere fontibus ignis.
at pater Anchises oculos ad sidera laetus
extulit et caelo palmas cum voce tetendit:
‘Iuppiter omnipotens, precibus si flecteris ullis,
aspice nos, hoc tantum, et si pietate meremur,
da deinde augurium, pater, atque haec omina firma.’
»Vix ea fatus erat senior, subitoque fragore
intonuit laevum, et de caelo lapsa per umbras
stella facem ducens multa cum luce cucurrit.
Illam, summa super labentem culmina tecti,
cernimus Idaea claram se condere silva
signantemque vias; tum longo limite sulcus
dat lucem, et late circum loca sulpure fumant.
hic vero victus genitor se tollit ad auras
adfaturque deos et sanctum sidus adorat.
‘iam iam nulla mora est; sequor et, qua ducitis, adsum.
di patrii, servate domum, servate nepotem.
vestrum hoc augurium, vestroque in numine Troia est.
cedo equidem nec, nate, tibi comes ire recuso.’
Comisión Sectorial de Enseñanza
282
defuit, et comites natumque virumque fefellit.
quem non incusavi amens hominumque deorumque,
aut quid in eversa vidi crudelius urbe?
Ascanium Anchisenque patrem Teucrosque Penates
commendo sociis et curva valle recondo;
ipse urbem repeto et cingor fulgentibus armis.
stat casus renovare omnis omnemque reverti
per Troiam et rursus caput obiectare periclis.
principio muros obscuraque limina portae,
qua gressum extuleram, repeto et vestigia retro
observata sequor per noctem et lumine lustro.
horror ubique animo, simul ipsa silentia terrent.
inde domum, si forte pedem, si forte tulisset,
me refero. inruerant Danai et tectum omne tenebant.
ilicet ignis edax summa ad fastigia vento
volvitur; exsuperant flammae, furit aestus ad auras.
procedo et Priami sedes arcemque reviso.
et iam porticibus vacuis Iunonis asylo
custodes lecti Phoenix et dirus Ulixes
praedam adservabant. huc undique Troia gaza
incensis erepta adytis, mensaeque deorum
crateresque auro solidi captivaque vestis
congeritur. pueri et pavidae longo ordine matres
stant circum.
ausus quin etiam voces iactare per umbram
implevi clamore vias, maestusque Creusam
nequiquam ingeminans iterumque iterumque vocavi.
quaerenti et tectis urbis sine fine furenti
infelix simulacrum atque ipsius umbra Creusae
visa mihi ante oculos et nota maior imago.
Comisión Sectorial de Enseñanza
283
fas aut ille sinit superi regnator Olympi.
longa tibi exsilia, et vastum maris aequor arandum;
et terram Hesperiam venies, ubi Lydius arva
inter opima virum leni fluit agmine Thybris.
illic res laetae regnumque et regia coniunx
parta tibi. lacrimas dilectae pelle Creusae.
non ego Myrmidonum sedes Dolopumve superbas
aspiciam aut Grais servitum matribus ibo,
Dardanis et divae Veneris nurus;
sed me magna deum genetrix his detinet oris.
iamque vale et nati serva communis amorem.’
haec ubi dicta dedit, lacrimantem et multa volentem
dicere deseruit, tenuisque recessit in auras.
ter conatus ibi collo dare bracchia circum;
ter frustra comprensa manus effugit imago,
par levibus ventis volucrique simillima somno.
sic demum socios consumpta nocte reviso.
»Atque hic ingentem comitum adfluxisse novorum
invenio admirans numerum, matresque virosque,
collectam exsilio pubem, miserabile volgus.
undique convenere, animis opibusque parati,
in quascumque velim pelago deducere terras.
iamque iugis summae surgebat Lucifer Idae
ducebatque diem, Danaique obsessa tenebant
limina portarum, nec spes opis ulla dabatur.
cessi et sublato montis genitore petivi.
266
P. Vergilii Maronis
Ecloga IV, 1- 63
71 La misteriosa bucólica cuarta, ampliamente comentada y discutida, está dedicada a Asinio Polión,
cónsul durante el año 40 a. C. Canta a la edad de oro o el reinado de Saturno, a quien se dedicaban
en Roma las Saturnalia en el mes de diciembre. El texto alude al comienzo de un ciclo que
promete abundancia y felicidad con la llegada del niño que se nombra aquí. Quién es, a quién
representa y qué futuro anuncia son los temas que acompañan las creencias religiosas y los motivos
de escasa claridad en estos versos, sugestivos y dóciles, en la mano virgiliana.
284
non omnis arbusta iuvant humilesque myricae;
si canimus silvas, silvae sint consule dignae.
Ultima Cumaei venit iam carminis aetas;
magnus ab integro saeclorum nascitur ordo.
iam redit et Virgo, redeunt Saturnia regna;
iam nova progenies caelo demittitur alto.
tu modo nascenti puero, quo ferrea primum
desinet ac toto surget gens aurea mundo,
casta fave Lucina: tuus iam regnat Apollo.
teque adeo decus hoc aevi, te consule, inibit,
Pollio, et incipient magni procedere menses;
te duce, si qua manent sceleris vestigia nostri,
inrita perpetua solvent formidine terras.
ille deum vitam accipiet divisque videbit
permixtos heroas et ipse videbitur illis
pacatumque reget patriis virtutibus orbem.
At tibi prima, puer, nullo munuscula cultu
errantis hederas passim cum baccare tellus
mixtaque ridenti colocasia fundet acantho.
ipsae lacte domum referent distenta capellae
ubera, nec magnos metuent armenta leones;
ipsa tibi blandos fundent cunabula flores.
occidet et serpens, et fallax herba veneni
occidet; Assyrium volgo nascetur amomum.
At simul heroum laudes et facta parentis
iam legere et quae sit poteris cognoscere virtus.
molli paulatim flavescet campus arista,
incultisque rubens pendebit sentibus uva
et durae quercus sudabunt roscida mella.
pauca tamen suberunt priscae vestigia fraudis,
Comisión Sectorial de Enseñanza
286
Bibliografía
Baños Baños, José Miguel (Coord.) (2009): Sintaxis del latín clásico. Madrid: Liceus.
Bassols de Climent, Mariano (1992): Sintaxis latina. Madrid: Consejo Superior de Investigaciones
Científicas.
Bosque, Ignacio (1989/ 2007): Las categorías gramaticales. Madrid: Síntesis.
Calboli, Gualtiero (1972): La Linguistica Moderna e il Latino. I Casi. Bologna: Pàtron Editore.
Caro, Miguel Antonio y Rufino José Cuervo (1972): Gramática de la lengua latina para el uso de los
que hablan castellano, in Obras de Miguel Antonio Caro, tomo II. Estudio preliminar,
edición e índices por Jorge Páramo Pomareda. Bogotá: Instituto Caro y Cuervo.
Di Tullio, Ángela (2005): Manual de gramática del español. Buenos Aires: La isla de la luna.
Ernout, A. (1945): Morphologie historique du latin. Paris: Librairie C. Klincksieck.
Ernout, Alfred y François Thomas (1993): Syntaxe latine. Paris: Librairie C. Klincksieck.
Mioto, Carlos, María Cristina Figueiredo Silva y Ruth Elisabeth Vasconcellos Lopes (2005): Novo
Manual de Sintaxe. Florianópolis: Editora Insular.
Panhuis, D. (2006): Latin Grammar. Michigan: Ann Arbor.
Pinkster, Harm (1995): Sintaxis y semántica del latín. Ediciones clásicas.
Real Academia Española (2010): Nueva gramática de la lengua española. Manual. Buenos Aires:
Espasa Libros.
Real Academia Española (1991): Esbozo de una nueva gramática de la lengua española. Madrid:
Espasa-Calpe S.A. Edición original del año 1973.
Real Academia Española (2009): Nueva gramática de la lengua española. Morfología. Sintaxis I. Vol.
I, Madrid: Espasa Libros.
Real Academia Española (2009): Nueva gramática de la lengua española. Sintaxis II. Vol. II. Madrid:
Espasa Libros.
Riemann, O. (1935): Syntaxe latine. Paris: Klincksieck.
Diccionarios de consulta
Blánquez Fraile, A. (1974): Diccionario latino-español, español-latino. Barcelona: Sopena.
Ernout, A. y A. Meillet (1951): Dictionnaire étymologique de la langue latine. Paris: Klincksieck.
Forcellini, A. (1940) : Lexicon totius latinitatis. Padua.
Glare, P. G. W. (1982/2000): Oxford Latin Dictionary. New York: Oxford at Clarendon Press.
Howatson, M. C. (1991): Diccionario de la literatura clásica. Madrid: Alianza.
Meyer-Lübke, W. (1935): Romanisches etymologisches wörterbuch. Heidelberg.
Segura Munguía, Santiago (2003): Nuevo diccionario etimológico Latín-Español y voces derivadas.
España: Universidad de Deusto.
Thesaurus Linguae Latinae (1900...): Leipzig: B. G. Teubner.
Comisión Sectorial de Enseñanza
287